Wikipedia glwiki https://gl.wikipedia.org/wiki/Portada MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Media Especial Conversa Usuario Conversa usuario Wikipedia Conversa Wikipedia Ficheiro Conversa ficheiro MediaWiki Conversa MediaWiki Modelo Conversa modelo Axuda Conversa axuda Categoría Conversa categoría Portal Conversa portal Libro Conversa libro TimedText TimedText talk Módulo Conversa módulo Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 4 6148821 6060188 2022-08-02T21:11:00Z Jed 4938 /* Escultura */ wikitext text/x-wiki {{Artigo bo}} {{1000}} {{Outros homónimos|Arte (homónimos)}} {{Historia da Arte|imaxe=[[Ficheiro:MonaLisa sfumato.jpeg|200px]]}} <!--[[Ficheiro:Sebastiano Ricci 002.jpg|miniatura|300px|''[[Alegoría]] da arte'' (1690-1694), de [[Sebastiano Ricci]].]] --> A '''arte''' (do [[latín]] ''ars, artis'', a través do seu [[acusativo]] singular ''artem'')<ref>{{cita libro| autor =Carracedo Fraga, J.| título =Diccionario latín-galego| ano =1999| publicación =Editorial Galaxia| id = ISBN 84-8288-318-6}}</ref> é entendida xeralmente como calquera actividade ou produto realizado polo ser humano cunha finalidade [[estética]] ou [[Comunicación (linguaxe)|comunicativa]], a través do que se expresan [[idea]]s, [[emoción]]s ou, en xeral, unha visión do [[Terra|mundo]], mediante diversos recursos, como as [[Artes plásticas|plásticos]], [[Lingüística|lingüísticos]], [[son]]oros ou mixtos. A arte é un compoñente da [[cultura]], reflectindo na súa concepción os substratos [[Economía|económicos]] e [[Sociedade|sociais]], e a transmisión de ideas e valores, inherentes a calquera cultura humana ó longo do espazo e do tempo. Adoita considerarse que coa aparición do ''[[ser humano|Homo sapiens]]'' a arte tivo en principio unha función [[Rito|ritual]], [[Maxia|máxica]] ou [[Relixión|relixiosa]], pero esa función cambiou coa evolución do ser humano, adquirindo un compoñente estético e unha función social, [[Pedagoxía|pedagóxica]], [[Comercio|mercantil]] ou simplemente [[Ornamento|ornamental]]. A arte é unha actividade exclusiva do ser humano. A noción de arte continúa hoxe en día suxeita a profundas polémicas, posto que a súa definición está aberta a múltiples interpretacións, que varían segundo a cultura, a época, o movemento, ou a sociedade para a cal o termo ten un determinado sentido. O vocábulo ''arte'' ten unha extensa acepción, podendo designar calquera actividade humana feita con xeito e dedicación, ou calquera conxunto de regras necesarias para desenvolver de forma óptima unha actividade: fálase así de [[arte culinaria]], [[Medicina|arte médica]], [[artes marciais]], [[Pesca#M.C3.A9todos de Pesca|artes de arrastre]] na [[pesca]] etc. Nese sentido, arte é [[sinónimo]] de capacidade, habilidade, talento, experiencia. Porén, máis comunmente adoita ser considerada a arte como unha actividade creadora do ser humano, pola que produce unha serie de obxectos ([[Obra de arte|obras de arte]]) que son singulares, e cuxa finalidade é principalmente estética. Nese contexto, arte sería a xeneralización dun concepto expresado desde antano como “[[belas artes]]”, actualmente algo en desuso e reducido a ámbitos [[Academia (institución)|académicos]] e [[Administración pública|administrativos]]. De igual forma, o emprego da palabra arte para designar a realización doutras actividades veu sendo substituído por termos como ''[[técnica]]'' ou [[Profesión|''oficio'']]. Neste artigo trátase de arte entendida como un medio de expresión humana de carácter creativo. == Concepto == [[Ficheiro: Attributes of painting, sculpture & architecture.jpg|miniatura|300px|''Atributos da pintura, a escultura e a arquitectura'' (1769), de [[Anne Vallayer-Coster]].]] {{Artigo principal|Teoría da arte}} A definición de arte é aberta, [[Subxectividade|subxectiva]], discutible. Non existe un acordo unánime entre [[historiografía|historiadores]], [[filósofo]]s ou [[artista]]s. Ó longo do tempo déronse numerosas definicións de arte, entre elas: «a arte é o recto ordenamento da razón» ([[Tomé de Aquino]]); «a arte é aquilo que establece a súa propia regra» ([[Schiller]]); «a arte é o estilo» ([[Max Dvořák]]); «a arte é expresión da sociedade» ([[John Ruskin]]); «a arte é a liberdade do xenio» ([[Adolf Loos]]); «a arte é a idea» ([[Marcel Duchamp]]); «a arte é a novidade» ([[Jean Dubuffet]]); «a arte é a acción, a vida» ([[Joseph Beuys]]); «arte é todo aquilo que os homes chaman arte» ([[Dino Formaggio]]); «arte é vida, vida é arte» ([[Wolf Vostell]]). O [[concepto]] foi variando co paso do tempo: ata o [[Renacemento]], arte só se consideraban as [[artes liberais]]; a [[arquitectura]], a [[escultura]] e a [[pintura]] eran “[[manualidades]]”. A arte foi desde sempre un dos principais medios de expresión do ser humano, a través do que manifesta as súas ideas e sentimentos, a forma como se relaciona co mundo. A súa función pode variar desde a máis práctica ata a ornamental, pode ter un contido relixioso ou simplemente estético, pode ser duradeiro ou efémero. No [[século XX]] pérdese incluso o substrato [[materia]]l: dicía Beuys que a vida é un medio de expresión artística, destacando o aspecto vital, a acción. Así, todo o mundo é capaz de ser artista. O termo arte procede do [[latín]] ''ars'', e é o equivalente ó termo [[lingua grega|grego]] τέχνη (''téchne'', de onde provén ‘[[técnica]]’). Orixinalmente aplicábase a toda a produción realizada polo ser humano e ás disciplinas do saber facer. Así, artistas eran tanto o [[cociñeiro]], o [[xardineiro]] ou o [[Arquitecto|construtor]], como o pintor ou o [[poeta]]. Co tempo a derivación latina (''ars'' -> arte) utilizouse para designar as disciplinas relacionadas coas artes do estético e emotivo; e a derivación grega (''téchne'' -> técnica), para aquelas disciplinas que teñen que ver coas producións intelectuais e de artigos de uso.<ref>Omar Argerami: ''Psicoloxía da creación artística'' (p. 23-30). Buenos Aires: Columbia, 1968.</ref> Na actualidade, é difícil atopar que os dous termos (arte e técnica) se confundan ou utilicen como sinónimos. === Evolución histórica do concepto de arte === [[Ficheiro:Venus_de_Milo_Louvre_Ma399-02b.jpg|miniatura|150px|dereita|Venus de Milo, [[Museo do Louvre]], Francia.]] Na [[Arte e cultura clásica|antigüidade clásica grecorromana]], un dos principais berces da [[civilización]] [[Occidente|occidental]] e primeira cultura que reflexionou sobre a arte, considerábase a arte como unha habilidade do ser humano en calquera terreo produtivo, sendo practicamente un sinónimo de ‘destreza’: destreza para construír un obxecto, para comandar un [[exército]], para convencer ó público nun [[debate]], ou para efectuar medicións [[Agronomía|agronómicas]]. En definitiva, calquera habilidade suxeita a regras, a preceptos específicos que a fan obxecto de aprendizaxe, de evolución e de perfeccionamento técnico. En troques, a [[poesía]], que viña da [[Inspiración artística|inspiración]], non estaba catalogada como arte. Así, [[Aristóteles]], por exemplo, definiu a arte como aquela «permanente disposición a producir cousas dun xeito racional», e [[Quintiliano]] estableceu que era aquilo «que está baseado nun método e nunha orde» (''vía et ordine'').<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=39}}</ref> [[Platón]], no ''[[Protágoras (diálogo)|Protágoras]]'', falou da arte, opinando que é a capacidade de facer cousas por medio da [[intelixencia]], a través dunha aprendizaxe. Para Platón, a arte ten un sentido xeral, é a capacidade creadora do ser humano.<ref>{{cita Harvard|Beardsley|Hospers|1990|sp=si|p=20}}</ref> [[Casiodoro]] destacou na arte o seu aspecto produtivo, conforme a regras, sinalando tres obxectivos principais da arte: ensinar (''doceat''), conmover (''moveat'') e compracer (''delectet'').<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|1989|sp=si|p=87-88}}</ref> [[Ficheiro:Jan Vermeer - The Art of Painting - Google Art Project.jpg|miniatura|esquerda|250px|''[[A arte da pintura|Alegoría da pintura]]'' (1666), de [[Johannes Vermeer]].]] Durante o [[Renacemento]] comezou a formarse un cambio de mentalidade, separando os oficios ([[artesanía]]) e as ciencias das artes ([[Belas Artes]]), onde se incluíu por vez primeira á poesía, considerada ata entón un tipo de [[filosofía]] ou incluso de [[profecía]] —para o que foi determinante a publicación en [[1549]] da tradución [[italia]]na da ''[[Poética (Aristóteles)|Poética]]'' de Aristóteles. Neste cambio interveu considerablemente a progresiva mellora na situación social do artista, debida ó interese que os nobres e ricos homes de prol italianos comezaron a mostrar pola [[beleza]]. Os produtos do artista adquiriron un novo status de obxectos destinados ó consumo estético e, por iso, a arte converteuse nun medio de promoción social, incrementándose o [[mecenado]] artístico e fomentando o [[coleccionismo]].<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=43}}</ref> Xurdiron nese contexto varios tratados [[Teoría|teóricos]] acerca da arte, como os de [[Leon Battista Alberti]] (''De Pictura'', 1436-1439; ''De re aedificatoria'', 1450; e ''De Statua'', 1460), ou ''Os Comentarios'' (1447) de [[Lorenzo Ghiberti]]. Alberti recibiu a influencia aristotélica, pretendendo achegar unha base científica á arte. Falou de ''decorum'', o tratamento do artista para axeitar os obxectos e temas artísticos a un sentido mesurado, perfeccionista. Ghiberti foi o primeiro en periodificar a [[historia da arte]], distinguindo antigüidade clásica, período medieval e o que chamou “renacer das artes”.<ref>{{cita Harvard|Beardsley|Hospers|1990|sp=si|p=44}}</ref>. É tamén neste período cando quedan clasificadas as artes liberais en tres oficios: [[escultura|escultores]], [[pintura|pintores]] e [[arquitectura|arquitectos]]. Co [[manierismo]] comezou a arte moderna: as cousas xa non se representan tal como son, senón tal como as ve o artista. A beleza relativízase, pásase da beleza única renacentista, baseada na [[ciencia]], ás múltiples belezas do manierismo, derivadas da [[natureza]]. Apareceu na arte un novo compoñente de [[imaxinación]], reflectindo tanto o fantástico como o [[grotesco]], como se pode percibir na obra de [[Pieter Brueghel o Vello|Brueghel]] ou [[Giuseppe Arcimboldo|Arcimboldo]]. [[Giordano Bruno]] foi un dos primeiros pensadores que prefigurou as ideas modernas: dicía que a creación é infinita, non hai centro nin límites —nin [[Deus]] nin home—, todo é movemento, dinamismo. Para Bruno, hai tantas artes como artistas, introducindo a idea de orixinalidade do artista. A arte non ten normas, non se aprende, senón que vén da inspiración.<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|1991|sp=si|p=367-368}}</ref> Os seguintes avances fixéronse no [[século XVIII]] coa [[Ilustración]], onde comezou a producirse certa autonomía do feito artístico: a arte afastouse da relixión e da representación do poder para ser fiel reflexo da vontade do artista, centrándose máis nas calidades sensibles da obra que non no seu significado.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=21}}</ref> [[Jean-Baptiste Dubos]], en ''Reflexións críticas sobre a poesía e a pintura'' (1719), abriu o camiño cara á relatividade do [[Sistema gustativo|gusto]], razoando que a estética non vén dada pola razón, senón polos sentimentos. Así, para Dubos a arte conmove, chega ó [[espírito]] dunha forma máis directa e inmediata que o coñecemento [[Razón|racional]]. Dubos fixo posible a [[Democracia|democratización]] do gusto, opoñéndose á regulamentación [[Academia platónica|académica]], e introduciu a figura do ‘xenio’, como atributo dado pola natureza, que está máis alá das regras. [[Ficheiro:Johan Zoffany - Tribuna of the Uffizi - Google Art Project.jpg|miniatura|300px|''O tribunal dos Uffizi ''(1772-1778), de [[Johann Zoffany]].]] No [[romanticismo]], xurdido en [[Alemaña]] no final do século XVIII co movemento denominado ''[[Sturm und Drang]]'', triunfou a idea dunha arte que xorde espontaneamente do individuo, desenvolvendo a noción de xenio —a arte é a expresión das emocións do artista—, que comeza a ser [[Mito|mitificado]].<ref>{{cita Harvard|Beardsley|Hospers|1990|sp=si|p=65}}</ref> Autores como [[Novalis]] e [[Friedrich von Schlegel]] reflexionaron sobre a arte: na revista ''Athenäum'', editada por eles, xurdiron as primeiras manifestacións da autonomía da arte, ligado á natureza. Para eles, na obra de arte encóntranse o interior do artista e a súa propia linguaxe natural.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=65-66}}</ref> [[Arthur Schopenhauer]] dedicou o terceiro libro de ''[[O mundo como vontade e representación]]'' á [[teoría da arte]]: a arte é unha vía para escapar do estado de infelicidade propia do home. Identificou [[coñecemento]] con creación artística, que é a forma máis profunda de coñecemento. A arte é a reconciliación entre [[vontade]] e [[conciencia]], entre obxecto e suxeito, acadando un estado de [[contemplación]], de [[felicidade]]. A conciencia estética é un estado de contemplación desinteresada, onde as cousas móstranse na súa pureza máis profunda. A arte fala no idioma da [[intuición]], non da [[Meditación|reflexión]]; é complementario da filosofía, a [[ética]] e a relixión. Influído pola [[filosofía oriental]], manifestou que o home debe liberarse da vontade de vivir, do ‘querer ’, que é orixe de insatisfacción. A arte é unha forma de librarse da vontade, de ir máis alá do ‘eu’.<ref>{{cita Harvard|Beardsley|Hospers|1990|sp=si|p=68}}</ref> [[Richard Wagner]] recolleu a ambivalencia entre o sensible e o espiritual de Schopenhauer: en ''Ópera e drama'' (1851), Wagner propuxo a idea da “[[obra de arte total]]” (''Gesamtkunstwerk''), onde se faría unha [[síntese]] da poesía, a palabra —elemento masculino—, coa [[música]] —elemento feminino. Opinaba que a [[linguaxe]] primitiva sería [[Vogal|vocálica]], mentres que a [[consoante]] foi un elemento racionalizador; así pois, a introdución da música na palabra sería un retorno á inocencia primitiva da linguaxe.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=370-373}}</ref> No final do [[século XIX]] xurdiu o [[esteticismo]], que foi unha reacción ó [[utilitarismo]] imperante na época e á fealdade e ó materialismo da [[Revolución Industrial|era industrial]]. Fronte a iso, xurdiu unha tendencia que outorgaba á arte e á beleza unha autonomía propia, sintetizada na fórmula de [[Théophile Gautier]] “[[Parnasianismo|a arte pola arte]]” (''l'art pour l'art''), chegando incluso a falarse de “relixión estética”.<ref>{{cita Harvard|Eco|2004|sp=si|p=329}}</ref> Esta postura pretendía illar ó artista da sociedade, para que buscase de forma autónoma a súa propia inspiración e se deixara levar unicamente por unha busca individual da beleza.<ref>{{cita Harvard|Beardsley|Hospers|1990|sp=si|p=70}}</ref> Así, a beleza afástase de calquera compoñente [[moral]], converténdose na fin última do artista, que chega a vivir a súa propia vida como unha obra de arte —como se pode apreciar na figura do [[dandy]].<ref>{{cita Harvard|Eco|2004|sp=si|p=333}}</ref> Un dos teóricos do movemento foi [[Walter Pater]], que influíu sobre o denominado [[decadentismo]] [[Reino Unido|inglés]], establecendo nas súas obras que o artista debe vivir a vida intensamente, seguindo como ideal á beleza. Para Pater, a arte é “o círculo máxico da existencia ”, un mundo illado e autónomo posto ó servizo do [[pracer]], elaborando unha auténtica [[metafísica]] da beleza.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=114}}</ref> [[Ficheiro: Courbet LAtelier du peintre.jpg|miniatura|esquerda|250px|''[[O taller do pintor]]'' (1855), de [[Gustave Courbet]].]] Por outra banda, [[Charles Baudelaire]] foi un dos primeiros autores que analizaron a relación da arte coa recentemente xurdida era industrial, prefigurando a noción de “beleza moderna”: non existe a beleza eterna e absoluta, senón que cada concepto do belo ten algo de eterno e algo de transitorio, algo de absoluto e algo de particular. A beleza vén da [[paixón]] e, ó ter cada individuo a súa paixón particular, tamén ten o seu propio concepto de beleza. Na súa relación coa arte, a beleza expresa por un lado unha idea “eternamente subsistente”, que sería a “alma da arte”, e por outro un compoñente relativo e circunstancial, que é o “corpo da arte”. Así, a [[Dualismo|dualidade]] da arte é expresión da dualidade do home, da súa aspiración a unha felicidade ideal enfrontado ás paixóns que o moven cara a ela. Fronte á metade eterna, ancorada na [[arte clásica]] antiga, Baudelaire viu, na metade relativa, a [[arte moderna]], que ten como signos distintivos o transitorio, o fugaz, o efémero e cambiante —sintetizados na [[moda]]. Baudelaire tiña un concepto [[Neoplatonismo|neoplatónico]] de beleza, que é a aspiración humana cara a un ideal superior, accesible a través da arte. O artista é o “heroe da modernidade”, e a súa principal cualidade é a [[melancolía]], que é o anhelo da beleza ideal.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=324-329}}</ref> En contraposición ó esteticismo, [[Hippolyte Taine|Hippolyte-Adolphe Taine]] elaborou unha teoría [[Socioloxía|sociolóxica]] da arte: na súa ''Filosofía da arte'' (1865-1869) aplicou á arte un [[determinismo]] baseado na [[raza]], o [[contexto]] e a [[Periodización|época]] (''race'', ''milieu'', ''moment''). Para Taine, a estética, a “ciencia da arte”, opera como calquera outra disciplina científica, baseándose en parámetros racionais e empíricos. Igualmente, [[Jean Marie Guyau]], en ''Os problemas da estética contemporánea'' (1884) e ''A arte desde o punto de vista sociolóxico'' (1888), propuxo unha visión [[Evolución|evolucionista]] da arte, afirmando que a arte está na vida, e que evoluciona como esta; e, do mesmo xeito que a vida do ser humano está organizada socialmente, a arte debe ser reflexo da sociedade.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=102-104}}</ref> A [[Historia da estética#Estética sociolóxica|estética sociolóxica]] tivo unha gran vinculación co [[realismo pictórico]] e con movementos políticos de esquerdas, especialmente o [[socialismo utópico]]: autores como [[Claude Henri de Rouvroy, conde de Saint Simon|Henri de Saint-Simon]], [[Charles Fourier]] e [[Pierre Joseph Proudhon]] defenderon a función social da arte, que contribúe ó desenvolvemento da sociedade, unindo beleza e utilidade nun conxunto harmónico. Doutra banda, no [[Reino Unido]], a obra de teóricos como [[John Ruskin]] e [[William Morris]] achegou unha visión [[Funcionalismo (socioloxía)|funcionalista]] da arte: en ''As pedras de Venecia'' (1851-1856) Ruskin denunciou a destrución da beleza e a vulgarización da arte levada a cabo pola sociedade industrial, así como a degradación da [[clase obreira]], defendendo a función social da arte. En ''A arte do pobo'' (1879) pediu cambios radicais na economía e na sociedade, reclamando unha arte “feita polo pobo e para o pobo”. Pola súa banda, Morris —fundador do movemento [[Arts & Crafts]]— defendeu unha arte funcional, práctica, que satisfaga as necesidades materiais e non só espirituais. En ''Escritos estéticos'' (1882-1884) e ''As fins da arte ''(1887) propuxo un concepto de arte utilitario pero afastado de sistemas de produción excesivamente tecnificados, próximo a un concepto do socialismo próximo ó [[corporativismo]] [[Idade Media|medieval]].<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=112-113}}</ref> [[Ficheiro:Snowdance.jpg|miniatura|200px|Representación de ''[[O Cascanoces]]'', de [[Petr Ilich Chaikovskii]].]] Por outra banda, a función da arte foi cuestionada polo escritor [[Rusia|ruso]] [[Lev Tolstoi]]: en ''Que é a arte?'' (1898). Tomou en cosideración a xustificación social da arte, argumentando que sendo a arte unha forma de comunicación só pode ser válida se as emocións que transmite poden ser compartidas por tódolos homes. Para Tolstoi, a única xustificación válida é a contribución da arte á [[fraternidade (filosofía)|fraternidade]] humana: unha obra de arte só pode ter valor social cando transmite valores de fraternidade, é dicir, emocións que impulsen á unificación dos pobos.<ref>{{cita Harvard|Beardsley|Hospers|1990|sp=si|p=73}}</ref> Nesa época comezouse a abordar o estudo da arte desde o terreo da [[psicoloxía]]: [[Sigmund Freud]] aplicou a [[psicanálise]] á arte en ''[[Eine Kindheitserinnerung des Leonardo da Vinci|Un recordo infantil de Leonardo da Vinci]]'' (1910), defendendo que a arte sería unha das maneiras de representar un desexo, unha pulsión reprimida, de forma sublimada. Opinaba que o artista é unha figura [[Narcisismo|narcisista]], próxima ó neno, que reflicte na arte os seus desexos, e afirmou que as obras artísticas poden ser estudadas como os [[sono]]s e as [[Enfermidade mental|enfermidades mentais]], coa psicanálise. O seu método era [[Semiótica|semiótico]], estudando os [[símbolo]]s, e opinaba que unha obra de arte é un símbolo. Pero como o símbolo representa un determinado concepto simbolizado, hai que estudar a obra de arte para chegar á orixe creativa da obra.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=108-109}}</ref> Igualmente, [[Carl Gustav Jung]] relacionou a psicoloxía con diversas disciplinas como a filosofía, a socioloxía, a relixión, a [[mitoloxía]], a [[literatura]] e a arte. En ''Contribucións á psicanálise analítica'' (1928), suxeriu que os elementos simbólicos presentes na arte son “imaxes primordiais” ou “arquetipos”, que están presentes de forma innata no subconsciente “colectivo” do ser humano.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=110-111}}</ref> [[Wilhelm Dilthey]], dende a [[Historia da estética#Estética cultural|estética cultural]], formulou unha teoría acerca da unidade entre arte e vida. Prefigurando a [[Vangardas|arte de vangarda]], Dilthey xa albiscaba no final do século XIX como a arte se afastaba das regras académicas, e como cobraba cada vez maior importancia a función do público, que ten o poder de ignorar ou enxalzar a obra dun artista determinado. Encontrou en todo iso unha “anarquía do gusto”, que achacou a un cambio social de interpretación da realidade, pero que percibiu como transitorio, sendo necesario atopar «unha relación sá entre o pensamento estético e a arte». Así, ofreceu como salvación da arte as “[[ciencias do espírito]]”, especialmente a psicoloxía: a creación artística debe poder analizarse baixo o prisma da interpretación psicolóxica da fantasía. En ''Vida e poesía'' (1905) presentou a poesía como expresión da vida, como ‘vivencia’ (''Erlebnis'') que reflicte a realidade externa da vida. A creación artística ten pois como función intensificar a nosa visión do mundo exterior, presentándoo como un conxunto coherente e pleno de sentido.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=379-380}}</ref> === Visión actual === [[Ficheiro:Fontaine Duchamp.jpg|miniatura|250px|''Fonte'', de [[Marcel Duchamp]]. O [[século XX]] supón unha perda do concepto de beleza clásica para conseguir un maior efecto no diálogo artista-espectador.]] O [[século XX]] supuxo unha transformación radical do concepto de arte: a superación das ideas [[Racionalismo|racionalistas]] da Ilustración e o paso a conceptos máis subxectivos e individuais, partindo do movemento romántico e cristalizando na obra de autores como [[Kierkegaard]] e [[Friedrich Nietzsche|Nietzsche]], supoñen unha ruptura coa tradición e un rexeitamento da beleza clásica. O concepto de realidade foi cuestionado polas novas teorías científicas: a subxectividade do tempo de [[Henri Bergson|Bergson]], a [[Teoría da relatividade|relatividade]] de [[Einstein]], a [[mecánica cuántica]], a teoría da psicanálise de Freud etc. Doutra banda, as novas [[tecnoloxía]]s fan que a arte cambie de función, debido a que a [[fotografía]] e o [[cine]]ma xa se encargan de plasmar a realidade. Todos estes factores producen a xénese da [[arte abstracta]], o artista xa non tenta reflectir a realidade, senón o seu mundo interior, expresar os seus sentimentos.<ref>{{cita Harvard|Eco|2004|sp=si|p=415-417}}</ref> A arte actual ten oscilacións continuas do gusto, cambia simultaneamente xunto a este: así como a arte clásica sustentábase sobre unha metafísica de ideas inmutables, o actual, de raíz [[kant]]iana, atopa gusto na conciencia social de pracer ([[cultura de masas]]). Tamén hai que valorar a progresiva diminución do [[analfabetismo]], posto que antigamente, ó non saber ler gran parte da poboación, a arte gráfica era o mellor medio para a transmisión do coñecemento -sobre todo relixioso-, función que xa non é necesaria no século XX. Unha das primeiras formulacións foi a do [[marxismo]]: da obra de [[Karl Marx|Marx]] desprendíase que a arte é unha “[[superestrutura (marxismo)|superestrutura]]” cultural determinada polas condicións sociais e económicas do ser humano. Para os marxistas, a arte é reflexo da realidade social, aínda que o propio Marx non vía unha correspondencia directa entre unha sociedade determinada e a arte que produce. [[Georgi Plekhanov]], en ''Arte e vida social'' (1912), formulou unha estética [[Materialismo dialéctico|materialista]] que rexeitaba a “arte pola arte”, así como a individualidade do artista alleo á sociedade que o envolve.<ref>{{cita Harvard|Beardsley|Hospers|1990|sp=si|p=79-80}}</ref> [[Walter Benjamin]] incidiu de novo na arte de vangarda, que para el é «a culminación da dialéctica da modernidade», o final do intento totalizador da arte como expresión do mundo circundante. Tentou dilucidar o papel da arte na sociedade moderna, realizando unha análise semiótica na que a arte se explica a través de signos que o home tenta descifrar sen un resultado aparentemente satisfactorio. En ''A obra de arte na época da reprodutibilidade técnica'' (1936) analizou a forma en como as novas técnicas de reprodución industrial da arte poden facer variar o concepto deste, ó perder o seu carácter de obxecto único e, por tanto, o seu halo de reverencia mítica; isto abre novas vías de concibir a arte -inexploradas aínda para Benjamin- pero que suporán unha relación máis libre e aberta coa obra de arte.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=122-124}}</ref> [[Theodor Adorno|Theodor W. Adorno]], como Benjamin pertencente á [[Escola de Frankfurt]], defendeu a arte de vangarda como reacción á excesiva tecnificación da sociedade moderna. Na súa ''Teoría estética'' (1970) afirmou que a arte é reflexo das tendencias culturais da sociedade, pero sen chegar a ser fiel reflexo desta, xa que a arte representa o inexistente, o irreal; ou, en todo caso, representa o que existe pero como posibilidade de ser outra cousa, de transcender. A arte é a “negación da cousa”, que a través desta negación transcéndea, mostra o que non hai nela de forma primixenia. É aparencia, mentira, presentando o inexistente como existente, prometendo que o imposible é posible.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=125-127}}</ref> [[Ficheiro:Island Pagoda, about 1871, from the album, Foochow and the River Min.jpg|miniatura|esquerda|300px|''Illa Pagoda na desembocadura do río Min'' (1870), de [[John Thomson (fotógrafo)|John Thomson]]. A [[fotografía]] supuxo unha gran revolución á hora de concibir a arte no século XIX e o XX.]] Representante do [[pragmatismo]], [[John Dewey]], en ''Arte como experiencia'' (1934), definiu a arte como “culminación da natureza”, defendendo que a base da estética é a experiencia sensorial. A actividade artística é unha consecuencia máis da actividade natural do ser humano, onde a forma organizativa depende dos condicionamentos ambientais en que se desenvolve. Así, a arte é “expresión”, onde fins e medios fusiónanse nunha experiencia agradable. Para Dewey, a arte, como calquera actividade humana, implica iniciativa e creatividade, así como unha interacción entre suxeito e obxecto, entre o home e as condicións materiais nas que desenvolve o seu labor.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=129-131}}</ref> [[José Ortega y Gasset]] analizou en ''[[A deshumanización da arte]]'' (1925) a arte de vangarda desde o concepto de “sociedade de masas”, onde o carácter minoritario da arte vangardista produce unha [[Elite|elitización]] do público consumidor de arte. Ortega aprecia na arte unha “deshumanización” debida á perda de perspectiva [[Historia|histórica]], é dicir, de non poder analizar con suficiente distancia crítica o substrato sociocultural que comporta a arte de vangarda. A perda do elemento realista, imitativo, que Ortega aprecia na arte de vangarda, supón unha eliminación do elemento humano que estaba presente na arte [[Naturalismo (arte)|naturalista]]. Así mesmo, esta perda do humano fai desaparecer os referentes en que estaba baseada a arte clásica, supondo unha ruptura entre a arte e o público, e xerando unha nova forma de comprender a arte que só poderán entender os iniciados. A percepción estética da arte deshumanizada é a dunha nova sensibilidade baseada non na afinidade sentimental —como se producía coa arte romántica—, senón nun certo distanciamento, unha apreciación de matices. Esa separación entre arte e humanidade supón un intento de volver ó home á vida, de rebaixar o concepto de arte como unha actividade secundaria da experiencia humana.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=222-230}}</ref> Na escola [[semiótica]], [[Luigi Pareyson]] elaborou en ''Estética. Teoría da formatividade'' (1954) unha estética [[hermenéutica]], onde a arte é interpretación da [[verdade]]. Para Pareyson, a arte é “formativa”, é dicir, expresa unha forma de facer que, «a un tempo que fai, inventa o xeito de facer». Noutras palabras, non se basea en regras fixas, senón que as define conforme se elabora a obra e a proxecta no momento de realizala. Así, na formatividade a obra de arte non é un “resultado”, senón un “logro”, onde a obra encontrou a regra que a define especificamente. A arte é toda aquela actividade que busca unha fin sen medios específicos, debendo achar para a súa realización un proceso creativo e innovador que dea resultados orixinais de carácter inventivo.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=151-153}}</ref>. Pareyson influíu na denominada Escola de [[Turín]], que desenvolverá o seu concepto [[Ontoloxía|ontolóxico]] da arte: [[Umberto Eco]], en ''[[Obra aberta]]'' (1962), afirmou que a obra de arte só existe na súa interpretación, na apertura de múltiples significados que pode ter para o espectador; [[Gianni Vattimo]], en ''Poesía e ontoloxía'' (1968), relacionou a arte co ser, e polo tanto coa verdade, xa que é na arte onde a verdade se mostra de forma máis pura e reveladora.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=154}}</ref> [[Ficheiro:Little Nemo moon.jpg|miniatura|200px|O [[Historieta|cómic]] foi unha das últimas incorporacións á categoría de [[belas artes]]. Na imaxe [[Little Nemo in Slumberland]], o primeiro gran clásico do cómic publicado en 1905.]] Unha das últimas derivacións da filosofía e a arte é a [[posmodernismo|posmodernidade]], teoría sociocultural que postula a actual vixencia dun período histórico que superaría o proxecto [[Modernidade|moderno]], é dicir, a raíz cultural, política e económica propia da [[Idade Contemporánea]], marcada no cultural pola [[Ilustración]], no político pola [[Revolución Francesa]] e no económico pola [[Revolución industrial]]. Fronte ás propostas da arte de vangarda, os posmodernos non expoñen novas ideas, nin éticas nin estéticas; tan só reinterpretan a realidade que lles envolve, mediante a repetición de imaxes anteriores, que perden así o seu sentido. A repetición encerra o marco da arte na arte mesmo, asúmese o fracaso do compromiso artístico, a incapacidade da arte para transformar a vida cotiá. A [[arte posmoderna]] volve sen pudor ó substrato material tradicional, á obra de arte-obxecto, ó “arte pola arte”, sen pretender facer ningunha revolución, ningunha ruptura. Algúns dos seus máis importantes teóricos foron [[Jacques Derrida]] e [[Michel Foucault]].<ref>{{cita Harvard|Bozal|1993|sp=si|p=8-18}}</ref> Como conclusión, cabería dicir que as vellas fórmulas que baseaban a arte na creación de beleza ou na imitación da natureza quedaron obsoletas, e hoxe en día a arte é unha calidade dinámica, en constante transformación, inmersa ademais nos medios de comunicación de masas, nas canles de consumo, cun aspecto moitas veces efémero, de percepción instantánea, presente con igual validez na idea e no obxecto, na súa xénese conceptual e na súa realización material.<ref name=ref_duplicada_1>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=51-53}}</ref> [[Morris Weitz]], representante da [[Historia da estética#Empirismo lóxico|estética analítica]], opinaba en ''O papel da teoría na estética'' (1957) que «é imposible establecer calquera tipo de criterios da arte que sexan necesarios e suficientes; por tanto, calquera teoría da arte é unha imposibilidade lóxica, e non simplemente algo que sexa difícil de obter na práctica». Segundo Weitz, unha calidade intrínseca da creatividade artística é que sempre produce novas formas e obxectos, polo que as condicións da arte non poden establecerse nunca de antemán». Así, «o suposto básico de que a arte poida ser tema de calquera definición realista ou verdadeira é falso».<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=62-63}}</ref> No fondo, a indefinición da arte estriba na súa redución a determinadas categorías -como imitación, como recreación, como expresión-; a arte é un concepto global, que inclúe todas estas formulacións e moitas máis, un concepto en evolución e aberto a novas interpretacións, que non se pode fixar de forma convencional, senón que debe aglutinar tódolos intentos de expresalo e formulalo, sendo unha síntese ampla e subxectiva de todos eles. {{cita|A arte é unha actividade humana consciente capaz de reproducir cousas, construír formas, ou expresar unha experiencia, se o produto desta reprodución, construción, ou expresión pode deleitar, emocionar ou producir un choque.|[[Władysław Tatarkiewicz]], ''Historia de seis ideas'' (1976).<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=67}}</ref>}} == Clasificación == [[Ficheiro:Septem-artes-liberales Herrad-von-Landsberg Hortus-deliciarum 1180.jpg|miniatura|250px|''As sete artes liberais'', imaxe do ''Hortus deliciarum'' ([[século XII]]), de [[Herrad von Landsberg]].]] A clasificación da arte, ou das distintas facetas ou categorías que poden considerarse artísticas, tivo unha evolución paralela ó concepto mesmo de arte: como se viu anteriormente, durante a antigüidade clásica considerábase arte todo tipo de habilidade manual e destreza, de tipo racional e suxeita a regras; así, entraban nesa denominación tanto as actuais [[belas artes]] como a [[artesanía]] e as [[ciencia]]s, mentres que quedaban excluídas a [[música]] e a [[poesía]]. Unha das primeiras clasificacións que se fixeron das artes foi a dos filósofos [[sofista]]s [[presocráticos]], que distinguiron entre “artes útiles” e “artes pracenteiras”, é dicir, entre as que producen obxectos de certa utilidade e as que serven para o entretemento. [[Plutarco de Queronea|Plutarco]] introduciu, xunto a estas dúas, as “artes perfectas”, que serían o que hoxe consideramos ciencias. [[Platón]], pola súa banda, estableceu a diferenza entre “artes produtivas” e “artes imitativas”, segundo se producían obxectos novos ou imitaban a outros.<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=82}}</ref> Durante a era [[Roma Antiga|romana]] houbo diversos intentos de clasificar as artes: [[Quintiliano]] dividiu a arte en tres esferas: “artes teóricas”, baseadas no estudo (principalmente, as ciencias); “artes prácticas”, baseadas nunha actividade, pero sen producir nada (como a [[danza]]); e “artes poéticas” —segundo a [[etimoloxía]] grega, onde ποίησις (''poíêsis'') quere dicir ‘produción’—, que son as que producen obxectos. [[Marcus Tullius Cicero|Cicerón]] catalogou as artes segundo a súa importancia: “artes maiores” (política e [[estratexia militar]]), “artes medianas” (ciencias, poesía e [[retórica]]) e “artes menores” (pintura, escultura, música, [[Actor|interpretación]] e [[atletismo]]). [[Plotino]] clasificou as artes en cinco grupos: as que producen obxectos físicos (arquitectura), as que axudan á natureza ([[medicina]] e [[agricultura]]), as que imitan á natureza (pintura), as que melloran a acción humana (política e retórica) e as intelectuais ([[xeometría]]).<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=84-85}}</ref> Con todo, a clasificación que tivo máis fortuna —chegando até a era moderna— foi a de [[Galeno]] no [[século II]], que dividiu a arte en “[[artes liberais]]” e “[[artes vulgares]]”, segundo se tiñan unha orixe intelectual ou manual. Entre as liberais atopábanse: a [[gramática]], a [[retórica]] e a [[dialéctica]] —que formaban o [[trivio]]—, e a [[aritmética]], a [[xeometría]], a [[astronomía]] e a [[música]] —que formaban o [[cuadrivio]]—; as vulgares incluían a arquitectura, a escultura e a pintura, pero tamén outras actividades que hoxe consideramos artesanía.<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2000|sp=si|p=318}}</ref> Durante a [[Idade Media]] continuou a división da arte entre artes liberais e vulgares —chamadas estas últimas entón “[[Artes mecánicas|mecánicas]]”—, aínda que houbo novos intentos de clasificación: [[Boecio]] dividiu as artes en ''ars'' e ''artificium'', clasificación similar á de artes liberais e vulgares, pero nunha acepción que case excluía as formas manuais do campo da arte, dependendo este tan só da mente. No [[século XII]], [[Radulfo de Campo Lungo]] tentou facer unha clasificación das artes mecánicas, reducíndoas a sete, igual número que as liberais. En función da súa utilidade cara á sociedade, dividiunas en: ''ars victuaria'', para alimentar á xente; ''lanificaria'', para vestirlles; ''architectura'', para procurarlles unha casa; ''suffragatoria'', para darlles medios de transporte; ''medicinaria'', que lles curaba; ''negotiatoria'', para o comercio; ''militaria'', para defenderse.<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=42}}</ref> No [[século XVI]] empezou a considerarse que a arquitectura, a pintura e a escultura eran actividades que requirían non só oficio e destreza, senón tamén un tipo de concepción intelectual que as facían superiores a outros tipos de manualidades. Xestábase así o concepto moderno de arte, que durante o [[Renacemento]] adquiriu o nome de ''arti do disegno'' (artes do [[deseño]]), por canto comprendían que esta actividade —o deseñar— era a principal na xénese das obras de arte.<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=45}}</ref> [[Ficheiro:Las_Meninas,_by_Diego_Velázquez,_from_Prado_in_Google_Earth.jpg|miniatura|esquerda|250px|''[[As Meninas]]'' (1656), de [[Diego Velázquez|Velázquez]], foi unha alegación da figura do pintor como artista inspirado, fronte á condición de simple artesán que até entón se tiña do oficio de pintor.]] Con todo, faltaba aglutinar estas artes do deseño co resto de actividades consideradas artísticas (música, poesía e [[teatro]]), tarefa que se desenvolveu durante os dous séculos seguintes con varios intentos de buscar un nexo común a todas estas actividades: así, o [[Humanismo (filosofía)|humanista]] [[Florencia|florentino]] [[Giannozzo Manetti]] propuxo o termo “artes enxeñosas”, onde incluía as artes liberais, polo que só cambiaba o vocábulo; o filósofo [[Neoplatonismo|neoplatónico]] [[Marsilio Ficino]] elaborou o concepto de “artes musicais”, argumentando que a música era a inspiración para todas as artes; en [[1555]], [[Giovanni Pietro Capriano]] introduciu no seu ''De vera poetica'' a acepción “artes nobres”, apelando á elevada finalidade destas actividades; [[Lodovico Castelvetro]] falou no seu ''Correttione'' (1572) de “artes memoriais”, xa que segundo el estas artes buscaban fixar en obxectos a memoria de cousas e acontecementos; [[Claude-François Menestrier]], historiador [[Francia|francés]] do [[século XVII]], formulou a idea de “artes pictóricas”, remarcando o carácter visual da arte; [[Emanuele Tesauro]] ideou en [[1658]] a noción de “artes poéticas”, inspirado na soada cita de [[Horacio]] “ut pictura poesis” (a pintura como a poesía), describindo o compoñente poético e [[Metáfora|metafórico]] destas artes; xa no [[século XVIII]], coincidiron nun mesmo ano ([[1744]]) dúas definicións, a de “artes agradábeis” de [[Giambattista Vico]], e a de “artes elegantes” de [[James Harris]]; por último, en [[1746]], [[Charles Batteux]] estableceu en ''As belas artes reducidas a un único principio'' a concepción actual de [[Belas Artes]], remarcando o seu aspecto de imitación (''imitatio'').<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=46-48}}</ref> Batteux incluíu nas belas artes á pintura, á escultura, á música, á poesía e á danza, mentres que mantivo o termo artes mecánicas para o resto de actividades artísticas, e sinalou como actividades entre ámbalas dúas categorías a arquitectura e a retórica, aínda que ó pouco tempo eliminouse o grupo intermedio e a arquitectura e a retórica incorporáronse plenamente ás belas artes. Con todo, co tempo, esta lista sufriu diversas variacións, e aínda que se aceptaba comunmente a presenza de arquitectura, pintura, escultura, música e poesía, os dous postos restantes oscilaron entre a danza, a retórica, o teatro e a [[xardinería]], ou, máis adiante, novas disciplinas como a [[fotografía]] e o [[cine]]ma. O termo “belas artes” fixo fortuna, e quedou fixado como definición de tódalas actividades baseadas na elaboración de obxectos con finalidade estética, producidos de forma intelectual e con vontade expresiva e transcendente. Así, desde entón, as artes foron “belas artes”, separadas tanto das ciencias como dos oficios manuais. Por iso mesmo, durante o [[século XIX]] foise producindo un novo cambio terminolóxico: xa que as artes eran só as belas artes, e o resto de actividades non o eran, ós poucos foise perdendo o termo “belas” para quedar só o de “artes”, quedando a acepción “arte” tal e como a entendemos hoxe en día. Mesmo sucedeu que entón se restrinxiu o termo “belas artes” para designar as artes visuais, as que no Renacemento denominábanse “artes do deseño” (arquitectura, pintura e escultura), sendo as demais as “artes en xeral”. Tamén houbo unha tendencia cada vez máis crecente a separar as artes visuais das literarias, que recibiron o nome de “belas letras”.<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=49}}</ref> Con todo, a pesar da aceptación xeral da clasificación proposta por Batteux, nos séculos seguintes aínda se produciron intentos de novas clasificacións da arte: [[Immanuel Kant]] distinguiu entre “artes mecánicas” e “artes estéticas”; [[Robert von Zimmermann]] falou de artes da representación material (arquitectura e escultura), da representación perceptiva (pintura e música) e da representación do pensamento (literatura); e [[Alois Riegl]], en ''Arte industrial da época romana tardía'', dividiu a arte en arquitectura, plástica e ornamento. [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], no seu ''Estética'' (1835-1838), estableceu tres formas de manifestación artística: arte simbólica, clásica e romántica, que se relacionan con tres formas diferentes de arte, tres estadios de evolución histórica e tres maneiras distintas de tomar forma a idea: <center> {| class="wikitable" style="margin:0 25px" |- ! Arte ! Historia ! Idea ! Forma |- | Simbólico || Infancia || Desaxuste || Arquitectura |- | Clásico || Madurez || Axuste || Escultura |- | Romántico || Vellez || Desbordamento || Pintura, música e poesía |} </center> Na idea, primeiro hai unha relación de desaxuste, onde a idea non atopa forma; despois é de axuste, cando a idea se axusta á forma; por último, no desbordamento, a idea excede a forma, tende ó infinito. Na evolución histórica, equipara infancia coa [[arte prehistórica]], antigo e oriental; madurez, coa [[arte grega]] e [[Arte romana|romana]]; e vellez, coa arte [[Cristianismo|cristiá]]. En canto á forma, a arquitectura (forma monumental) é unha arte [[tectónica]], depende da [[materia]], de [[peso]]s, [[Magnitudes físicas|medidas]] etc.; a escultura (forma [[Antropomorfismo|antropomórfica]]) depende máis da forma [[Volume (física)|volumétrica]], polo que se achega máis ó home; a pintura, música e poesía (formas suprasensíbeis) son a etapa máis espiritual, máis desmaterializada. A creación artística non ten que ser unha [[mimese]], senón un proceso de liberdade espiritual. Na súa evolución, cando o artista chega ó seu límite, vanse perdendo as formas sensíbeis, a arte vólvese máis conceptual e reflexiva; ó final deste proceso prodúcese a “morte da arte”.<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=50-54}}</ref> A pesar de todo, estes intentos de clasificación resultaron un tanto baldíos e, cando parecía que por fin se chegou a unha definición da arte universalmente aceptable, despois de tantos séculos de evolución, os cambios sociais, culturais e tecnolóxicos producidos durante os séculos XIX e XX comportaron un novo intento de definir a arte con base en parámetros máis abertos e omnicomprensivos, tentando abarcar tanto unha definición teórica da arte como unha catalogación práctica que incluíse as novas formas artísticas que xurdiron nos últimos tempos (fotografía, cinema, cómic, novas tecnoloxías etc.). Como o de [[Juan Acha]] co seu ensaio ''Arte e sociedade. Latinoamérica: o produto artístico e estrutura'' (1979), que contén unha complexa organización das artes segundo a súa aplicación e orixe; en grupos como "Corpo-Obxecto", "Superficie-Obxectos", "Superficies-Icónicas", "Superficies-Literarias", "Espectáculos" e "Audicións". E outra máis simple en ''Lóxica do Límite'' (1991) de [[Eugenio Trías]], na que o artista é como un ''habitante'' e a un determinado oficio artístico como un ''habitáculo'', que constitúen tres grandes áreas da arte: artes estáticas ou do espazo, artes mixtas e artes temporais ou dinámicas. <center> {| class="wikitable" style="margin:0 25px" |- ! Artes estáticas ou espaciais ! Artes mixtas ! Artes dinámicas ou temporais |- | Arquitectura || Cinema || Música |- | Escultura || Teatro || Danza |- | Pintura || Ópera || Literatura |} </center> Estes intentos, un tanto infrutuosos, produciron en certa forma o efecto contrario, acentuando aínda máis a indefinición da arte, que hoxe en día é un concepto aberto e interpretable, onde caben moitas fórmulas e concepcións, aínda que se adoita aceptar un mínimo denominador común baseado en calidades estéticas e expresivas, así como un compoñente de creatividade.<ref name=ref_duplicada_1 /> === Clasificación actual === Actualmente adóitase considerar a seguinte lista de belas artes: * A primeira é a [[arquitectura]]. * A segunda é a [[danza]]. * A terceira é a [[escultura]]. * A cuarta é a [[música]]. * A quinta é a [[pintura]]. * A sexta é a [[poesía]] (e [[literatura]] en xeral). * A sétima é a [[cine]]matografía. * A oitava é a [[fotografía]]. * A novena é a [[historieta]]. Certos críticos e historiadores consideran outras artes na lista, como a [[televisión]], o [[teatro]], a [[moda]], a [[publicidade]], a [[animación]] e os [[videoxogo]]s. Na actualidade existe aínda certa discrepancia sobre cal sería a “décima arte”.<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2002|sp=si|p=53}}</ref> == Elementos do fenómeno artístico == [[Ficheiro:Selbstporträt,_by_Albrecht_Dürer,_from_Prado_in_Google_Earth.jpg|miniatura|250px|''[[Autorretrato de Durero (Prado)|Autorretrato]]'' (1498), de [[Albrecht Dürer]].]] * [[Artista]]: denomínase artista a aquela persoa que, ou ben practica unha arte, ou ben destaca nel. Por definición, un artista é quen elabora unha obra de arte; así pois, e en paralelo á evolución do concepto de arte que vimos anteriormente, en épocas pasadas un artista era calquera persoa que traballase nas artes liberais ou vulgares, desde un [[Gramática|gramático]], un [[Astronomía|astrónomo]] ou un [[Música|músico]], até un [[albanel]], un [[Oleiría|oleiro]] ou un [[Ebanistería|ebanista]]. Con todo, hoxe en día enténdese por artista a alguén que practica as [[Belas Artes]]. Aínda así, o termo artista pode ter diversas acepcións, desde o artista como creador, até o artista como o que ten na práctica dunha arte a súa profesión. Así, a miúdo chamamos artistas a [[actor]]es ou músicos que só interpretan obras creadas por outros autores. Tamén se adoita empregar o vocábulo artista para diferenciar a quen practica unha actividade liberal para distinguilo do que practica un oficio: nese sentido, adóitase dicir “pintor artista” para diferencialo dun “pintor de brocha gorda”. Ó artista supónselle unha disposición especialmente sensible fronte ó mundo que o rodea: desenvolveu o seu propio punto de vista, así como a súa creatividade, unha boa técnica e un medio de comunicación cara ó espectador por medio das súas obras. O artista adquire o seu propio dominio da técnica e o seu desenvolvemento artístico intelectual para chegar ó camiño do profesionalismo. Con esta personalidade, o artista maniféstase cara ó mundo tratando de reflectir o que acontece -ou lle gustaría que acontecese- nel.<ref>{{cita Harvard|Souriau|1998|sp=si|p=142}}</ref> * [[Obra de arte]]: unha obra é unha realización material, que ten unha existencia obxectiva e que é perceptible sensiblemente. O termo provén do [[latín]] ''opera'', que deriva de ''opus'' ‘traballo’, polo que equivale a traballo como obxecto, é dicir, como resultado dun traballo. Unha obra de arte pode ser tanto o obxecto material en si —unha pintura, unha escultura, un gravado— como unha produción intelectual onde a artisticidade se atopa no momento da súa execución ou captación por medio dos sentidos: así, na literatura, a arte atópase máis na lectura da obra que non na linguaxe escrita que lle serve de vehículo de comunicación, ou no medio material ([[libro]], [[revista]]) que lle sirva de soporte; en música, a arte atópase na súa percepción auditiva, non na [[partitura]] en que se ve reflectida. Así, na [[arte conceptual]] valórase máis a concepción da obra de arte por parte do artista que non a súa realización material. Nese sentido, unha obra de arte pode ter varios niveis de elaboración: dicía [[Erwin Panofsky|Panofsky]] que, ó escribir unha [[Carta (mensaxe)|carta]], cúmprese basicamente o obxectivo de comunicarse; pero se se escribe pondo especial atención na [[caligrafía]], pode ter un sentido artístico valorable ''per se''; e se, ademais, se escribe nun ton poético ou literario, a carta transcende o seu substrato material para converterse nunha obra de arte valorable polas súas cualidades intrínsecas. Doutra banda, hai que valorar a percepción do receptor: un obxecto pode non estar elaborado con finalidades artísticas pero ser interpretado así pola persoa que o percibe —como nos ''[[ready-made]]'' de [[Marcel Duchamp|Duchamp]]. Do mesmo xeito, unha obra de arte pode ter diversas interpretacións segundo a persoa que a valore, como remarcou [[Umberto Eco]] co seu concepto de “[[obra aberta]]”. E unha mesma obra pode ser percibida como artística por uns e como non artística por outros: dicía [[Marcel Mauss]] que «é obra de arte o obxecto que é recoñecido como tal por un grupo social definido». Así, habería que recoñecer que unha obra de arte é un obxecto que ten un valor engadido, sexa este valor un concepto artístico, estético, cultural, sociolóxico ou de diversa índole.<ref>{{cita Harvard|Souriau|1998|sp=si|p=838}}</ref> En conclusión, poderíase dicir que unha obra de arte é un feito sensorial, realizado artificialmente, con intencionalidade comunicativa e orientación lúdica. A obra de arte, para ser considerada como tal, debe transcender o seu substrato material para adquirir unha significación transcendente, baseada tanto no seu aspecto estético como no histórico, ó ser reflexo dun lugar e tempo determinados, así como dunha determinada cultura que subxace na xénese de toda obra de arte.<ref>{{cita Harvard|Brandi|2002|sp=si|p=15}}</ref> {{cita|Sexa cal sexa a súa antigüidade e clasicismo, unha obra de arte é en acto e non só potencialmente unha obra de arte cando pervive nalgunha experiencia individualizada. En canto pedazo de pergamiño, de mármore, de tea, permanece (aínda que suxeita ás devastacións do tempo) idéntica a si mesma a través dos anos. Pero como obra de arte recréase cada vez que é experimentada esteticamente.|[[John Dewey]], ''A arte como experiencia'' (1934).<ref name=ref_duplicada_2>{{cita Harvard|Brandi|2002|sp=si|p=14}}</ref>}} [[Ficheiro:Performance.jpg|miniatura|250px|Unha ''[[performance]]'', exemplo de actividade artística que require un público.]] * [[Espectador|Público]]: un factor cada vez máis determinante no mundo da arte é o do público, a xente que acode a [[museo]]s ou [[exposición]]s e que manifesta cada vez máis un sentido crítico e apreciativo da arte, podendo influír nas modas e os gustos artísticos. En séculos anteriores, a arte era un círculo pechado ó que só tiñan acceso as clases máis favorecidas, que eran as que encargaban e adquirían obras de arte. Con todo, desde a apertura dos primeiros museos públicos no [[século XVIII]], a participación do público en xeral na apreciación da arte foi cada vez maior, favorecida sobre todo polo aumento de medios de comunicación de masas ([[Prensa escrita|prensa]], libros, revistas e, máis recentemente, medios dixitais e [[Internet]]). Así mesmo, as novas correntes artísticas, sobre todo desde pasada a [[segunda guerra mundial]], favoreceron a participación do público na propia xénese do feito artístico, a través de accións artísticas como os ''[[happening]]s'' e as ''[[performance]]s''.<ref>{{cita Harvard|Villa|2003|sp=si|p=55}}</ref> * [[Percepción]]: a percepción da arte é un fenómeno subxectivo, motivado non só polo feito sensorial senón polo aspecto de mentalidade inherente, que depende da cultura, a educación etc. A percepción é un proceso activo e selectivo, o ser humano tende a seleccionar a percepción máis sinxela, así como a ver as cousas globalmente —por exemplo, tendemos a ver as cousas [[Simetría|simétricas]] aínda que non o sexan. Da percepción sensorial dependen factores como a [[textura]], a [[forma]] e a [[cor]], así como a [[xeometría]], a [[proporción]] e o [[ritmo]]. * [[Materia]] e [[técnica]]: o proceso artístico comeza coa elaboración mental da obra por parte do artista, pero esta hase de plasmar en materia, proceso que se realiza a través da técnica. A materia ten unha noción constitutiva, creadora, sendo parte esencial da creación artística. Tamén pode achegar diferentes concepcións estéticas, como o uso do [[ferro]] e o [[vidro]] na [[Arquitectura Moderna|arquitectura contemporánea]]. Á súa vez, a técnica é a maneira na que o artista dá forma á obra de arte, como moldea a materia para conseguir expresar aquilo que desexa crear. Os materiais e a técnica van evolucionando co tempo, e poden ser definitorios dunha determinada linguaxe ou estilo artístico.<ref>{{cita Harvard|Azcárate|1983|sp=si|p=9-12}}</ref> * Función da arte: a arte pode cumprir diversas funcións, segundo a vontade do propio artista ou segundo a interpretación que da obra faga o público: ** Práctica: a arte pode ter unha utilidade práctica a condición de que cumpra diversas premisas de satisfacer necesidades ou de ter unha finalidade destinada ó seu uso ou goce, como é o caso da arquitectura, ou ben da [[artesanía]] e as [[artes aplicadas]], [[Artes decorativas|decorativas]] e [[Artes industriais|industriais]]. ** Estética: a arte está estreitamente vinculado a unha finalidade estética, é dicir, de provocar sentimentos ou emocións, ou ben suscitar beleza e admiración en todo aquel que contempla a obra de arte. ** Simbólica: a arte pode estar revestida dunha función simbólica cando pretende transcender a súa simple materialidade para ser un símbolo, unha forma de expresión ou comunicación, unha linguaxe polo cal se expresa unha idea que debe ser descifrable para o público ó cal vai dirixida. ** Económica: a arte, como produto elaborado polo ser humano, non deixa de ser un obxecto que pode estar motivado con fins económicos, ben na súa concepción ou ben na súa posterior mercantilización. ** Comunicativa: a arte é un medio de comunicación, polo cal se expresan ideas ou conceptos, ou ben se recrean estados de ánimo. Neste sentido, pode ser tanto crítico como propagandístico da mensaxe que desexa transmitir. ** Imitativa: a arte pretendeu historicamente ser fiel reflexo da realidade, polo menos até a aparición da fotografía e o cinema no século XX. Así, a arte foi un medio ideal para plasmar o mundo, a forma de vida das diversas culturas e civilizacións que se sucederon ó longo do tempo. ** Crítica: a arte pode ter unha vontade crítica, ben de tipo político, relixioso ou social, facéndose eco das reivindicacións sociais de cada período histórico. [[Ficheiro:Museo del Prado.jpg|miniatura|250px|[[Museo do Prado]].]] * [[Museo]]s: son institucións adicadas ó estudo, conservación e exposición de obras de arte. A orixe dos museos está no coleccionismo, onde á obra de arte engádeselle un valor histórico ou cultural, ou ben de admiración ou singularidade. A partir do século XVIII comezaron a abrirse as coleccións ó público, xurdindo os museos de protección estatal ([[British Museum]], 1753; [[Galería Uffizi|Uffizi]], 1769; [[Louvre]], 1789; [[Museo do Prado|Prado]], 1819; [[Altes Museum]] de [[Berlín]], 1830; [[National Gallery]], 1838; [[Ermitage]], 1851), á vez que xurdiron as academias, institucións que regulan o proceso creativo, educativo e formativo da arte. O [[Consello Internacional de Museos]] (ICOM) define o museo como «unha institución sen ánimo de lucro, permanente, ó servizo da sociedade e o seu desenvolvemento, aberto ó público, que adquire, conserva, investiga, comunica e exhibe testemuños materiais da evolución da natureza e do home, con finalidades de estudo, de educación e de delectación». Existen dúas disciplinas vinculadas ó estudo dos museos: a [[museografía]] estuda a vertente técnica e estrutural dos museos (arquitectura, equipamento, medios de exposición); e a [[museoloxía]] analiza o museo desde unha perspectiva histórica, social e cultural.<ref>AA.VV. (1991), p. 678.</ref> * [[Academia (ensino)|Academias]] de arte: son institucións encargadas de preservar a arte como fenómeno cultural, de regulamentar o seu estudo e a súa conservación, e de promocionalo mediante exposicións e concursos; orixinalmente, servían tamén como centros de formación de artistas, aínda que co tempo perderon esta función, traspasada a institucións privadas. As primeiras academias xurdiron en [[Italia]] no [[século XVI]]: en [[1562]], a [[Accademia do Disegno]] en [[Florencia]]; en [[1577]], a [[Accademia dei San Luca]] en [[Roma]]. Posteriormente, cabe destacar a Académie Royal d'Art, fundada en [[París]] en [[1648]]; a Akademie der Künste de [[Berlín]] ([[1696]]); a [[Real Academia de Belas Artes de San Fernando]] de [[Madrid]] ([[1744]]); a Academia Rusa de Artes de [[San Petersburgo]] ([[1757]]); e a [[Royal Academy of Arts]] de [[Londres]] ([[1768]]). As academias de arte a miúdo foron criticadas como centros conservadores, ancorados no gusto pola arte clásica, excesivamente regulamentadas, chegando mesmo a que o termo “[[arte académica]]” sexa sinónimo dunha arte de corte clásico e tipo [[Canon (arte)|canónica]], de repetición de formas tradicionais. Hoxe en día, as academias teñen máis que nada unha función institucional, representativa e de asesoramento.<ref>AA.VV. (1991), p. 19.</ref> * [[Fundación (dereito)|Fundacións]] de arte: coñecidas como o “terceiro sector”, xa que son privadas pero non perseguen fins lucrativos, polo que se sitúan entre os museos e as galerías de arte, as fundacións son institucións de ámbito privado e [[Filantropía|filantrópico]] encargadas de difundir e fomentar a arte. Entre as súas funcións cóntanse tanto a conservación de obras de arte -xeralmente estas fundacións teñen as súas propias coleccións- como o estímulo e fomento da creatividade artística, a través de [[Bolsa (subvención)|bolsas]] para novos artistas. Instancia intermedia entre a sociedade civil e o estado, as fundacións favorecen a participación cidadá nas esferas culturais, fomentando a democratización do estamento artístico. Entre as diversas fundacións internacionais destacan a Fundación Maeght, a do Chase Manhattan Bank, a [[Fundación Beyeler]], a [[Fundación Cartier]], a [[Lucio Fontana|Fundación Lucio Fontana]], a [[Fundación Calouste Gulbenkian]], a [[Fundación Solomon R. Guggenheim]], a [[Robert Mapplethorpe|Fundación Robert Mapplethorpe]], a [[Vincent Van Gogh|Fundación Vincent Van Gogh]] etc.; en [[España]], a [[Fundación Miró]], a [[Fundación Antoni Tàpies]], a [[Banco Bilbao Vizcaya Argentaria|Fundación BBVA]], a [[CaixaForum Barcelona|Fundación Caixa Fòrum]], a [[Telefónica|Fundación Telefónica]], a [[Fundación Juan March]], a [[Fundación Gala-Salvador Dalí]], a [[Museo Thyssen-Bornemisza|Fundación Thyssen-Bornemisza]] etc.<ref>{{cita Harvard|Villa|2003|sp=si|p=120-123}}</ref> * [[Coleccionismo]]: é unha actividade, xeralmente de índole privada, destinada á creación de coleccións de obras de arte. Desde sempre, o home sentiu fascinación pola arte, feito que lle levou á adquisición de obras de arte, para o seu goce persoal ou, desde o crecemento do mercado artístico no [[Renacemento]], como investimento económico. As coleccións particulares de arte rivalizaron a miúdo cos museos en canto a cantidade e calidade de obras de arte e, grazas a doazóns filantrópicas, foron orixe moitas veces da ampliación ou creación de novos museos. O coleccionismo empezou de forma ampla na [[Roma Antiga|antiga Roma]], froito xeralmente de botíns de guerra dos países conquistados. Durante a [[Idade Media]] foi común o atesouramento de pezas de valor ([[ourivaría]], obras de [[marfil]] e [[ébano]]) e de [[reliquia]]s. Con todo, a auxe do coleccionismo produciuse no Renacemento, cando nobres e mecenas encargaron e adquiriron gran número de obras de arte para os seus palacios e vilas. Circunscrito en principio á [[aristocracia]], a partir do século XVIII o coleccionismo pasou tamén á [[burguesía]] e ós ricos homes de negocios, xa que a arte tiña entón un marcado compoñente de ostentación social. Desde entón, a figura do coleccionista privado foi fundamental para o éxito do mercado artístico.<ref>AA.VV. (1991), p. 213.</ref> [[Ficheiro:Pannini, Giovanni Paolo - Roma Antica - 1754-1757.jpg|miniatura|300px|''Galería de arte con vistas de Roma antiga'' (1754-1757), de [[Giovanni Paolo Pannini]].]] * Mercado artístico: a valoración da obra de arte como mercadoría susceptible de ser adquirida por unha contraprestación económica comeza coa toma de conciencia da singularidade da arte, do seu valor como obra única e irrepetible, unido a aspectos como a súa antigüidade, a súa calidade, a súa autenticidade etc. O comercio artístico xurdiu en [[Grecia]] e [[Roma]], pero consolidouse no [[Renacemento]]: no [[século XVI]] existían xa en [[Venecia]] e Florencia lonxas especializadas na transacción da arte. No [[século XVII]] o principal centro comercializador de arte foron os [[Países Baixos]], onde unha crecente burguesía facía da arte un reflexo do seu status social. No [[século XIX]] o mercado da arte cobrou unha gran difusión, en paralelo á apertura dos museos públicos e á realización de exposicións internacionais onde se exhibían os mellores produtos, tanto artísticos como industriais, de tódolos países. Proliferou entón a apertura de [[Galería de arte|galerías]] privadas de arte, aparecendo a figura do marchante de arte, que a miúdo xogará un papel relevante na súa relación cos artistas, chegando a cobrar un protagonismo propio na [[historia da arte]] (como [[Daniel-Henry Kahnweiler]] ou [[Ambroise Vollard]]). Tamén apareceron casas de [[poxa]]s, como as famosas [[Christie's]] e [[Sotheby's]] [[Reino Unido|británicas]], a [[Francia|francesa]] Drouot, a [[Alemaña|alemá]] Lempertz, a [[italia]]na Finarte ou as [[España|españolas]] Brok, Ansorena e Durán.<ref>AA.VV. (1991), p. 615.</ref> * [[Feira]]s: un dos principais medios de comercialización da arte son as feiras, onde os artistas dan a coñecer as súas obras, mentres que o público pode aprecialas e estar ó corrente das diversas novidades que se van sucedendo no tempo. As feiras van adquirindo cada vez maior relevancia, existindo un circuíto onde ó longo do ano diversas cidades de todo o mundo acollen feiras de diversa índole. Actualmente, o seu labor non é só comercial, senón tamén cultural e institucional, xa que supoñen unha fonte de difusión da arte. Unha das primeiras feiras coñecidas foi a celebrada no Salone degli Innocenti da Academia de Florencia, onde en [[1564]] vendéronse 17 de 25 cadros pintados en homenaxe a [[Miguel Anxo]] tras o seu falecemento. En [[1737]] abriuse a mostra bienal do Salón Carré do [[Louvre]], organizada pola Académie Royal d'Art, primeiras feiras abertas a un público maioritario. Na actualidade destacan: a [[Bienal de Venecia]], a [[Documenta]] de [[Kassel]], a [[Bienal de São Paulo]], a Trienal de [[Milán]], a feira [[ARCO]] de [[Madrid]], a FIAC de [[París]], ArtBasel de [[Basilea]] etc.<ref>{{cita Harvard|Villa|2003|sp=si|p=91-96}}</ref> * [[Exposición]]s: un dos factores clave na difusión da arte, sobre todo actualmente, é a organización de exposicións, públicas ou privadas, de arte antiga ou contemporánea, individuais ou colectivas, temáticas ou antolóxicas. As primeiras exposicións xurdiron en [[Gran Bretaña]] no final do século XVIII, propiciadas polo exilio de artistas provocado pola [[Revolución Francesa]]. No século XIX xurdiron as [[Exposición Universal|exposicións universais]], primeiros fenómenos de masas onde se expuñan as principais novidades tanto do mundo da arte como da ciencia, a industria e calquera outra actividade humana. Desde entón sucedéronse as exposicións por todo o mundo, circunscritas a miúdo nos propios museos de arte, como forma de favorecer unha maior afluencia de público. Actualmente, son habituais as exposicións antolóxicas e itinerantes, que adoitan percorrer os principais centros artísticos mundiais. Outro factor a ter en conta, sobre todo dada a temporalidade destas exposicións, é a cada vez maior importancia dos [[catálogo]]s, únicos testemuños do conxunto de obras de arte expostas de forma, moitas veces, irrepetible. A exposición máis visitada foi a de ''[[Arte degenerado]]'', organizada en [[1937]] polo ministro de [[propaganda]] [[Nazismo|nazi]] [[Joseph Goebbels]], que foi visitada por uns tres millóns de persoas en diversas cidades alemás ó longo de catro anos.<ref>{{cita Harvard|Villa|2003|sp=si|p=71-73}}</ref> == Disciplinas artísticas == {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = vertical | ancho = 250 | foto1 = FallingwaterWright.jpg | texto1 = [[Arquitectura]]: [[Casa da Fervenza]] (1939), de [[Frank Lloyd Wright]]. | foto2 = VanGogh-starry night.jpg | texto2 = [[Pintura]]: ''[[A noite estrelada]]'' (1889), de [[Vincent van Gogh]]. | foto3 = Cappella palluzzi-albertoni di giacomo mola (1622-25), con beata ludovica alberoni di bernini (1671-75) e pala del baciccio (s. anna e la vergine) 05.jpg | texto3 = [[Escultura]]: ''Éxtase da beata Ludovica Albertoni'' (1671-1674), de [[Gian Lorenzo Bernini]]. | foto4 = MozartFluteQuartetInD.JPG | texto4 = [[Música]]: ''Cuarteto para frauta'' (1777), de [[Wolfgang Amadeus Mozart]]. | foto5 = calligraphy.malmesbury.bible.arp.jpg | texto5 = [[Literatura]]: Exemplo de [[caligrafía]] en [[latín]] que representa unha ''[[Biblia]]'' de [[1407]]. }} As artes creativas a miúdo son divididas en categorías máis específicas, como as [[artes decorativas]], as [[artes plásticas]], as [[artes escénicas]] ou a [[literatura]]. Así, a pintura é unha forma de arte visual, e a poesía é unha forma de literatura. Algúns exemplos son: === Artes visuais === * [[Arquitectura]]: é a arte de proxectar e construír [[edificio]]s. Denominada ás veces como a “arte do espazo”, a arquitectura é un proceso técnico e de deseño que procura mediante diversos materiais a construción de estruturas que organizan o espazo para a súa utilización polo ser humano. Inicialmente destinada á construción de vivendas, co tempo foise diversificando en distintas tipoloxías con fins moi diversos, desde espazos de culto relixioso até instalacións militares, pasando por edificios públicos ([[Casa consistorial|casas consistoriais]], [[escola]]s, [[universidade]]s, [[hospital|hospitais]], [[biblioteca]]s, [[museo]]s etc.), [[fábrica]]s, instalacións [[Deporte|deportivas]], obras de [[enxeñaría]] ([[ponte]]s, [[estrada]]s), estacións de transporte ([[ferrocarril|ferrocarrís]], [[Porto (comunicacións)|portos]], [[aeroporto]]s) etc. Igualmente, a arquitectura asumiu co tempo diversas competencias, como o [[urbanismo]], o [[paisaxismo]], obras de [[saúde pública]] ([[Sumidoiro (construción)|rede de sumidoiros]], [[Canle (enxeñaría)|canalizacións]]) etc. * [[Body art|Arte corporal]]: é a que utiliza o [[corpo humano]] como soporte. Inclúe actividades como a [[maquillaxe]], o [[vestiario]], a [[barbaría]], a [[tatuaxe]], o [[piercing]] etc. * [[Arte dixital]]: é a realizada por medios [[Sinal dixital|dixitais]], como o [[vídeo]] ou a [[informática]], vinculado a miúdo ás [[instalación]]s, ou que utiliza diversos soportes, como [[Internet]]. * [[Arte de acción|Arte efémera]]: é a que ten unha duración determinada no tempo, xa que na xénese da súa concepción estriba xa o feito de que sexa perecedoiro. Inclúe diversas formas de [[arte conceptual]] e de [[Arte de acción|acción]], como o ''[[happening]]'' e a ''[[performance]]''. Tamén engloba diversas actividades como a [[gastronomía]], a [[perfumaría]], a [[pirotecnia]] etc. Un punto esencial deste tipo de actividades é a participación do público. * [[Artes decorativas]] ou [[Artes aplicadas|aplicadas]]: termo aplicado preferentemente ás [[artes industriais]], así como á pintura e a escultura, cando o seu obxectivo non é o de xerar unha obra única e diferenciada, senón que buscan unha finalidade [[Ornamento|decorativa]] e ornamental. * [[Artes gráficas]]: son as que se realizan por medio dun proceso de [[imprenta|impresión]]; así, son artes gráficas tanto o [[gravado]] como a [[fotografía]], o [[cartel]]ismo ou o [[cómic]], ou calquera actividade artística que utilice un medio impreso. Na súa realización interveñen, por unha banda, a creación dun [[deseño]] e, por outro, o seu traslado a un determinado substrato —como o [[papel]]. As artes gráficas apareceron coa invención da [[imprenta]] por [[Johannes Gutenberg]] cara a [[1450]], agrupando tódolos oficios que se relacionaban coa impresión [[Tipografía|tipográfica]]. Máis tarde, a necesidade de xerar impresións de mellor calidade propiciou a aparición da preprensa ou [[fotomecánica]]. * [[Artes industriais]]: son as desenvolvidas cunha elaboración [[industria]]l ou [[Artesanía|artesanal]] pero perseguindo unha certa finalidade estética, sobre todo na elaboración de determinados obxectos como vestidos, vivendas e utensilios, así como diversos elementos de decoración. Moitas artes decorativas son tamén industriais. * [[Artes e oficios]]: son as que comportan un traballo manual, que pode ter un carácter artesanal ou industrial. Engloba diversas actividades como a [[cerámica]], a [[Coiro|corioplastia]], a [[ebanistería]], a [[forxa]], a [[xardinaría]], a [[xoiaría]], o [[mosaico]], a [[ourivaría]], a [[tapicería]], a [[Vitral|vidreiría]] etc. * [[Cine]]matografía: técnica baseada na reprodución de imaxes en movemento, o cinema xurdiu co invento do [[cinematógrafo]] polos [[irmáns Lumière]] en [[1895]]. Aínda que en principio unicamente supuña a captación de imaxes do natural, coma se fose un [[documental]], enseguida a cinematografía evolucionou cara á narración de historias mediante a utilización de [[Guion cinematográfico|guións]] e procesos técnicos como a [[montaxe]], que permitían rodar escenas e ordenalas de forma que presentase unha historia coherente. Coa incorporación de elementos tomados do [[teatro]] -proceso iniciado por [[Georges Méliès|Méliès]]-, o cinema alcanzou un grao de auténtica artisticidade, sendo bautizado como a “sétima arte”, termo proposto por [[Ricciotto Canudo]] en [[1911]]. * [[Debuxo]]: representación gráfica realizada por medio de liñas, trazos e sombras, elaborados mediante [[lapis]], [[pluma]] ou obxectos similares. O debuxo está na base de case calquera obra artística, pois a maioría de obras pictóricas realízanse sobre un [[esbozo]] debuxado sobre o [[lenzo]], sobre o que posteriormente se pinta; igualmente, moitas esculturas son deseñadas primeiro en debuxo, e mesmo a arquitectura baséase en planos debuxados. Á parte disto, o debuxo ten unha indubidable autonomía artística, sendo innumerables os debuxos realizados pola maioría de grandes artistas ó longo da Historia. * [[Deseño]]: é a traza ou [[delineación]] de calquera elemento relacionado co ser humano, sexa un edificio, un vestido, un peiteado etc. Utilizado habitualmente no contexto das artes aplicadas, enxeñaría, arquitectura e outras disciplinas creativas, o deseño defínese como o proceso previo de configuración mental dunha obra, mediante esbozos, debuxos, bosquexos ou esquemas trazados en calquera soporte. O deseño ten un compoñente funcional e outro estético, ten que satisfacer necesidades pero tamén ten que agradar ós sentidos. Comprende multitude de disciplinas e oficios dependendo do obxecto a deseñar e da participación no proceso dunha ou varias persoas ou especialidades. * [[Escultura]]: é a arte de moldear figuras en [[Volume (física)|volume]], mediante diversos materiais como o [[barro]], a [[pedra]], a [[madeira]], o [[Metal (material)|metal]] etc. É unha arte espacial, onde o autor se expresa mediante volumes e formas dimensionais. Na escultura inclúense tódalas artes de [[Talla de madeira|talla]] e [[cicel]], xunto coas de [[Ferro fundido|fundición]] e [[molde]]ado, e ás veces a arte da [[olaría]]. Pode ser en talla exenta -tamén chamada de [[vulto redondo]]- ou en [[relevo (arte)|relevo]] sobre diversas superficies. * [[Fotografía]]: é unha técnica que permite capturar imaxes do mundo sensible e fixalas nun soporte material —unha película sensible á [[luz]]. Baséase no principio da [[cámara escura]], coa cal se consegue proxectar unha imaxe captada por un pequeno buraco sobre unha superficie, de tal forma que o tamaño da imaxe queda reducido e aumentada a súa nitidez. A fotografía moderna comezou coa construción do [[daguerrotipo]] por [[Louis Daguerre|Louis-Jacques-Mandei Daguerre]], a partir de onde se foron perfeccionando os procedementos técnicos para a súa captación e reprodución. A pesar de tomar as súas imaxes da realidade, a fotografía foi enseguida considerada unha arte, pois se recoñece que a visión achegada polo fotógrafo á hora de elixir unha toma ou encadramento é un proceso artístico, realizado cunha vontade estética. * [[Gravado]]: o gravado é unha técnica de elaboración de [[estampa]]s artísticas mediante un ferro de madeira ou metal traballada segundo diversos procedementos: [[augaforte]], [[augatinta]], [[Gravado#Gravado calcográfico|calcografía]], [[gravado ó buril]], [[gravado a media tinta]], [[punta seca|gravado a punta seca]], [[linogravado]], [[litografía]], [[serigrafía]], [[xilografía]] etc. * [[Historieta]]: a historieta ou cómic é unha representación gráfica mediante a cal se narra unha historia a través dunha sucesión de [[viñeta]]s, nas que mediante debuxos -en cor ou branco e negro- e textos enmarcados nuns recadros chamados “[[Globo (historieta)|bocadillos]]” vaise presentando a acción narrada, nun sentido lineal. Derivada da [[caricatura]], a historieta desenvolveuse a partir do século XIX sobre todo en medios [[Xornalismo|xornalísticos]], en tiras inseridas xeralmente nas seccións de entretemento dos [[xornal|xornais]], aínda que pronto adquiriron autonomía propia e empezaron a ser editadas en forma de álbums. Aínda que comezou dentro do xénero [[humor]]ístico, posteriormente apareceron historietas de tódolos xéneros, alcanzando grande éxito a nivel popular durante o século XX. * [[Pintura]]: é a arte e técnica de crear imaxes a través da aplicación de [[pigmento]]s de [[cor]] sobre unha superficie, sexa papel, tea, madeira, parede etc. Adóitase dividir en pintura mural ([[fresco]], [[pintura ó temple|temple]]) ou de [[cabalete]] ([[pintura ó temple|temple]], [[Pintura ó óleo|óleo]], [[Pintura ó pastel|pastel]]), e igualmente pode clasificarse segundo o seu xénero ([[retrato]], [[Arte de paisaxes|paisaxe]], [[bodegón]] etc). A pintura foi durante séculos o principal medio para documentar a realidade, o mundo circundante, reflectindo nas súas imaxes o devir histórico das distintas culturas que sucederon ó longo do tempo, así como os seus costumes e condicións materiais. === Artes escénicas === * [[Danza]]: a danza é unha forma de expresión do corpo humano, que consiste nunha serie de movementos rítmicos ó compás dunha música —aínda que esta última non é totalmente imprescindible. Entre as súas modalidades figura o [[ballet]] ou danza clásica, aínda que existen innumerables tipos de danzas [[Rito|rituais]] e [[Folclore|folclóricas]] entre as diversas culturas e sociedades humanas, así como infinidade de bailes populares. As técnicas de danza requiren unha gran concentración para dominar todo o corpo, con especial fincapé na flexibilidade, a coordinación e o ritmo. * [[Teatro]]: é unha arte escénica que ten por obxectivo a representación dun [[drama]] literario, a través duns [[actor]]es que representan uns papeis establecidos, combinado cunha serie de factores como son a [[escenografía]], a [[música]], o espectáculo, os [[efectos especiais]], a [[maquillaxe]], o [[vestiario]], os obxectos de [[atrezzo]] etc. Realízase sobre un [[escenario]], sendo parte esencial da obra o dirixirse a un público. O teatro pode incluír, en exclusiva ou de forma combinada, diversos tipos de modalidades escénicas, como a [[ópera]], o ballet e a [[pantomima]]. === Artes musicais === * [[Canto coral]]: é o realizado por un grupo de voces, ben masculinas ou femininas, ou mixtas, que interpretan unha canción ou melodía de forma conxunta, axuntando as súas voces para ofrecer unha soa voz musical. Entre as diversas formas de canto coral figura o [[canto gregoriano]]. * [[Música clásica|Música sinfónica]]: a [[música]] é a arte de organizar sensible e loxicamente unha combinación coherente de sons e silencios utilizando os principios fundamentais da [[melodía]], a [[harmonía (música)|harmonía]] e o [[ritmo]]. Na súa vertente [[Sinfonía|sinfónica]], considérase que é a música instrumental interpretada por unha [[orquestra]] formada polos principais [[instrumentos de vento]] ([[Instrumento de vento-madeira|madeira]] e [[Instrumento de vento-metal|metal]]), [[Instrumentos de corda|corda]] e [[Instrumento de percusión|percusión]]. * [[Ópera]]: é unha arte onde se combina a música co canto, sobre a base dun guión ([[libreto]]) interpretado segundo os principios das artes escénicas. A interpretación é realizada por cantantes de diversos rexistros vocais: [[baixo (voz)|baixo]], [[barítono]], [[tenor]], [[contralto]], [[mezzosoprano]] e [[soprano]]. === Artes literarias === * [[Narrativa]]: é a arte de escribir en [[prosa]], recreando en [[palabra]]s sucesos reais ou ficticios, que o escritor dispón de forma adecuada para a súa correcta comprensión polo lector, con finalidades informativas ou recreativas, expresadas cunha [[linguaxe]] que pode variar desde un aspecto descritivo até outro imaxinario ou de diversa índole. Entre as diversas formas de narrativa atópanse a [[novela]] e o [[conto]]. * [[Poesía]]: é unha composición literaria baseada na [[métrica]] e o [[ritmo]], disposta a través dunha estrutura de [[verso]]s e [[estrofa]]s que poden ter diversas formas de [[rima]], aínda que tamén poden ser de [[verso libre]]. O seu contido pode ser igualmente realista ou ficticio, aínda que polo xeral a poesía sempre adoita ter un aspecto evocador e intimista, sendo o principal vehículo de expresión do compoñente máis emotivo do ser humano. * [[Drama]]: é unha forma de escritura baseada no [[diálogo]] de diversos personaxes, que van contando unha historia a través da sucesión [[Cronoloxía|cronolóxica]] e [[Guión (arte)|argumental]] de diversas escenas onde se vai desenvolvendo a acción. Aínda que ten un carácter literario autónomo, xeralmente está concibido para ser representado de forma [[Teatro|teatral]], polo que o drama está intimamente ligado ás artes escénicas. == Estilos artísticos == {{Artigo principal|Movemento artístico}} Cada [[período histórico]] tivo unhas características concretas e definibles, comúns a outras rexións e culturas, ou ben únicas e diferenciadas, que evolucionan co devir dos tempos. De aí xorden os estilos artísticos, que poden ter unha orixe [[Xeografía|xeográfica]] ou [[Cronoloxía|temporal]], ou mesmo reducirse á obra dun artista en concreto, a condición de que se produzan unhas formas artísticas claramente definitorias. «Estilo» provén do [[latín]] ''stilus'' ‘punzón’, escrito en época [[Idade Media|medieval]] como ''stylus'' por influencia do termo [[lingua grega|grego]] στῦλος (''stylos'', ‘columna’). Antigamente, denominábase así a un tipo de punzón para escribir sobre taboíñas de [[cera]]; co tempo, pasou a designar tanto o instrumento, como o traballo do escritor e a súa maneira de escribir. O concepto de estilo xurdiu en literatura, pero pronto se estendeu ó resto de artes, especialmente música e danza. Actualmente emprégase este termo no seu sentido [[Metonimia|metonímico]], é dicir, como aquela calidade que identifica a forma de traballar, de expresarse ou de concibir unha obra de arte por parte do artista, ou ben, en sentido máis xenérico, dun conxunto de artistas ou obras que teñen diversos puntos en común, agrupados xeográfica ou cronoloxicamente. Así, o estilo pode ser tanto un conxunto de caracteres formais, ben individuais —a forma de escribir, de compor ou de elaborar unha obra de arte por parte dun artista—, ou ben colectivos —dun grupo, unha época ou un lugar xeográfico—, como un sistema orgánico de formas, en que sería a conxunción de determinados factores a que xeraría a forma de traballar do grupo, como na [[arte románica]], [[Arte gótica|gótica]], [[barroco]] etc. Segundo [[Henri Focillon|Focillon]], un estilo é «un conxunto coherente de formas unidas por unha conveniencia recíproca, submisas a unha lóxica interna que as organiza». Estes caracteres individuais ou sociais son signos distintivos que permiten diferenciar, definir e catalogar de forma empírica a obra dun artista ou un grupo de artistas adscritos a un mesmo estilo ou “[[Estilo artístico|escola]]” —termo que designa un grupo de autores con características comúns definitorias. Así, a “[[estilística]]” é a ciencia que estuda os diversos signos distintivos, obxectivos e unívocos, da obra dun artista ou escola. Este estudo serviu na [[historia da arte]] como punto de partida para a análise do devir histórico artístico baseado no estilo, como se pode apreciar nalgunha escola [[Historiografía|historiográfica]] como o [[formalismo (arte)|formalismo]].<ref>{{cita Harvard|Souriau|1998|sp=si|p=540-541}}</ref> O estilo estuda ó artista e á obra de arte como materialización dunha idea, plasmada na materia a través da técnica, o que constitúe unha linguaxe formal susceptible de análise e de catalogación e periodificación. Doutra banda, así como a similitude de formas crean unha linguaxe e, por tanto, un estilo, unha mesma forma pode ter distinta significación en diversos estilos. Así, os estilos están suxeitos a unha dinámica evolutiva que adoita ser cíclica, recorrente, perceptible en maior ou menor grao en cada período histórico. Adóitanse distinguir en cada estilo, escola ou período artístico diversas fases —coas naturais variacións concretas en cada caso—: “fase preclásica”, onde se comezan a configurar os signos distintivos de cada estilo concreto —adóitanse denominar cos prefixos ‘proto’ ou ‘pre’, como o [[prerromanticismo]]—; “fase clásica”, onde se concretan os principais signos característicos do estilo, que servirán de puntos de referencia e suporán a materialización das súas principais realizacións; “fase manierista”, onde se reinterpretan as formas clásicas, elaboradas desde un punto de vista máis subxectivo por parte do autor; “fase barroca”, que é unha reacción contra as formas clásicas, deformadas a gusto e [[capricho]] do artista; “fase arcaizante”, onde se volve ás formas clásicas, pero xa coa evidente falta de naturalidade que lle é intrínseca —adóitase denominar co prefixo ''post''-, como o [[postimpresionismo]]—; e “fase recorrente”, onde a falta de referentes provoca unha tendencia ó [[Eclecticismo (arte)|eclecticismo]] —adóitanse denominar co prefixo ‘neo’, como o [[neoclasicismo]].<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=14-16}}</ref> {| style="margin:1em auto; padding:2px; border: 1px solid #BBB; text-align:center; font-size:90%" ! colspan="6" style="background:#EEE" |Estilos artísticos. |- | [[Ficheiro:Kouros Asclepeion Paros Louvre.jpg|50px]] | [[Ficheiro:Discobulus.jpg|100px]] | [[Ficheiro:Apollo Saurocton Louvre.jpg|80px]] | [[Ficheiro:Laocoön_and_His_Sons.jpg|150px]] | [[Ficheiro:Grupo de San Ildefonso (Museo del Prado) 02.jpg|100px]] | [[Ficheiro:IMG 3972 - Canova - Napoleone Bonaparte - Milano, Cortile del Palazzo di Brera - Foto Giovanni Dall'Orto 19-jan 2007.jpg|100px]] |-style="background:#EEE" |<small> Fase preclásica:<br/>''[[Kurós]]''<br/>do [[Asclepeion]] de [[Paros]].</small> |<small> Fase clásica:<br/>''[[Discóbolo]]'',<br/>de [[Mirón (escultor)|Mirón]].</small> |<small> Fase manierista:<br/>''[[Apolo Sauróctono]]'',<br/>de [[Praxíteles]].</small> |<small> Fase barroca:<br/>''[[Laocoonte e os seus fillos]]'',<br/>de Agesandro, Polidoro e Atenodoro de [[Rodas]].</small> |<small> Fase arcaizante:<br/>''[[Ofrenda de Orestes e Pílades|Grupo de San Ildefonso]]'',<br/>[[escultura romana]]<br/>inspirada en modelos gregos.</small> |<small> Fase recorrente:<br/>''Napoleón divinizado'',<br/>de [[Antonio Canova]],<br/>escultura [[Neoclasicismo|neoclasicista]]<br/>inspirada en modelos clásicos grecorromanos.</small> |} == Xéneros artísticos == {{Artigo principal|Tema artístico}} Un xénero artístico é unha especialización temática en que se adoitan dividir as diversas artes. Antigamente denominábase “pintores de xénero” ós que se ocupaban dun só tema: [[retrato]]s, [[Arte de paisaxes|paisaxes]], pinturas de [[flor]]es, [[animal|animais]] etc. O termo tiña un certo sentido pexorativo, xa que parecía que o artista que trataba só eses asuntos non valía para outros, e contrapúñase ó “pintor de historia”, que nunha soa composición trataba diversos elementos (paisaxe, arquitectura, figuras humanas). No [[século XVIII]], o termo aplicouse ó pintor que representaba escenas da vida cotiá, oposto igualmente ó pintor de historia, que trataba temas [[Historia|históricos]], [[Mitoloxía|mitolóxicos]] etc. En cambio, no [[século XIX]], ó perder a pintura de historia a súa posición privilexiada, outorgouse igual categoría á historia que á paisaxe, retrato etc. Entón, a pintura de xénero pasou a ser a que non trataba as principais catro clases recoñecidas: historia, retrato, paisaxe e mariña. Así, un pintor de xénero era o que non tiña ningún xénero definido. Por último, ó eliminar calquera xerarquía na representación artística, actualmente considérase [[pintura de xénero]] calquera obra que represente escenas da vida cotiá, temas anecdóticos, á vez que aínda se fala de xéneros artísticos para designar os diversos temas que foron recorrentes na [[historia da arte]] (paisaxe, retrato, espido, bodegón), facendo así unha síntese entre os diversos conceptos anteriores.<ref>{{cita Harvard|Souriau|1998|sp=si|p=612}}</ref> * Xéneros pictóricos: adóitanse clasificar en canto ó seu contido temático: [[retrato]] e [[autorretrato]], [[Espido (arte)|espida]], [[bodegón]] e [[Vanitas|vaidades]], [[Arte de paisaxes|paisaxe]] e [[mariña (pintura)|mariña]], pintura de [[mitoloxía]], [[Pintura histórica|pintura de historia]], [[pintura relixiosa]], [[pintura de xénero]] etc. * Xéneros literarios: os xéneros literarios son os distintos grupos ou categorías en que podemos clasificar as obras literarias atendendo ó seu contido. A [[retórica]] clásica clasificounos en tres grupos importantes: lírico, épico e dramático. A estes algúns adoitan engadir o didáctico ([[oratoria]], [[Ensaio (literatura)|ensaio]], [[biografía]], [[crónica]]). * Xéneros musicais: baséanse en criterios como o ritmo, a instrumentación, as características harmónicas ou melódicas ou a estrutura. A música clásica, académica ou música culta é un dos tres grandes xéneros nos que se pode dividir a música en xeral, xunto coa música popular e a música tradicional ou folclórica. * Xéneros cinematográficos: primeiro clasificáronse en dous grandes grupos: [[comedia]] e [[traxedia]]; máis tarde, fóronse diversificando: [[cinema de acción]], [[Thriller (xénero)|thriller]], [[cinema bélico]], de [[Ficción científica|ciencia ficción]], [[cinema de aventuras]], [[Western (xénero)|western]], de [[Arte marcial|artes marciais]], [[cinema fantástico]], [[Cine de terror|cinema de terror]], de [[Cinema catástrofe|catástrofes]], [[cinema épico]], [[cinema histórico]], [[cinema musical]], [[cinema policiaco]], [[cinema negro]], [[Cinema Gore|gore]], [[Erotismo|erótico]], [[Cine de animación|cinema de animación]], [[Documental|cinema documental]], [[cinema experimental]], [[clase B (cinema)|clase B]] etc. * En [[arquitectura]], no canto de xéneros fálase de tipoloxías, que dependen da configuración global, a técnica, a construción e a decoración. Temos así tipoloxías como a [[Igrexa (arquitectura)|igrexa]], o [[palacio]], o [[Castelo (fortificación)|castelo]], a [[casa|vivenda]], o [[rañaceos]], a [[fábrica]] etc. {| style="margin:1em auto; padding:2px; border: 1px solid #BBB; text-align:center; font-size:90%" ! colspan="4" style="background:#EEE" |Xéneros artísticos. |- | [[Ficheiro:Mona Lisa, by Leonardo da Vinci, from C2RMF retouched.jpg|80px]] | [[Ficheiro:Claude Lorrain 008.jpg|158px]] | [[Ficheiro:VelazquezVenues.jpg|172px]] | [[Ficheiro:Paul Cézanne 187.jpg|152px]] |-style="background:#EEE" |<small>[[Retrato]]: ''[[A Gioconda]]''<br/>(1503), de [[Leonardo da Vinci]]. </small> |<small>[[Arte de paisaxes|Paisaxe]]: ''[[Porto co embarque da Raíña de Saba|Porto co embarque<br/>da Raíña de Saba]]''<br/>(1648), de [[Claude Lorrain]].</small> |<small>[[Espido (arte)|Espido]]: ''[[Venus do espello]]''<br/>(1647-1651), de [[Diego Velázquez]].</small> |<small>[[Bodegón]]: ''[[Bodegón con cebolas]]''<br/>(1895-1900), de [[Paul Cézanne]].</small> |} == Técnicas artísticas == [[Ficheiro:Johann Sebastian Bach.jpg|miniatura|200px|dereita|[[Johann Sebastian Bach]], considerado o gran mestre do [[contrapunto]]]] === Música === * [[Harmonía]]: é a ciencia que ensina a constituír os acordes (conxuntos de sons) e que suxire a maneira de combinalos na maneira máis equilibrada, conseguindo así sensacións de relaxación (harmonía consoante) ou de tensión (harmonía disonante). Establece un estilo de composición esencialmente vertical, entre notas que se tocan ó unísono. * [[Contrapunto]]: é a técnica que se emprega para compor música [[Polifonía|polifónica]] mediante a ligazón de dúas ou máis melodías (tamén voces ou liñas) independentes que se escoitan simultaneamente. De maior complexidade cá harmonía, dá unha maior énfase ó desenvolvemento horizontal da composición, que se establece mediante as relacións interválicas entre sucesivas notas. * [[Homofonía (música)|Homofonía]] e [[Monodia]]: é unha textura musical onde dúas ou máis partes musicais móvense simultaneamente dende o punto de vista harmónico, e cuxa relación forma acordes. Contraponse á polifonía xa que nesta as partes teñen independencia rítmica e melódica e onde non hai predominancia de ningunha parte. * [[Polifonía]]: recoñécese como un conxunto de sons simultáneos, no que cada un expresa a súa idea musical, conservando a súa independencia, formando así cos demais un todo harmónico. * [[Adorno (música)|Adornos musicais]]: son recursos que poden ser empregados nas composicións co obxecto de imprimirlles a estas expresión, ornamento, variedade, graza ou vivacidade. Inclúen os [[trilo]]s, os [[mordente]]s, as [[floreo]]s,... === Debuxo === * [[Carbonciño]]: é un dos materiais máis antigos para o debuxo, empregado desde a [[prehistoria]]. Faise con poliñas de [[salgueiro]] asadas ó [[forno]] nunha pota pechada, deixándoo cocer a baixa temperatura toda a noite. Despois sácaselle punta e insértase nunha cana ou bastonciño. É ideal para bosquexos e estudos preparatorios, xa que é [[wikt:friable|friable]] e doado de borrar. * [[Lapis]]: é un [[grafito]] inserido nun tubo de [[madeira]] ou [[Metal (material)|metal]], de cor [[Negro (cor)|negro]], afiable e doado de borrar, ideal para o debuxo. Difundiuse desde [[Italia]] no [[século XV]]. * [[Pincel]]: apto para debuxo e pintura, está composto dun soporte de madeira e pelos de diferentes animais, preferentemente [[porco]], [[marta cibelina]], [[esquío]] etc. Emprégase con [[tinta]], líquido elaborado con negro de [[carbón]] procedente de cascas de [[Noz (froito da nogueira)|noces]] queimadas, con [[auga]], [[goma arábiga]], [[xelatina]]s e odorizantes como o [[alcanfor]] ou o [[almizcle]]. É ideal para remarcar volumes e destacar brillos e zonas luminosas. * [[Pluma]]: un dos medios máis antigos e ideais para o debuxo, así como a escritura e calquera tipo de expresión gráfica, é a pluma, ben de bastonciños de cana, ó que se saca punta, ou ben de plumas de animais, preferentemente a de [[Ganso bravo|ganso]]. Aplícase con tinta, sobre [[papel]] ou [[pergamiño]]. * Puntas metálicas (''stilum''): a punta de metal ([[chumbo]], [[estaño]], [[prata]]) úsase desde época romana, aplicada sobre papel, pergamiño ou madeira. * [[Sanguina]]: é un tipo de lapis de cor avermellada, obtido de [[arxila]] ferruxinosa, que fai un tipo de debuxo de cor avermellada moi característico, de moda na Italia do Renacemento. * [[Xiz]]: é [[sulfato de calcio]] bihidratado, empregado desde o Renacemento para material de debuxo ou como pigmento para a [[pintura ó temple]]. Tallada en barriñas, existe o xiz branco ([[calcita]]), a gris (arxila crúa de ladrillos) e a negra (carbón de fósil) e, xa en era moderna, os xices de cores, de compostos artificiais.<ref>{{cita Harvard|Fuga|2004|sp=si|p=12-30}}</ref> [[Ficheiro:Pittura-Painting4.JPG|miniatura|300px|Paleta de pintor, pinceis e tubos de pintura (óleos).]] === Pintura === A pintura, como elemento bidimensional, necesita un soporte (muro, madeira, lenzo, cristal, metal, papel etc.); sobre este soporte ponse o pigmento (colorante + aglutinante). É o [[Aglutinante (pintura)|aglutinante]] o que clasifica os distintos procedementos pictóricos: * [[Acrílico]]: técnica pictórica onde ó colorante engádeselle un aglutinante plástico. * [[Acuarela]]: técnica realizada con pigmentos transparentes diluídos en auga, con aglutinantes como a goma arábiga ou o [[mel]], usando como branco o do propio papel. Técnica coñecida desde o [[antigo Exipto]], foi usada en tódalas épocas, aínda que con máis intensidade durante os séculos XVIII e XIX. * [[Augada]] ou [[gouache]]: técnica similar á acuarela, con cores máis espesas e diluídas en auga ou cola mesturada con mel. A diferenza da acuarela, contén a cor branca. * [[Encáustica]]: técnica onde as cores se dilúen en cera fundida, cola e [[lixivia]], pintando en quente. É unha pintura densa e cremosa, resistente á luz e á auga. Unha vez aplicado o pigmento, debe procederse ó pulido, con trapos de [[liño]]. * [[Fresco]]: a pintura ó fresco realízase sobre un muro revogado de [[cal]] húmida e con cores diluídas en auga de cal. O fresco débese executar moi rápido, xa que o cal absorbe rapidamente a cor, habendo de retocarse posteriormente ó temple en caso de ser necesario. Coñecido desde a antigüidade, practicouse frecuentemente durante a Idade Media e o Renacemento. * [[Laca]]: o colorante aglutínase con laca —produto duns [[pulgón]]s [[Xapón|xaponeses]]—, disolta con [[alcol]] ou [[acetona]]. * [[Miniatura]]: é a decoración de [[manuscrito]]s con láminas de [[ouro]] e [[prata]], e pigmentos de cores aglutinadas con cola, [[ovo (bioloxía)|ovo]] ou goma arábiga. A palabra vén da utilización do [[vermello]] [[minio]] na rotulación das iniciais do manuscrito. * [[Pintura ó óleo|Óleo]]: técnica que consiste en disolver as cores nun aglutinante de tipo oleoso ([[aceite]] de [[liñaza]], [[Noz (froito da nogueira)|noz]], [[améndoa]] ou [[abelá]]; aceites animais), engadindo [[augarrás]] para que seque mellor. * [[Pintura ó pastel|Pastel]]: o pastel é un lapis de pigmento de diversas cores minerais, con aglutinantes ([[caolín]], [[xeso]], [[goma arábiga]], [[látex]] de [[figo]], cola de [[peixe]], [[Azucre|azucre candi]] etc.), amasado con [[cera]] e [[Xabón|xabón de Marsella]] e cortado en forma de barriñas. A cor débese estender cun “esfumino” —cilindro de pel ou papel que se usa para esfumar os trazos de cor, os contornos etc.—, o que lle dá un aspecto suave e [[Veludo|aveluado]], ideal para retratos. Con todo, é pouco persistente, polo que necesita dalgún fixador (auga, e cola ou [[leite]]). Xurdiu en [[Francia]] no [[século XVI]]. * [[Pintura ó temple|Temple]]: pintura realizada con cores diluídas en auga temperada ou engrosada con aglutinantes con base de cola (xema de ovo, [[caseína]], cola de [[figueira]], [[cerdeira]] ou [[ameixeira]]). Utilízase sobre táboa ou muro e, a diferenza do fresco, pode retocarse en seco.<ref>{{cita Harvard|Fuga|2004|sp=si|p=92-132}}</ref> * Técnicas mixtas: ** ''[[Collage]]'': técnica consistente en aplicar sobre unha superficie diversos materiais (papel, tea, chapa, xornais, fotografías etc.), elaborados de forma diversa (rotos, cortados, rachados), de tal forma que compoñan unha composición de signo artístico, ben de forma individual ou mesturados con outras técnicas pictóricas. ** ''[[Dripping]]'': técnica proveniente do ''[[action painting]]'', consiste en chorrear (''dripping'' = ‘chorreando’) a pintura sobre o lenzo, que mediante o movemento do artista sobre a tea adquire diferentes formas e espesores. ** [[Assemblage|Ensamblaxe]] (''assemblage''): técnica consistente na utilización de obxectos reais provenientes da vida cotiá, que son pegados ou ensamblados a un soporte e sometidos posteriormente a outras actuacións pictóricas ou de calquera outra técnica mixta. ** ''[[Frottage]]'': técnica ideada por [[Max Ernst]] en [[1925]], consiste en fregar un lapis sobre unha folla colocada sobre un obxecto, conseguindo unha impresión da forma e textura dese obxecto. Pódese facer tamén con lapis de cores, ou pintar sobre o primeiro esbozo. ** ''[[Grattage]]'': deriva do ''frottage'', elaborando a imaxe como un [[esgrafiado]], esparcindo a cor en apliques densos, que despois se rascan con [[espátula]] ou con redes metálicas de diversas texturas. === Escultura === Segundo o material, pódese traballar en tres sistemas: “aditivo”, modelando e engadindo materia, xeralmente en materias brandas ([[cera]], [[plastilina]], [[barro (xeoloxía)|barro]]); “subtractivo”, eliminando materia até descubrir a figura, xeralmente en materiais duros ([[pedra]], [[mármore]], [[madeira]], [[bronce]], [[ferro]]); e “mixto”, engadindo e quitando. Tamén se pode facer por fundición, a través dun molde. Feita a escultura, pódese deixar ó natural ou [[Policromía|policromala]], con colorantes vexetais ou minerais ou en encausto, ás témperas ou ó óleo, en dourado ou [[estufado (arte)|estufado]] (imitación de ouro). * Escultura en [[marfil]]: proveniente de [[cabeiro (dente)|cabeiros]] de diversos animais ([[elefante]], [[hipopótamo]], [[morsa]], [[xabaril]] [[África|africano]]), o marfil é un material empregado en escultura e [[ourivaría]]. É fácil de tallar, aínda que ten o impedimento da súa escasa lonxitude e a súa curvatura. Trabállase con escoupros e trades. En combinación co ouro, produce a chamada técnica [[crisoelefantina]]. * Escultura en [[Metal (material)|metal]]: realízase con [[cobre]], [[bronce]], [[ouro]] ou [[prata]], traballado directamente con [[martelo]] e [[cicel]], xeralmente en láminas de metal sobre placas de madeira. O metal vólvese ríxido ó ir golpeándoo, polo que hai que ir quentándoo para seguir traballando, proceso coñecido como “recocido”. Tamén se pode traballar en “repuxado”, practicando o [[baixorrelevo]] con martelo e punzón. Outra técnica é á “cera perdida”, sobre un modelo de [[arxila]] ou [[xeso]], sobre o que se aplica unha aliaxe de bronce ou [[latón]]. * Escultura en pedra: é unha das máis frecuentes, realizada por subtracción. Xeralmente empréganse pedras como a [[calcaria]], o [[mármore]], o [[basalto]], o [[granito]], o [[pórfiro]], o [[alabastro]] etc. Trabállase con trade, escoupro, martelo e cicel. * [[Estuco]]: formado por [[cal]], po de mármore, [[area]] lavada e cola de [[caseína]], o estuco emprégase desde a antigüidade en escultura ou como elemento decorativo na arquitectura. Facilmente moldeable, pódese deixar ó natural ou policromalo. * [[Talla de madeira|Talla]]: a talla en madeira é unha das técnicas escultóricas máis antigas, doada de executar e de múltiples calidades plásticas. O seu carácter irregular dálle un aire expresivo, inacabado, que pode ser ideal para determinados estilos artísticos pero que é rexeitado por outros de corte máis clásico e perfeccionista. Unha vez realizada a talla, pódese policromar, aplicarlle diversos tratamentos con ceras ou lacas, láminas metálicas, tecidos ou incrustacións de [[pedras preciosas]] ou outros elementos. * [[Terracota]]: escultura realizada con arxila cocida, foi o primeiro material utilizado para modelar figuras. Trabállase sobre un cabalete, con estiques ou espátulas, ou ben cun molde de xeso. Unha vez modelada e deixada secar, cócese a 750-950º. Unha vez rematada, pódese deixar ó natural, decorala con pintura ou [[Esmalte (revestimento)|esmaltala]] (forma esta última ideada no [[século XV]] por [[Luca della Robbia]]).<ref>{{cita Harvard|Fuga|2004|sp=si|p=138-167}}</ref> * Técnicas mixtas: como en pintura, en escultura pódese dar a utilización de diversos elementos para formar a figura, procedemento diversificado no século XX coa utilización de materiais considerados non artísticos, procedentes mesmo de elementos [[Detrito|detríticos]] ou de refugallo, ou engadindo diversos obxectos naturais ou artificiais, como nos denominados ''[[ready-made]]''. {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | dirección = vertical | ancho = 250 | foto1 = AGAD Albrecht Dürer – The Sudarium.jpg | texto1 = [[Gravado]]: ''O velo de Verónica'' (1513), de [[Durero]]. | foto2 = Byzantinischer Mosaizist des 5. Jahrhunderts 002.jpg | texto2 = [[Mosaico]]: mosaico [[Arte bizantina|bizantino]] do [[século V]] ([[Istambul]]). | foto3 = Cologne_Cathedral_Window_Detail.jpg | texto3 = [[Vitral|Vidreira]]: ''Moisés no monte Sinaí'' e ''Moisés ante o faraón'' ([[século XIII]]), [[Catedral de Colonia]], [[Alemaña]]. | foto4 = Ceramic planter from the Ming Dynasty.jpg | texto4 = [[Cerámica]]: fonte da [[Dinastía Ming]] (séculos XIV-XV). | foto5 = Mycenaean necklace golden spirals 12 century bC.jpg | texto5 = [[Ourivaría]]: colar de ouro [[Arte micénico|micénico]], [[Século -XII|século XII a. C.]] }} === Gravado === * [[Gravado#Gravado calcográfico|Calcografía]]: gravado sobre [[cobre]] realizado en oco, en diversas técnicas: ** [[Augaforte]]: técnica de gravado consistente en tratar as partes do ferro de metal non protexidas por un [[verniz]] con “auga forte” ([[ácido nítrico]] diluído en auga). ** [[Augatinta]]: técnica proveniente dun ferro de metal cuberto con [[resina]], que unha vez quentada adhírese á superficie do ferro, debuxando posteriormente sobre esta superficie cun tipo de tinta especial, chamada augatinta. Proveniente do augaforte, produce efectos parecidos á acuarela. Xurdiu no século XVIII. ** [[Gravado a buril]]: realízase sobre ferro de cobre, cun [[buril]], instrumento formado por un mango redondo e unha barra de [[aceiro]], de sección cadrada tallada en forma de [[rombo]]. Con esta ferramenta perfílase o debuxo, enchendo os sucos con tinta. ** [[punta seca|Gravado a punta seca]]: nesta técnica o ferro trabállase directamente cunha punta de aceiro, [[diamante]] ou [[rubí]], sen recorrer a vernices nin ácidos, obtendo unhas liñas ásperas chamadas “rebabas”, diferentes segundo a presión e o ángulo de incisión. A diferenza do buril, non corta o metal, senón que o rabuña. ** [[Gravado a media tinta]] (''mezzotinto''): tamén chamado gravado en negro ou ó fume, trabállase o ferro cun rascador de varias puntas (''rocker'' ou ''berceau''), obtendo un graneado uniforme por entrecruzamento de liñas, distinguindo así tons claros e escuros. * [[Linogravado]]: técnica de gravado en relevo similar á xilografía, pero utilizando [[linóleo]] no canto de madeira. * [[Litografía]]: é un gravado sobre pedra calcaria, tratando a superficie cun lapis de materia graxa para delimitar o debuxo e realizando o gravado segundo dous procedementos: bañando con ácido, para corroer a parte non engraxada e deixar o debuxo en relevo; ou aplicando dúas clases de tinta acuosa e graxa, fixándose a primeira no fondo e cubrindo a segunda as liñas debuxadas a lapis. Foi inventado por [[Aloys Senefelder]] en [[1778]]. * [[Serigrafía]]: técnica pola cal se obteñen impresións filtrando as cores por unha trama de [[seda]] —ou, actualmente, [[nailon]]—, recubrindo con cola as partes que non deben filtrarse para impermeabilizalas. Foi inventado en [[República Popular da China|China]]. * [[Xilografía]]: gravado en madeira (xeralmente [[cerdeira]] ou [[buxo]]), realizado sobre un bosquexo calcado sobre a prancha de madeira e tallado con [[coitelo]], [[gubia]], [[formón]] ou buril, baleirando de madeira os brancos e deixando en relevo os negros; a continuación, entíntase cun rodete e estámpase, ben a man ou ben co [[tórculo]]. Foi moi utilizado na [[Idade Media]], sobre todo en [[Alemaña]].<ref>{{cita libro| apelidos1 = Fatás| nome1 = Guillermo| apelidos2 = Borrás| nome2 = Gonzalo| título = Diccionario de términos de arte y elementos de arqueología, heráldica y numismática| ano =1990| editorial = Alianza|lugar=Madrid| ISBN = 84-206-0292-2|lingua=es|páxinas=122-123}}</ref> === Mosaico === * λιθόστρωτον ''Lithóstroton'': termo [[lingua grega|grego]] que designa ó mosaico colocado a modo de [[pavimento]]. O revestimento é aplicado sobre cal, area ou outros materiais como pedras, seixos, laxas de mármore etc. Existen varios tipos: ''opus lapilli'', pequenos seixos de cores naturais, que por si mesmos compoñen o debuxo; ''opus tessellatum'', formado por [[tesela]]s, pezas de forma cadrada de dous centímetros, coas que se elabora a composición, xeralmente de tipo xeométrico; ''opus vermiculatum'', igualmente elaborado con teselas, pero de diferentes contornos, podendo formar así diversos trazados; ''opus sectile'', formado por laxas de mármore de forma irregular. * [[Mosaico]]: tamén chamado ''opus musivum'', é a mesma técnica que o ''lithóstroton'', pero aplicada á decoración mural, no canto da pavimental. Realízase con teselas de pasta [[Vidro|vítrea]], aplicadas sobre a parede preparada con varias capas de [[morteiro (construción)|morteiro]], elaborando figuras e debuxos. * [[Taracea]]: técnica similar ás anteriores, pode ser pavimental ou parietal, ou mesmo se pode aplicar a [[Mobiliario|mobles]] ou outros obxectos. Consiste en incrustar sobre unha superficie compacta finas laxas de pedra e mármore de cor, cortadas e encaixadas formando imaxes ou composicións diversas. Tamén pode realizarse en madeira (“intarsia”), sendo unha técnica frecuente en [[ebanistería]]. En [[Carpi]], no [[século XVII]], xurdiu tamén unha taracea en [[escaiola]].<ref>{{cita Harvard|Fuga|2004|sp=si|p=176-201}}</ref> === Vidro === Existen diversos tipos de vidro: “vidro sódico” (o máis básico, a partir de [[sílice]]), [[cristal]] (sílice e [[óxido de chumbo]] ou [[potasio]]), “vidro calcedónico” (sílice e óxidos metálicos) e “vidro lácteo” (sílice, bióxido de [[manganeso]] e óxido de [[estaño]]). A principal técnica para traballalo é o [[Vidro soprado|soprado]], onde se lle pode dar calquera forma e espesor. En canto á decoración, pode ser pintada, esgrafiada, tallada, con pinzas, a [[filigrana (artesanía)|filigrana]] etc.<ref>{{cita Harvard|Fuga|2004|sp=si|p=250-284}}</ref> * [[Vitral|Vidreira]]: realízase sobre cristais engarzados en [[madeira]], [[xeso]], [[ouro]] ou [[chumbo]], os cales vanse encaixando con láminas de chumbo, estañándoos, cunha capa de masiña (branco pintor con aceite de liñaza). As vidreiras antigas teñen [[grisalla]]s, [[óxido férrico]] líquido, aplicado para debuxar con precisión detalles pequenos; cara a [[1340]] substituíuse polo óxido de [[prata]] e, a partir de aquí, xa non se fan cristais de cores, senón que se colorea sobre cristal branco. * [[Esmalte (revestimento)|Esmalte]]: é unha pasta de vidro (sílice, cal, [[Hidróxido de potasio|potasa]], chumbo e [[minio]]), sobre soporte de metal, traballado segundo diversas técnicas: ''cloisonné'', pequenos filamentos de ouro ou cobre, cos que se debuxa a figura sobre o soporte, para separar o esmalte en tabiques; ''champlevé'', rebaixando o soporte en alvéolos, baleirando o material en concavidades, enchidas co esmalte; ''ajougé'', superficie de ouro onde se recortan as formas con serras ou limas, enchendo con esmalte a parte eliminada. === Cerámica === Realízase con [[arxila]], en catro clases: barro cocido poroso vermello-amarelado ([[olaría]], [[terracota]], [[Biscuit|biscoito]]); barro cocido poroso branco ([[louza]]); barro cocido non poroso gris, pardo ou marrón ([[gres (cerámica)|gres]]); barro cocido compacto non poroso branco medio transparente ([[porcelana]]). Pódese elaborar de forma manual ou mecánica —con [[Torno (ferramenta)|torno]]—, despois cócese no [[forno]] —a temperaturas entre 400º e 1300º, segundo o tipo—, e decórase con esmalte ou pintura.<ref>{{cita Harvard|Fuga|2004|sp=si|p=212-230}}</ref> === Ourivaría === É a arte de confeccionar obxectos decorativos con metais nobres ou pedras preciosas, como o [[ouro]], [[prata]], [[diamante]], [[perla]], [[ámbar]], [[Coral (animal)|coral]] etc. * [[Camafeo]]: é o tallado de figuras en relevo sobre pedras duras estratificadas, como o [[ágata]], a [[Calcedonia|sardónica]], o coral e a [[cuncha]], que polo xeral posúen capas de diversas cores, o que proporciona uns intensos contrastes cromáticos. * Cicelado: consiste en traballar o metal precioso cun [[cicel]], realizando decoracións baleiradas ou traballos de acabado, con ciceis de distintas formas e grosores. * [[Damasquinado]]: sobre un soporte metálico trázase o debuxo con punta fina, logo faise unha incisión con [[buril|burís]] e [[escalpelo]]s, e por último aplícase unha filigrana de metais de diversa cor. * [[Filigrana (artesanía)|Filigrana]]: practícase con fíos de metal precioso, cos que se elabora a peza trenzando ou enroscando os fíos, até obter a forma desexada. * Fusión: son os traballos executados a [[molde]], elaborados de dúas formas: “fusión permanente”, realizada cun molde bivalvo, coa forma xa traballada, de pedra ou terracota; “á cera perdida”, onde se modela o obxecto en cera, ó que se aplica un funil con respiradoiros, cubríndose de creta, que unha vez seca quéntase ata que expulse a cera, enchéndose logo do metal fundido. * Granulado: é un procedemento polo que se obteñen minúsculas esferas de ouro coas que se elaboran debuxos ou decoracións xeométricas. * [[Nielo]]: consiste en gravar un debuxo sobre unha lámina de metal —xeralmente prata—, enchendo os sucos con nielo, aliaxe de prata, cobre e chumbo, con [[xofre]] e [[bórax]], que produce unha mestura negra e brillante. * ''Opus interrasile'': técnica de orixe romana que consiste en realizar pequenas incisións nas láminas de metal precioso, realizando unha función de calado que dá á obra un aspecto de encaixe. * [[Repuxado]]: é a decoración en relevo realizada sobre ferros de ouro, prata ou cobre, traballando o revés do ferro con martelo e cicel.<ref>{{cita Harvard|Fuga|2004|sp=si|p=300-358}}</ref> === Forxa === Faise con [[ferro]] ([[limonita]], [[pirita]] ou [[magnetita]]), reducíndoo con calor, saíndo unha pasta a lume coa que se fan lingotes. Hai tres clases: “[[Ferro fundido|coado]]”, con moito [[carbono]], [[sílice]], [[xofre]] e [[manganeso]], non serve para forxar, só para fundir en molde; “[[Ferro forxado|ferro doce ou forxado]]”, con menos carbono, é máis maleable e dúctil, pódese forxar, pero é brando e perde o fío; “[[aceiro]]”, con manganeso, [[tungsteno]], [[cobalto]] e [[volframio]], é máis duro, para instrumentos cortantes. A modelaxe realízase sen engadir nin quitar material, senón que existen diversas técnicas alternativas: estirar, ensanchar, fender, curvar, recalcar etc. == Restauración == {{Artigo principal|Conservación e restauración}} {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | foto1 = Michelangelo_Buonarroti_011.jpg | ancho1 = 100 | texto1 = ''[[Xuízo Final (Michelangelo)|O Xuízo Final]]'' de [[Michelangelo]] antes da restauración. | foto2 = Michelangelo - Fresco of the Last Judgement.jpg | ancho2 = 113 | texto2 = ''O Xuízo Final'' durante a restauración. | foto3 = Rome Sistine Chapel 01.jpg | ancho3 = 103 | texto3 = ''O Xuízo Final'' trala restauración. }} A [[conservación e restauración]] de obras de arte é unha actividade que ten por obxecto a reparación ou actuación preventiva de calquera obra que, debido á súa antigüidade ou estado de conservación, sexa susceptible de ser intervida para preservar a súa integridade física, así como os seus valores artísticos, respectando ó máximo a esencia orixinal da obra.<ref>{{cita Harvard|Brandi|2002|sp=si|p=13-17}}</ref> {{cita|A restauración debe dirixirse ó restablecemento da unidade potencial da obra de arte, sempre que isto sexa posible sen cometer unha falsificación artística ou unha falsificación histórica, e sen borrar pegada algunha do transcurso da obra de arte a través do tempo.|[[Cesare Brandi]], ''Teoría da restauración'' (1988).<ref name=ref_duplicada_2 />}} En [[arquitectura]], a restauración adoita ser de tipo funcional, para preservar a estrutura e unidade do edificio, ou reparar gretas ou pequenos defectos que poidan xurdir nos materiais construtivos. Até o [[século XVIII]], as restauracións arquitectónicas só preservaban as obras de culto relixioso, dado o seu carácter [[Liturxia|litúrxico]] e [[Símbolo|simbólico]], reconstruíndo outro tipo de edificios sen respectar sequera o estilo orixinal. Con todo, desde o auxe da [[arqueoloxía]] no final do século XVIII, especialmente coas escavacións de [[Pompeia]] e [[Herculano]], tendeuse a preservar na medida do posible calquera estrutura do pasado, a condición de que tivese un valor artístico e cultural. Aínda así, no [[século XIX]] os ideais [[Romanticismo|románticos]] levaron a buscar a pureza estilística do edificio, e a moda do [[Arquitectura historicista|historicismo]] levou a formulacións como os de [[Viollet-le-Duc]], defensor da intervención en monumentos en base a un certo ideal estilístico. Na actualidade, téndese a preservar ó máximo a integridade dos edificios históricos. No terreo da [[pintura]], evolucionouse desde unha primeira perspectiva de tentar recuperar a lexibilidade da imaxe, engadindo se fose necesario partes perdidas da obra, a respectar a integridade tanto física como estética da obra de arte, facendo as intervencións necesarias para a súa conservación sen que se produza unha transformación radical da obra. A restauración pictórica adquiriu un crecente impulso a partir do [[século XVII]], debido ó mal estado de conservación de pinturas ó [[fresco]], técnica bastante corrente na [[Idade Media]] e o [[Renacemento]]. Igualmente, o aumento do mercado das antigüidades propiciou a restauración de obras antigas cara á súa posterior comercialización. Por último, en escultura houbo unha evolución paralela: desde a reconstrución de obras antigas, xeralmente en canto a membros mutilados (como na reconstrución do ''[[Laocoonte e os seus fillos|Laocoonte]]'' en [[1523]]-[[1533]] por parte de [[Giovanni Angelo Montorsoli]]), até a actuación sobre a obra preservando a súa estrutura orixinal, mantendo en caso necesario un certo grao de reversibilidade da actuación practicada.<ref>AA.VV. (1991), p. 812.</ref> == Estética == {{Artigo principal|Estética}} {{VT|Historia da estética}} [[Ficheiro:Vitruvian.jpg|miniatura|250px|O ''[[Home de Vitruvio|Home vitruviano]]'', de [[Leonardo da Vinci]], estudo das proporcións no corpo humano.]] A [[estética]] é unha rama da [[filosofía]] que se encarga de estudar a maneira como o razoamento do [[ser humano]] interpreta os estímulos sensoriais que recibe do mundo circundante. Poderíase dicir, así como a [[lóxica]] estuda o coñecemento racional, que a estética é a ciencia que estuda o coñecemento sensible, o que adquirimos a través dos sentidos.<ref>{{cita Harvard|Beardsley|Hospers|1990|sp=si|p=97}}</ref> Entre os diversos obxectos de estudo da estética figuran a [[beleza]] ou os xuízos de gusto, así como as distintas maneiras de interpretalos por parte do ser humano. Por tanto, a estética está intimamente ligada á arte, analizando os diversos estilos e períodos artísticos conforme ó diversos compoñentes estéticos que neles se atopan. A miúdo adóitase denominar a estética como unha “filosofía da arte”. A estética é unha reflexión filosófica que se fai sobre obxectos artísticos e naturais, e que produce un “xuízo estético”. A percepción sensorial, unha vez analizada pola intelixencia humana, produce ideas, que son abstraccións da mente, e que poden ser obxectivas ou subxectivas. As ideas provocan xuízos, ó relacionar elementos sensoriais; á súa vez, a relación de xuízos é razoamento. O obxectivo da estética é analizar os razoamentos producidos polas devanditas relacións de xuízos.<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2000|sp=si|p=9}}</ref> O termo estética provén do [[lingua grega|grego]] αἴσθησις (''aísthêsis'', ‘sensación’). Foi introducido polo filósofo [[Alemaña|alemán]] [[Alexander Gottlieb Baumgarten]] na súa obra ''Reflexións filosóficas acerca da poesía'' (1735), e máis tarde na súa ''Aesthetica'' (1750).<ref>{{cita Harvard|Givone|2001|sp=si|p=14}}</ref> Así pois, a [[historia da estética]], rigorosamente falando, comezaría con Baumgarten no [[século XVIII]], sobre todo coa sistematización desta disciplina realizada por [[Immanuel Kant]]. Con todo, o concepto é extrapolable ós estudos sobre o tema efectuados polos filósofos anteriores, especialmente desde a [[Grecia]] clásica. Cabe sinalar, por exemplo, que os antigos gregos tiñan un vocábulo equiparable ó actual concepto de estética, que era Φιλοκαλία (''filocalía'', ‘amor á beleza’). Poderíase dicir que en Grecia naceu a estética como concepto, mentres que con Baumgarten convértese nunha ciencia filosófica. Segundo [[Arnold Hauser]], as «obras de arte son provocacións coas cales polemizamos», pero que non nos explicamos. Interpretámolas de acordo coas nosas propias finalidades e aspiracións, trasladámoslles un sentido que ten a súa orixe nas nosas formas de vida e hábitos mentais. Nós, «de toda arte coa cal temos unha relación auténtica facemos unha arte moderna». Hoxe en día, a arte estableceu uns conxuntos de relacións que permiten englobar dentro dunha soa interacción a obra de arte, o artista ou creador e o público receptor ou destinatario.<ref>{{cita libro| nome = Arnold| apelidos = Hauser| título = Historia social de la literatura y el arte| ano =2004| editorial = Debolsillo|lugar= Barcelona| ISBN = 978-84-9793-220-2}}</ref> [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], no seu [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel#Estética|''Estética'']], tentou definir a [[transcendencia]] desta relación dicindo que «a beleza artística é máis elevada que a beleza da natureza, xa que cambia as formas ilusorias deste mundo imperfecto, onde a verdade escóndese tralas falsas aparencias para alcanzar unha verdade máis elevada creada polo espírito».{{Cómpre referencia|data=xullo de 2016}} A arte é tamén un xogo coas aparencias sensibles, as cores, as formas, os volumes, os sons etc. É un xogo gratuíto onde se crea do nada ou de pouco máis que o nada unha aparencia que non pretende outra cousa que enganarnos. É un xogo pracenteiro que satisfai as nosas necesidades eternas de [[simetría]], de [[ritmo]] ou de sorpresa. A sorpresa que para [[Charles Baudelaire|Baudelaire]] é a orixe da [[poesía]]. Así, segundo Kant, o pracer estético deriva menos da intensidade e a diversidade de sensacións, que da maneira, en aparencia espontánea, pola cal elas manifestan unha profunda unidade, sensible no seu reflexo, pero non conceptualizable.{{Cómpre referencia|data=xullo de 2016}} Para [[Ernst Gombrich]], «en realidade a arte non existe: só hai artistas». Máis adiante, na introdución da súa obra ''A historia da arte'', di que non ten nada de malo que nos deleitemos no [[pintura|cadro]] dunha [[paisaxe]] porque nos lembra a nosa casa, ou nun [[retrato]] porque nos lembra un amigo, xa que, como humanos que somos, cando miramos unha obra de arte estamos sometidos a un conxunto de recordos que para ben ou para mal inflúen sobre os nosos gustos. Seguindo a Gombrich, pódese ver como ós artistas tamén lles sucede algo parecido: no ''Retrato dun neno (Nicholas Rubens)'', o pintor [[Flandres|flamengo]] [[Peter Paul Rubens|Rubens]] representouno fermoso, xa que seguramente se sentía orgulloso do aspecto do neno, e quíxonos transmitir a súa paixón de pai á vez que de artista; no ''Retrato da nai'', o pintor [[Alemaña|alemán]] [[Durero]] debuxouna coa mesma devoción e amor que Rubens sentía polo seu fillo, pero aquí vemos un estudo fiel da cara dunha muller vella, non hai beleza natural, pero Durero, coa súa enorme sinceridade, creou unha grande obra de arte.<ref>{{cita libro| nome = Ernst| apelidos = Gombrich| título = Historia del Arte| ano =1997| editorial = Debate, Madrid| ISBN = 978-84-8306-044-5}}</ref> == Socioloxía da arte == {{Artigo principal|Socioloxía da arte}} [[Ficheiro:Eugène Delacroix - La liberté guidant le peuple.jpg|miniatura|300px|''[[A Liberdade guiando ó pobo]]'' (1830), de [[Eugène Delacroix]].]] A [[socioloxía da arte]] é unha disciplina das [[ciencias sociais]] que estuda a arte desde unha formulación [[Metodoloxía|metodolóxica]] baseada na [[socioloxía]]. O seu obxectivo é estudar a arte como produto da [[sociedade]] humana, analizando os diversos compoñentes sociais que concorren na xénese e difusión da obra artística. A socioloxía da arte é unha ciencia multidisciplinar, recorrendo para as súas análises a diversas disciplinas como a [[cultura]], a [[política]], a [[economía]], a [[antropoloxía]], a [[lingüística]], a [[filosofía]], e demais ciencias sociais que inflúan no devir da sociedade. Entre os diversos obxectos de estudo da socioloxía da arte atópanse varios factores que interveñen desde un punto de vista social na creación artística, desde aspectos máis xenéricos como a situación social do artista ou a estrutura sociocultural do público, até máis específicos como o [[mecenado]], o mercantilismo e comercialización da arte, as [[Galería de arte|galerías de arte]], a [[crítica de arte]], o coleccionismo, a [[museografía]], as institucións e fundacións artísticas etc.<ref>{{cita Harvard|Bozal|1999|sp=si|p=332}}</ref> Tamén cabe remarcar no [[século XX]] a aparición de novos factores como o avance na difusión dos medios de comunicación, a [[cultura de masas]], a categorización da [[moda]], a incorporación de novas [[tecnoloxía]]s ou a apertura de conceptos na creación material da obra de arte ([[arte conceptual]], [[arte de acción]]). A socioloxía da arte debe as súas primeiras formulacións ó interese de diversos [[Estudo da Historia da arte|historiadores]] pola análise da contorna social da arte desde mediados do [[século XIX]], sobre todo trala irrupción do [[positivismo]] como método de análise científica da cultura, e a creación da socioloxía como ciencia autónoma por [[Auguste Comte]]. Con todo, a socioloxía da arte desenvolveuse como disciplina particular durante o século XX, coa súa propia metodoloxía e os seus obxectos de estudo determinados. Principalmente, o punto de partida desta disciplina adóitase situar inmediatamente despois da [[segunda guerra mundial]], coa aparición de diversas obras decisivas no desenvolvemento desta corrente disciplinar: ''Arte e revolución industrial'', de [[Francis Klingender]] (1947); ''A pintura florentina e o seu ambiente social'', de [[Friedrich Antal]] (1948); e ''Historia social da literatura e a arte'', de [[Arnold Hauser]] (1951). Nos seus inicios, a socioloxía da arte estivo estreitamente vinculada ó [[marxismo]] -como os propios Hauser e Antal, ou [[Nikos Hadjinikolaou]], autor de ''Historia da arte e loita de clases'' (1973)-, aínda que logo se desmarcou desta tendencia para adquirir autonomía propia como ciencia. Outros autores destacados desta disciplina son [[Pierre Francastel]], [[Herbert Read]], [[Francis Haskell]], [[Michael Baxandall]], [[Peter Burke]], [[Giulio Carlo Argan]] etc.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=147}}</ref> == Psicoloxía da arte == {{Artigo principal|Psicoloxía da arte}} [[Ficheiro:VanGogh-self-portrait-with bandaged ear.jpg|miniatura|250px|''Autorretrato coa orella cortada'' (1889), de [[Vincent van Gogh]]. A [[psicanálise]] permite comprender certos aspectos da personalidade do artista.]] A [[psicoloxía da arte]] é a ciencia que estuda os fenómenos da creación e a apreciación artística desde unha perspectiva [[Psicoloxía|psicolóxica]]. A arte é, como manifestación da actividade humana, susceptible de ser analizado de forma psicolóxica, estudando os diversos procesos mentais e culturais que na xénese da arte atópanse, tanto na súa creación como na súa recepción por parte do público. Á súa vez, como fenómeno da conduta humana, pode servir como base de análise da conciencia humana, sendo a percepción estética un factor distintivo do ser humano como especie, que o afasta dos animais. A psicoloxía da arte é unha ciencia interdisciplinar, que debe recorrer forzosamente a outras disciplinas científicas para poder efectuar as súas análises, desde —loxicamente— a historia da arte, até a filosofía e a estética, pasando pola socioloxía, a antropoloxía, a [[neurobioloxía]] etc. Tamén está estreitamente conectada co resto de ramas da psicoloxía, desde a [[psicanálise]] até a psicoloxía cognitiva, evolutiva ou social, ou ben a [[psicobioloxía]] e os estudos de personalidade. Así mesmo, a nivel [[Fisioloxía|fisiolóxico]], a psicoloxía da arte estuda os procesos básicos da actividade humana —como a [[percepción]], a [[emoción]] e a [[memoria humana|memoria]]-, así como as funcións superiores do [[pensamento]] e a [[linguaxe]]. Entre os seus obxectos de estudo atópanse tanto a percepción da [[cor]] (recepción [[Retina|retiniana]] e procesamento [[Cortiza cerebral|cortical]]) e a análise da [[forma]], como os estudos sobre creatividade, capacidades cognitivas ([[símbolo]]s, [[Icona (comunicación)|iconas]]), a arte como [[terapia]] etc. Para o desenvolvemento desta disciplina foron esenciais as contribucións de [[Sigmund Freud]], [[Gustav Fechner]], a [[Psicoloxía da Gestalt|Escola da Gestalt]] (dentro da que destacan os traballos de [[Rudolf Arnheim]]), [[Lev Vygotski]], [[Howard Gardner]] etc.<ref>{{cita libro| nome = Gisèle | apelidos = Marty| título = Psicología del arte| ano =1999| editorial = Pirámide|lugar= Madrid| ISBN = 84-368-1340-5|lingua=es|páxinas=13-14}}</ref> Unha das principais correntes da psicoloxía da arte foi a Escola da Gestalt, que afirma que estamos condicionados pola nosa cultura —en sentido antropolóxico—, que a cultura condiciona a nosa percepción. Toman un punto de partida da obra de [[Karl Popper]], quen afirmou que na apreciación estética hai un punto de inseguridade (gusto), que non ten base científica e non se pode xeneralizar; levamos unha idea preconcibida (“hipótese previa”), que fai que atopemos no obxecto o que buscamos. Segundo a Gestalt, a mente configura, a través de certas leis, os elementos que chegan a ela a través das canles sensoriais (percepción) ou da memoria (pensamento, intelixencia e resolución de problemas). Na nosa experiencia do [[medio ambiente]], esta configuración ten un carácter primario sobre os elementos que a conforman, e a suma destes últimos por si sós non podería levarnos, por tanto, á comprensión do funcionamento mental. Fundaméntanse na noción de estrutura, entendida como un todo significativo de relacións entre estímulos e respostas, e tentan entender os fenómenos na súa totalidade, sen separar os elementos do conxunto, que forman unha estrutura integrada fóra da cal devanditos elementos non terían significación. Os seus principais expoñentes foron [[Rudolf Arnheim]], [[Max Wertheimer]], [[Wolfgang Köhler]], [[Kurt Koffka]] e [[Kurt Lewin]].<ref>{{cita web|url = http://psicologia.laguia2000.com/general/la-psicologia-de-la-gestalt|title = A Psicoloxía da Gestalt|dataacceso =15-03-2009}}</ref> == Crítica de arte == {{Artigo principal|Crítica de arte}} [[Ficheiro:Denis Diderot by Louis-Michel van Loo.jpg|miniatura|250px|[[Denis Diderot]], considerado o pai da [[crítica de arte]].]] A [[crítica de arte]] é un xénero, entre literario e académico, que fai unha valoración sobre as obras de arte, artistas ou exposicións, en principio de forma persoal e subxectiva, pero baseándose na historia da arte e as súas múltiples disciplinas, valorando a arte segundo o seu contexto ou evolución. É á vez valorativa, informativa e comparativa, redactada de forma concisa e amena, sen pretender ser un estudo académico pero achegando datos empíricos e contrastábeis. [[Denis Diderot]] é considerado o primeiro crítico de arte moderna, polos seus comentarios sobre as obras de arte expostas nos salóns [[París|parisienses]], realizados no Salón Carré do [[Louvre]] desde [[1725]]. Estes salóns, abertos ó público, actuaron como centro difusor de tendencias artísticas, propiciando modas e gustos en relación á arte, polo que foron obxecto de debate e crítica. Diderot escribiu as súas impresións sobre estes salóns primeiro nunha carta escrita en [[1759]], que foi publicada na ''[[Frédéric-Melchior Grimm|Correspondance littéraire]]'' de [[Frédéric-Melchior Grimm|Grimm]], e desde entón até [[1781]], sendo o punto de arranque do xénero.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=22-23}}</ref> Na xénese da crítica de arte hai que valorar, por unha banda, o acceso do público ás exposicións artísticas, que unido á proliferación dos medios de comunicación de masas desde o século XVIII produciu unha vía de comunicación directa entre o crítico e o público ó que se dirixe. Doutra banda, o auxe da [[burguesía]] como clase social que investiu na arte como obxecto de ostentación, e o crecemento do mercado artístico que levou consigo, propiciaron o ambiente social necesario para a consolidación da crítica artística. A crítica de arte estivo xeralmente vinculada ó [[xornalismo]], exercendo unha laboura de portavoces do gusto artístico que, por unha banda, conferiulles un gran poder, ó ser capaces de afundir ou encumbrar a obra dun artista, pero por outra lles fixo obxecto de feroces ataques e controversias. Outra faceta a remarcar é o carácter de actualidade da crítica de arte, xa que se centra no contexto histórico e xeográfico no que o crítico desenvolve o seu labor, inmersa nun fenómeno cada vez máis dinámico como é o das correntes de moda. Así, a falta de historicidade para emitir un xuízo sobre bases consolidadas, leva á crítica de arte a estar frecuentemente sustentada na intuición do crítico, co factor de risco que iso leva. Con todo, como disciplina suxeita ó seu tempo e á evolución cultural da sociedade, a crítica de arte sempre revela un compoñente de pensamento social no que se ve inmersa, existindo así diversas correntes de crítica de arte: [[Romanticismo|romántica]], [[Positivismo|positivista]], [[Fenomenoloxía|fenomenolóxica]], [[Semioloxía|semiolóxica]] etc.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=155-170}}</ref> {{cita|Para ser xusta, é dicir, para ter a súa razón de ser, a crítica debe ser parcial, apaixonada, política; isto é: debe adoptar un punto de vista exclusivo, pero un punto de vista exclusivo que abra ó máximo os horizontes.|[[Charles Baudelaire]], ''Salón de 1846''.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=165}}</ref>}} Entre os críticos de arte houberon desde famosos escritores até os propios historiadores da arte, que moitas veces pasaron da análise metodolóxica á crítica persoal e subxectiva, conscientes de que era unha arma de gran poder hoxe en día. Como nomes, poderíase citar a [[Charles Baudelaire]], [[John Ruskin]], [[Oscar Wilde]], [[Émile Zola]], [[Joris-Karl Huysmans]], [[Guillaume Apollinaire]], [[Wilhelm Worringer]], [[Clement Greenberg]], [[Michel Tapié]] etc.; no mundo castelanfalante, destacan [[Eugeni d'Ors]], [[Aureliano de Beruete y Moret|Aureliano de Beruete]], [[Jorge Romeu Brest]], [[Juan Antonio Gaya Nuño]], [[Alexandre Cirici]], [[Juan Eduardo Cirlot]], [[Enrique Lafuente Ferrari]], [[Rafael Santos Torroella]], [[Francisco Calvo Serraller]], [[José Corredor Matheos]], [[Irma Arestizábal]], [[Ticio Escobar]], [[Raúl Zamudio]] etc.<ref>{{cita Harvard|Villa|2003|sp=si|p=62-66}}</ref> == Historiografía da arte == {{Artigo principal|Estudo da Historia da arte}} [[Ficheiro:Johann Joachim Winckelmann (Anton von Maron 1768).jpg|miniatura|250px|[[Johann Joachim Winckelmann]], considerado o pai da [[historia da arte]].]] A [[Estudo da Historia da arte|historiografía da arte]] é a ciencia que analiza o estudo da [[historia da arte]], desde un punto de vista [[Metodoloxía|metodolóxico]], é dicir, da forma como o [[Historiografía|historiador]] afronta o estudo da arte, as ferramentas e disciplinas que lle poden ser de utilidade para este estudo. O mundo da arte sempre levou en paralelo un compoñente de autorreflexión, desde antigo os artistas, ou outras persoas ó seu redor, plasmaron por escrito diversas reflexións sobre a súa actividade. [[Vitruvio]] escribiu o tratado sobre [[arquitectura]] máis antigo que se conserva, ''[[De Architectura]]''. A súa descrición das formas arquitectónicas da antigüidade grecorromana influíu poderosamente no [[Renacemento]], sendo á vez unha importante fonte documental polas informacións que achega sobre a [[pintura]] e a [[escultura]] gregas e romanas.<ref>{{cita Harvard|Tatarkiewicz|2000|sp=si|p=280-288}}</ref> [[Giorgio Vasari]], en ''[[Le vite de' più eccellenti pittori, scultori e architettori|Vida dos máis excelentes arquitectos, pintores e escultores italianos desde Cimabue até os nosos tempos]]'' (1542-1550), foi un dos predecesores da historiografía da arte, facendo unha crónica dos principais artistas do seu tempo, pondo especial énfase na progresión e o desenvolvemento da arte. Con todo, estes escritos, xeralmente crónicas, inventarios, biografías ou outros escritos máis ou menos literarios, carecían de perspectiva histórica e o rigor científico necesarios para ser considerados historiografía da arte.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=137}}</ref> [[Johann Joachim Winckelmann]] é considerado o pai da historia da arte, creando unha metodoloxía científica para a clasificación das artes e baseando a historia da arte nunha teoría estética de influencia [[Neoplatonismo|neoplatónica]]: a beleza é o resultado dunha materialización da idea. Grande admirador da cultura grega, postulou que na [[Grecia]] antiga deuse a beleza perfecta, xerando un mito sobre a perfección da beleza clásica que aínda condiciona a percepción da arte hoxe día. En ''Reflexión sobre a imitación das obras de arte gregas'' (1755) afirmou que os gregos chegaron a un estado de perfección total na imitación da natureza, polo que nós só podemos imitar ós gregos. Así mesmo, relacionou a arte coas etapas da vida humana (infancia, madurez, vellez), establecendo unha evolución da arte en tres estilos: arcaico, clásico e helenístico.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=150-154}}</ref> Durante o [[século XIX]], a nova disciplina buscou unha formulación máis práctica e rigorosa, sobre todo desde a aparición do [[positivismo]]. Con todo, esta tarefa abordouse desde diversas metodoloxías que supuxeron unha gran multiplicidade de tendencias historiográficas: o [[romanticismo]] impuxo unha visión [[Historicismo|historicista]] e revivalista do pasado, rescatando e pondo novamente de moda estilos artísticos que foran minusvalorados polo [[neoclasicismo]] winckelmanniano; así o vemos na obra de [[John Ruskin|Ruskin]], [[Viollet-lle-Duc]], [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]], [[Friedrich von Schlegel|Schlegel]], [[Wilhelm Heinrich Wackenroder|Wackenroder]] etc. En cambio, a obra de autores como [[Karl Friedrich von Rumohr]], [[Jacob Burckhardt]] ou [[Hippolyte Taine]], supuxo un primeiro intento serio de formular unha historia da arte en base a criterios científicos, baseándose na análise crítica das fontes historiográficas. Doutra banda, [[Giovanni Morelli]] introduciu o concepto do ''connoisseur'', o experto en arte, que o analiza en base tanto ós seus coñecementos como á súa intuición.<ref>{{cita Harvard|Bozal|2000|sp=si|p=141-143}}</ref> A primeira escola historiográfica de gran relevancia foi o [[formalismo (arte)|formalismo]], que defendía o estudo da arte a partir do estilo, aplicando unha metodoloxía [[Evolución|evolucionista]] que outorgaba á arte unha autonomía afastada de calquera consideración filosófica, rexeitando a estética romántica e o idealismo [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|hegeliano]], e achegándose ó [[neokantismo]]. O seu principal teórico foi [[Heinrich Wölfflin]], considerado o pai da moderna historia da arte. Aplicou á arte criterios científicos, como o estudo psicolóxico ou o [[método comparativo]]: definía os estilos polas diferenzas estruturais inherentes ós mesmos, como argumentou na súa obra ''Conceptos fundamentais da Historia da arte'' (1915). Wölfflin non outorgaba importancia ás biografías dos artistas, defendendo en cambio a idea de nacionalidade, de escolas artísticas e estilos nacionais. As teorías de Wölfflin foron continuadas pola chamada [[Estudo da Historia da arte#Thausing, Riegl, Wickhoff e a Escola de Viena|Escola de Viena]], con autores como [[Alois Riegl]], [[Max Dvořák]], [[Hans Sedlmayr]] e [[Otto Pächt]].<ref>{{cita Harvard|Bozal|1999|sp=si|p=255-258}}</ref> Xa no [[século XX]], a historiografía da arte continuou dividida en múltiples tendencias, desde autores aínda enmarcados no formalismo ([[Roger Fry]], [[Henri Focillon]]), pasando polas escolas sociolóxica ([[Friedrich Antal]], [[Arnold Hauser]], [[Pierre Francastel]], [[Giulio Carlo Argan]]) ou psicolóxica ([[Rudolf Arnheim]], [[Max Wertheimer]], [[Wolfgang Köhler]]), até perspectivas individuais e sintetizadoras como as de [[Adolf Goldschmidt]] ou [[Adolfo Venturi]]. Unha das escolas máis recoñecidas foi a da [[iconoloxía]], que centra os seus estudos na simboloxía da arte, no significado da obra artística. A través do estudo de imaxes, [[emblema]]s, [[alegoría]]s e demais elementos de significación visual, pretenden esclarecer a mensaxe que o artista pretendeu transmitir na súa obra, estudando a imaxe desde postulados mitolóxicos, relixiosos ou históricos, ou de calquera índole [[semántica]] presente en calquera estilo artístico. Os principais teóricos deste movemento foron [[Aby Warburg]], [[Erwin Panofsky]], [[Ernst Gombrich]], [[Rudolf Wittkower]] e [[Fritz Saxl]].<ref>{{cita Harvard|Bozal|1999|sp=si|p=293-295}}</ref> == Historia da arte == {{Artigo principal|Historia da arte}} Moitas grandes tradicións en arte teñen os seus comezos na arte dalgunha das grandes civilizacións antigas: [[Antigo Exipto|Exipcia Antiga]], [[Mesopotamia|Mesopotámica]], [[Historia de Iran|Persa]], [[India|Hindú]], [[República_Popular_da_China#Arte|China]], [[Grecia antiga|Grega Antiga]], [[Roma antiga|Romana Antiga]], [[Imperio Inca|Inca]], [[Civilización maia|Maia]], e [[Olmecas|Olmeca]]. Cada un destes centros de civilización desenvolveron un estilo único e característico na súa arte. Debido á medida e duración estas civilizacións, moitos dos seus traballos sobreviviron e moita da súa influencia foi transmitida a outras culturas e tempos posteriores. Algúns tamén proporcionaron os primeiros rexistros de como traballaron os artistas. === Arte na prehistoria (ca. 25000-3000 a. C.) === [[Ficheiro:Venus of Willendorf frontview retouched 2.jpg|miniatura|[[Venus de Willendorf]].]] * [[Arte prehistórica]]: é a desenvolvida polo [[ser humano]] primitivo desde o [[paleolítico superior]] até o [[neolítico]], períodos onde xurdiron as primeiras manifestacións que se poden considerar como artísticas por parte do ser humano. No paleolítico, o home dedicábase á [[cinexética|caza]] e vivía en [[cova]]s, elaborando a chamada [[pintura rupestre]]. No neolítico, vólvese sedentario e dedícase á [[agricultura]], con sociedades cada vez máis complexas onde vai cobrando importancia a [[relixión]], como se pode ver nos monumentos [[Megalitismo|megalíticos]], e comeza a produción de pezas de [[artesanía]].<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=24-28}}</ref> === Arte antiga (ca. 3000-300 a. C.) === {{Artigo principal|Arte antiga}} {{VT|Arte ibérica|Arte celta}} En [[Antigo Exipto|Exipto]] e [[Mesopotamia]] xurdiron as primeiras [[civilización]]s, e os seus artistas/artesáns elaboraron complexas obras de arte que supoñen xa unha especialización profesional. * [[Arte exipcia]]: a súa arte era intensamente relixiosa e simbólica, destacando en [[arquitectura]] as [[mastaba]]s, as [[Pirámide (construción)|pirámides]] e os [[hipoxeo]]s, como en [[Giza]] e o [[Val dos Reis]]. A [[escultura]] e a [[pintura]] mostran a figura humana de forma realista, aínda que adoecen de hieratismo e esquematismo por mor da rixidez dos seus canons simbólico-relixiosos. * [[Arte mesopotámica]]: desenvólvese na zona comprendida entre os ríos [[Tigris]] e [[Éufrates]], onde se sucederon diversas culturas como os [[Sumeria|sumerios]], [[acad]]ios, [[Asiria|asirios]], [[Persia|persas]] etc. Na arquitectura destacan os [[cigurat]]s, grandes [[templo]]s de forma piramidal con chanzos, mentres que a escultura desenvólvese en talla exenta ou relevo, en escenas relixiosas ou de caza e militares, coa presenza de figuras humanas e animais reais ou mitolóxicos.<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=30-45}}</ref> === África === [[Ficheiro:African culture.jpg|miniatura|Ilustración de arte africana na enciclopedia sueca ''Nordisk familjebok''.]] {{Artigo principal|Arte africana}} [[África]] esconde innumerables artes locais que reflicten unha gran variedade de culturas que non cesan de evolucionar ó longo do tempo. Estas creacións foron consideradas como verdadeiros obxectos de arte sobre todo a partir do comezo do [[século XX]], sobre todo baixo a influencia dos pintores [[cubismo|cubistas]]. O descubrimento desta arte influíu notablemente na [[arte moderna]] occidental.<ref name="África anuario">(África-anuario.com 2009)</ref>. Hoxe en día, a maioría das obras africanas pertencen a coleccionistas privados porque, no pasado, os museos descoidaron esta arte. Desde entón, a cotización dos obxectos antigos auténticos elevouse<ref>A título de exemplo, unha estatua de muller Sénufo vendeuse por 72.750 € en xuño do 2008 en [http://www.sothebys.com/app/live/lot/lotdetail.jsp?Lote_ide=159462255 Sothebys París]{{Ligazón morta|data=setembro de 2021 }}</ref>, e a [[UNESCO]] veu a prohibir desde o comezo dos anos 1990 a exportación de máscaras e de estatuas fóra do continente africano<ref name="África anuario"/>. A máscara do bosque, que representa normalmente a un espírito, foi considerada durante moito tempo como o obxecto típico que simbolizaba a mellor arte africana. Pero progresivamente outras formas chegaron e en [[1966]] tivo lugar o primeiro festival mundial de Arte negra de [[Dakar]], presentando ó mundo a riqueza da arte africana, con artistas como [[Ousman Sow]], [[Assane Non Noye]], [[Paul Ahyi]] ou [[Ashira Olatunde]]<ref name="África anuario"/>. Desde [[1989]], unha bienal de arte africana contemporánea mantense regularmente en Dakar<ref>[http://www.dakart.org/ Dak'Arte]</ref>. === Asia === No leste, o rexeitamento na [[arte islámica]] da [[iconografía]] centrou a súa énfase nos patróns xeométricos, a [[caligrafía islámica|caligrafía]], e a [[arquitectura islámica|arquitectura]]. Máis ó leste, a relixión dominou os estilos e formas artísticas. A India e o Tíbet viron a súa énfase nas esculturas pintadas e na danza con pintura relixiosa compartindo moitas das convencións da escultura e tendendo a brillantes cores con énfases nos perfís. China creou moitas formas de arte floridas, tallas en xade, traballos en bronce, olaría (incluíndo o impresionante [[exército de terracota]] do Emperador Qin), poesía, caligrafía, música, pintura, drama, ficción etc. Os estilos chineses varían moito de era a era e tradicionalmente noméanse despois da dinastía gobernante. Por exemplo, na [[dinastía Tan]] as pinturas son monocromáticas e escasas, salientando en paisaxes idealizadas, pero na [[dinastía Ming]] as pinturas son moi concorridas, cheas de cor, e enfocadas a contar historias a través do escenario e a composición. Xapón tamén nomea os seus estilos despois das dinastías imperiais, e tamén viviu moita interacción entre os estilos de caligrafía e pintura. A [[xilografía]] volveuse moi importante no Xapón despois do [[século XVII]]. [[Ficheiro:Ma Lin Guests.jpg|miniatura|esquerda|Pintura da [[dinastía Song]] do artista Ma Lin, c. 1250. 24,8 × 25,2 cm.]] === América === [[Ficheiro:Cabeza Colosal nº1 del Museo Xalapa.jpg|miniatura|Cabeza colosal número 1 de [[San Lorenzo (México)|San Lorenzo]].]] {{Artigo principal|Arte olmeca|Arte azteca|Arte dos Andes centrais|Arte inca|Arte amerindia|Música amerindia}} A [[cultura]] [[olmeca]], entre [[-1200|1200 a. C.]] e [[-500|500 a. C.]], foi a primeira das grandes civilizacións de [[mesoamérica]], é coñecida particularmente pola riqueza iconográfica e a calidade técnica da súa arte, que foi unha referencia e unha herdanza para tódalas [[cultura]]s posteriores. A [[Arte olmeca]] maniféstase por un gran dominio da [[escultura]] e do [[cicelado]]. Os [[artista]]s [[olmeca]]s elaboraban a súa arte na [[arxila]], a [[Roca|pedra]] e o [[bosque]], así como sobre algunhas [[pintura]]s rupestres. A [[arte maia]] desenvólvese durante o período preclásico (1500 a. C. a 250 d. C.), durante a [[Historia de mesoamérica|Época I]] e II. Recibiu as influencias da civilización [[Olmeca]]. Outras civilizacións [[Mesoamérica|mesoamericanas]], incluíndo [[Teotihuacán]] e a [[Tolteca]], afectáronlles e alcanzou o seu apoxeo durante o período da civilización clásica ou [[Historia de mesoamérica|Época III]] (aproximadamente 200 a 900 d. C.). Os Maias son soados pola súa utilización do [[xade]], da [[obsidiana]] e do [[estuco]]. Os [[Arte azteca|artistas aztecas]] (1300-1519) destacaban na arte da máscara de pedra, herdado dos Toltecas, do que se facía un uso funerario ou relixioso. Eles revestían de pinturas as paredes dos seus templos e dos seus palacios. A [[arte amerindia]] é a forma de arte orixinaria de [[América do Norte]]. Ningunha das linguas autóctonas de América do Norte contén, parece ser, unha palabra correspondente co concepto occidental de arte. Con todo, os obxectos concibidos polos seus artesáns actualmente son considerados completamente como obras de arte. === Europa === ==== Arte clásica (1000 a. C.-300 d. C.) ==== [[Ficheiro:Paris.louvre.winged.500pix.jpg|miniatura|200px|''[[Vitoria de Samotracia]]'', anónimo, [[anos 190 a. C.|190 a. C.]]]] * [[Arte da Antiga Grecia|Arte grega]]: en [[Grecia]] desenvolvéronse as principais manifestacións artísticas que marcaron a evolución da arte [[Occidente|occidental]]. Tras uns inicios onde destacaron as culturas [[Arte minoico|minoicas]] e [[Período micénico|micénicas]], a arte grega desenvolveuse en tres períodos: arcaico, clásico e [[Arte helenístico|helenístico]]. En arquitectura destacaron os templos, onde se sucederon tres ordes construtivas: [[Orde dórica|dórico]], [[Orde xónica|xónico]] e [[Orde corintia|corintio]]. Destaca especialmente o conxunto da [[Acrópole]]. En escultura predominou a representación do corpo humano, cunha evolución desde formas ríxidas e esquemáticas, pasando polo naturalismo do período clásico —coa obra de [[Mirón (escultor)|Mirón]], [[Fidias]] e [[Policleto]]—, até o recargamento e sinuosidade do período helenístico. * [[Arte romana]]: cun claro precedente na [[arte etrusca]], a arte romana recibiu unha grande influencia da arte grega. Grazas á expansión do [[Imperio romano]], a arte clásica grecorromana chegou a case tódolos recunchos de [[Europa]], norte de [[África]] e [[Próximo Oriente]], sentando as bases da arte occidental. Grandes enxeñeiros e construtores, destacaron en arquitectura civil, coa construción de [[estrada]]s, [[ponte]]s, [[acueduto]]s e obras [[Urbanismo|urbanísticas]], así como [[templo]]s, [[palacio]]s, [[teatro]]s, [[anfiteatro]]s, [[circo]]s, [[termas]], [[Arco de triunfo|arcos de triunfo]] etc. A escultura, inspirada na grega, céntrase igualmente na figura humana, aínda que con máis realismo, non lles importaba mostrar defectos que eran ignorados pola idealizada escultura grega. A pintura é coñecida sobre todo polos restos achados en [[Pompeia]], e destacou especialmente o [[mosaico]].<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=64-88}}</ref> ==== Arte na Alta Idade Media (300-900) ==== {{Artigo principal|Arte da Idade Media}} {{VT|Arte bizantina|Arte islámica|Arte mozárabe}} * [[Arte paleocristiá]]: coa aparición do [[cristianismo]] xenerouse ó longo do Imperio a chamada arte paleocristiá, que adquiriu status oficial trala conversión ó cristianismo do [[emperador]] [[Constantino I o Grande|Constantino]]. A arte paleocristiá reinterpretou tanto as formas clásicas como as xudías para servir como vehículo de expresión da nova relixión oficial, e produciuse unha atomización de estilos por zonas xeográficas. En arquitectura destacou como tipoloxía a [[basílica]], mentres que en escultura destacan os [[sarcófago|sartegos]] e continúan como en época romana a pintura e o mosaico. * [[Arte prerrománica]]: denomínase así ós múltiples estilos desenvoltos en Europa desde a caída do Imperio romano até ó redor do ano [[1000]], onde a fusión da cultura clásica coa dos novos poboadores de orixe [[Pobos xermánicos|xermánico]] xerará as diversas nacionalidades que conforman actualmente o continente europeo. Englóbanse nesta fase diversos estilos de marcado carácter rexional, desde a [[arte visigoda]] e dos outros pobos xermánicos, ou mesmo a [[arte celta]] -especialmente nas [[Illas británicas]]- ou [[Arte viquinga|viquinga]], pasando pola [[arte asturiana]], até a [[arte carolinxia]] e [[Arte otoniana|otoniana]] no centro de Europa.<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=95-130}}</ref> ==== Arte na Baixa Idade Media (900-1400) ==== {{VT|Arte mudéxar|Arte precolombiana}} [[Ficheiro:Meister aus Tahull 001.jpg|miniatura|250px|''Pantocrátor'' de [[Sant Climent de Taüll]], [[Museo Nacional de Arte de Cataluña|MNAC]].]] * [[Arte románica]]: representa o primeiro estilo de carácter internacional da cultura europea occidental, cunha identidade plenamente consolidada tralo paso do [[latín]] ás [[Lingua vernácula|linguas vernáculas]]. De carácter eminentemente relixioso, case toda a arte románica está dirixida á exaltación e divulgación do cristianismo. A arquitectura destaca polo uso de [[Bóveda de canón|bóvedas de canón]] e [[Arco de medio punto|arcos de medio punto]], iniciándose a construción de grandes [[catedral|catedrais]], que seguirá durante o gótico. A escultura desenvolveuse principalmente no marco arquitectónico, de carácter relixioso, con figuras esquematizadas, sen realismo, de signo simbólico. A pintura é preferentemente mural, de signo relixioso e figuras esquemáticas do mesmo xeito que a escultura. * [[Arte gótica]]: desenvolta entre os séculos [[Século XII|XII]] e [[Século XVI|XVI]], foi unha época de desenvolvemento económico e cultural. A arquitectura sufriu unha profunda transformación, con formas máis lixeiras, máis dinámicas, cunha mellor análise estrutural que permitiu facer edificios máis estilizados, con máis aberturas e, por tanto, mellor iluminación. Apareceron novas tipoloxías como o [[arco apuntado]] e a [[bóveda de crucería]], e a utilización de [[contraforte]]s e [[arcobotante]]s para soster a estrutura do edificio, permitindo interiores máis amplos e decorados con [[vitral|vitrais]] e [[rosetón]]s. A escultura continuou enmarcada na obra arquitectónica, aínda que comezou a desenvolverse a escultura exenta, con formas máis realistas, inspiradas na natureza. A pintura deixou de ser mural para pasar a [[retablo]]s situados nos [[altar]]es das [[Igrexa (arquitectura)|igrexas]], e empezou a desenvolverse a pintura en [[lenzo]], ó [[pintura ó temple|temple]] ou ó [[Pintura ó óleo|óleo]]. Sucedéronse catro estilos pictóricos: o [[Pintura gótica#Estilo gótico-lineal ou franco-gótico|gótico lineal ou franco-gótico]], o [[Pintura gótica#Estilo italo-gótico|gótico itálico ou trecentista]] ([[Cimabue]], [[Giotto]], [[Duccio]]), o [[Pintura gótica internacional|gótico internacional]] ([[Stefan Lochner]], [[Bernat Martorell]]) e o [[gótico flamengo]] ([[Jan van Eyck]], [[Hieronymus Bosch|O Bosco]]).<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=187-337}}</ref> ==== Arte na Idade Moderna (1400-1800) ==== [[Ficheiro:Sandro Botticelli - La nascita di Venere - Google Art Project - edited.jpg|miniatura|300px|''[[O nacemento de Venus]]'' (1485), de [[Sandro Botticelli]].]] {{Artigo principal|Arte moderna}} * [[Renacemento]]: época de grande esplendor cultural en Europa, a relixión deixou paso a unha concepción máis científica do home e o universo, xurdindo o [[Humanismo renacentista|humanismo]]. Os novos descubrimentos xeográficos fixeron que a civilización europea se expandise por tódolos continentes, e a invención da [[imprenta]] supuxo unha maior universalización da cultura. A arte inspírase na arte clásica grecorromana, polo que se fala de “renacemento” artístico tralo escurantismo medieval. Inspirado na natureza, xorden novos modelos de representación, como o uso da [[Perspectiva (gráfica)|perspectiva]]. A arquitectura recuperou os modelos clásicos, reelaborados cun concepto máis [[Naturalismo|naturalista]] e con bases científicas: destacan [[Filippo Brunelleschi]], [[Leon Battista Alberti]] e [[Donato Bramante|Bramante]]. A escultura buscou igualmente a idealizada perfección do clasicismo, como na obra de [[Lorenzo Ghiberti]] e [[Donatello]]. A pintura sufriu unha notable evolución desde as formas medievais, con formas naturalistas e temáticas profanas ou mitolóxicas xunto ás relixiosas, destacando [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Perugino]], [[Piero della Francesca]], [[Andrea Mantegna]], [[Leonardo da Vinci]], [[Rafael]], [[Albrecht Dürer|Durero]], [[Pieter Brueghel o Vello|Pieter Brueghel]] etc. * [[Manierismo]]: evolución das formas renacentistas, o manierismo abandonou a natureza como fonte de inspiración para buscar un ton máis emotivo e expresivo, cobrando importancia a interpretación subxectiva que o artista fai da obra de arte. A arquitectura adquire un signo máis efectista e de tenso equilibrio, destacando [[Andrea Palladio]] e [[Michelangelo]]. En escultura, destaca a obra de Miguel Anxo, con obras de tenso dinamismo onde resalta a expresión da persoa representada. A pintura ten un selo máis caprichoso, extravagante, con gusto pola forma sinuosa e estilizada, destacando en primeiro lugar -como nas outras artes- Miguel Anxo, seguido de [[Agnolo Bronzino|Bronzino]], [[Antonio Allegri da Correggio|Correggio]], [[Parmigianino]], [[Giorgione]], [[Tiziano]], [[Paolo Veronese|Veronese]], [[Tintoretto]], [[El Greco]] etc.<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=347-409}}</ref> * [[Barroco]]: época de grandes disputas no terreo político e relixioso, xorde unha división entre os países [[Catolicismo|católicos]] [[Contrarreforma|contrarreformistas]], onde se afianza o estado [[Absolutismo|absolutista]], e os países [[Protestantismo|protestantes]], de signo máis [[Democracia|parlamentario]]. A arte vólvese máis refinado e ornamentado, con pervivencia dun certo racionalismo clasicista pero con formas máis dinámicas e efectistas, con gusto polo sorprendente e anecdótico, polas ilusións [[óptica]]s e os golpes de efecto. A arquitectura, baixo unhas liñas clásicas, asume unhas formas máis dinámicas, cunha exuberante decoración, destacando [[Gian Lorenzo Bernini]], [[Francesco Borromini]], [[Fischer von Erlach]], [[José de Churriguera]] etc. A escultura adquire o mesmo carácter dinámico, sinuoso, expresivo, ornamental, destacando novamente Bernini, así como [[Pedro de Mena]], [[Francisco Salzillo]] etc. A pintura desenvolveuse en dúas tendencias contrapostas: o [[Caravagismo|naturalismo]], baseado na estrita realidade natural, con gusto polo [[claroscuro]] -o chamado “[[tenebrismo]]”-, onde cabe citar a [[Caravaggio]] e [[Georges de La Tour]]; e o [[Pintura clasicista|clasicismo]], que é igualmente realista pero cun concepto da realidade máis intelectual e idealizado, englobando a [[Annibale Carracci]], [[Nicolas Poussin]], [[Claude Lorrain]] etc. Á parte destas dúas correntes, houberon infinidade de escolas, estilos e autores de moi diverso signo, destacando dúas escolas rexionais: a [[Flandres|flamenga]] ([[Peter Paul Rubens|Rubens]], [[Anton van Dyck|van Dyck]]), e a [[Países Baixos|neerlandesa]] ([[Rembrandt]], [[Vermeer]]). En [[España]] destacou a figura excepcional de [[Velázquez]], así como [[José de Ribera]], [[Francisco de Zurbarán]] e [[Bartolomé Esteban Murillo]]. * [[Rococó]]: desenvolvido no [[século XVIII]], supón a pervivencia das principais manifestacións artísticas do barroco, cun sentido máis salientado da decoración e o gusto ornamental, que son levados a un paroxismo de riqueza, sofisticación e elegancia. A arquitectura rococó desenvolveuse sobre todo en [[Francia]] e [[Alemaña]], representado por [[Ange-Jacques Gabriel]] e [[Johann Balthasar Neumann]]. A escultura ten un aire grácil, refinado, como na obra de [[Jean-Antoine Houdon]] ou os irmáns Asam ([[Cosmas Damian Asam|Cosmas Damian]] e [[Egid Quirin Asam|Egid Quirin]]). A pintura móvese entre a exaltación relixiosa ou o paisaxismo [[Vedutismo|vedutista]] en [[Italia]], e as escenas cortesás de [[Antoine Watteau|Watteau]] e [[Jean-Honore Fragonard|Fragonard]] en Francia, pasando polo retratismo [[Reino Unido|inglés]] de [[Joshua Reynolds|Reynolds]] e [[Gainsborough]]. Figura á parte é o inclasificable pintor español [[Francisco de Goya]], que evolucionou desde un selo máis ou menos rococó até un certo [[prerromanticismo]], pero cunha obra persoal e expresiva de forte ton intimista. * [[Neoclasicismo]]: o auxe da [[burguesía]] trala [[Revolución Francesa]] favoreceu o rexurdimento das formas clásicas, máis puras e austeras, en contraposición ós excesos ornamentais do barroco e rococó, identificados coa [[aristocracia]]. A arquitectura neoclásica é máis racional, de signo funcional e un certo aire [[Utopía|utópico]], como vemos nos postulados de [[Claude Nicolas Ledoux|Claude-Nicolas Ledoux]] e [[Étienne-Louis Boullée]]. A escultura, de lóxico referente grecorromano, tivo como principais figuras a [[Antonio Canova]] e [[Bertel Thorvaldsen]]. A pintura mantivo un selo austero e equilibrado, influído pola escultura grecorromana ou figuras como Rafael e Poussin, destacando [[Jacques-Louis David]], [[Ingres|J.A.D. Ingres]], [[José de Madrazo]] etc.<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=479-651}}</ref> ==== Arte na Idade contemporánea (1800-Actualidade) ==== [[Ficheiro:Caspar David Friedrich - Wanderer above the sea of fog.jpg|miniatura|250px|''[[Camiñante sobre o mar de néboa]]'' (1818), de [[Caspar David Friedrich]].]] {{Artigo principal|Arte contemporánea}} ;Século XIX {{VT|Arte chinesa|Arte xaponesa|Arte hindú|Arte africana|Arte oceánica}} Entre finais do século XVIII e principios do XIX sentaron as bases da sociedade contemporánea, marcada no terreo político polo fin do absolutismo e a instauración de gobernos democráticos —impulso iniciado coa Revolución francesa—; e, no económico, pola [[Revolución industrial]] e o afianzamento do [[capitalismo]], que terá resposta no [[marxismo]] e a [[loita de clases]]. No terreo da arte, comeza unha dinámica evolutiva de estilos que se suceden cronoloxicamente cada vez con maior celeridade, que culminará no século XX cunha atomización de estilos e correntes que conviven e se contrapoñen, inflúense e enfróntanse. * [[Historia da arquitectura#Século XIX|Arquitectura do século XIX]]: a arquitectura decimonónica sufriu unha grande evolución debido ós avances técnicos que comportou a Revolución industrial, coa incorporación de novos materiais como o [[ferro]] e o [[formigón]], que permitiron a construción de estruturas máis sólidas e diáfanas. Estilisticamente, a primeira metade de século viu un certo [[Eclecticismo (arte)|eclecticismo]] das formas, así como un ''revival'' de estilos anteriores reinterpretados segundo conceptos modernos: é o chamado [[Arquitectura historicista|historicismo]], que produciu movementos como o [[neorrománico]], o [[neogótico]], o [[neobarroco]] etc. A finais de século xurdiu o [[Modernismo]], que supuxo unha gran revolución en terreo do [[deseño]], con nomes como [[Victor Horta]], [[Otto Wagner]], [[Antoni Gaudí]], [[Lluís Domènech i Montaner]], [[Josep Puig i Cadafalch]] etc.<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=663-702}}</ref> * [[Romanticismo]]: movemento de profunda renovación en tódolos xéneros artísticos, os románticos puxeron especial atención no terreo da espiritualidade, da imaxinación, a fantasía, o sentimento, a evocación ensoñadora. En pintura, despois dunha fase prerromántica onde poderiamos citar a [[William Blake]] e [[Johann Heinrich Füssli]], destacaron [[Eugène Delacroix]], [[Théodore Géricault]], [[John Constable]], [[Joseph Mallord William Turner]] etc. Unha derivación do romanticismo foi o movemento alemán dos [[Nazarenos (arte)|Nazarenos]]. * [[Realismo pictórico|Realismo]]: desde mediados de século xurdiu unha tendencia que puxo énfase na realidade, a descrición do mundo circundante, especialmente de obreiros e campesiños no novo marco da era industrial, cun certo compoñente de denuncia social, ligado a movementos políticos como o [[socialismo utópico]]. En pintura destacan [[Camille Corot]], [[Gustave Courbet]], [[Jean-François Millet]], [[Honoré Daumier]] e [[Marià Fortuny]]. En [[Gran Bretaña]] xurdiu a escola dos [[Prerrafaelismo|prerrafaelitas]], que se inspiraban —como o seu nome indica— nos pintores italianos anteriores a Rafael, así como na recentemente xurdida [[fotografía]]. En escultura, destacou [[Constantin Meunier]]. * [[Impresionismo]]: foi un movemento profundamente innovador, que supuxo unha ruptura coa arte académica e unha transformación da linguaxe artística, iniciando o camiño cara ós movementos de [[Vangardas|vangarda]]. Inspirábanse na natureza, da que pretendían captar unha ‘impresión’ visual, a plasmación dun instante no lenzo —por influxo da fotografía—, cunha técnica de pincelada solta e tons claros e luminosos. Cabe mencionar como principais representantes a [[Édouard Manet]] —considerado un precursor—, [[Claude Monet]], [[Camille Pissarro]], [[Pierre-Auguste Renoir]] e [[Edgar Degas]]. Igual de renovador foi no terreo da escultura o papel de [[Auguste Rodin]], que sentou as bases da escultura do século XX. * [[Neoimpresionismo]]: evolucionando desde o impresionismo, os neoimpresionistas preocúpanse máis dos fenómenos ópticos, desenvolvendo a técnica do [[puntillismo]], como se pode apreciar na obra de [[Georges Seurat]] e [[Paul Signac]]. * [[Postimpresionismo]]: son artistas que, partindo dos novos achados técnicos efectuados polos impresionistas, reinterpretándoos de maneira persoal, abrindo distintas vías de desenvolvemento de suma importancia para a evolución da arte no século XX: [[Henri de Toulouse-Lautrec]], [[Paul Gauguin]], [[Paul Cézanne]], [[Vincent Van Gogh]], [[Joaquín Sorolla]] etc.<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=709-772}}</ref> * [[Simbolismo]]: corrente de corte fantástico e onírico, xurdiu como reacción ó naturalismo da corrente realista e impresionista, poñendo especial énfase no mundo dos soños, así como en aspectos [[Satanismo|satánicos]] e terroríficos, o sexo e a perversión. Destacaron [[Gustave Moreau]], [[Odilon Redon]], [[Pierre Puvis de Chavannes]] e [[Gustav Klimt]]. [[Ficheiro:'Unique Forms of Continuity in Space', 1913 bronze by Umberto Boccioni.jpg|miniatura|200px|''Formas únicas de continuidade no espazo'' (1913), de [[Umberto Boccioni]].]] ;Século XX A [[arte do século XX]] padece unha profunda transformación: nunha sociedade máis materialista, máis consumista, a arte diríxese ós sentidos, non ó intelecto. Igualmente, cobra especial relevancia o concepto de [[moda]], unha combinación entre a rapidez das comunicacións e o aspecto consumista da civilización actual. Xorden así os movementos de [[Vangardismo|vangarda]], que pretenden integrar a arte na sociedade, buscando unha maior interrelación artista-espectador, xa que é este último o que interpreta a obra, podendo descubrir significados que o artista nin coñecía. As últimas tendencias artísticas perden mesmo o interese polo obxecto artístico: a arte tradicional era unha arte de obxecto, o actual de concepto. Hai unha revalorización da arte activo, da acción, da manifestación espontánea, efémera, da arte non comercial ([[arte conceptual]], ''[[happening]]'', ''[[Arte ambiental|environment]]''). * [[Arquitectura Moderna|Arquitectura do século XX]]: a arquitectura sufriu unha profunda transformación desde as formas tradicionais até os movementos de vangarda, que supuxeron un novo concepto construtivo baseado nunha concepción máis racional do espazo, estruturado de forma máis depurada e funcional, con especial atención ás novas tecnoloxías e á súa localización ambiental. A principal tendencia artística foi o [[Racionalismo arquitectónico|racionalismo]], representado fundamentalmente pola [[Bauhaus|Escola da Bauhaus]]. Entre os nomes dos máis destacados arquitectos do século XX sobresaen [[Walter Gropius]], [[Frank Lloyd Wright]], [[Ludwig Mies van der Rohe]], [[Le Corbusier]], [[Josep Lluís Sert|José Luís Sert]], [[Oscar Niemeyer]], [[Alvar Aalto]], [[Pier Luigi Nervi]], [[Luis Barragán]], [[Rafael Moneo]], [[Richard Rogers]], [[Robert Venturi]], [[Frank Gehry]], [[Norman Foster]], [[James Frazer Stirling|James Stirling]], [[Santiago Calatrava]] etc.<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=873-902}}</ref> * [[Vangardismo]] ([[1905]]-[[1945]]): ** [[Fauvismo]]: primeiro movemento vangardista do século XX, o fovismo supuxo unha experimentación no terreo da cor, que é concibido de modo subxectivo e persoal, aplicándolle valores emotivos e expresivos. Destacan [[Henri Matisse]], [[Albert Marquet]], [[Raoul Dufy]], [[André Derain]] e [[Maurice de Vlaminck]]. ** [[Expresionismo]]: xurdido como reacción ó impresionismo, os expresionistas defendían unha arte máis persoal e intuitiva, onde predominase a visión interior do artista —a ‘expresión’— fronte á plasmación da realidade —a ‘impresión’—, reflectindo nas súas obras unha temática persoal e intimista con gusto polo fantástico, deformando a realidade para acentuar o carácter expresivo da obra. Con precedentes nas figuras de [[Edvard Munch]] e [[James Ensor]], formouse principalmente ó redor de dous grupos: ''[[Die Brücke]]'' ([[Ernst Ludwig Kirchner]], [[Erich Heckel]], [[Karl Schmidt-Rottluff]], [[Emil Nolde]]), e ''[[Der Blaue Reiter]]'' ([[Vasili Kandinski]], [[Franz Marc]], [[August Macke]], [[Paul Klee]]), destacando igualmente [[Egon Schiele]], [[Oskar Kokoschka]], [[Amedeo Modigliani]], [[Marc Chagall]] etc. ** [[Cubismo]]: este movemento baseouse na deformación da realidade mediante a destrución da perspectiva espacial de orixe renacentista, organizando o espazo en base a unha trama xeométrica, con visión simultánea dos obxectos, unha gama de cores frías e apagadas, e unha nova concepción da obra de arte, coa introdución do ''[[collage]]''. A figura principal deste movemento foi [[Pablo Picasso]], un dos grandes xenios do século XX, xunto a [[Georges Braque]], [[Juan Gris]] e [[Fernand Léger]], así como [[Alexander Archipenko]], [[Pablo Gargallo]] e [[Julio González Pellicer|Julio González]] en escultura. Unha derivación do cubismo foi o [[Cubismo órfico|orfismo]] de [[Robert Delaunay]]. ** [[Futurismo]]: movemento [[italia]]no que exaltou os valores do progreso técnico e industrial do século XX, destacando aspectos da realidade como o movemento, a velocidade e a simultaneidade da acción. Destacan en pintura [[Giacomo Balla]] e [[Gino Severini]], e [[Umberto Boccioni]] en escultura. ** [[Dadaísmo]]: movemento de reacción ós desastres da [[Primeira Guerra Mundial|guerra]], o dadaísmo supuxo unha formulación radical do concepto de arte, que perde calquera compoñente baseado na lóxica e a razón, reivindicando a dúbida, o azar, o absurdo da existencia. Isto tradúcese nunha linguaxe subversiva, onde se cuestionan tanto as temáticas como as técnicas tradicionais da arte, experimentando con novos materiais e novas formas de composición, como o ''collage'', a [[fotomontaxe]] e os ''[[ready-made]]''. Destacan [[Hans Arp]], [[Francis Picabia]], [[Kurt Schwitters]] e [[Marcel Duchamp]]. ** [[Surrealismo]]: cun claro precedente na [[pintura metafísica]] ([[Giorgio de Chirico]], [[Carlo Carrà]]), o surrealismo puxo especial énfase na imaxinación, a fantasía, o mundo dos soños, cunha forte influencia do [[psicanálise]], como se percibe no seu concepto de “escritura automática”, pola que tentan expresarse liberando a súa mente de calquera atadura racional, mostrar a pureza do inconsciente. A pintura surrealista moveuse entre a figuración ([[Salvador Dalí]], [[Paul Delvaux]], [[René Magritte]], [[Max Ernst]]) e a abstracción ([[Joan Miró]], [[André Masson]], [[Yves Tanguy]]). En escultura destacan [[Henry Moore]], [[Constantin Brâncuşi]], [[Alberto Giacometti]] e [[Alexander Calder]]. ** [[Arte abstracta]]: cuestionado o concepto de realidade polas novas teorías científicas, e co xurdimento de novas tecnoloxías como a [[fotografía]] e o [[cine]]ma, que xa se encargan de plasmar a realidade, prodúcese a xénese da arte abstracta: o artista xa non tenta reflectir a realidade, senón o seu mundo interior, expresar os seus sentimentos. A arte perde todo aspecto real e de imitación da natureza para centrarse na simple expresividade do artista, en formas e cores que carecen de calquera compoñente referencial. Iniciado por [[Vasili Kandinski]], foi desenvolvido polo movemento [[Neoplasticismo|neoplasticista]] ([[De Stijl]]), con figuras como [[Piet Mondrian]] e [[Theo van Doesburg]]. ** [[Construtivismo (arte)|Construtivismo]]: xurdido na [[Rusia]] [[Revolución Rusa de 1917|revolucionaria]], é un estilo comprometido politicamente que pretende a través da arte realizar unha transformación da sociedade, mediante unha reflexión sobre as formas puras artísticas concibidas desde aspectos como o espazo e o tempo, que xeran unha serie de obras de estilo abstracto, con tendencia á xeometrización. Destacan [[Vladimir Tatlin]], [[O Lissitzky|Lissitzky]], [[Anton Pevsner]] e [[Naum Gabo]]. Unha variante foi o [[suprematismo]] de [[Kasimir Malevich]].<ref>{{cita Harvard|Azcárate Ristori|Pérez Sánchez|Ramírez Domínguez|1983|sp=si|p=773-837}}</ref> [[Ficheiro:Klein Beaubourg 2007.jpg|miniatura|250px|''Liberación de 1001 globos azuis'', -escultura aerostática- de [[Yves Klein]]. As últimas tendencias foron propensas a unha arte máis desmaterializada, onde importa máis o concepto, a mensaxe, a acción.]] ;Últimas tendencias (1945-actualidade): {{VT|Historia da literatura|Historia da música|Historia do teatro|Historia da ópera|Historia da danza|Historia da fotografía|Historia do cinema|Historia do cómic}} ** [[Informalismo]]: conxunto de tendencias baseadas na expresividade do artista, renunciando a calquera aspecto racional da arte (estrutura, composición, aplicación preconcibida da cor). Inclúe diversas correntes como o [[tachismo]], o [[art brut]] e a [[pintura matérica]]. Destacan [[Georges Mathieu]], [[Hans Hartung]], [[Jean Fautrier]], [[Jean Dubuffet]], [[Antoni Tàpies]], [[Lucio Fontana]], [[Antonio Saura]], [[Manolo Millares]] etc. En escultura cabe citar a [[Jorge Oteiza]], [[Pablo Serrano]] e [[Eduardo Chillida]]. En [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] desenvolveuse o [[expresionismo abstracto]], caracterizado pola utilización da técnica do ''[[dripping]]'', o chorreado de pintura sobre a tea, sobre a que interviña o artista con diversos utensilios ou co seu propio corpo. Entre os seus membros figuran [[Jackson Pollock]], [[Mark Rothko]], [[Franz Kline]] e [[Willem de Kooning]]. ** [[Pop art|Pop-art]]: xurdiu nos Estados Unidos como movemento de rexeitamento ó expresionismo abstracto, englobando unha serie de autores que volven á figuración, cun marcado compoñente de inspiración popular, tomando imaxes do mundo da [[publicidade]] e dos medios de comunicación de masas. Cun precedente no chamado [[Neodadaísmo|New Dada]] ([[Robert Rauschenberg]], [[Jasper Johns]]), destacaron no pop-art [[Andy Warhol]], [[Roy Lichtenstein]], [[Tom Wesselmann]], [[James Rosenquist]], [[Eduardo Paolozzi]], [[Richard Hamilton]] e, en escultura, [[Claes Oldenburg]]. ** [[Novo realismo]]: movemento francés inspirado no mundo da realidade circundante, do [[consumismo]] e a sociedade industrial, do que extraen —ó contrario que no pop-art— o seu aspecto máis desagradable, con especial predilección polos materiais [[Detrito|detríticos]]. Os seus representantes foron [[Arman]], [[César Baldaccini]], [[Yves Klein]], [[Jean Tinguely]], [[Piero Manzoni]] etc. ** [[Arte cinética]]: tamén chamada [[op art]] (‘arte óptica’), é un estilo que pon énfase no aspecto visual da arte, especialmente nos efectos ópticos, que son producidos ben por ilusións ópticas (figuras ambiguas, imaxes persistentes, efecto de [[Patrón de moiré|moiré]]), ben mediante o movemento ou os xogos de luces. Destacan [[Víctor Vasarely]], [[Jesús Rafael Soto]], [[Yaacov Agam]], [[Julio Lle Parc]], [[Eusebio Sempere]] etc. ** [[Arte de acción]]: son diversas tendencias baseadas no acto da creación artística, onde o importante non é a obra en si, senón o proceso creador, no que ademais do artista intervén a miúdo o público, cun gran compoñente de improvisación. Engloba diversas manifestacións artísticas como o ''[[happening]]'', a ''[[fluxus]]'', [[performance]]'', ''[[videoarte]]'' o ''[[Arte ambiental|environment]]'', a [[instalación]] etc. Entre as súas figuras destacan [[Joseph Beuys]], [[Allan Kaprow]], [[Wolf Vostell]], [[Yoko Ono]], [[Nam June Paik]] etc. ** [[Pintura minimalista|Minimalismo]]: cun antecedente na [[Nova abstracción]] (ou [[Abstracción pospictórica]]) o minimalismo foi unha corrente que supuxo un proceso de desmaterialización que desembocaría na [[arte conceptual]]. Son obras de carácter abstracto, de acusada simplicidade, reducidas a un mínimo motivo, depurado á formulación inicial do autor, a base sobre a que desenvolvería a idea que, con todo, queda plasmada na súa fase inicial. Destacaron os pintores [[Robert Mangold]] e [[Robert Ryman]], e os escultores [[Carl Andre]], [[Dan Flavin]], [[Donald Judd]] e [[Sol LeWitt]]. ** [[Hiperrealismo]]: como reacción ó minimalismo xurdiu esta nova corrente figurativa, caracterizada pola súa visión superlativa e esaxerada da realidade, que é plasmada con grande exactitude en tódolos seus detalles, cun aspecto case fotográfico. Destacan [[Chuck Close]], [[Richard Lestes]], [[Antonio López García]] e, en escultura, [[George Segal (artista)|George Segal]], famoso polas súas figuras humanas en [[xeso]]. ** [[Arte conceptual]]: tralo despoxamento material do minimalismo, a arte conceptual renuncia ó substrato material para centrarse no proceso mental da creación artística, afirmando que a arte está na idea, non no obxecto. Inclúe diversas tendencias: a arte conceptual lingüística, o máis purista da conceptualidade, centrado na relación arte-linguaxe ([[Joseph Kosuth]]); a [[arte povera]], centrado nas instalacións, xeralmente de materiais detríticos ([[Mario Merz]], [[Jannis Kounellis]]); o [[body art|body-art]], co corpo humano como soporte; o [[land art|land-art]], que utiliza a natureza como soporte, cun marcado compoñente efémero; o [[Bioarte|bio-art]], que usa técnicas [[Bioloxía|biolóxicas]]; etc. ** [[Arte posmoderna]]: por oposición á denominada [[arte moderna]], é a arte propia da [[Posmodernismo|posmodernidade]]. Asumen o fracaso dos movementos de vangarda como o fracaso do proxecto moderno: as vangardas pretendían eliminar a distancia entre a arte e a vida, universalizar a arte; o artista posmoderno, en cambio, é autorreferencial, a arte fala da arte, non pretenden facer unha labor social. Destacan artistas individuais como [[Jeff Koons]], [[David Sáelle]], [[Jean-Michel Basquiat]], [[Keith Haring]], [[Julian Schnabel]], [[Miquel Barceló]] etc.; ou tamén diversos movementos como a [[transvangarda]] italiana, o [[neoexpresionismo]] alemán, o [[neomanierismo]], a [[figuración libre]] etc.<ref>{{cita Harvard|González|1991|sp=si|p=7-61}}</ref> == Notas == {{Listaref|20em}} == Véxase tamén == {{Wiktionary}} {{commons|Art}} {{Wikiquote|es:Arte}} === Bibliografía === * {{cita libro | autor = AA.VV. | título = Enciclopedia del Arte Garzanti | ano =1991 | editorial = Ediciones B, Barcelona | ISBN = 84-406-2261-9|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | apelidos1= Azcárate Ristori | nome1 = José María de | apelidos2 = Pérez Sánchez | nome2 = Alfonso Emilio | apelidos3 = Ramírez Domínguez | nome3 = Juan Antonio | título = Historia del Arte | ano =1983 | editorial = Anaya, Madrid | ISBN = 84-207-1408-9|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | apelidos1 = Beardsley | nome1 = Monroe C. | apelidos2 = Hospers | nome2= John | título = Estética. Historia y fundamentos | ano =1990 | editorial = Cátedra, Madrid | ISBN = 84-376-0085-5|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | nome1 = Valeriano | apelidos1 = Bozal | outros = (e outros) | título = Historia de las ideas estéticas y de las teorías artísticas contemporáneas (vol. I) | ano =2000 | editorial = Visor, Madrid | ISBN = 84-7774-580-3|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | nome1 = Valeriano | apelidos1 = Bozal | outros = (e outros) | máscara-autor =4 | título = Historia de las ideas estéticas y de las teorías artísticas contemporáneas (vol. II) | ano =1999 | editorial = Visor, Madrid | ISBN = 84-7774-581-1|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | nome1 = Valeriano | apelidos1 = Bozal | máscara-autor =4 | título = Modernos y postmodernos | ano =1993 | editorial = Historia 16, Madrid|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | apelidos1 = Brandi | nome1 = Cesare | título = Teoría de la restauración | ano =2002 | editorial = Alianza, Madrid | ISBN = 84-206-4138-3|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | nome= Umberto | apelidos = Eco | ligazónautor = Umberto Eco | título = Historia de la belleza | ano =2004 | editorial = Lumen, Barcelona | ISBN = 84-264-1468-0|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | apelidos = Fuga | nome = Antonella | título = Técnicas y materiales del arte | ano =2004 | editorial = Electa, Barcelona | ISBN = 84-8156-377-3|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | nome = Sergio | apelidos = Givone | título = Historia de la estética | ano =2001 | editorial = Tecnos, Madrid | ISBN = 84-309-1897-3|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | nome = Antonio Manuel | apelidos = González | título = Las claves del arte. Últimas tendencias | ano =1991 | editorial = Planeta, Barcelona | ISBN = 84-320-9702-0|ref=harv |lingua=es}} * * {{cita libro | nome = Étienne | apelidos = Souriau | título = Diccionario Akal de Estética | url = https://archive.org/details/diccionarioakald0000sour | ano =1998 | editorial = Akal, Madrid | ISBN = 84-460-0832-7|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | apelidos =Tatarkiewicz | nome = Władysław | título = Historia de la estética I. La estética antigua | ano =2000 | editorial = Akal | lugar = Madrid | ISBN = 84-7600-240-8|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | apelidos =Tatarkiewicz | nome = Władysław | máscara-autor =4 | título = Historia de la estética II. La estética medieval | ano =1989 | editorial = Akal | lugar= Madrid | ISBN = 84-7600-407-9|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | apelidos =Tatarkiewicz | nome = Władysław | máscara-autor =4 | título = Historia de la estética III. La estética moderna 1400-1700 | ano =1991 | editorial = Akal | lugar= Madrid | ISBN = 84-7600-669-1|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | apelidos =Tatarkiewicz | nome = Władysław | máscara-autor =4 | título = Historia de seis ideas | ano =2002 | editorial = Tecnos | lugar = Madrid | ISBN = 84-309-3911-3|ref=harv |lingua=es}} * {{cita libro | apelidos =Villa | nome = Rocío de la | título = Guía del arte hoy | ano =2003 | editorial = Tecnos, Madrid | ISBN = 84-309-3930-X|ref=harv |lingua=es}} === Outros artigos === * [[Arte marcial]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20050424084418/http://www.artlex.com/ ArtLex.com] - Dicionario de termos de arte {{en}} * [http://www.all-art.org History of Art] - Historia universal da arte {{en}} * [http://www.arte10.com Arte10.com] - Portal de arte española contemporánea {{es}} * [https://web.archive.org/web/20051217085626/http://www.ciudadseva.com/textos/teoria/opin/tolstoi1.htm CiudadSeva.com] - "Que é a arte", de [[Lev Tolstoi]] {{es}} * [http://www.artehistoria.com/ ARTEHISTORIA, páxina de Arte e Historia] - Extensas seccións de Historia da Arte Universal e Española incluíndo vídeos didácticos {{es}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Arte]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Arte e lecer)]] emdo38p6kwbiqy4ilg51ayxs9r1z256 0 474 6149105 6103935 2022-08-03T03:41:17Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Física e Química}} {{Átomo}} Un '''átomo''' é a unidade constituínte máis pequena da [[materia]] ordinaria que ten as propiedades dun [[elemento químico]].<ref>{{cita enciclopedia|título=Atom|enciclopedia=[[Compendium of Chemical Terminology|Compendium of Chemical Terminology (IUPAC Gold Book)]]|editor=IUPAC|edición=2ª|url=http://goldbook.iupac.org/A00493.html|accessdate=17 de outubro do 2015 |lingua=en}}</ref> Cada [[sólido]], [[líquido]], [[gas]] e [[Plasma (estado da materia)|plasma]] componse de átomos neutros ou [[ionización|ionizados]]. Os átomos son moi pequenos; os tamaños típicos son ao redor de 100&nbsp;pm (dez mil millonésima parte dun metro).<ref name=Ghosh02>{{Cita publicación periódica | author = Ghosh, D. C. |author2= Biswas, R. | title = Theoretical calculation of Absolute Radii of Atoms and Ions. Part 1. The Atomic Radii | journal = Int. J. Mol. Sci. | volume = 3 | pages = 87–113 | year = 2002 | doi=10.3390/i3020087}}</ref> No entanto, os átomos non teñen límites ben definidos e hai diferentes formas de definir o seu tamaño que dan valores diferentes pero próximos. Os átomos son o suficientemente pequenos para que a física clásica dea resultados notablemente incorrectos. A través do desenvolvemento da física, os modelos atómicos incorporaron principios cuánticos para explicar e predicir mellor o seu comportamento. Cada átomo componse dun [[núcleo atómico|núcleo]] e un ou máis [[electrón]]s unidos ao núcleo. O núcleo está composto dun ou máis [[protón]]s e tipicamente un número similar de [[neutrón]]s (Excepto no caso do hidróxeno-1, que é o único nuclideo estable sen neutróns). Os protóns e os neutróns son chamados [[nucleón]]s. Máis do 99,94 % da masa do átomo está no núcleo. Os protóns teñen unha [[carga eléctrica]] positiva, os electróns teñen unha carga eléctrica negativa e os neutróns non teñen carga eléctrica. Se o número de protóns e electróns é igual, ese átomo é electricamente neutro. Se un átomo ten máis ou menos electróns que protóns, entón ten unha carga global negativa ou positiva, respectivamente, e denomínase [[ión]]. Os electróns dun átomo son atraídos polos protóns nun núcleo atómico por esta [[Electromagnetismo|forza electromagnética]]. Os protóns e os neutróns no núcleo son atraídos o un ao outro por unha forza diferente, a [[forza nuclear]], que é xeralmente máis forte que a forza electromagnética que repele os protóns cargados positivamente entre si. Baixo certas circunstancias, a forza electromagnética repelente vólvese máis forte que a forza nuclear e os nucleóns poden ser expulsados do núcleo, deixando tras de si un elemento diferente: [[desintegración nuclear]] que resulta en [[transmutación nuclear]]. O número de protóns no núcleo define a que [[elemento químico]] pertence o átomo: por exemplo, todos os átomos de [[cobre]] conteñen 29 protóns. O número de neutróns define o [[isótopo]] do elemento.<ref name=leigh1990>{{Cita libro|editor=Leigh, G. J.|year=1990|title=International Union of Pure and Applied Chemistry, Commission on the Nomenclature of Inorganic Chemistry, [[Nomenclature of Organic Chemistry]] – Recommendations 1990|publisher=Blackwell Scientific Publications|isbn=0-08-022369-9|page=35|location=Oxford|quote=An atom is the smallest unit quantity of an element that is capable of existence whether alone or in chemical combination with other atoms of the same or other elements.}}</ref> O número de electróns inflúe nas propiedades [[magnetismo|magnéticas]] dun átomo. Os átomos poden unirse a outro ou outros átomos por [[Enlace químico|enlaces químicos]] para formar [[Composto químico|compostos químicos]] tales como [[molécula]]s. A capacidade dos átomos de asociarse e disociarse é responsable da maior parte dos cambios físicos observados na natureza e é o tema da disciplina da [[química]]. Non toda a materia do universo está composta de átomos. A [[materia escura]] constitúe máis do universo que a materia e non se compón de átomos, senón de partículas dun tipo a día de hoxe descoñecido. [[Ficheiro:Atom.png|miniatura|Átomo de [[Helio]].]] == Definición == O seu nome «átomo» provén do [[Lingua latina|latín]] ''atomum'', e este do [[lingua grega|grego]] ἄτομον 'non cortado, sen porcións, indivisible', xa que ata hai relativamente pouco (segunda metade do século XIX), críase que os átomos non se podían dividir; tamén, se deriva de ''a-'' ('non') e ''tómo-'' 'anaco cortado, porción, parte'.<ref>{{DRAG|átomo}}</ref> O concepto de átomo como bloque básico e indivisible que compón a [[materia]] do [[universo]] foi postulado pola [[Atomismo|escola atomista]] na [[Grecia antiga|Antiga Grecia]]. Con todo, non foron considerados seriamente polos científicos ata o [[século XIX]], cando foron introducidos para explicar certas leis químicas. Co desenvolvemento da [[física nuclear]] no [[século XX]] comprobouse que o átomo pode subdividirse en [[Partícula subatómica|partículas]] máis pequenas.<ref>{{Cita web | nome=Hans | apelido=Haubold | autor2=Mathai, A. M. | ano=1998 | url=http://neutrino.aquaphoenix.com/un-esa/universe/universe-chapter3.html | título=Microcosmos: From Leucippus to Yukawa | obra=Structure of the Universe | editorial=Common Sense Science | dataacceso=18 de outubro do 2015 | lingua=en | urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160305160111/http://neutrino.aquaphoenix.com/un-esa/universe/universe-chapter3.html | dataarquivo=05 de marzo de 2016 | urlmorta=yes }}</ref>{{sfn|Harrison|2003|pp=123–139}} Os átomos son obxectos moi pequenos con masas igualmente minúsculas: o seu diámetro e masa son da orde da billonésima parte dun [[metro]] e cuatrillonésima parte dun [[gramo]]. Só poden ser observados mediante instrumentos especiais tales como un [[microscopio de efecto túnel]]. Máis dun 99,94 % da masa do átomo está concentrada no seu núcleo, en xeral repartida de xeito aproximadamente equitativa entre protóns e neutróns. O núcleo dun átomo pode ser inestable e sufrir unha [[transmutación]] mediante [[Radioactividade|desintegración radioactiva]]. Os electróns na nube do átomo están repartidos en distintos niveis de enerxía ou [[orbital atómico|orbitais]], e determinan as propiedades químicas do mesmo. As transicións entre os distintos niveis dan lugar á emisión ou absorción de [[radiación electromagnética]] en forma de [[fotón]]s, e son a base da [[espectroscopia]]. == Estrutura atómica == === Partículas subatómicas === {{Véxase tamén|Partícula subatómica}} [[Ficheiro:Standard Model of Elementary Particles.svg|miniatura|350px|Partículas que constitúen o [[Modelo estándar]]]] Malia que ''átomo'' significa ‘indivisible’, en realidade está formado por varias partículas subatómicas. O átomo contén [[protón]]s, [[neutrón]]s e [[electrón]]s, coa excepción do [[hidróxeno-1]], que non contén neutróns, e do catión hidróxeno ou [[hidrón]], que non contén electróns. Os protóns e neutróns do átomo denomínanse [[nucleón]]s, por formar parte do núcleo atómico. O electrón é a partícula máis lixeira de cantas compoñen o átomo, cunha masa de 9,11 · 10⁻³¹&nbsp;kg. Ten unha carga eléctrica negativa, cuxa magnitude definese como a [[Carga eléctrica#Carga el.C3.A9ctrica elemental|carga eléctrica elemental]], e ignórase se posúe subestrutura, polo que considerase unha [[partícula elemental]]. Os protóns teñen unha masa de 1,67 · 10⁻²⁷&nbsp;kg, 1836 veces a do electrón, e unha carga positiva oposta á deste. Os neutróns teñen un masa de 1,69 · 10⁻²⁷&nbsp;kg, 1839 veces a do electrón, e non posúen carga eléctrica. As masas de ambos nucleóns son lixeiramente inferiores dentro do núcleo, debido á [[enerxía potencial]] do mesmo; e os seus tamaños son similares, cun radio da orde de 8 · 10⁻¹⁶&nbsp;m o 0,8 [[femtómetro]]s (fm).<ref>Este é o radio da distribución de carga observada nos nucleóns. Véxase {{Harvsp|Cottingham|Greenwood|2004|loc=§3.1}}.</ref> O protón e o neutrón non son partículas elementais, senón que constitúen un estado ligado de [[quark]]s ''u'' e ''d'', partículas fundamentais recolleitas no [[modelo estándar]] da física de partículas, con cargas eléctricas iguais a +2/3 e -1/3 respectivamente, respecto da carga elemental. Un protón contén dous [[quark up|quarks ''u'']] e un [[quark down|quark ''d'']], mentres que o neutrón contén dous ''d'' e un ''u'', en consonancia coa carga de ambos. Os quarks mantéñense unidos mediante a [[Interacción nuclear forte|forza nuclear forte]], mediada por [[gluón]]s —do mesmo xeito que a forza electromagnética está mediada por fotóns—. Ademais destas, existen outras partículas subatómicas no modelo estándar: máis tipos de quarks, [[leptón]]s cargados (similares ao electrón) etc. === O núcleo atómico === {{AP|Núcleo atómico}} Os protóns e neutróns dun átomo encóntranse ligados no [[núcleo atómico]], a parte central do mesmo. O volume do núcleo é aproximadamente proporcional ao número total de [[nucleón]]s, o [[número másico]] ''A'',<ref>A fórmula exacta é 1,12 ³√''A'' fm. Véxase {{Cita Harvard sen parénteses|Cottingham|Greenwood|2004|loc=§4.3}}.</ref> moito menor co tamaño do átomo, cuxo [[Raio atómico|raio]] é da orde de 10⁵ [[femtómetro|fm]] ou 1 [[ángstrom]] (Å). Os nucleóns mantéñense unidos mediante a [[Interacción nuclear forte|forza nuclear]], moito máis intensa a distancias curtas ca [[forza electromagnética]], vencendo a repulsión eléctrica que esta última provoca entre os protóns.<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Kramer|1988|p=80}}.</ref> Todos os átomos dun mesmo [[elemento químico|elemento]] teñen o mesmo número de protóns. Dito número denomínase [[número atómico]] do elemento e represéntase por ''Z''. Porén, dous átomos dun mesmo elemento poder ter distinto número de neutróns, dise neste caso que tales átomos son [[isótopo]]s do elemento correspondente. O número de protóns e de neutróns de forma conxunta determinan o [[núclido]]. O núcleo atómico pode verse alterado por procesos moi enerxéticos, en comparación coas [[Reacción química|reaccións químicas]]. Os núcleos inestables sofren [[desintegración radiactiva|desintegracións]] que poden cambiar o seu número de protóns e neutróns emitindo [[radiación]]. Un núcleo pesado pode [[fisión nuclear|fisionarse]] noutros máis lixeiros nunha [[reacción nuclear]] ou [[fisión nuclear espontánea|espontaneamente]]. Mediante unha cantidade suficiente de enerxía, dous ou máis núcleos poden [[fusión nuclear|fusionarse]] noutro máis pesado. En átomos con número atómico baixo, os núcleos cunha cantidade distinta de protóns e neutróns tenden a desintegrarse en núcleos con proporcións máis parellas, máis estables. Porén, para valores maiores do número atómico, a repulsión mutua dos protóns require unha proporción maior de neutróns para estabilizar o núcleo.<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Kramer|1988|p=67,68}}.</ref> == Historia da teoría atómica == O concepto de átomo existe desde a [[Antiga Grecia]] proposto polos filósofos gregos [[Demócrito de Abdera|Demócrito]], [[Leucipo de Mileto|Leucipo]] e [[Epicuro de Samos|Epicuro]], con todo, non se xerou o concepto por medio da experimentación senón como unha necesidade filosófica que explicase a realidade, xa que, como propuñan estes pensadores, a materia non podía dividirse indefinidamente, polo que debía existir unha unidade ou bloque indivisible e indestrutible que ao combinarse de diferentes formas crease todos os corpos macroscópicos que nos rodean.<ref>{{Cita web|url=http://www.e-torredebabel.com/Historia-de-la-filosofia/Filosofiagriega/Presocraticos/Atomismo.htm |título= Origen de la Filosofía - Presocráticos - Sofistas y Socrátes |editor=Filosofía Griega |lingua=es |dataacceso= 24 de outubro do 2015}}</ref> Só nos séculos XVIII e XIX estableceuse a explicación física para esta idea, ao comprobarse que había un límite físico desde o que non era posible dividir determinadas substancias a través de métodos químicos. Este límite era moi semellante ao concepto filosófico de átomo descrito na antigüidade. A finais do século XIX e comezos do século XX, foron descubertos varios compoñentes subatómicos e estruturas dentro do átomo, demostrando así que o "átomo químico" podía en realidade ser dividido, aínda que o nome permanecese ata os nosos días.<ref name=haubold_mathai1998>{{cita web|apelidos=Haubold|nome=Hans|autor2=A.M. Mathai|ano=1998|título=Microcosmos: From Leucippus to Yukawa|url=http://www.columbia.edu/~ah297/unesa/universe/universe-chapter3.html|obra=Structure of the Universe|dataacceso=25 de outubro do 2015|lingua=en|data-arquivo=05 de maio de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090505115001/http://www.columbia.edu/~ah297/unesa/universe/universe-chapter3.html|url-morta=yes}}</ref>{{sfn|Harrison|2003|pp=123–139}} === Antigüidade === {{AP|Atomismo}} As primeiras referencias ao concepto de átomo datan da [[Historia da India|antigüidade indiana]] no século VI a.C.{{sfn|McEvilley|2002|p=317}} As escolas [[Nyaya]] e [[Vaisheshika]] desenvolveron teorías complexas sobre como os átomos se combinaban entre si para formar obxectos máis complexos, primeiro en parellas e despois en tríos de pares.{{sfn|King|1999|pp=105–107}}{{Sfn|Teresi|2003|pp=213–214}} No occidente, as primeiras referencias aos átomos xorden un século máis tarde con Leucipo, cuxo pensamento foi sistematizado polo seu alumno Demócrito, que ao redor 450 a.C. acuñou o termo '' átomos ''. Aínda nos conceptos indio e grego os átomos baséanse exclusivamente na filosofía, a ciencia moderna adoptara séculos máis tarde o nome proposto por Demócrito.{{sfn|Ponomarev|1993|pp=14–15}} === Primeiras teorías científicas === [[Ficheiro:Dalton's Element List.jpg|miniatura|Lista de elementos de [[John Dalton]], considerado o pioneiro da [[modelo atómico|teoría atómica]] moderna. Dalton propuxo que cada elemento químico era constituído por átomos dun único tipo e os compostos químicos eran formados por grupos de átomos diferentes.]] Ata o desenvolvemento da [[química]] pouco ou ningún progreso ocorreu no concepto de átomo. Con todo, o concepto básico de átomo explicaba de forma precisa os novos descubrimentos que estaban a ocorrer no campo da química.{{sfn|Ponomarev|1993|pp=14–15}} En 1661, o [[Filosofía natural|filósofo naturalista]] [[Robert Boyle]] publicou '' [[The Sceptical Chymist]] '', no que argumentaba que a materia era constituída por varias combinacións de "corpúsculos" ou átomos, en vez dos [[Catro elementos|elementos clásicos]]: terra, aire, lume e auga. {{sfn| Siegfried | 2002}} A obra tamén ofrece a primeira definición de "elemento químico": un corpo simple e non mesturado que non se pode facer doutro corpo. Aínda que esta definición foi abandonada ao longo do século seguinte, o traballo de Boyle é hoxe considerado un marco da [[historia da química]] por separar a [[alquimia]] da química.{{sfn|nome="Elements"|Rouvray|2004}} É unha definición similar de [[elemento químico]] consta no ''[[Traité élémentaire de Chimie]]'', escrito en 1789 polo nobre e investigador científico francés [[Antoine Lavoisier]], tratado no que fixo o seu enunciado: «''A materia non se crea nin se destrúe, simplemente transfórmase''» e que iba a dominar a química no século seguinte.{{sfn|Giunta|1996}} Ao longo do século XVIII, descubríronse varios [[elemento químico|elementos químicos]], tales como o [[platino]] (1735)<ref>{{cita web|url=http://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=pt |título=78 Platinum |editor=Elements.vanderkrogt.net |dataacceso=1 de novembro do 2015 |lingua=en}}</ref> o [[níquel]] (1751),<ref name="autogenerated4">{{cita web|url=http://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=ni |título=28 Nickel |editor=Elements.vanderkrogt.net |dataacceso=1 de novembro do 2015 |lingua=en}}</ref> o [[magnesio]] (1755)<ref>{{cita web|url=http://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=mg |título=12 Magnesium |editor=Elements.vanderkrogt.net |dataacceso=1 de novembro do 2015 |lingua=en}}</ref> e o [[osíxeno]] (1771).<ref>{{cita web|url=http://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=o |título=08 Oxygen |editor=Elements.vanderkrogt.net |dataacceso=1 de novembro do 2015 |lingua=en}}</ref><ref>{{cita libro|título=The Encyclopedia of the Chemical Elements|url=https://archive.org/details/encyclopediaofch00hamp|apelidos=Cook|nome=Gerhard A.|autor2=Lauer, Carol M.|editorial=Reinhold Book Corporation|localización=Nova York|ano=1968|páxinas=[https://archive.org/details/encyclopediaofch00hamp/page/499 499]–500|editor=Clifford A. Hampel|capítulo=Oxygen|id=LCCN 68-29938}}</ref> Con todo, aínda non se formulara unha teoría para explicar un vínculo inequívoco entre átomos e elementos químicos. Coa sistematización da [[lei das proporcións definidas]] por [[Joseph Louis Proust]] e a [[lei da conservación da masa]] por [[Antoine Lavoisier]], foi consolidado o coñecemento que permitiu ao químico inglés [[John Dalton]] explicar en 1803, logo de medir a masa dos reactivos e produtos dunha reacción, concluíu que as substancias están compostas de átomos esféricos idénticos para cada elemento, pero diferentes dun elemento a outro,<ref>[http://www.uv.es/bertomeu/revquim/persona/1.HTM Protagonistas de la revolución:Lavoisier, A.L.] {{es}}</ref> o motivo polo cal os elementos reaccionan sempre nunha pequena razón de números enteiros e por que certos gases se disolveren mellor na auga do que outros. Dalton propuxo que cada elemento estaría formado por átomos dun só tipo e que grupos de átomos diferentes formarían os compostos químicos. Isto posibilitou o cálculo da masa atómica relativa dos átomos e a identificación dunha relación inequívoca entre un átomo e o seu elemento.{{sfn|Wurtz|1881|pp=1–2}}<ref name="pt">{{cita publicación periódica|apelidos=Tolentino|nome=Mario|autor2=Rocha-Filho, Romeu C.; Chagas, Aécio Pereira|título=Alguns aspectos históricos da classificação periódica dos elementos químicos|revista=Química Nova|volume=20|edición=1|páxinas= pp. 103-117|ano=1997|id= ISSN 0100-4042|url=http://www.scielo.br/pdf/qn/v20n1/4922.pdf|formato=PDF |lingua=pt}}</ref> Por ese feito, Dalton é considerado o pioneiro da [[Modelo atómico|teoría atómica]] moderna.{{sfn|Roscoe|1895|pp=129}} En 1817 [[Johann Wolfgang Döbereiner]] observou que os elementos podian ser agrupados en grupos de tres con propiedades semellantes, idea tamén desenvolvida por [[Leopold Gmelin]] que identificou grupos de catro ou cinco elementos con propiedades semellantes.<ref>{{cita libro |apelidos=Horvitz |nome=Leslie|título=Eureka!: Scientific Breakthroughs That Changed The World |ano=2002 |editor=John Wiley |localización=Nova York|isbn=978-0-471-23341-1 |oclc=50766822 |páxina=43 |lingua=en}}</ref> A idea de organizar os elementos segundo as súas propiedades foi máis tarde desenvolvida por outros científicos como [[Alexandre-Emile Béguyer de Chancourtois]], [[Julius Lothar Meyer]] e [[John Alexander Reina Newlands|John Newlands]], culminando coa publicación da [[Táboa periódica dos elementos|táboa periódica]] de [[Dmitri Mendeleiev]] en 1871. A diferenza das táboas anteriores, a táboa proposta por Mendeleiev previa as propiedades de elementos que aínda non foran illados e dispuña de espazos baleiros na súa estrutura para o seu posterior enchido.<ref>{{Cita libro |apelidos=Venable|nome=F P|título=The development of the periodic law|url=https://archive.org/details/developmentofper01vena|ano=1896 |editor=Chemical Publishing Company|localización=Easton|páxinas=[https://archive.org/details/developmentofper01vena/page/96 96]-97, 100-102}}</ref> A teoría das partículas (e, polo tanto, a [[Modelo atómico|teoría atómica]]) foi validada en 1827, cando o [[Botánica|botánico]] [[Robert Brown]] observou ao [[microscopio]] partículas de po flotando na auga e descubriu que se movían erraticamente - un fenómeno que veu a ser coñecido como [[movemento browniano]]. En 1877, J. Desaulx suxeriu que o fenómeno era causado polo movemento térmico das moléculas da auga e, en 1905, [[Albert Einstein]] publicou a primeira descrición matemática deste movemento, confirmando así a hipótese.{{sfn|Mazo|2002|pp=1–7}}<ref name=adp322_8_549>{{cita publicación periódica|apelidos=Einstein|nome=Albert|ano=1905|título=Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen|xornal=[[Annalen der Physik]]|volume=322|número=8|páxinas=549–560|lingua=Alemán|url=http://www.zbp.univie.ac.at/dokumente/einstein2.pdf|formato=PDF|doi=10.1002/andp.19053220806|dataacceso=22 de novembro do 2015|bibcode = 1905AnP...322..549E }}</ref><ref name=lee_hoon1995>{{cita web|apelidos=Lee|nome=Y.K.|ano=1995|autor2=Hoon, K.|título=Brownian Motion|url=http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_95/journal/vol4/ykl/report.html|editor=[[Imperial College London|Imperial College]]|dataacceso=22 de novembro do 2015|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20071218061408/http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_95/journal/vol4/ykl/report.html|dataarquivo=18 de decembro de 2007|urlmorta=yes}}</ref> O físico francés [[Jean Baptiste Perrin|Jean Perrin]] utilizou o traballo de Einstein para determinar experimentalmente a masa e a dimensión dos átomos, o que constituíu unha forte evidencia experimental a favor da teoría atómica de Dalton.<ref name=e31_2_50>{{cita publicación periódica|apelidos=Patterson|nome=G.|ano=2007 |título=Jean Perrin and the triumph of the atomic doctrine|xornal=Endeavour|volume=31|número=2|páxinas=50–53|doi=10.1016/j.endeavour.2007.05.003|pmid=17602746}}</ref> === Descubrimento do electrón e do núcleo === {{AP|Electrón|núcleo atómico}} [[Ficheiro:Gold foil experiment conclusions.svg|miniatura|O [[Experimento de Rutherford|experimento de Geiger–Marsden]]: <br /> ''Arriba'': os resultados esperados segundo o [[Modelo atómico de Thomson|modelo de Thomson]]; as partículas alfa pasarían polo átomo sen verse alteradas. <br /> ''Abaixo'': os resultados observados, que deron máis tarde a orixe do [[Modelo atómico de Rutherford|modelo de Rutherford]]; unha pequena parte das partículas foron desviadas pola concentración de carga positiva do núcleo.]] O físico [[Joseph John Thomson]], a través do seu traballo con [[raios catódicos]] en [[Tubo de Crookes|tubos de Crookes]], descubriu en 1897 o [[electrón]] e a súa natureza [[partícula subatómica|subatómica]], o que destruíu o concepto de átomos como unidades indivisibles.<ref name="nobel1096">{{cita web| autor=The Nobel Foundation | url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1906/thomson-bio.html | título=J.J. Thomson-Biographical| dataacceso= 27 de novembro do 2015 |lingua=en}}</ref> O tubo de Crookes consiste nun tubo de vidro baleiro, polo cal circulan unha serie de gases, que ao aplicarlles electricidade adquiren fluorescencia, por iso é polo que són chamados fluorescentes. Thomson descubriu que os raios catódicos son afectados por [[campo eléctrico|campos eléctricos]] e [[campo magnético|magnéticos]], e deduciu que a desviación dos raios catódicos por eses campos eran desvíos de partículas moi pequenas con cargas negativas - os electróns. Thomson cría que os electróns estaban distribuídos polo átomo, coa súa respectiva carga eléctrica en relación á presenza dunha carga positiva máis uniforme - o [[modelo atómico de Thomson]].<ref name="columbia">{{Cita web |url=http://www.infoplease.com/encyclopedia/science/crookes-tube.html |título=Crookes tube |autor=The Columbia Electronic Encyclopedia, 6ª ed. |data=2012 |dataacceso= 27 de novembrto do 2015 |lingua=en}}</ref> Con todo, en 1909, un grupo de investigadores baixo a dirección do físico [[Ernest Rutherford]] bombardeou unha folla de ouro con ións de helio e descubriu que unha pequena porcentaxe era desviada con ángulos moito maiores que os que eran previsibles segundo o modelo de Thomson. Rutherford interpretou a [[Experimento de Rutherford|experiencia da folla de ouro]] como unha suxestión de que a carga positiva dun átomo e a maioría da súa masa estaban concentradas nun núcleo no centro do átomo, mentres que os electróns orbitaban á súa volta de forma semellante aos planetas arredor do sol - o [[modelo atómico de Rutherford]]. Os ións de helio con carga positiva preto deste núcleo denso serían entón desviados en ángulos moi grandes.<ref>{{cita publicación periódica | apelidos=Rutherford | nome=E. | título=The Scattering of &alpha; and &beta; Particles by Matter and the Structure of the Atom | revista=Philosophical Magazine | ano=1911 | volume=21 | páxinas=669–88 | url=http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786440508637080?journalCode=tphm17 |lingua=en |dataacceso= 6 de decembro do 2015}}</ref> === Descubrimento dos isótopos === Ao facer experimentos con produtos do [[Radioactividade|decaemento radioactivo]], en 1913 o [[Radioquímica|radioquímico]] [[Frederick Soddy]] descubriu que parecía existir máis dun tipo de átomo en cada posición da [[táboa periódica]].<ref>{{cita web | url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1921/soddy-bio.html | título=Frederick Soddy, The Nobel Prize in Chemistry 1921 | autor=Nobel Foundation | dataacceso=18 de agosto de 2015}}</ref> O termo [[isótopo]] foi acuñado por Margaret Todd para describir os distintos átomos que pertencen ao mesmo elemento. Thomson creou unha técnica para separar os distintos tipos de átomo a través do seu traballo con gases ionizados, o que posteriormente levou ao descubrimento dos isótopos estables.<ref>{{cita publicación periódica | apelidos=Thomson | nome=Joseph John | título=Rays of positive electricity | revista=Proceedings of the Royal Society | ano=1913 | volume=A 89 | páxinas=1–20 | url=http://web.lemoyne.edu/~giunta/canal.html}}</ref> === Modelo de Bohr === {{Artigo principal|Modelo atómico de Bohr}} [[Ficheiro:Bohr atom model English.svg|miniatura|Diagrama do [[modelo atómico de Bohr]].]] En 1913, o físico [[Niels Bohr]] propuxo un modelo no que se asumía que os electróns dun átomo orbitaban o núcleo, pero que só o podían facer ao longo dun conxunto finito de órbitas e que podían ir entre estas órbitas só mediante cambios de enerxía correspondentes á absorción ou radiación dun fotón. {{sfn| Stern | 2005}} Esta cuantificación foi usada para explicar por que as órbitas dos electróns son estables (dado que, normalmente, as cargas en aceleración perden [[enerxía cinética]] que é emitida en forma de [[radiación electromagnética]] - ver [[radiación de sincrotrón]]) e por que os elementos absorben e emiten radiación electromagnética en espectros diferentes. {{sfn|Bohr|1922}} Máis tarde o mesmo ano, [[Henry Moseley]] proporcionou aínda máis evidencias experimentais que sustentaban a [[Modelo atómico de Bohr|teoría de Bohr]]. Estas evidencias reforzaban os modelos Rutheford e Van den Broek, que propuñan que o átomo contén no seu [[núcleo atómico|núcleo]] un número de [[Carga nuclear efectiva|cargas nucleares]] positivas igual ao seu número atómico na [[Táboa periódica dos elementos|táboa periódica]]. Ata estas experiencias, descoñecía de que o número atómico fose unha cantidade física e experimental. Esta equivalencia segue sendo o modelo atómico aceptado hoxe en día.<ref>{{Cita libro|apelidos = Pais |nome = Abraham | ano = 1986 | localización = Nova York | título = Inward Bound: Of Matter and Force in the Physical World | editor = Oxford University Press | isbn = 0-19-851971-0 | páxinas = 228-230}}</ref> === Ligazóns químicas === Os [[Enlace químico|enlaces químicos]] entre átomos foron explicadas por [[Gilbert Newton Lewis]], en 1916, como as interaccións entre os seus electróns.<ref>{{Harv|Lewis|1916}}</ref> Unha vez que xa se sabía que as [[propiedade química|propiedades químicas]] dos elementos se repetian de acordo coa [[Propiedades periódicas|lei periódica]],<ref>{{cita libro |apelidos=Scerri |nome=Eric R. |título=The periodic table: its story and its significance |url=https://archive.org/details/periodictableits00scer |editor=Oxford University Press US |ano=2007 |isbn=0-19-530573-6|páxinas=[https://archive.org/details/periodictableits00scer/page/n227 205]–226}}</ref> en 1919 o químico norteamericano [[Irving Langmuir]] suxeriu que isto podía ser explicado se os electróns dun átomo estivesen dalgún xeito conectados. Así, pensábase que os grupos de electróns ocupaban un conxunto de [[Capa electrónica|capas de electróns]] arredor do núcleo.<ref>{{Harv|Langmuir|1919}}</ref> === Física cuántica === A [[Experimento de Stern-Gerlach|experiencia de Stern-Gerlach]] de 1922 proporcionou máis evidencias da natureza cuántica do átomo. Cando un feixe de átomos de prata atravesou un campo magnético especialmente deseñado, o feixe dividiuse en base a dirección do momento angular do átomo, ou [[spin]]. Xa que esta dirección é aleatoria, esperabase que o feixe se propagase nunha liña. Pola contra, o feixe dividiuse en dúas partes, en función de se o spin atómico estaba orientado cara arriba ou cara abaixo.{{sfn|Scully|1987}} Con base na proposta de [[Louis de Broglie]] de 1924 de que as partículas se comportaban até determinado punto como ondas, en 1926 [[Erwin Schrödinger]] desenvolveu un modelo matemático do átomo que describía os eletróns como formas de onda tridimensionais, en vez de partículas puntuais. Unha das consecuencias de usar [[Forma de onda|formas de onda]] para describir os eletróns é que é matematicamente imposible obter valores precisos tanto para a [[Punto (xeometría)|posición]] como para o [[Cantidade de movemento|momento]] de determinada partícula ao mesmo tempo. Isto coñeceuse como [[Principio de indeterminación de Heisenberg|principio da incerteza]]. Segundo este concepto, por cada medida dunha posición só é posible obter unha gama de valores probables para o momento, e viceversa. Aínda que este modelo era difícil de percibir visualmente, soubo explicar algunha observacións do comportamento dos átomos que os modelos anteriores non conseguían, como certos patróns estruturais e [[Liña espectral|espectrais]] de átomos maiores que os do [[hidróxeno]]. Así, o modelo planetario do átomo foi depreciado a favor dun que describía as zonas orbitais arredor do núcleo no que era máis probable existiren electróns.<ref>{{cita web |apelidos=Brown | nome=Kevin | ano=2007 | url=http://www.mathpages.com/home/kmath538/kmath538.htm | título=The Hydrogen Atom | publicación=MathPages | dataacceso=21 de decembro de 2007}}</ref><ref>{{cita web |apelidos=Harrison |nome=David M. | data=marzo de 2000 | url=http://www.upscale.utoronto.ca/GeneralInterest/Harrison/DevelQM/DevelQM.html | título=The Development of Quantum Mechanics | publicación=University of Toronto | dataacceso=21 de decembro de 2007}}</ref> === Descubrimento do neutrón === O desenvolvemento do [[espectrógrafia de masa|espectrógrafo de masa]] fixo posíbel medir de forma exacta a masa dos átomos. O aparello usa un [[imán]] para desviar a traxectoria dun feixe de ións, sendo a cantidade de [[deflexión]] determinada pola proporción da masa atómica en relación á súa carga. O químico [[Francis William Aston]] usou un [[espectrógrafo]] para demostrar que os isótopos tiñan distintas masas. A masa destes isótopos variaba conforme as cantidades integrais, o que é denominado "[[regra do número enteiro]]".<ref>{{cita publicación periódica | título=The constitution of atmospheric neon | xornal=Philosophical Magazine | ano=1920 | nome=Francis W. | apelidos=Aston | volume=39 | número=6 | páxinas=449–55 }}</ref> A explicación para estes distintos isótopos atómicos xurdiu só co descubrimento en 1932 polo físico [[James Chadwick]] do [[neutrón]] - unha partícula de carga neutra cunha masa semellante ao [[protón]]. Ata entón, os isótopos eran explicados como elementos co mesmo número de protóns, pero distinto número de neutróns no interior do núcleo.<ref>{{cita web | apelidos=Chadwick | nome=James | url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1935/chadwick-lecture.html | título=Nobel Lecture: The Neutron and Its Properties | editor=Nobel Foundation | dataacceso=21 de decembro de 2007}}</ref> == Evolución das teorías atómicas == Existen diversos modelos atómicos a través da historia, como o de (en orde cronolóxica) [[John Dalton|Dalton]], [[Joseph John Thomson|Thomson]], [[Ernest Rutherford|Rutherford]], [[Niels Bohr|Bohr]], [[Erwin Schroedinger|Schroedinger]], [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] e o [[Mecánica cuántica|mecanocuántico]]. === Teoría de Dalton === O físico [[John Dalton]] foi o primeiro que concibiu unha teoría científica no senso moderno, sobre a natureza dos átomos. Para Dalton aínda os átomos seguían a ser esferas sólidas e indivisibles, pero as súas achegas abriron camiño aos físicos que o seguiron. Os postulados da súa teoría son os seguintes: # Un elemento componse de partículas indivisibles e extremadamente pequenas chamadas átomos. # Todos os átomos dun mesmo elemento teñen propiedades iguais que, á súa vez, difiren das doutros elementos. # Os átomos non poden crearse, destruírse ou converterse en átomos doutro elemento. # Os compostos fórmanse cando se combinan átomos de diferentes elementos en relacións numéricas sinxelas. # Dado un composto son constantes tanto os números relativos como os tipos de átomos. === Teoría de Rutherford === En [[1911]], o físico [[Ernest Rutherford]], grazas a unha serie de experimentos, concluíu que a estrutura do átomo non podía ser tan simple e sólida como a definía Dalton. Para Rutherford a estrutura do átomo estaba constituída por: * Un núcleo central, cargado de electricidade positiva e que contén case toda a masa do átomo. * Unha nube de carga negativa ou electróns, que xiran en órbitas circulares arredor do núcleo. O espazo que hai entre o núcleo e os electróns é, na súa escala, enorme. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{cita libro|apelidos-editor=Bernabé|nome-editor=Alberto|título=Fragmentos presocráticos, de Tales a Demócrito|ano=2008|localización=Madrid|isbn=978-84-206-6697-6|páxinas=401|editorial=Alianza Editorial}} * {{cita libro|apelidos=Cottingham|nome=W.N.|apelidos2=Greenwood|nome2=D.A.|título=An introduction to nuclear physics|ano=2004|isbn=0-521-65149-2|editorial=Cambridge University Press|lingua=inglés|ref=harv}} * {{cita libro|apelidos=Flores Moreno|nome=Norma Estela|título=Física Modena (edición revisada)|ano=2007|editorial=Pearson educación|localización=México D.F.|isbn=978-970-26-0789-2|páxinas=234}} * {{cita web | url=http://web.lemoyne.edu/~GIUNTA/EA/LAVPREFann.HTML | título=Lavoisier's Elements of Chemistry | editor=Le Moyne College | apelidos=Giunta |nome=Carmen | ano=1996 |dataacceso= 31 de outubro do 2015 |ref=harv}} * {{cita libro |apelidos=Harrison|nome=Edward Robert|ano=2003 |título=Masks of the Universe: Changing Ideas on the Nature of the Cosmos |editor=Cambridge University Press |isbn=0-521-77351-2 |oclc=50441595|ref=harv}} * {{cita libro |apelidos=King|nome=Richard|ano=1999 |título=Indian philosophy: an introduction to Hindu and Buddhist thought |editor=Edinburgh University Press |isbn=0-7486-0954-7|ref=harv}} * {{cita libro|apelidos=Kramer|nome=Kenneth|título=Introductory nuclear physics|ano=1988|isbn=047180553X|lingua=inglés|ref=harv}} * {{cita libro |apelidos=McEvilley|nome=Thomas |título=The shape of ancient thought: comparative studies in Greek and Indian philosophies |editor=Allworth Press|ano=2002 |isbn=1-58115-203-5|ref=harv }} * {{cita publicación periódica|apelidos=Rouvray|nome=Dennis H.|título=Elements in the history of the Periodic Table|editor=Endeavour|volume=28|edición=2|ano=2004|páxinas= pp. 69-74|id= ISSN 0160-9327|doi=10.1016/j.endeavour.2004.04.006|ref=harv}} * {{cita libro |apelidos=Ponomarev|nome=Leonid Ivanovich|ano=1993 |título=The Quantum Dice|editor=CRC Press |isbn=0-7503-0251-8 |oclc=26853108|ref=harv}} * {{cita libro |apelidos=Roscoe|nome=Henry Enfield|ano=1895 |ligazónautor=Henry Enfield Roscoe |título=John Dalton and the Rise of Modern Chemistry |series=Century science series |url=http://books.google.com/books?id=FJMEAAAAYAAJ |dataacceso=2011-04-03|editor=Macmillan |localización=Nova York|ref=harv}} * {{cita libro |apelidos=Siegfried|nome=Robert|ano=2002 |título=From Elements to Atoms: A History of Chemical Composition |editor=DIANE|isbn=0-87169-924-9|ref=harv |oclc=186607849}} * {{cita libro |apelidos=Teresi|nome=Dick|editor = Simon & Schuster |título=Lost Discoveries: The Ancient Roots of Modern Science |ano=2003|isbn=0-7432-4379-X |url=http://books.google.com/?id=pheL_ubbXD0C&dq |páxinas=213–214 |ref=harv}} * {{cita libro |apelidos=Wurtz|nome=Charles Adolphe|ano=1881 |título=The Atomic Theory |editor=D. Appleton and company |localización=Nova York |isbn=0-559-43636-X|ref=harv}} === Outros artigos === * [[Elemento químico]] * [[Molécula]] * [[Radioisótopo]] {{Materia}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Atomo}} [[Categoría:Átomos]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] [[Categoría:Química]] 0x4mfyv8d1nsked3gbgibllmefbuehs 0 1143 6149437 6034527 2022-08-03T11:16:41Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Biografía |nome = Albert Einstein {{Icona nobel física}} |cónxuxe = [[Mileva Marić]] (1903-1919)<br>Elsa Löwenthal (1919-1936) |fillos = "Lieserl" (1902-1903)<br>Hans Albert (1904-1973)<br>Eduard (1910-1965) |director_tese = Alfred Kleiner |alumnos_doctorais = Abdul Jabbar Abdullah<br>Ernst G. Straus<br>Nathan Rosen<br>Leó Szilárd<br>Raziuddin Siddiqui |coñecido = [[Relatividade xeral]], [[relatividade especial]], [[efecto fotoeléctrico]], [[E=mc²|equivalencia masa-enerxía]], movemento browniano, ecuacións do campo de Einstein, [[estatística de Bose-Einstein]], [[condensado de Bose-Einstein]], teoría do campo unificado, paradoxo EPR |sinatura = Albert Einstein signature 1934.svg }} '''Albert Einstein''', ({{Audio|De-Albert Einstein.oga| [ˈalbɐt ˈaɪnʃtaɪn]}}) nado en [[Ulm]] o [[14 de marzo]] de [[1879]] e finado en [[Princeton, Nova Jersey|Princeton]] (Estados Unidos) o [[18 de abril]] de [[1955]], foi un [[físico]] e [[matemáticas|matemático]] [[Alemaña|alemán]] de nacemento<ref>{{Cita web|url=http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html#national|título=Albert Einstein's nationality|lingua=en|cita=Naceu con nacionalidade [[Alemaña|alemá]], logo foi un tempo apátrida, despois nacionalizouse [[Suíza|suízo]] e finalmente adquiriu a nacionalidade [[Estados Unidos de América|estadounidense]]|data-acceso=30 de xullo de 2015}}</ref> recoñecido internacionalmente por propor a [[teoría da relatividade]], un dos piares da [[física moderna]] xunto a [[mecánica cuántica]].<ref name=frs>{{cita publicación periódica|doi=10.1098/rsbm.1955.0005|título=Albert Einstein. 1879-1955|nome=Edmund|apelidos=Whittaker|data=1 de novembro de 1955|lingua=en|url=http://rsbm.royalsocietypublishing.org/content/roybiogmem/1/37|revista=Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society|editorial=The Royal Society|volume=1|páxinas=36-67|issn=0080-4606}}</ref><ref name="YangHamilton2010">{{cita libro|nome1=Fujia|apelidos1=Yang|nome2=Joseph H.|apelidos2=Hamilton|título=Modern Atomic and Nuclear Physics|ano=2010|editorial=World Scientific|isbn=978-981-4277-16-7|páxina=274|lingua=en}}</ref> A obra de Einstein resultou tamén de grande influencia na [[filosofía da ciencia]].<ref>{{Cita web |título=Einstein's Philosophy of Science |url=http://plato.stanford.edu/entries/einstein-philscience/#IntWasEinEpiOpp |páxina-web=Stanford Encyclopedia of Philosophy |editorial=CSLI, Stanford University |nome-editor=Don A.|apelidos-editor= Howard |ano=2014 |ano-orixinal=2004 |data-acceso=4 de febreiro de 2015|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |nome=Don A. |apelidos=Howard |título=Albert Einstein as a Philosopher of Science |url=http://www3.nd.edu/~dhoward1/vol58no12p34_40.pdf |data=2005 |revista=Physics Today |volume=58 |número=12 |editorial=American Institute of Physics |páxinas=34–40 |via=University of Notre Dame |data-acceso=8 de marzo de 2015|bibcode=2005PhT....58l..34H |doi=10.1063/1.2169442|lingua=en}}</ref> Einstein é coñecido na cultura popular pola súa fórmula da [[equivalencia masa-enerxía]] ''E'' = ''mc''², alcumada "a fórmula máis famosa do mundo".<ref>{{cita libro |nome=David|apelidos= Bodanis |título=E&nbsp;=&nbsp;mc²: A Biography of the World's Most Famous Equation |lugar=New York |editorial=Walker |ano=2000 |lingua=en}}</ref> Nos comezos da súa carreira científica, Einstein considerou que a [[Mecánica clásica|mecánica de Newton]] non era suficiente para reconciliar as leis da [[mecánica clásica]] coas leis do [[campo electromagnético]]. Isto levouno ao desenvolvemento da súa [[Relatividade especial|teoría da relatividade especial]]. Así mesmo decatouse que o principio da relatividade tamén se podía estender ós [[campo gravitacional|campos gravitacionais]], e xunto coa súa subsequente teoría da gravitación de 1916, publicou a teoría da [[relatividade xeral]]. Continuou tratando os problemas da [[mecánica estatística]] e a [[teoría cuántica]], o que deu pé ás súas explicacións da [[Partícula subatómica|teoría de partículas]] e o [[movemento browniano|movemento das moléculas]]. Tamén investigou as propiedades térmicas da [[luz]], establecendo a base da teoría de [[fotón]]s. En 1917, Einstein aplicou a teoría xeral da relatividade para modelar a estrutura a grande escala do [[universo]].<ref name=Nobel>{{Cita web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2011/advanced-physicsprize2011.pdf |título=Scientific Background on the Nobel Prize in Physics 2011. The accelerating universe |editorial=Nobel Media AB |via=Nobelprize.org |páxina=2 |data-acceso=4 de xaneiro de 2015 |lingua=en |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150828054717/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2011/advanced-physicsprize2011.pdf |dataarquivo=28 de agosto de 2015 |urlmorta=yes }}</ref> Estas e outras contribucións ó desenvolvemento da [[mecánica cuántica]], [[mecánica estatística]] e [[cosmoloxía]], á parte doutras áreas, contribuíron a que fose considerado o físico máis importante do [[século XX]].<ref>{{Cita web|url=http://www.biography.com/people/albert-einstein-9285408|páxina-web=Biography.com|lingua=en|data-acceso=30 de xullo de 2015|título=Albert Einstein Biography}}</ref> Recibiu o [[Premio Nobel de Física]] no [[1921]] pola súa explicación do [[efecto fotoeléctrico]] e "polo seu servizo á [[Física teórica]]"<ref>{{Cita web|url=http://www.nobel.se/physics/laureates/1921/|título=The Nobel Prize in Physics 1921|lingua=en|data-acceso=12 de xaneiro de 2004|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20040209034012/http://www.nobel.se/physics/laureates/1921/|dataarquivo=09 de febreiro de 2004|urlmorta=yes}}</ref> mais o anuncio da concesión non se fixo ata un ano despois, en [[1922]] debido a que o premio non foi atribuído en 1921<ref>{{Cita web|título = Albert Einstein - Questions and Answers|url = http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-faq.html|páxina-web = www.nobelprize.org|data-acceso = 2015-11-25}}</ref>. Einstein publicou máis de 300 artigos científicos xunto cunhas 150 obras non científicas.<ref name=Nobel/><ref name="Paul Arthur Schilpp, editor 1951 730–746">{{Cita libro |editor=Paul Arthur Schilpp |data=1951 |título=Albert Einstein: Philosopher-Scientist |volume=II |editorial=Harper and Brothers|lugar=Nova York |páxinas=730–746|lingua=en}}.</ref> Escribiu toda a súa obra científica en alemán, aínda que nalgúns casos a lingua de publicación foi o inglés.<ref>{{Cita libro|nome=Abraham|apelidos= Pais|nome2=Roger|apelidos2= Penrose|título=Subtle Is the Lord: The Science and the Life of Albert Einstein|url=https://archive.org/details/subtleislord00pais|ano= 2005|páxina=[https://archive.org/details/subtleislord00pais/page/n37 16]| ISBN=0-19-280672-6|lingua=en}}</ref> Na súa honra, foi nomeada unha unidade empregada en [[fotoquímica]] (hoxe desaconsellada)<ref>{{Cita web|título = IUPAC Gold Book - einstein|url = http://goldbook.iupac.org/E01914.html|páxina-web = goldbook.iupac.org|data-acceso = 2015-11-25}}</ref>. Un ''[[einstein (radiación)|einstein]]'' é equivalente ó [[número de Avogadro]] de veces a enerxía dun [[fotón]] de [[luz]].<ref>{{Cita libro|nome=Albrecht|apelidos= Folsing|título= Albert Einstein: a biography|url=https://archive.org/details/alberteinsteinbi00fols|páxina=[https://archive.org/details/alberteinsteinbi00fols/page/299 299]|lugar= Nova York|ano= 1997|editorial= Viking|lingua=en}}</ref> Asemade leva o seu nome o [[Elemento químico|elemento]] químico [[Einsteinio]].<ref>{{Cita web|url=http://periodic.lanl.gov/99.shtml|título=Einsteinium|páxina-web=Periodic Table of Elements|editorial= Los Alamos National Laboratory|lingua=en|data-acceso=30 de xullo de 2015|cita=Einsteinium is named after Albert Einstein}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === [[Ficheiro:Albert Einstein as a child.jpg|200px|esquerda|miniatura|Albert Einstin aos 14 anos de idade]] Einstein naceu en [[Ulm]], [[Württemberg]], [[Alemaña]] aínda que desde 1880 viviu con toda a familia en [[Múnic]]<ref>Alice Calaprice e Trevor Lipscombe, ''Albert Einstein: A Biography'', 2005, páxina XV, ISBN 0-313-33080-8</ref>. Seus pais foron Hermann Einstein, comerciante e propietario dunha empresa eléctrica<ref>Jürgen Neffe ''Einstein - eine Biographie''. Rowohlt, 2005, ISBN 3-499-61937-7.</ref>, e a súa dona, Pauline Koch. A súa familia era de orixe [[xudaísmo|xudía]]-[[asquenací]] aínda que non practicante. Einstein recibiu leccións de [[violín]] durante a súa infancia por insistencia da súa nai. Segundo relata el mesmo ós cinco anos o seu pai amosoulle un [[Compás (navegación)|compás]] de peto e o seu fundamento deixouno intrigado<ref>Schilpp (Ed.) ''Albert Einstein — Autobiographical Notes''. Open Court Publishing Company, 1979, pp. 8–9.</ref>. Realizou os estudos primarios nunha escola católica e a pesar do seu atraso en aprender a falar foi un bo estudante.<ref>Thomas Sowell ''The Einstein Syndrome: Bright Children Who Talk Late''. Basic Books, 2001, pp. 89–150. ISBN 0-465-08140-1</ref> En 1888 comezou a educación secundaria no Luitpold Gymnasium, cun curriculum centrado nos estudos clásicos e no que Einstein nunca se sentiu cómodo<ref>Mark A. Runco e Steven R. Pritzker ''Encyclopedia of Creativity i-z'', 1999, páxina 644, ISBN 0-12-227075-4</ref> ==== Mocidade ==== En [[1894]], dende [[Múnic]] os Einstein mudaron a súa vivenda a [[Milán]] ([[Italia]]) Albert permaneceu en Múnic ata rematar a [[escola]] pero só completou un cuadrimestre e sen rematar marchou o [[29 de decembro]] cabo da súa familia, que agora estaba en [[Pavía]]<ref>Abraham Pais, Roger Penrose, páxina 39</ref>. No [[1895]], Einstein pasou un exame da Escola Federal Politécnica de [[Suíza]] en [[Zúric]], pero suspendeu na parte correspondente a arte, malia os seus extraordinarios resultados en matemáticas e física<ref>Roger Highfield e Paul Carter, ''The Private Lives of Albert Einstein'', London: Faber and Faber, 1993, p. 21, ISBN 0-571-17170-2</ref>. A familia enviouno a [[Aarau]], [[Suíza]] para finalizar a súa educación secundaria, e en [[1896]], Einstein recibiu o seu diploma de ensino medio. === Matrimonios e fillos === [[Ficheiro:Einstein patentoffice.jpg|alt=Ós 25 anos, con mostacho.|miniatura|upright|Albert Einstein en 1904 (ós 25 anos)]] O mesmo ano 1896, Einstein renunciou á súa cidadanía alemá, converténdose en [[apátrida]]. No [[1898]], Albert xuntouse con [[Mileva Marić]], unha compañeira de clase serbia (que foi tamén amiga de [[Nikola Tesla]]), da que namorara. No [[1900]], Einstein acadou un diploma de docente pola Universidade Federal Politécnica de Zúric. Fíxose [[cidadán]] suízo en [[1901]]. O descubrimento e publicación no 1987 dunha correspondencia antiga entre Einstein e Mileva Marić revelou que tiveron unha filla antes de casar, "[[Lieserl Einstein|Lieserl]]" nada no 1902 en [[Novi Sad]], onde Mileva estaba cos sus pais. Marić volveu a Suíza sen a filla. O contido da carta de Albert a Mileva en setembro de 1903 suxire que foi adoptada ou quizais morreu de escarlatina a unha idade temperá.<ref>J. Renn & R. Schulmann, ''Albert Einstein/Mileva Marić: The Love Letters'', 1992, pp.&nbsp;73–74, 78.</ref><ref>A. Calaprice & T. Lipscombe, ''Albert Einstein: A Biography'', 2005, pp.&nbsp;22–23.</ref> [[Ficheiro:Einstein Albert Elsa LOC 32096u.jpg|alt=Einstein, relaxado e con pipa xunto a Elsa.|miniatura|Einstein coa súa muller Elsa]] Einstein e Mileva casaron o [[6 de xaneiro]] de 1903. O [[14 de maio]] de [[1904]] tiveron o seu primeiro fillo, [[Hans Albert Einstein]], nado en [[Berna]], [[Suíza]]. O seu segundo fillo, [[Eduard Einstein|Eduard]], naceu en Zúric en xullo de 1910. No 1914, a parella separouse; Einstein mudouse a [[Berlín]] e Milena quedou en Zúric cos fillos. O divorcio chegou o 14 de febreiro de 1919, despois de cinco anos de separación. Eduard, chamado polo pai "Tete" (por ''pequeno''), tivo unha depresión nerviosa ós 20 anos, sendo diagnosticado de [[esquizofrenia]]. A súa nai coidouno e estivo internado en diversas ocasións, incluído o tempo anterior á súa morte. En cartas reveladas no 2015, Einstein escribiu ó seu primeiro amor, Marie Winteler, sobre o seu matrimonio e os seu aínda fortes sentementos por ela. No 1910 escribiulle "penso con amor en ti cada minuto do que dispoño, e son tan infeliz como pode selo un home", mentres Milena estaba embarazada do seu segundo fillo. Einstein falou sobre un "amor equivocado" e unha "vida desperdiciada" en relación ó seu amor con Marie.<ref>{{Cita novas |url=http://www.bernerzeitung.ch/region/bern/Die-Liebesbriefe-des-untreuen-Einstein/story/11875058 |author=Urs Wüthrich |title=Die Liebesbriefe des untreuen Einstein |trans-title=The love letters of the unfaithful Einstein |newspaper=BZ Berner Zeitung |location=Bern, Switzerland |date=11 April 2015 |language=German |quote=Ich denke in innigster Liebe an Dich in jeder freien Minute und bin so unglücklich, wie nur ein Mensch es sein kann. |accessdate=2015-04-11}}</ref> Einstein casou logo con [[Elsa Einstein|Elsa Löwenthal]] o 2 de xuño de 1919, despois de ter relacións con ela dende 1912. Elsa era prima materna e prima segunda paterna. No 1933 emigraron ós estados Unidos. No 1935, Elsa Einstein foi diganosticada de problemas de corazón e os riles e morreu en decembro de 1936. === Doutoramento e traballo (primeira época) === Einstein non puido atopar un posto como ensinante. Comezou a traballar como asistente examinador na Oficina Suíza de Patentes en [[Berna]] no [[1902]]. Nela, Einstein xulgaba a valía das solicitudes dos inventores, rectificando os seus erros de deseño e avaliando se eran factíbeis. Mileva Marić foi unha compañía persoal e intelectual. Chegou a referirse a ela como "unha criatura que é un igual e tan forte e independente coma min". [[Ficheiro:Solvay conference 1913.jpg|dereita|miniatura|Segunda Conferencia de Solvay [[1913]]]] Obtivo o seu [[doutoramento]] coa tese "Sobre unha nova determinación de dimensións moleculares" en [[1905]]. No mesmo ano escribiu catro artigos que poñen a base da física moderna, sen demasiada [[literatura científica]] como referencia ou moitos compañeiros científicos para discutir conxuntamente as teorías. A maioría dos físicos están de acordo en que tres desas publicacións (sobre o [[Movemento Browniano]], o [[Efecto fotoeléctrico]] e a [[Relatividade Especial]]) servirían de xeito individual para lograr o [[Premio Nobel]]. Só o obtivo polo efecto fotoeléctrico. Hai algo de irónico en que Einstein sexa de longo o mellor coñecedor da relatividade, mentres que o efecto fotoeléctrico é completamente cuántico, e Einstein rematou moi desencantado coa estrutura que a teoría cuántica ía tomando. O que fai encomiables as devanditas publicacións é que, en cada caso, Einstein colleu unha idea da física teórica coas súas consecuencias lóxicas e apañouse para explicar resultados experimentais que mantiveron asombrados ós científicos durante décadas. Einstein discutiu os seus intereses científicos con Mileva e os seus amigos máis próximos. Enviou os seus artigos ó ''Annalen der Physik'' (son referidos como as "Publicacións do Annus Mirabilis", de [[1905]]). ===== Movemento Browniano ===== O primeiro artigo publicado en [[1905]], titulado "Sobre o movemento - esixido pola Teoría Cinético-Molecular do Calor - das pequenas partículas suspendidas nun líquido estacionario", cubríu o estudo do [[Movemento Browniano]]. Usando a entón controvertida [[teoría cinética]] de [[fluído]]s estableceu que o fenómeno -falto dunha explicación satisfactoria décadas despois de ser observado- daba a evidencia empírica da realidade dos [[átomo]]s. Tamén deu credibidilade á mecánica estatística, daquela controvertida. Con anterioridade a este traballo, os átomos eran recoñecidos como un concepto útil, pero os físicos e os químicos debatían con acaloramento se os átomos existían realmente. A discusión estatística de Einstein do comportamento atómico deulles ós experimentadores unha vía de conteo de átomos usando só un microscopio ordinario. [[Wilhelm Ostwald]], un dos líderes da escola anti-átomos, dixo despois a [[Arnold Sommerfeld]] que se convertera á crenza dos átomos pola completa explicación de Einstein do Movemento Browniano. ===== Efecto fotoeléctrico ===== {{Artigo principal|Efecto fotoeléctrico}} O segundo artigo, intitulado "Sobre un punto de vista heurístico en relación coa produción e transformación da luz", propuxo a idea de "cuantos de luz" (agora chamados [[fotón]]s) e amosou que poden ser usados para explicar fenómenos como o [[efecto fotoeléctrico]]. A idea dos cuantos de luz fora exposta por derivación da lei do [[corpo negro]] por [[Max Planck]], asumindo que a enerxía luminosa pode ser absorbida ou emitida só en cantidades discretas, chamadas ''cuantos''. Einstein amosou que, asumindo que a luz consiste en paquetes discretos, podía explicar o misterioso efecto fotoeléctrico. A idea dos cuantos de luz contradicía a [[teoría ondulatoria da luz]] que amosou de xeito natural [[James Clerk Maxwell]] nas súas ecuacións sobre o comportamento electromagnético e, de xeito máis xeral, a asunción da divisibilidade infinita da enerxía en sistemas físicos. Aínda despois de amosar os experimentos que as ecuacións de Einstein para o efecto fotoeléctrico eran adecuadas, a súa explicación non foi universalmente aceptada. No [[1922]], cando foi premidado co [[Premio Nobel]] e o seu traballo sobre o efecto fotoeléctrico foi mencionado polo nome, a maioría dos físicos pensaban xa que a ecuación (hf = Φ + E_k) era correcta e que os cuantos de luz eran posíbeis. A teoría dos cuantos de luz foi unha forte indicación da [[dualidade onda-partícula]], concepto que indica que os sistemas físicos presentan propiedades semellantes ás ondas e ás partículas, e que foi usado como principio fundamental polos creadores da mecánica cuántica. Unha perspectiva completa do efecto fotoeléctrico foi obtida só despois da madurez da mecánica cuántica. ===== Relatividade especial ===== {{Artigo principal|Relatividade especial}} A terceira publicación de Einstein dese ano titulábase "Sobre a electrodinámica dos corpos en movemento". Cando estaba desenvolvendo o artigo, Einstein escribiu a Mileva sobre o seu "traballo en relación ó movemento relativo". Este artigo introduciu a [[Teoría da Relatividade Especial]], na que se poñen en relación tempo, distancia, masa e enerxía (de xeito consistente co [[electromagnetismo]]), omitindo a forza da [[gravidade]]. A Relatividade especial (tamén chamada restrinxida) resolvía o quebracabezas aparente que resultaba do [[Experimento de Michelson-Morley]], que amosou que as ondas de luz poden viaxar á mesma velocidade a través de calquera medio en movemento relativo ó "[[éter lumínico|éter]]", creando unha serie de contradicións en torno ás propiedades que tiña que ter dito "éter", e rematando por descartar a súa existencia (téñase en conta que outras ondas, as de tipo mecánico, poden moverse a través de medios materiais como a auga ou o aire, pero variando a súa velocidade se dito medio está en movemento respecto ó observador). Así, a [[velocidade da luz]] no baleiro quedou fixada como unha constante universal, contradicindo a [[Mecánica Clásica]]. Algunhas das ideas básicas do artigo -as [[transformacións de Lorentz]]- foran introducidas un ano antes polo físico holandés [[Hendrik Lorentz]], pero Einstein amosou o significado de dita matemática. A súa explicación xorde de dous [[axioma]]s: un é a vella idea [[Galileo Galilei|galileana]] de que as leis da natureza deben ser as mesmas para todos os observadores que se moven con velocidade relativa constante. A outra, que a velocidade da luz (no baleiro) é a mesma para calquera observador. A Relatividade Especial tivo varias consecuencias impactantes, pois con ela son rexeitados os conceptos de tempo e espazo absolutos. A teoría foi chamada 'teoría da relatividade especial' para distinguila da posteriormente concibida 'Teoría Xeral da Relatividade', que considera a todos os observadores como equivalentes. ===== Equivalencia Masa-Enerxía ===== {{Artigo principal|E%3Dmc²}} Un cuarto artigo, co título "a inercia dun corpo depende do seu contido de enerxía?", publicado a finais do 1905, amosaba unha nova fórmula (m = L/c²) a partir dos axiomas da relatividade, coñecida como a ''relación masa-enerxía''. Aquela fórmula, trivialmente reescrita, é a famosa ecuación na que se expresa a enerxía (''E'') como equivalente á masa (''m'') multiplicada polo cadrado da velocidade da luz (''c''): ''[[E=mc²]]''. Einstein considerou esta ecuación de fundamental importancia pois amosaba que '''materia''' e '''enerxía''' están profundamente ligadas. A idea máis tarde probouse valiosa para entender como o [[Big Bang]] (a grande explosión que creou o Universo), que foi puramente dispersión de enerxía, pode conducir á formación dun universo cheo de materia ('maniféstase que a enerxía requirida para crear a materia é exactamente compensada pola [[enerxía potencial]] gravitacional negativa do universo). A ecuación é citada como explicación da fenomenal cantidade de enerxía liberada polas [[arma atómica|armas atómicas]] no momento da súa explosión. A pesar de ser verdade (a masa residual dunha explosión nuclear é moi reducida cando a comparamos coa masa da arma orixinal, a diferenza convértese en enerxía, conforme a fórmula), a asociación máis común da fórmula ''E=mc²'' non é a mellor, pois exceptuando o aspecto de conversión enerxética, a teoría da relatividade non é chave para entender a física da [[fisión nuclear|fisión]] ou a [[fusión nuclear|fusión]]. Conforme Umberto Bartocci (historiador matemático da Universidade de Perugia), a famosa ecuación foi publicada primeiro dous anos antes por Olinto De Pretto, un industrial da cidade de [[Vicenza]], [[Italia]]. A pesar de ter De Pretto presentado a fórmula, foi Einstein quen a ligou á Teoría da Relatividade. Outros estudos demostraron que Einstein chegara a esta ecuación de xeito independente e descoñecendo os traballos doutros. === Anos intermedios === En [[1906]], Einstein foi promovido a examinador de segunda clase. En [[1908]], Einstein licenciouse en [[Berna]], [[Suíza]] como profesor e conferenciante, sen influencia no goberno da universidade. O segundo fillo de Einstein, Eduard, naceu o [[28 de xullo]] de [[1910]]. Separouse de Mileva ó [[14 de febreiro]] de [[1919]] e casou coa súa prima Elsa Loewenthal (despois Elsa Einstein) ó [[2 de xuño]] de [[1919]]. Elsa e Einstein non tiveron fillos. En [[1914]], antes do comezo da [[Primeira Guerra Mundial]], Einstein mudouse a [[Berlín]]. As súas orixes [[pacifismo|pacifistas]] e [[xudaísmo|xudías]] indignaron ós nacionalistas alemáns. Despois de tornarse famoso mundialmente o [[7 de novembro]] de [[1919]], cando o xornal ''[[The Times]]'' anunciou o éxito da súa teoría gravitacional, os nacionalistas aumentaron máis o seu odio. De 1914 a [[1933]] foi director do ''Instituto de Física Kaiser Wilhelm'' en Berlín, e nesta época recibiu o [[Premio Nobel]]. ===== Relatividade xeral ===== {{Artigo principal|Relatividade xeral}} En novembro de [[1915]], Einstein presentou unha serie de conferencias na Academia Prusiana de Ciencias, onde describiu a súa Teoría da [[Relatividade Xeral]]. A última conferencia ([[25 de novembro]] de 1915)presentou unha ecuación que substituía a [[lei da gravidade]] proposta por [[Isaac Newton]]. Esta teoría consideraba todos os observadores equivalentes, e non só os que se moven con velocidade uniforme. Na relatividade xeral, a gravidade non é unha forza, como afirmara Newton, senón a consecuencia da curvatura espazo-tempo. A teoría creou a base do estudo da cosmoloxía e deu ós científicos as ferramentas para a comprensión de moitos padróns do universo que só foron descubertos despois da morte de Einstein. A relatividade xeral tornouse un método de entender a física como un todo. A relación de Einstein coa física cuántica foi notábel. Foi o primeiro (mesmo antes de [[Max Planck]], o descubridor do ''quantum'' ou [[cuanto]] de enerxía) en dicir que a teoría dos ''quanta'' era revolucionaria. A súa idea do quanta de luz foi un marco na ruptura coa física clásica. En [[1909]], Einstein presentou o seu primeiro traballo a un grupo de físicos, dicíndolles que deberían atopar un xeito de entender ondas e partículas conxuntamente. [[Ficheiro:Albert Einstein 1921 by F Schmutzer.jpg|alt=Einstein en 1921: dous espazos diferentes no encerado|miniatura|Einstein en 1921: dous espazos diferentes no encerado]] No comezo da década de [[1920]], Einstein xa era a principal figura nun coloquio de físicos na Universidade de Berlín. ===== Interpretación de Copenhaguen ===== [[Ficheiro:Albert Einstein (Nobel).png|miniatura|Einstein en [[1921]]]] Na metade da década de 1920, cando a teoría orixinal dos quanta era substituída pola nova mecánica cuántica, Einstein recusou terminantemente a [[Interpretación de Copenhaguen]] sobre as novas ecuacións, pois establecían un comportamento físico medíbel de xeito probabilístico e non visualizábel. Einstein estaba en acordo con que a teoría era a mellor dispoñíbel, pero buscaba unha explicación máis "completa", ou sexa, determinística. Cría que a física describía as leis que gobernan as cousas reais, e que unha física como a que fora entendida ata entón podería manexar tamén átomos, fotóns e gravidade, e non quería abandonar as súas ideas. A famosa cita, "A mecánica cuántica é con seguridade útil. Pero unha voz interior dime que non é aínda algo real. A teoría di moitas cousas, pero non nos proporciona un achegamento ó segredo do vello Un. Eu, de calquera xeito, estou convencido de que non é definitiva" apareceu no [[1926]], nunha carta a [[Max Born]]. Non tiña rexeitamento das teorías probabilísticas ''per se''. Einstein usou a análise estatística no seu traballo acerca do [[movemento Browniano]] e da fotoelectricidade. En traballos anteriores ó 1905, el mesmo comprobara algunhas teorías de [[Josiah Willard Gibbs|Gibbs]]. Pero, no íntimo, non cría que a realidade da física se comportase aleatoriamente. ===== Estatística de Bose-Einstein ===== En [[1924]], Einstein recibiu un curto artigo dun xove físico indio, [[Satyendra Nath Bose]], que describía a luz como un feixe de fotóns, e pedía a aquiescencia de Einstein para a súa publicación. Einstein decatouse de que a mesma estatística podía ser aplicada ós átomos, e publicou un artigo en alemán (a '[[lingua franca]]' da física naqueles tempos) que describía o modelo de Bose e explicaba as súas implicacións. A [[estatística de Bose-Einstein]] (así chamada agora) describe a reunión de [[partículas indistinguibles]] coñecidas como [[bosón]]s. Einstein tamén axudou a [[Erwin Schrödinger]] no desenvolvemento da [[distribución de Boltzmann]], nunha mestura de modelos clásicos e cuánticos de partículas de gas, aínda que o labor realizado por el neste caso foi menos significativa que no caso anterior, e declinou a oferta de inclusión do seu nome como realizador do artigo. ===== Einstein en España ===== Einstein foi convidado a dar unha xeira de conferencias en España. Chegou a Barcelona o 23 de febreiro de 1923 para dar unha conferencia no ''Institut d´Estudis Catalans'', o 1 de marzo chegou a Madrid para dar unha conferencia na ''[[Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas]]'' predecesor do actual [[CSIC]], e o 12 de outubro marchou a Zaragoza. En España coñeceu a [[Esteve Terradas i Illa|Esteve Terradas]] que falaba perfectamente alemán<ref>{{cita web|título=Einstein en España|url=http://www.alpoma.net/tecob/?p=929|editor=Tecnología Obsoleta|dataacceso=19 de outubro de 2013}}</ref>. En Madrid, recibiu o título ''Honoris Causa'' concedido pola Universidad Central.<ref>{{Cita libro|título=Anecdotario histórico español|apelidos=Olmedo de Cerdá|nome=María Francisca|editorial=Carena Editors|ano=2004|ISBN=84-87398-93-6|lugar=Valencia|páxina=57|ref=}}</ref> Con posterioridade á visita mencionada, con impacto nos medios, mais controvertida no que foi o seu impacto científico, no ano [[1925]] Einstein estivo de paso en Galicia, facendo escala na Coruña e Vigo no seu camiño a Hispanoamérica. Antes, no [[1920]], o xornal '[[El Norte de Galicia]]' publicaba unha tradución sobre a relatividade, e no [[1921]] Xosé Fernández España, na [[Círculo de Artesáns|Reunión Recreativa de Artesanos]] da Coruña daba unha conferencia sobre a relatividade, e en Vigo, Xulio Segovia Lapique, facía o propio na inauguración de curso da Escola de Artes e Oficios<ref>{{Cita novas|autor=Francisco Díaz-Fierros|data=4/7/2017|título=Einstein en Galicia|url=http://www.lavozdegalicia.es/noticia/opinion/2017/07/04/einstein-galicia/0003_201707G4P14992.htm|data-acceso=12/7/2017}}</ref>. === Derradeiros anos === Einstein e o seu estudante [[Leo Szilard]] inventaron un tipo de refrixerador (xeralmente chamado "Refrixerador de Einstein") no [[1926]] [http://gtalumni.org/StayInformed/magazine/sum98/einsrefr.html] [https://web.archive.org/web/20190925093553/https://www.uspto.gov/about-us/organizational-offices/office-chief-communications-officer] que patentaron o [[11 de novembro]] de [[1930]] co número US1781541. A patente cubría un ciclo de refrixeración termodinámica que subministra enfriamento sen partes móbiles só empregando o electromagnetismo, a [[presión]] constante, só con [[calor]] como entrada. O ciclo de refrixeración usa [[amoníaco]], [[butano]] e [[auga]]. Comercialmente non tivo éxito polo molesto ruído que facía. Esta bomba electromagnética emprégase para refrixerar reactores nucleares. Tras subir ó poder [[Adolf Hitler]] no [[1933]], Einstein foi acusado polo réxime [[Nacional Socialista|nazi]] de crear unha "física xudía" e os físicos de ideoloxía nazi (incluíndo o [[Premio Nobel]] [[Johannes Stark]]) tentaron desacreditar as súas teorías. Por todo isto, Einstein emigrou ós [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e, no [[1935]], obtivo a residencia permanente neste país. Aceptou un posto no [[Institute for Advanced Study]] en [[Princeton, Nova Jersey|Princeton]], [[Nova Jersey]]. Obtivo a cidadanía norteamericana no [[1940]] (mantendo ó tempo a cidadanía suíza). Durante os corenta derradeiros anos, Einstein tratou de unificar gravidade e electromagnetismo de xeito clásico, aumentando o coñecemento sobre a mecánica cuántica. Mais, ó final da súa vida, xa estaban en marcha as teorías de unificación electrodébil, que nunca considerou, habendo quen especifica que "nos seus últimos anos, os seus coñecementos de física non eran xa abondos. Era imposible que obtivese resultados positivos".<ref>{{Cita libro|título=Interacciones : una visión del mundo desde el encanto de los átomos|url=https://www.worldcat.org/oclc/43732833|editorial=Tusquets|data=1994|lugar=Barcelona|ISBN=84-7223-429-0|OCLC=43732833|apelidos=Glashow, Sheldon L.|nome=|ano=|ref=|páxina=378}}</ref> ==== Princeton ==== O seu traballo en Princeton estaba enfocado na unificación das [[leis da física]]. Einstein colleu como traballo a investigación da unificación das forzas fundamentais e adicou a súa estancia en Princeton a este tema. Non acadou o seu obxectivo, en parte porque as [[Interacción nuclear forte|forzas forte]] e [[Interacción nuclear débil|débil]] foron comprendidas de xeito independente sobre [[1970]], quince anos despois da súa morte. Non obstante, o seu traballo foi continuado cara á unificación das forzas, en camiño do que se levan dados diversos pasos, o derradeiro, a chamada [[Teoría de Cordas]]. ==== Teoría Xeral da Gravitación ==== Einstein comezou a crear a [[Teoría Xeral da Gravitación]] coa lei universal da [[gravitación]] e a forza electromagnética na súa primeira tentativa de amosar a unificación e a simplificación das forzas fundamentais. Na década de [[1950]], describiu o seu traballo nun artigo da revista ''Scientific American''. Einstein guiouse pola crenza nunha única medida estatística da variación de todo o conxunto das leis da física e investigou propiedades semellantes das forzas electromagnéticas e gravitacionais, por seren infinitas no seu alcance e obedeceren á mesma razón inversa. A teoría xeral da gravitación de Einstein é unha aproximación matemática á teoría dos campos. Investigouna reducindo os diferentes fenómenos por un proceso lóxico a unha única cousa máis coñecida ou evidente. Einstein tentou unificar a gravidade e o electromagnetismo nun xeito que conducira a un novo e enxeñoso entendemento da mecánica cuántica. Einstein asumiu unha estrutura de catro dimensións espazo-temporais continua, expresábel en axiomas representados en función de catro vectores. As partículas aparecen nas súas investigacións como unha rexión limitada do espazo en que o campo de forza ou a densidade de enerxía son particularmente elevadas. Einstein tratou as partículas subatómicas nesta investigación como obxectos encaixados no campo unificado, influenciándoo e existindo como un constituínte esencial do campo unificado, pero de xeito separado ó mesmo campo. Einstein tamén investigou unha xeralización natural dos campos de tensión simétricos, tratando a combinación das dúas partes do campo como un proceso natural do campo como un todo, e non as partes simétricas e antisimétricas de xeito separado. Procurou un xeito de formular as ecuacións para que derivasen dun principio variacional. Einstein tornouse máis e máis illado na súa procura sobre unha Teoría Xeral da Gravitación (sendo caracterizado como un "científico tolo" por estes esforzos) e non obtivo éxito na súa tentativa de construír unha teoría que unificase a Relatividade Xeral e a [[mecánica cuántica]]. ==== Anos finais ==== En [[1952]], o goberno de [[Israel]] propúxolle a Einstein o posto de vicepresidente. El rexeitou a oferta. Faleceu en [[Princeton, Nova Jersey|Princeton]] en [[1955]], deixando a Teoría Xeral da Gravitación sen resolver. Foi incinerado o mesmo día [[18 de abril]] de 1955 en [[Trenton]], [[Nova Jersey]]. == Visión política == [[Ficheiro:Albert Einstein home Berlin 100.JPG|miniatura|Casa de Einstein en Berlín]] Einstein considerouse a si mesmo un [[Pacifismo|pacifista]] [https://web.archive.org/web/20050204233613/http://www.amnh.org/exhibitions/einstein/peace/index.php] e [[Humanismo (filosofía)|humanista]] [https://web.archive.org/web/20050204231353/http://www.amnh.org/exhibitions/einstein/global/index.php]. As súas visións sobre outros temas, como o [[socialismo]] ou o [[McCartismo]] e o [[racismo]] eran claras. Socialista e fortemente anticapitalista<ref>[http://www.marxists.org/espanol/einstein/por_que.htm Por que socialismo?] {{Es}}. [http://www.monthlyreview.org/598einst.htm Orixinal en inglés], publicado no primeiro número da revista Monthly Review (maio de 1949).</ref>, tamén chamou a antención sobre a deriva fascista do estado israelí<ref>[http://ism-france.org/news/article.php?id=4278&type=analyse&lesujet=Racisme Carta publicada no New York Times] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090109170132/http://www.ism-france.org/news/article.php?id=4278&type=analyse&lesujet=Racisme |date=09 de xaneiro de 2009 }} o 2 de decembro de 1948, asinada por Einstein canda outras personalidades xudeas.</ref>. O [[FBI]] estadounidense creou un ficheiro con 1.427 páxinas acerca das súas actividades e recomendou que se lle prohibira inmigrar ós [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], pois as súas ideas 'traerían a [[anarquía]]' e 'un goberno só no nome' segundo palabras do relatorio. Ver [https://web.archive.org/web/20040810044240/http://foia.fbi.gov/foiaindex/einstein.htm os papeis liberados polo FBI]. Einstein inicialmente apoiou a construción dunha [[bomba atómica]] para que [[Adolf Hitler|Hitler]] non a tivese primeiro, e mandou unha carta ó presidente [[Franklin Delano Roosevelt]] ó [[2 de agosto]] de [[1939]] (antes da [[Segunda Guerra Mundial]]) animándoo ó inicio dun programa para a súa construción. Pero despois da guerra, pasou a militar polo desarme nuclear. A súa visión [[relixión|relixiosa]] era próxima á do [[panteísmo]] de [[Baruch Spinoza]]: cría que [[Deus]] se revelou na harmonía das leis da natureza, e rexeitaba un Deus capaz de interactuar cos seres humanos. Albert Einstein legou os seus manuscritos á [[Universidade Hebrea de Xerusalén]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Wikiquote|Albert Einstein}} {{Commons|Albert Einstein}} === Outros artigos === * [[Verbo da teoría da relatividade restrinxida e xeral]] === Bibliografía === ==== Bibliografía xeral ==== * {{cita libro|apelidos=Alfonseca|nome=Manuel|ano=1998|título=Diccionario Espasa. 1.000 grandes científicos|editorial=Espasa Calpe|lugar=Madrid|isbn=84-239-9236-5}} * ''Albert Einstein''. (2004). "Colección Grandes Biografías, 59". Editorial Planeta-De Agostini. [[Barcelona]], España. ISBN 84-395-4730-7. * Amis, Martin. (2005). ''Los monstruos de Einstein''. Ediciones Minotauro. Barcelona, España. ISBN 84-450-7089-4. * [[Ronald W. Clark|Clark, Ronald W.]], ''Einstein: The Life and Times'', 1971, ISBN 0-380-44123-3. * Conferencia de Ciencia, Filosofía y Religión en su Relación con la Forma de Vida Democrática, ''Science, Philosophy, and Religion, A Symposium'' (Simposio de ciencia, filosofía y religión), Nova York, 1941. * Dukas, Helen, e Banesh Hoffman, ''Albert Einstein: The Human Side'' (Albert Einstein, el lado humano), Princeton University Press. * {{cita libro|nome=Albert|apelidos=Einstein|título=Este es mi pueblo|editorial=Leviatan|data=marzo de 1996|ano=1996|lugar=Buenos Aires|outros=Título original ''Dies ist mein volk''|isbn=978-9505163076}} * [[Michael H. Hart|Hart, Michael H.]], ''[[The 100]]'', Carol Publishing Group, 1992, ISBN 0-8065-1350-0. * {{cita libro|isbn=978-84-8306-788-8|título=Einstein. Su vida y su universo|ano=2008|nome=Walter|apelidos=Isaacson|ligazónautor=Walter Isaacson|editorial=Debate}} * {{cita libro|ligazónautor=Michio Kaku|apelidos=Kaku|nome=Michio|ano=2005|título=El Universo de Einstein: Cómo la visión de Albert Einstein transformó nuestra comprensión del espacio y el tiempo|editorial=Antoni Bosch editor|isbn=84-95348-17-9}} * [https://web.archive.org/web/20130124195722/http://www.ucm.es/info/hcontemp/leoc/hciencia.htm ''[[Cuadernos de Historia Contemporanéa]]''] ''[[Cuadernos de Historia Contemporanéa]]''. *[[Abraham Pais|Pais, Abraham]], ''Subtle is the Lord. The Science and the Life of Albert Einstein'', 19 [https://web.archive.org/web/20130124195722/http://www.ucm.es/info/hcontemp/leoc/hciencia.htm] 82, ISBN 0-19-520438-7. * [[Barry Parker|Parker, Barry]], ''Einstein's Brainchild'', 280 páxs., 2000, Prometheus Books, ISBN 1-57392-857-7 ''(en inglés)'' ==== Einstein e a teoría da relatividade ==== * {{ cita publicación periódica | apelidos = Einstein | nome = Albert | título = Demostración de la no existencia de campos gravitacionales sin singularidades de masa total no nula | publicación = Revista de Matemáticas | editorial = [[Universidad Nacional de Tucumán]] | lugar = Arxentina | ol = 18968949M | páxina = 280 | ano = 1941 }} * Einstein, Albert, ''El significado de la relatividad'', Espasa Calpe, 1971. * [[Brian Greene|Greene, Brian]], ''El universo elegante'', Planeta, 2001. * [[Stephen Hawking|Hawking, Stephen]], ''Breve historia del tiempo'', Planeta, 1992, ISBN 968-406-356-3. * {{cita libro|título=El Universo en una cáscara de nuez|ligazónautor=Stephen Hawking|apelidos=Hawking|nome=Stephen|author-mask=1|edición=6ª|ano=2002|isbn=84 8432 293 9}} * {{cita libro|título=Einstein; Cien años de relatividad|url=https://archive.org/details/einsteincienanos0000robi|nome=Andrew|apelidos=Robinson|ano=2010|isbn=978 84 8076 882 5|editorial=Blume}} * [[Bertrand Russell|Russell, Bertrand]], ''El ABC de la relatividad'', 1925. * [[Julian Schwinger|Schwinger, Julian]] (1986): ''Einstein's Legacy: The Unity of Space and Time''. Scientific American Library. 250 páxs. Nova York ISBN 0-7167-5011-2 (''El Legado de Einstein. La unidad del espacio y el tiempo''. Prensa Científica, S.A., Biblioteca Scientific American. 250 páxs. Barcelona, 1995, ISBN 84-7593-054-9) ==== Material dixital ==== * '''Byron Preiss Multimedia'''. (2001). ''Einstein y su teoría de la relatividad''. "Colección Ciencia Activa". Anaya Multimedia-Anaya Interactiva. [[Madrid]], España. ISBN 84-415-0247-1. (dous [[Disco compacto|CD]] e un manual). === Ligazóns externas === [[Ficheiro:Albert Einstein photo 1920.jpg|dereita|miniatura|Einstein, 1920]] ;Páxinas sobre Einstein * S. Morgan Friedman, "[http://www.westegg.com/einstein/ Albert Einstein Online]", Listaxe de recursos sobre Einstein. {{en}} * [https://web.archive.org/web/20040202020050/http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/Mathematicians/Einstein.html MacTutor Einstein History] * [https://web.archive.org/web/20040217175732/http://www.nobel.se/physics/laureates/1921/press.html Os Premios Nobel de Física 1921] - [https://web.archive.org/web/20040214011839/http://www.nobel.se/physics/laureates/1921/index.html Albert Einstein] * [http://www.muppetlabs.com/~breadbox/txt/al.html Teoría da Relatividade] esmiuzada para novatos no tema * [http://www.pbs.org/wgbh/nova/einstein/ NOVA Einstein] * [http://www.idsia.ch/~juergen/einstein.html Juergen Schmidhuber's Einstein biographical highlights] ;Arquivos * [http://www.alberteinstein.info/ Arquivos oficiais de Einstein en liña]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110811112756/http://www.alberteinstein.info/ |date=11 de agosto de 2011 }}—3.000 documentos * [http://www.einstein.caltech.edu/ Einstein Papers Project] * [https://web.archive.org/web/20040212235606/http://living-einstein.mpiwg-berlin.mpg.de/living_einstein Einstein en vivo, Instituto Max Planck] * [http://www.aip.org/history/einstein/index.html American Institute of Physics's Einstein] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051125123930/http://www.aip.org/history/einstein/index.html |date=25 de novembro de 2005 }} * [https://web.archive.org/web/20040202023456/http://www.amnh.org/exhibitions/einstein/index.php American Museum of Natural History's Einstein] * [http://www.albert-einstein.org/ Albert Einstein Archive] ;Textos e imaxes * Einstein, Albert: [http://www.fourmilab.ch/etexts/einstein/specrel/www/ "On the Electrodynamics of Moving Bodies"]'', en ''Annalen der Physik'', 30 de xuño de 1905. * Einstein, Albert: [http://www.fourmilab.ch/etexts/einstein/E_mc2/www/ "Does the Inertia of a Body Depend Upon Its Energy Content?"], en 'Annalen der Physik'', 27 de setembro de 1905. * Einstein, Albert: [https://web.archive.org/web/20120209143138/http://alberteinstein.info/gallery/pdf/CP6Doc3_English_pp16-18.pdf "Inaugural Lecture to the Prussian Academy of Sciences" (inglés)]. 1914. [PDF] * [http://www.gutenberg.net/browse/BIBREC/BR5001.HTM Relativity - The Special And General Theory]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190814193918/http://www.gutenberg.org/ebooks/5001 |date=14 de agosto de 2019 }} [Project Gutenberg E-text] * Einstein, Albert: [https://web.archive.org/web/20080419131418/http://www.alberteinstein.info/db/ViewImage.do?DocumentID=34170&Page=1 "On the Generalized Theory of Gravitation"], abril de 1950. * [http://www.th.physik.uni-frankfurt.de/~jr/physpiceinfam.html Fotos familiares de Einstein]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051108205359/http://www.th.physik.uni-frankfurt.de/~jr/physpiceinfam.html |date=08 de novembro de 2005 }} * [http://images.google.com/images?q=Albert%20Einstein Imaxes de Albert Einstein vía Google] ;Goberno * [http://www.pbs.org/wgbh/amex/truman/psources/ps_einstein.html Carta de Einstein a Roosevelt]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051224102837/http://www.pbs.org/wgbh/amex/truman/psources/ps_einstein.html |date=24 de decembro de 2005 }} * [http://foia.fbi.gov/einstein.htm FBI files]—Investigación do FBI sobre Einstein e a súa relación co Partido Comunista {{sucesión|título=[[Premio Nobel de Física]]<br>[[Ficheiro:Nobel prize medal.svg|25px]]|período=[[1921]] |predecesor=[[Charles Edouard Guillaume]]|sucesor=[[Niels Bohr]]}} {{Premio Nobel de Física}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Einstein, Albert}} [[Categoría:Nados en 1879]] [[Categoría:Nados en Ulm]] [[Categoría:Finados en 1955]] [[Categoría:Premio Nobel de Física]] [[Categoría:Artigos destacados]] [[Categoría:Físicos de Alemaña]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Biografías)]] [[Categoría:Doutores honoris causa pola Universidade Complutense de Madrid]] [[Categoría:Premios Nobel de Alemaña]] [[Categoría:Premios Nobel de Suíza]] [[Categoría:Inventores de Alemaña]] [[Categoría:Inventores dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Premios Nobel dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Físicos dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Físicos cuánticos]] 3nz5svjs7c57i6nfl8wadqycvb4bov0 0 2264 6148358 6148149 2022-08-02T12:55:29Z Alfonso Márquez 1987 /* Estrutura interna */ texto traducido desde a wiki .[[en:Mercury_(planet)#Internal structure]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura científica}} {{Outros homónimos|Mercurio}} {{Mercurio info}} '''Mercurio''' é o planeta máis pequeno do [[Sistema Solar|sistema solar]]<ref name=Alejandra>{{Cita web|url=https://www.konradlorenz.edu.co/blog/albert-einstein-y-la-orbita-de-mercurio/ |título=Albert Einstein y la Órbita de Mercurio |páxina-web=konradlorenz.edu.co|data-acceso=29 de xullo do 2022 |autor=Alejandra Torres |editor=Konrad Lorenz Fundación Universitaria }}</ref> e o máis próximo ao [[Sol]]. O igual que [[Venus]], Mercurio orbita o Sol dentro da [[Translación da Terra|órbita terrestre]] como un [[Planeta inferior e planeta superior|planeta inferior]], e a súa distancia aparente o Sol visto desde a Terra nunca supera os 28°. Esta proximidade ao Sol fai que o planeta só poida verse preto do horizonte occidental [[Ocaso|despois da posta de sol]] ou do horizonte oriental [[Orto|antes da saída do sol]], normalmente no [[crepúsculo]]. Neste momento, pode aparecer como un obxecto brillante parecido a unha estrela, pero é máis difícil de observar que Venus. Desde a Terra, o planeta mostra telescópicamente a gama completa de [[fase planetaria|fases]], similar á de Venus e a [[Lúa]], que se repite durante o seu [[Período orbital|período sinódico]] que é de aproximadamente 116 días (115.88 días).<ref name=astronomo>{{Cita web|url=http://www.astronomos.org/mercurio/ |título=Mercurio |data-acceso=30 de xullo do 2022 |autor=astronomos.org}}</ref> Mercurio xira dun xeito único no Sistema Solar. Atópase [[bloqueo de marea|situado lateralmente]] co Sol nunha [[resonancia orbital|resonancia orbital]] de 3:2,<ref>{{cite book |title=Uranus, Neptune, Pluto, and the Outer Solar System |first1=Linda T. |last1=Elkins-Tanton |author-link1=Lindy Elkins-Tanton |publisher=Infobase Publishing |year=2006 |isbn=978-1-4381-0729-5 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC}} [https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC&pg=PA51 Extract of page 51]</ref> é dicir, que en relación ás [[Estrela fixa|estrelas fixas]], xira sobre o seu eixe exactamente tres veces por cada dúas revolucións que fai arredor do Sol.{{efn|name=rotation/revolution}}<ref name=orbit>{{cite web |title=Animated clip of orbit and rotation of Mercury |url=http://sciencenetlinks.com/interactives/messenger/or/OrbitRotation.html |publisher=Sciencenetlinks.com}}</ref> Visto desde o Sol, nun [[sistema de referencia|marco de referencia]] que xira co movemento orbital, parece xirar só unha vez cada dous anos de Mercurio. Por tanto, un observador en Mercurio vería só un día cada dous anos mercurianos. A súa órbita arredor do Sol é de 87,97 [[Día|días terrestres]], a máis curta de todos os planetas do Sol.<ref name=Astrono-Tuya>{{Cita web|url=https://astrono-tuya.es/mercurio/como-es-la-orbita-de-mercurio/ |título=¿como es la orbita de mercurio? |editor=Astrono-Tuya |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> O seu diámetro é un 60% menor que o da [[Terra]] e só un 40% maior que o da [[Lúa]]. É ata menor que [[Ganímedes (lúa)|Ganimedes]], unha das lúas de [[Xúpiter]], ou que [[Titán (lúa)|Titán]], unha lúa de [[Saturno]]. O eixe de Mercurio ten a [[Oblicuidade da eclíptica|inclinación do eixo]] máis pequena de calquera dos planetas do Sistema Solar (uns {{frac|30}} graos). A súa [[excentricidade orbital]] é a máis grande de todos os planetas coñecidos do Sistema Solar;{{efn|name=dwarf planet}} no [[perihelio]], a distancia de Mercurio ao Sol é só uns dous terzos (ou 66%) da súa distancia no [[afelio]]. A superficie de Mercurio aparece con grandes cráteres e ten unha aparencia similar á da [[Lúa]], o que indica que estivo xeoloxicamente inactivo durante miles de millóns de anos. Ao non ter case ningunha atmosfera que reteña a calor, ten temperaturas superficiais que varían diariamente máis que en calquera outro planeta do Sistema Solar, oscilando entre {{convert|100|K}} pola noite e {{convert|700|K|C F}} durante o día nas rexións ecuatoriais.<ref name=":0">{{cite book |last=Prockter |first=Louise |title=Ice in the Solar System |publisher=Johns Hopkins APL Technical Digest |volume=26 |issue=2 |date=2005 |url=https://www.jhuapl.edu/content/techdigest/pdf/V26-N02/26-02-Prockter.pdf |data-acceso= 30 de xullo do 2022 }}</ref> As rexións polares están constantemente por debaixo de {{convert|180|K}}. O planeta non ten [[Satélite natural|satélites naturais]] coñecidos. Mercurio é un mundo inhóspito para os humanos, no que se acadan altas e tamén baixas temperaturas, debido á proximidade do Sol e a que por efecto da [[marea solar]] a través do tempo, ten unha duración de día parella á do ano ([[Período orbital|período]] de revolución arredor do seu propio eixe en relación ó período de revolución arredor do Sol), e polo tanto, cando unha parte do planeta entra na súa propia sombra, emite moita calor. É un mundo morto tamén xeoloxicamente, pois ten un tamaño reducido como planeta (é dicir, gran superficie pola que puido saír ó exterior a enerxía interna debida á aglutinación de materiais no centro planetario, deixando tal fuga enerxética de ter relevancia xeolóxica hai tempo e polo tanto, deixando de ter enerxía para os movementos da superficie), sendo a influencia solar sobre o planeta a maior con diferenza de todo o sistema solar. '''Mercurio''' foi bautizado polos [[Imperio Romano|romanos]] en honor ó [[Mercurio (deus)|mensaxeiro dos deuses]],<ref name=Astrono-Tuya/> de ás nos pés, porque parecía moverse máis axiña do que calquera outro planeta. Ao ser un planeta con [[órbita]] máis pequena cá da Terra, Mercurio pasa de xeito periódico entre esta e o Sol, fenómeno ó que se lle chama [[tránsito de Mercurio]] se nese momento ambos planetas e o Sol están aliñados. Dito fenómeno prodúcese unhas 13 veces cada século, téndose producido un o [[11 de novembro]] de [[2019]].<ref>{{Cita web|título=Mercury Transit 2019 - PROBA2 Science Center|url=https://proba2.sidc.be/mercurytransit2019|páxina-web=proba2.sidc.be|data-acceso=2019-11-11}}</ref> Dúas naves espaciais visitaron Mercurio: a ''{{nowrap|[[Mariner 10]]}}'' que o orbitou en 1974 e 1975; e a ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', lanzada en 2004, orbitaba Mercurio máis de 4.000 veces en catro anos antes de esgotar o seu combustible e chocar contra a superficie do planeta o 30 de abril de 2015.<ref>{{cite web |url=http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id%3D284 |title=NASA Completes MESSENGER Mission with Expected Impact on Mercury's Surface |access-date=April 30, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503002503/http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id=284 |archive-date= 3 de maio de 2015}}</ref><ref name="EclipseReboost">{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2014/10100759-from-mercury-orbit-messenger.html |title=From Mercury orbit, MESSENGER watches a lunar eclipse |publisher=Planetary Society |data= 10 de outubro de 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref><ref name="Pressurant2015">{{cite web |url=http://www.astronomy.com/news/2014/12/innovative-use-of-pressurant-extends-messengers-mercury-mission |title=Innovative use of pressurant extends MESSENGER's Mercury mission |publisher=Astronomy.com |date=December 29, 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref> Está previsto que a nave espacial ''[[Misión BepiColombo|BepiColombo]]'' chegue a Mercurio en 2025.<ref>{{Cita web|título=Meeting Mercury|url=https://www.esa.int/ESA_Multimedia/Videos/2021/10/Meeting_Mercury|páxina-web=www.esa.int|data-acceso=2021-10-05|lingua=en}}</ref> == Nomenclatura == Os antigos coñecían a Mercurio por diferentes nomes dependendo de se era unha estrela da noite ou unha estrela da mañá. Cara ao [[-350|350 a.C.]], os [[Grecia antiga|antigos gregos]] decatáronse de que as dúas estrelas eran unha.<ref name="Dunne"/> Coñecían o planeta como Στίλβων ''Stilbōn'', que significa "brillar", e Ἑρμής ''[[Hermes|Hermēs]]'', polo seu movemento fugaz,<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sti/lbwn name of the planet Mercury]</ref> un nome que se conserva no [[lingua grega|grego]] moderno (Ερμής ''Ermis'').<ref>{{cite web |url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |title=Greek Names of the Planets |data-acceso=30 de xullo do 2022 |cita=''Ermis'' é o nome grego do planeta Mercurio, que é o planeta máis próximo ao Sol. Leva o nome do deus grego do comercio, Ermis ou Hermes, que tamén era o mensaxeiro dos deuses gregos antigos. |data=25 de abril de 2010}} See also the [[:el:Ερμής (πλανήτης)|Greek article about the planet]].</ref> Os romanos puxeron o nome do planeta en honor ao deus mensaxeiro romano de pés rápidos, [[Mercurio (deus)|Mercurio]] (latín ''Mercurius''), que equipararon co grego Hermes, porque se move polo ceo máis rápido que calquera outro planeta.<ref name="Dunne">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch1.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter One |url=https://history.nasa.gov/SP-424/}}</ref><ref>{{cite book |first=Eugène Michel |last=Antoniadi |others=Translated from French by Moore, Patrick |date=1974 |title=The Planet Mercury |publisher=Keith Reid Ltd |location=Shaldon, Devon |pages=9–11 |isbn=978-0-904094-02-2}}</ref> O [[Símbolos astronómicos|símbolo astronómico]] de Mercurio é unha versión estilizada do [[caduceo]] de Hermes; no século XVI engadiuselle unha cruz cristiá: [[file:Mercury symbol (fixed width).svg|16px|☿]].<ref>{{cite book |title=Astronomy: A Textbook |first=John Charles |last=Duncan |date=1946 |publisher=Harper & Brothers |page=125 |cita=O símbolo de Mercurio representa o Caduceo, unha variña con dúas serpes enroscadas ao seu redor, que foi levada polo mensaxeiro dos deuses..}}</ref><ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC | cita = Agora é posible rastrexar os símbolos medievais de polo menos catro dos cinco planetas ata formas que aparecen nalgúns dos últimos horóscopos papiros ([ [[Oxyrhynchus Papyri|P.Oxy.]] ] 4272, 4274, 4275 [.. .]). O de Mercurio é un caduceo estilizado.}}</ref> == Características físicas == [[Ficheiro:Terrestrial Planets Size Comp True Color.png|miniatura|upright|Mercurio (primeiro pola esquerda) a escala xunto cos outros corpos [[Obxectos do sistema solar por tamaño|máis grandes]] e [[Lista de obxectos do Sistema Solar en equilibrio hidrostático|redondeados]] do [[Sistema Solar#Sistema solar interior|Sistema Solar Interior]], os catro planetas terrestres, así como a [[Lúa]] e [[Ceres (planeta anano)|Ceres]] (primeiro pola dereita).]] Mercurio é un dos catro [[planeta terrestre|planetas terrestres]] do [[Sistema Solar]], e é un corpo rochoso como a Terra. É o planeta máis pequeno do Sistema Solar, cun [[Raio (xeometría)|raio]] ecuatorial de 2439,7 km.<ref name="fact">{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/mercuryfact.html |título=Mercury Fact Sheet |data=23 de decembro de 2021 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> Mercurio tamén é [[Lista de obxectos do Sistema Solar por tamaño|máis pequeno]], aínda que máis masivo, que os [[satélite natural|satélites naturais]] [[Lista de satélites naturais|máis grandes]] do Sistema Solar, [[Ganímedes (lúa)|Ganímedes]] e [[Titán (lúa)|Titán]]. Mercurio está formado por aproximadamente un 70% de material metálico e un 30% de material de silicato.<ref name="strom">{{cita libro |first1=Robert G. |last1=Strom |last2=Sprague |first2=Ann L. |date=2003 |title=Exploring Mercury: the iron planet |publisher=Springer |isbn=978-1-85233-731-5 |url=https://archive.org/details/exploringmercury00stro |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> === Estrutura interna === [[Ficheiro:Mercury with magnetic field.svg|esquerda|miniatura|upright|Estrutura interna e campo magnético de Mercurio]] Mercurio pode que teña unha codia e un manto sólido de [[silicato]] que recubran unha capa exterior sólida de sulfuro de ferro, unha capa máis profunda de núcleo líquido e un núcleo interno sólido.<ref>{{cite web |url=https://www.nasa.gov/mission_pages/messenger/media/PressConf20120321.html |title=MESSENGER Provides New Look at Mercury's Surprising Core and Landscape Curiosities |publisher=NASA |editor-first=Tricia |editor-last=Talbert |data= 21 de marzo de 2012 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://news.agu.org/press-release/scientists-find-evidence-mercury-has-a-solid-inner-core/ |title=Scientists find evidence Mercury has a solid inner core |website=AGU Newsroom |language=en-US |data-acceso=31 de xullo do 2022 }}</ref> A [[densidade]] do planeta é a segunda máis alta do Sistema Solar con 5,427&nbsp;g/cm³, só un pouco menos que a densidade terrestre de 5.515&nbsp;g/cm³.<ref name="fact" /> Se se desconta o efecto da [[compresión gravitacional]] de ambos planetas, os materiais dos que está feito Mercurio serían máis densos que os da Terra, cunha densidade sen comprimir de 5,3&nbsp;g/cm³ fronte ao da Terra 4.4&nbsp;g/cm³.<ref>{{cite web |data= 8 de maio de 2003 |url=https://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |title=Mercury |publisher=US Geological Survey |data-acceso=31 de xullo do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060929091534/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |data-arquivo= 29 de setembro de 2006 }}</ref> A densidade de Mercurio pódese usar para deducir detalles da súa estrutura interna. Aínda que a alta densidade da Terra é debida en gran medida á compresión gravitatoria, especialmente no [[Núcleo (xeoloxía)|núcleo planetario]], Mercurio é moito máis pequeno e as súas rexións interiores non están tan comprimidas. Polo tanto, para que teña unha densidade tan alta, o seu núcleo debe ser grande e rico en [[ferro]].<ref>{{cite journal |title=On the Internal Structures of Mercury and Venus |last=Lyttleton |first=Raymond A. |author-link=Raymond Lyttleton |journal=Astrophysics and Space Science |volume=5 |issue=1 |pages=18–35 |year=1969 |doi=10.1007/BF00653933 |bibcode=1969Ap&SS...5...18L }}</ref> O raio do núcleo de Mercurio estímase en {{convert|2020|±|30|km|mi|abbr=on}}, baseándose en modelos terrestres restrinxidos para ser coherentes co valor do factor do momento de inercia<ref name="Margot2012">{{cite journal |last1=Margot |first1=Jean-Luc |last2=Peale |first2=Stanton J. |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Hauck |first4=Steven A. |last5=Ghigo |first5=Frank D. |last6=Jurgens |first6=Raymond F. |last7=Yseboodt |first7=Marie |last8=Giorgini |first8=Jon D. |last9=Padovan |first9=Sebastiano|last10=Campbell|first10=Donald B. |title=Mercury's moment of inertia from spin and gravity data |journal=Journal of Geophysical Research: Planets |volume=117 |issue=E12 |year=2012 |pages=n/a |issn=0148-0227 |doi=10.1029/2012JE004161 |bibcode=2012JGRE..117.0L09M }}</ref><ref name="Hauck_etal_2013">{{cite journal |last1=Hauck |first1=Steven A. |last2=Margot |first2=Jean-Luc |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Phillips |first4=Roger J. |last5=Johnson |first5=Catherine L. |last6=Lemoine |first6=Frank G. |last7=Mazarico |first7=Erwan |last8=McCoy |first8=Timothy J. |last9=Padovan |first9=Sebastiano |last10=Peale |first10=Stanton J. |last11=Perry |first11=Mark E. |last12=Smith |first12=David E. |last13=Zuber |first13=Maria T. |title=The curious case of Mercury's internal structure|journal=Journal of Geophysical Research: Planets |year=2013 |volume=118 |issue=6 |pages=1204–1220 |doi=10.1002/jgre.20091|bibcode=2013JGRE..118.1204H }}</ref> Polo tanto, o núcleo de Mercurio ocupa preto do 57% do seu volume; para a Terra esta proporción é do 17%. Unha investigación publicada en 2007 suxire que Mercurio ten un núcleo fundido.<ref name="cornell">{{cite news |first=Lauren |last=Gold |title=Mercury has molten core, Cornell researcher shows |data= 3 de maio de 2007 |work=Chronicle |publisher=Cornell University |url=https://news.cornell.edu/stories/2007/05/cu-astronomer-finds-mercury-has-molten-core |data-acceso=1 de agosto do 2022}}</ref><ref name="nrao">{{cite news |last=Finley |first=Dave |data= 3 de maio de 2007 |title=Mercury's Core Molten, Radar Study Shows |publisher=National Radio Astronomy Observatory |url=http://www.nrao.edu/pr/2007/mercury/ |data-acceso=1 de agosto do 2022 }}</ref> Rodeando o núcleo hai uns {{convert|500|-|700|km|mi|abbr=on}} de [[manto]] composto por silicatos.<ref name="Spohn2001">{{cite journal |last1=Spohn |first1=Tilman |last2=Sohl |first2=Frank |last3=Wieczerkowski |first3=Karin |last4=Conzelmann |first4=Vera |title=The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo |journal=Planetary and Space Science |volume=49 |issue=14–15 |pages=1561–1570 |doi=10.1016/S0032-0633(01)00093-9 |bibcode=2001P&SS...49.1561S |year=2001 }}</ref><ref>{{cite book | last=Gallant | first=Roy A. | title=The National Geographic Picture Atlas of Our Universe | publisher=National Geographic Society | date=1986 | edition=2nd | isbn=9780870446443 }}</ref> Segundo os datos da misión {{nowrap|''Mariner 10''}} e da observación terrestre, estímase que a [[codia (xeoloxía)|codia]] de Mercurio é de {{convert|35|km|mi|abbr=on}} de groso.<ref name="Padovan2015">{{cite journal |doi=10.1002/2014GL062487 |title=Thickness of the crust of Mercury from geoid-to-topography ratios |journal=Geophysical Research Letters |volume=42 |issue=4 |pages=1029 |year=2015 |last1=Padovan |first1=Sebastiano |last2=Wieczorek |first2=Mark A. |last3=Margot |first3=Jean-Luc |last4=Tosi |first4=Nicola |last5=Solomon |first5=Sean C. |bibcode=2015GeoRL..42.1029P |url=http://www.escholarship.org/uc/item/403071pz}}</ref> Non obstante, esta estimacion pode ser unha sobreestimación e a codia podería ter un grosor de {{convert|26|±|11|km|mi|abbr=on}} baseándose no modelo de [[Isostasia#Modelo_de_Airy-Heiskanen|isostasia de Airy]].<ref>{{cite journal | title=A thin, dense crust for Mercury | last=Sori | first=Michael M. | journal=Earth and Planetary Science Letters | volume=489 | pages=92–99 | data=maio de 2018 | doi=10.1016/j.epsl.2018.02.033 | bibcode=2018E&PSL.489...92S }}</ref> Unha característica distintiva da superficie de Mercurio é a presenza de numerosas cristas estreitas, que se estenden ata varios centos de quilómetros de lonxitude. Pénsase que estas formaronse cando o núcleo e o manto de Mercurio arrefriaron e contraíronse nun momento no que a codia xa se [[Solidificación|solidificara]].<ref>{{cite journal |title=Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere |last1=Schenk |first1=Paul M. |last2=Melosh |first2=H. Jay |author-link2=H. Jay Melosh |journal=Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference |volume=1994 |pages=1994LPI....25.1203S |bibcode=1994LPI....25.1203S |data=marzo de 1994 }}</ref><ref>{{cite conference | last1=Watters | first1=T. R. | first2=F. | last2=Nimmo | first3=M. S. | last3=Robinson | title=Chronology of Lobate Scarp Thrust Faults and the Mechanical Structure of Mercury's Lithosphere | conference=Lunar and Planetary Science Conference | page=1886 | year=2004 | bibcode= 2004LPI....35.1886W }}</ref><ref>{{cite journal | journal=Geology | data=novembro de 1998 | volume=26 | issue=11 | pages=991–994 | title=Topography of lobate scarps on Mercury; new constraints on the planet's contraction | first1=Thomas R. | last1=Watters | first2=Mark S. | last2=Robinson | first3=Anthony C. | last3=Cook | doi=10.1130/0091-7613(1998)026<0991:TOLSOM>2.3.CO;2 | bibcode=1998Geo....26..991W }}</ref> O núcleo de Mercurio ten un contido de ferro maior que o de calquera outro planeta importante do Sistema Solar, e propuxéronse varias teorías para explicalo. A teoría máis aceptada é que Mercurio tiña orixinalmente unha relación metal-silicato similar a [[condrita]] dos meteoritos comúns, que se pensa que son típicos da materia rochosa do Sistema Solar, e unha masa aproximadamente 2,25 veces a súa masa actual. <ref name="Benz">{{cita xornal |title=Collisional stripping of Mercury's mantle |lingua=en |last1=Benz |first1=W. |last2=Slattery |first2=W. L. |last3=Cameron |first3=Alastair G. W. |xornal=Zenodo |volume=74 |issue=3 |pages=516–528 |year=1988 |doi=10.1016/0019-1035(88)90118-2 |bibcode=1988Icar...74..516B|url=https://zenodo.org/record/1253898 |data-acceso=2 de agosto do 2022}}</ref> A principios da historia do Sistema Solar, Mercurio puido ser alcanzado por un [[planetesimal]] de aproximadamente 1/6 da masa de Mercurio e varios miles de quilómetros de diámetro.<ref name="Benz" /> O impacto eliminaría gran parte da codia e o manto orixinais, deixando o núcleo atrás como un compoñente relativamente importante.<ref name="Benz" /> Propúxose un proceso similar, coñecido como [[Big Splash|hipótese do impacto xigante]], para explicar a formación da Lúa.<ref name="Benz" /> Alternativamente, Mercurio puido formarse a partir da [[nebulosa protosolar|nebulosa solar]] antes de que a produción de enerxía do Sol se estabilizara. Inicialmente tería o dobre da súa masa actual, pero a medida que a [[protoestrela|protosol]] se contraeu, as temperaturas preto de Mercurio poderían estar entre 2.500 e 3.500&nbsp;K e posiblemente incluso tan altas como 10,000&nbsp;K.<ref name="CameronAGW1">{{cite journal |title=The partial volatilization of Mercury |last=Cameron |first=Alastair G. W. |author-link=Alastair G. W. Cameron |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=285–294 |year=1985 |doi=10.1016/0019-1035(85)90091-0 |bibcode=1985Icar...64..285C}}</ref> Gran parte da rocha superficial de Mercurio podería ter sido vaporizada a tales temperaturas, formando unha atmosfera de "vapor de rocha" que pudo ser arrastrada polo [[vento solar]].<ref name="CameronAGW1" /> == Ambiente xeral == Se un explorador andase pola superficie de Mercurio, vería un mundo semellante ao chan [[Lúa|lunar]]. Os montes ondulados e cubertos de poeira foron erosionados polo constante bombardeo de [[meteorito]]s. Existen escarpas con varios quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A superficie está punteada de [[Cráter (astronomía)|cráteres]]. O explorador notaría que o [[Sol]] parece dúas veces e media maior que dende a [[Terra]]; porén, o ceo está sempre (exceptuando o lugar xusto onde se atope o Sol) negro pois Mercurio practicamente non ten [[atmosfera]] e a que ten non é suficiente para causar a dispersión da luz. Ó ter o ceo negro, se o explorador ollase fixamente para o espazo, vería dúas estrelas brillantes, unha con tonalidade crema, [[Venus]], e a outra azul, a [[Terra]]. == Historia do coñecemento sobre o planeta == Antes da [[Mariner 10]], pouco se coñecía de Mercurio por causa da dificultade de observalo cos telescopios terrestres: na máxima distancia, visto desde a Terra, está apenas a 28º de separación do Sol. Por iso, só se pode ver, durante o día, ben inmediatamente antes de nacer o Sol ou ben inmediatamente despois do solpor. Cando se observa ó amencer ou ó anoitecer, Mercurio está tan baixo no horizonte, que a luz ten que pasar a través do equivalente a 10 veces a capa da atmosfera terrestre que pasaría se Mercurio estivese directamente por riba de nós. Durante a década de [[1880]], [[Giovanni Schiaparelli]] creou un esquema onde mostraba algunhas estruturas de Mercurio. Concluíu que Mercurio debería estar "preso" ao Sol de modo a acompañar o seu movemento, tal como a Lúa está "presa" á Terra. En [[1962]], os radioastrónomos estudaron as emisións de radio de Mercurio e concluíron que o lado escuro é quente de máis para estar preso, acompañando o movemento. Era de esperar que fose moito máis frío se estivese sempre virado para o lado oposto ó Sol. En [[1965]], [[Pettengill]] e [[Dyce]] estimaron o período de rotación de Mercurio, baseándose en observacións de radar, de 59 +- 5 días. Máis tarde, en [[1971]], [[Goldstein]] mellorou o cálculo do período de rotación para 58,65 +- 0,25 días por medio de observacións do radar. Despois de observacións máis próximas obtidas pola Mariner 10, o período foi estimado en 58,646 +- 0,005 días. == Rotación == A pesar de non estar preso ao Sol, o seu período de rotación está relacionado co período orbital. Mercurio xira unha vez e media por cada órbita. Por causa desta relación de 3:2, un día en Mercurio (desde o nacer do Sol ata ao nacer do Sol do día seguinte) dura 176 días terrestres, conforme se mostra no diagrama seguinte. No pasado distante de Mercurio, o seu período de rotación debe ter sido menor. Os científicos especularon que a rotación debe ter sido de preto de 8 horas, mais ó longo de millóns de anos foi gradualmente retardando por influencia do Sol. Un modelo deste proceso mostra que este retardo levaría 10⁹ anos e debería ter elevado a temperatura interior uns 100 [[kelvin]]. == Mariner 10 == {{Artigo principal|Mariner 10}} Moitos dos descubrimentos científicos sobre Mercurio veñen da sonda espacial [[Mariner 10]] que foi lanzada en [[3 de novembro]] de [[1973]]. Pasou en [[29 de marzo]] de [[1974]] a unha distancia de 705&nbsp;km da superficie do planeta. En [[21 de setembro]] de 1974 pasou por segunda vez o [[16 de marzo]] de [[1975]] pola terceira vez. Durante estas visitas, foron obtidas máis de 2.700 fotografías, cubrindo o 45% da superficie de Mercurio. Ata ese momento, os científicos non sospeitaban que Mercurio tiña un campo magnético. Pensaban que, por ser pequeno, o seu núcleo solidificárase hai moito tempo. A presenza dun campo magnético indica que o planeta ten un núcleo de ferro que está polo menos parcialmente fundido. Os campos magnéticos son xerados pola rotación dun núcleo condutivo fundido e este efecto é coñecido como efecto de dinamo. A Mariner 10 mostrou que Mercurio ten un campo magnético que é un 1% máis forte que o da [[Terra]]. Este campo magnético está inclinado 7 graos en relación ao eixo de rotación de Mercurio e produce unha magnetosfera á volta do planeta. A orixe do campo magnético é descoñecida. Pode ser producido polo núcleo de ferro parcialmente líquido no interior do planeta. Outra orixe do campo pode ser a magnetización residual das rochas férreas que foron magnetizadas cando o planeta tiña un campo magnético forte, durante a súa xuventude. Cando o planeta se solidificou, a magnetización residual permaneceu. == Densidade == Xa antes da Mariner 10, sabíase que Mercurio tiña unha alta densidade. A súa densidade é de 5,44 g/cm³ e é comparable á densidade da Terra, de 5,52g/cm³. Nun estado non comprimido a densidade de Mercurio é 5,5 g/cm³ en tanto a da Terra é apenas de 4,0 g/cm³. Esta alta densidade indica que o planeta está constituído por 60 a 70 por cento en peso de metal e 30 por cento en peso de silicatos. Isto dá un núcleo cun raio de 75% do raio do planeta e un volume do núcleo de 42% do volume do planeta. == Características da superficie == As fotografías obtidas pola Mariner 10 mostran un mundo que parece a lúa. Está cribado de cráteres, contén cuncas de aneis e moitas correntes de lava. Os cráteres varían en tamaño desde os 100 metros (a resolución de imaxe máis pequena que se consegue obter pola Mariner 10) ata 1.300 quilómetros e están en varios estados de conservación. Algúns son recentes con arestas vivas e raios brillantes. Outros están altamente degradados, con arestas que foron suavizadas polo bombardeo de meteoritos. O maior cráter en Mercurio é a bacia ''Caloris Planitia''. Unha bacia foi definida por Hartmann e Kuiper (1962) como unha "depresión circular larga con aneis concéntricos distintos e liñas radiais". Outros consideran calquera cráter con máis de 200&nbsp;km como unha bacia. A bacia Caloris ten 1.300 quilómetros de diámetro, e probabelmente foi causada por un proxectil cunha dimensión de máis de 100&nbsp;km. O impacto produciu unha elevación con aneis concéntricos con tres quilómetros de altura e expeleu materia polo planeta ata unha distancia de 600 a 800 quilómetros. (Outro bo exemplo dunha bacia con aneis concéntricos é a rexión Vallalla en [[Calisto (lúa)|Calisto]], unha lúa de Xúpiter). As ondas sísmicas producidas polo impacto en Caloris concentráronse no outro lado do planeta e provocaron unha zona de terreo caótico. Despois do impacto, o cráter foi parcialmente cheo con lava. Mercurio está cheo de grandes peñascos ou escarpas que aparentemente se formaron cando Mercurio arrefeceu e sufriu unha compresión dalgúns quilómetros. Esta compresión produciu unha crista engurrada con escarpas de quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A maior parte da superficie de Mercurio está cuberta de planicies. Moitas delas son antigas e cribadas de cráteres, mais algunhas das planicies teñen menos cráteres. Os científicos clasificaron estas planicies como planicies intercráteres e planicies suaves. As planicies intercráteres están menos saturadas de cráteres que teñen menos de 15&nbsp;km de diámetro. Estas planicies probabelmente foron formadas cando as correntes de lava cubriron os terreos máis antigos. As planicies suaves son recentes con poucos cráteres. Existen planicies suaves ó redor da cunca Caloris. Nalgunhas áreas poden ser vistas pequenas porcións de lava a encher os cráteres. == Formación do planeta == A historia da formación de Mercurio é semellante á da [[Terra]]. Hai preto de 4.500 millóns de anos formáronse os planetas. Esta foi unha época de bombardeo intenso sobre os planetas, que eran alcanzados pola materia e fragmentos da nebulosa da que se formaron. Logo no inicio desta formación, Mercurio probabelmente ficou cun núcleo metálico denso e unha cortiza de [[silicato]]s. Despois do intenso período de bombardeo, correntes de lava percorreran o planeta e cubriron a cortiza máis antiga. Nesa época, moitos dos fragmentos desapareceron e Mercurio entrou nun período de bombardeo máis lixeiro. Durante este período formáronse as planicies intercráteres. Entón Mercurio arrefeceu. O núcleo contraeuse, o que á súa vez quebrou a cortiza e produciu as escarpas. Durante a terceira etapa, a lava correu polas rexións máis baixas, producindo as áreas máis chas. Durante a cuarta etapa, os bombardeos de micrometeoritos crearon unha superficie de poeira que é coñecida por [[regolito]]. Algúns meteoritos pouco maiores chegaron á superficie e produciron os cráteres de raios luminosos. Alén de colisións ocasionais de meteoritos, a superficie de Mercurio xa non está activa e permanece no mesmo estado de hai millóns de anos. == Mercurio, a teoría da gravitación universal e a teoría da relatividade xeral == Mercurio ten sido un planeta que permitiu probar os límites da [[Lei da gravitación universal|Lei da Gravitación Universal]] de [[Isaac Newton|Newton]], contribuíndo a afianzar a [[Relatividade xeral|Teoría da Relatividade Xeral]] de [[Albert Einstein|Einstein]]. Dende o descubrimento da anomalía do seu movemento de [[Translación (movemento)|translación]] en relación co calculado segundo as [[leis de Kepler]] e a TGU, segundo remarcou [[Urbain Le Verrier|Le Verrier]] en [[1859]],<ref>{{Cita web|título=How to break a theory|url=https://www.symmetrymagazine.org/article/how-to-break-a-theory|páxina-web=symmetry magazine|data-acceso=2022-03-29|lingua=en|nome=Sarah|apelidos=Charley}}</ref> non se deu explicación a tal desviación ata a aplicación da TRX en [[1917]]. == Notas == {{reflist |group=lower-alpha |refs= {{efn |name=rotation/revolution | En astronomía, as palabras "rotación" e "revolución" teñen significados diferentes. "Rotación" é o xiro dun corpo ao redor dun eixo que pasa polo corpo, como en "A Terra xira unha vez ao día". "Revolución" é o movemento ao redor dun centro externo ao corpo, normalmente en órbita, como en "A Terra tarda un ano por cada revolución ao redor do Sol". Os verbos "rotar" e "revolucionar" significan facer unha rotación e unha revolución, respectivamente. }} {{efn |name=dwarf planet | [[Plutón]] foi considerado un [[planeta]] desde o seu descubrimento en 1930 ata 2006, pero despois foi reclasificado como [[planeta anano]]. A excentricidade orbital de Plutón é maior que a de Mercurio. Plutón tamén é máis pequeno que Mercurio, pero pensouse que era máis grande ata 1976. }} }} {{clear}} ;Referencias {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * ''Earth Sciences, an Introduction to Physical Geology'', d'Edward J. Tarbuck i Frederick K. Lutgens. Prentice Hall ([[1999]]). * "Ice on Mercury". ''El Universo, Enciclopedia de la Astronomía y el Espacio'' ("The Universe, Encyclopedia of Astronomy and the Space"), Editorial [[Planeta DeAgostini]], páx. 141-145. Volum 5. (''Acta Astronautica'', Aug 2003, Vol. 53, Issue 4-10, p375, 11p; (AN 11471527). === Outros artigos === * [[Tránsito de Mercurio]] {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mercurio]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] 8mebvxikx8gqa8urjq5ed0pjova4kf9 6148647 6148358 2022-08-02T16:46:42Z Alfonso Márquez 1987 /* Estrutura interna */ texto traducido desde a wiki .[[en:Mercury_(planet)#Internal structure]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura científica}} {{Outros homónimos|Mercurio}} {{Mercurio info}} '''Mercurio''' é o planeta máis pequeno do [[Sistema Solar|sistema solar]]<ref name=Alejandra>{{Cita web|url=https://www.konradlorenz.edu.co/blog/albert-einstein-y-la-orbita-de-mercurio/ |título=Albert Einstein y la Órbita de Mercurio |páxina-web=konradlorenz.edu.co|data-acceso=29 de xullo do 2022 |autor=Alejandra Torres |editor=Konrad Lorenz Fundación Universitaria }}</ref> e o máis próximo ao [[Sol]]. O igual que [[Venus]], Mercurio orbita o Sol dentro da [[Translación da Terra|órbita terrestre]] como un [[Planeta inferior e planeta superior|planeta inferior]], e a súa distancia aparente o Sol visto desde a Terra nunca supera os 28°. Esta proximidade ao Sol fai que o planeta só poida verse preto do horizonte occidental [[Ocaso|despois da posta de sol]] ou do horizonte oriental [[Orto|antes da saída do sol]], normalmente no [[crepúsculo]]. Neste momento, pode aparecer como un obxecto brillante parecido a unha estrela, pero é máis difícil de observar que Venus. Desde a Terra, o planeta mostra telescópicamente a gama completa de [[fase planetaria|fases]], similar á de Venus e a [[Lúa]], que se repite durante o seu [[Período orbital|período sinódico]] que é de aproximadamente 116 días (115.88 días).<ref name=astronomo>{{Cita web|url=http://www.astronomos.org/mercurio/ |título=Mercurio |data-acceso=30 de xullo do 2022 |autor=astronomos.org}}</ref> Mercurio xira dun xeito único no Sistema Solar. Atópase [[bloqueo de marea|situado lateralmente]] co Sol nunha [[resonancia orbital|resonancia orbital]] de 3:2,<ref>{{cite book |title=Uranus, Neptune, Pluto, and the Outer Solar System |first1=Linda T. |last1=Elkins-Tanton |author-link1=Lindy Elkins-Tanton |publisher=Infobase Publishing |year=2006 |isbn=978-1-4381-0729-5 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC}} [https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC&pg=PA51 Extract of page 51]</ref> é dicir, que en relación ás [[Estrela fixa|estrelas fixas]], xira sobre o seu eixe exactamente tres veces por cada dúas revolucións que fai arredor do Sol.{{efn|name=rotation/revolution}}<ref name=orbit>{{cite web |title=Animated clip of orbit and rotation of Mercury |url=http://sciencenetlinks.com/interactives/messenger/or/OrbitRotation.html |publisher=Sciencenetlinks.com}}</ref> Visto desde o Sol, nun [[sistema de referencia|marco de referencia]] que xira co movemento orbital, parece xirar só unha vez cada dous anos de Mercurio. Por tanto, un observador en Mercurio vería só un día cada dous anos mercurianos. A súa órbita arredor do Sol é de 87,97 [[Día|días terrestres]], a máis curta de todos os planetas do Sol.<ref name=Astrono-Tuya>{{Cita web|url=https://astrono-tuya.es/mercurio/como-es-la-orbita-de-mercurio/ |título=¿como es la orbita de mercurio? |editor=Astrono-Tuya |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> O seu diámetro é un 60% menor que o da [[Terra]] e só un 40% maior que o da [[Lúa]]. É ata menor que [[Ganímedes (lúa)|Ganimedes]], unha das lúas de [[Xúpiter]], ou que [[Titán (lúa)|Titán]], unha lúa de [[Saturno]]. O eixe de Mercurio ten a [[Oblicuidade da eclíptica|inclinación do eixo]] máis pequena de calquera dos planetas do Sistema Solar (uns {{frac|30}} graos). A súa [[excentricidade orbital]] é a máis grande de todos os planetas coñecidos do Sistema Solar;{{efn|name=dwarf planet}} no [[perihelio]], a distancia de Mercurio ao Sol é só uns dous terzos (ou 66%) da súa distancia no [[afelio]]. A superficie de Mercurio aparece con grandes cráteres e ten unha aparencia similar á da [[Lúa]], o que indica que estivo xeoloxicamente inactivo durante miles de millóns de anos. Ao non ter case ningunha atmosfera que reteña a calor, ten temperaturas superficiais que varían diariamente máis que en calquera outro planeta do Sistema Solar, oscilando entre {{convert|100|K}} pola noite e {{convert|700|K|C F}} durante o día nas rexións ecuatoriais.<ref name=":0">{{cite book |last=Prockter |first=Louise |title=Ice in the Solar System |publisher=Johns Hopkins APL Technical Digest |volume=26 |issue=2 |date=2005 |url=https://www.jhuapl.edu/content/techdigest/pdf/V26-N02/26-02-Prockter.pdf |data-acceso= 30 de xullo do 2022 }}</ref> As rexións polares están constantemente por debaixo de {{convert|180|K}}. O planeta non ten [[Satélite natural|satélites naturais]] coñecidos. Mercurio é un mundo inhóspito para os humanos, no que se acadan altas e tamén baixas temperaturas, debido á proximidade do Sol e a que por efecto da [[marea solar]] a través do tempo, ten unha duración de día parella á do ano ([[Período orbital|período]] de revolución arredor do seu propio eixe en relación ó período de revolución arredor do Sol), e polo tanto, cando unha parte do planeta entra na súa propia sombra, emite moita calor. É un mundo morto tamén xeoloxicamente, pois ten un tamaño reducido como planeta (é dicir, gran superficie pola que puido saír ó exterior a enerxía interna debida á aglutinación de materiais no centro planetario, deixando tal fuga enerxética de ter relevancia xeolóxica hai tempo e polo tanto, deixando de ter enerxía para os movementos da superficie), sendo a influencia solar sobre o planeta a maior con diferenza de todo o sistema solar. '''Mercurio''' foi bautizado polos [[Imperio Romano|romanos]] en honor ó [[Mercurio (deus)|mensaxeiro dos deuses]],<ref name=Astrono-Tuya/> de ás nos pés, porque parecía moverse máis axiña do que calquera outro planeta. Ao ser un planeta con [[órbita]] máis pequena cá da Terra, Mercurio pasa de xeito periódico entre esta e o Sol, fenómeno ó que se lle chama [[tránsito de Mercurio]] se nese momento ambos planetas e o Sol están aliñados. Dito fenómeno prodúcese unhas 13 veces cada século, téndose producido un o [[11 de novembro]] de [[2019]].<ref>{{Cita web|título=Mercury Transit 2019 - PROBA2 Science Center|url=https://proba2.sidc.be/mercurytransit2019|páxina-web=proba2.sidc.be|data-acceso=2019-11-11}}</ref> Dúas naves espaciais visitaron Mercurio: a ''{{nowrap|[[Mariner 10]]}}'' que o orbitou en 1974 e 1975; e a ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', lanzada en 2004, orbitaba Mercurio máis de 4.000 veces en catro anos antes de esgotar o seu combustible e chocar contra a superficie do planeta o 30 de abril de 2015.<ref>{{cite web |url=http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id%3D284 |title=NASA Completes MESSENGER Mission with Expected Impact on Mercury's Surface |access-date=April 30, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503002503/http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id=284 |archive-date= 3 de maio de 2015}}</ref><ref name="EclipseReboost">{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2014/10100759-from-mercury-orbit-messenger.html |title=From Mercury orbit, MESSENGER watches a lunar eclipse |publisher=Planetary Society |data= 10 de outubro de 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref><ref name="Pressurant2015">{{cite web |url=http://www.astronomy.com/news/2014/12/innovative-use-of-pressurant-extends-messengers-mercury-mission |title=Innovative use of pressurant extends MESSENGER's Mercury mission |publisher=Astronomy.com |date=December 29, 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref> Está previsto que a nave espacial ''[[Misión BepiColombo|BepiColombo]]'' chegue a Mercurio en 2025.<ref>{{Cita web|título=Meeting Mercury|url=https://www.esa.int/ESA_Multimedia/Videos/2021/10/Meeting_Mercury|páxina-web=www.esa.int|data-acceso=2021-10-05|lingua=en}}</ref> == Nomenclatura == Os antigos coñecían a Mercurio por diferentes nomes dependendo de se era unha estrela da noite ou unha estrela da mañá. Cara ao [[-350|350 a.C.]], os [[Grecia antiga|antigos gregos]] decatáronse de que as dúas estrelas eran unha.<ref name="Dunne"/> Coñecían o planeta como Στίλβων ''Stilbōn'', que significa "brillar", e Ἑρμής ''[[Hermes|Hermēs]]'', polo seu movemento fugaz,<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sti/lbwn name of the planet Mercury]</ref> un nome que se conserva no [[lingua grega|grego]] moderno (Ερμής ''Ermis'').<ref>{{cite web |url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |title=Greek Names of the Planets |data-acceso=30 de xullo do 2022 |cita=''Ermis'' é o nome grego do planeta Mercurio, que é o planeta máis próximo ao Sol. Leva o nome do deus grego do comercio, Ermis ou Hermes, que tamén era o mensaxeiro dos deuses gregos antigos. |data=25 de abril de 2010}} See also the [[:el:Ερμής (πλανήτης)|Greek article about the planet]].</ref> Os romanos puxeron o nome do planeta en honor ao deus mensaxeiro romano de pés rápidos, [[Mercurio (deus)|Mercurio]] (latín ''Mercurius''), que equipararon co grego Hermes, porque se move polo ceo máis rápido que calquera outro planeta.<ref name="Dunne">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch1.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter One |url=https://history.nasa.gov/SP-424/}}</ref><ref>{{cite book |first=Eugène Michel |last=Antoniadi |others=Translated from French by Moore, Patrick |date=1974 |title=The Planet Mercury |publisher=Keith Reid Ltd |location=Shaldon, Devon |pages=9–11 |isbn=978-0-904094-02-2}}</ref> O [[Símbolos astronómicos|símbolo astronómico]] de Mercurio é unha versión estilizada do [[caduceo]] de Hermes; no século XVI engadiuselle unha cruz cristiá: [[file:Mercury symbol (fixed width).svg|16px|☿]].<ref>{{cite book |title=Astronomy: A Textbook |first=John Charles |last=Duncan |date=1946 |publisher=Harper & Brothers |page=125 |cita=O símbolo de Mercurio representa o Caduceo, unha variña con dúas serpes enroscadas ao seu redor, que foi levada polo mensaxeiro dos deuses..}}</ref><ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC | cita = Agora é posible rastrexar os símbolos medievais de polo menos catro dos cinco planetas ata formas que aparecen nalgúns dos últimos horóscopos papiros ([ [[Oxyrhynchus Papyri|P.Oxy.]] ] 4272, 4274, 4275 [.. .]). O de Mercurio é un caduceo estilizado.}}</ref> == Características físicas == [[Ficheiro:Terrestrial Planets Size Comp True Color.png|miniatura|upright|Mercurio (primeiro pola esquerda) a escala xunto cos outros corpos [[Obxectos do sistema solar por tamaño|máis grandes]] e [[Lista de obxectos do Sistema Solar en equilibrio hidrostático|redondeados]] do [[Sistema Solar#Sistema solar interior|Sistema Solar Interior]], os catro planetas terrestres, así como a [[Lúa]] e [[Ceres (planeta anano)|Ceres]] (primeiro pola dereita).]] Mercurio é un dos catro [[planeta terrestre|planetas terrestres]] do [[Sistema Solar]], e é un corpo rochoso como a Terra. É o planeta máis pequeno do Sistema Solar, cun [[Raio (xeometría)|raio]] ecuatorial de 2439,7 km.<ref name="fact">{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/mercuryfact.html |título=Mercury Fact Sheet |data=23 de decembro de 2021 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> Mercurio tamén é [[Lista de obxectos do Sistema Solar por tamaño|máis pequeno]], aínda que máis masivo, que os [[satélite natural|satélites naturais]] [[Lista de satélites naturais|máis grandes]] do Sistema Solar, [[Ganímedes (lúa)|Ganímedes]] e [[Titán (lúa)|Titán]]. Mercurio está formado por aproximadamente un 70% de material metálico e un 30% de material de silicato.<ref name="strom">{{cita libro |first1=Robert G. |last1=Strom |last2=Sprague |first2=Ann L. |date=2003 |title=Exploring Mercury: the iron planet |publisher=Springer |isbn=978-1-85233-731-5 |url=https://archive.org/details/exploringmercury00stro |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> === Estrutura interna === [[Ficheiro:Mercury with magnetic field.svg|esquerda|miniatura|upright|Estrutura interna e campo magnético de Mercurio]] Mercurio pode que teña unha codia e un manto sólido de [[silicato]] que recubran unha capa exterior sólida de sulfuro de ferro, unha capa máis profunda de núcleo líquido e un núcleo interno sólido.<ref>{{cite web |url=https://www.nasa.gov/mission_pages/messenger/media/PressConf20120321.html |title=MESSENGER Provides New Look at Mercury's Surprising Core and Landscape Curiosities |publisher=NASA |editor-first=Tricia |editor-last=Talbert |data= 21 de marzo de 2012 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://news.agu.org/press-release/scientists-find-evidence-mercury-has-a-solid-inner-core/ |title=Scientists find evidence Mercury has a solid inner core |website=AGU Newsroom |language=en-US |data-acceso=31 de xullo do 2022 }}</ref> A [[densidade]] do planeta é a segunda máis alta do Sistema Solar con 5,427&nbsp;g/cm³, só un pouco menos que a densidade terrestre de 5.515&nbsp;g/cm³.<ref name="fact" /> Se se desconta o efecto da [[compresión gravitacional]] de ambos planetas, os materiais dos que está feito Mercurio serían máis densos que os da Terra, cunha densidade sen comprimir de 5,3&nbsp;g/cm³ fronte ao da Terra 4.4&nbsp;g/cm³.<ref>{{cite web |data= 8 de maio de 2003 |url=https://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |title=Mercury |publisher=US Geological Survey |data-acceso=31 de xullo do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060929091534/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |data-arquivo= 29 de setembro de 2006 }}</ref> A densidade de Mercurio pódese usar para deducir detalles da súa estrutura interna. Aínda que a alta densidade da Terra é debida en gran medida á compresión gravitatoria, especialmente no [[Núcleo (xeoloxía)|núcleo planetario]], Mercurio é moito máis pequeno e as súas rexións interiores non están tan comprimidas. Polo tanto, para que teña unha densidade tan alta, o seu núcleo debe ser grande e rico en [[ferro]].<ref>{{cite journal |title=On the Internal Structures of Mercury and Venus |last=Lyttleton |first=Raymond A. |author-link=Raymond Lyttleton |journal=Astrophysics and Space Science |volume=5 |issue=1 |pages=18–35 |year=1969 |doi=10.1007/BF00653933 |bibcode=1969Ap&SS...5...18L }}</ref> O raio do núcleo de Mercurio estímase en {{convert|2020|±|30|km|mi|abbr=on}}, baseándose en modelos terrestres restrinxidos para ser coherentes co valor do factor do momento de inercia<ref name="Margot2012">{{cite journal |last1=Margot |first1=Jean-Luc |last2=Peale |first2=Stanton J. |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Hauck |first4=Steven A. |last5=Ghigo |first5=Frank D. |last6=Jurgens |first6=Raymond F. |last7=Yseboodt |first7=Marie |last8=Giorgini |first8=Jon D. |last9=Padovan |first9=Sebastiano|last10=Campbell|first10=Donald B. |title=Mercury's moment of inertia from spin and gravity data |journal=Journal of Geophysical Research: Planets |volume=117 |issue=E12 |year=2012 |pages=n/a |issn=0148-0227 |doi=10.1029/2012JE004161 |bibcode=2012JGRE..117.0L09M }}</ref><ref name="Hauck_etal_2013">{{cite journal |last1=Hauck |first1=Steven A. |last2=Margot |first2=Jean-Luc |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Phillips |first4=Roger J. |last5=Johnson |first5=Catherine L. |last6=Lemoine |first6=Frank G. |last7=Mazarico |first7=Erwan |last8=McCoy |first8=Timothy J. |last9=Padovan |first9=Sebastiano |last10=Peale |first10=Stanton J. |last11=Perry |first11=Mark E. |last12=Smith |first12=David E. |last13=Zuber |first13=Maria T. |title=The curious case of Mercury's internal structure|journal=Journal of Geophysical Research: Planets |year=2013 |volume=118 |issue=6 |pages=1204–1220 |doi=10.1002/jgre.20091|bibcode=2013JGRE..118.1204H }}</ref> Polo tanto, o núcleo de Mercurio ocupa preto do 57% do seu volume; para a Terra esta proporción é do 17%. Unha investigación publicada en 2007 suxire que Mercurio ten un núcleo fundido.<ref name="cornell">{{cite news |first=Lauren |last=Gold |title=Mercury has molten core, Cornell researcher shows |data= 3 de maio de 2007 |work=Chronicle |publisher=Cornell University |url=https://news.cornell.edu/stories/2007/05/cu-astronomer-finds-mercury-has-molten-core |data-acceso=1 de agosto do 2022}}</ref><ref name="nrao">{{cite news |last=Finley |first=Dave |data= 3 de maio de 2007 |title=Mercury's Core Molten, Radar Study Shows |publisher=National Radio Astronomy Observatory |url=http://www.nrao.edu/pr/2007/mercury/ |data-acceso=1 de agosto do 2022 }}</ref> Rodeando o núcleo hai uns {{convert|500|-|700|km|mi|abbr=on}} de [[manto]] composto por silicatos.<ref name="Spohn2001">{{cite journal |last1=Spohn |first1=Tilman |last2=Sohl |first2=Frank |last3=Wieczerkowski |first3=Karin |last4=Conzelmann |first4=Vera |title=The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo |journal=Planetary and Space Science |volume=49 |issue=14–15 |pages=1561–1570 |doi=10.1016/S0032-0633(01)00093-9 |bibcode=2001P&SS...49.1561S |year=2001 }}</ref><ref>{{cite book | last=Gallant | first=Roy A. | title=The National Geographic Picture Atlas of Our Universe | publisher=National Geographic Society | date=1986 | edition=2nd | isbn=9780870446443 }}</ref> Segundo os datos da misión {{nowrap|''Mariner 10''}} e da observación terrestre, estímase que a [[codia (xeoloxía)|codia]] de Mercurio é de {{convert|35|km|mi|abbr=on}} de groso.<ref name="Padovan2015">{{cite journal |doi=10.1002/2014GL062487 |title=Thickness of the crust of Mercury from geoid-to-topography ratios |journal=Geophysical Research Letters |volume=42 |issue=4 |pages=1029 |year=2015 |last1=Padovan |first1=Sebastiano |last2=Wieczorek |first2=Mark A. |last3=Margot |first3=Jean-Luc |last4=Tosi |first4=Nicola |last5=Solomon |first5=Sean C. |bibcode=2015GeoRL..42.1029P |url=http://www.escholarship.org/uc/item/403071pz}}</ref> Non obstante, esta estimacion pode ser unha sobreestimación e a codia podería ter un grosor de {{convert|26|±|11|km|mi|abbr=on}} baseándose no modelo de [[Isostasia#Modelo_de_Airy-Heiskanen|isostasia de Airy]].<ref>{{cite journal | title=A thin, dense crust for Mercury | last=Sori | first=Michael M. | journal=Earth and Planetary Science Letters | volume=489 | pages=92–99 | data=maio de 2018 | doi=10.1016/j.epsl.2018.02.033 | bibcode=2018E&PSL.489...92S }}</ref> Unha característica distintiva da superficie de Mercurio é a presenza de numerosas cristas estreitas, que se estenden ata varios centos de quilómetros de lonxitude. Pénsase que estas formaronse cando o núcleo e o manto de Mercurio arrefriaron e contraíronse nun momento no que a codia xa se [[Solidificación|solidificara]].<ref>{{cite journal |title=Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere |last1=Schenk |first1=Paul M. |last2=Melosh |first2=H. Jay |author-link2=H. Jay Melosh |journal=Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference |volume=1994 |pages=1994LPI....25.1203S |bibcode=1994LPI....25.1203S |data=marzo de 1994 }}</ref><ref>{{cite conference | last1=Watters | first1=T. R. | first2=F. | last2=Nimmo | first3=M. S. | last3=Robinson | title=Chronology of Lobate Scarp Thrust Faults and the Mechanical Structure of Mercury's Lithosphere | conference=Lunar and Planetary Science Conference | page=1886 | year=2004 | bibcode= 2004LPI....35.1886W }}</ref><ref>{{cite journal | journal=Geology | data=novembro de 1998 | volume=26 | issue=11 | pages=991–994 | title=Topography of lobate scarps on Mercury; new constraints on the planet's contraction | first1=Thomas R. | last1=Watters | first2=Mark S. | last2=Robinson | first3=Anthony C. | last3=Cook | doi=10.1130/0091-7613(1998)026<0991:TOLSOM>2.3.CO;2 | bibcode=1998Geo....26..991W }}</ref> O núcleo de Mercurio ten un contido de ferro maior que o de calquera outro planeta importante do Sistema Solar, e propuxéronse varias teorías para explicalo. A teoría máis aceptada é que Mercurio tiña orixinalmente unha relación metal-silicato similar a [[condrita]] dos meteoritos comúns, que se pensa que son típicos da materia rochosa do Sistema Solar, e unha masa aproximadamente 2,25 veces a súa masa actual. <ref name="Benz">{{cita xornal |title=Collisional stripping of Mercury's mantle |lingua=en |last1=Benz |first1=W. |last2=Slattery |first2=W. L. |last3=Cameron |first3=Alastair G. W. |xornal=Zenodo |volume=74 |issue=3 |pages=516–528 |year=1988 |doi=10.1016/0019-1035(88)90118-2 |bibcode=1988Icar...74..516B|url=https://zenodo.org/record/1253898 |data-acceso=2 de agosto do 2022}}</ref> A principios da historia do Sistema Solar, Mercurio puido ser alcanzado por un [[planetesimal]] de aproximadamente 1/6 da masa de Mercurio e varios miles de quilómetros de diámetro.<ref name="Benz" /> O impacto eliminaría gran parte da codia e o manto orixinais, deixando o núcleo atrás como un compoñente relativamente importante.<ref name="Benz" /> Propúxose un proceso similar, coñecido como [[Big Splash|hipótese do impacto xigante]], para explicar a formación da Lúa.<ref name="Benz" /> Alternativamente, Mercurio puido formarse a partir da [[nebulosa protosolar|nebulosa solar]] antes de que a produción de enerxía do Sol se estabilizara. Inicialmente tería o dobre da súa masa actual, pero a medida que a [[protoestrela|protosol]] se contraeu, as temperaturas preto de Mercurio poderían estar entre 2.500 e 3.500&nbsp;K e posiblemente incluso tan altas como 10,000&nbsp;K.<ref name="CameronAGW1">{{cite journal |title=The partial volatilization of Mercury |last=Cameron |first=Alastair G. W. |author-link=Alastair G. W. Cameron |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=285–294 |year=1985 |doi=10.1016/0019-1035(85)90091-0 |bibcode=1985Icar...64..285C}}</ref> Gran parte da rocha superficial de Mercurio podería ter sido vaporizada a tales temperaturas, formando unha atmosfera de "vapor de rocha" que pudo ser arrastrada polo [[vento solar]].<ref name="CameronAGW1" /> Unha terceira hipótese propón que a [[Formación e evolución do Sistema Solar#Nebulosa solar|nebulosa solar]] causou [[arrastre (física)|arrastre]] nas partículas a partir das cales Mercurio estaba en [[Acreción (astrofísica)|acreción]], o que significaba que as partículas máis lixeiras se perderon a partir do material acumulado e non acumulado por Mercurio.<ref>{{cite journal |title=Iron/silicate fractionation and the origin of Mercury |last=Weidenschilling |first=Stuart J. |journal=Icarus |volume=35 |issue=1 |pages=99–111 |year=1987 |doi=10.1016/0019-1035(78)90064-7 |bibcode=1978Icar...35...99W}}</ref> Cada hipótese #predicir unha composición da superficie diferente, e houbo dúas misións espaciais que realizaron observacións. ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', que finalizou en 2015, atopou niveis de potasio e xofre na superficie superiores aos esperados, o que suxire que a hipótese do impacto xigante e a vaporización da cortiza e o manto non se produciron porque o potasio e o xofre serían expulsados pola calor extrema destes eventos.<ref name="csmon20110929">{{cite news |url=https://www.csmonitor.com/Science/2011/0929/Messenger-s-message-from-Mercury-Time-to-rewrite-the-textbooks |title=Messenger's message from Mercury: Time to rewrite the textbooks |work=The Christian Science Monitor |first=Mark |last=Sappenfield |data= 29 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022}}</ref> A ''[[misión BepiColombo]]'', que chegará a Mercurio en 2025, fará observacións para comprobar estas hipóteses.<ref name="ESA-Bepi">{{cite web |url=http://sci.esa.int/bepicolombo/ |title=BepiColombo |series=Science & Technology |publisher=European Space Agency |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> Os achados ata agora parecen favorecer a terceira hipótese; non obstante, é necesaria unha análise máis detallada dos datos.<ref name="intra">{{cite news |url=https://www.chemistryworld.com/news/messenger-sheds-light-on-mercurys-formation/3002463.article |title=Messenger sheds light on Mercury's formation |work=Chemistry World |first=Jon |last=Cartwright |data= 30 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> == Ambiente xeral == Se un explorador andase pola superficie de Mercurio, vería un mundo semellante ao chan [[Lúa|lunar]]. Os montes ondulados e cubertos de poeira foron erosionados polo constante bombardeo de [[meteorito]]s. Existen escarpas con varios quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A superficie está punteada de [[Cráter (astronomía)|cráteres]]. O explorador notaría que o [[Sol]] parece dúas veces e media maior que dende a [[Terra]]; porén, o ceo está sempre (exceptuando o lugar xusto onde se atope o Sol) negro pois Mercurio practicamente non ten [[atmosfera]] e a que ten non é suficiente para causar a dispersión da luz. Ó ter o ceo negro, se o explorador ollase fixamente para o espazo, vería dúas estrelas brillantes, unha con tonalidade crema, [[Venus]], e a outra azul, a [[Terra]]. == Historia do coñecemento sobre o planeta == Antes da [[Mariner 10]], pouco se coñecía de Mercurio por causa da dificultade de observalo cos telescopios terrestres: na máxima distancia, visto desde a Terra, está apenas a 28º de separación do Sol. Por iso, só se pode ver, durante o día, ben inmediatamente antes de nacer o Sol ou ben inmediatamente despois do solpor. Cando se observa ó amencer ou ó anoitecer, Mercurio está tan baixo no horizonte, que a luz ten que pasar a través do equivalente a 10 veces a capa da atmosfera terrestre que pasaría se Mercurio estivese directamente por riba de nós. Durante a década de [[1880]], [[Giovanni Schiaparelli]] creou un esquema onde mostraba algunhas estruturas de Mercurio. Concluíu que Mercurio debería estar "preso" ao Sol de modo a acompañar o seu movemento, tal como a Lúa está "presa" á Terra. En [[1962]], os radioastrónomos estudaron as emisións de radio de Mercurio e concluíron que o lado escuro é quente de máis para estar preso, acompañando o movemento. Era de esperar que fose moito máis frío se estivese sempre virado para o lado oposto ó Sol. En [[1965]], [[Pettengill]] e [[Dyce]] estimaron o período de rotación de Mercurio, baseándose en observacións de radar, de 59 +- 5 días. Máis tarde, en [[1971]], [[Goldstein]] mellorou o cálculo do período de rotación para 58,65 +- 0,25 días por medio de observacións do radar. Despois de observacións máis próximas obtidas pola Mariner 10, o período foi estimado en 58,646 +- 0,005 días. == Rotación == A pesar de non estar preso ao Sol, o seu período de rotación está relacionado co período orbital. Mercurio xira unha vez e media por cada órbita. Por causa desta relación de 3:2, un día en Mercurio (desde o nacer do Sol ata ao nacer do Sol do día seguinte) dura 176 días terrestres, conforme se mostra no diagrama seguinte. No pasado distante de Mercurio, o seu período de rotación debe ter sido menor. Os científicos especularon que a rotación debe ter sido de preto de 8 horas, mais ó longo de millóns de anos foi gradualmente retardando por influencia do Sol. Un modelo deste proceso mostra que este retardo levaría 10⁹ anos e debería ter elevado a temperatura interior uns 100 [[kelvin]]. == Mariner 10 == {{Artigo principal|Mariner 10}} Moitos dos descubrimentos científicos sobre Mercurio veñen da sonda espacial [[Mariner 10]] que foi lanzada en [[3 de novembro]] de [[1973]]. Pasou en [[29 de marzo]] de [[1974]] a unha distancia de 705&nbsp;km da superficie do planeta. En [[21 de setembro]] de 1974 pasou por segunda vez o [[16 de marzo]] de [[1975]] pola terceira vez. Durante estas visitas, foron obtidas máis de 2.700 fotografías, cubrindo o 45% da superficie de Mercurio. Ata ese momento, os científicos non sospeitaban que Mercurio tiña un campo magnético. Pensaban que, por ser pequeno, o seu núcleo solidificárase hai moito tempo. A presenza dun campo magnético indica que o planeta ten un núcleo de ferro que está polo menos parcialmente fundido. Os campos magnéticos son xerados pola rotación dun núcleo condutivo fundido e este efecto é coñecido como efecto de dinamo. A Mariner 10 mostrou que Mercurio ten un campo magnético que é un 1% máis forte que o da [[Terra]]. Este campo magnético está inclinado 7 graos en relación ao eixo de rotación de Mercurio e produce unha magnetosfera á volta do planeta. A orixe do campo magnético é descoñecida. Pode ser producido polo núcleo de ferro parcialmente líquido no interior do planeta. Outra orixe do campo pode ser a magnetización residual das rochas férreas que foron magnetizadas cando o planeta tiña un campo magnético forte, durante a súa xuventude. Cando o planeta se solidificou, a magnetización residual permaneceu. == Densidade == Xa antes da Mariner 10, sabíase que Mercurio tiña unha alta densidade. A súa densidade é de 5,44 g/cm³ e é comparable á densidade da Terra, de 5,52g/cm³. Nun estado non comprimido a densidade de Mercurio é 5,5 g/cm³ en tanto a da Terra é apenas de 4,0 g/cm³. Esta alta densidade indica que o planeta está constituído por 60 a 70 por cento en peso de metal e 30 por cento en peso de silicatos. Isto dá un núcleo cun raio de 75% do raio do planeta e un volume do núcleo de 42% do volume do planeta. == Características da superficie == As fotografías obtidas pola Mariner 10 mostran un mundo que parece a lúa. Está cribado de cráteres, contén cuncas de aneis e moitas correntes de lava. Os cráteres varían en tamaño desde os 100 metros (a resolución de imaxe máis pequena que se consegue obter pola Mariner 10) ata 1.300 quilómetros e están en varios estados de conservación. Algúns son recentes con arestas vivas e raios brillantes. Outros están altamente degradados, con arestas que foron suavizadas polo bombardeo de meteoritos. O maior cráter en Mercurio é a bacia ''Caloris Planitia''. Unha bacia foi definida por Hartmann e Kuiper (1962) como unha "depresión circular larga con aneis concéntricos distintos e liñas radiais". Outros consideran calquera cráter con máis de 200&nbsp;km como unha bacia. A bacia Caloris ten 1.300 quilómetros de diámetro, e probabelmente foi causada por un proxectil cunha dimensión de máis de 100&nbsp;km. O impacto produciu unha elevación con aneis concéntricos con tres quilómetros de altura e expeleu materia polo planeta ata unha distancia de 600 a 800 quilómetros. (Outro bo exemplo dunha bacia con aneis concéntricos é a rexión Vallalla en [[Calisto (lúa)|Calisto]], unha lúa de Xúpiter). As ondas sísmicas producidas polo impacto en Caloris concentráronse no outro lado do planeta e provocaron unha zona de terreo caótico. Despois do impacto, o cráter foi parcialmente cheo con lava. Mercurio está cheo de grandes peñascos ou escarpas que aparentemente se formaron cando Mercurio arrefeceu e sufriu unha compresión dalgúns quilómetros. Esta compresión produciu unha crista engurrada con escarpas de quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A maior parte da superficie de Mercurio está cuberta de planicies. Moitas delas son antigas e cribadas de cráteres, mais algunhas das planicies teñen menos cráteres. Os científicos clasificaron estas planicies como planicies intercráteres e planicies suaves. As planicies intercráteres están menos saturadas de cráteres que teñen menos de 15&nbsp;km de diámetro. Estas planicies probabelmente foron formadas cando as correntes de lava cubriron os terreos máis antigos. As planicies suaves son recentes con poucos cráteres. Existen planicies suaves ó redor da cunca Caloris. Nalgunhas áreas poden ser vistas pequenas porcións de lava a encher os cráteres. == Formación do planeta == A historia da formación de Mercurio é semellante á da [[Terra]]. Hai preto de 4.500 millóns de anos formáronse os planetas. Esta foi unha época de bombardeo intenso sobre os planetas, que eran alcanzados pola materia e fragmentos da nebulosa da que se formaron. Logo no inicio desta formación, Mercurio probabelmente ficou cun núcleo metálico denso e unha cortiza de [[silicato]]s. Despois do intenso período de bombardeo, correntes de lava percorreran o planeta e cubriron a cortiza máis antiga. Nesa época, moitos dos fragmentos desapareceron e Mercurio entrou nun período de bombardeo máis lixeiro. Durante este período formáronse as planicies intercráteres. Entón Mercurio arrefeceu. O núcleo contraeuse, o que á súa vez quebrou a cortiza e produciu as escarpas. Durante a terceira etapa, a lava correu polas rexións máis baixas, producindo as áreas máis chas. Durante a cuarta etapa, os bombardeos de micrometeoritos crearon unha superficie de poeira que é coñecida por [[regolito]]. Algúns meteoritos pouco maiores chegaron á superficie e produciron os cráteres de raios luminosos. Alén de colisións ocasionais de meteoritos, a superficie de Mercurio xa non está activa e permanece no mesmo estado de hai millóns de anos. == Mercurio, a teoría da gravitación universal e a teoría da relatividade xeral == Mercurio ten sido un planeta que permitiu probar os límites da [[Lei da gravitación universal|Lei da Gravitación Universal]] de [[Isaac Newton|Newton]], contribuíndo a afianzar a [[Relatividade xeral|Teoría da Relatividade Xeral]] de [[Albert Einstein|Einstein]]. Dende o descubrimento da anomalía do seu movemento de [[Translación (movemento)|translación]] en relación co calculado segundo as [[leis de Kepler]] e a TGU, segundo remarcou [[Urbain Le Verrier|Le Verrier]] en [[1859]],<ref>{{Cita web|título=How to break a theory|url=https://www.symmetrymagazine.org/article/how-to-break-a-theory|páxina-web=symmetry magazine|data-acceso=2022-03-29|lingua=en|nome=Sarah|apelidos=Charley}}</ref> non se deu explicación a tal desviación ata a aplicación da TRX en [[1917]]. == Notas == {{reflist |group=lower-alpha |refs= {{efn |name=rotation/revolution | En astronomía, as palabras "rotación" e "revolución" teñen significados diferentes. "Rotación" é o xiro dun corpo ao redor dun eixo que pasa polo corpo, como en "A Terra xira unha vez ao día". "Revolución" é o movemento ao redor dun centro externo ao corpo, normalmente en órbita, como en "A Terra tarda un ano por cada revolución ao redor do Sol". Os verbos "rotar" e "revolucionar" significan facer unha rotación e unha revolución, respectivamente. }} {{efn |name=dwarf planet | [[Plutón]] foi considerado un [[planeta]] desde o seu descubrimento en 1930 ata 2006, pero despois foi reclasificado como [[planeta anano]]. A excentricidade orbital de Plutón é maior que a de Mercurio. Plutón tamén é máis pequeno que Mercurio, pero pensouse que era máis grande ata 1976. }} }} {{clear}} ;Referencias {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * ''Earth Sciences, an Introduction to Physical Geology'', d'Edward J. Tarbuck i Frederick K. Lutgens. Prentice Hall ([[1999]]). * "Ice on Mercury". ''El Universo, Enciclopedia de la Astronomía y el Espacio'' ("The Universe, Encyclopedia of Astronomy and the Space"), Editorial [[Planeta DeAgostini]], páx. 141-145. Volum 5. (''Acta Astronautica'', Aug 2003, Vol. 53, Issue 4-10, p375, 11p; (AN 11471527). === Outros artigos === * [[Tránsito de Mercurio]] {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mercurio]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] rtu2xkdjwo0mavnz1h14m6allefvuuw 6149062 6148647 2022-08-03T02:31:28Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura científica}} {{Outros homónimos|Mercurio}} {{Mercurio info}} '''Mercurio''' é o planeta máis pequeno do [[Sistema Solar|sistema solar]]<ref name=Alejandra>{{Cita web|url=https://www.konradlorenz.edu.co/blog/albert-einstein-y-la-orbita-de-mercurio/ |título=Albert Einstein y la Órbita de Mercurio |páxina-web=konradlorenz.edu.co|data-acceso=29 de xullo do 2022 |autor=Alejandra Torres |editor=Konrad Lorenz Fundación Universitaria }}</ref> e o máis próximo ao [[Sol]]. O igual que [[Venus]], Mercurio orbita o Sol dentro da [[Translación da Terra|órbita terrestre]] como un [[Planeta inferior e planeta superior|planeta inferior]], e a súa distancia aparente o Sol visto desde a Terra nunca supera os 28°. Esta proximidade ao Sol fai que o planeta só poida verse preto do horizonte occidental [[Ocaso|despois da posta de sol]] ou do horizonte oriental [[Orto|antes da saída do sol]], normalmente no [[crepúsculo]]. Neste momento, pode aparecer como un obxecto brillante parecido a unha estrela, pero é máis difícil de observar que Venus. Desde a Terra, o planeta mostra telescópicamente a gama completa de [[fase planetaria|fases]], similar á de Venus e a [[Lúa]], que se repite durante o seu [[Período orbital|período sinódico]] que é de aproximadamente 116 días (115.88 días).<ref name=astronomo>{{Cita web|url=http://www.astronomos.org/mercurio/ |título=Mercurio |data-acceso=30 de xullo do 2022 |autor=astronomos.org}}</ref> Mercurio xira dun xeito único no Sistema Solar. Atópase [[bloqueo de marea|situado lateralmente]] co Sol nunha [[resonancia orbital|resonancia orbital]] de 3:2,<ref>{{cite book |title=Uranus, Neptune, Pluto, and the Outer Solar System |first1=Linda T. |last1=Elkins-Tanton |author-link1=Lindy Elkins-Tanton |publisher=Infobase Publishing |year=2006 |isbn=978-1-4381-0729-5 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC}} [https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC&pg=PA51 Extract of page 51]</ref> é dicir, que en relación ás [[Estrela fixa|estrelas fixas]], xira sobre o seu eixe exactamente tres veces por cada dúas revolucións que fai arredor do Sol.{{efn|name=rotation/revolution}}<ref name=orbit>{{cite web |title=Animated clip of orbit and rotation of Mercury |url=http://sciencenetlinks.com/interactives/messenger/or/OrbitRotation.html |publisher=Sciencenetlinks.com}}</ref> Visto desde o Sol, nun [[sistema de referencia|marco de referencia]] que xira co movemento orbital, parece xirar só unha vez cada dous anos de Mercurio. Por tanto, un observador en Mercurio vería só un día cada dous anos mercurianos. A súa órbita arredor do Sol é de 87,97 [[Día|días terrestres]], a máis curta de todos os planetas do Sol.<ref name=Astrono-Tuya>{{Cita web|url=https://astrono-tuya.es/mercurio/como-es-la-orbita-de-mercurio/ |título=¿como es la orbita de mercurio? |editor=Astrono-Tuya |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> O seu diámetro é un 60% menor que o da [[Terra]] e só un 40% maior que o da [[Lúa]]. É ata menor que [[Ganímedes (lúa)|Ganimedes]], unha das lúas de [[Xúpiter]], ou que [[Titán (lúa)|Titán]], unha lúa de [[Saturno]]. O eixe de Mercurio ten a [[Oblicuidade da eclíptica|inclinación do eixo]] máis pequena de calquera dos planetas do Sistema Solar (uns {{frac|30}} graos). A súa [[excentricidade orbital]] é a máis grande de todos os planetas coñecidos do Sistema Solar;{{efn|name=dwarf planet}} no [[perihelio]], a distancia de Mercurio ao Sol é só uns dous terzos (ou 66%) da súa distancia no [[afelio]]. A superficie de Mercurio aparece con grandes cráteres e ten unha aparencia similar á da [[Lúa]], o que indica que estivo xeoloxicamente inactivo durante miles de millóns de anos. Ao non ter case ningunha atmosfera que reteña a calor, ten temperaturas superficiais que varían diariamente máis que en calquera outro planeta do Sistema Solar, oscilando entre {{convert|100|K}} pola noite e {{convert|700|K|C F}} durante o día nas rexións ecuatoriais.<ref name=":0">{{cite book |last=Prockter |first=Louise |title=Ice in the Solar System |publisher=Johns Hopkins APL Technical Digest |volume=26 |issue=2 |date=2005 |url=https://www.jhuapl.edu/content/techdigest/pdf/V26-N02/26-02-Prockter.pdf |data-acceso= 30 de xullo do 2022 }}</ref> As rexións polares están constantemente por debaixo de {{convert|180|K}}. O planeta non ten [[Satélite natural|satélites naturais]] coñecidos. Mercurio é un mundo inhóspito para os humanos, no que se acadan altas e tamén baixas temperaturas, debido á proximidade do Sol e a que por efecto da [[marea solar]] a través do tempo, ten unha duración de día parella á do ano ([[Período orbital|período]] de revolución arredor do seu propio eixe en relación ó período de revolución arredor do Sol), e polo tanto, cando unha parte do planeta entra na súa propia sombra, emite moita calor. É un mundo morto tamén xeoloxicamente, pois ten un tamaño reducido como planeta (é dicir, gran superficie pola que puido saír ó exterior a enerxía interna debida á aglutinación de materiais no centro planetario, deixando tal fuga enerxética de ter relevancia xeolóxica hai tempo e polo tanto, deixando de ter enerxía para os movementos da superficie), sendo a influencia solar sobre o planeta a maior con diferenza de todo o sistema solar. '''Mercurio''' foi bautizado polos [[Imperio Romano|romanos]] en honor ó [[Mercurio (deus)|mensaxeiro dos deuses]],<ref name=Astrono-Tuya/> de ás nos pés, porque parecía moverse máis axiña do que calquera outro planeta. Ao ser un planeta con [[órbita]] máis pequena cá da Terra, Mercurio pasa de xeito periódico entre esta e o Sol, fenómeno ó que se lle chama [[tránsito de Mercurio]] se nese momento ambos planetas e o Sol están aliñados. Dito fenómeno prodúcese unhas 13 veces cada século, téndose producido un o [[11 de novembro]] de [[2019]].<ref>{{Cita web|título=Mercury Transit 2019 - PROBA2 Science Center|url=https://proba2.sidc.be/mercurytransit2019|páxina-web=proba2.sidc.be|data-acceso=2019-11-11}}</ref> Dúas naves espaciais visitaron Mercurio: a ''{{nowrap|[[Mariner 10]]}}'' que o orbitou en 1974 e 1975; e a ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', lanzada en 2004, orbitaba Mercurio máis de 4.000 veces en catro anos antes de esgotar o seu combustible e chocar contra a superficie do planeta o 30 de abril de 2015.<ref>{{cite web |url=http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id%3D284 |title=NASA Completes MESSENGER Mission with Expected Impact on Mercury's Surface |access-date=April 30, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503002503/http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id=284 |archive-date= 3 de maio de 2015}}</ref><ref name="EclipseReboost">{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2014/10100759-from-mercury-orbit-messenger.html |title=From Mercury orbit, MESSENGER watches a lunar eclipse |publisher=Planetary Society |data= 10 de outubro de 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref><ref name="Pressurant2015">{{cite web |url=http://www.astronomy.com/news/2014/12/innovative-use-of-pressurant-extends-messengers-mercury-mission |title=Innovative use of pressurant extends MESSENGER's Mercury mission |publisher=Astronomy.com |date=December 29, 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref> Está previsto que a nave espacial ''[[Misión BepiColombo|BepiColombo]]'' chegue a Mercurio en 2025.<ref>{{Cita web|título=Meeting Mercury|url=https://www.esa.int/ESA_Multimedia/Videos/2021/10/Meeting_Mercury|páxina-web=www.esa.int|data-acceso=2021-10-05|lingua=en}}</ref> == Nomenclatura == Os antigos coñecían a Mercurio por diferentes nomes dependendo de se era unha estrela da noite ou unha estrela da mañá. Cara ao [[-350|350 a.C.]], os [[Grecia antiga|antigos gregos]] decatáronse de que as dúas estrelas eran unha.<ref name="Dunne"/> Coñecían o planeta como Στίλβων ''Stilbōn'', que significa "brillar", e Ἑρμής ''[[Hermes|Hermēs]]'', polo seu movemento fugaz,<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sti/lbwn name of the planet Mercury]</ref> un nome que se conserva no [[lingua grega|grego]] moderno (Ερμής ''Ermis'').<ref>{{cite web |url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |title=Greek Names of the Planets |data-acceso=30 de xullo do 2022 |cita=''Ermis'' é o nome grego do planeta Mercurio, que é o planeta máis próximo ao Sol. Leva o nome do deus grego do comercio, Ermis ou Hermes, que tamén era o mensaxeiro dos deuses gregos antigos. |data=25 de abril de 2010}} See also the [[:el:Ερμής (πλανήτης)|Greek article about the planet]].</ref> Os romanos puxeron o nome do planeta en honor ao deus mensaxeiro romano de pés rápidos, [[Mercurio (deus)|Mercurio]] (latín ''Mercurius''), que equipararon co grego Hermes, porque se move polo ceo máis rápido que calquera outro planeta.<ref name="Dunne">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch1.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter One |url=https://history.nasa.gov/SP-424/}}</ref><ref>{{cite book |first=Eugène Michel |last=Antoniadi |others=Translated from French by Moore, Patrick |date=1974 |title=The Planet Mercury |publisher=Keith Reid Ltd |location=Shaldon, Devon |pages=9–11 |isbn=978-0-904094-02-2}}</ref> O [[Símbolos astronómicos|símbolo astronómico]] de Mercurio é unha versión estilizada do [[caduceo]] de Hermes; no século XVI engadiuselle unha cruz cristiá: [[file:Mercury symbol (fixed width).svg|16px|☿]].<ref>{{cite book |title=Astronomy: A Textbook |first=John Charles |last=Duncan |date=1946 |publisher=Harper & Brothers |page=125 |cita=O símbolo de Mercurio representa o Caduceo, unha variña con dúas serpes enroscadas ao seu redor, que foi levada polo mensaxeiro dos deuses..}}</ref><ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC | cita = Agora é posible rastrexar os símbolos medievais de polo menos catro dos cinco planetas ata formas que aparecen nalgúns dos últimos horóscopos papiros ([ [[Oxyrhynchus Papyri|P.Oxy.]] ] 4272, 4274, 4275 [.. .]). O de Mercurio é un caduceo estilizado.}}</ref> == Características físicas == [[Ficheiro:Terrestrial Planets Size Comp True Color.png|miniatura|upright|Mercurio (primeiro pola esquerda) a escala xunto cos outros corpos [[Obxectos do sistema solar por tamaño|máis grandes]] e [[Lista de obxectos do Sistema Solar en equilibrio hidrostático|redondeados]] do [[Sistema Solar#Sistema solar interior|Sistema Solar Interior]], os catro planetas terrestres, así como a [[Lúa]] e [[Ceres (planeta anano)|Ceres]] (primeiro pola dereita).]] Mercurio é un dos catro [[planeta terrestre|planetas terrestres]] do [[Sistema Solar]], e é un corpo rochoso como a Terra. É o planeta máis pequeno do Sistema Solar, cun [[Raio (xeometría)|raio]] ecuatorial de 2439,7 km.<ref name="fact">{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/mercuryfact.html |título=Mercury Fact Sheet |data=23 de decembro de 2021 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> Mercurio tamén é [[Lista de obxectos do Sistema Solar por tamaño|máis pequeno]], aínda que máis masivo, que os [[satélite natural|satélites naturais]] [[Lista de satélites naturais|máis grandes]] do Sistema Solar, [[Ganímedes (lúa)|Ganímedes]] e [[Titán (lúa)|Titán]]. Mercurio está formado por aproximadamente un 70% de material metálico e un 30% de material de silicato.<ref name="strom">{{cita libro |first1=Robert G. |last1=Strom |last2=Sprague |first2=Ann L. |date=2003 |title=Exploring Mercury: the iron planet |publisher=Springer |isbn=978-1-85233-731-5 |url=https://archive.org/details/exploringmercury00stro |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> === Estrutura interna === [[Ficheiro:Mercury with magnetic field.svg|esquerda|miniatura|upright|Estrutura interna e campo magnético de Mercurio]] Mercurio pode que teña unha codia e un manto sólido de [[silicato]] que recubran unha capa exterior sólida de sulfuro de ferro, unha capa máis profunda de núcleo líquido e un núcleo interno sólido.<ref>{{cite web |url=https://www.nasa.gov/mission_pages/messenger/media/PressConf20120321.html |title=MESSENGER Provides New Look at Mercury's Surprising Core and Landscape Curiosities |publisher=NASA |editor-first=Tricia |editor-last=Talbert |data= 21 de marzo de 2012 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://news.agu.org/press-release/scientists-find-evidence-mercury-has-a-solid-inner-core/ |title=Scientists find evidence Mercury has a solid inner core |website=AGU Newsroom |language=en-US |data-acceso=31 de xullo do 2022 }}</ref> A [[densidade]] do planeta é a segunda máis alta do Sistema Solar con 5,427&nbsp;g/cm³, só un pouco menos que a densidade terrestre de 5.515&nbsp;g/cm³.<ref name="fact" /> Se se desconta o efecto da [[compresión gravitacional]] de ambos planetas, os materiais dos que está feito Mercurio serían máis densos que os da Terra, cunha densidade sen comprimir de 5,3&nbsp;g/cm³ fronte ao da Terra 4.4&nbsp;g/cm³.<ref>{{cite web |data= 8 de maio de 2003 |url=https://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |title=Mercury |publisher=US Geological Survey |data-acceso=31 de xullo do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060929091534/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |data-arquivo= 29 de setembro de 2006 }}</ref> A densidade de Mercurio pódese usar para deducir detalles da súa estrutura interna. Aínda que a alta densidade da Terra é debida en gran medida á compresión gravitatoria, especialmente no [[Núcleo (xeoloxía)|núcleo planetario]], Mercurio é moito máis pequeno e as súas rexións interiores non están tan comprimidas. Polo tanto, para que teña unha densidade tan alta, o seu núcleo debe ser grande e rico en [[ferro]].<ref>{{cite journal |title=On the Internal Structures of Mercury and Venus |last=Lyttleton |first=Raymond A. |author-link=Raymond Lyttleton |journal=Astrophysics and Space Science |volume=5 |issue=1 |pages=18–35 |year=1969 |doi=10.1007/BF00653933 |bibcode=1969Ap&SS...5...18L }}</ref> O raio do núcleo de Mercurio estímase en {{convert|2020|±|30|km|mi|abbr=on}}, baseándose en modelos terrestres restrinxidos para ser coherentes co valor do factor do momento de inercia<ref name="Margot2012">{{cite journal |last1=Margot |first1=Jean-Luc |last2=Peale |first2=Stanton J. |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Hauck |first4=Steven A. |last5=Ghigo |first5=Frank D. |last6=Jurgens |first6=Raymond F. |last7=Yseboodt |first7=Marie |last8=Giorgini |first8=Jon D. |last9=Padovan |first9=Sebastiano|last10=Campbell|first10=Donald B. |title=Mercury's moment of inertia from spin and gravity data |journal=Journal of Geophysical Research: Planets |volume=117 |issue=E12 |year=2012 |pages=n/a |issn=0148-0227 |doi=10.1029/2012JE004161 |bibcode=2012JGRE..117.0L09M }}</ref><ref name="Hauck_etal_2013">{{cite journal |last1=Hauck |first1=Steven A. |last2=Margot |first2=Jean-Luc |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Phillips |first4=Roger J. |last5=Johnson |first5=Catherine L. |last6=Lemoine |first6=Frank G. |last7=Mazarico |first7=Erwan |last8=McCoy |first8=Timothy J. |last9=Padovan |first9=Sebastiano |last10=Peale |first10=Stanton J. |last11=Perry |first11=Mark E. |last12=Smith |first12=David E. |last13=Zuber |first13=Maria T. |title=The curious case of Mercury's internal structure|journal=Journal of Geophysical Research: Planets |year=2013 |volume=118 |issue=6 |pages=1204–1220 |doi=10.1002/jgre.20091|bibcode=2013JGRE..118.1204H }}</ref> Polo tanto, o núcleo de Mercurio ocupa preto do 57% do seu volume; para a Terra esta proporción é do 17%. Unha investigación publicada en 2007 suxire que Mercurio ten un núcleo fundido.<ref name="cornell">{{cite news |first=Lauren |last=Gold |title=Mercury has molten core, Cornell researcher shows |data= 3 de maio de 2007 |work=Chronicle |publisher=Cornell University |url=https://news.cornell.edu/stories/2007/05/cu-astronomer-finds-mercury-has-molten-core |data-acceso=1 de agosto do 2022}}</ref><ref name="nrao">{{cite news |last=Finley |first=Dave |data= 3 de maio de 2007 |title=Mercury's Core Molten, Radar Study Shows |publisher=National Radio Astronomy Observatory |url=http://www.nrao.edu/pr/2007/mercury/ |data-acceso=1 de agosto do 2022 }}</ref> Rodeando o núcleo hai uns {{convert|500|-|700|km|mi|abbr=on}} de [[manto]] composto por silicatos.<ref name="Spohn2001">{{cite journal |last1=Spohn |first1=Tilman |last2=Sohl |first2=Frank |last3=Wieczerkowski |first3=Karin |last4=Conzelmann |first4=Vera |title=The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo |journal=Planetary and Space Science |volume=49 |issue=14–15 |pages=1561–1570 |doi=10.1016/S0032-0633(01)00093-9 |bibcode=2001P&SS...49.1561S |year=2001 }}</ref><ref>{{cite book | last=Gallant | first=Roy A. | title=The National Geographic Picture Atlas of Our Universe | publisher=National Geographic Society | date=1986 | edition=2nd | isbn=9780870446443 }}</ref> Segundo os datos da misión {{nowrap|''Mariner 10''}} e da observación terrestre, estímase que a [[codia (xeoloxía)|codia]] de Mercurio é de {{convert|35|km|mi|abbr=on}} de groso.<ref name="Padovan2015">{{cite journal |doi=10.1002/2014GL062487 |title=Thickness of the crust of Mercury from geoid-to-topography ratios |journal=Geophysical Research Letters |volume=42 |issue=4 |pages=1029 |year=2015 |last1=Padovan |first1=Sebastiano |last2=Wieczorek |first2=Mark A. |last3=Margot |first3=Jean-Luc |last4=Tosi |first4=Nicola |last5=Solomon |first5=Sean C. |bibcode=2015GeoRL..42.1029P |url=http://www.escholarship.org/uc/item/403071pz}}</ref> Non obstante, esta estimacion pode ser unha sobreestimación e a codia podería ter un grosor de {{convert|26|±|11|km|mi|abbr=on}} baseándose no modelo de [[Isostasia#Modelo_de_Airy-Heiskanen|isostasia de Airy]].<ref>{{cite journal | title=A thin, dense crust for Mercury | last=Sori | first=Michael M. | journal=Earth and Planetary Science Letters | volume=489 | pages=92–99 | data=maio de 2018 | doi=10.1016/j.epsl.2018.02.033 | bibcode=2018E&PSL.489...92S }}</ref> Unha característica distintiva da superficie de Mercurio é a presenza de numerosas cristas estreitas, que se estenden ata varios centos de quilómetros de lonxitude. Pénsase que estas formaronse cando o núcleo e o manto de Mercurio arrefriaron e contraíronse nun momento no que a codia xa se [[Solidificación|solidificara]].<ref>{{cite journal |title=Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere |last1=Schenk |first1=Paul M. |last2=Melosh |first2=H. Jay |author-link2=H. Jay Melosh |journal=Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference |volume=1994 |pages=1994LPI....25.1203S |bibcode=1994LPI....25.1203S |data=marzo de 1994 }}</ref><ref>{{cite conference | last1=Watters | first1=T. R. | first2=F. | last2=Nimmo | first3=M. S. | last3=Robinson | title=Chronology of Lobate Scarp Thrust Faults and the Mechanical Structure of Mercury's Lithosphere | conference=Lunar and Planetary Science Conference | page=1886 | year=2004 | bibcode= 2004LPI....35.1886W }}</ref><ref>{{cite journal | journal=Geology | data=novembro de 1998 | volume=26 | issue=11 | pages=991–994 | title=Topography of lobate scarps on Mercury; new constraints on the planet's contraction | url=https://archive.org/details/sim_geology_1998-11_26_11/page/991 | first1=Thomas R. | last1=Watters | first2=Mark S. | last2=Robinson | first3=Anthony C. | last3=Cook | doi=10.1130/0091-7613(1998)026<0991:TOLSOM>2.3.CO;2 | bibcode=1998Geo....26..991W }}</ref> O núcleo de Mercurio ten un contido de ferro maior que o de calquera outro planeta importante do Sistema Solar, e propuxéronse varias teorías para explicalo. A teoría máis aceptada é que Mercurio tiña orixinalmente unha relación metal-silicato similar a [[condrita]] dos meteoritos comúns, que se pensa que son típicos da materia rochosa do Sistema Solar, e unha masa aproximadamente 2,25 veces a súa masa actual. <ref name="Benz">{{cita xornal |title=Collisional stripping of Mercury's mantle |lingua=en |last1=Benz |first1=W. |last2=Slattery |first2=W. L. |last3=Cameron |first3=Alastair G. W. |xornal=Zenodo |volume=74 |issue=3 |pages=516–528 |year=1988 |doi=10.1016/0019-1035(88)90118-2 |bibcode=1988Icar...74..516B|url=https://zenodo.org/record/1253898 |data-acceso=2 de agosto do 2022}}</ref> A principios da historia do Sistema Solar, Mercurio puido ser alcanzado por un [[planetesimal]] de aproximadamente 1/6 da masa de Mercurio e varios miles de quilómetros de diámetro.<ref name="Benz" /> O impacto eliminaría gran parte da codia e o manto orixinais, deixando o núcleo atrás como un compoñente relativamente importante.<ref name="Benz" /> Propúxose un proceso similar, coñecido como [[Big Splash|hipótese do impacto xigante]], para explicar a formación da Lúa.<ref name="Benz" /> Alternativamente, Mercurio puido formarse a partir da [[nebulosa protosolar|nebulosa solar]] antes de que a produción de enerxía do Sol se estabilizara. Inicialmente tería o dobre da súa masa actual, pero a medida que a [[protoestrela|protosol]] se contraeu, as temperaturas preto de Mercurio poderían estar entre 2.500 e 3.500&nbsp;K e posiblemente incluso tan altas como 10,000&nbsp;K.<ref name="CameronAGW1">{{cite journal |title=The partial volatilization of Mercury |last=Cameron |first=Alastair G. W. |author-link=Alastair G. W. Cameron |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=285–294 |year=1985 |doi=10.1016/0019-1035(85)90091-0 |bibcode=1985Icar...64..285C}}</ref> Gran parte da rocha superficial de Mercurio podería ter sido vaporizada a tales temperaturas, formando unha atmosfera de "vapor de rocha" que pudo ser arrastrada polo [[vento solar]].<ref name="CameronAGW1" /> Unha terceira hipótese propón que a [[Formación e evolución do Sistema Solar#Nebulosa solar|nebulosa solar]] causou [[arrastre (física)|arrastre]] nas partículas a partir das cales Mercurio estaba en [[Acreción (astrofísica)|acreción]], o que significaba que as partículas máis lixeiras se perderon a partir do material acumulado e non acumulado por Mercurio.<ref>{{cite journal |title=Iron/silicate fractionation and the origin of Mercury |last=Weidenschilling |first=Stuart J. |journal=Icarus |volume=35 |issue=1 |pages=99–111 |year=1987 |doi=10.1016/0019-1035(78)90064-7 |bibcode=1978Icar...35...99W}}</ref> Cada hipótese #predicir unha composición da superficie diferente, e houbo dúas misións espaciais que realizaron observacións. ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', que finalizou en 2015, atopou niveis de potasio e xofre na superficie superiores aos esperados, o que suxire que a hipótese do impacto xigante e a vaporización da cortiza e o manto non se produciron porque o potasio e o xofre serían expulsados pola calor extrema destes eventos.<ref name="csmon20110929">{{cite news |url=https://www.csmonitor.com/Science/2011/0929/Messenger-s-message-from-Mercury-Time-to-rewrite-the-textbooks |title=Messenger's message from Mercury: Time to rewrite the textbooks |work=The Christian Science Monitor |first=Mark |last=Sappenfield |data= 29 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022}}</ref> A ''[[misión BepiColombo]]'', que chegará a Mercurio en 2025, fará observacións para comprobar estas hipóteses.<ref name="ESA-Bepi">{{cite web |url=http://sci.esa.int/bepicolombo/ |title=BepiColombo |series=Science & Technology |publisher=European Space Agency |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> Os achados ata agora parecen favorecer a terceira hipótese; non obstante, é necesaria unha análise máis detallada dos datos.<ref name="intra">{{cite news |url=https://www.chemistryworld.com/news/messenger-sheds-light-on-mercurys-formation/3002463.article |title=Messenger sheds light on Mercury's formation |work=Chemistry World |first=Jon |last=Cartwright |data= 30 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> == Ambiente xeral == Se un explorador andase pola superficie de Mercurio, vería un mundo semellante ao chan [[Lúa|lunar]]. Os montes ondulados e cubertos de poeira foron erosionados polo constante bombardeo de [[meteorito]]s. Existen escarpas con varios quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A superficie está punteada de [[Cráter (astronomía)|cráteres]]. O explorador notaría que o [[Sol]] parece dúas veces e media maior que dende a [[Terra]]; porén, o ceo está sempre (exceptuando o lugar xusto onde se atope o Sol) negro pois Mercurio practicamente non ten [[atmosfera]] e a que ten non é suficiente para causar a dispersión da luz. Ó ter o ceo negro, se o explorador ollase fixamente para o espazo, vería dúas estrelas brillantes, unha con tonalidade crema, [[Venus]], e a outra azul, a [[Terra]]. == Historia do coñecemento sobre o planeta == Antes da [[Mariner 10]], pouco se coñecía de Mercurio por causa da dificultade de observalo cos telescopios terrestres: na máxima distancia, visto desde a Terra, está apenas a 28º de separación do Sol. Por iso, só se pode ver, durante o día, ben inmediatamente antes de nacer o Sol ou ben inmediatamente despois do solpor. Cando se observa ó amencer ou ó anoitecer, Mercurio está tan baixo no horizonte, que a luz ten que pasar a través do equivalente a 10 veces a capa da atmosfera terrestre que pasaría se Mercurio estivese directamente por riba de nós. Durante a década de [[1880]], [[Giovanni Schiaparelli]] creou un esquema onde mostraba algunhas estruturas de Mercurio. Concluíu que Mercurio debería estar "preso" ao Sol de modo a acompañar o seu movemento, tal como a Lúa está "presa" á Terra. En [[1962]], os radioastrónomos estudaron as emisións de radio de Mercurio e concluíron que o lado escuro é quente de máis para estar preso, acompañando o movemento. Era de esperar que fose moito máis frío se estivese sempre virado para o lado oposto ó Sol. En [[1965]], [[Pettengill]] e [[Dyce]] estimaron o período de rotación de Mercurio, baseándose en observacións de radar, de 59 +- 5 días. Máis tarde, en [[1971]], [[Goldstein]] mellorou o cálculo do período de rotación para 58,65 +- 0,25 días por medio de observacións do radar. Despois de observacións máis próximas obtidas pola Mariner 10, o período foi estimado en 58,646 +- 0,005 días. == Rotación == A pesar de non estar preso ao Sol, o seu período de rotación está relacionado co período orbital. Mercurio xira unha vez e media por cada órbita. Por causa desta relación de 3:2, un día en Mercurio (desde o nacer do Sol ata ao nacer do Sol do día seguinte) dura 176 días terrestres, conforme se mostra no diagrama seguinte. No pasado distante de Mercurio, o seu período de rotación debe ter sido menor. Os científicos especularon que a rotación debe ter sido de preto de 8 horas, mais ó longo de millóns de anos foi gradualmente retardando por influencia do Sol. Un modelo deste proceso mostra que este retardo levaría 10⁹ anos e debería ter elevado a temperatura interior uns 100 [[kelvin]]. == Mariner 10 == {{Artigo principal|Mariner 10}} Moitos dos descubrimentos científicos sobre Mercurio veñen da sonda espacial [[Mariner 10]] que foi lanzada en [[3 de novembro]] de [[1973]]. Pasou en [[29 de marzo]] de [[1974]] a unha distancia de 705&nbsp;km da superficie do planeta. En [[21 de setembro]] de 1974 pasou por segunda vez o [[16 de marzo]] de [[1975]] pola terceira vez. Durante estas visitas, foron obtidas máis de 2.700 fotografías, cubrindo o 45% da superficie de Mercurio. Ata ese momento, os científicos non sospeitaban que Mercurio tiña un campo magnético. Pensaban que, por ser pequeno, o seu núcleo solidificárase hai moito tempo. A presenza dun campo magnético indica que o planeta ten un núcleo de ferro que está polo menos parcialmente fundido. Os campos magnéticos son xerados pola rotación dun núcleo condutivo fundido e este efecto é coñecido como efecto de dinamo. A Mariner 10 mostrou que Mercurio ten un campo magnético que é un 1% máis forte que o da [[Terra]]. Este campo magnético está inclinado 7 graos en relación ao eixo de rotación de Mercurio e produce unha magnetosfera á volta do planeta. A orixe do campo magnético é descoñecida. Pode ser producido polo núcleo de ferro parcialmente líquido no interior do planeta. Outra orixe do campo pode ser a magnetización residual das rochas férreas que foron magnetizadas cando o planeta tiña un campo magnético forte, durante a súa xuventude. Cando o planeta se solidificou, a magnetización residual permaneceu. == Densidade == Xa antes da Mariner 10, sabíase que Mercurio tiña unha alta densidade. A súa densidade é de 5,44 g/cm³ e é comparable á densidade da Terra, de 5,52g/cm³. Nun estado non comprimido a densidade de Mercurio é 5,5 g/cm³ en tanto a da Terra é apenas de 4,0 g/cm³. Esta alta densidade indica que o planeta está constituído por 60 a 70 por cento en peso de metal e 30 por cento en peso de silicatos. Isto dá un núcleo cun raio de 75% do raio do planeta e un volume do núcleo de 42% do volume do planeta. == Características da superficie == As fotografías obtidas pola Mariner 10 mostran un mundo que parece a lúa. Está cribado de cráteres, contén cuncas de aneis e moitas correntes de lava. Os cráteres varían en tamaño desde os 100 metros (a resolución de imaxe máis pequena que se consegue obter pola Mariner 10) ata 1.300 quilómetros e están en varios estados de conservación. Algúns son recentes con arestas vivas e raios brillantes. Outros están altamente degradados, con arestas que foron suavizadas polo bombardeo de meteoritos. O maior cráter en Mercurio é a bacia ''Caloris Planitia''. Unha bacia foi definida por Hartmann e Kuiper (1962) como unha "depresión circular larga con aneis concéntricos distintos e liñas radiais". Outros consideran calquera cráter con máis de 200&nbsp;km como unha bacia. A bacia Caloris ten 1.300 quilómetros de diámetro, e probabelmente foi causada por un proxectil cunha dimensión de máis de 100&nbsp;km. O impacto produciu unha elevación con aneis concéntricos con tres quilómetros de altura e expeleu materia polo planeta ata unha distancia de 600 a 800 quilómetros. (Outro bo exemplo dunha bacia con aneis concéntricos é a rexión Vallalla en [[Calisto (lúa)|Calisto]], unha lúa de Xúpiter). As ondas sísmicas producidas polo impacto en Caloris concentráronse no outro lado do planeta e provocaron unha zona de terreo caótico. Despois do impacto, o cráter foi parcialmente cheo con lava. Mercurio está cheo de grandes peñascos ou escarpas que aparentemente se formaron cando Mercurio arrefeceu e sufriu unha compresión dalgúns quilómetros. Esta compresión produciu unha crista engurrada con escarpas de quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A maior parte da superficie de Mercurio está cuberta de planicies. Moitas delas son antigas e cribadas de cráteres, mais algunhas das planicies teñen menos cráteres. Os científicos clasificaron estas planicies como planicies intercráteres e planicies suaves. As planicies intercráteres están menos saturadas de cráteres que teñen menos de 15&nbsp;km de diámetro. Estas planicies probabelmente foron formadas cando as correntes de lava cubriron os terreos máis antigos. As planicies suaves son recentes con poucos cráteres. Existen planicies suaves ó redor da cunca Caloris. Nalgunhas áreas poden ser vistas pequenas porcións de lava a encher os cráteres. == Formación do planeta == A historia da formación de Mercurio é semellante á da [[Terra]]. Hai preto de 4.500 millóns de anos formáronse os planetas. Esta foi unha época de bombardeo intenso sobre os planetas, que eran alcanzados pola materia e fragmentos da nebulosa da que se formaron. Logo no inicio desta formación, Mercurio probabelmente ficou cun núcleo metálico denso e unha cortiza de [[silicato]]s. Despois do intenso período de bombardeo, correntes de lava percorreran o planeta e cubriron a cortiza máis antiga. Nesa época, moitos dos fragmentos desapareceron e Mercurio entrou nun período de bombardeo máis lixeiro. Durante este período formáronse as planicies intercráteres. Entón Mercurio arrefeceu. O núcleo contraeuse, o que á súa vez quebrou a cortiza e produciu as escarpas. Durante a terceira etapa, a lava correu polas rexións máis baixas, producindo as áreas máis chas. Durante a cuarta etapa, os bombardeos de micrometeoritos crearon unha superficie de poeira que é coñecida por [[regolito]]. Algúns meteoritos pouco maiores chegaron á superficie e produciron os cráteres de raios luminosos. Alén de colisións ocasionais de meteoritos, a superficie de Mercurio xa non está activa e permanece no mesmo estado de hai millóns de anos. == Mercurio, a teoría da gravitación universal e a teoría da relatividade xeral == Mercurio ten sido un planeta que permitiu probar os límites da [[Lei da gravitación universal|Lei da Gravitación Universal]] de [[Isaac Newton|Newton]], contribuíndo a afianzar a [[Relatividade xeral|Teoría da Relatividade Xeral]] de [[Albert Einstein|Einstein]]. Dende o descubrimento da anomalía do seu movemento de [[Translación (movemento)|translación]] en relación co calculado segundo as [[leis de Kepler]] e a TGU, segundo remarcou [[Urbain Le Verrier|Le Verrier]] en [[1859]],<ref>{{Cita web|título=How to break a theory|url=https://www.symmetrymagazine.org/article/how-to-break-a-theory|páxina-web=symmetry magazine|data-acceso=2022-03-29|lingua=en|nome=Sarah|apelidos=Charley}}</ref> non se deu explicación a tal desviación ata a aplicación da TRX en [[1917]]. == Notas == {{reflist |group=lower-alpha |refs= {{efn |name=rotation/revolution | En astronomía, as palabras "rotación" e "revolución" teñen significados diferentes. "Rotación" é o xiro dun corpo ao redor dun eixo que pasa polo corpo, como en "A Terra xira unha vez ao día". "Revolución" é o movemento ao redor dun centro externo ao corpo, normalmente en órbita, como en "A Terra tarda un ano por cada revolución ao redor do Sol". Os verbos "rotar" e "revolucionar" significan facer unha rotación e unha revolución, respectivamente. }} {{efn |name=dwarf planet | [[Plutón]] foi considerado un [[planeta]] desde o seu descubrimento en 1930 ata 2006, pero despois foi reclasificado como [[planeta anano]]. A excentricidade orbital de Plutón é maior que a de Mercurio. Plutón tamén é máis pequeno que Mercurio, pero pensouse que era máis grande ata 1976. }} }} {{clear}} ;Referencias {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * ''Earth Sciences, an Introduction to Physical Geology'', d'Edward J. Tarbuck i Frederick K. Lutgens. Prentice Hall ([[1999]]). * "Ice on Mercury". ''El Universo, Enciclopedia de la Astronomía y el Espacio'' ("The Universe, Encyclopedia of Astronomy and the Space"), Editorial [[Planeta DeAgostini]], páx. 141-145. Volum 5. (''Acta Astronautica'', Aug 2003, Vol. 53, Issue 4-10, p375, 11p; (AN 11471527). === Outros artigos === * [[Tránsito de Mercurio]] {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mercurio]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] k5tnryq93wcbwverayfif9439qbdswh 6149189 6149062 2022-08-03T08:48:50Z Alfonso Márquez 1987 /* Xeoloxía superficial */ texto traducido desde a wiki .[[en:Mercury_(planet)#Surface geology]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura científica}} {{Outros homónimos|Mercurio}} {{Mercurio info}} '''Mercurio''' é o planeta máis pequeno do [[Sistema Solar|sistema solar]]<ref name=Alejandra>{{Cita web|url=https://www.konradlorenz.edu.co/blog/albert-einstein-y-la-orbita-de-mercurio/ |título=Albert Einstein y la Órbita de Mercurio |páxina-web=konradlorenz.edu.co|data-acceso=29 de xullo do 2022 |autor=Alejandra Torres |editor=Konrad Lorenz Fundación Universitaria }}</ref> e o máis próximo ao [[Sol]]. O igual que [[Venus]], Mercurio orbita o Sol dentro da [[Translación da Terra|órbita terrestre]] como un [[Planeta inferior e planeta superior|planeta inferior]], e a súa distancia aparente o Sol visto desde a Terra nunca supera os 28°. Esta proximidade ao Sol fai que o planeta só poida verse preto do horizonte occidental [[Ocaso|despois da posta de sol]] ou do horizonte oriental [[Orto|antes da saída do sol]], normalmente no [[crepúsculo]]. Neste momento, pode aparecer como un obxecto brillante parecido a unha estrela, pero é máis difícil de observar que Venus. Desde a Terra, o planeta mostra telescópicamente a gama completa de [[fase planetaria|fases]], similar á de Venus e a [[Lúa]], que se repite durante o seu [[Período orbital|período sinódico]] que é de aproximadamente 116 días (115.88 días).<ref name=astronomo>{{Cita web|url=http://www.astronomos.org/mercurio/ |título=Mercurio |data-acceso=30 de xullo do 2022 |autor=astronomos.org}}</ref> Mercurio xira dun xeito único no Sistema Solar. Atópase [[bloqueo de marea|situado lateralmente]] co Sol nunha [[resonancia orbital|resonancia orbital]] de 3:2,<ref>{{cite book |title=Uranus, Neptune, Pluto, and the Outer Solar System |first1=Linda T. |last1=Elkins-Tanton |author-link1=Lindy Elkins-Tanton |publisher=Infobase Publishing |year=2006 |isbn=978-1-4381-0729-5 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC}} [https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC&pg=PA51 Extract of page 51]</ref> é dicir, que en relación ás [[Estrela fixa|estrelas fixas]], xira sobre o seu eixe exactamente tres veces por cada dúas revolucións que fai arredor do Sol.{{efn|name=rotation/revolution}}<ref name=orbit>{{cite web |title=Animated clip of orbit and rotation of Mercury |url=http://sciencenetlinks.com/interactives/messenger/or/OrbitRotation.html |publisher=Sciencenetlinks.com}}</ref> Visto desde o Sol, nun [[sistema de referencia|marco de referencia]] que xira co movemento orbital, parece xirar só unha vez cada dous anos de Mercurio. Por tanto, un observador en Mercurio vería só un día cada dous anos mercurianos. A súa órbita arredor do Sol é de 87,97 [[Día|días terrestres]], a máis curta de todos os planetas do Sol.<ref name=Astrono-Tuya>{{Cita web|url=https://astrono-tuya.es/mercurio/como-es-la-orbita-de-mercurio/ |título=¿como es la orbita de mercurio? |editor=Astrono-Tuya |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> O seu diámetro é un 60% menor que o da [[Terra]] e só un 40% maior que o da [[Lúa]]. É ata menor que [[Ganímedes (lúa)|Ganimedes]], unha das lúas de [[Xúpiter]], ou que [[Titán (lúa)|Titán]], unha lúa de [[Saturno]]. O eixe de Mercurio ten a [[Oblicuidade da eclíptica|inclinación do eixo]] máis pequena de calquera dos planetas do Sistema Solar (uns {{frac|30}} graos). A súa [[excentricidade orbital]] é a máis grande de todos os planetas coñecidos do Sistema Solar;{{efn|name=dwarf planet}} no [[perihelio]], a distancia de Mercurio ao Sol é só uns dous terzos (ou 66%) da súa distancia no [[afelio]]. A superficie de Mercurio aparece con grandes cráteres e ten unha aparencia similar á da [[Lúa]], o que indica que estivo xeoloxicamente inactivo durante miles de millóns de anos. Ao non ter case ningunha atmosfera que reteña a calor, ten temperaturas superficiais que varían diariamente máis que en calquera outro planeta do Sistema Solar, oscilando entre {{convert|100|K}} pola noite e {{convert|700|K|C F}} durante o día nas rexións ecuatoriais.<ref name=":0">{{cite book |last=Prockter |first=Louise |title=Ice in the Solar System |publisher=Johns Hopkins APL Technical Digest |volume=26 |issue=2 |date=2005 |url=https://www.jhuapl.edu/content/techdigest/pdf/V26-N02/26-02-Prockter.pdf |data-acceso= 30 de xullo do 2022 }}</ref> As rexións polares están constantemente por debaixo de {{convert|180|K}}. O planeta non ten [[Satélite natural|satélites naturais]] coñecidos. Mercurio é un mundo inhóspito para os humanos, no que se acadan altas e tamén baixas temperaturas, debido á proximidade do Sol e a que por efecto da [[marea solar]] a través do tempo, ten unha duración de día parella á do ano ([[Período orbital|período]] de revolución arredor do seu propio eixe en relación ó período de revolución arredor do Sol), e polo tanto, cando unha parte do planeta entra na súa propia sombra, emite moita calor. É un mundo morto tamén xeoloxicamente, pois ten un tamaño reducido como planeta (é dicir, gran superficie pola que puido saír ó exterior a enerxía interna debida á aglutinación de materiais no centro planetario, deixando tal fuga enerxética de ter relevancia xeolóxica hai tempo e polo tanto, deixando de ter enerxía para os movementos da superficie), sendo a influencia solar sobre o planeta a maior con diferenza de todo o sistema solar. '''Mercurio''' foi bautizado polos [[Imperio Romano|romanos]] en honor ó [[Mercurio (deus)|mensaxeiro dos deuses]],<ref name=Astrono-Tuya/> de ás nos pés, porque parecía moverse máis axiña do que calquera outro planeta. Ao ser un planeta con [[órbita]] máis pequena cá da Terra, Mercurio pasa de xeito periódico entre esta e o Sol, fenómeno ó que se lle chama [[tránsito de Mercurio]] se nese momento ambos planetas e o Sol están aliñados. Dito fenómeno prodúcese unhas 13 veces cada século, téndose producido un o [[11 de novembro]] de [[2019]].<ref>{{Cita web|título=Mercury Transit 2019 - PROBA2 Science Center|url=https://proba2.sidc.be/mercurytransit2019|páxina-web=proba2.sidc.be|data-acceso=2019-11-11}}</ref> Dúas naves espaciais visitaron Mercurio: a ''{{nowrap|[[Mariner 10]]}}'' que o orbitou en 1974 e 1975; e a ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', lanzada en 2004, orbitaba Mercurio máis de 4.000 veces en catro anos antes de esgotar o seu combustible e chocar contra a superficie do planeta o 30 de abril de 2015.<ref>{{cite web |url=http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id%3D284 |title=NASA Completes MESSENGER Mission with Expected Impact on Mercury's Surface |access-date=April 30, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503002503/http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id=284 |archive-date= 3 de maio de 2015}}</ref><ref name="EclipseReboost">{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2014/10100759-from-mercury-orbit-messenger.html |title=From Mercury orbit, MESSENGER watches a lunar eclipse |publisher=Planetary Society |data= 10 de outubro de 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref><ref name="Pressurant2015">{{cite web |url=http://www.astronomy.com/news/2014/12/innovative-use-of-pressurant-extends-messengers-mercury-mission |title=Innovative use of pressurant extends MESSENGER's Mercury mission |publisher=Astronomy.com |date=December 29, 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref> Está previsto que a nave espacial ''[[Misión BepiColombo|BepiColombo]]'' chegue a Mercurio en 2025.<ref>{{Cita web|título=Meeting Mercury|url=https://www.esa.int/ESA_Multimedia/Videos/2021/10/Meeting_Mercury|páxina-web=www.esa.int|data-acceso=2021-10-05|lingua=en}}</ref> == Nomenclatura == Os antigos coñecían a Mercurio por diferentes nomes dependendo de se era unha estrela da noite ou unha estrela da mañá. Cara ao [[-350|350 a.C.]], os [[Grecia antiga|antigos gregos]] decatáronse de que as dúas estrelas eran unha.<ref name="Dunne"/> Coñecían o planeta como Στίλβων ''Stilbōn'', que significa "brillar", e Ἑρμής ''[[Hermes|Hermēs]]'', polo seu movemento fugaz,<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sti/lbwn name of the planet Mercury]</ref> un nome que se conserva no [[lingua grega|grego]] moderno (Ερμής ''Ermis'').<ref>{{cite web |url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |title=Greek Names of the Planets |data-acceso=30 de xullo do 2022 |cita=''Ermis'' é o nome grego do planeta Mercurio, que é o planeta máis próximo ao Sol. Leva o nome do deus grego do comercio, Ermis ou Hermes, que tamén era o mensaxeiro dos deuses gregos antigos. |data=25 de abril de 2010}} See also the [[:el:Ερμής (πλανήτης)|Greek article about the planet]].</ref> Os romanos puxeron o nome do planeta en honor ao deus mensaxeiro romano de pés rápidos, [[Mercurio (deus)|Mercurio]] (latín ''Mercurius''), que equipararon co grego Hermes, porque se move polo ceo máis rápido que calquera outro planeta.<ref name="Dunne">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch1.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter One |url=https://history.nasa.gov/SP-424/}}</ref><ref>{{cite book |first=Eugène Michel |last=Antoniadi |others=Translated from French by Moore, Patrick |date=1974 |title=The Planet Mercury |publisher=Keith Reid Ltd |location=Shaldon, Devon |pages=9–11 |isbn=978-0-904094-02-2}}</ref> O [[Símbolos astronómicos|símbolo astronómico]] de Mercurio é unha versión estilizada do [[caduceo]] de Hermes; no século XVI engadiuselle unha cruz cristiá: [[file:Mercury symbol (fixed width).svg|16px|☿]].<ref>{{cite book |title=Astronomy: A Textbook |first=John Charles |last=Duncan |date=1946 |publisher=Harper & Brothers |page=125 |cita=O símbolo de Mercurio representa o Caduceo, unha variña con dúas serpes enroscadas ao seu redor, que foi levada polo mensaxeiro dos deuses..}}</ref><ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC | cita = Agora é posible rastrexar os símbolos medievais de polo menos catro dos cinco planetas ata formas que aparecen nalgúns dos últimos horóscopos papiros ([ [[Oxyrhynchus Papyri|P.Oxy.]] ] 4272, 4274, 4275 [.. .]). O de Mercurio é un caduceo estilizado.}}</ref> == Características físicas == [[Ficheiro:Terrestrial Planets Size Comp True Color.png|miniatura|upright|Mercurio (primeiro pola esquerda) a escala xunto cos outros corpos [[Obxectos do sistema solar por tamaño|máis grandes]] e [[Lista de obxectos do Sistema Solar en equilibrio hidrostático|redondeados]] do [[Sistema Solar#Sistema solar interior|Sistema Solar Interior]], os catro planetas terrestres, así como a [[Lúa]] e [[Ceres (planeta anano)|Ceres]] (primeiro pola dereita).]] Mercurio é un dos catro [[planeta terrestre|planetas terrestres]] do [[Sistema Solar]], e é un corpo rochoso como a Terra. É o planeta máis pequeno do Sistema Solar, cun [[Raio (xeometría)|raio]] ecuatorial de 2439,7 km.<ref name="fact">{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/mercuryfact.html |título=Mercury Fact Sheet |data=23 de decembro de 2021 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> Mercurio tamén é [[Lista de obxectos do Sistema Solar por tamaño|máis pequeno]], aínda que máis masivo, que os [[satélite natural|satélites naturais]] [[Lista de satélites naturais|máis grandes]] do Sistema Solar, [[Ganímedes (lúa)|Ganímedes]] e [[Titán (lúa)|Titán]]. Mercurio está formado por aproximadamente un 70% de material metálico e un 30% de material de silicato.<ref name="strom">{{cita libro |first1=Robert G. |last1=Strom |last2=Sprague |first2=Ann L. |date=2003 |title=Exploring Mercury: the iron planet |publisher=Springer |isbn=978-1-85233-731-5 |url=https://archive.org/details/exploringmercury00stro |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> === Estrutura interna === [[Ficheiro:Mercury with magnetic field.svg|esquerda|miniatura|upright|Estrutura interna e campo magnético de Mercurio]] Mercurio pode que teña unha codia e un manto sólido de [[silicato]] que recubran unha capa exterior sólida de sulfuro de ferro, unha capa máis profunda de núcleo líquido e un núcleo interno sólido.<ref>{{cite web |url=https://www.nasa.gov/mission_pages/messenger/media/PressConf20120321.html |title=MESSENGER Provides New Look at Mercury's Surprising Core and Landscape Curiosities |publisher=NASA |editor-first=Tricia |editor-last=Talbert |data= 21 de marzo de 2012 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://news.agu.org/press-release/scientists-find-evidence-mercury-has-a-solid-inner-core/ |title=Scientists find evidence Mercury has a solid inner core |website=AGU Newsroom |language=en-US |data-acceso=31 de xullo do 2022 }}</ref> A [[densidade]] do planeta é a segunda máis alta do Sistema Solar con 5,427&nbsp;g/cm³, só un pouco menos que a densidade terrestre de 5.515&nbsp;g/cm³.<ref name="fact" /> Se se desconta o efecto da [[compresión gravitacional]] de ambos planetas, os materiais dos que está feito Mercurio serían máis densos que os da Terra, cunha densidade sen comprimir de 5,3&nbsp;g/cm³ fronte ao da Terra 4.4&nbsp;g/cm³.<ref>{{cite web |data= 8 de maio de 2003 |url=https://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |title=Mercury |publisher=US Geological Survey |data-acceso=31 de xullo do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060929091534/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |data-arquivo= 29 de setembro de 2006 }}</ref> A densidade de Mercurio pódese usar para deducir detalles da súa estrutura interna. Aínda que a alta densidade da Terra é debida en gran medida á compresión gravitatoria, especialmente no [[Núcleo (xeoloxía)|núcleo planetario]], Mercurio é moito máis pequeno e as súas rexións interiores non están tan comprimidas. Polo tanto, para que teña unha densidade tan alta, o seu núcleo debe ser grande e rico en [[ferro]].<ref>{{cite journal |title=On the Internal Structures of Mercury and Venus |last=Lyttleton |first=Raymond A. |author-link=Raymond Lyttleton |journal=Astrophysics and Space Science |volume=5 |issue=1 |pages=18–35 |year=1969 |doi=10.1007/BF00653933 |bibcode=1969Ap&SS...5...18L }}</ref> O raio do núcleo de Mercurio estímase en {{convert|2020|±|30|km|mi|abbr=on}}, baseándose en modelos terrestres restrinxidos para ser coherentes co valor do factor do momento de inercia<ref name="Margot2012">{{cite journal |last1=Margot |first1=Jean-Luc |last2=Peale |first2=Stanton J. |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Hauck |first4=Steven A. |last5=Ghigo |first5=Frank D. |last6=Jurgens |first6=Raymond F. |last7=Yseboodt |first7=Marie |last8=Giorgini |first8=Jon D. |last9=Padovan |first9=Sebastiano|last10=Campbell|first10=Donald B. |title=Mercury's moment of inertia from spin and gravity data |journal=Journal of Geophysical Research: Planets |volume=117 |issue=E12 |year=2012 |pages=n/a |issn=0148-0227 |doi=10.1029/2012JE004161 |bibcode=2012JGRE..117.0L09M }}</ref><ref name="Hauck_etal_2013">{{cite journal |last1=Hauck |first1=Steven A. |last2=Margot |first2=Jean-Luc |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Phillips |first4=Roger J. |last5=Johnson |first5=Catherine L. |last6=Lemoine |first6=Frank G. |last7=Mazarico |first7=Erwan |last8=McCoy |first8=Timothy J. |last9=Padovan |first9=Sebastiano |last10=Peale |first10=Stanton J. |last11=Perry |first11=Mark E. |last12=Smith |first12=David E. |last13=Zuber |first13=Maria T. |title=The curious case of Mercury's internal structure|journal=Journal of Geophysical Research: Planets |year=2013 |volume=118 |issue=6 |pages=1204–1220 |doi=10.1002/jgre.20091|bibcode=2013JGRE..118.1204H }}</ref> Polo tanto, o núcleo de Mercurio ocupa preto do 57% do seu volume; para a Terra esta proporción é do 17%. Unha investigación publicada en 2007 suxire que Mercurio ten un núcleo fundido.<ref name="cornell">{{cite news |first=Lauren |last=Gold |title=Mercury has molten core, Cornell researcher shows |data= 3 de maio de 2007 |work=Chronicle |publisher=Cornell University |url=https://news.cornell.edu/stories/2007/05/cu-astronomer-finds-mercury-has-molten-core |data-acceso=1 de agosto do 2022}}</ref><ref name="nrao">{{cite news |last=Finley |first=Dave |data= 3 de maio de 2007 |title=Mercury's Core Molten, Radar Study Shows |publisher=National Radio Astronomy Observatory |url=http://www.nrao.edu/pr/2007/mercury/ |data-acceso=1 de agosto do 2022 }}</ref> Rodeando o núcleo hai uns {{convert|500|-|700|km|mi|abbr=on}} de [[manto]] composto por silicatos.<ref name="Spohn2001">{{cite journal |last1=Spohn |first1=Tilman |last2=Sohl |first2=Frank |last3=Wieczerkowski |first3=Karin |last4=Conzelmann |first4=Vera |title=The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo |journal=Planetary and Space Science |volume=49 |issue=14–15 |pages=1561–1570 |doi=10.1016/S0032-0633(01)00093-9 |bibcode=2001P&SS...49.1561S |year=2001 }}</ref><ref>{{cite book | last=Gallant | first=Roy A. | title=The National Geographic Picture Atlas of Our Universe | publisher=National Geographic Society | date=1986 | edition=2nd | isbn=9780870446443 }}</ref> Segundo os datos da misión {{nowrap|''Mariner 10''}} e da observación terrestre, estímase que a [[codia (xeoloxía)|codia]] de Mercurio é de {{convert|35|km|mi|abbr=on}} de groso.<ref name="Padovan2015">{{cite journal |doi=10.1002/2014GL062487 |title=Thickness of the crust of Mercury from geoid-to-topography ratios |journal=Geophysical Research Letters |volume=42 |issue=4 |pages=1029 |year=2015 |last1=Padovan |first1=Sebastiano |last2=Wieczorek |first2=Mark A. |last3=Margot |first3=Jean-Luc |last4=Tosi |first4=Nicola |last5=Solomon |first5=Sean C. |bibcode=2015GeoRL..42.1029P |url=http://www.escholarship.org/uc/item/403071pz}}</ref> Non obstante, esta estimacion pode ser unha sobreestimación e a codia podería ter un grosor de {{convert|26|±|11|km|mi|abbr=on}} baseándose no modelo de [[Isostasia#Modelo_de_Airy-Heiskanen|isostasia de Airy]].<ref>{{cite journal | title=A thin, dense crust for Mercury | last=Sori | first=Michael M. | journal=Earth and Planetary Science Letters | volume=489 | pages=92–99 | data=maio de 2018 | doi=10.1016/j.epsl.2018.02.033 | bibcode=2018E&PSL.489...92S }}</ref> Unha característica distintiva da superficie de Mercurio é a presenza de numerosas cristas estreitas, que se estenden ata varios centos de quilómetros de lonxitude. Pénsase que estas formaronse cando o núcleo e o manto de Mercurio arrefriaron e contraíronse nun momento no que a codia xa se [[Solidificación|solidificara]].<ref>{{cite journal |title=Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere |last1=Schenk |first1=Paul M. |last2=Melosh |first2=H. Jay |author-link2=H. Jay Melosh |journal=Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference |volume=1994 |pages=1994LPI....25.1203S |bibcode=1994LPI....25.1203S |data=marzo de 1994 }}</ref><ref>{{cite conference | last1=Watters | first1=T. R. | first2=F. | last2=Nimmo | first3=M. S. | last3=Robinson | title=Chronology of Lobate Scarp Thrust Faults and the Mechanical Structure of Mercury's Lithosphere | conference=Lunar and Planetary Science Conference | page=1886 | year=2004 | bibcode= 2004LPI....35.1886W }}</ref><ref>{{cite journal | journal=Geology | data=novembro de 1998 | volume=26 | issue=11 | pages=991–994 | title=Topography of lobate scarps on Mercury; new constraints on the planet's contraction | url=https://archive.org/details/sim_geology_1998-11_26_11/page/991 | first1=Thomas R. | last1=Watters | first2=Mark S. | last2=Robinson | first3=Anthony C. | last3=Cook | doi=10.1130/0091-7613(1998)026<0991:TOLSOM>2.3.CO;2 | bibcode=1998Geo....26..991W }}</ref> O núcleo de Mercurio ten un contido de ferro maior que o de calquera outro planeta importante do Sistema Solar, e propuxéronse varias teorías para explicalo. A teoría máis aceptada é que Mercurio tiña orixinalmente unha relación metal-silicato similar a [[condrita]] dos meteoritos comúns, que se pensa que son típicos da materia rochosa do Sistema Solar, e unha masa aproximadamente 2,25 veces a súa masa actual. <ref name="Benz">{{cita xornal |title=Collisional stripping of Mercury's mantle |lingua=en |last1=Benz |first1=W. |last2=Slattery |first2=W. L. |last3=Cameron |first3=Alastair G. W. |xornal=Zenodo |volume=74 |issue=3 |pages=516–528 |year=1988 |doi=10.1016/0019-1035(88)90118-2 |bibcode=1988Icar...74..516B|url=https://zenodo.org/record/1253898 |data-acceso=2 de agosto do 2022}}</ref> A principios da historia do Sistema Solar, Mercurio puido ser alcanzado por un [[planetesimal]] de aproximadamente 1/6 da masa de Mercurio e varios miles de quilómetros de diámetro.<ref name="Benz" /> O impacto eliminaría gran parte da codia e o manto orixinais, deixando o núcleo atrás como un compoñente relativamente importante.<ref name="Benz" /> Propúxose un proceso similar, coñecido como [[Big Splash|hipótese do impacto xigante]], para explicar a formación da Lúa.<ref name="Benz" /> Alternativamente, Mercurio puido formarse a partir da [[nebulosa protosolar|nebulosa solar]] antes de que a produción de enerxía do Sol se estabilizara. Inicialmente tería o dobre da súa masa actual, pero a medida que a [[protoestrela|protosol]] se contraeu, as temperaturas preto de Mercurio poderían estar entre 2.500 e 3.500&nbsp;K e posiblemente incluso tan altas como 10,000&nbsp;K.<ref name="CameronAGW1">{{cite journal |title=The partial volatilization of Mercury |last=Cameron |first=Alastair G. W. |author-link=Alastair G. W. Cameron |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=285–294 |year=1985 |doi=10.1016/0019-1035(85)90091-0 |bibcode=1985Icar...64..285C}}</ref> Gran parte da rocha superficial de Mercurio podería ter sido vaporizada a tales temperaturas, formando unha atmosfera de "vapor de rocha" que pudo ser arrastrada polo [[vento solar]].<ref name="CameronAGW1" /> Unha terceira hipótese propón que a [[Formación e evolución do Sistema Solar#Nebulosa solar|nebulosa solar]] causou [[arrastre (física)|arrastre]] nas partículas a partir das cales Mercurio estaba en [[Acreción (astrofísica)|acreción]], o que significaba que as partículas máis lixeiras se perderon a partir do material acumulado e non acumulado por Mercurio.<ref>{{cite journal |title=Iron/silicate fractionation and the origin of Mercury |last=Weidenschilling |first=Stuart J. |journal=Icarus |volume=35 |issue=1 |pages=99–111 |year=1987 |doi=10.1016/0019-1035(78)90064-7 |bibcode=1978Icar...35...99W}}</ref> Cada hipótese #predicir unha composición da superficie diferente, e houbo dúas misións espaciais que realizaron observacións. ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', que finalizou en 2015, atopou niveis de potasio e xofre na superficie superiores aos esperados, o que suxire que a hipótese do impacto xigante e a vaporización da cortiza e o manto non se produciron porque o potasio e o xofre serían expulsados pola calor extrema destes eventos.<ref name="csmon20110929">{{cite news |url=https://www.csmonitor.com/Science/2011/0929/Messenger-s-message-from-Mercury-Time-to-rewrite-the-textbooks |title=Messenger's message from Mercury: Time to rewrite the textbooks |work=The Christian Science Monitor |first=Mark |last=Sappenfield |data= 29 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022}}</ref> A ''[[misión BepiColombo]]'', que chegará a Mercurio en 2025, fará observacións para comprobar estas hipóteses.<ref name="ESA-Bepi">{{cite web |url=http://sci.esa.int/bepicolombo/ |title=BepiColombo |series=Science & Technology |publisher=European Space Agency |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> Os achados ata agora parecen favorecer a terceira hipótese; non obstante, é necesaria unha análise máis detallada dos datos.<ref name="intra">{{cite news |url=https://www.chemistryworld.com/news/messenger-sheds-light-on-mercurys-formation/3002463.article |title=Messenger sheds light on Mercury's formation |work=Chemistry World |first=Jon |last=Cartwright |data= 30 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> === Xeoloxía superficial === A superficie de Mercurio ten unha aparencia similar á da Lúa, mostrando extensas chairas similares ás dos [[Mar lunar|mares lunares]] e grandes cráteres, o que indica que estivo xeologicamente inactivo durante miles de millóns de anos. É máis [[Homoxeneidade e heteroxeneidade|heteroxénea]] que a superficie de [[Marte]] ou da Lúa, que conteñen importantes extensións de xeoloxía similar, como mares lunares e mesetas.<ref name="awst169_18_18">{{cite journal |first=Jefferson |last=Morris |data= 10 de novembro de 2008 |title=Laser Altimetry |journal=[[Aviation Week & Space Technology]] |volume=169 |issue=18 |page=18 |cita=A codia de Mercurio é máis análoga a un bolo marmoreado que a un bolo en capas.}}</ref> As características do [[albedo]] ten áreas de reflectividade marcadamente diferentes, que inclúen [[Cráter de impacto|cráteres de impacto]], a exección resultante e o [[sistema de raios]]. As características do albedo máis grandes corresponden as chairas de maior reflectividade.<ref>{{cite conference | title=Albedo Features of Mercury | last1=Hughes | first1=E. T. | last2=Vaughan | first2=W. M. | conference=43rd Lunar and Planetary Science Conference, held March 19–23, 2012 at The Woodlands, Texas | volume=1659 | id=2151 | date=March 2012 | bibcode=2012LPI....43.2151H }}</ref> Mercurio ten dorsais (tamén chamadas "[[cristas engurradas]]"), semellantes os [[altiplano]]s da Lúa, montes (montañas), planitiae (chairas), rupes (acantilados) e [[vallis]] (vales).<ref>{{cite web |last=Blue |first=Jennifer |data=11 de abrilde 2008 |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/ |title=Gazetteer of Planetary Nomenclature |publisher=US Geological Survey |data-acceso=3de agosto do 2022}}</ref><ref name="DunneCh7">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |author-link2=Eric Burgess |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch7.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter Seven |url=https://history.nasa.gov/SP-424/ |data-acceso=3de agosto do 2022 }}</ref> == Ambiente xeral == Se un explorador andase pola superficie de Mercurio, vería un mundo semellante ao chan [[Lúa|lunar]]. Os montes ondulados e cubertos de poeira foron erosionados polo constante bombardeo de [[meteorito]]s. Existen escarpas con varios quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A superficie está punteada de [[Cráter (astronomía)|cráteres]]. O explorador notaría que o [[Sol]] parece dúas veces e media maior que dende a [[Terra]]; porén, o ceo está sempre (exceptuando o lugar xusto onde se atope o Sol) negro pois Mercurio practicamente non ten [[atmosfera]] e a que ten non é suficiente para causar a dispersión da luz. Ó ter o ceo negro, se o explorador ollase fixamente para o espazo, vería dúas estrelas brillantes, unha con tonalidade crema, [[Venus]], e a outra azul, a [[Terra]]. == Historia do coñecemento sobre o planeta == Antes da [[Mariner 10]], pouco se coñecía de Mercurio por causa da dificultade de observalo cos telescopios terrestres: na máxima distancia, visto desde a Terra, está apenas a 28º de separación do Sol. Por iso, só se pode ver, durante o día, ben inmediatamente antes de nacer o Sol ou ben inmediatamente despois do solpor. Cando se observa ó amencer ou ó anoitecer, Mercurio está tan baixo no horizonte, que a luz ten que pasar a través do equivalente a 10 veces a capa da atmosfera terrestre que pasaría se Mercurio estivese directamente por riba de nós. Durante a década de [[1880]], [[Giovanni Schiaparelli]] creou un esquema onde mostraba algunhas estruturas de Mercurio. Concluíu que Mercurio debería estar "preso" ao Sol de modo a acompañar o seu movemento, tal como a Lúa está "presa" á Terra. En [[1962]], os radioastrónomos estudaron as emisións de radio de Mercurio e concluíron que o lado escuro é quente de máis para estar preso, acompañando o movemento. Era de esperar que fose moito máis frío se estivese sempre virado para o lado oposto ó Sol. En [[1965]], [[Pettengill]] e [[Dyce]] estimaron o período de rotación de Mercurio, baseándose en observacións de radar, de 59 +- 5 días. Máis tarde, en [[1971]], [[Goldstein]] mellorou o cálculo do período de rotación para 58,65 +- 0,25 días por medio de observacións do radar. Despois de observacións máis próximas obtidas pola Mariner 10, o período foi estimado en 58,646 +- 0,005 días. == Rotación == A pesar de non estar preso ao Sol, o seu período de rotación está relacionado co período orbital. Mercurio xira unha vez e media por cada órbita. Por causa desta relación de 3:2, un día en Mercurio (desde o nacer do Sol ata ao nacer do Sol do día seguinte) dura 176 días terrestres, conforme se mostra no diagrama seguinte. No pasado distante de Mercurio, o seu período de rotación debe ter sido menor. Os científicos especularon que a rotación debe ter sido de preto de 8 horas, mais ó longo de millóns de anos foi gradualmente retardando por influencia do Sol. Un modelo deste proceso mostra que este retardo levaría 10⁹ anos e debería ter elevado a temperatura interior uns 100 [[kelvin]]. == Mariner 10 == {{Artigo principal|Mariner 10}} Moitos dos descubrimentos científicos sobre Mercurio veñen da sonda espacial [[Mariner 10]] que foi lanzada en [[3 de novembro]] de [[1973]]. Pasou en [[29 de marzo]] de [[1974]] a unha distancia de 705&nbsp;km da superficie do planeta. En [[21 de setembro]] de 1974 pasou por segunda vez o [[16 de marzo]] de [[1975]] pola terceira vez. Durante estas visitas, foron obtidas máis de 2.700 fotografías, cubrindo o 45% da superficie de Mercurio. Ata ese momento, os científicos non sospeitaban que Mercurio tiña un campo magnético. Pensaban que, por ser pequeno, o seu núcleo solidificárase hai moito tempo. A presenza dun campo magnético indica que o planeta ten un núcleo de ferro que está polo menos parcialmente fundido. Os campos magnéticos son xerados pola rotación dun núcleo condutivo fundido e este efecto é coñecido como efecto de dinamo. A Mariner 10 mostrou que Mercurio ten un campo magnético que é un 1% máis forte que o da [[Terra]]. Este campo magnético está inclinado 7 graos en relación ao eixo de rotación de Mercurio e produce unha magnetosfera á volta do planeta. A orixe do campo magnético é descoñecida. Pode ser producido polo núcleo de ferro parcialmente líquido no interior do planeta. Outra orixe do campo pode ser a magnetización residual das rochas férreas que foron magnetizadas cando o planeta tiña un campo magnético forte, durante a súa xuventude. Cando o planeta se solidificou, a magnetización residual permaneceu. == Densidade == Xa antes da Mariner 10, sabíase que Mercurio tiña unha alta densidade. A súa densidade é de 5,44 g/cm³ e é comparable á densidade da Terra, de 5,52g/cm³. Nun estado non comprimido a densidade de Mercurio é 5,5 g/cm³ en tanto a da Terra é apenas de 4,0 g/cm³. Esta alta densidade indica que o planeta está constituído por 60 a 70 por cento en peso de metal e 30 por cento en peso de silicatos. Isto dá un núcleo cun raio de 75% do raio do planeta e un volume do núcleo de 42% do volume do planeta. == Características da superficie == As fotografías obtidas pola Mariner 10 mostran un mundo que parece a lúa. Está cribado de cráteres, contén cuncas de aneis e moitas correntes de lava. Os cráteres varían en tamaño desde os 100 metros (a resolución de imaxe máis pequena que se consegue obter pola Mariner 10) ata 1.300 quilómetros e están en varios estados de conservación. Algúns son recentes con arestas vivas e raios brillantes. Outros están altamente degradados, con arestas que foron suavizadas polo bombardeo de meteoritos. O maior cráter en Mercurio é a bacia ''Caloris Planitia''. Unha bacia foi definida por Hartmann e Kuiper (1962) como unha "depresión circular larga con aneis concéntricos distintos e liñas radiais". Outros consideran calquera cráter con máis de 200&nbsp;km como unha bacia. A bacia Caloris ten 1.300 quilómetros de diámetro, e probabelmente foi causada por un proxectil cunha dimensión de máis de 100&nbsp;km. O impacto produciu unha elevación con aneis concéntricos con tres quilómetros de altura e expeleu materia polo planeta ata unha distancia de 600 a 800 quilómetros. (Outro bo exemplo dunha bacia con aneis concéntricos é a rexión Vallalla en [[Calisto (lúa)|Calisto]], unha lúa de Xúpiter). As ondas sísmicas producidas polo impacto en Caloris concentráronse no outro lado do planeta e provocaron unha zona de terreo caótico. Despois do impacto, o cráter foi parcialmente cheo con lava. Mercurio está cheo de grandes peñascos ou escarpas que aparentemente se formaron cando Mercurio arrefeceu e sufriu unha compresión dalgúns quilómetros. Esta compresión produciu unha crista engurrada con escarpas de quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A maior parte da superficie de Mercurio está cuberta de planicies. Moitas delas son antigas e cribadas de cráteres, mais algunhas das planicies teñen menos cráteres. Os científicos clasificaron estas planicies como planicies intercráteres e planicies suaves. As planicies intercráteres están menos saturadas de cráteres que teñen menos de 15&nbsp;km de diámetro. Estas planicies probabelmente foron formadas cando as correntes de lava cubriron os terreos máis antigos. As planicies suaves son recentes con poucos cráteres. Existen planicies suaves ó redor da cunca Caloris. Nalgunhas áreas poden ser vistas pequenas porcións de lava a encher os cráteres. == Formación do planeta == A historia da formación de Mercurio é semellante á da [[Terra]]. Hai preto de 4.500 millóns de anos formáronse os planetas. Esta foi unha época de bombardeo intenso sobre os planetas, que eran alcanzados pola materia e fragmentos da nebulosa da que se formaron. Logo no inicio desta formación, Mercurio probabelmente ficou cun núcleo metálico denso e unha cortiza de [[silicato]]s. Despois do intenso período de bombardeo, correntes de lava percorreran o planeta e cubriron a cortiza máis antiga. Nesa época, moitos dos fragmentos desapareceron e Mercurio entrou nun período de bombardeo máis lixeiro. Durante este período formáronse as planicies intercráteres. Entón Mercurio arrefeceu. O núcleo contraeuse, o que á súa vez quebrou a cortiza e produciu as escarpas. Durante a terceira etapa, a lava correu polas rexións máis baixas, producindo as áreas máis chas. Durante a cuarta etapa, os bombardeos de micrometeoritos crearon unha superficie de poeira que é coñecida por [[regolito]]. Algúns meteoritos pouco maiores chegaron á superficie e produciron os cráteres de raios luminosos. Alén de colisións ocasionais de meteoritos, a superficie de Mercurio xa non está activa e permanece no mesmo estado de hai millóns de anos. == Mercurio, a teoría da gravitación universal e a teoría da relatividade xeral == Mercurio ten sido un planeta que permitiu probar os límites da [[Lei da gravitación universal|Lei da Gravitación Universal]] de [[Isaac Newton|Newton]], contribuíndo a afianzar a [[Relatividade xeral|Teoría da Relatividade Xeral]] de [[Albert Einstein|Einstein]]. Dende o descubrimento da anomalía do seu movemento de [[Translación (movemento)|translación]] en relación co calculado segundo as [[leis de Kepler]] e a TGU, segundo remarcou [[Urbain Le Verrier|Le Verrier]] en [[1859]],<ref>{{Cita web|título=How to break a theory|url=https://www.symmetrymagazine.org/article/how-to-break-a-theory|páxina-web=symmetry magazine|data-acceso=2022-03-29|lingua=en|nome=Sarah|apelidos=Charley}}</ref> non se deu explicación a tal desviación ata a aplicación da TRX en [[1917]]. == Notas == {{reflist |group=lower-alpha |refs= {{efn |name=rotation/revolution | En astronomía, as palabras "rotación" e "revolución" teñen significados diferentes. "Rotación" é o xiro dun corpo ao redor dun eixo que pasa polo corpo, como en "A Terra xira unha vez ao día". "Revolución" é o movemento ao redor dun centro externo ao corpo, normalmente en órbita, como en "A Terra tarda un ano por cada revolución ao redor do Sol". Os verbos "rotar" e "revolucionar" significan facer unha rotación e unha revolución, respectivamente. }} {{efn |name=dwarf planet | [[Plutón]] foi considerado un [[planeta]] desde o seu descubrimento en 1930 ata 2006, pero despois foi reclasificado como [[planeta anano]]. A excentricidade orbital de Plutón é maior que a de Mercurio. Plutón tamén é máis pequeno que Mercurio, pero pensouse que era máis grande ata 1976. }} }} {{clear}} ;Referencias {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * ''Earth Sciences, an Introduction to Physical Geology'', d'Edward J. Tarbuck i Frederick K. Lutgens. Prentice Hall ([[1999]]). * "Ice on Mercury". ''El Universo, Enciclopedia de la Astronomía y el Espacio'' ("The Universe, Encyclopedia of Astronomy and the Space"), Editorial [[Planeta DeAgostini]], páx. 141-145. Volum 5. (''Acta Astronautica'', Aug 2003, Vol. 53, Issue 4-10, p375, 11p; (AN 11471527). === Outros artigos === * [[Tránsito de Mercurio]] {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mercurio]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] 1cljlo83faa5koaanfbw70a2xsqrrjn 6149201 6149189 2022-08-03T09:02:22Z Alfonso Márquez 1987 /* Xeoloxía superficial */ poño foto wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura científica}} {{Outros homónimos|Mercurio}} {{Mercurio info}} '''Mercurio''' é o planeta máis pequeno do [[Sistema Solar|sistema solar]]<ref name=Alejandra>{{Cita web|url=https://www.konradlorenz.edu.co/blog/albert-einstein-y-la-orbita-de-mercurio/ |título=Albert Einstein y la Órbita de Mercurio |páxina-web=konradlorenz.edu.co|data-acceso=29 de xullo do 2022 |autor=Alejandra Torres |editor=Konrad Lorenz Fundación Universitaria }}</ref> e o máis próximo ao [[Sol]]. O igual que [[Venus]], Mercurio orbita o Sol dentro da [[Translación da Terra|órbita terrestre]] como un [[Planeta inferior e planeta superior|planeta inferior]], e a súa distancia aparente o Sol visto desde a Terra nunca supera os 28°. Esta proximidade ao Sol fai que o planeta só poida verse preto do horizonte occidental [[Ocaso|despois da posta de sol]] ou do horizonte oriental [[Orto|antes da saída do sol]], normalmente no [[crepúsculo]]. Neste momento, pode aparecer como un obxecto brillante parecido a unha estrela, pero é máis difícil de observar que Venus. Desde a Terra, o planeta mostra telescópicamente a gama completa de [[fase planetaria|fases]], similar á de Venus e a [[Lúa]], que se repite durante o seu [[Período orbital|período sinódico]] que é de aproximadamente 116 días (115.88 días).<ref name=astronomo>{{Cita web|url=http://www.astronomos.org/mercurio/ |título=Mercurio |data-acceso=30 de xullo do 2022 |autor=astronomos.org}}</ref> Mercurio xira dun xeito único no Sistema Solar. Atópase [[bloqueo de marea|situado lateralmente]] co Sol nunha [[resonancia orbital|resonancia orbital]] de 3:2,<ref>{{cite book |title=Uranus, Neptune, Pluto, and the Outer Solar System |first1=Linda T. |last1=Elkins-Tanton |author-link1=Lindy Elkins-Tanton |publisher=Infobase Publishing |year=2006 |isbn=978-1-4381-0729-5 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC}} [https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC&pg=PA51 Extract of page 51]</ref> é dicir, que en relación ás [[Estrela fixa|estrelas fixas]], xira sobre o seu eixe exactamente tres veces por cada dúas revolucións que fai arredor do Sol.{{efn|name=rotation/revolution}}<ref name=orbit>{{cite web |title=Animated clip of orbit and rotation of Mercury |url=http://sciencenetlinks.com/interactives/messenger/or/OrbitRotation.html |publisher=Sciencenetlinks.com}}</ref> Visto desde o Sol, nun [[sistema de referencia|marco de referencia]] que xira co movemento orbital, parece xirar só unha vez cada dous anos de Mercurio. Por tanto, un observador en Mercurio vería só un día cada dous anos mercurianos. A súa órbita arredor do Sol é de 87,97 [[Día|días terrestres]], a máis curta de todos os planetas do Sol.<ref name=Astrono-Tuya>{{Cita web|url=https://astrono-tuya.es/mercurio/como-es-la-orbita-de-mercurio/ |título=¿como es la orbita de mercurio? |editor=Astrono-Tuya |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> O seu diámetro é un 60% menor que o da [[Terra]] e só un 40% maior que o da [[Lúa]]. É ata menor que [[Ganímedes (lúa)|Ganimedes]], unha das lúas de [[Xúpiter]], ou que [[Titán (lúa)|Titán]], unha lúa de [[Saturno]]. O eixe de Mercurio ten a [[Oblicuidade da eclíptica|inclinación do eixo]] máis pequena de calquera dos planetas do Sistema Solar (uns {{frac|30}} graos). A súa [[excentricidade orbital]] é a máis grande de todos os planetas coñecidos do Sistema Solar;{{efn|name=dwarf planet}} no [[perihelio]], a distancia de Mercurio ao Sol é só uns dous terzos (ou 66%) da súa distancia no [[afelio]]. A superficie de Mercurio aparece con grandes cráteres e ten unha aparencia similar á da [[Lúa]], o que indica que estivo xeoloxicamente inactivo durante miles de millóns de anos. Ao non ter case ningunha atmosfera que reteña a calor, ten temperaturas superficiais que varían diariamente máis que en calquera outro planeta do Sistema Solar, oscilando entre {{convert|100|K}} pola noite e {{convert|700|K|C F}} durante o día nas rexións ecuatoriais.<ref name=":0">{{cite book |last=Prockter |first=Louise |title=Ice in the Solar System |publisher=Johns Hopkins APL Technical Digest |volume=26 |issue=2 |date=2005 |url=https://www.jhuapl.edu/content/techdigest/pdf/V26-N02/26-02-Prockter.pdf |data-acceso= 30 de xullo do 2022 }}</ref> As rexións polares están constantemente por debaixo de {{convert|180|K}}. O planeta non ten [[Satélite natural|satélites naturais]] coñecidos. Mercurio é un mundo inhóspito para os humanos, no que se acadan altas e tamén baixas temperaturas, debido á proximidade do Sol e a que por efecto da [[marea solar]] a través do tempo, ten unha duración de día parella á do ano ([[Período orbital|período]] de revolución arredor do seu propio eixe en relación ó período de revolución arredor do Sol), e polo tanto, cando unha parte do planeta entra na súa propia sombra, emite moita calor. É un mundo morto tamén xeoloxicamente, pois ten un tamaño reducido como planeta (é dicir, gran superficie pola que puido saír ó exterior a enerxía interna debida á aglutinación de materiais no centro planetario, deixando tal fuga enerxética de ter relevancia xeolóxica hai tempo e polo tanto, deixando de ter enerxía para os movementos da superficie), sendo a influencia solar sobre o planeta a maior con diferenza de todo o sistema solar. '''Mercurio''' foi bautizado polos [[Imperio Romano|romanos]] en honor ó [[Mercurio (deus)|mensaxeiro dos deuses]],<ref name=Astrono-Tuya/> de ás nos pés, porque parecía moverse máis axiña do que calquera outro planeta. Ao ser un planeta con [[órbita]] máis pequena cá da Terra, Mercurio pasa de xeito periódico entre esta e o Sol, fenómeno ó que se lle chama [[tránsito de Mercurio]] se nese momento ambos planetas e o Sol están aliñados. Dito fenómeno prodúcese unhas 13 veces cada século, téndose producido un o [[11 de novembro]] de [[2019]].<ref>{{Cita web|título=Mercury Transit 2019 - PROBA2 Science Center|url=https://proba2.sidc.be/mercurytransit2019|páxina-web=proba2.sidc.be|data-acceso=2019-11-11}}</ref> Dúas naves espaciais visitaron Mercurio: a ''{{nowrap|[[Mariner 10]]}}'' que o orbitou en 1974 e 1975; e a ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', lanzada en 2004, orbitaba Mercurio máis de 4.000 veces en catro anos antes de esgotar o seu combustible e chocar contra a superficie do planeta o 30 de abril de 2015.<ref>{{cite web |url=http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id%3D284 |title=NASA Completes MESSENGER Mission with Expected Impact on Mercury's Surface |access-date=April 30, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503002503/http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id=284 |archive-date= 3 de maio de 2015}}</ref><ref name="EclipseReboost">{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2014/10100759-from-mercury-orbit-messenger.html |title=From Mercury orbit, MESSENGER watches a lunar eclipse |publisher=Planetary Society |data= 10 de outubro de 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref><ref name="Pressurant2015">{{cite web |url=http://www.astronomy.com/news/2014/12/innovative-use-of-pressurant-extends-messengers-mercury-mission |title=Innovative use of pressurant extends MESSENGER's Mercury mission |publisher=Astronomy.com |date=December 29, 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref> Está previsto que a nave espacial ''[[Misión BepiColombo|BepiColombo]]'' chegue a Mercurio en 2025.<ref>{{Cita web|título=Meeting Mercury|url=https://www.esa.int/ESA_Multimedia/Videos/2021/10/Meeting_Mercury|páxina-web=www.esa.int|data-acceso=2021-10-05|lingua=en}}</ref> == Nomenclatura == Os antigos coñecían a Mercurio por diferentes nomes dependendo de se era unha estrela da noite ou unha estrela da mañá. Cara ao [[-350|350 a.C.]], os [[Grecia antiga|antigos gregos]] decatáronse de que as dúas estrelas eran unha.<ref name="Dunne"/> Coñecían o planeta como Στίλβων ''Stilbōn'', que significa "brillar", e Ἑρμής ''[[Hermes|Hermēs]]'', polo seu movemento fugaz,<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sti/lbwn name of the planet Mercury]</ref> un nome que se conserva no [[lingua grega|grego]] moderno (Ερμής ''Ermis'').<ref>{{cite web |url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |title=Greek Names of the Planets |data-acceso=30 de xullo do 2022 |cita=''Ermis'' é o nome grego do planeta Mercurio, que é o planeta máis próximo ao Sol. Leva o nome do deus grego do comercio, Ermis ou Hermes, que tamén era o mensaxeiro dos deuses gregos antigos. |data=25 de abril de 2010}} See also the [[:el:Ερμής (πλανήτης)|Greek article about the planet]].</ref> Os romanos puxeron o nome do planeta en honor ao deus mensaxeiro romano de pés rápidos, [[Mercurio (deus)|Mercurio]] (latín ''Mercurius''), que equipararon co grego Hermes, porque se move polo ceo máis rápido que calquera outro planeta.<ref name="Dunne">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch1.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter One |url=https://history.nasa.gov/SP-424/}}</ref><ref>{{cite book |first=Eugène Michel |last=Antoniadi |others=Translated from French by Moore, Patrick |date=1974 |title=The Planet Mercury |publisher=Keith Reid Ltd |location=Shaldon, Devon |pages=9–11 |isbn=978-0-904094-02-2}}</ref> O [[Símbolos astronómicos|símbolo astronómico]] de Mercurio é unha versión estilizada do [[caduceo]] de Hermes; no século XVI engadiuselle unha cruz cristiá: [[file:Mercury symbol (fixed width).svg|16px|☿]].<ref>{{cite book |title=Astronomy: A Textbook |first=John Charles |last=Duncan |date=1946 |publisher=Harper & Brothers |page=125 |cita=O símbolo de Mercurio representa o Caduceo, unha variña con dúas serpes enroscadas ao seu redor, que foi levada polo mensaxeiro dos deuses..}}</ref><ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC | cita = Agora é posible rastrexar os símbolos medievais de polo menos catro dos cinco planetas ata formas que aparecen nalgúns dos últimos horóscopos papiros ([ [[Oxyrhynchus Papyri|P.Oxy.]] ] 4272, 4274, 4275 [.. .]). O de Mercurio é un caduceo estilizado.}}</ref> == Características físicas == [[Ficheiro:Terrestrial Planets Size Comp True Color.png|miniatura|upright|Mercurio (primeiro pola esquerda) a escala xunto cos outros corpos [[Obxectos do sistema solar por tamaño|máis grandes]] e [[Lista de obxectos do Sistema Solar en equilibrio hidrostático|redondeados]] do [[Sistema Solar#Sistema solar interior|Sistema Solar Interior]], os catro planetas terrestres, así como a [[Lúa]] e [[Ceres (planeta anano)|Ceres]] (primeiro pola dereita).]] Mercurio é un dos catro [[planeta terrestre|planetas terrestres]] do [[Sistema Solar]], e é un corpo rochoso como a Terra. É o planeta máis pequeno do Sistema Solar, cun [[Raio (xeometría)|raio]] ecuatorial de 2439,7 km.<ref name="fact">{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/mercuryfact.html |título=Mercury Fact Sheet |data=23 de decembro de 2021 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> Mercurio tamén é [[Lista de obxectos do Sistema Solar por tamaño|máis pequeno]], aínda que máis masivo, que os [[satélite natural|satélites naturais]] [[Lista de satélites naturais|máis grandes]] do Sistema Solar, [[Ganímedes (lúa)|Ganímedes]] e [[Titán (lúa)|Titán]]. Mercurio está formado por aproximadamente un 70% de material metálico e un 30% de material de silicato.<ref name="strom">{{cita libro |first1=Robert G. |last1=Strom |last2=Sprague |first2=Ann L. |date=2003 |title=Exploring Mercury: the iron planet |publisher=Springer |isbn=978-1-85233-731-5 |url=https://archive.org/details/exploringmercury00stro |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> === Estrutura interna === [[Ficheiro:Mercury with magnetic field.svg|esquerda|miniatura|upright|Estrutura interna e campo magnético de Mercurio]] Mercurio pode que teña unha codia e un manto sólido de [[silicato]] que recubran unha capa exterior sólida de sulfuro de ferro, unha capa máis profunda de núcleo líquido e un núcleo interno sólido.<ref>{{cite web |url=https://www.nasa.gov/mission_pages/messenger/media/PressConf20120321.html |title=MESSENGER Provides New Look at Mercury's Surprising Core and Landscape Curiosities |publisher=NASA |editor-first=Tricia |editor-last=Talbert |data= 21 de marzo de 2012 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://news.agu.org/press-release/scientists-find-evidence-mercury-has-a-solid-inner-core/ |title=Scientists find evidence Mercury has a solid inner core |website=AGU Newsroom |language=en-US |data-acceso=31 de xullo do 2022 }}</ref> A [[densidade]] do planeta é a segunda máis alta do Sistema Solar con 5,427&nbsp;g/cm³, só un pouco menos que a densidade terrestre de 5.515&nbsp;g/cm³.<ref name="fact" /> Se se desconta o efecto da [[compresión gravitacional]] de ambos planetas, os materiais dos que está feito Mercurio serían máis densos que os da Terra, cunha densidade sen comprimir de 5,3&nbsp;g/cm³ fronte ao da Terra 4.4&nbsp;g/cm³.<ref>{{cite web |data= 8 de maio de 2003 |url=https://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |title=Mercury |publisher=US Geological Survey |data-acceso=31 de xullo do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060929091534/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |data-arquivo= 29 de setembro de 2006 }}</ref> A densidade de Mercurio pódese usar para deducir detalles da súa estrutura interna. Aínda que a alta densidade da Terra é debida en gran medida á compresión gravitatoria, especialmente no [[Núcleo (xeoloxía)|núcleo planetario]], Mercurio é moito máis pequeno e as súas rexións interiores non están tan comprimidas. Polo tanto, para que teña unha densidade tan alta, o seu núcleo debe ser grande e rico en [[ferro]].<ref>{{cite journal |title=On the Internal Structures of Mercury and Venus |last=Lyttleton |first=Raymond A. |author-link=Raymond Lyttleton |journal=Astrophysics and Space Science |volume=5 |issue=1 |pages=18–35 |year=1969 |doi=10.1007/BF00653933 |bibcode=1969Ap&SS...5...18L }}</ref> O raio do núcleo de Mercurio estímase en {{convert|2020|±|30|km|mi|abbr=on}}, baseándose en modelos terrestres restrinxidos para ser coherentes co valor do factor do momento de inercia<ref name="Margot2012">{{cite journal |last1=Margot |first1=Jean-Luc |last2=Peale |first2=Stanton J. |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Hauck |first4=Steven A. |last5=Ghigo |first5=Frank D. |last6=Jurgens |first6=Raymond F. |last7=Yseboodt |first7=Marie |last8=Giorgini |first8=Jon D. |last9=Padovan |first9=Sebastiano|last10=Campbell|first10=Donald B. |title=Mercury's moment of inertia from spin and gravity data |journal=Journal of Geophysical Research: Planets |volume=117 |issue=E12 |year=2012 |pages=n/a |issn=0148-0227 |doi=10.1029/2012JE004161 |bibcode=2012JGRE..117.0L09M }}</ref><ref name="Hauck_etal_2013">{{cite journal |last1=Hauck |first1=Steven A. |last2=Margot |first2=Jean-Luc |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Phillips |first4=Roger J. |last5=Johnson |first5=Catherine L. |last6=Lemoine |first6=Frank G. |last7=Mazarico |first7=Erwan |last8=McCoy |first8=Timothy J. |last9=Padovan |first9=Sebastiano |last10=Peale |first10=Stanton J. |last11=Perry |first11=Mark E. |last12=Smith |first12=David E. |last13=Zuber |first13=Maria T. |title=The curious case of Mercury's internal structure|journal=Journal of Geophysical Research: Planets |year=2013 |volume=118 |issue=6 |pages=1204–1220 |doi=10.1002/jgre.20091|bibcode=2013JGRE..118.1204H }}</ref> Polo tanto, o núcleo de Mercurio ocupa preto do 57% do seu volume; para a Terra esta proporción é do 17%. Unha investigación publicada en 2007 suxire que Mercurio ten un núcleo fundido.<ref name="cornell">{{cite news |first=Lauren |last=Gold |title=Mercury has molten core, Cornell researcher shows |data= 3 de maio de 2007 |work=Chronicle |publisher=Cornell University |url=https://news.cornell.edu/stories/2007/05/cu-astronomer-finds-mercury-has-molten-core |data-acceso=1 de agosto do 2022}}</ref><ref name="nrao">{{cite news |last=Finley |first=Dave |data= 3 de maio de 2007 |title=Mercury's Core Molten, Radar Study Shows |publisher=National Radio Astronomy Observatory |url=http://www.nrao.edu/pr/2007/mercury/ |data-acceso=1 de agosto do 2022 }}</ref> Rodeando o núcleo hai uns {{convert|500|-|700|km|mi|abbr=on}} de [[manto]] composto por silicatos.<ref name="Spohn2001">{{cite journal |last1=Spohn |first1=Tilman |last2=Sohl |first2=Frank |last3=Wieczerkowski |first3=Karin |last4=Conzelmann |first4=Vera |title=The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo |journal=Planetary and Space Science |volume=49 |issue=14–15 |pages=1561–1570 |doi=10.1016/S0032-0633(01)00093-9 |bibcode=2001P&SS...49.1561S |year=2001 }}</ref><ref>{{cite book | last=Gallant | first=Roy A. | title=The National Geographic Picture Atlas of Our Universe | publisher=National Geographic Society | date=1986 | edition=2nd | isbn=9780870446443 }}</ref> Segundo os datos da misión {{nowrap|''Mariner 10''}} e da observación terrestre, estímase que a [[codia (xeoloxía)|codia]] de Mercurio é de {{convert|35|km|mi|abbr=on}} de groso.<ref name="Padovan2015">{{cite journal |doi=10.1002/2014GL062487 |title=Thickness of the crust of Mercury from geoid-to-topography ratios |journal=Geophysical Research Letters |volume=42 |issue=4 |pages=1029 |year=2015 |last1=Padovan |first1=Sebastiano |last2=Wieczorek |first2=Mark A. |last3=Margot |first3=Jean-Luc |last4=Tosi |first4=Nicola |last5=Solomon |first5=Sean C. |bibcode=2015GeoRL..42.1029P |url=http://www.escholarship.org/uc/item/403071pz}}</ref> Non obstante, esta estimacion pode ser unha sobreestimación e a codia podería ter un grosor de {{convert|26|±|11|km|mi|abbr=on}} baseándose no modelo de [[Isostasia#Modelo_de_Airy-Heiskanen|isostasia de Airy]].<ref>{{cite journal | title=A thin, dense crust for Mercury | last=Sori | first=Michael M. | journal=Earth and Planetary Science Letters | volume=489 | pages=92–99 | data=maio de 2018 | doi=10.1016/j.epsl.2018.02.033 | bibcode=2018E&PSL.489...92S }}</ref> Unha característica distintiva da superficie de Mercurio é a presenza de numerosas cristas estreitas, que se estenden ata varios centos de quilómetros de lonxitude. Pénsase que estas formaronse cando o núcleo e o manto de Mercurio arrefriaron e contraíronse nun momento no que a codia xa se [[Solidificación|solidificara]].<ref>{{cite journal |title=Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere |last1=Schenk |first1=Paul M. |last2=Melosh |first2=H. Jay |author-link2=H. Jay Melosh |journal=Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference |volume=1994 |pages=1994LPI....25.1203S |bibcode=1994LPI....25.1203S |data=marzo de 1994 }}</ref><ref>{{cite conference | last1=Watters | first1=T. R. | first2=F. | last2=Nimmo | first3=M. S. | last3=Robinson | title=Chronology of Lobate Scarp Thrust Faults and the Mechanical Structure of Mercury's Lithosphere | conference=Lunar and Planetary Science Conference | page=1886 | year=2004 | bibcode= 2004LPI....35.1886W }}</ref><ref>{{cite journal | journal=Geology | data=novembro de 1998 | volume=26 | issue=11 | pages=991–994 | title=Topography of lobate scarps on Mercury; new constraints on the planet's contraction | url=https://archive.org/details/sim_geology_1998-11_26_11/page/991 | first1=Thomas R. | last1=Watters | first2=Mark S. | last2=Robinson | first3=Anthony C. | last3=Cook | doi=10.1130/0091-7613(1998)026<0991:TOLSOM>2.3.CO;2 | bibcode=1998Geo....26..991W }}</ref> O núcleo de Mercurio ten un contido de ferro maior que o de calquera outro planeta importante do Sistema Solar, e propuxéronse varias teorías para explicalo. A teoría máis aceptada é que Mercurio tiña orixinalmente unha relación metal-silicato similar a [[condrita]] dos meteoritos comúns, que se pensa que son típicos da materia rochosa do Sistema Solar, e unha masa aproximadamente 2,25 veces a súa masa actual. <ref name="Benz">{{cita xornal |title=Collisional stripping of Mercury's mantle |lingua=en |last1=Benz |first1=W. |last2=Slattery |first2=W. L. |last3=Cameron |first3=Alastair G. W. |xornal=Zenodo |volume=74 |issue=3 |pages=516–528 |year=1988 |doi=10.1016/0019-1035(88)90118-2 |bibcode=1988Icar...74..516B|url=https://zenodo.org/record/1253898 |data-acceso=2 de agosto do 2022}}</ref> A principios da historia do Sistema Solar, Mercurio puido ser alcanzado por un [[planetesimal]] de aproximadamente 1/6 da masa de Mercurio e varios miles de quilómetros de diámetro.<ref name="Benz" /> O impacto eliminaría gran parte da codia e o manto orixinais, deixando o núcleo atrás como un compoñente relativamente importante.<ref name="Benz" /> Propúxose un proceso similar, coñecido como [[Big Splash|hipótese do impacto xigante]], para explicar a formación da Lúa.<ref name="Benz" /> Alternativamente, Mercurio puido formarse a partir da [[nebulosa protosolar|nebulosa solar]] antes de que a produción de enerxía do Sol se estabilizara. Inicialmente tería o dobre da súa masa actual, pero a medida que a [[protoestrela|protosol]] se contraeu, as temperaturas preto de Mercurio poderían estar entre 2.500 e 3.500&nbsp;K e posiblemente incluso tan altas como 10,000&nbsp;K.<ref name="CameronAGW1">{{cite journal |title=The partial volatilization of Mercury |last=Cameron |first=Alastair G. W. |author-link=Alastair G. W. Cameron |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=285–294 |year=1985 |doi=10.1016/0019-1035(85)90091-0 |bibcode=1985Icar...64..285C}}</ref> Gran parte da rocha superficial de Mercurio podería ter sido vaporizada a tales temperaturas, formando unha atmosfera de "vapor de rocha" que pudo ser arrastrada polo [[vento solar]].<ref name="CameronAGW1" /> Unha terceira hipótese propón que a [[Formación e evolución do Sistema Solar#Nebulosa solar|nebulosa solar]] causou [[arrastre (física)|arrastre]] nas partículas a partir das cales Mercurio estaba en [[Acreción (astrofísica)|acreción]], o que significaba que as partículas máis lixeiras se perderon a partir do material acumulado e non acumulado por Mercurio.<ref>{{cite journal |title=Iron/silicate fractionation and the origin of Mercury |last=Weidenschilling |first=Stuart J. |journal=Icarus |volume=35 |issue=1 |pages=99–111 |year=1987 |doi=10.1016/0019-1035(78)90064-7 |bibcode=1978Icar...35...99W}}</ref> Cada hipótese #predicir unha composición da superficie diferente, e houbo dúas misións espaciais que realizaron observacións. ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', que finalizou en 2015, atopou niveis de potasio e xofre na superficie superiores aos esperados, o que suxire que a hipótese do impacto xigante e a vaporización da cortiza e o manto non se produciron porque o potasio e o xofre serían expulsados pola calor extrema destes eventos.<ref name="csmon20110929">{{cite news |url=https://www.csmonitor.com/Science/2011/0929/Messenger-s-message-from-Mercury-Time-to-rewrite-the-textbooks |title=Messenger's message from Mercury: Time to rewrite the textbooks |work=The Christian Science Monitor |first=Mark |last=Sappenfield |data= 29 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022}}</ref> A ''[[misión BepiColombo]]'', que chegará a Mercurio en 2025, fará observacións para comprobar estas hipóteses.<ref name="ESA-Bepi">{{cite web |url=http://sci.esa.int/bepicolombo/ |title=BepiColombo |series=Science & Technology |publisher=European Space Agency |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> Os achados ata agora parecen favorecer a terceira hipótese; non obstante, é necesaria unha análise máis detallada dos datos.<ref name="intra">{{cite news |url=https://www.chemistryworld.com/news/messenger-sheds-light-on-mercurys-formation/3002463.article |title=Messenger sheds light on Mercury's formation |work=Chemistry World |first=Jon |last=Cartwright |data= 30 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> === Xeoloxía superficial === [[File:Unmasking the Secrets of Mercury.jpg|miniatura|upright|esquerda|[[Messenger_(sonda_espacial)#Instrumentos|MASCS]] exploración espectral da superficie de Mercurio por ''MESSENGER'']] A superficie de Mercurio ten unha aparencia similar á da Lúa, mostrando extensas chairas similares ás dos [[Mar lunar|mares lunares]] e grandes cráteres, o que indica que estivo xeologicamente inactivo durante miles de millóns de anos. É máis [[Homoxeneidade e heteroxeneidade|heteroxénea]] que a superficie de [[Marte]] ou da Lúa, que conteñen importantes extensións de xeoloxía similar, como mares lunares e mesetas.<ref name="awst169_18_18">{{cite journal |first=Jefferson |last=Morris |data= 10 de novembro de 2008 |title=Laser Altimetry |journal=[[Aviation Week & Space Technology]] |volume=169 |issue=18 |page=18 |cita=A codia de Mercurio é máis análoga a un bolo marmoreado que a un bolo en capas.}}</ref> As características do [[albedo]] ten áreas de reflectividade marcadamente diferentes, que inclúen [[Cráter de impacto|cráteres de impacto]], a exección resultante e o [[sistema de raios]]. As características do albedo máis grandes corresponden as chairas de maior reflectividade.<ref>{{cite conference | title=Albedo Features of Mercury | last1=Hughes | first1=E. T. | last2=Vaughan | first2=W. M. | conference=43rd Lunar and Planetary Science Conference, held March 19–23, 2012 at The Woodlands, Texas | volume=1659 | id=2151 | date=March 2012 | bibcode=2012LPI....43.2151H }}</ref> Mercurio ten dorsais (tamén chamadas "[[cristas engurradas]]"), semellantes os [[altiplano]]s da Lúa, montes (montañas), planitiae (chairas), rupes (acantilados) e [[vallis]] (vales).<ref>{{cite web |last=Blue |first=Jennifer |data=11 de abrilde 2008 |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/ |title=Gazetteer of Planetary Nomenclature |publisher=US Geological Survey |data-acceso=3de agosto do 2022}}</ref><ref name="DunneCh7">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |author-link2=Eric Burgess |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch7.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter Seven |url=https://history.nasa.gov/SP-424/ |data-acceso=3de agosto do 2022 }}</ref> == Ambiente xeral == Se un explorador andase pola superficie de Mercurio, vería un mundo semellante ao chan [[Lúa|lunar]]. Os montes ondulados e cubertos de poeira foron erosionados polo constante bombardeo de [[meteorito]]s. Existen escarpas con varios quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A superficie está punteada de [[Cráter (astronomía)|cráteres]]. O explorador notaría que o [[Sol]] parece dúas veces e media maior que dende a [[Terra]]; porén, o ceo está sempre (exceptuando o lugar xusto onde se atope o Sol) negro pois Mercurio practicamente non ten [[atmosfera]] e a que ten non é suficiente para causar a dispersión da luz. Ó ter o ceo negro, se o explorador ollase fixamente para o espazo, vería dúas estrelas brillantes, unha con tonalidade crema, [[Venus]], e a outra azul, a [[Terra]]. == Historia do coñecemento sobre o planeta == Antes da [[Mariner 10]], pouco se coñecía de Mercurio por causa da dificultade de observalo cos telescopios terrestres: na máxima distancia, visto desde a Terra, está apenas a 28º de separación do Sol. Por iso, só se pode ver, durante o día, ben inmediatamente antes de nacer o Sol ou ben inmediatamente despois do solpor. Cando se observa ó amencer ou ó anoitecer, Mercurio está tan baixo no horizonte, que a luz ten que pasar a través do equivalente a 10 veces a capa da atmosfera terrestre que pasaría se Mercurio estivese directamente por riba de nós. Durante a década de [[1880]], [[Giovanni Schiaparelli]] creou un esquema onde mostraba algunhas estruturas de Mercurio. Concluíu que Mercurio debería estar "preso" ao Sol de modo a acompañar o seu movemento, tal como a Lúa está "presa" á Terra. En [[1962]], os radioastrónomos estudaron as emisións de radio de Mercurio e concluíron que o lado escuro é quente de máis para estar preso, acompañando o movemento. Era de esperar que fose moito máis frío se estivese sempre virado para o lado oposto ó Sol. En [[1965]], [[Pettengill]] e [[Dyce]] estimaron o período de rotación de Mercurio, baseándose en observacións de radar, de 59 +- 5 días. Máis tarde, en [[1971]], [[Goldstein]] mellorou o cálculo do período de rotación para 58,65 +- 0,25 días por medio de observacións do radar. Despois de observacións máis próximas obtidas pola Mariner 10, o período foi estimado en 58,646 +- 0,005 días. == Rotación == A pesar de non estar preso ao Sol, o seu período de rotación está relacionado co período orbital. Mercurio xira unha vez e media por cada órbita. Por causa desta relación de 3:2, un día en Mercurio (desde o nacer do Sol ata ao nacer do Sol do día seguinte) dura 176 días terrestres, conforme se mostra no diagrama seguinte. No pasado distante de Mercurio, o seu período de rotación debe ter sido menor. Os científicos especularon que a rotación debe ter sido de preto de 8 horas, mais ó longo de millóns de anos foi gradualmente retardando por influencia do Sol. Un modelo deste proceso mostra que este retardo levaría 10⁹ anos e debería ter elevado a temperatura interior uns 100 [[kelvin]]. == Mariner 10 == {{Artigo principal|Mariner 10}} Moitos dos descubrimentos científicos sobre Mercurio veñen da sonda espacial [[Mariner 10]] que foi lanzada en [[3 de novembro]] de [[1973]]. Pasou en [[29 de marzo]] de [[1974]] a unha distancia de 705&nbsp;km da superficie do planeta. En [[21 de setembro]] de 1974 pasou por segunda vez o [[16 de marzo]] de [[1975]] pola terceira vez. Durante estas visitas, foron obtidas máis de 2.700 fotografías, cubrindo o 45% da superficie de Mercurio. Ata ese momento, os científicos non sospeitaban que Mercurio tiña un campo magnético. Pensaban que, por ser pequeno, o seu núcleo solidificárase hai moito tempo. A presenza dun campo magnético indica que o planeta ten un núcleo de ferro que está polo menos parcialmente fundido. Os campos magnéticos son xerados pola rotación dun núcleo condutivo fundido e este efecto é coñecido como efecto de dinamo. A Mariner 10 mostrou que Mercurio ten un campo magnético que é un 1% máis forte que o da [[Terra]]. Este campo magnético está inclinado 7 graos en relación ao eixo de rotación de Mercurio e produce unha magnetosfera á volta do planeta. A orixe do campo magnético é descoñecida. Pode ser producido polo núcleo de ferro parcialmente líquido no interior do planeta. Outra orixe do campo pode ser a magnetización residual das rochas férreas que foron magnetizadas cando o planeta tiña un campo magnético forte, durante a súa xuventude. Cando o planeta se solidificou, a magnetización residual permaneceu. == Densidade == Xa antes da Mariner 10, sabíase que Mercurio tiña unha alta densidade. A súa densidade é de 5,44 g/cm³ e é comparable á densidade da Terra, de 5,52g/cm³. Nun estado non comprimido a densidade de Mercurio é 5,5 g/cm³ en tanto a da Terra é apenas de 4,0 g/cm³. Esta alta densidade indica que o planeta está constituído por 60 a 70 por cento en peso de metal e 30 por cento en peso de silicatos. Isto dá un núcleo cun raio de 75% do raio do planeta e un volume do núcleo de 42% do volume do planeta. == Características da superficie == As fotografías obtidas pola Mariner 10 mostran un mundo que parece a lúa. Está cribado de cráteres, contén cuncas de aneis e moitas correntes de lava. Os cráteres varían en tamaño desde os 100 metros (a resolución de imaxe máis pequena que se consegue obter pola Mariner 10) ata 1.300 quilómetros e están en varios estados de conservación. Algúns son recentes con arestas vivas e raios brillantes. Outros están altamente degradados, con arestas que foron suavizadas polo bombardeo de meteoritos. O maior cráter en Mercurio é a bacia ''Caloris Planitia''. Unha bacia foi definida por Hartmann e Kuiper (1962) como unha "depresión circular larga con aneis concéntricos distintos e liñas radiais". Outros consideran calquera cráter con máis de 200&nbsp;km como unha bacia. A bacia Caloris ten 1.300 quilómetros de diámetro, e probabelmente foi causada por un proxectil cunha dimensión de máis de 100&nbsp;km. O impacto produciu unha elevación con aneis concéntricos con tres quilómetros de altura e expeleu materia polo planeta ata unha distancia de 600 a 800 quilómetros. (Outro bo exemplo dunha bacia con aneis concéntricos é a rexión Vallalla en [[Calisto (lúa)|Calisto]], unha lúa de Xúpiter). As ondas sísmicas producidas polo impacto en Caloris concentráronse no outro lado do planeta e provocaron unha zona de terreo caótico. Despois do impacto, o cráter foi parcialmente cheo con lava. Mercurio está cheo de grandes peñascos ou escarpas que aparentemente se formaron cando Mercurio arrefeceu e sufriu unha compresión dalgúns quilómetros. Esta compresión produciu unha crista engurrada con escarpas de quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A maior parte da superficie de Mercurio está cuberta de planicies. Moitas delas son antigas e cribadas de cráteres, mais algunhas das planicies teñen menos cráteres. Os científicos clasificaron estas planicies como planicies intercráteres e planicies suaves. As planicies intercráteres están menos saturadas de cráteres que teñen menos de 15&nbsp;km de diámetro. Estas planicies probabelmente foron formadas cando as correntes de lava cubriron os terreos máis antigos. As planicies suaves son recentes con poucos cráteres. Existen planicies suaves ó redor da cunca Caloris. Nalgunhas áreas poden ser vistas pequenas porcións de lava a encher os cráteres. == Formación do planeta == A historia da formación de Mercurio é semellante á da [[Terra]]. Hai preto de 4.500 millóns de anos formáronse os planetas. Esta foi unha época de bombardeo intenso sobre os planetas, que eran alcanzados pola materia e fragmentos da nebulosa da que se formaron. Logo no inicio desta formación, Mercurio probabelmente ficou cun núcleo metálico denso e unha cortiza de [[silicato]]s. Despois do intenso período de bombardeo, correntes de lava percorreran o planeta e cubriron a cortiza máis antiga. Nesa época, moitos dos fragmentos desapareceron e Mercurio entrou nun período de bombardeo máis lixeiro. Durante este período formáronse as planicies intercráteres. Entón Mercurio arrefeceu. O núcleo contraeuse, o que á súa vez quebrou a cortiza e produciu as escarpas. Durante a terceira etapa, a lava correu polas rexións máis baixas, producindo as áreas máis chas. Durante a cuarta etapa, os bombardeos de micrometeoritos crearon unha superficie de poeira que é coñecida por [[regolito]]. Algúns meteoritos pouco maiores chegaron á superficie e produciron os cráteres de raios luminosos. Alén de colisións ocasionais de meteoritos, a superficie de Mercurio xa non está activa e permanece no mesmo estado de hai millóns de anos. == Mercurio, a teoría da gravitación universal e a teoría da relatividade xeral == Mercurio ten sido un planeta que permitiu probar os límites da [[Lei da gravitación universal|Lei da Gravitación Universal]] de [[Isaac Newton|Newton]], contribuíndo a afianzar a [[Relatividade xeral|Teoría da Relatividade Xeral]] de [[Albert Einstein|Einstein]]. Dende o descubrimento da anomalía do seu movemento de [[Translación (movemento)|translación]] en relación co calculado segundo as [[leis de Kepler]] e a TGU, segundo remarcou [[Urbain Le Verrier|Le Verrier]] en [[1859]],<ref>{{Cita web|título=How to break a theory|url=https://www.symmetrymagazine.org/article/how-to-break-a-theory|páxina-web=symmetry magazine|data-acceso=2022-03-29|lingua=en|nome=Sarah|apelidos=Charley}}</ref> non se deu explicación a tal desviación ata a aplicación da TRX en [[1917]]. == Notas == {{reflist |group=lower-alpha |refs= {{efn |name=rotation/revolution | En astronomía, as palabras "rotación" e "revolución" teñen significados diferentes. "Rotación" é o xiro dun corpo ao redor dun eixo que pasa polo corpo, como en "A Terra xira unha vez ao día". "Revolución" é o movemento ao redor dun centro externo ao corpo, normalmente en órbita, como en "A Terra tarda un ano por cada revolución ao redor do Sol". Os verbos "rotar" e "revolucionar" significan facer unha rotación e unha revolución, respectivamente. }} {{efn |name=dwarf planet | [[Plutón]] foi considerado un [[planeta]] desde o seu descubrimento en 1930 ata 2006, pero despois foi reclasificado como [[planeta anano]]. A excentricidade orbital de Plutón é maior que a de Mercurio. Plutón tamén é máis pequeno que Mercurio, pero pensouse que era máis grande ata 1976. }} }} {{clear}} ;Referencias {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * ''Earth Sciences, an Introduction to Physical Geology'', d'Edward J. Tarbuck i Frederick K. Lutgens. Prentice Hall ([[1999]]). * "Ice on Mercury". ''El Universo, Enciclopedia de la Astronomía y el Espacio'' ("The Universe, Encyclopedia of Astronomy and the Space"), Editorial [[Planeta DeAgostini]], páx. 141-145. Volum 5. (''Acta Astronautica'', Aug 2003, Vol. 53, Issue 4-10, p375, 11p; (AN 11471527). === Outros artigos === * [[Tránsito de Mercurio]] {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mercurio]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] sze0igabn4s7luujl88z4du6efcp8yz 6149212 6149201 2022-08-03T09:15:46Z Alfonso Márquez 1987 /* Xeoloxía superficial */ texto traducido desde a wiki .[[en:Mercury_(planet)#Surface geology]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura científica}} {{Outros homónimos|Mercurio}} {{Mercurio info}} '''Mercurio''' é o planeta máis pequeno do [[Sistema Solar|sistema solar]]<ref name=Alejandra>{{Cita web|url=https://www.konradlorenz.edu.co/blog/albert-einstein-y-la-orbita-de-mercurio/ |título=Albert Einstein y la Órbita de Mercurio |páxina-web=konradlorenz.edu.co|data-acceso=29 de xullo do 2022 |autor=Alejandra Torres |editor=Konrad Lorenz Fundación Universitaria }}</ref> e o máis próximo ao [[Sol]]. O igual que [[Venus]], Mercurio orbita o Sol dentro da [[Translación da Terra|órbita terrestre]] como un [[Planeta inferior e planeta superior|planeta inferior]], e a súa distancia aparente o Sol visto desde a Terra nunca supera os 28°. Esta proximidade ao Sol fai que o planeta só poida verse preto do horizonte occidental [[Ocaso|despois da posta de sol]] ou do horizonte oriental [[Orto|antes da saída do sol]], normalmente no [[crepúsculo]]. Neste momento, pode aparecer como un obxecto brillante parecido a unha estrela, pero é máis difícil de observar que Venus. Desde a Terra, o planeta mostra telescópicamente a gama completa de [[fase planetaria|fases]], similar á de Venus e a [[Lúa]], que se repite durante o seu [[Período orbital|período sinódico]] que é de aproximadamente 116 días (115.88 días).<ref name=astronomo>{{Cita web|url=http://www.astronomos.org/mercurio/ |título=Mercurio |data-acceso=30 de xullo do 2022 |autor=astronomos.org}}</ref> Mercurio xira dun xeito único no Sistema Solar. Atópase [[bloqueo de marea|situado lateralmente]] co Sol nunha [[resonancia orbital|resonancia orbital]] de 3:2,<ref>{{cite book |title=Uranus, Neptune, Pluto, and the Outer Solar System |first1=Linda T. |last1=Elkins-Tanton |author-link1=Lindy Elkins-Tanton |publisher=Infobase Publishing |year=2006 |isbn=978-1-4381-0729-5 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC}} [https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC&pg=PA51 Extract of page 51]</ref> é dicir, que en relación ás [[Estrela fixa|estrelas fixas]], xira sobre o seu eixe exactamente tres veces por cada dúas revolucións que fai arredor do Sol.{{efn|name=rotation/revolution}}<ref name=orbit>{{cite web |title=Animated clip of orbit and rotation of Mercury |url=http://sciencenetlinks.com/interactives/messenger/or/OrbitRotation.html |publisher=Sciencenetlinks.com}}</ref> Visto desde o Sol, nun [[sistema de referencia|marco de referencia]] que xira co movemento orbital, parece xirar só unha vez cada dous anos de Mercurio. Por tanto, un observador en Mercurio vería só un día cada dous anos mercurianos. A súa órbita arredor do Sol é de 87,97 [[Día|días terrestres]], a máis curta de todos os planetas do Sol.<ref name=Astrono-Tuya>{{Cita web|url=https://astrono-tuya.es/mercurio/como-es-la-orbita-de-mercurio/ |título=¿como es la orbita de mercurio? |editor=Astrono-Tuya |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> O seu diámetro é un 60% menor que o da [[Terra]] e só un 40% maior que o da [[Lúa]]. É ata menor que [[Ganímedes (lúa)|Ganimedes]], unha das lúas de [[Xúpiter]], ou que [[Titán (lúa)|Titán]], unha lúa de [[Saturno]]. O eixe de Mercurio ten a [[Oblicuidade da eclíptica|inclinación do eixo]] máis pequena de calquera dos planetas do Sistema Solar (uns {{frac|30}} graos). A súa [[excentricidade orbital]] é a máis grande de todos os planetas coñecidos do Sistema Solar;{{efn|name=dwarf planet}} no [[perihelio]], a distancia de Mercurio ao Sol é só uns dous terzos (ou 66%) da súa distancia no [[afelio]]. A superficie de Mercurio aparece con grandes cráteres e ten unha aparencia similar á da [[Lúa]], o que indica que estivo xeoloxicamente inactivo durante miles de millóns de anos. Ao non ter case ningunha atmosfera que reteña a calor, ten temperaturas superficiais que varían diariamente máis que en calquera outro planeta do Sistema Solar, oscilando entre {{convert|100|K}} pola noite e {{convert|700|K|C F}} durante o día nas rexións ecuatoriais.<ref name=":0">{{cite book |last=Prockter |first=Louise |title=Ice in the Solar System |publisher=Johns Hopkins APL Technical Digest |volume=26 |issue=2 |date=2005 |url=https://www.jhuapl.edu/content/techdigest/pdf/V26-N02/26-02-Prockter.pdf |data-acceso= 30 de xullo do 2022 }}</ref> As rexións polares están constantemente por debaixo de {{convert|180|K}}. O planeta non ten [[Satélite natural|satélites naturais]] coñecidos. Mercurio é un mundo inhóspito para os humanos, no que se acadan altas e tamén baixas temperaturas, debido á proximidade do Sol e a que por efecto da [[marea solar]] a través do tempo, ten unha duración de día parella á do ano ([[Período orbital|período]] de revolución arredor do seu propio eixe en relación ó período de revolución arredor do Sol), e polo tanto, cando unha parte do planeta entra na súa propia sombra, emite moita calor. É un mundo morto tamén xeoloxicamente, pois ten un tamaño reducido como planeta (é dicir, gran superficie pola que puido saír ó exterior a enerxía interna debida á aglutinación de materiais no centro planetario, deixando tal fuga enerxética de ter relevancia xeolóxica hai tempo e polo tanto, deixando de ter enerxía para os movementos da superficie), sendo a influencia solar sobre o planeta a maior con diferenza de todo o sistema solar. '''Mercurio''' foi bautizado polos [[Imperio Romano|romanos]] en honor ó [[Mercurio (deus)|mensaxeiro dos deuses]],<ref name=Astrono-Tuya/> de ás nos pés, porque parecía moverse máis axiña do que calquera outro planeta. Ao ser un planeta con [[órbita]] máis pequena cá da Terra, Mercurio pasa de xeito periódico entre esta e o Sol, fenómeno ó que se lle chama [[tránsito de Mercurio]] se nese momento ambos planetas e o Sol están aliñados. Dito fenómeno prodúcese unhas 13 veces cada século, téndose producido un o [[11 de novembro]] de [[2019]].<ref>{{Cita web|título=Mercury Transit 2019 - PROBA2 Science Center|url=https://proba2.sidc.be/mercurytransit2019|páxina-web=proba2.sidc.be|data-acceso=2019-11-11}}</ref> Dúas naves espaciais visitaron Mercurio: a ''{{nowrap|[[Mariner 10]]}}'' que o orbitou en 1974 e 1975; e a ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', lanzada en 2004, orbitaba Mercurio máis de 4.000 veces en catro anos antes de esgotar o seu combustible e chocar contra a superficie do planeta o 30 de abril de 2015.<ref>{{cite web |url=http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id%3D284 |title=NASA Completes MESSENGER Mission with Expected Impact on Mercury's Surface |access-date=April 30, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503002503/http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id=284 |archive-date= 3 de maio de 2015}}</ref><ref name="EclipseReboost">{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2014/10100759-from-mercury-orbit-messenger.html |title=From Mercury orbit, MESSENGER watches a lunar eclipse |publisher=Planetary Society |data= 10 de outubro de 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref><ref name="Pressurant2015">{{cite web |url=http://www.astronomy.com/news/2014/12/innovative-use-of-pressurant-extends-messengers-mercury-mission |title=Innovative use of pressurant extends MESSENGER's Mercury mission |publisher=Astronomy.com |date=December 29, 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref> Está previsto que a nave espacial ''[[Misión BepiColombo|BepiColombo]]'' chegue a Mercurio en 2025.<ref>{{Cita web|título=Meeting Mercury|url=https://www.esa.int/ESA_Multimedia/Videos/2021/10/Meeting_Mercury|páxina-web=www.esa.int|data-acceso=2021-10-05|lingua=en}}</ref> == Nomenclatura == Os antigos coñecían a Mercurio por diferentes nomes dependendo de se era unha estrela da noite ou unha estrela da mañá. Cara ao [[-350|350 a.C.]], os [[Grecia antiga|antigos gregos]] decatáronse de que as dúas estrelas eran unha.<ref name="Dunne"/> Coñecían o planeta como Στίλβων ''Stilbōn'', que significa "brillar", e Ἑρμής ''[[Hermes|Hermēs]]'', polo seu movemento fugaz,<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sti/lbwn name of the planet Mercury]</ref> un nome que se conserva no [[lingua grega|grego]] moderno (Ερμής ''Ermis'').<ref>{{cite web |url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |title=Greek Names of the Planets |data-acceso=30 de xullo do 2022 |cita=''Ermis'' é o nome grego do planeta Mercurio, que é o planeta máis próximo ao Sol. Leva o nome do deus grego do comercio, Ermis ou Hermes, que tamén era o mensaxeiro dos deuses gregos antigos. |data=25 de abril de 2010}} See also the [[:el:Ερμής (πλανήτης)|Greek article about the planet]].</ref> Os romanos puxeron o nome do planeta en honor ao deus mensaxeiro romano de pés rápidos, [[Mercurio (deus)|Mercurio]] (latín ''Mercurius''), que equipararon co grego Hermes, porque se move polo ceo máis rápido que calquera outro planeta.<ref name="Dunne">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch1.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter One |url=https://history.nasa.gov/SP-424/}}</ref><ref>{{cite book |first=Eugène Michel |last=Antoniadi |others=Translated from French by Moore, Patrick |date=1974 |title=The Planet Mercury |publisher=Keith Reid Ltd |location=Shaldon, Devon |pages=9–11 |isbn=978-0-904094-02-2}}</ref> O [[Símbolos astronómicos|símbolo astronómico]] de Mercurio é unha versión estilizada do [[caduceo]] de Hermes; no século XVI engadiuselle unha cruz cristiá: [[file:Mercury symbol (fixed width).svg|16px|☿]].<ref>{{cite book |title=Astronomy: A Textbook |first=John Charles |last=Duncan |date=1946 |publisher=Harper & Brothers |page=125 |cita=O símbolo de Mercurio representa o Caduceo, unha variña con dúas serpes enroscadas ao seu redor, que foi levada polo mensaxeiro dos deuses..}}</ref><ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC | cita = Agora é posible rastrexar os símbolos medievais de polo menos catro dos cinco planetas ata formas que aparecen nalgúns dos últimos horóscopos papiros ([ [[Oxyrhynchus Papyri|P.Oxy.]] ] 4272, 4274, 4275 [.. .]). O de Mercurio é un caduceo estilizado.}}</ref> == Características físicas == [[Ficheiro:Terrestrial Planets Size Comp True Color.png|miniatura|upright|Mercurio (primeiro pola esquerda) a escala xunto cos outros corpos [[Obxectos do sistema solar por tamaño|máis grandes]] e [[Lista de obxectos do Sistema Solar en equilibrio hidrostático|redondeados]] do [[Sistema Solar#Sistema solar interior|Sistema Solar Interior]], os catro planetas terrestres, así como a [[Lúa]] e [[Ceres (planeta anano)|Ceres]] (primeiro pola dereita).]] Mercurio é un dos catro [[planeta terrestre|planetas terrestres]] do [[Sistema Solar]], e é un corpo rochoso como a Terra. É o planeta máis pequeno do Sistema Solar, cun [[Raio (xeometría)|raio]] ecuatorial de 2439,7 km.<ref name="fact">{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/mercuryfact.html |título=Mercury Fact Sheet |data=23 de decembro de 2021 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> Mercurio tamén é [[Lista de obxectos do Sistema Solar por tamaño|máis pequeno]], aínda que máis masivo, que os [[satélite natural|satélites naturais]] [[Lista de satélites naturais|máis grandes]] do Sistema Solar, [[Ganímedes (lúa)|Ganímedes]] e [[Titán (lúa)|Titán]]. Mercurio está formado por aproximadamente un 70% de material metálico e un 30% de material de silicato.<ref name="strom">{{cita libro |first1=Robert G. |last1=Strom |last2=Sprague |first2=Ann L. |date=2003 |title=Exploring Mercury: the iron planet |publisher=Springer |isbn=978-1-85233-731-5 |url=https://archive.org/details/exploringmercury00stro |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> === Estrutura interna === [[Ficheiro:Mercury with magnetic field.svg|esquerda|miniatura|upright|Estrutura interna e campo magnético de Mercurio]] Mercurio pode que teña unha codia e un manto sólido de [[silicato]] que recubran unha capa exterior sólida de sulfuro de ferro, unha capa máis profunda de núcleo líquido e un núcleo interno sólido.<ref>{{cite web |url=https://www.nasa.gov/mission_pages/messenger/media/PressConf20120321.html |title=MESSENGER Provides New Look at Mercury's Surprising Core and Landscape Curiosities |publisher=NASA |editor-first=Tricia |editor-last=Talbert |data= 21 de marzo de 2012 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://news.agu.org/press-release/scientists-find-evidence-mercury-has-a-solid-inner-core/ |title=Scientists find evidence Mercury has a solid inner core |website=AGU Newsroom |language=en-US |data-acceso=31 de xullo do 2022 }}</ref> A [[densidade]] do planeta é a segunda máis alta do Sistema Solar con 5,427&nbsp;g/cm³, só un pouco menos que a densidade terrestre de 5.515&nbsp;g/cm³.<ref name="fact" /> Se se desconta o efecto da [[compresión gravitacional]] de ambos planetas, os materiais dos que está feito Mercurio serían máis densos que os da Terra, cunha densidade sen comprimir de 5,3&nbsp;g/cm³ fronte ao da Terra 4.4&nbsp;g/cm³.<ref>{{cite web |data= 8 de maio de 2003 |url=https://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |title=Mercury |publisher=US Geological Survey |data-acceso=31 de xullo do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060929091534/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |data-arquivo= 29 de setembro de 2006 }}</ref> A densidade de Mercurio pódese usar para deducir detalles da súa estrutura interna. Aínda que a alta densidade da Terra é debida en gran medida á compresión gravitatoria, especialmente no [[Núcleo (xeoloxía)|núcleo planetario]], Mercurio é moito máis pequeno e as súas rexións interiores non están tan comprimidas. Polo tanto, para que teña unha densidade tan alta, o seu núcleo debe ser grande e rico en [[ferro]].<ref>{{cite journal |title=On the Internal Structures of Mercury and Venus |last=Lyttleton |first=Raymond A. |author-link=Raymond Lyttleton |journal=Astrophysics and Space Science |volume=5 |issue=1 |pages=18–35 |year=1969 |doi=10.1007/BF00653933 |bibcode=1969Ap&SS...5...18L }}</ref> O raio do núcleo de Mercurio estímase en {{convert|2020|±|30|km|mi|abbr=on}}, baseándose en modelos terrestres restrinxidos para ser coherentes co valor do factor do momento de inercia<ref name="Margot2012">{{cite journal |last1=Margot |first1=Jean-Luc |last2=Peale |first2=Stanton J. |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Hauck |first4=Steven A. |last5=Ghigo |first5=Frank D. |last6=Jurgens |first6=Raymond F. |last7=Yseboodt |first7=Marie |last8=Giorgini |first8=Jon D. |last9=Padovan |first9=Sebastiano|last10=Campbell|first10=Donald B. |title=Mercury's moment of inertia from spin and gravity data |journal=Journal of Geophysical Research: Planets |volume=117 |issue=E12 |year=2012 |pages=n/a |issn=0148-0227 |doi=10.1029/2012JE004161 |bibcode=2012JGRE..117.0L09M }}</ref><ref name="Hauck_etal_2013">{{cite journal |last1=Hauck |first1=Steven A. |last2=Margot |first2=Jean-Luc |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Phillips |first4=Roger J. |last5=Johnson |first5=Catherine L. |last6=Lemoine |first6=Frank G. |last7=Mazarico |first7=Erwan |last8=McCoy |first8=Timothy J. |last9=Padovan |first9=Sebastiano |last10=Peale |first10=Stanton J. |last11=Perry |first11=Mark E. |last12=Smith |first12=David E. |last13=Zuber |first13=Maria T. |title=The curious case of Mercury's internal structure|journal=Journal of Geophysical Research: Planets |year=2013 |volume=118 |issue=6 |pages=1204–1220 |doi=10.1002/jgre.20091|bibcode=2013JGRE..118.1204H }}</ref> Polo tanto, o núcleo de Mercurio ocupa preto do 57% do seu volume; para a Terra esta proporción é do 17%. Unha investigación publicada en 2007 suxire que Mercurio ten un núcleo fundido.<ref name="cornell">{{cite news |first=Lauren |last=Gold |title=Mercury has molten core, Cornell researcher shows |data= 3 de maio de 2007 |work=Chronicle |publisher=Cornell University |url=https://news.cornell.edu/stories/2007/05/cu-astronomer-finds-mercury-has-molten-core |data-acceso=1 de agosto do 2022}}</ref><ref name="nrao">{{cite news |last=Finley |first=Dave |data= 3 de maio de 2007 |title=Mercury's Core Molten, Radar Study Shows |publisher=National Radio Astronomy Observatory |url=http://www.nrao.edu/pr/2007/mercury/ |data-acceso=1 de agosto do 2022 }}</ref> Rodeando o núcleo hai uns {{convert|500|-|700|km|mi|abbr=on}} de [[manto]] composto por silicatos.<ref name="Spohn2001">{{cite journal |last1=Spohn |first1=Tilman |last2=Sohl |first2=Frank |last3=Wieczerkowski |first3=Karin |last4=Conzelmann |first4=Vera |title=The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo |journal=Planetary and Space Science |volume=49 |issue=14–15 |pages=1561–1570 |doi=10.1016/S0032-0633(01)00093-9 |bibcode=2001P&SS...49.1561S |year=2001 }}</ref><ref>{{cite book | last=Gallant | first=Roy A. | title=The National Geographic Picture Atlas of Our Universe | publisher=National Geographic Society | date=1986 | edition=2nd | isbn=9780870446443 }}</ref> Segundo os datos da misión {{nowrap|''Mariner 10''}} e da observación terrestre, estímase que a [[codia (xeoloxía)|codia]] de Mercurio é de {{convert|35|km|mi|abbr=on}} de groso.<ref name="Padovan2015">{{cite journal |doi=10.1002/2014GL062487 |title=Thickness of the crust of Mercury from geoid-to-topography ratios |journal=Geophysical Research Letters |volume=42 |issue=4 |pages=1029 |year=2015 |last1=Padovan |first1=Sebastiano |last2=Wieczorek |first2=Mark A. |last3=Margot |first3=Jean-Luc |last4=Tosi |first4=Nicola |last5=Solomon |first5=Sean C. |bibcode=2015GeoRL..42.1029P |url=http://www.escholarship.org/uc/item/403071pz}}</ref> Non obstante, esta estimacion pode ser unha sobreestimación e a codia podería ter un grosor de {{convert|26|±|11|km|mi|abbr=on}} baseándose no modelo de [[Isostasia#Modelo_de_Airy-Heiskanen|isostasia de Airy]].<ref>{{cite journal | title=A thin, dense crust for Mercury | last=Sori | first=Michael M. | journal=Earth and Planetary Science Letters | volume=489 | pages=92–99 | data=maio de 2018 | doi=10.1016/j.epsl.2018.02.033 | bibcode=2018E&PSL.489...92S }}</ref> Unha característica distintiva da superficie de Mercurio é a presenza de numerosas cristas estreitas, que se estenden ata varios centos de quilómetros de lonxitude. Pénsase que estas formaronse cando o núcleo e o manto de Mercurio arrefriaron e contraíronse nun momento no que a codia xa se [[Solidificación|solidificara]].<ref>{{cite journal |title=Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere |last1=Schenk |first1=Paul M. |last2=Melosh |first2=H. Jay |author-link2=H. Jay Melosh |journal=Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference |volume=1994 |pages=1994LPI....25.1203S |bibcode=1994LPI....25.1203S |data=marzo de 1994 }}</ref><ref>{{cite conference | last1=Watters | first1=T. R. | first2=F. | last2=Nimmo | first3=M. S. | last3=Robinson | title=Chronology of Lobate Scarp Thrust Faults and the Mechanical Structure of Mercury's Lithosphere | conference=Lunar and Planetary Science Conference | page=1886 | year=2004 | bibcode= 2004LPI....35.1886W }}</ref><ref>{{cite journal | journal=Geology | data=novembro de 1998 | volume=26 | issue=11 | pages=991–994 | title=Topography of lobate scarps on Mercury; new constraints on the planet's contraction | url=https://archive.org/details/sim_geology_1998-11_26_11/page/991 | first1=Thomas R. | last1=Watters | first2=Mark S. | last2=Robinson | first3=Anthony C. | last3=Cook | doi=10.1130/0091-7613(1998)026<0991:TOLSOM>2.3.CO;2 | bibcode=1998Geo....26..991W }}</ref> O núcleo de Mercurio ten un contido de ferro maior que o de calquera outro planeta importante do Sistema Solar, e propuxéronse varias teorías para explicalo. A teoría máis aceptada é que Mercurio tiña orixinalmente unha relación metal-silicato similar a [[condrita]] dos meteoritos comúns, que se pensa que son típicos da materia rochosa do Sistema Solar, e unha masa aproximadamente 2,25 veces a súa masa actual. <ref name="Benz">{{cita xornal |title=Collisional stripping of Mercury's mantle |lingua=en |last1=Benz |first1=W. |last2=Slattery |first2=W. L. |last3=Cameron |first3=Alastair G. W. |xornal=Zenodo |volume=74 |issue=3 |pages=516–528 |year=1988 |doi=10.1016/0019-1035(88)90118-2 |bibcode=1988Icar...74..516B|url=https://zenodo.org/record/1253898 |data-acceso=2 de agosto do 2022}}</ref> A principios da historia do Sistema Solar, Mercurio puido ser alcanzado por un [[planetesimal]] de aproximadamente 1/6 da masa de Mercurio e varios miles de quilómetros de diámetro.<ref name="Benz" /> O impacto eliminaría gran parte da codia e o manto orixinais, deixando o núcleo atrás como un compoñente relativamente importante.<ref name="Benz" /> Propúxose un proceso similar, coñecido como [[Big Splash|hipótese do impacto xigante]], para explicar a formación da Lúa.<ref name="Benz" /> Alternativamente, Mercurio puido formarse a partir da [[nebulosa protosolar|nebulosa solar]] antes de que a produción de enerxía do Sol se estabilizara. Inicialmente tería o dobre da súa masa actual, pero a medida que a [[protoestrela|protosol]] se contraeu, as temperaturas preto de Mercurio poderían estar entre 2.500 e 3.500&nbsp;K e posiblemente incluso tan altas como 10,000&nbsp;K.<ref name="CameronAGW1">{{cite journal |title=The partial volatilization of Mercury |last=Cameron |first=Alastair G. W. |author-link=Alastair G. W. Cameron |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=285–294 |year=1985 |doi=10.1016/0019-1035(85)90091-0 |bibcode=1985Icar...64..285C}}</ref> Gran parte da rocha superficial de Mercurio podería ter sido vaporizada a tales temperaturas, formando unha atmosfera de "vapor de rocha" que pudo ser arrastrada polo [[vento solar]].<ref name="CameronAGW1" /> Unha terceira hipótese propón que a [[Formación e evolución do Sistema Solar#Nebulosa solar|nebulosa solar]] causou [[arrastre (física)|arrastre]] nas partículas a partir das cales Mercurio estaba en [[Acreción (astrofísica)|acreción]], o que significaba que as partículas máis lixeiras se perderon a partir do material acumulado e non acumulado por Mercurio.<ref>{{cite journal |title=Iron/silicate fractionation and the origin of Mercury |last=Weidenschilling |first=Stuart J. |journal=Icarus |volume=35 |issue=1 |pages=99–111 |year=1987 |doi=10.1016/0019-1035(78)90064-7 |bibcode=1978Icar...35...99W}}</ref> Cada hipótese #predicir unha composición da superficie diferente, e houbo dúas misións espaciais que realizaron observacións. ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', que finalizou en 2015, atopou niveis de potasio e xofre na superficie superiores aos esperados, o que suxire que a hipótese do impacto xigante e a vaporización da cortiza e o manto non se produciron porque o potasio e o xofre serían expulsados pola calor extrema destes eventos.<ref name="csmon20110929">{{cite news |url=https://www.csmonitor.com/Science/2011/0929/Messenger-s-message-from-Mercury-Time-to-rewrite-the-textbooks |title=Messenger's message from Mercury: Time to rewrite the textbooks |work=The Christian Science Monitor |first=Mark |last=Sappenfield |data= 29 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022}}</ref> A ''[[misión BepiColombo]]'', que chegará a Mercurio en 2025, fará observacións para comprobar estas hipóteses.<ref name="ESA-Bepi">{{cite web |url=http://sci.esa.int/bepicolombo/ |title=BepiColombo |series=Science & Technology |publisher=European Space Agency |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> Os achados ata agora parecen favorecer a terceira hipótese; non obstante, é necesaria unha análise máis detallada dos datos.<ref name="intra">{{cite news |url=https://www.chemistryworld.com/news/messenger-sheds-light-on-mercurys-formation/3002463.article |title=Messenger sheds light on Mercury's formation |work=Chemistry World |first=Jon |last=Cartwright |data= 30 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> === Xeoloxía superficial === [[File:Unmasking the Secrets of Mercury.jpg|miniatura|upright|esquerda|[[Messenger_(sonda_espacial)#Instrumentos|MASCS]] exploración espectral da superficie de Mercurio por ''MESSENGER'']] A superficie de Mercurio ten unha aparencia similar á da Lúa, mostrando extensas chairas similares ás dos [[Mar lunar|mares lunares]] e grandes cráteres, o que indica que estivo xeologicamente inactivo durante miles de millóns de anos. É máis [[Homoxeneidade e heteroxeneidade|heteroxénea]] que a superficie de [[Marte]] ou da Lúa, que conteñen importantes extensións de xeoloxía similar, como mares lunares e mesetas.<ref name="awst169_18_18">{{cite journal |first=Jefferson |last=Morris |data= 10 de novembro de 2008 |title=Laser Altimetry |journal=[[Aviation Week & Space Technology]] |volume=169 |issue=18 |page=18 |cita=A codia de Mercurio é máis análoga a un bolo marmoreado que a un bolo en capas.}}</ref> As características do [[albedo]] ten áreas de reflectividade marcadamente diferentes, que inclúen [[Cráter de impacto|cráteres de impacto]], a exección resultante e o [[sistema de raios]]. As características do albedo máis grandes corresponden as chairas de maior reflectividade.<ref>{{cite conference | title=Albedo Features of Mercury | last1=Hughes | first1=E. T. | last2=Vaughan | first2=W. M. | conference=43rd Lunar and Planetary Science Conference, held March 19–23, 2012 at The Woodlands, Texas | volume=1659 | id=2151 | date=March 2012 | bibcode=2012LPI....43.2151H }}</ref> Mercurio ten dorsais (tamén chamadas "[[cristas engurradas]]"), semellantes os [[altiplano]]s da Lúa, montes (montañas), planitiae (chairas), rupes (acantilados) e [[vallis]] (vales).<ref>{{cite web |last=Blue |first=Jennifer |data=11 de abrilde 2008 |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/ |title=Gazetteer of Planetary Nomenclature |publisher=US Geological Survey |data-acceso=3de agosto do 2022}}</ref><ref name="DunneCh7">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |author-link2=Eric Burgess |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch7.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter Seven |url=https://history.nasa.gov/SP-424/ |data-acceso=3de agosto do 2022 }}</ref> O manto do planeta é químicamente heteroxéneo, o que suxire que o planeta pasou por unha fase [[océano de magma|oceánica de magma]] no inicio da súa historia. A cristalización dos minerais e o envorco convectivo deron lugar a unha codia en capas, químicamente heteroxénea, con variacións a gran escala na composición química observadas na superficie. A codia é baixa en ferro pero alta en [[xofre]], como resultado das condicións máis fortes de [[Oxidorredución|redución química]] que se atopan nos outros planetas terrestres. A superficie está dominada por [[piroxeno]] e olivina pobres en ferro, representados por [[enstatita]] e [[Olivina|forsterita]], respectivamente, xunto con [[plaxioclasio]] rico en sodio e minerais de [[magnesio]], [[calcio]] e ferro-sulfuro. As rexións menos reflectantes da codia son ricas en carbono, moi probablemente en forma de grafito.<ref>{{cite journal | title=The Surface Composition of Mercury | first1=Larry R. | last1=Nittler | first2=Shoshana Z. | last2=Weider | journal=Elements | year=2019 | volume=15 | issue=1 | pages=33–38 | doi=10.2138/gselements.15.1.33 }}</ref> == Ambiente xeral == Se un explorador andase pola superficie de Mercurio, vería un mundo semellante ao chan [[Lúa|lunar]]. Os montes ondulados e cubertos de poeira foron erosionados polo constante bombardeo de [[meteorito]]s. Existen escarpas con varios quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A superficie está punteada de [[Cráter (astronomía)|cráteres]]. O explorador notaría que o [[Sol]] parece dúas veces e media maior que dende a [[Terra]]; porén, o ceo está sempre (exceptuando o lugar xusto onde se atope o Sol) negro pois Mercurio practicamente non ten [[atmosfera]] e a que ten non é suficiente para causar a dispersión da luz. Ó ter o ceo negro, se o explorador ollase fixamente para o espazo, vería dúas estrelas brillantes, unha con tonalidade crema, [[Venus]], e a outra azul, a [[Terra]]. == Historia do coñecemento sobre o planeta == Antes da [[Mariner 10]], pouco se coñecía de Mercurio por causa da dificultade de observalo cos telescopios terrestres: na máxima distancia, visto desde a Terra, está apenas a 28º de separación do Sol. Por iso, só se pode ver, durante o día, ben inmediatamente antes de nacer o Sol ou ben inmediatamente despois do solpor. Cando se observa ó amencer ou ó anoitecer, Mercurio está tan baixo no horizonte, que a luz ten que pasar a través do equivalente a 10 veces a capa da atmosfera terrestre que pasaría se Mercurio estivese directamente por riba de nós. Durante a década de [[1880]], [[Giovanni Schiaparelli]] creou un esquema onde mostraba algunhas estruturas de Mercurio. Concluíu que Mercurio debería estar "preso" ao Sol de modo a acompañar o seu movemento, tal como a Lúa está "presa" á Terra. En [[1962]], os radioastrónomos estudaron as emisións de radio de Mercurio e concluíron que o lado escuro é quente de máis para estar preso, acompañando o movemento. Era de esperar que fose moito máis frío se estivese sempre virado para o lado oposto ó Sol. En [[1965]], [[Pettengill]] e [[Dyce]] estimaron o período de rotación de Mercurio, baseándose en observacións de radar, de 59 +- 5 días. Máis tarde, en [[1971]], [[Goldstein]] mellorou o cálculo do período de rotación para 58,65 +- 0,25 días por medio de observacións do radar. Despois de observacións máis próximas obtidas pola Mariner 10, o período foi estimado en 58,646 +- 0,005 días. == Rotación == A pesar de non estar preso ao Sol, o seu período de rotación está relacionado co período orbital. Mercurio xira unha vez e media por cada órbita. Por causa desta relación de 3:2, un día en Mercurio (desde o nacer do Sol ata ao nacer do Sol do día seguinte) dura 176 días terrestres, conforme se mostra no diagrama seguinte. No pasado distante de Mercurio, o seu período de rotación debe ter sido menor. Os científicos especularon que a rotación debe ter sido de preto de 8 horas, mais ó longo de millóns de anos foi gradualmente retardando por influencia do Sol. Un modelo deste proceso mostra que este retardo levaría 10⁹ anos e debería ter elevado a temperatura interior uns 100 [[kelvin]]. == Mariner 10 == {{Artigo principal|Mariner 10}} Moitos dos descubrimentos científicos sobre Mercurio veñen da sonda espacial [[Mariner 10]] que foi lanzada en [[3 de novembro]] de [[1973]]. Pasou en [[29 de marzo]] de [[1974]] a unha distancia de 705&nbsp;km da superficie do planeta. En [[21 de setembro]] de 1974 pasou por segunda vez o [[16 de marzo]] de [[1975]] pola terceira vez. Durante estas visitas, foron obtidas máis de 2.700 fotografías, cubrindo o 45% da superficie de Mercurio. Ata ese momento, os científicos non sospeitaban que Mercurio tiña un campo magnético. Pensaban que, por ser pequeno, o seu núcleo solidificárase hai moito tempo. A presenza dun campo magnético indica que o planeta ten un núcleo de ferro que está polo menos parcialmente fundido. Os campos magnéticos son xerados pola rotación dun núcleo condutivo fundido e este efecto é coñecido como efecto de dinamo. A Mariner 10 mostrou que Mercurio ten un campo magnético que é un 1% máis forte que o da [[Terra]]. Este campo magnético está inclinado 7 graos en relación ao eixo de rotación de Mercurio e produce unha magnetosfera á volta do planeta. A orixe do campo magnético é descoñecida. Pode ser producido polo núcleo de ferro parcialmente líquido no interior do planeta. Outra orixe do campo pode ser a magnetización residual das rochas férreas que foron magnetizadas cando o planeta tiña un campo magnético forte, durante a súa xuventude. Cando o planeta se solidificou, a magnetización residual permaneceu. == Densidade == Xa antes da Mariner 10, sabíase que Mercurio tiña unha alta densidade. A súa densidade é de 5,44 g/cm³ e é comparable á densidade da Terra, de 5,52g/cm³. Nun estado non comprimido a densidade de Mercurio é 5,5 g/cm³ en tanto a da Terra é apenas de 4,0 g/cm³. Esta alta densidade indica que o planeta está constituído por 60 a 70 por cento en peso de metal e 30 por cento en peso de silicatos. Isto dá un núcleo cun raio de 75% do raio do planeta e un volume do núcleo de 42% do volume do planeta. == Características da superficie == As fotografías obtidas pola Mariner 10 mostran un mundo que parece a lúa. Está cribado de cráteres, contén cuncas de aneis e moitas correntes de lava. Os cráteres varían en tamaño desde os 100 metros (a resolución de imaxe máis pequena que se consegue obter pola Mariner 10) ata 1.300 quilómetros e están en varios estados de conservación. Algúns son recentes con arestas vivas e raios brillantes. Outros están altamente degradados, con arestas que foron suavizadas polo bombardeo de meteoritos. O maior cráter en Mercurio é a bacia ''Caloris Planitia''. Unha bacia foi definida por Hartmann e Kuiper (1962) como unha "depresión circular larga con aneis concéntricos distintos e liñas radiais". Outros consideran calquera cráter con máis de 200&nbsp;km como unha bacia. A bacia Caloris ten 1.300 quilómetros de diámetro, e probabelmente foi causada por un proxectil cunha dimensión de máis de 100&nbsp;km. O impacto produciu unha elevación con aneis concéntricos con tres quilómetros de altura e expeleu materia polo planeta ata unha distancia de 600 a 800 quilómetros. (Outro bo exemplo dunha bacia con aneis concéntricos é a rexión Vallalla en [[Calisto (lúa)|Calisto]], unha lúa de Xúpiter). As ondas sísmicas producidas polo impacto en Caloris concentráronse no outro lado do planeta e provocaron unha zona de terreo caótico. Despois do impacto, o cráter foi parcialmente cheo con lava. Mercurio está cheo de grandes peñascos ou escarpas que aparentemente se formaron cando Mercurio arrefeceu e sufriu unha compresión dalgúns quilómetros. Esta compresión produciu unha crista engurrada con escarpas de quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A maior parte da superficie de Mercurio está cuberta de planicies. Moitas delas son antigas e cribadas de cráteres, mais algunhas das planicies teñen menos cráteres. Os científicos clasificaron estas planicies como planicies intercráteres e planicies suaves. As planicies intercráteres están menos saturadas de cráteres que teñen menos de 15&nbsp;km de diámetro. Estas planicies probabelmente foron formadas cando as correntes de lava cubriron os terreos máis antigos. As planicies suaves son recentes con poucos cráteres. Existen planicies suaves ó redor da cunca Caloris. Nalgunhas áreas poden ser vistas pequenas porcións de lava a encher os cráteres. == Formación do planeta == A historia da formación de Mercurio é semellante á da [[Terra]]. Hai preto de 4.500 millóns de anos formáronse os planetas. Esta foi unha época de bombardeo intenso sobre os planetas, que eran alcanzados pola materia e fragmentos da nebulosa da que se formaron. Logo no inicio desta formación, Mercurio probabelmente ficou cun núcleo metálico denso e unha cortiza de [[silicato]]s. Despois do intenso período de bombardeo, correntes de lava percorreran o planeta e cubriron a cortiza máis antiga. Nesa época, moitos dos fragmentos desapareceron e Mercurio entrou nun período de bombardeo máis lixeiro. Durante este período formáronse as planicies intercráteres. Entón Mercurio arrefeceu. O núcleo contraeuse, o que á súa vez quebrou a cortiza e produciu as escarpas. Durante a terceira etapa, a lava correu polas rexións máis baixas, producindo as áreas máis chas. Durante a cuarta etapa, os bombardeos de micrometeoritos crearon unha superficie de poeira que é coñecida por [[regolito]]. Algúns meteoritos pouco maiores chegaron á superficie e produciron os cráteres de raios luminosos. Alén de colisións ocasionais de meteoritos, a superficie de Mercurio xa non está activa e permanece no mesmo estado de hai millóns de anos. == Mercurio, a teoría da gravitación universal e a teoría da relatividade xeral == Mercurio ten sido un planeta que permitiu probar os límites da [[Lei da gravitación universal|Lei da Gravitación Universal]] de [[Isaac Newton|Newton]], contribuíndo a afianzar a [[Relatividade xeral|Teoría da Relatividade Xeral]] de [[Albert Einstein|Einstein]]. Dende o descubrimento da anomalía do seu movemento de [[Translación (movemento)|translación]] en relación co calculado segundo as [[leis de Kepler]] e a TGU, segundo remarcou [[Urbain Le Verrier|Le Verrier]] en [[1859]],<ref>{{Cita web|título=How to break a theory|url=https://www.symmetrymagazine.org/article/how-to-break-a-theory|páxina-web=symmetry magazine|data-acceso=2022-03-29|lingua=en|nome=Sarah|apelidos=Charley}}</ref> non se deu explicación a tal desviación ata a aplicación da TRX en [[1917]]. == Notas == {{reflist |group=lower-alpha |refs= {{efn |name=rotation/revolution | En astronomía, as palabras "rotación" e "revolución" teñen significados diferentes. "Rotación" é o xiro dun corpo ao redor dun eixo que pasa polo corpo, como en "A Terra xira unha vez ao día". "Revolución" é o movemento ao redor dun centro externo ao corpo, normalmente en órbita, como en "A Terra tarda un ano por cada revolución ao redor do Sol". Os verbos "rotar" e "revolucionar" significan facer unha rotación e unha revolución, respectivamente. }} {{efn |name=dwarf planet | [[Plutón]] foi considerado un [[planeta]] desde o seu descubrimento en 1930 ata 2006, pero despois foi reclasificado como [[planeta anano]]. A excentricidade orbital de Plutón é maior que a de Mercurio. Plutón tamén é máis pequeno que Mercurio, pero pensouse que era máis grande ata 1976. }} }} {{clear}} ;Referencias {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * ''Earth Sciences, an Introduction to Physical Geology'', d'Edward J. Tarbuck i Frederick K. Lutgens. Prentice Hall ([[1999]]). * "Ice on Mercury". ''El Universo, Enciclopedia de la Astronomía y el Espacio'' ("The Universe, Encyclopedia of Astronomy and the Space"), Editorial [[Planeta DeAgostini]], páx. 141-145. Volum 5. (''Acta Astronautica'', Aug 2003, Vol. 53, Issue 4-10, p375, 11p; (AN 11471527). === Outros artigos === * [[Tránsito de Mercurio]] {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mercurio]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] pzglm500h07h9w7x1bkeb6vhsnxsdtv 6149218 6149212 2022-08-03T09:27:57Z Alfonso Márquez 1987 /* Xeoloxía superficial */ texto traducido desde a wiki .[[en:Mercury_(planet)#Surface geology]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura científica}} {{Outros homónimos|Mercurio}} {{Mercurio info}} '''Mercurio''' é o planeta máis pequeno do [[Sistema Solar|sistema solar]]<ref name=Alejandra>{{Cita web|url=https://www.konradlorenz.edu.co/blog/albert-einstein-y-la-orbita-de-mercurio/ |título=Albert Einstein y la Órbita de Mercurio |páxina-web=konradlorenz.edu.co|data-acceso=29 de xullo do 2022 |autor=Alejandra Torres |editor=Konrad Lorenz Fundación Universitaria }}</ref> e o máis próximo ao [[Sol]]. O igual que [[Venus]], Mercurio orbita o Sol dentro da [[Translación da Terra|órbita terrestre]] como un [[Planeta inferior e planeta superior|planeta inferior]], e a súa distancia aparente o Sol visto desde a Terra nunca supera os 28°. Esta proximidade ao Sol fai que o planeta só poida verse preto do horizonte occidental [[Ocaso|despois da posta de sol]] ou do horizonte oriental [[Orto|antes da saída do sol]], normalmente no [[crepúsculo]]. Neste momento, pode aparecer como un obxecto brillante parecido a unha estrela, pero é máis difícil de observar que Venus. Desde a Terra, o planeta mostra telescópicamente a gama completa de [[fase planetaria|fases]], similar á de Venus e a [[Lúa]], que se repite durante o seu [[Período orbital|período sinódico]] que é de aproximadamente 116 días (115.88 días).<ref name=astronomo>{{Cita web|url=http://www.astronomos.org/mercurio/ |título=Mercurio |data-acceso=30 de xullo do 2022 |autor=astronomos.org}}</ref> Mercurio xira dun xeito único no Sistema Solar. Atópase [[bloqueo de marea|situado lateralmente]] co Sol nunha [[resonancia orbital|resonancia orbital]] de 3:2,<ref>{{cite book |title=Uranus, Neptune, Pluto, and the Outer Solar System |first1=Linda T. |last1=Elkins-Tanton |author-link1=Lindy Elkins-Tanton |publisher=Infobase Publishing |year=2006 |isbn=978-1-4381-0729-5 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC}} [https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC&pg=PA51 Extract of page 51]</ref> é dicir, que en relación ás [[Estrela fixa|estrelas fixas]], xira sobre o seu eixe exactamente tres veces por cada dúas revolucións que fai arredor do Sol.{{efn|name=rotation/revolution}}<ref name=orbit>{{cite web |title=Animated clip of orbit and rotation of Mercury |url=http://sciencenetlinks.com/interactives/messenger/or/OrbitRotation.html |publisher=Sciencenetlinks.com}}</ref> Visto desde o Sol, nun [[sistema de referencia|marco de referencia]] que xira co movemento orbital, parece xirar só unha vez cada dous anos de Mercurio. Por tanto, un observador en Mercurio vería só un día cada dous anos mercurianos. A súa órbita arredor do Sol é de 87,97 [[Día|días terrestres]], a máis curta de todos os planetas do Sol.<ref name=Astrono-Tuya>{{Cita web|url=https://astrono-tuya.es/mercurio/como-es-la-orbita-de-mercurio/ |título=¿como es la orbita de mercurio? |editor=Astrono-Tuya |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> O seu diámetro é un 60% menor que o da [[Terra]] e só un 40% maior que o da [[Lúa]]. É ata menor que [[Ganímedes (lúa)|Ganimedes]], unha das lúas de [[Xúpiter]], ou que [[Titán (lúa)|Titán]], unha lúa de [[Saturno]]. O eixe de Mercurio ten a [[Oblicuidade da eclíptica|inclinación do eixo]] máis pequena de calquera dos planetas do Sistema Solar (uns {{frac|30}} graos). A súa [[excentricidade orbital]] é a máis grande de todos os planetas coñecidos do Sistema Solar;{{efn|name=dwarf planet}} no [[perihelio]], a distancia de Mercurio ao Sol é só uns dous terzos (ou 66%) da súa distancia no [[afelio]]. A superficie de Mercurio aparece con grandes cráteres e ten unha aparencia similar á da [[Lúa]], o que indica que estivo xeoloxicamente inactivo durante miles de millóns de anos. Ao non ter case ningunha atmosfera que reteña a calor, ten temperaturas superficiais que varían diariamente máis que en calquera outro planeta do Sistema Solar, oscilando entre {{convert|100|K}} pola noite e {{convert|700|K|C F}} durante o día nas rexións ecuatoriais.<ref name=":0">{{cite book |last=Prockter |first=Louise |title=Ice in the Solar System |publisher=Johns Hopkins APL Technical Digest |volume=26 |issue=2 |date=2005 |url=https://www.jhuapl.edu/content/techdigest/pdf/V26-N02/26-02-Prockter.pdf |data-acceso= 30 de xullo do 2022 }}</ref> As rexións polares están constantemente por debaixo de {{convert|180|K}}. O planeta non ten [[Satélite natural|satélites naturais]] coñecidos. Mercurio é un mundo inhóspito para os humanos, no que se acadan altas e tamén baixas temperaturas, debido á proximidade do Sol e a que por efecto da [[marea solar]] a través do tempo, ten unha duración de día parella á do ano ([[Período orbital|período]] de revolución arredor do seu propio eixe en relación ó período de revolución arredor do Sol), e polo tanto, cando unha parte do planeta entra na súa propia sombra, emite moita calor. É un mundo morto tamén xeoloxicamente, pois ten un tamaño reducido como planeta (é dicir, gran superficie pola que puido saír ó exterior a enerxía interna debida á aglutinación de materiais no centro planetario, deixando tal fuga enerxética de ter relevancia xeolóxica hai tempo e polo tanto, deixando de ter enerxía para os movementos da superficie), sendo a influencia solar sobre o planeta a maior con diferenza de todo o sistema solar. '''Mercurio''' foi bautizado polos [[Imperio Romano|romanos]] en honor ó [[Mercurio (deus)|mensaxeiro dos deuses]],<ref name=Astrono-Tuya/> de ás nos pés, porque parecía moverse máis axiña do que calquera outro planeta. Ao ser un planeta con [[órbita]] máis pequena cá da Terra, Mercurio pasa de xeito periódico entre esta e o Sol, fenómeno ó que se lle chama [[tránsito de Mercurio]] se nese momento ambos planetas e o Sol están aliñados. Dito fenómeno prodúcese unhas 13 veces cada século, téndose producido un o [[11 de novembro]] de [[2019]].<ref>{{Cita web|título=Mercury Transit 2019 - PROBA2 Science Center|url=https://proba2.sidc.be/mercurytransit2019|páxina-web=proba2.sidc.be|data-acceso=2019-11-11}}</ref> Dúas naves espaciais visitaron Mercurio: a ''{{nowrap|[[Mariner 10]]}}'' que o orbitou en 1974 e 1975; e a ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', lanzada en 2004, orbitaba Mercurio máis de 4.000 veces en catro anos antes de esgotar o seu combustible e chocar contra a superficie do planeta o 30 de abril de 2015.<ref>{{cite web |url=http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id%3D284 |title=NASA Completes MESSENGER Mission with Expected Impact on Mercury's Surface |access-date=April 30, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503002503/http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id=284 |archive-date= 3 de maio de 2015}}</ref><ref name="EclipseReboost">{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2014/10100759-from-mercury-orbit-messenger.html |title=From Mercury orbit, MESSENGER watches a lunar eclipse |publisher=Planetary Society |data= 10 de outubro de 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref><ref name="Pressurant2015">{{cite web |url=http://www.astronomy.com/news/2014/12/innovative-use-of-pressurant-extends-messengers-mercury-mission |title=Innovative use of pressurant extends MESSENGER's Mercury mission |publisher=Astronomy.com |date=December 29, 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref> Está previsto que a nave espacial ''[[Misión BepiColombo|BepiColombo]]'' chegue a Mercurio en 2025.<ref>{{Cita web|título=Meeting Mercury|url=https://www.esa.int/ESA_Multimedia/Videos/2021/10/Meeting_Mercury|páxina-web=www.esa.int|data-acceso=2021-10-05|lingua=en}}</ref> == Nomenclatura == Os antigos coñecían a Mercurio por diferentes nomes dependendo de se era unha estrela da noite ou unha estrela da mañá. Cara ao [[-350|350 a.C.]], os [[Grecia antiga|antigos gregos]] decatáronse de que as dúas estrelas eran unha.<ref name="Dunne"/> Coñecían o planeta como Στίλβων ''Stilbōn'', que significa "brillar", e Ἑρμής ''[[Hermes|Hermēs]]'', polo seu movemento fugaz,<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sti/lbwn name of the planet Mercury]</ref> un nome que se conserva no [[lingua grega|grego]] moderno (Ερμής ''Ermis'').<ref>{{cite web |url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |title=Greek Names of the Planets |data-acceso=30 de xullo do 2022 |cita=''Ermis'' é o nome grego do planeta Mercurio, que é o planeta máis próximo ao Sol. Leva o nome do deus grego do comercio, Ermis ou Hermes, que tamén era o mensaxeiro dos deuses gregos antigos. |data=25 de abril de 2010}} See also the [[:el:Ερμής (πλανήτης)|Greek article about the planet]].</ref> Os romanos puxeron o nome do planeta en honor ao deus mensaxeiro romano de pés rápidos, [[Mercurio (deus)|Mercurio]] (latín ''Mercurius''), que equipararon co grego Hermes, porque se move polo ceo máis rápido que calquera outro planeta.<ref name="Dunne">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch1.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter One |url=https://history.nasa.gov/SP-424/}}</ref><ref>{{cite book |first=Eugène Michel |last=Antoniadi |others=Translated from French by Moore, Patrick |date=1974 |title=The Planet Mercury |publisher=Keith Reid Ltd |location=Shaldon, Devon |pages=9–11 |isbn=978-0-904094-02-2}}</ref> O [[Símbolos astronómicos|símbolo astronómico]] de Mercurio é unha versión estilizada do [[caduceo]] de Hermes; no século XVI engadiuselle unha cruz cristiá: [[file:Mercury symbol (fixed width).svg|16px|☿]].<ref>{{cite book |title=Astronomy: A Textbook |first=John Charles |last=Duncan |date=1946 |publisher=Harper & Brothers |page=125 |cita=O símbolo de Mercurio representa o Caduceo, unha variña con dúas serpes enroscadas ao seu redor, que foi levada polo mensaxeiro dos deuses..}}</ref><ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC | cita = Agora é posible rastrexar os símbolos medievais de polo menos catro dos cinco planetas ata formas que aparecen nalgúns dos últimos horóscopos papiros ([ [[Oxyrhynchus Papyri|P.Oxy.]] ] 4272, 4274, 4275 [.. .]). O de Mercurio é un caduceo estilizado.}}</ref> == Características físicas == [[Ficheiro:Terrestrial Planets Size Comp True Color.png|miniatura|upright|Mercurio (primeiro pola esquerda) a escala xunto cos outros corpos [[Obxectos do sistema solar por tamaño|máis grandes]] e [[Lista de obxectos do Sistema Solar en equilibrio hidrostático|redondeados]] do [[Sistema Solar#Sistema solar interior|Sistema Solar Interior]], os catro planetas terrestres, así como a [[Lúa]] e [[Ceres (planeta anano)|Ceres]] (primeiro pola dereita).]] Mercurio é un dos catro [[planeta terrestre|planetas terrestres]] do [[Sistema Solar]], e é un corpo rochoso como a Terra. É o planeta máis pequeno do Sistema Solar, cun [[Raio (xeometría)|raio]] ecuatorial de 2439,7 km.<ref name="fact">{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/mercuryfact.html |título=Mercury Fact Sheet |data=23 de decembro de 2021 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> Mercurio tamén é [[Lista de obxectos do Sistema Solar por tamaño|máis pequeno]], aínda que máis masivo, que os [[satélite natural|satélites naturais]] [[Lista de satélites naturais|máis grandes]] do Sistema Solar, [[Ganímedes (lúa)|Ganímedes]] e [[Titán (lúa)|Titán]]. Mercurio está formado por aproximadamente un 70% de material metálico e un 30% de material de silicato.<ref name="strom">{{cita libro |first1=Robert G. |last1=Strom |last2=Sprague |first2=Ann L. |date=2003 |title=Exploring Mercury: the iron planet |publisher=Springer |isbn=978-1-85233-731-5 |url=https://archive.org/details/exploringmercury00stro |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> === Estrutura interna === [[Ficheiro:Mercury with magnetic field.svg|esquerda|miniatura|upright|Estrutura interna e campo magnético de Mercurio]] Mercurio pode que teña unha codia e un manto sólido de [[silicato]] que recubran unha capa exterior sólida de sulfuro de ferro, unha capa máis profunda de núcleo líquido e un núcleo interno sólido.<ref>{{cite web |url=https://www.nasa.gov/mission_pages/messenger/media/PressConf20120321.html |title=MESSENGER Provides New Look at Mercury's Surprising Core and Landscape Curiosities |publisher=NASA |editor-first=Tricia |editor-last=Talbert |data= 21 de marzo de 2012 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://news.agu.org/press-release/scientists-find-evidence-mercury-has-a-solid-inner-core/ |title=Scientists find evidence Mercury has a solid inner core |website=AGU Newsroom |language=en-US |data-acceso=31 de xullo do 2022 }}</ref> A [[densidade]] do planeta é a segunda máis alta do Sistema Solar con 5,427&nbsp;g/cm³, só un pouco menos que a densidade terrestre de 5.515&nbsp;g/cm³.<ref name="fact" /> Se se desconta o efecto da [[compresión gravitacional]] de ambos planetas, os materiais dos que está feito Mercurio serían máis densos que os da Terra, cunha densidade sen comprimir de 5,3&nbsp;g/cm³ fronte ao da Terra 4.4&nbsp;g/cm³.<ref>{{cite web |data= 8 de maio de 2003 |url=https://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |title=Mercury |publisher=US Geological Survey |data-acceso=31 de xullo do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060929091534/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |data-arquivo= 29 de setembro de 2006 }}</ref> A densidade de Mercurio pódese usar para deducir detalles da súa estrutura interna. Aínda que a alta densidade da Terra é debida en gran medida á compresión gravitatoria, especialmente no [[Núcleo (xeoloxía)|núcleo planetario]], Mercurio é moito máis pequeno e as súas rexións interiores non están tan comprimidas. Polo tanto, para que teña unha densidade tan alta, o seu núcleo debe ser grande e rico en [[ferro]].<ref>{{cite journal |title=On the Internal Structures of Mercury and Venus |last=Lyttleton |first=Raymond A. |author-link=Raymond Lyttleton |journal=Astrophysics and Space Science |volume=5 |issue=1 |pages=18–35 |year=1969 |doi=10.1007/BF00653933 |bibcode=1969Ap&SS...5...18L }}</ref> O raio do núcleo de Mercurio estímase en {{convert|2020|±|30|km|mi|abbr=on}}, baseándose en modelos terrestres restrinxidos para ser coherentes co valor do factor do momento de inercia<ref name="Margot2012">{{cite journal |last1=Margot |first1=Jean-Luc |last2=Peale |first2=Stanton J. |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Hauck |first4=Steven A. |last5=Ghigo |first5=Frank D. |last6=Jurgens |first6=Raymond F. |last7=Yseboodt |first7=Marie |last8=Giorgini |first8=Jon D. |last9=Padovan |first9=Sebastiano|last10=Campbell|first10=Donald B. |title=Mercury's moment of inertia from spin and gravity data |journal=Journal of Geophysical Research: Planets |volume=117 |issue=E12 |year=2012 |pages=n/a |issn=0148-0227 |doi=10.1029/2012JE004161 |bibcode=2012JGRE..117.0L09M }}</ref><ref name="Hauck_etal_2013">{{cite journal |last1=Hauck |first1=Steven A. |last2=Margot |first2=Jean-Luc |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Phillips |first4=Roger J. |last5=Johnson |first5=Catherine L. |last6=Lemoine |first6=Frank G. |last7=Mazarico |first7=Erwan |last8=McCoy |first8=Timothy J. |last9=Padovan |first9=Sebastiano |last10=Peale |first10=Stanton J. |last11=Perry |first11=Mark E. |last12=Smith |first12=David E. |last13=Zuber |first13=Maria T. |title=The curious case of Mercury's internal structure|journal=Journal of Geophysical Research: Planets |year=2013 |volume=118 |issue=6 |pages=1204–1220 |doi=10.1002/jgre.20091|bibcode=2013JGRE..118.1204H }}</ref> Polo tanto, o núcleo de Mercurio ocupa preto do 57% do seu volume; para a Terra esta proporción é do 17%. Unha investigación publicada en 2007 suxire que Mercurio ten un núcleo fundido.<ref name="cornell">{{cite news |first=Lauren |last=Gold |title=Mercury has molten core, Cornell researcher shows |data= 3 de maio de 2007 |work=Chronicle |publisher=Cornell University |url=https://news.cornell.edu/stories/2007/05/cu-astronomer-finds-mercury-has-molten-core |data-acceso=1 de agosto do 2022}}</ref><ref name="nrao">{{cite news |last=Finley |first=Dave |data= 3 de maio de 2007 |title=Mercury's Core Molten, Radar Study Shows |publisher=National Radio Astronomy Observatory |url=http://www.nrao.edu/pr/2007/mercury/ |data-acceso=1 de agosto do 2022 }}</ref> Rodeando o núcleo hai uns {{convert|500|-|700|km|mi|abbr=on}} de [[manto]] composto por silicatos.<ref name="Spohn2001">{{cite journal |last1=Spohn |first1=Tilman |last2=Sohl |first2=Frank |last3=Wieczerkowski |first3=Karin |last4=Conzelmann |first4=Vera |title=The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo |journal=Planetary and Space Science |volume=49 |issue=14–15 |pages=1561–1570 |doi=10.1016/S0032-0633(01)00093-9 |bibcode=2001P&SS...49.1561S |year=2001 }}</ref><ref>{{cite book | last=Gallant | first=Roy A. | title=The National Geographic Picture Atlas of Our Universe | publisher=National Geographic Society | date=1986 | edition=2nd | isbn=9780870446443 }}</ref> Segundo os datos da misión {{nowrap|''Mariner 10''}} e da observación terrestre, estímase que a [[codia (xeoloxía)|codia]] de Mercurio é de {{convert|35|km|mi|abbr=on}} de groso.<ref name="Padovan2015">{{cite journal |doi=10.1002/2014GL062487 |title=Thickness of the crust of Mercury from geoid-to-topography ratios |journal=Geophysical Research Letters |volume=42 |issue=4 |pages=1029 |year=2015 |last1=Padovan |first1=Sebastiano |last2=Wieczorek |first2=Mark A. |last3=Margot |first3=Jean-Luc |last4=Tosi |first4=Nicola |last5=Solomon |first5=Sean C. |bibcode=2015GeoRL..42.1029P |url=http://www.escholarship.org/uc/item/403071pz}}</ref> Non obstante, esta estimacion pode ser unha sobreestimación e a codia podería ter un grosor de {{convert|26|±|11|km|mi|abbr=on}} baseándose no modelo de [[Isostasia#Modelo_de_Airy-Heiskanen|isostasia de Airy]].<ref>{{cite journal | title=A thin, dense crust for Mercury | last=Sori | first=Michael M. | journal=Earth and Planetary Science Letters | volume=489 | pages=92–99 | data=maio de 2018 | doi=10.1016/j.epsl.2018.02.033 | bibcode=2018E&PSL.489...92S }}</ref> Unha característica distintiva da superficie de Mercurio é a presenza de numerosas cristas estreitas, que se estenden ata varios centos de quilómetros de lonxitude. Pénsase que estas formaronse cando o núcleo e o manto de Mercurio arrefriaron e contraíronse nun momento no que a codia xa se [[Solidificación|solidificara]].<ref>{{cite journal |title=Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere |last1=Schenk |first1=Paul M. |last2=Melosh |first2=H. Jay |author-link2=H. Jay Melosh |journal=Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference |volume=1994 |pages=1994LPI....25.1203S |bibcode=1994LPI....25.1203S |data=marzo de 1994 }}</ref><ref>{{cite conference | last1=Watters | first1=T. R. | first2=F. | last2=Nimmo | first3=M. S. | last3=Robinson | title=Chronology of Lobate Scarp Thrust Faults and the Mechanical Structure of Mercury's Lithosphere | conference=Lunar and Planetary Science Conference | page=1886 | year=2004 | bibcode= 2004LPI....35.1886W }}</ref><ref>{{cite journal | journal=Geology | data=novembro de 1998 | volume=26 | issue=11 | pages=991–994 | title=Topography of lobate scarps on Mercury; new constraints on the planet's contraction | url=https://archive.org/details/sim_geology_1998-11_26_11/page/991 | first1=Thomas R. | last1=Watters | first2=Mark S. | last2=Robinson | first3=Anthony C. | last3=Cook | doi=10.1130/0091-7613(1998)026<0991:TOLSOM>2.3.CO;2 | bibcode=1998Geo....26..991W }}</ref> O núcleo de Mercurio ten un contido de ferro maior que o de calquera outro planeta importante do Sistema Solar, e propuxéronse varias teorías para explicalo. A teoría máis aceptada é que Mercurio tiña orixinalmente unha relación metal-silicato similar a [[condrita]] dos meteoritos comúns, que se pensa que son típicos da materia rochosa do Sistema Solar, e unha masa aproximadamente 2,25 veces a súa masa actual. <ref name="Benz">{{cita xornal |title=Collisional stripping of Mercury's mantle |lingua=en |last1=Benz |first1=W. |last2=Slattery |first2=W. L. |last3=Cameron |first3=Alastair G. W. |xornal=Zenodo |volume=74 |issue=3 |pages=516–528 |year=1988 |doi=10.1016/0019-1035(88)90118-2 |bibcode=1988Icar...74..516B|url=https://zenodo.org/record/1253898 |data-acceso=2 de agosto do 2022}}</ref> A principios da historia do Sistema Solar, Mercurio puido ser alcanzado por un [[planetesimal]] de aproximadamente 1/6 da masa de Mercurio e varios miles de quilómetros de diámetro.<ref name="Benz" /> O impacto eliminaría gran parte da codia e o manto orixinais, deixando o núcleo atrás como un compoñente relativamente importante.<ref name="Benz" /> Propúxose un proceso similar, coñecido como [[Big Splash|hipótese do impacto xigante]], para explicar a formación da Lúa.<ref name="Benz" /> Alternativamente, Mercurio puido formarse a partir da [[nebulosa protosolar|nebulosa solar]] antes de que a produción de enerxía do Sol se estabilizara. Inicialmente tería o dobre da súa masa actual, pero a medida que a [[protoestrela|protosol]] se contraeu, as temperaturas preto de Mercurio poderían estar entre 2.500 e 3.500&nbsp;K e posiblemente incluso tan altas como 10,000&nbsp;K.<ref name="CameronAGW1">{{cite journal |title=The partial volatilization of Mercury |last=Cameron |first=Alastair G. W. |author-link=Alastair G. W. Cameron |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=285–294 |year=1985 |doi=10.1016/0019-1035(85)90091-0 |bibcode=1985Icar...64..285C}}</ref> Gran parte da rocha superficial de Mercurio podería ter sido vaporizada a tales temperaturas, formando unha atmosfera de "vapor de rocha" que pudo ser arrastrada polo [[vento solar]].<ref name="CameronAGW1" /> Unha terceira hipótese propón que a [[Formación e evolución do Sistema Solar#Nebulosa solar|nebulosa solar]] causou [[arrastre (física)|arrastre]] nas partículas a partir das cales Mercurio estaba en [[Acreción (astrofísica)|acreción]], o que significaba que as partículas máis lixeiras se perderon a partir do material acumulado e non acumulado por Mercurio.<ref>{{cite journal |title=Iron/silicate fractionation and the origin of Mercury |last=Weidenschilling |first=Stuart J. |journal=Icarus |volume=35 |issue=1 |pages=99–111 |year=1987 |doi=10.1016/0019-1035(78)90064-7 |bibcode=1978Icar...35...99W}}</ref> Cada hipótese #predicir unha composición da superficie diferente, e houbo dúas misións espaciais que realizaron observacións. ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', que finalizou en 2015, atopou niveis de potasio e xofre na superficie superiores aos esperados, o que suxire que a hipótese do impacto xigante e a vaporización da cortiza e o manto non se produciron porque o potasio e o xofre serían expulsados pola calor extrema destes eventos.<ref name="csmon20110929">{{cite news |url=https://www.csmonitor.com/Science/2011/0929/Messenger-s-message-from-Mercury-Time-to-rewrite-the-textbooks |title=Messenger's message from Mercury: Time to rewrite the textbooks |work=The Christian Science Monitor |first=Mark |last=Sappenfield |data= 29 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022}}</ref> A ''[[misión BepiColombo]]'', que chegará a Mercurio en 2025, fará observacións para comprobar estas hipóteses.<ref name="ESA-Bepi">{{cite web |url=http://sci.esa.int/bepicolombo/ |title=BepiColombo |series=Science & Technology |publisher=European Space Agency |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> Os achados ata agora parecen favorecer a terceira hipótese; non obstante, é necesaria unha análise máis detallada dos datos.<ref name="intra">{{cite news |url=https://www.chemistryworld.com/news/messenger-sheds-light-on-mercurys-formation/3002463.article |title=Messenger sheds light on Mercury's formation |work=Chemistry World |first=Jon |last=Cartwright |data= 30 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> === Xeoloxía superficial === [[File:Unmasking the Secrets of Mercury.jpg|miniatura|upright|esquerda|[[Messenger_(sonda_espacial)#Instrumentos|MASCS]] exploración espectral da superficie de Mercurio por ''MESSENGER'']] A superficie de Mercurio ten unha aparencia similar á da Lúa, mostrando extensas chairas similares ás dos [[Mar lunar|mares lunares]] e grandes cráteres, o que indica que estivo xeologicamente inactivo durante miles de millóns de anos. É máis [[Homoxeneidade e heteroxeneidade|heteroxénea]] que a superficie de [[Marte]] ou da Lúa, que conteñen importantes extensións de xeoloxía similar, como mares lunares e mesetas.<ref name="awst169_18_18">{{cite journal |first=Jefferson |last=Morris |data= 10 de novembro de 2008 |title=Laser Altimetry |journal=[[Aviation Week & Space Technology]] |volume=169 |issue=18 |page=18 |cita=A codia de Mercurio é máis análoga a un bolo marmoreado que a un bolo en capas.}}</ref> As características do [[albedo]] ten áreas de reflectividade marcadamente diferentes, que inclúen [[Cráter de impacto|cráteres de impacto]], a exección resultante e o [[sistema de raios]]. As características do albedo máis grandes corresponden as chairas de maior reflectividade.<ref>{{cite conference | title=Albedo Features of Mercury | last1=Hughes | first1=E. T. | last2=Vaughan | first2=W. M. | conference=43rd Lunar and Planetary Science Conference, held March 19–23, 2012 at The Woodlands, Texas | volume=1659 | id=2151 | date=March 2012 | bibcode=2012LPI....43.2151H }}</ref> Mercurio ten dorsais (tamén chamadas "[[cristas engurradas]]"), semellantes os [[altiplano]]s da Lúa, montes (montañas), planitiae (chairas), rupes (acantilados) e [[vallis]] (vales).<ref>{{cite web |last=Blue |first=Jennifer |data=11 de abrilde 2008 |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/ |title=Gazetteer of Planetary Nomenclature |publisher=US Geological Survey |data-acceso=3de agosto do 2022}}</ref><ref name="DunneCh7">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |author-link2=Eric Burgess |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch7.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter Seven |url=https://history.nasa.gov/SP-424/ |data-acceso=3de agosto do 2022 }}</ref> O manto do planeta é químicamente heteroxéneo, o que suxire que o planeta pasou por unha fase [[océano de magma|oceánica de magma]] no inicio da súa historia. A cristalización dos minerais e o envorco convectivo deron lugar a unha codia en capas, químicamente heteroxénea, con variacións a gran escala na composición química observadas na superficie. A codia é baixa en ferro pero alta en [[xofre]], como resultado das condicións máis fortes de [[Oxidorredución|redución química]] que se atopan nos outros planetas terrestres. A superficie está dominada por [[piroxeno]] e olivina pobres en ferro, representados por [[enstatita]] e [[Olivina|forsterita]], respectivamente, xunto con [[plaxioclasio]] rico en sodio e minerais de [[magnesio]], [[calcio]] e ferro-sulfuro. As rexións menos reflectantes da codia son ricas en carbono, moi probablemente en forma de grafito.<ref>{{cite journal | title=The Surface Composition of Mercury | first1=Larry R. | last1=Nittler | first2=Shoshana Z. | last2=Weider | journal=Elements | year=2019 | volume=15 | issue=1 | pages=33–38 | doi=10.2138/gselements.15.1.33 }}</ref> Os nomes das características de Mercurio proceden de diversas fontes. Os nomes procedentes de persoas limítanse aos falecidos. Os cráteres levan o nome de artistas, músicos, pintores e autores que fixeron contribucións destacadas ou fundamentais no seu campo. As cristas, ou dorsais, levan o nome de científicos que contribuíron ao estudo de Mercurio. As depresións ou [[fossa (xeoloxía)|fossae]] reciben o nome de obras de arquitectura. Os montes reciben o nome da palabra "quente" en varios idiomas. As [[chaira]]s ou planitiae reciben o nome de [[Mercurio (deus)|Mercurio]] en varios idiomas. As [[escarpa]]s ou rupēs reciben o nome dos barcos das expedicións científicas. Os valleys ou vales reciben o nome de cidades, pobos ou asentamentos abandonados da antigüidade.<ref>{{cite web |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories |title=Categories for Naming Features on Planets and Satellites |publisher=US Geological Survey |data-acceso=3 de agosto do 2022 }}</ref> == Ambiente xeral == Se un explorador andase pola superficie de Mercurio, vería un mundo semellante ao chan [[Lúa|lunar]]. Os montes ondulados e cubertos de poeira foron erosionados polo constante bombardeo de [[meteorito]]s. Existen escarpas con varios quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A superficie está punteada de [[Cráter (astronomía)|cráteres]]. O explorador notaría que o [[Sol]] parece dúas veces e media maior que dende a [[Terra]]; porén, o ceo está sempre (exceptuando o lugar xusto onde se atope o Sol) negro pois Mercurio practicamente non ten [[atmosfera]] e a que ten non é suficiente para causar a dispersión da luz. Ó ter o ceo negro, se o explorador ollase fixamente para o espazo, vería dúas estrelas brillantes, unha con tonalidade crema, [[Venus]], e a outra azul, a [[Terra]]. == Historia do coñecemento sobre o planeta == Antes da [[Mariner 10]], pouco se coñecía de Mercurio por causa da dificultade de observalo cos telescopios terrestres: na máxima distancia, visto desde a Terra, está apenas a 28º de separación do Sol. Por iso, só se pode ver, durante o día, ben inmediatamente antes de nacer o Sol ou ben inmediatamente despois do solpor. Cando se observa ó amencer ou ó anoitecer, Mercurio está tan baixo no horizonte, que a luz ten que pasar a través do equivalente a 10 veces a capa da atmosfera terrestre que pasaría se Mercurio estivese directamente por riba de nós. Durante a década de [[1880]], [[Giovanni Schiaparelli]] creou un esquema onde mostraba algunhas estruturas de Mercurio. Concluíu que Mercurio debería estar "preso" ao Sol de modo a acompañar o seu movemento, tal como a Lúa está "presa" á Terra. En [[1962]], os radioastrónomos estudaron as emisións de radio de Mercurio e concluíron que o lado escuro é quente de máis para estar preso, acompañando o movemento. Era de esperar que fose moito máis frío se estivese sempre virado para o lado oposto ó Sol. En [[1965]], [[Pettengill]] e [[Dyce]] estimaron o período de rotación de Mercurio, baseándose en observacións de radar, de 59 +- 5 días. Máis tarde, en [[1971]], [[Goldstein]] mellorou o cálculo do período de rotación para 58,65 +- 0,25 días por medio de observacións do radar. Despois de observacións máis próximas obtidas pola Mariner 10, o período foi estimado en 58,646 +- 0,005 días. == Rotación == A pesar de non estar preso ao Sol, o seu período de rotación está relacionado co período orbital. Mercurio xira unha vez e media por cada órbita. Por causa desta relación de 3:2, un día en Mercurio (desde o nacer do Sol ata ao nacer do Sol do día seguinte) dura 176 días terrestres, conforme se mostra no diagrama seguinte. No pasado distante de Mercurio, o seu período de rotación debe ter sido menor. Os científicos especularon que a rotación debe ter sido de preto de 8 horas, mais ó longo de millóns de anos foi gradualmente retardando por influencia do Sol. Un modelo deste proceso mostra que este retardo levaría 10⁹ anos e debería ter elevado a temperatura interior uns 100 [[kelvin]]. == Mariner 10 == {{Artigo principal|Mariner 10}} Moitos dos descubrimentos científicos sobre Mercurio veñen da sonda espacial [[Mariner 10]] que foi lanzada en [[3 de novembro]] de [[1973]]. Pasou en [[29 de marzo]] de [[1974]] a unha distancia de 705&nbsp;km da superficie do planeta. En [[21 de setembro]] de 1974 pasou por segunda vez o [[16 de marzo]] de [[1975]] pola terceira vez. Durante estas visitas, foron obtidas máis de 2.700 fotografías, cubrindo o 45% da superficie de Mercurio. Ata ese momento, os científicos non sospeitaban que Mercurio tiña un campo magnético. Pensaban que, por ser pequeno, o seu núcleo solidificárase hai moito tempo. A presenza dun campo magnético indica que o planeta ten un núcleo de ferro que está polo menos parcialmente fundido. Os campos magnéticos son xerados pola rotación dun núcleo condutivo fundido e este efecto é coñecido como efecto de dinamo. A Mariner 10 mostrou que Mercurio ten un campo magnético que é un 1% máis forte que o da [[Terra]]. Este campo magnético está inclinado 7 graos en relación ao eixo de rotación de Mercurio e produce unha magnetosfera á volta do planeta. A orixe do campo magnético é descoñecida. Pode ser producido polo núcleo de ferro parcialmente líquido no interior do planeta. Outra orixe do campo pode ser a magnetización residual das rochas férreas que foron magnetizadas cando o planeta tiña un campo magnético forte, durante a súa xuventude. Cando o planeta se solidificou, a magnetización residual permaneceu. == Densidade == Xa antes da Mariner 10, sabíase que Mercurio tiña unha alta densidade. A súa densidade é de 5,44 g/cm³ e é comparable á densidade da Terra, de 5,52g/cm³. Nun estado non comprimido a densidade de Mercurio é 5,5 g/cm³ en tanto a da Terra é apenas de 4,0 g/cm³. Esta alta densidade indica que o planeta está constituído por 60 a 70 por cento en peso de metal e 30 por cento en peso de silicatos. Isto dá un núcleo cun raio de 75% do raio do planeta e un volume do núcleo de 42% do volume do planeta. == Características da superficie == As fotografías obtidas pola Mariner 10 mostran un mundo que parece a lúa. Está cribado de cráteres, contén cuncas de aneis e moitas correntes de lava. Os cráteres varían en tamaño desde os 100 metros (a resolución de imaxe máis pequena que se consegue obter pola Mariner 10) ata 1.300 quilómetros e están en varios estados de conservación. Algúns son recentes con arestas vivas e raios brillantes. Outros están altamente degradados, con arestas que foron suavizadas polo bombardeo de meteoritos. O maior cráter en Mercurio é a bacia ''Caloris Planitia''. Unha bacia foi definida por Hartmann e Kuiper (1962) como unha "depresión circular larga con aneis concéntricos distintos e liñas radiais". Outros consideran calquera cráter con máis de 200&nbsp;km como unha bacia. A bacia Caloris ten 1.300 quilómetros de diámetro, e probabelmente foi causada por un proxectil cunha dimensión de máis de 100&nbsp;km. O impacto produciu unha elevación con aneis concéntricos con tres quilómetros de altura e expeleu materia polo planeta ata unha distancia de 600 a 800 quilómetros. (Outro bo exemplo dunha bacia con aneis concéntricos é a rexión Vallalla en [[Calisto (lúa)|Calisto]], unha lúa de Xúpiter). As ondas sísmicas producidas polo impacto en Caloris concentráronse no outro lado do planeta e provocaron unha zona de terreo caótico. Despois do impacto, o cráter foi parcialmente cheo con lava. Mercurio está cheo de grandes peñascos ou escarpas que aparentemente se formaron cando Mercurio arrefeceu e sufriu unha compresión dalgúns quilómetros. Esta compresión produciu unha crista engurrada con escarpas de quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A maior parte da superficie de Mercurio está cuberta de planicies. Moitas delas son antigas e cribadas de cráteres, mais algunhas das planicies teñen menos cráteres. Os científicos clasificaron estas planicies como planicies intercráteres e planicies suaves. As planicies intercráteres están menos saturadas de cráteres que teñen menos de 15&nbsp;km de diámetro. Estas planicies probabelmente foron formadas cando as correntes de lava cubriron os terreos máis antigos. As planicies suaves son recentes con poucos cráteres. Existen planicies suaves ó redor da cunca Caloris. Nalgunhas áreas poden ser vistas pequenas porcións de lava a encher os cráteres. == Formación do planeta == A historia da formación de Mercurio é semellante á da [[Terra]]. Hai preto de 4.500 millóns de anos formáronse os planetas. Esta foi unha época de bombardeo intenso sobre os planetas, que eran alcanzados pola materia e fragmentos da nebulosa da que se formaron. Logo no inicio desta formación, Mercurio probabelmente ficou cun núcleo metálico denso e unha cortiza de [[silicato]]s. Despois do intenso período de bombardeo, correntes de lava percorreran o planeta e cubriron a cortiza máis antiga. Nesa época, moitos dos fragmentos desapareceron e Mercurio entrou nun período de bombardeo máis lixeiro. Durante este período formáronse as planicies intercráteres. Entón Mercurio arrefeceu. O núcleo contraeuse, o que á súa vez quebrou a cortiza e produciu as escarpas. Durante a terceira etapa, a lava correu polas rexións máis baixas, producindo as áreas máis chas. Durante a cuarta etapa, os bombardeos de micrometeoritos crearon unha superficie de poeira que é coñecida por [[regolito]]. Algúns meteoritos pouco maiores chegaron á superficie e produciron os cráteres de raios luminosos. Alén de colisións ocasionais de meteoritos, a superficie de Mercurio xa non está activa e permanece no mesmo estado de hai millóns de anos. == Mercurio, a teoría da gravitación universal e a teoría da relatividade xeral == Mercurio ten sido un planeta que permitiu probar os límites da [[Lei da gravitación universal|Lei da Gravitación Universal]] de [[Isaac Newton|Newton]], contribuíndo a afianzar a [[Relatividade xeral|Teoría da Relatividade Xeral]] de [[Albert Einstein|Einstein]]. Dende o descubrimento da anomalía do seu movemento de [[Translación (movemento)|translación]] en relación co calculado segundo as [[leis de Kepler]] e a TGU, segundo remarcou [[Urbain Le Verrier|Le Verrier]] en [[1859]],<ref>{{Cita web|título=How to break a theory|url=https://www.symmetrymagazine.org/article/how-to-break-a-theory|páxina-web=symmetry magazine|data-acceso=2022-03-29|lingua=en|nome=Sarah|apelidos=Charley}}</ref> non se deu explicación a tal desviación ata a aplicación da TRX en [[1917]]. == Notas == {{reflist |group=lower-alpha |refs= {{efn |name=rotation/revolution | En astronomía, as palabras "rotación" e "revolución" teñen significados diferentes. "Rotación" é o xiro dun corpo ao redor dun eixo que pasa polo corpo, como en "A Terra xira unha vez ao día". "Revolución" é o movemento ao redor dun centro externo ao corpo, normalmente en órbita, como en "A Terra tarda un ano por cada revolución ao redor do Sol". Os verbos "rotar" e "revolucionar" significan facer unha rotación e unha revolución, respectivamente. }} {{efn |name=dwarf planet | [[Plutón]] foi considerado un [[planeta]] desde o seu descubrimento en 1930 ata 2006, pero despois foi reclasificado como [[planeta anano]]. A excentricidade orbital de Plutón é maior que a de Mercurio. Plutón tamén é máis pequeno que Mercurio, pero pensouse que era máis grande ata 1976. }} }} {{clear}} ;Referencias {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * ''Earth Sciences, an Introduction to Physical Geology'', d'Edward J. Tarbuck i Frederick K. Lutgens. Prentice Hall ([[1999]]). * "Ice on Mercury". ''El Universo, Enciclopedia de la Astronomía y el Espacio'' ("The Universe, Encyclopedia of Astronomy and the Space"), Editorial [[Planeta DeAgostini]], páx. 141-145. Volum 5. (''Acta Astronautica'', Aug 2003, Vol. 53, Issue 4-10, p375, 11p; (AN 11471527). === Outros artigos === * [[Tránsito de Mercurio]] {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mercurio]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] fj6jvb1wop5cqc3glouhli78vtqsftz 6149260 6149218 2022-08-03T09:46:35Z Alfonso Márquez 1987 /* Xeoloxía superficial */ texto traducido desde a wiki .[[en:Mercury_(planet)#Surface geology]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura científica}} {{Outros homónimos|Mercurio}} {{Mercurio info}} '''Mercurio''' é o planeta máis pequeno do [[Sistema Solar|sistema solar]]<ref name=Alejandra>{{Cita web|url=https://www.konradlorenz.edu.co/blog/albert-einstein-y-la-orbita-de-mercurio/ |título=Albert Einstein y la Órbita de Mercurio |páxina-web=konradlorenz.edu.co|data-acceso=29 de xullo do 2022 |autor=Alejandra Torres |editor=Konrad Lorenz Fundación Universitaria }}</ref> e o máis próximo ao [[Sol]]. O igual que [[Venus]], Mercurio orbita o Sol dentro da [[Translación da Terra|órbita terrestre]] como un [[Planeta inferior e planeta superior|planeta inferior]], e a súa distancia aparente o Sol visto desde a Terra nunca supera os 28°. Esta proximidade ao Sol fai que o planeta só poida verse preto do horizonte occidental [[Ocaso|despois da posta de sol]] ou do horizonte oriental [[Orto|antes da saída do sol]], normalmente no [[crepúsculo]]. Neste momento, pode aparecer como un obxecto brillante parecido a unha estrela, pero é máis difícil de observar que Venus. Desde a Terra, o planeta mostra telescópicamente a gama completa de [[fase planetaria|fases]], similar á de Venus e a [[Lúa]], que se repite durante o seu [[Período orbital|período sinódico]] que é de aproximadamente 116 días (115.88 días).<ref name=astronomo>{{Cita web|url=http://www.astronomos.org/mercurio/ |título=Mercurio |data-acceso=30 de xullo do 2022 |autor=astronomos.org}}</ref> Mercurio xira dun xeito único no Sistema Solar. Atópase [[bloqueo de marea|situado lateralmente]] co Sol nunha [[resonancia orbital|resonancia orbital]] de 3:2,<ref>{{cite book |title=Uranus, Neptune, Pluto, and the Outer Solar System |first1=Linda T. |last1=Elkins-Tanton |author-link1=Lindy Elkins-Tanton |publisher=Infobase Publishing |year=2006 |isbn=978-1-4381-0729-5 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC}} [https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC&pg=PA51 Extract of page 51]</ref> é dicir, que en relación ás [[Estrela fixa|estrelas fixas]], xira sobre o seu eixe exactamente tres veces por cada dúas revolucións que fai arredor do Sol.{{efn|name=rotation/revolution}}<ref name=orbit>{{cite web |title=Animated clip of orbit and rotation of Mercury |url=http://sciencenetlinks.com/interactives/messenger/or/OrbitRotation.html |publisher=Sciencenetlinks.com}}</ref> Visto desde o Sol, nun [[sistema de referencia|marco de referencia]] que xira co movemento orbital, parece xirar só unha vez cada dous anos de Mercurio. Por tanto, un observador en Mercurio vería só un día cada dous anos mercurianos. A súa órbita arredor do Sol é de 87,97 [[Día|días terrestres]], a máis curta de todos os planetas do Sol.<ref name=Astrono-Tuya>{{Cita web|url=https://astrono-tuya.es/mercurio/como-es-la-orbita-de-mercurio/ |título=¿como es la orbita de mercurio? |editor=Astrono-Tuya |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> O seu diámetro é un 60% menor que o da [[Terra]] e só un 40% maior que o da [[Lúa]]. É ata menor que [[Ganímedes (lúa)|Ganimedes]], unha das lúas de [[Xúpiter]], ou que [[Titán (lúa)|Titán]], unha lúa de [[Saturno]]. O eixe de Mercurio ten a [[Oblicuidade da eclíptica|inclinación do eixo]] máis pequena de calquera dos planetas do Sistema Solar (uns {{frac|30}} graos). A súa [[excentricidade orbital]] é a máis grande de todos os planetas coñecidos do Sistema Solar;{{efn|name=dwarf planet}} no [[perihelio]], a distancia de Mercurio ao Sol é só uns dous terzos (ou 66%) da súa distancia no [[afelio]]. A superficie de Mercurio aparece con grandes cráteres e ten unha aparencia similar á da [[Lúa]], o que indica que estivo xeoloxicamente inactivo durante miles de millóns de anos. Ao non ter case ningunha atmosfera que reteña a calor, ten temperaturas superficiais que varían diariamente máis que en calquera outro planeta do Sistema Solar, oscilando entre {{convert|100|K}} pola noite e {{convert|700|K|C F}} durante o día nas rexións ecuatoriais.<ref name=":0">{{cite book |last=Prockter |first=Louise |title=Ice in the Solar System |publisher=Johns Hopkins APL Technical Digest |volume=26 |issue=2 |date=2005 |url=https://www.jhuapl.edu/content/techdigest/pdf/V26-N02/26-02-Prockter.pdf |data-acceso= 30 de xullo do 2022 }}</ref> As rexións polares están constantemente por debaixo de {{convert|180|K}}. O planeta non ten [[Satélite natural|satélites naturais]] coñecidos. Mercurio é un mundo inhóspito para os humanos, no que se acadan altas e tamén baixas temperaturas, debido á proximidade do Sol e a que por efecto da [[marea solar]] a través do tempo, ten unha duración de día parella á do ano ([[Período orbital|período]] de revolución arredor do seu propio eixe en relación ó período de revolución arredor do Sol), e polo tanto, cando unha parte do planeta entra na súa propia sombra, emite moita calor. É un mundo morto tamén xeoloxicamente, pois ten un tamaño reducido como planeta (é dicir, gran superficie pola que puido saír ó exterior a enerxía interna debida á aglutinación de materiais no centro planetario, deixando tal fuga enerxética de ter relevancia xeolóxica hai tempo e polo tanto, deixando de ter enerxía para os movementos da superficie), sendo a influencia solar sobre o planeta a maior con diferenza de todo o sistema solar. '''Mercurio''' foi bautizado polos [[Imperio Romano|romanos]] en honor ó [[Mercurio (deus)|mensaxeiro dos deuses]],<ref name=Astrono-Tuya/> de ás nos pés, porque parecía moverse máis axiña do que calquera outro planeta. Ao ser un planeta con [[órbita]] máis pequena cá da Terra, Mercurio pasa de xeito periódico entre esta e o Sol, fenómeno ó que se lle chama [[tránsito de Mercurio]] se nese momento ambos planetas e o Sol están aliñados. Dito fenómeno prodúcese unhas 13 veces cada século, téndose producido un o [[11 de novembro]] de [[2019]].<ref>{{Cita web|título=Mercury Transit 2019 - PROBA2 Science Center|url=https://proba2.sidc.be/mercurytransit2019|páxina-web=proba2.sidc.be|data-acceso=2019-11-11}}</ref> Dúas naves espaciais visitaron Mercurio: a ''{{nowrap|[[Mariner 10]]}}'' que o orbitou en 1974 e 1975; e a ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', lanzada en 2004, orbitaba Mercurio máis de 4.000 veces en catro anos antes de esgotar o seu combustible e chocar contra a superficie do planeta o 30 de abril de 2015.<ref>{{cite web |url=http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id%3D284 |title=NASA Completes MESSENGER Mission with Expected Impact on Mercury's Surface |access-date=April 30, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503002503/http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id=284 |archive-date= 3 de maio de 2015}}</ref><ref name="EclipseReboost">{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2014/10100759-from-mercury-orbit-messenger.html |title=From Mercury orbit, MESSENGER watches a lunar eclipse |publisher=Planetary Society |data= 10 de outubro de 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref><ref name="Pressurant2015">{{cite web |url=http://www.astronomy.com/news/2014/12/innovative-use-of-pressurant-extends-messengers-mercury-mission |title=Innovative use of pressurant extends MESSENGER's Mercury mission |publisher=Astronomy.com |date=December 29, 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref> Está previsto que a nave espacial ''[[Misión BepiColombo|BepiColombo]]'' chegue a Mercurio en 2025.<ref>{{Cita web|título=Meeting Mercury|url=https://www.esa.int/ESA_Multimedia/Videos/2021/10/Meeting_Mercury|páxina-web=www.esa.int|data-acceso=2021-10-05|lingua=en}}</ref> == Nomenclatura == Os antigos coñecían a Mercurio por diferentes nomes dependendo de se era unha estrela da noite ou unha estrela da mañá. Cara ao [[-350|350 a.C.]], os [[Grecia antiga|antigos gregos]] decatáronse de que as dúas estrelas eran unha.<ref name="Dunne"/> Coñecían o planeta como Στίλβων ''Stilbōn'', que significa "brillar", e Ἑρμής ''[[Hermes|Hermēs]]'', polo seu movemento fugaz,<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sti/lbwn name of the planet Mercury]</ref> un nome que se conserva no [[lingua grega|grego]] moderno (Ερμής ''Ermis'').<ref>{{cite web |url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |title=Greek Names of the Planets |data-acceso=30 de xullo do 2022 |cita=''Ermis'' é o nome grego do planeta Mercurio, que é o planeta máis próximo ao Sol. Leva o nome do deus grego do comercio, Ermis ou Hermes, que tamén era o mensaxeiro dos deuses gregos antigos. |data=25 de abril de 2010}} See also the [[:el:Ερμής (πλανήτης)|Greek article about the planet]].</ref> Os romanos puxeron o nome do planeta en honor ao deus mensaxeiro romano de pés rápidos, [[Mercurio (deus)|Mercurio]] (latín ''Mercurius''), que equipararon co grego Hermes, porque se move polo ceo máis rápido que calquera outro planeta.<ref name="Dunne">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch1.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter One |url=https://history.nasa.gov/SP-424/}}</ref><ref>{{cite book |first=Eugène Michel |last=Antoniadi |others=Translated from French by Moore, Patrick |date=1974 |title=The Planet Mercury |publisher=Keith Reid Ltd |location=Shaldon, Devon |pages=9–11 |isbn=978-0-904094-02-2}}</ref> O [[Símbolos astronómicos|símbolo astronómico]] de Mercurio é unha versión estilizada do [[caduceo]] de Hermes; no século XVI engadiuselle unha cruz cristiá: [[file:Mercury symbol (fixed width).svg|16px|☿]].<ref>{{cite book |title=Astronomy: A Textbook |first=John Charles |last=Duncan |date=1946 |publisher=Harper & Brothers |page=125 |cita=O símbolo de Mercurio representa o Caduceo, unha variña con dúas serpes enroscadas ao seu redor, que foi levada polo mensaxeiro dos deuses..}}</ref><ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC | cita = Agora é posible rastrexar os símbolos medievais de polo menos catro dos cinco planetas ata formas que aparecen nalgúns dos últimos horóscopos papiros ([ [[Oxyrhynchus Papyri|P.Oxy.]] ] 4272, 4274, 4275 [.. .]). O de Mercurio é un caduceo estilizado.}}</ref> == Características físicas == [[Ficheiro:Terrestrial Planets Size Comp True Color.png|miniatura|upright|Mercurio (primeiro pola esquerda) a escala xunto cos outros corpos [[Obxectos do sistema solar por tamaño|máis grandes]] e [[Lista de obxectos do Sistema Solar en equilibrio hidrostático|redondeados]] do [[Sistema Solar#Sistema solar interior|Sistema Solar Interior]], os catro planetas terrestres, así como a [[Lúa]] e [[Ceres (planeta anano)|Ceres]] (primeiro pola dereita).]] Mercurio é un dos catro [[planeta terrestre|planetas terrestres]] do [[Sistema Solar]], e é un corpo rochoso como a Terra. É o planeta máis pequeno do Sistema Solar, cun [[Raio (xeometría)|raio]] ecuatorial de 2439,7 km.<ref name="fact">{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/mercuryfact.html |título=Mercury Fact Sheet |data=23 de decembro de 2021 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> Mercurio tamén é [[Lista de obxectos do Sistema Solar por tamaño|máis pequeno]], aínda que máis masivo, que os [[satélite natural|satélites naturais]] [[Lista de satélites naturais|máis grandes]] do Sistema Solar, [[Ganímedes (lúa)|Ganímedes]] e [[Titán (lúa)|Titán]]. Mercurio está formado por aproximadamente un 70% de material metálico e un 30% de material de silicato.<ref name="strom">{{cita libro |first1=Robert G. |last1=Strom |last2=Sprague |first2=Ann L. |date=2003 |title=Exploring Mercury: the iron planet |publisher=Springer |isbn=978-1-85233-731-5 |url=https://archive.org/details/exploringmercury00stro |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> === Estrutura interna === [[Ficheiro:Mercury with magnetic field.svg|esquerda|miniatura|upright|Estrutura interna e campo magnético de Mercurio]] Mercurio pode que teña unha codia e un manto sólido de [[silicato]] que recubran unha capa exterior sólida de sulfuro de ferro, unha capa máis profunda de núcleo líquido e un núcleo interno sólido.<ref>{{cite web |url=https://www.nasa.gov/mission_pages/messenger/media/PressConf20120321.html |title=MESSENGER Provides New Look at Mercury's Surprising Core and Landscape Curiosities |publisher=NASA |editor-first=Tricia |editor-last=Talbert |data= 21 de marzo de 2012 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://news.agu.org/press-release/scientists-find-evidence-mercury-has-a-solid-inner-core/ |title=Scientists find evidence Mercury has a solid inner core |website=AGU Newsroom |language=en-US |data-acceso=31 de xullo do 2022 }}</ref> A [[densidade]] do planeta é a segunda máis alta do Sistema Solar con 5,427&nbsp;g/cm³, só un pouco menos que a densidade terrestre de 5.515&nbsp;g/cm³.<ref name="fact" /> Se se desconta o efecto da [[compresión gravitacional]] de ambos planetas, os materiais dos que está feito Mercurio serían máis densos que os da Terra, cunha densidade sen comprimir de 5,3&nbsp;g/cm³ fronte ao da Terra 4.4&nbsp;g/cm³.<ref>{{cite web |data= 8 de maio de 2003 |url=https://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |title=Mercury |publisher=US Geological Survey |data-acceso=31 de xullo do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060929091534/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |data-arquivo= 29 de setembro de 2006 }}</ref> A densidade de Mercurio pódese usar para deducir detalles da súa estrutura interna. Aínda que a alta densidade da Terra é debida en gran medida á compresión gravitatoria, especialmente no [[Núcleo (xeoloxía)|núcleo planetario]], Mercurio é moito máis pequeno e as súas rexións interiores non están tan comprimidas. Polo tanto, para que teña unha densidade tan alta, o seu núcleo debe ser grande e rico en [[ferro]].<ref>{{cite journal |title=On the Internal Structures of Mercury and Venus |last=Lyttleton |first=Raymond A. |author-link=Raymond Lyttleton |journal=Astrophysics and Space Science |volume=5 |issue=1 |pages=18–35 |year=1969 |doi=10.1007/BF00653933 |bibcode=1969Ap&SS...5...18L }}</ref> O raio do núcleo de Mercurio estímase en {{convert|2020|±|30|km|mi|abbr=on}}, baseándose en modelos terrestres restrinxidos para ser coherentes co valor do factor do momento de inercia<ref name="Margot2012">{{cite journal |last1=Margot |first1=Jean-Luc |last2=Peale |first2=Stanton J. |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Hauck |first4=Steven A. |last5=Ghigo |first5=Frank D. |last6=Jurgens |first6=Raymond F. |last7=Yseboodt |first7=Marie |last8=Giorgini |first8=Jon D. |last9=Padovan |first9=Sebastiano|last10=Campbell|first10=Donald B. |title=Mercury's moment of inertia from spin and gravity data |journal=Journal of Geophysical Research: Planets |volume=117 |issue=E12 |year=2012 |pages=n/a |issn=0148-0227 |doi=10.1029/2012JE004161 |bibcode=2012JGRE..117.0L09M }}</ref><ref name="Hauck_etal_2013">{{cite journal |last1=Hauck |first1=Steven A. |last2=Margot |first2=Jean-Luc |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Phillips |first4=Roger J. |last5=Johnson |first5=Catherine L. |last6=Lemoine |first6=Frank G. |last7=Mazarico |first7=Erwan |last8=McCoy |first8=Timothy J. |last9=Padovan |first9=Sebastiano |last10=Peale |first10=Stanton J. |last11=Perry |first11=Mark E. |last12=Smith |first12=David E. |last13=Zuber |first13=Maria T. |title=The curious case of Mercury's internal structure|journal=Journal of Geophysical Research: Planets |year=2013 |volume=118 |issue=6 |pages=1204–1220 |doi=10.1002/jgre.20091|bibcode=2013JGRE..118.1204H }}</ref> Polo tanto, o núcleo de Mercurio ocupa preto do 57% do seu volume; para a Terra esta proporción é do 17%. Unha investigación publicada en 2007 suxire que Mercurio ten un núcleo fundido.<ref name="cornell">{{cite news |first=Lauren |last=Gold |title=Mercury has molten core, Cornell researcher shows |data= 3 de maio de 2007 |work=Chronicle |publisher=Cornell University |url=https://news.cornell.edu/stories/2007/05/cu-astronomer-finds-mercury-has-molten-core |data-acceso=1 de agosto do 2022}}</ref><ref name="nrao">{{cite news |last=Finley |first=Dave |data= 3 de maio de 2007 |title=Mercury's Core Molten, Radar Study Shows |publisher=National Radio Astronomy Observatory |url=http://www.nrao.edu/pr/2007/mercury/ |data-acceso=1 de agosto do 2022 }}</ref> Rodeando o núcleo hai uns {{convert|500|-|700|km|mi|abbr=on}} de [[manto]] composto por silicatos.<ref name="Spohn2001">{{cite journal |last1=Spohn |first1=Tilman |last2=Sohl |first2=Frank |last3=Wieczerkowski |first3=Karin |last4=Conzelmann |first4=Vera |title=The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo |journal=Planetary and Space Science |volume=49 |issue=14–15 |pages=1561–1570 |doi=10.1016/S0032-0633(01)00093-9 |bibcode=2001P&SS...49.1561S |year=2001 }}</ref><ref>{{cite book | last=Gallant | first=Roy A. | title=The National Geographic Picture Atlas of Our Universe | publisher=National Geographic Society | date=1986 | edition=2nd | isbn=9780870446443 }}</ref> Segundo os datos da misión {{nowrap|''Mariner 10''}} e da observación terrestre, estímase que a [[codia (xeoloxía)|codia]] de Mercurio é de {{convert|35|km|mi|abbr=on}} de groso.<ref name="Padovan2015">{{cite journal |doi=10.1002/2014GL062487 |title=Thickness of the crust of Mercury from geoid-to-topography ratios |journal=Geophysical Research Letters |volume=42 |issue=4 |pages=1029 |year=2015 |last1=Padovan |first1=Sebastiano |last2=Wieczorek |first2=Mark A. |last3=Margot |first3=Jean-Luc |last4=Tosi |first4=Nicola |last5=Solomon |first5=Sean C. |bibcode=2015GeoRL..42.1029P |url=http://www.escholarship.org/uc/item/403071pz}}</ref> Non obstante, esta estimacion pode ser unha sobreestimación e a codia podería ter un grosor de {{convert|26|±|11|km|mi|abbr=on}} baseándose no modelo de [[Isostasia#Modelo_de_Airy-Heiskanen|isostasia de Airy]].<ref>{{cite journal | title=A thin, dense crust for Mercury | last=Sori | first=Michael M. | journal=Earth and Planetary Science Letters | volume=489 | pages=92–99 | data=maio de 2018 | doi=10.1016/j.epsl.2018.02.033 | bibcode=2018E&PSL.489...92S }}</ref> Unha característica distintiva da superficie de Mercurio é a presenza de numerosas cristas estreitas, que se estenden ata varios centos de quilómetros de lonxitude. Pénsase que estas formaronse cando o núcleo e o manto de Mercurio arrefriaron e contraíronse nun momento no que a codia xa se [[Solidificación|solidificara]].<ref>{{cite journal |title=Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere |last1=Schenk |first1=Paul M. |last2=Melosh |first2=H. Jay |author-link2=H. Jay Melosh |journal=Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference |volume=1994 |pages=1994LPI....25.1203S |bibcode=1994LPI....25.1203S |data=marzo de 1994 }}</ref><ref>{{cite conference | last1=Watters | first1=T. R. | first2=F. | last2=Nimmo | first3=M. S. | last3=Robinson | title=Chronology of Lobate Scarp Thrust Faults and the Mechanical Structure of Mercury's Lithosphere | conference=Lunar and Planetary Science Conference | page=1886 | year=2004 | bibcode= 2004LPI....35.1886W }}</ref><ref>{{cite journal | journal=Geology | data=novembro de 1998 | volume=26 | issue=11 | pages=991–994 | title=Topography of lobate scarps on Mercury; new constraints on the planet's contraction | url=https://archive.org/details/sim_geology_1998-11_26_11/page/991 | first1=Thomas R. | last1=Watters | first2=Mark S. | last2=Robinson | first3=Anthony C. | last3=Cook | doi=10.1130/0091-7613(1998)026<0991:TOLSOM>2.3.CO;2 | bibcode=1998Geo....26..991W }}</ref> O núcleo de Mercurio ten un contido de ferro maior que o de calquera outro planeta importante do Sistema Solar, e propuxéronse varias teorías para explicalo. A teoría máis aceptada é que Mercurio tiña orixinalmente unha relación metal-silicato similar a [[condrita]] dos meteoritos comúns, que se pensa que son típicos da materia rochosa do Sistema Solar, e unha masa aproximadamente 2,25 veces a súa masa actual. <ref name="Benz">{{cita xornal |title=Collisional stripping of Mercury's mantle |lingua=en |last1=Benz |first1=W. |last2=Slattery |first2=W. L. |last3=Cameron |first3=Alastair G. W. |xornal=Zenodo |volume=74 |issue=3 |pages=516–528 |year=1988 |doi=10.1016/0019-1035(88)90118-2 |bibcode=1988Icar...74..516B|url=https://zenodo.org/record/1253898 |data-acceso=2 de agosto do 2022}}</ref> A principios da historia do Sistema Solar, Mercurio puido ser alcanzado por un [[planetesimal]] de aproximadamente 1/6 da masa de Mercurio e varios miles de quilómetros de diámetro.<ref name="Benz" /> O impacto eliminaría gran parte da codia e o manto orixinais, deixando o núcleo atrás como un compoñente relativamente importante.<ref name="Benz" /> Propúxose un proceso similar, coñecido como [[Big Splash|hipótese do impacto xigante]], para explicar a formación da Lúa.<ref name="Benz" /> Alternativamente, Mercurio puido formarse a partir da [[nebulosa protosolar|nebulosa solar]] antes de que a produción de enerxía do Sol se estabilizara. Inicialmente tería o dobre da súa masa actual, pero a medida que a [[protoestrela|protosol]] se contraeu, as temperaturas preto de Mercurio poderían estar entre 2.500 e 3.500&nbsp;K e posiblemente incluso tan altas como 10,000&nbsp;K.<ref name="CameronAGW1">{{cite journal |title=The partial volatilization of Mercury |last=Cameron |first=Alastair G. W. |author-link=Alastair G. W. Cameron |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=285–294 |year=1985 |doi=10.1016/0019-1035(85)90091-0 |bibcode=1985Icar...64..285C}}</ref> Gran parte da rocha superficial de Mercurio podería ter sido vaporizada a tales temperaturas, formando unha atmosfera de "vapor de rocha" que pudo ser arrastrada polo [[vento solar]].<ref name="CameronAGW1" /> Unha terceira hipótese propón que a [[Formación e evolución do Sistema Solar#Nebulosa solar|nebulosa solar]] causou [[arrastre (física)|arrastre]] nas partículas a partir das cales Mercurio estaba en [[Acreción (astrofísica)|acreción]], o que significaba que as partículas máis lixeiras se perderon a partir do material acumulado e non acumulado por Mercurio.<ref>{{cite journal |title=Iron/silicate fractionation and the origin of Mercury |last=Weidenschilling |first=Stuart J. |journal=Icarus |volume=35 |issue=1 |pages=99–111 |year=1987 |doi=10.1016/0019-1035(78)90064-7 |bibcode=1978Icar...35...99W}}</ref> Cada hipótese #predicir unha composición da superficie diferente, e houbo dúas misións espaciais que realizaron observacións. ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', que finalizou en 2015, atopou niveis de potasio e xofre na superficie superiores aos esperados, o que suxire que a hipótese do impacto xigante e a vaporización da cortiza e o manto non se produciron porque o potasio e o xofre serían expulsados pola calor extrema destes eventos.<ref name="csmon20110929">{{cite news |url=https://www.csmonitor.com/Science/2011/0929/Messenger-s-message-from-Mercury-Time-to-rewrite-the-textbooks |title=Messenger's message from Mercury: Time to rewrite the textbooks |work=The Christian Science Monitor |first=Mark |last=Sappenfield |data= 29 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022}}</ref> A ''[[misión BepiColombo]]'', que chegará a Mercurio en 2025, fará observacións para comprobar estas hipóteses.<ref name="ESA-Bepi">{{cite web |url=http://sci.esa.int/bepicolombo/ |title=BepiColombo |series=Science & Technology |publisher=European Space Agency |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> Os achados ata agora parecen favorecer a terceira hipótese; non obstante, é necesaria unha análise máis detallada dos datos.<ref name="intra">{{cite news |url=https://www.chemistryworld.com/news/messenger-sheds-light-on-mercurys-formation/3002463.article |title=Messenger sheds light on Mercury's formation |work=Chemistry World |first=Jon |last=Cartwright |data= 30 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> === Xeoloxía superficial === [[File:Unmasking the Secrets of Mercury.jpg|miniatura|upright|esquerda|[[Messenger_(sonda_espacial)#Instrumentos|MASCS]] exploración espectral da superficie de Mercurio por ''MESSENGER'']] A superficie de Mercurio ten unha aparencia similar á da Lúa, mostrando extensas chairas similares ás dos [[Mar lunar|mares lunares]] e grandes cráteres, o que indica que estivo xeologicamente inactivo durante miles de millóns de anos. É máis [[Homoxeneidade e heteroxeneidade|heteroxénea]] que a superficie de [[Marte]] ou da Lúa, que conteñen importantes extensións de xeoloxía similar, como mares lunares e mesetas.<ref name="awst169_18_18">{{cite journal |first=Jefferson |last=Morris |data= 10 de novembro de 2008 |title=Laser Altimetry |journal=[[Aviation Week & Space Technology]] |volume=169 |issue=18 |page=18 |cita=A codia de Mercurio é máis análoga a un bolo marmoreado que a un bolo en capas.}}</ref> As características do [[albedo]] ten áreas de reflectividade marcadamente diferentes, que inclúen [[Cráter de impacto|cráteres de impacto]], a exección resultante e o [[sistema de raios]]. As características do albedo máis grandes corresponden as chairas de maior reflectividade.<ref>{{cite conference | title=Albedo Features of Mercury | last1=Hughes | first1=E. T. | last2=Vaughan | first2=W. M. | conference=43rd Lunar and Planetary Science Conference, held March 19–23, 2012 at The Woodlands, Texas | volume=1659 | id=2151 | date=March 2012 | bibcode=2012LPI....43.2151H }}</ref> Mercurio ten dorsais (tamén chamadas "[[cristas engurradas]]"), semellantes os [[altiplano]]s da Lúa, montes (montañas), planitiae (chairas), rupes (acantilados) e [[vallis]] (vales).<ref>{{cite web |last=Blue |first=Jennifer |data=11 de abrilde 2008 |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/ |title=Gazetteer of Planetary Nomenclature |publisher=US Geological Survey |data-acceso=3de agosto do 2022}}</ref><ref name="DunneCh7">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |author-link2=Eric Burgess |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch7.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter Seven |url=https://history.nasa.gov/SP-424/ |data-acceso=3de agosto do 2022 }}</ref> O manto do planeta é químicamente heteroxéneo, o que suxire que o planeta pasou por unha fase [[océano de magma|oceánica de magma]] no inicio da súa historia. A cristalización dos minerais e o envorco convectivo deron lugar a unha codia en capas, químicamente heteroxénea, con variacións a gran escala na composición química observadas na superficie. A codia é baixa en ferro pero alta en [[xofre]], como resultado das condicións máis fortes de [[Oxidorredución|redución química]] que se atopan nos outros planetas terrestres. A superficie está dominada por [[piroxeno]] e olivina pobres en ferro, representados por [[enstatita]] e [[Olivina|forsterita]], respectivamente, xunto con [[plaxioclasio]] rico en sodio e minerais de [[magnesio]], [[calcio]] e ferro-sulfuro. As rexións menos reflectantes da codia son ricas en carbono, moi probablemente en forma de grafito.<ref>{{cite journal | title=The Surface Composition of Mercury | first1=Larry R. | last1=Nittler | first2=Shoshana Z. | last2=Weider | journal=Elements | year=2019 | volume=15 | issue=1 | pages=33–38 | doi=10.2138/gselements.15.1.33 }}</ref> Os nomes das características de Mercurio proceden de diversas fontes. Os nomes procedentes de persoas limítanse aos falecidos. Os cráteres levan o nome de artistas, músicos, pintores e autores que fixeron contribucións destacadas ou fundamentais no seu campo. As cristas, ou dorsais, levan o nome de científicos que contribuíron ao estudo de Mercurio. As depresións ou [[fossa (xeoloxía)|fossae]] reciben o nome de obras de arquitectura. Os montes reciben o nome da palabra "quente" en varios idiomas. As [[chaira]]s ou planitiae reciben o nome de [[Mercurio (deus)|Mercurio]] en varios idiomas. As [[escarpa]]s ou rupēs reciben o nome dos barcos das expedicións científicas. Os valleys ou vales reciben o nome de cidades, pobos ou asentamentos abandonados da antigüidade.<ref>{{cite web |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories |title=Categories for Naming Features on Planets and Satellites |publisher=US Geological Survey |data-acceso=3 de agosto do 2022 }}</ref> ==== Concas e cráteres de impacto ==== [[Ficheiro:PIA19421-Mercury-Craters-MunchSanderPoe-20150416.jpg|miniatura|upright|esquerda|Imaxe en cor mellorada dos cráteres Munch, Sander e Poe entre chairas volcánicas (laranxa) preto de Caloris Basin]] Mercurio foi moi bombardeado por [[cometa]]s e [[asteroide]]s durante e pouco despois da súa formación hai 4.600 millóns de anos, así como durante un episodio posterior posiblemente separado chamado [[bombardeo intenso tardío]] que rematou hai 3.800 millóns de anos.<ref>{{cite journal |last=Strom |first=Robert G. |year=1979 |volume=24 |issue=1 |title=Mercury: a post-Mariner assessment |journal=Space Science Reviews |pages=3–70 |bibcode=1979SSRv...24....3S |doi=10.1007/BF00221842 }}</ref> Mercurio recibiu impactos en toda a súa superficie durante este período de intensa formación de cráteres,<ref name="DunneCh7" /> facilitado pola falta de calquera [[atmosfera]] para retardar os impactadores.<ref>{{cite journal |last1=Broadfoot |first1=A. Lyle |first2=Shailendra |last2=Kumar |first3=Michael J. S. |last3=Belton |author-link3=Michael J. Belton |first4=Michael B. |last4=McElroy |author-link4=Michael McElroy (scientist) |title=Mercury's Atmosphere from Mariner&nbsp;10: Preliminary Results |journal=Science |volume=185 |issue=4146 |date=July 12, 1974 |pages=166–169 |doi=10.1126/science.185.4146.166 |pmid=17810510 |bibcode=1974Sci...185..166B }}</ref> Durante este tempo Mercurio estivo [[volcán|volcánicamente]] activo; as cuncas estaban cheas de [[magma]], producindo chairas suaves semellantes os mares lunares atopados na Lúa.<ref>{{cite book | date=1997 | doi=10.3133/i2596 | title=Geology of the solar system | series=IMAP 2596 | publisher=U.S. Geological Survey }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Head |first1=James W. |author-link1=James W. Head |last2=Solomon |first2=Sean C. |author-link2=Sean Solomon |title=Tectonic Evolution of the Terrestrial Planets |journal=Science |year=1981 |volume=213 |issue=4503 |pages=62–76 |doi=10.1126/science.213.4503.62 |pmid=17741171 |bibcode=1981Sci...213...62H |hdl=2060/20020090713 |url=http://www.planetary.brown.edu/pdfs/323.pdf |data-acceso=3 de agosto do 2022|archive-date=July 21, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180721153426/http://www.planetary.brown.edu/pdfs/323.pdf }}</ref> Descubriuse un cráter inusual con canales radiantes que os científicos chamaron "a araña".".<ref>{{cite web |title=Scientists see Mercury in a new light |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2008/02/080201093149.htm |website=Science Daily |data= 28 de febreiro de 2008 |data-acceso=3 de agosto do 2022}}</ref> Despois foi nomeado [[Apollodorus (cráter)|Apollodorus]].<ref>{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/guest-blogs/bill-dunford/20140127-giant-spider-of-mercury.html |title=The Giant Spider of Mercury |publisher=The Planetary Society |access-date=June 9, 2017}}</ref> == Ambiente xeral == Se un explorador andase pola superficie de Mercurio, vería un mundo semellante ao chan [[Lúa|lunar]]. Os montes ondulados e cubertos de poeira foron erosionados polo constante bombardeo de [[meteorito]]s. Existen escarpas con varios quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A superficie está punteada de [[Cráter (astronomía)|cráteres]]. O explorador notaría que o [[Sol]] parece dúas veces e media maior que dende a [[Terra]]; porén, o ceo está sempre (exceptuando o lugar xusto onde se atope o Sol) negro pois Mercurio practicamente non ten [[atmosfera]] e a que ten non é suficiente para causar a dispersión da luz. Ó ter o ceo negro, se o explorador ollase fixamente para o espazo, vería dúas estrelas brillantes, unha con tonalidade crema, [[Venus]], e a outra azul, a [[Terra]]. == Historia do coñecemento sobre o planeta == Antes da [[Mariner 10]], pouco se coñecía de Mercurio por causa da dificultade de observalo cos telescopios terrestres: na máxima distancia, visto desde a Terra, está apenas a 28º de separación do Sol. Por iso, só se pode ver, durante o día, ben inmediatamente antes de nacer o Sol ou ben inmediatamente despois do solpor. Cando se observa ó amencer ou ó anoitecer, Mercurio está tan baixo no horizonte, que a luz ten que pasar a través do equivalente a 10 veces a capa da atmosfera terrestre que pasaría se Mercurio estivese directamente por riba de nós. Durante a década de [[1880]], [[Giovanni Schiaparelli]] creou un esquema onde mostraba algunhas estruturas de Mercurio. Concluíu que Mercurio debería estar "preso" ao Sol de modo a acompañar o seu movemento, tal como a Lúa está "presa" á Terra. En [[1962]], os radioastrónomos estudaron as emisións de radio de Mercurio e concluíron que o lado escuro é quente de máis para estar preso, acompañando o movemento. Era de esperar que fose moito máis frío se estivese sempre virado para o lado oposto ó Sol. En [[1965]], [[Pettengill]] e [[Dyce]] estimaron o período de rotación de Mercurio, baseándose en observacións de radar, de 59 +- 5 días. Máis tarde, en [[1971]], [[Goldstein]] mellorou o cálculo do período de rotación para 58,65 +- 0,25 días por medio de observacións do radar. Despois de observacións máis próximas obtidas pola Mariner 10, o período foi estimado en 58,646 +- 0,005 días. == Rotación == A pesar de non estar preso ao Sol, o seu período de rotación está relacionado co período orbital. Mercurio xira unha vez e media por cada órbita. Por causa desta relación de 3:2, un día en Mercurio (desde o nacer do Sol ata ao nacer do Sol do día seguinte) dura 176 días terrestres, conforme se mostra no diagrama seguinte. No pasado distante de Mercurio, o seu período de rotación debe ter sido menor. Os científicos especularon que a rotación debe ter sido de preto de 8 horas, mais ó longo de millóns de anos foi gradualmente retardando por influencia do Sol. Un modelo deste proceso mostra que este retardo levaría 10⁹ anos e debería ter elevado a temperatura interior uns 100 [[kelvin]]. == Mariner 10 == {{Artigo principal|Mariner 10}} Moitos dos descubrimentos científicos sobre Mercurio veñen da sonda espacial [[Mariner 10]] que foi lanzada en [[3 de novembro]] de [[1973]]. Pasou en [[29 de marzo]] de [[1974]] a unha distancia de 705&nbsp;km da superficie do planeta. En [[21 de setembro]] de 1974 pasou por segunda vez o [[16 de marzo]] de [[1975]] pola terceira vez. Durante estas visitas, foron obtidas máis de 2.700 fotografías, cubrindo o 45% da superficie de Mercurio. Ata ese momento, os científicos non sospeitaban que Mercurio tiña un campo magnético. Pensaban que, por ser pequeno, o seu núcleo solidificárase hai moito tempo. A presenza dun campo magnético indica que o planeta ten un núcleo de ferro que está polo menos parcialmente fundido. Os campos magnéticos son xerados pola rotación dun núcleo condutivo fundido e este efecto é coñecido como efecto de dinamo. A Mariner 10 mostrou que Mercurio ten un campo magnético que é un 1% máis forte que o da [[Terra]]. Este campo magnético está inclinado 7 graos en relación ao eixo de rotación de Mercurio e produce unha magnetosfera á volta do planeta. A orixe do campo magnético é descoñecida. Pode ser producido polo núcleo de ferro parcialmente líquido no interior do planeta. Outra orixe do campo pode ser a magnetización residual das rochas férreas que foron magnetizadas cando o planeta tiña un campo magnético forte, durante a súa xuventude. Cando o planeta se solidificou, a magnetización residual permaneceu. == Densidade == Xa antes da Mariner 10, sabíase que Mercurio tiña unha alta densidade. A súa densidade é de 5,44 g/cm³ e é comparable á densidade da Terra, de 5,52g/cm³. Nun estado non comprimido a densidade de Mercurio é 5,5 g/cm³ en tanto a da Terra é apenas de 4,0 g/cm³. Esta alta densidade indica que o planeta está constituído por 60 a 70 por cento en peso de metal e 30 por cento en peso de silicatos. Isto dá un núcleo cun raio de 75% do raio do planeta e un volume do núcleo de 42% do volume do planeta. == Características da superficie == As fotografías obtidas pola Mariner 10 mostran un mundo que parece a lúa. Está cribado de cráteres, contén cuncas de aneis e moitas correntes de lava. Os cráteres varían en tamaño desde os 100 metros (a resolución de imaxe máis pequena que se consegue obter pola Mariner 10) ata 1.300 quilómetros e están en varios estados de conservación. Algúns son recentes con arestas vivas e raios brillantes. Outros están altamente degradados, con arestas que foron suavizadas polo bombardeo de meteoritos. O maior cráter en Mercurio é a bacia ''Caloris Planitia''. Unha bacia foi definida por Hartmann e Kuiper (1962) como unha "depresión circular larga con aneis concéntricos distintos e liñas radiais". Outros consideran calquera cráter con máis de 200&nbsp;km como unha bacia. A bacia Caloris ten 1.300 quilómetros de diámetro, e probabelmente foi causada por un proxectil cunha dimensión de máis de 100&nbsp;km. O impacto produciu unha elevación con aneis concéntricos con tres quilómetros de altura e expeleu materia polo planeta ata unha distancia de 600 a 800 quilómetros. (Outro bo exemplo dunha bacia con aneis concéntricos é a rexión Vallalla en [[Calisto (lúa)|Calisto]], unha lúa de Xúpiter). As ondas sísmicas producidas polo impacto en Caloris concentráronse no outro lado do planeta e provocaron unha zona de terreo caótico. Despois do impacto, o cráter foi parcialmente cheo con lava. Mercurio está cheo de grandes peñascos ou escarpas que aparentemente se formaron cando Mercurio arrefeceu e sufriu unha compresión dalgúns quilómetros. Esta compresión produciu unha crista engurrada con escarpas de quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A maior parte da superficie de Mercurio está cuberta de planicies. Moitas delas son antigas e cribadas de cráteres, mais algunhas das planicies teñen menos cráteres. Os científicos clasificaron estas planicies como planicies intercráteres e planicies suaves. As planicies intercráteres están menos saturadas de cráteres que teñen menos de 15&nbsp;km de diámetro. Estas planicies probabelmente foron formadas cando as correntes de lava cubriron os terreos máis antigos. As planicies suaves son recentes con poucos cráteres. Existen planicies suaves ó redor da cunca Caloris. Nalgunhas áreas poden ser vistas pequenas porcións de lava a encher os cráteres. == Formación do planeta == A historia da formación de Mercurio é semellante á da [[Terra]]. Hai preto de 4.500 millóns de anos formáronse os planetas. Esta foi unha época de bombardeo intenso sobre os planetas, que eran alcanzados pola materia e fragmentos da nebulosa da que se formaron. Logo no inicio desta formación, Mercurio probabelmente ficou cun núcleo metálico denso e unha cortiza de [[silicato]]s. Despois do intenso período de bombardeo, correntes de lava percorreran o planeta e cubriron a cortiza máis antiga. Nesa época, moitos dos fragmentos desapareceron e Mercurio entrou nun período de bombardeo máis lixeiro. Durante este período formáronse as planicies intercráteres. Entón Mercurio arrefeceu. O núcleo contraeuse, o que á súa vez quebrou a cortiza e produciu as escarpas. Durante a terceira etapa, a lava correu polas rexións máis baixas, producindo as áreas máis chas. Durante a cuarta etapa, os bombardeos de micrometeoritos crearon unha superficie de poeira que é coñecida por [[regolito]]. Algúns meteoritos pouco maiores chegaron á superficie e produciron os cráteres de raios luminosos. Alén de colisións ocasionais de meteoritos, a superficie de Mercurio xa non está activa e permanece no mesmo estado de hai millóns de anos. == Mercurio, a teoría da gravitación universal e a teoría da relatividade xeral == Mercurio ten sido un planeta que permitiu probar os límites da [[Lei da gravitación universal|Lei da Gravitación Universal]] de [[Isaac Newton|Newton]], contribuíndo a afianzar a [[Relatividade xeral|Teoría da Relatividade Xeral]] de [[Albert Einstein|Einstein]]. Dende o descubrimento da anomalía do seu movemento de [[Translación (movemento)|translación]] en relación co calculado segundo as [[leis de Kepler]] e a TGU, segundo remarcou [[Urbain Le Verrier|Le Verrier]] en [[1859]],<ref>{{Cita web|título=How to break a theory|url=https://www.symmetrymagazine.org/article/how-to-break-a-theory|páxina-web=symmetry magazine|data-acceso=2022-03-29|lingua=en|nome=Sarah|apelidos=Charley}}</ref> non se deu explicación a tal desviación ata a aplicación da TRX en [[1917]]. == Notas == {{reflist |group=lower-alpha |refs= {{efn |name=rotation/revolution | En astronomía, as palabras "rotación" e "revolución" teñen significados diferentes. "Rotación" é o xiro dun corpo ao redor dun eixo que pasa polo corpo, como en "A Terra xira unha vez ao día". "Revolución" é o movemento ao redor dun centro externo ao corpo, normalmente en órbita, como en "A Terra tarda un ano por cada revolución ao redor do Sol". Os verbos "rotar" e "revolucionar" significan facer unha rotación e unha revolución, respectivamente. }} {{efn |name=dwarf planet | [[Plutón]] foi considerado un [[planeta]] desde o seu descubrimento en 1930 ata 2006, pero despois foi reclasificado como [[planeta anano]]. A excentricidade orbital de Plutón é maior que a de Mercurio. Plutón tamén é máis pequeno que Mercurio, pero pensouse que era máis grande ata 1976. }} }} {{clear}} ;Referencias {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * ''Earth Sciences, an Introduction to Physical Geology'', d'Edward J. Tarbuck i Frederick K. Lutgens. Prentice Hall ([[1999]]). * "Ice on Mercury". ''El Universo, Enciclopedia de la Astronomía y el Espacio'' ("The Universe, Encyclopedia of Astronomy and the Space"), Editorial [[Planeta DeAgostini]], páx. 141-145. Volum 5. (''Acta Astronautica'', Aug 2003, Vol. 53, Issue 4-10, p375, 11p; (AN 11471527). === Outros artigos === * [[Tránsito de Mercurio]] {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mercurio]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] oivd1bipbbxd8m53piikrpakcmnn5yn 6149262 6149260 2022-08-03T09:47:24Z Alfonso Márquez 1987 /* Concas e cráteres de impacto */ arranxiño wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura científica}} {{Outros homónimos|Mercurio}} {{Mercurio info}} '''Mercurio''' é o planeta máis pequeno do [[Sistema Solar|sistema solar]]<ref name=Alejandra>{{Cita web|url=https://www.konradlorenz.edu.co/blog/albert-einstein-y-la-orbita-de-mercurio/ |título=Albert Einstein y la Órbita de Mercurio |páxina-web=konradlorenz.edu.co|data-acceso=29 de xullo do 2022 |autor=Alejandra Torres |editor=Konrad Lorenz Fundación Universitaria }}</ref> e o máis próximo ao [[Sol]]. O igual que [[Venus]], Mercurio orbita o Sol dentro da [[Translación da Terra|órbita terrestre]] como un [[Planeta inferior e planeta superior|planeta inferior]], e a súa distancia aparente o Sol visto desde a Terra nunca supera os 28°. Esta proximidade ao Sol fai que o planeta só poida verse preto do horizonte occidental [[Ocaso|despois da posta de sol]] ou do horizonte oriental [[Orto|antes da saída do sol]], normalmente no [[crepúsculo]]. Neste momento, pode aparecer como un obxecto brillante parecido a unha estrela, pero é máis difícil de observar que Venus. Desde a Terra, o planeta mostra telescópicamente a gama completa de [[fase planetaria|fases]], similar á de Venus e a [[Lúa]], que se repite durante o seu [[Período orbital|período sinódico]] que é de aproximadamente 116 días (115.88 días).<ref name=astronomo>{{Cita web|url=http://www.astronomos.org/mercurio/ |título=Mercurio |data-acceso=30 de xullo do 2022 |autor=astronomos.org}}</ref> Mercurio xira dun xeito único no Sistema Solar. Atópase [[bloqueo de marea|situado lateralmente]] co Sol nunha [[resonancia orbital|resonancia orbital]] de 3:2,<ref>{{cite book |title=Uranus, Neptune, Pluto, and the Outer Solar System |first1=Linda T. |last1=Elkins-Tanton |author-link1=Lindy Elkins-Tanton |publisher=Infobase Publishing |year=2006 |isbn=978-1-4381-0729-5 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC}} [https://books.google.com/books?id=bJoYlBWbCAYC&pg=PA51 Extract of page 51]</ref> é dicir, que en relación ás [[Estrela fixa|estrelas fixas]], xira sobre o seu eixe exactamente tres veces por cada dúas revolucións que fai arredor do Sol.{{efn|name=rotation/revolution}}<ref name=orbit>{{cite web |title=Animated clip of orbit and rotation of Mercury |url=http://sciencenetlinks.com/interactives/messenger/or/OrbitRotation.html |publisher=Sciencenetlinks.com}}</ref> Visto desde o Sol, nun [[sistema de referencia|marco de referencia]] que xira co movemento orbital, parece xirar só unha vez cada dous anos de Mercurio. Por tanto, un observador en Mercurio vería só un día cada dous anos mercurianos. A súa órbita arredor do Sol é de 87,97 [[Día|días terrestres]], a máis curta de todos os planetas do Sol.<ref name=Astrono-Tuya>{{Cita web|url=https://astrono-tuya.es/mercurio/como-es-la-orbita-de-mercurio/ |título=¿como es la orbita de mercurio? |editor=Astrono-Tuya |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> O seu diámetro é un 60% menor que o da [[Terra]] e só un 40% maior que o da [[Lúa]]. É ata menor que [[Ganímedes (lúa)|Ganimedes]], unha das lúas de [[Xúpiter]], ou que [[Titán (lúa)|Titán]], unha lúa de [[Saturno]]. O eixe de Mercurio ten a [[Oblicuidade da eclíptica|inclinación do eixo]] máis pequena de calquera dos planetas do Sistema Solar (uns {{frac|30}} graos). A súa [[excentricidade orbital]] é a máis grande de todos os planetas coñecidos do Sistema Solar;{{efn|name=dwarf planet}} no [[perihelio]], a distancia de Mercurio ao Sol é só uns dous terzos (ou 66%) da súa distancia no [[afelio]]. A superficie de Mercurio aparece con grandes cráteres e ten unha aparencia similar á da [[Lúa]], o que indica que estivo xeoloxicamente inactivo durante miles de millóns de anos. Ao non ter case ningunha atmosfera que reteña a calor, ten temperaturas superficiais que varían diariamente máis que en calquera outro planeta do Sistema Solar, oscilando entre {{convert|100|K}} pola noite e {{convert|700|K|C F}} durante o día nas rexións ecuatoriais.<ref name=":0">{{cite book |last=Prockter |first=Louise |title=Ice in the Solar System |publisher=Johns Hopkins APL Technical Digest |volume=26 |issue=2 |date=2005 |url=https://www.jhuapl.edu/content/techdigest/pdf/V26-N02/26-02-Prockter.pdf |data-acceso= 30 de xullo do 2022 }}</ref> As rexións polares están constantemente por debaixo de {{convert|180|K}}. O planeta non ten [[Satélite natural|satélites naturais]] coñecidos. Mercurio é un mundo inhóspito para os humanos, no que se acadan altas e tamén baixas temperaturas, debido á proximidade do Sol e a que por efecto da [[marea solar]] a través do tempo, ten unha duración de día parella á do ano ([[Período orbital|período]] de revolución arredor do seu propio eixe en relación ó período de revolución arredor do Sol), e polo tanto, cando unha parte do planeta entra na súa propia sombra, emite moita calor. É un mundo morto tamén xeoloxicamente, pois ten un tamaño reducido como planeta (é dicir, gran superficie pola que puido saír ó exterior a enerxía interna debida á aglutinación de materiais no centro planetario, deixando tal fuga enerxética de ter relevancia xeolóxica hai tempo e polo tanto, deixando de ter enerxía para os movementos da superficie), sendo a influencia solar sobre o planeta a maior con diferenza de todo o sistema solar. '''Mercurio''' foi bautizado polos [[Imperio Romano|romanos]] en honor ó [[Mercurio (deus)|mensaxeiro dos deuses]],<ref name=Astrono-Tuya/> de ás nos pés, porque parecía moverse máis axiña do que calquera outro planeta. Ao ser un planeta con [[órbita]] máis pequena cá da Terra, Mercurio pasa de xeito periódico entre esta e o Sol, fenómeno ó que se lle chama [[tránsito de Mercurio]] se nese momento ambos planetas e o Sol están aliñados. Dito fenómeno prodúcese unhas 13 veces cada século, téndose producido un o [[11 de novembro]] de [[2019]].<ref>{{Cita web|título=Mercury Transit 2019 - PROBA2 Science Center|url=https://proba2.sidc.be/mercurytransit2019|páxina-web=proba2.sidc.be|data-acceso=2019-11-11}}</ref> Dúas naves espaciais visitaron Mercurio: a ''{{nowrap|[[Mariner 10]]}}'' que o orbitou en 1974 e 1975; e a ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', lanzada en 2004, orbitaba Mercurio máis de 4.000 veces en catro anos antes de esgotar o seu combustible e chocar contra a superficie do planeta o 30 de abril de 2015.<ref>{{cite web |url=http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id%3D284 |title=NASA Completes MESSENGER Mission with Expected Impact on Mercury's Surface |access-date=April 30, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503002503/http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id=284 |archive-date= 3 de maio de 2015}}</ref><ref name="EclipseReboost">{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2014/10100759-from-mercury-orbit-messenger.html |title=From Mercury orbit, MESSENGER watches a lunar eclipse |publisher=Planetary Society |data= 10 de outubro de 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref><ref name="Pressurant2015">{{cite web |url=http://www.astronomy.com/news/2014/12/innovative-use-of-pressurant-extends-messengers-mercury-mission |title=Innovative use of pressurant extends MESSENGER's Mercury mission |publisher=Astronomy.com |date=December 29, 2014 |data-acceso=30 de xullo do 2022}}</ref> Está previsto que a nave espacial ''[[Misión BepiColombo|BepiColombo]]'' chegue a Mercurio en 2025.<ref>{{Cita web|título=Meeting Mercury|url=https://www.esa.int/ESA_Multimedia/Videos/2021/10/Meeting_Mercury|páxina-web=www.esa.int|data-acceso=2021-10-05|lingua=en}}</ref> == Nomenclatura == Os antigos coñecían a Mercurio por diferentes nomes dependendo de se era unha estrela da noite ou unha estrela da mañá. Cara ao [[-350|350 a.C.]], os [[Grecia antiga|antigos gregos]] decatáronse de que as dúas estrelas eran unha.<ref name="Dunne"/> Coñecían o planeta como Στίλβων ''Stilbōn'', que significa "brillar", e Ἑρμής ''[[Hermes|Hermēs]]'', polo seu movemento fugaz,<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sti/lbwn name of the planet Mercury]</ref> un nome que se conserva no [[lingua grega|grego]] moderno (Ερμής ''Ermis'').<ref>{{cite web |url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |title=Greek Names of the Planets |data-acceso=30 de xullo do 2022 |cita=''Ermis'' é o nome grego do planeta Mercurio, que é o planeta máis próximo ao Sol. Leva o nome do deus grego do comercio, Ermis ou Hermes, que tamén era o mensaxeiro dos deuses gregos antigos. |data=25 de abril de 2010}} See also the [[:el:Ερμής (πλανήτης)|Greek article about the planet]].</ref> Os romanos puxeron o nome do planeta en honor ao deus mensaxeiro romano de pés rápidos, [[Mercurio (deus)|Mercurio]] (latín ''Mercurius''), que equipararon co grego Hermes, porque se move polo ceo máis rápido que calquera outro planeta.<ref name="Dunne">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch1.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter One |url=https://history.nasa.gov/SP-424/}}</ref><ref>{{cite book |first=Eugène Michel |last=Antoniadi |others=Translated from French by Moore, Patrick |date=1974 |title=The Planet Mercury |publisher=Keith Reid Ltd |location=Shaldon, Devon |pages=9–11 |isbn=978-0-904094-02-2}}</ref> O [[Símbolos astronómicos|símbolo astronómico]] de Mercurio é unha versión estilizada do [[caduceo]] de Hermes; no século XVI engadiuselle unha cruz cristiá: [[file:Mercury symbol (fixed width).svg|16px|☿]].<ref>{{cite book |title=Astronomy: A Textbook |first=John Charles |last=Duncan |date=1946 |publisher=Harper & Brothers |page=125 |cita=O símbolo de Mercurio representa o Caduceo, unha variña con dúas serpes enroscadas ao seu redor, que foi levada polo mensaxeiro dos deuses..}}</ref><ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC | cita = Agora é posible rastrexar os símbolos medievais de polo menos catro dos cinco planetas ata formas que aparecen nalgúns dos últimos horóscopos papiros ([ [[Oxyrhynchus Papyri|P.Oxy.]] ] 4272, 4274, 4275 [.. .]). O de Mercurio é un caduceo estilizado.}}</ref> == Características físicas == [[Ficheiro:Terrestrial Planets Size Comp True Color.png|miniatura|upright|Mercurio (primeiro pola esquerda) a escala xunto cos outros corpos [[Obxectos do sistema solar por tamaño|máis grandes]] e [[Lista de obxectos do Sistema Solar en equilibrio hidrostático|redondeados]] do [[Sistema Solar#Sistema solar interior|Sistema Solar Interior]], os catro planetas terrestres, así como a [[Lúa]] e [[Ceres (planeta anano)|Ceres]] (primeiro pola dereita).]] Mercurio é un dos catro [[planeta terrestre|planetas terrestres]] do [[Sistema Solar]], e é un corpo rochoso como a Terra. É o planeta máis pequeno do Sistema Solar, cun [[Raio (xeometría)|raio]] ecuatorial de 2439,7 km.<ref name="fact">{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/mercuryfact.html |título=Mercury Fact Sheet |data=23 de decembro de 2021 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> Mercurio tamén é [[Lista de obxectos do Sistema Solar por tamaño|máis pequeno]], aínda que máis masivo, que os [[satélite natural|satélites naturais]] [[Lista de satélites naturais|máis grandes]] do Sistema Solar, [[Ganímedes (lúa)|Ganímedes]] e [[Titán (lúa)|Titán]]. Mercurio está formado por aproximadamente un 70% de material metálico e un 30% de material de silicato.<ref name="strom">{{cita libro |first1=Robert G. |last1=Strom |last2=Sprague |first2=Ann L. |date=2003 |title=Exploring Mercury: the iron planet |publisher=Springer |isbn=978-1-85233-731-5 |url=https://archive.org/details/exploringmercury00stro |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref> === Estrutura interna === [[Ficheiro:Mercury with magnetic field.svg|esquerda|miniatura|upright|Estrutura interna e campo magnético de Mercurio]] Mercurio pode que teña unha codia e un manto sólido de [[silicato]] que recubran unha capa exterior sólida de sulfuro de ferro, unha capa máis profunda de núcleo líquido e un núcleo interno sólido.<ref>{{cite web |url=https://www.nasa.gov/mission_pages/messenger/media/PressConf20120321.html |title=MESSENGER Provides New Look at Mercury's Surprising Core and Landscape Curiosities |publisher=NASA |editor-first=Tricia |editor-last=Talbert |data= 21 de marzo de 2012 |data-acceso=31 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://news.agu.org/press-release/scientists-find-evidence-mercury-has-a-solid-inner-core/ |title=Scientists find evidence Mercury has a solid inner core |website=AGU Newsroom |language=en-US |data-acceso=31 de xullo do 2022 }}</ref> A [[densidade]] do planeta é a segunda máis alta do Sistema Solar con 5,427&nbsp;g/cm³, só un pouco menos que a densidade terrestre de 5.515&nbsp;g/cm³.<ref name="fact" /> Se se desconta o efecto da [[compresión gravitacional]] de ambos planetas, os materiais dos que está feito Mercurio serían máis densos que os da Terra, cunha densidade sen comprimir de 5,3&nbsp;g/cm³ fronte ao da Terra 4.4&nbsp;g/cm³.<ref>{{cite web |data= 8 de maio de 2003 |url=https://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |title=Mercury |publisher=US Geological Survey |data-acceso=31 de xullo do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060929091534/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/BrowseTheGeologicSolarSystem/MercuryBack.html |data-arquivo= 29 de setembro de 2006 }}</ref> A densidade de Mercurio pódese usar para deducir detalles da súa estrutura interna. Aínda que a alta densidade da Terra é debida en gran medida á compresión gravitatoria, especialmente no [[Núcleo (xeoloxía)|núcleo planetario]], Mercurio é moito máis pequeno e as súas rexións interiores non están tan comprimidas. Polo tanto, para que teña unha densidade tan alta, o seu núcleo debe ser grande e rico en [[ferro]].<ref>{{cite journal |title=On the Internal Structures of Mercury and Venus |last=Lyttleton |first=Raymond A. |author-link=Raymond Lyttleton |journal=Astrophysics and Space Science |volume=5 |issue=1 |pages=18–35 |year=1969 |doi=10.1007/BF00653933 |bibcode=1969Ap&SS...5...18L }}</ref> O raio do núcleo de Mercurio estímase en {{convert|2020|±|30|km|mi|abbr=on}}, baseándose en modelos terrestres restrinxidos para ser coherentes co valor do factor do momento de inercia<ref name="Margot2012">{{cite journal |last1=Margot |first1=Jean-Luc |last2=Peale |first2=Stanton J. |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Hauck |first4=Steven A. |last5=Ghigo |first5=Frank D. |last6=Jurgens |first6=Raymond F. |last7=Yseboodt |first7=Marie |last8=Giorgini |first8=Jon D. |last9=Padovan |first9=Sebastiano|last10=Campbell|first10=Donald B. |title=Mercury's moment of inertia from spin and gravity data |journal=Journal of Geophysical Research: Planets |volume=117 |issue=E12 |year=2012 |pages=n/a |issn=0148-0227 |doi=10.1029/2012JE004161 |bibcode=2012JGRE..117.0L09M }}</ref><ref name="Hauck_etal_2013">{{cite journal |last1=Hauck |first1=Steven A. |last2=Margot |first2=Jean-Luc |last3=Solomon |first3=Sean C. |last4=Phillips |first4=Roger J. |last5=Johnson |first5=Catherine L. |last6=Lemoine |first6=Frank G. |last7=Mazarico |first7=Erwan |last8=McCoy |first8=Timothy J. |last9=Padovan |first9=Sebastiano |last10=Peale |first10=Stanton J. |last11=Perry |first11=Mark E. |last12=Smith |first12=David E. |last13=Zuber |first13=Maria T. |title=The curious case of Mercury's internal structure|journal=Journal of Geophysical Research: Planets |year=2013 |volume=118 |issue=6 |pages=1204–1220 |doi=10.1002/jgre.20091|bibcode=2013JGRE..118.1204H }}</ref> Polo tanto, o núcleo de Mercurio ocupa preto do 57% do seu volume; para a Terra esta proporción é do 17%. Unha investigación publicada en 2007 suxire que Mercurio ten un núcleo fundido.<ref name="cornell">{{cite news |first=Lauren |last=Gold |title=Mercury has molten core, Cornell researcher shows |data= 3 de maio de 2007 |work=Chronicle |publisher=Cornell University |url=https://news.cornell.edu/stories/2007/05/cu-astronomer-finds-mercury-has-molten-core |data-acceso=1 de agosto do 2022}}</ref><ref name="nrao">{{cite news |last=Finley |first=Dave |data= 3 de maio de 2007 |title=Mercury's Core Molten, Radar Study Shows |publisher=National Radio Astronomy Observatory |url=http://www.nrao.edu/pr/2007/mercury/ |data-acceso=1 de agosto do 2022 }}</ref> Rodeando o núcleo hai uns {{convert|500|-|700|km|mi|abbr=on}} de [[manto]] composto por silicatos.<ref name="Spohn2001">{{cite journal |last1=Spohn |first1=Tilman |last2=Sohl |first2=Frank |last3=Wieczerkowski |first3=Karin |last4=Conzelmann |first4=Vera |title=The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo |journal=Planetary and Space Science |volume=49 |issue=14–15 |pages=1561–1570 |doi=10.1016/S0032-0633(01)00093-9 |bibcode=2001P&SS...49.1561S |year=2001 }}</ref><ref>{{cite book | last=Gallant | first=Roy A. | title=The National Geographic Picture Atlas of Our Universe | publisher=National Geographic Society | date=1986 | edition=2nd | isbn=9780870446443 }}</ref> Segundo os datos da misión {{nowrap|''Mariner 10''}} e da observación terrestre, estímase que a [[codia (xeoloxía)|codia]] de Mercurio é de {{convert|35|km|mi|abbr=on}} de groso.<ref name="Padovan2015">{{cite journal |doi=10.1002/2014GL062487 |title=Thickness of the crust of Mercury from geoid-to-topography ratios |journal=Geophysical Research Letters |volume=42 |issue=4 |pages=1029 |year=2015 |last1=Padovan |first1=Sebastiano |last2=Wieczorek |first2=Mark A. |last3=Margot |first3=Jean-Luc |last4=Tosi |first4=Nicola |last5=Solomon |first5=Sean C. |bibcode=2015GeoRL..42.1029P |url=http://www.escholarship.org/uc/item/403071pz}}</ref> Non obstante, esta estimacion pode ser unha sobreestimación e a codia podería ter un grosor de {{convert|26|±|11|km|mi|abbr=on}} baseándose no modelo de [[Isostasia#Modelo_de_Airy-Heiskanen|isostasia de Airy]].<ref>{{cite journal | title=A thin, dense crust for Mercury | last=Sori | first=Michael M. | journal=Earth and Planetary Science Letters | volume=489 | pages=92–99 | data=maio de 2018 | doi=10.1016/j.epsl.2018.02.033 | bibcode=2018E&PSL.489...92S }}</ref> Unha característica distintiva da superficie de Mercurio é a presenza de numerosas cristas estreitas, que se estenden ata varios centos de quilómetros de lonxitude. Pénsase que estas formaronse cando o núcleo e o manto de Mercurio arrefriaron e contraíronse nun momento no que a codia xa se [[Solidificación|solidificara]].<ref>{{cite journal |title=Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere |last1=Schenk |first1=Paul M. |last2=Melosh |first2=H. Jay |author-link2=H. Jay Melosh |journal=Abstracts of the 25th Lunar and Planetary Science Conference |volume=1994 |pages=1994LPI....25.1203S |bibcode=1994LPI....25.1203S |data=marzo de 1994 }}</ref><ref>{{cite conference | last1=Watters | first1=T. R. | first2=F. | last2=Nimmo | first3=M. S. | last3=Robinson | title=Chronology of Lobate Scarp Thrust Faults and the Mechanical Structure of Mercury's Lithosphere | conference=Lunar and Planetary Science Conference | page=1886 | year=2004 | bibcode= 2004LPI....35.1886W }}</ref><ref>{{cite journal | journal=Geology | data=novembro de 1998 | volume=26 | issue=11 | pages=991–994 | title=Topography of lobate scarps on Mercury; new constraints on the planet's contraction | url=https://archive.org/details/sim_geology_1998-11_26_11/page/991 | first1=Thomas R. | last1=Watters | first2=Mark S. | last2=Robinson | first3=Anthony C. | last3=Cook | doi=10.1130/0091-7613(1998)026<0991:TOLSOM>2.3.CO;2 | bibcode=1998Geo....26..991W }}</ref> O núcleo de Mercurio ten un contido de ferro maior que o de calquera outro planeta importante do Sistema Solar, e propuxéronse varias teorías para explicalo. A teoría máis aceptada é que Mercurio tiña orixinalmente unha relación metal-silicato similar a [[condrita]] dos meteoritos comúns, que se pensa que son típicos da materia rochosa do Sistema Solar, e unha masa aproximadamente 2,25 veces a súa masa actual. <ref name="Benz">{{cita xornal |title=Collisional stripping of Mercury's mantle |lingua=en |last1=Benz |first1=W. |last2=Slattery |first2=W. L. |last3=Cameron |first3=Alastair G. W. |xornal=Zenodo |volume=74 |issue=3 |pages=516–528 |year=1988 |doi=10.1016/0019-1035(88)90118-2 |bibcode=1988Icar...74..516B|url=https://zenodo.org/record/1253898 |data-acceso=2 de agosto do 2022}}</ref> A principios da historia do Sistema Solar, Mercurio puido ser alcanzado por un [[planetesimal]] de aproximadamente 1/6 da masa de Mercurio e varios miles de quilómetros de diámetro.<ref name="Benz" /> O impacto eliminaría gran parte da codia e o manto orixinais, deixando o núcleo atrás como un compoñente relativamente importante.<ref name="Benz" /> Propúxose un proceso similar, coñecido como [[Big Splash|hipótese do impacto xigante]], para explicar a formación da Lúa.<ref name="Benz" /> Alternativamente, Mercurio puido formarse a partir da [[nebulosa protosolar|nebulosa solar]] antes de que a produción de enerxía do Sol se estabilizara. Inicialmente tería o dobre da súa masa actual, pero a medida que a [[protoestrela|protosol]] se contraeu, as temperaturas preto de Mercurio poderían estar entre 2.500 e 3.500&nbsp;K e posiblemente incluso tan altas como 10,000&nbsp;K.<ref name="CameronAGW1">{{cite journal |title=The partial volatilization of Mercury |last=Cameron |first=Alastair G. W. |author-link=Alastair G. W. Cameron |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=285–294 |year=1985 |doi=10.1016/0019-1035(85)90091-0 |bibcode=1985Icar...64..285C}}</ref> Gran parte da rocha superficial de Mercurio podería ter sido vaporizada a tales temperaturas, formando unha atmosfera de "vapor de rocha" que pudo ser arrastrada polo [[vento solar]].<ref name="CameronAGW1" /> Unha terceira hipótese propón que a [[Formación e evolución do Sistema Solar#Nebulosa solar|nebulosa solar]] causou [[arrastre (física)|arrastre]] nas partículas a partir das cales Mercurio estaba en [[Acreción (astrofísica)|acreción]], o que significaba que as partículas máis lixeiras se perderon a partir do material acumulado e non acumulado por Mercurio.<ref>{{cite journal |title=Iron/silicate fractionation and the origin of Mercury |last=Weidenschilling |first=Stuart J. |journal=Icarus |volume=35 |issue=1 |pages=99–111 |year=1987 |doi=10.1016/0019-1035(78)90064-7 |bibcode=1978Icar...35...99W}}</ref> Cada hipótese #predicir unha composición da superficie diferente, e houbo dúas misións espaciais que realizaron observacións. ''[[Messenger (sonda espacial)|MESSENGER]]'', que finalizou en 2015, atopou niveis de potasio e xofre na superficie superiores aos esperados, o que suxire que a hipótese do impacto xigante e a vaporización da cortiza e o manto non se produciron porque o potasio e o xofre serían expulsados pola calor extrema destes eventos.<ref name="csmon20110929">{{cite news |url=https://www.csmonitor.com/Science/2011/0929/Messenger-s-message-from-Mercury-Time-to-rewrite-the-textbooks |title=Messenger's message from Mercury: Time to rewrite the textbooks |work=The Christian Science Monitor |first=Mark |last=Sappenfield |data= 29 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022}}</ref> A ''[[misión BepiColombo]]'', que chegará a Mercurio en 2025, fará observacións para comprobar estas hipóteses.<ref name="ESA-Bepi">{{cite web |url=http://sci.esa.int/bepicolombo/ |title=BepiColombo |series=Science & Technology |publisher=European Space Agency |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> Os achados ata agora parecen favorecer a terceira hipótese; non obstante, é necesaria unha análise máis detallada dos datos.<ref name="intra">{{cite news |url=https://www.chemistryworld.com/news/messenger-sheds-light-on-mercurys-formation/3002463.article |title=Messenger sheds light on Mercury's formation |work=Chemistry World |first=Jon |last=Cartwright |data= 30 de setembro de 2011 |data-acceso=2de agosto do 2022 }}</ref> === Xeoloxía superficial === [[File:Unmasking the Secrets of Mercury.jpg|miniatura|upright|esquerda|[[Messenger_(sonda_espacial)#Instrumentos|MASCS]] exploración espectral da superficie de Mercurio por ''MESSENGER'']] A superficie de Mercurio ten unha aparencia similar á da Lúa, mostrando extensas chairas similares ás dos [[Mar lunar|mares lunares]] e grandes cráteres, o que indica que estivo xeologicamente inactivo durante miles de millóns de anos. É máis [[Homoxeneidade e heteroxeneidade|heteroxénea]] que a superficie de [[Marte]] ou da Lúa, que conteñen importantes extensións de xeoloxía similar, como mares lunares e mesetas.<ref name="awst169_18_18">{{cite journal |first=Jefferson |last=Morris |data= 10 de novembro de 2008 |title=Laser Altimetry |journal=[[Aviation Week & Space Technology]] |volume=169 |issue=18 |page=18 |cita=A codia de Mercurio é máis análoga a un bolo marmoreado que a un bolo en capas.}}</ref> As características do [[albedo]] ten áreas de reflectividade marcadamente diferentes, que inclúen [[Cráter de impacto|cráteres de impacto]], a exección resultante e o [[sistema de raios]]. As características do albedo máis grandes corresponden as chairas de maior reflectividade.<ref>{{cite conference | title=Albedo Features of Mercury | last1=Hughes | first1=E. T. | last2=Vaughan | first2=W. M. | conference=43rd Lunar and Planetary Science Conference, held March 19–23, 2012 at The Woodlands, Texas | volume=1659 | id=2151 | date=March 2012 | bibcode=2012LPI....43.2151H }}</ref> Mercurio ten dorsais (tamén chamadas "[[cristas engurradas]]"), semellantes os [[altiplano]]s da Lúa, montes (montañas), planitiae (chairas), rupes (acantilados) e [[vallis]] (vales).<ref>{{cite web |last=Blue |first=Jennifer |data=11 de abrilde 2008 |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/ |title=Gazetteer of Planetary Nomenclature |publisher=US Geological Survey |data-acceso=3de agosto do 2022}}</ref><ref name="DunneCh7">{{cite book |title=The Voyage of Mariner&nbsp;10 – Mission to Venus and Mercury |last1=Dunne |first1=James A. |last2=Burgess |first2=Eric |author-link2=Eric Burgess |chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-424/ch7.htm |publisher=NASA History Office |date=1978 |chapter=Chapter Seven |url=https://history.nasa.gov/SP-424/ |data-acceso=3de agosto do 2022 }}</ref> O manto do planeta é químicamente heteroxéneo, o que suxire que o planeta pasou por unha fase [[océano de magma|oceánica de magma]] no inicio da súa historia. A cristalización dos minerais e o envorco convectivo deron lugar a unha codia en capas, químicamente heteroxénea, con variacións a gran escala na composición química observadas na superficie. A codia é baixa en ferro pero alta en [[xofre]], como resultado das condicións máis fortes de [[Oxidorredución|redución química]] que se atopan nos outros planetas terrestres. A superficie está dominada por [[piroxeno]] e olivina pobres en ferro, representados por [[enstatita]] e [[Olivina|forsterita]], respectivamente, xunto con [[plaxioclasio]] rico en sodio e minerais de [[magnesio]], [[calcio]] e ferro-sulfuro. As rexións menos reflectantes da codia son ricas en carbono, moi probablemente en forma de grafito.<ref>{{cite journal | title=The Surface Composition of Mercury | first1=Larry R. | last1=Nittler | first2=Shoshana Z. | last2=Weider | journal=Elements | year=2019 | volume=15 | issue=1 | pages=33–38 | doi=10.2138/gselements.15.1.33 }}</ref> Os nomes das características de Mercurio proceden de diversas fontes. Os nomes procedentes de persoas limítanse aos falecidos. Os cráteres levan o nome de artistas, músicos, pintores e autores que fixeron contribucións destacadas ou fundamentais no seu campo. As cristas, ou dorsais, levan o nome de científicos que contribuíron ao estudo de Mercurio. As depresións ou [[fossa (xeoloxía)|fossae]] reciben o nome de obras de arquitectura. Os montes reciben o nome da palabra "quente" en varios idiomas. As [[chaira]]s ou planitiae reciben o nome de [[Mercurio (deus)|Mercurio]] en varios idiomas. As [[escarpa]]s ou rupēs reciben o nome dos barcos das expedicións científicas. Os valleys ou vales reciben o nome de cidades, pobos ou asentamentos abandonados da antigüidade.<ref>{{cite web |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories |title=Categories for Naming Features on Planets and Satellites |publisher=US Geological Survey |data-acceso=3 de agosto do 2022 }}</ref> ==== Concas e cráteres de impacto ==== [[Ficheiro:PIA19421-Mercury-Craters-MunchSanderPoe-20150416.jpg|miniatura|upright|esquerda|Imaxe en cor mellorada dos cráteres Munch, Sander e Poe entre chairas volcánicas (laranxa) preto de Caloris Basin]] Mercurio foi moi bombardeado por [[cometa]]s e [[asteroide]]s durante e pouco despois da súa formación hai 4.600 millóns de anos, así como durante un episodio posterior posiblemente separado chamado [[bombardeo intenso tardío]] que rematou hai 3.800 millóns de anos.<ref>{{cite journal |last=Strom |first=Robert G. |year=1979 |volume=24 |issue=1 |title=Mercury: a post-Mariner assessment |journal=Space Science Reviews |pages=3–70 |bibcode=1979SSRv...24....3S |doi=10.1007/BF00221842 }}</ref> Mercurio recibiu impactos en toda a súa superficie durante este período de intensa formación de cráteres,<ref name="DunneCh7" /> facilitado pola falta de calquera [[atmosfera]] para retardar os impactadores.<ref>{{cite journal |last1=Broadfoot |first1=A. Lyle |first2=Shailendra |last2=Kumar |first3=Michael J. S. |last3=Belton |author-link3=Michael J. Belton |first4=Michael B. |last4=McElroy |author-link4=Michael McElroy (scientist) |title=Mercury's Atmosphere from Mariner&nbsp;10: Preliminary Results |journal=Science |volume=185 |issue=4146 |date=July 12, 1974 |pages=166–169 |doi=10.1126/science.185.4146.166 |pmid=17810510 |bibcode=1974Sci...185..166B }}</ref> Durante este tempo Mercurio estivo [[volcán|volcánicamente]] activo; as cuncas estaban cheas de [[magma]], producindo chairas suaves semellantes os mares lunares atopados na Lúa.<ref>{{cite book | date=1997 | doi=10.3133/i2596 | title=Geology of the solar system | series=IMAP 2596 | publisher=U.S. Geological Survey }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Head |first1=James W. |author-link1=James W. Head |last2=Solomon |first2=Sean C. |author-link2=Sean Solomon |title=Tectonic Evolution of the Terrestrial Planets |journal=Science |year=1981 |volume=213 |issue=4503 |pages=62–76 |doi=10.1126/science.213.4503.62 |pmid=17741171 |bibcode=1981Sci...213...62H |hdl=2060/20020090713 |url=http://www.planetary.brown.edu/pdfs/323.pdf |data-acceso=3 de agosto do 2022|archive-date=July 21, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180721153426/http://www.planetary.brown.edu/pdfs/323.pdf }}</ref> Descubriuse un cráter infrecuente con canales radiantes que os científicos chamaron "a araña".".<ref>{{cite web |title=Scientists see Mercury in a new light |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2008/02/080201093149.htm |website=Science Daily |data= 28 de febreiro de 2008 |data-acceso=3 de agosto do 2022}}</ref> Despois foi nomeado [[Apollodorus (cráter)|Apollodorus]].<ref>{{cite web |url=http://www.planetary.org/blogs/guest-blogs/bill-dunford/20140127-giant-spider-of-mercury.html |title=The Giant Spider of Mercury |publisher=The Planetary Society |access-date=June 9, 2017}}</ref> == Ambiente xeral == Se un explorador andase pola superficie de Mercurio, vería un mundo semellante ao chan [[Lúa|lunar]]. Os montes ondulados e cubertos de poeira foron erosionados polo constante bombardeo de [[meteorito]]s. Existen escarpas con varios quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A superficie está punteada de [[Cráter (astronomía)|cráteres]]. O explorador notaría que o [[Sol]] parece dúas veces e media maior que dende a [[Terra]]; porén, o ceo está sempre (exceptuando o lugar xusto onde se atope o Sol) negro pois Mercurio practicamente non ten [[atmosfera]] e a que ten non é suficiente para causar a dispersión da luz. Ó ter o ceo negro, se o explorador ollase fixamente para o espazo, vería dúas estrelas brillantes, unha con tonalidade crema, [[Venus]], e a outra azul, a [[Terra]]. == Historia do coñecemento sobre o planeta == Antes da [[Mariner 10]], pouco se coñecía de Mercurio por causa da dificultade de observalo cos telescopios terrestres: na máxima distancia, visto desde a Terra, está apenas a 28º de separación do Sol. Por iso, só se pode ver, durante o día, ben inmediatamente antes de nacer o Sol ou ben inmediatamente despois do solpor. Cando se observa ó amencer ou ó anoitecer, Mercurio está tan baixo no horizonte, que a luz ten que pasar a través do equivalente a 10 veces a capa da atmosfera terrestre que pasaría se Mercurio estivese directamente por riba de nós. Durante a década de [[1880]], [[Giovanni Schiaparelli]] creou un esquema onde mostraba algunhas estruturas de Mercurio. Concluíu que Mercurio debería estar "preso" ao Sol de modo a acompañar o seu movemento, tal como a Lúa está "presa" á Terra. En [[1962]], os radioastrónomos estudaron as emisións de radio de Mercurio e concluíron que o lado escuro é quente de máis para estar preso, acompañando o movemento. Era de esperar que fose moito máis frío se estivese sempre virado para o lado oposto ó Sol. En [[1965]], [[Pettengill]] e [[Dyce]] estimaron o período de rotación de Mercurio, baseándose en observacións de radar, de 59 +- 5 días. Máis tarde, en [[1971]], [[Goldstein]] mellorou o cálculo do período de rotación para 58,65 +- 0,25 días por medio de observacións do radar. Despois de observacións máis próximas obtidas pola Mariner 10, o período foi estimado en 58,646 +- 0,005 días. == Rotación == A pesar de non estar preso ao Sol, o seu período de rotación está relacionado co período orbital. Mercurio xira unha vez e media por cada órbita. Por causa desta relación de 3:2, un día en Mercurio (desde o nacer do Sol ata ao nacer do Sol do día seguinte) dura 176 días terrestres, conforme se mostra no diagrama seguinte. No pasado distante de Mercurio, o seu período de rotación debe ter sido menor. Os científicos especularon que a rotación debe ter sido de preto de 8 horas, mais ó longo de millóns de anos foi gradualmente retardando por influencia do Sol. Un modelo deste proceso mostra que este retardo levaría 10⁹ anos e debería ter elevado a temperatura interior uns 100 [[kelvin]]. == Mariner 10 == {{Artigo principal|Mariner 10}} Moitos dos descubrimentos científicos sobre Mercurio veñen da sonda espacial [[Mariner 10]] que foi lanzada en [[3 de novembro]] de [[1973]]. Pasou en [[29 de marzo]] de [[1974]] a unha distancia de 705&nbsp;km da superficie do planeta. En [[21 de setembro]] de 1974 pasou por segunda vez o [[16 de marzo]] de [[1975]] pola terceira vez. Durante estas visitas, foron obtidas máis de 2.700 fotografías, cubrindo o 45% da superficie de Mercurio. Ata ese momento, os científicos non sospeitaban que Mercurio tiña un campo magnético. Pensaban que, por ser pequeno, o seu núcleo solidificárase hai moito tempo. A presenza dun campo magnético indica que o planeta ten un núcleo de ferro que está polo menos parcialmente fundido. Os campos magnéticos son xerados pola rotación dun núcleo condutivo fundido e este efecto é coñecido como efecto de dinamo. A Mariner 10 mostrou que Mercurio ten un campo magnético que é un 1% máis forte que o da [[Terra]]. Este campo magnético está inclinado 7 graos en relación ao eixo de rotación de Mercurio e produce unha magnetosfera á volta do planeta. A orixe do campo magnético é descoñecida. Pode ser producido polo núcleo de ferro parcialmente líquido no interior do planeta. Outra orixe do campo pode ser a magnetización residual das rochas férreas que foron magnetizadas cando o planeta tiña un campo magnético forte, durante a súa xuventude. Cando o planeta se solidificou, a magnetización residual permaneceu. == Densidade == Xa antes da Mariner 10, sabíase que Mercurio tiña unha alta densidade. A súa densidade é de 5,44 g/cm³ e é comparable á densidade da Terra, de 5,52g/cm³. Nun estado non comprimido a densidade de Mercurio é 5,5 g/cm³ en tanto a da Terra é apenas de 4,0 g/cm³. Esta alta densidade indica que o planeta está constituído por 60 a 70 por cento en peso de metal e 30 por cento en peso de silicatos. Isto dá un núcleo cun raio de 75% do raio do planeta e un volume do núcleo de 42% do volume do planeta. == Características da superficie == As fotografías obtidas pola Mariner 10 mostran un mundo que parece a lúa. Está cribado de cráteres, contén cuncas de aneis e moitas correntes de lava. Os cráteres varían en tamaño desde os 100 metros (a resolución de imaxe máis pequena que se consegue obter pola Mariner 10) ata 1.300 quilómetros e están en varios estados de conservación. Algúns son recentes con arestas vivas e raios brillantes. Outros están altamente degradados, con arestas que foron suavizadas polo bombardeo de meteoritos. O maior cráter en Mercurio é a bacia ''Caloris Planitia''. Unha bacia foi definida por Hartmann e Kuiper (1962) como unha "depresión circular larga con aneis concéntricos distintos e liñas radiais". Outros consideran calquera cráter con máis de 200&nbsp;km como unha bacia. A bacia Caloris ten 1.300 quilómetros de diámetro, e probabelmente foi causada por un proxectil cunha dimensión de máis de 100&nbsp;km. O impacto produciu unha elevación con aneis concéntricos con tres quilómetros de altura e expeleu materia polo planeta ata unha distancia de 600 a 800 quilómetros. (Outro bo exemplo dunha bacia con aneis concéntricos é a rexión Vallalla en [[Calisto (lúa)|Calisto]], unha lúa de Xúpiter). As ondas sísmicas producidas polo impacto en Caloris concentráronse no outro lado do planeta e provocaron unha zona de terreo caótico. Despois do impacto, o cráter foi parcialmente cheo con lava. Mercurio está cheo de grandes peñascos ou escarpas que aparentemente se formaron cando Mercurio arrefeceu e sufriu unha compresión dalgúns quilómetros. Esta compresión produciu unha crista engurrada con escarpas de quilómetros de altura e centenas de quilómetros de lonxitude. A maior parte da superficie de Mercurio está cuberta de planicies. Moitas delas son antigas e cribadas de cráteres, mais algunhas das planicies teñen menos cráteres. Os científicos clasificaron estas planicies como planicies intercráteres e planicies suaves. As planicies intercráteres están menos saturadas de cráteres que teñen menos de 15&nbsp;km de diámetro. Estas planicies probabelmente foron formadas cando as correntes de lava cubriron os terreos máis antigos. As planicies suaves son recentes con poucos cráteres. Existen planicies suaves ó redor da cunca Caloris. Nalgunhas áreas poden ser vistas pequenas porcións de lava a encher os cráteres. == Formación do planeta == A historia da formación de Mercurio é semellante á da [[Terra]]. Hai preto de 4.500 millóns de anos formáronse os planetas. Esta foi unha época de bombardeo intenso sobre os planetas, que eran alcanzados pola materia e fragmentos da nebulosa da que se formaron. Logo no inicio desta formación, Mercurio probabelmente ficou cun núcleo metálico denso e unha cortiza de [[silicato]]s. Despois do intenso período de bombardeo, correntes de lava percorreran o planeta e cubriron a cortiza máis antiga. Nesa época, moitos dos fragmentos desapareceron e Mercurio entrou nun período de bombardeo máis lixeiro. Durante este período formáronse as planicies intercráteres. Entón Mercurio arrefeceu. O núcleo contraeuse, o que á súa vez quebrou a cortiza e produciu as escarpas. Durante a terceira etapa, a lava correu polas rexións máis baixas, producindo as áreas máis chas. Durante a cuarta etapa, os bombardeos de micrometeoritos crearon unha superficie de poeira que é coñecida por [[regolito]]. Algúns meteoritos pouco maiores chegaron á superficie e produciron os cráteres de raios luminosos. Alén de colisións ocasionais de meteoritos, a superficie de Mercurio xa non está activa e permanece no mesmo estado de hai millóns de anos. == Mercurio, a teoría da gravitación universal e a teoría da relatividade xeral == Mercurio ten sido un planeta que permitiu probar os límites da [[Lei da gravitación universal|Lei da Gravitación Universal]] de [[Isaac Newton|Newton]], contribuíndo a afianzar a [[Relatividade xeral|Teoría da Relatividade Xeral]] de [[Albert Einstein|Einstein]]. Dende o descubrimento da anomalía do seu movemento de [[Translación (movemento)|translación]] en relación co calculado segundo as [[leis de Kepler]] e a TGU, segundo remarcou [[Urbain Le Verrier|Le Verrier]] en [[1859]],<ref>{{Cita web|título=How to break a theory|url=https://www.symmetrymagazine.org/article/how-to-break-a-theory|páxina-web=symmetry magazine|data-acceso=2022-03-29|lingua=en|nome=Sarah|apelidos=Charley}}</ref> non se deu explicación a tal desviación ata a aplicación da TRX en [[1917]]. == Notas == {{reflist |group=lower-alpha |refs= {{efn |name=rotation/revolution | En astronomía, as palabras "rotación" e "revolución" teñen significados diferentes. "Rotación" é o xiro dun corpo ao redor dun eixo que pasa polo corpo, como en "A Terra xira unha vez ao día". "Revolución" é o movemento ao redor dun centro externo ao corpo, normalmente en órbita, como en "A Terra tarda un ano por cada revolución ao redor do Sol". Os verbos "rotar" e "revolucionar" significan facer unha rotación e unha revolución, respectivamente. }} {{efn |name=dwarf planet | [[Plutón]] foi considerado un [[planeta]] desde o seu descubrimento en 1930 ata 2006, pero despois foi reclasificado como [[planeta anano]]. A excentricidade orbital de Plutón é maior que a de Mercurio. Plutón tamén é máis pequeno que Mercurio, pero pensouse que era máis grande ata 1976. }} }} {{clear}} ;Referencias {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * ''Earth Sciences, an Introduction to Physical Geology'', d'Edward J. Tarbuck i Frederick K. Lutgens. Prentice Hall ([[1999]]). * "Ice on Mercury". ''El Universo, Enciclopedia de la Astronomía y el Espacio'' ("The Universe, Encyclopedia of Astronomy and the Space"), Editorial [[Planeta DeAgostini]], páx. 141-145. Volum 5. (''Acta Astronautica'', Aug 2003, Vol. 53, Issue 4-10, p375, 11p; (AN 11471527). === Outros artigos === * [[Tránsito de Mercurio]] {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mercurio]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] iteb87sosoruscuw10iu2mgewpg18bs 0 2699 6148913 5044294 2022-08-02T23:30:23Z Corribot 22570 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «la» wikitext text/x-wiki A '''Lei de Stefan-Boltzmann''' (tamén coñecida como '''Lei de Stefan''') establece que a [[enerxía]] total radiada por unidade de área superficial dun [[corpo negro]] na unidade de tempo ([[radiación]] do corpo negro), (ou a [[densidade de fluxo enerxético]] ([[fluxo]] radiante) ou [[potencia emisora]]), ''j''^* é directamente [[proporcional]] á cuarta potencia da súa [[temperatura termodinámica]] ''T'': :<math> j^{\star} = \sigma T^{4}</math> A [[constante de proporcionalidade]] (non é unha constante fundamental) é chamada [[constante de Stefan-Boltzmann]] ou [[constante de Stefan-Boltzmann|constante de Stefan]] &sigma;. O seu valor é 5.670 400(40) &times; 10⁻⁸ J s⁻¹ m⁻² K⁻⁴. A lei foi descoberta de xeito experimental por [[Joseph Stefan|Jo&#382;ef Stefan]] ([[1835]]-[[1893]]) no ano [[1879]] e derivada de xeito teórico no marco da [[termodinámica]] por [[Ludwig Boltzmann]] ([[1844]]-[[1906]]) no [[1884]]. Boltzmann supuxo unha [[máquina térmica]] ideal coa [[luz]] como susbtancia de traballo semellante a un gas. Esta lei a a única lei da natureza que leva o nome dun [[Física|físico]] [[Eslovenia|esloveno]]. Hoxe pódese derivar a lei da [[Lei de Planck]] sobre a radiación dun corpo negro: :<math> j^{\star} = \int_{0}^{\infty} \left( {dj^{\star}\over d\lambda} \right) d\lambda </math> e é válida só para obxectos de cor negra ideal, os perfectos radiantes, chamados corpos negros (?). Stefan publicou esta lei o [[20 de marzo]] no artigo ''Über die Beziehung zwischen der Wärmestrahlung und der Temperatur'' (''Das relacións entre radiación térmica e temperatura'') nos ''Boletíns das sesións'' da Academia das Ciencias de Viena. ===Temperatura do Sol=== Con esta lei Stefan tamén determinou a temperatura da superficie [[sol]]ar. Coñeceu, a partir dos datos de [[Charles Soret]] ([[1854]]&#8211;[[1904]]) que a densidade do fluxo enerxético solar é 29 veces maior que a densidade do fluxo enerxético dunha lamela de metal quencida a temperatura equivalente. Unha lamela redonda foi situada a unha distancia do aparello de medida tal que podería ser vista co mesmo ángulo que o sol. Soret estimou que a temperatura da lamela era entre 1900&nbsp;°C e 2000&nbsp;°C. Stefan supuxo que 1/3 do fluxo da enerxía solar é absorbido pola [[atmosfera terrestre|atmosfera]] terrestre, co que colleu un valor total para o fluxo enerxético do Sol os 3/2 do observado; polo tanto, 3*29/2 = 43,5 veces. Medidas máis precisas da absorción atmosférica foron feitas en [[1888]] e [[1904]]. A temperatura Stefan obtida foi un valor medio entre os anteriores, 1950&nbsp;°C, e polo tanto a temperatura termodinámica absoluta moi próxima a 2200 K. Como 2.57⁴ = 43.5, séguese que a temperatura solar é 2.57 veces maior que a da lamela, collendo Stefan un valor de 5430&nbsp;°C ou 5700 K (o valor aceptado na actualidade é 5780 K). Este foi o primeiro valor acordado para a temperatura do Sol. Con anterioridade foran supostos de arredor de 1800&nbsp;°C ata 13,000,000&nbsp;°C. O primeiro valor de 1800&nbsp;°C fora determinado por [[Claude Servais Mathias Pouillet]] ([[1790]]-[[1868]]) no [[1838]] usando a [[lei de Dulong-Petit]]. Pouilett colleu tamén a metade do valor do fluxo enerxético solar. Pode que este resultado lembrara a Stefan que a lei de Dulong-Petit podía non ser exacta a altas tempraturas: Se collemos a luz solar cunha [[Lente (óptica)|lente]], podemos quencer un sólido a unha temperatura moito maior que 1800&nbsp;°C. A Lei de Stefan-Boltzmann é un exemplo de [[lei potencial]]. ===Exemplos=== Coa Lei de Stefan-Boltzmann, os [[astrónomo]]s pode inferir facilmente o raio das [[estrela (astronomía)|estrela]]s. A lei e tamén usada na termodinámica dos [[furado negro|furados negros]] na chamada [[radiación de Hawking]]. De xeito semellante podemos calcular a temperatura da Terra ''T''_E: :<math> T_E = T_S \sqrt{r_S\over 2 a_0 } \; = 5780 \times \sqrt{696 \times 10^{6}\over 2 \times 149.59787066 \times 10^{9} } = 278.7755970 \; {\rm K} \; , </math> onde ''T''_S é a temperatura do Sol, ''r''_S o radio do Sol e ''a''₀ a [[unidade astronómica]] e podemos tomar 6&nbsp;°C, así, o noso Sol é unhas 964 veces máis quente que a Terra. Isto amosa de xeito aproximado que ''T'' ~ 300 K é a temperatura do noso mundo. O máis pequeno cambio da distancia dende o Sol ou das condicións atmosféricas podería cambiar a temperatura media da Terra. Algúns físicos criticaron a Stefan por usar un método inaudito antes para determinar a lei. É certo que foi axudado por algunhas coincidencias afortunadas, pero isto non significa que non fixera a dedución limpamente. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Astronomía]] [[Categoría:Leis da física]] [[de:Stefan-Boltzmann-Gesetz]] [[en:Stefan-Boltzmann law]] [[fr:Loi de Stefan-Boltzmann]] [[ko:슈테판-볼츠만 법칙]] [[nl:Warmtestraling]] [[sl:Stefan-Boltzmannov zakon]] b9l5o84okpezgc387qj9bm0wx5ru3no 0 2922 6148592 6081718 2022-08-02T15:55:46Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{artigo de calidade}} {{1000 artigos icona título|materia=Bioloxía e Xeoloxía}} {{Outros homónimos|ADN (homónimos)}} [[Ficheiro:DNA Overview.png|miniatura|220px|Estrutura de dobre hélice do ADN.]] [[Ficheiro:DNA Structure+Key+Labelled.pn NoBB gl.png|dereita|miniatura|340px|Detalles da dobre hélice.]] O '''ácido desoxirribonucleico''' ('''ADN''', ou '''DNA''', nas súas siglas en [[lingua inglesa|inglés]]) é un [[ácido nucleico]] que contén as instrucións [[xenética]]s usadas no desenvolvemento e funcionamento de todos os [[Ser vivo|organismos]] vivos coñecidos e algúns [[virus]], e é responsable da súa [[Herdanza xenética|transmisión hereditaria]]. O papel principal da molécula de ADN é o almacenamento a longo prazo de [[información]]. O ADN é comparado a miúdo cun plano ou unha receita, ou un [[Código xenético|código]], xa que contén as instrucións necesarias para construír outros compoñentes das [[célula]]s, como as [[proteína]]s e as moléculas de [[ácido ribonucleico|ARN]]. Os segmentos de ADN que levan esta información xenética son chamados [[xene]]s, pero as outras [[secuencia de ADN|secuencias de ADN]] teñen propósitos estruturais ou toman parte na regulación do uso desta información xenética. [[Química|Quimicamente]] o ADN consiste en dous longos [[polímero]]s formados por unidades sinxelas chamadas [[nucleótido]]s, con columnas feitas de azucres e grupos fosfato unidos por vínculos [[éster]] (esqueleto pentosa-fosfato). Estes dous polímeros van en direccións opostas, polo que se di que son [[Antiparalelismo (bioquímica)|antiparalelos]] e trénzanse entre si formando unha [[dobre hélice]]. Unidas a cada azucre hai un dos catro tipos de moléculas chamados [[Base nitroxenada|bases]], que son: [[adenina]] (A), [[guanina]] (G), [[citosina]] (C) e [[timina]] (T). As dúas febras do ADN son [[complementariedade (bioloxía molecular)|complementarias]] en bases, xa que a adenina dunha cadea sempre está enfronte dunha timina da outra cadea, e viceversa, e a citosina sempre está en fronte dunha guanina. Son as secuencias formadas por estas catro bases as que codifican a información. Esta información é lida usando o [[código xenético]], o cal especifica os [[aminoácido]]s que se deben utilizar durante a [[tradución (proteínas)|tradución das proteínas]]. A [[expresión xénica|expresión dos xenes]] realízase copiando o anaco do ADN correspondente a ese xene noutro ácido nucleico, o [[ARN mensaxeiro|ARNm]], nun proceso chamado [[Transcrición (ARN)|transcrición]], e traducindo este ARNm a proteínas nos [[ribosoma]]s. En canto á súa forma, as moléculas de ADN do [[núcleo celular|núcleo]] das células eucarióticas son de forma linear, pero as dos [[procariota]]s, [[mitocondria]]s e [[cloroplasto]]s son tipicamente circulares. == Propiedades físicas e químicas == [[Ficheiro:DNA chemical structure gl.svg|miniatura|350px| Estrutura química do ADN: dúas cadeas de nucleótidos conectadas por medio de [[ponte de hidróxeno|pontes de hidróxeno]], que aparecen como liñas descontinuas.]] O ADN é un longo [[polímero]] formado por unidades repetitivas, os [[nucleótido]]s.<ref name=Alberts>{{cita libro |apelidos=Alberts |nome=Bruce | autor2=Alexander Johnson|autor3= Julian Lewis|autor4= Martin Raff|autor5= Keith Roberts|autor6= Peter Walters |título=Molecular Biology of the Cell; Fourth Edition |editor=Garland Science|ano=2002 |lugar=New York and London | url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?call=bv.View..ShowTOC&rid=mboc4.TOC&depth=2 |isbn=0-8153-3218-1}}</ref><ref name="Butler">Butler, John M. (2001) ''Forensic DNA Typing'' "Elsevier". pp. 14–15. ISBN 978-0-12-147951-0.</ref> Unha dobre cadea de ADN mide de 22 a 26 [[ángstrom]]s (2,2 a 2,6 [[nanómetro]]s) de diámetro, e unha unidade (un nucleótido) mide 3,3 Å (0,33&nbsp;nm) de longo.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Mandelkern M, Elias J, Eden D, Crothers D |título=The dimensions of DNA in solution |revista=J Mol Biol |volume=152 |número=1 |páxinas=153–61 |ano=1981 |pmid=7338906}}</ref> Aínda que cada unidade individual que se repite é moi pequena, os polímeros de ADN poden ser [[molécula]]s enormes que conteñen millóns de [[nucleótido]]s. Por exemplo, o cromosoma humano máis longo, que é o [[cromosoma 1]], ten aproximadamente 220 millóns de [[par de bases|pares de bases]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Gregory S, ''et al.'' |título=The DNA sequence and biological annotation of human chromosome 1 |revista=Nature |volume=441 |número=7091 |páxinas=315–21 |ano=2006 |pmid=16710414}}</ref> Nos organismos vivos, o ADN non adoita existir como unha molécula individual, senón como unha parella de moléculas longas estreitamente asociadas. As dúas cadeas de ADN enrólanse unha sobre a outra formando unha especie de escaleira de caracol, denominada [[dobre hélice]]. O modelo de estrutura en dobre hélice foi proposto en [[1953]] por [[James Watson|James D. Watson]] e [[Francis Crick]] (o seu artigo ''Molecular Structure of Nucleic Acids: A Structure for Deoxyribose Nucleic Acid'' publicouse o 25 de abril de 1953 en ''[[Nature]]'').<ref name="WatsonCrickstructure">Watson JD; Crick FHC. A structure for Deoxyribose Nucleic Acid. ''Nature'' '''171'''(4356):737-738.. (April, 1953) [http://www.nature.com/nature/dna50/watsoncrick.pdf Texto Completo]</ref> O éxito deste modelo debíase á súa consistencia coas propiedades físicas e químicas do ADN coñecidas. O estudo mostraba ademais que a [[complementariedade de bases]] podía ser relevante na súa [[#Replicación do ADN|replicación]], e tamén a importancia da [[secuencia de bases]] como portadora de información xenética.<ref name=Watson>{{Cita publicación periódica|autor=Watson J, Crick F |título=Molecular structure of nucleic acids; a structure for deoxyribose nucleic acid |url=http://profiles.nlm.nih.gov/SC/B/B/Y/W/_/scbbyw.pdf |revista=Nature |volume=171 |número=4356 |páxinas=737–8 |ano=1953 |pmid=13054692}}</ref><ref>{{cita libro|autor=Andrew Bates| capítulo = DNA structure| título = DNA topology|url=https://archive.org/details/dnatopology0000bate| editor = Oxford University Press|ano=2005|id=ISBN 0-19-850655-4}}</ref><ref name="berg">Berg J., Tymoczko J. and Stryer L. (2002) ''Biochemistry.'' W. H. Freeman and Company ISBN 0-7167-4955-6</ref> Cada unidade que se repite, o nucleótido, contén un segmento da estrutura de soporte ([[azucre]] + [[fosfato]]), que mantén a cadea unida, e unha [[base nitroxenada]], que interacciona coa outra cadea de ADN na hélice. En xeral, unha base ligada a un azucre denomínase [[nucleósido]] e unha base ligada a un azucre e a un grupo fosfato recibe o nome de [[nucleótido]]. A dobre hélice do ADN é estabilizada principalmente por dúas forzas: [[enlace de hidróxeno|enlaces de hidróxeno]] entre as bases dos nucleótidos e as interaccións entre as bases [[aromaticidade|aromáticas]] que se sitúan unhas enriba das outras.<ref name="Yakovchuk2006">{{cita publicación periódica| autor = Yakovchuk P, Protozanova E, Frank-Kamenetskii MD | título = Base-stacking and base-pairing contributions into thermal stability of the DNA double helix | revista = Nucleic Acids Res. | volume = 34 | número = 2 | páxinas = 564–74 | ano = 2006 | pmid = 16449200 | pmc = 1360284 | doi = 10.1093/nar/gkj454 }}</ref> Cando se unen moitos nucleótidos, como ocorre no ADN, o polímero que se forma denomínase [[polinucleótido]].<ref name=IUPAC>[http://www.chem.qmul.ac.uk/iupac/misc/naabb.html Abbreviations and Symbols for Nucleic Acids, Polynucleotides and their Constituents] IUPAC-IUB Commission on Biochemical Nomenclature (CBN), consultado o 3 de xaneiro de 2006</ref> === Compoñentes === '''Estrutura de soporte (esqueleto ou columna pentosa-fosfato)''': A estrutura de soporte dunha febra de ADN está formada por unidades alternas de grupos [[fosfato]] e [[carbohidrato|azucre]].<ref name=Ghosh>{{Cita publicación periódica|autor=Ghosh A, Bansal M |título=A glossary of DNA structures from A to Z |revista=Acta Crystallogr D Biol Crystallogr |volume=59 |número=Pt 4 |páxinas=620–6 |ano=2003 |pmid=12657780}}</ref> O azucre no ADN é a [[pentosa]] [[desoxirribosa]].<ref>{{Cita web|apelidos=Clark|nome=Jim|url=http://www.chemguide.co.uk/organicprops/aminoacids/dna1.html|título=DNA - structure|páxina-web=chemguide|data=2009}}</ref> * '''[[Ácido fosfórico]]''': [[Ficheiro:Phosphodiester Bond Diagram gl.svg|miniatura|250px|[[Enlace fosfodiéster|Enlaces fosfodiéster]] nun fragmento dunha das cadeas do ADN. O grupo [[fosfato]] (dentro do círculo) une o [[carbono]] 5' do [[carbohidrato|azucre]] dun [[nucleótido]] co [[carbono]] 3' do seguinte, e ten un dos átomos de O ionizado a pH celular.]] :A súa [[fórmula química]] é H₃PO₄. Cada [[desoxirribonucleótido]] (dN) contén un grupo fosfato (monofosfato: dNMP). Dos desoxirribonucleótidos derivan os [[nucleósido|desoxirribonucleósidos]] (''sic'')<ref>NOTA: A pesar do uso tradicional en textos reputados de bioloxía (Ver: {{cita libro|apelido1=Lehninger|nome1=Albert L.|título=Biochemistry: the molecular basis of cell structure and function|url=https://archive.org/details/biochemistrymole00lehn_0|data=1975|editor=Worth Publishers Inc.|localización=New York|doi=10.1002/jobm.19770170116}}) (Ver: {{cita libro| apelido1=Stryer| nome=Lubert| título=Biochemistry| url=https://archive.org/details/biochemistry3rdedi00stry| data=1988| editor=W. H. Freeman| localización=New York|isbn=9780716719205|edición=3rd}}) de denominar nucleótidos aos que teñen un, dous ou tres fosfatos, para a IUPAC, só son nucleótidos os que teñen un fosfato, e os outros son [[nucleósido]]s di e [[nucleósido trifosfato|trifosfato]]. (Ver: {{cita web|título=Nucleotides|url=http://goldbook.iupac.org/N04255.html|páxina-web=IUPAC Gold Book|editor=International Union of Pure and Applied Chemistry|dataacceso=14-10-2015|doi=10.1351/goldbook.N04255}}).</ref> con dous ou tres fosfatos (dNDP e dNTP). Non obstante, como monómeros constituíntes dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]] só aparecen en forma de monofosfato (dNMP), aínda que chegan á zona onde se está producindo a [[replicación do ADN]] en forma de dNTP, momento en que, durante a súa incorporación ao ADN, perden dous fosfatos en forma dun [[pirofosfato]].<ref name=BMDLA-Alberts>{{Cita libro| título=Biología Molecular de la Célula |autor=Bruce Alberts et al. |editorial=Omega |páxina=110-115 |ano=1986 | isbn= 84-282-0752-6}}</ref> Os fosfatos teñen un dos seus átomos de O ionizado a [[pH]] celular, o que fai que o ADN estea cuberto de cargas negativas e sexa moi [[hidrófilo]]. Estas cargas negativas únense ás cargas positivas das proteínas [[histona]]s, o que facilita o empaquetamento do ADN coas histonas para formar a [[cromatina]].<ref> {{Cita publicación periódica |título=EM measurements define the dimensions of the "30-mm" chromatin fiber: evidence for a compact, interdigitated structure |author=Robinson DJ, Fairall L, Huynh VA, Rhodes D. |journal=[[PNAS]] |year=2006 |volume=103 |issue=17 |pages=6506–11 |pmid=16617109 |doi=10.1073/pnas.0601212103 |pmc=1436021}} </ref> * '''[[Desoxirribosa]]''': :A desoxirribosa ou, máis exactamente, 2-desoxirribosa, é un [[monosacárido]] de 5 [[átomo]]s de [[carbono]] (unha [[pentosa]] derivada da [[ribosa]]), que forma parte da estrutura dos nucleótidos do ADN. A súa fórmula é C₅H₁₀O₄. Unha das principais diferenzas entre o ADN e o [[ARN]] é o [[carbohidrato|azucre]] que levan, que no ADN é a 2-[[desoxirribosa]] (sen OH no carbono 2) e no [[ARN]] é a [[ribosa]] (igual, pero cun OH no carbono 2).<ref name=berg /> :As moléculas de azucre únense entre si por medio dos seus grupos [[fosfato]], que forman [[enlace fosfodiéster|enlaces fosfodiéster]] entre os átomos de carbono terceiro (3′, «tres prima») e quinto (5′, «cinco prima») de dous aneis adxacentes de azucre.<ref>{{cita web|url=https://teaching.ncl.ac.uk/bms/wiki/index.php/Phosphodiester_bond|título=Phosphdiester bond|páxina-web=School of BioMedical Sciences Wiki}}</ref> Nunha [[dobre hélice]], a dirección dos [[nucleótido]]s nunha cadea (3' → 5') é oposta á [[direccionalidade (bioloxía molecular)|dirección]] na outra cadea (5' → 3'). Esta organización das cadeas de ADN denomínase ''[[antiparalelismo (bioquímica)|antiparalela]]'', e significa que son cadeas paralelas, pero con direccións opostas. Do mesmo xeito, os extremos asimétricos das cadeas de ADN denomínanse [[extremo 5']] e [[extremo 3']], respectivamente.<ref>{{cita libro|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26821/|título=Molecular Biology of the Cell.|edición=4th |autor=Bruce Alberts et al.}}.</ref> * '''[[Base nitroxenada|Bases nitroxenadas]]''': :As catro bases nitroxenadas maioritarias que se encontran no ADN son a [[adenina]] (A), a [[citosina]] (C), a [[guanina]] (G) e a [[timina]] (T).<ref>Berg J., Tymoczko J. and Stryer L. (2002) Biochemistry. W. H. Freeman and Company ISBN 0-7167-4955-6</ref> Cada unha destas catro bases está unida ao armazón de azucre-fosfato a través do azucre para formar o nucleótido completo (base-azucre-fosfato). As bases son [[composto heterocíclico|compostos heterocíclicos]] e [[composto aromático|aromáticos]] con dous ou máis [[átomo]]s de [[nitróxeno]], e, dentro das bases maioritarias, clasifícanse en dous grupos: as bases púricas ou [[purina]]s (adenina e guanina), coa estrutura da purina e formadas por dous aneis, e as bases pirimidínicas ou [[pirimidina]]s (citosina e timina), coa estrutura da pirimidina e cun só anel.<ref name=berg /> Nos ácidos nucleicos existe unha quinta base pirimidínica, denominada [[uracilo]] (U), que normalmente ocupa o lugar da timina no [[ARN]] e difire desta en que carece dun [[grupo metilo]] no seu anel. O uracilo non se encontra habitualmente no ADN, só aparece raramente como un produto residual da degradación da citosina por procesos de [[desaminación]], ou tamén en certos virus [[bacteriófago]]s como os bacteriófagos PBS1 e PBS2 de ''[[Bacillus subtilis]]'', o fago piR1-37 de ''[[Yersinia]]'' e o S6 de ''[[Staphylococcus]]'' nos que a timina foi substituída por uracilo.<ref name=Kiljunen2005>{{cita publicación periódica | autor = Kiljunen S, Hakala K, Pinta E, Huttunen S, Pluta P, Gador A, Lönnberg H, Skurnik M | título = Yersiniophage phiR1-37 is a tailed bacteriophage having a 270 kb DNA genome with thymidine replaced by deoxyuridine | revista = Microbiology | volume = 151 | número = 12 | páxinas = 4093–4102 | ano = 2005 | pmid = 16339954 | doi = 10.1099/mic.0.28265-0 }}</ref><ref name=Uchiyama2014>{{Cita publicación periódica|autor=Uchiyama J, Takemura-Uchiyama I, Sakaguchi Y, Gamoh K, Kato SI, Daibata M, Ujihara T, Misawa N, Matsuzaki S|ano=2014|título= Intragenus generalized transduction in ''Staphylococcus'' spp. by a novel giant phage.|revista= ISME J. |data=2014 Mar 6 |doi=10.1038/ismej.2014.29 }}</ref> [[Ficheiro:Timina.png|miniatura|150px|Timina: 2, 4-dioxo, 5-metilpirimidina.]] :* [[Timina]]: ::Represéntase pola letra '''T'''. É unha pirimidina cun grupo oxo (=O) nas posicións 2 e 4, e un grupo metil (-CH₃) na posición 5.<ref name=Macarulla/> Forma o [[nucleótido]] [[monofosfato de desoxitimidina|desoxitimidina monofosfato]] (dTMP). No ADN, a timina sempre se aparea coa adenina da cadea complementaria por medio de dúas [[ponte de hidróxeno|pontes de hidróxeno]], '''T=A'''.<ref name=Lodish-online/> [[Ficheiro:Citosina.png|miniatura|esquerda|150px|Citosina: 2-oxo, 4-aminopirimidina.]] :* [[Citosina]]: ::Represéntase coa letra '''C'''. É unha pirimidina cun grupo amino (-NH₂) en posición 4 e un grupo oxo (=O) en posición 2.<ref name=Macarulla/> Forma o [[nucleótido]] [[monofosfato de desoxicitidina|desoxicitidina monofosfato]] (dCMP). A citosina sempre se aparea no ADN coa guanina da cadea complementaria por medio dun triplo enlace, '''C≡G'''.<ref name=Lodish-online/> [[Ficheiro:Adenina.png|miniatura|150px|Adenina: 6-aminopurina.]] :* [[Adenina]]: ::Represéntase coa letra '''A'''. É unha purina cun grupo amino (-NH₂) na posición 6.<ref name=Macarulla/> Forma o nucleótido [[monofosfato de desoxiadenosina|desoxiadenosina monofosfato]] (dAMP). No ADN sempre se aparea coa timina da cadea complementaria por medio de dúas pontes de hidróxeno, '''A=T'''.<ref name=Lodish-online/> [[Ficheiro:Guanina.png|miniatura|esquerda|150px|Guanina: 6-oxo, 2-aminopurina.]] :* [[Guanina]]: ::Represéntase coa letra '''G'''. É unha purina cun grupo oxo na posición 6 e un grupo amino na posición 2.<ref name=Macarulla/> Forma o nucleótido [[monofosfato de desoxiguanosina|desoxiguanosina monofosfato]] (dGMP). A guanina sempre se aparea no ADN coa citosina da cadea complementaria por medio de tres enlaces de hidróxeno, '''G≡C'''.<ref name=Lodish-online/> Tamén existen outras bases nitroxenadas, as chamadas '''bases nitroxenadas minoritarias''', derivadas de forma natural ou sintética dalgunha outra base maioritaria. Por exemplo a [[hipoxantina]], relativamente abundante no [[ARNt]], ou a [[cafeína]], ambas as dúas derivadas da adenina. Outras, como o [[aciclovir]], derivadas da guanina, son análogos sintéticos usados en terapia antiviral.<ref>{{Cita web|título= «Acyclovir» |páxina-web= The American Society of Health-System Pharmacists |dataacceso= 15-10-2015 |url=http://www.drugs.com/monograph/acyclovir.html}}</ref> Algunhas, como o [[5-fluorouracilo]], derivada do uracilo, son antitumorais.<ref>{{cita web |título=Fluorouracil - Definición no Free Merriam-Webster Dictionary |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/fluorouracil |dataacceso=15-10-2015}}</ref> Unha base rara que se orixina por modificación da timina e que pode considerarse un uracilo modificado é a [[base J]] (beta-D-glicopiranosiloximetiluracilo), que se encontra nalgúns microorganismos como os [[flaxelados]] ''[[Diplonema (xénero)|Diplonema]]'' e ''[[Euglena]]'', e nos [[Kinetoplastida|cinetoplástidos]].<ref name=Simpson1998>{{cita publicación periódica | autor = Simpson L | título = A base called J | revista = Proc Natl Acad Sci USA | volume = 95 | número = 5 | páxinas = 2037–2038 | ano = 1998 | pmid = 9482833 | pmc = 33841 | doi = 10.1073/pnas.95.5.2037 | url = | bibcode = 1998PNAS...95.2037S }}</ref><ref name=Borst2008>{{cita publicación periódica | autor = Borst P, Sabatini R | título = Base J: discovery, biosynthesis, and possible functions | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-microbiology_2008_62/page/235 | revista = Annual review of microbiology | volume = 62 | páxinas = 235–51 | ano = 2008 | pmid = 18729733 | doi = 10.1146/annurev.micro.62.081307.162750 }}</ref> As bases nitroxenadas teñen unha serie de características que lles confiren unhas propiedades determinadas. Unha característica importante é o seu carácter [[aromaticidade|aromático]], consecuencia da presenza no anel de [[dobre enlace|dobres enlaces]] en posición conxugada. Isto dálles a capacidade de absorber luz na zona [[ultravioleta]] do [[espectro electromagnético|espectro]] en torno aos 260 [[nm]], o cal pode aproveitarse para determinar o [[coeficiente de extinción]]<ref>{{Cita libro|título=IUPAC Gold Book. Compendium of Chemical Terminology|edición=2ª|nome-editor1=A. D.|apelidos-editor1=McNaught|nome-editor2=A.|apelidos-editor2=Wilkinson|editorial=Blackwell Scientific Publications|lugar=Oxford|ano=1997|outros=Ver "attenuation", "extinction" e "absorbance"|ISBN=0-9678550-9-8|doi=10.1351/goldbook}}</ref> do ADN e achar a concentración existente dos ácidos nucleicos, e tamén para calcular o [[contido G+C]]<ref>{{cita publicación periódica |revista=Methods in Enzymology |título=Use of Ultraviolet Absorbance-Temperature Profile for Determining the Guanine plus Cytosine Content of DNA |autor=M. Mandel and J. Marmur |ano=1968 |volume=12 |número=2 | isbn=978-0-12-181856-2 |páxinas=198–206 |doi=10.1016/0076-6879(67)12133-2}}</ref>. Outra das súas características é que presentan [[tautomería]] ou [[isomería]] de [[grupo funcional|grupos funcionais]], debido a que un átomo de [[hidróxeno]] unido a outro átomo pode migrar a unha posición veciña<ref>{{cita libro |autor=Katritzky AR, Elguero J, ''et al.'' |título=The Tautomerism of heterocycles |url=https://archive.org/details/tautomerismofhet0000unse |editorial=Academic Press |localización=New York |ano=1976 |isbn=0-1202-0651-X}}</ref><ref>{{cita web|páxina-web=IUPAC Gold Book|url=http://goldbook.iupac.org/T06253.html |título= Tautomerization}}</ref>; nas bases nitroxenadas danse dous tipos de tautomerías: tautomería [[lactama]]-[[lactima]], onde o hidróxeno migra do nitróxeno ao [[osíxeno]] do grupo oxo (orixinando a forma lactama) e viceversa (forma lactima)<ref name=Macarulla>{{Cita libro| autor=J. M. Macarulla, F. M. Goñi| título= Biomoléculas. Lecciones de Bioquímica Estructural|editorial=Reverté |páxinas=119-120, 135| isbn=84-291-7328-5}}</ref>, e tautomería [[imina]]-[[amina]] primaria, onde o hidróxeno pode estar formando o grupo amina (forma amina primaria) ou migrar ao nitróxeno adxacente (forma imina). A adenina só pode presentar tautomería amina-imina, a timina e o uracilo mostran tautomería lactama-lactima, e a guanina e citosina poden presentar ambas as dúas. Por outro lado, e aínda que se trate de moléculas [[apolar]]es, as bases nitroxenadas presentan suficiente carácter [[polaridade química|polar]] como para establecer [[pontes de hidróxeno]], xa que teñen átomos moi [[electronegativo]]s ([[nitróxeno]] e [[osíxeno]]) que presentan [[carga parcial]] negativa, e átomos de hidróxeno con carga parcial positiva, de maneira que se forman dipolos que permiten que se formen estes [[ponte de hidróxeno|enlaces febles]].<ref>{{Cita web|título=Hidrogen bond |páxina-web=IUPAC Gold book |url=http://goldbook.iupac.org/H02899.html}}</ref> Calcúlase que o [[xenoma humano]] [[haploide]] ten arredor de 3.000 millóns de [[par de bases|pares de bases]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=International Human Genome Sequencing Consortium (2004)|título=Finishing the euchromatic sequence of the human genome|revista= Nature |número=431 (7011)|páxinas= 931–45| pmid= 15496913}}</ref> Para indicar o tamaño das moléculas de ADN indícase o número de pares de bases, e como derivados hai dúas unidades de medida moi utilizadas, a quilobase (kb), que equivale a 1.000 pares de bases, e a megabase (Mb), que equivale a un millón de pares de bases.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos= Dear|nome=Paul H|data=2006|título= Megabase Pair (Mbp)|revista=eLS|editorial=John Wiley & Sons|lugar=Chichester|doi=10.1038/npg.els.0005710}}</ref> === Apareamento de bases === [[Ficheiro:Base pair GC.svg|miniatura|Un par de bases '''C≡G''' con tres [[enlace de hidróxeno|pontes de hidróxeno]].]] [[Ficheiro:Base pair AT.svg|miniatura|Un par '''A=T''' con dúas pontes de hidróxeno. As pontes de hidróxeno móstranse como liñas descontinuas.]] A [[dobre hélice]] de ADN mantense estable grazas á formación de [[ponte de hidróxeno|pontes de hidróxeno]] entre as bases asociadas a cada unha das dúas cadeas. Para a formación dun enlace de hidróxeno unha das bases debe presentar un "doante" de hidróxenos cun átomo de hidróxeno con carga parcial positiva (-NH₂ ou -NH) e a outra base debe presentar un grupo "aceptor" de hidróxenos cun átomo cargado [[electronegatividade|electronegativamente]] (C=O ou N).<ref name=Macarulla/> As pontes de hidróxeno son unións máis febles ca os típicos enlaces químicos [[covalente]]s, como os que conectan os átomos en cada febra de ADN, pero máis fortes ca interaccións hidrófobas individuais, [[forzas de van der Waals|enlaces de Van der Waals]] etc. Como as pontes de hidróxeno non son enlaces [[covalente]]s, poden romper e formarse de novo de forma relativamente sinxela. Por esta razón, as dúas febras da dobre hélice poden separarse como unha cremalleira, ben por forza mecánica ou por alta [[temperatura]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Clausen-Schaumann H, Rief M, Tolksdorf C, Gaub H |título=Mechanical stability of single DNA molecules |url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=1300792&blobtype=pdf |revista=Biophys J |volume=78 |número=4 |páxinas=1997–2007 |ano=2000 |pmid=10733978}}</ref> A dobre hélice estabilízase ademais polo efecto [[hidrofóbico]] e o amoreamento, aos que non lles inflúe a secuencia de bases do ADN.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Ponnuswamy P, Gromiha M |título=On the conformational stability of oligonucleotide duplexes and tRNA molecules |revista=J Theor Biol |volume=169 |número=4 |páxinas=419–32 |ano=1994 |pmid=7526075}}</ref> Cada tipo de base nunha cadea forma un enlace unicamente cun tipo de base na outra cadea, o que se denomina ''[[complementariedade (bioloxía molecular)|complementariedade das bases]]''.<ref name=ALberts-online>{{cita libro|título=Molecular Biology of the Cell |autor=Alberts B, Johnson A, Lewis J, et al.|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26821/ |localización=New York |ano=2002 |editorial=Garland Science}}</ref> Así, as purinas forman enlaces coas pirimidinas, de forma que A se enlaza só con T, e C só con G. A organización de dous nucleótidos apareados ao longo da dobre hélice denomínase ''apareamento de bases''. Este apareamento explica a observación xa realizada por [[Erwin Chargaff]] (1905-2002),<ref>{{Cita web |url=http://www.amphilsoc.org/library/mole/c/chargaff.htm |título=Erwin Chargaff Papers |data-acceso=29 de xuño de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20050515083436/http://www.amphilsoc.org/library/mole/c/chargaff.htm |dataarquivo=15 de maio de 2005 |urlmorta=yes }}</ref> que mostrou que a cantidade de adenina era similar á cantidade de timina, e que a de citosina era igual á de guanina no ADN. Como resultado desta complementariedade, toda a información contida na secuencia de dobre cadea da hélice de ADN está duplicada en cada cadea, o cal é fundamental durante o proceso de [[replicación do ADN]]. Esta interacción reversible e específica entre pares de bases complementarias é esencial para todas as funcións do ADN nos organismos vivos.<ref name=Alberts /> Os dous tipos de pares de bases forman un número diferente de enlaces de hidróxeno: A=T forman dúas pontes de hidróxeno, e C≡G forman tres pontes de hidróxeno (ver imaxes). O par de bases GC é por tanto máis forte que o par de bases AT. Como consecuencia, tanto a porcentaxe de pares de bases GC como a lonxitude total da dobre hélice de ADN determinan a forza da asociación entre as dúas cadeas de ADN. As dobres hélices longas de ADN con alto [[contido GC]] teñen cadeas que interaccionan máis fortemente que as dobres hélices curtas con alto contido en AT.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Chalikian T, Völker J, Plum G, Breslauer K |título=A more unified picture for the thermodynamics of nucleic acid duplex melting: a characterization by calorimetric and volumetric techniques |url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=22151&blobtype=pdf |revista=Proc Natl Acad Sci U S A |volume=96 |número=14 |páxinas=7853–8 |ano=1999 |pmid=10393911}}</ref> Por esta razón, as zonas da dobre hélice de ADN que necesitan separarse doadamente tenden a ter un alto contido en AT, como por exemplo a [[caixa TATA]] (eucariotas) ou a secuencia TATAAT da [[caixa de Pribnow]] (procariotas) dalgúns [[promotor (xenética)|promotores]] dos [[xene]]s.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=deHaseth P, Helmann J |título=Open complex formation by Escherichia coli RNA polymerase: the mechanism of polymerase-induced strand separation of double helical DNA |revista=Mol Microbiol |volume=16 |número=5 |páxinas=817–24 |ano=1995 |pmid=7476180}}</ref> No laboratorio, a forza desta interacción pode medirse buscando a temperatura requirida para romper as pontes de hidróxeno, chamada [[temperatura de fusión do ADN]] (tamén denominada valor ''T_m'', do inglés ''melting temperature''). Cando todos os [[par de bases|pares de bases]] nunha dobre hélice se desligan, as cadeas sepáranse en solución en dúas cadeas completamente independentes. Estas moléculas de ADN de cadea simple non teñen unha única forma común, senón que algunhas conformacións son máis estables ca outras.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Isaksson J, Acharya S, Barman J, Cheruku P, Chattopadhyaya J |título=Single-stranded adenine-rich DNA and RNA retain structural characteristics of their respective double-stranded conformations and show directional differences in stacking pattern |revista=Biochemistry |volume=43 |número=51 |páxinas=15996–6010 |ano=2004 |pmid=15609994}}</ref> ==== Outros tipos de pares de bases ==== [[Ficheiro:Par bases watson-crick.png|miniatura|250px|Par de bases A=T de tipo de Watson e Crick. En azul o doante de hidróxenos e en vermello o aceptor.]] [[Ficheiro:Par bases watson crick reverse gl.png|miniatura|250px|Par de bases A=T de tipo de Watson e Crick inverso. En azul o doante de hidróxenos e en vermello o aceptor. Nótese que a pirimidina sufriu un xiro de 180º sobre o eixe do carbono 6.]] [[Ficheiro:Hoogsteen Watson Crick pairing-en.svg|miniatura|250px|Estruturas químicas de pares de bases de Watson e Crick e de Hoogsteen A•T e G•C+. A xeometría de Hoogsteen pode conseguirse pola rotación da [[purina]] arredor do [[enlace glicosídico]] (χ) e o volteo da base (θ), que afecta simultaneamente a C8 e C1′ (amarelo).<ref name="Nikolova"/>]] Existen diferentes tipos de [[par de bases|pares de bases]] que se poden formar por establecemento de pontes de hidróxeno. Os que se observan normalmente na dobre hélice de ADN son os chamados pares de bases de Watson e Crick, pero tamén existen outros posibles pares de bases, como os denominados de Hoogsteen<ref name="Nikolova">{{cita publicación periódica |título=Transient Hoogsteen base pairs in canonical duplex DNA|autor=Evgenia N. Nikolova, Eunae Kim, Abigail A. Wise, Patrick J. O’Brien, Ioan Andricioaei, Hashim M. Al-Hashimi|revista=Nature|ano=2011|volume=470|número=|páxinas=498–502|doi=10.1038/nature09775}}</ref> e cambaleantes, que poden aparecer en circunstancias particulares. Ademais, para cada tipo existe á súa vez o mesmo par inverso, é dicir, o que se dá se se xira a base pirimidínica 180º sobre o seu eixe.<ref name="X">{{Cita publicación periódica |author=Pinotsis N, Wilmanns M |title=Protein assemblies with palindromic structure motifs |journal=Cell. Mol. Life Sci. |volume=65 |issue=19 |pages=2953–6 |date=October 2008 |pmid=18791850 |doi=10.1007/s00018-008-8265-1}}</ref> * [[Par de bases de Watson e Crick]] (pares de bases canónicos da dobre hélice): os grupos da base púrica que interveñen no enlace de hidróxeno son os que corresponden ás posicións 1 e 6 (N aceptor e -NH₂ doante se a [[purina]] é unha A) e os grupos da [[pirimidina|base pirimidínica]], os que se encontran nas posicións 3 e 4 (-NH doante e C=O aceptor se a pirimidina é unha T). No par de bases de Watson e Crick inverso participarían os grupos das posicións 2 e 3 da base pirimidínica.<ref>{{Cita web|url=http://x3dna.org/highlights/reverse-watson-crick-base-pairs |páxina-web=·DNA Homepage |título=Reverse Watson-Crick base pairs | dataacceso=17-10-2015}}</ref> * [[Par de bases de Hoogsteen]] (descubertos por [[Karst Hoogsteen]]<ref>{{cita publicación periódica |título=The crystal and molecular structure of a hydrogen-bonded complex between 1-methylthymine and 9-methyladenine|autor=Hoogsteen K|revista=Acta Crystallographica|ano=1963|volume=16|número=|páxinas=907–916|doi=10.1107/S0365110X63002437}}</ref>): neste caso cambian os grupos da [[purina|base púrica]], que ofrece unha cara diferente (posicións 6 e 7), que forma enlaces cos grupos das pirimidinas das posicións 3 e 4 (como nos de Watson e Crick).<ref>{{Cita web|título=Hoogsteen base pairing in DNA| url=https://www3.nd.edu/~aseriann/hoogsteen.html |páxina-web=Principles of Biochemistry}}</ref> Tamén pode haber Hoogsteen inversos. Con este tipo de enlace poden unirse A=U (Hoogsteen e Hoogsteen inverso) e A=C (Hoogsteen inverso).<ref>{{Cita web| páxina-web=3DNA Homepage |url=http://x3dna.org/highlights/hoogsteen-and-reverse-hoogsteen-base-pairs |título= Hoogsteen and reverse Hoogsteen base pairs}}</ref> * Par de bases cambaleante (''wobble''): este tipo de enlace permite que se unan guanina e citosina cun dobre enlace (G=T). A base púrica (G) forma enlace cos grupos das posicións 1 e 6 (como nos de Watson e Crick) e a pirimidina (T) cos grupos das posicións 2 e 3. Este tipo de enlace non funcionaría con A=C, xa que quedarían enfrontados os dous aceptores e os dous doantes, e só se podería dar no caso inverso. Encontramos pares de bases de tipo cambaleante no ARN, durante o apareamento de [[codón]] e [[anticodón]]. Con este tipo de enlace poden unirse G=U (cambaleante e cambaleante inverso) e A=C (cambaleante inverso).<ref>{{cita publicación periódica |autor=Varani G, McClain W |título=The G&nbsp;×&nbsp;U wobble base pair. A fundamental building-block of RNA structure crucial to RNA function in diverse biological systems |revista=EMBO Rep |volume=1 |número=1 |páxinas=18–23 |ano=2000 |url=http://www.nature.com/cgi-taf/DynaPage.taf?file=/embor/journal/v1/n1/full/embor635.html |pmid=11256617 |doi=10.1093/embo-reports/kvd001 |pmc=1083677}}</ref> En total, na súa forma [[tautómero|tautomérica]] maioritaria, existen 28 posibles pares de bases nitroxenadas: 10 posibles pares de bases purina-pirimidina (2 pares de Watson e Crick e 2 pares de Watson e Crick inverso, 1 par de Hoogsteen e 2 pares de Hoogsteen inverso, 1 par cambaleante e 2 pares cambaleantes inversos), 7 pares homo purina-purina (A=A, G=G), 4 pares A=G e 7 pares pirimidina-pirimidina. Isto sen contar cos pares de bases que poden formarse se tamén temos en conta as outras formas tautoméricas minoritarias das bases nitroxenadas; estes, ademais, poden ser responsables de [[mutación|mutacións puntuais por substitución]] de tipo [[transición (xenética)|transición]].<ref>{{Cita publicación periódica |author=Ebersberger I, Metzler D, Schwarz C, Pääbo S |title=Genomewide comparison of DNA sequences between humans and chimpanzees |journal=Am. J. Hum. Genet. |volume=70 |issue=6 |pages=1490–7 |date=June 2002 |pmid=11992255 |pmc=379137 |doi=10.1086/340787 |url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0002-9297(07)60701-0}}</ref> === Estrutura === O ADN é unha [[molécula]] bicatenaria, é dicir, está formada por dúas cadeas dispostas de forma [[antiparalelo (bioquímica)|antiparalela]] e coas bases nitroxenadas enfrontadas. Na súa estrutura tridimensional, distínguense distintos niveis:<ref name="Hib">Hib, J. & De Robertis, E. D. P. 1998. ''Fundamentos de biología celular y molecular.'' El Ateneo, 3ª edición, 416 páxinas. ISBN 950-02-0372-3. ISBN 978-950-02-0372-2</ref><ref name="De Robertis">De Robertis, E.D.P. 1998. Biología celular y molecular. El Ateneo, 617 páxinas. ISBN 950-02-0364-2. ISBN 978-950-02-0364-7</ref> # '''Estrutura primaria''': #* É a secuencia de [[#Compoñentes|nucleótido]]s encadeados. É nestas cadeas onde se encontra a información xenética, e dado que o esqueleto pentosa-fosfato é o mesmo en todos, a diferenza da información radica na distinta [[secuencia de bases]] nitroxenadas. Esta secuencia presenta un [[código xenético|código]], que determina unha información ou outra, segundo a orde das bases.<ref name=Lodish-online>{{Cita libro |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21514/ |título=Molecular Cell Biology (online)|edición=4th |autor=Harvey Lodish, Arnold Berk, S Lawrence Zipursky, Paul Matsudaira, David Baltimore, and James Darnell |localización=New York|editorial= W. H. Freeman |ano=2000 |isbn= 0-7167-3136-3 }}</ref> # '''Estrutura secundaria''': #* É unha [[#Estruturas en dobre hélice|estrutura en dobre hélice]]. Permite explicar o almacenamento da información xenética e o mecanismo de duplicación do ADN. Foi postulada por Watson e Crick, baseándose na difracción de raios X que realizaran Franklin e Wilkins, e na equivalencia de bases de Chargaff, segundo a cal a suma de adeninas máis guaninas é igual á suma de timinas máis citosinas. #* É unha cadea dobre, [[dextroxira]] (xira á dereita) ou [[levoxira]] (xira á esquerda), segundo o tipo de ADN. Ambas as cadeas son complementarias, pois a adenina e a guanina dunha cadea se unen, respectivamente, á timina e á citosina da outra. Ambas as cadeas son antiparalelas, pois o extremo 3´ dunha se enfronta ao extremo 5´ da homóloga.<ref name=Lodish-online/> #* Existen tres modelos de ADN. O ADN de tipo B é o máis abundante e é o que ten a estrutura descrita por Watson e Crick. # '''Estrutura terciaria''': #* É a forma en que se empaqueta o ADN no reducido espazo celular para formar os [[cromosoma]]s. Varía segundo se trate de organismos [[procariota]]s ou [[Célula eucariótica|eucariotas]]: ## En [[procariota]]s o ADN enrólase como unha [[ADN superenrolado|súper-hélice]], xeralmente en forma circular e asociada a unha pequena cantidade de proteínas. O mesmo ocorre en [[orgánulo]]s celulares como as [[mitocondria]]s e nos [[cloroplasto]]s. ## En [[célula eucariota|eucariotas]], dado que a cantidade de ADN de cada [[cromosoma]] é moi grande, o empaquetamento ten que ser máis complexo e compacto; para iso cómpre a presenza de proteínas, como as [[histona]]s e [[#Interaccións non-específicas|outras proteínas]] de natureza non histónica (nos [[espermatozoide]]s estas proteínas son as [[protamina]]s), que forman as fibras [[cromatina|cromatínicas]] de 10 [[nanómetro|nm]] de grosor, e a dobre hélice pode adoptar as formas A, B e Z.<ref name="Hib" /> ==== Tipos de estruturas en dobre hélice ==== [[Ficheiro:A-DNA, B-DNA and Z-DNA.png|miniatura|De esquerda a dereita, as estruturas de ADN A, B e Z.]] O ADN existe en moitas conformacións.<ref name=Ghosh /> Porén, en organismos vivos só se observaron as conformacións [[ADN A]], [[ADN B]] e [[ADN Z]].<ref name="ABZ">{{Cita publicación periódica| autor=Dickerson RE, Drew HR, Conner BN, Wing RM, Fratini AV, Kopka ML |ano= 1982 |título=The anatomy of A-, B-, and Z-DNA |revista= Science |número= 216 (4545)| páxinas= 475–85 @ doi =10.1126/science.7071593 |pmid= 7071593}} </ref> A conformación que adopta o ADN depende da súa secuencia, a cantidade e dirección de [[#Superenrolamento|superenrolamento]] que presenta, a presenza de [[#Modificacións químicas|modificacións químicas]] nas bases e as condicións da solución, tales como a concentración de [[ión]]s de [[metal (material)|metais]] e [[poliamina]]s.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Basu H, Feuerstein B, Zarling D, Shafer R, Marton L |título=Recognition of Z-RNA and Z-DNA determinants by polyamines in solution: experimental and theoretical studies | revista=J Biomol Struct Dyn |volume=6 |número=2 | páxinas=299–309 |ano=1988 |pmid=2482766}}</ref> Das tres conformacións, a forma "B" é a máis común nas condicións existentes nas células.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Leslie AG, Arnott S, Chandrasekaran R, Ratliff RL |título=Polymorphism of DNA double helices |revista=J. Mol. Biol. |volume=143 |número=1 |páxinas=49–72 |ano=1980 |pmid=7441761}}</ref> As dúas dobres hélices alternativas do ADN difiren na súa xeometría e dimensións.<ref name="ABZ"/> A forma "A" é unha espiral que xira cara á dereita, máis ampla ca a "B", cun suco menor superficial e máis amplo, e un suco maior máis estreito e profundo. A forma "A" aparece en condicións non fisiolóxicas en formas deshidratadas de ADN, mentres que na célula pode orixinarse en casos de apareamentos híbridos ADN-ARN, ademais de en complexos encima-ADN.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Wahl M, Sundaralingam M |título=Crystal structures of A-DNA duplexes |url=https://archive.org/details/sim_biopolymers_1997_44_1/page/45 | revista=Biopolymers |volume=44 |número=1 | páxinas=45–63 |ano=1997 |pmid=9097733}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|autor=Lu XJ, Shakked Z, Olson WK |título=A-form conformational motifs in ligand-bound DNA structures |revista=J. Mol. Biol. |volume=300 |número=4 |páxinas=819-40 |ano=2000 |pmid=10891271}}</ref> Os segmentos de ADN nos que as bases foron modificadas por [[metilación]] poden sufrir cambios conformacionais maiores e adoptaren a forma "Z". Neste caso, as cadeas xiran arredor do eixe da hélice nunha espiral que xira cara á esquerda, o oposto á forma "B" máis frecuente.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Rothenburg S, Koch-Nolte F, Haag F |título=DNA methylation and Z-DNA formation as mediators of quantitative differences in the expression of alleles | revista=Immunol Rev |volume=184 |número=| páxinas=286–98 |ano=|pmid=12086319}}</ref> Estas estruturas pouco frecuentes poden ser recoñecidas por proteínas específicas que se unen a ADN Z e posiblemente estean implicadas na regulación da [[transcrición (xenética)|transcrición]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Oh D, Kim Y, Rich A |título=Z-DNA-binding proteins can act as potent effectors of gene expression in vivo |url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=12486233 |revista=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=99 |número=26 |páxinas=16666-71 |ano=2002 |pmid=12486233}}</ref> ==== Estruturas en cuádruplex ==== [[Ficheiro:Parallel telomere quadruple.png|miniatura|esquerda|300px|Estrutura dun ADN en cuádruplex formada por repeticións nos [[telómero]]s. A conformación da estrutura de soporte do ADN difire significativamente da típica estrutura en hélice.<ref>Created from [http://ndbserver.rutgers.edu/atlas/xray/structures/U/ud0017/ud0017.html NDB UD0017] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130607063640/http://ndbserver.rutgers.edu/atlas/xray/structures/U/ud0017/ud0017.html |date=07 de xuño de 2013 }}</ref>]] Nos extremos dos cromosomas lineais existen rexións especializadas de ADN denominadas [[telómero]]s. A función principal destas rexións é permitirlle á célula replicar os extremos cromosómicos utilizando o encima [[telomerase]], xa que os encimas que replican o resto do ADN non poden copiar os extremos 3' dos cromosomas.<ref name=Greider>{{Cita publicación periódica|autor=Greider C, Blackburn E |título=Identification of a specific telomere terminal transferase activity in Tetrahymena extracts | revista=Cell |volume=43 |número=2 Pt 1 | páxinas=405–13 |ano=1985 |pmid=3907856}}</ref> Estas terminacións cromosómicas especializadas tamén protexen os extremos do ADN, e evitan que os sistemas de [[reparación do ADN]] da célula os procesen como ADN danado que debe ser corrixido.<ref name=Nugent>{{Cita publicación periódica|autor=Nugent C, Lundblad V |título=The telomerase reverse transcriptase: components and regulation | url=http://www.genesdev.org/cgi/content/full/12/8/1073 | revista=Genes Dev |volume=12 |número=8 | páxinas=1073–85 |ano=1998 |pmid=9553037}}</ref> Nas células humanas os telómeros son longas zonas de ADN dunha soa cadea que conteñen varios milleiros de repeticións dunha única secuencia TTAGGG.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Wright W, Tesmer V, Huffman K, Levene S, Shay J |título=Normal human chromosomes have long G-rich telomeric overhangs at one end | url=http://www.genesdev.org/cgi/content/full/11/21/2801 | revista=Genes Dev |volume=11 |número=21 | páxinas=2801–9 |ano=1997 |pmid=9353250}}</ref> Estas secuencias ricas en guanina poden estabilizar os extremos cromosómicos por medio da formación de estruturas constituídas por conxuntos amoreados de unidades de catro bases, en lugar dos pares de bases encontrados normalmente noutras estruturas de ADN. Neste caso, catro bases guanina forman unidades con superficie plana que se sitúan unha sobre outra, formando unha estrutura cuádrupla-G estable.<ref name=Burge>{{Cita publicación periódica|autor=Burge S, Parkinson G, Hazel P, Todd A, Neidle S |título=Quadruplex DNA: sequence, topology and structure | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=17012276 | revista=Nucleic Acids Res |volume=34 |número=19 | páxinas=5402–15 |ano=2006 |pmid=17012276}}</ref> Estas estruturas estabilízanse formando [[ponte de hidróxeno|pontes de hidróxeno]] entre os extremos das bases e pola [[quelato|quelación]] dun metal iónico no centro de cada unidade de catro bases. Tamén se poden formar outras estruturas, co conxunto central de catro bases procedente quer dunha febra sinxela (monocatenaria) pregada arredor das bases, quer de varias febras paralelas diferentes, de forma que cada unha contribúe cunha base á estrutura central.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Parkinson G, Lee M, Neidle S |título=Crystal structure of parallel quadruplexes from human telomeric DNA | revista=Nature |volume=417 |número=6891 | páxinas=876–80 |ano=2002 |pmid=12050675}}</ref> Ademais destas estruturas amoreadas, os [[telómero]]s tamén forman longas estruturas en lazo, denominadas lazos teloméricos ou lazos T (''T-loops'' en inglés). Neste caso, as febras simples (monocatenarias) de ADN enrólanse sobre si mesmas formando un amplo círculo estabilizado por proteínas que se unen aos telómeros.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Griffith J, Comeau L, Rosenfield S, Stansel R, Bianchi A, Moss H, de Lange T |título=Mammalian telomeres end in a large duplex loop | revista=Cell |volume=97 |número=4 | páxinas=503–14 |ano=1999 |pmid=10338214}}</ref> No extremo do lazo T, o ADN telomérico de febra sinxela suxéitase a unha rexión de ADN de dobre cadea porque a febra de ADN telomérico altera a [[dobre hélice]] e emparéllase a unha das dúas febras. Esta estrutura de tripla febra denomínase ''lazo de desprazamento'' ou ''lazo D'' (''D-loop'').<ref name=Burge /> === Sucos maior e menor === [[Ficheiro:DNA_orbit_animated.gif|frame|dereita|Animación da estrutura dunha sección de ADN. As bases están dispostas horizontalmente entre as dúas cadeas en espiral. [[:Ficheiro:DNA orbit animated.gif|Versión ampliada]]<ref>Created from [https://www.rcsb.org/structure/1D65 PDB 1D65]</ref>]] [[Ficheiro:Levo dextro.png|esquerda|miniatura|Dobre hélice: a) Dextroxira, b) Levoxira.]] A [[dobre hélice]] é unha espiral dextroxira, é dicir, ambas as cadeas de [[nucleótido]]s xiran á dereita. Isto pode verificarse se nos fixamos, indo de abaixo a arriba, na dirección que seguen os segmentos das cadeas que quedan en primeiro plano. Se as dúas febras xiran á dereita dise que a dobre hélice é dextroxira, e se xiran á esquerda, levoxira. Aínda que a forma levoxira pode aparecer en hélices alternativas debido a cambios conformacionais no ADN, a conformación máis común que adopta a dobre hélice do ADN é dextroxira, xirando cada par de bases respecto ao anterior uns 36º.<ref name="WatsonC6">{{cita libro| autor = Watson, J. D.| autor2= Baker, T. A.| autor3= Bell, S. P.| autor4= Gann, A.| autor5= Levine, M.| autor6= Losick, R | título = 6. Las estructuras del DNA y el RNA| obra = Biología Molecular del Gen|edición=5ª Ed.) | ano = 2006 | lugar = Madrid|editorial= Médica Panamericana | isbn = 84-7903-505-6}}</ref> Cando as dúas cadeas de ADN se enrolan unha sobre a outra (sexa á dereita ou á esquerda), fórmanse ocos ou sucos entre unha febra e a outra, deixando expostos os laterais das [[bases nitroxenadas]] do interior (ver a animación). Na conformación máis común que adopta o ADN aparecen, como consecuencia dos ángulos formados entre os [[desoxirribosa|azucres]] de ambas as cadeas de cada par de bases nitroxenadas, dous tipos de sucos arredor da superficie da dobre hélice: un deles, a fenda ou suco maior, que mide 22&nbsp;[[ángstrom|Å]] (2,2 [[nm]]) de largo, e o outro, a fenda ou suco menor, que mide 12&nbsp;Å (1,2&nbsp;nm) de largo.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Wing R, Drew H, Takano T, Broka C, Tanaka S, Itakura K, Dickerson R |título=Crystal structure analysis of a complete turn of B-DNA |revista=Nature |volume=287 |número=5784 |páxinas=755–8 |ano=1980 |pmid=7432492}}</ref> Cada volta de hélice (paso de rosca), que é o tramo no que esta fixo un xiro de 360º, ou o que é o mesmo, o tramo que vai desde o principio do suco maior ao final do suco menor, medirá, por tanto, 34 Å, e en cada unha desas voltas hai uns 10,5 [[par de bases|pb]].<ref name="WatsonCrickstructure"/> [[Ficheiro:DNA-ligand-by-Abalone.png|esquerda|miniatura|Fendas ou sucos maior e menor do ADN. O suco menor é o sitio de unión do colorante [[Hoechst (colorante)|Hoechst]] 33258.]] A largura do suco maior implica que os extremos das bases son máis accesibles alí, de forma que a cantidade de grupos químicos expostos tamén é maior, o cal facilita a distinción entre os pares de bases A-T, T-A, C-G, G-C. Como consecuencia, tamén se verá facilitado o recoñecemento de secuencias de ADN por parte de diferentes [[proteína]]s sen a necesidade de abrir a dobre hélice. Así, proteínas como os [[factor de transcrición|factores de transcrición]] que poden unirse a secuencias específicas, frecuentemente contactan cos laterais das bases expostos no suco maior.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Pabo C, Sauer R |título=Protein-DNA recognition |url=https://archive.org/details/sim_annual-review-of-biochemistry_1984_53_annual/page/293 |revista=Annu Rev Biochem |volume=53 |páxinas=293–321 |ano=1984 |pmid=6236744}}</ref> Ao contrario, os grupos químicos que quedan expostos no suco menor son similares, de forma que o recoñecemento dos pares de bases é máis difícil; por iso se di que o suco maior contén máis información ca o suco menor.<ref name="WatsonC6" /> === Sentido e antisentido === Unha secuencia de ADN denomínase "''[[sentido (bioloxía molecular)|sentido]]''" se a súa secuencia é a mesma que a secuencia dun [[ARN mensaxeiro]] que se [[tradución (proteínas)|traduce]] nunha proteína (pero a [[ARN polimerase]] non fixo a transcrición do ARNm complementario a partir da febra sentido senón da [[sentido (bioloxía molecular)|antisentido]]). A secuencia da febra de ADN complementaria denomínase ''"antisentido"''. Por tanto, o ARNm ten unha secuencia complementaria da febra antisentido (da cal se transcribiu) e igual á da febra sentido. En ambas as febras de ADN da dobre hélice poden existir tanto secuencias ''sentido'', que codifican ARNm, coma ''antisentido'', que non o codifican. É dicir, as secuencias que codifican ARNm non están todas presentes nunha soa das febras, senón repartidas entre as dúas febras. Tanto en [[procariota]]s coma en [[Célula eucariota|eucariotas]] prodúcense ARNs con secuencias ''antisentido'', pero a función deses ARNs non está completamente clara.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Hüttenhofer A, Schattner P, Polacek N |título=Non-coding RNAs: hope or hype? |revista=Trends Genet |volume=21 |número=5 |páxinas=289–97 |ano=2005 |pmid=15851066}}</ref> Propúxose que os [[ARN antisentido|ARN ''antisentido'']] están implicados na [[regulación da expresión xénica]] por medio de apareamentos ARN-ARN: os ARNs antisentido aparéanse cos ARNm complementarios, bloqueando desta forma a súa tradución.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Munroe S |título=Diversity of antisense regulation in eukaryotes: multiple mechanisms, emerging patterns |revista=J Cell Biochem |volume=93 |número=4 |páxinas=664–71 |ano=2004 |pmid=15389973}}</ref> Nunhas poucas secuencias de ADN en procariotas e eucariotas (este feito é máis frecuente en [[plásmido]]s e [[virus]]), a distinción entre febras ''sentido'' e ''antisentido'' é máis difusa, debido a que presentan xenes superpostos.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Makalowska I, Lin C, Makalowski W |título=Overlapping genes in vertebrate genomes |revista=Comput Biol Chem |volume=29 |número=1 |páxinas=1–12 |ano=2005 |pmid=15680581}}</ref> Nestes casos, algunhas secuencias de ADN teñen unha función dobre, codificando unha proteína cando se le ao longo dunha febra, e outra proteína cando se le na dirección contraria ao longo da outra febra. En [[bacteria]]s, esta superposición pode estar implicada na regulación da transcrición do [[xene]],<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Johnson Z, Chisholm S |título=Properties of overlapping genes are conserved across microbial genomes |revista=Genome Res |volume=14 |número=11 |páxinas=2268–72 |ano=2004 |pmid=15520290}}</ref> mentres que en virus os xenes superpostos aumentan a cantidade de información que pode codificarse nos seus diminutos xenomas.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Lamb R, Horvath C |título=Diversity of coding strategies in influenza viruses |revista=Trends Genet |volume=7 |número=8 |páxinas=261–6 |ano=1991 |pmid=1771674}}</ref> === Superenrolamento === [[Ficheiro:Linear DNA Supercoiling.png|350 px|miniatura|Estrutura de moléculas de ADN lineais cos extremos fixos e superenroladas. Por claridade, omitiuse a estrutura en hélice do ADN.]] O ADN pode retorcerse como unha corda nun proceso que se denomina [[ADN superenrolado|superenrolamento do ADN]]. Cando o ADN está nun estado "relaxado", unha cadea normalmente xira arredor do eixe da dobre hélice unha vez cada 10,4 pares de bases, pero se o ADN está retorto as febras poden estar unidas máis estreitamente ou máis relaxadamente.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Benham C, Mielke S |título=DNA mechanics |revista= Annu Rev Biomed Eng |volume=7 |páxinas=21–53 |ano=2005 |pmid=16004565}}</ref> Se o ADN está retorto na dirección da hélice, dise que o superenrolamento é positivo, e as bases mantéñense xuntas de forma máis estreita. Se o ADN se retorce na dirección oposta, o superenrolamento chámase negativo, e as bases afástanse. Na natureza, a maior parte do ADN ten un lixeiro superenrolamento negativo que é producido por [[encima]]s denominados [[topoisomerase]]s.<ref name=Champoux>{{Cita publicación periódica|autor=Champoux J |título=DNA topoisomerases: structure, function, and mechanism |url=https://archive.org/details/sim_annual-review-of-biochemistry_2001_70/page/369 |revista=Annu Rev Biochem |volume=70 |páxinas=369–413 |ano=2001 |pmid=11395412}}</ref> Estes encimas tamén son necesarios para liberar as forzas de torsión introducidas nas febras de ADN durante procesos como a transcrición e a [[replicación]].<ref name=Wang>{{Cita publicación periódica|autor=Wang J |título=Cellular roles of DNA topoisomerases: a molecular perspective |revista=Nat Rev Mol Cell Biol |volume=3 |número=6 |páxinas=430–40 |ano=2002 |pmid=12042765}}</ref> == Modificacións químicas == [[Ficheiro:5-Methylcytosine.svg|miniatura|120px|dereita|A [[5-metilcitosina]]]] === Modificacións de bases === {{Artigo principal|Metilación do ADN|Cromatina}} A expresión dos [[xene]]s está influenciada pola forma na que o ADN está empaquetado en cromosomas, nunha estrutura denominada [[cromatina]]. As modificacións de bases poden estar implicadas no empaquetamento do ADN: as rexións que presentan unha [[expresión xénica]] baixa ou nula normalmente conteñen niveis altos de [[metilación do ADN|metilación]] das bases [[citosina]]. Por exemplo, a metilación de citosina produce [[5-metilcitosina]], que é importante para a [[inactivación do cromosoma X]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Klose R, Bird A |título=Genomic DNA methylation: the mark and its mediators | revista=Trends Biochem Sci |volume=31 |número=2 | páxinas=89–97 |ano=2006 |pmid=16403636 |doi=10.1016/j.tibs.2005.12.008}}</ref> O nivel medio de metilación varía entre organismos: o verme ''[[Caenorhabditis elegans]]'' non presenta metilación de citosina, mentres que os [[vertebrados]] presentan un nivel alto, de modo que ata o 1% do seu ADN contén 5-metilcitosina.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Bird A |título=DNA methylation patterns and epigenetic memory | revista=Genes Dev |volume=16 |número=1 | páxinas=6–21 |ano=2002 |pmid=11782440 |doi=10.1101/gad.947102}}</ref> Malia a importancia da 5-metilcitosina, esta pode [[desaminación|desaminarse]] para xerar unha base [[timina]]. As citosinas metiladas son, por tanto, particularmente sensibles ás [[mutación]]s.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Walsh C, Xu G |título=Cytosine methylation and DNA repair | revista=Curr Top Microbiol Immunol |volume=301 |número=| páxinas=283–315 |ano=2006|pmid=16570853 |doi=10.1007/3-540-31390-7_11}}</ref> Outras modificacións de bases inclúen a [[metilación]] de [[adenina]] en [[bacteria]]s, e a [[glicosilación]] que orixina a "[[base J]]" en [[cinetoplástidos]] (que pode considerarse un [[uracilo]] glicosilado).<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Ratel D, Ravanat J, Berger F, Wion D |título=N6-methyladenine: the other methylated base of DNA | revista=Bioessays |volume=28 |número=3 | páxinas=309–15 |ano=2006 |pmid=16479578 | doi = 10.1002/bies.20342}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|autor=Gommers-Ampt J, Van Leeuwen F, de Beer A, Vliegenthart J, Dizdaroglu M, Kowalak J, Crain P, Borst P |título=beta-D-glucosyl-hydroxymethyluracil: a novel modified base present in the DNA of the parasitic protozoan T. brucei | revista=Cell |volume=75 |número=6 | páxinas=1129–36 |ano=1993 |pmid=8261512 |doi=10.1016/0092-8674(93)90322-H}}</ref> === Danos no ADN === {{Artigo principal|Mutación}} [[Ficheiro:Benzopyrene DNA adduct 1JDG.png|miniatura|[[Benzopireno]], o maior [[mutáxeno]] do [[tabaco]], unido ao ADN.<ref>Creado a partir de: [http://www.rcsb.org/pdb/cgi/explore.cgi?pdbId=1JDG PDB 1JDG] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080922150848/http://www.rcsb.org/pdb/cgi/explore.cgi?pdbId=1JDG |date=22 de setembro de 2008 }}</ref>]] O ADN pode quedar danado pola acción de moitos tipos de mutáxenos que cambian a secuencia do ADN, como poden ser: [[axente alquilante|axentes alquilantes]], e [[radiación electromagnética]] de alta enerxía, como luz [[ultravioleta]] (UV) e [[raios X]]. O tipo de dano producido no ADN depende do tipo de mutáxeno. Por exemplo, a luz UV pode danar o ADN producindo [[dímero de timina|dímeros de timina]], que se forman por ligamento cruzado entre bases [[pirimidina|pirimidínicas]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Douki T, Reynaud-Angelin A, Cadet J, Sage E |título=Bipyrimidine photoproducts rather than oxidative lesions are the main type of DNA damage involved in the genotoxic effect of solar UVA radiation | revista=Biochemistry |volume=42 |número=30 | páxinas=9221–6 |ano=2003 |pmid=12885257 | doi = 10.1021/bi034593c}},</ref> Por outro lado, oxidantes tales como [[radical libre|radicais libres]] ou o [[peróxido de hidróxeno]] producen múltiples danos, incluíndo modificacións de bases, sobre todo guanina, e roturas da dobre cadea.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Cadet J, Delatour T, Douki T, Gasparutto D, Pouget J, Ravanat J, Sauvaigo S |título=Hydroxyl radicals and DNA base damage | revista=Mutat Res |volume=424 |número=1–2 | páxinas=9–21 |ano=1999 |pmid=10064846}}</ref> Nunha célula humana calquera, arredor de 500 bases sofren dano oxidativo cada día.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Shigenaga M, Gimeno C, Ames B |título=Urinary 8-hydroxy-2′-deoxyguanosine as a biological marker of ''in vivo'' oxidative DNA damage |url=http://www.pnas.org/cgi/reprint/86/24/9697 |revista=Proc Natl Acad Sci U S A |volume=86 |número=24 |páxinas=9697–701 |ano=1989 |pmid=2602371 |doi=10.1073/pnas.86.24.9697 |data-acceso=01 de xullo de 2011 |data-arquivo=07 de marzo de 2008 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080307061954/http://www.pnas.org/cgi/reprint/86/24/9697 |url-morta=yes }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Cathcart R, Schwiers E, Saul R, Ames B |título=Thymine glycol and thymidine glycol in human and rat urine: a possible assay for oxidative DNA damage |url=http://www.pnas.org/cgi/reprint/81/18/5633.pdf |revista=Proc Natl Acad Sci U S A |volume=81 |número=18 |páxinas=5633–7 |ano=1984 |pmid=6592579 |doi=10.1073/pnas.81.18.5633 |data-acceso=01 de xullo de 2011 |data-arquivo=25 de xuño de 2008 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080625185225/http://www.pnas.org/cgi/reprint/81/18/5633.pdf |url-morta=yes }}</ref> Destes danos oxidativos, os máis perigosos son as roturas da dobre cadea, xa que son difíciles de arranxar e poden producir [[mutación|mutacións puntuais]], [[inserción (xenética)|insercións]] e [[mutación|delecións]] da [[secuencia de ADN]], ou [[translocación cromosómica|translocacións cromosómicas]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Valerie K, Povirk L |título=Regulation and mechanisms of mammalian double-strand break repair | revista=Oncogene |volume=22 |número=37 | páxinas=5792–812 |ano=2003 |pmid=12947387 | doi = 10.1038/sj.onc.1206679}}</ref> Moitos [[mutáxeno]]s colócanse entre dous pares de bases adxacentes, polo que se denominan [[intercalación (bioquímica)|''axentes intercalantes'']]. A maioría dos axentes intercalantes son moléculas [[aromaticidade|aromáticas]] e planas, como o [[bromuro de etidio]], a [[Daunorrubicina|daunomicina]], a [[doxorrubicina]] e a [[talidomida]]. Para que un axente intercalante poida integrarse entre dous pares de bases, estas deben separarse, distorsionando as febras de ADN e abrindo a dobre hélice. Isto inhibe a transcrición e a [[replicación|replicación do ADN]], causando toxicidade e mutacións. Xa que logo, os axentes intercalantes do ADN son frecuentemente [[carcinóxeno]]s: o [[benzopireno]], as [[acridina]]s, a [[aflatoxina]] e o [[bromuro de etidio]] son exemplos ben coñecidos.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Ferguson L, Denny W |título=The genetic toxicology of acridines | revista=Mutat Res |volume=258 |número=2 | páxinas=123–60 |ano=1991 |pmid=1881402}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|autor=Jeffrey A |título=DNA modification by chemical carcinogens |url=https://archive.org/details/sim_pharmacology-therapeutics_1985_28_2/page/237 | revista=Pharmacol Ther |volume=28 |número=2 | páxinas=237–72 |ano=1985 |pmid=3936066 |doi=10.1016/0163-7258(85)90013-0}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|autor=Stephens T, Bunde C, Fillmore B |título=Mechanism of action in thalidomide teratogenesis |revista=Biochem Pharmacol |volume=59 |número=12 |páxinas=1489–99 |ano=2000 |pmid=10799645 |doi=10.1016/S0006-2952(99)00388-3}}</ref> Porén, debido á súa capacidade para inhibir a replicación e a transcrición do ADN, estas toxinas tamén se utilizan en [[quimioterapia]] para inhibir o rápido crecemento das células [[cancro|cancerosas]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Braña M, Cacho M, Gradillas A, de Pascual-Teresa B, Ramos A |título=Intercalators as anticancer drugs | revista=Curr Pharm Des |volume=7 |número=17 | páxinas=1745–80 |ano=2001 |pmid=11562309 |doi=10.2174/1381612013397113}}</ref> Os danos no ADN inician unha resposta que activa diferentes mecanismos de reparación que recoñecen danos específicos no ADN, que son reparados no momento para recuperar a secuencia orixinal do ADN. Igualmente, o dano no ADN provoca a parada do [[ciclo celular]], que implica a alteración de numerosos procesos fisiolóxicos, o que á súa vez implica síntese, transporte e degradación de proteínas (véxase tamén [[ciclo celular]]). Alternativamente, se o dano xenómico é demasiado grande para que poida ser amañado, os mecanismos de control inducirán a activación dunha serie de vías celulares que levarán á [[apoptose]] ou morte celular.<ref>{{Cita publicación periódica|apelido1=Roos |nome1=WP |apelido2=Kaina |nome2=B | título=DNA damage-induced cell death by apoptosis.|revista= Trends Mol Med.|data= setembro 2006 |número=12(9) |páxinas=440-50|pmid= 16899408}}</ref> == Funcións biolóxicas == As funcións biolóxicas do ADN inclúen o almacenamento de información ([[#xenes e xenoma|xenes e xenoma]]), a codificación de proteínas ([[#Transcrición e tradución|transcrición e tradución]]) e a súa autoduplicación ([[#Replicación do ADN|replicación do ADN]]) para asegurar a transmisión da información ás células fillas durante a [[división celular]].<ref name=ALberts-online/> === Xenes e xenoma === {{Artigo principal|Núcleo celular|Cromatina|Cromosoma|Xenoma}} O ADN pódese considerar como un almacén que contén a información (mensaxe) necesaria para construír e soster o organismo no que reside, a cal se transmite de xeración en xeración. O conxunto de información que cumpre esta función nun organismo dado denomínase [[xenoma]], e o ADN que o contén, ADN xenómico.<ref>{{Cita libro|autor=Ridley, M. |ano= 2006 |título= Genome |localización= New York, NY |editorial= Harper Perennial| isbn= 0-06-019497-9}}</ref> O ADN xenómico (que se organiza en moléculas de [[cromatina]], que á súa vez se ensamblan en [[cromosoma]]s) encóntrase no [[núcleo celular]] dos [[Célula eucariota|eucariotas]], ademais de pequenas cantidades nas [[mitocondria]]s e [[cloroplasto]]s. En [[procariota]]s, o ADN atópase nunha formación irregular denominada [[nucleoide]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Thanbichler M, Wang S, Shapiro L |título=The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure | revista=J Cell Biochem |volume=96 |número=3 | páxinas=506–21 |ano=2005 |pmid=15988757 | doi = 10.1002/jcb.20519}}</ref> ==== O ADN codificante ==== [[Ficheiro:T7 RNA polymerase at work.png|miniatura|esquerda|300px|[[ARN polimerase T7]] (azul) producindo un ARNm (verde) a partir dun molde de ADN (alaranxado).<ref>Creado a partir de: [http://www.rcsb.org/pdb/explore/explore.do?structureId=1MSW PDB 1MSW]</ref>]] {{Artigo principal|Xene}} A información xenética dun [[xenoma]] está contida nos [[xene]]s, e o conxunto de toda a información que corresponde a un organismo denomínase [[xenotipo]]. Un xene é unha unidade de herdanza e é unha rexión de ADN que inflúe nunha característica particular dun organismo (como a [[cor dos ollos]], por exemplo). Os xenes conteñen un "[[marco aberto de lectura]]" que pode transcribirse, ademais de [[secuencia reguladora|secuencias reguladoras]], tales como [[promotor (xenética)|promotores]] e [[amplificador xenético|amplificadores]] (''enhancers''),<ref name="5questions">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1038/nrg3458| pmid = 23503198| título = Enhancers: Five essential questions| revista = Nature Reviews Genetics| volume = 14| número = 4| páxinas = 288–95| ano = 2013| apelido1 = Pennacchio | nome1 = L. A. | apelido2 = Bickmore | nome2 = W. | apelido3 = Dean | nome3 = A. | apelido4 = Nobrega | nome4 = M. A. | apelido5 = Bejerano | nome5 = G. }}</ref> que controlan a transcrición do marco aberto de lectura. Desde este punto de vista, as ''traballadoras'' deste mecanismo son as proteínas. Estas poden ser ''estruturais'', como as proteínas dos [[músculo]]s, [[cartilaxe]]s, pelo etc., ou ''funcionais'', como a [[hemoglobina]] ou os innumerables [[encima]]s do organismo. A función principal da herdanza é a especificación das proteínas, sendo o ADN unha especie de ''plano'' ou ''receita'' para producilas. A maior parte das veces a modificación do ADN provocará unha disfunción proteica que dará lugar á aparición dalgunha [[enfermidade]]. Pero en determinados casos, as modificacións poderán provocar cambios beneficiosos que darán lugar a individuos mellor adaptados ao seu contorno.<ref name=BMDLA-Alberts/> As máis de trinta mil proteínas diferentes do corpo humano están constituídas por vinte [[aminoácido]]s diferentes, e unha molécula de ADN debe especificar a secuencia en que se unen ditos aminoácidos. No proceso de elaborar unha proteína, o ADN dun xene lese e transcríbese a [[ARN]]. Este ARN serve como mensaxeiro entre o ADN e a ''maquinaria'' que elaborará as proteínas e por iso recibe o nome de [[ARN mensaxeiro]] ou ARNm. O ARN mensaxeiro serve de molde á maquinaria que elabora as proteínas, para que ensamble os aminoácidos na orde precisa para [[tradución (proteínas)|armar a proteína]].<ref name=BMDLA-Alberts/> O [[dogma central da bioloxía molecular]] establecía que o fluxo de actividade e de información era: ADN → ARN → proteína.<ref name="crick1970">{{Cita publicación periódica | apelido1 = Crick | nome1 = F | título = Central dogma of molecular biology. | url = http://www.nature.com/nature/focus/crick/pdf/crick227.pdf | pmid = 4913914 | revista = Nature | doi=10.1038/227561a0 | volume=227 | número=5258 | páxinas = 561–3 | ano=1970 | bibcode=1970Natur.227..561C}}</ref> Non obstante, xa pouco despois da súa formulación se demostrou que este "dogma" debía ser ampliado, porque se encontraron outros fluxos de información. Hoxe sabemos que nalgúns organismos ([[virus de ARN]]) e nos [[retrotransposón]]s a información flúe de ARN a ADN; este proceso coñécese como [[transcrición inversa]], tamén chamada retrotranscrición ou reversotranscrición. Ademais, sábese que existen secuencias de ADN que se transcriben a ARN e son funcionais como tales, sen chegar a traducirse nunca a proteínas: son os [[ARN non codificante]]s, como por exemplo os [[ARN interferente]]s.<ref name="Hib" /><ref name="De Robertis" /> ==== O ADN non codificante ==== {{Artigo principal|ADN non codificante}} O ADN do xenoma dun organismo pode dividirse conceptualmente en dous: o que codifica as proteínas (os xenes) e o que non codifica. En moitas [[especie]]s, só unha pequena fracción do [[xenoma]] codifica proteínas. Por exemplo, só arredor do 1,5% do [[xenoma humano]] consiste en [[exón]]s que codifican proteínas (20.000 a 25.000 xenes), mentres que máis do 90% consiste en [[ADN non codificante]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Wolfsberg T, McEntyre J, Schuler G |título=Guide to the draft human genome | revista=Nature |volume=409 |número=6822 | páxinas=824–6 |ano=2001 |pmid=11236998 | doi = 10.1038/35057000}}</ref> O ADN non codificante (tamén denominado por veces e con menos precisión ''ADN lixo'') corresponde a secuencias do xenoma que non xeran unha proteína (procedentes de transposicións, duplicacións, translocacións e recombinacións de virus etc.), incluíndo os [[intrón]]s. Ata hai pouco tempo pensábase que a maior parte do ADN non codificante non tiña utilidade ningunha, mais estudos recentes indican que iso é inexacto. Entre outras funcións, postúlase que parte do chamado "ADN lixo" regula a [[expresión xénica|expresión diferencial dos xenes]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=The ENCODE Project Consortium |título=Identification and analysis of functional elements in 1% of the human genome by the ENCODE pilot project |revista=Nature |volume=447 |número=7146 | páxinas=799–816 |ano=2007 |doi=10.1038/nature05874}}</ref> Por exemplo, algunhas secuencias teñen afinidade por proteínas especiais que teñen a capacidade de unirse ao ADN (como os [[homeodominio]]s, os complexos receptores de [[hormona]]s [[hormona esteroide|esteroides]] etc.), cun papel importante no control dos mecanismos de transcrición e replicación. Estas secuencias chámanse frecuentemente "[[secuencia reguladora|secuencias reguladoras]]", e os investigadores supoñen que só se levan identificado unha pequena fracción das que realmente existen. A presenza de tanto ADN non codificante en xenomas eucarióticos e as diferenzas en [[tamaño do xenoma]] entre especies representan unha incógnita a resolver que é coñecida como o "[[enigma do valor C]]".<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Gregory T |título=The C-value enigma in plants and animals: a review of parallels and an appeal for partnership | url=http://aob.oxfordjournals.org/cgi/content/full/95/1/133 | revista=Ann Bot (Lond) |volume=95 |número=1 | páxinas=133–46 |ano=2005 |pmid=15596463 |doi=10.1093/aob/mci009}}</ref> Recentemente, un grupo de investigadores da Universidade de Yale descubriu unha secuencia de ADN non codificante que sería a responsable de que os seres humanos desenvolveran a capacidade de agarrar e/ou manipular obxectos ou ferramentas.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Yale University |título=Yale Researchers Find “Junk DNA” May Have Triggered Key Evolutionary Changes in Human Thumb and Foot |url=http://opa.yale.edu/news/article.aspx?id=5980 |data= |revista= |data-acceso=02 de xullo de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080912224309/http://opa.yale.edu/news/article.aspx?id=5980 |dataarquivo=12 de setembro de 2008 |urlmorta=yes }}</ref> Por outro lado, algunhas secuencias de ADN desempeñan un papel estrutural nos cromosomas: os [[telómero]]s e [[centrómero]]s conteñen poucos ou ningún xene codificante de proteínas, pero son importantes para estabilizaren a estrutura dos cromosomas.<ref name=Nugent/><ref>{{cita publicación periódica | autor = Pidoux AL, Allshire RC | título = The role of heterochromatin in centromere function | revista = Philosophical Transactions of the Royal Society B | volume = 360 | número = 1455 | páxinas = 569–79 | ano = 2005 | pmid = 15905142 | pmc = 1569473 | doi = 10.1098/rstb.2004.1611 }}</ref> Algúns xenes non codifican proteínas, pero si se transcriben en ARN: [[ARN ribosómico]], [[ARN de transferencia]] e [[ARN interferente]] (que é ARN que bloquea a expresión de xenes específicos). A estrutura de intróns e exóns dalgúns xenes (como os de [[inmunoglobulina]]s e [[protocadherina]]s) son importantes por permitiren os [[splicing alternativo|empalmes alternativos]] do [[pre-ARNm|pre-ARN mensaxeiro]] que fan posible a síntese de diferentes proteínas a partir dun mesmo xene (sen esta capacidade non existiría o sistema inmune, por exemplo). Algunhas secuencias de ADN non codificante representan [[pseudoxene]]s que teñen valor evolutivo, xa que permiten a creación de novos xenes con novas funcións.<ref name="De Robertis" /><ref>{{cita publicación periódica| autor = Harrison PM, Hegyi H, Balasubramanian S, Luscombe NM, Bertone P, Echols N, Johnson T, Gerstein M | título = Molecular Fossils in the Human Genome: Identification and Analysis of the Pseudogenes in Chromosomes 21 and 22 | revista = Genome Res | volume = 12 | número = 2 | páxinas = 272–80 | ano = 2002 | pmid = 11827946 | pmc = 155275 | doi = 10.1101/gr.207102 }}</ref><ref>{{cita publicación periódica | autor = Harrison PM, Gerstein M | título = Studying genomes through the aeons: protein families, pseudogenes and proteome evolution | revista = J Mol Biol | volume = 318 | número = 5 | páxinas = 1155–74 | ano = 2002 | pmid = 12083509 | doi = 10.1016/S0022-2836(02)00109-2 }}</ref> Outros ADN non codificantes proceden da duplicación de pequenas rexións do ADN; isto ten moita utilidade, xa que o rastrexo destas secuencias repetitivas permite estudos [[filoxenia|filoxenéticos]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Analysis of plastid and nuclear DNA data in plant phylogenetics-evaluation and improvement|apelidos1=Wang|nome1=W|apelidos2=Li|nome2=H|apelidos3=Chen|nome3=Z|revista=Sci China Life Sci|ano=2014|volume=57|número=3|páxinas=280-6|doi=10.1007/s11427-014-4620-7|PMID=24554473}}</ref> === Transcrición e tradución === {{Artigo principal|Transcrición (xenética)|Tradución (proteínas)|Código xenético}} Nun [[xene]], a [[secuencia de nucleótidos]] ao longo dunha febra de ADN transcríbese a un [[ARN mensaxeiro]] e esta secuencia á súa vez tradúcese a unha [[proteína]] que un organismo é capaz de sintetizar ou "expresar" nun ou varios momentos da súa vida, usando a información de dita secuencia. A relación entre a secuencia de nucleótidos e a secuencia de [[aminoácido]]s da proteína vén determinada polo [[código xenético]], que se utiliza durante o proceso de tradución ou [[síntese de proteínas]].<ref>{{Cita libro| título=Biología| autor= EP Salomon, CA Villee, PW Davis |páxinas=345-349|editorial=Interamiericana |isbn=968-25-1225-5| localización=México}}</ref> A unidade codificadora do código xenético é un grupo de tres nucleótidos (triplete), representado polas tres letras iniciais das bases nitroxenadas (por exemplo, ACT, CAG, TTT). Os tripletes do ADN transcríbense nas súas bases complementarias no ARN mensaxeiro, e neste caso os tripletes denomínanse [[codón]]s (para o exemplo anterior, UGA, GUC, AAA).<ref>{{Cita web |título = Genetic Code |dataacceso = 16 de outubro de 2015 |url=http://www.brooklyn.cuny.edu/bc/ahp/BioInfo/GP/GeneticCode.html |páxina-web=Brooklyn.cuny.edu }}</ref> No [[ribosoma]] cada codón do ARN mensaxeiro interacciona cunha molécula de [[ARN de transferencia]] que conteña o triplete complementario, denominado [[anticodón]]. Cada ARNt leva o aminoácido correspondente ao codón de acordo co [[código xenético]], de modo que o ribosoma vai unindo os aminoácidos para formar unha nova proteína de acordo coas "instrucións" da secuencia do ARNm. Existen 64 codóns posibles, de modo que corresponde máis dun para cada aminoácido (por iso se di que o código xenético é un código dexenerado: non é unívoco). Algúns codóns indican a terminación da síntese, o fin da secuencia codificante; estes [[codón de terminación|codóns de terminación]], tamén chamados de parada, de ''stop'' ou ''sen sentido'', son UAA, UGA e UAG.<ref name="Hib" /> === Replicación do ADN === [[Ficheiro:DNA replication gl.svg|miniatura|400px|dereita|Esquema representativo da replicación do ADN.]] {{Artigo principal|Replicación do ADN}} A replicación do ADN é o proceso polo cal se obteñen copias ou réplicas idénticas dunha molécula de ADN. A replicación é fundamental para a transferencia da información xenética dunha xeración á seguinte e, por tanto, é a base da herdanza. O mecanismo consiste esencialmente na separación das dúas febras da dobre hélice, as cales serven de molde para a posterior síntese de cadeas complementarias a cada unha delas. O proceso é diferente en cada unha das febras debido ao mecanismo de funcionamento da [[ADN polimerase]]. O resultado final son dúas moléculas idénticas á orixinal. Este tipo de replicación denomínase ''semiconservativa'' (ou semiconservadora) debido a que cada unha das dúas moléculas orixinadas na duplicación presenta unha cadea procedente da molécula "nai" e outra acabada de sintetizar.<ref>{{Cita libro|autor=Allison, Lizabeth A |título=Fundamental Molecular Biology |url=https://archive.org/details/fundamentalmolec00lall |editorial= Blackwell Publishing |ano= 2007 |páxinas=[https://archive.org/details/fundamentalmolec00lall/page/n133 112] |isbn= 978-1-4051-0379-4}}</ref><ref>{{cita publicación periódica | autor = Albà M | título = Replicative DNA polymerases | revista = Genome Biol | volume = 2 | número = 1 | páxinas = reviews3002.1–reviews3002.4 | ano = 2001 | pmid = 11178285 | pmc = 150442 | doi = 10.1186/gb-2001-2-1-reviews3002}}</ref> == Interaccións ADN-proteína == Todas as funcións do ADN dependen das súas interaccións con proteínas. Estas interaccións poden ser inespecíficas, ou a proteína pode unirse de forma específica a unha única secuencia de ADN. Tamén poden unirse ao ADN [[encima]]s, entre os cales son especialmente importantes as polimerases, que copian as secuencias de bases do ADN durante a transcrición e a replicación. === Proteínas que se unen ao ADN === {{Artigo principal|Histona|Nucleosoma}} ==== Interaccións inespecíficas ==== <div class="thumb tleft" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #CCCCCC; margin:0.5em;"> {|border="0" width=260 border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="font-size: 85%; border: 1px solid #CCCCCC; margin: 0.3em;" |[[Ficheiro:Nucleosome 2.jpg|260px]] |- | |} <div style="border: none; width:260px;"><div class="thumbcaption">Interacción do ADN con [[histona]]s (en branco). Os [[aminoácido]]s básicos destas proteínas (en azul) únense aos grupos ácidos dos fosfatos do ADN (en vermello).</div></div></div> As proteínas estruturais que se unen ao ADN son exemplos ben coñecidos de interaccións inespecíficas ADN-proteínas. Nos cromosomas, o ADN forma complexos con proteínas estruturais. Estas proteínas organizan o ADN nunha estrutura compacta denominada [[cromatina]]. En [[Célula eucariota|eucariotas]] a formación desta estrutura implica a unión do ADN a un complexo formado por pequenas proteínas básicas denominadas '''[[histona]]s''', mentres que en [[procariota]]s están implicadas unha gran variedade de proteínas.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Sandman K, Pereira S, Reeve J |título=Diversity of prokaryotic chromosomal proteins and the origin of the nucleosome |url=https://archive.org/details/sim_cellular-and-molecular-life-sciences_1998-12_54_12/page/1350 | revista=Cell Mol Life Sci |volume=54 |número=12 | páxinas=1350–64 |ano=1998 |pmid=9893710 |doi=10.1007/s000180050259}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|autor=Dame RT |título=The role of nucleoid-associated proteins in the organization and compaction of bacterial chromatin |revista=Mol. Microbiol. |volume=56 |número=4 |páxinas=858–70 |ano=2005 |pmid=15853876 |doi=10.1111/j.1365-2958.2005.04598.x}}</ref> As histonas forman un complexo de forma cilíndrica denominado [[nucleosoma]], arredor do cal se enrola a dobre hélice do ADN dando case dúas voltas. Estas interaccións inespecíficas quedan determinadas pola existencia de residuos básicos nas histonas, que forman [[enlace iónico|enlaces iónicos]] co esqueleto de azucre-fosfato do ADN e, por tanto, son en gran parte independentes da secuencia de bases.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Luger K, Mäder A, Richmond R, Sargent D, Richmond T |título=Crystal structure of the nucleosome core particle at 2.8 A resolution | revista=Nature |volume=389 |número=6648 | páxinas=251–60 |ano=1997 |pmid=9305837 | doi = 10.1038/38444}}</ref> Estes aminoácidos básicos experimentan modificacións químicas como [[metilación]], [[fosforilación]] e [[acetilación]],<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Jenuwein T, Allis C |título=Translating the histone code | revista=Science |volume=293 |número=5532 | páxinas=1074–80 |ano=2001 |pmid=11498575 |doi=10.1126/science.1063127}}</ref> que alteran a forza da interacción entre o ADN e as histonas, facendo ao ADN máis ou menos accesible aos [[factor de transcrición|factores de transcrición]] e, por tanto, modificando a taxa de transcrición.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Ito T |título=Nucleosome assembly and remodelling | revista=Curr Top Microbiol Immunol |volume=274 |número=| páxinas=1–22 |ano=|pmid=12596902}}</ref> Outras proteínas que se unen ao ADN de maneira inespecífica na cromatina inclúen as '''[[proteínas do grupo de alta mobilidade]]''' (HMG) que se unen ao ADN pregado ou distorsionado.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Thomas J |título=HMG1 and 2: architectural DNA-binding proteins | revista=Biochem Soc Trans |volume=29 |número=Pt 4 | páxinas=395–401 |ano=2001 |pmid=11497996 |doi=10.1042/BST0290395}}</ref> Estas proteínas son importantes durante o pregamento dos nucleosomas, organizándoos en estruturas máis complexas para constituíren os cromosomas<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Grosschedl R, Giese K, Pagel J |título=HMG domain proteins: architectural elements in the assembly of nucleoprotein structures |url=https://archive.org/details/sim_trends-in-genetics_1994-03_10_3/page/94 | revista=Trends Genet |volume=10 |número=3 | páxinas=94–100 |ano=1994 |pmid=8178371 |doi=10.1016/0168-9525(94)90232-1}}</ref> durante o proceso de condensación cromosómica. Propúxose que neste proceso tamén intervirían outras proteínas, formando unha especie de "andamio" sobre o cal se organiza a cromatina; os principais compoñentes desta estrutura serían o encima '''[[topoisomerase]] II α''' (ou ''topoIIalpha'') e a '''[[condensina]] 13S'''.<ref name="Maeshima2003">{{Cita publicación periódica | autor = Maeshima K, Laemmli UK. | título = A Two-Step Scaffolding Model for Mitotic Chromosome Assembly | ano = 2003 | publicación = Developmental Cell | volume = 4 | número = | id = 467-480}} [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12689587?ordinalpos=2&itool=EntrezSystem2.PEntrez.Pubmed.Pubmed_ResultsPanel.Pubmed_RVDocSum]</ref> Porén, o papel estrutural da topoisomerase II alfa na organización dos cromosomas aínda se discute, xa que algúns investigadores argumentan que este encima se intercambia rapidamente tanto nos brazos cromosómicos coma nos [[cinetocoro]]s durante a [[mitose]].<ref name="REF NAME">{{Cita publicación periódica | autor = Tavormina PA, Côme MG, Hudson JR, Mo YY, Beck WT, Gorbsky GJ. | título = Rapid exchange of mammalian topoisomerase II alpha at kinetochores and chromosome arms in mitosis | ano = 2002 | publicación = J Cell Biol. | volume = 158 | número = 1 | id = 23-9}} [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12105179?ordinalpos=1&itool=EntrezSystem2.PEntrez.Pubmed.Pubmed_ResultsPanel.Pubmed_RVDocSum]</ref> ==== Interaccións específicas ==== Un grupo ben definido de proteínas que se ligan ao ADN é o conformado polas proteínas que se unen especificamente ao '''ADN monocatenario''' ou ADN de febra sinxela (ssDNA). En humanos, a proteína A de replicación é a mellor coñecida da súa familia e actúa en procesos nos que a dobre hélice se separa, como a [[replicación|replicación do ADN]], a [[recombinación xenética|recombinación]] ou a [[reparación do ADN]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Iftode C, Daniely Y, Borowiec J |título=Replication protein A (RPA): the eukaryotic SSB | revista=Crit Rev Biochem Mol Biol |volume=34 |número=3 | páxinas=141–80 |ano=1999 |pmid=10473346 |doi=10.1080/10409239991209255}}</ref> Estas proteínas parecen estabilizar o ADN monocatenario, protexéndoo para evitar que forme estruturas de [[talo-lazo]] ou de que sexa degradado por [[nuclease]]s.<ref>{{Cita libro|título=Biotechnology Fundamentals|autor=Firdos Alam Khan|editorial=CRC Press|ano=2011|isbn=9781439897126|páxina=40}}</ref> [[Ficheiro:Lambda repressor 1LMB.png|miniatura|185px|O [[factor de transcrición]] [[represor]] do [[fago lambda]] unido ao seu ADN diana por medio dun motivo [[hélice-xiro-hélice]].<ref>Creado a partir de {{PDB|1LMB}} .</ref>]] Porén, outras proteínas evolucionaron para unirse especificamente a secuencias determinadas de ADN. A especificidade da interacción das proteínas co ADN procede dos múltiples contactos coas bases do ADN, o que lles permite "ler" a secuencia do ADN. A maioría desas interaccións coas bases ocorre no [[#Sucos maior e menor|suco maior]], onde as bases son máis accesibles.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Pabo C, Sauer R |título=Protein-DNA recognition |url=https://archive.org/details/sim_annual-review-of-biochemistry_1984_53_annual/page/293 | revista=Annu Rev Biochem |volume=53 |número=| páxinas=293–321 |ano=1984 |pmid=6236744 | doi = 10.1146/annurev.bi.53.070184.001453}}</ref> As proteínas específicas estudadas con maior detalle son as encargadas de regular a transcrición, denominadas '''[[factor de transcrición|factores de transcrición]]'''.<ref name="pmid9570129">{{Cita publicación periódica | autor = Latchman DS | título = Transcription factors: an overview | url = https://archive.org/details/sim_international-journal-of-biochemistry-cell-biology_1997-12_29_12/page/1305 | revista = Int. J. Biochem. Cell Biol. | volume = 29 | número = 12 | páxinas = 1305–12 | ano = 1997 | pmid = 9570129 | doi = 10.1016/S1357-2725(97)00085-X}}</ref> Cada factor de transcrición únese a unha secuencia concreta de ADN e activa ou inhibe a transcrición dos xenes que presentan estas secuencias próximas aos seus [[promotor (xenética)|promotores]]. Os factores de transcrición poden efectuar isto de dúas formas: * En primeiro lugar, poden unirse á [[ARN polimerase]] responsable da transcrición, ben directamente ou a través doutras proteínas mediadoras. Desta forma, estabilízase a unión entre a ARN polimerase e o [[promotor (bioloxía)|promotor]], o que permite o inicio da transcrición.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Myers L, Kornberg R |título=Mediator of transcriptional regulation |url=https://archive.org/details/sim_annual-review-of-biochemistry_2000_69/page/729 | revista=Annu Rev Biochem |volume=69 |número=| páxinas=729–49 |ano=2000 |pmid=10966474 | doi = 10.1146/annurev.biochem.69.1.729}}</ref> * En segundo lugar, os factores de transcrición poden unirse a [[encima]]s que modifican as [[histona]]s do promotor, o que altera a accesibilidade do molde de ADN á ARN polimerase.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Spiegelman B, Heinrich R |título=Biological control through regulated transcriptional coactivators | revista=Cell |volume=119 |número=2 | páxinas=157–67 |ano=2004 |pmid=15479634 |doi=10.1016/j.cell.2004.09.037}}</ref> Como os ADN diana poden encontrarse por todo o [[xenoma]] do organismo, os cambios na actividade dun tipo de factor de transcrición poden afectar a miles de [[xene]]s. En consecuencia, estas proteínas son frecuentemente as dianas dos procesos de [[transdución de sinais]] que controlan as respostas a cambios ambientais ou a [[diferenciación celular|diferenciación]] e desenvolvemento celular.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Li Z, Van Calcar S, Qu C, Cavenee W, Zhang M, Ren B |título=A global transcriptional regulatory role for c-Myc in Burkitt's lymphoma cells | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=12808131 | revista=Proc Natl Acad Sci U S A |volume=100 |número=14 | páxinas=8164–9 |ano=2003 |pmid=12808131 | doi = 10.1073/pnas.1332764100}}</ref> [[Ficheiro:EcoRV 1RVA.png|miniatura|esquerda|255px|O [[encima de restrición]] [[EcoRV]] (verde) formando un complexo co seu ADN diana.<ref>Creado a partir de [http://www.rcsb.org/pdb/explore/explore.do?structureId=1RVA PDB 1RVA]</ref>]] === Encimas que modifican o ADN === ==== Nucleases e ligases ==== As [[nuclease]]s son [[encima]]s que cortan as febras de ADN [[catalizador|catalizando]] a [[hidrólise]] dos [[enlace fosfodiéster|enlaces fosfodiéster]].<ref>{{Cita web | páxina-web= Encyclopedia Britannica | url= https://www.britannica.com/science/nuclease| título= Nuclease }}</ref> As nucleases que hidrolizan [[nucleótido]]s a partir dos extremos das febras de ADN denomínanse ''[[exonuclease]]s'', mentres que as que cortan no interior das febras son ''[[endonuclease]]s''.<ref>{{Cita libro|título=Bioquímica |autor=Lehninger A. L. |ano=1980 | isbn= 84-282-0211-7 |páxinas=329-330 |editorial=Omega}}</ref> As nucleases máis utilizadas en [[bioloxía molecular]] son os [[encima de restrición|encimas de restrición]], que son endonucleases que cortan o ADN onde este ten determinadas secuencias de nucleótidos específicas. Por exemplo, o encima [[EcoRV]], que se mostra na figura da esquerda, recoñece a secuencia de 6 bases 5′-GAT|ATC-3′, e fai un corte en ambas as febras do ADN na liña vertical indicada, xerando dúas moléculas de ADN cos extremos romos. Outros encimas de restrición xeran extremos cohesivos, xa que cortan de forma diferente as dúas febras de ADN.<ref>{{cita publicación periódica | autor = Bickle TA, Krüger DH | título = Biology of DNA restriction | revista = Microbiol Rev | volume = 57 | número = 2 | páxinas = 434–50 | ano = 1993 | pmid = 8336674 | pmc = 372918 }}</ref> Na natureza, estes encimas preséntanse nas [[bacteria]]s, e protexen ás mesmas contra as infeccións de [[bacteriófago|fagos]], ao dixeriren o ADN de ditos fagos cando entra a través da parede bacteriana, actuando como un mecanismo de defensa.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Bickle T, Krüger D |título=Biology of DNA restriction | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=372918&blobtype=pdf | revista=Microbiol Rev |volume=57 |número=2 | páxinas=434–50 |ano=1993 |pmid=8336674}}</ref> En [[biotecnoloxía]], estas nucleases específicas de secuencias do ADN utilízanse en [[enxeñaría xenética]] para [[clonación molecular|clonar]] fragmentos de ADN,<ref>{{Cita libro|título=DNA Cloning: Complex genomes|url=https://archive.org/details/dnacloningpracti0001unse_a2k5|editor1=David M. Glover|editor2= B. D. Hames|editorial=IRL Press|ano=1995|isbn=9780199634835}}</ref> e na técnica da [[pegada xenética]].<ref>{{Cita libro|título=Genetic Witness: Science, Law, and Controversy in the Making of DNA Profiling|url=https://archive.org/details/geneticwitnesssc0000aron|autor=Jay Aronson|ano=2007|editorial=Rutgers University Press|isbn=9780813543833}}</ref> Os encimas denominados [[ADN ligase]]s poden unir febras de ADN cortadas ou rotas.<ref name=Doherty>{{Cita publicación periódica|autor=Doherty A, Suh S |título=Structural and mechanistic conservation in DNA ligases. | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=11058099 | revista=Nucleic Acids Res |volume=28 |número=21 | páxinas=4051–8 |ano=2000 |pmid=11058099 |doi=10.1093/nar/28.21.4051}}</ref> As ligases son particularmente importantes na [[replicación]] da febra que sofre replicación descontinua no ADN (febra retardada), xa que unen os fragmentos ([[fragmento de Okazaki|de Okazaki]]) curtos de ADN xerados na [[forquita de replicación]] para formar unha copia completa do molde de ADN. Tamén se utilizan na [[reparación do ADN]] e en procesos de [[recombinación xenética]].<ref name=Doherty /> ==== Topoisomerases e helicases ==== As [[topoisomerase]]s son encimas que posúen á vez actividade nuclease e ligase. Estas proteínas varían a cantidade de [[ADN superenrolado]]. Algúns destes encimas funcionan cortando a hélice de ADN e permitindo que unha sección rote, de maneira que reducen o grao de superenrolamento. Unha vez feito isto, o encima volve unir os fragmentos de ADN.<ref name=Champoux /> Outros tipos de encimas poden cortar unha hélice de ADN e logo pasar a segunda febra de ADN a través da rotura, antes de unir as hélices.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Schoeffler A, Berger J |título=Recent advances in understanding structure-function relationships in the type II topoisomerase mechanism | revista=Biochem Soc Trans |volume=33 |número=Pt 6 | páxinas=1465–70 |ano=2005 |pmid=16246147 |doi=10.1042/BST20051465}}</ref> As topoisomerases son necesarias para moitos procesos nos que intervén o ADN, como a [[replicación|replicación do ADN]] e a [[transcrición (xenética)|transcrición]].<ref name=Wang /> As [[helicase]]s son unhas proteínas que pertencen ao grupo dos [[proteína motora|motores moleculares]]. Utilizan enerxía química almacenada nos [[nucleósido trifosfato|nucleósidos trifosfatos]], fundamentalmente [[Adenosín trifosfato|ATP]], para romperen [[ponte de hidróxeno|pontes de hidróxeno]] entre bases e separaren a dobre hélice de ADN en febras simples.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Tuteja N, Tuteja R |título=Unraveling DNA helicases. Motif, structure, mechanism and function | doi= 10.1111/j.1432-1033.2004.04094.x | revista=Eur J Biochem |volume=271 |número=10 | páxinas=1849–63 |ano=2004 |pmid=15128295}}</ref> Estes encimas son esenciais para a maioría dos procesos nos que os encimas necesitan acceder ás bases do ADN.<ref name="Patel2006">{{Cita publicación periódica|last1=Patel|first1=S. S.|title=Mechanisms of Helicases|journal=Journal of Biological Chemistry|volume=281|issue=27|year=2006|pages=18265–18268|issn=0021-9258|doi=10.1074/jbc.R600008200|pmid=16670085|last2=Donmez|first2=I}}</ref> ==== Polimerases ==== {{Artigo principal|ADN polimerase|ARN polimerase}} As [[polimerase]]s son [[encima]]s que sintetizan cadeas de nucleótidos a partir de nucleósidos trifosfato. A secuencia dos seus produtos é copia de cadeas de polinucleótidos existentes, que se denominan ''moldes''. Estes encimas funcionan engadindo nucleótidos ao grupo [[hidroxilo]] en 3' do nucleótido previo da cadea de ADN. En consecuencia, todas as polimerases funcionan en dirección 5′ → 3′.<ref name=Joyce>{{Cita publicación periódica|autor=Joyce C, Steitz T |título=Polymerase structures and function: variations on a theme? | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=177480&blobtype=pdf | revista=J Bacteriol |volume=177 |número=22 | páxinas=6321–9 |ano=1995 |pmid=7592405}}</ref> Nos [[sitio activo|sitios activos]] destes encimas, o nucleósido trifosfato que se incorpora aparea a súa base coa correspondente no molde: isto permite que a polimerase sintetice de forma precisa a cadea complementaria ao molde. As polimerases clasifícanse de acordo co tipo de molde que utilizan: * Na [[replicación|replicación do ADN]], unha '''ADN polimerase dependente de ADN''' realiza unha copia de ADN a partir dunha secuencia de ADN. A precisión é vital neste proceso, polo que moitas destas polimerases teñen unha actividade de comprobación da lectura. Grazas a esta actividade, a polimerase recoñece erros ocasionais no apareamento de bases durante a síntese. Se se detecta un destes erros de apareamento, actívase unha actividade de [[exonuclease]] en dirección 3′ → 5′ e a base incorrecta elimínase.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Hubscher U, Maga G, Spadari S |título=Eukaryotic DNA polymerases |url=https://archive.org/details/sim_annual-review-of-biochemistry_2002_71/page/133 | revista=Annu Rev Biochem |volume=71 |número=| páxinas=133–63 |ano=2002 |pmid=12045093 | doi = 10.1146/annurev.biochem.71.090501.150041}}</ref> Na maioría dos organismos as ADN polimerases funcionan nun gran complexo denominado [[replisoma]], que contén múltiples unidades accesorias, como [[helicase]]s.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Johnson A, O'Donnell M |título=Cellular DNA replicases: components and dynamics at the replication fork |url=https://archive.org/details/sim_annual-review-of-biochemistry_2005_74/page/283 | revista=Annu Rev Biochem |volume=74 |número=| páxinas=283–315 |ano=2005 |pmid=15952889 | doi = 10.1146/annurev.biochem.73.011303.073859}}</ref> * As '''ADN polimerases dependentes de ARN''' son unha clase especializada de [[polimerase]]s que copian a secuencia dunha febra de ARN en ADN. Inclúen a [[transcritase inversa]], que é un encima [[virus|viral]] implicado na infección de células por [[retrovirus]], e a [[telomerase]], que é necesaria para a replicación dos telómeros.<ref name=Greider /><ref>{{Cita publicación periódica|autor=Tarrago-Litvak L, Andréola M, Nevinsky G, Sarih-Cottin L, Litvak S |título=The reverse transcriptase of HIV-1: from enzymology to therapeutic intervention | url=http://www.fasebj.org/cgi/reprint/8/8/497 | revista=FASEB J |volume=8 |número=8 | páxinas=497–503 |ano=1994 |pmid=7514143}}</ref> A telomerase é unha polimerase infrecuente, porque contén o seu propio molde de ARN como parte da súa estrutura.<ref name=Nugent /> * A [[transcrición (xenética)|transcrición]] lévase a cabo por unha '''ARN polimerase dependente de ADN''' que copia a secuencia dunha das febras de ADN en ARN. Para empezar a transcribir un xene, a [[ARN polimerase]] únese a unha secuencia do ADN denominada ''[[promotor (bioloxía)|promotor]]'', e separa as febras do ADN. Entón copia a secuencia do xene nun transcrito de [[ARN mensaxeiro]] ata que acada unha rexión do ADN denominada ''[[terminador (xenética)|terminador]]'', onde se detén e deslígase do ADN. Como acontece coas ADN polimerases dependentes de ADN en humanos, a [[ARN polimerase II]] (o encima que transcribe a maioría dos xenes do [[xenoma humano]]) funciona como un gran [[complexo multiproteico]] que contén múltiples subunidades reguladoras e accesorias.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Martinez E |título=Multi-protein complexes in eukaryotic gene transcription |url=https://archive.org/details/sim_plant-molecular-biology_2002-12_50_6/page/925 | revista=Plant Mol Biol |volume=50 |número=6 | páxinas=925–47 |ano=2002 |pmid=12516863 |doi=10.1023/A:1021258713850}}</ref> == Recombinación xenética == <div class="thumb tright" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #CCCCCC; margin:0.5em;"> {|border="0" width=250 border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="font-size: 85%; border: 1px solid #CCCCCC; margin: 0.3em;" |[[Ficheiro:Holliday Junction.svg|250px]] |- |[[Ficheiro:Holliday junction coloured.png|250px]] |} <div style="border: none; width:250px;"><div class="thumbcaption">Estrutura dun estado intermedio en [[unión de Holliday]] na [[recombinación xenética]]. As catro febras de ADN separadas están coloreadas en vermello, azul, verde e amarelo.<ref>Creado a partir de [http://www.rcsb.org/pdb/explore/explore.do?structureId=1M6G PDB 1M6G]</ref></div></div></div> {{Artigo principal|Recombinación xenética}} [[Ficheiro:Chromosomal Recombination.svg|miniatura|esquerda|A recombinación implica a rotura e reunión de dous [[cromosomas homólogos]] (M e F) para producir dous [[cromosoma]]s novos reorganizados (C1 e C2).]] Unha hélice de ADN normalmente non interacciona con outros segmentos de ADN, e nas células humanas os diferentes cromosomas mesmo ocupan áreas separadas no [[núcleo celular]], denominadas “[[territorio cromosómico|territorios cromosómicos]]”.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Cremer T, Cremer C |título=Chromosome territories, nuclear architecture and gene regulation in mammalian cells | revista=Nat Rev Genet |volume=2 |número=4 | páxinas=292–301 |ano=2001 |pmid=11283701 | doi = 10.1038/35066075}}</ref> A separación física dos diferentes cromosomas é importante para que o ADN manteña a súa capacidade de funcionar como un almacén estable de información. Un dos poucos momentos nos que os cromosomas interaccionan é durante o [[sobrecruzamento]] cromosómico, durante o cal se [[recombinación xenética|recombinan]]. O sobrecruzamento cromosómico ocorre cando dous cromosomas homólogos intercambian segmentos, para o cal as dúas hélices de ADN rompen, intercámbianse e únense de novo.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos1=Creighton|nome1=H. B.|apelidos2=McClintock|nome2=B|ano=1931|título=A Correlation of Cytological and Genetical Crossing-Over in Zea Mays|revista=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=17|número=8|páxinas=492–497|PMC=1076098}}</ref> A recombinación permite que os cromosomas intercambien información xenética e produce novas combinacións de alelos, o que aumenta a eficiencia da [[selección natural]] e pode ser importante na evolución rápida de novas proteínas.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Pál C, Papp B, Lercher M |título=An integrated view of protein evolution | revista=Nat Rev Genet |volume=7 |número=5 | páxinas=337–48 |ano=2006 |pmid=16619049 | doi = 10.1038/nrg1838}}</ref> Durante a [[profase I]] da [[meiose]], unha vez que os cromosomas homólogos están perfectamente apareados formando estruturas chamadas bivalentes, prodúcese o [[sobrecruzamento]] ou entrecruzamento ''(crossing-over)'', no cal as [[cromátide]]s homólogas (non irmás), procedentes do pai e da nai, intercambian material xenético. Como consecuencia do sobrecruzamento prodúcese unha recombinación xenética, que acrecenta en gran medida a [[variabilidade xenética]] entre a descendencia de proxenitores que se reproducen por [[reprodución sexual|vía sexual]]. A recombinación xenética tamén pode estar implicada na [[reparación do ADN]], en particular na resposta celular ás roturas de dobre febra do ADN.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=O'Driscoll M, Jeggo P |título=The role of double-strand break repair - insights from human genetics | revista=Nat Rev Genet |volume=7 |número=1 | páxinas=45–54 |ano=2006 |pmid=16369571 | doi = 10.1038/nrg1746}}</ref> A forma máis frecuente de sobrecruzamento cromosómico é a [[recombinación homóloga]], na que os dous cromosomas implicados comparten secuencias moi similares. A recombinación non homóloga pode ser daniña para as células, xa que pode producir [[mutación|translocacións cromosómicas]] e anomalías xenéticas. A reacción de recombinación está catalizada por encimas coñecidos como [[recombinase]]s, tales como [[RAD51]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Vispé S, Defais M |título=Mammalian Rad51 protein: a RecA homologue with pleiotropic functions |url=https://archive.org/details/sim_biochimie_1997-10_79_9-10/page/587 |revista=Biochimie |volume=79 |número=9-10 |páxinas=587–92 |ano=1997 |pmid=9466696 |doi=10.1016/S0300-9084(97)82007-X}}</ref> O primeiro paso no proceso de recombinación é unha rotura de dobre febra no ADN, causada por unha [[endonuclease]] ou por un dano no ADN.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Neale MJ, Keeney S |título=Clarifying the mechanics of DNA strand exchange in meiotic recombination |revista=Nature |volume=442 |número=7099 |páxinas=153–8 |ano=2006 |pmid=16838012 | doi = 10.1038/nature04885}}</ref> Posteriormente, unha serie de pasos catalizados en parte pola recombinase, conducen á unión das dúas hélices formando polo menos unha [[unión de Holliday]], na que un segmento dunha febra simple é aliñado ou hibridado (''annealed'') coa febra complementaria na outra hélice. A unión de Holliday é unha estrutura de unión tetraédrica que pode moverse ao longo do par de cromosomas, intercambiando unha febra por outra. A reacción de recombinación detense polo corte da unión e a subseguinte reunión dos segmentos de ADN libres.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Dickman M, Ingleston S, Sedelnikova S, Rafferty J, Lloyd R, Grasby J, Hornby D |título=The RuvABC resolvasome | revista=Eur J Biochem |volume=269 |número=22 | páxinas=5492–501 |ano=2002 |pmid=12423347 |doi=10.1046/j.1432-1033.2002.03250.x}}</ref> == Evolución do metabolismo de ADN == {{Artigo principal|Hipótese do mundo de ARN|Orixe da vida}} O ADN contén a información xenética que permite á maioría dos organismos viventes funcionar, crecer e reproducirse. Porén, non está claro durante canto tempo leva exercendo esta función nos ~3000 millóns de anos da [[orixe da vida|historia da vida]], xa que se suxeriu que as formas de vida máis temperás poderían ter utilizado [[ARN]] como material xenético.<ref name=ref_duplicada_1>{{Cita publicación periódica|autor=Joyce G |título=The antiquity of RNA-based evolution |revista=Nature |volume=418 |número=6894 |páxinas=214–21 |ano=2002 |pmid=12110897 | doi = 10.1038/418214a}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|autor=Orgel L |título=Prebiotic chemistry and the origin of the RNA world | url=http://www.crbmb.com/cgi/reprint/39/2/99.pdf |revista=Crit Rev Biochem Mol Biol |volume=39 |número=2 |páxinas=99–123 |ano= |pmid=15217990 | doi = 10.1080/10409230490460765}}</ref> O ARN puido funcionar inicialmente como a molécula central dun metabolismo primixenio, xa que pode transmitir información xenética e simultaneamente actuar como [[catalizador]] formando parte de [[ribozima]]s.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Davenport R |título=Ribozymes. Making copies in the RNA world |revista=Science |volume=292 |número=5520 |páxinas=1278 |ano=2001 |pmid=11360970 | doi = 10.1126/science.292.5520.1278a}}</ref> Este antigo '' [[Hipótese do mundo de ARN|mundo de ARN]]'' onde os ácidos nucleicos funcionarían como catalizadores e como almacéns de información xenética puido influír na [[evolución]] do [[código xenético]] actual, baseado en catro [[nucleótido]]s. Isto deberíase a que o número de bases diferentes nun organismo é un compromiso entre un número pequeno de bases (o que aumentaría a precisión da replicación) e un número grande de bases (que aumentaría a eficiencia catalítica dos [[ribozima]]s).<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Szathmáry E |título=What is the optimum size for the genetic alphabet? |url=http://www.pnas.org/cgi/reprint/89/7/2614.pdf |revista=Proc Natl Acad Sci U S A |volume=89 |número=7 |páxinas=2614–8 |ano=1992 |pmid=1372984 |doi=10.1073/pnas.89.7.2614 |data-acceso=05 de xullo de 2011 |data-arquivo=25 de xuño de 2008 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080625185222/http://www.pnas.org/cgi/reprint/89/7/2614.pdf |url-morta=yes }}</ref> Porén, non temos evidencias directas dos sistemas xenéticos primitivos, xa que a recuperación do ADN a partir da maior parte dos fósiles é imposible, porque o ADN só pode sobrevivir no medio ambiente durante menos dun millón de anos, e logo empeza a degradarse lentamente en fragmentos de menor tamaño en solución.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Lindahl T |título=Instability and decay of the primary structure of DNA |revista=Nature |volume=362 |número=6422 |páxinas=709–15 |ano=1993 |pmid=8469282 | doi = 10.1038/362709a0}}</ref> Algunhas investigacións pretenden que se obtivo ADN máis antigo, por exemplo un informe sobre o illamento dunha bacteria viable a partir dun cristal salino de 250 millóns de anos de antigüidade,<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Vreeland R, Rosenzweig W, Powers D |título=Isolation of a 250 million-year-old halotolerant bacterium from a primary salt crystal |revista=Nature |volume=407 |número=6806 |páxinas=897–900 |ano=2000 |pmid=11057666 | doi = 10.1038/35038060}}</ref> mais estes datos son controvertidos.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Hebsgaard M, Phillips M, Willerslev E |título=Geologically ancient DNA: fact or artefact? |url=https://archive.org/details/sim_trends-in-microbiology_2005-05_13_5/page/212 |revista=Trends Microbiol |volume=13 |número=5 |páxinas=212–20 |ano=2005 |pmid=15866038 |doi=10.1016/j.tim.2005.03.010}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|autor=Nickle D, Learn G, Rain M, Mullins J, Mittler J |título=Curiously modern DNA for a "250 million-year-old" bacterium |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-molecular-evolution_2002-01_54_1/page/134 |revista=J Mol Evol |volume=54 |número=1 |páxinas=134–7 |ano=2002 |pmid=11734907 | doi = 10.1007/s00239-001-0025-x}}</ref> Non obstante, poden utilizarse ferramentas de evolución molecular para inferir os xenomas de organismos primitivos a partir de organismos contemporáneos.<ref name="Birnbaum2000">{{Cita publicación periódica | autor = Birnbaum D, Coulier F, Pébusque MJ, Pontarotti P.| título = "Paleogenomics": looking in the past to the future | ano = 2000 | publicación = J Exp Zool. | volume = 288 | número = (1): | id = 21-2}} [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10750049]</ref><ref name="Blanchette2004">{{Cita publicación periódica | autor = Blanchette M, Green ED, Miller W, Haussler D. | título = Reconstructing large regions of an ancestral mammalian genome in silico | ano = 2004 | publicación = Genome Res. | volume = 14 | número = (12): | id = 2412-23}} Erratum in: Genome Res. 2005 Mar;15(3):451.[http://genome.cshlp.org/cgi/content/full/14/12/2412]</ref> En moitos casos, estas inferencias son suficientemente fiables, de maneira que unha [[biomolécula]] codificada nun xenoma primitivo pode resucitarse no laboratorio para ser estudada hoxe.<ref name="Gaucher2003">{{Cita publicación periódica | autor = Gaucher EA, Thomson JM, Burgan MF, Benner SA.| título = Inferring the palaeoenvironment of ancient bacteria on the basis of resurrected protein | ano = 2003 | publicación = Nature | volume = 425 | número = (6955): | id = 285-8}} [http://www.nature.com/nature/journal/v425/n6955/abs/nature01977.html;jsessionid=167E2D9E51127A9F7145A6418F6D6F16]</ref><ref name="Thornton2004">{{Cita publicación periódica | autor = Thornton JW. | título = Resurrecting ancient genes: experimental analysis of extinct molecules | ano = 2004 | publicación = Nat Rev Genet. | volume = 5| número = (5): | id = 366-75}} [http://www.nature.com/nrg/journal/v5/n5/abs/nrg1324.html]</ref> Unha vez que a biomolécula primixenia se resucitou, as súas propiedades poden ofrecer inferencias sobre ambientes e estilos de vida primixenios. Este proceso relaciónase co campo emerxente da ''paleoxenética experimental''.<ref name="Brenner2002">{{Cita publicación periódica | autor = Benner SA, Caraco MD, Thomson JM, Gaucher EA. | título = Planetary biology--paleontological, geological, and molecular histories of life | ano = 2002 | publicación = Science | volume = 296| número = (5569): | id = 864-8}} [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11988562?ordinalpos=4&itool=EntrezSystem2.PEntrez.Pubmed.Pubmed_ResultsPanel.Pubmed_RVDocSum]</ref> Malia todo, o proceso de traballo ''cara atrás'' desde o presente ten limitacións inherentes, razón pola cal outros investigadores tratan de aclarar o mecanismo evolutivo traballando desde a orixe da Terra en diante. Tendo suficiente información sobre a química no cosmos, o xeito en que as substancias cósmicas puideron depositarse na Terra, e as transformacións que puideron ter lugar na superficie terrestre primixenia, quizais poderiamos aprender o suficiente sobre as orixes para desenvolver modelos de evolución ulterior da información xenética<ref name="Brenner2006">{{cita libro | autor = Brenner SA, Carrigan MA, Ricardo A, Frye F. | capítulo = Setting the stage: the history, chemistry and geobiology behind RNA | título = The RNA World, 3rd Ed. | ano = 2006 | editor = Cold Spring Harbor Laboratory Press | id = ISBN 0-87969-739-3}}[http://rna.cshl.edu/]</ref>. == Técnicas máis comúns == O coñecemento da estrutura do ADN permitiu o desenvolvemento de moitas ferramentas tecnolóxicas que explotan as súas propiedades fisicoquímicas para analizar a súa implicación en problemas concretos: por exemplo, desde análises [[filoxenia|filoxeńeticas]] para detectar semellanzas entre diferentes [[taxon]]s, á caracterización da variabilidade individual dun paciente na súa resposta a un determinado [[fármaco]], pasando por un enfoque global, a nivel [[xenómica|xenómico]], de calquera característica específica nun grupo de individuos de interese. <ref name="griffiths">{{cita libro| autor = Griffiths, J .F. A. ''et al.'' | título = Genética | ano = 2002 | editor = McGraw-Hill Interamericana | id = ISBN 84-486-0368-0}}</ref> Podemos clasificar as metodoloxías de análise do ADN en dous grupos: (1) as que procuran a súa multiplicación, xa sexa ''in vivo'', como a [[reacción en cadea da polimerase]] (PCR), ou ''in vitro'', como a [[clonación molecular|clonación]], e (2) as que explotan as propiedades específicas de elementos concretos, ou de xenomas clonados, como é o caso da [[secuenciación do ADN]] e da hibridación con [[sonda de hibridación|sondas]] específicas ("[[Southern blot]]" e [[chip de ADN|chips de ADN]]). === Tecnoloxía do ADN recombinante === A tecnoloxía do [[ADN recombinante]], pedra angular da [[enxeñaría xenética]], permite multiplicar en grandes cantidades un fragmento de ADN de interese, o cal se di que foi clonado. Para iso, debe introducirse dito fragmento noutro elemento de ADN, xeralmente un [[plásmido]], que posúe na súa secuencia os elementos necesarios para que a maquinaria celular dun hospedador, normalmente a bacteria ''[[Escherichia coli]]'', o replique. Deste modo, unha vez [[transformación (xenética)|transformada]] a cepa bacteriana, o fragmento de ADN clonado reprodúcese cada vez que a bacteria se divide.<ref name="watson">{{cita libro| apelidos = Watson| nome= J, D.| autor2 = Baker, T. A.| autor3 = Bell, S. P.| autor4 = Gann, A.| autor5 = Levine, M. | autor6 = Losick, R | título = Molecular Biology of the Gene | edición = 5ª | ano = 2004 | editor = Benjamin Cummings | lugar= San Francisco | ISBN=0-321-22368-3}}</ref> Para clonar a secuencia de ADN de interese, empréganse [[encima]]s como ferramentas de corte e empalme do fragmento e do vector (o [[plásmido]]). Ditos encimas pertencen a dous grupos: en primeiro lugar, os [[encima de restrición|encimas de restrición]], que posúen a capacidade de recoñecer e cortar secuencias específicas; en segundo lugar, a [[ADN ligase]], que establece un [[enlace covalente]] entre extremos de ADN compatibles<ref name="griffiths" /> (ver sección [[#Nucleases e ligases|Nucleases e ligases]]). === Secuenciación === {{Artigo principal|Secuenciación do ADN}} A secuenciación do ADN consiste en determinar a orde dos [[nucleótido]]s dun polímero de ADN de calquera lonxitude, pero adoita dirixirse á determinación de [[xenoma]]s completos, debido a que as técnicas actuais permiten realizar esta secuenciación a gran velocidade, o cal foi de grande importancia para proxectos de secuenciación a grande escala como o [[Proxecto Xenoma Humano]]. Outros proxectos relacionados, en ocasións froito da colaboración entre científicos a escala mundial, estableceu a secuencia completa do ADN de moitos [[xenoma]]s de animais, plantas e [[microorganismo]]s.<ref name="pmid18992322">{{Cita publicación periódica | vauthors = Pettersson E, Lundeberg J, Ahmadian A | title = Generations of sequencing technologies | journal = Genomics | volume = 93 | issue = 2 | pages = 105–11 | date = 2009 | pmid = 18992322 | doi = 10.1016/j.ygeno.2008.10.003 }}</ref> O método de secuenciación de [[Frederick Sanger|Sanger]]<ref name=Sanger75>{{Cita publicación periódica |autor=Sanger F, Coulson AR |título=A rapid method for determining sequences in DNA by primed synthesis with DNA polymerase |revista=J. Mol. Biol. |volume=94 |número=3 |páxinas=441–8 |ano=1975 |pmid=1100841 |doi=10.1016/0022-2836(75)90213-2}}</ref> foi o máis empregado durante o [[século XX]]. Baséase na síntese de ADN en presenza de [[didesoxinucleótido|desoxirribonucleósidos]] trifosfato (ddNTP), compostos que, a diferenza dos [[desoxirribonucleótido|desoxinucleósidos]] normais (dNTPs), carecen dun grupo hidroxilo no seu extremo 3'. Aínda que os didesoxinucleósidos trifosfatados poden incorporarse á cadea en síntese, a carencia dun extremo 3'-OH imposibilita a xeración dun novo [[enlace fosfodiéster]] co [[nucleótido]] seguinte; por tanto, provocan o remate da síntese. Por esta razón, o método de secuenciación tamén se denomina «de terminación de cadea». A reacción realízase usualmente preparando un tubo co ADN molde, a polimerase, un [[cebador]] ou ''primer'', desoxinucleósidos normais e unha pequena cantidade de didesoxinucleósidos marcados con [[fluorescencia]] na súa [[base nitroxenada]]. Deste modo, o ddTTP pode ir marcado en azul, o ddATP en vermello etc. Durante a polimerización, vanse truncando as cadeas crecentes, ao chou, en distintas posicións. Por tanto, prodúcese unha serie de produtos de distinto tamaño, coincidindo a posición da terminación coa incorporación do ddNTP correspondente. Unha vez terminada a reacción, é posible someter a mestura a unha [[electroforese capilar]] (que separa todos os fragmentos segundo a súa lonxitude) na cal se le a fluorescencia para cada posición do polímero. No noso exemplo, a lectura azul-vermello-azul-azul traduciríase como TATT.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Sanger F, Coulson AR. |título=A rapid method for determining sequences in DNA by primed synthesis with DNA polymerase |revista= J Mol Biol. data=25 de maio de 1975 |número=94(3) |páxinas=441–448 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica| autor=Sanger F, Nicklen s, y Coulson AR |título=DNA sequencing with chain-terminating inhibitors |revista= Proc Natl Acad Sci U S A |data=decembro de 1977 |número= 74(12) |páxinas= 5463–5467 }}</ref> === Reacción en cadea da polimerase (PCR) === {{Artigo principal|Reacción en cadea da polimerase}} A reacción en cadea da polimerase, xeralmente coñecida polas súas siglas en inglés como PCR, é unha técnica de [[bioloxía molecular]] descrita en [[1986]] por [[Kary Mullis]],<ref>{{Cita libro|título=A Short History of the Polymerase Chain Reaction|url=https://doi.org/10.1385/1-59259-384-4:3|editorial=Humana Press|data=2003|lugar=Totowa, NJ|ISBN=9781592593842|páxinas=3–6|serie=Methods in Molecular Biology™|DOI=10.1385/1-59259-384-4:3|lingua=en|nome=John M. S.|apelidos=Bartlett|nome2=David|apelidos2=Stirling|nome-editor=John M. S.|apelidos-editor=Bartlett|nome-editor2=David|apelidos-editor2=Stirling}}</ref> cuxo obxectivo é obter un gran número de copias dun fragmento de ADN dado, partindo dunha escasa cantidade inicial. Para iso, emprégase unha [[ADN polimerase]] termoestable que, en presenza dunha mestura dos catro [[desoxirribonucleótido|desoxinucleótidos]], un [[solución tampón|tampón]] da forza iónica axeitada e os [[catión]]s precisos para a actividade do encima, dous oligonucleótidos (denominados cebadores ou ''primers'') complementarios dunha parte da secuencia (situados a distancia suficiente e en dirección [[antiparalelo (bioquímica)|antiparalela]]) e baixo unhas condicións de temperatura adecuadas, controladas por un aparello denominado [[termociclador]], xera exponencialmente novos fragmentos de ADN semellantes ao orixinal e acoutados polos dous cebadores.<ref name="watson" /> A PCR pode efectuarse como unha técnica de punto final, é dicir, como unha ferramenta de xeración do ADN desexado, ou como un método continuo, no que se avalíe dita polimerización a tempo real. Esta última variante é común na [[PCR cuantitativa]].<ref name="griffiths" /> === Southern blot === {{Artigo principal|Southern blot}} O método de «transferencia de Southern»<ref>{{cita web|url=http://www.ehu.eus/biomoleculas/isotopos/blot.htm |título=Transferencia blotting) |páxina-web=Curso de Biomoléculas (Universidad del País Vasco) |autor= Prof. Juan Manuel González Mañas}}</ref> ou «Southern blot» permite a detección dunha secuencia de ADN nunha mostra complexa ou non do ácido nucleico. Combina unha separación mediante [[masa]] e [[Carga eléctrica|carga]] (efectuada por medio dunha [[electroforese en xel]]) cunha hibridación cunha [[sonda de hibridación|sonda]] de ácido nucleico marcada dalgún modo (xa sexa con [[radioactividade]] ou cun composto químico) que, tras varias reaccións, dea lugar á aparición dun sinal de [[cor]] ou [[fluorescencia]]. Dita hibridación realízase trala transferencia do ADN separado por [[electroforese]] a unha membrana de filtro. Unha técnica semellante, pero na cal non se produce a mencionada separación electroforética denomínase [[dot blot]].<ref>{{Cita publicación periódica|autores=Vera-Cabrera, L., Rendon, A., Diaz-Rodriguez, M., Handzel, V., & Laszlo, A|ano=1999|título=Dot Blot Assay for Detection of Antidiacyltrehalose Antibodies in Tuberculous Patients|revista=Clinical and Diagnostic Laboratory Immunology|volume=6|número=5|páxinas=686–689|PMC=95755}}</ref> O método recibe o seu nome en honor ao seu inventor, o [[biólogo]] inglés [[Edwin Southern]].<ref>Southern, E.M. (1975): "Detection of specific sequences among DNA fragments separated by gel electrophoresis", ''J Mol Biol.'', 98:503-517. PMID 1195397</ref> Por analoxía ao método Southern, desenvolvéronse técnicas parecidas que permiten a detección de secuencias dadas de ARN (método [[Northern blot|northern]], que emprega sondas de ARN ou ADN marcadas)<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Alwine JC, Kemp DJ, Stark GR |título=Method for detection of specific RNAs in agarose gels by transfer to diazobenzyloxymethyl-paper and hybridization with DNA probes |revista=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=74 |número=12 |páxinas=5350-4 |ano=1977 |pmid=414220 | doi = 10.1073/pnas.74.12.5350}}</ref> ou de proteínas específicas (técnica [[Western blot|western]], baseada no uso de [[anticorpo]]s).<ref>{{Cita publicación periódica | autor= W. Neal Burnette | título= 'Western blotting': electrophoretic transfer of proteins from sodium dodecyl sulfate — polyacrylamide gels to unmodified nitrocellulose and radiographic detection with antibody and radioiodinated protein A | revista= Analytical Biochemistry | ano= 1981 | volume= 112 | número= 2 | páxinas= 195-203 | issn= 0003-2697 | editor= Academic Press | lugar= United States | pmid= 6266278 | doi= | url= http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6W9V-4DYTNJ8-1FB&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=f45e0364aabbcacb8f4f75540e622fd0 | dataacceso= 3-4-2008 | data= | urlarquivo= https://web.archive.org/web/20080514135648/http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6W9V-4DYTNJ8-1FB&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=f45e0364aabbcacb8f4f75540e622fd0 | dataarquivo= 14-05-2008 | urlmorta= yes }}</ref> === Chips de ADN === {{Artigo principal|Chip de ADN}} [[Ficheiro:Microarray2.gif|miniatura|[[micromatriz de ADN|Micromatriz]] (''microarray'')<ref>{{Cita web|url=https://www.genome.gov/10000533 |páxina-web=NIH - National Human Genome Research Institute |título=DNA Microarray Technology}}</ref> con 37.500 oligonucleótidos específicos. Arriba á esquerda pódese apreciar unha rexión ampliada do chip.]] Os chips de ADN son coleccións de [[oligonucleótido]]s de ADN complementario dispostos en ringleiras fixadas sobre un soporte, frecuentemente de cristal. Utilízanse para o estudo de mutacións de xenes coñecidos ou para monitorizar a [[expresión xénica]] dunha preparación de ARN.<ref>{{Cita web|páxina-web=Learn.Genetics - University of Utah |url=http://learn.genetics.utah.edu/content/labs/microarray/ |título=DNA microarray (animación)}}</ref> == Aplicacións == === Enxeñaría xenética === A investigación sobre o ADN ten unha grande influencia, sobre todo en [[medicina]], mais tamén en agricultura e gandaría, onde os obxectivos son os mesmos que coas técnicas tradicionais que o home leva utilizando desde hai milenios: domesticación, selección e cruces dirixidos para obter variedades de animais e plantas máis produtivos. A moderna bioloxía e bioquímica fan uso intensivo da [[tecnoloxía]] do [[ADN recombinante]], introducindo xenes de interese en organismos, co obxectivo de expresar unha proteína recombinante concreta, que pode ser: * illada para o seu uso posterior: por exemplo, pódense transformar [[microorganismo]]s para convertelos en auténticas fábricas que producen grandes cantidades de substancias útiles, como [[insulina]] ou [[vacina]]s, que posteriormente se illan e se utilizan terapeuticamente.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Miller WL. |título= Use of recombinant DNA technology for the production of polypeptides |revista= Adv Exp Med Biol. |volume=118 |número= |páxinas=153-74 |ano=1979}} [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/91311?ordinalpos=635&itool=EntrezSystem2.PEntrez.Pubmed.Pubmed_ResultsPanel.Pubmed_RVDocSum ]</ref><ref name="Leader2008">{{Cita publicación periódica | autor = Leader B, Baca QJ, Golan DE. | título = Protein therapeutics: a summary and pharmacological classification | ano = 2008 | publicación = Nat Rev Drug Discov. | volume = 7 | número = (1) | id = 21-39}} [http://www.nature.com/nrd/journal/v7/n1/abs/nrd2399.html;jsessionid=C9C8F81DAEEF4322DCB64A234B9887E1]</ref><ref name="Dingermann2008">{{Cita publicación periódica | autor = Dingermann T.| título = Recombinant therapeutic proteins: production platforms and challenges | ano = 2008 | publicación = Biotechnol J. | volume = 3 | número = (1) | id = 90-7}} [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18041103]</ref> * necesaria para substituír a expresión dun [[xene]] endóxeno danado que deu lugar a unha patoloxía, o que permitiría o restablecemento da actividade normal da proteína perdida e levaría á recuperación do estado fisiolóxico normal, non patolóxico. Este é o obxectivo da [[terapia xénica]], un dos campos nos que se está a traballar activamente en medicina, analizando vantaxes e inconvenientes de diferentes sistemas de administración do xene (virais e non virais) e os mecanismos de selección do punto de integración dos elementos xenéticos (distintos para os virus e os transposóns) no xenoma diana.<ref name="Voigt2008">{{Cita publicación periódica | autor = Voigt K, Izsvák Z, Ivics Z. | título = Targeted gene insertion for molecular medicine | ano = 2008 | publicación = J Mol Med. | volume = Jul 8. (Epub ahead of print)| número = | id =}} [http://www.springerlink.com/content/1582j3582v627028/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190924224957/https://link.springer.com/article/10.1007/s00109-008-0381-8 |date=24 de setembro de 2019 }}</ref> Neste caso, antes de pensar na posibilidade de realizar unha terapia xénica nunha determinada patoloxía, é fundamental comprender o impacto do xene de interese no desenvolvemento de dita patoloxía, para o cal é necesario o desenvolvemento dun modelo animal, eliminando ou modificando dito xene nun animal de laboratorio, por medio da técnica ‘’[[knockout de xenes|knockout]]’’. Só no caso de que os resultados no modelo animal sexan satisfactorios se procedería a analizar a posibilidade de restablecer o xene danado por terapia xénica.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Houdebine L |título=Transgenic animal models in biomedical research |revista=Methods Mol Biol |volume=360 |número= |páxinas=163–202 |ano=2007 |pmid=17172731}} [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17172731?ordinalpos=6&itool=EntrezSystem2.PEntrez.Pubmed.Pubmed_ResultsPanel.Pubmed_RVDocSum]</ref> * utilizada para enriquecer un alimento: por exemplo, a composición do leite (unha importante fonte de proteínas para o consumo humano e animal) pode modificarse por medio da transxénese, engadindo xenes exóxenos e desactivando xenes endóxenos para mellorar o seu valor nutricional, reducir infeccións nas glándulas mamarias, proporcionar aos consumidores proteínas antipatóxenas e preparar proteínas recombinantes para o seu uso farmacéutico.<ref name="Soler2006">{{Cita publicación periódica | autor = Soler E, Thépot D, Rival-Gervier S, Jolivet G, Houdebine LM.| título = Preparation of recombinant proteins in milk to improve human and animal health | ano = 2006 publicación = Reprod Nutr Dev. | volume = 46 | número = (5) | id = 579-88}} [http://rnd.edpsciences.org/index.php?option=article&access=doi&doi=10.1051/rnd:2006029] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090703201026/http://rnd.edpsciences.org/index.php?option=article&access=doi&doi=10.1051%2Frnd%3A2006029 |date=03 de xullo de 2009 }}</ref><ref name="chávez2003">{{Cita publicación periódica | autor = Chávez A, Muñoz de Chávez M. | título = Nutrigenomics in public health nutrition: short-term perspectives | ano = 2003 | publicación = Eur J Clin Nutr. | volume = 57 | número = Suppl 1 | id = S97-100}} [http://www.nature.com/ejcn/journal/v57/n1s/abs/1601809a.html]</ref> * útil para mellorar a resistencia do organismo transformado: por exemplo en plantas pódense introducir xenes que confiren resistencia a [[patóxeno]]s ([[virus]], [[insecto]]s, [[fungo (bioloxía)|fungos]]…), ou a axentes estresantes abióticos (salinidade, seca, metais pesados…).<ref name="Vasil2007">{{Cita publicación periódica | autor = Vasil IK. | título = Molecular genetic improvement of cereals: transgenic wheat (Triticum aestivum L.) | ano = 2007 | publicación = Plant Cell Rep. | volume = 26 | número = (8) | id = 1133-54}} [http://www.springerlink.com/content/b326421272852332/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190924224958/https://link.springer.com/article/10.1007/s00299-007-0338-3 |date=24 de setembro de 2019 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|autor=Daniell H, Dhingra A |título=Multigene engineering: dawn of an exciting new era in biotechnology |revista=Curr Opin Biotechnol |volume=13 |número=2 |páxinas=136–41 |ano=2002 |pmid=11950565 |doi=10.1016/S0958-1669(02)00297-5}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|autor=Job D |título=Plant biotechnology in agriculture |revista=Biochimie |volume=84 |número=11 |páxinas=1105–10 |ano=2002 |pmid=12595138 |doi=10.1016/S0300-9084(02)00013-5}}</ref> === Medicina forense === {{VT|Pegada xenética}} En investigación [[medicina forense|forense]] pódese utilizar o ADN presente no [[sangue]], o [[seme]], as células de [[pel]], [[saliva]] ou [[pelo]] de restos atopados na escena dun crime para identificar ao responsable. Esta técnica denomínase [[pegada xenética]], ou tamén "perfil de ADN". Ao realizar a proba da pegada xenética, compárase a lonxitude de seccións moi variables de [[ADN repetitivo]], como os [[microsatélite]]s, entre persoas diferentes. Este método é moi fiable para identificar un criminal.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Collins A, Morton N |título=Likelihood ratios for DNA identification | url=http://www.pnas.org/cgi/reprint/91/13/6007.pdf | revista=Proc Natl Acad Sci USA |volume=91 |número=13 | páxinas=6007–11 |ano=1994 |pmid=8016106 |doi=10.1073/pnas.91.13.6007}}</ref> Porén, a identificación pode complicarse se a escena está contaminada con ADN de persoas diferentes.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Weir B, Triggs C, Starling L, Stowell L, Walsh K, Buckleton J |título=Interpreting DNA mixtures |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-forensic-sciences_1997-03_42_2/page/213 | revista=J Forensic Sci |volume=42 |número=2 | páxinas=213–22 |ano=1997 |pmid=9068179}}</ref> A técnica da pegada xenética foi desenvolvida en 1984 polo xenetista británico Sir [[Alec Jeffreys]],<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Jeffreys A, Wilson V, Thein S |título=Individual-specific 'fingerprints' of human DNA | revista=Nature |volume=316 |número=6023 | páxinas=76–9 |ano=1985|pmid=2989708 |doi=10.1038/316076a0}}</ref> e utilizouse por primeira vez en medicina forense para condenar a unha persoa en Inglaterra en 1983 e 1986.<ref>[http://www.forensic.gov.uk/forensic_t/inside/news/list_casefiles.php?case=1 Colin Pitchfork — first murder conviction on DNA evidence also clears the prime suspect] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061214004903/http://www.forensic.gov.uk/forensic_t/inside/news/list_casefiles.php?case=1 |date=14 de decembro de 2006 }} Forensic Science Service Accessed 23 Dec 2006</ref> Pódese requirir ás persoas acusadas de certos tipos de crimes que fornezan unha mostra de ADN para introducir os resultados nunha base de datos. Isto facilitou o labor dos investigadores na resolución de casos antigos, onde só se obtivo unha mostra de ADN da escena do crime, nalgúns casos permitindo exonerar a un convicto. A pegada xenética tamén pode utilizarse para identificar cadáveres en accidentes en masa,<ref>{{Cita web |url=http://massfatality.dna.gov/Introduction/ |título=DNA Identification in Mass Fatality Incidents |data=setembro de 2006 |editor=National Institute of Justice |data-acceso=07 de xullo de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061112000837/http://massfatality.dna.gov/Introduction/ |dataarquivo=12 de novembro de 2006 |urlmorta=yes }}</ref> ou para realizar probas de consanguinidade.<ref>Bhattacharya, Shaoni. [http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn4908 "Killer convicted thanks to relative's DNA".] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070212122456/http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn4908 |date=12 de febreiro de 2007 }} ''newscientist.com'' (20 abril 2004). Consultado o 22 de decembro de 2006</ref> === Bioinformática === {{Artigo principal|Bioinformática}} A [[bioinformática]] implica a manipulación, procura e extracción de información dos datos da secuencia do ADN. O desenvolvemento das técnicas para almacenar e buscar secuencias de ADN supuxo avances no desenvolvemento do [[software]] dos computadores, para moitas aplicacións, especialmente [[algoritmo]]s de busca de frases, aprendizaxe automática e teorías de [[base de datos|bases de datos]].<ref>{{cita libro | autor=Baldi, Pierre. Brunak, Soren | título=Bioinformatics: The Machine Learning Approach | editor= MIT Press | ano=2001| isbn=978-0-262-02506-5}}</ref> A procura de frases ou algoritmos de coincidencias, que buscan a presenza dunha secuencia de letras dentro dunha secuencia de letras maior, desenvolveuse para buscar secuencias específicas de nucleótidos.<ref>Gusfield, Dan. ''Algorithms on Strings, Trees, and Sequences: Computer Science and Computational Biology''. Cambridge University Press, 15 January 1997. ISBN 978-0-521-58519-4.</ref> Noutras aplicacións como [[editor de texto|editores de textos]], poden funcionar mesmo algoritmos simples, pero as secuencias de ADN poden xerar que estes algoritmos presenten un comportamento de case-o-peor-caso, debido ao baixo número de caracteres. O problema relacionado do [[aliñamento de secuencias]] persegue identificar secuencias homólogas e localizar [[mutación]]s específicas que as diferencien. Estas técnicas, fundamentalmente o [[aliñamento múltiple de secuencias]], utilízanse ao estudar as relacións [[filoxenia|filoxenéticas]] e a función das proteínas.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Sjölander K |título=Phylogenomic inference of protein molecular function: advances and challenges | url=http://bioinformatics.oxfordjournals.org/cgi/reprint/20/2/170 | revista=Bioinformatics |volume=20 |número=2 | páxinas=170–9 |ano=2004 |pmid=14734307 | doi = 10.1093/bioinformatics/bth021}}</ref> As coleccións de datos que representan secuencias de ADN do tamaño dun [[xenoma]], tales como as producidas polo [[Proxecto Xenoma Humano]], son difíciles de usar sen anotacións, que marcan a localización dos xenes e os elementos reguladores en cada [[cromosoma]]. As rexións de ADN que teñen patróns asociados con xenes que codifican proteínas (ou ARN) poden identificarse por algoritmos de localización de xenes, o que permite aos investigadores predicir a presenza de produtos xénicos específicos nun organismo mesmo antes de que fose illado experimentalmente.<ref name="Mount">{{cita libro|autor= Mount, DM |título=Bioinformatics: Sequence and Genome Analysis | edición= 2 | editor= Cold Spring Harbor Laboratory Press | lugar= Cold Spring Harbor, NY | ano= 2004 | isbn= 0879697121}}</ref> === Nanotecnoloxía de ADN === [[Ficheiro:DNA nanostructures.png|miniatura|400px|A estrutura esquemática de ADN da esquerda autoensámblase na estrutura vista con [[microscopio de forza atómica]] da dereita. A [[nanotecnoloxía]] de ADN é o campo que busca deseñar estruturas a nanoescala utilizando as propiedades de recoñecemento molecular das moléculas de ADN.]] A nanotecnoloxía de ADN utiliza as propiedades únicas de recoñecemento molecular do ADN e outros ácidos nucleicos para crear complexos ramificados autoensamblados con propiedades útiles. Neste caso, o ADN utilízase como un material estrutural, máis que como un portador de información biolóxica.<ref name="Yin2008">{{Cita publicación periódica | autor = Yin P, Hariadi RF, Sahu S, Choi HMT, Park SH, LaBean T, Reif JH. | título = Programming DNA Tube Circumferences | ano = 2008 | publicación = Science | volume = 321 | número = (5890) | id = 824 - 826 | DOI=10.1126/science.1157312}} [http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/321/5890/824?sa_campaign=Email/toc/8-August-2008/10.1126/science.1157312]</ref> Isto levou á creación de retículas periódicas de dúas dimensións usando o método de ''[[ADN origami]]'', ademais de estruturas en tres dimensións con forma de poliedros.<ref>Andersen ES, Dong M, Nielsen MM, Jahn K, Subramani R, Mamdouh W, Golas MM, Sander B, Stark H, Oliveira CL, Pedersen JS, Birkedal V, Besenbacher F, Gothelf KV, Kjems J (2009). "Self-assembly of a nanoscale DNA box with a controllable lid". Nature 459 (7243): 73–6. Bibcode:2009Natur.459...73A. doi:10.1038/nature07971. PMID 19424153.</ref> Tamén se demostrou a creación de aparellos nanomecánicos e autoensamblaxes algorítmicas,<ref>{{Cita publicación periódica | author = Ishitsuka Y, Ha T | title = DNA nanotechnology: a nanomachine goes live | journal = Nat Nanotechnol | volume = 4 | issue = 5 | pages = 281–2 | year = 2009 | pmid = 19421208 | doi = 10.1038/nnano.2009.101 | bibcode = 2009NatNa...4..281I}}</ref> e estas estruturas de ADN foron utilizadas como moldes para a colocación doutras moléculas como nanopartículas de [[ouro]] [[coloide|coloidal]] e moléculas da proteína [[estreptavidina]].<ref>{{Cita publicación periódica | author = Aldaye FA, Palmer AL, Sleiman HF | title = Assembling materials with DNA as the guide | journal = Science | volume = 321 | issue = 5897 | pages = 1795–9 | year = 2008 | pmid = 18818351 | doi = 10.1126/science.1154533 | bibcode = 2008Sci...321.1795A}}</ref> === Evolución, historia e antropoloxía === {{Artigo principal|Filoxenia}} Ao longo do tempo, o ADN almacena mutacións que se herdan e, por tanto, contén información histórica, de maneira que comparando secuencias de ADN, os xenetistas poden inferir a historia evolutiva dos organismos, a súa [[filoxenia]].<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Wray G |título=Dating branches on the tree of life using DNA | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=11806830 | revista=Genome Biol |volume=3 |número=1 | páxinas=REVIEWS0001 |ano=2002 |pmid=11806830 | doi = 10.1046/j.1525-142X.1999.99010.x <!--Retrieved from URL by DOI bot-->}}</ref> A investigación filoxenética é unha ferramenta fundamental en [[bioloxía evolutiva]]. Se comparamos as secuencias de ADN dentro dunha especie, os [[xenética de poboacións|xenetistas de poboacións]] poden coñecer a historia de determinadas poboacións. Isto pódese utilizar nunha ampla variedade de estudos, desde [[ecoloxía]] ata [[antropoloxía]]. Por outro lado, o ADN tamén se utiliza para estudar relacións familiares recentes.<ref>{{Cita web|url=http://www.phylo.org/sub_sections/outreach/outreach_b|páxina-web=CIPRES|título=Utilizing Phylogenetic Information|data-acceso=28 de outubro de 2015|data-arquivo=17 de xullo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160717142452/http://www.phylo.org/sub_sections/outreach/outreach_b|url-morta=yes}}</ref> === Almacenamento de información === En 2013 publicouse en ''[[Nature]]'' que o [[Instituto Europeo de Bioinformática]] e a compañía [[Agilent Technologies]] propuxeran un mecanismo para usar a capacidade do ADN de codificar información como un medio para o almacenamento de datos dixital. O grupo conseguiu codificar 739 kilobytes de datos en código de ADN, sintetizar ese ADN, secuencialo despois e descodificar a información de novo á súa forma orixinal, cunha exactitude do 100%. A información codificada consistía en ficheiros de texto e de son. Anteriormente, publicárase un experimento realizado por investigadores da [[Universidade Harvard]], onde se codificara o texto dun libro de 54.000 páxinas.<ref>{{Cita publicación periódica | author = Goldman N, Bertone P, Chen S, Dessimoz C, LeProust EM, Sipos B, Birney E | title = Towards practical, high-capacity, low-maintenance information storage in synthesized DNA | journal = Nature | volume = 494 | issue = 7435 | pages = 77–80 | date = 23 January 2013 | pmid = 23354052 | pmc = 3672958 | doi = 10.1038/nature11875 | bibcode = 2013Natur.494...77G}}</ref><ref>{{Cita novas|apelido=Naik|nome=Gautam|título=Storing Digital Data in DNA|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424127887324539304578259883507543150.html|dataacceso=19-10-2015|xornal=Wall Street Journal|data=24 de xaneiro de 2013}}</ref> == Historia da investigación do ADN == [[Ficheiro:Maclyn McCarty with Francis Crick and James D Watson - 10.1371 journal.pbio.0030341.g001-O.jpg|miniatura|[[James Watson|James D. Watson]] e [[Francis Crick]] (dereita), que elaboraron o modelo da dobre hélice, con Maclyn McCarty (esquerda).]] O ADN foi illado por primeira vez polo médico suízo [[Friedrich Miescher]] que, en 1869, descubriu unha substancia microscópica no [[pus]] de vendaxes de feridas. Como se atopaba no núcleo das células chamoulle "nucleína".<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Dahm R |título=Discovering DNA: Friedrich Miescher and the early years of nucleic acid research |revista=Hum. Genet. |volume=122 |número=6 |páxinas=565–81 |ano=2008 |pmid=17901982 |doi=10.1007/s00439-007-0433-0}}</ref> En 1919, [[Phoebus Levene]] identificou a [[base nitroxenada]], o azucre e o fosfato da unidade nucleotídica.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Levene P, |título=The structure of yeast nucleic acid |url=http://www.jbc.org/cgi/reprint/40/2/415 |revista=J Biol Chem |volume=40 |número=2 |páxinas=415–24 |data=1 de decembro de 1919 |data-acceso=09 de xullo de 2011 |data-arquivo=29 de xuño de 2009 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090629031747/http://www.jbc.org/cgi/reprint/40/2/415 |url-morta=yes }}</ref> Levene suxeriu que o ADN consistía nunha cadea de nucleótidos unidos uns a outros polos seus fosfatos. Porén, Levene pensaba que a cadea era moi curta e as bases repetíanse continuamente nunha orde determinada. En 1937 [[William Astbury]] fixo a primeira [[difracción de raios X]] do ADN, que mostraba que tiña unha estrutura regular.<ref>{{Cita publicación periódica | autor =Astbury W, |título=Nucleic acid | revista=Symp. SOC. Exp. Bbl |volume=1 |número=66 |ano=1947}}</ref> En 1927 [[Nikolai Koltsov]] propuxo que as características hereditarias herdábanse por medio dunha "molécula xigante hereditaria" que estaría feita de "dúas cadeas especulares que se replicarían de modo semiconservativo usando cada unha das cadeas como molde".<ref name="Soyfer">[http://www.nature.com/nrg/journal/v2/n9/full/nrg0901_723a_fs.html Valery N. Soyfer. The consequences of political dictatorship for Russian science. ''Nature Reviews Genetics'' '''2''': 723-729 (2001)]</ref> En 1928, [[Frederick Griffith]] descubriu que o carácter "liso" de certas cepas da bacteria [[pneumococo]] podía transformarse en "rugoso" mesturando bacterias mortas "lisas" con bacterias vivas "rugosas". Algunha substancia debía pasar dunhas a outras levando a información necesaria, pero non soubo identificar cal era. Naquela época moitos pensaban que a información xenética se almacenaba nas proteínas.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Lorenz MG, Wackernagel W |título=Bacterial gene transfer by natural genetic transformation in the environment |revista=Microbiol. Rev. |volume=58 |número=3 |páxinas=563–602 |data=1 de setembro de 1994|pmid=7968924 |pmc=372978 |url=http://mmbr.asm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=7968924}}</ref> Anos despois en 1943 [[experimento de Avery, MacLeod e McCarty|Oswald Avery, xunto con MacLeod e McCarty]], identificaron ao ADN como molécula causante da [[transformación (xenética)|transformación]] no [[experimento de Griffith]].<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Avery O, MacLeod C, McCarty M |título=Studies on the chemical nature of the substance inducing transformation of pneumococcal types. Inductions of transformation by a desoxyribonucleic acid fraction isolated from pneumococcus type III | url=http://www.jem.org/cgi/reprint/149/2/297 | revista=J Exp Med |volume=79 |número=2 | páxinas=137–158 |ano=1944 |doi=10.1084/jem.79.2.137 |pmid=19871359 |pmc=2135445}}</ref> O papel do ADN como molécula hereditaria foi confirmado nos [[experimentos de Hershey e Chase]] con virus en 1952.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Hershey A, Chase M |título=Independent functions of viral protein and nucleic acid in growth of bacteriophage | url=http://www.jgp.org/cgi/reprint/36/1/39.pdf | journal=J Gen Physiol |volume=36 |issue=1 | páxinas=39–56 |ano=1952 |pmid=12981234 |doi=10.1085/jgp.36.1.39|formato=PDF |pmc=2147348}}</ref> En 1953, [[James Watson|James D. Watson]] e [[Francis Crick]] propuxeron o primeiro modelo de dobre hélice do ADN, que foi publicado en "Nature".<ref name=FWPUB>{{Cita publicación periódica| autor = Watson J.D. and Crick F.H.C. | pmid=13054692 | doi = 10.1038/171737a0 | url= http://www.nature.com/nature/dna50/watsoncrick.pdf | título=A Structure for Deoxyribose Nucleic Acid | revista=Nature | volume=171 | páxinas=737–738 | ano=1953 | dataacceso=4 de maio de 2009|formato=PDF| número = 4356 | bibcode=1953Natur.171..737W}}</ref> O seu modelo de dobre hélice estaba baseado na imaxe de difracción de raios X etiquetada como "[[Foto 51]]"<ref>O patrón de raios X do ADN B [http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/coll/pauling/dna/pictures/sci9.001.5.html á dereita desta imaxe ligada] foi obtida por [[Rosalind Franklin]] e Raymond Gosling en maio de 1952 a altos niveis de resolución do ADN e foi etiquetada como "Foto 51"</ref> tomada por [[Rosalind Franklin]] e [[Raymond Gosling]] en maio de 1952, e na información sobre o apareamento de bases obtida anos antes de [[Erwin Chargaff]]. As regras de Chargaff xogaron un importante papel no establecemento das configuracións de dobre hélice dos ADN B e A.<ref>{{Cita libro|título=Principles of Molecular Biology|autor=Burton E. Tropp|editorial=Jones & Bartlett Publishers|ano=2012|isbn=9781449647919|páxina=15}}</ref> As probas experimentais que apoiaban o modelo de Watson e Crick foron publicadas nunha serie de cinco artigos nunha mesma edición de ''Nature''.<ref name=NatureDNA50>Nature Archives [http://www.nature.com/nature/dna50/archive.html Double Helix of DNA: 50 Years]</ref> Destes cinco artigos, o de Franklin e Gosling foi a primeira publicación das súas propias difraccións de raios X e métodos de análise orixinais que parcialmente sostiñan o modelo de Watson e Crick;<ref name=NatFranGos>{{Cita publicación periódica| título=Molecular Configuration in Sodium Thymonucleate. Franklin R. and Gosling R.G| revista=Nature | volume= 171 | páxinas= 740–1 | ano=1953 | url=http://www.nature.com/nature/dna50/franklingosling.pdf | pmid=13054694 | doi= 10.1038/171740a0| autor=Franklin, Rosalind and Gosling, Raymond |formato=PDF| número=4356 | bibcode=1953Natur.171..740F}}</ref><ref>{{cita web|url=http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/coll/pauling/dna/pictures/franklin-typeBphoto.html |título=Original X-ray diffraction image |editor=Osulibrary.oregonstate.edu |data= |dataacceso==06-01-2011}}</ref> esta edición tamén contiña un artigo da estrutura do ADN de [[Maurice Wilkins]] e dous dos seus colegas, cuxas análises e modelos de raios X do ADN B ''in vivo'' tamén apoiaban a presenza ''in vivo'' da dobre hélice do ADN proposta por Crick e Watson nas dúas páxinas previas de ''Nature''.<ref name=NatWilk>{{Cita publicación periódica| título=Molecular Structure of Deoxypentose Nucleic Acids | autor= Wilkins M.H.F., A.R. Stokes A.R. & Wilson, H.R. | revista=Nature | volume= 171 | páxinas= 738–740 | ano=1953 | url=http://www.nature.com/nature/dna50/wilkins.pdf| pmid=13054693 | doi=10.1038/171738a0|formato=PDF| número=4356 | bibcode=1953Natur.171..738W}}</ref> En 1962, despois da morte de Franklin, Watson, Crick, e Wilkins recibiron conxuntamente o [[Premio Nobel]] de [[Premio Nobel de Medicina|Fisioloxía e Medicina]].<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1962/ The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1962] Nobelprize .org Acceso o 22 de decembro de 2006</ref> Porén, as regras do Nobel daquela época só permitían que fose outorgado a persoas vivas (Franklin xa morrera daquela), e iniciouse un forte debate que aínda continúa sobre quen debería recibir o crédito polo seu descubrimento.<ref>{{Cita publicación periódica | título=The double helix and the 'wronged heroine' | autor=Brenda Maddox | revista=Nature | volume=421 | páxinas=407–408 | data=23 de xaneiro de 2003 | url=http://www.biomath.nyu.edu/index/course/hw_articles/nature4.pdf | pmid=12540909 | doi=10.1038/nature01399 | formato=PDF | número=6921 | data-acceso=09 de xullo de 2011 | data-arquivo=17 de outubro de 2016 | url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161017011403/http://www.biomath.nyu.edu/index/course/hw_articles/nature4.pdf | url-morta=yes }}</ref> Crick presentou en 1957 o [[dogma central da bioloxía molecular]], que predicía as relacións entre o ADN, ARN e proteínas, e formulou a "hipótese do adaptador".<ref>Crick, F.H.C. [http://genome.wellcome.ac.uk/assets/wtx030893.pdf On degenerate templates and the adaptor hypothesis (PDF).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081001223217/http://genome.wellcome.ac.uk/assets/wtx030893.pdf |date=01 de outubro de 2008 }} genome.wellcome.ac.uk (Lecture, 1955). Consultado o 22 de decembro de 2006.</ref> O mecanismo de [[replicación]] semiconservativo do ADN foi demostrado nos experimentos de 1958 de [[experimento de Meselson e Stahl|Meselson e Stahl]] con isótopos do nitróxeno.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Meselson M, Stahl F |título=The replication of DNA in ''Escherichia coli'' | revista=Proc Natl Acad Sci USA |volume=44 |número=7 | páxinas=671–82 |ano=1958 |pmid=16590258 |doi=10.1073/pnas.44.7.671 |pmc=528642}}</ref> Posteriores traballos de Crick e colaboradores demostraron que o [[código xenético]] estaba baseado en tripletes de bases non solapados, chamados [[codón]]s, o que permitiu a [[Har Gobind Khorana]], [[Robert W. Holley]] e [[Marshall Warren Nirenberg]] descifrar o código xenético.<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1968/ The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1968] Nobelprize.org Acceso o 22 de decembro de 2006</ref> Estes descubrimentos representaron o nacemento da [[bioloxía molecular]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Ingram|nome=Vernon M.|título=The birth of molecular biology|revista=Nature|data=17 de outubro de 2002|número=419|páxinas=669-670|doi=10.1038/419669a}}</ref> == Notas == :''Todas as referencias en inglés agás cando se indique o contrario'' {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|DNA}} === Bibliografía === * {{cita libro |autor=Berry, Andrew; Watson, James. |título=DNA: the secret of life |editor=Alfred A. Knopf |localidade=Nova York |ano=2003 |isbn=0-375-41546-7 }} * {{cita libro |título=Understanding DNA: the molecule & how it works |autor=Calladine, Chris R.; Drew, Horace R.; Luisi, Ben F. and Travers, Andrew A. |ano=2003 |editor=Elsevier Academic Press |localidade=Ámsterdam |isbn=0-12-155089-3 }} * {{cita libro |autor=Dennis, Carina; Julie Clayton |título=50 years of DNA |url=https://archive.org/details/50yearsofdna00clay |editor=Palgrave Macmillan |localización=Basingstoke |ano=2003 |isbn=1-4039-1479-6 }} * {{Cita libro|autor=Judson, Horace F|ano= 1979|título=''The Eighth Day of Creation: Makers of the Revolution in Biology''|url=https://archive.org/details/eighthdayofcreat00juds_1| editor= Touchstone Books| isbn= 0-671-22540-5|edición=2.ª edición}} * {{cita libro |autor=Olby, Robert C. |título=The path to the double helix: the discovery of DNA |editor=Dover Publications |localización=Nova York |ano=1994 |isbn=0-486-68117-3 }}, (primeira publicación en 1974 por MacMillan, revisado definitivamente en 1994) * {{Cita libro|autor=Micklas, David|ano= 2003| título=''DNA Science: A First Course''|url=https://archive.org/details/dnasciencefirstc0000mick_e6f4|editor=Cold Spring Harbor Press| isbn= 978-0-87969-636-8}} * {{cita libro |autor=Ridley, Matt |título=Francis Crick: discoverer of the genetic code |editor=Eminent Lives, Atlas Books |localización=Ashland, OH |ano=2006 |isbn=0-06-082333-X }} * {{cita libro |autor=Olby, Robert C. |título=Francis Crick: A Biography |editor=Cold Spring Harbor Laboratory Press |localización=Plainview, N.Y |ano=2009 |isbn=0-87969-798-9 }} * {{cita libro|autor=Rosenfeld, Israel|ano= 2010|título= ''DNA: A Graphic Guide to the Molecule that Shook the World''|editor= Columbia University Press| isbn= 978-0-231-14271-7}} * {{cita libro|autor=Schultz, Mark e Zander Cannon|ano= 2009|título= ''The Stuff of Life: A Graphic Guide to Genetics and DNA''|editor= Hill and Wang|isbn= 0-8090-8947-5}} * {{cita libro |autor=Stent, Gunther Siegmund; Watson, James. |título=The double helix: a personal account of the discovery of the structure of DNA |editor=Norton |localización=Nova York |ano=1980 |isbn=0-393-95075-1 }} * {{cita libro|autor=Watson, James|ano= 2004 |título= ''DNA: The Secret of Life''|editor= Random House|isbn= 978-0-09-945184-6}} * {{cita libro |autor=Wilkins, Maurice |título=The third man of the double helix the autobiography of Maurice Wilkins |editor=University Press |localización=Cambridge, Eng |ano=2003 |isbn=0-19-860665-6 }} === Outros artigos === * [[ADN mitocondrial]] * [[ADN cloroplástico]] * [[Termodinámica dos ácidos nucleicos]] * [[Rosalind Franklin]] * [[James Watson]] * [[Francis Crick]] * [[Aduto do ADN]] * [[Experimento de Meselson e Stahl]] === Ligazóns externas === * [http://biomodel.uah.es/model4/dna/ Modelo en 3 dimensións da estrutura do ADN]. Interactivo. Require [[linguaxe Java|Java]]. * [http://www.ucm.es/info/genetica/grupod/Replicacion/Replicacion.htm A Replicación do ADN: características, proteínas que participan e proceso] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130125005307/http://www.ucm.es/info/genetica/grupod/Replicacion/Replicacion.htm |date=25 de xaneiro de 2013 }} * [http://es.youtube.com/watch?v=49fmm2WoWBs Animación en 3D da Replicación do ADN] * [https://web.archive.org/web/20160122232025/http://smcg.cifn.unam.mx/enp-unam/03-EstructuraDelGenoma/animaciones/secuencia.swf Método de secuenciación de Sanger] {{Ácidos nucleicos}} {{Orgánulos}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Acido desoxirribonucleico}} [[Categoría:ADN]] [[Categoría:Artigos destacados]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] c60v7waitq85ahk8kgq5jg5fr86as3d 0 3114 6148335 6136860 2022-08-02T12:08:06Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «maioria» wikitext text/x-wiki {{Partido Político |nome = Bloque Nacionalista Galego (BNG) |definición = Fronte de partidos políticos de [[Galiza]] |mocidades= [[Galiza Nova]] |título dirixente 1 = Portavoz Nacional |dirixente 1= [[Ana Pontón]] |cor=#A2C7E4 |escanos_título1 = [[Parlamento de Galicia]] |escanos1 ={{Partido Político/escanos|19|75|#A2C7E4}} |escanos_título2 = [[Congreso dos Deputados]] |escanos2 ={{Partido Político/escanos|1|350|#A2C7E4}} |escanos_título3 =[[Parlamento Europeo]] |escanos3 ={{Partido Político/escanos|0|59|#A2C7E4}} |escanos_título4 = [[Deputación|Deputados provinciais en Galicia]] |escanos4 ={{Partido Político/escanos|11|108|#A2C7E4}} |escanos_título5 =[[Concellos de Galicia|Alcaldías en Galicia]] |escanos5 = {{Partido Político/escanos|30|313|#A2C7E4}} |escanos_título6 =[[Concellos de Galicia|Concelleiros en Galicia]] |escanos6 = {{Partido Político/escanos|456|3721|#A2C7E4}} |fundación = [[1982]] |ideoloxía = [[Nacionalismo galego]]<br/>[[soberanía nacional|Soberanismo]]<ref>http://praza.com/politica/2004/o-bng-chama-a-avanzar-na-soberania-nacional-algo-que-so-pode-facer-unha-forza-sen-tutelas-alleas/</ref><ref>http://elpais.com/diario/2011/12/17/galicia/1324120695_850215.html</ref><br/>[[Socialismo]]<br/>[[Ecoloxismo]],<ref name="AN17"> {{Cita publicación periódica|apelidos=Bloque Nacionalista Galego|nome=|data=|título=En bloque cara a un tempo novo|PMC=|revista=Asemblea Nacional BNG|doi=|ISSN=|PMID=|volume=|páxinas=17|número=XVI}}{{cita|Na construción do noso discurso “nacionalismo”, “esquerda”, “feminismo”, ecoloxismo”..., non deben ser entendidos como unha xustaposición de elementos que conforman o noso ideario(...)}}</ref><br/>[[Pacifismo]]<ref>{{Cita web |url=http://www.bng-galiza.org/opencms/opencms/BNG/global/contidos/textos/principios/textos/texto_0001.html?uri=%2FBNG%2Fglobal%2Fseccions%2Ftextos%2Flistado.html&sitioFic=global |título=Principios do BNG. |data-acceso=21 de Agosto de 2018 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100616194815/http://bng-galiza.org/opencms/opencms/BNG/global/contidos/textos/principios/textos/texto_0001.html?uri=%2FBNG%2Fglobal%2Fseccions%2Ftextos%2Flistado.html&sitioFic=global |dataarquivo=16 de xuño de 2010 |urlmorta=yes }}</ref><br/>[[Feminismo]]<ref name="AN17"/> <br/> |filiación internacional = [[Alianza Libre Europea]] |sede= Avda. Rodríguez de Viguri, 16-Baixo, 15703 [[Santiago de Compostela]] |web = [http://bng.gal/ bng.gal] |publicación = BE-NE-GÁ ao día |logo= [[Ficheiro:Bloque Nacionalista Galego.svg|125px]] }} O '''Bloque Nacionalista Galego''' ('''BNG''') é unha organización política [[nacionalismo galego|nacionalista galega]]. Considérase como unha organización de esquerda (influenciada pola [[socialdemocracia]] e o [[marxismo]]) e [[nacionalismo galego|nacionalista]], e dende o punto de vista organizativo, defínese como unha fronte de partidos. O BNG tiña, en [[2009]], 9.000 militantes<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=GYoDvHb02QM Aymerich: 'Temos 9.000 militantes, hai que multiplicalos]', A nosa Terra.</ref>, 468 concelleiros e 30 alcaldes<ref>[http://bng.gal/alcaldias-do-bng/ Alcaldías do BNG] Páxina web do BNG. Recuperado o 31 de xullo de 2015.</ref> en diversos [[Concellos de Galicia|concellos]] de Galiza. Logo das [[eleccións ao Parlamento de Galicia de 2020]], o BNG ten 19 representantes no [[Parlamento de Galicia]]. Tamén chegou a ter un [[eurodeputado]] no [[Parlamento Europeo]] ([[Camilo Nogueira Román|Camilo Nogueira]]), e actualmente conta cun posto na Eurocámara rotatorio entre os seus socios (a representante do BNG é [[Ana Miranda Paz]])<ref>[http://www.elcorreogallego.es/galicia/ecg/ana-miranda-ue-excluira-xeito-da-prohibicion-das-redes-deriva-non-porque-vaia-feijoo-ali/idEdicion-2015-01-31/idNoticia-913601/ Ana Miranda: “A UE excluirá o xeito da prohibición das redes de deriva e non porque vaia Feijóo alí”] www.elcorreogallego.es, 31-01-2015.</ref>. A Voceira Nacional é [[Ana Pontón]], quen desde febreiro de 2016 substitúe a [[Xavier Vence]]. O BNG conta cunha organización xuvenil dende 1988, [[Galiza Nova]]. == Historia == [[Ficheiro:SedenacionalBNG.JPG|miniatura|esquerda|Sede Nacional do BNG, Santiago de Compostela.]] === Orixes e formación === Nos anos 60 fúndase a [[Unión do Povo Galego]] (''UPG'') e o [[Partido Socialista Galego]] (''PSG''), partidos [[nacionalismo|nacionalistas]] de carácter [[comunismo|comunista]] e [[socialismo|socialista]]. No ano [[1975]] fúndase a [[Asemblea Nacional-Popular Galega]] (''AN-PG''), fronte impulsada pola UPG coma plataforma de mobilización social e base para o futuro establecemento dunha candidatura electoral nacionalista. No ano [[1977]] a UPG e a AN-PG constituíron o [[Bloque Nacional Popular Galego]] (BNPG) que concorreu ás eleccións. En outubro de [[1981]] celebrouse a primeira [[Eleccións ao Parlamento de Galicia 1981|convocatoria]] para elixir o Parlamento de Galicia. Estas eleccións gañounas [[Alianza Popular]] e os partidos nacionalistas galegos acadaron un discreto resultado, o BNPG en coalición co PSG conseguiu tres escanos, os seus deputados negáronse a xurar a [[Constitución española de 1978|Constitución Española]] e á terceira negativa quedaron expulsados do Parlamento. A UPG e a AN-PG acordaron a comezos de [[1982]] reformular o proxecto formando unha fronte nacionalista que abranguese a maior amplitude posible, con diversas tendencias no seu interior. A primeira xuntanza celebrouse o [[15 de maio]] e nela participaron AN-PG, UPG, PSG, [[GC (OLN)|Galicia Ceibe (OLN)]], [[Asamblea de Nacionalistas Galegos]], [[Colectivo Libertario Arco da Vella]] e independentes de [[Santiago de Compostela|Santiago]] e [[A Coruña]] que subscribiron un chamamento para a unidade do nacionalismo baixo os principios do recoñecemento do carácter plurinacional do Estado e do dereito de autodeterminación, do antiimperialismo, do autogoberno, da autoorganización e do pluralismo e a democracia interna e que levará á constitución dunha Comisión Xestora Nacional de 22 membros na que ademais dos grupos que participaran na xuntanza anterior están a [[ERGA]] e independentes de [[Vigo]] e o Condado, posteriormente integrouse [[Avance Nacionalista]], formado por independentes da Coruña. No seo da Comisión Xestora, as diferentes forzas presentaban as súas alternativas. O PSG dálle grande importancia á unidade do sindicalismo nacionalista e á participación nas institucións. Galicia Ceibe pola contra defende o boicot activo ás eleccións e a ruptura democrática. Avance Nacionalista propón que a nova organización rexeite todas as leis e procure a independencia nacional como única forma de dar sentido á soberanía. Nunha xuntanza celebrada o [[27 de xuño]] apróbase o programa político da organización, defínese como unha organización nacionalista que non explicita a independencia, aínda que ve a creación dun Estado propio como algo preciso; a nova organización debe buscar a compatibilidade da vía institucional coa mobilización social na defensa dos intereses nacionais e populares. En posteriores xuntanzas establécense asembleas territoriais nas que se discutiu o documento aprobado antes da celebración da Asemblea fundacional. O [[11 de xullo]] a Asemblea de Nacionalistas Galegos decide retirarse da Comisión Xestora por considerar que a nova fronte estaba ao servizo dos partidos e pola falta dun programa político mínimo, con todo, os seus militantes continuaron a traballar a título individual na creación da nova organización. === I Asemblea Nacional === O [[25 de setembro|25]] e [[26 de setembro]] de 1982 tivo lugar no [[Frontón Municipal de Riazor]] da Coruña a Asemblea fundacional da nova fronte, previa desaparición do BNPG; esta nova forza preténdese interclasista, polo que se rexeita que o seu obxectivo final sexa unha sociedade socialista e a adopción da bandeira vermella, e asúmese a de Galicia coa estrela dos cinco cabos. O nome que resulta elixido para a nova organización é o de Bloque Nacionalista Galego, agrupando á [[AN-PG]] (que deixará de actuar tras esta Asemblea), á UPG, ao PSG e a outros colectivos independentes, xa que Galicia Ceibe decide deixar a organización ao decidirse na Asemblea Constituínte que o BNG participe nas eleccións, e o Colectivo Arco da Vella tamén a abandona por non estar conforme co nome elixido. Nas [[Eleccións Xerais 1982 en España|eleccións xerais de 1982]] a coalición Bloque-PSG tivo 38.522 votos, estes resultados electorais levaron a un debate interno no seo do PSG, o que leva a celebración dun Congreso extraordinario en xaneiro de [[1983]] no que se decide abandonar o BNG, mais un nutrido grupo de militantes do PSG segue no BNG co nome de [[Colectivo Socialista|Colectivo Socialista (CS)]]. O PSG fusionaríase con [[Esquerda Galega|Esquerda Galega (EG)]]. En [[abril]] dese mesmo ano celebráranse eleccións locais, as primeiras ás que concorría o BNG, obtendo 50.491 votos e 117 concelleiros/as<ref name=":0">{{Cita web|url=http://arquivo.bng-galiza.org/opencms/opencms/BNG/global/contidos/textos/historia/textos/texto_0001.html?uri=/BNG/global/seccions/textos/listado.html|páxina-web=arquivo.bng-galiza.org|título=A Historia do BNG|data-acceso=08-03-2016}}</ref>. === II Asemblea Nacional === En [[decembro]] de [[1984]] tivo lugar a II Asemblea Nacional en Santiago de Compostela. Nela definíuse a posición do BNG en aspectos fundamentais do seu proxecto político como o [[ecoloxismo]], o [[feminismo]], o [[ensino]], a lingua ou a cultura. Ao longo dese ano o BNG desenvolveu unha inxente actividade contra o desmantelamento industrial provocado pola política de "reconversión", participando activamente nas tres folgas xerais que teñen lugar en Galiza. Asemade, desenvolveu accións de protesta contra o que consideraba a apropiación e manipulación dos restos mortais de [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]], recibindo como resposta unha dura represión policial. O recordo do político nacionalista foi o motivo do [[Día Nacional de Galicia|Día da Patria Galega]], xornada na que o nacionalismo volveu acceder ao recinto histórico de Compostela despois de anos de prohibición<ref name=":0" />. Nas [[eleccións autonómicas de 1985]] o BNG só acada un escano, o do portavoz nacional e candidato Xosé Manuel Beiras, mentres que [[Coalición Galega]] consegue 11 escanos, e o Partido Socialista Galego-Esquerda Galega gaña 3 escanos. As eleccións vólveas gañar [[Alianza Popular]] baixo o nome de [[Coalición Popular de Galicia]]. === Asemblea Nacional Extraordinaria de 1985 === Os resultados electorais culminaron unha etapa de debate interno que desembocou na celebración dunha Asemblea Extraordinaria en Santiago o 15 de decembro, na que o BNG rectificou a súa táctica política a respecto da esixencia regulamentaria de acatar a Constitución para acceder ao Parlamento. Esta rectificación converteuse nun paso fundamental para o desenvolvemento do BNG no seu obxectivo de defender os intereses de Galiza<ref name=":0" />. En [[1986]] a UPG ten unha escisión, creándose o Colectivo 22 de marzo que deu orixe á formación en xullo do [[Partido Comunista de Liberación Nacional]] (PCLN), de carácter [[independentista]] e comunista. O BNG ten de escoller a dirección política a tomar e escolle un camiño máis moderado. O BNG, liderado por [[Xosé Manuel Beiras Torrado|Beiras]] desradicalízase para tentar gañar máis votos. Na terceira asemblea, o Partido Comunista de Liberación Nacional (que despois formará a [[Frente Popular Galega|Frente Popular Galega (FPG)]]) é expulsado da fronte por apoiar a [[Herri Batasuna]]. Ese mesmo ano, tería lugar en marzo o referendo sobre a permanencia de España na [[OTAN]], no que o BNG fixo campaña a favor do non. Nas eleccións ás [[Cortes españolas]] de xuño acadaríase a cifra de 27 049 votos. Ante os actos oficiais de celebración do cincuentenario do plebiscito do [[Estatuto de Autonomía de Galicia de 1936|Estatuto de Autonomía de 1936]], respondeu con actos e mobilizacións a favor do dereito á autodeterminación ante o que o BNG consideraba unha manipulación dos feitos<ref name=":0" />. === III Asemblea Nacional === Nos días 7 e 8 de [[febreiro]] de [[1987]] tivo lugar no [[O Carballiño, O Carballiño|Carballiño]] a III Asemblea Nacional. A militancia aprobou os mecanismos que permitirían a actualización das tácticas e das formas de traballo político iniciando o proceso de apertura da Fronte á sociedade galega. No marco dos actos da [[A Mesa pola Normalización Lingüística|Mesa pola Normalización Lingüística]] en defensa do idioma galego foi presentada unha nova imaxe corporativa<ref name=":0" />. Ante as [[eleccións ao Parlamento Europeo de 1987]], acreditou na necesidade de configurar unha candidatura nacionalista unitaria para levar a voz de Galiza a Europa. As conversas entre as formacións nacionalistas non frutificaron, quedando o BNG como a única candidatura galega. No contexto das eleccións europeas o PCLN situárase fóra do BNG pola decisión de apoiar a candidatura de [[Herri Batasuna]], vulnerando os acordos do Consello Nacional. En xuño celebráronse conxuntamente as eleccións europeas e municipais, o BNG obtivo 53 116 votos nas primeiras e 61 256 e 139 concelleiros/as nas segundas. Con estes resultados, converteuse na primeira organización nacionalista en número de votos<ref name=":0" />. Ante a crise que atravesaban as institucións galegas, o BNG presentara en setembro dese mesmo ano un Proxecto de Lei de medidas urxentes para o desenvolvemento económico, político, social e cultural de Galiza. Este proxecto, coñecido como Lei de Bases, configuraríase na estrutura sobre a que se habería edificar o programa do Bloque no marco político vixente daquela<ref name=":0" />. En xullo de [[1988]] créase a organización xuvenil nacionalista [[Galiza Nova]], que pasaría a integrarse no BNG. A celebración do 25 de xullo tería lugar este ano co slogan "Proxecto común", que sintetizaba a liña de renovación e integración impulsada pola III Asemblea Nacional. Ante a vaga de lumes que asolagaba Galiza ese ano, o BNG impulsou, xunto con diversas asociacións e colectivos ecoloxistas, a primeira iniciativa lexislativa popular que xorde en Galiza co obxecto de defender o patrimonio forestal galego<ref name=":0" />. === IV Asemblea Nacional === En [[febreiro]] de [[1989]] tivo lugar a IV Asemblea Nacional en [[Lugo]]. Os debates asemblearios centráronse na configuración dunha estratexia política ante a crise na que está sumida Galiza. Decidiuse presentar candidato á Presidencia da Xunta en consecuencia coa nova estratexia política aprobada dous anos antes no Carballiño<ref name=":0" />. Nas [[eleccións autonómicas de 1989]] o BNG conseguiu 5 deputados con 105 703 votos e acadou o [[grupo parlamentar]] propio. O [[Partido Nacionalista Galego-Partido Galeguista]] (PNG-PG) e a FPG non obtiveron ningún escano. O PSG-EG conseguiu dous escanos. En xuño do mesmo ano tiveron lugar as segundas eleccións ao Parlamento Europeo, nas que o BNG, como única candidatura galega, reforzaría a súa posición como a primeira forza dentro do nacionalismo con 46 052 votos. En [[outubro]] celebráronse tamén anticipadamente [[Eleccións Xerais en España|eleccións ás Cortes española]], nas que se acadarían 47 763 votos<ref name=":0" />. En xuño de [[1990]] a Comisión Permanente fixo público o documento "Análise do BNG perante a situación económica de Galiza" no que se analizaba a realidade galega e se consideraba imprescindíbel a unidade do nacionalismo galego en torno a uns principios básicos. O slogan “Entre todos” presidiría o Día da Patria dese mesmo ano, no que participaría por primeira vez o PNG-PG<ref name=":0" />. === V Asemblea Nacional === En xaneiro de [[1991]] celebrouse en [[Vigo]] a V Asemblea Nacional. Asinábase o protocolo de integración de Galiza Nova. Ese ano viña desenvolvéndose unha intensa campaña co slogan "Galiza autodeterminación" que culminou o 6 de decembro nunha manifestación en Santiago de Compostela na que participaron máis de 10 000 persoas<ref name=":0" />. 1991 foi tamén o ano no que [[Inzar]] e PNG-PG se integraron BNG. ==== Eleccións municipais 1991 ==== Por outra banda, en maio tiveran lugar as [[Eleccións municipais de 1991 en Galicia|eleccións municipais]] nas que o Bloque presentara 162 candidaturas coas que obtiveron 107 932 votos e 241 concelleiros/as. En [[Allariz]] o BNG acadou por vez primeira unha rotunda maioría absoluta da man de [[Anxo Quintana]], quen xa viña dirixindo o Concello desde 1989{{Cómpre referencia}}. En [[Fene]] anovábase por terceira vez a maioría absoluta ostentada desde 1983. En [[1992]] manifestouse no apoio e participou activamente na Folga Xeral nacional do 2 de abril, un grupo de independentes dentro do Bloque crearon o colectivo [[Esquerda Nacionalista|Esquerda Nacionalista (EN)]] e no outono impulsouse unha campaña contra o [[Tratado de Maastricht|Tratado de Maästricht]] , organizando actos explicativos en toda a nación sobre as consecuencias da Europa do capital. Finalmente, en decembro, celebrábase unha multitudinaria festa na Coruña co gallo do 10º aniversario da fundación do BNG<ref name=":0" />. === VI Asemblea Nacional === En marzo de [[1993]] convocábase a VI Asemblea Nacional, que tería lugar na Coruña. Ás [[eleccións]] ás Cortes españolas de marzo o BNG concorrería co lema "Galiza con forza própria", obtendo 126 965 votos e ficando ás portas de obter representación nas provincias da Coruña e Pontevedra. O compromiso do BNG por unha [[Europa dos Pobos]] fundamentou a participación da organización no Forum Internacional en [[Dinamarca]] onde se reuniran organizacións e personalidades de diversos países europeos críticos co modelo de Europa consagrado polo Tratado de Maästricht<ref name=":0" />. Nas [[eleccións autonómicas de 1993|eleccións autonómicas]] o BNG acada 269 233 votos e 13 deputados. Tras o fracaso nesas eleccións [[Unidade Galega (partido)|Unidade Galega (UG)]], antigo PSG-EG, incorporaríase tamén ao Bloque. O avance electoral exprésase no incremento colleitado nas cidades nas que se converte na segunda forza política<ref name=":0" />. O avance na unidade do nacionalismo no plano político plasmaríase no plano sindical coa reunificación do sindicalismo nacionalista que culminaba en [[1994]] coa fundación da [[Confederación Intersindical Galega|Confederación Intersindical Galega (CIG)]]. A integración de UG en decembro culminaría o proxecto de unidade do nacionalismo iniciado en 1982. Nas eleccións europeas de xuño o BNG obtivo 139 221 votos. O Día da Patria adicouse á conmemoración do 50º aniversario de "[[Sempre en Galiza]]"<ref name=":0" />. As [[Eleccións municipais de 1995 en Galicia|eleccións municipais de marzo de 1995]] supuxeron a consolidación do avance do BNG, nas que obtivo 208 098 votos e 428 concelleiros<ref name=":0" />. === VII Asemblea Nacional === En decembro de [[1995]] celebrouse na [[Feira de Mostras de Ferrol]] a VII Asemblea. A definición dos criterios de actuación do BNG nas Cortes Xerais e os eixos que debían artellar unha alternativa de goberno en Galiza centraron os traballos asemblearios. No plano cara á consolidación organizativa, aprobouse o desenvolvemento dos Estatutos orixinarios<ref name=":0" />. Nas eleccións ás Cortes españolas de marzo de [[1996]] o BNG obtivo 220 147 votos, conseguindo por vez primeira na súa historia dúas actas no [[Congreso dos Deputados de España]], [[Guillerme Vázquez]] e [[Francisco Rodríguez Sánchez|Francisco Rodríguez]]. A actuación organizativa e política foi dirixida neste ano a estabelecer un contacto directo coa sociedade co obxectivo de conformar unha alternativa ao [[Partido Popular]], celebrándose en outubro un acto masivo en Santiago de Compostela no que se presenta a alternativa e a Xosé Manuel Beiras como candidato á presidencia da Xunta. Deste xeito, o BNG concorre ás [[Eleccións ao Parlamento de Galicia 1997|eleccións ao Parlamento galego de 1997]] cun programa de goberno, acadando un éxito sen precedentes ao conseguir 395 435 votos e 18 deputados, converténdose na segunda forza política de Galiza por diante do [[Partido dos Socialistas de Galicia|PSdeG-PSOE]]<ref name=":0" />. === VIII Asemblea Nacional === En xuño de [[1998]] tivo lugar en [[Ourense]] a VIII Asemblea Nacional. Esta Asemblea marcou un fito no desenvolvemento da organización xa que nela se adecuaban as estratexias políticas á súa condición de alternativa de goberno. Unha das consecuencias desta Asemblea foi a sinatura da [[Declaración de Barcelona]], xunto con [[Partido Nacionalista Vasco|PNV]] e [[Convergència Democràtica de Catalunya|CDC]], como entente na defensa do recoñecemento do carácter plurinacional do [[España|Estado español]]. A esta Declaración séguiríanlle as de [[Vitoria|Gasteiz]] e a de Santiago de Compostela, que afondarían nos acordos de Barcelona<ref name=":0" />. En maio de [[1999]] o BNG impulsou a creación da [[Fundación Galiza Sempre]] e volve concorrer en solitario ás [[Eleccións ao parlamento europeo de 1999|eleccións ao Parlamento Europeo]] de xuño, obtendo 349 079 votos e por vez primeira un deputado na persoa de Camilo Nogueira. ==== Eleccións Municipais 1999 ==== Nas [[Eleccións municipais de 1999 en Galicia|eleccións municipais]] obtéñense 290 187 votos e 585 concelleiros, o que supuxo un avance cualitativo xa que entraron no goberno en cinco das sete cidades galegas, en tres delas ocupando a alcaldía<ref name=":0" />: [[Miguel Anxo Fernández Lores]] en [[Pontevedra]], [[Xaime Bello]] en Ferrol e [[Lois Pérez Castrillo]] en Vigo. Tamén se acadan maiorías absolutas en concellos de tamaño intermedio como [[Allariz]], [[Fene]], [[Poio]] ou nas [[As Pontes de García Rodríguez|Pontes]], así como outros máis pequenos como [[Vilar de Santos]]<ref>{{Cita web|url=http://elecciones.lainformacion.com/municipales.html|páxina-web=lainformacion.com|título=Resultados elecciones|data-acceso=10-03-2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160409102105/http://elecciones.lainformacion.com/municipales.html|dataarquivo=09-04-2016|urlmorta=yes}}</ref>. ==== Eleccións ás Cortes Españolas 2000 ==== Nas eleccións ás Cortes españolas do ano [[2000]] o BNG obtivo 306 268 votos e 3 deputados e [[Anxo Quintana]] foi designado [[Senado de España|senador]] polo Parlamento galego, acadaría así o BNG por primeira vez representación na Cámara Alta, completando deste xeito a súa presenza en todos os foros de representación. Ese mesmo ano, o BNG converteuse en membro de pleno dereito do [[Partido Democrático dos Pobos de Europa - Alianza Libre Europea]] e en maio constituiríase no Parlamento Europeo o Intergrupo de nacións sen Estado, sendo nomeado presidente do mesmo Camilo Nogueira. Tamén se presentou en xuño, en Santiago de Compostela, o manifesto “Un compromiso responsábel co país”, no que o BNG pretendía establecer un diálogo aberto coa sociedade para construír a alternativa de goberno en Galiza. Asemade, participou activamente nas actividades da “Marcha Mundial de Mulleres”con delegación propia nas manifestacións que tiveron lugar en [[Bruxelas-Capital|Bruxelas]] e [[Nova York]] á vez que presentaba o seu novo sitio web: www-bng-galiza.org<ref name=":0" />. En xaneiro de [[2001]] o BNG presentou unha moción de censura no Parlamento de Galicia ante a xestión da Xunta fronte ao problema das “vacas tolas” . Ese mesmo ano e antes da celebración da IX Asemblea Nacional, o BNG exerceu de anfitrión no Encontro do Intergrupo de Nacións sen Estado no Parlamento europeo celebradas en Santiago de Compostela<ref name=":0" />. === IX Asemblea Nacional === En febreiro de 2001 tivo lugar en Santiago de Compostela a IX Asemblea Nacional, na que se reforza a idea do BNG como alternativa de goberno. O Bloque participaría activamente na folga de xuño contra os recortes sociais promovidos polo Goberno de [[José María Aznar|Aznar]]. En outubro celebráronse as [[Eleccións ao Parlamento de Galicia 2001|eleccións ao Parlamento de Galicia]] nas que obtivo 346 423 votos e 17 deputados, manténdose como segunda forza no Parlamento a pesar de descender o seu número de apoios con respecto ás eleccións anteriores e igualar en escanos co PSdeG-PSOE. O BNG tamén participaría activamente nas masivas mobilizacións contra a nova [[Lei Orgánica de Universidades]] (LOU)<ref name=":0" />. === X Asemblea Nacional === En abril de [[2002]] o BNG celebra na Coruña a X Asemblea Nacional. Nesta Asemblea adóptanse resolucións significativas como a substitución da Permanente pola Executiva Nacional que pasa a ser un órgano elixido pola Asemblea. O Bloque apoiou a folga xeral do 20 de [[xuño]] contra o decreto do [[Goberno español]] de reforma do sistema de cobertura do desemprego. En Vigo, celebraríase o Acto de Conmemoración do XX Aniversario do BNG. Por outra banda, a [[Fundación Galiza Sempre]], en colaboración con [[Galiza Nova]], organizaba os días 24 e 25 de [[xullo]] dese mesmo ano a primeira edición do [[Festigal]]<ref name=":0" />. En novembro, perante a xestión da catástrofe ecolóxica producida polo buque Prestige, apoiou a autoorganización do pobo galego esixindo a depuración de responsabilidades políticas e solucións para reparar os danos e impedir que catástrofes desta caste volvan producirse. A iniciativa do BNG é respondida por numerosas entidades asociativas de Galiza. Desta iniciativa xurdiu o 21 de novembro a Plataforma Cidadá [[Nunca Máis]]. A indignación social ante o comportamento do Goberno español e da Xunta culminarían na presentación dunha moción de censura ao presidente [[Manuel Fraga|Fraga]] que sería debatida no Parlamento de Galiza o 12 de decembro<ref name=":0" />. En [[2003]] o BNG participou como parte activa na manifestación das “maletas” celebrada o 9 de febreiro na Coruña e na marcha a [[Madrid]] do día 23, que congregou centos de miles de galegos na capital do Estado e impulsou iniciativas en todos os ámbitos fronte á invasión de [[Iraq]]. Nas [[Eleccións municipais de 2003 en Galicia|eleccións municipais]] presentou 307 listas e obtivo 325 331 votos e 595 concelleiros, pasando a formar goberno en 42 Concellos, en 19 ostentando a alcaldía. O resultado obtido na [[provincia da Coruña]] situouno nunha posición central para impulsar o cambio na [[Deputación da Coruña|Deputación]], accedendo así a un goberno no que Xaime Bello sería o seu vicepresidente. Estas eleccións supuxeron un novo fito para o Bloque, xa que obtivo o mellor resultado da súa historia nunhas eleccións locais<ref name=":0" />. === XI Asemblea Nacional === En [[novembro]] de [[2003]], após a XI Asemblea Nacional, houbo un troco xeracional no BNG, no que Anxo Quintana sucedeu a [[Xosé Manuel Beiras Torrado|Beiras]] como voceiro nacional e candidato á presidencia da [[Xunta de Galicia]]. O rival de Quintana fora, entón, o eurodeputado Camilo Nogueira, quen acadou 600 votos fronte os 1 700 do senador. Xosé Manuel Beiras pasa a ser elixido Presidente do Consello Nacional, cargo de nova creación. ==== Eleccións ás Cortes Españolas 2004 ==== [[Ficheiro:Francisco Jorquera.JPG|miniatura|[[Francisco Jorquera]], deputado do BNG no [[Congreso dos Deputados|Congreso]] (2008–2012).]] Nas [[Eleccións xerais de España de 2004|eleccións xerais de 2004]], o BNG comeza unha crise polo continuo retroceso de votos, xa que só consegue 208 688 votos que lle dan 2 escanos no Congreso dos Deputados e ningún no [[Senado de España|Senado]], aínda que por cota parlamentar autonómica é escollido senador polo BNG [[Francisco Jorquera]], quen substituíra a Anxo Quintana o ano anterior. Na investidura do [[Presidente do Goberno de España]] votouse a favor da candidatura de [[José Luis Rodríguez Zapatero]]<ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.historiaelectoral.com/pbng.html|páxina-web=historiaelectoral.com|título=Bloque Nacionalista Galego, Anova y Partido Socialista Galego - Esquerda Galega|data-acceso=09-03-2016}}</ref>. ==== Eleccións ao Parlamento Europeo 2004 ==== Aínda que coas [[eleccións europeas de 2004|eleccións]] ao [[Parlamento Europeo]], nas que, despois de presentarse en coalición co [[PNV]] e [[CiU]] ([[Galeusca]]), queda con dous eurodeputados, a redución do número de eurodeputados correspondentes ao Estado incidira negativamente na perda de representantes. Así e todo, en xullo do [[2004]], Anxo Quintana, establece cambios na cúpula do partido e foi presentado o documento de bases para un novo Estatuto de Nación para Galiza, no que se contiñan os criterios que debían orientar o proceso de reforma estatutaria. Este documento desenvolveuse no Foro polo Novo Estatuto con representantes de distintos ámbitos sociais e profesionais, coa finalidade de dotar ao BNG de achegas e de implicar á sociedade neste debate<ref name=":0" />. ==== Eleccións ao Parlamento de Galicia de 2005 ==== Tras as [[eleccións autonómicas de 2005]] o BNG entrou no goberno de coalición presidido polo socialista [[Emilio Pérez Touriño]] no que o BNG tivo a vicepresidencia, que ocuparía Anxo Quintana coas [[consellaría]]s de Relacións Institucionais e Benestar Social. Así mesmo, o BNG encargouse das consellerías de Cultura ([[Ánxela Bugallo]]), Industria ([[Fernando Blanco Álvarez|Fernando Blanco]]), Medio Rural ([[Alfredo Suárez Canal]]) e Vivenda ([[Teresa Táboas]]), de nova creación. Tamén participaría ese ano o BNG na Asemblea Xeral de Galeuscat en Madrid, que marcou o inicio dunha nova andaina da alianza, fundando en xaneiro do ano seguinte a Tribuna Galeuscat dotándose de órganos permanentes de coordinación parlamentar nas Cortes españolas. O arranque da campaña do 25 de xullo de [[2005|2006]] tivo lugar o 28 de xuño, coincidindo co 70º aniversario do plebiscito do Estatuto de autonomía do 36, coa presentación en Santiago da Alianza Galeuscat, que contou coa presenza dos líderes do BNG, PNV e CiU e numerosa asistencia representativa do mundo social en Galiza<ref name=":0" />. === XII Asemblea Nacional === [[Ficheiro:CongresoBNG2006.jpg|miniatura|esquerda|200px|Discurso de Anxo Quintana na XII Asemblea Nacional en Santiago de Compostela.]] Na XII Asemblea Nacional, celebrada en Santiago de Compostela o 2 e 3 de decembro de [[2006]], presentáronse catro candidaturas ao Consello Nacional, a oficial encabezada por Anxo Quintana e co apoio da UPG e dos independentes de [[Roberto Mera]] conseguiu 1.646 votos (62.57%) obtendo 31 representantes no Consello. A segunda candidatura foi [[Encontro Irmandiño|Encontro Irmandiño (EI)]] liderada por Xosé Manuel Beiras que conseguiu 449 votos (17.09%), obtendo 9 representantes; [[A Alternativa]] encabezada por [[Rosario Fernández Velho]] e que conta co apoio de Camilo Nogueira e EN conseguiu 291 votos (11.06%), conseguindo 5 representantes. [[Ficheiro:Mitin Anxo Quintana Compostela2.jpg|250px|Mitin de [[Anxo Quintana]] en [[Santiago de Compostela]] (ano 2008)|miniatura|dereita]] A última candidatura foi o [[Movemento pola Base|Movemento pola Base (MpB)]], formada sobre todo por membros de Galiza Nova e encabezada polo sindicalista da CIG [[Fermín Paz]], que conseguiu 245 votos (9.32%) e 5 representantes. Trala votación chegouse a un acordo entre as diferentes candidaturas para a repartición dos membros da Executiva Nacional, a candidatura oficial leva 10 dos 15 membros, os outros cinco repártense entre EI e A Alternativa, o MpB apoiou o acordo malia quedar fóra da Executiva. Tamén se decidiu modificar a composición da seguinte Asemblea Nacional para que fose por delegados e non como antes aberta a todos os militantes. A súa presenza institucional nese momento era de 595 concelleiros, 15 deputados provinciais, 13 deputados autonómicos, 2 deputados no Congreso dos Deputados, un senador e ningún eurodeputado. ==== Eleccións municipais 2007 ==== Nas [[Eleccións municipais de 2007 en Galicia|eleccións municipais de maio de 2007]], acadou o 19,15% dos sufraxios. Agudizou a súa caída nas cidades, lonxe da mensaxe intelectual e rebelde que tanto éxito colleitara nos anos noventa en segmentos urbanos e xuvenís do electorado. Este descenso compensouno con contundentes vitorias en vilas medias como [[Carballo]], [[Arzúa]], [[Teo]], [[Monforte de Lemos]], [[Bueu]], [[O Porriño]] ou [[Pontecesures]], ocupando espazos rurais e sociais que vai abandonando o Partido Popular. O estancamento tamén se compensou con perspectivas de maior poder institucional en concellos e [[deputación]]s (A Coruña e Lugo). Este resultado traduciuse de xeito global en 32 alcaldías e 37 cogobernos, o BNG conseguía así o maior número de representantes nas institucións locais da súa historia<ref name=":0" />. ==== Eleccións ás Cortes Españolas 2008 ==== Nas [[Eleccións Xerais 2008 en España]] repetiu os resultados do 2004, acadando un deputado pola Coruña e unha deputada por Pontevedra. Nesta lexislatura foi chave para a aprobación dos Orzamentos Xerais do Estado para o 2009, cos seus dous deputados no Congreso, conseguindo 125 millóns de euros extra dos 2.020 millóns previstos inicialmente para Galicia (76 deles en materia de Fomento<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/galicia/2008/10/24/00031224848674942456287.htm BNG dice que Fomento dedicará a Galicia 76 millones más gracias a su apoyo a los presupuestos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160312001545/http://www.lavozdegalicia.es/galicia/2008/10/24/00031224848674942456287.htm |date=12 de marzo de 2016 }} {{Es}}.</ref>), ademais de varios traspasos de competencias<ref>[http://www.elpais.com/articulo/espana/inversion/alta/historia/Galicia/elpepiesp/20081018elpepinac_10/Tes La inversión "más alta de la historia" para Galicia] {{es}}.</ref>. Isto foi, en palabras do portavoz do BNG no congreso, [[Francisco Jorquera]], "o investimento maior no noso territorio en toda a historia". Así pois, o apoio do Bloque a estes orzamentos provocou o rexeitamento das emendas á totalidade, sacando adiante os orzamentos no seu primeiro trámite<ref>[http://www.gznacion.com/web/notic.php?ide=11144 O Goberno saca adiante os Orzamentos grazas ao apoio de BNG e PNV e unha abstención de UPN.]{{Ligazón morta|data=outubro de 2018 }}</ref>. ==== Eleccións ao Parlamento Galego 2009 ==== Tras perderen un escano (de 13 a 12) nas [[Eleccións ao Parlamento de Galicia 2009|eleccións ao Parlamento galego de 2009]], celebradas o 1 de marzo, e que se saldaron coa maioría absoluta por un escano do PP, a executiva do BNG recoñeceu os malos resultados e dimitiu ante o Consello Nacional o 14 de marzo<ref>[http://www.gznacion.com/web/noticia.php?id_noticia=13522&id_cat=5 A Executiva do BNG dimite ante o Consello Nacional] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090317055132/http://www.gznacion.com/web/noticia.php?id_noticia=13522&id_cat=5 |date=17 de marzo de 2009 }}, GZnación.com.</ref>. === Asemblea Nacional Extraordinaria de 2009 === [[Ficheiro:Manifestación BNG 25 de xullo 2009.JPG|miniatura|200px|dereita|Manifestación do BNG polo [[día da Patria]], en 2009.]] O 18 de abril realizáronse asembleas comarcais para elixir os delegados que concorreron á Asemblea Nacional extraordinaria do 10 de maio. Nestas asembleas comarcais presentáronse 3 listas: [[Alternativa pola Unidade]] (ApU, impulsada pola UPG), [[Listas Abertas]] (impulsada polo EI), e [[+BNG]]. Tamén se presentaron outras listas nalgunhas comarcas como Independentes do Val Miñor, [[Movemento galego ao socialismo|Movemento Galego ao Socialismo (MGS)]], Esquerda Socialista Galega e Independentes do Ribeiro. O resultado deu unha maioría de delegados para ApU<ref>[http://renovarobng.blogaliza.org/2009/04/19/resultados-da-eleccion-de-delegados/ Eleccións de delegados] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090624024229/http://renovarobng.blogaliza.org/2009/04/19/resultados-da-eleccion-de-delegados/ |date=24 de xuño de 2009 }}.</ref>. O 10 de maio celebrouse a Asemblea nacional extraordinaria, na que se presentaron catro listas: Alternativa pola Unidade (ApU, encabezada por Guillerme Vázquez), Máis BNG (+BNG, encabezada por [[Carlos Aymerich]]), Encontro Irmandiño (encabezada por Xosé Manuel Beiras) e Máis Alá (impulsada polo MGS e encabezada por [[Rafa Villar]]). A elección ó Consello Nacional deu como resultado: 23 membros de ApU, 18 de +BNG, candidatura de Encontro 7 representantes e 2 para Máis Alá<ref>[http://www.vieiros.com/nova/73969/guillerme-vazquez-novo-portavoz-nacional-do-bng Guillerme Vázquez novo portavoz nacional do BNG], Vieiros.</ref>. Da votación para a Executiva Nacional autoexcluíuse o Encontro Irmandiño, liderado por Beiras<ref>[http://www.anosaterra.org/nova/beiras-chama-a-non-participar-na-nova-executiva.html Beiras chama a non participar na nova Executiva] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090513031829/http://www.anosaterra.org/nova/beiras-chama-a-non-participar-na-nova-executiva.html |date=13 de maio de 2009 }}, A nosa Terra.</ref>. Presentáronse, pois, á executiva dúas listas: a de ApU (na que se integraba un representante de Máis Alá) e a de +BNG. A lista encabezada por Guillerme Vázquez obtivo 1189 votos (55,1% de apoio) o que lle outorgou 8 representantes, mentres que a encabezada por Carlos Aymerich conqueriu 969 votos (44,9% de apoio) e 7 representantes<ref>[http://renovarobng.blogaliza.org/2009/05/11/resumo-da-asemblea-2/ Resumo da Asemblea] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090514064434/http://renovarobng.blogaliza.org/2009/05/11/resumo-da-asemblea-2/ |date=14 de maio de 2009 }}, blog Por un BNG de futuro e con futuro.</ref>. Así pois, Guillerme Vázquez resultaba elixido portavoz nacional do BNG, en substitución de Anxo Quintana<ref>[http://www.anosaterra.org/nova/vazquez-e-o-novo-voceiro-nacional-do-bng.html Vázquez é o novo voceiro nacional do BNG] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090515105652/http://www.anosaterra.org/nova/vazquez-e-o-novo-voceiro-nacional-do-bng.html |date=15 de maio de 2009 }}, A nosa Terra.</ref>. ==== Eleccións Municipais 2011 ==== As [[Eleccións municipais de 2011 en Galicia|Eleccións municipais de 2011]] supuxeron a saída do BNG dos gobernos de coalición de Ferrol e da Coruña por mor das maiorías absolutas acadadas polo PP e por vez primeira diminuíu o número de concelleiros totais acadados con respecto ás anteriores eleccións. Pese ao descenso, grazas ás maiorías obtidas e os apoios doutras forzas políticas, principalmente do PSdeG-PSOE, foi quen de acceder a un total de 29 alcaldías: na [[A Bola|Bola]], na [[A Pobra do Brollón|Pobra do Brollón]], [[Arbo]], Allariz, [[Arzúa]], [[Cariño]], Bueu, [[Carballo]], [[Vimianzo]], [[Castrelo de Miño]], Carnota, [[Monforte de Lemos]], [[Maceda]], [[Manzaneda|Maceda de Trives]], [[Mondoñedo]], [[Mugardos]], Poio, [[Pontecesures]], Pontevedra, [[Rianxo]], [[Ribadeo, Ribadeo|Ribadeo]], [[Riotorto]], [[Salceda de Caselas]], [[San Sadurniño]], [[Teo]], [[Tomiño]], Vilar de Santos, na [[A Mezquita|Mezquita]] e [[Zas]]<ref>{{Cita web|url=http://arquivo.bng-galiza.org/opencms/opencms/BNG/global/contidos/institucions/institucion_0004.html?uri=/BNG/global/seccions/institucions/index.html|páxina-web=Arquivo de www.bng-galiza.org|título=Alcaldesas e alcaldes do BNG en Galiza|data-acceso=10-03-2016}}</ref>. === XIII Asemblea Nacional === O sábado 28 e o domingo 29 de xaneiro de [[2012]] celebrouse a XIII Asemblea Nacional<ref>{{Cita web|url=http://arquivo.bng-galiza.org/opencms/opencms/BNG/global/contidos/textos/documentos/textos/texto_0029.html?uri=/BNG/global/seccions/textos/listado.html&sitioFic=global|páxina-web=|título=Documentos da XIII Asemblea Nacional do BNG|data-acceso=5/04/2019}}</ref> no [[Recinto feiral de Amio]] en Santiago de Compostela, na que se elixiu a dirección, así como o voceiro nacional e o seu candidato para a Xunta. Presentáronse tres listas: ''Alternativa pola Unidade'' (ApU), co apoio da UPG e con Guillerme Vázquez para voceiro e Francisco Jorquera para candidato; unha lista encabezada por [[Máis Galiza|Máis Galiza (+G)]] e EI (+G-EI), co apoio do CS, PNG-PG, EN, Inzar, UG e [[Espazo Socialista Galego]], con Xosé Manuel Beiras para voceiro e Carlos Aymerich para candidato; e unha lista de MGS, encabezada por Rafa Villar.<ref>[http://www.europapress.es/nacional/noticia-5300-militantes-bng-reunen-decimotercera-asamblea-20120128125843.html Unos 5.300 militantes del BNG se reúnen en su décimotercera Asamblea], ''Europa Press'', 28 de xaneiro de 2012.</ref><ref>[http://www.elmundo.es/elmundo/2012/01/27/galicia/1327696239.html La reinvención del BNG], ''El Mundo'', 28 de xaneiro de 2012.</ref><ref>[http://ccaa.elpais.com/ccaa/2012/01/23/galicia/1327319901_231558.html El BNG contra el BNG], ''El País'', 23 de xaneiro de 2012.</ref> Finalmente, Guillerme Vázquez resultou reelixido potavoz nacional con 2.123 votos fronte Xosé Manuel Beiras, con 1.823 votos; e Francisco Jorquera candidato á presidencia da Xunta con 2.338 votos (53 %) fronte aos 2.043 votos (46 %) conseguidos por Carlos Aymerich. A Executiva formouse con 7 membros de ApU, 7 de +G-EI e 1 de MGS; así mesmo, a votación do Consello Nacional deparou 2.164 apoios (48 %) para ApU, 2.026 (45 %) para +G-EI e 248 (5 %) para MGS.<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2012/01/29/masiva-partipacion-ultima-jornada-asamblea-bng/00031327830364579112411.htm Francisco Jorquera optará a la presidencia de la Xunta por el BNG], ''La Voz de Galicia'', 29 de xaneiro de 2011.</ref> Tras a citada asemblea, debido ás tensións internas e ideolóxicas, partidos como EI<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2012/02/13/beiras-va-tras-30-anos-bng/0003_201202G13P2991.htm Beiras se va tras 30 años en el BNG], ''La Voz de Galicia'', 13 de febreiro de 2012.</ref> e EN<ref>[http://www.farodevigo.es/galicia/2012/02/12/direccion-esquerda-nacionalista-acuerda-escision-bng-vuelta/623024.html La dirección de Esquerda Nacionalista acuerda su escisión del BNG "sin vuelta atrás"], ''Faro de Vigo'', 12 de febreiro de 2012.</ref> decidiron abandonar o BNG. A corrente Máis Galiza,<ref>{{Cita web |url=http://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=1102584# |título=Mais Galiza decidirá el 11 de marzo si continuo o no dentro del BNG, ''ABC'', 12 de febreiro de 2012. |data-acceso=25 de xuño de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121008104621/http://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=1102584 |dataarquivo=08 de outubro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> (a segunda forza máis votada tras a UPG) e o PNG-PG<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2012/02/12/esquerda-nacionalista-anuncia-adios/0003_201202G12P5992.htm Esquerda Nacionalista anuncia su adiós], ''La Voz de Galicia'', 12 de febreiro de 2012.</ref><ref>[http://www.elcorreogallego.es/galicia/ecg/esquerda-nacionalista-png-acuerdan-sus-bases-ratifiquen-salida-bng/idEdicion-2012-02-12/idNoticia-729452/ Esquerda Nacionalista y el PNG acuerdan que sus bases ratifiquen la salida del BNG], ''El Correo Gallego'', 12 de febreiro de 2012.</ref> anunciaron asembleas propias para decidir a súa continuidade, decidindo ao final, deixar o Bloque. Froito desta escisión o BNG perdeu o control de varias alcaldías, como as de Maceda, Maceda de Trives, Teo, Arbo<ref>{{Cita novas|autor=Daniel Salgado|data=16 de febreiro de 2012|título=Las deserciones en el BNG ya suman cuatro alcaldes|url=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2012/02/16/galicia/1329425942_628586.html|data-acceso=10-03-2016}}</ref> ou Vilar de Santos<ref>{{Cita novas|autor=S. de la Fuente. Faro de Vigo|data=3 de outubro de 2012|título=El alcalde y los seis ediles de Vilar de Santos dejan el BNG para apoyar la candidatura de CxG a la Xunta|url=http://www.farodevigo.es/portada-ourense/2012/10/03/alcalde-seis-ediles-vilar-santos-dejan-bng-apoyar-candidatura-cxg-xunta/690335.html|data-acceso=10-03-2016}}</ref>. === XIV Asemblea Nacional === Tras a asemblea do 17 marzo de [[2013]] que tivo lugar no [[Palacio de Congresos de|Palacio de Congresos de Santiago de Compostela]]<ref>{{Cita novas|autor=EFE. elDiario.es|data=17 de marzo de 2013|título=Vázquez dice que nadie destruirá al BNG y Vence pide que cesen las luchas|url=http://www.eldiario.es/politica/Vazquez-destruira-BNG-Vence-luchas_0_111988937.html|data-acceso=08-03-2016}}</ref>, produciuse de novo unha remuda na portavocía nacional, abandonando o cargo Guillerme Vázquez como consecuencia dos malos resultados acadados nas [[eleccións ao Parlamento de Galicia 2012]]. Sería substituído por [[Xavier Vence]]<ref>{{Cita web|url=http://bng.gal/blog/2013/03/17/mais-de-1-500-militantes-do-bng-participan-na-sua-xiv-asemblea-nacional/|páxina-web=bng.gal|título=Mais de 2.000 militantes do BNG participan na súa XIV Asemblea Nacional|data-acceso=08-03-2016}}</ref>. Após esta asemblea o BNG adoptou posturas abertamente soberanistas co obxectivo da construción da República Galega. Este movemento provoca que o equipo de goberno de [[Salceda de Caselas]] se dea de baixa no partido<ref>{{Cita web|título=El alcalde de Salceda y sus cinco ediles dejan el BNG, que agrava su pérdida de poder local|url=https://www.farodevigo.es/galicia/2013/04/13/alcalde-salceda-cinco-ediles-dejan-17480698.html|páxina-web=Faro de Vigo|data=2013-04-13|data-acceso=2021-11-15|lingua=es|nome=X. A. TABOADA / E. GONZÁLEZ-|apelidos=SANTIAGO}}</ref>. En novembro de [[2014]] a alcaldesa da Bola [[Teresa Barge]] mais outros cinco edís do goberno municipal déronse de baixa do BNG. Estes cinco exmilitantes concorrerían nas eleccións que se haberían celebrar o ano seguinte baixo as siglas do PP. Barge xa formara parte do goberno municipal do PP, liderado polo seu pai, mais en 2003 desaloxouno da alcaldía cunha agrupación independente grazas ao apoio do BNG, partido no que pasaría integrarse en 2007 animada por Anxo Quintana<ref>{{Cita novas|autor=Faro de Vigo|data=20 de novembro de 2014|título=A alcaldesa e cinco edís da Bola deixan o BNG por falta de ´criterios e liderado claros´|url=http://galego.farodevigo.es/galicia/2014/11/20/alcaldesa-cinco-ediles-bola-dejan/1134938.html|data-acceso=10-03-2016}}</ref><ref>{{Cita novas|autor=Pablo Taboada. El País|data=19 de novembro de 2014|título=La alcaldesa de A Bola deja el BNG y no descarta entrar en el PP|url=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2014/11/19/galicia/1416429274_777504.html|data-acceso=10-03-2016}}</ref>. Con todo, isto non lle impedira ser compromisaria afín a [[José Manuel Baltar Blanco]] en 2010, no congreso que [[Partido Popular de Galicia|PP]] de Ourense habería de celebrar para suceder a [[Xosé Luís Baltar]]<ref>{{Cita novas|autor=Xosé Manoel Rodríguez. La Voz de Galicia|data=12 de xaneiro de 2010|título=Baltar tendrá como compromisaria a una candidata del BNG en A Bola|url=http://www.lavozdegalicia.es/galicia/2010/01/13/0003_8223859.htm|data-acceso=10-03-2016}}</ref>. ==== Eleccións Municipais 2015 ==== Nas [[Eleccións municipais de 2015 en Galicia|eleccións municipais de 2015]] o BNG concorreu baixo a marca [[BNG-Asembleas Abertas]]<ref>{{Cita novas|autor=El País|data=20 outubro de 2014|título=El Bloque acudirá a las municipales como BNG Asambleas Abertas|url=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2014/10/20/galicia/1413805806_810719.html|data-acceso=08-03-2016}}</ref>. Sufriu un importante descenso de 72 000 votos en total, os máis deles nas cidades agás Pontevedra, onde Fernández Lores anovaría unha vez máis na alcaldía; na Coruña, Lugo e Ferrol viuse amplamente superado polas [[Mareas cidadás|Mareas]] e incluso perdeu a súa representación en Vigo e Ourense<ref>{{Cita novas|autor=P. Pérez. La Opinión A Coruña|data=25 de maio de 2015|título=El BNG tilda de "agridulce" el 24-M y analizará por qué falló en las ciudades|url=http://www.laopinioncoruna.es/elecciones/galicia/2015/05/25/bng-tilda-agridulce-24-m/960016.html|data-acceso=08-03-2016}}</ref>. Pola contra, no rural, a pesar da perda de alcaldías que seguiron a ser nacionalistas -mais xa con outras siglas- por mor da escisión producida trala XIII Asemblea, o BNG foi quen de acadar novas maiorías absolutas como as de Vimianzo, [[Mazaricos]] ou Carballo e manter outras como Allariz<ref>{{Cita novas|autor=La Región|data=25 de maio de 2015|título=El BNG revalida la alcaldía y el PP baja en Allariz|url=http://www.laregion.es/articulo/allariz/bng-revalida-alcaldia-y-pp-baja/20150525094455545702.html|data-acceso=08-03-2016}}</ref>, Zas, Carnota, Poio ou Bueu. En total, o partido conseguiu 30 alcaldías: Allariz, [[Baños de Molgas]], [[Barro]], Boimorto, Bueu, Carballo, Carnota, Castrelo de Miño, Fene, Mazaricos, A Mezquita, [[Moaña]], [[Moeche]], [[Muras]], [[As Neves]], A Pobra de Brollón, Poio, [[Ponteareas]], Pontecesures, Pontevedra, Rianxo, [[A Rúa]], Ribadeo, San Sadurniño, [[Santiso]], Tomiño, [[Toques]], [[Viana do Bolo]], Vimianzo e Zas<ref>{{Cita web|url=http://bng.gal/alcaldias-do-bng/|páxina-web=bng.gal|título=Alcaldías do BNG|data-acceso=10-03-2016}}</ref>. En [[Boimorto]] o cabeza de lista do BNG-Asembleas Abertas Xosé Luís Rivas Cruz "Mini", pese a contar só con dous edís, foi investido alcalde co apoio dos catro do PSdeG-PSOE<ref>{{cita novas|apelidos=Lombao|nome=David|título=O grande reto dos artistas é materializar algún soño; agardo que a política nos sirva para iso|url=http://praza.gal/politica/9686/o-grande-reto-dos-artistas-e-materializar-algun-sono-agardo-que-a-politica-nos-sirva-para-iso/|dataacceso=18 de xuño de 2015|obra=Praza.gal|data=16 de xuño de 2015}}</ref>, fronte os cinco do PP. Porén, dous meses despois [[Gonzalo Concheiro]], candidato do PP, pasa a ser novo alcalde de Boimorto tras prosperar unha moción de censura do PP apoiada por un concelleiro que fora elixido nas listas do PSdeG-PSOE pero que pasara a ser non adscrito no mes de xullo<ref>{{Cita novas|autor=D. A. Sermos Galiza|data=14 de agosto de 2015|título=O PP bota da alcaldía a Xosé Luís Rivas 'Mini'|url=http://www.sermosgaliza.gal/articulo/politica/pp-bota-da-alcaldia-xose-luis-rivas-mini/20150814131018039968.html|data-acceso=11-03-2016|data-arquivo=12 de marzo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160312061955/http://www.sermosgaliza.gal/articulo/politica/pp-bota-da-alcaldia-xose-luis-rivas-mini/20150814131018039968.html|url-morta=yes}}</ref>. Tamén se perden posteriormente en senllas mocións de censura as alcaldías de Pontecesures (maio de 2016) e Fene (abril de 2018). En [[abril]] de [[2016]] o alcalde de Vimianzo -[[Manuel Antelo]]- xunto con toda a corporación do BNG local, anunciaban a súa baixa na fronte par como mostra do seu rexeitamento ás posturas a adoptar após a XV Asemblea Nacional celebrada na Coruña, convocada logo dos malos resultados colleitados nas [[Eleccións xerais de España de 2015|eleccións ás Cortes de España de 2015]]<ref>{{Cita web|url=http://quepasanacosta.gal/manuel-antelo-deixamos-o-bng-porque-non-podemos-ser-os-pepinos-grilo-toda-a-vida/|apelidos=Redacción|nome=QPC,|data=2016-04-26|título=Manuel Antelo: “Deixamos o BNG porque non podemos ser os pepiños grilo toda a vida”|data-acceso=2016-07-03|lingua=gl-ES}}</ref>. ==== Eleccións ás Cortes Españolas 2015 ==== De cara ás [[Eleccións xerais de España de 2015|eleccións ás Cortes Españolas de 2015]] tiveron lugar nos meses previos diversas reunións de distintos líderes e partidos políticos do centro-esquerda galego (con excepción do PSdG-PSOE), o obxectivo era xuntar forzas para acadar grupo parlamentar propio que representara exclusivamente os intereses galegos. Isto materializouse en dous movementos coñecidos como [[Inciativa pola Unión]] e [[Encontro Cidadán por unha Marea Galega]], que acordaron lanzar unha convocatoria conxunta aos partidos<ref>{{Cita web|url=http://marea.gal/encontro-cidadan-por-unha-marea-galega-e-iniciativa-pola-union-acordan-lanzar-unha-convocatoria-conxunta-aos-partidos/|páxina-web=Encontro Cidadán por unha Marea Galega|título=Encontro Cidadán por unha Marea Galega e Iniciativa pola Unión acordan lanzar unha convocatoria conxunta aos partidos|data-acceso=11-03-2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160311202239/http://marea.gal/encontro-cidadan-por-unha-marea-galega-e-iniciativa-pola-union-acordan-lanzar-unha-convocatoria-conxunta-aos-partidos/|dataarquivo=11-03-2016|urlmorta=yes}}</ref>. Finalmente non houbo pleno acordo e o BNG liderou nas catro provincias a coalición [[Nós - Candidatura Galega]], á que se sumaron pequenos partidos galeguistas e que contou cos apoios de [[Rafael Cuíña]]<ref>{{Cita novas|autor=Europa Press. Faro de Vigo|data=10 de decembro de 2015|título=Rafael Cuiña, de Compromiso por Galicia, muestra en Vigo su apoyo al proyecto de NÓS|url=http://www.farodevigo.es/elecciones/generales/2015/12/10/rafael-cuina-compromiso-galicia-muestra/1366968.html|data-acceso=11-03-2015}}</ref> (daquela alcalde de [[Lalín]] e militante de [[Compromiso por Galicia]]) e [[Cerna (organización política)|Cerna]], partido que decidiu non integrar ningunha candidatura e á súa vez apoiar a outra coalición resultante, a de [[En Marea]] - [[Podemos]]<ref>{{Cita novas|autor=Galicia Confidencial|data=29 de novembro de 2015|título=Cerna pide o voto para as "dúas candidaturas resultantes da fallida unidade" por riba das "miserias das cúpulas"|url=http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/26878-cerna-pide-voto-duas-candidaturas-resultantes-fallida-unidade-riba-miserias-cupulas|data-acceso=11-03-2015}}</ref>. O resultado dos comicios foron realmente malos xa que o BNG perdeu toda a representación que ostentaba no Congreso desde 1996, cun descenso de máis da metade dos votos con respecto a 2011, mentres que a outra formación nacionalista galega de esquerdas xurdida da escisión da XIII Asemblea Nacional, [[Anova-Irmandade Nacionalista|Anova]], conseguía dous deputados grazas á coalición En Marea - Podemos. === XV Asemblea Nacional === [[Ficheiro:Eleccións a Cortes Xerais 2016. Deputados. Pontevedra. BNG-NÓS.jpg|miniatura|Candidatos por [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]] nas [[Eleccións xerais de España de 2016|Eleccións Xerais de 2016]].]] [[Ficheiro:Executiva Nacional, XV Asemblea Nacional Bloque Nacionalista Galego 11.jpg|miniatura|esquerda|Executiva Nacional elixida na XV Asemblea Nacional no ano 2016.]] Tras a Asemblea Nacional celebrada no [[PALEXCO|Palacio de Exposicións e Congresos da Coruña]] o 28 de febreiro de [[2016]], a deputada e membro da directiva [[Ana Pontón]] resultou elixida voceira nacional. A súa candidatura foi refrendada por máis do 85% dos votos<ref>{{Cita novas|data=28/02/2016|título=Ana Pontón, elegida nueva portavoz nacional del BNG|url=https://www.elespanol.com/espana/20160228/105819495_8.html|data-acceso=5/04/2019|data-arquivo=04/04/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160404141716/http://www.elespanol.com/espana/20160228/105819495_8.html|url-morta=yes}}</ref>. Desta maneira, superou amplamente á outra candidatura coa que competía, promovida por militantes da comarca da Barbanza e encabezada por Carlos Branco Ansoar<ref>{{Cita novas|data=4/03/2016|título=El BNG barbanzano logra una representación histórica en los órganos de dirección del partido|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/barbanza/2016/03/04/bng-barbanzano-logra-representacion-historica-organos-direccion-partido/00031457037814966917701.htm|data-acceso=5/04/2019}}</ref>. Ana Pontón sucedeu así a Xavier Vence, quen anunciara o seu desexo de non seguir como líder do Bloque após os malos resultados colleitados nas eleccións ás [[Cortes Españolas]] celebradas o 20 de decembro de [[2015]]<ref>{{Cita novas|autor=Galicia Confidencial|data=16 de xaneiro de 2016|título=Vence deixará a portavocía do BNG na asemblea de febreiro|url=http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/27529-vence-deixara-portavocia-bng-asemblea-febreiro|data-acceso=08-03-2016}}</ref>. Ademais, adoptouse a decisión de retomar a fórmula de que o portavoz nacional sería á súa vez, o principal candidato ás vindeiras eleccións ao Parlamento de Galicia, como así se recolleu no ditame de dita asemblea<ref>{{Cita web|url=http://bng.gal/xvanbng/descargas/XV-asemblea-ditame.pdf|páxina-web=bng.gal|título=Ditame de emendas ao relatorio e votos particulares|data-acceso=08-03-2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160308220725/http://bng.gal/xvanbng/descargas/XV-asemblea-ditame.pdf|dataarquivo=08-03-2016|urlmorta=yes}}</ref>. Como resultado tamén do debate e medidas aprobadas, producíronse as baixas de Carlos Aymerich e o ex-portavoz nacional Anxo Quintana, que anunciaran a súa desconformidade coa decisión de continuar en solitario cara as vindeiras [[Eleccións ao Parlamento de Galicia 2016]] e non confluír con outras forzas de esquerda como as que representaban [[Alternativa Galega de Esquerda|AGE]] ou En Marea-Podemos<ref>{{Cita novas|autor=Galicia Confidencial|data=28 de febreiro de 2016|título=Aymerich abandona o BNG tras gañaren as teses da UPG|url=http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/28180-aymerich-abandona-bng-ganaren-teses-upg|data-acceso=08-03-2016}}</ref><ref>{{Cita novas|autor=Galicia Confidencial|data=03 de marzo de 2016|título=Quintana deixa o BNG, mais non o nacionalismo|url=http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/28248-quintana-deixa-bng-nacionalismo|data-acceso=08-03-2016}}</ref>. ==== Eleccións ás Cortes Españolas 2016 ==== Froito da imposibilidade de acordar un novo goberno logo das eleccións de decembro de 2015, volvéronse convocar [[Eleccións xerais de España de 2016|eleccións]] para o [[27 de xuño]] de 2016. Desta volta o BNG concorrería baixo a candidatura [[BNG-Nós]], obtendo uns resultados aínda peores cós de había seis meses, con só 44.902 votos<ref>{{Cita web|url=http://resultados.elpais.com/elecciones/2016/generales/congreso/11/|apelidos=PAÍS|nome=Ediciones EL|título=Resultados Electorales en Galicia: Elecciones Generales 2016|data-acceso=2016-07-03|lingua=es}}</ref> no Congreso. Con estes resultados, o BNG volveu ficar sen ningún deputado ou senador nas Cortes españolas. ==== Eleccións ao Parlamento Galego 2016 ==== Ana Pontón foi proclamada candidata do BNG ás eleccións do Parlamento Galego de 2016, fixadas para o 25 de setembro. A pesar das malas perspectivas electorais que as enquisas outorgaban ao Bloque, a súa candidatura logrou finalmente 119.446 votos<ref>{{Cita web|url=http://eleccions2016.xunta.gal/archivos/Resultados_escrutinio_definitivo.pdf|páxina-web=eleccions2016.xunta.gal|título=DOG do 10 de outubro de 2016|data-acceso=5/04/2019}}</ref>. O Bloque seguiu sendo a cuarta forza no Parlamento Galego, con só un deputado menos que na lexislatura anterior. En concreto o Bloque logrou dous deputados pola Coruña (Ana Pontón e [[Xosé Luís Rivas|Xosé Luís Rivas "Mini"]]), outros dous pola provincia de Pontevedra ([[Montse Prado Cores|Montse Prado]] e [[Luís Bará]]), unha deputada pola provincia de Lugo ([[Olalla Rodil]]) e outra pola de Ourense ([[Noa Presas]]). === XVI Asemblea Nacional === [[Ficheiro:Ana Pontón, XVI Asemblea BNG.webm|miniatura|Ana Pontón na XVI Asemblea Nacional no 2017.]] A XVI Asemblea Nacional celebrouse o 25 e 26 de marzo de 2017 no [[PALEXCO|Palacio de Exposicións e Congresos da Coruña]]. Os resultados acadados nas eleccións ao Parlamento Galego do ano anterior propiciaron unha asemblea sen grosos debates, onde se priorizou a imaxe de unidade interna tralas tensións de asembleas anteriores. O clima de unidade foi refrendado na reeleción de Ana Pontón como portavoz nacional co 98% dos votos da militancia<ref>{{Cita novas|data=27/03/2017|título=Ana Pontón, reelegida como líder del BNG con el 98% de los votos|url=https://elpais.com/ccaa/2017/03/26/galicia/1490545441_993024.html|data-acceso=5/04/2019}}</ref>. ==== Eleccións ás Cortes Españolas de abril de 2019 ==== Tras a moción de censura a [[Mariano Rajoy]] e a posterior imposibilidade de [[Pedro Sánchez]] de aprobar os orzamentos convocáronse as [[Eleccións xerais de España de abril de 2019|eleccións de abril de 2019]]. O BNG obtivo 94.433 votos, máis do dobre que nas anteriores xerais, pero insuficientes para entrar no Parlamento.<ref>{{Cita novas|data=30 de abril de 2019|título=El BNG no logra escaño, pero es el partido que más crece en votos después de Vox|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/elecciones/2019/04/30/bng-logra-escano-partido-crece-votos-despues-vox/0003_201904G30P10994.htm|data-acceso=12 de novembro de 2019|lingua=es|xornal=[[La Voz de Galicia]]}}</ref> ==== Eleccións ás Cortes Españolas de novembro de 2019 ==== En novembro de 2019 realizáronse unhas [[Eleccións xerais de España de novembro de 2019|novas eleccións]], despois de que non se lograra a formación dun goberno. O BNG logrou volver ao Congreso catro anos despois, recibindo 119.597 votos, un 0,5%, obtendo así un escano pola provincia da Coruña para [[Néstor Rego]].<ref>{{Cita novas|data=10 de novembro de 2019|título=O BNG volve ao Congreso e evita que Vox teña escano por Galiza|url=https://www.sermosgaliza.gal/articulo/politica/bng-volve-ao-congreso-evita-vox-tena-escano-galiza/20191110223008086670.html|data-acceso=12 de novembro de 2019|xornal=[[Sermos Galiza]]|data-arquivo=12 de novembro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20191112101934/https://www.sermosgaliza.gal/articulo/politica/bng-volve-ao-congreso-evita-vox-tena-escano-galiza/20191110223008086670.html|url-morta=yes}}</ref> ==== Eleccións ao Parlamento Galego 2020 ==== En xaneiro de [[2020]] a militancia proclamou de novo a Ana Pontón como candidata a presidir a Xunta.<ref>{{Cita novas|data=11 de xaneiro de 2020|título=O BNG proclama Ana Pontón candidata á Presidencia da Xunta|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/politica/bng-proclama-ana-ponton-candidata-presidencia-da-xunta/20200111135222089457.html|data-acceso=13 de xullo de 2020|xornal=[[Nós Diario]]}}</ref> As [[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 2020|eleccións ao Parlamento]], fixadas inicialmente para abril foron celebradas finalmente o 12 de xullo, tras ser adiadas por mor da [[Pandemia por coronavirus de 2020 en Galicia|pandemia por coronavirus]]. O BNG obtivo 19 escanos, 13 máis que nos anteriores comicios, e bateu a marca de 18 que obtivera na etapa de Beiras en 1997.<ref>{{Cita novas|data=13 de xullo de 2020|título=El BNG rompe su techo con 19 diputados|url=https://www.farodevigo.es/elecciones/galicia/2020/07/12/bng-rompe-techo-19-diputados/2313233.html|data-acceso=13 de xullo de 2020|lingua=es|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref> Conseguiu ademais a porcentaxe máis alta de votos da súa historia (25,33%) e superou ao [[PSdeG]], converténdose na segunda forza no Parlamento 19 anos despois.<ref>{{Cita novas|data=12 de xullo de 2020|título=PP 41, BNG 19, PSdeG 15|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/politica/resultados-eleccions-galegas/20200712210523101258.html|data-acceso=13 de xullo de 2020|xornal=[[Nós Diario]]}}</ref><ref>{{Cita novas|data=12 de xullo de 2020|título=El BNG rompe su techo histórico y se convierte en líder de la oposición a costa de Podemos y las Mareas|url=https://www.rtve.es/noticias/20200713/bng-elecciones-gallegas/2027564.shtml|data-acceso=13 de xullo de 2020|lingua=es|xornal=[[RTVE]]}}</ref> O BNG aporta os cinco deputados máis novos da lexislatura.<ref>{{Cita web|título=Conta de Twitter de Daniel Castro García|url=https://twitter.com/daniel_casg/status/1283748391160360960|páxina-web=Twitter|data-acceso=2020-07-21|lingua=gl}}</ref> == Estrutura interna == O nacemento do BNG xorde coa intención de aglutinar no seu interior toda a ampla gama ideolóxica do nacionalismo. Por esta razón, a súa organización é frontista. Dentro del conviven partidos, colectivos nacionalistas e militantes individuais (a gran maioría): * '''[[Unión do Povo Galego]]''' (UPG): Partido creado en 1964 e un dos fundadores do BNG en 1982. * '''[[Fronte Obreira Galega]]''': Partido político creado no ano 2010 como corrente interna por militantes próximos á CIG da zona de Vigo.​​ De 2012 a 2014 estuveron integrados en Anova. En xaneiro de 2017 reingresaron no BNG.<ref>[http://www.bng.gal/articulo/novas/ana-ponton-integracion-da-foga-no-bng-fortalece-casa-comun-do-nacionalismo/20170127160854019287.html Ana Pontón: ”A integración da FOGA no BNG fortalece a casa común do nacionalismo”.] Web oficial do BNG, 27 Xan 2017.</ref> * '''[[Movemento Arredista]]''': Partido independentista creado en 2021 nunha refundación do [[Movemento Galego ao Socialismo]] (MGS). * '''[[Galiza Nova]]''': Organización xuvenil creada en 1988. Fai parte da EFAY, xuventudes da [[Alianza Libre Europea]]. === Executiva Nacional === A Executiva Nacional é o órgano que leva á práctica as liñas programáticas do BNG e xestiona a política do día a día. Reúnese con frecuencia semanal e na actualidade está composta por:<ref>{{Cita web|título=Executiva Nacional|url=https://www.bng.gal/estaticas/executiva-nacional.html|páxina-web=BNG - Bloque Nacionalista Galego|data-acceso=13 de xullo de 2020|lingua=es}}</ref> * '''Portavoz Nacional''': [[Ana Pontón]] * Coordinadora da Executiva: [[Goretti Sanmartín Rei]] * Coordinador de organización: [[Bieito Lobeira|Bieito Lobeira Domínguez]] * Coordinadora de acción municipal: [[Eva Vilaverde Pego]] * Coordinador de comunicación: [[Xavier Campos López]] * Vice-coordinadora de comunicación: [[Olalla Rodil Fernández]] * Vice-coordinadora de comunicación: [[Olaia Ledo Díaz]] * Coordinadora de acción feminista: [[Noa Presas Bergantiños]] * Coordinadora de finanzas: [[Obdulia Diniz Carlos]] * Coordinadora de institucional do Parlamento da Galiza: [[Montse Prado Cores]] * Coordinadora de iniciativas políticas locais: [[Carme da Silva Méndez]] * Coordinadora da área de relacións internacionais: [[Ana Miranda Paz]] * Coordinador da área de relacións internacionais na Península: [[Rubén Cela Díaz]] * Coordinador de medio rural: [[Xosé Luis Rivas Cruz|Xosé Luis Rivas Cruz "Mini"]] * Coordinador da estratexia "Avanza Galiza": [[Néstor Rego|Néstor Rego Candamil]] * Coordinador de análise e iniciativas políticas: [[Xosé Emilio Vicente Caneda]] * Coordinador da área de participación e transparencia: [[Xosé Manuel Marcote Gil]] * Coordinador de formación: [[Xosé Luís Bará Torres]] * Coordinadora de relacións con movementos sociais: [[Susana Camba Castro]] * Coordinador xeral de Galiza Nova: [[Paulo Ríos Santomé|Paulo Ríos Santomé "Kai"]] == Cadro de líderes históricos == {| class="wikitable" !Período !Portavoz Nacional !Candidatura á Xunta !Parlamento Galego !Parlamento Español !Senado Español !Parlamento Europeo |- |1982-1985 | rowspan="2" |non existe o cargo | rowspan="3" |vacante |[[Bautista Álvarez]] <ref group="e">Elixido como cabeza de lista do BNPG-PSG pola provincia da Coruña, sería expulsado canda os seus compañeiros de coalición por non acatar a Constitución Española.</ref> | rowspan="3" |sen representación | rowspan="5" |sen representación | rowspan="4" |sen representación |- |1985-1995 | rowspan="8" |[[Xosé Manuel Beiras]] |- |1995-1996 | rowspan="5" |[[Xosé Manuel Beiras]] |- |1996-1999 | rowspan="3" |[[Xosé Manuel Beiras]] | rowspan="7" |[[Francisco Rodríguez Sánchez|Francisco Rodríguez]] |- |1999-2000 | rowspan="4" |[[Camilo Nogueira Román|Camilo Nogueira]] |- |2000-2001 | rowspan="4" |[[Anxo Quintana]] |- |2001-2003 |vacante |- |2003-2004 | rowspan="4" |[[Anxo Quintana]] | rowspan="4" |[[Anxo Quintana]] |- |2004-2005 | rowspan="5" |sen representación |- |2005-2008 | rowspan="2" |[[Anxo Quintana]] |[[Francisco Jorquera]] |- |2008-2009 | rowspan="3" |[[Francisco Jorquera]] | rowspan="3" |[[Xosé Manuel Pérez Bouza]] |- | rowspan="2" |2009-2012 | rowspan="2" |[[Guillerme Vázquez]] | rowspan="2" |[[Francisco Jorquera]] |[[Carlos Aymerich]] |- |[[Ana Pontón]] (2012) |- |2012-2013 | rowspan="2" |[[Xavier Vence]] | rowspan="2" |vacante | rowspan="3" |[[Francisco Jorquera]] | rowspan="2" |[[Olaia Fernández Davila]] | rowspan="4" |sen representación |[[Ana Miranda Paz]] |- |2013-2016 | rowspan="3" |sen representación |- |2016-2019 | rowspan="2" |[[Ana Pontón]] | rowspan="2" |[[Ana Pontón]] |sen representación |- |2019-[[Actualidade]] | |[[Néstor Rego]] |} {{listaref|group=e}} == Representación parlamentaria == === No Parlamento === <timeline> ImageSize = width:600 height:370 PlotArea = width:550 height:300 left:50 bottom:45 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:40 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:5 start:0 Colors= id:AO value:black id:AA value:blue id:AB value:blue id:AC value:blue id:AD value:blue id:AE value:blue id:AF value:blue id:AG value:blue id:AH value:blue id:AI value:blue id:AJ value:blue PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:1981(3*) from:0 till:3 color:AO bar:1985(1) from:0 till:1 color:AA bar:1989(5) from:0 till:5 color:AB bar:1993(13) from:0 till:13 color:AC bar:1997(18) from:0 till:18 color:AD bar:2001(17) from:0 till:17 color:AE bar:2005(13) from:0 till:13 color:AF bar:2009(12) from:0 till:12 color:AG bar:2012(7) from:0 till:7 color:AH bar:2016(6) from:0 till:6 color:AI bar:2020(19) from:0 till:19 color:AJ TextData= pos:(80,320) text:"Número de cadeiras do BNG " pos:(80,300) text:"no Parlamento de Galiza" pos:(60,20) text:"* Como Coalición Electoral Bloque Nacional " pos:(60,5) text:"Popular Galego - Partido Socialista Galego" </timeline> === No Congreso === <timeline> ImageSize = width:600 height:370 PlotArea = width:550 height:300 left:50 bottom:45 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:5 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:A value:purple id:B value:blue PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:1986(0) from:0 till:0 color:B bar:1989(0) from:0 till:0 color:B bar:1993(0) from:0 till:0 color:B bar:1996(2) from:0 till:2 color:B bar:2000(3) from:0 till:3 color:B bar:2004(2) from:0 till:2 color:B bar:2008(2) from:0 till:2 color:B bar:2011(2) from:0 till:2 color:B bar:2015(0) from:0 till:0 color:B bar:2016(0) from:0 till:0 color:B bar:2019-A(0) from:0 till:0 color:B bar:2019-N(1) from:0 till:1 color:B TextData= pos:(80,320) text:"Número de cadeiras do BNG " pos:(80,300) text:"no Congreso de España" </timeline> === Nos concellos === <timeline> ImageSize = width:600 height:370 PlotArea = width:550 height:300 left:50 bottom:45 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:900 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:100 start:0 Colors= id:AO value:blue id:AA value:blue id:AB value:blue id:AC value:blue id:AD value:blue id:AE value:blue id:AF value:blue id:AG value:blue id:AH value:blue id:AI value:blue PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:1986(0) from:0 till:0 color:AO bar:1990(139) from:0 till:139 color:AA bar:1993(241) from:0 till:241 color:AB bar:1996(428) from:0 till:428 color:AC bar:1999(586) from:0 till:586 color:AD bar:2003(595) from:0 till:595 color:AE bar:2007(661) from:0 till:661 color:AF bar:2011(590) from:0 till:590 color:AG bar:2015(468) from:0 till:468 color:AH bar:2019(456) from:0 till:456 color:AI </timeline> == Evolución do voto == === Eleccións ao Parlamento de Galicia === {| class="sortable bonita" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" cellspacing="0" cellpadding="4" border="2" |- align="center" style="background:#efefef;" !width=3%|Ano !width=18%|Candidato !width=18%|Representantes !width=5%|Porcentaxe !width=5%|Diferenza !width=10%|Votos !width=5%|Porcentaxe !width=13%|Diferenza |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 1985|1985]] | align=center |[[Xosé Manuel Beiras]] | align=center |1 parlamentario | align=center |1,3% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 1 | align=center |53.072 | align=center |4,2% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 53.072 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 1989|1989]] | align=center |[[Xosé Manuel Beiras]] | align=center |5 parlamentarios | align=center |6,7% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 4 | align=center |105.698 | align=center |8% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 52.626 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 1993|1993]] | align=center |[[Xosé Manuel Beiras]] | align=center |13 parlamentarios | align=center |17,3% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 8 | align=center |269.233 | align=center |18,5% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 163.525 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 1997|1997]] | align=center |[[Xosé Manuel Beiras]] | align=center |18 parlamentarios | align=center |24% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 5 | align=center |395.435 | align=center |24,8% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 126.202 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 2001|2001]] | align=center |[[Xosé Manuel Beiras]] | align=center |17 parlamentarios | align=center |22,7% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 1 | align=center |346.423 | align=center |22,6% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 49.003 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 2005|2005]] | align=center |[[Anxo Quintana]] | align=center |13 parlamentarios | align=center |17,3% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 4 | align=center |311.954 | align=center |18,57% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 34.469 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 2009|2009]]<ref>{{Cita web |url=http://www.parlamentodegalicia.es/sites/ParlamentoGalicia/BibliotecaXuntaElectoral/2009.pdf |título=Resultados definitivos das eleccións ao Parlamento de Galicia de 2009, no Diario Oficial de Galicia, nº. 60 do 27 de marzo de 2009. |data-acceso=28 de maio de 2009 |data-arquivo=03 de marzo de 2016 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160303202040/http://www.parlamentodegalicia.es/sites/ParlamentoGalicia/BibliotecaXuntaElectoral/2009.pdf |url-morta=yes }}</ref> | align=center |[[Anxo Quintana]] | align=center |12 parlamentarios | align=center |16% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 1 | align=center |270.712 | align=center |16,28% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 41.242 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 2012|2012]] | align=center |[[Francisco Jorquera]] | align=center |7 parlamentarios | align=center |9,33% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 5 | align=center |145.389 | align=center |10,10% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 146.027 |- |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 2016|2016]] | align=center |[[Ana Pontón]] | align=center |6 parlamentarios | align=center |8% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 1 | align=center |119.446 | align=center |8,33% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 34.469 |- |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 2020|2020]] | align=center |[[Ana Pontón]] | align=center |19 parlamentarios | align=center |25,33% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 13 | align=center |310.137 | align=center |23,8 % | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 190.691 |} === Eleccións ao Congreso dos Deputados === {| style = align="center" border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" class="bonita" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- align="center" style="background:#efefef;" !width=3%|Ano !width=18%|Voceiro !width=18%|Representantes !width=5%|Porcentaxe !width=5%|Diferenza !width=10%|Votos !width=5%|Porcentaxe !width=13%|Diferenza |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións xerais de España de 1986|1986]] | align=center |''Sen representación'' | align=center |ningún deputado | align=center |0% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |27.049 | align=center |0,13% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 27.049 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións xerais de España de 1989|1989]] | align=center |''Sen representación'' | align=center |ningún deputado | align=center |0% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |47.763 | align=center |0,23% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 20.714 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións xerais de España de 1993|1993]] | align=center |''Sen representación'' | align=center |ningún deputado | align=center |0% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |126.965 | align=center |0,54% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 79.202 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións xerais de España de 1996|1996]] | align=center |[[Francisco Rodríguez Sánchez|Francisco Rodríguez]] | align=center |2 deputados | align=center |0,57% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 2 | align=center |220.147 | align=center |0,88% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 93.182 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións xerais de España de 2000|2000]] | align=center |[[Francisco Rodríguez Sánchez|Francisco Rodríguez]] | align=center |3 deputados | align=center |0,86% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 1 | align=center |306.268 | align=center |1,32% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 86.121 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións xerais de España de 2004|2004]] | align=center |[[Francisco Rodríguez Sánchez|Francisco Rodríguez]] | align=center |2 deputados | align=center |0,57% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 1 | align=center |208.688 | align=center |0,81% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 97.580 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións xerais de España de 2008|2008]] | align=center |[[Francisco Jorquera]] | align=center |2 deputados | align=center |0,57% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |212.543 | align=center |0,83% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 3.855 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións xerais de España de 2011|2011]] | align=center |[[Francisco Jorquera]] (até [[2012]]) e [[Olaia Fernández Davila]] | align=center |2 deputados | align=center |0,57% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |183.279 | align=center |0,75% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 29.264 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións xerais de España de 2015|2015]] | align=center |''Sen representación'' | align=center |ningún deputado | align=center |0% | align=center |<span style="color:red; font-size: larger;">▼</span> 2 | align=center |70.863 | align=center |0,28% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span>112.815 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións xerais de España de 2016|2016]] | align=center |''Sen representación'' | align=center |ningún deputado | align=center |0% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |44.902<ref name=ele2019/> | align=center | 0,19%<ref name=ele2019/> | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 25.562 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións Xerais de abril de 2019 en España|abril de 2019]] | align=center |''Sen representación'' | align=center |ningún deputado | align=center |0% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |93.810<ref name=ele2019>[http://resultados-elecciones.rtve.es/generales/2019/congreso/ Resultado elecciones 2019]</ref> | align=center | 0,36%<ref name=ele2019/> | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 48.908 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións xerais de novembro de 2019 en España|novembro de 2019]] | align=center |[[Néstor Rego]] | align=center |1 deputado | align=center |0,29% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 1 | align=center |119.597 | align=center |0,50%[https://web.archive.org/web/20191111123006/https://resultados.10noviembre2019.es/Congreso/Total-nacional/0/gl] | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 25.787 |} === Eleccións ao Parlamento Europeo === {| style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable bonita" border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" |- align="center" style="background:#efefef;" !width=3%|Ano !width=18%|Candidatura !width=18%|Representantes !width=5%|Porcentaxe !width=5%|Diferenza !width=10%|Votos do BNG !Votos da candidatura ! width="5%" |Porcentaxe candidatura !width=13%|Diferenza candidatura |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento Europeo, 1987|1987]] | align=center |[[BNG|Bloque Nacionalista Galego]] | align=center |0 parlamentarios | align=center |0% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |53.116 | align=center |53.116 | align=center |0,28% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 53.116 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento Europeo, 1989|1989]] | align=center |[[BNG|Bloque Nacionalista Galego]] | align=center |0 parlamentarios | align=center |0% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |46.052 | align=center |46.052 | align=center |0,29% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 7.064 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento Europeo, 1994|1994]] | align=center |[[BNG|Bloque Nacionalista Galego]] | align=center |0 parlamentarios | align=center |0% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |139.221 | align=center |139.221 | align=center |0,75% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 93.169 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento Europeo, 1999|1999]] | align=center |[[BNG|Bloque Nacionalista Galego]] | align=center |1 parlamentario | align=center |1,56% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 1 | align=center |349.079 | align=center |349.079 | align=center |1,65% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 209.858 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento Europeo, 2004|2004]] | align=center |[[Galeusca - Pobos de Europa]] | align=center |2 parlamentarios^† | align=center |3,7% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 1 | align=center |141.756 | align=center |798.816 | align=center |5,15% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 449.737 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento Europeo, 2009|2009]] | align=center |[[Europa dos Pobos - Verdes]] | align=center |1 parlamentario^†† | align=center |2% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 1 | align=center |102.323 | align=center |391.962 | align=center |2,5% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span> 406.854 |- bgcolor=#D0E7FF | align=center |[[Eleccións ao Parlamento Europeo, 2014|2014]] | align=center |[[Os Pobos Deciden]] | align=center |1 parlamentario^††† | align=center |2% | align=center |<span style="color:#0AF; font-size: larger;">▬</span> 0 | align=center |80.017 | align=center |326.464 | align=center |2,08% | align=center |<span style="color: red; font-size: larger;">▼</span>65.498 |- bgcolor=#F5FAFF | align=center |2019 | align=center |[[Agora Repúblicas]] | align=center |0 parlamentarios * | align=center |13,63% | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 1 | align=center |171.500 | align=center |1.257.484<ref name=eleeuropa2019>[http://resultados-elecciones.rtve.es/europeas/2019/espana/ Resultados elecciones europeas 2019]</ref> | align=center |5,61%<ref name=eleeuropa2019/> | align=center |<span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 931.020 |} ^† A candidatura de [[2004]], con [[Galeusca]], os deputados son o de [[CDC]] e [[PNV]]. Faltaron 333 votos para o terceiro escano, que sería para Camilo Nogueira, debido á impugnación selectiva de mesas feita polo [[PP]] para evitar que o BNG tivese eurodeputado propio. Dos votos da coalición, 141.756 corresponden ao BNG, o 12,32% dos votos emitidos en Galiza<ref>{{Cita web|título=Consulta de resultados electorales. Ministerio del Interior|url=http://www.infoelectoral.mir.es/infoelectoral/min/busquedaAvanzadaAction.html;jsessionid=43EB028E7E30A84837D4A9761884B000|páxina-web=www.infoelectoral.mir.es|data-acceso=2020-01-03|data-arquivo=03 de xaneiro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200103084234/http://www.infoelectoral.mir.es/infoelectoral/min/busquedaAvanzadaAction.html;jsessionid%3D43EB028E7E30A84837D4A9761884B000|url-morta=yes}}</ref>.<br/>^†† Os votos do BNG foron 102.326, o 9,40% dos emitidos en Galiza<ref>[http://elecciones.mir.es/resultados2009/99PE/DPE11999CM.htm Eleccións europeas 2009: Galiza.]</ref>. ^††† Os votos do BNG foron 80.394, o 7,88% dos emitidos en Galiza. Como resultado dos acordos adoptados polos partidos integrantes, o candidato de [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]] [[Josu Juaristi]] estaría os primeiros tres anos e medio no Europarlamento e a candidata do BNG Ana Miranda o restante ano e medio{{Cómpre referencia}}. === Eleccións municipais === {| class="wikitable sortable" |- | align=center | '''Ano''' | align=center | '''Votos''' | align=center |'''Porcentaxe (%)''' | align=center |'''Concelleiros''' | align=center |'''Maiorías<br/>absolutas''' | align=center |'''Maiorías<br/>simples''' |- bgcolor=#D0E7FF | align=center | [[Eleccións municipais de 1983 en Galicia|1983]] | align=center | 49 000 | align=center | - | align=center |14 | align=center |1 | align=center |1 |- | align=center | [[Eleccións municipais de 1987 en Galicia|1987]] | align=center | 61 000 | align=center | 4,53 | align=center | 139 | align=center |2 | align=center | |- bgcolor=#D0E7FF | align=center | [[Eleccións municipais de 1991 en Galicia|1991]] | align=center | 107 000 | align=center | 7,71 | align=center | 241 | align=center |2 | align=center | |- | align=center | [[Eleccións municipais de 1995 en Galicia|1995]] | align=center | 208 000 | align=center | 13,15 | align=center | 428 | align=center | | align=center | |- bgcolor=#D0E7FF | align=center | [[Eleccións municipais de 1999 en Galicia|1999]] | align=center | 290 000 | align=center | 18,54 | align=center | 586 | align=center | 5 | align=center | |- | align=center | [[Eleccións municipais de 2003 en Galicia|2003]] | align=center | 325 000 | align=center | 19,41 | align=center | 595 | align=center | | align=center | |- bgcolor=#D0E7FF | align=center | [[Eleccións municipais de 2007 en Galicia|2007]] | align=center | 315&nbsp;279 | align=center | 19,15 | align=center | 661 | align=center | | align=center | |- | align=center | [[Eleccións municipais de 2011 en Galicia|2011]] | align=center | 261&nbsp;513 | align=center | 16,52 | align=center | 590 | align=center | 11^† | align=center | 12^† |- bgcolor=#D0E7FF | align=center | [[Eleccións municipais de 2015 en Galicia|2015]] | align=center | 190&nbsp;158 | align=center | 12,58 | align=center | 468 | align=center | 13^†† | align=center | 4^†† |- | align=center | [[Eleccións municipais de 2019 en Galicia|2019]]* | align=center | 194&nbsp;462<ref name=elemuni2019>{{Cita web |url=https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/es/mun/resultados/total |título=Resultados electorales municipales 2019 |data-acceso=27 de maio de 2019 |data-arquivo=25 de xuño de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190625223853/https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/es/mun/resultados/total |url-morta=yes }}</ref> | align=center | 12,87<ref>{{Cita web |url=https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/es/mun/resultados/comunidades/galicia |título=Resultados electorales municipales 2019 Galicia |data-acceso=27 de maio de 2019 |data-arquivo=25 de xuño de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190625223853/https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/es/mun/resultados/comunidades/galicia |url-morta=yes }}</ref> | align=center | 456<ref name=elemuni2019/> | align=center | 14^††<ref name=elemuni2019/> | align=center | 10^††<ref name=elemuni2019/> |} ^† Datos do [[Ministerio de Interior]]<ref>{{Cita web|url=http://elecciones.mir.es/resultados2011/99MU/DMU99999TO_L1.htm|páxina-web=Ministerio del Interior. Gobierno de España|título=Elecciones Locales 2011|data-acceso=09-03-2016}}</ref>. ^†† Datos do [[Ministerio de Interior]]<ref>{{Cita web|url=https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/es/mun/resultados/comunidades/galicia|título=Elecciones Locales 2019|data-acceso=27-05-2019|data-arquivo=25-06-2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190625223853/https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/es/mun/resultados/comunidades/galicia|url-morta=yes}}</ref>. <nowiki>*</nowiki> Datos provisionais 27/5/2019. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Bloque Nacionalista Galego}} {{wikisource}} === Bibliografía === * [[Manuel Anxo Fernández Baz|Baz Fernández, M. A.]] (2003). ''A formación do nacionalismo galego contemporáneo:(1963-1984)''. [[Laiovento]]. * Beramendi González, J. (1996). ''O nacionalismo galego''. Edicións A Nosa Terra. === Ligazóns externas === * [http://www.bng.gal/ Páxina web do Bloque Nacionalista Galego] * [http://www.galizanova.gal Web de Galiza Nova] {{Nacionalismo galego}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:BNG]] [[Categoría:Partidos nacionalistas galegos]] [[Categoría:Partidos políticos de Galicia]] frcx8e26xdleovpfu34tqw2qh4fp2op 0 3220 6148911 6115971 2022-08-02T23:27:27Z Corribot 22570 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «xeneral» wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|43|29|0|N|8|14|0|W|display=title}} {{Outros homónimos|Ferrol (homónimos)}} {{Concello | bandeira= Bandeira de Ferrol.svg | escudo= Escudo de Ferrol.svg | imaxe= {{Montaxe fotográfica | foto1a = Ferrol-190.jpg{{!}}Acceso a Ferrol pola Ponte das Pías. | foto2a = Castelo de San Filipe, Brión, Ferrol, Galiza.jpg{{!}}Castelo de San Filipe. | foto3a = Ferrol-021.jpg{{!}}Concello. | foto3b = Ferrol-024.jpg{{!}}Praza de Armas | foto4a = Porto de Ferrol.jpg{{!}}Porto de Ferrol | tamaño = 266 | espazado = 2 | pé_montaxe = }} | pé= | xentilicio= [[wikt:ferrolán|ferrolán/ferrolá]] - [[wikt:ártabro|ártabro/ártabra]] - [[wikt:departamental|departamental]] | provincia= Coruña | preposición1= da | comarca= Ferrol | preposición2= de | superficie= 82,6 | entidades= [[Lugares de Ferrol|13 parroquias]] | capital= Ferrol | coordenadas= 43º29' N e 8º14' O | altitudemax= 400 | altitudemin= 0 | galego ano= 2011 | totalgalego= 12,20 | elec ano= 2019<ref>{{Cita web |url=https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/gl/mun/resultados/provincias/a-coruna/dodro |título=Resultados eleccións 2019 |data-acceso=28 de maio de 2019 |data-arquivo=25 de xuño de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190625223853/https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/gl/mun/resultados/provincias/a-coruna/dodro |url-morta=yes }}</ref> | pp= 12 | bng= 2 | psg-psoe= 8 | outros= [[Ferrol en Común]] 3 | alcalde= Ángel Mato | partido= [[PSdeG-PSOE]]<ref>{{Cita Web|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ferrol/ferrol/2019/06/15/socialista-angel-mato-gobernara-ferrol/00031560595292961809760.htm |título=El socialista Ángel Mato, alcalde número 11 de la democracia en Ferrol |obra=[[La Voz de Galicia]] |data=15 de xuño de 2019}}</ref> | eleccións= [[Eleccións municipais en Ferrol]] | censo ano= 2007 | totalelectores= 66.456 | votantes= 36.936 - 55,58 | abstencións= 29.520 - 44,42 | enbranco= 919 - 2,49 | nulos= 271 - 0,73 | correo electrónico= informacion@ferrol.es | web= {{URL|http://www.ferrol.gal| ferrol.gal}} }} '''Ferrol''' é unha cidade e concello da [[provincia da Coruña]], cabeza da [[comarca de Ferrol]], terceira concentración urbana de [[Galicia]], da cal é capital. Segundo o [[Instituto Nacional de Estadística|INE]] en [[2020]] tiña 65.560 habitantes (34.675 mulleres e 30.885 homes), sendo a sétima cidade máis habitada de [[Galicia]] e a terceira da provincia. Constitúe unha das cidades galegas máis importantes no eido industrial, cunha especial influencia do sector naval. Tamén conta cunha importante actividade das [[Forzas Armadas de España|Forzas Armadas]], principalmente da [[Armada Española]], que ten dende o [[século XVIII]] unha das súas principais bases navais e un destacado Arsenal Militar. O concello é unha península, aséntase de cara á [[ría de Ferrol]], aínda que tamén conta cunha destacada fachada litoral cara ó [[océano Atlántico]] na zona rural. Limita por terra con [[Narón]]. Esa fachada marítima acolle algunhas das máis afamadas praias, como as asentadas nas parroquias de [[Doniños, Ferrol|Doniños]], [[San Xurxo da Mariña, Ferrol|San Xurxo]], Ponzos ou [[Covas, Ferrol|Covas]]. Ademais da cidade, o termo municipal comprende once parroquias rurais e a vila da [[A Graña, Ferrol|Graña]], considerada como zona urbana a efectos legais aínda que se atope no arrabalde. O concello ten unha [[densidade de poboación]] de 852,17 hab./km² e unha superficie de 82,6 km². == Toponimia == A denominación oficial recoñecida dende [[1982]] é Ferrol, ben documentada xa no [[século XV]].<ref>Lope García de Salazar, [http://parnaseo.uv.es/Lemir/Textos/bienandanzas/libros/Libro25.htm ''Libro de las bienandanzas e fortunas''], 1471 - 1476, libro XXV, [http://parnaseo.uv.es/Lemir/textos/bienandanzas/Menu.htm ed. lit. Ana María Marín Sánchez], Universidade de Valencia, Parnaseo-Lemir.</ref> O emprego do artigo nas formas en [[lingua castelá|castelán]] ''El Ferrol'', con maiúscula, ou ''el Ferrol'', en minúscula, reflíctese respectivamente no ''Diccionario de topónimos españoles y sus gentilicios'', de [[Pancracio Celdrán]] e no [[Diccionario de la lengua española de la Real Academia Española|DRAE]], se ben actualmente as formas con artigo (El Ferrol ou O Ferrol) non son correctas legalmente, malia que o emprego do topónimo co artigo en castelán documéntase no [[século XVII]], por exemplo, no romance «Despuntado he mil agujas» de [[Luis de Góngora]],<ref>''Cfr.'' Luis de Góngora y Argote, [http://www.juntadeandalucia.es/cultura/bibliotecavirtualandalucia/corpus/unidad.cmd?idCorpus=1000&idUnidad=36937&posicion=1 «Despuntado he mil agujas» (romance), vv. 49-52]. «A las armas, mozalbitos, / que un navío filipote / os espera en El Ferrol: / ¡plega a Dios que se derrote!», vv. 49-52</ref> ou no texto impreso da ''[[Descripción de España y de las costas y puertos de sus reinos]]'' ([[1634]]) do xeógrafo real [[Pedro Texeira]].<ref>Pedro Texeira, [http://books.google.es/books?id=32PH29k3BL4C&lpg=PP1&client=firefox-a&pg=PA327#v=onepage&q=&f=false ''Descripción de España y de las costas y puertos de sus reinos'', 1634, fol. 32v. y 33r.], ed. de Felipe Pereda y Fernando Marías, [http://books.google.es/books?id=32PH29k3BL4C&printsec=frontcover&source=gbs_v2_summary_r&cad=0#v=onepage&q=&f=false ''<nowiki>El atlas del rey Planeta [Texto impreso]</nowiki>''], Hondarribia, Nerea, 2002. ISBN 978-84-89569-86-7. ''Cfr.'' especialmente [http://books.google.es/books?id=32PH29k3BL4C&lpg=PP1&client=firefox-a&pg=PA327#v=onepage&q=&f=false para o porto e a vila de Ferrol a páx. 327].</ref> Durante a [[guerra civil española]], en [[1938]], as autoridades [[franquismo|franquistas]] decretaron o uso da denominación de '''El Ferrol del Caudillo''', que se mantivo ata a década de [[1980]]. [[Ficheiro:Saneamiento El Ferrol del Caudillo.jpg|miniatura|180px|esquerda|Tapa de sumidoiros co nome ''El Ferrol del Caudillo'' en 2013]] Sobre a orixe do nome existe a lenda dun santo bretón chamado ''Ferreol'', quen supostamente chegou ás costas de Ferrol nun barco entre un coro de sete sereas. Outra tradición di que ''Ferrol'' provén de ''farol'', aludindo á figura heráldica que aparece no escudo de armas da cidade.<ref>{{Cita web |url=http://www.ferrol.es/documentos/guia_xeral_es.pdf |título=Guía Xeral da Cidade. Concello de Ferrol |data-acceso=08 de outubro de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100927123943/http://www.ferrol.es/documentos/guia_xeral_es.pdf |dataarquivo=27 de setembro de 2010 |urlmorta=yes }}</ref> Pero isto non é posible porque a orixe do escudo de Ferrol remóntase tan só ao [[século XVIII]], amais de diversas variantes empregadas ao longo do tempo, sen que fora fixada, de acordo á lexislación aplicable dende a década de [[1990]], a composición heráldica de xeito oficial.<ref>{{Cita web |url=http://www.centrallibrera.com/burgoa/EscudodeFerrolWeb.htm |título=Carlos de Aracil – Juan J. Burgoa . ''El Escudo de Armas de Ferrol de la Ilustración''. FerrolAnálisis nº 21. |data-acceso=08 de outubro de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080801033427/http://www.centrallibrera.com/burgoa/EscudodeFerrolWeb.htm |dataarquivo=01 de agosto de 2008 |urlmorta=yes }}</ref> A hipótese máis probable<ref>{{Cita libro|título="1. Galicia", en Toponimia hispánica. Origen y evolución de nuestros topónimos más importantes, pp. 13-14.|apelidos=Navaza|nome=Gonzalo|editorial=Denes|ano=2011|ISBN=978-84-92768-75-2|ref=}}</ref> considera que a orixe de ''Ferrol'' está na toponimia [[Alta Idade Media|altomedieval]], a partir dun nome persoal, *''Ferrolus'', variante do latino ''Ferreolus'' ou derivado de ''Ferrus''. Este procedemento de denominación foi moi frecuente na toponimia galega: formábase a partir do xenitivo, nunha secuencia do tipo ''villa'' *''Ferroli''. As atestacións máis antigas son do século XI, coa mesma forma que xa ten na actualidade: ''Veyga de Ferrol'' (ano 1085), "per terminos de sancto Juliano de ''Ferrol''" (1087), "medietatem de mea villa de ''Ferrol''" (1111), Ferrol (1212), "Petro Fernandit de ''Ferrol''" (1222), "Petrus Martini, iudicem de ''Ferrol''" (1226).{{Cómpre referencia}} == Xeografía == [[Ficheiro:Praia de Doniños, Ferrol.Galiza.jpg|Rochas na [[praia de Doniños]].|miniatura|esquerda|250px]] A cidade ocupa un emprazamento peninsular dentro da ría que leva o seu nome, a [[ría de Ferrol]]. O concello limita ó norte e oeste co [[océano Atlántico]], ó sur coa [[ría de Ferrol|ría]] e ó leste con [[Narón]] formando parte do [[Golfo Ártabro]]. Parte das súas [[Parroquia eclesiástica galega|parroquias]] sitúanse nunha zona xistosa no [[val de Trasancos]], cun relevo de formas suaves. Cómpre facer mención dos espléndidos areais cos que conta a cidade, como [[Doniños, Ferrol|Doniños]], [[San Xurxo da Mariña, Ferrol|San Xurxo]], [[Covas, Ferrol|Covas]], [[Esmelle, Ferrol|Esmelle]]... no litoral de Doniños pódese atopar unha particularidade morfolóxica, que é a lagoa litoral, paraxe natural de grande interese. Tamén podemos atopar unha moi grande afección polo [[surf]] e polo bodyboard. === Climatoloxía === Dende o punto de vista do clima, Ferrol correspóndese co [[clima oceánico]], choivas abundantes no outono e inverno e veráns pouco soleados, destacando as típicas néboas costeiras no verán. <center> {|class="wikitable collapsible" align="center" style="font-size:90%;width:80%;border:0px;text-align:center;line-height:120%" ! colspan= "14" style="background: #DDDDDD;" | [[Ficheiro:Nuvola apps kweather.png|17px]] Estación de Monteventoso |- ! style="background: #F0F0F0; color:#000080;" height="17" | Mes ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[xaneiro|Xan]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Febreiro|Feb]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Marzo|Mar]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Abril|Abr]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Maio|Mai]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Xuño|Xuñ]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Xullo|Xul]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Agosto|Ago]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Setembro|Set]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Outubro|Out]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Novembro|Nov]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | [[Decembro|Dec]] ! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Ano |- ! style="background: #F0F0F0; color:#000080;" height="16;" | Temperatura máxima media ([[Grao Celsius|°C]]) | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 11,3 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 11,0 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 13,3 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 14,1 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 16,1 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 18,9 | style="background: #FFAA00; color:#000000;" | 20,6 | style="background: #FFAA00; color:#000000;" | 20,8 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 19,6 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 17,5 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 13,7 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 11,7 | style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | <center>'''15,7'''</center> |- ! style="background: #F0F0F0; color:#000080;" height="16;" | Temperatura media ([[Grao Celsius|°C]]) | style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 9,3 | style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 8,8 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 10,7 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 11,4 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 13,3 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 16,0 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 17,8 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 18,1 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 17,1 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 15,2 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 11,7 | style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 9,8 | style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | <center>'''13,3'''</center> |- ! style="background: #F0F0F0; color:#000080;" height="16;" | Temperatura mínima media ([[Grao Celsius|°C]]) | style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 7,2 | style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 6,6 | style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 8,1 | style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 8,7 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 10,6 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 13,2 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 15,0 | style="background: #FFCC11; color:#000000;" | 15,4 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 14,7 | style="background: #FFCC66; color:#000000;" | 13,0 | style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 9,6 | style="background: #FFFF99; color:#000000;" | 7,8 | style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | <center>'''10,8'''</center> |- ! style="background: #F0F0F0; color:#000080;" | Precipitacións ([[milímetro|mm]]) | style="background: #4169E1;" | 115 | style="background: #6495ED;" | 93 | style="background: #4169E1;" | 113 | style="background: #6495ED;" | 62 | style="background: #6495ED;" | 78 | style="background: #6495ED;" | 61 | style="background: #87CEEB;" | 26 | style="background: #87CEEB;" | 45 | style="background: #6495ED;" | 74 | style="background: #6495ED;" | 86 | style="background: #4169E1;" | 102 | style="background: #4169E1;" | 115 | style="background: #FFFFFF;" | <center>'''970'''</center> |- | colspan="14" style="text-align:center;font-size:90%;"|''Fonte: [https://web.archive.org/web/20100924184113/http://www.ferrol.es/documentos/urbanismo/EI_Acceso-PEX_Fe/PDF%20Fase%20B/1-Memoria%20y%20Anejos/2-Anejos/Anejo%20N%C2%BA8%20Climatologia%20e%20Hidrologia.pdf Ferrol.gal] |} </center> == Historia == A [[Terra de Trasancos]] estivo bastante poboada na etapa anterior á [[romanización de Galicia|romanización]]. No actual concello de Ferrol hai catalogadas 64 mámoas principalmente nos montes de Mougá e [[Montes de Brión|Brión]]. Son 39 mámoas nos montes de Brión, 20 nos de Mougá e 4 en Leixa<ref>Grupo de arqueoloxía da terra de Trasancos. Túmulos prehistóricos do Concello de Ferrol. Anuario Brigantino, 1997 páxinas 11 a 22</ref>. Por todo no concello hai varios castros<ref>[http://castros.artabro.es Castros de Ferrol. Catálogo de Castros de Ferrolterra.]</ref><ref>[http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/siotuga/documentos/urbanismo/FERROL/documents/0184CA004.PDF EXCMO. CONCELLO DE FERROL Revisión y adaptación del plan general de ordenación municipal. Catálogo de bienes protegidos. Xunta de Galicia]</ref>: <center> {| |- style="vertical-align: top;" | * [[Castro dos Castros]] * [[Castro de Santa Cecilia]] * [[Castro de Vilela]] * [[Castro dos Gafos]] * [[Castro A Croa de San Pedro de Leixa]] * [[Castro de Vilasanche]] * [[Castro da Croa de Fontá]] * [[Castro de Canido]] </td><td valign=top> * [[Castro de Lobadiz]] * [[Castro de Tralocastro]] * [[Castro de Papoi]] * [[Castro de Santa Mariña]] * [[Castro de Pico de Ouro]] (desaparecido) * [[Castro de Ferrol]] (Ferrol Vello) * [[Castro de Santa Comba]] * [[Castro de Arbosa]] |} </center> Da época romana, en [[Covas, Ferrol|Covas]], consérvase a [[Mina romana de ouro de Covarradeiras|explotación aurífera de Covarradeiras]].<ref>[http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/siotuga/documentos/urbanismo/FERROL/documents/0184CA002.PDF Catálogo xeral Ferrol]</ref> Na [[Idade Media]] a cidade ou vila de Ferrol gozou dalgúns [[Foro (contrato)|foros]] e privilexios ata que comezou a pertencer xurisdicionalmente á [[Conde de Andrade|casa de Andrade]]. Ferrol desempeñou, e desempeña, un papel importante na historia de Galicia e España e nas que foron as súas posesións de Ultramar, papel que lle concedeu a súa posición de ser o porto militar máis importante da península durante séculos. En Ferrol sucedéronse numerosas batallas navais e ata algún desembarco promovido polos exércitos ingleses que ansiaban capturar "o mellor porto natural da costa atlántica de [[Europa]]" (así o cualificaron os almirantes británicos) e un enclave estratéxico sen igual en España. A referencia máis antiga que se coñece da área de Ferrol data do [[século I]], no que o historiador romano [[Pomponio Mela]], ao describir o Magnus Portus Artabrorum, desígnaa co nome de Adobrica. Con todo, hai quen afirma que a fundaron os [[Normandía|normandos]] cara o [[século X]]. Será no [[século XI]], cando apareza por primeira vez o nome de Sancto Iuliano de Ferrol nun documento histórico. [[Ficheiro:1553-San Felipe.JPG|250px|esquerda|Vista do [[Castelo de San Felipe]].]] O [[castelo de San Felipe]] foi construído na mesma boca da ría en [[1577]] para defender o estratéxico porto de Ferrol dende o que partía unha cadea que en caso de incursión naval era levantada impedindo o paso dos navíos hostís. En [[1588]], debido a un temporal, parte das naves que formaban a [[Armada Invencible]] de [[Filipe II de España|Filipe II]] buscou refuxio na ría de Ferrol. Durante o ataque de [[Francis Drake|Drake]] á cidade da Coruña en 1589, Ferrol serviu como porto de abrigo e reparación á frota marítima. En [[1594]] a armada inglesa intentou apoderarse de Ferrol. En [[1726]] [[Filipe V de España|Filipe V]] nomea a vila como capital do Departamento Marítimo do Norte de España, motivo polo que a poboación é coñecida como a '''Cidade Departamental'''. O resultado foi que esta vila, pouco máis que unha vila mariñeira, converteuse durante un tempo na cidade máis grande de Galicia, con 25.000 habitantes e un excelente trazado urbanístico novo. Os estaleiros empregaban entre 6.000 e 15.000 traballadores segundo o momento, ademais da base naval e os seus militares. Aínda que os provedores estaban fóra, foi un poderoso estímulo económico para a comarca, que creou numerosas industrias auxiliares.<ref>Beramendi, Justo; "Historia mínima de Galicia"</ref> Amais, ordenou a instalación dos grandes Estaleiros do Norte de España na ría de Ferrol, nos lugares da Graña e Ferrol, co primeiro proxecto desenvolvido polo enxeñeiro militar [[Francisco Montaigú]]. En [[1749]], [[Fernando VI de España|Fernando VI]] dispuxo a instalación dos estaleiros en Esteiro e que fose Ferrol a capital do Departamento Marítimo. En [[1787]] era a cidade máis poboada de Galiza, cuns 25.000 habitantes, por diante de [[Santiago de Compostela]]. O [[25 de agosto]] de [[1800]] tivo lugar un intento de apoderarse de Ferrol e destruír os estaleiros por parte dunha armada inglesa con máis de cen barcos e 15.000 homes, mandados polo almirante Warren na [[Batalla de Brión]]. Trala derrota [[Inglaterra|inglesa]], [[Napoleón]] celebrouno coa frase: "polos valentes ferroláns". En [[1809]] produciuse a ocupación [[Francia|francesa]] pero esta só durou un mes. Ferrol foi a primeira cidade de [[España]] en adoptar un sistema de cuadrícula no deseño das rúas do seu ensanche, anterior ó [[Plan Cerdà]] de [[Barcelona]]. [[Ficheiro:Viaje de SS. MM. y AA. por Castilla, Leon, Asturias y Galicia, verificado en el verano de 1858.jpg|miniatura|Mapa de Ferrol de 1858.]] A alianza con [[Gran Bretaña]] durante a [[Guerra da independencia española|guerra da independencia]] precipitou o fracaso da economía da cidade e, durante o reinado de [[Fernando VII de España|Fernando VII]], Ferrol chegou a converterse nunha cidade en declive, perdendo o seu título de capital. Con todo, floreceron novas actividades durante a administración do Marqués de Molina, Ministro de Asuntos Navais a mediados do [[século XIX]]. En Ferrol produciuse a botadura do primeiro barco a vapor de [[España]] en [[1858]], en [[1881]] do primeiro barco con casco de [[ferro]] e en [[1912]] a do primeiro acoirazado ([[Acoirazado España]]), asistido polo rei [[Afonso XIII]]. O estoupido da [[Guerra civil española|guerra civil]] (1936-1939) significou que os estaleiros, talleres, fundicións e dársenas de Ferrol fosen tomados baixo o control do Estado e completamente nacionalizados en [[1945]] baixo o nome de [[Bazán]], máis tarde renomeado como [[Izar|IZAR]] e dende xaneiro de 2005 como [[Navantia]]. Durante a ditadura franquista, o ditador, que nacera nesta cidade, renomeouna en 1938 como ''El Ferrol del Caudillo'', nome que conservou ata [[1982]], cando o concello democrático o cambiou polo actual, '''Ferrol'''. O remate da ditadura e a chegada da democracia en [[1978]] non axudou a mellorar a súa situación económica. Dende [[1982]] a cidade enfrontouse a numerosos problemas debido ao declinar do sector naval e o traslado da Frota da [[Armada Española]] á localidade andaluza de [[Rota, Cádiz|Rota]]. O principio do novo milenio con todo, foi en xeral un tempo de esperanza ante unha inminente expansión económica. O remate da autoestrada AP-9 entre Fene e Ferrol en 2003 permitiu a total conexión da cidade coa fachada atlántica galega. Ademais, a posta en marcha do porto exterior e de novas infraestruturas de comunicación e de apoio industrial sustentan esa esperanza de recuperación socioeconómica. [[Ficheiro:Ferrol plaza de armas (noche).jpg|miniatura|center|850px|Praza de Armas en 2004, no centro a casa do concello.]] == Demografía == A cidade conta a 1 de xaneiro de 2020 con 65.560 habitantes<ref>{{Cita web |url=https://www.ine.es/nomen2/inicio_a.do |título=Instituto Nacional de Estadística (INE) . Población del Padrón continuo por unidad poblacional a 1 de Enero: Ferrol. |data-acceso=13 de febreiro de 2021}}</ref> (a sétima de Galicia e a máis envellecida).<ref>{{Cita web |url=https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2477851/36-poblacion-gallega-reside-siete-grandes-ciudades |título=Más del 36% de la población gallega reside en las siete grandes ciudades. El Ideal Gallego. |data-acceso=13 de febreiro de 2021| dataarquivo=30 de abril 2020 |cita=...Instituto Galego de Estatística (IGE) con datos de 2019. Vigo sigue a la cabeza en población (con 295.364 personas), seguida de A Coruña (245.700), Ourense (105.233), Lugo (98.276), Santiago (97.260), Pontevedra (83.029) y Ferrol (66.065). Además, las mujeres suponen el 52% frente al 48% de los hombres. Las ciudades cuentan con una estructura por edades menos envejecida que la media gallega, a excepción de Ferrol.}}</ref> Engadindo na totalidade todas as poboacións da [[Comarca de Ferrol|comarca]] o número de habitantes é duns 154.000.<ref>{{cita libro|apelido=Alonso|nome=Álvaro|título=Ferrolterra, Eume y Ortegal perdieron más de 13.000 habitantes en diez años |dataarquivo=31 de diciembre de 2017 |data-acceso=13 de febreiro de 2021|editor=La Voz de Galicia|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ferrol/cabanas/2017/12/31/ferrolterra-eume-ortegal-perdieron-13000-habitantes-diez-anos/0003_201712F31C1992.htm |idioma=es}}</ref> <center> {|class="wikitable" border="1" |+ Evolución poboacional de Ferrol |- style="background:#efefef;" ! 1857!! 1877!! 1887!! 1900!! 1910!! 1920!! 1930!! 1940!! 1950!! 1960!! 1970!! 1981!! 1996!! 2000 !!2005!! 2010!! 2015!! 2019!! 2020 |- | 18.669|| 23.848|| 25.701|| 25.281|| 26.331|| 30.350|| 35.563|| 59.829|| 77.030|| 74.766|| 87.736|| 87.691|| 83.048|| 81.255|| 77.155|| 73.638|| 69.452|| 66.065||65.560 |- | colspan="15" | <small> Fonte: ''Censo poboacional'' ([http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=3&codigoProvincia=15&codigoMunicipio=036&btnBuscarCod=Submit+selection INE Arquivo]) / INEbase[https://www.ine.es/nomen2/index.do?accion=busquedaRapida&subaccion=&numPag=0&ordenAnios=ASC&nombrePoblacion=ferrol&botonBusquedaRapida=Consultar+selecci%F3n] |} </center> <center> <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:700 height:425 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:100000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:20000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:5000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1857 text: 1857 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1981 text: 1981 bar: 1996 text: 1996 bar: 2000 text: 2000 bar: 2005 text: 2005 bar: 2010 text: 2010 bar: 2015 text: 2015 bar: 2019 text: 2019 bar: 2020 text: 2020 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1857 from:18669 till: 0 bar: 1877 from:23848 till: 0 bar: 1887 from:25701 till: 0 bar: 1900 from:25281 till: 0 bar: 1910 from:26331 till: 0 bar: 1920 from:30350 till: 0 bar: 1930 from:35563 till: 0 bar: 1940 from:59829 till: 0 bar: 1950 from:77030 till: 0 bar: 1960 from:74766 till: 0 bar: 1970 from:87736 till: 0 bar: 1981 from:87691 till: 0 bar: 1996 from:83048 till: 0 bar: 2000 from:81255 till: 0 bar: 2005 from:77155 till: 0 bar: 2010 from:73638 till: 0 bar: 2015 from:69452 till: 0 bar: 2019 from:66065 till: 0 bar: 2020 from:65560 till: 0 PlotData= bar: 1857 at: 18669 fontsize:S text: 18.669 shift:(0,5) bar: 1877 at: 23848 fontsize:S text: 23.848 shift:(0,5) bar: 1887 at: 25701 fontsize:S text: 25.701 shift:(0,5) bar: 1900 at: 25281 fontsize:S text: 25.281 shift:(0,5) bar: 1910 at: 26331 fontsize:S text: 26.331 shift:(0,5) bar: 1920 at: 30350 fontsize:S text: 30.350 shift:(0,5) bar: 1930 at: 35563 fontsize:S text: 35.563 shift:(0,5) bar: 1940 at: 59829 fontsize:S text: 59.829 shift:(0,5) bar: 1950 at: 77030 fontsize:S text: 77.030 shift:(0,5) bar: 1960 at: 74766 fontsize:S text: 74.766 shift:(0,5) bar: 1970 at: 87736 fontsize:S text: 87.736 shift:(0,5) bar: 1981 at: 87691 fontsize:S text: 87.691 shift:(0,5) bar: 1996 at: 83048 fontsize:S text: 83.048 shift:(0,5) bar: 2000 at: 81255 fontsize:S text: 81.255 shift:(0,5) bar: 2005 at: 77155 fontsize:S text: 77.155 shift:(0,5) bar: 2010 at: 73638 fontsize:S text: 73.638 shift:(0,5) bar: 2015 at: 69452 fontsize:S text: 69.452 shift:(0,5) bar: 2019 at: 66065 fontsize:S text: 66.065 shift:(0,5) bar: 2020 at: 65560 fontsize:S text: 65.560 shift:(0,5) </timeline><center><small>Histograma da evolución poboacional de Ferrol desde 1877. (Fonte: ''Censos de población INE'' [https://www.ine.es/inebaseweb/71807.do?language=0#])</small></center> <graph>{ "width": 600, "height": 400, "data": [ { "name": "pop2017", "values": [ { "year": 2017, "age": 0, "sex": 1, "people": 1059 }, { "year": 2017, "age": 0, "sex": 2, "people": 938 }, { "year": 2017, "age": 5, "sex": 1, "people": 1390 }, { "year": 2017, "age": 5, "sex": 2, "people": 1217 }, { "year": 2017, "age": 10, "sex": 1, "people": 1368 }, { "year": 2017, "age": 10, "sex": 2, "people": 1352 }, { "year": 2017, "age": 15, "sex": 1, "people": 1365 }, { "year": 2017, "age": 15, "sex": 2, "people": 1223 }, { "year": 2017, "age": 20, "sex": 1, "people": 1366 }, { "year": 2017, "age": 20, "sex": 2, "people": 1346 }, { "year": 2017, "age": 25, "sex": 1, "people": 1540 }, { "year": 2017, "age": 25, "sex": 2, "people": 1452 }, { "year": 2017, "age": 30, "sex": 1, "people": 1965 }, { "year": 2017, "age": 30, "sex": 2, "people": 1800 }, { "year": 2017, "age": 35, "sex": 1, "people": 2322 }, { "year": 2017, "age": 35, "sex": 2, "people": 2246 }, { "year": 2017, "age": 40, "sex": 1, "people": 2535 }, { "year": 2017, "age": 40, "sex": 2, "people": 2573 }, { "year": 2017, "age": 45, "sex": 1, "people": 2359 }, { "year": 2017, "age": 45, "sex": 2, "people": 2500 }, { "year": 2017, "age": 50, "sex": 1, "people": 2489 }, { "year": 2017, "age": 50, "sex": 2, "people": 2765 }, { "year": 2017, "age": 55, "sex": 1, "people": 2441 }, { "year": 2017, "age": 55, "sex": 2, "people": 2732 }, { "year": 2017, "age": 60, "sex": 1, "people": 2230 }, { "year": 2017, "age": 60, "sex": 2, "people": 2640 }, { "year": 2017, "age": 65, "sex": 1, "people": 2051 }, { "year": 2017, "age": 65, "sex": 2, "people": 2593 }, { "year": 2017, "age": 70, "sex": 1, "people": 1838 }, { "year": 2017, "age": 70, "sex": 2, "people": 2421 }, { "year": 2017, "age": 75, "sex": 1, "people": 1268 }, { "year": 2017, "age": 75, "sex": 2, "people": 1836 }, { "year": 2017, "age": 80, "sex": 1, "people": 1199 }, { "year": 2017, "age": 80, "sex": 2, "people": 2062 }, { "year": 2017, "age": 85, "sex": 1, "people": 649 }, { "year": 2017, "age": 85, "sex": 2, "people": 1421 }, { "year": 2017, "age": 90, "sex": 1, "people": 210 }, { "year": 2017, "age": 90, "sex": 2, "people": 573 }, { "year": 2017, "age": 95, "sex": 1, "people": 41 }, { "year": 2017, "age": 95, "sex": 2, "people": 169 }, { "year": 2017, "age": 100, "sex": 1, "people": 7 }, { "year": 2017, "age": 100, "sex": 2, "people": 18 } ], "transform": [ { "type": "filter", "test": "datum.year == 2017" } ] } ], "scales": [ { "name": "g", "type": "ordinal", "domain": [ 2, 1 ], "range": "width" }, { "name": "y", "type": "ordinal", "range": "height", "reverse": true, "domain": { "data": "pop2017", "field": "age" } }, { "name": "c", "type": "ordinal", "domain": [ 1, 2 ], "range": [ "#1f77b4", "#e377c2" ] } ], "legends": [ { "fill": "c", "values": [ "Homes", "Mulleres" ], "offset": -200 } ], "marks": [ { "type": "text", "interactive": false, "from": { "data": "pop2017", "transform": [ { "type": "aggregate", "groupby": [ "age" ] } ] }, "properties": { "enter": { "x": { "field": { "group": "width" }, "mult": 0.5, "offset": -15 }, "y": { "scale": "y", "field": "age", "offset": 11 }, "text": { "field": "age" }, "baseline": { "value": "middle" }, "align": { "value": "center" }, "fill": { "value": "#000" } } } }, { "type": "group", "from": { "data": "pop2017", "transform": [ { "type": "facet", "groupby": [ "sex" ] }, { "type": "formula", "field": "reverse", "expr": "datum.key==2" } ] }, "properties": { "update": { "x": { "scale": "g", "field": "key" }, "y": { "value": 0 }, "width": { "scale": "g", "band": true, "offset": -30 }, "height": { "field": { "group": "height" } } } }, "scales": [ { "name": "x", "type": "linear", "range": "width", "reverse": { "field": "reverse" }, "nice": true, "domain": { "data": "pop2017", "field": "people" } } ], "axes": [ { "type": "x", "scale": "x", "format": "d", "ticks": 5 } ], "marks": [ { "type": "rect", "properties": { "enter": { "x": { "scale": "x", "field": "people" }, "x2": { "scale": "x", "value": 0 }, "y": { "scale": "y", "field": "age" }, "height": { "scale": "y", "band": true, "offset": -1 }, "fillOpacity": { "value": 0.6 }, "fill": { "scale": "c", "field": "sex" } } } } ] } ] }</graph> <small>Pirámide poboacional de Ferrol no ano 2017. (Fonte: ''Censos de población INE'' [https://www.ine.es/inebaseweb/71807.do?language=0#]).</small>) </center> == Barrios == {{Sen referencias|data=abril de 2020}} A cidade está construída e encaixada contra a ría, afastada dela pola muralla do arsenal e o porto de Ferrol. Ferrol está formado por barrios moi diferentes e con estilos arquitectónicos claramente diferenciados. Contrastan as zonas máis antigas e poboadas coas novas zonas do ensanche e os barrios obreiros e populosos das aforas. As zonas máis afastadas do concello, Covas e Doniños, son lugares de natureza case virxe. * [[Ferrol Vello]], a zona urbana máis antiga de Ferrol e a orixe da cidade: un castro-vila mariñeira. É un barrio de casas baixas, pequenas e semellantes a outras vilas mariñeiras galegas. En Ferrol Vello naceron boa parte dos ferroláns que deron sona á cidade. A rúa do Castro foi a primeira rúa da cidade e mantén as formas do antigo asentamento. As rúas de medio arco fóronse espallando lembrando os límites castrexos protexendo a vila. * [[A Magdalena (Ferrol)|A Magdalena]], a cidade feita e deseñada por enxeñeiros cando Ferrol pasou a ser sede naval. Son rúas rectas e perpendiculares con mazás de casas cuadriculadas. Ferrol foi unha das primeiras cidades en España en ter un urbanismo racional. Arquitectos e enxeñeiros, así como xentes de cartos, deixaron a súa pegada nesta zona con edificios deseñados por [[Rodolfo Ucha]] ou [[Julián Sánchez Bort|Sánchez Bort]]. Tense proposto pedir a declaración de Patrimonio da Humanidade para recoñecer e protexer estas construcións. Na Magdalena está a primeira casa galega de galería, a máis antiga. * [[Esteiro, Ferrol|Esteiro]], o barrio mariñeiro, e despois obreiro, da cidade. Esteiro ata os anos 1980 mantiña moito das orixes de Ferrol. O barrio actual é un novo ensanche da cidade, a sede do campus universitario e dos estaleiros. A avenida de Esteiro é unha nova porta de acceso a Ferrol. * Ensanches, os ensanches A e B. Zonas da periferia urbana de Ferrol, son barrios que se fixeron e medraron para acoller as ondas de inmigrantes e novos traballadores nos finais do século XX. * O Inferniño é un barrio con identidade de seu. Nel durante moitos anos estivo o estadio do [[Racing de Ferrol]], o Manuel Rivera. É un barrio encaixado entre as vías do tren e a [[Estrada de Castela (Ferrol)|Estrada de Castela]]. * [[Caranza]], barrio obreiro xurdido nos inicios dos anos 1970. Construído nos accesos á nova estrada que une Ferrol coa [[Ponte das Pías]]. Son rúas amplas, con zonas verdes, grandes edificios algúns de máis de dez alturas. Poboado por obreiros dos [[estaleiros de Ferrol]] e militares da [[Armada Española]]. Nos anos [[80's]] o barrio sufriría as consecuencias da droga, o que o convertería nunha das zonas marxinal máis importantes de [[Galiza]]. * [[Recimil, Ferrol|Recimil]], coñecido popularmente como 'as Casas Baratas', unha das primeiras promocións de vivendas dos anos 1950 construídas polo réxime franquista. Hoxe é un barrio protexido pola súa pioneira arquitectura. É propiedade do concello de Ferrol, os residentes están en réxime de alugueiro. * [[Canido, Ferrol|Canido]], barrio dos traballadores da Bazán e militares, deu acubillo a algunhas das iniciativas industriais máis senlleiras de Ferrol. Os principais centros de ensino de Ferrol están neste barrio. * San Xoán, barrio de entrada a Ferrol pola estrada de Castela. Por esta zona chega o tren a Ferrol. * Santa Mariña, periferia de Ferrol. É unha zona de hortas e pequenos prados xunto a casas baixas e novas construcións nas estradas máis importantes. * Catabois, un dos accesos tradicionais á cidade. Ao longo da estada de Catabois fóronse agrupando servizos e creando unha estrada urbana segundo se achega a Ferrol. * A Graña, a vila mariñeira situada fronte ao porto de Ferrol. Base naval, estaleiro, porto deportivo e pesqueiro. A Graña mantén a estrutura das rúas e casas dunha vila mariñeira. * Ultramar é un barrio que fai esquina coa entrada de Ferrol pola ponte das Pías e coa estrada de Castela, xusto diante do Inferniño. Conta cunha praza do mesmo nome no centro e de alí vai estendéndose con pequenas rúas cuxos nomes fan referencia a países de [[Latinoamérica]]. * A Cabana é un pequeno núcleo urbano da ribeira da enseada da Malata que se atopa entre [[FIMO]] e A Graña. Conta cunha praia e cun dique mareal. O Club de Remo de Ferrol ten as súas instalacións aquí. * Valón é un núcleo de poboación que se estende ao longo dunha estrada que sobe de [[Serantes, Ferrol|Serantes]] cara Doniños. Atópase enriba da Cabana, preto de Brión. * San Amaro é a conexión difusa do novo Esteiro coa Madalena. Conta con similitudes có vello barrio de Esteiro e nel atópase unha das dúas comisarias do [[Corpo Nacional de Policía]] da cidade. * O Bertón é un barrio nacente que conecta Caranza, San Xoán e A Gándara, no veciño concello de [[Narón]]. Situado á outra marxe da [[Ponte das Pías]] que Caranza, a maioría do barrio son terreos que serven de parques aos poucos veciños repartidos en casas pequenas e antigas e novos edificios modernos. == Economía == [[Ficheiro:RiaFerrolAsteleiros.jpg|miniatura|esquerda|Vista da ría e os estaleiros.]] [[Ficheiro:Castinheira.jpg|miniatura|Castiñeira, torta de Ferrol.]] Dependente durante longo tempo da construción naval militar e civil, pasou por sucesivas crises correspondentes coas horas baixas deste sector, da última cas cales aínda non está recuperada. A [[comarca de Ferrol]] foi unha das áreas máis industrializadas de [[Galicia]], e conta cunha importante industria de [[estaleiro]]s que está inmersa nunha reconversión sectorial, consecuencia da crise no sector. A economía da cidade está principalmente ligada a esta industria naval. Estaleiros militares e civís de construción e reparación. As instalacións militares ocupan boa parte da zona urbana da cidade así como as instalacións da Armada Española. Amplas zonas de monte e costeiras pertencen ou pertenceron ao exército: montes de Covas e San Xurxo, Monte Ventoso, [[Polvoreira de Mougá]] ou a base naval da Graña. Proxectos como o recente [[Porto exterior de Ferrol]] pretenden dar un pulo e revoga-la situación de certa decadencia, dotando á cidade de modernas infraestruturas. Xunto co [[Porto exterior da Coruña]] e con tódalas empresas e polígonos industriais situados entrámbolos portos estase a formar unha importante rexión industrial loxístico-marítima coa [[ría de Ferrol]]. === Medios de comunicación === Na cidade teñen a súa sede dous xornais: * ''[[Diario de Ferrol]]'', xornal local e comarcal fundado en 1999 e ligado a Editorial La Capital. * ''[[La Voz de Galicia]]'', delegación local do xornal coruñés. A televisión local: Televisión Ferrol Canal 31. Tamén na cidade teñen a súa sede dúas emisoras de radio: Cadena Cope e a Cadena Ser. == Lugares de interese == [[Ficheiro:FerrolSanFilipe.jpeg|miniatura|[[Castelo de San Felipe]].]] [[Ficheiro:Ferrol Ria de 2eue.jpg|miniatura|[[Ría de Ferrol]].]] [[Ficheiro:Ferrol-09.jpg|miniatura|Teatro Jofre.]] [[Ficheiro:Ferrol - Concatedral de San Julián (San Xiao) 01.JPG|miniatura|[[Concatedral de San Xiao de Ferrol|Concatedral de San Xiao]].]] [[Ficheiro:Praia de Lumebo. Ferrol, Galiza.jpg|miniatura|[[Praia de Lumebó]].]] Aínda que Ferrol non conta con grandes monumentos ten unha diversidade arquitectónica de grande interese: O '''[[Arsenal Militar]]''' é un complexo construído en [[1751]] que marcou a vida e crecemento da cidade nos últimos séculos. Os Arsenais Militares de Ferrol son un dos mellores exemplos de arquitectura civil e naval do Estado. Están formados por un recinto amurallado dividido en varias zonas: os Estaleiros, os Diques e o Parque. No seu interior, merecen especial mención, ademais da Porta do Dique, a Porta do Parque, a Sá de Armas, o Dique e o Edificio das Ferrerías. A Porta do Arsenal, coñecida tamén como Porta do Dique e un dos símbolos da cidade, foi levantada polo enxeñeiro Julián Sánchez Bort no século XVIII con fronte cara á actual praza de Galicia, que tamén acolle hoxe o monumento aos Caídos en África, a sede de Correos e o Teatro Jofre. Trátase dunha torre de planta cadrada rematada por unha cúpula semiesférica con lanterna de ferro forxado. O seu arco triunfal, sobre o que se sitúa o escudo real de Carlos III, está flanqueado por dúas columnas toscanas. O [[Museo Naval de Ferrol|Museo Naval]] atópase instalado no antigo edificio do penal de San Campio, no interior do Arsenal Militar. Nas súas salas expóñense utensilios e obxectos relacionados co mar, a navegación e os barcos; restos de buques, planos, maquetas, armamento ou cartografía. O '''[[castelo de San Felipe]]''' é unha das fortalezas máis importantes da [[ría de Ferrol]]. No ano [[1589]] comézase a construción do castelo auspiciada por [[Filipe II de España|Filipe II]], do que toma o seu nome, e é entre os anos [[1731]] e [[1755]] sofre unha serie de reformas. É unha fortificación militar, na súa maioría de estilo neoclásico, sita na bocana norte da ría de Ferrol, fronte ao Castelo da Palma, xa no concello de Mugardos, e un dos puntos máis estratéxicos da ría. É un dos exemplos máis representativos de fortalezas do século XVIII utilizadas para a defensa da poboación e de toda a ría. O '''[[barrio da Magdalena]]''' é un exemplo singular do racional urbanismo da época da [[Ilustración]], en tempos de [[Carlos III de España|Carlos III]], compondo un sistema simétrico e racionalista que se articula ao redor das prazas de Armas e Amboage. Nas súas rúas aínda se conservan unha serie de vivendas orixinais do [[século XVIII]], dotadas de grandes balcóns con reixas de ferro forxado colocadas sobre ménsulas pétreas e de rechamantes galerías de madeira acristalada, pintadas en branco, moitas delas incorporadas xa durante o [[século XIX]]. Desta forma as longas e rectas rúas do centro histórico da cidade ven realzadas por un conxunto de variados miradoiros dunha gran beleza de formas. Segue a destacar hoxe non só pola súa forma senón polas construcións modernistas que alí se fixeron, coma por exemplo o [[Teatro Jofre]] na praza de Galicia, o [[Casino Ferrolán]], o [[Hotel Suízo]] cos seus destacados balcóns de ferro forxado ou o [[Banco Simeón]], coas súas airosas e delicadas galerías. Cabe destacar tamén os seus xardíns, a concatedral e a [[Fonte de San Roque]], que alberga na súa pétrea fachada o escudo heráldico máis antigo da cidade, co nome de Ferrol. A '''[[Concatedral de San Xiao de Ferrol|concatedral de San Xiao]]''' é un templo proxectado polo arquitecto académico [[Julián Sánchez Bort]], a partir do ano [[1763]], para a nova barriada que se levantaba na cidade de Ferrol. Na súa planta centrada e nos primeiros proxectos, recollíanse conceptos arquitectónicos [[Renacemento|renacentistas]], aínda que o edificio considérase [[Neoclasicismo|neoclásico]]. Ten planta de cruz grega, cuberta cunha gran cúpula, que non se deixa ver ao exterior. Ten capelas laterais e unha fachada principal flanqueada por dúas torres rematadas por cúpulas. A portada repite modelos compositivos propios do [[manierismo]]. É o monumento relixioso máis importante da cidade. Foi levantada sobre os restos dunha antiga igrexa románica. No ano 1959, obtivo o título de Concatedral, pertencente á [[Diocese de Mondoñedo-Ferrol]]. A '''[[Igrexa de San Francisco de Ferrol|igrexa de San Francisco]]''' é unha voluminosa igrexa [[Neoclasicismo|neoclásica]], foi construída en [[1757]], nela destaca o seu retablo maior tamén neoclásico. Foi levantada sobre os restos do antigo Convento de San Francisco, do [[século XIV]] edificado pola [[casa de Andrade]], e comparte parcela co actual edificio do Parador Nacional de Turismo. É un templo de planta de cruz latina con tres naves, separadas por columnas toscanas, capela maior e sancristía. No seu interior, gárdanse tallas de madeira e o retablo, obra de José Ferreiro. O '''cantón de Molíns''' e a '''alameda de Suances''' son dúas zonas verdes de paseo e esparexemento. O '''parque municipal Raíña Sofía''', no que destacan árbores como as [[acacia]]s e [[eucalipto]]s, é o antigo Horto dos Frades. Localízase no núcleo urbano, separando os barrios de Ferrol Vello e da Magdalena. É unha das zonas verdes máis importantes da poboación e no seu interior merecen especial mención a pista de baile, o estanque -onde atópase a Fonte Wallace, adquirida en París no ano 1889 e arrodeada polos bustos de oito ferroláns ilustres-, e o parque didáctico Aquaciencia. A zona didáctica amosa a través de xogos, maquetas ou paneis a importancia da auga na vida humana, a súa enerxía e os seus principios dinámicos. A [[praia de Doniños]] e a súa lagoa, é un longo areal moi frecuentado por surfistas, no que destaca un espazo protexido formado por un amplo complexo dunar, con penachos vexetais, que defenden do mar unha [[lagoa]] costeira, un rico e variado ecosistema, dende diferentes aves acuáticas -algunhas delas en perigo de extinción- e migratorias ata gansos, que deitan as súas follas entre os xuncos do seu litoral. Outras praias preto son [[praia de San Xurxo|San Xurxo]], [[praia de Santa Comba|Santa Comba]] e a [[praia de Ponzos|Ponzos]]. [[Ficheiro:Castro de Santa Comba Illa de Santa Comba Covas Ferrol.jpg|miniatura|dereita|Ermida de Santa Comba.]] A '''ermida de Santa Comba''' está situada nunha pequena illa, na praia de Santa Comba. Celébrase tradicionalmente dende o ano [[1110]] unha romaría. O '''baluarte de San Xoán''' está situado fronte ó [[Porto de Ferrol|porto]], é un dos restos máis importantes da muralla da cidade do [[século XVIII]]. Dende a súa altura pódense entender as diferentes fases históricas da construción do porto comercial. '''[[Ferrol Vello]]''' é o núcleo onde se orixinou a actual poboación a principios do século XIII. Ten o seu punto neurálxico na Praza Vella. Nesta praza atópanse vivendas dunha soa altura e varanda de madeira. Fronte a ela, atópanse a Sá de Armas do Arsenal Militar (antigo Cuartel de Instrución de Mariñeiría e os xardíns nos que aséntase a Fonte da Fama. En toda a súa contorna destacan construcións de arquitectura popular mariñeira, con cristaleiras e rúas empedradas, estreitas e irregulares. Na actualidade, conserva unha estrutura compacta e orientada cara ao porto, aínda que se atopa nun adiantado estado de deterioración. A '''igrexa de Nosa Señora do Socorro''' é un pequeno templo neoclásico dunha soa nave levantado no século XVIII na zona vella da cidade, na rúa do Socorro. No seu interior, gárdanse as imaxes do Cristo dos Navegantes e a Virxe do Socorro, de gran devoción popular no barrio. Os '''xardíns de Herrera''' atópanse sitos entre o Parador Nacional de Turismo e o Pazo de Capitanía Xeral da Armada. Un dos monumentos máis importantes que acolle, ademais do Obelisco de Churruca, é a estatua, realizada en bronce, do militar Jorge Juan, que apunta cun dedo cara ao Arsenal Militar dende o interior de ditos xardíns. Conta cun miradoiro, dende onde se obteñen unhas das mellores vistas da ría de Ferrol e do Arsenal Militar. A '''capela de Nosa Señora das Dores''' foi levantada na segunda metade do século XVIII na rúa Méndez Núñez, xunto á Praza de Amboaxe. É un pequeno templo dunha soa nave con planta de cruz latina. O '''Museo da Natureza''' atópase instalado no edificio do antigo Hospicio da Praza de Amboaxe, na rúa Méndez Núñez. O seu interior está adicado á fauna galega con esqueletos de mamíferos e aves. Na actualidade, desenvólvense obras na antiga Casa do Coronel, no barrio de Canido, para trasladar estes fondos a unhas instalacións máis acaidas. O '''Centro Cultural Torrente Ballester''' está localizado no antigo Hospital de Caridade, sito na rúa Concepción Arenal. É un dos espazos culturais máis importantes de Ferrol. Nas súas salas expóñense obras e manifestacións da [[arte galega]] e universal tanto contemporánea como histórica. O '''[[Teatro Jofre]]''' está sito na praza de Galicia, e é unha das obras de arquitectura teatral do século XIX máis importantes de España. Foi inaugurado no ano 1892 tras moitos problemas económicos para poder afrontar a súa apertura. Destaca pola súa decoración e pola súa acústica. No seu interior, realízanse ao longo de todo o ano numerosos actos culturais. O '''barrio de Esteiro''' foi nas súas orixes, no século XVIII, o barrio obreiro de Ferrol, lugar onde tiñan a súa vivenda a maior parte dos traballadores das construcións navais e militares. Na década de 1990, levantáronse modernas vivendas, aínda que segue a conservar algúns edificios das súas orixes, destacando o antigo Hospital de Mariña, actual Campus Universitario, e a Casa do Patín, actual Biblioteca Universitaria. [[Ficheiro:Ferrol-Ermita de Chamorro 04.jpg|miniatura|dereita|Ermida de Chamorro, [[Serantes, Ferrol|Serantes]].]] A '''ermida de Chamorro''', tamén coñecida como capela da Virxe do Nordés, é un pequeno templo de orixe medieval sito na cima dun monte, a escasos tres quilómetros do casco urbano de Ferrol. Foi levantada nos primeiros anos do século XVI e ampliada no XVII. Nas súas inmediacións, realízase todos os anos, o Luns de Pascua, unha popular romaría na que milleiros de fieis soben a pé á ermida para pregar á Virxe de Chamorro. O lugar conta cunhas fantásticas panorámicas da cidade de Ferrol e de toda a súa ría. '''Cabo Prior''' localízase na parroquia de Covas, a 14&nbsp;km do núcleo urbano de Ferrol, nunha zona de gran beleza paisaxística e arrodeada de acantilados. Son famosas as súas vistas marítimas do Arco Ártabro e, nos seus arredores, atópase o faro de Cabo Prior, inaugurado no ano 1953 e aínda en funcionamento, xunto a un miradoiro. == Comunicacións == === Estradas === A autoestrada [[AP-9]], principal vía de acceso á cidade, conecta Ferrol coas cidades galegas do eixe atlántico: [[A Coruña]] (55&nbsp;km), [[Santiago de Compostela|Santiago]] (90&nbsp;km), [[Pontevedra]], [[Vigo]] e [[Tui]], xa na fronteira con [[Portugal]]. A autoestrada [[A-6]], accesíbel mediante a AP-9 a 10&nbsp;km ó sur da cidade, conecta Ferrol coa [[Coruña]], [[Lugo]] e [[Madrid]]. Por outra parte, a autovía [[AG-64]] conectará a cidade con [[Vilalba]], cando rematen as obras nos tramos próximos á cidade vilalbesa. Alí conectará coa [[A-8]], tamén en construción, que percorre todo o [[Mar Cantábrico|Cantábrico]] ata [[Donostia]]. === Comunicación aérea === O [[Aeroporto de Alvedro]] ([[A Coruña]]), a 41&nbsp;km de Ferrol pola autoestrada AP-9, conecta Ferrol coas principais cidades españolas e algunhas europeas. O [[Aeroporto da Lavacolla]] ([[Santiago de Compostela]]), a 90&nbsp;km de Ferrol pola autoestrada AP-9, conecta Ferrol coas principais cidades españolas e algunhas europeas e americanas. === Ferrocarrís === Ferrol conta cunha [[Estación de Ferrol|estación de ferrocarril]] empregada por Renfe e Feve que conecta a cidade co resto da comunidade autónoma e o país. Renfe esta a estuda-la creación duna liña de proximidades que una a cidade de Ferrol coa [[Coruña]] sen paradas intermedias.<ref>[http://www.laopinioncoruna.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2556_2_139941__A-Coruna--Metro-Xunta-Renfe-discrepan-sobre-cercanias-viable-comarca Proxecto de Cercanías Ferrol-A Coruña]</ref> === Autobuses === A cidade de Ferrol conta cunha rede de autobuses urbanos explotada pola compañía [[Tranvías del Ferrol]]. Amais de dar cobertura á cidade de Ferrol, o seu ámbito de actuación chega aos concellos de [[Narón]] e [[Neda]] nalgunhas das súas liñas. En total existen seis liñas de autobuses que dan servizo á cidade amais dunha liña nocturna entre o Porto (Ferrol Vello) e Neda. <center> {| class="wikitable" ! Liña !! Ruta !! Tranvías del Ferrol |- align=center | bgcolor=#006633|<big>'''1-B'''</big> || Residencia - Porto || rowspan=6 style="vertical-align: top;" |[[Ficheiro:Tranvias del Ferrol Río do Pozo.jpg|300px]] |- align=center | bgcolor=#800000|<big>'''1-2'''</big> || Neda - Porto |- align=center | bgcolor=#FF7F50|<big>'''3'''</big> || Porto - Caranza - Residencia |- align=center | bgcolor=#007FFF|<big> '''4''' </big>|| Canido - A Graña |- align=center | bgcolor=#7fff00|<big>'''7'''</big> || A Faisca - Correos |- align=center | bgcolor=#FF0000|<big>'''9'''</big> || Caranza - Correos |} </center> Amais destas liñas explotadas por Tranvías del Ferrol, a compañía [[Rialsa]] conta con varias liñas urbanas e interurbanas. Da estación de autobuses de Ferrol saen a diario multitude de autobuses que comunican á cidade con outros puntos da xeografía galega e española. == Festas e tradicións == [[Ficheiro:Rally ferrol 2011.jpg|miniatura|dereita|Rally de Ferrol.]] * Romaría da Virxe de Chamorro, celebrada no [[luns de Pascua]]. * Festas de San Xiao, o [[7 de xaneiro]], patrón da cidade. * Festas da cidade, en [[agosto]], rematando o día de San Ramón cunha homenaxe a [[Ramón Plá]], o que fora Marqués de Amboage. * Procesión de [[Corpus Christi]], que percorre algunhas das rúas da cidade. * A [[Semana Santa de Ferrol]], un dos acontecementos máis sinalados do ano, xuntando unha gran morea de turistas e declarada de interese internacional. * Feira de Mostras, punto de referencia para a cidade. Celébrase nas instalacións de Punta Arnela na Malata. == Deporte == [[Ficheiro:A Malata Ferrol.jpg|miniatura|dereita|200px|Estadio da Malata.]] O deporte por excelencia da cidade é o [[tríatlon]].{{cómpre referencia}} O Club Natación Ferrol tivo unha sección de tríatlon da que saíu o pentacampión do mundo, [[Javier Gómez Noya]]. Dende o 2006 a cidade conta cun equipo: o [[Club Tríatlon Ferrol]], nas súas filas militan varias campioas de España e conta cunha escola de tríatlon das máis numerosas do Estado. En Ferrol organízanse probas de diferentes niveis: Campionatos de España, o Campionato Iberoamericano, a Liga Nacional de Clubs, o Campionato Galego, etc.{{cómpre referencia}} En [[fútbol]], o equipo máis destacado é o [[Racing de Ferrol]], na [[Segunda División B Española|Segunda división B]]. Xoga os seus partidos no [[Estadio Municipal da Malata]]. No fútbol sala a cidade conta co [[Parrulo]], actualmente en primeira división.{{cómpre referencia}} No baloncesto a cidade conta co [[Universitario de Ferrol]] (fundando en 1997), e que no ano 2014 ascendeu á [[Liga Femenina de Baloncesto|Liga Feminina]] na que leva varias tempadas. O equipo xoga no [[Pavillón Polideportivo A Malata|Pavillón Polideportivo da Malata]]. Por outra banda, no baloncesto masculino, o [[OAR Ferrol]] (fundado en 1951 e desaparecido en 1996) xogou varios anos na [[ACB]]. O [[Polideportivo da Malata]] acolleu os partidos do grupo B do [[Campionato mundial de baloncesto de 1986]].{{cómpre referencia}} En [[wáter-polo]] destaca o [[Club Marina Ferrol]].{{cómpre referencia}} No ámbito do motor, o [[Rally de Ferrol]], é unha competición oficial do Campionato de España de Rallyes, organizada pola Escudería Ferrol.{{cómpre referencia}} ==Escudo== O escudo do concello de Ferrol foi aprobado en sesión municipal o 22 de xuño de 1778. O alcalde Pedro Bayón, declarou que o escudo heráldico de armas consistía nunha torre con farol, canón e áncora a cada lado.<ref>[http://www.galiciaartabradigital.com/archivos/87411 Verdades y mentiras del escudo de Ferrol galiciaartabradigital.com]</ref> Este deseño foi modificado co tempo e tivo variantes ata a actualidade que se poden ver por toda a cidade.<ref>[http://www.galiciaartabradigital.com/archivos/88363 El escudo de Ferrol. Nuevas variantes galiciaartabradigital.com]</ref> Nin o escudo de Ferrol nin a bandeira están aprobados pola Xunta de Galicia nin foron publicados no DOG. O concello de Ferrol emprega como deseño nas súas comunicacións públicas un logo estilizado con coroa, castelo con farol, bandeiras e canóns. <center> {| style="border-spacing: 2px; border: 1px solid darkgray;" |+ Histórico de escudos de Ferrol |- ! style="width: 200px;" | ! style="width: 200px;" | ! style="width: 200px;" | ! style="width: 300px;" | |- |- style="text-align: center;" | style="border: 1px solid blue;" valign=top| [[Ficheiro:Coat of Arms of Ferrol - Royal Crown Variant.svg|200px]]<br/>Variante do escudo sen coroa. | style="border: 1px solid blue;" valign=top| [[Ficheiro:Escudo de Ferrol 2.svg|200px]]<br/> Ferrol da Ilustración, de forma ovalada, co tempo engadiuse unha grilanda vexetal e dúas bandeiras (España e a da Cidade), duplicadas en sendos mastros a cada lado da torre. A bandeira de Ferrol adoptouse a partir do ano 1845, nas súas orixes era a bandeira da provincia marítima de Ferrol. No século XIX engadiu unha coroa marquesal. | style="border: 1px solid blue;" valign=top| [[Ficheiro:Coat of Arms of Ferrol - Royal Crown Variant.svg|150px]]<br/>Versión do escudo non oficial con coroa real na Gran Enciclopedia Gallega. | style="border: 1px solid blue;" valign=top| [[Ficheiro:Tapa alcantarilla Ferrol.jpg|300px]]<br/>Logo do concello de Ferrol nun sumidoiro. |- ! style="width: 200px;" | sen uso ! style="width: 200px;" | empregado en vehículos oficiais, policía local, taxis, bombeiros e outros servizos ! style="width: 200px;" | uso en placas de rúas ! style="width: 300px;" | documentación oficial, mobiliario urbano e publicidade institucional |} </center> == Cidades irmandadas == {{Columnas 2}} * {{GALb}} [[Lugo]], [[Galicia]] ([[2000]]) * {{GALb}} [[Mondoñedo]], [[Galicia]] ([[2004]]) * {{PORb}} [[Águeda]], Portugal (26 de agosto de 1999)<ref>{{Cita web |url=http://www.femp.es/files/566-1113-archivo/LISTADO%20HERMANAMIENTOS%20CON%20EUROPA.pdf |título=Fereración Española de Municipios y Provincias |data-acceso=15 de xullo de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140424140032/http://www.femp.es/files/566-1113-archivo/LISTADO%20HERMANAMIENTOS%20CON%20EUROPA.pdf |dataarquivo=24 de abril de 2014 |urlmorta=yes }}</ref> {{nova columna}} * {{PORb}} [[Vila do Conde]], [[Portugal]] (1973)<ref>[http://www.diariodeferrol.com/articulo/ferrol/ferrol-y-vila-do-conde-apuestan-por-mantener-su-espirito-de-irmandade/20130602051847048123.html Ferrol y Vila do Conde apuestan por mantener su “espírito de irmandade”] DiarodeFerrol.com</ref> * {{ESPb}} [[Cartagena, España|Cartagena]], [[España]] * {{PORb}} [[Viana do Castelo]], Portugal {{final columnas}} == Ferrol na literatura popular == ; Refraneiro * ''Cando chove e fai sol, vai o demo pro Ferrol, cargadiño de alfileres pra meterse coas mulleres'' <ref>Eladio Rodríguez González, s. v. ''chover''.</ref>. * ''Quen pasou a Marola pasou a mar toda''. * ''Vaite auga, vente sol polos campos de Ferrol'' <ref>Eladio Rodríguez González, s. v. ''auga''.</ref>. ; Cantigueiro * ''Cando eu saía da Habana/ estábase pondo o sol/ i ouvín toca-las campanas/ nas igrexas do Ferrol'' <ref>Xaquín Lorenzo Fernández, 55. No orixinal: ''tocalas''.</ref>. * ''Ferrolana, por te ver,/ pasei o mar da Marola/ a pique de me perder'' <ref>Fermín Bouza Brey 1929, 161.</ref>. == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes de Ferrol}} <gallery> Ferrol-021.jpg|Praza de Armas de Ferrol 1550-Ria entrada.JPG|Entrada da ría 1555-Mugardos-Ferrol.JPG|[[Mugardos]] e Ferrol Mapa Ferrol.jpg|Mapa de Ferrol Hospital Arquitecto Marcide Ferrol.jpg|Hospital Arquitecto Marcide Ferrol City.jpg|Vista aérea da ría de Ferrol Auditorio de Ferrol.jpg|Fachada do Auditorio de Ferrol en Caranza Placa do concello de Ferrol.jpg|Placa altimétrica do concello. </gallery> == Parroquias == {{Ferrol}} == Lugares == Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Ferrol vexa: [[Lugares de Ferrol]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{Portal|Ferrol}} === Bibliografía === * [[Fermín Bouza Brey|BOUZA BREY, Fermín]]: "Cantigas populares da Arousa", en ''Arquivos do Seminario de Estudos Galegos'' III, 1929, 153-204 [en facsímile II]. * [[Xaquín Lorenzo Fernández|LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín]]: ''Cantigueiro popular da Limia Baixa'', Galaxia, Vigo 1973. * [[Eladio Rodríguez González|RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Eladio]]: ''Diccionario enciclopédico gallego-castellano'', Galaxia, Vigo 1958-1961. === Outros artigos === * [[Eleccións municipais en Ferrol]] *[[Ferrol, Filipinas]] *[[Ferrol, Virxinia|Ferrol, EEUU]] === Ligazóns externas === * [http://www.ferrol.gal Concello de Ferrol] * [https://web.archive.org/web/20190617082018/http://www.camaraferrol.org/ Cámara de comercio de Ferrol] * [http://www.diariodeferrol.com Xornal "Diario de Ferrol"] * [http://www.tvferrol.es Televisión de Ferrol Canal 31] * [http://www.ferrolmetropoli.com Ferrol Metrópoli] * [https://web.archive.org/web/20170912054405/http://ferrol-modernista.org/ Guía da arquitectura modernista da cidade] * [http://www.crtvg.es/crtvg/camaras-web/ferrol Vista de Ferrol dende Bailadora (Ares), cámara web da CRTVG.] {{ConcellosFerrol}} {{A Coruña}} {{LugaresdeintereseFerrol}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ferrol]] [[Categoría:Topónimos de concellos galegos con etimoloxía]] [[Categoría:Artigos destacados sobre Galicia]] scdurb555hpho4cntq7radgf8m1cuyj 0 3610 6149320 6018804 2022-08-03T10:23:02Z 777sms 15335 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Ayuntamiento.001 - O Barqueiro.JPG]] → [[File:Concello.001 - O Barqueiro.jpg]] [[c:COM:FR#FR1|Criterion 1]] (original uploader’s request) wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|43|44|10|N|07|42|20|W|display=title}} {{Concello| escudo= Mañón.svg| xentilicio= [[wikt:mañonés|mañonés]]| provincia= Coruña| preposición1= da| comarca= Ortegal| imaxe= [[Ficheiro:Barqueiro-130.jpg|330px]]| pé= Vista do [[O Porto do Barqueiro, Mogor, Mañón|O Porto do Barqueiro]], Mañón| preposición2= do| superficie= 82,2| entidades= [[Lugares de Mañón|5 parroquias e 142 lugares]]| capital= [[O Porto do Barqueiro, Mogor, Mañón|O Barqueiro]]| coordenadas= 43° 44' 10' ' N<br /> 7° 42' 20' ' O| altitudemax= A Panda da Serra ([[Serra da Faladoira]]) - 613,44<ref>[http://sitga.xunta.es/pdf_preview/follas.htm Cartografía 1:5000]{{Ligazón morta|data=agosto de 2018 }} do Sistema de Información Territorial de Galicia, folla 8-52.</ref>| altitudemin= 0| galego ano= 2011| totalgalego= 56,46| elec ano= 2019<ref>[https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/gl/mun/resultados/provincias/a-coruna/manon Resultados eleccións 2019]</ref>| pp= 6| bng= | psg-psoe= 3| outros= | alcalde= Alfredo Dovale Pereira | partido= [[PPdeG]]<ref>[http://www.fegamp.gal/concello/manon Concello de Mañón na FEGAMP]</ref>| eleccións= [[Eleccións municipais en Mañón]]| censo ano= 2007| totalelectores= 1.907| votantes= 1.312 - 68,80| abstencións= 595 - 31,20| enbranco= 14 - 1,07| nulos= 3 - 0,23| enderezo= Praza do Mesón, 1. O Barqueiro| cp= 15.337| teléfono= 981&nbsp;414&nbsp;002| fax= 981&nbsp;414&nbsp;151| email= correo@manon.dicoruna.es| web= [http://www.manon.es/portal-cidadan/index/gl www.manon.es]| orz ano= 2006| totalingresos= 1&nbsp;695&nbsp;000,00| totalgastos= 1&nbsp;695&nbsp;000,00| tributospropioshab= | transferenciashab= | consumopúblicohab= | gastocapitalhab= | }} '''Mañón''' é un concello da [[provincia da Coruña]], pertencente á [[comarca do Ortegal]]. É o concello máis setentrional de [[Galicia]] e da [[península Ibérica]]. Segundo o [[IGE]] en [[2020]] tiña 1 319 habitantes. O seu xentilicio <small>(véxase no Galizionario)</small> é «{{Dic|mañonés}}». == Demografía == {| {{Táboabonita}} |----- ! Censo total ! 1.454 ⁽²⁰¹⁵⁾ |----- | Menores de 15 anos | 91 (6,26 %) |----- | Entre 15 e 64 anos | 816 (56,12 %) |----- | Maiores de 65 anos | 547 (37,62 %) |----- |'''Estranxeiros''' | 27 (1,86 %) |} <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.8) id:darkgrey value:gray(0.6) id:bar value:rgb(1,0.75,0.4) ImageSize = width:500 height:300 PlotArea = left:50 bottom:20 top:20 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:5000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:white PlotData= color:bar width:20 align:left bar:1900 from:0 till:4459 bar:1910 from:0 till:4340 bar:1920 from:0 till:4048 bar:1930 from:0 till:4059 bar:1940 from:0 till:4168 bar:1950 from:0 till:4267 bar:1960 from:0 till:4548 bar:1970 from:0 till:3198 bar:1981 from:0 till:2660 bar:1991 from:0 till:2103 bar:2001 from:0 till:1921 bar:2009 from:0 till:1622 bar:2014 from:0 till:1455 PlotData= bar:1900 at: 4459 fontsize:S text:4.459 shift:(-10,5) bar:1910 at: 4340 fontsize:S text:4.340 shift:(-10,5) bar:1920 at: 4048 fontsize:S text:4.048 shift:(-10,5) bar:1930 at: 4059 fontsize:S text:4.059 shift:(-10,5) bar:1940 at: 4168 fontsize:S text:4.168 shift:(-10,5) bar:1950 at: 4267 fontsize:S text:4.267 shift:(-10,5) bar:1960 at: 4548 fontsize:S text:4.548 shift:(-10,5) bar:1970 at: 3198 fontsize:S text:3.198 shift:(-10,5) bar:1981 at: 2660 fontsize:S text:2.660 shift:(-10,5) bar:1991 at: 2103 fontsize:S text:2.103 shift:(-10,5) bar:2001 at: 1921 fontsize:S text:1.921 shift:(-10,5) bar:2009 at: 1622 fontsize:S text:1.622 shift:(-10,5) bar:2014 at: 1455 fontsize:S text:1.455 shift:(-10,5) </timeline> {{Hab info|4 459|4 059|4 267|2 976|1 830|1 602||1 537||||}} == Xeografía == É o concello máis setentrional de [[Galicia]] e da [[península Ibérica]]. Esténdese por unha estreita e longa franxa de terreo, duns 30 quilómetros de longo e cunha largura de pouco máis dun quilómetro, rematando no [[mar Cantábrico]]. Linda ao oeste co [[río Sor]] e a [[ría do Barqueiro]]. Ten un relevo abrupto, contando coa [[Serra da Faladoira]], con 605 metros de altura; da Cruz da Palloza, 616 metros; e a continuación a [[Serra da Coriscada]] con 523 m. Ambas as dúas serras marcan o límite oeste do concello. == Goberno municipal == {{desactualizado}} Nas eleccións municipais de maio de 2007, o [[PPdG]] volveu ser o partido máis votado en Mañón, obtendo 6 dos 9 concelleiros da corporación local, con Alfonso Balseiro como alcalde. O PSdeG-PSOE é o único grupo que senta nas bancadas da oposición, cos 3 concelleiros restantes. O BNG superou a barreira do 5 % dos votos, pero os resultados de PP e PSdeG-PSOE impedíronlle entrar na corporación. == Patrimonio histórico e artístico == '''O Camiño dos arrieiros'''<ref>véxase [http://www.concellodeortigueira.com/turismo/intro3b.php?txt=rota_8&lg=gal Información do Camiño dos arrieiros] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070502201715/http://www.concellodeortigueira.com/turismo/intro3b.php?txt=rota_8&lg=gal |date=02 de maio de 2007 }}</ref>: Camiño que xa puidera ser neolítico<ref>Foi estudado inicialmente por [[Federico Maciñeira]], quen di: "...'' por las cimas de aquellas dos mentadas sierras, singularmente por la de Faladora -repito- se prolongan los túmulos a los lados de las viejas rutas. En cuyo itinerario de la Faladora concurren las principales circunstancias que caracterizaban los primitivos caminos: seguir las partes más altas y despejadas de las cordilleras paralelas a los ríos [...] la que debió ser a modo de vía sagrada de la oscura tribu que en amplio valle de Puentes tiene su asiento, en sus relaciones con la costa"''. Federico Maciñeira (1947: 34)</ref>, que discorría aproximadamente pola dorsal das serras da [[Serra da Faladoira|Faladoira]] e [[Serra da Coriscada|Coriscada]], unía [[As Pontes de García Rodríguez]] co [[O Porto de Bares, Bares, Mañón|porto de Bares]]. A pesar da erosión e das pistas do parque eólico, pode distinguirse aínda un 20% do traxecto. Ao longo do seu percorrido, a ambos os lados, atópanse unha gran cantidade de [[mámoa]]s, e o mesmo ocorre na maioría das bifurcacións que ten: * O primeiro ramal sae preto da cámara da mámoa de ''Forno dos Mouros'', para as parroquias das [[As Neves, Ortigueira|Neves]] e [[Devesos]], cara a [[ría de Ortigueira]]<ref>Maciñeira</ref> Ás súas beiras atópase a [[necrópole]] de Muro do Vasco. * A segunda bifurcación atópase pasado o pico de Coriscada, xa máis ao norte e diríxese ao [[O Porto de Espasante, Espasante, Ortigueira|porto de Espasante]]. Ao seu rente están as necrópoles situadas en [[Montecalvelo]] e [[Hedrosa]], respectivamente. Na parroquia de [[Mañón, Mañón|Santa María de Mañón]] está a [[Igrexa de Santa María de Mañón|igrexa parroquial de Santa María]]. Na parroquia das [[As Ribeiras do Sor, Mañón|Ribeiras]] está o [[pazo de Torre de Lama]], construído sobre unha antiga [[castelo (fortificación)|fortaleza]] [[Idade Media|medieval]], da que pouco se conserva. == Lugares turísticos == === Puntos de interese === '''Fervenza de Augas Caídas''', [[fervenza]] que se precipita nun [[cantil]] duns 90 metros de altura. * Refuxios: ** Na parroquia de Grañas do Sor: *** A Ribeira do Bispo. *** O Cascón. ** Na parroquia de Mañón: *** Ponte Segade. *** Muíño de Salustio. *** Fonte Cubelas. *** Augas Caídas. ** Na parroquia de As Ribeiras do Sor: *** A Furada, coa súa ponte pendurante. *** Refuxio de Ulló. * A '''Ponte do Porto''', tamén chamada "Ponte de Malvide". Situada na parroquia de Mañón, trátase dunha ponte de orixe probablemente romana ou ben de orixe medieval sobre unha base romana. Ten tres arcos de medio punto. No centro da ponte atópase un [[miliario]] que marcaba o límite entre as antigas provincias de [[Betanzos]] e [[Mondoñedo]]. === Praias === Praia de Vilela. Na estrada que une O Barqueiro con Bares, existe unha desviación á dereita, que achega á pequena cala de Vilela. Praia de Bares. Antes de chegar ao Porto de Bares, atópase a praia de Bares, coa súa forma de cuncha e a Illa Coelleira á fronte. Esta praia queda dividida en dúas partes coa marea alta: unha parte na zona urbana e portuaria e a outra, coñecida como Igrexa Vella, cunha extensa zona dunar e dividida á súa vez por un saínte elevado e rochoso. Praia de Esteiro ou Cañoles. Camiño de Ortigueira, atópase a praia de Esteiro, que ven gozando do distintivo de Bandeira Azul europea. Praia con forte ondaxe nunha zona e con outra, porén, de augas tranquilas na desembocadura do río Esteiro, máis acaida para o baño de nenos. === Sendeirismo === Mañón conta con dúas rutas homologadas de sendeirismo: * PR-G 204 Ruta Ribeira do Bispo – Miradoiro de Augas Caídas<ref>https://www.turismo.gal/recurso/-/detalle/200525000145/pr-g-204-ruta-ribeira-do-bispo-miradoiro-de-augas-caidas?langId=gl_ES&tp=6&ctre=23</ref>. Transita principalmente pola beira esquerda do río [[Sor]], salvo un tramo entre o Muíño de Salustio e Fonte Cubelas. * PR-G 212 Ruta Ponte do Porto - Ponte Ulló<ref>https://www.turismo.gal/recurso/-/detalle/200527000188/pr-g-212-ruta-ponte-do-porto-ponte-ullo?langId=gl_ES&tp=6&ctre=23</ref>. Discorre pola marxe esquerda do río [[Sor]], pasado polo Refuxio da Furada e a súa Ponte Colgante. Tamén transcorre unha parte do sendeiro PR-G 8 Morgallón - Río Sor - Morgallón<ref>https://www.turismo.gal/recurso/-/detalle/33804/pr-g-8-morgallon-rio-sor-morgallon?langId=gl_ES&tp=6&ctre=23</ref>, con inicio no Concello d[[o Vicedo]]. == Mañón na literatura popular == * ''Faralleiros son nas Grañas,/ revellados en Mañón,/ cabanexos en Cabanas,/ burros en San Pantaón'' <ref>Son todos lugares do concello de Mañón.</ref> == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes de Mañón}} <gallery> Ficheiro:Ga-Estacadebares-faro 144.jpg|[[Faro da Estaca de Bares]]. Ficheiro:Aceña Estaca lou.jpg|[[Aceña]] na [[Estaca de Bares]]. Ficheiro:Barqueiro-130.jpg|[[O Porto do Barqueiro, Mogor, Mañón|O Porto do Barqueiro]]. Ficheiro:Pontes barqueiro1.JPG|As Pontes Nova e Vella na [[Ría do Barqueiro]]. Ficheiro:Concello.001 - O Barqueiro.jpg|[[Casa do concello]]. Ficheiro:Forno dos mouros - penabranca.jpg|[[Dolmen]] do Forno dos Mouros. Ficheiro:Igrexa de Mañón.JPG|Igrexa de Santa María de [[Mañón, Mañón|Mañón]]. Ficheiro:Rectoral de Grañas do Sor.jpg|Reitoral d[[As Grañas do Sor, Mañón|as Grañas do Sor]]. </gallery> == Parroquias == [[Ficheiro:Parroquias de Manhon.png|miniatura|As cinco parroquias que conforman o concello de Mañón.]] {{Mañón}} == Lugares de Mañón == Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Mañón vexa: [[Lugares de Mañón]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Eleccións municipais en Mañón]] === Ligazóns externas === * [http://cascadasgallegas.blogspot.com/ Fervenza de Augas Caídas (entre outras)] * [https://web.archive.org/web/20070821155139/http://www.ctv.es/USERS/davcor/numero2/contenido/rutas/sor.htm Rotas polo Sor] * [https://web.archive.org/web/20091212014754/http://phatenea.usc.es/descarga/CapaTapa/Tapa/TAPA30.pdf Traballos sobre o Camiño dos arrieirios] * [http://www.segatur.com/prg204.html PR-G 204 Ruta Ribeira do Bispo – Miradoiro de Augas Caídas - SEGATUR] * [http://toponimiamanon.blogspot.com.es Toponimia de Mañón] {{gl}} {{ConcellosOrtegal}} {{A Coruña}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mañón]] ilq9dotoojhdync5ghl3ly3r4tv27pf 0 4011 6148751 5656767 2022-08-02T19:19:19Z Andreesly 128719 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|25|11|N|07|45|11|W|display=title}} {{Concello| imaxe= [[Ficheiro:Nogueira de Ramuín, Casa Consistorial.JPG|300px]]| pé= Casa do Concello.| xentilicio= [[wikt:ramuinense|ramuinense]] <small>(non oficial)</small>| provincia= Ourense| escudo=Escudo_de_Nogueira_de_Ramuín.svg| preposición1= de| comarca= Ourense| preposición2= de| superficie= 98,3| entidades= [[Lugares de Nogueira de Ramuín|12 parroquias]]| capital= [[Luíntra, Nogueira de Ramuín, Nogueira de Ramuín|Luíntra]]| coordenadas= <br />| altitudemax= - | altitudemin= | galego ano= 2011| totalgalego= 77,31| elec ano= 2019<ref>{{Cita web|url=https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/gl/mun/resultados/provincias/ourense/nogueira-de-ramuin|páxina-web=|título=Resultado eleccións 2019|data-acceso=9 de xuño 2019|apelidos-editor=Ministerio do Interior|nome-editor=Goberno de España|lingua=gl|data-arquivo=25 de xuño de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190625223853/https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/gl/mun/resultados/provincias/ourense/nogueira-de-ramuin|url-morta=yes}}</ref>| pp= 8| votospp= votos - | bng= | votosbng= votos - | psg-psoe= 3| votospsg-psoe= votos - | outros= | votosoutros= -| alcalde= Julio Temes Pereira| partido =PPdeG<ref>{{Cita web|título=Nogueira de Ramuín|url=http://www.fegamp.gal/concello/nogueira-de-ramuin|páxina-web=www.fegamp.gal|data-acceso=15 de setembro de 2019|lingua=gl|editor=Federación Galega de Municipios e Provincias}}</ref>| eleccións= [[Eleccións municipais en Nogueira de Ramuín]]| censo ano= 2003| totalelectores= | votantes= - | abstencións= - | enbranco= - | nulos= - | enderezo= | cp= 32.052| teléfono= | fax= | email= | web= http://www.nogueiraderamuin.gal/| orz ano= 2000| totalingresos= | totalgastos= | tributospropioshab= | transferenciashab= | consumopúblicohab= | gastocapitalhab= | }} '''Nogueira de Ramuín''' é un concello da [[provincia de Ourense]], pertencente á [[comarca de Ourense]] e á [[Ribeira Sacra]]. Segundo o padrón municipal, en [[2017]] tiña 2.033 habitantes <small>(2.565 en [[2003]])</small>. == Demografía == {| {{Táboabonita}} |----- ! Censo total ! 2.033 ⁽²⁰¹⁷⁾ |----- | Menores de 15 anos | 132 (6.49 %) |----- | Entre 15 e 64 anos | 1.134 (55.78 %) |----- | Maiores de 65 anos | 767 (37.73 %) |} <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.8) id:darkgrey value:gray(0.6) id:bar value:rgb(1,0.75,0.4) ImageSize = width:500 height:300 PlotArea = left:50 bottom:20 top:20 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:9000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:white PlotData= color:bar width:20 align:left bar:1900 from:0 till:7881 bar:1910 from:0 till:8142 bar:1920 from:0 till:8201 bar:1930 from:0 till:8275 bar:1940 from:0 till:7791 bar:1950 from:0 till:8201 bar:1960 from:0 till:7518 bar:1970 from:0 till:7238 bar:1981 from:0 till:3133 bar:1991 from:0 till:2728 bar:2001 from:0 till:2621 bar:2009 from:0 till:2435 PlotData= bar:1900 at: 7881 fontsize:S text:7.881 shift:(-10,5) bar:1910 at: 8142 fontsize:S text:8.142 shift:(-10,5) bar:1920 at: 8201 fontsize:S text:8.201 shift:(-10,5) bar:1930 at: 8275 fontsize:S text:8.275 shift:(-10,5) bar:1940 at: 7791 fontsize:S text:7.791 shift:(-10,5) bar:1950 at: 8201 fontsize:S text:8.201 shift:(-10,5) bar:1960 at: 7518 fontsize:S text:7.518 shift:(-10,5) bar:1970 at: 7238 fontsize:S text:7.238 shift:(-10,5) bar:1981 at: 3133 fontsize:S text:3.133 shift:(-10,5) bar:1991 at: 2728 fontsize:S text:2.728 shift:(-10,5) bar:2001 at: 2621 fontsize:S text:2.621 shift:(-10,5) bar:2009 at: 2435 fontsize:S text:2.435 shift:(-10,5) </timeline> {{Hab info|7.881|8.275|8.201|3.514|2.561|2.435|2.381|2.336|2.271|2.198|2.124|2.075|2.033|2.011|}} == Xeografía == O concello, de 98,3&nbsp;km², abrangue trece parroquias. Está situado ao norte da provincia de Ourense, e limita ao norte cos concellos de [[Carballedo]], [[Pantón]], [[Sober]], ao sur con [[Esgos]] e [[Xunqueira de Espadanedo]], ao leste con [[Parada de Sil]] e ao oeste con [[Coles]], [[A Peroxa]] e [[Pereiro de Aguiar]]. Sitúase á beira da confluencia do [[río Miño]] co [[río Sil|Sil]], incluíndo tamén o val superior do río Loña. Cara ao sur está a depresión de Ourense, nas abas de Cabeza de Meda (1320 m). Está comunicada a través da estrada [[OU-546]] (Ourense - Monforte de Lemos) e da [[OU-536]] (Ourense - Ponferrada). == Historia == Consérvanse restos do [[megalítico]], as [[mámoa]]s de Moura e de Lamagorzos. Do románico son o [[mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil]] e as igrexas de San Martiño de Nogueira e San Cristovo de Armariz. Existen [[peto de ánimas|petos de ánimas]] en San Miguel do Campo, Eiradela, Pacios e Liñares. == Patrimonio == * [[Mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil]]. == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes de Nogueira de Ramuín}} <gallery> Ficheiro:Vista desde o Parador Santo Estevo, Luíntra, Nogueira de Ramuín.jpg|Vista de Luíntra desde o mosteiro de Santo Estevo. Ficheiro:San Estevode Ribas do Sil - Claustro.JPG|Claustro de Santo Estevo de Ribas do Sil Ficheiro:Santo Estevo de Ribas de Sil. Presa.JPG|Encoro de Santo Estevo </gallery> == Parroquias == {{Nogueira de Ramuín}} == Lugares de Nogueira de Ramuín == Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Nogueira de Ramuín vexa: [[Lugares de Nogueira de Ramuín]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Eleccións municipais en Nogueira de Ramuín]] {{ConcellosOurense}} {{Ribeira Sacra}} {{Ourense}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nogueira de Ramuín]] tnmhe94xxvfkgdcl90h5kdscnx05ycw 6148752 6148751 2022-08-02T19:21:06Z Andreesly 128719 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|25|11|N|07|45|11|W|display=title}} {{Concello| imaxe= [[Ficheiro:Nogueira de Ramuín, Casa Consistorial.JPG|300px]]| pé= Casa do Concello.| xentilicio= [[wikt:ramuinense|ramuinense]] <small>(non oficial)</small>| provincia= Ourense| escudo=Escudo_de_Nogueira_de_Ramuín.svg| preposición1= de| comarca= Ourense| preposición2= de| superficie= 98,3| entidades= [[Lugares de Nogueira de Ramuín|12 parroquias]]| capital= [[Luíntra, Nogueira de Ramuín, Nogueira de Ramuín|Luíntra]]| coordenadas= <br />| altitudemax= - | altitudemin= | galego ano= 2011| totalgalego= 77,31| elec ano= 2022<ref>{{Cita web|url=https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/gl/mun/resultados/provincias/ourense/nogueira-de-ramuin|páxina-web=|título=Resultado eleccións 2019|data-acceso=9 de xuño 2019|apelidos-editor=Ministerio do Interior|nome-editor=Goberno de España|lingua=gl|data-arquivo=25 de xuño de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190625223853/https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/gl/mun/resultados/provincias/ourense/nogueira-de-ramuin|url-morta=yes}}</ref>| pp= 8| votospp= votos - | bng= | votosbng= votos - | psg-psoe= 3| votospsg-psoe= votos - | outros= | votosoutros= -| alcalde= Julio Temes Pereira| partido =PPdeG<ref>{{Cita web|título=Nogueira de Ramuín|url=http://www.fegamp.gal/concello/nogueira-de-ramuin|páxina-web=www.fegamp.gal|data-acceso=15 de setembro de 2019|lingua=gl|editor=Federación Galega de Municipios e Provincias}}</ref>| eleccións= [[Eleccións municipais en Nogueira de Ramuín]]| censo ano= 2003| totalelectores= | votantes= - | abstencións= - | enbranco= - | nulos= - | enderezo= | cp= 32.052| teléfono= | fax= | email= | web= http://www.nogueiraderamuin.gal/| orz ano= 2000| totalingresos= | totalgastos= | tributospropioshab= | transferenciashab= | consumopúblicohab= | gastocapitalhab= | }} '''Nogueira de Ramuín''' é un concello da [[provincia de Ourense]], pertencente á [[comarca de Ourense]] e á [[Ribeira Sacra]]. Segundo o padrón municipal, en [[2017]] tiña 2.033 habitantes <small>(2.565 en [[2003]])</small>. == Demografía == {| {{Táboabonita}} |----- ! Censo total ! 2.033 ⁽²⁰¹⁷⁾ |----- | Menores de 15 anos | 132 (6.49 %) |----- | Entre 15 e 64 anos | 1.134 (55.78 %) |----- | Maiores de 65 anos | 767 (37.73 %) |} <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.8) id:darkgrey value:gray(0.6) id:bar value:rgb(1,0.75,0.4) ImageSize = width:500 height:300 PlotArea = left:50 bottom:20 top:20 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:9000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:white PlotData= color:bar width:20 align:left bar:1900 from:0 till:7881 bar:1910 from:0 till:8142 bar:1920 from:0 till:8201 bar:1930 from:0 till:8275 bar:1940 from:0 till:7791 bar:1950 from:0 till:8201 bar:1960 from:0 till:7518 bar:1970 from:0 till:7238 bar:1981 from:0 till:3133 bar:1991 from:0 till:2728 bar:2001 from:0 till:2621 bar:2009 from:0 till:2435 PlotData= bar:1900 at: 7881 fontsize:S text:7.881 shift:(-10,5) bar:1910 at: 8142 fontsize:S text:8.142 shift:(-10,5) bar:1920 at: 8201 fontsize:S text:8.201 shift:(-10,5) bar:1930 at: 8275 fontsize:S text:8.275 shift:(-10,5) bar:1940 at: 7791 fontsize:S text:7.791 shift:(-10,5) bar:1950 at: 8201 fontsize:S text:8.201 shift:(-10,5) bar:1960 at: 7518 fontsize:S text:7.518 shift:(-10,5) bar:1970 at: 7238 fontsize:S text:7.238 shift:(-10,5) bar:1981 at: 3133 fontsize:S text:3.133 shift:(-10,5) bar:1991 at: 2728 fontsize:S text:2.728 shift:(-10,5) bar:2001 at: 2621 fontsize:S text:2.621 shift:(-10,5) bar:2009 at: 2435 fontsize:S text:2.435 shift:(-10,5) </timeline> {{Hab info|7.881|8.275|8.201|3.514|2.561|2.435|2.381|2.336|2.271|2.198|2.124|2.075|2.033|2.011|}} == Xeografía == O concello, de 98,3&nbsp;km², abrangue trece parroquias. Está situado ao norte da provincia de Ourense, e limita ao norte cos concellos de [[Carballedo]], [[Pantón]], [[Sober]], ao sur con [[Esgos]] e [[Xunqueira de Espadanedo]], ao leste con [[Parada de Sil]] e ao oeste con [[Coles]], [[A Peroxa]] e [[Pereiro de Aguiar]]. Sitúase á beira da confluencia do [[río Miño]] co [[río Sil|Sil]], incluíndo tamén o val superior do río Loña. Cara ao sur está a depresión de Ourense, nas abas de Cabeza de Meda (1320 m). Está comunicada a través da estrada [[OU-546]] (Ourense - Monforte de Lemos) e da [[OU-536]] (Ourense - Ponferrada). == Historia == Consérvanse restos do [[megalítico]], as [[mámoa]]s de Moura e de Lamagorzos. Do románico son o [[mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil]] e as igrexas de San Martiño de Nogueira e San Cristovo de Armariz. Existen [[peto de ánimas|petos de ánimas]] en San Miguel do Campo, Eiradela, Pacios e Liñares. == Patrimonio == * [[Mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil]]. == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes de Nogueira de Ramuín}} <gallery> Ficheiro:Vista desde o Parador Santo Estevo, Luíntra, Nogueira de Ramuín.jpg|Vista de Luíntra desde o mosteiro de Santo Estevo. Ficheiro:San Estevode Ribas do Sil - Claustro.JPG|Claustro de Santo Estevo de Ribas do Sil Ficheiro:Santo Estevo de Ribas de Sil. Presa.JPG|Encoro de Santo Estevo </gallery> == Parroquias == {{Nogueira de Ramuín}} == Lugares de Nogueira de Ramuín == Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Nogueira de Ramuín vexa: [[Lugares de Nogueira de Ramuín]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Eleccións municipais en Nogueira de Ramuín]] {{ConcellosOurense}} {{Ribeira Sacra}} {{Ourense}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nogueira de Ramuín]] r0rgotun0ru4hcwjc9sf30qc8ezwi32 0 4924 6149049 6071334 2022-08-03T01:51:06Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Xeorxia (homónimos)}} {{Coord|42|00|N|43|30|E|display=title}} {{País | nome_oficial = Xeorxia | nomes_alternativos = საქართველო<br />''Sakartvelo'' | nome_curto = Xeorxia | imaxe_bandeira = Flag of Georgia.svg | imaxe_escudo = Georgia coa.png | imaxe_mapa = Georgia (orthographic projection with inset).svg | lema_nacional = ძალა ერთობაშია - ''[[Dzala ertobashia]]'' <br /> ([[lingua xeorxiana|Xeorxiano]]: ''A forza está na Unidade'') | himno_nacional = Tavisupleba | ficheiro_himno_nacional = Tavisupleba instrumental.ogg | capital = [[Tbilisi]] | capital_poboación = 1&nbsp;345&nbsp;000 | cidade_principal = [[Tbilisi]] | idioma_oficial = [[lingua xeorxiana|Xeorxiano]] | goberno = [[República]] | dirixentes_títulos = [[Presidente de Xeorxia|Presidente]]<br /> [[Primeiro Ministro de Georgia|Primeiro ministro]] | dirixentes_nomes = [[Salome Zurabishvili]]<br /> [[Irakli Garibashvili]] | fundación = Independencia da [[URSS]] | fundación_fitos = | fundación_datas = [[9 de abril]] de [[1991]] | superficie = 69&nbsp;500 | superficie_posto = 121 | superficie_auga = Desprezable | fronteiras = 1&nbsp;461 | costas = 310 | poboación = 4&nbsp;677&nbsp;401 | poboación_ano = 2005 | poboación_posto = 112 | poboación_densidade = 67,3 | PIB = 16&nbsp;130 mill. US$ | PIB_ano = 2005 | PIB_posto = 124 | PIB_per_cápita = $3&nbsp;400 US$ | moeda = [[Lari]] | moeda_iso = GEL | xentilicio = Xeorxiano, xeorxiana<ref name="RAG"/> | horario = ([[UTC]]+4) | horario_verán = ([[UTC]]+4) | cctld = [[.ge]] | código_telefónico = 995 | prefixo_radiofónico = 4LA-4LZ | código_ISO = 268 / GEO / GE | membro_de = [[CEI]], [[ONU]], [[OSCE]] | notas = }} {{Contén texto xeorxiano}} '''Xeorxia'''<ref name="RAG">{{DRAG|xeorxiano}}</ref> é un país situado no límite entre Asia e Europa<ref name=Eurasia>Dependendo das fontes, considérase que Xeorxia é un país asiático ou europeo. A [[ONU]] (ver a súa [http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm clasificación das rexións do mundo]) sitúa a Xerxia en Asia occidental; [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gg.html#Geo The World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151016075816/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gg.html#Geo |date=16 de outubro de 2015 }}, da [[Central Intelligence Agency|CIA]], [http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atlas/index.html?Parent=asia&Rootmap=georgi&Mode=d&SubMode=w National Geographic] e a ''[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/230186/Georgia Encyclopædia Britannica]'' tamén considera que Xeorxia se encontra en Asia. Non obstante, existen outras fontes segundo as cales é un país europeo, como a [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1102477.stm BBC], os dicionarios [http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?entry=t186.e21064&srn=1&ssid=416740626#FIRSTHIT ''Oxford Reference Online''] e ''[http://www.m-w.com/dictionary/Georgia Merriam-Webster's Collegiate Dictionary]'', e [http://worldatlas.com/webimage/countrys/eu.htm www.worldatlas.com].</ref> localizado na costa do mar Negro, ao sur do [[Cáucaso]], que se independizou da [[Unión Soviética]], tras ser a [[República Socialista Soviética de Xeorxia]]. Limita ao norte e ao leste con [[Rusia]], a leste e sur con [[Acerbaixán]], ao sur con [[Armenia]] e [[Turquía]], e a oeste co [[Mar Negro]]. A súa capital é [[Tbilisi]]. == Historia == [[Ficheiro:Georgia-DavidIV.jpg|miniatura|esquerda|150px|Rei [[David IV de Xeorxia]]]] === A Xeorxia antiga e medieval === Dous reinos xeorxianos na antigüidade, [[Iberia caucásica|Iberia]] no leste do país e [[Cólquida]] no oeste foron as primeiras nacións da rexión en adoptar o [[Cristianismo]] ([[317]] e [[523]], respectivamente). [[Egrisi]] presenciou con frecuentemente batallas entre os rivais [[Persia]] e [[Imperio Bizantino]], os cales pretendían conquistar Xeorxia cada certo tempo. Como resultado disto, estes reinos foron desintegrados en varias rexións feudais nos primeiros anos da [[Idade Media]]. Isto fixo doado aos [[árabes]] conquistaren Xeorxia no [[século VII]]. As rexións rebeldes foron liberadas e unidas ao Reino de Xeorxia nos comezos do [[século XI]]. Comezando o [[século XII]], o dominio de Xeorxia estendeuse sobre gran parte do [[Cáucaso]] meridional, incluíndo zonas nororientais e case toda a costa norte da actual [[Turquía]]. Este Reino de Xeorxia, que era tolerante cos seus súbditos [[musulmán]]s e [[xudeu]]s, foi subordinado polos [[mongolia|mongois]] no [[século XIII]]. Consecuencia diso foi que os diferentes gobernadores locais pelexaron pola súa independencia do goberno xeorxiano central ata a total desintegración do Reino no [[século XV]]. Os reinos lindeiros aproveitaron a situación, e dende o [[século XVI]] o [[Imperio Persa]] e o [[Imperio Otomán|Otomán]] subxugaron o leste e o oeste de Xeorxia, respectivamente. Os gobernadores destas rexións, que conservaran en parte a súa autonomía, organizaron rebelións en varias ocasións. Sucesivas rebelións locais e invasións persas e otomás acabaron por debilitar aos reinos. Como resultado das guerras contra os estados [[islam|islámicos]] a poboación de Xeorxia viuse reducida a 250.000 habitantes. === Protectorado e anexión ao [[Imperio Ruso]] === En [[1783]] [[Rusia]] e o reino occidental xeorxiano de [[Kartl-Kakheti]] asinaron o [[Tratado de Georgievsk]], de acordo co cal Kartl-Kakheti recibía a protección de Rusia. Isto, con todo, non evitou que [[Tbilisi]] fose saqueada polos [[Imperio Persa|persas]] en [[1795]]. O [[22 de decembro]] de [[1800]] o [[tsar]] [[Paulo I de Rusia]], para beneficio da petición do rei xeorxiano Xurxo XII, asinou a proclamación correspondente á incorporación de Xeorxia (Kartl-Kakheti) ao [[Imperio Ruso]]. A proclamación foi anunciada o [[18 de xaneiro]] de [[1801]]. Só unha pequena parte da nobreza xeorxiana se someteu, mentres outros organizaron rebelións antirrusas en varias ocasións. No verán de [[1805]] pequenos destacamentos rusos no [[río Askerani]] e preto de Zagam derrotaron ao exército persa e protexeron Tbilisi. En [[1810]], logo dunha curta guerra, o reino xeorxiano occidental de [[Reino de Imereti|Imereti]] foi anexado polo tsar [[Alexandre I de Rusia]]. O derradeiro rei imeretio e [[Bagratid]] xeorxiano [[Salomón II de Imereti|Salomón II]] morreu no exilio en [[1815]]. Dende [[1803]] a [[1878]], como resultado das numerosas guerras rusas contra [[Turquía]] e [[Irán]], algúns territorios foron anexados a Xeorxia. Estas zonas ([[Batumi]], [[Artvin]], [[Akhaltsikhe]], [[Poti]] e [[Abkhazia]]) agora representan a maioría do territorio xeorxiano. O principado de [[Guria]] foi abolido en [[1828]] e o de [[Samegrelo]] (Mingrelia) en [[1857]]. A rexión de [[Svaneti]] foi gradualmente anexada entre 1857 e [[1859]]. === A República Democrática e a era soviética === [[Ficheiro:Georgien Parlament Unabhängigkeit.jpg|miniatura|210px|Declaración de Independencia en [[1918]]]] Logo da [[Revolución Rusa de 1917]] Xeorxia declarou a súa independencia o [[26 de maio]] de [[1918]] no medio da [[guerra civil rusa]]. As eleccións parlamentarias foron gañadas polo Partido Xeorxiano Socialdemócrata e o seu líder, [[Noe Zhordania]], converteuse no [[primeiro Ministro]]. Con todo, a independencia non perdurou: en febreiro de [[1921]] Xeorxia foi atacada polo [[Exército Vermello]]. As tropas locais perderon a batalla e o goberno fuxiu do país. O [[25 de febreiro]] de [[1921]], o Exército Vermello entrou na capital [[Tbilisi]] e instaurou un [[goberno monicreque]] de corte [[comunista]] liderado polo [[bolxevique]] xeorxiano [[Filipp Majardze]]. Xeorxia foi incorporada á [[República Socialista Soviética de Transcaucasia]], uníndose [[Armenia]] e [[Acerbaixán]]. A RSST foi disolta nos seus compoñentes orixinais e en [[1936]] pasou a ser a [[República Socialista Soviética de Xeorxia|RSS de Xeorxia]]. O radical xeorxiano [[Iósif Dzhugashvili]], prominente entre os bolxeviques rusos, chegou ao poder no Imperio Ruso logo da [[Revolución de Outubro]] de 1917. Yugashvili foi máis coñecido polo seu alcume ''Stalin'' (do ruso сталь: [[aceiro]]). [[Iosif Stalin|Stalin]] alcanzou a máis alta posición no estado [[Unión Soviética|soviético]]. Dende [[1941]] ata [[1945]], durante a [[Segunda Guerra Mundial]], preto de 700.000 [[pobo xeorxiano|xeorxianos]] pelexaron como soldados do Exército Vermello contra a [[Alemaña nazi]] e case 350.000 deles morreron nos campos de batalla da fronte oriental. Así mesmo, durante este período os pobos da [[República dos Inguxos]], [[Karachay-Cherkessia|Karachay]], ademais dos [[pobo checheno|chechenos]] e os [[Kabardino-Balkaria|balkarios]] do Cáucaso setentrional foron deportados a [[Siberia]] por suposta colaboración cos [[nazi]]s. Coas súas respectivas repúblicas autónomas abolidas, a RSS de Xeorxia obtivo brevemente os seus territorios ata [[1957]]. [[Eduard Shevardnadze]], o ministro xeorxiano de Relacións Exteriores da [[URSS]], foi un dos artífices da [[Perestroika]] durante a década de [[1980]]. Durante este período, Xeorxia desenvolveu un vigoroso sistema multipartidista que alentou fortemente a independencia. O país tivo as primeiras eleccións pluripartidistas da [[Unión Soviética]] o [[28 de outubro]] de [[1990]]. Dende novembro dese ano a marzo de [[1991]] un dos líderes do movemento de Liberación Nacional, [[Zviad Gamsajurdia]], foi o presidente do Consello Supremo da República de Xeorxia (o Parlamento). === Independencia e goberno de Shevardnadze === O [[9 de abril]] de [[1991]], pouco despois do colapso da [[URSS]], Xeorxia declarou a súa independencia. O [[26 de maio]] dese ano [[Zviad Gamsajurdia]] foi electo como o primeiro [[Presidente de Xeorxia|Presidente]] da Xeorxia independente. Porén, Gamsajurdia foi deposto mediante un sanguento [[golpe de estado]] entre o [[22 de decembro]] de [[1991]] e o [[6 de xaneiro]] de [[1992]]. O golpe foi instigado por parte da Garda Nacional e unha organización paramilitar chamada "[[Mjedrioni]]", da que se dicía que era apoiada por unidades militares rusas con base en Tbilisi. O país viuse envolto nunha [[guerra civil]] que durou case ata [[1995]]. Shevardnadze retornou a Xeorxia en [[1992]] e uniuse aos líderes do golpe –Kitovani e Ioselani– para encabezar un triunvirato chamado "Consello de Estado". En [[1995]], Shevardnadze foi oficialmente electo como presidente, ao mesmo tempo en que dúas rexións do país, [[Abkhazia]] e [[Osetia do Sur]], axiña se viron en disputa con outros separatistas locais, feito que desembocou en guerras e violencia interétnica. Apoiadas por [[Rusia]], Abkhazia e Osetia do Sur manteñen unha independencia ''[[de facto]]'' de Xeorxia. Máis de 250.000 [[pobo xeorxiano|xeorxianos]] foron ''limpados etnicamente'' de Abkhazia por separatistas abkhazos e voluntarios nor-caucásicos, na súa maioría [[checheno]]s, entre 1992 e 1993. Máis de 25.000 xeorxianos foron expulsados de [[Tsjinvali]] tamén, e moitas [[pobo oseto|familias osetas]] foron forzadas a abandonar os fogares na rexión de [[Borjomi]] e foron desprazados para Rusia. Calcúlase que morreron ao redor de 10.000 persoas, a maior parte deles civís asasinados en operacións de limpeza étnica. === A Revolución Rosa === En [[2003]] o propio Shevardnadze foi deposto por un golpe pacífico e sen derramamento de sangue, coñecido como a «[[Revolución Rosa]]», liderada por [[Mijeíl Saakashvili]], [[Zurab Zhvania]] e [[Nino Burdzhanadze]], os membros fundadores e líderes do partido maioritario. Nino Burdzhanadze asumiu interinamente o poder ata a elección de Saakashvili, quen tomou posesión como presidente de Xeorxia o [[25 de xaneiro]] do [[2004]]. Restaurar a integridade territorial nacional, reverter os efectos da limpeza étnica e o retorno dos refuxiados para os seus fogares foron as promesas preelectorais do goberno de Saakashvili. Logo da Revolución Rosa, comezou unha serie de reformas para reforzar as milicias e a capacidade económica do país. Os esforzos do goberno de restablecer a autoridade de Xeorxia na [[república autónoma]] suroccidental de [[Adzaria]] desembocaron nunha crise maior a comezos do [[2004]]. O éxito en Adzaria animou a Saakashvili a intensificar os seus esforzos, mais non tivo éxito rotundo na separatista [[Osetia do Sur]]. A pesar disto, Saakashvili segue gozando dunha gran popularidade no país. Dend o [[2004]], o Presidente Mijeíl Saakashvili iniciou unha política de achegamento con occidente e en particular coa [[Unión Europea]]. == Xeografía == === Relevo === [[Ficheiro:Georgia high detail map.png|240px|esquerda|miniatura|Mapa político de Xeorxia]] Xeorxia sitúase na costa oriental do [[mar Negro]]. O [[Cáucaso]], fronteira natural entre [[Europa]] e [[Asia]], marca o carácter montañoso do relevo. O [[Gran Cáucaso]], polo norte, separa Xeorxia de [[Rusia]] e alberga o [[Shkhara]] (5.204 [[metro|m]]), cumio de Xeorxia e a segunda cima de [[Europa]]. O [[Cáucaso Menor]] (3.301 [[metro|m]]), ao sur, illa o país de [[Turquía]] e [[Armenia]]. Entre ámbalas dúas cadeas ábrense dous vales fluviais: o do Kura, que desemboca no [[mar Caspio|Caspio]], e o do Rioni, que flúe ata o [[mar Negro|Negro]], creando unha rexión de terras baixas. É un pequeno país de aproximadamente 69.875 quilómetros cadrados. A pesar da súa área de escaso tamaño, Xeorxia ostenta unha das topografías máis varias das antigas repúblicas soviéticas. As montañas do Cáucaso Menor, que corren paralelas ás fronteiras turca e armenia, e as montañas de Surami e Imereti -que conectan o Cáucaso Menor co Gran Cáucaso- crean unha barreira natural, en parte responsable das diferenzas culturais e lingüísticas entre as rexións. [[Ficheiro:Satellite image of Georgia in May 2003.jpg|miniatura|240px|Vista satélite de Xeorxia]] [[Ficheiro:Shatili_village,_Georgia.jpg|miniatura|Castelos medievais da vila de [[Shatili]] en Khevsureti]] Debido á súa altura e a súa pobre infraestrutura de transportes, moitas vilas montañesas quedan virtualmente illadas durante o duro inverno. Os [[terremoto|tremores de terra]] e os desprendementos de montaña nestas zonas chegan a ser característicos e condicionan o estilo de vida. Entre os desastres naturais máis recentes estivo o deslizamento de rochas en Adzaria, en [[1989]], que desprazou centos de persoas no suroeste de Xeorxia, e dous [[terremotos|tremores]] en [[1991]], que destruíron varias aldeas na zona central e norte do país, ademais de Osetia do Sur. O [[río]] máis grande é o [[Mtkvari]] (ou tamén coñecido como ''Kura'', o nome que se lle dá na beira azerí), que despois de atravesar Acerbaixán remata no [[Mar Caspio]], após percorrer 1 364 quilómetros dende o nordés de [[Turquía]] a través das chairas de Xeorxia e atravesar a capital [[Tbilisi]]. O [[río Rioni]], o máis longo do oeste do país, baixa do Cáucaso Maior e remata no Mar Negro no porto de [[Poti]]. === Clima === [[Ficheiro:Georgia, Khevi, Suatisi Valley - Village Suatisi.jpg|esquerda|miniatura|Paisaxe das montañas do leste de Xeorxia]] O clima de Xeorxia é en extremo diverso, considerando que o país é dun tamaño pouco significativo. Existen dúas zonas climáticas principais, como o son a zona Leste e a Oeste do país. Os [[montes Cáucasos]] xogan un importante rol, moderando o clima xeorxiano e protexendo o país da penetración de correntes de aire xélidas provenientes do extremo setentrional. Os pequenos montes caucásicos protexen parcialmente así mesmo á rexión da influencia de masas de aire cálidas e secas do sur. Grande parte do sector oeste de Xeorxia preséntase como unha zona [[humidade|húmida]] [[clima subtropical|subtropical]] con precipitacións cunha media entre 1 000 e 4 000&nbsp;mm. As precipitacións tenden a estar uniformemente distribuídas ao longo do ano, a pesar de que a choiva pode ser particularmente forte no [[outono]]. O clima da rexión varía de modo significativo coa altura e, mentres a maioría das terras baixas kartvelianas do leste de Xeorxia son relativamente cálidas ao longo do ano, a precordilleira e as áreas montañosas (incluíndo os grandes e pequenos montes do [[Cáucaso]]) experimentan [[verán]]s húmidos e frescos e [[inverno]]s con [[neve|nevadas]]: a neve acumulada con frecuencia supera os dous metros en moitas rexións. [[Adzaria]] é a rexión máis húmida das rexións do Cáucaso. [[Ficheiro:View on Caucasus.jpg|Vista das montañas do Cáucaso|thumb]] O leste de Xeorxia ten un clima de transición entre o húmido subtropical e o [[clima continental|continental]]. Ámbolos dous están influenciados polas masas de aire secas provenientes de [[Asia Central]] e o [[Mar Caspio|Caspio]] polo leste e as masas de aire húmidas do Mar Negro polo oeste. A penetración das masas de aire húmidas dende o Mar Negro é frecuentemente impedida por algunhas montañas ([[Likhi]] e [[Meskheti]]) que dividen o país en metades occidentais e orientais. A precipitación anual é considerablemente menor en comparación coa do oeste de Xeorxia, e nese sentido o leste do país presenta veráns calorosos e invernos relativamente fríos. Así como nas zonas occidentais da nación, a altura xoga un papel importante na zona oriental, e as condicións climáticas por riba dos 1 500 [[msnm]] son considerablemente máis frescas (ata máis frías) que as presentes en terras máis baixas. As rexións que están situadas por riba dos 2.000 [[msnm]] acostuman experimentar xeadas ata no verán. == Estado == === Política === {{Desactualizado}} [[Ficheiro:Nino Burdschanadse.jpg|miniatura|190px|[[Nino Buryanadze]], voceira do parlamento]] Logo dunha crise que implicou alegacións de [[fraude electoral]] nas eleccións parlamentarias do [[2003]], [[Eduard Shevardnadze]] dimitiu como [[Presidente de Xeorxia|Presidente]] o [[23 de novembro]] daquel mesmo ano durante a pacífica Revolución Rosa.<ref>{{Cita web|título=Shevardnadze dimite «para evitar un derramamiento de sangre» en Georgia|url=http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2003/11/23/2188913.shtml?idioma=galego|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2003-11-23|data-acceso=2019-02-26|lingua=es|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160311150712/http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2003/11/23/2188913.shtml?idioma=galego|dataarquivo=2016-03-11}}</ref> A presidenta interina foi a portavoz do [[Parlamento de Xeorxia|Parlamento]] saínte (cuxa substitución foi anulada), Nino Buryanadze.<ref>{{Cita web|título=La nueva presidenta de Georgia reúne hoy a los parlamentarios de 1999|url=http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2003/11/24/2192701.shtml?idioma=galego|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2003-11-24|data-acceso=2019-02-26|lingua=es|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160312044851/http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2003/11/24/2192701.shtml?idioma=galego|dataarquivo=2016-03-12}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2003/11/23/2188915.shtml?idioma=galego|páxina-web=La Voz de Galicia|título=De discípula a opositora|data-acceso=26 de febreiro de 2019|data-publicación=23 de novembro de 2003|lingua=es|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160312082038/http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2003/11/23/2188915.shtml?idioma=galego|dataarquivo=2016-03-12}}</ref> O [[4 de xaneiro]] do [[2004]], [[Mikheil Saakashvili]], líder de [[Movemento Nacional-Demócrata]] (MND) gañou as eleccións presidenciais<ref>{{Cita web|título=Saakashvili, líder de la «revolución de terciopelo», virtual presidente de Georgia|url=http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2004/01/04/2299850.shtml?idioma=galego|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2004-01-04|data-acceso=2019-02-26|lingua=es|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160313043005/http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2004/01/04/2299850.shtml?idioma=galego|dataarquivo=2016-03-13}}</ref> cun 95% dos votos e un 83% de participación.<ref>{{Cita web|título=Saakachvili arrasa en los comicios en Georgia y aboga por la retirada del ejército ruso|url=http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2004/01/05/2302713.shtml?idioma=galego|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2004-01-05|data-acceso=2019-02-26|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160313213257/http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2004/01/05/2302713.shtml?idioma=galego|dataarquivo=2016-03-13|lingua=es}}</ref> O [[25 de xaneiro]] do [[2004]] asumiu a presidencia da república. As eleccións parlamentarias limpas foron celebradas o [[28 de marzo]] daquel ano,<ref>{{Cita web|título=La coalición nacionalista gana las legislativas por mayoría|url=http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2004/03/28/2547794.shtml?idioma=galego|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2004-03-28|data-acceso=2019-02-26|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160314090600/http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2004/03/28/2547794.shtml?idioma=galego|dataarquivo=2016-03-14|lingua=es}}</ref> onde o [[Movemento Nacional-Demócrata|MND]] asegurouse a gran maioría dos escanos (preto do 75% dos votos) con soamente outro partido que acadou o limiar do 7% (a oposición [[dereita (política)|dereitista]] obtivo o 7,5%). Crese que estas foron unha das eleccións máis limpas que xamais tivo a Xeorxia independente, a pesar do aumento de tensión entre o goberno central e o líder [[Adzaria|adzario]] [[Aslan Abashide]] que afectou en menor medida as eleccións da súa rexión. A tensión entre o goberno xeorxiano e o de [[Adzaria]] medrou cada vez máis despois das eleccións ata os últimos días de abril. A cúspide foi o día [[1 de maio]], cando Abashidze respondeu ás manobras militares realizadas por Xeorxia preto da rexión, facendo estourar as tres pontes que conectan Adzaria co resto de Xeorxia sobre o [[río Choloki]]. O [[5 de marzo]], Abashidze foi obrigado a fuxir de Xeorxia mentres as manifestacións masivas pedían a súa dimisión. O [[3 de febreiro]] do [[2005]], o [[Primeiro Ministro]] [[Zurab Zhvania]] morreu debido ao seu envelenamento por [[dióxido de carbono]] nunha aparente escape de gas na casa de [[Raul Usupov]], gobernador da rexión de [[Kvemo Kartli]].<ref>{{Cita web|título=Un supuesto escape de gas mata al primer ministro de Georgia|url=http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2005/02/03/3430034.shtml?idioma=galego|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2005-02-03|data-acceso=2019-02-26|lingua=es|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160311151431/http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2005/02/03/3430034.shtml?idioma=galego|dataarquivo=2016-03-11}}</ref> Pouco despois, un amigo próximo de Zhvania e aliado desde hai moito tempo, Zurab Nogaideli, foi designado Ministro de Finanzas polo Presidente Saakashvili. Nos últimos anos a república caucásica reduciu significantemente a corrupción. [[Transparencia Internacional]] posicionou Xeorxia no posto nº 79 do [[Índice de percepción da corrupción]] do ano [[2007]], dándolle unha puntuación ao país de 2,8 puntos (sendo 10 a mellor cualificación).<ref>{{Cita web|título=Índice de percepción da corrupción do 2007|url=http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2007/cpi2007/cpi_2007_table|páxina-web=www.transparency.org|data=|data-acceso=2019-02-26|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090604225607/http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2007/cpi2007/cpi_2007_table|lingua=en|dataarquivo=04 de xuño de 2009|urlmorta=yes}}</ref> A pesar da súa baixa posición, constitúe unha notable melloría con respecto aos postos dos anos [[2005]] e [[2006]] nos que o país se atopaba nos postos 130 e 99 respectivamente. O [[7 de novembro]] do [[2007]], durante un período de protestas masivas, o presidente Saakashvili declarou Tbilisi en estado de excepción.<ref>{{Cita novas|título=El presidente de Georgia decreta el estado de excepción en Tiflis|url=https://elpais.com/internacional/2007/11/07/actualidad/1194390013_850215.html|xornal=El País|data=2007-11-07|data-acceso=2019-02-26|issn=1134-6582|lingua=es|apelidos=|autor=}}</ref> As masivas demostracións de protesta da oposición civil chamaban á dimisión de Saakashvili. Durante as manifestacións a policía xeorxiá empregou axentes antidisturbios, canóns de auga e armas acústicas de alta tecnoloxía para despexar as rúas da capital. O [[8 de novembro]], o presidente declarou o estado de emerxencia en todo o país durante 15 días. O goberno ruso negou as acusacións de ter que ver coas revoltas. O presidente Saakashvili rexeitou as demandas de dimisión feitas pola oposición; porén, anunciou eleccións anticipadas para xaneiro do [[2008]],<ref>{{Cita web|título=Georgia adelanta a enero los comicios presidenciales para frenar la crisis|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/internacional/2007/11/09/georgia-adelanta-enero-comicios-presidenciales-frenar-crisis/0003_6302187.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2007-11-09|data-acceso=2019-02-26|lingua=es}}</ref> acurtando a duración do seu mandato nun ano. O [[16 de novembro]] do [[2007]], o presidente de Xeorxia, Mikheil Saakashvili, levantou o estado de excepción do 7 de novembro e destitui o goberno, presentando a [[Lado Gurguenidzeo]] como primeiro ministro de xeorxia, trala dimisión de [[Zurab Noghaideli]] por problemas de [[saúde]].<ref>{{Cita web|título=El presidente de Georgia destituye el gobierno|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/internacional/2007/11/16/presidente-georgia-destituye-gobierno/00031195229483632814295.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2007-11-16|data-acceso=2019-02-26|lingua=es}}</ref> No mes de abril do [[2007]] Noghaideli fora operado nos [[Estados Unidos de América|EEUU]], no hospital St. Luke's Episcopal de [[Houston, Texas|Houston]], polo doutor Charles Frazier. O 22 de novembro do mesmo ano, o novo [[primeiro ministro]] Lado Gurguenidzeo e dous novos ministros Koba Subeliani e Maia Miminoshvili xuraron os seus postos ante o [[Parlamento de Xeorxia]]. [[Mikheil Saakashvili]] deixou o seu posto de presidente do país o [[25 de novembro]] do [[2007]]. Xa que, a Constitución de Xeorxia establece que o presidente da república debe deixar o seu posto polo menos 45 días antes das eleccións se quere ser elixido para unha nova quenda. Segundo Ivane Noniashvili, director de prensa da presidencia, Mikheil Saakashvili vaise presentar ás eleccións do [[2008]].<ref>{{Cita web|título=The Administration of the President of Georgia|url=http://www.president.gov.ge/?l=E&m=0&sm=1&st=30&id=2420|páxina-web=web.archive.org|data=2012-01-20|data-acceso=2019-02-26|data-arquivo=20 de xaneiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120120114343/http://www.president.gov.ge/?l=E&m=0&sm=1&st=30&id=2420|url-morta=unfit}}</ref> A actual voceira do parlamento de xeorxia, [[Nino Burjanadze]] asumiu a presidencia en funcións ata ser anunciado un novo presidente nas vindeiras eleccións do [[8 de xaneiro]]. O rexistro para concorrer ás eleccións presidenciais de xaneiro foi pechado o [[27 de novembro]]. No rexistro presentáronse 22 persoas, incluíndo o derradeiro presidente ata o momento, [[Mikheil Saakashvili]], o candidato da oposición [[Levan Gachechiladze]], o home de negocios Badri Patarkatsishvili, David Gamkrelidze o líder do Novo Partido de Dereita, Shalva Natelashvili líder do Partido Laborista Xeorxián, Irina Sarishvili-Chanturia líder do Partido da Esperanza entre outros. O [[27 de novembro]] anunciouse un referendo para o ingreso da república na [[OTAN]] que terá lugar o [[5 de xaneiro]] do 2008, o mesmo día cas eleccións presidenciais.<ref>{{Cita novas|título=Georgia convoca un referéndum sobre el ingreso en la OTAN|url=https://elpais.com/internacional/2007/11/26/actualidad/1196031615_850215.html|xornal=El País|data=2007-11-26|data-acceso=2019-02-26|issn=1134-6582|lingua=es|apelidos=|autor=}}</ref> === División de poderes === * O '''[[Poder Executivo]]''' está liderado polo [[Presidente de Xeorxia|Presidente]] como cabeza do goberno, quen é elixido por un período de cinco anos. O seu sucesor constitucional é o presidente do Parlamento. Actualmente, a Presidenta é [[Salome Zurabishvili]] e o seu [[Primeiro Ministro]] é Mamuka Bakhtadze. * O '''[[Poder Lexislativo]]''' compono o [[Parlamento de Xeorxia]] (''Sak'art'veos Parlamenti'') , tamén coñecido como ''Umaghiesi Sabcho'' (Consello Supremo), o cal conta con 235 membros, elixidos por un período de catro anos; 150 asentos por representación proporcional, 75 por distritos dun só escano e 10 membros que representan aos desprazados da rexión separatista de [[Abkhazia]]. O portavoz do Parlamento é Nino Burjanadze. * O '''[[Poder Xudicial]]''' conta en Xeorxia cunha Corte Suprema, con xuíces elixidos polo Parlamento considerando as recomendacións do Presidente e unha Corte Constitucional. === Organización territorial === Xeorxia está dividida en 9 rexións (xeorxiano: [[Mjare]], მხარე) unha cidade e dúas [[república autónoma|repúblicas autónomas]]: [[Abkhazia]] e [[Adzaria]]. {| align=center {{Táboabonita}} ! style="background:#efefef" | Código ! style="background:#efefef" | Rexión ! style="background:#efefef" | Capital ! rowspan=13|[[Ficheiro:Regions of Georgia.png|centro|250px|Rexións de Xeorxia]] |- | 1 | ''[[Abkhazia]]'' | [[Sukhumi]] |- | 2 | [[Samegrelo-Zemo Svaneti]] | [[Zugdidi]] |- | 3 | [[Guria]] | [[Ozuvgeti]] |- | 4 | ''[[Adjara]]'' | [[Batumi]] |- | 5 | [[Racha-Lechjumi e Kvemo Svaneti]] | [[Ambrolauri]] |- | 6 | [[Imereti]] | [[Kutaisi]] |- | 7 | [[Samtskhe-Javaxeti]] | [[Akhaltsikhe]] |- | 8 | [[Shida Kartli]] | [[Gori]] |- | 9 | [[Mtscheta-Mtianeti]] | [[Mtscheta]] |- | 10 | [[Kvemo Kartli]] | [[Rustavi]] |- | 11 | [[K'akheti]] | [[Telavi]] |- | 12 | [[Tbilisi]] | [[Tbilisi]] |} O status do antigo distrito autónomo administrativo de [[Osetia do Sur]] ou [[Samachablo]] está sendo negociado co goberno separatista pro-ruso establecido alí. O goberno separatista reclama a parte norte da rexión [[Shida Kartli]] como o seu territorio, así como tamén pequenas zonas das rexións veciñas. As rexións están subdividas en 70 distritos (xeorxiano: [[Raioni]], რაიონი). [[Ficheiro:Flag of Georgia (1990-2004).svg|miniatura|150px|dereita|[[Ficheiro:FIAV historical.svg|23px|]] Bandeira de Xeorxia entre [[1990]] e [[2004]]]] === Símbolos nacionais === A antiga bandeira foi empregada ata o [[2004]] e a actual impúxose rapidamente, pois a anterior identificábase co réxime estrito e impopular do ex presidente [[Eduard Shevardnadze]]. Logo da súa caída, [[Mijáil Saakashvili]] adoptou o seu uso, argumentando ademais que vai en concordancia coa tradición [[Cristianismo|cristiá]] do país. A insignia actual ten a [[Cruz de San Xurxo]] (presente así mesmo na [[bandeira de Inglaterra]]) e catro pequenas cruces, que probablemente corresponden a [[Xurxo V de Xeorxia]] (tamén coñecido como "O Brillante"), quen expulsou os [[mongolia|mongois]] no [[Idade Media|medioevo]]. == Demografía == [[Ficheiro:Group_of_workers_harvesting_tea_Chakva_Prokudin-Gorsky.jpg|miniatura|190px|dereita|Cultivadores de [[té]] preto de [[Chakva]]]] [[Ficheiro:Georgia demography.png|miniatura|190px|Evolución demográfica de Xeorxia]] [[Ficheiro:Ilia the second of Georgia.png|miniatura|190px|Patriarca xeorxiano ortodoxo]] A poboación actual de Xeorxia é de 4.677.401 (estimado a xullo de [[2005]]), onde etnicamente os xeorxianos forman a maioría con preto do 83,8% da poboación, os [[Acerbaixán|azeríes]] forman o 6,5%, os [[Armenia|armenios]] o 5,7% e os [[rusia|rusos]] o 1,5% (a maioría dos rusos emigraron dende que Xeorxia declarou a súa independencia). Os [[Abkhazia|abkhazios]] e os [[Osetia do Sur|osetos do sur]] (e os que están na fronteira con [[Osetia do Norte]]) trataron de independizarse de Xeorxia dende a independencia desta. Outros dous grupos [[kartveliano]]s viven en Xeorxia: os [[pobo svan|svan]] e os [[pobo mingreliano|mingrelianos]], cun menor número que os [[Laz]], a maioría dos cales vive en [[Turquía]]. Son lingüisticamente diferentes pero próximos étnica e culturalmente aos xeorxianos. Hai tamén numerosos grupos máis pequenos no país, incluíndo os [[pobo grego|gregos]], [[pobo kurdo|kurdos]], [[pobo xudeu|xudeus]], [[pobo tártaro|tártaros]], [[turquía|turcos]] e [[ucraína|ucraínos]]. Dende a caída da [[Unión Soviética]], Xeorxia sufriu un serio colapso da poboación, como a rebelión en [[Abkhazia]], [[Adjaria]] e [[Osetia do Sur]], unha fráxil economía e poucas oportunidades de traballo permitiron que centos de xeorxianos emigrasen en busca de traballo, especialmente a [[Rusia]]. O problema agrávase aínda máis coa baixa [[taxa de natalidade]] entre a poboación que reside permanentemente no país. Un problema semellante existe na veciña [[Armenia]]. Estímase que a poboación actual é un millón de persoas menor que a que había en [[1990]], e algúns observadores suxiren que o número actual é ata menor. O crecemento da poboación presenta un acusado balance negativo (-1,1% anual), un dos máis baixos do mundo. A fecundidade tamén é baixa (1,4 fillos por [[muller]]). A poboación tende á madureza, pero a proporción de mozos (33,9%) aínda domina sobre a de anciáns (19,4%). === Relixión === O [[paganismo]] histórico xeorxiano está relacionado coa [[lúa]] e o [[deus]] maior no [[Panteón (mitoloxía)|panteón]] era un [[ídolo]] de [[Armazi]], unha figura que representaba a un soldado, deus da Lúa, sobre un outeiro en [[Mtskheta]]. Neste sentido, outros ídolos foron [[Gatsi]], [[Gaime]] e [[Zademi]]. No lugar onde estaba o ídolo de Armazi foi construído o [[mosteiro]] de [[Jvari]]. Os ídolos foron destruídos cando a [[cristianismo|cristiandade]] se volveu a [[relixión de estado]] en Xeorxia. Hoxe en día a maioría da poboación profesa o culto da [[Igrexa Ortodoxa e Apostólica Xeorxiana]] (84,6%). As minorías relixiosas son o [[islam]] cun 7,1% da poboación; [[Igrexa Armenia|apostólica armenia]], 5,2%; o [[xudaísmo|xudeus]] cun 0,8%, e os [[catolicismo|católicos romanos]] cun 0,6% entre outros. === Sociedade === Os xeorxianos considéranse étnica e culturalmente [[Europa|europeos]]. O [[xeorxiano]] é falado por preto do 85% da poboación, aínda que o [[lingua rusa|ruso]] está bastante estendido, como un dos últimos vestixios da era soviética. Ata hai pouco, a vida dos xeorxianos estaba suxeita aos vaivéns da política e estaba marcada pola escaseza de [[enerxía eléctrica]], pero despois de que Shevardnadze fose deposto o panorama social albíscase máis tranquilo. Os xeorxianos saúdanse cun apertón de mans e din ''Gamarjoba'' (Ola; literalmente, que gañes). As respostas difiren: en saúdos oficiais, respóndese coas mesmas palabras; en circunstancias informais, as persoas responden con ''Gagimarjos'' (Que ti gañes). ''Rogor khar?'' (Como estás?) é un xeito informal para iniciar unha conversa. ''Rogor brdzandebit?'' é máis formal. ''Kargad ikavit'' significa "Que che vaia ben". ''Mshvidobit'' (A paz sexa contigo) emprégase en despedidas de maior significado, xeralmente cando a xente non agarda verse por un longo período de tempo. O apertón de mans é frecuente ata en encontros fortuítos; darlle unha aperta amigable a alguén ou bicarlle na fazula é tamén habitual, sobre todo entre mozas e mulleres. Os nenos pequenos adoitan recibir caricias e bicos. Un diríxese aos adultos polos seus títulos profesionais seguidos dos apelidos, ou polo seu nome de bautismo seguido de ''Batono'' (Señor) ou ''Kalbatono'' (Señora). O uso dos termos Batono ou Kalbatono con só o apelido é moi formal, de modo que se usan nomes e apelidos na correspondencia e nos medios de comunicación. Os habitantes de [[Tbilisi]] acostumaban pasear polas tardes ao longo da [[Avenida de Rustaveli]] para atoparse con amigos ou tomar algo nun dos numerosos [[café]]s que bordean as beirarrúas. Na recente etapa de violencia nas rúas, retiráronse para a seguridade de [[televisión]]s e [[teléfono]]s, pero unha crise enerxética que xurdiu en [[1994]] converteu ata isto nunha rara diversión. == Economía == {{Artigo principal|Economía de Xeorxia}} [[Ficheiro:Downtown_Tbilisi,_Georgia,_in_the_forefront_Hotel_Iveria,_May_2002.jpg|miniatura|Barrios residenciais en [[Tbilisi]]]] A economía xeorxiana virou tradicionalmente ao redor do [[turismo]] do [[Mar Negro]], o cultivo de cítricos, [[Té]] e [[uva]]s; a [[minería]] extractiva do [[manganeso]] e o [[cobre]] ademais dun pequeno sector [[industria]]l que produce [[viño]], [[Metal (material)|metais]], maquinaria, [[química|químicos]] e [[téxtil]]es. O país importa a gran maioría da [[enerxía]] que require, incluíndo [[gas natural]] e [[petróleo]]. A súa única fonte importante de enerxía é o [[enerxía hidroeléctrica|poder hidroeléctrico]]. A pesar do severo dano que a economía doméstica sufriu a razón da guerra civil, Xeorxia -coa axuda do [[Fondo Monetario Internacional]] e o [[Banco Mundial]]- fixo avances económicos substanciais dende [[1995]], incrementando o ritmo do crecemento do [[produto interior bruto]] e reducindo a [[inflación]]. A economía continúa experimentando un gran déficit orzamentario debido á imposibilidade de obter ingresos fiscais por [[imposto]]s. Xeorxia continúa tamén sufrindo das escasezas de enerxía; privatizouse a rede de distribución en [[1988]], e as entregas están mellorando constantemente. Xeorxia está fixando as súas esperanzas para unha recuperación a longo prazo no desenvolvemento dun corredor internacional de transporte a través de portos clave no Mar Negro como [[Poti]] e [[Batumi]]. O déficit comercial cada vez maior, os continuos problemas coa [[evasión tributaria]] e a [[corrupción]], e as incertezas políticas opacan o cadro económico a curto prazo. Con todo, o investimento restablecido podería estimular un desenvolvemento económico máis alto a ritmo do 6%. === Transporte e comunicacións === Debido ás continuas crises enerxéticas, os apagóns continúan escurecendo a Tbilisi con regularidade, sobre todo no [[inverno]]. Aínda que os apagóns tiñan, no pasado, inhabilitado o faro da dirección do [[Aeroporto Novo Alexeyevka|aeroporto]], non aconteceu ningún accidente serio. Dúas aeroliñas locais -[[Georgian Airlines]] e [[Air Xeorxia]]- teñen ''hubs'' en Tbilisi, desde os cales serven a varias locaciones rexionais. As liñas aéreas máis grandes que serven ao aeroporto son [[British Airways]], [[Swiss Air]] e [[Turkish Airlines]]; [[Aeroflot]] prové o servizo de viaxes de Tbilisi para calquera punto do ex-bloque soviético. A [[autoestrada]] que conecta Xeorxia con [[Rusia]] a través da costa de [[Abkhazia]] vía o túnel da Gama Caucásima está pechada. Outros puntos de entrada inclúen a ruta pola Autoestrada Militar Xeorxiana, a cal percorre o [[Dariali]] a través de [[Turquía]], [[Armenia]] e [[Acerbaixán]] polo sur. Os tres portos máis grandes ([[Batumi]], [[Poti]] e [[Sujumi]]) sitúanse na costa do [[mar Negro]]. Batumi e Poti son puntos de partida para barcos de transporte de ocasionalmente parten a [[Odesa]], [[Sochi]], [[Trabzon]] e [[Istambul]]. == Cultura == [[Ficheiro:Garejawriting.jpg|200px|miniatura|Antigo alfabeto xeorxiano no mosteiro de David Gareja]] A cultura xeorxiana evolucionou durante centos de anos a partir dos seus alicerces nas civilizacións [[Iberia caucásica|ibera]] e [[Cólquida|Colqui]], ata acadar a súa idade dourada durante o reinado dos Bragationi, dinastía que gobernou o Reino xeorxiano. Esta época dourada tivo o seu apoxeo [[século XI]], neste século produciuse o renacemento da literatura clásica, das [[arte]]s, da [[filosofía]], da [[arquitectura]] e as [[ciencia]]s. A [[lingua xeorxiana]] co seu [[alfabeto xeorxiano|propio alfabeto]], e a literatura xeorxiana clásica do poeta épico lendario [[Shota Rustaveli]] foron restablecidas no [[século XIX]] tralo longo período da axitación, sentando os alicerces dos grandes logros literarios do [[romanticismo]] e dos novelista da era moderna tales como [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Chavchavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vaza Pshavela]], e moitos outros. A cultura xeorxiana coa súa propia civilización foi influenciada pola [[Grecia clásica]], o [[Imperio romano]] e o [[Imperio Bizantino|bizantino]], e máis tarde polo [[Imperio ruso]] o que contribuíu á identidade [[europa|europea]] da cultura xeorxiana. Xeorxia é coñecida polo seu rico [[folclore]], única música tradicional, [[teatro]], [[cine]], [[arte]]s etc. Os xeorxianos son coñecidos polo seu amor á [[música]], á [[danza]], ao [[teatro]] e ao [[cine]] o cal foi amosado durante o [[século XX]] polos grandes representantes da cultura xeorxiana como son os pintores [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]], [[Elene Akhvlediani]], os coreógrafos de [[balé]] [[George Balanchine]], [[Vakhtang Chabukiani]], [[Nino Ananiashvili]], [[poesía|poetas]] [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]], [[Mukhran Machavariani]], e os directores de teatro e cine [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Otar Ioseliani]]. === Arquitectura === A arquitectura xeorxiana é unha das máis distinguidas e únicas do mundo. Porén, esta foi influenciada e enriquecida por moitas civilizacións ao longo da historia do país. No país atópanse diversos estilos arquitectónicos nos [[Castelo (fortificación)|castelos]], [[Torre (construción)|torres]], [[fortificación]]s e [[igrexa (arquitectura)|igrexas]]. A fortificación de [[Svaneti]] e o castelo cidade de [[Shatili]] en Khevsureti son os mellores exemplos de castelos [[Idade media|medievais]] xeorxianos. A arte eclesiástica xeorxiana fai parte dun dos trazos principais da arquitectura cristiá xeorxiana, a cal combina as cúpulas clásicas coas orixinais de cúpula cruzada. As cúpulas cruzadas desenvolvéronse en Xeorxia durante o [[século IX]], as cúpulas anteriores eran do tipo [[basilica]]. Algúns exemplos da arquitectura eclesiástica xeorxiana poden atoparse noutras terras fóra do Cáucaso, como é o caso do [[mosteiro Bachkovo]] en [[Bulgaria]], construído en [[1083]] polo militar xeorxiano [[Grigorii Bakuriani]]. En [[Grecia]] destaca o [[mosteiro Iviron]], construído no [[século X]], e en [[Xerusalén]] ([[Israel]]) o [[mosteiro da cruz]], construído no [[século IX]]. === Deportes === [[Ficheiro:Georgia vs Romania 2011 RWC (3).jpg|miniatura|[[selección de rugby de Xeorxia|Xeorxia]] vs. [[Selección de rugby de Romanía|Romanía]] na [[Copa do Mundo de Rugby 2011]].]] Os deportes máis populares en Xeorxía son o [[fútbol]], [[baloncesto]], [[rugby]], [[loita]], [[judo]] e [[halterofilia]]. Historicamente, a loita é un deporte importante en Xeorxia e mesmo algúns historiadores cren que a [[loita grecorromana]] incorpora moitos elementos xeorxianos<ref>Williams, Douglas. ''Georgia in my Heart'', 1999.</ref>, actualmente un dos estilos máis populares de loita en Xeorxia é o da rexión de K'akheti. No século XIX foron populares o [[polo (deporte)|polo]] e o [[Lelo burti|Lelo]], un deporte tradicional xeorxiano substituído polo rugby. O primeiro e único circuíto de carreiras do Cáucaso está en Xeorxia, o [[Circuíto de Carreiras Rustavi]] orixinalmente construído en 1978 e reaberto en 2012 logo da súa total reconstrución<ref>{{cita web |url= http://rustavi2.com/news/news_text.php?id_news=45318&pg=1&im=main&ct=0&wth=0 |título= Rustavi 2 Broadcasting Company |editor= Rustavi2.com |data= 29 de abril de 2012 |data-acceso= 05 de abril de 2014 |urlarquivo= https://web.archive.org/web/20130501161314/http://rustavi2.com/news/news_text.php?id_news=45318&pg=1&im=main&ct=0&wth=0 |dataarquivo= 01 de maio de 2013 |urlmorta= yes }}</ref> nun valor de 20 millóns de dólares, e que se utiliza para competicións de [[Legends car]] e Fórmula Alfa. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commons|საქართველო}} === Outros artigos === * [[Alfabeto xeorxiano]] {{Asia}} [[Categoría:Xeorxia| ]] p20bk9m9khcn8djfxkif5a9fx62x1j5 0 5269 6148397 5656857 2022-08-02T13:46:33Z Lles 83328 /* Historia */Lingua wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|8|22|N|8|9|30|W|display=title}} {{Concello| escudo= Escudo de Padrenda.svg| xentilicio= [[wikt:padrendés|padrendés]]| imaxe=[[Ficheiro:Concello de Padrenda.JPG|300px]]| pé= Casa do Concello de Padrenda.| provincia= Ourense| preposición1= de| comarca= Terra de Celanova| preposición2= da| superficie= 57,0| entidades= [[Lugares de Padrenda|99 entidades singulares repartidas en 6 parroquias]]| capital= [[San Roque de Crespos, Crespos, Padrenda|San Roque de Crespos]]| coordenadas= 42 08' N/8º 09' O| altitudemax= 1.227 m| altitudemin= | galego ano= 2011| totalgalego= 75,38| elec ano= 2019<ref>{{Cita web|url=https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/gl/mun/resultados/provincias/ourense/padrenda|páxina-web=|título=Resultado eleccións 2019|data-acceso=10 de xuño de 2019|apelidos-editor=Ministerio do Interior|nome-editor=Goberno de España|lingua=gl|data-arquivo=25 de xuño de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190625223853/https://resultados.eleccioneslocaleseuropeas19.es/#/gl/mun/resultados/provincias/ourense/padrenda|url-morta=yes}}</ref>| pp= 6| votospp= votos - | bng= | votosbng= votos - | psg-psoe= 3| votospsg-psoe= votos - | outros= | votosoutros= -| alcalde= Manuel Pérez Pereira| partido =PPdeG<ref>{{Cita web|título=Padrenda|url=http://www.fegamp.gal/concello/padrenda|páxina-web=www.fegamp.gal|data-acceso=15 de setembro de 2019|lingua=gl|editor=Federación Galega de Municipios e Provincias}}</ref>| eleccións=[[Eleccións municipais en Padrenda]]| censo ano= 2003| totalelectores= 2.979 - 100%| votantes= 1.949 - 65,42%| abstencións= 1.030 - 34,58%| enbranco= 10 - 0,51% | nulos= 9 - 0,46% | enderezo= | cp= 32.056| teléfono= 988 49 47 00| fax= | email= | web= http://www.concellodepadrenda.com| orz ano= 2005| totalingresos= 1.106.735| tributospropioshab= | transferenciashab= | consumopúblicohab= | gastocapitalhab= | }} '''Padrenda''' é un municipio pertencente á [[comarca da Terra de Celanova]], ao oeste da [[provincia de Ourense]], a 340 metros de altitude. Preto do Baixo [[Río Miño|Miño]], o termo ten 57&nbsp;km². Segundo o [[IGE]] no ano 2015 tiña 1.912 habitantes <small>(2.530 en [[2003]])</small>. == Poboación == {| {{Táboabonita}} |----- ! Censo total ! 1.912 ⁽²⁰¹⁵⁾ |----- | Menores de 15 anos | 132 (6.90 %) |----- | Entre 15 e 64 anos | 1.006 (52.62 %) |----- | Maiores de 65 anos | 774 (40.48 %) |} <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.8) id:darkgrey value:gray(0.6) id:bar value:rgb(1,0.75,0.4) ImageSize = width:500 height:300 PlotArea = left:50 bottom:20 top:20 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:5000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:500 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:white PlotData= color:bar width:20 align:left bar:1900 from:0 till:4142 bar:1910 from:0 till:4242 bar:1920 from:0 till:3979 bar:1930 from:0 till:4038 bar:1940 from:0 till:4983 bar:1950 from:0 till:4887 bar:1960 from:0 till:4741 bar:1970 from:0 till:4520 bar:1981 from:0 till:4121 bar:1991 from:0 till:2881 bar:2001 from:0 till:2743 bar:2009 from:0 till:2367 bar:2014 from:0 till:1951 PlotData= bar:1900 at: 4142 fontsize:S text:4.142 shift:(-10,5) bar:1910 at: 4242 fontsize:S text:4.242 shift:(-10,5) bar:1920 at: 3979 fontsize:S text:3.979 shift:(-10,5) bar:1930 at: 4038 fontsize:S text:4.038 shift:(-10,5) bar:1940 at: 4983 fontsize:S text:4.983 shift:(-10,5) bar:1950 at: 4887 fontsize:S text:4.887 shift:(-10,5) bar:1960 at: 4741 fontsize:S text:4.741 shift:(-10,5) bar:1970 at: 4520 fontsize:S text:4.520 shift:(-10,5) bar:1981 at: 4121 fontsize:S text:4.121 shift:(-10,5) bar:1991 at: 2881 fontsize:S text:2.881 shift:(-10,5) bar:2001 at: 2743 fontsize:S text:2.743 shift:(-10,5) bar:2009 at: 2367 fontsize:S text:2.367 shift:(-10,5) bar:2014 at: 1951 fontsize:S text:1.951 shift:(-10,5) </timeline> {{Hab info|4.142|4.038|4.887|5.041|2.479|||||||}} == Historia == Os restos de poboamentos humanos máis antigos do concello datan de hai 5.000 ou 4.000 anos, con diferentes asentamentos [[Megalitismo|megalíticos]] con túmulos sepulcrais á beira do río Miño e nas [[mámoa]]s da Bandexa. Da alta idade media quedaron sepulcros baixo a praza de San Roque, en Crespos, e a toponimia de lugares como Desteriz ou Esmoriz, debidos seguramente a algún posuidor [[suevo]]. Nos séculos XI e XII o [[mosteiro de Santa María de Fiães]] (pertencente ao concello portugués de [[Melgaço]]) dispuña de grandes terreos na zona, ben por doazóns, ben por adquisicións. Nun documento de 1240 do Tombo do mosteiro dise: {{cita|In Dei nomine. Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod ego Michael Martini et uxor mea Marie Genesii cum filiis et filabus nostris scilicet Petro Fernandii et Marina Fernandi et Martino Fernandi facimus cartam venditionis et fimitudinis tibi Iohani Alfonsi cognato meo de nostra hereditate quam habemus in villa que dicitur Pradaneda et vocatur ipsa hereditas in loco qui vocant Barral sub aula Sancti Cipriani pro L sl… et ego M. Martini una cun uxore mea accepimus a te duo soldos et medium pro roboratione… Facta carta venditionis sub e.ª M.ª CC.ª LXX.ª VIII.ª Regnante in Legione rege domno Fernando. Tenente Castellum Sancte Crucis Martino Velasci. In Auria episcopo domno Laurentio. Qui presentes fuerunt: Alfonsus Martini clericus ts. Pelagius Martini ts. Suerius Petri ts. Petrus Martini ts. Petrus Garsie prior ts. Pelagius qui notuit.}} O [[mosteiro de San Pedro de Ramirás]] no século XIII tamén quixo facer valer os seus dereitos sobre vellas posesións en Grixó e A Torre. Desde finais do século XIV as terras pertenceron ó [[mosteiro de Celanova]], que concedía foros ós veciños da localidade. Na parroquia de Monte Redondo existía un priorado Bernardo (da [[orde do Císter]]), como testemuñan varios documentos: {{cita|...año de 1466 Francisco...recibe en fuero el lugar da granja...;<br/>año de 1505 lugar da granja a Gonzalo en fuero...<br/>en 1619 el monasterio de Celanova cede en foro a Antonio Alvarez da Granja, vecino de Monterredondo los bienes siguientes, casa, corral...}} Segundo [[Manuel Murguía]], o 12 de novembro de 1836 este convento de bernardos pasou a ser parroquial por Real Orde. Xa na idade media estas terras eran paso común dos peregrinos portugueses que querían pasar por [[Ribadavia]] facendo o [[camiño de Santiago]], a través dunha vía romana perpendicular á [[Vía Nova|Vía XVIII]] por Pontedeva, Carreira e [[Ponte Barxas]]. Facendo esta ruta, a raíña [[Sabela de Portugal, emperatriz do Sacro Imperio Romano-Xermánico|Isabel de Portugal]] parou na capela de Santa Isabel (Lordelo). Debido a este tráfico de peregrinos, no Condado creouse un Hospital de Peregrinos, do que aínda se conserva o seu Lauda con cruces ós dous lados. O Hospital pertencía aos [[orde do Temple|Cabaleiros Templarios]] da [[orde de San Xoán]] de [[Xerusalén]]. No século XI e XII este territorio foi un lugar que afrontaba os ataques do reino de [[Portugal]] contra o [[reino de Galiza]], sendo necesaria a protección dos peregrinos. Este Hospital deixou o topónimo da freguesía de Santa María do Hospital do Condado, como se ve en varios foros antigos: {{cita|...año de 1448 Julio do condado recibe en foro el cas1 do condado en Sta María do ospital pte...e polo vigueiro de bogon con rego do ospital.}} {{cita|año de 1565... Estevan fernandez rezive en foro el cas1 do condado en Sta María del hospital de diezisiete fanegas en semiente, pte con bigueiro de labandeyra...}} Así mesmo, hai constancia toponímica doutro hospital preto de Santa María de Vilar. Este hospital converteuse en cuartel militar durante a [[guerra civil española]]. Durante a idade media construíronse outras fortalezas en Desteriz, O Castelo (Bandexa), ou Grixó (actualmente recuperada como casa de turismo rural) que aínda conserva unha torre, e que se documenta como levantada entre 1580 e 1660, durante a [[guerra da independencia portuguesa]] en tempos de [[Filipe II de España]]. Esta rede de fortalezas estaba comunicada pola Verea de Milmanda, con pontes e pontillóns coma a de Esmoriz, xa mencionada en foros cara 1620, ou a de Vos Liños. Esta Verea comunicaba co alcázar de Milmanda. En 1545 houbo un preito entre o mosteiro de Celanova e [[Urraca de Moscoso]] sobre a xurisdición de Padrenda. [[Ficheiro:Igrexa de San Xoán de Crespos.JPG|miniatura|Igrexa de San Xoán de Crespos.]] En 1487, constatado nun documento referente a unha visita pastoral, a antiga división eclesiástica repartíase entre Arcedianatos, Chantrías, sección á que pertencía Crespos ou A Torre, e como tal debían pagar Chantre e fregueses. No século XVII, coa chegada do [[millo]] desde América, construíronse [[muíño]]s en moitos dos ríos e regatos do concello, seguindo algún deles en funcionamento. Tamén nesa época se construíron bastantes [[hórreo]]s. No [[catastro de Ensenada]], de mediados do século XVIII, sinálase o seguinte: {{cita|...este territorio era de señorío, jurisdición del Marques de Malpica y Mancera, Conde de Gondomar quien ponía corregidor y justicia ordinaria; también teniente corregidor quien despachaba sus títulos. Lo mismo hacía con las escribanías de número, sin que por ello percibiese derechos algunos.}} Este marqués tiña o dereito de Luctuosa. Percibía ademais dereitos de vasalaxe (190 [[Real español|reais de billón]], e 18 reais e 17 [[marabedí]]s por San Xoán). Tamén recibía o pago da Alcabala nova e o da Alcabala vella, que sufragaban ao devandito marqués de Malpica por concesión real, e que supoñía uns ingresos de 826 marabedís vellos ao ano. Sinalaba tamén que debían pagar o [[Décimo (imposto)|décimo]], a primicia e o de Pascua, nunha proporción considerablemente alta por froitos, colleita e gando. A maioría das igrexas e templos foron construídas entre finais do século XVII e o XIX, substituíndo estes templos [[barroco]]s ós máis antigos, posiblemente de orixe [[románica]]. A principios do século XIX as terras pertencían ós concellos da Torre e Desteriz, pertencentes ó partido xudicial de [[Bande]]. Unificáronse en 1836 baixo o nome de Padrenda, aínda que seguiu sendo coñecido polo nome de Milmanda. Durante a guerra civil o concello foi lugar de paso cara [[Portugal]]. Por [[Ponte Barxas]] escaparon perseguidos como [[Desiderio Comesaña]] ou [[Ubaldo López]]. Logo da guerra civil esta terra coñeceu o contrabando (ou "Ramboya"), que posibilitou a supervivencia dos seus veciños ante a fame e a escaseza, a pesar do risco da presenza da Garda Civil, que non só requisaba o material, senón que chegaba a matar. Este contrabando levábase a cabo coa vila de [[Castro Laboreiro]]. Mostra del é o [[pasodoble]] "A Ramboya", que axiña foi coñecido polo sur de Galiza. == Economía == [[Ficheiro:Centro de Saúde de Padrenda.JPG|miniatura|Centro de Saúde.]] No concello cultívase [[millo]], [[pataca]]s, árbores [[froita|froiteiras]] e [[vide]]s. Existe gando vacún e porcino. Hai unha canteira de [[granito]] e unha central hidroeléctrica na Frieira. Existen tamén manufacturas da madeira, habendo [[carballo]]s, [[piñeiro]]s e [[castiñeiro]]s. == Festas == * San Cibrao: Na aldea de Lavandeira, a festa na segunda quincena do mes de setembro. * San Xoán de Crespos: a tradición é coller os carros de madeira da veciñanza e deixalos colgados do carballo situado na praza da aldea. * Santa María Madalena: Na aldea de Freáns. * A Asuncion en Monterredondo == Turismo == Pódese gozar dunha viaxe en catamarán á beira do [[Río Miño|Miño]], así como rafting e pontismo. Dentro da [[caza deportiva|caza]] destacan a do [[coello]] e a do [[xabaril|xabarín]], e na [[pesca]], a [[troita]] e a [[anguía]]. No núcleo urbano atópase a igrexa de San Roque. == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes de Padrenda}} <gallery> Ficheiro:Igrexa Desteriz, Padrenda.jpg|Igrexa de Desteriz Ficheiro:Ponte Barxas.jpg|Vista de [[Ponte Barxas, Padrenda, Padrenda|Ponte Barxas]] Ficheiro:Aduana Ponte Barxas.jpg|[[Alfándega]] en [[Ponte Barxas, Padrenda, Padrenda|Ponte Barxas]] </gallery> == Parroquias == {{Padrenda}} == Lugares de Padrenda == Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Padrenda vexa: [[Lugares de Padrenda]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.terradecelanova.com/html/padrenda.html Terras de Celanova] * [https://web.archive.org/web/20070926211242/http://www.arrakis.es/~desteriz/ Asociación de veciños de San Miguel de Desteriz] {{ConcellosTerradeCelanova}} {{Ourense}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Padrenda]] 29epzeo200maesujq8eslpzd4j9pidl 0 5894 6148880 6141605 2022-08-02T22:26:08Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura científica}} {{Outros homónimos}} {{Venus info}} '''Venus''' é o segundo [[planeta]] do [[sistema solar]] en orde de proximidade ao [[Sol]] e o terceiro en canto a tamaño en orde ascendente despois de [[Mercurio (planeta)|Mercurio]] e [[Marte]] e ten algunhas características peculiares. Do mesmo xeito que Mercurio, carece de [[satélite natural|satélites naturais]]. A súa [[órbita]] é unha [[elipse (xeometría)|elipse]] cunha excentricidade de menos do 1 %, formando a órbita máis circular de todos os planetas; apenas supera a de [[Neptuno]]. Este planeta ademais posúe o día máis longo do sistema solar —243 días terrestres—, o seu movemento é [[Dextrorotación e levorotación|dextróxiro]], é dicir, xira no sentido das agullas do reloxo, contrario ao movemento dos outros planetas. Por iso, nun ''día'' venusiano o Sol ''sae'' polo oeste e ''ponse'' polo leste. As súas nubes, con todo, poden dar a volta ao planeta en catro días terrestres. De feito, previamente a estudalo con naves non tripuladas na súa superficie ou con radares, pensábase que o período de rotación de Venus era duns catro días terrestres. Trátase dun [[planeta interior]] de tipo rochoso e terrestre, chamado con frecuencia o planeta irmán da [[Terra]], xa que ambos son similares en canto a tamaño, [[masa]] e composición, aínda que totalmente diferentes en cuestións térmicas e atmosféricas (a temperatura media de Venus é de 463,85{{esd}}°C). A súa [[atmosfera]] chega a ser extremadamente densa nas capas interiores, o que lle produce, xunto coa súa composición, un [[efecto invernadoiro]] moi forte, que mantén a súa superficie a uns 500 [[Celsius|°C]]. A súa presión atmosférica é 90{{esd}}veces superior á terrestre; é, por tanto, a maior [[presión atmosférica]] de todos os [[Planeta interior|planetas rochosos]] do sistema solar. É de cor branca/amarelada pola súa atmosfera composta maioritariamente por [[dióxido de carbono]] (CO₂), [[Sulfuro de hidróxeno|ácido sulfhídrico]] (H₂S) e [[dinitróxeno|nitróxeno]] (N₂). A pesar de situarse máis lonxe do Sol que [[Mercurio (planeta)|Mercurio]], Venus posúe a [[atmosfera de Venus|atmosfera]] máis quente do sistema solar; isto débese a que está principalmente composta por [[gas de efecto invernadoiro|gases de efecto invernadoiro]], como o dióxido de carbono, [[efecto invernadoiro|atrapando]] moito máis calor do Sol. Actualmente carece de auga líquida e as súas condicións en superficie considéranse incompatibles coa vida coñecida, aínda que en descubrimentos recentes atopouse [[fosfano|fosfina]] na súa superficie nebular, unha molécula que na Terra é xerada por microbios, o que dá indicios dunha posible existencia de vida.<ref>{{Cita novas |apelidos=Nieves |nome=José Manuel |título=Detectan posibles huellas de vida en Venus |url=https://www.abc.es/ciencia/abci-detectan-posibles-huellas-vida-venus-202009141707_noticia.html |data=14 de setembro de 2020 |data-acceso=4 de xullo do 2022 |xornal=ABC}}</ref> Con todo, o [[Instituto Goddard de Estudos Espaciais]] da [[NASA]] e outros postularon que no pasado Venus puido ter océanos<ref name="Hashimoto">{{cita publicación |autor=Hashimoto, G. L. ''et al.''|título=Felsic highland crust on Venus suggested by Galileo Near-Infrared Mapping Spectrometer data |publicación=Journal of Geophysical Research |data=2008 |volume=113 |doi=10.1029/2008JE003134 |páxinas=E00B24 |bibcode=2008JGRE..11300B24H|idioma=inglés}}</ref><ref name="Shiga">{{cita web |autor=Shiga, David |url=http://www.newscientist.com/article/dn12769-did-venuss-ancient-oceans-incubate-life.html#.UiwMq8ZMvlU |título=Did Venus's ancient oceans incubate life? |obra=New Scientist |data=10 de outubro de 2007|idioma=inglés}}</ref><ref name="WV2016">{{cita publicación |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/2016GL069790/abstract |título=Was Venus the First Habitable World of our Solar System? |autor=Way, Michael J. ''et al.'' |publicación=Geophysical Research Letters |data=26 de agosto de 2016 |data-acceso=4 de xullo do 2022 |doi=10.1002/2016GL069790 |idioma=inglés}}</ref> con tanta [[auga]] como o [[Océano mundial|océano terrestre]]<ref name="ESAH">{{cita web |url=http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Venus_Express/Where_did_Venus_s_water_go |título=Where did Venus's water go? |editor=Agencia Espacial Europea |data=18 de decembro de 2008 |data-acceso=4 de xullo do 2022 |idioma=inglés}}</ref> e reunir condicións de [[habitabilidade planetaria]].<ref name="Shiga" /><ref name="WV2016" /><ref name="climateNASA">{{cita web |url=http://climate.nasa.gov/news/2475/nasa-climate-modeling-suggests-venus-may-have-been-habitable/ |título=NASA climate modeling suggests Venus may have been habitable |autor= Cabbage, Michael y Leslie McCarthy |editor=NASA |data=11 de agosto de 2016 |data-acceso=4 de xullo do 2022 |idioma=inglés}}</ref><ref name="SciAmOceanos">{{cita web |url=https://www.scientificamerican.com/article/hellish-venus-might-have-been-habitable-for-billions-of-years/ |título=Hellish Venus Might Have Been Habitable for Billions of Years |autor=Hall, Shannon |obra=Scientific American |data=10 de agosto de 2016 |data-acceso=4 de xullo do 2022 |idioma=inglés}}</ref> Ao atoparse Venus máis próximo ao Sol que a Terra, sempre se pode atopar nas inmediacións do Sol (a súa maior [[elongación (astronomía)|elongación]] é de 47,8°), polo que desde a Terra pódese ver só durante unhas poucas horas antes do [[orto]] (saída do Sol) nuns determinados meses do ano; tamén durante unhas poucas horas despois do [[ocaso]] (posta do Sol) no resto do ano. A pesar diso, cando Venus é máis brillante pode ser visto durante o día, sendo un dos tres únicos [[obxecto astronómico|corpos celestes]] que poden ser vistos de día a primeira ollada ademais da Lúa e o Sol. Venus pode proxectar sombras e pode ser visible a simple vista a plena luz do día.<ref>{{cite web |url=http://www.digitalsky.org.uk/venus/shadow-of-venus.html |title=In Search of the Venusian Shadow |last=Lawrence |first=Pete |date=2005 |website=Digitalsky.org.uk |access-date=13 June 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120611003523/http://www.digitalsky.org.uk/venus/shadow-of-venus.html |archive-date=11 de xuño de 2012 }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.fourmilab.ch/images/venus_daytime/ |title=Viewing Venus in Broad Daylight |work=Fourmilab Switzerland |first=John |last=Walker |access-date=4 de xullo do 2022 |data-arquivo=29 de marzo de 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170329024632/https://www.fourmilab.ch/images/venus_daytime/ }}</ref> Polo mesmo motivo, Venus presenta fases tal como o fai a [[Lúa]], se ben non chega a producirse nada máis que unha parte das que corresponden ó noso satélite, pois non pode poñerse de xeito máis afastado do Sol que o que está a Terra. Estas fases foron primeiro observadas por [[Galileo Galilei|Galileo]] e foron utilizadas por el como un indicio de que os [[planeta]]s xiran arredor do [[Sol]]. Coñecido como a estrela da mañá (‘Luceiro do alba’) ou da tarde (‘Luceiro vespertino’), cando é visible no ceo nocturno é o segundo obxecto máis brillante do [[firmamento]] tras a Luna, polo que Venus debeu ser xa coñecido desde os tempos [[prehistoria|prehistóricos]].<ref>{{cita publicación periódica |url=https://www.bbc.co.uk/bitesize/articles/zjnw4xs |título=How did we discover the planets in our Solar System? |páxina-web=Bitesize |data-acceso=4 de xullo do 2022 |idioma=en}}</ref> A maioría das antigas civilizacións coñecían os movementos no ceo de Venus, polo que adquiriu importancia en case todas as interpretacións astrolóxicas do movemento planetario. En particular, a [[civilización maia]] elaborou un [[calendario maia|calendario]] relixioso baseado nos ciclos astronómicos, incluídos os ciclos de Venus. Venus recibe o seu nome en honra a [[Venus (deusa)|Venus]], a deusa [[Roma antiga|romana]] do [[amor]] (na [[Grecia antiga]], ''[[Afrodita]]''). Os adxectivos ''[[Venusiano|venusiano/a]]'', ''venusino/a'' e ''venéreo/a'' (poéticamente) son usados para denotar as características habitualmente atribuídas a Venus/Afrodita. O adxectivo ''venéreo'' adoita asociarse ás [[Infección de transmisión sexual|enfermidades de transmisión sexual]]. Venus e a [[Terra]] (deusa grega [[Xea]]) son os únicos planetas do sistema solar con nome feminino. O [[Símbolos astronómicos|símbolo do planeta]] Venus é unha representación estilizada do espello da deusa Venus: un círculo cunha pequena cruz debaixo, utilizado tamén hoxe para denotar o sexo feminino. == Características físicas == Venus é un planeta interior, un dos catro [[planeta terrestre|planetas terrestres]] do [[Sistema Solar]], o que quere dicir que, ao igual que a [[Terra]], é un corpo rochoso. En tamaño e masa é semellante ao noso planeta e adoita ser descrito como "irmá" ou "xemelga" da Terra<ref>Lopes, Rosaly M. C.; Gregg, Tracy K. P. (2004). ''Volcanic worlds: exploring the Solar System's volcanoes''. Springer Publishing. p. 61. ISBN 978-3-540-00431-8.</ref>. O diámetro de Venus é de 12 092&nbsp;km (só 650&nbsp;km menos que o da Terra) e a súa masa é o 81,5 % do da Terra. As condicións na superficie venusiana difiren radicalmente das terrestres, debido á súa densa atmosfera de dióxido de carbono. A masa da atmosfera de Venus é un 96,5% dióxido de carbono, sendo a meirande parte do 3,5% restante [[nitróxeno]]<ref>Andrew Ingersoll (2013) ''Planetary Climates'' Princeton University Press, p. 12 Author </ref>. A presión na superficie é de 9,3 [[Pascal (unidade)|MPa]] (93 [[Bar (unidade)|bares]]), e a temperatura media da superficie é de 737 ºK (464 °C; 867 °F), por encima do [[punto crítico]] dos compoñentes principais o que fai da superficie da atmosfera un [[fluído supercrítico]]. === Xeografía === {{ver|Lista dos cráteres de Venus}} A superficie venusiana foi un tema de especulación ata que algúns dos seus segredos foron revelados pola [[Planetoloxía|ciencia planetaria]] do [[século XX]]. Os módulos de aterraxe do [[programa Venera|programa ''Venera'']] de 1975 e 1982 enviaron imaxes dunha superficie cuberta de sedimentos e rochas relativamente angulares.<ref>{{cita libro |last1=Mueller |first1=Nils |editor1-last=Tilman |editor1-first=Spohn |editor2-last=Breuer |editor2-first=Doris |editor3-last=Johnson |editor3-first=T. V. |title=Encyclopedia of the Solar System |data=2014 |publisher=Elsevier Science & Technology |location=Oxford |isbn=978-0-12-415845-0 |edition=3rd |chapter-url=http://literati.credoreference.com/content/entry/estsolar/venus_surface_and_interior/0 |chapter=Venus Surface and Interior |data-acceso=5 de xullo do 2022 |data-arquivo=29 de setembro do 2022 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210929074445/https://search.credoreference.com/content/entry/estsolar/venus_surface_and_interior/0}}</ref> Finalmente foi mapeada en detalle polo proxecto [[Magalhães (sonda espacial)|Magellan]] en [[1990]]–[[1991|91]].<ref name=n2yo>{{Cita web|url= http://www.n2yo.com/satellite/?s=19969|título= Magellan|dataacceso=5 de xullo de 2022|autor= N2YO |data= 2011|editor= Real Time Satellite Tracking |lingua= inglés}}</ref> O chan amosa a evidencia dun [[Vulcanismo en Venus|vulcanismo]] extenso, e o [[xofre]] na atmosfera podería indicar que houbo erupcións recentes.<ref>{{cita xornal |first=Larry W. |last=Esposito |author-link=Larry W. Esposito |data=9 de marzo de 1984 |title=Sulfur Dioxide: Episodic Injection Shows Evidence for Active Venus Volcanism |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=223 |issue=4640 |pages=1072–1074 |doi=10.1126/science.223.4640.1072 |pmid=17830154 |bibcode=1984Sci...223.1072E |url=https://semanticscholar.org/paper/372717aecd2ffbc70aefcfe96dd1c4d921d5566f |data-acceso=5 de xullo do 2022 |data-arquivo=29 de setembro de 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210929074422/https://www.semanticscholar.org/paper/Sulfur-Dioxide%3A-Episodic-Injection-Shows-Evidence-Esposito/3e8c35d38a21b5e78d8625c51d51dee12d00b884 }}</ref><ref>{{cita xornal |last1=Bullock |first1=Mark A. |last2=Grinspoon |first2=David H. |author-link2=David Grinspoon |title=The Recent Evolution of Climate on Venus |journal=[[Icarus (journal)|Icarus]] |volume=150 |issue=1 |data=marzo de 2001 |pages=19–37 |doi=10.1006/icar.2000.6570 |bibcode=2001Icar..150...19B |url=http://www.boulder.swri.edu/~bullock/vclime.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20031023161615/http://www.boulder.swri.edu/~bullock/vclime.pdf |data-arquivo=23 de outubro de 2003 }}</ref> Ao redor do 80% da superficie de Venus está cuberta por suaves chairas volcánicas, sendo un 70% chairas con cristas rugosas e o 10% chairas suaves ou lobuladas.<ref>{{cita xornal |author=Basilevsky, Alexander T. |author2=Head, James W. III |title=Global stratigraphy of Venus: Analysis of a random sample of thirty-six test areas |url=https://archive.org/details/sim_earth-moon-and-planets_1995_66_3/page/285 |data=1995 |journal=[[Earth, Moon, and Planets]] |volume=66 |issue=3 |pages=285–336 |bibcode=1995EM&P...66..285B |doi=10.1007/BF00579467}}</ref> Dous "continentes" de terras altas conforman o resto da superficie, un no hemisferio norte e outro xusto ao sur do ecuador. O continente do norte chámase [[Ishtar Terra]] por [[Ishtar]], a deidade babilónica do amor, e ten un tamaño semellante ao de [[Australia]]. [[Maxwell Montes]], a montaña máis alta do planeta, atópase en Ishtar Terra. A súa cima está a 11&nbsp;km sobre a elevación media de Venus.<ref name="planetology">{{cita libro |url=https://books.google.com/books?id=SL-BszT15s0C&pg=PA74 |title=Planetology: Unlocking the Secrets of the Solar System |publisher=National Geographic Society |last1=Jones |first1=Tom |last2=Stofan |first2=Ellen |page=74 |data=2008 |isbn=978-1-4262-0121-9 |data-acceso=5 de xullo do 2022 |data-arquivo=16 de xullo de 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170716230502/https://books.google.com/books?id=SL-BszT15s0C&pg=PA74 }}</ref> O continente do sur chámase [[Aphrodite Terra]], pola deusa grega do amor, e é o máis grande dos dous, do tamaño de [[América do Sur|Suramérica]]. Unha rede de [[Fractura (mineral)|fracturas]] e [[falla]]s cobre a meirande parte desta área.<ref name="Kaufmann">{{cita libro |last=Kaufmann |first=W. J. |data=1994 |title=Universe |publisher=[[W. H. Freeman]] |lugar=Nova York |page=204 |isbn=978-0-7167-2379-0}}</ref> A falta de probas de fluxo de [[lava]], xunto con que non hai ningunha [[caldeira volcánica|caldeira]] visible, segue a ser un enigma. O planeta ten poucos [[Cráter de impacto|cráteres de impacto]], demostrando que a superficie é relativamente nova, duns 300–600 millóns de anos.<ref name="Nimmo98">{{cite journal |author=Nimmo, F. |author2=McKenzie, D. |title=Volcanism and Tectonics on Venus |journal=[[Annual Review of Earth and Planetary Sciences]] |volume=26 |issue=1 |pages=23–53 |data=1998 |doi=10.1146/annurev.earth.26.1.23 |bibcode=1998AREPS..26...23N |url=https://semanticscholar.org/paper/83c1d9d0f450627e40713c587d1edc6fcb400347 ||data-acceso=5 de xullo do 2022 |data-arquivo=29 de setembro de 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210929074424/https://www.semanticscholar.org/paper/VOLCANISM-AND-TECTONICS-ON-VENUS-Nimmo-McKenzie/ca688453629b3971152c65443da14675fcbe3cf8 }}</ref><ref name="Strom1994">{{cite journal |last=Strom |first=Robert G. |author2=Schaber, Gerald G. |author3=Dawson, Douglas D. |data=25 de maio de 1994 |title=The global resurfacing of Venus |journal=[[Journal of Geophysical Research]] |volume=99 |issue=E5 |pages=10899–10926 |doi=10.1029/94JE00388 |bibcode=1994JGR....9910899S |url=https://zenodo.org/record/1231347 ||data-acceso=5 de xullo do 2022 |data-arquivo=16 de setembro de 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200916233329/https://zenodo.org/record/1231347 }}</ref> Ademais dos cráteres, as montañas e o vales que adoitan a atoparse en planetas rochosos, Venus ten algunhas características superficiais únicas. Entre esas están as "farras", estruturas volcánicas altas e chas, que miden uns 20–50&nbsp;km de diámetro e teñen entre 100 e 1000 metros de alto; as "novae", que son sistemas radiais de fracturas con forma de estrela; fracturas tanto radiais como concéntricas chamadas "arácnidas"; e as "coronae", aneis circulares de fracturas ás veces rodeados por unha depresión. Esas fracturas son de orixe volcánica.<ref name="Frankel">{{cita libro |first=Charles |last=Frankel |data=1996 |title=Volcanoes of the Solar System |url=https://archive.org/details/volcanoesofsolar0000fran |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-47770-3}}</ref> Moitas das características da superficie de Venus foron bautizadas co nome de mulleres históricas e mitolóxicas, en concordancia co nome do planeta.<ref>{{cite conference |author=Batson, R.M. |author2=Russell J. F. |title=Naming the Newly Found Landforms on Venus |book-title=Proceedings of the Lunar and Planetary Science Conference XXII |data=18–22 de marzo de 1991 |location=Houston, Texas |page=65 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc1991/pdf/1033.pdf |data-acceso=5 de xullo do 2022 |conference= |data-arquivo=13 de maio de 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110513162948/http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc1991/pdf/1033.pdf }}</ref> As excepcións son [[Maxwell Montes]], chamado así por [[James Clerk Maxwell]], e as rexións altas [[Alpha Regio]], [[Beta Regio]] e [[Ovda Regio]]. Estas tres foron bautizadas así antes de que se adoptase o actual sistema pola [[Unión Astronómica Internacional]], o organismo que supervisa a [[nomenclatura planetaria]].<ref name="jpl-magellan">{{cite book |url=http://www2.jpl.nasa.gov/magellan/guide8.html |title=The Magellan Venus Explorer's Guide |editor=Carolynn Young |publisher=Jet Propulsion Laboratory |location=California |page=93 |data=1 de agosto de 1990 ||data-acceso=5 de xullo do 2022 |data-arquivo=4 de decembro de 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161204023231/http://www2.jpl.nasa.gov/magellan/guide8.html }}</ref> A lonxitude das características físicas de Venus exprésase en relación co seu [[Meridiano primario|meridiano principal]]. O primeiro meridiano orixinal pasou polo punto luminoso do radar no centro do elemento oval Eve, situado ao sur de Alpha Regio.<ref name="Davies_1994">{{cite journal |doi=10.1007/BF00693410 |last1=Davies |first1=M. E. |last2=Abalakin |first2=V. K. |last3=Bursa |first3=M. |last4=Lieske |first4=J. H. |last5=Morando |first5=B. |last6=Morrison |first6=D. |last7=Seidelmann |first7=P. K. |last8=Sinclair |first8=A. T. |last9=Yallop |first9=B.| last10=Tjuflin| first10= Y. S. |data=1994 |title=Report of the IAU Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites |journal=Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy |volume=63 |issue=2 |pages=127–148 |bibcode=1996CeMDA..63..127D}}</ref> Despois de que se completasen as misións Venera, o meridiano principal foi redefinido para pasar polo pico central do [[Ariadna (cráter)|cráter Ariadna]] en [[Sedna Planitia]].<ref>{{cite journal | first1=P. | last1=Kenneth Seidelmann | first2=B. A. | last2=Archinal | first3=M. F. | last3=A’hearn | first4=A. | last4=Conrad | first5=G. J. | last5=Consolmagno | first6=D. | last6=Hestroffer | first7=J. L. | last7=Hilton | first8=G. A. | last8=Krasinsky | first9=G. | last9=Neumann | first10=J. | last10=Oberst | first11=P. | last11=Stooke | first12=E. F. | last12=Tedesco | first13=D. J. | last13=Tholen | first14=P. C. | last14=Thomas | first15=I. P. | last15=Williams | title=Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006 | journal=Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy | volume=98 | pages=155–180 | data=xullo de 2007 | issue=3 | doi=10.1007/s10569-007-9072-y | bibcode=2007CeMDA..98..155S }}</ref><ref name="jpl-magellan2">{{cite book |url=http://www2.jpl.nasa.gov/magellan/guide8.html |title=The Magellan Venus Explorer's Guide |editor=Carolynn Young |publisher=Jet Propulsion Laboratory |location=California |pages=99–100 |data=1 de agosto de 1990 |data-acceso=5 de xullo do 2022 |data-arquivo=4 de decembro de 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161204023231/http://www2.jpl.nasa.gov/magellan/guide8.html }}</ref> Os terreos de [[Tesera (Venus)|tesera]] estratigraficamente máis antigos teñen unha emisividade térmica constantemente menor que as chairas basálticas circundantes medidas polas sondas espaciais ''[[Venus Express]]'' e [[Magalhães (sonda espacial)|''Magellan'']], indicando un conxunto de minerais diferente, posiblemente máis [[félsico]].<ref name=":1">{{cite journal |author=Hashimoto |first=George L. |last2=Roos-Serote |first2=Maarten |last3=Sugita |first3=Seiji |last4=Gilmore |first4=Martha S. |last5=Kamp |first5=Lucas W. |last6=Carlson |first6=Robert W. |last7=Baines |first7=Kevin H. |display-authors=2 |data=31 de decembro de 2008 |title=Felsic highland crust on Venus suggested by Galileo Near-Infrared Mapping Spectrometer data |journal=[[Journal of Geophysical Research: Planets]] |publisher=Advancing Earth and Space Science |volume=113 |issue=E5 |bibcode=2008JGRE..113.0B24H |doi=10.1029/2008JE003134 }}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Helbert|first1=Jörn|last2=Müller|first2=Nils|last3=Kostama|first3=Petri|last4=Marinangeli|first4=Lucia|last5=Piccioni|first5=Giuseppe|last6=Drossart|first6=Pierre|data=2008|title=Surface brightness variations seen by VIRTIS on Venus Express and implications for the evolution of the Lada Terra region, Venus|journal=Geophysical Research Letters|volume=35|issue=11|pages=L11201|doi=10.1029/2008GL033609|bibcode=2008GeoRL..3511201H|issn=1944-8007}}</ref> O mecanismo para xerar unha gran cantidade de cortiza félsica xeralmente require a presenza de auga oceánica e [[Tectónica de placas|placas tectónicas]], o que implica que nos primeiros tempos de Venus existiron condicións de habitabilidade. Con todo, a natureza dos terreos de teseras dista moito de ser segura.<ref>{{Cite journal|last1=Gilmore|first1=Martha|last2=Treiman|first2=Allan|last3=Helbert|first3=Jörn|last4=Smrekar|first4=Suzanne|data=2017-11-01|title=Venus Surface Composition Constrained by Observation and Experiment|journal=Space Science Reviews|volume=212|issue=3|pages=1511–1540|doi=10.1007/s11214-017-0370-8|bibcode=2017SSRv..212.1511G|issn=1572-9672}}</ref> === Xeoloxía da superficie === Gran parte da superficie venusiana semella ter sido moldeada pola actividade volcánica. Venus ten varias veces o número de volcáns da Terra, e posúe 167 grandes volcáns duns 100&nbsp;km de diámetro. O único complexo volcánico deste tamaño na Terra é o [[Big Island]] de [[Hawai]]. Isto non se debe a que Venus sexa máis activo volcanicamente que o noso planeta, senón a que a súa cortiza é máis antiga. A cortiza oceánica terrestre está continuamente reciclándose por subdución nos límites das placas tectónicas, e ten unha idade media duns 110 millóns de anos, mentres que a idade da superficie venusiana estímase en 300–600 millóns de anos. Varias liñas de evidencia apuntan á actividade volcánica en curso de Venus. Durante o programa soviético [[Venera]], as sondas ''Venera 11'' e ''Venera 12'' detectaron unha corrente constante de lóstregos, e a ''Venera 12'' gravou un potente trono pouco despois da súa aterraxe. A ''Venus Express'' da [[ESA]] gravou moitos lóstregos na atmosfera superior. Aínda que na Terra a chuvia leva a treboadas, non hai chuvias na superficie de Venus (aínda que cae chuvia ácida sulfúrica na atmosfera superior, evapórase ó chegar a uns 25&nbsp;km sobre a superficie). Unha posibilidade é que as cinzas de erupcións volcánicas xerasen os lóstregos. Outra evidencia vén das medidas de concentracións de [[dióxido de xofre]] na atmosfera, que se reduciron por un factor de 10 entre [[1978]] e [[1986]]. Isto pode implicar que os niveis fosen anteriormente impulsados por unha erupción volcánica. Hai case un milleiro de cráteres de impactos en Venus, distribuídos ao longo da súa superficie. Noutros corpos cheos de cráteres, como a Terra ou a [[Lúa]], estes amosan distintos estados de degradación. Na Lúa esta está causada por impactos posteriores, mentres que na Terra é debida á erosión da chuvia e do vento. En Venus, ao redor do 85 % dos cráteres teñen aspecto semellante ó presentado na súa orixe. O número de cráteres, xunto co seu bo estado de conservación, indica que o planeta sufriu un evento global de revestimento hai uns 300-600 millóns de anos, seguido por un descenso da actividade volcánica. Mentres que a cortiza da Terra está en continuo movemento, Venus non pode soster ese proceso. Sen placas tectónicas para disipar a calor do seu manto, Venus sofre un proceso cíclico no cal as temperaturas do manto aumentan ata que acadan un nivel crítico que debilita a cortiza. Entón, durante un período duns 100 millóns de anos, ocorre a subdución nunha escala enorme, reciclando completamente a cortiza. Os cráteres venusianos van dende os 3 ata os 280&nbsp;km de diámetro. Non hai cráteres menores de 3&nbsp;km debido aos efectos da densa atmosfera sobre os obxectos que a penetran. Os obxectos con menos dunha certa [[enerxía cinética]] son freados ata un nivel que non crean un cráter cando impactan. Os proxectís de menos de 50 metros de diámetro fragméntanse e arden na atmosfera antes de acadar o chan. === Estrutura interna === Sen [[Sismoloxía mediante reflexión|datos sísmicos]] ou coñecemento do seu [[momento de inercia]], hai pouca información directa dispoñible sobre a estrutura interna e a [[xeoquímica]] de Venus.<ref name="goettel">{{cite conference |last=Goettel |first=K. A. |author2=Shields, J. A. |author3=Decker, D. A. |title=Density constraints on the composition of Venus |book-title=Proceedings of the Lunar and Planetary Science Conference |publisher=[[Pergamon Press]] |location=Houston, TX |data=16–20 de marzo de 1981 |pages=1507–1516 |bibcode=1982LPSC...12.1507G }}</ref> A semellanza en tamaño e densidade coa Terra suxire que comparten unha estrutura interna parella: núcleo, manto e cortiza. Ao igual que a Terra, o núcleo venusiano é parcialmente líquido porque os dous planetas arrefriaron máis ou menos ao mesmo ritmo,<ref>{{cite book |author=Faure, Gunter |author2=Mensing, Teresa M. |date=2007 |title=Introduction to planetary science: the geological perspective |url=https://archive.org/details/introductiontopl00faur_709 |series=Springer eBook collection |publisher=Springer |isbn=978-1-4020-5233-0 |page=[https://archive.org/details/introductiontopl00faur_709/page/n215 201]}}</ref> aínda que non se pode descartar un núcleo completamente sólido.<ref name=Dumoulin2017>{{cite journal | title=Tidal constraints on the interior of Venus | display-authors=1 | last1=Dumoulin | first1=C. | last2=Tobie | first2=G. | last3=Verhoeven | first3=O. | last4=Rosenblatt | first4=P. | last5=Rambaux | first5=N. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=122 | issue=6 | pages=1338–1352 | date=June 2017 | doi=10.1002/2016JE005249 | bibcode=2017JGRE..122.1338D | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02481364/file/Dumoulin17.pdf | access-date=3 May 2021 | archive-date=9 May 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200509223939/https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02481364/file/Dumoulin17.pdf }}</ref> O tamaño lixeiramente menor de Venus e a súa menor gravidade suxiren que as presións son significativamente menores no interior da parte sólida que a profundidade semellante na Terra.<ref>{{cita web |last1=Aitta |first1=A. |title=Venus' internal structure, temperature and core composition |journal=Icarus |volume=218 |issue=2 |pages=967–974 |date=April 2012 |doi=10.1016/j.icarus.2012.01.007 |bibcode=2012Icar..218..967A |url=https://www.researchgate.net/publication/256719725 |access-date=17 January 2016 |postscript=. |archive-date=29 September 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210929074425/https://www.researchgate.net/publication/256719725_Venus%27_internal_structure_temperature_and_core_composition }}</ref> A principal diferenza entre os dous planetas é a falta de evidencia de placas tectónicas en Venus, posiblemente debido a que a súa cortiza é demasiado grosa para subducir, e tampouco ten auga para facela menos viscosa. Isto leva a unha menor perda de calor do planeta, evitando o arrefriamento e proporcionando unha probable explicación á falta dun campo magnético xerado internamente. Porén, Venus pode perder a súa calor interna en grandes eventos periódicos de revestimento. === Atmosfera e clima === {{Imaxe múltiple | posición_táboa = dereita | dirección = vertical | ancho = | título= | posición_título = | fondo_de_título = | texto = | posición_texto = | fondo_de_texto = | foto1 = Venus 2 Approach Image.jpg | ancho1 = 210 | texto1 = Na luz visible, Venus é unha esfera case sen trazos e incolora cunha cuberta de nubes uniforme | posición_texto1 = | foto2 = Venus - December 23 2016.png | ancho2 = 210 | texto2 = Estrutura das nubes da atmosfera venusiana na banda [[Radiación ultravioleta|ultravioleta]]. | posición_texto2 = | pé = }} {{Artigo principal|Atmosfera de Venus}} Venus ten unha atmosfera moi densa, formada principalmente por [[dióxido de carbono]], un 3,5% de [[nitróxeno]] (ambos existen como fluídos supercríticos na superficie do planeta) e restos doutros gases, incluído o [[dióxido de xofre]].<ref name="SolarSystemEncyclopedia">{{cite book |last1=Taylor |first1=Fredric W. |title=Encyclopedia of the Solar System |data=2014 |publisher=[[Elsevier]] Science & Technology |isbn=978-0-12-415845-0 |editor1-last=Tilman |editor1-first=Spohn |location=Oxford |chapter=Venus: Atmosphere |data-acceso=4 de xuño do 2022 |editor2-last=Breuer |editor2-first=Doris |editor3-last=Johnson |editor3-first=T. V. |display-editors=2 |chapter-url=http://literati.credoreference.com/content/entry/estsolar/venus_atmosphere/0 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210929074421/https://search.credoreference.com/content/entry/estsolar/venus_atmosphere/0 |data-arquivo=29 de setembro de 2021}}</ref> A masa atmosférica é 93 veces a da atmosfera terrestre, mentres que a presión na súa superficie é unhas 92 veces a da Terra (unha presión equivalente á de estar a 1&nbsp;km de profundidade no océano). A densidade na superficie é de 65&nbsp;kg/m³, 6,5% da da auga ou 50 veces máis densa que a atmosfera terrestre ao nivel do mar a 293 ºK (20 °C; 68 °F). A atmosfera rica en CO₂, xunto con espesas nubes de [[dióxido de xufre]], xeran o maior [[efecto invernadoiro]] do [[Sistema Solar]], tendo temperaturas na superficie deata 500&nbsp;°C. Isto fai a superficie de Venus máis quente que a de [[Mercurio (planeta)|Mercurio]], que ten unha temperatura superficial mínima de −220&nbsp;°C e unha máxima de 420&nbsp;°C, a pesar de que Venus está case ao dobre de distancia do [[Sol]] e polo tanto recibe só o 25% da irradiación solar relativa de Mercurio. A superficie de Venus adoita describirse como infernal. Debido ao seu [[efecto invernadoiro desbocado]], científicos como [[Carl Sagan]] identificaron Venus como un obxecto de alerta e investigación vinculado ao [[cambio climático]] na Terra.<ref name="Newitz 2013">{{cite web | last=Newitz | first=Annalee | title=Here's Carl Sagan's original essay on the dangers of climate change | website=Gizmodo | data=2013-12-11 | url=https://gizmodo.com/heres-carl-sagans-original-essay-on-the-dangers-of-cl-1481304135 | data-acceso=4 de xuño do 2022 | data-arquivo=3 de setembro de 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210903011006/https://gizmodo.com/heres-carl-sagans-original-essay-on-the-dangers-of-cl-1481304135 }}</ref> Algúns estudos suxeriron que hai milleiros de millóns de anos a atmosfera venusiana era máis semellante á da Terra do que é, e que debía ter cantidades substanciais de auga líquida na superficie, pero, tras un período de entre 600 millóns e varios milleiros de millóns de anos, un desmedido efecto invernadoiro foi a causa da evaporación de toda a auga da superficie, xerando un nivel crítico de gases invernadoiros na súa atmosfera.<ref name="Kasting">{{cite journal |last=Kasting |first=J. F. |author-link=James Kasting |data=1988 |title=Runaway and moist greenhouse atmospheres and the evolution of Earth and Venus |journal=Icarus |volume=74 |issue=3 |pages=472–494 |doi=10.1016/0019-1035(88)90116-9 |pmid=11538226 |bibcode=1988Icar...74..472K |url=https://zenodo.org/record/1253896 |data-acceso=4 de xullo do 2022 |data-arquivo=7 de ecembro de 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191207210741/https://zenodo.org/record/1253896 }}</ref> Aínda que as condicións na superficie do planeta non son en absoluto hospitalarias para calquera tipo de vida terrestre aparecida antes dese evento, non pode ser excluída a posibilidade de que exista un nicho habitable nas capas de nubes superiores de Venus, a 50 km da superficie, onde se a temperatura oscila entre os 30 e os 80 ºC pero o ambiente é ácido.<ref>{{cite web |url=http://www.astrobio.net/news-exclusive/venusian-cloud-colonies/ |title=Venusian Cloud Colonies |work=Astrobiology Magazine |first=Leslie |last=Mullen |data=13 de novembro de 2002 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140816070045/http://www.astrobio.net/news-exclusive/venusian-cloud-colonies/ |data-arquivo=16 de agosto de 2014}}</ref><ref>{{cite journal |url=http://gltrs.grc.nasa.gov/reports/2003/TM-2003-212310.pdf |title=Astrobiology: The Case for Venus |journal=Journal of the British Interplanetary Society |first=Geoffrey A. |last=Landis |author-link=Geoffrey A. Landis |volume=56 |issue=7–8 |pages=250–254 |data=xullo de 2003 |id=NASA/TM—2003-212310 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110807004311/http://gltrs.grc.nasa.gov/reports/2003/TM-2003-212310.pdf |data-arquivo=16 de agosto de 2011 |bibcode=2003JBIS...56..250L}}</ref><ref name="Cockell1999">{{cite journal |title=Life on Venus |journal=[[Planetary and Space Science]] |last=Cockell |first=Charles S. |author-link=Charles S. Cockell |volume=47 |issue=12 |pages=1487–1501 |data=decembro de 1999 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00036-7 |bibcode=1999P&SS...47.1487C}}</ref> A [[inercia térmica]] e a transferencia de calor por ventos na atmosfera inferior fan que a temperatura da superficie de Venus non varíe significativamente entre a cara nocturna e a diúrna, a pesar da lenta rotación do planeta. Os ventos na superficie son lentos, movéndose a uns poucos quilómetros por hora pero, debido á alta densidade da atmosfera na superficie, exercen unha forza significativa contra as obstrucións, e transportan po e pequenas pedras a través da superficie. Isto, por si só, podería facerlle difícil a un humano camiñar, mesmo se a calor, a presión ou a falta de osíxeno non fosen un problema.<ref>{{cite journal |title=Dust on the surface of Venus |author=Moshkin, B. E. |author2=Ekonomov, A. P. |author3=Golovin Iu. M. |journal=Kosmicheskie Issledovaniia (Cosmic Research) |volume=17 |issue=2 |pages=280–285 |data=1979 |bibcode=1979CosRe..17..232M}}</ref> Por riba da densa capa de CO₂ hai espesas nuber formadas principalmente por dióxido de xofre e pingas de [[ácido sulfúrico]]. Esas nubes reflicten e dispersan ao redor do 90% da luz solar que cae nelas devolvéndoas ao espazo, e evitando a observación da superficie venusiana. A cobertura permanente de nubes fai que, aínda que Venus está máis preto do Sol que a Terra, a súa superficie non estea tan ben iluminada. Fortes ventos de 300&nbsp;km/h na parte superior das nubes rodean o planeta cada catro ou cinco días terrestres.<ref>{{cite journal |title=Cloud-tracked winds from Pioneer Venus OCPP images |author=W. B. Rossow |author2=A. D. del Genio |author3=T. Eichler |journal=[[Journal of the Atmospheric Sciences]] |volume=47 |issue=17 |pages=2053–2084 |data=1990 |doi=10.1175/1520-0469(1990)047<2053:CTWFVO>2.0.CO;2 |issn=1520-0469 |bibcode=1990JAtS...47.2053R}}</ref> Os rápidos ventos venusianos e a lenta rotación do planeta fan que a relación entre ambos sexa de ata 60 unidades, mentres que os ventos máis rápidos da Terra son só do 10–20% da velocidade de rotación terrestre (0,1-0,2 unidades).<ref name="science328">{{cite journal | last=Normile | first=Dennis |title=Mission to probe Venus's curious winds and test solar sail for propulsion |journal=Science |page=677 |issue=5979 |volume=328 |data=7 de maio de 2010 |pmid=20448159 |doi=10.1126/science.328.5979.677-a |bibcode=2010Sci...328..677N}}</ref> A superficie de Venus é abondo isotérmica; ten unha temperatura case constante non só entre o día e a noite senón tamén entre o ecuador e os polos.<ref name="fact">{{cite web | url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/venusfact.html | title=Venus Fact Sheet | publisher=NASA Goddard Space Flight Center | last=Williams | first=David R. | data=25 de novembro de 2020 | data-acceso=4 de xullo do 2022 | data-arquivo=11 de maio de 2018 | archive-url=https://web.archive.org/web/20180511140851/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/venusfact.html }}</ref><ref>{{cite web | title=Titan, Mars and Earth: Entropy Production by Latitudinal Heat Transport | last1=Lorenz | first1=Ralph D. | last2=Lunine | first2=Jonathan I. | last3=Withers | first3=Paul G. | last4=McKay | first4=Christopher P. | publisher=[[Ames Research Center]], University of Arizona Lunar and Planetary Laboratory | url=http://sirius.bu.edu/withers/pppp/pdf/mepgrl2001.pdf | data=2001 |data-acceso=4 de xullo do 2022 | data-arquivo=3 de outubro de 2018 | archive-url=https://web.archive.org/web/20181003224659/http://sirius.bu.edu/withers/pppp/pdf/mepgrl2001.pdf }}</ref> A [[oblicuidade da elíptica]] do planeta é menos dos 3°, comparados cos 23° da Terra, o que tamén minimiza a variación de temperatura estacional.<ref>{{cite web | title=Interplanetary Seasons | data= 19 de xuño de 2000 | website=NASA Science | publisher=NASA | url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2000/interplanetaryseasons | data-acceso=4 de xullo do 2022 | data-arquivo=14 de abril de 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210414193149/https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2000/interplanetaryseasons }}</ref> A única variación apreciable da temperatura ocorre coa altitude. En [[1995]], a sonda [[Magalhães (sonda espacial)|Magalláns]] fotografou unha substancia altamente reflectiva na cima das montañas máis altas que tiña un gran parecido á neve terrestre. Esta substancia podería dicirse que se forma dun proceso semellante ao da neve, aínda que a unha temperatura moito máis alta. Demasiado volátil como para condensarse na superficie, elévase en forma de gas para arrefriarse en elevacións máis altas, onde cae en forma de precipitación. Non se coñece con certeza a identidade desa substancia, pero as especulacións van dende que pode ser [[teluro]] elemental ata [[galena]]. As nubes de Venus son capaces de producir lóstregos igual que as da Terra. A existencia de lóstregos ten sido motivo de controversia dende que foron detectados os primeiros tronos polas sondas soviéticas ''[[Venera]]''. En [[2006]]–[[2007|07]] a ''[[Venus Express]]'' detectou claramente ondas modo ''whistler'', a sinatura do lóstrego. A súa aparición intermitente indica un patrón asociado coa actividade meteorolóxica. A taxa de lóstregos é polo menos a metade que a da Terra. No ano [[2007]] a sonda ''Venus Express'' descubriu que existía un enorme vórtice dobre atmosférico no polo sur do planeta. Outro descubrimento realizado pola ''Venus Express'' en [[2011]] é que existe unha capa de [[ozono]] na atmosfera superior de Venus. O [[29 de xaneiro]] de [[2013]] científicos da [[ESA]] informaron de que a ionosfera do planeta ten correntes cara o exterior semellantes á cola iónica dun [[cometa]] en condicións parecidas. === Campo magnético e núcleo === En [[1967]] a ''Venera 4'' descubriu que o [[campo magnético]] de Venus era moito máis débil que o da Terra. Este campo magnético é inducido por unha interacción entre a [[ionosfera]] e o vento solar, en vez de por unha dínamo interna no núcleo como a do interior terrestre. A pequena [[magnetosfera]] inducida de Venus protexe dun xeito insignificante a atmosfera contra a radiación cósmica. Esta radiación pode dar lugar a descargas de lóstregos de nube a nube. A falta dun campo magnético intrínseco en Venus era sorprendente debido ao seu tamaño semellante ao da Terra, e agardábase tamén que contese unha dínamo no seu núcleo. Unha dínamo require tres cousas: un líquido condutor, rotación e convección. Pénsase que o núcleo é electricamente condutor e, aínda que se pensa que a súa rotación é demasiado lenta, as simulacións amosan que é axeitada para producir unha dínamo. Isto implica que a dínamo non existe debida á falta de convección no núcleo venusiano. Na Terra, a convección ocorre na capa líquida exterior do núcleo debido a que a capa líquida inferior está moito máis quente. En Venus, un evento de rexuvenecemento global puido ter pechado a tectónica de placas e reducido o fluxo de calor a través da cortiza. Isto causou que a temperatura do manto aumentase, reducindo así o fluxo de calor fóra do núcleo. Como resultado, non hai unha xeodinámica interna para conducir un campo magnético. No seu lugar, a enerxía calorífica do núcleo úsase para requentar a codia. Unha posibilidade é que Venus non teña un núcleo interior sólido, ou que o seu núcleo non estea na actualidade arrefriándose, polo que toda a parte líquida do núcleo está aproximadamente á mesma temperatura. Outra posibilidade é que o seu núcleo estea xa completamente solidificado. O estado do núcleo depende moito da concentración de xofre, a cal é descoñecida na actualidade. A débil [[magnetosfera]] ao redor de Venus fai que os ventos solares interaccionen directamente coa atmosfera superior do planeta. Alí, son creados ións de hidróxeno e osíxeno pola disociación de moléculas neutrais da radiación ultravioleta. O vento solar proporciona enerxía que lle dá a algún deses ións a suficiente velocidade para escapar do campo gravitatorio do planeta. Ese proceso de erosión leva a unha perda constante de ións de hidróxeno, helio e osíxeno, mentres que moléculas de maior masa, como o dióxido de carbono, son máis propensas a ser retidas. A erosión atmosférica por vento solar probablemente levou á perda da meirande parte da auga do planeta durante os primeiros mil millóns de anos despois da súa formación. == Venus na cultura popular galega == Polo feito de ser ou á última ''estrela'' visible no mencer ou de aparecer como a primeira estrela no solpor, en galego recibe popularmente os nomes de: * ''estrela da alba'', ''estrela da mañá'', ''estrela do día'', ''estrela panadeira'', ''luceiro da alba'', ''luceiro de amanexo'', ''luceiro do día'', ''luceiro da madrugada'', ''luceiro da mañá'', ''luceiro da mañán'', ''luceiro rabiño''. * ''estrela da fortuna'', ''estrela da tarde'', ''estrela do luceiro'', ''luceiro de asexo'', ''luceiro da tarde'', ''luceiro de media noite''. Tamén se coñece, en ámbolos casos, como ''luceiro'' ou ''estreliña do luceiro''. === Cantigueiro === * ''¡Ai, luceiriño galano, / que desde alá enriba ves todo,/ mírame si a miña nena/ fala ou non fala con outros''. * ''Estreliña mariñeira,/ compañeiriña da lúa,/ alúmbrame a min, amante,/ que vou pola rúa escura'' <ref name="Limia Baixa">Xaquín Lorenzo Fernández: ''Cantigueiro popular da Limia Baixa'', 1973.</ref><ref>No orixinal: ''lua, rua''. A ''estreliña mariñeira'' é o planeta Venus, guía dos viaxeiros.</ref>. * ''Estreliña mariñeira,/ compañeiriña da lúa,/ o día que te non vexo/ non vexo cousa ningunha'' <ref name=" Limia Baixa "/>. * ''Estreliña mariñeira,/ onde te-lo teu descanso?/ Teño á beira do mar/ ou no fondo dun barranco'' <ref name=" Limia Baixa "/> <ref>No orixinal: ''telo, de un''. Xaquín Lorenzo explica que para os mariñeiros, a estrela mariñeira escóndese no fondo do mar; para os labregos do interior, no fondo dos vales.</ref> * ''Púxenme a contar estrelas/ e botalas no sombreiro;/ mais non lle puiden dar conto/ hastra que veu o luceiro''. == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:Maat Mons on Venus.jpg|Vista tridimensional da superficie de Venus. Ficheiro:Venustransit 2004-06-08 07-49.jpg|Tránsito de Venus por diante do sol. Ficheiro:Venus_globe.jpg|Vista do globo de Venus. Ficheiro:Venus Earth Comparison.png|Comparación do tamaño de Venus e da Terra. </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commons}} === Bibliografía === * [[Xaquín Lorenzo Fernández|LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín]]: ''Cantigueiro popular da Limia Baixa'', Galaxia, Vigo 1973. === Outros artigos === * [[Barton (cráter)|Barton]] * [[Dickinson (cráter)|Dickinson]] * [[Golubkina (cráter)|Golubkina]] * [[Isabella (cráter)|Isabella]] * [[Tránsito de Venus]] * [[Sistema planetario]] === Ligazóns externas === * [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/planets/venuspage.html Misións a Venus] e [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/imgcat/thumbnail_pages/venus_thumbnails.html Catálogo de imaxes] no [[National Space Science Data Center]] * [http://www.mentallandscape.com/V_Venus.htm Soviet Exploración de Venus] e [http://www.mentallandscape.com/C_CatalogVenus.htm Catálogo de imaxes] en Mentallandscape.com * [https://web.archive.org/web/20151015045714/http://www.strykfoto.org/venera.htm Catálogo de imaxes das misións Venera] * [http://www.nineplanets.org/venus.html Páxina de Venus] en ''[[The Nine Planets]]'' * [http://eclipse.gsfc.nasa.gov/transit/catalog/VenusCatalog.html Transitos de Venus] en NASA.gov * [http://www.geody.com/?world=venus Geody Venus], un buscador de características de superficie * [https://gravitysimulator.org/solar-system/pentagram-of-venus Simulación interactiva da gravidade en 3D do pentagrama que traza a órbita de Venus cando a Terra se mantén fixa no centro do sistema de coordenadas] {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Venus| ]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] 7czcfsmk7j3vfglcusij6zsurbnoec2 0 5917 6149133 5940438 2022-08-03T05:18:24Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Marzo}} {{Días}} O '''2 de marzo''' é o 59º [[día]] do [[ano (astronomía)|ano]] do [[calendario gregoriano]] e o 60º nos [[ano bisesto|anos bisestos]]. Quedan 304 [[día]]s para finalizar o [[ano (astronomía)|ano]]. == Acontecementos == [[Ficheiro:Brinde de Pondal en Conxo.pdf|miniatura|page=2|200px|Brinde de [[Eduardo Pondal|Pondal]] no [[Banquete de Conxo]].<ref>[https://academia.gal/novas/-/asset_publisher/E4jf/content/brinde-de-pondal-no-banquete-de-conxo "Brinde de Pondal no Banquete de Conxo"]. Real Academia Galega. 6/3/13.</ref>]] * [[1856]] - [[Banquete de Conxo]], que marcou o inicio do [[rexionalismo]] galego.<ref>{{Cita web |url= http://www.anosaterra.org/nova/revivimos-o-banquete-de-conxo-.html |título= Revivimos o Banquete de Conxo |dataacceso= 12/04/10 |apelidos= Rei |nome= Raquel |data= 30/03/2009 |ano= 2009 |xornal= A Nosa Terra |data-arquivo= 02/04/2009 |url-arquivo= https://web.archive.org/web/20090402122139/http://www.anosaterra.org/nova/revivimos-o-banquete-de-conxo-.html |url-morta= unfit }}</ref> * [[1919]] - Xorde a [[Primeira Internacional Comunista]], en [[Rusia]] * [[1950]] - Inaugúrase o servizo comercial dos trens [[Talgo]] en España, cunha travesía entre Madrid e Valladolid. * [[1956]] - Independencia do [[Marrocos]] == Nacementos == [[Ficheiro:Bedrich Smetana.jpg|miniatura|200px|Bedřich Smetana.]] * [[1459]] - Papa [[Hadrián VI, papa|Hadrián VI]]. * [[1760]] - [[Camille Desmoulins]], político e revolucionario francés. * [[1810]] - Papa [[León XIII, papa|León XIII]]. * [[1824]] - [[Bedřich Smetana]], compositor checo * [[1876]] - Papa [[Pío XII, papa|Pío XII]]. * [[1880]] - [[María Barbeito Cerviño]], escritora, socióloga e pedagoga galega. * [[1886]] - [[Eduardo Rodríguez-Losada Rebellón]], arquitecto e compositor galego. * [[1900]] - [[Kurt Weill]], compositor alemán. * [[1909]] - [[Manuel Daniel Varela Buxán]], escritor e director teatral galego (m. 1986). * [[1923]] - [[Wisława Szymborska]], poeta polaca (m. 2012). * [[1931]] - [[Mikhail Gorbachev]], político da [[Unión Soviética]]. * [[1942]] - [[John Irving]], escritor estadounidense. * [[1942]] - [[Lou Reed]], cantante estadounidense. * [[1943]] - [[Elaine Brown]], activista política e cantante estadounidense. * [[1948]] - [[Rory Gallagher]], guitarrista irlandés, considerado un dos mellores da historia. (m. [[1995]]) * [[1964]] - [[An Alfaya]], escritora galega. * [[1965]] - [[Ángela de la Cruz]], artista galega e Premio Nacional de Artes Plásticas en 2017. * [[1974]] - [[Isabel Mociño]], crítica literaria galega. * [[1985]] - [[Patrick Makau Musyoki]], atleta [[kenya]]no. * [[1988]] - [[Ariadna Fernández González]], veterinaria e escritora galega. == Mortes == [[Ficheiro:Horace Walpole by Rosalba Carriera.jpg|miniatura|200px|Horace Walpole.]] * [[1797]] - [[Horace Walpole]], político, escritor e arquitecto británico (n. 1717). * [[1855]] - [[Nicolao I de Rusia|Nicolao I]], tsar de Rusia. * [[1872]] - [[Henry Bataille]], poeta francés. * [[1907]] - [[Arturo Vázquez Núñez]], historiador e xornalista galego. * [[1923]] - [[Luis Antón del Olmet]], avogado, xornalista e escritor español. (n. [[1886]]). * [[1930]] - [[D. H. Lawrence]], escritor [[Estados Unidos de América|estadounidense]]. * [[1939]] - [[Howard Carter]], arqueólogo e exiptólogo inglés (n. 1874). * 1939 - [[Marcelino Domingo]], mestre e político republicano español (n. 1884). * [[1956]] - [[José Alguero Penedo]], notario e xornalista galego (n. 1872). * [[1967]] - [[Azorín|José Martínez Ruiz (Azorín)]], escritor español. * [[1974]] - [[Salvador Puig Antich]], anarquista español. * [[1982]] - [[Philip K. Dick]], escritor de ciencia ficción estadounidense. * 1982 - [[Camilo Nogueira Martínez]], escultor galego. * [[1984]] - [[Manuel Díaz Rozas]], mestre e pedagogo galego (n. 1894). * [[1985]] - [[Xosé María Álvarez Blázquez]], escritor e investigador galego (n. [[1915]]). * [[2011]] - [[Enrique Curiel]], político galego (n. 1947). == Outros == * Santoral: San Simplicio == Notas == {{Listaref|02}} {{Meses}} [[Categoría:Marzo|02]] tm6zw2n53fj80z5a5mrm2ztakm48g5d 0 6072 6148672 5498249 2022-08-02T16:56:49Z Estevoaei 1131 imaxe de maior resolución wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Fruit Stall in Barcelona Market.jpg|miniatura|dereita|Froitas diversas nun mercado barcelonés.]] [[Ficheiro:Berries in Berlin.jpg|miniatura|dereita|[[Froita silvestre]].]] As '''froitas''' son os [[froito]]s comestíbeis das [[Árbore froiteira|árbores froiteiras]] e outras [[planta]]s. Na lingua coloquial e en cociña, cando se fala da froita en termos xenéricos, a palabra refírese normalmente a aqueles [[vexetal|vexetais]] cuxos froitos son carnosos e doces, ricos en [[azucre]]s e [[vitamina]]s e frecuentemente consumidos crus como [[sobremesa]], como por exemplo, as [[ameixa (froito)|ameixas]], [[mazá]]s, [[laranxa (froita)|laranxas]] e un longo etcétera. Porén, en canto ao nome concreto de cada tipo de froita, moitos vexetais moi comúns, así como varios tipos de [[Noz (froito da nogueira)|noces]] e [[Cereal|grans]], reciben o seu nome das especies das que proceden. Habitualmente estes froitos son moi saborosos e relativamente doces, tendo polo normal [[cor]]es vivas e aromas agradábeis. Case todas posúen pel, [[polpa (froita)|polpa]] (a ''carne'' da froita) e [[semente]]s ou carabuñas ben diferenciadas. As froitas diferénciase dos [[froito seco|froitos secos]] en que as primeiras conteñen unha gran cantidade de [[auga]], contrariamente a estes últimos, que a reduciron tras un proceso de secado, natural ou artificial. == Función da froita == A función da froita (como a do [[froito]], falando en termos xerais) é a de favorecer a diseminación da [[semente]] no ciclo da [[reprodución]]. Isto conséguese a través dos [[animal|animais]] (sobre todo para a froita de [[cor]]es chamativas), do [[vento]] ou da [[auga]]. == Composición == A composición química das froitas depende sobre todo do tipo de froita e do seu grao de [[maduración]]. [[Ficheiro:Froita.jpg|miniatura|Froitas.]] [[Ficheiro:Autumn Royal grapes.jpg|miniatura|As [[uva]]s, froito da [[vide]].]] [[Ficheiro:Pineapple1.JPG|miniatura|[[Ananás]] ou ''piña americana''.]] * '''Auga:''' Máis do 80 % e ata o 90 % da composición da froita é auga. Debido a esta alta porcentaxe de auga e aos aromas da súa composición, a froita é moi refrescante. * '''Glícidos:''' Entre o 5 % e o 18 % da froita está formado por [[carbohidrato]]s. O contido pode variar dende un 20% no [[banana|plátano]] ata un 5 % no [[melón]], [[sandía]] e [[amorodo]]s. As demais froitas teñen un valor medio dun 10 %. O contido en glícidos pode variar segundo a especie e tamén segundo a época da colleita. Os carbohidratos son xeralmente [[azucre]]s simples como a ''[[frutosa]]'', ''[[sacarosa]]'' e ''[[glicosa]]'', azucres de fácil dixestión e absorción rápida.<ref>A glicosa nin sequera hai que dixerila: absórbese no intestino directamente.</ref> Na froita pouco madura atopamos ''[[amidón]]'', sobre todo no plátano, que coa maduración se converte en azucres simples. * '''Fibra alimentaria:''' Aproximadamente o 2 % da froita é fibra dietética. Os compoñentes da [[fibra alimentaria]] que atopamos nas froitas son principalmente as ''[[pectina]]s'' e a ''[[hemicelulosa]]''. A pel da froita é a que posúe unha maior concentración de fibra alimentaria, pero tamén é onde poden permanecer restos dalgúns contaminantes como restos de [[insecticida]]s, pois son difíciles de eliminar se non é co pelado da froita. A fibra solúbel ou xelificante, como as pectinas, forman coa auga mesturas viscosas. O grao de viscosidade depende da froita da que proceda e do grao de maduración desta. As pectinas desempeñan polo tanto un papel moi importante na consistencia da froita. {{VT|Fibra alimentaria}} * '''Vitaminas:''' Como os ''[[caroteno]]s'', [[vitamina]] C, ou vitaminas do grupo B. Segundo o contido en vitaminas podemos facer dous grandes grupos de froitas: # Ricas en '''vitamina C''': conteñen de 50 a 100&nbsp;mg/100 g. Entre estas froitas temos ós [[cítrico]]s, tamén o [[melón]], os [[amorodo]]s e o [[kiwi (froita)|kiwi]]. # Ricas en '''vitamina A''': Son ricas en ''carotenos'' os [[albaricoque]]s, [[pexego]]s e [[Ameixa (froito)|ameixas]]. * '''Sales minerais:''' Do mesmo xeito que as verduras, as froitas son ricas en [[potasio]], [[magnesio]], [[ferro]] e [[calcio]]. Os [[Sal mineral|sales minerais]] son sempre importantes, pero sobre todo durante o crecemento, para a osificación. O mineral máis importante é o potasio. As máis ricas en potasio son as froitas de [[carabuña]], como o albaricoque, a [[cereixa]], a ameixa, o pexego etc. * '''Valor calórico:''' O valor calórico está determinado pola concentración de azucres na froita, oscilando entre 30 e 80 Kcal/100 g. Como excepción temos froitas graxas, como o [[aguacate]], que posúe un 16 % de [[lípido]]s, e o [[coco]], que chega ao 60 % de lípidos. * '''Proteínas e graxas:''' Os compostos ''nitroxenados'' como as [[proteína]]s e os [[lípido]]s son escasos na parte comestíbel das froitas, aínda que son importantes nas sementes dalgunhas delas. Así pois, o contido de graxa pode oscilar entre o 0,1 e o 0,5 %, mentres que as proteínas poden estar entre o 0,1 e o 1,5 %. * '''Aromas e pigmentos:''' As froitas conteñen [[ácido]]s, [[aldehído]]s e outras substancias aromáticas que, unidas ao gran contido en auga, fai que as froitas resulten refrescantes. O sabor de cada froita está determinado polo seu contido en ácidos, azucres e outras substancias aromáticas. O ''ácido málico'' predomina na [[mazá]], o ácido cítrico en [[Laranxa (froita)|laranxas]], [[limón]]s e [[mandarina]]s e o ''ácido tartárico'' nas [[uva]]s. Polo tanto, os colorantes, os aromas e os compoñentes fénolicos adstrinxentes, aínda que se atopan en moi baixas concentracións, inflúen de maneira crucial nas propiedades organolépticas das froitas e. indirectamente, no seu éxito no consumo. == Galería de imaxes de froitas producidas en Galicia == <gallery> Ficheiro:Kiwis_006eue.jpg|[[kiwi (froita)|Kiwis]]. Ficheiro:Mazás_04eue.jpg|[[Mazá]]s. Ficheiro:Pexego Bastavales Galicia.jpg|[[Pexego]]. Ficheiro:Morangos Galicia.jpg|[[Amorodo]]s. Ficheiro:Claudias.Galiza_2.jpg|[[Claudia]]s. Ficheiro:Feixoa.JPG|[[Feixoa]]s ou goiabas do Brasil. Ficheiro:Moras Bastavales Galicia 024.jpg|[[Amora]]s. Ficheiro:Laranxas naranjas GFDL096.JPG|[[Laranxa (froita)|Laranxas]]. Ficheiro:Uva catalana GDFL.JPG|[[Uva]]s catalás. Ficheiro:Guinda 2.Galiza.jpg|[[Guindeira|Guinda]]. </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Fruit}} === Outros artigos === * [[Árbore froiteira]] * [[Lista de froitas]] * [[Froita silvestre]] * [[Froita seca]] * [[Froito seco]] === Ligazóns externas === * [http://frutas.consumer.es/ Frutas] {{es}} Consultada o 9/5/2012. * [http://www.botanical-online.com/lasfrutas.htm Importancia da froita na alimentación humana] {{es}} Consultada o 9/5/2012. * [https://web.archive.org/web/20120423055003/http://www.euroresidentes.com/Alimentos/frutas-indice.htm As froitas e as súas propiedades] {{es}} Consultada o 9/5/2012. {{Control de autoridades}} {{Botánica en progreso}} [[Categoría:Froitas| ]] miwpbuwkeedo07bszrl12ozp1amklth 0 6175 6148912 5619835 2022-08-02T23:28:55Z Corribot 22570 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «xeneral» wikitext text/x-wiki {{Xaneiro}} {{Días}} O '''29 de xaneiro''' é o 29º [[día]] do [[ano (astronomía)|ano]] do [[calendario gregoriano]]. Quedan 336 [[día]]s para finalizar o [[ano (astronomía)|ano]], 337 nos [[ano bisesto|anos bisestos]]. == Acontecementos == * [[904]] - en Roma, o papa [[Serxio III, papa|Serxio III]] sae do seu retiro para desposuír do papado ao [[Cristovo, antipapa|papa Cristovo]] (denominado desde entón «[[antipapa]]»). * [[1595]] - Probable estrea de [[Romeo e Xulieta]] de [[William Shakespeare]]. * [[1916]] - [[París]] é bombardeada por dirixibles [[Alemaña|alemáns]] proxectados polo conde [[Ferdinand von Zeppelin]]. * [[1933]] - [[Adolf Hitler]] é indicado chanceler de [[Alemaña]]. * [[1937]] - Executados en [[Santiago de Compostela]] os republicanos de [[Ribeira]] [[Manuel Fernández Sendón]], [[Julio Silva Vilas]], [[Eugenio Rodríguez Bilbao]], [[José Sieira González]] e [[José Lijó Louro]]. * [[2006]] - VII Foro de Oenegués. Preto de 25 ONGs participarán no VII Foro das [[Organización non gobernamental|ONGs]] en [[Santiago de Compostela]]. == Nacementos == [[Ficheiro:Anton Chekhov with bow-tie sepia image.jpg|miniatura|100px|Anton Chekhov.]] * [[1737]] - [[Thomas Paine]], patriota estadounidense. * [[1843]] - [[William McKinley]], presidente dos Estados Unidos (m. 1901). * [[1860]] - [[Anton Chekhov]], escritor ruso. * [[1866]] - [[Romain Rolland]], escritor francés, [[Premio Nobel de Literatura]] en [[1915]]. * [[1867]] - [[Vicente Blasco Ibáñez]], escritor español. * [[1877]] - [[Hugo Obermaier]], paleontólogo e prehistoriador alemán (m. 1946). * [[1886]] - [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]], pai do nacionalismo galego (m. [[1950]]). * [[1893]] - [[Xesús Calviño de Castro]], escritor e xornalista galego (m. 1972). * [[1899]] - [[Rafael Dieste]], escritor natural de [[Rianxo]]. Autor de ''Dos arquivos do trasno'' e ''A fiestra valdeira''. * [[1920]] - [[José Luis de Vilallonga]], escritor español (m. 2007). * [[1924]] - [[Luigi Nono]], compositor italiano (m. 1990). * [[1931]] - [[Xosé Fernández Ferreiro]], escritor galego. * [[1933]] - [[Sacha Distel]], cantante e músico francés (m. 2004). * [[1939]] - [[Germaine Greer]], académica e escritora australiana. * [[1947]] - [[Linda B. Buck]], [[Premio Nobel de Medicina|premio Nobel de Fisioloxía ou Medicina]] en [[2004]] * [[1954]] - [[María Francisca Lage de la Fuente]], arquitecta. Autora do libro ''Valoración de la Construcción''. * 1954 - [[Oprah Winfrey]], presentadora de televisión, actriz, produtora e filántropa estadounidense. * [[1955]] - [[Jesús Otero Varela]], político galego. * [[1959]] - [[Antonio Carracedo Sacedón]], político galego. * [[1974]] - [[Xabier López López]], escritor galego. * [[1975]] - [[Olga Novo]], poeta e ensaísta galega. * [[1981]] - [[Álex Ubago]], cantautor vasco de música pop. == Mortes == [[Ficheiro:Willie Dixon 1979.jpg|miniatura|125px|Willie Dixon.]] * [[1676]] - [[Alexis I de Rusia|Alexis I]], tsar de Rusia. * [[1695]] - [[Diego Sarmiento Valladares]], relixioso galego, [[bispo]] e [[inquisidor xeral]]. * [[1820]] - [[Xurxo III do Reino Unido|Xurxo III]], rei de Gran Bretaña. * [[1888]] - [[Edward Lear]], escritor, ilustrador e artista inglés (n. 1812). * [[1899]] - [[Alfred Sisley]], pintor franco-británico. * [[1938]] - [[Fernando Barcia Veiras]], mestre e político galego (n. 1885). * [[1941]] - [[Ioannis Metaxás]], xeneral e político grego (n. 1871). * [[1964]] - [[Alan Ladd]], actor estadounidense (n. 1913). * [[1969]] - [[José García Vidal]], avogado e político galego (n. 1885). * [[1992]] - [[Willie Dixon]], músico de blues estadounidense. * [[2006]] - [[Nam June Paik]], vídeo-artista nado en [[Seúl]] ([[Corea do Sur|Corea]]) o [[20 de xuño]] de [[1932]]. * [[2015]] - [[Battista Mondin]], teólogo e filósofo italiano. == Festas e celebracións == == Outros == Os [[366 días do ano]] {{Meses}} [[Categoría:Xaneiro]] d0fly4jkhfg7lfjtuywoi64hwepys5m 0 6853 6149039 6016633 2022-08-03T01:24:31Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Sen referencias|data=decembro de 2011}} {{Actor |nome = Woody Allen |imaxe = Woody-Allen-2015-07-18-by-Adam-Bielawski.jpg |imaxetamaño = 225px |textoimaxe = Allen no 2016. |nomecompleto = Allan Stewart Konigsberg |datadenacemento = [[1 de decembro]] de [[1935]] |lugardenacemento = [[Nova York]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] | alcume = | profesión = [[Guionista]], director, actor, cómico (1950 - presente) |coñecido por = | cónxuxe = Harlene Susan Rosen (1956-1962)<br/>[[Louise Lasser]] (1966-1970)<br/>Soon-Yi Previn (dende 1997) | parella = [[Diane Keaton]] (1970–1971)<br/>[[Mia Farrow]] (1980–1992) | fillos = [[Moses Farrow]], Dylan Farrow, [[Ronan Farrow]], Bechet Dumaine Allen, Manzie Tio Allen | web = http://www.woodyallen.com | premios óscar = '''[[Óscar ó mellor director|Mellor director]]'''<br/>1977 - ''[[Annie Hall]]''<br/>'''[[Óscar ó mellor guión orixinal|Mellor guión orixinal]]'''<br/>1977 - ''Annie Hall''<br/>1986 - ''Hannah e as súas irmás''<br/>2011 - ''Midnight in Paris'' | premios globo de ouro = '''Mellor guión'''<br/>1985 - ''A rosa púrpura do Cairo''<br/>2011 - ''Midnight in Paris''<br/>'''Premio Cecil B. DeMille''' (2014) | premios emmy = | premios do sindicato de actores = | premios bafta = '''Mellor filme'''<br/>1980 - ''Manhattan''<br/>1986 - ''A rosa púrpura do Cairo''<br/>'''Mellor director'''<br/>1978 - ''Annie Hall''<br/>1987 - ''Hannah e as súas irmás''<br/>'''Mellor guión'''<br/>1978 - ''[[Annie Hall]]''<br/>1980 - ''Manhattan''<br/>'''Mellor guión orixinal'''<br/>1985 - ''Broadway Danny Rose''<br/>1986 - ''A rosa púrpura do Cairo''<br/>1987 - ''Hannah e as súas irmás''<br/>1993 - ''Husbands and Wives''<br/>'''Premio Honorífico''' (1997) | premios tony = | premios grammy = | premios cannes = | premios san sebastián = | premios goya = | premios césar = | premios ariel = | premios cóndor = | outros premios = | imdb = 0000095}} '''Allan Stewart Koningsberg''', coñecido como '''Woody Allen''', nado o [[1 de decembro]] do ano [[1935]] en [[Nova York]], é un director de cine, guionista, actor, músico e cómico estadounidense. Ao longo da súa carreira gañou varios [[Premios Óscar|Óscars]]. O seu elevado número de traballos e o seu peculiar estilo convérteno nun dos directores de cine máis respectados e prolíficos dos últimos tempos. Escribe e dirixe tódalas súas películas e mesmo adoita actuar en gran parte delas. As súas obras inspíranse en múltiples temas: [[literatura]], [[filosofía]], [[psicoloxía]], [[cine europeo]] e a cidade de [[Nova York]], lugar onde naceu e onde viviu toda a súa vida. As súas grandes influenzas cinematográficas están en directores europeos coma [[Ingmar Bergman]] e [[Federico Fellini]], e tamén comediantes coma [[Groucho Marx]] e [[Bob Hope]]. == Biografía == === Orixe === Nace en [[Nova York]] no seo dunha familia xudía de ascendencia rusa e austríaca. Os seus pais son Martin Köningsberg ([[Nova York]], [[1900]]-[[2001]]) quen tivo diversos traballos, como taxista ou camareiro, e a contable Nettea Konigsberg ([[Nova York]], [[1908]]-[[2002]]), ambos de crenzas xudías. Tamén ten unha irmá pequena, a produtora Letty Aronson ([[Nova York]], [[1943]]). Woody Allen pasou a súa infancia na poboación de [[Flatbush]], unha zona de [[Brooklyn]], [[Nova York]]. Estudou oito anos nunha escola xudía, logo nunha escola pública e finalmente no instituto Midwood High School. Pese a ser un rapaz intelixente nunca destacou especialmente nos estudos. Xa de mozo comezou a gañar cartos escribindo chistes para un axente que llelos vendía ós xornais. Durante a súa infancia aprende a toca-lo [[violín]], o que lle axudaría máis tarde na creación das bandas sonoras das súas películas e a converterse nun grande intérprete do [[clarinete]], que adoita tocar en público xunto cunha banda de [[jazz]]. === Cinema === [[Ficheiro:Escultura_de_Woody_Allen_en_Oviedo_%28torso%29.jpg|dereita|miniatura|Escultura de Woody Allen en [[Oviedo]]]] Con dezaseis anos comeza a escribir para xente famosa coma o actor e escritor [[Sid Caesar]]. É nesta época cando troca o seu nome polo de Woody Allen. Ós dezaoito anos matricúlase na Universidade de Nova York, na que estuda cinematografía, pero ante as malas cualificacións acadadas abandona os estudos. Ós dezanove anos comeza a escribir guións para programas norteamericanos coma ''The Ed Sullivan Show'' ou ''The Tonigh Show''. Mentres traballa para o programa de [[Sid Caesar]], ''Caesar's Hour'', coñece a [[Danny Simon]], un famoso guionista de comedias ó que lle pide axuda á hora de estruturar os seus escritos. É tamén neste tempo cando comeza a escribir relatos curtos, a maioría para ''The New Yorker'', e representacións teatrais. Na década de [[1960]] inicia a súa carreira como [[monólogo|monologuista]]. Nesta década comeza tamén a escribir guións para a serie de televisión ''[[Candid Camera]]'', na que mesmo actúa nalgúns dos episodios. Co tempo os seus traballos caracterizaranse pola súa personalidade neurótica, nerviosa e tímida, trazos característicos das súas personaxes cinematográficas posteriores. A finais dos anos sesenta escribe pezas de teatro en Broadway, entre as que destacan ''Play it again Sam''. Será en [[1969]] cando Woody Allen dirixa un guión propio que lle tiña ofrecido ó director británico [[Val Guest]] e a [[Jerry Lewis]]. Esa película é ''Take the money and run''. Nos anos setenta xermola a súa relación con [[Diane Keaton]], protagonista da maior parte das súas películas desa época. É unha década de películas de corte narrativo, cómico e surrealista como ''O durmiñón'' ou ''A derradeira noite de Boris Grushenko''. No ano 1977, a carreira de Woody Allen xira de xeito importante logo de dirixi-la película ''[[Annie Hall]]'', que foi galardoad con catro [[premios Óscar]]: mellor filme, mellor director, mellor actriz e mellor guión. Destaca o feito de que non acudiu a recollelos, senón que preferiu ir tocar coa súa banda ao Michael's Pub, como cada luns. Nos anos oitenta [[Mia Farrow]] substitúe a [[Diane Keaton]] tanto no amor como nos filmes. Porén, nunca casaron nin viviron xuntos, senón que residían en lados opostos de [[Central Park]].<ref name="woody mia">{{Cita novas | title=Woody and Mia: A New York Story |author=Lax, Eric |newspaper=[[The New York Times]] |page=5 of 12 |date=February 24, 1991 |url= http://www.nytimes.com/1991/02/24/magazine/woody-and-mia-a-new-york-story.html?pagewanted=5&src=pm |quote=They are not married, neither do they live together; their apartments face each other across Central Park.|accessdate=21-11-2011}}</ref> Nesta época realiza películas como ''A rosa púrpura do Cairo'' ou ''Hannah e as súas irmás'', Óscar ó mellor guión. A relación con Mia Farrow entrou en crise a comezos da década de 1990 e rematou cunha violenta ruptura.<ref>{{Cita novas| title=A Family Affair| last=Gliatto|first= Tom| work=[[People]]| url=http://www.people.com/people/archive/article/0,,20108514,00.html| accessdate=November 5, 2011}}</ref> Dende a década de 1990, Woody Allen vive con Soon-Yi Previn, filla adoptiva da súa ex-parella Mia Farrow e o seu marido naquel tempo, o director de orquestra e pianista [[André Previn]]. Casaron en 1997.<ref>{{cita novas|apelidos=Tait|nome=Robert|título=Woody Allen 'immune' to criticism over affair with former partner's daughter|url=http://www.telegraph.co.uk/news/2016/05/05/woody-allen-immune-to-criticism-over-affair-with-former-partners/|dataacceso=2-9-2016|xornal=The Telegraph|editorial=Telegraph Media Group Limited|data=5-5-2016}}</ref><ref name=people-Jan1998>{{cita novas | url= http://www.people.com/people/article/0,,20124203,00.html | título= Love in Venice | nome= Thomas | apelidos= Fields-Meyer | xornal= [[People]] | editorial= [[Time Inc.]] | data= 12-1-1998 | dataacceso= 4-5-2016 | data-arquivo= 16-08-2016 | url-arquivo= https://web.archive.org/web/20160816071055/http://www.people.com/people/article/0,,20124203,00.html | url-morta= yes }}</ref> == Filmografía == * ''[[A Rainy Day in New York]]'' ([[2018]]) * ''[[Wonder Wheel]]'' ([[2017]]) * ''[[Café Society (filme)|Café Society]]'' ([[2016]]) * ''[[Irrational Man]]'' ([[2015]]) * ''[[Maxia ao luar]]'' ([[2014]]) * ''[[Blue Jasmine]]'' ([[2013]]) * ''[[To Rome with Love]]'' ([[2012]]) * ''[[Midnight in Paris]]'' ([[2011]]) * ''[[You Will Meet a Tall Dark Stranger]] ([[2010]]) * ''Whatever Works'' ([[2009]]) * ''Vicky Cristina Barcelona'' ([[2008]]) * ''Cassandra's Dream'' ([[2007]]) * ''Scoop'' ([[2006]]) * ''[[Match Point]]'' ([[2005]]) * ''Melinda and Melinda'' ([[2004]]) * ''Anything Else'' ([[2003]]) * ''Hollywood Ending'' ([[2002]]) * ''[[The Curse of the Jade Scorpion]]'' ([[2001]]) * ''Small Time Crooks'' ([[2000]]) * ''Sweet and Lowdown'' ([[1999]]) * ''Celebrity'' ([[1998]]) * ''Deconstructing Harry'' ([[1997]]) * ''[[Todos din I love you]]'' ([[1996]]) * ''[[Poderosa Afrodita]]'' ([[1995]]) * ''Don't Drink the Water'' ([[1994]]) (Filme para a televisión) * ''[[Balas sobre Broadway]]'' ([[1994]]) * ''[[Misterioso asasinato en Manhattan]]'' ([[1993]]) * ''[[Maridos e mulleres (filme)|Maridos e mulleres]]'' ([[1992]]) * ''[[Sombras e néboa]]'' ([[1992]]) * ''Alice'' ([[1990]]) * ''[[Delictos e faltas]]'' ([[1989]]) * ''New York Stories'' ([[1989]]) (segmento "Oedipus Wrecks") * ''Another Woman'' ([[1988]]) * ''[[Setembro (filme)|Setembro]]'' ([[1987]]) * ''[[Días de radio]]'' ([[1987]]) * ''[[Hannah e as súas irmás]]'' ([[1986]]) * ''[[A rosa púrpura do Cairo]]'' ([[1985]]) * ''Broadway Danny Rose'' ([[1984]]) * ''Zelig'' ([[1983]]) * ''A Midsummer Night's Sex Comedy'' ([[1982]]) * ''[[Lembranzas (filme)|Lembranzas]]'' ([[1980]]) * ''Manhattan'' ([[1979]]) * ''[[Interiores]]'' ([[1978]]) * ''[[Annie Hall]]'' ([[1977]]) * ''[[A tapadeira]]'' ([[1976]]) * ''[[A derradeira noite de Boris Grushenko]]'' ([[1975]]) * ''[[O durmiñón]]'' (''Sleeper'') ([[1973]]) * ''[[Todo o que sempre quixo saber sobre o sexo e nunca se atreveu a preguntar]]'' ([[1972]]) * ''Bananas'' ([[1971]]) * ''Men of Crisis: The Harvey Wallinger Story'' ([[1971]]) curtametraxe para a televisión * ''Take the Money and Run'' ([[1969]]) * ''What's Up, Tiger Lily?'' ([[1966]]) == Recoñecementos == En 2002, recibiu o [[Premio Princesa de Asturias das Artes]].<ref>{{Cita web|url=http://www.fundacionprincipedeasturias.org/esp/04/premios/premios1_2002.html|páxina-web=fundacionprincipedeasturias.org/|título=Acta do xurado. Artes 2002|data-acceso=1 de xuño de 2021|data-publicación=4 de xuño de 2002|lingua=es|data-arquivo=29 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070929111655/http://www.fundacionprincipedeasturias.org/esp/04/premios/premios1_2002.html|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{wikiquote}} {{Galardoados co Premio Princesa de Asturias das Artes}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Allen, Woody}} [[Categoría:Actores dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Directores de cine dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Guionistas dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Saxofonistas]] [[Categoría:Óscar ó mellor director]] [[Categoría:Nados no Bronx]] [[Categoría:Nados en 1935]] [[Categoría:Gañadores do premio César]] [[Categoría:Óscar ó mellor guión orixinal]] [[Categoría:Estadounidenses de ascendencia xudía]] [[Categoría:Estadounidenses de ascendencia austríaca]] [[Categoría:Estadounidenses de ascendencia rusa]] [[Categoría:Premios Princesa de Asturias das Artes]] 9jly9cpjdb2e00cwyod00lnw3vlrthy 0 7451 6149419 6127622 2022-08-03T11:06:14Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Alabama (homónimos)}} {{Primeira entidade subestatal | nome_oficial = Alabama | nome_curto = Alabama | de = de | desub = dos | imaxe_bandeira = Flag of Alabama.svg | imaxe_escudo = Seal of Alabama.svg | imaxe_mapa = Alabama in United States.svg | símbolos = | lema= Audemus juro nostra defender | himno = | bandeiraestado = {{USAb}} | estado = Estados Unidos | capital = [[Montgomery]] | capital_poboación = | capital_coor = | cidade_principal = [[Birmingham, Alabama|Birmingham]] | linguas = [[Lingua inglesa|Inglés]] | idioma_oficial = Inglés | goberno = [[Estados dos Estados Unidos de América|Estado federado]] | dirixentes_títulos = Gobernador | dirixentes_nomes = [[Kay Ivey]] ([[Partido Republicano (Estados Unidos)|R]]) |fundación = <center>Fundado en 1819</center> | fundación_fitos = | fundación_datas = | superficie = 135.775 | superficie_posto = 30 | superficie_auga = 4.338 | fronteiras = | costas = | poboación = 4&nbsp;447&nbsp;100 | poboación_posto = 23 | poboación_densidade = 33,84 | xentilicio = | horario = [[UTC]]-6/5 | horario_verán = Non | cctld = | código_telefónico = | prefixo_radiofónico = | matrícula automóbiles = | código_ISO = US-AL |notas= <center>[http://www.alabama.gov www.alabama.gov]</center> }} '''Alabama'''<ref>{{cita libro |url=http://www.udc.es/publicaciones/documentos/biblioteca/CriteriosParaUsoDaLingua.pdf |título=Criterios para o uso da lingua |editor=Servizo de Normalización Lingüística, Universidade da Coruña |páxina=124 |isbn=84-9749-199-8 |autores=Goretti Sanmartín Rei ''et al'' |dataacceso=14 de abril de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130926060955/http://www.udc.es/publicaciones/documentos/biblioteca/CriteriosParaUsoDaLingua.pdf |dataarquivo=26 de setembro de 2013 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita libro |url=http://kit.consellodacultura.gal/web/uploads/adxuntos/arquivo/52de6c496a39c-lingua_galega._dubidas_linguisticas.pdf |páxina=105 |isbn=84-8158-266-2 |título=Lingua galega: dúbidas lingüísticas |editorial=Área de Normalización Lingüística da Universidade de Vigo |autores=Anaír Rodríguez Rodríguez, Montserrat Davila Ventura}}</ref> é un [[Estados dos Estados Unidos de América|estado]] situado na [[Rexión Sur (Estados Unidos)|rexión Sur]] dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. No ano [[2000]] tiña 4&nbsp;447&nbsp;100 habitantes. A capital é [[Montgomery]]. == Xeografía == Alabama ten unha superficie de 135.765&nbsp;km², está dividido en 67 condados. O seu territorio é patelo, 734 metros é a altura máxima, regado por varios ríos, entre os que destacan o [[Río Alabama|Alabama]] e o [[Río Tennessee|Tennessee]]. === Condados === Alabama está dividido administrativamente en 67 [[Condados dos Estados Unidos de América|condados]]: [[Autauga]], [[Condado de Baldwin, Alabama|Baldwin]], [[Condado de Barbour, Alabama|Barbour]], [[Condado de Bibb, Alabama|Bibb]], [[Condado de Blount|Blount]], [[Bullock]], [[Condado de Butler, Alabama|Butler]], [[Condado de Calhoun, Alabama|Calhoun]], [[Condado de Chambers, Alabama|Chambers]], [[Condado de Cherokee, Alabama|Cherokee]], [[Condado de Chilton|Chilton]], [[Condado de Choctaw, Alabama|Choctaw]], [[Condado de Clarke, Alabama|Clarke]], [[Condado de Clay, Alabama|Clay]], [[Condado de Cleburne, Alabama|Cleburne]], [[Condado de Coffee, Alabama|Coffee]], [[Condado de Colbert|Colbert]], [[Conecuh]], [[Coosa]], [[Condado de Covington, Alabama|Covington]], [[Condado de Crenshaw|Crenshaw]], [[Condado de Cullman|Cullman]], [[Condado de Dale|Dale]], [[Condado de Dallas, Alabama|Dallas]], [[Condado de DeKalb, Alabama|DeKalb]], [[Condado de Elmore, Alabama|Elmore]], [[Condado de Escambia, Alabama|Escambia]], [[Condado de Etowah|Etowah]], [[Condado de Fayette, Alabama|Fayette]], [[Condado de Franklin, Alabama|Franklin]], [[Condado de Geneva|Geneva]], [[Condado de Greene, Alabama|Greene]], [[Condado de Hale, Alabama|Hale]], [[Condado de Henry, Alabama|Henry]], [[Condado de Houston, Alabama|Houston]], [[Condado de Jackson, Alabama|Jackson]], [[Condado de Jefferson, Alabama|Jefferson]], [[Condado de Lamar, Alabama|Lamar]], [[Condado de Lauderdale, Alabama|Lauderdale]], [[Condado de Lawrence, Alabama|Lawrence]], [[Condado de Lee, Alabama|Lee]], [[Condado de Limestone, Alabama|Limestone]], [[Condado de Lowndes, Alabama|Lowndes]], [[Condado de Macon, Alabama|Macon]], [[Condado de Madison, Alabama|Madison]], [[Condado de Marengo|Marengo]], [[Condado de Marion, Alabama|Marion]], [[Condado de Marshall, Alabama|Marshall]], [[Condado de Mobile|Mobile]], [[Condado de Monroe, Alabama|Monroe]], [[Condado de Montgomery, Alabama|Montgomery]], [[Condado de Morgan, Alabama|Morgan]], [[Condado de Perry, Alabama|Perry]], [[Condado de Pickens, Alabama|Pickens]], [[Condado de Pike, Alabama|Pike]], [[Condado de Randolph, Alabama|Randolph]], [[Condado de Russell, Alabama|Russell]], [[Condado de St. Clair, Alabama|St. Clair]], [[Condado de Shelby, Alabama|Shelby]], [[Condado de Sumter, Alabama|Sumter]], [[Condado de Talladega|Talladega]], [[Condado de Tallapoosa|Tallapoosa]], [[Condado de Tuscaloosa|Tuscaloosa]], [[Condado de Walker, Alabama|Walker]], [[Condado de Washington, Alabama|Washington]], [[Condado de Wilcox, Alabama|Wilcox]] e [[Condado de Winston, Alabama|Winston]]. == Historia == === Precolombiana === Antes da chegada dos europeos no actual '''Estado de Alabama''' vivían os [[chickasaw]], [[pobo choctaw|choctaw]], [[pobo creek|creek]], [[pobo koasati|koasati]], [[Pobo mobile|mobile]] e o '''pobo alabama''' que dá nome ao estado, de fala [[Pobo muskogee|muskogee]], e os [[pobo cherokee|cherokees]] de fala iroquesa, que se pensa que emigraron cara ao sur desde a zona dos [[Grandes Lagos, América do Norte|Grandes Lagos]], en base á semellanza da súa lingua coas da [[Pobos iroqueses|Confederación Iroquesa]].<ref>{{cite web|url=http://www.accessgenealogy.com/native/alabama/|title=Alabama Indian Tribes|access-date=2006-09-23|ano=2006|work=Indian Tribal Records|publisher=AccessGenealogy.com|título=}}</ref> A historia dos pobos nativos reflíctese na [[toponimia]]. [[Ficheiro:Moundville_aerial_HRoe_2020.jpg|dereita|miniatura|270x270px|Concepción dos artistas do [[Sitio Arqueolóxico de Moundville|Moundville]], un sitio da cultura Mississippi no río Black Warrior no condado de Hale]] Sobre o 12.000-10.000 a. C., os [[Pobos indíxenas de América|nativos americanos]] apareceron na hoxe chamada [[Rexión Sur (Estados Unidos)|Rexión Sureña]]. Os paleoindios eran [[cazadores-recolectores]] que perseguían diferentes animais, incluíndo [[megafauna]] extinta no [[Plistoceno superior]]. As súas dietas baseáronse principalmente en [[Planta|plantas]], recollidas e procesadas por mulleres que aprenderan sobre [[Froito seco|froitos secos]], [[Baga|bagas]] e outras [[Froita silvestre|froitas]], e [[Raíz|raíces]] diversas.<ref name="guy_prentice">{{Cita web|url=http://www.kikisweb.de/basteln/basteln.htm|data de acceso=|último=|primeiro=|ano=2003|editor=Southeast Chronicles|title=|título=Basteln Bastelanleitung Bastelanleitungen Bastelvorlagen Bastelideen|data-acceso=2 de novembro de 2008}}</ref> O Período ''Woodland'' arredor do 1000 a. C. estivo marcado polo desenvolvemento da [[cerámica]] e a [[horticultura]] a pequena escala. A [[cultura Mississippi]] xurdiu cando houbo excedentes de cultivos de [[millo]] e [[feixón]] [[Mesoamérica|mesoamericanos]] que levou ao crecemento da poboación. O aumento da [[Densidade de poboación|densidade]] orixinou centros rexionais, dos cales o maior foi [[Cahokia]], na actual [[Illinois]] onda a confluencia dos ríos Illinois e Mississippi. A cultura estendeuse polos ríos [[Río Ohio|Ohio]] e [[Río Mississippi|Mississippi]] e os seus [[Afluente|afluentes]]. A súa poboación de 20.000 a 30.000 habitantes no seu pico superou a de calquera das cidades europeas posteriores en [[América do Norte]] até o ano [[1800]]. O comercio cos pobos indíxenas do nordeste a través do [[río Ohio]] comezou durante o período do túmulo funerario (1000&nbsp;a.C – 700 d.C.) e continuou até o [[Colonización europea de América|Contacto europeo]]. A cultura Mississippi agraria cubriu a maior parte do Estado dende 1000 a 1600 d.C., sendo un dos seus principais centros en Moundville, [[Alabama]], o segundo complexo máis grande deste período nos EEUU. Uns 29 túmulos de terras sobreviven neste sitio.<ref>{{cita libro|last=Welch|first=Paul D.|title=Moundville's Economy|publisher=[[University of Alabama Press]]|ano=1991|isbn=0-8173-0512-2|oclc=21330955}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Prehistoric Indians of the Southeast: archaeology of Alabama and the Middle South|url=https://www.worldcat.org/title/prehistoric-indians-of-the-southeast-archaeology-of-alabama-and-the-middle-south/oclc/26656858|editorial=University of Alabama Press|data=1990|lugar=Tuscaloosa|ISBN=978-0-8173-0552-9|OCLC=26656858|lingua=English|nome=John A|apelidos=Walthall}}</ref> A análise dos artefactos recuperados das escavacións [[Arqueoloxía|arqueolóxicas]] en Moundville foron a base para que os estudosos formulasen as características do Complexo Cerimonial do Sueste (SECC). Ao contrario da crenza popular, a SECC parece non ter vínculos directos coa cultura de [[Mesoamérica]] e desenvolveuse de forma independente. O Complexo representa un compoñente importante da [[relixión]] dos pobos de Mississippi; é un dos medios principais polos que se entende a súa relixión.<ref>{{cite book|editor1=F. Kent Reilly|editor2=James Garber|título=Ancient Objects and Sacred Realms|publisher=University of Texas Press|ano=2004|isbn=978-0-292-71347-5|oclc=70335213|title-link=Obxectos antigos e reinos sagrados}}</ref> Os primeiros [[Pobo muskogee|Muskogee]] son ​​considerados descendentes probables da cultura Mississippi ao longo do [[río Tennessee]] no [[Tennessee]] moderno, [[Xeorxia, Estados Unidos de América|Xeorxia]] e [[Alabama]]. Poden estar relacionados coa ''[[Utinahica]]'' do sur de Xeorxia. === Colonización europea === [[Ficheiro:Taskigi_Mound_Aerial_HRoe_2020.jpg|dereita|miniatura|270x270px|Concepción do artista do [[Taskigi Mound|Taskigi Site]], un montículo fortificado e unha aldea preto de Wetumpka, Alabama]] Os [[conquistadores casteláns]] foron os primeiros europeos en entrar en [[Alabama]], reclamando terras para a [[Coroa de Castela|Coroa]]. Chamaron á rexión como [[Florida española|''La Florida'']], que se estendía até o estado peninsular do sueste que agora leva o nome. No momento en que os [[conquistadores casteláns|casteláns]] fixeron as primeiras incursións cara ao interior desde as costas do [[Golfo de México]], moitos centros políticos dos Mississippi xa estaban en decadencia, ou abandonados.<ref>{{Cita web|título=Moundbuilders-North Georgia's early inhabitants|url=http://ngeorgia.com/history/early.html|páxina-web=web.archive.org|data=2001-06-04|data-acceso=2022-06-26|data-arquivo=04 de xuño de 2001|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20010604085627/http://ngeorgia.com/history/early.html|url-morta=unfit}}</ref> Aínda que un membro da expedición de [[Pánfilo de Narváez]] de [[1528]] puido entrar no sur de Alabama, a primeira visita totalmente documentada foi do explorador [[Hernando de Soto]]. En [[1539]] fixo unha ardua expedición ao longo dos ríos [[Río Coosa|Coosa]], Alabama e [[Río Tombigbee|Tombigbee]]. A cultura do Sur dos Apalaches foi identificada provisionalmente como a [[Protohistoria|protohistórica]] ''Provincia de Tuskaloosa'' que atopou a expedición de Soto en [[1540]]. O Taskigi Mound é un [[Megalitismo|túmulo]] de plataforma e un lugar de aldea fortificada situado na confluencia dos ríos Coosa, Tallapoosa e Alabama preto de [[Wetumpka]]. Consérvase como parte do Fort Toulouse-Fort Jackson State Historic Site e é un dos lugares incluídos nos Museos da [[Universidade de Alabama]] "Alabama Indigenous Mound Trail".<ref>{{Cita web|title=Montículo en Fort Toulouse – Fort Jackson Park|url=https://alabamamoundtrail.org/mound-site/taskigi/|editor=[[Universidade de Alabama]]}}</ref><ref>{{Cita revista|revista=Journal of Alabama Archaeology|volume=62|data=2016|title=Cronoloxía cerámica tardía/protohistórica do Mississippi e cambio cultural nos vales dos ríos Lower Tallapoosa e Alabama|autor1=Jenkins, Ned J.|autor2=Sheldon, Craig T.|url=https://www.academia.edu/33924571}}</ref> Os ingleses tamén reclamaron a rexión ao norte do [[Golfo de México]]. [[Carlos II de Inglaterra]] incluía a maior parte do territorio da moderna Alabama na Provincia de Carolina, con terras concedidas a algúns dos seus favoritos polas cartas de [[1663]] e [[1665]]. Os comerciantes ingleses de Carolina frecuentaban o val xa en [[1687]] para comerciar con peles de [[Cervo común|cervo]] cos nativos americanos. [[Ficheiro:Mobile1725.jpg|dereita|miniatura|270x270px|mapa de 1725 de [[Mobile]], o primeiro asentamento europeo permanente de Alabama]] Os [[Pobo francés|franceses]] tamén colonizaron a rexión. En [[1702]] fundaron un asentamento no río Mobile preto da súa desembocadura, construíndo o ''Fort Louis.'' Durante os nove anos seguintes, esta foi a sede do goberno francés de [[Luisiana (Nova Francia)|Nova Francia]] ou ''La Louisiane'' ([[Louisiana]] ou [[Luisiana (Nova Francia)|Luisiana]], polo nome de [[Luís XIV de Francia|Luís XIV]]). En [[1711]], abandonaron Fort Louis por mor das repetidas inundacións. Os colonos reconstruíron un forte en terreos máis elevados coñecido como ''Fort Conde''. Este foi o inicio do que se desenvolveu como o actual [[Mobile, Alabama|Mobile]], o primeiro asentamento europeo permanente en Alabama. [[Biloxi, Mississippi|Biloxi]] foi outro dos primeiros asentamentos franceses na costa do Golfo, ao oeste no que hoxe é [[Mississippi]]. Os franceses e os ingleses disputaron a rexión, tentando cada un deles forxar fortes alianzas coas tribos indias. Para fortalecer a súa posición, defender aos seus aliados indios e atraer outras tribos a eles, os franceses estableceron os postos militares de ''Fort Toulouse'', preto da unión dos ríos Coosa e [[Río Tallapoosa|Tallapoosa]] e ''Fort Tombecbe'' no río Tombigbee. Os franceses e os ingleses competiron polo comercio indio no que hoxe é o estado de Alabama entre aproximadamente os anos 1690 e 1750, momento no que estalou a [[Guerra francesa e india]]. Foi a fronte norteamericana da [[Guerra dos Sete Anos]] entre eses dous Estados-nación europeos, ou daquela incipientes imperios. Aínda que os franceses reclamaron o territorio como seu e tentaron gobernalo desde ''Fort Toulouse'', para comerciar cos indios, os ingleses asentados fóra das Carolinas infiltráronse na rexión e tamén se dedicaron ao comercio. Os ingleses foran máis eficaces en tanto que operaban de forma independente, mentres que o goberno francés estaba máis directamente implicado nas súas colonias. Sobre esta nota, [[Edmund Burke]] sinalaría máis tarde que os colonos ingleses en América deberían a súa liberdade máis ''"ao descoido [da Coroa] que a'' ''"ao descoido [da Coroa] que ao seu deseño".'' Esta era unha política coñecida como "desatención sanitaria". A distancia entre as colonias e os países de orixe fixo que sempre puidesen operar con certa liberdade.<ref>William Garrott Brown, Albert James Pickett, ''A History of Alabama, for Use in Schools: Based as to Its Earlier Parts on the Work. de Albert J. Pickett'', University Publishing Company, 1900, p. 56</ref>{{citation needed|date=setembro de 2018}}<!-- Seguramente se pode atopar unha fonte mellor que unha pro-británica de 1900 -->A concesión da coroa inglesa da [[Xeorxia, Estados Unidos de América|Xeorxia]] a [[James Oglethorpe|Oglethorpe]] e os seus asociados en [[1732|1732 i]]<nowiki/>ncluíu unha parte do que hoxe é o norte de Alabama. En [[1739]], Oglethorpe visitou os indios Creek ao oeste do [[río Chattahoochee]] e fixo un [[Tratado internacional|tratado]] con eles. O [[Tratado de París (1763)|Tratado de París de 1763]], que puxo fin á [[Guerra dos Sete Anos]] despois da derrota de Francia por Gran Bretaña, fixo que Francia cedese os seus territorios ao leste do Mississippi a Gran Bretaña. [[Reino de Gran Bretaña|Gran Bretaña]] chegou ao control indiscutible da rexión entre o Chattahoochee e o [[Río Mississippi|Mississippi]], en termos doutras potencias europeas. Por suposto que non consultara con ningún dos numerosos pobos indíxenas aos que nominalmente "gobernaba". A porción de Alabama debaixo do paralelo 31 foi considerada parte da Florida occidental británica. A Coroa Británica definiu a parte ao norte desta liña como parte do "País de Illinois"; a zona ao oeste das [[Apalaches|montañas Apalaches]] debía ser reservada para o seu uso polas tribos nativas americanas. Os colonos europeos-americanos non debían invadir ese territorio, pero pronto o fixeron. En [[1767]], Gran Bretaña expandiu a provincia de Florida Occidental cara ao norte até os 32°28'N de latitude. Máis dunha década despois, durante a [[Revolución Americana|Guerra Revolucionaria Americana]], os británicos cederon informalmente esta rexión da Florida Occidental a [[España]]. Polo [[Tratado de Versalles (1783)|Tratado de Versalles]], o 3 de setembro de [[1783]], Gran Bretaña cedeu formalmente a Florida Occidental a España. Polo [[Tratado de París (1783)]], asinado o mesmo día, Gran Bretaña cedeu aos recentemente establecidos Estados Unidos toda esta provincia ao norte de 31°N, sentando así as bases dunha longa controversia. [[Ficheiro:Mississippi_Territory_dark.gif|miniatura|270x270px|[[Mississippi Territory]] cambios 1798–1817.]] Polo [[Tratado de Pinckney|Tratado de Madrid de 1795]], España cedeu aos Estados Unidos as terras ao leste do Mississippi entre os 31°N e os 32°28'N. Tres anos máis tarde, en [[1798]], o Congreso organizou este distrito como o [[Territorio de Mississippi]]. Unha franxa de terra de 12 ou 14 millas de ancho preto do actual límite norte de Alabama e Mississippi foi reclamada por [[Carolina do Sur]], como parte das anteriores extensións esperanzadoras das colonias orientais cara ao oeste. En [[1787]], durante as negociacións constitucionais, Carolina do Sur cedeu esta reclamación ao goberno federal. Xeorxia tamén reivindicou todas as terras comprendidas entre o paralelo 31º e o paralelo 35º desde o seu límite occidental actual até o río Mississippi, e non renunciou á súa reclamación até [[1802]]. Dous anos máis tarde, estendéronse os límites do Territorio de Mississippi. para incluír toda a cesión de Xeorxia. En [[1812]], o Congreso engadiu o distrito Mobile de Florida Occidental ao Territorio de Mississippi, alegando que estaba incluído na [[Compra de Louisiana]]. Ao ano seguinte, o xeneral [[James Wilkinson]] ocupou o distrito Mobile cunha forza militar; os españois non resistiron. Así, toda a área do actual estado de Alabama quedou baixo a xurisdición dos Estados Unidos. Varias tribos nativas americanas poderosas aínda ocupaban a maior parte da terra, con algunha propiedade formal recoñecida por tratado cos Estados Unidos. Cinco das principais tribos pasaron a ser coñecidas como as [[Cinco Tribos Civilizadas]], xa que tiñan culturas moi complexas e adoptaron algúns elementos da cultura europeo-estadounidense. En [[1817]], o territorio de Mississippi foi dividido. A parte occidental, que atraera poboación máis rapidamente, converteuse no estado de [[Mississippi]]. A parte oriental converteuse no [[Territorio de Alabama]], con St. Stephens no [[río Tombigbee]] como sede temporal do goberno. O conflito entre as diversas tribos de Alabama e os colonos americanos aumentou rapidamente a principios do [[século XIX]] porque os americanos seguían invadindo os territorios nativos americanos. O gran xefe shawnee [[Tecumseh]] visitou a rexión en [[1811]], buscando forxar unha alianza india entre estas tribos para unirse á súa resistencia na zona dos Grandes Lagos. Co estalido da [[Guerra de 1812]], Gran Bretaña alentou o movemento de resistencia de Tecumseh, coa esperanza de expulsar aos colonos estadounidenses do oeste dos Apalaches. Varias tribos estaban divididas en opinión. O [[pobo creek]] caeu na [[guerra civil]] (1813–1814). A violencia entre creeks e americanos aumentou, culminando na [[masacre de Fort Mims]]. Comezou a guerra a gran escala entre os Estados Unidos e os Creeks "Red Stick"; eran os membros máis tradicionais da súa sociedade que se resistían á invasión. A chamada Nación Cherokee, o pobo chickasaw, os choctaw e outras faccións creek permaneceron neutrais ou aliadas cos Estados Unidos durante a guerra; estaban moi descentralizados nas alianzas. Algúns guerreiros serviron coas tropas estadounidenses e as milicias voluntarias de Xeorxia, Carolina do Sur e Tennessee marcharon cara a Alabama, loitando contra os Red Sticks. Máis tarde, as tropas federais convertéronse na principal forza de combate dos Estados Unidos. O xeneral [[Andrew Jackson]] foi o comandante das forzas estadounidenses durante a Guerra Creek e no continuo esforzo contra os británicos na Guerra de 1812. O seu liderado e éxito militar durante as guerras convertérono nun heroe nacional. O [[Tratado de Fort Jackson]] (9 de agosto de [[1814]]) puxo fin á Guerra Creek. Segundo os termos do tratado, o Creek, Red Sticks e os neutrais por igual cederon preto da metade do actual estado de Alabama aos Estados Unidos. Debido ás cesións posteriores dos cheroquis, chickasaw e choctaw en 1816, conservaron só preto dunha cuarta parte dos seus antigos territorios no estado. === Primeiros anos de Estado === En 1819, Alabama foi admitido como o 22º estado da Unión. A súa constitución prevía un [[sufraxio]] igual para os homes [[Raza branca|brancos]] (segundo a [[regra dunha gota]]), un estándar que abandonou na súa constitución de [[1901]], que reduciu o sufraxio dos homes [[Raza negra|negros]] (que xa non votaban) e dos brancos pobres, privando de decenas de miles de votantes.<ref>{{EB1911|wstitle=Alabama|volume=01|páxinas=459&ndash;464; ver páxinas 462 a 464|quote=Historia.—...}}</ref> [[Ficheiro:1823_Map_of_Alabama_counties.jpeg|dereita|miniatura|325x325px|1823 Map of Alabama]] Un dos primeiros problemas do novo estado foron as finanzas. Dado que a cantidade de diñeiro en circulación non era suficiente para satisfacer as demandas da crecente poboación, instituíuse un sistema de bancos estatais. Emitéronse bonos do Estado e vendéronse terreos públicos para garantir o capital, e os billetes dos bancos, prestados con garantía, convertéronse nun medio de cambio. As perspectivas de ingresos dos bancos levaron á lexislatura de [[1836]] a abolir todos os impostos para fins estatais. O [[Pánico de 1837]] acabou cunha gran parte dos activos dos bancos, deixando o estado pobre. A continuación viñeron as revelacións dunha xestión moi descoidada e corrupta. En 1843 os bancos foron postos en liquidación. Despois de dispoñer de todos os seus activos dispoñibles, o estado asumiu os pasivos restantes, polos que prometera a súa fe e crédito.<ref>{{cite book|author=Murray Rothbard|title=The Panic of 1819: Reactions and Policies|url=https://books.google.com/books?id=TmH6BLCkBj4C&pg=PA81|year=1962|page=81|isbn=9781610163705}}</ref> En 1830 o Congreso aprobou a [[Lei de eliminación de indios]] baixo o liderado do presidente Andrew Jackson, que autorizaba a eliminación das tribos do sueste ao oeste do río Mississippi, incluíndo as [[cinco tribos civilizadas]] de Creek, Cherokee, Choctaw, Chickasaw e [[Pobo seminole|Seminole]] (en Florida). En [[1832]], o goberno nacional prevía a eliminación dos Creek a través do [[Tratado de Cusseta]]. Antes de que se producise a eliminación entre [[1834]] e [[1837]], a lexislatura estatal organizou os condados nas terras que se cederían, e os colonos europeos-americanos acudiron antes de que os nativos americanos marcharan.<ref>{{cite book|author=John T. Ellisor|title=The Second Creek War: Interethnic Conflict and Collusion on a Colapsing Frontier|url=https://books.google.com/books?id=ZqsAQF2EBSIC&pg=PA48|year=2010|publisher=U of Nebraska Press|page=48|isbn=9780803234215}}</ref> Até [[1832]], o Partido Democrático-Republicano foi o único no estado. Os desacordos sobre se un estado podía anular unha lei federal provocaron unha división dentro do [[Partido Demócrata (Estados Unidos de América)|partido Demócrata]]. Aproximadamente na mesma época o [[partido Whig]] xurdiu como partido de oposición. Recibiu o apoio de plantadores e veciños, mentres que os demócratas eran máis fortes entre os campesiños pobres e as comunidades [[Catolicismo|católicas]] (descendentes de colonos franceses e españois) da zona de Mobile. Durante algún tempo, os whigs foron case tan numerosos como os demócratas, pero nunca conseguiron o control do goberno estatal. A facción dos Dereitos dos Estados estaba en minoría; con todo, baixo o seu líder persistente, [[William L. Yancey]] (1814–1863), impuxéronse aos demócratas en [[1848]] para adoptar os seus puntos de vista máis radicais.<ref>Austin L. Venable, "William L. Yancey's Transition from Unionismo aos Dereitos do Estado". ''Revista de Historia do Sur'' 10.3 (1944): 331–342.</ref> Durante a axitación polo [[Wilmot Proviso]], que prohibiría a [[escravitude]] dos territorios adquiridos a [[México]] como resultado da [[Guerra México-Estadounidense|Guerra mexicana]] ([[1848]]), Yancey provocou a [[Convención do Estado Democrático]] de 1848 para adoptar a coñecida como "[[Plataforma de Alabama]]". Declarou que nin o Congreso nin o goberno dun territorio tiñan dereito a interferir coa escravitude nun territorio, que os que tiñan opinións contrarias non eran demócratas e que os demócratas de Alabama non apoiarían a un candidato á presidencia se non o facía de acordo con eles. Esta plataforma foi avalada por convencións en Florida e [[Virxinia]] e polas lexislaturas de Xeorxia e Alabama. Antes da guerra de Alabama, os ricos plantadores crearon grandes [[Plantacións no sur americano|plantacións]] de algodón con base no fértil [[Black Belt (rexión de Alabama)|Black Belt]] central da rexión das terras altas, que dependía do traballo de [[Pobo africano|africanos]] escravos. Decenas de miles de escravos foron transportados e vendidos no estado polos comerciantes de escravos do [[Comercio de escravos atlántico]] que os compraron no [[Alto Sur]]. Nas montañas e a pé dos montes, os brancos máis pobres practicaban a [[agricultura de subsistencia]]. En [[1860]] os negros (case todos os escravos) constituían o 45% das 964.201 persoas do estado. As tensións relacionadas coa escravitude dividiron a moitas delegacións estatais no Congreso, xa que este organismo tentaba determinar o futuro dos territorios máis aló do río Mississippi. Tras a aprobación polo Congreso do [[Compromiso de 1850]], que asignaba certos territorios como escravos ou libres. O estado de Alabama separouse da Unión para se unir aos [[Estados Confederados de América]] o [[11 de xaneiro]] de [[1861]], ao que contribuíu con 120.000 soldados á [[Guerra Civil Americana]]. Foi readmitida na Unión en xuño de [[1868]]. {{Historia en progreso}} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Category:Alabama|Alabama}}{{Xeografía en progreso}}{{Estados Unidos}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Alabama]] smnnw3jzqknbah4eiyyer5fe2jju4pw 0 8141 6149169 5911907 2022-08-03T07:40:22Z Estevoaei 1131 /* Bibliografía */ + ref wikitext text/x-wiki {{sen notas}} {{Biografía}} '''Ángel María José Amor Ruibal''', nado en [[Cangrallo, Barro, Barro|Cangrallo]] ([[Barro]])<ref name="nos042020"/> o [[11 de marzo]] de [[1869]] e finado en [[Santiago de Compostela|Santiago]] o [[4 de novembro]] de [[1930]], foi un destacado pensador [[Galicia|galego]]. Malia as múltiplas preocupacións e unha precaria saúde, logrou unha extensa produción apoiada na súa enorme erudición novecentista que abranguía a [[lingüística]], a [[historia]], a [[canonística]] teórica e práctica, a [[teoloxía]] e sobre todo a [[filosofía]]. Posuidor dunha prodixiosa memoria, a súa tenacidade superou a dificultade que existía no afastamento de [[Santiago de Compostela|Santiago]] respecto dos centros culturais e do ambiente cultural en xeral, sobre todo para a xente que o rodeaba. == Traxectoria == [[Ficheiro:Casa Amor Ruibal.jpg|miniatura|Casa natal en Porráns.]] [[Ficheiro:Placa Amor Ruibal.jpg|miniatura|Placa.]] Nace no lugar de [[Cangrallo, Barro, Barro|Cangrallo]], [[Barro, Barro|parroquia de San Breixo]] ([[Barro]]); no seo dunha familia labrega acomodada.<ref name="nos042020">{{Cita novas |url=https://www.nosdiario.gal/opinion/pilar-allegue/angel-amor-ruibal-sabio-poliglota/20200420142052095594.html |título=Amor Ruibal, un sabio políglota |nome=Pilar |apelidos=Allegue |ligazónautor=Pilar Allegue |data=21/4/2020 |xornal=[[Nós Diario]] }}</ref> A pesar dos seus éxitos posteriores, non comezou os estudos con bo pé: os seus suspensos no acceso ó Seminario en xuño e setembro de [[1879]] e na convocatoria extraordinaria de setembro de [[1880]] probablemente non se deban á ignorancia, senón ó seu desacordo co ambiente intelectual romano e ós seus ataques contra o cardeal Billot, paladín da restauración escolástica. Mais logo comezaron os "benemeritus" (notables) entre [[1880]] e [[1882]] e sobe ós "meritissimus" a partir de entón (agás o derradeiro suspenso en [[Dereito romano]] en [[1886]]). Os seus estudos comezaron en [[Herbón, Padrón|Herbón]] (tres cursos de [[1880]] a [[1884]]) e só logo foi ó Seminario central de Santiago: alí permaneceu ata completar [[Teoloxía]], [[Filosofía]] e [[Código de Dereito Canónico|Canons]], ben complementadas con [[Humanidades]] e [[Ciencia|Ciencias]]. Nos anos [[1895]] e [[1896]] residiu en [[Roma]] coa idea de facer o doutoramento na Pontificia Universidade Gregoriana, mais axiña volveu a [[Santiago de Compostela]], onde rematou a súa preparación<ref name="nos042020" />. O exame de grao para o título de Doutor en Teoloxía tivo por tema "Deus é inmenso e eterno" e realizouno en [[latín]] con citas [[Lingua hebrea|hebreas]] e [[Lingua grega antiga|gregas]]. Á parte do currículo oficial, sempre cultivou a investigación filolóxica, chegando a dominar moitas das linguas biblicas e antigas, tales coma o [[Lingua grega|grego]], [[sánscrito]], [[hebreo]], [[Lingua persa|persa]], [[copto]], [[Lingua árabe|árabe]], [[latín]] e [[sirio]]<ref name="nos042020" />. Tamén dominou e cultivou varias linguas modernas. En 1890 é premiado pola Sociedade Oriental Xermánica de Berlín pola tradución da gramática sirio-caldea. Posteriormente volveu ser premiado por esta sociedade no [[1893]]<ref name="nos042020"/>, sendo decisivo para el o terceiro premio obtido na categoría ''Altorientalische Geschellschaft'', cando era aínda seminarista, cunha ''Memoria sobre as orixes e formas do caldeo''. O propio [[Ramón Cabanillas]] foi quen pasou a limpo o texto latino, cuxa existencia foi por fin confirmada no ano [[2004]] grazas ó libro de [[Lemos Montanet]]. A correspondencia habitual entre Amor Ruibal e [[Leipzig]] ou [[Friburgo, Alemaña|Friburgo]] de libros tanto mercados coma en empréstito confirma a atención e prestixio dos que gozaba no estranxeiro: Amor Ruibal recibiu a encarga da tradución e adaptación ao [[Lingua castelá|castelán]] do ''Kirchliches Handlexikon''. Máis tarde expresou o seu desgusto contra o [[Manifesto dos 93|Manifesto]] que os seus amigos e inspiradores alemáns ([[Herder]]) asinaron en [[1914]] en apoio ó [[Kaiser Guillerme II]] no empezo da [[Primeira guerra mundial]]. Infrutuosas as súas aspiracións a coenxías en [[Santiago de Compostela]], [[Ourense]] e [[Granada]] (a onde nin foi), conseguiu a santiaguesa en [[1902]]. En [[1916]] presentouse para o [[Senado de España|Senado español]] sen quitar escano, máis ben como método para prestixiar algunha candidatura. Nunca aceptou ser declarado [[bispo]] e sempre preferiu centrarse no seu labor de profesor de [[Teoloxía]] Fundamental e [[Dereito canónico]]. == Obra == Considérase un dos creadores e teóricos dunha nova área de coñecementeo, a da [[lingüística comparada]]<ref name="nos042020" />. Pediúselle axuda para dous proxectos internacionais: o ''Novo código de Dereito canónico'' e os traballos de preparación para a posible definición dogmática da ''Mediación universal de María''. Só deste se conserva o texto, latino, da súa primeira parte (publicado por Rey Martínez na revista ''[[Compostellanum]]''), pero non da segunda (''Hymnologia graecorum pro thesi'') nin do ''Código''.{{Sfn|Lemos Montanet|2004|p=281, 284}} Dende párrocos ata o propio cardeal [[Federico Tedeschini|Tedeschini]], fixéronlle consultas sobre problemas canónicos, e xornalistas e institucións pedíanlle informes (entre eles as recensións da ''Dogmática'' de [[P. I. Hermann]] ou o ''[[Dereito penal]]'' do seu curmán [[Constante Amor Neveiro]]), mesmo algúns deles sobre temas fóra do que oficialmente era a súa especialidade, como a [[etimoloxía]] de "Compostela" e de "Libredón" ou a [[historia]] de Santiago, da súa [[Catedral de Santiago de Compostela|catedral]] ou do [[Hospital Real de Santiago de Compostela|Hospital Xeral]]. Algunhas das súas obras recentemente reeditadas (no mencionado libro de Lemos) son: * ''Constituciones de la [[SAMI|S. A. M. I.]] Catedral de Santiago adaptadas a la legislación canónica vigente y derecho concordado ''(procedente dun libreto); * ''Las peregrinaciones a Santiago. Los nombres de Libredón y Compostela''; * ''La Capilla del Gran Hospital. Sus privilegios''; * ''Una carta del autor de "Ne temere"''; * ''Rúa del Villar. Examen glotológico de sus denominaciones en el siglo XII''; * ''La lengua gallega y su léxico etimológico''; * ''Galicia y sus hombres. Una entrevista con el sabio políglota Dr. Amor Ruibal''; * ''La cruz svástica en Galicia. La cruz svástica no es celta'' (procedentes de artigos en xornais); Porén, séguese sen saber nada do proxecto ''Los problemas fundamentales de la Filosofía y el Dogma'', previsto para 17 tomos, unha das súas obras fundamentais. A súa obra ''Los problemas de la Filología comparada'' foi traducida no seu tempo a varios idiomas modernos. Especial atención merece a súa preocupación [[filoloxía|filolóxica]] polo [[Lingua galega|galego]], alén da reclusión á [[lírica]]: xa daquela afirmaba que "tiña aptitudes para todos os xéneros de forma literaria". Sen perder o tempo en disquisicións terminolóxicas sobre se o galego é [[lingua]] ou [[dialecto]], o seu magno proxecto inacabado era un estudo científico do galego cun dicionario [[etimoloxía|etimolóxico]] que profundaría mesmo ata o [[sánscrito]], para o que afirmaba "ter recollido bos materiais".<ref>{{Cita novas|apelido=Alonso Montero|nome=Xesús|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/opinion/2019/08/09/sesquicentenario-amor-ruibal/0003_201908G9P13992.htm|título=Sesquicentenario de Amor Ruibal|xornal=La Voz de Galicia|data=9 de agosto de 2019|dataacceso=15 de novembro de 2021}}</ref><ref>{{Cita web |título=Amor Ruibal, Ángel, "La lengua gallega y su léxico etimológico", en Faro de Vigo, (1, xaneiro, 1927)|páxina-web=[[Galiciana]] |url=http://arquivo.galiciana.gal/arpadweb/gl/catalogo_imagenes/grupo.do?path=53258&presentacion=pagina&posicion=1&registrardownload=0 |data=2016 |data-acceso=3/10/2019 }}</ref> Sen caer nos extremos da controversia imperante verbo do celtismo lingüístico e cultural, pon equilibrio na disputa, que dalgún modo se corresponde coa actual arredor do [[reintegracionismo]]. Defende que o galego, dende a perspectiva da [[lexicoloxía]], ten forte preponderancia da asimilación galaico-portuguesa, e esta é lexítima se non se cae no abuso e se se recoñece a singular evolución histórica do galego. Á vista disto pode verse o gran sentido práctico de quen podería estar vivindo nun aparte especulativo.{{Cómpre referencia}} Neste aspecto de coidado ós asuntos máis concretos, o seu labor persoal estendíase mesmo á realización e composición material dos libros escritos en [[alfabeto]]s non latinos na [[tipografía|prensa]]. No ano [[1927]] cobre a praza de [[vigairo]] capitular, publicando 17 circulares, polas que resolve preitos xurídicos e administrativos, organiza como Gobernador eclesial e Provisor do arcebispo, e aborda temas tan dispares coma o precepto [[Pascua cristiá|pascual]] ou a [[casuística]] das [[bula]]s, a formación seminarista, a organización das mocidades, a prensa católica, a promulgación e levantamento de excomuñóns para o enterramento dun suicida ou a renovación do edificio do Seminario. == Influencia == Á parte de ser unha das figuras clave da [[filoloxía]] e [[lingüística]] coas que a [[Igrexa católica]] contribuíu ó [[Galeguismo (política)|galeguismo]] (xunto con [[Martín Sarmiento|Sarmiento]], [[Antonio Noriega Varela]] e en xeral toda a xeración do seminario de [[Mondoñedo]]), mantén unha posición orixinal na resolución da crise [[Modernismo teolóxico|modernista]], sen darse ó [[historicismo]] relativizador nin á ortodoxia fosilizada nun pensamento ahistórico e inxenuamente realista. En boa parte, hai que interpretalo en relación coa Teoloxía liberal protestante (cuxos maiores exponentes españois son [[Miguel de Unamuno]] e mais Amor Ruibal) paralela ó proxecto de [[Harnack]], independentemente da controversia pro- ou anti-[[escolasticismo|escolasticista]]. Por moito que esta sexa a súa formación, o seu pensamento renovador e a súa fonda intuición non se restrinxiron a este encadramento. No ano 2004 instituíuse o Arquivo Amor Ruibal (en formación no Instituto Teológico Compostelano) que conta con correspondencia, escritos menores do autor, anotacións, fotos e noticias xornalísticas. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita libro |ligazónautor=Luis Miguel Aparisi Laporta |ano=2016 |nome=Luis M. |apelidos=Aparisi |url=http://www.ordenviera.com/wp-content/uploads/2017/02/Gallegos-en-la-Real-Academia-Espanola.pdf |título=Gallegos en la Real Academia Española |editorial=[[Enxebre Orde da Vieira|Asociación Cultural da Vieira]] |lingua=Es |ref=harv}} *{{cita publicación periódica|autor=[[Félix Estrada Catoyra|Estrada Catoyra, F.]]|ano=1931|título=Necrología. Don Ángel Amor Ruibal|revista=Boletín da Real Academia Galega|número=229|volume=XX|páxinas=1-3}} * [[Avelino Gómez Ledo|Gómez Ledo, Avelino]] (1949) ''Amor Ruibal o la sabiduría con sencillez''. Madrid. * [[Leonardo Lemos Montanet|Lemos Montanet, José Leonardo]] (1996) ''Ángel Amor Ruibal. Una reflexión viva acerca del hombre''. Santiago de Compostela. * {{Cita libro |nome=José Leonardo |apelidos=Lemos Montanet |ligazónautor=Leonardo Lemos Montanet |máscara-autor=9 |ano=2004 |título="Obra viva" de Ángel Amor Ruibal |url=https://books.google.es/books?id=lcehlH7IP9MC&pg=PA284&lpg=PA284&dq=Hymnologia+graecorum+pro+thesi&source=bl&ots=yAwYR6rJYt&sig=ACfU3U20xunX_5cgvmTLBpunErOG2MZUJQ&hl=gl&sa=X&ved=2ahUKEwjowtShzPjkAhUahlwKHQYDBbMQ6AEwAXoECAkQAQ#v=onepage&q=Hymnologia%20graecorum%20pro%20thesi&f=false |revista=[[Cuadernos de Estudios Gallegos]] |editorial=[[Consello Superior de Investigacións Científicas|CSIC]] - CSIC Press |ISBN=84-00-08262-1 |lingua=es |páxinas= |ref=harv}} * [[Andrés Torres Queiruga|Torres Queiruga, Andrés]] (2005) ''Unha nova achega ao coñecemento de Amor Ruibal'' (recensión do anterior). ''[[Encrucillada]]'' nº 141. * "Amor Ruibal, Anxo María Xosé", ''[[Dicionario biográfico de Galicia]]'', T. 1, p.&nbsp;54, [[Ir Indo|Ir Indo Edicións]], 2010-2011, [[Vigo]]. {{Reftermina}} {{Membros de número da Real Academia Galega}} {{Membros de honra da Real Academia Galega}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Amor Ruibal, Angel}} [[Categoría:Teólogos católicos]] [[Categoría:Filósofos de Galicia]] [[Categoría:Personalidades da lingüística galega]] [[Categoría:Membros de número da Real Academia Galega]] [[Categoría:Membros de honra da Real Academia Galega]] [[Categoría:Nados en Barro]] [[Categoría:Nados en 1869]] [[Categoría:Finados en 1930]] [[Categoría:Escritores de Galicia coa obra no dominio público]] [[Categoría:Académicos correspondentes da Real Academia Española]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua castelá]] ditezkfb3ngrkxhc0lkmrq6jm3qjgfx 0 8538 6149168 5049281 2022-08-03T07:36:15Z Estevoaei 1131 /* Bibliografía */ wikitext text/x-wiki {{Escritor |imaxe = Manuel Amor Meilán 1933.jpg |tamaño_imaxe = |descrición = Retrato en ''Vida Gallega'', 1933. |nome_completo = |data_de_nacemento = [[31 de xaneiro]] de [[1867]] |lugar_de_nacemento = [[A Coruña|Coruña]] |data_de_falecemento = [[9 de decembro]] de [[1933]] |lugar_de_falecemento = [[Lugo]] |soterrado = |soterrada = |residencia = |nacionalidade = |cónxuxe = |fillos = |relixión = |lingua = |lingua da escrita = |período = |movemento = |xéneros = |obras = |alma_máter = |estudos = |ocupación = |profesión = |organización = |cargos = |premios = |sinatura = |tamaño_sinatura = |web = |notas = }} '''Manuel Pascual Amor Meilán''', nado na [[A Coruña|Coruña]] o [[31 de xaneiro]] de [[1867]] e finado en [[Lugo]] o [[9 de decembro]] de [[1933]], foi un [[Antropoloxía|antropólogo]], periodista, poeta, novelista, dramaturgo e historiador [[Galiza|galego]].<ref name="GEG">"Amor Meián, Manuel" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''.</ref> == Traxectoria == Traballou como funcionario na [[Deputación de Lugo]]. Foi redactor e despois director durante vinte anos de ''[[El Regional]]'', dirixiu a efémera ''[[La Ilustración Gallega]]'' e tamén dirixiu o xornal ''[[La Provincia (Lugo)|La Provincia]]''. Colaborou noutras publicacións como ''La Ilustración Artística'', ''Revista de España'', ''La Ilustración Ibérica''. Investigou a existencia humana en covas (como a [[cova do Rei Cintolo]] de [[Mondoñedo]]) nas fases interglaciares cuaternarias, seguindo a investigación de [[José Villaamil Castro]]. Cría na orixe [[celtas|céltica]] de [[castro (poboado)|castros]] e [[mámoa]]s, e opinaba que "modernas investigacións antropológicas certifican a raza alpina o céltica en Galicia", afirmación contida en ''Historia de la provincia de Lugo'' ([[1918]]). Outras obras inclúen a ''Geografía General del Reino de Galicia'', xunto con numerosos artigos en galego e castelán en diversos xornais e publicacións, usando nalgún momento o alcume de '''Manuel Molina Mera'''.<ref name="GEG"/> Tamén ten obra literaria. Foi un dos primeiros escritores en escribir novelas en [[lingua galega|galego]], ademais de publicar numerosos relatos n' ''[[O Tío Marcos da Portela]]'' e outras publicacións. Fundador da [[Real Academia Galega]] en [[1905]], tamén foi membro da [[Academia de Belas Artes de San Fernando]], da A.B.A. de Barcelona, da A.B.A. e Ciencias de Toledo e da [[Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Suriña 1913.jpg|miniatura|''Suriña'', 1913.]] == Obras == [[Ficheiro:Geografía General del Reino de Galicia dirigida por F. Carreras y Candi. Provincia de Lugo por Manuel Amor Meilán. Barcelona. Casa Editorial Alberto Martín.jpg|miniatura|''Geografía General del Reino de Galicia'' dirixida por [[Francesc Carreras i Candi|F. Carreras y Candi]]. ''Provincia de Lugo'' por Manuel Amor Meilán, 1928.]] * ''Mendo de Maceda o los amores de un noble'', 1882 (novela en castelán) * ''Justicias y crueldades'', 1883 (novela en castelán) * Treboadas, 1884 (poesía en galego) * ''Desde la honradez de un crimen'', 1884 (novela en castelán) * ''[[Xuana, novela de costumes gallegas]]'', 1886, ''[[O Galiciano]]'' (novela en galego) * ''Os fillos da praia'', 1887 (novela en galego) * ''Pedro Madruga'', 1887 (poesía en castelán) * ''Amante, esclava y verdugo'', 1888 (novela en castelán) * ''Dolores, Álbum de mi hija'', 1890 * ''Sol y sombra. Cuentos y paisajes'', 1893 * ''El último hijodalgo'', 1893, [[Biblioteca Gallega]] (relatos en castelán) * ''Reinar despois de morrer'', 1897 * ''Gregorio Hernández (El Murillo de la escultura)'', 1898 (ensaio en castelán) * ''Santa Trahamunda'', 1900 * ''Galicia en el teatro antiguo'', 1902 * ''Influencia de la dominación musulmana en Galicia'', 1902 * ''Floralba'', 1902 (poesía en castelán) * ''La cadena'', 1905 * ''La bella Cintia'', 1907 * ''Cuentos y Romances'', 1907 (narrativa e poesía en castelán) * ''El obispo de Orense D. Pedro Quevedo y Quintano como patriota y como político'', 1908 * ''Memoria crítico-bibliográfica sobre el teatro regional gallego'', 1912 * ''Suriña'', Biblioteca de Escritores Gallegos, 1913 (novela en castelán).<ref>[[:File:Suriña, 1913, Manuel Amor Meilán.pdf|''Suriña'']], en [[PDF]].</ref> * ''Romances'', 1916 * ''Historia de la provincia de Lugo, 1918-27'', 7 volumes * ''[[Geografía General del Reino de Galicia]]'' (Tomo IV, [[provincia de Lugo]]; 1928) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro |url=http://iacobus.usc.es/record=b1235243~S1*gag |título=Historia xeral da literatura galega |nome1={{Versaleta|A.}} |apelidos1={{Versaleta|Gómez}} |ligazónautor1=Anxo Gómez Sánchez |nome2={{Versaleta|M.}} |apelidos2={{Versaleta|Queixas}} |ligazónautor2=Mercedes Queixas |edición=1ª |ano=2001 |editorial=[[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]] |páxina=164 |ISBN=84-95350-79-3 }} *{{cita publicación periódica|título=Manuel Amor Meilán|autor=Montenegro, J. M.|revista=Boletín da Real Academia Galega|número=252|volume=XXI|data=1-IV-1934|páxina=265-270|url=https://2012.academia.gal/boletins#paxinas.do?id=373}} * Entrada "Amor Meilán, Manuel Pascual" en ''[[Dicionario biográfico de Galicia]]'', t. 1, p.&nbsp;53, [[Ir Indo Edicións]], 2010-2011, [[Vigo]]. === Ligazóns externas === * [http://www.galegos.info/gl/manuel-amor-meilan Ficha en galegos.info] * [http://academia.gal/plenario?p_p_id=ManageChairs_WAR_ragportal&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&_ManageChairs_WAR_ragportal_action=showAcademic&_ManageChairs_WAR_ragportal_selLetter=A&_ManageChairs_WAR_ragportal_id=38 Membros da Academia] {{Membros de número da Real Academia Galega}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Amor Meilan, Manuel}} [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua castelá]] [[Categoría:Escritores de Galicia coa obra no dominio público]] [[Categoría:Personalidades da antropoloxía de Galicia]] [[Categoría:Membros de número da Real Academia Galega]] [[Categoría:Poetas de Galicia]] [[Categoría:Nados na Coruña]] [[Categoría:Nados en 1867]] [[Categoría:Finados en 1933]] crt78nbzcya1ajpmj6xi6i6se8b3cfw 0 9841 6148422 6147663 2022-08-02T14:13:38Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «gradas» + mejoras cosméticas wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|43|23|1.04|N|8|24|34.66|W|display=title}} {{Museo | Nome = Aquarium Finisterrae | Imaxe = Entrada del_Aquarium Finisterrae.jpg | Tamaño = 250 | Pé = Porta, Aquarium Finisterrae, [[A Coruña]] | Coordenadas = | País = Galiza | Cidade = A Coruña | Tipo = Mariño, oceánico | Administrador = | Director = | Construción = | Inauguración = 5 de xuño de 1999 | Superficie = | Horario = Luns a Domingo, 10:00 a 21:00 | Transporte = Bus liñas: 3, 3A, 11 | Visitantes = | Enderezo = Paseo Marítimo, 34 | Número Telefónico = 981 189842 | Web = https://www.coruna.gal/mc2/gl/aquarium-finisterrae }} O '''Aquarium Finisterrae''' ou ''Casa dos Peixes'', é un centro interactivo situado na cidade da [[A Coruña|Coruña]] ([[Galicia]], [[España]]) dedicado á divulgación científica sobre aspectos relacionados coa bioloxía mariña, a [[oceanografía]] e o [[mar]] en xeral. Ten como obxectivo promover o coñecemento do océano e educar actitudes positivas cara ao medio mariño, así como contribuír ao coñecemento científico da vida mariña. Atópase na costa coruñesa, no Paseo Marítimo, entre a [[Casa do Home|Domus]] e a [[Torre de Hércules]], que se pode ver dende o acuario. As súas piscinas exteriores están conectadas co [[Océano Atlántico]] e están deseñadas cun sistema que as fai sensibles ás [[Marea|mareas]]. Ademais das súas piscinas e acuarios, contén elementos museísticos que ofrecen experiencias interactivas ao público. Desde a súa apertura en 1999, recibiu máis de 6 millóns de visitantes.<ref name="6millones">{{cita novas |autor = L., R. |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/aquarium-finisterrae-acoge-visitante-numero-seis-millones-3433321 |título = El Aquarium Finisterrae acoge a su visitante número seis millones |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 8 de febreiro de 2022 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> == Historia == [[Ficheiro:Sala Isabel Castelo. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Sala Isabel Castelo, con unha exposición de fotografías.]] Creado polo [[Concello da Coruña]], con [[Francisco Vázquez Vázquez]] como alcalde, foi inaugurado o [[5 de xuño]] de [[1999]]<ref name="20años1">{{cita novas |autor = Peteiro, Loreto |url = https://www.elespanol.com/quincemil/articulos/actualidad/aquarium-finisterrae-20-anos-de-historia-cientos-de-anecdotas |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de historia, cientos de anécdotas |idioma = castelán |xornal = Quincemil - El Español |data = 5 de xuño de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref><ref name="20años2">{{cita novas |autor = Méndez, Mila |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2019/06/01/20-anos-viaje-submarino/0003_201906H1C5996.htm |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de viaje submarino en A Coruña |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 18 de setembro de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = El espacio que proyectó el divulgador Ramón Núñez y se ejecutó durante el mandato del exalcalde socialista Francisco Vázquez (...) }}</ref><ref name="20años3">{{cita novas |autor = Pardo, Alicia |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2019/06/01/decadas-mundo-oculto-peces-23767638.html |título = Dos décadas en el mundo oculto de los peces |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 1 de xuño de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> a partir dun orixinal proxecto museolóxico de [[Ramón Núñez Centella]], que foi o seu primeiro director ata 2008; aínda que no ano 2003 tivo lugar o intento do Director de convertelo en museo nacional,<ref name="nacional">{{cita novas |autor = Pardo, Alicia |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2003/02/08/0003_1482677.htm |título = El Ayuntamiento intentará convertir el Acuario en museo nacional |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 8 de febreiro de 2003 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> aínda ten carácter municipal, dentro dos [[Museos Científicos Coruñeses]]<ref name="mc2">{{cita web |url = https://www.coruna.gal/mc2/gl |título = Museos Científicos Coruñeses |xornal = Web oficial dos MC2 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> (xunto coa [[Domus (A Coruña)|Domus]] e a [[Casa das Ciencias]]). O seu obxectivo é a educación sobre o mar, prestando especial atención aos [[Ecosistema|ecosistemas]] do litoral galego. O seu Director Técnico foi Francisco Franco del Amo ata a súa morte en 2021.<ref name="pacodep1">{{cita novas |autor = EC |url = https://www.elconfidencial.com/espana/galicia/2021-09-29/muere-paco-franco-aquarium-a-coruna_3298077/ |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de viaje submarino en A Coruña |idioma = castelán |xornal = El Confidencial |data = 29 de setembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref><ref name="pacodep2">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/obituarios/2021/09/27/fallece-coruna-biologo-paco-franco-amo-director-tecnico-aquarium/00031632771379767182424.htm |título = Fallece el biólogo Paco Franco del Amo, director técnico del Aquarium de A Coruña |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 28 de setembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> A localización do acuario na costa permitiu que estea exposto a algunhas das tormentas que azotaron a cidade.<ref name="temporal">{{cita novas |autor = A.P., N. |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2341018/temporal-destroza-mirador-cafeteria-aquarium |título = El temporal destroza el mirador de la cafetería del Aquarium |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 4 de marzo de 2014 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> Tras o accidente do petroleiro [[monocasco]] [[Prestige]] o [[13 de novembro]] de 2002, produciuse unha marea negra que afectou ao Aquarium Finisterrae, que saca auga para a maioría dos seus depósitos directamente do mar, o que afectou ás focas, que comezaron a quedar fóra da uga máis tempo do habitual.<ref name="prestige1">{{cita novas |autor = Pousa, Luis |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2002/11/19/seis-focas-casa-peces-fueron-primeras-detectar-fuel/0003_1328441.htm |título = Las seis focas de la Casa de los Peces fueron las primeras en detectar el fuel |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 19 de novembro de 2002 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> Co fin de evitar futuras entradas de hidrocarburos (debido á frecuencia de accidentes deste tipo nas costas galegas), e tendo en conta que estes contaminantes afectan principalmente á superficie oceánica, construíuse un novo túnel de captación de auga a 17 metros de profundidade.<ref name="prestige2">{{cita novas |autor = Pousa, Luis; Ventureira, Rubén |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2003/02/07/fundacion-arao-financiara-nuevo-sistema-captacion-agua-acuario/0003_1479791.htm |título = La Fundación Arao financiará el nuevo sistema de captación de agua del Acuario |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 7 de febreiro de 2003 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = (...) un túnel de 200 metros de largo y 1,20 metros de diámetro que tomará agua a 17 metros de profundidad, a salvo de la contaminación. }}</ref> A [[Pandemia por coronavirus de 2020 en Galicia|pandemia de COVID-19]] paralizou moitas das actividades do museo, que deixou temporalmente de recibir centros educativos, algo que se retomou en 2021.<ref name="covid">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/3219610/museos-cientificos-coruneses-reabren-puertas-grupos-centros-educativos |título = Los Museos Científicos coruñeses reabren sus puertas a los grupos de centros educativos |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 3 de outubro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> == Proxectos == [[Ficheiro:Sala Maremagnum (Gran Volumen). Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Zona de Gran Volume na Sala Maremagnum.]] O acuario levou a cabo varios proxectos de investigación, como os que propiciaron a cría por primeira vez en catividade de pescada europea (''[[Merluccius merluccius]]''),<ref name="merluza">{{cita novas |autor = Ruiz de Elvira, Malen |url = https://elpais.com/diario/2007/12/05/futuro/1196809204_850215.html |título = Merluzas en un acuario |idioma = castelán |xornal = El País |data = 5 de decembro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> sanmartiños (''[[Zeus faber]]'')<ref name="sanpedro">{{cita novas |autor = Nebreda, Marcos |url = https://www.elmundo.es/elmundo/2011/10/05/galicia/1317804692.html |título = Los primeros 'sanmartiños' del mundo nacidos en cautividad |idioma = castelán |xornal = El Mundo |data = 5 de outubro de 2011 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> e polbo común (''[[Octopus vulgaris]]'').<ref name="pulpo">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2020/12/05/aquarium-finisterrae-exhibe-primera-vez-pulpos-criados-cautividad/00031607172275013474186.htm |título = El Aquarium Finisterrae exhibe por primera vez pulpos criados en cautividad |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 7 de decembro de 2020 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Outras especies que criaron son percebes,<ref name="percebe">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/cria-larvas-percebe-repoblara-zonas-esquilmadas-HBCG143073 |título = La cría de larvas de percebe repoblará zonas esquilmadas |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 9 de marzo de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> sepias (''Sepia officinalis'')<ref name="biosepia">{{cita novas |autor = Kappa Piscium |url = https://oceanografos.wordpress.com/2012/09/07/aquarium-fisterrae-ciclo-biologico-completo-sepia/ |título = El Aquarium Finisterrae presenta el ciclo biológico completo de una sepia |idioma = castelán |xornal = Oceanógrafos's Blog |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ou cabaliños de mar.<ref name="caballito">{{cita audiovisual |título= Operación salvar al caballito de mar |idioma = castelán |url=https://www.publico.es/publico-tv/publico-al-dia/programa/892004/operacion-salvar-al-caballito-de-mar |data= 18 de agosto de 2020 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |medio= Público TV }} </ref> Periódicamente realizaron actividades divulgativas como a preparación e administración de alimentos para as focas,<ref name="focas">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2021/12/21/regresa-aquarium-actividad-aventura-focas-60918633.html |título = Regresa al Aquarium la actividad 'aventura con las focas' |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 21 de decembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> e outras dirixidas á infancia, como ''Durmindo cos tiburóns''.<ref name="durmitibu1">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2007/04/02/suenan-tiburones/0003_5686405.htm |título = Todos sueñan con los tiburones |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 2 de abril de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="durmitibu2">{{cita novas |autor = Mosquera, Marcos |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2018/01/05/dormir-pecera-24136478.html |título = Dormir dentro de una pecera |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 5 de xaneiro de 2018 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Outras actividades realizadas no acuario foron: *Sesións de teatro.<ref name="teatro">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2013/10/29/aquarium-programa-espectaculo-teatro-gallego-24834111.html |título = El Aquarium programa un espectáculo de teatro en gallego |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 29 de outubro de 2013 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> *Obradoiros de ciencia, con motivo da IV Edición da Feira Isabel Zendal.<ref name="zendal">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/3322993/ciencia-toma-aquarium-finisterrae-cuarta-edicion-feria-isabel-zendal |título = La ciencia toma el Aquarium Finisterrae en la cuarta edición de la feria Isabel Zendal |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 28 de novembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> *Sesións de observación astronómica (na terraza exterior).<ref name="astro">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/planetario-aquarium-finisterrae-lanzan-actividades-homenaje-rosalia-3453190 |título = El Planetario y el Aquarium Finisterrae lanzan actividades de homenaje a Rosalía |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 21 de febreiro de 2022 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Sala Maremagnum == [[Ficheiro:Sala Humboldt. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Sala Humboldt, con unha das exposicións temporais.]] Alberga máis de 300 especies atlánticas,<ref name="guia">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2284320/aquarium-finisterrae-estrena-guia-sobre-especies-habitan |título = El Aquarium Finisterrae estrena una guía sobre las especies que lo habitan |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 9 de outubro de 2013 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = De las más de 300 especies que habitan el museo científico, esta nueva publicación recoge información sobre 124 de ellas entre algas, plantas, invertebrados, peces y mamíferos }}</ref> é unha sala de exposicións interactivas sobre o Océano Atlántico. Cada un dos módulos leva por título unha pregunta escollida polos lectores do xornal [[La Voz de Galicia]] antes da inauguración do acuario. Entre os módulos interactivos, destaca a ''Charca das Caricias'', onde os visitantes poden tocar algúns animais mariños como [[estrelamar|estrelamares]] ou [[Ourizo de mar|ourizos de mar]]. Tamén hai módulos dedicados aos [[Nó|nós]] mariños, aos cheiros dalgunhas especies mariñas, ao canto dalgunhas aves ou ao coñecemento da cantidade de [[auga]] que pode conter unha [[Poríferos|esponxa]]. Outra é a OceanoSfera, unha pantalla esférica rodeada de pequenas bancadas (en semiescuridade), que poden mostrar algunhas películas, e diferentes mapas, tal e como serían vistos desde o espazo exterior..<ref name="oceanosfera">{{cita novas |autor = Nebreda, Marcos |url = https://www.elmundo.es/elmundo/2010/12/12/galicia/1292181994.html |título = OceanoSfera, la Tierra a través del tiempo y el espacio |idioma = castelán |xornal = El Mundo |data = 17 de decembro de 2010 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Tamén hai varios módulos non interactivos na sala, como o tanque de [[Medusa|medusas]], a pequena exposición de [[fósil|fósiles]] mariños ou o acuario de [[Cabalo de mar|cabalos de mar]]. Na entrada da sala destaca o depósito cilíndrico de 10.000 litros, dedicado á presentación dunha temática concreta, como a lamprea (''[[Lamprea|Petromyzon marinus]]'')<ref name="lamprea">{{cita novas |autor = Ventureira, Rubén |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/pontevedra/2007/01/27/acuario-recreara-ecosistema-rio-mino-tanque-lampreas/0003_5494775.htm |título = El Acuario recreará el ecosistema del río Miño en un tanque para lampreas |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 27 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = Una piscina con 10.000 litros de agua acogerá a estos peces en la sala Maremagnum. }}</ref> ou o choco (''Sepia officinalis''). Nun extremo da sala, detrás das bancadas de gran volume, está o módulo de augas profundas, reaberto en 2022.<ref name="profundas">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/aquarium-finisterrae-exhibe-especies-aguas-profundas-3780264 |título = El Aquarium Finisterrae exhibe especies de aguas profundas |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 27 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Os 5 acuarios de gran volume están separados por bancadas do resto da sala, e cada un deles representa un ecosistema diferente da costa galega, dende o acantilado ata a plataforma continental. Inclúen, entre outros: [[Morea|moreas]], [[tiburóns]], [[raias]], [[Robaliza|robalizas]], [[Escarapote|escarapotes]] e sanmartiños. == Sala Humboldt == Esta sala está dedicada a exposicións temporais que cambian cada varios anos:<ref name="historiapaco">{{cita novas |autor = Franco del Amo, Paco |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lavozdelaescuela/2019/10/23/arranco-casa-peces/0003_201910SE23P7992.htm |título = Así arrancó la Casa de los Peces |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 9 de febreiro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = El mar Caribe (2000) fue la primera. La siguieron Caballitos de mar (2002), que fue una de las más populares, Con pies y cabeza (2004), Fabricantes de perlas (2006), Farmacuáticos. La botica del mar (2008), Muuultiplicaos (2014) y la actual Sexo azul (2018). }}</ref> ''O Mar Caribe'' (2000); ''Cabaliños de mar'' (2002); ''Con pés e cabeza'' (2004);<ref name="piescabeza">{{cita novas |autor = Fraguas, Antonio |url = https://elpais.com/diario/2004/06/30/futuro/1088546404_850215.html |título = Sorprendentes cefalópodos en A Coruña |idioma = castelán |xornal = El País |data = 20 de xuño de 2004 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Fabricantes de perlas'' (2006);<ref name="perlas">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2006/06/29/exposicion-perlas/0003_4904116.htm |título = Una exposición de perlas |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 29 de xuño de 2006 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Farmacuáticos. A botica do mar'' (2008);<ref name="farmacuáticos1">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2008/07/05/acuario-inaugura-exposicion-sobre-importancia-mar-recurso-biosanitario/0003_6962829.htm |título = El Acuario inaugura una exposición sobre la importancia del mar como recurso biosanitario |idioma = castelán |data = 5 de xullo de 2008 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="farmacuáticos2">{{cita novas |autor = |url = https://www.europapress.es/sociedad/medio-ambiente-00647/noticia-acuario-coruna-amplia-coleccion-biologica-veintena-ctenoforos-20120917194831.html |título = El Acuario de La Coruña amplía su colección biológica con una veintena de ctenóforos |idioma = castelán |xornal = Europa Press |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Muuultiplicádevos'' (2014);<ref name="muuultiplicaos">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2014/03/19/acuicultura-llega-aquarium-24784223.html |título = La acuicultura llega al Aquarium |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 19 de marzo de 2014 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref>e ''Sexo azul'' (desde 2018).<ref name="sexoazul1">{{cita novas |autor = P.Q., A. |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2018/12/21/aquarium-inaugura-exposicion-sexo-azul-23905748.html |título = El Aquarium inaugura la exposición 'Sexo Azul' |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="sexoazul2">{{cita novas |autor = Franco del Amo, Francisco J. |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lavozdelaescuela/2019/01/23/span-langgl-milagre-da-propagacion-da-vida-marina-sexo-azul-span/0003_201901SE23P4991.htm |título = O milagre da propagación da vida mariña en «Sexo azul» |xornal = La Voz de Galicia |data = 23 de xaneiro de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Sala Nautilus == [[Ficheiro:Sala Nautilus (entrada). Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Entrada da Sala Nautilus.]] Decorado ao estilo do gabinete do capitán Nemo no submarino Nautilus, é unha sala de observación inmersa nunha gran piscina de 4,4 millóns de litros, onde nadan os peixes máis grandes do Atlántico. Entre eles destaca '''Gastón''', un tiburón touro macho de 2,5 m de lonxitude e 120 kg de peso, que procedía do acuario Oceanópolis de [[Brest, Bretaña|Brest]] ([[Francia]]). Quizais o animal máis difícil de ver no acuario sexa un [[peixe anxo]] dun metro e medio de lonxitude que adoita descansar detrás das rochas e só se deixa ver ocasionalmente, fundíndose co fondo. Tamén hai varios exemplares de musola (outros tiburóns), ademais de bancos de [[xarda]] ou [[dourada]], numerosos [[Rodaballo|rodaballos]] e [[ollomol|ollomois]], por poñer só algúns exemplos. Periódicamente, sincronizada coa música composta expresamente para esta sala por Luis Delgado, ilumínase a zona central que alberga diversos obxectos relacionados co mar, desde un corno de [[narval]] ata restos de galeóns afundidos. == Exteriores == [[Ficheiro:Piscinas exteriores. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Piscinas exteriores.]] Na '''terraza exterior''' expóñense diversas artes de pesca, a cabina do pesqueiro ''María del Carmen'', e a áncora do petroleiro [[Aegean Sea]],<ref name="maregeo">{{cita novas |autor = V., M. |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2016/11/08/defensa-subasta-extraccion-restos-mar-24386228.html |título = Defensa subasta la extracción de restos del 'Mar Egeo' y el 'Casón' tras más de 20 años |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 8 de novembro de 2016 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = Un ancla del Mar Egeo se instaló en 2000 en el Aquarium Finisterrae }}</ref> que o [[3 de decembro]] de [[1992]] encallou fronte á Torre de Hércules provocando unha [[marea negra]]. Desde alí pódese acceder ao '''Paraíso Mariño''', que recibe auga directamente do mar, onde se atopan os 3 machos de ''[[Foca común|Phoca vitulina]]'': Altair, Gregor e Hansi. Mirándoo dende o edificio do acuario, á esquerda hai un ''Xardín Botánico'' que recolle a maioría das especies presentes na costa galega. No '''Piscinarium''' hai 9 femias da mesma especie de foca: Bine, Deneb, Lara, Paula, Petra, Vega, Antía, Sabela e Lucía. == Sala Isabel Castelo == Situado na entrada do acuario, está dedicado á exposición de fotografías, ás veces da natureza,<ref name="castelo">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2007/01/31/mejores-fotos-naturaleza/0003_5503559.htm |título = Las mejores fotos de la naturaleza |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 31 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> como [[:en:Wildlife Photographer of the Year|Wildlife Photographer of the Year]],<ref name="wpp1">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/wildlife-acuarium-finisterrae-CECG557720 |título = 'Wildlife', en el Aquarium Finisterrae |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 13 de xuño de 2010 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ou de xornalismo, como [[:en:World Press Photo|World Press Photo]].<ref name="wpp2">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/world-press-photo-lleva-coruna-mejores-imagenes-fotoperiodismo-mundial-GECG663674 |título = El World Press Photo lleva hasta A Coruña las mejores imágenes del fotoperiodismo mundial |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 29 de abril de 2011 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes do Aquarium Finisterrae}} <gallery> Tridacna gigas.001 - Aquarium Finisterrae.JPG|''Tridacna gigas''<br />Almeixa xigante Lophius piscatorius (cráneo).901 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Lophius piscatorius]]''<br />Cranio de peixe sapo Petromyzon marinus.003 - Aquarium Finisterrae.JPG|''[[Petromyzon marinus]]''<br />Boca de lamprea Loligo vulgaris. Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Loligo vulgaris]]''<br />Lura Hippocampus abdominalis.004 - Aquarium Finisterrae.jpg|''Hippocampus abdominalis''<br />Cabaliño de mar Ambystoma mexicanum.006 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Ambystoma mexicanum]]''<br />Axolote Scyliorhinus canicula.501 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Scyliorhinus canicula]]''<br />Ovo de melgacho Zeus faber (cría). Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Zeus faber]]''<br />Sanmartiño Marthasterias glacialis. Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''Marthasterias glacialis''<br />Estrelamar Polyprion americanus.101 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Polyprion americanus]]''<br />Mero Carcharias taurus.002 - Aquarium Finisterrae.jpg|''Carcharias taurus''<br />Gastón, o tiburón toro Squatina squatina.004 - Aquarium Finisterrae.JPG|''[[Squatina squatina]]''<br />Angelote Muraena helena.006 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Muraena helena]]''<br />Morena do Mediterráneo Lactoria cornuta.004 - Aquarium Finisterrae.JPG|''Lactoria cornuta''<br />Peixe cofre cornudo Phoca vitulina vitulina1. Exterior. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Phoca vitulina]]''<br />Foca común Carpobrotus edulis.137 - Aquarium Finisterrae.jpg|Áncora do petroleiro ''[[Aegean Sea|Mar Exeo]]'', rodeada de ''[[Carpobrotus edulis]]'' </gallery> == Notas == {{listaref|3}} {{Commonscat|Aquarium Finisterrae}} {{Portal|A Coruña}} {{LugaresdeintereseACoruña}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Museos Científicos Coruñeses]] [[Categoría:Arquitectura civil na Coruña]] [[Categoría:Acuarios de Galicia]] ixbwqztz7f6s4x70qi8xsvx73vtp0pw 6148815 6148422 2022-08-02T21:05:43Z Drow male 59507 wikitext text/x-wiki {{CABO}} {{Coordenadas|43|23|1.04|N|8|24|34.66|W|display=title}} {{Museo | Nome = Aquarium Finisterrae | Imaxe = Entrada del_Aquarium Finisterrae.jpg | Tamaño = 250 | Pé = Porta, Aquarium Finisterrae, [[A Coruña]] | Coordenadas = | País = Galiza | Cidade = A Coruña | Tipo = Mariño, oceánico | Administrador = | Director = | Construción = | Inauguración = 5 de xuño de 1999 | Superficie = | Horario = Luns a Domingo, 10:00 a 21:00 | Transporte = Bus liñas: 3, 3A, 11 | Visitantes = | Enderezo = Paseo Marítimo, 34 | Número Telefónico = 981 189842 | Web = https://www.coruna.gal/mc2/gl/aquarium-finisterrae }} O '''Aquarium Finisterrae''' ou ''Casa dos Peixes'', é un centro interactivo situado na cidade da [[A Coruña|Coruña]] ([[Galicia]], [[España]]) dedicado á divulgación científica sobre aspectos relacionados coa bioloxía mariña, a [[oceanografía]] e o [[mar]] en xeral. Ten como obxectivo promover o coñecemento do océano e educar actitudes positivas cara ao medio mariño, así como contribuír ao coñecemento científico da vida mariña. Atópase na costa coruñesa, no Paseo Marítimo, entre a [[Casa do Home|Domus]] e a [[Torre de Hércules]], que se pode ver dende o acuario. As súas piscinas exteriores están conectadas co [[Océano Atlántico]] e están deseñadas cun sistema que as fai sensibles ás [[Marea|mareas]]. Ademais das súas piscinas e acuarios, contén elementos museísticos que ofrecen experiencias interactivas ao público. Desde a súa apertura en 1999, recibiu máis de 6 millóns de visitantes.<ref name="6millones">{{cita novas |autor = L., R. |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/aquarium-finisterrae-acoge-visitante-numero-seis-millones-3433321 |título = El Aquarium Finisterrae acoge a su visitante número seis millones |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 8 de febreiro de 2022 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> == Historia == [[Ficheiro:Sala Isabel Castelo. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Sala Isabel Castelo, con unha exposición de fotografías.]] Creado polo [[Concello da Coruña]], con [[Francisco Vázquez Vázquez]] como alcalde, foi inaugurado o [[5 de xuño]] de [[1999]]<ref name="20años1">{{cita novas |autor = Peteiro, Loreto |url = https://www.elespanol.com/quincemil/articulos/actualidad/aquarium-finisterrae-20-anos-de-historia-cientos-de-anecdotas |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de historia, cientos de anécdotas |idioma = castelán |xornal = Quincemil - El Español |data = 5 de xuño de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref><ref name="20años2">{{cita novas |autor = Méndez, Mila |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2019/06/01/20-anos-viaje-submarino/0003_201906H1C5996.htm |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de viaje submarino en A Coruña |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 18 de setembro de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = El espacio que proyectó el divulgador Ramón Núñez y se ejecutó durante el mandato del exalcalde socialista Francisco Vázquez (...) }}</ref><ref name="20años3">{{cita novas |autor = Pardo, Alicia |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2019/06/01/decadas-mundo-oculto-peces-23767638.html |título = Dos décadas en el mundo oculto de los peces |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 1 de xuño de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> a partir dun orixinal proxecto museolóxico de [[Ramón Núñez Centella]], que foi o seu primeiro director ata 2008; aínda que no ano 2003 tivo lugar o intento do Director de convertelo en museo nacional,<ref name="nacional">{{cita novas |autor = Pardo, Alicia |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2003/02/08/0003_1482677.htm |título = El Ayuntamiento intentará convertir el Acuario en museo nacional |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 8 de febreiro de 2003 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> aínda ten carácter municipal, dentro dos [[Museos Científicos Coruñeses]]<ref name="mc2">{{cita web |url = https://www.coruna.gal/mc2/gl |título = Museos Científicos Coruñeses |xornal = Web oficial dos MC2 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> (xunto coa [[Domus (A Coruña)|Domus]] e a [[Casa das Ciencias]]). O seu obxectivo é a educación sobre o mar, prestando especial atención aos [[Ecosistema|ecosistemas]] do litoral galego. O seu Director Técnico foi Francisco Franco del Amo ata a súa morte en 2021.<ref name="pacodep1">{{cita novas |autor = EC |url = https://www.elconfidencial.com/espana/galicia/2021-09-29/muere-paco-franco-aquarium-a-coruna_3298077/ |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de viaje submarino en A Coruña |idioma = castelán |xornal = El Confidencial |data = 29 de setembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref><ref name="pacodep2">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/obituarios/2021/09/27/fallece-coruna-biologo-paco-franco-amo-director-tecnico-aquarium/00031632771379767182424.htm |título = Fallece el biólogo Paco Franco del Amo, director técnico del Aquarium de A Coruña |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 28 de setembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> A localización do acuario na costa permitiu que estea exposto a algunhas das tormentas que azotaron a cidade.<ref name="temporal">{{cita novas |autor = A.P., N. |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2341018/temporal-destroza-mirador-cafeteria-aquarium |título = El temporal destroza el mirador de la cafetería del Aquarium |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 4 de marzo de 2014 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> Tras o accidente do petroleiro [[monocasco]] [[Prestige]] o [[13 de novembro]] de 2002, produciuse unha marea negra que afectou ao Aquarium Finisterrae, que saca auga para a maioría dos seus depósitos directamente do mar, o que afectou ás focas, que comezaron a quedar fóra da uga máis tempo do habitual.<ref name="prestige1">{{cita novas |autor = Pousa, Luis |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2002/11/19/seis-focas-casa-peces-fueron-primeras-detectar-fuel/0003_1328441.htm |título = Las seis focas de la Casa de los Peces fueron las primeras en detectar el fuel |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 19 de novembro de 2002 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> Co fin de evitar futuras entradas de hidrocarburos (debido á frecuencia de accidentes deste tipo nas costas galegas), e tendo en conta que estes contaminantes afectan principalmente á superficie oceánica, construíuse un novo túnel de captación de auga a 17 metros de profundidade.<ref name="prestige2">{{cita novas |autor = Pousa, Luis; Ventureira, Rubén |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2003/02/07/fundacion-arao-financiara-nuevo-sistema-captacion-agua-acuario/0003_1479791.htm |título = La Fundación Arao financiará el nuevo sistema de captación de agua del Acuario |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 7 de febreiro de 2003 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = (...) un túnel de 200 metros de largo y 1,20 metros de diámetro que tomará agua a 17 metros de profundidad, a salvo de la contaminación. }}</ref> A [[Pandemia por coronavirus de 2020 en Galicia|pandemia de COVID-19]] paralizou moitas das actividades do museo, que deixou temporalmente de recibir centros educativos, algo que se retomou en 2021.<ref name="covid">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/3219610/museos-cientificos-coruneses-reabren-puertas-grupos-centros-educativos |título = Los Museos Científicos coruñeses reabren sus puertas a los grupos de centros educativos |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 3 de outubro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> == Proxectos == [[Ficheiro:Sala Maremagnum (Gran Volumen). Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Zona de Gran Volume na Sala Maremagnum.]] O acuario levou a cabo varios proxectos de investigación, como os que propiciaron a cría por primeira vez en catividade de pescada europea (''[[Merluccius merluccius]]''),<ref name="merluza">{{cita novas |autor = Ruiz de Elvira, Malen |url = https://elpais.com/diario/2007/12/05/futuro/1196809204_850215.html |título = Merluzas en un acuario |idioma = castelán |xornal = El País |data = 5 de decembro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> sanmartiños (''[[Zeus faber]]'')<ref name="sanpedro">{{cita novas |autor = Nebreda, Marcos |url = https://www.elmundo.es/elmundo/2011/10/05/galicia/1317804692.html |título = Los primeros 'sanmartiños' del mundo nacidos en cautividad |idioma = castelán |xornal = El Mundo |data = 5 de outubro de 2011 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> e polbo común (''[[Octopus vulgaris]]'').<ref name="pulpo">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2020/12/05/aquarium-finisterrae-exhibe-primera-vez-pulpos-criados-cautividad/00031607172275013474186.htm |título = El Aquarium Finisterrae exhibe por primera vez pulpos criados en cautividad |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 7 de decembro de 2020 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Outras especies que criaron son percebes,<ref name="percebe">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/cria-larvas-percebe-repoblara-zonas-esquilmadas-HBCG143073 |título = La cría de larvas de percebe repoblará zonas esquilmadas |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 9 de marzo de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> sepias (''Sepia officinalis'')<ref name="biosepia">{{cita novas |autor = Kappa Piscium |url = https://oceanografos.wordpress.com/2012/09/07/aquarium-fisterrae-ciclo-biologico-completo-sepia/ |título = El Aquarium Finisterrae presenta el ciclo biológico completo de una sepia |idioma = castelán |xornal = Oceanógrafos's Blog |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ou cabaliños de mar.<ref name="caballito">{{cita audiovisual |título= Operación salvar al caballito de mar |idioma = castelán |url=https://www.publico.es/publico-tv/publico-al-dia/programa/892004/operacion-salvar-al-caballito-de-mar |data= 18 de agosto de 2020 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |medio= Público TV }} </ref> Periódicamente realizaron actividades divulgativas como a preparación e administración de alimentos para as focas,<ref name="focas">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2021/12/21/regresa-aquarium-actividad-aventura-focas-60918633.html |título = Regresa al Aquarium la actividad 'aventura con las focas' |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 21 de decembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> e outras dirixidas á infancia, como ''Durmindo cos tiburóns''.<ref name="durmitibu1">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2007/04/02/suenan-tiburones/0003_5686405.htm |título = Todos sueñan con los tiburones |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 2 de abril de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="durmitibu2">{{cita novas |autor = Mosquera, Marcos |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2018/01/05/dormir-pecera-24136478.html |título = Dormir dentro de una pecera |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 5 de xaneiro de 2018 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Outras actividades realizadas no acuario foron: *Sesións de teatro.<ref name="teatro">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2013/10/29/aquarium-programa-espectaculo-teatro-gallego-24834111.html |título = El Aquarium programa un espectáculo de teatro en gallego |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 29 de outubro de 2013 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> *Obradoiros de ciencia, con motivo da IV Edición da Feira Isabel Zendal.<ref name="zendal">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/3322993/ciencia-toma-aquarium-finisterrae-cuarta-edicion-feria-isabel-zendal |título = La ciencia toma el Aquarium Finisterrae en la cuarta edición de la feria Isabel Zendal |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 28 de novembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> *Sesións de observación astronómica (na terraza exterior).<ref name="astro">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/planetario-aquarium-finisterrae-lanzan-actividades-homenaje-rosalia-3453190 |título = El Planetario y el Aquarium Finisterrae lanzan actividades de homenaje a Rosalía |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 21 de febreiro de 2022 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Sala Maremagnum == [[Ficheiro:Sala Humboldt. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Sala Humboldt, con unha das exposicións temporais.]] Alberga máis de 300 especies atlánticas,<ref name="guia">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2284320/aquarium-finisterrae-estrena-guia-sobre-especies-habitan |título = El Aquarium Finisterrae estrena una guía sobre las especies que lo habitan |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 9 de outubro de 2013 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = De las más de 300 especies que habitan el museo científico, esta nueva publicación recoge información sobre 124 de ellas entre algas, plantas, invertebrados, peces y mamíferos }}</ref> é unha sala de exposicións interactivas sobre o Océano Atlántico. Cada un dos módulos leva por título unha pregunta escollida polos lectores do xornal [[La Voz de Galicia]] antes da inauguración do acuario. Entre os módulos interactivos, destaca a ''Charca das Caricias'', onde os visitantes poden tocar algúns animais mariños como [[estrelamar|estrelamares]] ou [[Ourizo de mar|ourizos de mar]]. Tamén hai módulos dedicados aos [[Nó|nós]] mariños, aos cheiros dalgunhas especies mariñas, ao canto dalgunhas aves ou ao coñecemento da cantidade de [[auga]] que pode conter unha [[Poríferos|esponxa]]. Outra é a OceanoSfera, unha pantalla esférica rodeada de pequenas bancadas (en semiescuridade), que poden mostrar algunhas películas, e diferentes mapas, tal e como serían vistos desde o espazo exterior..<ref name="oceanosfera">{{cita novas |autor = Nebreda, Marcos |url = https://www.elmundo.es/elmundo/2010/12/12/galicia/1292181994.html |título = OceanoSfera, la Tierra a través del tiempo y el espacio |idioma = castelán |xornal = El Mundo |data = 17 de decembro de 2010 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Tamén hai varios módulos non interactivos na sala, como o tanque de [[Medusa|medusas]], a pequena exposición de [[fósil|fósiles]] mariños ou o acuario de [[Cabalo de mar|cabalos de mar]]. Na entrada da sala destaca o depósito cilíndrico de 10.000 litros, dedicado á presentación dunha temática concreta, como a lamprea (''[[Lamprea|Petromyzon marinus]]'')<ref name="lamprea">{{cita novas |autor = Ventureira, Rubén |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/pontevedra/2007/01/27/acuario-recreara-ecosistema-rio-mino-tanque-lampreas/0003_5494775.htm |título = El Acuario recreará el ecosistema del río Miño en un tanque para lampreas |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 27 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = Una piscina con 10.000 litros de agua acogerá a estos peces en la sala Maremagnum. }}</ref> ou o choco (''Sepia officinalis''). Nun extremo da sala, detrás das bancadas de gran volume, está o módulo de augas profundas, reaberto en 2022.<ref name="profundas">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/aquarium-finisterrae-exhibe-especies-aguas-profundas-3780264 |título = El Aquarium Finisterrae exhibe especies de aguas profundas |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 27 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Os 5 acuarios de gran volume están separados por bancadas do resto da sala, e cada un deles representa un ecosistema diferente da costa galega, dende o acantilado ata a plataforma continental. Inclúen, entre outros: [[Morea|moreas]], [[tiburóns]], [[raias]], [[Robaliza|robalizas]], [[Escarapote|escarapotes]] e sanmartiños. == Sala Humboldt == Esta sala está dedicada a exposicións temporais que cambian cada varios anos:<ref name="historiapaco">{{cita novas |autor = Franco del Amo, Paco |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lavozdelaescuela/2019/10/23/arranco-casa-peces/0003_201910SE23P7992.htm |título = Así arrancó la Casa de los Peces |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 9 de febreiro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = El mar Caribe (2000) fue la primera. La siguieron Caballitos de mar (2002), que fue una de las más populares, Con pies y cabeza (2004), Fabricantes de perlas (2006), Farmacuáticos. La botica del mar (2008), Muuultiplicaos (2014) y la actual Sexo azul (2018). }}</ref> ''O Mar Caribe'' (2000); ''Cabaliños de mar'' (2002); ''Con pés e cabeza'' (2004);<ref name="piescabeza">{{cita novas |autor = Fraguas, Antonio |url = https://elpais.com/diario/2004/06/30/futuro/1088546404_850215.html |título = Sorprendentes cefalópodos en A Coruña |idioma = castelán |xornal = El País |data = 20 de xuño de 2004 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Fabricantes de perlas'' (2006);<ref name="perlas">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2006/06/29/exposicion-perlas/0003_4904116.htm |título = Una exposición de perlas |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 29 de xuño de 2006 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Farmacuáticos. A botica do mar'' (2008);<ref name="farmacuáticos1">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2008/07/05/acuario-inaugura-exposicion-sobre-importancia-mar-recurso-biosanitario/0003_6962829.htm |título = El Acuario inaugura una exposición sobre la importancia del mar como recurso biosanitario |idioma = castelán |data = 5 de xullo de 2008 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="farmacuáticos2">{{cita novas |autor = |url = https://www.europapress.es/sociedad/medio-ambiente-00647/noticia-acuario-coruna-amplia-coleccion-biologica-veintena-ctenoforos-20120917194831.html |título = El Acuario de La Coruña amplía su colección biológica con una veintena de ctenóforos |idioma = castelán |xornal = Europa Press |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Muuultiplicádevos'' (2014);<ref name="muuultiplicaos">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2014/03/19/acuicultura-llega-aquarium-24784223.html |título = La acuicultura llega al Aquarium |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 19 de marzo de 2014 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref>e ''Sexo azul'' (desde 2018).<ref name="sexoazul1">{{cita novas |autor = P.Q., A. |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2018/12/21/aquarium-inaugura-exposicion-sexo-azul-23905748.html |título = El Aquarium inaugura la exposición 'Sexo Azul' |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="sexoazul2">{{cita novas |autor = Franco del Amo, Francisco J. |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lavozdelaescuela/2019/01/23/span-langgl-milagre-da-propagacion-da-vida-marina-sexo-azul-span/0003_201901SE23P4991.htm |título = O milagre da propagación da vida mariña en «Sexo azul» |xornal = La Voz de Galicia |data = 23 de xaneiro de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Sala Nautilus == [[Ficheiro:Sala Nautilus (entrada). Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Entrada da Sala Nautilus.]] Decorado ao estilo do gabinete do capitán Nemo no submarino Nautilus, é unha sala de observación inmersa nunha gran piscina de 4,4 millóns de litros, onde nadan os peixes máis grandes do Atlántico. Entre eles destaca '''Gastón''', un tiburón touro macho de 2,5 m de lonxitude e 120 kg de peso, que procedía do acuario Oceanópolis de [[Brest, Bretaña|Brest]] ([[Francia]]). Quizais o animal máis difícil de ver no acuario sexa un [[peixe anxo]] dun metro e medio de lonxitude que adoita descansar detrás das rochas e só se deixa ver ocasionalmente, fundíndose co fondo. Tamén hai varios exemplares de musola (outros tiburóns), ademais de bancos de [[xarda]] ou [[dourada]], numerosos [[Rodaballo|rodaballos]] e [[ollomol|ollomois]], por poñer só algúns exemplos. Periódicamente, sincronizada coa música composta expresamente para esta sala por Luis Delgado, ilumínase a zona central que alberga diversos obxectos relacionados co mar, desde un corno de [[narval]] ata restos de galeóns afundidos. == Exteriores == [[Ficheiro:Piscinas exteriores. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Piscinas exteriores.]] Na '''terraza exterior''' expóñense diversas artes de pesca, a cabina do pesqueiro ''María del Carmen'', e a áncora do petroleiro [[Aegean Sea]],<ref name="maregeo">{{cita novas |autor = V., M. |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2016/11/08/defensa-subasta-extraccion-restos-mar-24386228.html |título = Defensa subasta la extracción de restos del 'Mar Egeo' y el 'Casón' tras más de 20 años |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 8 de novembro de 2016 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = Un ancla del Mar Egeo se instaló en 2000 en el Aquarium Finisterrae }}</ref> que o [[3 de decembro]] de [[1992]] encallou fronte á Torre de Hércules provocando unha [[marea negra]]. Desde alí pódese acceder ao '''Paraíso Mariño''', que recibe auga directamente do mar, onde se atopan os 3 machos de ''[[Foca común|Phoca vitulina]]'': Altair, Gregor e Hansi. Mirándoo dende o edificio do acuario, á esquerda hai un ''Xardín Botánico'' que recolle a maioría das especies presentes na costa galega. No '''Piscinarium''' hai 9 femias da mesma especie de foca: Bine, Deneb, Lara, Paula, Petra, Vega, Antía, Sabela e Lucía. == Sala Isabel Castelo == Situado na entrada do acuario, está dedicado á exposición de fotografías, ás veces da natureza,<ref name="castelo">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2007/01/31/mejores-fotos-naturaleza/0003_5503559.htm |título = Las mejores fotos de la naturaleza |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 31 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> como [[:en:Wildlife Photographer of the Year|Wildlife Photographer of the Year]],<ref name="wpp1">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/wildlife-acuarium-finisterrae-CECG557720 |título = 'Wildlife', en el Aquarium Finisterrae |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 13 de xuño de 2010 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ou de xornalismo, como [[:en:World Press Photo|World Press Photo]].<ref name="wpp2">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/world-press-photo-lleva-coruna-mejores-imagenes-fotoperiodismo-mundial-GECG663674 |título = El World Press Photo lleva hasta A Coruña las mejores imágenes del fotoperiodismo mundial |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 29 de abril de 2011 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes do Aquarium Finisterrae}} <gallery> Tridacna gigas.001 - Aquarium Finisterrae.JPG|''Tridacna gigas''<br />Almeixa xigante Lophius piscatorius (cráneo).901 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Lophius piscatorius]]''<br />Cranio de peixe sapo Petromyzon marinus.003 - Aquarium Finisterrae.JPG|''[[Petromyzon marinus]]''<br />Boca de lamprea Loligo vulgaris. Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Loligo vulgaris]]''<br />Lura Hippocampus abdominalis.004 - Aquarium Finisterrae.jpg|''Hippocampus abdominalis''<br />Cabaliño de mar Ambystoma mexicanum.006 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Ambystoma mexicanum]]''<br />Axolote Scyliorhinus canicula.501 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Scyliorhinus canicula]]''<br />Ovo de melgacho Zeus faber (cría). Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Zeus faber]]''<br />Sanmartiño Marthasterias glacialis. Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''Marthasterias glacialis''<br />Estrelamar Polyprion americanus.101 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Polyprion americanus]]''<br />Mero Carcharias taurus.002 - Aquarium Finisterrae.jpg|''Carcharias taurus''<br />Gastón, o tiburón toro Squatina squatina.004 - Aquarium Finisterrae.JPG|''[[Squatina squatina]]''<br />Angelote Muraena helena.006 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Muraena helena]]''<br />Morena do Mediterráneo Lactoria cornuta.004 - Aquarium Finisterrae.JPG|''Lactoria cornuta''<br />Peixe cofre cornudo Phoca vitulina vitulina1. Exterior. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Phoca vitulina]]''<br />Foca común Carpobrotus edulis.137 - Aquarium Finisterrae.jpg|Áncora do petroleiro ''[[Aegean Sea|Mar Exeo]]'', rodeada de ''[[Carpobrotus edulis]]'' </gallery> == Notas == {{listaref|3}} {{Commonscat|Aquarium Finisterrae}} {{Portal|A Coruña}} {{LugaresdeintereseACoruña}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Museos Científicos Coruñeses]] [[Categoría:Arquitectura civil na Coruña]] [[Categoría:Acuarios de Galicia]] ijwgp2w8nqcg8qfmwz7gpqzo5li27qb 6148877 6148815 2022-08-02T22:13:39Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{CABO}} {{Coordenadas|43|23|1.04|N|8|24|34.66|W|display=title}} {{Museo | Nome = Aquarium Finisterrae | Imaxe = Entrada del_Aquarium Finisterrae.jpg | Tamaño = 250 | Pé = Porta, Aquarium Finisterrae, [[A Coruña]] | Coordenadas = | País = Galiza | Cidade = A Coruña | Tipo = Mariño, oceánico | Administrador = | Director = | Construción = | Inauguración = 5 de xuño de 1999 | Superficie = | Horario = Luns a Domingo, 10:00 a 21:00 | Transporte = Bus liñas: 3, 3A, 11 | Visitantes = | Enderezo = Paseo Marítimo, 34 | Número Telefónico = 981 189842 | Web = https://www.coruna.gal/mc2/gl/aquarium-finisterrae }} O '''Aquarium Finisterrae''' ou ''Casa dos Peixes'', é un centro interactivo situado na cidade da [[A Coruña|Coruña]] ([[Galicia]], [[España]]) dedicado á divulgación científica sobre aspectos relacionados coa bioloxía mariña, a [[oceanografía]] e o [[mar]] en xeral. Ten como obxectivo promover o coñecemento do océano e educar actitudes positivas cara ao medio mariño, así como contribuír ao coñecemento científico da vida mariña. Atópase na costa coruñesa, no Paseo Marítimo, entre a [[Casa do Home|Domus]] e a [[Torre de Hércules]], que se pode ver dende o acuario. As súas piscinas exteriores están conectadas co [[Océano Atlántico]] e están deseñadas cun sistema que as fai sensibles ás [[Marea|mareas]]. Ademais das súas piscinas e acuarios, contén elementos museísticos que ofrecen experiencias interactivas ao público. Desde a súa apertura en 1999, recibiu máis de 6 millóns de visitantes.<ref name="6millones">{{cita novas |autor = L., R. |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/aquarium-finisterrae-acoge-visitante-numero-seis-millones-3433321 |título = El Aquarium Finisterrae acoge a su visitante número seis millones |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 8 de febreiro de 2022 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> == Historia == [[Ficheiro:Sala Isabel Castelo. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Sala Isabel Castelo, con unha exposición de fotografías.]] Creado polo [[Concello da Coruña]], con [[Francisco Vázquez Vázquez]] como alcalde, foi inaugurado o [[5 de xuño]] de [[1999]]<ref name="20años1">{{cita novas |autor = Peteiro, Loreto |url = https://www.elespanol.com/quincemil/articulos/actualidad/aquarium-finisterrae-20-anos-de-historia-cientos-de-anecdotas |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de historia, cientos de anécdotas |idioma = castelán |xornal = Quincemil - El Español |data = 5 de xuño de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref><ref name="20años2">{{cita novas |autor = Méndez, Mila |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2019/06/01/20-anos-viaje-submarino/0003_201906H1C5996.htm |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de viaje submarino en A Coruña |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 18 de setembro de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = El espacio que proyectó el divulgador Ramón Núñez y se ejecutó durante el mandato del exalcalde socialista Francisco Vázquez (...) }}</ref><ref name="20años3">{{cita novas |autor = Pardo, Alicia |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2019/06/01/decadas-mundo-oculto-peces-23767638.html |título = Dos décadas en el mundo oculto de los peces |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 1 de xuño de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> a partir dun orixinal proxecto museolóxico de [[Ramón Núñez Centella]], que foi o seu primeiro director ata 2008; aínda que no ano 2003 tivo lugar o intento do Director de convertelo en museo nacional,<ref name="nacional">{{cita novas |autor = Pardo, Alicia |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2003/02/08/0003_1482677.htm |título = El Ayuntamiento intentará convertir el Acuario en museo nacional |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 8 de febreiro de 2003 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> aínda ten carácter municipal, dentro dos [[Museos Científicos Coruñeses]]<ref name="mc2">{{cita web |url = https://www.coruna.gal/mc2/gl |título = Museos Científicos Coruñeses |xornal = Web oficial dos MC2 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> (xunto coa [[Domus (A Coruña)|Domus]] e a [[Casa das Ciencias]]). O seu obxectivo é a educación sobre o mar, prestando especial atención aos [[Ecosistema|ecosistemas]] do litoral galego. O seu Director Técnico foi Francisco Franco del Amo ata a súa morte en 2021.<ref name="pacodep1">{{cita novas |autor = EC |url = https://www.elconfidencial.com/espana/galicia/2021-09-29/muere-paco-franco-aquarium-a-coruna_3298077/ |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de viaje submarino en A Coruña |idioma = castelán |xornal = El Confidencial |data = 29 de setembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref><ref name="pacodep2">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/obituarios/2021/09/27/fallece-coruna-biologo-paco-franco-amo-director-tecnico-aquarium/00031632771379767182424.htm |título = Fallece el biólogo Paco Franco del Amo, director técnico del Aquarium de A Coruña |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 28 de setembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> A localización do acuario na costa permitiu que estea exposto a algunhas das tormentas que azotaron a cidade.<ref name="temporal">{{cita novas |autor = A.P., N. |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2341018/temporal-destroza-mirador-cafeteria-aquarium |título = El temporal destroza el mirador de la cafetería del Aquarium |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 4 de marzo de 2014 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> Tras o accidente do petroleiro [[monocasco]] [[Prestige]] o [[13 de novembro]] de 2002, produciuse unha marea negra que afectou ao Aquarium Finisterrae, que saca auga para a maioría dos seus depósitos directamente do mar, o que afectou ás focas, que comezaron a quedar fóra da uga máis tempo do habitual.<ref name="prestige1">{{cita novas |autor = Pousa, Luis |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2002/11/19/seis-focas-casa-peces-fueron-primeras-detectar-fuel/0003_1328441.htm |título = Las seis focas de la Casa de los Peces fueron las primeras en detectar el fuel |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 19 de novembro de 2002 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> Co fin de evitar futuras entradas de hidrocarburos (debido á frecuencia de accidentes deste tipo nas costas galegas), e tendo en conta que estes contaminantes afectan principalmente á superficie oceánica, construíuse un novo túnel de captación de auga a 17 metros de profundidade.<ref name="prestige2">{{cita novas |autor = Pousa, Luis; Ventureira, Rubén |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2003/02/07/fundacion-arao-financiara-nuevo-sistema-captacion-agua-acuario/0003_1479791.htm |título = La Fundación Arao financiará el nuevo sistema de captación de agua del Acuario |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 7 de febreiro de 2003 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = (...) un túnel de 200 metros de largo y 1,20 metros de diámetro que tomará agua a 17 metros de profundidad, a salvo de la contaminación. }}</ref> A [[Pandemia por coronavirus de 2020 en Galicia|pandemia de COVID-19]] paralizou moitas das actividades do museo, que deixou temporalmente de recibir centros educativos, algo que se retomou en 2021.<ref name="covid">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/3219610/museos-cientificos-coruneses-reabren-puertas-grupos-centros-educativos |título = Los Museos Científicos coruñeses reabren sus puertas a los grupos de centros educativos |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 3 de outubro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> == Proxectos == [[Ficheiro:Sala Maremagnum (Gran Volumen). Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Zona de Gran Volume na Sala Maremagnum.]] O acuario levou a cabo varios proxectos de investigación, como os que propiciaron a cría por primeira vez en catividade de pescada europea (''[[Merluccius merluccius]]''),<ref name="merluza">{{cita novas |autor = Ruiz de Elvira, Malen |url = https://elpais.com/diario/2007/12/05/futuro/1196809204_850215.html |título = Merluzas en un acuario |idioma = castelán |xornal = El País |data = 5 de decembro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> sanmartiños (''[[Zeus faber]]'')<ref name="sanpedro">{{cita novas |autor = Nebreda, Marcos |url = https://www.elmundo.es/elmundo/2011/10/05/galicia/1317804692.html |título = Los primeros 'sanmartiños' del mundo nacidos en cautividad |idioma = castelán |xornal = El Mundo |data = 5 de outubro de 2011 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> e polbo común (''[[Octopus vulgaris]]'').<ref name="pulpo">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2020/12/05/aquarium-finisterrae-exhibe-primera-vez-pulpos-criados-cautividad/00031607172275013474186.htm |título = El Aquarium Finisterrae exhibe por primera vez pulpos criados en cautividad |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 7 de decembro de 2020 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Outras especies que criaron son percebes,<ref name="percebe">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/cria-larvas-percebe-repoblara-zonas-esquilmadas-HBCG143073 |título = La cría de larvas de percebe repoblará zonas esquilmadas |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 9 de marzo de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> sepias (''Sepia officinalis'')<ref name="biosepia">{{cita novas |autor = Kappa Piscium |url = https://oceanografos.wordpress.com/2012/09/07/aquarium-fisterrae-ciclo-biologico-completo-sepia/ |título = El Aquarium Finisterrae presenta el ciclo biológico completo de una sepia |idioma = castelán |xornal = Oceanógrafos's Blog |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ou cabaliños de mar.<ref name="caballito">{{cita audiovisual |título= Operación salvar al caballito de mar |idioma = castelán |url=https://www.publico.es/publico-tv/publico-al-dia/programa/892004/operacion-salvar-al-caballito-de-mar |data= 18 de agosto de 2020 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |medio= Público TV }} </ref> Periódicamente realizaron actividades divulgativas como a preparación e administración de alimentos para as focas,<ref name="focas">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2021/12/21/regresa-aquarium-actividad-aventura-focas-60918633.html |título = Regresa al Aquarium la actividad 'aventura con las focas' |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 21 de decembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> e outras dirixidas á infancia, como ''Durmindo cos tiburóns''.<ref name="durmitibu1">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2007/04/02/suenan-tiburones/0003_5686405.htm |título = Todos sueñan con los tiburones |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 2 de abril de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="durmitibu2">{{cita novas |autor = Mosquera, Marcos |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2018/01/05/dormir-pecera-24136478.html |título = Dormir dentro de una pecera |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 5 de xaneiro de 2018 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Outras actividades realizadas no acuario foron: *Sesións de teatro.<ref name="teatro">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2013/10/29/aquarium-programa-espectaculo-teatro-gallego-24834111.html |título = El Aquarium programa un espectáculo de teatro en gallego |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 29 de outubro de 2013 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> *Obradoiros de ciencia, con motivo da IV Edición da Feira Isabel Zendal.<ref name="zendal">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/3322993/ciencia-toma-aquarium-finisterrae-cuarta-edicion-feria-isabel-zendal |título = La ciencia toma el Aquarium Finisterrae en la cuarta edición de la feria Isabel Zendal |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 28 de novembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> *Sesións de observación astronómica (na terraza exterior).<ref name="astro">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/planetario-aquarium-finisterrae-lanzan-actividades-homenaje-rosalia-3453190 |título = El Planetario y el Aquarium Finisterrae lanzan actividades de homenaje a Rosalía |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 21 de febreiro de 2022 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Sala Maremagnum == [[Ficheiro:Sala Humboldt. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Sala Humboldt, con unha das exposicións temporais.]] Alberga máis de 300 especies atlánticas,<ref name="guia">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2284320/aquarium-finisterrae-estrena-guia-sobre-especies-habitan |título = El Aquarium Finisterrae estrena una guía sobre las especies que lo habitan |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 9 de outubro de 2013 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = De las más de 300 especies que habitan el museo científico, esta nueva publicación recoge información sobre 124 de ellas entre algas, plantas, invertebrados, peces y mamíferos }}</ref> é unha sala de exposicións interactivas sobre o Océano Atlántico. Cada un dos módulos leva por título unha pregunta escollida polos lectores do xornal [[La Voz de Galicia]] antes da inauguración do acuario. Entre os módulos interactivos, destaca a ''Charca das Caricias'', onde os visitantes poden tocar algúns animais mariños como [[estrelamar|estrelamares]] ou [[Ourizo de mar|ourizos de mar]]. Tamén hai módulos dedicados aos [[Nó|nós]] mariños, aos cheiros dalgunhas especies mariñas, ao canto dalgunhas aves ou ao coñecemento da cantidade de [[auga]] que pode conter unha [[Poríferos|esponxa]]. Outra é a OceanoSfera, unha pantalla esférica rodeada de pequenas bancadas (en semiescuridade), que poden mostrar algunhas películas, e diferentes mapas, tal e como serían vistos desde o espazo exterior..<ref name="oceanosfera">{{cita novas |autor = Nebreda, Marcos |url = https://www.elmundo.es/elmundo/2010/12/12/galicia/1292181994.html |título = OceanoSfera, la Tierra a través del tiempo y el espacio |idioma = castelán |xornal = El Mundo |data = 17 de decembro de 2010 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Tamén hai varios módulos non interactivos na sala, como o tanque de [[Medusa|medusas]], a pequena exposición de [[fósil|fósiles]] mariños ou o acuario de [[Cabalo de mar|cabalos de mar]]. Na entrada da sala destaca o depósito cilíndrico de 10.000 litros, dedicado á presentación dunha temática concreta, como a lamprea (''[[Lamprea|Petromyzon marinus]]'')<ref name="lamprea">{{cita novas |autor = Ventureira, Rubén |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/pontevedra/2007/01/27/acuario-recreara-ecosistema-rio-mino-tanque-lampreas/0003_5494775.htm |título = El Acuario recreará el ecosistema del río Miño en un tanque para lampreas |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 27 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = Una piscina con 10.000 litros de agua acogerá a estos peces en la sala Maremagnum. }}</ref> ou o choco (''Sepia officinalis''). Nun extremo da sala, detrás das bancadas de gran volume, está o módulo de augas profundas, reaberto en 2022.<ref name="profundas">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/aquarium-finisterrae-exhibe-especies-aguas-profundas-3780264 |título = El Aquarium Finisterrae exhibe especies de aguas profundas |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 27 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Os 5 acuarios de gran volume están separados por bancadas do resto da sala, e cada un deles representa un ecosistema diferente da costa galega, dende o acantilado ata a plataforma continental. Inclúen, entre outros: [[Morea|moreas]], [[tiburóns]], [[raias]], [[Robaliza|robalizas]], [[Escarapote|escarapotes]] e sanmartiños. == Sala Humboldt == Esta sala está dedicada a exposicións temporais que cambian cada varios anos:<ref name="historiapaco">{{cita novas |autor = Franco del Amo, Paco |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lavozdelaescuela/2019/10/23/arranco-casa-peces/0003_201910SE23P7992.htm |título = Así arrancó la Casa de los Peces |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 9 de febreiro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = El mar Caribe (2000) fue la primera. La siguieron Caballitos de mar (2002), que fue una de las más populares, Con pies y cabeza (2004), Fabricantes de perlas (2006), Farmacuáticos. La botica del mar (2008), Muuultiplicaos (2014) y la actual Sexo azul (2018). }}</ref> ''O Mar Caribe'' (2000); ''Cabaliños de mar'' (2002); ''Con pés e cabeza'' (2004);<ref name="piescabeza">{{cita novas |autor = Fraguas, Antonio |url = https://elpais.com/diario/2004/06/30/futuro/1088546404_850215.html |título = Sorprendentes cefalópodos en A Coruña |idioma = castelán |xornal = El País |data = 20 de xuño de 2004 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Fabricantes de perlas'' (2006);<ref name="perlas">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2006/06/29/exposicion-perlas/0003_4904116.htm |título = Una exposición de perlas |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 29 de xuño de 2006 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Farmacuáticos. A botica do mar'' (2008);<ref name="farmacuáticos1">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2008/07/05/acuario-inaugura-exposicion-sobre-importancia-mar-recurso-biosanitario/0003_6962829.htm |título = El Acuario inaugura una exposición sobre la importancia del mar como recurso biosanitario |idioma = castelán |data = 5 de xullo de 2008 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="farmacuáticos2">{{cita novas |autor = |url = https://www.europapress.es/sociedad/medio-ambiente-00647/noticia-acuario-coruna-amplia-coleccion-biologica-veintena-ctenoforos-20120917194831.html |título = El Acuario de La Coruña amplía su colección biológica con una veintena de ctenóforos |idioma = castelán |xornal = Europa Press |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Muuultiplicádevos'' (2014);<ref name="muuultiplicaos">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2014/03/19/acuicultura-llega-aquarium-24784223.html |título = La acuicultura llega al Aquarium |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 19 de marzo de 2014 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref>e ''Sexo azul'' (desde 2018).<ref name="sexoazul1">{{cita novas |autor = P.Q., A. |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2018/12/21/aquarium-inaugura-exposicion-sexo-azul-23905748.html |título = El Aquarium inaugura la exposición 'Sexo Azul' |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="sexoazul2">{{cita novas |autor = Franco del Amo, Francisco J. |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lavozdelaescuela/2019/01/23/span-langgl-milagre-da-propagacion-da-vida-marina-sexo-azul-span/0003_201901SE23P4991.htm |título = O milagre da propagación da vida mariña en «Sexo azul» |xornal = La Voz de Galicia |data = 23 de xaneiro de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Sala Nautilus == [[Ficheiro:Sala Nautilus (entrada). Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Entrada da Sala Nautilus.]] Decorado ao estilo do gabinete do capitán Nemo no submarino Nautilus, é unha sala de observación inmersa nunha gran piscina de 4,4 millóns de litros, onde nadan os peixes máis grandes do Atlántico. Entre eles destaca '''Gastón''', un tiburón touro macho de 2,5 m de lonxitude e 120 kg de peso, que procedía do acuario Oceanópolis de [[Brest, Bretaña|Brest]] ([[Francia]]). Quizais o animal máis difícil de ver no acuario sexa un [[peixe anxo]] dun metro e medio de lonxitude que adoita descansar detrás das rochas e só se deixa ver ocasionalmente, fundíndose co fondo. Tamén hai varios exemplares de musola (outros tiburóns), ademais de bancos de [[xarda]] ou [[dourada]], numerosos [[Rodaballo|rodaballos]] e [[ollomol|ollomois]], por poñer só algúns exemplos. Periódicamente, sincronizada coa música composta expresamente para esta sala por Luis Delgado, ilumínase a zona central que alberga diversos obxectos relacionados co mar, desde un corno de [[narval]] ata restos de galeóns afundidos. == Exteriores == [[Ficheiro:Piscinas exteriores. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Piscinas exteriores.]] Na '''terraza exterior''' expóñense diversas artes de pesca, a cabina do pesqueiro ''María del Carmen'', e a áncora do petroleiro [[Aegean Sea]],<ref name="maregeo">{{cita novas |autor = V., M. |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2016/11/08/defensa-subasta-extraccion-restos-mar-24386228.html |título = Defensa subasta la extracción de restos del 'Mar Egeo' y el 'Casón' tras más de 20 años |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 8 de novembro de 2016 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = Un ancla del Mar Egeo se instaló en 2000 en el Aquarium Finisterrae }}</ref> que o [[3 de decembro]] de [[1992]] encallou fronte á Torre de Hércules provocando unha [[marea negra]]. Desde alí pódese acceder ao '''Paraíso Mariño''', que recibe auga directamente do mar, onde se atopan os 3 machos de ''[[Foca común|Phoca vitulina]]'': Altair, Gregor e Hansi. Mirándoo dende o edificio do acuario, á esquerda hai un ''Xardín Botánico'' que recolle a maioría das especies presentes na costa galega. No '''Piscinarium''' hai 9 femias da mesma especie de foca: Bine, Deneb, Lara, Paula, Petra, Vega, Antía, Sabela e Lucía. == Sala Isabel Castelo == Situado na entrada do acuario, está dedicado á exposición de fotografías, ás veces da natureza,<ref name="castelo">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2007/01/31/mejores-fotos-naturaleza/0003_5503559.htm |título = Las mejores fotos de la naturaleza |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 31 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> como [[Wildlife Photographer of the Year]],<ref name="wpp1">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/wildlife-acuarium-finisterrae-CECG557720 |título = 'Wildlife', en el Aquarium Finisterrae |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 13 de xuño de 2010 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ou de xornalismo, como [[World Press Photo]].<ref name="wpp2">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/world-press-photo-lleva-coruna-mejores-imagenes-fotoperiodismo-mundial-GECG663674 |título = El World Press Photo lleva hasta A Coruña las mejores imágenes del fotoperiodismo mundial |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 29 de abril de 2011 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes do Aquarium Finisterrae}} <gallery> Tridacna gigas.001 - Aquarium Finisterrae.JPG|''Tridacna gigas''<br />Almeixa xigante Lophius piscatorius (cráneo).901 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Lophius piscatorius]]''<br />Cranio de peixe sapo Petromyzon marinus.003 - Aquarium Finisterrae.JPG|''[[Petromyzon marinus]]''<br />Boca de lamprea Loligo vulgaris. Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Loligo vulgaris]]''<br />Lura Hippocampus abdominalis.004 - Aquarium Finisterrae.jpg|''Hippocampus abdominalis''<br />Cabaliño de mar Ambystoma mexicanum.006 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Ambystoma mexicanum]]''<br />Axolote Scyliorhinus canicula.501 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Scyliorhinus canicula]]''<br />Ovo de melgacho Zeus faber (cría). Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Zeus faber]]''<br />Sanmartiño Marthasterias glacialis. Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''Marthasterias glacialis''<br />Estrelamar Polyprion americanus.101 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Polyprion americanus]]''<br />Mero Carcharias taurus.002 - Aquarium Finisterrae.jpg|''Carcharias taurus''<br />Gastón, o tiburón toro Squatina squatina.004 - Aquarium Finisterrae.JPG|''[[Squatina squatina]]''<br />Angelote Muraena helena.006 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Muraena helena]]''<br />Morena do Mediterráneo Lactoria cornuta.004 - Aquarium Finisterrae.JPG|''Lactoria cornuta''<br />Peixe cofre cornudo Phoca vitulina vitulina1. Exterior. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Phoca vitulina]]''<br />Foca común Carpobrotus edulis.137 - Aquarium Finisterrae.jpg|Áncora do petroleiro ''[[Aegean Sea|Mar Exeo]]'', rodeada de ''[[Carpobrotus edulis]]'' </gallery> == Notas == {{listaref|3}} {{Commonscat|Aquarium Finisterrae}} {{Portal|A Coruña}} {{LugaresdeintereseACoruña}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Museos Científicos Coruñeses]] [[Categoría:Arquitectura civil na Coruña]] [[Categoría:Acuarios de Galicia]] jf9h9yq63tzgihskhamz5c6yxkscxl7 0 10679 6149396 6032445 2022-08-03T10:58:08Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 19 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = A380 | imaxe = Ficheiro:A 380 meeting.jpg | pé de foto = | tipo = Pasaxeiros | fabricante = [[Airbus]] | deseñador = | primeiro voo = [[27 de abril]] de [[2005]] | introducido = [[25 de outubro]] do [[2007]] con [[Singapore Airlines]] | retirado = | estado = en produción, en servizo | usuario = [[Emirates]]<br/>[[Singapore Airlines]]<br/>[[Qantas]]<br/>[[Lufthansa]] | produción = 2004 - presente | unidades construídas = 213 (en maio de 2017)<ref>{{cita web |title = A380 production list |url = http://plane.spottingworld.com/A380_production_list|date=October 2011}}</ref> | custo unitario = 428 millóns de dólares<ref>{{cita web|título=Lista de prezos de Airbus 2015|url=http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/new-airbus-aircraft-list-prices-for-2015/|editor=Airbus|dataacceso=1 de febreiro de 2015}}</ref> | variantes co seu propio artigo = }} O '''Airbus A380''', fabricado polo consorcio europeo [[Airbus]], é un [[avión (medio de transporte)|avión]] para o transporte de viaxeiros (entre 555 e 850 viaxeiros), o que o converte no maior avión comercial da historia. Trátase dun catrimotor de dous pisos e fuselaxe ancha e debido ao seu tamaño moitos aeroportos tiveron que modificar e mellorar as súas instalacións para acomodalo. Inicialmente foi chamado Airbus A3XX e deseñouse para desafiar o monopolio de [[Boeing]] no mercado dos avións de gran tamaño. O [[27 de abril]] do ano [[2005]] realizou o seu primeiro voo experimental, e o [[25 de outubro]] do [[2007]] realizou o seu primeiro voo comercial coa aeroliña [[Singapore Airlines]]. Ata o de agora só existen unha variante do Airbus A380 en fabricación, o A380-800. Hai plans de desenvolver unha versión con máis capacidade, o A380-900, e unha versión de carga, o A380F, que será un dos maiores cargueiros do mundo, só superado en capacidade de carga polo [[Antonov An-225]]. Porén, segundo Airbus, ata que se estabilice a produción do A380-800 non continuarán desenvolvendo estas variantes. O piso superior do A380 esténdese ao longo de toda a fuselaxe. Isto fai que o A380-800 teña unha cabina de 478 metros cadrados de espazo útil, un 40% máis que o seguinte avión en tamaño, o [[Boeing 747-8]],<ref>{{cita web|título=Boeing's 747-8 vs A380: A titanic tussle|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/boeing39s-747-8-vs-a380-a-titanic-tussle-205137/|editor=Flightglobal|dataacceso=27 de xaneiro de 2015}}</ref> que proporciona asentos para 525 persoas nunha configuración de tres clases ou para ata 853 en configuración de só clase económica. O A380-800 ten un alcance de 15.700 quilómetros, suficientes para voar se escalas dende [[Dallas]] a [[Sydney]], e unha velocidade de cruceiro de Mach 0.85 (sobre 900&nbsp;km/h a altura de cruceiro), semellante á do [[Boeing 747]]. En maio do ano [[2017]] Airbus tiña 317 pedidos en firme do A380, dos cales 213 xa foran entregados. O seu pedido máis grande, composto por 142 exemplares, é para a aeroliña [[Emirates]], dos que 97 xa foron entregados. == Desenvolvemento == === Antecedentes === A mediados de [[1988]] enxeñeiros de [[Airbus]] dirixidos por Jean Roeder comezaron a traballar en segredo no desenvolvemento dun avión de pasaxeiros de moi alta capacidade (UHCA polas súas siglas en inglés), tanto para completar o seu propio rango de produtos como para rematar co dominio que tiña [[Boeing]] nese segmento do mercado dende principios dos anos 70 co seu [[Boeing 747|747]].<ref>Norris, 2005. p. 7</ref> [[McDonnell Douglas]] ofreceu á venda sen éxito o seu máis pequeno concepto do [[McDonnell Douglas MD-12|MD-12]] de dobre cuberta.<ref>{{cita web|título=MD11/MD12-undeveloped models|url=http://md-eleven.net/MD11-MD12-undeveloped-models|editor=md-eleven.net|dataacceso=18 de xuño de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080511211119/http://md-eleven.net/MD11-MD12-undeveloped-models|dataarquivo=11 de maio de 2008|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cita web|título=McDonnell Douglas Unveils New MD-XX Trijet Design|url=http://www.boeing.com/news/releases/mdc/96-221.html|editor=McDonnell Douglas|dataacceso=18 de xuño de 2017|data-arquivo=06 de novembro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111106191654/http://www.boeing.com/news/releases/mdc/96-221.html|url-morta=unfit}}</ref> Roeder obtivo a aprobación para futuras avaliacións do UHCA despois dunha presentación formal ao presidente e o CEO en xuño de [[1990]]. O megaproxecto anunciouse no [[Farnborough Air Show]] dese ano, co obxectivo de reducir os custos de operación un 15% con respecto ao 747-400.<ref>Norris, 2005. pp. 16–17</ref> Airbus organizou catro equipos de deseño, un por cada un dos seus socios ([[Aérospatiale]], [[British Aerospace]], [[Deutsche Aerospace AG]] e [[CASA]]) para propoñer novas tecnoloxía para os seus futuros deseños de avións. Os deseños presentáronse en [[1992]] e usáronse os máis competitivos.<ref>Norris, 2005. pp. 17–18</ref> En xaneiro de [[1993]] Boeing e varias compañía do consorcio de Airbus iniciaron un estudo conxunto sobre a viabilidade dun Transporte Comercial Moi Grande (VLCT), co obxectivo de formar unha asociación para compartir o limitado mercado.<ref>Norris, 2005. p. 31</ref><ref>{{cita web|título=Creating A Titan|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/creating-a-titan-199071/|editor=Flightglobal|dataacceso=18 de xuño de 2017}}</ref> Este estudo conxunto abandonouse dous anos despois xa que os intereses de Boeing disminuíran debido a que os analistas pensaban que un produto así apenas cubriría os gastos de desenvolvemento proxectados en 15 000 millóns de dólares. A pesar do feito de que só dúas aeroliñas expresaran interese en público en mercar un avión así, Airbus xa estaba levando a cabo o seu propio proxecto para un gran avión. Os analistas pronosticaron que Boeing seguiría sacando modelos derivados do 747, cun custo de desenvolvemento moito menor, e que a construción de avións grandes non era a mellor opción xa que avións máis pequenos poderían voas as mesmas rutas.<ref>{{cita web|título=Boeing, Partners Expected to Scrap Super-Jet Study|url=http://articles.latimes.com/1995-07-10/business/fi-22333_1_jumbo-jet|editor=Los Angeles Times|dataacceso=19 de xuño de 2017}}</ref> En xuño de [[1994]] Airbus anunciou o seu plan para desenvolver o seu propio gran avión de pasaxeiros, designado A3XX.<ref>{{cita web|título=Airbus will reveal plan for super-jumbo: Aircraft would seat at least 600 people and cost dollars 8bn to develop|url=http://www.independent.co.uk/news/business/airbus-will-reveal-plan-for-super-jumbo-aircraft-would-seat-at-least-600-people-and-cost-dollars-8bn-1420367.html|editor=The Independent|dataacceso=19 de xuño de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=Airbus hits the road with A3XX|url=https://www.highbeam.com/doc/1G1-16444324.html|editor=Interavia Business & Technology|dataacceso=19 de xuño de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170701202329/https://www.highbeam.com/doc/1G1-16444324.html|dataarquivo=01 de xullo de 2017|urlmorta=yes}}</ref> Airbus considerou varios deseños, incluído unha infrecuente combinación de dúas fuselaxes dos seus [[Airbus A340|A340]], o avión máis grande da compañía nese momento, unha ao lado da outra.<ref name="Norris">{{cita libro|apelidos=Guy Norris, Mark Wagner|título=Airbus A380: Superjumbo of the 21st Century|ano=2005|editor=Zenith Press|isbn=978-0-7603-2218-5|editor=Zenith Press}}</ref> O A3XX tivo que enfrontarse ao estudo do VLCT e aos novos avión que desenvolvería Boeing como sucesores de 747.<ref>{{cita web|título=Aviation giants have Super-jumbo task|url=http://pqasb.pqarchiver.com/orlandosentinel/doc/278546650.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Nov%2027,%201994&author=Karen%20West%20Seattle%20Post-Intelligencer&pub=Orlando%20Sentinel&edition=&startpage=&desc=AVIATION%20GIANTS%20HAVE%20SUPER-JUMBO%20TASK%20ENORMOUS%20COMMERCIAL%20JET%20JUST%20PAPER%20AIRPLANE%20FOR%20NOW|editor=Orlando Sentinel|dataacceso=19 de xuño de 2017|data-arquivo=06 de outubro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171006211708/http://pqasb.pqarchiver.com/orlandosentinel/doc/278546650.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Nov%2027,%201994&author=Karen%20West%20Seattle%20Post-Intelligencer&pub=Orlando%20Sentinel&edition=&startpage=&desc=AVIATION%20GIANTS%20HAVE%20SUPER-JUMBO%20TASK%20ENORMOUS%20COMMERCIAL%20JET%20JUST%20PAPER%20AIRPLANE%20FOR%20NOW|url-morta=yes}}</ref><ref>{{cita web|título=Boeing looks again at plans for NLA|url=http://www.flightglobal.com/articles/1997/09/10/20640/boeing-looks-again-at-plans-for-nla.html|editor=Flightglobal|dataacceso=19 de xuño de 2017|data-arquivo=01 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110601074352/http://www.flightglobal.com/articles/1997/09/10/20640/boeing-looks-again-at-plans-for-nla.html|url-morta=unfit}}</ref> Dende [[1997]] ata [[2000]], cando a crise financeira en [[Oriente Medio]] escureceu as perspectivas do mercado, Airbus refinou o seu deseño, centrándose nunha redución de entre o 15 e o 20% dos custos de operación sobre o [[Boeing 747-400]]. O A3XX tería dúas cubertas que lle proporcionarían un maior volume de pasaxeiros en comparación cos tradicionais deseños dun só piso. Esta decisión tomouse tras leva a cabo unha extensa análise do mercado cuns 200 grupos focais.<ref name="EADS: the A380 Debate">{{cita web|título=EADS: the A380 Debate|url=https://www.researchgate.net/publication/283720958_The_A380_debate|editor=Morgan Stanley|dataacceso=19 de xuño de 2017}}</ref><ref>{{cita web|apelidos=Lawler|nome=Anthony|título=Point-To-Point, Hub-To-Hub: the need for an A380 size aircraft|url=http://www.leeham.net/filelib/A380_Lawler.pdf|editor=Leeham.net|dataacceso=19 de xuño de 2017|data-arquivo=23 de xullo de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110723180709/http://www.leeham.net/filelib/A380_Lawler.pdf|url-morta=unfit}}</ref> O [[19 de decembro]] de [[2009]] o consello de supervisión da reestruturada Airbus votou lanzar un programa de 8 800 millóns de euros para fabricar o A3XX, rebautizado como o A380,<ref>{{cita web|título=Airbus Giant-Jet Gamble OKd in Challenge to Boeing; Aerospace: EU rebuffs Clinton warning that subsidies for project could lead to a trade war|url=http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/doc/421564169.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Dec%2020,%202000&author=PETER%20PAE&pub=Los%20Angeles%20Times&edition=&startpage=&desc=Airbus%20Giant-Jet%20Gamble%20OKd%20in%20Challenge%20to%20Boeing;%20Aerospace:%20EU%20rebuffs%20Clinton%20warning%20that%20subsidies%20for%20project%20could%20lead%20to%20a%20trade%20war.|editor=Los Angeles Times|dataacceso=19 de xuño de 2017|data-arquivo=04 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160104221314/http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/doc/421564169.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Dec%2020,%202000&author=PETER%20PAE&pub=Los%20Angeles%20Times&edition=&startpage=&desc=Airbus%20Giant-Jet%20Gamble%20OKd%20in%20Challenge%20to%20Boeing;%20Aerospace:%20EU%20rebuffs%20Clinton%20warning%20that%20subsidies%20for%20project%20could%20lead%20to%20a%20trade%20war.|url-morta=yes}}</ref><ref>{{cita web|título=The Casino in the Sky|url=http://www.wired.com/science/discoveries/news/2000/12/40748|editor=Wired|dataacceso=19 de xuño de 2017|data-arquivo=05 de novembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121105114815/http://www.wired.com/science/discoveries/news/2000/12/40748|url-morta=unfit}}</ref> con 50 pedidos en firme de seis clientes de lanzamento.<ref>{{cita web|título=Airbus jumbo on runway|url=http://money.cnn.com/2000/12/19/europe/airbus/|editor=CNN|dataacceso=19 de xuño de 2017}}</ref> A designación como A380 rompeu coas anteriores familias de Airbus, que progresaran secuencialmente dende A300 ata A340. Foi elixida debido a que o número 8 asemellábase á sección cruzada da dobre cuberta, e é un número da sorte nalgúns países asiáticos onde o avión sería comercializado.<ref name="Norris" /> A configuración do avión rematouse a principios de [[2011]], e a fabricación dos primeiros compoñentes do A380 comezou en xaneiro de [[2002]]. === Custo total do desenvolvemento === No ano [[2000]] o custo de desenvolvemento proxectado orixinalmente era de 9 500 millóns de euros.<ref name="Libération">{{cita web|título=Airbus encaisse les coûts de l’A380|url=http://www.liberation.fr/futurs/2012/05/07/airbus-encaisse-les-couts-de-l-a380_817119|editor=Libération|dataacceso=19 de xuño de 2017}}</ref> En [[2004]] Airbus estimou que se lle sumarían outros 1 500 millóns a esa cantidade.<ref>{{cita web|título=Airbus Says Its A380 Jet Is Over Budget|url=http://www.nytimes.com/2004/12/13/business/airbus-says-its-a380-jet-is-over-budget.html?_r=0|editor=The New York Times|dataacceso=19 de xuño de 2017}}</ref> No ano [[2006]], con 10 200 millóns investidos Airbus deixou de publicar os custos do programa e posteriormente engadiu outros 4 900 millóns tras as dificultades co cableado eléctrico e polos dous anos de atraso, chegando a un custo estimado duns 18 000 millóns de euros.<ref name="Libération" /> En [[2014]] estimouse que o avión tivera un custo de desenvolvemento duns 25 000 millóns de dólares.<ref>{{cita web|título=Airbus's Flagship Plane May Be Too Big To Be Profitable|url=http://www.businessinsider.com/airbuss-flagship-plane-may-be-too-big-to-be-profitable-2014-12|editor=The Guardian|dataacceso=19 de xuño de 2017}}</ref> O ano seguinte Airbus dixo que os custos foran de 15 000 millóns de euros, aínda que os analistas crían que a cifra era duns 5 000 millóns máis.<ref>{{cita web|título=Is Airbus's A380 a 'superjumbo' with a future or an aerospace white elephant?|url=http://www.telegraph.co.uk/finance/newsbysector/industry/engineering/11353508/Is-Airbuss-A380-a-superjumbo-with-a-future-or-an-aerospace-white-elephant.html|editor=The Telegraph|dataacceso=19 de xuño de 2017}}</ref> === Fabricación === [[Ficheiro:Transport A380 en.svg|250px|miniatura|Transporte das partes do A380 ata Tolosa]] As principais seccións estruturais do A380 fabrícanse en [[Francia]], [[Alemaña]], [[España]] e [[Reino Unido]]. Debido ao gran tamaño das seccións, os métodos de transporte tradicionais resultaron ser inviables,<ref>{{cita web|apelidos=Morales|nome=Jesús|título=The A380 Transport Project and Logistics|url=http://www.aviation.tu-darmstadt.de/media/arbeitskreis_luftverkehr/downloads_6/kolloquien/13kolloquium/05druckvorlage_morales.pdf|dataacceso=19 de xuño de 2017}}</ref> polo que son levadas á planta de montaxe Jean-Luc Lagardère en [[Tolosa, Francia|Tolosa]] por trasportes especializados por estrada e mar, aínda que algunhas partes lévanse usando o avión de transporte [[Airbus Beluga|A300-600ST Beluga]].<ref>{{cita web|título=Planes that changed the World, Episode #3: A380 Superjumbo|url=http://www.smithsonianchannel.com/shows/planes-that-changed-the-world/a380-superjumbo/1003707/3417629|editor=Smithsonian Channel|dataacceso=19 de xuño de 2017|data-arquivo=07 de novembro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161107021700/http://www.smithsonianchannel.com/shows/planes-that-changed-the-world/a380-superjumbo/1003707/3417629|url-morta=yes}}</ref> Os compoñentes do A380 son subministrados por provedores de todo o mundo, sendo os catro principais por valor [[Rolls-Royce]], [[Safran]], [[United Technologies]] e [[General Electric]].<ref name="EADS: the A380 Debate" /> Para o movemento dos grandes compoñentes estruturais do A380 deseñouse unha complexa ruta coñecida como o Itinéraire à Grand Gabarit. Esta implicou a fabricación dunha frota de buques e barcazas de carga rodada (ro-ro), a construción de instalacións portuarias e o desenvolvemento de estradas novas ou modificadas para acomodar convois de grandes dimensións por terra. As seccións dianteira e posterior da fuselaxe son transportadas nun dos tres barcos ro-ro dende [[Hamburgo]] ata o [[Reino Unido]].<ref>{{cita web|título=A380: topping out ceremony in the equipment hall. A380: special transport ship in Hamburg for the first time|url=http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/10_jun_04_topping_out_ceremony.html|editor=Airbus|dataacceso=30 de xullo de 2017|data-arquivo=12 de marzo de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080312222417/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/10_jun_04_topping_out_ceremony.html|url-morta=unfit}}</ref> As ás son fabricadas en [[Broughton]], no norte de [[Gales]], e posteriormente trasortadas en barcaza ata o porto de [[Mostyn]] para o seu transporte en barco.<ref name="Towards Toulouse">{{cita web|título=Towards Toulouse|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/towards%2Btoulouse-165712/|editor=Flightglobal|dataacceso=30 de xullo de 2017|data-arquivo=11 de novembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121111134626/http://www.flightglobal.com/news/articles/towards%2Btoulouse-165712/|url-morta=unfit}}</ref> En [[Saint-Nazaire]], no oeste de [[Francia]], o barco cambia as seccións da fuselaxe de Hamburgo por seccións xa montadas máis grandes, algunhas das cales inclúen o nariz. O barco descárgaas en [[Burdeos]]. O barco recolle a barriga e as seccións de cola de Construcciones Aeronáuticas SA en [[Cádiz]] e lévaas a Burdeos. Dende alí, as partes do A380 son transportadas en barcaza ata [[Langon, Xironda|Langon]], e por convois por estrada ata a planta de montaxe en [[Tolosa, Francia|Tolosa]]. Para evitar danos pola manipulación directa, as partes fíxanse a moldes personalizados montadas en vehículos con rodas auto-impulsadas. Despois da montaxe, o avión voa ata Hamburgo para ser pintado e equipado. Airbus deseñou as instalacións de montaxe e a cadea de subministracións para un cociente de produción de catro A380 por mes.<ref name="Towards Toulouse" /> === Probas === [[Ficheiro:1er vol de l' A380.jpg|miniatura|250px|Primeiro voo do A380]] Fabricáronse cinco A380 para probas e demostracións.<ref name="A380 powers on through flight-test">{{cita web|título=A380 powers on through flight-test|url=http://www.flightglobal.com/articles/2005/12/20/203708/a380-powers-on-through-flight-test.html|editor=Flightglobal|dataacceso=30 de xullo de 2017|data-arquivo=30 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070930043200/http://www.flightglobal.com/articles/2005/12/20/203708/a380-powers-on-through-flight-test.html|url-morta=unfit}}</ref> O primeiro avión, con rexistro F-WWOW, deuse a coñecer en Tolosa o [[18 de xaneiro]] de [[2005]].<ref>{{cita web|título=Giant plane a testimony to 'old Europe'|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/4184987.stm|editor=BBC|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref> O aparello voou por vez primeira o día [[27 de abril]] dese mesmo ano. Ese avión, equipado con motores [[Rolls-Royce Trent 900]], voou dende o aeroporto de [[Tolosa, Francia|Tolosa]] Blagnac cunha tripulación de seis persoas lideradas polo piloto xefe de probas Jacques Rosay.<ref>{{cita web|título=A titan takes off|url=http://aviationweek.com/site-files/aviationweek.com/files/uploads/2015/03/2005-%20A380%20First%20Flight.pdf|editor=Aviation Week|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref> O [[1 de decembro]] de [[2005]] o A380 acadou a súa velocidade máxima de deseño, Mach 0,96 (a súa velocidade de cruceiro é de Mach 0,85), nun lixeiro picado. No ano [[2006]] o A380 realizou a súa primeira proba a alta altitude no [[Aeroporto Internacional Bole]], en [[Adís Abeba]]. Realizou a súa segunda proba a alta altitude no mesmo aeroporto en [[2009]]. O [[10 de xaneiro]] de [[2006]] voou ao [[Aeroporto Internacional José María Córdova]] en [[Colombia]], finalizando as probas transatlánticas, e posteriormente foi ata o [[Aeroporto El Dorado]] para probar o funcionamento dos motores en aeroportos a alta altitude. O avión chegou a [[Norteamérica]] o [[6 de febreiro]], aterrando en [[Iqaluit]], [[Canadá]], para as probas en clima frío.<ref>{{cita web|título=Airbus tests A380 jet in extreme cold of Canada|url=http://www.nbcnews.com/id/11236081/|editor=NBC|dataacceso=31 de xullo de 2017}}</ref> O [[14 de febreiro]] de 2006, durante a proba de resistencia destrutiva das ás no MSN5000, a á de proba fallou a un 145% da carga límite, preto do 150% requirido. Airbus anunciou modificacións engadindo 30&nbsp;kg na á para proporcionarlle a resistencia necesaria.<ref>{{cita web|título=Airbus to reinforce part of A380 wing after March static test rupture|url=http://www.flightglobal.com/articles/2006/05/23/206797/airbus-to-reinforce-part-of-a380-wing-after-march-static-test.html|editor=Flightglobal|dataacceso=31 de xullo de 2017|data-arquivo=15 de abril de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080415145147/http://www.flightglobal.com/articles/2006/05/23/206797/airbus-to-reinforce-part-of-a380-wing-after-march-static-test.html|url-morta=unfit}}</ref> O [[26 de marzo]] o A380 someteuse á certificación de evacuación en [[Hamburgo]]. Con 8 das 16 saídas bloqueadas aleatoriamente, 853 pasaxeiros e 20 tripulantes saíron do avión á escuras en 78 segundos, por debaixo dos 90 segundos requiridos para a certificación.<ref>{{cita web|título=Airbus A380 evacuation trial full report: everyone off in time|url=http://www.flightglobal.com/articles/2006/04/06/205793/airbus-a380-evacuation-trial-full-report-everyone-off-in.html|editor=Flightglobal|dataacceso=31 de xullo de 2017|data-arquivo=21 de xuño de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080621142039/http://www.flightglobal.com/articles/2006/04/06/205793/airbus-a380-evacuation-trial-full-report-everyone-off-in.html|url-morta=unfit}}</ref> Tres días despois o A380 obtivo as aprovacións da [[European Aviation Safety Agency]] (EASA) europea e a [[Federal Aviation Administration]] (FAA) estadounidense para transportar 853 pasaxeiros.<ref>{{cita web|título=Pictures: Airbus A380 clears European and US certification hurdles for evacuation trial|url=http://www.flightglobal.com/articles/2006/03/29/205739/pictures-airbus-a380-clears-european-and-us-certification-hurdles-for-evacuation.html|editor=Flightglobal|dataacceso=31 de xullo de 2017|data-arquivo=12 de outubro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071012015857/http://www.flightglobal.com/articles/2006/03/29/205739/pictures-airbus-a380-clears-european-and-us-certification-hurdles-for-evacuation.html|url-morta=unfit}}</ref> O primeiro A380 en usar motores [[Engine Alliance GP7000|GP7200]], co número de serie MSN009 e rexistro F-WWEA, voou o [[25 de agosto]] de [[2006]].<ref>{{cita web|título=GE joint venture engines tested on Airbus A380|url=https://www.bizjournals.com/cincinnati/stories/2006/08/21/daily47.html|editor=Cincinnati Business Courier|dataacceso=3 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=Airbus Test Flight With Engine Alliance Engines A Success|url=http://aviation.bernama.com/news.php?id=216600&lang=en|editor=PR Newswire|dataacceso=3 de agosto de 2017|data-arquivo=21 de xuño de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150621221603/http://aviation.bernama.com/news.php?id=216600&lang=en|url-morta=yes}}</ref> O [[4 de setembro]] de [[2006]] realizouse o primeiro voo de probas co avión cargado de pasaxeiros. O aparello voou dende Tlosa con 474 empregados de Airbus a bordo para probar as instalacións e comodidades para a pasaxe.<ref>{{cita web|título=Airbus A380 completes test flight|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/5312020.stm|editor=BBC|dataacceso=3 de agosto de 2017}}</ref> No mes de novembro de 2006 unha nova serie de probas demostrou o rendemento do avión durante 150 horas de voo baixo condicións operativas típicas dunha aeroliña.<ref>{{cita web|título=Airbus A380 jets off for tests in Asia from the eye of a storm|url=https://usatoday30.usatoday.com/travel/flights/2006-11-09-airbus-asia-test_x.htm|editor=USA Today|dataacceso=3 de agosto de 2017|data-arquivo=03 de agosto de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170803134943/https://usatoday30.usatoday.com/travel/flights/2006-11-09-airbus-asia-test_x.htm|url-morta=yes}}</ref> Cara o ano [[2014]] o A380 continuaba realizando voos de proba.<ref>{{cita web|título=Long-serving Flight Test Aircraft Play Different Roles|url=http://www.ainonline.com/aviation-news/air-transport/2014-08-21/long-serving-flight-test-aircraft-play-different-roles|editor=AIN online|dataacceso=3 de agosto de 2017}}</ref> [[Airbus]] obtivo a certificación de tipo para o A380-841 e o A380-842 da EASA e a FAA o [[12 de decembro]] de [[2006]] nunha cerimonia conxunta na sede francesa da compañía,<ref>{{cita web|título=EASA Type-Certificate Data Sheet TCDS A.110 Issue 03|url=http://www.easa.europa.eu/ws_prod/c/doc/Design_Appro/Aircrafts/TCDS%20EASA.A.110%20Airbus%20A380%20Iss%203%20%2814%20Dec%2007%29.pdf|editor=EASA|dataacceso=3 de agosto de 2017|data-arquivo=22 de decembro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20091222052318/http://www.easa.europa.eu/ws_prod/c/doc/Design_Appro/Aircrafts/TCDS%20EASA.A.110%20Airbus%20A380%20Iss%203%20(14%20Dec%2007).pdf|url-morta=yes}}</ref><ref name="Certificación FAA">{{cita web|título=FAA Type Certificate Data Sheet NO.A58NM Rev 2|url=http://rgl.faa.gov/Regulatory_and_Guidance_Library%5CrgMakeModel.nsf/0/159B44F68212A2FE862573B70056D374/$FILE/A58NM.pdf|editor=FAA|dataacceso=3 de agosto de 2017}}</ref> recibindo o códico [[ICAO]] A388.<ref>{{cita web|título=Doc 8643 – Edition 40, Part1-By Manufacturer|url=http://cfapp.icao.int/Doc8643/reports/Part1-By%20Manufacturer%20(Encode).pdf|editor=ICAO|dataacceso=3 de agosto de 2017}}</ref> O A380-861 obtivo a súa certificación o [[14 de decembro]] de [[2007]].<ref name="Certificación FAA" /> === Produción e atrasos nas entregas === [[Ficheiro:Second floor.A-380 (4020687953).jpg|miniatura|250px|Interior nu dun A380 de probas]] A fabricación inicial do A380 víuse afectada por atrasos atribuídos aos 530&nbsp;km de cableado de cada avión. [[Airbus]] citou como causas subxacentes a complexidade do cableado da cabina (98 000 cables e 40 000 conectores), o seu deseño e fabricación concorrentes, o alto grao de personalización para cada aeroliña, e fallos na xestión da configuración e control de cambios.<ref>{{cita web|título=The A380 Program|url=http://www.eads.com/xml/content/OF00000000400004/0/74/41485740.pdf|editor=EADS|dataacceso=3 de agosto de 2017|data-arquivo=03 de novembro de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20061103062416/http://www.eads.com/xml/content/OF00000000400004/0/74/41485740.pdf|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{cita web|título=The race to rewire the Airbus A380|url=http://www.flightglobal.com/articles/2006/07/18/207894/farnborough-first-news-the-race-to-rewire-the-airbus.html|editor=Flightglobal|dataacceso=3 de agosto de 2017|data-arquivo=12 de outubro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071012015906/http://www.flightglobal.com/articles/2006/07/18/207894/farnborough-first-news-the-race-to-rewire-the-airbus.html|url-morta=unfit}}</ref> As instalacións alemás e españolas de Airbus continuaron usando a versión 4 do software de deseño [[CATIA]], mentres que as británicas e francesas migraron á versión 5.<ref name="The Airbus saga">{{cita web|título=The Airbus saga: Crossed wires and a multibillion-euro delay - Business - International Herald Tribune|url=http://www.nytimes.com/2006/12/11/business/worldbusiness/11iht-airbus.3860198.html?pagewanted=5&_r=1|editor=The New York Times|dataacceso=3 de agosto de 2017}}</ref> Este feito causou problemas xerais de xestión de configuración, en parte debido a que os arneses dos cables fabricados usando [[aluminio]] en vez de [[cobre]] precisaban unhas regras especiais de deseño, e estas non se podían transferir doadamente entre as dúas versións do software.<ref>{{cita web|título=What Grounded the Airbus A380?|url=http://www.cadalyst.com/cad/product-design/what-grounded-airbus-a380-10903|editor=Cadalyst|dataacceso=3 de agosto de 2017|data-arquivo=26 de agosto de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090826172720/http://www.cadalyst.com/cad/product-design/what-grounded-airbus-a380-10903|url-morta=unfit}}</ref> Airbus anunciou o primeiro atraso en xuño de 2005 e notificou ás aeroliñas que as entregas adiaríanse seis meses.<ref name="The Airbus saga" /> Este feito reducía o número total de entregas programadas cara finais de [[2009]] de 120 a 90-100. O [[13 de xuño]] de 2006 Airbus anunciou un segundo atraso, adiando a primeira entrega outros seis ou sete meses.<ref>{{cita web|título=Major Turbulence For EADS On A380 Delay|url=http://www.forbes.com/2006/06/14/airbus-eads-boeing-614markets12.html|editor=Forbes|dataacceso=9 de agosto de 2017|data-arquivo=12 de agosto de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100812225215/http://www.forbes.com/2006/06/14/airbus-eads-boeing-614markets12.html|url-morta=unfit}}</ref> Aínda que a primeira entrega seguía estando programada para antes do final de 2006, as entregas de 2007 baixarían a tan só 9 aparellos, e cara finais de 2009 só se entregarían entre 70 e 80 avións. O anuncio causou unha caída do 26% no prezo das accións de [[EADS]], a compañía nai de Airbus,<ref>{{cita web|título=Airbus Delay On Giant Jet Sends Shares Plummeting|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9A01E5DC1031F936A25755C0A9609C8B63|editor=The New York Times|dataacceso=9 de agosto de 2017}}</ref> e levou á marcha do CEO de EADS Noël Forgeard, o CEO de Airbus Gustav Humbert, e do director do programa A380 Charles Champion.<ref name="The Airbus saga" /><ref>{{cita web|título=Airbus replaces chief of jumbo jet project|url=http://www.nytimes.com/2006/09/04/business/worldbusiness/04iht-airbus.2693593.html|editor=The New York Times|dataacceso=9 de agosto de 2017}}</ref> O [[3 de outubro]] de 2006, tras rematar unha revisión do programa A380, o CEO de Airbus Christian Streiff anunciou un terceiro atraso,<ref name="The Airbus saga" /> levando a primeira entrega ata outubro de 2007, seguida por 13 en 2008, 25 en 2009, e acadando o ritmo completo de produción de 45 avións por ano en [[2010]].<ref>{{cita web|título=Airbus confirms further A380 delay and launches company restructuring plan|url=http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/06_10_03_a380_delays_company_restructuring_plan.html|editor=Airbus|dataacceso=9 de agosto de 2017|data-arquivo=14 de outubro de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20061014212600/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/06_10_03_a380_delays_company_restructuring_plan.html|url-morta=unfit}}</ref> O atraso tamén aumentou o déficit de ganancias proxectado por Airbus ata o 2010 ata os 4 800 millóns de dólares.<ref name="The Airbus saga" /> Como Airbus priorizou o traballo do A380-800 sobre o A380F, [[FedEx]] e [[United Parcel Service]] cancelaron os seus pedidos para o cargueiro<ref name="Airbus Bust, Boeing Boost">{{cita web|título=Airbus Bust, Boeing Boost|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/11/07/AR2006110701506.html|editor=The Washington Post|dataacceso=11 de agosto de 2017}}</ref><ref name="FedEx Rescinds Order for Airbus A380s">{{cita web|título=FedEx Rescinds Order for Airbus A380s|url=http://www.nytimes.com/2006/11/08/business/worldbusiness/08airbus.html?_r=0|editor=The New York Times|dataacceso=11 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=UPS cancels Airbus A380 order|url=http://www.nytimes.com/2007/03/02/business/worldbusiness/02iht-web.0302-airbusclark.4776607.html?_r=0|editor=The New York Times|dataacceso=11 de agosto de 2017}}</ref>, e [[Emirates]] e [[ILFC]] convertéronos en pedidos do A380-800.<ref>{{cita web|título=ILFC to defer its Airbus A380 order until at least 2013, ditching freighter variants for passenger configuration|url=http://www.flightglobal.com/articles/2006/12/04/210965/ilfc-to-defer-its-airbus-a380-order-until-at-least-2013-ditching-freighter-variants-for-passenger.html|editor=Flightglobal|dataacceso=11 de agosto de 2017|data-arquivo=12 de outubro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071012135944/http://www.flightglobal.com/articles/2006/12/04/210965/ilfc-to-defer-its-airbus-a380-order-until-at-least-2013-ditching-freighter-variants-for-passenger.html|url-morta=unfit}}</ref> Airbus suspendeu os traballos na versión de carga, aínda que continuaba ofrecéndoa pero sen unha data de entrada en servizo.<ref>{{cita web|título=Airbus says A380F development 'interrupted' by UPS cancellation, but still on offer|url=http://www.flightglobal.com/articles/2007/03/05/212437/airbus-says-a380f-development-interrupted-by-ups-cancellation-but-still-on.html|editor=Flightglobal|dataacceso=11 de agosto de 2017|data-arquivo=30 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070930055358/http://www.flightglobal.com/articles/2007/03/05/212437/airbus-says-a380f-development-interrupted-by-ups-cancellation-but-still-on.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{cita web|título=Airbus has no timeline on the A380 freighter|url=http://www.flightglobal.com/articles/2008/03/11/222139/airbus-has-no-timeline-on-the-a380-freighter.html|editor=Flightglobal|dataacceso=11 de agosto de 2017|data-arquivo=14 de marzo de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080314184554/http://www.flightglobal.com/articles/2008/03/11/222139/airbus-has-no-timeline-on-the-a380-freighter.html|url-morta=unfit}}</ref> Para a versión de pasaxeiros Airbus negociou un calendario de entregas revisado e compensacións con 13 clientes. A comezos de 2019 Airbús anuncia que deixará de fabricalos en 2021 debido á diminución dos pedidos, o último caso, de Emirates, debido ó cambio de xeito de voar da xente.<ref>{{Cita novas|título=Airbus Retiring Its Jaw-Dropping Giant, the A380, in an Industry Gone Nimble|url=https://www.nytimes.com/2019/02/14/business/airbus-a380.html|xornal=The New York Times|data=2019-02-14|data-acceso=2019-02-15|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Amie|apelidos=Tsang|nome2=David|apelidos2=Segal}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro |last1=Norris |first1=Guy |last2=Wagner |first2=Mark |title=Airbus A380: Superjumbo of the 21st Century |publisher=Zenith Press |year=2005|isbn=978-0-7603-2218-5|url= https://books.google.com/books?id=KcaYjPhRnWUC |ref={{harvid|Norris|Wagner|2005}}}} {{Airbus}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2005]] 6ovk5e53ftcvx2v99qot1o1m6vh9550 0 10934 6149047 5986711 2022-08-03T01:36:19Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Infpolitico| | nome = José Alexandre "Kay Rala" Xanana Gusmão | imaxe = president_gusmao.jpg | título = Primeiro-ministro de {{TLS}} | orde = | mandato = [[8 de agosto]] de [[2007]] - presente | antes = [[Estanislau da Silva]] | despois = | título2 = 1º Presidente de {{TLS}} | mandato2 = [[20 de maio]] de [[2002]] - [[20 de maio]] de [[2007]] | antes2 = [[Francisco Xavier do Amaral]] | despois2 = [[José Ramos-Horta]] | datadenacemento = [[20 de xuño]] de [[1946]] | cidadedenacemento= [[Manatuto]] | paisdenacemento= [[Timor-Leste]] | primeira-dama = Kirsty Sword Gusmão | partido = CNRT | profesión = militar e político}} '''Kay Rala Xanana Gusmão''', nado como '''José Alexandre Gusmão''' o [[20 de xullo]] de [[1946]] en [[Manatuto]], é un [[político]] de [[Timor Leste]]. Antigo guerrilleiro, foi o primeiro [[Presidente de Timor Leste|presidente]] de [[Timor Leste]], ocupando o cargo dende maio de [[2002]] até maio de [[2007]]. Despois converteuse no cuarto [[Primeiro ministro de Timor Leste|primeiro ministro]] de [[Timor Leste]], cargo que ostentou dende o [[8 de agosto]] de [[2007]]<ref name=":0">{{Cita novas|data=8 de agosto de 2007|título=Xanana Gusmão xura como novo primeiro ministro de Timor Leste|url=https://www.philstar.com/nation/2007/08/08/11437/xanana-gusmao-sworn-etimor-pm|lingua=inglés|data-acceso=22 de xullo de 2018}}</ref> até o [[16 de febreiro]] de [[2015]]. Dende marzo de 2015 ocupa o cargo de Ministro de Planificación e Investimento Estratéxico de [[Timor Leste]]. == Traxectoria == Gusmão naceu en [[Manatuto]], naquel momento pertencente ao [[Timor portugués]], fillo de mestres de escola, con antepasados tanto portugueses como timorenses.<ref>{{Cita libro|título=First Globalization: The Eurasian Exchange, 1500 to 1800|apelidos=Gunn|nome=Geoffry C.|editorial=Rowman & Littlefield|ano=2003|ISBN=0-7425-2661-5|url=https://books.google.es/books?id=4gQV2V01Y6UC&dq=Geoffrey+C.+Gunn+(2003).+First+Globalization:+The+Eurasian+Exchange,+1500-1800.&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|lingua=inglés|ref=}}</ref> Estudou cos [[Compañía de Xesús|xesuítas]] até os 15 anos, cando tivo que deixalo por cuestións económicas e poñerse a traballar, aínda que seguiu estudando polas noites. Tomou o seu alcume, "Xanana", da banda de rock americana [[Sha na na]], que á súa vez leva ese nome por unha canción do grupo [[The Silhouettes]]. En [[1966]], Xanana conseguiu un posto de funcionario, o que lle permitiu continuar os seus estudos. Pero tivo que interrompelos cando en 1968, o [[exército portugués]] o reclamou para realizar o [[servizo militar]]. Serviu durante tres anos, alcanzando o rango de cabo. En 1971 rematou o servizo e involucrouse nunha organización nacionalista liderada por [[José Ramos-Horta]]. Durante os seguintes tres anos participou activamente nas protestas pacíficas contra o sistema colonial. En 1974, coa [[Revolución dos Caraveis]], comezou a descolonización do Timor portugués, e pouco despois o gobernador [[Mário Lemos Pires]], anunciou plans para garantir a independencia da colonia. Os plans contemplaban a realización de eleccións xerais con vistas á independencia en 1978. Durante 1975, houbo friccións entre dúas faccións rivais no Timor portugués. Gusmão involucrouse profundamente na [[FRETILIN]] (Fronte Revolucionaria de Timor Oriental Independente) e posteriormente foi arrestado e encarcerado pola facción rival, a [[UDT]] (Unión Democrática Timorense). Tomando vantaxe dos problemas internos e con intencións de absorber a colonia, [[Indonesia]] comezou unha campaña de desestabilización con frecuentes incursións no Timor portugués. A finais de 1975 a FRETILIN fíxose co poder do territorio e Gusmão foi liberado. Déronlle o cargo de Secretario de Prensa da organización. O 28 de novembro de 1975, a FRETILIN declarou a independencia do país co nome de "República Democrática de Timor Leste" e Gusmão foi o responsable de filmar a cerimonia. Nove días despois, Indonesia invadiu o novo país. Nese intre, Gusmão estaba visitando uns amigos fóra de [[Dili]] e viu a invasión dende as montañas. Os seguintes días dedicounos a buscar á súa familia. === Ocupación indonesia === Despois do nomeamento do "Goberno Provisional de Timor Leste" por parte de Indonesia, Gusmão involucrouse fortemente nas actividades de resistencia. Foi en gran parte responsable do nivel de organización que acadou a resistencia, e que finalmente a levou ao éxito. Os primeiros días foi camiñando de aldea en aldea buscando apoio e novos membros para a [[Loita de guerrillas|guerrilla]]. Pero despois de que a FRETILIN sufrise algúns contratempos importantes a principios dos anos oitenta, incluíndo un fracasado golpe en 1984 contra o liderado de Gusmão por parte de catro oficiais das [[Forzas Armadas de Liberación Nacional de Timor Leste]] (FALINTIL), entre eles Mauk Moruk,<ref>{{Cita web|url=https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/xanana-gusmao-mauk-moruk-timor-struggles-its-past-and-future|data-publicación=3 de decembro de 2013|páxina-web=www.lowyinstitute.org|título=Xanana Gusmao-Mauk Moruk: Timor struggles with its past and future|data-acceso=23 de xullo de 2018|lingua=inglés}}</ref> Gusmão deixou a FRETILIN e apoiou varias coalicións centristas, converténdose finalmente nun importante adversario da FRETILIN. A mediados da década de 1980, xa era líder de primeira liña. Durante a década de 1990, participou profundamente na diplomacia e xestión de medios, e foi fundamental para alertar ao mundo da [[masacre de Santa Cruz]] que ocorreu en [[Dili]] o 12 de novembro de [[1991]]. Gusmão foi entrevistado por moitos grandes medios e obtivo atención mundial. A figura de Gusmão converteuse nun obxectivo principal para o goberno indonesio. Unha campaña para a súa captura foi finalmente exitosa en novembro de 1992. En maio de 1993, foi procesado, condenado e sentenciado a [[cadea perpetua]] polo goberno indonesio. Foi declarado culpable segundo o artigo 108 do Código Penal indonesio (rebelión), a Lei nº 12 de 1951 (posesión ilegal de armas de fogo) e o artigo 106 (intentar separar parte do territorio de Indonesia).<ref>{{Cita novas|autor=Amnistía Internacional|data=1 de agosto de 1997|título=Xanana Gusmão - A Briefing|url=http://web.amnesty.org/library/Index/ENGASA210581997?open&of=ENG-312|lingua=inglés|data-acceso=23 de xullo de 2018|data-arquivo=14 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070914135828/http://web.amnesty.org/library/Index/ENGASA210581997?open&of=ENG-312|url-morta=unfit}}</ref> Falou na súa propia defensa e adxudicáronlle avogados defensores antes do inicio do xuízo. A sentenza foi conmutada a 20 anos polo presidente indonesio [[Suharto]] en agosto de [[1993]]. Aínda que non foi liberado ata finais de 1999, Gusmão liderou con éxito a resistencia dende dentro da cadea coa axuda de Kristy Sword. Na cadea foi visitado regularmente por representantes das [[Organización das Nacións Unidas|Nacións Unidas]] e persoeiros como [[Nelson Mandela]]. === Transición á independencia === O [[30 de agosto]] de [[1999]] celebrouse un referendo en Timor Leste e unha maioría abafadora votou pola independencia. Entón o exército indonesio comezou unha campaña de terror, con terribles consecuencias.<ref>{{Cita novas|data=8 de setembro de 1999|xornal=El País|título=El estado de emergencia no consigue frenar los asesinatos en masa y el éxodo de refugiados|url=https://elpais.com/diario/1999/09/08/internacional/936741602_850215.html|lingua=castelán|data-acceso=23 de xullo de 2018}}</ref> Aínda que o goberno indonesio negou ter ordenado esta ofensiva, foron amplamente condenados por non o evitar. Como consecuencia da enorme presión diplomática das Nacións Unidas, promovida por [[Portugal]] desde finais dos [[Década de 1970|anos setenta]] e tamén por [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e [[Australia]] nos [[Década de 1990|anos 90]], unha forza internacional de paz ([[INTERFET]]) liderada pola ONU ingresou en Timor Oriental, e finalmente Gusmão foi liberado. Ao seu regreso ao seu Timor Leste, iniciou unha campaña de reconciliación e reconstrución. Gusmão tivo un papel importante na administración das Nacións Unidas que gobernou Timor Oriental ata o 20 de maio de [[2002]]. Durante este tempo, continuou a campaña pola unidade e a paz en Timor Leste, e foi considerado o líder ''[[de facto]]'' da nación emerxente. As eleccións realizáronse a finais de 2001 e Gusmão, respaldado por nove partidos pero non pola FRETILIN, presentouse como independente e saíu vencedor. Como consecuencia, converteuse no primeiro [[presidente de Timor Leste]] cando o país se fixo formalmente independente o [[20 de maio]] de [[2002]].<ref>{{Cita novas|data=19 de maio de 2002|xornal=El País|título=Nace el primer país del siglo XXI|url=https://elpais.com/diario/2002/05/19/domingo/1021780355_850215.html|lingua=castelán|data-acceso=23 de xullo de 2018}}</ref> === Timor Leste independente === O 21 de xuño de [[2006]], Gusmão pediu ao [[Primeiro ministro de Timor Leste|primeiro ministro]] [[Mari Alkatiri]] que dimitise ou senón faríao el, debido ás alegacións de que Alkatiri ordenara a un "escuadrón da morte" que ameazase e matase aos seus opoñentes políticos.<ref>{{Cita novas|data=23 de junio de 2006|xornal=El País|título=El presidente de Timor Oriental acusa de golpista al primer ministro|url=https://elpais.com/diario/2006/06/23/internacional/1151013616_850215.html|lingua=castelán|data-acceso=23 de xullo de 2018}}</ref> Membros importantes da FRETILIN reuníronse o 25 de xuño para discutir o futuro de Alkatiri como primeiro ministro, no medio dunha protesta que involucrou a miles de persoas que pedían a Alkatiri que renunciase en lugar de Gusmão.<ref>{{Cita novas|data=25 de xuño de 2006|título=East Timor ruling party meets to debate PM's future|url=http://today.reuters.com/news/newsArticle.aspx?type=worldNews&storyID=2006-06-25T042258Z_01_SP8397_RTRUKOC_0_US-TIMOR.xml&archived=False|axencia=Reuters|lingua=inglés|data-acceso=23 de xullo de 2018|data-arquivo=05 de xullo de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060705213850/http://today.reuters.com/news/newsArticle.aspx?type=worldNews&storyID=2006-06-25T042258Z_01_SP8397_RTRUKOC_0_US-TIMOR.xml&archived=False|url-morta=yes}}</ref> Malia recibir un voto de confianza do seu partido, Alkatiri dimitiu o 26 de xuño de 2006 para acabar coa incerteza. Ao anunciar isto, dixo: "Declaro que estou listo para renunciar á miña posición como primeiro ministro do goberno ... para evitar a renuncia da súa Excelencia o Presidente da República". As acusacións sobre os "escuadróns da morte" contra Alkatiri foron posteriormente rexeitadas por unha Comisión das Nacións Unidas, que tamén criticou a Gusmão por facer declaracións incendiarias durante a crise.<ref>{{Cita web|url=https://www.ohchr.org/Documents/Countries/COITimorLeste.pdf|páxina-web=www.ohchr.org|título=Informe da Comisión da ONU|data-acceso=23 de xullo de 2018|lingua=inglés}}</ref> Gusmão rexeitou un novo mandato nas eleccións presidenciais de abril de [[2007]]. En marzo de 2007, dixo que lideraría o novo [[Congreso Nacional para a Reconstrución Timorense]] (CNRT) nas eleccións parlamentarias previstas para o ano seguinte e dixo que estaría disposto a ser primeiro ministro se o seu partido gañase as eleccións. Foi sucedido como presidente por [[José Ramos-Horta]] o 20 de maio de 2007.<ref>{{Cita novas|data=21 de maio de 2007|título=Horta xura como novo presidente de Timor Leste|url=http://en.people.cn/200705/21/eng20070521_376306.html|lingua=inglés|data-acceso=23 de xullo de 2018}}</ref> O CNRT situouse segundo nas eleccións parlamentarias de xuño de 2007, detrás da FRETILIN, obtendo o 24,10% dos votos e 18 asentos. Gusmão gañou un asento no parlamento como cabeza de lista do CNRT. O CNRT aliouse con outros partidos para formar unha coalición que tería a maioría dos escanos no parlamento. Despois de semanas de disputa entre esta coalición e a FRETILIN sobre quen debería formar o goberno, Ramos-Horta anunciou o 6 de agosto que a coalición liderada polo CNRT formaría o goberno e que Gusmão sería primeiro ministro o 8 de agosto.<ref>{{Cita novas|data=6 de agosto de 2007|título=Violence Erupts After Gusmao Named East Timor Prime Minister|url=http://www.voanews.com/english/2007-08-06-voa19.cfm|lingua=inglés|data-acceso=23 de xullo de 2018|data-arquivo=22 de agosto de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070822032052/http://www.voanews.com/english/2007-08-06-voa19.cfm|url-morta=unfit}}</ref> Gusmão xurou o cargo no palacio presidencial en [[Dili]] o 8 de agosto.<ref name=":0" /><ref>{{Cita novas|data=8 de agosto de 2007|xornal=La Voz de Galicia|título=Xanana Gusmao jura el cargo de primer ministro en medio de las protestas|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/internacional/2007/08/08/xanana-gusmao-jura-cargo-primer-ministro-medio-protestas/000344F0057DD4A6BC8301F7C46EA846EFBA.htm|lingua=castelán|data-acceso=23 de xullo de 2018}}</ref> O 11 de febreiro de 2008, unha caravana de vehículos, nos que viaxaba Gusmão, foi tiroteada unha hora despois de que o presidente José Ramos-Horta recibira un disparo no estómago. A residencia de Gusmão tamén foi ocupada por rebeldes. Tras varios tiroteos, algúns rebeldes morreron e outros fuxiron, descoñecéndose os motivos do ataque.<ref>{{Cita novas|data=11 de febreiro de 2008|xornal=El País|título=Soldados rebeldes hieren al presidente de Timor Oriental|url=https://elpais.com/diario/2008/02/11/internacional/1202684412_850215.html|lingua=castelán|data-acceso=23 de xullo de 2018}}</ref> En xaneiro de 2015, Xanana anunciou que deixaría o cargo de primeiro ministro. A súa renuncia foi confirmada en febreiro de 2015. En marzo de 2015 converteuse en Ministro de Planificación e Investimento Estratéxico de Timor Leste. == Premios e recoñecementos == En [[1999]], Gusmão foi galardoado co [[Premio Sakharov]] de Liberdade de Pensamento. En xullo de [[2000]], Gusmão foi nomeado Compoñente Honorario da [[Orde do Mérito de Nova Zelandia]] (CNZM) polo avance das relacións entre Timor Leste e [[Nova Zelandia]].<ref>{{Cita novas|data=6 de xullo de 2000|título=The New Zealand Order of Merit|url=https://gazette.govt.nz/notice/id/2000-vr4883|lingua=inglés|data-acceso=23 de xullo de 2018}}</ref> En 2000, foi galardoado co [[Premio da Paz de Sydney]] por "liderar con valentía e principios a independencia do pobo timorense". Tamén en 2000 gañou o primeiro [[Premio Gwangju de Dereitos Humanos]] creado para honrar "individuos, grupos ou institucións en Corea e no exterior que contribuíron a promover e avanzar nos dereitos humanos, a democracia e a paz a través do seu traballo".<ref>{{Cita novas|título=Premio Gwangju de Dereitos Humanos|url=http://www.518.org/eng/html/main.html?TM18MF=03020000|lingua=inglés|data-acceso=23 de xullo de 2018|data-arquivo=03 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110603040007/http://www.518.org/eng/html/main.html?TM18MF=03020000|url-morta=unfit}}</ref> En 2002 foi galardoado co [[Premio Norte-Sur]] polo [[Consello de Europa]]. Gusmão é membro eminente da Fundación [[Sérgio Vieira de Mello|Sergio Vieira de Mello]]. Foi nomeado [[doutor honoris causa]] polas universidades de [[Coímbra]], [[Porto, Portugal|Porto]], [[Arquipélago de Madeira|Madeira]], a [[Universidade Lusíada de Lisboa]], a [[Universidade Charles Darwin]] de [[Australia]], [[Victoria, Australia|Victoria]] (Australia), [[Suncheon]] (Corea do Sur) e [[Takushoku]] ([[Xapón]]). O 9 de xuño de 1993 foi galardoado coa Gran Cruz da [[Orde da Liberdade]] de Portugal mentres estaba en prisión. O 14 de febreiro de 2006 foi agraciado co Grande Colar da [[Orde do Infante D. Henrique]] de Portugal. O 3 de marzo de 2011 recibiu a Gran Cruz da [[Orde de Ipiranga]] do [[Brasil]]. == Vida persoal == En [[1965]], aos 19 anos, coñeceu a Emilia Batista, quen logo sería a súa muller. Casaron mentres el facía o servizo militar e tamén nese tempo tiveron dous fillos: Eugenio e Zenilda. Máis tarde divorciáronse e no ano 2000, casou coa activista [[Kirsty Sword]], coa que tivo tres fillos: Alexandre, Kay Olok e Daniel. Gusmão publicou unha autobiografía con escritos seleccionados titulado "To Resist is to Win". Tamén é o principal narrador da película ''A Hero's Journey / Where the Sun Rises'',<ref>{{Cita web|url=http://www.luxlucis.sg/index.swf|título=Páxina oficial do filme|data-acceso=23 de xullo de 2018|lingua=inglés}}</ref> un documental de 2006 sobre el e Timor Oriental. Segundo o director Grace Phan, é unha "visión íntima sobre a transformación persoal" do home que axudou a formar e liberar Timor Oriental. == Notas == {{listaref}}{{commons|Xanana Gusmão}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Gusmao, Xanana}} [[Categoría:Presidentes de Timor Leste]] [[Categoría:Primeiros ministros de Timor Leste]] [[Categoría:Nados en 1946]] [[Categoría:Nados en Timor Leste]] [[Categoría:Premio Sakharov]] pnoq77jp26jufstjkrbagtumtzn6mze 0 11278 6148738 6131938 2022-08-02T18:50:27Z InternetArchiveBot 89787 Engade 2 libros para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{País desaparecido |nome_oficial = <small>دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه</small> |nome_completo = Imperio Otomán |nome_curto = Imperio Otomán |p1 = Imperio Bizantino |bandeira_p1 = |s1 = Turquía |bandeira_s1 = Flag_of_Turkey.svg |bandeira = Bandeira do Imperio Otomán |imaxe_bandeira = Ottoman flag.svg |imaxe_escudo = Osmanli-nisani.svg |imaxe_escudo_tamaño = 85px |lema_nacional = دولت ابد مدت<br />([[Lingua turca otomá|Turco otomán]]: O Estado eterno) |himno_nacional = Himno Imperial Otomán |goberno = [[Monarquía]] [[Absolutismo|absoluta]]<br />[[Monarquía constitucional]] ([[1876]]-[[1878]] e [[1908]]-[[1922]]) |ano_comezo = 1299 |ano_fin = 1923 |evento_comezo = [[Abbásida|Fundación]] |data_comezo = [[27 de xullo]] |evento1 = Interregno |data_evento1 = 1402–1413 |ano_evento1 = |evento_fin = Trat. Lausana |data_fin = 24 de xullo |símbolo = Escudo do Imperio Otomán |imaxe_mapa = OttomanEmpireIn1683.png |localización_lenda = Extensión do imperio entre [[1300]] e [[1683]] |capital = · [[Söğüt]] ([[1299]]–[[1326]])<br />· [[Bursa]] ([[1326]]–[[1365]])<br />· [[Edirne]] ([[1365]]–[[1453]])<br />· [[Constantinopla]] ([[1453]]–[[1922]]) |idioma_oficial = [[Lingua turca otomá|Turco otomán]] |idioma_non_oficial = |relixión = [[Sunnismo]] ([[islam]]) |moeda = [[Akçe]] - [[Kuruş]] - [[Lira turca|Lira]] - [[Sultani]] | título_líder = [[Sultán]] | líder1 = [[Osmán I]] <small>(primeiro)</small> | ano_líder1 = [[1299]]-[[1326]] | líder2 = [[Mehmed VI]] <small>(derradeiro)</small> | ano_líder2 = [[1918]]-[[1922]] | título_gobernante = Gran Visir | gobernante1 = [[Alaeddin Pasha]] | ano_gobernante1 = 1320–31 <small>(primeiro)</small> | gobernante2 = [[Ahmed Tevfik Pasha]] | ano_gobernante2 = 1920–22 <small>(derradeiro)</small> | datos_ano1 = 1680 | datos_superficie1 = 5500000 | datos_poboación1 = 35350000 | datos_ano2 = 1856 | datos_poboación2 = 35350000 | datos_ano3 = 1906 | datos_poboación3 = 20884000 | datos_ano4 = 1912 | datos_poboación4 = 24000000 | datos_ano5 = 1914 | datos_superficie5 = 1800000 | notas = {{Despregable |título = <big>Hoxe parte de:</big> |título_estilo = background:transparent; text-align:center; |marco_estilo = border:none; padding: 0; |lista_estilo = text-align:left; display:none; |&nbsp;{{ALBb}} <big>[[Albania]]</big> |&nbsp;{{ALGb}} <big>[[Alxeria]]</big> |&nbsp;{{SAUb}} <big>[[Arabia Saudita]]</big> |&nbsp;{{ARMb}} <big>[[Armenia]]</big> |&nbsp;{{AUTb}} <big>[[Austria]]</big> |&nbsp;{{ACEb}} <big>[[Acerbaixán]]</big> |&nbsp;{{BHCb}} <big>[[Bosnia e Hercegovina]]</big> |&nbsp;{{BULb}} <big>[[Bulgaria]]</big> |&nbsp;{{CHPb}} <big>[[Chipre]]</big> |&nbsp;{{HRVb}} <big>[[Croacia]]</big> |&nbsp;{{EGYb}} <big>[[Exipto]]</big> |&nbsp;{{ERIb}} <big>[[Eritrea]]</big> |&nbsp;{{SVKb}} <big>[[Eslovaquia]]</big> |&nbsp;{{SLOb}} <big>[[Eslovenia]]</big> |&nbsp;{{ETHb}} <big>[[Etiopía]]</big> |&nbsp;{{GRCb}} <big>[[Grecia]]</big> |&nbsp;{{HUNb}} <big>[[Hungría]]</big> |&nbsp;{{YEMb}} <big>[[Iemen]]</big> |&nbsp;{{IRNb}} <big>[[Irán]]</big> |&nbsp;{{IRQb}} <big>[[Iraq]]</big> |&nbsp;{{ISRb}} <big>[[Israel]]</big> |&nbsp;{{KWTb}} <big>[[Kuwait]]</big> |&nbsp;{{LBNb}} <big>[[Líbano]]</big> |&nbsp;{{LBYb}} <big>[[Libia]]</big> |&nbsp;{{MDAb}} <big>[[Moldavia]]</big> |&nbsp;{{MNEb}} <big>[[Montenegro]]</big> |&nbsp;{{OMNb}} <big>[[Omán]]</big> |&nbsp;{{PSEb}} <big>[[Palestina]]</big> |&nbsp;{{MKDb}} <big>[[Macedonia do Norte]]</big> |&nbsp;{{ROUb}} <big>[[Romanía]]</big> |&nbsp;{{RUSb}} <big>[[Rusia]]</big> |&nbsp;{{SRBb}} <big>[[Serbia]]</big> |&nbsp;{{SYRb}} <big>[[Siria]]</big> |&nbsp;{{SOMb}} <big>[[Somalia]]</big> |&nbsp;{{SDNb}} <big>[[Sudán]]</big> |&nbsp;{{TUNb}} <big>[[Tunisia]]</big> |&nbsp;{{TURb}} <big>[[Turquía]]</big> |&nbsp;{{UKRb}} <big>[[Ucraína]]</big> |&nbsp;{{GEOb}} <big>[[Xeorxia]]</big> |&nbsp;{{DJIb}} <big>[[Djibuti]]</big> |&nbsp;{{JORb}} <big>[[Xordania]]</big> }} }} O '''Imperio otomán''' (en [[Lingua turca|turco moderno]]: ''Osmanlı İmparatorluğou'' ou ''Osmanlı Devleti''), oficialmente '''Sublime Estado Otomán''' (en [[lingua turca otomá|turco otomán]]: دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه, ''Devlet-i ʿAliyye-yi ʿOsmâniyye'', tamén عثمانلى دولتى ''Osmanlı Devleti'', en [[Lingua turca|turco]]: ''Yüce Osmanlı Devleti'' ou ''Osmanlı İmparatorluğu'') foi un [[imperio]] que durou dende o [[27 de xullo]] de [[1299]] até o [[29 de outubro]] de [[1923]]. Foi habitualmente coñecido polos seus contemporáneos como Imperio Otomán, Imperio Turco, a Sublime Porta ou, máis comunmente, Turquía polos seus contemporáneos, aínda que os gobernantes osmanlíes xamais utilizaron ese nome para referirse ao seu Estado. Dende 1923, úsase preferentemente o nome de Imperio Otomán para non crear confusión coa actual [[Turquía|República de Turquía]]. O Imperio otomán comezou sendo un máis dos pequenos [[Beilicatos de Anatolia|estados turcos]] que xurdiron na [[Anatolia|Asia Menor]] durante a decadencia do [[Imperio Selxúcida|Imperio turco selxúcida]]. Os turcos otománs foron controlando paulatinamente aos demais estados turcos, sobreviviron ás invasións mongolas e baixo o reinado de [[Mehmed II]] (1451-1481) acabaron co que quedaba do [[Imperio bizantino]]. A primeira fase da expansión otomá tivo lugar baixo o goberno de [[Osman I]] (1288-1326) e seguiu nos reinados de [[Orhan I]], [[Murad I]] e [[Bayezid I ]], a expensas dos territorios do Imperio bizantino, [[Segundo Imperio búlgaro|Bulgaria]] e [[Imperio serbio|Serbia]]. [[Bursa]] caeu baixo o seu dominio en 1326 e [[Edirne|Adrianópole]] en 1361. As vitorias otomás nos [[Balcáns]] alertaron a [[Europa Occidental]] sobre o perigo que este Imperio representaba e foron o motivo central da organización da [[Cruzadas#Últimas cruzadas|cruzada]] de [[Sexismundo, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Segismundo de Hungría]]. O sitio que puxeron os otománs a [[Constantinopla]] foi roto grazas a [[Tamerlán]], caudillo dos [[Imperio Mongol|mongoles]], quen tomou prisioneiro a [[Bayezid I]] en 1402, pero o control mongol sobre os otománs durou moi pouco. Finalmente, o Imperio otomán logrou [[Caída de Constantinopla|conquistar Constantinopla]] en 1453. No cumio do seu poder, nos [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVII|XVII]], controlaba territorios no sueste de [[Europa]], [[Oriente Medio|suroeste de Asia]] e [[África do Norte|norte de África]]. limitaba ao oeste co [[Marrocos#Historia|Sultanato de Marrocos]], ao leste con [[Persia]] e o [[mar Caspio]], ao norte co [[Tsarato ruso]], a [[Monarquía Habsburgo]] ([[Reino de Hungría|Hungría]] e [[Sacro Imperio Romano Xermánico]]) e a [[República das Dúas Nacións|Mancomunidade de Polonia-Lituania]], e ao sur con [[Sudán]], [[Eritrea]], [[Somalia]] e o [[Emirato de Diriyah]] ([[Península de Arabia|Arabia]]). O Imperio Otomán estaba formado por vinte e nove provincias e numerosos estados vasalos, algúns dos cales chegaron a ser absorbidos completamente polo imperio, mentres que a outros foilles concedido certo grao de autonomía no transcurso dos séculos. O imperio gañou tamén eventualmente autoridade sobre terras estranxeiras afastadas a través de declaracións de lealdade ao Sultán, como por exemplo a declaración do Sultán de Aceh en [[1565]], ou a través de adquisicións temporais de illas, como por exemplo [[Lanzarote]] no [[océano Atlántico]] en [[1585]]. Con [[Constantinopla]] (en [[Lingua turca otomá|turco otomán]]: استنبول, ''Istanbul'' e قسطنطينيه, ''Kostantiniyye'') como capital, e control de extensión de terra por todo o [[mar Mediterráneo]] durante o reinado de [[Suleiman I|Suleimán o Magnífico]] (dirixente de [[1520]] a [[1566]]), o imperio foi o centro de interaccións entre o mundo [[Occidente|Occidental]] e [[Oriente|Oriental]] durante seis séculos. O Imperio otomán era, en moitos aspectos, o sucesor [[islam|islámico]] dos antigos imperios clásicos. Numerosos trazos e tradicións culturais destes (en campos como a arquitectura, a cociña, o lecer e o goberno) foron adoptados polos otománs, quen os elaborou en novas formas. Estes trazos culturais máis tarde mesturáronse coas características dos grupos étnicos e relixiosos que vivían dentro dos territorios otománs e crearon unha nova e particular identidade cultural otomá. Durante o [[século XIX]], diversos territorios do Imperio otomán independizáronse, principalmente en Europa. As sucesivas derrotas en guerras e o auxe dos nacionalismos dentro do territorio levaron ao decaemento do poder do imperio. A súa participación na [[primeira guerra mundial]] seguido coa [[ocupación de Constantinopla]] e o xurdimento de movementos revolucionarios dentro de Turquía déronlle o golpe mortal e resultou na [[partición do Imperio otomán]]. O imperio chegou á súa fin, como réxime baixo a monarquía imperial, o [[1 de novembro]] de [[1922]], rematando a súa existencia ''[[de iure]]'' o [[24 de xullo]] de [[1923]] baixo o [[Tratado de Lausana]]. Foi sucedido pola República de Turquía, que foi oficialmente proclamada o [[29 de outubro]] dese mesmo ano. == Historia == === Orixe === [[Ficheiro:Osman Gazi2.jpg|miniatura|upright|O sultán turco [[Osman I]].]] [[Ficheiro:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|miniatura|upright|esquerda|[[Igrexa de Santa Sofía|Santa Sofía]] de [[Constantinopla]] foi construída polo [[Imperio bizantino]] no [[século VI]] d.C. Ao longo da súa historia foi [[basílica]] e [[mesquita]] no Imperio otomán.]] A orixe dos [[Pobo turco|turcos]] pódese atopar nas estepas da Asia Central, no [[Turquestán]], nunha etnia dedicada á gandería trashumante, en especial de cabalos, e ao comercio, con prácticas [[Nómade|seminómadas]]. Os turcos pronto se relacionan coas culturas musulmás da súa contorna, establecen con elas relacións comerciais e adoptan o [[islam]] na súa [[Correntes do islam|rama]] [[Sunnismo|sunnita]]. Este contacto poderíase deber á [[ruta da seda]], pois os mercadores musulmáns seguramente transitarían polos territorios onde habitaban os otománs. As primeiras entradas de tribos turcas na rexión que posteriormente sería o Imperio otomán prodúcense no ámbito militar, cando os exércitos do [[Califato Abbásida|califato abasí]] necesitaron soldados para as loitas internas e contra os cristiáns e bizantinos durante o [[século IX]]. Por iso, recorreron aos territorios fronteirizos recrutando á poboación. Dentro do califato abasí xa pode apreciarse como os turcos van escalando posicións no exército e a administración. A lenta penetración de tribos turcas nesta zona realizouse de dúas maneiras: mediante a progresiva ocupación do territorio por parte dos grupos tribais e mediante a loita contra o [[Imperio bizantino]], que dominara esta rexión durante moito tempo e ao que anularon militarmente. A ocupación de Anatolia polos turcos pode ter a súa orixe na [[batalla de Manzikert]] en 1071, cando os turcos, ao servizo dos [[Imperio Selxúcida|selxúcidas]], derrotaron ao exército bizantino do emperador [[Romano IV Dióxenes]]. Isto permitiu que os selxúcidas creasen un vasto sultanato que abarcaba [[Iraq]] e [[Irán]]. Cara a 1243, unha invasión mongola ao mando de [[Batu]], o khan da [[Horda de Ouro]], deixa feito cachizas devandito sultanato, o cal sobrevivira ás loitas internas, aos bizantinos, á [[primeira cruzada]] e aos seus veciños sirios, os [[zanguíes]] e [[Dinastía aiúbida|aiubides]], sendo a soberanía mongola a que o substitúe. Con todo, a esta invasión, aínda sobreviven pequenas porcións de territorio que se converten nunha especie de principados autónomos. De todos estes, hai que destacar o [[sultanato do Rum]], cuxa capital xa estaba en [[Turquía]], pois era a cidade de [[Conia]]. Un deses principados —ao que poderiamos chamar o seu primeiro Estado otomán—, pequeno e insignificante, era onde habitaban os turcos, o cal fora cedido polo sultán selxúcida antes da invasión mongola ao primeiro membro dinástico dos otománs, [[Ertuğrul]]. Este territorio tiña por capital a cidade de [[Söğüt]]. Ertuğrul faleceu en 1290, dando paso á sucesión de [[Osman I]] ("Uthman", عُثمَان, en turco), nome do cal deriva a denominación de otománs ou dinastía osmanlí. Foi con [[Osman I]] cando empezou a expansión territorial dos turcos en Anatolia, sentando as bases dun imperio que duraría case sete séculos. === Expansión e primeiras vitorias === [[Ficheiro:Blue_mosque2.jpg|miniatura|upright|A [[Mesquita Azul]] está situada fronte á [[igrexa de Santa Sofía]], separadas ambas as por un xardín.]] [[Ficheiro:John V Palaiologos.jpg|miniatura|upright| O emperador bizantino [[Xoán V Paleólogo]].]] [[Ficheiro:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1490-es.svg|miniatura|upright|Expansión territorial otomá nos séculos [[século XIV|XIV]] e [[século XV|XV]].]] Os otománs chegaron a [[Anatolia]] como parte do caudal de pobos turcos desaloxados polas invasións mongois do século XIII. O seu primeiro gobernante coñecido foi [[Orhan I|Orhan]], quen foi fillo de [[Osman I|Osman]] (ou Utmán I Gazi), unha figura de orixes escuras da que deriva o nome otomán.<ref>Kermeli (2008), p.&nbsp;444</ref> Os primeiros seguidores de Osman consistían tanto en grupos tribais turcos como en renegados bizantinos, con moitos, pero non todos, conversos ao islam.<ref>{{Cite book |last=Lowry |first=Heath |title=The Nature of the Early Ottoman State |date=2003 |publisher=SUNY Press |page=59 |isbn=9780791456361 |url=https://www.google.com/books/edition/The_Nature_of_the_Early_Ottoman_State/fAppWuoFv3QC?hl=en&gbpv=1}}</ref><ref>{{Cite book |last=Kafadar |first=Cemal |title=Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State |date=1995 |page=127}}</ref> Osman estendeu o control do seu principado conquistando cidades bizantinas ao longo do [[río Sacaria]]. Unha derrota bizantina na [[batalla de Bafeo]] en 1302 tamén contribuíu ao ascenso de Osman. Non se entende ben como os primeiros otománs chegaron a dominar os seus veciños, debido á falta de fontes que sobreviven deste período. O [[Paradigma (ciencia)|paradigma]] da [[tese de Ghaza]], popular durante o século XX, atribuíu o seu éxito á súa reunión de guerreiros relixiosos para loitar por eles en nome do islam , pero xa non é xeralmente aceptada. Ningunha outra hipótese obtivo unha ampla aceptación.<ref>{{Cite book |last=Finkel |first=Caroline |title=Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire |date=2005 |publisher=Basic Books |isbn=978-0-465-00850-6 |pages=[https://books.google.com/books?id=9cTHyUQoTyUC&pg=PA5 5], 10}}</ref><ref>{{Cite book |last=Lindner |first=Rudi Paul |title=The Cambridge History of Turkey |date=2009 |publisher=Cambridge University Press |editor-last=Fleet |editor-first=Kate |volume=1, Byzantium to Turkey, 1071–1453 |location=Cambridge |page=104 |chapter=Anatolia, 1300–1451}}</ref> A clave do seu reinado foi a conquista de [[Provincia de Bursa|Bursa]] en 1326 e [[Nicea]] en 1331.<ref>Nicol (1993), p.&nbsp;169.</ref> Bursa non só proporcionou a capital, senón os útiles necesarios para crear unha administración otomá. Puido acabar tamén coa ameaza dos seus veciños turcomanos, a cidade de [[Aidim]], que proporcionaba mercenarios a [[Xoán VI Cantacuzeno|Xoán Cantacuzeno]]. Tras a caída de Aidim, serán os otománs os que axudarán a Cantacuzeno, o candidato ao trono bizantino, enfrontado a [[Xoán V Paleólogo]], tomándose como recompensa o dereito para saquear o territorio bizantino ao longo do [[Mar Exeo|Exeo]], en [[Tracia]], e a man da filla de Xoán Cantacuzeno, [[Helena Cantacuzena|Helena]].<ref>{{Cita web|url=https://www.britannica.com/biography/John-V-Palaeologus |título= John V Palaeologus |editorial=Enciclopedia britanica |data-acceso=12 de xullo do 2022}}</ref> A partir de 1354, os corpos de expedición otománs dirixidos por [[Suleiman Paxa]] estableceron unha base permanente na península europea de [[península de Galípoli|Galípoli]], a pesar das protestas de Cantacuzeno e outros. Este último tivo que abdicar por ser o responsable de que os turcos se introducisen en Europa. Baixo o mandato do seu fillo, [[Murad I]] (1360-1389), fixéronse as primeiras conquistas estables na Europa sudoriental. Tomou [[Edirne]] (Adrianópolis) en 1361, converteuna na súa capital e nomeou o primeiro [[visir]] do que sería o Imperio otomán: Kara Halil Paxa, dos Candarli, familia que monopolizou o posto durante o século seguinte. O emperador bizantino comprometeuse a pagar tributo regularmente aos otománs e a enviar continxentes militares para o seu exército, debido a que non podían enfrontarse á presión turca sobre [[Constantinopla]]. Foi un dos [[sultán]]s máis importantes do Imperio otomán pola súa triunfal campaña militar en [[Tracia]] e nos [[Balcáns]], que acompañou con tacto e prudencia, pactando coa Igrexa ortodoxa. Tamén foi o primeiro en ser nomeado sultán, xa que os anteriores ostentaban o título de [[emir]]es. Para defender a Europa da ameaza otomá, o [[papa]] proclamou unha bula chamando dun modo formal á [[Cruzadas|cruzada]] cara a 1366, que foi un fracaso en «a ruta dos serbios». Os otománs seguiron a política islámica tradicional de tolerancia cara aos [[dhimmis]], ou «xente do libro», que tiñan dereito de protección sobre as súas vidas, propiedades e crenzas relixiosas sempre que aceptasen un goberno musulmán e pagasen os tributos (cizye) que lles eximían do servizo militar. Por iso non se fixo ningún esforzo para a conversión en masa da poboación. Durante o seu reinado tamén se creou o corpo dos [[xanízaro]]s, unha peza clave no desenvolvemento posterior do imperio. === Enfrontamentos contra Hungría === [[Ficheiro:Hungarian-Ottoman border at the beginning of the 16th century-es.svg|A fronteira húngaro-otomá a comezos do século VI.|miniatura|esquerda|upright]] [[Ficheiro:Bayezid I by Cristofano dell'Altissimo.jpg|miniatura|upright|O sultán turco [[Bayezid I]], quen se enfrontou, e venceu, ao rei Sexismundo de Hungría en 1389.]] [[Ficheiro:Semailname 47b.jpg|miniatura|upright|O sultán otomán [[Suleiman I|Suleiman o Magnífico]], quen venceu aos húngaros en 1526.]] [[Ficheiro:Ioan de Hunedoara.jpg|miniatura|upright|O conde [[Xoán Hunyadi]], rexente [[Hungría|húngaro]] e vencedor dos turcos en 1456.]] As ameazas multiplicábanse, e ao seu veciño Karaman uniuse a expansión mongola de [[Tamerlán]]. Os turcos otománs continuaron avanzando cara aos territorios europeos, poñendo en alerta á potencia medieval do [[Reino de Hungría]]. Desta forma, o rei [[Luís I de Hungría]] o Grande conduciu en 1375 unha batalla no [[Principado de Valaquia]]. A situación política entre os valacos e os húngaros enfrontados aos turcos otománs xeraron certos conflitos entre ambos, o cal creou unha situación onde apenas se logrou conter as invasións sen expulsar aos turcos da zona. Despois da morte do rei Luís I, sucedeu un curto período de inestabilidade política, ata que o rei [[Sexismundo, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Sexismundo de Hungría]] subiu ao trono. De inmediato a ameaza otomá foi tomada en serio polo rei húngaro e os demais duques e Príncipes dos Estados satélites de Hungría, polo que se formou a coalición dos Estados eslavos do sur, dirixida por Sexismundo. Foi na decisiva [[batalla de Kósovo]] (1389)<ref>{{cita web|url= http://www.deremilitari.org/resources/articles/emmert.htm|título= The Battle of Kosovo: Early Reports of Victory and Defeat|data-acceso= 13 de xullo do 2022|autor= De Re Militari. The Society for Medieval Military|url-arquivo= https://web.archive.org/web/20091212075220/http://www.deremilitari.org/resources/articles/emmert.htm|data-arquivo= 12 de decembro de 2009}}</ref> cando a vitoria otomá sobre o Imperio serbio permitiu realizar novas conquistas ao sur do [[río Danubio]], acabando coa última defensa organizada na área dos [[Balcáns]] e deixando a [[Hungría]] como único opoñente serio no sueste de Europa. Nesta batalla un soldado serbio, [[Milos Obilic]], asasinou a Murad I (o único sultán asasinado nunha batalla), e sucedeulle o seu fillo [[Bayezid I]] (1389-1402), afianzándose na vitoria. Para evitar posibles loitas polo trono, foi este o primeiro sultán que matou a todos os seus irmáns, práctica común a partir deste intre e que institucionalizaría o sultán [[Mehmed II]]. Os esforzos de Bayezid encamiñáronse a conquistar o oeste de [[Anatolia|Asia Menor]], o que conseguiu en 1390. Posteriormente, iniciaron unha serie de campañas militares que puxeron a totalidade dos Balcáns baixo o seu control, en particular despois da derrota dos cabaleiros cruzados na [[batalla de Nicópolis]] de [[1396]], esta batalla esta considerada como a última cruzada a gran escala da Idade Media , non conseguiu deter o avance dos victoriosos turcos otománs.<ref>{{Cita libro |apelido=Nicolle |nome=David |título=Nicopolis 1396: The Last Crusade |data=1999 |editorial=Osprey Publishing |isbn=978-1-85532-918-8}}</ref> Ao pouco tempo, os nobres húngaros aínda descontentos alzáronse contra Sexismundo en 1401 e en 1403, sendo derrotados en ambas as ocasións. Tras vencelos, Sexismundo continuou no poder durante os corenta anos seguintes sen ningunha clase de obstáculo sucesorio, contendo os ataques turcos otománs, que xa realizaban incursións en territorio [[Pobo maxiar|magiar]]. Na [[batalla de Ancara]] en 1402, [[Tamerlán]] derrotou ás forzas otomás e tomou prisioneiro ao sultán Bayezid I, provocando o desorde do imperio.<ref>Colin Imber ''The Ottoman Empire 1300-1650. The Structure of Power''. Palgrave Macmillan (2002), p. 18</ref> A [[Interregno otomano|guerra civil]] conseguinte, tamén coñecido como ''Fetret Devri'' , durou entre 1402 e 1413 cando os fillos de Bayezid loitaban pola sucesión. Rematou cando [[Mehmed I]] emerxeu como sultán e restaurou o poder otomán.<ref>{{Cita libro |last1=Ágoston |first1=Gábor |url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA363 |title=Encyclopedia of the Ottoman Empire |last2=Bruce Alan Masters |date=2009 |publisher=Infobase Publishing |isbn=978-1-4381-1025-7 |páxina=363 |ano=2008}}</ref> Estes feitos atrasaron un tempo a súa ascensión, que foi retomada a mediados do século XV. Desta forma, o Reino de Hungría seguiu contendo os embates do expansivo Imperio otomán. En 1408, o rei húngaro [[Sexismundo, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Sexismundo]] fundou entón a [[Orde do Dragón]],<ref>* Boulton, D'A. J. D. ''The Knights of the Crown: The Monarchical Orders of Knighthood in Later Medieval Europe, 1325–1520''. Boydell Press, 2000. 348 ff.</ref><ref>* Rezachevici, Constantin. "From the Order of the Dragon to Dracula". ''Journal of Dracula Studies'' 1 (1999): pp 3–7. Transcriptions available online: [https://web.archive.org/web/20110708073217/http://blooferland.com/drc/images/01Rezach.rtf (documento RTF)], [http://barcelona.esoterismo.tripod.com/id17.html ''Barcelona-Esoterismo-Esoterisme-Magia''].</ref> a cal continuou alentando o espírito de conservación do cristianismo e a independencia dos territorios europeos. A esta orde pertenceron, entre outros nobres, o príncipe [[Vlad II Dracul]] do principado de Valaquia (actual Romanía) e o seu fillo, o coñecido e sanguinario [[Vlad Țepeș|Vlad III]], do cal posteriormente xurdiu o personaxe de Bram Stoker, [[Drácula]]. Os otománs seguiron avanzando cara a Europa e en 1427 atacaron e ocuparon a fortaleza de [[Golubac|Galambóc]] a beiras do Danubio ao suroeste do reino de Hungría. As tropas otomás parecían indetenibles, a pesar de que o rei húngaro e polaco [[Vladislao III Jagellón|Vladislao I]] organizou unha armada e partiu con ela cara ao leste en 1444. Os exércitos do sultán Murad II saíron vitoriosos na [[batalla de Varna]], na cal tamén morreu o rei cristián. Tras a morte de Vladislao I, ao non deixar herdeiros, o trono correspondíalle ao novo príncipe [[Ladislao V de Hungría|Ladislao V]], fillo do falecido rei húngaro [[Alberto II do Sacro Imperio Romano Xermánico|Alberto de Habsburgo]], quen gobernara antes do mártir de Varna. Debido a que Ladislao era moi novo para gobernar, os nobres húngaros escolleron de inmediato a un conde que fora comandante dos exércitos húngaros nas anteriores batallas contra os turcos: [[Xoán Hunyadi]]. [[Ficheiro:Zonaro GatesofConst.jpg|miniatura|esquerda|upright|A entrada do sultán [[Mehmed II|Mehmed o Conquistador]] en [[Constantinopla]]; pintura de [[Fausto Zonaro]] (1854–1929)]] O fillo de Murad II, [[Mehmed II|Mehmed o Conquistador]] , reorganizou tanto o estado como o exército, e o 29 de maio de 1453 conquistou [[Constantinopla]], poñendo fin ao Imperio bizantino, levando as fronteiras otománs ata Europa Central. Mehmed permitiu á [[Igrexa ortodoxa|igrexa ortodoxa oriental]] manter a súa autonomía e terras a cambio de aceptar a autoridade otomá.<ref name="books.google">{{Cite book |last=Stone |first=Norman |title=Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson |publisher=Weidenfeld & Nicolson |date=2005 |isbn=978-0-297-84913-1 |editor-last=Mark Erickson, Ljubica Erickson |page=94 |chapter=Turkey in the Russian Mirror |chapter-url=https://books.google.com/books?id=xM9wQgAACAAJ}}</ref> Debido ás tensións entre os estados de Europa occidental e o posterior Imperio bizantino, a maioría da poboación ortodoxa aceptou o dominio otomán como preferible ao veneciano.<ref name="books.google"/> A resistencia albanesa foi un gran obstáculo para a expansión otomá na península italiana.<ref>Hodgkinson 2005, p. 240</ref> Hunyadi proseguiu a loita contra os turcos otománs e alcanzou a vitoria no [[sitio de Belgrado]] (1456), sendo esta a primeira gran batalla gañada polos europeos cristiáns contra os turcos. En honra a esta proeza, o papa [[Calixto III, papa|Calisto III]] ordenou que se establecese un toque de campás do mediodía para honrar a vitoria húngara. Desta maneira, Hungría recibiu o título de «último bastión do cristianismo en Europa», polo cal foi coñecida durante toda a época do [[Renacemento]]. Tras a morte de Xoán Hunyadi, e ao estar vacante o trono húngaro, o seu fillo menor foi elixido rei polos nobres, e desta forma, [[Matías Corvino]] foi coroado en 1458. O rei Matías Corvino mantivo unha política expansionista en Europa, e durante o seu reinado logrou igualmente conter os exércitos otománs. O sultán [[Selim I]] (1512–1520) ampliou drasticamente as fronteiras do leste e do sur do Imperio ao derrotar o xa [[Ismail I]] do [[Imperio safávida|Irán safávida]], na [[batalla de Chaldiran]].<ref>{{Cite journal |last=Savory |first=R. M. |date=1960 |title=The Principal Offices of the Ṣafawid State during the Reign of Ismā'īl I (907–930/1501–1524) |journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London |volume=23 |issue=1 |pages=91–105 |doi=10.1017/S0041977X00149006 |jstor=609888 }}</ref> ​​Selim I estableceu o dominio otomán en Exipto derrotando e anexionándose o [[Eialato de Exipto|sultanato mameluco de Exipto]] e creou unha presenza naval no [[mar Vermello]]. Despois desta expansión otomá, comezou a competición entre o [[Imperio portugués]] e o Imperio otomán para converterse na potencia dominante na rexión.<ref>{{Cite journal |last=Hess |first=Andrew C. |date=January 1973 |title=The Ottoman Conquest of Egypt (1517) and the Beginning of the Sixteenth-Century World War |url=https://archive.org/details/sim_international-journal-of-middle-east-studies_1973-01_4_1/page/55 |journal=International Journal of Middle East Studies |volume=4 |issue=1 |pages=55–76 |doi=10.1017/S0020743800027276 |jstor=162225}}</ref> [[Ficheiro:El descubrimiento del cuerpo del rey Luis II, por Bertalan Székely.jpg|miniatura|upright|esquerda|Morte do rei [[Luís II de Hungría]] na [[batalla de Mohács]] en 1526.]] [[Suleiman I|Suleiman o Magnífico]] (1520–1566) capturou [[Belgrado]] en 1521, conquistou as partes sur e central do [[Reino de Hungría]] como parte das [[guerras otomán-húngaras]],<ref>{{Cite encyclopedia |title=Origins of the Magyars |encyclopedia=Hungary |publisher=Britannica Online Encyclopedia |url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/276730/Hungary/214181/History#ref=ref411152 |access-date=26 August 2010}}</ref><ref>{{Cite web |title=Encyclopædia Britannica |url=http://cache-media.britannica.com/eb-media/47/20547-004-D655EA04.gif |archive-url=https://web.archive.org/web/20120426084941/http://cache-media.britannica.com/eb-media/47/20547-004-D655EA04.gif |archive-date=26 April 2012 |access-date=26 August 2010 |publisher=Britannica Online Encyclopedia}}</ref> e, tras a súa vitoria histórica na [[batalla de Mohács]] en 1526, na que tamén morreu o rei [[Luís II de Hungría]].<ref name="Kubinyi András_1">Kubinyi András: II. Lajos. (in Kristó Gyula. Magyarország Vegyes házi királyai. Szkuits 2003. Budapest)</ref>, estableceu o dominio otomán no territorio da actual Hungría (agás a parte occidental) e noutros territorios centroeuropeos. Logo [[Sitio de Viena|asediou Viena]] en 1529, pero non logrou tomar a cidade.<ref>{{Cite book |last=Imber |first=Colin |title=The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power |publisher=Palgrave Macmillan |date=2002 |isbn=978-0-333-61386-3 |page=50}}</ref> En 1532, fixo outro ataque contra Viena, pero foi rexeitado no asedio de Güns.<ref name="Thompson442">{{Cite book |last=Thompson |first=Bard |title=Humanists and Reformers: A History of the Renaissance and Reformation |publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing |date=1996 |isbn=978-0-8028-6348-5 |page=442}}</ref><ref name="Ágoston and Alan Masters583">{{Cite book |last=Ágoston and Alan Masters |first=Gábor and Bruce |title=Encyclopedia of the Ottoman Empire |publisher=Infobase Publishing |date=2009 |isbn=978-1-4381-1025-7 |page=583}}</ref> [[Transilvania]], [[Valaquia]] e, de forma intermitente, [[Moldavia]], convertéronse en principados tributarios do Imperio otomán. No leste, os turcos otománs tomaron [[Bagdad]] os persas en 1535, acadando o control de [[Mesopotamia]] e o acceso naval ao [[Golfo Pérsico]]. En 1539, un exército otomán de 60.000 efectivos asediou a [[Casa dos Austria|guarnición española]] de [[Sitio de Castelnuovo|Castelnuovo]] na [[Mar Adriático|costa adriática]]; o asedio exitoso custoulles 8.000 baixas aos otománs,<ref>{{Cite book |title=Revival: A History of the Art of War in the Sixteenth Century (1937) |date=2018 |publisher=Routledge}}</ref> pero [[República de Venecia|Venecia]] aceptou os termos en 1540, rendendo a maior parte do seu imperio no [[Mar Exeo|Exeo]] e [[Morea]]. [[Francia]] e o Imperio otomán, unidos pola oposición mutua ao dominio dos [[Habsburgo]], convertéronse en fortes aliados. As conquistas francesas de [[Niza]] (1543) e [[Córsega]] (1553) producíronse como unha empresa conxunta entre as forzas do rei francés [[Francisco I de Francia|Francisco I]] e Suleiman, e estaban comandados polos almirantes otománs [[Hayreddin Barbarroxa]] e [[Turgut Reis|Dragut]].<ref>{{Cite book |last=Imber |first=Colin |title=The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power |publisher=Palgrave Macmillan |date=2002 |isbn=978-0-333-61386-3 |page=53}}</ref> Un mes antes do asedio de Niza, Francia apoiou aos otománs cunha unidade de artillería durante a conquista otomá de Esztergom en 1543 no norte de Hungría. Despois de novos avances dos turcos, o gobernante dos Habsburgo [[Fernando I, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Fernando]] recoñeceu oficialmente o ascenso otomán en Hungría en 1547. En 1555, o [[Cáucaso]] dividiuse oficialmente por primeira vez entre os safávidas e os otománs, un [[statu quo]] que permanecería ata o final da [[Guerra Ruso-Turca (1768-74)|guerra ruso-turca (1768–1774)]]. Por esta partición do Cáucaso asinada na [[Paz de Amasia]], [[Armenia occidental]], o [[Kurdistán]] e [[Reino de Imericia|Xeorxia occidental]] (incl. Samtskhe occidental ) caeron en mans otomás,<ref>''The Reign of Suleiman the Magnificent, 1520–1566'', V.J. Parry, ''A History of the Ottoman Empire to 1730'', ed. M.A. Cook (Cambridge University Press, 1976), 94.</ref> mentres que o sur de [[Daguestán]], o [[Armenia|leste de Armenia]], o [[Xeorxia|leste de Xeorxia]] e o [[Acerbaixán]] permaneceron persas.<ref>''A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East'', Vol. II, ed. Spencer C. Tucker, (ABC-CLIO, 2010). 516.</ref> Suleiman I morreu por causas naturais na súa tenda durante o [[asedio de Szigetvár]] en 1566. {{Imaxe múltiple | posición_táboa = dereita | dirección = horizontal | ancho = | título= | posición_título = | fondo_de_título = | texto = | posición_texto = | fondo_de_texto = | foto1 = EmperorSuleiman.jpg | ancho1 = 158| texto1 = | posición_texto1 = | foto2 = Tizian 123.jpg | ancho2 = 145 | texto2 = | posición_texto2 = | pé = [[Suleiman I|Suleiman o Magnífico]] e a súa esposa [[Roxelana]], dous retratos do [[Escola veneciana|pintor]] [[República de Venecia|veneciano]] do século XVI [[Tiziano]]. }} O Imperio otomán acadou a súa máxima extensión xeográfica con Suleiman, que foi a época de ouro do Imperio. Ao final do reinado de Suleiman, o Imperio abarcaba aproximadamente 2.273.720 km², estendéndose por tres continentes.<ref>{{Cite book |last=Ágoston |first=Gábor |title=Encyclopedia of the Ottoman Empire |date=2009 |editor-last=Ágoston |editor-first=Gábor |page=545 |chapter=Süleyman I |editor-last2=Bruce Masters}}</ref> Ademais, o Imperio converteuse nunha forza naval dominante, controlando gran parte do [[mar Mediterráneo]].<ref>{{Cite book |last=Mansel |first=Philip |title=[[Constantinople: City of the World's Desire, 1453–1924]] |publisher=[[Penguin Books]] |date=1997 |isbn=978-0-14-026246-9 |location=London |page=61 |author-link=Philip Mansel}}</ref> Por esta época, o Imperio otomán era unha parte importante da esfera política europea. Os otománs envolvéronse en guerras relixiosas multicontinentais cando España e Portugal se uniron baixo a [[Dinastía filipina|Unión Ibérica]]. Os otománs tiñan o título de califa, o que significa que eran os líderes de todos os musulmáns en todo o mundo. Os iberos eran líderes dos cruzados cristiáns, polo que ambos estaban encerrados nun conflito mundial. Houbo zonas de operacións no mar Mediterráneo<ref>Crowley, Roger [https://www.google.com/books/edition/Empires_of_the_Sea/Y7RuHr4wP3AC?hl=en&gbpv=1 Empires of the Sea: The siege of Malta, the battle of Lepanto and the contest for the center of the world], Random House, 2008</ref> e no [[océano Índico]],<ref>{{Cite web |title=The Ottoman 'Discovery' of the Indian Ocean in the Sixteenth Century: The Age of Exploration from an Islamic Perspective |url=https://historycooperative.org/journal/the-ottoman-discovery-of-the-indian-ocean-in-the-sixteenth-century-the-age-of-exploration-from-an-islamic-perspective |archive-url=https://web.archive.org/web/20190729152826/https://historycooperative.org/journal/the-ottoman-discovery-of-the-indian-ocean-in-the-sixteenth-century-the-age-of-exploration-from-an-islamic-perspective |archive-date=29 July 2019 |access-date=11 September 2019 |website=historycooperative.org}}</ref> onde os iberos circunnavegaban África para chegar á India e, no seu camiño, librar a guerra contra os otománs e os seus aliados, musulmáns locais. Así mesmo, os iberos pasaron pola [[América Latina]] recentemente cristianizada e enviaron expedicións que atravesaron o [[Océano Pacífico|Pacífico]] co fin de cristianizar as antigas [[Filipinas]] musulmás e utilizalas como base para seguir atacando aos musulmáns no [[Extremo Oriente]].<ref>Charles A. Truxillo (2012), Jain Publishing Company, [https://www.google.com/books/edition/Crusaders_in_the_Far_East/prA99TUDgKQC?hl=en&gbpv=1 "Crusaders in the Far East: The Moro Wars in the Philippines in the Context of the Ibero-Islamic World War"].</ref> Neste caso, os otománs enviaron exércitos para axudar ao seu vasalo e territorio máis oriental, o [[sultanato de Aceh]] no sueste asiático.<ref>Palabiyik, Hamit, ''Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age'', (Ankara, 2008), 84.</ref><ref>{{Cite book |last=İsmail Hakkı Göksoy |url=http://www.ari.nus.edu.sg/docs/Aceh-project/full-papers/aceh_fp_ismailhakkigoksoy.pdf |title=''Ottoman-Aceh Relations According to the Turkish Sources'' |access-date=16 December 2018 |archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080119135247/http://www.ari.nus.edu.sg/docs/Aceh-project/full-papers/aceh_fp_ismailhakkigoksoy.pdf |archive-date=19 January 2008 }}</ref> Durante a década de 1600, o conflito mundial entre o Califato Otomán e a Unión Ibérica foi un punto morto xa que ambas as potencias estaban en niveis de poboación, tecnoloxía e económicos similares. Non obstante, o éxito do estamento político e militar otomán foi comparado co do [[Imperio romano]], a pesar da diferenza no tamaño dos seus respectivos territorios.<ref name="deringil709">{{Cite journal |last=Deringil |first=Selim |date=September 2007 |title=The Turks and 'Europe': The Argument from History |url=https://archive.org/details/sim_middle-eastern-studies_2007-09_43_5/page/709 |journal=Middle Eastern Studies |volume=43 |issue=5 |pages=709–723 |doi=10.1080/00263200701422600 }}</ref> === Decadencia === A decadencia otomá comezou despois da morte de Solimán o Magnífico, en [[1566]]. Unha serie de gobernantes ineptos fixeron florecer as intrigas de palacio, ata que a acción combinada do sultán [[Murad IV]] (ou Amurates IV) e da [[Casa de Koprulu]] motivou unha intensa reforma administrativa. Porén, o Imperio Otomán sufriu un serio revés cando comprometeu tódolos seus recursos nun novo asalto a [[Viena]], que fracasou en [[1683]] grazas á dura resistencia dos polacos. A partir de entón, os otománs descubriron que o seu poderío militar (baseado na disciplina da infantería de [[xanízaro]]s e a cabalería de [[sipahis]]) estaba a naufragar, e decidiron abrirse á diplomacia occidental. Desta maneira, os comerciantes cristiáns de Constantinopla (os [[fanariotas]]) abríronse paso na administración otomá. Este proceso durou todo o século XVIII, pero motivou o xurdimento da [[Megáli idea|Grande idea]] de substituír o Imperio Otomán por un Imperio Grego. Os gregos alzáronse en armas a comezos do século XIX e obtiveron a súa independencia en [[1823]], pero xamais chegaron a concretar a Grande idea. Os otománs volvéronse máis fanaticamente musulmáns que nunca, e enredáronse irremisiblemente no xogo político das potencias coloniais de Occidente, ó tempo que sobrevivía ás sublevacións que os seus propios novos oficiais, educados na arte da guerra occidental, promovían en nome deses mesmos valores occidentais que recibiran. O "home enfermo de Europa", como se cualificou ó imperio, sobreviviu aínda tres cuartos de século máis, grazas ó apoio de [[Inglaterra]] (que precisaba os otománs para contrarrestar as ambicións de [[Rusia]] de alcanzar o [[mar Mediterráneo]]). Isto non impediu que os otománs perdesen virtualmente a administración de Exipto, ó tempo que os pobos cristiáns dos Balcáns ([[Serbia]], [[Croacia]], [[Bulgaria]] e [[Romanía]]) se foron independizando un detrás doutro. === Final === [[Ficheiro:Sultanvahideddin.jpg|miniatura|upright|[[Mehmed VI]], o último sultán do Imperio otomán abandonou o país despois da abolición do sultanato otomán, o 17 de novembro de 1922]] Finalmente, durante a [[primeira guerra mundial]], o Imperio otomán aliouse coa [[Tripla Alianza (1882)|Tripla Alianza]] conformada por [[Alemaña]], [[Italia]] e [[Austria]]. Após a derrota dos Imperios centrais, o Imperio Otomán (gravemente socavado polo despertar árabe apoiado polos ingleses de [[T. E. Lawrence]]) desplomouse na anarquía. Derrotado en todas as frontes, o Imperio otomán asinou o [[armisticio de Mudros]] o 30 de outubro de 1918.<ref>Karsh, Efraim, ''Empires of the Sand: The Struggle for Mastery in the Middle East'', (Harvard University Press, 2001), 327.</ref> [[Ocupación de Constantinopla|Constantinopla foi ocupada]] polas forzas combinadas británicas, francesas, italianas e gregas.<ref name=archivioCarab>{{cite web|title=Missioni all'estero:1918 – 1923. In Turchia: da Costantinopoli all'Anatolia.|url=http://www.carabinieri.it/Internet/Arma/Oggi/Missioni/1855+-+1935/1918+-+1923/|publisher=Arma dei Carabinieri|data-acceso=14 de xullo do 2022|language=it |archive-url=https://web.archive.org/web/20140506081256/http://www.carabinieri.it/Internet/Arma/Oggi/Missioni/1855+-+1935/1918+-+1923/|data-arquivo=6 de maio de 2014}}</ref> En maio de 1919, Grecia tamén a [[Ocupación de Esmirna|tomou o control da área arredor de Esmirna]]<ref name=Smith>{{cite book|last=Llewellyn-Smith|first=Michael|author-link=Michael Llewellyn-Smith|title=Ionian Vision : Greece in Asia Minor, 1919–1922.|year=1999|publisher=C. Hurst|location=London|isbn=9781850653684|pages=92|url=https://books.google.com/books?id=E4OuoSFztt8C&q=stergiadis+smyrna&pg=PA97|edition=New edition, 2nd impression}}</ref> (agora [[Esmirna|İzmir]]). A [[partición do Imperio otomán]] concretouse nos termos do [[Tratado de Sèvres]] de 1920. Este tratado, tal e como se deseñou na [[Conferencia de Londres (1920)|Conferencia de Londres]], permitía ao Sultán manter a súa posición e o seu título. O status de Anatolia era problemático dadas as forzas ocupadas. Xurdiu unha oposición nacionalista co [[movemento nacional turco]]. Este movemento gañou a [[Guerra de Independencia turca|guerra de independencia de Turquía]] (1919–1923) baixo o liderado de [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]] (máis tarde recibiu o apelido "Atatürk"). O [[18 de setembro]] de [[1922]], os exércitos de ocupación foron rexeitados e o país viu o nacemento do novo Estado turco. O [[1 de novembro]], o recentemente fundado parlamento aboliu oficialmente o [[Sultán|sultanato]], e o último sultán, [[Mehmed VI]] (reinou entre 1918 e 1922), abandonou o país o 17 de novembro de 1922, dando fin a 623 anos de dominio otomán. O [[Tratado de Lausana]] de [[1923]] levou ao recoñecemento internacional da soberanía da recentemente formada "República de Turquía" e a República foi proclamada oficialmente o [[29 de outubro]] de 1923, na nova capital de [[Ancara]]. O 3 de marzo de 1924 foi abolido o [[Califato Otomán|califato]].<ref name="Ozoglu">{{Cite book |last=Hakan Özoğlu |url=https://books.google.com/books?id=Cw5V1c1ej_cC&pg=PA8 |title=From Caliphate to Secular State: Power Struggle in the Early Turkish Republic |publisher=ABC-CLIO |date=2011 |isbn=978-0-313-37957-4 |page=8}}</ref> == Organización == [[Ficheiro:I Osman.jpg|miniatura|upright|O sultán turco Osmán I.]] Interiormente, os otománs organizaron o seu imperio non segundo o principio territorial, senón polo principio poboacional. Desta maneira, o imperio foi repartido entre musulmáns, cristiáns ortodoxos, xudeus, zoroastrianos etcétera, cada un dos cales conformaba un [[millet]] coa súa propia autoridade a cargo. A nobreza otomá estaba por riba dos [[raiyeh]] (literalmente, o 'rabaño'), pero non tivo cargos no goberno ata que a súa presión obrigou a [[Suleimán o Magnífico]] a admitilos, a mediados do século XVI. A administración otomá estaba en mans dunha [[Casa de escravos]], que era recrutada entre os non musulmáns, e educada dende a infancia para ocupar cargos directivos. Incluso ata o visir do sultán era un escravo. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro|título=Encyclopedia of the Ottoman Empire|apelidos=Kermeli|nome=Eugenia|editorial=Infobase Publishing|ano=2008|ISBN=978-1-4381-1025-7|ref=harv|apelidos-editor=Ágoston|nome-editor=Gábor|lingua=en|capítulo=Osman I|nome-editor2=Bruce|apelidos-editor2=Masters|lugar=Nova York}} * {{Cita libro|título=The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453|apelidos=Nicol|nome=Donald M.|editorial=Cambridge University Press|ano=1993|ISBN=9780521439916|ref=harv|lugar=Cambridge|lingua=en|edición=2ª}} {{Portal|Historia}} === Outros artigos === * [[Osmanlís|Lista de sultáns turcos]] {{HistoriaAnatolia}} {{Imperios}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Imperio Otomán]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Historia e xeografía)]] [[Categoría:Estados desaparecidos de Asia]] [[Categoría:Estados desaparecidos de Europa]] r98j82kqgm21pa627xxk0ikdhrp1wnn 4 11467 6148742 6143484 2022-08-02T18:53:13Z Chairego apc 25871 retiro [[Gustavo Docampo Paradelo]] wikitext text/x-wiki <noinclude>{{Aviso|'''Engade a túa solicitude ao final da sección que corresponda.'''<br />{{small|Nota: O contido desta páxina aparece no [[Wikipedia:Portal da comunidade|'''portal da comunidade''']].}}}} __SENÍNDICE__ </noinclude>{{VT|Especial:Páxinas requiridas}}Podes colaborar escribindo os seguintes artigos: ===Galicia=== :''Véxase tamén'': [https://tools.wmflabs.org/not-in-the-other-language/?lang1=en&proj1=wiki&lang2=gl&proj2=wiki&cat=Galicia+%28Spain%29&depth=9&starts_with=&pagepile=&format=html&targets=source&doit=Do+it Artigos sobre Galicia existentes na Wikipedia en inglés pero non na galega] e [https://tools.wmflabs.org/not-in-the-other-language/?lang1=es&proj1=wiki&lang2=gl&proj2=wiki&cat=Galicia&depth=3&starts_with=&pagepile=&format=html&targets=source&doit=Do+it Artigos sobre Galicia existentes na Wikipedia en castelán pero non na galega] [[Feira do viño do Rosal]], [[IGAEM]], ''[[Misal Auriense]]'', ''[[Annales Compostellani]]'', [[Xenerais do Ulla]], [[Marquesado de Trives]], [[Illa Morraceira do Grilo]], [[Illa Morraceira das Varandas]], [[Condado de Sarria]], [[Sopa de burro canso]], [[Colexio San Xosé de Cluny de Vigo]] ({{small|[http://bretemas.gal/cluny-desaparecido/ artigo]}}), [[Cable Alemán (Vigo)]], [[condado de Pallares]], ''[[Diario de Arousa]]'', [[Asociación cultural e ecolóxica Ridimoas]], [[Historia do ferrocarril en Galicia]], [[Asociación Unha Grande Chea]], [[Torre Esmeralda]], [[Colexio Oficial de Psicoloxía de Galicia]], [[Premio Dolores Llópiz: Psicoloxía e Sociedade]], [[condado de Torre Penela]], [[Irmandade Xurídica Galega]], [[Irmandade da Sanidade Galega]], [[Tetiñas Free]], [[Monte Real Club de Yates de Baiona]], [[Museo da Emigración Galega na Arxentina]], [[Casa de Soutomaior]], [[Colexio dos irlandeses]] {{small|([http://www.crtvg.es/informativos/o-colexio-dos-irlandeses-unha-xoia-oculta-no-medio-de-santiago artigo])}}, [[Basílica da Asunción de Augas Santas]], [[Cova da Valiña]], [[Museo do Videoxogo]] {{small|([https://praza.gal/ciencia-e-tecnoloxia/abre-en-cangas-o-primeiro-museo-galego-do-videoxogo-son-unha-manifestacion-cultural-mais artigo])}}, [[Museo do chocolate de Parada de Sil]], [[Asociación Galega de Apicultura]], [[Xadrez de San Rosendo]], [[Lagos de Lousada]] {{small|([http://culturagalega.gal/noticia.php?id=29849 artigo])}}, [[Ataxia da Costa da Morte]] {{small|([http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/98843-misterio-resolver-ataxia-costa-morte-enfermidade-une-galicia-xapon artigo])}}, [[Herbario Merino]], ''[[Cidade da Selva]] ''{{small|([https://praza.gal/acontece/e-imposible-entender-a-cidade-da-selva-sen-contextualizala-co-que-estaba-a-pasar-na-segunda-guerra-mundial artigo])}}, [[San Xoán de Filgueira]], [[Os Moutillós]] {{small|([http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/104854-viquingos-galicia-historia-contada artigo])}}, [[Escola Superior de Comercio da Coruña]], [[Sociedade Galega de Residuos Industriais]], [[Santa (escultura)]] {{small|([https://praza.gal/cultura/a-santa-e-o-seu-xugo-volven-a-galicia artigo])}}, [[Ceamsa]] {{small|([https://www.ceamsa.com/es/ web])}}, [[Ensaio de Cronoterapia Hygia]] {{small|([https://www.galiciaconfidencial.com/noticia/149349-sociedade-europea-cardioloxia-sae-defensa-dun-polemico-estudo-feito-galicia-hai-indicios-fraude artigo])}}, [[Proxecto Memoria Dixital de Lugo]] {{small|([http://www.memoriadixitallugo.es/ web])}}, [[Cortes de Santiago de Compostela e A Coruña]] {{small|([[:es:Cortes de Santiago y La Coruña|es]])}}, [[Castellum Sancti Pelagii de Luto]], [[Annales Compostellani]], [[Central nuclear de Regodola]], [[cárcere da Coruña]], [[cárcere de Lugo]], [[cárcere da Parda]], [[batalla da Trepa]] {{small|([[:ca:Batalla de Trepa|ca]])}} :{{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto artigos de paneis}} :[[Capela dos Remedios de Ourense]], [[Castro de Taramancos]], [[Convento de Santa Clara de Pontevedra]] {{small|([[:d:Q96741807|d:]])}}, [[Igrexa de San Martiño de Gargantáns]], [[Colexiata de Santa María de Xunqueira de Ambía]], [[Igrexa de San Xoán de Ribadavia]], [[Casa da Azucreira de Iria Flavia]], [[Gran Vía de Vigo]], [[Castelo da Pena]] {{small|([[:d:Q43145249|d:]])}}, [[Ermida da Estrela de Corme]] {{small|([https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/2019/09/17/span-langglcorme-irlanda-spanspan-langgl-incrible-orixe-da-ermida-da-estrelaspan/0003_201909C17C6994.htm artigo])}}. ===Biografías=== :{{Véxase tamén|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Biografías}} e [https://query.wikidata.org/embed.html#SELECT%20%3Fitem%20%3FitemLabel%20(COUNT(distinct%20%3Fsitelink)%20as%20%3Fcount)%0AWHERE%0A%7B%0A%09%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%0A%09%3Fitem%20wdt%3AP27%20wd%3AQ29%20.%0A%09%3Fsitelink%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%09FILTER%20EXISTS%20%7B%20%3Fwen%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%20%3Fwen%20schema%3AinLanguage%20%22en%22%20%7D%0A%09FILTER%20NOT%20EXISTS%20%7B%20%3Fwes%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%20%3Fwes%20schema%3AinLanguage%20%22gl%22%20%7D%0A%09SERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%09%09bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22es%2Cen%2Cgl%22%20.%0A%09%7D%0A%7D%0AGROUP%20BY%20%3Fitem%20%3FitemLabel%0AORDER%20BY%20DESC(%3Fcount)%0Alimit%20500 '''Biografías con artigo en máis Wikipedias pero sen presenza na Galipedia'''] [[Herbert Bayer]] {{small|([[d:Q213637|iw]])}}, [[Vera Leisner]] {{small|([[:de:Vera Leisner|de:]])}}, [[Hans-Karl Schneider]], [[Nikolai Trubetzkoy]] ([[d:Q159491|iw]]), [[Efraín Ríos Montt]], [[Luís Salvador de Austria]] {{small|([[:ca:Lluís Salvador d'Àustria-Toscana|ca:]])}}, [[Erich Auerbach]], [[Claudio Guillén]], [[Gerhard Domagk]] {{small|([[Nobel de Medicina]])}}, [[Odysséas Elýtis]] {{small|([[Nobel de Literatura]])}}, [[Carlos Saavedra Lamas]] {{small|([[Nobel de Economía]])}}, [[Nordahl Grieg]], [[Robert G. Ingersoll]], [[Camilo José Cela Conde]], [[William Murdoch]], [[Dionisio Ridruejo]], [[Agustí Querol]] {{small|([[d:Q4694649|iw]])}}, [[D'Arcy Wentworth Thompson]] {{small|([[:en:D'Arcy Wentworth Thompson|en:]])}}, [[Žarko Muljačić]] {{small|([[:de:Žarko Muljačić|de:]])}}, [[Andreas Palaiologos]], [[Omar Karami]], [[Ronald Levinsohn]] {{small|([[:pt:Ronald Levinsohn|pt:]])}}, [[Frank Christoph Schnitzler]], [[Lauri Törni]] {{small|([[:en:Lauri Törni|en:]])}}, [[Audie Murphy]] {{small|([[:en:Audie Murphy|en:]])}}, [[Simo Häyhä]] {{small|([[:en:Simo Häyhä|en:]])}}, [[Michael Levitt]] {{small|([[Nobel de Química]])}}, [[Arieh Warshel]] {{small|([[Nobel de Química]])}}, [[Fernão do Pó]], [[Holly Woodlawn]], [[Robert Bunsen]] {{small|([[:d:Q71031|iw]])}}, [[José Francisco de Isla]], [[Semyon Kataev]], [[Antonio Rodríguez Baixeiras]], [[Calico Jack]] {{small|([[:d:Q312905|iw]])}}, [[Vasily Zaytsev]] {{small|([[:d:Q183381|iw]])}}, [[Ildefonso de Toledo]], [[Shavarsh Karapetian]], [[Jon Polito]], [[Galeazzo Ciano]] {{small|([[:d:Q220105|iw]])}}, [[Sebastián Miñano]], [[Henry Heimlich]] {{small|([[:en:Henry Heimlich|en]])}}, [[Baba Vanga]], [[Dalibor Povolný]] {{small|([[:species:Dalibor F. Povolný|species]])}}, [[Raymond Smullyan]], [[Legendary Stardust Cowboy]], [[António Ferreira Gomes]] {{small|([[:pt:António Ferreira Gomes|pt:]])}}, [[Crispus Attucks]] ([[d:288241|iw]]), [[Heinz Chez]], [[Ragnar Hult]] {{small|([[:en:Ragnar Hult|en:]], [http://praza.gal/ciencia-e-tecnoloxia/11096/a-viaxe-invisible-do-cientifico-ragnar-hult-por-galicia-en-1899/ artigo])}}, [[Xavier Sala i Martín]], [[Allen Buchanan]], [[Baldomero Fernández Ladreda]], [[Lena Dunham]], [[Jorge Herralde]] <small>([[:d:Q979422|iw]])</small>, [[Martín Fayes]], [[Isabel de Arménia]] {{small|([[d:Q4924|iw]])}}, [[Ferdinando Scianna]], [[Henri Blowitz]], [[Edmond Pognon]], [[John Tenniel]], [[Joan Sales]], [[Mateo Augusto Marroquí de Tovalina]], [[José Fernández-España Vigil]], [[Frederick Walton]], [[Valentín García Yebra]], [[Anders Breivik]], [[Paco Camarasa]], [[Sandra Mozarowsky]], [[Ihor Kostenko]], [[Alberta Williams King]], [[José Luis López Aranguren]], [[Álvaro Varela de Ugarte]], [[Nomaindia Mfeketo]], [[Lynne Brown]], [[Oksana Shachko]], [[Riccardo Morandi]], [[Luigi Luca Cavalli-Sforza]], [[Wilhelmine Schröder-Devrient]], [[Nicholas Alkemade]], [[Jeanne Calment]], [[María Elisa Álvarez Obaya]], [[Kristi Stassinopoulou]], [[Bulat Okudzhava]], [[Pascale Casanova]], [[Diego de Deza]], [[José Patiño Rosales]], [[Pedro de Deza Manuel]], [[Charles Marie de La Condamine]], [[Anna Catherine Parnell]], [[Charles-Michel de l'Épée]], [[Belén de Sárraga]], [[Louis de Jaucourt]], [[José Nicolás de Azara y Perera]], [[Maria Teresa Cárcomo Lobo]], [[Rosa Bohneur]], [[Eva Illouz]], [[Cassivelaunus]], [[Madeleine Pelletier]], [[Amparo Barayón]], [[Bartolomé Rubia Hervás]], [[Claudio López Lamadrid]], [[Chicho Losa]], [[Ania Horszowski]], [[Roy Harper]], [[Montague Summers]], [[Antonia Alarcón]], [[Marie Lloyd]], [[Marcel Mauri de los Rios]], [[Jaume Asens i Llodrà]], [[Mark David Chapman]], [[Sue Gardner]], [[Concepción Company Company]], [[Glynis Johns]], [[Eileen Sharp]], [[Guadalupe Ortiz de Landázuri]], [[René Guénon]], [[Valerie Solanas]], [[Iriaka Matiu Ratana]], [[Elizabeth McCombs]], [[Paulina Ceremużyńska]] ({{small|[https://academia.gal/novas/-/asset_publisher/E4jf/content)/id/1314822/ artigo]}}), [[Jacob Rees-Mogg]], [[Benigno Rodríguez Santamaría]], [[Paul Bocuse]], [[Francisco María de Gorostidi]], [[Francisco Xavier Martínez Villaverde]], [[Juan Martínez Villaverde]], [[Alexander von Kluck]], [[John B. Goodenough]], [[Vicente Nomdedeu Pardo]], [[Hevrin Khalef]], [[Johann Wenzel Peter]], [[Michael D. Higgins]] {{small|([[:en:Michael D. Higgins|en:]])}}, [[Ole Kirk Christiansen]], [[Walter Ebeling]], [[Kim Yo-jong]], [[Javier Morata Pedreño]], [[Jacques de Vaucanson]], [[Kelly Preston]], [[Miguel Sáenz]], [[Abraham Ortelius]], [[John Tyndall]], [[Henriette Avram]] {{small|([[:es:Henriette Avram|es:]])}}, [[Cornel West]], [[Antonio Lorente]], [[Saraṇa Bhikkhu]] {{small|([[:es:Saraṇa Bhikkhu|es]])}}, [[Rodrigo de Valencia]] {{small|([http://dbe.rah.es/biografias/56209/rodrigo-de-valencia DBE])}}, [[Björn Járnsíða]], [[Hasdai ibn Shaprut]], [[François Louis Rousselet de Châteaurenault]], [[Frederick Douglass]], [[Manuel de Paiva Boléo]], [[Micaela Misiego]], [[Joseba Muruzábal]] {{small|([https://viajandoelmapa.com/ruta-por-los-murales-de-las-superabuelas/ artigo])}}, [[Fernando Corripio]], [[Luís Gama]] ({{small|[[:pt:Luís Gama|pt]]}}), [[Emilio Biel]] (1838-1915, fotógrafo)^{[[:d:Q10272613|iw]]}, [[Antonio Pereira González]] ^{[[:d:Q5699350|d]] [[:es:Antonio Pereira (escritor)|es]] [https://editorialgalaxia.gal/?s=pereira+gonzalez&authors=0&post_type=autor Galaxia]}, [[Rosa Sensat i Vilà]], [[Jacinto Javier Bowks de la Rosa]], [[Yoon Suk-yeol]], [[Steve Wilhite]] {{small|([[:ca:Steve Wilhite|ca]])}}, [[Marcelina Bautista]] {{small|([[:es:Marcelina Bautista|es:]])}}, [[Adelbert von Chamisso]], [[Paulo Castro Seixas]]. ====Personalidades de Galicia==== :{{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto galegas|Wikipedia:Wikiproxecto traducir biografías de personalidades de Galicia}} :[[Mago Teto]], [[Liqen]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/vigo/2011/03/25/0003_201103V25C16991.htm artigo])}}, [[Carlos Búa Carballo]], [[Ángel Bernardo Tahoces]], [[Jacinto Rey González]], [[Eugenio García Lalinde]] {{small|([[:Commons:File:Praza-publica-lalinde.png|imaxe]])}}, [[José María Labín Caballero]], [[José Pardo de Andrade Fariña]], [[Germán Adrio Sobrido]], [[Tristán de Montenegro]] <small>([http://pontevedraviva.com/opinion/2390/tristan-montenegro-valiente-leales-leal-jose-benito-garcia/ artigo])</small>, [[Rodrigo Vélaz]], [[Alexandre Veiga Rodríguez]], [[Pedro Vázquez de Orxas]], [[Manuel Ferreiro Losada]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2016/11/16/general-pedia-guardias-span-langglfalade-galego-quen-vos-fale-galegospan/0003_201611G16P6994.htm necrolóxica])}}, [[José Martínez Núñez]] {{small|([http://www.lavanguardia.com/obituarios/20150819/54435897844/jose-martinez-nunez-ladrillo-caido-obituario.html? necrolóxica])}}, [[Tino Poza]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2016/12/01/fallecio-pintor-tino-poza/0003_201612201612011480585453005.htm necrolóxica])}}, [[Helena Pérez]] {{small|([[:Ficheiro:Helena Pérez.jpg|imaxe]])}}, [[Carlos López]] {{small|([[:Ficheiro:Carlos López.jpg|imaxe]])}}, [[José Luis Saco Cid]], [[Pedro Solveira]], [[Juan Jacobo Fernández]], [[José Terreros Segade]] {{small|([[:Ficheiro:1920-02-08-Jose-Terreros-y-Seyade-fallecida.jpg|obituario]])}}, [[Xan López Domínguez]], [[Anxo Lamas]], [[Jesús Hervada Fernández-España]], [[Sandra Piñeiro Vilas]], [[Carlos Abella Ramallo]], [[Carlos Alfonso Abella de Arístegui]], [[Clara Iglesias Cortizo]], [[Frei Gregorio Balboa]] {{small|([http://www.gciencia.com/historias-gc/gregorio-balboa-contrabandista/ artigo])}}, José Humberto Fouz Escobero, Jorge Juan García Carneiro e Fernando Quiroga Veira {{small|([[:es:Desaparición de tres jóvenes gallegos en San Juan de Luz]])}}, [[Marcos Rodríguez]] {{small|([http://www.gciencia.com/fotonautas/marcos-rodriguez-fotografo-europeo/ artigo])}}, [[Juan Ángel Regojo Otero]], [[Gracia Regojo Bacardí]], [[José Luis Seoane Spiegelberg]], [[Paz López-Felpeto]], [[Cristina Carballedo]], [[Ignacio Cerviño Quinteiro]], [[Encarna Dasi Dorelle]], [[María Jesús Fortes Alén]], [[Fernando Filgueira Iglesias]], [[María del Pilar Sánchez-Cantón Lenard]], [[Francisco Bacariza Varela]], [[Isabelle Kerdudo]], [[Antonio Medal Carrera]], [[Xoán Arias]], [[Guillermo Togores y Díaz del Río]], [[Julián Robiou]], [[Francisco Cónsul Jove y Tineo]], [[Cristian Fojón Caruncho]], [[Manuel Rodríguez Pazos]], [[Antonio Raúl de Toro Santos]], [[Manuel Castiñeiras González]] {{small|([http://www.caminodesantiago.gal/gl/conecemento-e-investigacion/comite-internacional-de-expertos-do-camino/manuel-castineiras-gonzalez/ artigo])}}, [[Fran Sieira]], [[César Mogo Zaro]], [[Sergio Vázquez Torrón]], [[Carlos San Basilio Pardo]], [[Susana Reverter Vázquez]], [[José Fariña Ferreiro]] {{small|([http://praza.gal/opinion/distincions-a-golpistas-e-franquistas-na-coruna-o-caso-de-jose-farina-ferreno artigo])}}, [[Salvador Millán de Jesús]], [[Manuel Millán Álvarez]], [[Josefa Antonia Martí]], [[Timoteo Sánchez Freire]], [[Tonia Fuentes]], [[Aldara Cidrás Fuentes]], [[Guillermo Quintana Lacaci]], [[Manuel Recuero Astray]] {{small|([http://pdi.udc.es/gl/File/Pdi/HB99E/ artigo])}}, [[Manuel Montero Rego]]{{small| [https://elpais.com/diario/2010/06/19/galicia/1276942704_850215.html (artigo)]}}, [[Wenceslao Besteiro Fórneas]], [[Alberto Álvarez Lugrís]], [[María Xosé Rodríguez Válcarcel]], [[Digna Rivas]], [[Manuel Candia López]], [[Álvaro Xil Varela]], [[Labajjo]], [[Manuel Jáudenes Bárcenas]], [[Lope Sánchez de Moscoso Ulloa]], [[José Solla]] {{small|([https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/marin/2018/07/25/jose-solla-muestra-dos-lados-atlantico-museo/0003_201807P25C7991.htm artigo])}}, [[Julio Prieto Villabrille]], [[Jacinto Zunzunegui Romo]], [[Ricardo Freire González]] {{small|([https://elpais.com/diario/2001/04/26/agenda/988236002_850215.html artigo])}}, [[Francisco de Zárraga Beográn]], [[Tinieblas González]] {{small|([[d:Q6147157]])}}, [[Cibrán Sierra]] {{small|([https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2020/04/27/cibran-sierra-bo-sistema-academico-estimula-os-perfis-socraticos-non-burrocracia/00031587995988366513242.htm artigo] [[:commons:Category:Cibrán Sierra|fotos]])}}, [[Gisela Basso Ramírez]], [[Anxo Rabuñal]], [[Juan Francisco Barrié d’Abadie]], [[Wenceslao Requejo Buet]], [[Inmaculada Valeije Álvarez]], [[José Arijón Rama]], [[Paz López Facal]], [[Xosé Guillermo]], [[Rodrigo Velázquez]], [[Baltasar Gemme Fuentes]], [[Asunción Bernárdez Rodal]], [[Xosé María Gómez Clemente]], [[Xosé Antón Miguélez Díaz]], [[Venancio Salcines]], [[Benjamín Suárez Estévez]], [[Antonia Ortiz]], [[Ventura Calonga]], [[Jesús Caulonga Pereira]], [[Anuska Caulonga Lorenço]], [[Antón de Santiago]] {{small|([http://culturagalega.gal/noticia.php?id=34008 necrolóxica])}}, [[Xosé Gayoso Díaz]]. =====Científicos galegos===== ::[[Marcelino Álvarez Muñiz]], [[Manuel Baraja Fernández]], [[Fermín Bescansa Casares]], [[Antonio Casares Bellido]], [[César Sobrado Maestro]], [[Alberto Pazos Labrador]], [[Gloria Revilla López]], [[Ana María González Noya]], [[Enrique Raviña Rubira]], [[Humberto Michinel Álvarez]], [[Beda Docampo Feijoo]], [[Luis Máiz Eleizegui]]. ===Arte=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Arte}} [[Xil Pupila]] {{small|([[:fr:Gil Jourdan|fr:]])}}, [[Barroco compostelán]], [[Fernando García Blanco]] {{small|([http://www.elcorreogallego.es/gente-y-comunicacion/ecg/fallecio-compostela-fernando-garcia-blanco-escultor-bonaval/idEdicion-2008-05-20/idNoticia-302578/ artigo])}}, [[Francisco Pradilla]], [[Casto Plasencia]], [[Jaime Morera y Galicia]], [[Alejandro Ferrant y Fischermans]], [[César Montaña]] {{small|([[:es:César Montaña|es:]])}}, [[Jean Leon Gerome Ferris]] {{small|([[:en:Jean Leon Gerome Ferris|en]])}}, [[Ksal]] {{small|([http://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/ksal-marinheiro-pintaba-bordo-dun-pesqueiro/20160909204431050901.html artigo])}}, [[Lionel Royer]], [[Chip Kidd]]. ===Audiovisual=== ''[[The L Word]]'', ''[[King of the Hill]]'', ''[[Shock Treatment]]'' {{small|([[:en:Shock Treatment|en:]])}}, ''[[La malcasada]]'' {{small|([http://www.imdb.com/title/tt0017104/ imdb], [http://mas.laopinioncoruna.es/suplementos/2010/09/26/%E2%80%98la-mal-casada%E2%80%99-la-pelicula-mas-insolita/ info])}}, ''[[Top Secret!]]'', ''[[Grbavica]]'', [[Česká televize]], [[Sveriges Radio]], [[Natsionalna Radiokompanya Ukraïny]], [[Korean Broadcasting System]], [[Ellinikí Radiofonía Tileórasi]], [[TV5MONDE]], [[2M TV]], [[Qatar Radio]], [[Polskie Radio]], [[Société nationale de radiodiffusion et de télévision]], [[RTL]], [[Rozhlas a televízia Slovenska]], [[Tito Lusiardo]] ([[d:Q977827|iw]]), [[Antonio Isasi-Isasmendi]], ''[[Per qualche dollaro in più]]'' ([[d:Q153677|iw]]), [[Claudio Guerín]], [[Cineclub]], [[Angus McBean]], [[The Golden Girls]], [[Festival de Cinema Queer Mawjoudin]], ''[[As tartarugas mutantes]]'', [[Imagining Argentina]] {{small|([[:es:Imagining Argentina|es:]])}}, [[Elsa Martinelli]], ''[[Viridiana]]'', [[Matamba Joaquim]]. ====Audiovisual galego==== {{VT|Wikipedia:Wikiproxecto Audiovisual galego}} :[[Mario Iglesias]], [[Josito Porto]], ''[[Bolboreta, mariposa, papallona]]'', ''[[Gondar (serie)]]'', [[Xesús Ron]], [[Xulio Lago]], ''[[Os axóuxeres]]'', [[Pepe Penabade]] {{small|([[:Commons:File:Pepe Penabade Carlos Santiago Praza Publica 2013.JPG|imaxe]])}}, [[Manuel Arís Torres]], [[Moncho Lemos]], ''[[Cotolay]]'', [[Eumenio Blanco]], ''[[Verbas van]]'', [[Festival de Cine Internacional de Ourense]], [[Bernardo Montaña]], ''[[Lobos e cordeiros]]'', ''[[La tragedia de Xirobio]]'', ''[[Pacto de Irmãos]]'' {{small|([https://pgl.gal/evento/estreia-do-documentario-pacto-irmaos/ artigo])}}, [[Certame de Curtas AS-PG]], [[Pela del Álamo]], [[Cinema Palleiriso]], [[Antonio Francisco Simón]], [[Vicente Montoto]]. ===Ciencias naturais=== [[Intensidade de radiación]], [[movemento retrógrado e directo]] {{small|([[:d:Q312021|iw]])}}, [[carraxenina]] {{small|([http://www.crtvg.es/premium/programa/galicia-4-0/producindo-a-carraxenina web])}}. ===Deportes=== [[Martin Wolfswinkel]], [[boccia]] ([[d:Q3285658|iw]]), [[Deporte en Portugal]], [[Deporte en España]], [[Atlanta Silverbacks]], [[Atlanta Xplosion]], [[Gwinnett Gladiators]], [[Gwinnett Braves]], [[Softball]], {{small|([[:es:Turner Field|es:]])}}, [[Gwinnett Stadium]] {{small|([[:en:Gwinnett Stadium|en:]])}}, [[Cacau]] {{small|([[:en:Cacau|en:]])}}, [[Fredrik Ljungberg]] {{small|([[:en:Fredrik Ljungberg|en:]])}}, [[Dunga]] {{small|([[:en:Dunga|en:]])}}, [[Paulo Wanchope]] {{small|([[:en:Paulo Wanchope|en:]])}}, [[Djamolidine Abdoujaparov]] {{small|([[:en:Djamolidine Abdoujaparov|en:]])}} ,[[Will Grigg]], [[Copa de España de fútbol sala feminino]], [[Supercopa de España de fútbol sala feminino]], [[Copa Ibérica de fútbol sala feminino]], [[Wayne Rainey]], [[Davor Čutura]], [[Alfonsina Strada]], [[Enda Muldoon]] {{small|([[:en:Enda Muldoon|en:]])}}, [[Peter Canavan]] {{small|([[:en:Peter Canavan|en:]])}}, [[Joaquim Agostinho]] {{small|([[:pt:Joaquim Agostinho|pt:]])}}, [[Eugen Sandow]], [[Video assistant referee|VAR]] {{small|([[:d:Q28406836|iw]])}}, [[Maurício de Oliveira Anastácio]], [[Marcel Domingo]], [[Boyanka Kostova]], [[Aitor Elizegi]], [[Johann Wilhelm Trollmann]], [[Rafael Ceresuela Frías]], [[Michèle Mouton]], [[Michael Robinson]] {{small|([[:d:Q1929070|iw]]}}), [[Deporte feminino]], [[UEFA Europa Conference League]], [[Matías Dituro]], [[Néstor Araújo]], [[Orbelín Pineda]] {{small|([[:d:Q59365764|iw]])}}. ====Deporte en Galicia==== [[Pablo Prieto|Pablo Prieto Perille]], [[Moisés Bernárdez Carro]], [[Abel Bernárdez Carro]], [[Aarón Bernárdez Carro]], [[Xacob Agra]], [[Poio Pescamar]], [[Rafael Cid Navarro]], [[Evaristo Puentes Leira]], [[Javier Cid Martínez]] {{small|([[:es:Javier Cid Martínez|es:]])}}, [[Alejandro Avecilla Porto]], [[Samu Araújo]], [[José Túnel Cabaleiro]], [[Festival das Carrilanas de Esteiro]], [[Rali de Carretillas de Vila de Cruces]], [[Trofeo Concello de Monforte]] {{small|([[:d:Q85878780|d:]])}}, [[Eduardo Iglesias Sánchez]], [[Ricardo Ramilo Suárez]], [[Francisco Castrillo]] {{small|([https://www.nosdiario.gal/articulo/deportes/falece-atleta-vigues-francisco-castrillo/20210424103832120221.html artigo])}}, [[Volta ao Ribeiro]] {{small|([[:fr:Volta ao Ribeiro|fr:]])}}, [[Modesto Rafael Méndez Delgado]], [[Víctor Magariños Pazos]], [[Preferente Galicia 2021-22]] {{small|([[:es:Preferente Galicia 2021-22|es:]])}}, [[Luisa María García Pena]], [[María José Fernández Vázquez]], [[Juan Gómez de Lecube]], [[Alexander Kachelaev]], [[Renato Tapia]], [[Javier Galán]], [[Williot Swedberg]], [[Sergio Carreira Vilariño]]. ===Economía=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto Economía}} [[segredo bancario]], [[Novo dólar taiwanés]], [[Dólar trinitense]], [[Franco monegasco]], [[Franco luxemburgués]], [[Franco de Xibutí]], [[Franco das Comores]], [[Franco de Burundi]], [[Libra de Santa Helena]], [[Coroa austro-húngara]], [[Leu moldavo]], [[Rublo letón]], [[Rublo taxico]] {{small|([[:es:Rublo tayiko|es:]])}}, [[Peso cubano]], [[Peso dominicano]], [[Peso filipino]], [[Reichsmark]], [[Taka]], [[Boliviano]], [[Lempira]], [[Rupiah]], [[Rial iraní]], [[Dinar iraquí]], [[Rupia india]], [[Dinar xordano]], [[Rial omaní]], [[Rial qatarí]], [[Dinar sudanés]], [[Offshoring]], [[Imposto sobre a renda das persoas físicas]], [[Taylorismo]], [[Cros]], [[Banco Galicia]], [[Foro Económico Mundial]], ''[[Drop shipping]]'', [[Banco Simeón]]. === Estatística === [[estatística política]], [[estatística indus]], [[estatística social]], [[estatística económica]], [[estatística cuántica]], [[proba U de Mann-Whitney]], [[Bootstrapping (estadística)|bootstrapping]], [[mostraxe de Gibbs]], [[distribución bimodal]]. ===Historia=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto Historia|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Historia}} [[Cristianismo primitivo|Paleocristián]], [[Tibet (1912–1951)]], [[Nakba]], [[Historia política]], [[Museo de Historia de Cataluña]], [[Museo de Historia de Barcelona]], [[Historia da muller]], [[Historia do comunismo]], [[Historia do antigo Israel]], [[Monarquía Hispánica]], [[Guerra de Siria]], ''[[Blitzkrieg]]'', [[Cabeço das Fráguas]] {{small|([http://www.manuelgago.org/blog/index.php/2017/03/27/cabeco-das-fraguas-un-monte-de-memorias/ Artigo]; [[:d:Q9671294|iw]])}}, [[Historia do País Vasco]] ([[d:Q3137403|iw]]), [[Historia de Cantabria]] ([[d:Q9004140|iw]]), [[Historia de Navarra]], [[Historia de Aragón]] ([[d:Q3136889|iw]]), [[Historia de Asturias]] ([[d:Q2888916|iw]]), [[Revolta decembrista]], [[Santo graal do Cebreiro]], [[Ditadura dos Coroneis]], [[Museu Nacional (Brasil)]] {{small|([[:d:Q1850416|iw]])}}, [[Orde Militar de María Teresa]], [[Peste de Marsella de 1720]], [[Chant du départ]], [[Liberación de París]] ([[:d:Q696835|iw]]), [[Guerra civil portuguesa]], [[Senegambia]], [[Rebelión do whisky]], [[Boris Sheboldaev (buque)]], [[Borrasca Filomena]]^{[[:d:Q104762350|wd]]}, [[Almoxarife]]. ===Informática=== [[Unity]] {{small|([[:en:Unity (game engine)|en:]])}}, [[Source]] {{small|([[:en:Source (game engine)|en:]])}}, . ====Videoxogos==== [[Firaxis Games]], [[Electronic Entertainment Expo]], [[DreamHack]], ''[[Grim Fandango]]'', ''[[The Dig]]'', ''[[Counter-Strike: Source]]'', ''[[Dota 2]]'', ''[[Unreal]]'', [[Epic Games]], [[Digital Extremes]], [[GT Interactive Software]], ''[[Baldur's Gate II: Shadows of Amn]]'', ''[[DayZ]]'', [[PC Fútbol]]. ===Literatura=== [[República das letras]] {{small|([[:en:Republic of Letters|en:]])}}, [[Dicionario etimolóxico]], [[Vídeo poesía]] {{small|([[:en:Video poetry|en:]])}}, [[Gene Wolfe]] {{small|([[:en:Gene Wolfe|en:]])}}, [[Khaled Al Khamissi]], [[Cuestionario Proust]] {{small|([[:fr:Questionnaire de Proust|fr:]])}}, [[Ignazio Silone]] {{small|([[:d:Q168431|iw]])}}, [[Ramón de Campoamor]], [[Historia da literatura]], [[estrambote]], [[Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre]], ''[[Paulo e Virxinia]]'', [[Décimo Xunio Xuvenal]], [[Abu Tammam]] {{small|([[:en:Abu Tammam|en:]])}}, [[Francisco González Ledesma]], ''[[Os Seráns de Médan]]'' {{small|([[:fr:Les Soirées de Médan|fr:]])}}, [[Algernon Charles Swinburne]], [[George Meredith]], [[B. Traven]], [[Billy Collins]], [[Nicolás Guillén]], [[Geronimo Stilton]], [[Danny Sheehy]], [[Benoît Duteurtre]], [[Augustpriset]], [[Rodolfo Walsh]], [[Premio Prometheus]], [[Rachel Bluwstein]], [[Gonzalo de Berceo]], [[James Ellroy]], [[Peter Härtling]], [[Amos Tutuola]], [[Sheridan Le Fanu]], [[Luisa Villar Liébana]], ''[[O Diário de um Mago]]'', [[L. Frank Baum]], [[Bohumil Hrabal]], [[Irvine Welsh]], [[E. C. Segar]], [[Santiago Posteguillo]], [[Sara Suárez Solís]], [[Correlato obxectivo]], [[Jella Lepman]], [[Marta Chaves]], [[Mariana Pinto dos Santos]], [[Literatura rusa]], [[Manon Roland]], [[Chanson de toile]], [[Radclyffe Hall]], [[Editorial Juventud]], [[Premio Ostana]], [[Novela epistolar]], [[Xil Pupila]], [[Andrzej Zaniewski]], [[Richard Ford]], [[Aimé Césaire]], [[Jon Scieszka]], [[Pia Sloth Poulsen]], [[Andrej Longo]], [[Mary Sue]], [[Judith Kerr]], [[Núria Añó]] {{small|([[:es:Núria Añó|es:]])}}, [[Rupi Kaur]], [[Theodor Plievier]], [[Flamenca]], [[C. Auguste Dupin]], [[Aleksandr Herzen]], [[LIBER]], [[Philip Pullman]], [[Kressmann Taylor]], [[Felix Salten]], [[George Brewer]], [[Richard Ford]], [[Eavan Boland]], [[P. G. Wodehouse]], [[Per Olov Enquist]], [[Rodolfo Gustavo da Paixão]] {{small|([[:pt:Rodolfo Gustavo da Paixão|pt:]])}}, [[Maurice Leblanc]], [[Felisberto Hernández]], [[Lawrence Schimel]], [[Elīna Brasliņa]], [[Helen Dunmore]], [[Bernardine Evaristo]], [[Rede Galabra]], [[César Mallorquí]], [[Theodor Kallifatides]], [[Andreas Embirikos]], [[Philéas Lebesgue]], [[Shirley Jackson]], [[Sibilla Aleramo]], [[verismo]], ''[[Orlando furioso]]'', ''[[Timeo Danaos et dona ferentes]]''. ====Literatura galega==== ''[[Corpus Petroglyphorum Gallaeciae]]'', [[Manel Cráneo]] {{small|([[:Commons:File:526a9d0a06140-gagocraneo1.jpg|imaxe]])}}, ''[[Das cousas de Ramón Lamote]]'', ''[[Néveda]]'', ''[[TAM]]'' {{small|([http://www.editoresgalegos.org/retranca-editora-presenta-tam-primeiro-manga-galego/ artigo])}}, [[Rafael Fontoira Surís]], ''[[Lieders]]'', ''[[Citizen]]'' {{small|([https://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/obra-chevere-imperio-inditex-chega-formato-libro/20190702131040081465.html artigo])}}, [[Xabier Vila-Coia]], [[Isidoro Casulleras Galiana]], [[Premio Compostela de Álbums Ilustrados]], ''[[Eroski Paraíso (teatro)]]'', ''[[Curva España (teatro)]]''. ===Medicina=== [[Endocardite]], [[Eosinofilia]], [[Poliarterite nodosa]], [[Vendaxe]], [[Fractura de Colles]], [[Anxina]], [[Diurético]], [[Trombo]], [[hidrocefalia]], [[Cleptomanía]], [[Celulite]] ^{[[:d:Q876887|30iw]]}, [[Rigor mortis]], [[Arnau de Vilanova]], [[Barry Blumberg]] {{small|([[:en:Baruch Samuel Blumberg|en]])}}, [[priapismo]], [[tripanosomíase]]. ===Música=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto Música}} [[Matt Elliott]], [[Luna (banda)]] {{small|([[:en:Luna (1990s American band)|en:]])}}, [[Hedningarna]], [[Manolo Kabezabolo]] {{small|([[:es:Manolo Kabezabolo|es:]])}}, [[música medieval]] {{small|(34 iw)}}, [[Wiener Philharmoniker]], [[Atlanta Symphony Orchestra]], [[Atlanta Opera]], [[Atlanta Ballet]], [[Bobby McFerrin]] {{small|([[:en:Bobby McFerrin|en:]])}}, [[Mudvayne]], [[Ataúlfo Argenta]], [[UB40]], [[Sinfonía nº 7 (Shostakovich)]], [[Abertura 1812]] {{small|([[:en:1812 Overture|en:]])}}, [[Varg]] {{small|([[:de:Varg (Band)|de:]])}}, [[Lil Hardin Armstrong]], [[Isao Tomita]] {{small|([[:d:Q546592|iw]])}}, [[Garrotín]], [[Ami Suzuki]] {{small|([[:d:Q180723|iw]])}}, [[Every Little Thing]] {{small|([[:d:Q1137848|iw]])}}, [[Wilson Pickett]], "[[Nel pozu María Luisa]]", [[The Urge]], [[Π L.T.]], [[Antoine Chao]] {{small|([[:fr:Antonie Chao|fr:]])}}, [[Albert Ayler]], [[Dave Holland]] {{small|([[:d:Q555983|iw]]; [https://www.diariodepontevedra.es/articulo/sociedad/fallece-lugo-exbateria-judas-priest-david-holland/20180122100257962026.html necrolóxica])}}, [[Las Bistecs]], [[Massicot]], [[House and Land]], [[Liana Sharifian]], "[[Arroja la bomba]]", [[Wemean]], [[Homero Manzi]], [[Anna Marly]], [[Girl group]], [[Blind Lemon Jefferson]]., [[Batucada]] {{small|([[:pt:Batucada (ritmo)|pt]])}}, [[Stargroves]], [[Francesco Cavalli]], [[Lucio Dalla]], [[Lead Belly]], [[Haruka Yoshimura]] {{small|([[:en:Haruka Yoshimura|en]])}}, [[Yui Ogura]] {{small|([[:en:Yui Ogura|en]])}}, [[Dolio]], [[Ivana Spagna]], [[Los Quirotelvos]], "[[Sloop John B]]", [[Gregorio Baudot]]. ====Música galega==== :[[Hanom Ausse]], [[Quant]], [[O Jarbanzo Negro]], [[Nouvelle Cuisine]], [[Fusquenlha]], [[Why Go]], [[Óscar Ibáñez]], [[Noel Feáns]], [[Artefactos]] {{small|([http://www.myspace.com/rockartefactos myspace])}}, [[Boy Elliott & the Plastic Bags]], [[Agustín Lorenzo Loroño]], [[Cantar de arrieiro]], [[Tío Pío]] / [[El Parga]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/carballo/2009/12/24/0003_8191201.htm artigo], [http://www.elparga.com/ web])}}, [[Marcos Magán]], [[Manu López]], [[Fluzo]] {{small|([http://fluzeando.com/ web])}}, [[Rosendo Mato Hermida]], [[Fernando Fraga Traba]], [[Mamá Cabra]], [[Delahoja]], "[[Aquí no hay playa]]" {{small|([[:es:Aquí no hay playa|es:]])}}, [[Safari Orquestra]], [[Zimmer 103]], [[Nova Canción Galega]], [[Cora Sayers]], [[Su Pombo]], [[Mordem]], [[Korosi Dansas]], [[Arce]], [[Festival de Pardiñas]], [[Cantigas e Agarimos]], [[Os Amigos dos Músicos]], [[Samuel Diz Sierpes]], [[MJ Pérez]], [[Uxía Lambona]], [[Manoele de Felisa]]. ===Relixión=== [[Mito de Xesús]], [[Disputas cristolóxicas]], [[Yeshúa]], [[Isa (Xesús de Nazaret)]] {{small|ou [[Xesús no islam]]}}, [[Representación de Xesús de Nazaret]], [[Xesús de Nazaret no cine]], [[Arcebispo de Dublín (católico)]], [[Sexualidade dos papas]] {{small|([[:fr:Sexualité des papes|fr:]], [[:es:Anexo:Papas sexualmente activos|es:]]),}} [[Leviatán]], ''[[Duos habet et bene pendentes]]'', [[Iael]], [[Sísera]], [[arminianismo]], [[pietismo]], [[cristianización]] {{small|([[:pt: Cristianização|pt:]], [[:es: Cristianización|es:]])}}. ===Urbanismo=== [[Avenida do Mestre Mateo (Santiago de Compostela)]], [[Avenida de Xoán XXIII (Santiago de Compostela)]], [[Avenida de Vigo (Pontevedra)]], [[Paseo marítimo de Pontevedra]], [[Gran Vía (Vigo)]], [[Avenida da Florida (Vigo)]], [[Rúa do Progreso (Ourense)]], [[Ronda da Muralla]], [[Ronda do Carme]], [[Ronda das Fontiñas]], [[Gran Vía de Vigo]], [[Piazza del Duomo]], [[Montparnasse]], [[Passivhaus]]. ===Xeografía=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Xeografía}} [[Norcross, Xeorxia|Norcross]] {{small|([[:en:Norcross, Georgia|en:]])}}, [[Peachtree Corners, Xeorxia|Peachtree Corners]] {{small|([[:en:Peachtree Corners, Georgia|en:]])}}, [[Lawrenceville, Xeorxia]] {{small|([[:en:Lawrenceville, Georgia|en:]])}}, [[República de Crimea]], [[Rabanal del Camino]], [[Greymouth]], [[Rexión de Wellington]], [[Waikato]], [[Rexión de Canterbury]], [[Dependencia Ross]], [[Illas Balleny]], [[Illa Sturge]], [[Faith, Dacota do Sur]], [[Iznalloz]], [[Madrigalejo]], [[Miguel Esteban]], [[Torija]], [[República de Cospaia]] {{small|([[:it:Repubblica di Cospaia|it:]])}}, [[São Gregório, Melgaço]] {{small|([[:pt:São Gregório (Melgaço)|pt:]])}}, [[Gulfport, Mississippi]], [[Pointe-Noire, República do Congo]], [[Kliešniaki]] {{small|([[:be:Вёска Клешнякі|be]])}}, [[Camden, Nova Jersey]] {{small|([[d:Q138367|iw]])}}, [[Zona euscalduna de Navarra]], [[Abraham Ortelius]], [[Gascuña]], [[Břeclav]], [[Münster]], [[Dréan]], [[Home counties]], [[Ría de Villaviciosa]], [[Przemyśl]], [[Pitões das Júnias]], [[serra da Culebra]]. ====Xeografía de Galicia==== :[[Monte Acibal]], [[Monte Alba]], [[Monte Urdiñeira]], [[Monte Castrove]] {{small|([[:es:Monte Castrove|es:]])}}. ===Xornalismo=== :[[Premio Puro Cora de Xornalismo]], [[Premio de Xornalismo Francisco Fernández del Riego]], [[Premios Paraugas]] <small>([https://codigocero.com/O-Premios-Paraugas-amosaron-unha-boa-mostra-do-sector-da-comunicacion-en artigo])</small>; [[Premio Alfredo Vicenti de Xornalismo Cívico]] <small>([https://praza.gal/falase?de=dd4488cb-e725-4ff5-9914-67de52949922 artigo])</small><small>([https://praza.gal/falase?de=bd04a735-ba2f-4909-bb17-1bee6b87c480 artigo])</small>, [[Antonio Gasset]]. ==== Xornais ==== :''[[The Atlanta Journal-Constitution]]'' ([[d:Q3092348|iw]]), ''[[CNN Center]]'' ([[d:Q2798738|iw]]), ''[[Eurogamer]]'', ''[[Joystiq]]''. ==== Personalidades ==== [[Eberhard van der Laan]], [[Pedro Erquicia]], [[Xaúl]]. ===Outros=== [[devesa real]], [[fonte terciaria]], [[cuplé]], [[Proteo]], [[Pornopedia]] {{small|([[:es:Pornopedia|es:]], [[:en:Pornopedia|en:]])}}, [[Centro Reto]], [[Ministerio de Vivenda de España]] {{small|([[:es:Ministerio de la Vivienda de España|es:]], [[:en:Ministry of Housing (Spain)|en:]])}}, [[Administración Central Tibetana]], [[Diáspora armenia]], [[Canal do Otário]] {{small|([[:pt:Canal do Otário|pt:]], [[:es:Canal do Otário|es:]])}}, [[mordaza]], [[Accademia della Crusca]], [[Superterra]], [[Nevarada en febreiro de 2009 en Gran Bretaña e Irlanda]] {{small|([[:en:February 2009 Great Britain and Ireland snowfall|en:]])}}, [[vida persoal]] {{small|([[:d:Q18635373|iw]])}}, [[Fox terrier]], [[Zugzwang]], [[tautopónimo]] ([[d:Q3091091|iw]]), [[A gran néboa de Londres de 1952]], [[Hipótese de Sapir-Whorf]], [[Land Rover Defender]], [[refuxio de fauna]], [[namasté]], [[Atentado de Manchester de 2017]] ([[d:Q30015850|iw]]), [[Incendio forestal de Pedrógão Grande de 2017]] {{small|([[:pt:Incêndio florestal de Pedrógão Grande em 2017|pt]])}}, [[Fonte da xuventude]], [[Alternative für Deutschland]], [[Operación Anubis]], [[Childwickbury Manor]], [[Rupes Nigra]], [[portugués de Olivenza]], [[Gerrymandering]], [[Caso Matesa]], [[Stolperstein]], [[Tapa de rexistro]], [[Mary (elefanta)]], [[Rebujito]], [[MV Aquarius]], [[Orixes dos vascos]] {{small|([[d:Q3356358|iw]])}}, [[Instituto Vasco Etxepare]], [[Villa Grimaldi]], [[Hotel Gellért]], [[Botas de sete leguas]], [[schnapps]], [[Chaise longue]], [[Laniakea]], [[Rigor mortis]], [[cavorco]], [[Cabalo baio]], [[Asociación Galega de Xermanistas]], [[porco vietnamita]], [[Freie Wähler]], [[Ponte Hong Kong-Zhuhai-Macau]]^{[[:d:Q1191515|d]]}, ''[[Veni, vidi, vici]]'', [[cincografía]], [[Royal Army Ordnance Corps]], [[Pilla]], [[Boxing Day]], [[Papamóbil]], [[Idris Gawr]], [[Bron-Yr-Aur]], [[Lucifugus Rofocalus]], [[Belonefobia]], [[Tragsa]], [[Consell per la República]], [[Bestiario de Aberdeen]], [[Premio Veblen]], [[Querela Arxentina]] {{small|([http://www.ceaqua.org/querella-argentina/ artigo])}}, [[Andar ás crebas]] {{small|([[:en:Beachcombing|en:]])}}, [[Siglas poveiras]], [[Ys]], [[pareo]], [[Tmolo]], [[Lord]], [[Lady]], [[Casa de Tócame Roque]], [[Falucho (embarcación)]], [[Día Mundial da Prevención do Suicidio]], [[Mantícora]], [[Jarl]], [[Córtex cerebral]], [[Tanatose]], [[Día do Dominio Público]], [[Menarquía]], [[John o' Groats]], [[Adoración do oso]] {{small|([[:d:Q1019142]])}}, [[Almanaque de Gotha]], [[Violencia vicaria]], [[Gibson Girl]], [[dereito consuetudinario]], [[Russenorsk]], [[La Mercè]] {{small|([[:es:La Mercè|es:]])}}, [[Black Lives Matter]] {{small|([[:es:Black Lives Matter|es:]])}}, [[Linguas omóticas]], ''[[Revista científica galego-lusófona de educación ambiental]]'', [[Etra]], [[verde Lincoln]], [[Rübezahl]], [[praza de abastos]], [[Educador social]] {{small|([[:es:Educador social|es:]])}}, [[Irídia]] {{small|([[:es:Irídia|es:]])}}. ===Wikipedia=== [[Wikipedia:Wikipreitear]] {{small|([[:d:Q11007637|iw]])}}, [[Wikipedia:ISBN]] {{small|([[:d:Q11450057|iw]])}}, [[Wikipedia:Copiando dentro da Wikipedia]] {{small|([[:d:Q10729797|iw]])}}, [[Axuda:AFI]] {{small|([[:d:Q1229525|iw]])}}, [[Lsjbot]] {{small|([[:d:Q17430942|iw]])}}, [[Detención de Mark Bernstein]] {{small|([[:d:Q111238640|iw]])}}. ===Véxase tamén=== *[[Especial:Páxinas requiridas|Lista das 5.000 páxinas máis veces requiridas]] *[[Wikipedia:Imaxes solicitadas|Imaxes solicitadas]] *[[Wikipedia:Lista de artigos que a Galipedia debería ter|Lista de artigos que a Galipedia debería ter]] *[[Wikipedia:Artigos da Gran Enciclopedia Galega|Artigos da Gran Enciclopedia Galega]] *[[Wikipedia:Entradas do Dicionario biográfico de Galicia]] *[[Wikipedia:Entradas de Gallegos. Quién es quien en la Galicia del siglo XXI]]<noinclude> [[Categoría:Wikipedia:Mantemento]] </noinclude> 5inxws1ydgx53t5w9j49vp9htbxkfea 6148743 6148742 2022-08-02T18:53:45Z Chairego apc 25871 retiro [[Sergio Carreira]] wikitext text/x-wiki <noinclude>{{Aviso|'''Engade a túa solicitude ao final da sección que corresponda.'''<br />{{small|Nota: O contido desta páxina aparece no [[Wikipedia:Portal da comunidade|'''portal da comunidade''']].}}}} __SENÍNDICE__ </noinclude>{{VT|Especial:Páxinas requiridas}}Podes colaborar escribindo os seguintes artigos: ===Galicia=== :''Véxase tamén'': [https://tools.wmflabs.org/not-in-the-other-language/?lang1=en&proj1=wiki&lang2=gl&proj2=wiki&cat=Galicia+%28Spain%29&depth=9&starts_with=&pagepile=&format=html&targets=source&doit=Do+it Artigos sobre Galicia existentes na Wikipedia en inglés pero non na galega] e [https://tools.wmflabs.org/not-in-the-other-language/?lang1=es&proj1=wiki&lang2=gl&proj2=wiki&cat=Galicia&depth=3&starts_with=&pagepile=&format=html&targets=source&doit=Do+it Artigos sobre Galicia existentes na Wikipedia en castelán pero non na galega] [[Feira do viño do Rosal]], [[IGAEM]], ''[[Misal Auriense]]'', ''[[Annales Compostellani]]'', [[Xenerais do Ulla]], [[Marquesado de Trives]], [[Illa Morraceira do Grilo]], [[Illa Morraceira das Varandas]], [[Condado de Sarria]], [[Sopa de burro canso]], [[Colexio San Xosé de Cluny de Vigo]] ({{small|[http://bretemas.gal/cluny-desaparecido/ artigo]}}), [[Cable Alemán (Vigo)]], [[condado de Pallares]], ''[[Diario de Arousa]]'', [[Asociación cultural e ecolóxica Ridimoas]], [[Historia do ferrocarril en Galicia]], [[Asociación Unha Grande Chea]], [[Torre Esmeralda]], [[Colexio Oficial de Psicoloxía de Galicia]], [[Premio Dolores Llópiz: Psicoloxía e Sociedade]], [[condado de Torre Penela]], [[Irmandade Xurídica Galega]], [[Irmandade da Sanidade Galega]], [[Tetiñas Free]], [[Monte Real Club de Yates de Baiona]], [[Museo da Emigración Galega na Arxentina]], [[Casa de Soutomaior]], [[Colexio dos irlandeses]] {{small|([http://www.crtvg.es/informativos/o-colexio-dos-irlandeses-unha-xoia-oculta-no-medio-de-santiago artigo])}}, [[Basílica da Asunción de Augas Santas]], [[Cova da Valiña]], [[Museo do Videoxogo]] {{small|([https://praza.gal/ciencia-e-tecnoloxia/abre-en-cangas-o-primeiro-museo-galego-do-videoxogo-son-unha-manifestacion-cultural-mais artigo])}}, [[Museo do chocolate de Parada de Sil]], [[Asociación Galega de Apicultura]], [[Xadrez de San Rosendo]], [[Lagos de Lousada]] {{small|([http://culturagalega.gal/noticia.php?id=29849 artigo])}}, [[Ataxia da Costa da Morte]] {{small|([http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/98843-misterio-resolver-ataxia-costa-morte-enfermidade-une-galicia-xapon artigo])}}, [[Herbario Merino]], ''[[Cidade da Selva]] ''{{small|([https://praza.gal/acontece/e-imposible-entender-a-cidade-da-selva-sen-contextualizala-co-que-estaba-a-pasar-na-segunda-guerra-mundial artigo])}}, [[San Xoán de Filgueira]], [[Os Moutillós]] {{small|([http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/104854-viquingos-galicia-historia-contada artigo])}}, [[Escola Superior de Comercio da Coruña]], [[Sociedade Galega de Residuos Industriais]], [[Santa (escultura)]] {{small|([https://praza.gal/cultura/a-santa-e-o-seu-xugo-volven-a-galicia artigo])}}, [[Ceamsa]] {{small|([https://www.ceamsa.com/es/ web])}}, [[Ensaio de Cronoterapia Hygia]] {{small|([https://www.galiciaconfidencial.com/noticia/149349-sociedade-europea-cardioloxia-sae-defensa-dun-polemico-estudo-feito-galicia-hai-indicios-fraude artigo])}}, [[Proxecto Memoria Dixital de Lugo]] {{small|([http://www.memoriadixitallugo.es/ web])}}, [[Cortes de Santiago de Compostela e A Coruña]] {{small|([[:es:Cortes de Santiago y La Coruña|es]])}}, [[Castellum Sancti Pelagii de Luto]], [[Annales Compostellani]], [[Central nuclear de Regodola]], [[cárcere da Coruña]], [[cárcere de Lugo]], [[cárcere da Parda]], [[batalla da Trepa]] {{small|([[:ca:Batalla de Trepa|ca]])}} :{{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto artigos de paneis}} :[[Capela dos Remedios de Ourense]], [[Castro de Taramancos]], [[Convento de Santa Clara de Pontevedra]] {{small|([[:d:Q96741807|d:]])}}, [[Igrexa de San Martiño de Gargantáns]], [[Colexiata de Santa María de Xunqueira de Ambía]], [[Igrexa de San Xoán de Ribadavia]], [[Casa da Azucreira de Iria Flavia]], [[Gran Vía de Vigo]], [[Castelo da Pena]] {{small|([[:d:Q43145249|d:]])}}, [[Ermida da Estrela de Corme]] {{small|([https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/2019/09/17/span-langglcorme-irlanda-spanspan-langgl-incrible-orixe-da-ermida-da-estrelaspan/0003_201909C17C6994.htm artigo])}}. ===Biografías=== :{{Véxase tamén|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Biografías}} e [https://query.wikidata.org/embed.html#SELECT%20%3Fitem%20%3FitemLabel%20(COUNT(distinct%20%3Fsitelink)%20as%20%3Fcount)%0AWHERE%0A%7B%0A%09%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%0A%09%3Fitem%20wdt%3AP27%20wd%3AQ29%20.%0A%09%3Fsitelink%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%09FILTER%20EXISTS%20%7B%20%3Fwen%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%20%3Fwen%20schema%3AinLanguage%20%22en%22%20%7D%0A%09FILTER%20NOT%20EXISTS%20%7B%20%3Fwes%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%20%3Fwes%20schema%3AinLanguage%20%22gl%22%20%7D%0A%09SERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%09%09bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22es%2Cen%2Cgl%22%20.%0A%09%7D%0A%7D%0AGROUP%20BY%20%3Fitem%20%3FitemLabel%0AORDER%20BY%20DESC(%3Fcount)%0Alimit%20500 '''Biografías con artigo en máis Wikipedias pero sen presenza na Galipedia'''] [[Herbert Bayer]] {{small|([[d:Q213637|iw]])}}, [[Vera Leisner]] {{small|([[:de:Vera Leisner|de:]])}}, [[Hans-Karl Schneider]], [[Nikolai Trubetzkoy]] ([[d:Q159491|iw]]), [[Efraín Ríos Montt]], [[Luís Salvador de Austria]] {{small|([[:ca:Lluís Salvador d'Àustria-Toscana|ca:]])}}, [[Erich Auerbach]], [[Claudio Guillén]], [[Gerhard Domagk]] {{small|([[Nobel de Medicina]])}}, [[Odysséas Elýtis]] {{small|([[Nobel de Literatura]])}}, [[Carlos Saavedra Lamas]] {{small|([[Nobel de Economía]])}}, [[Nordahl Grieg]], [[Robert G. Ingersoll]], [[Camilo José Cela Conde]], [[William Murdoch]], [[Dionisio Ridruejo]], [[Agustí Querol]] {{small|([[d:Q4694649|iw]])}}, [[D'Arcy Wentworth Thompson]] {{small|([[:en:D'Arcy Wentworth Thompson|en:]])}}, [[Žarko Muljačić]] {{small|([[:de:Žarko Muljačić|de:]])}}, [[Andreas Palaiologos]], [[Omar Karami]], [[Ronald Levinsohn]] {{small|([[:pt:Ronald Levinsohn|pt:]])}}, [[Frank Christoph Schnitzler]], [[Lauri Törni]] {{small|([[:en:Lauri Törni|en:]])}}, [[Audie Murphy]] {{small|([[:en:Audie Murphy|en:]])}}, [[Simo Häyhä]] {{small|([[:en:Simo Häyhä|en:]])}}, [[Michael Levitt]] {{small|([[Nobel de Química]])}}, [[Arieh Warshel]] {{small|([[Nobel de Química]])}}, [[Fernão do Pó]], [[Holly Woodlawn]], [[Robert Bunsen]] {{small|([[:d:Q71031|iw]])}}, [[José Francisco de Isla]], [[Semyon Kataev]], [[Antonio Rodríguez Baixeiras]], [[Calico Jack]] {{small|([[:d:Q312905|iw]])}}, [[Vasily Zaytsev]] {{small|([[:d:Q183381|iw]])}}, [[Ildefonso de Toledo]], [[Shavarsh Karapetian]], [[Jon Polito]], [[Galeazzo Ciano]] {{small|([[:d:Q220105|iw]])}}, [[Sebastián Miñano]], [[Henry Heimlich]] {{small|([[:en:Henry Heimlich|en]])}}, [[Baba Vanga]], [[Dalibor Povolný]] {{small|([[:species:Dalibor F. Povolný|species]])}}, [[Raymond Smullyan]], [[Legendary Stardust Cowboy]], [[António Ferreira Gomes]] {{small|([[:pt:António Ferreira Gomes|pt:]])}}, [[Crispus Attucks]] ([[d:288241|iw]]), [[Heinz Chez]], [[Ragnar Hult]] {{small|([[:en:Ragnar Hult|en:]], [http://praza.gal/ciencia-e-tecnoloxia/11096/a-viaxe-invisible-do-cientifico-ragnar-hult-por-galicia-en-1899/ artigo])}}, [[Xavier Sala i Martín]], [[Allen Buchanan]], [[Baldomero Fernández Ladreda]], [[Lena Dunham]], [[Jorge Herralde]] <small>([[:d:Q979422|iw]])</small>, [[Martín Fayes]], [[Isabel de Arménia]] {{small|([[d:Q4924|iw]])}}, [[Ferdinando Scianna]], [[Henri Blowitz]], [[Edmond Pognon]], [[John Tenniel]], [[Joan Sales]], [[Mateo Augusto Marroquí de Tovalina]], [[José Fernández-España Vigil]], [[Frederick Walton]], [[Valentín García Yebra]], [[Anders Breivik]], [[Paco Camarasa]], [[Sandra Mozarowsky]], [[Ihor Kostenko]], [[Alberta Williams King]], [[José Luis López Aranguren]], [[Álvaro Varela de Ugarte]], [[Nomaindia Mfeketo]], [[Lynne Brown]], [[Oksana Shachko]], [[Riccardo Morandi]], [[Luigi Luca Cavalli-Sforza]], [[Wilhelmine Schröder-Devrient]], [[Nicholas Alkemade]], [[Jeanne Calment]], [[María Elisa Álvarez Obaya]], [[Kristi Stassinopoulou]], [[Bulat Okudzhava]], [[Pascale Casanova]], [[Diego de Deza]], [[José Patiño Rosales]], [[Pedro de Deza Manuel]], [[Charles Marie de La Condamine]], [[Anna Catherine Parnell]], [[Charles-Michel de l'Épée]], [[Belén de Sárraga]], [[Louis de Jaucourt]], [[José Nicolás de Azara y Perera]], [[Maria Teresa Cárcomo Lobo]], [[Rosa Bohneur]], [[Eva Illouz]], [[Cassivelaunus]], [[Madeleine Pelletier]], [[Amparo Barayón]], [[Bartolomé Rubia Hervás]], [[Claudio López Lamadrid]], [[Chicho Losa]], [[Ania Horszowski]], [[Roy Harper]], [[Montague Summers]], [[Antonia Alarcón]], [[Marie Lloyd]], [[Marcel Mauri de los Rios]], [[Jaume Asens i Llodrà]], [[Mark David Chapman]], [[Sue Gardner]], [[Concepción Company Company]], [[Glynis Johns]], [[Eileen Sharp]], [[Guadalupe Ortiz de Landázuri]], [[René Guénon]], [[Valerie Solanas]], [[Iriaka Matiu Ratana]], [[Elizabeth McCombs]], [[Paulina Ceremużyńska]] ({{small|[https://academia.gal/novas/-/asset_publisher/E4jf/content)/id/1314822/ artigo]}}), [[Jacob Rees-Mogg]], [[Benigno Rodríguez Santamaría]], [[Paul Bocuse]], [[Francisco María de Gorostidi]], [[Francisco Xavier Martínez Villaverde]], [[Juan Martínez Villaverde]], [[Alexander von Kluck]], [[John B. Goodenough]], [[Vicente Nomdedeu Pardo]], [[Hevrin Khalef]], [[Johann Wenzel Peter]], [[Michael D. Higgins]] {{small|([[:en:Michael D. Higgins|en:]])}}, [[Ole Kirk Christiansen]], [[Walter Ebeling]], [[Kim Yo-jong]], [[Javier Morata Pedreño]], [[Jacques de Vaucanson]], [[Kelly Preston]], [[Miguel Sáenz]], [[Abraham Ortelius]], [[John Tyndall]], [[Henriette Avram]] {{small|([[:es:Henriette Avram|es:]])}}, [[Cornel West]], [[Antonio Lorente]], [[Saraṇa Bhikkhu]] {{small|([[:es:Saraṇa Bhikkhu|es]])}}, [[Rodrigo de Valencia]] {{small|([http://dbe.rah.es/biografias/56209/rodrigo-de-valencia DBE])}}, [[Björn Járnsíða]], [[Hasdai ibn Shaprut]], [[François Louis Rousselet de Châteaurenault]], [[Frederick Douglass]], [[Manuel de Paiva Boléo]], [[Micaela Misiego]], [[Joseba Muruzábal]] {{small|([https://viajandoelmapa.com/ruta-por-los-murales-de-las-superabuelas/ artigo])}}, [[Fernando Corripio]], [[Luís Gama]] ({{small|[[:pt:Luís Gama|pt]]}}), [[Emilio Biel]] (1838-1915, fotógrafo)^{[[:d:Q10272613|iw]]}, [[Antonio Pereira González]] ^{[[:d:Q5699350|d]] [[:es:Antonio Pereira (escritor)|es]] [https://editorialgalaxia.gal/?s=pereira+gonzalez&authors=0&post_type=autor Galaxia]}, [[Rosa Sensat i Vilà]], [[Jacinto Javier Bowks de la Rosa]], [[Yoon Suk-yeol]], [[Steve Wilhite]] {{small|([[:ca:Steve Wilhite|ca]])}}, [[Marcelina Bautista]] {{small|([[:es:Marcelina Bautista|es:]])}}, [[Adelbert von Chamisso]], [[Paulo Castro Seixas]]. ====Personalidades de Galicia==== :{{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto galegas|Wikipedia:Wikiproxecto traducir biografías de personalidades de Galicia}} :[[Mago Teto]], [[Liqen]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/vigo/2011/03/25/0003_201103V25C16991.htm artigo])}}, [[Carlos Búa Carballo]], [[Ángel Bernardo Tahoces]], [[Jacinto Rey González]], [[Eugenio García Lalinde]] {{small|([[:Commons:File:Praza-publica-lalinde.png|imaxe]])}}, [[José María Labín Caballero]], [[José Pardo de Andrade Fariña]], [[Germán Adrio Sobrido]], [[Tristán de Montenegro]] <small>([http://pontevedraviva.com/opinion/2390/tristan-montenegro-valiente-leales-leal-jose-benito-garcia/ artigo])</small>, [[Rodrigo Vélaz]], [[Alexandre Veiga Rodríguez]], [[Pedro Vázquez de Orxas]], [[Manuel Ferreiro Losada]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2016/11/16/general-pedia-guardias-span-langglfalade-galego-quen-vos-fale-galegospan/0003_201611G16P6994.htm necrolóxica])}}, [[José Martínez Núñez]] {{small|([http://www.lavanguardia.com/obituarios/20150819/54435897844/jose-martinez-nunez-ladrillo-caido-obituario.html? necrolóxica])}}, [[Tino Poza]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2016/12/01/fallecio-pintor-tino-poza/0003_201612201612011480585453005.htm necrolóxica])}}, [[Helena Pérez]] {{small|([[:Ficheiro:Helena Pérez.jpg|imaxe]])}}, [[Carlos López]] {{small|([[:Ficheiro:Carlos López.jpg|imaxe]])}}, [[José Luis Saco Cid]], [[Pedro Solveira]], [[Juan Jacobo Fernández]], [[José Terreros Segade]] {{small|([[:Ficheiro:1920-02-08-Jose-Terreros-y-Seyade-fallecida.jpg|obituario]])}}, [[Xan López Domínguez]], [[Anxo Lamas]], [[Jesús Hervada Fernández-España]], [[Sandra Piñeiro Vilas]], [[Carlos Abella Ramallo]], [[Carlos Alfonso Abella de Arístegui]], [[Clara Iglesias Cortizo]], [[Frei Gregorio Balboa]] {{small|([http://www.gciencia.com/historias-gc/gregorio-balboa-contrabandista/ artigo])}}, José Humberto Fouz Escobero, Jorge Juan García Carneiro e Fernando Quiroga Veira {{small|([[:es:Desaparición de tres jóvenes gallegos en San Juan de Luz]])}}, [[Marcos Rodríguez]] {{small|([http://www.gciencia.com/fotonautas/marcos-rodriguez-fotografo-europeo/ artigo])}}, [[Juan Ángel Regojo Otero]], [[Gracia Regojo Bacardí]], [[José Luis Seoane Spiegelberg]], [[Paz López-Felpeto]], [[Cristina Carballedo]], [[Ignacio Cerviño Quinteiro]], [[Encarna Dasi Dorelle]], [[María Jesús Fortes Alén]], [[Fernando Filgueira Iglesias]], [[María del Pilar Sánchez-Cantón Lenard]], [[Francisco Bacariza Varela]], [[Isabelle Kerdudo]], [[Antonio Medal Carrera]], [[Xoán Arias]], [[Guillermo Togores y Díaz del Río]], [[Julián Robiou]], [[Francisco Cónsul Jove y Tineo]], [[Cristian Fojón Caruncho]], [[Manuel Rodríguez Pazos]], [[Antonio Raúl de Toro Santos]], [[Manuel Castiñeiras González]] {{small|([http://www.caminodesantiago.gal/gl/conecemento-e-investigacion/comite-internacional-de-expertos-do-camino/manuel-castineiras-gonzalez/ artigo])}}, [[Fran Sieira]], [[César Mogo Zaro]], [[Sergio Vázquez Torrón]], [[Carlos San Basilio Pardo]], [[Susana Reverter Vázquez]], [[José Fariña Ferreiro]] {{small|([http://praza.gal/opinion/distincions-a-golpistas-e-franquistas-na-coruna-o-caso-de-jose-farina-ferreno artigo])}}, [[Salvador Millán de Jesús]], [[Manuel Millán Álvarez]], [[Josefa Antonia Martí]], [[Timoteo Sánchez Freire]], [[Tonia Fuentes]], [[Aldara Cidrás Fuentes]], [[Guillermo Quintana Lacaci]], [[Manuel Recuero Astray]] {{small|([http://pdi.udc.es/gl/File/Pdi/HB99E/ artigo])}}, [[Manuel Montero Rego]]{{small| [https://elpais.com/diario/2010/06/19/galicia/1276942704_850215.html (artigo)]}}, [[Wenceslao Besteiro Fórneas]], [[Alberto Álvarez Lugrís]], [[María Xosé Rodríguez Válcarcel]], [[Digna Rivas]], [[Manuel Candia López]], [[Álvaro Xil Varela]], [[Labajjo]], [[Manuel Jáudenes Bárcenas]], [[Lope Sánchez de Moscoso Ulloa]], [[José Solla]] {{small|([https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/marin/2018/07/25/jose-solla-muestra-dos-lados-atlantico-museo/0003_201807P25C7991.htm artigo])}}, [[Julio Prieto Villabrille]], [[Jacinto Zunzunegui Romo]], [[Ricardo Freire González]] {{small|([https://elpais.com/diario/2001/04/26/agenda/988236002_850215.html artigo])}}, [[Francisco de Zárraga Beográn]], [[Tinieblas González]] {{small|([[d:Q6147157]])}}, [[Cibrán Sierra]] {{small|([https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2020/04/27/cibran-sierra-bo-sistema-academico-estimula-os-perfis-socraticos-non-burrocracia/00031587995988366513242.htm artigo] [[:commons:Category:Cibrán Sierra|fotos]])}}, [[Gisela Basso Ramírez]], [[Anxo Rabuñal]], [[Juan Francisco Barrié d’Abadie]], [[Wenceslao Requejo Buet]], [[Inmaculada Valeije Álvarez]], [[José Arijón Rama]], [[Paz López Facal]], [[Xosé Guillermo]], [[Rodrigo Velázquez]], [[Baltasar Gemme Fuentes]], [[Asunción Bernárdez Rodal]], [[Xosé María Gómez Clemente]], [[Xosé Antón Miguélez Díaz]], [[Venancio Salcines]], [[Benjamín Suárez Estévez]], [[Antonia Ortiz]], [[Ventura Calonga]], [[Jesús Caulonga Pereira]], [[Anuska Caulonga Lorenço]], [[Antón de Santiago]] {{small|([http://culturagalega.gal/noticia.php?id=34008 necrolóxica])}}, [[Xosé Gayoso Díaz]]. =====Científicos galegos===== ::[[Marcelino Álvarez Muñiz]], [[Manuel Baraja Fernández]], [[Fermín Bescansa Casares]], [[Antonio Casares Bellido]], [[César Sobrado Maestro]], [[Alberto Pazos Labrador]], [[Gloria Revilla López]], [[Ana María González Noya]], [[Enrique Raviña Rubira]], [[Humberto Michinel Álvarez]], [[Beda Docampo Feijoo]], [[Luis Máiz Eleizegui]]. ===Arte=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Arte}} [[Xil Pupila]] {{small|([[:fr:Gil Jourdan|fr:]])}}, [[Barroco compostelán]], [[Fernando García Blanco]] {{small|([http://www.elcorreogallego.es/gente-y-comunicacion/ecg/fallecio-compostela-fernando-garcia-blanco-escultor-bonaval/idEdicion-2008-05-20/idNoticia-302578/ artigo])}}, [[Francisco Pradilla]], [[Casto Plasencia]], [[Jaime Morera y Galicia]], [[Alejandro Ferrant y Fischermans]], [[César Montaña]] {{small|([[:es:César Montaña|es:]])}}, [[Jean Leon Gerome Ferris]] {{small|([[:en:Jean Leon Gerome Ferris|en]])}}, [[Ksal]] {{small|([http://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/ksal-marinheiro-pintaba-bordo-dun-pesqueiro/20160909204431050901.html artigo])}}, [[Lionel Royer]], [[Chip Kidd]]. ===Audiovisual=== ''[[The L Word]]'', ''[[King of the Hill]]'', ''[[Shock Treatment]]'' {{small|([[:en:Shock Treatment|en:]])}}, ''[[La malcasada]]'' {{small|([http://www.imdb.com/title/tt0017104/ imdb], [http://mas.laopinioncoruna.es/suplementos/2010/09/26/%E2%80%98la-mal-casada%E2%80%99-la-pelicula-mas-insolita/ info])}}, ''[[Top Secret!]]'', ''[[Grbavica]]'', [[Česká televize]], [[Sveriges Radio]], [[Natsionalna Radiokompanya Ukraïny]], [[Korean Broadcasting System]], [[Ellinikí Radiofonía Tileórasi]], [[TV5MONDE]], [[2M TV]], [[Qatar Radio]], [[Polskie Radio]], [[Société nationale de radiodiffusion et de télévision]], [[RTL]], [[Rozhlas a televízia Slovenska]], [[Tito Lusiardo]] ([[d:Q977827|iw]]), [[Antonio Isasi-Isasmendi]], ''[[Per qualche dollaro in più]]'' ([[d:Q153677|iw]]), [[Claudio Guerín]], [[Cineclub]], [[Angus McBean]], [[The Golden Girls]], [[Festival de Cinema Queer Mawjoudin]], ''[[As tartarugas mutantes]]'', [[Imagining Argentina]] {{small|([[:es:Imagining Argentina|es:]])}}, [[Elsa Martinelli]], ''[[Viridiana]]'', [[Matamba Joaquim]]. ====Audiovisual galego==== {{VT|Wikipedia:Wikiproxecto Audiovisual galego}} :[[Mario Iglesias]], [[Josito Porto]], ''[[Bolboreta, mariposa, papallona]]'', ''[[Gondar (serie)]]'', [[Xesús Ron]], [[Xulio Lago]], ''[[Os axóuxeres]]'', [[Pepe Penabade]] {{small|([[:Commons:File:Pepe Penabade Carlos Santiago Praza Publica 2013.JPG|imaxe]])}}, [[Manuel Arís Torres]], [[Moncho Lemos]], ''[[Cotolay]]'', [[Eumenio Blanco]], ''[[Verbas van]]'', [[Festival de Cine Internacional de Ourense]], [[Bernardo Montaña]], ''[[Lobos e cordeiros]]'', ''[[La tragedia de Xirobio]]'', ''[[Pacto de Irmãos]]'' {{small|([https://pgl.gal/evento/estreia-do-documentario-pacto-irmaos/ artigo])}}, [[Certame de Curtas AS-PG]], [[Pela del Álamo]], [[Cinema Palleiriso]], [[Antonio Francisco Simón]], [[Vicente Montoto]]. ===Ciencias naturais=== [[Intensidade de radiación]], [[movemento retrógrado e directo]] {{small|([[:d:Q312021|iw]])}}, [[carraxenina]] {{small|([http://www.crtvg.es/premium/programa/galicia-4-0/producindo-a-carraxenina web])}}. ===Deportes=== [[Martin Wolfswinkel]], [[boccia]] ([[d:Q3285658|iw]]), [[Deporte en Portugal]], [[Deporte en España]], [[Atlanta Silverbacks]], [[Atlanta Xplosion]], [[Gwinnett Gladiators]], [[Gwinnett Braves]], [[Softball]], {{small|([[:es:Turner Field|es:]])}}, [[Gwinnett Stadium]] {{small|([[:en:Gwinnett Stadium|en:]])}}, [[Cacau]] {{small|([[:en:Cacau|en:]])}}, [[Fredrik Ljungberg]] {{small|([[:en:Fredrik Ljungberg|en:]])}}, [[Dunga]] {{small|([[:en:Dunga|en:]])}}, [[Paulo Wanchope]] {{small|([[:en:Paulo Wanchope|en:]])}}, [[Djamolidine Abdoujaparov]] {{small|([[:en:Djamolidine Abdoujaparov|en:]])}} ,[[Will Grigg]], [[Copa de España de fútbol sala feminino]], [[Supercopa de España de fútbol sala feminino]], [[Copa Ibérica de fútbol sala feminino]], [[Wayne Rainey]], [[Davor Čutura]], [[Alfonsina Strada]], [[Enda Muldoon]] {{small|([[:en:Enda Muldoon|en:]])}}, [[Peter Canavan]] {{small|([[:en:Peter Canavan|en:]])}}, [[Joaquim Agostinho]] {{small|([[:pt:Joaquim Agostinho|pt:]])}}, [[Eugen Sandow]], [[Video assistant referee|VAR]] {{small|([[:d:Q28406836|iw]])}}, [[Maurício de Oliveira Anastácio]], [[Marcel Domingo]], [[Boyanka Kostova]], [[Aitor Elizegi]], [[Johann Wilhelm Trollmann]], [[Rafael Ceresuela Frías]], [[Michèle Mouton]], [[Michael Robinson]] {{small|([[:d:Q1929070|iw]]}}), [[Deporte feminino]], [[UEFA Europa Conference League]], [[Matías Dituro]], [[Néstor Araújo]], [[Orbelín Pineda]] {{small|([[:d:Q59365764|iw]])}}. ====Deporte en Galicia==== [[Pablo Prieto|Pablo Prieto Perille]], [[Moisés Bernárdez Carro]], [[Abel Bernárdez Carro]], [[Aarón Bernárdez Carro]], [[Xacob Agra]], [[Poio Pescamar]], [[Rafael Cid Navarro]], [[Evaristo Puentes Leira]], [[Javier Cid Martínez]] {{small|([[:es:Javier Cid Martínez|es:]])}}, [[Alejandro Avecilla Porto]], [[Samu Araújo]], [[José Túnel Cabaleiro]], [[Festival das Carrilanas de Esteiro]], [[Rali de Carretillas de Vila de Cruces]], [[Trofeo Concello de Monforte]] {{small|([[:d:Q85878780|d:]])}}, [[Eduardo Iglesias Sánchez]], [[Ricardo Ramilo Suárez]], [[Francisco Castrillo]] {{small|([https://www.nosdiario.gal/articulo/deportes/falece-atleta-vigues-francisco-castrillo/20210424103832120221.html artigo])}}, [[Volta ao Ribeiro]] {{small|([[:fr:Volta ao Ribeiro|fr:]])}}, [[Modesto Rafael Méndez Delgado]], [[Víctor Magariños Pazos]], [[Preferente Galicia 2021-22]] {{small|([[:es:Preferente Galicia 2021-22|es:]])}}, [[Luisa María García Pena]], [[María José Fernández Vázquez]], [[Juan Gómez de Lecube]], [[Alexander Kachelaev]], [[Renato Tapia]], [[Javier Galán]], [[Williot Swedberg]]. ===Economía=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto Economía}} [[segredo bancario]], [[Novo dólar taiwanés]], [[Dólar trinitense]], [[Franco monegasco]], [[Franco luxemburgués]], [[Franco de Xibutí]], [[Franco das Comores]], [[Franco de Burundi]], [[Libra de Santa Helena]], [[Coroa austro-húngara]], [[Leu moldavo]], [[Rublo letón]], [[Rublo taxico]] {{small|([[:es:Rublo tayiko|es:]])}}, [[Peso cubano]], [[Peso dominicano]], [[Peso filipino]], [[Reichsmark]], [[Taka]], [[Boliviano]], [[Lempira]], [[Rupiah]], [[Rial iraní]], [[Dinar iraquí]], [[Rupia india]], [[Dinar xordano]], [[Rial omaní]], [[Rial qatarí]], [[Dinar sudanés]], [[Offshoring]], [[Imposto sobre a renda das persoas físicas]], [[Taylorismo]], [[Cros]], [[Banco Galicia]], [[Foro Económico Mundial]], ''[[Drop shipping]]'', [[Banco Simeón]]. === Estatística === [[estatística política]], [[estatística indus]], [[estatística social]], [[estatística económica]], [[estatística cuántica]], [[proba U de Mann-Whitney]], [[Bootstrapping (estadística)|bootstrapping]], [[mostraxe de Gibbs]], [[distribución bimodal]]. ===Historia=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto Historia|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Historia}} [[Cristianismo primitivo|Paleocristián]], [[Tibet (1912–1951)]], [[Nakba]], [[Historia política]], [[Museo de Historia de Cataluña]], [[Museo de Historia de Barcelona]], [[Historia da muller]], [[Historia do comunismo]], [[Historia do antigo Israel]], [[Monarquía Hispánica]], [[Guerra de Siria]], ''[[Blitzkrieg]]'', [[Cabeço das Fráguas]] {{small|([http://www.manuelgago.org/blog/index.php/2017/03/27/cabeco-das-fraguas-un-monte-de-memorias/ Artigo]; [[:d:Q9671294|iw]])}}, [[Historia do País Vasco]] ([[d:Q3137403|iw]]), [[Historia de Cantabria]] ([[d:Q9004140|iw]]), [[Historia de Navarra]], [[Historia de Aragón]] ([[d:Q3136889|iw]]), [[Historia de Asturias]] ([[d:Q2888916|iw]]), [[Revolta decembrista]], [[Santo graal do Cebreiro]], [[Ditadura dos Coroneis]], [[Museu Nacional (Brasil)]] {{small|([[:d:Q1850416|iw]])}}, [[Orde Militar de María Teresa]], [[Peste de Marsella de 1720]], [[Chant du départ]], [[Liberación de París]] ([[:d:Q696835|iw]]), [[Guerra civil portuguesa]], [[Senegambia]], [[Rebelión do whisky]], [[Boris Sheboldaev (buque)]], [[Borrasca Filomena]]^{[[:d:Q104762350|wd]]}, [[Almoxarife]]. ===Informática=== [[Unity]] {{small|([[:en:Unity (game engine)|en:]])}}, [[Source]] {{small|([[:en:Source (game engine)|en:]])}}, . ====Videoxogos==== [[Firaxis Games]], [[Electronic Entertainment Expo]], [[DreamHack]], ''[[Grim Fandango]]'', ''[[The Dig]]'', ''[[Counter-Strike: Source]]'', ''[[Dota 2]]'', ''[[Unreal]]'', [[Epic Games]], [[Digital Extremes]], [[GT Interactive Software]], ''[[Baldur's Gate II: Shadows of Amn]]'', ''[[DayZ]]'', [[PC Fútbol]]. ===Literatura=== [[República das letras]] {{small|([[:en:Republic of Letters|en:]])}}, [[Dicionario etimolóxico]], [[Vídeo poesía]] {{small|([[:en:Video poetry|en:]])}}, [[Gene Wolfe]] {{small|([[:en:Gene Wolfe|en:]])}}, [[Khaled Al Khamissi]], [[Cuestionario Proust]] {{small|([[:fr:Questionnaire de Proust|fr:]])}}, [[Ignazio Silone]] {{small|([[:d:Q168431|iw]])}}, [[Ramón de Campoamor]], [[Historia da literatura]], [[estrambote]], [[Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre]], ''[[Paulo e Virxinia]]'', [[Décimo Xunio Xuvenal]], [[Abu Tammam]] {{small|([[:en:Abu Tammam|en:]])}}, [[Francisco González Ledesma]], ''[[Os Seráns de Médan]]'' {{small|([[:fr:Les Soirées de Médan|fr:]])}}, [[Algernon Charles Swinburne]], [[George Meredith]], [[B. Traven]], [[Billy Collins]], [[Nicolás Guillén]], [[Geronimo Stilton]], [[Danny Sheehy]], [[Benoît Duteurtre]], [[Augustpriset]], [[Rodolfo Walsh]], [[Premio Prometheus]], [[Rachel Bluwstein]], [[Gonzalo de Berceo]], [[James Ellroy]], [[Peter Härtling]], [[Amos Tutuola]], [[Sheridan Le Fanu]], [[Luisa Villar Liébana]], ''[[O Diário de um Mago]]'', [[L. Frank Baum]], [[Bohumil Hrabal]], [[Irvine Welsh]], [[E. C. Segar]], [[Santiago Posteguillo]], [[Sara Suárez Solís]], [[Correlato obxectivo]], [[Jella Lepman]], [[Marta Chaves]], [[Mariana Pinto dos Santos]], [[Literatura rusa]], [[Manon Roland]], [[Chanson de toile]], [[Radclyffe Hall]], [[Editorial Juventud]], [[Premio Ostana]], [[Novela epistolar]], [[Xil Pupila]], [[Andrzej Zaniewski]], [[Richard Ford]], [[Aimé Césaire]], [[Jon Scieszka]], [[Pia Sloth Poulsen]], [[Andrej Longo]], [[Mary Sue]], [[Judith Kerr]], [[Núria Añó]] {{small|([[:es:Núria Añó|es:]])}}, [[Rupi Kaur]], [[Theodor Plievier]], [[Flamenca]], [[C. Auguste Dupin]], [[Aleksandr Herzen]], [[LIBER]], [[Philip Pullman]], [[Kressmann Taylor]], [[Felix Salten]], [[George Brewer]], [[Richard Ford]], [[Eavan Boland]], [[P. G. Wodehouse]], [[Per Olov Enquist]], [[Rodolfo Gustavo da Paixão]] {{small|([[:pt:Rodolfo Gustavo da Paixão|pt:]])}}, [[Maurice Leblanc]], [[Felisberto Hernández]], [[Lawrence Schimel]], [[Elīna Brasliņa]], [[Helen Dunmore]], [[Bernardine Evaristo]], [[Rede Galabra]], [[César Mallorquí]], [[Theodor Kallifatides]], [[Andreas Embirikos]], [[Philéas Lebesgue]], [[Shirley Jackson]], [[Sibilla Aleramo]], [[verismo]], ''[[Orlando furioso]]'', ''[[Timeo Danaos et dona ferentes]]''. ====Literatura galega==== ''[[Corpus Petroglyphorum Gallaeciae]]'', [[Manel Cráneo]] {{small|([[:Commons:File:526a9d0a06140-gagocraneo1.jpg|imaxe]])}}, ''[[Das cousas de Ramón Lamote]]'', ''[[Néveda]]'', ''[[TAM]]'' {{small|([http://www.editoresgalegos.org/retranca-editora-presenta-tam-primeiro-manga-galego/ artigo])}}, [[Rafael Fontoira Surís]], ''[[Lieders]]'', ''[[Citizen]]'' {{small|([https://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/obra-chevere-imperio-inditex-chega-formato-libro/20190702131040081465.html artigo])}}, [[Xabier Vila-Coia]], [[Isidoro Casulleras Galiana]], [[Premio Compostela de Álbums Ilustrados]], ''[[Eroski Paraíso (teatro)]]'', ''[[Curva España (teatro)]]''. ===Medicina=== [[Endocardite]], [[Eosinofilia]], [[Poliarterite nodosa]], [[Vendaxe]], [[Fractura de Colles]], [[Anxina]], [[Diurético]], [[Trombo]], [[hidrocefalia]], [[Cleptomanía]], [[Celulite]] ^{[[:d:Q876887|30iw]]}, [[Rigor mortis]], [[Arnau de Vilanova]], [[Barry Blumberg]] {{small|([[:en:Baruch Samuel Blumberg|en]])}}, [[priapismo]], [[tripanosomíase]]. ===Música=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto Música}} [[Matt Elliott]], [[Luna (banda)]] {{small|([[:en:Luna (1990s American band)|en:]])}}, [[Hedningarna]], [[Manolo Kabezabolo]] {{small|([[:es:Manolo Kabezabolo|es:]])}}, [[música medieval]] {{small|(34 iw)}}, [[Wiener Philharmoniker]], [[Atlanta Symphony Orchestra]], [[Atlanta Opera]], [[Atlanta Ballet]], [[Bobby McFerrin]] {{small|([[:en:Bobby McFerrin|en:]])}}, [[Mudvayne]], [[Ataúlfo Argenta]], [[UB40]], [[Sinfonía nº 7 (Shostakovich)]], [[Abertura 1812]] {{small|([[:en:1812 Overture|en:]])}}, [[Varg]] {{small|([[:de:Varg (Band)|de:]])}}, [[Lil Hardin Armstrong]], [[Isao Tomita]] {{small|([[:d:Q546592|iw]])}}, [[Garrotín]], [[Ami Suzuki]] {{small|([[:d:Q180723|iw]])}}, [[Every Little Thing]] {{small|([[:d:Q1137848|iw]])}}, [[Wilson Pickett]], "[[Nel pozu María Luisa]]", [[The Urge]], [[Π L.T.]], [[Antoine Chao]] {{small|([[:fr:Antonie Chao|fr:]])}}, [[Albert Ayler]], [[Dave Holland]] {{small|([[:d:Q555983|iw]]; [https://www.diariodepontevedra.es/articulo/sociedad/fallece-lugo-exbateria-judas-priest-david-holland/20180122100257962026.html necrolóxica])}}, [[Las Bistecs]], [[Massicot]], [[House and Land]], [[Liana Sharifian]], "[[Arroja la bomba]]", [[Wemean]], [[Homero Manzi]], [[Anna Marly]], [[Girl group]], [[Blind Lemon Jefferson]]., [[Batucada]] {{small|([[:pt:Batucada (ritmo)|pt]])}}, [[Stargroves]], [[Francesco Cavalli]], [[Lucio Dalla]], [[Lead Belly]], [[Haruka Yoshimura]] {{small|([[:en:Haruka Yoshimura|en]])}}, [[Yui Ogura]] {{small|([[:en:Yui Ogura|en]])}}, [[Dolio]], [[Ivana Spagna]], [[Los Quirotelvos]], "[[Sloop John B]]", [[Gregorio Baudot]]. ====Música galega==== :[[Hanom Ausse]], [[Quant]], [[O Jarbanzo Negro]], [[Nouvelle Cuisine]], [[Fusquenlha]], [[Why Go]], [[Óscar Ibáñez]], [[Noel Feáns]], [[Artefactos]] {{small|([http://www.myspace.com/rockartefactos myspace])}}, [[Boy Elliott & the Plastic Bags]], [[Agustín Lorenzo Loroño]], [[Cantar de arrieiro]], [[Tío Pío]] / [[El Parga]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/carballo/2009/12/24/0003_8191201.htm artigo], [http://www.elparga.com/ web])}}, [[Marcos Magán]], [[Manu López]], [[Fluzo]] {{small|([http://fluzeando.com/ web])}}, [[Rosendo Mato Hermida]], [[Fernando Fraga Traba]], [[Mamá Cabra]], [[Delahoja]], "[[Aquí no hay playa]]" {{small|([[:es:Aquí no hay playa|es:]])}}, [[Safari Orquestra]], [[Zimmer 103]], [[Nova Canción Galega]], [[Cora Sayers]], [[Su Pombo]], [[Mordem]], [[Korosi Dansas]], [[Arce]], [[Festival de Pardiñas]], [[Cantigas e Agarimos]], [[Os Amigos dos Músicos]], [[Samuel Diz Sierpes]], [[MJ Pérez]], [[Uxía Lambona]], [[Manoele de Felisa]]. ===Relixión=== [[Mito de Xesús]], [[Disputas cristolóxicas]], [[Yeshúa]], [[Isa (Xesús de Nazaret)]] {{small|ou [[Xesús no islam]]}}, [[Representación de Xesús de Nazaret]], [[Xesús de Nazaret no cine]], [[Arcebispo de Dublín (católico)]], [[Sexualidade dos papas]] {{small|([[:fr:Sexualité des papes|fr:]], [[:es:Anexo:Papas sexualmente activos|es:]]),}} [[Leviatán]], ''[[Duos habet et bene pendentes]]'', [[Iael]], [[Sísera]], [[arminianismo]], [[pietismo]], [[cristianización]] {{small|([[:pt: Cristianização|pt:]], [[:es: Cristianización|es:]])}}. ===Urbanismo=== [[Avenida do Mestre Mateo (Santiago de Compostela)]], [[Avenida de Xoán XXIII (Santiago de Compostela)]], [[Avenida de Vigo (Pontevedra)]], [[Paseo marítimo de Pontevedra]], [[Gran Vía (Vigo)]], [[Avenida da Florida (Vigo)]], [[Rúa do Progreso (Ourense)]], [[Ronda da Muralla]], [[Ronda do Carme]], [[Ronda das Fontiñas]], [[Gran Vía de Vigo]], [[Piazza del Duomo]], [[Montparnasse]], [[Passivhaus]]. ===Xeografía=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Xeografía}} [[Norcross, Xeorxia|Norcross]] {{small|([[:en:Norcross, Georgia|en:]])}}, [[Peachtree Corners, Xeorxia|Peachtree Corners]] {{small|([[:en:Peachtree Corners, Georgia|en:]])}}, [[Lawrenceville, Xeorxia]] {{small|([[:en:Lawrenceville, Georgia|en:]])}}, [[República de Crimea]], [[Rabanal del Camino]], [[Greymouth]], [[Rexión de Wellington]], [[Waikato]], [[Rexión de Canterbury]], [[Dependencia Ross]], [[Illas Balleny]], [[Illa Sturge]], [[Faith, Dacota do Sur]], [[Iznalloz]], [[Madrigalejo]], [[Miguel Esteban]], [[Torija]], [[República de Cospaia]] {{small|([[:it:Repubblica di Cospaia|it:]])}}, [[São Gregório, Melgaço]] {{small|([[:pt:São Gregório (Melgaço)|pt:]])}}, [[Gulfport, Mississippi]], [[Pointe-Noire, República do Congo]], [[Kliešniaki]] {{small|([[:be:Вёска Клешнякі|be]])}}, [[Camden, Nova Jersey]] {{small|([[d:Q138367|iw]])}}, [[Zona euscalduna de Navarra]], [[Abraham Ortelius]], [[Gascuña]], [[Břeclav]], [[Münster]], [[Dréan]], [[Home counties]], [[Ría de Villaviciosa]], [[Przemyśl]], [[Pitões das Júnias]], [[serra da Culebra]]. ====Xeografía de Galicia==== :[[Monte Acibal]], [[Monte Alba]], [[Monte Urdiñeira]], [[Monte Castrove]] {{small|([[:es:Monte Castrove|es:]])}}. ===Xornalismo=== :[[Premio Puro Cora de Xornalismo]], [[Premio de Xornalismo Francisco Fernández del Riego]], [[Premios Paraugas]] <small>([https://codigocero.com/O-Premios-Paraugas-amosaron-unha-boa-mostra-do-sector-da-comunicacion-en artigo])</small>; [[Premio Alfredo Vicenti de Xornalismo Cívico]] <small>([https://praza.gal/falase?de=dd4488cb-e725-4ff5-9914-67de52949922 artigo])</small><small>([https://praza.gal/falase?de=bd04a735-ba2f-4909-bb17-1bee6b87c480 artigo])</small>, [[Antonio Gasset]]. ==== Xornais ==== :''[[The Atlanta Journal-Constitution]]'' ([[d:Q3092348|iw]]), ''[[CNN Center]]'' ([[d:Q2798738|iw]]), ''[[Eurogamer]]'', ''[[Joystiq]]''. ==== Personalidades ==== [[Eberhard van der Laan]], [[Pedro Erquicia]], [[Xaúl]]. ===Outros=== [[devesa real]], [[fonte terciaria]], [[cuplé]], [[Proteo]], [[Pornopedia]] {{small|([[:es:Pornopedia|es:]], [[:en:Pornopedia|en:]])}}, [[Centro Reto]], [[Ministerio de Vivenda de España]] {{small|([[:es:Ministerio de la Vivienda de España|es:]], [[:en:Ministry of Housing (Spain)|en:]])}}, [[Administración Central Tibetana]], [[Diáspora armenia]], [[Canal do Otário]] {{small|([[:pt:Canal do Otário|pt:]], [[:es:Canal do Otário|es:]])}}, [[mordaza]], [[Accademia della Crusca]], [[Superterra]], [[Nevarada en febreiro de 2009 en Gran Bretaña e Irlanda]] {{small|([[:en:February 2009 Great Britain and Ireland snowfall|en:]])}}, [[vida persoal]] {{small|([[:d:Q18635373|iw]])}}, [[Fox terrier]], [[Zugzwang]], [[tautopónimo]] ([[d:Q3091091|iw]]), [[A gran néboa de Londres de 1952]], [[Hipótese de Sapir-Whorf]], [[Land Rover Defender]], [[refuxio de fauna]], [[namasté]], [[Atentado de Manchester de 2017]] ([[d:Q30015850|iw]]), [[Incendio forestal de Pedrógão Grande de 2017]] {{small|([[:pt:Incêndio florestal de Pedrógão Grande em 2017|pt]])}}, [[Fonte da xuventude]], [[Alternative für Deutschland]], [[Operación Anubis]], [[Childwickbury Manor]], [[Rupes Nigra]], [[portugués de Olivenza]], [[Gerrymandering]], [[Caso Matesa]], [[Stolperstein]], [[Tapa de rexistro]], [[Mary (elefanta)]], [[Rebujito]], [[MV Aquarius]], [[Orixes dos vascos]] {{small|([[d:Q3356358|iw]])}}, [[Instituto Vasco Etxepare]], [[Villa Grimaldi]], [[Hotel Gellért]], [[Botas de sete leguas]], [[schnapps]], [[Chaise longue]], [[Laniakea]], [[Rigor mortis]], [[cavorco]], [[Cabalo baio]], [[Asociación Galega de Xermanistas]], [[porco vietnamita]], [[Freie Wähler]], [[Ponte Hong Kong-Zhuhai-Macau]]^{[[:d:Q1191515|d]]}, ''[[Veni, vidi, vici]]'', [[cincografía]], [[Royal Army Ordnance Corps]], [[Pilla]], [[Boxing Day]], [[Papamóbil]], [[Idris Gawr]], [[Bron-Yr-Aur]], [[Lucifugus Rofocalus]], [[Belonefobia]], [[Tragsa]], [[Consell per la República]], [[Bestiario de Aberdeen]], [[Premio Veblen]], [[Querela Arxentina]] {{small|([http://www.ceaqua.org/querella-argentina/ artigo])}}, [[Andar ás crebas]] {{small|([[:en:Beachcombing|en:]])}}, [[Siglas poveiras]], [[Ys]], [[pareo]], [[Tmolo]], [[Lord]], [[Lady]], [[Casa de Tócame Roque]], [[Falucho (embarcación)]], [[Día Mundial da Prevención do Suicidio]], [[Mantícora]], [[Jarl]], [[Córtex cerebral]], [[Tanatose]], [[Día do Dominio Público]], [[Menarquía]], [[John o' Groats]], [[Adoración do oso]] {{small|([[:d:Q1019142]])}}, [[Almanaque de Gotha]], [[Violencia vicaria]], [[Gibson Girl]], [[dereito consuetudinario]], [[Russenorsk]], [[La Mercè]] {{small|([[:es:La Mercè|es:]])}}, [[Black Lives Matter]] {{small|([[:es:Black Lives Matter|es:]])}}, [[Linguas omóticas]], ''[[Revista científica galego-lusófona de educación ambiental]]'', [[Etra]], [[verde Lincoln]], [[Rübezahl]], [[praza de abastos]], [[Educador social]] {{small|([[:es:Educador social|es:]])}}, [[Irídia]] {{small|([[:es:Irídia|es:]])}}. ===Wikipedia=== [[Wikipedia:Wikipreitear]] {{small|([[:d:Q11007637|iw]])}}, [[Wikipedia:ISBN]] {{small|([[:d:Q11450057|iw]])}}, [[Wikipedia:Copiando dentro da Wikipedia]] {{small|([[:d:Q10729797|iw]])}}, [[Axuda:AFI]] {{small|([[:d:Q1229525|iw]])}}, [[Lsjbot]] {{small|([[:d:Q17430942|iw]])}}, [[Detención de Mark Bernstein]] {{small|([[:d:Q111238640|iw]])}}. ===Véxase tamén=== *[[Especial:Páxinas requiridas|Lista das 5.000 páxinas máis veces requiridas]] *[[Wikipedia:Imaxes solicitadas|Imaxes solicitadas]] *[[Wikipedia:Lista de artigos que a Galipedia debería ter|Lista de artigos que a Galipedia debería ter]] *[[Wikipedia:Artigos da Gran Enciclopedia Galega|Artigos da Gran Enciclopedia Galega]] *[[Wikipedia:Entradas do Dicionario biográfico de Galicia]] *[[Wikipedia:Entradas de Gallegos. Quién es quien en la Galicia del siglo XXI]]<noinclude> [[Categoría:Wikipedia:Mantemento]] </noinclude> keqqglohcc0poxxcoljet75kohllibg 6148744 6148743 2022-08-02T18:54:05Z Chairego apc 25871 retiro Williot Theo Swedberg wikitext text/x-wiki <noinclude>{{Aviso|'''Engade a túa solicitude ao final da sección que corresponda.'''<br />{{small|Nota: O contido desta páxina aparece no [[Wikipedia:Portal da comunidade|'''portal da comunidade''']].}}}} __SENÍNDICE__ </noinclude>{{VT|Especial:Páxinas requiridas}}Podes colaborar escribindo os seguintes artigos: ===Galicia=== :''Véxase tamén'': [https://tools.wmflabs.org/not-in-the-other-language/?lang1=en&proj1=wiki&lang2=gl&proj2=wiki&cat=Galicia+%28Spain%29&depth=9&starts_with=&pagepile=&format=html&targets=source&doit=Do+it Artigos sobre Galicia existentes na Wikipedia en inglés pero non na galega] e [https://tools.wmflabs.org/not-in-the-other-language/?lang1=es&proj1=wiki&lang2=gl&proj2=wiki&cat=Galicia&depth=3&starts_with=&pagepile=&format=html&targets=source&doit=Do+it Artigos sobre Galicia existentes na Wikipedia en castelán pero non na galega] [[Feira do viño do Rosal]], [[IGAEM]], ''[[Misal Auriense]]'', ''[[Annales Compostellani]]'', [[Xenerais do Ulla]], [[Marquesado de Trives]], [[Illa Morraceira do Grilo]], [[Illa Morraceira das Varandas]], [[Condado de Sarria]], [[Sopa de burro canso]], [[Colexio San Xosé de Cluny de Vigo]] ({{small|[http://bretemas.gal/cluny-desaparecido/ artigo]}}), [[Cable Alemán (Vigo)]], [[condado de Pallares]], ''[[Diario de Arousa]]'', [[Asociación cultural e ecolóxica Ridimoas]], [[Historia do ferrocarril en Galicia]], [[Asociación Unha Grande Chea]], [[Torre Esmeralda]], [[Colexio Oficial de Psicoloxía de Galicia]], [[Premio Dolores Llópiz: Psicoloxía e Sociedade]], [[condado de Torre Penela]], [[Irmandade Xurídica Galega]], [[Irmandade da Sanidade Galega]], [[Tetiñas Free]], [[Monte Real Club de Yates de Baiona]], [[Museo da Emigración Galega na Arxentina]], [[Casa de Soutomaior]], [[Colexio dos irlandeses]] {{small|([http://www.crtvg.es/informativos/o-colexio-dos-irlandeses-unha-xoia-oculta-no-medio-de-santiago artigo])}}, [[Basílica da Asunción de Augas Santas]], [[Cova da Valiña]], [[Museo do Videoxogo]] {{small|([https://praza.gal/ciencia-e-tecnoloxia/abre-en-cangas-o-primeiro-museo-galego-do-videoxogo-son-unha-manifestacion-cultural-mais artigo])}}, [[Museo do chocolate de Parada de Sil]], [[Asociación Galega de Apicultura]], [[Xadrez de San Rosendo]], [[Lagos de Lousada]] {{small|([http://culturagalega.gal/noticia.php?id=29849 artigo])}}, [[Ataxia da Costa da Morte]] {{small|([http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/98843-misterio-resolver-ataxia-costa-morte-enfermidade-une-galicia-xapon artigo])}}, [[Herbario Merino]], ''[[Cidade da Selva]] ''{{small|([https://praza.gal/acontece/e-imposible-entender-a-cidade-da-selva-sen-contextualizala-co-que-estaba-a-pasar-na-segunda-guerra-mundial artigo])}}, [[San Xoán de Filgueira]], [[Os Moutillós]] {{small|([http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/104854-viquingos-galicia-historia-contada artigo])}}, [[Escola Superior de Comercio da Coruña]], [[Sociedade Galega de Residuos Industriais]], [[Santa (escultura)]] {{small|([https://praza.gal/cultura/a-santa-e-o-seu-xugo-volven-a-galicia artigo])}}, [[Ceamsa]] {{small|([https://www.ceamsa.com/es/ web])}}, [[Ensaio de Cronoterapia Hygia]] {{small|([https://www.galiciaconfidencial.com/noticia/149349-sociedade-europea-cardioloxia-sae-defensa-dun-polemico-estudo-feito-galicia-hai-indicios-fraude artigo])}}, [[Proxecto Memoria Dixital de Lugo]] {{small|([http://www.memoriadixitallugo.es/ web])}}, [[Cortes de Santiago de Compostela e A Coruña]] {{small|([[:es:Cortes de Santiago y La Coruña|es]])}}, [[Castellum Sancti Pelagii de Luto]], [[Annales Compostellani]], [[Central nuclear de Regodola]], [[cárcere da Coruña]], [[cárcere de Lugo]], [[cárcere da Parda]], [[batalla da Trepa]] {{small|([[:ca:Batalla de Trepa|ca]])}} :{{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto artigos de paneis}} :[[Capela dos Remedios de Ourense]], [[Castro de Taramancos]], [[Convento de Santa Clara de Pontevedra]] {{small|([[:d:Q96741807|d:]])}}, [[Igrexa de San Martiño de Gargantáns]], [[Colexiata de Santa María de Xunqueira de Ambía]], [[Igrexa de San Xoán de Ribadavia]], [[Casa da Azucreira de Iria Flavia]], [[Gran Vía de Vigo]], [[Castelo da Pena]] {{small|([[:d:Q43145249|d:]])}}, [[Ermida da Estrela de Corme]] {{small|([https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/2019/09/17/span-langglcorme-irlanda-spanspan-langgl-incrible-orixe-da-ermida-da-estrelaspan/0003_201909C17C6994.htm artigo])}}. ===Biografías=== :{{Véxase tamén|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Biografías}} e [https://query.wikidata.org/embed.html#SELECT%20%3Fitem%20%3FitemLabel%20(COUNT(distinct%20%3Fsitelink)%20as%20%3Fcount)%0AWHERE%0A%7B%0A%09%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%0A%09%3Fitem%20wdt%3AP27%20wd%3AQ29%20.%0A%09%3Fsitelink%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%09FILTER%20EXISTS%20%7B%20%3Fwen%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%20%3Fwen%20schema%3AinLanguage%20%22en%22%20%7D%0A%09FILTER%20NOT%20EXISTS%20%7B%20%3Fwes%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%20%3Fwes%20schema%3AinLanguage%20%22gl%22%20%7D%0A%09SERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%09%09bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22es%2Cen%2Cgl%22%20.%0A%09%7D%0A%7D%0AGROUP%20BY%20%3Fitem%20%3FitemLabel%0AORDER%20BY%20DESC(%3Fcount)%0Alimit%20500 '''Biografías con artigo en máis Wikipedias pero sen presenza na Galipedia'''] [[Herbert Bayer]] {{small|([[d:Q213637|iw]])}}, [[Vera Leisner]] {{small|([[:de:Vera Leisner|de:]])}}, [[Hans-Karl Schneider]], [[Nikolai Trubetzkoy]] ([[d:Q159491|iw]]), [[Efraín Ríos Montt]], [[Luís Salvador de Austria]] {{small|([[:ca:Lluís Salvador d'Àustria-Toscana|ca:]])}}, [[Erich Auerbach]], [[Claudio Guillén]], [[Gerhard Domagk]] {{small|([[Nobel de Medicina]])}}, [[Odysséas Elýtis]] {{small|([[Nobel de Literatura]])}}, [[Carlos Saavedra Lamas]] {{small|([[Nobel de Economía]])}}, [[Nordahl Grieg]], [[Robert G. Ingersoll]], [[Camilo José Cela Conde]], [[William Murdoch]], [[Dionisio Ridruejo]], [[Agustí Querol]] {{small|([[d:Q4694649|iw]])}}, [[D'Arcy Wentworth Thompson]] {{small|([[:en:D'Arcy Wentworth Thompson|en:]])}}, [[Žarko Muljačić]] {{small|([[:de:Žarko Muljačić|de:]])}}, [[Andreas Palaiologos]], [[Omar Karami]], [[Ronald Levinsohn]] {{small|([[:pt:Ronald Levinsohn|pt:]])}}, [[Frank Christoph Schnitzler]], [[Lauri Törni]] {{small|([[:en:Lauri Törni|en:]])}}, [[Audie Murphy]] {{small|([[:en:Audie Murphy|en:]])}}, [[Simo Häyhä]] {{small|([[:en:Simo Häyhä|en:]])}}, [[Michael Levitt]] {{small|([[Nobel de Química]])}}, [[Arieh Warshel]] {{small|([[Nobel de Química]])}}, [[Fernão do Pó]], [[Holly Woodlawn]], [[Robert Bunsen]] {{small|([[:d:Q71031|iw]])}}, [[José Francisco de Isla]], [[Semyon Kataev]], [[Antonio Rodríguez Baixeiras]], [[Calico Jack]] {{small|([[:d:Q312905|iw]])}}, [[Vasily Zaytsev]] {{small|([[:d:Q183381|iw]])}}, [[Ildefonso de Toledo]], [[Shavarsh Karapetian]], [[Jon Polito]], [[Galeazzo Ciano]] {{small|([[:d:Q220105|iw]])}}, [[Sebastián Miñano]], [[Henry Heimlich]] {{small|([[:en:Henry Heimlich|en]])}}, [[Baba Vanga]], [[Dalibor Povolný]] {{small|([[:species:Dalibor F. Povolný|species]])}}, [[Raymond Smullyan]], [[Legendary Stardust Cowboy]], [[António Ferreira Gomes]] {{small|([[:pt:António Ferreira Gomes|pt:]])}}, [[Crispus Attucks]] ([[d:288241|iw]]), [[Heinz Chez]], [[Ragnar Hult]] {{small|([[:en:Ragnar Hult|en:]], [http://praza.gal/ciencia-e-tecnoloxia/11096/a-viaxe-invisible-do-cientifico-ragnar-hult-por-galicia-en-1899/ artigo])}}, [[Xavier Sala i Martín]], [[Allen Buchanan]], [[Baldomero Fernández Ladreda]], [[Lena Dunham]], [[Jorge Herralde]] <small>([[:d:Q979422|iw]])</small>, [[Martín Fayes]], [[Isabel de Arménia]] {{small|([[d:Q4924|iw]])}}, [[Ferdinando Scianna]], [[Henri Blowitz]], [[Edmond Pognon]], [[John Tenniel]], [[Joan Sales]], [[Mateo Augusto Marroquí de Tovalina]], [[José Fernández-España Vigil]], [[Frederick Walton]], [[Valentín García Yebra]], [[Anders Breivik]], [[Paco Camarasa]], [[Sandra Mozarowsky]], [[Ihor Kostenko]], [[Alberta Williams King]], [[José Luis López Aranguren]], [[Álvaro Varela de Ugarte]], [[Nomaindia Mfeketo]], [[Lynne Brown]], [[Oksana Shachko]], [[Riccardo Morandi]], [[Luigi Luca Cavalli-Sforza]], [[Wilhelmine Schröder-Devrient]], [[Nicholas Alkemade]], [[Jeanne Calment]], [[María Elisa Álvarez Obaya]], [[Kristi Stassinopoulou]], [[Bulat Okudzhava]], [[Pascale Casanova]], [[Diego de Deza]], [[José Patiño Rosales]], [[Pedro de Deza Manuel]], [[Charles Marie de La Condamine]], [[Anna Catherine Parnell]], [[Charles-Michel de l'Épée]], [[Belén de Sárraga]], [[Louis de Jaucourt]], [[José Nicolás de Azara y Perera]], [[Maria Teresa Cárcomo Lobo]], [[Rosa Bohneur]], [[Eva Illouz]], [[Cassivelaunus]], [[Madeleine Pelletier]], [[Amparo Barayón]], [[Bartolomé Rubia Hervás]], [[Claudio López Lamadrid]], [[Chicho Losa]], [[Ania Horszowski]], [[Roy Harper]], [[Montague Summers]], [[Antonia Alarcón]], [[Marie Lloyd]], [[Marcel Mauri de los Rios]], [[Jaume Asens i Llodrà]], [[Mark David Chapman]], [[Sue Gardner]], [[Concepción Company Company]], [[Glynis Johns]], [[Eileen Sharp]], [[Guadalupe Ortiz de Landázuri]], [[René Guénon]], [[Valerie Solanas]], [[Iriaka Matiu Ratana]], [[Elizabeth McCombs]], [[Paulina Ceremużyńska]] ({{small|[https://academia.gal/novas/-/asset_publisher/E4jf/content)/id/1314822/ artigo]}}), [[Jacob Rees-Mogg]], [[Benigno Rodríguez Santamaría]], [[Paul Bocuse]], [[Francisco María de Gorostidi]], [[Francisco Xavier Martínez Villaverde]], [[Juan Martínez Villaverde]], [[Alexander von Kluck]], [[John B. Goodenough]], [[Vicente Nomdedeu Pardo]], [[Hevrin Khalef]], [[Johann Wenzel Peter]], [[Michael D. Higgins]] {{small|([[:en:Michael D. Higgins|en:]])}}, [[Ole Kirk Christiansen]], [[Walter Ebeling]], [[Kim Yo-jong]], [[Javier Morata Pedreño]], [[Jacques de Vaucanson]], [[Kelly Preston]], [[Miguel Sáenz]], [[Abraham Ortelius]], [[John Tyndall]], [[Henriette Avram]] {{small|([[:es:Henriette Avram|es:]])}}, [[Cornel West]], [[Antonio Lorente]], [[Saraṇa Bhikkhu]] {{small|([[:es:Saraṇa Bhikkhu|es]])}}, [[Rodrigo de Valencia]] {{small|([http://dbe.rah.es/biografias/56209/rodrigo-de-valencia DBE])}}, [[Björn Járnsíða]], [[Hasdai ibn Shaprut]], [[François Louis Rousselet de Châteaurenault]], [[Frederick Douglass]], [[Manuel de Paiva Boléo]], [[Micaela Misiego]], [[Joseba Muruzábal]] {{small|([https://viajandoelmapa.com/ruta-por-los-murales-de-las-superabuelas/ artigo])}}, [[Fernando Corripio]], [[Luís Gama]] ({{small|[[:pt:Luís Gama|pt]]}}), [[Emilio Biel]] (1838-1915, fotógrafo)^{[[:d:Q10272613|iw]]}, [[Antonio Pereira González]] ^{[[:d:Q5699350|d]] [[:es:Antonio Pereira (escritor)|es]] [https://editorialgalaxia.gal/?s=pereira+gonzalez&authors=0&post_type=autor Galaxia]}, [[Rosa Sensat i Vilà]], [[Jacinto Javier Bowks de la Rosa]], [[Yoon Suk-yeol]], [[Steve Wilhite]] {{small|([[:ca:Steve Wilhite|ca]])}}, [[Marcelina Bautista]] {{small|([[:es:Marcelina Bautista|es:]])}}, [[Adelbert von Chamisso]], [[Paulo Castro Seixas]]. ====Personalidades de Galicia==== :{{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto galegas|Wikipedia:Wikiproxecto traducir biografías de personalidades de Galicia}} :[[Mago Teto]], [[Liqen]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/vigo/2011/03/25/0003_201103V25C16991.htm artigo])}}, [[Carlos Búa Carballo]], [[Ángel Bernardo Tahoces]], [[Jacinto Rey González]], [[Eugenio García Lalinde]] {{small|([[:Commons:File:Praza-publica-lalinde.png|imaxe]])}}, [[José María Labín Caballero]], [[José Pardo de Andrade Fariña]], [[Germán Adrio Sobrido]], [[Tristán de Montenegro]] <small>([http://pontevedraviva.com/opinion/2390/tristan-montenegro-valiente-leales-leal-jose-benito-garcia/ artigo])</small>, [[Rodrigo Vélaz]], [[Alexandre Veiga Rodríguez]], [[Pedro Vázquez de Orxas]], [[Manuel Ferreiro Losada]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2016/11/16/general-pedia-guardias-span-langglfalade-galego-quen-vos-fale-galegospan/0003_201611G16P6994.htm necrolóxica])}}, [[José Martínez Núñez]] {{small|([http://www.lavanguardia.com/obituarios/20150819/54435897844/jose-martinez-nunez-ladrillo-caido-obituario.html? necrolóxica])}}, [[Tino Poza]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2016/12/01/fallecio-pintor-tino-poza/0003_201612201612011480585453005.htm necrolóxica])}}, [[Helena Pérez]] {{small|([[:Ficheiro:Helena Pérez.jpg|imaxe]])}}, [[Carlos López]] {{small|([[:Ficheiro:Carlos López.jpg|imaxe]])}}, [[José Luis Saco Cid]], [[Pedro Solveira]], [[Juan Jacobo Fernández]], [[José Terreros Segade]] {{small|([[:Ficheiro:1920-02-08-Jose-Terreros-y-Seyade-fallecida.jpg|obituario]])}}, [[Xan López Domínguez]], [[Anxo Lamas]], [[Jesús Hervada Fernández-España]], [[Sandra Piñeiro Vilas]], [[Carlos Abella Ramallo]], [[Carlos Alfonso Abella de Arístegui]], [[Clara Iglesias Cortizo]], [[Frei Gregorio Balboa]] {{small|([http://www.gciencia.com/historias-gc/gregorio-balboa-contrabandista/ artigo])}}, José Humberto Fouz Escobero, Jorge Juan García Carneiro e Fernando Quiroga Veira {{small|([[:es:Desaparición de tres jóvenes gallegos en San Juan de Luz]])}}, [[Marcos Rodríguez]] {{small|([http://www.gciencia.com/fotonautas/marcos-rodriguez-fotografo-europeo/ artigo])}}, [[Juan Ángel Regojo Otero]], [[Gracia Regojo Bacardí]], [[José Luis Seoane Spiegelberg]], [[Paz López-Felpeto]], [[Cristina Carballedo]], [[Ignacio Cerviño Quinteiro]], [[Encarna Dasi Dorelle]], [[María Jesús Fortes Alén]], [[Fernando Filgueira Iglesias]], [[María del Pilar Sánchez-Cantón Lenard]], [[Francisco Bacariza Varela]], [[Isabelle Kerdudo]], [[Antonio Medal Carrera]], [[Xoán Arias]], [[Guillermo Togores y Díaz del Río]], [[Julián Robiou]], [[Francisco Cónsul Jove y Tineo]], [[Cristian Fojón Caruncho]], [[Manuel Rodríguez Pazos]], [[Antonio Raúl de Toro Santos]], [[Manuel Castiñeiras González]] {{small|([http://www.caminodesantiago.gal/gl/conecemento-e-investigacion/comite-internacional-de-expertos-do-camino/manuel-castineiras-gonzalez/ artigo])}}, [[Fran Sieira]], [[César Mogo Zaro]], [[Sergio Vázquez Torrón]], [[Carlos San Basilio Pardo]], [[Susana Reverter Vázquez]], [[José Fariña Ferreiro]] {{small|([http://praza.gal/opinion/distincions-a-golpistas-e-franquistas-na-coruna-o-caso-de-jose-farina-ferreno artigo])}}, [[Salvador Millán de Jesús]], [[Manuel Millán Álvarez]], [[Josefa Antonia Martí]], [[Timoteo Sánchez Freire]], [[Tonia Fuentes]], [[Aldara Cidrás Fuentes]], [[Guillermo Quintana Lacaci]], [[Manuel Recuero Astray]] {{small|([http://pdi.udc.es/gl/File/Pdi/HB99E/ artigo])}}, [[Manuel Montero Rego]]{{small| [https://elpais.com/diario/2010/06/19/galicia/1276942704_850215.html (artigo)]}}, [[Wenceslao Besteiro Fórneas]], [[Alberto Álvarez Lugrís]], [[María Xosé Rodríguez Válcarcel]], [[Digna Rivas]], [[Manuel Candia López]], [[Álvaro Xil Varela]], [[Labajjo]], [[Manuel Jáudenes Bárcenas]], [[Lope Sánchez de Moscoso Ulloa]], [[José Solla]] {{small|([https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/marin/2018/07/25/jose-solla-muestra-dos-lados-atlantico-museo/0003_201807P25C7991.htm artigo])}}, [[Julio Prieto Villabrille]], [[Jacinto Zunzunegui Romo]], [[Ricardo Freire González]] {{small|([https://elpais.com/diario/2001/04/26/agenda/988236002_850215.html artigo])}}, [[Francisco de Zárraga Beográn]], [[Tinieblas González]] {{small|([[d:Q6147157]])}}, [[Cibrán Sierra]] {{small|([https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2020/04/27/cibran-sierra-bo-sistema-academico-estimula-os-perfis-socraticos-non-burrocracia/00031587995988366513242.htm artigo] [[:commons:Category:Cibrán Sierra|fotos]])}}, [[Gisela Basso Ramírez]], [[Anxo Rabuñal]], [[Juan Francisco Barrié d’Abadie]], [[Wenceslao Requejo Buet]], [[Inmaculada Valeije Álvarez]], [[José Arijón Rama]], [[Paz López Facal]], [[Xosé Guillermo]], [[Rodrigo Velázquez]], [[Baltasar Gemme Fuentes]], [[Asunción Bernárdez Rodal]], [[Xosé María Gómez Clemente]], [[Xosé Antón Miguélez Díaz]], [[Venancio Salcines]], [[Benjamín Suárez Estévez]], [[Antonia Ortiz]], [[Ventura Calonga]], [[Jesús Caulonga Pereira]], [[Anuska Caulonga Lorenço]], [[Antón de Santiago]] {{small|([http://culturagalega.gal/noticia.php?id=34008 necrolóxica])}}, [[Xosé Gayoso Díaz]]. =====Científicos galegos===== ::[[Marcelino Álvarez Muñiz]], [[Manuel Baraja Fernández]], [[Fermín Bescansa Casares]], [[Antonio Casares Bellido]], [[César Sobrado Maestro]], [[Alberto Pazos Labrador]], [[Gloria Revilla López]], [[Ana María González Noya]], [[Enrique Raviña Rubira]], [[Humberto Michinel Álvarez]], [[Beda Docampo Feijoo]], [[Luis Máiz Eleizegui]]. ===Arte=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Arte}} [[Xil Pupila]] {{small|([[:fr:Gil Jourdan|fr:]])}}, [[Barroco compostelán]], [[Fernando García Blanco]] {{small|([http://www.elcorreogallego.es/gente-y-comunicacion/ecg/fallecio-compostela-fernando-garcia-blanco-escultor-bonaval/idEdicion-2008-05-20/idNoticia-302578/ artigo])}}, [[Francisco Pradilla]], [[Casto Plasencia]], [[Jaime Morera y Galicia]], [[Alejandro Ferrant y Fischermans]], [[César Montaña]] {{small|([[:es:César Montaña|es:]])}}, [[Jean Leon Gerome Ferris]] {{small|([[:en:Jean Leon Gerome Ferris|en]])}}, [[Ksal]] {{small|([http://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/ksal-marinheiro-pintaba-bordo-dun-pesqueiro/20160909204431050901.html artigo])}}, [[Lionel Royer]], [[Chip Kidd]]. ===Audiovisual=== ''[[The L Word]]'', ''[[King of the Hill]]'', ''[[Shock Treatment]]'' {{small|([[:en:Shock Treatment|en:]])}}, ''[[La malcasada]]'' {{small|([http://www.imdb.com/title/tt0017104/ imdb], [http://mas.laopinioncoruna.es/suplementos/2010/09/26/%E2%80%98la-mal-casada%E2%80%99-la-pelicula-mas-insolita/ info])}}, ''[[Top Secret!]]'', ''[[Grbavica]]'', [[Česká televize]], [[Sveriges Radio]], [[Natsionalna Radiokompanya Ukraïny]], [[Korean Broadcasting System]], [[Ellinikí Radiofonía Tileórasi]], [[TV5MONDE]], [[2M TV]], [[Qatar Radio]], [[Polskie Radio]], [[Société nationale de radiodiffusion et de télévision]], [[RTL]], [[Rozhlas a televízia Slovenska]], [[Tito Lusiardo]] ([[d:Q977827|iw]]), [[Antonio Isasi-Isasmendi]], ''[[Per qualche dollaro in più]]'' ([[d:Q153677|iw]]), [[Claudio Guerín]], [[Cineclub]], [[Angus McBean]], [[The Golden Girls]], [[Festival de Cinema Queer Mawjoudin]], ''[[As tartarugas mutantes]]'', [[Imagining Argentina]] {{small|([[:es:Imagining Argentina|es:]])}}, [[Elsa Martinelli]], ''[[Viridiana]]'', [[Matamba Joaquim]]. ====Audiovisual galego==== {{VT|Wikipedia:Wikiproxecto Audiovisual galego}} :[[Mario Iglesias]], [[Josito Porto]], ''[[Bolboreta, mariposa, papallona]]'', ''[[Gondar (serie)]]'', [[Xesús Ron]], [[Xulio Lago]], ''[[Os axóuxeres]]'', [[Pepe Penabade]] {{small|([[:Commons:File:Pepe Penabade Carlos Santiago Praza Publica 2013.JPG|imaxe]])}}, [[Manuel Arís Torres]], [[Moncho Lemos]], ''[[Cotolay]]'', [[Eumenio Blanco]], ''[[Verbas van]]'', [[Festival de Cine Internacional de Ourense]], [[Bernardo Montaña]], ''[[Lobos e cordeiros]]'', ''[[La tragedia de Xirobio]]'', ''[[Pacto de Irmãos]]'' {{small|([https://pgl.gal/evento/estreia-do-documentario-pacto-irmaos/ artigo])}}, [[Certame de Curtas AS-PG]], [[Pela del Álamo]], [[Cinema Palleiriso]], [[Antonio Francisco Simón]], [[Vicente Montoto]]. ===Ciencias naturais=== [[Intensidade de radiación]], [[movemento retrógrado e directo]] {{small|([[:d:Q312021|iw]])}}, [[carraxenina]] {{small|([http://www.crtvg.es/premium/programa/galicia-4-0/producindo-a-carraxenina web])}}. ===Deportes=== [[Martin Wolfswinkel]], [[boccia]] ([[d:Q3285658|iw]]), [[Deporte en Portugal]], [[Deporte en España]], [[Atlanta Silverbacks]], [[Atlanta Xplosion]], [[Gwinnett Gladiators]], [[Gwinnett Braves]], [[Softball]], {{small|([[:es:Turner Field|es:]])}}, [[Gwinnett Stadium]] {{small|([[:en:Gwinnett Stadium|en:]])}}, [[Cacau]] {{small|([[:en:Cacau|en:]])}}, [[Fredrik Ljungberg]] {{small|([[:en:Fredrik Ljungberg|en:]])}}, [[Dunga]] {{small|([[:en:Dunga|en:]])}}, [[Paulo Wanchope]] {{small|([[:en:Paulo Wanchope|en:]])}}, [[Djamolidine Abdoujaparov]] {{small|([[:en:Djamolidine Abdoujaparov|en:]])}} ,[[Will Grigg]], [[Copa de España de fútbol sala feminino]], [[Supercopa de España de fútbol sala feminino]], [[Copa Ibérica de fútbol sala feminino]], [[Wayne Rainey]], [[Davor Čutura]], [[Alfonsina Strada]], [[Enda Muldoon]] {{small|([[:en:Enda Muldoon|en:]])}}, [[Peter Canavan]] {{small|([[:en:Peter Canavan|en:]])}}, [[Joaquim Agostinho]] {{small|([[:pt:Joaquim Agostinho|pt:]])}}, [[Eugen Sandow]], [[Video assistant referee|VAR]] {{small|([[:d:Q28406836|iw]])}}, [[Maurício de Oliveira Anastácio]], [[Marcel Domingo]], [[Boyanka Kostova]], [[Aitor Elizegi]], [[Johann Wilhelm Trollmann]], [[Rafael Ceresuela Frías]], [[Michèle Mouton]], [[Michael Robinson]] {{small|([[:d:Q1929070|iw]]}}), [[Deporte feminino]], [[UEFA Europa Conference League]], [[Matías Dituro]], [[Néstor Araújo]], [[Orbelín Pineda]] {{small|([[:d:Q59365764|iw]])}}. ====Deporte en Galicia==== [[Pablo Prieto|Pablo Prieto Perille]], [[Moisés Bernárdez Carro]], [[Abel Bernárdez Carro]], [[Aarón Bernárdez Carro]], [[Xacob Agra]], [[Poio Pescamar]], [[Rafael Cid Navarro]], [[Evaristo Puentes Leira]], [[Javier Cid Martínez]] {{small|([[:es:Javier Cid Martínez|es:]])}}, [[Alejandro Avecilla Porto]], [[Samu Araújo]], [[José Túnel Cabaleiro]], [[Festival das Carrilanas de Esteiro]], [[Rali de Carretillas de Vila de Cruces]], [[Trofeo Concello de Monforte]] {{small|([[:d:Q85878780|d:]])}}, [[Eduardo Iglesias Sánchez]], [[Ricardo Ramilo Suárez]], [[Francisco Castrillo]] {{small|([https://www.nosdiario.gal/articulo/deportes/falece-atleta-vigues-francisco-castrillo/20210424103832120221.html artigo])}}, [[Volta ao Ribeiro]] {{small|([[:fr:Volta ao Ribeiro|fr:]])}}, [[Modesto Rafael Méndez Delgado]], [[Víctor Magariños Pazos]], [[Preferente Galicia 2021-22]] {{small|([[:es:Preferente Galicia 2021-22|es:]])}}, [[Luisa María García Pena]], [[María José Fernández Vázquez]], [[Juan Gómez de Lecube]], [[Alexander Kachelaev]], [[Renato Tapia]], [[Javier Galán]]. ===Economía=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto Economía}} [[segredo bancario]], [[Novo dólar taiwanés]], [[Dólar trinitense]], [[Franco monegasco]], [[Franco luxemburgués]], [[Franco de Xibutí]], [[Franco das Comores]], [[Franco de Burundi]], [[Libra de Santa Helena]], [[Coroa austro-húngara]], [[Leu moldavo]], [[Rublo letón]], [[Rublo taxico]] {{small|([[:es:Rublo tayiko|es:]])}}, [[Peso cubano]], [[Peso dominicano]], [[Peso filipino]], [[Reichsmark]], [[Taka]], [[Boliviano]], [[Lempira]], [[Rupiah]], [[Rial iraní]], [[Dinar iraquí]], [[Rupia india]], [[Dinar xordano]], [[Rial omaní]], [[Rial qatarí]], [[Dinar sudanés]], [[Offshoring]], [[Imposto sobre a renda das persoas físicas]], [[Taylorismo]], [[Cros]], [[Banco Galicia]], [[Foro Económico Mundial]], ''[[Drop shipping]]'', [[Banco Simeón]]. === Estatística === [[estatística política]], [[estatística indus]], [[estatística social]], [[estatística económica]], [[estatística cuántica]], [[proba U de Mann-Whitney]], [[Bootstrapping (estadística)|bootstrapping]], [[mostraxe de Gibbs]], [[distribución bimodal]]. ===Historia=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto Historia|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Historia}} [[Cristianismo primitivo|Paleocristián]], [[Tibet (1912–1951)]], [[Nakba]], [[Historia política]], [[Museo de Historia de Cataluña]], [[Museo de Historia de Barcelona]], [[Historia da muller]], [[Historia do comunismo]], [[Historia do antigo Israel]], [[Monarquía Hispánica]], [[Guerra de Siria]], ''[[Blitzkrieg]]'', [[Cabeço das Fráguas]] {{small|([http://www.manuelgago.org/blog/index.php/2017/03/27/cabeco-das-fraguas-un-monte-de-memorias/ Artigo]; [[:d:Q9671294|iw]])}}, [[Historia do País Vasco]] ([[d:Q3137403|iw]]), [[Historia de Cantabria]] ([[d:Q9004140|iw]]), [[Historia de Navarra]], [[Historia de Aragón]] ([[d:Q3136889|iw]]), [[Historia de Asturias]] ([[d:Q2888916|iw]]), [[Revolta decembrista]], [[Santo graal do Cebreiro]], [[Ditadura dos Coroneis]], [[Museu Nacional (Brasil)]] {{small|([[:d:Q1850416|iw]])}}, [[Orde Militar de María Teresa]], [[Peste de Marsella de 1720]], [[Chant du départ]], [[Liberación de París]] ([[:d:Q696835|iw]]), [[Guerra civil portuguesa]], [[Senegambia]], [[Rebelión do whisky]], [[Boris Sheboldaev (buque)]], [[Borrasca Filomena]]^{[[:d:Q104762350|wd]]}, [[Almoxarife]]. ===Informática=== [[Unity]] {{small|([[:en:Unity (game engine)|en:]])}}, [[Source]] {{small|([[:en:Source (game engine)|en:]])}}, . ====Videoxogos==== [[Firaxis Games]], [[Electronic Entertainment Expo]], [[DreamHack]], ''[[Grim Fandango]]'', ''[[The Dig]]'', ''[[Counter-Strike: Source]]'', ''[[Dota 2]]'', ''[[Unreal]]'', [[Epic Games]], [[Digital Extremes]], [[GT Interactive Software]], ''[[Baldur's Gate II: Shadows of Amn]]'', ''[[DayZ]]'', [[PC Fútbol]]. ===Literatura=== [[República das letras]] {{small|([[:en:Republic of Letters|en:]])}}, [[Dicionario etimolóxico]], [[Vídeo poesía]] {{small|([[:en:Video poetry|en:]])}}, [[Gene Wolfe]] {{small|([[:en:Gene Wolfe|en:]])}}, [[Khaled Al Khamissi]], [[Cuestionario Proust]] {{small|([[:fr:Questionnaire de Proust|fr:]])}}, [[Ignazio Silone]] {{small|([[:d:Q168431|iw]])}}, [[Ramón de Campoamor]], [[Historia da literatura]], [[estrambote]], [[Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre]], ''[[Paulo e Virxinia]]'', [[Décimo Xunio Xuvenal]], [[Abu Tammam]] {{small|([[:en:Abu Tammam|en:]])}}, [[Francisco González Ledesma]], ''[[Os Seráns de Médan]]'' {{small|([[:fr:Les Soirées de Médan|fr:]])}}, [[Algernon Charles Swinburne]], [[George Meredith]], [[B. Traven]], [[Billy Collins]], [[Nicolás Guillén]], [[Geronimo Stilton]], [[Danny Sheehy]], [[Benoît Duteurtre]], [[Augustpriset]], [[Rodolfo Walsh]], [[Premio Prometheus]], [[Rachel Bluwstein]], [[Gonzalo de Berceo]], [[James Ellroy]], [[Peter Härtling]], [[Amos Tutuola]], [[Sheridan Le Fanu]], [[Luisa Villar Liébana]], ''[[O Diário de um Mago]]'', [[L. Frank Baum]], [[Bohumil Hrabal]], [[Irvine Welsh]], [[E. C. Segar]], [[Santiago Posteguillo]], [[Sara Suárez Solís]], [[Correlato obxectivo]], [[Jella Lepman]], [[Marta Chaves]], [[Mariana Pinto dos Santos]], [[Literatura rusa]], [[Manon Roland]], [[Chanson de toile]], [[Radclyffe Hall]], [[Editorial Juventud]], [[Premio Ostana]], [[Novela epistolar]], [[Xil Pupila]], [[Andrzej Zaniewski]], [[Richard Ford]], [[Aimé Césaire]], [[Jon Scieszka]], [[Pia Sloth Poulsen]], [[Andrej Longo]], [[Mary Sue]], [[Judith Kerr]], [[Núria Añó]] {{small|([[:es:Núria Añó|es:]])}}, [[Rupi Kaur]], [[Theodor Plievier]], [[Flamenca]], [[C. Auguste Dupin]], [[Aleksandr Herzen]], [[LIBER]], [[Philip Pullman]], [[Kressmann Taylor]], [[Felix Salten]], [[George Brewer]], [[Richard Ford]], [[Eavan Boland]], [[P. G. Wodehouse]], [[Per Olov Enquist]], [[Rodolfo Gustavo da Paixão]] {{small|([[:pt:Rodolfo Gustavo da Paixão|pt:]])}}, [[Maurice Leblanc]], [[Felisberto Hernández]], [[Lawrence Schimel]], [[Elīna Brasliņa]], [[Helen Dunmore]], [[Bernardine Evaristo]], [[Rede Galabra]], [[César Mallorquí]], [[Theodor Kallifatides]], [[Andreas Embirikos]], [[Philéas Lebesgue]], [[Shirley Jackson]], [[Sibilla Aleramo]], [[verismo]], ''[[Orlando furioso]]'', ''[[Timeo Danaos et dona ferentes]]''. ====Literatura galega==== ''[[Corpus Petroglyphorum Gallaeciae]]'', [[Manel Cráneo]] {{small|([[:Commons:File:526a9d0a06140-gagocraneo1.jpg|imaxe]])}}, ''[[Das cousas de Ramón Lamote]]'', ''[[Néveda]]'', ''[[TAM]]'' {{small|([http://www.editoresgalegos.org/retranca-editora-presenta-tam-primeiro-manga-galego/ artigo])}}, [[Rafael Fontoira Surís]], ''[[Lieders]]'', ''[[Citizen]]'' {{small|([https://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/obra-chevere-imperio-inditex-chega-formato-libro/20190702131040081465.html artigo])}}, [[Xabier Vila-Coia]], [[Isidoro Casulleras Galiana]], [[Premio Compostela de Álbums Ilustrados]], ''[[Eroski Paraíso (teatro)]]'', ''[[Curva España (teatro)]]''. ===Medicina=== [[Endocardite]], [[Eosinofilia]], [[Poliarterite nodosa]], [[Vendaxe]], [[Fractura de Colles]], [[Anxina]], [[Diurético]], [[Trombo]], [[hidrocefalia]], [[Cleptomanía]], [[Celulite]] ^{[[:d:Q876887|30iw]]}, [[Rigor mortis]], [[Arnau de Vilanova]], [[Barry Blumberg]] {{small|([[:en:Baruch Samuel Blumberg|en]])}}, [[priapismo]], [[tripanosomíase]]. ===Música=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Wikiproxecto Música}} [[Matt Elliott]], [[Luna (banda)]] {{small|([[:en:Luna (1990s American band)|en:]])}}, [[Hedningarna]], [[Manolo Kabezabolo]] {{small|([[:es:Manolo Kabezabolo|es:]])}}, [[música medieval]] {{small|(34 iw)}}, [[Wiener Philharmoniker]], [[Atlanta Symphony Orchestra]], [[Atlanta Opera]], [[Atlanta Ballet]], [[Bobby McFerrin]] {{small|([[:en:Bobby McFerrin|en:]])}}, [[Mudvayne]], [[Ataúlfo Argenta]], [[UB40]], [[Sinfonía nº 7 (Shostakovich)]], [[Abertura 1812]] {{small|([[:en:1812 Overture|en:]])}}, [[Varg]] {{small|([[:de:Varg (Band)|de:]])}}, [[Lil Hardin Armstrong]], [[Isao Tomita]] {{small|([[:d:Q546592|iw]])}}, [[Garrotín]], [[Ami Suzuki]] {{small|([[:d:Q180723|iw]])}}, [[Every Little Thing]] {{small|([[:d:Q1137848|iw]])}}, [[Wilson Pickett]], "[[Nel pozu María Luisa]]", [[The Urge]], [[Π L.T.]], [[Antoine Chao]] {{small|([[:fr:Antonie Chao|fr:]])}}, [[Albert Ayler]], [[Dave Holland]] {{small|([[:d:Q555983|iw]]; [https://www.diariodepontevedra.es/articulo/sociedad/fallece-lugo-exbateria-judas-priest-david-holland/20180122100257962026.html necrolóxica])}}, [[Las Bistecs]], [[Massicot]], [[House and Land]], [[Liana Sharifian]], "[[Arroja la bomba]]", [[Wemean]], [[Homero Manzi]], [[Anna Marly]], [[Girl group]], [[Blind Lemon Jefferson]]., [[Batucada]] {{small|([[:pt:Batucada (ritmo)|pt]])}}, [[Stargroves]], [[Francesco Cavalli]], [[Lucio Dalla]], [[Lead Belly]], [[Haruka Yoshimura]] {{small|([[:en:Haruka Yoshimura|en]])}}, [[Yui Ogura]] {{small|([[:en:Yui Ogura|en]])}}, [[Dolio]], [[Ivana Spagna]], [[Los Quirotelvos]], "[[Sloop John B]]", [[Gregorio Baudot]]. ====Música galega==== :[[Hanom Ausse]], [[Quant]], [[O Jarbanzo Negro]], [[Nouvelle Cuisine]], [[Fusquenlha]], [[Why Go]], [[Óscar Ibáñez]], [[Noel Feáns]], [[Artefactos]] {{small|([http://www.myspace.com/rockartefactos myspace])}}, [[Boy Elliott & the Plastic Bags]], [[Agustín Lorenzo Loroño]], [[Cantar de arrieiro]], [[Tío Pío]] / [[El Parga]] {{small|([http://www.lavozdegalicia.es/carballo/2009/12/24/0003_8191201.htm artigo], [http://www.elparga.com/ web])}}, [[Marcos Magán]], [[Manu López]], [[Fluzo]] {{small|([http://fluzeando.com/ web])}}, [[Rosendo Mato Hermida]], [[Fernando Fraga Traba]], [[Mamá Cabra]], [[Delahoja]], "[[Aquí no hay playa]]" {{small|([[:es:Aquí no hay playa|es:]])}}, [[Safari Orquestra]], [[Zimmer 103]], [[Nova Canción Galega]], [[Cora Sayers]], [[Su Pombo]], [[Mordem]], [[Korosi Dansas]], [[Arce]], [[Festival de Pardiñas]], [[Cantigas e Agarimos]], [[Os Amigos dos Músicos]], [[Samuel Diz Sierpes]], [[MJ Pérez]], [[Uxía Lambona]], [[Manoele de Felisa]]. ===Relixión=== [[Mito de Xesús]], [[Disputas cristolóxicas]], [[Yeshúa]], [[Isa (Xesús de Nazaret)]] {{small|ou [[Xesús no islam]]}}, [[Representación de Xesús de Nazaret]], [[Xesús de Nazaret no cine]], [[Arcebispo de Dublín (católico)]], [[Sexualidade dos papas]] {{small|([[:fr:Sexualité des papes|fr:]], [[:es:Anexo:Papas sexualmente activos|es:]]),}} [[Leviatán]], ''[[Duos habet et bene pendentes]]'', [[Iael]], [[Sísera]], [[arminianismo]], [[pietismo]], [[cristianización]] {{small|([[:pt: Cristianização|pt:]], [[:es: Cristianización|es:]])}}. ===Urbanismo=== [[Avenida do Mestre Mateo (Santiago de Compostela)]], [[Avenida de Xoán XXIII (Santiago de Compostela)]], [[Avenida de Vigo (Pontevedra)]], [[Paseo marítimo de Pontevedra]], [[Gran Vía (Vigo)]], [[Avenida da Florida (Vigo)]], [[Rúa do Progreso (Ourense)]], [[Ronda da Muralla]], [[Ronda do Carme]], [[Ronda das Fontiñas]], [[Gran Vía de Vigo]], [[Piazza del Duomo]], [[Montparnasse]], [[Passivhaus]]. ===Xeografía=== {{Véxase tamén|Wikipedia:Artigos vitais/Expandido/Xeografía}} [[Norcross, Xeorxia|Norcross]] {{small|([[:en:Norcross, Georgia|en:]])}}, [[Peachtree Corners, Xeorxia|Peachtree Corners]] {{small|([[:en:Peachtree Corners, Georgia|en:]])}}, [[Lawrenceville, Xeorxia]] {{small|([[:en:Lawrenceville, Georgia|en:]])}}, [[República de Crimea]], [[Rabanal del Camino]], [[Greymouth]], [[Rexión de Wellington]], [[Waikato]], [[Rexión de Canterbury]], [[Dependencia Ross]], [[Illas Balleny]], [[Illa Sturge]], [[Faith, Dacota do Sur]], [[Iznalloz]], [[Madrigalejo]], [[Miguel Esteban]], [[Torija]], [[República de Cospaia]] {{small|([[:it:Repubblica di Cospaia|it:]])}}, [[São Gregório, Melgaço]] {{small|([[:pt:São Gregório (Melgaço)|pt:]])}}, [[Gulfport, Mississippi]], [[Pointe-Noire, República do Congo]], [[Kliešniaki]] {{small|([[:be:Вёска Клешнякі|be]])}}, [[Camden, Nova Jersey]] {{small|([[d:Q138367|iw]])}}, [[Zona euscalduna de Navarra]], [[Abraham Ortelius]], [[Gascuña]], [[Břeclav]], [[Münster]], [[Dréan]], [[Home counties]], [[Ría de Villaviciosa]], [[Przemyśl]], [[Pitões das Júnias]], [[serra da Culebra]]. ====Xeografía de Galicia==== :[[Monte Acibal]], [[Monte Alba]], [[Monte Urdiñeira]], [[Monte Castrove]] {{small|([[:es:Monte Castrove|es:]])}}. ===Xornalismo=== :[[Premio Puro Cora de Xornalismo]], [[Premio de Xornalismo Francisco Fernández del Riego]], [[Premios Paraugas]] <small>([https://codigocero.com/O-Premios-Paraugas-amosaron-unha-boa-mostra-do-sector-da-comunicacion-en artigo])</small>; [[Premio Alfredo Vicenti de Xornalismo Cívico]] <small>([https://praza.gal/falase?de=dd4488cb-e725-4ff5-9914-67de52949922 artigo])</small><small>([https://praza.gal/falase?de=bd04a735-ba2f-4909-bb17-1bee6b87c480 artigo])</small>, [[Antonio Gasset]]. ==== Xornais ==== :''[[The Atlanta Journal-Constitution]]'' ([[d:Q3092348|iw]]), ''[[CNN Center]]'' ([[d:Q2798738|iw]]), ''[[Eurogamer]]'', ''[[Joystiq]]''. ==== Personalidades ==== [[Eberhard van der Laan]], [[Pedro Erquicia]], [[Xaúl]]. ===Outros=== [[devesa real]], [[fonte terciaria]], [[cuplé]], [[Proteo]], [[Pornopedia]] {{small|([[:es:Pornopedia|es:]], [[:en:Pornopedia|en:]])}}, [[Centro Reto]], [[Ministerio de Vivenda de España]] {{small|([[:es:Ministerio de la Vivienda de España|es:]], [[:en:Ministry of Housing (Spain)|en:]])}}, [[Administración Central Tibetana]], [[Diáspora armenia]], [[Canal do Otário]] {{small|([[:pt:Canal do Otário|pt:]], [[:es:Canal do Otário|es:]])}}, [[mordaza]], [[Accademia della Crusca]], [[Superterra]], [[Nevarada en febreiro de 2009 en Gran Bretaña e Irlanda]] {{small|([[:en:February 2009 Great Britain and Ireland snowfall|en:]])}}, [[vida persoal]] {{small|([[:d:Q18635373|iw]])}}, [[Fox terrier]], [[Zugzwang]], [[tautopónimo]] ([[d:Q3091091|iw]]), [[A gran néboa de Londres de 1952]], [[Hipótese de Sapir-Whorf]], [[Land Rover Defender]], [[refuxio de fauna]], [[namasté]], [[Atentado de Manchester de 2017]] ([[d:Q30015850|iw]]), [[Incendio forestal de Pedrógão Grande de 2017]] {{small|([[:pt:Incêndio florestal de Pedrógão Grande em 2017|pt]])}}, [[Fonte da xuventude]], [[Alternative für Deutschland]], [[Operación Anubis]], [[Childwickbury Manor]], [[Rupes Nigra]], [[portugués de Olivenza]], [[Gerrymandering]], [[Caso Matesa]], [[Stolperstein]], [[Tapa de rexistro]], [[Mary (elefanta)]], [[Rebujito]], [[MV Aquarius]], [[Orixes dos vascos]] {{small|([[d:Q3356358|iw]])}}, [[Instituto Vasco Etxepare]], [[Villa Grimaldi]], [[Hotel Gellért]], [[Botas de sete leguas]], [[schnapps]], [[Chaise longue]], [[Laniakea]], [[Rigor mortis]], [[cavorco]], [[Cabalo baio]], [[Asociación Galega de Xermanistas]], [[porco vietnamita]], [[Freie Wähler]], [[Ponte Hong Kong-Zhuhai-Macau]]^{[[:d:Q1191515|d]]}, ''[[Veni, vidi, vici]]'', [[cincografía]], [[Royal Army Ordnance Corps]], [[Pilla]], [[Boxing Day]], [[Papamóbil]], [[Idris Gawr]], [[Bron-Yr-Aur]], [[Lucifugus Rofocalus]], [[Belonefobia]], [[Tragsa]], [[Consell per la República]], [[Bestiario de Aberdeen]], [[Premio Veblen]], [[Querela Arxentina]] {{small|([http://www.ceaqua.org/querella-argentina/ artigo])}}, [[Andar ás crebas]] {{small|([[:en:Beachcombing|en:]])}}, [[Siglas poveiras]], [[Ys]], [[pareo]], [[Tmolo]], [[Lord]], [[Lady]], [[Casa de Tócame Roque]], [[Falucho (embarcación)]], [[Día Mundial da Prevención do Suicidio]], [[Mantícora]], [[Jarl]], [[Córtex cerebral]], [[Tanatose]], [[Día do Dominio Público]], [[Menarquía]], [[John o' Groats]], [[Adoración do oso]] {{small|([[:d:Q1019142]])}}, [[Almanaque de Gotha]], [[Violencia vicaria]], [[Gibson Girl]], [[dereito consuetudinario]], [[Russenorsk]], [[La Mercè]] {{small|([[:es:La Mercè|es:]])}}, [[Black Lives Matter]] {{small|([[:es:Black Lives Matter|es:]])}}, [[Linguas omóticas]], ''[[Revista científica galego-lusófona de educación ambiental]]'', [[Etra]], [[verde Lincoln]], [[Rübezahl]], [[praza de abastos]], [[Educador social]] {{small|([[:es:Educador social|es:]])}}, [[Irídia]] {{small|([[:es:Irídia|es:]])}}. ===Wikipedia=== [[Wikipedia:Wikipreitear]] {{small|([[:d:Q11007637|iw]])}}, [[Wikipedia:ISBN]] {{small|([[:d:Q11450057|iw]])}}, [[Wikipedia:Copiando dentro da Wikipedia]] {{small|([[:d:Q10729797|iw]])}}, [[Axuda:AFI]] {{small|([[:d:Q1229525|iw]])}}, [[Lsjbot]] {{small|([[:d:Q17430942|iw]])}}, [[Detención de Mark Bernstein]] {{small|([[:d:Q111238640|iw]])}}. ===Véxase tamén=== *[[Especial:Páxinas requiridas|Lista das 5.000 páxinas máis veces requiridas]] *[[Wikipedia:Imaxes solicitadas|Imaxes solicitadas]] *[[Wikipedia:Lista de artigos que a Galipedia debería ter|Lista de artigos que a Galipedia debería ter]] *[[Wikipedia:Artigos da Gran Enciclopedia Galega|Artigos da Gran Enciclopedia Galega]] *[[Wikipedia:Entradas do Dicionario biográfico de Galicia]] *[[Wikipedia:Entradas de Gallegos. Quién es quien en la Galicia del siglo XXI]]<noinclude> [[Categoría:Wikipedia:Mantemento]] </noinclude> 2x9jn1nfvrtamdbrtrdn23708b66cun 0 12427 6149035 6126878 2022-08-03T01:15:24Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}}{{1000 artigos icona título|materia=Literatura}} {{Biografía |cónxuxe = Anne Hathaway (1582) |fillos = Susanna, Hamnet, Judith |alcume = Bardo de Avon |soterrado = Igrexa da Santísima Trindade de Stratford-upon-Avon |período = Renacentista inglés |xéneros = Traxedia, comedia, histórica, fantasía, xuízos críticos |sinatura = William Shakespeare Signature.svg }} '''William Shakespeare''', nado en [[Stratford-upon-Avon]], [[Warwickshire]], [[Reino de Inglaterra]], [[circa|c.]] {{Xulgregdata|23|4|1564|Link="true"}} bautizado o [[26 de abril]] de [[1564]] e finado [[ibídem|ib]] o {{Xulgregdata|3|5|1616|Link="true"}}<ref group="lower-alpha">Data correspondente ao calendario xuliano vixente entón en Inglaterra, equivale ao 3 de maio do calendario gregoriano</ref> de [[1616]],<ref group="lower-alpha">A morte de Shakespeare coincidiu coa data, [[23 de abril]], tida popularmente pola da morte de [[Miguel de Cervantes]]. Con todo, en realidade Cervantes, aínda que foi sepultado o 23 de abril, falecera o [[22 de abril|día anterior]]. Doutra banda, tampouco a morte de Shakespeare e o enterro de Cervantes tiveron lugar o mesmo día. O motivo é a diferenza de calendarios usados: a data da morte de Shakespeare refírese ao [[calendario xuliano]], vixente por entón en Inglaterra, en tanto que nos países católicos, como [[España]], xa entrara en vigor o [[calendario gregoriano]]. En realidade, a morte de Shakespeare tivo lugar varios días despois da de Cervantes (dependendo dos autores, dátase no 3 ou no 4 de maio do calendario gregoriano). Son moitos, con todo, os autores que creron erroneamente que ambos os falecementos producíronse o mesmo día, entre eles o gran poeta francés [[Victor Hugo]], quen anotaría ao principio da súa obra ''William Shmiz'': "Morreu o 23 de abril, tiña 52 anos xustos, pois nacera o 23 de abril de 1564. Ese mesmo día, 23 de abril de 1616, morreu Cervantes, xenio da mesma altura".</ref> foi un poeta e dramaturgo [[Inglaterra|inglés]]. Coñecido en ocasións como o Bardo de Avon (ou simplemente o Bardo), considerado desde hai tempo por moitos como o meirande escritor en [[lingua inglesa]] e un dos máis célebres da literatura universal.<ref>{{Cita web|url=http://www.eluniversal.com.mx/graficos/confabulario/17-junio06.htm|título=Shakespeare, el único.|editorial=eluniversal.com|lingua=es|data=17 de xuño de 2006|data-acceso=16 de xuño do 2022|data-arquivo=09 de outubro de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20061009094430/http://www.eluniversal.com.mx/graficos/confabulario/17-junio06.htm|url-morta=unfit}}</ref>{{sfn|Greenblatt|2005|p=11}}{{sfn|Bevington|2002|pp=1–3}}{{sfn|Wells|1997|p=399}} Segundo a ''[[Encyclopædia Britannica]]'', «Shakespeare é xeralmente recoñecido como o máis grande dos escritores de todos os tempos, figura única na [[historia da literatura]]. A fama doutros poetas, tales como [[Homero]] e [[Dante Alighieri]], ou de novelistas tales como [[Lev Tolstoi]] ou [[Charles Dickens]], transcendeu as barreiras nacionais, pero ningún deles chegou a alcanzar a reputación de Shakespeare, cuxas obras hoxe lense e representan con maior frecuencia e en máis países que nunca. A profecía dun dos seus grandes contemporáneos, [[Ben Jonson]], cumpriuse por tanto: "Shakespeare non pertence a unha soa época senón á eternidade"».<ref>Traducción libre: «Widely regarded as the greatest writer of all time, William Shakespeare (or Shakspere) occupies a position unique in world literature. Other poets, such as Homer and Dante, and novelists, such as Tolstoy and Dickens, have transcended national barriers; but no writer's living reputation can compare with that of Shakespeare, whose plays [...] are now performed and read more often and in more countries than ever before. The prophecy of his great contemporary, the poet and dramatist Ben Jonson, that Shakespeare "was not of an age, but for all time," has been fulfilled». Artículo en ''Britannica'' CD '97. Single-user version. Sección "Introduction", Art. "William Shakespeare".</ref> O crítico estadounidense [[Harold Bloom]] sitúa a Shakespeare xunto a Dante Alighieri, na cúspide do seu «canon occidental»: «Ningún outro escritor tivo nunca tantos recursos lingüísticos como Shakespeare, tan profusos en ''Traballos de amor perdidos'' que temos a impresión de que, dunha vez por todas, alcanzáronse moitos dos límites da linguaxe. Con todo, a maior orixinalidade de Shakespeare reside na representación de personaxes: [[Nick Bottom]] (''[[Soño dunha noite de San Xoán]]'') é un melancólico triunfo; [[Shylock]] (''[[O mercader de Venecia]]''), un problema permanentemente equívoco para todos nós; pero '' sir'' [[John Falstaff]] (''Henry IV, Part 1'') é tan orixinal e tan irresistible que, con el, Shakespeare dá un xiro de cento oitenta graos ao que é crear a un home por medio de palabras».<ref>{{Cita libro|autor=Bloom, Harold |ano=2005 |título=El canon occidental |lugar= Barcelona |editorial= Anagrama |id=ISBN 84-339-6684-7 |páxina= 57}}</ref> [[Jorge Luis Borges]] escribiu sobre el: «Shakespeare é o menos inglés dos poetas de Inglaterra. Comparado con [[Robert Frost]] (de New England), con [[William Wordsworth]], con [[Samuel Johnson]], con [[Geoffrey Chaucer|Chaucer]] e cos descoñecidos que escribiron, ou cantaron, as elexías, é case un estranxeiro. Inglaterra é a patria do ''understatement'', da reticencia ben educada; a [[hipérbole]], o exceso e o esplendor son típicos de Shakespeare».<ref>{{Cita libro|autor=Borges, Jorge Luis |ano=2005 |título= Obras completas |lugar= Barcelona |editorial= RBA |id= ISBN 84-473-4505-X (O.C.) |volume=. II |páxina= 624 |lingua=es}}</ref> Shakespeare foi poeta e dramaturgo venerado xa no seu tempo, pero a súa reputación non alcanzou as altísimas cotas actuais ata o [[século XIX]]. Os [[Romanticismo|románticos]], particularmente, aclamaron o seu xenio, e os [[Época vitoriana|vitorianos]] adoraban a Shakespeare cunha devoción que [[George Bernard Shaw]] denominou «bardolatría».<ref> {{Cita libro |autor=Bertolini, John Anthony |ano=1993 |título=Shaw and Other Playwrights |lugar= Pennsylvania |editorial= Pennsylvania State University Press |id= ISBN 0-271-00908-X |páxina= 119 |lingua=en}}</ref> No [[século XX]], as súas obras foron adaptadas e redescubertas en multitude de ocasións por todo tipo de movementos artísticos, intelectuais e de arte dramática. As comedias e traxedias shakespearianas foron traducidas ás principais linguas, e constantemente son obxecto de estudos e represéntanse en diversos contextos culturais e políticos de todo o mundo. Por outra banda, moitas das citas e aforismos que salpican as súas obras pasaron a formar parte do uso cotián, tanto en [[lingua inglesa|inglés]] como noutros idiomas. E no persoal, co paso do tempo, especulouse moito sobre a súa vida, cuestionando a súa sexualidade, a súa filiación relixiosa, e mesmo a [[Autoría das obras de Shakespeare|autoría das súas obras]].<ref>Hai dúbidas ata do propio aspecto de Shakespeare. En 2012 descubriuse un retrato de Shakespeare novo, que denota características somáticas italianas: [http://www3.lastampa.it/costume/sezioni/articolo/lstp/451917/ Retrato xuvenil de Shakespeare] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120429214521/http://www3.lastampa.it/costume/sezioni/articolo/lstp/451917/ |date=29 de abril de 2012 }}, artigo no xornal ''La Stampa'' (Roma), 2012.</ref> A súa obra é tal, que moitas das súas personaxes aínda son obxecto de cuantiosos estudos. Unha das características máis salientables da mesma é a profunda e complexa definición [[Psicoloxía|psicolóxica]] das súas personaxes. == Traxectoria == === Primeiros anos === [[Ficheiro:Shakespeare1COA.png|miniatura|upright|[[Escudo de armas]] de Shakespeare]] [[Ficheiro:William Shakespeares birthplace, Stratford-upon-Avon 26l2007.jpg|miniatura|upright|Casa natal de Shakespeare en [[Stratford-upon-Avon]]]] William Shakespeare<ref>Sobre o nome de Shakespeare véxase: *[[Fausto Cercignani]], ''Shakespeare's Works and Elizabethan Pronunciation'', Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0198119371, p. 1 * David Kathman, [http://shakespeareauthorship.com/name1.html The Spelling and Pronunciation of Shakespeare's Name]</ref> foi o terceiro dos oito fillos que tiveron John Shakespeare, un fabricante de luvas e [[concelleiro]] de [[Snitterfield]] e a súa dona [[Mary Arden]], nada nunha familia [[fidalguía|fidalga]].{{sfn|Schoenbaum|1987|pp=14–22}} No momento do seu nacemento a súa familia vivía na rúa Henley de Stratford-upon-Avon. Descoñécese a data exacta do seu nacemento, debido a que naquela época só facíase a acta do bautismo, o 26 de abril neste caso, polo que é de supoñer que nacería algúns días antes (2 ou 3 días) e non máis dunha semana, segundo era o corrente. A tradición veu fixando como data do seu nacemento o 23 de abril, festividade de [[Xurxo de Capadocia|San Xurxo]], patrón de Inglaterra,{{sfn|Schoenbaum|1987|pp=24–26}} talvez por analoxía co día da súa morte, o 23 de abril de 1616, segundo o [[calendario xuliano]], pero esta datación non se sustenta en ningún documento, aínda que é a data máis probable. O pai de Shakespeare, que se atopaba no cume da súa prosperidade cando naceu William, caeu pouco despois en desgraza. Acusado de comercio ilegal de [[la]], perdeu a súa posición destacada no goberno do municipio. Apuntouse tamén que talvez tivo que ver no seu procesamento unha posible afinidade coa [[Fe (relixión)|fe]] [[Catolicismo|católica]], por ambas as partes da familia.<ref name="relshakesp">Para unha discusión máis completa, véxase este artigo da Enciclopedia Católica [http://www.newadvent.org/cathen/13748c.htm «The Religion of Shakespeare.»]</ref> Aínda que non sobreviven rexistros de asistencia para o período, a maioría dos biógrafos están de acordo en que Shakespeare probablemente cursou os seus primeiros estudos de primaria na [[grammar school]], [[King Edward VI School]] no centro da súa cidade natal,{{sfn|Schoenbaum|1987|pp=62–63}}{{sfn|Ackroyd|2006|p=53}}{{sfn|Wells|Taylor|Jowett|Montgomery|2005|pp=xv–xvi}} o que debeu achegarlle unha educación intensiva en [[literatura latina|gramática e literatura latinas]]. A pesar de que a calidade das escolas gramaticais no período isabelino eran bastante irregulares, existen indicios no sentido de que a de Stratford era bastante boa. A asistencia de Shakespeare a esta escola é mera conxectura, baseada no feito de que legalmente tiña dereito a educación gratuíta por ser o fillo dun alto cargo do goberno local. Con todo, non existe ningún documento que o acredite, xa que os arquivos parroquiais perdéronse. Nesa época estaba dirixida por [[John Cotton]], mestre de ampla formación humanística e católico; unha ''grammar school'' (equivalente a un estudo de gramática do XVI español ou ao actual bacharelato) impartía ensinos desde os 8 ata os 15 anos e a educación centrábase na aprendizaxe do latín; nos niveis superiores o uso do inglés estaba prohibido para fomentar a soltura na lingua latina; prevalecía o estudo da obra de [[Esopo]] traducida ao latín, de [[Ovidio]] e de [[Virxilio]], autores estes que Shakespeare coñecía. O [[28 de novembro]] de [[1582]], cando tiña dezaoito anos de idade, Shakespeare contraeu matrimonio con [[Anne Hathaway (Shakespeare)|Anne Hathaway]], que tiña vinte e seis, orixinaria de Amorne Grafton, localidade próxima a Stratford. Dous veciños de Anne, Fulk Sandalls e John Richardson, testemuñaron que non existían impedimentos para a cerimonia. Parece que había présa en concertar a voda, talvez porque Anne estaba embarazada de tres meses. Tras o seu matrimonio, apenas hai pegadas de William Shakespeare nos rexistros históricos, ata que fai a súa aparición na escena teatral londiniense. O 26 de maio de 1583, a filla primoxénita da parella, Susanna, foi bautizada en [[Stratford-upon-Avon|Stratford]]. Un fillo, [[Hamnet Shakespeare|Hamnet]], e outra filla, Judith, nados xemelgos, foron así mesmo bautizados pouco despois. A xulgar polo testamento do dramaturgo, que se mostra algo desdeñoso con Anne Hathaway, o matrimonio non estaba moi unido. Os últimos anos da década de 1580 son coñecidos como os 'anos perdidos' do dramaturgo, xa que non hai evidencias que permitan coñecer onde estivo, ou por que razón decidiu trasladarse de Stratford a Londres. Segundo unha lenda que actualmente resulta pouco crible, foi sorprendido cazando [[cervo]]s no parque de ''sir'' [[Thomas Lucy]], o xuíz local, e viuse obrigado a fuxir. Segundo outra hipótese, puido unirse á compañía teatral [[Lord Chamberlain's Men]] ao seu paso por Stratford. Un biógrafo do século XVII, [[John Aubrey]], recolle o testemuño do fillo dun dos compañeiros do escritor, segundo o cal Shakespeare pasaría algún tempo como mestre rural.{{sfn|Schoenbaum|1987|pp=110–111}} === Londres e a súa carreira no teatro === Non se sabe con certeza cando comezou a escribir Shakespeare, pero as alusións contemporáneas e os rexistros de representacións mostran que varias das súas obras estaban no escenario de Londres en 1592,{{sfn|Chambers|1930a|pp=287, 292}} e era o suficientemente coñecido como para merecer unha desdeñosa descrición de [[Robert Greene]], quen o retrata como «unha [[Gralla grande|gralla]] arribista, embelecido coas nosas plumas, que co seu corazón de tigre envolto en pel de comediante crese capaz de impresionar cun [[verso branco]] como o mellor de vós»,<ref group="lower-alpha">O texto en cursivas parodia a frase «Ah, o corazón de tigre envolto pola vestimenta dunha muller», escrita por Shakespeare en ''[[Henrique VI (teatro)|Henrique VI]], parte III''</ref> e di tamén que «se ten polo único sacude-escenas do país»{{sfn|Greenblatt|2005|p=213}} (no orixinal, Greene usa a palabra ''shake-scene'', aludindo tanto á reputación do autor como ao seu apelido, nun xogo de [[paronomasia]]). Os estudosos difiren sobre o significado exacto das palabras de Greene,{{sfn|Greenblatt|2005|p=213}}{{sfn|Schoenbaum|1987|p=153}} pero a maioría coincide en que Greene estaba a acusar a Shakespeare de superar o seu rango ao tentar igualarse a escritores con formación universitaria como [[Christopher Marlowe]], [[Thomas Nashe]] e o propio Greene (membros do chamado "[[University Wits]]").{{sfn|Ackroyd|2006|p=176}} A frase en cursiva que parodia a liña "Oh, corazón de tigre envolto en pel de muller" de ''[[Henrique VI, Parte 3]]'' de Shakespeare, xunto co xogo de palabras "Shake-scene", identifica claramente a Shakespeare como o obxectivo de Greene. O ataque de Greene é a mención máis antiga que se conserva da obra de Shakespeare no teatro. Os biógrafos suxiren que a súa carreira puido comezar en calquera momento desde mediados da década de 1580 ata pouco antes dos comentarios de Greene.{{sfn|Wells|2006|p=28}}{{sfn|Schoenbaum|1987|pp=144–146}}{{sfn|Chambers|1930a|p=59}} Despois de 1594, as obras de Shakespeare foron representadas só polos [[Lord Chamberlain's Men]], unha compañía propiedade dun grupo de actores, incluído Shakespeare, que pronto se converteu na [[compañía teatral]] líder en Londres.{{sfn|Schoenbaum| 1987|p=184}} Gozaban de tanto crédito que, após a morte da raíña [[Isabel I de Inglaterra|Isabel]] en 1603, a compañía recibiu unha patente real polo novo rei [[Xacobe VI de Escocia e I de Inglaterra|Xacobe I]], e cambiou o seu nome polo de [[King's Men]] (''homes do rei'').{{sfn|Chambers|1923|pp=208–209}} {{Cadro de citas | cita = <poem>"Todo o mundo é un escenario, e todos os homes e mulleres simplemente actores: teñen as súas saídas e as súas entradas; e un home no seu tempo interpreta moitos papeis&nbsp;..."</poem> | fonte =''[[Ao voso gusto]]'', acto II, escena 7, 139–142{{sfn|Wells|Taylor|Jowett|Montgomery|2005|p=666}} | largo = | aliñamento=dereita | corfondo=LightCyan }} Ao longo da súa carreira, Shakespeare dividiu o seu tempo entre Londres e Stratford. En [[1596]], un ano antes de comprar New Place como a súa casa familiar en Stratford, Shakespeare vivía na parroquia de St. Helen's, [[Bishopsgate]], ao norte do [[río Támese]],{{sfn|Hales|1904|pp=401–402}}{{sfn|Honan|1998|p=121}} e dous anos máis tarde encabezaba unha lista de actores na obra teatral do dramaturgo [[Ben Johnson (dramaturgo)|Ben Johnson]] ''[[Every Man in His Humour]]'' (''Cada home co seu humor'').{{sfn|Adams|1923|p=275}} Tamén en [[1598]] o seu nome comezou a aparecer no [[Frontispicio (libro)|frontispicio]] das súas obras, posibelmente para atraer compradores.{{sfn|Schoenbaum|1987|p=188}}{{sfn|Kastan|1999|p=37}}{{sfn|Knutson|2001|p=17}} Existe a tradición de que Shakespeare, ademais de redixir moitas das obras que representaba a súa compañía e de ter que dedicar parte do seu tempo a xestionar a compañía da que era co-propietario, continuaba a representar papeis nas obras, como o fantasma do pai de [[Hamlet]], Adam en ''[[Ao voso gusto]]'' e como [[Coro (teatro)|coro]] en [[Henrique V (obra de teatro)|Henrique V]]. En 1599, unha asociación de membros da compañía construíu o seu propio teatro na marxe sur do río Támese, a que chamaron [[Teatro do Globo|The Globe]]. En 1608, a asociación tamén se fixo cargo do [[Blackfriars Theatre|Blackfriars indoor theatre]]. Os rexistros existentes das compras e investimentos de propiedade de Shakespeare indican que a súa asociación coa compañía converteuno nun home rico,<ref group="lower-alpha">Consérvanse diversos documentos legais e mercantís que mostran que Shakespeare se foi enriquecendo durante a súa estadía en Londres até permitirse adquirir unha propiedade en [[Blackfriars]] e a segunda casa máis grande de Strattford.</ref>{{sfn|Chambers|1930b|pp=67–71}} e en 1597, comprou a segunda casa máis grande de Stratford, [[New Place]], e en 1605, investiu unha parte dos seus [[Décimo (imposto)|impostos]] na parroquia de Stratford. Parece ser que en [[1599]] se trasladou para o sur do río Támese, a [[Southwark]]. En [[1604]] trasladouse de novo para a ribeira norte, preto da [[Catedral de San Paulo de Londres|catedral de San Paulo]], onde residía cunha familia [[hugonotes|hugonote]], os Montjoy. O aprendiz de Mountjoy, Stephen Belott, tiña intencións de casar coa filla do seu mestre, polo que o dramaturgo foi elixido como intermediario para axudar a negociar os detalles do dote. Grazas aos servizos de Shakespeare, levou a efecto o matrimonio, pero oito anos máis tarde Belott demandou ao seu sogro por non facer entrega da totalidade da suma acordada en concepto de [[dote]]. O escritor foi convocado a testificar, mais non lembraba o monto que propuxera. === Últimos anos e morte === [[Ficheiro:Nash_House_Stratford.jpg|miniatura|upright|New Place, Stratford-upon-Avon, construída no sitio da casa de Shakespeare.]] Shakespeare retirouse ao seu pobo natal en 1611, pero viuse metido en diversos preitos, por exemplo un litixio respecto ao cercado de terras comunais que, se por unha banda fomentaba a existencia de pasto para a cría de ovellas, por outro condenaba aos pobres arrebatándolles a súa única fonte de subsistencia. Como o escritor tiña certo interese económico en tales propiedades, para desgusto dalgúns tomou unha posición neutral que só aseguraba o seu propio beneficio. En marzo de 1613 fixo a súa última adquisición, non no seu pobo, senón en Londres, comprando por 140 libras unha casa con curral preto do [[teatro de Blackfriars]], de cuxa suma só pagou no acto sesenta libras, pois ao día seguinte hipotecou a casa polo resto ao vendedor. Por certo, Shakespeare non inscribiu a compra ao seu só nome, senón que a asociou os de William Johnson, John Jackson e John Hemynge, este último un dos actores que promoveron a edición do ''First folio''. O efecto legal deste procedemento, segundo escribe o gran biógrafo de Shakespeare [[Sidney Le]], «era privar á súa muller, no caso de que o sobrevivise, do dereito de percibir sobre esta propiedade o dote de viúva»; pero poucos meses despois aconteceu un desastre: incendiouse o Teatro do Globo, e con el todos os manuscritos do dramaturgo, xunto coa súa comedia ''[[Cardenio]]'', inspirada nun episodio de ''[[Don Quixote da Mancha]]''; sábese desta obra porque o 9 de setembro de 1653 o editor Humphrey Maseley obtivo licenza para a publicación dunha obra que describe como ''Historia de Cardenio'', por Fletcher e Shakespeare; o citado Sidney Le di que ningún drama deste título chegou ata os nosos días e que probablemente haxa que identificalo coa perdida comedia chamada ''Cardenno'' ou '' Cardenna'', que foi representada dúas veces ante a Corte pola compañía de Shakespeare, a primeira en febreiro de 1613, con ocasión das festas polo matrimonio da princesa Isabel, e a segunda no 8 de xuño, ante o embaixador do Duque de Savoia, isto foi, poucos días antes de incendiarse o teatro do Globo. Pouco antes de morrer Shakespeare, o home que casara coa súa filla Judith —un viñateiro de nome Thomas Quiney— foi acusado de promiscuidade ante o tribunal eclesiástico local pois unha muller chamada Margaret Wheeler afirmou que estaba enbarazada del. Tanto a muller como o seu fillo morreron no parto. Isto afectou, con todo, á reputación do futuro xenro do escritor, e Shakespeare revisou o seu testamento para salvagardar a herdanza da súa filla dos problemas legais que Quiney puidese ter.{{sfn|Schoenbaum|1987|pp=292–294}} [[Ficheiro:ShakespeareMonument cropped.jpg|miniatura|esquerda|upright|[[Monumento funerario de Shakespeare]], na Holy Trinity Church de Stratford.|alt=]] Shakespeare morreu o 23 de abril de 1616, segundo o calendario xuliano (3 de maio no gregoriano), á idade de 52 anos. Estivo casado con Anne ata a súa morte, e sobrevivíronlle as dúas fillas, Susannah e Judith. A primeira casara co doutor John Hall, en 1607.{{sfn|Schoenbaum|1987|p=287}} Con todo, nin os fillos de Susannah nin os de Judith tiveron descendencia, polo que non existe na actualidade ningún descendente vivo do escritor. Rumoreouse, con todo, que Shakespeare era o verdadeiro pai do seu afillado, o poeta e dramaturgo [[William Davenant]]. [[Ficheiro:Shakespeare grave -Stratford-upon-Avon -3June2007.jpg|miniatura|upright|Tumba de Shakespeare en [[Stratford-upon-Avon]]]] Sempre se tendeu a asociar a morte de Shakespeare coa bebida —morreu, segundo os comentarios máis difundidos, como resultado dunha forte febre, produto do seu estado de embriaguez—. Ao parecer, o dramaturgo reuniuse con [[Ben Jonson]] e [[Michael Drayton]] para festexar cos seus colegas algunhas novas ideas literarias. Investigacións recentes levadas a cabo por científicos alemáns<ref group="lower-alpha">A hipótese baséase na análise dunha escultura do dramaturgo que se atopa no Club Garrick de [[Londres]], na que pode percibirse a existencia dun tumor sobre o seu ollo esquerdo, e da súa máscara fúnebre, conservada na cidade alemá de [[Darmstadt]]. Hai diferenzas sobre a autenticidade de ambos os obxectos. [http://www.clarin.com/diario/2006/02/23/um/m-01147199.htm «Expertos alemanes aseguran que Shakespeare murió víctima de un cáncer.»] 23 de febreiro de 2006. ''Clarín''.</ref> afirman que é moi probable que o escritor inglés falecese de [[cancro|cáncer]]. Está soterrado na chancelería da Igrexa da Santísima Trindade en Stratford-upon-Avon, honra que non se debeu á súa fama como dramaturgo senón por adquirir ese dereito por 440 libras (unha cantidade considerábel na época). Un monumento, erguido pola súa familia no muro máis próximo da súa tumba, móstrao no acto de escribir. Cada ano, na data do seu nacemento, colócaselle unha pluma nova na man. Era costume nesa época, cando había necesidade de espazo para novas sepulturas, baleirar as antigas, e trasladar os seus contidos a un osario próximo. Talvez temendo que os seus restos puidesen ser exhumados, segundo a ''[[Encyclopædia Britannica]]'', o propio Shakespeare compoñería o seguinte [[epitafio]] para a súa lápida: ::''Bo amigo, por Xesús, gardate''<br /> ::''de cavar o po aquí encerrado.''<br /> ::''Bendito sexa o home que respecte estas pedras,'' <br /> ::''e maldito o que remova os meus ósos.<ref group="lower-alpha">''Texto orixinal do epitafio:''Good friend, for Jesus' sake forbear,/ To dig the dust enclosed here./Blest be the man that spares these stones,/But cursed be he that moves my bones.''</ref><ref>{{Cita xornal|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/coventry_warwickshire/7422986.stm|título=Bard's 'cursed' tomb is revamped |xornal=BBC News |data=28 de maio de 2008 |data-acceso=21 de xuño do 2022 |lingua=en}}</ref> Algún tempo antes de 1623, erixiuse na súa memoria un [[monumento funerario de Shakespeare|monumento funerario]] na parede norte, cunha media efixie del no acto de escribir. A súa placa compárao con [[Néstor (mitoloxía)| Nestor]], [[Sócrates]] e [[Virxilio]].{{sfn|Schoenbaum|1987|pp=308–310}} En 1623, xunto coa publicación do [[First Folio]], publicouse o [[Retrato de Droeshout|gravado de Droeshout]].{{sfn|Cooper|2006|p=48}} Shakespeare foi conmemorado con moitos [[Monumentos a William Shakespeare|estatuas e monumentos conmemorativos]] en moitos lugares do mundo, incluídos os monumentos funerarios da [[Catedral de Southwark]] e o monumento no [[Poets' Corner]] (Recuncho dos Poetas) da [[Abadía de Westminster]].<ref>{{cite web |title = Visiting the Abbey |publisher = [[Westminster Abbey]] |url = http://www.westminster-abbey.org/archive/visit-us/highlights/poets-corner |data-acceso = 21 de xuño do 2022 |archive-url = https://web.archive.org/web/20160403162702/http://www.westminster-abbey.org/archive/visit-us/highlights/poets-corner |archive-date = 3 de abril de 2016}} }}</ref> <ref>{{cite web |título = Shakespeare Memorial |url = http://southwark.anglican.org/cathedral/tour/bill.htm |editorial = [[Southwark Cathedral]] |data-acceso = 21 de xuño do 2022 |archive-url = https://web.archive.org/web/20160304192458/http://www.southwark.anglican.org/cathedral/tour/bill.htm |data-arquivo = 4 de marzo de 2016 |ref = {{harvid|Southwark Cathedral|n.d.}} }}</ref> == O debate sobre Shakespeare == Resulta curioso que todo o coñecemento que chegou á posteridade sobre un dos autores do canon occidental<ref>{{Cita web|url=http://www.ucm.es/info/emp/Numer_07/7-6-Bibl/7-6-08.htm |título=Shakespeare y los otros |autor=Octavio Aguilera |data-acceso=21 de xuño do 2022|lingua=es}}</ref> non sexa máis que un constructo formado coas máis diversas especulacións. Discutiuse mesmo se Shakespeare é o verdadeiro autor das súas obras, atribuídas por algúns a [[Francis Bacon (filósofo)|Francis Bacon]], a [[Christopher Marlowe]] (quen, como espía, finxiría a súa propia morte) ou a varios enxeños; a realidade é que todas esas imaxinacións derivan do simple feito de que os datos de que se dispón sobre o autor son moi poucos e contrastan coa desmesura da súa obra xenial, que fecunda e dá pábulo ás máis retortas interpretacións. === O problema da autoría === Case cento cincuenta anos despois da morte de Shakespeare en 1616, comezaron a xurdir dúbidas sobre a verdadeira autoría das obras a el atribuídas. Os críticos dividíronse en «stratfordianos» (partidarios da tese de que o William Shakespeare nado e falecido en Stratford foi o verdadeiro autor das obras que se lle atribúen) e «anti-stratfordianos» (defensores da atribución destas obras a outro autor). A segunda posición é, na actualidade, moi minoritaria. Os documentos históricos demostran que entre 1590 e 1620 publicáronse varias obras teatrais e poemas atribuídos ao autor William Shakespeare, e que a compañía que representaba estas pezas teatrais, Lord Chamberlain's Men (daquela King's Men), tiña entre os seus compoñentes a un actor con este nome. Pódese identificar a este actor co William Shakespeare do que hai constancia que viviu e morreu en Stratford, xa que este último fai no seu testamento certos dons a membros da compañía teatral londiniense. Os chamados «stratfordianos» opinan que este actor é tamén o autor das obras atribuídas a Shakespeare, apoiándose no feito de que teñen o mesmo nome, e nos poemas encomiásticos incluídos na edición de 1623 do First Folio, nos que hai referencias ao «Cisne de Avon» e ao seu «monumento de Stratford». Isto último fai referencia ao seu monumento funerario na igrexa da Santísima Trindade, en Stratford, no que, por certo, aparece retratado como escritor, e do que existen descricións feitas por visitantes da localidade desde, polo menos, a década de 1630. Segundo este punto de vista, as obras de Shakespeare foron escritas polo mesmo William Shakespeare de Stratford, quen deixou a súa cidade natal e triunfou como actor e dramaturgo en Londres. Os chamados «anti-stratfordianos» discrepan do anteriormente expresado. Segundo eles, o Shakespeare de Stratford non sería máis que un home de palla que encubriría a verdadeira autoría doutro dramaturgo que preferiría manter en segredo a súa identidade. Esta teoría ten diferentes bases: supostas ambigüidades e lagoas na documentación histórica acerca de Shakespeare; o convencemento de que as obras requirirían un nivel cultural máis elevado do que se cre que tiña Shakespeare; supostos mensaxes en clave ocultos nas obras; e paralelos entre personaxes das obras de Shakespeare e a vida dalgúns dramaturgos. Durante o [[século XIX]], o candidato alternativo máis popular foi ''[[sir]]'' [[Francis Bacon (filósofo)|Francis Bacon]]. Moitos «anti-stratfordianos» do momento, con todo, mostráronse escépticos cara a esta hipótese, aínda cando foron incapaces de propoñer outra alternativa. O poeta estadounidense [[Walt Whitman]] deu fe deste escepticismo cando lle dixo a Horace Traubel, «Estou convosco, compañeiros, cando dicides “non” a Shaksper (''sic''): é ao que podo chegar. Respecto a Bacon, bo, veremos, veremos».<ref>[https://web.archive.org/web/20080501150538/http://www.shakespearefellowship.org/virtualclassroom/whitman.htm Walt Whitman on Shakespeare] Consultado o 21 de xuño do 2022.</ref> Desde os anos 1980, o candidato máis popular foi [[Edward de Vere]], décimo sétimo conde de Oxford, proposto por John Thomas Looney en 1920, e por [[Charlton Ogburn]] en 1984. O poeta e dramaturgo [[Christopher Marlowe]] barallouse tamén como alternativa, aínda que a súa temperá morte relégao a un segundo plano. Outros moitos candidatos foron propostos, aínda que non conseguiron demasiados seguidores. A posición máis estendida en medios académicos é que o William Shakespeare de Stratford foi o autor das obras que levan o seu nome.{{ cr}} Con todo, recentemente o rumor sobre a autoría de Shakespeare acrecentouse tras as declaracións dos actores [[Derek Jacobi]] e [[Mark Rylance]]. Ambos divulgaron a denominada ''Declaración de Dúbida Razoable'' sobre a identidade do famoso dramaturgo. A declaración cuestiona que William Shakespeare, un [[plebe]]o do [[século XVI]] criado nun fogar analfabeto de [[Stratford-upon-Avon]], escribise as xeniais obras que levan o seu nome. O comunicado argumenta que un home que apenas sabía ler e escribir non puido posuír os rigorosos coñecementos legais, históricos e matemáticos que salpican as traxedias, comedias e sonetos atribuídos a Shakespeare. Ao longo do tempo existiron teorías que subliñan que William Shakespeare era tan só un alias tras os que podían esconderse outros ilustres nomes como Christopher Marlowe (1564-1593), o filósofo e home de letras Francis Bacon (1561-1626) ou Edward de Vere (1550-1604). Jacobi asegura inclinarse por Edward de Vere, que frecuentou a vida cortesá no reinado de [[Isabel I de Inglaterra|Isabel I]] (1533-1603), e cualifícao como o seu «candidato» preferido, dadas as supostas similitudes entre a biografía do conde e numerosos feitos relatados nos libros de Shakespeare.<ref>{{Cita publicación periódica |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2007/09/09/cultura/1189363640.html |título=La verdadera identidad de Shakespeare, una polémica que resurge |data=[[2007]] |data-acceso=10 de septiembre de 2007 |xornal=El Mundo}}</ref> Cal é unha das razóns principais pola que se cuestionou a autoría de Shakespeare? O ''[[World Book Encyclopedia]]'' sinala «a negativa para crer que un actor de [[Stratford-upon-Avon|Stratford on Avon]] puidese escribir tales obras. A súa orixe rural non cadraba coa imaxe que tiñan do xenial autor». A citada enciclopedia engade que a maioría dos supostos escritores «pertencían á [[nobreza]] ou a outro estamento privilexiado». Así pois, moitos dos que poñían en cuestión a paternidade literaria de Shakespeare cren que «só puido escribir as obras un autor instruído, refinado e de clase alta». Con todo, moitos especialistas cren que Shakespeare si as escribiu. === Felicidade matrimonial === Opinouse moito sobre a vida persoal do autor e sobre a súa presunta [[homosexualidade]],<ref>[https://web.archive.org/web/20061019214233/http://www.glbtq.com/literature/shakespeare_w.html Shakespeare, William (1564-1616) ]</ref> especulación que atopa a súa base principal nunha originalísima colección de [[sonetos (Shakespeare)|sonetos]] que foi publicada, ao parecer, sen o seu consentimento. Tamén se sospeitou a existencia dalgunha ou algún amante que fixese desgraciado o seu matrimonio, xa que a que foi a súa muller e nai dos seus tres fillos era bastante maior que el e atopábase embarazada antes da voda. Esta sospeita aséntase nunha famosa cita do seu testamento: «Déixolle a miña segunda mellor cama», pasaxe que suscitou as máis dispares interpretacións e non poucas especulacións. A máis xeral ten que ver con que a relación da parella non era do todo satisfactoria. Pero outra apunta en sentido contrario, xa que o dramaturgo dedicoulle un soneto á súa señora esposa titulado ''The World's Wife'' («A esposa do mundo»). Seguiuse moi de preto, ademais, a crueldade de Shakespeare con respecto á figura feminina nos seus sonetos e, en consecuencia, da inxenuidade do home que cae atrapado nas súas redes. Os temas da promiscuidade, o carnal e a falsidade da muller —descrita e criticada humorísticamente polo dramaturgo— son probas suficientes para os que parten da base de que tería certa predilección polos homes e un repudio cara á coquetería das damas, en todo caso, sempre mencionadas en alusión á súa superficialidade e intereses materialistas. Véxase parte do seguinte fragmento do seu soneto 144: <blockquote style="font-size: 95%; margin-right: 25%; "> ::''Dous amores teño eu de gozar e desesperación'' ::''os cales como dous espíritos aínda me suxiren que'' ::''o mellor anxo é un home branco e dereito, e'' ::''o peor espectro, unha muller de cor enfermiza.'' ::''Para gañarme pronto ao inferno, o meu mal feminino'' ::''levou ao mellor anxo do meu lado,'' ::''e corrumpiría ao meu santo para ser un demo,'' ::''arruinando a súa pureza co seu fétido orgullo (...)''<br /> <div style="text-align: right;"> </div> </blockquote> Pódese apreciar claramente a dura crítica shakesperiana cara ao papel dunha muller que, a primeira vista, parece interpoñerse entre o romance do dramaturgo e o seu mecenas. Quen desmente este suposto, fano obxectando que a voz poética do soneto non ten por que coincidir coa personalidade do autor. O certo é que Shakespeare [[parodia]] a súa perspectiva, como vemos na cita: <blockquote style="font-size: 95%; margin-right: 25%; "> ::''Os ollos da miña señora non son nada como o sol,'' ::''o coral é por lonxe máis vermello que os seus vermellos beizos;'' ::''se a neve é branca, por que entón os seus peitos son escuros?'' ::''Se o cabelo fose arame, negros arames crecerían da súa cabeza (...)''<br /> <div style="text-align: right;"> </div> </blockquote> Toda esta problemática entúrbase se nos detemos por un instante para analizar algúns das súas máis afamadas pasaxes teatrais. Nunha das súas comedias, titulada ''[[Ao voso gusto]]'', Shakespeare pon de manifesto a corrupción do mundo masculino e a capacidade dunha muller – Rosalinda – para restaurar a orde inicial e chegar á paz. Con todo, a pesar de que a heroína da trama é unha figura feminina, esta ármase de valor e é capaz de grandes fazañas recentemente cando asume o papel dun home, Ganimedes —personaxe da mitoloxía, amante masculino de Xúpiter—. Penetrándonos na traxedia, o caso do ''[[O rei Lear|Rey Lear]]'' é tamén moi representativo. Aquí o autor destaca a ceguedade dos homes, sobre todo de Lear, que desterra á súa filla Cordelia por ser a única das tres irmás en expresar a súa honestidade. Estudos feministas apuntarían a que Shakespeare atacaba á súa sociedade contemporánea, e que utilizaría nomes e lugares ficticios para fuxir de persecucións da corte. Defende á muller e faille ver aos homes que o silenciala terminaría en catástrofe, como así sucede no desenlace de ''Lear''. Outras opinións sobre a obra expresan que a muller non podía acceder ao trono, segundo o dramaturgo, porque isto implicaría caos e controversias. Cando o rei Lear adxudica o poder ás súas dúas fillas maiores, Goneril e Regan, estas cambian a súa conduta bruscamente para co seu pai e sométeno a unha atafegante tortura que irá consumindo a súa vida aos poucos. O goberno deteriórase e o séquito real desmoronase ata que un home reasume o mando. == Obra == As súas obras<ref>{{Bitraga autor|75}}</ref> foron escritas entre [[1588]] e [[1616]], mais é bastante difícil establecer datas aproximadas. === Cronoloxía === * 1590 (1598) ''[[Henrique VI, Parte I]]'' * 1590 (1594) ''[[Henrique VI, Parte II]]'' * 1590 (1595) ''[[Henrique VI, Parte III]]'' * 1592 (1602) ''[[Ricardo III (obra)|Ricardo III]]'' * 1592 (1623) ''[[A comedia dos erros]]'' * 1593 (1594) ''[[Tito Andrónico]]'' * 1593 (1623) ''[[Taming of the Shrew]]'' * 1594 (1623) ''[[Os dous cabaleiros de Verona]]'' * 1594 (1598) ''[[Love's Labour's Lost]]'' * 1594 (1597) ''[[Romeo e Xulieta]]'' * 1595 (1597) ''[[Ricardo II (obra)|Ricardo II]]'' * 1595 (1600) ''[[O soño dunha noite de San Xoán]]'' * 1596 (1622) ''[[O rei Xoan]]'' * 1596 (1600) ''[[O mercader de Venecia]]'' * 1597 ''[[Henrique IV, Parte I]]'' * 1594-1597 (1603?) ''[[Love's Labour's Won]]'' * 1598 (1600) ''[[Henrique IV, Parte II]]'' * 1599 ''[[Henrique V (teatro)|Henrique V]]'' * 1599 (1623) ''[[Xulio César (obra)|Xulio César]]'' * 1599 (1600) ''[[Much Ado About Nothing]]'' (''Moito barullo por nada'') * 1599 (1623) ''[[Ao voso gusto]]'' * 1597-1600 (1602) ''[[The Merry Wives of Windsor]]'' (traducida primeiro por [[Antón Vilar Ponte]] co título ''Xan entre elas''<ref>''A tradución da métrica. Prácticas co Macbeth de Shakespeare en galego'', [[Fernando Pérez-Barreiro Nolla]], revista Viceversa, (2009) 13-22.</ref> e posteriormente como ''As alegres casadas'' por [[Manuel Guede]] e [[Eduardo Alonso]]<ref>[http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=64 Ficha] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200807010725/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=64 |date=07 de agosto de 2020 }} en [[BiTraGa]].</ref>) * 1601 (1603) ''[[Hamlet, príncipe de Dinamarca]]'' * 1602 (1623) ''[[Noite de reis]]'' * 1602 (1609) ''[[Troilus e Cressida]]'' * 1603 (1623) ''[[All's Well That Ends Well]]'' * 1604 (1623) ''[[Medida por medida]]'' * 1604 (1622) ''[[Othello]]'' * 1605 (1608) ''[[O rei Lear]]'' * 1605 (1623) ''[[Macbeth]]'' * 1606 (1623) ''[[Antonio e Cleopatra]]'' * 1607 (1623) ''[[Coriolano (teatro)|Coriolano]]'' * 1607 (1623) ''[[Timón de Atenas (teatro)]]'' * 1608 (1609) ''[[Pericles Príncipe de Tiro]]'' * 1609 (1623) ''[[Cymbeline]]'' * 1610 (1623) ''[[Conto de Inverno]]'' * 1611 (1623) ''[[A tempestade]]'' * 1612 (1623) ''[[Henrique VIII (teatro)|Henrique VIII]]'' (probablemente escrito en colaboración con [[John Fletcher]]) * 1612 (1728) ''[[Cardenio]]'' (escrito en colaboración con John Fletcher) * 1612 (1634) ''[[The Two Noble Kinsmen]]'' (escrito en colaboración con John Fletcher) == Notas == {{listaref|group=lower-alpha}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Wikiquote|William Shakespeare}} === Bibliografía === * {{cita libro | apelido = Ackroyd | nome = Peter | ligazón-autor = Peter Ackroyd | ano = 2006 | título = Shakespeare: The Biography | url = https://archive.org/details/shakespeare00pete | lugar = Londres | editorial = Vintage | isbn = 978-0-7493-8655-9 }} * {{cita libro | apelido = Adams | nome = Joseph Quincy | ligazón-autor = Joseph Quincy Adams | ano = 1923 | título = A Life of William Shakespeare | url = https://archive.org/details/lifeofwilliamsha00adam_0 | lugar = Boston | editorial = Houghton Mifflin | oclc = 1935264 }} * {{cita libro | apelido = Baer | nome = Daniel | ano = 2007 | título = The Unquenchable Fire | editorial = Xulon Press | isbn = 978-1-60477-327-9 }} * {{cita libro |apelido = Baldwin |nome = T. W. |ano = 1944 |título = William Shakspere's Small Latine & Lesse Greek |volume = 1 |lugar = Urbana, IL |editorial = University of Illinois Press |url = https://hdl.handle.net/2027/mdp.39015010689514 |oclc = 359037 }} * {{cita libro | apelido = Barber | nome = C. L. | ano = 1964 | título = Shakespearian Comedy in the Comedy of Errors | lugar = England | editorial = College English 25.7 }} * {{cita libro | apelido = Bate | nome = Jonathan | ligazón-autor = Jonathan Bate | ano = 2008 | título = The Soul of the Age | lugar = Londres | editorial = Penguin | isbn = 978-0-670-91482-1 }} * {{Cita novas|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/coventry_warwickshire/7422986.stm |título= Bard's 'cursed' tomb is revamped |autor=[[BBC News]] |data=28 de maio de 2008 |editorial=[[British Broadcasting Corporation]] |data-acceso=23 de abril de 2010 |ref = harv }} * {{cita libro | apelido = Bentley | nome = G. E. | ligazón-autor = | ano = 1961 | título = Shakespeare: A Biographical Handbook | url = https://archive.org/details/shakespearebiogr00bent | lugar = New Haven | editorial = Yale University Press | oclc = 356416 | isbn = 0-313-25042-1 }} * {{cita libro | apelido = Berry | nome = Ralph | ano = 2005 | título = Changing Styles in Shakespeare | lugar = Londres | editorial = Routledge | isbn = 0-415-35316-5 }} * {{cita libro | apelido = Bertolini | nome = John Anthony | ano = 1993 | título = Shaw and Other Playwrights | url = https://archive.org/details/shawotherplaywri0000unse | lugar = Pennsylvania | editorial = Pennsylvania State University Press | isbn = 0-271-00908-X }} * {{cita libro |título = Shakespeare |url = https://archive.org/details/shakespeare0000bevi |apelido = Bevington |nome = David |ligazón-autor = David Bevington |ano = 2002 |lugar = Oxford |editorial = [[Blackwell Publishing|Blackwell]] |isbn = 978-0-631-22719-9 }} *{{cita libro |apelido = Cercignani |nome = Fausto |ligazón-autor = Fausto Cercignani |ano = 1981 |título = Shakespeare's Works and Elizabethan Pronunciation |url = https://archive.org/details/shakespeareswork0000cerc |lugar = Oxford |editorial = [[Clarendon Press]] |isbn = 978-0198119371 }} * {{cita libro |título = The Elizabethan Stage |apelido = Chambers |nome = E.K. |ligazón-autor = E. K. Chambers |volume = 2 |location = Oxford |editorial = [[Clarendon Press]] |ano = 1923 |oclc = 336379 |isbn = 978-0-19-811511-3 }} * {{cita libro |título = William Shakespeare: A Study of Facts and Problems |apelido = Chambers |nome = E.K. |ligazón-autor = E. K. Chambers |location = Oxford |editorial = [[Clarendon Press]] |ano = 1930a |volume = 1 |oclc = 353406 |isbn = 978-0-19-811774-2 }} * {{cita libro |título = William Shakespeare: A Study of Facts and Problems |apelido = Chambers |nome = E.K. |ligazón-autor = E. K. Chambers |location = Oxford |editorial = [[Clarendon Press]] |ano = 1930b |volume = 2 |oclc = 353406 |isbn = 978-0-19-811774-2 }} * {{cita libro |título = Shakespearean Gleanings |url = https://archive.org/details/shakespeareangle0000cham |apelido = Chambers |nome = E.K. |ligazón-autor = E. K. Chambers |location = Oxford |editorial = [[Oxford University Press]] |ano = 1944 |oclc = 2364570 |isbn = 978-0-8492-0506-4 }} * {{cita libro |título = Will in the World: How Shakespeare Became Shakespeare |apelido = Greenblatt |nome = Stephen |ligazón-autor = Stephen Greenblatt |editorial = [[Pimlico (publishing imprint)|Pimlico]] |lugar = Londres |ano = 2005 |isbn = 978-0-7126-0098-9 }} * {{cita libro |título = Shakespeare After Theory |apelido = Kastan |nome = David Scott |editorial = [[Routledge]] |lugar = London |ano = 1999 |isbn = 978-0-415-90112-3 }} * {{cita libro |título = Playing Companies and Commerce in Shakespeare's Time |apelido = Knutson |nome = Roslyn |editorial = [[Cambridge University Press]] |lugar = Cambridge |ano = 2001 |isbn = 978-0-511-48604-3 |doi = 10.1017/CBO9780511486043 |via = [[Cambridge Core]] }} * {{cita libro |título = William Shakespeare: A Compact Documentary Life |apelido = Schoenbaum |nome = S. |ligazón-autor = Samuel Schoenbaum |ano = 1987 |edición = Revisada |editorial = [[Oxford University Press]] |lugar = Oxford |isbn = 978-0-19-505161-2 }} * {{cita libro |título = Shakespeare: A Life in Drama |apelido = Wells |nome = Stanley |ligazón-autor = Stanley Wells |ano = 1997 |lugar = Nova York |editorial = [[W.W. Norton]] |isbn = 978-0-393-31562-2 }} * {{cita libro |título = The Oxford Shakespeare: The Complete Works |apelido-editor1 = Wells |nome-editor1 = Stanley |ligazón-editor1 = Stanley Wells |apelido-editor2 = Taylor |nome-editor2 = Gary |ligazón-editor2 = Gary Taylor (scholar) |apelido-editor3 = Jowett |nome-editor3 = John |ligazón-editor3 = John Jowett |apelido-editor4 = Montgomery |nome-editor4 = William |edición = 2nd |editorial = [[Oxford University Press]] |lugar = Oxford |ano = 2005 |isbn = 978-0-19-926717-0 |url = https://archive.org/details/completeworks0000shak_f0m2 }} === Ligazóns externas === * [https://www.um.es/shakespeare/ Shakespeare en España. La recepción de las obras de Shakespeare en la cultura española y europea] Traducións, biografías, bibliografías e materiais complementarios polas Universidades de Murcia e de Granada. * * [http://www.elmundo.es/elmundolibro/2004/12/27/poesia/1104153493.html Los 'Sonetos' de William Shakespeare, en toda su riqueza] — Comentarios en {{lingua|es}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Shakespeare, William}} [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Biografías)]] [[Categoría:William Shakespeare| ]] 5bwxmgyfulitayn8o8kxgovd91ss2zd 0 12785 6149371 6123017 2022-08-03T10:52:45Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 5 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroliña | nome = Air Algérie | imaxe = Logo Air Algérie.svg | IATA = AH | ICAO = DAH | indicativo = AIR ALGERIE | fundación = [[15 de marzo]] de [[1947]] | inicio_das_operacións = | fin_das_operacións = | aeroporto_principal = | centros_de_conexión = | centros_de_conexión_secundarios = | cidades_focais = | plan_de_voo_frecuente = Air Algérie Plus | alianza = | subsidiarias = | frota = 50 | destinos = 71 | holding = Sonatrach | eslogan_da_compañía = ''Always caring for you'' | sede = [[Alxer]] | dirixentes = Mohamed-Salah Boultif (CEO) | páxina_web = http://www.airalgerie.dz/ }} '''Air Algérie SpA''' é a [[aeroliña]] nacional de [[Alxeria]], con sede na cidade de [[Alxer]]. Opera voos nacionais a 32 aeroportos e internacionais a 39 destinos en 28 países, ademais de tamén voos chárter, aerotaxi e agrícolas. A aeroliña é membro da [[Asociación de Transporte Aéreo Internacional]],<ref>{{cita web|título=Membros actuais da IATA|url=http://www.iata.org/about/members/Pages/airline-list.aspx?All=true|editor=IATA|dataacceso=24 de xaneiro de 2016}}</ref> a [[Organización Árabe de Transportistas Aéreos]], e a [[Asociación de Aeroliñas Africanas]].<ref>{{cita web|título=Membros actuais da AFRAA|url=http://www.afraa.org/index.php/membership/current-members|editor=AFRAA|dataacceso=24 de xaneiro de 2016}}</ref> Dende decembro do ano [[2013]] a compañía é totalmente propiedade do goberno do país. == Historia == === Formación e primeiros anos === En [[1946]] creouse a ''Compagnie Générale de Transports Aériens'' (CGTA). Comezou a realizar voos chárter entre [[Alxeria]] e [[Europa]] no ano seguinte, pero cara finais da década xa tiña voos regulares servindo a [[Alxer]], [[Basilea]], [[Annaba]], [[Xenebra, Suíza|Xenebra]], [[Marsella]], [[París]], [[Philippeville]] e [[Tolosa, Francia|Tolosa]]. Tres [[Sud-Ouest Bretagne|Bretagne]] de 34 asentos uníronse á frota de sete [[Douglas DC-3|DC-3]] en [[1952]]. A ''Compagnie Air Transport'' (CAT), subsidiaria de [[Air France]] e a ''[[Compagnie Générale Transatlantique]]'', formouse a finais dos 40 para conectar Basilea, [[Lión]], Marsella, París e Tolosa con Alxer, [[Constantine]] e [[Orán, Alxeria|Orán]]. Tamén se iniciaron voos estacionais entre [[Londres]] e [[Deauville]]. Tras a caída de trafico despois de [[1951]] comezouse a considerar un socio para fusionarse.<ref name="Guttery (1998), p. 13">{{cita libro|apelidos=Guttery|nome=Ben|título=Encyclopedia of African Airlines|ano=1998|editor=Mc Farland & Company, Inc.|localización=Jefferson, North Carolina|isbn=0-7864-0495-7}}</ref> [[Imaxe:Lockheed L749A F-BAZE Algerie ORY 31.05.57 edited-3.jpg|miniatura|250px|Constellation coa librea de Air Algérie en 1957]] CGTA e CAT fusionáronse o [[23 de maio]] de [[1953]] para formar a ''Compagnie Générale de Transports Aériens Air Algérie'',<ref name="Guttery (1998), p. 13" /> cunha frota combinada que incluía un [[Breguet 761]], seis Bretagne, cinco DC-3 e tres [[Douglas DC-4|DC-4]]. Tras a fusión, Air Algérie comezou servizos estacionais cara [[Ajaccio]], [[Clermont]], [[Montpellier]] e [[Perpignan]]. Ademais, engadíuse a [[Suíza]] aos voos regulares, realizouse unha parada semanal en [[Palma de Mallorca]] coa súa asociación con [[Aviaco]], e a meirande parte das rutas transmediterráneas foron operadas nun acordo con [[Air France]], facendo a aeroliña francesa o 54% deses voos e Air Algérie o resto. A finais dos 50 engadíronse tamén voos a [[Cote d'Azur]]. A aeroliña mercou dous [[Nord Noratlas]] en xullo de [[1957]], chegando un terceiro un ano despois. A compañía converteuse na primera aeroliña privada francesa en pedir o [[Sud Aviation Caravelle]] a comezos de [[1958]], e o primeiro exemplar lle sería entregado polo fabricante en xaneiro de [[1960]]. Tras a entrega o avión foi usado na ruta entre Alxer e París. O modelo tamén utilizouse nos voos entre París e Bône e París e Orán nos meses seguintes. Cara abril de 1960 a súa frota estaba formada por tres Caravelle, tres DC-3, dez DC-4, dous Lockheed L-749 Constellations e tres three Noratlas. Os Caravelle foron gradualmente despregados nas rutas anteriormente voadas polos Constellations e os DC-4, que foron usados para carga ou vendidos.<ref name="Guttery (1998), p. 13" /> === Independencia de Alxeria === Dúas compañías navieiras, ''Compagnie Générale Transatlantique'' e ''Compagnie de Navigation Mixte'', foron as donas da meirande parte das accións (98%) de Air Algérie ata que o país se independizou en [[1962]]. Tras a independencia a ''Délégation Générale'' en Alxeria e Air France tomaron o da meirande parte da compañía. A estrutura financeira cambiou en marzo de [[1963]], cando as navieiras e Air France cederon un 31% da aeroliña,[24] e o goberno arxelino tomou posesión do 51% dos activos da empresa, gañando o status de aeroliña nacional. En abril de [[1964]] o goberno incrementou a súa participación ata un 57%.<ref>{{cita web|título=World airline survey – Air Algérie|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Air_Alg%C3%A9rie#cite_note-FI1966-933-25|editor=Flight International|dataacceso=3 de febreiro de 2016}}</ref> Ese nes asinouse un contrato para a compra de dous [[Ilyushin Il-18]] destinados a operar a ruta entre [[Alxer]] e [[Moscova]].<ref>{{cita web|título=Air commerce – Il-18s for Air Algerie?|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1964/1964%20-%201352.html|editor=Flight International|dataacceso=3 de febreiro de 2016|data-arquivo=06 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160106120735/https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1964/1964%20-%201352.html|url-morta=yes}}</ref> Air Algérie so recibiría un destes avións, xa que o contrato foi posteriormente cancelado. O único Il-18 da frota foi usado polo goberno. En abril de [[1968]] había oito DC-4 na frota e ese ano catro [[Convair 440]] ex-[[Lufthansa]] foron mercados e convertidos á versión [[Convair 640|640]]. Eses avións substituirían aos DC-4. Cara marzo de [[1970]] o goberno era o dono do 83% da compañía; nese momento a frota estaba omposta por un [[Boeing 737-200]], cinco Caravelle, catro CV-640, tres DC-3 e un DC-4.<ref>{{cita web|título=World airlines 1970 – Air Algérie (Compagnie Générale de Transports Aériens)|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1970/1970%20-%200517.html|editor=Flight International|dataacceso=3 de febreiro de 2016|data-arquivo=06 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160106120735/https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1970/1970%20-%200517.html|url-morta=yes}}</ref> [[Société de Travail Aérien]], unha aeroliña doméstica que fora fundada en 1968, foi absorvida por Air Algérie en maio de [[1972]]. No mes de agosto pedíronse tres [[Fokker F27-400]] por 2,5 millóns de libras. En setembro, cun segundo Boeing 737 pendente de entrega, pedíronse dúas unidades máis dese modelo (un deles convertible). Ese ano o goberno de Alxeria mercou as accións restantes posuídas por Air France e fíxose co 100% da aeroliña. Air Algérie abriría unha nova ruta a [[Karachi]] en [[1975]], e en novembro de [[1979]] pedíronse catro [[Boeing 727]] por 62 millóns de dólares.<ref>{{cita web|título=Airline market|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1979/1979%20-%204108.html|editor=Flight International|dataacceso=3 de febreiro de 2016|data-arquivo=06 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160106120735/https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1979/1979%20-%204108.html|url-morta=yes}}</ref> Cara xullo de [[1980]] Air Algérie tiña 5.621 empregados e unha frota de 57 avións, incluídos 14 [[Grumman Ag Cat|Ag-Cat]], seis [[Boeing 727-200]], dez [[Boeing 737-200]], tres [[Boeing 737-200C]], un [[Boeing 747-200C]], un [[Piper PA-32|Cherokee Six]], dous [[Convair CV-640]], un [[Douglas DC-8-63CF]], un [[Nord 262]] e 18 [[Beechcraft Queen Air|Queen Air]]. == Frota == En setembro de 2015 a frota de Air Algérie estaba formada polos seguintes avións:<ref>{{Cita web|title= Air Algérie Fleet|publisher= ch-aviation GmbH|url= http://www.ch-aviation.ch/portal/aircraft/search?search=1&cha=AH|data-acceso= 19 de decembro de 2015|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20150907231529/http://www.ch-aviation.com/portal/aircraft/search?search=1&cha=AH|dataarquivo= 07 de setembro de 2015|urlmorta= yes}}&nbsp;</ref> <center> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse" |+ '''Frota de Air Algérie''' |- bgcolor=#cc0000 !colspan="8"|<span style="color:white;">Pasaxeiros</span> |- bgcolor=#cc0000 !rowspan="2"|<span style="color:white;">Avión !rowspan="2" style="width:25px;" |<span style="color:white;">En servizo !rowspan="2" style="width:25px;" |<span style="color:white;">Pedidos !colspan="4"|<span style="color:white;">Pasaxeiros</span> !rowspan="2"|<span style="color:white;">Notas |- bgcolor=#cc0000 ! <abbr title="Première"><span style="color:white;">F</abbr> ! <abbr title="Affaires"><span style="color:white;">C</abbr> ! <abbr title="Economique"><span style="color:white;">Y</abbr> ! <span style="color:white;">Total |- |rowspan="2"|[[Airbus A330-200]] |rowspan="2" align=center|8 |rowspan="2" align=center|&mdash; |align=center|14 |align=center|22 |align=center|196 |align=center|232 |rowspan="2"| |- |align=center|18 |align=center|14 |align=center|219 |align=center|251<ref name="Air Algérie réceptionne un second A330 flambant neuf">{{Cita web|title= Air Algérie réceptionne un second A330 flambant neuf|language= French|trans_title= Air Algérie took delivery of a second wide-body aircraft|publisher= Air Journal|url= http://www.air-journal.fr/2015-05-31-air-algerie-receptionne-un-second-a330-flambant-neuf-5144897.html|archivedate= 2015-5-31 }}</ref> |- |rowspan="2"|[[ATR 72-500]] |rowspan="2" align=center|12 |rowspan="2" align=center|— |align=center|— |align=center|— |align=center|66 |align=center|66 |rowspan="2"| |- |align=center|— |align=center|— |align=center|70 |align=center|70 |- |[[ATR 72-600]] |align=center|3 |align=center|&mdash; |— |— |68 |68<ref>{{cita web|título=Air Algérie orders three ATR 72-600s, commits to eight Boeing 737-800s|url=http://atwonline.com/airframes/air-alg-rie-orders-three-atr-72-600s-commits-eight-boeing-737-800s|editor=Air Transport World|dataacceso=24 de xaneiro de 2016}}</ref> | |- |[[Boeing 737-600]] |align=center|5 |align=center|— |align=center|— |align=center|16 |align=center|85 |align=center|101 | |- |[[Boeing 737-700C]] |align=center|— |align=center|2<ref name=737-300C>{{cita web|título=Air Algérie orders two Boeing 737-700C aircraft|url=http://atwonline.com/airframes/air-alg-rie-orders-two-boeing-737-700c-aircraft|editor=Air Transport World|dataacceso=24 de xaneiro de 2016|data-arquivo=16 de xullo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140716101924/http://atwonline.com/airframes/air-alg-rie-orders-two-boeing-737-700c-aircraft|url-morta=unfit}}</ref> |colspan="4" align=center|<abbr title="To be announced">TBA</abbr> | |- |[[Boeing 737-800]] |align=center|18 |align=center|7<ref name=737-300C /> |align=center|— |align=center|48 |align=center|114 |align=center|162 | |- |[[Boeing 767-300]] |align=center|3 |align=center|— |align=center|10 |align=center|16 |align=center|187 |align=center|213 | |- |[[Boeing 787-8]] |align=center|— |align=center|8<ref>{{cita web|título=Air Algerie plans large fleet order and an increased long-haul network to boost Algerian economy|url=http://www.webcitation.org/6EaycV5ck|editor=CAPA|dataacceso=24 de xaneiro de 2016|data-arquivo=03 de maio de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150503153204/http://www.webcitation.org/6EaycV5ck|url-morta=yes}}</ref> |colspan="4" align=center|<abbr title="To be announced">TBA</abbr> | |- bgcolor=#cc0000 !colspan="8"|<span style="color:white;">Carga</span> |- |[[Lockheed L-100 Hercules|Lockheed L-100-30T]] |align=center|1 |align=center|— |colspan="4" {{n/a}} | |- !Total !50 !17 !colspan="5"| |} </center> == Notas == {{Listaref}} {{commonscat|Air Algérie}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas de Alxeria]] an0cub0ztf0b0ixtndf6ph5h2hhv70d 0 12994 6149321 5224519 2022-08-03T10:23:05Z 777sms 15335 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Ayuntamiento.001 - O Barqueiro.JPG]] → [[File:Concello.001 - O Barqueiro.jpg]] [[c:COM:FR#FR1|Criterion 1]] (original uploader’s request) wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Concello.001 - O Barqueiro.jpg|miniatura|dereita|[[Casa do concello]] de [[Mañón]].]] [[Galicia]] → [[Parroquias de Galicia]] → [[Lugares de Galicia]] → '''Lugares de [[Mañón]]''' ==Mapas de situación das parroquias de Mañón== <gallery> Ficheiro:Parroquia de Bares do concello de Manhon.png|Localización da parroquia de [[Bares, Mañón|Bares]] Ficheiro:Parroquia das Granhas do Sor do concello de Manhon.png|Localización da parroquia das [[As Grañas do Sor, Mañón|Grañas do Sor]] Ficheiro:Parroquia de Manhon do concello de Manhon.png|Localización da parroquia de [[Mañón, Mañón|Mañón]] Ficheiro:Parroquia de Mogor do concello de Manhon.png|Localización da parroquia de [[Mogor, Mañón|Mogor]] Ficheiro:Parroquia das Ribeiras do Sor do concello de Manhon.png|Localización da parroquia das [[As Ribeiras do Sor, Mañón|Ribeiras do Sor]] Ficheiro:Parroquias de Manhon.png|As cinco parroquias que conforman o concello de Mañón </gallery> ==Lugares de Mañón== ===[[Bares, Mañón|Bares]]=== {{Lp Bares}} ===[[As Grañas do Sor, Mañón|As Grañas do Sor]]=== {{Lp As Grañas do Sor}} ===[[Mañón, Mañón|Mañón]]=== {{Lp Mañón}} ===[[Mogor, Mañón|Mogor]]=== {{Lp Mogor, Mañón}} ===[[As Ribeiras do Sor, Mañón|As Ribeiras do Sor]]=== {{Lp As Ribeiras do Sor}} ==Parroquias de Mañón== {{Mañón}} ==Véxase tamén== ===Outros artigos=== *[[Eleccións municipais en Mañón]] *[[Galería de imaxes de Mañón]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Listas de lugares de Galicia|Mañón, Lugares de]] j1zro5mk20j1dw2l63tuex2luv3857j 0 13347 6149431 6139814 2022-08-03T11:10:05Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{sen notas}} {{Científico |nome = Alan Turing |imaxe = Alan Turing Aged 16.jpg |ancho_imaxe = 250px |texto_imaxe = Alan Turing con 16 anos |nacemento = [[23 de xuño]] de [[1912]] |lugar_nacemento = [[Maida Vale]] ([[Londres]]) [[Inglaterra]] |morte = [[7 de xuño]] de [[1954]] <small>(41 anos)</small> |lugar_morte = [[Wilmslow]] [[Inglaterra]] |residencia = |nacionalidade = [[Inglaterra|inglés]] |cónxuxe = |etnia = |campo = [[matemáticas]], [[informática]], [[criptoanalítica]], [[lóxica]], [[ciencias da computación]] e [[bioloxía matemática]] |alma_máter = [[Sherborne School]] <br>[[Universidade de Cambridge]]<br>[[Universidade de Princeton]] |director_tese = [[Alonzo Church]]<ref name="mathgene">{{Cita web|url=http://www.genealogy.ams.org/id.php?id=8014|título=Alan Turing |obra= Mathematics Genealogy Project |lingua=en |dataacceso=29 de decembro do 2015}}</ref> |alumnos_tese = [[Robin Gandy]]<ref name="mathgene"/> |coñecido = [[Criptoanálise da Máquina Enigma]], [[Máquina de Turing]], [[Premio Turing]] |influíu = |influído = |premios = Oficial da [[Orde do Imperio Británico]], Membro da [[Royal Society]] |relixión = [[Ateísmo|Ateo]] |notas = |sinatura = Alan_Turing_signature.svg }} [[Ficheiro:Alan Turing az 1930-as években.jpg|miniatura|Alan Turing en 1930]] [[Ficheiro:Alan Turing Memorial Closer.jpg|miniatura|Estatua de Alan Turing.]] '''Alan Mathison Turing''', nado en [[Maida Vale]] ([[Londres]]) o [[23 de xuño]] de [[1912]] e finado en [[Wilmslow]] o [[7 de xuño]] de [[1954]], foi un [[Matemático, matemática|matemático]] [[Inglaterra|inglés]], que traballou en campos como a [[informática]] teórica, a [[Criptoanalítica|criptoanálise]] ou a [[intelixencia artificial]]. Proporcionou unha formalización dos conceptos de [[algoritmo]] e [[computación]] coa chamada ''[[máquina de Turing]]'' que pode considerarse un modelo de [[Ordenador|computadora]] de propósito xeral. É considerado o pai da [[Ciencia computacional teórica|informática teórica]] e da [[intelixencia artificial]].<ref>Beavers 2013, p. 481</ref> == Traxectoria == === Familia === Turing naceu en Maida Vale, [[Londres]], mentres seu pai, Julius Mathison Turing (1873-1947), estaba de licenza do seu posto no [[Indian Civil Service]], ICS (en [[Lingua galega|galego]], ''Servizo Civil Indio''), en [[Chatrapur]], que daquela pertencía á provincia de [[Chennai|Madrás]] e hoxe está na de [[Odisha]], na [[India]].<ref>Hodges 1983, p. 5</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.turing.org.uk/scrapbook/early.html|páxina-web=turing.org.uk|título=The Alan Turing Internet Scrapbook|data-acceso=11 de novembro de 2021|lingua=en}}</ref> O pai de Turing era fillo dun crego, o reverendo John Robert Turing, dunha familia de comerciantes [[Pobo escocés|escoceses]] que tiña a súa base nos [[Países Baixos]] e incluía un baronet. A nai de Turing, a muller de Julius, era Ethel Sara Turing (de solteira Stoney; 1881-1976), filla de Edward Waller Stoney, enxeñeiro xefe dos ferrocarrís de [[Chennai|Madrás]]. Os Stoney eran unha familia da nobreza protestante anglo-irlandesa do [[condado de Tipperary]] e do [[condado de Longford]], mentres que a propia Ethel pasara gran parte da súa infancia no [[condado de Clare]].<ref>Maguire, Phil. "An Irishman's Diary", p. 5. ''[[The Irish Times]]'', 23 de xuño de 2012.</ref> O traballo de Julius co ICS levou á familia á [[Raj Británico|India británica]], onde o seu avó fora xeneral do exército de [[Bengala]]. Non obstante, tanto Julius como Ethel querían que os seus fillos fosen criados en [[Gran Bretaña]], polo que se mudaron a Maida Vale, Londres,<ref>{{Cita web|url=http://www.english-heritage.org.uk/server/show/nav.001002006005/chooseLetter/T|páxina-web=english-heritage.org.uk|título=SEARCH BLUE PLAQUES|data-acceso=17 de novembro de 2021|lingua=en|data-arquivo=03 de setembro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090903150218/http://www.english-heritage.org.uk/server/show/nav.001002006005/chooseLetter/T|url-morta=unfit}}</ref> onde Alan Turing naceu o 23 de xuño de 1912, como recolle unha placa azul no exterior da casa onde naceu<ref>{{Cita web|url=http://blogs.nature.com/london/2011/03/16/the-scientific-tourist-in-london-17-alan-turings-birth-place|páxina-web=nature.com|título=The Scientific Tourist In London: #17 Alan Turing’s Birth Place|data-acceso=17 de novembro de 2021|apelidos=Brown|lingua=en|data-publicación=16 de marzo de 2011|nome=Matt}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://openplaques.org/plaques/381|páxina-web=openplaques.org|título=Alan Turing 1912-1954 code-breaker and pioneer of computer science was born here|data-acceso=17 de novembro de 2011|lingua=en}}</ref> que, posteriormente, foi ocupada polo Hotel Colonnade.<ref>Hodges 1983, p. 5</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.turing.org.uk/scrapbook/index.html|páxina-web=turing.org.uk|título=Alan Turing. Internet Scrapbook|data-acceso=17 de novembro de 2021|apelidos=Hodges|nome=Andrew|lingua=en}}</ref> Turing tiña un irmán maior, John (o pai de Sir John Dermot Turing, 12º baronet Turing).<ref>{{Cita web|url=http://www.bbc.com/news/uk-england-sussex-18580826|páxina-web=bbc.com|título=St Leonards plaque marks Alan Turing's early years|data-acceso=17 de novembro de 2021|data-publicación=25 de xuño de 2012|lingua=en|apelidos=Redacción|data-arquivo=03 de decembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171203074933/http://www.bbc.com/news/uk-england-sussex-18580826|url-morta=unfit}}</ref> O traballo de seu pai no ICS continuou durante a infancia de Turing, polo que os pais seguiron viaxando entre [[Hastings]] no Reino Unido e a India,<ref>Hodges 1983, p. 6</ref> deixando aos seus dous fillos ao coidado dunha parella xubilada do exército. En Hastings, Turing aloxouse en [[Baston Lodge]], unha vila residencial en [[St Leonards-on-Sea]], que tamén conta cunha placa<ref>{{Cita web|url=http://www.hastingsobserver.co.uk/news/plaque-unveiled-at-turing-s-home-in-st-leonards-1-4003535|páxina-web=hastingsobserver.co.uk|título=Plaque unveiled at Turing’s home in St Leonards|data-acceso=17 de novembro de 2021|data-publicación=29 de xuño de 2012|lingua=en|apelidos=Redacción|data-arquivo=12 de setembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170912121655/http://www.hastingsobserver.co.uk/news/plaque-unveiled-at-turing-s-home-in-st-leonards-1-4003535|url-morta=unfit}}</ref> que se descubriu o 23 de xuño de 2012, o centenario do nacemento de Turing.<ref>{{Cita web|url=https://www.bbc.com/news/uk-england-sussex-18580826|páxina-web=bbc.com|título=St Leonards plaque marks Alan Turing's early years|data-acceso=17 de novembro de 2021|data-publicación=25 de xuño de 2012|lingua=en}}</ref> Posteriormente, os pais mercaron unha casa en [[Guildford]] en 1927, e Turing viviu alí durante as vacacións escolares. O lugar tamén está sinalado cunha placa azul.<ref>{{Cita web|url=http://www.guildford-dragon.com/2012/11/29/founder-of-computer-science-alan-turings-guildford-stargazing/|páxina-web=guildford-dragon.com|título=Founder of Computer Science Alan Turing’s Stargazing in Guildford|data-acceso=17 de novembro de 2021|apelidos=Redacción|lingua=en|data-publicación=29 de novembro de 2012}}</ref> === Formación === Aos tres anos tiña unha memoria extraordinaria<ref>{{Cita web|url=http://www.systemtoolbox.com/article.php?history_id=3|páxina-web=systemtoolbox.com|título=Alan Turing - Towards a Digital Mind: Part 1|data-acceso=17 de novembro de 2021|lingua=en|data-publicación=11 de decembro de 2001|apelidos=Jones|nome=G. James|data-arquivo=03 de agosto de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070803163318/http://www.systemtoolbox.com/article.php?history_id=3|url-morta=unfit}}</ref> e os pais de Turing matriculárono en St Michael's, unha escola primaria de St Leonards-on-Sea, dende os seis ata os nove anos. A directora recoñeceu o seu talento, sinalando que "... tivo rapaces intelixentes e mozos traballadores, pero Alan é un xenio".<ref>Cawthorne (2014), p. 18</ref> Con oito anos interesouse pola química e montou un laboratorio na casa. Con trece anos ingresou na escola Sherborne, na que destacou pola súa facilidade para as [[matemáticas]] e os cálculos mentais. Obtivo unha bolsa para estudar na [[Universidade de Cambridge]], onde conseguiu a licenciatura en matemáticas en [[1934]]. En abril de [[1936]], con só 24 anos, publicou o artigo ''On computable numbers, with an application to the Entscheidungsproblem'' no que introduce o concepto de [[algoritmo]] e de [[máquina de Turing]]. Este artigo proba que existen problemas sen solución algorítmica e supón un dos alicerces máis importantes da teoría da computación. Aínda hoxe, máis de setenta anos despois, as leis que el propuxo no artigo seguen a ser válidas para calquera proxecto informático. En setembro de [[1936]], Turing ingresou na [[Universidade de Princeton]] ([[Estados Unidos de América|EUA]]). Debido á repercusión do seu artigo, un dos científicos máis destacados da época, [[John von Neumann]], ofreceulle unha bolsa no Instituto de Estudos Avanzados da Universidade. Turing obtivo o seu doutoramento en matemáticas en [[1938]]. Trala súa graduación, von Neumann ofreceulle unha praza como asistente, pero Turing rexeitou a oferta e volveu a Gran Bretaña, onde obtivo outra bolsa que lle permitiu adicarse ao estudo da filosofía das matemáticas entre os anos 1938 e 1939. === Bletchley Park === Durante a [[Segunda Guerra Mundial]] o exército alemán dispuña dunha máquina de codificación de comunicacións chamada [[Enigma (máquina)|Enigma]]. Por unha banda, grazas a un simple mecanismo de engrenaxes que usaban emisor e receptor e que se combinaban segundo un calendario preestablecido, era moi doado de utilizar. Porén, resultaba extraordinariamente difícil descubrir os seus códigos. Alan Turing foi recrutado en 1939 para traballar en descifrar os códigos nazis, en particular os da máquina. Para iso, baixo a súa dirección, proxectouse o [[Colossus]], computador que empregaba símbolos perforados en fitas de papel que procesaba a unha velocidade de 25.000 caracteres por segundo. === As causas do éxito do equipo de Bletchley Park e Turing === Como en todo proceso que leva a rachar un sistema de seguridade, hai unha combinación de tres factores que explican o seu éxito: o talento e a capacidade técnica, a enxeñaría social e os erros humanos. * Turing e o seu equipo foron quen de, primeiro, entender como funcionaba Enigma e despois, crear unha máquina como [[Bombe]], deseñada practicamente peza a peza por Turing, que conseguía, mediante un complexo sistema electromecánico, desencriptar as comunicacións da Enigma. * Os espías dobres ao servizo da espionaxe británica, como o español [[Joan Pujol García]], que tiña como nome clave Garbo. Este, concretamente, enviaba aos seus contactos alemáns longuísimos e detallados informes sobre o exército británico, absolutamente falsos, que eran transmitidos a Berlín a través do sistema Enigma. Como os técnicos do equipo de Turing coñecían con tempo o contido real das mensaxes tiñan material abondo con que comparar a mensaxe orixinal coa encriptada e ir entendendo o funcionamento da Enigma. * O exceso de confianza do exército alemán, que usaba a Enigma para enviaren incluso mensaxes de pouca importancia e que non necesitaban de segredo. Pero que servían para que os británicos foran aumentando a súa información. === Compromiso con Joan Clarke === En [[1941]] Turing propúxolle matrimonio á súa compañeira [[Joan Clarke]], matemática e criptoanalista no Hut 8. Porén, ao coñecer a homosexualidade de Turing, Clarke decidiu non seguir adiante cos plans de casamento.<ref>Vídeo: "[https://www.youtube.com/watch?v=MB2e9R7bXCk Joan Clarke: My Engagement to Alan Turing]". ''Bletchley Park Research''.</ref><ref name=":1">Lord, L. A. (2008). "[http://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Clarke_Joan.html Joan Elisabeth Lowther Clarke Murray]". ''University of Saint Andrews''.</ref> === Morte === Foi acusado e condenado por ''atentado violento ao pudor'' pola súa [[homosexualidade]], nun tempo en que en Gran Bretaña era delito. Turing, para evitar a cadea, aceptou someterse a unha castración química. As secuelas do tratamento que o incapacitaban para as súas investigacións, xunto co estigma social da súa condena, levárono a suicidarse comendo unha mazá que tiña inxectado cianuro. == Contribucións á informática == === O Test de Turing === {{Artigo principal|Test de Turing}} Outro dos campos de investigación de Turing foi o da [[intelixencia artificial]]. Pódese dicir que esta disciplina naceu a partir do seu artigo titulado ''Computing Machinery and Inteligence'' publicado por Turing en [[1950]]. É moi famosa a primaeira frase dese artigo: {{Cita|"Propoño considerar a seguinte cuestión: ¿Poden pensar as máquinas?"}} Turing propuxo un método chamado o [[Test de Turing]] para determinar se as máquinas poderían ter a capacidade de pensar. Para unha máquina computacional, o Test de Turing marcaría o punto no que poderiamos propiamente falar de intelixencia artificial, unha máquina sería intelixente se poidese ter as reaccións e respostas propias dun ser humano. En palabras do propio Turing {{cita|Un computador pode ser chamado «intelixente» se é quen de enganar a unha persoa facéndolle crer que é un humano.}} == Rehabilitación da súa figura == No ano 2009, despois dunha campaña pública pedindo ao goberno británico que recoñecera a importancia da figura de Turing e a inxustiza que supuxo a súa condena, o [[Primeiro Ministro]], [[Gordon Brown]], publicou a seguinte carta: {{cita|2009 foi un ano de profunda reflexión - unha oportunidade para a Gran Bretaña, como nación, para celebrar as débedas profundas que temos con aqueles que nos precederon. Unha combinación única de aniversarios e eventos que renovou en nós un sentimento de orgullo e gratitude que caracterizan a experiencia británica. Durante este ano honrei xunto cos presidentes [[Nicolas Sarkozy|Sarkozy]] e [[Barack Obama|Obama]] o servizo e sacrificio dos heroes que tomaron as praias de Normandía hai 65 anos. E a semana pasada, celebramos os 70 anos dende que o goberno británico declarou a súa intención de coller as armas contra o fascismo e declarou a inicio da [[II Guerra Mundial]]. Así que estou feliz e orgulloso que, grazas a unha coalición de científicos da computación, historiadores e activistas LGBT, temos unha oportunidade este ano para celebrar máis unha contribución á loita da Gran Bretaña contra a escuridade da ditadura, a do crebacódigos Alan Turing. Turing foi un matemático brillante, famoso polo seu traballo en romper os códigos da Enigma. Non é esaxeración dicir que, sen a súa notable contribución, a historia da Segunda Guerra Mundial podería ser moi diferente. Foi certamente unha desas persoas que podo dicir que a súa achega persoal axudou a virar o rumbo da guerra. Por iso, esta débeda de gratitude que temos con el fai aínda máis terrible que fora tratado de xeito tan inhumano. En 1952, foi condenado por "atentado violento ao pudor" - en realidade, foi xulgado por ser gay. A súa condena -e tivo que afrontar a infame elección entre esta ou a prisión- era a castración química por unha serie de inxeccións de hormonas femininas. Suicidouse dous anos despois. Miles de persoas reuníronse para esixir xustiza para Alan Turing e o recoñecemento do xeito horrible como foi tratado. Aínda que Turing foi procesado baixo as leis existentes no momento e non podemos volver atrás no tempo, o tratamento que recibiu foi, por suposto, totalmente inxusto e estou contento por ter a oportunidade de dicir o canto e que profundamente lamento o que pasou con el. Alan e os miles de outros homes gays que foron condenados coma el baixo as leis homofóbicas foron tratados dun xeito terrible. Ao longo dos anos outros millóns máis viviron con medo a seren condenados. Estou orgulloso de que aqueles días se foron e que nos últimos 12 anos, este goberno ten feito moito para facer a vida máis xusta e igual para a nosa comunidade LGBT. Este recoñecemento de Alan como unha das vítimas da homofobia máis famosas de Gran Bretaña é un paso máis no sentido de igualdade adiada. Pero máis que iso, Alan merece recoñecemento polas súas contribucións á humanidade. Para os que naceron despois de 1945, nunha Europa unida, democrática e en paz, é difícil imaxinar que o noso continente foi o escenario do momento máis sombrío da humanidade. Difícil de crer que aínda quede xente viva que lembra que as persoas puidesen ser consumidas ata tal punto polo odio, o antisemitismo, pola homofobia, pola xenofobia e outros prexuízos. Que as cámaras de gas e crematorios convertéronse en parte da paisaxe europea, como as galerías e universidades e salas de concertos que marcaron a nosa civilización europea durante centos de anos. É grazas a homes e mulleres que estiveron totalmente comprometidos coa loita contra o fascismo, persoas como Alan Turing, que os horrores do Holocausto e a guerra total son parte de Europa do pasado e non do presente de Europa. Así, en nome do goberno británico e de todos os que viven en liberdade grazas ao traballo de Alan. Teño o orgullo de dicir: Sentímolo, merecías algo moito mellor. Gordon Brown.}} == Na cultura popular == * O logo da compañía informática [[Apple Inc.|Apple]], unha mazá mordida, é unha homenaxe a Turing, inspirado na súa morte. * No filme [[Blade Runner]], a ''proba Voight-Kampff'', o cuestionario que se usa para distinguir a replicantes de auténticos humanos está inspirado no [[Test de Turing]]. * No diario dixital ''[[Praza]]'', o blog adicado á ciencia titúlase Cianuro nas mazás.<ref>[http://ciencia.prazapublica.com Cianuro nas mazás]</ref> * En [[2014]] estreouse un filme sobre Turing e Blentchley Park, co título de ''[[The Imitation Game]]'', con [[Benedict Cumberbatch]] como protagonista. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro|título=Alan Turing: His Work and Impact|apelidos=Beavers|nome=Anthony|editorial=Elsevier|ano=2013|ISBN=978-0-12-386980-7|ref=harv|apelidos-editor=Cooper, ;|nome-editor=S. Barry|lingua=en|lugar=Waltham|capítulo=Alan Turing: Mathematical Mechanist|apelidos-editor2=Van Leeuwen|nome-editor2=Jan|páxinas=481–485}} *{{Cita libro|título=Alan Turing : the enigma man|apelidos=Cawthorne|nome=Nigel|editorial=Arcturus|ano=2014|ISBN=978-1-78404-535-7|OCLC=890938716|lugar=Londres}} * {{Cita libro|título=Alan Turing : the enigma|apelidos=Hodges|nome=Andrew|editorial=Burnett Books|ano=1983|ISBN=978-0-09-152130-1|ref=harv|lingua=en|lugar=Londres}} === Outros artigos === * [[Joan Pujol García]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Turing, Alan Mathison}} [[Categoría:Personalidades da informática]] [[Categoría:Matemáticos de Inglaterra]] [[Categoría:Investigadores da intelixencia artificial]] [[Categoría:Nados en 1912]] [[Categoría:Nados en Londres]] [[Categoría:Finados en 1954]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Biografías)]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Cambridge]] [[Categoría:Membros da Royal Society]] 94n207h6za9st96tht6har1u3ofvd7p 0 14089 6148885 6146544 2022-08-02T22:40:46Z Fendetestas 45576 /* Países e dependencias por poboación */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:World Population.svg|miniatura|300px|Mapa da poboación mundial por países en millóns de habitantes.]] A continuación amósase unha '''lista de [[país]]es e [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] por [[poboación]]''', cuxa inclusión na lista está baseada no estándar [[ISO 3166-1]]. Non se reflicten as diferenzas de poboación nos países que non contan nos seus censos aos habitantes que non posúen a nacionalidade. Algúns países como [[Tailandia]] non reportan a poboación total, xa que contan exclusivamente os cidadáns nacionalizados. Nesta lista inclúense os [[lista de países|estados soberanos]], os [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] e, nalgúns casos as [[nación constituínte|nacións constituíntes]] de estados soberanos. Por exemplo, o [[Reino Unido]] considérase como un estado soberano cunha entidade única na lista, mentres que os estados soberanos do [[Reino dos Países Baixos]] atópanse separados. Tamén se dá en porcentaxe a poboación de cada país en comparación coa [[poboación mundial]], que as [[Nacións Unidas]] estimaba en 2022 en 7.954 millóns.<ref name="UNFPA">{{cite web |url=https://www.unfpa.org/data/world-population-dashboard |title=World Population Dashboard |year=2022 |work=United Nations Population Fund |publisher=UNFPA |access-date=15 de xuño de 2022}}</ref> == Países e dependencias por poboación == Nota: Atribúeselles un rango numerado aos 193 estados membros das Nacións Unidas, máis os dous estados observadores da Asemblea Xeral das Nacións Unidas. Os territorios dependentes e os países constituíntes que forman parte de estados soberanos teñen asignado un rango numerado entre parénteses. Ademais, inclúense os estados soberanos con recoñecemento limitado, pero asígnaselles un rango de número entre paréntese. Tódolos territorios dependentes se amosan en ''cursiva''. {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- !data-sort-type="number"|#!!País (ou territorio dependente)!!Poboación!!Data!!% da<br/>poboación<br/>mundial!!Fonte |- |0 |style="text-align:left;"|'''Mundo''' | style="text-align:center" |7,967,274,000 || |''' 29 de xullo de 2022''' || style="text-align:right" |'''100%''' ||style="text-align:left;"| Proxección da ONU |- |1 |style="text-align:left;"|{{CHN}}<ref name="Nota 1">Os datos do censo refírense só á [[China]] continental, excluíndo as Rexións Administrativas Especiais de [[Hong Kong]] e [[Macau]]. A primeira foi reincorporada á soberanía chinesa a mediados de 1997 e a segunda o [[20 de decembro]] de [[1999]].</ref> |1,412,600,000 |31 de decembro de 2021 |17´7% |style="text-align:left;"|[http://data.stats.gov.cn/ Contador de poboación oficial] |- |2 |style="text-align:left;"|{{IND}} |1,379,750,000 |16 de xullo de 2022 |17,3% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151124035144/http://www.indiastat.com/Default.aspx Contador de poboación oficial] |- |3 |style="text-align:left;"|{{USA}} |332,935,524 |29 de xullo de 2022 |4,18% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/popclock Contador de poboación oficial] |- |4 |style="text-align:left;"|{{IDN}} |272,248,500 |1 de xullo de 2021 |3,42% |style="text-align:left;"|[http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150207074005/http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 |date=07 de febreiro de 2015 }} |- |5 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |235,824,862 |1 de xullo de 2022 |2,92% | style="text-align:left;" |[http://www.pwd.punjab.gov.pk/ Contador de poboación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190502230956/https://pwd.punjab.gov.pk/ |date=02 de maio de 2019 }} |- |6 |style="text-align:left;"|{{NGA}} |218,541,212 |1 de xullo de 2022 |2,74% |style="text-align:left;"|Proxección das [[Nacións Unidas]] |- |7 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |214,944,266 |29 de xullo de 2022 |2,70% | style="text-align:left;" |[http://www.ibge.gov.br/apps/populacao/projecao/index.html Contador de poboación oficial] |- |8 |style="text-align:left;"|{{BGD}} |165,158,616 |15 de xuño de 2022 |2,07% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20110904045106/http://www.bbs.gov.bd/Home.aspx Contador de poboación oficial] |- |9 |style="text-align:left;"|{{RUS}}<ref name="Nota 2">A poboación de [[Rusia]] inclúe [[Crimea]] e [[Sebastopol]]; (véxase [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Rosstat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} – Estimación oficial).</ref> |145,100,000 |1 de xuño de 2022 |1,82% |style="text-align:left;"|[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} |- |10 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |128,271,248 |31 de marzo de 2022 |1,61% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20130807091233/http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/Proyecciones Proxección oficial] |- |11 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |125,502,000 |1 de outubro de 2021 |1,58% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.htm Estimación oficial mensual] |- |12 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |123,379,924 |1 de xullo de 2022 |1,55% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151017033609/http://www.csa.gov.et/images/general/news/pop_pro_wer_2014-2017 Proxección oficial] |- |13 |style="text-align:left;"|{{PHL}} |112,213,918 |29 de xullo de 2022 |1,41% |style="text-align:left;"|[http://www.popcom.gov.ph Contador de poboación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403061418/http://www.popcom.gov.ph/ |date=03 de abril de 2019 }} |- |14 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |103,636,779 |29 de xullo de 2022 |1,30% | style="text-align:left;" |[http://www.capmas.gov.eg Contador de poboación oficial] |- |15 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |98,505,400 |1 de xullo de 2021 |1,24% | style="text-align:left;" |[http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=507&ItemID=16155 Estimación oficial anual] |- |16 | style="text-align:left;" |{{COD}} |92,378,000 |1 de xullo de 2021 |1,16% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |17 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |85,644,577 |29 de xullo de 2022 |1,07% | style="text-align:left;" |[http://www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=133 Contador de poboación oficial] |- |18 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |84,680,273 |31 de decembro de 2021 |1,06% | style="text-align:left;" |[http://www.turkstat.gov.tr/Start.do Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171108091816/http://www.turkstat.gov.tr/Start.do |date=08 de novembro de 2017 }} |- |19 | style="text-align:left;" |{{ALE}} |83,695,430 |31 de marzo de 2022 |1,05% | style="text-align:left;" |[https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160628112855/https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html |date=28 de xuño de 2016 }} |- |20 |style="text-align:left;"|{{FRA}}<ref name="Nota 3">A estimación refírese á [[Francia metropolitana]] e aos catro departamentos de ultramar ''(Départements d'outre-mer'', DOM): [[Güiana Francesa]], [[Guadalupe, Francia|Guadalupe]], [[Martinica]] e [[Departamento de Reunión|Reunión]], pero exclúe o departamento de ultramar de [[Mayotte]], as [[colectividade de ultramar|colectividades de ultramar]] ''(Collectivités d'outre-mer,'' COM) da [[Polinesia Francesa]], [[Saint-Barthélemy]], [[Saint-Martin, Francia|Saint-Martin]], [[Saint-Pierre-et-Miquelon]] e [[Wallis e Futuna]], e a colectividade [[sui generis]] de [[Nova Caledonia]]. A poboación da Francia metropolitana era de 64&nbsp;216&nbsp;000 o [[1 de febreiro]] de [[2015]], de acordo coa [http://www.insee.fr/fr/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=000436387 estimación oficial mensual].</ref> |67,874,000 |1 de xuño de 2022 |0,852% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/en/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=001641607 Estimación oficial mensual] |- |21 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |67,081,234 |30 de xuño de 2020 |0,842% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/2013/rft---mid-2013-population-estimates-analysis-tool.zip Estimación oficial anual] |- |22 | style="text-align:left;" |{{THA}} |66,817,205 |29 de xullo de 2022 |0,839% | style="text-align:left;" |[http://www.ipsr.mahidol.ac.th/ipsr/Contents/Documents/Gazette/Gazette2014EN.pdf Proxección oficial anual] |- |23 | style="text-align:left;" |{{RSA}} |60,142,978 |1 de xullo de 2021 |0,755% | style="text-align:left;" |[http://beta2.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022014.pdf Estimación oficial] |- |24 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |59,441,988 |1 de xullo de 2021 |0,46% | style="text-align:left;" |[http://nbs.go.tz/ Proxección oficial] |- |25 |style="text-align:left;"|{{ITA}} |58,906,742 |31 de marzo de 2022 |0,739% |style="text-align:left;"|[http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html Estimación oficial mensual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202233034/http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |26 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |55,294,979 |[[1 de xullo]] de [[2021]] |0,694% | align=left|Proxección oficial anual<ref>{{Cita web |url=https://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de febreiro de 2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170623045207/http://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |dataarquivo=23 de xuño de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> |- |27 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |51,744,876 |31 de decembro de 2021 |0,649% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141129035927/http://rcps.egov.go.kr:8081/ageStat.do?command=month Proxección oficial] |- |28 | style="text-align:left;" |{{COL}} |51,049,498 |30 de xuño de 2021 |0,641% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150905114224/http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php Contador de poboación oficial] |- |29 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |47,564,296 |31 de agosto de 2019 |0,597% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |30 |style="text-align:left;"|{{ESP}} |47,432,805 |1 de xaneiro de 2022 |0,595% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.es/inebaseDYN/cp30321/cp_inicio.htm Estimación oficial] |- |31 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |47,327,407 |18 de maio de 2022 |0,594% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140912104325/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyeccionesyestimaciones_nac_2010_2040.pdf Proxección oficial anual] |- |32 | style="text-align:left;" |{{ALG}} |45,400,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,57% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.dz/-Demographie-.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120306220607/http://www.ons.dz/-Demographie-.html |date=06 de marzo de 2012 }} |- |33 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |44,627,620 |29 de xullo de 2022 |0,56% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113142840/http://cbs.gov.sd/en/files.php?id=7#&panel1-1 Proxección oficial anual] |- |34 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |42,885,900 |1 de xullo de 2021 |0,538% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20170110115940/http://www.ubos.org/onlinefiles/uploads/ubos/NPHC/NPHC%202014%20PROVISIONAL%20RESULTS%20REPORT.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- |35 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |41,190,700 |1 de xullo de 2021 |0,517% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140208014232/http://www.mofamission.gov.iq/nld/ab/articledisplay.aspx?gid=1&id=14075 Proxección oficial anual] |- |36 | style="text-align:left;" |{{UKR}}<ref name="Nota 4">Non se inclúe [[Crimea]] nin [[Sebastopol]], anexionados por [[Rusia]], o territorio de iure de Ucraína que é disputado e administrado de facto por Rusia (incluíndo, porén, a rexión de Donbas onde hai insurxencias separatistas en curso).</ref> |41,130,432 |1 de febreiro de 2022 |0,516% | style="text-align:left;" |[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2014/ds/kn/kn_e/kn2014_e.html Estimación oficial mensual] |- |37 | style="text-align:left;" |{{CAN}} |38,847,926 |29 de xullo de 2022 |0,488% | style="text-align:left;" |[http://www.statcan.gc.ca/start-debut-eng.html Estimación oficial] |- |38 | style="text-align:left;" |{{POL}} |38,006,000 |1 de xuño de 2022 |0,477% | style="text-align:left;" |[http://stat.gov.pl/en/basic-data/ Estimación oficial] |- |39 |style="text-align:left;"|{{MAR}} |36,674,429 |29 de xullo de 2022 |0,46% |style="text-align:left;"|[http://www.hcp.ma Contador oficial de poboación] |- |40 |style="text-align:left;"|{{UZB}} |35,680,256 |29 de xullo de 2022 |0,448% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.uz/demographic// Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141214183713/http://www.stat.uz/demographic// |date=14 de decembro de 2014 }} |- |41 |style="text-align:left;"|{{SAU}} |35,013,414 |1 de xullo de 2020 |0,439% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150823223931/http://www.cdsi.gov.sa/pdf/PopulationEstimates2010-2025-admareas.pdf Proxección oficial anual] |- |42 | style="text-align:left;" |{{PER}} |33,396,698 |1 de xullo de 2022 |0,419% | style="text-align:left;" |[http://www.inei.gob.pe/media/MenuRecursivo/Cap03020.xls Proxección oficial anual] |- |43 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |33,086,278 |30 de xuño de 2022 |0,415% | style="text-align:left" |National annual projection<ref>{{cite web|url=https://www.ine.gov.ao/|title=Início|website=www.ine.gov.ao|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200319232749/https://www.ine.gov.ao/|archive-date=19 de marzo de 2020}}</ref> |- |44 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |32,890,171 |1 de xullo de 2020 |0,413% | style="text-align:left;" |[http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141219155746/http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx |date=19 de decembro de 2014 }} |- |45 |style="text-align:left;"|{{MYS}} |32,730,400 |29 de xullo de 2022 |0,411% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120321161002/http://www.statistics.gov.my/portal/ Contador oficial de poboación] |- |46 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |31,616,078 |1 de xullo de 2022 |0,397% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.mz/estatisticas/estatisticas-demograficas-e-indicadores-sociais/projeccoes-da-populacao/populacao-projectada-por-distritos-maputo-cidade-2007_2040.xls/at_download/file Proxección oficial anual] |- |47 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |30,832,019 |27 de xuño de 2021 |0,387% | style="text-align:left;" |[https://www.webcitation.org/6RYzdFjNi?url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National%20Population%20Projection_2010%20to%202014.pdf Proxección oficial anual] |- |48 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |30,491,000 |1 de xullo de 2031 |0,383% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20121009023840/http://www.cso-yemen.org/publiction/yearbook2011/population.xls Estimación oficial] |- |49 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |29,192,480 |11 de novembro de 2021 |0,366% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150425141819/http://cbs.gov.np/wp-content/uploads/2014/10/Population-Projection-2011-2031.pdf Proxección oficial anual] |- |50 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |28,705,000 |1 de xullo de 2021 |0,36% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.ve/documentos/Demografia/SituacionDinamica/Proyecciones/xls/Nacional.xls Proxección oficial anual] |- |51 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |27,087,732 |1 de xullo de 2021 |0,34% | style="text-align:left;" |[http://www.ins.ci/n/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |52 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |26,923,353 |1 de xullo de 2021 |0,338% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20110520005948/http://www.instat.mg/index.php?option=com_content&view=article&id=33&Itemid=56 Estimación oficial anual] |- |53 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |25,926,471 |29 de xullo de 2022 |0,325% | style="text-align:left;" |[http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument Contador oficial de poboación] |- |54 | style="text-align:left;" |{{PRK}} |25,660,000 |1 de xullo de 2021 |0,322% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |55 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |25 876 000 |1 de xullo de 2019 |0,333% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.cm/downloads/Statistique/Structurelle/Evolution_densite_population_Cameroun_region_1987_2013.htm Estimación oficial] |- | - (56) |style="text-align:left;"|{{TWN}}<ref name="Nota 5">Estado parcialmente recoñecido, reclamado por [[China]] como unha das súas provincias. [[Taiwán]] tamén inclúe as pequenas illas de [[Kinmen]], [[Illas Matsu|Matsu]], [[Illas Pescadores]] etc.</ref> |24,348,251 |1 de xullo de 2019 |0,306% |style="text-align:left;"|[http://eng.stat.gov.tw/point.asp?index=9 Estimación oficial mensual] |- |56 (57) | style="text-align:left;" |{{NER}} |22 314 743 |1 de xullo de 2019 |0,287% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |57 (58) | style="text-align:left;" |{{LKA}} |21 803 000 |[[1 de xullo]] de [[2019]] |0,281% | style="text-align:left;" |[http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/CPH2011/index.php?fileName=Activities/TentativelistofPublications Resultado final do censo de 2012] |- |58 (59) | style="text-align:left;" |{{BFA}} |20 870 060 |1 de xullo de 2019 |0,269% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20160105082447/http://www.insd.bf/n/ Estimación oficial] |- |59 (60) |style="text-align:left;"|{{MWI}} |21,507,723 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|[http://www.nsomalawi.mw/images/stories/data_on_line/demography/census_2008/Main%20Report/ThematicReports/Population%20Projections%20Malawi.pdf Proxección oficial anual] |- |60 (61) |style="text-align:left;"|{{MLI}} |21,473,764 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |61 (62) | style="text-align:left;" |{{CHL}} |19,678,363 |1 de xuño de 2021 |0,247% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones2014/proyecciones-de-poblacion-2014.xlsx Proxección oficial anual] |- |62 (63) | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |19,274,464 |29 de xullo de 2022 |0,242% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.gov.kz/faces/homePag Estimación oficial mensual] |- |63 (64) | style="text-align:left;" |{{ROU}} |19,186,201 |1 de xaneiro de 2021 |0,241% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113202626/http://www.insse.ro/cms/files/statistici/comunicate/com_anuale/populatie/PopRez2014r.pdf Estimación oficial anual] |- |64 (65) |style="text-align:left;"|{{ZMB}} |18,400,556 |1 de xullo de 2021 |0,231% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113144848/http://www.zamstats.gov.zm/report/Monthly/Vol%20129%202014%20The%20Monthly%20January.pdf Proxección oficial anual] |- |65 (66) | align="left" |{{SYR}} |18,276,000 |1 de xullo de 2021 |0,229% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150513070419/http://www.cbssyr.sy/index-EN.htm Contador oficial de poboación]<ref name="Nota 6">Proxección feita antes da guerra civil. Estímanse baixas por enriba de made before civil war. Casualties are estimated at well over [http://www.washingtonpost.com/blogs/worldviews/wp/2014/12/03/200000-dead-why-syrias-rising-death-toll-is-so-divisive 200.000] persoas até finais de novembro de 2014.</ref> |- |66 (67) |style="text-align:left;"|{{ECU}} |18,029,972 |29 de xullo de 2022 |0,226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130121131641/http://www.inec.gob.ec/proyecciones_poblacionales/relojnew.swf Contador oficial de poboación] |- |67 (68) | style="text-align:left;" |{{NLD}}<ref>Excluíndo os tres países constituíntes do [[Reino dos Países Baixos]] no mar Caribe ([[Aruba]], [[Curaçao]] e [[Sint Maarten]]), pero incluíndo os tres municipios especiais do [ [Países Baixos do Caribe]] ([[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]]).</ref> |17,720,342 |29 de xullo de 2022 |0,222% | style="text-align:left;" |[http://www.cbs.nl/en-GB/menu/themas/bevolking/cijfers/extra/bevolkingsteller.htm Contador oficial de poboación] |- |68 (69) |style="text-align:left;"|{{SEN}} |17,223,497 |1 de xullo de 2021 |0,216% |style="text-align:left;"|[http://www.ansd.sn/index.php?option=com_content&view=article&id=172:publication-des-resultats-definitifs-du-rgphae&catid=59:evenements&Itemid=267 Resultado do censo de 2013] |- |69 (70) |style="text-align:left;"|{{GTM}} |17,109,746 |1 de xullo de 2021 |0,215% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.gt/index.php/estadisticas/tema-indicadores Estimación oficial] |- |70 (71) |style="text-align:left;"|{{CHA}} |16,818,391 |1 de xullo de 2021 |0,211% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |71 (72) | style="text-align:left;" |{{SOM}}<ref name="Nota 7">Inclúe [[Puntlandia]] (con arredor de 3,900,000 habitantes) e [[Somalilandia]] (con 3,500,000 habitantes).</ref> |16,360,000 |1 de xullo de 2021 |0,205% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |72 (73) |style="text-align:left;"|{{ZWE}} |15,790,716 |1 de xullo de 2021 |0,198% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160409164051/http://www.zimstat.co.zw/ Resultado do censo de 2012] |- |73 (74) |style="text-align:left;"|{{KAM}} |15,552,211 |3 de marzo de 2019 |0,195% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.go.jp/info/meetings/cambodia/pdf/rp12_ch10.pdf Proxección oficial anual] |- |74 (75) | style="text-align:left;" |{{SSD}} |13,249,924 |1 de xullo de 2020 |0,166% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140423042347/http://ssnbs.org/storage/South%20Sudan%20Statistical%20Yearbook%202011%20FINAL.pdf Proxección oficial anual] |- |75 (76) | style="text-align:left;" |{{RWA}} |12,955,768 |1 de xullo de 2021 |0,163% | style="text-align:left;" |[http://statistics.gov.rw/ Proxección oficial anual] |- |76 (77) | style="text-align:left;" |{{GIN}} |12,907,395 |1 de xullo de 2021 |0,162% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150402203113/http://www.stat-guinee.org/index.php/res-pre-rgph3 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |77 (78) | style="text-align:left;" |{{BDI}} |12,574,571 |1 de xullo de 2021 |0,158% | style="text-align:left;" |[http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf Proxección oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071528/http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- |78 (79) | style="text-align:left;" |{{BEN}} |12,506,347 |1 de xullo de 2021 |0,157% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |79 (80) | style="text-align:left;" |{{BOL}} |11,797,257 |1 de xullo de 2021 |0,148% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20412.HTM Proxección oficial] |- |80 (81) | style="text-align:left;" |{{TUN}} |11,746,695 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |81 (82) | style="text-align:left;" |{{HTI}} |11,743,017 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf Proxección oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219001450/http://ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf |date=19 de febreiro de 2015 }} |- |82 (83) | style="text-align:left;" |{{BEL}} |11,671,737 |1 de maio de 2022 |0,146% | style="text-align:left;" |[http://www.ibz.rrn.fgov.be/fileadmin/user_upload/nl/bev/statistieken/stat-1-1_n.pdf Estimación oficial mensual] |- |83 (84) |style="text-align:left;"|{{JOR}} |11,263,348 |29 de xullo de 2022 |0,141% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120117225318/http://www.dos.gov.jo/dos_home_e/main/index.htm Contador oficial de poboación] |- |84 (85) | style="text-align:left;" |{{CUB}} |11,113,215 |31 de decembro de 2021 |0,139% | style="text-align:left;" |[http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141201170724/http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf |date=01 de decembro de 2014 }} |- |85 (86) | style="text-align:left;" |{{DOM}} |10,535,535 |1 de xullo de 2021 |0,132% | style="text-align:left;" |[http://www.one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141002025458/http://one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 |date=02 de outubro de 2014 }} |- |86 (87) |style="text-align:left;"|{{CZE}} |10,516,707 |1 de xaneiro de 2022 |0,132% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331091537/http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/population Estimación oficial] |- |87 (88) | style="text-align:left;" |{{SWE}} |10,481,937 |31 de maio de 2022 |0,132% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150316110554/http://www.scb.se/en_/Finding-statistics/Statistics-by-subject-area/Population/Population-composition/Population-statistics/ Estimación oficial mensual] |- |88 (89) | style="text-align:left;" |{{GRC}} |10,432,481 |23 de novembro de 2021 |0,131% | style="text-align:left;" |[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |89 (90) | style="text-align:left;" |{{PRT}} |10,344,802 |19 de abril de 2021 |0,13% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICACOESpub_boui=213241170&PUBLICACOESmodo=2 Estimación oficial anual] |- |90 (91) |style="text-align:left;"|{{AZE}} |10,164,464 |1 de marzo de 2022 |0,128% |style="text-align:left;"|[http://stat.gov.az/news/?id=2690 Estimación oficial] |- |91 (92) | style="text-align:left;" |{{HUN}} |9,689,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,122% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150225045940/http://www.ksh.hu/docs/eng/xftp/gyor/nep/enep21412.pdf Estimación oficial anual] |- |92 (93) | style="text-align:left;" |{{ISR}}<ref>Inclúe Xerusalén Leste e os Altos do Golán. Tamén inclúe colonos israelís dentro da área C de Cisxordania.</ref> |9,552,860 |29 de xullo de 2022 |0,12% | style="text-align:left;" |[http://cbs.gov.il/reader/?MIval=cw_usr_view_Folder&ID=141 Estimación oficial mensual] |- |93 (94) |style="text-align:left;"|{{HND}} |9,546,178 |1 de xullo de 2021 |0,12% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.hn/index.php/datos-y-estadisticas/estadisticas-sociales-y-demograficas/indicadores-demograficos-3?download=105:resumen-de-la-proyeccion-de-la-poblacion-de-honduras-total-2001-2015 Estimación oficial anual] |- |94 (95) | style="text-align:left;" |{{TJK}} |9,506,000 |1 de xaneiro de 2021 |0,119% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151211191147/http://www.stat.tj/en/ Estimación oficial] |- |95 (96) |style="text-align:left;"|{{BLR}} |9,349,645 |1 de xaneiro de 2021 |0,117% |style="text-align:left;"|[http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202033157/http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014/ |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |96 (97) |style="text-align:left;"|{{ARE}} |9,282,410 |31 de decembro de 2020 |0,117% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |97 (98) |style="text-align:left;"|{{PNG}} |9,122,994 |1 de xullo de 2021 |0,115% |style="text-align:left;"|[http://www.spc.int/sdd/index.php/en/downloads/doc_download/736-population-datasheet-jan-2014 Estimación oficial anual] |- |98 (99) | style="text-align:left;" |{{AUT}} |9,027,999 |1 de abril de 2022 |0,113% | style="text-align:left;" |[http://www.statistik.at/web_de/statistiken/bevoelkerung/bevoelkerungsstand_und_veraenderung/bevoelkerung_zu_jahres-_quartalsanfang/023582.html Estimación oficial] |- |99 (100) |style="text-align:left;"|{{CHE}} |8,753,933 |31 de marzo de 2022 |0,11% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151113160204/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand/01.html Estimación oficial] |- |100 (101) |style="text-align:left;"|{{SLE}} |8,297,882 |1 de xullo de 2021 |0,104% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |101 (102) |style="text-align:left;"|{{TGO}} |7,886,000 |1 de xullo de 2021 |0,099% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (103) |style="text-align:left;"|''{{HKG}}'' ([[China]]) |7 524 100 |31 de xuño de 2019 |0,0969% |style="text-align:left;"|[https://www.webcitation.org/616lhQgyI?url=http://www.censtatd.gov.hk/hong_kong_statistics/statistics_by_subject/index.jsp?subjectID=1 Estimación oficial] |- |102 (104) |style="text-align:left;"|{{PRY}} |7,353,038 |1 de xullo de 2021 |0,0923% |style="text-align:left;"|[http://www.dgeec.gov.py/Publicaciones/Biblioteca/NACIONAL/Proyeccion_Nacional.pdf Estimación oficial] |- |103 (105) |style="text-align:left;"|{{LAO}} |7,337,783 |1 de xullo de 2021 |0,0921% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120517150036/http://www.nsc.gov.la/Statistics/Selected%20Statistics/Population.htm Proxección oficial anual] |- |104 (106) |style="text-align:left;"|{{LBY}} |7,054,493 |1 de xullo de 2021 |0,0885% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |105 (107) |style="text-align:left;"|{{SLV}} |6,825,935 |1 de xullo de 2021 |0,0857% |style="text-align:left;"|[http://www.digestyc.gob.sv/index.php/novedades/avisos/540-ya-se-encuentra-disponible-el-boletin-ipc-septiembre-2012.html Estimación oficial] |- |106 (108) |style="text-align:left;"|{{SRB}}<ref name="Nota 8">Non se inclúe [[Kosovo]].</ref> |6,797,105 |1 de xaneiro de 2022 |0,0853% |style="text-align:left;"|[http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151225081855/http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 |date=25 de decembro de 2015 }} |- |107 (109) |style="text-align:left;"|{{LBN}} |6,769,000 |1 de xullo de 2021 |0,085% |style="text-align:left;"|[http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141023174721/http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf |date=23 de outubro de 2014 }} |- |108 (110) |style="text-align:left;"|{{KGZ}} |6,700,000 |1 de abril de 2021 |0,0841% |style="text-align:left;"|[http://stat.kg/images/stories/Obzor%2001.2015.pdf Estimación oficial] |- |109 (111) |style="text-align:left;"|{{NIC}} |6,595,674 |30 de xuño de 2020 |0,0828% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150213060238/http://www.bcn.gob.ni/publicaciones/periodicidad/anual/nicaragua_cifras/nicaragua_cifras.pdf Estimación oficial] |- |110 (112) |style="text-align:left;"|{{BGR}} |6,520,314 |7 de setembro de 2021 |0,0818% |style="text-align:left;"|[http://www.nsi.bg/en Estimación oficial] |- |111 (113) | style="text-align:left;" |{{TKM}} |6,118,000 |1 de xullo de 2021 |0,0768% | style="text-align:left;" |[http://www.chrono-tm.org/2015/02/rezultatyi-perepisi-naseleniya-v-turkmenistane/ Resultado preliminar do censo de 2012] |- |112 (114) |style="text-align:left;"|{{DNK}}<ref>Excluídas as [[Illas Feroe]] e [[Groenlandia]].</ref> |5,883,562 |1 de abril de 2022 |0,0738% |style="text-align:left;"|[http://www.dst.dk/en/Statistik/emner/befolkning-og-befolkningsfremskrivning/folketal.aspx Estimación oficial] |- |113 (115) | style="text-align:left;" |{{COG}} |5,657,000 |1 de xullo de 2021 |0,071% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |114 (116) | style="text-align:left;" |{{CAF}} |5,633,412 |1 de xullo de 2020 |0,0707% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |115 (117) |style="text-align:left;"|{{FIN}} |5,552,550 |30 de xuño de 2022 |0,0697% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151006024826/http://vrk.fi/default.aspx?site=4 Contador oficial de poboación] |- |116 (118) | style="text-align:left;" |{{SGP}} |5,453,600 |30 de xuño de 2021 |0,0685% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151129094649/http://www.singstat.gov.sg/statistics/latest-data#14 Estimación oficial] |- |117 (119) | style="text-align:left;" |{{NOR}}<ref>Inclúe as [[Svalbard]].</ref> |5,435,536 |31 de marzo de 2022 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://ssb.no/en/befolkning/nokkeltall Estimación oficial] |- |118 (120) | style="text-align:left;" |{{SVK}} |5,434,712 |31 de decembro de 2021 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://slovak.statistics.sk/wps/portal/ext/products/informationmessages/inf_sprava_detail/ddca8106-fb95-42ee-bc7d-d8073030789f/!ut/p/b1/hZLbdqowFEW_xQ-whAQIPoY7CuF-femg4AXUggVB_fpjO3oezumo7reMzJW1d9ZmciZl8vdirLfFULfvxeHznAuvHjZFSWIJAJKFgLlcBdSQNahH_B3I7gD4pQj4Vy9SXwVmSFzdX3Is4P7qHwCfei1wIVlwuqz4jna_lqEYWAIEgP3WyzoxOGwBIFo6D0xiRP7CQwgQ9J-_FENgYuqzK8_TVyz3rX9g8MhfF57o78AT_4RJm-wiKa29VYm0mZChDIcPKePnOwpJ2kXZ3qqNDsNRIPt56JS3NinFHcsuUzfYi6O1jXPNycrm5qAqjezWiQBOxqnOy4Eb1KnaG8pOWcxNa371prlOVtdC-egB3V6E41Ai21L33Zs48JIZ4k2BUrx2Ia_Ha3X2I5sfzT_ZjYTJv5BH6XwBj9bn2QLkD384wk9euCdEjfa4ZrI7hn-dhsVMyKSAew2aa2fe9je_AZdlEAnAVrzp3ofVN2FMQ20VVjENmtwFEbzYCkG0IdC21lNIXbeK_UgikhYMScIsmbx-O75M5fEFvGARA4SxyEFuIfAIMXFTcrzaLolqpjuAPC6s-1Omv51JLve5oG-zZVEU8eFsoVZux8UB8w7duBtb9FTzLN-sIlbOnWkrKUV7G0r25JEiO5tDsieVq41uP0L3kESKrgXH9Oz5pStVgclzRwvETlAUVCR8csFIPzmdc6ZVtTrN6_WoJScNFFnQ9fJ1mqzVyUHvds_WcQZfQ6Vtd3bEYhe2RbXyVavvoTpu6o43aFsN3aaBr5BuetGbzZjuGH3WaAm-6ot0Y5PZ7A9-0e1Y/dl4/d5/L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/ Estimación oficial] |- |119 (121) | style="text-align:left;" |{{PSE}} |5,227,193 |1 de xullo de 2021 |0,0656% | style="text-align:left;" |[http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_Rainbow/Documents/gover_e.htm Estimación oficial] |- |120 (122) | style="text-align:left;" |{{CRI}} |5,163,038 |30 de xuño de 2021 |0,0648% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120327062704/http://www.inec.go.cr/Web/Home/pagPrincipal.aspx Estimación oficial] |- |121 (123) | style="text-align:left;" |{{NZL}} |5,133,604 |29 de xullo de 2022 |0,0644% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20100604223109/http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/population_clock.aspx Contador oficial de poboación] |- |122 (124) | style="text-align:left;" |{{IRL}} |5,123,536 |3 de abril de 2022 |0,0643% | style="text-align:left;" |[http://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2014/ Estimación oficial anual] |- |123 (125) |style="text-align:left;"|{{KWT}} |4,670,713 |31 de decembro de 2020 |0,0586% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140707163755/http://www.csb.gov.kw/Socan_Statistic_EN.aspx?ID=18 Estimación oficial] |- |124 (126) |style="text-align:left;"|{{LBR}} |4,661,010 |1 de xullo de 2022 |0,0585% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |125 (127) | style="text-align:left;" |{{OMN}} |4,527,446 |31 de decembro de 2021 |0,0568% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150317043018/http://www.ncsi.gov.om/NCSI_website/ Estimación oficial semanal] |- |126 (128) | style="text-align:left;" |{{PAN}} |4,278,500 |1 de xullo de 2020 |0,0537% | style="text-align:left;" |[https://www.contraloria.gob.pa/INEC/Archivos/P2381Boletin9.pdf Estimación oficial] |- |127 (129) | style="text-align:left;" |{{MRT}} |4,271,197 |1 de xullo de 2021 |0,0536% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150925151255/http://www.ons.mr/doc/publication/Projectionpopulation.pdf Estimación oficial anual] |- |128 (130) | style="text-align:left;" |{{CRO}} |3,888,529 |31 de agosto de 2021 |0,0488% | style="text-align:left;" |[http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/publication/2013/07-01-04_01_2013.htm Estimación oficial anual] |- |129 (130) |style="text-align:left;"|{{XEO}}<ref name="Nota 9">Non se inclúe [[Abkhazia]] (242,862 habitantes segundo o censo de 2011) nin [[Osetia do Sur]] (70,000 habitantes segundo datos do 2006).</ref> |3,728,573 |1 de xaneiro de 2021 |0,0468% |style="text-align:left;"|[http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=152&lang=eng Estimación oficial anual] |- |130 (132) |style="text-align:left;"|{{ERI}} |3,601,000 |1 de xullo de 2021 |0,0452% |style="text-align:left;"|Proxección da Nacións Unidas |- |131 (133) |style="text-align:left;"|{{URY}} |3,554,915 |30 de xuño de 2021 |0,0446% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20091114215413/http://www.ine.gub.uy/banco%20de%20datos/soc_proyecciones/totpais_ambos.xls Estimación oficial anual] |- |132 (134) |style="text-align:left;"|{{MNG}} |3,449,578 |29 de xullo de 2022 |0,0433% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150423061720/http://www.infomongolia.com/ct/ci/6068 Estimación oficial] |- |133 (135) | style="text-align:left;" |{{BIH}} |3,320,954 |1 de xullo de 2020 |0,0417% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20181123135507/http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf Resultado preliminar do censo de 2013] |- | - (136) |style="text-align:left;"|''{{PRI}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |3,285,874 |1 de abril de 2020 |0,0412% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141218204847/http://www.census.gov/popest/data/index.html Estimación oficial] |- |134 (137) |style="text-align:left;"|{{ARM}} |2,963,900 |31 de marzo de 2021 |0,0372% |style="text-align:left;"|[http://www.armstat.am/en/?nid=126&id=19001&submit=Search Estimación oficial] |- |135 (138) |style="text-align:left;"|{{ALB}} |2,829,741 |1 de xaneiro de 2021 |0,0355% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150224224626/http://www.instat.gov.al/en/publications/press-releases/press-release-population-of-albania-1-january-2015.aspx Estimación oficial anual] |- |136 (139) |style="text-align:left;"|{{QAT}} |2,799,202 |31 de xullo de 2019 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20121130220032/http://www.qsa.gov.qa/eng/PopulationStructure.htm Estimación oficial mensual] |- |137 (140) |style="text-align:left;"|{{LIT}} |2,794,961 |1 de xaneiro de 2022 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170228081633/https://osp.stat.gov.lt/en/home Estimación oficial mensual] |- |138 (141) |style="text-align:left;"|{{XAM}} |2,734,093 |31 de decembro de 2019 |0,0343% |style="text-align:left;"|[http://statinja.gov.jm/Demo_SocialStats/population.aspx Estimación oficial anual] |- |139 (142) |style="text-align:left;"|{{MDA}}<ref name="Nota 10">Non se inclúe ([http://www.statistica.md/public/files/publicatii_electronice/populatia/Populatia_Republicii_Moldova_2010.pdf statistica.md.2010.pdf]) [[Transnistria]] (555,347 habitantes segundo o censo de 2005).</ref> |2,597,100 |1 de xaneiro de 2021 |0,0326% |style="text-align:left;"|[http://www.statistica.md/ Estimación oficial] |- |140 (143) |style="text-align:left;"|{{NAM}} |2,550,226 |1 de xullo de 2021 |0,032% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Namibia.html Resultado final do censo de 2011] |- |141 (144) |style="text-align:left;"|{{GMB}} |2,487,000 |1 de xullo de 2021 |0,0312% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150317221120/http://citypopulation.de/Gambia.html Resultado preliminar do censo de 2013] |- |142 (145) |style="text-align:left;"|{{BWA}} |2,410,338 |1 de xullo de 2021 |0,0303% |style="text-align:left;"|[http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf Resultado final do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525113252/http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf |date=25 de maio de 2013 }} |- |143 (146) |style="text-align:left;"|{{GAB}} |2,233,272 |1 de xullo de 2021 |0,028% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |144 (147) |style="text-align:left;"|{{LSO}} |2,159,000 |1 de xullo de 2021 |0,0271% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |145 (148) |style="text-align:left;"|{{LVA}} |1,874,900 |1 de decembro de 2021 |0,0235% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130628214416/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html Estimación oficial mensual] |- |146 (149) |style="text-align:left;"|{{SVN}} |2,108,977 |1 de xaneiro de 2021 ||0,0265% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.si/eng/tema_demografsko_prebivalstvo.asp Contador oficial de poboación] |- |147 (150) |style="text-align:left;"|{{MKD}} |1,832,696 |1 de novembro de 2021 |0,023% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto_en.aspx?id=2 Estimación oficial] |- | - (151) |style="text-align:left;"|{{KOS}}<ref name="Nota 11">[[Kosovo]] é obxecto de disputas territoriais entre [[Serbia]] e a República de Kosovo. Kosovo declarou a súa independencia o 17 de febreiro de 2008, mais Serbia porfía en reclamalo como parte do seu territorio. A independencia de Kosovo foi recoñecida por 108 de 193 estados membros das Nacións Unidas.</ref> |1,798,188 |31 de decembro de 2020 |0,0226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141006212226/https://ask.rks-gov.net/ENG/publikimet/doc_download/1126-kosovo-population-projection-2011-2061 Proxección oficial anual] |- |148 (152) |style="text-align:left;"|{{GNB}} |1,646,077 |1 de xullo de 2021 |0,0207% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |149 (153) | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |1,505,588 |1 de xullo de 2021 |0,0189% | style="text-align:left;" |[http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141020092513/http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf |date=20 de outubro de 2014 }} |- |150 (154) | style="text-align:left;" |{{BHR}} |1,501,635 |17 de marzo de 2020 |0,0188% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20171020064727/http://www.cio.gov.bh/cio_ara/English/Publications/Statistical%20Abstract/ABS2011/CH2/2013%2012%2019%20Bahrain%20%20Population%20Projections.pdf Proxección oficial anual] |- |151 (155) | style="text-align:left;" |{{TTO}} |1,367,558 |30 de xuño de 2021 |0,0172% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140508024958/http://cso.planning.gov.tt/sites/default/files/content/images/census/TRINIDAD%20AND%20TOBAGO%202011%20Demographic%20Report.pdf Resultado do censo de 2011] |- |152 (156) |style="text-align:left;"|{{EST}} |1,331,796 |1 de xaneiro de 2021 |0,0167% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.ee/main-indicators Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121123153505/http://www.stat.ee/main-indicators |date=23 de novembro de 2012 }} |- |153 (157) |style="text-align:left;"|{{TLS}} |1,317,780 |1 de xullo de 2021 |0,0165% |style="text-align:left;"|[http://www.statistics.gov.tl/ Estimación oficial] |- |154 (158) |style="text-align:left;"|{{MAU}} |1,266,334 |30 de xuño de 2021 |0,0159% |style="text-align:left;"|[https://archive.is/20140827165459/http://statsmauritius.gov.mu/English/StatsbySubj/Pages/Population-Jan-June-2014.aspx Estimación oficial] |- |155 (159) |style="text-align:left;"|{{SWZ}} |1,172,000 |1 de xullo de 2021 |0,0147% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150723224521/http://ccm.org.sz/documents/reports/hiv/Population-Projections-Report-2007-2030.pdf Proxección oficial] |- |156 (160) |style="text-align:left;"|{{DJI}} |976,107 |1 de xullo de 2019 |0,0123% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |157 (161) |style="text-align:left;"|{{CYP}}<ref name="Nota 12">Non se inclúe a [[República Turca do Norte de Chipre]] (294.906 segundo os datos do censo de decembro de 2011 das Nacións Unidas, ([http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Organización do estado do Norte de Chipre]).</ref> |918,100 |1 de outubro de 2021 |0,0115% |style="text-align:left;"|[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |158 (162) |style="text-align:left;"|{{FJI}} |898,402 |1 de xullo de 2021 |0,0113% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |159 (163) |style="text-align:left;"|{{COM}} |758,316 |1 de decembro de 2017 |0,00952% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160111213747/http://comoros.africadata.org/fr/DataAnalysis Estimación oficial] |- |160 (164) |style="text-align:left;"|{{BTN}} |763,200 |30 de maio de 2022 |0,00958% |style="text-align:left;"|[http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 Contador oficial de poboación] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160319084148/http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 |date=19 de marzo de 2016 }} |- |161 (165) |style="text-align:left;"|{{GUY}} |743,699 |1 de xullo de 2019 |0,00933% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141219061351/http://www.caricomstats.org/Files/Databases/Demography/GY.pdf Estimación oficial] |- |162 (166) | style="text-align:left;" |{{SLB}} |728,041 |1 de xullo de 2021 |0,00914% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (167) |style="text-align:left;"|''{{MAC}}'' ([[China]]) |683,200 |31 de decembro de 2021 |0,00858% |style="text-align:left;"|[http://www.dsec.gov.mo/TimeSeriesDatabase.aspx?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |163 (168) | style="text-align:left;" |{{LUX}} |645,397 |1 de xaneiro de 2022 |0,00810% | style="text-align:left;" |[http://www.statistiques.public.lu/stat/TableViewer/tableViewHTML.aspx?ReportId=383&IF_Language=fra&MainTheme=2&FldrName=1 Estimación oficial anual] |- |164 (169) |style="text-align:left;"|{{MNE}} |621,306 |1 de xullo de 2020 |0,0078% |style="text-align:left;"|[http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (170) | style="text-align:left;" |{{ESH}}<ref name="Nota 13">A súa administración está dividida entre [[Marrocos]] e a [[República Árabe Saharauí Democrática]], ámbolos dous reclaman todo o territorio.</ref> |612,000 |1 de xullo de 2021 |0,00768% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |165 (171) |style="text-align:left;"|{{SUR}} |598,000 |1 de xullo de 2019 |0,00751% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Suriname.html Resultado preliminar do censo de 2012] |- |166 (172) |style="text-align:left;"|{{CPV}} |563,198 |1 de xullo de 2021 |0,00707% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140910131550/http://www.ine.cv/actualise/publicacao/files/615430153152013Retro-Projeccao%202000-2010%20e%20Projeccoes%20Demograficas%20%20CABO%20VERDE%202010-2030.pdf Proxección oficial anual] |- |167 (173) | style="text-align:left;" |{{MLT}} |514,564 |31 de decembro de 2019 |0,00646% | style="text-align:left;" |[http://nso.gov.mt/en/publicatons/Publications_by_Unit/Documents/D2_External_Cooperation_and_Communication/Malta_in_Figures_2014.pdf Estimación oficial anual] |- |168 (174) | style="text-align:left;" |{{BLZ}} |430,191 |1 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Belize.html Estimación oficial] |- |169 (175) | style="text-align:left;" |{{BRN}} |429,999 |20 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20161008234526/http://www.citypopulation.de/Brunei.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |170 (176) | style="text-align:left;" |{{BHS}} |393,450 |1 de xullo de 2021 |0,00494% | style="text-align:left;" |[http://statistics.bahamas.gov.bs/download/070842200.pdf Estimación oficial anual]{{Ligazón morta|data=xaneiro de 2021 }} |- |171 (177) | style="text-align:left;" |{{MDV}} |383,135 |31 de decembro de 2019 |0,00481% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141212091856/http://www.planning.gov.mv/census/census%202014/CensusPreliminary/PreliminaryResults.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (178) | style="text-align:left;" |{{RNC}}<ref name="Nota 15">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Chipre]].</ref> |382,230 |31 de decembro de 2019 |0,0048% | style="text-align:left;" |[http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Censo oficial] |- |172 (179) | style="text-align:left;" |{{ISL}} |381,370 |30 de xuño de 2022 |0,00479% | style="text-align:left;" |[http://www.statice.is/?PageID=444&NewsID=11621 Estimación oficial] |- | - (180) | style="text-align:left;" |{{TRA}}<ref name="Nota 14">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Moldavia]].</ref> |306.000 |2021 estimada |0,00384% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Moldova.html Estimación oficial] |- |173 (181) |style="text-align:left;"|{{VUT}} |301,295 |1 de xullo de 2021 |0,00378% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |174 (182) |style="text-align:left;"|{{BRB}} |288.000 |1 de xullo de 2021 |0,00361% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Barbados.html Estimación oficial] |- | - (183) |style="text-align:left;"|''{{PYF}}'' ([[Francia]]) |279,890 |1 de xullo de 2021 |0,00351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140221193409/http://www.ispf.pf/Libraries/RP2012/Premiers_r%C3%A9sultats_population_l%C3%A9gale.sflb.ashx Resultado preliminar do censo de 2012] |- | - (184) |style="text-align:left;"|''{{NCL}}'' ([[Francia]]) |273,674 |1 de xullo de 2021 |0,00343% |style="text-align:left;"|[http://www.isee.nc/population/recensement/structure-de-la-population-et-evolutions Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (185) |style="text-align:left;"|{{ABH}}<ref name="Nota 16">O status político de Abkhazia Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Abkhazia como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |245,424 |1 de xaneiro de 2020 |0,00308% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120209185131/http://apsnypress.info/news/5084.html Censo oficial] |- |175 (186) |style="text-align:left;"|{{STP}} |214,610 |1 de xullo de 2021 |0,00269% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141022065753/http://www.ine.st/Documentacao/InformacoesEstatisticas/Demograficas/22.pdf Resultado do censo de 2012] |- |176 (187) |style="text-align:left;"|{{SAM}} |199,853 |1 de xullo de 2021 |0,00251% |style="text-align:left;"|[http://www.sbs.gov.ws Resultado final do censo de 2011] |- |177 (188) |style="text-align:left;"|{{LCA}} |178,696 |1 de xullo de 2018 |0,00224% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (189) |style="text-align:left;"|''{{GUM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |153,836 |1 de abril de 2020 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn179.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (190) |style="text-align:left;"|''{{CUR}}'' ([[Países Baixos]]) |153,671 |1 de xaneiro de 2021 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Curacao.html?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial anual] |- | - (191) | style="text-align:left" |[[Ficheiro:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|25px]] [[Artsakh]] (Nagorno-Karabakh)<ref>''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Acerbaixán]].</ref> |148,900 |1 de xaneiro de 2021 |0´00187% | style="text-align:left" |Estimación oficial anual<ref>{{cite web|url=http://stat-nkr.am/hy|title=Գլխավոր էջ|website=stat-nkr.am|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20191017153721/http://www.stat-nkr.am/hy|archive-date=17 de de outubro de de 2019}}</ref> |- |178 (192) |style="text-align:left;"|{{KIR}} |120,740 |1 de xullo de 2021 |0,00152% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |179 (193) |style="text-align:left;"|{{GRD}} |113,000 |1 de xullo de 2021 |0,00142% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120614004809/http://www.geohive.com/cntry/grenada.aspx Resultado do censo de 2011] |- | - (194) |style="text-align:left;"|''{{ARU}}'' ([[Países Baixos]]) |111,050 |31 de decembro de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|[http://www.cbs.aw?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |180 (195) |style="text-align:left;"|{{VCT}} |110,696 |1 de xullo de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (196) |style="text-align:left;"|''{{XERb}}'' ([[Reino Unido]]) |107,800 |31 de decembro de 2019 |0,00135% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.je/SiteCollectionDocuments/Government%20and%20administration/R%20Jersey%20In%20Figures%202013%2020140429%20SU.pdf Estimación oficial anual] |- |181 (197) |style="text-align:left;"|{{FSM}} |105,754 |1 de xullo de 2021 |0,00133% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |182 (198) |style="text-align:left;"|{{TON}} |99,532 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150924120757/http://www.spc.int/prism/tonga/index.php?option=com_advlisting&view=download&fileId=304&Itemid=301 Resultado do censo de 2011] |- |183 (199) |style="text-align:left;"|{{ATG}} |99,337 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Antigua.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |184 (200) |style="text-align:left;"|{{SYC}} |99,202 |30 de xuño de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.nbs.gov.sc/wp-content/uploads/2013/08/Mid-2013-Pop-Bulletin.pdf Estimación oficial anual] |- | - (201) |style="text-align:left;"|''{{VIR}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |87,146 |1 de abril de 2020 |0,00109% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn180.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (202) |style="text-align:left;"|''{{IMN}}'' ([[Reino Unido]]) |84,069 |30 de maio de 2021 |0,00106% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/IsleOfMan.html Resultado do censo de 2011] |- |185 (203) |style="text-align:left;"|{{AND}} |79,535 |31 de decembro de 2021 |0,000998% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170525074953/http://www.estadistica.ad/serveiestudis/web/banc_dades4.asp?lang=1&codi_tema=2&codi_divisio=8&codi_subtemes=8 Estimación oficial anual] |- |186 (204) |style="text-align:left;"|{{DMA}} |72,000 |1 de xullo de 2021 |0,000904% |style="text-align:left;"|[http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf Resultado preliminar do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190608104411/http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf |date=08 de xuño de 2019 }} |- | - (205) |style="text-align:left;"|''{{CYM}}'' ([[Reino Unido]]) |65,786 |30 setembro de 2020 |0,000826% |style="text-align:left;"|[http://www.eso.ky/populationandvitalstatistics.html#1 Estimación oficial] |- | - (206) |style="text-align:left;"|''{{BMU}}'' ([[Reino Unido]]) |64,055 |1 de xullo de 2021 |0,000804% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130520190010/http://www.gov.bm/portal/server.pt/gateway/PTARGS_0_2_980_227_1014_43/http%3B/ptpublisher.gov.bm%3B7087/publishedcontent/publish/cabinet_office/statistics/dept___statistics___additonal_files/2012_facts___figures_0.pdf Resultado final do censo de 2010] |- | - (207) |style="text-align:left;"|''{{GUE}}'' ([[Reino Unido]]) |63,124 |30 de xuño de 2020 |0,000792% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.gg/CHttpHandler.ashx?id=81714&p=0 Estimación oficial anual] |- | - (208) |style="text-align:left;"|''{{GRL}}'' ([[Dinamarca]]) |56,562 |1 de xaneiro de 2022 |0,00070% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gl/publ/en/BE/201501/pdf/Population%202015.pdf Estimación oficial anual] |- |187 (209) |style="text-align:left;"|{{MHS}} |54,516 |1 de xullo de 2021 |0,000684% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |188 (210) |style="text-align:left;"|{{KNA}} |54,000 |1 de xullo de 2021 |0,000678% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (211) |style="text-align:left;"|''{{FRO}}'' ([[Dinamarca]]) |54,000 |1 de xuño de 2022 |0,000678% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20171123092428/http://www.hagstova.fo/fo Monthly official estimate] |- | - (212) |style="text-align:left;"|{{OSS}}<ref name="Nota 17">O status político de Osetia do Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Osetia do Sur como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |53,532 |15 de outubro de 2015 |0,000672% |style="text-align:left;"|[http://www.mid.ru/bdomp/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/be2d70933881fb75c32579270040e8a1!OpenDocument Estimación de 2013] |- | - (213) |style="text-align:left;"|''{{ASM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |49,710 |1 de abril de 2020 |0,000624% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn177.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (214) |style="text-align:left;"|''{{MNP}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |47,329 |1 de abril de 2020 |0,000594% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn178.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (215) | style="text-align:left;" |''{{TCA}}'' ([[Reino Unido]]) |44,542 |1 de xullo de 2020 |0,000559% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/TurksCaicos.html Resultado do censo de 2012] |- | - (216) |style="text-align:left;"|''{{SXM}}'' ([[Países Baixos]]) |42,577 |1 de xaneiro de 2021 |0,000534% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/SintMaarten.html Estimación oficial] |- |189 (217) |style="text-align:left;"|{{LIE}} |39,315 |31 de decembro de 2021 |0,000493% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331084716/http://www.llv.li/amtsstellen/llv-as-bevoelkerung/llv-as-bevoelkerung-bevoelkerungsstatistik_per_31_dezember-vorlaeufig.htm Estimación oficial semianual] |- |190 (218) |style="text-align:left;"|{{MCO}} |39,150 |31 de decembro de 2021 |0,000491% |style="text-align:left;"|[http://www.monacostatistics.mc/Population-and-employment Estimación oficial anual] |- | - (219) | style="text-align:left;" |''{{XIB}}'' ([[Reino Unido]]) |34,000 |1 de xullo de 2021 |0,00427% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120918003705/http://www.gibraltar.gov.gi/images/stories/PDF/statistics/Key_Indicators_Website.pdf Estimación oficial anual] |- |191 (220) | style="text-align:left;" |{{SMR}} |33,705 |30 de marzo de 2022 |0,000423% | style="text-align:left;" |[http://www.statistica.sm/on-line/en/home/statistics/population.html# Estimación oficial mensual] |- | - (221) |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[San Martín, Francia|Saint-Martin]]'' ([[Francia]]) |32,489 |1 de xaneiro de 2019 |0,000408% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (222) |style="text-align:left;"|''{{ALA}}'' ([[Finlandia]]) |30,415 |30 de xuño de 2022 |0,000382% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.fi/til/vamuu/2014/08/vamuu_2014_08_2014-09-18_tie_001_en.html Estimación oficial] |- | - (223) |style="text-align:left;"|''{{VGB}}'' ([[Reino Unido]]) |30,000 |1 de xullo de 2021 |0,000376% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/BritVirgins.html Resultado do censo de 2010] |- |192 (224) |style="text-align:left;"|{{PLW}} |17,957 |1 de xullo de 2021 |0,000225% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (225) |style="text-align:left;"|''{{COK}}'' ([[Nova Zelandia]]) |15,342 |1 de xullo de 2021 |0,000193% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130502230514/http://www.mfem.gov.ck/docs/Stats/2012/Census/2011%20Cook%20Islands%20Population%20Census%20Report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (226) |style="text-align:left;"|''{{AIA}}'' ([[Reino Unido]]) |15.000 |1 de xullo de 2021 |0,000188% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Anguilla.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- | 193 (227) | style="text-align:left;" |{{NRU}} |11,832 |1 de xullo de 2021 |0,000148% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150924120203/http://www.spc.int/prism/nauru/PublicDocuments/Census/Nauru_2011_Census_Report_FINAL.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (228) |style="text-align:left;"|''{{WLF}}'' ([[Francia]]) |11,369 |1 de xaneiro de 2021 |0,000143% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |194 (229) | style="text-align:left;" |{{TUV}} |10,679 |1 de xullo de 2021 |0,000134% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (230) |style="text-align:left;"|''[[Ficheiro:Flag of Saint Barthelemy (local).svg|25px]] [[Saint-Barthélemy]]'' ([[Francia]]) |10,289 |1 de xaneiro de 2019 |0,000129% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (231) | style="text-align:left;" |''{{GBRb}} [[Santa Helena, Ascensión e Tristan da Cunha]]'' ([[Reino Unido]]) |6000 |1 de xullofebreiro de 2021 |0% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- | - (232) |style="text-align:left;"|''{{SPM}}'' ([[Francia]]) |5,974 |1 de xaneiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (233) | style="text-align:left;" |''{{MSR}}'' ([[Reino Unido]]) |5,000 |1 de xullo de 2021 |0% | style="text-align:left;" |[http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf Resultado do censo de 2011]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071254/http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- | - (234) |style="text-align:left;"|''{{FLK}}'' ([[Reino Unido]]) |4.000 |1 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (235) |style="text-align:left;"|''{{CXR}}'' ([[Australia]]) |1,966 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (236) |style="text-align:left;"|''{{NFK}}'' ([[Australia]]) |1,734 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160303200110/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Norfolk_Island/report.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (237) |style="text-align:left;"|''{{NIU}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,549 |1 de xuño de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Niue.html Resultado final do censo de 2011] |- | - (238) |style="text-align:left;"|''{{TKL}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,501 |18 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120815034343/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Tokelau/report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- |195 (239) |style="text-align:left;"|{{VAT}} |825 |1 de febreiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202031317/http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html |date=02 de febreiro de 2017 }} |- | - (240) |style="text-align:left;"|''{{CCK}}'' ([[Australia]]) |573 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (241) |style="text-align:left;"|''{{PCN}}'' ([[Reino Unido]]) |40 |1 de xaneiro de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[[Illas Pitcairn#Demografía|Estimación oficial]] |- |189 |style="text-align:left;"|''{{GUF}}'' ([[Francia]]) |239.648 |1 de xaneiro de 2012 |0,0033% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-regions.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- |190 |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[Mayotte]]'' ([[Francia]]) |212.645 |21 de agosto de 2012 |0,0029% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=19214&reg_id=27 Resultado do censo de 2012] |- |228 |style="text-align:left;"|''{{NLDb}} [[Países Baixos Caribeños]]'' ([[Países Baixos]]) |23.296 |1 de xaneiro de 2013 |0,00032% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/NedAntillen.html Estimación oficial] |- |240 |style="text-align:left;"|{{NORb}} ''[[Svalbard e Jan Mayen]]'' ([[Noruega]]) |2.562 |1 de xullo de 2014 |0,000037% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Svalbard.html Estimación oficial] |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de países por superficie]] * [[Lista de países por densidade poboacional]] * [[Lista de países por continente]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Listas de países]] 1lr54byburfbvbwn54pznc6b0ua9z33 6148893 6148885 2022-08-02T22:54:31Z Fendetestas 45576 /* Países e dependencias por poboación */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:World Population.svg|miniatura|300px|Mapa da poboación mundial por países en millóns de habitantes.]] A continuación amósase unha '''lista de [[país]]es e [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] por [[poboación]]''', cuxa inclusión na lista está baseada no estándar [[ISO 3166-1]]. Non se reflicten as diferenzas de poboación nos países que non contan nos seus censos aos habitantes que non posúen a nacionalidade. Algúns países como [[Tailandia]] non reportan a poboación total, xa que contan exclusivamente os cidadáns nacionalizados. Nesta lista inclúense os [[lista de países|estados soberanos]], os [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] e, nalgúns casos as [[nación constituínte|nacións constituíntes]] de estados soberanos. Por exemplo, o [[Reino Unido]] considérase como un estado soberano cunha entidade única na lista, mentres que os estados soberanos do [[Reino dos Países Baixos]] atópanse separados. Tamén se dá en porcentaxe a poboación de cada país en comparación coa [[poboación mundial]], que as [[Nacións Unidas]] estimaba en 2022 en 7.954 millóns.<ref name="UNFPA">{{cite web |url=https://www.unfpa.org/data/world-population-dashboard |title=World Population Dashboard |year=2022 |work=United Nations Population Fund |publisher=UNFPA |access-date=15 de xuño de 2022}}</ref> == Países e dependencias por poboación == Nota: Atribúeselles un rango numerado aos 193 estados membros das Nacións Unidas, máis os dous estados observadores da Asemblea Xeral das Nacións Unidas. Os territorios dependentes e os países constituíntes que forman parte de estados soberanos teñen asignado un rango numerado entre parénteses. Ademais, inclúense os estados soberanos con recoñecemento limitado, pero asígnaselles un rango de número entre paréntese. Tódolos territorios dependentes se amosan en ''cursiva''. {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- !data-sort-type="number"|#!!País (ou territorio dependente)!!Poboación!!Data!!% da<br/>poboación<br/>mundial!!Fonte |- |0 |style="text-align:left;"|'''Mundo''' | style="text-align:center" |7,967,274,000 || |''' 29 de xullo de 2022''' || style="text-align:right" |'''100%''' ||style="text-align:left;"| Proxección da ONU |- |1 |style="text-align:left;"|{{CHN}}<ref name="Nota 1">Os datos do censo refírense só á [[China]] continental, excluíndo as Rexións Administrativas Especiais de [[Hong Kong]] e [[Macau]]. A primeira foi reincorporada á soberanía chinesa a mediados de 1997 e a segunda o [[20 de decembro]] de [[1999]].</ref> |1,412,600,000 |31 de decembro de 2021 |17´7% |style="text-align:left;"|[http://data.stats.gov.cn/ Contador de poboación oficial] |- |2 |style="text-align:left;"|{{IND}} |1,379,750,000 |16 de xullo de 2022 |17,3% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151124035144/http://www.indiastat.com/Default.aspx Contador de poboación oficial] |- |3 |style="text-align:left;"|{{USA}} |332,935,524 |29 de xullo de 2022 |4,18% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/popclock Contador de poboación oficial] |- |4 |style="text-align:left;"|{{IDN}} |272,248,500 |1 de xullo de 2021 |3,42% |style="text-align:left;"|[http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150207074005/http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 |date=07 de febreiro de 2015 }} |- |5 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |235,824,862 |1 de xullo de 2022 |2,92% | style="text-align:left;" |[http://www.pwd.punjab.gov.pk/ Contador de poboación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190502230956/https://pwd.punjab.gov.pk/ |date=02 de maio de 2019 }} |- |6 |style="text-align:left;"|{{NGA}} |218,541,212 |1 de xullo de 2022 |2,74% |style="text-align:left;"|Proxección das [[Nacións Unidas]] |- |7 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |214,944,266 |29 de xullo de 2022 |2,70% | style="text-align:left;" |[http://www.ibge.gov.br/apps/populacao/projecao/index.html Contador de poboación oficial] |- |8 |style="text-align:left;"|{{BGD}} |165,158,616 |15 de xuño de 2022 |2,07% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20110904045106/http://www.bbs.gov.bd/Home.aspx Contador de poboación oficial] |- |9 |style="text-align:left;"|{{RUS}}<ref name="Nota 2">A poboación de [[Rusia]] inclúe [[Crimea]] e [[Sebastopol]]; (véxase [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Rosstat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} – Estimación oficial).</ref> |145,100,000 |1 de xuño de 2022 |1,82% |style="text-align:left;"|[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} |- |10 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |128,271,248 |31 de marzo de 2022 |1,61% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20130807091233/http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/Proyecciones Proxección oficial] |- |11 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |125,502,000 |1 de outubro de 2021 |1,58% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.htm Estimación oficial mensual] |- |12 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |123,379,924 |1 de xullo de 2022 |1,55% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151017033609/http://www.csa.gov.et/images/general/news/pop_pro_wer_2014-2017 Proxección oficial] |- |13 |style="text-align:left;"|{{PHL}} |112,213,918 |29 de xullo de 2022 |1,41% |style="text-align:left;"|[http://www.popcom.gov.ph Contador de poboación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403061418/http://www.popcom.gov.ph/ |date=03 de abril de 2019 }} |- |14 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |103,636,779 |29 de xullo de 2022 |1,30% | style="text-align:left;" |[http://www.capmas.gov.eg Contador de poboación oficial] |- |15 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |98,505,400 |1 de xullo de 2021 |1,24% | style="text-align:left;" |[http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=507&ItemID=16155 Estimación oficial anual] |- |16 | style="text-align:left;" |{{COD}} |92,378,000 |1 de xullo de 2021 |1,16% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |17 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |85,644,577 |29 de xullo de 2022 |1,07% | style="text-align:left;" |[http://www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=133 Contador de poboación oficial] |- |18 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |84,680,273 |31 de decembro de 2021 |1,06% | style="text-align:left;" |[http://www.turkstat.gov.tr/Start.do Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171108091816/http://www.turkstat.gov.tr/Start.do |date=08 de novembro de 2017 }} |- |19 | style="text-align:left;" |{{ALE}} |83,695,430 |31 de marzo de 2022 |1,05% | style="text-align:left;" |[https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160628112855/https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html |date=28 de xuño de 2016 }} |- |20 |style="text-align:left;"|{{FRA}}<ref name="Nota 3">A estimación refírese á [[Francia metropolitana]] e aos catro departamentos de ultramar ''(Départements d'outre-mer'', DOM): [[Güiana Francesa]], [[Guadalupe, Francia|Guadalupe]], [[Martinica]] e [[Departamento de Reunión|Reunión]], pero exclúe o departamento de ultramar de [[Mayotte]], as [[colectividade de ultramar|colectividades de ultramar]] ''(Collectivités d'outre-mer,'' COM) da [[Polinesia Francesa]], [[Saint-Barthélemy]], [[Saint-Martin, Francia|Saint-Martin]], [[Saint-Pierre-et-Miquelon]] e [[Wallis e Futuna]], e a colectividade [[sui generis]] de [[Nova Caledonia]]. A poboación da Francia metropolitana era de 64&nbsp;216&nbsp;000 o [[1 de febreiro]] de [[2015]], de acordo coa [http://www.insee.fr/fr/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=000436387 estimación oficial mensual].</ref> |67,874,000 |1 de xuño de 2022 |0,852% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/en/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=001641607 Estimación oficial mensual] |- |21 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |67,081,234 |30 de xuño de 2020 |0,842% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/2013/rft---mid-2013-population-estimates-analysis-tool.zip Estimación oficial anual] |- |22 | style="text-align:left;" |{{THA}} |66,817,205 |29 de xullo de 2022 |0,839% | style="text-align:left;" |[http://www.ipsr.mahidol.ac.th/ipsr/Contents/Documents/Gazette/Gazette2014EN.pdf Proxección oficial anual] |- |23 | style="text-align:left;" |{{RSA}} |60,142,978 |1 de xullo de 2021 |0,755% | style="text-align:left;" |[http://beta2.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022014.pdf Estimación oficial] |- |24 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |59,441,988 |1 de xullo de 2021 |0,46% | style="text-align:left;" |[http://nbs.go.tz/ Proxección oficial] |- |25 |style="text-align:left;"|{{ITA}} |58,906,742 |31 de marzo de 2022 |0,739% |style="text-align:left;"|[http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html Estimación oficial mensual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202233034/http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |26 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |55,294,979 |[[1 de xullo]] de [[2021]] |0,694% | align=left|Proxección oficial anual<ref>{{Cita web |url=https://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de febreiro de 2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170623045207/http://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |dataarquivo=23 de xuño de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> |- |27 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |51,744,876 |31 de decembro de 2021 |0,649% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141129035927/http://rcps.egov.go.kr:8081/ageStat.do?command=month Proxección oficial] |- |28 | style="text-align:left;" |{{COL}} |51,049,498 |30 de xuño de 2021 |0,641% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150905114224/http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php Contador de poboación oficial] |- |29 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |47,564,296 |31 de agosto de 2019 |0,597% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |30 |style="text-align:left;"|{{ESP}} |47,432,805 |1 de xaneiro de 2022 |0,595% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.es/inebaseDYN/cp30321/cp_inicio.htm Estimación oficial] |- |31 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |47,327,407 |18 de maio de 2022 |0,594% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140912104325/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyeccionesyestimaciones_nac_2010_2040.pdf Proxección oficial anual] |- |32 | style="text-align:left;" |{{ALG}} |45,400,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,57% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.dz/-Demographie-.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120306220607/http://www.ons.dz/-Demographie-.html |date=06 de marzo de 2012 }} |- |33 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |44,627,620 |29 de xullo de 2022 |0,56% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113142840/http://cbs.gov.sd/en/files.php?id=7#&panel1-1 Proxección oficial anual] |- |34 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |42,885,900 |1 de xullo de 2021 |0,538% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20170110115940/http://www.ubos.org/onlinefiles/uploads/ubos/NPHC/NPHC%202014%20PROVISIONAL%20RESULTS%20REPORT.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- |35 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |41,190,700 |1 de xullo de 2021 |0,517% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140208014232/http://www.mofamission.gov.iq/nld/ab/articledisplay.aspx?gid=1&id=14075 Proxección oficial anual] |- |36 | style="text-align:left;" |{{UKR}}<ref name="Nota 4">Non se inclúe [[Crimea]] nin [[Sebastopol]], anexionados por [[Rusia]], o territorio de iure de Ucraína que é disputado e administrado de facto por Rusia (incluíndo, porén, a rexión de Donbas onde hai insurxencias separatistas en curso).</ref> |41,130,432 |1 de febreiro de 2022 |0,516% | style="text-align:left;" |[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2014/ds/kn/kn_e/kn2014_e.html Estimación oficial mensual] |- |37 | style="text-align:left;" |{{CAN}} |38,847,926 |29 de xullo de 2022 |0,488% | style="text-align:left;" |[http://www.statcan.gc.ca/start-debut-eng.html Estimación oficial] |- |38 | style="text-align:left;" |{{POL}} |38,006,000 |1 de xuño de 2022 |0,477% | style="text-align:left;" |[http://stat.gov.pl/en/basic-data/ Estimación oficial] |- |39 |style="text-align:left;"|{{MAR}} |36,674,429 |29 de xullo de 2022 |0,46% |style="text-align:left;"|[http://www.hcp.ma Contador oficial de poboación] |- |40 |style="text-align:left;"|{{UZB}} |35,680,256 |29 de xullo de 2022 |0,448% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.uz/demographic// Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141214183713/http://www.stat.uz/demographic// |date=14 de decembro de 2014 }} |- |41 |style="text-align:left;"|{{SAU}} |35,013,414 |1 de xullo de 2020 |0,439% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150823223931/http://www.cdsi.gov.sa/pdf/PopulationEstimates2010-2025-admareas.pdf Proxección oficial anual] |- |42 | style="text-align:left;" |{{PER}} |33,396,698 |1 de xullo de 2022 |0,419% | style="text-align:left;" |[http://www.inei.gob.pe/media/MenuRecursivo/Cap03020.xls Proxección oficial anual] |- |43 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |33,086,278 |30 de xuño de 2022 |0,415% | style="text-align:left" |National annual projection<ref>{{cite web|url=https://www.ine.gov.ao/|title=Início|website=www.ine.gov.ao|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200319232749/https://www.ine.gov.ao/|archive-date=19 de marzo de 2020}}</ref> |- |44 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |32,890,171 |1 de xullo de 2020 |0,413% | style="text-align:left;" |[http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141219155746/http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx |date=19 de decembro de 2014 }} |- |45 |style="text-align:left;"|{{MYS}} |32,730,400 |29 de xullo de 2022 |0,411% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120321161002/http://www.statistics.gov.my/portal/ Contador oficial de poboación] |- |46 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |31,616,078 |1 de xullo de 2022 |0,397% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.mz/estatisticas/estatisticas-demograficas-e-indicadores-sociais/projeccoes-da-populacao/populacao-projectada-por-distritos-maputo-cidade-2007_2040.xls/at_download/file Proxección oficial anual] |- |47 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |30,832,019 |27 de xuño de 2021 |0,387% | style="text-align:left;" |[https://www.webcitation.org/6RYzdFjNi?url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National%20Population%20Projection_2010%20to%202014.pdf Proxección oficial anual] |- |48 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |30,491,000 |1 de xullo de 2031 |0,383% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20121009023840/http://www.cso-yemen.org/publiction/yearbook2011/population.xls Estimación oficial] |- |49 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |29,192,480 |11 de novembro de 2021 |0,366% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150425141819/http://cbs.gov.np/wp-content/uploads/2014/10/Population-Projection-2011-2031.pdf Proxección oficial anual] |- |50 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |28,705,000 |1 de xullo de 2021 |0,36% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.ve/documentos/Demografia/SituacionDinamica/Proyecciones/xls/Nacional.xls Proxección oficial anual] |- |51 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |27,087,732 |1 de xullo de 2021 |0,34% | style="text-align:left;" |[http://www.ins.ci/n/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |52 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |26,923,353 |1 de xullo de 2021 |0,338% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20110520005948/http://www.instat.mg/index.php?option=com_content&view=article&id=33&Itemid=56 Estimación oficial anual] |- |53 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |25,926,471 |29 de xullo de 2022 |0,325% | style="text-align:left;" |[http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument Contador oficial de poboación] |- |54 | style="text-align:left;" |{{PRK}} |25,660,000 |1 de xullo de 2021 |0,322% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |55 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |25 876 000 |1 de xullo de 2019 |0,333% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.cm/downloads/Statistique/Structurelle/Evolution_densite_population_Cameroun_region_1987_2013.htm Estimación oficial] |- | - (56) |style="text-align:left;"|{{TWN}}<ref name="Nota 5">Estado parcialmente recoñecido, reclamado por [[China]] como unha das súas provincias. [[Taiwán]] tamén inclúe as pequenas illas de [[Kinmen]], [[Illas Matsu|Matsu]], [[Illas Pescadores]] etc.</ref> |24,348,251 |1 de xullo de 2019 |0,306% |style="text-align:left;"|[http://eng.stat.gov.tw/point.asp?index=9 Estimación oficial mensual] |- |56 (57) | style="text-align:left;" |{{NER}} |22 314 743 |1 de xullo de 2019 |0,287% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |57 (58) | style="text-align:left;" |{{LKA}} |21 803 000 |[[1 de xullo]] de [[2019]] |0,281% | style="text-align:left;" |[http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/CPH2011/index.php?fileName=Activities/TentativelistofPublications Resultado final do censo de 2012] |- |58 (59) | style="text-align:left;" |{{BFA}} |20 870 060 |1 de xullo de 2019 |0,269% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20160105082447/http://www.insd.bf/n/ Estimación oficial] |- |59 (60) |style="text-align:left;"|{{MWI}} |21,507,723 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|[http://www.nsomalawi.mw/images/stories/data_on_line/demography/census_2008/Main%20Report/ThematicReports/Population%20Projections%20Malawi.pdf Proxección oficial anual] |- |60 (61) |style="text-align:left;"|{{MLI}} |21,473,764 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |61 (62) | style="text-align:left;" |{{CHL}} |19,678,363 |1 de xuño de 2021 |0,247% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones2014/proyecciones-de-poblacion-2014.xlsx Proxección oficial anual] |- |62 (63) | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |19,274,464 |29 de xullo de 2022 |0,242% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.gov.kz/faces/homePag Estimación oficial mensual] |- |63 (64) | style="text-align:left;" |{{ROU}} |19,186,201 |1 de xaneiro de 2021 |0,241% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113202626/http://www.insse.ro/cms/files/statistici/comunicate/com_anuale/populatie/PopRez2014r.pdf Estimación oficial anual] |- |64 (65) |style="text-align:left;"|{{ZMB}} |18,400,556 |1 de xullo de 2021 |0,231% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113144848/http://www.zamstats.gov.zm/report/Monthly/Vol%20129%202014%20The%20Monthly%20January.pdf Proxección oficial anual] |- |65 (66) | align="left" |{{SYR}} |18,276,000 |1 de xullo de 2021 |0,229% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150513070419/http://www.cbssyr.sy/index-EN.htm Contador oficial de poboación]<ref name="Nota 6">Proxección feita antes da guerra civil. Estímanse baixas por enriba de made before civil war. Casualties are estimated at well over [http://www.washingtonpost.com/blogs/worldviews/wp/2014/12/03/200000-dead-why-syrias-rising-death-toll-is-so-divisive 200.000] persoas até finais de novembro de 2014.</ref> |- |66 (67) |style="text-align:left;"|{{ECU}} |18,029,972 |29 de xullo de 2022 |0,226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130121131641/http://www.inec.gob.ec/proyecciones_poblacionales/relojnew.swf Contador oficial de poboación] |- |67 (68) | style="text-align:left;" |{{NLD}}<ref>Excluíndo os tres países constituíntes do [[Reino dos Países Baixos]] no mar Caribe ([[Aruba]], [[Curaçao]] e [[Sint Maarten]]), pero incluíndo os tres municipios especiais do [ [Países Baixos do Caribe]] ([[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]]).</ref> |17,720,342 |29 de xullo de 2022 |0,222% | style="text-align:left;" |[http://www.cbs.nl/en-GB/menu/themas/bevolking/cijfers/extra/bevolkingsteller.htm Contador oficial de poboación] |- |68 (69) |style="text-align:left;"|{{SEN}} |17,223,497 |1 de xullo de 2021 |0,216% |style="text-align:left;"|[http://www.ansd.sn/index.php?option=com_content&view=article&id=172:publication-des-resultats-definitifs-du-rgphae&catid=59:evenements&Itemid=267 Resultado do censo de 2013] |- |69 (70) |style="text-align:left;"|{{GTM}} |17,109,746 |1 de xullo de 2021 |0,215% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.gt/index.php/estadisticas/tema-indicadores Estimación oficial] |- |70 (71) |style="text-align:left;"|{{CHA}} |16,818,391 |1 de xullo de 2021 |0,211% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |71 (72) | style="text-align:left;" |{{SOM}}<ref name="Nota 7">Inclúe [[Puntlandia]] (con arredor de 3,900,000 habitantes) e [[Somalilandia]] (con 3,500,000 habitantes).</ref> |16,360,000 |1 de xullo de 2021 |0,205% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |72 (73) |style="text-align:left;"|{{ZWE}} |15,790,716 |1 de xullo de 2021 |0,198% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160409164051/http://www.zimstat.co.zw/ Resultado do censo de 2012] |- |73 (74) |style="text-align:left;"|{{KAM}} |15,552,211 |3 de marzo de 2019 |0,195% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.go.jp/info/meetings/cambodia/pdf/rp12_ch10.pdf Proxección oficial anual] |- |74 (75) | style="text-align:left;" |{{SSD}} |13,249,924 |1 de xullo de 2020 |0,166% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140423042347/http://ssnbs.org/storage/South%20Sudan%20Statistical%20Yearbook%202011%20FINAL.pdf Proxección oficial anual] |- |75 (76) | style="text-align:left;" |{{RWA}} |12,955,768 |1 de xullo de 2021 |0,163% | style="text-align:left;" |[http://statistics.gov.rw/ Proxección oficial anual] |- |76 (77) | style="text-align:left;" |{{GIN}} |12,907,395 |1 de xullo de 2021 |0,162% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150402203113/http://www.stat-guinee.org/index.php/res-pre-rgph3 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |77 (78) | style="text-align:left;" |{{BDI}} |12,574,571 |1 de xullo de 2021 |0,158% | style="text-align:left;" |[http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf Proxección oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071528/http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- |78 (79) | style="text-align:left;" |{{BEN}} |12,506,347 |1 de xullo de 2021 |0,157% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |79 (80) | style="text-align:left;" |{{BOL}} |11,797,257 |1 de xullo de 2021 |0,148% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20412.HTM Proxección oficial] |- |80 (81) | style="text-align:left;" |{{TUN}} |11,746,695 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |81 (82) | style="text-align:left;" |{{HTI}} |11,743,017 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf Proxección oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219001450/http://ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf |date=19 de febreiro de 2015 }} |- |82 (83) | style="text-align:left;" |{{BEL}} |11,671,737 |1 de maio de 2022 |0,146% | style="text-align:left;" |[http://www.ibz.rrn.fgov.be/fileadmin/user_upload/nl/bev/statistieken/stat-1-1_n.pdf Estimación oficial mensual] |- |83 (84) |style="text-align:left;"|{{JOR}} |11,263,348 |29 de xullo de 2022 |0,141% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120117225318/http://www.dos.gov.jo/dos_home_e/main/index.htm Contador oficial de poboación] |- |84 (85) | style="text-align:left;" |{{CUB}} |11,113,215 |31 de decembro de 2021 |0,139% | style="text-align:left;" |[http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141201170724/http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf |date=01 de decembro de 2014 }} |- |85 (86) | style="text-align:left;" |{{DOM}} |10,535,535 |1 de xullo de 2021 |0,132% | style="text-align:left;" |[http://www.one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141002025458/http://one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 |date=02 de outubro de 2014 }} |- |86 (87) |style="text-align:left;"|{{CZE}} |10,516,707 |1 de xaneiro de 2022 |0,132% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331091537/http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/population Estimación oficial] |- |87 (88) | style="text-align:left;" |{{SWE}} |10,481,937 |31 de maio de 2022 |0,132% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150316110554/http://www.scb.se/en_/Finding-statistics/Statistics-by-subject-area/Population/Population-composition/Population-statistics/ Estimación oficial mensual] |- |88 (89) | style="text-align:left;" |{{GRC}} |10,432,481 |23 de novembro de 2021 |0,131% | style="text-align:left;" |[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |89 (90) | style="text-align:left;" |{{PRT}} |10,344,802 |19 de abril de 2021 |0,13% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICACOESpub_boui=213241170&PUBLICACOESmodo=2 Estimación oficial anual] |- |90 (91) |style="text-align:left;"|{{AZE}} |10,164,464 |1 de marzo de 2022 |0,128% |style="text-align:left;"|[http://stat.gov.az/news/?id=2690 Estimación oficial] |- |91 (92) | style="text-align:left;" |{{HUN}} |9,689,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,122% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150225045940/http://www.ksh.hu/docs/eng/xftp/gyor/nep/enep21412.pdf Estimación oficial anual] |- |92 (93) | style="text-align:left;" |{{ISR}}<ref>Inclúe Xerusalén Leste e os Altos do Golán. Tamén inclúe colonos israelís dentro da área C de Cisxordania.</ref> |9,552,860 |29 de xullo de 2022 |0,12% | style="text-align:left;" |[http://cbs.gov.il/reader/?MIval=cw_usr_view_Folder&ID=141 Estimación oficial mensual] |- |93 (94) |style="text-align:left;"|{{HND}} |9,546,178 |1 de xullo de 2021 |0,12% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.hn/index.php/datos-y-estadisticas/estadisticas-sociales-y-demograficas/indicadores-demograficos-3?download=105:resumen-de-la-proyeccion-de-la-poblacion-de-honduras-total-2001-2015 Estimación oficial anual] |- |94 (95) | style="text-align:left;" |{{TJK}} |9,506,000 |1 de xaneiro de 2021 |0,119% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151211191147/http://www.stat.tj/en/ Estimación oficial] |- |95 (96) |style="text-align:left;"|{{BLR}} |9,349,645 |1 de xaneiro de 2021 |0,117% |style="text-align:left;"|[http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202033157/http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014/ |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |96 (97) |style="text-align:left;"|{{ARE}} |9,282,410 |31 de decembro de 2020 |0,117% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |97 (98) |style="text-align:left;"|{{PNG}} |9,122,994 |1 de xullo de 2021 |0,115% |style="text-align:left;"|[http://www.spc.int/sdd/index.php/en/downloads/doc_download/736-population-datasheet-jan-2014 Estimación oficial anual] |- |98 (99) | style="text-align:left;" |{{AUT}} |9,027,999 |1 de abril de 2022 |0,113% | style="text-align:left;" |[http://www.statistik.at/web_de/statistiken/bevoelkerung/bevoelkerungsstand_und_veraenderung/bevoelkerung_zu_jahres-_quartalsanfang/023582.html Estimación oficial] |- |99 (100) |style="text-align:left;"|{{CHE}} |8,753,933 |31 de marzo de 2022 |0,11% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151113160204/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand/01.html Estimación oficial] |- |100 (101) |style="text-align:left;"|{{SLE}} |8,297,882 |1 de xullo de 2021 |0,104% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |101 (102) |style="text-align:left;"|{{TGO}} |7,886,000 |1 de xullo de 2021 |0,099% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (103) |style="text-align:left;"|''{{HKG}}'' ([[China]]) |7 524 100 |31 de xuño de 2019 |0,0969% |style="text-align:left;"|[https://www.webcitation.org/616lhQgyI?url=http://www.censtatd.gov.hk/hong_kong_statistics/statistics_by_subject/index.jsp?subjectID=1 Estimación oficial] |- |102 (104) |style="text-align:left;"|{{PRY}} |7,353,038 |1 de xullo de 2021 |0,0923% |style="text-align:left;"|[http://www.dgeec.gov.py/Publicaciones/Biblioteca/NACIONAL/Proyeccion_Nacional.pdf Estimación oficial] |- |103 (105) |style="text-align:left;"|{{LAO}} |7,337,783 |1 de xullo de 2021 |0,0921% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120517150036/http://www.nsc.gov.la/Statistics/Selected%20Statistics/Population.htm Proxección oficial anual] |- |104 (106) |style="text-align:left;"|{{LBY}} |7,054,493 |1 de xullo de 2021 |0,0885% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |105 (107) |style="text-align:left;"|{{SLV}} |6,825,935 |1 de xullo de 2021 |0,0857% |style="text-align:left;"|[http://www.digestyc.gob.sv/index.php/novedades/avisos/540-ya-se-encuentra-disponible-el-boletin-ipc-septiembre-2012.html Estimación oficial] |- |106 (108) |style="text-align:left;"|{{SRB}}<ref name="Nota 8">Non se inclúe [[Kosovo]].</ref> |6,797,105 |1 de xaneiro de 2022 |0,0853% |style="text-align:left;"|[http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151225081855/http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 |date=25 de decembro de 2015 }} |- |107 (109) |style="text-align:left;"|{{LBN}} |6,769,000 |1 de xullo de 2021 |0,085% |style="text-align:left;"|[http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141023174721/http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf |date=23 de outubro de 2014 }} |- |108 (110) |style="text-align:left;"|{{KGZ}} |6,700,000 |1 de abril de 2021 |0,0841% |style="text-align:left;"|[http://stat.kg/images/stories/Obzor%2001.2015.pdf Estimación oficial] |- |109 (111) |style="text-align:left;"|{{NIC}} |6,595,674 |30 de xuño de 2020 |0,0828% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150213060238/http://www.bcn.gob.ni/publicaciones/periodicidad/anual/nicaragua_cifras/nicaragua_cifras.pdf Estimación oficial] |- |110 (112) |style="text-align:left;"|{{BGR}} |6,520,314 |7 de setembro de 2021 |0,0818% |style="text-align:left;"|[http://www.nsi.bg/en Estimación oficial] |- |111 (113) | style="text-align:left;" |{{TKM}} |6,118,000 |1 de xullo de 2021 |0,0768% | style="text-align:left;" |[http://www.chrono-tm.org/2015/02/rezultatyi-perepisi-naseleniya-v-turkmenistane/ Resultado preliminar do censo de 2012] |- |112 (114) |style="text-align:left;"|{{DNK}}<ref>Excluídas as [[Illas Feroe]] e [[Groenlandia]].</ref> |5,883,562 |1 de abril de 2022 |0,0738% |style="text-align:left;"|[http://www.dst.dk/en/Statistik/emner/befolkning-og-befolkningsfremskrivning/folketal.aspx Estimación oficial] |- |113 (115) | style="text-align:left;" |{{COG}} |5,657,000 |1 de xullo de 2021 |0,071% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |114 (116) | style="text-align:left;" |{{CAF}} |5,633,412 |1 de xullo de 2020 |0,0707% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |115 (117) |style="text-align:left;"|{{FIN}} |5,552,550 |30 de xuño de 2022 |0,0697% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151006024826/http://vrk.fi/default.aspx?site=4 Contador oficial de poboación] |- |116 (118) | style="text-align:left;" |{{SGP}} |5,453,600 |30 de xuño de 2021 |0,0685% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151129094649/http://www.singstat.gov.sg/statistics/latest-data#14 Estimación oficial] |- |117 (119) | style="text-align:left;" |{{NOR}}<ref>Inclúe as [[Svalbard]].</ref> |5,435,536 |31 de marzo de 2022 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://ssb.no/en/befolkning/nokkeltall Estimación oficial] |- |118 (120) | style="text-align:left;" |{{SVK}} |5,434,712 |31 de decembro de 2021 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://slovak.statistics.sk/wps/portal/ext/products/informationmessages/inf_sprava_detail/ddca8106-fb95-42ee-bc7d-d8073030789f/!ut/p/b1/hZLbdqowFEW_xQ-whAQIPoY7CuF-femg4AXUggVB_fpjO3oezumo7reMzJW1d9ZmciZl8vdirLfFULfvxeHznAuvHjZFSWIJAJKFgLlcBdSQNahH_B3I7gD4pQj4Vy9SXwVmSFzdX3Is4P7qHwCfei1wIVlwuqz4jna_lqEYWAIEgP3WyzoxOGwBIFo6D0xiRP7CQwgQ9J-_FENgYuqzK8_TVyz3rX9g8MhfF57o78AT_4RJm-wiKa29VYm0mZChDIcPKePnOwpJ2kXZ3qqNDsNRIPt56JS3NinFHcsuUzfYi6O1jXPNycrm5qAqjezWiQBOxqnOy4Eb1KnaG8pOWcxNa371prlOVtdC-egB3V6E41Ai21L33Zs48JIZ4k2BUrx2Ia_Ha3X2I5sfzT_ZjYTJv5BH6XwBj9bn2QLkD384wk9euCdEjfa4ZrI7hn-dhsVMyKSAew2aa2fe9je_AZdlEAnAVrzp3ofVN2FMQ20VVjENmtwFEbzYCkG0IdC21lNIXbeK_UgikhYMScIsmbx-O75M5fEFvGARA4SxyEFuIfAIMXFTcrzaLolqpjuAPC6s-1Omv51JLve5oG-zZVEU8eFsoVZux8UB8w7duBtb9FTzLN-sIlbOnWkrKUV7G0r25JEiO5tDsieVq41uP0L3kESKrgXH9Oz5pStVgclzRwvETlAUVCR8csFIPzmdc6ZVtTrN6_WoJScNFFnQ9fJ1mqzVyUHvds_WcQZfQ6Vtd3bEYhe2RbXyVavvoTpu6o43aFsN3aaBr5BuetGbzZjuGH3WaAm-6ot0Y5PZ7A9-0e1Y/dl4/d5/L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/ Estimación oficial] |- |119 (121) | style="text-align:left;" |{{PSE}} |5,227,193 |1 de xullo de 2021 |0,0656% | style="text-align:left;" |[http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_Rainbow/Documents/gover_e.htm Estimación oficial] |- |120 (122) | style="text-align:left;" |{{CRI}} |5,163,038 |30 de xuño de 2021 |0,0648% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120327062704/http://www.inec.go.cr/Web/Home/pagPrincipal.aspx Estimación oficial] |- |121 (123) | style="text-align:left;" |{{NZL}} |5,133,604 |29 de xullo de 2022 |0,0644% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20100604223109/http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/population_clock.aspx Contador oficial de poboación] |- |122 (124) | style="text-align:left;" |{{IRL}} |5,123,536 |3 de abril de 2022 |0,0643% | style="text-align:left;" |[http://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2014/ Estimación oficial anual] |- |123 (125) |style="text-align:left;"|{{KWT}} |4,670,713 |31 de decembro de 2020 |0,0586% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140707163755/http://www.csb.gov.kw/Socan_Statistic_EN.aspx?ID=18 Estimación oficial] |- |124 (126) |style="text-align:left;"|{{LBR}} |4,661,010 |1 de xullo de 2022 |0,0585% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |125 (127) | style="text-align:left;" |{{OMN}} |4,527,446 |31 de decembro de 2021 |0,0568% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150317043018/http://www.ncsi.gov.om/NCSI_website/ Estimación oficial semanal] |- |126 (128) | style="text-align:left;" |{{PAN}} |4,278,500 |1 de xullo de 2020 |0,0537% | style="text-align:left;" |[https://www.contraloria.gob.pa/INEC/Archivos/P2381Boletin9.pdf Estimación oficial] |- |127 (129) | style="text-align:left;" |{{MRT}} |4,271,197 |1 de xullo de 2021 |0,0536% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150925151255/http://www.ons.mr/doc/publication/Projectionpopulation.pdf Estimación oficial anual] |- |128 (130) | style="text-align:left;" |{{CRO}} |3,888,529 |31 de agosto de 2021 |0,0488% | style="text-align:left;" |[http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/publication/2013/07-01-04_01_2013.htm Estimación oficial anual] |- |129 (130) |style="text-align:left;"|{{XEO}}<ref name="Nota 9">Non se inclúe [[Abkhazia]] (242,862 habitantes segundo o censo de 2011) nin [[Osetia do Sur]] (70,000 habitantes segundo datos do 2006).</ref> |3,728,573 |1 de xaneiro de 2021 |0,0468% |style="text-align:left;"|[http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=152&lang=eng Estimación oficial anual] |- |130 (132) |style="text-align:left;"|{{ERI}} |3,601,000 |1 de xullo de 2021 |0,0452% |style="text-align:left;"|Proxección da Nacións Unidas |- |131 (133) |style="text-align:left;"|{{URY}} |3,554,915 |30 de xuño de 2021 |0,0446% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20091114215413/http://www.ine.gub.uy/banco%20de%20datos/soc_proyecciones/totpais_ambos.xls Estimación oficial anual] |- |132 (134) |style="text-align:left;"|{{MNG}} |3,449,578 |29 de xullo de 2022 |0,0433% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150423061720/http://www.infomongolia.com/ct/ci/6068 Estimación oficial] |- |133 (135) | style="text-align:left;" |{{BIH}} |3,320,954 |1 de xullo de 2020 |0,0417% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20181123135507/http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf Resultado preliminar do censo de 2013] |- | - (136) |style="text-align:left;"|''{{PRI}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |3,285,874 |1 de abril de 2020 |0,0412% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141218204847/http://www.census.gov/popest/data/index.html Estimación oficial] |- |134 (137) |style="text-align:left;"|{{ARM}} |2,963,900 |31 de marzo de 2021 |0,0372% |style="text-align:left;"|[http://www.armstat.am/en/?nid=126&id=19001&submit=Search Estimación oficial] |- |135 (138) |style="text-align:left;"|{{ALB}} |2,829,741 |1 de xaneiro de 2021 |0,0355% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150224224626/http://www.instat.gov.al/en/publications/press-releases/press-release-population-of-albania-1-january-2015.aspx Estimación oficial anual] |- |136 (139) |style="text-align:left;"|{{QAT}} |2,799,202 |31 de xullo de 2019 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20121130220032/http://www.qsa.gov.qa/eng/PopulationStructure.htm Estimación oficial mensual] |- |137 (140) |style="text-align:left;"|{{LIT}} |2,794,961 |1 de xaneiro de 2022 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170228081633/https://osp.stat.gov.lt/en/home Estimación oficial mensual] |- |138 (141) |style="text-align:left;"|{{XAM}} |2,734,093 |31 de decembro de 2019 |0,0343% |style="text-align:left;"|[http://statinja.gov.jm/Demo_SocialStats/population.aspx Estimación oficial anual] |- |139 (142) |style="text-align:left;"|{{MDA}}<ref name="Nota 10">Non se inclúe ([http://www.statistica.md/public/files/publicatii_electronice/populatia/Populatia_Republicii_Moldova_2010.pdf statistica.md.2010.pdf]) [[Transnistria]] (555,347 habitantes segundo o censo de 2005).</ref> |2,597,100 |1 de xaneiro de 2021 |0,0326% |style="text-align:left;"|[http://www.statistica.md/ Estimación oficial] |- |140 (143) |style="text-align:left;"|{{NAM}} |2,550,226 |1 de xullo de 2021 |0,032% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Namibia.html Resultado final do censo de 2011] |- |141 (144) |style="text-align:left;"|{{GMB}} |2,487,000 |1 de xullo de 2021 |0,0312% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150317221120/http://citypopulation.de/Gambia.html Resultado preliminar do censo de 2013] |- |142 (145) |style="text-align:left;"|{{BWA}} |2,410,338 |1 de xullo de 2021 |0,0303% |style="text-align:left;"|[http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf Resultado final do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525113252/http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf |date=25 de maio de 2013 }} |- |143 (146) |style="text-align:left;"|{{GAB}} |2,233,272 |1 de xullo de 2021 |0,028% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |144 (147) |style="text-align:left;"|{{LSO}} |2,159,000 |1 de xullo de 2021 |0,0271% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |145 (148) |style="text-align:left;"|{{LVA}} |1,874,900 |1 de decembro de 2021 |0,0235% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130628214416/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html Estimación oficial mensual] |- |146 (149) |style="text-align:left;"|{{SVN}} |2,108,977 |1 de xaneiro de 2021 ||0,0265% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.si/eng/tema_demografsko_prebivalstvo.asp Contador oficial de poboación] |- |147 (150) |style="text-align:left;"|{{MKD}} |1,832,696 |1 de novembro de 2021 |0,023% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto_en.aspx?id=2 Estimación oficial] |- | - (151) |style="text-align:left;"|{{KOS}}<ref name="Nota 11">[[Kosovo]] é obxecto de disputas territoriais entre [[Serbia]] e a República de Kosovo. Kosovo declarou a súa independencia o 17 de febreiro de 2008, mais Serbia porfía en reclamalo como parte do seu territorio. A independencia de Kosovo foi recoñecida por 108 de 193 estados membros das Nacións Unidas.</ref> |1,798,188 |31 de decembro de 2020 |0,0226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141006212226/https://ask.rks-gov.net/ENG/publikimet/doc_download/1126-kosovo-population-projection-2011-2061 Proxección oficial anual] |- |148 (152) |style="text-align:left;"|{{GNB}} |1,646,077 |1 de xullo de 2021 |0,0207% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |149 (153) | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |1,505,588 |1 de xullo de 2021 |0,0189% | style="text-align:left;" |[http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141020092513/http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf |date=20 de outubro de 2014 }} |- |150 (154) | style="text-align:left;" |{{BHR}} |1,501,635 |17 de marzo de 2020 |0,0188% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20171020064727/http://www.cio.gov.bh/cio_ara/English/Publications/Statistical%20Abstract/ABS2011/CH2/2013%2012%2019%20Bahrain%20%20Population%20Projections.pdf Proxección oficial anual] |- |151 (155) | style="text-align:left;" |{{TTO}} |1,367,558 |30 de xuño de 2021 |0,0172% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140508024958/http://cso.planning.gov.tt/sites/default/files/content/images/census/TRINIDAD%20AND%20TOBAGO%202011%20Demographic%20Report.pdf Resultado do censo de 2011] |- |152 (156) |style="text-align:left;"|{{EST}} |1,331,796 |1 de xaneiro de 2021 |0,0167% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.ee/main-indicators Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121123153505/http://www.stat.ee/main-indicators |date=23 de novembro de 2012 }} |- |153 (157) |style="text-align:left;"|{{TLS}} |1,317,780 |1 de xullo de 2021 |0,0165% |style="text-align:left;"|[http://www.statistics.gov.tl/ Estimación oficial] |- |154 (158) |style="text-align:left;"|{{MAU}} |1,266,334 |30 de xuño de 2021 |0,0159% |style="text-align:left;"|[https://archive.is/20140827165459/http://statsmauritius.gov.mu/English/StatsbySubj/Pages/Population-Jan-June-2014.aspx Estimación oficial] |- |155 (159) |style="text-align:left;"|{{SWZ}} |1,172,000 |1 de xullo de 2021 |0,0147% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150723224521/http://ccm.org.sz/documents/reports/hiv/Population-Projections-Report-2007-2030.pdf Proxección oficial] |- |156 (160) |style="text-align:left;"|{{DJI}} |976,107 |1 de xullo de 2019 |0,0123% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |157 (161) |style="text-align:left;"|{{CYP}}<ref name="Nota 12">Non se inclúe a [[República Turca do Norte de Chipre]] (294.906 segundo os datos do censo de decembro de 2011 das Nacións Unidas, ([http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Organización do estado do Norte de Chipre]).</ref> |918,100 |1 de outubro de 2021 |0,0115% |style="text-align:left;"|[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |158 (162) |style="text-align:left;"|{{FJI}} |898,402 |1 de xullo de 2021 |0,0113% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |159 (163) |style="text-align:left;"|{{COM}} |758,316 |1 de decembro de 2017 |0,00952% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160111213747/http://comoros.africadata.org/fr/DataAnalysis Estimación oficial] |- |160 (164) |style="text-align:left;"|{{BTN}} |763,200 |30 de maio de 2022 |0,00958% |style="text-align:left;"|[http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 Contador oficial de poboación] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160319084148/http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 |date=19 de marzo de 2016 }} |- |161 (165) |style="text-align:left;"|{{GUY}} |743,699 |1 de xullo de 2019 |0,00933% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141219061351/http://www.caricomstats.org/Files/Databases/Demography/GY.pdf Estimación oficial] |- |162 (166) | style="text-align:left;" |{{SLB}} |728,041 |1 de xullo de 2021 |0,00914% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (167) |style="text-align:left;"|''{{MAC}}'' ([[China]]) |683,200 |31 de decembro de 2021 |0,00858% |style="text-align:left;"|[http://www.dsec.gov.mo/TimeSeriesDatabase.aspx?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |163 (168) | style="text-align:left;" |{{LUX}} |645,397 |1 de xaneiro de 2022 |0,00810% | style="text-align:left;" |[http://www.statistiques.public.lu/stat/TableViewer/tableViewHTML.aspx?ReportId=383&IF_Language=fra&MainTheme=2&FldrName=1 Estimación oficial anual] |- |164 (169) |style="text-align:left;"|{{MNE}} |621,306 |1 de xullo de 2020 |0,0078% |style="text-align:left;"|[http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (170) | style="text-align:left;" |{{ESH}}<ref name="Nota 13">A súa administración está dividida entre [[Marrocos]] e a [[República Árabe Saharauí Democrática]], ámbolos dous reclaman todo o territorio.</ref> |612,000 |1 de xullo de 2021 |0,00768% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |165 (171) |style="text-align:left;"|{{SUR}} |598,000 |1 de xullo de 2019 |0,00751% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Suriname.html Resultado preliminar do censo de 2012] |- |166 (172) |style="text-align:left;"|{{CPV}} |563,198 |1 de xullo de 2021 |0,00707% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140910131550/http://www.ine.cv/actualise/publicacao/files/615430153152013Retro-Projeccao%202000-2010%20e%20Projeccoes%20Demograficas%20%20CABO%20VERDE%202010-2030.pdf Proxección oficial anual] |- |167 (173) | style="text-align:left;" |{{MLT}} |514,564 |31 de decembro de 2019 |0,00646% | style="text-align:left;" |[http://nso.gov.mt/en/publicatons/Publications_by_Unit/Documents/D2_External_Cooperation_and_Communication/Malta_in_Figures_2014.pdf Estimación oficial anual] |- |168 (174) | style="text-align:left;" |{{BLZ}} |430,191 |1 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Belize.html Estimación oficial] |- |169 (175) | style="text-align:left;" |{{BRN}} |429,999 |20 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20161008234526/http://www.citypopulation.de/Brunei.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |170 (176) | style="text-align:left;" |{{BHS}} |393,450 |1 de xullo de 2021 |0,00494% | style="text-align:left;" |[http://statistics.bahamas.gov.bs/download/070842200.pdf Estimación oficial anual]{{Ligazón morta|data=xaneiro de 2021 }} |- |171 (177) | style="text-align:left;" |{{MDV}} |383,135 |31 de decembro de 2019 |0,00481% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141212091856/http://www.planning.gov.mv/census/census%202014/CensusPreliminary/PreliminaryResults.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (178) | style="text-align:left;" |{{RNC}}<ref name="Nota 15">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Chipre]].</ref> |382,230 |31 de decembro de 2019 |0,0048% | style="text-align:left;" |[http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Censo oficial] |- |172 (179) | style="text-align:left;" |{{ISL}} |381,370 |30 de xuño de 2022 |0,00479% | style="text-align:left;" |[http://www.statice.is/?PageID=444&NewsID=11621 Estimación oficial] |- | - (180) | style="text-align:left;" |{{TRA}}<ref name="Nota 14">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Moldavia]].</ref> |306.000 |2021 estimada |0,00384% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Moldova.html Estimación oficial] |- |173 (181) |style="text-align:left;"|{{VUT}} |301,295 |1 de xullo de 2021 |0,00378% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |174 (182) |style="text-align:left;"|{{BRB}} |288.000 |1 de xullo de 2021 |0,00361% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Barbados.html Estimación oficial] |- | - (183) |style="text-align:left;"|''{{PYF}}'' ([[Francia]]) |279,890 |1 de xullo de 2021 |0,00351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140221193409/http://www.ispf.pf/Libraries/RP2012/Premiers_r%C3%A9sultats_population_l%C3%A9gale.sflb.ashx Resultado preliminar do censo de 2012] |- | - (184) |style="text-align:left;"|''{{NCL}}'' ([[Francia]]) |273,674 |1 de xullo de 2021 |0,00343% |style="text-align:left;"|[http://www.isee.nc/population/recensement/structure-de-la-population-et-evolutions Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (185) |style="text-align:left;"|{{ABH}}<ref name="Nota 16">O status político de Abkhazia Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Abkhazia como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |245,424 |1 de xaneiro de 2020 |0,00308% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120209185131/http://apsnypress.info/news/5084.html Censo oficial] |- |175 (186) |style="text-align:left;"|{{STP}} |214,610 |1 de xullo de 2021 |0,00269% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141022065753/http://www.ine.st/Documentacao/InformacoesEstatisticas/Demograficas/22.pdf Resultado do censo de 2012] |- |176 (187) |style="text-align:left;"|{{SAM}} |199,853 |1 de xullo de 2021 |0,00251% |style="text-align:left;"|[http://www.sbs.gov.ws Resultado final do censo de 2011] |- |177 (188) |style="text-align:left;"|{{LCA}} |178,696 |1 de xullo de 2018 |0,00224% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (189) |style="text-align:left;"|''{{GUM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |153,836 |1 de abril de 2020 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn179.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (190) |style="text-align:left;"|''{{CUR}}'' ([[Países Baixos]]) |153,671 |1 de xaneiro de 2021 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Curacao.html?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial anual] |- | - (191) | style="text-align:left" |[[Ficheiro:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|25px]] [[Artsakh]] (Nagorno-Karabakh)<ref>''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Acerbaixán]].</ref> |148,900 |1 de xaneiro de 2021 |0´00187% | style="text-align:left" |Estimación oficial anual<ref>{{cite web|url=http://stat-nkr.am/hy|title=Գլխավոր էջ|website=stat-nkr.am|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20191017153721/http://www.stat-nkr.am/hy|archive-date=17 de de outubro de de 2019}}</ref> |- |178 (192) |style="text-align:left;"|{{KIR}} |120,740 |1 de xullo de 2021 |0,00152% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |179 (193) |style="text-align:left;"|{{GRD}} |113,000 |1 de xullo de 2021 |0,00142% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120614004809/http://www.geohive.com/cntry/grenada.aspx Resultado do censo de 2011] |- | - (194) |style="text-align:left;"|''{{ARU}}'' ([[Países Baixos]]) |111,050 |31 de decembro de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|[http://www.cbs.aw?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |180 (195) |style="text-align:left;"|{{VCT}} |110,696 |1 de xullo de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (196) |style="text-align:left;"|''{{XERb}}'' ([[Reino Unido]]) |107,800 |31 de decembro de 2019 |0,00135% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.je/SiteCollectionDocuments/Government%20and%20administration/R%20Jersey%20In%20Figures%202013%2020140429%20SU.pdf Estimación oficial anual] |- |181 (197) |style="text-align:left;"|{{FSM}} |105,754 |1 de xullo de 2021 |0,00133% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |182 (198) |style="text-align:left;"|{{TON}} |99,532 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150924120757/http://www.spc.int/prism/tonga/index.php?option=com_advlisting&view=download&fileId=304&Itemid=301 Resultado do censo de 2011] |- |183 (199) |style="text-align:left;"|{{ATG}} |99,337 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Antigua.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |184 (200) |style="text-align:left;"|{{SYC}} |99,202 |30 de xuño de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.nbs.gov.sc/wp-content/uploads/2013/08/Mid-2013-Pop-Bulletin.pdf Estimación oficial anual] |- | - (201) |style="text-align:left;"|''{{VIR}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |87,146 |1 de abril de 2020 |0,00109% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn180.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (202) |style="text-align:left;"|''{{IMN}}'' ([[Reino Unido]]) |84,069 |30 de maio de 2021 |0,00106% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/IsleOfMan.html Resultado do censo de 2011] |- |185 (203) |style="text-align:left;"|{{AND}} |79,535 |31 de decembro de 2021 |0,000998% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170525074953/http://www.estadistica.ad/serveiestudis/web/banc_dades4.asp?lang=1&codi_tema=2&codi_divisio=8&codi_subtemes=8 Estimación oficial anual] |- |186 (204) |style="text-align:left;"|{{DMA}} |72,000 |1 de xullo de 2021 |0,000904% |style="text-align:left;"|[http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf Resultado preliminar do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190608104411/http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf |date=08 de xuño de 2019 }} |- | - (205) |style="text-align:left;"|''{{CYM}}'' ([[Reino Unido]]) |65,786 |30 setembro de 2020 |0,000826% |style="text-align:left;"|[http://www.eso.ky/populationandvitalstatistics.html#1 Estimación oficial] |- | - (206) |style="text-align:left;"|''{{BMU}}'' ([[Reino Unido]]) |64,055 |1 de xullo de 2021 |0,000804% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130520190010/http://www.gov.bm/portal/server.pt/gateway/PTARGS_0_2_980_227_1014_43/http%3B/ptpublisher.gov.bm%3B7087/publishedcontent/publish/cabinet_office/statistics/dept___statistics___additonal_files/2012_facts___figures_0.pdf Resultado final do censo de 2010] |- | - (207) |style="text-align:left;"|''{{GUE}}'' ([[Reino Unido]]) |63,124 |30 de xuño de 2020 |0,000792% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.gg/CHttpHandler.ashx?id=81714&p=0 Estimación oficial anual] |- | - (208) |style="text-align:left;"|''{{GRL}}'' ([[Dinamarca]]) |56,562 |1 de xaneiro de 2022 |0,00070% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gl/publ/en/BE/201501/pdf/Population%202015.pdf Estimación oficial anual] |- |187 (209) |style="text-align:left;"|{{MHS}} |54,516 |1 de xullo de 2021 |0,000684% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |188 (210) |style="text-align:left;"|{{KNA}} |54,000 |1 de xullo de 2021 |0,000678% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (211) |style="text-align:left;"|''{{FRO}}'' ([[Dinamarca]]) |54,000 |1 de xuño de 2022 |0,000678% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20171123092428/http://www.hagstova.fo/fo Monthly official estimate] |- | - (212) |style="text-align:left;"|{{OSS}}<ref name="Nota 17">O status político de Osetia do Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Osetia do Sur como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |53,532 |15 de outubro de 2015 |0,000672% |style="text-align:left;"|[http://www.mid.ru/bdomp/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/be2d70933881fb75c32579270040e8a1!OpenDocument Estimación de 2013] |- | - (213) |style="text-align:left;"|''{{ASM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |49,710 |1 de abril de 2020 |0,000624% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn177.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (214) |style="text-align:left;"|''{{MNP}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |47,329 |1 de abril de 2020 |0,000594% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn178.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (215) | style="text-align:left;" |''{{TCA}}'' ([[Reino Unido]]) |44,542 |1 de xullo de 2020 |0,000559% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/TurksCaicos.html Resultado do censo de 2012] |- | - (216) |style="text-align:left;"|''{{SXM}}'' ([[Países Baixos]]) |42,577 |1 de xaneiro de 2021 |0,000534% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/SintMaarten.html Estimación oficial] |- |189 (217) |style="text-align:left;"|{{LIE}} |39,315 |31 de decembro de 2021 |0,000493% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331084716/http://www.llv.li/amtsstellen/llv-as-bevoelkerung/llv-as-bevoelkerung-bevoelkerungsstatistik_per_31_dezember-vorlaeufig.htm Estimación oficial semianual] |- |190 (218) |style="text-align:left;"|{{MCO}} |39,150 |31 de decembro de 2021 |0,000491% |style="text-align:left;"|[http://www.monacostatistics.mc/Population-and-employment Estimación oficial anual] |- | - (219) | style="text-align:left;" |''{{XIB}}'' ([[Reino Unido]]) |34,000 |1 de xullo de 2021 |0,00427% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120918003705/http://www.gibraltar.gov.gi/images/stories/PDF/statistics/Key_Indicators_Website.pdf Estimación oficial anual] |- |191 (220) | style="text-align:left;" |{{SMR}} |33,705 |30 de marzo de 2022 |0,000423% | style="text-align:left;" |[http://www.statistica.sm/on-line/en/home/statistics/population.html# Estimación oficial mensual] |- | - (221) |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[San Martín, Francia|Saint-Martin]]'' ([[Francia]]) |32,489 |1 de xaneiro de 2019 |0,000408% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (222) |style="text-align:left;"|''{{ALA}}'' ([[Finlandia]]) |30,415 |30 de xuño de 2022 |0,000382% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.fi/til/vamuu/2014/08/vamuu_2014_08_2014-09-18_tie_001_en.html Estimación oficial] |- | - (223) |style="text-align:left;"|''{{VGB}}'' ([[Reino Unido]]) |30,000 |1 de xullo de 2021 |0,000376% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/BritVirgins.html Resultado do censo de 2010] |- |192 (224) |style="text-align:left;"|{{PLW}} |17,957 |1 de xullo de 2021 |0,000225% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (225) |style="text-align:left;"|''{{COK}}'' ([[Nova Zelandia]]) |15,342 |1 de xullo de 2021 |0,000193% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130502230514/http://www.mfem.gov.ck/docs/Stats/2012/Census/2011%20Cook%20Islands%20Population%20Census%20Report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (226) |style="text-align:left;"|''{{AIA}}'' ([[Reino Unido]]) |15.000 |1 de xullo de 2021 |0,000188% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Anguilla.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- | 193 (227) | style="text-align:left;" |{{NRU}} |11,832 |1 de xullo de 2021 |0,000148% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150924120203/http://www.spc.int/prism/nauru/PublicDocuments/Census/Nauru_2011_Census_Report_FINAL.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (228) |style="text-align:left;"|''{{WLF}}'' ([[Francia]]) |11,369 |1 de xaneiro de 2021 |0,000143% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |194 (229) | style="text-align:left;" |{{TUV}} |10,679 |1 de xullo de 2021 |0,000134% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (230) |style="text-align:left;"|''[[Ficheiro:Flag of Saint Barthelemy (local).svg|25px]] [[Saint-Barthélemy]]'' ([[Francia]]) |10,289 |1 de xaneiro de 2019 |0,000129% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (231) | style="text-align:left;" |''{{GBRb}} [[Santa Helena, Ascensión e Tristan da Cunha]]'' ([[Reino Unido]]) |6000 |1 de xullofebreiro de 2021 |0% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- | - (232) |style="text-align:left;"|''{{SPM}}'' ([[Francia]]) |5,974 |1 de xaneiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (233) | style="text-align:left;" |''{{MSR}}'' ([[Reino Unido]]) |5,000 |1 de xullo de 2021 |0% | style="text-align:left;" |[http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf Resultado do censo de 2011]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071254/http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- | - (234) |style="text-align:left;"|''{{FLK}}'' ([[Reino Unido]]) |4.000 |1 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (235) |style="text-align:left;"|''{{CXR}}'' ([[Australia]]) |1,966 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (236) |style="text-align:left;"|''{{NFK}}'' ([[Australia]]) |1,734 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160303200110/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Norfolk_Island/report.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (237) |style="text-align:left;"|''{{NIU}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,549 |1 de xuño de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Niue.html Resultado final do censo de 2011] |- | - (238) |style="text-align:left;"|''{{TKL}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,501 |18 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120815034343/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Tokelau/report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- |195 (239) |style="text-align:left;"|{{VAT}} |825 |1 de febreiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202031317/http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html |date=02 de febreiro de 2017 }} |- | - (240) |style="text-align:left;"|''{{CCK}}'' ([[Australia]]) |573 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (241) |style="text-align:left;"|''{{PCN}}'' ([[Reino Unido]]) |40 |1 de xaneiro de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[[Illas Pitcairn#Demografía|Estimación oficial]] |- |190 |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[Mayotte]]'' ([[Francia]]) |212.645 |21 de agosto de 2012 |0,0029% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=19214&reg_id=27 Resultado do censo de 2012] |- |228 |style="text-align:left;"|''{{NLDb}} [[Países Baixos Caribeños]]'' ([[Países Baixos]]) |23.296 |1 de xaneiro de 2013 |0,00032% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/NedAntillen.html Estimación oficial] |- |240 |style="text-align:left;"|{{NORb}} ''[[Svalbard e Jan Mayen]]'' ([[Noruega]]) |2.562 |1 de xullo de 2014 |0,000037% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Svalbard.html Estimación oficial] |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de países por superficie]] * [[Lista de países por densidade poboacional]] * [[Lista de países por continente]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Listas de países]] 01yety5v5pfynuxw13u5dwvik4greq7 6148894 6148893 2022-08-02T22:58:17Z Fendetestas 45576 /* Países e dependencias por poboación */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:World Population.svg|miniatura|300px|Mapa da poboación mundial por países en millóns de habitantes.]] A continuación amósase unha '''lista de [[país]]es e [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] por [[poboación]]''', cuxa inclusión na lista está baseada no estándar [[ISO 3166-1]]. Non se reflicten as diferenzas de poboación nos países que non contan nos seus censos aos habitantes que non posúen a nacionalidade. Algúns países como [[Tailandia]] non reportan a poboación total, xa que contan exclusivamente os cidadáns nacionalizados. Nesta lista inclúense os [[lista de países|estados soberanos]], os [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] e, nalgúns casos as [[nación constituínte|nacións constituíntes]] de estados soberanos. Por exemplo, o [[Reino Unido]] considérase como un estado soberano cunha entidade única na lista, mentres que os estados soberanos do [[Reino dos Países Baixos]] atópanse separados. Tamén se dá en porcentaxe a poboación de cada país en comparación coa [[poboación mundial]], que as [[Nacións Unidas]] estimaba en 2022 en 7.954 millóns.<ref name="UNFPA">{{cite web |url=https://www.unfpa.org/data/world-population-dashboard |title=World Population Dashboard |year=2022 |work=United Nations Population Fund |publisher=UNFPA |access-date=15 de xuño de 2022}}</ref> == Países e dependencias por poboación == Nota: Atribúeselles un rango numerado aos 193 estados membros das Nacións Unidas, máis os dous estados observadores da Asemblea Xeral das Nacións Unidas. Os territorios dependentes e os países constituíntes que forman parte de estados soberanos teñen asignado un rango numerado entre parénteses. Ademais, inclúense os estados soberanos con recoñecemento limitado, pero asígnaselles un rango de número entre paréntese. Tódolos territorios dependentes se amosan en ''cursiva''. {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- !data-sort-type="number"|#!!País (ou territorio dependente)!!Poboación!!Data!!% da<br/>poboación<br/>mundial!!Fonte |- |0 |style="text-align:left;"|'''Mundo''' | style="text-align:center" |7,967,274,000 || |''' 29 de xullo de 2022''' || style="text-align:right" |'''100%''' ||style="text-align:left;"| Proxección da ONU |- |1 |style="text-align:left;"|{{CHN}}<ref name="Nota 1">Os datos do censo refírense só á [[China]] continental, excluíndo as Rexións Administrativas Especiais de [[Hong Kong]] e [[Macau]]. A primeira foi reincorporada á soberanía chinesa a mediados de 1997 e a segunda o [[20 de decembro]] de [[1999]].</ref> |1,412,600,000 |31 de decembro de 2021 |17´7% |style="text-align:left;"|[http://data.stats.gov.cn/ Contador de poboación oficial] |- |2 |style="text-align:left;"|{{IND}} |1,379,750,000 |16 de xullo de 2022 |17,3% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151124035144/http://www.indiastat.com/Default.aspx Contador de poboación oficial] |- |3 |style="text-align:left;"|{{USA}} |332,935,524 |29 de xullo de 2022 |4,18% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/popclock Contador de poboación oficial] |- |4 |style="text-align:left;"|{{IDN}} |272,248,500 |1 de xullo de 2021 |3,42% |style="text-align:left;"|[http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150207074005/http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 |date=07 de febreiro de 2015 }} |- |5 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |235,824,862 |1 de xullo de 2022 |2,92% | style="text-align:left;" |[http://www.pwd.punjab.gov.pk/ Contador de poboación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190502230956/https://pwd.punjab.gov.pk/ |date=02 de maio de 2019 }} |- |6 |style="text-align:left;"|{{NGA}} |218,541,212 |1 de xullo de 2022 |2,74% |style="text-align:left;"|Proxección das [[Nacións Unidas]] |- |7 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |214,944,266 |29 de xullo de 2022 |2,70% | style="text-align:left;" |[http://www.ibge.gov.br/apps/populacao/projecao/index.html Contador de poboación oficial] |- |8 |style="text-align:left;"|{{BGD}} |165,158,616 |15 de xuño de 2022 |2,07% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20110904045106/http://www.bbs.gov.bd/Home.aspx Contador de poboación oficial] |- |9 |style="text-align:left;"|{{RUS}}<ref name="Nota 2">A poboación de [[Rusia]] inclúe [[Crimea]] e [[Sebastopol]]; (véxase [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Rosstat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} – Estimación oficial).</ref> |145,100,000 |1 de xuño de 2022 |1,82% |style="text-align:left;"|[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} |- |10 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |128,271,248 |31 de marzo de 2022 |1,61% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20130807091233/http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/Proyecciones Proxección oficial] |- |11 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |125,502,000 |1 de outubro de 2021 |1,58% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.htm Estimación oficial mensual] |- |12 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |123,379,924 |1 de xullo de 2022 |1,55% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151017033609/http://www.csa.gov.et/images/general/news/pop_pro_wer_2014-2017 Proxección oficial] |- |13 |style="text-align:left;"|{{PHL}} |112,213,918 |29 de xullo de 2022 |1,41% |style="text-align:left;"|[http://www.popcom.gov.ph Contador de poboación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403061418/http://www.popcom.gov.ph/ |date=03 de abril de 2019 }} |- |14 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |103,636,779 |29 de xullo de 2022 |1,30% | style="text-align:left;" |[http://www.capmas.gov.eg Contador de poboación oficial] |- |15 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |98,505,400 |1 de xullo de 2021 |1,24% | style="text-align:left;" |[http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=507&ItemID=16155 Estimación oficial anual] |- |16 | style="text-align:left;" |{{COD}} |92,378,000 |1 de xullo de 2021 |1,16% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |17 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |85,644,577 |29 de xullo de 2022 |1,07% | style="text-align:left;" |[http://www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=133 Contador de poboación oficial] |- |18 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |84,680,273 |31 de decembro de 2021 |1,06% | style="text-align:left;" |[http://www.turkstat.gov.tr/Start.do Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171108091816/http://www.turkstat.gov.tr/Start.do |date=08 de novembro de 2017 }} |- |19 | style="text-align:left;" |{{ALE}} |83,695,430 |31 de marzo de 2022 |1,05% | style="text-align:left;" |[https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160628112855/https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html |date=28 de xuño de 2016 }} |- |20 |style="text-align:left;"|{{FRA}}<ref name="Nota 3">A estimación refírese á [[Francia metropolitana]] e aos catro departamentos de ultramar ''(Départements d'outre-mer'', DOM): [[Güiana Francesa]], [[Guadalupe, Francia|Guadalupe]], [[Martinica]] e [[Departamento de Reunión|Reunión]], pero exclúe o departamento de ultramar de [[Mayotte]], as [[colectividade de ultramar|colectividades de ultramar]] ''(Collectivités d'outre-mer,'' COM) da [[Polinesia Francesa]], [[Saint-Barthélemy]], [[Saint-Martin, Francia|Saint-Martin]], [[Saint-Pierre-et-Miquelon]] e [[Wallis e Futuna]], e a colectividade [[sui generis]] de [[Nova Caledonia]]. A poboación da Francia metropolitana era de 64&nbsp;216&nbsp;000 o [[1 de febreiro]] de [[2015]], de acordo coa [http://www.insee.fr/fr/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=000436387 estimación oficial mensual].</ref> |67,874,000 |1 de xuño de 2022 |0,852% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/en/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=001641607 Estimación oficial mensual] |- |21 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |67,081,234 |30 de xuño de 2020 |0,842% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/2013/rft---mid-2013-population-estimates-analysis-tool.zip Estimación oficial anual] |- |22 | style="text-align:left;" |{{THA}} |66,817,205 |29 de xullo de 2022 |0,839% | style="text-align:left;" |[http://www.ipsr.mahidol.ac.th/ipsr/Contents/Documents/Gazette/Gazette2014EN.pdf Proxección oficial anual] |- |23 | style="text-align:left;" |{{RSA}} |60,142,978 |1 de xullo de 2021 |0,755% | style="text-align:left;" |[http://beta2.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022014.pdf Estimación oficial] |- |24 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |59,441,988 |1 de xullo de 2021 |0,46% | style="text-align:left;" |[http://nbs.go.tz/ Proxección oficial] |- |25 |style="text-align:left;"|{{ITA}} |58,906,742 |31 de marzo de 2022 |0,739% |style="text-align:left;"|[http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html Estimación oficial mensual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202233034/http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |26 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |55,294,979 |[[1 de xullo]] de [[2021]] |0,694% | align=left|Proxección oficial anual<ref>{{Cita web |url=https://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de febreiro de 2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170623045207/http://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |dataarquivo=23 de xuño de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> |- |27 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |51,744,876 |31 de decembro de 2021 |0,649% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141129035927/http://rcps.egov.go.kr:8081/ageStat.do?command=month Proxección oficial] |- |28 | style="text-align:left;" |{{COL}} |51,049,498 |30 de xuño de 2021 |0,641% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150905114224/http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php Contador de poboación oficial] |- |29 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |47,564,296 |31 de agosto de 2019 |0,597% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |30 |style="text-align:left;"|{{ESP}} |47,432,805 |1 de xaneiro de 2022 |0,595% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.es/inebaseDYN/cp30321/cp_inicio.htm Estimación oficial] |- |31 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |47,327,407 |18 de maio de 2022 |0,594% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140912104325/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyeccionesyestimaciones_nac_2010_2040.pdf Proxección oficial anual] |- |32 | style="text-align:left;" |{{ALG}} |45,400,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,57% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.dz/-Demographie-.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120306220607/http://www.ons.dz/-Demographie-.html |date=06 de marzo de 2012 }} |- |33 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |44,627,620 |29 de xullo de 2022 |0,56% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113142840/http://cbs.gov.sd/en/files.php?id=7#&panel1-1 Proxección oficial anual] |- |34 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |42,885,900 |1 de xullo de 2021 |0,538% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20170110115940/http://www.ubos.org/onlinefiles/uploads/ubos/NPHC/NPHC%202014%20PROVISIONAL%20RESULTS%20REPORT.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- |35 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |41,190,700 |1 de xullo de 2021 |0,517% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140208014232/http://www.mofamission.gov.iq/nld/ab/articledisplay.aspx?gid=1&id=14075 Proxección oficial anual] |- |36 | style="text-align:left;" |{{UKR}}<ref name="Nota 4">Non se inclúe [[Crimea]] nin [[Sebastopol]], anexionados por [[Rusia]], o territorio de iure de Ucraína que é disputado e administrado de facto por Rusia (incluíndo, porén, a rexión de Donbas onde hai insurxencias separatistas en curso).</ref> |41,130,432 |1 de febreiro de 2022 |0,516% | style="text-align:left;" |[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2014/ds/kn/kn_e/kn2014_e.html Estimación oficial mensual] |- |37 | style="text-align:left;" |{{CAN}} |38,847,926 |29 de xullo de 2022 |0,488% | style="text-align:left;" |[http://www.statcan.gc.ca/start-debut-eng.html Estimación oficial] |- |38 | style="text-align:left;" |{{POL}} |38,006,000 |1 de xuño de 2022 |0,477% | style="text-align:left;" |[http://stat.gov.pl/en/basic-data/ Estimación oficial] |- |39 |style="text-align:left;"|{{MAR}} |36,674,429 |29 de xullo de 2022 |0,46% |style="text-align:left;"|[http://www.hcp.ma Contador oficial de poboación] |- |40 |style="text-align:left;"|{{UZB}} |35,680,256 |29 de xullo de 2022 |0,448% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.uz/demographic// Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141214183713/http://www.stat.uz/demographic// |date=14 de decembro de 2014 }} |- |41 |style="text-align:left;"|{{SAU}} |35,013,414 |1 de xullo de 2020 |0,439% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150823223931/http://www.cdsi.gov.sa/pdf/PopulationEstimates2010-2025-admareas.pdf Proxección oficial anual] |- |42 | style="text-align:left;" |{{PER}} |33,396,698 |1 de xullo de 2022 |0,419% | style="text-align:left;" |[http://www.inei.gob.pe/media/MenuRecursivo/Cap03020.xls Proxección oficial anual] |- |43 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |33,086,278 |30 de xuño de 2022 |0,415% | style="text-align:left" |National annual projection<ref>{{cite web|url=https://www.ine.gov.ao/|title=Início|website=www.ine.gov.ao|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200319232749/https://www.ine.gov.ao/|archive-date=19 de marzo de 2020}}</ref> |- |44 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |32,890,171 |1 de xullo de 2020 |0,413% | style="text-align:left;" |[http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141219155746/http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx |date=19 de decembro de 2014 }} |- |45 |style="text-align:left;"|{{MYS}} |32,730,400 |29 de xullo de 2022 |0,411% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120321161002/http://www.statistics.gov.my/portal/ Contador oficial de poboación] |- |46 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |31,616,078 |1 de xullo de 2022 |0,397% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.mz/estatisticas/estatisticas-demograficas-e-indicadores-sociais/projeccoes-da-populacao/populacao-projectada-por-distritos-maputo-cidade-2007_2040.xls/at_download/file Proxección oficial anual] |- |47 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |30,832,019 |27 de xuño de 2021 |0,387% | style="text-align:left;" |[https://www.webcitation.org/6RYzdFjNi?url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National%20Population%20Projection_2010%20to%202014.pdf Proxección oficial anual] |- |48 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |30,491,000 |1 de xullo de 2031 |0,383% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20121009023840/http://www.cso-yemen.org/publiction/yearbook2011/population.xls Estimación oficial] |- |49 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |29,192,480 |11 de novembro de 2021 |0,366% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150425141819/http://cbs.gov.np/wp-content/uploads/2014/10/Population-Projection-2011-2031.pdf Proxección oficial anual] |- |50 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |28,705,000 |1 de xullo de 2021 |0,36% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.ve/documentos/Demografia/SituacionDinamica/Proyecciones/xls/Nacional.xls Proxección oficial anual] |- |51 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |27,087,732 |1 de xullo de 2021 |0,34% | style="text-align:left;" |[http://www.ins.ci/n/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |52 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |26,923,353 |1 de xullo de 2021 |0,338% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20110520005948/http://www.instat.mg/index.php?option=com_content&view=article&id=33&Itemid=56 Estimación oficial anual] |- |53 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |25,926,471 |29 de xullo de 2022 |0,325% | style="text-align:left;" |[http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument Contador oficial de poboación] |- |54 | style="text-align:left;" |{{PRK}} |25,660,000 |1 de xullo de 2021 |0,322% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |55 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |25 876 000 |1 de xullo de 2019 |0,333% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.cm/downloads/Statistique/Structurelle/Evolution_densite_population_Cameroun_region_1987_2013.htm Estimación oficial] |- | - (56) |style="text-align:left;"|{{TWN}}<ref name="Nota 5">Estado parcialmente recoñecido, reclamado por [[China]] como unha das súas provincias. [[Taiwán]] tamén inclúe as pequenas illas de [[Kinmen]], [[Illas Matsu|Matsu]], [[Illas Pescadores]] etc.</ref> |24,348,251 |1 de xullo de 2019 |0,306% |style="text-align:left;"|[http://eng.stat.gov.tw/point.asp?index=9 Estimación oficial mensual] |- |56 (57) | style="text-align:left;" |{{NER}} |22 314 743 |1 de xullo de 2019 |0,287% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |57 (58) | style="text-align:left;" |{{LKA}} |21 803 000 |[[1 de xullo]] de [[2019]] |0,281% | style="text-align:left;" |[http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/CPH2011/index.php?fileName=Activities/TentativelistofPublications Resultado final do censo de 2012] |- |58 (59) | style="text-align:left;" |{{BFA}} |20 870 060 |1 de xullo de 2019 |0,269% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20160105082447/http://www.insd.bf/n/ Estimación oficial] |- |59 (60) |style="text-align:left;"|{{MWI}} |21,507,723 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|[http://www.nsomalawi.mw/images/stories/data_on_line/demography/census_2008/Main%20Report/ThematicReports/Population%20Projections%20Malawi.pdf Proxección oficial anual] |- |60 (61) |style="text-align:left;"|{{MLI}} |21,473,764 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |61 (62) | style="text-align:left;" |{{CHL}} |19,678,363 |1 de xuño de 2021 |0,247% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones2014/proyecciones-de-poblacion-2014.xlsx Proxección oficial anual] |- |62 (63) | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |19,274,464 |29 de xullo de 2022 |0,242% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.gov.kz/faces/homePag Estimación oficial mensual] |- |63 (64) | style="text-align:left;" |{{ROU}} |19,186,201 |1 de xaneiro de 2021 |0,241% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113202626/http://www.insse.ro/cms/files/statistici/comunicate/com_anuale/populatie/PopRez2014r.pdf Estimación oficial anual] |- |64 (65) |style="text-align:left;"|{{ZMB}} |18,400,556 |1 de xullo de 2021 |0,231% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113144848/http://www.zamstats.gov.zm/report/Monthly/Vol%20129%202014%20The%20Monthly%20January.pdf Proxección oficial anual] |- |65 (66) | align="left" |{{SYR}} |18,276,000 |1 de xullo de 2021 |0,229% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150513070419/http://www.cbssyr.sy/index-EN.htm Contador oficial de poboación]<ref name="Nota 6">Proxección feita antes da guerra civil. Estímanse baixas por enriba de made before civil war. Casualties are estimated at well over [http://www.washingtonpost.com/blogs/worldviews/wp/2014/12/03/200000-dead-why-syrias-rising-death-toll-is-so-divisive 200.000] persoas até finais de novembro de 2014.</ref> |- |66 (67) |style="text-align:left;"|{{ECU}} |18,029,972 |29 de xullo de 2022 |0,226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130121131641/http://www.inec.gob.ec/proyecciones_poblacionales/relojnew.swf Contador oficial de poboación] |- |67 (68) | style="text-align:left;" |{{NLD}}<ref>Excluíndo os tres países constituíntes do [[Reino dos Países Baixos]] no mar Caribe ([[Aruba]], [[Curaçao]] e [[Sint Maarten]]), pero incluíndo os tres municipios especiais do [ [Países Baixos do Caribe]] ([[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]]).</ref> |17,720,342 |29 de xullo de 2022 |0,222% | style="text-align:left;" |[http://www.cbs.nl/en-GB/menu/themas/bevolking/cijfers/extra/bevolkingsteller.htm Contador oficial de poboación] |- |68 (69) |style="text-align:left;"|{{SEN}} |17,223,497 |1 de xullo de 2021 |0,216% |style="text-align:left;"|[http://www.ansd.sn/index.php?option=com_content&view=article&id=172:publication-des-resultats-definitifs-du-rgphae&catid=59:evenements&Itemid=267 Resultado do censo de 2013] |- |69 (70) |style="text-align:left;"|{{GTM}} |17,109,746 |1 de xullo de 2021 |0,215% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.gt/index.php/estadisticas/tema-indicadores Estimación oficial] |- |70 (71) |style="text-align:left;"|{{CHA}} |16,818,391 |1 de xullo de 2021 |0,211% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |71 (72) | style="text-align:left;" |{{SOM}}<ref name="Nota 7">Inclúe [[Puntlandia]] (con arredor de 3,900,000 habitantes) e [[Somalilandia]] (con 3,500,000 habitantes).</ref> |16,360,000 |1 de xullo de 2021 |0,205% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |72 (73) |style="text-align:left;"|{{ZWE}} |15,790,716 |1 de xullo de 2021 |0,198% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160409164051/http://www.zimstat.co.zw/ Resultado do censo de 2012] |- |73 (74) |style="text-align:left;"|{{KAM}} |15,552,211 |3 de marzo de 2019 |0,195% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.go.jp/info/meetings/cambodia/pdf/rp12_ch10.pdf Proxección oficial anual] |- |74 (75) | style="text-align:left;" |{{SSD}} |13,249,924 |1 de xullo de 2020 |0,166% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140423042347/http://ssnbs.org/storage/South%20Sudan%20Statistical%20Yearbook%202011%20FINAL.pdf Proxección oficial anual] |- |75 (76) | style="text-align:left;" |{{RWA}} |12,955,768 |1 de xullo de 2021 |0,163% | style="text-align:left;" |[http://statistics.gov.rw/ Proxección oficial anual] |- |76 (77) | style="text-align:left;" |{{GIN}} |12,907,395 |1 de xullo de 2021 |0,162% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150402203113/http://www.stat-guinee.org/index.php/res-pre-rgph3 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |77 (78) | style="text-align:left;" |{{BDI}} |12,574,571 |1 de xullo de 2021 |0,158% | style="text-align:left;" |[http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf Proxección oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071528/http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- |78 (79) | style="text-align:left;" |{{BEN}} |12,506,347 |1 de xullo de 2021 |0,157% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |79 (80) | style="text-align:left;" |{{BOL}} |11,797,257 |1 de xullo de 2021 |0,148% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20412.HTM Proxección oficial] |- |80 (81) | style="text-align:left;" |{{TUN}} |11,746,695 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |81 (82) | style="text-align:left;" |{{HTI}} |11,743,017 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf Proxección oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219001450/http://ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf |date=19 de febreiro de 2015 }} |- |82 (83) | style="text-align:left;" |{{BEL}} |11,671,737 |1 de maio de 2022 |0,146% | style="text-align:left;" |[http://www.ibz.rrn.fgov.be/fileadmin/user_upload/nl/bev/statistieken/stat-1-1_n.pdf Estimación oficial mensual] |- |83 (84) |style="text-align:left;"|{{JOR}} |11,263,348 |29 de xullo de 2022 |0,141% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120117225318/http://www.dos.gov.jo/dos_home_e/main/index.htm Contador oficial de poboación] |- |84 (85) | style="text-align:left;" |{{CUB}} |11,113,215 |31 de decembro de 2021 |0,139% | style="text-align:left;" |[http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141201170724/http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf |date=01 de decembro de 2014 }} |- |85 (86) | style="text-align:left;" |{{DOM}} |10,535,535 |1 de xullo de 2021 |0,132% | style="text-align:left;" |[http://www.one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141002025458/http://one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 |date=02 de outubro de 2014 }} |- |86 (87) |style="text-align:left;"|{{CZE}} |10,516,707 |1 de xaneiro de 2022 |0,132% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331091537/http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/population Estimación oficial] |- |87 (88) | style="text-align:left;" |{{SWE}} |10,481,937 |31 de maio de 2022 |0,132% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150316110554/http://www.scb.se/en_/Finding-statistics/Statistics-by-subject-area/Population/Population-composition/Population-statistics/ Estimación oficial mensual] |- |88 (89) | style="text-align:left;" |{{GRC}} |10,432,481 |23 de novembro de 2021 |0,131% | style="text-align:left;" |[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |89 (90) | style="text-align:left;" |{{PRT}} |10,344,802 |19 de abril de 2021 |0,13% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICACOESpub_boui=213241170&PUBLICACOESmodo=2 Estimación oficial anual] |- |90 (91) |style="text-align:left;"|{{AZE}} |10,164,464 |1 de marzo de 2022 |0,128% |style="text-align:left;"|[http://stat.gov.az/news/?id=2690 Estimación oficial] |- |91 (92) | style="text-align:left;" |{{HUN}} |9,689,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,122% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150225045940/http://www.ksh.hu/docs/eng/xftp/gyor/nep/enep21412.pdf Estimación oficial anual] |- |92 (93) | style="text-align:left;" |{{ISR}}<ref>Inclúe Xerusalén Leste e os Altos do Golán. Tamén inclúe colonos israelís dentro da área C de Cisxordania.</ref> |9,552,860 |29 de xullo de 2022 |0,12% | style="text-align:left;" |[http://cbs.gov.il/reader/?MIval=cw_usr_view_Folder&ID=141 Estimación oficial mensual] |- |93 (94) |style="text-align:left;"|{{HND}} |9,546,178 |1 de xullo de 2021 |0,12% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.hn/index.php/datos-y-estadisticas/estadisticas-sociales-y-demograficas/indicadores-demograficos-3?download=105:resumen-de-la-proyeccion-de-la-poblacion-de-honduras-total-2001-2015 Estimación oficial anual] |- |94 (95) | style="text-align:left;" |{{TJK}} |9,506,000 |1 de xaneiro de 2021 |0,119% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151211191147/http://www.stat.tj/en/ Estimación oficial] |- |95 (96) |style="text-align:left;"|{{BLR}} |9,349,645 |1 de xaneiro de 2021 |0,117% |style="text-align:left;"|[http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202033157/http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014/ |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |96 (97) |style="text-align:left;"|{{ARE}} |9,282,410 |31 de decembro de 2020 |0,117% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |97 (98) |style="text-align:left;"|{{PNG}} |9,122,994 |1 de xullo de 2021 |0,115% |style="text-align:left;"|[http://www.spc.int/sdd/index.php/en/downloads/doc_download/736-population-datasheet-jan-2014 Estimación oficial anual] |- |98 (99) | style="text-align:left;" |{{AUT}} |9,027,999 |1 de abril de 2022 |0,113% | style="text-align:left;" |[http://www.statistik.at/web_de/statistiken/bevoelkerung/bevoelkerungsstand_und_veraenderung/bevoelkerung_zu_jahres-_quartalsanfang/023582.html Estimación oficial] |- |99 (100) |style="text-align:left;"|{{CHE}} |8,753,933 |31 de marzo de 2022 |0,11% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151113160204/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand/01.html Estimación oficial] |- |100 (101) |style="text-align:left;"|{{SLE}} |8,297,882 |1 de xullo de 2021 |0,104% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |101 (102) |style="text-align:left;"|{{TGO}} |7,886,000 |1 de xullo de 2021 |0,099% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (103) |style="text-align:left;"|''{{HKG}}'' ([[China]]) |7 524 100 |31 de xuño de 2019 |0,0969% |style="text-align:left;"|[https://www.webcitation.org/616lhQgyI?url=http://www.censtatd.gov.hk/hong_kong_statistics/statistics_by_subject/index.jsp?subjectID=1 Estimación oficial] |- |102 (104) |style="text-align:left;"|{{PRY}} |7,353,038 |1 de xullo de 2021 |0,0923% |style="text-align:left;"|[http://www.dgeec.gov.py/Publicaciones/Biblioteca/NACIONAL/Proyeccion_Nacional.pdf Estimación oficial] |- |103 (105) |style="text-align:left;"|{{LAO}} |7,337,783 |1 de xullo de 2021 |0,0921% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120517150036/http://www.nsc.gov.la/Statistics/Selected%20Statistics/Population.htm Proxección oficial anual] |- |104 (106) |style="text-align:left;"|{{LBY}} |7,054,493 |1 de xullo de 2021 |0,0885% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |105 (107) |style="text-align:left;"|{{SLV}} |6,825,935 |1 de xullo de 2021 |0,0857% |style="text-align:left;"|[http://www.digestyc.gob.sv/index.php/novedades/avisos/540-ya-se-encuentra-disponible-el-boletin-ipc-septiembre-2012.html Estimación oficial] |- |106 (108) |style="text-align:left;"|{{SRB}}<ref name="Nota 8">Non se inclúe [[Kosovo]].</ref> |6,797,105 |1 de xaneiro de 2022 |0,0853% |style="text-align:left;"|[http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151225081855/http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 |date=25 de decembro de 2015 }} |- |107 (109) |style="text-align:left;"|{{LBN}} |6,769,000 |1 de xullo de 2021 |0,085% |style="text-align:left;"|[http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141023174721/http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf |date=23 de outubro de 2014 }} |- |108 (110) |style="text-align:left;"|{{KGZ}} |6,700,000 |1 de abril de 2021 |0,0841% |style="text-align:left;"|[http://stat.kg/images/stories/Obzor%2001.2015.pdf Estimación oficial] |- |109 (111) |style="text-align:left;"|{{NIC}} |6,595,674 |30 de xuño de 2020 |0,0828% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150213060238/http://www.bcn.gob.ni/publicaciones/periodicidad/anual/nicaragua_cifras/nicaragua_cifras.pdf Estimación oficial] |- |110 (112) |style="text-align:left;"|{{BGR}} |6,520,314 |7 de setembro de 2021 |0,0818% |style="text-align:left;"|[http://www.nsi.bg/en Estimación oficial] |- |111 (113) | style="text-align:left;" |{{TKM}} |6,118,000 |1 de xullo de 2021 |0,0768% | style="text-align:left;" |[http://www.chrono-tm.org/2015/02/rezultatyi-perepisi-naseleniya-v-turkmenistane/ Resultado preliminar do censo de 2012] |- |112 (114) |style="text-align:left;"|{{DNK}}<ref>Excluídas as [[Illas Feroe]] e [[Groenlandia]].</ref> |5,883,562 |1 de abril de 2022 |0,0738% |style="text-align:left;"|[http://www.dst.dk/en/Statistik/emner/befolkning-og-befolkningsfremskrivning/folketal.aspx Estimación oficial] |- |113 (115) | style="text-align:left;" |{{COG}} |5,657,000 |1 de xullo de 2021 |0,071% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |114 (116) | style="text-align:left;" |{{CAF}} |5,633,412 |1 de xullo de 2020 |0,0707% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |115 (117) |style="text-align:left;"|{{FIN}} |5,552,550 |30 de xuño de 2022 |0,0697% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151006024826/http://vrk.fi/default.aspx?site=4 Contador oficial de poboación] |- |116 (118) | style="text-align:left;" |{{SGP}} |5,453,600 |30 de xuño de 2021 |0,0685% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151129094649/http://www.singstat.gov.sg/statistics/latest-data#14 Estimación oficial] |- |117 (119) | style="text-align:left;" |{{NOR}}<ref>Inclúe as [[Svalbard]].</ref> |5,435,536 |31 de marzo de 2022 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://ssb.no/en/befolkning/nokkeltall Estimación oficial] |- |118 (120) | style="text-align:left;" |{{SVK}} |5,434,712 |31 de decembro de 2021 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://slovak.statistics.sk/wps/portal/ext/products/informationmessages/inf_sprava_detail/ddca8106-fb95-42ee-bc7d-d8073030789f/!ut/p/b1/hZLbdqowFEW_xQ-whAQIPoY7CuF-femg4AXUggVB_fpjO3oezumo7reMzJW1d9ZmciZl8vdirLfFULfvxeHznAuvHjZFSWIJAJKFgLlcBdSQNahH_B3I7gD4pQj4Vy9SXwVmSFzdX3Is4P7qHwCfei1wIVlwuqz4jna_lqEYWAIEgP3WyzoxOGwBIFo6D0xiRP7CQwgQ9J-_FENgYuqzK8_TVyz3rX9g8MhfF57o78AT_4RJm-wiKa29VYm0mZChDIcPKePnOwpJ2kXZ3qqNDsNRIPt56JS3NinFHcsuUzfYi6O1jXPNycrm5qAqjezWiQBOxqnOy4Eb1KnaG8pOWcxNa371prlOVtdC-egB3V6E41Ai21L33Zs48JIZ4k2BUrx2Ia_Ha3X2I5sfzT_ZjYTJv5BH6XwBj9bn2QLkD384wk9euCdEjfa4ZrI7hn-dhsVMyKSAew2aa2fe9je_AZdlEAnAVrzp3ofVN2FMQ20VVjENmtwFEbzYCkG0IdC21lNIXbeK_UgikhYMScIsmbx-O75M5fEFvGARA4SxyEFuIfAIMXFTcrzaLolqpjuAPC6s-1Omv51JLve5oG-zZVEU8eFsoVZux8UB8w7duBtb9FTzLN-sIlbOnWkrKUV7G0r25JEiO5tDsieVq41uP0L3kESKrgXH9Oz5pStVgclzRwvETlAUVCR8csFIPzmdc6ZVtTrN6_WoJScNFFnQ9fJ1mqzVyUHvds_WcQZfQ6Vtd3bEYhe2RbXyVavvoTpu6o43aFsN3aaBr5BuetGbzZjuGH3WaAm-6ot0Y5PZ7A9-0e1Y/dl4/d5/L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/ Estimación oficial] |- |119 (121) | style="text-align:left;" |{{PSE}} |5,227,193 |1 de xullo de 2021 |0,0656% | style="text-align:left;" |[http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_Rainbow/Documents/gover_e.htm Estimación oficial] |- |120 (122) | style="text-align:left;" |{{CRI}} |5,163,038 |30 de xuño de 2021 |0,0648% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120327062704/http://www.inec.go.cr/Web/Home/pagPrincipal.aspx Estimación oficial] |- |121 (123) | style="text-align:left;" |{{NZL}} |5,133,604 |29 de xullo de 2022 |0,0644% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20100604223109/http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/population_clock.aspx Contador oficial de poboación] |- |122 (124) | style="text-align:left;" |{{IRL}} |5,123,536 |3 de abril de 2022 |0,0643% | style="text-align:left;" |[http://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2014/ Estimación oficial anual] |- |123 (125) |style="text-align:left;"|{{KWT}} |4,670,713 |31 de decembro de 2020 |0,0586% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140707163755/http://www.csb.gov.kw/Socan_Statistic_EN.aspx?ID=18 Estimación oficial] |- |124 (126) |style="text-align:left;"|{{LBR}} |4,661,010 |1 de xullo de 2022 |0,0585% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |125 (127) | style="text-align:left;" |{{OMN}} |4,527,446 |31 de decembro de 2021 |0,0568% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150317043018/http://www.ncsi.gov.om/NCSI_website/ Estimación oficial semanal] |- |126 (128) | style="text-align:left;" |{{PAN}} |4,278,500 |1 de xullo de 2020 |0,0537% | style="text-align:left;" |[https://www.contraloria.gob.pa/INEC/Archivos/P2381Boletin9.pdf Estimación oficial] |- |127 (129) | style="text-align:left;" |{{MRT}} |4,271,197 |1 de xullo de 2021 |0,0536% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150925151255/http://www.ons.mr/doc/publication/Projectionpopulation.pdf Estimación oficial anual] |- |128 (130) | style="text-align:left;" |{{CRO}} |3,888,529 |31 de agosto de 2021 |0,0488% | style="text-align:left;" |[http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/publication/2013/07-01-04_01_2013.htm Estimación oficial anual] |- |129 (130) |style="text-align:left;"|{{XEO}}<ref name="Nota 9">Non se inclúe [[Abkhazia]] (242,862 habitantes segundo o censo de 2011) nin [[Osetia do Sur]] (70,000 habitantes segundo datos do 2006).</ref> |3,728,573 |1 de xaneiro de 2021 |0,0468% |style="text-align:left;"|[http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=152&lang=eng Estimación oficial anual] |- |130 (132) |style="text-align:left;"|{{ERI}} |3,601,000 |1 de xullo de 2021 |0,0452% |style="text-align:left;"|Proxección da Nacións Unidas |- |131 (133) |style="text-align:left;"|{{URY}} |3,554,915 |30 de xuño de 2021 |0,0446% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20091114215413/http://www.ine.gub.uy/banco%20de%20datos/soc_proyecciones/totpais_ambos.xls Estimación oficial anual] |- |132 (134) |style="text-align:left;"|{{MNG}} |3,449,578 |29 de xullo de 2022 |0,0433% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150423061720/http://www.infomongolia.com/ct/ci/6068 Estimación oficial] |- |133 (135) | style="text-align:left;" |{{BIH}} |3,320,954 |1 de xullo de 2020 |0,0417% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20181123135507/http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf Resultado preliminar do censo de 2013] |- | - (136) |style="text-align:left;"|''{{PRI}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |3,285,874 |1 de abril de 2020 |0,0412% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141218204847/http://www.census.gov/popest/data/index.html Estimación oficial] |- |134 (137) |style="text-align:left;"|{{ARM}} |2,963,900 |31 de marzo de 2021 |0,0372% |style="text-align:left;"|[http://www.armstat.am/en/?nid=126&id=19001&submit=Search Estimación oficial] |- |135 (138) |style="text-align:left;"|{{ALB}} |2,829,741 |1 de xaneiro de 2021 |0,0355% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150224224626/http://www.instat.gov.al/en/publications/press-releases/press-release-population-of-albania-1-january-2015.aspx Estimación oficial anual] |- |136 (139) |style="text-align:left;"|{{QAT}} |2,799,202 |31 de xullo de 2019 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20121130220032/http://www.qsa.gov.qa/eng/PopulationStructure.htm Estimación oficial mensual] |- |137 (140) |style="text-align:left;"|{{LIT}} |2,794,961 |1 de xaneiro de 2022 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170228081633/https://osp.stat.gov.lt/en/home Estimación oficial mensual] |- |138 (141) |style="text-align:left;"|{{XAM}} |2,734,093 |31 de decembro de 2019 |0,0343% |style="text-align:left;"|[http://statinja.gov.jm/Demo_SocialStats/population.aspx Estimación oficial anual] |- |139 (142) |style="text-align:left;"|{{MDA}}<ref name="Nota 10">Non se inclúe ([http://www.statistica.md/public/files/publicatii_electronice/populatia/Populatia_Republicii_Moldova_2010.pdf statistica.md.2010.pdf]) [[Transnistria]] (555,347 habitantes segundo o censo de 2005).</ref> |2,597,100 |1 de xaneiro de 2021 |0,0326% |style="text-align:left;"|[http://www.statistica.md/ Estimación oficial] |- |140 (143) |style="text-align:left;"|{{NAM}} |2,550,226 |1 de xullo de 2021 |0,032% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Namibia.html Resultado final do censo de 2011] |- |141 (144) |style="text-align:left;"|{{GMB}} |2,487,000 |1 de xullo de 2021 |0,0312% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150317221120/http://citypopulation.de/Gambia.html Resultado preliminar do censo de 2013] |- |142 (145) |style="text-align:left;"|{{BWA}} |2,410,338 |1 de xullo de 2021 |0,0303% |style="text-align:left;"|[http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf Resultado final do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525113252/http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf |date=25 de maio de 2013 }} |- |143 (146) |style="text-align:left;"|{{GAB}} |2,233,272 |1 de xullo de 2021 |0,028% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |144 (147) |style="text-align:left;"|{{LSO}} |2,159,000 |1 de xullo de 2021 |0,0271% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |145 (148) |style="text-align:left;"|{{LVA}} |1,874,900 |1 de decembro de 2021 |0,0235% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130628214416/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html Estimación oficial mensual] |- |146 (149) |style="text-align:left;"|{{SVN}} |2,108,977 |1 de xaneiro de 2021 ||0,0265% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.si/eng/tema_demografsko_prebivalstvo.asp Contador oficial de poboación] |- |147 (150) |style="text-align:left;"|{{MKD}} |1,832,696 |1 de novembro de 2021 |0,023% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto_en.aspx?id=2 Estimación oficial] |- | - (151) |style="text-align:left;"|{{KOS}}<ref name="Nota 11">[[Kosovo]] é obxecto de disputas territoriais entre [[Serbia]] e a República de Kosovo. Kosovo declarou a súa independencia o 17 de febreiro de 2008, mais Serbia porfía en reclamalo como parte do seu territorio. A independencia de Kosovo foi recoñecida por 108 de 193 estados membros das Nacións Unidas.</ref> |1,798,188 |31 de decembro de 2020 |0,0226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141006212226/https://ask.rks-gov.net/ENG/publikimet/doc_download/1126-kosovo-population-projection-2011-2061 Proxección oficial anual] |- |148 (152) |style="text-align:left;"|{{GNB}} |1,646,077 |1 de xullo de 2021 |0,0207% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |149 (153) | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |1,505,588 |1 de xullo de 2021 |0,0189% | style="text-align:left;" |[http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141020092513/http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf |date=20 de outubro de 2014 }} |- |150 (154) | style="text-align:left;" |{{BHR}} |1,501,635 |17 de marzo de 2020 |0,0188% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20171020064727/http://www.cio.gov.bh/cio_ara/English/Publications/Statistical%20Abstract/ABS2011/CH2/2013%2012%2019%20Bahrain%20%20Population%20Projections.pdf Proxección oficial anual] |- |151 (155) | style="text-align:left;" |{{TTO}} |1,367,558 |30 de xuño de 2021 |0,0172% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140508024958/http://cso.planning.gov.tt/sites/default/files/content/images/census/TRINIDAD%20AND%20TOBAGO%202011%20Demographic%20Report.pdf Resultado do censo de 2011] |- |152 (156) |style="text-align:left;"|{{EST}} |1,331,796 |1 de xaneiro de 2021 |0,0167% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.ee/main-indicators Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121123153505/http://www.stat.ee/main-indicators |date=23 de novembro de 2012 }} |- |153 (157) |style="text-align:left;"|{{TLS}} |1,317,780 |1 de xullo de 2021 |0,0165% |style="text-align:left;"|[http://www.statistics.gov.tl/ Estimación oficial] |- |154 (158) |style="text-align:left;"|{{MAU}} |1,266,334 |30 de xuño de 2021 |0,0159% |style="text-align:left;"|[https://archive.is/20140827165459/http://statsmauritius.gov.mu/English/StatsbySubj/Pages/Population-Jan-June-2014.aspx Estimación oficial] |- |155 (159) |style="text-align:left;"|{{SWZ}} |1,172,000 |1 de xullo de 2021 |0,0147% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150723224521/http://ccm.org.sz/documents/reports/hiv/Population-Projections-Report-2007-2030.pdf Proxección oficial] |- |156 (160) |style="text-align:left;"|{{DJI}} |976,107 |1 de xullo de 2019 |0,0123% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |157 (161) |style="text-align:left;"|{{CYP}}<ref name="Nota 12">Non se inclúe a [[República Turca do Norte de Chipre]] (294.906 segundo os datos do censo de decembro de 2011 das Nacións Unidas, ([http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Organización do estado do Norte de Chipre]).</ref> |918,100 |1 de outubro de 2021 |0,0115% |style="text-align:left;"|[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |158 (162) |style="text-align:left;"|{{FJI}} |898,402 |1 de xullo de 2021 |0,0113% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |159 (163) |style="text-align:left;"|{{COM}} |758,316 |1 de decembro de 2017 |0,00952% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160111213747/http://comoros.africadata.org/fr/DataAnalysis Estimación oficial] |- |160 (164) |style="text-align:left;"|{{BTN}} |763,200 |30 de maio de 2022 |0,00958% |style="text-align:left;"|[http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 Contador oficial de poboación] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160319084148/http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 |date=19 de marzo de 2016 }} |- |161 (165) |style="text-align:left;"|{{GUY}} |743,699 |1 de xullo de 2019 |0,00933% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141219061351/http://www.caricomstats.org/Files/Databases/Demography/GY.pdf Estimación oficial] |- |162 (166) | style="text-align:left;" |{{SLB}} |728,041 |1 de xullo de 2021 |0,00914% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (167) |style="text-align:left;"|''{{MAC}}'' ([[China]]) |683,200 |31 de decembro de 2021 |0,00858% |style="text-align:left;"|[http://www.dsec.gov.mo/TimeSeriesDatabase.aspx?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |163 (168) | style="text-align:left;" |{{LUX}} |645,397 |1 de xaneiro de 2022 |0,00810% | style="text-align:left;" |[http://www.statistiques.public.lu/stat/TableViewer/tableViewHTML.aspx?ReportId=383&IF_Language=fra&MainTheme=2&FldrName=1 Estimación oficial anual] |- |164 (169) |style="text-align:left;"|{{MNE}} |621,306 |1 de xullo de 2020 |0,0078% |style="text-align:left;"|[http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (170) | style="text-align:left;" |{{ESH}}<ref name="Nota 13">A súa administración está dividida entre [[Marrocos]] e a [[República Árabe Saharauí Democrática]], ámbolos dous reclaman todo o territorio.</ref> |612,000 |1 de xullo de 2021 |0,00768% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |165 (171) |style="text-align:left;"|{{SUR}} |598,000 |1 de xullo de 2019 |0,00751% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Suriname.html Resultado preliminar do censo de 2012] |- |166 (172) |style="text-align:left;"|{{CPV}} |563,198 |1 de xullo de 2021 |0,00707% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140910131550/http://www.ine.cv/actualise/publicacao/files/615430153152013Retro-Projeccao%202000-2010%20e%20Projeccoes%20Demograficas%20%20CABO%20VERDE%202010-2030.pdf Proxección oficial anual] |- |167 (173) | style="text-align:left;" |{{MLT}} |514,564 |31 de decembro de 2019 |0,00646% | style="text-align:left;" |[http://nso.gov.mt/en/publicatons/Publications_by_Unit/Documents/D2_External_Cooperation_and_Communication/Malta_in_Figures_2014.pdf Estimación oficial anual] |- |168 (174) | style="text-align:left;" |{{BLZ}} |430,191 |1 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Belize.html Estimación oficial] |- |169 (175) | style="text-align:left;" |{{BRN}} |429,999 |20 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20161008234526/http://www.citypopulation.de/Brunei.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |170 (176) | style="text-align:left;" |{{BHS}} |393,450 |1 de xullo de 2021 |0,00494% | style="text-align:left;" |[http://statistics.bahamas.gov.bs/download/070842200.pdf Estimación oficial anual]{{Ligazón morta|data=xaneiro de 2021 }} |- |171 (177) | style="text-align:left;" |{{MDV}} |383,135 |31 de decembro de 2019 |0,00481% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141212091856/http://www.planning.gov.mv/census/census%202014/CensusPreliminary/PreliminaryResults.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (178) | style="text-align:left;" |{{RNC}}<ref name="Nota 15">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Chipre]].</ref> |382,230 |31 de decembro de 2019 |0,0048% | style="text-align:left;" |[http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Censo oficial] |- |172 (179) | style="text-align:left;" |{{ISL}} |381,370 |30 de xuño de 2022 |0,00479% | style="text-align:left;" |[http://www.statice.is/?PageID=444&NewsID=11621 Estimación oficial] |- | - (180) | style="text-align:left;" |{{TRA}}<ref name="Nota 14">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Moldavia]].</ref> |306.000 |2021 estimada |0,00384% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Moldova.html Estimación oficial] |- |173 (181) |style="text-align:left;"|{{VUT}} |301,295 |1 de xullo de 2021 |0,00378% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |174 (182) |style="text-align:left;"|{{BRB}} |288.000 |1 de xullo de 2021 |0,00361% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Barbados.html Estimación oficial] |- | - (183) |style="text-align:left;"|''{{PYF}}'' ([[Francia]]) |279,890 |1 de xullo de 2021 |0,00351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140221193409/http://www.ispf.pf/Libraries/RP2012/Premiers_r%C3%A9sultats_population_l%C3%A9gale.sflb.ashx Resultado preliminar do censo de 2012] |- | - (184) |style="text-align:left;"|''{{NCL}}'' ([[Francia]]) |273,674 |1 de xullo de 2021 |0,00343% |style="text-align:left;"|[http://www.isee.nc/population/recensement/structure-de-la-population-et-evolutions Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (185) |style="text-align:left;"|{{ABH}}<ref name="Nota 16">O status político de Abkhazia Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Abkhazia como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |245,424 |1 de xaneiro de 2020 |0,00308% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120209185131/http://apsnypress.info/news/5084.html Censo oficial] |- |175 (186) |style="text-align:left;"|{{STP}} |214,610 |1 de xullo de 2021 |0,00269% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141022065753/http://www.ine.st/Documentacao/InformacoesEstatisticas/Demograficas/22.pdf Resultado do censo de 2012] |- |176 (187) |style="text-align:left;"|{{SAM}} |199,853 |1 de xullo de 2021 |0,00251% |style="text-align:left;"|[http://www.sbs.gov.ws Resultado final do censo de 2011] |- |177 (188) |style="text-align:left;"|{{LCA}} |178,696 |1 de xullo de 2018 |0,00224% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (189) |style="text-align:left;"|''{{GUM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |153,836 |1 de abril de 2020 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn179.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (190) |style="text-align:left;"|''{{CUR}}'' ([[Países Baixos]]) |153,671 |1 de xaneiro de 2021 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Curacao.html?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial anual] |- | - (191) | style="text-align:left" |[[Ficheiro:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|25px]] [[Artsakh]] (Nagorno-Karabakh)<ref>''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Acerbaixán]].</ref> |148,900 |1 de xaneiro de 2021 |0´00187% | style="text-align:left" |Estimación oficial anual<ref>{{cite web|url=http://stat-nkr.am/hy|title=Գլխավոր էջ|website=stat-nkr.am|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20191017153721/http://www.stat-nkr.am/hy|archive-date=17 de de outubro de de 2019}}</ref> |- |178 (192) |style="text-align:left;"|{{KIR}} |120,740 |1 de xullo de 2021 |0,00152% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |179 (193) |style="text-align:left;"|{{GRD}} |113,000 |1 de xullo de 2021 |0,00142% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120614004809/http://www.geohive.com/cntry/grenada.aspx Resultado do censo de 2011] |- | - (194) |style="text-align:left;"|''{{ARU}}'' ([[Países Baixos]]) |111,050 |31 de decembro de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|[http://www.cbs.aw?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |180 (195) |style="text-align:left;"|{{VCT}} |110,696 |1 de xullo de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (196) |style="text-align:left;"|''{{XERb}}'' ([[Reino Unido]]) |107,800 |31 de decembro de 2019 |0,00135% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.je/SiteCollectionDocuments/Government%20and%20administration/R%20Jersey%20In%20Figures%202013%2020140429%20SU.pdf Estimación oficial anual] |- |181 (197) |style="text-align:left;"|{{FSM}} |105,754 |1 de xullo de 2021 |0,00133% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |182 (198) |style="text-align:left;"|{{TON}} |99,532 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150924120757/http://www.spc.int/prism/tonga/index.php?option=com_advlisting&view=download&fileId=304&Itemid=301 Resultado do censo de 2011] |- |183 (199) |style="text-align:left;"|{{ATG}} |99,337 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Antigua.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |184 (200) |style="text-align:left;"|{{SYC}} |99,202 |30 de xuño de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.nbs.gov.sc/wp-content/uploads/2013/08/Mid-2013-Pop-Bulletin.pdf Estimación oficial anual] |- | - (201) |style="text-align:left;"|''{{VIR}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |87,146 |1 de abril de 2020 |0,00109% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn180.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (202) |style="text-align:left;"|''{{IMN}}'' ([[Reino Unido]]) |84,069 |30 de maio de 2021 |0,00106% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/IsleOfMan.html Resultado do censo de 2011] |- |185 (203) |style="text-align:left;"|{{AND}} |79,535 |31 de decembro de 2021 |0,000998% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170525074953/http://www.estadistica.ad/serveiestudis/web/banc_dades4.asp?lang=1&codi_tema=2&codi_divisio=8&codi_subtemes=8 Estimación oficial anual] |- |186 (204) |style="text-align:left;"|{{DMA}} |72,000 |1 de xullo de 2021 |0,000904% |style="text-align:left;"|[http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf Resultado preliminar do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190608104411/http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf |date=08 de xuño de 2019 }} |- | - (205) |style="text-align:left;"|''{{CYM}}'' ([[Reino Unido]]) |65,786 |30 setembro de 2020 |0,000826% |style="text-align:left;"|[http://www.eso.ky/populationandvitalstatistics.html#1 Estimación oficial] |- | - (206) |style="text-align:left;"|''{{BMU}}'' ([[Reino Unido]]) |64,055 |1 de xullo de 2021 |0,000804% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130520190010/http://www.gov.bm/portal/server.pt/gateway/PTARGS_0_2_980_227_1014_43/http%3B/ptpublisher.gov.bm%3B7087/publishedcontent/publish/cabinet_office/statistics/dept___statistics___additonal_files/2012_facts___figures_0.pdf Resultado final do censo de 2010] |- | - (207) |style="text-align:left;"|''{{GUE}}'' ([[Reino Unido]]) |63,124 |30 de xuño de 2020 |0,000792% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.gg/CHttpHandler.ashx?id=81714&p=0 Estimación oficial anual] |- | - (208) |style="text-align:left;"|''{{GRL}}'' ([[Dinamarca]]) |56,562 |1 de xaneiro de 2022 |0,00070% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gl/publ/en/BE/201501/pdf/Population%202015.pdf Estimación oficial anual] |- |187 (209) |style="text-align:left;"|{{MHS}} |54,516 |1 de xullo de 2021 |0,000684% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |188 (210) |style="text-align:left;"|{{KNA}} |54,000 |1 de xullo de 2021 |0,000678% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (211) |style="text-align:left;"|''{{FRO}}'' ([[Dinamarca]]) |54,000 |1 de xuño de 2022 |0,000678% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20171123092428/http://www.hagstova.fo/fo Monthly official estimate] |- | - (212) |style="text-align:left;"|{{OSS}}<ref name="Nota 17">O status político de Osetia do Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Osetia do Sur como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |53,532 |15 de outubro de 2015 |0,000672% |style="text-align:left;"|[http://www.mid.ru/bdomp/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/be2d70933881fb75c32579270040e8a1!OpenDocument Estimación de 2013] |- | - (213) |style="text-align:left;"|''{{ASM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |49,710 |1 de abril de 2020 |0,000624% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn177.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (214) |style="text-align:left;"|''{{MNP}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |47,329 |1 de abril de 2020 |0,000594% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn178.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (215) | style="text-align:left;" |''{{TCA}}'' ([[Reino Unido]]) |44,542 |1 de xullo de 2020 |0,000559% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/TurksCaicos.html Resultado do censo de 2012] |- | - (216) |style="text-align:left;"|''{{SXM}}'' ([[Países Baixos]]) |42,577 |1 de xaneiro de 2021 |0,000534% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/SintMaarten.html Estimación oficial] |- |189 (217) |style="text-align:left;"|{{LIE}} |39,315 |31 de decembro de 2021 |0,000493% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331084716/http://www.llv.li/amtsstellen/llv-as-bevoelkerung/llv-as-bevoelkerung-bevoelkerungsstatistik_per_31_dezember-vorlaeufig.htm Estimación oficial semianual] |- |190 (218) |style="text-align:left;"|{{MCO}} |39,150 |31 de decembro de 2021 |0,000491% |style="text-align:left;"|[http://www.monacostatistics.mc/Population-and-employment Estimación oficial anual] |- | - (219) | style="text-align:left;" |''{{XIB}}'' ([[Reino Unido]]) |34,000 |1 de xullo de 2021 |0,00427% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120918003705/http://www.gibraltar.gov.gi/images/stories/PDF/statistics/Key_Indicators_Website.pdf Estimación oficial anual] |- |191 (220) | style="text-align:left;" |{{SMR}} |33,705 |30 de marzo de 2022 |0,000423% | style="text-align:left;" |[http://www.statistica.sm/on-line/en/home/statistics/population.html# Estimación oficial mensual] |- | - (221) |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[San Martín, Francia|Saint-Martin]]'' ([[Francia]]) |32,489 |1 de xaneiro de 2019 |0,000408% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (222) |style="text-align:left;"|''{{ALA}}'' ([[Finlandia]]) |30,415 |30 de xuño de 2022 |0,000382% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.fi/til/vamuu/2014/08/vamuu_2014_08_2014-09-18_tie_001_en.html Estimación oficial] |- | - (223) |style="text-align:left;"|''{{VGB}}'' ([[Reino Unido]]) |30,000 |1 de xullo de 2021 |0,000376% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/BritVirgins.html Resultado do censo de 2010] |- |192 (224) |style="text-align:left;"|{{PLW}} |17,957 |1 de xullo de 2021 |0,000225% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (225) |style="text-align:left;"|''{{COK}}'' ([[Nova Zelandia]]) |15,342 |1 de xullo de 2021 |0,000193% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130502230514/http://www.mfem.gov.ck/docs/Stats/2012/Census/2011%20Cook%20Islands%20Population%20Census%20Report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (226) |style="text-align:left;"|''{{AIA}}'' ([[Reino Unido]]) |15.000 |1 de xullo de 2021 |0,000188% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Anguilla.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- | 193 (227) | style="text-align:left;" |{{NRU}} |11,832 |1 de xullo de 2021 |0,000148% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150924120203/http://www.spc.int/prism/nauru/PublicDocuments/Census/Nauru_2011_Census_Report_FINAL.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (228) |style="text-align:left;"|''{{WLF}}'' ([[Francia]]) |11,369 |1 de xaneiro de 2021 |0,000143% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |194 (229) | style="text-align:left;" |{{TUV}} |10,679 |1 de xullo de 2021 |0,000134% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (230) |style="text-align:left;"|''[[Ficheiro:Flag of Saint Barthelemy (local).svg|25px]] [[Saint-Barthélemy]]'' ([[Francia]]) |10,289 |1 de xaneiro de 2019 |0,000129% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (231) | style="text-align:left;" |''{{GBRb}} [[Santa Helena, Ascensión e Tristan da Cunha]]'' ([[Reino Unido]]) |6000 |1 de xullofebreiro de 2021 |0% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- | - (232) |style="text-align:left;"|''{{SPM}}'' ([[Francia]]) |5,974 |1 de xaneiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (233) | style="text-align:left;" |''{{MSR}}'' ([[Reino Unido]]) |5,000 |1 de xullo de 2021 |0% | style="text-align:left;" |[http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf Resultado do censo de 2011]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071254/http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- | - (234) |style="text-align:left;"|''{{FLK}}'' ([[Reino Unido]]) |4.000 |1 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (235) |style="text-align:left;"|''{{CXR}}'' ([[Australia]]) |1,966 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (236) |style="text-align:left;"|''{{NFK}}'' ([[Australia]]) |1,734 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160303200110/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Norfolk_Island/report.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (237) |style="text-align:left;"|''{{NIU}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,549 |1 de xuño de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Niue.html Resultado final do censo de 2011] |- | - (238) |style="text-align:left;"|''{{TKL}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,501 |18 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120815034343/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Tokelau/report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- |195 (239) |style="text-align:left;"|{{VAT}} |825 |1 de febreiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202031317/http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html |date=02 de febreiro de 2017 }} |- | - (240) |style="text-align:left;"|''{{CCK}}'' ([[Australia]]) |573 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (241) |style="text-align:left;"|''{{PCN}}'' ([[Reino Unido]]) |40 |1 de xaneiro de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[[Illas Pitcairn#Demografía|Estimación oficial]] |- |190 |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[Mayotte]]'' ([[Francia]]) |212.645 |21 de agosto de 2012 |0,0029% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=19214&reg_id=27 Resultado do censo de 2012] |- |240 |style="text-align:left;"|{{NORb}} ''[[Svalbard e Jan Mayen]]'' ([[Noruega]]) |2.562 |1 de xullo de 2014 |0,000037% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Svalbard.html Estimación oficial] |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de países por superficie]] * [[Lista de países por densidade poboacional]] * [[Lista de países por continente]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Listas de países]] mga27g8q9gqic0bxygbvfiieri0nnsa 6148895 6148894 2022-08-02T22:59:45Z Fendetestas 45576 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:World Population.svg|miniatura|300px|Mapa da poboación mundial por países en millóns de habitantes.]] A continuación amósase unha '''lista de [[país]]es e [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] por [[poboación]]''', cuxa inclusión na lista está baseada no estándar [[ISO 3166-1]]. Non se reflicten as diferenzas de poboación nos países que non contan nos seus censos aos habitantes que non posúen a nacionalidade. Algúns países como [[Tailandia]] non reportan a poboación total, xa que contan exclusivamente os cidadáns nacionalizados. Nesta lista inclúense os [[lista de países|estados soberanos]], os [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] e, nalgúns casos as [[nación constituínte|nacións constituíntes]] de estados soberanos. Por exemplo, o [[Reino Unido]] considérase como un estado soberano cunha entidade única na lista, mentres que os estados soberanos do [[Reino dos Países Baixos]] atópanse separados. Tamén se dá en porcentaxe a poboación de cada país en comparación coa [[poboación mundial]], que as [[Nacións Unidas]] estimaba en 2022 en 7.954 millóns.<ref name="UNFPA">{{cite web |url=https://www.unfpa.org/data/world-population-dashboard |title=World Population Dashboard |year=2022 |work=United Nations Population Fund |publisher=UNFPA |access-date=15 de xuño de 2022}}</ref> == Países e dependencias por poboación == Nota: Atribúeselles un rango numerado aos 193 estados membros das Nacións Unidas, máis os dous estados observadores da Asemblea Xeral das Nacións Unidas. Os territorios dependentes e os países constituíntes que forman parte de estados soberanos teñen asignado un rango numerado entre parénteses. Ademais, inclúense os estados soberanos con recoñecemento limitado, pero asígnaselles un rango de número entre paréntese. Tódolos territorios dependentes se amosan en ''cursiva''. {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- !data-sort-type="number"|#!!País (ou territorio dependente)!!Poboación!!Data!!% da<br/>poboación<br/>mundial!!Fonte |- |0 |style="text-align:left;"|'''Mundo''' | style="text-align:center" |7,967,274,000 || |''' 29 de xullo de 2022''' || style="text-align:right" |'''100%''' ||style="text-align:left;"| Proxección da ONU |- |1 |style="text-align:left;"|{{CHN}}<ref name="Nota 1">Os datos do censo refírense só á [[China]] continental, excluíndo as Rexións Administrativas Especiais de [[Hong Kong]] e [[Macau]]. A primeira foi reincorporada á soberanía chinesa a mediados de 1997 e a segunda o [[20 de decembro]] de [[1999]].</ref> |1,412,600,000 |31 de decembro de 2021 |17´7% |style="text-align:left;"|[http://data.stats.gov.cn/ Contador de poboación oficial] |- |2 |style="text-align:left;"|{{IND}} |1,379,750,000 |16 de xullo de 2022 |17,3% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151124035144/http://www.indiastat.com/Default.aspx Contador de poboación oficial] |- |3 |style="text-align:left;"|{{USA}} |332,935,524 |29 de xullo de 2022 |4,18% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/popclock Contador de poboación oficial] |- |4 |style="text-align:left;"|{{IDN}} |272,248,500 |1 de xullo de 2021 |3,42% |style="text-align:left;"|[http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150207074005/http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 |date=07 de febreiro de 2015 }} |- |5 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |235,824,862 |1 de xullo de 2022 |2,92% | style="text-align:left;" |[http://www.pwd.punjab.gov.pk/ Contador de poboación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190502230956/https://pwd.punjab.gov.pk/ |date=02 de maio de 2019 }} |- |6 |style="text-align:left;"|{{NGA}} |218,541,212 |1 de xullo de 2022 |2,74% |style="text-align:left;"|Proxección das [[Nacións Unidas]] |- |7 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |214,944,266 |29 de xullo de 2022 |2,70% | style="text-align:left;" |[http://www.ibge.gov.br/apps/populacao/projecao/index.html Contador de poboación oficial] |- |8 |style="text-align:left;"|{{BGD}} |165,158,616 |15 de xuño de 2022 |2,07% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20110904045106/http://www.bbs.gov.bd/Home.aspx Contador de poboación oficial] |- |9 |style="text-align:left;"|{{RUS}}<ref name="Nota 2">A poboación de [[Rusia]] inclúe [[Crimea]] e [[Sebastopol]]; (véxase [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Rosstat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} – Estimación oficial).</ref> |145,100,000 |1 de xuño de 2022 |1,82% |style="text-align:left;"|[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} |- |10 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |128,271,248 |31 de marzo de 2022 |1,61% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20130807091233/http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/Proyecciones Proxección oficial] |- |11 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |125,502,000 |1 de outubro de 2021 |1,58% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.htm Estimación oficial mensual] |- |12 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |123,379,924 |1 de xullo de 2022 |1,55% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151017033609/http://www.csa.gov.et/images/general/news/pop_pro_wer_2014-2017 Proxección oficial] |- |13 |style="text-align:left;"|{{PHL}} |112,213,918 |29 de xullo de 2022 |1,41% |style="text-align:left;"|[http://www.popcom.gov.ph Contador de poboación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403061418/http://www.popcom.gov.ph/ |date=03 de abril de 2019 }} |- |14 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |103,636,779 |29 de xullo de 2022 |1,30% | style="text-align:left;" |[http://www.capmas.gov.eg Contador de poboación oficial] |- |15 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |98,505,400 |1 de xullo de 2021 |1,24% | style="text-align:left;" |[http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=507&ItemID=16155 Estimación oficial anual] |- |16 | style="text-align:left;" |{{COD}} |92,378,000 |1 de xullo de 2021 |1,16% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |17 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |85,644,577 |29 de xullo de 2022 |1,07% | style="text-align:left;" |[http://www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=133 Contador de poboación oficial] |- |18 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |84,680,273 |31 de decembro de 2021 |1,06% | style="text-align:left;" |[http://www.turkstat.gov.tr/Start.do Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171108091816/http://www.turkstat.gov.tr/Start.do |date=08 de novembro de 2017 }} |- |19 | style="text-align:left;" |{{ALE}} |83,695,430 |31 de marzo de 2022 |1,05% | style="text-align:left;" |[https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160628112855/https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html |date=28 de xuño de 2016 }} |- |20 |style="text-align:left;"|{{FRA}}<ref name="Nota 3">A estimación refírese á [[Francia metropolitana]] e aos catro departamentos de ultramar ''(Départements d'outre-mer'', DOM): [[Güiana Francesa]], [[Guadalupe, Francia|Guadalupe]], [[Martinica]] e [[Departamento de Reunión|Reunión]], pero exclúe o departamento de ultramar de [[Mayotte]], as [[colectividade de ultramar|colectividades de ultramar]] ''(Collectivités d'outre-mer,'' COM) da [[Polinesia Francesa]], [[Saint-Barthélemy]], [[Saint-Martin, Francia|Saint-Martin]], [[Saint-Pierre-et-Miquelon]] e [[Wallis e Futuna]], e a colectividade [[sui generis]] de [[Nova Caledonia]]. A poboación da Francia metropolitana era de 64&nbsp;216&nbsp;000 o [[1 de febreiro]] de [[2015]], de acordo coa [http://www.insee.fr/fr/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=000436387 estimación oficial mensual].</ref> |67,874,000 |1 de xuño de 2022 |0,852% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/en/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=001641607 Estimación oficial mensual] |- |21 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |67,081,234 |30 de xuño de 2020 |0,842% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/2013/rft---mid-2013-population-estimates-analysis-tool.zip Estimación oficial anual] |- |22 | style="text-align:left;" |{{THA}} |66,817,205 |29 de xullo de 2022 |0,839% | style="text-align:left;" |[http://www.ipsr.mahidol.ac.th/ipsr/Contents/Documents/Gazette/Gazette2014EN.pdf Proxección oficial anual] |- |23 | style="text-align:left;" |{{RSA}} |60,142,978 |1 de xullo de 2021 |0,755% | style="text-align:left;" |[http://beta2.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022014.pdf Estimación oficial] |- |24 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |59,441,988 |1 de xullo de 2021 |0,46% | style="text-align:left;" |[http://nbs.go.tz/ Proxección oficial] |- |25 |style="text-align:left;"|{{ITA}} |58,906,742 |31 de marzo de 2022 |0,739% |style="text-align:left;"|[http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html Estimación oficial mensual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202233034/http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |26 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |55,294,979 |[[1 de xullo]] de [[2021]] |0,694% | align=left|Proxección oficial anual<ref>{{Cita web |url=https://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de febreiro de 2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170623045207/http://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |dataarquivo=23 de xuño de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> |- |27 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |51,744,876 |31 de decembro de 2021 |0,649% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141129035927/http://rcps.egov.go.kr:8081/ageStat.do?command=month Proxección oficial] |- |28 | style="text-align:left;" |{{COL}} |51,049,498 |30 de xuño de 2021 |0,641% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150905114224/http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php Contador de poboación oficial] |- |29 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |47,564,296 |31 de agosto de 2019 |0,597% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |30 |style="text-align:left;"|{{ESP}} |47,432,805 |1 de xaneiro de 2022 |0,595% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.es/inebaseDYN/cp30321/cp_inicio.htm Estimación oficial] |- |31 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |47,327,407 |18 de maio de 2022 |0,594% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140912104325/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyeccionesyestimaciones_nac_2010_2040.pdf Proxección oficial anual] |- |32 | style="text-align:left;" |{{ALG}} |45,400,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,57% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.dz/-Demographie-.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120306220607/http://www.ons.dz/-Demographie-.html |date=06 de marzo de 2012 }} |- |33 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |44,627,620 |29 de xullo de 2022 |0,56% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113142840/http://cbs.gov.sd/en/files.php?id=7#&panel1-1 Proxección oficial anual] |- |34 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |42,885,900 |1 de xullo de 2021 |0,538% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20170110115940/http://www.ubos.org/onlinefiles/uploads/ubos/NPHC/NPHC%202014%20PROVISIONAL%20RESULTS%20REPORT.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- |35 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |41,190,700 |1 de xullo de 2021 |0,517% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140208014232/http://www.mofamission.gov.iq/nld/ab/articledisplay.aspx?gid=1&id=14075 Proxección oficial anual] |- |36 | style="text-align:left;" |{{UKR}}<ref name="Nota 4">Non se inclúe [[Crimea]] nin [[Sebastopol]], anexionados por [[Rusia]], o territorio de iure de Ucraína que é disputado e administrado de facto por Rusia (incluíndo, porén, a rexión de Donbas onde hai insurxencias separatistas en curso).</ref> |41,130,432 |1 de febreiro de 2022 |0,516% | style="text-align:left;" |[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2014/ds/kn/kn_e/kn2014_e.html Estimación oficial mensual] |- |37 | style="text-align:left;" |{{CAN}} |38,847,926 |29 de xullo de 2022 |0,488% | style="text-align:left;" |[http://www.statcan.gc.ca/start-debut-eng.html Estimación oficial] |- |38 | style="text-align:left;" |{{POL}} |38,006,000 |1 de xuño de 2022 |0,477% | style="text-align:left;" |[http://stat.gov.pl/en/basic-data/ Estimación oficial] |- |39 |style="text-align:left;"|{{MAR}} |36,674,429 |29 de xullo de 2022 |0,46% |style="text-align:left;"|[http://www.hcp.ma Contador oficial de poboación] |- |40 |style="text-align:left;"|{{UZB}} |35,680,256 |29 de xullo de 2022 |0,448% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.uz/demographic// Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141214183713/http://www.stat.uz/demographic// |date=14 de decembro de 2014 }} |- |41 |style="text-align:left;"|{{SAU}} |35,013,414 |1 de xullo de 2020 |0,439% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150823223931/http://www.cdsi.gov.sa/pdf/PopulationEstimates2010-2025-admareas.pdf Proxección oficial anual] |- |42 | style="text-align:left;" |{{PER}} |33,396,698 |1 de xullo de 2022 |0,419% | style="text-align:left;" |[http://www.inei.gob.pe/media/MenuRecursivo/Cap03020.xls Proxección oficial anual] |- |43 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |33,086,278 |30 de xuño de 2022 |0,415% | style="text-align:left" |National annual projection<ref>{{cite web|url=https://www.ine.gov.ao/|title=Início|website=www.ine.gov.ao|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200319232749/https://www.ine.gov.ao/|archive-date=19 de marzo de 2020}}</ref> |- |44 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |32,890,171 |1 de xullo de 2020 |0,413% | style="text-align:left;" |[http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141219155746/http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx |date=19 de decembro de 2014 }} |- |45 |style="text-align:left;"|{{MYS}} |32,730,400 |29 de xullo de 2022 |0,411% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120321161002/http://www.statistics.gov.my/portal/ Contador oficial de poboación] |- |46 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |31,616,078 |1 de xullo de 2022 |0,397% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.mz/estatisticas/estatisticas-demograficas-e-indicadores-sociais/projeccoes-da-populacao/populacao-projectada-por-distritos-maputo-cidade-2007_2040.xls/at_download/file Proxección oficial anual] |- |47 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |30,832,019 |27 de xuño de 2021 |0,387% | style="text-align:left;" |[https://www.webcitation.org/6RYzdFjNi?url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National%20Population%20Projection_2010%20to%202014.pdf Proxección oficial anual] |- |48 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |30,491,000 |1 de xullo de 2031 |0,383% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20121009023840/http://www.cso-yemen.org/publiction/yearbook2011/population.xls Estimación oficial] |- |49 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |29,192,480 |11 de novembro de 2021 |0,366% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150425141819/http://cbs.gov.np/wp-content/uploads/2014/10/Population-Projection-2011-2031.pdf Proxección oficial anual] |- |50 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |28,705,000 |1 de xullo de 2021 |0,36% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.ve/documentos/Demografia/SituacionDinamica/Proyecciones/xls/Nacional.xls Proxección oficial anual] |- |51 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |27,087,732 |1 de xullo de 2021 |0,34% | style="text-align:left;" |[http://www.ins.ci/n/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |52 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |26,923,353 |1 de xullo de 2021 |0,338% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20110520005948/http://www.instat.mg/index.php?option=com_content&view=article&id=33&Itemid=56 Estimación oficial anual] |- |53 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |25,926,471 |29 de xullo de 2022 |0,325% | style="text-align:left;" |[http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument Contador oficial de poboación] |- |54 | style="text-align:left;" |{{PRK}} |25,660,000 |1 de xullo de 2021 |0,322% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |55 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |25 876 000 |1 de xullo de 2019 |0,333% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.cm/downloads/Statistique/Structurelle/Evolution_densite_population_Cameroun_region_1987_2013.htm Estimación oficial] |- | - (56) |style="text-align:left;"|{{TWN}}<ref name="Nota 5">Estado parcialmente recoñecido, reclamado por [[China]] como unha das súas provincias. [[Taiwán]] tamén inclúe as pequenas illas de [[Kinmen]], [[Illas Matsu|Matsu]], [[Illas Pescadores]] etc.</ref> |24,348,251 |1 de xullo de 2019 |0,306% |style="text-align:left;"|[http://eng.stat.gov.tw/point.asp?index=9 Estimación oficial mensual] |- |56 (57) | style="text-align:left;" |{{NER}} |22 314 743 |1 de xullo de 2019 |0,287% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |57 (58) | style="text-align:left;" |{{LKA}} |21 803 000 |[[1 de xullo]] de [[2019]] |0,281% | style="text-align:left;" |[http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/CPH2011/index.php?fileName=Activities/TentativelistofPublications Resultado final do censo de 2012] |- |58 (59) | style="text-align:left;" |{{BFA}} |20 870 060 |1 de xullo de 2019 |0,269% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20160105082447/http://www.insd.bf/n/ Estimación oficial] |- |59 (60) |style="text-align:left;"|{{MWI}} |21,507,723 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|[http://www.nsomalawi.mw/images/stories/data_on_line/demography/census_2008/Main%20Report/ThematicReports/Population%20Projections%20Malawi.pdf Proxección oficial anual] |- |60 (61) |style="text-align:left;"|{{MLI}} |21,473,764 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |61 (62) | style="text-align:left;" |{{CHL}} |19,678,363 |1 de xuño de 2021 |0,247% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones2014/proyecciones-de-poblacion-2014.xlsx Proxección oficial anual] |- |62 (63) | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |19,274,464 |29 de xullo de 2022 |0,242% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.gov.kz/faces/homePag Estimación oficial mensual] |- |63 (64) | style="text-align:left;" |{{ROU}} |19,186,201 |1 de xaneiro de 2021 |0,241% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113202626/http://www.insse.ro/cms/files/statistici/comunicate/com_anuale/populatie/PopRez2014r.pdf Estimación oficial anual] |- |64 (65) |style="text-align:left;"|{{ZMB}} |18,400,556 |1 de xullo de 2021 |0,231% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113144848/http://www.zamstats.gov.zm/report/Monthly/Vol%20129%202014%20The%20Monthly%20January.pdf Proxección oficial anual] |- |65 (66) | align="left" |{{SYR}} |18,276,000 |1 de xullo de 2021 |0,229% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150513070419/http://www.cbssyr.sy/index-EN.htm Contador oficial de poboación]<ref name="Nota 6">Proxección feita antes da guerra civil. Estímanse baixas por enriba de made before civil war. Casualties are estimated at well over [http://www.washingtonpost.com/blogs/worldviews/wp/2014/12/03/200000-dead-why-syrias-rising-death-toll-is-so-divisive 200.000] persoas até finais de novembro de 2014.</ref> |- |66 (67) |style="text-align:left;"|{{ECU}} |18,029,972 |29 de xullo de 2022 |0,226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130121131641/http://www.inec.gob.ec/proyecciones_poblacionales/relojnew.swf Contador oficial de poboación] |- |67 (68) | style="text-align:left;" |{{NLD}}<ref>Excluíndo os tres países constituíntes do [[Reino dos Países Baixos]] no mar Caribe ([[Aruba]], [[Curaçao]] e [[Sint Maarten]]), pero incluíndo os tres municipios especiais do [ [Países Baixos do Caribe]] ([[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]]).</ref> |17,720,342 |29 de xullo de 2022 |0,222% | style="text-align:left;" |[http://www.cbs.nl/en-GB/menu/themas/bevolking/cijfers/extra/bevolkingsteller.htm Contador oficial de poboación] |- |68 (69) |style="text-align:left;"|{{SEN}} |17,223,497 |1 de xullo de 2021 |0,216% |style="text-align:left;"|[http://www.ansd.sn/index.php?option=com_content&view=article&id=172:publication-des-resultats-definitifs-du-rgphae&catid=59:evenements&Itemid=267 Resultado do censo de 2013] |- |69 (70) |style="text-align:left;"|{{GTM}} |17,109,746 |1 de xullo de 2021 |0,215% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.gt/index.php/estadisticas/tema-indicadores Estimación oficial] |- |70 (71) |style="text-align:left;"|{{CHA}} |16,818,391 |1 de xullo de 2021 |0,211% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |71 (72) | style="text-align:left;" |{{SOM}}<ref name="Nota 7">Inclúe [[Puntlandia]] (con arredor de 3,900,000 habitantes) e [[Somalilandia]] (con 3,500,000 habitantes).</ref> |16,360,000 |1 de xullo de 2021 |0,205% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |72 (73) |style="text-align:left;"|{{ZWE}} |15,790,716 |1 de xullo de 2021 |0,198% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160409164051/http://www.zimstat.co.zw/ Resultado do censo de 2012] |- |73 (74) |style="text-align:left;"|{{KAM}} |15,552,211 |3 de marzo de 2019 |0,195% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.go.jp/info/meetings/cambodia/pdf/rp12_ch10.pdf Proxección oficial anual] |- |74 (75) | style="text-align:left;" |{{SSD}} |13,249,924 |1 de xullo de 2020 |0,166% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140423042347/http://ssnbs.org/storage/South%20Sudan%20Statistical%20Yearbook%202011%20FINAL.pdf Proxección oficial anual] |- |75 (76) | style="text-align:left;" |{{RWA}} |12,955,768 |1 de xullo de 2021 |0,163% | style="text-align:left;" |[http://statistics.gov.rw/ Proxección oficial anual] |- |76 (77) | style="text-align:left;" |{{GIN}} |12,907,395 |1 de xullo de 2021 |0,162% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150402203113/http://www.stat-guinee.org/index.php/res-pre-rgph3 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |77 (78) | style="text-align:left;" |{{BDI}} |12,574,571 |1 de xullo de 2021 |0,158% | style="text-align:left;" |[http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf Proxección oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071528/http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- |78 (79) | style="text-align:left;" |{{BEN}} |12,506,347 |1 de xullo de 2021 |0,157% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |79 (80) | style="text-align:left;" |{{BOL}} |11,797,257 |1 de xullo de 2021 |0,148% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20412.HTM Proxección oficial] |- |80 (81) | style="text-align:left;" |{{TUN}} |11,746,695 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |81 (82) | style="text-align:left;" |{{HTI}} |11,743,017 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf Proxección oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219001450/http://ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf |date=19 de febreiro de 2015 }} |- |82 (83) | style="text-align:left;" |{{BEL}} |11,671,737 |1 de maio de 2022 |0,146% | style="text-align:left;" |[http://www.ibz.rrn.fgov.be/fileadmin/user_upload/nl/bev/statistieken/stat-1-1_n.pdf Estimación oficial mensual] |- |83 (84) |style="text-align:left;"|{{JOR}} |11,263,348 |29 de xullo de 2022 |0,141% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120117225318/http://www.dos.gov.jo/dos_home_e/main/index.htm Contador oficial de poboación] |- |84 (85) | style="text-align:left;" |{{CUB}} |11,113,215 |31 de decembro de 2021 |0,139% | style="text-align:left;" |[http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141201170724/http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf |date=01 de decembro de 2014 }} |- |85 (86) | style="text-align:left;" |{{DOM}} |10,535,535 |1 de xullo de 2021 |0,132% | style="text-align:left;" |[http://www.one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141002025458/http://one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 |date=02 de outubro de 2014 }} |- |86 (87) |style="text-align:left;"|{{CZE}} |10,516,707 |1 de xaneiro de 2022 |0,132% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331091537/http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/population Estimación oficial] |- |87 (88) | style="text-align:left;" |{{SWE}} |10,481,937 |31 de maio de 2022 |0,132% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150316110554/http://www.scb.se/en_/Finding-statistics/Statistics-by-subject-area/Population/Population-composition/Population-statistics/ Estimación oficial mensual] |- |88 (89) | style="text-align:left;" |{{GRC}} |10,432,481 |23 de novembro de 2021 |0,131% | style="text-align:left;" |[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |89 (90) | style="text-align:left;" |{{PRT}} |10,344,802 |19 de abril de 2021 |0,13% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICACOESpub_boui=213241170&PUBLICACOESmodo=2 Estimación oficial anual] |- |90 (91) |style="text-align:left;"|{{AZE}} |10,164,464 |1 de marzo de 2022 |0,128% |style="text-align:left;"|[http://stat.gov.az/news/?id=2690 Estimación oficial] |- |91 (92) | style="text-align:left;" |{{HUN}} |9,689,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,122% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150225045940/http://www.ksh.hu/docs/eng/xftp/gyor/nep/enep21412.pdf Estimación oficial anual] |- |92 (93) | style="text-align:left;" |{{ISR}}<ref>Inclúe Xerusalén Leste e os Altos do Golán. Tamén inclúe colonos israelís dentro da área C de Cisxordania.</ref> |9,552,860 |29 de xullo de 2022 |0,12% | style="text-align:left;" |[http://cbs.gov.il/reader/?MIval=cw_usr_view_Folder&ID=141 Estimación oficial mensual] |- |93 (94) |style="text-align:left;"|{{HND}} |9,546,178 |1 de xullo de 2021 |0,12% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.hn/index.php/datos-y-estadisticas/estadisticas-sociales-y-demograficas/indicadores-demograficos-3?download=105:resumen-de-la-proyeccion-de-la-poblacion-de-honduras-total-2001-2015 Estimación oficial anual] |- |94 (95) | style="text-align:left;" |{{TJK}} |9,506,000 |1 de xaneiro de 2021 |0,119% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151211191147/http://www.stat.tj/en/ Estimación oficial] |- |95 (96) |style="text-align:left;"|{{BLR}} |9,349,645 |1 de xaneiro de 2021 |0,117% |style="text-align:left;"|[http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202033157/http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014/ |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |96 (97) |style="text-align:left;"|{{ARE}} |9,282,410 |31 de decembro de 2020 |0,117% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |97 (98) |style="text-align:left;"|{{PNG}} |9,122,994 |1 de xullo de 2021 |0,115% |style="text-align:left;"|[http://www.spc.int/sdd/index.php/en/downloads/doc_download/736-population-datasheet-jan-2014 Estimación oficial anual] |- |98 (99) | style="text-align:left;" |{{AUT}} |9,027,999 |1 de abril de 2022 |0,113% | style="text-align:left;" |[http://www.statistik.at/web_de/statistiken/bevoelkerung/bevoelkerungsstand_und_veraenderung/bevoelkerung_zu_jahres-_quartalsanfang/023582.html Estimación oficial] |- |99 (100) |style="text-align:left;"|{{CHE}} |8,753,933 |31 de marzo de 2022 |0,11% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151113160204/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand/01.html Estimación oficial] |- |100 (101) |style="text-align:left;"|{{SLE}} |8,297,882 |1 de xullo de 2021 |0,104% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |101 (102) |style="text-align:left;"|{{TGO}} |7,886,000 |1 de xullo de 2021 |0,099% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (103) |style="text-align:left;"|''{{HKG}}'' ([[China]]) |7 524 100 |31 de xuño de 2019 |0,0969% |style="text-align:left;"|[https://www.webcitation.org/616lhQgyI?url=http://www.censtatd.gov.hk/hong_kong_statistics/statistics_by_subject/index.jsp?subjectID=1 Estimación oficial] |- |102 (104) |style="text-align:left;"|{{PRY}} |7,353,038 |1 de xullo de 2021 |0,0923% |style="text-align:left;"|[http://www.dgeec.gov.py/Publicaciones/Biblioteca/NACIONAL/Proyeccion_Nacional.pdf Estimación oficial] |- |103 (105) |style="text-align:left;"|{{LAO}} |7,337,783 |1 de xullo de 2021 |0,0921% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120517150036/http://www.nsc.gov.la/Statistics/Selected%20Statistics/Population.htm Proxección oficial anual] |- |104 (106) |style="text-align:left;"|{{LBY}} |7,054,493 |1 de xullo de 2021 |0,0885% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |105 (107) |style="text-align:left;"|{{SLV}} |6,825,935 |1 de xullo de 2021 |0,0857% |style="text-align:left;"|[http://www.digestyc.gob.sv/index.php/novedades/avisos/540-ya-se-encuentra-disponible-el-boletin-ipc-septiembre-2012.html Estimación oficial] |- |106 (108) |style="text-align:left;"|{{SRB}}<ref name="Nota 8">Non se inclúe [[Kosovo]].</ref> |6,797,105 |1 de xaneiro de 2022 |0,0853% |style="text-align:left;"|[http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151225081855/http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 |date=25 de decembro de 2015 }} |- |107 (109) |style="text-align:left;"|{{LBN}} |6,769,000 |1 de xullo de 2021 |0,085% |style="text-align:left;"|[http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141023174721/http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf |date=23 de outubro de 2014 }} |- |108 (110) |style="text-align:left;"|{{KGZ}} |6,700,000 |1 de abril de 2021 |0,0841% |style="text-align:left;"|[http://stat.kg/images/stories/Obzor%2001.2015.pdf Estimación oficial] |- |109 (111) |style="text-align:left;"|{{NIC}} |6,595,674 |30 de xuño de 2020 |0,0828% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150213060238/http://www.bcn.gob.ni/publicaciones/periodicidad/anual/nicaragua_cifras/nicaragua_cifras.pdf Estimación oficial] |- |110 (112) |style="text-align:left;"|{{BGR}} |6,520,314 |7 de setembro de 2021 |0,0818% |style="text-align:left;"|[http://www.nsi.bg/en Estimación oficial] |- |111 (113) | style="text-align:left;" |{{TKM}} |6,118,000 |1 de xullo de 2021 |0,0768% | style="text-align:left;" |[http://www.chrono-tm.org/2015/02/rezultatyi-perepisi-naseleniya-v-turkmenistane/ Resultado preliminar do censo de 2012] |- |112 (114) |style="text-align:left;"|{{DNK}}<ref>Excluídas as [[Illas Feroe]] e [[Groenlandia]].</ref> |5,883,562 |1 de abril de 2022 |0,0738% |style="text-align:left;"|[http://www.dst.dk/en/Statistik/emner/befolkning-og-befolkningsfremskrivning/folketal.aspx Estimación oficial] |- |113 (115) | style="text-align:left;" |{{COG}} |5,657,000 |1 de xullo de 2021 |0,071% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |114 (116) | style="text-align:left;" |{{CAF}} |5,633,412 |1 de xullo de 2020 |0,0707% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |115 (117) |style="text-align:left;"|{{FIN}} |5,552,550 |30 de xuño de 2022 |0,0697% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151006024826/http://vrk.fi/default.aspx?site=4 Contador oficial de poboación] |- |116 (118) | style="text-align:left;" |{{SGP}} |5,453,600 |30 de xuño de 2021 |0,0685% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151129094649/http://www.singstat.gov.sg/statistics/latest-data#14 Estimación oficial] |- |117 (119) | style="text-align:left;" |{{NOR}}<ref>Inclúe as [[Svalbard]].</ref> |5,435,536 |31 de marzo de 2022 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://ssb.no/en/befolkning/nokkeltall Estimación oficial] |- |118 (120) | style="text-align:left;" |{{SVK}} |5,434,712 |31 de decembro de 2021 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://slovak.statistics.sk/wps/portal/ext/products/informationmessages/inf_sprava_detail/ddca8106-fb95-42ee-bc7d-d8073030789f/!ut/p/b1/hZLbdqowFEW_xQ-whAQIPoY7CuF-femg4AXUggVB_fpjO3oezumo7reMzJW1d9ZmciZl8vdirLfFULfvxeHznAuvHjZFSWIJAJKFgLlcBdSQNahH_B3I7gD4pQj4Vy9SXwVmSFzdX3Is4P7qHwCfei1wIVlwuqz4jna_lqEYWAIEgP3WyzoxOGwBIFo6D0xiRP7CQwgQ9J-_FENgYuqzK8_TVyz3rX9g8MhfF57o78AT_4RJm-wiKa29VYm0mZChDIcPKePnOwpJ2kXZ3qqNDsNRIPt56JS3NinFHcsuUzfYi6O1jXPNycrm5qAqjezWiQBOxqnOy4Eb1KnaG8pOWcxNa371prlOVtdC-egB3V6E41Ai21L33Zs48JIZ4k2BUrx2Ia_Ha3X2I5sfzT_ZjYTJv5BH6XwBj9bn2QLkD384wk9euCdEjfa4ZrI7hn-dhsVMyKSAew2aa2fe9je_AZdlEAnAVrzp3ofVN2FMQ20VVjENmtwFEbzYCkG0IdC21lNIXbeK_UgikhYMScIsmbx-O75M5fEFvGARA4SxyEFuIfAIMXFTcrzaLolqpjuAPC6s-1Omv51JLve5oG-zZVEU8eFsoVZux8UB8w7duBtb9FTzLN-sIlbOnWkrKUV7G0r25JEiO5tDsieVq41uP0L3kESKrgXH9Oz5pStVgclzRwvETlAUVCR8csFIPzmdc6ZVtTrN6_WoJScNFFnQ9fJ1mqzVyUHvds_WcQZfQ6Vtd3bEYhe2RbXyVavvoTpu6o43aFsN3aaBr5BuetGbzZjuGH3WaAm-6ot0Y5PZ7A9-0e1Y/dl4/d5/L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/ Estimación oficial] |- |119 (121) | style="text-align:left;" |{{PSE}} |5,227,193 |1 de xullo de 2021 |0,0656% | style="text-align:left;" |[http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_Rainbow/Documents/gover_e.htm Estimación oficial] |- |120 (122) | style="text-align:left;" |{{CRI}} |5,163,038 |30 de xuño de 2021 |0,0648% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120327062704/http://www.inec.go.cr/Web/Home/pagPrincipal.aspx Estimación oficial] |- |121 (123) | style="text-align:left;" |{{NZL}} |5,133,604 |29 de xullo de 2022 |0,0644% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20100604223109/http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/population_clock.aspx Contador oficial de poboación] |- |122 (124) | style="text-align:left;" |{{IRL}} |5,123,536 |3 de abril de 2022 |0,0643% | style="text-align:left;" |[http://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2014/ Estimación oficial anual] |- |123 (125) |style="text-align:left;"|{{KWT}} |4,670,713 |31 de decembro de 2020 |0,0586% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140707163755/http://www.csb.gov.kw/Socan_Statistic_EN.aspx?ID=18 Estimación oficial] |- |124 (126) |style="text-align:left;"|{{LBR}} |4,661,010 |1 de xullo de 2022 |0,0585% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |125 (127) | style="text-align:left;" |{{OMN}} |4,527,446 |31 de decembro de 2021 |0,0568% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150317043018/http://www.ncsi.gov.om/NCSI_website/ Estimación oficial semanal] |- |126 (128) | style="text-align:left;" |{{PAN}} |4,278,500 |1 de xullo de 2020 |0,0537% | style="text-align:left;" |[https://www.contraloria.gob.pa/INEC/Archivos/P2381Boletin9.pdf Estimación oficial] |- |127 (129) | style="text-align:left;" |{{MRT}} |4,271,197 |1 de xullo de 2021 |0,0536% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150925151255/http://www.ons.mr/doc/publication/Projectionpopulation.pdf Estimación oficial anual] |- |128 (130) | style="text-align:left;" |{{CRO}} |3,888,529 |31 de agosto de 2021 |0,0488% | style="text-align:left;" |[http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/publication/2013/07-01-04_01_2013.htm Estimación oficial anual] |- |129 (130) |style="text-align:left;"|{{XEO}}<ref name="Nota 9">Non se inclúe [[Abkhazia]] (242,862 habitantes segundo o censo de 2011) nin [[Osetia do Sur]] (70,000 habitantes segundo datos do 2006).</ref> |3,728,573 |1 de xaneiro de 2021 |0,0468% |style="text-align:left;"|[http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=152&lang=eng Estimación oficial anual] |- |130 (132) |style="text-align:left;"|{{ERI}} |3,601,000 |1 de xullo de 2021 |0,0452% |style="text-align:left;"|Proxección da Nacións Unidas |- |131 (133) |style="text-align:left;"|{{URY}} |3,554,915 |30 de xuño de 2021 |0,0446% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20091114215413/http://www.ine.gub.uy/banco%20de%20datos/soc_proyecciones/totpais_ambos.xls Estimación oficial anual] |- |132 (134) |style="text-align:left;"|{{MNG}} |3,449,578 |29 de xullo de 2022 |0,0433% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150423061720/http://www.infomongolia.com/ct/ci/6068 Estimación oficial] |- |133 (135) | style="text-align:left;" |{{BIH}} |3,320,954 |1 de xullo de 2020 |0,0417% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20181123135507/http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf Resultado preliminar do censo de 2013] |- | - (136) |style="text-align:left;"|''{{PRI}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |3,285,874 |1 de abril de 2020 |0,0412% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141218204847/http://www.census.gov/popest/data/index.html Estimación oficial] |- |134 (137) |style="text-align:left;"|{{ARM}} |2,963,900 |31 de marzo de 2021 |0,0372% |style="text-align:left;"|[http://www.armstat.am/en/?nid=126&id=19001&submit=Search Estimación oficial] |- |135 (138) |style="text-align:left;"|{{ALB}} |2,829,741 |1 de xaneiro de 2021 |0,0355% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150224224626/http://www.instat.gov.al/en/publications/press-releases/press-release-population-of-albania-1-january-2015.aspx Estimación oficial anual] |- |136 (139) |style="text-align:left;"|{{QAT}} |2,799,202 |31 de xullo de 2019 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20121130220032/http://www.qsa.gov.qa/eng/PopulationStructure.htm Estimación oficial mensual] |- |137 (140) |style="text-align:left;"|{{LIT}} |2,794,961 |1 de xaneiro de 2022 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170228081633/https://osp.stat.gov.lt/en/home Estimación oficial mensual] |- |138 (141) |style="text-align:left;"|{{XAM}} |2,734,093 |31 de decembro de 2019 |0,0343% |style="text-align:left;"|[http://statinja.gov.jm/Demo_SocialStats/population.aspx Estimación oficial anual] |- |139 (142) |style="text-align:left;"|{{MDA}}<ref name="Nota 10">Non se inclúe ([http://www.statistica.md/public/files/publicatii_electronice/populatia/Populatia_Republicii_Moldova_2010.pdf statistica.md.2010.pdf]) [[Transnistria]] (555,347 habitantes segundo o censo de 2005).</ref> |2,597,100 |1 de xaneiro de 2021 |0,0326% |style="text-align:left;"|[http://www.statistica.md/ Estimación oficial] |- |140 (143) |style="text-align:left;"|{{NAM}} |2,550,226 |1 de xullo de 2021 |0,032% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Namibia.html Resultado final do censo de 2011] |- |141 (144) |style="text-align:left;"|{{GMB}} |2,487,000 |1 de xullo de 2021 |0,0312% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150317221120/http://citypopulation.de/Gambia.html Resultado preliminar do censo de 2013] |- |142 (145) |style="text-align:left;"|{{BWA}} |2,410,338 |1 de xullo de 2021 |0,0303% |style="text-align:left;"|[http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf Resultado final do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525113252/http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf |date=25 de maio de 2013 }} |- |143 (146) |style="text-align:left;"|{{GAB}} |2,233,272 |1 de xullo de 2021 |0,028% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |144 (147) |style="text-align:left;"|{{LSO}} |2,159,000 |1 de xullo de 2021 |0,0271% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |145 (148) |style="text-align:left;"|{{LVA}} |1,874,900 |1 de decembro de 2021 |0,0235% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130628214416/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html Estimación oficial mensual] |- |146 (149) |style="text-align:left;"|{{SVN}} |2,108,977 |1 de xaneiro de 2021 ||0,0265% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.si/eng/tema_demografsko_prebivalstvo.asp Contador oficial de poboación] |- |147 (150) |style="text-align:left;"|{{MKD}} |1,832,696 |1 de novembro de 2021 |0,023% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto_en.aspx?id=2 Estimación oficial] |- | - (151) |style="text-align:left;"|{{KOS}}<ref name="Nota 11">[[Kosovo]] é obxecto de disputas territoriais entre [[Serbia]] e a República de Kosovo. Kosovo declarou a súa independencia o 17 de febreiro de 2008, mais Serbia porfía en reclamalo como parte do seu territorio. A independencia de Kosovo foi recoñecida por 108 de 193 estados membros das Nacións Unidas.</ref> |1,798,188 |31 de decembro de 2020 |0,0226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141006212226/https://ask.rks-gov.net/ENG/publikimet/doc_download/1126-kosovo-population-projection-2011-2061 Proxección oficial anual] |- |148 (152) |style="text-align:left;"|{{GNB}} |1,646,077 |1 de xullo de 2021 |0,0207% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |149 (153) | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |1,505,588 |1 de xullo de 2021 |0,0189% | style="text-align:left;" |[http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141020092513/http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf |date=20 de outubro de 2014 }} |- |150 (154) | style="text-align:left;" |{{BHR}} |1,501,635 |17 de marzo de 2020 |0,0188% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20171020064727/http://www.cio.gov.bh/cio_ara/English/Publications/Statistical%20Abstract/ABS2011/CH2/2013%2012%2019%20Bahrain%20%20Population%20Projections.pdf Proxección oficial anual] |- |151 (155) | style="text-align:left;" |{{TTO}} |1,367,558 |30 de xuño de 2021 |0,0172% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140508024958/http://cso.planning.gov.tt/sites/default/files/content/images/census/TRINIDAD%20AND%20TOBAGO%202011%20Demographic%20Report.pdf Resultado do censo de 2011] |- |152 (156) |style="text-align:left;"|{{EST}} |1,331,796 |1 de xaneiro de 2021 |0,0167% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.ee/main-indicators Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121123153505/http://www.stat.ee/main-indicators |date=23 de novembro de 2012 }} |- |153 (157) |style="text-align:left;"|{{TLS}} |1,317,780 |1 de xullo de 2021 |0,0165% |style="text-align:left;"|[http://www.statistics.gov.tl/ Estimación oficial] |- |154 (158) |style="text-align:left;"|{{MAU}} |1,266,334 |30 de xuño de 2021 |0,0159% |style="text-align:left;"|[https://archive.is/20140827165459/http://statsmauritius.gov.mu/English/StatsbySubj/Pages/Population-Jan-June-2014.aspx Estimación oficial] |- |155 (159) |style="text-align:left;"|{{SWZ}} |1,172,000 |1 de xullo de 2021 |0,0147% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150723224521/http://ccm.org.sz/documents/reports/hiv/Population-Projections-Report-2007-2030.pdf Proxección oficial] |- |156 (160) |style="text-align:left;"|{{DJI}} |976,107 |1 de xullo de 2019 |0,0123% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |157 (161) |style="text-align:left;"|{{CYP}}<ref name="Nota 12">Non se inclúe a [[República Turca do Norte de Chipre]] (294.906 segundo os datos do censo de decembro de 2011 das Nacións Unidas, ([http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Organización do estado do Norte de Chipre]).</ref> |918,100 |1 de outubro de 2021 |0,0115% |style="text-align:left;"|[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |158 (162) |style="text-align:left;"|{{FJI}} |898,402 |1 de xullo de 2021 |0,0113% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |159 (163) |style="text-align:left;"|{{COM}} |758,316 |1 de decembro de 2017 |0,00952% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160111213747/http://comoros.africadata.org/fr/DataAnalysis Estimación oficial] |- |160 (164) |style="text-align:left;"|{{BTN}} |763,200 |30 de maio de 2022 |0,00958% |style="text-align:left;"|[http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 Contador oficial de poboación] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160319084148/http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 |date=19 de marzo de 2016 }} |- |161 (165) |style="text-align:left;"|{{GUY}} |743,699 |1 de xullo de 2019 |0,00933% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141219061351/http://www.caricomstats.org/Files/Databases/Demography/GY.pdf Estimación oficial] |- |162 (166) | style="text-align:left;" |{{SLB}} |728,041 |1 de xullo de 2021 |0,00914% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (167) |style="text-align:left;"|''{{MAC}}'' ([[China]]) |683,200 |31 de decembro de 2021 |0,00858% |style="text-align:left;"|[http://www.dsec.gov.mo/TimeSeriesDatabase.aspx?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |163 (168) | style="text-align:left;" |{{LUX}} |645,397 |1 de xaneiro de 2022 |0,00810% | style="text-align:left;" |[http://www.statistiques.public.lu/stat/TableViewer/tableViewHTML.aspx?ReportId=383&IF_Language=fra&MainTheme=2&FldrName=1 Estimación oficial anual] |- |164 (169) |style="text-align:left;"|{{MNE}} |621,306 |1 de xullo de 2020 |0,0078% |style="text-align:left;"|[http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (170) | style="text-align:left;" |{{ESH}}<ref name="Nota 13">A súa administración está dividida entre [[Marrocos]] e a [[República Árabe Saharauí Democrática]], ámbolos dous reclaman todo o territorio.</ref> |612,000 |1 de xullo de 2021 |0,00768% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |165 (171) |style="text-align:left;"|{{SUR}} |598,000 |1 de xullo de 2019 |0,00751% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Suriname.html Resultado preliminar do censo de 2012] |- |166 (172) |style="text-align:left;"|{{CPV}} |563,198 |1 de xullo de 2021 |0,00707% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140910131550/http://www.ine.cv/actualise/publicacao/files/615430153152013Retro-Projeccao%202000-2010%20e%20Projeccoes%20Demograficas%20%20CABO%20VERDE%202010-2030.pdf Proxección oficial anual] |- |167 (173) | style="text-align:left;" |{{MLT}} |514,564 |31 de decembro de 2019 |0,00646% | style="text-align:left;" |[http://nso.gov.mt/en/publicatons/Publications_by_Unit/Documents/D2_External_Cooperation_and_Communication/Malta_in_Figures_2014.pdf Estimación oficial anual] |- |168 (174) | style="text-align:left;" |{{BLZ}} |430,191 |1 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Belize.html Estimación oficial] |- |169 (175) | style="text-align:left;" |{{BRN}} |429,999 |20 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20161008234526/http://www.citypopulation.de/Brunei.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |170 (176) | style="text-align:left;" |{{BHS}} |393,450 |1 de xullo de 2021 |0,00494% | style="text-align:left;" |[http://statistics.bahamas.gov.bs/download/070842200.pdf Estimación oficial anual]{{Ligazón morta|data=xaneiro de 2021 }} |- |171 (177) | style="text-align:left;" |{{MDV}} |383,135 |31 de decembro de 2019 |0,00481% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141212091856/http://www.planning.gov.mv/census/census%202014/CensusPreliminary/PreliminaryResults.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (178) | style="text-align:left;" |{{RNC}}<ref name="Nota 15">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Chipre]].</ref> |382,230 |31 de decembro de 2019 |0,0048% | style="text-align:left;" |[http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Censo oficial] |- |172 (179) | style="text-align:left;" |{{ISL}} |381,370 |30 de xuño de 2022 |0,00479% | style="text-align:left;" |[http://www.statice.is/?PageID=444&NewsID=11621 Estimación oficial] |- | - (180) | style="text-align:left;" |{{TRA}}<ref name="Nota 14">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Moldavia]].</ref> |306.000 |2021 estimada |0,00384% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Moldova.html Estimación oficial] |- |173 (181) |style="text-align:left;"|{{VUT}} |301,295 |1 de xullo de 2021 |0,00378% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |174 (182) |style="text-align:left;"|{{BRB}} |288.000 |1 de xullo de 2021 |0,00361% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Barbados.html Estimación oficial] |- | - (183) |style="text-align:left;"|''{{PYF}}'' ([[Francia]]) |279,890 |1 de xullo de 2021 |0,00351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140221193409/http://www.ispf.pf/Libraries/RP2012/Premiers_r%C3%A9sultats_population_l%C3%A9gale.sflb.ashx Resultado preliminar do censo de 2012] |- | - (184) |style="text-align:left;"|''{{NCL}}'' ([[Francia]]) |273,674 |1 de xullo de 2021 |0,00343% |style="text-align:left;"|[http://www.isee.nc/population/recensement/structure-de-la-population-et-evolutions Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (185) |style="text-align:left;"|{{ABH}}<ref name="Nota 16">O status político de Abkhazia Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Abkhazia como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |245,424 |1 de xaneiro de 2020 |0,00308% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120209185131/http://apsnypress.info/news/5084.html Censo oficial] |- |175 (186) |style="text-align:left;"|{{STP}} |214,610 |1 de xullo de 2021 |0,00269% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141022065753/http://www.ine.st/Documentacao/InformacoesEstatisticas/Demograficas/22.pdf Resultado do censo de 2012] |- |176 (187) |style="text-align:left;"|{{SAM}} |199,853 |1 de xullo de 2021 |0,00251% |style="text-align:left;"|[http://www.sbs.gov.ws Resultado final do censo de 2011] |- |177 (188) |style="text-align:left;"|{{LCA}} |178,696 |1 de xullo de 2018 |0,00224% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (189) |style="text-align:left;"|''{{GUM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |153,836 |1 de abril de 2020 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn179.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (190) |style="text-align:left;"|''{{CUR}}'' ([[Países Baixos]]) |153,671 |1 de xaneiro de 2021 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Curacao.html?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial anual] |- | - (191) | style="text-align:left" |[[Ficheiro:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|25px]] [[Artsakh]] (Nagorno-Karabakh)<ref>''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Acerbaixán]].</ref> |148,900 |1 de xaneiro de 2021 |0´00187% | style="text-align:left" |Estimación oficial anual<ref>{{cite web|url=http://stat-nkr.am/hy|title=Գլխավոր էջ|website=stat-nkr.am|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20191017153721/http://www.stat-nkr.am/hy|archive-date=17 de de outubro de de 2019}}</ref> |- |178 (192) |style="text-align:left;"|{{KIR}} |120,740 |1 de xullo de 2021 |0,00152% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |179 (193) |style="text-align:left;"|{{GRD}} |113,000 |1 de xullo de 2021 |0,00142% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120614004809/http://www.geohive.com/cntry/grenada.aspx Resultado do censo de 2011] |- | - (194) |style="text-align:left;"|''{{ARU}}'' ([[Países Baixos]]) |111,050 |31 de decembro de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|[http://www.cbs.aw?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |180 (195) |style="text-align:left;"|{{VCT}} |110,696 |1 de xullo de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (196) |style="text-align:left;"|''{{XERb}}'' ([[Reino Unido]]) |107,800 |31 de decembro de 2019 |0,00135% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.je/SiteCollectionDocuments/Government%20and%20administration/R%20Jersey%20In%20Figures%202013%2020140429%20SU.pdf Estimación oficial anual] |- |181 (197) |style="text-align:left;"|{{FSM}} |105,754 |1 de xullo de 2021 |0,00133% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |182 (198) |style="text-align:left;"|{{TON}} |99,532 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150924120757/http://www.spc.int/prism/tonga/index.php?option=com_advlisting&view=download&fileId=304&Itemid=301 Resultado do censo de 2011] |- |183 (199) |style="text-align:left;"|{{ATG}} |99,337 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Antigua.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |184 (200) |style="text-align:left;"|{{SYC}} |99,202 |30 de xuño de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.nbs.gov.sc/wp-content/uploads/2013/08/Mid-2013-Pop-Bulletin.pdf Estimación oficial anual] |- | - (201) |style="text-align:left;"|''{{VIR}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |87,146 |1 de abril de 2020 |0,00109% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn180.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (202) |style="text-align:left;"|''{{IMN}}'' ([[Reino Unido]]) |84,069 |30 de maio de 2021 |0,00106% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/IsleOfMan.html Resultado do censo de 2011] |- |185 (203) |style="text-align:left;"|{{AND}} |79,535 |31 de decembro de 2021 |0,000998% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170525074953/http://www.estadistica.ad/serveiestudis/web/banc_dades4.asp?lang=1&codi_tema=2&codi_divisio=8&codi_subtemes=8 Estimación oficial anual] |- |186 (204) |style="text-align:left;"|{{DMA}} |72,000 |1 de xullo de 2021 |0,000904% |style="text-align:left;"|[http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf Resultado preliminar do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190608104411/http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf |date=08 de xuño de 2019 }} |- | - (205) |style="text-align:left;"|''{{CYM}}'' ([[Reino Unido]]) |65,786 |30 setembro de 2020 |0,000826% |style="text-align:left;"|[http://www.eso.ky/populationandvitalstatistics.html#1 Estimación oficial] |- | - (206) |style="text-align:left;"|''{{BMU}}'' ([[Reino Unido]]) |64,055 |1 de xullo de 2021 |0,000804% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130520190010/http://www.gov.bm/portal/server.pt/gateway/PTARGS_0_2_980_227_1014_43/http%3B/ptpublisher.gov.bm%3B7087/publishedcontent/publish/cabinet_office/statistics/dept___statistics___additonal_files/2012_facts___figures_0.pdf Resultado final do censo de 2010] |- | - (207) |style="text-align:left;"|''{{GUE}}'' ([[Reino Unido]]) |63,124 |30 de xuño de 2020 |0,000792% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.gg/CHttpHandler.ashx?id=81714&p=0 Estimación oficial anual] |- | - (208) |style="text-align:left;"|''{{GRL}}'' ([[Dinamarca]]) |56,562 |1 de xaneiro de 2022 |0,00070% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gl/publ/en/BE/201501/pdf/Population%202015.pdf Estimación oficial anual] |- |187 (209) |style="text-align:left;"|{{MHS}} |54,516 |1 de xullo de 2021 |0,000684% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |188 (210) |style="text-align:left;"|{{KNA}} |54,000 |1 de xullo de 2021 |0,000678% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (211) |style="text-align:left;"|''{{FRO}}'' ([[Dinamarca]]) |54,000 |1 de xuño de 2022 |0,000678% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20171123092428/http://www.hagstova.fo/fo Monthly official estimate] |- | - (212) |style="text-align:left;"|{{OSS}}<ref name="Nota 17">O status político de Osetia do Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Osetia do Sur como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |53,532 |15 de outubro de 2015 |0,000672% |style="text-align:left;"|[http://www.mid.ru/bdomp/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/be2d70933881fb75c32579270040e8a1!OpenDocument Estimación de 2013] |- | - (213) |style="text-align:left;"|''{{ASM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |49,710 |1 de abril de 2020 |0,000624% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn177.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (214) |style="text-align:left;"|''{{MNP}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |47,329 |1 de abril de 2020 |0,000594% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn178.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (215) | style="text-align:left;" |''{{TCA}}'' ([[Reino Unido]]) |44,542 |1 de xullo de 2020 |0,000559% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/TurksCaicos.html Resultado do censo de 2012] |- | - (216) |style="text-align:left;"|''{{SXM}}'' ([[Países Baixos]]) |42,577 |1 de xaneiro de 2021 |0,000534% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/SintMaarten.html Estimación oficial] |- |189 (217) |style="text-align:left;"|{{LIE}} |39,315 |31 de decembro de 2021 |0,000493% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331084716/http://www.llv.li/amtsstellen/llv-as-bevoelkerung/llv-as-bevoelkerung-bevoelkerungsstatistik_per_31_dezember-vorlaeufig.htm Estimación oficial semianual] |- |190 (218) |style="text-align:left;"|{{MCO}} |39,150 |31 de decembro de 2021 |0,000491% |style="text-align:left;"|[http://www.monacostatistics.mc/Population-and-employment Estimación oficial anual] |- | - (219) | style="text-align:left;" |''{{XIB}}'' ([[Reino Unido]]) |34,000 |1 de xullo de 2021 |0,00427% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120918003705/http://www.gibraltar.gov.gi/images/stories/PDF/statistics/Key_Indicators_Website.pdf Estimación oficial anual] |- |191 (220) | style="text-align:left;" |{{SMR}} |33,705 |30 de marzo de 2022 |0,000423% | style="text-align:left;" |[http://www.statistica.sm/on-line/en/home/statistics/population.html# Estimación oficial mensual] |- | - (221) |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[San Martín, Francia|Saint-Martin]]'' ([[Francia]]) |32,489 |1 de xaneiro de 2019 |0,000408% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (222) |style="text-align:left;"|''{{ALA}}'' ([[Finlandia]]) |30,415 |30 de xuño de 2022 |0,000382% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.fi/til/vamuu/2014/08/vamuu_2014_08_2014-09-18_tie_001_en.html Estimación oficial] |- | - (223) |style="text-align:left;"|''{{VGB}}'' ([[Reino Unido]]) |30,000 |1 de xullo de 2021 |0,000376% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/BritVirgins.html Resultado do censo de 2010] |- |192 (224) |style="text-align:left;"|{{PLW}} |17,957 |1 de xullo de 2021 |0,000225% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (225) |style="text-align:left;"|''{{COK}}'' ([[Nova Zelandia]]) |15,342 |1 de xullo de 2021 |0,000193% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130502230514/http://www.mfem.gov.ck/docs/Stats/2012/Census/2011%20Cook%20Islands%20Population%20Census%20Report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (226) |style="text-align:left;"|''{{AIA}}'' ([[Reino Unido]]) |15.000 |1 de xullo de 2021 |0,000188% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Anguilla.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- | 193 (227) | style="text-align:left;" |{{NRU}} |11,832 |1 de xullo de 2021 |0,000148% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150924120203/http://www.spc.int/prism/nauru/PublicDocuments/Census/Nauru_2011_Census_Report_FINAL.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (228) |style="text-align:left;"|''{{WLF}}'' ([[Francia]]) |11,369 |1 de xaneiro de 2021 |0,000143% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |194 (229) | style="text-align:left;" |{{TUV}} |10,679 |1 de xullo de 2021 |0,000134% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (230) |style="text-align:left;"|''[[Ficheiro:Flag of Saint Barthelemy (local).svg|25px]] [[Saint-Barthélemy]]'' ([[Francia]]) |10,289 |1 de xaneiro de 2019 |0,000129% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (231) | style="text-align:left;" |''{{GBRb}} [[Santa Helena, Ascensión e Tristan da Cunha]]'' ([[Reino Unido]]) |6000 |1 de xullofebreiro de 2021 |0% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- | - (232) |style="text-align:left;"|''{{SPM}}'' ([[Francia]]) |5,974 |1 de xaneiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (233) | style="text-align:left;" |''{{MSR}}'' ([[Reino Unido]]) |5,000 |1 de xullo de 2021 |0% | style="text-align:left;" |[http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf Resultado do censo de 2011]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071254/http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- | - (234) |style="text-align:left;"|''{{FLK}}'' ([[Reino Unido]]) |4.000 |1 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (235) |style="text-align:left;"|''{{CXR}}'' ([[Australia]]) |1,966 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (236) |style="text-align:left;"|''{{NFK}}'' ([[Australia]]) |1,734 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160303200110/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Norfolk_Island/report.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (237) |style="text-align:left;"|''{{NIU}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,549 |1 de xuño de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Niue.html Resultado final do censo de 2011] |- | - (238) |style="text-align:left;"|''{{TKL}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,501 |18 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120815034343/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Tokelau/report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- |195 (239) |style="text-align:left;"|{{VAT}} |825 |1 de febreiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202031317/http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html |date=02 de febreiro de 2017 }} |- | - (240) |style="text-align:left;"|''{{CCK}}'' ([[Australia]]) |573 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (241) |style="text-align:left;"|''{{PCN}}'' ([[Reino Unido]]) |40 |1 de xaneiro de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[[Illas Pitcairn#Demografía|Estimación oficial]] |- |190 |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[Mayotte]]'' ([[Francia]]) |212.645 |21 de agosto de 2012 |0,0029% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=19214&reg_id=27 Resultado do censo de 2012] |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de países por superficie]] * [[Lista de países por densidade poboacional]] * [[Lista de países por continente]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Listas de países]] q7vxw9qjrqb3lo5vnqlsk9bordzjnyj 6148901 6148895 2022-08-02T23:10:46Z Fendetestas 45576 /* Países e dependencias por poboación */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:World Population.svg|miniatura|300px|Mapa da poboación mundial por países en millóns de habitantes.]] A continuación amósase unha '''lista de [[país]]es e [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] por [[poboación]]''', cuxa inclusión na lista está baseada no estándar [[ISO 3166-1]]. Non se reflicten as diferenzas de poboación nos países que non contan nos seus censos aos habitantes que non posúen a nacionalidade. Algúns países como [[Tailandia]] non reportan a poboación total, xa que contan exclusivamente os cidadáns nacionalizados. Nesta lista inclúense os [[lista de países|estados soberanos]], os [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] e, nalgúns casos as [[nación constituínte|nacións constituíntes]] de estados soberanos. Por exemplo, o [[Reino Unido]] considérase como un estado soberano cunha entidade única na lista, mentres que os estados soberanos do [[Reino dos Países Baixos]] atópanse separados. Tamén se dá en porcentaxe a poboación de cada país en comparación coa [[poboación mundial]], que as [[Nacións Unidas]] estimaba en 2022 en 7.954 millóns.<ref name="UNFPA">{{cite web |url=https://www.unfpa.org/data/world-population-dashboard |title=World Population Dashboard |year=2022 |work=United Nations Population Fund |publisher=UNFPA |access-date=15 de xuño de 2022}}</ref> == Países e dependencias por poboación == Nota: Atribúeselles un rango numerado aos 193 estados membros das Nacións Unidas, máis os dous estados observadores da Asemblea Xeral das Nacións Unidas. Os territorios dependentes e os países constituíntes que forman parte de estados soberanos teñen asignado un rango numerado entre parénteses. Ademais, inclúense os estados soberanos con recoñecemento limitado, pero asígnaselles un rango de número entre paréntese. Tódolos territorios dependentes se amosan en ''cursiva''. {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- !data-sort-type="number"|#!!País (ou territorio dependente)!!Poboación!!Data!!% da<br/>poboación<br/>mundial!!Fonte |- |0 |style="text-align:left;"|'''Mundo''' | style="text-align:center" |7,967,274,000 || |''' 29 de xullo de 2022''' || style="text-align:right" |'''100%''' ||style="text-align:left;"| Proxección da ONU |- |1 |style="text-align:left;"|{{CHN}}<ref name="Nota 1">Os datos do censo refírense só á [[China]] continental, excluíndo as Rexións Administrativas Especiais de [[Hong Kong]] e [[Macau]]. A primeira foi reincorporada á soberanía chinesa a mediados de 1997 e a segunda o [[20 de decembro]] de [[1999]].</ref> |1,412,600,000 |31 de decembro de 2021 |17´7% |style="text-align:left;"|[http://data.stats.gov.cn/ Contador de poboación oficial] |- |2 |style="text-align:left;"|{{IND}} |1,379,750,000 |16 de xullo de 2022 |17,3% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151124035144/http://www.indiastat.com/Default.aspx Contador de poboación oficial] |- |3 |style="text-align:left;"|{{USA}} |332,935,524 |29 de xullo de 2022 |4,18% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/popclock Contador de poboación oficial] |- |4 |style="text-align:left;"|{{IDN}} |272,248,500 |1 de xullo de 2021 |3,42% |style="text-align:left;"|[http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150207074005/http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 |date=07 de febreiro de 2015 }} |- |5 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |235,824,862 |1 de xullo de 2022 |2,92% | style="text-align:left;" |[http://www.pwd.punjab.gov.pk/ Contador de poboación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190502230956/https://pwd.punjab.gov.pk/ |date=02 de maio de 2019 }} |- |6 |style="text-align:left;"|{{NGA}} |218,541,212 |1 de xullo de 2022 |2,74% |style="text-align:left;"|Proxección das [[Nacións Unidas]] |- |7 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |214,944,266 |29 de xullo de 2022 |2,70% | style="text-align:left;" |[http://www.ibge.gov.br/apps/populacao/projecao/index.html Contador de poboación oficial] |- |8 |style="text-align:left;"|{{BGD}} |165,158,616 |15 de xuño de 2022 |2,07% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20110904045106/http://www.bbs.gov.bd/Home.aspx Contador de poboación oficial] |- |9 |style="text-align:left;"|{{RUS}}<ref name="Nota 2">A poboación de [[Rusia]] inclúe [[Crimea]] e [[Sebastopol]]; (véxase [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Rosstat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} – Estimación oficial).</ref> |145,100,000 |1 de xuño de 2022 |1,82% |style="text-align:left;"|[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} |- |10 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |128,271,248 |31 de marzo de 2022 |1,61% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20130807091233/http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/Proyecciones Proxección oficial] |- |11 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |125,502,000 |1 de outubro de 2021 |1,58% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.htm Estimación oficial mensual] |- |12 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |123,379,924 |1 de xullo de 2022 |1,55% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151017033609/http://www.csa.gov.et/images/general/news/pop_pro_wer_2014-2017 Proxección oficial] |- |13 |style="text-align:left;"|{{PHL}} |112,213,918 |29 de xullo de 2022 |1,41% |style="text-align:left;"|[http://www.popcom.gov.ph Contador de poboación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403061418/http://www.popcom.gov.ph/ |date=03 de abril de 2019 }} |- |14 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |103,636,779 |29 de xullo de 2022 |1,30% | style="text-align:left;" |[http://www.capmas.gov.eg Contador de poboación oficial] |- |15 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |98,505,400 |1 de xullo de 2021 |1,24% | style="text-align:left;" |[http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=507&ItemID=16155 Estimación oficial anual] |- |16 | style="text-align:left;" |{{COD}} |92,378,000 |1 de xullo de 2021 |1,16% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |17 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |85,644,577 |29 de xullo de 2022 |1,07% | style="text-align:left;" |[http://www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=133 Contador de poboación oficial] |- |18 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |84,680,273 |31 de decembro de 2021 |1,06% | style="text-align:left;" |[http://www.turkstat.gov.tr/Start.do Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171108091816/http://www.turkstat.gov.tr/Start.do |date=08 de novembro de 2017 }} |- |19 | style="text-align:left;" |{{ALE}} |83,695,430 |31 de marzo de 2022 |1,05% | style="text-align:left;" |[https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160628112855/https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html |date=28 de xuño de 2016 }} |- |20 |style="text-align:left;"|{{FRA}}<ref name="Nota 3">Inclúe integras as 18 [[rexións de Francia]] (incluíndo 5 [[Departamentos e territorios de ultramar de Francia|departamentos e rexións de ultramar]]). Non inclúe as 5 [[Colectividade de ultramar|colectividades de ultramar]] de Francia: [[Polinesia Francesa]], [[San Bartolomé]], [[Colectividade de San Martín|San Martiño]], [[San Pedro e Miquelón]], e [[Wallis e Futuna]], e a colectividad sui generis de [[Nova Caledonia]], que se mostran por separado.<ref>As [[Terras Australes e Antárticas Francesas]] (unha reivindicación territorial antártica que alberga só funcionarios gobernamentais e persoal da estación de investigación) e [[Clipperton Island]] (unha propiedade privada estatal deshabitada de Francia) non figuran na lista debido á súa natureza extraordinaria. |67,874,000 |1 de xuño de 2022 |0,852% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/en/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=001641607 Estimación oficial mensual] |- |21 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |67,081,234 |30 de xuño de 2020 |0,842% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/2013/rft---mid-2013-population-estimates-analysis-tool.zip Estimación oficial anual] |- |22 | style="text-align:left;" |{{THA}} |66,817,205 |29 de xullo de 2022 |0,839% | style="text-align:left;" |[http://www.ipsr.mahidol.ac.th/ipsr/Contents/Documents/Gazette/Gazette2014EN.pdf Proxección oficial anual] |- |23 | style="text-align:left;" |{{RSA}} |60,142,978 |1 de xullo de 2021 |0,755% | style="text-align:left;" |[http://beta2.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022014.pdf Estimación oficial] |- |24 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |59,441,988 |1 de xullo de 2021 |0,46% | style="text-align:left;" |[http://nbs.go.tz/ Proxección oficial] |- |25 |style="text-align:left;"|{{ITA}} |58,906,742 |31 de marzo de 2022 |0,739% |style="text-align:left;"|[http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html Estimación oficial mensual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202233034/http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |26 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |55,294,979 |[[1 de xullo]] de [[2021]] |0,694% | align=left|Proxección oficial anual<ref>{{Cita web |url=https://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de febreiro de 2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170623045207/http://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |dataarquivo=23 de xuño de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> |- |27 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |51,744,876 |31 de decembro de 2021 |0,649% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141129035927/http://rcps.egov.go.kr:8081/ageStat.do?command=month Proxección oficial] |- |28 | style="text-align:left;" |{{COL}} |51,049,498 |30 de xuño de 2021 |0,641% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150905114224/http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php Contador de poboación oficial] |- |29 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |47,564,296 |31 de agosto de 2019 |0,597% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |30 |style="text-align:left;"|{{ESP}} |47,432,805 |1 de xaneiro de 2022 |0,595% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.es/inebaseDYN/cp30321/cp_inicio.htm Estimación oficial] |- |31 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |47,327,407 |18 de maio de 2022 |0,594% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140912104325/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyeccionesyestimaciones_nac_2010_2040.pdf Proxección oficial anual] |- |32 | style="text-align:left;" |{{ALG}} |45,400,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,57% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.dz/-Demographie-.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120306220607/http://www.ons.dz/-Demographie-.html |date=06 de marzo de 2012 }} |- |33 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |44,627,620 |29 de xullo de 2022 |0,56% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113142840/http://cbs.gov.sd/en/files.php?id=7#&panel1-1 Proxección oficial anual] |- |34 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |42,885,900 |1 de xullo de 2021 |0,538% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20170110115940/http://www.ubos.org/onlinefiles/uploads/ubos/NPHC/NPHC%202014%20PROVISIONAL%20RESULTS%20REPORT.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- |35 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |41,190,700 |1 de xullo de 2021 |0,517% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140208014232/http://www.mofamission.gov.iq/nld/ab/articledisplay.aspx?gid=1&id=14075 Proxección oficial anual] |- |36 | style="text-align:left;" |{{UKR}}<ref name="Nota 4">Non se inclúe [[Crimea]] nin [[Sebastopol]], anexionados por [[Rusia]], o territorio de iure de Ucraína que é disputado e administrado de facto por Rusia (incluíndo, porén, a rexión de Donbas onde hai insurxencias separatistas en curso).</ref> |41,130,432 |1 de febreiro de 2022 |0,516% | style="text-align:left;" |[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2014/ds/kn/kn_e/kn2014_e.html Estimación oficial mensual] |- |37 | style="text-align:left;" |{{CAN}} |38,847,926 |29 de xullo de 2022 |0,488% | style="text-align:left;" |[http://www.statcan.gc.ca/start-debut-eng.html Estimación oficial] |- |38 | style="text-align:left;" |{{POL}} |38,006,000 |1 de xuño de 2022 |0,477% | style="text-align:left;" |[http://stat.gov.pl/en/basic-data/ Estimación oficial] |- |39 |style="text-align:left;"|{{MAR}} |36,674,429 |29 de xullo de 2022 |0,46% |style="text-align:left;"|[http://www.hcp.ma Contador oficial de poboación] |- |40 |style="text-align:left;"|{{UZB}} |35,680,256 |29 de xullo de 2022 |0,448% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.uz/demographic// Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141214183713/http://www.stat.uz/demographic// |date=14 de decembro de 2014 }} |- |41 |style="text-align:left;"|{{SAU}} |35,013,414 |1 de xullo de 2020 |0,439% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150823223931/http://www.cdsi.gov.sa/pdf/PopulationEstimates2010-2025-admareas.pdf Proxección oficial anual] |- |42 | style="text-align:left;" |{{PER}} |33,396,698 |1 de xullo de 2022 |0,419% | style="text-align:left;" |[http://www.inei.gob.pe/media/MenuRecursivo/Cap03020.xls Proxección oficial anual] |- |43 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |33,086,278 |30 de xuño de 2022 |0,415% | style="text-align:left" |National annual projection<ref>{{cite web|url=https://www.ine.gov.ao/|title=Início|website=www.ine.gov.ao|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200319232749/https://www.ine.gov.ao/|archive-date=19 de marzo de 2020}}</ref> |- |44 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |32,890,171 |1 de xullo de 2020 |0,413% | style="text-align:left;" |[http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141219155746/http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx |date=19 de decembro de 2014 }} |- |45 |style="text-align:left;"|{{MYS}} |32,730,400 |29 de xullo de 2022 |0,411% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120321161002/http://www.statistics.gov.my/portal/ Contador oficial de poboación] |- |46 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |31,616,078 |1 de xullo de 2022 |0,397% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.mz/estatisticas/estatisticas-demograficas-e-indicadores-sociais/projeccoes-da-populacao/populacao-projectada-por-distritos-maputo-cidade-2007_2040.xls/at_download/file Proxección oficial anual] |- |47 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |30,832,019 |27 de xuño de 2021 |0,387% | style="text-align:left;" |[https://www.webcitation.org/6RYzdFjNi?url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National%20Population%20Projection_2010%20to%202014.pdf Proxección oficial anual] |- |48 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |30,491,000 |1 de xullo de 2031 |0,383% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20121009023840/http://www.cso-yemen.org/publiction/yearbook2011/population.xls Estimación oficial] |- |49 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |29,192,480 |11 de novembro de 2021 |0,366% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150425141819/http://cbs.gov.np/wp-content/uploads/2014/10/Population-Projection-2011-2031.pdf Proxección oficial anual] |- |50 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |28,705,000 |1 de xullo de 2021 |0,36% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.ve/documentos/Demografia/SituacionDinamica/Proyecciones/xls/Nacional.xls Proxección oficial anual] |- |51 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |27,087,732 |1 de xullo de 2021 |0,34% | style="text-align:left;" |[http://www.ins.ci/n/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |52 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |26,923,353 |1 de xullo de 2021 |0,338% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20110520005948/http://www.instat.mg/index.php?option=com_content&view=article&id=33&Itemid=56 Estimación oficial anual] |- |53 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |25,926,471 |29 de xullo de 2022 |0,325% | style="text-align:left;" |[http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument Contador oficial de poboación] |- |54 | style="text-align:left;" |{{PRK}} |25,660,000 |1 de xullo de 2021 |0,322% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |55 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |25 876 000 |1 de xullo de 2019 |0,333% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.cm/downloads/Statistique/Structurelle/Evolution_densite_population_Cameroun_region_1987_2013.htm Estimación oficial] |- | - (56) |style="text-align:left;"|{{TWN}}<ref name="Nota 5">Estado parcialmente recoñecido, reclamado por [[China]] como unha das súas provincias. [[Taiwán]] tamén inclúe as pequenas illas de [[Kinmen]], [[Illas Matsu|Matsu]], [[Illas Pescadores]] etc.</ref> |24,348,251 |1 de xullo de 2019 |0,306% |style="text-align:left;"|[http://eng.stat.gov.tw/point.asp?index=9 Estimación oficial mensual] |- |56 (57) | style="text-align:left;" |{{NER}} |22 314 743 |1 de xullo de 2019 |0,287% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |57 (58) | style="text-align:left;" |{{LKA}} |21 803 000 |[[1 de xullo]] de [[2019]] |0,281% | style="text-align:left;" |[http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/CPH2011/index.php?fileName=Activities/TentativelistofPublications Resultado final do censo de 2012] |- |58 (59) | style="text-align:left;" |{{BFA}} |20 870 060 |1 de xullo de 2019 |0,269% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20160105082447/http://www.insd.bf/n/ Estimación oficial] |- |59 (60) |style="text-align:left;"|{{MWI}} |21,507,723 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|[http://www.nsomalawi.mw/images/stories/data_on_line/demography/census_2008/Main%20Report/ThematicReports/Population%20Projections%20Malawi.pdf Proxección oficial anual] |- |60 (61) |style="text-align:left;"|{{MLI}} |21,473,764 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |61 (62) | style="text-align:left;" |{{CHL}} |19,678,363 |1 de xuño de 2021 |0,247% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones2014/proyecciones-de-poblacion-2014.xlsx Proxección oficial anual] |- |62 (63) | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |19,274,464 |29 de xullo de 2022 |0,242% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.gov.kz/faces/homePag Estimación oficial mensual] |- |63 (64) | style="text-align:left;" |{{ROU}} |19,186,201 |1 de xaneiro de 2021 |0,241% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113202626/http://www.insse.ro/cms/files/statistici/comunicate/com_anuale/populatie/PopRez2014r.pdf Estimación oficial anual] |- |64 (65) |style="text-align:left;"|{{ZMB}} |18,400,556 |1 de xullo de 2021 |0,231% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113144848/http://www.zamstats.gov.zm/report/Monthly/Vol%20129%202014%20The%20Monthly%20January.pdf Proxección oficial anual] |- |65 (66) | align="left" |{{SYR}} |18,276,000 |1 de xullo de 2021 |0,229% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150513070419/http://www.cbssyr.sy/index-EN.htm Contador oficial de poboación]<ref name="Nota 6">Proxección feita antes da guerra civil. Estímanse baixas por enriba de made before civil war. Casualties are estimated at well over [http://www.washingtonpost.com/blogs/worldviews/wp/2014/12/03/200000-dead-why-syrias-rising-death-toll-is-so-divisive 200.000] persoas até finais de novembro de 2014.</ref> |- |66 (67) |style="text-align:left;"|{{ECU}} |18,029,972 |29 de xullo de 2022 |0,226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130121131641/http://www.inec.gob.ec/proyecciones_poblacionales/relojnew.swf Contador oficial de poboación] |- |67 (68) | style="text-align:left;" |{{NLD}}<ref>Excluíndo os tres países constituíntes do [[Reino dos Países Baixos]] no mar Caribe ([[Aruba]], [[Curaçao]] e [[Sint Maarten]]), pero incluíndo os tres municipios especiais do [ [Países Baixos do Caribe]] ([[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]]).</ref> |17,720,342 |29 de xullo de 2022 |0,222% | style="text-align:left;" |[http://www.cbs.nl/en-GB/menu/themas/bevolking/cijfers/extra/bevolkingsteller.htm Contador oficial de poboación] |- |68 (69) |style="text-align:left;"|{{SEN}} |17,223,497 |1 de xullo de 2021 |0,216% |style="text-align:left;"|[http://www.ansd.sn/index.php?option=com_content&view=article&id=172:publication-des-resultats-definitifs-du-rgphae&catid=59:evenements&Itemid=267 Resultado do censo de 2013] |- |69 (70) |style="text-align:left;"|{{GTM}} |17,109,746 |1 de xullo de 2021 |0,215% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.gt/index.php/estadisticas/tema-indicadores Estimación oficial] |- |70 (71) |style="text-align:left;"|{{CHA}} |16,818,391 |1 de xullo de 2021 |0,211% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |71 (72) | style="text-align:left;" |{{SOM}}<ref name="Nota 7">Inclúe [[Puntlandia]] (con arredor de 3,900,000 habitantes) e [[Somalilandia]] (con 3,500,000 habitantes).</ref> |16,360,000 |1 de xullo de 2021 |0,205% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |72 (73) |style="text-align:left;"|{{ZWE}} |15,790,716 |1 de xullo de 2021 |0,198% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160409164051/http://www.zimstat.co.zw/ Resultado do censo de 2012] |- |73 (74) |style="text-align:left;"|{{KAM}} |15,552,211 |3 de marzo de 2019 |0,195% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.go.jp/info/meetings/cambodia/pdf/rp12_ch10.pdf Proxección oficial anual] |- |74 (75) | style="text-align:left;" |{{SSD}} |13,249,924 |1 de xullo de 2020 |0,166% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140423042347/http://ssnbs.org/storage/South%20Sudan%20Statistical%20Yearbook%202011%20FINAL.pdf Proxección oficial anual] |- |75 (76) | style="text-align:left;" |{{RWA}} |12,955,768 |1 de xullo de 2021 |0,163% | style="text-align:left;" |[http://statistics.gov.rw/ Proxección oficial anual] |- |76 (77) | style="text-align:left;" |{{GIN}} |12,907,395 |1 de xullo de 2021 |0,162% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150402203113/http://www.stat-guinee.org/index.php/res-pre-rgph3 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |77 (78) | style="text-align:left;" |{{BDI}} |12,574,571 |1 de xullo de 2021 |0,158% | style="text-align:left;" |[http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf Proxección oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071528/http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- |78 (79) | style="text-align:left;" |{{BEN}} |12,506,347 |1 de xullo de 2021 |0,157% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |79 (80) | style="text-align:left;" |{{BOL}} |11,797,257 |1 de xullo de 2021 |0,148% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20412.HTM Proxección oficial] |- |80 (81) | style="text-align:left;" |{{TUN}} |11,746,695 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |81 (82) | style="text-align:left;" |{{HTI}} |11,743,017 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf Proxección oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219001450/http://ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf |date=19 de febreiro de 2015 }} |- |82 (83) | style="text-align:left;" |{{BEL}} |11,671,737 |1 de maio de 2022 |0,146% | style="text-align:left;" |[http://www.ibz.rrn.fgov.be/fileadmin/user_upload/nl/bev/statistieken/stat-1-1_n.pdf Estimación oficial mensual] |- |83 (84) |style="text-align:left;"|{{JOR}} |11,263,348 |29 de xullo de 2022 |0,141% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120117225318/http://www.dos.gov.jo/dos_home_e/main/index.htm Contador oficial de poboación] |- |84 (85) | style="text-align:left;" |{{CUB}} |11,113,215 |31 de decembro de 2021 |0,139% | style="text-align:left;" |[http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141201170724/http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf |date=01 de decembro de 2014 }} |- |85 (86) | style="text-align:left;" |{{DOM}} |10,535,535 |1 de xullo de 2021 |0,132% | style="text-align:left;" |[http://www.one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141002025458/http://one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 |date=02 de outubro de 2014 }} |- |86 (87) |style="text-align:left;"|{{CZE}} |10,516,707 |1 de xaneiro de 2022 |0,132% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331091537/http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/population Estimación oficial] |- |87 (88) | style="text-align:left;" |{{SWE}} |10,481,937 |31 de maio de 2022 |0,132% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150316110554/http://www.scb.se/en_/Finding-statistics/Statistics-by-subject-area/Population/Population-composition/Population-statistics/ Estimación oficial mensual] |- |88 (89) | style="text-align:left;" |{{GRC}} |10,432,481 |23 de novembro de 2021 |0,131% | style="text-align:left;" |[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |89 (90) | style="text-align:left;" |{{PRT}} |10,344,802 |19 de abril de 2021 |0,13% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICACOESpub_boui=213241170&PUBLICACOESmodo=2 Estimación oficial anual] |- |90 (91) |style="text-align:left;"|{{AZE}} |10,164,464 |1 de marzo de 2022 |0,128% |style="text-align:left;"|[http://stat.gov.az/news/?id=2690 Estimación oficial] |- |91 (92) | style="text-align:left;" |{{HUN}} |9,689,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,122% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150225045940/http://www.ksh.hu/docs/eng/xftp/gyor/nep/enep21412.pdf Estimación oficial anual] |- |92 (93) | style="text-align:left;" |{{ISR}}<ref>Inclúe Xerusalén Leste e os Altos do Golán. Tamén inclúe colonos israelís dentro da área C de Cisxordania.</ref> |9,552,860 |29 de xullo de 2022 |0,12% | style="text-align:left;" |[http://cbs.gov.il/reader/?MIval=cw_usr_view_Folder&ID=141 Estimación oficial mensual] |- |93 (94) |style="text-align:left;"|{{HND}} |9,546,178 |1 de xullo de 2021 |0,12% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.hn/index.php/datos-y-estadisticas/estadisticas-sociales-y-demograficas/indicadores-demograficos-3?download=105:resumen-de-la-proyeccion-de-la-poblacion-de-honduras-total-2001-2015 Estimación oficial anual] |- |94 (95) | style="text-align:left;" |{{TJK}} |9,506,000 |1 de xaneiro de 2021 |0,119% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151211191147/http://www.stat.tj/en/ Estimación oficial] |- |95 (96) |style="text-align:left;"|{{BLR}} |9,349,645 |1 de xaneiro de 2021 |0,117% |style="text-align:left;"|[http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202033157/http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014/ |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |96 (97) |style="text-align:left;"|{{ARE}} |9,282,410 |31 de decembro de 2020 |0,117% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |97 (98) |style="text-align:left;"|{{PNG}} |9,122,994 |1 de xullo de 2021 |0,115% |style="text-align:left;"|[http://www.spc.int/sdd/index.php/en/downloads/doc_download/736-population-datasheet-jan-2014 Estimación oficial anual] |- |98 (99) | style="text-align:left;" |{{AUT}} |9,027,999 |1 de abril de 2022 |0,113% | style="text-align:left;" |[http://www.statistik.at/web_de/statistiken/bevoelkerung/bevoelkerungsstand_und_veraenderung/bevoelkerung_zu_jahres-_quartalsanfang/023582.html Estimación oficial] |- |99 (100) |style="text-align:left;"|{{CHE}} |8,753,933 |31 de marzo de 2022 |0,11% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151113160204/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand/01.html Estimación oficial] |- |100 (101) |style="text-align:left;"|{{SLE}} |8,297,882 |1 de xullo de 2021 |0,104% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |101 (102) |style="text-align:left;"|{{TGO}} |7,886,000 |1 de xullo de 2021 |0,099% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (103) |style="text-align:left;"|''{{HKG}}'' ([[China]]) |7 524 100 |31 de xuño de 2019 |0,0969% |style="text-align:left;"|[https://www.webcitation.org/616lhQgyI?url=http://www.censtatd.gov.hk/hong_kong_statistics/statistics_by_subject/index.jsp?subjectID=1 Estimación oficial] |- |102 (104) |style="text-align:left;"|{{PRY}} |7,353,038 |1 de xullo de 2021 |0,0923% |style="text-align:left;"|[http://www.dgeec.gov.py/Publicaciones/Biblioteca/NACIONAL/Proyeccion_Nacional.pdf Estimación oficial] |- |103 (105) |style="text-align:left;"|{{LAO}} |7,337,783 |1 de xullo de 2021 |0,0921% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120517150036/http://www.nsc.gov.la/Statistics/Selected%20Statistics/Population.htm Proxección oficial anual] |- |104 (106) |style="text-align:left;"|{{LBY}} |7,054,493 |1 de xullo de 2021 |0,0885% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |105 (107) |style="text-align:left;"|{{SLV}} |6,825,935 |1 de xullo de 2021 |0,0857% |style="text-align:left;"|[http://www.digestyc.gob.sv/index.php/novedades/avisos/540-ya-se-encuentra-disponible-el-boletin-ipc-septiembre-2012.html Estimación oficial] |- |106 (108) |style="text-align:left;"|{{SRB}}<ref name="Nota 8">Non se inclúe [[Kosovo]].</ref> |6,797,105 |1 de xaneiro de 2022 |0,0853% |style="text-align:left;"|[http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151225081855/http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 |date=25 de decembro de 2015 }} |- |107 (109) |style="text-align:left;"|{{LBN}} |6,769,000 |1 de xullo de 2021 |0,085% |style="text-align:left;"|[http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141023174721/http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf |date=23 de outubro de 2014 }} |- |108 (110) |style="text-align:left;"|{{KGZ}} |6,700,000 |1 de abril de 2021 |0,0841% |style="text-align:left;"|[http://stat.kg/images/stories/Obzor%2001.2015.pdf Estimación oficial] |- |109 (111) |style="text-align:left;"|{{NIC}} |6,595,674 |30 de xuño de 2020 |0,0828% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150213060238/http://www.bcn.gob.ni/publicaciones/periodicidad/anual/nicaragua_cifras/nicaragua_cifras.pdf Estimación oficial] |- |110 (112) |style="text-align:left;"|{{BGR}} |6,520,314 |7 de setembro de 2021 |0,0818% |style="text-align:left;"|[http://www.nsi.bg/en Estimación oficial] |- |111 (113) | style="text-align:left;" |{{TKM}} |6,118,000 |1 de xullo de 2021 |0,0768% | style="text-align:left;" |[http://www.chrono-tm.org/2015/02/rezultatyi-perepisi-naseleniya-v-turkmenistane/ Resultado preliminar do censo de 2012] |- |112 (114) |style="text-align:left;"|{{DNK}}<ref>Excluídas as [[Illas Feroe]] e [[Groenlandia]].</ref> |5,883,562 |1 de abril de 2022 |0,0738% |style="text-align:left;"|[http://www.dst.dk/en/Statistik/emner/befolkning-og-befolkningsfremskrivning/folketal.aspx Estimación oficial] |- |113 (115) | style="text-align:left;" |{{COG}} |5,657,000 |1 de xullo de 2021 |0,071% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |114 (116) | style="text-align:left;" |{{CAF}} |5,633,412 |1 de xullo de 2020 |0,0707% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |115 (117) |style="text-align:left;"|{{FIN}} |5,552,550 |30 de xuño de 2022 |0,0697% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151006024826/http://vrk.fi/default.aspx?site=4 Contador oficial de poboación] |- |116 (118) | style="text-align:left;" |{{SGP}} |5,453,600 |30 de xuño de 2021 |0,0685% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151129094649/http://www.singstat.gov.sg/statistics/latest-data#14 Estimación oficial] |- |117 (119) | style="text-align:left;" |{{NOR}}<ref>Inclúe as [[Svalbard]].</ref> |5,435,536 |31 de marzo de 2022 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://ssb.no/en/befolkning/nokkeltall Estimación oficial] |- |118 (120) | style="text-align:left;" |{{SVK}} |5,434,712 |31 de decembro de 2021 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://slovak.statistics.sk/wps/portal/ext/products/informationmessages/inf_sprava_detail/ddca8106-fb95-42ee-bc7d-d8073030789f/!ut/p/b1/hZLbdqowFEW_xQ-whAQIPoY7CuF-femg4AXUggVB_fpjO3oezumo7reMzJW1d9ZmciZl8vdirLfFULfvxeHznAuvHjZFSWIJAJKFgLlcBdSQNahH_B3I7gD4pQj4Vy9SXwVmSFzdX3Is4P7qHwCfei1wIVlwuqz4jna_lqEYWAIEgP3WyzoxOGwBIFo6D0xiRP7CQwgQ9J-_FENgYuqzK8_TVyz3rX9g8MhfF57o78AT_4RJm-wiKa29VYm0mZChDIcPKePnOwpJ2kXZ3qqNDsNRIPt56JS3NinFHcsuUzfYi6O1jXPNycrm5qAqjezWiQBOxqnOy4Eb1KnaG8pOWcxNa371prlOVtdC-egB3V6E41Ai21L33Zs48JIZ4k2BUrx2Ia_Ha3X2I5sfzT_ZjYTJv5BH6XwBj9bn2QLkD384wk9euCdEjfa4ZrI7hn-dhsVMyKSAew2aa2fe9je_AZdlEAnAVrzp3ofVN2FMQ20VVjENmtwFEbzYCkG0IdC21lNIXbeK_UgikhYMScIsmbx-O75M5fEFvGARA4SxyEFuIfAIMXFTcrzaLolqpjuAPC6s-1Omv51JLve5oG-zZVEU8eFsoVZux8UB8w7duBtb9FTzLN-sIlbOnWkrKUV7G0r25JEiO5tDsieVq41uP0L3kESKrgXH9Oz5pStVgclzRwvETlAUVCR8csFIPzmdc6ZVtTrN6_WoJScNFFnQ9fJ1mqzVyUHvds_WcQZfQ6Vtd3bEYhe2RbXyVavvoTpu6o43aFsN3aaBr5BuetGbzZjuGH3WaAm-6ot0Y5PZ7A9-0e1Y/dl4/d5/L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/ Estimación oficial] |- |119 (121) | style="text-align:left;" |{{PSE}} |5,227,193 |1 de xullo de 2021 |0,0656% | style="text-align:left;" |[http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_Rainbow/Documents/gover_e.htm Estimación oficial] |- |120 (122) | style="text-align:left;" |{{CRI}} |5,163,038 |30 de xuño de 2021 |0,0648% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120327062704/http://www.inec.go.cr/Web/Home/pagPrincipal.aspx Estimación oficial] |- |121 (123) | style="text-align:left;" |{{NZL}} |5,133,604 |29 de xullo de 2022 |0,0644% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20100604223109/http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/population_clock.aspx Contador oficial de poboación] |- |122 (124) | style="text-align:left;" |{{IRL}} |5,123,536 |3 de abril de 2022 |0,0643% | style="text-align:left;" |[http://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2014/ Estimación oficial anual] |- |123 (125) |style="text-align:left;"|{{KWT}} |4,670,713 |31 de decembro de 2020 |0,0586% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140707163755/http://www.csb.gov.kw/Socan_Statistic_EN.aspx?ID=18 Estimación oficial] |- |124 (126) |style="text-align:left;"|{{LBR}} |4,661,010 |1 de xullo de 2022 |0,0585% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |125 (127) | style="text-align:left;" |{{OMN}} |4,527,446 |31 de decembro de 2021 |0,0568% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150317043018/http://www.ncsi.gov.om/NCSI_website/ Estimación oficial semanal] |- |126 (128) | style="text-align:left;" |{{PAN}} |4,278,500 |1 de xullo de 2020 |0,0537% | style="text-align:left;" |[https://www.contraloria.gob.pa/INEC/Archivos/P2381Boletin9.pdf Estimación oficial] |- |127 (129) | style="text-align:left;" |{{MRT}} |4,271,197 |1 de xullo de 2021 |0,0536% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150925151255/http://www.ons.mr/doc/publication/Projectionpopulation.pdf Estimación oficial anual] |- |128 (130) | style="text-align:left;" |{{CRO}} |3,888,529 |31 de agosto de 2021 |0,0488% | style="text-align:left;" |[http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/publication/2013/07-01-04_01_2013.htm Estimación oficial anual] |- |129 (130) |style="text-align:left;"|{{XEO}}<ref name="Nota 9">Non se inclúe [[Abkhazia]] (242,862 habitantes segundo o censo de 2011) nin [[Osetia do Sur]] (70,000 habitantes segundo datos do 2006).</ref> |3,728,573 |1 de xaneiro de 2021 |0,0468% |style="text-align:left;"|[http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=152&lang=eng Estimación oficial anual] |- |130 (132) |style="text-align:left;"|{{ERI}} |3,601,000 |1 de xullo de 2021 |0,0452% |style="text-align:left;"|Proxección da Nacións Unidas |- |131 (133) |style="text-align:left;"|{{URY}} |3,554,915 |30 de xuño de 2021 |0,0446% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20091114215413/http://www.ine.gub.uy/banco%20de%20datos/soc_proyecciones/totpais_ambos.xls Estimación oficial anual] |- |132 (134) |style="text-align:left;"|{{MNG}} |3,449,578 |29 de xullo de 2022 |0,0433% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150423061720/http://www.infomongolia.com/ct/ci/6068 Estimación oficial] |- |133 (135) | style="text-align:left;" |{{BIH}} |3,320,954 |1 de xullo de 2020 |0,0417% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20181123135507/http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf Resultado preliminar do censo de 2013] |- | - (136) |style="text-align:left;"|''{{PRI}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |3,285,874 |1 de abril de 2020 |0,0412% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141218204847/http://www.census.gov/popest/data/index.html Estimación oficial] |- |134 (137) |style="text-align:left;"|{{ARM}} |2,963,900 |31 de marzo de 2021 |0,0372% |style="text-align:left;"|[http://www.armstat.am/en/?nid=126&id=19001&submit=Search Estimación oficial] |- |135 (138) |style="text-align:left;"|{{ALB}} |2,829,741 |1 de xaneiro de 2021 |0,0355% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150224224626/http://www.instat.gov.al/en/publications/press-releases/press-release-population-of-albania-1-january-2015.aspx Estimación oficial anual] |- |136 (139) |style="text-align:left;"|{{QAT}} |2,799,202 |31 de xullo de 2019 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20121130220032/http://www.qsa.gov.qa/eng/PopulationStructure.htm Estimación oficial mensual] |- |137 (140) |style="text-align:left;"|{{LIT}} |2,794,961 |1 de xaneiro de 2022 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170228081633/https://osp.stat.gov.lt/en/home Estimación oficial mensual] |- |138 (141) |style="text-align:left;"|{{XAM}} |2,734,093 |31 de decembro de 2019 |0,0343% |style="text-align:left;"|[http://statinja.gov.jm/Demo_SocialStats/population.aspx Estimación oficial anual] |- |139 (142) |style="text-align:left;"|{{MDA}}<ref name="Nota 10">Non se inclúe ([http://www.statistica.md/public/files/publicatii_electronice/populatia/Populatia_Republicii_Moldova_2010.pdf statistica.md.2010.pdf]) [[Transnistria]] (555,347 habitantes segundo o censo de 2005).</ref> |2,597,100 |1 de xaneiro de 2021 |0,0326% |style="text-align:left;"|[http://www.statistica.md/ Estimación oficial] |- |140 (143) |style="text-align:left;"|{{NAM}} |2,550,226 |1 de xullo de 2021 |0,032% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Namibia.html Resultado final do censo de 2011] |- |141 (144) |style="text-align:left;"|{{GMB}} |2,487,000 |1 de xullo de 2021 |0,0312% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150317221120/http://citypopulation.de/Gambia.html Resultado preliminar do censo de 2013] |- |142 (145) |style="text-align:left;"|{{BWA}} |2,410,338 |1 de xullo de 2021 |0,0303% |style="text-align:left;"|[http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf Resultado final do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525113252/http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf |date=25 de maio de 2013 }} |- |143 (146) |style="text-align:left;"|{{GAB}} |2,233,272 |1 de xullo de 2021 |0,028% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |144 (147) |style="text-align:left;"|{{LSO}} |2,159,000 |1 de xullo de 2021 |0,0271% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |145 (148) |style="text-align:left;"|{{LVA}} |1,874,900 |1 de decembro de 2021 |0,0235% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130628214416/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html Estimación oficial mensual] |- |146 (149) |style="text-align:left;"|{{SVN}} |2,108,977 |1 de xaneiro de 2021 ||0,0265% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.si/eng/tema_demografsko_prebivalstvo.asp Contador oficial de poboación] |- |147 (150) |style="text-align:left;"|{{MKD}} |1,832,696 |1 de novembro de 2021 |0,023% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto_en.aspx?id=2 Estimación oficial] |- | - (151) |style="text-align:left;"|{{KOS}}<ref name="Nota 11">[[Kosovo]] é obxecto de disputas territoriais entre [[Serbia]] e a República de Kosovo. Kosovo declarou a súa independencia o 17 de febreiro de 2008, mais Serbia porfía en reclamalo como parte do seu territorio. A independencia de Kosovo foi recoñecida por 108 de 193 estados membros das Nacións Unidas.</ref> |1,798,188 |31 de decembro de 2020 |0,0226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141006212226/https://ask.rks-gov.net/ENG/publikimet/doc_download/1126-kosovo-population-projection-2011-2061 Proxección oficial anual] |- |148 (152) |style="text-align:left;"|{{GNB}} |1,646,077 |1 de xullo de 2021 |0,0207% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |149 (153) | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |1,505,588 |1 de xullo de 2021 |0,0189% | style="text-align:left;" |[http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141020092513/http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf |date=20 de outubro de 2014 }} |- |150 (154) | style="text-align:left;" |{{BHR}} |1,501,635 |17 de marzo de 2020 |0,0188% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20171020064727/http://www.cio.gov.bh/cio_ara/English/Publications/Statistical%20Abstract/ABS2011/CH2/2013%2012%2019%20Bahrain%20%20Population%20Projections.pdf Proxección oficial anual] |- |151 (155) | style="text-align:left;" |{{TTO}} |1,367,558 |30 de xuño de 2021 |0,0172% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140508024958/http://cso.planning.gov.tt/sites/default/files/content/images/census/TRINIDAD%20AND%20TOBAGO%202011%20Demographic%20Report.pdf Resultado do censo de 2011] |- |152 (156) |style="text-align:left;"|{{EST}} |1,331,796 |1 de xaneiro de 2021 |0,0167% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.ee/main-indicators Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121123153505/http://www.stat.ee/main-indicators |date=23 de novembro de 2012 }} |- |153 (157) |style="text-align:left;"|{{TLS}} |1,317,780 |1 de xullo de 2021 |0,0165% |style="text-align:left;"|[http://www.statistics.gov.tl/ Estimación oficial] |- |154 (158) |style="text-align:left;"|{{MAU}} |1,266,334 |30 de xuño de 2021 |0,0159% |style="text-align:left;"|[https://archive.is/20140827165459/http://statsmauritius.gov.mu/English/StatsbySubj/Pages/Population-Jan-June-2014.aspx Estimación oficial] |- |155 (159) |style="text-align:left;"|{{SWZ}} |1,172,000 |1 de xullo de 2021 |0,0147% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150723224521/http://ccm.org.sz/documents/reports/hiv/Population-Projections-Report-2007-2030.pdf Proxección oficial] |- |156 (160) |style="text-align:left;"|{{DJI}} |976,107 |1 de xullo de 2019 |0,0123% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |157 (161) |style="text-align:left;"|{{CYP}}<ref name="Nota 12">Non se inclúe a [[República Turca do Norte de Chipre]] (294.906 segundo os datos do censo de decembro de 2011 das Nacións Unidas, ([http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Organización do estado do Norte de Chipre]).</ref> |918,100 |1 de outubro de 2021 |0,0115% |style="text-align:left;"|[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |158 (162) |style="text-align:left;"|{{FJI}} |898,402 |1 de xullo de 2021 |0,0113% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |159 (163) |style="text-align:left;"|{{COM}} |758,316 |1 de decembro de 2017 |0,00952% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160111213747/http://comoros.africadata.org/fr/DataAnalysis Estimación oficial] |- |160 (164) |style="text-align:left;"|{{BTN}} |763,200 |30 de maio de 2022 |0,00958% |style="text-align:left;"|[http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 Contador oficial de poboación] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160319084148/http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 |date=19 de marzo de 2016 }} |- |161 (165) |style="text-align:left;"|{{GUY}} |743,699 |1 de xullo de 2019 |0,00933% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141219061351/http://www.caricomstats.org/Files/Databases/Demography/GY.pdf Estimación oficial] |- |162 (166) | style="text-align:left;" |{{SLB}} |728,041 |1 de xullo de 2021 |0,00914% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (167) |style="text-align:left;"|''{{MAC}}'' ([[China]]) |683,200 |31 de decembro de 2021 |0,00858% |style="text-align:left;"|[http://www.dsec.gov.mo/TimeSeriesDatabase.aspx?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |163 (168) | style="text-align:left;" |{{LUX}} |645,397 |1 de xaneiro de 2022 |0,00810% | style="text-align:left;" |[http://www.statistiques.public.lu/stat/TableViewer/tableViewHTML.aspx?ReportId=383&IF_Language=fra&MainTheme=2&FldrName=1 Estimación oficial anual] |- |164 (169) |style="text-align:left;"|{{MNE}} |621,306 |1 de xullo de 2020 |0,0078% |style="text-align:left;"|[http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (170) | style="text-align:left;" |{{ESH}}<ref name="Nota 13">A súa administración está dividida entre [[Marrocos]] e a [[República Árabe Saharauí Democrática]], ámbolos dous reclaman todo o territorio.</ref> |612,000 |1 de xullo de 2021 |0,00768% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |165 (171) |style="text-align:left;"|{{SUR}} |598,000 |1 de xullo de 2019 |0,00751% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Suriname.html Resultado preliminar do censo de 2012] |- |166 (172) |style="text-align:left;"|{{CPV}} |563,198 |1 de xullo de 2021 |0,00707% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140910131550/http://www.ine.cv/actualise/publicacao/files/615430153152013Retro-Projeccao%202000-2010%20e%20Projeccoes%20Demograficas%20%20CABO%20VERDE%202010-2030.pdf Proxección oficial anual] |- |167 (173) | style="text-align:left;" |{{MLT}} |514,564 |31 de decembro de 2019 |0,00646% | style="text-align:left;" |[http://nso.gov.mt/en/publicatons/Publications_by_Unit/Documents/D2_External_Cooperation_and_Communication/Malta_in_Figures_2014.pdf Estimación oficial anual] |- |168 (174) | style="text-align:left;" |{{BLZ}} |430,191 |1 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Belize.html Estimación oficial] |- |169 (175) | style="text-align:left;" |{{BRN}} |429,999 |20 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20161008234526/http://www.citypopulation.de/Brunei.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |170 (176) | style="text-align:left;" |{{BHS}} |393,450 |1 de xullo de 2021 |0,00494% | style="text-align:left;" |[http://statistics.bahamas.gov.bs/download/070842200.pdf Estimación oficial anual]{{Ligazón morta|data=xaneiro de 2021 }} |- |171 (177) | style="text-align:left;" |{{MDV}} |383,135 |31 de decembro de 2019 |0,00481% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141212091856/http://www.planning.gov.mv/census/census%202014/CensusPreliminary/PreliminaryResults.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (178) | style="text-align:left;" |{{RNC}}<ref name="Nota 15">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Chipre]].</ref> |382,230 |31 de decembro de 2019 |0,0048% | style="text-align:left;" |[http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Censo oficial] |- |172 (179) | style="text-align:left;" |{{ISL}} |381,370 |30 de xuño de 2022 |0,00479% | style="text-align:left;" |[http://www.statice.is/?PageID=444&NewsID=11621 Estimación oficial] |- | - (180) | style="text-align:left;" |{{TRA}}<ref name="Nota 14">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Moldavia]].</ref> |306.000 |2021 estimada |0,00384% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Moldova.html Estimación oficial] |- |173 (181) |style="text-align:left;"|{{VUT}} |301,295 |1 de xullo de 2021 |0,00378% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |174 (182) |style="text-align:left;"|{{BRB}} |288.000 |1 de xullo de 2021 |0,00361% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Barbados.html Estimación oficial] |- | - (183) |style="text-align:left;"|''{{PYF}}'' ([[Francia]]) |279,890 |1 de xullo de 2021 |0,00351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140221193409/http://www.ispf.pf/Libraries/RP2012/Premiers_r%C3%A9sultats_population_l%C3%A9gale.sflb.ashx Resultado preliminar do censo de 2012] |- | - (184) |style="text-align:left;"|''{{NCL}}'' ([[Francia]]) |273,674 |1 de xullo de 2021 |0,00343% |style="text-align:left;"|[http://www.isee.nc/population/recensement/structure-de-la-population-et-evolutions Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (185) |style="text-align:left;"|{{ABH}}<ref name="Nota 16">O status político de Abkhazia Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Abkhazia como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |245,424 |1 de xaneiro de 2020 |0,00308% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120209185131/http://apsnypress.info/news/5084.html Censo oficial] |- |175 (186) |style="text-align:left;"|{{STP}} |214,610 |1 de xullo de 2021 |0,00269% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141022065753/http://www.ine.st/Documentacao/InformacoesEstatisticas/Demograficas/22.pdf Resultado do censo de 2012] |- |176 (187) |style="text-align:left;"|{{SAM}} |199,853 |1 de xullo de 2021 |0,00251% |style="text-align:left;"|[http://www.sbs.gov.ws Resultado final do censo de 2011] |- |177 (188) |style="text-align:left;"|{{LCA}} |178,696 |1 de xullo de 2018 |0,00224% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (189) |style="text-align:left;"|''{{GUM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |153,836 |1 de abril de 2020 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn179.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (190) |style="text-align:left;"|''{{CUR}}'' ([[Países Baixos]]) |153,671 |1 de xaneiro de 2021 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Curacao.html?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial anual] |- | - (191) | style="text-align:left" |[[Ficheiro:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|25px]] [[Artsakh]] (Nagorno-Karabakh)<ref>''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Acerbaixán]].</ref> |148,900 |1 de xaneiro de 2021 |0´00187% | style="text-align:left" |Estimación oficial anual<ref>{{cite web|url=http://stat-nkr.am/hy|title=Գլխավոր էջ|website=stat-nkr.am|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20191017153721/http://www.stat-nkr.am/hy|archive-date=17 de de outubro de de 2019}}</ref> |- |178 (192) |style="text-align:left;"|{{KIR}} |120,740 |1 de xullo de 2021 |0,00152% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |179 (193) |style="text-align:left;"|{{GRD}} |113,000 |1 de xullo de 2021 |0,00142% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120614004809/http://www.geohive.com/cntry/grenada.aspx Resultado do censo de 2011] |- | - (194) |style="text-align:left;"|''{{ARU}}'' ([[Países Baixos]]) |111,050 |31 de decembro de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|[http://www.cbs.aw?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |180 (195) |style="text-align:left;"|{{VCT}} |110,696 |1 de xullo de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (196) |style="text-align:left;"|''{{XERb}}'' ([[Reino Unido]]) |107,800 |31 de decembro de 2019 |0,00135% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.je/SiteCollectionDocuments/Government%20and%20administration/R%20Jersey%20In%20Figures%202013%2020140429%20SU.pdf Estimación oficial anual] |- |181 (197) |style="text-align:left;"|{{FSM}} |105,754 |1 de xullo de 2021 |0,00133% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |182 (198) |style="text-align:left;"|{{TON}} |99,532 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150924120757/http://www.spc.int/prism/tonga/index.php?option=com_advlisting&view=download&fileId=304&Itemid=301 Resultado do censo de 2011] |- |183 (199) |style="text-align:left;"|{{ATG}} |99,337 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Antigua.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |184 (200) |style="text-align:left;"|{{SYC}} |99,202 |30 de xuño de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.nbs.gov.sc/wp-content/uploads/2013/08/Mid-2013-Pop-Bulletin.pdf Estimación oficial anual] |- | - (201) |style="text-align:left;"|''{{VIR}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |87,146 |1 de abril de 2020 |0,00109% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn180.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (202) |style="text-align:left;"|''{{IMN}}'' ([[Reino Unido]]) |84,069 |30 de maio de 2021 |0,00106% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/IsleOfMan.html Resultado do censo de 2011] |- |185 (203) |style="text-align:left;"|{{AND}} |79,535 |31 de decembro de 2021 |0,000998% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170525074953/http://www.estadistica.ad/serveiestudis/web/banc_dades4.asp?lang=1&codi_tema=2&codi_divisio=8&codi_subtemes=8 Estimación oficial anual] |- |186 (204) |style="text-align:left;"|{{DMA}} |72,000 |1 de xullo de 2021 |0,000904% |style="text-align:left;"|[http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf Resultado preliminar do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190608104411/http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf |date=08 de xuño de 2019 }} |- | - (205) |style="text-align:left;"|''{{CYM}}'' ([[Reino Unido]]) |65,786 |30 setembro de 2020 |0,000826% |style="text-align:left;"|[http://www.eso.ky/populationandvitalstatistics.html#1 Estimación oficial] |- | - (206) |style="text-align:left;"|''{{BMU}}'' ([[Reino Unido]]) |64,055 |1 de xullo de 2021 |0,000804% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130520190010/http://www.gov.bm/portal/server.pt/gateway/PTARGS_0_2_980_227_1014_43/http%3B/ptpublisher.gov.bm%3B7087/publishedcontent/publish/cabinet_office/statistics/dept___statistics___additonal_files/2012_facts___figures_0.pdf Resultado final do censo de 2010] |- | - (207) |style="text-align:left;"|''{{GUE}}'' ([[Reino Unido]]) |63,124 |30 de xuño de 2020 |0,000792% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.gg/CHttpHandler.ashx?id=81714&p=0 Estimación oficial anual] |- | - (208) |style="text-align:left;"|''{{GRL}}'' ([[Dinamarca]]) |56,562 |1 de xaneiro de 2022 |0,00070% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gl/publ/en/BE/201501/pdf/Population%202015.pdf Estimación oficial anual] |- |187 (209) |style="text-align:left;"|{{MHS}} |54,516 |1 de xullo de 2021 |0,000684% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |188 (210) |style="text-align:left;"|{{KNA}} |54,000 |1 de xullo de 2021 |0,000678% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (211) |style="text-align:left;"|''{{FRO}}'' ([[Dinamarca]]) |54,000 |1 de xuño de 2022 |0,000678% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20171123092428/http://www.hagstova.fo/fo Monthly official estimate] |- | - (212) |style="text-align:left;"|{{OSS}}<ref name="Nota 17">O status político de Osetia do Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Osetia do Sur como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |53,532 |15 de outubro de 2015 |0,000672% |style="text-align:left;"|[http://www.mid.ru/bdomp/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/be2d70933881fb75c32579270040e8a1!OpenDocument Estimación de 2013] |- | - (213) |style="text-align:left;"|''{{ASM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |49,710 |1 de abril de 2020 |0,000624% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn177.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (214) |style="text-align:left;"|''{{MNP}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |47,329 |1 de abril de 2020 |0,000594% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn178.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (215) | style="text-align:left;" |''{{TCA}}'' ([[Reino Unido]]) |44,542 |1 de xullo de 2020 |0,000559% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/TurksCaicos.html Resultado do censo de 2012] |- | - (216) |style="text-align:left;"|''{{SXM}}'' ([[Países Baixos]]) |42,577 |1 de xaneiro de 2021 |0,000534% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/SintMaarten.html Estimación oficial] |- |189 (217) |style="text-align:left;"|{{LIE}} |39,315 |31 de decembro de 2021 |0,000493% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331084716/http://www.llv.li/amtsstellen/llv-as-bevoelkerung/llv-as-bevoelkerung-bevoelkerungsstatistik_per_31_dezember-vorlaeufig.htm Estimación oficial semianual] |- |190 (218) |style="text-align:left;"|{{MCO}} |39,150 |31 de decembro de 2021 |0,000491% |style="text-align:left;"|[http://www.monacostatistics.mc/Population-and-employment Estimación oficial anual] |- | - (219) | style="text-align:left;" |''{{XIB}}'' ([[Reino Unido]]) |34,000 |1 de xullo de 2021 |0,00427% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120918003705/http://www.gibraltar.gov.gi/images/stories/PDF/statistics/Key_Indicators_Website.pdf Estimación oficial anual] |- |191 (220) | style="text-align:left;" |{{SMR}} |33,705 |30 de marzo de 2022 |0,000423% | style="text-align:left;" |[http://www.statistica.sm/on-line/en/home/statistics/population.html# Estimación oficial mensual] |- | - (221) |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[San Martín, Francia|Saint-Martin]]'' ([[Francia]]) |32,489 |1 de xaneiro de 2019 |0,000408% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (222) |style="text-align:left;"|''{{ALA}}'' ([[Finlandia]]) |30,415 |30 de xuño de 2022 |0,000382% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.fi/til/vamuu/2014/08/vamuu_2014_08_2014-09-18_tie_001_en.html Estimación oficial] |- | - (223) |style="text-align:left;"|''{{VGB}}'' ([[Reino Unido]]) |30,000 |1 de xullo de 2021 |0,000376% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/BritVirgins.html Resultado do censo de 2010] |- |192 (224) |style="text-align:left;"|{{PLW}} |17,957 |1 de xullo de 2021 |0,000225% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (225) |style="text-align:left;"|''{{COK}}'' ([[Nova Zelandia]]) |15,342 |1 de xullo de 2021 |0,000193% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130502230514/http://www.mfem.gov.ck/docs/Stats/2012/Census/2011%20Cook%20Islands%20Population%20Census%20Report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (226) |style="text-align:left;"|''{{AIA}}'' ([[Reino Unido]]) |15.000 |1 de xullo de 2021 |0,000188% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Anguilla.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- | 193 (227) | style="text-align:left;" |{{NRU}} |11,832 |1 de xullo de 2021 |0,000148% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150924120203/http://www.spc.int/prism/nauru/PublicDocuments/Census/Nauru_2011_Census_Report_FINAL.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (228) |style="text-align:left;"|''{{WLF}}'' ([[Francia]]) |11,369 |1 de xaneiro de 2021 |0,000143% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |194 (229) | style="text-align:left;" |{{TUV}} |10,679 |1 de xullo de 2021 |0,000134% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (230) |style="text-align:left;"|''[[Ficheiro:Flag of Saint Barthelemy (local).svg|25px]] [[Saint-Barthélemy]]'' ([[Francia]]) |10,289 |1 de xaneiro de 2019 |0,000129% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (231) | style="text-align:left;" |''{{GBRb}} [[Santa Helena, Ascensión e Tristan da Cunha]]'' ([[Reino Unido]]) |6000 |1 de xullofebreiro de 2021 |0% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- | - (232) |style="text-align:left;"|''{{SPM}}'' ([[Francia]]) |5,974 |1 de xaneiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (233) | style="text-align:left;" |''{{MSR}}'' ([[Reino Unido]]) |5,000 |1 de xullo de 2021 |0% | style="text-align:left;" |[http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf Resultado do censo de 2011]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071254/http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- | - (234) |style="text-align:left;"|''{{FLK}}'' ([[Reino Unido]]) |4.000 |1 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (235) |style="text-align:left;"|''{{CXR}}'' ([[Australia]]) |1,966 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (236) |style="text-align:left;"|''{{NFK}}'' ([[Australia]]) |1,734 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160303200110/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Norfolk_Island/report.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (237) |style="text-align:left;"|''{{NIU}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,549 |1 de xuño de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Niue.html Resultado final do censo de 2011] |- | - (238) |style="text-align:left;"|''{{TKL}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,501 |18 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120815034343/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Tokelau/report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- |195 (239) |style="text-align:left;"|{{VAT}} |825 |1 de febreiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202031317/http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html |date=02 de febreiro de 2017 }} |- | - (240) |style="text-align:left;"|''{{CCK}}'' ([[Australia]]) |573 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (241) |style="text-align:left;"|''{{PCN}}'' ([[Reino Unido]]) |40 |1 de xaneiro de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[[Illas Pitcairn#Demografía|Estimación oficial]] |- |190 |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[Mayotte]]'' ([[Francia]]) |212.645 |21 de agosto de 2012 |0,0029% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=19214&reg_id=27 Resultado do censo de 2012] |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de países por superficie]] * [[Lista de países por densidade poboacional]] * [[Lista de países por continente]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Listas de países]] 0cz3ub6yxim2n3o7z5z81xz74xwdffq 6148904 6148901 2022-08-02T23:13:10Z Fendetestas 45576 /* Países e dependencias por poboación */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:World Population.svg|miniatura|300px|Mapa da poboación mundial por países en millóns de habitantes.]] A continuación amósase unha '''lista de [[país]]es e [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] por [[poboación]]''', cuxa inclusión na lista está baseada no estándar [[ISO 3166-1]]. Non se reflicten as diferenzas de poboación nos países que non contan nos seus censos aos habitantes que non posúen a nacionalidade. Algúns países como [[Tailandia]] non reportan a poboación total, xa que contan exclusivamente os cidadáns nacionalizados. Nesta lista inclúense os [[lista de países|estados soberanos]], os [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] e, nalgúns casos as [[nación constituínte|nacións constituíntes]] de estados soberanos. Por exemplo, o [[Reino Unido]] considérase como un estado soberano cunha entidade única na lista, mentres que os estados soberanos do [[Reino dos Países Baixos]] atópanse separados. Tamén se dá en porcentaxe a poboación de cada país en comparación coa [[poboación mundial]], que as [[Nacións Unidas]] estimaba en 2022 en 7.954 millóns.<ref name="UNFPA">{{cite web |url=https://www.unfpa.org/data/world-population-dashboard |title=World Population Dashboard |year=2022 |work=United Nations Population Fund |publisher=UNFPA |access-date=15 de xuño de 2022}}</ref> == Países e dependencias por poboación == Nota: Atribúeselles un rango numerado aos 193 estados membros das Nacións Unidas, máis os dous estados observadores da Asemblea Xeral das Nacións Unidas. Os territorios dependentes e os países constituíntes que forman parte de estados soberanos teñen asignado un rango numerado entre parénteses. Ademais, inclúense os estados soberanos con recoñecemento limitado, pero asígnaselles un rango de número entre paréntese. Tódolos territorios dependentes se amosan en ''cursiva''. {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- !data-sort-type="number"|#!!País (ou territorio dependente)!!Poboación!!Data!!% da<br/>poboación<br/>mundial!!Fonte |- |0 |style="text-align:left;"|'''Mundo''' | style="text-align:center" |7,967,274,000 || |''' 29 de xullo de 2022''' || style="text-align:right" |'''100%''' ||style="text-align:left;"| Proxección da ONU |- |1 |style="text-align:left;"|{{CHN}}<ref name="Nota 1">Os datos do censo refírense só á [[China]] continental, excluíndo as Rexións Administrativas Especiais de [[Hong Kong]] e [[Macau]]. A primeira foi reincorporada á soberanía chinesa a mediados de 1997 e a segunda o [[20 de decembro]] de [[1999]].</ref> |1,412,600,000 |31 de decembro de 2021 |17´7% |style="text-align:left;"|[http://data.stats.gov.cn/ Contador de poboación oficial] |- |2 |style="text-align:left;"|{{IND}} |1,379,750,000 |16 de xullo de 2022 |17,3% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151124035144/http://www.indiastat.com/Default.aspx Contador de poboación oficial] |- |3 |style="text-align:left;"|{{USA}} |332,935,524 |29 de xullo de 2022 |4,18% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/popclock Contador de poboación oficial] |- |4 |style="text-align:left;"|{{IDN}} |272,248,500 |1 de xullo de 2021 |3,42% |style="text-align:left;"|[http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150207074005/http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 |date=07 de febreiro de 2015 }} |- |5 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |235,824,862 |1 de xullo de 2022 |2,92% | style="text-align:left;" |[http://www.pwd.punjab.gov.pk/ Contador de poboación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190502230956/https://pwd.punjab.gov.pk/ |date=02 de maio de 2019 }} |- |6 |style="text-align:left;"|{{NGA}} |218,541,212 |1 de xullo de 2022 |2,74% |style="text-align:left;"|Proxección das [[Nacións Unidas]] |- |7 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |214,944,266 |29 de xullo de 2022 |2,70% | style="text-align:left;" |[http://www.ibge.gov.br/apps/populacao/projecao/index.html Contador de poboación oficial] |- |8 |style="text-align:left;"|{{BGD}} |165,158,616 |15 de xuño de 2022 |2,07% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20110904045106/http://www.bbs.gov.bd/Home.aspx Contador de poboación oficial] |- |9 |style="text-align:left;"|{{RUS}}<ref name="Nota 2">A poboación de [[Rusia]] inclúe [[Crimea]] e [[Sebastopol]]; (véxase [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Rosstat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} – Estimación oficial).</ref> |145,100,000 |1 de xuño de 2022 |1,82% |style="text-align:left;"|[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} |- |10 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |128,271,248 |31 de marzo de 2022 |1,61% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20130807091233/http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/Proyecciones Proxección oficial] |- |11 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |125,502,000 |1 de outubro de 2021 |1,58% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.htm Estimación oficial mensual] |- |12 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |123,379,924 |1 de xullo de 2022 |1,55% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151017033609/http://www.csa.gov.et/images/general/news/pop_pro_wer_2014-2017 Proxección oficial] |- |13 |style="text-align:left;"|{{PHL}} |112,213,918 |29 de xullo de 2022 |1,41% |style="text-align:left;"|[http://www.popcom.gov.ph Contador de poboación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403061418/http://www.popcom.gov.ph/ |date=03 de abril de 2019 }} |- |14 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |103,636,779 |29 de xullo de 2022 |1,30% | style="text-align:left;" |[http://www.capmas.gov.eg Contador de poboación oficial] |- |15 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |98,505,400 |1 de xullo de 2021 |1,24% | style="text-align:left;" |[http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=507&ItemID=16155 Estimación oficial anual] |- |16 | style="text-align:left;" |{{COD}} |92,378,000 |1 de xullo de 2021 |1,16% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |17 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |85,644,577 |29 de xullo de 2022 |1,07% | style="text-align:left;" |[http://www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=133 Contador de poboación oficial] |- |18 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |84,680,273 |31 de decembro de 2021 |1,06% | style="text-align:left;" |[http://www.turkstat.gov.tr/Start.do Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171108091816/http://www.turkstat.gov.tr/Start.do |date=08 de novembro de 2017 }} |- |19 | style="text-align:left;" |{{ALE}} |83,695,430 |31 de marzo de 2022 |1,05% | style="text-align:left;" |[https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160628112855/https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html |date=28 de xuño de 2016 }} |- |20 |style="text-align:left;"|{{FRA}}<ref name="Nota 3">Inclúe integras as 18 [[rexións de Francia]] (incluíndo 5 [[Departamentos e territorios de ultramar de Francia|departamentos e rexións de ultramar]]). Non inclúe as 5 [[Colectividade de ultramar|colectividades de ultramar]] de Francia: [[Polinesia Francesa]], [[San Bartolomé]], [[Colectividade de San Martín|San Martiño]], [[San Pedro e Miquelón]], e [[Wallis e Futuna]], e a colectividad sui generis de [[Nova Caledonia]], que se mostran por separado.<ref>As [[Terras Australes e Antárticas Francesas]] (unha reivindicación territorial antártica que alberga só funcionarios gobernamentais e persoal da estación de investigación) e [[Clipperton Island]] (unha propiedade privada estatal deshabitada de Francia) non figuran na lista debido á súa natureza extraordinaria.</ref> |67,874,000 |1 de xuño de 2022 |0,852% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/en/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=001641607 Estimación oficial mensual] |- |21 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |67,081,234 |30 de xuño de 2020 |0,842% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/2013/rft---mid-2013-population-estimates-analysis-tool.zip Estimación oficial anual] |- |22 | style="text-align:left;" |{{THA}} |66,817,205 |29 de xullo de 2022 |0,839% | style="text-align:left;" |[http://www.ipsr.mahidol.ac.th/ipsr/Contents/Documents/Gazette/Gazette2014EN.pdf Proxección oficial anual] |- |23 | style="text-align:left;" |{{RSA}} |60,142,978 |1 de xullo de 2021 |0,755% | style="text-align:left;" |[http://beta2.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022014.pdf Estimación oficial] |- |24 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |59,441,988 |1 de xullo de 2021 |0,46% | style="text-align:left;" |[http://nbs.go.tz/ Proxección oficial] |- |25 |style="text-align:left;"|{{ITA}} |58,906,742 |31 de marzo de 2022 |0,739% |style="text-align:left;"|[http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html Estimación oficial mensual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202233034/http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |26 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |55,294,979 |[[1 de xullo]] de [[2021]] |0,694% | align=left|Proxección oficial anual<ref>{{Cita web |url=https://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de febreiro de 2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170623045207/http://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |dataarquivo=23 de xuño de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> |- |27 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |51,744,876 |31 de decembro de 2021 |0,649% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141129035927/http://rcps.egov.go.kr:8081/ageStat.do?command=month Proxección oficial] |- |28 | style="text-align:left;" |{{COL}} |51,049,498 |30 de xuño de 2021 |0,641% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150905114224/http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php Contador de poboación oficial] |- |29 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |47,564,296 |31 de agosto de 2019 |0,597% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |30 |style="text-align:left;"|{{ESP}} |47,432,805 |1 de xaneiro de 2022 |0,595% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.es/inebaseDYN/cp30321/cp_inicio.htm Estimación oficial] |- |31 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |47,327,407 |18 de maio de 2022 |0,594% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140912104325/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyeccionesyestimaciones_nac_2010_2040.pdf Proxección oficial anual] |- |32 | style="text-align:left;" |{{ALG}} |45,400,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,57% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.dz/-Demographie-.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120306220607/http://www.ons.dz/-Demographie-.html |date=06 de marzo de 2012 }} |- |33 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |44,627,620 |29 de xullo de 2022 |0,56% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113142840/http://cbs.gov.sd/en/files.php?id=7#&panel1-1 Proxección oficial anual] |- |34 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |42,885,900 |1 de xullo de 2021 |0,538% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20170110115940/http://www.ubos.org/onlinefiles/uploads/ubos/NPHC/NPHC%202014%20PROVISIONAL%20RESULTS%20REPORT.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- |35 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |41,190,700 |1 de xullo de 2021 |0,517% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140208014232/http://www.mofamission.gov.iq/nld/ab/articledisplay.aspx?gid=1&id=14075 Proxección oficial anual] |- |36 | style="text-align:left;" |{{UKR}}<ref name="Nota 4">Non se inclúe [[Crimea]] nin [[Sebastopol]], anexionados por [[Rusia]], o territorio de iure de Ucraína que é disputado e administrado de facto por Rusia (incluíndo, porén, a rexión de Donbas onde hai insurxencias separatistas en curso).</ref> |41,130,432 |1 de febreiro de 2022 |0,516% | style="text-align:left;" |[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2014/ds/kn/kn_e/kn2014_e.html Estimación oficial mensual] |- |37 | style="text-align:left;" |{{CAN}} |38,847,926 |29 de xullo de 2022 |0,488% | style="text-align:left;" |[http://www.statcan.gc.ca/start-debut-eng.html Estimación oficial] |- |38 | style="text-align:left;" |{{POL}} |38,006,000 |1 de xuño de 2022 |0,477% | style="text-align:left;" |[http://stat.gov.pl/en/basic-data/ Estimación oficial] |- |39 |style="text-align:left;"|{{MAR}} |36,674,429 |29 de xullo de 2022 |0,46% |style="text-align:left;"|[http://www.hcp.ma Contador oficial de poboación] |- |40 |style="text-align:left;"|{{UZB}} |35,680,256 |29 de xullo de 2022 |0,448% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.uz/demographic// Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141214183713/http://www.stat.uz/demographic// |date=14 de decembro de 2014 }} |- |41 |style="text-align:left;"|{{SAU}} |35,013,414 |1 de xullo de 2020 |0,439% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150823223931/http://www.cdsi.gov.sa/pdf/PopulationEstimates2010-2025-admareas.pdf Proxección oficial anual] |- |42 | style="text-align:left;" |{{PER}} |33,396,698 |1 de xullo de 2022 |0,419% | style="text-align:left;" |[http://www.inei.gob.pe/media/MenuRecursivo/Cap03020.xls Proxección oficial anual] |- |43 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |33,086,278 |30 de xuño de 2022 |0,415% | style="text-align:left" |National annual projection<ref>{{cite web|url=https://www.ine.gov.ao/|title=Início|website=www.ine.gov.ao|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200319232749/https://www.ine.gov.ao/|archive-date=19 de marzo de 2020}}</ref> |- |44 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |32,890,171 |1 de xullo de 2020 |0,413% | style="text-align:left;" |[http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141219155746/http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx |date=19 de decembro de 2014 }} |- |45 |style="text-align:left;"|{{MYS}} |32,730,400 |29 de xullo de 2022 |0,411% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120321161002/http://www.statistics.gov.my/portal/ Contador oficial de poboación] |- |46 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |31,616,078 |1 de xullo de 2022 |0,397% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.mz/estatisticas/estatisticas-demograficas-e-indicadores-sociais/projeccoes-da-populacao/populacao-projectada-por-distritos-maputo-cidade-2007_2040.xls/at_download/file Proxección oficial anual] |- |47 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |30,832,019 |27 de xuño de 2021 |0,387% | style="text-align:left;" |[https://www.webcitation.org/6RYzdFjNi?url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National%20Population%20Projection_2010%20to%202014.pdf Proxección oficial anual] |- |48 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |30,491,000 |1 de xullo de 2031 |0,383% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20121009023840/http://www.cso-yemen.org/publiction/yearbook2011/population.xls Estimación oficial] |- |49 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |29,192,480 |11 de novembro de 2021 |0,366% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150425141819/http://cbs.gov.np/wp-content/uploads/2014/10/Population-Projection-2011-2031.pdf Proxección oficial anual] |- |50 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |28,705,000 |1 de xullo de 2021 |0,36% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.ve/documentos/Demografia/SituacionDinamica/Proyecciones/xls/Nacional.xls Proxección oficial anual] |- |51 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |27,087,732 |1 de xullo de 2021 |0,34% | style="text-align:left;" |[http://www.ins.ci/n/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |52 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |26,923,353 |1 de xullo de 2021 |0,338% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20110520005948/http://www.instat.mg/index.php?option=com_content&view=article&id=33&Itemid=56 Estimación oficial anual] |- |53 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |25,926,471 |29 de xullo de 2022 |0,325% | style="text-align:left;" |[http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument Contador oficial de poboación] |- |54 | style="text-align:left;" |{{PRK}} |25,660,000 |1 de xullo de 2021 |0,322% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |55 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |25 876 000 |1 de xullo de 2019 |0,333% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.cm/downloads/Statistique/Structurelle/Evolution_densite_population_Cameroun_region_1987_2013.htm Estimación oficial] |- | - (56) |style="text-align:left;"|{{TWN}}<ref name="Nota 5">Estado parcialmente recoñecido, reclamado por [[China]] como unha das súas provincias. [[Taiwán]] tamén inclúe as pequenas illas de [[Kinmen]], [[Illas Matsu|Matsu]], [[Illas Pescadores]] etc.</ref> |24,348,251 |1 de xullo de 2019 |0,306% |style="text-align:left;"|[http://eng.stat.gov.tw/point.asp?index=9 Estimación oficial mensual] |- |56 (57) | style="text-align:left;" |{{NER}} |22 314 743 |1 de xullo de 2019 |0,287% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |57 (58) | style="text-align:left;" |{{LKA}} |21 803 000 |[[1 de xullo]] de [[2019]] |0,281% | style="text-align:left;" |[http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/CPH2011/index.php?fileName=Activities/TentativelistofPublications Resultado final do censo de 2012] |- |58 (59) | style="text-align:left;" |{{BFA}} |20 870 060 |1 de xullo de 2019 |0,269% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20160105082447/http://www.insd.bf/n/ Estimación oficial] |- |59 (60) |style="text-align:left;"|{{MWI}} |21,507,723 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|[http://www.nsomalawi.mw/images/stories/data_on_line/demography/census_2008/Main%20Report/ThematicReports/Population%20Projections%20Malawi.pdf Proxección oficial anual] |- |60 (61) |style="text-align:left;"|{{MLI}} |21,473,764 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |61 (62) | style="text-align:left;" |{{CHL}} |19,678,363 |1 de xuño de 2021 |0,247% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones2014/proyecciones-de-poblacion-2014.xlsx Proxección oficial anual] |- |62 (63) | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |19,274,464 |29 de xullo de 2022 |0,242% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.gov.kz/faces/homePag Estimación oficial mensual] |- |63 (64) | style="text-align:left;" |{{ROU}} |19,186,201 |1 de xaneiro de 2021 |0,241% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113202626/http://www.insse.ro/cms/files/statistici/comunicate/com_anuale/populatie/PopRez2014r.pdf Estimación oficial anual] |- |64 (65) |style="text-align:left;"|{{ZMB}} |18,400,556 |1 de xullo de 2021 |0,231% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113144848/http://www.zamstats.gov.zm/report/Monthly/Vol%20129%202014%20The%20Monthly%20January.pdf Proxección oficial anual] |- |65 (66) | align="left" |{{SYR}} |18,276,000 |1 de xullo de 2021 |0,229% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150513070419/http://www.cbssyr.sy/index-EN.htm Contador oficial de poboación]<ref name="Nota 6">Proxección feita antes da guerra civil. Estímanse baixas por enriba de made before civil war. Casualties are estimated at well over [http://www.washingtonpost.com/blogs/worldviews/wp/2014/12/03/200000-dead-why-syrias-rising-death-toll-is-so-divisive 200.000] persoas até finais de novembro de 2014.</ref> |- |66 (67) |style="text-align:left;"|{{ECU}} |18,029,972 |29 de xullo de 2022 |0,226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130121131641/http://www.inec.gob.ec/proyecciones_poblacionales/relojnew.swf Contador oficial de poboación] |- |67 (68) | style="text-align:left;" |{{NLD}}<ref>Excluíndo os tres países constituíntes do [[Reino dos Países Baixos]] no mar Caribe ([[Aruba]], [[Curaçao]] e [[Sint Maarten]]), pero incluíndo os tres municipios especiais do [ [Países Baixos do Caribe]] ([[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]]).</ref> |17,720,342 |29 de xullo de 2022 |0,222% | style="text-align:left;" |[http://www.cbs.nl/en-GB/menu/themas/bevolking/cijfers/extra/bevolkingsteller.htm Contador oficial de poboación] |- |68 (69) |style="text-align:left;"|{{SEN}} |17,223,497 |1 de xullo de 2021 |0,216% |style="text-align:left;"|[http://www.ansd.sn/index.php?option=com_content&view=article&id=172:publication-des-resultats-definitifs-du-rgphae&catid=59:evenements&Itemid=267 Resultado do censo de 2013] |- |69 (70) |style="text-align:left;"|{{GTM}} |17,109,746 |1 de xullo de 2021 |0,215% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.gt/index.php/estadisticas/tema-indicadores Estimación oficial] |- |70 (71) |style="text-align:left;"|{{CHA}} |16,818,391 |1 de xullo de 2021 |0,211% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |71 (72) | style="text-align:left;" |{{SOM}}<ref name="Nota 7">Inclúe [[Puntlandia]] (con arredor de 3,900,000 habitantes) e [[Somalilandia]] (con 3,500,000 habitantes).</ref> |16,360,000 |1 de xullo de 2021 |0,205% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |72 (73) |style="text-align:left;"|{{ZWE}} |15,790,716 |1 de xullo de 2021 |0,198% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160409164051/http://www.zimstat.co.zw/ Resultado do censo de 2012] |- |73 (74) |style="text-align:left;"|{{KAM}} |15,552,211 |3 de marzo de 2019 |0,195% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.go.jp/info/meetings/cambodia/pdf/rp12_ch10.pdf Proxección oficial anual] |- |74 (75) | style="text-align:left;" |{{SSD}} |13,249,924 |1 de xullo de 2020 |0,166% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140423042347/http://ssnbs.org/storage/South%20Sudan%20Statistical%20Yearbook%202011%20FINAL.pdf Proxección oficial anual] |- |75 (76) | style="text-align:left;" |{{RWA}} |12,955,768 |1 de xullo de 2021 |0,163% | style="text-align:left;" |[http://statistics.gov.rw/ Proxección oficial anual] |- |76 (77) | style="text-align:left;" |{{GIN}} |12,907,395 |1 de xullo de 2021 |0,162% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150402203113/http://www.stat-guinee.org/index.php/res-pre-rgph3 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |77 (78) | style="text-align:left;" |{{BDI}} |12,574,571 |1 de xullo de 2021 |0,158% | style="text-align:left;" |[http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf Proxección oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071528/http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- |78 (79) | style="text-align:left;" |{{BEN}} |12,506,347 |1 de xullo de 2021 |0,157% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |79 (80) | style="text-align:left;" |{{BOL}} |11,797,257 |1 de xullo de 2021 |0,148% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20412.HTM Proxección oficial] |- |80 (81) | style="text-align:left;" |{{TUN}} |11,746,695 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |81 (82) | style="text-align:left;" |{{HTI}} |11,743,017 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf Proxección oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219001450/http://ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf |date=19 de febreiro de 2015 }} |- |82 (83) | style="text-align:left;" |{{BEL}} |11,671,737 |1 de maio de 2022 |0,146% | style="text-align:left;" |[http://www.ibz.rrn.fgov.be/fileadmin/user_upload/nl/bev/statistieken/stat-1-1_n.pdf Estimación oficial mensual] |- |83 (84) |style="text-align:left;"|{{JOR}} |11,263,348 |29 de xullo de 2022 |0,141% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120117225318/http://www.dos.gov.jo/dos_home_e/main/index.htm Contador oficial de poboación] |- |84 (85) | style="text-align:left;" |{{CUB}} |11,113,215 |31 de decembro de 2021 |0,139% | style="text-align:left;" |[http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141201170724/http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf |date=01 de decembro de 2014 }} |- |85 (86) | style="text-align:left;" |{{DOM}} |10,535,535 |1 de xullo de 2021 |0,132% | style="text-align:left;" |[http://www.one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141002025458/http://one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 |date=02 de outubro de 2014 }} |- |86 (87) |style="text-align:left;"|{{CZE}} |10,516,707 |1 de xaneiro de 2022 |0,132% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331091537/http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/population Estimación oficial] |- |87 (88) | style="text-align:left;" |{{SWE}} |10,481,937 |31 de maio de 2022 |0,132% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150316110554/http://www.scb.se/en_/Finding-statistics/Statistics-by-subject-area/Population/Population-composition/Population-statistics/ Estimación oficial mensual] |- |88 (89) | style="text-align:left;" |{{GRC}} |10,432,481 |23 de novembro de 2021 |0,131% | style="text-align:left;" |[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |89 (90) | style="text-align:left;" |{{PRT}} |10,344,802 |19 de abril de 2021 |0,13% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICACOESpub_boui=213241170&PUBLICACOESmodo=2 Estimación oficial anual] |- |90 (91) |style="text-align:left;"|{{AZE}} |10,164,464 |1 de marzo de 2022 |0,128% |style="text-align:left;"|[http://stat.gov.az/news/?id=2690 Estimación oficial] |- |91 (92) | style="text-align:left;" |{{HUN}} |9,689,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,122% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150225045940/http://www.ksh.hu/docs/eng/xftp/gyor/nep/enep21412.pdf Estimación oficial anual] |- |92 (93) | style="text-align:left;" |{{ISR}}<ref>Inclúe Xerusalén Leste e os Altos do Golán. Tamén inclúe colonos israelís dentro da área C de Cisxordania.</ref> |9,552,860 |29 de xullo de 2022 |0,12% | style="text-align:left;" |[http://cbs.gov.il/reader/?MIval=cw_usr_view_Folder&ID=141 Estimación oficial mensual] |- |93 (94) |style="text-align:left;"|{{HND}} |9,546,178 |1 de xullo de 2021 |0,12% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.hn/index.php/datos-y-estadisticas/estadisticas-sociales-y-demograficas/indicadores-demograficos-3?download=105:resumen-de-la-proyeccion-de-la-poblacion-de-honduras-total-2001-2015 Estimación oficial anual] |- |94 (95) | style="text-align:left;" |{{TJK}} |9,506,000 |1 de xaneiro de 2021 |0,119% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151211191147/http://www.stat.tj/en/ Estimación oficial] |- |95 (96) |style="text-align:left;"|{{BLR}} |9,349,645 |1 de xaneiro de 2021 |0,117% |style="text-align:left;"|[http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202033157/http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014/ |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |96 (97) |style="text-align:left;"|{{ARE}} |9,282,410 |31 de decembro de 2020 |0,117% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |97 (98) |style="text-align:left;"|{{PNG}} |9,122,994 |1 de xullo de 2021 |0,115% |style="text-align:left;"|[http://www.spc.int/sdd/index.php/en/downloads/doc_download/736-population-datasheet-jan-2014 Estimación oficial anual] |- |98 (99) | style="text-align:left;" |{{AUT}} |9,027,999 |1 de abril de 2022 |0,113% | style="text-align:left;" |[http://www.statistik.at/web_de/statistiken/bevoelkerung/bevoelkerungsstand_und_veraenderung/bevoelkerung_zu_jahres-_quartalsanfang/023582.html Estimación oficial] |- |99 (100) |style="text-align:left;"|{{CHE}} |8,753,933 |31 de marzo de 2022 |0,11% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151113160204/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand/01.html Estimación oficial] |- |100 (101) |style="text-align:left;"|{{SLE}} |8,297,882 |1 de xullo de 2021 |0,104% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |101 (102) |style="text-align:left;"|{{TGO}} |7,886,000 |1 de xullo de 2021 |0,099% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (103) |style="text-align:left;"|''{{HKG}}'' ([[China]]) |7 524 100 |31 de xuño de 2019 |0,0969% |style="text-align:left;"|[https://www.webcitation.org/616lhQgyI?url=http://www.censtatd.gov.hk/hong_kong_statistics/statistics_by_subject/index.jsp?subjectID=1 Estimación oficial] |- |102 (104) |style="text-align:left;"|{{PRY}} |7,353,038 |1 de xullo de 2021 |0,0923% |style="text-align:left;"|[http://www.dgeec.gov.py/Publicaciones/Biblioteca/NACIONAL/Proyeccion_Nacional.pdf Estimación oficial] |- |103 (105) |style="text-align:left;"|{{LAO}} |7,337,783 |1 de xullo de 2021 |0,0921% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120517150036/http://www.nsc.gov.la/Statistics/Selected%20Statistics/Population.htm Proxección oficial anual] |- |104 (106) |style="text-align:left;"|{{LBY}} |7,054,493 |1 de xullo de 2021 |0,0885% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |105 (107) |style="text-align:left;"|{{SLV}} |6,825,935 |1 de xullo de 2021 |0,0857% |style="text-align:left;"|[http://www.digestyc.gob.sv/index.php/novedades/avisos/540-ya-se-encuentra-disponible-el-boletin-ipc-septiembre-2012.html Estimación oficial] |- |106 (108) |style="text-align:left;"|{{SRB}}<ref name="Nota 8">Non se inclúe [[Kosovo]].</ref> |6,797,105 |1 de xaneiro de 2022 |0,0853% |style="text-align:left;"|[http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151225081855/http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 |date=25 de decembro de 2015 }} |- |107 (109) |style="text-align:left;"|{{LBN}} |6,769,000 |1 de xullo de 2021 |0,085% |style="text-align:left;"|[http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141023174721/http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf |date=23 de outubro de 2014 }} |- |108 (110) |style="text-align:left;"|{{KGZ}} |6,700,000 |1 de abril de 2021 |0,0841% |style="text-align:left;"|[http://stat.kg/images/stories/Obzor%2001.2015.pdf Estimación oficial] |- |109 (111) |style="text-align:left;"|{{NIC}} |6,595,674 |30 de xuño de 2020 |0,0828% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150213060238/http://www.bcn.gob.ni/publicaciones/periodicidad/anual/nicaragua_cifras/nicaragua_cifras.pdf Estimación oficial] |- |110 (112) |style="text-align:left;"|{{BGR}} |6,520,314 |7 de setembro de 2021 |0,0818% |style="text-align:left;"|[http://www.nsi.bg/en Estimación oficial] |- |111 (113) | style="text-align:left;" |{{TKM}} |6,118,000 |1 de xullo de 2021 |0,0768% | style="text-align:left;" |[http://www.chrono-tm.org/2015/02/rezultatyi-perepisi-naseleniya-v-turkmenistane/ Resultado preliminar do censo de 2012] |- |112 (114) |style="text-align:left;"|{{DNK}}<ref>Excluídas as [[Illas Feroe]] e [[Groenlandia]].</ref> |5,883,562 |1 de abril de 2022 |0,0738% |style="text-align:left;"|[http://www.dst.dk/en/Statistik/emner/befolkning-og-befolkningsfremskrivning/folketal.aspx Estimación oficial] |- |113 (115) | style="text-align:left;" |{{COG}} |5,657,000 |1 de xullo de 2021 |0,071% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |114 (116) | style="text-align:left;" |{{CAF}} |5,633,412 |1 de xullo de 2020 |0,0707% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |115 (117) |style="text-align:left;"|{{FIN}} |5,552,550 |30 de xuño de 2022 |0,0697% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151006024826/http://vrk.fi/default.aspx?site=4 Contador oficial de poboación] |- |116 (118) | style="text-align:left;" |{{SGP}} |5,453,600 |30 de xuño de 2021 |0,0685% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151129094649/http://www.singstat.gov.sg/statistics/latest-data#14 Estimación oficial] |- |117 (119) | style="text-align:left;" |{{NOR}}<ref>Inclúe as [[Svalbard]].</ref> |5,435,536 |31 de marzo de 2022 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://ssb.no/en/befolkning/nokkeltall Estimación oficial] |- |118 (120) | style="text-align:left;" |{{SVK}} |5,434,712 |31 de decembro de 2021 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://slovak.statistics.sk/wps/portal/ext/products/informationmessages/inf_sprava_detail/ddca8106-fb95-42ee-bc7d-d8073030789f/!ut/p/b1/hZLbdqowFEW_xQ-whAQIPoY7CuF-femg4AXUggVB_fpjO3oezumo7reMzJW1d9ZmciZl8vdirLfFULfvxeHznAuvHjZFSWIJAJKFgLlcBdSQNahH_B3I7gD4pQj4Vy9SXwVmSFzdX3Is4P7qHwCfei1wIVlwuqz4jna_lqEYWAIEgP3WyzoxOGwBIFo6D0xiRP7CQwgQ9J-_FENgYuqzK8_TVyz3rX9g8MhfF57o78AT_4RJm-wiKa29VYm0mZChDIcPKePnOwpJ2kXZ3qqNDsNRIPt56JS3NinFHcsuUzfYi6O1jXPNycrm5qAqjezWiQBOxqnOy4Eb1KnaG8pOWcxNa371prlOVtdC-egB3V6E41Ai21L33Zs48JIZ4k2BUrx2Ia_Ha3X2I5sfzT_ZjYTJv5BH6XwBj9bn2QLkD384wk9euCdEjfa4ZrI7hn-dhsVMyKSAew2aa2fe9je_AZdlEAnAVrzp3ofVN2FMQ20VVjENmtwFEbzYCkG0IdC21lNIXbeK_UgikhYMScIsmbx-O75M5fEFvGARA4SxyEFuIfAIMXFTcrzaLolqpjuAPC6s-1Omv51JLve5oG-zZVEU8eFsoVZux8UB8w7duBtb9FTzLN-sIlbOnWkrKUV7G0r25JEiO5tDsieVq41uP0L3kESKrgXH9Oz5pStVgclzRwvETlAUVCR8csFIPzmdc6ZVtTrN6_WoJScNFFnQ9fJ1mqzVyUHvds_WcQZfQ6Vtd3bEYhe2RbXyVavvoTpu6o43aFsN3aaBr5BuetGbzZjuGH3WaAm-6ot0Y5PZ7A9-0e1Y/dl4/d5/L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/ Estimación oficial] |- |119 (121) | style="text-align:left;" |{{PSE}} |5,227,193 |1 de xullo de 2021 |0,0656% | style="text-align:left;" |[http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_Rainbow/Documents/gover_e.htm Estimación oficial] |- |120 (122) | style="text-align:left;" |{{CRI}} |5,163,038 |30 de xuño de 2021 |0,0648% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120327062704/http://www.inec.go.cr/Web/Home/pagPrincipal.aspx Estimación oficial] |- |121 (123) | style="text-align:left;" |{{NZL}} |5,133,604 |29 de xullo de 2022 |0,0644% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20100604223109/http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/population_clock.aspx Contador oficial de poboación] |- |122 (124) | style="text-align:left;" |{{IRL}} |5,123,536 |3 de abril de 2022 |0,0643% | style="text-align:left;" |[http://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2014/ Estimación oficial anual] |- |123 (125) |style="text-align:left;"|{{KWT}} |4,670,713 |31 de decembro de 2020 |0,0586% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140707163755/http://www.csb.gov.kw/Socan_Statistic_EN.aspx?ID=18 Estimación oficial] |- |124 (126) |style="text-align:left;"|{{LBR}} |4,661,010 |1 de xullo de 2022 |0,0585% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |125 (127) | style="text-align:left;" |{{OMN}} |4,527,446 |31 de decembro de 2021 |0,0568% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150317043018/http://www.ncsi.gov.om/NCSI_website/ Estimación oficial semanal] |- |126 (128) | style="text-align:left;" |{{PAN}} |4,278,500 |1 de xullo de 2020 |0,0537% | style="text-align:left;" |[https://www.contraloria.gob.pa/INEC/Archivos/P2381Boletin9.pdf Estimación oficial] |- |127 (129) | style="text-align:left;" |{{MRT}} |4,271,197 |1 de xullo de 2021 |0,0536% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150925151255/http://www.ons.mr/doc/publication/Projectionpopulation.pdf Estimación oficial anual] |- |128 (130) | style="text-align:left;" |{{CRO}} |3,888,529 |31 de agosto de 2021 |0,0488% | style="text-align:left;" |[http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/publication/2013/07-01-04_01_2013.htm Estimación oficial anual] |- |129 (130) |style="text-align:left;"|{{XEO}}<ref name="Nota 9">Non se inclúe [[Abkhazia]] (242,862 habitantes segundo o censo de 2011) nin [[Osetia do Sur]] (70,000 habitantes segundo datos do 2006).</ref> |3,728,573 |1 de xaneiro de 2021 |0,0468% |style="text-align:left;"|[http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=152&lang=eng Estimación oficial anual] |- |130 (132) |style="text-align:left;"|{{ERI}} |3,601,000 |1 de xullo de 2021 |0,0452% |style="text-align:left;"|Proxección da Nacións Unidas |- |131 (133) |style="text-align:left;"|{{URY}} |3,554,915 |30 de xuño de 2021 |0,0446% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20091114215413/http://www.ine.gub.uy/banco%20de%20datos/soc_proyecciones/totpais_ambos.xls Estimación oficial anual] |- |132 (134) |style="text-align:left;"|{{MNG}} |3,449,578 |29 de xullo de 2022 |0,0433% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150423061720/http://www.infomongolia.com/ct/ci/6068 Estimación oficial] |- |133 (135) | style="text-align:left;" |{{BIH}} |3,320,954 |1 de xullo de 2020 |0,0417% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20181123135507/http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf Resultado preliminar do censo de 2013] |- | - (136) |style="text-align:left;"|''{{PRI}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |3,285,874 |1 de abril de 2020 |0,0412% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141218204847/http://www.census.gov/popest/data/index.html Estimación oficial] |- |134 (137) |style="text-align:left;"|{{ARM}} |2,963,900 |31 de marzo de 2021 |0,0372% |style="text-align:left;"|[http://www.armstat.am/en/?nid=126&id=19001&submit=Search Estimación oficial] |- |135 (138) |style="text-align:left;"|{{ALB}} |2,829,741 |1 de xaneiro de 2021 |0,0355% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150224224626/http://www.instat.gov.al/en/publications/press-releases/press-release-population-of-albania-1-january-2015.aspx Estimación oficial anual] |- |136 (139) |style="text-align:left;"|{{QAT}} |2,799,202 |31 de xullo de 2019 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20121130220032/http://www.qsa.gov.qa/eng/PopulationStructure.htm Estimación oficial mensual] |- |137 (140) |style="text-align:left;"|{{LIT}} |2,794,961 |1 de xaneiro de 2022 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170228081633/https://osp.stat.gov.lt/en/home Estimación oficial mensual] |- |138 (141) |style="text-align:left;"|{{XAM}} |2,734,093 |31 de decembro de 2019 |0,0343% |style="text-align:left;"|[http://statinja.gov.jm/Demo_SocialStats/population.aspx Estimación oficial anual] |- |139 (142) |style="text-align:left;"|{{MDA}}<ref name="Nota 10">Non se inclúe ([http://www.statistica.md/public/files/publicatii_electronice/populatia/Populatia_Republicii_Moldova_2010.pdf statistica.md.2010.pdf]) [[Transnistria]] (555,347 habitantes segundo o censo de 2005).</ref> |2,597,100 |1 de xaneiro de 2021 |0,0326% |style="text-align:left;"|[http://www.statistica.md/ Estimación oficial] |- |140 (143) |style="text-align:left;"|{{NAM}} |2,550,226 |1 de xullo de 2021 |0,032% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Namibia.html Resultado final do censo de 2011] |- |141 (144) |style="text-align:left;"|{{GMB}} |2,487,000 |1 de xullo de 2021 |0,0312% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150317221120/http://citypopulation.de/Gambia.html Resultado preliminar do censo de 2013] |- |142 (145) |style="text-align:left;"|{{BWA}} |2,410,338 |1 de xullo de 2021 |0,0303% |style="text-align:left;"|[http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf Resultado final do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525113252/http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf |date=25 de maio de 2013 }} |- |143 (146) |style="text-align:left;"|{{GAB}} |2,233,272 |1 de xullo de 2021 |0,028% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |144 (147) |style="text-align:left;"|{{LSO}} |2,159,000 |1 de xullo de 2021 |0,0271% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |145 (148) |style="text-align:left;"|{{LVA}} |1,874,900 |1 de decembro de 2021 |0,0235% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130628214416/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html Estimación oficial mensual] |- |146 (149) |style="text-align:left;"|{{SVN}} |2,108,977 |1 de xaneiro de 2021 ||0,0265% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.si/eng/tema_demografsko_prebivalstvo.asp Contador oficial de poboación] |- |147 (150) |style="text-align:left;"|{{MKD}} |1,832,696 |1 de novembro de 2021 |0,023% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto_en.aspx?id=2 Estimación oficial] |- | - (151) |style="text-align:left;"|{{KOS}}<ref name="Nota 11">[[Kosovo]] é obxecto de disputas territoriais entre [[Serbia]] e a República de Kosovo. Kosovo declarou a súa independencia o 17 de febreiro de 2008, mais Serbia porfía en reclamalo como parte do seu territorio. A independencia de Kosovo foi recoñecida por 108 de 193 estados membros das Nacións Unidas.</ref> |1,798,188 |31 de decembro de 2020 |0,0226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141006212226/https://ask.rks-gov.net/ENG/publikimet/doc_download/1126-kosovo-population-projection-2011-2061 Proxección oficial anual] |- |148 (152) |style="text-align:left;"|{{GNB}} |1,646,077 |1 de xullo de 2021 |0,0207% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |149 (153) | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |1,505,588 |1 de xullo de 2021 |0,0189% | style="text-align:left;" |[http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141020092513/http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf |date=20 de outubro de 2014 }} |- |150 (154) | style="text-align:left;" |{{BHR}} |1,501,635 |17 de marzo de 2020 |0,0188% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20171020064727/http://www.cio.gov.bh/cio_ara/English/Publications/Statistical%20Abstract/ABS2011/CH2/2013%2012%2019%20Bahrain%20%20Population%20Projections.pdf Proxección oficial anual] |- |151 (155) | style="text-align:left;" |{{TTO}} |1,367,558 |30 de xuño de 2021 |0,0172% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140508024958/http://cso.planning.gov.tt/sites/default/files/content/images/census/TRINIDAD%20AND%20TOBAGO%202011%20Demographic%20Report.pdf Resultado do censo de 2011] |- |152 (156) |style="text-align:left;"|{{EST}} |1,331,796 |1 de xaneiro de 2021 |0,0167% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.ee/main-indicators Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121123153505/http://www.stat.ee/main-indicators |date=23 de novembro de 2012 }} |- |153 (157) |style="text-align:left;"|{{TLS}} |1,317,780 |1 de xullo de 2021 |0,0165% |style="text-align:left;"|[http://www.statistics.gov.tl/ Estimación oficial] |- |154 (158) |style="text-align:left;"|{{MAU}} |1,266,334 |30 de xuño de 2021 |0,0159% |style="text-align:left;"|[https://archive.is/20140827165459/http://statsmauritius.gov.mu/English/StatsbySubj/Pages/Population-Jan-June-2014.aspx Estimación oficial] |- |155 (159) |style="text-align:left;"|{{SWZ}} |1,172,000 |1 de xullo de 2021 |0,0147% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150723224521/http://ccm.org.sz/documents/reports/hiv/Population-Projections-Report-2007-2030.pdf Proxección oficial] |- |156 (160) |style="text-align:left;"|{{DJI}} |976,107 |1 de xullo de 2019 |0,0123% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |157 (161) |style="text-align:left;"|{{CYP}}<ref name="Nota 12">Non se inclúe a [[República Turca do Norte de Chipre]] (294.906 segundo os datos do censo de decembro de 2011 das Nacións Unidas, ([http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Organización do estado do Norte de Chipre]).</ref> |918,100 |1 de outubro de 2021 |0,0115% |style="text-align:left;"|[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |158 (162) |style="text-align:left;"|{{FJI}} |898,402 |1 de xullo de 2021 |0,0113% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |159 (163) |style="text-align:left;"|{{COM}} |758,316 |1 de decembro de 2017 |0,00952% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160111213747/http://comoros.africadata.org/fr/DataAnalysis Estimación oficial] |- |160 (164) |style="text-align:left;"|{{BTN}} |763,200 |30 de maio de 2022 |0,00958% |style="text-align:left;"|[http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 Contador oficial de poboación] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160319084148/http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 |date=19 de marzo de 2016 }} |- |161 (165) |style="text-align:left;"|{{GUY}} |743,699 |1 de xullo de 2019 |0,00933% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141219061351/http://www.caricomstats.org/Files/Databases/Demography/GY.pdf Estimación oficial] |- |162 (166) | style="text-align:left;" |{{SLB}} |728,041 |1 de xullo de 2021 |0,00914% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (167) |style="text-align:left;"|''{{MAC}}'' ([[China]]) |683,200 |31 de decembro de 2021 |0,00858% |style="text-align:left;"|[http://www.dsec.gov.mo/TimeSeriesDatabase.aspx?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |163 (168) | style="text-align:left;" |{{LUX}} |645,397 |1 de xaneiro de 2022 |0,00810% | style="text-align:left;" |[http://www.statistiques.public.lu/stat/TableViewer/tableViewHTML.aspx?ReportId=383&IF_Language=fra&MainTheme=2&FldrName=1 Estimación oficial anual] |- |164 (169) |style="text-align:left;"|{{MNE}} |621,306 |1 de xullo de 2020 |0,0078% |style="text-align:left;"|[http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (170) | style="text-align:left;" |{{ESH}}<ref name="Nota 13">A súa administración está dividida entre [[Marrocos]] e a [[República Árabe Saharauí Democrática]], ámbolos dous reclaman todo o territorio.</ref> |612,000 |1 de xullo de 2021 |0,00768% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |165 (171) |style="text-align:left;"|{{SUR}} |598,000 |1 de xullo de 2019 |0,00751% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Suriname.html Resultado preliminar do censo de 2012] |- |166 (172) |style="text-align:left;"|{{CPV}} |563,198 |1 de xullo de 2021 |0,00707% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140910131550/http://www.ine.cv/actualise/publicacao/files/615430153152013Retro-Projeccao%202000-2010%20e%20Projeccoes%20Demograficas%20%20CABO%20VERDE%202010-2030.pdf Proxección oficial anual] |- |167 (173) | style="text-align:left;" |{{MLT}} |514,564 |31 de decembro de 2019 |0,00646% | style="text-align:left;" |[http://nso.gov.mt/en/publicatons/Publications_by_Unit/Documents/D2_External_Cooperation_and_Communication/Malta_in_Figures_2014.pdf Estimación oficial anual] |- |168 (174) | style="text-align:left;" |{{BLZ}} |430,191 |1 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Belize.html Estimación oficial] |- |169 (175) | style="text-align:left;" |{{BRN}} |429,999 |20 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20161008234526/http://www.citypopulation.de/Brunei.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |170 (176) | style="text-align:left;" |{{BHS}} |393,450 |1 de xullo de 2021 |0,00494% | style="text-align:left;" |[http://statistics.bahamas.gov.bs/download/070842200.pdf Estimación oficial anual]{{Ligazón morta|data=xaneiro de 2021 }} |- |171 (177) | style="text-align:left;" |{{MDV}} |383,135 |31 de decembro de 2019 |0,00481% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141212091856/http://www.planning.gov.mv/census/census%202014/CensusPreliminary/PreliminaryResults.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (178) | style="text-align:left;" |{{RNC}}<ref name="Nota 15">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Chipre]].</ref> |382,230 |31 de decembro de 2019 |0,0048% | style="text-align:left;" |[http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Censo oficial] |- |172 (179) | style="text-align:left;" |{{ISL}} |381,370 |30 de xuño de 2022 |0,00479% | style="text-align:left;" |[http://www.statice.is/?PageID=444&NewsID=11621 Estimación oficial] |- | - (180) | style="text-align:left;" |{{TRA}}<ref name="Nota 14">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Moldavia]].</ref> |306.000 |2021 estimada |0,00384% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Moldova.html Estimación oficial] |- |173 (181) |style="text-align:left;"|{{VUT}} |301,295 |1 de xullo de 2021 |0,00378% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |174 (182) |style="text-align:left;"|{{BRB}} |288.000 |1 de xullo de 2021 |0,00361% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Barbados.html Estimación oficial] |- | - (183) |style="text-align:left;"|''{{PYF}}'' ([[Francia]]) |279,890 |1 de xullo de 2021 |0,00351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140221193409/http://www.ispf.pf/Libraries/RP2012/Premiers_r%C3%A9sultats_population_l%C3%A9gale.sflb.ashx Resultado preliminar do censo de 2012] |- | - (184) |style="text-align:left;"|''{{NCL}}'' ([[Francia]]) |273,674 |1 de xullo de 2021 |0,00343% |style="text-align:left;"|[http://www.isee.nc/population/recensement/structure-de-la-population-et-evolutions Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (185) |style="text-align:left;"|{{ABH}}<ref name="Nota 16">O status político de Abkhazia Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Abkhazia como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |245,424 |1 de xaneiro de 2020 |0,00308% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120209185131/http://apsnypress.info/news/5084.html Censo oficial] |- |175 (186) |style="text-align:left;"|{{STP}} |214,610 |1 de xullo de 2021 |0,00269% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141022065753/http://www.ine.st/Documentacao/InformacoesEstatisticas/Demograficas/22.pdf Resultado do censo de 2012] |- |176 (187) |style="text-align:left;"|{{SAM}} |199,853 |1 de xullo de 2021 |0,00251% |style="text-align:left;"|[http://www.sbs.gov.ws Resultado final do censo de 2011] |- |177 (188) |style="text-align:left;"|{{LCA}} |178,696 |1 de xullo de 2018 |0,00224% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (189) |style="text-align:left;"|''{{GUM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |153,836 |1 de abril de 2020 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn179.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (190) |style="text-align:left;"|''{{CUR}}'' ([[Países Baixos]]) |153,671 |1 de xaneiro de 2021 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Curacao.html?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial anual] |- | - (191) | style="text-align:left" |[[Ficheiro:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|25px]] [[Artsakh]] (Nagorno-Karabakh)<ref>''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Acerbaixán]].</ref> |148,900 |1 de xaneiro de 2021 |0´00187% | style="text-align:left" |Estimación oficial anual<ref>{{cite web|url=http://stat-nkr.am/hy|title=Գլխավոր էջ|website=stat-nkr.am|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20191017153721/http://www.stat-nkr.am/hy|archive-date=17 de de outubro de de 2019}}</ref> |- |178 (192) |style="text-align:left;"|{{KIR}} |120,740 |1 de xullo de 2021 |0,00152% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |179 (193) |style="text-align:left;"|{{GRD}} |113,000 |1 de xullo de 2021 |0,00142% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120614004809/http://www.geohive.com/cntry/grenada.aspx Resultado do censo de 2011] |- | - (194) |style="text-align:left;"|''{{ARU}}'' ([[Países Baixos]]) |111,050 |31 de decembro de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|[http://www.cbs.aw?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |180 (195) |style="text-align:left;"|{{VCT}} |110,696 |1 de xullo de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (196) |style="text-align:left;"|''{{XERb}}'' ([[Reino Unido]]) |107,800 |31 de decembro de 2019 |0,00135% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.je/SiteCollectionDocuments/Government%20and%20administration/R%20Jersey%20In%20Figures%202013%2020140429%20SU.pdf Estimación oficial anual] |- |181 (197) |style="text-align:left;"|{{FSM}} |105,754 |1 de xullo de 2021 |0,00133% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |182 (198) |style="text-align:left;"|{{TON}} |99,532 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150924120757/http://www.spc.int/prism/tonga/index.php?option=com_advlisting&view=download&fileId=304&Itemid=301 Resultado do censo de 2011] |- |183 (199) |style="text-align:left;"|{{ATG}} |99,337 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Antigua.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |184 (200) |style="text-align:left;"|{{SYC}} |99,202 |30 de xuño de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.nbs.gov.sc/wp-content/uploads/2013/08/Mid-2013-Pop-Bulletin.pdf Estimación oficial anual] |- | - (201) |style="text-align:left;"|''{{VIR}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |87,146 |1 de abril de 2020 |0,00109% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn180.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (202) |style="text-align:left;"|''{{IMN}}'' ([[Reino Unido]]) |84,069 |30 de maio de 2021 |0,00106% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/IsleOfMan.html Resultado do censo de 2011] |- |185 (203) |style="text-align:left;"|{{AND}} |79,535 |31 de decembro de 2021 |0,000998% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170525074953/http://www.estadistica.ad/serveiestudis/web/banc_dades4.asp?lang=1&codi_tema=2&codi_divisio=8&codi_subtemes=8 Estimación oficial anual] |- |186 (204) |style="text-align:left;"|{{DMA}} |72,000 |1 de xullo de 2021 |0,000904% |style="text-align:left;"|[http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf Resultado preliminar do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190608104411/http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf |date=08 de xuño de 2019 }} |- | - (205) |style="text-align:left;"|''{{CYM}}'' ([[Reino Unido]]) |65,786 |30 setembro de 2020 |0,000826% |style="text-align:left;"|[http://www.eso.ky/populationandvitalstatistics.html#1 Estimación oficial] |- | - (206) |style="text-align:left;"|''{{BMU}}'' ([[Reino Unido]]) |64,055 |1 de xullo de 2021 |0,000804% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130520190010/http://www.gov.bm/portal/server.pt/gateway/PTARGS_0_2_980_227_1014_43/http%3B/ptpublisher.gov.bm%3B7087/publishedcontent/publish/cabinet_office/statistics/dept___statistics___additonal_files/2012_facts___figures_0.pdf Resultado final do censo de 2010] |- | - (207) |style="text-align:left;"|''{{GUE}}'' ([[Reino Unido]]) |63,124 |30 de xuño de 2020 |0,000792% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.gg/CHttpHandler.ashx?id=81714&p=0 Estimación oficial anual] |- | - (208) |style="text-align:left;"|''{{GRL}}'' ([[Dinamarca]]) |56,562 |1 de xaneiro de 2022 |0,00070% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gl/publ/en/BE/201501/pdf/Population%202015.pdf Estimación oficial anual] |- |187 (209) |style="text-align:left;"|{{MHS}} |54,516 |1 de xullo de 2021 |0,000684% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |188 (210) |style="text-align:left;"|{{KNA}} |54,000 |1 de xullo de 2021 |0,000678% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (211) |style="text-align:left;"|''{{FRO}}'' ([[Dinamarca]]) |54,000 |1 de xuño de 2022 |0,000678% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20171123092428/http://www.hagstova.fo/fo Monthly official estimate] |- | - (212) |style="text-align:left;"|{{OSS}}<ref name="Nota 17">O status político de Osetia do Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Osetia do Sur como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |53,532 |15 de outubro de 2015 |0,000672% |style="text-align:left;"|[http://www.mid.ru/bdomp/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/be2d70933881fb75c32579270040e8a1!OpenDocument Estimación de 2013] |- | - (213) |style="text-align:left;"|''{{ASM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |49,710 |1 de abril de 2020 |0,000624% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn177.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (214) |style="text-align:left;"|''{{MNP}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |47,329 |1 de abril de 2020 |0,000594% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn178.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (215) | style="text-align:left;" |''{{TCA}}'' ([[Reino Unido]]) |44,542 |1 de xullo de 2020 |0,000559% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/TurksCaicos.html Resultado do censo de 2012] |- | - (216) |style="text-align:left;"|''{{SXM}}'' ([[Países Baixos]]) |42,577 |1 de xaneiro de 2021 |0,000534% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/SintMaarten.html Estimación oficial] |- |189 (217) |style="text-align:left;"|{{LIE}} |39,315 |31 de decembro de 2021 |0,000493% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331084716/http://www.llv.li/amtsstellen/llv-as-bevoelkerung/llv-as-bevoelkerung-bevoelkerungsstatistik_per_31_dezember-vorlaeufig.htm Estimación oficial semianual] |- |190 (218) |style="text-align:left;"|{{MCO}} |39,150 |31 de decembro de 2021 |0,000491% |style="text-align:left;"|[http://www.monacostatistics.mc/Population-and-employment Estimación oficial anual] |- | - (219) | style="text-align:left;" |''{{XIB}}'' ([[Reino Unido]]) |34,000 |1 de xullo de 2021 |0,00427% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120918003705/http://www.gibraltar.gov.gi/images/stories/PDF/statistics/Key_Indicators_Website.pdf Estimación oficial anual] |- |191 (220) | style="text-align:left;" |{{SMR}} |33,705 |30 de marzo de 2022 |0,000423% | style="text-align:left;" |[http://www.statistica.sm/on-line/en/home/statistics/population.html# Estimación oficial mensual] |- | - (221) |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[San Martín, Francia|Saint-Martin]]'' ([[Francia]]) |32,489 |1 de xaneiro de 2019 |0,000408% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (222) |style="text-align:left;"|''{{ALA}}'' ([[Finlandia]]) |30,415 |30 de xuño de 2022 |0,000382% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.fi/til/vamuu/2014/08/vamuu_2014_08_2014-09-18_tie_001_en.html Estimación oficial] |- | - (223) |style="text-align:left;"|''{{VGB}}'' ([[Reino Unido]]) |30,000 |1 de xullo de 2021 |0,000376% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/BritVirgins.html Resultado do censo de 2010] |- |192 (224) |style="text-align:left;"|{{PLW}} |17,957 |1 de xullo de 2021 |0,000225% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (225) |style="text-align:left;"|''{{COK}}'' ([[Nova Zelandia]]) |15,342 |1 de xullo de 2021 |0,000193% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130502230514/http://www.mfem.gov.ck/docs/Stats/2012/Census/2011%20Cook%20Islands%20Population%20Census%20Report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (226) |style="text-align:left;"|''{{AIA}}'' ([[Reino Unido]]) |15.000 |1 de xullo de 2021 |0,000188% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Anguilla.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- | 193 (227) | style="text-align:left;" |{{NRU}} |11,832 |1 de xullo de 2021 |0,000148% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150924120203/http://www.spc.int/prism/nauru/PublicDocuments/Census/Nauru_2011_Census_Report_FINAL.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (228) |style="text-align:left;"|''{{WLF}}'' ([[Francia]]) |11,369 |1 de xaneiro de 2021 |0,000143% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |194 (229) | style="text-align:left;" |{{TUV}} |10,679 |1 de xullo de 2021 |0,000134% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (230) |style="text-align:left;"|''[[Ficheiro:Flag of Saint Barthelemy (local).svg|25px]] [[Saint-Barthélemy]]'' ([[Francia]]) |10,289 |1 de xaneiro de 2019 |0,000129% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (231) | style="text-align:left;" |''{{GBRb}} [[Santa Helena, Ascensión e Tristan da Cunha]]'' ([[Reino Unido]]) |6000 |1 de xullofebreiro de 2021 |0% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- | - (232) |style="text-align:left;"|''{{SPM}}'' ([[Francia]]) |5,974 |1 de xaneiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (233) | style="text-align:left;" |''{{MSR}}'' ([[Reino Unido]]) |5,000 |1 de xullo de 2021 |0% | style="text-align:left;" |[http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf Resultado do censo de 2011]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071254/http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- | - (234) |style="text-align:left;"|''{{FLK}}'' ([[Reino Unido]]) |4.000 |1 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (235) |style="text-align:left;"|''{{CXR}}'' ([[Australia]]) |1,966 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (236) |style="text-align:left;"|''{{NFK}}'' ([[Australia]]) |1,734 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160303200110/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Norfolk_Island/report.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (237) |style="text-align:left;"|''{{NIU}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,549 |1 de xuño de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Niue.html Resultado final do censo de 2011] |- | - (238) |style="text-align:left;"|''{{TKL}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,501 |18 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120815034343/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Tokelau/report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- |195 (239) |style="text-align:left;"|{{VAT}} |825 |1 de febreiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202031317/http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html |date=02 de febreiro de 2017 }} |- | - (240) |style="text-align:left;"|''{{CCK}}'' ([[Australia]]) |573 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (241) |style="text-align:left;"|''{{PCN}}'' ([[Reino Unido]]) |40 |1 de xaneiro de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[[Illas Pitcairn#Demografía|Estimación oficial]] |- |190 |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[Mayotte]]'' ([[Francia]]) |212.645 |21 de agosto de 2012 |0,0029% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=19214&reg_id=27 Resultado do censo de 2012] |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de países por superficie]] * [[Lista de países por densidade poboacional]] * [[Lista de países por continente]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Listas de países]] ekoehor9j2zg91phc7wgwjup3ctkm4e 6148906 6148904 2022-08-02T23:17:55Z Fendetestas 45576 /* Países e dependencias por poboación */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:World Population.svg|miniatura|300px|Mapa da poboación mundial por países en millóns de habitantes.]] A continuación amósase unha '''lista de [[país]]es e [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] por [[poboación]]''', cuxa inclusión na lista está baseada no estándar [[ISO 3166-1]]. Non se reflicten as diferenzas de poboación nos países que non contan nos seus censos aos habitantes que non posúen a nacionalidade. Algúns países como [[Tailandia]] non reportan a poboación total, xa que contan exclusivamente os cidadáns nacionalizados. Nesta lista inclúense os [[lista de países|estados soberanos]], os [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] e, nalgúns casos as [[nación constituínte|nacións constituíntes]] de estados soberanos. Por exemplo, o [[Reino Unido]] considérase como un estado soberano cunha entidade única na lista, mentres que os estados soberanos do [[Reino dos Países Baixos]] atópanse separados. Tamén se dá en porcentaxe a poboación de cada país en comparación coa [[poboación mundial]], que as [[Nacións Unidas]] estimaba en 2022 en 7.954 millóns.<ref name="UNFPA">{{cite web |url=https://www.unfpa.org/data/world-population-dashboard |title=World Population Dashboard |year=2022 |work=United Nations Population Fund |publisher=UNFPA |access-date=15 de xuño de 2022}}</ref> == Países e dependencias por poboación == Nota: Atribúeselles un rango numerado aos 193 estados membros das Nacións Unidas, máis os dous estados observadores da Asemblea Xeral das Nacións Unidas. Os territorios dependentes e os países constituíntes que forman parte de estados soberanos teñen asignado un rango numerado entre parénteses. Ademais, inclúense os estados soberanos con recoñecemento limitado, pero asígnaselles un rango de número entre paréntese. Tódolos territorios dependentes se amosan en ''cursiva''. {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- !data-sort-type="number"|#!!País (ou territorio dependente)!!Poboación!!Data!!% da<br/>poboación<br/>mundial!!Fonte |- |0 |style="text-align:left;"|'''Mundo''' | style="text-align:center" |7,967,274,000 || |''' 29 de xullo de 2022''' || style="text-align:right" |'''100%''' ||style="text-align:left;"| Proxección da ONU |- |1 |style="text-align:left;"|{{CHN}}<ref name="Nota 1">Os datos do censo refírense só á [[China]] continental, excluíndo as Rexións Administrativas Especiais de [[Hong Kong]] e [[Macau]]. A primeira foi reincorporada á soberanía chinesa a mediados de 1997 e a segunda o [[20 de decembro]] de [[1999]].</ref> |1,412,600,000 |31 de decembro de 2021 |17´7% |style="text-align:left;"|[http://data.stats.gov.cn/ Contador de poboación oficial] |- |2 |style="text-align:left;"|{{IND}} |1,379,750,000 |16 de xullo de 2022 |17,3% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151124035144/http://www.indiastat.com/Default.aspx Contador de poboación oficial] |- |3 |style="text-align:left;"|{{USA}} |332,935,524 |29 de xullo de 2022 |4,18% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/popclock Contador de poboación oficial] |- |4 |style="text-align:left;"|{{IDN}} |272,248,500 |1 de xullo de 2021 |3,42% |style="text-align:left;"|[http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150207074005/http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 |date=07 de febreiro de 2015 }} |- |5 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |235,824,862 |1 de xullo de 2022 |2,92% | style="text-align:left;" |[http://www.pwd.punjab.gov.pk/ Contador de poboación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190502230956/https://pwd.punjab.gov.pk/ |date=02 de maio de 2019 }} |- |6 |style="text-align:left;"|{{NGA}} |218,541,212 |1 de xullo de 2022 |2,74% |style="text-align:left;"|Proxección das [[Nacións Unidas]] |- |7 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |214,944,266 |29 de xullo de 2022 |2,70% | style="text-align:left;" |[http://www.ibge.gov.br/apps/populacao/projecao/index.html Contador de poboación oficial] |- |8 |style="text-align:left;"|{{BGD}} |165,158,616 |15 de xuño de 2022 |2,07% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20110904045106/http://www.bbs.gov.bd/Home.aspx Contador de poboación oficial] |- |9 |style="text-align:left;"|{{RUS}}<ref name="Nota 2">A poboación de [[Rusia]] inclúe [[Crimea]] e [[Sebastopol]]; (véxase [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Rosstat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} – Estimación oficial).</ref> |145,100,000 |1 de xuño de 2022 |1,82% |style="text-align:left;"|[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} |- |10 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |128,271,248 |31 de marzo de 2022 |1,61% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20130807091233/http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/Proyecciones Proxección oficial] |- |11 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |125,502,000 |1 de outubro de 2021 |1,58% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.htm Estimación oficial mensual] |- |12 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |123,379,924 |1 de xullo de 2022 |1,55% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151017033609/http://www.csa.gov.et/images/general/news/pop_pro_wer_2014-2017 Proxección oficial] |- |13 |style="text-align:left;"|{{PHL}} |112,213,918 |29 de xullo de 2022 |1,41% |style="text-align:left;"|[http://www.popcom.gov.ph Contador de poboación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403061418/http://www.popcom.gov.ph/ |date=03 de abril de 2019 }} |- |14 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |103,636,779 |29 de xullo de 2022 |1,30% | style="text-align:left;" |[http://www.capmas.gov.eg Contador de poboación oficial] |- |15 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |98,505,400 |1 de xullo de 2021 |1,24% | style="text-align:left;" |[http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=507&ItemID=16155 Estimación oficial anual] |- |16 | style="text-align:left;" |{{COD}} |92,378,000 |1 de xullo de 2021 |1,16% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |17 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |85,644,577 |29 de xullo de 2022 |1,07% | style="text-align:left;" |[http://www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=133 Contador de poboación oficial] |- |18 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |84,680,273 |31 de decembro de 2021 |1,06% | style="text-align:left;" |[http://www.turkstat.gov.tr/Start.do Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171108091816/http://www.turkstat.gov.tr/Start.do |date=08 de novembro de 2017 }} |- |19 | style="text-align:left;" |{{ALE}} |83,695,430 |31 de marzo de 2022 |1,05% | style="text-align:left;" |[https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160628112855/https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html |date=28 de xuño de 2016 }} |- |20 |style="text-align:left;"|{{FRA}}<ref name="Nota 3">Inclúe integras as 18 [[rexións de Francia]] (incluíndo 5 [[Departamentos e territorios de ultramar de Francia|departamentos e rexións de ultramar]]). Non inclúe as 5 [[Colectividade de ultramar|colectividades de ultramar]] de Francia: [[Polinesia Francesa]], [[San Bartolomé]], [[San Martiño, Francia|San Martiño]], [[San Pedro e Miquelón]], e [[Wallis e Futuna]], e a colectividad sui generis de [[Nova Caledonia]], que se mostran por separado.</ref><ref>As [[Terras Austrais e Antárticas Francesas]] (unha reivindicación territorial antártica que alberga só funcionarios gobernamentais e persoal da estación de investigación) e [[Illa Clipperton]] (unha propiedade privada estatal deshabitada de Francia) non figuran na lista debido á súa natureza extraordinaria.</ref> |67,874,000 |1 de xuño de 2022 |0,852% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/en/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=001641607 Estimación oficial mensual] |- |21 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |67,081,234 |30 de xuño de 2020 |0,842% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/2013/rft---mid-2013-population-estimates-analysis-tool.zip Estimación oficial anual] |- |22 | style="text-align:left;" |{{THA}} |66,817,205 |29 de xullo de 2022 |0,839% | style="text-align:left;" |[http://www.ipsr.mahidol.ac.th/ipsr/Contents/Documents/Gazette/Gazette2014EN.pdf Proxección oficial anual] |- |23 | style="text-align:left;" |{{RSA}} |60,142,978 |1 de xullo de 2021 |0,755% | style="text-align:left;" |[http://beta2.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022014.pdf Estimación oficial] |- |24 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |59,441,988 |1 de xullo de 2021 |0,46% | style="text-align:left;" |[http://nbs.go.tz/ Proxección oficial] |- |25 |style="text-align:left;"|{{ITA}} |58,906,742 |31 de marzo de 2022 |0,739% |style="text-align:left;"|[http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html Estimación oficial mensual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202233034/http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |26 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |55,294,979 |[[1 de xullo]] de [[2021]] |0,694% | align=left|Proxección oficial anual<ref>{{Cita web |url=https://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de febreiro de 2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170623045207/http://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |dataarquivo=23 de xuño de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> |- |27 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |51,744,876 |31 de decembro de 2021 |0,649% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141129035927/http://rcps.egov.go.kr:8081/ageStat.do?command=month Proxección oficial] |- |28 | style="text-align:left;" |{{COL}} |51,049,498 |30 de xuño de 2021 |0,641% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150905114224/http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php Contador de poboación oficial] |- |29 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |47,564,296 |31 de agosto de 2019 |0,597% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |30 |style="text-align:left;"|{{ESP}} |47,432,805 |1 de xaneiro de 2022 |0,595% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.es/inebaseDYN/cp30321/cp_inicio.htm Estimación oficial] |- |31 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |47,327,407 |18 de maio de 2022 |0,594% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140912104325/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyeccionesyestimaciones_nac_2010_2040.pdf Proxección oficial anual] |- |32 | style="text-align:left;" |{{ALG}} |45,400,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,57% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.dz/-Demographie-.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120306220607/http://www.ons.dz/-Demographie-.html |date=06 de marzo de 2012 }} |- |33 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |44,627,620 |29 de xullo de 2022 |0,56% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113142840/http://cbs.gov.sd/en/files.php?id=7#&panel1-1 Proxección oficial anual] |- |34 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |42,885,900 |1 de xullo de 2021 |0,538% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20170110115940/http://www.ubos.org/onlinefiles/uploads/ubos/NPHC/NPHC%202014%20PROVISIONAL%20RESULTS%20REPORT.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- |35 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |41,190,700 |1 de xullo de 2021 |0,517% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140208014232/http://www.mofamission.gov.iq/nld/ab/articledisplay.aspx?gid=1&id=14075 Proxección oficial anual] |- |36 | style="text-align:left;" |{{UKR}}<ref name="Nota 4">Non se inclúe [[Crimea]] nin [[Sebastopol]], anexionados por [[Rusia]], o territorio de iure de Ucraína que é disputado e administrado de facto por Rusia (incluíndo, porén, a rexión de Donbas onde hai insurxencias separatistas en curso).</ref> |41,130,432 |1 de febreiro de 2022 |0,516% | style="text-align:left;" |[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2014/ds/kn/kn_e/kn2014_e.html Estimación oficial mensual] |- |37 | style="text-align:left;" |{{CAN}} |38,847,926 |29 de xullo de 2022 |0,488% | style="text-align:left;" |[http://www.statcan.gc.ca/start-debut-eng.html Estimación oficial] |- |38 | style="text-align:left;" |{{POL}} |38,006,000 |1 de xuño de 2022 |0,477% | style="text-align:left;" |[http://stat.gov.pl/en/basic-data/ Estimación oficial] |- |39 |style="text-align:left;"|{{MAR}} |36,674,429 |29 de xullo de 2022 |0,46% |style="text-align:left;"|[http://www.hcp.ma Contador oficial de poboación] |- |40 |style="text-align:left;"|{{UZB}} |35,680,256 |29 de xullo de 2022 |0,448% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.uz/demographic// Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141214183713/http://www.stat.uz/demographic// |date=14 de decembro de 2014 }} |- |41 |style="text-align:left;"|{{SAU}} |35,013,414 |1 de xullo de 2020 |0,439% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150823223931/http://www.cdsi.gov.sa/pdf/PopulationEstimates2010-2025-admareas.pdf Proxección oficial anual] |- |42 | style="text-align:left;" |{{PER}} |33,396,698 |1 de xullo de 2022 |0,419% | style="text-align:left;" |[http://www.inei.gob.pe/media/MenuRecursivo/Cap03020.xls Proxección oficial anual] |- |43 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |33,086,278 |30 de xuño de 2022 |0,415% | style="text-align:left" |National annual projection<ref>{{cite web|url=https://www.ine.gov.ao/|title=Início|website=www.ine.gov.ao|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200319232749/https://www.ine.gov.ao/|archive-date=19 de marzo de 2020}}</ref> |- |44 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |32,890,171 |1 de xullo de 2020 |0,413% | style="text-align:left;" |[http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141219155746/http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx |date=19 de decembro de 2014 }} |- |45 |style="text-align:left;"|{{MYS}} |32,730,400 |29 de xullo de 2022 |0,411% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120321161002/http://www.statistics.gov.my/portal/ Contador oficial de poboación] |- |46 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |31,616,078 |1 de xullo de 2022 |0,397% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.mz/estatisticas/estatisticas-demograficas-e-indicadores-sociais/projeccoes-da-populacao/populacao-projectada-por-distritos-maputo-cidade-2007_2040.xls/at_download/file Proxección oficial anual] |- |47 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |30,832,019 |27 de xuño de 2021 |0,387% | style="text-align:left;" |[https://www.webcitation.org/6RYzdFjNi?url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National%20Population%20Projection_2010%20to%202014.pdf Proxección oficial anual] |- |48 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |30,491,000 |1 de xullo de 2031 |0,383% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20121009023840/http://www.cso-yemen.org/publiction/yearbook2011/population.xls Estimación oficial] |- |49 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |29,192,480 |11 de novembro de 2021 |0,366% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150425141819/http://cbs.gov.np/wp-content/uploads/2014/10/Population-Projection-2011-2031.pdf Proxección oficial anual] |- |50 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |28,705,000 |1 de xullo de 2021 |0,36% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.ve/documentos/Demografia/SituacionDinamica/Proyecciones/xls/Nacional.xls Proxección oficial anual] |- |51 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |27,087,732 |1 de xullo de 2021 |0,34% | style="text-align:left;" |[http://www.ins.ci/n/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |52 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |26,923,353 |1 de xullo de 2021 |0,338% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20110520005948/http://www.instat.mg/index.php?option=com_content&view=article&id=33&Itemid=56 Estimación oficial anual] |- |53 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |25,926,471 |29 de xullo de 2022 |0,325% | style="text-align:left;" |[http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument Contador oficial de poboación] |- |54 | style="text-align:left;" |{{PRK}} |25,660,000 |1 de xullo de 2021 |0,322% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |55 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |25 876 000 |1 de xullo de 2019 |0,333% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.cm/downloads/Statistique/Structurelle/Evolution_densite_population_Cameroun_region_1987_2013.htm Estimación oficial] |- | - (56) |style="text-align:left;"|{{TWN}}<ref name="Nota 5">Estado parcialmente recoñecido, reclamado por [[China]] como unha das súas provincias. [[Taiwán]] tamén inclúe as pequenas illas de [[Kinmen]], [[Illas Matsu|Matsu]], [[Illas Pescadores]] etc.</ref> |24,348,251 |1 de xullo de 2019 |0,306% |style="text-align:left;"|[http://eng.stat.gov.tw/point.asp?index=9 Estimación oficial mensual] |- |56 (57) | style="text-align:left;" |{{NER}} |22 314 743 |1 de xullo de 2019 |0,287% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |57 (58) | style="text-align:left;" |{{LKA}} |21 803 000 |[[1 de xullo]] de [[2019]] |0,281% | style="text-align:left;" |[http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/CPH2011/index.php?fileName=Activities/TentativelistofPublications Resultado final do censo de 2012] |- |58 (59) | style="text-align:left;" |{{BFA}} |20 870 060 |1 de xullo de 2019 |0,269% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20160105082447/http://www.insd.bf/n/ Estimación oficial] |- |59 (60) |style="text-align:left;"|{{MWI}} |21,507,723 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|[http://www.nsomalawi.mw/images/stories/data_on_line/demography/census_2008/Main%20Report/ThematicReports/Population%20Projections%20Malawi.pdf Proxección oficial anual] |- |60 (61) |style="text-align:left;"|{{MLI}} |21,473,764 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |61 (62) | style="text-align:left;" |{{CHL}} |19,678,363 |1 de xuño de 2021 |0,247% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones2014/proyecciones-de-poblacion-2014.xlsx Proxección oficial anual] |- |62 (63) | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |19,274,464 |29 de xullo de 2022 |0,242% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.gov.kz/faces/homePag Estimación oficial mensual] |- |63 (64) | style="text-align:left;" |{{ROU}} |19,186,201 |1 de xaneiro de 2021 |0,241% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113202626/http://www.insse.ro/cms/files/statistici/comunicate/com_anuale/populatie/PopRez2014r.pdf Estimación oficial anual] |- |64 (65) |style="text-align:left;"|{{ZMB}} |18,400,556 |1 de xullo de 2021 |0,231% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113144848/http://www.zamstats.gov.zm/report/Monthly/Vol%20129%202014%20The%20Monthly%20January.pdf Proxección oficial anual] |- |65 (66) | align="left" |{{SYR}} |18,276,000 |1 de xullo de 2021 |0,229% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150513070419/http://www.cbssyr.sy/index-EN.htm Contador oficial de poboación]<ref name="Nota 6">Proxección feita antes da guerra civil. Estímanse baixas por enriba de made before civil war. Casualties are estimated at well over [http://www.washingtonpost.com/blogs/worldviews/wp/2014/12/03/200000-dead-why-syrias-rising-death-toll-is-so-divisive 200.000] persoas até finais de novembro de 2014.</ref> |- |66 (67) |style="text-align:left;"|{{ECU}} |18,029,972 |29 de xullo de 2022 |0,226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130121131641/http://www.inec.gob.ec/proyecciones_poblacionales/relojnew.swf Contador oficial de poboación] |- |67 (68) | style="text-align:left;" |{{NLD}}<ref>Excluíndo os tres países constituíntes do [[Reino dos Países Baixos]] no mar Caribe ([[Aruba]], [[Curaçao]] e [[Sint Maarten]]), pero incluíndo os tres municipios especiais do [ [Países Baixos do Caribe]] ([[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]]).</ref> |17,720,342 |29 de xullo de 2022 |0,222% | style="text-align:left;" |[http://www.cbs.nl/en-GB/menu/themas/bevolking/cijfers/extra/bevolkingsteller.htm Contador oficial de poboación] |- |68 (69) |style="text-align:left;"|{{SEN}} |17,223,497 |1 de xullo de 2021 |0,216% |style="text-align:left;"|[http://www.ansd.sn/index.php?option=com_content&view=article&id=172:publication-des-resultats-definitifs-du-rgphae&catid=59:evenements&Itemid=267 Resultado do censo de 2013] |- |69 (70) |style="text-align:left;"|{{GTM}} |17,109,746 |1 de xullo de 2021 |0,215% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.gt/index.php/estadisticas/tema-indicadores Estimación oficial] |- |70 (71) |style="text-align:left;"|{{CHA}} |16,818,391 |1 de xullo de 2021 |0,211% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |71 (72) | style="text-align:left;" |{{SOM}}<ref name="Nota 7">Inclúe [[Puntlandia]] (con arredor de 3,900,000 habitantes) e [[Somalilandia]] (con 3,500,000 habitantes).</ref> |16,360,000 |1 de xullo de 2021 |0,205% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |72 (73) |style="text-align:left;"|{{ZWE}} |15,790,716 |1 de xullo de 2021 |0,198% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160409164051/http://www.zimstat.co.zw/ Resultado do censo de 2012] |- |73 (74) |style="text-align:left;"|{{KAM}} |15,552,211 |3 de marzo de 2019 |0,195% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.go.jp/info/meetings/cambodia/pdf/rp12_ch10.pdf Proxección oficial anual] |- |74 (75) | style="text-align:left;" |{{SSD}} |13,249,924 |1 de xullo de 2020 |0,166% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140423042347/http://ssnbs.org/storage/South%20Sudan%20Statistical%20Yearbook%202011%20FINAL.pdf Proxección oficial anual] |- |75 (76) | style="text-align:left;" |{{RWA}} |12,955,768 |1 de xullo de 2021 |0,163% | style="text-align:left;" |[http://statistics.gov.rw/ Proxección oficial anual] |- |76 (77) | style="text-align:left;" |{{GIN}} |12,907,395 |1 de xullo de 2021 |0,162% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150402203113/http://www.stat-guinee.org/index.php/res-pre-rgph3 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |77 (78) | style="text-align:left;" |{{BDI}} |12,574,571 |1 de xullo de 2021 |0,158% | style="text-align:left;" |[http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf Proxección oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071528/http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- |78 (79) | style="text-align:left;" |{{BEN}} |12,506,347 |1 de xullo de 2021 |0,157% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |79 (80) | style="text-align:left;" |{{BOL}} |11,797,257 |1 de xullo de 2021 |0,148% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20412.HTM Proxección oficial] |- |80 (81) | style="text-align:left;" |{{TUN}} |11,746,695 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |81 (82) | style="text-align:left;" |{{HTI}} |11,743,017 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf Proxección oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219001450/http://ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf |date=19 de febreiro de 2015 }} |- |82 (83) | style="text-align:left;" |{{BEL}} |11,671,737 |1 de maio de 2022 |0,146% | style="text-align:left;" |[http://www.ibz.rrn.fgov.be/fileadmin/user_upload/nl/bev/statistieken/stat-1-1_n.pdf Estimación oficial mensual] |- |83 (84) |style="text-align:left;"|{{JOR}} |11,263,348 |29 de xullo de 2022 |0,141% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120117225318/http://www.dos.gov.jo/dos_home_e/main/index.htm Contador oficial de poboación] |- |84 (85) | style="text-align:left;" |{{CUB}} |11,113,215 |31 de decembro de 2021 |0,139% | style="text-align:left;" |[http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141201170724/http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf |date=01 de decembro de 2014 }} |- |85 (86) | style="text-align:left;" |{{DOM}} |10,535,535 |1 de xullo de 2021 |0,132% | style="text-align:left;" |[http://www.one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141002025458/http://one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 |date=02 de outubro de 2014 }} |- |86 (87) |style="text-align:left;"|{{CZE}} |10,516,707 |1 de xaneiro de 2022 |0,132% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331091537/http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/population Estimación oficial] |- |87 (88) | style="text-align:left;" |{{SWE}} |10,481,937 |31 de maio de 2022 |0,132% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150316110554/http://www.scb.se/en_/Finding-statistics/Statistics-by-subject-area/Population/Population-composition/Population-statistics/ Estimación oficial mensual] |- |88 (89) | style="text-align:left;" |{{GRC}} |10,432,481 |23 de novembro de 2021 |0,131% | style="text-align:left;" |[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |89 (90) | style="text-align:left;" |{{PRT}} |10,344,802 |19 de abril de 2021 |0,13% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICACOESpub_boui=213241170&PUBLICACOESmodo=2 Estimación oficial anual] |- |90 (91) |style="text-align:left;"|{{AZE}} |10,164,464 |1 de marzo de 2022 |0,128% |style="text-align:left;"|[http://stat.gov.az/news/?id=2690 Estimación oficial] |- |91 (92) | style="text-align:left;" |{{HUN}} |9,689,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,122% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150225045940/http://www.ksh.hu/docs/eng/xftp/gyor/nep/enep21412.pdf Estimación oficial anual] |- |92 (93) | style="text-align:left;" |{{ISR}}<ref>Inclúe Xerusalén Leste e os Altos do Golán. Tamén inclúe colonos israelís dentro da área C de Cisxordania.</ref> |9,552,860 |29 de xullo de 2022 |0,12% | style="text-align:left;" |[http://cbs.gov.il/reader/?MIval=cw_usr_view_Folder&ID=141 Estimación oficial mensual] |- |93 (94) |style="text-align:left;"|{{HND}} |9,546,178 |1 de xullo de 2021 |0,12% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.hn/index.php/datos-y-estadisticas/estadisticas-sociales-y-demograficas/indicadores-demograficos-3?download=105:resumen-de-la-proyeccion-de-la-poblacion-de-honduras-total-2001-2015 Estimación oficial anual] |- |94 (95) | style="text-align:left;" |{{TJK}} |9,506,000 |1 de xaneiro de 2021 |0,119% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151211191147/http://www.stat.tj/en/ Estimación oficial] |- |95 (96) |style="text-align:left;"|{{BLR}} |9,349,645 |1 de xaneiro de 2021 |0,117% |style="text-align:left;"|[http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202033157/http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014/ |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |96 (97) |style="text-align:left;"|{{ARE}} |9,282,410 |31 de decembro de 2020 |0,117% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |97 (98) |style="text-align:left;"|{{PNG}} |9,122,994 |1 de xullo de 2021 |0,115% |style="text-align:left;"|[http://www.spc.int/sdd/index.php/en/downloads/doc_download/736-population-datasheet-jan-2014 Estimación oficial anual] |- |98 (99) | style="text-align:left;" |{{AUT}} |9,027,999 |1 de abril de 2022 |0,113% | style="text-align:left;" |[http://www.statistik.at/web_de/statistiken/bevoelkerung/bevoelkerungsstand_und_veraenderung/bevoelkerung_zu_jahres-_quartalsanfang/023582.html Estimación oficial] |- |99 (100) |style="text-align:left;"|{{CHE}} |8,753,933 |31 de marzo de 2022 |0,11% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151113160204/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand/01.html Estimación oficial] |- |100 (101) |style="text-align:left;"|{{SLE}} |8,297,882 |1 de xullo de 2021 |0,104% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |101 (102) |style="text-align:left;"|{{TGO}} |7,886,000 |1 de xullo de 2021 |0,099% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (103) |style="text-align:left;"|''{{HKG}}'' ([[China]]) |7 524 100 |31 de xuño de 2019 |0,0969% |style="text-align:left;"|[https://www.webcitation.org/616lhQgyI?url=http://www.censtatd.gov.hk/hong_kong_statistics/statistics_by_subject/index.jsp?subjectID=1 Estimación oficial] |- |102 (104) |style="text-align:left;"|{{PRY}} |7,353,038 |1 de xullo de 2021 |0,0923% |style="text-align:left;"|[http://www.dgeec.gov.py/Publicaciones/Biblioteca/NACIONAL/Proyeccion_Nacional.pdf Estimación oficial] |- |103 (105) |style="text-align:left;"|{{LAO}} |7,337,783 |1 de xullo de 2021 |0,0921% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120517150036/http://www.nsc.gov.la/Statistics/Selected%20Statistics/Population.htm Proxección oficial anual] |- |104 (106) |style="text-align:left;"|{{LBY}} |7,054,493 |1 de xullo de 2021 |0,0885% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |105 (107) |style="text-align:left;"|{{SLV}} |6,825,935 |1 de xullo de 2021 |0,0857% |style="text-align:left;"|[http://www.digestyc.gob.sv/index.php/novedades/avisos/540-ya-se-encuentra-disponible-el-boletin-ipc-septiembre-2012.html Estimación oficial] |- |106 (108) |style="text-align:left;"|{{SRB}}<ref name="Nota 8">Non se inclúe [[Kosovo]].</ref> |6,797,105 |1 de xaneiro de 2022 |0,0853% |style="text-align:left;"|[http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151225081855/http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 |date=25 de decembro de 2015 }} |- |107 (109) |style="text-align:left;"|{{LBN}} |6,769,000 |1 de xullo de 2021 |0,085% |style="text-align:left;"|[http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141023174721/http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf |date=23 de outubro de 2014 }} |- |108 (110) |style="text-align:left;"|{{KGZ}} |6,700,000 |1 de abril de 2021 |0,0841% |style="text-align:left;"|[http://stat.kg/images/stories/Obzor%2001.2015.pdf Estimación oficial] |- |109 (111) |style="text-align:left;"|{{NIC}} |6,595,674 |30 de xuño de 2020 |0,0828% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150213060238/http://www.bcn.gob.ni/publicaciones/periodicidad/anual/nicaragua_cifras/nicaragua_cifras.pdf Estimación oficial] |- |110 (112) |style="text-align:left;"|{{BGR}} |6,520,314 |7 de setembro de 2021 |0,0818% |style="text-align:left;"|[http://www.nsi.bg/en Estimación oficial] |- |111 (113) | style="text-align:left;" |{{TKM}} |6,118,000 |1 de xullo de 2021 |0,0768% | style="text-align:left;" |[http://www.chrono-tm.org/2015/02/rezultatyi-perepisi-naseleniya-v-turkmenistane/ Resultado preliminar do censo de 2012] |- |112 (114) |style="text-align:left;"|{{DNK}}<ref>Excluídas as [[Illas Feroe]] e [[Groenlandia]].</ref> |5,883,562 |1 de abril de 2022 |0,0738% |style="text-align:left;"|[http://www.dst.dk/en/Statistik/emner/befolkning-og-befolkningsfremskrivning/folketal.aspx Estimación oficial] |- |113 (115) | style="text-align:left;" |{{COG}} |5,657,000 |1 de xullo de 2021 |0,071% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |114 (116) | style="text-align:left;" |{{CAF}} |5,633,412 |1 de xullo de 2020 |0,0707% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |115 (117) |style="text-align:left;"|{{FIN}} |5,552,550 |30 de xuño de 2022 |0,0697% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151006024826/http://vrk.fi/default.aspx?site=4 Contador oficial de poboación] |- |116 (118) | style="text-align:left;" |{{SGP}} |5,453,600 |30 de xuño de 2021 |0,0685% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151129094649/http://www.singstat.gov.sg/statistics/latest-data#14 Estimación oficial] |- |117 (119) | style="text-align:left;" |{{NOR}}<ref>Inclúe as [[Svalbard]].</ref> |5,435,536 |31 de marzo de 2022 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://ssb.no/en/befolkning/nokkeltall Estimación oficial] |- |118 (120) | style="text-align:left;" |{{SVK}} |5,434,712 |31 de decembro de 2021 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://slovak.statistics.sk/wps/portal/ext/products/informationmessages/inf_sprava_detail/ddca8106-fb95-42ee-bc7d-d8073030789f/!ut/p/b1/hZLbdqowFEW_xQ-whAQIPoY7CuF-femg4AXUggVB_fpjO3oezumo7reMzJW1d9ZmciZl8vdirLfFULfvxeHznAuvHjZFSWIJAJKFgLlcBdSQNahH_B3I7gD4pQj4Vy9SXwVmSFzdX3Is4P7qHwCfei1wIVlwuqz4jna_lqEYWAIEgP3WyzoxOGwBIFo6D0xiRP7CQwgQ9J-_FENgYuqzK8_TVyz3rX9g8MhfF57o78AT_4RJm-wiKa29VYm0mZChDIcPKePnOwpJ2kXZ3qqNDsNRIPt56JS3NinFHcsuUzfYi6O1jXPNycrm5qAqjezWiQBOxqnOy4Eb1KnaG8pOWcxNa371prlOVtdC-egB3V6E41Ai21L33Zs48JIZ4k2BUrx2Ia_Ha3X2I5sfzT_ZjYTJv5BH6XwBj9bn2QLkD384wk9euCdEjfa4ZrI7hn-dhsVMyKSAew2aa2fe9je_AZdlEAnAVrzp3ofVN2FMQ20VVjENmtwFEbzYCkG0IdC21lNIXbeK_UgikhYMScIsmbx-O75M5fEFvGARA4SxyEFuIfAIMXFTcrzaLolqpjuAPC6s-1Omv51JLve5oG-zZVEU8eFsoVZux8UB8w7duBtb9FTzLN-sIlbOnWkrKUV7G0r25JEiO5tDsieVq41uP0L3kESKrgXH9Oz5pStVgclzRwvETlAUVCR8csFIPzmdc6ZVtTrN6_WoJScNFFnQ9fJ1mqzVyUHvds_WcQZfQ6Vtd3bEYhe2RbXyVavvoTpu6o43aFsN3aaBr5BuetGbzZjuGH3WaAm-6ot0Y5PZ7A9-0e1Y/dl4/d5/L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/ Estimación oficial] |- |119 (121) | style="text-align:left;" |{{PSE}} |5,227,193 |1 de xullo de 2021 |0,0656% | style="text-align:left;" |[http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_Rainbow/Documents/gover_e.htm Estimación oficial] |- |120 (122) | style="text-align:left;" |{{CRI}} |5,163,038 |30 de xuño de 2021 |0,0648% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120327062704/http://www.inec.go.cr/Web/Home/pagPrincipal.aspx Estimación oficial] |- |121 (123) | style="text-align:left;" |{{NZL}} |5,133,604 |29 de xullo de 2022 |0,0644% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20100604223109/http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/population_clock.aspx Contador oficial de poboación] |- |122 (124) | style="text-align:left;" |{{IRL}} |5,123,536 |3 de abril de 2022 |0,0643% | style="text-align:left;" |[http://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2014/ Estimación oficial anual] |- |123 (125) |style="text-align:left;"|{{KWT}} |4,670,713 |31 de decembro de 2020 |0,0586% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140707163755/http://www.csb.gov.kw/Socan_Statistic_EN.aspx?ID=18 Estimación oficial] |- |124 (126) |style="text-align:left;"|{{LBR}} |4,661,010 |1 de xullo de 2022 |0,0585% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |125 (127) | style="text-align:left;" |{{OMN}} |4,527,446 |31 de decembro de 2021 |0,0568% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150317043018/http://www.ncsi.gov.om/NCSI_website/ Estimación oficial semanal] |- |126 (128) | style="text-align:left;" |{{PAN}} |4,278,500 |1 de xullo de 2020 |0,0537% | style="text-align:left;" |[https://www.contraloria.gob.pa/INEC/Archivos/P2381Boletin9.pdf Estimación oficial] |- |127 (129) | style="text-align:left;" |{{MRT}} |4,271,197 |1 de xullo de 2021 |0,0536% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150925151255/http://www.ons.mr/doc/publication/Projectionpopulation.pdf Estimación oficial anual] |- |128 (130) | style="text-align:left;" |{{CRO}} |3,888,529 |31 de agosto de 2021 |0,0488% | style="text-align:left;" |[http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/publication/2013/07-01-04_01_2013.htm Estimación oficial anual] |- |129 (130) |style="text-align:left;"|{{XEO}}<ref name="Nota 9">Non se inclúe [[Abkhazia]] (242,862 habitantes segundo o censo de 2011) nin [[Osetia do Sur]] (70,000 habitantes segundo datos do 2006).</ref> |3,728,573 |1 de xaneiro de 2021 |0,0468% |style="text-align:left;"|[http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=152&lang=eng Estimación oficial anual] |- |130 (132) |style="text-align:left;"|{{ERI}} |3,601,000 |1 de xullo de 2021 |0,0452% |style="text-align:left;"|Proxección da Nacións Unidas |- |131 (133) |style="text-align:left;"|{{URY}} |3,554,915 |30 de xuño de 2021 |0,0446% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20091114215413/http://www.ine.gub.uy/banco%20de%20datos/soc_proyecciones/totpais_ambos.xls Estimación oficial anual] |- |132 (134) |style="text-align:left;"|{{MNG}} |3,449,578 |29 de xullo de 2022 |0,0433% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150423061720/http://www.infomongolia.com/ct/ci/6068 Estimación oficial] |- |133 (135) | style="text-align:left;" |{{BIH}} |3,320,954 |1 de xullo de 2020 |0,0417% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20181123135507/http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf Resultado preliminar do censo de 2013] |- | - (136) |style="text-align:left;"|''{{PRI}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |3,285,874 |1 de abril de 2020 |0,0412% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141218204847/http://www.census.gov/popest/data/index.html Estimación oficial] |- |134 (137) |style="text-align:left;"|{{ARM}} |2,963,900 |31 de marzo de 2021 |0,0372% |style="text-align:left;"|[http://www.armstat.am/en/?nid=126&id=19001&submit=Search Estimación oficial] |- |135 (138) |style="text-align:left;"|{{ALB}} |2,829,741 |1 de xaneiro de 2021 |0,0355% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150224224626/http://www.instat.gov.al/en/publications/press-releases/press-release-population-of-albania-1-january-2015.aspx Estimación oficial anual] |- |136 (139) |style="text-align:left;"|{{QAT}} |2,799,202 |31 de xullo de 2019 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20121130220032/http://www.qsa.gov.qa/eng/PopulationStructure.htm Estimación oficial mensual] |- |137 (140) |style="text-align:left;"|{{LIT}} |2,794,961 |1 de xaneiro de 2022 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170228081633/https://osp.stat.gov.lt/en/home Estimación oficial mensual] |- |138 (141) |style="text-align:left;"|{{XAM}} |2,734,093 |31 de decembro de 2019 |0,0343% |style="text-align:left;"|[http://statinja.gov.jm/Demo_SocialStats/population.aspx Estimación oficial anual] |- |139 (142) |style="text-align:left;"|{{MDA}}<ref name="Nota 10">Non se inclúe ([http://www.statistica.md/public/files/publicatii_electronice/populatia/Populatia_Republicii_Moldova_2010.pdf statistica.md.2010.pdf]) [[Transnistria]] (555,347 habitantes segundo o censo de 2005).</ref> |2,597,100 |1 de xaneiro de 2021 |0,0326% |style="text-align:left;"|[http://www.statistica.md/ Estimación oficial] |- |140 (143) |style="text-align:left;"|{{NAM}} |2,550,226 |1 de xullo de 2021 |0,032% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Namibia.html Resultado final do censo de 2011] |- |141 (144) |style="text-align:left;"|{{GMB}} |2,487,000 |1 de xullo de 2021 |0,0312% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150317221120/http://citypopulation.de/Gambia.html Resultado preliminar do censo de 2013] |- |142 (145) |style="text-align:left;"|{{BWA}} |2,410,338 |1 de xullo de 2021 |0,0303% |style="text-align:left;"|[http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf Resultado final do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525113252/http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf |date=25 de maio de 2013 }} |- |143 (146) |style="text-align:left;"|{{GAB}} |2,233,272 |1 de xullo de 2021 |0,028% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |144 (147) |style="text-align:left;"|{{LSO}} |2,159,000 |1 de xullo de 2021 |0,0271% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |145 (148) |style="text-align:left;"|{{LVA}} |1,874,900 |1 de decembro de 2021 |0,0235% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130628214416/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html Estimación oficial mensual] |- |146 (149) |style="text-align:left;"|{{SVN}} |2,108,977 |1 de xaneiro de 2021 ||0,0265% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.si/eng/tema_demografsko_prebivalstvo.asp Contador oficial de poboación] |- |147 (150) |style="text-align:left;"|{{MKD}} |1,832,696 |1 de novembro de 2021 |0,023% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto_en.aspx?id=2 Estimación oficial] |- | - (151) |style="text-align:left;"|{{KOS}}<ref name="Nota 11">[[Kosovo]] é obxecto de disputas territoriais entre [[Serbia]] e a República de Kosovo. Kosovo declarou a súa independencia o 17 de febreiro de 2008, mais Serbia porfía en reclamalo como parte do seu territorio. A independencia de Kosovo foi recoñecida por 108 de 193 estados membros das Nacións Unidas.</ref> |1,798,188 |31 de decembro de 2020 |0,0226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141006212226/https://ask.rks-gov.net/ENG/publikimet/doc_download/1126-kosovo-population-projection-2011-2061 Proxección oficial anual] |- |148 (152) |style="text-align:left;"|{{GNB}} |1,646,077 |1 de xullo de 2021 |0,0207% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |149 (153) | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |1,505,588 |1 de xullo de 2021 |0,0189% | style="text-align:left;" |[http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141020092513/http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf |date=20 de outubro de 2014 }} |- |150 (154) | style="text-align:left;" |{{BHR}} |1,501,635 |17 de marzo de 2020 |0,0188% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20171020064727/http://www.cio.gov.bh/cio_ara/English/Publications/Statistical%20Abstract/ABS2011/CH2/2013%2012%2019%20Bahrain%20%20Population%20Projections.pdf Proxección oficial anual] |- |151 (155) | style="text-align:left;" |{{TTO}} |1,367,558 |30 de xuño de 2021 |0,0172% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140508024958/http://cso.planning.gov.tt/sites/default/files/content/images/census/TRINIDAD%20AND%20TOBAGO%202011%20Demographic%20Report.pdf Resultado do censo de 2011] |- |152 (156) |style="text-align:left;"|{{EST}} |1,331,796 |1 de xaneiro de 2021 |0,0167% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.ee/main-indicators Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121123153505/http://www.stat.ee/main-indicators |date=23 de novembro de 2012 }} |- |153 (157) |style="text-align:left;"|{{TLS}} |1,317,780 |1 de xullo de 2021 |0,0165% |style="text-align:left;"|[http://www.statistics.gov.tl/ Estimación oficial] |- |154 (158) |style="text-align:left;"|{{MAU}} |1,266,334 |30 de xuño de 2021 |0,0159% |style="text-align:left;"|[https://archive.is/20140827165459/http://statsmauritius.gov.mu/English/StatsbySubj/Pages/Population-Jan-June-2014.aspx Estimación oficial] |- |155 (159) |style="text-align:left;"|{{SWZ}} |1,172,000 |1 de xullo de 2021 |0,0147% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150723224521/http://ccm.org.sz/documents/reports/hiv/Population-Projections-Report-2007-2030.pdf Proxección oficial] |- |156 (160) |style="text-align:left;"|{{DJI}} |976,107 |1 de xullo de 2019 |0,0123% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |157 (161) |style="text-align:left;"|{{CYP}}<ref name="Nota 12">Non se inclúe a [[República Turca do Norte de Chipre]] (294.906 segundo os datos do censo de decembro de 2011 das Nacións Unidas, ([http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Organización do estado do Norte de Chipre]).</ref> |918,100 |1 de outubro de 2021 |0,0115% |style="text-align:left;"|[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |158 (162) |style="text-align:left;"|{{FJI}} |898,402 |1 de xullo de 2021 |0,0113% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |159 (163) |style="text-align:left;"|{{COM}} |758,316 |1 de decembro de 2017 |0,00952% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160111213747/http://comoros.africadata.org/fr/DataAnalysis Estimación oficial] |- |160 (164) |style="text-align:left;"|{{BTN}} |763,200 |30 de maio de 2022 |0,00958% |style="text-align:left;"|[http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 Contador oficial de poboación] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160319084148/http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 |date=19 de marzo de 2016 }} |- |161 (165) |style="text-align:left;"|{{GUY}} |743,699 |1 de xullo de 2019 |0,00933% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141219061351/http://www.caricomstats.org/Files/Databases/Demography/GY.pdf Estimación oficial] |- |162 (166) | style="text-align:left;" |{{SLB}} |728,041 |1 de xullo de 2021 |0,00914% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (167) |style="text-align:left;"|''{{MAC}}'' ([[China]]) |683,200 |31 de decembro de 2021 |0,00858% |style="text-align:left;"|[http://www.dsec.gov.mo/TimeSeriesDatabase.aspx?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |163 (168) | style="text-align:left;" |{{LUX}} |645,397 |1 de xaneiro de 2022 |0,00810% | style="text-align:left;" |[http://www.statistiques.public.lu/stat/TableViewer/tableViewHTML.aspx?ReportId=383&IF_Language=fra&MainTheme=2&FldrName=1 Estimación oficial anual] |- |164 (169) |style="text-align:left;"|{{MNE}} |621,306 |1 de xullo de 2020 |0,0078% |style="text-align:left;"|[http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (170) | style="text-align:left;" |{{ESH}}<ref name="Nota 13">A súa administración está dividida entre [[Marrocos]] e a [[República Árabe Saharauí Democrática]], ámbolos dous reclaman todo o territorio.</ref> |612,000 |1 de xullo de 2021 |0,00768% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |165 (171) |style="text-align:left;"|{{SUR}} |598,000 |1 de xullo de 2019 |0,00751% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Suriname.html Resultado preliminar do censo de 2012] |- |166 (172) |style="text-align:left;"|{{CPV}} |563,198 |1 de xullo de 2021 |0,00707% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140910131550/http://www.ine.cv/actualise/publicacao/files/615430153152013Retro-Projeccao%202000-2010%20e%20Projeccoes%20Demograficas%20%20CABO%20VERDE%202010-2030.pdf Proxección oficial anual] |- |167 (173) | style="text-align:left;" |{{MLT}} |514,564 |31 de decembro de 2019 |0,00646% | style="text-align:left;" |[http://nso.gov.mt/en/publicatons/Publications_by_Unit/Documents/D2_External_Cooperation_and_Communication/Malta_in_Figures_2014.pdf Estimación oficial anual] |- |168 (174) | style="text-align:left;" |{{BLZ}} |430,191 |1 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Belize.html Estimación oficial] |- |169 (175) | style="text-align:left;" |{{BRN}} |429,999 |20 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20161008234526/http://www.citypopulation.de/Brunei.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |170 (176) | style="text-align:left;" |{{BHS}} |393,450 |1 de xullo de 2021 |0,00494% | style="text-align:left;" |[http://statistics.bahamas.gov.bs/download/070842200.pdf Estimación oficial anual]{{Ligazón morta|data=xaneiro de 2021 }} |- |171 (177) | style="text-align:left;" |{{MDV}} |383,135 |31 de decembro de 2019 |0,00481% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141212091856/http://www.planning.gov.mv/census/census%202014/CensusPreliminary/PreliminaryResults.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (178) | style="text-align:left;" |{{RNC}}<ref name="Nota 15">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Chipre]].</ref> |382,230 |31 de decembro de 2019 |0,0048% | style="text-align:left;" |[http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Censo oficial] |- |172 (179) | style="text-align:left;" |{{ISL}} |381,370 |30 de xuño de 2022 |0,00479% | style="text-align:left;" |[http://www.statice.is/?PageID=444&NewsID=11621 Estimación oficial] |- | - (180) | style="text-align:left;" |{{TRA}}<ref name="Nota 14">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Moldavia]].</ref> |306.000 |2021 estimada |0,00384% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Moldova.html Estimación oficial] |- |173 (181) |style="text-align:left;"|{{VUT}} |301,295 |1 de xullo de 2021 |0,00378% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |174 (182) |style="text-align:left;"|{{BRB}} |288.000 |1 de xullo de 2021 |0,00361% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Barbados.html Estimación oficial] |- | - (183) |style="text-align:left;"|''{{PYF}}'' ([[Francia]]) |279,890 |1 de xullo de 2021 |0,00351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140221193409/http://www.ispf.pf/Libraries/RP2012/Premiers_r%C3%A9sultats_population_l%C3%A9gale.sflb.ashx Resultado preliminar do censo de 2012] |- | - (184) |style="text-align:left;"|''{{NCL}}'' ([[Francia]]) |273,674 |1 de xullo de 2021 |0,00343% |style="text-align:left;"|[http://www.isee.nc/population/recensement/structure-de-la-population-et-evolutions Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (185) |style="text-align:left;"|{{ABH}}<ref name="Nota 16">O status político de Abkhazia Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Abkhazia como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |245,424 |1 de xaneiro de 2020 |0,00308% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120209185131/http://apsnypress.info/news/5084.html Censo oficial] |- |175 (186) |style="text-align:left;"|{{STP}} |214,610 |1 de xullo de 2021 |0,00269% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141022065753/http://www.ine.st/Documentacao/InformacoesEstatisticas/Demograficas/22.pdf Resultado do censo de 2012] |- |176 (187) |style="text-align:left;"|{{SAM}} |199,853 |1 de xullo de 2021 |0,00251% |style="text-align:left;"|[http://www.sbs.gov.ws Resultado final do censo de 2011] |- |177 (188) |style="text-align:left;"|{{LCA}} |178,696 |1 de xullo de 2018 |0,00224% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (189) |style="text-align:left;"|''{{GUM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |153,836 |1 de abril de 2020 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn179.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (190) |style="text-align:left;"|''{{CUR}}'' ([[Países Baixos]]) |153,671 |1 de xaneiro de 2021 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Curacao.html?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial anual] |- | - (191) | style="text-align:left" |[[Ficheiro:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|25px]] [[Artsakh]] (Nagorno-Karabakh)<ref>''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Acerbaixán]].</ref> |148,900 |1 de xaneiro de 2021 |0´00187% | style="text-align:left" |Estimación oficial anual<ref>{{cite web|url=http://stat-nkr.am/hy|title=Գլխավոր էջ|website=stat-nkr.am|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20191017153721/http://www.stat-nkr.am/hy|archive-date=17 de de outubro de de 2019}}</ref> |- |178 (192) |style="text-align:left;"|{{KIR}} |120,740 |1 de xullo de 2021 |0,00152% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |179 (193) |style="text-align:left;"|{{GRD}} |113,000 |1 de xullo de 2021 |0,00142% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120614004809/http://www.geohive.com/cntry/grenada.aspx Resultado do censo de 2011] |- | - (194) |style="text-align:left;"|''{{ARU}}'' ([[Países Baixos]]) |111,050 |31 de decembro de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|[http://www.cbs.aw?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |180 (195) |style="text-align:left;"|{{VCT}} |110,696 |1 de xullo de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (196) |style="text-align:left;"|''{{XERb}}'' ([[Reino Unido]]) |107,800 |31 de decembro de 2019 |0,00135% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.je/SiteCollectionDocuments/Government%20and%20administration/R%20Jersey%20In%20Figures%202013%2020140429%20SU.pdf Estimación oficial anual] |- |181 (197) |style="text-align:left;"|{{FSM}} |105,754 |1 de xullo de 2021 |0,00133% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |182 (198) |style="text-align:left;"|{{TON}} |99,532 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150924120757/http://www.spc.int/prism/tonga/index.php?option=com_advlisting&view=download&fileId=304&Itemid=301 Resultado do censo de 2011] |- |183 (199) |style="text-align:left;"|{{ATG}} |99,337 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Antigua.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |184 (200) |style="text-align:left;"|{{SYC}} |99,202 |30 de xuño de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.nbs.gov.sc/wp-content/uploads/2013/08/Mid-2013-Pop-Bulletin.pdf Estimación oficial anual] |- | - (201) |style="text-align:left;"|''{{VIR}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |87,146 |1 de abril de 2020 |0,00109% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn180.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (202) |style="text-align:left;"|''{{IMN}}'' ([[Reino Unido]]) |84,069 |30 de maio de 2021 |0,00106% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/IsleOfMan.html Resultado do censo de 2011] |- |185 (203) |style="text-align:left;"|{{AND}} |79,535 |31 de decembro de 2021 |0,000998% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170525074953/http://www.estadistica.ad/serveiestudis/web/banc_dades4.asp?lang=1&codi_tema=2&codi_divisio=8&codi_subtemes=8 Estimación oficial anual] |- |186 (204) |style="text-align:left;"|{{DMA}} |72,000 |1 de xullo de 2021 |0,000904% |style="text-align:left;"|[http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf Resultado preliminar do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190608104411/http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf |date=08 de xuño de 2019 }} |- | - (205) |style="text-align:left;"|''{{CYM}}'' ([[Reino Unido]]) |65,786 |30 setembro de 2020 |0,000826% |style="text-align:left;"|[http://www.eso.ky/populationandvitalstatistics.html#1 Estimación oficial] |- | - (206) |style="text-align:left;"|''{{BMU}}'' ([[Reino Unido]]) |64,055 |1 de xullo de 2021 |0,000804% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130520190010/http://www.gov.bm/portal/server.pt/gateway/PTARGS_0_2_980_227_1014_43/http%3B/ptpublisher.gov.bm%3B7087/publishedcontent/publish/cabinet_office/statistics/dept___statistics___additonal_files/2012_facts___figures_0.pdf Resultado final do censo de 2010] |- | - (207) |style="text-align:left;"|''{{GUE}}'' ([[Reino Unido]]) |63,124 |30 de xuño de 2020 |0,000792% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.gg/CHttpHandler.ashx?id=81714&p=0 Estimación oficial anual] |- | - (208) |style="text-align:left;"|''{{GRL}}'' ([[Dinamarca]]) |56,562 |1 de xaneiro de 2022 |0,00070% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gl/publ/en/BE/201501/pdf/Population%202015.pdf Estimación oficial anual] |- |187 (209) |style="text-align:left;"|{{MHS}} |54,516 |1 de xullo de 2021 |0,000684% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |188 (210) |style="text-align:left;"|{{KNA}} |54,000 |1 de xullo de 2021 |0,000678% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (211) |style="text-align:left;"|''{{FRO}}'' ([[Dinamarca]]) |54,000 |1 de xuño de 2022 |0,000678% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20171123092428/http://www.hagstova.fo/fo Monthly official estimate] |- | - (212) |style="text-align:left;"|{{OSS}}<ref name="Nota 17">O status político de Osetia do Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Osetia do Sur como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |53,532 |15 de outubro de 2015 |0,000672% |style="text-align:left;"|[http://www.mid.ru/bdomp/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/be2d70933881fb75c32579270040e8a1!OpenDocument Estimación de 2013] |- | - (213) |style="text-align:left;"|''{{ASM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |49,710 |1 de abril de 2020 |0,000624% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn177.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (214) |style="text-align:left;"|''{{MNP}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |47,329 |1 de abril de 2020 |0,000594% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn178.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (215) | style="text-align:left;" |''{{TCA}}'' ([[Reino Unido]]) |44,542 |1 de xullo de 2020 |0,000559% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/TurksCaicos.html Resultado do censo de 2012] |- | - (216) |style="text-align:left;"|''{{SXM}}'' ([[Países Baixos]]) |42,577 |1 de xaneiro de 2021 |0,000534% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/SintMaarten.html Estimación oficial] |- |189 (217) |style="text-align:left;"|{{LIE}} |39,315 |31 de decembro de 2021 |0,000493% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331084716/http://www.llv.li/amtsstellen/llv-as-bevoelkerung/llv-as-bevoelkerung-bevoelkerungsstatistik_per_31_dezember-vorlaeufig.htm Estimación oficial semianual] |- |190 (218) |style="text-align:left;"|{{MCO}} |39,150 |31 de decembro de 2021 |0,000491% |style="text-align:left;"|[http://www.monacostatistics.mc/Population-and-employment Estimación oficial anual] |- | - (219) | style="text-align:left;" |''{{XIB}}'' ([[Reino Unido]]) |34,000 |1 de xullo de 2021 |0,00427% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120918003705/http://www.gibraltar.gov.gi/images/stories/PDF/statistics/Key_Indicators_Website.pdf Estimación oficial anual] |- |191 (220) | style="text-align:left;" |{{SMR}} |33,705 |30 de marzo de 2022 |0,000423% | style="text-align:left;" |[http://www.statistica.sm/on-line/en/home/statistics/population.html# Estimación oficial mensual] |- | - (221) |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[San Martín, Francia|Saint-Martin]]'' ([[Francia]]) |32,489 |1 de xaneiro de 2019 |0,000408% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (222) |style="text-align:left;"|''{{ALA}}'' ([[Finlandia]]) |30,415 |30 de xuño de 2022 |0,000382% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.fi/til/vamuu/2014/08/vamuu_2014_08_2014-09-18_tie_001_en.html Estimación oficial] |- | - (223) |style="text-align:left;"|''{{VGB}}'' ([[Reino Unido]]) |30,000 |1 de xullo de 2021 |0,000376% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/BritVirgins.html Resultado do censo de 2010] |- |192 (224) |style="text-align:left;"|{{PLW}} |17,957 |1 de xullo de 2021 |0,000225% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (225) |style="text-align:left;"|''{{COK}}'' ([[Nova Zelandia]]) |15,342 |1 de xullo de 2021 |0,000193% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130502230514/http://www.mfem.gov.ck/docs/Stats/2012/Census/2011%20Cook%20Islands%20Population%20Census%20Report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (226) |style="text-align:left;"|''{{AIA}}'' ([[Reino Unido]]) |15.000 |1 de xullo de 2021 |0,000188% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Anguilla.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- | 193 (227) | style="text-align:left;" |{{NRU}} |11,832 |1 de xullo de 2021 |0,000148% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150924120203/http://www.spc.int/prism/nauru/PublicDocuments/Census/Nauru_2011_Census_Report_FINAL.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (228) |style="text-align:left;"|''{{WLF}}'' ([[Francia]]) |11,369 |1 de xaneiro de 2021 |0,000143% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |194 (229) | style="text-align:left;" |{{TUV}} |10,679 |1 de xullo de 2021 |0,000134% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (230) |style="text-align:left;"|''[[Ficheiro:Flag of Saint Barthelemy (local).svg|25px]] [[Saint-Barthélemy]]'' ([[Francia]]) |10,289 |1 de xaneiro de 2019 |0,000129% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (231) | style="text-align:left;" |''{{GBRb}} [[Santa Helena, Ascensión e Tristan da Cunha]]'' ([[Reino Unido]]) |6000 |1 de xullofebreiro de 2021 |0% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- | - (232) |style="text-align:left;"|''{{SPM}}'' ([[Francia]]) |5,974 |1 de xaneiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (233) | style="text-align:left;" |''{{MSR}}'' ([[Reino Unido]]) |5,000 |1 de xullo de 2021 |0% | style="text-align:left;" |[http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf Resultado do censo de 2011]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071254/http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- | - (234) |style="text-align:left;"|''{{FLK}}'' ([[Reino Unido]]) |4.000 |1 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (235) |style="text-align:left;"|''{{CXR}}'' ([[Australia]]) |1,966 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (236) |style="text-align:left;"|''{{NFK}}'' ([[Australia]]) |1,734 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160303200110/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Norfolk_Island/report.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (237) |style="text-align:left;"|''{{NIU}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,549 |1 de xuño de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Niue.html Resultado final do censo de 2011] |- | - (238) |style="text-align:left;"|''{{TKL}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,501 |18 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120815034343/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Tokelau/report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- |195 (239) |style="text-align:left;"|{{VAT}} |825 |1 de febreiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202031317/http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html |date=02 de febreiro de 2017 }} |- | - (240) |style="text-align:left;"|''{{CCK}}'' ([[Australia]]) |573 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (241) |style="text-align:left;"|''{{PCN}}'' ([[Reino Unido]]) |40 |1 de xaneiro de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[[Illas Pitcairn#Demografía|Estimación oficial]] |- |190 |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[Mayotte]]'' ([[Francia]]) |212.645 |21 de agosto de 2012 |0,0029% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=19214&reg_id=27 Resultado do censo de 2012] |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de países por superficie]] * [[Lista de países por densidade poboacional]] * [[Lista de países por continente]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Listas de países]] 48cxxbd0t2hmskjgwj5pgtl3md1q8qn 6148908 6148906 2022-08-02T23:19:35Z Fendetestas 45576 /* Países e dependencias por poboación */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:World Population.svg|miniatura|300px|Mapa da poboación mundial por países en millóns de habitantes.]] A continuación amósase unha '''lista de [[país]]es e [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] por [[poboación]]''', cuxa inclusión na lista está baseada no estándar [[ISO 3166-1]]. Non se reflicten as diferenzas de poboación nos países que non contan nos seus censos aos habitantes que non posúen a nacionalidade. Algúns países como [[Tailandia]] non reportan a poboación total, xa que contan exclusivamente os cidadáns nacionalizados. Nesta lista inclúense os [[lista de países|estados soberanos]], os [[territorio dependente|terrritorios dependentes]] e, nalgúns casos as [[nación constituínte|nacións constituíntes]] de estados soberanos. Por exemplo, o [[Reino Unido]] considérase como un estado soberano cunha entidade única na lista, mentres que os estados soberanos do [[Reino dos Países Baixos]] atópanse separados. Tamén se dá en porcentaxe a poboación de cada país en comparación coa [[poboación mundial]], que as [[Nacións Unidas]] estimaba en 2022 en 7.954 millóns.<ref name="UNFPA">{{cite web |url=https://www.unfpa.org/data/world-population-dashboard |title=World Population Dashboard |year=2022 |work=United Nations Population Fund |publisher=UNFPA |access-date=15 de xuño de 2022}}</ref> == Países e dependencias por poboación == Nota: Atribúeselles un rango numerado aos 193 estados membros das Nacións Unidas, máis os dous estados observadores da Asemblea Xeral das Nacións Unidas. Os territorios dependentes e os países constituíntes que forman parte de estados soberanos teñen asignado un rango numerado entre parénteses. Ademais, inclúense os estados soberanos con recoñecemento limitado, pero asígnaselles un rango de número entre paréntese. Tódolos territorios dependentes se amosan en ''cursiva''. {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- !data-sort-type="number"|#!!País (ou territorio dependente)!!Poboación!!Data!!% da<br/>poboación<br/>mundial!!Fonte |- |0 |style="text-align:left;"|'''Mundo''' | style="text-align:center" |7,967,274,000 || |''' 29 de xullo de 2022''' || style="text-align:right" |'''100%''' ||style="text-align:left;"| Proxección da ONU |- |1 |style="text-align:left;"|{{CHN}}<ref name="Nota 1">Os datos do censo refírense só á [[China]] continental, excluíndo as Rexións Administrativas Especiais de [[Hong Kong]] e [[Macau]]. A primeira foi reincorporada á soberanía chinesa a mediados de 1997 e a segunda o [[20 de decembro]] de [[1999]].</ref> |1,412,600,000 |31 de decembro de 2021 |17´7% |style="text-align:left;"|[http://data.stats.gov.cn/ Contador de poboación oficial] |- |2 |style="text-align:left;"|{{IND}} |1,379,750,000 |16 de xullo de 2022 |17,3% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151124035144/http://www.indiastat.com/Default.aspx Contador de poboación oficial] |- |3 |style="text-align:left;"|{{USA}} |332,935,524 |29 de xullo de 2022 |4,18% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/popclock Contador de poboación oficial] |- |4 |style="text-align:left;"|{{IDN}} |272,248,500 |1 de xullo de 2021 |3,42% |style="text-align:left;"|[http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150207074005/http://www.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?kat=1&tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=12 |date=07 de febreiro de 2015 }} |- |5 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |235,824,862 |1 de xullo de 2022 |2,92% | style="text-align:left;" |[http://www.pwd.punjab.gov.pk/ Contador de poboación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190502230956/https://pwd.punjab.gov.pk/ |date=02 de maio de 2019 }} |- |6 |style="text-align:left;"|{{NGA}} |218,541,212 |1 de xullo de 2022 |2,74% |style="text-align:left;"|Proxección das [[Nacións Unidas]] |- |7 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |214,944,266 |29 de xullo de 2022 |2,70% | style="text-align:left;" |[http://www.ibge.gov.br/apps/populacao/projecao/index.html Contador de poboación oficial] |- |8 |style="text-align:left;"|{{BGD}} |165,158,616 |15 de xuño de 2022 |2,07% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20110904045106/http://www.bbs.gov.bd/Home.aspx Contador de poboación oficial] |- |9 |style="text-align:left;"|{{RUS}}<ref name="Nota 2">A poboación de [[Rusia]] inclúe [[Crimea]] e [[Sebastopol]]; (véxase [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Rosstat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} – Estimación oficial).</ref> |145,100,000 |1 de xuño de 2022 |1,82% |style="text-align:left;"|[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150123140310/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls |date=23 de xaneiro de 2015 }} |- |10 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |128,271,248 |31 de marzo de 2022 |1,61% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20130807091233/http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/Proyecciones Proxección oficial] |- |11 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |125,502,000 |1 de outubro de 2021 |1,58% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.htm Estimación oficial mensual] |- |12 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |123,379,924 |1 de xullo de 2022 |1,55% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151017033609/http://www.csa.gov.et/images/general/news/pop_pro_wer_2014-2017 Proxección oficial] |- |13 |style="text-align:left;"|{{PHL}} |112,213,918 |29 de xullo de 2022 |1,41% |style="text-align:left;"|[http://www.popcom.gov.ph Contador de poboación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403061418/http://www.popcom.gov.ph/ |date=03 de abril de 2019 }} |- |14 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |103,636,779 |29 de xullo de 2022 |1,30% | style="text-align:left;" |[http://www.capmas.gov.eg Contador de poboación oficial] |- |15 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |98,505,400 |1 de xullo de 2021 |1,24% | style="text-align:left;" |[http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=507&ItemID=16155 Estimación oficial anual] |- |16 | style="text-align:left;" |{{COD}} |92,378,000 |1 de xullo de 2021 |1,16% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |17 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |85,644,577 |29 de xullo de 2022 |1,07% | style="text-align:left;" |[http://www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=133 Contador de poboación oficial] |- |18 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |84,680,273 |31 de decembro de 2021 |1,06% | style="text-align:left;" |[http://www.turkstat.gov.tr/Start.do Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171108091816/http://www.turkstat.gov.tr/Start.do |date=08 de novembro de 2017 }} |- |19 | style="text-align:left;" |{{ALE}} |83,695,430 |31 de marzo de 2022 |1,05% | style="text-align:left;" |[https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160628112855/https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html |date=28 de xuño de 2016 }} |- |20 |style="text-align:left;"|{{FRA}}<ref name="Nota 3">Inclúe integras as 18 [[rexións de Francia]] (incluíndo 5 [[Departamentos e territorios de ultramar de Francia|departamentos e rexións de ultramar]]). Non inclúe as 5 [[Colectividade de ultramar|colectividades de ultramar]] de Francia: [[Polinesia Francesa]], [[San Bartolomé]], [[San Martiño, Francia|San Martiño]], [[San Pedro e Miquelón]], e [[Wallis e Futuna]], e a colectividad sui generis de [[Nova Caledonia]], que se mostran por separado.</ref><ref>As [[Terras Austrais e Antárticas Francesas]] (unha reivindicación territorial antártica que alberga só funcionarios gobernamentais e persoal da estación de investigación) e [[Illa Clipperton]] (unha propiedade privada estatal deshabitada de Francia) non figuran na lista debido á súa natureza extraordinaria.</ref> |67,874,000 |1 de xuño de 2022 |0,852% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/en/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=001641607 Estimación oficial mensual] |- |21 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |67,081,234 |30 de xuño de 2020 |0,842% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/2013/rft---mid-2013-population-estimates-analysis-tool.zip Estimación oficial anual] |- |22 | style="text-align:left;" |{{THA}} |66,817,205 |29 de xullo de 2022 |0,839% | style="text-align:left;" |[http://www.ipsr.mahidol.ac.th/ipsr/Contents/Documents/Gazette/Gazette2014EN.pdf Proxección oficial anual] |- |23 | style="text-align:left;" |{{RSA}} |60,142,978 |1 de xullo de 2021 |0,755% | style="text-align:left;" |[http://beta2.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022014.pdf Estimación oficial] |- |24 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |59,441,988 |1 de xullo de 2021 |0,46% | style="text-align:left;" |[http://nbs.go.tz/ Proxección oficial] |- |25 |style="text-align:left;"|{{ITA}} |58,906,742 |31 de marzo de 2022 |0,739% |style="text-align:left;"|[http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html Estimación oficial mensual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202233034/http://demo.istat.it/bilmens2014gen/index_e.html |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |26 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |55,294,979 |[[1 de xullo]] de [[2021]] |0,694% | align=left|Proxección oficial anual<ref>{{Cita web |url=https://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de febreiro de 2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170623045207/http://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/PopulationProjections_27Feb_PREVIEW.pdf |dataarquivo=23 de xuño de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> |- |27 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |51,744,876 |31 de decembro de 2021 |0,649% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141129035927/http://rcps.egov.go.kr:8081/ageStat.do?command=month Proxección oficial] |- |28 | style="text-align:left;" |{{COL}} |51,049,498 |30 de xuño de 2021 |0,641% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150905114224/http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php Contador de poboación oficial] |- |29 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |47,564,296 |31 de agosto de 2019 |0,597% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |30 |style="text-align:left;"|{{ESP}} |47,432,805 |1 de xaneiro de 2022 |0,595% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.es/inebaseDYN/cp30321/cp_inicio.htm Estimación oficial] |- |31 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |47,327,407 |18 de maio de 2022 |0,594% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140912104325/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyeccionesyestimaciones_nac_2010_2040.pdf Proxección oficial anual] |- |32 | style="text-align:left;" |{{ALG}} |45,400,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,57% | style="text-align:left;" |[http://www.ons.dz/-Demographie-.html Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120306220607/http://www.ons.dz/-Demographie-.html |date=06 de marzo de 2012 }} |- |33 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |44,627,620 |29 de xullo de 2022 |0,56% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113142840/http://cbs.gov.sd/en/files.php?id=7#&panel1-1 Proxección oficial anual] |- |34 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |42,885,900 |1 de xullo de 2021 |0,538% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20170110115940/http://www.ubos.org/onlinefiles/uploads/ubos/NPHC/NPHC%202014%20PROVISIONAL%20RESULTS%20REPORT.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- |35 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |41,190,700 |1 de xullo de 2021 |0,517% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140208014232/http://www.mofamission.gov.iq/nld/ab/articledisplay.aspx?gid=1&id=14075 Proxección oficial anual] |- |36 | style="text-align:left;" |{{UKR}}<ref name="Nota 4">Non se inclúe [[Crimea]] nin [[Sebastopol]], anexionados por [[Rusia]], o territorio de iure de Ucraína que é disputado e administrado de facto por Rusia (incluíndo, porén, a rexión de Donbas onde hai insurxencias separatistas en curso).</ref> |41,130,432 |1 de febreiro de 2022 |0,516% | style="text-align:left;" |[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2014/ds/kn/kn_e/kn2014_e.html Estimación oficial mensual] |- |37 | style="text-align:left;" |{{CAN}} |38,847,926 |29 de xullo de 2022 |0,488% | style="text-align:left;" |[http://www.statcan.gc.ca/start-debut-eng.html Estimación oficial] |- |38 | style="text-align:left;" |{{POL}} |38,006,000 |1 de xuño de 2022 |0,477% | style="text-align:left;" |[http://stat.gov.pl/en/basic-data/ Estimación oficial] |- |39 |style="text-align:left;"|{{MAR}} |36,674,429 |29 de xullo de 2022 |0,46% |style="text-align:left;"|[http://www.hcp.ma Contador oficial de poboación] |- |40 |style="text-align:left;"|{{UZB}} |35,680,256 |29 de xullo de 2022 |0,448% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.uz/demographic// Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141214183713/http://www.stat.uz/demographic// |date=14 de decembro de 2014 }} |- |41 |style="text-align:left;"|{{SAU}} |35,013,414 |1 de xullo de 2020 |0,439% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150823223931/http://www.cdsi.gov.sa/pdf/PopulationEstimates2010-2025-admareas.pdf Proxección oficial anual] |- |42 | style="text-align:left;" |{{PER}} |33,396,698 |1 de xullo de 2022 |0,419% | style="text-align:left;" |[http://www.inei.gob.pe/media/MenuRecursivo/Cap03020.xls Proxección oficial anual] |- |43 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |33,086,278 |30 de xuño de 2022 |0,415% | style="text-align:left" |National annual projection<ref>{{cite web|url=https://www.ine.gov.ao/|title=Início|website=www.ine.gov.ao|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200319232749/https://www.ine.gov.ao/|archive-date=19 de marzo de 2020}}</ref> |- |44 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |32,890,171 |1 de xullo de 2020 |0,413% | style="text-align:left;" |[http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141219155746/http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%201393.xlsx |date=19 de decembro de 2014 }} |- |45 |style="text-align:left;"|{{MYS}} |32,730,400 |29 de xullo de 2022 |0,411% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120321161002/http://www.statistics.gov.my/portal/ Contador oficial de poboación] |- |46 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |31,616,078 |1 de xullo de 2022 |0,397% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.mz/estatisticas/estatisticas-demograficas-e-indicadores-sociais/projeccoes-da-populacao/populacao-projectada-por-distritos-maputo-cidade-2007_2040.xls/at_download/file Proxección oficial anual] |- |47 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |30,832,019 |27 de xuño de 2021 |0,387% | style="text-align:left;" |[https://www.webcitation.org/6RYzdFjNi?url=http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National%20Population%20Projection_2010%20to%202014.pdf Proxección oficial anual] |- |48 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |30,491,000 |1 de xullo de 2031 |0,383% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20121009023840/http://www.cso-yemen.org/publiction/yearbook2011/population.xls Estimación oficial] |- |49 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |29,192,480 |11 de novembro de 2021 |0,366% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150425141819/http://cbs.gov.np/wp-content/uploads/2014/10/Population-Projection-2011-2031.pdf Proxección oficial anual] |- |50 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |28,705,000 |1 de xullo de 2021 |0,36% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gov.ve/documentos/Demografia/SituacionDinamica/Proyecciones/xls/Nacional.xls Proxección oficial anual] |- |51 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |27,087,732 |1 de xullo de 2021 |0,34% | style="text-align:left;" |[http://www.ins.ci/n/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |52 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |26,923,353 |1 de xullo de 2021 |0,338% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20110520005948/http://www.instat.mg/index.php?option=com_content&view=article&id=33&Itemid=56 Estimación oficial anual] |- |53 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |25,926,471 |29 de xullo de 2022 |0,325% | style="text-align:left;" |[http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument Contador oficial de poboación] |- |54 | style="text-align:left;" |{{PRK}} |25,660,000 |1 de xullo de 2021 |0,322% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |55 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |25 876 000 |1 de xullo de 2019 |0,333% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.cm/downloads/Statistique/Structurelle/Evolution_densite_population_Cameroun_region_1987_2013.htm Estimación oficial] |- | - (56) |style="text-align:left;"|{{TWN}}<ref name="Nota 5">Estado parcialmente recoñecido, reclamado por [[China]] como unha das súas provincias. [[Taiwán]] tamén inclúe as pequenas illas de [[Kinmen]], [[Illas Matsu|Matsu]], [[Illas Pescadores]] etc.</ref> |24,348,251 |1 de xullo de 2019 |0,306% |style="text-align:left;"|[http://eng.stat.gov.tw/point.asp?index=9 Estimación oficial mensual] |- |56 (57) | style="text-align:left;" |{{NER}} |22 314 743 |1 de xullo de 2019 |0,287% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |57 (58) | style="text-align:left;" |{{LKA}} |21 803 000 |[[1 de xullo]] de [[2019]] |0,281% | style="text-align:left;" |[http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/CPH2011/index.php?fileName=Activities/TentativelistofPublications Resultado final do censo de 2012] |- |58 (59) | style="text-align:left;" |{{BFA}} |20 870 060 |1 de xullo de 2019 |0,269% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20160105082447/http://www.insd.bf/n/ Estimación oficial] |- |59 (60) |style="text-align:left;"|{{MWI}} |21,507,723 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|[http://www.nsomalawi.mw/images/stories/data_on_line/demography/census_2008/Main%20Report/ThematicReports/Population%20Projections%20Malawi.pdf Proxección oficial anual] |- |60 (61) |style="text-align:left;"|{{MLI}} |21,473,764 |1 de xullo de 2022 |0,27% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |61 (62) | style="text-align:left;" |{{CHL}} |19,678,363 |1 de xuño de 2021 |0,247% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones2014/proyecciones-de-poblacion-2014.xlsx Proxección oficial anual] |- |62 (63) | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |19,274,464 |29 de xullo de 2022 |0,242% | style="text-align:left;" |[http://www.stat.gov.kz/faces/homePag Estimación oficial mensual] |- |63 (64) | style="text-align:left;" |{{ROU}} |19,186,201 |1 de xaneiro de 2021 |0,241% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113202626/http://www.insse.ro/cms/files/statistici/comunicate/com_anuale/populatie/PopRez2014r.pdf Estimación oficial anual] |- |64 (65) |style="text-align:left;"|{{ZMB}} |18,400,556 |1 de xullo de 2021 |0,231% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113144848/http://www.zamstats.gov.zm/report/Monthly/Vol%20129%202014%20The%20Monthly%20January.pdf Proxección oficial anual] |- |65 (66) | align="left" |{{SYR}} |18,276,000 |1 de xullo de 2021 |0,229% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150513070419/http://www.cbssyr.sy/index-EN.htm Contador oficial de poboación]<ref name="Nota 6">Proxección feita antes da guerra civil. Estímanse baixas por enriba de made before civil war. Casualties are estimated at well over [http://www.washingtonpost.com/blogs/worldviews/wp/2014/12/03/200000-dead-why-syrias-rising-death-toll-is-so-divisive 200.000] persoas até finais de novembro de 2014.</ref> |- |66 (67) |style="text-align:left;"|{{ECU}} |18,029,972 |29 de xullo de 2022 |0,226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130121131641/http://www.inec.gob.ec/proyecciones_poblacionales/relojnew.swf Contador oficial de poboación] |- |67 (68) | style="text-align:left;" |{{NLD}}<ref>Excluíndo os tres países constituíntes do [[Reino dos Países Baixos]] no mar Caribe ([[Aruba]], [[Curaçao]] e [[Sint Maarten]]), pero incluíndo os tres municipios especiais do [ [Países Baixos do Caribe]] ([[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]]).</ref> |17,720,342 |29 de xullo de 2022 |0,222% | style="text-align:left;" |[http://www.cbs.nl/en-GB/menu/themas/bevolking/cijfers/extra/bevolkingsteller.htm Contador oficial de poboación] |- |68 (69) |style="text-align:left;"|{{SEN}} |17,223,497 |1 de xullo de 2021 |0,216% |style="text-align:left;"|[http://www.ansd.sn/index.php?option=com_content&view=article&id=172:publication-des-resultats-definitifs-du-rgphae&catid=59:evenements&Itemid=267 Resultado do censo de 2013] |- |69 (70) |style="text-align:left;"|{{GTM}} |17,109,746 |1 de xullo de 2021 |0,215% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.gt/index.php/estadisticas/tema-indicadores Estimación oficial] |- |70 (71) |style="text-align:left;"|{{CHA}} |16,818,391 |1 de xullo de 2021 |0,211% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |71 (72) | style="text-align:left;" |{{SOM}}<ref name="Nota 7">Inclúe [[Puntlandia]] (con arredor de 3,900,000 habitantes) e [[Somalilandia]] (con 3,500,000 habitantes).</ref> |16,360,000 |1 de xullo de 2021 |0,205% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |72 (73) |style="text-align:left;"|{{ZWE}} |15,790,716 |1 de xullo de 2021 |0,198% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160409164051/http://www.zimstat.co.zw/ Resultado do censo de 2012] |- |73 (74) |style="text-align:left;"|{{KAM}} |15,552,211 |3 de marzo de 2019 |0,195% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.go.jp/info/meetings/cambodia/pdf/rp12_ch10.pdf Proxección oficial anual] |- |74 (75) | style="text-align:left;" |{{SSD}} |13,249,924 |1 de xullo de 2020 |0,166% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140423042347/http://ssnbs.org/storage/South%20Sudan%20Statistical%20Yearbook%202011%20FINAL.pdf Proxección oficial anual] |- |75 (76) | style="text-align:left;" |{{RWA}} |12,955,768 |1 de xullo de 2021 |0,163% | style="text-align:left;" |[http://statistics.gov.rw/ Proxección oficial anual] |- |76 (77) | style="text-align:left;" |{{GIN}} |12,907,395 |1 de xullo de 2021 |0,162% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150402203113/http://www.stat-guinee.org/index.php/res-pre-rgph3 Resultado preliminar do censo de 2014] |- |77 (78) | style="text-align:left;" |{{BDI}} |12,574,571 |1 de xullo de 2021 |0,158% | style="text-align:left;" |[http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf Proxección oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071528/http://www.isteebu.bi/images/rapports/projection%20de%20la%20population%20bdi%202008-2030.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- |78 (79) | style="text-align:left;" |{{BEN}} |12,506,347 |1 de xullo de 2021 |0,157% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |79 (80) | style="text-align:left;" |{{BOL}} |11,797,257 |1 de xullo de 2021 |0,148% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.gob.bo/indice/visualizador.aspx?ah=PC20412.HTM Proxección oficial] |- |80 (81) | style="text-align:left;" |{{TUN}} |11,746,695 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.insae-bj.org/Migration.html?file=files/stats-demographiques/STATISTIQUES%20DEMOGRAPHIQUES.xlsx Proxección oficial] |- |81 (82) | style="text-align:left;" |{{HTI}} |11,743,017 |1 de xullo de 2020 |0,147% | style="text-align:left;" |[http://www.ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf Proxección oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150219001450/http://ihsi.ht/pdf/projection/ProjectionsPopulation_Haiti_2007.pdf |date=19 de febreiro de 2015 }} |- |82 (83) | style="text-align:left;" |{{BEL}} |11,671,737 |1 de maio de 2022 |0,146% | style="text-align:left;" |[http://www.ibz.rrn.fgov.be/fileadmin/user_upload/nl/bev/statistieken/stat-1-1_n.pdf Estimación oficial mensual] |- |83 (84) |style="text-align:left;"|{{JOR}} |11,263,348 |29 de xullo de 2022 |0,141% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120117225318/http://www.dos.gov.jo/dos_home_e/main/index.htm Contador oficial de poboación] |- |84 (85) | style="text-align:left;" |{{CUB}} |11,113,215 |31 de decembro de 2021 |0,139% | style="text-align:left;" |[http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141201170724/http://www.one.cu/aec2013/datos/03%20Poblacion.pdf |date=01 de decembro de 2014 }} |- |85 (86) | style="text-align:left;" |{{DOM}} |10,535,535 |1 de xullo de 2021 |0,132% | style="text-align:left;" |[http://www.one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141002025458/http://one.gov.do/index.php?module=articles&func=view&catid=76 |date=02 de outubro de 2014 }} |- |86 (87) |style="text-align:left;"|{{CZE}} |10,516,707 |1 de xaneiro de 2022 |0,132% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331091537/http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/population Estimación oficial] |- |87 (88) | style="text-align:left;" |{{SWE}} |10,481,937 |31 de maio de 2022 |0,132% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150316110554/http://www.scb.se/en_/Finding-statistics/Statistics-by-subject-area/Population/Population-composition/Population-statistics/ Estimación oficial mensual] |- |88 (89) | style="text-align:left;" |{{GRC}} |10,432,481 |23 de novembro de 2021 |0,131% | style="text-align:left;" |[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |89 (90) | style="text-align:left;" |{{PRT}} |10,344,802 |19 de abril de 2021 |0,13% | style="text-align:left;" |[http://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICACOESpub_boui=213241170&PUBLICACOESmodo=2 Estimación oficial anual] |- |90 (91) |style="text-align:left;"|{{AZE}} |10,164,464 |1 de marzo de 2022 |0,128% |style="text-align:left;"|[http://stat.gov.az/news/?id=2690 Estimación oficial] |- |91 (92) | style="text-align:left;" |{{HUN}} |9,689,000 |1 de xaneiro de 2022 |0,122% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150225045940/http://www.ksh.hu/docs/eng/xftp/gyor/nep/enep21412.pdf Estimación oficial anual] |- |92 (93) | style="text-align:left;" |{{ISR}}<ref>Inclúe Xerusalén Leste e os Altos do Golán. Tamén inclúe colonos israelís dentro da área C de Cisxordania.</ref> |9,552,860 |29 de xullo de 2022 |0,12% | style="text-align:left;" |[http://cbs.gov.il/reader/?MIval=cw_usr_view_Folder&ID=141 Estimación oficial mensual] |- |93 (94) |style="text-align:left;"|{{HND}} |9,546,178 |1 de xullo de 2021 |0,12% |style="text-align:left;"|[http://www.ine.gob.hn/index.php/datos-y-estadisticas/estadisticas-sociales-y-demograficas/indicadores-demograficos-3?download=105:resumen-de-la-proyeccion-de-la-poblacion-de-honduras-total-2001-2015 Estimación oficial anual] |- |94 (95) | style="text-align:left;" |{{TJK}} |9,506,000 |1 de xaneiro de 2021 |0,119% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151211191147/http://www.stat.tj/en/ Estimación oficial] |- |95 (96) |style="text-align:left;"|{{BLR}} |9,349,645 |1 de xaneiro de 2021 |0,117% |style="text-align:left;"|[http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014 Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202033157/http://belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/otrasli-statistiki/naselenie/demografiya_2/current-data/demographic-situation-in-2014/ |date=02 de febreiro de 2015 }} |- |96 (97) |style="text-align:left;"|{{ARE}} |9,282,410 |31 de decembro de 2020 |0,117% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |97 (98) |style="text-align:left;"|{{PNG}} |9,122,994 |1 de xullo de 2021 |0,115% |style="text-align:left;"|[http://www.spc.int/sdd/index.php/en/downloads/doc_download/736-population-datasheet-jan-2014 Estimación oficial anual] |- |98 (99) | style="text-align:left;" |{{AUT}} |9,027,999 |1 de abril de 2022 |0,113% | style="text-align:left;" |[http://www.statistik.at/web_de/statistiken/bevoelkerung/bevoelkerungsstand_und_veraenderung/bevoelkerung_zu_jahres-_quartalsanfang/023582.html Estimación oficial] |- |99 (100) |style="text-align:left;"|{{CHE}} |8,753,933 |31 de marzo de 2022 |0,11% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151113160204/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand/01.html Estimación oficial] |- |100 (101) |style="text-align:left;"|{{SLE}} |8,297,882 |1 de xullo de 2021 |0,104% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |101 (102) |style="text-align:left;"|{{TGO}} |7,886,000 |1 de xullo de 2021 |0,099% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (103) |style="text-align:left;"|''{{HKG}}'' ([[China]]) |7 524 100 |31 de xuño de 2019 |0,0969% |style="text-align:left;"|[https://www.webcitation.org/616lhQgyI?url=http://www.censtatd.gov.hk/hong_kong_statistics/statistics_by_subject/index.jsp?subjectID=1 Estimación oficial] |- |102 (104) |style="text-align:left;"|{{PRY}} |7,353,038 |1 de xullo de 2021 |0,0923% |style="text-align:left;"|[http://www.dgeec.gov.py/Publicaciones/Biblioteca/NACIONAL/Proyeccion_Nacional.pdf Estimación oficial] |- |103 (105) |style="text-align:left;"|{{LAO}} |7,337,783 |1 de xullo de 2021 |0,0921% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120517150036/http://www.nsc.gov.la/Statistics/Selected%20Statistics/Population.htm Proxección oficial anual] |- |104 (106) |style="text-align:left;"|{{LBY}} |7,054,493 |1 de xullo de 2021 |0,0885% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |105 (107) |style="text-align:left;"|{{SLV}} |6,825,935 |1 de xullo de 2021 |0,0857% |style="text-align:left;"|[http://www.digestyc.gob.sv/index.php/novedades/avisos/540-ya-se-encuentra-disponible-el-boletin-ipc-septiembre-2012.html Estimación oficial] |- |106 (108) |style="text-align:left;"|{{SRB}}<ref name="Nota 8">Non se inclúe [[Kosovo]].</ref> |6,797,105 |1 de xaneiro de 2022 |0,0853% |style="text-align:left;"|[http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 Estimación oficial anual] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151225081855/http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=2 |date=25 de decembro de 2015 }} |- |107 (109) |style="text-align:left;"|{{LBN}} |6,769,000 |1 de xullo de 2021 |0,085% |style="text-align:left;"|[http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf Estimación oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141023174721/http://www.moph.gov.lb/Statistics/Documents/StatisticalBulletin2012.pdf |date=23 de outubro de 2014 }} |- |108 (110) |style="text-align:left;"|{{KGZ}} |6,700,000 |1 de abril de 2021 |0,0841% |style="text-align:left;"|[http://stat.kg/images/stories/Obzor%2001.2015.pdf Estimación oficial] |- |109 (111) |style="text-align:left;"|{{NIC}} |6,595,674 |30 de xuño de 2020 |0,0828% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150213060238/http://www.bcn.gob.ni/publicaciones/periodicidad/anual/nicaragua_cifras/nicaragua_cifras.pdf Estimación oficial] |- |110 (112) |style="text-align:left;"|{{BGR}} |6,520,314 |7 de setembro de 2021 |0,0818% |style="text-align:left;"|[http://www.nsi.bg/en Estimación oficial] |- |111 (113) | style="text-align:left;" |{{TKM}} |6,118,000 |1 de xullo de 2021 |0,0768% | style="text-align:left;" |[http://www.chrono-tm.org/2015/02/rezultatyi-perepisi-naseleniya-v-turkmenistane/ Resultado preliminar do censo de 2012] |- |112 (114) |style="text-align:left;"|{{DNK}}<ref>Excluídas as [[Illas Feroe]] e [[Groenlandia]].</ref> |5,883,562 |1 de abril de 2022 |0,0738% |style="text-align:left;"|[http://www.dst.dk/en/Statistik/emner/befolkning-og-befolkningsfremskrivning/folketal.aspx Estimación oficial] |- |113 (115) | style="text-align:left;" |{{COG}} |5,657,000 |1 de xullo de 2021 |0,071% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |114 (116) | style="text-align:left;" |{{CAF}} |5,633,412 |1 de xullo de 2020 |0,0707% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |115 (117) |style="text-align:left;"|{{FIN}} |5,552,550 |30 de xuño de 2022 |0,0697% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20151006024826/http://vrk.fi/default.aspx?site=4 Contador oficial de poboación] |- |116 (118) | style="text-align:left;" |{{SGP}} |5,453,600 |30 de xuño de 2021 |0,0685% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20151129094649/http://www.singstat.gov.sg/statistics/latest-data#14 Estimación oficial] |- |117 (119) | style="text-align:left;" |{{NOR}}<ref>Inclúe as [[Svalbard]].</ref> |5,435,536 |31 de marzo de 2022 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://ssb.no/en/befolkning/nokkeltall Estimación oficial] |- |118 (120) | style="text-align:left;" |{{SVK}} |5,434,712 |31 de decembro de 2021 |0,0682% | style="text-align:left;" |[http://slovak.statistics.sk/wps/portal/ext/products/informationmessages/inf_sprava_detail/ddca8106-fb95-42ee-bc7d-d8073030789f/!ut/p/b1/hZLbdqowFEW_xQ-whAQIPoY7CuF-femg4AXUggVB_fpjO3oezumo7reMzJW1d9ZmciZl8vdirLfFULfvxeHznAuvHjZFSWIJAJKFgLlcBdSQNahH_B3I7gD4pQj4Vy9SXwVmSFzdX3Is4P7qHwCfei1wIVlwuqz4jna_lqEYWAIEgP3WyzoxOGwBIFo6D0xiRP7CQwgQ9J-_FENgYuqzK8_TVyz3rX9g8MhfF57o78AT_4RJm-wiKa29VYm0mZChDIcPKePnOwpJ2kXZ3qqNDsNRIPt56JS3NinFHcsuUzfYi6O1jXPNycrm5qAqjezWiQBOxqnOy4Eb1KnaG8pOWcxNa371prlOVtdC-egB3V6E41Ai21L33Zs48JIZ4k2BUrx2Ia_Ha3X2I5sfzT_ZjYTJv5BH6XwBj9bn2QLkD384wk9euCdEjfa4ZrI7hn-dhsVMyKSAew2aa2fe9je_AZdlEAnAVrzp3ofVN2FMQ20VVjENmtwFEbzYCkG0IdC21lNIXbeK_UgikhYMScIsmbx-O75M5fEFvGARA4SxyEFuIfAIMXFTcrzaLolqpjuAPC6s-1Omv51JLve5oG-zZVEU8eFsoVZux8UB8w7duBtb9FTzLN-sIlbOnWkrKUV7G0r25JEiO5tDsieVq41uP0L3kESKrgXH9Oz5pStVgclzRwvETlAUVCR8csFIPzmdc6ZVtTrN6_WoJScNFFnQ9fJ1mqzVyUHvds_WcQZfQ6Vtd3bEYhe2RbXyVavvoTpu6o43aFsN3aaBr5BuetGbzZjuGH3WaAm-6ot0Y5PZ7A9-0e1Y/dl4/d5/L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/ Estimación oficial] |- |119 (121) | style="text-align:left;" |{{PSE}} |5,227,193 |1 de xullo de 2021 |0,0656% | style="text-align:left;" |[http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_Rainbow/Documents/gover_e.htm Estimación oficial] |- |120 (122) | style="text-align:left;" |{{CRI}} |5,163,038 |30 de xuño de 2021 |0,0648% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120327062704/http://www.inec.go.cr/Web/Home/pagPrincipal.aspx Estimación oficial] |- |121 (123) | style="text-align:left;" |{{NZL}} |5,133,604 |29 de xullo de 2022 |0,0644% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20100604223109/http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/population_clock.aspx Contador oficial de poboación] |- |122 (124) | style="text-align:left;" |{{IRL}} |5,123,536 |3 de abril de 2022 |0,0643% | style="text-align:left;" |[http://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2014/ Estimación oficial anual] |- |123 (125) |style="text-align:left;"|{{KWT}} |4,670,713 |31 de decembro de 2020 |0,0586% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140707163755/http://www.csb.gov.kw/Socan_Statistic_EN.aspx?ID=18 Estimación oficial] |- |124 (126) |style="text-align:left;"|{{LBR}} |4,661,010 |1 de xullo de 2022 |0,0585% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |125 (127) | style="text-align:left;" |{{OMN}} |4,527,446 |31 de decembro de 2021 |0,0568% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150317043018/http://www.ncsi.gov.om/NCSI_website/ Estimación oficial semanal] |- |126 (128) | style="text-align:left;" |{{PAN}} |4,278,500 |1 de xullo de 2020 |0,0537% | style="text-align:left;" |[https://www.contraloria.gob.pa/INEC/Archivos/P2381Boletin9.pdf Estimación oficial] |- |127 (129) | style="text-align:left;" |{{MRT}} |4,271,197 |1 de xullo de 2021 |0,0536% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150925151255/http://www.ons.mr/doc/publication/Projectionpopulation.pdf Estimación oficial anual] |- |128 (130) | style="text-align:left;" |{{CRO}} |3,888,529 |31 de agosto de 2021 |0,0488% | style="text-align:left;" |[http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/publication/2013/07-01-04_01_2013.htm Estimación oficial anual] |- |129 (130) |style="text-align:left;"|{{XEO}}<ref name="Nota 9">Non se inclúe [[Abkhazia]] (242,862 habitantes segundo o censo de 2011) nin [[Osetia do Sur]] (70,000 habitantes segundo datos do 2006).</ref> |3,728,573 |1 de xaneiro de 2021 |0,0468% |style="text-align:left;"|[http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=152&lang=eng Estimación oficial anual] |- |130 (132) |style="text-align:left;"|{{ERI}} |3,601,000 |1 de xullo de 2021 |0,0452% |style="text-align:left;"|Proxección da Nacións Unidas |- |131 (133) |style="text-align:left;"|{{URY}} |3,554,915 |30 de xuño de 2021 |0,0446% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20091114215413/http://www.ine.gub.uy/banco%20de%20datos/soc_proyecciones/totpais_ambos.xls Estimación oficial anual] |- |132 (134) |style="text-align:left;"|{{MNG}} |3,449,578 |29 de xullo de 2022 |0,0433% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150423061720/http://www.infomongolia.com/ct/ci/6068 Estimación oficial] |- |133 (135) | style="text-align:left;" |{{BIH}} |3,320,954 |1 de xullo de 2020 |0,0417% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20181123135507/http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf Resultado preliminar do censo de 2013] |- | - (136) |style="text-align:left;"|''{{PRI}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |3,285,874 |1 de abril de 2020 |0,0412% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141218204847/http://www.census.gov/popest/data/index.html Estimación oficial] |- |134 (137) |style="text-align:left;"|{{ARM}} |2,963,900 |31 de marzo de 2021 |0,0372% |style="text-align:left;"|[http://www.armstat.am/en/?nid=126&id=19001&submit=Search Estimación oficial] |- |135 (138) |style="text-align:left;"|{{ALB}} |2,829,741 |1 de xaneiro de 2021 |0,0355% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150224224626/http://www.instat.gov.al/en/publications/press-releases/press-release-population-of-albania-1-january-2015.aspx Estimación oficial anual] |- |136 (139) |style="text-align:left;"|{{QAT}} |2,799,202 |31 de xullo de 2019 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20121130220032/http://www.qsa.gov.qa/eng/PopulationStructure.htm Estimación oficial mensual] |- |137 (140) |style="text-align:left;"|{{LIT}} |2,794,961 |1 de xaneiro de 2022 |0,0351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170228081633/https://osp.stat.gov.lt/en/home Estimación oficial mensual] |- |138 (141) |style="text-align:left;"|{{XAM}} |2,734,093 |31 de decembro de 2019 |0,0343% |style="text-align:left;"|[http://statinja.gov.jm/Demo_SocialStats/population.aspx Estimación oficial anual] |- |139 (142) |style="text-align:left;"|{{MDA}}<ref name="Nota 10">Non se inclúe ([http://www.statistica.md/public/files/publicatii_electronice/populatia/Populatia_Republicii_Moldova_2010.pdf statistica.md.2010.pdf]) [[Transnistria]] (555,347 habitantes segundo o censo de 2005).</ref> |2,597,100 |1 de xaneiro de 2021 |0,0326% |style="text-align:left;"|[http://www.statistica.md/ Estimación oficial] |- |140 (143) |style="text-align:left;"|{{NAM}} |2,550,226 |1 de xullo de 2021 |0,032% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Namibia.html Resultado final do censo de 2011] |- |141 (144) |style="text-align:left;"|{{GMB}} |2,487,000 |1 de xullo de 2021 |0,0312% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150317221120/http://citypopulation.de/Gambia.html Resultado preliminar do censo de 2013] |- |142 (145) |style="text-align:left;"|{{BWA}} |2,410,338 |1 de xullo de 2021 |0,0303% |style="text-align:left;"|[http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf Resultado final do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525113252/http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf |date=25 de maio de 2013 }} |- |143 (146) |style="text-align:left;"|{{GAB}} |2,233,272 |1 de xullo de 2021 |0,028% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |144 (147) |style="text-align:left;"|{{LSO}} |2,159,000 |1 de xullo de 2021 |0,0271% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |145 (148) |style="text-align:left;"|{{LVA}} |1,874,900 |1 de decembro de 2021 |0,0235% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130628214416/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html Estimación oficial mensual] |- |146 (149) |style="text-align:left;"|{{SVN}} |2,108,977 |1 de xaneiro de 2021 ||0,0265% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.si/eng/tema_demografsko_prebivalstvo.asp Contador oficial de poboación] |- |147 (150) |style="text-align:left;"|{{MKD}} |1,832,696 |1 de novembro de 2021 |0,023% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto_en.aspx?id=2 Estimación oficial] |- | - (151) |style="text-align:left;"|{{KOS}}<ref name="Nota 11">[[Kosovo]] é obxecto de disputas territoriais entre [[Serbia]] e a República de Kosovo. Kosovo declarou a súa independencia o 17 de febreiro de 2008, mais Serbia porfía en reclamalo como parte do seu territorio. A independencia de Kosovo foi recoñecida por 108 de 193 estados membros das Nacións Unidas.</ref> |1,798,188 |31 de decembro de 2020 |0,0226% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141006212226/https://ask.rks-gov.net/ENG/publikimet/doc_download/1126-kosovo-population-projection-2011-2061 Proxección oficial anual] |- |148 (152) |style="text-align:left;"|{{GNB}} |1,646,077 |1 de xullo de 2021 |0,0207% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |149 (153) | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |1,505,588 |1 de xullo de 2021 |0,0189% | style="text-align:left;" |[http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf Estimación oficial anual]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141020092513/http://www.gq.undp.org/content/dam/equatorial_guinea/Reduccion%20de%20la%20Pobreza/Investment%20Climate%20Report%20EG%20English.%20Version%20Final..pdf |date=20 de outubro de 2014 }} |- |150 (154) | style="text-align:left;" |{{BHR}} |1,501,635 |17 de marzo de 2020 |0,0188% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20171020064727/http://www.cio.gov.bh/cio_ara/English/Publications/Statistical%20Abstract/ABS2011/CH2/2013%2012%2019%20Bahrain%20%20Population%20Projections.pdf Proxección oficial anual] |- |151 (155) | style="text-align:left;" |{{TTO}} |1,367,558 |30 de xuño de 2021 |0,0172% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20140508024958/http://cso.planning.gov.tt/sites/default/files/content/images/census/TRINIDAD%20AND%20TOBAGO%202011%20Demographic%20Report.pdf Resultado do censo de 2011] |- |152 (156) |style="text-align:left;"|{{EST}} |1,331,796 |1 de xaneiro de 2021 |0,0167% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.ee/main-indicators Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121123153505/http://www.stat.ee/main-indicators |date=23 de novembro de 2012 }} |- |153 (157) |style="text-align:left;"|{{TLS}} |1,317,780 |1 de xullo de 2021 |0,0165% |style="text-align:left;"|[http://www.statistics.gov.tl/ Estimación oficial] |- |154 (158) |style="text-align:left;"|{{MAU}} |1,266,334 |30 de xuño de 2021 |0,0159% |style="text-align:left;"|[https://archive.is/20140827165459/http://statsmauritius.gov.mu/English/StatsbySubj/Pages/Population-Jan-June-2014.aspx Estimación oficial] |- |155 (159) |style="text-align:left;"|{{SWZ}} |1,172,000 |1 de xullo de 2021 |0,0147% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150723224521/http://ccm.org.sz/documents/reports/hiv/Population-Projections-Report-2007-2030.pdf Proxección oficial] |- |156 (160) |style="text-align:left;"|{{DJI}} |976,107 |1 de xullo de 2019 |0,0123% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- |157 (161) |style="text-align:left;"|{{CYP}}<ref name="Nota 12">Non se inclúe a [[República Turca do Norte de Chipre]] (294.906 segundo os datos do censo de decembro de 2011 das Nacións Unidas, ([http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Organización do estado do Norte de Chipre]).</ref> |918,100 |1 de outubro de 2021 |0,0115% |style="text-align:left;"|[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00001&plugin=1 Estimación oficial] |- |158 (162) |style="text-align:left;"|{{FJI}} |898,402 |1 de xullo de 2021 |0,0113% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |159 (163) |style="text-align:left;"|{{COM}} |758,316 |1 de decembro de 2017 |0,00952% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160111213747/http://comoros.africadata.org/fr/DataAnalysis Estimación oficial] |- |160 (164) |style="text-align:left;"|{{BTN}} |763,200 |30 de maio de 2022 |0,00958% |style="text-align:left;"|[http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 Contador oficial de poboación] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160319084148/http://www.nsb.gov.bt/main/main.php#&slider1=1 |date=19 de marzo de 2016 }} |- |161 (165) |style="text-align:left;"|{{GUY}} |743,699 |1 de xullo de 2019 |0,00933% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141219061351/http://www.caricomstats.org/Files/Databases/Demography/GY.pdf Estimación oficial] |- |162 (166) | style="text-align:left;" |{{SLB}} |728,041 |1 de xullo de 2021 |0,00914% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (167) |style="text-align:left;"|''{{MAC}}'' ([[China]]) |683,200 |31 de decembro de 2021 |0,00858% |style="text-align:left;"|[http://www.dsec.gov.mo/TimeSeriesDatabase.aspx?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |163 (168) | style="text-align:left;" |{{LUX}} |645,397 |1 de xaneiro de 2022 |0,00810% | style="text-align:left;" |[http://www.statistiques.public.lu/stat/TableViewer/tableViewHTML.aspx?ReportId=383&IF_Language=fra&MainTheme=2&FldrName=1 Estimación oficial anual] |- |164 (169) |style="text-align:left;"|{{MNE}} |621,306 |1 de xullo de 2020 |0,0078% |style="text-align:left;"|[http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (170) | style="text-align:left;" |{{ESH}}<ref name="Nota 13">A súa administración está dividida entre [[Marrocos]] e a [[República Árabe Saharauí Democrática]], ámbolos dous reclaman todo o territorio.</ref> |612,000 |1 de xullo de 2021 |0,00768% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- |165 (171) |style="text-align:left;"|{{SUR}} |598,000 |1 de xullo de 2019 |0,00751% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Suriname.html Resultado preliminar do censo de 2012] |- |166 (172) |style="text-align:left;"|{{CPV}} |563,198 |1 de xullo de 2021 |0,00707% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140910131550/http://www.ine.cv/actualise/publicacao/files/615430153152013Retro-Projeccao%202000-2010%20e%20Projeccoes%20Demograficas%20%20CABO%20VERDE%202010-2030.pdf Proxección oficial anual] |- |167 (173) | style="text-align:left;" |{{MLT}} |514,564 |31 de decembro de 2019 |0,00646% | style="text-align:left;" |[http://nso.gov.mt/en/publicatons/Publications_by_Unit/Documents/D2_External_Cooperation_and_Communication/Malta_in_Figures_2014.pdf Estimación oficial anual] |- |168 (174) | style="text-align:left;" |{{BLZ}} |430,191 |1 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Belize.html Estimación oficial] |- |169 (175) | style="text-align:left;" |{{BRN}} |429,999 |20 de xullo de 2021 |0,0054% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20161008234526/http://www.citypopulation.de/Brunei.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |170 (176) | style="text-align:left;" |{{BHS}} |393,450 |1 de xullo de 2021 |0,00494% | style="text-align:left;" |[http://statistics.bahamas.gov.bs/download/070842200.pdf Estimación oficial anual]{{Ligazón morta|data=xaneiro de 2021 }} |- |171 (177) | style="text-align:left;" |{{MDV}} |383,135 |31 de decembro de 2019 |0,00481% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141212091856/http://www.planning.gov.mv/census/census%202014/CensusPreliminary/PreliminaryResults.pdf Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (178) | style="text-align:left;" |{{RNC}}<ref name="Nota 15">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Chipre]].</ref> |382,230 |31 de decembro de 2019 |0,0048% | style="text-align:left;" |[http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=82777 Censo oficial] |- |172 (179) | style="text-align:left;" |{{ISL}} |381,370 |30 de xuño de 2022 |0,00479% | style="text-align:left;" |[http://www.statice.is/?PageID=444&NewsID=11621 Estimación oficial] |- | - (180) | style="text-align:left;" |{{TRA}}<ref name="Nota 14">''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Moldavia]].</ref> |306.000 |2021 estimada |0,00384% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/Moldova.html Estimación oficial] |- |173 (181) |style="text-align:left;"|{{VUT}} |301,295 |1 de xullo de 2021 |0,00378% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |174 (182) |style="text-align:left;"|{{BRB}} |288.000 |1 de xullo de 2021 |0,00361% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Barbados.html Estimación oficial] |- | - (183) |style="text-align:left;"|''{{PYF}}'' ([[Francia]]) |279,890 |1 de xullo de 2021 |0,00351% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140221193409/http://www.ispf.pf/Libraries/RP2012/Premiers_r%C3%A9sultats_population_l%C3%A9gale.sflb.ashx Resultado preliminar do censo de 2012] |- | - (184) |style="text-align:left;"|''{{NCL}}'' ([[Francia]]) |273,674 |1 de xullo de 2021 |0,00343% |style="text-align:left;"|[http://www.isee.nc/population/recensement/structure-de-la-population-et-evolutions Resultado preliminar do censo de 2014] |- | - (185) |style="text-align:left;"|{{ABH}}<ref name="Nota 16">O status político de Abkhazia Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Abkhazia como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |245,424 |1 de xaneiro de 2020 |0,00308% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120209185131/http://apsnypress.info/news/5084.html Censo oficial] |- |175 (186) |style="text-align:left;"|{{STP}} |214,610 |1 de xullo de 2021 |0,00269% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141022065753/http://www.ine.st/Documentacao/InformacoesEstatisticas/Demograficas/22.pdf Resultado do censo de 2012] |- |176 (187) |style="text-align:left;"|{{SAM}} |199,853 |1 de xullo de 2021 |0,00251% |style="text-align:left;"|[http://www.sbs.gov.ws Resultado final do censo de 2011] |- |177 (188) |style="text-align:left;"|{{LCA}} |178,696 |1 de xullo de 2018 |0,00224% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (189) |style="text-align:left;"|''{{GUM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |153,836 |1 de abril de 2020 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn179.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (190) |style="text-align:left;"|''{{CUR}}'' ([[Países Baixos]]) |153,671 |1 de xaneiro de 2021 |0,00193% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Curacao.html?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial anual] |- | - (191) | style="text-align:left" |[[Ficheiro:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|25px]] [[Artsakh]] (Nagorno-Karabakh)<ref>''De facto'' independente, ''de jure'' parte de [[Acerbaixán]].</ref> |148,900 |1 de xaneiro de 2021 |0´00187% | style="text-align:left" |Estimación oficial anual<ref>{{cite web|url=http://stat-nkr.am/hy|title=Գլխավոր էջ|website=stat-nkr.am|access-date=18 de abril de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20191017153721/http://www.stat-nkr.am/hy|archive-date=17 de de outubro de de 2019}}</ref> |- |178 (192) |style="text-align:left;"|{{KIR}} |120,740 |1 de xullo de 2021 |0,00152% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |179 (193) |style="text-align:left;"|{{GRD}} |113,000 |1 de xullo de 2021 |0,00142% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120614004809/http://www.geohive.com/cntry/grenada.aspx Resultado do censo de 2011] |- | - (194) |style="text-align:left;"|''{{ARU}}'' ([[Países Baixos]]) |111,050 |31 de decembro de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|[http://www.cbs.aw?KeyIndicatorID=12 Estimación oficial] |- |180 (195) |style="text-align:left;"|{{VCT}} |110,696 |1 de xullo de 2020 |0,00139% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (196) |style="text-align:left;"|''{{XERb}}'' ([[Reino Unido]]) |107,800 |31 de decembro de 2019 |0,00135% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.je/SiteCollectionDocuments/Government%20and%20administration/R%20Jersey%20In%20Figures%202013%2020140429%20SU.pdf Estimación oficial anual] |- |181 (197) |style="text-align:left;"|{{FSM}} |105,754 |1 de xullo de 2021 |0,00133% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |182 (198) |style="text-align:left;"|{{TON}} |99,532 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20150924120757/http://www.spc.int/prism/tonga/index.php?option=com_advlisting&view=download&fileId=304&Itemid=301 Resultado do censo de 2011] |- |183 (199) |style="text-align:left;"|{{ATG}} |99,337 |1 de xullo de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Antigua.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- |184 (200) |style="text-align:left;"|{{SYC}} |99,202 |30 de xuño de 2021 |0,00125% |style="text-align:left;"|[http://www.nbs.gov.sc/wp-content/uploads/2013/08/Mid-2013-Pop-Bulletin.pdf Estimación oficial anual] |- | - (201) |style="text-align:left;"|''{{VIR}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |87,146 |1 de abril de 2020 |0,00109% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn180.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (202) |style="text-align:left;"|''{{IMN}}'' ([[Reino Unido]]) |84,069 |30 de maio de 2021 |0,00106% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/IsleOfMan.html Resultado do censo de 2011] |- |185 (203) |style="text-align:left;"|{{AND}} |79,535 |31 de decembro de 2021 |0,000998% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20170525074953/http://www.estadistica.ad/serveiestudis/web/banc_dades4.asp?lang=1&codi_tema=2&codi_divisio=8&codi_subtemes=8 Estimación oficial anual] |- |186 (204) |style="text-align:left;"|{{DMA}} |72,000 |1 de xullo de 2021 |0,000904% |style="text-align:left;"|[http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf Resultado preliminar do censo de 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190608104411/http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf |date=08 de xuño de 2019 }} |- | - (205) |style="text-align:left;"|''{{CYM}}'' ([[Reino Unido]]) |65,786 |30 setembro de 2020 |0,000826% |style="text-align:left;"|[http://www.eso.ky/populationandvitalstatistics.html#1 Estimación oficial] |- | - (206) |style="text-align:left;"|''{{BMU}}'' ([[Reino Unido]]) |64,055 |1 de xullo de 2021 |0,000804% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130520190010/http://www.gov.bm/portal/server.pt/gateway/PTARGS_0_2_980_227_1014_43/http%3B/ptpublisher.gov.bm%3B7087/publishedcontent/publish/cabinet_office/statistics/dept___statistics___additonal_files/2012_facts___figures_0.pdf Resultado final do censo de 2010] |- | - (207) |style="text-align:left;"|''{{GUE}}'' ([[Reino Unido]]) |63,124 |30 de xuño de 2020 |0,000792% |style="text-align:left;"|[http://www.gov.gg/CHttpHandler.ashx?id=81714&p=0 Estimación oficial anual] |- | - (208) |style="text-align:left;"|''{{GRL}}'' ([[Dinamarca]]) |56,562 |1 de xaneiro de 2022 |0,00070% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.gl/publ/en/BE/201501/pdf/Population%202015.pdf Estimación oficial anual] |- |187 (209) |style="text-align:left;"|{{MHS}} |54,516 |1 de xullo de 2021 |0,000684% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |188 (210) |style="text-align:left;"|{{KNA}} |54,000 |1 de xullo de 2021 |0,000678% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (211) |style="text-align:left;"|''{{FRO}}'' ([[Dinamarca]]) |54,000 |1 de xuño de 2022 |0,000678% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20171123092428/http://www.hagstova.fo/fo Monthly official estimate] |- | - (212) |style="text-align:left;"|{{OSS}}<ref name="Nota 17">O status político de Osetia do Sur atópase en disputa. Considéranse como un estado independente, mais só está recoñecido por uns poucos países. O goberno xeorxiano e a meirande parte dos países do mundo consideran a Osetia do Sur como parte do territorio de [[Xeorxia]].</ref> |53,532 |15 de outubro de 2015 |0,000672% |style="text-align:left;"|[http://www.mid.ru/bdomp/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/be2d70933881fb75c32579270040e8a1!OpenDocument Estimación de 2013] |- | - (213) |style="text-align:left;"|''{{ASM}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |49,710 |1 de abril de 2020 |0,000624% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn177.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (214) |style="text-align:left;"|''{{MNP}}'' ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) |47,329 |1 de abril de 2020 |0,000594% |style="text-align:left;"|[http://www.census.gov/newsroom/releases/archives/2010_census/cb11-cn178.html Resultado final do censo de 2010] |- | - (215) | style="text-align:left;" |''{{TCA}}'' ([[Reino Unido]]) |44,542 |1 de xullo de 2020 |0,000559% | style="text-align:left;" |[http://www.citypopulation.de/TurksCaicos.html Resultado do censo de 2012] |- | - (216) |style="text-align:left;"|''{{SXM}}'' ([[Países Baixos]]) |42,577 |1 de xaneiro de 2021 |0,000534% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/SintMaarten.html Estimación oficial] |- |189 (217) |style="text-align:left;"|{{LIE}} |39,315 |31 de decembro de 2021 |0,000493% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20140331084716/http://www.llv.li/amtsstellen/llv-as-bevoelkerung/llv-as-bevoelkerung-bevoelkerungsstatistik_per_31_dezember-vorlaeufig.htm Estimación oficial semianual] |- |190 (218) |style="text-align:left;"|{{MCO}} |39,150 |31 de decembro de 2021 |0,000491% |style="text-align:left;"|[http://www.monacostatistics.mc/Population-and-employment Estimación oficial anual] |- | - (219) | style="text-align:left;" |''{{XIB}}'' ([[Reino Unido]]) |34,000 |1 de xullo de 2021 |0,00427% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20120918003705/http://www.gibraltar.gov.gi/images/stories/PDF/statistics/Key_Indicators_Website.pdf Estimación oficial anual] |- |191 (220) | style="text-align:left;" |{{SMR}} |33,705 |30 de marzo de 2022 |0,000423% | style="text-align:left;" |[http://www.statistica.sm/on-line/en/home/statistics/population.html# Estimación oficial mensual] |- | - (221) |style="text-align:left;"|''{{FRAb}} [[San Martín, Francia|Saint-Martin]]'' ([[Francia]]) |32,489 |1 de xaneiro de 2019 |0,000408% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (222) |style="text-align:left;"|''{{ALA}}'' ([[Finlandia]]) |30,415 |30 de xuño de 2022 |0,000382% |style="text-align:left;"|[http://www.stat.fi/til/vamuu/2014/08/vamuu_2014_08_2014-09-18_tie_001_en.html Estimación oficial] |- | - (223) |style="text-align:left;"|''{{VGB}}'' ([[Reino Unido]]) |30,000 |1 de xullo de 2021 |0,000376% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/BritVirgins.html Resultado do censo de 2010] |- |192 (224) |style="text-align:left;"|{{PLW}} |17,957 |1 de xullo de 2021 |0,000225% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (225) |style="text-align:left;"|''{{COK}}'' ([[Nova Zelandia]]) |15,342 |1 de xullo de 2021 |0,000193% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20130502230514/http://www.mfem.gov.ck/docs/Stats/2012/Census/2011%20Cook%20Islands%20Population%20Census%20Report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- | - (226) |style="text-align:left;"|''{{AIA}}'' ([[Reino Unido]]) |15.000 |1 de xullo de 2021 |0,000188% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Anguilla.html Resultado preliminar do censo de 2011] |- | 193 (227) | style="text-align:left;" |{{NRU}} |11,832 |1 de xullo de 2021 |0,000148% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20150924120203/http://www.spc.int/prism/nauru/PublicDocuments/Census/Nauru_2011_Census_Report_FINAL.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (228) |style="text-align:left;"|''{{WLF}}'' ([[Francia]]) |11,369 |1 de xaneiro de 2021 |0,000143% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- |194 (229) | style="text-align:left;" |{{TUV}} |10,679 |1 de xullo de 2021 |0,000134% | style="text-align:left;" |[https://web.archive.org/web/20141113194843/http://www.spc.int/sdp/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=158&Itemid=42&lang=en Estimación oficial anual] |- | - (230) |style="text-align:left;"|''[[Ficheiro:Flag of Saint Barthelemy (local).svg|25px]] [[Saint-Barthélemy]]'' ([[Francia]]) |10,289 |1 de xaneiro de 2019 |0,000129% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (231) | style="text-align:left;" |''{{GBRb}} [[Santa Helena, Ascensión e Tristan da Cunha]]'' ([[Reino Unido]]) |6000 |1 de xullofebreiro de 2021 |0% | style="text-align:left;" |Proxección das Nacións Unidas |- | - (232) |style="text-align:left;"|''{{SPM}}'' ([[Francia]]) |5,974 |1 de xaneiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/france-departements.asp?annee=2012 Estimación oficial anual] |- | - (233) | style="text-align:left;" |''{{MSR}}'' ([[Reino Unido]]) |5,000 |1 de xullo de 2021 |0% | style="text-align:left;" |[http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf Resultado do censo de 2011]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403071254/http://www.gov.ms/wp-content/uploads/2011/02/Montserrat-At-A-Glance.pdf |date=03 de abril de 2019 }} |- | - (234) |style="text-align:left;"|''{{FLK}}'' ([[Reino Unido]]) |4.000 |1 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|Proxección das Nacións Unidas |- | - (235) |style="text-align:left;"|''{{CXR}}'' ([[Australia]]) |1,966 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (236) |style="text-align:left;"|''{{NFK}}'' ([[Australia]]) |1,734 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20160303200110/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Norfolk_Island/report.pdf Resultado do censo de 2011] |- | - (237) |style="text-align:left;"|''{{NIU}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,549 |1 de xuño de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Niue.html Resultado final do censo de 2011] |- | - (238) |style="text-align:left;"|''{{TKL}}'' ([[Nova Zelandia]]) |1,501 |18 de xullo de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[https://web.archive.org/web/20120815034343/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Tokelau/report.pdf Resultado final do censo de 2011] |- |195 (239) |style="text-align:left;"|{{VAT}} |825 |1 de febreiro de 2019 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html Estimación oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202031317/http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-e-governo/note-generali/popolazione.html |date=02 de febreiro de 2017 }} |- | - (240) |style="text-align:left;"|''{{CCK}}'' ([[Australia]]) |573 |30 de xuño de 2020 |0% |style="text-align:left;"|[http://www.citypopulation.de/Australia-Agglo.html Resultado do censo de 2011] |- | - (241) |style="text-align:left;"|''{{PCN}}'' ([[Reino Unido]]) |40 |1 de xaneiro de 2021 |0% |style="text-align:left;"|[[Illas Pitcairn#Demografía|Estimación oficial]] |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de países por superficie]] * [[Lista de países por densidade poboacional]] * [[Lista de países por continente]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Listas de países]] d14gdg5t3vncp2i9133ud0u3jhyd2ad 0 14413 6148916 6075534 2022-08-02T23:44:29Z Xabade 31997 wikitext text/x-wiki {{1000 artigos icona título|materia=Xeografía e historia}} {{Sen referencias|data=abril de 2014}}{{Organización}} '''Al Qaida''' ou '''Al Qaeda''' (árabe: القاعدة - al-Qā‘idah, "A Fundación" ou "A Base") é o nome dado a unha alianza internacional de organizacións islamistas radicais. == Historia e características == Fundouna [[Osama bin Laden]] entre [[1988]] e [[1989]] co apoio dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] para recrutar [[Arabia Saudita|sauditas]] que se uniran aos [[mujahidín]] que loitaban contra a ocupación soviética en [[Afganistán]], pero trala derrota soviética transformouse nunha forma de ideoloxía islámica radical que busca por medio de tácticas terroristas e militares suplantar os réximes de [[Oriente medio]] co obxectivo de xuntar a todos os musulmáns baixo un único goberno rexido estritamente polas [[lei islámica|leis islámicas]]. Afírmase que Al-Quaeda é unha organización salafista, sendo o Salafismo unha rama moi puritana do islam, que afirma seguir fielmente a doutrina do profeta Mahoma. A partir de [[1996]] instalouse en Afganistán, protexida polo [[movemento talibán|réxime talibán]]. As primeiras accións foron o atentado con [[coche-bomba]] contra o [[Torres xemelgas|World Trade Center]] de [[Nova York]] ([[1993]]), contra o campamento militar de [[Dhahran]] en [[Arabia Saudita]] ([[1996]]) e contra as embaixadas dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en [[Nairobi]] e [[Dar es Salaam]] ([[1998]]). Al Qaida conseguiu notoriedade pública tralos [[atentados do 11 de setembro de 2001]] ao [[Torres xemelgas|World Trade Center]] en [[Nova York]] e ao [[Pentágono]] en [[Washington, D.C.|Washington]]. Atribuíuse tamén no 2002 os atentados de [[Balí]], na praia de Khuta, nos que morreron duascentas persoas. Tamén se lle atribúen os [[atentados do 11-M]] en [[Madrid]] o [[11 de marzo]] de [[2004]] e os [[Atentados do 7 de xullo de 2005 en Londres|Londres o 7 de xullo]] de 2005. Ademais de numerosos atentados en [[Iraq]] e Afganistán. O domingo 1 de maio de [[2011]] o presidente dos [[Estados Unidos de América|EE.UU.]] [[Barack Obama]] anunciou que o líder de Al Qaida [[Osama bin Laden]] morreu nunha operación militar realizada por forzas especiais do exército dos EE.UU. nun luxoso complexo residencial preto da cidade de Abbottabad onde estaba agochado coa súa familia. O sucesor de Osama bin Laden á fronte da organización foi exipcio [[Ayman al Zawahiri]], estreito colaborador del dende a década de 1980. Este foi asasinado por un dron dos Estados Unidos en [[Cabul]] o 31 de xullo de 2022. == Teorías alternativas == Segundo algunhas fontes, o termo Al-Quaeda procede dunha frase maior que significa "Base de datos", unha base de datos onde figuran tódolos nomes daqueles [[mujahidin]] que loitaron contra o intento de poñer Afganistán baixo a órbita comunista soviética. Algúns movementos activistas, coma o Movemento Zeitgeist, non recoñecen a existencia física desta organización, senón que afirman que se trata dunha organización imaxinaria instaurada polo mesmo goberno dos Estados Unidos co obxectivo de xustificar intervencións bélicas en calquera lugar do planeta, como a chamada "[[Guerra contra o terrorismo]]", o que xera ganancias astronómicas para selectos grupos económicos dominantes (grandes bancos, fabricantes de armas, corporacións da industria do combustible etc), e de manipular a opinión pública coa intención de logra-lo apoio democrático suficiente para sancionar leis antiterroristas, como a controvertida [[Patriot Act|Ley Patriótica]], as cales se caracterizan, entre outros aspectos, pola restrición de liberdades e garantías constitucionais, como a privacidade das persoas e as súas actividades, aplicables tanto para cidadáns estadounidenses como estranxeiros. Do mesmo modo, estaos movementos sosteñen que os atentados atribuídos a Al Qaeda foron en realidade operacións de falsa bandeira, respaldando esta teoría con antecedentes tales como a desestimación estadounidense á contundente evidencia que advertía sobre o Ataque de [[Pearl Harbour]], permitindo así o ataque e xustificando deste modo a intervención na Segunda Guerra Mundial, ou como a indiferenza ás advertencias do goberno alemán sobre o ataque a calquera navío que transitara as costas irlandesas, o cal tivo como consecuencia o afundimento do [[RMS Lusitania]], transatlántico que levaba entre outros a 234 pasaxeiros estadounidenses, e que foi afundido por un submarino alemán, provocando a intervención dos Estados Unidos na Primeira Guerra Mundial. Existen varios documentais que cuestionan a participación de Al-Quaeda nos atentados do 11 de setembro de 2001, como "ZERO" de Franco Fracassi e Francesco Trento<ref>http://www.youtube.com/watch?v=6xm5A9sTijA&feature=related</ref>, "Farenheit 911" de Michael Moore, "11 de Septiembre engaño Global", "Autoatentado das Torres Xemelgas" e algún máis. == Notas == {{Listaref|1}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Al-Qaeda]] [[Categoría:Idade Contemporánea]] [[Categoría:Islamismo]] [[Categoría:Organizacións terroristas]] phg3tis00l3sbxabw7ckhlduzpumurq 6148918 6148916 2022-08-02T23:46:19Z Xabade 31997 wikitext text/x-wiki {{1000 artigos icona título|materia=Xeografía e historia}} {{Sen referencias|data=abril de 2014}}{{Organización}} '''Al Qaida''' ou '''Al Qaeda''' (árabe: القاعدة - al-Qā‘idah, "A Fundación" ou "A Base") é o nome dado a unha alianza internacional de organizacións islamistas radicais. == Historia e características == Fundouna [[Osama bin Laden]] entre [[1988]] e [[1989]] co apoio dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] para recrutar [[Arabia Saudita|sauditas]] que se uniran aos [[mujahidín]] que loitaban contra a ocupación soviética en [[Afganistán]], pero trala derrota soviética transformouse nunha forma de ideoloxía islámica radical que busca por medio de tácticas terroristas e militares suplantar os réximes de [[Oriente medio]] co obxectivo de xuntar a todos os musulmáns baixo un único goberno rexido estritamente polas [[lei islámica|leis islámicas]]. Afírmase que Al-Quaeda é unha organización salafista, sendo o Salafismo unha rama moi puritana do islam, que afirma seguir fielmente a doutrina do profeta Mahoma. A partir de [[1996]] instalouse en Afganistán, protexida polo [[movemento talibán|réxime talibán]]. As primeiras accións foron o atentado con [[coche-bomba]] contra o [[Torres xemelgas|World Trade Center]] de [[Nova York]] ([[1993]]), contra o campamento militar de [[Dhahran]] en [[Arabia Saudita]] ([[1996]]) e contra as embaixadas dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en [[Nairobi]] e [[Dar es Salaam]] ([[1998]]). Al Qaida conseguiu notoriedade pública tralos [[atentados do 11 de setembro de 2001]] ao [[Torres xemelgas|World Trade Center]] en [[Nova York]] e ao [[Pentágono]] en [[Washington, D.C.|Washington]]. Atribuíuse tamén no 2002 os atentados de [[Balí]], na praia de Khuta, nos que morreron duascentas persoas. Tamén se lle atribúen os [[atentados do 11-M]] en [[Madrid]] o [[11 de marzo]] de [[2004]] e os [[Atentados do 7 de xullo de 2005 en Londres|Londres o 7 de xullo]] de 2005. Ademais de numerosos atentados en [[Iraq]] e Afganistán. O domingo 1 de maio de [[2011]] o presidente dos [[Estados Unidos de América|EE.UU.]] [[Barack Obama]] anunciou que o líder de Al Qaida [[Osama bin Laden]] morreu nunha operación militar realizada por forzas especiais do exército dos EE.UU. nun luxoso complexo residencial preto da cidade de Abbottabad onde estaba agochado coa súa familia. O sucesor de Osama bin Laden á fronte da organización foi exipcio [[Ayman al Zawahiri]], estreito colaborador del dende a década de 1980.<ref>{{Cita web|título=Who was al-Qaeda’s leader Ayman al-Zawahiri?|url=https://www.aljazeera.com/news/2022/8/2/al-zawahiri-from-cairo-doctor-to-al-qaeda-leader|páxina-web=www.aljazeera.com|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> Este foi asasinado por un dron dos Estados Unidos en [[Cabul]] o 31 de xullo de 2022.<ref>{{Cita web|título=Joe Biden anuncia a morte do líder de Al Qaeda nunha operación antiterrorista cun dron en Cabul|url=https://www.g24.gal/-/joe-biden-anuncia-a-morte-do-lider-de-alqaeda-nunha-operacion-antiterrorista-cun-dron-en-cabul|páxina-web=G24|data-acceso=2022-08-02|lingua=gl-ES}}</ref> == Teorías alternativas == Segundo algunhas fontes, o termo Al-Quaeda procede dunha frase maior que significa "Base de datos", unha base de datos onde figuran tódolos nomes daqueles [[mujahidin]] que loitaron contra o intento de poñer Afganistán baixo a órbita comunista soviética. Algúns movementos activistas, coma o Movemento Zeitgeist, non recoñecen a existencia física desta organización, senón que afirman que se trata dunha organización imaxinaria instaurada polo mesmo goberno dos Estados Unidos co obxectivo de xustificar intervencións bélicas en calquera lugar do planeta, como a chamada "[[Guerra contra o terrorismo]]", o que xera ganancias astronómicas para selectos grupos económicos dominantes (grandes bancos, fabricantes de armas, corporacións da industria do combustible etc), e de manipular a opinión pública coa intención de logra-lo apoio democrático suficiente para sancionar leis antiterroristas, como a controvertida [[Patriot Act|Ley Patriótica]], as cales se caracterizan, entre outros aspectos, pola restrición de liberdades e garantías constitucionais, como a privacidade das persoas e as súas actividades, aplicables tanto para cidadáns estadounidenses como estranxeiros. Do mesmo modo, estaos movementos sosteñen que os atentados atribuídos a Al Qaeda foron en realidade operacións de falsa bandeira, respaldando esta teoría con antecedentes tales como a desestimación estadounidense á contundente evidencia que advertía sobre o Ataque de [[Pearl Harbour]], permitindo así o ataque e xustificando deste modo a intervención na Segunda Guerra Mundial, ou como a indiferenza ás advertencias do goberno alemán sobre o ataque a calquera navío que transitara as costas irlandesas, o cal tivo como consecuencia o afundimento do [[RMS Lusitania]], transatlántico que levaba entre outros a 234 pasaxeiros estadounidenses, e que foi afundido por un submarino alemán, provocando a intervención dos Estados Unidos na Primeira Guerra Mundial. Existen varios documentais que cuestionan a participación de Al-Quaeda nos atentados do 11 de setembro de 2001, como "ZERO" de Franco Fracassi e Francesco Trento<ref>http://www.youtube.com/watch?v=6xm5A9sTijA&feature=related</ref>, "Farenheit 911" de Michael Moore, "11 de Septiembre engaño Global", "Autoatentado das Torres Xemelgas" e algún máis. == Notas == {{Listaref|1}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Al-Qaeda]] [[Categoría:Idade Contemporánea]] [[Categoría:Islamismo]] [[Categoría:Organizacións terroristas]] mxg119arejsgpuo6qafnzalkgap0yog 0 14717 6149408 6120971 2022-08-03T11:02:25Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 5 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Ficha de nobre |nome = Jalal-ud-Din Muhammad Akbar <br />جلال الدین محمد اکبر, en [[urdú]]<br />जलालुद्दीन मुहम्मद अकबर, en [[hindi]] <br />transliteración hunteriana: ''Jalāl ud-Dīn Muḥammad Akbar'' |título = 3º emperador do [[Imperio mogol]] |imaxe = Akbar1.jpg |tamaño de imaxe = 250px |epígrafe = |reinado = [[11 de febreiro]] de [[1556]]<br>[[27 de outubro]] de [[1605]]<ref name=Eraly04>{{cita libro|apelidos=Eraly|nome=Abraham|título=The Mughal Throne: The Saga of India's Great Emperors|ano=2004|editor=Phoenix|isbn=9780753817582|páxinas=115, 116}}</ref><ref>{{cita web|título=Akbar (Mughal emperor)|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/11421/Akbar|editor=Encyclopedia Britannica Online |dataacceso=30 de decembro do 2015 |lingua=en}}</ref> |mandato = |coroación = 14 de febreiro de 1556<ref name=Eraly04/> |outros títulos = |nome completo = |data de nacemento = [[14 de outubro]] de [[1542]] |lugar de nacemento = [[Umarkot]], actual [[Paquistán]] |data de defunción = [[27 de outubro]] de [[1605]] <small>{{Idade|14|10|1542|27|10|1605}}</small> |lugar de defunción = [[Agra, India|Agra]], [[Imperio mogol]] |sepultura = |predecesor = [[Humayun]] |rexente = [[Bairam Khan]] (1556–1561) |sucesor = [[Jahangir]] |suc-tipo = |herdeiro = |consorte = |cónxuxe = 36 mulleres incluíndo [[Mariam-uz-Zamani]]<ref name=Metcalf>{{cita libro|apelidos=Metcalf |nome=Barbara, Thomas|título=A Concise History of Modern India|url=https://archive.org/details/concisehistorymo00metc |year=2006|editor=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-86362-9|páxinas=[https://archive.org/details/concisehistorymo00metc/page/n52 17]}}</ref><br> |descendencia = Hassan<br>Hussain<br>[[Jahangir]]<br>[[Prince Murad|Murad]]<br>[[Prince Daniyal|Daniyal]]<br>[[Aram Banu Begum]]<br>[[Shakr-un-Nissa Begum]]<br>[[Shahzadi Khanum]] |casa real = [[dinastía Timurid|Casa de Timur]] |dinastía = |liñaxe = |himno real = |pai = [[Humayun]] |nai = [[Hamida Banu Begum]]<ref>{{cita web|url=http://collections.vam.ac.uk/item/O9283/miriam-makani-painting-tulsi/ |título=Google Images |editor=Google.com.pk |dataacceso=2014-01-18}}</ref> |firma = |escudo = |lema = }} '''Jalal-ud-Din Mohammed Akbar''' ou '''Jellaladin Mahommed Akbar''' populamente coñecido como '''Akbar I''' ({{IPA|əkbər|IPA}}, literalmente "o grande"), nado o [[14 de outubro]] de [[1542]] e finado en [[Agra, India|Agra]] o [[27 de outubro]] de [[1605]]<ref name="TENNYSON'S">{{Cita web| consulta= |url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00generallinks/tennyson/akbarsnotes.html |título=Akbar| editor=TENNYSON'S OWN NOTES TO AKBAR'S DREAM |lingua=en |dataacceso=30 de decembro do 2015}}</ref><ref name="date">[http://www.oriold.uzh.ch/static/hegira.html Conversion of Islamic and Christian dates (Dual)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090801034114/http://www.oriold.uzh.ch/static/hegira.html |date=01 de agosto de 2009 }} As per the date convertor Baadshah Akbar's birth date, as per ''Humayun nama'', of 04 [[Rajab]], 949 AH, corresponds to 14 October 1542.</ref>, foi o terceiro e maior dos emperadores mogois da [[India]] desde [[1556]] a [[1605]]. Akbar sucedeu ao seu pai, [[Humayun]], baixo un rexente, [[Bairam Khan]], quen axudou ao novo emperador a expandir e consolidar os dominios mogoles na India. Akbar tiña unha personalidade forte e foi un xeneral con moito éxito. Ampliou gradualmente o [[Imperio mogol]] para incluír gran parte do [[ subcontinente indio]]. O seu poder e influencia, con todo, estendéronse por todo o subcontinente debido ao dominio militar, político, cultural e económico dos mogoles. Para unificar o vasto estado mogol, Akbar estableceu un sistema de administración centralizado en todo o seu imperio e adoptou unha política de conciliación dos gobernantes conquistados a través do matrimonio e a diplomacia. Para preservar a paz e a orde nun imperio relixioso e culturalmente diverso, adoptou políticas que lle valeron o apoio dos seus súbditos non musulmáns. Evitando os lazos tribais e a identidade do estado islámico, Akbar esforzouse por unir terras afastadas do seu reino a través da lealdade, expresada a través da cultura indo-persa. Desenvolveu unha economía forte e estable, o que levou á expansión comercial e un maior patrocinio da cultura. O propio Akbar era un [[mecenas]] da arte e da cultura. Gustáballe a literatura e creou unha biblioteca de máis de 24.000 volumes escritos en [[Lingua sánscrita|sánscrito]], [[Lingua urdú|urdu]], [[Língua persa antiga|persa]], [[Lingua grega antiga|grego]], [[Lingua latina|latín]], [[lingua árabe antiga|árabe]] e [[Lingua caxemiresa|caxemir]], atendida por moitos eruditos, tradutores, artistas, [[Caligrafía| calígrafos]], [[escriba]]s, encuadernadores e lectores. Fixo gran parte da catalogación el mesmo a través de tres agrupacións principais.<ref name=":0">{{Cita libro|título=The library : an illustrated history|url=https://www.worldcat.org/oclc/277203534|editorial=Skyhorse Pub.|data=2009|data-acceso=24 de abril do 2022|isbn=978-1-60239-706-4|oclc=277203534|nome=Stuart|apelidos=Murray}}</ref> Akbar tamén estableceu a biblioteca de Fatehpur Sikri exclusivamente para mulleres,<ref>{{Cita libro|título=Encyclopedia of library history|url=https://www.worldcat.org/oclc/28375376|editorial=Garland Pub|data=1994|data-acceso=24 de abril do 2022 |isbn=0-8240-5787-2|oclc=28375376 |nome=Wayne A.|apelidos=Wiegand|nome2=Donald G.|apelidos2=Davis|páxina=273}}</ref> e decretou que se establecesen escolas para a educación de musulmáns e hindús en todo o reino. Tamén animou á que a encadernación se considerase unha gran arte.<ref name=":0" /> Homes santos de moitas relixións, poetas, arquitectos e artesáns adornaban a súa corte de todo o mundo para o seu estudo e discusión. As cortes de Akbar en [[Delhi]], [[Agra, India|Agra]] e [[Fatehpur Sikri]] convertéronse en centros das artes, letras e aprendizaxe. A cultura [[Imperio timúrida| timúrida]] e perso-islámica comezou a fusionarse e mesturarse con elementos indíxenas indios, e xurdiu unha cultura indo-persa distinta caracterizada polas artes, a [[pintura]] e a [[arquitectura]] de estilo mogol. Desilusionado co islam ortodoxo e quizais coa esperanza de lograr a unidade relixiosa dentro do seu imperio, Akbar promulgou o [[Din-i Ilahi]], un [[Sincretismo|credo sincrético]] derivado principalmente do [[islam]] e o [[hinduísmo]], así como dalgunhas partes do [[zoroastrismo]] e o [[cristianismo]]. Con todo, Akbar tamén ordenou o masacre de Chittorgarh, na que foron masacrados 30.000 campesiños hindús. O reinado de Akbar influíu significativamente no curso da historia da India. Durante o seu goberno, o imperio mogol triplicouse en tamaño e riqueza. Creou un poderoso sistema militar e instituio reformas políticas e sociais efectivas. Ao abolir a [[Yizia]], o imposto sectario, sobre os non musulmáns e designalos para altos postos civís e militares, foi o primeiro gobernante mogol en gañarse a confianza e a lealdade dos súbditos nativos. Fixo traducir a [[literatura sánscrita]], participou en festivais nativos e deuse conta de que un imperio estable dependía da cooperación e a boa vontade dos seus súbditos. Por tanto, durante o seu goberno sentaronse as bases para un imperio multicultural. Akbar foi sucedido como emperador polo seu fillo, o príncipe Salim, máis tarde coñecido como [[Jahangir]]. == Antecedentes == Era descendente do emperador [[pobo mongol|mongol]] [[Tamerlán]]; fillo do emperador [[Humayun]], e neto do emperador mogol Zahiruddin Muhammad [[Babur]] primeiro gobernante do [[Imperio mogol]] na India. Trala morte de Tamerlán o Imperio foise reducindo en sucesivos enfrontamentos coas potencias veciñas ata o último enfrontamento cos [[Pobo uzbeko|uzbekos]]. Nesta época é cando un descendente de Tamerlán, Zahir al-Din Muhammad, máis coñecido como Babur, decide saír do centro de [[Afganistán]], onde se refuxiaran os resto do imperio, e intervir nas disputas internas da India. En [[1526]] Babur derrotou ao último dos [[sultán]]s de Delhi, Ibrahim Lodi, na primeira [[Batalla de Panipat]]. Trala morte de Zahir al-Din Muhammad foi sucedido no trono polo seu fillo [[Humayun]]. Ao final do seu reinado de Akbar, en 1605, o Imperio mogol cubría a maior parte da India setentrional e central. É apreciado por ter un punto de vista liberal en todas as súas [[crenza]]s e [[Fe (relixión)|fe]] e, durante a súa época, a [[cultura]] e a [[arte]] chegaron ao cénit cando se compara cos seus predecesores, aínda que el era analfabeto. == Traxectoria == === Primeiros anos === [[Ficheiro:Akbar.jpg|miniatura|esquerda|upright|Akbar de neno]] O seu pai [[Humayun]] foi afastado do trono como consecuencia dunha serie de batallas co [[Afganistán|afgán]] [[Sher Shah|Sher Shah Suri]], quen case conquistou a totalidade do Imperio mogol establecendo a Dinastía Suri, o emperador mogol fuxiu cara ao oeste, a [[Sind]].<ref>{{Cita libro|título=Humayun Badshah|url=http://archive.org/details/humayunbadshah035068mbp|editorial=Humphrey Milford Oxford University Press|data-acceso=24 de abril do 2022|apelidos=S K banerji|apelidos2=Digital Library Of India}}</ref> Alí coñeceu e casou con [[Hamida Banu Begum]], que naquel entón tiña 14 anos, filla de Shaikh Ali Akbar Jami, un mestre [[Pobo persa|persa]] do irmán menor de Humayun, [[Hindal Mirza]]. Jalal-ud-Din Mohammed Akbar naceu o ano seguinte, o 15 de outubro de 1542 (o cuarto día de [[Rajab]], 949 [[Ano da Héxira|AH]]) na [[fortaleza Rajput]] de [[Umarkot]] en [[Rajputana]] (no actual Sind), onde o gobernante hindú local Ra Prasad dera refuxio aos seus pais.{{sfn|Smith|1917|pp=12-19 |group="Sm."}} Durante o extenso período no exilio de Humayun, Akbar foi criado en [[Cabul]] pola familia extensa dos seus tíos paternos, [[ Kamran Mirza]] e [[ Askari Mirza]], e as súas tías, en particular a esposa de Kamran Mirza. Pasou a súa mocidade aprendendo a cazar, correr e loitar, o que o converteu nun guerreiro atrevido, poderoso e valente, pero nunca aprendeu a ler nin a escribir. Isto, con todo, non obstaculizou a súa procura de coñecemento, xa que sempre se di que cando se retiraba pola noite facía que alguén lese.{{sfn|Smith|1917|p=22 |group="Sm."}} <ref>Fazl, Abul. ''Akbarnama Volume I''.</ref> O 20 de novembro de 1551, o irmán menor de Humayun, Hindal Mirza, morreu loitando nunha batalla contra as forzas de Kamran Mirza. Ao decatarse da noticia da morte do seu irmán, Humayun sentiuse atafegado pola dor.<ref>{{Cita libro|título=A History of India under the Two First Sovereigns of the House of Taimur, Báber and Humáyun. Volume 2|url=https://www.worldcat.org/oclc/889952872|editorial=Cambridge University Press|data=2012|data-acceso=24 de abril do 2022 |isbn=978-1-108-04620-6 |oclc=889952872 |nome=William|apelidos=Erskine|páxina=403-404}}</ref> Polo afecto da memoria do seu irmán, Humayun prometeu á filla de nove anos de Hindal, [[Ruqaiya Sultan Begum]], co seu fillo Akbar. O seu compromiso tivo lugar en Cabul, pouco despois do primeiro nomeamento de Akbar como vicerrei na [[provincia de Gazni]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Mehta|nome=Jaswant Lal|título=Advanced Study in the History of Medieval India|ano=1986|editorial=Sterling Publishers Pvt. Ltd.|isbn=8120710150|páxina=189|idioma=Inglés}}</ref> Humayun conferiu á parella imperial toda a riqueza, o exército e os seguidores de Hindal e Ghazni. Un dos [[jagir]] de Hindal foi entregado ao seu sobriño, Akbar, quen foi designado vicerrei e tamén se lle deu o mando do exército do seu tío.<ref>{{Cita libro|título=History of the Rise of the Mahomedan Power in India, till the Year AD 1612. |volume= 2|url=https://www.worldcat.org/oclc/889971360|editorial=Cambridge University Press|data=2013|data-acceso=24 de abril do 2022|isbn=978-1-108-05555-0|oclc=889971360|nome=John|apelidos=Briggs|nome2=Mahomed Kasim|apelidos2=Ferishta|páxina=169}}</ref> O matrimonio de Akbar con Ruqaiya foi solemnizado en [[Jalandhar]] ([[Punjab, India|Punjab]]) cando ambos tiñan 14 anos.{{sfn|Eraly|2000|pp=123, 272 | group=" Er."}} Ela foi a súa primeira esposa e consorte principal.<ref>{{Cita libro|título=The empire of the great Mughals : history, art and culture|url=https://www.worldcat.org/oclc/61751123|editorial=Reaktion Books|data=2004|data-acceso=24 de abril do 2022|isbn=1-86189-185-7|oclc=61751123|nome=Annemarie|apelidos=Schimmel|páxina=149}}</ref>{{sfn|Jahangir|1999|p=437 |group="Ja."}} Tras o caos pola sucesión do fillo de Sher Shah Suri [[Islam Shah Suri|Islam Shah]], Humayun reconquistou Delhi en 1555, e recuperou o trono despois de 15 anos no exilio.,<ref>{{Cita publicación|url=https://www.nature.com/articles/150600b0|título=Akbar, the Great Mughal|data=1942-11-01|publicación=Nature|volume=150|número=3812|páxinas=600–601|data-acceso=25 de abril do 2022|idioma=en|issn=1476-4687|doi=10.1038/150600b0}}</ref> á fronte dun exército en parte proporcionado polo seu aliado persa [[Tahmasp I]], porén morrería uns meses despois, en [[1556]], a causa dunha caída dende unha das escaleiras da súa biblioteca. O titor de Akbar, Bairam Khan, ocultou a morte para prepararse para a sucesión de Akbar. Akbar sucedeu ao seu pai o 14 de febreiro de 1556 (mentres o imperio se atopaba no medio dunha guerra contra [[Sikandar Shah]] para reclamar o trono dos mogoles) baixo a rexencia de [[Bairam Khan]], ou Bahram Khan, un nobre [[turcomán]], cuxa política enérxica de afastamento de pretendentes ao trono e dunha rigorosa disciplina militar asegurou a consolidación do imperio recentemente restaurado.<ref name="dup-0-42">{{Cita web|url=https://www.indiatoday.in/education-today/gk-current-affairs/story/akbar-the-great-348793-2016-10-27|título=Remembering Akbar the Great: Facts about the most liberal Mughal emperor|data-acceso=25 de abril do 2022|apelido=DelhiOctober 27|nome=India Today Web Desk New|páxina-web=India Today|idioma=en}}</ref> En [[Kalanaur]], ([[Punjab]]), Akbar, de 14 anos, foi entronizado por Bairam Khan nunha plataforma recentemente construída, que aínda se mantén en pé.<ref>{{Cita web|url=http://punjabgovt.nic.in/government/gurdas1.GIF|título=Wayback Machine|data-acceso=25 de abril do 2022|data=2008-05-27|páxina-web=web.archive.org|data-arquivo=27 de maio de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080527210721/http://punjabgovt.nic.in/government/gurdas1.GIF|url-morta=unfit}}</ref><ref>[http://gurdaspur.nic.in/html/profile.htm#history History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050802074716/http://gurdaspur.nic.in/html/profile.htm#history |data=2 de agosto de 2005 }} [[Gurdaspur district]] website.</ref> Foi proclamado ''Shahanshah'' (en [[Lingua persa|persa]] "Rei de Reis"<ref name="dup-0-42" />). Bairam Khan gobernou no seu nome ata que alcanzou a maioría de idade.{{sfn|Smith|1981|p= 337|group="Sm."}} === Campañas militares === ==== Innovacións militares ==== [[Ficheiro:India in 1605.jpg|miniatura|upright|Imperio mogol baixo o período de Akbar (amarelo)]] A Akbar outorgóuselle o epíteto de "o Grande" debido aos seus moitos logros.<ref name=":1">{{Cita libro|título=Domesticity and Power in the Early Mughal World|url=https://books.google.es/books?id=B8NJ41GiXvsC&pg=PA140&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editorial=Cambridge University Press|data=2005-09-22|data-acceso=25 de abril do 2022|isbn=978-0-521-85022-3|idioma=en|nome=Ruby|apelidos=Lal|páxina=140}}</ref> incluído o seu historial de campañas militares invictas que consolidaron o dominio mogol no [[subcontinente indio]].<ref>{{Cita web|url=https://www.indiatoday.in/education-today/gk-current-affairs/story/akbar-the-great-348793-2016-10-27|título=Remembering Akbar the Great: Facts about the most liberal Mughal emperor|data-acceso=25 de abril do 2022|apelido=DelhiOctober 27|nome=India Today Web Desk New|páxina-web=India Today|idioma=en}}</ref> A base desta destreza e autoridade militar foi a hábil calibración estrutural e organizativa de Akbar do [[exército mogol]].<ref name=":2">{{Cita libro|edición=4th ed|título=A history of India|url=https://www.worldcat.org/oclc/57054139|editorial=Routledge|data=2004|data-acceso=25 de abril do 2022|isbn=0-203-39126-8|oclc=57054139|nome=Hermann|apelidos=Kulke|páxina=205}}</ref> O [[sistema mansabdari]] (sistema de recrutamento militar e administrativo en uso durante o imperio mogol) en particular foi aclamado polo seu papel na defensa do poder mogol na época de Akbar. O sistema persistiu con poucos cambios ata o final do Imperio mogol, pero foise debilitando progresivamente cos seus sucesores.<ref name=":2" /> As reformas organizativas foron acompañadas de innovacións en [[Canón (arma)|canóns]], [[fortificación]]s e o [[Elefante de guerra|uso de elefantes]].<ref name=":1" /> Akbar tamén se interesou polas [[Chave de mecha|chaves de mecha]] e empregounas eficazmente durante varios conflitos. Buscou a axuda dos [[Imperio otomán|otománs]], e tamén cada vez máis de europeos, especialmente [[Imperio portugués|portugueses]] e italianos, para adquirir armas de fogo e artillería.<ref>{{Cita libro|título=The empire of the great Mughals : history, art and culture|url=http://archive.org/details/empireofgreatmug00anne|editorial=London : Reaktion Books|data=2004|data-acceso=25 de abril do 2022|isbn=978-1-86189-185-3|apelidos=Schimmel|nome=Annemarie|nome2=Burzine K.|apelidos2=Waghmar|páxina=88}}</ref> As armas de fogo na época de Akbar chegaron a ser moi superiores a calquera cousa que puidesen despregar gobernantes rexionais, tributarios ou os [[zamindar]]s.<ref>{{Cita libro|título=The Mughal Empire|url=https://www.worldcat.org/oclc/25246187|editorial=Cambridge University Press|data=1993|data-acceso=25 de abril do 2022|isbn=0-521-25119-2|oclc=25246187|nome=John F.|apelidos=Richards|páxina=288}}</ref> Tal foi o impacto destas armas que o [[ visir]] de Akbar, [[Abu'l-Fazl ibn Mubarak]], unha vez declarou que "coa excepción de Turquía, quizais non haxa ningún país no que as súas armas teñan máis medios para asegurar o goberno que [a India]".<ref>{{Cita libro|título=Firearms of the Islamic world in the Tareq Rajab Museum, Kuwait|url=https://www.worldcat.org/oclc/33841842|editorial=I.B. Tauris|data=1995|data-acceso=25 de abril do 2022|isbn=1-85043-963-X|oclc=33841842|apelidos=Elgood|nome=Robert|páxina=135}}</ref> O termo "[[imperio da pólvora]]" foi utilizado a miúdo por eruditos e historiadores ao analizar o éxito dos mogoles na India. Considerouse que o poder mogol débese ao seu dominio das técnicas de guerra, especialmente o uso de armas de fogo alentado por Akbar.<ref>{{Cita libro|título=Mughal warfare : Indian frontiers and highroads to empire, 1500-1700|url=https://www.worldcat.org/oclc/52996650|editorial=Routledge|data=2003|data-acceso=25 de abril do 2022|isbn=0-203-40258-8|oclc=52996650|nome=Jos J. L.|apelidos=Gommans|páxina=134}}</ref> === Loita polo norte da India === [[Ficheiro:Court of Akbar from Akbarnama.jpg|miniatura|upright|A corte do mozo Akbar, de 13 anos, mostrando o seu primeiro acto imperial: o arresto dun cortesán rebelde, que unha vez foi o favorito do pai de Akbar. Ilustración dun manuscrito do Akbarnama.]] [[Ficheiro:Kaiser Akbar bändigt einen Elefanten.jpg|miniatura|upright|O emperador mogol Akbar adestrando a un elefante]] O pai de Akbar, Humayun, recuperara o control do [[Punjab]], [[Delhi]] e [[Agra, India|Agra]] co apoio de [[dinastía safávida|Safavid]], pero mesmo nestas áreas o goberno mogol era precario, e cando os [[Imperio suri|Suris]] reconquistaron Agra e Delhi tras a morte de Humayun, o destino do emperador neno parecía incerto. A minoría de Akbar e a falta de calquera posibilidade de asistencia militar do bastión mogol de [[Cabul]], que estaba no medio dunha invasión do gobernante de [[Provincia de Badakhshan|Badakhshan]], o príncipe [[Mirza Suleiman]], agravou a situación.{{sfn|Eraly|2000|pp=118-124 |group="Er."}} Cando o seu rexente, [[ Bairam Khan]], convocou un consello de guerra para ordenar as forzas mogolas, ningún dos xefes de Akbar o aprobou. Con todo, Bairam Khan finalmente puido prevalecer sobre os nobres, e decidiuse que os mogoles marcharían contra o máis forte dos gobernantes Suri, [[Sikandar Shah Suri]], no Punjab. Delhi quedou baixo a rexencia de [[Tardi Baig Khan]].{{sfn|Eraly|2000|pp=118-124 |group="Er."}} Sikandar Shah Suri, con todo, non presentou maior preocupación por Akbar,{{sfn| Majumdar|1974| p=104| group=" Ma."}} e evitou dar batalla cando o exército mogol achegouse. A ameaza máis grave veu de [[Hemu]], un ministro e xeneral dun dos gobernantes Suri, que se proclamou emperador hindú e expulsou aos mogoles das [[Chaira indoganxética|chairas indoganxéticas]].{{sfn|Eraly|2000|pp=118-124 |group="Er."}} Persuasido por Bairam Khan, quen reorganizou o exército mogol antes de que Hemu puidese consolidar a súa posición, Akbar marchou a Delhi para recuperala.{{sfn|Chandra|2007|pp=226-227 |group="Ch."}} O seu exército, dirixido por Bairam Khan, derrotou a Hemu e ao exército suri o [[5 de novembro]] de [[1556]] na [[Batalla de Panipat (1556)|segunda batalla de Panipat]], a 80 km o norte de Delhi.{{sfn|Chandra|2007|p=227|group="Ch."}} Pouco despois da batalla, as forzas mogolas ocuparon Delhi e logo Agra. Akbar fixo unha entrada triunfal en Delhi, onde permaneceu durante un mes. Logo, el e Bairam Khan regresaron a Punjab para tratar con Sikandar Shah, que volvera a estar activo.<ref name=":5">{{Cita libro|título=The Mughal Empire|url=https://www.worldcat.org/oclc/25246187|editorial=Cambridge University Press|data=1993|data-acceso=26 de abril do 2022|isbn=0-521-25119-2|oclc=25246187|nome=John F.|apelidos=Richards|páxina=9-13}}</ref> No seguintes seis meses, os mogoles gañaron outra batalla importante contra Sikander Shah Suri, quen fuxiu ao leste de [[Bengala]]. Akbar e as súas forzas ocuparon [[Lahore]] e logo apoderouse de [[Multan]] no Punjab. En 1558, Akbar tomou posesión de [[Ajmer]], a apertura a [[Rajputana]], despois da derrota e fuxida do seu gobernante musulmán<ref name=":5" /> Os mogoles tamén cercaron e derrotaron a fórzalas suri que controlaban a [[fortaleza de Gwalior]], a fortaleza máis grande ao norte do [[río Narmada]].<ref name=":5" /> Os begums reais, xunto coas familias dos emires mogoles, foron finalmente traídos nese momento de Cabul á India, segundo o [[visir]] de Akbar, Abul Fazl, «para que os homes se puidesen establecer e estar restrinxidos nalgunha medida de partir dun país o que estaban afeitos».{{sfn|Eraly|2000|pp=118-124 |group="Er."}} Akbar declarara firmemente as súas intencións de que os mogoles se asentaran na India para quedar. Isto estaba moi lonxe dos acordos políticos do seu avó, [[Babur]], e do seu pai, Humayun, quen fixera pouco para indicar que eran calquera cousa menos gobernantes transitorios.{{sfn|Eraly|2000|pp=118-124 |group="Er."}}<ref name=":5" /> Con todo, Akbar reintroduxo metodicamente un legado histórico do [[Renacemento timurí]] que os seus antepasados deixaran.<ref>{{Cita libro|título=The new Cambridge history of Islam|url=https://www.worldcat.org/oclc/298184395|editorial=Cambridge University Press|data=2010|data-acceso=26 de abril do 2022|isbn=0-521-51536-X|oclc=298184395|nome=Michael|apelidos=Cook}}</ref> === Expansión o centro da India === [[Ficheiro:Young Abdul Rahim Khan-I-Khana being received by Akbar, Akbarnama.jpg|esquerda|miniatura|upright| Akbar recibe ao mozo Abdul Rahim Khan-I- Khana, fillo de Bairam Khan]] En 1559, os mogoles lanzaran un avance cara ao sur cara a Rajputana e [[Malwa]].<ref name=":6">{{Cita libro|título=The Mughal Empire|url=https://www.worldcat.org/oclc/25246187|editorial=Cambridge University Press|data=1993|data-acceso=2021-04-20|isbn=0-521-25119-2|oclc=25246187|nome=John F.|apelidos=Richards|páxina=14-15}}</ref> Con todo, as disputas de Akbar co seu rexente, Bairam Khan, puxeron temporalmente fin á expansión.<ref name=":6" /> O novo emperador, á idade de dezaoito anos, quería participar máis activamente na xestión dos asuntos. Animado pola súa nai adoptiva, [[Maham Anga]], e os seus familiares, Akbar decidiu prescindir dos servizos de Bairam Khan. Despois doutra disputa na corte, Akbar finalmente despediu a Bairam Khan na primavera de 1560 e ordenoulle que se fora en [[Hajj]] (peregrinación) a [[A Meca|Meca]].{{sfn|Smith|1981|p=339 339|group="Sm."}} Bairam Khan foise á Meca, pero no seu camiño foi incitado polos seus opoñentes para rebelarse.{{sfn|Chandra|2007|p=227|group="Ch."}}<ref>John F. Richards ([[1995]]) ''The Mugal Empire''. Cambridge University Press, páx. 14</ref> Foi derrotado polo exército mogol no Punjab e obrigado a someterse. Con todo Akbar perdoouno, e deulle a opción de continuar na súa corte ou renovar a súa peregrinación; Bairam elixiu isto último.{{sfn|Chandra|2007|p=228 |group="Ch."}} Bairam Khan foi posteriormente asasinado no seu camiño á Meca, supostamente por un afgán por unha vinganza persoal.<ref name=":6" /> En 1560, Akbar renovou as operacións militares.<ref name=":6" /> Un exército mogol baixo o mando do seu irmán adoptivo, [[ Adham Khan]], e un comandante mogol, Pir Muhammad Khan, comezaron a [[conquista mogola de Malwa]]. O gobernante afgán, [[Baz Bahadur]], foi derrotado na Batalla de Sarangpur e fuxiu a [[ Khandesh]] en busca de refuxio, deixando atrás o seu harén, tesouro e elefantes de guerra.<ref name=":6" /> A pesar do éxito inicial, a campaña resultou un desastre desde o punto de vista de Akbar. O seu irmán adoptivo retivo todo o botín e seguiu coa práctica de Asia Central de masacrar á gornición rendida, ás súas esposas e fillos, e a moitos teólogos musulmáns e Sayyids, que eran descendentes de [[Mahoma]].<ref name=":6" /> Akbar viaxou persoalmente a Malwa para enfrontarse a Adham Khan e relevalo do mando. A continuación, Pir Muhammad Khan foi enviado en busca de Baz Bahadur, pero foi rexeitado pola alianza dos gobernantes de Khandesh e [[Sultanato de Berar|Berar]].<ref name=":6" /> Baz Bahadur recuperou temporalmente o control de Malwa ata que, ao ano seguinte, Akbar enviou outro exército mogol para invadir e anexar o reino.<ref name=":6" /> Malwa converteuse nunha provincia da nacente administración imperial do réxime de Akbar. Baz Bahadur sobreviviu como refuxiado en varios tribunais ata que, oito anos despois, en 1570, asumiu o servizo de Akbar.<ref name=":6" /> [[Ficheiro:Prince Akbar and Noblemen Hawking, Probably Accompanied by His Guardian Bairam Khan.jpg|miniatura|upright| Akbar cabalgando con caciques e nobres mogoles acompañado do seu titor Bairam Khan]] A pesar do éxito final en Malwa, o conflito expuxo gretas nas relacións persoais de Akbar cos seus parentes e nobres mogoles. Cando Adham Khan enfrontouse a Akbar despois doutra disputa en 1562, o emperador derrubouno e lanzouno desde unha terraza ao patio do palacio en Agra. Aínda con vida, Adham Khan foi arrastrado e lanzado ao patio unha vez máis por Akbar para asegurar a súa morte. Akbar agora buscaba eliminar a ameaza de súbditos demasiado poderosos.<ref name=":6" /> Creou postos ministeriais especializados relacionados co goberno imperial; ningún membro da nobreza mogol ía ter unha preeminencia incuestionable.<ref name=":6" /> Cando un poderoso clan de xefes uzbecos estalou en rebelión en 1564, Akbar derrotounos para derrotalos de maneira decisiva en Malwa e logo en [[Bihar]].{{sfn|Eraly|2000|pp=140-141 |group="Er."}} El perdoou aos líderes rebeldes, coa esperanza de concilialos, pero rebeláronse de novo, polo que Akbar tivo que sufocar o seu levantamento por segunda vez. Tras unha terceira revolta coa proclamación de [[ Mirza Muhammad Hakim]], irmán de Akbar e gobernante mogol de Cabul, como emperador, a súa paciencia finalmente esgotouse. Varios caciques uzbecos foron posteriormente asasinados e os líderes rebeldes pisados ata a morte baixo os [[elefante]]s.{{sfn|Eraly|2000|pp=140-141 |group="Er."}} Simultaneamente, os Mirza, un grupo de curmáns afastados de Akbar que posuían importantes feudos preto de Agra, tamén se rebelaron. Eles tamén foron asasinados e expulsados do imperio.{{sfn|Eraly|2000|pp=140-141 |group="Er."}} En 1566, Akbar trasladouse para atoparse coas forzas do seu irmán, Muhammad Hakim, que marchara ao Punjab co soño de apoderarse do trono imperial. Con todo, tras un breve enfrontamento, Muhammad Hakim aceptou a supremacía de Akbar e retirouse a Cabul.{{sfn|Eraly|2000|pp=140-141 |group="Er."}} En 1564, as forzas mogoles comezaron a [[conquista de Garha]], unha zona montañosa escasamente poboada no centro da India que era de interese para os mogoles debido á súa manda de elefantes salvaxes.<ref name=":9">{{Cita libro|título=The Mughal Empire|url=https://www.worldcat.org/oclc/25246187|editorial=Cambridge University Press|data=1993|data-acceso=27 de abril do 2022|isbn=0-521-25119-2|oclc=25246187|nome=John F.|apelidos=Richards|páxina=17-21}}</ref> O territorio foi gobernado por Raja Vir Narayan, un menor, e a súa nai, [[Durgavati]], unha raíña guerreira [[rajput]] dos Gonds.{{sfn|Eraly|2000|pp=140-141 |group="Er."}} Akbar non dirixiu persoalmente a campaña porque estaba preocupado pola rebelión uzbeka, deixando a expedición en mans de Asaf Khan, o gobernador mogol de Kara.{{sfn|Eraly|2000|pp=140-141 |group="Er."}}{{sfn|Chandra|2005|pp=105-106 |group="Ch."}} Durgavati suicidouse despois da súa derrota na batalla de Damoh, mentres que Raja Vir Narayan foi asasinado na rendición de Chauragarh, a fortaleza montañosa dos Gonds.{{sfn|Chandra|2005|pp=105-106 |group="Ch."}} Os mogoles apoderáronse dunha inmensa riqueza, unha cantidade non calculada de ouro e prata, xoias e 1000 elefantes. Kamala Devi, unha irmá menor de Durgavati, foi enviada ao harén dos mogoles.{{sfn|Chandra|2005|pp=105-106 |group="Ch."}} O irmán do defunto esposo de Durgavati foi nombrado como administrador mogol da rexión.{{sfn|Chandra|2005|pp=105-106 |group="Ch."}} Do mesmo xeito que en Malwa, con todo, Akbar entrou nunha disputa cos seus [[vasalo]]s sobre a conquista de Gondwana.{{sfn|Chandra|2005|pp=105-106 |group="Ch."}} Asaf Khan foi acusado de quedar coa maioría dos tesouros e de enviar só 200 elefantes a Akbar. Cando foi chamado a render contas, fuxiu de Gondwana. Primeiro foi aos uzbekos, logo regresou a Gondwana, onde foi perseguido polas forzas mogolas. Finalmente, someteuse e Akbar devolveuno á súa posición anterior.{{sfn|Chandra|2005|pp=105-106 |group="Ch."}} ===== Intento de asasinar a Akbar ===== [[Ficheiro:1564-An Attempt on Akbar's Life-Akbarnama.jpg|miniatura|upright|1564-Un intento de asasinato na vida de Akbar-Akbarnama]] Ao redor de 1564 é tamén cando houbo un intento de asasinato en Akbar documentado nunha pintura. O intento realizouse cando Akbar regresaba dunha visita á [[dargah]] (santuario) de Hazrat Nizamuddin preto de Delhi, por un asasino que disparou unha frecha que atravesoulle o [[ombreiro]] dereito. O asasino foi detido e ordenado decapitar polo Emperador. O culpable era un escravo de Mirza Sharfuddin, un nobre da corte de Akbar cuxa rebelión fora reprimida recentemente.<ref>{{Cita web|url=https://thewire.in/history/mughal-emperor-akbar-maham-anga-assassination-attempt|título=The Woman Whose Downfall Nearly Killed Akbar|data-acceso=27 de abril do 2022|páxina-web=The Wire}}</ref> === Conquista de Rajputana === Establecido o dominio mogol sobre o norte da India, Akbar centrou a súa atención na conquista de [[Rajputana]]. Ningún poder imperial na India baseado nas chairas do [[Río Indo|Indo]]-[[Río Ganxes|Ganxes]] podería estar seguro se existise un centro de poder rival no seu flanco en Rajputana.{{sfn|Chandra|2005|pp=105-106 |group="Ch."}} Os mogoles xa estableceran o seu dominio sobre partes do norte de Rajputana en [[Mewar|Mewat]], [[Ajmer]] e [[Nagor]].<ref name=":5" />{{sfn|Eraly|2000|pp=140-141 |group="Er."}} Agora, Akbar estaba decidido a adentrarse no corazón dos reis [[Rajput]] que nunca antes se someteran aos gobernantes musulmáns do [[Sultanato de Delhi]]. A partir de 1561, os mogoles involucraron activamente aos rajput na guerra e a diplomacia.<ref name=":9" /> A maioría dos estados de Rajput aceptaron a soberanía de Akbar; os gobernantes de Mewar e Marwar, [[Udai Singh]] e [[Chandrasen Rathore]], con todo, permaneceron fóra do refuxio imperial.{{sfn|Eraly|2000|pp=140-141 |group="Er."}} Rana Udai Singh descendía do gobernante de Sisodia, [[Ra Sanga]], que morrera loitando contra Babur na [[batalla de Khanua]] en 1527.{{sfn|Eraly|2000|pp=140-141 |group="Er."}} Como xefe do clan Sisodia, posuía o status ritual máis alto de todos os Rajput. reis e caciques na India. A menos que Udai Singh fora reducido á submisión, a autoridade imperial dos mogoles veríase diminuída aos ollos de Rajput. Ademais, Akbar, neste período temperán, aínda se dedicou con entusiasmo á causa do islam e tratou de impresionar a superioridade da súa fe sobre os guerreiros máis prestixiosos do hinduísmo brahmínico.{{sfn|Eraly|2000|pp=140-141 |group="Er."}} [[Ficheiro:Akbar shoots Jaimal at the siege of Chitor.jpg|miniatura|upright|O emperador mogol Akbar dispara o guerreiro Rajput Jaimal durante o asedio de Chittorgarh en 1568]] En 1567, Akbar moveuse para reducir o [[Forte Chittor]] en Mewar. A fortaleza-capital de Mewar era de grande importancia estratéxica xa que se atopaba na ruta máis curta de Agra a [[Guyarat]] e tamén se consideraba clave para manter as partes interiores de Rajputana. Udai Singh retirouse aos outeiros de Mewar, deixando a dous guerreiros Rajput, [[Jaimal Rathore]] e Patta, a cargo da defensa da súa capital.{{sfn|Chandra|2007|p=231|group="Ch."}} Chittorgarh caeu en febreiro de 1568 despois dun [[Asedio do forte Chittorgarh|asedio de catro meses]]. Akbar fixo masacrar aos defensores sobreviventes e a 30{{esd}}000 non combatentes e exhibir as súas cabezas en torres erixidas en toda a rexión, para demostrar a súa autoridade.{{sfn|Smith|1981|pp= 342|group="Sm."}}{{sfn|Chandra|2005|p=107 |group="Ch."}} O botín que caeu en mans dos mogoles distribuíuse por todo o imperio.<ref>{{Cita libro|título=Tod's annals of Rajasthan : the annals of Mewar|url=https://www.worldcat.org/oclc/85822131|editorial=Asian Educational Services|data=1994|data-acceso=27 de abril do 2022|isbn=81-206-0350-8|oclc=85822131|nome=James|apelidos=Tod|páxina=71}}</ref> Permaneceu en Chittorgarh durante tres días, logo regresou a Agra, onde para conmemorar a vitoria, instalou, ás portas do seu forte, estatuas de Jaimal e Patta montadas sobre elefantes.{{sfn|Eraly|2000|p=11 |group="Er."}} O poder e a influencia de Udai Singh romperon. Nunca máis se atreveu a saír do seu refuxio de montaña en Mewar e Akbar contentouse con deixalo en paz.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} A caída de Chittorgarh foi seguida por un ataque mogol ao [[forte Ranthambore]] en 1568. Ranthambore estaba en mans dos [[Fada Chauhan|Fada]] Rajputs e tiña fama de ser a fortaleza máis poderosa da India.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} Con todo, caeu só despois dun par de meses.{{sfn|Eraly|2000| pp=143-147 | group="Er."}} Akbar era agora o amo de case todo Rajputana. A maioría dos reis de Rajput sometéronse aos mogoles.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} Só os clans de Mewar continuaron resistindo.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} O fillo e sucesor de Udai Singh, [[Maharana Pratap|Pratap Singh]], foi posteriormente derrotado polos mogoles na [[batalla de Haldighati]] en 1576.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} Akbar celebraría a súa conquista de Rajputana sentando as bases dunha nova capital, a 37 km ao suroeste de Agra en 1569. Chamoulla [[ Fatehpur Sikri]] ("a cidade da vitoria").<ref>{{Cita web|título=English: pdf of volume 10 of the Hastings Encyclopedia of Religion and Ethics|apelidos=Hastings|nome=James|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Encyclopedia_of_Religion_and_Ethics_Volume_10.pdf|data-acceso=28 de abril do 2022|data=2013-07-21}}</ref> Rana Pratap Singh, con todo, atacou continuamente aos mogoles e puido reter a maior parte do reino dos seus antepasados na vida de Akbar.<ref>{{Cita web|url=https://www.britannica.com/biography/Rana-Pratap-Singh|título=Rana Pratap Singh {{!}} Indian ruler|data-acceso=28 de abril do 2022|páxina-web=Encyclopedia Britannica|idioma=en}}</ref> === Anexión da India occidental e oriental === Os seguintes obxectivos militares de Akbar foron a conquista de Guyarat e [[Bengala]], que conectaban á India cos centros comerciais de Asia, África e Europa a través do [[mar Arábigo]] e o [[golfo de Bengala]], respectivamente.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} Ademais, Guyarat fora un refuxio para os nobres mogoles rebeldes, mentres que en Bengala, os afgáns aínda tiñan unha influencia considerable baixo o seu gobernante, [[Sulaiman Khan Karrani]]. Akbar moveuse primeiro contra Guyarat, que se atopaba na esquina das provincias mogolas de Rajputana e Malwa.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} Guyarat, coas súas rexións costeiras, posuía áreas de rica produción agrícola na súa chaira central, unha impresionante produción de téxtiles e outros bens industriais, e os portos marítimos máis activos da India.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}}{{sfn|Chandra|2007|p= ?|group="Ch."}} Akbar tiña a intención de vincular o estado marítimo cos recursos masivos das chairas indoganxéticas.<ref name=":12">{{Cita libro|título=The Mughal Empire|url=https://www.worldcat.org/oclc/25246187|editorial=Cambridge University Press|data=1993|data-acceso=28 de abril do 2022|isbn=0-521-25119-2|oclc=25246187|nome=John F.|apelidos=Richards|páxina=32}}</ref> Con todo, o aparente ''[[casus belli]]'' era que o rebelde Mirzas, que anteriormente fora expulsado da India, agora operaba desde unha base no sur de Guyarat. Ademais, Akbar recibira invitacións de camarillas en Guyarat para derrocar ao rei reinante, o que serviu de xustificación para a súa expedición militar.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} En 1572, trasladouse a ocupar [[ Ahmedabad]], a capital, e outras cidades do norte, e foi proclamado soberano lexítimo de Guyarat. En 1573, expulsara aos Mirza que, despois de ofrecer unha resistencia simbólica, fuxiron a refuxiarse en [[Deccan]]. [[Surat]], a capital comercial da rexión e outras cidades costeiras pronto capitularon ante os mogoles.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} O rei, [[Muzaffar Shah III]], foi sorprendido escondido nun campo de millo; Akbar xubilouno cunha pequena asignación.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} [[Ficheiro:Fatehput Sikiri Buland Darwaza gate 2010.jpg|miniatura|upright|[[Buland Darwaza]]]] Establecendo a súa autoridade sobre Guyarat, Akbar regresou a Fatehpur Sikiri, onde construíu o [[Buland Darwaza]] (''gran porta'') para conmemorar as súas vitorias, pero unha rebelión dos nobres afgáns apoiados polo gobernante Rajput de [[Idar]] e as renovadas intrigas dos Mirza obrigaron a regresar a Guyarat.<ref name=":12" /> Akbar cruzou o Rajputana e chegou a Ahmedabad en once días, unha viaxe que normalmente tomaba seis semanas. O exército mogol superado en número obtivo unha vitoria decisiva o 2 de setembro de 1573. Akbar matou os líderes rebeldes e erixiu unha torre coas súas cabezas cortadas.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} A conquista e subxugación de Guyarat resultou moi rendible para os mogoles; o territorio rendeu un ingreso de máis de cinco millóns de [[rupia]]s anuais á tesourería de Akbar, despois dos gastos.{{sfn|Eraly|2000|pp=143-147 |group="Er."}} Akbar agora derrotara á maioría dos remanentes afgáns na India. O único centro do poder afgán estaba agora en Bengala, onde reinaba no poder Sulaiman Khan Karrani, un xefe afgán cuxa familia servira baixo o mando de Sher Shah Suri. Aínda que Sulaiman Khan evitou escrupulosamente ofender a Akbar, o seu fillo, [[Daud Khan Karrani|Daud Khan]], que o sucedía en 1572, decidiu o contrario.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} Mentres que Sulaiman Khan fixo ler a [[Jutba]] en nome de Akbar e recoñeceu a supremacía mogol, Daud Khan asumiu a insignia da realeza e ordenou que a khutba fose proclamada no seu propio nome en desafío a Akbar. [[Munim Khan]], o gobernador mogol de Bihar, recibiu a orde de castigar a Daud Khan, pero máis tarde, o propio Akbar partiu cara a Bengala.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} Esta foi unha oportunidade para poñer o comercio no leste baixo o control mogol.<ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=The history of India|url=https://www.worldcat.org/oclc/650825999|editorial=Britannica Educational Pub. in association with Rosen Educational Services|data=2010|data-acceso=28 de abril do 2022|isbn=978-1-61530-201-7|oclc=650825999|nome=Kenneth|apelidos=Pletcher|páxina=170}}</ref> En 1574, os mogoles apoderáronse de [[Patna]] de Daud Khan, quen fuxiu a Bengala.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} Akbar regresou a Fatehpur Sikri e deixou aos seus xenerais para terminar a campaña. Posteriormente, o exército mogol obtivo a vitoria na [[batalla de Tukaroi]] en 1575, o que levou á anexión de Bengala e partes de Bihar que estiveran baixo o dominio de Daud Khan. Só [[Odisha]] quedou en mans da [[dinastía Karrani]] como feudo do Imperio mogol. Con todo, un ano despois, Daud Khan rebelouse e tentou recuperar Bengala. Foi derrotado polo xeneral mogol, [[Hussain Quli Beg|Khan Jahan Quli]] e tivo que fuxir ao exilio. Posteriormente, Daud Khan foi capturado e executado polas forzas mogolas. A súa cabeza cortada foi enviada a Akbar, mentres que as súas extremidades foron colgadas en Tandah, a capital mogol de Bengala.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} === Campañas en Afganistán e Asia Central === [[Ficheiro:Bullocks dragging siege-guns up hill during the attack on Ranthambhor Fort.jpg|miniatura|upright|Bullocks arrastrando armas de asedio costa arriba durante o ataque de Akbar o forte Ranthambhor en 1568]] Despois das súas conquistas de Guyarat e Bengala, Akbar estaba preocupado polas preocupacións domésticas. Non abandonou Fatehpur Sikri nunha campaña militar ata 1581, cando Punjab foi novamente invadido polo seu irmán, Mirza Muhammad Hakim.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} Akbar expulsou ao seu irmán a Cabul e esta vez seguiu adiante, decidido a poñer fin á ameaza de Muhammad Hakim dunha vez por todas.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} En contraste co problema que tiveron os seus predecesores para lograr que os nobres mogoles permanecesen na India,{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} o problema agora era lograr que se foran da India. Segundo Abul Fazl, tiñan "medo do frío de Afganistán".{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} Os oficiais hindús, á súa vez, tamén se viron inhibidos polo tabú tradicional de cruzar o [[río Indo]]. Akbar, con todo, estimulounos. Os soldados recibiron o pago con oito meses de anticipación.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} En agosto de 1581, Akbar apoderouse de Cabul e instalouse na antiga cidadela de Babur. Alí permaneceu tres semanas, en ausencia do seu irmán, que fuxira ás montañas.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} Akbar deixou Cabul en mans da súa irmá, Bakht-un-Nisa Begum, e regresou á India. Perdoou ao seu irmán, que asumiu o cargo de facto da administración mogol en Cabul; Bakht-un-Nis seguiu sendo o gobernador oficial. Uns anos máis tarde, en 1585, Muhammad Hakim morreu e Cabul volveu pasar a mans de Akbar. Foi incorporada oficialmente como provincia do Imperio mogol.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} A expedición de Cabul foi o comezo dun longo período de actividade nas fronteiras do norte do imperio.<ref name=":14">{{Cita web|url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00islamlinks/ikram/part2_11.html|título=XI. The Age of Akbar|data-acceso=29 de abril do 2022|páxina-web=www.columbia.edu}}</ref> Durante trece anos, a partir de 1585, Akbar permaneceu no norte, trasladando a súa capital a Lahore no Punjab mentres se enfrontaba a desafíos máis aló do paso de Khyber.<ref name=":14" /> A ameaza máis grave proveu dos [[Pobo uzbeko|uzbekos]], a tribo que expulsara ao seu avó, Babur, da Asia Central.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}} Foran organizados baixo [[Abdullah Khan Shaybanid]], un capaz xefe militar que tomara Badakhshan e Balkh de mans dos afastados parentes Timurid de Akbar, e cuxas tropas uzbecas agora representaban un serio desafío para as fronteiras do noroeste do Imperio mogol.{{sfn|Eraly|2000|pp=148-154 |group="Er."}}<ref name=":15">{{Cita libro|título=History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth century|url=https://books.google.com/books?id=AzG5llo3YCMC&pg=PA276|editorial=UNESCO|data=2003-01-01|data-acceso=29 de abril do 2022|isbn=978-92-3-103876-1|idioma=en|nome=Ahmad Hasan|apelidos=Dani|nome2=Vadim Mikhaĭlovich|apelidos2=Masson|apelidos3=Unesco|páxina=276-277}}</ref> As tribos afgás na fronteira tamén estaban inquietas, en parte debido á hostilidade dos [[yusufzai]] de [[Bajaur]] e [[Val do Swat|Swat]], e en parte debido á actividade dun novo líder relixioso, Bayazid, o fundador do movemento [[roshani]].<ref name=":14" /> Tamén se sabía que os uzbecos estaban a subvencionar aos afganos.<ref name=":16">{{Cita libro|título=The Mughal Empire|url=https://www.worldcat.org/oclc/25246187|editorial=Cambridge University Press|data=1993|data-acceso=29 de abril do 2022|isbn=0-521-25119-2|oclc=25246187|nome=John F.|apelidos=Richards|páxina=49-51}}</ref> En 1586, Akbar negociou un pacto con Abdullah Khan no que os mogoles acordaron permanecer neutrais durante a invasión uzbeka dos safávidas no [[Gran Khorasán|Khorasán]].<ref name=":16" /> A cambio, Abdullah Khan acordou absterse de apoiar, subsidiar ou ofrecer refuxio ás tribos afgás hostís aos mogoles. Así liberado, Akbar iniciou unha serie de campañas para pacificar aos yusufzais e outros rebeldes.<ref name=":16" /> Akbar ordenou a Zain Khan que dirixise unha expedición contra as tribos afgás. [[Raja Birbal]], un renombrado ministro da corte de Akbar, tamén recibiu o mando militar. A expedición resultou ser un desastre, e na súa retirada das montañas, Birbal e o seu séquito foron emboscados e asasinados polos afgáns no paso de Malandarai en febreiro de 1586.<ref name=":16" /> Akbar enviou de inmediato novos exércitos para volver invadir as terras dos yusufzai baixo o mando de [[Todar Mal|Raja Todar Mal]]. Durante o seguintes seis anos, os mogoles contiveron aos yusufzai nos vales das montañas e obrigaron a moitos xefes de Swat e Bajaur a someterse.<ref name=":16" /> Construíronse e ocuparon decenas de fortes para asegurar a rexión. A resposta de Akbar demostrou a súa capacidade para manter un firme control militar sobre as tribos afgás.<ref name=":16" /> A pesar do seu pacto cos uzbecos, Akbar alimentou a secreta esperanza de reconquistar a Asia Central do Afganistán actual.<ref>{{Cita libro|título=A history of modern India, 1480-1950|url=https://www.worldcat.org/oclc/50175836|editorial=Anthem Press|data=2002|data-acceso=29 de abril do 2022|isbn=1-84331-004-X|oclc=50175836|nome=Claude|apelidos=Markovits|nome2=Nisha|apelidos2=George|nome3=Maggy|apelidos3=Hendry|páxina=93}}</ref> Con todo, Badakshan e Balkh permaneceron firmemente como parte dos dominios uzbecos. Só houbo unha ocupación transitoria das dúas provincias polos mogoles baixo o seu neto, [[Shah Jahan]], a mediados do século XVII.<ref name=":15" /> Con todo, a estancia de Akbar nas fronteiras do norte foi moi frutífera. As últimas tribos rebeldes afgás foron sometidas cara a 1600.<ref name=":15" /> O movemento roshaniyya foi firmemente reprimido. As tribos [[Afridi]] e [[Orakzai]], que se levantaran baixo os roshaniyyas, foran subxugadas.<ref name=":15" /> Os líderes do movemento foron capturados e exiliados.<ref name=":15" /> Jalaluddin, o fillo do fundador do movemento roshaniyya, Bayazid, foi asasinado en 1601 nunha pelexa coas tropas mogolas preto de [[Gazni]].<ref name=":15" /> O goberno mogol sobre o Afganistán actual finalmente foi seguro, particularmente despois do paso da ameaza uzbeka coa morte de Abdullah Khan en 1598.<ref name=":16" /> === Conquistas no val do Indo === Mentres estaba en Lahore tratando cos uzbekos, Akbar tratara de subxugar o [[Río Indo|val do Indo]] para asegurar as provincias fronteirizas.<ref name=":16" /> Enviou un exército para conquistar [[Caxemira]] na conca superior do Indo cando, en 1585, Ali Shah, o rei reinante da dinastía Shia Chak, negouse a enviar ao seu fillo como refén á corte mogola. Ali Shah rendeuse inmediatamente aos mogoles, pero outro dos seus fillos, Yaqub, coroouse a si mesmo como rei e liderou unha obstinada resistencia aos exércitos mogoles. Finalmente, en xuño de 1589, o propio Akbar viaxou desde Lahore a Srinagar para recibir a rendición de Yaqub e as súas forzas rebeldes.<ref name=":16" /> [[Baltistán]] e [[Ladakh]], que eran provincias tibetanas adxacentes a Caxemira, xuraron lealdade a Akbar.<ref name=":17">{{Cita libro|título=A history of modern India, 1480-1950|url=https://www.worldcat.org/oclc/50175836|editorial=Anthem Press|data=2002|data-acceso=29 de abril do 2022|isbn=1-84331-004-X |oclc=50175836 |nome=Claude|apelidos=Markovits|nome2=Nisha|apelidos2=George|nome3=Maggy|apelidos3=Hendry|páxina=93}}</ref> Os mogoles tamén se trasladaron a conquistar [[Sind]] no val inferior do Indo. Desde 1574, a fortaleza norteña de [[Bhakkar]] permanecera baixo control imperial. Agora, en 1586, o gobernador mogol de Multan tentou sen éxito asegurar a capitulación de Mirza Jani Beg, un gobernante independente de [[Thatta]] no sur de Sind.<ref name=":16" /> Akbar respondeu enviando un exército mogol para cercar [[Sehwan]], a capital fluvial da rexión. Jani Beg reuniu un gran exército para enfrontarse aos mogoles.<ref name=":16" /> As forzas mogoles superadas en número derrotaron ás forzas sindi na batalla de Sehwan. Despois de sufrir máis derrotas, Jani Beg rendeuse aos mogoles en 1591 e, en 1593, rendeu homenaxe a Akbar en Lahore.<ref name=":17" /> === Subxugación de partes de Baluchistán === Xa en 1586, preto de media ducia de xefes [[baluchi]], aínda baixo o dominio afgáno de Pani, foran persuadidos para que asistisen á corte imperial e recoñecesen a vasalaxe de Akbar. Nos preparativos para tomar [[Kandahar]] dos safávidas, Akbar ordenou ás forzas mogoles que conquistasen o resto das partes afgás de [[Baluchistán (rexión)|Baluchistán]] en 1595.<ref name=":17" />{{sfn|Eraly|2000|pp=156-157 |group="Er."}} O xeneral mogol, [[Mir Masum]], liderou un ataque contra a fortaleza de Sibi, situada ao noroeste de [[Quetta]], e derrotou unha coalición de xefes locais nunha batalla campal.{{sfn|Eraly|2000|pp=156-157 |group="Er."}} Fixéronlles recoñecer a supremacía mogol e acudir á corte de Akbar. Como resultado, as partes actuais paquistaníes e afgás de Baluchistán, incluídas as áreas da rexión estratéxica de [[Makran]] que se atopan dentro dela, pasaron a formar parte do Imperio mogol.{{sfn|Eraly|2000|pp=156-157 |group="Er."}} Os mogoles que agora limitaban cos persas gobernaban Kandahar por tres lados.{{sfn|Eraly|2000|pp=156-157 |group="Er."}} === Safávidas e Kandahar === [[Ficheiro:Birth of jahangir.jpg|miniatura|upright|Nacemento de Salim, o futuro emperador Jahangir]] Kandahar foi o nome que os historiadores árabes deron ao antigo reino indio de [[Gandhara]].<ref>{{Cita libro|título=E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913-1936|url=https://www.worldcat.org/oclc/28557785|editorial=E.J. Brill|data=1993|data-acceso=29 de abril do 2022|isbn=90-04-09796-1|oclc=28557785|nome=M. Th|apelidos=Houtsma|páxina=711}}</ref> Estivo intimamente relacionado cos mogoles desde a época do seu antepasado, [[Tamerlán]], o señor da guerra que conquistara gran parte da Asia occidental, central e meridional no século XIV. Con todo, os safávidas considerárono como unha parte do territorio gobernado polos persas de [[Jorasán]] e declararon que a súa asociación cos emperadores mogoles era unha usurpación. En 1558, mentres Akbar consolidaba o seu dominio sobre o norte da India, o emperador safavid, [[Tahmasp I]], apoderouse de Kandahar e expulsou ao seu gobernador mogol. Durante o seguintes trinta anos, permaneceu baixo o dominio persa.<ref name=":17" /> A recuperación de Kandahar non fora unha prioridade para Akbar, pero despois da súa prolongada actividade militar nas fronteiras do norte, volveuse desexable un movemento para restaurar o dominio mogol sobre a rexión.<ref name=":17" /> As conquistas de Sindh, Caxemira e partes de Baluchistán, e a consolidación en curso do poder mogol sobre o Afganistán aumentaran a confianza de Akbar.<ref name=":17" /> Ademais, Kandahar estaba neste momento baixo a ameaza dos uzbecos, pero o emperador de Persia, asediado polos turcos otománs, non puido enviar reforzos. As circunstancias favoreceron aos mogoles.<ref name=":17" /> En 1593, Akbar recibiu ao príncipe safávida exiliado, Rostam Mirza, despois de pelexar coa súa familia.<ref name=":19">{{Cita libro|título=Iran and the world in the Safavid age|url=https://www.worldcat.org/oclc/809028689|editorial=I.B. Tauris|data=2012|data-acceso=2021-05-15|isbn=978-1-85043-930-1|oclc=809028689|nome=Willem M.|apelidos=Floor|nome2=Edmund|apelidos2=Herzig|apelidos3=Iran Heritage Foundation|páxina=136}}</ref> Rostam Mirza xurou lealdade aos mogoles; concedéuselle un rango (mansab) de comandante de 5000 homes e recibiu a Multan como [[jagir]].<ref name=":19" /> Asediado por constantes incursións uzbecas, e vendo a recepción de Rostom Mirza na corte mogol, o príncipe e gobernador safávida de Kandahar, Mozaffar Hosayn, tamén accedeu a desertar e unirse aos mogoles. A Mozaffar Hosayn, quen en calquera caso estaba nunha relación de adversario co seu señor supremo, [[Abás I o Grande|Shah Abbas]], outorgóuselle un rango de 5000 homes, e a súa filla [[Kandahari Begum]] estaba casada co neto de Akbar, o príncipe mogol, [[Shah Jahan]].<ref name=":17" /><ref name=":19" /> Kandahar finalmente asegurouse en 1595 coa chegada dunha gornición encabezada polo xeneral mogol, Shah Bayg Khan.<ref name=":19" /> A reconquista de Kandahar non alterou abertamente a relación mogol-persa.<ref name=":17" /> Akbar e o persa Shah continuaron intercambiando embaixadores e agasallos. Con todo, a ecuación de poder entre os dous agora cambiara a favor dos mogoles.<ref name=":17" /> === Sultáns de Deccan === [[Ficheiro:Moghol.jpg|miniatura|upright|[[Imperio mogol]] ao nacemento (verde) e á morte de Akbar (marrón]] En 1593, Akbar iniciou operacións militares contra os sultáns de Deccan que non se someteron á súa autoridade. Asediou o [[Forte Ahmednagar]] en 1595, o que obrigou a [[Chand Bibi]] a ceder [[Berar]].<ref>{{Cita web|url=https://www.researchgate.net/publication/322752022_Akbar_1556-1605_and_India_unification_under_the_mughals|título=Akbar (1556-1605) and India unification under the mughals}}</ref> Unha revolta posterior obrigou a Akbar a tomar o forte en agosto de 1600. Akbar ocupou [[Burhanpur]] e cercou o [[Forte Asirgarh]] en 1599, e tomouno o 17 de xaneiro de 1601, cando Miran Bahadur Shah negouse a someter [[Khandesh]]. Akbar logo estableceu os [[Subá]] de Ahmadnagar, Berar e Khandesh baixo o príncipe Daniyal. «No momento da súa morte en 1605, Akbar controlaba unha ampla extensión de territorio desde a [[Golfo de Bengala|baía de Bengala]] ata Qandahar e Badakshan. Tocou o mar occidental en Sind e en [[Surat]] e estaba ao carricho sobre o centro da India».<ref>{{Cita libro|título=Textbook of medieval indian history.|url=https://www.worldcat.org/oclc/822894456|editorial=Primus Books|data=2013|data-acceso=29 de abril do 2022|isbn=93-80607-34-2|oclc=822894456|nome=Sailendra|apelidos=Sen|páxina=164,168}}</ref> Os últimos anos da vida do emperador estiveron protagonizados polos seus fillos, dous deles morreran na súa xuventude e o terceiro, Salim, que co paso do tempo herdaría o trono co nome de [[Jahangir]], rebelouse en varias ocasións contra seu pai. Os seus restos mortais descansan nun mausoleo en [[Sikandra]]. == Administración == === Goberno político === O sistema de goberno central de Akbar baseouse no sistema que evolucionara desde o [[Sultanato de Delhi]], pero as funcións de varios departamentos reorganizáronse coidadosamente establecendo regulacións detalladas para o seu funcionamento: * O departamento de ingresos estaba dirixido por un ''wazir'', responsable de todas as finanzas e a xestión das terras de ''jagir'' e ''inam''. * O xefe das forzas armadas chamábase ''mir bakshi'', era designado entre os principais nobres da corte. O ''mir bakshi'' estaba a cargo da recompilación de intelixencia e tamén facía recomendacións ao emperador para nomeamentos e ascensos militares. * O ''mir saman'' estaba a cargo da casa imperial, incluídos os [[harén]]s, e supervisaba o funcionamento da corte e a garda real. * O poder xudicial era unha organización separada encabezada por un xefe ''[[cadí]]'', que tamén era responsable das crenzas e prácticas relixiosas === Impostos === Akbar dedicouse a reformar a administración dos ingresos polas terras do seu imperio mediante a adopción dun sistema que fora utilizado por Sher Shah Suri. Mediuse unha área cultivada onde os cultivos crecían ben e gravouse a través de taxas fixas baseadas na área de cultivo e na produtividade. Con todo, isto xerou dificultades para o campesiñado porque as taxas impositivas fixáronse sobre a base dos prezos vixentes na corte imperial, que a miúdo eran máis altos que os do campo.{{sfn|Chandra|2007|p=233 |group="Ch."}} Akbar cambiou a un sistema descentralizado de avaliación anual, pero isto deu como resultado a corrupción entre os funcionarios locais e foi abandonado en 1580, para ser substituído por un sistema chamado ''dahsala''.{{sfn|Chandra|2007|p=234 |group="Ch."}}Co novo sistema, os ingresos calculáronse como un terzo da produción media dos dez anos anteriores, que se pagaría ao estado en efectivo. Posteriormente, este sistema perfeccionouse, tendo en conta os prezos locais e agrupando as áreas cunha produtividade similar en círculos de avaliación. Concedíase remisión aos campesiños cando a colleita fallaba en épocas de [[inundación]]s ou [[seca]]s.{{sfn|Chandra|2007|p=234 |group="Ch."}} O sistema de ''dahsala'' de Akbar (tamén coñecido como ''zabti )'' atribúeselle a [[Todar Mal|Raja Todar Mal]], quen tamén se desempeñou como funcionario de ingresos baixo Sher Shah Suri,{{sfn|Chandra|2007|p=236 |group="Ch."}} e a estrutura da administración de ingresos foi establecida por este último nun detallado [[memorando]] presentado ao emperador en 1582-1583.<ref>{{Cita libro|título=People, taxation, and trade in Mughal India|url=https://www.worldcat.org/oclc/180753597|editorial=Oxford University Press|data=2008|data-acceso=1 de maio do 2022|isbn=978-0-19-569315-7|oclc=180753597|nome=Shireen|apelidos=Moosvi|páxina=160}}</ref> Outros métodos locais de avaliación continuaron nalgunhas áreas. As terras en [[Barbeito (terra)|barbeito]] ou sen cultivar cobráronse a tarifas favorables.{{sfn|Chandra|2007|p=235 |group="Ch."}} Akbar tamén alentou activamente a mellora e extensión da agricultura. A aldea seguiu sendo a unidade principal de avaliación de ingresos.<ref>{{Cita libro|título=People, taxation, and trade in Mughal India|url=https://www.worldcat.org/oclc/180753597|editorial=Oxford University Press|data=2008|data-acceso=1 de maio do 2022|isbn=978-0-19-569315-7|oclc=180753597|nome=Shireen|apelidos=Moosvi|páxina=164-165}}</ref> Esixiuse aos [[zamindar]]s de cada área que proporcionasen préstamos e implementos agrícolas en tempos de necesidade, para alentar aos agricultores a arar a maior cantidade de terra posible e sementar sementes de calidade superior. Á súa vez, aos zamindars outorgóuselles o dereito hereditario de cobrar unha parte do produto. Os campesiños tiñan o dereito hereditario de cultivar a terra sempre que pagasen os ingresos da terra.{{sfn|Chandra|2007|p=235 |group="Ch."}} Aínda que o sistema de avaliación de ingresos mostrou preocupación polo pequeno campesiñado, tamén mantivo un nivel de desconfianza cara aos funcionarios de ingresos. Aos funcionarios fiscais garantíaselles só tres cuartas partes do seu salario, e a cuarta parte restante dependía da plena realización dos ingresos avaliados.<ref>{{Cita libro|título=People, taxation, and trade in Mughal India|url=https://www.worldcat.org/oclc/180753597|editorial=Oxford University Press|data=2008|data-acceso=1 de maio do 2022|isbn=978-0-19-569315-7|oclc=180753597|nome=Shireen|apelidos=Moosvi|páxina=165}}</ref> === Organización militar === Akbar organizou o seu exército e a nobreza mediante un sistema chamado ''mansabdari''. Baixo este sistema, a cada oficial do exército asignábaselle un rango (un ''mansabdar'') e asignábaselle un número de [[cabalaría]] que tiña que fornecer ao exército imperial.{{sfn|Chandra|2007|p=236 |group="Ch."}} Os ''mansabdars'' dividíronse en 33 clases. Os tres primeiros rangos de mando, que ían desde 7000 a 10000 soldados, estaban normalmente reservados para os príncipes. Outros rangos entre 10 e 5000 foron asignados a outros membros da nobreza. O [[exército permanente]] do imperio era bastante pequeno e as forzas imperiais consistían principalmente en continxentes mantidos polos ''mansabdars''.{{sfn|Smith|1981|pp= 359|group="Sm."}} As persoas normalmente eran designadas para un ''mansab'' baixo e logo promovidas, en función dos seus méritos e do favor do emperador.{{sfn|Chandra|2007|p=238 |group="Ch."}} Requiríase que cada ''mansabdar'' mantivese un certo número de soldados de cabalería e o dobre dese número en cabalos. O número de cabalos era maior porque había que descansalos e substituílos rapidamente en tempos de guerra. Akbar empregou medidas estritas para garantir que a calidade das forzas armadas se mantivese nun alto nivel; os cabalos inspeccionábanse regularmente e normalmente só se empregaban [[Cabalo árabe|cabalos árabes]].{{sfn|Chandra|2007|p=237 |group="Ch."}} Os ''mansabdars'' estaban ben remunerados polos seus servizos e constituían o servizo militar mellor pago do mundo nese momento.{{sfn|Chandra|2007|p=238 |group="Ch."}} === Capital === [[Ficheiro:Audienzhalle.jpg|miniatura|upright|''Diwan-i-Khas'' (Salón de audiencias privadas) en Fatehpur Sikri]] Akbar era un seguidor de [[Salim Chishti]], un [[Ascetismo|home santo]] que vivía na rexión de Sikri preto de Agra. Crendo que a zona era afortunada para el, fixo construír alí unha [[mesquita]] para o uso do sacerdote. Posteriormente, celebrou as vitorias sobre Chittor e Ranthambore sentando as bases dunha nova capital amurallada, a 37 km ao oeste de Agra en 1569, que foi nomeada Fatehpur ("''cidade da vitoria''") despois da conquista de Guyarat en 1573. Posteriormente chegou a ser coñecida como [[Fatehpur Sikri]] para distinguila doutras cidades con nomes similares.{{sfn|Chandra|2007|p=231|group="Ch."}} Alí construíronse palacios para cada unha das raíñas maiores de Akbar, un enorme lago artificial e suntuosos patios cheos de auga. Con todo, a cidade pronto foi abandonada e a capital trasladouse a [[ Lahore]] en 1585. A razón pode ser que a subministración de auga en Fatehpur Sikri era insuficiente ou de mala calidade. Ou, como cren algúns historiadores, Akbar tivo que atender as áreas noroeste do seu imperio e, por tanto, trasladou a súa capital ao noroeste. Outras fontes indican que Akbar simplemente perdeu interese na cidade<ref>{{Cita libro|título=Dictionary of Islamic architecture|url=http://worldcat.org/oclc/34091495|editorial=Routledge|data=1996|data-acceso=1 de maio do 2022|isbn=0-415-06084-2 |oclc=34091495|nome=Petersen,|apelidos=Andrew.}}</ref> ou se deu conta de que non era defendible militarmente. En 1599, Akbar trasladou o seu capital a Agra, desde onde reinou ata a súa morte. == Economía == === Comercio === O reinado de Akbar caracterizouse pola expansión comercial.<ref>{{Cita web|url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00islamlinks/ikram/part2_17.html#n10|título=XVII. Economic and Social Developments under the Mughals|data-acceso=1 de maio do 2022|páxina-web=www.columbia.edu}}</ref> O goberno mogol alentou aos comerciantes, brindou protección e seguridade para as transaccións e impuxo un dereito de aduana moi baixo para estimular o comercio exterior. Ademais, esforzouse por fomentar un clima propicio para o comercio ao esixir aos administradores locais que proporcionasen restitución aos comerciantes polos bens roubados mentres se atopaban no seu territorio. Para minimizar tales incidentes, alistáronse bandas de policías de estradas chamadas ''rahdars'' para patrullar as estradas e garantir a seguridade dos comerciantes. Outras medidas activas tomadas incluíron a construción e protección de rutas de comercio e comunicacións.<ref name=":24">{{Cita libro|título=The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550-1900|url=https://www.worldcat.org/oclc/55081171|editorial=Brill|data=2002 |data-acceso=1 de maio do 2022|isbn=1-4175-0228-2|oclc=55081171|nome=Scott Cameron|apelidos=Levi|páxina=39}}</ref> De feito, Akbar faría esforzos concertados para mellorar as estradas para facilitar o uso de vehículos con rodas a través do [[Paso Khyber]], a ruta máis popular frecuentada por comerciantes e viaxeiros que viaxan desde [[Cabul]] á India mogol.<ref name=":24" /> Tamén ocupou estratexicamente as cidades do noroeste de [[Multan]] e [[Lahore]] no [[Punjab]] e construíu grandes fortalezas, como a de [[Attock]], preto do cruzamento de [[Grand Trunk Road]] e o [[río Indo]], así como unha rede de fortalezas máis pequenas chamadas ''thanas'' ao longo da fronteira para asegurar o comercio terrestre con Persia e Asia Central.<ref name=":24" /> === Moedas === [[Ficheiro:Silver Rupee Akbar.jpg|miniatura|upright|Moeda de prata de Akbar con inscricións da [[Shahada]], a declaración di: «Non hai máis deus que Alá, e [[Mahoma]] é o mensaxeiro de Alá».]] [[Ficheiro:Silver rupee coin of Akbar, from Lahore mint.jpg|miniatura|upright|Rupia cadrada de prata de Akbar, [[Casa de moeda|ceca]] de Lahore, acuñada no mes de Aban de Ilahi]] Akbar foi un gran innovador no que a [[cuñaxe]] refírese. As moedas de Akbar estableceron un novo capítulo na historia numismática da India.<ref>{{Cita web|url=https://www.indian-coins.com/joomla/index.php/coins-catalogue/akbar-coins|título=Mughal Coins - Akbar|data-acceso=1 de maio do 2022|páxina-web=www.indian-coins.com}}</ref> As moedas do avó de Akbar, Babur, e do pai, Humayun, son básicas e carecen de calquera innovación, xa que o primeiro estaba ocupado establecendo as bases do goberno mogol na India, mentres que o segundo foi derrocado polo afgán Sher Shah Suri. e regresou ao trono só para morrer un ano despois. Aínda que o reinado de Babur e Humayun representou confusión, o reinado relativamente longo de 50 anos de Akbar permitiulle experimentar coa cuñaxe. Akbar introduciu moedas con motivos florais decorativos, bordos punteados, cuatrifolio e outros tipos. As súas moedas eran redondas e cadradas cunha moeda única con forma de 'mehrab' (rombo) que resaltaba a caligrafía numismática na súa máxima expresión.<ref>{{Cita web|url=https://www.mintageworld.com/blog/coins-of-akbar/|título=Coins of Akbar {{!}} Mintage World|data-acceso=2 de maio do 2022|data=2016-07-29|páxina-web=Blog {{!}} Mintage World|idioma=en-US}}</ref> A moeda de ouro tipo retrato de Akbar (Mohur) atribúese xeralmente ao seu fillo, o príncipe Salim (máis tarde emperador Jahangir), que se rebelou e logo buscou a reconciliación acuñando e presentando ao seu pai o ouro de Mohur co retrato de Akbar. A visión tolerante de Akbar está representada polo tipo de moeda de prata 'Ram-Sita', mentres que durante a última parte do reinado de Akbar, acuñáronse moedas que representan o concepto da relixión recentemente promovida de Akbar 'Din-e-ilahi' co tipo Ilahi e Jalla. Moedas tipo Jalal-Hu. Estes conceptos innovadores introducidos por Akbar que sentaron o precedente para as moedas mogolas foron refinadas e perfeccionadas polo seu fillo, Jahangir, e máis tarde polo seu neto, Shah Jahan. == Diplomacia == === Alianzas matrimoniales === A práctica de concertar matrimonios entre princesas hindús e reis musulmáns coñecíase moito antes da época de Akbar, pero na maioría dos casos estes matrimonios non deron lugar a relacións estables entre as familias involucradas, e as mulleres perdéronse para as súas familias e non regresaron despois do matrimonio.{{sfn|Eraly|2000|p=136 |group="Er."}}{{sfn|Chandra|2007|p=243 |group="Ch."}}<ref name=":26">{{Cita libro|edición=Rev. and ed|título=A history of Jaipur : c. 1503-1938|url=https://www.worldcat.org/oclc/312542101|editorial=Orient Longman|data=1994 |data-acceso=2 de maio do 2022|isbn=81-250-0333-9|oclc=312542101|nome=Jadunath, - 1958|apelidos=Sarkar|páxina=37}}</ref> Con todo, a política de Akbar de alianzas matrimoniais marcou unha desviación na India da práctica anterior no sentido de que o matrimonio en si marcou o comezo dunha nova orde de relacións, no que os hindús rajputs que casaron ás súas fillas ou irmás con el serían tratados á vez cos seus sogros e cuñados musulmáns en todos os aspectos excepto en poder cear e rezar con el ou tomar esposas musulmás. Estes rajputs convertéronse en membros da súa corte e o matrimonio das súas fillas ou irmás cun musulmán deixou de ser un signo de degradación, fóra de certos elementos orgullosos que aínda o consideraban un signo de humillación.<ref name=":26" /> O [[rajput]] [[Kacchwaha]], Raja [[Bharmal]], do pequeno reino de [[Amber, India|Amber]], que chegara á corte de Akbar pouco despois da adhesión deste último, asinou unha alianza dando á súa filla [[Harka Bai]], nai do sucesor de Akbar, en matrimonio ao emperador. Bharmal foi nomeado nobre de alto rango na corte imperial, e posteriormente o seu fillo [[Bhagwant Das]] e o seu neto [[Man Singh I|Man Singh]] tamén ascenderon a altos rangos na nobreza.{{sfn|Chandra|2007|p=243 |group="Ch."}} Outros reinos de Rajput tamén estableceron alianzas matrimoniais con Akbar, pero non se insistiu no matrimonio como condición previa para formar alianzas. Dous clans principais de Rajput mantivéronse á marxe: os [[Sisodia]]s de [[Mewar]] e [[Hada Chauhan|Hadas]] de Ranthambore. Noutro punto de inflexión do reinado de Akbar, [[Man Singh I|Raja Man Singh I]] de Amber foi con Akbar a atoparse co líder Hada, Surjan Hada, para realizar unha alianza. Surjan aceptou unha alianza coa condición de que Akbar non casase con ningunha das súas fillas. En consecuencia, non se asinou ningunha alianza matrimonial, pero Surjan converteuse en nobre e púxose a cargo de Garh-Katanga.{{sfn|Chandra|2007|p=243 |group="Ch."}} O efecto político destas alianzas foi significativo. Aínda que algunhas mulleres Rajput que ingresaron ao harén de Akbar convertéronse ao islam, xeralmente proporcionóuselles total liberdade relixiosa, e os seus parentes, que continuaron sendo hindús, formaron unha parte significativa da nobreza e serviron para articular as opinións da maioría da poboación común na corte imperial.{{sfn|Chandra|2007|p=243 |group="Ch."}} A interacción entre os nobres hindús e musulmáns na corte imperial resultou no intercambio de pensamentos e a fusión das dúas culturas. Ademais, as novas xeracións da liña mogol representaron unha fusión de sangue mogol e Rajput, fortalecendo así os lazos entre os dous. Como resultado, os Rajput convertéronse nos aliados máis fortes dos mogoles, e os soldados e xenerais de Rajput loitaron polo exército mogol baixo Akbar, liderándoo en varias campañas, incluída a conquista de Guyarat en 1572.<ref>{{Cita libro|edición=Rev. and ed|título=A history of Jaipur : c. 1503-1938|url=https://www.worldcat.org/oclc/312542101|editorial=Orient Longman|data=1994|data-acceso=2 de maio do 2022 |isbn=81-250-0333-9 |oclc=312542101 |nome=Jadunath, - 1958|apelidos=Sarkar|páxina=38-40}}</ref> A política de tolerancia relixiosa de Akbar asegurou que o emprego na administración imperial estaba aberto a todos por mérito independentemente do credo, e isto conduciu a un aumento na forza dos servizos administrativos do imperio.<ref>{{Cita libro|edición=Rev. and ed|título=A history of Jaipur : c. 1503-1938|url=https://www.worldcat.org/oclc/312542101|editorial=Orient Longman|data=1994|data-acceso=2 de maio do 2022|isbn=81-250-0333-9|oclc=312542101|nome=Jadunath, - 1958|apelidos=Sarkar|páxina=38}}</ref> Outra lenda é que a filla de Akbar, Meherunnissa, estaba namorada de [[Tansen]] e tivo un papel na súa chegada á corte de Akbar.<ref>{{Cita web|url=http://dawn.com/weekly/yworld/archive/021012/yworld5.htm|título=PROFILE: TANSEN — the mesmerizing maestro-DAWN - Young World; October 12, 2002|data-acceso=2 de maio do 2022|data=2007-11-21|páxina-web=web.archive.org|data-arquivo=21 de novembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071121000709/http://dawn.com/weekly/yworld/archive/021012/yworld5.htm|url-morta=unfit}}</ref> Tansen converteuse ao islam desde o [[hinduísmo]], aparentemente en vésperas do seu matrimonio coa filla de Akbar.<ref>{{Cita libro|apelidos=Prasad|nome=Rajendra|título=India Divided|ano=2017|editorial=Penguin |isbn=978-0143414155|páxina=63|idioma=Inglés}}</ref><ref>{{Cita libro|apelidos=Keapy|nome=Frank Ernest|título=History of Hindi Literature|editorial=Rupa & Co.|isbn=978-8129101389|páxina=36|idioma=Inglés}}</ref> == Relacións exteriores == === Relacións cos portugueses === [[Ficheiro:Death of Sultan Bahadur in front of Diu against the Portuguese 1537 Akbar Nama end of 16th century.jpg|miniatura|upright|Morte de [[Bahadur Shah de Gujarat]] en [[Diu]], fronte os [[Imperio Portugués|portugueses]] en 1537<ref>{{Cita libro|título=The Cambridge History of the British Empire|url=https://books.google.es/books?id=Y-08AAAAIAAJ&pg=PA14&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editorial=CUP Archive|data=1940|data-acceso=3 de maio do 2022|idioma=en|páxina=14}}</ref>]] No momento da ascensión de Akbar en 1556, os portugueses estableceran varias fortalezas e fábricas na costa occidental do subcontinente, e en gran medida controlaban a navegación e o comercio marítimo nesa rexión. Como consecuencia deste [[colonialismo]], todas as demais entidades comerciais estaban suxeitas aos termos e condicións dos portugueses, e isto foi resentido polos gobernantes e comerciantes da época, incluído [[Bahadur Shah de Gujarat]].{{sfn|Habib|1997|p=256 |group="Ha."}} No ano 1572, o [[Imperio mogol]] anexou [[Guyarat]] e adquiriu o seu primeiro acceso ao mar despois de que os funcionarios locais informasen a Akbar que os portugueses comezaran a exercer control no Océano Índico. Por tanto, Akbar era consciente da ameaza que supoñía a presenza dos portugueses e contentouse con obter un ''[[cartaz]]'' (permiso) deles para navegar na rexión do [[Golfo Pérsico]].{{sfn|Habib|1997|pp=256-257 |group="Ha."}} Na reunión inicial dos mogoles e os portugueses durante o [[asedio de Suraten]] 1572, os portugueses, recoñecendo a forza superior do exército mogol, optaron por adoptar a diplomacia en lugar da guerra. O gobernador portugués, a pedimento de Akbar, envioulle un embaixador para establecer relacións amigables.{{sfn|Habib|1997|p=259 |group="Ha."}} Os esforzos de Akbar para comprar e asegurar dos portugueses algunhas das súas pezas de [[artillería]] compactas non tiveron éxito e, por tanto, Akbar non puido establecer a armada mogol ao longo da costa de Guyarat.<ref>{{Cita web|url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00islamlinks/ikram/part2_16.html|título=XVI. Mughal Administration|data-acceso=3 de maio do 2022|autor=Frances Pritchett|páxina-web=www.columbia.edu}}</ref> Akbar aceptou a oferta da diplomacia, pero os portugueses afirmaron continuamente a súa autoridade e poder no [[océano Índico]]; de feito, Akbar estaba moi preocupado cando tiña que solicitar un permiso aos portugueses antes de que calquera barco do imperio mogol partise para a [[Hajj|peregrinación do Hajj]] a [[A Meca|Meca]] e [[Medina]].<ref>{{Cita web|url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00islamlinks/ikram/part2_19.html|título=XIX. A Century of Political Decline: 1707-1803|data-acceso=3 de maio do 2022|autor=Frances Pritchet|páxina-web=www.columbia.edu}}</ref> En 1573, emitiu un ''[[firmán]] que'' ordenaba aos funcionarios administrativos do imperio en Guyarat que non provocasen aos portugueses no territorio que ocupaban en [[ Damán, India| Damán]]. Os portugueses, á súa vez, emitiron pases para que os membros da familia de Akbar realizasen o Hayy á Meca. Os portugueses mencionaron o status extraordinario do buque e o status especial que se outorgará aos seus ocupantes.{{sfn|Habib|1997|p=260 |group="Ha."}} En setembro de 1579 convidouse a [[Compañía de Xesús|xesuítas]] de [[ Goa]] a visitar a corte de Akbar.<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://www.cambridge.org/core/journals/bulletin-of-the-school-of-oriental-and-african-studies/article/abs/correlaafonso-john-ed-letters-from-the-mughal-court-the-first-jesuit-mission-to-akbar-15801583-studies-in-indian-history-and-culture-of-the-heras-institute-24-viii-136-pp-4-plates-anand-gujarat-sahitya-prakash-for-the-heras-institute-of-indian-history-and-culture-bombay-1980-rs-45paper-35/59E9B36579F36EED2E910953254E9106|título=John Correla-Afonso (ed.): Letters from the Mughal Court: the first Jesuit mission to Akbar (1580–1583). (Studies in Indian History and Culture of the Heras Institute, 24.) viii, 136 pp., 4 Plates. Anand: Gujarat Sahitya Prakash for the Heras Institute of Indian History and Culture, Bombay, 1980. Rs. 45(Paper 35).|apelidos=Marr|nome=J. R.|data=1982/10|publicación=Bulletin of the School of Oriental and African Studies|volume=45|número=3|páxinas=599–601|data-acceso=3 de maio do 2022|idioma=en|issn=1474-0699|doi=10.1017/S0041977X00041823}}</ref> O emperador fixo que os seus escribas traducisen o [[Novo Testamento]] e concedeulles aos xesuítas a liberdade de predicar o [[Evanxeo]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Gómez|nome=Oscar R.|título=El tantrismo dentro de la Compañia de Jesús|ano=2013|editorial=Ediciones Menteclara|isbn= 978-987-24510-3-5|páxina=58|idioma=Español}}</ref> Un dos seus fillos, o [[ Murad|sultán Murad Mirza]], foi confiado a [[Antonio de Montserrat]] para a súa educación.<ref>{{Cita libro|título=Akbar And The Jesuits|url=http://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.75704|data=1926|data-acceso=3 de maio do 2022|nome=S. J.|apelidos=Father Pierre Du Jarric}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Our oriental heritage being a history of civilization in Egypt and the Near East to the death of Alexander, and in India, China and Japan from the beginning to our own day;|url=https://www.worldcat.org/oclc/609199302|editorial=Simon & Schuster|data=1963|data-acceso=2021-05-15|isbn=978-1-4516-4668-9|oclc=609199302|nome=Will|apelidos=Durant|páxina=738}}</ref> Mentres debatían na corte, os xesuítas non se limitaron a expoñer as súas propias crenzas, senón que tamén inxuriaron ao [[islam]] e a Mahoma. Os seus comentarios enfurecieron aos [[Imán (relixión)|imáns]] e o [[ulema]], quen se opuxo aos comentarios, pero Akbar ordenou que se rexistrasen os seus comentarios e observou aos xesuítas e o seu comportamento con atención. Este evento foi seguido por unha rebelión de clérigos musulmáns en 1581 dirixida por Mullah Muhammad Yazdi e Muiz-ul-Mulk, o xefe [[cadí]] de [[Bengala]]. Os rebeldes querían derrocar a Akbar e instaurar ao seu irmán Mirza Muhammad Hakim, gobernante de Cabul, no trono mogol. Akbar derrotou con éxito aos rebeldes, pero volveuse máis cauteloso cos seus invitados e as súas proclamas, que logo verificou coidadosamente cos seus asesores.<ref>{{Cita web|url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00islamlinks/ikram/part2_12.html|título=XII. Religion at Akbar's Court|data-acceso=3 de maio do 2022|autor=Frances Pratchet|páxina-web=www.columbia.edu}}</ref> === Relacións co imperio otomán === [[Ficheiro:Seydi Ali-Ambush.png|miniatura|upright|Emboscada [[Imperio portugués|portuguesa]] contra as galeras de [[Seydi Ali Reis]] (aliados de Akbar) no océano Índico.]] En 1555, cando Akbar aínda era un neno, o almirante [[Imperio otomán|otomán]] [[ Seydi Ali Reis]] visitou ao emperador mogol [[Humayun]]. En 1569, durante os primeiros anos do goberno de Akbar, outro almirante otomán [[Kurtoğlu Hızır Reis]] chegou ás costas do Imperio mogol. Estes almirantes otománs buscaron acabar coas crecentes ameazas do imperio portugués durante as súas [[Expedicións navais otomás no océano Índico|campañas no océano Índico]]. Durante o seu reinado, sábese que o propio Akbar enviou seis documentos dirixidos ao [[sultán]] otomán [[Suleiman I|Suleiman o Magnífico]].<ref>{{Cita web|url= http://jis.oxfordjournals.org/content/7/1/32.extract|título= SIX OTTOMAN DOCUMENTS ON MUGHAL-OTTOMAN RELATIONS DURING THE REIGN OF AKBAR|data-acceso= 3 de maio do 2022|data= 2 de marzo de 2012|páxina-web= web.archive.org|data-arquivo= 02 de marzo de 2012|url-arquivo= https://web.archive.org/web/20120302190606/http://jis.oxfordjournals.org/content/7/1/32.extract|url-morta= unfit}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|url=https://doi.org/10.1177/001946469403100210|título=Book Reviews : NAIMUR RAHMAN FAROOQI, Mughal-Ottoman Relations: A Study of the Political and Diplomatic Relations between Mughal India and the Ottoman Empire, 1556-1748, Delhi, Idarah-i Adabiyat-i Delli, 1989, xii + 264 pp., Rs. 175|apelidos=Subrahmanyam|nome=Sanjay |data=1994-06-01|publicación=The Indian Economic & Social History Review|volume=31|número=2|páxinas=249–251|data-acceso=3 de maio do 2022 |idioma=en|issn=0019-4646|doi=10.1177/001946469403100210}}</ref> En 1576, Akbar enviou un gran continxente de peregrinos encabezados por Khwaja Sultan Naqshbandi, [[Yahya Saleh]], con 600.000 moedas de ouro e prata e 12.000 [[caftán]]s de honra e grandes envíos de [[arroz]].<ref>{{Cita libro|título=Mughal-Ottoman Relations: A Study of Political & Diplomatic Relations Between Mughal India and the Ottoman Empire, 1556-1748|url=https://books.google.com/books?id=uB1uAAAAMAAJ&q=akbar|editorial=Idarah-i Adabiyat-i Delli|data=1989|data-acceso=3 de maio do 2022|idioma=en|nome=Naimur Rahman|apelidos=Farooqi}}</ref> En outubro de 1576 Akbar enviou unha delegación que incluía membros da súa familia, incluíndo a súa tía Gulbadan Begum e a súa consorte Salima, ao Hajj en dous barcos desde [[Surat]], incluído un barco otomán, que chegou ao porto de [[Jeddah]] en 1577. Despois dirixiuse [[A Meca]] e [[Medina]].<ref>{{Cita libro|título=People, taxation, and trade in Mughal India|url=https://www.worldcat.org/oclc/180753597|editorial=Oxford University Press|data=2008|data-acceso=3 de maio do 2022|isbn=978-0-19-569315-7|oclc=180753597|nome=Shireen|apelidos=Moosvi|páxina=246}}</ref> Enviáronse catro caravanas máis entre 1577 e 1580, con agasallos exquisitos para as autoridades da Meca e Medina.<ref>Ottoman court chroniclers (1578). ''Muhimme Defterleri, Vol. 32 f 292 firman 740, Shaban 986''.</ref><ref>{{Cita libro|título=Akbar and his age|url=https://www.worldcat.org/oclc/45328558|editorial=Northern Book Centre|data=1999|data-acceso=3 de maio do 2022|isbn=81-7211-108-8|oclc=45328558|nome=Iqtidar Alam|apelidos=Khan|apelidos2=Indian Council of Historical Research|apelidos3=International Seminar on Akbar and His Age|páxina=218}}</ref> O séquito imperial mogol permaneceu na Meca e Medina durante case catro anos e asistió o Hajj catro veces.<ref>{{Cita publicación|url=https://doi.org/10.1177/0971945816687687|título=An Overview of Ottoman Archival Documents and Their Relevance for Medieval Indian History|apelidos=Farooqi|nome=N. R.|data=2017-04-01|publicación=The Medieval History Journal|volume=20|número=1|páxinas=192–229 |data-acceso=3 de maio do 2022 |idioma=en|issn=0971-9458|doi=10.1177/0971945816687687}}</ref> Durante este período, Akbar financiou as peregrinacións de moitos [[musulmán]]s pobres do Imperio mogol e tamén financiou as fundacións da logia derviche da orden [[Sufismo|sufí]] [[Qadiriyya]] en Hijaz.<ref name=":27">{{Cita libro|título=The Ottoman Empire and the world around it|url=https://www.worldcat.org/oclc/56652062|editorial=I.B. Tauris|data=2004|data-acceso=3 de maio do 2022|isbn=1-85043-715-7|oclc=56652062|nome=Suraiya|apelidos=Faroqhi|páxina=88}}</ref> Os mogoles finalmente saíron cara a Surat, e o seu regreso foi asistido polo [[Paxá]] otomán en Jeddah.<ref>{{Cita libro|título=Mughal-Ottoman Relations: A Study of Political & Diplomatic Relations Between Mughal India and the Ottoman Empire, 1556-1748|url=https://books.google.com/books?id=uB1uAAAAMAAJ&q=Jidda|editorial=Idarah-i Adabiyat-i Delli|data=1989|data-acceso=3 de maio do 2022|idioma=en|nome=Naimur Rahman|apelidos=Farooqi}}</ref> Debido aos intentos de Akbar de aumentar a presenza mogol na Meca e Medina, os sharifs locais comezaron a ter máis confianza no apoio financeiro proporcionado polo Imperio mogol, diminuíndo a súa dependencia da xenerosidade otomá.<ref name=":27" /> O comercio mogol-otomán tamén floreceu durante este período; de feito, sábese que os comerciantes leais a Akbar chegaron a [[Alepo]] despois de viaxar río arriba o desde porto de [[Basora]].<ref>{{Cita libro|título=The Ottoman Empire and the world around it|url=https://www.worldcat.org/oclc/56652062|editorial=I.B. Tauris|data=2004 |data-acceso=3 de maio do 2022|isbn=1-85043-715-7 |oclc=56652062 |nome=Suraiya|apelidos=Faroqhi|páxina=138}}</ref> Segundo algúns relatos, Akbar expresou o desexo de formar unha alianza cos portugueses, principalmente para promover os seus intereses, pero sempre que os portugueses tentaban invadir os otománs, Akbar fracasou.<ref>{{Cita libro|título=Mughal-Ottoman Relations: A Study of Political & Diplomatic Relations Between Mughal India and the Ottoman Empire, 1556-1748|url=https://books.google.com/books?id=uB1uAAAAMAAJ&q=forced|editorial=Idarah-i Adabiyat-i Delli|data=1989|data-acceso= 3 de maio do 2022|idioma=en|nome=Naimur Rahman|apelidos=Farooqi}}</ref>{{sfn|Majumdar|1974|p=158 |group="Ma."}} En 1587, unha frota portuguesa enviada para atacar Iemen foi ferozmente derrotada pola [[mariña otomá]]; a partir de entón, a alianza mogol-portuguesa colapsou inmediatamente, principalmente debido á continua presión dos prestixiosos [[vasalo]]s do Imperio mogol en [[Jandira]].<ref>Ottoman court chroniclers (1588). ''Muhimme Defterleri, Vol. 62 f 205 firman 457, Avail Rabiulavval 996''.</ref> === Relacións coa dinastía safávida === [[Ficheiro:AkbariMosqueOverlookingGanges-Sita-Ram1804.jpg|miniatura|upright|A mesquita Akbari, con vistas ao [[Río Ganxes|Ganxes]]]] Os [[Imperio safávida|safávidas]] e os mogoles tiñan unha longa historia de relacións diplomáticas, e o gobernante safávida [[Tahmasp I]] proporcionara refuxio a [[Humayun]] cando tivo que fuxir do [[subcontinente indio]] tras a súa derrota ante Sher Shah Suri. Con todo, os safávidas diferenciáronse dos mogoles e otománs xunitas en seguir a seita [[Xiísmo|xiíta]] do islam.{{sfn|Athar Ali|2006|p= 94|group="At."}} Unha das disputas máis duradeiras entre os safávidas e os mogoles referíase ao control da cidade de [[Kandahar]] na rexión de [[Hindu Kush]], que formaba a fronteira entre os dous imperios.{{sfn|Majumdar|1974|p=153 |group="Ma."}} A rexión de Hindukush foi militarmente moi importante debido á súa xeografía, e isto foi ben recoñecido polos estrategos da época.{{sfn|Athar Ali|2006|pp=327-328 |group="At."}} En consecuencia, a cidade, que estaba a ser administrada por Bairam Khan no momento da adhesión de Akbar, foi invadida e capturada polo gobernante persa Husain Mirza, [[Ismail I|un primo de Tahmasp I]], en 1558.{{sfn|Majumdar|1974|p=153 |group="Ma."}} Posteriormente, Bairam Khan enviou un delegado á corte de Tahmasp I nun esforzo por manter relacións pacíficas cos safávidas. Este xesto foi correspondido e unha relación cordial continuou prevalecendo entre os dous imperios durante as dúas primeiras décadas do reinado de Akbar.{{sfn|Majumdar|1974|p=154 |group="Ma."}} Con todo, a morte de Tahmasp I en 1576 resultou nunha guerra civil e inestabilidade no imperio safávida, e as relacións diplomáticas entre os dous imperios cesaron durante máis dunha década. Foron restaurados só en 1587 despois da ascensión de [[Abás I o Grande|Shah Abbas]] ao trono safávida.{{sfn|Majumdar|1974|pp=154-155 |group="Ma."}} Pouco despois, o exército de Akbar completou a súa anexión de Cabul, e para asegurar aínda máis as fronteiras noroccidentais do seu imperio, procedeu a Qandahar. A cidade capitulou sen resistencia o 18 de abril de 1595 e o gobernante Muzaffar Hussain trasladouse á corte de Akbar.{{sfn|Majumdar|1974|p= 153-154|group="Ma."}} Qandahar seguiu estando en posesión dos mogoles, e o Hindukush a fronteira occidental do imperio, durante varias décadas ata a expedición de [[Shah Jahan]] a [[Badakhshan]] en 1646.{{sfn|Athar Ali|2006|p= 327|group="At."}} As relacións diplomáticas continuaron manténdose entre as cortes safávida e mogola ata o final do reinado de Akbar.{{sfn|Majumdar|1974|p=155 |group="Ma."}} === Relacións con outros reinos contemporáneos === [[Vincent Arthur Smith]] sinala que o comerciante Mildenhall foi empregado en 1600 mentres o establecemento da Compañía estaba a ser axustado para levar unha carta de [[Isabel I de Inglaterra|Raíña Isabel]] a Akbar solicitando a liberdade de comerciar nos seus dominios en condicións. tan boas como as que gozan os portugueses.{{sfn|Smith|1917|p=292 |group="Sm."}} Akbar tamén foi visitado polo explorador francés [[Pierre-Olivier Malherbe|Pierre Malherbe]].<ref>{{Cita libro|título=Asia in the Making of Europe|url=https://books.google.es/books?id=PjVKjJ-WgOYC&pg=PA393&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editorial=University of Chicago Press|data=1998|data-acceso=2021-06-12|isbn=978-0-226-46765-8|idioma=en|nome=Donald Frederick|apelidos=Lach|nome2=Edwin J. Van|apelidos2=Kley|páxina=393}}</ref> == Relixión == [[Ficheiro:Portrait of Emperor Akbar Praying.jpg|miniatura|upright|Retrato do emperador mogol Akbar nunha oración de Dua.]] [[Ficheiro:1573-Akbar receiving his sons at Fathpur-Akbarnama.jpg|miniatura|upright|O [[Emperadores mogoles|Emperador mogol]] Akbar recibe ao seu fillo, o [[Jahangir|Príncipe Salim]] en Fatehpur Sikri ([[Akbarnama]]).]] Akbar, así como a súa nai e outros membros da súa familia, crese que eran musulmáns [[Sunnismo|suníes]] [[Hanafismo|hanafíes]].{{sfn|Habib|1997|p=80|group="Ha."}} Os seus primeiros días transcorreron no contexto dunha atmosfera na que se fomentaban os sentimentos liberais e a [[Fundamentalismo|estreita mente relixiosa]] estaba mal vista.{{sfn|Chandra|2007|p=253 |group="Ch."}} Desde o século XV, varios gobernantes de varias partes do país adoptaron unha política máis liberal de [[tolerancia relixiosa]], tentando fomentar a [[Comunismo relixioso|harmonía comunitaria]] entre hindús e musulmáns.{{sfn|Chandra|2007|p=252 |group="Ch."}} Estes sentimentos foron fomentados previamente polas ensinanzas de santos populares como [[Nanak|Guru Nanak]], [[Kabir]] e [[Chaitanya Mahaprabhu|Chaitania]]{{sfn|Chandra|2007|p=253 |group="Ch."}} Os versos do poeta persa [[Hafez]] que defendían a simpatía humana e unha perspectiva liberal,<ref>{{Cita libro|título=Religion, state, and society in medieval India : collected works of S. Nurul Hasan|url=https://www.worldcat.org/oclc/243546006|editorial=Oxford University Press|data=2008|data-acceso=2021-06-12|isbn=0-19-569660-3|oclc=243546006|nome=S.|apelidos=Nurul Hasan|páxina=72}}</ref> así como o espírito timúrida de tolerancia relixiosa no imperio, persistiu na política desde a época de [[Tamerlán]] ata [[Humayun]], e influíron na política de tolerancia de Akbar en materia de relixión.{{sfn|Habib|1997|p=81 |group="Ha."}} Ademais, os seus titores da infancia, que incluían dous xiítas iranianos, estaban moi por riba dos prexuízos [[Sectarismo|sectarios]] e fixeron unha contribución significativa á posterior inclinación de Akbar cara á tolerancia relixiosa.{{sfn|Habib|1997|p=81 |group="Ha."}} Akbar patrocinou debates relixiosos entre diferentes grupos musulmáns ([[Sunnismo|sunitas]], [[Xiísmo|xiítas]], [[Ismailismo|Ismailís]] e [[Sufismo|sufís]]), [[Zoroastrismo|parsis]], [[Hinduísmo|hindú]] ([[Xivaísmo|xivaítas]] e [[Vishnuísmo|visnues]]), [[Sijismo|sikhs]], [[xainismo]], [[Xudaísmo|xudeus]], [[Compañía de Xesús|xesuítas]] e [[Materialismo|materialistas]], pero era partidario do sufismo e proclamaba que "a sabedoría do Vedanta é a do sufismo".<ref>{{Cita libro|título=On Hinduism|url=https://www.worldcat.org/oclc/858660095|data=2014|data-acceso=2021-06-12|isbn=978-0-19-936007-9|oclc=858660095|nome=Wendy|apelidos=Doniger}}</ref> Cando estaba en Fatehpur Sikri, mantivo discusións porque lle encantaba coñecer as crenzas relixiosas dos demais. Un daqueles días soubo que as persoas relixiosas doutras relixións adoitaban ser intolerantes coas crenzas relixiosas doutras. Isto levouno a formar a idea da nova relixión, [[Sulh-e-kul]] que significa paz universal. A súa idea desta relixión non discriminaba a outras relixións e centrouse nas ideas de paz, unidade e tolerancia.<ref name=":32">{{Enlace roto|1=http://www.goethals.in/collections/felixrajarticles/mughalcourt.html |2=http://www.goethals.in/collections/felixrajarticles/mughalcourt.html |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Tentou que se reconciliasen as diferenzas entre as distintas crenzas, incorporando tanto nocións do islam como do hinduísmo, pero nunca saíu da Corte e desapareceu coa súa morte.<ref name=":32"/> === Asociación coa aristocracia musulmá === Durante a primeira parte do seu reinado, Akbar adoptou unha actitude represiva cara ás seitas musulmás que foron condenadas pola ortodoxia como [[Herexía|herética]].{{sfn|Habib|1997|p=85 |group="Ha."}} En 1567, seguindo o consello do Shaikh Abdu'n Nabi, ordenou a exhumación de Mir Murtaza Sharifi Shirazi, un [[Xiísmo|xiíta]] enterrado en Delhi, debido á proximidade da tumba á de [[Amir Khusrow]] , argumentando que un "herexe" non podía ser enterrado tan preto da tumba dun santo sunita, o que reflicte unha actitude restritiva cara aos xiítas, que continuou a persistir ata principios do século XX. década de 1570.{{sfn|Habib|1997|p=86 |group="Ha."}} Suprimiu o [[mahdavismo]] en 1573 durante a súa campaña de Gujarat, no transcurso da cal o líder Mahdavi Bandagi, Miyan Sheik Mustafa, foi arrestado e levado en cadeas ao xulgado para xulgalo e liberado despois de dezaoito meses.{{sfn|Habib|1997|p=86 |group="Ha."}} Porén, como Akbar caeu cada vez máis baixo a influencia do misticismo panteísta sufí de principios da década de 1570, provocou un gran cambio na súa perspectiva e culminou no seu cambio do islam ortodoxo tal e como se profesaba tradicionalmente, a favor dun novo concepto do islam que transcende o límites da relixión.{{sfn|Habib|1997|p=86 |group="Ha."}} En consecuencia, durante a última metade do seu reinado, adoptou unha política de tolerancia cara os xiítas e declarou a prohibición do conflito xiíta-sunita, e o imperio mantívose neutral en materia de conflitos sectarios internos.{{sfn|Athar Ali|2006|pp=165-166 |group="At."}} No ano 1578, o emperador mogol Akbar referiuse a si mesmo como: {{cita|Emperador do Islam, Emir dos Fieis, Sombra de Deus na terra, Abul Fath Jalal-ud-din Muhammad Akbar Badshah Ghazi (cuxo imperio Allah perpetuou), é un gobernante extremadamente xusto, sabio e temeroso de Deus.}} En 1580, estalou unha rebelión na parte oriental do imperio de Akbar, e os [[cadí]]s emitiron unha serie de ''[[fetua]]s'' que declaraban que Akbar era un herexe. Akbar reprimiu a rebelión e impuxo severos castigos aos cadies. Para fortalecer aínda máis a súa posición no trato cos Qazis, Akbar emitiu un ''mazhar'', ou declaración, que foi asinada por todos os principais ''[[ulema]]s'' en 1579.{{sfn|Chandra|2007|p=254 |group="Ch."}}{{sfn|Athar Ali|2006|p=159 |group="At."}} O ''mahzar'' afirmou que Akbar era o [[califa]] da época, un rango superior ao dun [[Ijtihad|mujtahid]]: en caso de diferenza de opinións entre os mujtahids, Akbar podía escoller calquera opinión e tamén podía emitir decretos. que non estaban en contra da [[Nass (Islam)|nass]].<ref>{{Cita libro|título=Religion, state, and society in medieval India : collected works of S. Nurul Hasan|url=https://www.worldcat.org/oclc/243546006|editorial=Oxford University Press|data=2008|data-acceso=4 de maio do 2022|isbn=0-19-569660-3|oclc=243546006|nome=S.|apelidos=Nurul Hasan|páxina=79}}</ref> Dados os conflitos sectarios islámicos que imperaban en varias partes do país nese momento, crese que ''Mazhar'' axudou a estabilizar a situación relixiosa no país. imperio.{{sfn|Chandra|2007|p=254 |group="Ch."}} Fixo a Akbar moi poderoso debido á total supremacía que o islam lle outorgou ao "Khalifa", e tamén axudoulle a eliminar a influencia relixiosa e política do "Khalifa" otomán sobre os seus súbditos, garantindo así a súa total lealdade cara a el.<ref>{{Cita libro|título=Religion, state, and society in medieval India : collected works of S. Nurul Hasan|url=https://www.worldcat.org/oclc/243546006|editorial=Oxford University Press|data=2008|data-acceso=4 de maio do 2022|isbn=0-19-569660-3|oclc=243546006|nome=S.|apelidos=Nurul Hasan|páxina=82-83}}</ref> Sempre que Akbar asistía ás congregacións nunha mesquita, facíase a seguinte proclamación:<ref>{{Cita libro|título=The Turks in India; critical chapters on the administration of that country by the Chughtai, Bábar, and his descendants|url=http://archive.org/details/cu31924024056172|editorial=London, W. H. Allen|data=1879|data-acceso=4 de maio do 2022|apelidos=Keene|nome=H. G. (Henry George)}}</ref> {{cita|O Señor deume o Reino, fíxome sabio, forte e valente, guíame pola xustiza e a verdade, enchendo a miña mente co amor á verdade, ningún eloxio do home podería resumir o seu estado, Allah Hu Akbar, Deus é grande.}} === Din-i-Ilahi === [[Ficheiro:Jesuits at Akbar's court.jpg|miniatura|upright|Akbar celebra unha asemblea relixiosa de diferentes credos no [[Ibadat Khana]] en Fatehpur Sikri.]] Akbar estaba profundamente interesado en cuestións relixiosas e filosóficas. Musulmán ortodoxo o principio, máis tarde foi influenciado polo misticismo sufí que se predicaba no país nese momento, e apartouse da ortodoxia, nomeando para a súa corte a varias persoas talentosas con ideas liberais, incluíndo a Abul Fazl, [[Faizi]] e [[Birbal]]. En 1575, construíu unha sala chamada [[Ibadat Khana]] ("''Casa de culto''') en Fatehpur Sikri, á que convidou a seleccionados teólogos, místicos e cortesáns recoñecidos polos seus logros intelectuais e discutiu asuntos de [[espiritualidade]] con eles.{{sfn|Chandra|2007|p=253 |group="Ch."}} Estas discusións, inicialmente restrinxidas aos musulmáns, foron amargas e provocaron que os participantes se gritaran e se insultasen. Disgustado por isto, Akbar abriu o Ibadat Khana a persoas de todas as fes, así como aos ateos, o que provocou que o alcance das discusións se ampliase e mesmo se estendese a áreas como a validez do [[Corán]] e a natureza de Deus. Isto sorprendeu aos teólogos ortodoxos, que intentaron desacreditar a Akbar facendo circular rumores sobre o seu desexo de abandonar o islam.{{sfn|Chandra|2007|p=254 |group="Ch."}} O esforzo de Akbar por desenvolver un punto de encontro entre os representantes de varias relixións non tivo moito éxito, xa que cada un deles intentou facer valer a superioridade das súas respectivas relixións denunciando outras relixións. Mentres tanto, os debates no Ibadat Khana fixéronse máis acres e, en contra do seu propósito de levar a un mellor entendemento entre as relixións, en cambio provocaron unha maior amargura entre elas, o que provocou a interrupción dos debates de Akbar en 1582.{{sfn|Chandra|2007|p=255 |group="Ch."}} Con todo, a súa interacción con varios teólogos relixiosos convencérao de que, a pesar das súas diferenzas, todas as relixións tiñan varias boas prácticas, que buscou combinar nun novo movemento relixioso coñecido como [[Din-i-Ilahi]].{{sfn|Chandra|2007|p=256|group="Ch."}}<ref>{{Cita web|url=https://www.britannica.com/topic/Din-i-Ilahi|título=Dīn-i Ilāhī {{!}} Indian religion|data-acceso=4 de maio do 2022|páxina-web=Encyclopedia Britannica|idioma=en}}</ref> Algúns estudosos modernos afirman que Akbar non comezou unha nova relixión senón que introduciu o que o [[Oscar R. Gómez|Dr. Oscar R. Gómez]] chama á perspectiva transteísta do [[Budismo tibetano|budismo tántrico tibetano]],<ref>{{Cita libro|apelidos=R. Gomez|nome=Oscar|título=El tantrismo dentro de la Compañía de Jesús|ano=2013|editorial=MenteClara|isbn=978-987-24510-3-5|páxina=51}}</ref> e que non usou a palabra ''Din-i-Ilahi''<ref>{{Cita libro|edición=Third edition|título=The religious policy of the Mughal emperors|url=https://www.worldcat.org/oclc/762271909|editorial=Munshiram Manoharlal Publishers|data=cop. 1988|data-acceso=4 de maio do 2022|isbn=978-81-215-0395-2|oclc=762271909|nome=Sri Ram|apelidos=Sharma|páxina=42}}</ref>''.'' Segundo acontecementos contemporáneos na corte mogol, Akbar estaba enfadado pola malversación da riqueza por parte de moitos clérigos musulmáns de alto rango.{{sfn|Smith|1981|pp= 348|group="Sm."}} O chamado Din-i-Ilahi era máis ben un sistema ético e dise que prohibía a [[luxuria]], a [[sexualidade]], a [[calumnia]] e o [[orgullo]], considerándoos como [[pecado]]s. Piedade, prudencia, abstinencia e bondade son as virtudes fundamentais. Anímase a alma a a purificarse ansiando a Deus.<ref>{{Cita libro|edición=4th ed|título=The Din-I-Ilahi, or, The religion of Akbar|url=https://www.worldcat.org/oclc/40804854|editorial=Munshiram Manoharlal|data=1997|data-acceso=5 de maio do 2022|isbn=81-215-0777-4|oclc=40804854|nome=Makhan Lal|apelidos=Roy Choudhury}}</ref> Respectouse o [[celibato]], impúxose a [[castidade]], prohibiuse a matanza de animais e non había escritos sagrados nin xerarquía sacerdotal.{{sfn|Majumdar|1974|p=138 |group="Ma."}} No entanto, un nobre líder da corte de Akbar, Aziz Koka, escribiulle unha carta desde a Meca en 1594 argumentando que o discipulado promovido por Akbar non era máis que un desexo por parte de Akbar de retratar a súa superioridade en asuntos relixiosos.<ref>Koka, Aziz (1594). ''King's College Collection, MS 194''. Esta carta se encuentra almacenada en la Biblioteac de la Universidad de Cambridge. p. ff.5b–8b.</ref> Para conmemorar a Din-e-Ilahi, cambiou o nome de [[Prayagraj|Prayag]] a [[Prayagraj|Allahabad]] (pronunciado como ''ilahabad'' ) en 1583.<ref>{{Cita libro|título=The Modern Traveller |url= http://archive.org/details/moderntraveller04unkngoog|editorial=R.M. Tims |data=1828|data-acceso=5 de maio do 2022|idioma=inglés|apelidos=Josiah Conder|páxina=282}}</ref><ref>{{Cita libro|título=The way we were : Anglo-Indian chronicles|url=https://www.worldcat.org/oclc/77012489|editorial=CTR Inc Pub|data=2006|data-acceso=5 de maio do 2022|isbn=978-0-9754639-3-2|oclc=77012489|nome=Margaret|apelidos=Deefholts|nome2=Glenn|apelidos2=Deefholts|nome3=Quentine|apelidos3=Acharya|páxina=87}}</ref> Argumentouse que a teoría de que Din-i-Ilahi é unha nova relixión foi unha idea errónea que xurdiu debido ás erróneas traducións da obra de Abul Fazl por parte dos historiadores británicos posteriores.{{sfn|Athar Ali|2006|pp=163-164 |group="At."}} Porén, tamén se acepta que a política ''sulh-e-kul'', que formou a esencia de Din-i-Ilahi, foi adoptada por Akbar non só con fins relixiosos senón como parte da política administrativa xeral imperial. Isto tamén constituíu a base da política de tolerancia relixiosa de Akbar.{{sfn|Athar Ali|2006|p=164 |group="At."}} No momento da morte de Akbar en 1605, non había sinais de descontento entre os seus súbditos musulmáns, e mesmo un teólogo como Abdu'l Haq tiña a impresión de que se mantiñan estreitos lazos.{{sfn|Habib|1997|p=96 |group="Ha."}} === Relación cos hindús === [[Ficheiro:The great Mogul discoursing with a Humble Fakir.jpg|miniatura|upright|O gran magnate razoando cun humilde faquir]] Akbar decretou que os hindús que foran obrigados a converterse ao islam poderían converterse ao hinduísmo sen enfrontarse á pena de morte..<ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Day of empire : how hyperpowers rise to global dominance--and why they fall|url=https://www.worldcat.org/oclc/123079516|editorial=Doubleday|data=2007|data-acceso=5 de maio do 2022|isbn=978-0-385-51284-8|oclc=123079516|nome=Amy|apelidos=Chua|páxina=187}}</ref> Nos seus días de tolerancia, os hindús queríano tanto que hai numerosas referencias a el, e os seus eloxios tamén se cantan en cancións e himnos relixiosos.<ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Day of empire : how hyperpowers rise to global dominance--and why they fall|url=https://www.worldcat.org/oclc/123079516|editorial=Doubleday|data=2007|data-acceso=5 de maio do 2022|isbn=978-0-385-51284-8|oclc=123079516|nome=Amy|apelidos=Chua|páxina=126}}</ref> Akbar practicou varios costumes hindús. Celebrou o [[Diwali]], permitiu aos sacerdotes brahmanes atar fíos de xoias ao redor das súas bonecas a modo de bendición e, seguindo o seu exemplo, moitos dos nobres ''comezaron'' a usar ''rakhi'' (amuletos de protección).<ref name=":35">{{Cita libro|título=Curry : a tale of cooks and conquerors|url=https://www.worldcat.org/oclc/60669028|editorial=Oxford University Press|data=2006|data-acceso=5 de maio do 2022|isbn=978-0-19-532001-5|oclc=60669028|nome=E. M.|apelidos=Collingham|páxina=30}}</ref> Renunciou á carne de vaca e prohibiu a venda de todas as carnes en determinados días.<ref name=":35" /> Incluso o seu fillo Jahangir e o seu neto Shahjahan cumpriron moitas das concesións de Akbar, como a prohibición do sacrificio de vacas, comer só pratos vexetarianos determinados días da semana e beber só auga do Ganxes.<ref name=":36">{{Cita libro|título=Curry : a tale of cooks and conquerors|url=https://www.worldcat.org/oclc/60669028|editorial=Oxford University Press|data=2006|data-acceso=5 de maio do 2022|isbn=978-0-19-532001-5|oclc=60669028|nome=E. M.|apelidos=Collingham|páxina=31}}</ref> Mesmo cando estaba no Punjab, a 200 millas de distancia do Ganxes, a auga era sellada en grandes frascos e transportábase ata el. Referiuse á auga do Ganxes como a "auga da inmortalidade"..<ref name=":36" /> === Relación cos xainistas === Akbar mantivo discusións regularmente con estudosos [[xainismo]] e tamén se viu moi afectado por algunhas das súas ensinanzas. O seu primeiro encontro cos rituais xainistas foi cando viu unha procesión de [[Sravaka]] chamada Champa despois dun xaxún de seis meses. Impresionado polo seu poder e devoción, invitou ao seu gurú ou mestre espiritual, Acharya Hiravijaya Suri, a Fatehpur Sikri. Acharya aceptou a invitación e comezou a súa marcha cara á capital mogol desde [[Gujarat]].<ref>[[Sanghmitra]]. ''Jain Dharma ke Prabhavak Acharya''. [[Jain Vishwa Bharati, Ladnu]].</ref> Akbar quedou impresionado polas calidades escolares e o carácter do Acharya. Mantivo varios diálogos interrelixiosos entre filósofos de diferentes relixións. Os argumentos dos xainís en contra de comer carne convencéronlle a converterse en vexetariano.<ref>{{Cita libro|título=The argumentative Indian : writings on Indian history, culture and identity|url=https://www.worldcat.org/oclc/57750786|editorial=Allen Lane|data=2005 |data-acceso=5 de maio do 2022|isbn=0-7139-9687-0|oclc=57750786|nome=Amartya|apelidos=Sen|cita=Akbar organizou discusións... que involucraban non só aos principais filósofos hindús e musulmáns [senón aos xainistas e outros]... Ao discutir cos xainistas, Akbar manteríase escéptico dos seus rituais e, con todo, convenceríase polo seu argumento a favor do vexetarianismo e terminaría lamentando o consumo de toda carne}}</ref> Akbar tamén emitiu moitas ordes imperiais favorables aos intereses dos xainistas, como prohibir a matanza de animais.<ref>{{Cita web|url=http://www.jainpedia.org/themes/places/jainism-and-islam/jains-and-the-mughals.html|título=JAIN and the Mughals|data-acceso=5 de maio do 2022|páxina-web=www.jainpedia.org}}</ref> Os autores xainistas tamén escribiron sobre a súa experiencia na corte mogol en textos sánscritos que aínda son en gran parte descoñecidos para os historiadores..<ref>{{Cita publicación|url=https://www.academia.edu/1239832/Setting_the_record_wrong_a_Sanskrit_vision_of_Mughal_conquests_South_Asian_History_and_Culture_ |título=Setting the record wrong: a Sanskrit vision of Mughal conquests|apelidos=Truschke|nome=Audrey|publicación=South Asian History and Culture|volume=3|número=3|páxinas=373–396|data-acceso=5 de maio do 2022|issn=1947-2498}}</ref> A [[Corte Suprema da India]] citou exemplos da coexistencia da arquitectura xainista e do Imperio mogol, chamando a Akbar "o arquitecto da India moderna" e dicindo que "tiña un gran respecto" polo xainismo. En 1584, 1592 e 1598, Akbar declarara o "Amari Ghosana", que prohibia a matanza de animais durante o [[Paryushan]] e o [[Mahavir Jayanti]] e eliminou o imposto de Jazia dos lugares de peregrinación xainista, como [[Palitana]].<ref>{{Cita web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/ahmedabad/ahmedabad-turned-akbar-veggie/articleshow/5259184.cms|título=Ahmedabad turned Akbar veggie {{!}} Ahmedabad News - Times of India|data-acceso=2021-06-25|apelido=Nov 23|nome=Ashish Vashi / TNN /|páxina-web=The Times of India|idioma=en}}</ref> Santichandra, Discípulo de Suri, foi enviado ao Emperador, que á súa vez deixou aos seus discípulos Bhanuchandra e Siddhichandra na corte. Akbar volveu convidar ao sucesor de Hiravijaya Suri, Vijayasena Suri, á súa corte, que o visitou entre 1593 e 1595. A tolerancia relixiosa de Akbar non foi seguida polo seu fillo [[Jahangir]], que mesmo ameazou ao antigo amigo de Akbar, Bhanuchandra.<ref>p. 137, ''Poetry of Kings: The Classical Hindi Literature of Mughal India'', de Allison Busch.</ref> == Relatos históricos == [[Ficheiro:Farrukh Beg. Akbar's Triumphal Entry into Surat. Akbarnama, 1590-95, Victoria and Albert Museum, London.jpg|miniatura|upright|Akbar entra triunfalmente en [[Surat]]]] === Personalidade === [[Ficheiro:AkbarHunt.jpg|miniatura|upright|Akbar cazando con [[guepardo]]s. 1602]] O historiador da corte [[Abu'l-Fazl ibn Mubarak|Abul Fazl]] relatou extensamente o reinado de Akbar nos libros ''Akbarnama'' e ''Ain-i-akbari''. Outras fontes contemporáneas para o reinado de Akbar inclúen as obras de Badayuni, Shaikhzada Rashidi e Shaikh Ahmed Sirhindi. Akbar foi un guerreiro, emperador, xeneral, [[Adestramento de animais|adestrador de animais]] (supostamente gardaba miles de guepardos cazadores durante o seu reinado e adestraba a moitos) e teólogo.{{sfn|Habib|1992|pp= 3-15|group="Ha."}} Crese que era [[Dislexia|disléxico]], líanlle todos os días e tiña unha memoria extraordinaria.<ref>{{Cita libro|título=The Mughal Empire|url=https://www.worldcat.org/oclc/25246187|editorial=Cambridge University Press|data=1993|data-acceso=5 de maio do 2022|isbn=0-521-25119-2|oclc=25246187|nome=John F.|apelidos=Richards|páxina=35}}</ref> Dicíase que Akbar fora un sabio emperador e un bo xuíz de carácter. O seu fillo e herdeiro, Jahangir, escribiu efusivos eloxios ao personaxe de Akbar nas súas memorias e ducias de anécdotas para ilustrar as súas virtudes.<ref>[[Tuzk-e-Jahangiri]] (Memorias de [[Jahangir]]). 1600</ref> Segundo Jahangir, Akbar era «da tonalidade do trigo; os seus ollos e cellas eran negros e a súa pel máis ben escura que clara». [[Antonio de Montserrat]], o [[Compañía de Xesús|xesuíta]] catalán que visitou a súa corte describiuno da seguinte maneira: {{cita|Pódese recoñecer facilmente, mesmo a primeira vista, que é un rei. Ten os ombreiros anchos, as pernas algo tortas aptas para montar e unha complexión marrón clara. A súa cabeza está inclinada cara ao ombreiro dereito. A súa fronte é ampla e aberta, os seus ollos tan brillantes e centelleantes que parecen un mar que brilla á luz do sol. As súas pestanas son moi longas. As súas cellas non están moi marcadas. O seu nariz é recto e pequeno, aínda que non insignificante. As súas fosas nasais están abertas de par en par como se se mofase. Entre a fosa nasal esquerda e o beizo superior hai un lunar. Afeita a barba pero leva bigote. Coxea na perna esquerda, aínda que alí nunca recibiu unha ferida.|''Portraits of Akbar, the Great Mughal (1542-1605)''<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://www.jstor.org/stable/868499|título=Portraits of Akbar, the Great Mughal (1542-1605)|apelidos=Codrington|nome=K. de B.|data=1943|publicación=The Burlington Magazine for Connoisseurs|volume=82|número=480|páxinas=65–67|data-acceso=5 de maio do 2022|issn=0951-0788}}</ref>}} Akbar non era alto, pero si de complexión forte e moi áxil. Tamén se destacou por varios actos de valentía. Un deses incidentes ocorreu no seu camiño de regreso de Malwa a Agra cando Akbar tiña 19 anos. Akbar cabalgou só diante do seu escolta e enfrontouse a unha tigresa que, xunto cos seus cachorros, saíu dos arbustos que se cruzaban no seu camiño. Cando a tigresa cargou contra o emperador, alegouse que despachara ao animal coa súa espada nun golpe solitario. Os seus asistentes achegáronse e atoparon ao emperador parado en silencio á beira do animal morto.<ref>{{Cita libro|título=Akbar, Emperor of India: A Picture of Life and Customs from the Sixteenth...|url=http://archive.org/details/akbaremperorind00garbgoog|editorial=The Open court publishing company|data=1909|data-acceso=5 de maio do 2022|idioma=inglés|apelidos=Richard Garbe}}</ref> Abul Fazl, e incluso o crítico hostil Badayuni, describiuno como cunha personalidade dominante. Destacou polo seu mando na batalla e "como [[Alexandre o Grande|Alexandre de Macedonia]], sempre estivo disposto a arriscar a súa vida, independentemente das consecuencias políticas". Adoitaba mergullar o seu cabalo nun río asolagado durante a estación das chuvias e cruzalo con seguridade. Raramente se entregaba á crueldade e dise que era cariñoso cos seus familiares. Perdoou ao seu irmán Hakim, que era un rebelde arrepentido. Pero en contadas ocasións, tratou cruelmente a criminais, como o seu tío materno Muazzam e o seu irmán adoptivo Adham Khan, que foi [[Defenestración|defenestrado]] dúas veces por provocar a ira. de Akbar.<ref>{{Cita libro|título=The Mughal Empire|url=https://www.worldcat.org/oclc/25246187|editorial=Cambridge University Press|data=1993|data-acceso=6 de maio do 2022|isbn=0-521-25119-2|oclc=25246187|nome=John F.|apelidos=Richards|páxina=15}}</ref> Dise que era extremadamente moderado na súa dieta. [[Ain-e-Akbari]] menciona que durante as súas viaxes e tamén na casa, Akbar bebía auga do [[río Ganxes]], ao que chamou "a auga da inmortalidade". Persoas especiais foron seleccionadas en Sorun e máis tarde en [[Haridwar]] para enviar auga, en frascos selados, onde estaba destinado.<ref>Arquivado o 20 de setembro de 2011 ás [https://web.archive.org/web/20110920062933/http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf?file=00702015&ct=48&rqs=60 Wayback Machine] [[Ain-e-Akbari]], por Abul Fazl 'Allami, Volume I, A'I'N 22. El A'bda'r Kha'nah. pax. 55. Traducido do persa orixinal, por [[Heinrich Blochmann]] e o coronel Henry Sullivan Jarrett da [[Sociedade Asiática de Calcuta]]. Calcuta, 1873-1907.</ref> Segundo as memorias de [[Jahangir]], gustáballe as froitas e non lle gustaba moito a carne, que deixou de comer nos seus últimos anos. Akbar tamén visitou Vrindavan, o lugar de nacemento de Krishna no ano 1570, e deu permiso aos Gaudiya Vaisnavas para construír catro templos, que eran Madana-mohana, Govindaji, Gopinatha e Jugal Kisore. Para defender a súa posición de que o discurso xurdiu a partir da audición, levou a cabo un [[experimento de privación da lingua]] e fixo que os nenos se criasen illados, non se lles permitiu falar, observando que a medida que crecían, permanecían mudos.<ref>{{Cita web|url=http://www.sign-lang.uni-hamburg.de/bibweb/Miles/1200-1750.html|título=1200-1750|data-acceso=2021-06-25|data=2008-02-22|páxina-web=web.archive.org|data-arquivo=22 de febreiro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080222020147/http://www.sign-lang.uni-hamburg.de/bibweb/Miles/1200-1750.html|url-morta=unfit}}</ref> === Haxiografía === Durante o reinado de Akbar, o proceso continuo de discurso interrelixioso e [[sincretismo]] deu lugar a unha serie de atribucións relixiosas en termos de posicións de asimilación, dúbida ou incerteza, que el mesmo axudou ou deixou sen cuestionar<ref name=":37">{{Cita libro|título=The state and society in medieval India|url=https://www.worldcat.org/oclc/60597476|editorial=Oxford University Press|data=2005|data-acceso=6 de maio do 2022|isbn=0-19-566720-4|oclc=60597476|nome=J. S.|apelidos=Grewal|nome2=Philosophy, and Culture|apelidos2=Project of History of Indian Science|páxina=497}}</ref> Tales relatos [[Haxiografía|haxiográficos]] de Akbar atravesaron unha ampla gama de espazos confesionais e sectarios, incluíndo varios relatos de misioneiros [[parses]], [[Xainismo|xainistas]] e [[Compañía de Xesús|xesuítas]] , así como relatos contemporáneos da ortodoxia brahmínica e musulmá.<ref>{{Cita libro|título=The state and society in medieval India|url=https://www.worldcat.org/oclc/60597476|editorial=Oxford University Press|data=2005|data-acceso=6 de maio do 2022|isbn=0-19-566720-4|oclc=60597476|nome=J. S.|apelidos=Grewal|nome2=Philosophy, and Culture|apelidos2=Project of History of Indian Science|páxina=475}}</ref> As seitas e confesións existentes, así como varias figuras relixiosas que representaban o culto popular, sentían que tiñan un reclamo sobre el. A diversidade destes relatos atribúese ao feito de que o seu reinado deu lugar á formación dun Estado centralizado flexible acompañado de autoridade persoal e heteroxeneidade cultural.<ref name=":37" /> === Akbarnāma, o ''Libro de Akbar'' === {{AP|Akbarnama }} [[Ficheiro:AbulFazlPresentingAkbarnama.jpg|miniatura|upright|[[Abu'l-Fazl ibn Mubarak]] presentando ''[[Akbarnama]]'' a Akbar, miniatura mogol]] O ''Akbarnāma'' ([[lingua persa|persa]] : اکبر نامہ), que literalmente significa ''Libro de Akbar'', é un relato biográfico oficial de Akbar, o terceiro [[Emperadores Mugal|emperador mogol]] (r. 1542-1605), escrito en persa. Inclúe descricións vivas e detalladas da súa vida e tempos.<ref name=":38">{{Cita web|url=http://www.artic.edu/artaccess/AA_India/pages/India_12.shtml|título=The Art Institute of Chicago: Art Access|data-acceso=6 de maio do 2022|data=2009-09-19|páxina-web=web.archive.org|data-arquivo=19 de setembro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090919035749/http://www.artic.edu/artaccess/AA_India/pages/India_12.shtml|url-morta=unfit}}</ref> O traballo foi encargado por Akbar e escrito por [[Abu'l-Fazl ibn Mubarak|Abul Fazl]], unha das ''Nove xoias'' ([[Lingua hindi|hindi]]: [[Navaratnas]]) da corte real. de Akbar. Afirma que o libro tardou sete anos en completarse e os manuscritos orixinais contiñan unha serie de pinturas que apoian os textos, todas as pinturas que representan a [[pintura mogol|escola da pintura mogol]] e o traballo dos mestres do taller imperial, incluíndo [[Basawan]], cuxo uso do retrato nas súas ilustracións foi unha innovación na [[Arte da India|arte india]].<ref name=":38" /> == Consortes e concubinas == A primeira esposa e consorte principal de Akbar foi a súa curmá, a princesa [[Ruqaiya Sultan Begum]],<ref>{{Cita libro|título=The empire of the great Mughals : history, art and culture|url=https://www.worldcat.org/oclc/61751123|editorial=Reaktion Books|data=2004|data-acceso=6 de maio do 2022|isbn=1-86189-185-7|oclc=61751123|nome=Annemarie|apelidos=Schimmel|páxina=149}}</ref>{{sfn|Jahangir|1999|p=43 |group="Ja." |ps=Ruqayya-Sultan Begam, filla de Mirza Hindal e esposa da súa maxestade Arsh-Ashyani [Akbar], morrera en Akbarabad. Era a esposa principal da súa maxestade. Ao non ter fillos, cando Shahjahan naceu, a súa maxestade Arsh-Ashyani encomendou esa "perla única do califato" ao coidado do begam, e ela comprometeuse a criar ao príncipe. Deixou esta vida aos oitenta e catro anos.}} a única filla do seu tío paterno, o príncipe [[Hindal Mirza]],{{sfn|Jahangir|1999|p=40 |group="Ja."}} e da súa muller Sultanam Begum. En 1551, Hindal Mirza morreu loitando con valentía na batalla contra as forzas de Kamran Mirza. Ao escoitar a noticia da morte do seu irmán, Humayun estaba abrumado pola dor.<ref>{{Cita libro|título=A History of India under the Two First Sovereigns of the House of Taimur, Báber and Humáyun. Volume 2|url=https://www.worldcat.org/oclc/889952872|editorial=Cambridge University Press|data=2012|data-acceso=6 de maio do 2022|isbn=978-1-108-04620-6|oclc=889952872|nome=William|apelidos=Erskine|páxina=403}}</ref> Por afecto á memoria do seu irmán, Humayun prometeu a Ruqaiya, filla de nove anos de Hindal, co seu fillo Akbar. O seu compromiso tivo lugar en Cabul, pouco despois do primeiro nomeamento de Akbar como vicerrei na provincia de [[Gazni]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Mehta|nome=Jaswant Lal|título=Estudio avanzado en la historia de la India medieval|ano=1986|editorial=Sterling Publishers Pvt. Ltd|isbn=978-8120710153|páxina=189|idioma=Inglés}}</ref> Humayun concedeu á parella imperial toda a riqueza, o exército e os seguidores de Hindal e Ghazni que un dos ''[[jagir]]'' de Hindal deu ao seu sobriño, Akbar, quen foi nomeado vicerrei e tamén se lle deu o mando do exército do seu tío.<ref>{{Cita libro|título=History of the Rise of the Mahomedan Power in India, till the Year AD 1612. Volume 2|url=https://www.worldcat.org/oclc/889971360|editorial=Cambridge University Press|data=2013|data-acceso=6 de maio do 2022|isbn=978-1-108-05555-0|oclc=889971360 |nome=John|apelidos=Briggs |nome2=Mahomed Kasim|apelidos2=Ferishta|páxina=169}}</ref> O matrimonio de Akbar con Ruqaiya celebrouse preto de [[Jalandhar]], Punjab, cando ambos tiñan 14 anos..{{sfn|Eraly|2000|pp=123, 272 |group="Er."}} Ela mesma, sen fillos, adoptou ao neto favorito de Akbar, o príncipe Khurram (o futuro emperador [[Shah Jahan]]). Morreu o 19 de xaneiro de 1626.<ref>[[Gulbadan Begum]], Annette Susannah Beveridge (1902). Humayun Nama. Publicaciones Sang-e-Meel. páxinas. 274–275.</ref> A súa segunda esposa era filla de Abdullah Khan Mughal.<ref name=":39">Burke, SM (1989). Editores Munshiram Manoharlal. páxinas. 142, 143, 144.</ref> O matrimonio tivo lugar en 1557 durante o asedio de [[Mankot]]. [[Bairam Khan]] non aprobou este matrimonio, porque a irmá de Abdullah estaba casada co tío de Akbar, o príncipe [[Kamran Mirza]], polo que considerou que Abdullah era un partidario de Kamran. Opúxose ata que Nasir-al-mulk lle fixo entender que a oposición a estes asuntos era inaceptable. Nasir-al-mulk organizou unha reunión de pracer e banquete de alegría, e agasallouse unha festa real.{{sfn|Beveridge|1907|p=88 |group="Be."}} A súa terceira muller foi a súa curmá, [[Salima Sultan Begum]],<ref name=":39" /> Era filla de Nur-ud-din Muhammad Mirza e da súa esposa [[Gulrukh Begum]] tamén coñecida como Gulrang, a filla do emperador [[Babur]]. Ao principio Humayun comprometouna con Bairam Khan. Despois da morte de Bairam Khan en 1561, Akbar casou con ela o mesmo ano. Era a nai adoptiva do segundo fillo de Akbar, [[Murad Mirza]]. Ela tivo unha grande influencia en Akbar. Era unha poetisa e estaba consideradacomo unha muller excepcional por ser unha escritora hábil e xogou un papel activo na política da corte mogol durante o reinado de Akbar e Jahangir. Morreu sen fillos o 2 de xaneiro de 1613.{{sfn|Jahangir|1999|p=140 |group="Ja."}} [[Ficheiro:Jodhbai.jpg|miniatura|upright|Representación artística da raíña nai Mariam-uz-Zamani, a sultana favorita<ref name=William>{{cite book|last1=Hunter|first1=William W.|title=The History of Nations: India and Modern Persia|volume=5|publisher=P.F. Collier & son, New York|page=114|year=1881–1895|editor-first=Henry Cabot|editor-last=Lodge}}</ref> e máis influente<ref name=oxford>{{cite book|title = The Oxford Encyclopedia of Women in World History|year=2008|publisher=Oxford University Press|volume=4|page=656|isbn=9780195148909|editor-first=Bonnie G.|editor-last=Smith}}</ref> do emperador Akbar.<ref name=Qa>{{cite journal|last=Khan|first=Muhammad Azam|title=History of Indian Ocean-A south Indian perspective|volume=7|year=2011|pages=186–188}}</ref>]] A súa cuarta esposa foi a fermosa [[Mariam-uz-Zamani]], con quen casou o 6 de febreiro de 1562. Mariam-uz-Zamani era filla do [[raxá]] [[Bharmal]], gobernante de Amber e foi unha das tres principais consortes de Akbar. Ela converteuse aos poucos na súa consorte favorita e na máis influente e, posteriormente, na única esposa enterrada preto del. Recibiu o nome honorífico de "Wali Nimat begum" (Bendicións de Deus) pouco despois do seu casamento. Ela era unha muller moi fermosa da que se dicía que posuía unha beleza pouco común. Amplamente coñecida pola súa beleza, graza e intelecto, era unha muller [[Laicismo|laica]], amable, sensible e virtuosa que foi a principal forza motriz para a promoción do [[secularismo]] de Akbar. Este matrimonio tivo lugar cando Akbar estaba de regreso de Ajmer despois de ofrecer oracións á tumba de Moinuddin Chishti. Bharmal transmitira a Akbar que estaba sendo acosado polo seu cuñado Sharif-ud-din Mirza (o hakim mogol de Mewat). Akbar insistiu en que Bharmal debería someterse a el persoalmente, tamén se suxeriu que a súa fermosa filla casase con el como sinal de completa submisión.{{sfn|Beveridge Volume II|1907|pp=240–243}} Ela converteuse na primeira esposa en honrar a mansión real cun herdeiro. No ano 1564 deu a luz a dúas xemelgas chamadas Mirza Hassan e Mirza Hussain. No ano 1569, foi honrada co prestixioso título de Mariam-uz-Zamani despois de dar a luz a outro fillo chamado Salim (o futuro emperador Jahangir), o herdeiro ao trono. Tamén foi a nai adoptiva do fillo favorito de Akbar, Daniyal Mirza. Recibiu tres títulos máis de "Mallika-e-Hindustan", "Mallika-e-Muezamma" (Emperatriz exaltada) e "Shahi Begum" (Begum Imperial). Segundo afirmou Abul Fazl en Akbarnama, dise que a emperatriz tiña un alto rango no harén imperial. Era unha muller intelixente que estableceu o comercio internacional no Imperio mogol e foi a única esposa de Akbar autorizada para o comercio. Na súa época era considerada como a empresaria máis aventureira e temible. Morreu o 19 de maio de 1623 en Agra e foi enterrada preto do seu marido en Sikandra.{{sfn|Jahangir|Thackston|1999|p=397}} O mesmo ano, Akbar casou coa ex muller de Abdul Wasi, o fillo de Shaikh Bada, señor de Agra. Akbar namorouse dela e ordenou a Abdul Wasi que se divorciase dela.<ref>Abd-ul-Qadir bin Maluk Shah (1884). Muntakhab-ut-Tawarikh de Al-Badaoni, traducido del persa original por W.H. Lowe - Volumen II. Sociedad Asiática de Bengala, Calcuta. págs. 59–60,</ref> Outra das súas esposas era Gauhar-un-Nissa Begum, a filla do [[xeque]] Muhammad Bakhtiyar e a irmá do xeque Jamal Bakhtiyar. A súa dinastía chamábase Din Laqab e levaba moito tempo vivindo en Chandwar e Jalesar cerca de Agra. Ela era a esposa principal de Akbar.<ref>Maulavi Abdur Rahim. Ma'asir al-Umara por Nawab Shams-ud-Daulah Shahnawaz Khan - Volume II (persa). Sociedad Asiática de Bengala, Calcuta. páxinas. 564, 566.</ref> O seu seguinte matrimonio tivo lugar en setembro de 1564 coa filla de Miran Mubrak Shah, o gobernante de [[Khandesh]]. Este enviaralle agasallos á corte coa solicitude de que Akbar casase coa súa filla. A petición de Miran foi concedida e emitiuse unha orde. Itimad Khan foi enviado cos embaixadores de Miran, e cando se achegou ao forte asirio, que era a residencia de Miran este recibiu a Itimad con honra e enviou á súa filla con el. Acompañouna no [[séquito]] un gran número de nobres. O matrimonio tivo lugar cando chegou á corte de Akbar.{{sfn|Beveridge|1907|pp=59-60 |group="Be."}} Como dote, Mubarak Shah cedeu Bijagarh e Handia o seu xenro imperial.<ref>Quddusi, Mohd. Ilyas (2002). Khandesh bajo los mogoles, 1601-1724 d. C.: principalmente baseado en fontes persas. Oficina de Maravillas Islámicas. pax. 4.</ref> Casou con outra princesa rajput en 1570, que era filla de Kahan, o irmán de Rai Kalyan Mal Rai, o gobernante de [[Bikaner]]. O matrimonio tivo lugar en 1570,{{sfn|Beveridge|1907|p=518 |group="Be."}} cando Akbar chegou a esta parte do país. Kalyan rendeu homenaxe a Akbar e pediulle que casase coa filla do seu irmán. Akbar aceptou a súa proposta e acordou o matrimonio.<ref>{{Cite book|last=Fazl|first=Abu'l|title=Akbarnama|volume=II|pages=518}}</ref> Tamén casou coa filla de Rawal Har Rai, o gobernante de [[Jaisalmer]] en 1570.{{sfn|Beveridge Volume II|1907|p=518}}<ref>{{Cite book|last=Manchanda|first=Bindu|title=Jaisalmer: The City of Golden Sands and Strange Spirits|location=Jaisalmer, India|pages=24}}</ref><ref>{{Cite book|last=Somani|first=Ramavallabha|title=History of Jaisalmer|pages=55}}</ref> Rawal enviara unha solicitude para que Akbar casase coa súa filla. Akbar aceptou a proposta. O raja Bahgwan Das foi enviado a este servizo. A cerimonia de voda tivo lugar despois do regreso de Akbar de [[Nagor]].{{sfn|Beveridge|1907|pp=518-519 |group="Be."}} Era a nai da princesa Mahi Begum, que morreu 8 de abril de 1577.{{sfn|Beveridge|1907|p=283 |group="Be."}} En 1570, Narhardas, un neto de Rao Viramde de [[Cidade de Merta|Merta]], casou coa súa irmá, Puram Bai, con Akbar a cambio do apoio de Akbar ás reclamacións de Keshodas sobre Merta.<ref>{{Cite book|title=The Mertiyo Rathors of Merta, Rajasthan|volume=I|pages=4}}</ref><ref>{{Cite book|title=The Mertiyo Rathors of Merta, Rajasthan|volume=II|pages=362}}</ref> Outra das súas esposas foi Bhakkari Begum, a filla do sultán Mahmud de Bhakkar.<ref>Hasan Siddiqi, Mahmudul (1972). Historia dos arghuns e tarkhans de Sindh, 1507-1593: unha tradución comentada das partes relevantes de Mir Ma'sums Ta'rikh-i-Sindh, cunha introdución e apéndices. Instituto de Sindoloxía, Universidade de Sind. páx. 166.</ref> O 2 de xullo de 1572, o enviado de Akbar, I'timad Khan, chegou á corte de Mahmud para escoltar á súa filla ata Akbar. I'timad Khan trouxo consigo para o sultán Mahmud unha elegante túnica de honra, un cinto de cimitarra con xoias, un cabalo con sela e rendas e catro elefantes. Mahmud celebrou a ocasión celebrando festas extravagantes durante quince días. O día da voda, as festas alcanzaron o seu cénit e os ulemas, santos e nobres foron debidamente honrados con recompensas. Mahmud ofreceu 30.000 rupias en efectivo e en especie a I'timad Khan e despediuse da súa filla con gran dote e un séquito impresionante.<ref>{{Cita libro|título=The Indus Saga|url=https://www.worldcat.org/oclc/1241450989|editorial=Roli Books|data=2005|data-acceso=8 de maio do 2022|isbn=978-93-5194-073-9|oclc=1241450989|nome=Aitzaz|apelidos=Ahsan}}</ref> Chegou a Ajmer e agardou a Akbar. Os agasallos do sultán Mahmud, levados pola delegación, foron presentados ás damas do harén imperial.<ref>Akhtar, Muhammad Saleem (1983). Sindh bajo los mogoles: Introducción, traducción y comentario del Mazhar-i Shahjahani de Yusuf Mirak (1044/1634). páxs.78, 79 y 81.</ref> A súa novena esposa foi Qasima Banu Begum,<ref name="Burke1989">{{cite book|last1=Burke|first1=S. M.|title=Akbar: The Greatest Mogul|date=1989|publisher=Munshiram Manoharlal Publishers|pages=142, 143, 144|language=en}}</ref> filla de Arab Shah. O casamento tivo lugar en 1575. Fíxose unha gran festa e estiveron presentes os altos oficiais e outros piares do estado.{{sfn|Beveridge Volume III|1907|pp=167–168}} En 1577, o Rawal Askaran do [[Estado de Dungarpur]] solicitou unha solicitude para que a súa filla se casase con Akbar. Akbar tivo en conta a súa lealdade e concedeu a súa petición.{{sfn|Beveridge Volume III|1907|p=278}} Rai Loukaran e Rajah Birbar, servos do Rajah foron enviados desde Dihalpur para facer o honor de trasladar á súa filla. Os dous entregaron á dama na corte de Akbar, onde tivo lugar o matrimonio, o 12 de xullo de 1577.{{sfn|Beveridge Volume III|1907|p=295}} A súa undécima esposa foi Bibi Daulat Shad.<ref name="Burke1989" /> Foi a nai da princesa Shakr-un-Nissa Begum e da princesa [[Aram Banu Begum]]{{sfn|Jahangir|Thackston|1999|p=39}} nada o 22 de decembro de 1584.<ref>{{Cite book|title=Akbarnama of Abu'l Fazl Volume III|pages=661|cita=Unha das ocorrencias foi o nacemento de Ārām Bānū Begam.* O 12 de Dai, 22 de decembro de 1584, mes divino, e o grao 19 de Saxitario, e segundo o cálculo dos indios, un grao e 54 minutos, aquel brillo nocturno. apareceu a xoia da fortuna e glorificaba o harén do Shāhinshāh.}}</ref>{{sfn|Beveridge Volume III|1907|p=661}} A súa seguinte esposa foi a filla de Shams Chak, un cachemir. O casamento tivo lugar o 3 de novembro de 1592. Shams pertencía aos grandes homes do país, e faia moito tempo que acariciaba este desexo.{{sfn|Beveridge Volume III|1907|p=958}} En 1593, casou coa filla de Qazi. Isa, e a curmá de Najib Khan. Najib díxolle a Akbar que o seu tío lle fixo un agasallo á súa filla. Akbar aceptou a súa representación e o 3 de xullo de 1593 visitou a casa de Najib Khan e casou coa filla de Qazi Isa.{{sfn|Beveridge Volume III|1907|p=985}} Nun momento dado, Akbar acolleu a Rukmavati, filla de [[Maldev Rathore|Rao Maldev]] de [[Estado de Jodhpur|Marwar]], no seu [[harén]] como parte dunha das súas amantes. Esta era unha unión "enganosa" en oposición a un matrimonio formal, que representaba o estado inferior da noiva na casa do seu pai e servía como expresión de vasalaxe a un señor supremo. A data deste evento non está rexistrada.<ref>{{Cita libro|título=Slavery & South Asian history|url=https://www.worldcat.org/oclc/191950586|editorial=Indiana University Press|data=2006|data-acceso=8 de maio do 2022|isbn=978-0-253-11671-0|oclc=191950586|nome=Indrani|apelidos=Chatterjee|nome2=Richard Maxwell|apelidos2=Eaton|páxina=152,159}}</ref>{{sfn|Chandra|1993|pp=17,18 |group="Ch."}}<ref name="Sreenivasan2006">{{cita libro|last=Sreenivasan|first=Ramya|authorlink=Ramya Sreenivasan|editor1=Indrani Chatterjee|editor2=Richard M. Eaton|editor-link2=Richard M. Eaton|title=Drudges, dancing girls, concubines: female slaves in Rajput polity, 1500–1850|journal=Slavery and South Asian History|url=https://books.google.com/books?id=Nsh8NHDQHlcC&pg=PA152|year=2006|publisher=Indiana University Press|location=Bloomington, Indiana|isbn=0-253-11671-6|pages=152, 159}}</ref><ref name="Chandra1993">{{cite book|last=Chandra|first=Satish|author-link=Satish Chandra (historian)|title=Mughal Religious Policies, the Rajputs & the Deccan|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.119462/page/n24/mode/1up|year=1993|publisher=Vikas Publishing House|location=New Delhi, India|isbn=978-0-7069-6385-4|pages=17–18}}</ref> == Morte == [[Ficheiro:Gate of the Tomb of Akbar at Sikandra, Agra, India, 1795.jpg|miniatura|upright|Porta do [[Tumba de Akbar|Mausoleo de Akbar]] en Sikandra, Agra, 1795]] O 3 de outubro de 1605, Akbar caeu enfermo cun ataque de [[disentería]]<ref>{{Cita web|url=https://www.indiatoday.in/education-today/gk-current-affairs/story/akbar-the-great-348793-2016-10-27|título=Remembering Akbar the Great: Facts about the most liberal Mughal emperor|data-acceso=2021-07-03|apelido=DelhiOctober 27|nome=India Today Web Desk New|páxina-web=India Today|idioma=en}}</ref> do que nunca se recuperou. Crese que morreu o 27 de outubro de 1605, despois de que o seu corpo foi enterrado no seu [[Tumba de Akbar|mausoleo]] en Sikandra, Agra.{{sfn|Majumdar|1974|pp=168-169 |group="Ma."}} == Reformas == O Imperio mogol contaba cun importante problema, a diferenza relixiosa entre a marioría do pobo, hindú, e os gobernantes, musulmáns, crenzas relixiosas con grandes diferenzas, como por exemplo a consideración divina por parte dos hindús da vaca, ou o consumo de alcohol e porco por parte dos hindús. Akbar tentou a reconciliación entre as dúas relixións, potenciando a creación dunha nova relixión, a Din-i-Ilahi (''Divina Fé''), que incorporaba aspectos tanto do [[islam]] como do [[Hinduísmo]], mesmo de relixións minoritarias no subcontinente indio coma o [[xudaísmo]] ou o [[Xainismo]]. Neste sentido mesmo se puxo en contacto coas autoridades [[Portugal|portuguesas]] de [[Goa]] para coñecer de primeira man as crenzas [[Catolicismo|católicas]]. Estas medidas apoiounas con medidas lexislativas de carácter de xustiza social como o rechazo do imposto da ''Yizia'', taxa que se aplicaba aos non musulmáns. Entre o prolífico carácter reformista de Akbar destacan algunhas das reformas, pola súa innovación, éxito ou influencia na actualidade, por exemplo no eido puramente administrativo destacan o sistema de escritores que redactaban e enviaban informes regularmente dende todo o imperio ou a redución da presión fiscal sobre o campesiñado co incremento da zona de cultivo. En cuestións sociais os esforzos estiveron encamiñados á supresión do matrimonio entre nenos e o costume de incinerar ás viúvas xunto aos restos do seu marido. Tamén se procurou controlar o xogo e a prostitución e crear un sistema de pesas e medidas estándar para o imperio. == Legado == Trala súa morte Akbar legou un gran imperio, que sacou da inestabilidade da época do seu pai para estabilizalo e amplialo, facendo gala de boas dotes administrativas e lexislativas. Porén este non sería polo que é recordado na maior parte dos casos senón pola súa capacidade para fomentar a tolerancia e unificar tantas relixións diferentes coma o [[islam]], [[hinduísmo]], [[zoroastrismo]], [[xainismo]] ou [[xudaísmo]]. Nunha época na que por exemplo [[Europa]] se caracteriza pola persecución relixiosa e expulsión tanto de [[xudeu]]s coma de [[musulmán]]s, e pola guerra intestina do [[cristianismo]] entre [[Catolicismo|católicos]] e [[Reforma protestante|reformistas]]. O [[imperio mogol]] sobreviviu a Akbar case douscentos anos, ata o sometemento ao [[imperio británico]] en [[1803]] e a abolición oficial trala revolta de [[1857]]. Pasando das estábeis épocas dos sucesores de Akbar, [[Jahangir]] e [[Shah Jahan]] cuxo exemplo de esplendor é a construción do [[Taj Mahal]] durante o reinado deste último, á etapa de máxima extensión territorial de [[Aurangzeb]] que deu paso á progresiva decadencia que reduciu aos emperadores en simples ''reis de [[Delhi]]'' cando chegaron os [[Gran Bretaña|británicos]]. Na súa figura baséase a película [[India|hindú]] do ano [[2008]] [[Jodhaa Akbar]], que relata unha suposta historia de amor entre o emperador Akbar, musulmán, e unha princesa hindú, Jodhaa<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0449994/ Ficha da película Jodhaa Akbar en IMDb]</ref>. O feito da voda é un dato histórico, puido ser tanto un intento máis de reconciliación ou un matrimonio político para afianzar a súa posición. == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:Mughal akbar.jpg|Akbar Ficheiro:Gate of the Tomb of Akbar at Sikandra, Agra, India, 1795.jpg|Porta do mausoleo de Akbar en [[Sikandra]] en [[1795]]. Ficheiro:Court of Akbar from Akbarnama.jpg|Unha ilustración da corte do emperador Akbar Ficheiro:Fictional flag of the Mughal Empire.svg|Bandeira do [[imperio mogol]] </gallery> {{Gobernante| ESPAZO_POLITICO=[[Imperio mogol]]| DINASTIA=[[Dinastía Timúrida]]| ANTES=[[Humayun]]| DESPOIS=[[Jahangir]]| DATA_ENTRADA=[[1556]]| DATA_SAIDA=[[1605]]| }} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{cita libro|título=Mughal India: Studies in Polity, Ideas, Society and Culture|nome=M. Athar|apelido=Ali|ano=2006|editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-569661-5}} * {{cita libro|título=History of Medieval India|nome=Satish|apelido=Chandra|author-link=Satish Chandra|ano=2007|editorial=[[Orient Longman]]|place=New Delhi|isbn=978-81-250-3226-7}} * {{cita libro |apelido=Chua |nome=Amy |date=2007 |título=Day of Empire: How Hyperpowers Rise to Global Dominance – and Why They Fall |editorial=Doubleday |isbn=978-0-385-51284-8 |url=https://archive.org/details/dayofempirehowhy00chua_0}} * {{cita libro |apelido=Collingham |nome=Lizzie |date=2006 |título=Curry: A Tale of Cooks and Conquerors |editorial=Oxford University Press |isbn=978-0-19-532001-5 |url=https://archive.org/details/curry00lizz}} * {{cita libro |apelido=Faroqhi |nome=Suraiya |author-link=Suraiya Faroqhi |ano=2006 |título=The Ottoman Empire and the World Around It |url=https://books.google.com/books?id=Fy-C2gHkpecC&pg=PA88 |editorial=I.B. Tauris |isbn=978-1-84511-122-9}} * {{cita libro|título=Akbar and His India|nome=Irfan|apelido=Habib|author-link=Irfan Habib|ano=1997|editorial=Oxford University Press|place=New Delhi|isbn=978-0-19-563791-5}} * {{cita libro|título=Religion, State and Society in Medieval India|nome=Nurul|apelido=Hasan|author-link=Saiyid Nurul Hasan|ano=2007|editorial=Oxford University Press|place=New Delhi|isbn=978-0-19-569660-8}} * {{cita libro |ano=1974 |apelido-editor=Majumdar |nome-editor=R. C. |editor-link=R. C. Majumdar |título=History and Culture of the Indian People |url=https://archive.org/details/mughulempire00bhar/page/n6/mode/2up |volume=VII |location=Bombay |editorial=Bharatiya Vidya Bhavan}} * {{cita libro |título=The Mughul Empire |nome=R.C. |apelido=Majumdar |authorlink=R. C. Majumdar |ano=1984 |editorial=[[Bharatiya Vidya Bhavan]] |place=Bombay}} * {{cita libro|título=People, Taxation and Trade in Mughal India|nome=Shireen|apelido=Moosvi|ano=2008|editorial=Oxford University Press|place=New Delhi|isbn=978-0-19-569315-7}} * {{cita libro|título=History of Mughal Architecture|nome=R.|apelido=Nath|ano=1982|editorial=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-159-1}} * {{cita libro |apelido=Sangari |nome=Kumkum |nome-editor=J.S. |apelido-editor=Grewal |título=The State and Society in Medieval India |editorial=Oxford University Press |ano=2007 |pages=475–501 |chapter=Akbar: The Name of a Conjuncture |place=New Delhi |isbn=978-0-19-566720-2}} * {{cita libro|título=A History of Jaipur|nome=Jadunath|apelido=Sarkar|author-link=Jadunath Sarkar|ano=1984|editorial=Orient Longman|place=New Delhi|isbn=81-250-0333-9|url=https://books.google.com/books?id=O0oPIo9TXKcC}} * {{cita libro|apelido=Smith |nome=Vincent Arthur|author-link=Vincent Arthur Smith|título=Akbar the Great Mogul, 1542–1605|url=https://archive.org/stream/cu31924024056503#page/n7/mode/2up|ano=1917|editorial=Oxford at The Clarendon Press}} * {{cita libro|título=The Oxford History of India|nome=Vincent A.|apelido=Smith|author-link=Vincent Arthur Smith|ano=2002|editorial=Oxford University Press|isbn=978-0-19-561297-4|url=https://archive.org/details/oxfordhistoryofi00smit}} * {{cita libro|título=Akbarnama of Abu'l-Fazl ibn Mubarak – Volume II|nome=Henry|apelido=Beveridge|ano=1907|editorial=Asiatic Society, Calcutta |ref={{harvid|Beveridge Volume II|1907}} }} * {{cita libro|título=Akbarnama of Abu'l-Fazl ibn Mubarak – Volume III|nome=Henry|apelido=Beveridge|ano=1907|editorial=Asiatic Society, Calcutta |ref={{harvid|Beveridge Volume III|1907}} }} * {{cita libro|nome1=Emperor |apelido1=Jahangir|nome2=Wheeler&nbsp;McIntosh|apelido2=Thackston|título=The Jahangirnama : memoirs of Jahangir, Emperor of India|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha |editorial=Washington, D.C.: Freer Gallery of Art, Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution; New York: Oxford University Press|ano=1999|pages=[https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha/page/168 168], 316|isbn=978-0-19-512718-8}} * {{cite encyclopedia |título=India |encyclopedia=Encyclopedia of Library History |nome-editor1=Wayne A. |apelido-editor1=Wiegand |editor-link1=Wayne A. Wiegand |nome-editor2=Donald G. |apelido-editor2=Davis, Jr. |editorial=Garland Publishing, Inc. |ano=1994 |isbn=0-8240-5787-2}} === Outros artigos === * [[Tamerlán]] * [[Imperio mogol]] * [[Historia da India]] * [[Islam]] * [[Hinduísmo]] * [[Cristianismo]] * [[Xainismo]] * [[Zoroastrismo]] * [[Xudaísmo]] === Ligazóns externas === * [http://www.indohistory.com/akbar.html indohistory.com] {{en}} * [http://www.gutenberg.org/ebooks/14134 Akbar, Emperor of India by Richard von Garbe] en ''Project Gutenberg'' {{en}} * [http://www.musulmanesandaluces.org/hemeroteca/33/akbar.htm Biografía] {{es}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Emperadores mogois]] [[Categoría:Nados en 1542]] [[Categoría:Finados en 1605]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Biografías)]] [[Categoría:Nados en Paquistán]] e4yss6oy3qbm90b7dqy7bdyd73up9gq 0 16427 6148333 6140216 2022-08-02T12:07:04Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «kenia» wikitext text/x-wiki {{1000 artigos icona título|materia=Bioloxía e Xeoloxía}} {{Patrimonio Mundial|Imaxe=Great Rift Valley NASA.jpg|Criterios=VII, IX e X|Rexión=Sistema de lagos de Kenya|ID=1060rev|Inscrición=2011}}O '''Gran Val do Rift''' é un complexo de fallas tectónicas que se estende por máis de 5.000&nbsp;km, no sentido norte-sur, dende o norte de [[Siria]] ata o centro de [[Mozambique]], o seu largo varía entre os 30 aos 100&nbsp;km e a fondura duns poucos centos a moitos milleiros de metros. Formouse pola separación no norte das [[Placa tectónica|placas tectónicas]] de [[Arabia]] e [[África]], que comezou hai 35&nbsp;000&nbsp;000 de anos, e no sur seguiu hai 15&nbsp;000&nbsp;000 de anos coa separación das placas tectónicas africana e arábica. == Historia e características == === Xeografía === A parte norte do Rift fórmaa o val do [[río Xordán]], que corre cara ao sur dende o [[lago Hula]] e o [[mar de Galilea]] ata o [[mar Morto]], dende alí o Rift ocúpao o [[Wadi Arabah]] e despois o [[golfo de Aqaba]] e o [[mar Vermello]]. No Triángulo afar ou Depresión de Danakil ten lugar a confluencia de tres placas, a de Arabia e as dúas africanas, a nubia e a somalí. Na desembocadura sur do Mar Vermello o Rift ten unha bifurcación: o [[golfo de Adén]] cara ao leste que se corresponde coa división entre a [[Península de Arabia|península arábiga]] e África e continúa como parte da cordal central do Océano Índico; a outra ponla segue para o suroeste por [[Djibuti]], para se separar entre o Val do Rift occidental e o Val do Rift oriental, que abrangue [[Etiopía]], [[Kenya]] e [[Tanzania]], o [[Lago Niasa]] e o [[río Chire]], terminando no [[Río Zambeze|Zambeze]], aquí sitúanse algunhas das montañas máis altas de África, como os [[Montes Virunga]], os [[Montes Mitumba]] e os [[Montes Ruwenzori]], e os [[lagos do Val do Rift]]. En Tanzania, un pouco ao norte do Lago Niasa, o val divídese unha vez máis, cunha póla que segue para o noroeste e despois para o norte, formando o lago Tanganica que fai fronteira entre a [[República Democrática do Congo]] e Tanzania e [[Burundi]], segue polo [[lago Kivu]] que separa [[Ruanda]] do Congo, os lagos [[Lago Eduardo|Eduardo]] e [[Lago Alberte|Alberte]], cunha das nacentes do [[Nilo]] que o separan de [[Uganda]], coñecido como Rift occidental ou albertino, onde se atopan a maioría dos [[grandes lagos Africanos]] xa mencionados. O [[lago Vitoria]] atópase entre os dous ramos do Val do Rift. [[Ficheiro:Nyiragongo volcano - SRTM.jpg|miniatura|esquerda|400px|Volcán de Nyiragongo.]] ==== Vulcanismo ==== A concentración volcánica é alta: [[Kilimanjaro]], [[monte Kenya]], [[monte Karisimbi]], [[monte Nyiragongo]], [[monte Meru]] e [[monte Elgon]], así como o cráter Highlands en Tanzania. O volcán Ol Doinyo Lengai continúa activo, é o único volcán de natrocarbonatite do mundo. Outra zona volcánica extremamente activa é o Triángulo Afar. En Kenya o Val é máis fondo ao norte de [[Nairobi]], aquí os lagos non teñen saída ao mar polo que teñen un alto contido en sales, entre os máis importantes lagos destacan [[lago Magadi]] que é case sólido ''sodium carbonate'', o [[lago Elmenteita]], o [[lago Baringo]], o [[lago Bogoria]] e o [[lago Nakuru]] son todos moi alcalinos. O [[Lago Naivasha]] ten fontes de auga doce, o que lle permite ter unha elevada biodiversidade.[[Ficheiro:Great Rift Valley map-gl.svg|miniatura|División en placas tectónicas da zona do Gran Val do Rift africano.|esquerda]]A separación das placas continúa, polo que dentro duns poucos millóns de anos, o Océano Índico asolagará a África Oriental e formarase unha grande illa coa rexión da costa de África. [[Ficheiro:Great Rift Valley.png|miniatura|Gran Val do Rift en África.]] === Antropoloxía === O Gran Val do Rift é unha gran fonte de descubrimentos antropolóxicos, en especial na área coñecida como Piedmont, debido a que as rapidamente erosionadas montañas cubriron o val con sedimentos e unha contorna natural favorable para a conservación de restos fósiles. Os ósos de numerosos homínidos antecesores dos modernos humanos atopáronse aquí, incluíndo os de [[Lucy (Australopithecus)|Lucy]], un esqueleto case completo de [[australopithecus]], descuberto por [[Donald Johanson]]. [[Richard Leaky|Richard]] e [[Meave Leakey]] tamén fixeron un significativo traballo nesta rexión. == Patrimonio Mundial == O Sistema de lagos de [[Kenya]] no '''Gran Val do Rift''' foi inscrito pola [[UNESCO]] como [[Patrimonio da Humanidade]].<ref>{{Cita web|título=Centro del Patrimonio Mundial -|url=https://whc.unesco.org/es/list/1060/|páxina-web=UNESCO World Heritage Centre|data-acceso=2022-07-25|lingua=es|nome=UNESCO World Heritage|apelidos=Centre}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === [https://web.archive.org/web/20051026180927/http://www.albertinerift.org/arift-protectedareas Programa Rift Albertino] {{En}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xeografía]] dhc7x6nbyyhz4ze16s3c6n3xvwhr8cp 0 16661 6148606 6139033 2022-08-02T16:05:23Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Física e Química}} [[Ficheiro:Myoglobin.png|miniatura|dereita|Unha representación en 3D da [[estrutura das proteínas|estrutura]] da [[mioglobina]]. Esta proteína foi a primeira cuxa estrutura foi obtida mediante a cristalografía por raios X.]] As '''proteínas''' (do [[Lingua grega|grego]] πρωτεϊνη, primeiro) son unhas [[macromolécula]]s formadas por α-[[aminoácido]]s. Poden estar formadas por unha ou varias cadeas de aminoácidos. As proteínas son moléculas orgánicas esenciais na estrutura e función dos seres vivos (por exemplo, forman parte integral dos tecidos biolóxicos e moitas delas funcionan como [[encima]]s). Levan a cabo unha ampla gama de funcións nos organismos, como a [[catálise]] [[metabolismo|metabólica]], [[replicación do ADN]], resposta aos estímulos, transporte de moléculas etc. A súa función nutritiva fundamental é plástica, formadora de estruturas orgánicas. Tamén poden servir en determinados casos como fonte de enerxía, pero nunha alimentación equilibrada esta función é asumida polos [[carbohidrato]]s e os [[lípido]]s. As proteínas son substancias [[estado sólido|sólidas]], incoloras, [[coloide|coloidais]], [[solubilidade|insolubles]] en [[solvente]]s [[materia orgánica|orgánicos]], unhas con algunha solubilidade en [[auga]], e outras con algunha solubilidade en [[solución]]s [[auga|acuosas]] diluídas de [[ácido]]s, [[base (química)|bases]] ou [[Sal (química)|sales]]. Quimicamente, son compostos cuaternarios de [[carbono]] (C), [[hidróxeno]] (H), [[osíxeno]] (O) e [[nitróxeno]] (N). Unha cadea longa de aminoácidos denomínase [[polipéptido]]. O termo proteína dáse xeralmente cando o polipéptido ou un conxunto de varios ten unha función e conformación determinada. Porén, os termos [[péptido]], [[polipéptido]] e proteína úsanse con frecuencia dun modo pouco específico, xa que ás veces non hai un límite claro entre eles. Nas proteínas normalmente hai 20 aminoácidos (ver [[aminoácido proteinoxénico]]), pero poden incorporar algúns máis en casos especiais. Os aminoácidos teñen grupos [[amino]] e [[carboxilo]] por medio dos que se enlazan por [[enlace peptídico]] formando a cadea polipeptídica. As proteínas difiren unhas das outras principalmente na súa secuencia de [[aminoácido]]s, que está determinada pola [[secuencia de ADN|secuencia]] de [[nucleótido]]s dos seus [[xene]]s, e que xeralmente dá lugar a un pregamento tridimensional específico da proteína, que lle dá unha estrutura necesaria para a súa actividade. Cada posible combinación de tres [[nucleótido]]s (tripletes) que se suceden na secuencia dun xene codifica un determinado aminoácido, segundo as correspondencias do [[código xenético]]. En xeral, o código xenético só codifica os 20 [[aminoácido proteinoxénico|aminoácidos proteinoxénicos]] normais, pero en certos organismos dito código pode codificar por un mecanismo especial a [[selenocisteína]] e, en certas [[arqueas]] a [[pirrolisina]]. Despois de rematada a [[síntese de proteínas]] ou mesmo durante a mesma, poden modificarse encimaticamente residuos de aminoácidos da proteína por [[modificación postraducional]], o que altera as súas propiedades físicas e químicas, o [[pregamento das proteínas|pregamento]], estabilidade, actividade e, finalmente, a función das proteínas. Ás veces as proteínas levan unidos grupos químicos que non son peptídicos, que se denominan [[grupo prostético|grupos prostéticos]] ou [[cofactor]]es. Distintas proteínas poden tamén funcionar en conxunto para realizaren unha determinada función, e a miúdo poden estar asociadas formando complexos proteicos estables. As proteínas poden purificarse a partir doutros compoñentes celulares utilizando varias técnicas como a [[ultracentrifugación]], [[precipitación (reacción)|precipitación]], [[electroforese]] e [[cromatografía]]; a aparición das técnicas de [[enxeñaría xenética]] fixo posible aplicar diversos métodos que facilitan a purificación. Entre os métodos que se utilizan comunmente para estudar a estrutura e función das proteínas están a inmunohistoquímica, [[mutaxénese dirixida a sitio|mutaxénese dirixida]], resonancia magnética nuclear e espectrometría de masas. == Bioquímica == {{Artigo principal|Enlace peptídico}} [[Ficheiro:Mesomeric peptide bond.svg|miniatura|dereita|300px|Figura 2: Formas de resonancia do enlace peptídico. A forma neutra e con enlace simple (~60%) está á esquerda, e a forma cargada e con dobre enlace (~40%) está á dereita.]] [[Ficheiro:Peptide-Figure-Revised.png|miniatura|300px|Estrutura química dunha cadea peptídica.]] [[Ficheiro:Ligapep2.jpg|miniatura|dereita|450px|Parte dunha cadea proteica mostrando as ligazóns peptídicas.]] [[Ficheiro:Ribosome mRNA translation gl.svg|miniatura|dereita|Ribosoma sintetizando unha proteína e usando o ARNm como molde.]] O [[enlace peptídico]] que enlaza os aminoácidos da proteína establécese entre o grupo amino dun aminoácido e o grupo carboxilo do seguinte aminoácido. Nos extremos os grupos amino e carboxilo quedan libres, polo que se di que a proteína ten un extremo [[amino terminal]] ou N-terminal (por onde por convención se considera que empeza a proteína) e un extremo [[carboxilo terminal]] ou C-terminal (por onde acaba). O enlace peptídico ten dúas formas de [[resonancia (química)|resonancia]] (o [[dobre enlace]] pode estar no C=O ou no C=N), que lle dan certo carácter de dobre enlace e inhiben a rotación arredor do seu eixe, de modo que os carbonos alfa son coplanares. Os outros dous ángulos diedros no enlace peptídico determinan a forma local que adopta o esqueleto da proteína.<ref>Murray ''et al''., p. 31.</ref> == Síntese == === Biosíntese === {{Artigo principal|Biosíntese de proteínas|Tradución de proteínas}} As proteínas son [[composto orgánico|compostos orgánicos]] de estrutura complexa e [[masa molecular]] elevada (entre 15.000 e 20.000.000 [[dalton (unidade)|Da]]) e son sintetizadas polos organismos vivos nos [[ribosoma]]s por medio da combinación dun número maior ou menor de moléculas de [[aminoácido]]s, que se ligan por [[enlace peptídico]]. Son, pois [[polímero]]s formados pola unión de aminoácidos, que son os seus [[monómero]]s. Poden ter centos de aminoácidos. A secuencia de aminoácidos da proteína está determinada pola [[secuencia de nucleótidos]] do [[xene]] que a codifica. O xene do [[ADN]] é [[transcrición xenética|transcrito]] a un [[ARNm]], que madura (en eucariotas) e se dirixe aos [[ribosoma]]s, únese a eles e é [[tradución (proteínas)|traducido]]. A secuencia de nucleótidos do ARNm, tomados de 3 en 3, formando [[codón]]s, é lida no ribosoma segundo as correspondencias do [[código xenético]]. Neste código cada codón determina un aminoácido.<ref name=vanHolde1996/>. Os aminoácidos chegan ao ribosoma traídos por [[ARNt]]s, que están entrando e saíndo do ribosoma continuamente. Os ARNts teñen unha secuencia [[anticodón]], complementaria dalgún dos codóns. Hai ARNt específicos para cada aminoácido, e uns encimas chamados [[aminoacil ARNt sintetases]], enlazan cada aminoácido co ARNt correcto. No ribosoma os aminoácidos únense por enlace peptídico formando unha cadea de aminoácidos cada vez máis longa, que permanece unida ao último ARNt que entra. O polipéptido en crecemento denomínase a miúdo ''cadea nacente''. As proteínas biosintetízanse sempre empezando no extremo [[N-terminal]] e acabando no [[C-terminal]].<ref name=vanHolde1996>van Holde and Mathews, pp. 1002–42.</ref> O ARNm vai expoñendo sucesivamente todos os seus codóns no ribosoma. Cando se chega a unha secuencia de finalización do ARNm, a cadea polipeptídica libérase. A proteína prégase e pode despois sufrir [[modificación postraducional|modificacións postraducionais]]. A taxa de síntese proteica en procariotas é máis alta que en eucariotas e pode chegar a 20 aminoácidos por segundo.<ref name=Pain2000/> O tamaño dunha proteína sintetizada pode medirse poo número de aminoácidos que contén e pola súa [[masa molecular]] total en [[dalton (unidade)|daltons]], Da, (sinónimo de unidade de masa atómica), ou en kDa. Unha proteína de [[lévedo]] media ten uns 446 aminoácidos e uns 53 kDa.<ref name=Lodish2004/> A proteína máis longa coñecida é a [[titina]], que se encontra no [[sarcómero]] [[músculo|muscular]], cunha masa de 3.000 kDa e case 27.000 aminoácidos.<ref name=Fulton1991/> === Síntese química === No laboratorio poden sintetizarse pequenas proteínas por un conxunto de métodos chamados [[síntese de péptidos]], que dependen de técnicas de [[síntese orgánica]] para producir péptidos con alto rendemento.<ref name=Bruckdorfer2004/> A síntese química permite a introdución de aminoácidos non naturais nas cadeas polipeptídicas, como a unión de sondas [[fluorescencia|flourescentes]] ás cadeas laterais de aminoácidos.<ref name=Schwarzer2005/> Estes métodos son útiles en [[bioquímica]] e [[bioloxía celular]] de investigación, aínda que xeralmente non para aplicacións comerciais. A síntese química é ineficiente para producir polipéptidos de máis duns 300 aminoácidos, e as proteínas sintetizadas poden non adoptar doadamente a súa [[estrutura terciaria]] nativa. Os métodos en síntese química avanzan dende o extremo [[C-terminal]] ao [[N-terminal]], ao revés ca a síntese biolóxica nos ribosomas<ref name=Kent2009/>, se son en fase sólida, mais os feitos en disolución avanzan no mesmo sentido que o biolóxico. == Clasificación == === Composición === Canto á estrutura molecular, as proteínas clasifícanse en: * '''Proteínas simples:'''<ref>En España, na literatura en castelán, adoita utilizarse o termo '''holoproteína''' para denominar as proteínas simples. Pero, ao contrario, na literatura inglesa '''holoprotein''' significa [[heteroproteína]] (de modo análogo ao termo holoencima), e este significado está moi estendido polo mundo. Neste artigo evitouse usar o termo holoproteína debido á súa ambigüidade.</ref> ** Proteínas constituídas soamente por aminoácidos como, por exemplo, a [[queratina]] ([[cabelo]]). ** Hainas fibrosas, como o [[coláxeno]], [[elastina]], [[queratina]]s e [[fibroína]] e globulares, como as [[albumina]]s, [[globulina]]s e [[histona]]s e [[protamina]]s. * '''Proteínas complexas, conxugadas ou heteroproteínas:''' ** Proteínas que presentan a cadea de aminoácidos ligada a un radical diferente ([[grupo prostético]]). ** Dependendo do grupo prostético, as proteínas poden ser clasificadas en: *** '''[[Glicoproteína]]s:''' o grupo é un [[carbohidrato|glícido]]. Exemplos: [[mucina]], [[inmunoglobulina]]s (anticorpos). *** '''[[Cromoproteína]]s:''' o grupo é un [[pigmento]]. Exemplos: [[hemoglobina]] ([[sangue]]), que leva un grupo [[hemo]] [[porfirina|porfirínico]] con ferro, ou a [[hemocianina]], que non é porfirínica e leva cobre. *** '''[[Lipoproteína]]s:''' asociadas a lípidos, como as lipoproteínas das membranas celulares ou as que circulan polo [[plasma sanguíneo]]. *** '''[[Fosfoproteína]]s:''' o grupo é o [[ácido fosfórico]]. Exemplos: [[vitelina]] (xema de [[Ovo (alimento)|ovo]]) e [[caseína]] ([[leite]]). *** '''[[Nucleoproteína]]s:''' o grupo é un ácido nucleico. Por exemplo certas proteínas víricas. === Proteínas fibrosas e globulares === * '''Proteínas fibrosas:''' Son aquelas que presentan moléculas distendidas e filamentosas, semellantes a longos fíos. [[coláxeno]] e [[fibrina]] son exemplos de proteínas fibrosas. Son raras. * '''Proteínas globulares:''' Presentan as moléculas enroladas como novelos, e son solúbeis na auga formando [[micela]]s. A maioría das proteínas presentan estrutura globular, como, por exemplo, os [[encima]]s, [[anticorpo]]s, [[hemoglobina]], proteínas asociadas á [[clorofila]] e proteínas estruturais. == Estrutura tridimensional == {{Artigo principal|Estrutura das proteínas}} [[Ficheiro:ProteinStructures.png|miniatura|dereita|200px|Estruturas tridimensionais das proteínas]] [[Ficheiro:Protein composite.png|300px|miniatura|Superficie molecular de varias proteínas a tamaño comparativo. De esquerda a dereita son: [[inmunoglobulina G]] (IgG, un [[anticorpo]]), [[hemoglobina]], [[insulina]] (unha hormona), [[adenilato quinase]] (un encima) e [[glutamina sintetase]] (un encima).]] As proteínas presentan catro niveis de estudo ou de estrutura que dependen da configuración espacial da cadea polipeptídica, do tamaño da cadea, e do tipo de aminoácidos que posúe. As estruturas básicas son: * '''Estrutura primaria:''' A [[estrutura primaria das proteínas|estrutura primaria]] é a secuencia linear de aminoácidos unidos por [[enlace peptídico|enlaces peptídicos]]. Dita estrutura vén predeterminada polo secuencia do [[ácido nucleico]] que a codifica. * '''Estrutura secundaria:''' Constituída por unha cadea de aminoácidos na que se estabelecen ligazóns por [[ponte de hidróxeno|pontes de hidróxeno]] entre os aminoácidos distantes da cadea. Estas ligazóns confírenlle a forma en ''[[hélice alfa]]'', ''[[folla pregada beta]]''. Esta estrutura depende, entre outros factores, do medio onde a proteína se prega. * '''Estrutura terciaria:''' Resulta do enrolamento da hélice ou da folla pregada, e é mantido por [[ponte de hidróxeno|pontes de hidróxeno]] e [[ponte disulfuro|disulfuro]] entre aminoácidos da mesma cadea. Esta estrutura confire a actividade biolóxica ás proteínas. Pode ser globular ou filamentosa. * '''Estrutura cuaternaria:''' Resulta da asociación de varias subunidades peptídicas con estrutura terciaria; estas permanecen unidas xeralmente a través de ligazóns covalentes coma pontes disulfuro entre cisteínas. As proteínas non son moléculas totalmente ríxidas. Ademais de teren os seus niveis estruturais característicos, as proteínas poden cambiar entre varias estruturas relacionadas mentres realizan as súas funcións. No contexto desde rearranxos funcionais, estas estruturas terciarias e cuatrernarias son normalmente denominadas "conformacións", e as transicións entre elas chámanse ''cambios conformacionais''. Tales cambios están a miúdo inducidos pola unión de moléculas [[Substrato encimático|substrato]] ao [[sitio activo]] dun encima, ou á rexión física da proteína que participa na catálise química. En proteínas en disolución tamén sofren a variación na estrutura por vibración térmica e a colisión con outras moléculas.<ref>van Holde and Mathews, pp. 368–75.</ref> As proteínas poden dividirse informalmente en tres clases principais, que se correlacionan con estruturas terciarias típicas: proteínas globulares, fibrosas e de membrana.<ref>van Holde and Mathews, pp. 165–85.</ref> === Determinación da estrutura === O descubrimento de cal é a estrutura terciaria dunha proteína ou a cuaternaria dun complexo proteico pode proporcionar importantes indicios sobre como realiza a proteína a súa función. Os métodos experimentais máis comúns para a determinación da estrutura son a [[cristalografía de raios X]] e a [[NMR de proteínas|espectroscopía de resonancia magnética nuclear]] (NMR), as cales poden fornecer información a resolución atómica. Porén, os experimentos de NMR poden proporcionar información a partir da cal pode estimarse un conxunto de distancias entre pares de átomos, e as posibles conformacións finais dunha proteína determínanse resolvendo a [[distancia xeométrica]] problema. A [[interferometría de polarización dual]] é un método analítico cuantitativo para medir a [[conformación de proteínas|conformación]] da proteína total e os [[cambio conformacional|cambios conformacionais]] debidos a interaccións ou outros estímulos. O [[dicroísmo circular]] é outra técnica de laboratorio para determinar a composición en folla beta ou helicoidal interna das proteínas. A [[microscopia crioelectrónica]] utilízase para producir información estrutural de baixa resolución sobre complexos proteicos moi grandes, incluídos [[virus]] ensamblados;<ref>Branden and Tooze, pp. 340–41.</ref> unha variante coñecida como [[cristalografía electrónica]] pode tamén producir información de alta resolución nalgúns casos, especialmente para cristais bidimensionais de proteínas de membrana.<ref name=Gonen2005/> As estruturas resoltas almacénanse xeralmente en ''[[Protein Data Bank]]'' (PDB), unha fonte de acceso libre da que se poden obter datos de miles de proteínas en forma de [[coordenadas cartesianas]] para cada átomo da proteína.<ref name=Standley2008/> Coñécense moitas máis secuencias que estruturas de proteínas. Ademais, o conxunto de estruturas xa resoltas é predominantemente o de proteínas que poden ser sometidas facilmente ás condicións requiridas na cristalografía de raios X, que é un dos principais métodos de determinación estrutural. En especial, as proteínas globulares son comparativamente máis doadas de [[cristalizar]] en preparacións de cristalografía de raios X. As proteínas de membrana, polo contrario, son difíciles de cristalizar e están subrepresentadas na PDB.<ref name=Walian2004/> As iniciativas baseadas na [[xenómica estrutural]] intentaron remediar estas deficiencias resolvendo sistematicamente estruturas representativas dos principais tipos de pregamento. Os métodos de [[predición de estruturas das proteínas]] tratan de proporcionar métodos de xerar unha estrutura plausible de proteínas cuxas estruturas non foron aínda determinadas experimentalmente.<ref name=Sleator2012/> == Desnaturalización e renaturalización == As proteínas poden desnaturalizar. Isto acontece cando, por acción de substancias químicas ou da [[calor]] as proteínas sofren alteración da estrutura terciaria ou a quebra das ligazóns non covalentes da estrutura cuaternaria. As proteínas perden a súa conformación e, consecuentemente, a súa funcionalidade. A desnaturalización pode ser reversíbel ou irreversíbel. Dependendo da forma pola cal a proteína foi desnaturalizada, a súa conformación nativa pódese recuperar (renaturalización) retirándose lentamente o axente desnaturalizante, como por exemplo facer unha diálise contra auga para retirar o axente desnaturalizante urea. == Función biolóxica == As proteínas son as principais moléculas da célula, que levan a cabo as instrucións especificadas na información xenética.<ref name=Lodish2004/> Coa excepción de certos tipos de [[ARN]], a maioría das demais moléculas biolóxicas son elementos relativamente inertes sobre as cales actúan as proteínas. As proteínas supoñen a metade do peso seco dunha célula de ''[[Escherichia coli]]'', mentres que outras macromoléculas como o ADN e ARN supoñen só o 3% e 20%, respectivamente.<ref name="Voet">Voet D, Voet JG. (2004). ''Biochemistry'' Vol 1 3rd ed. Wiley: Hoboken, NJ.</ref> O conxunto de proteínas expresadas nunha determinada célula ou tipo celular denomínase [[proteoma]]. Igual que outras macromoléculas biolóxicas como os polisacáridos e ácidos nucleicos, as proteínas son partes esenciais do organismo e participan virtualmente en todos os procesos celulares. Moitas proteínas son encimas que catalizan reaccións bioquímicas e son esenciais no [[metabolismo]]. As proteínas tamén teñen funcións estruturais e mecánicas, como a actina e miosina do músculo e as proteínas do citoesqueleto, o cal forma un armazón que mantén a forma celular. Outras proteínas son importantes na [[sinalización celular]], [[resposta inmunitaria|respostas inmunes]], [[adhesión celular]] e o [[ciclo celular]]. As proteínas son tamén necesarias nas dietas dos animais, xa que os animais non poden sintetizar todos os aminoácidos que necesitan e deben obter os [[aminoácido esencial|aminoácidos esenciais]] da dieta. Por medio do proceso da dixestión, os animais degradan as proteínas a aminoácidos libres que son despois absorbidos no intestino e utilizados no metabolismo. As proteínas teñen as seguintes funcións: === Estrutural e motil === Son aquelas que participan dos tecidos dándolles rixidez, consistencia e elasticidade. Son proteínas estruturais: [[coláxeno]] ( [[cartilaxe]]s), [[elastina]], [[fibroína]] (arañeiras), [[queratina]] ([[cabelo]]), [[resilina]] (moi elástica, nas ás de insectos) e outras. Algunhas proteínas estruturais interveñen na motilidade celular ou de todo o organismo. Algunhas delas teñen propiedades contráctiles e interveñen nos movementos das células musculares e outras, como é o caso da [[actina]]e [[miosina]]. Outras proteínas que interveñen na motilidade intracelular son a [[cinesina]] e [[dineína]]. A proteína [[tubulina]] non é contráctil, pero forma os [[flaxelo]]s e [[cilio]]s. === Regulatoria === Algunhas [[hormona]]s (substancias que exercen algunha función específica sobre algún [[órgano]] ou estrutura dun organismo) son de natureza proteica, como por exemplo a [[insulina]], [[hormona do crecemento]] ou [[Parathormona|hormona paratiroide]]. Outras interveñen na [[sinalización celular]] como receptores de [[molécula de sinalización|moléculas sinalizadoras]] eucariotas, ou son represores de xenes bacterianos. Moitos receptores teñen un sitio de unión exposto na superficie da célula e un [[dominio proteico|dominio]] efector dentro da célula, o cal pode ter unha actividade encimática ou poden sufrir un [[cambio conformacional]] detectado por outras proteínas do interior da célula.<ref>Branden and Tooze, pp. 251–81.</ref> === Defensa === Os [[anticorpo]]s son proteínas (inmunoglobulinas) que participan na defensa do organismo contra microorganismos e todo tipo de substancias estrañas. A afinidade de unión dun anticorpo pola súa molécula diana é extraordinariamente alta.<ref>van Holde and Mathews, pp. 247–50.</ref> Tamén teñen unha función defensiva impedindo a perda de sangue nas [[hemorraxia]]s, como o [[fibrinóxeno]] ou a [[trombina]]. Outras son tóxicas, como a [[ricina]], que é unha forma de defensa das plantas. No plasma de peixes antárticos hai proteínas anticonxelantes que os defenden da conxelación. === Enerxética (nutrición e reserva) === Obtención de enerxía a partir dos aminoácidos que compoñen as proteínas. Esta é unha función de urxencia en organismos superiores, cando a indispoñibilidade de ácidos graxos ou monosacáridos así o dita. Porén, hai algunhas proteínas que están especializadas na nutrición e reserva enerxética, como a [[caseína]] do [[leite]], a [[ovoalbumina]] do [[ovo (alimento)|ovo]] ou a [[gliadina]] das [[semente]]s de trigo. === Encimática === {{Artigo principal|Encima}} Posibilitan as reaccións bioquímicas, permitindo reducir a enerxía libre de Gibbs de activación e acelerando as reaccións. Coñécense máis de 4000 reaccións catalizadas por encimas. Os encimas son xeralmente moi específicos e [[catálise|catalizan]] só unha ou unhas poucas reaccións químicas. Os encimas levan a cabo a maior parte das reaccións do [[metabolismo]], interveñen na [[replicación do ADN]], [[reparación do ADN]] e [[transcrición xenética]]. Algúns encimas actúan sobre outras proteínas par engadir ou quitar grupos químicos nun proceso chamado [[modificación postraducional]].<ref name=EXPASY2000/> O grao de aceleración proporcionado pola catálise encimática é xeralmente enorme, por exemplo, incrementando a velocidade de reacción arredor de 10¹⁷ veces con respecto a unha reacción non catalizada no caso da [[orotato descarboxilase]].<ref name=Radzicka1995/> As moléculas que se unen e sobre as que actúa o encima denomínanse [[substrato encimático|substratos]]. O substrato entra nunha rexión do encima denominada [[centro activo]], onde ten lugar a reacción. Aínda que o encima pode estar formado por centos de aminoácidos, só unha pequena fracción dos aminoácidos interaccionan co substrato, e na catálise adoitan estar implicados só tres ou catro aminoácidos.<ref name="urlEBI"/> === Transporte === Algunhas proteínas transportan substancias. Por exemplo, os gases respiratorios ([[Osíxeno molecular|osíxeno]] e [[dióxido de carbono]]) son transportados por proteínas como a [[hemoglobina]] e [[hemocianina]]. A hemoglobina é un exemplo de proteína que se une con alta afinidade a unha pequena molécula [[ligando]] cando o ligando está presente en altas concentracións (como ocorre nos pulmóns) e que liberan o ligando cando chegan a tecidos onde hai baixas concentracións deste.<ref>van Holde and Mathews, pp. 220–29.</ref> As [[lipoproteína]]s transportan lípidos polo sangue. Algunhas proteínas son transportadores de membrana, que levan moléculas dun lado a outro da membrana. == Unión a outras moléculas == [[Ficheiro:Hexokinase ball and stick model, with substrates to scale copy.png|miniatura|dereita|Modelo do encima [[hexoquinase]]. A escala, na esquina superior dereita aparecen dous dos seus substratos, [[adenosina trifosfato|ATP]] e [[glicosa]].]] A principal característica das proteínas que lles permiten realizar o seu diverso conxunto de funcións é a súa capacidade de unirse a outras moléculas de forma específica e firme. A rexión das moléculas proteicas responsable da unión a outras moléculas denomínase [[sitio de unión]] e é xeralmente unha depresión na superficie da molécula ou "peto". Esta capacidade de unión está mediada pola súa estrutura terciaria, a cal define o peto do sitio de unión, e polas propiedades químicas das cadeas laterais dos aminoácidos que o rodean. A unión das proteínas a outras moléculas pode ser extraordinariamente forte e específica; por exemplo, a proteína inhibidora da ribonuclease únese á [[anxioxenina]] humana cunha [[constante de disociación]] subfemtomolar (<10⁻¹⁵ M) pero non se pode unir a ningún dos seus homólogos de [[anfibio]]s, as [[onconase]]s (>1 M). Cambios químicos extremadamente pequenos como a adición dun só grupo [[metilo]] a unha molécula á que se debe unir a proteína pode ás veces ser suficiente para case eliminar a unión; por exemplo, a [[aminoacil ARNt sintetase]] específica do aminoácido [[valina]] distingue esta do aminoácido [[leucina]] de cadea lateral moi similar.<ref name=Sankaranarayanan2001/> As proteínas poden unirse a outras proteínas ou a pequenas moléculas substrato. Cando as proteínas se unen especificamente a outras copias da mesma molécula, poden [[oligómero|oligomerizarse]] para formar fibrilas; este proceso ocorre a miúdo en proteínas estruturais que constan de monómeros globulares que se autoensamblan para formar fibras ríxidas. As [[interaccións proteína-proteína]] tamén regulan a actividade encimática, o control do progreso do [[ciclo celular]] e permiten a ensamblaxe de grandes [[complexo proteico|complexos proteicos]] que levan a cabo moitas reaccións moi relacionadas cunha función biolóxica común. As proteínas poden tamén unirse ou mesmo integrarse nas membranas cellares. A capacidade de unirse a outras moléculas para inducir cambios conformacionais nas proteínas permite a formación de redes de [[sinalización celular]] de enorme complexidade.<ref>van Holde and Mathews, pp. 830–49.</ref> As interaccións entre proteínas son reversibles, e dependen fortemente da dispoñibilidade de diferentes grupos de proteínas ás que se asocian para formar agregados que son capaces de realizar un determinado conxunto de funcións. O estudo da interacción entre proteínas específicas é fundamental para comprender aspectos importantes das funcións celulares, e finalmente as propiedades que distinguen os distintos tipos celulares.<ref name=Copland2009/><ref name=Samarin2009/> [[Ficheiro:Mouse cholera antibody.png|miniatura|dereita|Diagrama de fitas dun [[anticorpo]] de rato contra o [[cólera]] que se une a un [[antíxeno]] [[carbohidrato]].]] == Métodos de estudo == As estruturas e actividades das proteínas foron estudadas ''[[in vitro]]'' e ''[[in vivo]]''. Os estudos ''in vitro'' de proteínas purificadas en condicións controladas son útiles para descubrir como unha proteína leva a cabo a súa función: por exemplo, os estudos de [[cinética encimática]] exploran os mecanismos químicos da actividade catalítica dun encima e a súa afinidade relativa por varios posibles [[substrato encimático|substratos]]. Os experimentos ''in vivo'' estudan as actividades das proteínas dentro das células ou dentro do organismo no seu conxunto, e poden proporcionar información complementaria sobre o lugar onde actúa a proteína e como se regula. === Purificación de proteínas === Para realizar unha análise ''[[in vitro]]'' dunha proteína, esta debe ser purificada e separada doutros compoñentes celulares. Este proceso xeralmente empeza coa [[citólise|lise da célula]], na cal se destrúe a membrana celular e o contido da célula libérase formando unha solución chamada [[lisado cru]]. A mestura resultante pode ser purificada utilizando [[ultracentrifugación]], a cal fracciona os diversos compoñentes celulares en fraccións que conteñen proteínas solubles; [[lípido]]s de membrana e proteínas; [[orgánulo]]s celulares e [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]]. A [[Precipitación (química)|precipitación]] por un método baseado en utilizar altas concentracións salinas pode concentrar as proteínas do lisado. Despois úsanse varios tipos de [[cromatografía]] para illar a proteína ou proteínas que interesan baseándose en propiedades como a [[masa molecular]], carga neta e afinidade de unión.<ref>Murray ''et al''., pp. 21–24.</ref> O nivel de purificación pode ser monitorizado usando varios tipos de [[electroforese en xel]] se se coñecen a masa molecular da proteína desexada e o seu [[punto isoeléctrico]], ou por [[espectroscopia]] se a proteína ten características espectroscópicas distinguibles, ou por [[ensaios de encimas]] se a proteína ten unha actividade encimática. Ademais, as proteínas poden ser illadas segundo a súa carga por medio do [[electroenfoque]].<ref name=Hey2008/> Para as proteínas naturais, pode ser necesario seguir unha serie de pasos de purificación para obter proteínas puras dabondo para as aplicacións de laboratorio. Para simplificar este proceso, a míúdo utilízase a [[enxeñaría xenética]] para engadir características químicas á proteína que a fagan máis fácil de purificar sen afectar á súa estrutura ou actividade. Por exemplo, únese unha "[[etiqueta proteica|etiqueta]]" consistente nunha secuencia de aminoácidos específica, como unha serie de residuos de [[histidina]] (unha "[[etiqueta His]]"), que se enlaza a un extremo da proteína. Como resultado, cando o lisado se fai pasar por unha [[columna de cromatografía]] que conteña [[níquel]], os residuos de histidina líganse ao níquel e quedan unidos á columna (xunto con toda a proteína) mentres que os compoñentes non etiquetados do lisado escoan sen dificultade. Ideáronse varias etiquetas diferentes para axudar aos investigadores a purificar proteínas específicas a partir de mesturas complexas.<ref name=Terpe2003/> === Localización celular === [[Ficheiro:Localisations02eng.jpg|miniatura|300px|dereita|Proteínas localizadas en distintos compartimentos celulares e estruturas etiquetadas con [[proteína fluorescente verde]] (que aquí se ve branca).]] O estudo das proteínas ''in vivo'' trata moitas veces de coñecer cal é a localización e lugar de síntese da proteína na célula. Aínda que moitas proteínas intracelulares se sintetizan no [[citoplasma]] e as proteínas unidas a membrana ou segregadas polo [[retículo endoplasmático]], moitas veces non están tan claros os detalles de como as proteínas se destinan a [[orgánulo]]s específicos ou estruturas celulares. Unha técnica útil para estimar a localización celular utiliza a enxeñaría xenética para expresar na célula unha [[proteína de fusión]] ou [[quimera (proteína)|quimera]] formada pola proteína natural de interese unida a un "[[xene reporteiro|reporteiro]]" como a [[proteína fluorescente verde]] (GFP).<ref name=Stepanenko2008/> A localización na célula da proteína fusionada pode ser visualizada de forma clara e eficiente por [[microscopía]],<ref name=Yuste2005/> como se ve no exemplo da figura. Outros métodos para dilucidar a localización celular de proteínas require o uso de marcadores de compartimento coñecidos para rexións como o [[retículo endoplasmático]], o [[aparato de Golgi]], [[lisosoma]]s ou [[vacúolo]]s, [[mitocondria]], [[cloroplasto]]s, [[membrana plasmática]] etc. Co uso de versións etiquetadas fluorescentemente destes marcadores ou de anticorpos para marcadores coñecidos, fíxose máis sinxelo identificar a localización dunha proteína de interese. Por exemplo, a [[inmunofluorescencia indirecta]] permite a colocalizaciónn fluorescente e a demostración da localización. As tinguiduras fluorescentes utilízanse para etiquetar compartimentos celulares para un propósito similar.<ref name=Margolin2000/> Existen outras posibilidades. Por exemplo, a [[inmunohistoquímica]] xeralmente utiliza un anticorpo para unha ou máis proteínas de interese que están conxugadas a encimas producindo sinais luminescentes ou cromoxénicos que poden compararse entre mostras, o que permite a localización da información. Outra técnica aplicable é a cofraccionación en gradientes de [[sacarosa]] (ou outro material) utilizando [[centrifugación isopícnica]].<ref name=Walker2000/> Aínda que esta técnica non proba a colocalización dun compartimento de densidade coñecida e a proteína de interese, incrementa a probabilidade, e é máis axeitado para estudos a grande escala. Finalmente, o método estándar de localización celular é a [[microscopía inmunoelectrónica]]. Esta técnica tamén usa un anticorpo para a proteína de interese, xunto coas técnicas de microscopía electrónica clásicas. A mostra prepárase para o exame por microscopía electrónica normal, e despois é tratada cun anticorpo para a proteína de interese que é conxugada a un material extremadamente electrodenso, xeralmente [[ouro]]. Isto permite a localización tanto dos detalles estruturais coma da proteína procurada.<ref name=Mayhew2008/> Con outra aplicación de enxeñaría xenética chamada [[mutaxénese dirixida a sitio]], pódese alterar a secuencia da proteína e, por tanto, a súa estrutura, localización celular e susceptibilidade á regulación. Esta técnica mesmo permite a incorporación ás proteínas de aminoácidos, utilizando [[ARNt]]s modificados,<ref name=Hohsaka2002/> e pode permitir o deseño de novas proteínas con novas propiedades.<ref name=Cedrone2000/> === Proteómica e bioinformática === {{Artigo principal|Proteómica|Bioinformática}} O complemento proteico completo presente nun determinado momento nunha célula ou tipo celular denomínase [[proteoma]], e o estudo de conxuntos de datos a grande escala define o campo da [[proteómica]], denominado así por analoxía co campo relacionado da [[xenómica]]. Técnicas experimentais fundamentais en proteómica son a [[electroforese en xel bidimensional]],<ref name=Gorg2008/> que posibilita a separación dun grande número de proteínas, a [[espectrometría de masas]],<ref name=Conrotto2008/> que permite unha rápida identificación de alto rendemento de proteínas e a secuenciación de péptidos (xeralmente despois dunha [[dixestión en xel]]), as [[micromatriz de proteínas|micromatrices de proteínas]],<ref name=Joos2009/> coas que se poden detectar os niveis relativos de grande número de proteínas presentes na célula, e [[sistema de dobre híbrido]], que permite s exploración sistemática das [[interacción proteína-proteína|interaccións proteína-proteína]].<ref name=Koegl2007/> O conxunto total de todas estas interaccións bioloxicamente posibles denomínase [[interactoma]].<ref name=Plewczynski2009/> Un intento sistemático de determinar as estruturas de proteínas que inclúa todos os posibles pregamentos coñécese como [[xenómica estrutural]].<ref name=Zhang2003/> Disponse dunha gran cantidade de datos xenómicos e proteómicos de varios organismos, entre eles o do [[xenoma humano]], que facilitan que os investigadores identifiquen eficientemente proteínas [[homoloxía (bioloxía)|homologas]] mesmo en organismos escasamente relacionados por medio de [[aliñamento de secuencias]]. As [[ferramenta de perfilado de secuencias|ferramentas de perfilado de secuencias]] poden realizar manipulacións máis específicas de secuencia como os mapas de [[encima de restrición|encimas de restrición]], análises de [[marco de lectura aberto|marcos abertos de lectura]] de secuencias de [[nucleótido]]s e predición da [[estrutura secundaria]]. A partir destes datos poden construírse [[árbore filoxenética|árbores filoxenéticas]] e desenvolverse hipóteses sobre a [[evolución]] utilizando un software especial como [[ClustalW]] en relación cos antepasados dos organismos modernos e os xenes que expresan. O eido da [[bioinformática]] trata de ensamblar, anotar e analizar datos proteómicos e xenómicos, aplicando técnicas computacionais a problemas biolóxicos como a [[procura de xenes]] e a [[cladística]]. === Predición da estrutura e simulación === A predición da estrutura das proteínas é unha área complementaria da xenómica estrutural, que trata de predicir as estruturas proteicas para elaborar modelos axeitados das proteínas cuxas estruturas non foron aínda determinadas experimentalmente.<ref name=Zhang2008/> O tipo máis exitoso de predición de estruturas, chamado [[modelado de homoloxía]], baséase na existencia dunha estrutura "patrón" ou "molde" con semellanza de secuencia coa proteína que está a ser modelada; o obxectivo da xenómica estrutural é proporcionar unha representación suficiente das estruturas xa resoltas para modelar a maioría das que quedan.<ref name=Xiang2006/> Aínda que elaborar modelos axeitados segue a ser un reto cando só se dispón de estruturas "patrón" pouco relacionadas, suxeriuse que o [[aliñamento de secuencia]] é o punto crítico neste proceso, xa que poden producirse modelos bastante axeitados se se coñece un aliñamento de secuencia "perfecto".<ref name=Zhang2005/> Moitos métodos de predición de estruturas serviron para informar o campo emerxente da [[enxeñaría de proteínas]], no cal foron xa deseñados os novos pregamentos de proteínas.<ref name=Kuhlman2003/> Un problema computacional máis complexo é a predición de interaccións intermoleculares, como no [[acoplamento molecular]] e a [[predición da interacción proteína–proteína]].<ref name=Ritchie2008/> O proceso de [[pregamento de proteínas]] e a súa unión a outras moléculas poden ser simulados utilizando técnicas como a [[mecánica molecular]], en especial, a [[dinámica molecular]] e o [[método Monte Carlo]], que cada vez máis aproveitan a [[computación distribuída]] e en paralelo (proxecto [[Folding@home]];<ref name=Scheraga2007/> [[modelado molecular en GPU]]). O pregamento de pequenos [[dominio proteico|dominios proteicos]] en hélice alfa como as "cabezas" da proteína [[vilina]]<ref name=Zagrovic2002/> e a proteína accesoria do [[VIH]]<ref name=Herges2005/> simulouse con éxito ''en silicio'' (no PC), e os métodos híbridos que combinan a dinámica molecular estándar con cálculos de [[mecánica cuántica]] permitiron a exploración dos estados electrónicos das [[rodopsina]]s.<ref name=Hoffman2006/> == Historia == As proteínas foron recoñecidas como unha clase distinta de moléculas biolóxicas no [[século XVIII]] por [[Antoine Fourcroy]] e outros, pola súa capacidade de coagular ou flocular cando se trataban con calor ou ácidos. Notables exemplos de proteínas recoñecidas naquel momento foron a [[ovoalbumina|albumina]] da clara dos ovos, a [[albumina sérica humana|albumina sérica]] do sangue, a [[fibrina]] e o [[glute]] do trigo. As proteínas foron descritas por primeira vez polo químico holandés [[Gerardus Johannes Mulder]] e nomeadas polo químico sueco [[Jöns Jacob Berzelius]] en 1838. Mulder levou a cabo a [[análise elemental]] de proteínas comúns e encontrou que case todas as proteínas tiñan a mesma [[fórmula empírica]], C₄₀₀H₆₂₀N₁₀₀O₁₂₀P₁S₁.<ref name=Perrett2007/> Chegou á errada conclusión de que poderían estar compostas por un só tipo de molécula (moi grande). O termo "proteína" proposto por Berzelius deriva do [[lingua grega|grego]] πρωτεῖος (''proteios''), que significa "primario",<ref>New Oxford Dictionary of English</ref> "á cabeza", ou "situado diante".<ref name=Reynolds2003/> Mulder seguiu os seus traballos identificando os produtos da degradación das proteínas como o [[aminoácido]] [[leucina]] para a cal calculou un peso molecular (case correcto) de 131 [[dalton (unidade)|Da]].<ref name=Perrett2007/> Os primeiros científicos da nutrición como o alemán [[Carl von Voit]] crían que as proteínas eran os nutrientes máis importantes para manter a estrutura do corpo, porque críase xeralmente que a "carne fai carne".<ref name=Bischoff1860/> O papel fundamental das proteínas como [[encima]]s nos organismos vivos non foi totalmente apreciado ata 1926, cando [[James Batcheller Sumner]] mostrou que o encima [[urease]] era, de feito, unha proteína.<ref name=Sumner1926/> A dificultade que ten purificar proteínas en grandes cantidades fixo que fose moi difícil o seu estudo polos primeiros bioquímicos. Por iso, os primeiros estudos centráronse en proteínas que podían ser purificadas en grandes cantidades, como as do [[sangue]], [[clara de ovo]], varias [[toxina]]s e encimas dixestivos ou metabólicos obtidos en matadeiros. Na década de 1950, a compañía [[Armour and Company|Armour Hot Dog Co.]] purificou 1&nbsp;kg de [[ribonuclease A]] pancreática bovina pura e púxoa a disposición dos científicos gratuitamente, o que contribuíu a que a ribonuclease A se convertese nun dos obxectivos principais dos estudos bioquímicos nos anos seguintes.<ref name=Perrett2007/> [[Ficheiro:KendrewMyoglobin.jpg|miniatura|John Kendrew preparando un modelo da mioglobina.]] [[Linus Pauling]] prediciu con éxito a [[estrutura secundaria]] dunha proteína regular baseándose na formación de [[enlace de hidróxeno|enlaces de hidróxeno]], unha idea que fora adiantada en 1933 por [[William Astbury]].<ref name=Pauling1951/> Os traballos posteriores de [[Walter Kauzmann]] sobre a [[desnaturalización (bioquímica)|desnaturalización]],<ref name=Kauzmann1956/><ref name=Kauzmann1959/> baseados en parte en estudos previos de [[Kaj Ulrik Linderstrøm-Lang|Kaj Linderstrøm-Lang]],<ref name=Kalman1955/> contribuíron ao coñecemento do [[pregamento das proteínas]] e das estruturas mediadas por interaccións hidrofóbicas. A primeira proteína que foi [[secuenciación de proteínas|secuenciada]] foi a [[insulina]], por [[Frederick Sanger]], en 1949. Sanger determinou correctamente a secuencia de aminoácidos da insulina, demostrando así concluíntemente que as proteínas consisten en polímeros liñais de aminoácidos en vez de cadeas ramificadas, [[coloide]]s, ou [[ciclol|ciclois]].<ref name=Sanger1949/> Este descubrimento valeulle o [[premio Nobel]] en 1958. As primeiras estruturas proteicas resoltas foron as da [[hemoglobina]] e [[mioglobina]], por [[Max Perutz]] e [[John Kendrew|Sir John Cowdery Kendrew]], respectivamente, en 1958.<ref name=Muirhead1963/><ref name=Kendrew1958/> A primeira estrutura proteica resolta con resolución atómica por [[análise de difracción de raios X]] fíxose na década de 1960 (Perutz e Kendrew compartiron o [[premio Nobel de Química]] de 1962 por estes descubrimentos) e posteriormente por [[espectroscopía de resonancia magnética nuclear de proteínas]] (NMR) na década de 1980. En 2009,o ''[[Protein Data Bank]]'' contiña unhas 55.000 estruturas de proteínas con resolución atómica.<ref name="urlRCSB Protein Data Bank"/> Recentemente, a [[microscopía crioelectrónica]] de grandes ensamblaxes macromoleculares<ref name=Zhou2008/> e a predición da estrutura de proteínas computacional de [[dominio estrutural|dominios]] de pequenas proteínas<ref name=Keskin2008/> son dous métodos con resolución atómica. == Notas == {{Listaref|2|refs= <ref name=Pain2000>{{Cita libro |editor=Pain RH (ed.) |author=Dobson CM |title=Mechanisms of Protein Folding |chapter=The nature and significance of protein folding |publisher=Oxford University Press |location=Oxford, Oxfordshire |year=2000 |pages=1–28 |isbn=0-19-963789-X}}</ref> <ref name=Lodish2004>{{Cita libro |author=Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP, Zipurksy SL, Darnell J |year=2004 |title=Molecular Cell Biology |edition=5th |publisher=WH Freeman and Company |location=New York, New York}}</ref> <ref name=Fulton1991>{{Cita publicación periódica |author=Fulton A, Isaacs W |title=Titin, a huge, elastic sarcomeric protein with a probable role in morphogenesis |url=https://archive.org/details/sim_bioessays_1991-04_13_4/page/157 |journal=BioEssays |volume=13 |issue=4 |pages=157–61 |year=1991 |pmid=1859393 |doi=10.1002/bies.950130403}}</ref> <ref name=Bruckdorfer2004>{{Cita publicación periódica |author=Bruckdorfer T, Marder O, Albericio F |title=From production of peptides in milligram amounts for research to multi-tons quantities for drugs of the future |journal=Current Pharmaceutical Biotechnology |volume=5 |issue=1 |pages=29–43 |year=2004 |pmid=14965208 |doi=10.2174/1389201043489620}}</ref> <ref name=Schwarzer2005>{{Cita publicación periódica |author=Schwarzer D, Cole P |title=Protein semisynthesis and expressed protein ligation: chasing a protein's tail |journal=Current Opinions in Chemical Biology |volume=9 |issue=6 |pages=561–69 |year=2005 |pmid=16226484 |doi=10.1016/j.cbpa.2005.09.018}}</ref> <ref name=Kent2009>{{Cita publicación periódica |author=Kent SB |title=Total chemical synthesis of proteins |url=https://archive.org/details/sim_chemical-society-great-britain-chemical-society-reviews_2009-02_38_2/page/338 |journal=Chemical Society Reviews |volume=38 |issue=2 |pages=338–51 |year=2009 |pmid=19169452 |doi=10.1039/b700141j}}</ref> <ref name=Gonen2005>{{Cita publicación periódica |author=Gonen T, Cheng Y, Sliz P, Hiroaki Y, Fujiyoshi Y, Harrison SC, Walz T |title=Lipid-protein interactions in double-layered two-dimensional AQP0 crystals |journal=Nature |volume=438 |issue=7068 |pages=633–38 |year=2005 |pmid=16319884 |pmc=1350984 |doi=10.1038/nature04321|bibcode = 2005Natur.438..633G}}</ref> <ref name=Standley2008>{{Cita publicación periódica |author=Standley DM, Kinjo AR, Kinoshita K, Nakamura H |title=Protein structure databases with new web services for structural biology and biomedical research |journal=Briefings in Bioinformatics |volume=9 |issue=4 |pages=276–85 |year=2008 |pmid=18430752 |doi=10.1093/bib/bbn015 |url=http://bib.oxfordjournals.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=18430752}}</ref> <ref name=Walian2004>{{Cita publicación periódica |author=Walian P, Cross TA, Jap BK |title=Structural genomics of membrane proteins |journal=Genome Biology |volume=5 |issue=4 |page=215 |year=2004 |pmid=15059248 |pmc=395774 |doi=10.1186/gb-2004-5-4-215 |url=http://genomebiology.com/2004/5/4/215 |apelidos= |data-acceso=27 de maio de 2013 |data-arquivo=02 de xaneiro de 2016 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160102162327/http://www.genomebiology.com/2004/5/4/215 |url-morta=yes }}</ref> <ref name=Sleator2012>{{Cita publicación periódica |author=Sleator RD. |title=Prediction of protein functions |journal=Methods in Molecular Biology |year=2012 |volume=815 |pages=15–24 |doi=10.1007/978-1-61779-424-7_2}}</ref> <ref name=EXPASY2000>{{Cita publicación periódica|url=https://academic.oup.com/nar/article/28/1/304/2384392|author=Bairoch A |year=2000 |title=The ENZYME database in 2000 |journal=Nucleic Acids Research |volume=28 |pages=304–305 |pmid=10592255 |doi=10.1093/nar/28.1.304 |issue=1 |pmc=102465}}</ref> <ref name=Radzicka1995>{{Cita publicación periódica |author=Radzicka A, Wolfenden R |year=1995 |title=A proficient enzyme |journal=Science |volume=267 |issue=5194 |pages=90–93| pmid=7809611 |doi=10.1126/science.7809611|bibcode = 1995Sci...267...90R}}</ref> <ref name="urlEBI">{{Cita web |author=EBI External Services |url=http://www.ebi.ac.uk/thornton-srv/databases/CSA/ |title=The Catalytic Site Atlas at The European Bioinformatics Institute |publisher=Ebi.ac.uk |date=2010-01-20 |accessdate=2011-01-16}}</ref> <ref name=Sankaranarayanan2001>{{Cita publicación periódica |author=Sankaranarayanan R, Moras D |title=The fidelity of the translation of the genetic code |journal=Acta Biochimica Polonica |volume=48 |issue=2 |pages=323–35 |year=2001 |pmid=11732604}}</ref> <ref name=Copland2009>{{Cita publicación periódica |author=Copland JA, Sheffield-Moore M, Koldzic-Zivanovic N, Gentry S, Lamprou G, Tzortzatou-Stathopoulou F, Zoumpourlis V, Urban RJ, Vlahopoulos SA |title=Sex steroid receptors in skeletal differentiation and epithelial neoplasia: is tissue-specific intervention possible? |journal=BioEssays: news and reviews in molecular, cellular and developmental biology |volume=31 |issue=6 |year=2009 |pages=629–41 |doi=10.1002/bies.200800138 |pmid=19382224}}</ref> <ref name=Samarin2009>{{Cita publicación periódica |pmid=19273120 |author=Samarin S, Nusrat A |title=Regulation of epithelial apical junctional complex by Rho family GTPases |journal=Frontiers in bioscience: a journal and virtual library |volume=14 |year=2009 |pages=1129–42 |doi=10.2741/3298 |issue=14}}</ref> <ref name=Hey2008>{{Cita publicación periódica |author=Hey J, Posch A, Cohen A, Liu N, Harbers A |title=Fractionation of complex protein mixtures by liquid-phase isoelectric focusing |journal=Methods in Molecular Biology |volume=424 |pages=225–39 |year=2008 |pmid=18369866 |doi=10.1007/978-1-60327-064-9_19 |series=Methods in Molecular Biology™ |isbn=978-1-58829-722-8}}</ref> <ref name=Terpe2003>{{Cita publicación periódica |author=Terpe K |title=Overview of tag protein fusions: from molecular and biochemical fundamentals to commercial systems |journal=Applied Microbiology and Biotechnology |volume=60 |issue=5 |pages=523–33 |year=2003 |pmid=12536251 |doi=10.1007/s00253-002-1158-6}}</ref> <ref name=Stepanenko2008>{{Cita publicación periódica |author=Stepanenko OV, Verkhusha VV, Kuznetsova IM, Uversky VN, Turoverov KK |title=Fluorescent proteins as biomarkers and biosensors: throwing color lights on molecular and cellular processes |journal=Current Protein & Peptide Science |volume=9 |issue=4 |pages=338–69 |year=2008 |pmid=18691124 |pmc=2904242 |doi=10.2174/138920308785132668}}</ref> <ref name=Yuste2005>{{Cita publicación periódica |author=Yuste R |title=Fluorescence microscopy today |journal=Nature Methods |volume=2 |issue=12 |pages=902–904 |year=2005 |pmid=16299474 |doi=10.1038/nmeth1205-902}}</ref> <ref name=Margolin2000>{{Cita publicación periódica |author=Margolin W|title=Green fluorescent protein as a reporter for macromolecular localization in bacterial cells |journal=Methods (San Diego, Calif.) |volume=20 |issue=1 |pages=62–72 |year=2000 |pmid=10610805 |doi=10.1006/meth.1999.0906 |url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1046-2023(99)90906-4}}</ref> <ref name=Walker2000>{{Cita libro |author=Walker JH, Wilson K |title=Principles and Techniques of Practical Biochemistry |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge, UK |year=2000 |pages=287–89 |isbn=0-521-65873-X}}</ref> <ref name=Mayhew2008>{{Cita publicación periódica |author=Mayhew TM, Lucocq JM |title=Developments in cell biology for quantitative immunoelectron microscopy based on thin sections: a review |journal=Histochemistry and Cell Biology |volume=130 |issue=2 |pages=299–313 |year=2008 |pmid=18553098 |pmc=2491712 |doi=10.1007/s00418-008-0451-6}}</ref> <ref name=Hohsaka2002>{{Cita publicación periódica |author=Hohsaka T, Sisido M |title=Incorporation of non-natural amino acids into proteins |journal=Current Opinion in Chemical Biology |volume=6 |issue=6 |pages=809–15 |year=2002 |pmid=12470735 |doi=10.1016/S1367-5931(02)00376-9}}</ref> <ref name=Cedrone2000>{{Cita publicación periódica |author=Cedrone F, Ménez A, Quéméneur E |title=Tailoring new enzyme functions by rational redesign |journal=Current Opinion in Structural Biology |volume=10 |issue=4 |pages=405–10 |year=2000 |pmid=10981626 |doi=10.1016/S0959-440X(00)00106-8}}</ref> <ref name=Gorg2008>{{Cita publicación periódica |author=Görg A, Weiss W, Dunn MJ |title=Current two-dimensional electrophoresis technology for proteomics |journal=Proteomics |volume=4 |issue=12 |pages=3665–85 |year=2004 |pmid=15543535 |doi=10.1002/pmic.200401031}}</ref> <ref name=Conrotto2008>{{Cita publicación periódica |author=Conrotto P, Souchelnytskyi S |title=Proteomic approaches in biological and medical sciences: principles and applications |journal=Experimental Oncology |volume=30 |issue=3 |pages=171–80 |year=2008 |pmid=18806738}}</ref> <ref name=Joos2009>{{Cita publicación periódica |author=Joos T, Bachmann J |title=Protein microarrays: potentials and limitations |journal=Frontiers in Bioscience |volume=14 |pages=4376–85 |year=2009 |pmid=19273356 |doi=10.2741/3534 |url=http://www.bioscience.org/2009/v14/af/3534/fulltext.htm |issue=14}}</ref> <ref name=Koegl2007>{{Cita publicación periódica |author=Koegl M, Uetz P |title=Improving yeast two-hybrid screening systems |journal=Briefings in Functional Genomics & Proteomics |volume=6 |issue=4 |pages=302–12 |year=2007 |pmid=18218650 |doi=10.1093/bfgp/elm035 |url=http://bfgp.oxfordjournals.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=18218650 |apelidos= |data= |revista= |data-acceso=27 de maio de 2013 |urlarquivo=https://archive.is/20130415165742/http://bfgp.oxfordjournals.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=18218650 |dataarquivo=15 de abril de 2013 |urlmorta=yes }}</ref> <ref name=Plewczynski2009>{{Cita publicación periódica |author=Plewczyński D, Ginalski K |title=The interactome: predicting the protein–protein interactions in cells |journal=Cellular & Molecular Biology Letters |volume=14 |issue=1 |pages=1–22 |year=2009 |pmid=18839074 |doi=10.2478/s11658-008-0024-7}}</ref> <ref name=Zhang2003>{{Cita publicación periódica |author=Zhang C, Kim SH |title=Overview of structural genomics: from structure to function |journal=Current Opinion in Chemical Biology |volume=7 |issue=1 |pages=28–32 |year=2003 |pmid=12547423 |doi=10.1016/S1367-5931(02)00015-7}}</ref> <ref name=Zhang2008>{{Cita publicación periódica |author=Zhang Y |title=Progress and challenges in protein structure prediction |journal=Current Opinions in Structural Biology |volume=18 |issue=3 |pages=342–48 |year=2008 |doi=10.1016/j.sbi.2008.02.004 |pmid=18436442 |pmc=2680823}}</ref> <ref name=Xiang2006>{{Cita publicación periódica |author=Xiang Z|title=Advances in homology protein structure modeling |journal=Current Protein and Peptide Science |volume=7 |issue=3 |pages=217–27 |year=2006 |pmid=16787261 |pmc=1839925 |doi=10.2174/138920306777452312}}</ref> <ref name=Zhang2005>{{Cita publicación periódica |author=Zhang Y, Skolnick J |title=The protein structure prediction problem could be solved using the current PDB library |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences U.S.A. |volume=102 |issue=4 |pages=1029–34 |year=2005 |pmid=15653774 |pmc=545829 |doi=10.1073/pnas.0407152101 |url=http://www.pnas.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=15653774|bibcode = 2005PNAS..102.1029Z}}</ref> <ref name=Kuhlman2003>{{Cita publicación periódica |author=Kuhlman B, Dantas G, Ireton GC, Varani G, Stoddard BL, Baker D |title=Design of a novel globular protein fold with atomic-level accuracy |journal=Science |volume=302 |issue=5649 |pages=1364–68 |year=2003 |pmid=14631033 |doi=10.1126/science.1089427 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=14631033 |bibcode=2003Sci...302.1364K}}</ref> <ref name=Ritchie2008>{{Cita publicación periódica |author=Ritchie DW |title=Recent progress and future directions in protein–protein docking |journal=Current Protein and Peptide Science |volume=9 |issue=1 |pages=1–15 |year=2008 |pmid=18336319 |doi=10.2174/138920308783565741}}</ref> <ref name=Scheraga2007>{{Cita publicación periódica |author=Scheraga HA, Khalili M, Liwo A |title=Protein-folding dynamics: overview of molecular simulation techniques |journal=Annual Review of Physical Chemistry |volume=58 |pages=57–83 |year=2007 |pmid=17034338 |doi=10.1146/annurev.physchem.58.032806.104614|bibcode = 2007ARPC...58...57S}}</ref> <ref name=Zagrovic2002>{{Cita publicación periódica |author=Zagrovic B, Snow CD, Shirts MR, Pande VS |title=Simulation of folding of a small alpha-helical protein in atomistic detail using worldwide-distributed computing |journal=Journal of Molecular Biology |volume=323 |issue=5 |pages=927–37 |year=2002 |pmid=12417204 |doi=10.1016/S0022-2836(02)00997-X}}</ref> <ref name=Herges2005>{{Cita publicación periódica |author=Herges T, Wenzel W |title=''In silico'' folding of a three helix protein and characterization of its free-energy landscape in an all-atom force field |journal=Physical Review Letters |volume=94 |issue=1 |page=018101 |year=2005 |pmid=15698135 |doi=10.1103/PhysRevLett.94.018101 |bibcode=2005PhRvL..94a8101H}}</ref> <ref name=Hoffman2006>{{Cita publicación periódica |author=Hoffmann M, Wanko M, Strodel P, König PH, Frauenheim T, Schulten K, Thiel W, Tajkhorshid E, Elstner M |title=Color tuning in rhodopsins: the mechanism for the spectral shift between bacteriorhodopsin and sensory rhodopsin II |journal=Journal of the American Chemical Society |volume=128 |issue=33 |pages=10808–18 |year=2006 |pmid=16910676 |doi=10.1021/ja062082i}}</ref> <ref name=Perrett2007>{{Cita publicación periódica |author=Perrett D |year=2007 |title=From 'protein' to the beginnings of clinical proteomics |journal=Proteomics&nbsp;– Clinical Applications |pmid=21136729 |volume=1 |issue=8 |pages=720–38 |doi=10.1002/prca.200700525}}</ref> <ref name=Reynolds2003>{{Cita libro |author=Reynolds JA, Tanford C |title=Nature's Robots: A History of Proteins (Oxford Paperbacks) |publisher=Oxford University Press |location=New York, New York |year=2003 |page=15 |isbn=0-19-860694-X}}</ref> <ref name=Bischoff1860>{{Cita libro |author=Bischoff TLW, Voit, C |title=Die Gesetze der Ernaehrung des Pflanzenfressers durch neue Untersuchungen festgestellt |location=Leipzig, Heidelberg |year=1860 |language=German}}</ref> <ref name=Sumner1926>{{Cita publicación periódica |author=Sumner JB |title=The isolation and crystallization of the enzyme urease. Preliminary paper |url=http://www.jbc.org/content/69/2/435.full.pdf+html |journal=Journal of Biological Chemistry |volume=69 |pages=435–41 |year=1926 |format=PDF |issue=2}}</ref> <ref name=Pauling1951>{{Cita publicación periódica |author=Pauling L, Corey RB, Branson HR |year=1951 |title=The structure of proteins: two hydrogen-bonded helical configurations of the polypeptide chain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences U.S.A. |volume=37 |issue=5 |pages=235–40 |url=http://www.pnas.org/site/misc/Protein8.pdf |format=PDF |doi=10.1073/pnas.37.5.235 |pmc=1063348 |pmid=14834145 |bibcode=1951PNAS...37..235P}}</ref> <ref name=Kauzmann1956>{{Cita publicación periódica |author=Kauzmann W |title=Structural factors in protein denaturation |journal=Journal of Cellular Physiology. Supplement |volume=47 |issue=Suppl 1 |pages=113–31 |year=1956 |pmid=13332017 |doi=10.1002/jcp.1030470410}}</ref> <ref name=Kauzmann1959>{{Cita publicación periódica |author=Kauzmann W |title=Some factors in the interpretation of protein denaturation |journal=Advances in Protein Chemistry |volume=14 |pages=1–63 |year=1959 |pmid=14404936 |doi= 10.1016/S0065-3233(08)60608-7 |series=Advances in Protein Chemistry |isbn=978-0-12-034214-3}}</ref> <ref name=Kalman1955>{{Cita publicación periódica |author=Kalman SM, Linderstrom-Lang K, Ottesen M, Richards FM|title=Degradation of ribonuclease by subtilisin |journal=Biochimica et Biophysica Acta |volume=16 |issue=2 |pages=297–99 |year=1955 |pmid=14363272 |doi=10.1016/0006-3002(55)90224-9}}</ref> <ref name=Sanger1949>{{Cita publicación periódica |author=Sanger F |title=The terminal peptides of insulin |journal=Biochemical Journal |volume=45 |issue=5 |pages=563–74 |year=1949 |pmid=15396627 |pmc=1275055}}</ref> <ref name=Muirhead1963>{{Cita publicación periódica |author=Muirhead H, Perutz M |title=Structure of hemoglobin. A three-dimensional fourier synthesis of reduced human hemoglobin at 5.5 Å resolution |journal=Nature |volume=199 |issue=4894 |pages=633–38 |year=1963 |pmid=14074546 |doi=10.1038/199633a0|bibcode = 1963Natur.199..633M}}</ref> <ref name=Kendrew1958>{{Cita publicación periódica |author=Kendrew J, Bodo G, Dintzis H, Parrish R, Wyckoff H, Phillips D |title=A three-dimensional model of the myoglobin molecule obtained by X-ray analysis |journal=Nature |volume=181 |issue=4610 |pages=662–66 |year=1958 |pmid=13517261 |doi=10.1038/181662a0 |bibcode=1958Natur.181..662K}}</ref> <ref name="urlRCSB Protein Data Bank">{{Cita web|url=http://www.rcsb.org/pdb/home/home.do|title=RCSB Protein Data Bank|accessdate=2009-04-14|urlarquivo=https://www.webcitation.org/6DDe19Gl8?url=http://www.rcsb.org/pdb/home/home.do|dataarquivo=27 de decembro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> <ref name=Zhou2008>{{Cita publicación periódica |author=Zhou ZH |title=Towards atomic resolution structural determination by single-particle cryo-electron microscopy |journal=Current Opinion in Structural Biology |volume=18 |issue=2 |pages=218–28 |year=2008 |pmid=18403197 |doi=10.1016/j.sbi.2008.03.004 |pmc=2714865}}</ref> <ref name=Keskin2008>{{Cita publicación periódica |author=Keskin O, Tuncbag N, Gursoy A |title=Characterization and prediction of protein interfaces to infer protein-protein interaction networks |journal=Current Pharmaceutical Biotechnology |volume=9 |issue=2 |pages=67–76 |year=2008 |pmid=18393863 |doi=10.2174/138920108783955191}}</ref> }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Bioquímica]] [[Categoría:Proteínas]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] o0lc207p4zsv7r7ns33n7fc0w7n361p 0 17546 6149103 6144826 2022-08-03T03:38:04Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Linguas}} {{Info lingua | nome = Francés | nomenativo = Français | outrosnomes = | corfamilia = Indoeuropea | rexión = [[Europa]] Occidental, [[América]], [[África]], rexión do [[Océano Pacífico]] | estados = [[Alxeria]], [[Bélxica]], [[Benín]], [[Burkina Faso]], [[Burundi]], [[Camerún]], [[Canadá]], [[Chad]], [[Comores]], [[Costa do Marfil]], [[Francia]], [[Gabón]], [[Guinea]], [[Guinea Ecuatorial]], [[Haití]], [[Líbano]], [[Luxemburgo]], [[Madagascar]], [[Malí]], [[Mauricio]], [[Mauritania]], [[Mónaco]], [[Níxer]], [[República Centroafricana]], [[República Democrática do Congo]], [[República do Congo]], [[Ruanda]], [[Seychelles]], [[Senegal]], [[Suíza]], [[Togo]], [[Vanuatu]] e [[Djibuti]] | falantes = 77 millóns <small>(primeira lingua)</small> 128 millóns <small>(primeira ou segunda lingua)</small><ref name="2012_data_sheet">{{Cita web|url=http://www.prb.org/pdf12/2012-population-data-sheet_eng.pdf|title=2012 World Population Data Sheet|author=[[Population Reference Bureau]]|format=PDF|accessdate=2012-08-04}}</ref> | posición = 18 | fam1 = [[Linguas indoeuropeas|Indoeuropeo]] | fam2 = [[Linguas itálicas|Itálico]] | fam3 = [[Linguas románicas|Románico]] | fam4 = [[Linguas italo-occidentais|Italo-occidental]] | fam5 = [[Linguas galoibéricas|Galoibérico]] | fam6 = [[Linguas galorrománicas|Galorrománico]] | fam7 = [[Linguas de oïl|Oïl]] | oficial = [[Lista de países onde o francés é lingua oficial|31 países]] | regulador = [[Académie française]] | escrita = | iso1 = fr | iso2 = fre (B), fra(T) | iso3 = | sil = FRA | pronuncia = [fʁɑ̃sɛ] | mapa = [[Ficheiro:Map-Francophone World.svg|centro|250px]]<br/><center><small>Mapa da Francofonía<br/>Azul escuro: lingua oficial e nativa; azul: lingua oficial; azul claro: lingua da cultura; verde: minoritaria</center></small> | status = [[Ficheiro:Lang Status 99-NI.png|250px]]<br /><center>{{small|O francés está clasificado como "en estado seguro" polo [[Libro Vermello das Linguas Ameazadas]] da [[UNESCO]]<ref>{{Cita web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000187026|título=Atlas of the world's languages in danger|autor=Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre|páxina-web=unesdoc.unesco.org|dataacceso=11 de xullo de 2022}}</ref>}}</center> }} O '''francés'''<ref>{{DRAG|francés}}</ref> ({{lang|fr|''le français''}} {{IPA-fr|lə fʁɑ̃sɛ||Fr-le_français-fr-ouest.ogg}} o {{lang|fr|''la langue française''}} {{IPA-fr|la lɑ̃ɡ fʁɑ̃sɛz||}}) é unha [[Linguas románicas|lingua romance]] da [[Linguas indoeuropeas|familia indoeuropea]] procedente do [[Latín vulgar|latín falado]]. Descendente do [[Latín vulgar]] do [[Imperio Romano]], como todas as linguas romances. O francés evolucionou a partir do [[Linguas galorrománicas|galo-romance]], o latín que se fala na [[Galia]], e máis concretamente no norte da Galia. Os seus parentes máis próximos son as [[linguas de oïl]] -linguas faladas historicamente no [[norte]] de [[Francia]] e no [[sur]] de [[Bélxica]], que o francés ([[Variedades de francés|Francien]]) suplantou en gran medida. O francés tamén recibiu a influencia das linguas celtas nativas do norte da Galia romana, como [[Gallia Belgica]], e da lingua franca dos invasores post-romanos. Na actualidade, debido ao [[imperio colonial francés|antiga expansión de ultramar]], existen numerosas [[linguas crioulas de base francesa]], entre as que destaca o [[crioulo haitiano]]. Unha persoa ou nación francófona pode denominarse '''francófona''' tanto en galego como en francés. O francés é [[lingua oficial]] en [[Lista de países onde o francés é lingua oficial|29 países]] de varios [[continente]]s,<ref>{{cite web|url=http://www.nationsonline.org/oneworld/countries_by_languages.htm|title=In which countries of the world is this language spoken...|data-acceso=24 de xullo do 2022}}</ref> a maioría dos cales son membros da ''[[Organización internacional da Francofonía]]'' (OIF), comunidade de 84 países que comparten o uso oficial ou o ensino do francés. O francés é tamén un dos seis idiomas oficiais utilizados nas [[Organización das Nacións Unidas|Nacións Unidas]].<ref>{{Cite web|url=https://www.un.org/en/sections/about-un/official-languages/|title=Official Languages|date=2014-11-18|website=www.un.org|language=en|data-acceso=24 de xullo do 2022}}</ref> Fálase como primeira lingua (en orde descendente do número de falantes) en Francia; Canadá (especialmente nas [[Provincias e territorios do Canadá|provincias]] de [[Quebec]], [[Ontario]] e [[Novo Brunswick]], así como noutras [[lingua francesa no Canadá#Francófonos no Canadá|rexións francófonas]]); [[Bélxica]] ([[Valonia]] e a [[Bruxelas]]-Rexión da capital); [[Suíza]] occidental (especificamente os [[cantón]]s que forman a [[Suíza romanda|rexión de Romandía]]); partes de [[Luxemburgo]]; partes dos Estados Unidos (os estados de [[Luisiana]], [[Maine, Estados Unidos de América|Maine]], [[Nova Hampshire]] e [[Vermont]]); [[Mónaco]]; a [[Subdivisións de Italia#Rexións de Italia|rexión italiana]] de [[Val de Aosta]]; e varias comunidades noutros lugares.<ref>{{Cite web|url=http://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/as-sa/98-200-x/2016011/98-200-x2016011-eng.cfm|title=Census in Brief: English, French and official language minorities in Canada|website=www12.statcan.gc.ca|language=en|data-acceso=24 de xullo do 2022|date=2017-08-02}}</ref> O francés é a terceira das [[linguas románicas]] en número de falantes, despois do [[Lingua castelá|castelán]] e do [[lingua portuguesa|portugués]]. En [[1999]], o francés era a 11^<small>a</small> lingua máis falada no mundo, cuns 77 millóns de falantes como [[lingua materna]] (chamados ''francófonos'') e uns 128 millóns no total, incluíndo os que a usan como segunda lingua.<ref name=2007_report>[http://www.amazon.fr/dp/2098821778 ''La Francophonie dans le monde 2006–2007''] publicado pola [[Organisation internationale de la Francophonie]]. [http://www.nathan.fr Nathan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180114144601/http://www.nathan.fr/ |date=14 de xaneiro de 2018 }}, [[París]], 2007 ''en francés''.</ref><ref>[http://www.cecif.com/?page=la_francophonie "Le français, langue en évolution. Dans beaucoup de pays francophones, surtout sur le continent africain, une proportion importante de la population ne parle pas couramment le français (même s'il est souvent la langue officielle du pays). Ce qui signifie qu'au fur et à mesure que les nouvelles générations vont à l'école, le nombre de francophones augmente : on estime qu'en 2015, ceux-ci seront deux fois plus nombreux qu'aujourd'hui. en '''francés'''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130117012244/http://www.cecif.com/?page=la_francophonie |date=17 de xaneiro de 2013 }}"</ref> No 2015, aproximadamente o 40% da poboación francófona (incluíndo a [[segunda lingua]] e os falantes parciais) vivían en Europa, o 36% na [[África subsahariana]] e no [[océano Índico]], o 15% no [[África do Norte|norte de África]] e [[Oriente Medio]], 8% nas [[América]]s, e o 1% en [[Asia]] e [[Oceanía]].<ref name=OIF>{{cita web|url=http://www.diplomatie.gouv.fr/en/french-foreign-policy-1/francophony-1113/the-status-of-french-in-the-world/|title=The status of French in the world|data-acceso=25 de xullo do 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20150922033256/http://www.diplomatie.gouv.fr/en/french-foreign-policy/francophony-1113/the-status-of-french-in-the-world|data-arquivo=18 de setembro de 2015}}</ref> O francés é a segunda lingua materna máis falada na [[Unión Europea]].<ref name=nativeLanguages>{{cita web|work=Special [[Eurobarometro]] 386|title=Europeans and their Languages|publisher=[[Europa (web portal)|Europa]]|author=European Commission|url=http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf|pages=5|data-acceso=25 de xullo do 2022 |data=xuño de 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160106183351/http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf |archive-date=2016-01-06}}</ref> Dos europeos que falan outras linguas nativamente, aproximadamente unha quinta parte é capaz de falar francés como segunda lingua.<ref>{{cite web|url=http://www.cpfalta.ab.ca/Learning/whyfrench.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20080619042509/http://www.cpfalta.ab.ca/Learning/whyfrench.htm |archive-date=2008-06-19 |title=Why Learn French }}</ref> O francés é a segunda lingua estranxeira máis ensinada na UE. Todas as institucións da UE usan o francés como lingua de traballo xunto co inglés e o alemán; en determinadas institucións, o francés é a única lingua de traballo (por exemplo, no [[Tribunal de Xustiza da Unión Europea]]).<ref>{{cite web|url=http://www.lefigaro.fr/langue-francaise/actu-des-mots/2017/02/25/37002-20170225ARTFIG00101-le-francais-est-la-deuxieme-langue-la-plus-etudiee-dans-l-union-europeenne.php|title=Le français est la deuxième langue la plus étudiée dans l'Union européenne|first=Alice|last=Develey|data=25 de febreiro de 2017|via=Le Figaro}}</ref> O francés tamén é a décimo oitava [[Lista de linguas por número de falantes|lingua nativa máis falada]] do mundo, a quinta [[Lista de linguas por número total de falantes|lingua máis falada por número total de falantes]] e a segunda ou terceira lingua máis estudada a nivel mundial (con preto de 120 millóns de aprendices a partir de 2017).<ref>{{cite web|url=https://www.babbel.com/en/magazine/how-many-people-speak-french-and-where-is-french-spoken|title=How many people speak French and where is French spoken|data-acceso=25 de xullo do 2022}}</ref> Como resultado do [[colonialismo]] francés e belga a partir do século XVI, o francés foi introducido en novos territorios de América, África e Asia. A maioría dos falantes dunha segunda lingua residen na [[Francés africano|África francófona]], en particular en [[Gabón]], [[Alxeria]], [[Marrocos]], [[Tunisia]], [[Mauricio]], [[Senegal]] e [[Costa do Marfil]].<ref name=2005_report>{{fr}} [https://www.amazon.fr/dp/2098821778 ''La Francophonie dans le monde 2006–2007''] publicado pola [[Organisation internationale de la Francophonie]]. [http://www.nathan.fr Nathan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180114144601/http://www.nathan.fr/ |data=14 de xaneiro de 2018 }}, París, 2007.</ref> Calcúlase que o francés ten uns 76 millóns de falantes nativos e uns 235 millóns de falantes diarios que o falan con fluidez;<ref>{{Cita web|apelido1=Marie-Ève|nome1=Harton|apelido2=Richard|nome2=Marcoux|apelido3=Alexandre|nome3=Wolff|apelido4=Sarah|nome5=Jacob|apelido5=Wagner|título=Estimation des francophones dans le monde en 2015|apartado=Sources et démarches méthodologiques|url=https://www.odsef.fss.ulaval.ca/sites/odsef.fss.ulaval.ca/files/odsef_nr_lfdm_2015_finalweb-elp.pdf|páxina-web=odsef.fss.ulaval.ca|lugar=Québec|data=novembro de 2014|editor=Observatoire démographique et statistique de l'espace francophone|formato=pdf|data-acceso=26 de xuño do 2022}}.</ref><ref name=ethnologuefrench>{{cite web|url=https://www.ethnologue.com/language/fra|title=Ethnologue: French|data-acceso=26 de xullo do 2022}}</ref><ref name="Qu'est-ce que la Francophonie">{{Cite web|url=http://www.axl.cefan.ulaval.ca/francophonie/francophonie.htm|title=Francophonie ("Qu'est-ce que la Francophonie?")|website=www.axl.cefan.ulaval.ca}}</ref> e entre 77 e 110 millóns de falantes que o falan como [[segunda lingua]] en distintos graos de dominio, principalmente en África.<ref>{{cite web |url=http://www2.ignatius.edu/faculty/turner/languages.htm |title=The World's Most Widely Spoken Languages |archive-url=https://web.archive.org/web/20110927062910/http://www2.ignatius.edu/faculty/turner/languages.htm |archive-date=27 de setembro de 2011 }}</ref> Segundo a OIF, aproximadamente 321 millóns de persoas en todo o mundo son "capaces de falar a lingua francesa".<ref name=Francophonie>{{cita web|url=https://www.francophonie.org/sites/default/files/2022-03/Synth%C3%A8se_La_langue_fran%C3%A7aise_dans_le_monde_2022.pdf|title=La langue française dans le monde|data-acceso=26 de xuño do 2022}}</ref> sen especificar os criterios para esta estimación nin a quen engloba.ontheuplocalfr2014 Segundo unha proxección demográfica liderada pola [[Universidade Laval]] e a [[Agence universitaire de la Francophonie|Rede demográfica da Axencia Universitaria da Francofonía]], o número total de falantes de francés alcanzará aproximadamente os 500 millóns en 2025 e 650 millóns para 2050.<ref>{{cite web|url=https://www.ledevoir.com/non-classe/69236/agora-la-francophonie-de-demain|title=Agora: La francophonie de demain|data=24 de novembro de 2004|data-acceso=26 de xuño do 2022}}</ref> OIF estima 700 millóns para 2050, dos cales o 80% estarán en África.<ref name=OIF/> O francés ten unha longa historia como lingua internacional de literatura e estándares científicos e é lingua primaria ou secundaria de moitas [[Organización Internacional|organizacións internacionais]], incluíndo as Nacións Unidas, a [[Unión Europea]], a [[OTAN|Organización do Tratado do Atlántico Norte]], a [[Organización Mundial do Comercio]], o [[Comité Olímpico Internacional]] e o [[Comité Internacional da Cruz Vermella]]. En 2011, ''[[Bloomberg Businessweek]]'' clasificou o francés a terceira lingua máis útil para os negocios, despois do inglés e do [[Mandarín estándar|chinés mandarín estándar]].<ref name="Lauerman2011">{{Cita web |last=Lauerman |first=John |title=Mandarin Chinese Most Useful Business Language After English |data=30 de agosto de 2011 |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2011-08-30/mandarin-chinese-most-useful-business-language-after-english-1- |work=Bloomberg |archive-url=https://web.archive.org/web/20150329042844/http://www.bloomberg.com/news/articles/2011-08-30/mandarin-chinese-most-useful-business-language-after-english-1-#content |place=New York |cita=O francés, falado por 68 millóns de persoas en todo o mundo e lingua oficial de 27 países, ocupa o segundo lugar. [despois do Mandarin]. |archive-date=29 de marzo de 2015 |mode=cs1}}</ref> Antes da [[segunda guerra mundial]] o francés era considerado a lingua internacional por excelencia, particularmente na diplomacia, e unha ''lingua franca'' no [[comercio]], navegación e transporte. ==Historia== {{Artigo principal|Historia do francés}} O francés é unha [[Linguas románicas|lingua románica]] (o que significa que descende principalmente do [[latín vulgar]]) que evolucionou a partir dos [[dialecto]]s galorromances falados no norte de Francia. As primeiras formas da lingua inclúen o [[francés antigo]] e o [[francés medio]]. === Latín vulgar na Galia === {{véxase tamén|Linguas galorrománicas}} Debido ao dominio romano, os habitantes da Galia adoptaron gradualmente o latín e, a medida que a lingua foi aprendida pola xente común, desenvolveu un carácter local distinto, con diferenzas gramaticais co latín tal e como se fala noutros lugares, algunhas das cales están atestiguadas en [[graffiti]].<ref name=Adams>{{cita libro|autor=Adams, J. N.|data=2007|título=The Regional Diversification of Latin 200 BC – AD 600|capítulo= Capítulo V – Regionalisms in provincial texts: Gaul|páxinas=279–289|lugar=Cambridge|doi=10.1017/CBO9780511482977|isbn=978-0-511-48297-7}}</ref> Esta variedade local evolucionou cara ás linguas galorromances, que inclúen o francés e os seus parentes máis próximos, como o [[Lingua francoprovenzal|arpitano]]. A evolución do latín na Galia estivo marcada pola súa coexistencia durante máis de medio milenio xunto ás linguas [[Linguas célticas|celtas]] e a nativa [[lingua gala|gala]], que non se extinguiu ata finais do século VI, moito despois da [[Decadencia do Imperio Romano|Caída do Imperio Romano de Occidente]].<ref name=Helix>{{cite book|author=Laurence Hélix| title=Histoire de la langue française|isbn=978-2-7298-6470-5|publisher=Ellipses Edition Marketing S.A.|page=7 | year=2011}}</ref> A poboación seguía sendo nun 90% de orixe indíxena;<ref>{{cite book |last1=Lodge |first1=R. Anthony |title=French: From Dialect to Standard |date=1993 |isbn=9780415080712 |pages=46 |url=https://books.google.com/books?id=hfanhTGi-z0C}}</ref><ref>{{cite book |last1=Craven |first1=Thomas D. |title=Comparative Historical Dialectology: Italo-Romance Clues to Ibero-Romance Sound Change |date=2002 |publisher=John Benjamins Publishing |pages=51 |url=https://books.google.com/books?id=XvODm8_Y6CgC&q=Braudel&pg=PA1|isbn=1588113132 }}</ref> a clase romanizadora eran a elite nativa local (non os colonos romanos), cuxos fillos aprendían latín nas escolas romanas. No momento do colapso do Imperio, esta elite local fora abandonando lentamente o galo por completo, pero as poboacións rurais e de clase baixa seguían sendo galofalantes que ás veces tamén podían falar latín ou grego.<ref name=Mufwene>Mufwene, Salikoko S. "Language birth and death." Annu. Rev. Anthropol. 33 (2004): 201-222.</ref> O cambio lingüístico final do galo ao latín vulgar entre as poboacións rurais e de clase baixa produciuse máis tarde, cando tanto eles como os gobernantes/clases militares francos adoptaron a fala do latín vulgar galo-romano. da elite intelectual urbana.<ref name=Mufwene/> A lingua gala probablemente sobreviviu ata o século VI en Francia a pesar da considerable [[romanización (aculturación)|romanización]].<ref name=Helix>{{cite book|author=Laurence Hélix| title=Histoire de la langue française|isbn=978-2-7298-6470-5|publisher=Ellipses Edition Marketing S.A.|page=7 | year=2011}}</ref> Coexistindo co latín, o galo axudou a dar forma aos dialectos do [[latín vulgar]] que se converteron en francés<ref name=Mufwene>Mufwene, Salikoko S. "Language birth and death." Annu. Rev. Anthropol. 33 (2004): 201-222.</ref><ref name=Helix/> aportando [[Préstamo lingüístico|préstamos]] e [[Calco léxico|calcos léxicos]] (incluíndo ''oui'',<ref>Peter Schrijver, ''Studies in the History of Celtic Pronouns and Particles'', Maynooth, 1997, 15.</ref> a palabra para "si"),<ref name=Savignac/> cambios sonoros moldeados pola influencia gala,<ref name=PellegriniCeltic>Pellegrini, Giovanni Battista. 2011. "Substrata." In Posner and Green (2011), ''Romance Comparative and Historical Linguistics'', De Gruyter Mouton: pages 43-74. Celtic influences on French discussed in pages 64-67. Page 65:"In recent years the primary role of the substratum... has been disputed. Beset doucmented is the CT- > ''it'' change which is found in all Western Romania... more reservations have been expressed about... ū > [y]..."; :"Sumario na páx. 67: "Non cabe dúbida de que a forma en que o francés se diferencia das outras linguas románicas occidentais (Vidos 1956: 363) débese en gran medida á intensidade do seu substrato celta, en comparación con zonas laterais como Iberia e Venecia..."</ref><ref>Henri Guiter, "Sur le substrat gaulois dans la Romania", in ''Munus amicitae. Studia linguistica in honorem Witoldi Manczak septuagenarii'', eds., Anna Bochnakowa & Stanislan Widlak, Krakow, 1995.</ref><ref>Eugeen Roegiest, ''Vers les sources des langues romanes: Un itinéraire linguistique à travers la Romania'' (Leuven, Belgium: Acco, 2006), 83.</ref> que influiron na conxugación e na orde das palabras.<ref name=Savignac>{{cite book|author=Savignac, Jean-Paul|year=2004|page=26|title=Dictionnaire Français-Gaulois|location=Paris|publisher=La Différence}}</ref><ref name="Matas">{{Cite journal |last=Matasovic |first=Ranko |year=2007 |title=Insular Celtic as a Language Area |journal=Papers from the Workship within the Framework of the XIII International Congress of Celtic Studies |page=106 |agency=The Celtic Languages in Contact}}</ref><ref name=Adams/> Estudos computacionais recentes suxiren que os primeiros cambios de xénero poden estar motivados polo xénero da palabra correspondente en galo.<ref>{{Cite journal |last1=Polinsky |first1=Maria |last2=Van Everbroeck |first2=Ezra |date=2003 |title=Development of Gender Classifications: Modeling the Historical Change from Latin to French |url=https://archive.org/details/sim_language_2003-06_79_2/page/356 |journal=Language |volume=79 |issue=2 |pages=356–390 |jstor=4489422|doi=10.1353/lan.2003.0131}}</ref> O número estimado de palabras francesas que se poden atribuír ao galo sitúase en 154 polo ''[[Petit Robert]]'',<ref name=SchmittLex>{{cite journal |author=Christian Schmitt |date=1997 |title=Keltische im heutigen Französisch|journal=Zeitschrift für Celtische Philologie |volume=49-50 |pages=814–829}}</ref> que adoita considerarse que representa o francés estandarizado, mentres que se se inclúen dialectos non estándar, o número aumenta a 240.<ref>{{cite book |last1=Müller |first1=Bodo |editor1-last=Winkelmann |editor1-first=Otto |title=Festschrift für Johannes Hubschmid zum 65. Geburtsag. Beiträge zur allgemeinen, indogermanischen und romanischen Sprachwissenschaft. |date=1982 |pages=603–620 |chapter=Geostatistik der gallischen/keltischen Substratwörter in der Galloromania}}</ref> Os préstamos galos coñecidos están sesgados cara a certos campos semánticos, como a vida vexetal (''chêne'', ''bille'', etc.), os animais (''mouton'', etc.), a natureza (''boue''). , etc.), actividades domésticas (ex. ''berceau''), agricultura e unidades de medida rurais (''arpent'', ''lieue'', ''borne'', ''boisseau''), armamento ,<ref name=HolmesSchutz30>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=jbjX4ebc2lsC&q=gAULISH&pg=PR5|author=Urban Holmes and Alexander Herman Schutz|publisher=Biblo & Tannen Publishers|page=30|title=A History of the French Language|date=June 1938|isbn=9780819601919|quote="...sesenta e oito ou máis palabras celtas en latín estándar; non todos estes baixaron ao romance.... non sobreviviron entre a xente. A fala vulgar na Galia utilizaba moitas outras... polo menos 361 palabras de procedencia galo en francés e provenzal. Estas palabras celtas caeron en tipos máis caseiros que... préstamos da agricultura alemá... efectos domésticos... animais... comida e bebida... árbores... corpo -- 17 (''dor'' < ' 'durnu''), vestido... construción... aves... peixes... insectos... ''pièce'' < *''pettia'', e o resto repartido entre armas, relixión, literatura, música, persoas, enfermidades e minerais. É evidente que os campesiños foron os últimos en aferrarse ao seu celta. O reconto do elemento celta foi feito por Leslie Moss na Universidade de Carolina do Norte... baseándose na unanimidade de acordo entre os mellores lexicógrafos...}}</ref> e produtos comercializados a nivel rexional e non máis lonxe.<ref name=Roegiest82>Eugeen Roegiest, ''Vers les sources des langues romanes: Un itinéraire linguistique à travers la Romania'' (Leuven, Belgium: Acco, 2006), page 82.</ref> Esta distribución semántica foi atribuída a que os campesiños foron os últimos en aferrarse ao galo.<ref name=Roegiest82/><ref name=HolmesSchutz30/> === Francés antigo === {{Principal|Francés antigo}} O inicio do francés na Galia estivo moi influenciado polas invasións xermánicas no país. Estas invasións tiveron o maior impacto na zona norte do país e na lingua de alí.<ref name=":02">{{cite web|url=https://www.pin1.harvard.edu/cas/login;jsessionid=BB951275000142B63AD17A43564E70A5?service=https%3A%2F%2Fwww.pin1.harvard.edu%2Fpin%2Fauthenticate%2FHUL_ACC_MGMT_SVC%3Bjsessionid%3DBB951275000142B63AD17A43564E70A5|title=HarvardKey - Login|website=www.pin1.harvard.edu}}</ref> A fenda lingüística comezou a crecer en todo o país. A poboación do norte falaba {{Lang|fr|[[linguas de oïl]]}} mentres que a poboación do sur falaba {{Lang|fr|[[Lingua occitana|occitano]]}}.<ref name=":02"/> As linguas de oïl converteronse no que se coñece como francés antigo. O período do francés antigo abrangue entre os [[século]]s [[século VIII|VIII]] e [[século XIV|XIV]]. O francés antigo compartía moitas características co latín. Por exemplo, o francés antigo facía uso de diferentes ordes de palabras posibles do mesmo xeito que o facía o latín porque [[Francés antigo#Sustantivos|tiña un sistema de casos]] que conservaba a diferenza entre os [[nominativo|suxeitos nominativos]] e os non [[suxeito oblicuo|suxeitos oblicuos]].<ref name="auto">{{Cite journal|last1=Lahousse|first1=Karen|last2=Lamiroy|first2=Béatrice|date=2012|title=Word order in French, Spanish and Italian:A grammaticalization account|journal=Folia Linguistica|language=en|volume=46|issue=2|doi=10.1515/flin.2012.014|issn=1614-7308|url=https://lirias.kuleuven.be/handle/123456789/329255}}</ref> O período está marcado por unha forte influencia de [[superestrato]]s da [[lingua franca]] [[Pobos xermánicos|xermánica]], que incluía de forma non exhaustiva o uso na fala da clase alta e os rexistros superiores dunha [[Lingua V2|segunda lingua verbal]],<ref>Rowlett, P. 2007. The Syntax of French. Cambridge: Cambridge University Press. Page 4</ref> unha gran porcentaxe do vocabulario (agora en torno ao 15% do vocabulario francés moderno<ref>Pope, Mildred K. (1934). From Latin to Modern French with Especial Consideration of Anglo-Norman Phonology and Morphology. Manchester: Manchester University Press.</ref>) incluíndo o pronome singular impersoal ''on'' (un calco do xermánico ''home''), e o nome da propia lingua. Ata as súas etapas posteriores, o [[francés antigo]], xunto ao occitano antigo, mantivo unha reliquia do antigo [[Caso gramatical|sistema nominal de casos]] do latín máis tempo que a maioría das outras linguas románicas (coa notable excepción do [[Lingua romanesa|romanés]] que aínda mantén actualmente unha distinción de casos), diferenciando entre un caso oblicuo e un caso nominativo. A [[fonoloxía]] caracterizouse por un intenso acentuado silábico, o que provocou a aparición de varios [[ditongo]]s complicados como ''-eau'' que máis tarde serían convertidos en monotongos.{{Citation needed|date=xullo 2022}} Os primeiros indicios do que se converteu en francés antigo poden verse nos [[Xuramentos de Estrasburgo]] e a [[Séquence de sainte Eulalie]], mentres que a [[literatura francesa na Idade Media|literatura francesa antiga]] comezou a producirse no século XI, con importantes obras temperás centradas a miúdo na vida dos santos (como a ''Vie de Saint Alexis''), ou nas guerras e as cortes reais, incluíndo especialmente a ''[[O Cantar de Roldán|Chanson de Roland]]'', [[Materia de Bretaña|ciclos épicos]] centrados no [[rei Artur]] e na súa corte, así como [[La Geste de Garin de Monglane|un ciclo centrado]] en [[Guillerme I de Tolosa|Guillerme de Orange]].{{Citation needed|date=xullo 2022}} === Francés medio === {{Principal|Francés medio}} Dentro do francés antigo xurdiron moitos dialectos, pero o dialecto [[francien]] non só continuou, senón que tamén prosperou durante o período do francés medio (séculos XIV-XVII).<ref name=":02" /> O francés moderno xurdiu deste dialecto francien.<ref name=":02" /> Desde o punto de vista gramatical, durante o período do francés medio perdéronse as [[Declinación (gramática)|declinacións]] dos substantivos e empezáronse a estandarizar as regras. [[Robert Estienne]] (1503-1559) publicou o primeiro dicionario latino-francés, que incluía información sobre fonética, etimoloxía e gramática.<ref>{{Cite book|title=Charles de Bovelles, 1479–1553: An Intellectual Biography|last=Victor|first=Joseph M.|publisher=Librairie Droz|year=1978|pages=28}}</ref> Politicamente, a [[Ordenanza de Villers-Cotterêts]] (1539) nomeou o francés como a [[lingua oficial]] do [[dereito]] e da administración francesa, en lugar do latín e das demais linguas do país. === Francés moderno === Durante o [[século XVII]], o francés substituíu o [[Lingua latina|latín]] como a lingua máis importante da diplomacia e das relacións internacionais ([[lingua franca]]). Mantivo este papel ata aproximadamente mediados do [[século XX]], cando foi substituído polo [[Inglés internacional|polo inglés]] xa que os Estados Unidos convertéronse na potencia global dominante despois da [[segunda guerra mundial]].<ref name="andaman.org">[http://www.andaman.org/BOOK/reprints/weber/rep-weber.htm The World's 10 Most Influential Languages] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080312042140/http://www.andaman.org/BOOK/reprints/weber/rep-weber.htm |data=12 de marzo de 2008 }} ''Top Languages''. Recuperado 11 de abril de 2011.</ref><ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=pya2KY8upAUC&pg=PA2 |title=The French Language Today: A Linguistic Introduction |last1=Battye |first1=Adrian |last2=Hintze |first2=Marie-Anne |last3=Rowlett |first3=Paul |publisher=Taylor & Francis |year=2003 |language=en|isbn=978-0-203-41796-6 }}</ref> Stanley Meisler de ''[[Los Angeles Times]]'' dixo que o feito de que o [[Tratado de Versalles]] estivese escrito tanto en inglés como en francés foi o "primeiro golpe diplomático" contra a lingua francesa.<ref>{{cite news|last=Meisler|first=Stanley|title=Seduction Still Works : French--a Language in Decline|newspaper=The Los Angeles Times|date=1 March 1986|data-acceso=28 de xullo do 2022|url=http://articles.latimes.com/1986-03-01/news/mn-13048_1_french-language/2|archive-url=https://web.archive.org/web/20150702203738/http://articles.latimes.com/1986-03-01/news/mn-13048_1_french-language/2|archive-date=2 de xullo de 2015}}</ref> Durante o [[Grand Siècle]] ([[século XVII]]), Francia, baixo o goberno de poderosos líderes como o [[Cardeal Richelieu]] e [[Luís XIV de Francia|Luís XIV]], gozou dun período de prosperidade e prominencia entre as nacións europeas. Richelieu creou a [[Academia Francesa]] para protexer a lingua francesa. A principios do [[século XIX]], o francés parisiense converteuse na lingua principal da aristocracia francesa. Preto de principios do século XIX, o [[goberno francés]] comezou a levar a cabo políticas co obxectivo final de erradicar as moitas minorías e linguas rexionais ([[patois]]) faladas en Francia. Isto comezou en 1794 co "Informe sobre a necesidade e os medios de aniquilar o patois e universalizar o uso da lingua francesa" de [[Henri Grégoire]]. Cando o ensino público se fixo [[Educación obrigatoria|obrigatorio]], só se ensinaba francés e castigouse o uso de calquera outra lingua (patois). Os obxectivos do [[Sistema educativo de Francia|sistema escolar público]] foron especialmente claros para os profesores de fala francesa enviados para ensinar a estudantes en rexións como [[Occitania]] e [[Bretaña]]. As instrucións dadas por un funcionario francés aos profesores dos [[Departamentos de Francia|departamento]] de [[Finistère]], no oeste da [[Bretaña]], incluían as seguintes: "E lembrade, señores: déronvos o seu posto para matar a lingua bretoa".<ref name=":0">{{Cite book|title=L'Imposture. Mensonges et manipulations de l'Histoire officielle|last=Labouysse|first=Georges|publisher=Institut d'études occitanes|year=2007|isbn=978-2-85910-426-9|location=France}}</ref> O prefecto de [[Pireneos Atlánticos]] no [[Iparralde|País Vasco francés]] escribiu en 1846: "As nosas escolas no País Vasco están especialmente destinadas a substituír o [[Lingua éuscara|lingua vasca]] polo francés. ."<ref name=":0" /> Aos estudantes ensinábanse que as súas linguas ancestrais eran inferiores e que deberían avergoñarse delas; este proceso era coñecido na rexión de fala occitana como [[vergonha]]. ==Distribución xeográfica == {{principal|Distribución xeográfica dos francófonos}} ===Europa=== {{Principal|Francés europeo}} [[Ficheiro:Knowledge French EU map.svg|miniatura|upright|Coñecemento do francés na [[Unión Europea]] e nos países candidatos<ref>[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf EUROPA], data for EU25, published before 2007 enlargement.</ref>]] Falado polo 19,71% da poboación da Unión Europea, o francés é a terceira lingua máis falada na UE, despois do inglés e o alemán e é a segunda lingua máis ensinada despois do inglés.<ref name=nativeLanguages/><ref>{{Cite web|url=http://languageknowledge.eu/|title=Explore language knowledge in Europe|website=languageknowledge.eu}}</ref> Segundo a [[Constitución francesa de 1958|Constitución de Francia]], o francés é a lingua oficial da República desde 1992,<ref name="Benet-MartínezHong2014">{{cita libro |mode=cs1 |título=The Oxford Handbook of Multicultural Identity |date=2014 |page=468 |capítulo=Applied Perspectives: Policies for Managing Cultural Diversity |url=https://books.google.com/books?id=gAqKAwAAQBAJ&pg=PA468 |last1=Novoa |first1=Cristina |last2=Moghaddam |first2=Fathali M. |editor1-last=Benet-Martínez |editor1-first=Verónica |editor2-last=Hong |editor2-first=Ying-Yi |editorial=Oxford University Press |lugar=Nova York |series=Oxford Library of Psychology |isbn=978-0-19-979669-4 |lccn=2014006430 |oclc=871965715 }}</ref> aínda que a [[ordenanza de Villers-Cotterêts]] fíxoo obrigatorio para os documentos legais en 1539. Francia obriga o uso do francés nas publicacións oficiais do goberno, na educación pública, excepto en casos específicos e nos contratos legais; os anuncios deben levar unha tradución de palabras estranxeiras. En Bélxica, o francés é unha lingua oficial a nivel federal xunto co holandés e o alemán. A nivel rexional, o francés é a única lingua oficial de [[Valonia]] (excluíndo unha parte dos [[Eupen-Malmedy|cantóns do Leste]], que son de fala [[lingua alemá|alemá]]) e unha das dúas linguas oficiais. —xunto co [[Lingua neerlandesa|holandés]]—da [[Bruxelas-Capital|Rexión de Bruxelas-Capital]], onde é falado pola maioría da poboación (aprox. 80%), a miúdo como lingua principal.<ref name=philippevanparijs>{{Cite journal|title=Belgium's new linguistic challenge |author=[[Philippe Van Parijs|Van Parijs, Philippe]], Professor of economic and social ethics at the [[Universidade Católica de Lovaina|UCLouvain]], Profesor visitante da [[Universidade Harvard]] e da [[Universidade Católica de Lovaina|KULeuven]] |xornal=KVS Express (Suplemento do Newspaper de Morgen) marzo-abril de 2006 |pages=Artigo da [http://www.kvs.be/kvs_express/KVS_EXPRESS_13_WEB.pdf fonte orixinal (pdf 4.9 MB)] pp. 34–36 republicado polo Servizo do Goberno Federal belga (ministerio) de Economía - Dirección Xeral de Estatística Bélxica |url=http://www.statbel.fgov.be/studies/ac699_en.pdf|access-date=29 de xullo do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070613234540/http://www.statbel.fgov.be/studies/ac699_en.pdf |archive-date=13 de xuño de 2007 |df=dmy }} – A situación lingüística en Bélxica (e en particular varias estimacións da poboación que fala francés e holandés en Bruxelas) é discutida en detalle.</ref> O francés é unha das catro linguas oficiais de Suíza, xunto co alemán, o italiano e o [[lingua romanche|romanche]], e fálase na parte occidental de Suíza, chamada [[Suíza romanda|Romandía]], da que [[Xenebra, Suíza|Xenebra]] é a cidade máis grande. As divisións lingüísticas en Suíza non coinciden con subdivisións políticas, e algúns [[Cantóns de Suíza|cantóns]] teñen status bilingüe: por exemplo, os cantóns de [[Valais]], [[Cantón de Friburgo|Friburgo]] e [[Cantón de Berna|Berna]], e cidades como [[Biel/Bienne]]. O francés é a lingua nativa de preto do 23% da poboación suíza, e é falado polo 50%<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=abit8Yd6J-cC&pg=PA92 |title=Le français et les langues|year=2007|access-date=10 September 2010|isbn=978-2-87747-881-6|last1=Abalain|first1=Hervé}}</ref> da súa poboación.. [[Ficheiro:Distribution_of_native_French_speakers_in_6_countries_in_2021.png|miniatura|upright|Distribución dos falantes nativos de francés en 6 países en 2021]] Xunto co [[Lingua luxemburguesa|luxemburgués]] e o alemán, o francés é unha das tres linguas oficiais de [[Luxemburgo]], onde en xeral é a lingua preferente dos negocios así como das distintas administracións públicas. Tamén é a lingua oficial de [[Mónaco]]. A nivel rexional, o francés é recoñecido como lingua oficial na rexión do [[Val de Aosta]] de Italia, onde é a primeira lingua do 30% aproximadamente da poboación, mentres que os dialectos franceses seguen sendo falados por minorías nas [[Illas da Canle] ]. Tamén se fala en [[Andorra]] e é a lingua principal despois do [[Lingua catalá|catalán]] en [[El Pas de la Casa]]. A lingua ensínase como a segunda lingua primaria na ''terra'' alemá de [[Sarre|Saarland]], ensinando o francés desde preescolar polo que máis do 43% dos cidadáns poden falar francés.<ref>{{cite web|url=http://www.francetvinfo.fr/allemagne-le-francais-bientot-la-deuxieme-langue-officielle-de-la-sarre_587877.html|title=Allemagne : le français, bientôt la deuxième langue officielle de la Sarre|data=28 de abril de 2014 |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-25834960|title=German region of Saarland moves towards bilingualism|data=21 de xaneiro de 2014|work=BBC News |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> ===África=== [[Ficheiro:Francophone Africa.svg|miniatura|upright|{{legend|#006BA8|Países normalmente considerados parte da África francófona<br /> A súa poboación era de 442,1 millóns en 2020,<ref name="2020_data_sheet">{{cite web|url=https://www.prb.org/international/indicator/population/table |title=2020 World Population Data Sheet - Population mid-2020|author=[[Population Reference Bureau]]|data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> e prevese que chegue os 845 millóns<ref>{{cite web|url=https://population.un.org/wpp/Download/Files/1_Indicators%20(Standard)/EXCEL_FILES/1_Population/WPP2019_POP_F01_1_TOTAL_POPULATION_BOTH_SEXES.xlsx |title=World Population Prospects: The 2019 Revision|autor=Organización das Nacións Unidas|format=XLSX|data-acceso=29 de xullo do 2022|author-link=Organización das Nacións Unidas}}</ref> e 891 millóns<ref name="2050_pop">{{cite web|url=https://www.prb.org/international/indicator/population-2050/table |title=2020 World Population Data Sheet - Population mid-2050|author=[[Population Reference Bureau]]|data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> en 2050.}} {{legend|#00AAE2|Países ás veces considerados da África francófona}}{{legend|#008080|Países que non son francófonos pero son membros ou observadores da [[Organización Internacional da Francofonía|OIF]]}}]] A maioría da poboación francófona do mundo vive en [[África]]. Segundo unha estimación do 2018 da Organización Internacional da Francofonía, son uns 141 millóns de africanos repartidos en 34 países e territorios.<ref group="Note">29 países son membros de pleno dereito da Organización Internacional da Francofonía (OIF): [[Benín]], [[Burkina Faso]], [[Burundi]], [[Camerún]], [[Cabo Verde]], [[República Centroafricana]], [[Chad]], [[Comores]], [[República Democrática do Congo|RD Congo]], [[República do Congo]], [[Costa do Marfil]], [[Djibuti|Xibutí]], [[Exipto]], [[Guinea Ecuatorial]], [[Gabón]], [[Guinea]], [[Guinea-Bissau]], [[Madagascar]], [[Malí]], [[Mauritania]], [[Mauricio]], [[Marrocos]], [[Níxer]], [[Ruanda]], [[San Tomé e Príncipe|São Tomé e Príncipe]], [[Senegal]], [[Seychelles]], [[Togo]] e [[Tunisia]] <br />Un membro asociado da OIF: [[Ghana]].<br />Un observador do OIF: [[Mozambique]].<br />Un país non membro nin observador do OIF: [[Alxeria]].<br />Dous territorios franceses en África: [[Departamento de Reunión|Reunión]] e [[Mayotte]].</ref> e pode falar francés como [[Lingua materna|primeira]] ou como [[segunda lingua]].<ref name="2018_speakers">{{cite web|url=http://observatoire.francophonie.org/wp-content/uploads/2018/09/Francophones-Statistiques-par-pays.pdf |title=Estimation du nombre de francophones (2018)|author=Observatoire de la langue française de l’[[Organización Internacional da Francofonía]]|data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref><ref name="2018_methodology">{{cite web|url=https://www.odsef.fss.ulaval.ca/sites/odsef.fss.ulaval.ca/files/odsef-lfdm-2018.pdf |title=Estimation des populations francophones dans le monde en 2018 - Sources et démarches méthodologiques|author=Observatoire démographique et statistique de l'espace francophone (ODSEF)|data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> Este número non inclúe as persoas que viven en países africanos non francófonos que aprenderon francés como lingua estranxeira. Debido ao aumento do francés en África, espérase que a poboación total de fala francesa en todo o mundo chegue aos 700 millóns de persoas en 2050.<ref>{{Cita web |last=Cross |first=Tony |title=French language growing, especially in Africa |date=2010-03-19 |url=http://www.english.rfi.fr/africa/20100319-french-language-growing-especially-africa |work=Radio France Internationale |data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> O francés é a lingua de máis rápido crecemento no continente (en canto a linguas oficiais ou estranxeiras).<ref>{{cite web|url=https://www.ledevoir.com/non-classe/69236/agora-la-francophonie-de-demain|title=Agora: La francophonie de demain|data=24 de novembro de 2004|data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.demographie.auf.org/IMG/pdf/BULLETIN_No_22.pdf|title=Bulletin de liaison du réseau démographie|data-acceso=29 de xullo do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120426011333/http://www.demographie.auf.org/IMG/pdf/BULLETIN_No_22.pdf|archive-date=26 de abril de 2012}}</ref> O francés é principalmente unha segunda lingua en África, pero converteuse na primeira lingua nalgunhas áreas urbanas, como a rexión de [[Abidjan]] en [[Costa do Marfil]]<ref>{{fr}} [https://www.amazon.fr/dp/2271059682 ''Le français à Abidjan : Pour une approche syntaxique du non-standard''] by Katja Ploog, [[Centre national de la recherche scientifique|CNRS Editions]], París, 2002.</ref> e en [[Libreville]] en Gabón.<ref name=CEFAN>{{cite web | title =L'aménagement linguistique dans le monde | work =CEFAN (Chaire pour le développement de la recherche sur la culture d’expression française en Amérique du Nord, Université Laval |language=fr | publisher =Jacques Leclerc | url =http://www.axl.cefan.ulaval.ca/ | data-acceso=29 de xullo do 2022}}</ref> Non hai un só [[francés africano]], senón múltiples formas que diverxeron polo contacto con varias [[Linguas de África|linguas africanas]] indíxenas.<ref>{{Cita web|url=http://www.cecif.com/?page=la_francophonie#francaisafrique|title=Annonces import export Francophone - CECIF.com|website=www.cecif.com}}</ref> A [[África subsahariana]] é a rexión onde a lingua francesa é máis probable que se expanda, debido á expansión da educación e ao rápido crecemento da poboación.<ref>[http://www.diplomatie.gouv.fr/en/France-priorities_1/francophony-french-language_1113/french-language_1934/french-language-in-the-world_3441/the-french-language-in-the-world-an-expanding-community_4289.html France-Diplomatie] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20090727195522/http://www.diplomatie.gouv.fr/en/France-priorities_1/francophony-french-language_1113/french-language_1934/french-language-in-the-world_3441/the-french-language-in-the-world-an-expanding-community_4289.html |data=27 de xullo de 2009 }} "Ademais, o crecemento demográfico dos países do hemisferio sur lévanos a prever un novo aumento do número global de falantes de francés."</ref> Tamén é onde máis evolucionou a lingua nos últimos anos.<ref>{{fr}} [https://www.mlfmonde.org/tribunes/la-langue-francaise-dans-le-monde/ "Le français, langue en évolution. Dans beaucoup de pays francophones, surtout sur le continent africain, une proportion importante de la population ne parle pas couramment le français (même s'il est souvent la langue officielle du pays). Ce qui signifie qu'au fur et à mesure que les nouvelles générations vont à l'école, le nombre de francophones augmente : on estime qu'en 2015, ceux-ci seront deux fois plus nombreux qu'aujourd'hui.]"</ref><ref>{{fr}} [http://www.cecif.com/?page=la_francophonie#francaisafrique c) Le sabir franco-africain]: {{lang|fr|"C'est la variété du français la plus fluctuante. Le sabir franco-africain est instable et hétérogène sous toutes ses formes. Il existe des énoncés où les mots sont français mais leur ordre reste celui de la langue africaine. En somme, autant les langues africaines sont envahies par les structures et les mots français, autant la langue française se métamorphose en Afrique, donnant naissance à plusieurs variétés."}}</ref> Algunhas formas vernáculas do francés en África poden ser difíciles de entender para os falantes de francés doutros países,<ref>{{fr}} [http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/afrique/centrafrique.htm République centrafricaine]: {{lang|fr|Il existe une autre variété de français, beaucoup plus répandue et plus permissive : le français local. C'est un français très influencé par les langues centrafricaines, surtout par le sango. Cette variété est parlée par les classes non-instruites, qui n'ont pu terminer leur scolarité. Ils utilisent ce qu'ils connaissent du français avec des emprunts massifs aux langues locales. Cette variété peut causer des problèmes de compréhension avec les francophones des autres pays, car les interférences linguistiques, d'ordre lexical et sémantique, sont très importantes.}} (''Un exemplo dunha variedade de francés africano que é difícil de entender para os falantes de francés europeo'').</ref> pero as formas escritas da lingua están moi relacionadas coas do resto do mundo francófono. == Escrita e ortografía == O francés escríbese co [[alfabeto latino]]. Ten cinco [[diacrítico]]s (acento agudo, acento circunflexo, acento grave, cedilla e [[diérese]]), así como unha ligadura (œ). A escritura ten pouco que ver coa pronuncia real. Unha característica do francés é o uso de dúas ou tres letras para indicar un fonema, aínda que moitas veces estes fonemas franceses reúnen o carácter de dous fonemas predominando un deles, por exemplo o dígrafo ou no francés parisiense soa practicamente como unha [ou] galega aínda que mantén case átono algo do fonema [ou]. En xeral, a forma escrita é máis conservadora que a forma falada. A pronuncia típica do francés normativo fai recaer case sempre o acento prosódico na última sílaba (agudismo). A pouca correspondencia entre o francés escrito e o falado é un fenómeno bastante frecuente que se debe aos fortes cambios fonéticos que se presentaron desde o período do francés antigo, e que non se corresponderon con cambios na escritura. Con todo, ocorreron algúns cambios conscientes na escritura para restaurar a ortografía latina: * Francés antigo ''doit'' > francés ''doigt'' «dedo» (Latín ''digitum'') * Francés antigo ''pie'' > francés ''pied'' (Latín ''pedem''), galego «pé» Ás veces os impresores impuxeron a súa propia grafía para evitar ambigüidade: * Antes da imprenta: ''uit'' (oito) * A partir da imprenta: ''huit'', que evitaba a confusión con "vit". É case imposible predicir a escritura baseándose unicamente na pronuncia. As consoantes finais, en particular p, s, x, z, t e d, adoitan ser mudas; e n e m son perceptibles ata ao final de palabra porque nasalizan á vogal que acompañan. En cambio, c, r, f, e l adoitan pronunciarse ata en posición final. Por exemplo, as seguintes palabras terminan en consoante, pero na súa pronuncia acaban nun son vocálico: nez, doigt, pied, aller, les, lit, beaux.<ref>[http://fonetik.fr/index-en.html Fonétik.fr writing system proposal] ''en francés''.</ref><ref>[http://sites.google.com/site/ortofasil/ Ortofasil writing system proposal] ''en [[lingua inglesa|ingles]]''.</ref> Os diacríticos teñen un significado fonético, semántico e etimolóxico. Acento grave (''à'', ''è'', ''ù''): Sobre o 'a', o 'e' ou o 'u', unicamente distingue os homófonos entre si: ''à'' («a», «cara a») contra ''a'' («ten»), ''ou'' («ou») contra ''où'' («onde»). Sobre un e, indica o son /ε/. Acento agudo (''é''): Sobre o 'e', indica o son /e/. Ademais, adoita indicar a omisión histórica dunha consoante que seguía ó e (normalmente un s): ''écouter'' < ''escouter''. Acento circunflexo (''â'', ''ê'', ''î'', ''ô'', ''û''): Sobre o 'e', indica o son /ε/. Tamén pode indicar a omisión histórica dunha letra adxacente (normalmente un s): ''château'' < ''chasteau''/''castel'', ''fête'' < ''feste'', ''sûr'' < ''seur'', ''dîner'' < ''disner''. Por extensión, tamén pode marcar a diferenza entre homófonos: ''du'' («de o») contra ''dû'' («debido», participio pasado de ''devoir'', «deber»). Diérese ou trema (''ë'', ''ï''): Indica que unha vogal que normalmente formaría ditongo non o forma: ''naïve'', ''Noël''(«Nadal»). A diérese no y (ÿ) só se presenta nalgúns nomes propios (como l'Haÿ-lles-Roses) e en francés antigo. Cedilla (''ç''): Indica que o c pronúnciase /s/ onde, de non levala, pronunciaríase /k/. O idioma valón introduciu o ''å'' para o son o longo e aberto, o longo e pechado ou a longo, segundo as variedades locais. A ligadura ''œ'' non é máis que unha contracción de ''oe'', e non ten ningún significado especial. Intentouse reformar a ortografía francesa, pero estes intentos de reforma non tiveron éxito.<ref>[http://www.alfograf.net/ Alfograf writing system proposal] ''en francés''.</ref><ref>[http://ortograf.net/ Ortograf.net writing system proposal] ''en francés''.</ref> == Estimacións sobre o número de francófonos == Difusión do idioma francés no mundo en [[2006]], o azul escuro indica un territorio onde o fala máis do 70% da poboación, o celeste indica zonas nas cales entre o 70% e o 25% da poboación fala ou coñece o francés, o verde sinala zonas nas que os francófonos son minoría. As estimacións sobre o número de francófonos varían dependendo dos criterios considerados polas fontes. As fontes principais e as súas respectivas estimacións son: * Alto Consello da [http://www.francophonie.org Organización Internacional da Francofonía] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100724001316/http://www.francophonie.org/ |date=24 de xullo de 2010 }} (1998): 190 millóns de francoparlantes, e 110 millóns de "francisants": persoas que falan francés con diferente grao de dominio (A fonte é unha organización intergobernamental cuxos membros son os gobernos dos países cunha presenza significativa da lingua francesa). * [https://web.archive.org/web/20170913125725/http://linguasphere.org/ Linguasphere Observatory] (1999): 125 millóns incluíndo persoas translinguais: primeira lingua para 90 millóns de persoas, segunda lingua para 35 millóns (A fonte é unha rede independente de investigación lingüística con bases en Francia, Gales e India). * [http://ec.europa.eu/education/policies/lang/languages/index_é.html#2 Eurobarómetro]{{Ligazón morta|data=setembro de 2018 }} (2001): máis de 105 millóns (28% de 376 millóns) falan francés na Unión Europea sen contar outros cidadáns (A fonte é unha enquisa de INRA (Europe) s.a. sobre 16.078 persoas realizada a requirimento da Dirección Xeral de Educación e Cultura da Comisión Europea). * [[SIL International|SIL]] ([[Ethnologue]], 15ª edición): primeira lingua de 65 millóns de persoas (A [http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=fra fonte] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071001004119/http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=fra |date=01 de outubro de 2007 }} é unha institución lingüística con status consultivo en UNESCO e a ONU). O francés é unha das dúas linguas de traballo da [[ONU]], unha das dúas linguas oficiais do [[Comité Olímpico Internacional]], a única lingua oficial da [[Unión Postal Universal]] e a lingua principal da [[Unión Africana]]. == Notas == {{reflist|group=Note}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{InterWiki|code=fr}} === Outros artigos === * [[Verlan]] === Ligazóns externas === * [http://www.fondation-alliancefr.org/ Fondation Alliance française]: unha organización internacional, que promociona a lingua e a cultura francesa ''(en francés)'' * [https://web.archive.org/web/20170201102539/http://www.fle.fr/en/ Agence de promotion du FLE]: Axencia para a promoción do francés como lingua estranxeira * [http://www.lepointdufle.net/ Web con diverso material para o traballo do francés] ''(en francés)'' * [http://www.cnrtl.fr/ Centre national de ressources textuelles et lexicales]: dicionario de francés. * [http://www.laits.utexas.edu/fi/ Français interactif]: Programa de francés interactivo da Universidade de Texas, en Austin. {{LinguasUE}} {{Linguas románicas}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Frances}} [[Categoría:Lingua francesa| ]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Lingua e literatura)]] bswntr10jojawgqtkp0h8ykj8aajdcc 0 18715 6149037 6097374 2022-08-03T01:19:52Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Sen referencias|data=decembro de 2018}} {{formatoWiki}} {{Software | nome = Microsoft Windows Vista | logo = | captura = | rodapé = Escritorio do Windows Vista (Beta 2) | desenvolvedor = [[Microsoft]] | última_versión = Retail (Build 6000) | data_última_versión = [[30 de xaneiro]] de [[2007]] | sistema_operativo = [[Windows NT 6.0]] | xénero = [[Sistema operativo]] | licenza = Microsoft CLUF ([[EULA]]) | galego = | web = [http://www.microsoft.com/spain/windowsvista/ www.microsoft.com] }} '''Microsoft Windows Vista''' é a versión do [[sistema operativo]] [[Windows]] que sucede a [[Windows XP]]. Durante o seu desenvolvemento foi coñecido como '''Windows Longhorn'''. Foi lanzado o [[30 de novembro]] de [[2006]] para o mundo empresarial a través de [[licenza Open|licenzas Open]], mentres que o resto das versións empaquetadas para o usuario final saíron á venda o [[30 de xaneiro]] de [[2007]]. == Características == === Requisitos mínimos === Os requisitos mínimos dividídense en dous: os necesarios para executar Windows Vista sen Aero (Home Basic e Starter, o que require ''un Windows Vista Capable PC'') e os necesarios para executalo en toda a súa potencia (Home Premium, Ultimate, un ''Windows Vista Premium Ready PC''). A lista de especificacóns necesarias é: * '''Windows Vista Capable PC''': un [[procesador]] como mínimo a 800 [[Megahertzio|MHz]], 512 [[Megabyte|MB]] de [[memoria RAM]] e unha [[tarxeta gráfica]] compatible con [[DirectX|DirectX 9]] * '''Windows Vista Premium Ready PC''': procesador de 32 ou 64 [[bit]]s a 1 [[Gigahertzio|GHz]], 1 [[Gigabyte|GB]] de memoria RAM, tarxeta gráfica compatible con ''Aero'' con 128 MB de RAM, [[disco duro]] de 40 GB con 15 GB libres, lector de [[DVD]], [[tarxeta de son]] e acceso a [[Internet]]. === Cambios con respecto a Windows XP === Algunhas das melloras amplamente anunciadas son: * Unha [[interface gráfica de usuario|interface gráfica]] completamente redeseñada, cuxo nome é ''Aero''. * Fiestras debuxadas con gráficos vectoriais usando [[XAML]] e [[DirectX]]. Para iso emprégase unha nova [[API]], chamada ''[[WPF|Windows Presentation Foundation]]'', cuxo nome en código é Avalon, que require unha tarxeta gráfica con aceleración 3D compatible con DirectX. * ''[[WinFX]]'', unha API orientada a substituír a API actual chamada [[Win32]]. Esta, xunto con Avalon e Indigo, son os alicerces de Windows Vista. * Unha API [[antivirus]] para programadores de antivirus. * Capacidade nativa para gravar [[DVD]]. * Unha [[interface de liña de comandos]] denominada provisionalmente ''Monad''. * Inclúe unha versión do navegador [[Internet Explorer|Internet Explorer 7.0]]. * Integra directamente no sistema un lector de noticias [[RSS]]. * A utilidade de restauración do sistema actualizada e implementada como ferramenta de inicio de sesión, facilitando así o "rescate" do sistema. * Un sistema unificado de comunicacións chamado ''Windows Comunication Foundation'', cuxo nome en código é ''Indigo''. * Inclúe un sistema [[antispyware]] denominado ''Windows Defender''. * Engade ao [[firewall]] de sistema a capacidade de bloquear conexións que saen do sistema sen previa autorización. * ''Windows Mail'' é o [[Outlook Express]] para Microsoft Windows Vista. * Inclúese o novo ''Windows Sidebar'' ou ''Barra Lateral de Windows''. Ao facer clic co rato, o usuario ten acceso a unha serie de pequenos programas denominados "gadgets". * Incorporouse a ferramenta BitLocker Drive Encryption, para a protección de datos extraviados na versión Ultimate. * ''User Account Control'': ao contrario das anteriores versións de Windows os novos usuarios de Windows Vista non terán dereitos de administrador por defecto. * Inclúe o [[Windows Media Player]] versión 11. * Inclúe un "Sync Center" para sincronización de Windows Vista con Pocket PC sen necesidade de instalar o "Active Sync". * Incorpora un sistema de protección chamado ''Windows Software Protection Platform'' (WSPP) que será máis potente que o de [[Windows XP]] ''Windows Genuine Advantage'' (WGA). Cando detecte que a copia é pirata, o primeiro que fai é avisar ao usuario, e se o usuario non logra obter unha copia auténtica empezará a ir desactivando opcións do sistema, como son o ''Aero'' ou ''Windows Defender'' ata só deixar activo o máis básico como é o navegador.<ref>{{Cita web|título=WSPP: El nuevo sistema de protección de Windows Vista|url=http://www.players4players.com/noticia/22874/wspp-o-novo-sistema-de-proteccion-de-windows-vista/|páxina-web=www.players4players.com|data-acceso=2020-07-13}}</ref> === Aspecto === Windows Vista incorpora varios cambios importantes en canto á aparencia do sistema. Por unha banda Vista incorpora unha nova [[interface]] chamada ''Aero'' que incorpora características como a semi-[[Transparencia (óptica)|transparencia]] das fiestras, o que permite ver o que hai detrás delas. Outra novidade son as melloras en canto á navegación entre as fiestras a cal facilítase debido a novas características como o ''flip 3D'', o cal mediante a combinación das teclas Windows-Tab permite ter unha vista [[3D]] das fiestras, a vella combinación de teclas Alt-Tab agora mostra un vista en miniatura das fiestras que tamén se pode apreciar cando o [[rato (informática)|rato]] pasa por enriba do botón dunha fiestra minimizada na barra de tarefas. Doutra banda vista tamén incorpora [[Icona (Informática)|iconas]] máis grandes, facilitando o traballo co sistema debido a que as altas [[resolución]]s das pantallas fan que estes se vexan moi pequenos. A interface ''Aero'' só está presente nas versións ''Business'', ''Home Premium'' e ''Ultimate''. === Seguridade === Aínda que segundo [[Microsoft]] o ''Vista'' é o Windows "máis seguro", detectáronse algúns fallos de [[seguridade]], e incluso, a compañía de [[antivirus]] [[Trend Micro]] chegou a dicir que certos [[cracker]]s están vendendo [[exploit]]s.<ref>{{Cita web |url=http://www.eweek.com/article2/0,1895,2073611,00.asp |título=Crackers Selling Vista Zero-Day Exploit |data-acceso=28 de xuño de 2007 |data-arquivo=24 de setembro de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190924175830/https://www.eweek.com/mobile/hp-touchpad-needs-6-to-8-weeks-for-additional-shipments |url-morta=yes }}</ref> Tamén publicouse nun [[Foro (Internet)|foro]] en [[lingua rusa|ruso]]<ref>{{Cita web |url=http://www.kuban.ru/forum_new/forum2/files/19124.html |título=Убийственный MessageBox от Мелкомягких |data-acceso=28 de xuño de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070221045753/http://www.kuban.ru/forum_new/forum2/files/19124.html |dataarquivo=21 de febreiro de 2007 |urlmorta=yes }}</ref> o código dun [[exploit]] de aumento de privilexios. Tódalas versións de Windows resultan afectadas, incluíndo Windows Vista. Outra debilidade atopada foi un fallo no sistema de recoñecemento de [[Voz (fonoloxía)|voz]] coñecido como ''shout hacking''. == Edicións == O 26 de febreiro de 2006, a compañía Microsoft anunciou que o Windows Vista inclúe 6 edicións<ref name="versionesAnunciadas">[http://www.microsoft.com/presspass/press/2006/feb06/02-26WinVistaProductsPR.mspx Microsoft Unveils &#91;http://www.wlndowsvista.com Microsoft Windows Vista&#93; Product Lineup], nota de prensa de Microsoft, o [[26 de febreiro]] de [[2006]] (en inglés).</ref>.Todas as versións están dispoñibles para arquitecturas (procesadores) de 32 e 64 bits, fóra de Microsoft Windows Vista Starter Edition que só estará dispoñible en 32 bits, xa que é unha edición de menores prestacións. === Microsoft Windows Vista Home Basic === Parecido ao ''Windows XP Home Edition''. Non inclúe "Aero Glass" con efectos translúcidos. Soportará 8 [[GB]] de [[Memoria de acceso aleatorio|RAM]]. === Microsoft Windows Vista Home Premium === Similar ao Windows XP Media Center Edition. Inclúe ademais de todo o contido no Home Basic o seguinte: o Media Center e soporte para Tablet PC, [[HDTV]] e ata 16 [[GB]] de memoria [[Memoria de acceso aleatorio|RAM]]. Implementará melloras como a gravación directa de DVD, un Movie Maker con compatibilidade de HD "High Definition", a súa interface xa incorpora o "Aero Glass" e o "Mobility Center" para usuarios de computadoras portátiles. === Microsoft Windows Vista Business === Equivalente ao Windows XP Profesional. Non inclúe características do Media Center Edition. Ofrece ferramentas máis orientadas cara aos negocios, soporte para Tablet PC ademais de soporte de [[Fax]], servidor web [[Internet Information Services|IIS]], ata 128 [[GB]]. Escritorio Remoto, Backup de Arquivos e unha función chamada "Complete PC" que copia espellos do Disco Duro, Tamén contará con "Mobility Center" para usuarios de computadoras portátiles.<ref>[http://www.microsoft.com/licensing/resources/vol/default.mspx Información sobre as claves de produtos de Microsoft] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070707035504/http://www.microsoft.com/licensing/resources/vol/default.mspx |date=07 de xullo de 2007 }} (en inglés).</ref>. === Microsoft Windows Vista Enterprise === Baseado na anterior versión (Microsoft Windows Vista Business). Ten todo o do anterior, máis [[Virtual PC]], interface multilingüe, e poderá soportar aplicacións [[UNIX]]. Non se venderá a través dos medios tradicionais de venda, só por [[licenza OPEN]]. Características que engade respecto da versión business: * Cifrado de unidade Windows BitLocker, nova tecnoloxía que contribúe a impedir que os datos confidenciais e protexidos polas leis de propiedade intelectual queden expostos se un equipo pérdese ou é subtraído. * Virtual PC cunha licenza para executar catro sesións de sistema operativo virtual, que permite a execución dunha aplicación herdada nun sistema operativo Windows herdado nunha contorna virtual sobre Microsoft Windows Vista Enterprise. * Inclúese o Subsistema para aplicacións UNIX (SUA), que permite executar aplicacións UNIX directamente nun PC con [[Microsoft]] Windows Vista Enterprise. * Posibilidade de subscrición ao Desktop Optimization Pack (paquete de optimización de escritorio) para Software Assurance. Este servizo pode acelerar a implementación con ferramentas como SoftGrid, para a virtualización de aplicacións, que pode reducir os conflitos entre aplicacións, e con Asset Inventory Services, para compilar con maior rapidez a información sobre as aplicacións que se executan na organización. * Integra nun mesmo paquete todos os idiomas de interface dispoñibles. O acceso a todos os idiomas de interface de Windows permite ás organizacións xerar un imaxe de implementación única que se pode usar en todo o mundo, así como implementar PC individuais que ofrezan de forma simultánea diferentes idiomas de interface para usuarios distintos === Microsoft Windows Vista Ultimate === Combina todas as características do Home Premium xunto coas do Business. Como as versións para o mercado profesional, é unha versión de Windows Vista "sen compromisos" e conterá todo o que Microsoft Windows Vista ten que ofrecer para usarse en casa ou na Oficina. Como novidade, única e exclusiva nesta versión esta "DreamScene", só dispoñible para usuarios da última versión do Ultimate, consiste nun fondo de escritorio (wallpaper) animado que incrementa a experiencia visual do XO. Tamén están os demais "Extras de Windows Vista Ultimate", que inclúen un xogo (Hold 'Em Poker Game) e melloras para o sitema de proteccion de disco duro presente nesta versión (BitLocker and EFS Enhancements). Todas os extras descárganse desde o menú "Extras de Windows Vista Ultimate" ou desde "[[Windows Update]]" == Datas de lanzamento == * Windows Longhorn 1ª Mostra aos Desenvolvedores ('''Pre-Beta'''): Versión 5048, 24 de abril de 2005 (mostrada no WinHEC 2005). Dispoñible aos invitados do WinHEC 2005, subscritos de MSDN, e "Beta Testers" soamente. * Windows Vista '''Beta 1''': 27 de xullo de 2005. Dispoñible aos subscritos de MSDN e Technet, e aos "Beta Testers" soamente. * Windows Vista 2ª Mostra aos Desenvolvedores ('''Pos-Beta'''): setembro 2005, no Professional Developer Conference (PDC). Dispoñible aos asistentes ao PDC 2005, subscritos de MSDN e "Beta Testers" soamente. * Windows Vista '''Beta 2''': Versión 5384. Está dispoñible para os testers desde o [[23 de maio]] de [[2006]]; Beta 2 fíxose pública o [[7 de xuño]] a través do ''Microsoft's Customer Preview Program''; basicamente unha descarga gratuíta da [https://web.archive.org/web/20070127171222/http://www.microsoft.com/windowsvista/getready/preview.mspx páxina web de Windows Vista]. * Windows Vista Release Candidate 0 ou Pre-RC1 ('''Pre-RC1'''): Versión 5536, 25 de agosto do 2006. Dispoñibilidade pública. * Windows Vista Release Candidate 1 ('''RC1'''): Versión 5600, 1 de setembro de 2006. Dispoñibilidade pública. * Windows Vista Release Candidate 2 ('''RC2'''): Versión 5744, 6 de outubro de 2006. Dispoñible para os "Beta Testers", subscritos de MSDN e TechNet e un limitado número de membros do ''Customer Preview Program'' (CPP) de Windows Vista. * Windows Vista (Versión Final) Release to Manufacturing ('''RTM'''): Versión 6000, 8 de novembro de 2006, dispoñible só para os fabricantes para darlles tempo a que desenvolvan os controladores de hardware e actualizar os existentes. * Lanzamento para o Mundo Empresarial a clientes que conten con licenzas OPEN 30 de novembro de 2006 * Lanzamento Windows Vista ('''distribución mundial xeral'''): 30 de xaneiro de 2007 e poderase comprar En Liña e descargar desde Internet. * Microsoft en 2006 especificou oficialmente na súa web as datas de lanzamento definitivas do novo sistema operativo Microsoft Windows Vista. * A finais de [[agosto]] de [[2006]], a tenda online [[Amazon]] mostrou como data de venda prevista o [[30 de xaneiro]] de [[2007]].<ref>{{Cita web|título=Home Edition - Images: Amazon's taking orders for Vista - CNET News|url=http://news.cnet.com/2300-1016_3-6110494.html?tag=ne.gall.pg|páxina-web=archive.is|data=2012-05-26|data-acceso=2020-07-13|data-arquivo=26 de maio de 2012|url-arquivo=https://archive.today/20120526052608/http://news.cnet.com/2300-1016_3-6110494.html?tag=ne.gall.pg|url-morta=unfit}}</ref> Actualmente esa tenda xa está realizando a venda de copias de Windows Vista. * A partir do 15 de decembro de 2006 os principais fabricantes de PC comezaron a ofrecer o Windows Vista Express Upgrade a quen adquirisen unha PC nova "Windows Vista Capable" entre o 26 de outubro de 2006 e o 15 de marzo de 2007, con este programa, segundo o fabricante, a actualización podería ter un custo nominal ou ser gratuíta. Actualizaranse segundo a versión XP que se inclúa no sistema: ** Home Edition a Windows Vista Home Basic, ** Media Center Edition a Windows Vista Home Premium, ** Tablet PC Edition a Windows Vista Business, ** Professional a Windows Vista Business == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.windowsvista.com Microsoft Windows Vista]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060405195912/http://www.windowsvista.com/ |date=05 de abril de 2006 }} - Páxina oficial. {{En}} * [https://web.archive.org/web/20190109220227/http://windowsvistauserguide.com/ Windows Vista] User Guide. {{En}} {{Familia Microsoft Windows}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Windows]] 4tvbjuqdzkrp3m54hw3ghyzq6on6juu 0 20227 6148458 6141023 2022-08-02T14:35:40Z Corribot 22570 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «tal vez» wikitext text/x-wiki {{sen referencias|data=xullo de 2016}} {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Cultura clásica}} {{Historia de Grecia}} Chámase '''Grecia antiga''' ao período da [[historia de Grecia]] que durou uns mil anos e rematou coa chegada do [[cristianismo]].<ref>{{Cita libro|título=Paths from Ancient Greece|url=https://books.google.pt/books?id=NAwVAAAAIAAJ&pg=PA27&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editorial=BRILL|data=1988|ISBN=978-90-04-08846-7|lingua=en|nome=Carol G.|apelidos=Thomas}}</ref> Considérase como o alicerce da [[civilización occidental]]. A [[cultura grega]] exerceu unha poderosa influencia sobre o [[Imperio Romano]], que levou consigo unha versión propia a moitas partes de [[Europa]].<ref>{{Cita web|título=Cultura greco-romana: origem, características, influência - Maestrovirtuale.com|url=https://maestrovirtuale.com/cultura-greco-romana-origem-caracteristicas-influencia/|data=2019-12-09|data-acceso=2022-07-26|lingua=pt-BR}}</ref> A civilización dos antigos gregos tivo unha influencia enorme sobre a lingua, política, sistemas educativos, filosofía, ciencia e as artes, dando lugar ao [[Renacemento]] da Europa Occidental e rexurdiu de novo durante varios movementos "[[neoclasicismo|neoclásicos]]" durante os séculos [[século XVIII|VIII]] e [[século XIX|XIX]] en Europa e en [[América]].<ref>{{Cita web|título=Renaissance Philosophy ; Internet Encyclopedia of Philosophy|url=https://iep.utm.edu/renaissa/|data-acceso=2022-07-26|lingua=en-US}}</ref><ref>{{Cita web|título=Arquitectura neoclásica: orixe, características e representantes - Ciencia - 2022|url=https://gl1.warbletoncouncil.org/arquitectura-neoclasica-723|páxina-web=warbletoncouncil (gl)|data-acceso=2022-07-26|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|título=Neoclasicismo: características, origen, contexto, autores y artistas más representativos|url=https://www.culturagenial.com/es/neoclasicismo/|páxina-web=Cultura Genial|data-acceso=2022-07-26|lingua=es}}</ref> Grecia antiga é o termo utilizado para describir os territorios de [[lingua grega]] na [[antigüidade clásica]]. Refírese non só á península xeográfica da [[Grecia]] actual senón tamén ás culturas [[helénico|helénicas]] ocupadas polos gregos desde antigo: [[Chipre]] e as [[Illas do Exeo|Illas Exeas]], o [[mar Exeo]], a costa da [[Anatolia]] (coñecida por eles como [[Xonia]]), [[Sicilia]] e o sur de [[Italia]] (coñecidas como [[Magna Grecia]]) e as [[Colonialismo|colonias]] gregas dispersas polas costas da [[Cólquida]], [[Iliria]], [[Tracia]], [[Exipto]], [[Cirenaica]], o sur da [[Galia]], o leste e nordeste da [[Península Ibérica]] e a [[Táurica]].<ref>{{Cita web|título=Los griegos en Iberia - Histórico Digital|url=https://historicodigital.com/los-griegos-en-iberia.html|data=2013-10-23|data-acceso=2022-07-26|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Greek Colonisation: An Account of Greek Colonies and Other Settlements Overseas, Volume Two|url=https://books.google.pt/books?id=bO55DwAAQBAJ&redir_esc=y|editorial=BRILL|data=2008-09-30|ISBN=978-90-474-4244-8|lingua=en|nome=G. R.|apelidos=Tsetskhladze}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.edu.xunta.gal/centros/iesnumero1ribeira/?q=system/files/CULTURA%20CL%C3%81SICA-A%20HISTORIA%20DE%20GRECIA.pdf|páxina-web=www.edu.xunta.gal ; IES Ribeira|título=CULTURA CLÁSICA; Grecia|data-acceso=26 de xullo de 2022}}</ref> == Xeografía == {{Artigo principal|Xeografía da Grecia antiga}} [[Ficheiro:Location greek ancient.png|miniatura|300px|Mapa da Grecia clásica.]] O territorio da antiga Grecia distribúese entre unha serie de penínsulas e unha gran diversidade de illas cun litoral recortado e o interior moi montañoso que dificultan as comunicacións.<ref name=":1" /> O [[Epiro]], a [[Iliria]] e a [[Reino de Macedonia|Macedonia]] son as rexións máis ao '''norte''', as menos [[helenización|helenizadas]], que os gregos do sur consideraban semibárbaras. Na fronteira de [[Tesalia]] e [[Pieria]] álzase o [[Monte Olimpo, Grecia|monte Olimpo]], con 2.918 m, máxima altura da Grecia e no seu cumio tiñan os deuses a súa morada. Entre Tesalia e o Epiro atópase o macizo do [[Pindo]], e marca a divisoria entre as bacías [[Mar Exeo|exea]] e xónica. Fronte ás costas da '''Grecia Central''' atópanse as illas de [[Léucade]], [[Ítaca]], [[Cefalonia]], [[Zacinto]] e outras máis cativas. Aquí sitúase o [[monte Parnaso]], de case 2.500 m. A rexión da [[Ática]], onde se atopa [[Atenas]], é moi variada, xa que é ao mesmo tempo continental e marítima, montañosa e chá. Esa variedade traduciuse na Antigüidade nunha riqueza de recursos que pulou a expansión dos atenienses. Nas súas terras chás ([[Maratón, Grecia|Maratón]], [[Eleusis]], val de [[Cefiso]]) medraban o [[trigo]], a [[vide]] e o [[oliveira]] (a famosa triloxía mediterránea) e as súas montañas pechaban reservas minerais como no [[monte Pentélico]] con [[mármore]] o no [[Laurio]] con [[chumbo]] [[arxentífero]]. Os portos naturais achegaban o comercio exterior. En xeral, a fachada exea é fría no inverno pero cálida no verán. A '''península do [[Peloponeso]]''', que presenta unha fragmentación moito máis acusada que o resto, está unida á [[Ática]] polo [[estreito de Corinto]], de só 6&nbsp;km de anchura, entre as profundas escotaduras dos [[golfo de Corinto|golfos de Corinto]] e Sarónico; é moi montañosa, de terra pobre, con só unhas poucas franxas fértiles na súa periferia, nas rexións de [[Acaia, Grecia|Acaia]], [[Élida]], [[Mesenia]], [[Laconia]] e [[Argólida]].<ref name=":1" /> A '''Grecia insular''' poderíase dividir nas illas de maior extensión, situadas a norte e sur do Mar Exeo, e tamén fronte ás costas da Grecia continental e da [[Anatolia]] e os grupos de illas menores, distribuídas nos [[arquipélago]]s das [[Cícladas]] e as [[Espóradas]], que forman un arco entre aquelas e a illa de [[Rodas]]. As máis principais das illas gregas no Mar Exeo, e de norte a sur, son: [[Tasos]], [[Samotracia]], [[Imbros]], [[Lemnos]], [[Lesbos]], [[Ikos]], [[Esciros]] e [[Quíos]]. A máis extensa é a de [[Eubea]], xunto das costas da [[Beocia]] e da [[Ática]]. Fronte da Ática atópanse as illas de [[Illa de Salamina|Salamina]] e [[Exina]]. Do arquipélago das Cícladas forman parte, entre as principais, [[Andros, Grecia|Andros]], [[Tenos]], [[Keos]], [[Paros]], [[Naxos]], [[Melos]], [[Íos]] , [[Amorgos]], [[Astipalea]] e [[Santorini|Tera]]. As Espóradas están formadas por [[Illa de Samos|Samos]], [[Icaria]], [[Calimna]] e [[Cos, Grecia|Cos]]. Deben considerarse á parte as illas de maior tamaño, [[illa de Creta|Creta]], [[Rodas]] e [[Chipre]]. Entre o [[Peloponeso]] e Creta está [[Citerea]] e entre Creta e Rodas están as illas de [[Cárpatos]] e [[Kasos]]. A "'''periferia grega'''" componse dunha serie de rexións na bacía do [[mar Exeo]] que estiveron plenamente [[helenismo|helenizadas]] e que viñan a ser coma enclaves en territorios bárbaros. Así, nas costas setentrionais habería diversas cidades gregas, cun territorio máis ou menos extenso, na [[Propóntide]] ([[Mar de Mármara]]) e nas costas da [[Frixia (rexión)|Frixia]] e da [[Tracia]]. Nesta última estaba moi helenizada a [[península Calcídica]]. Nas costas de [[Asia Menor]], fronte á illa de Lesbos ata a Illa de Rodas, poderían considerarse na Antigüidade tan gregas como os territorios a outro lado do Exeo. Eses territorios estaban nucleados arredor das cidades como [[Pérgamo]], [[Elea]], [[Esmirna]], [[Clazomenas]], [[Éfeso]], [[Mileto, Grecia|Mileto]] ou [[Cnido]] e os seus arredores non diferían moito da Grecia continental, con costas recortadas e clima mediterráneo húmido, aínda que neles desembocarían ríos de certa importancia que viñan da Anatolia como son o [[Escamandro]] e o [[Meandro]]. == A Prehistoria == === O Paleolítico === Non se pode precisar cando comezou o poboamento humano da Grecia, pero atopouse un cranio de [[Neandertal]] na rexión de [[Salónica]] e na rexión setentrional hai achados de útiles do [[Paleolítico medio]] e [[Paleolítico superior|superior]]. Deste tipo tamén hai restos no centro do pais ([[Beocia]]) e no sur ([[Peloponeso]]) e algúns outros descubrimentos, pero en calquera caso o Paleolítico está pouco representado en Grecia. === O Neolítico === O proceso de [[sedentarismo|sedentarización]] foi lento. Hai constancia de asentamentos en Chipre e Macedonia (6000 a. C.) que se vinculan cos cambios culturais que están a suceder no Próximo Oriente e que se expandiron por Asia Menor. Seguramente o núcleo macedónico irradiou cara a Tesalia, onde se localizaron os achados de [[Sesklo]] e [[Argissa]]. Neste último xa aparece a [[cerámica]]. O Neolítico pleno ten dous achados principais: Sesklo e [[Dimini]].<ref name=":1" /> As [[Pintura rupestre|pinturas rupestres]] en Grecia atopáronse en Creta e son do [[Plistoceno]] final, de hai polo menos 11000 anos.<ref>{{Cita web|título=Arte rupestre en la isla de Creta se remonta al Pleistoceno final|url=https://arqueologiaenred.paleorama.es/2018/01/arte-rupestre-en-la-isla-de-creta-se.html|páxina-web=Arqueología Paleorama en Red|data-acceso=2022-07-26}}</ref> Da cultura de Sesklo atopáronse poboados con casas de [[adobe]] sobre cimentos de pedra e os restos vexetais e animais permiten adiviñar unha sociedade desenvolvida, agrícola e gandeira e de cazadores, cunha cerámica sinxela pero con manifesta vontade de refinamento con bos remates na decoración de figuras roxas sobre fondo claro. Tamén se labran pequenas estatuas femininas de pedra. Os útiles consistían en machadas e unha escasa variedade de instrumentos líticos. A cultura de Dimini pertence ao final do Neolítico. Desenvolveu unha cerámica con decoración de meandros e espirais, máis tarde con cores. O Neolítico estendeuse por toda a Grecia e penetrou moi cedo na Illa de Creta, onde tivo unha duración moi prolongada con claras influencias de [[Palestina]] e [[Exipto Antigo|Exipto]]. A Illa de Chipre preséntase como un caso á parte, como unha ponte entre o mundo do Exeo e o Próximo Oriente. Xa chegara no milenio VI a. C. No poboado de [[Khirokitia]] xa aparece unha construción que sería característica do mundo [[protohistoria|protohistórico]] grego: o ''[[Tholos]]'' que é un edificio de planta circular que se destinaba como vivenda e outros usos, mesmo o enterramento no seu chan, como un xeito de pozo escavado onde se depositaban os cadáveres nunha posición encolleita, acompañándoos das súas pertenzas, como colares, adornos, cunchas mariñas etc. Hai evidencias de ritos que revelan o temor de que o morto torne do mais alá, xa que acostumaban poñer unha lasca moi pesada enriba do corpo do defunto. Non desenvolveu unha cerámica propia, xa que os achados atopados xa son dunha cerámica moi avanzada, o que descarta unha evolución autóctona. A finais do milenio IV a. C. xa hai formas roxas ou brancas con pintura roxa. === O Bronce Antigo === ==== Grecia Continental ==== O Bronce Antigo presenta dous períodos ben diferenciados: O '''Tesálico''', que abarca o norte do país, e o '''Heládico''', que abrangue as rexións centrais e occidentais e o Peloponeso. Estes períodos dividíronse en tres fases: I , II e III. En conxunto o Bronce antigo prolongouse ata o 2000 A . C. En torno a esta derradeira data iníciase o Heládico medio, que presenza unha invasión, un punto e á parte tras o cal comeza un período completamente distinto. Os invasores son os verdadeiros gregos que veñen a sobreporse a unha poboación antiga, que os gregos chamaban ''[[pelasgo]]s''. Esta invasión formaba parte dunha migración moito máis fonda, que por causas que se descoñecen, dislocáronse dos seus asentamentos no sur de [[Rusia]] e deron lugar a unha vertebración dos pobos que se empurraron uns a outros trocando o panorama étnico e cultural de Europa e o Oriente no III milenio A . C. Dúas ramas deste deslocamento achegáronse a Asia Menor: os [[hitita]]s e os [[luvita]]s e os gregos na Grecia. Estes primitivos gregos parece que se achegaban nun estado cultural moi atrasado. A súa entrada foi moi violenta, ao tenor das destrucións que se atopan nos estratos arqueolóxicos da época. Co tempo, aprenderon dos pobos sobre os que se impuxeron a agricultura, a navegación e certas crenzas relixiosas.<ref name=":0">{{Cita libro|título=La religione greca di epoca arcaica e classica|url=https://books.google.pt/books/about/La_religione_greca_di_epoca_arcaica_e_cl.html?id=3jVZXb9wMgoC&redir_esc=y|editorial=Editoriale Jaca Book|data=2003|ISBN=978-88-16-40585-1|lingua=it|nome=Walter|apelidos=Burkert}}</ref> ==== As Cícladas ==== O Cicládico correspóndese coas fases indicadas para a Grecia continental. Os intercambios comerciais conferíronlle dinamismo ás sociedades das illas, coma [[Melos]], por exemplo, que mantiña o [[monopolio]] da [[obsidiana]], moi apreciada en todo o Mediterráneo. En [[Hagios Kosmas]] atópanse obxectos deste material, o que evidencia un comercio moi ativo. Moito interese teñen os enterramentos, nos que se atoparon diversas figuras de mármore, aínda que o maior número de tumbas agóchase na pequena illa de [[Siros]]. ==== Creta ==== O Bronce antigo desta illa vense a dividir en [[Minoico]] I, II, e III, pero esta sucesión parece hoxe que non está tan clara nin se pode reconstruír con certo rigor polo grande espazo do tempo que media entre o Neolítico e o Bronce Medio. Os achados permiten establecer nexos de unión coa cultura das Cícladas. Así mesmo, apareceron vasos de pedra exipcios ([[Mokhlos]]) e algúns obxectos metálicos. Pódese precisar que arredor do 2700 A. C. chegaron á illa xentes procedentes de Asia menor, talvez [[pobos indoeuropeos|indoeuropeos]] que se mesturaron coa poboación preexistente. ==== Chipre ==== O [[Calcolítico]] (a Idade de [[Cobre]]) tivo un desenvolvemento moi coherente na illa e pódese seguir moi ben entre os anos 3000 e 2300 a. C. O poboado máis característico da primeira parte do período é o de [[Erimi]], cunha cerámica con decoración vexetal e lineal, ídolos de lama que sempre se asocian coa fertilidade. Aparece o cobre e a construción típica continua a ser o ''tholos''. Na segunda metade do milenio III a cultura íllea colle novos azos cos vínculos da Asia Menor, dando lugar a unha Idade de Bronce moi orixinal. Esta apertura ao exterior explícase pola abundancia do cobre na illa. Na primeira fase do bronce (2300-2200 a. C.) o achado de [[Philia]] dá a pauta para o establecemento de características e tipoloxía. Trátase dunha [[necrópole]] con [[inhumación]]s en covas naturais. A cerámica roxa, pulida e as xerras con boca en forma de pico. Na segunda fase (2200-2100 a. C.) defínea a necrópole de [[Vounous]], que sacou a luz unha gran cantidade de cerámica, con xerras ovaladas e boca estreita, estando a dominar o roxo pulido e cunha decoración en bandas sobre dunha superficie branca. Algúns obxectos presentan figuras en relevo, en particular testas de touro e formas de serpe. A terceira e derradeira fase do bronce ofrece unha gran riqueza arqueolóxica. A illa atinxiría unha grande importancia no conxunto de Mediterráneo oriental, e gozaba dunha gran prosperidade grazas á explotación das minas de cobre. As tumbas conteñen unha gran cantidade de ofrendas: útiles de traballo e cotiáns, armas de bronce e xoias de ouro e prata. As tumbas continúan a ser [[rupestre]]s, pero nas covas naturais escávanse agora cámaras circulares, ás que se chega dende un pasadizo (''[[dromos]]'') construído no exterior. Dótanse tamén de fachada, na que se incorpora decoración lineal e nalgunha ocasión figuras humanas talladas na rocha. A habitación humana segue a ser o ''tholos'', pero introdúcese un novo tipo, os cuartos cadrados distribuídos en ángulo recto. A decoración na cerámica é máis variada e recibe as figuras. En [[Vounos]] atópanse os achados de maior interese, xa que aparecen unha serie de figuras de arxila, como unha xunta de bois unxida polo arado, sen [[reixa]], que seguro que era de bronce. Tamén un santuario en forma circular que acolle unha serie de danzantes, que levan serpes nas mans e cóbrense con máscaras coa testa de touro, antecedente da cultura minoica que vai chegar ao seu esplendor na illa de Creta na plenitude da Idade de Bronce. Con estes achados reconstruíuse con bastante propiedade a vida na sociedade chipriota nas fases mais avanzadas do bronce: Unha sociedade de agricultores e gandeiros, organizada en unidades políticas pequenas, que saberían tecer, adornábanse con xoias de bronce, prata e ouro, nas que dominaban as formas de espirais e que mantiñan unhas proveitosas relacións coa Siria e Exipto, de onde proceden algúns dos achados atopados, e talvez mantivo algún tipo de relación coa illa de Creta. ==== A Creta Minoica ==== {{Artigo principal|Civilización minoica}} As sociedades repartidas no ámbito grego ata entón, chamadas prehelénicas, fixeron a evolución dende a prehistoria até tempos protohistóricos con moita rapidez, especialmente no medio insular, que asistiu en Creta á primeira cultura palacial, característica da illa. [[Ficheiro:Throne_Hall_Knossos.jpg|miniatura|dereita|200px|Salón do Trono do [[Cnosos|Palacio de Cnosos]].]] Os primeiros palacios construíronse nas localidades de [[Festos]], [[Malia]] e [[Cnosos]] ou [[Knossos]], que se manifestan por ser unhas monarquías fortes, xa que dominaban eses núcleos de poboación e as terras circundantes. Por razóns descoñecidas, cara ao [[-1700|1700]] a. C. estes palacios xa estaban en ruínas, por causa talvez de [[terremoto|movementos sísmicos]] da zona o a penetración de xentes procedentes do Peloponeso. Nesta época reconstrúense de novo, dando lugar á cultura palacial II, que representa o cumio da cultura cretense, que coñecemos como [[civilización minoica|minoica]], pois o rei de Cnosos levaba o título de Minos, que máis tarde os gregos transformaron nunha personaxe mitolóxica. Cnosos exerceu a [[hexemonía]] da illa, que chegou ao maior grao de homoxeneización entón. Tratábase dunha monarquía de tipo oriental: absoluta, militarista e administrativamente moi eficaz, na posesión dunha [[escrita]] (o [[lineal A]]) que lle permitía ter unha burocracia abondosa. Os trocos comerciais fundamentaron o poderío económico da illa, xa que os achados de pezas procedentes de Exipto, Anatolia, Siria e a Grecia continental así o amosan. Arredor do 1400 a. C. os [[aqueos]] impuxéronse en Creta, remataron coa monarquía minoica e instaláronse nos seus palacios. Víñase considerando como unha invasión, pero téndese a ver como unha penetración lenta, iniciada en torno ao 1600 a. C. Os aqueos constitúen a segunda invasión de gregos no continente que, unha vez asentados, penetraron nas illas. Algo máis tarde, un desastre natural destrúe o palacio de Cnosos, o que se relaciona coa erupción volcánica na illa de Thera, que tería provocado un [[maremoto]] que arrasou a costa setentrional de Creta, situada a uns 100Km. A complexidade da distribución interior do Palacio de Cnosos deu nacemento á lenda do [[Labirinto]] e o [[Minotauro]].<ref>{{Cita web|título=Grécia: Knossos e a lenda do labirinto do Minotauro|url=http://viagens.hi7.co/grecia--knossos-e-a-lenda-do-labirinto-do-minotauro-57aacb4d52f4f.html|páxina-web=viagens.hi7.co|data-acceso=2022-07-26|lingua=pt}}</ref> O Palacio era de planta cadrada de 150 m de lado. Na banda norte estaba a entrada principal e achegábase a un patio central. A banda Oeste era onde se atopaba a Sala do Trono, cunha gran cadeira de pedra arrodeada de cadeiras máis pequenas e todas protexidas dende as súas costas por pinturas con [[grifón]]s, tema recorrente nas civilizacións orientais (en Exipto, as [[esfinxe]]s, en [[Mesopotamia]] os touros alados [[Siria|sirios]] e [[Babilonia|babilónicos]]). Como os reis eran ao mesmo tempo sacerdotes, é fácil supoñer que o palacio era tamén templo ou santuario. Tras as estancias cerimoniais, atopábanse os almacéns, nos que había cofres de pedra soterrados no chan. Algúns dos cofres tiñan as súas paredes cubertas de chumbo, suponse que para evitar as humidades. Na parte leste evidénciase moi claramente a construción en forma de banzos do pazo, xa que esta está construída nunha chaira do outeiro e ten até tres pisos por debaixo do nivel do patio, onde se atopaban os apousentos da familia real, os servizos (baños) e seguramente tamén estivese a Cámara do tesouro e diversas estancias que poderían ser almacéns, entre as que descorría un tortuoso corredor. Ao norte do patio central distribuíanse os artesáns, a escola dos [[escriba]]s e outras dependencias. ==== A Civilización Micénica ==== {{Artigo principal|Período micénico}} Os descendentes dos invasores, que remataran coa Creta minoica, foron incorporando elementos de civilización preexistente e arredor de 1600 a. C. tiñan unhas monarquías cuxa sede estaba en palacios moi sinxelos, pero que conservaban trazos do seu pasado tribal, xa que o rei tiña mero carácter simbólico, e as decisións tomábanse en asemblea de notables. O Bronce medio vense a converter na plena adaptación ao medio mediterráneo, dedicados o cultivo da vide, oliveira e algúns frutais como a figueira. Practicaban tamén a artesanía do bronce e a cerámica con [[torno de oleiro]] por vez primeira. Non tardaron en establecer contactos comerciais e esta nova realidade económica impulsou as necesidades defensivas, coa construción de novas e máis eficaces fortificacións. Tamén a monarquía foi deixando detrás o seu aspecto tribal, esvaeceuse a importancia da asemblea en favor dunha monarquía autocrática, moi semellante aos [[despotismo oriental|despotismos orientais]]. O rei estaba asistido por un primeiro ministro (''lawagetas'') con funcións civís e militares e un corpo de funcionarios moi estruturado e eficaz. Existía un clero moi poderoso e a súa relixión, de carácter sincrético con divindades xerarquizadas e cuxo deus supremo tiña como símbolo o raio.<ref name=":0" /> Nos palacios atopáronse arquivos de taboíñas na escrita [[lineal B]], con censos, inventarios etc, que controlaban as actividades no ámbito do rei. O nome de micénicos procede de [[Micenas]] a cidade fortificada máis importante. Os palacios nesta época deixaron de ser meras casas para se converter en construcións luxosas e con servizos. A súa principal actividade económica aínda era a explotación da terra. Os labores do campo levábanos a cabo comunidades campesiñas, controladas pola burocracia. Outros labores controlados dende o palacio eran a [[gandería]] e a [[metalurxia]]. Hai probas da existencia de comercio con Creta, Asia Menor, Chipre, Exipto, Siria, as costas do [[Mar Negro]], [[Libia]] [[Sicilia]], e os sur de Italia. Aínda que Micenas era o reino mais importante (polo menos palacios atopados) houbo outros repartidos pola Grecia continental e as illas do mar Exeo. Os principais achados destes reinos están no Peloponeso, [[Tirinto]], e [[Pilos]]. Ao norte do [[Istmo de Corinto]] destacan os de Atenas, [[Orcómeno, Beocia|Orcómeno]], [[Tebas, Grecia|Tebas]] e [[Gla]] (estas tres últimas na [[Beocia]]) O aumento de poder económico e a militarización levaron por razóns defensivas a unha fase imperialista, alentada polo descubrimento e explotación de novas rotas comerciais, materias primas e mantemento de provedores e mercados. Conquistouse Creta e penetrouse na illa até poñer fin á cultura minoica. Tamén se conquistou [[Rodas]] e hai achados de presenza aquea en Chipre. Xa cara ao final do período micénico, produciuse un feito dunha gran repercusión literaria, a [[guerra de Troia]] (Ilión) que quedou destruída. A partir do [[-1200|1200]] a. C. as fortalezas quedaron destruídas, caeron as monarquías asentadas nelas debido sobre de todo á invasión dos [[dorio]]s, até entón establecidos ao norte de Grecia ([[Tracia]]), aínda que algúns autores ven nesta caída sinais de desordes internas ou unha efervescencia étnica que provocou a caída do [[Imperio Hitita]]. Neste tempo se produciu unha migración masiva dos gregos ás costas occidentais de Asia Menor e Chipre. Sexa como for, ás poboacións anteriores, que con criterio lingüístico se clasifican como aqueos e [[xonio]]s, vense a engadir os dorios, no que quedou formada a familia definitiva dos que se coñece como gregos. Coincidindo máis o menos con estes trastornos étnicos, introdúcese en Grecia a metalurxia do [[ferro]], a cerámica con decoración xeométrica e certas formas relixiosas, cun desprazamento das divindades femininas por unhas masculinas e coa adopción do rito funerario da [[cremación|incineración]] en lugar da [[inhumación]]. == A Idade Escura == {{Artigo principal|Idade Escura}} Tralo colapso da civilización micénica por factores non de todo claros, talvez por un cambio climático repentino provocado por un volcán<ref>{{Cita web|título=El final de la Grecia micénica|url=https://historia.nationalgeographic.com.es/a/final-grecia-micenica_17507|páxina-web=historia.nationalgeographic.com.es|data=2022-01-07|data-acceso=2022-07-26|lingua=es}}</ref>, abriuse un período que abrangue dende o 1100 até o 750 a. C. que recibe o nome de Idade Escura, Idade Homérica, evocando os grandes monumentos épicos ou Período Xeométrico con criterios arqueolóxicos. Pola súa denominación dá a entender que foi un período de regresión, pero en verdade que só nunha pequena parte, xa que nela se configuran os elementos esenciais e distintivos da civilización grega nos seguintes séculos. Colonización, adopción do [[alfabeto]], auxe das cidades (as futuras ''poleis'' ou ''[[polis]]'') sistematización dos seus mitos e comezos da literatura e recuperación do comercio interrexional, despois dos movementos dos pobos descritos antes. Estes intercambios foron particularmente frutíferos e intensificáronse no seguinte período, chamado [[Período Arcaico|Arcaico]]. En conxunto pódese afirmar que a Idade Escura é unha etapa que non racha a continuidade micénica, senón que o único que dela desaparece é a superestrutura política arredor dos pazos, é o pazo mesmo, pero as estrutura básicas mantéñense, seguido por un forte desenvolvemento comercial, a xeneralización da economía monetaria que alumaría o nacemento dunha cultura plenamente grega. == A Grecia arcaica == {{Artigo principal|Época arcaica}} O arcaico é un período breve (750-500 a. C.) pero nel opéranse grandes transformacións que poñen os alicerces da civilización grega. Comezan a cobrar conciencia da súa raíz común, e se dan o nome de helenos, chega ao alfabeto definitivo, aínda que as diferenzas dialectais eran moi grandes. Para entón, os tres grupos lingüísticos estaban ben diferenciados (non se pode falar aínda de [[etnia|grupos étnicos]]) e os territorios que ocupaban estaban ben definidos. Os xonios, na Ática, Eubea é as Cícladas, as costas centro-occidentais de Asia Menor, o litoral norte do Exeo, así como o [[Helesponto]] e certos enclaves da [[Propóntide]]. Os dorios nalgúns enclaves no Xónico, no centro sur do país e leste e sur do Peloponeso, Creta, Rodas e costas e illas do sueste da [[Anatolia]]. Os [[eolio]]s predominaban no norte e centro da Grecia continental, no norte-centro e oeste do Peloponeso e nas illas xónicas de [[Cefalonia]] e [[Zacinto]], parte do Helesponto, e Asia Menor, entre os ríos [[río Caico|Caico]] e [[río Hermo|Hermo]], así como a illa de Lesbos. A fragmentación dos reinos micénicos creou o embrión das cidades o ''polis'', que na Idade Escura estiveron rexidas por monarquías autoritarias, pero pouco a pouco perderon poder, reforzándose as asembleas (''[[boulé]]'', ''[[xerusía]]'') converténdose no órgano decisivo do executivo. Todos estes cambios operáronse nun marco de transformacións económicas, sociais e militares. O florecemento do comercio deu lugar a unha clase enriquecida con esta actividade, mentres os pobres levaban unha existencia mísera. Esta situación agravouse no [[século -VIII|século VIII]], polo que se crearon mecanismos para aliviar a presión social: adopción da [[Escravitude na Grecia antiga|escravitude]], colonización para dar saída os agricultores cuxo terra de labradío non lles daba para vivir, tendencia á repartición de terras e demanda de maior representatividade política por parte das clases enriquecidas. Canto á reforma militar, está virá dada pola incorporación de mercenarios, un xeito de absorber man de obra, e así o peso da forza armada pasou da cabalaría cara á infantaría pesada. A crecente complexidade social impulsou un labor lexislador para poñer couto á arbitrariedade dos nobres. Esta reforma intentou antepor os intereses do Estado aos dos nobres, pero non o conseguiu e o pobo, encabezado pola [[oligarquía]] mercantil, propicio á chegada da tiranía. Téñense poucos datos sobre das tiranías, pero sábese que non se implantaron en todo o mundo grego, senón nas cidades máis evolucionadas. Tamén se sabe que adoitaban durar pouco. Os tiranos mantiñan as institucións con carácter formal. Tomaban o poder pola forza e pola forza o mantiñan, aínda que eran para o pobo menos represivo que os nobres e aristócratas, xa que a organización económica era máis favorable ás clases humildes e comerciantes. En xeral, as tiranías animaron as vidas das cidades, patrocinaron construcións e protexeron actividades culturais e festeiras. === Transformacións económicas e culturais === A actividade comercial tomou pulo coa introdución da [[Moeda da Antiga Grecia|moeda]], un invento de [[Reino de Lidia|Lidia]] que penetrou polas colonias xónicas e Asia Menor. Outros elementos foron o perfeccionamento das técnicas da navegación e a perda do empurre mercantil dos [[fenicio]]s, moi castigado polas conquistas do [[Imperio Babilónico]]. Como consecuencia dos intercambios con outros países, o mundo grego entaboou relacións con outras culturas, o que se traduciu nun fortalecemento da conciencia panhelénica, por riba das diferenzas rexionais. O grande aglutinador desta conciencia foi a lingua e a relixión común, concretada nos [[santuario]]s panhelénicos ([[Delfos]], [[Delos]], [[Olimpia]]).<ref name=":0" /> Outra característica desa unidade foron os supostos estéticos nos que se baseaba a nacente actividade artística e manifestacións tan curiosas como a cerámica, cuxa decoración preséntase case idéntica en tódolos achados da época. Tamén se iniciou a [[filosofía]] e a [[literatura grega|literatura]] non [[épica]]. === A Colonización === ==== Caracteres xerais ==== A colonización é o fenómeno máis notable da época arcaica e marcou unha das características que distinguiron os gregos en todas as épocas: a súa condición de emigrantes. Descoñecemos os pormenores da evolución da meirande parte das cidades, pero todas tiñan unha tónica común, que era a pobreza e a gran dificultade para arrincar os froitos da terra. Se a isto lle engadimos a presión demográfica para os recursos dispoñíbeis e que estaban en mans das familias ricas, e de aí que as primeiras cidades en emprender a aventura colonizadora foran as máis pequenas. En troques, Atenas e Esparta tiñan recursos para manter a súa poboación. Tratábase entón dunha colonización pola supervivencia. A segunda vaga tivo lugar un século mais tarde, cando as metrópoles se tornaran en centros comerciais e se eclipsara en gran medida a competencia fenicia. No [[século -VI|século VI]] a. C. perdera o seu pulo, pero xa a costa mediterránea estaba chea de [[establecemento]]s gregos, que deron lugar a importantes centros de irradiación da cultura grega, como ocorreu nas cidades de [[Sicilia]] e do Sur de Italia, o que se coñece como [[Magna Grecia]]. O final da colonización coincidiu coa expansión dos [[cartaxineses]] e [[etrusco]]s, que puxeron fin a expansión grega no Mediterráneo occidental, mentres que no oriental acontecía o mesmo pola presenza dos [[tracio]]s, [[escita]]s e [[Persia|persas]]. Ademais, as cidades gregas xa desconxestionadas e en moitos casos prósperas, non necesitaban recorrer á emigración. As manufacturas gregas difúndese por toda a bacía mediterránea: cerámica, armas, xoias e outros obxectos. Nas [[colonia (política)|colonias]] organízanse os seus propios obradoiros artesáns, fan prosperar a agricultura, a gandería e a [[silvicultura]]. Os produtos obtidos eran exportados e axudaban a paliar a factura da compra doutros produtos importados, en especial as manufacturas, creándose redes comerciais entre as colonias sen pasar pola metrópole ==== Principais Colonias ==== O sur de Italia foi o escenario onde primeiro se estableceron os gregos. Arredor do ano [[-770|770 a. C.]] xentes de [[Calcis]] (na illa grega de [[Eubea]]) desembarcaron na costa da [[Campania]] e fundaron [[Cumas]], relacionándose cos etruscos. Ao comezar o [[século -VII|século VII]] a. C. xentes do Peloponeso, fundaron [[Síbaris]] e [[Crotona]], de onde partiron colonos para fundar [[Metaponto]] e [[Siris]]. Peloponesios foron tamén os fundadores de [[Taranto]] e outras localidades na punta da bota de Italia. Os corintios establecéronse en Sicilia e fundaron [[Siracusa]] e [[Camarina]]. Aproximadamente no ano 600 a. C. colonos focenses fundaron [[Masalia]] ([[Marsella]]), que se converteu nun foco de irradiación cara ao interior da [[Galia]] e foi un enxame de novas colonias en Francia e na Península Ibérica.<ref>{{Cita web|título=Lectures on Ancient Ethnography and Geography, Comprising Greece and Her Colonies, Epirus, Macedonia, Illyricum, Italy, Gaul, Spain, Britain, The North of Africa, Etc., Volume 1|url=https://www.calameo.com/books/000107044b33fb062fd1e|páxina-web=calameo.com|data-acceso=2022-07-26}}</ref> No Mediterráneo Oriental xa se fixo mención a expansión grega no bronce arcaico e ás tres grandes familias lingüísticas gregas. A partir de aquí, as colonias expandíronse polo Mar Negro chegando a [[Quersoneso]] ([[Crimea]]) e a [[Cólquida]] ([[Xeorxia]]) e outros enclaves que arrodeaban este mar, tanto na costa europea como na asiática. Estas colonias puxeron en contacto o mundo heleno cos pobos provedores de peles, madeira, cabalos, peixe seco e afumado, metais, minerais e escravos. A costa mediterránea de África tamén recibiu colonos gregos, se ben os establecementos foron escasos pola proximidade do deserto e porque a parte occidental era de soberanía indiscutida dos cartaxineses. A principal fundación foi [[Cirene]], no litoral exipcio, a cargo de emigrantes da illa de [[Thera]]. Os [[faraón]]s permitiron a fundación de [[Náucratis]], no [[delta do Nilo]], punto crucial para os intereses comerciais dos [[Exipto Antigo|exipcios]] e [[Pobo grego|gregos]] e dende aí os gregos comezan a penetración naquel pais, onde se incorporaron ao exército como [[mercenario]]s e lograron unha grande influencia en diversos ámbitos. == Esparta e Atenas == === Esparta === {{Artigo principal|Esparta}} O carácter pechado e militarista que distinguiu a Esparta forxouse no Período Arcaico. Os dorios establecéronse na fértil chaira regada polo [[río Eurotas]], sometendo os seus habitantes a unha situación servil. A conquista de [[Mesenia]] foi moito más difícil e a rexión non puido ser reducida até o [[século -VII|século VII a. C.]] despois de cruentas guerras. Os mesenios pasaron a constituíren a clase dos [[ilota]]s, encargados de cultivar a terra e desprovistos de todo dereito. O carácter pechado traduciuse nunha escasa actividade colonizadora e no voluntario illamento e falta de contactos cos demais estados gregos. Outro trazo distintivo foi a militarización da sociedade derivada do ámbito da conquista e o pasado tribal pouco evolucionado. A instrución continua, a austeridade dos costumes e unha arraigada mentalidade colectiva mantiveron a Esparta ancorada nuns usos arcaicos e acabaron constituíndo a súa maior singularidade. A consagración das institucións tradicionais atribuíuselle a [[Licurgo (lexislador)|Licurgo]], personaxe que hoxe en día se considera mítico e que en realidade foi obra da [[oligarquía]] empeñada en manter o estado das cousas e garantir a continuidade. Dispuxeron para iso dos medios de coerción personificados nos [[éforos]], funcionarios encargados de vixiar os reis e o conxunto da sociedade e na práctica, auténticos gobernantes. Esparta permaneceu entón illada e pechada en si mesma, renunciou á expansión territorial e desdeñou o cultivo das artes e as letras. Esta sociedade austera e ríxida, na que os cidadáns cumprían [[servizo militar]] dende os 7 ata os 60 anos, partiu da época Arcaica nunha situación de fortaleza que facía dela a primeira potencia bélica do mundo terrestre grego, pese a non contar cun exército moi numeroso. Dominaba o Peloponeso, coa excepción de [[Argos, Grecia|Argos]], e cando os persas ameazaron o conxunto da Grecia, saíu do seu illamento e uniuse á loita común contra dos invasores do Oriente. === Atenas === A [[Ática]] non sufrira a invasión doria e a poboación xónica parece que se organizou a partir do [[século -IX|século IX]] a. C., unificando o seu territorio e abolindo as monarquías micénicas. Na Época Arcaica atopamos xa o goberno en mans dunha oligarquía formada pola nobreza de sangue ([[eupátrida]]s), pero a boa saúde económica da cidade non ofreceu problemas ata o século VII a. C., no que unha clase mercantil próspera, vinculada ao comercio marítimo, comezou a deixar sentir as súas reivindicacións dunha maior participación no goberno. Así mesmo, os campesiños, cansos dunha situación de vida na precariedade, e que se agravou coa implantación da [[Moeda da Antiga Grecia|moeda]], rematando coa economía de [[troque]]s dos seus produtos. Os conflitos de clase fóronse agudizando e as reformas de [[Dracón]] tiveron unha orientación democrática, no senso de poñer coto á arbitrariedade dos eupátridas, cara a recoñecer os dereitos de tódolos cidadáns, pero ao mesmo tempo fixo proverbial a dureza das leis, implacábeis á hora de demandar responsabilidade individual. Pero os problemas continuaron sen se resolver e aló polo 590 a. C., [[Solón]][[Ficheiro:Solon.jpg|miniatura|dereita|200px|Busto de Solón no [[Museo Nazionale]], [[Nápoles]].]] achegou unhas reformas que se traduciron nun estímulo para os pequenos e medios propietarios. As medidas de representación política foron moderadas e baseáronse en consideracións [[censo|censatarias]], isto é, clasificáronse os cidadáns pola contía dos seus ingresos. As fontes da época presentan a Solón como o pai da [[democracia ateniense]], pero non foron decisivas, xa que pouco despois, Atenas caeu na tiranía. Os problemas centrábanse nesta ocasión nos [[pedieo]]s, que eran os agricultores da chaira e os [[paralio]]s, que eran os habitantes da costa favorecidos polo auxe marítimo. Os políticos apoiaron os primeiros, menos influentes pero máis numerosos, e un deses políticos, [[Pisístrato]], tomou pola forza a [[acrópole]] ateniense en tres ocasións. Á terceira conseguiu manterse no poder por 12 anos. Non introduciu reformas pero usou o poder e a súa fortuna persoal para socavar a influencia da nobreza. Promoveu obras públicas e suntuarias e promoveu as exportacións de aceite e viño, así como a cerámica, o que favoreceu as economías dos oleiros e agricultores. A [[Moeda da Antiga Grecia|moeda de prata ateniense]] co símbolo da curuxa da deusa Atenea converteuse na divisa internacional máis prestixiosa. Trala morte de Pisístrato, relevouno o seu fillo [[Hipias, tirano|Hipias]], moito menos hábil que o seu pai. Despois do paso de diversos [[arconte]]s pertencentes as familias aristocráticas, da intervención espartana poñendo no poder a [[Iságoras]], o cambio necesario veu da man de [[Clístenes de Atenas]], que modelou coas súas reformas a Atenas Clásica. Logrou desposuír dos seus derradeiros privilexios ás grandes familias e, mediante unha nova clasificación dos cidadáns segundo a súa distribución territorial, baseada no [[demos]] ou cantón, diluíu os poderes locais e os residuos tribais, dándolle pulo a unha igualdade máis teórica que real, pero que representou un paso adiante na representatividade como demandaban os novos tempos. Tamén quedaron fixadas as funcións administrativas, a organización do exército e a actividade lexislativa. == As guerras médicas == {{Artigo principal|Guerras médicas}} Son as guerras que libraron os gregos para defender a súa independencia do expansionismo do [[imperio persa]]. O nome de ''medos'' é unha inexactitude histórica, xa que estes foron vencidos polos persas no 550 a. C. e daquela [[Ciro II]] fundou un imperio rexido pola súa dinastía, a [[Aqueménida]], con manifesta vontade universalista. Unificou Oriente, respectando as culturas dos diversos pobos que ía conquistando, baixo a súa autoridade e creou un vasto espazo económico que favoreceu as actividades mercantís e a xeración de riqueza. O Imperio estendíase dende [[Tripolitania]] e o Exeo ata o [[Río Indo|Indo]], e dende as beiras do [[mar Caspio]] e [[mar de Aral|Aral]] até o [[mar de Arabia]]. Os persas propuxéronse conquistar Europa. Instaláronse a outra banda do [[Bósforo]], dende [[Tracia]] ate [[Quersoneso]]. E alí foi onde se produciu o choque cos gregos. Os gregos da costa de Asia Menor procuraron manter boas relacións co poderoso Ciro, pero no [[-546|546]] a. C. este xa destruíra o [[reino de Lidia]] e tomara prisioneiro o seu rei [[Creso]], famoso polas súas enormes riquezas. Pouco despois estalou a rebelión en Lidia e os gregos prestaron o seu apoio aos alzados. A resposta de Ciro foi subxugar os territorios asiáticos poboados por eolios e xonios, dende o Helesponto ata [[Halicarnaso]], implantando un duro réxime de ocupación. Esta situación acentuouse con [[Darío I]], que impuxo aos gregos pesados tributos, esixindo servizo de armas. Pouco a pouco íase dando a situación de enfrontamento directo.<ref name=":1" /> === As campañas de Darío === ==== Levantamento das cidades xónicas ==== O empurre conquistador dos persas viuse freado a causa dos problemas internos que ofrecía un imperio tan vasto, problemas que Darío logrou resolver e aprestouse a invadir Europa, para someter os [[escita]]s, pobo do sur da actual Rusia. Os xonios axudaron a Darío a construír unha ponte con barcas a través do [[río Ister]]. O propósito de Darío era regresar ao [[Irán]] polo [[Cáucaso]], pero en vista das dificultades, tentou de volver polo mesmo camiño. O ateniense [[Milcíades]] propuxo desmantelar a ponte e os persas castigaron a rebelión que se produciu nas cidades helespónticas e someteron as costas tracias, penetrando na [[Reino de Macedonia|Macedonia]]. Tamén foron ocupadas as illas de [[Imbros]] e [[Lemnos]] no Exeo setentrional. [[Histieo]], [[tirano]] de [[Mileto, Grecia|Mileto]], a quen os persas deberían estar agradecidos por ter evitado o desmantelamento da ponte de barcas, foi chamado á corte de Darío. Acompañouno o seu xenro [[Aristágoras de Mileto|Aristágoras]], quen propuxo unha expedición naval contra a illa de [[Naxos]], elo importante para o dominio do Exeo e cabeza da ponte para un posible desembarco na Grecia continental. Esta proposta foi desestimada e Aristágoras cambiou de bando axiña, intrigando para unir as faccións antipersas de todas as cidades xónicas. Despois, erixido en paladín das liberdades gregas, trasladouse a Grecia en busca de aliados e conseguiu o apoio de Atenas e mais da [[Eritrea]]. Animados por este clima antipersa, apoderáronse de [[Sardes]], capital da [[satrapía]] xónica e incendiárona. Caria e Chipre sumáronse á rebelión. Os persas reaccionaron lanzando unha grande ofensiva contra os xonios. Os focos de rebelión foron reducidos un a un e o encontro decisivo foi a batalla naval na illa de [[Lade]], xunto Mileto no que a frota xónica foi derrotada e Mileto foi saqueada. === Expedición de Mardonio === Despois deste desastre, os gregos parecéronse desentender dos asuntos de Asia Menor, pero Darío estaba decidido a estender os seus dominios e castigar a Eritrea e máis Atenas por axudar os xónicos. Confiou esta operación a [[Mardonio]], o cal cunha forza combinada naval e terrestre dirixiuse cara a Helesponto. Dende alí as naves se dirixiron cara ao corazón da Grecia, pero unha tempestade fíxoas naufragar e as forzas terrestres foron aniquiladas polas tribos locais. O ano seguinte Darío preparou outra campaña enviando pouco antes emisarios a todas as polis gregas, esixindo a súa submisión. Todos optaron polo deixar correr, salvo Eritrea e máis Atenas que rexeitaron as súas pretensións. ==== Batalla de Maratón ==== A nova expedición, ao mando de [[Datis]] e [[Artafernes]], atravesou o Exeo cara á illa de Eubea. Alí foi desembarcada a cabalaría e a Eritrea non tardou en ceder ao empurre persa. Logo, púxose rumbo á Ática, desembarcando nas inmediacións de Maratón. Alí acudiron os atenienses, que non contaban con máis axuda que os [[Platea|platenses]]. Con todo xuntáronse 10.000 homes ao mando de 10 [[estratego]]s, entre os que destacou Milcíades. O choque produciuse no verán do [[-490|490]] a. C. e a batalla foi afín ás armas atenienses, xa que a planificación impediu que a cabalaría persa puidese tomar parte. Os persas repregáronse, embarcando nas súas naves ==== Expedición de Xerxes ==== ===== A Liga de Corinto ===== Darío preparou a conciencia a nova campaña contra Grecia. Pero mentres isto facía, morreu, e o seu fillo [[Xerxes I]] tardou un tempo en levala a cabo. Optou pola rota setentrional e no [[-480|480]] a. C. uns 100.000 homes cruzaron o Helesponto e avanzaron pola Tracia. Para evitar as tempestades, as naves (mais de 1000) foron levadas sobre rodetes pola península de [[Acte]]. Unha vez salvado o obstáculo, non se despegaron da vista da costa até chegaren á península de [[Magnesia]]. Alí, a frota dividiuse en dúas seccións, que costearon a illa da Eubea polo exterior e máis polo estreito que a separa da terra firme. Milcíades morrera e foron nomeados [[Temístocles]] e [[Arístides]]. O primeiro, un político pouco escrupuloso, empeñado en converter a súa patria en cabeza dun grande imperio marítimo e facer dela a potencia hexemónica da Grecia, propuxo construír unha gran frota. Arístides opúxose, e foi condenado ao ostracismo. Fixéronse 200 [[trirreme]]s, barcos rápidos e moi manexables. Para facer fronte ao inminente perigo persa, boa parte dos estados gregos uníronse na [[Liga de Corinto]], baixo a dirección de Esparta. Un exército da Liga, 4000 homes baixo o mando do rei espartano [[Leónidas I]] esperou aos persas no [[Batalla das Termópilas|paso das Termópilas]] e detivo o inimigo o tempo necesario para que se organizasen as forzas gregas. Foi vencido por unha traizón. Cando a mariña tivo novas disto, levou as súas unidades ao [[golfo Sarónico]] para defender Atenas. Xerxes avanzou sen dificultades cara Atenas e a súa poboación evacuou a cidade mentres a frota se concentraba preto da [[illa de Salamina]], situada ao rente do istmo, fronte ao [[Pireo]] e [[Eleusis]]. Un total de 400 naves persas déranlle a volta a Eubea e dirixíronse ao golfo. Por iniciativa de Temístocles, aliñáronse 300 trirremes na embocadura do estreito. Ao atacar as naves persas foron atraídas ao interior do estreito e foron presa fácil para as áxiles trirremes gregas. Os gregos asolagaron a frota persa e obrigaron a Xerxes a cambiar os seus planos de conquista. En efecto, ordenou o seu xenro Mardonio que continuase a conquista e o resto da frota mandouna cara a Helesponto. Temístocles aconsellou perseguir aos persas, cortarlles a retirada e inflixirlles unha derrota que lles quitase os pulos de futuras invasións europeas. Pero non se lle escoitou, e relegóuselle do mando, chamando de novo a Arístides. Co fin de liberar os gregos de Asia Menor aproveitando a debilidade dos persas, nese intre unha armada partiu ao mando de [[Xantipo]]. Mentres tanto, a forza que ficara ao mando de Mardonio, de novo foi cara a Atenas, que de novo foi evacuada. Mardonio saqueou a cidade e queimouna, pero tivo que saír dela rapidamente diante da proximidade do [[exército espartano]], baixo o mando de [[Pausanias (xeneral)|Pausanias]]. que uniu as súas forzas coas do resto das cidades gregas, até reunir 30.000 [[hoplita]]s e presentou batalla aos persas na chaira de [[Platea]], derrotando de novo aos persas. Mardonio morreu no encontro e os gregos capturaron un cuantioso botín. Mentres tanto, a frota enfrontouse coa persa no cabo de [[Micala]], fronte a illa de [[Illa de Samos|Samos]]. De novo venceron os gregos, nunha batalla naval e terrestre ao mesmo tempo, xa que os persas vararan os seus barcos e fixéranse fortes na costa. Con esta batalla, uníronse á Liga Samos, [[Quíos]] e [[Lesbos]] e outras illas, pero en terra a situación non variou. A frota dedicouse a limpar o Mar Exeo dos restos da armada persa, liberou Chipre e dirixiuse ao Helesponto, onde conquistou [[Bizancio]] e asegurou deste xeito a fluidez das rotas de Grecia co [[mar Negro]] (o Ponto) == A hexemonía de Atenas == {{VT|Século de Pericles}} === A Confederación de Delos === Tras a expulsión dos persas, Atenas puido levar á práctica as ideas de Temístocles e converterse nunha potencia hexemónica baseada no seu poderío naval. Abriuse así un período de 50 anos (chamado ''Pentecontecía'') no que a cidade foi reconstruída, dotouse dunha muralla que fixo dela unha fortaleza e o [[Pireo]] (porto de Atenas) foi amurallado, así como as vías de comunicación até a cidade. O instrumento para chegar á súa hexemonía foi a [[Confederación de Delos]] ou Liga Marítima de Delos, inspirada por [[Arístides]], e que tomou coma escusa a suposta conivencia do comandante da frota, o espartano [[Pausanias (xeneral)|Pausanias]], co rei persa. Os estados gregos rexeitaron a Pausanias, salvo os do Peloponeso, e constituíron a Liga Délica. Temístocles e Arístides estaban na convicción de que a longa a confrontación con Esparta era inevitable, aínda que os seus intereses eran diferentes, pero non contrapostos, xa que Atenas era unha potencia naval, mentres que Esparta era a máis gran potencia terrestre, pero nesa confrontación futura haberían de intervir os seus aliados. Nese intre, comezou a brillar [[Cimón]], fillo de Milcíades, que acadou o cargo de estratego, no que se mantivo por 14 anos. Cimón non compartía as ideas de Temístocles, senón que era partidario de manter unha alianza con Esparta, continuar a guerra cos persas para abortar calquera idea de desquite. Foi o encargado de desaloxar os persas das súas derradeiras guarnicións na Macedonia e Tracia, rexións que atraeu despois á Confederación. Outro labor moi importante foi a limpeza dos piratas do Exeo, que atacaban as naves atenienses e viñan sendo un atranco para os seus intereses comerciais. A medida que transcorría o tempo a posición de Atenas foise consolidando e o seu poder hexemónico deixábase sentir dun xeito moi negativo sobre as demais cidades da Confederación, ás que dispensaba un trato semicolonial, esixindo novas apartacións constantemente, xa que non tivo inconveniente ningún en intervir polas armas cando [[Naxos]] pretendeu se separar da Liga. Cimón, aproveitando o seu poder, arranxou unha expedición naval ás costas de Asia Menor, para desaloxar os persas, obxectivo que logrou entre os anos [[-467|467]]-[[-466|466]] a. C. liberando aqueles territorios poboados polos gregos que se apresuraron para integrarse na Confederación, co que Atenas chegou o cénit do seu poderío === Primeira fase da loita pola hexemonía continental === Os intentos dos Estados por se desligar da Confederación eran continuos, e tocoulle a súa vez á illa de [[Thasos]]. Ameazada por Atenas, fixo unha alianza con Esparta. Esta dispúxose a atacar Atenas, pero un terremoto esnaquizou a capital da [[Lacedemonia]], o que aproveitaron os atenienses para poñer asedio a Thasos, que caeu o ano seguinte. A Confederación procuraba a Atenas cuantiosos ingresos procedentes das obrigadas contribucións dos adheridos, e aprestouse a estender a súa hexemonía polo continente, alentando os movementos democráticos. Os xefes do partido que apoiaban esta política eran [[Efialtes de Atenas|Efialtes]] e [[Pericles]], que fixeron o posible para desprazar a Cimón, representante da oligarquía. Mentres Cimón e destacados representantes do partido oligárquico se atopaban ausentes, os demócratas fixeron presión para facer reformas constitucionais que limitaran o poder do ''[[Areópago]]'', o alto organismo que entendía dos asuntos orzamentarios, daba o visto e prace para incorporar altos funcionarios e xulgaba os casos de corrupción e traizón. Todos estes poderes foron transferidos á Asemblea dos Cincocentos, os tribunais ordinarios e a Asemblea Popular. Cando Cimón volveu, intentou se opoñer a estas reformas, pero foi condenado ao [[ostracismo]]. Inmediatamente, Atenas denunciou o espírito da [[Liga de Corinto]], e comezou a construír unha trama de alianzas continentais. As primeiras foron [[Argos, Grecia|Argos]] e [[Tesalia]]. Os ilotas espartanos, que se rebelaran cando o terremoto da Lacedemonia e conquistaran de Esparta que se lles deixase emigrar libremente, chegaron a un acordo con Atenas, quen lles ofreceu terras nas costas do golfo de Corinto e converteunos deste xeito en afectos á súa causa. [[Mégara]] adheriuse tamén, co que Atenas xa tivo a zona do istmo e un bo acceso para entrar no Peloponeso. Non deixou de empregar as súas enerxías en apoiar os exipcios en contra dos persas, en intervir na costa fenicia para debilitar a causa destes rivais comerciais,etc,.. Mergúllase agora nunha serie de alianzas para debilitar a Esparta e esta noutras alianzas que lle permitan intervir na Grecia Central e non quedar illada. === Derradeiro enfrontamento cos persas === ==== A Paz de Cimón ==== Neste intre, abriuse unha paréntese nas loitas civís, que non terían servido para decidir cal ía ser a potencia hexemónica, pero sumiran no cansazo os contendentes (algúns chaman a estas loitas a primeira guerra do Peloponeso). Atenas precisaba tamén de tranquilidade para levar adiante as súas reformas e rematar a construción das súas murallas, que farían dela a cidade mellor defendida da Grecia. Ao mesmo tempo, reforzou os vínculos da confederación e, aducindo que o tesouro da mesma corría perigo en caso de ataque dos persas, trasladouno para a fortaleza ática, o que supuxo o dominio sobre os seus aliados, que na práctica eran vasalos de Atenas. O tesouro ascendía a 5000 [[Talento (unidade)|talentos]] e, por iniciativa de Pericles, foi transferido á facenda pública da cidade. Canto ao aludido paréntese da guerra civil, chegouse a un armisticio do que acordou unha duración de 5 anos. Cimón, xa de volta a cidade da súa condena ao ostracismo, organizou unha expedición para conquistar Chipre aos persas. Pero no sitio de [[Citión]], Cimón faleceu por culpa dunha epidemia e houbo que levantar o asedio, polo que Chipre continuou a estar baixo a soberanía [[aqueménida]]. Os persas enviaron unha expedición de castigo, que de novo foi [[batalla de Salamina|derrotada en Salamina]] e asinouse un acordo de paz, chamada de Calias, ou de Cimón, en honor o caudillo recentemente falecido e que supuxo un ''modus vivendi'' cos persas, xa que as dúas potencias trazaron unha liña divisoria que non poderían franquear as naves dun e outro bando. === Repartición das hexemonías === ==== A Paz dos Trinta Anos ==== Mellor ou peor resolto o problema persa, e á vista de que o armisticio de 5 anos chegaba ao seu fin, Pericles convocou un congreso panhelénico para poñer algo de orde na situación política. O pretexto foi atopar un acordo para reconstruír os templos destruídos polos persas, pero Esparta negouse a acudir, e o proxecto malogrouse. Desenvolveuse despois un breve episodio bélico que puxo fin ás aspiracións atenienses de se converter na primeira potencia hexemónica continental, e quedou claro que a terra correspondíalle a Esparta, mentres que o mar era un tema exclusivo de Atenas. En teoría, cando menos a falla de coincidencia de intereses dunha e outra que se atribuían ámbitos de influencia moi distintos, garantía a paz, pois non eran previsibles os choques, pero o final os aliados forzarían o enfrontamento. Volvendo ao intre presente, [[Tebas, Grecia|Tebas]] tratou de que [[Beocia]] abandonara a Confederación e Atenas respondeu enviando un exército que, se ben ao comezo logrou algún éxito, ao cabo foi vencido en [[Coronea]]. Toda a Grecia Central escapou ao control ateniense e abriu unha política hostil, o que suscitou unha reacción en cadea onde se multiplicaron as defeccións. A illa de Eubea iniciou a sublevación, en Mégara a guarnición ateniense foi pasada polo coitelo e a federación do Peloponeso avanzou coas súas tropas sobre o istmo baixo o mando do rei espartano [[Pleistoanacte]]. Antes de chegar ao enfrontamento, Pericles chegou a acordo con esta forza sen acadar enfrontamentos armados. Eubea foi reducida a obediencia, as cidades sublevadas tiveron que admitir colonos áticos pero Atenas comprendeu que tiña que chegar a un acordo con Esparta e repartir as zonas de influencia. Atenas aceptou abandonar o Peloponeso e o mundo grego quedou repartido entre dúas ligas: A do Peloponeso, capitaneada por Esparta, e a [[Liga Ática]]. Os estados que non estaban incluídos en ningunha das dúas tiveron liberdade para se unir a unha delas. Esta situación consagrouse na Paz dos Trinta Anos, subscrita por ambas as dúas partes no ano [[-445|445]] a. C. === O Século de Pericles === Morto Efíaltes, Pericles quedou como xefe do partido demócrata e como o home máis influente de Atenas. Dende esa situación, impulsou reformas encamiñadas a unha maior representatividade: os asuntos do Estado decidíanse en asemblea (a ''[[Eklesía]]'') na que todo cidadán ten dereito a intervir. Abriu os altos cargos a todos os cidadáns con independencia do seu orixe, pero limitou o dereito á cidadanía aos atenienses fillos de pais da mesma orixe pois a cidade, ao medrar a súa riqueza, convertérase nun centro cosmopolita. A maioría dos cargos adxudicábanse por sorteo e non acostumaban durar máis dun ano. Pericles estableceu a ''misthophoria'', ou retribución aos maxistrados por desempeñar o seu cargo. A Confederación transformouse nun auténtico imperio, tanto polo recurso ao tesouro teoricamente común, como pola suxeición con que Atenas sometía aos confederados. A realidade é que era unha metrópole que baseaba a súa opulencia na explotación dunhas colonias ou territorios que, trala guerra contra Samos, quedou consagrado ao dividir os territorios en cantóns federais, que pasaron a ser Xonia, Arquipélago, Helesponto e Tracia. Uns dos destinos das inmensas riquezas alí achegadas foi o embelecemento de Atenas e a súa seguridade, xa que se construíu unha terceira muralla. O [[Partenón]] e o [[Odeón]], na [[Acrópole]], así como o santuario na veciña Eleusis, datan desa época, culminación da cultura grega clásica que se coñece coma [[século de Pericles]] polo brillante das súas realizacións. Pertencían ao círculo de Pericles entre outras personalidades, [[Fidias]], [[Sófocles]] e [[Anaxágoras]]. Este período nun durou un século, pero a influencia do personaxe, que foi reelixido unha e outra vez durante os derradeiros 15 anos da súa vida, converteuno nun verdadeiro autócrata. ==== A guerra contra Samos ==== A secesión da illa de Samos, situada fronte ás costas de Xonia, foi un episodio de gran violencia e que fixo tremer o edificio imperial ático. Paradoxalmente, a illa non tiña que tributar, xa que sempre estivera a carón de Atenas dende o principio e mantiña un peculiar sistema oligárquico. Todo empezou por unha disputa entre Samos e Mileto, na que Pericles interveu como mediador, pero en realidade, derrocou o réxime oligárquico e impuxo un democrático. Un grupo de fuxitivos escapou da illa e conspirou cos persas para erguer en contra de Atenas outros territorios, e conseguiuno en Bizancio e a faísca da rebelión estendeuse. Pericles reaccionou rapidamente, reduciu Samos a obediencia, impúxolle [[vasalaxe]] e unha reparación de 1500 [[Talento (unidade)|talentos]]. Bizancio correu parecida sorte, pero outros territorios de Asia Menor perdéronse para sempre. Foi entón cando se implantou a división en cantóns. Esta política alimentou a oposición interior a esta política exterior, pero a posición do estratego era moi forte, polo que as críticas dirixíronse contra o seu círculo, como [[Aspasia]], a súa amante e despois esposa. Contra Fidias, que se tivo que exiliar acusado de estafa. Anaxágoras foi acusado de impiedade por propagar teorías en contra da relixión. Todo acabou coa condena ao ostracismo de [[Tucídides]], o xenro de Cimón e o seu principal opositor. A fin de contas, a gloria póstuma de Pericles radicaría no inigualable esplendor atinxido por Atenas no campo das artes e das letras, xa que na política e na economía, e os seus ambiciosos planos para Atenas, traerían amargos reveses, xa que superaban a capacidade económica e humana de Atenas. == A guerra do Peloponeso == {{Artigo principal|Guerra do Peloponeso}} === Definición dos bandos === O detonante da guerra foi a rivalidade comercial entre dúas potencias marítimas: [[Atenas]] e [[Corinto antiga|Corinto]]. Esta cidade era a principal aliada de Esparta e arrastrou aos demais a unha guerra que ninguén quería. Todo comezou por unha das fútiles e endémicas loitas internas que envelenaron a historia da Grecia antiga. Na cidade de [[Epidamno]], colonia fundada por Corinto e [[Corcira]] ao mesmo tempo, loitaban pola hexemonía política dous partidos que solicitaron axuda ás súas respectivas metrópoles. Corinto, desexando ampliar a súa influencia, enviou unha forza de apoio ao partido demócrata, e Corcira respondeu asediando a cidade. Esta iniciativa serviulle de escusa a Corinto para lanzar unha operación naval, que se estrelou contra a superioridade numérica de Corcira, que venceu e forzou a rendición de Epidamno. Para se desquitar da derrota, Corinto preparou unha guerra naval a grande escala, e Corcira solicitou o apoio dos atenienses. Atenas veuse nun dilema: se apoiaba a Corcira, conseguía un grande aliado e un aumento da súa influencia, ao se atraer unha potencia marítima como Corcira, que ademais dominaba as rotas marítimas cara a Sicilia e a Magna Grecia do sur de Italia. Pero tiña o inconveniente de se enfrontar a Corinto e rachar co espírito da [[paz dos Trinta Anos]]. Decidiuse por unha solución intermedia, que consistiu en enviar unha frota de disuasión e observación, pero non disposta a combater. O enfrontamento produciuse no estreito entre Corcira e o continente, pero a presenza da frota ateniense non lle permitiu á frota corintia unha vitoria que xa tiña nas mans. Corintio non renunciou ao desquite e decidiu fustrigar aos atenienses moi lonxe, na [[península da Calcídica]], alentando a sublevación e a separación da Confederación. O levantamento de [[Potidea]] foi o primeiro que se produciu en toda a península, que estalou en contra de Atenas. A reacción de Pericles foi o envío dunha expedición de castigo que venceu aos potideos e seus aliados os corintios. De novo, este fracaso levou a Corinto a concibir o propósito de arrastrar consigo a toda a [[Liga do Peloponeso]] en contra de Atenas. O rei [[Arquídamo]] de Esparta non estaba por entrar na guerra, pero a Asemblea considerou que Atenas incumprira a Paz dos Trinta Anos e tras a consulta co oráculo de Delfos, dispúxose a entrar en guerra, non sen antes tentar de negociar con Atenas. Pericles negouse a aceptar as condicións, que na práctica supuñan o desmantelamento da Confederación, e todo o mundo grego preparouse para guerra, aliñándose nun ou outro bando. A Liga do Peloponeso sumaba 40.000 hoplitas, en tanto a Confederación apenas chegaba aos 10.000. Pero en cambio, tiña moitos máis recursos financeiros, unha gran frota e estaba moi ben defendida. Ademais, Pericles non se propoñía enfrontarse co exército, senón efectuar desembarcos rápidos en puntos concretos para ir desgastando o inimigo. === A guerra de Arquídamo === O conxunto de episodios coñecidos como [[guerra de Arquídamo]] comezaron no ano [[-431|431]] a. C. Os tebanos tentaron apoderarse de Platea, pero a operación resultou un desastre e os atacantes foron aniquilados. Esparta considerouse obrigada a responder e mandou un exército cara a Ática. Pericles non se limitou a organizar a defensa, senón que enviou unha frota que conquistou a illa de [[Cefalonia]]. Logo, devastou Mégara e o seu territorio circundante. Antes, xa ocupara [[Exina]], que colonizou con xentes da Ática. Pero declarouse unha epidemia de peste en Atenas e unha facción tratou de chegar a un acordo cos espartanos e logrou poñer a maioría dos cidadáns en contra de Pericles, co que este veuse na obriga de dimitir como estratego. Pero os seus partidarios contraatacaron, e lograron unha nova reelección, aínda que pouco despois Pericles falecía. A desaparición de quen rexera os destinos de Atenas durante moitos anos traduciuse nunha perda total do rumbo, xa que de inmediato xurdiron dúas faccións opostas e as figuras sobresaíntes foron [[Cleón]], ao que as crónicas presentan como demagogo e oportunista. Xefe dos demócratas e partidario de continuar a guerra é [[Nicias]], hábil xeneral, conservador e partidario da paz. Os atenienses lograron tomar Potidea. Os espartanos desistiron de atacar a Ática pero devastaron a Platea. Atenas levou unha frota para bloquear o golfo de Corintio, o que levou a cabo no seu punto mais estreito, onde derrotou a unha frota peloponesa. No [[-428|428]] a. C. a illa de Lesbos trocou de bando, o que levou a Atenas a crear un novo imposto para financiar a guerra. Lesbos foi ocupada dun xeito encarnizado, derribáronse as murallas de [[Mitilene]] e establecéronse colonos áticos na illa. Despois disto, considerouse que Atenas mantivera unha política defensiva e que era preciso tomar a iniciativa. Nun principio, esta política deu os seus froitos, máis resoantes que efectivos, pero induciron aos contendentes a tentar buscar unha saída a un conflito esgotador. Mentres tanto, Nicias tomara Corcira e a illa de Citerea, e deste xeito o Peloponeso veuse arrodeado por prazas nas que a Confederación estaba ben asentada === A paz de Nicias === Nese intre de eclipse para a causa peloponesa, Esparta atopou un home excepcional na persoa do xeneral [[Brásidas]], que dirixiu todos os seus esforzos a subtraer Tracia e os territorios do norte do bando ateniense. Conseguiuno e Atenas pediu unha tregua dun ano. Brásidas non deixou de forzar máis defeccións da causa da Confederación e, pasado o ano, atenienses e espartanos enfrontáronse en [[Anfípolis]], onde pereceron tanto Cleón como Brásidas, e Atenas foi derrotada. A desaparecer estes dous personaxes, tanto en Atenas como Esparta, fixéronse co poder os partidarios da paz: Nicias e Pleistoanacte. No ano [[-421|421]] a. C. asinouse o que se coñece como [[paz de Nicias]], por 50 anos, onde ningún dos dous bandos se recoñecía como vencedor, pero foi Atenas a gran beneficiada, xa que recuperou todos os territorios que formaban a Confederación, agás Anfípolis, que era a chave do dominio da [[Tracia]]. Tanto en Atenas como en Esparta non tardaron en formarse faccións contrarias ao tratado de paz. Foi o ateniense [[Alcibíades]] quen se dedicou incansablemente a socavar o poder espartano por toda a Grecia e no mesmo Peloponeso, e forzou a ruptura con motivo dun conflito menor. [[Axis I|Axis]], rei dos espartanos, ofreceu unha nova tregua, pero un exército confederado penetrou ata o corazón do Peloponeso e tomou [[Texea]], na [[Arcadia]], non lonxe de Esparta. O enfrontamento era inevitábel e o propio Axis logrou unha resoante vitoria en [[Mantinea]]. En Atenas, foron moitas as voces contrarias a Alcibíades pero ao cabo foi o artífice do xiro da política ateniense e do novo rumbo que tomou a guerra. === A guerra en Sicilia === Os gregos en [[Sicilia]] e na [[Magna Grecia]] prosperaran moito pola súa grande actividade mercantil, aínda que toparon moi cedo cos [[Cartago|cartaxineses]] e máis os [[etrusco]]s. Unha proba tivérona os [[focense]]s, que deixaran as súas costas despois das loitas cos persas, e ao tratar de se establecer na illa de [[Córsega]], tiveron que loitar cunha frota combinada de etruscos e cartaxineses. Aínda que venceron, limitou para sempre as súa expansión cara ao oeste e nunca chegaron alén de Massalia ([[Marsella]]) e a súa zona de influencia, como foron as colonias no Levante hispano. Nas cidades da Magna Grecia, que se estableceron arredor do [[golfo de Taranto]] e na punta de bota da [[península itálica]], reproducíronse os mesmos poderes e rivalidades que nas metrópoles, como lles pasou ás cidades de [[Crotona]] e [[Síbaris]], cuxa loita levou á destrución desta última cidade, cuxo luxo e opulencia deu lugar ao adxectivo de ''sibarita'' e da que non quedou pedra sobre pedra. Tamén reproduciron os mesmos sistemas políticos, poderes oligárquicos, tiranía e democracia. A cidade que máis preponderancia tivo foi [[Siracusa]], que baixo o tirano [[Xelón]], chegou a ser un dos centros culturais máis importantes do mundo grego, cun forte exército e unha poderosa frota. Tanto poder non agradou nada a Cartago, que enviou a [[Amílcar Barca]] cun exército que foi vencido e decimado, obrigando a Cartago a asinar a paz. Pero foi co seu sucesor [[Hierón]] con quen Siracusa acadou o seu maior poderío económico e cultural, xa que embeleceu a cidade coa presenza de artistas, arquitectos e literatos como [[Esquilo]] e [[Píndaro]]. Foi á súa morte cando Siracusa volveu á democracia e inspirou a súa implantación noutras cidades gregas, non sen loitas internas, xa que os inmigrantes expulsados das diferentes cidades despois das diversas guerras civís que ocorreron no seu paso á democracia, víronse na obriga de fundar outra nova cidade, que se coñece co nome de [[Mesina]]. Siracusa non cedera no seu propósito de exercer a súa hexemonía dun xeito máis efectivo, especialmente na illa de Sicilia. As cidades xonias alí fundadas pediron axuda a Atenas. Unha delas, [[Leontini]], entrou en conflito con Siracusa e Atenas, favorable ao intervencionismo propugnado por [[Alcibíades]], dispuxo unha frota para o seu envío. Cando esta xa estaba lista para partir, aconteceu un suceso que resulta un pouco difícil de valorar para a nosa mentalidade actual. En todos os fogares de Atenas, ao pe da porta de entrada ás súas casas, tíñase o costume de pór unhas figuras de [[herma|Hermes]], que esa noite apareceron rachadas. Culpouse a Alcibíades deste suceso. Pero como a frota xa tiña que saír, o xuízo quedou pendente para a súa volta. Cando chegou a frota a Sicilia, o plan era o de asegurarse a fidelidade das diversas cidades antes de atacar Siracusa. Pero nese intre chegou a orde de Atenas de que Alcibíades volvera para Atenas para ser xulgado, e este buscou refuxio no Peloponeso, eludindo o xuízo. Foi condenado a morte [[en rebeldía]] e os seus bens confiscados. Con esta fuxida, os atenienses quedaron un pouco á deriva, e a cidade de Siracusa aproveitou para pedir axuda a Esparta, quen enviou a [[Xilipo]], quen entrou en Siracusa a pesar de estar sitiada e reforzou as súas defensas, mentres as naves de Corinto pechaban as naves atenienses polo mar. En auxilio de [[Nicias]], que estaba á fronte das armas atenienses, chegaron tropas dende a metrópole, pero todos eles foron vencidos e os seus xenerais executados en Siracusa. A guerra estaba de novo en marcha e só transcorreran catro anos da [[Batalla de Mantinea (418 a. C.)|batalla de Mantinea]]. A derradeira fase das guerras do Peloponeso tivo lugar cando os espartanos invadiron a Ática e ocuparon [[Decelia]]. Atenas estaba illada e cunha escasa capacidade de manobra. A Confederación comezaba a se desfacer, xa que varias cidades pedían a súa saída da mesma; os persas entraron no conflito tentando que os espartanos lles axudasen a volver ás costas de Asia Menor. A guerra desprazouse ao [[Helesponto]], Alcibíades tornou a Atenas, onde se formara un goberno saído dun golpe de estado, que a frota ateniense no exterior non recoñecía. Co nomeamento de Alcibíades de novo como xeneral, volveron as vitorias, no Helesponto, no [[Cízico]], onde se apoderou de toda a frota peloponesa e os espartanos chegaron a pedir a paz. Pero co nomeamento de [[Lisandro]] como comandante en xefe e con moi boas relacións cos persas, esperou o intre preciso en que Alcibíades se ausentase do mando para atacar e o seu segundo non estivo á altura das circunstancias. Coa derrota, Alcibíades foi destituído e máis tarde asasinado polo [[sátrapa]] [[Farnabazo]] por instigación de Esparta. Despois de diversos episodios nos que Atenas se recuperou armando outra frota, o encontro definitivo tivo lugar en [[Egos Potamos]], no Helesponto, no que a frota ateniense caeu en mans espartanas, mentres a cidade era cercada por [[Pausanias I]], rei espartano. Co Pireo bloqueado e sen acceso por terra, Atenas asinou a paz, co derrubamento das súas murallas, e o seu ingreso na [[Liga do Peloponeso]]. == A crise das hexemonías tradicionais == Ao pouco de se firmar a paz da guerra do Peloponeso, Esparta amosou a súa incapacidade para administrar a súa hexemonía, máis que nada polo seu ordenamento político, que era cunha visión da política localista e de cara a uns intereses moi específicos. O número de cidadáns con plenos dereitos era escasísimo, [[Pausanias I]] e [[Lisandro]], vencedores da guerra, pronto se enfrontaron entre si, enfrontamento que rematou co exilio de Lisandro, e os espartanos sen dereito de cidadanía, aliáronse cos [[ilota]]s e [[perieco]]s (fillos ilexítimos sen ningún dereito civil), pero esta conspiración logrou abortarse. Os aliados de Esparta, en especial os tebanos e corintios, manifestaron o seu descontento, xa que a hexemonía non se traducira nunha maior liberdade para o resto das cidades. === Atenas: Os Trinta Tiranos === Os atenienses tivéronse que someter ao réxime que Esparta impoñía ás cidades vencidas: pagamento do tributo, presenza dun consello de 10 individuos (''[[decarquía]]s'') e máis unha guarnición espartana, cuxo comandante asistía ás reunións do consello. Ao final da guerra, a loita entre oligarcas e demócratas planificouse con toda crueza. Esparta designou a 30 cidadáns atenienses para que redactasen unha nova constitución, pero acabaron actuando de forma despótica e arbitraria, o que explica que pasasen a historia co nome dos Trinta Tiranos. Para se manteren no poder, reclamaron o reforzamento da guarnición espartana. A relación entre os Trinta non era boa, xa que no seu seo pugnaban tendencias contrapostas, a de manter a tiranía dirixida por [[Critias]] e a de crear un réxime de transición cara á [[democracia]], mantida por [[Terámenes]]. Prevaleceu a primeiro, pero con todo houbo de se crear un consello de 3.000 cidadáns como representantes do poder público. Moitos atenienses se exiliaran o foran expulsados e Tebas tornárase no seu principal centro de acollida. Este núcleo de refuxiados púxose en mans de [[Trasíbulo]], quen en dúas accións bélicas tentou de desaloxar do poder aos Trinta, e se ben non chegou a entrar en Atenas, o Consello dos Tres mil destituíron aos Trinta Tiranos e designaron no seu lugar a 10 maxistrados que non tardaron de caer nas mesmas arbitrariedades dos seus antecesores. Ante a presión de Trasíbulo e os exiliados, estes dez maxistrados pediron axuda de novo a Esparta. Foi nomeado [[Lisandro]] como árbitro, quen logrou impoñer a paz, outorgouse unha amnistía xeral, excepto para os delitos que cometeran os Trinta e os Dez abusando do seu poder e constituíuse unha comisión lexislativa que revisou e adaptou a [[Constitución de Solón]]. === Complicacións bélicas con Persia === Cando se disolveron as comisións fiscalizadoras espartanas (''decarquías'') establecidas nos territorios ocupados, as cidades xónicas de Asia Menor e á vista da situación de prostración na que se atopaba Atenas, a súa nai-patria, pediron axuda aos persas, os seus antigos inimigos, en busca de protección. No [[Imperio Aqueménida]] reinaba [[Artaxerxes II]], pero o seu trono estaba en disputa co seu irmán [[Ciro o Mozo]]. Os gregos apoiaban a este e coa axuda de Esparta xuntaron un exército de 13.000 mercenarios gregos (''os 10.000'' ) que, se ben venceron aos persas en [[Cunaxa]], nesta batalla morreu Ciro o mozo, o que malogrou o resultado da batalla e da guerra. Os gregos víronse obrigados a emprender unha retirada, que pasou á historia polo libro de [[Xenofonte de Atenas|Xenofonte]] (''Anábasis''), quen fora o seu xefe na derradeira parte da mesma. Os persas, por medio do [[sátrapa]] de [[Licia]], [[Tisafernes]], castigou ás cidades xonias, que pediron de novo axuda a Esparta. Aínda que se enviou un exército, as cidades non foron recuperadas. Os persas tamén montaran unha frota de castigo, que puxeron ao mando de almirante ateniense [[Conón]]. Aínda que os espartanos, baixo o mando de [[Axesilao]], lograron vencelo en [[Sardes]], os persas conquistaron Rodas e a guerra veuse interrompida pola grave situación interna de Esparta. === A guerra de Corinto === No [[-395|395]] a. C. toda Grecia era un clamor en contra da dominación espartana, torpe, ineficaz, e que só criaba inimigos. O primeiro conflito que se xerou por esta situación tivo como protagonista a Tebas, quen por unha cuestión de límites, invadiu a Fócida. Esparta considerou que debía intervir e como sempre ocorría entre as disputas entre os gregos, unha intervención levaba a outra, Atenas púxose a carón dos tebanos. Esparta nomeou a [[Lisandro]] pero foi derrotado e perdeu a vida. Esta derrota animou a constituír unha liga antiespartana, que integraron Beocia, Atenas, Argos e Corinto, tendo a súa sede nesta derradeira cidade. Esparta respondeu estreitando os seus vellos vínculos coas cidades da Grecia Central e Setentrional, e [[Axesilao]] púxose á fronte do seu exército, vencendo en [[Nemea]] e [[Queronea]]. Pero como tiñan que loitar en dúas frontes, a naval contra dos persas, as súas naves foron derrotadas por Conón en Cnido, e logo aquelas saquearon as costas da Lacedemonia e varias illas aliadas de Esparta. Conón regresou a Atenas e coordinou a reconstrución das murallas da cidade, e afanábase en reconstruír o poderío naval de Atenas, tratando de manter o beneplácito de Persia. Os espartanos enviaron aos persas unha embaixada para persuadilos de que non lles conviña ter unha gran potencia naval no mar Xónico coa ascendencia sobre as cidades de Asia Menor, argumentos que convencérona os persas e que foron o final da vida política de Conón, aglutinador desa idea. Aínda así, os atenienses trataron de volver a nuclear unha confederación de cidades e potenciar a súa frota. Pero coa morte de Trasíbulo o proxecto malogrouse. === A Paz do Rei ou Antálcidas === O empeño ateniense de refacer o seu poderío marítimo persistiu, até que Persia, co beneplácito de Esparta, deulle un ultimato. Unha frota combinada espartana e persa bloqueou o Helesponto, ameazando as rotas comerciais atenienses, polo que houbo que aceptar o ultimato. O resultado do mesmo foi a chamada [[paz de Antálcidas]] ou Paz do Rei, que foi o marco de relación entre os estados gregos e os destes cos persas durante moitos anos. En virtude deste tratado, as cidades de Asia Menor e as illas de [[Cazomene]] e [[Chipre]] pasaban a mans aqueménidas. Os aliados de Atenas deberían ser autónomos, sen obrigas para con aquela cidade, que se veu así desposuída do seu imperio marítimo. A Esparta recoñecíaselle a súa hexemonía continental a través da Liga do Peloponeso, única que foi capaz de subsistir. Esparta tivo así nas súas mans un instrumento de dominio que decidiu explotar ao máximo. O artífice da política deste período foi [[Axesilao]], quen se preocupou sobre de todo de controlar o paso do istmo e de manobrar en contra dos réximes democráticos establecidos nas cidades. En torno a 380 a. C. Esparta culminou o seu poderío e o seu dominio sobre a Grecia era practicamente total. === Fin da hexemonía espartana === Baixo a hexemonía espartana, en Tebas instaurouse un réxime de tiranía, que non tardou en ter unha tenaz oposición, organizándose esta arredor dos atenienses que saíran de Atenas por motivos políticos. Tras derrotar os espartanos, instaurouse de novo a democracia e Atenas non tardou en tratar de restablecer as súas relacións cos seus antigos aliados, pero non a Confederación, imposible neses intres, senón con acordos bilaterais. Tebas adheriuse a eses acordos, recoñecendo todos eles os termos da Paz do Rei, respectando a autonomía dos asociados e sen pago de tributos. Ao mesmo tempo comezou a construción dunha nova frota. Esparta trataba por todos os medios de afogar a Tebas, e a súa frota foi vencida e aniquilada fronte á illa de [[Naxos]]. Esta vitoria aliada marcou o irreversible declinar de Esparta. Atenas volveu a ter a hexemonía marítima e de novo aparecían as reparticións tradicionais. Atenas era dona do mar e Esparta como potencia terrestre, e esta veuse na obriga de recoñecer a Liga ateniense. Pero no continente emerxía unha nova potencia, Tebas, que se dedicaba a subtraer territorios das influencias espartanas, conquistando toda a Beocia. Nesta atmosfera azoutada por ventos de guerra, os persas promoveron un Congreso de Paz, que se celebrou en Esparta. Os delegados, sempre dentro das liñas xerais da paz do Rei, acordaron recoñecer a autonomía das cidades, a retirada das guarnicións e o desmantelando do entramado das hexemonías. A sinatura da paz xa foi un entramado de agravios, xa que Tebas atribuíuse a representación de toda a Beocia. Esparta negou este recoñecemento e ordenou ao seu exército que marchase contra Tebas. A derrota que os tebanos inflixiron aos lacedemonios de Esparta en Leuctra tivo unha gran transcendencia na orde militar e na política, xa que significou o fin da hexemonía espartana e o inicio dunha nova e postrema etapa de brillo das ''polis'', antes de verse arroladas polos [[macedonio]]s. === A fugaz hexemonía de Tebas === A eclipse de Esparta foi aproveitada por Atenas para relanzar a construción do seu imperio marítimo. Os membros da Liga do Peloponeso, xa ceibes do control espartano, implantaron réximes de signo democrático. Á fronte de Tebas situáronse dous estrategos de gran valía: [[Epaminondas]] e [[Pelópidas]]. O primeiro levou a guerra ao corazón do Peloponeso, para render os derradeiros redutos fieis a Esparta. A situación fíxose tan insostíbel que buscou nos seus seculares inimigos, os atenienses, como aliados coa esperanza de que estivesen temerosos da supremacía de Tebas. Estes enviaron ao Peloponeso as tropas que se limitaron a interromper as súas liñas de subministración, e o exército tebano veuse na obriga de se retirar cara á súa cidade. Isto bastou para que se estreitasen as relacións entre Esparta e Atenas, pero no ano seguinte, Epaminondas levou a cabo a súa segunda expedición contra a Lacedemonia, logrando a adhesión de [[Sicíone]], cidade ao norte do Peloponeso, interveu en Tesalia e incluso en Macedonia. Tebas atopábase na cúspide do seu poder, pero a súa hexemonía tiña un signo distinto dos seus predecesores, ao menos en intencións e inspiración, xa que non procuraras un mero dominio pola forza, senón a unión de todos os helenos, con obxecto de se fortalecer fronte aos bárbaros. Pero este propósito, no terreo dos feitos traduciuse nos mesmos métodos que antes usaran outros, así que no básico, veu a significar o mesmo. Como en ocasións anteriores, os propios socios de Tebas foron os que pronto se amosaron cansos daquel dominio e xurdiron os movementos de afirmación local. De novo foron os persas os que chamaron a paz, esta vez no Santuario de [[Delfos]], pero non chegaron a ningún acordo porque ninguén quería renunciar aos seus supostos dereitos e a guerra continuou. Ao ano seguinte foi Tebas a que pediu a paz, esgotada polo esforzo militar e por non chegar a ningún resultado duradeiro. Esta paz asinouse no [[-366|366]] a. C.. Tebas abandonou o Peloponeso e Atenas seguiu tecendo o seu imperio marítimo. Transcorreron dous anos e unha vez máis a situación complicouse e conduciu a outro enfrontamento. En [[Arcadia]] o movemento localista foi atraendo máis e máis partidarios, co que se chegou a formar unha liga, que se dedicou a buscar apoios. No seo da Liga unha facción inclinábase por manter unha estreita relación con Tebas, garante de que a rexión non volvería á órbita de Esparta, e cuxo núcleo estaba en [[Texea]], mentres que a política de distanciamento de Tebas estaba en [[Mantinea]]. Con motivo dun intento de golpe de estado en Texea, ao parecer promovido por Tebas, deu lugar ao enfrontamento das diferentes políticas e os seus aliados. Todo rematou na [[Batalla de Mantinea (362 a. C.)|batalla de Mantinea]], que tivo a maior transcendencia para a historia de Grecia, porque non só representou o final da hexemonía de Tebas, senón o preludio do fin do réxime das polis e dunha serie de constantes ata entón na historia da Hélade. Foi o fin dunha época. Epaminondas morreu na batalla. Os tebanos, que gañaran polas armas, déronse por vencidos, pero ninguén se deu por vencedor. == Macedonia == Trala batalla de Mantinea, os contendentes aviñéronse á paz, pero non houbo acordo sobre os litixios que enfrontaban os diferentes estados. O papel de Esparta quedou moi diluído e Atenas estaba concentrada no Exeo, pero sen o poderío doutros tempos. Macedonia era unha ampla rexión ao norte que se estendía coma un arco entre a [[Tesalia]] e a [[Tracia]] e que os gregos consideraban [[bárbaro|bárbara]]. Alí non se desenvolveran as polis e mantíñase o réxime monárquico coa capital en [[Pella]]. Con todo, unha das liñas mestras na política macedónica mantida por tódolos reis e que era un auténtico dogma nacional era o de ser recoñecidos como gregos con todas as consecuencias. O mecanismo usado para este recoñecemento foi o de intervir nas disputas entre os Estados helenos. Por outra banda, o empeño macedónico por contar cunha saída ao mar a ambos os dous lados da [[península da Calcídica]] enfrontou aos reis cos territorios xónicos daquelas costas. O soberano que cimentou a transformación de Macedonia nunha gran potencia foi [[Arquelao I de Macedonia|Arquelao]], quen impulsou as obras públicas (calzadas), fundou cidades e arrodeouse dun núcleo selecto de nobres que compuñan o corpo militar de elite. Reorganizou o exército, impoñendo o servizo militar obrigatorio, e atraeu á súa corte a poetas e artistas. Á súa morte seguírono unha serie de reis sen importancia histórica, até [[Pérdicas III]], quen morreu nun enfrontamento cos [[ilirio]]s, e Macedonia estaba outra vez en plena descomposición. Nestas circunstancias fíxose co trono [[Filipo]], irmán menor de Pérdicas, xa que na corte de Pella eran comúns as intrigas palacianas, usurpacións e cruentas loitas polo poder. Filipo non chegou ao reinado do xeito máis ortodoxo pero chegado o intre, tamén pereceu vítima dunha conspiración urdida no seu círculo máis achegado. Filipo vivira en Tebas e estaba penetrado da cultura helénica. Ninguén mellor ca el encarnou a aspiración dos reis macedónicos de que o seu Estado fose aceptado como un máis entre os gregos. Coñecedor dos complicados mecanismos da política das polis, asumiu a misión histórica de unificar a Hélade. As súas dotes militares, o intre histórico trala breve hexemonía tebana e a prostración extrema de Grecia permitíronlle levar a cabo os seus ambiciosos designios. === Macedonia somete a Grecia === Nun principio, Filipo buscou e atopou a alianza de Atenas, que aceptou de boas esta axuda, chegando a negarlle a axuda a [[Anfípolis]], que estaba sitiada por Filipo. Este continuou as súas conquistas para someter as rexións próximas ás súas fronteiras, e foi entón cando se produciu o choque con Atenas. Tomou [[Pidna]] e fíxose coa [[Potidea]]. Atenas tivo que facer fronte ás defeccións de diversas cidades da súa liga, que como sempre, aproveitaron a ocasión para se desligar da liga ateniense, e veuse na necesidade de transixir, pola presión de Persia. Filipo non abandonaba os seus planos de conquista e fíxose dono virtual da Tracia, coa seguinte ameaza ás rotas comerciais de Atenas. Filipo mandou construír unha frota e interveu nas loitas internas da Tesalia e da Fócida, de xeito que a súa presenza en Grecia cada vez ía máis ao sur. Tras a paz asinada por Atenas, esta entrou nun período de restauración financeira e institucional nas mans de [[Eubolo]], e a renuncia de intervención exterior, pese a que a ameaza macedónica, aínda se consideraba afastada. En efecto, Filipo dirixiu os seus intereses cara ao norte coa conquista de [[Epiro]] e [[Iliria]]. Nese intre produciuse na cidade calcídica de [[Olinto]], aliada de Filipo, o partido pro-ateniense subiu ao poder. Dende Atenas, [[Demóstenes]] galvanizaba aos seus concidadáns cos seus discursos en contra de Filipo (as ''[[filípica]]s''). Este anexionou toda a Calcídica, no mesmo ano en que Eubea se separaba de Atenas. O punto de partida para a intervención decisiva dérono as [[guerras sagradas]]. Dáse ese nome ás loitas que ao longo da historia de Grecia tiveron lugar a causa dalgunha violación do santuario nacional de Delfos. Nesta ocasión, era a terceira e a de maior repercusión. O seu orixe foi a intención da Fócida de controlar o santuario que estaba no seu territorio e correspondíalle a súa soberanía. Mentres que Atenas e Esparta aceptaban dito control, Tesalia, Beocia e outros Estados non o recoñeceron. Beocios e tesalios pediron axuda os persas, pero estes non acudiron, e entón chamaron ás portas de Macedonia. O novo corpo da infantaría macedónica ([[Falanxe (infantaría)|falanxe]]) resultaba invencíbel e persuadiron a espartanos e atenienses de loitar e no [[-346|346]] a. C. asinouse a paz de [[Filócrates]], nome de maxistrado ateniense que xunto con [[Esquines]], representaba a facción macedónica. Atenas comprometíase a abandonar tódalas súas posesións do norte, excepto a [[Quersoneso]]. En Atenas estendíase o desánimo por tanta guerra, xa non tiña o poder marítimo dos seus antepasados coa fraxilidade política que comportaba e abríase paso a necesidade dun poder unitario forte e Filipo presentábase como defensor dos valores culturais helenos e atopábase en condicións de encarnar ese poder. Destacábase como portavoz desa corrente [[Isócrates]], quen engadía a intención de Filipo de levar unha guerra de vinganza contra Persia e a plena soberanía grega en Asia Menor, unha empresa que seducía aos atenienses, pero que eles nunca poderían levar a cabo. Demóstenes, pola súa banda, propugnaba a defensa con decisión das liberdades atenienses e o sistema das polis para mantelas. Así, en Atenas foise abrindo a idea de que a paz asinada pola guerra sagrada, era en realidade unha tregua e comeza a se rearmar. Atenas concibira o enfrontamento con Filipo no mar, pero tiña unha conta pendente con Fócida, que lograra a soberanía dobre Delfos. Tebas, quen disputara aquela soberanía aos focidios, aliouse con Atenas, quen veu fortalecida a súa posición de enfrontamento con Macedonia. Pero todo isto levou a que o previsto encontro no mar, se dese en campo aberto, onde Filipo tiña todas as vantaxes. Na [[batalla de Queronea]] caeu a derradeira resistencia para o pleno dominio da Grecia por Macedonia. É unha data simbólica que supuxo o final do réxime das polis e o inicio dunha época no que a Hélade non sería máis que un apéndice das grandes creacións imperiais que sucederían. === Preparación da Guerra contra Persia === Fidel aos seus propósitos de integración, Filipo abstívose de castigar a Atenas, pero o seu fillo [[Alexandre o Grande|Alexandre]], quen se destacara ao fronte da cabalaría en Queronea, encargouse de castigar a Tebas dun xeito que servira de escarmento ás cidades que se opuxeran aos plans da nova orde. Con Esparta, os macedonios amosáronse indiferentes, abandonando a antiga potencia militar, moi debilitada, aos desquites dos seus tradicionais inimigos. No mesmo ano da batalla de Queronea, Filipo convocou a todos os Estados gregos en Corinto e constituíu con eles unha liga. Manterían a súa autonomía pero recoñecerían o rei macedónico como ''[[hexemón]]''. Os conflitos dirimiríanse aplicando os usos parlamentarios, para rematar coa historia secular de guerras entre os gregos. Cada Estado contaba co seu propio exército, pero en caso de guerra, poñeríanse todos baixo o mando do hexemón, quen se atribuía o grao de xeneralísimo dos gregos (''Strategos Autokrator Hellenón)''. Pero a finalidade desta [[liga de Corintio]] non era poñer paz na atormentada Grecia, senón emprender a loita contra do [[Imperio Aqueménida]]. Esta empresa sería unha ligazón para a dividida Grecia, de novo se lograría o dominou pleno do Exeo e os estreitos e talvez se tomaría un bo botín dadas as inxentes riquezas acumuladas polos soberanos persas. No [[-336|336]] a. C., nunha máis das endémicas intrigas cortesáns que axitaban a dinastía macedónica, acabou a vida de Filipo. Sucedeulle o seu fillo Alexandre, con só 20 anos.<ref>{{Cita web|título=Alexandre III da Macedônia - Portal Graecia Antiqua|url=https://greciantiga.org/arquivo.asp?num=0714|páxina-web=greciantiga.org|data-acceso=2022-07-26}}</ref> == Alexandre Magno == [[Alexandre Magno|Alexandre]] foi unha das personalidades máis influentes da historia, pois promoveu unha transformación do mundo mediterráneo que significou a universalización da cultura grega, ingrediente esencial no que convimos en chamar ''[[civilización occidental]]''. Ningunha "necesidade histórica" nin imperativo económico lle empurraron a iso, só unha iniciativa persoal que se traduciu en levar a cabo o proxecto inicial de Filipo a unhas consecuencias imprevisíbeis. Antes de se lanzar a empresas de conquista, Alexandre quixo deixar o seu poder ben consolidado na Hélade. En primeiro lugar asegurouse a fidelidade dos xenerais do seu pai, e logo dirixiu unha campaña contra os bárbaros que ameazaban a Tracia. Unha vez pacificados os confíns da Grecia, apresurouse a convocar a liga de Corinto, xa que corría o rumor de que na conspiración que acabar coa vida de Filipo, tamén finara Alexandre. O principal foco de rebelión era Tebas, e Alexandro conseguiu que a Liga se pronunciase por un escarmento. El mesmo arrasou a cidade por completo, da que só respectou a cidadela e a casa de [[Píndaro]]. Pero Alexandro tiña presa por emprender a acción que unise a tódolos gregos contra Persia. Ao principio tratábase de recuperar a soberanía sobre os territorios de Asia Menor e tomar vinganza polas xa afastadas [[Guerras Médicas]]. As ulteriores conquistas explícanse pola debilidade do Imperio Persa, que se convertera nun xigante con pes de lama, a cuxa fronte estaba un soberano mediocre, [[Darío III|Darío III Codomano]] e polo xenio estratego e a capacidade de improvisación de Alexandro. === Conquista de Asia Menor === No [[-334|334]] a. C. o exército da [[Liga de Corinto]], no que predominaban os elementos macedónicos até sumar uns 40.000 homes entre as forzas da infantería e cabalería, atravesou o Helesponto e venceu aos persas nun encontro xunto do [[río Gránico]], na [[Frixia (rexión)|Frixia]]. Despois, Alexandre foi descendendo cara ao sur e conquistando as cidades gregas ata [[Halicarnaso]], a máis meridional. Pero non as entregou á Liga, senón que as incorporou ao reino de Macedonia, o que deu lugar ás primeiras mostras de descontento. Se os persas estivesen minimamente á altura do seu adversario, terían atacado Grecia e terían cortado as súas liñas de subministración, tal como aconsellaba [[Memnón de Rodas]], un grego que cun grupo de mercenarios se pasara ao bando persa e sabía como se aproveitar das inimizades que Alexandre creara. Pero os persas optaron pola batalla campal, confiando en que se atopaban no seu territorio e cunha evidente superioridade numérica. [[Ficheiro:Battle_of_Issus.jpg|miniatura|300px|Alexandre fronte a Darío na [[Batalla de Isus]].<br/>[[Mosaico]] [[Roma Antiga|romano]] de [[Pompeia]] ([[século I]]).]] A segunda gran batalla tivo como escenario [[Issos]], na costa siria, e de novo prevaleceron as armas gregas ([[-333|333]] a. C.). Darío III, consternado, dedicouse a reorganizar o exército mentres Alexandre se facía co dominio de toda a fachada mediterránea do Imperio. Á vista dos acontecementos, Darío amosouse disposto a lle ceder tódolos territorios a Oeste do [[Éufrates]], pero iso era algo que Alexandre xa conquistara, de xeito que declinou a súa oferta. Pasou o Exipto, onde foi recibido coma un liberador, coroouse como faraón en [[Menfis, Exipto|Menfis]], fundou [[Alexandría]] no [[delta do Nilo]] e consultou o oráculo de [[Amón]] no oasis de [[Siwa]]. O oráculo rebeloulle a súa orixe divina e confirmoulle a súa misión universal. Xa fora este episodio unha montaxe de Alexandre ou dos sacerdotes amonitas, o certo foi que Alexandre se imbuíu de tal xeito no seu parentesco cos deuses que rematou converténdose nun déspota oriental, sobre todo tras a morte de Darío, alleándose con iso da amizade de moitos camaradas de armas gregos que, penetrados polo espírito igualitario, propio da súa cultura, negáronse a se prosternar diante de Alexandre. No ano [[-331|331]] a. C. Alexandre abandonou Exipto. A súa longa estancia neste país non foi aproveitada polos persas para se reorganizar, pois en [[Gaugamela]], na bacía alta do [[río Tigris]], Alexandre desfixo literalmente o exército aqueménida e, dun só golpe, desmantelou toda a estrutura do poder do Imperio. Darío III fuxiu e Alexandre entrou triunfalmente en [[Babilonia]], [[Susa]], [[Persépole]], [[Pasargada]] e [[Ecbatana]], as capitais persas. Darío foi asasinado por un dos seus e Alexandre proclamouse o seu sucesor. Pretendía constituír un imperio universal gobernado por gregos e persas unidos. Castigou coa morte a [[Beso]], asasino de Darío, e casou coa princesa persa Roxana, dous actos simbólicos dos seus propósitos e de como se sentía continuador do soberano vencido. === Culminación e final da xesta alexandrina === Alexandre considerou que a campaña da Liga de Corinto rematara coa destrución do Imperio Persa, e continuou por conta propia as súas conquistas. Estas levaron as [[satrapía]]s orientais e aos confíns da [[India]], no que hoxe é [[Afganistán]] e as ribeiras do [[río Hifasis]], afluente do [[río Indo]]. Neste punto, o exército negouse a seguir, e foi necesaria a volta. Os expedicionarios chegaron á desembocadura do Indo, onde construíron unha frota que os devolveu ao [[golfo Pérsico]]. Outra parte do exército volveu con Alexandre por terra cara a Babilonia, que pensaba converter na capital do seu Imperio. A estrutura deste seguiría sendo a creada polos persas, a base de satrapías. Alexandre estaba sumido nestes proxectos cando o sorprendeu a morte en Babilonia no ano [[-323|323]] a. C. con 33 anos. Parece que o falecemento, tras unha enfermidade de dez días, debeuse á malaria e, en todo caso, non hai razóns para atribuílo ao envelenamento como se ten aventurado. === Da Grecia helenística á Grecia romana === {{Artigo principal|Período helenístico}} {{VT|Historia da ciencia#Período alexandrino. Alexandría na época romana}} Alexandre morreu sen ter ocasión de completar a súa obra. O imperio que creara en tan pouco tempo era moi vasto, pero por iso mesmo, e naquelas circunstancias de baleiro institucional, corría o risco de se disgregar. Así, os xenerais macedonios apresuráronse en se repartir os territorios, adxudicándose cada un deles unha parte do Imperio. Un deles, [[Antígono I Monóftalmos|Antígono]], estivo a punto de se impoñer aos seus rivais e reconstruír a magna creación de Alexandre. Enfrontado con eles, foi derrotado e morto en [[Ipsos]]. A continuación quedaron consolidadas as monarquías helenísticas e cada un dos xenerais fundou a súa dinastía: [[Casandro]] en Macedonia, [[Lisímaco]] en Tracia, [[Seleuco]] en Siria e [[Tolomeo I Sóter|Tolomeo]] en Exipto. Os descendentes dos anteriores rexeron os seus reinos, en tanto a cultura helenística e a nova mentalidade que comportaba a ruptura do marco tradicional das polis. As cidades gregas, máis débiles ca nunca, xuntáranse en ligas. As máis importantes foron a [[Liga Etolia]], con centro en [[Delfos]] e que levou a cabo unha política promacedónica, e a [[Liga Aquea]], que pactou con [[Tolomeo Everxetes]] de Exipto para se opoñer á presión macedónica. Mentres tanto, no Mediterráneo Occidental desenvolvíase a [[segunda guerra púnica]] entre [[Roma Antiga|Roma]] e [[Cartago]], a Liga Etolia aliouse con Roma, quen ambicionaba tamén o dominio do [[Adriático]]. Isto último levou a Roma ao enfrontamento con [[Filipo V de Macedonia]], quen foi vencido en [[Cinoscéfalos]] ([[-197|197]] a. C.) e houbo de renunciar ás súas pretensións sobre a Grecia. Perseo, fillo de Filipo, volveu a disputas con Roma, e resultou vencido en [[Pidna]] ([[-168|168]] a. C.). Esta batalla considérase o punto de partida efectivo do dominio de Roma sobre Grecia. Pouco despois, un levantamento dun pretendente ao trono macedonio deu o pretexto para intervir e a resistencia desesperada da Liga Aquea estrelouse co poder romano na [[batalla de Leucopetra]] ([[-146|146]] a. C.).A partir de entón Grecia foi convertida en provincia romana. Aínda no [[século -I|século I a. C.]] houbo levantamentos, que Roma reprimiu con facilidade, se ben sempre dispensou bo trato a Grecia, cuxa superioridade cultural recoñecía. Neste senso, cabe afirmar que Roma conquistou militarmente a Grecia, pero esta conquistou a aquela no terreo da cultura. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Portal|Grecia antiga}} {{Portal|Historia}} === Outros artigos === * [[Cronoloxía da Grecia Antiga]] * [[Economía na Antiga Grecia]] *[[Moeda da Antiga Grecia]] *[[Cerámica da Grecia antiga|Cerámica da Antiga Grecia]] *[[Pintura da Grecia Antiga|Pintura da Antiga Grecia]] *[[Moeda grega da Península Itálica e Sicilia]] *[[Moeda cartaxinesa]] *[[A muller na Grecia antiga]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Artigos destacados]] [[Categoría:Grecia antiga]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Historia e xeografía)]] 2rxkw07nv7tjz1bb1av4ipfmncu7twk 0 21348 6149164 6073313 2022-08-03T07:12:16Z Ogalego.gal 59564 /* Poesía */ wikitext text/x-wiki {{Protexido|tipo=semi|caduca=24-6-2020}} {{Escritor |nome = Ricardo Carballo Calero {{Medalla|Castelao}} |imaxe = Carballo Calero, dunha foto con Cunqueiro e Fernández del Riego en Santiago de Compostela.jpg |descrición = En Santiago de Compostela nos anos 30. |nome_completo = '''Ricardo Leopoldo Ángel José Gerardo Carballo Calero''' <ref>{{Cita web |url=https://carvalhocalero.academiagalega.org/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=2&Itemid=5 |título=Centenário Carvalho Calero. Cronologia |data-acceso=24 de xuño de 2019 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160606035317/http://carvalhocalero.academiagalega.org/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=2&Itemid=5 |dataarquivo=06 de xuño de 2016 |urlmorta=yes }}</ref><br/>Coñecido como:<br/>'''Ricardo Carballo Calero''' <ref name="GEG">"Carballo Calero, Ricardo" na ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''.</ref><ref name="RAG">{{Cita web | url=http://academia.gal/plenario?p_p_id=ManageChairs_WAR_ragportal&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&_ManageChairs_WAR_ragportal_action=showAcademic&_ManageChairs_WAR_ragportal_selLetter=C&_ManageChairs_WAR_ragportal_id=139 | título = Membros da Academia. Ricardo Carballo Calero | editorial = Real Academia Galega}}</ref><ref name="DSXXI">{{Cita libro | artigo = Carballo Calero, Ricardo | título= [[Diciopedia do século 21]] | volume=1 |páxina = 432 | ano = 2006 }}</ref><ref name="EGU">{{Cita libro |artigo=Carballo Calero, Ricardo |título=[[Enciclopedia Galega Universal]] |volume=4 |páxina=422-423 }}</ref><ref name="DEGU">{{Cita libro | artigo = Carballo Calero, Ricardo| título = [[Diccionario enciclopédico galego universal]] | volume = 13 | páxina=43 | editorial = [[Ir Indo]] para ''La Voz de Galicia''| isbn=84-7680-429-6}}</ref><ref name="DBG">{{Cita libro | artigo = Carballo Calero, Ricardo| título = [[Dicionario biográfico de Galicia]] | volume = 1 | páxinas = 180-183 | editorial = Ir Indo}}</ref><ref name="VILAVEDRA">{{Versaleta|[[Dolores Vilavedra|Vilavedra, D.]]}} (coord), {{Versaleta|[[Iris Cochón|Cochón, I.]]}} [[Et alii|et al]] (1995). "Carballo [Carvalho] Calero, Ricardo" en ''Diccionario da Literatura Galega'', volume I (''Autores'').</ref>{{Sfn|{{Versaleta|Fernández del Riego}}|1971|p= 256, 260, 269–271}}{{Sfn|{{Versaleta|Fernández del Riego}}|1992|p= 73}}{{Sfn|{{Versaleta|Méndez Ferrín}}|pp=102-104|1984}}<ref name="EPISTOLARIOFDR"/><br/>Desde 1981 asinou:<br/>'''Ricardo Carvalho Calero''' <ref name="GEG"/><ref name="DSXXI"/><ref name="VILAVEDRA"/><ref>[http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=RicCarba&alias=Ricardo+Carvalho+Calero&solapa=biografia Ricardo Carvalho Calero] [[Biblioteca Virtual Galega]]. [[Universidade da Coruña]].</ref><ref name="XERAL">{{Cita libro |título=Historia xeral da literatura galega |apelidos1={{Versaleta|Gómez Sánchez}} | ligazónautor1=Anxo Gómez Sánchez | apelidos2= {{Versaleta|Queixas Zas}}| ligazónautor2=Mercedes Queixas| edición=1ª |ano=2001 |páxinas= 185, 201, 225, 235, 247, 248, 251, 269, 270, 280, 281, 313, 332, 344 }}</ref>{{Sfn|{{Versaleta|Marco}}|1992}}{{Sfn|{{Versaleta|García Negro}}|2010}}{{Sfn|{{Versaleta|Fernández Lorenzo}}|2019}}{{Sfn|{{Versaleta|Pardo de Neyra}}|2019}}{{Sfn|{{Versaleta|Cajaraville}}|2020}}{{Sfn|{{Versaleta|Dacosta}}|2020}}{{Sfn|{{Versaleta|Rabuñal}}|2020}} |cónxuxe = [[María Ignacia Ramos Díez]] |fillos = Margarita Carballo Ramos<br/>{{nowrap|[[María Victoria Carballo-Calero|M.ª Victoria Carballo-Calero Ramos]]}} |lingua da escrita = [[Lingua galega|Galego]] e [[lingua castelá|castelán]] |xéneros= [[Ensaio (literatura)|Ensaio]], [[poesía]], [[narrativa]] |estudos = Dereito, Filosofía e Letras |profesión = Catedrático de universidade |organización = [[Seminario de Estudos Galegos]]<br/>[[Partido Galeguista (histórico)|Partido Galeguista]]<br/>[[Real Academia Galega]] |cargos= Membro da Real Academia Galega, 1958 |premios = [[Pedrón de Ouro]]<br >[[Medalla Castelao]] }} '''Ricardo Carballo Calero''' (desde 1981 asinou como '''Ricardo Carvalho Calero'''), nado en [[Ferrol]] o [[30 de outubro]] de [[1910]] e finado en [[Santiago de Compostela]] o [[25 de marzo]] de [[1990]], foi un historiador da literatura, crítico literario, [[Filoloxía|filólogo]], [[Lingüística|lingüista]] e escritor [[Pobo galego|galego]]. Foi membro do [[Seminario de Estudos Galegos]] e do [[Partido Galeguista (histórico)|Partido Galeguista]], o primeiro catedrático de Lingua e Literatura Galegas da [[Universidade de Santiago de Compostela]], numerario da [[Real Academia Galega]] e membro de honra da [[Associaçom Galega da Língua]]. Autor dunha extensa obra, está considerado o ideólogo do [[reintegracionismo|reintegracionismo lingüístico]], postura que defende que a [[lingua galega]] é unha variedade da [[lingua portuguesa]] ou, no ámbito científico, do [[galego-portugués]]. Empregou os [[pseudónimo]]s de Eduardo Colmeiro, Erik Larsson, Fernando Cadaval, Ilex, José Loureiro, Leopoldo Calero, Martinho Dumbria, Namiq Ziyá, P. F. (Pauviños Fontenla) .<ref>{{Cita web |título=Pseudónimos galegos en ogalego.eu: c |url=https://www.ogalego.eu/pseudos/c1.html |páxina-web=www.ogalego.eu |data-acceso=10/9/2019}}</ref> == Traxectoria == {{Véxase tamén|Cronobiografía de Ricardo Carballo Calero}} [[ficheiro:Ferrol_01-01,_casa_natal_de_Carballo_Calero.jpg|miniatura|esquerda|Casa natal, en ruínas, en 2018.]] Naceu na rúa San Francisco do [[Ferrol Vello]], sendo o primoxénito do empresario Gabriel Ricardo Carballo Naia e de Dolores Calero Beltrán, que terán cinco fillos máis, dous deles mortos nos primeiros anos de vida.{{Sfn|{{Versaleta|García Negro}}|2020|p=16}} Tras cursar os seus primeiros estudos no Colexio Comellas, tendo como titor o escritor [[Manuel Comellas]]<ref>[http://carvalhocalero.academiagalega.org/index.php?option=com_content&view=article&id=17:cronologia&catid=2:biografia&Itemid=5 «Centenário Carvalho Calero. Cronologia»] [[Academia Galega da Língua Portuguesa]].</ref>, cursou por libre o [[bacharelato]] e trasladouse a Compostela en [[1926]] para estudar [[Dereito]] (licenciouse en 1931) e Filosofía e Letras (licenciado en 1935) e cumprir co [[servizo militar]]. Aquí entrou en contacto co [[Galeguismo (política)|galeguismo]] e cos movementos culturais da época, especialmente co [[Seminario de Estudos Galegos]]. Foi este un momento de intensa militancia política de Carballo, integrado no movemento nacionalista e tomando parte no activismo estudantil na [[Federación Universitaria Escolar]], da que chegou a ser presidente. En [[1931]] participou na creación do [[Partido Galeguista (histórico)|Partido Galeguista]] e contribuíu á redacción dun dos anteproxectos non considerados para o [[Estatuto de autonomía de Galicia de 1936|Estatuto da Galicia]]. En 1933 volveu a Ferrol, gañou a praza de auxiliar administrativo no Concello da cidade e casou con [[María Ignacia Ramos Díez|María Ignacia Ramos]], licenciada en Historia e compañeira de estudos universitarios. Nestes anos Carballo Calero contribuíu con numerosas colaboracións ás máis destacadas revistas literarias (''[[A Nosa Terra (1916)|A Nosa Terra]]'', ''[[Nós (revista)|Nós]]'', ''[[Guión (Lugo)|Guión]]'', ''Galiza'', ''[[Resol]]'', ''Universitarios'', ''Papel de Color'') e principiou a publicación dos seus libros poéticos, primeiro en español e despois en galego. Estudou por libre a carreira de Filosofía e Letras, licenciándose en [[1936]] pola [[Universidade de Santiago de Compostela]], participando ao mesmo tempo activamente no movemento galeguista tanto a nivel local como nacional, sendo nomeado presidente do partido en Ferrol. En abril de 1936 foi elixido compromisario pola provincia da Coruña para a elección do presidente da República dentro da candidatura da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]].<ref>''[[El Correo Gallego]]'', 28/4/1936, p. 1.</ref> === Golpe de estado, defensa da República e cárcere === O [[golpe de Estado do 18 de xullo de 1936]] sorprendeuno en Madrid no momento en que concorría ás probas para profesor de instituto en Lingua e Literatura Española.<ref name="RAG"/> Carballo posicionouse no bando [[Segunda República Española|republicano]], entrando en [[combate]] como [[milicia]]no no [[batallón]] Félix Bárzana da FETE-UGT, o [[sindicato]] no que Calero militaba, co grao de [[tenente]] e participou na [[Batalla de Madrid|defensa de Madrid]]. Caeu prendido no fin da guerra, na fronte de Andalucía, e foi condenado en [[consello de guerra]] a 12 anos por separatista e recluído no cárcere de [[Xaén]]. A etapa de prisión foi aproveitada por Carballo para estudar [[lingua alemá|alemán]]. A súa novela ''[[Scórpio]]'' recolle a experiencia vital deses anos, tal como, en certa medida, a comedia ''[[A sombra de Orfeo]]'', a peza teatral ''[[Os xefes]]'', de 1982 e algúns poemas, como ''Fugíamos da nossa vila'', incluído na colectánea ''[[Cantigas de amigo e outros poemas (1980-1985)]]''. En [[1941]] saíu en [[liberdade provisional]] volvendo para Galiza, e regresando á súa cidade natal.<ref name="AELG">[http://www.aelg.gal/Centrodoc/GetAuthorById.do?id=autor405 Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega]</ref> Imposibilitado para exercer a [[función pública]], refuxiouse no ensino privado (entre [[1950]] e [[1965]] no [[Colexio Fingoi]] de [[Lugo]]), no que exerceu como "conselleiro delegado", pois non estaba autorizado para ser director. === Ditadura franquista === Restableceu os contactos cos galeguistas que ficaran no país, moi especialmente con [[Francisco Fernández del Riego]], con quen mantivera correspondencia desde o cárcere.<ref name="EPISTOLARIOFDR">[https://books.google.es/books?id=J0JHECDuEB0C&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false ''Epistolario a Fernández del Riego''] (2006). Editorial Galaxia.</ref> Paralelamente ao seu labor docente, desenvolveu nestes anos un importante traballo investigador —iniciado coa súa tese de doutoramento, "Aportaciones a la literatura gallega contemporánea" ([[1955]], premio extraordinario) — que tivo como froito máis valioso a publicación en [[1963]] da ''[[Historia da literatura galega contemporánea]]''. A proposta de [[Ramón Otero Pedrayo]], [[Florentino López Cuevillas]] e [[Xesús Ferro Couselo]], ingresou como membro numerario na [[Real Academia Galega]] o [[17 de maio]] de [[1958]], pronunciando o discurso ''Contribución ao estudo das fontes literarias de Rosalía'', que foi respondido por Otero Pedrayo.<ref name="CONTRIBUCION"/> En [[1965]] autorizóuselle a exercer o ensino público como agregado de instituto no Liceo Rosalía de Castro, de [[Santiago de Compostela]], ao tempo que comeza a impartir aulas de galego na universidade.<ref>{{Cita novas |título=Don Ricardo, o profesor vocacional |url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/fugas/2020/10/30/don-ricardo-profesor-vocacional/0003_202010SF30P11991.htm |xornal=La Voz de Galicia |data=30/10/2020 |data-acceso=31/10/2020 |apelidos={{Versaleta|Villanueva}} |nome=Malores |ligazónautor=Malores Villanueva }}</ref> En 1967 foi galardoado co [[Pedrón de Ouro]].<ref>{{Cita web |ligazónautor=Félix Villares Mouteira |nome=Félix |apelidos={{Versaleta|Villares Mouteira}} |título=Ricardo Carballo Calero · Otras firmas |editorial=[[Diocese de Mondoñedo-Ferrol|Diócesis de Mondoñedo-Ferrol]] |url=https://mondonedoferrol.org/index.php?friendly_url_edicion=otras-firmas&id_articulo=2014045692&friendly_url_articulo=ricardo-carballo-calero |data-acceso=31/10/2020}}</ref> Por fin, en [[1972]] obtivo por oposición a [[cátedra]] compostelá de Lingüística e Literatura Galega acabada de crear. === Últimos anos === [[Ficheiro:Ricardo Carballo Calero 1928.jpg|miniatura|200px|En ''[[Vida Gallega]]'' en 1928.]] Os estudos de Carballo atinxiron igualmente a lingua. Recollendo a herdanza dos autores do [[Rexurdimento|Primeiro Rexurdimento]] e os traballos do profesor [[Manuel Rodrigues Lapa]], Carballo Calero, preocupado pola coherencia histórico-lingüística do galego a pesar da férrea oposición que encontrou no camiño, mostrouse defensor das teses etimoloxistas que terían continuidade no movemento [[reintegracionismo|reintegracionista]], feito que lle impelería a asinar como ''Carvalho Calero'' pero tamén lle custaría ser marxinado nos últimos anos da súa vida.<ref>{{Cita web|url=https://adiante.gal/carvalho-calero-converteuse-nunha-bandeira-sen-el-procuralo/?fbclid=IwAR0sSnMj-AHMJov_rzdbxTWBZRU5pl5W1O_jSDw7ywx5BciBai_1Ymr4k24 |páxina-web=adiante.gal |título=Carvalho Calero converteuse nunha bandeira sen el procuralo |nome=José Luis |apelidos={{Versaleta|Rodríguez Fernández}} |data=17/10/2018}}</ref> Así mesmo, desenvolvería un amplo labor como editor dos clásicos.<ref name="AELG"/> En 1979 foi nomeado por [[Alejandrino Fernández Barreiro]], responsable do departamento de educación da [[Xunta de Galicia|Xunta Preautonómica]], presidente da comisión encargada de establecer unhas normas lingüísticas para o uso administrativo da [[lingua galega]]. Xubilouse en [[1980]] mais mantivo a súa actividade creadora e seguiu colaborando con diversas asociacións, como a [[Associaçom Galega da Língua]] (AGAL), de tendencia lusista, e da cal era membro de honra. En 1981 foi nomeado membro da [[Academia das Ciências de Lisboa]]. === O escritor === Autor dunha extensa obra literaria e de creación, sobre lingua e sobre literatura. ;Narrativa [[Henrique Dacosta]] sinala catro eixes temáticos na súa narrativa:{{Sfn|{{Versaleta|Dacosta}}|2020|p=66}} * Narracións que orbitan arredor da crise da fidalguía (''[[A xente da Barreira]]'', 1951). * Narracións centradas no imaxinario autobiográfico do autor (''[[Scórpio]],'' 1987). * Narracións de natureza introspectiva ([[Aos amores serodios]], 1979). * Narracións de natureza allea ou foránea, mesmo exótica ([[A cegoña]], 1975) ;Poesía Foi o xénero co que se sentiu máis identificado. A poesía "era unha sorte de relicario, un precioso ben ao que se aferrar por se tratar dun instrumento necesario sobre o que verter as súas inquedanzas, dúbidas, alegrías, pensamentos... Os poemas posteriores á guerra civil son máis sombríos que os precedentes... Frecuenta o clasicismo con referencias de natureza histórico-cultural."{{Sfn|{{Versaleta|Dacosta}}|2020|p=47}} Segundo Pilar Pallarés "a súa poesía conecta intimamente coa europea e é testemuño, temática e esteticamente, dun século XX do que Carvalho se recoñece fillo"<ref name="academia.gal">{{Cita web|título=Letras Gal-Actual - Real Academia Galega|url=https://academia.gal/letras-actual|páxina-web=academia.gal|data-acceso=9/2/2020|data-arquivo=03/04/2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200403220058/https://academia.gal/letras-actual|url-morta=yes}}</ref>. A súa obra poética, na que hai modernismo, neotrobadorismo, hilozoísmo, creacionismo, ultraísmo etc é ampla: (''[[Pretérito imperfeito (1927-1961)|Pretérito imperfeito 1927-1961]]'' -que recolle os primeiros libros-; 1980, ''[[Futuro condicional (1961-1980)]],'' 1982; ''[[Cantigas de amigo e outros poemas (1980-1985)]],'' 1986; ''[[Reticências... (1986-1989)]],'' 1990). [[Ficheiro:Revista Grial 1.jpg|miniatura|170px|Nº 1 de ''[[Grial (revista)|Grial]]'', 1963.]] ;Teatro Segundo [[Henrique Monteagudo]] "A súa produción dramática, relativamente ampla, e en parte relacionada coa súa actividade didáctica no Colexio Fingoi, sitúase entre a tradición galega, estilizando a temática popular, e a conexión co teatro europeo coetáneo (teatro do absurdo), entre o clasicismo e a experimentación, con técnicas do teatro chinés, fórmulas expresionistas e aproximacións á linguaxe cinematográfica."<ref name="academia.gal"/> O seu teatro fala dos problemas da comunicación humana, da maternidade, do fracaso do amor, da comprensión e a sátira contra a ambigüidade política.{{Sfn|{{Versaleta|Dacosta}}|2020|p=55}} En ''Teatro completo'' (1982) recóllense as súas creacións, "[[Farsa das zocas]]" ([[Grial (revista)|''Grial'']] nº 1, 1963) é a máis coñecida. ;Ensaio Destacou no campo da [[crítica literaria]] con ''Sete poetas galegos'' (1955), ''Contribución ao estudo das fontes literarias de Rosalía'' (1959), ''Libros e autores galegos'' I e II (1979, 1982), ''Estudios rosalianos'' (1979) e ''Letras galegas'' (1984). E a obra máis extensa para o coñecemento da literatura galega ''[[Historia da literatura galega contemporánea]]'' (1963 e 1975), fonte indispensable para os estudos posteriores. Ademais de estudoso de Rosalía de Castro foi tamén editor de importantes figuras da literatura galega ([[Eduardo Pondal]], [[Ramón Cabanillas]]..). É autor, tamén, dunha ''[[Gramática elemental del gallego común]]'' (1966), a máis completa ata ese momento e a primeira ferramenta para o ensino da lingua galega. Ademais destacan, entre outras, ''Problemas da língua galega'' (1981) e ''Da fala e da escrita'' (1983). === Legado === [[Ficheiro:Cunqueiro, Fernández del Riego e Carballo Calero en Santiago de Compostela.jpg|miniatura|275px|[[Álvaro Cunqueiro|Cunqueiro]], [[Francisco Fernández del Riego|Fernández del Riego]] e Carballo Calero en [[Santiago de Compostela|Compostela]] nos anos trinta.]] Desde 1997 a súa [[biblioteca]] persoal forma parte dos fondos bibliográficos do [[Parlamento de Galicia]], adquirida xunto co seu arquivo persoal. A colección está formada por 4.872 volumes de monografías e coleccións de 197 títulos de revistas. Entre o heteroxéneo material da colección destacan documentos persoais e docentes, correspondencia, expedientes e recortes de prensa, obra propia e allea, así como material gráfico (láminas, mapas, planos e carteis). Os fondos atópanse nunha das salas da biblioteca parlamentaria que leva precisamente o nome de “Sala Carballo Calero”.<ref>[http://www.parlamentodegalicia.es/sitios/web/contenidogal/InformacionInstitucional/Pazo.aspx O pazo do Hórreo] na páxina web do Parlamento de Galicia.</ref> == Obra en galego == === Obra completa === * ''Ricardo Carvalho Calero. Obra literaria: poesía, teatro e narrativa'' ([[2022]]). [[Manuel Castelao|Manuel Castelao Mexuto]] e [[Pilar García Negro|María Pilar García Negro]] (Eds.). Biblos. 670 páxs. ISBN 978-84-15086-54-3. === Poesía === [[Ficheiro:Carvalho Calero. Cantigas de amigo e outros poemas numerado e rubricado.jpg|miniatura|Exemplar numerado e rubricado de ''Cantigas de amigo e outros poemas''.]] * ''[[Vieiros (libro)|Vieiros]]'' (1931). A Coruña: Ed. Nós. * ''[[O siléncio ajoellado|O silenzo axionllado]]'' (1934). Santiago: Ed. Nós. *''O trebo das catro follas'' (1944). Ed. de Carmen Blanco en ''Estudos dedicados a Ricardo Carvalho Calero'', tomo I, 123-40, Santiago: Parlamento-USC (2000). * ''[[Anjo de terra]]'' (1950). Pontevedra: Gráficas Torres. [[Colección Benito Soto]]. * ''[[Poemas pendurados dun cabelo]]'' (1952). Lugo: [[Colección Xistral]]. * ''[[Salterio de Fingoi|Salterio de Fingoy]]'' (1961). [[Colección Salnés]], Vigo: Galaxia.<ref>[https://books.google.es/books?id=ZIMbJp-W3j0C&lpg=PP1&dq=%22Salterio%20de%20Fingoy%22&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q=%22Salterio%20de%20Fingoy%22&f=false ''Salterio de Fingoy''] en [[Google Books]].</ref> * ''[[Pretérito imperfeito (1927-1961)]]'' (1980). [[Sada]]: [[Ediciós do Castro]]. Colectánea.<ref>Contén a produción xa publicada en ''[[Vieiros (libro)|Vieiros]]'', ''[[O siléncio ajoellado|O silenzo axionllado]]'', ''[[Anjo de terra|Anxo de terra]]'', ''[[Poemas pendurados dun cabelo]]'' e ''[[Salterio de Fingoi]]''.</ref> * ''[[Futuro condicional (1961-1980)]]'' (1982). Sada: Ediciós do Castro. Colectánea. * ''[[Cantigas de amigo e outros poemas (1980-1985)]]'' (1986). A Coruña: [[Associaçom Galega da Língua|AGAL]]. * ''[[Reticências... (1986-1989)]]'' (1990).Santiago de Compostela: [[Sotelo Blanco Edicións|Sotelo Blanco]]. * ''Fillo de Eva (88 poemas de Ricardo Carvalho Calero)'' (1992). Edición de [[Pilar Pallarés]]. Ferrol: S. C. Valle-Inclán.<ref>{{Cita web |título=Fillo de Eva (88 poemas de Ricardo Carvalho Calero), edición de Pilar Pallarés |url=https://cadernodacritica.wordpress.com/2019/11/17/fillo-de-eva-88-poemas-de-ricardo-carvalho-calero-edicion-de-pilar-pallares/ |páxina-web=Caderno da crítica |data=17/11/2019 |data-acceso=18/11/2019 |nome=Ramón |apelidos=Nicolás}}</ref> * ''Antologia da Poesia em Galego'' (2019). Através Editora. 239 páxs. Edición de Paulo Fernández Mirás. Prólogo de Carmen Blanco. ISBN 978-84-16545-33-9.<ref>{{Cita web |título=Clube |url=https://www.atraves-editora.com/clube/#1510596908411-73f5d7d3-8a97 |páxina-web=Através Editora área editorial da AGAL |data-acceso=1/10/2019 |lingua=pt}}</ref> * ''Beleza, verdade'' (2019). Chan da Pólvora. 196 páxs. Escolma poética e limiar de [[Pilar Pallarés]]. ISBN 9788412101829.<ref>{{Cita web|título=Beleza, verdade [Ricardo Carvalho Calero]|url=https://chandapolvora.gal/tienda/coleccion-cova-da-lontra/beleza-verdade-ll-ricardo-carvalho-calero/|páxina-web=A poesía necesaria|data-acceso=14/8/2020}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Rabuñal |nome=Henrique |data=Xaneiro-xuño, 2020 |título=Ricardo Carvalho Calero, poeta da beleza e da verdade |revista=Grial |ISSN=0017-4181 |volume=LVIII |páxinas=75-76 |número=225, 226}}</ref> * ''Feixe levián'' (inédito). 1934-1948. Fora enviado a Buenos Aires ao certame do Centro Gallego.<ref>{{Cita web|título=Paulo Fernandes: "Mais da metade dos poemas de 'Feixe levián', de Carvalho Calero, estão completamente inéditos"|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/paulo-fernandes-mais-da-metade-poemas-feixe-levian-carvalho-calero-estao-completamente-ineditos/20220803081140149025.html|páxina-web=Nós Diario|data=2022-08-03|data-acceso=2022-08-03|lingua=gl|nome=Paulo|apelidos=Fernandes}}</ref> === Teatro === [[Ficheiro:Ricardo Carballo Calero, cancelación de antecedentes penales 22-5-1963.jpg|miniatura|Cancelación de antecedentes penais en [[1963]].<ref>{{Cita publicación periódica |ligazónautor=Vicente Araguas |apelidos={{Versaleta|Araguas}} |nome=V. |url=http://www.ezaroediciones.com/wp-content/uploads/2010/06/8_1-g9-articulo_vicente3.pdf |título=Moitos seguimos a chamarlle mestre |páxinas=122-126 |revista=Galegos |número=9 |ano=2010 |issn=1889-2590 |editorial=Ézaro Ediciones}}</ref>]] * ''[[O fillo]]'' (1982). Escrita en 1935. * ''[[Isabel (obra de teatro)|Isabel]]'' (1982). Escrita en 1945. * ''[[A sombra de Orfeo]]'' (1971). Escrita en 1948. {{Sfn|{{Versaleta|Fernández del Riego}}|1971|p=260}} * ''[[Farsa das zocas]]'' (1963). Escrita en 1948. {{Sfn|{{Versaleta|Fernández del Riego}}|1971|p=260}} * ''[[A árbore|A arbre]]'' (1965). Escrita en 1948. {{Sfn|{{Versaleta|Fernández del Riego}}|1971|p=260}} * ''[[O redondel]]'' (1979). Escrita en 1951. * ''[[Auto do prisioneiro]]'' (1970). Escrita en 1969. {{Sfn|{{Versaleta|Fernández del Riego}}|1971|p=260}} * ''[[Os xefes]]'' (1982). Eescrita en 1980. * ''Catro pezas'' (1971). Vigo: [[Editorial Galaxia|Galaxia]].<ref>Contén: ''[[A sombra de Orfeo]]'', ''[[Farsa das zocas]]'', ''[[A árbore|A arbre]]'' e ''[[Auto do prisioneiro]]''</ref> Contén: ''Farsa das zocas, A arbre, Auto do prisioneiro, A sombra de Orfeo.'' * ''Teatro completo'' (1982). Sada: Ediciós do Castro.<ref>Contén: ''[[O fillo]]'', [[Isabel (obra de teatro)|''Isabel'']], ''[[A sombra de Orfeo]]'', ''[[Farsa das zocas]]'', ''[[A árbore]]'', ''[[O redondel]]'', ''[[Auto do prisioneiro]], [[Os xefes]]''.</ref> Contén: ''O fillo, Isabel,'' ''A sombra de Orfeo,'' ''Farsa das zocas, A arbre, O redondel, Auto do prisioneiro, Os xefes.'' === Narrativa === * ''[[A xente da Barreira]]'' (1951). Santiago: [[Editorial de los Bibliófilos Gallegos|Bibliófilos Gallegos]]. Ilustracións de [[Agustín Portela Paz|A. Portela]].<ref>{{Cita libro |título=Crítica e autores I |colección=[[Biblioteca Galega 120]] |nome=Xosé María |apelidos={{Versaleta|Dobarro}} |ligazónautor=Xosé María Dobarro |capítulo=A primeira novela da posguerra |páxinas=116-117 |isbn=84-9757-097-9 |editorial=''[[La Voz de Galicia]]'' }}</ref><ref>{{Cita libro |título=Crítica e autores I |colección=Biblioteca Galega 120 |nome=Aurora |apelidos={{Versaleta|Marco}} |ligazónautor=Aurora Marco |capítulo=Criar prosa en galego |páxinas=117-118 |isbn=84-9757-097-9 |editorial=''La Voz de Galicia'' }}</ref> * ''[[Os tumbos]]'' (1950). [[Alba (revista)|Alba]]''.'' * ''[[As pitas baixo a chuvia]]'' (1952). Lar. * ''[[A cegoña]]'' (1957). [[Vida Gallega]]. * ''[[Aos amores serodios]]'' (1979). [[Grial (revista)|Grial]]. * ''A gente da Barreira e outras histórias'' (1982). Santiago: Follas Novas. Contén: ''A gente da Barreira, As pitas baixo a chúvia, Os tumbos, A cegoña, Aos amores seródios''. * ''Narrativa completa'' (1984). Sada: Ediciós do Castro. Contén: ''A gente da Barreira, [[Os señores da Pena]], [[O lar de Clara]], As pitas baixo a chuvia, Os tumbos, A cegoña, Aos amores seródios.'' * ''[[Provérbios otomanos]]'' (1985). [[Agália]]. Asinado como Namiq Ziyá. * ''[[Scórpio]]'' (1987). Santiago: Sotelo Blanco. === Ensaio === [[Ficheiro:Ricardo Carballo Calero- En torno a las ideas comunistas de Platón.jpg|miniatura|175px|Cartel dunha conferencia de 1929.]] * ''Sete poetas galegos'' (1955). Vigo: Galaxia.<ref>Versa sobre [[Rosalía de Castro|Rosalía]], [[Eduardo Pondal|Pondal]], [[Manuel Curros Enríquez|Curros]], [[Antonio Noriega Varela|Noriega Varela]], [[Ramón Cabanillas|Cabanillas]], [[Luís Amado Carballo|Amado Carballo]] e [[Manuel Antonio]].</ref> ([[Rosalía de Castro]], [[Eduardo Pondal]], [[Manuel Curros Enríquez]], [[Antonio Noriega Varela]], [[Ramón Cabanillas]], [[Luís Amado Carballo]], [[Manuel Antonio]]) * ''Contribución ao estudo das fontes literarias de Rosalía'' (1959). Lugo: Ediciones Celta.<ref name="CONTRIBUCION">{{Cita web |url=https://academia.gal/documents/10157/27090/Ricardo+Carballo+Calero.pdf |título=''Contribución ao estudo das fontes literarias de Rosalía'' |data-acceso=10 de decembro de 2018 |data-arquivo=22 de xuño de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190622160048/https://academia.gal/documents/10157/27090/Ricardo+Carballo+Calero.pdf |url-morta=yes }}</ref> 133 páxs. (Discurso de ingreso na RAG e resposta de Ramón Otero Pedrayo) * ''Versos iñorados e ou esquecidos de Eduardo Pondal'' (1961). Galaxia. 273 páxs. * ''[[Historia da literatura galega contemporánea]]'' (1963 completada en 1975).<ref>Reedicións en [[1981]] e [[2001]].</ref> Vigo: Galaxia. * ''[[Eduardo Pondal]]'' (1965). Vigo: Galaxia. * ''Sobre lingua e literatura galega'' (1971). Vigo: Galaxia. * ''Rosalía de Castro'' (1976). Vigo: Patronato Rosalía de Castro. * ''Estudos rosalianos: aspectos da vida e da obra de Rosalía de Castro'' (1979). Vigo: Galaxia. 208 páxs. ISBN 978-8471543189. * ''Libros e autores galegos I: dos trovadores a Valle-Inclán'' (1979). Fundación Barrié/RAG. 329 páxs. ISBN 84-85728-01-7. * ''Problemas da língua galega'' (1981). Lisboa: Sá da Costa Editora. 147 páxs. * ''Libros e autores galegos II: século XX (''1982). Fundación Barrié/RAG. 411páxs. ISBN 978-8485728176. * ''Da fala e da escrita'' (1983). Ourense: Galiza Editora. 138 páxs. ISBN 84-86129-03-6. * ''Letras galegas'' (1984). A Coruña: AGAL. 394 páxs. * ''Escritos sobre Castelao'' (1989). Santiago: Sotelo Blanco. 305 páxs. ISBN 84-7824-027-6. * ''Estudos e ensaios sobre literatura galega'' (1989). Sada: Ediciós do Castro. * ''Do Galego e da Galiza'' (1990). Santiago: Sotelo Blanco (Póstumo). * ''Umha voz na Galiza. Artigos de jornal (1933-1989)'' (1992). Sotelo Blanco (Póstumo). 330 páxs. ISBN 84-7824-153-1. UDC, 2020, ISBN 978-84-9749-781-7. * ''Escritos sobre teatro'' (2000). A Coruña: B. Francisco Pillado, [[Universidade da Coruña|UDC]] (póstumo). Edición de [[Laura Tato]]. 256 páxs. ISBN 9788495322579. * ''Ricaro Carvalho Calero: a ciencia ao servizo da nación'' (2010). Ed. de Mª Pilar García Negro. Santiago: Laiovento. (Póstumo) === Epistolarios === * "Cartas de Cabanillas", en ''Homenaxe a Cabanillas no centenario do seu nacemento'' (1997). Universidade de Santiago. * ''Cartas de Ramón Piñeiro a Ricardo Carballo Calero'' (2004). [[Cadernos Ramón Piñeiro]] V. Santiago. Edición de Luís Alonso Girgado, María Cuquejo Enríquez, Carmen Fariña Miranda.<ref>[http://www.cervantesvirtual.com/descargaPdf/cadernos-ramon-pineiro-v-cadernos-galegos-de-pensamento-e-cultura-cartas-de-ramon-pineiro-a-ricardo-carballo-calero--0/ Cartas de Ramón Piñeiro a Ricardo Carballo Calero] en Cervantesvirtual</ref> * ''Epistolario a Fernández del Riego'' (2006). Galaxia (póstumo).<ref name="EPISTOLARIOFDR" /> 580 páxs. ISBN 978-84-8288-893-4. * ''[[Cadernos Ramón Piñeiro]] XXIII'': ''Epistolario Ricardo Carballo Calero [[Ramón Piñeiro]] (Historial dun libro)'' (2015). Edición de [[Luís Alonso Girgado]], [[Luís Cochón]], Nuria Rouco Aneiros, [[Xurxo Martínez|Xurxo Martínez González]]. [[Secretaría Xeral de Política Lingüística]]. [[Centro Ramón Piñeiro]] (póstumo). ISBN 978-84-453-5205-2.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Epistolario Ricardo Carballo Calero/Ramón Piñeiro (Historial dun libro)|url=http://www.usc.es/revistas/index.php/bgl/article/view/4294|revista=Boletín Galego de Literatura|data=14/11/2017|ISSN=2174-4025|volume=0|número=51|nome=Belén|apelidos={{Versaleta|Bouzas Gorgal}}}}</ref> *''Polos camiños das horas: Epistolario de Ricardo Carballo Calero e [[Ramón Otero Pedrayo]]'' ([[2020]]). [[Henrique Monteagudo]], coordinador. [[Patricia Arias Chachero]], Nélida Cosme Abollo, [[Adrián Estévez|Adrián Estévez Iglesias]], editores. [[Real Academia Galega|RAG]]. 319 páxs. ISBN 978-84-17807-04-7.<ref>{{Cita web|título=Polos camiños das horas: Epistolario de Ricardo Carballo Calero e Ramón Otero Pedrayo|url=http://publicacions.academia.gal/index.php/rag/catalog/book/368|páxina-web=publicacions.academia.gal|data-acceso=2021-04-29|lingua=gl-ES}}</ref> === Conversas === [[Ficheiro:Membros do Seminario de Estudos Galegos en 1928.jpg|miniatura|300px|Entre os membros do [[Seminario de Estudos Galegos|SEG]] en [[1928]], con 18 anos de idade. De esq. a d. De pé: [[Ramón Otero Pedrayo|Otero Pedrayo]], [[Antón Losada Diéguez|Losada]], [[Florentino López Cuevillas|López Cuevillas]], [[Vicente Risco|Risco]], Carballo Calero, [[Xosé Filgueira Valverde|Filgueira]], [[Sebastián González García-Paz|García Paz]], [[Luís Pintos Fonseca|Pintos]], [[Antón Fraguas|Fraguas]] e [[Bibiano Fernández Osorio-Tafall|Fernández Osorio-Tafall]]. Sentados: [[Isidro Parga Pondal|Parga Pondal]], [[Abelardo Moralejo|Moralejo Laso]], [[Xesús Carro|Carro]], [[Salvador Cabeza de León|Cabeza de León]], [[Joaquín Arias Sanjurjo|Arias Sanjurjo]], [[Xerardo Álvarez Limeses|Álvarez Limeses]] e [[Juan Novás|Novás]].]] * Antón L. Galocha (1977). "Carballo Calero. Do galeguismo e da língoa". A Nosa Terra.<ref>{{cita novas|título=Carballo Calero. Do galeguismo e da língoa|ano=1977|xornal=[[A Nosa Terra (1977)|A Nosa Terra]]|autor=Antón L. Galocha|url=https://anosaterra.com/carvalho-calero-un-ano-das-letras-para-rectificar-a-historia}}</ref> * [[Miguel Anxo Fernán-Vello]] e [[Francisco Pillado Mayor|Francisco Pillado]] (1986). ''Conversas en Compostela con Carballo Calero''. Sotelo Blanco. 254 páxs. ISBN 84-86021-32-4. * [[Carmen Blanco García|Carmen Blanco]] (1989). ''Conversas con Carballo Calero''. Editorial Galaxia. 281 páxs. ISBN 84-7154-654-X. * [[Francisco Salinas Portugal]] (1991). ''Voz e Siléncio (Entrevista con Ricardo Carvalho Calero)''. [[Edicións do Cumio]]. === Edicións === * ''Versos iñorados ou esquecidos'', de [[Eduardo Pondal]] (1961). Vigo: Galaxia-Centro de Estudios Fingoy. * ''Contos populares da provincia de Lugo'' (1963). Vigo: Galaxia. * ''Poesías'', de Rosalía de Castro, con [[Lydia Fontoira Surís]] (1973). Vigo: Patronato Rosalía de Castro. * ''[[Ramón Cabanillas]]. Escolma de poemas'' (1976). A Coruña: Real Academia Galega. * ''Prosa Galega I: Desde os primeiros oitocentistas ao grupo Nós'' (1976). Vigo: Galaxia. * ''[[Antonio López Ferreiro]]''. ''Escolma de prosa galega'' (1978). Real Academia Galega. * ''Teatro Nós'' (1979). Follas Novas. 215 páxs. ISBN 84-85385-13-6. Edición e estudo de ''O bufón del Rei'' ([[Vicente Risco]]), ''[[A lagarada]]'' ([[Ramón Otero Pedrayo|R. Otero Pedrayo]]), ''[[Os vellos non deben de namorarse]]'' ([[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]]). * ''Prosa Galega II: Dos novecentistas aos nosos días'' (1978). Vigo:Galaxia. * ''Prosa Galega III: Da época trobadoresca ao neoclasicismo'' (1980). Vigo: Galaxia. * ''Afonso X o Sábio. Cantigas de amor, de escarño e de louvor'' (1983). Con Carme García Rodríguez. Sada: Ediciós do Castro. [[Ficheiro:1 promoción de Galego-Portugués con Carvalho Calero.jpg|miniatura|300px|1ª promoción de Filoloxía Galego-Portuguesa. De pé: Vázquez, Figueiras, [[María dos Anxos González Refoxo|González]], [[Manuel Castelao|Castelao]], Verao, Gayoso, [[Ramona Giráldez|Giráldez]], [[Vitoria Ogando|Ogando]], Cambeiro e [[Miguel Anxo Mato Fondo|Mato]]. Sentados: [[María Xosé Queizán|Queizán]], [[Manuel Ferreiro Fernández|Ferreiro]], [[Francisco Salinas Portugal|Salinas]], [[Tareixa Roca|Roca]], [[César Morán|Morán]], García e [[Anxo González Guerra|González]]. Cada un leva na man unha obra de R.C.C.]] === Publicacións na Universidade de Santiago de Compostela === * ''O señor de Vilancosta. Loubanza de don [[Marcial Valladares|Marcial Valladares Núñez]] no Día das Letras Galegas'' (1970). * ''Lembranza de don [[Gonzalo López Abente]] no Día das Letras Galegas'' (1971). * ''Lembranza de don [[Valentín Lamas Carvajal]] no Día das Letras Galegas'' (1972). * ''Algunhas características do galego de [[Manuel Lago González|Lago González]]'' (1973). Con profesores da cátedra. * ''[[Xoán Vicente Viqueira|Xan Vicente Viqueira]]. Escolma de prosa e verso'' (1974). Limiar de Ricardo Carballo Calero. * ''[[Xoán Manuel Pintos]]. Día das Letras Galegas. 17 de maio de 1975'' (1975). * ''Na noite estrelecida. Sagas'', de [[Ramón Cabanillas]] (1976). Prólogo de Ricardo Carballo Calero. * ''[[Antón Villar Ponte]]. Escolma'' (1976). * ''Homenaxe a Cabanillas no centenario do seu nacemento'' (1977). * ''[[Antonio López Ferreiro]]. O niño de pombas'' (1978). * ''Homenaxe a [[Manuel Antonio]]'' (1979). Con María do Carme García Rodríguez e [[Anxo González Guerra]]. * ''[[Afonso X o Sabio|Afonso X o Sábio]]. Pequena antologia'' (1980). === Obras colectivas === [[Ficheiro:2013. Ricardo Carballo Calero por José Molares. Santiago de Compostela-2.jpg|miniatura|175px|Escultura en [[Santiago de Compostela|Compostela]], por [[José Molares]].]] * ''Antoloxía da poesía galega actual. Nordés'' (1978) Ediciós do Castro. * ''Problemática das línguas sen normalizar. Situación do galego e alternativa'' (1980). [[Asociación Socio-Pedagóxica Galega|AS-PG]]/Xistral.<ref>[http://www.terraetempo.gal/media/documentos/Problematica%20das%20linguas%20OPTIMIZADO.pdf ''Problemática das línguas sen normalizar. Situación do galego e alternativas'']</ref> * ''Castelao contra a manipulación'' (1984). Xistral. * ''Actas do I Congresso Internacional da Língua Galego-Portuguesa na Galiza 1984'' (1986). AGAL. * ''Os escritores lucenses arredor de [[Ánxel Fole]]'' (1986). Concello de Lugo. * ''Fernando Pessoa. Centenario do seu nascimento'' (1988). Ediciós do Castro. * ''Actas do II Congresso Internacional da Língua Galego-Portuguesa na Galiza'' (1990). AGAL. * ''Comentarios de textos contemporáneos'' (1992). [[Edicións Xerais de Galicia|Xerais]]. * ''Tamén navegar'' (2011). [[Editorial Toxosoutos]]. == Obra en castelán == === Poesía === * ''Trinitarias (poesías)'' (1928). Ferrol: El Correo Gallego. Prólogo de Nicolás García Pereira. * ''La soledad confusa'' (1932). Santiago: Imprenta Nós.<ref>{{Cita web |nome=Xabier |apelidos={{Versaleta|Iglesias}} |ligazónautor=Xabier Iglesias |url=http://oslibrosdeanxelcasal.blogspot.com/2014/03/la-soledad-confusa.html |título=La soledad confusa |data=15/3/2014 |páxinaweb=OslibrosdeAnxelCasal.blogspot.com }}</ref> * ''[[Poesía perdida]]'' (1993). Edición de [[Claudio Rodríguez Fer]]. Sada: Edicións do Castro. === Ensaio === [[Ficheiro:Esquelascarballocalero.jpg|miniatura|Necrolóxicas, nótese a convivencia das dúas formas do seu apelido que empregou en vida: "Carballo" e "Carvalho".]] * ''Aportaciones a la literatura gallega contemporánea'' (1955). [[Madrid]]: Gredos. Biblioteca Románica Hispánica. Colección Estudios y Ensayos, nº 25. * ''La poesía gallega del siglo veinte'' (1955). Madrid: Universidad de Madrid. * ''[[Gramática elemental del gallego común]]'' (1966). Vigo: Galaxia. * ''Breviario antológico de la literatura gallega contemporánea'' (1966). Barcelona: Real Academia Galega. * ''Particularidades morfológicas del lenguaje de Rosalía de Castro'' (1972). Santiago: Universidade. * ''La fuerza pública en la Universidad de Santiago y otros escritos escolares (1930-1933)'' (1987). Sada: Ediciós do Castro.<ref>Contén oito artigos en galego.</ref> * ''El grupo Nós'' (2019). Madrid: Antonio Machado libros. (Póstumo) === Edicións === * ''Cantares gallegos'', de [[Rosalía de Castro]] (1963 e 1969). Salamanca: Anaya. * ''Cantares gallegos'', de [[Rosalía de Castro]] (1974). Madrid: Cátedra. * ''Antología literaria bilingüe'' (1983). De Castelao, edición, tradución e notas. Madrid: Taurus. == Recoñecementos == En [[1981]] foi nomeado Membro de Honra da [[Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega|Asociación de Escritores en Lingua Galega]]. En 1984 concedéuselle a [[Medalla Castelao]], en 1986 pechou o ''Encontro sobre o estado actual da normalización lingüística'' que deu lugar á creación da [[A Mesa pola Normalización Lingüística|Mesa pola Normalización Lingüística]],<ref>{{Cita novas|título=A Mesa reivindica a figura de Ricardo Carvalho Calero, que mañá será elixido protagonista do Día das Letras de 2020|data-acceso=21 de xuño de 2019|data=21 de xuño de 2019|url=https://www.amesa.gal/noticias/noticias-da-mesa/a-mesa-reivindica-a-figura-de-ricardo-carvalho-calero-que-mana-sera-elixido-protagonista-do-dia-das-letras-de-2020|editor=A Mesa}}</ref> en 1987 obtivo o [[Premio da Crítica de narrativa galega]] pola súa novela ''[[Scórpio]]''. En 1990 O Facho rendeulle homenaxe cun ciclo de conferencias. Nos anos 2000 e 2010, conmemorando o seu pasamento e o centenario do seu nacemento, celebráronse diferentes homenaxes sobre todo en Ferrol. Fillo Predilecto de Ferrol dende o ano 1990, o Parlamento de Galicia nomeouno por unanimidade Fillo Ilustre de Galicia desde 1996<ref>{{Cita web|título=Entregado o premio » Ricardo Carvalho Calero» de investigación lingüística |url=https://www.galiciaartabradigital.com/archivos/42677 |páxina-web=Galicia Ártabra Digital |data-acceso=31/1/2020 |nome=Redacción |apelidos=P}}</ref>. Estivo en varias ocasións (2008, 2010, 2013, 2015, 2016, 2017 e 2018) entre os nomeados polos membros da Real Academia Galega para dedicarlle o [[Día das Letras Galegas]]. Finalmente, en xuño [[2019]] foi o único candidato proposto e a figura escollida polo plenario da RAG para ser a figura homenaxeada o Día das Letras do ano [[2020]], coincidindo cos 110 anos do seu [[nacemento]] e os 30 anos do seu [[pasamento]].<ref name="DLGDEDICADOARCC">{{Cita web |url=https://academia.gal/inicio/-/asset_publisher/m2gF/content/o-dia-das-letras-galegas-de-2020-estara-dedicado-a-ricardo-carballo-calero |título=O Día das Letras Galegas de 2020 estará dedicado a Ricardo Carballo Calero |data=22/6/2019 |editorial=Real Academia Galega }}</ref> Leva o seu nome un centro de ensino público da Consellería de Educación da Xunta de Galicia, o IES Ricardo Carballo Calero, no barrio de [[Caranza, Ferrol|Caranza]] de Ferrol.<ref>[http://www.edu.xunta.gal/centros/iesricardocarballocalero/ IES Ricardo Carballo Calero] Consellería de Educación.</ref> Tamén o [[Complexo Deportivo Carballo Calero]] de [[Carballo]] e o Centro Cultural Carvalho Calero de Ferrol. Desde 1990 convócanse os [[Premio Carvalho Calero|premios Carvalho Calero]] de investigación lingüística e creación literaria, outorgados polo [[Ferrol|Concello de Ferrol]]. == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes de Ricardo Carballo Calero}} <gallery mode="packed" heights="200px"> Ficheiro:Ricardo Carballo Calero, Trinitarias, poesías, Ferrol, 1928.jpg|''Trinitarias'', poesías en castelán, Ferrol, 1928. Ficheiro:Ricardo Carballo Calero, Vieiros, Editorial Nós, A Cruña 1931.jpg|''Vieiros'', Nós, 1931. Ficheiro:La soledad confusa. 1932. Ricardo Carballo Calero.jpg|''La soledad confusa'', Nós, 1932. Ficheiro:Ricardo Carballo Calero, O silenzo axionllado (1931 - 1934 ) Nós, volume LXI Santiago.jpg|''O silenzo axionllado'', Nós, 1934. Ficheiro:Poemas pendurados de un cabelo por Ricardo Carballo Calero, Colección Xistral, 1952.jpg|''Poemas pendurados de un cabelo'', 1952. Ficheiro:Ricardo Carballo Calero. Gramática elemental del gallego común. 1966. Galaxia.jpg|''Gramática elemental del gallego común'', 1966. Ficheiro:Historia da literatura galega contemporánea 1975.jpg|2ª ed. da ''[[Historia da literatura galega contemporánea]]''. </gallery> <center> <gallery mode="nolines" caption="Exposición sobre Carvalho Calero. A Coruña, xaneiro de 2021"> Ficheiro:00 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:01 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:02 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:03 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:04 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:05 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:06 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:07 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:08 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:09 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:10 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:11 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:12 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:13 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:14 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:15 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:16 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:17 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:18 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:19 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:20 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:21 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:22 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:23 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:24 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:25 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:26 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:27 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:100 Expo Carbalho.jpg Ficheiro:101 Expo Carbalho.jpg </gallery> </center> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita libro |apelidos={{Versaleta|Blanco García}} |nome=Carmen |ano=1991 |título=Carballo Calero: política e cultura |editorial=[[Ediciós do Castro]] |isbn=84-7492-519-3 |ref=harv}} * {{Cita libro |título=Ricardo Carvalho Calero. A pegada do compromiso|nome=Héctor|apelidos={{Versaleta|Cajaraville}} |ligazónautor=Héctor Cajaraville|ano=2020 |editorial=[[Edicións Xerais de Galicia]] |isbn=978-84-9121-632-2|ref=harv}} * {{Cita libro |título=Elucidacións na sombra |nome=Manuel |apelidos={{Versaleta|Castelao}} |ligazónautor=Manuel Castelao|ano=2019 |editorial=[[Edicións Laiovento]] |isbn=978-84-8487-196-5|ref=harv}} * {{Cita libro |título=As formas do compromiso |nome=Francisco, Coord. |apelidos={{Versaleta|Cidrás}} |ligazónautor=|ano=2020 |editorial=[[USC]] |isbn=978-84-17595-86-9|ref=harv}} * {{Cita libro |ligazónautor=Antonio Couceiro Freijomil |apelidos={{Versaleta|Couceiro Freijomil}} |nome=Antonio |ano=1951-53 |título=[[Diccionario bio-bibliográfico de escritores]] |volume=II |páxina=225 |editorial=[[Editorial de los Bibliófilos Gallegos|Bibliófilos Gallegos]] |lingua=Es |ref=harv}} * {{Cita libro |título=Carvalho Calero, vida e obra dun ser polifacético|nome=Henrique|apelidos={{Versaleta|Dacosta}} |ligazónautor=Henrique Dacosta|ano=2020 |editorial=[[Edicións Xerais de Galicia]] |isbn=978-84-9121-625-4|ref=harv}} * {{Cita libro |ligazónautor1=Miguel Anxo Fernán-Vello |apelidos1={{Versaleta|Fernán-Vello}} |ligazónautor2=Francisco Pillado Mayor |apelidos2={{Versaleta|Pillado Mayor}} |ano=1986 |título=Conversas en Compostela con Carballo Calero |editorial=[[Sotelo Blanco Edicións|Sotelo Blanco]] |isbn=84-86021-32-4 |ref=harv}} * {{Cita libro |apelidos1={{Versaleta|Fernán-Vello}} |apelidos2={{Versaleta|Pillado Mayor}} |ano=1992 |título=Carballo Calero |colección=[[Biblioteca 114]] |número=41 |editorial=''[[El Correo Gallego]]'' |ref=harv}} * {{Cita libro |título=[[Historia da literatura galega (1951)|Historia da literatura galega]] |nome=F. |apelidos={{Versaleta|Fernández del Riego}} |ligazónautor=Francisco Fernández del Riego |edición=2ª |ano=1971 |ano-orixinal= 1951 |editorial=[[Editorial Galaxia]] |localización=[[Vigo]] |páxinas=256, 260, 269-271 |ref=harv}} * {{Cita libro |máscara-autor=3 |apelidos={{Versaleta|Fernández del Riego}} |nome=F. |ligazónautor=Francisco Fernández del Riego |edición=2ª |título=[[Diccionario de escritores en lingua galega]] |editorial= [[Ediciós do Castro|Do Castro]] |ano=1992 |ano-orixinal=1990 |páxina=73 |isbn=84-7492-465-0 |ref=harv }} * {{Cita libro |apelidos={{Versaleta|Fernández Lorenzo}} |nome= Rafael. |ligazónautor=Rafael Fernández Lorenzo |título=Abecedario de Ricardo Carvalho Calero |url=http://rinoceronte.gal/morgante/index.php?op=ver&id=1414 |editorial=[[Rinoceronte Editora|Rinoceronte]] |colección=Morgante |ano=2019 |isbn=978-84-15166-78-8 |ref=harv }} * {{Cita libro |título=Carvalho sempre. Alustres de vida e obra |nome1=Luís |apelidos1={{Versaleta|G. Soto}} |ligazónautor1=Luís G. Soto |nome2=Tareixa |apelidos2= {{Versaleta|Roca}} |ligazónautor2=Tareixa Roca |ano=2020 |editorial=[[Espiral Maior]] |isbn= 978-84-122271-2-3 |ref=harv}} * {{Cita libro |título=Ricardo Carvalho Calero: a ciencia ao servizo da nación |nome=Pilar |apelidos={{Versaleta|García Negro}} |ligazónautor=Pilar García Negro|ano=2010 |editorial=[[Edicións Laiovento]] |isbn=978-84-8487-195-8|ref=harv}} * {{Cita libro |máscara-autor=3 |título=Ricardo Carvalho Calero: Escritor e profesor, galego cabal |nome=Pilar |apelidos={{Versaleta|García Negro}} |ligazónautor=Pilar García Negro|ano=2020 |editorial=[[La Voz de Galicia]] |isbn=978-84-9757-336-8 |ref=harv}} * {{Cita libro |máscara-autor=3 |título=Rectificar a historia. Escritos sobre Ricardo Carvalho Calero |nome=Pilar |apelidos={{Versaleta|García Negro}} |ligazónautor=Pilar García Negro|ano=2021 |editorial=Laiovento |isbn=978-84-8487-519-2 |ref=harv}} * {{Cita libro |url=http://libreriaabrente.es/wp-content/uploads/2014/04/2774-thickbox_default-historia-xeral-da-literatura-galega-2774-e1469740709320.jpg |título=Historia xeral da literatura galega |nome1=A. |apelidos1={{Versaleta|Gómez}} |ligazónautor1=Anxo Gómez Sánchez |nome2=M. |apelidos2={{Versaleta|Queixas}} |ligazónautor2=Mercedes Queixas |ano=2001 |editorial=[[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]] |páxina=185, 201, 225, 235, 247, 248, 251, 269, 270, 280, 281, 313, 332, 344 |isbn=84-95350-79-3 |ref=harv |url-morta=yes |dataacceso=09/12/2018 |dataarquivo=02/07/2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170702141556/http://libreriaabrente.es/wp-content/uploads/2014/04/2774-thickbox_default-historia-xeral-da-literatura-galega-2774-e1469740709320.jpg }} * {{Cita libro |ligazónautor=Aurora Marco |apelidos={{Versaleta|Marco}} |nome=Aurora |ano=1992 |título=Foula e ronsel: os anos xuvenís de Carvalho Calero |localización=Sada|editorial=[[Ediciós do Castro]] |ref=harv }} * {{Cita libro |ligazónautor=Xosé Luís Méndez Ferrín |ano=[[1984]] |apelidos={{Versaleta|Méndez Ferrín}} |nome=Xosé Luis |título=[[De Pondal a Novoneyra]] |editorial=[[Edicións Xerais de Galicia]] |páxinas=102-104 |isbn=84-7507-139-2 |ref=harv}} * {{Cita libro |ligazónautor=José Martinho Montero Santalha |apelidos={{Versaleta|Montero Santalha}} |nome=José-Martinho |ano=1993 |título=Carvalho Calero e a súa obra |editorial=[[Edicións Laiovento|Laiovento]] |isbn=84-87847-21-8 |ref=harv}} * {{Cita libro |apelidos={{Versaleta|Pena}} |nome=Xosé Ramón |ligazónautor=Xosé Ramón Pena |título=Historia da literatura galega IV. De 1936 a 1975. A "longa noite"|ligazóntítulo=Historia da literatura galega (Xerais) |editorial= Edicións Xerais |ano=2019 |páxina=171-179 |isbn=978-84-9121-481-6 |ref=harv }} * {{Cita libro |nome=Xulio |apelidos={{versaleta|Pardo de Neyra}} |ligazón-autor=Xulio Pardo de Neyra |título=Á sombra de María Silgar. Carvalho Calero contra a historia única |url=http://www.edicionsembora.es/producto_detalle.php?producto=1210 |ano=2019 |editorial=[[Edicións Embora]] |isbn=978-84-17824-01-3 |ref=harv}} * {{Cita libro |nome=Henrique|apelidos={{versaleta|Rabuñal}} |ligazón-autor=Henrique Rabuñal |título=Ricardo Carvalho Calero. O anxo da terra |ano=2020 |editorial=[[Editorial Galaxia]] |isbn=978-84-9151-436-7 |ref=harv}} * {{Cita libro |nome=Alberto|apelidos={{versaleta|Ramos}} |ligazón-autor=Alberto Ramos |título=Carvalho Calero fronte ao espello da memoria |ano=2020 |editorial=Auga |isbn=978-84-120597-4-8|ref=harv}} * {{Cita libro |apelidos={{Versaleta|Reimunde Noreña}} |nome=Ramón |ligazónautor=Ramón Reimunde Noreña |título=Cautivério de Fingoi: os anos lugueses (1950-1965) de D. Ricardo Carvalho Calero |ano=2010 |editorial=Deputación de Lugo |ref = harv}} * {{Cita libro |apelidos={{Versaleta|Salinas Portugal}} |nome=F. |ligazónautor=Francisco Salinas Portugal |título=Voz e siléncio. Entrevista con R. Carvalho Calero |url=https://www.aelg.gal/resources/centrodoc/members/works/covers/obra2618/1525303781963Voz_e_silencio.jpg |editorial=[[Edicións do Cumio]] |ano=1991 |isbn=84-87126-33-2 |ref=harv}} * {{Cita libro |apelidos={{Versaleta|Seijas}} |nome=Antonio |título=Carvalho Calero fronte ao espello da memoria |editorial=Auga Ed. |ano=2020 |isbn=978-84-120597-4-8 |ref=harv}} * {{Cita libro |apelidos={{Versaleta|Tarrío Varela}} |nome=Anxo |ligazónautor=Anxo Tarrío |título=Literatura galega. Aportacións a unha historia crítica |url=https://images-na.ssl-images-amazon.com/images/I/611MZActEvL.jpg |ano=1994 |editorial=Xerais |colección=Universitaria |isbn=84-7507-778-1 |ref = harv}} * {{Cita libro |apelidos-editor={{Versaleta|Vilavedra}} |nome-editor=Dolores |ligazón-editor=Dolores Vilavedra |ano=1995 |título=[[Diccionario da literatura galega]]. Autores |volume=I |páxinas=108-110 |localización=[[Vigo]] |editorial=[[Editorial Galaxia]] |isbn=84-8288-019-5 |ref=harv }} * VVAA (1982). ''Homenaxe a Carballo Calero''. Ferrol. Cadernos do Medulio. ISBN 978-84-300-7158-6. * VVAA (1991). "Ricardo Carvalho Calero. A razón da esperanza". Coord. Xan Carballa, Fernando Cuñarro e Cesáreo Sánchez. ''A Nosa Terra, A nosa cultura 13''. {{ISSN|0213-3105}}. Inclúe: :* “Vida de sabio nun país ingrato”. {{Versaleta|Fernán-Vello}}, M.A. :* “Da vida e da obra: tres Carballos”. {{Versaleta|Blanco}}, Carme :* “O tenento Carballo”. {{Versaleta|Rodríguez Fer}}, Claudio :* “Traxectoria galeguista dun significado escritor”. {{Versaleta|Fernández del Riego}}, Francisco :* “''Xa somos esquerda''”. {{Versaleta|Rodríguez Sánchez}}, Francisco :* “Elógio da razom prática”. {{Versaleta|L. Suevos}}, Ramom :* “Carvalho Calero e a língua portuguesa da Galiza”. {{Versaleta|Montero Santalha}}, J.M. :* “A aplicaçom sucessiva da doutrina lingüística em textos de Carvalho Calero”. {{Versaleta|Henríquez Salido}}, Mª do Carmo :* “A língua ''agarimo de tradiçom e arma de progresso''”. {{Versaleta|García Negro}}, Mª Pilar :* “Política e planificaçom lingüísticas nos escritos de C. Calero”. {{Versaleta|Prieto Alonso}}, Domingos :* “Na poesía de preguerra”. {{Versaleta|Salinas Portugal}}, Francisco :* “Anjo de terra”. {{Versaleta|Souto Presedo}}, Elvira :* “''Scorpio'' ou a moi intelixente contra-cruzada dun fantasma”. {{Versaleta|Martínez Pereiro}}, Carlos Paulo :* “Intertextualidade, contra-obra e reteatralizaçom”. {{Versaleta|Herrero Figueroa}}, Araceli :* “Rafael-Orfeu: a sombra de um mito”. {{Versaleta|Marco}}, Aurora * {{Cita enciclopedia |autor=VVAA |artigo=Carballo Calero, Ricardo |enciclopedia=[[Enciclopedia Galega Universal]] |ano=1999-2002 |volume=4 |páxinas=422-423 |editorial=[[Ir Indo]] |isbn=84-7680-288-9}} * VVAA (2000). ''[https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=574854 Estudos dedicados a Ricardo Carvalho Calero]''. Coord. José Luís Rodríguez Fernández. [[Parlamento de Galicia]]: [[Universidade de Santiago de Compostela]], Servizo de Publicacións. ISBN 84-8121-826-X. Inclúe: :* <abbr>Vol.</abbr> 1: ''A obra de Ricardo Carvalho Calero; Lingüística''. <nowiki>ISBN&nbsp;84-8121-827-8</nowiki>. Colaboran: José Luís Rodríguez Fernández, Ricardo Carballo Calero, [[Ernesto Guerra da Cal|Ernesto Guerra Da Cal]], José Augusto Seabra, [[Xesús Alonso Montero]], Ernesta Basanta Cornide, [[Carmen Blanco García]], Concepción Delgado Corral, Pedro Fernández-Vello, [[Luís G. Soto|Luís S. Soto]], Carlos Garrido Rodríguez, Mª do Carmo Enríquez Salido, M. [[Araceli Herrero Figueroa]], [[Basilio Losada|Basilio Losada Castro]], Domingos Prieto Alonso, [[Henrique Rabuñal|Henrique Rabuñal Corgo]], [[Claudio Rodríguez Fer]], [[Moncho de Fidalgo|José Ramom Rodrigues Fernandes]], [[Darío Villanueva|Darío Villanueva Prieto]], Mario Gomes dos Santos, Larissa Semënova, José Antonio Souto Cabo, Carlos Valcárcel Riveiro, Xavier Vilhar Trilho, [[Isaac Alonso Estraviz|Isaac Alonso Estreviz]], [[Rosario Álvarez Blanco]], Xosé Xove, Óscar Díaz Fouces, Julio Diéguez González, Francisco Dubert García, [[Carlos Durán|Carlos Durao]], [[Francisco Fernández Rei]], Fernando V. Peixoto da Fonseca, [[José Luís Fontenla Rodrigues|José Luis Fontenla Rodrigues]], José Luís Forneiro Pérez, [[António Gil Hernández|Antonio Gil Hernández]], [[Luís González Blasco|Luís Gonçales Blasco]], Brian Franklin Head, Alvaro Iriarte Sanromán, Jesús Lago Garabatos, Carmen Maciñeiras, [[Aurora Marco|Aurora Marco López]], [[Ramón Mariño Paz]], [[José-Maria Monterroso Devesa|José María Monterroso Devesa-Juega]], Benjamim Moreira, [[Bernardo Penabade|Bernardo Penabade Rei]], José Henrique Pérez Rodríguez, J. [[Carlos Quiroga|Carlos Quiroga Díaz]], Júlio César Barreto Rocha, Jorge Rodrigues Gomes, [[Xosé Manuel Sánchez Rei|Xosé-Manuel Sánchez-Rei]], Helena Sánchez Rodríguez. :* <abbr>Vol.</abbr> 2: ''Literatura; Miscelánea''. <nowiki>ISBN&nbsp;84-8121-828-6</nowiki>. Colaboran: Mariña Arbor Aldea, Leodegário A. de Azevedo Filho, António Rodrigues Baptista, [[Ángel Basanta]], Raquel Bello Vázquez, [[Xoán Bernárdez Vilar]], Fernando Cristovão, [[Mercedes Brea López]], [[Arturo Casas]], José Pires da Cruz, Xosé Manuel Dasilva, [[Xosé María Dobarro|Xosé María Dobarro Paz]], [[Carme Fernández Pérez-Sanjulián]], [[Goretti Sanmartín|Goretti Sanmartín Rei]], [[Manuel Ferreiro Fernández|Manuel Ferreiro]], Elvira Fidalgo Francisco, Lydia Fontoira Suris, [[Xosé Ramón Freixeiro Mato]], [[Pilar García Negro|María Pilar García Negro]], Joel R. Gômez, Pires Laranjeira, Gérard Lelièvre Houiseau, [[Teresa López]], Armando López Castro, Elisardo López Varela, Elena Losada Soler, [[Kathleen March|Kathleen N. March]], María Josefa Martínez-López, [[Carlos Paulo Martínez Pereiro]], Luis Martul Tobío, Paulo Meneses, [[José Martinho Montero Santalha|José-Martinho Montero Santalha]], María Isabel Morán Cabanas, [[César Morán|César Morán Fraga]], Francisco Nodar Manso, [[Camiño Noia|María Camino Noia Campos]], Juan Salvador Paredes Núñez, [[Andrés Pociña|Andrés Pociña Pérez]], [[Aurora López|Aurora López López]], María Felisa Rodríguez Prado, [[Francisco Salinas Portugal]], Ana María Sánchez Tarrío, Arnaldo Saraiva, Vítor Manuel de Aguiar e Silva, [[Elvira Souto]], [[Anxo Tarrío|Anxo Tarrío Varela]], Cleofé Tato, Elias J. Torres Feijó, Telmo Verdelho, Yara Frateschi Vieira, M. Carmen Villarino-Pardo, [[Marcial Gondar|Marcial Gondar Portasany]], José Antonio López Taboada, [[Henrique Monteagudo|Henrique Monteagudo Romero]], [[Ramón Nicolás|Ramón Nicolás Rodríguez]], [[José Luis Pensado|José Luis Pensado Tomé]], [[Paulino Pereiro]], [[José Ignacio Pérez Pascual]], Ramón G. Romani Barrientos, Ramón Varela Puñal. * VVAA (2002). ''[https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=9834 Actas do Simpósio Ricardo Carvalho Calero. Memoria do século]''. [[Universidade da Coruña]]/[[Asociación Socio-Pedagóxica Galega|AS-PG]]. Inclúen: [[Ficheiro:Pim-martinho.jpg|miniatura|[[José Martinho Montero Santalha]] en Ferrol, nas xornadas: "Ricardo Carvalho Calero no século XX galego".]] :* “Prólogo”. {{Versaleta|Meilán Gil}}, José Luis :* “Carvallo Calero novelista”. {{Versaleta|Villanueva}}, Darío :* “O compromiso cultural de Carvalho Calero: a reintegraçâo lingüística galego-portuguesa”. {{Versaleta|Montero Santalha}}, José-Martinho :* “A obra lingüística de Carvalho Calero”. {{Versaleta|Mariño Paz}}, Ramón :* “Carvalho Calero: o teatro e a vida”. {{Versaleta|Guisan Seixas}}, Joâo :* “A narrativa de Carvalho Calero na encrucillada dos anos cincuenta”. {{Versaleta|Forcadela}}, Manuel :* “Ricardo Carvalho Calero: a elegancia do intelectual comprometido”. {{Versaleta|Fernán-Vello}}, Miguel Anxo :* “Ricardo Carvalho Calero, Gallaecia Magna”. {{Versaleta|Rodríguez Fernández}}, José Luís :* “Algúns recordos de Carvalho Calero”. {{Versaleta|Díaz Pardo}}, Isaac :* [http://ruc.udc.es/bitstream/2183/10533/1/RCC%2012.pdf “Carballo Calero no diagrama da comunicación dramática. Carballo, poeta dramático e ironista”] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160325021215/http://ruc.udc.es/bitstream/2183/10533/1/RCC%2012.pdf |date=25 de marzo de 2016 }}. {{Versaleta|Herrero Figueroa}}, Araceli :* “O professor, o mestre, o amigo: evocaçom saudosa”. {{Versaleta|Marco}}, Aurora :* “O discurso metapoético de Ricardo Carvalho Calero”. {{Versaleta|Álvarez Cáccamo}}, Xosé María :* “As pegadas de Manoel Antonio na poesía de Ricardo Carvalho Calero”. {{Versaleta|March}}, Kathleen :* “Carvalho Calero: mitos para un exílio”. {{Versaleta|Pallarés}}, Pilar :* “Reflexións sobre a Segunda República”. {{Versaleta|Barreiro Fernández}}, Xosé Ramón :* “A descrición na obra narrativa de Carvalho Calero. Análise retórica e hermenéutica”. {{Versaleta|Casas}}, Arturo :* “Como sair do cerco. A legitimaçom galeguista da Literatura Galega por Carvalho Calero e a génese da sua centralidade no campo da crítica literária”. {{Versaleta|Torres Feijó}}, Elias J. :* “Carballo Calero, un xove nacionalista. 1926-1936”. {{Versaleta|Beramendi}}, Justo :* “Limiar”. {{Versaleta|López}}, Teresa; {{Versaleta|Salinas Portugal}}, Francisco :* “Ricardo Carvalho Calero escribe a Xosé Filgueira Valverde. Dados para a antoloxía da poesía galega do ano 1936”. {{Versaleta|López}}, Teresa :* “Do carácter híbrido da narrativa breve de Carvalho Calero. (Da ambigua verdade intempestiva de Aos amores seródios)”. {{Versaleta|Martínez Pereiro}}, Carlos Paulo * {{Cita enciclopedia |autor=VVAA |artigo=Carballo Calero, Ricardo |enciclopedia=[[Diccionario enciclopédico galego universal]] |ano=2003-2004 |volume=13 |páxina=43 |editorial=''[[La Voz de Galicia]]'' |isbn=84-7680-429-6 }} * {{Cita enciclopedia |autor=VVAA |artigo=Carballo Calero, Ricardo |enciclopedia=[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada|Gran Enciclopedia Galega]] |tipo=[[DVD]] |editorial=[[Grupo El Progreso|El Progreso]] |ano=2005 |isbn=84-87804-88-8 }} * {{Cita enciclopedia |autor=VVAA |artigo=Carballo Calero, Ricardo |enciclopedia=[[Diciopedia do século 21]] |volume=1 |páxina=432 |ano=2006 |editorial= [[Edicións do Cumio|Do Cumio]], [[Editorial Galaxia|Galaxia]] e [[Ediciós do Castro|do Castro]] |isbn=978-84-8288-942-9}} * {{Cita libro |autor=VVAA |artigo=Carballo Calero, Ricardo |título=[[Dicionario biográfico de Galicia]] |ano=2010-2011 |volume=1 |páxina=180-183 |editorial=[[Ir Indo|Ir Indo Edicións]] }} * VVAA (2011). ''Ricardo Carvalho Calero: ciencia, literatura e nación''. Carlos Caetano Biscainho Fernandes (coord.), Xosé-Manuel Sánchez-Rei (coord.) [[Universidade da Coruña]]. ISBN 978-84-9749-475-5. Inclúe: :* “A gramática galega no século XX. O contributo de Carvalho Calero”. {{Versaleta|Álvarez Blanco}}, Rosario :* “"Auto do prisioneiro" nas Mostras de Ribadávia: a recepçom cénica da obra dramática de Carvalho Calero no período refundacional do teatro galego”. {{Versaleta|Biscainho Fernandes}}, Carlos Caetano :* “Momentos de memoria persoal e comunal de RCC”. {{Versaleta|Blanco García}}, Carmen :* “Carvalho Calero e a lingua galega: coherencia, compromiso e visión de futuro”. {{Versaleta|Freixeiro Mato}}, Xosé Ramón :* “Carvallo Calero novelista”. {{Versaleta|Villanueva}}, Darío :* “Pensamento, intervención e ciencia”. {{Versaleta|García Negro}}, María Pilar :* “Ricardo Carvalho Calero, soliloquio contra a desesperanza”. {{Versaleta|Rodríguez}}, Francisco :* “O labor universitário de Ricardo Carvalho Calero”. {{Versaleta|Rodríguez Fernández}}, José Luís :* “Etapas no pensamento linguístico de Ricardo Carvalho Calero”. {{Versaleta|Montero Santalha}}, José-Martinho :* “Ricardo Carvalho Calero: planificador da língua galega”. {{Versaleta|Penabade Rei}}, Bernardo :* “Achegamento urxente á narrativa de Carvalho Calero”. {{Versaleta|Rabunhal Corgo}}, Enrique :* “Carvalho Calero poeta: a palabra no exilio”. {{Versaleta|Salinas Portugal}}, Francisco :* “A sociolingüística sobre o galego antes e despois de 1936: o contributo de Carvalho Calero”. {{Versaleta|Sanmartín Rei}}, Goretti :* “O teatro de Ricardo Carvalho Calero”. {{Versaleta|Tato-Fontaíña}}, Laura * {{Cita libro |autor=VVAA |ano=2019 |url=http://www.edicionsembora.es/producto_detalle.php?producto=1225 |título=Hei de entrar no meu povo: reivindicarmos Carvalho Calero |editorial=[[Edicións Embora]] |colección=Crónica |isbn=978-84-17824-11-2 |ref=harv }} === Ligazóns externas === {{Multimedia externa |video1=[https://www.youtube.com/watch?v=1rht1jv42Hw&feature=share Debate "O porvir do galego"] 1987, TVG |video2=[http://literaturagalega.as-pg.gal/ficheiros/elemsMultimedia/2355/CarballoCalero.mp4 ''Memoria do século''] (c) AS-PG 2000 }} * [http://correiodeartabria.googlepages.com/caderno-conhecermos-carvalho.pdf Caderno ''Conhecermos Carvalho Calero''], PDF, Fundaçom Artábria, Ferrol. * Maurício Castro: [http://www.agal-gz.org/blogues/index.php/carvalho/2008/06/03/artigo_de_mauricio_castro_carvalho_caler_1 ''Carvalho Calero no século XX galego''], 3/6/2008. * [http://www.cervantesvirtual.com/FichaAutor.html?Ref=9601&portal=0 "Carballo Calero, Ricardo"] na [[Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes]] {{es}} * [http://literaturagalega.as-pg.gal/autoras-es/carvalho-calero-ricardo.html "Carvalho Calero, Ricardo"] "Historia da literatura galega - autores". [[Asociación Socio-Pedagóxica Galega|AS-PG]]. * [http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=RicCarba&alias=Ricardo+Carvalho+Calero Ricardo Carvalho Calero] na [[Biblioteca Virtual Galega]], [[Universidade da Coruña|UDC]]. * [http://culturagalega.gal/imaxes/edicion/programa_%20LETRAS_GALEGAS_2020.pdf Ricardo Carvalho Calero. Letras Galegas 2020]. Culturagalega.gal * [https://carvalho2020.gal/ Carvalho Calero 2020]. [[Associaçom Galega da Língua|AGAL]] * [https://aulasgalegas.org/especial-letras-galegas-2020-ricardo-carvalho-calero/ Especial Letras Galegas 2020: Ricardo Carvalho Calero]. Aulas Galegas. Recompilación de recursos. {{Control de autoridades}} {{Día das Letras Galegas}} {{Medallas Castelao}} {{Membros de número da Real Academia Galega}} {{ORDENAR:Carballo Calero, Ricardo}} [[Categoría:Ricardo Carballo Calero| ]] [[Categoría:Artigos destacados sobre Galicia]] bdv2q0ejm96fxc8lhwzrop597jajvk8 0 23793 6149188 6108338 2022-08-03T08:48:13Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{currículo|data=febreiro de 2022}} {{sen notas}} {{Biografía}} '''Xesús Abelardo Rábade Villar''', coñecido como '''Abe Rábade''', nado en Santiago de Compostela o [[8 de setembro]] de [[1977]],<ref>{{Cita web|url=http://www.tomajazz.com/clubdejazz/jazzpana/rabade_abe.htm|páxina-web=tomajazz.com|título=Abe Rábade|data-acceso=4 de xaneiro de 2021|lingua=es|data-arquivo=21 de novembro de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20061121130336/http://www.tomajazz.com/clubdejazz/jazzpana/rabade_abe.htm|url-morta=unfit}}</ref> é un [[Composición musical|compositor]] e [[Piano|pianista]] galego de [[jazz]]. Conta con 14 álbums e realizou máis de 200 composicións en catro estilos principais: jazz, clásico, experimental e músicas de raíz. == Traxectoria == Licenciouse en Jazz Composition e Piano Performance pola Berklee College of Music ([[Boston]]) no 1999.<ref>{{Cita web|url=https://www.elcorreogallego.es/santiago/presentacion-de-abe-rabade-piano-solo-entre-arbores-EY6089666|páxina-web=elcorreogallego.es|título=Presentación de ‘Abe Rábade. Piano solo entre árbores’|data-acceso=4 de xaneiro de 2021|apelidos=Redacción|lingua=es|data-publicación=22 de xaneiro de 2021}}</ref> Foi en Boston onde naceu o trío de jazz que dirixe dende 1996, [[Abe Rábade Trío]] (A.R.T.), naquel momento formado por el no piano, [[Paco Charlín]] no [[contrabaixo]] e o [[Bulgaria|búlgaro]] [[Val Tzenkov]] na [[Batería (instrumento musical)|batería]]. === Abe Rábade Trío === O primeiro disco do trío, ''Babel de Sons'', gravouse ao vivo no [[Festival de Jazz de Getxo]] ([[País Vasco|Euskadi]]) en 2001. No 2006 publican un novo traballo, ''Playing on Light'', escollido Mellor Disco de Jazz en España daquel ano pola revista ''Cuadernos de Jazz''. Esta gravación foi realizada cun novo batería, Bruno Pedroso, quen forma parte do A.R.T. xunto a Pablo Martín Caminero no contrabaixo. Esta nova formación leva traballando xunta dende 2008. Durante este tempo presentaron ''Zigurat'' (2010) e ''A Modo'' (2012) con concertos en países de [[América Latina]] coma [[Costa Rica]], [[O Salvador]], [[Guatemala]] e [[México]]. Tamén publicaron os discos ''Once'' (2016) e ''Doravante'' (2018), o cal presentaron no [[Festival de Jazz de Monterey]] ([[California]]). Por último está ''Sorte'' (2020), unha obra formada por 12 composicións orixinais que representan diferentes estados de ánimo ou fontes de inspiración. O disco consta de 4 trípticos: Sorte mística formado por Orballo, Pálpito e Fluido; Sorte épica con Ideas, Travesía e Victoria; Sorte íntima con Desencanto, Desexo e Lúa; e Sorte lúdica con Amencida, Calma e Retorno.<ref>{{Cita web|url=http://www.distritojazz.com/discos-jazz/abe-rabade-sorte|páxina-web=distritojazz.com/|título=Abe Rábade: Sorte|data-acceso=4 de xaneiro de 2021|apelidos=Ortega|nome=I.|lingua=es}}</ref> Ademais disto, o pianista santiagués realizou outros traballos durante estes anos. En 2003 fundou o proxecto GHU! Project no que participaron solistas como Chris Kase, Jesús Santandreu, Alan Ferber, Toni Belenguer, Perico Sambeat ou Michel González. En 2006 formou o grupo [[Nordestin@s]] con [[Guadi Galego]] e [[Ugia Pedreira]], un traballo que deu unha ollada contemporánea á [[música tradicional galega]]. O disco que publicaron baixo o mesmo nome do grupo foi un dos 100 máis vendidos en España no Nadal do 2006. === Obra sinfónica === Entrando máis na actualidade, Abe Rábade publica un par de obras sinfónicas: ''Tránsitos'' (2015) e ''Tempos Velados'' (2017). A primeira delas, que consta de catro movementos, foi estreada no [[Auditorio de Galicia]] pola [[Real Filharmonía de Galicia]] e o Abe Rábade Trío e foi dirixida por [[Paul Daniel]]. ''Tempos Velados'' foi inaugurada pola Real Filharmonía de Galicia, o [[Orfeón Terra a Nosa]], o Coro de Nenos da EMMS e Abe Rábade de pianista solista, tamén baixo a dirección de Paul Daniel. Esta obra dura uns 27 minutos e conta con 4 movementos. === Producións poético-musicais === Un dos seus grandes proxectos é ''Lorca Namorado'', un espectáculo que viu a luz o 30 de maio de 2019 na [[Praza da Quintana]] en Santiago de Compostela. Abe Rábade realizou este traballo ó longo dun ano entre a capital galega e [[Sevilla]]. Está formado por versións propias dos 6 Poemas Galegos de [[Federico García Lorca]] e son pezas que beben da tradición galega, o [[flamenco]] e o jazz. A produción conta con 5 cancións solistas levadas a cabo por [[Salvador Sobral]], [[Arcángel]], [[Davide Salvado]], [[Kiki Morente]] e [[Marcelo do Bode]]. A sexta das pezas, adicada a [[Rosalía de Castro]], está protagonizada polas 3 voces femininas das pandeireteiras de [[Lilaina]]. Antes de Lorca Namorado tamén realizou outros proxectos próximos á [[poesía]]. En 2008 dirixiu musicalmente o proxecto ''Rosalía 21'', un espectáculo e disco con composicións orixinais realizadas a partir de poemas de Rosalía de Castro. Tamén en 2010 dirixiu musicalmente o proxecto ''Travessia dos Poetas'', unhas composicións orixinais realizadas a partir de textos de poetas portugueses coma [[Fernando Pessoa]] ou [[Sophia de Mello Breyner]]. === Outros traballos artísticos === Á parte destes proxectos máis clásicos, no eido musical, Abe Rábade comezou a partir de 2008 a experimentar no campo das voces harmonizadas creando pezas poéticas, pero tamén humorísticas ou reivindicativas. Durante a corentena pola [[COVID-19|Covid-19]], o pianista realizou unha serie de [[Vídeo|vídeos]] baixo o título de ''Dual lauD'' xunto a artistas e músicos que admira. Realizaron interpretacións a modo de dueto que subiu á súa canle de [[YouTube]]. Tamén no 2020, comezou unha serie de vídeos que chamou ''VerSons no espello'' nos que o pianista toca obras doutros artistas. Nestas gravacións aparece reflectido nun espello en troques de enfocarse a el directamente. === Ámbito académico === O pianista traballa ademais dentro do ámbito educativo. É codirector artístico do Seminario Permanente de Jazz ([[Pontevedra]]) e profesor na Escola Superior de Música e Artes do Espectáculo (ESMAE) de Porto (Portugal) e no Centro Superior de Música de Galiza (CSM Galiza) de [[Valga]] (Pontevedra). Asemade, realizou ducias de masterclasses por España, Portugal e países do continente americano coma México ou EEUU. ==== Masterclasses ==== Asemade, realizou ducias de masterclasses en España, Portugal, países do continente americano como O Salvador, México ou os Estados Unidos e países asiáticos como a China. == Vida persoal == É fillo dos escritores [[Xesús Rábade|Xesús Rábade Paredes]] e [[Helena Villar Janeiro]], e irmán da poeta [[María do Cebreiro]] e ten unha filla. == Discografía == === Con Abe Rábade Trío === * ''Sorte'' (Nuba, 2020) * ''Doravante'' (Nuba + Karonte, 2018) * ''Once'' (Nuba + Karonte, 2016) * ''Tránsitos'' (Nuba + Karonte, 2015) * ''VerSons'' (Nuba + Karonte, 2013) * ''A Modo'' (Nuba + Karonte, 2012) * ''Zigurat'' (Nuba + Karonte, 2010) * ''Playing on Light'' (Nuba + Karonte, 2006) * ''Vol.1'' (Karonte, 2004) * Simetrías (Xingra, 2002) * ''Babel de Sons'' (Xingra, 2001) === Con GHU! Project === * ''Open Doors'' (Nuba + Karonte, 2008) * ''Open Doors Live'' (Nuba + Karonte, 2008) * ''GHU! Project'' (Nuba + Karonte, 2004) === Con Rosalía 21 === * ''Rosalía 21'' (Falcatruada, 2008) === Con Nodestin@s === * ''Nordestin@s'' (Falcatruada, 2006) === Outros === * ''EP Piano Solo'' (Nuba, 2020) * ''Jazz in Galiza Series VOL.1'' (Free Code, 2011) * ''Piano Solo'' (Nuba + Karonte, 2009) * ''Aloumiños de Seda'' (Xunta de Galiza, 2008) == Premios == * [[Premios Martín Códax da Música|Premio Martín Códax]] na Categoría de Jazz e Músicas Improvisadas, 2013 * Premio UFI ó Mellor Disco de Jazz – “Zigurat”, 2011 * Premio Cunca das Artes na Especialidade de Música, concedido pola Asociación de Amizade das Artes Galego Portuguesas, 2009 * Premio Aula X ó mellor solo nas “X Jornadas sobre Jazz de la UNED”, Melilla, 2007 * Premio de Música Galega “La Opinión”, 1º premio na VI Edición, “Nordestin@s” no 2007 * Premio Teté Montoliu ó Pianista Revelación en España, concedido pola [[Sociedade Xeral de Autores e Editores|SGAE]], 2001 * Concurso Internacional de Grupos de Jazz de Getxo, 2º premio no Concurso Internacional de Grupos de Jazz de Getxo, Euskadi, Abe Rábade Trío, 2000 * Claire Fischer Award de Berklee College of Music, 1999 * Piano Performance Award de Berklee College of Music, 1999 * Liberace Foundation Award de Berklee College of Music, 1999 == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://aberabade.com/gl/ Sitio oficial]. *[https://www.youtube.com/channel/UCTvQ8pgSH_nA1rWI-dFIK3g Canle] de [[YouTube]] *[https://www.youtube.com/watch?v=9lI_WKEq6fc&list=PLKxxCVnUyxULrrZInmHjrdwK0yRSy1LvY VerSons no espello] * [https://web.archive.org/web/20061121130336/http://www.tomajazz.com/clubdejazz/jazzpana/rabade_abe.htm Abe en Tomajazz.com] * [http://www.tomajazz.com/perfiles/rabade_abe_2004.htm Entrevista con Abe] *[https://www.discogs.com/artist/2356150-Abe-R%C3%A1bade Ficha] en [[Discogs]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Rabade Villar Abe}} [[Categoría:Pianistas de Galicia]] [[Categoría:Pianistas de jazz]] [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Nados en 1977]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] jcy2es806umc3072ite46fnsvl9cv9e 0 26200 6148797 6048176 2022-08-02T20:45:08Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «martin» wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Literatura}} {{Sen referencias|data=marzo de 2016}} {{Escritor |nome = Charles John Huffan Dickens |imaxe = Dickens Gurney head.jpg |descrición = Dickens en Nova York, 1867. |data_de_nacemento = [[7 de febreiro]] de [[1812]] |lugar_de_nacemento = [[Portsmouth]], {{ENG}} |data_de_falecemento = [[8 de xuño]] de [[1870]] <small>(58 anos)</small> |lugar_de_falecemento= [[Higham, Kent]], {{ENG}} |soterrado = [[Rincón dos poetas]]<br/> [[Abadía de Westminster]] |lingua da escrita = inglés |xéneros = novela |cónxuxe = [[Catherine Hogarth|Catherine Thompson Hogarth]] |fillos = Charles Dickens, Jr.<br/>Mary Dickens<br/>Kate Perugini<br/>Walter Landor Dickens<br/>Francis Dickens<br/>Alfred D'Orsay Tennyson Dickens<br/>Sydney Smith Haldimand Dickens<br/>Henry Fielding Dickens<br/>Dora Annie Dickens<br/>Edward Dickens <ref name=cronoloxia/> |obras = ''[[Oliver Twist]]''<br/>''[[Un conto de Nadal]]''<br/>''[[Grandes esperanzas]]'' |nota = |sinatura = Charles Dickens Signature.svg |tamaño_sinatura = 230px }} '''Charles John Huffan Dickens''', nado en [[Portsmouth]], [[Inglaterra]], o [[7 de febreiro]] de [[1812]] e finado en Gadshill Place o [[8 de xuño]] de [[1870]],<ref name=cronoloxia/> foi un [[escritor]] e crítico social [[Inglaterra|inglés]], un dos máis coñecidos da [[literatura]] universal. Creou algúns dos personaxes de ficción máis coñecidos do mundo, e, é considerado por moitos como o mellor novelista e o principal da [[Época vitoriana|era vitoriana]].<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Black|2007|p=735}}.</ref> Foi mestre do xénero [[narrativa|narrativo]], ao que imprimiu certas doses de [[humor]] e [[ironía]], practicando á vez unha aguda [[crítica social]]. Na súa obra destacan as descricións de xente e lugares, tanto reais como imaxinarios. Utilizou en ocasións o pseudónimo Boz. Críticas posteriores, tales como as de [[George Gissing]] e [[Gilbert Keith Chesterton]], defenderon e aclamaron o seu dominio da lingua inglesa como inigualable, os seus personaxes como inesquecibles, e en gran medida a súa profunda sensibilidade social. No entanto, tamén recibiu críticas dos seus mellores lectores -[[George Henry Lewes]], [[Henry James]] e [[Virginia Woolf]], entre eles- os cales achacaron certos defectos ás súas obras, como o sentimentalismo efusivo, acontecementos irreais e personaxes grotescos.<ref>{{Cita web |url=http://web.archive.org/web/http://humwww.ucsc.edu/dickens/OMF/james.html |autor=Henry James, |título="Our Mutual Friend" |editor=''The Nation'', [[21 de decembro]] de [[1865]]-unha crítica feroz |lingua=inglés |data-acceso=28 de agosto de 2013 |data-arquivo=07 de decembro de 2007 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071207125820/http://humwww.ucsc.edu/dickens/OMF/james.html |url-morta=yes }}</ref> As súas novelas e relatos curtos gozaron de gran popularidade en vida do escritor, e aínda hoxe edítanse continuamente. Dickens escribiu novelas por entregas, o formato usual na [[ficción]] na súa época, pola simple razón de que non todo o mundo posuía os recursos económicos necesarios para comprar un libro, e cada nova entrega das súas historias era esperada con grande entusiasmo polos seus lectores, nacionais e internacionais. Dickens foi e segue sendo venerado como un ídolo literario por escritores de todo o mundo.<ref>Stone, Harry. ''Dickens's Working Notes for His Novels'', Chicago, 1987</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Dickens naceu o [[7 de febreiro]] de [[1812]], no distrito de Landport, pertencente á cidade de [[Portsmouth]], fillo de John Dickens (1786-1851), oficinista da Pagadoría da Armada no arsenal do porto de Portsmouth, e da súa esposa Elizabeth Barrow (1789-1863). En 1814, a familia trasladouse a [[Londres]], Somerset House, no número dez de Norfolk Street. Cando o futuro escritor tiña cinco anos, a familia mudouse a [[Chatham, Kent|Chatham]], [[Kent, Inglaterra|Kent]] onde pasou os seus anos de formación ata a idade de 11 anos. A súa nai era de clase media e o seu pai sempre arrastraba débedas, debido á súa excesiva inclinación ao despilfarro. Aprendeu a ler da súa nai, que empregou para o seu ensino unhas cantas obras clásicas que posuía o pai. Charles non recibiu ningunha educación ata a idade de nove anos, feito que posteriormente reprocharíanlle os seus [[crítica|críticos]], ao considerar a súa formación en exceso [[autodidacta]]. Con esta idade, logo de acudir a unha escola en Rome Lane, estudou cultura na escola de William Gile, un graduado en Oxford. Pasaba o tempo fóra da súa casa, lendo vorazmente. Mostrou unha particular afección polas novelas [[Novela picaresca|picarescas]], como ''[[The Adventures of Roderick Random]]'' (''As aventuras de Roderick Random'') e ''The Adventures of Peregrine Pickle'' (''As aventuras de Peregrine Pickle'') de [[Tobias Smollett]], e ''[[The History of Tom Jones, a Foundling]]'' de [[Henry Fielding]]. Este sería o seu escritor favorito. Tamén lía con fruición novelas de aventuras como ''[[Robinson Crusoe]]'' e ''[[Don Quixote da Mancha]]''. En 1823, vivía coa súa familia en Londres, no número 16 de Bayham Street, Camden Town, que era entón un dos suburbios máis pobres da cidade. Aínda que os seus primeiros anos parecen ser unha época idílica, el describíase como un «neno moi pequeno e non especialmente coidado». Tamén falaría do seu extremo patetismo e da súa memoria fotográfica de persoas e eventos, que lle axudaron a trasladar a realidade á ficción.<ref>{{Cita libro |url=http://lang.nagoya-u.ac.jp/~matsuoka/CD-Forster-1.html |autor=John Forster |título=''The Life of Charles Dickens'' |volume=volume 1 |capítulo=1 |dataacceso=28 de agosto de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161220022357/http://lang.nagoya-u.ac.jp/~matsuoka/CD-Forster-1.html |dataarquivo=20 de decembro de 2016 |urlmorta=yes }}</ref>. A súa vida cambiou profundamente cando o seu pai foi denunciado por falta de pagamento das súas débedas e encarcerado na prisión de deudores de Marshalsea. A maior parte da familia trasladouse a vivir co Sr. Dickens ao cárcere, posibilidade establecida entón pola lei, que permitía á familia do moroso compartir a súa cela. Charles foi acollido nunha casa de Little College Street, rexentada pola Señora Roylance e acudía os domingos a visitar ao seu pai na prisión. Aos doce anos, considerouse que o futuro novelista tiña a idade suficiente para comezar a traballar, e así principiou a súa vida laboral, con xornadas diarias de dez horas en ''Warren's boot-blacking factory'', unha fábrica de betume para calzado, situada preto da actual estación ferroviaria [[Charing Cross]] de Londres. Durante este período a súa vida transcorreu pegando etiquetas nos botes de ''shoes polish'' (betume para calzado); gañaba seis xilins semanais. Con este diñeiro, tiña que pagar a súa hospedaxe e axudar á familia, a maioría da cal vivía co seu pai, que permanecía encarcerado. Logo dalgúns meses, a súa familia puido saír da prisión de Marshalsea, pero a súa situación económica non mellorou ata pasado un tempo, cando ao morrer a avóa materna de Charles, o seu pai recibiu unha [[herdanza]] de 250 libras. A súa nai non retirou a Charles de forma inmediata da compañía, que era propiedade duns parentes dela. Dickens nunca esquecería o empeño da súa nai de obrigarlle a permanecer na fábrica. Máis tarde Charles foi enviado a un colexio de Hamstead Road, onde permaneceu dous anos. Estas vivencias marcarían a súa vida como escritor: dedicaría gran parte da súa obra a denunciar as condicións deplorables baixo as cales sobrevivían as clases [[Proletariado|proletarias]]. Na súa novela ''David Copperfield'', xulgada como a máis autobiográfica, escribiu: «Eu non recibía ningún consello, ningún apoio, ningún estimulante, ningún consolo, ningunha asistencia de ningún tipo, de ninguén que me puidese recordar. ¡Canto desexaba ir ao ceo!» === Primeira etapa === En maio de [[1827]], Dickens empezou a traballar como pasante no bufete dos procuradores Ellis & Blackmore e logo dun tempo como taquígrafo xudicial. En 1828 comezou a colaborar como reporteiro no "''Doctor´s Commons''" e posteriormente ingresou en calidade de cronista parlamentario no "''True Sun''". Por esta época interesouse pola escena teatral londiniense, apuntándose a clases de interpretación, pero o día da realización do [[casting]], padeceu gripe e non puido asistir, apagándose así os seus soños de ser actor teatral. En 1834 contratouno o ''[[Morning Chronicle]]'' como xornalista político, para informar sobre debates parlamentarios, e viaxar a través do país a cubrir as campañas electorais. En 1836 os seus artigos en forma de esbozos literarios que habían ido aparecendo en distintas publicacións desde 1833, publicáronse formando o primeiro volume de ''Sketches by Boz'' e que deu paso en marzo dese mesmo ano á publicación das primeiras entregas de ''The Posthumous Papers of the Pickwick Club'' («Os papeis póstumos do Club Pickwick»). Posteriormente continuou contribuíndo e editando xornais durante gran parte da súa vida. [[Ficheiro:Catherine Dickens.jpg|miniatura|Catherine Hogarth dona de Dickens]] O [[2 de abril]] de [[1836]] contraeu [[matrimonio]] con [[Catherine Hogarth|Catherine Thompson Hogarth]] ([[1816]]-[[1879]]) e estableceu a súa residencia en Bloomsbury. Tiveron dez fillos:<ref name=cronoloxia>{{Cita web|editor=Britain Unlimited.|url=http://web.archive.org/web/http://www.britainunlimited.com/Biogs/Dickens.htm|título=Charles Dickens] (cronoloxía)|dataacceso=12 de xuño do 2016|lingua=en|data-arquivo=05 de agosto de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140805080725/http://www.britainunlimited.com/Biogs/Dickens.htm|url-morta=yes}}</ref> Charles Culliford Boz Dickens (1837-1896), Mary Dickens (1838-1896), Kate Macready Dickens (1839-1929), Walter Landor Dickens (1841-1863), Francis Jeffrey Dickens (1844-1886), Alfred D'Orsay Tennyson Dickens (1845-1912), Sydney Smith Haldimand Dickens (1847-1872), Henry Fielding Dickens (1849-1933), Doura Annie Dickens (1850-1851) e Edward Bulwer Lytton Dickens (1852-1902). En [[1836]] aceptou o traballo de editor do ''Bentley's Miscellany'', que mantería ata [[1839]], cando discutiu co dono. Outros dous xornais dos que Dickens foi asiduo contribuínte foron ''Household Words'' e ''All the Year Round''. En [[1842]], viaxou xunto á súa esposa aos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], feito que describiu brevemente en ''Notas de viaxe americanas'' e que serviu tamén como base dalgún dos episodios de ''Martin Chuzzlewit''. Pouco despois empezou a mostrar interese no [[Unitarismo]] cristián, aínda que el sería [[Comuñón anglicana|anglicano]], polo menos nominalmente, durante o resto da súa vida. Os escritos de Dickens foron sumamente populares nos seus días e foron lidos extensamente. En [[1856]], a súa popularidade permitiulle comprar Gad's Hill Place. Esta gran casa situada en Higham, Kent, tiña un especial significado para o escritor, xa que de pícaro camiñara polas súas proximidades e soñara con habitala. O lugar foi tamén o lugar onde se desenvolven algunhas escenas da primeira parte do ''Henrique IV'' de [[William Shakespeare|Shakespeare]], conexión literaria que compracía a Dickens. Viu publicadas nove entregas en [[1836]] e as once restantes en [[1837]], de ''[[The Posthumous Papers of the Pickwick Club]]'' («Os papeis póstumos do Club Pickwick»). A súa seguinte obra foi ''[[Oliver Twist]]'' (1837-[[1838]]) un relato auténticamente autobiográfico e que se publicou por entregas durante dous meses. A esta obra seguiron ''Nicholas Nickleby'' (1838-[[1840]]) e '' [[The Old Curiosity Shop]]'' (''A tenda de antigüidades'') (1840-[[1841]]), onde narra as desditas da pequena Nelly, con pasaxes inspirados no recente falecemento da súa cuñada Mary Hogarth, de dezasete anos a quen Dickens adoraba. A obra tivo un grande éxito en [[Inglaterra]] e [[América]]. Grazas ás obras que ía publicando, Dickens gañou un gran prestixio. En [[1841]] foi nomeado fillo adoptivo pola cidade de [[Edimburgo]] e viaxou a [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], onde foi rexeitado pola sociedade deste país debido ás conferencias que impartía e á novela ''Notas de América'', contraria á [[escravitude]] e que Dickens experimentara persoalmente na súa infancia. Malia iso renconciliouse co público logo da publicación de ''A Christmas Carol'' (''[[Un conto de Nadal]]'') en [[1843]]. A súa novela ''Dombey and Son'' («Dombey e fillo»), [[1846]]-[[1848]], significou un cambio no seu método de traballo: pasou da improvisación cara á completa planificación, apoiándose para a escritura na mestría que alcanzou no manexo dos recursos novelísticos. Fundou en [[1849]] o semanario [[Household Words]], onde difundiu escritos de autores pouco coñecidos e no que publicou dúas das súas máis excelsas obras: ''Bleak House'' («Casa abatida»), [[1852]]-[[1853]], e ''Hard Times'' («Tempos difíciles»), [[1854]]. Xa era considerado como o gran novelista do social. Sometido como estaba a unha gran carga de traballo destinada a satisfacer a demanda dos seus lectores, Dickens non tardou en caer nunha crise que lle levou á ruptura cos seus editores, tras esixirlles unha maior remuneración, petición que foi rexeitada. Logo diso, Dickens iniciou unha serie de viaxes a [[Italia]], publicando ''Imaxes italianas'', [[Suíza]] e [[Francia]], onde coñeceu a [[Alexandre Dumas (pai)|Alexandre Dumas]] e a un mozo [[Jules Verne]], ademais de admirar a sociedade parisiense. Ao seu regreso a [[Inglaterra]], obrigado por novas necesidades económicas, estendeu a súa actividade a outros campos: organizou representacións teatrais, fundou o ''Daily News'', fixo de actor e comezou a dar conferencias, como as que daba sobre os dereitos de autor, defensa das prostitutas e condena da pena de morte, moi en voga en [[Londres]] como divertimento do pobo. O seu gran best-séller foi ''[[David Copperfield (novela)|David Copperfield]]'', do cal chegou a vender ata 100.000 exemplares en pouco tempo. Foi tamén o primeiro escritor en utilizar a palabra ''detective'' nas súas novelas. === Segunda etapa === [[Ficheiro:Charles Dickens - Project Gutenberg eText 13103.jpg|esquerda|miniatura|Retrato de Dickens.]] Ao redor de 1850 a saúde de Dickens había empeorado; este cambio foi agravado pola morte do seu pai, dunha filla e da súa irmá Fanny. O escándalo público polo seu suposto namoramento dunha nova actriz de 18 anos chamada Ellen Teman, do cal houbo de defenderse mediante unha publicación no ''Daily News'', contribuíu enormemente á ruptura en [[1858]] do seu matrimonio con Katherine. Na era vitoriana, o divorcio era impensable, particularmente para persoas famosas como el. No entanto, continuou mantendo a ela e á casa polos seguintes 20 anos, ata o día que ela faleceu. Aínda que inicialmente vivían felices xuntos, Catherine non parecía compartir de ningunha forma a desmedida enerxía que Dickens tiña. O seu traballo de vixiar aos seus dez pícaros e a presión de vivir cun mundialmente famoso novelista certamente non axudaba. Xeorxina, a irmá de Catherine, mudouse para axudala, pero circulaban rumores de que Charles estaba involucrado románticamente coa súa cuñada. Unha indicación da crise matrimonial ocorreu cando, en 1855, el foi ao encontro do seu primeiro amor, María Beadnell. María tamén estaba casada nestes tempos, pero ela cambiara moitísimo do recordo romántico que Dickens tiña dela. A partir de entón, o cambio do carácter de Charles Dickens foi tan notable que varios amigos seus declararon non recoñecer nel á persoa que coñeceran. Malia todo, Dickens continuou escribindo e dando conferencias e refuxiouse en casa do seu amigo [[Wilkie Collins]] (o creador do misterio). Chegaron a escribir relatos xuntos e recomendábanse ideas para as súas respectivas novelas. En [[1859]] publicou ''[[A Tale of Two Cities]] (''Unha Historia de dúas cidades''). En [[1863]] crea [[The Arts Club]]. O [[9 de xuño]] de [[1865]], mentres regresaba de [[Francia]] para ver a [[Ellen Ternan]], Dickens sufriu un accidente, o famoso choque ferroviario de Staplehurst, no cal os sete primeiros vagóns do tren caeron dunha ponte que estaba sendo reparado. O único vagón de primeira clase que non caeu foi aquel onde se atopaba Dickens. O novelista pasou moito tempo atendendo aos feridos e moribundos antes de que os rescatadores chegasen. Antes de partir acordouse do inconcluso manuscrito de ''O noso amigo mutuo'', e regresou ao vagón unicamente a recuperalo. Típico de Dickens, el logo usaría esta terrible experiencia para escribir a súa curta historia de pantasmas ''O gardavía'' na cal o [[Personaxe|protagonista]] ten a premonición dun choque ferroviario. Dickens logrou evadirse da investigación do choque, pois como agora se sabe, el estaba viaxando ese día con Ellen Ternan e a súa nai, o cal podía causar un escándalo. Ellen, unha actriz, fora a compañeira de Dickens desde que este finalizou o seu matrimonio, e, como el coñeceuna en [[1857]], foi probablemente a última razón para a súa separación. Ela continuou sendo a súa compañeira, máis ben a súa señora, ata o día da súa morte. As dimensións da aventura foron descoñecidas ata a publicación en [[1939]] de ''Dickens e a súa filla'', un libro acerca da relación intrafamiliar do autor coa súa filla Kate. Kate Dickens traballou con Gladys Storey no libro antes da súa morte, ocorrida en [[1929]], e afirmou que Dickens e Ternan tiveron un fillo que morreu na infancia, aínda que non existe ningunha evidencia concreta que corrobore as súas afirmacións. Dickens, aínda que ileso, nunca se recuperou totalmente do accidente de Staplehurst. A súa prolífica pluma dedicouse a completar ''O noso amigo mutuo'' e a comezar ''O misterio de Edwin Drood'', que quedou inacabada no seu último terzo, e cuxo descoñecido final deu lugar ata hoxe a innumerables hipóteses.<ref>No verán de 2011 a BBC emitio unha miniserie sobre a novela, cuxo guion e desenlace encargouse á afamada guionista de cine e televisión Gwyneth Hughes, cf. "Un novo final para a novela inacabada de Dickens. A BBC adapta 'O misterio de Edwin Drood' á televisión cun novo final do que non transcendeu nada" ([http://www.elpais.com/articulo/cultura/nuevo/final/novela/inacabada/Dickens/elpepucul/20110128elpepucul_3/Tes El País, 29-1-2011])</ref>. Moito do seu tempo foi utilizado en lecturas públicas das súas máis amadas novelas. Dickens estaba fascinado co teatro como un escape do mundo real, e os teatros e o público teatral aparecen en ''Nicholas Nickleby''. Os espectáculos itinerantes eran extremadamente populares, e o 2 de decembro de 1867 Dickens deu a súa primeira lectura pública nos Estados Unidos, nun teatro de Nova York. O esforzo e a paixón que poñía nestas lecturas con voces individualizadas para os seus personaxes é algo que quizais tamén contribuíu á súa morte. Volveu escribir no ''Old Year Magazine'' ata a súa morte. Pouco despois foi recibido pola raíña [[Vitoria do Reino Unido|Vitoria I]], a cal era gran lectora das súas obras. En 1869 Dickens aceptou presidir o Birmingham and Midland Institute, converténdose así no seu décimo sexto presidente. Cinco anos despois do citado accidente, o 9 de xuño de 1870, morreu ao día seguinte de sufrir unha [[Ictus|apoplexía]], sen recuperar a consciencia. Contra o seu desexo de ser enterrado na catedral de Rochester (a próxima ao seu domicilio), «de forma barata, sen ostentacións e estritamente privada», foino na chamada «Esquina dos Poetas» da [[Abadía de Westminster]], aínda que se procurou respectar o seu desexo de privacidade.<ref>[http://www.westminster-abbey.org/our-history/people/charles-dickens Detalles sobre o seu enterro, a súa sinxela lápida, e outros poetas e artistas sepultos no mesmo lugar.]</ref> Circulou á súa morte un epitafio impreso no que se dicía que «foi simpatizante do pobre, do miserable, e do oprimido; e coa súa morte, o mundo perdeu a un dos máis grandes escritores ingleses». Dickens estipulou que non se erixira ningún monumento no seu honor; a súa única estatua de tamaño natural data de 1981, foi realizada por Francis Edwin Elwell, e atópase localizada en Clark Park, Filadelfia, nos Estados Unidos. O seu gran soño foi o de ser libre e conseguiuno sendo escritor. A súa novela ''[[Oliver Twist]]'' foi levada en numerosas ocasións á gran pantalla: == Estilo literario == O estilo de Dickens é florido e poético, cun forte toque cómico. As súas sátiras sobre o esnobismo da aristocracia británica -el chamaba a un dos seus personaxes «O Refrixerador Nobre»- son a miúdo populares. Comparacións de orfos con accionistas ou comensais con mobles son algunhas das súas máis aclamadas ironías. === Personaxes === [[Ficheiro:Dickens characters by William Holbrook Beard.jpg|miniatura|Dickens recibindo os seus personaxes, por W. H. Beard (1824-1900).]] [[Ficheiro:Marley's Ghost-John Leech, 1843.jpg|miniatura|Escena de ''[[Un conto de Nadal]]''.]] A Dickens chamárono un autor cuxos personaxes son dos máis memorables e creativos na literatura inglesa -si non exclusivamente polas súas peculiaridades insólitas-, con certeza polos seus nomes. Personaxes, como [[Ebenezer Scrooge]], Fagin, Mrs. Gamp, David Copperfield, Charles Darnay, [[Oliver Twist]], Micawber, Pecksniff, Miss Havisham, Wackford Squeers e moitos outros, son tan ben coñecidos, que se pode ata crer que teñen unha vida fóra das súas novelas e que as súas historias continuarían con outros autores. A Dickens encantáballe o estilo do século XVIII, o romance gótico, ata o chegou a tomar a xogo -Jane Austen's Northanger Abbey foi unha moi coñecida parodia- e mentres algúns son grotescos, as súas excentricidades non adoitan eclipsar as súas historias. Un dos personaxes mellor debuxados dentro das súas novelas é a mesma Londres. Desde os bares das aforas da cidade ata as beiras do [[Támese]], todos os aspectos da capital británica son descritos por alguén que a amaba verdadeiramente e que pasaba moitas horas camiñando polas súas rúas. === Novelas por entregas === A maioría das obras mestras de Dickens foron escritas como entregas mensuai ou semanais en xornais como o ''Master Humphrey's Clock'' e o ''Household Words'', sendo posteriormente reimpresas en libros. Estas entregas facían as historias máis baratas e accesibles. Os seguidores americanos, ata esperaban nos portos de Nova York gritando sobre a multitude dun barco que arribaba «Está a pequena Nell morta?». Parte do gran talento de Dickens era incorporar o seu estilo por entregas cun coherente final de novela. Os seus números mensuales foron ilustrados por, entre outros, «Phiz» (pseudónimo de Hablot Browne). Entre os seus máis famosos traballos están ''Grandes esperanzas'', ''David Copperfield'', ''Oliver Twist'', ''Historia de dúas cidades'', ''Casa abatida'', ''Nicholas Nickleby'', ''Os papeis póstumos do club Pickwick'' e ''Conto de Nadal''. A súa forma de concibir os personaxes pode entenderse ao analizar a súa relación cos ilustradores. Dickens traballou moi cercanamente cos ilustradores, ao comezo dáballes un prospecto do traballo, asegurándose de que os personaxes e os ambientes eran tal como el os imaxinaba. Ao ler a correspondencia entre o autor e o ilustrador, poden ser mellor entendidas as intencións de Dickens, o que estaba oculto na súa arte está plenamente explicado nestas cartas. Outro feito que revelan as misivas é que os intereses do lector non sempre coincidían cos do autor. Un grande exemplo disto aparece na novela mensual ''Oliver Twist''. Nun episodio da mesma, Dickens meteu a Oliver nun enredo dun roubo. Esta entrega concluía cando Oliver recibía un disparo. Os lectores estimaron que se verían forzados a esperar só un mes para saber como saíra o protagonista dese disparo, pero Dickens non revelou o que sucedeu co mozo Oliver no seguinte número senón que os ansiosos lectores tiveron que esperar dous meses para descubrir se o neno viviría. Isto mostra como o desexo dun lector involucrado -de saber que sucedera- non coincide coa intención do autor, que era a de estender a intriga. Outro efecto importante do estilo episódico foi a exposición ás opinións dos seus lectores. Como Dickens non escribía os seus capítulos moito antes da súa publicación, podía comprobar a reacción pública e cambiar a historia dependendo desas mesmas reaccións. Un exemplo deste proceso pode ser visto nas súas entregas semanales da ''Vella tenda de antigüidades'', que é a historia dunha persecución. Nesta novela, Nell e o seu avó foxen do villano, Quilp. O progreso da novela segue o gradual éxito da persecución. Mentres Dickens escribía e publicaba as entregas semanais, o seu bo amigo John Forster sinaláballe a Dickens: «Sabes que terás que matala, verdade?». O porqué deste final, pódese explicar por unha breve análise da diferenza entre a estrutura dunha comedia e a dunha traxedia. Nunha comedia, a acción cobre unha secuencia «ti crees que eles van perder, crees que perderán, eles vencen». Nunha traxedia é: «Ti crees que eles vencerán, crees que vencerán, eles perden». Como se ve, a conclusión dramática da historia está implícita na novela. Así, cando Dickens escribiu a novela en forma de traxedia, o infortunado desenlace era unha conclusión xa sabida. Se el non desexase que a súa heroína perdese, non debeu completar a estrutura dramática. Dickens admitiu que o seu amigo Forster tiña razón e, no final, a pequena Nell falece. Dickens tamén admitiu que non desexaba matar a Nell, pero era un novelista e tiña que completar a estrutura da novela. === Crítica social === [[Ficheiro:Charles Dickens by Frith 1859.jpg|miniatura|220px|Charles Dickens por Frith.]] As novelas de Dickens eran, entre outras cousas, traballos de crítica social. El era un fiero crítico da pobreza e da estratificación social da sociedade vitoriana. A través dos seus traballos, Dickens mantiña unha empatía polo home común e un escepticismo pola familia burguesa. A segunda novela de Dickens, ''[[Oliver Twist]]'' (1839), foi responsable da limpeza do actual arrabalde de Londres que foi a base da historia ''A illa de Jacob''. Ademais, co personaxe dunha tráxica prostituta, Nancy, Dickens «humanizó» a tales mulleres para os lectores, mulleres que eran apreciadas como «desafortunadas», inmorales vítimas inherentes da economía do sistema vitoriano. ''A casa abatida'' e ''A pequena Dorrit'' elaboraron extensas críticas cara ao aparello institucional vitoriano: os interminables litixios da corte da chancillería que destruíron as vidas das persoas en ''A casa abatida'' e o ataque dobre en ''A pequena Dorrit'' coa patente ineficiencia e corrupción das oficinas e coa irregular especulación dos mercados. === Técnicas literarias === A miúdo Dickens usaba idealizados personaxes e escenas de alto toque sentimental contrastando coas súas caricaturas e as terribles verdades sociais que revelaba. A longa escena da morte da pequena Nell na ''[[The Old Curiosity Shop]]'' (''A vella tenda de antigüidades'') (1841) foi recibida como incrible e conmovedora polos lectores da súa época, pero foi vista como ridículamente sentimental por [[Oscar Wilde]]. En 1903 [[Gilbert Keith Chesterton|Chesterton]] dixo, achega do mesmo tema, «Non é a morte da pequena Nell, senón a vida da pequena, o que critico». En ''[[Oliver Twist]]'', Dickens proporciona aos lectores un idealizado retrato dun mozo irrealmente bo, cuxos valores xamais son subvertidos por brutais orfanatos ou forzadas intervencións nunha banda de pequenos carteiristas. Tamén as súas posteriores novelas céntranse en personaxes idealizados (como Esther Summerson en ''[[Bleak House]]'' (''Casa desolada'') e Amy Dorrit en ''[[Little Dorrit]]'' (''A pequena Dorrit'')) este [[idealismo]] serve só para destacar o fin de Dickens de conmover coa súa crítica social. A maioría das súas novelas están relacionadas co realismo social, enfocándose en mecanismos de control social que dirixen as vidas das persoas (por exemplo nas redes industriais en ''[[Hard Times]]'' (''Tempos difíciles'') e códigos de clase hipócritas e excluíntes en ''[[Our Mutual Friend]] '' (''O noso amigo mutuo'')). Dickens tamén emprega incribles coincidencias (por exemplo, Oliver Twist resulta ser o sobriño perdido dunha familia da alta sociedade que por azar o rescata dun perigoso grupo de carteiristas). Estas coincidencias son comúns no século XVIII -século das novelas picarescas (como ''[[The History of Tom Jones, a Foundling]]'' de [[Henry Fielding]]), que Dickens gozaba bastante. Para Dickens isto era un índice dun Cristianismo humanitario que o levaba a crer que o ben ao final sempre vence, ata de formas inesperadas. Vendo isto desde un contexto biográfico, a vida de Dickens, contra o que se esperaba, levouno desde unha desconsolada nenez forzado a traballar longas horas nunha fábrica de botas á idade de 12 anos (cando o seu pai atopábase na prisión por débedas) ata o seu status como o novelista máis popular de Inglaterra á idade de 27 anos. === Elementos autobiográficos === [[Ficheiro:Charlesdickens.jpg|miniatura|220px|Charles Dickens]] Todos os autores incorporan elementos biográficos nas súas ficcións, pero con Dickens isto é moi notable, ata cando temía ocultar o que el consideraba o seu vergoñoso, humilde pasado. ''David Copperfield'' é unha das máis claras autobiografías, pero as escenas da ''Casa abatida'' de interminables casos da corte e argumentos legais puideron vir só dun xornalista que tivo que reportalos. A propia familia de Dickens foi enviada á prisión por pobreza, un tema común en moitos dos seus libros, e a detallada descrición da vida na prisión de Marshalea en ''A pequena Dorrit'' é debida ás propias experiencias de Dickens naquela institución. A pequena Nell, en ''A vella tenda de curiosidades'' é un pensamento que representa á súa propia cuñada, o pai de Nicholas Nickleby e Wilkins Micawber son, con seguridade, o propio pai do autor, así como a señora Nickleby e a señora Micawber son similares á súa nai.<ref>{{Cita web|url=http://www.victorianweb.org/authors/dickens/maryhogarth.html |título= Mary Scott Hogarth, 1820-1837: Dickens's Beloved Sister-in-Law and Inspiration |trad_título = Mary Scott Hogarth, 1820-1837: A amada cuñada de Dickens e a súa inspiración.|autor=Philip V. Allingham |editor=victorianweb.org|dataacceso=3/11/2013}}</ref> A natureza [[esnob]] de Pip de ''Grandes esperanzas'' tamén ten certa afinidade co mesmo autor. Dickens puido debuxar as súas experiencia infantís, pero el estaba tamén avergoñado delas e non revelaría que as súas propias narracións viñan da roña. Moi poucos coñecían os detalles da súa vida ata logo de seis anos de morto, cando [[John Forster]] publicou unha biografía na cal Dickens colaborara. Un pasado escuro en tempos vitorianos puido viciar reputacións, así como a algúns dos seus personaxes, e este era quizais o propio temor de Dickens. === Recoñecemento === Grazas ás obras que ía publicando, Dickens gañou un gran prestixio. En [[1841]] foi nomeado fillo adoptivo pola cidade de [[Edimburgo]] e viaxou a [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en [[1842]], onde foi agasallado cun gran recibimento. Achando na cidade estadounidense os mesmos vicios que na inglesa, publicou ese mesmo ano unha obra que lle carrexaría o rexeitamento da sociedade ianqui e significaría o primeiro fracaso importante da súa carreira en Inglaterra: ''American Notes''. En [[1843]], malia iso, reconciliouse co seu público grazas á súa obra ''Canción de Nadal''. A súa novela ''Dombey and Son'' («Dombey e fillo»), [[1846]]-[[1848]], significou un cambio no seu método de traballo: pasou da improvisación cara á completa planificación, apoiándose para a escritura na mestría que alcanzou no manexo dos recursos novelísticos. Fundou en [[1849]] o semanario ''Household Words'', onde difundiu escritos de autores pouco coñecidos, e no que publicou dúas das súas máis excelsas obras: ''Bleak House'' («A casa deserta»), [[1852]]-[[1853]], e ''Hard Times'' («Tempos difíciles»), [[1854]]. Sometido como estaba Dickens a unha gran carga de traballo destinada a satisfacer a demanda dos seus lectores, non tardou en caer nunha crise. Levoulle á ruptura cos seus editores, tras esixirlles unha maior remuneración, petición que foi denegada. Logo diso, Dickens iniciou unha serie de viaxes a [[Italia]], [[Suíza]] e [[Francia]]. Ao seu regreso a Inglaterra, obrigado por novas necesidades económicas, estendeu a súa actividade a outros campos: organizou representacións teatrais, fundou o ''[[Daily News]]'', fixo de actor e comezou a dar conferencias. == Acollida == Estudosos e escritores como [[George Gissing]] e [[Gilbert Keith Chesterton|G. K. Chesterton]] defenderon e aclamaron o seu dominio da lingua inglesa como inigualable, os seus personaxes como inesquecibles, e en gran medida a súa profunda sensibilidade social. No entanto, tamén recibiu críticas de lectores importantes -[[George Henry Lewes]], [[Henry James]] e [[Virginia Woolf]], entre eles- os cales achacaron certos defectos ás súas obras, como o sentimentalismo efusivo, acontecementos irreais e personaxes grotescos.<ref>{{Cita web|título=Henry James Review|url=https://web.archive.org/web/20071207125820/http://humwww.ucsc.edu/dickens/OMF/james.html|páxina-web=web.archive.org|data=2007-12-07|data-acceso=2019-03-08}}</ref> == Legado == [[Ficheiro:Stamp_in_The_Centenary_Edition_of_The_Works_of_Charles_Dickens_in_36_Volumes._36_vols._Chapman_&_Hall,_Ltd.-_London_(and_Charles_Scribner’s_Son-_New_York),_1910-1912_rotated.jpg |miniatura|220px|Selo nas tapas de "The Centenary Edition of The Works of Charles Dickens in 36 Volumes.".]] Charles Dickens era unha personalidade moi recoñecida e as súas novelas foron moi populares durante a súa vida. A súa primeira novela terminada, ''[[The Posthumous Papers of the Pickwick Club]]'' (''Os papeis póstumos do Club Pickwick'') (1837), outorgoulle unha inmediata fama que continuou durante toda a súa carreira. Mantivo unha gran calidade en todos os seus escritos e aínda que raramente se apartaba do seu típico método dickensoniano de sempre —intentar escribir unha grande «historia» nun xeito convencional (a dobre narración de ''Bleak House'' (''Casa Abatida'') é unha notable excepción)—, experimentou con numerosos temas, caracterizacións e xéneros. Algúns destes experimentos foron máis exitosos que outros e a apreciación pública das súas obras variaron a través do tempo. Normalmente alegrábase de dar aos seus lectores o que eles querían e a publicación mensual ou semanal dos seus traballos en episodios significaban que o libro podería cambiar mentres a historia ocorría segundo o gusto do público. Un bo exemplo disto son os episodios americanos de ''Martin Chuzzlewit'', os cales foron postos como resposta de Dickens a máis baixo prezo dos seus primeiros capítulos. En'' Our mutual friend'' (''O noso amigo mutuo'') a inclusión do personaxe de Riaj fai un retrato positivo dun personaxe [[Pobo xudeu|xudeu]], logo da crítica que fixo destes con ''Fagin'' en ''[[Oliver Twist]]''. A súa popularidade minguou un pouco trala súa morte, pero segue sendo un dos máis coñecidos e máis lidos dos escritores británicos. Polo menos 180 [[Filme|películas]] e adaptacións para a [[televisión]] baseadas nos traballos de Dickens confirman o mencionado éxito. Moitos dos seus traballos foron adaptados para o escenario durante a súa vida e xa en 1913 se realiza unha [[Cinema mudo|película muda]] de ''The Posthumous Papers of the Pickwick Club''. Os seus personaxes foron, a miúdo, tan memorables que parecía que cobraran vida propia. Gamp volveuse unha expresión de xolda para unha antuca polo personaxe da Señora Gamp, e Pickwickian, Pecksniffian e Gradgrind entraron aos [[dicionario]]s debido aos retratos que lles fixo Dickens, como [[Don Quixote da Mancha|quixotescos]], [[Hipocrisía|hipócritas]] ou insensibles. Sam Weller, o irreverente e atolondrado axuda de Cámara de ''The Posthumous Papers of the Pickwick Club'', era unha temperá superestrela, talvez máis coñecido que o seu autor ao principio. Isto sucede tamén na súa máis coñecida novela [[Un conto de Nadal|''Un conto de Nadal'',]] con novas adaptacións case todos os días. É tamén a máis filmada das historias de Dickens; moitas versións datan desde os inicios do [[cine]]. Este simple conto moralista co seu tema de redención, para moitos, suma todo o verdadeiro significado do [[Nadal]] e eclipsa todas as demais historias; ademais, mostra figuras [[Arquetipo|arquetípicas]] (Scrooge, Tiny Tim, as [[pantasma]]s de Nadal) da conciencia occidental. ''Un conto de Nadal'' foi escrito por Dickens nun intento de previr un desastre financeiro como resultado das baixas vendas de Martin Chuzzlewit. Anos despois, Dickens compartiría que sempre estivo «profundamente afectado» ao escribir ''Un conto de Nadal'' e a novela rexuveneceu a súa carreira como un renomeado autor. Nun tempo no que [[Gran Bretaña]] era o maior poder político e económico do mundo, Dickens destacou a vida dos pobres esquecidos no corazón do [[imperio]]. A través do seu xornalismo fixo campaña sobre cuestións específicas —como a [[hixiene]] e as ''workhouses''— pero a súa [[ficción]] era probablemente o máis poderoso para cambiar a [[opinión pública]] sobre as desigualdades de clase. Seguidamente describiu a [[Explotación social|explotación]] e [[represión]] dos pobres e condenou as institucións públicas oficiais que permitían a existencia de tales abusos. A súa máis estridente acusación sobre estas condicións está en ''Hard Times'' (''Tempos difíciles'') (1854), a súa única novela que trata da [[clase obreira]]. Neste traballo, utiliza tanto a virulencia como a [[sátira]] para ilustrar como este marxinado estrato social foi denominado como «Mans» polos empresarios, isto é, que non eran realmente persoas, senón só apéndices das [[máquina]]s que operaban. Os seus escritos inspiraron a outros, en particular, a xornalistas e figuras políticas, para incluír nas súas axendas estes problemas de opresión de clase. Por exemplo, as escenas de [[prisión]] en ''Little Dorrit'' (''A pequena Dorrit'') e ''The Posthumous Papers of the Pickwick Club'' foron os primeiros instigadores na destrución de Marshalsea e Fleet Prison. Así como [[Carlos Marx]] dixo, Dickens e outros novelistas da Inglaterra [[Época vitoriana|vitoriana]] «...exhibían ao mundo máis verdades sociais e políticas que as que eran pronunciadas por políticos profesionais, publicistas e moralistas xuntos...». A popularidade excepcional das súas novelas, incluso aquelas con temas de oposición social (''Bleak House'', 1853, '' Little Dorrit'', 1857, ''Our mutual friend'', 1865) subliñaban non só a súa case natural habilidade para crear apremiantes historias e inesquecibles personaxes, senón que tamén aseguraban que os temas públicos sociais e de xustiza que normalmente eran ignorados, fosen enfrontados. A súa ficción, con continuas descricións da vida inglesa do [[século XIX]], veu a simbolizar con exactitude e anacronismo a sociedade vitoriana (1837-1901) como uniformemente «dickensiana», cando de feito, as súas novelas relatan o período que vai de 1770 a 1860. Na década seguinte á súa morte, ocorrida en 1870, un máis intenso [[pesimismo]] filosófico e social impuxéronse na ficción británica, estes temas contrastaban coa [[Fe (relixión)|fe relixiosa]] que acompañou ata á máis desoladora das novelas de Dickens. Posteriores novelistas da Inglaterra vitoriana, como [[Thomas Hardy]] e [[George Grissing]] foron influenciados por Dickens, pero os seus traballos exhiben unha carencia de crenza relixiosa e retrataban personaxes inmersos nas forzas sociais (principalmente os da clase baixa) que estaban destinados cara a un tráxico final máis aló do seu control. Os novelistas continúan influenciados polos seus libros; por exemplo, escritores como [[Anne Rice]], [[Tom Wolfe]] e [[John Irving]] evidencian conexións directas con Dickens. O humorista [[James Finn Garner]] ata escribiu unha versión «políticamente correcta» de ''Un conto de Nadal''. De calquera xeito, Dickens mantense hoxe como un brillante innovador e algunhas veces defectuoso novelista cuxas historias e personaxes convertéronse non só en arquetipos literarios senón tamén en parte da imaxinación pública == Obras == {{Artigo principal|Obras de Charles Dickens}} * ''[[The Posthumous Papers of the Pickwick Club]]'' (1836–1837) * ''[[Oliver Twist]]'' (1837–1839) * ''[[The Life and Adventures of Nicholas Nickleby]]'' (1838–1839) * ''[[The Old Curiosity Shop]]'' (1840–1841) * ''[[Barnaby Rudge]]'' (1841) * ''[[Un conto de Nadal|A Christmas Carol]]'' (1843) * ''[[Martin Chuzzlewit]]'' (1843–1844) * ''[[Dombey and Son]]'' (1846–1848) * ''[[David Copperfield (novela)|David Copperfield]]'' (1849–1850) * ''[[Bleak House]]'' (1852–1853) * ''[[Hard Times]]'' (1854) * ''[[Little Dorrit]]'' (1855–1857) * ''[[A Tale of Two Cities]]'' (1859) * ''[[Grandes esperanzas]]'' (1860–1861) <ref name="Bitraga">{{cita web |título=Ficha do libro en Bitraga |url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5528 |editorial=[[Biblioteca de tradución galega]] |data-acceso=25 de abril de 2020 |data-arquivo=30 de xuño de 2018 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180630190022/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5528 |url-morta=yes }}</ref><ref>[http://anodickens.blogspot.com/2012/01/grandes-esperanzas-galegas.html ''Grandes esperanzas''] en galego. Tradución de [[Moisés Barcia Rodríguez]] publicada baixo [[Licenza Creative Commons|CC BY-NC-SA 3.0]].</ref> * ''[[Our mutual friend]]'' (1864–1865) * ''[[The Signal-Man]]'' (1866) === Obras traducidas ao galego === * ''[[Oliver Twist]]'' (1837). * ''[[Un conto de Nadal]]'' (1843). * ''[[Grandes esperanzas]]'' (1860). == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Charles Dickens}} === Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita libro |capítulo = Charles Dickens |título = The age of romanticism. The Victorian era. The twentieth century and beyond |series =The Broadview Anthology of British Literature |apelidos = Black |nome = Joseph Laurence |apelidos-editor1 = Black |nome-editor1 = Joseph Laurence |localización = Broadview Press |ano = 2007 |volume =2 |páxinas = 735–743 |isbn = 978-1-55111-869-7 |url = http://books.google.it/books?id=pteWGN_oCV4C&pg=PA735 |ref = harv }} {{Reftermina}} === Ligazóns externas === * [http://www.intratext.com/Catalogo/Autori/AUT137.HTM Obras de Charles Dickens]: texto, concordancias e lista de frecuencia {{en}} * {{Gutenberg author|Charles+Dickens}} * [http://www.dominiopublico.gov.br/pesquisa/PesquisaObraForm.do?select_action=&co_autor=74850 Obras de Charles Dickens] no [[Dominio Publico]] * [https://web.archive.org/web/20090401063935/http://www.portalmundos.com/mundoliteratura/escritores/charlesdickens.htm Biografía de Charles Dickens] en MundoLiteratura. {{es}} * [http://charlesdickenspage.com/dickens_london_map.html Plano do Londres de Dickens]. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Dickens, Charles}} [[Categoría:Escritores en lingua inglesa]] [[Categoría:Escritores de Inglaterra]] [[Categoría:Nados en Portsmouth]] [[Categoría:Nados en 1812]] [[Categoría:Finados en 1870]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Biografías)]] jf2khj9jqjy3pmbubmn7l2qdcgqgx5n 0 27706 6149172 6138456 2022-08-03T07:46:26Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Grupo_musical | nome = [[Ficheiro:A Perfect Circle (Logo).png|250px]] | xp = rock | imaxe = A Perfect Circle Logo 2011 - Michael John Stinsman InvisibleStudio Productions.png | lenda = Logo da banda | orixe = [[Os Ánxeles]], [[California]] | país = {{EUA}} | período = [[1999]] - [[2004]]<br/>[[2010]] - presente | xénero = [[rock alternativo]] | selo = [[Virgin Records]] | membros = [[Maynard James Keenan]]<br/>[[Billy Howerdel]]<br/>[[Matt McJunkins]]<br/>[[Jeff Friedl]]<br/>[[James Iha]] | antigos_membros = [[Troy Van Leeuwen]]<br/>[[Danny Lohner]]<br/>[[Paz Lenchantin]]<br/>[[Tim Alexander]]<br/>[[James Iha]]<br/>[[Jeordie White]]<br/>[[Josh Freese]] | web = http://www.aperfectcircle.com/ }} '''A Perfect Circle''' (a miúdo tamén escrito como '''APC''') é un [[supergrupo]] de [[música rock|rock]] formado nos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] ([[California]]) durante o ano [[1999]] polo guitarrista [[Billy Howerdel]] e o vocalista de [[Tool]] [[Maynard James Keenan]]. A súa primeira formación tamén incluía a [[Paz Lenchantin]] no baixo, a [[Troy Van Leeuwen]] na guitarra e a [[Tim Alexander]] á [[batería (instrumento musical)|batería]]. A banda entrou nun período de hiato no ano [[2004]] cando contaba con [[James Iha]] ([[guitarra]]), [[Jeordie White]] ([[baixo]]) e [[Josh Freese]] ([[batería (instrumento musical)|batería]]) nas súas filas ademais dos dous fundadores do grupo. A Perfect Circle ten publicados tres álbums: ''[[Mer de Noms]]'', ''[[Thirteenth Step]]'' e ''[[eMOTIVe]]''. Tamén editou o CD-DVD ''[[aMOTION]]'', que contén 13 vídeos musicais e remesturas de temas creados por [[Danny Lohner]], [[Robert Del Naja]] e outros artistas. Dende o parón do grupo en [[2004]] os seus membros veñen participando doutros proxectos. Os máis destacables foron o traballo de Keenan no álbum de [[Tool]] ''[[10,000 Days]]'', lanzado en [[2006]], e o de Howerdel fundando o grupo [[Ashes Divide]]. Nunha entrevista a finais do [[2008]] Keenan anunciou que Howerdel máis el estaban traballando en novo material<ref>[{{Cita web |url=http://www.blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=110519 |título=blabbermouth.net - New Music From A Perfect Circle On The Way?{{en}} |data-acceso=15 de marzo de 2013 |data-arquivo=25 de setembro de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190925035259/https://www.blabbermouth.net/news/new-music-from-a-perfect-circle-on-the-way/ |url-morta=yes }} blabbermouth.net - New Music From A Perfect Circle On The Way?{{en}}]</ref>. Porén, a banda non volvería realmente á actividade ata setembro do ano [[2010]], cando se anunciou unha xira e a edición de novas composicións, aínda que dende entón o grupo non lanzase ningunha gravación de estudio. O [[19 de novembro]] de [[2013]] a banda publicou un álbum de grandes éxitos titulado ''[[Three Sixty]]'', que conterá unha nova canción, "By and Down", e o 23 dese mes editarou un ''box set'' chamado ''[[A Perfect Circle Live: Featuring Stone and Echo]]''.<ref>[http://m.rollingstone.com/music/news/q-a-maynard-james-keenan-knows-where-to-score-a-good-wig-20130917/ ''Rolling Stone'' - Maynard James Keenan Knows Where to Score a Good Wig {{en}}]</ref> Mentres o grupo continua traballando en material novo dende o seu regreso, hai poucos detalles sobre o seu calandario ou formas de edición. == Biografía == === Orixes === '''A Perfect Circle''' tomou forma a finais da década dos 90 cando [[Billy Howerdel]], músico de estudio e técnico de guitarras (que traballara con [[Tool]], [[The Smashing Pumpkins]], [[Nine Inch Nails]] e [[Fishbone]]), gravou [[demo]]s de cancións incompletas co fin de reunir a persoas interesadas no seu traballo para completalo. El atopou á baixista/violinista [[Paz Lenchantin]], que facía música para películas e series de ciencia ficción (X-Files, por exemplo), e que xa tocara nalgunhas bandas, entre elas [[The Martinis]], banda do ex-[[Pixies]] [[Joey Santiago]]. Máis tarde, [[Maynard James Keenan]], vocalista de [[Tool]], amosouse moi interesado polo traballo de Howerdel, ao que coñecera durante as sesións de gravación do ''Aenima'' de [[Tool]]. Pero Howerdel abstívose nun principio, xa que Maynard estaba comprometido coa súa banda e Billy dicía que quería unha vocalista feminina para as súas composicións. El realmente non quería que a súa banda soase como [[Tool]]. Pero como [[Tool]] estaba parado debido a un problema contractual coa súa discográfica, Maynard xuntouse a Howerdel e Paz. [[Danny Lohner]], baixista de [[Nine Inch Nails]], uniríase ao grupo como guitarrista, e a partir dese intre comezarían a xuntar as pezas do traballo de Howerdel. Pero Lohner non tiña tempo para ser un membro activo no grupo, e cedeu o seu posto a [[Troy Van Leeuwen]], guitarrista de Failure. Tim Alexander (ex-Primus) colaborou como batería nos ensaios, pero só cando Josh Freese (ex-Vandals, Devo e Guns 'n' Roses) non podía estar presente. O grupo asumiu o nome de '''A Perfect Circle''', tocando sets de 7 ou 5 cancións nalgúns concertos benéficos. === ''Mer de Noms'' === Coa formación estabilizada, A Perfect Circle comezou o proceso de gravación de ''[[Mer de Noms]]'', lanzado en [[2000]] pola Virgin Records. Durante a gravación e despois do lanzamento oficial do álbum, a banda tocou de abreconcertos en varios concertos de [[Nine Inch Nails]]. Con ''[[Mer de Noms]]'' lanzado, a banda foi conseguindo notoriedade, mesmo coas acusacións de satanismo/ateísmo das súas letras, a súa populariedade medraba en cada presentación, tocando en programas de TV coma o ''Tonight Show'' de Jay Leno, o ''Late Show'' de [[David Letterman]] e o programa de Craig Killborn. A banda non se pronunciaba directamente sobre se tiña unha ideoloxía satanista nas súas letras, e cando foi preguntado sobre o tema "Judith", Maynard só diría: "É unha canción sobre fe cega. Non é exactamente para o deus cristián, e si para calquera tipo de deus." Rematadas as datas axendadas, A Perfect Circle atópase parado e os seus membros parten para outros proxectos: Maynard volta a [[Tool]] para gravar ''Lateralus''; [[Billy Howerdel]] fai algunhas presentacións como convidado e produtor/técnico de son de Abandoned Pools, mentres grava algún material só; [[Troy Van Leeuwen]] monta The Enemy (onde é o compositor principal), e vai de xira con [[Queens of the Stone Age]] como músico de apoio; [[Josh Freese]] lanza o seu disco titulado ''The Notorious One Man Orgy'', onde gravou a maioría dos instrumentos; e [[Paz Lenchantin]] lanza de maneira independente ''Yellow my Sky Captain'', un recompilatorio de cancións que compuxera dende a adolescencia, e participa en proxectos como a banda do seu irmán (Big Milk), Camerata Tango, Firecrasher (con [[Melissa auf Der Maur]]), e ao final, na nova banda de [[Billy Corgan]]: [[Zwan]]. Despois dun longo período ocioso, A Perfect Circle decide volver ao estudio en [[2003]] para rematar as cancións que comezara [[Billy Howerdel]]. Pero a banda deixaría de contar con [[Paz Lenchantin]], que ingresara en [[Zwan]] sen dar máis explicacións aos antigos compañeiros de banda. Billy e Maynard recrutan entón a [[Jeordie White]], máis coñecido como Twiggy Ramirez (baixista e compositor de [[Marilyn Manson]]). En medio desta confusión, [[Troy Van Leeuwen]] tampouco pode contribuír efectivamente con A Perfect Circle, sendo ocasionalmente substituído polo seu antecesor, [[Danny Lohner]]. === ''Thirteenth Step'' e ''eMOTIVe'' === O segundo e esperadísimo disco de A Perfect Circle, que recibiu o título de ''[[Thirteenth Step]]'', apareceu na metade de [[2003]]. Despois do lanzamento do álbum, [[James Iha]], antigo membro de [[The Smashing Pumpkins]], converteuse no novo guitarrista da banda. Nese mesmo ano, o grupo participou no festival ''[[Lollapalooza]]'' ao lado de bandas coma [[Audioslave]], [[Queens of the Stone Age]] e [[Jane's Addiction]]. En [[2004]] A Perfect Circle decidiu participar na loita contra a reelección do presidente [[George W. Bush]] nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A banda lanzou ''[[eMOTIVe]]'', que é basicamente unha protesta en forma de disco conceptual. O tracklist do álbum contén poucas cancións inéditas, como "Passive" (a versión final de "Vacant", que a banda tocaba na xira de ''[[Mer de Noms]]'') e "Counting Bodies Like Sheep to the Rhythm of Our Drums" (esta basicamente é unha versión sampleada de "Pet", do disco anterior). De entre as versións, destacan a de "Imagine", de [[John Lennon]], e "What's So Funny About Peace, Love And Understanding" de [[Elvis Costello]]. Con ''[[eMOTIVe]]'', A Perfect Circle distánciase dos seus sons máis pesados, engadindo elementos electrónicos que contribúen no lado máis lúgubre da banda. Dúas semanas despois do lanzamento de ''[[eMOTIVe]]'', a banda presentou o DVD ''[[aMOTION]]'', que contén todos os videoclips do grupo, acompañado dun CD de son con mesturas. === Hiato === [[Ficheiro:Billy Howerdel.jpg|miniatura|250px|Howerdel ao vivo con [[Ashes Divide]]]] A banda permaneceu inactiva despois de tocar o seu último concero o [[13 de xuño]] do [[2004]] en [[Denver, Colorado]]. Keenan centrou o seu traballo no seguinte álbum de [[Tool]], ''[[10,000 Days]]'', mentres que Howerdel iniciou un proxecto paralelo con [[Josh Freese]], chamado [[Ashes Divide]]. O resto dos membros uníronse a distintos proxectos de xira e de gravación.<ref>{{Cita web|título=A PERFECT CIRCLE's JOSH FREESE Drumming For STING|url=https://www.blabbermouth.net/news/a-perfect-circle-s-josh-freese-drumming-for-sting/|páxina-web=BLABBERMOUTH.NET|data=2005-01-25|data-acceso=2019-12-30|apelidos=Blabbermouth}}</ref><ref>{{Cita web|título=A Perfect Circle Prepare For Hibernation|url=http://www.mtv.com/news/1485998/a-perfect-circle-prepare-for-hibernation/|páxina-web=MTV News|data-acceso=2019-12-30|lingua=en|apelidos=Archive-Jon-Wiederhorn}}</ref> Ademais Keenan editou o seu primeiro álbum co seu proxecto [[Puscifer]] o [[30 de outubro]] do [[2007]], ''V is for Vagina''. O resto da banda tamén tomou diferentes camiños. Freese encargouse novamente da batería de [[Nine Inch Nails]]. White volveu a reunirse con [[Marilyn Manson]] na guitarra co seu seudónimo Twiggy Ramirez, e Iha comezou a traballar nun novo disco en solitario, despois de que houbese rumores sobre a posibilidade de que este se reunise novamente con [[The Smashing Pumpkins]] no [[2007]]. === Regreso === O [[9 de decembro]] do [[2008]] blabbermouth.net publicou que Keenan anunciara que el e Howerdel estiveran compoñendo novos temas para A Perfect Circle.<ref>{{Cita web|url=http://www.roadrunnerrecords.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=110519|title=New Music From A Perfect Circle On The Way?|publisher=Blabbermouth|accessdate=17 de setembro de 2018|data-arquivo=11 de outubro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111011000435/http://www.roadrunnerrecords.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=110519|url-morta=unfit}}</ref> Porén, Keenan tamén dixo que a banda non tiña plans para facer unha xira ou gravar un novo álbum e a banda estivo oficialmente en hiato ata mediados de [[2010]].<ref>{{Cita web|título=A PERFECT CIRCLE Is Coming Around Again|url=https://www.blabbermouth.net/news/a-perfect-circle-is-coming-around-again/|páxina-web=BLABBERMOUTH.NET|data=2010-06-18|data-acceso=2019-12-30|apelidos=Blabbermouth}}</ref> O punto de inflexión foi unha inesperada colaboración entre Keenan e Howerdel; Keenan tiña programado tocar unha versión de "[[Bohemian Rhapsody]]" con [[Brian May]] no mes de xuño na [[E3 2010]], pero May tivo que cancelar a actuación a última hora.<ref name=":0">{{Cita web|título=Maynard James Keenan: Going Postal|url=https://www.revolvermag.com/music/maynard-james-keenan-going-postal|páxina-web=Revolver|data=2013-03-01|data-acceso=2019-12-30|lingua=en}}</ref> Necesitando un guitarrista, e sabendo que Howerdel estaba na zona, Keenan falou con el e Howerdel tocou a guitarra na canción.<ref name=":0" /> A pesar de ter pouco tempo para prepararse a actuación foi un éxito, e posteriormente ámbolos dous sentíronse máis obrigados a tocar xuntos novamente.<ref>{{Cita web|título=Maynard James Keenan, Billy Howerdel on A Perfect Circle's Return to a "Doomed" World|url=https://www.revolvermag.com/music/maynard-james-keenan-billy-howerdel-perfect-circles-return-doomed-world|páxina-web=Revolver|data=2018-04-04|data-acceso=2019-12-30|lingua=en}}</ref> O [[3 de agosto]] do [[2010]] Howerdel puxo na súa conta de Twitter "The APC dust is shaking off!" (o po de APC estase sacudindo). Posteriormente, [[Josh Freese]] posteou vía Facebook "I'm happy to report that A Perfect Circle is waking up from it's 6 year slumber...and we're going to be 'doing stuff' soon" (estou contento de anunciar que A Perfect Circle está espertando do seu letargo de seis anos... e dirixímonos a facer cousas cedo). O Twitter oficial da banda posteou entón unha actualización dicindo "Go tell Aunt Rosie... The old grey goose is dead not" (vai dicirlle a tía Rosie... o vello ganso gris non está morto), con ligazóns as contas de Twitter de [[Billy Howerdel]], [[Josh Freese]], a banda de [[Troy Van Leeuwen]] Sweethead, [[Matt McJunkins]], [[Danny Lohner]], [[Paz Lenchantin]] e [[Maynard James Keenan]]. Un ''tweet'' posterior tamén ligaba con [[James Iha]]. Todos eles foran membros ou colaboradores da banda no pasado coa excepción de McJunkins, que fora membro de xira na outra banda de Howerdel, [[Ashes Divide]], e do proxecto de Keenan [[Puscifer]]. O [[13 de setembro]] a banda anunciou datas de xira nas cales tiñan a intención de tocar enteiros os seus tres álbums, tocando un disco cada noite. Tamén anunciaron que a banda estaría formada por [[Maynard James Keenan]], [[Billy Howerdel]], [[Josh Freese]], [[Matt McJunkins]] e [[James Iha]]. O día [[27 de outubro]] a banda realizou a súa primeira aparición en televisión dende a súa reunión no programa ''Jimmy Kimmel Live!'', realizando un pequeno concerto. A interpretación de "Weak and Powerless" e "Imagine" serían emitidas<ref>[{{Cita web |url=http://www.blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=148446 |título=blabbermouth.net - A Perfect Circle Performs On ''Jimmy Kimmel Live!'' {{en}} |data-acceso=15 de marzo de 2013 |data-arquivo=25 de setembro de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190925035307/https://www.blabbermouth.net/news/a-perfect-circle-performs-on-jimmy-kimmel-live-video/ |url-morta=yes }} blabbermouth.net - A Perfect Circle Performs On ''Jimmy Kimmel Live!'' {{en}}]</ref>. O grupo tamén actuou en ''Last Call with Carson Daly'' o [[12 de novembro]], con Keenan como un dos convidados do programa. A Perfect Circle continuou xirando en [[2011]]. A finais de marzo anunciouse a través da súa páxina unha xira por [[Norteamérica]] con concertos en 24 cidades. A banda actuou no Rock on the Range Festival de [[Columbus, Ohio]] o 22 de maio<ref>{{Cita web |url=http://www.rockontherange.com/lineup.html |título=Cartel do Rock on the Range Festival 2011 |data-acceso=15 de xullo de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110715194811/http://www.rockontherange.com/lineup.html |dataarquivo=15 de xullo de 2011 |urlmorta=yes }}</ref>, no Boonstock Music Festival de [[Edmonton]], [[Alberta]] o 2 de xullo<ref>{{Cita web |url=http://www.boonstock.ca/lineup.htm |título=Cartel do Boonstock Music Festival |data-acceso=06 de xullo de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706170033/http://www.boonstock.ca/lineup.htm |dataarquivo=06 de xullo de 2011 |urlmorta=yes }}</ref>, no Edgefest de [[Toronto]] o 9 de xullo, e no Bluesfest de [[Otava]] o 10 de xullo de 2011. Tamén tocaron no Kanrocksas Music Festival en [[Kansas City]] o [[6 de agosto]] e no [[Lollapalooza]] en [[Chicago]] nese mesmo mes. Freese non estivo coa banda nesa xira debido a un conflito de datas con [[Weezer]] e [[Jeff Friedl]], batería de [[Ashes Divide]], ocupou o seu lugar. Keenan e Howerdel continuaron facendo alusión á gravación de nocva música, pero seguiron dicindo que o proceso era lento, a loxística dos cartos e a dispoñibilidade facíano difícil, e que un álbum completo aínda era improbable, favorecendo o lanzamento de sinxelos no seu lugar. Só unha nova canción, "By and Down", foi interpretada nos concertos.<ref>{{Cita web|título=A Perfect Circle Unveils New Song, 'By & Down,' for Summer Tour|url=https://www.billboard.com/articles/news/469321/a-perfect-circle-unveils-new-song-by-down-for-summer-tour|páxina-web=Billboard|data-acceso=2019-12-30}}</ref> A finais de ano Keenan revelou que ningún material estaba lista para publicar, e que no [[2012]] tanto el como Howerdel regresarían aos seus outros proxectos, [[Puscifer]] e [[Ashes Divide]].<ref>{{Cita web|título=Maynard James Keenan Talks Puscifer, A Perfect Circle and the Latest on Tool|url=https://loudwire.com/maynard-james-keenan-interview-puscifer-a-perfect-circle-tool/|páxina-web=Loudwire|data-acceso=2019-12-30|lingua=en|nome=Jon|apelidos=Wiederhorn}}</ref> A banda estivo inactiva no transcurso de 2012, realizando só un concerto en decembro.<ref>{{Cita web|título=A PERFECT CIRCLE To Play One-Off Show In Las Vegas|url=https://www.blabbermouth.net/news/a-perfect-circle-to-play-one-off-show-in-las-vegas/|páxina-web=BLABBERMOUTH.NET|data=2012-09-10|data-acceso=2019-12-30|apelidos=Blabbermouth}}</ref> Antes do concerto, no mes de outubro, Freese anunciou que deixaría a banda, sendo substituído por Friedl.<ref>{{Cita web|título=Drummer Josh Freese Exits A Perfect Circle|url=https://www.theprp.com/2012/10/02/news/drummer-josh-freese-exits-a-perfect-circle/|páxina-web=Theprp.com|data=2012-10-02|data-acceso=2019-12-30|lingua=en-US}}</ref><ref>{{Cita web|título=Drummer JOSH FREESE Quits A PERFECT CIRCLE|url=https://www.blabbermouth.net/news/drummer-josh-freese-quits-a-perfect-circle/|páxina-web=BLABBERMOUTH.NET|data=2012-10-02|data-acceso=2019-12-30|apelidos=Blabbermouth}}</ref> == Discografía == === Álbums de estudio === {| class="wikitable" |- ! Álbum !! Ano !! Selo |- | ''[[Mer de Noms]]'' || [[2000]] || [[Virgin Records]] |- | ''[[Thirteenth Step]]'' || [[2003]] || Virgin Records |- | ''[[eMOTIVe]]'' || [[2003]] || Virgin Records |- | ''[[Eat the Elephant]]'' || [[2018]] || [[BMG Rights Management]] |} === EPs === {| class="wikitable" |- ! Álbum !! Ano !! Selo |- | ''[[Deep Cuts]]'' || [[2009]] || Virgin Records |} === DVDs e outros === * ''[[aMOTION]]'' ([[2004]], Virgin; DVD e CD de remesturas). === Sinxelos === * "[[Judith]]" ([[2000]]) * "[[3 Libras]]" ([[2000]]) * "[[The Hollow]]" ([[2001]]) * "[[Weak and Powerless]]" ([[2003]]) * "[[The Outsider]]" ([[2003]]) * "[[Blue]]" ([[2004]]) * "[[Imagine]]" ([[2004]]) * "[[Passive]]" ([[2005]]) == Membros == === Membros actuais === * [[Maynard James Keenan]]: voz. * [[Billy Howerdel]]: [[guitarra]] e voz. * [[James Iha]]: [[guitarra]]. * [[Jeordie White]] (Twiggy Ramirez): [[baixo]]. * [[Josh Freese]]: [[batería (instrumento musical)|batería]]. === Antigos membros === * [[Troy Van Leeuwen]]: [[guitarra]] e voz. * [[Danny Lohner]]: [[guitarra]]. * [[Paz Lenchantin]]: [[baixo]] e [[violín]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aperfectcircle.com/ Páxina oficial da banda] {{en}} * [https://www.facebook.com/aperfectcircle?fref=ts Perfil en Facebook] * [http://dyingdays.net Páxina sobre o rock dos 90] {{pt}} {{A Perfect Circle}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Perfect Circle}} [[Categoría:Grupos musicais de rock alternativo]] [[Categoría:Supergrupos]] [[Categoría:Grupos musicais dos Ánxeles]] [[Categoría:Artistas de Virgin Records]] [[Categoría:Artistas de EMI Records]] tm9kyzhxqc672jkyqgf2n0v181hfjna 0 27845 6149180 5756762 2022-08-03T08:28:06Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Título en cursiva}} {{Libro | nome = A arte da guerra | título orixinal = 孫子兵法 | tradutor = [[Xulio Ríos]] | imaxe = Bamboo book - binding - UCR.jpg | descrición da imaxe = ''A arte da guerra'' nun libro de [[bambú]] da época do reino do Emperador Qianlong, [[século XVIII]]. | autor = [[Sun Tzu]] | ilustrador = | artista cuberta = | país = China | lingua = [[Lingua chinesa|chinés]] | colección = | tema = estratexia de guerra | xénero = | editorial = [[Teófilo Edicións]] | data publicación = século IV adC en chinés <br> 2013 en galego | formato = | páxinas = | id = ISBN | precedido por = | seguido por = }} '''''A arte da guerra''''' ([[Lingua chinesa|chinés]]: 孫子兵法; [[Simplificación da escritura chinesa|chinés simplificado]]: 孙子兵法; [[pinyin]]: Sūnzi bīngfǎ, literalmente "Estratexia Militar do mestre Sun") é un antigo [[literatura chinesa|libro chinés]] que trata sobre tácticas e estratexias militares. É a obra do pensador chinés [[Sun Tzu]] ([[-544|544 aC]] - [[-496|496 aC]]). Crese que foi compilado a finais do [[Primaveras e Outonos|Período de Primavera e Outono]] ou a principios do [[Período dos Reinos Combatentes]], presúmese pois, que foi escrito cara ó ano 500 antes da nosa era, representando así o tratado militar máis antigo que se coñece.<ref name="Griffith 2007. p.150">Griffith, Samuel B. ''The Illustrated Art of War''. 2005. Oxford University Press. p. 17, 141-143.</ref> O texto componse de 13 capítulos, cada un dos cales está dedicado a un aspecto da [[guerra]]. Coñécese comunmente como a obra definitiva sobre [[estratexia militar]] e [[táctica militar|táctica]] do seu tempo. Foi o máis famoso e influente dos [[Sete Clásicos Militares]] da China, e: "Durante os últimos dous mil anos segue sendo o tratado militar máis importante en Asia, onde mesmo a xente do pobo o coñecía polo seu nome."{{sfn|Sawyer|2007|p=149}} Foi e segue sendo estudado por todos aqueles estrategas militares que dirixiron exércitos e aínda é a miúdo utilizado na actualidade debido ó feito que as súas ensinanzas poden ser aplicadas noutras moitas áreas máis aló dos conflitos armados. O libro foi traducido por primeira vez ó [[Lingua francesa|francés]] en 1772 polo [[Compañía de Xesús|xesuíta]] [[Jean Joseph Marie Amiot]] e unha tradución parcial ó inglés foi tentada polo oficial británico Everard Ferguson Calthrop en 1905. A primeira tradución inglesa foi completada e publicada por [[Lionel Giles]] en 1910. A obra foi publicada en galego no [[2013]] por [[Teófilo Edicións]], con tradución de [[Xulio Ríos]].<ref>[http://www.sermosgaliza.com/articulo/cultura/-a-arte-da-guerra-de-sun-zi-un-clasico-chines-na-nosa-lingua/20130323012758012886.html "A Arte da Guerra" de Sun Zi, un clásico chinés na nosa lingua] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130327011843/http://www.sermosgaliza.com/artigo/cultura/-a-arte-da-guerra-de-sun-zi-un-clasico-chines-na-nosa-lingua/20130323012758012886.html |date=27 de marzo de 2013 }} artigo en Sermos Galiza</ref> == Orixe == [[Ficheiro:Inscribed bamboo-slips of Art of War.jpg|miniatura|left|Taboíñas de bambú desenterradas en 1972 na montaña Yinque, cidade de Linyin, Shandong. Inclúe unha copia de "A arte da guerra", data do século II a. C.]] O autor de "A arte da guerra" foi Sun Zi ou Sun Tzu, o seu nome oficial. Os relatos tradicionais afirmaban que o seu descendente, [[Sun Bin]] (孙膑/sūn bìn), tamén escribiu un tratado sobre tácticas militares, titulado ''[[A arte da guerra de Sun Bin]]'' (孙膑兵法/ sūn bìn bīngfǎ). Tanto Sun Tzu como Sun Bin son referidos como Sun Tzu nos escritos chineses clásicos, e algúns historiadores creron que ambos eran a mesma persoa, con todo, grazas ó descubrimento de varios rolos de bambú desenterrados en 1972 na Montaña do Pardal de Prata (Yinqueshan), na cidade de Linyin, Shandong, confírmase que Sun Bin escribiu a súa propia ''arte da guerra''.<ref name="gal">{{cita libro | apelidos=Galvany |nome=Albert |título=Sunzi. A arte da guerra |ano=2012 |edición=8ª |localización=Madrid, España |editorial=Trotta|isbn=978-84-9879-332-1 |outros=Tradución directa do chinés antigo}}</ref> Considérase que o texto foi escrito cara ó último terzo do século IV a.C.<ref name="gal" /> Este texto deuse a coñecer en Europa a finais do século XVIII. A súa primeira aparición foi a edición francesa de 1772 en París, do xesuíta [[Joseph-Marie Amiot|Jean Joseph-Marie Amiot]], foi titulada ''Art Militaire des Chinois''. A obra amosa a intelixencia e a frescura dos ensaios de Sun Tzu. Nela explica con detalle os preparativos previos á guerra: estratexias de engano, disposición das tropas no campo de batalla, armamento necesario, carros de combate, etc. A idea principal é mostrar como vencer ó inimigo sen un enfrontamento real: simplemente impoñendo unha moral dominante, infundindo o medo ó inimigo para así poder vencer sen chegar á batalla. En tempos recentes, o libro foi utilizado como guía en programas de [[administración de empresas]] dedicados á xestión de conflitos e a cultura corporativa. Numerosos homes de negocios din atopar maneiras de resolver os seus conflitos nas estratexias e tácticas descritas por Sun Tzu.<ref>Floyd, Raymond E. http://www.allbusiness.com/management/benchmarking-strategic-planning/338250-1.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110822084026/http://www.allbusiness.com/management/benchmarking-strategic-planning/338250-1.html |date=22 de agosto de 2011 }} {{en}}</ref> ''A arte da guerra'' é un dos libros máis antigos que se escribiron. Foi o primeiro intento coñecido sobre leccións de guerra. == Temas == Sun Tzu considerou a guerra como un mal necesario que se ten que evitar sempre que sexa posible. Segundo el a guerra ten que ser combativa e rápida para evitar perdas económicas: "Nunca ningunha guerra longa beneficiou ningún país: 100 vitorias en 100 batallas é algo simplemente ridículo. Calquera persoa que se destaca na derrota dos seus inimigos triunfa antes de que a ameaza do seu inimigo se faga realidade.". Segundo o libro, hai que evitar as matanzas e atrocidades, porque isto pode provocar resistencia e posiblemente pode permitir que un inimigo cambie a guerra no seu favor.<ref name="black book">Nicolas Werth, Karel Bartošek, Jean-Louis Panné, Jean-Louis Margolin, Andrzej Paczkowski, [[Stéphane Courtois]], ''[[The Black Book of Communism]]: Crimes, Terror, Repression'', [[Harvard University Press]], 1999, hardcover, 858 pages, {{ISBN|0-674-07608-7}}, page 467.</ref> Para o vencedor, "a mellor política é capturar o estado intacto, soamente ten que ser destruído se non hai outras opcións dispoñibles".<ref name="black book"/> Sun Tzu salientou a importancia do posicionamento na estratexia militar. A decisión de situar un exército tense que basear en dúas condicións obxectivas, na contorna física e as crenzas subxectivas dos outros actores con competencia nesta contorna. Pensou que a estratexia non era planear no sentido de traballar a través dunha lista establecida, senón que esixe respostas rápidas e adecuadas ás condicións cambiantes. Non planear nunha contorna controlada, senón nunha contorna cambiante onde os plans que compiten chocan, creando situacións inesperadas. == Estrutura == O tratado está composto de trece capítulos, onde en cada capítulo é abordado un aspecto da estratexia de guerra, de modo que se compón un panorama de todos os eventos e estratexias que deben ser abordados nun combate racional. Acredítase que o libro teña sido usado por diversos estrategos a través da historia como [[Napoleón]], [[Adolf Hitler]] e [[Mao Tse Tung]]. Malia a antigüidade da obra, ningunha obra ou tratado é tan comprensíbel e tan actual canto á Arte da Guerra. Co seu carácter sentencioso, Sun Tzu forxa a figura dun xeneral cuxas cualidades son o segredo, o disimulo e a sorpresa. Hoxe, o libro parece estar destinado a secundar outra guerra: a das [[empresa]]s no mundo dos negocios. Así, o [[libro]] migrou dos estantes dos estrategos para os do [[Economía|economista]] e do [[Administración pública|administrador]]. Aínda que as [[táctica]]s bélicas teñan mudado desde a época de Sun Tzu, ese tratado tería influenciado, segundo a [[Enciclopedia Británica]], certos [[estratego]]s modernos como [[Mao Tsé-Tung]], na súa loita contra os xaponeses e os chineses nacionalistas. === Os trece capítulos de ''A arte da guerra'' === # '''Cálculos preliminares''': explora os cinco factores fundamentais (a Forma, estacións, terreo, liderado e xestión) e os sete elementos que determinan o desenlace de accións militares. Pensando, avaliando e comparando estes puntos, un comandante pode calcular as súas probabilidades de vitoria. A desviación destes cálculos pode dar lugar ó fracaso debido ó uso de accións incorrectas. O texto expón que a guerra é unha cuestión moi importante para as nacións e que non se pode levar a cabo sen considerar a fondo todos os factores. # '''Os preparativos da guerra''': explica como entender a economía da guerra e como o éxito require ganancias decisivas de forma rápida. Esta sección explica que o éxito en campañas militares require limitar o custo do conflito. # '''Plan do ataque''': define que a unidade é a orixe da forza e non a medida e lista os cinco principais factores que son necesarios en calquera guerra. En orde de importancia estes factores son: ataque, estratexia, alianzas, exército e cidades. # '''Demostración do poderío militar''': Explica a importancia de defender as posicións existentes ata que un comandante sexa capaz de avanzar de forma segura destas posicións. Ensina ós comandantes a importancia de recoñecer oportunidades estratéxicas e a non dar ocasións ó inimigo. # '''Disposición do potencial militar''': Explica o uso da creatividade e o tempo á hora de dar forza a un exército. # '''O cheo e o baleiro''': Explica como as oportunidades dun exército proveñen de gretas na contorna causadas por debilidades relativas do inimigo nunha zona dada. # '''As manobras ou a loita''': Explica os perigos do conflito directo e como gañar estas confrontacións cando estas son forzadas polos mandos. # '''Resolución de nove circunstancias''': Céntrase nas necesidades de flexibilidade na resposta do exército. Explica como responder ás circunstancias cambiantes de forma satisfactoria. # '''A marcha das tropas''': Describe as diferentes situacións nas cales un exército pode atoparse ó moverse cara a novos territorios e como responder a estas situacións. Gran parte desta sección céntrase en avaliar as intencións dos outros. # '''Topografía militar''': Explica as tres áreas xerais de resistencia (distancia, perigos e barreiras) e os seis tipos de posicións que resultan. Cada unha das seis situacións teñen vantaxes e desvantaxes. # '''As nove configuracións do terreo''': Describe as nove situacións (ou etapas) nunha campaña, de dispersión a morte, e a aproximación que un comandante pode necesitar para afrontalas. # '''Ataques con lume''': Explica o uso xeral de armas e como utilizar a contorna coma se fose unha arma. Esta sección examina os cinco obxectivos para atacar e os cinco tipos de ataques ambientais e as respostas apropiadas a estes ataques. # '''O aproveitamento de espías''': Céntrase na importancia de desenvolver boas fontes de información e especifica os cinco tipos de fontes de intelixencia e como xestionalas. == Aplicacións == En varios países do leste asiático, a ''Arte da Guerra'' foi considerado parte do plan de estudos para potenciais candidatos para exames do servizo militar. Hai varias traducións dispoñibles en diferentes idiomas asiáticos. ===Aplicacións militares=== Durante a era [[Sengoku]] no [[Xapón]], díxose que un [[dàimio]] chamado [[Takeda Shingen]] (1521-1573) converteuse en case invulnerable a todas as batallas sen utilizar armas de fogo grazas ós seus coñecementos da ''Arte da Guerra''.<ref name="Takeda">{{cita web| url = http://history.cultural-china.com/en/37H8481H13125.html| lingua = inglés| título = Military Applications of The Art of War| editor = Cultural China| dataacceso = 17 de febreiro de 2012| urlarquivo = https://web.archive.org/web/20111230185636/http://history.cultural-china.com/en/37H8481H13125.html| dataarquivo = 30 de decembro de 2011| urlmorta = yes}}</ref> O libro mesmo o inspirou na a súa famosa batalla "[[Fūrinkazan]]" (Vento, Bosque, Lume e Montaña), que significa rápido como o vento, silencioso como o bosque, feroz como o lume e inamovible como a montaña.<ref>[https://www.orientaloutpost.com/shufa.php?q=swift%20as%20the%20wind,%20silent%20as%20a%20forest,%20fierce%20as%20fire%20and%20immovable%20as%20a%20mountain Furinkazan, military strategy] (en inglés)</ref> O tradutor [[Samuel B. Griffith]] engadiu un capítulo chamado ''Sunzi e [[Mao Tse-tung]]'' onde se cita o libro como unha influencia para Mao nas súas obras ''Sobre a Guerra de Guerrillas'', ''Sobre a Guerra Prolongada'' e ''Problemas Estratéxicos da Guerra Revolucionaria da China'' e inclúe a cita de Mao: "Non temos que desprezar os ditos do libro de Sun Tzu, o grande experto militar da China antiga. Coñece o teu inimigo e coñécete a ti mesmo e poderás loitar mil batallas sen perder.".{{sfn|Griffith|2011|p=50}} Dise que durante a [[Guerra do Vietnam]], algúns oficiais do [[Vietcong]] estudaban o libro e podían recitar pasaxes de memoria. O xeneral [[Vo Nguyen Giap]] utilizou tácticas descritas na ''Arte da Guerra'' na [[Batalla de Dien Bien Phu]], acabando coa maior parte da dominación colonial francesa e que conduce aos acordos que dividiron Vietnam ó Norte e ó Sur. O xeneral [[Vo Nguyen Giap|Vo]], máis tarde, foi o principal comandante militar do PVA na [[Guerra do Vietnam]], foi un ávido estudante e practicante das ideas de Sun Tzu. A derrota dos Estados Unidos no Vietnam, máis que calquera outro acontecemento, levou a Sun Tzu a ter a atención dos líderes da teoría militar norteamericana.<ref>Interview with Dr. William Duiker, Conversation with [http://sonshi.com/duiker.html Sonshi]</ref><ref>McCready, Douglas. Learning from Sun Tzu, ''Military Review'', May–June 2003.{{cita web|url= http://findarticles.com/p/articles/mi_m0PBZ/is_3_83/ai_109268913/?tag=untagged|título= Ligazón|data-acceso= 01 de febreiro de 2019|data-arquivo= 29 de xuño de 2012|url-arquivo= https://archive.is/20120629011131/findarticles.com/p/articles/mi_m0PBZ/is_3_83/ai_109268913/?tag=untagged|url-morta= yes}}</ref><ref>Forbes, Andrew; Henley, David (2012). ''The Illustrated Art of War: Sun Tzu''. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN: B00B91XX8U</ref> É aínda hoxe en día un libro de referencia para este exército, onde se recomenda que as diferentes unidades teñan un exemplar para ser consultado e é un documento frecuente de traballo. É, ademais, lectura recomendada para todo o persoal militar de intelixencia e obrigatoria para os oficiais da [[Axencia Central de Intelixencia|CIA]].<ref>[http://www.marines.mil/news/messages/Pages/2005/Marine%20Corps%20Professional%20Reading%20Program.aspx Marine Corps Professional Reading Program]</ref> O mariscal de campo [[Mannerheim]] e o xeneral [[Aksel Airo]], ambos [[Finlandia|finlandeses]], eran ávidos lectores da ''Arte da Guerra''. Os dous leron a tradución francesa e dise que Airo gardaba sempre unha copia na mesa de noite do cuartel. Segundo algúns autores, a estratexia de [[desinformación]] de ''A arte da guerra'' foi estudada e amplamente utilizada polo [[KGB]]: ''forzarei o inimigo a tomar a nosa forza por debilidade e a nosa debilidade por forza, e por tanto a súa forza volverase en debilidade''.<ref name="Albats">[[Yevgenia Albats]] and Catherine A. Fitzpatrick. ''The State Within a State: The KGB and Its Hold on Russia--Past, Present, and Future.'' 1994. {{ISBN|0-374-52738-5}}, chapter ''Who was behind perestroika?''</ref> O libro é amplamente citado polos oficiais da KGB a cargo das operacións de [[propaganda comunista|desinformación]] na novela de [[Vladimir Volkoff]] ''Le Montage''. ===Aplicacións non militares=== A arte da guerra aplicouse a moitos campos fóra da contorna militar. Gran parte do texto trata sobre como librar guerras sen ter que iniciar unha batalla: dá consellos sobre como ser máis astuto que o opoñente para qie a batalla física non sexa necesaria. Como tal, atopou aplicación como unha guía de adestramento para moitas iniciativas competitivas que non impliquen combate real. Escribíronse libros para negocios que aplican os seus consellos en política laboral e estratexia corporativa.<ref>Michaelson, Gerald. "Sun Tzu: The Art of War for Managers; 50 Strategic Rules." Avon, MA: Adams Media, 2001</ref><ref>McNeilly, Mark. "Sun Tzu and the Art of Business : Six Strategic Principles for Managers. New York:Oxford University Press, 1996.</ref><ref>Krause, Donald G. "The Art of War for Executives: Ancient Knowledge for Today's Business Professional." New York: Berkley Publishing Group, 1995.</ref> Moitas empresas xaponesas converteron o libro nunha lectura obrigatoria para os seus executivos máis importantes.<ref>Kammerer, Peter. "The Art of Negotiation." South China Morning Post (April 21, 2006) pg. 15</ref> O libro tamén é moi popular entre a xestión empresarial occidental, que buscou nel inspiración e consellos sobre como ter éxito en situacións de competitividade nos negocios. Tamén se aplicou no campo da educación. A arte da guerra foi tamén o tema principal de libros sobre dereito e artigos xurídicos sobre procesos xudiciais, incluíndo tácticas de negociación e de comportamento en xuízos. A arte da guerra tamén se aplicou no mundo do deporte. O adestrador da [[NFL]] [[Bill Belichick]] é coñecido por ler o libro e utilizar as súas ensinanzas para obter información na preparación anterior ós partidos. Tamén é coñecido que os adestradores de cricket australiano e os seleccionadores brasileiros [[Luiz Felipe Scolari]] e [[Carlos Alberto Parreira]] adoptaron o texto no seu traballo. Scolari deu nocións da obra ós seus xogadores durante o [[Mundial de fútbol de 2002|Mundial do Brasil do 2002]], que gañaron. == Autenticidade == === Punto de vista tradicionalista === Os expertos tradicionalistas atribúen este libro ó histórico Sun Tzu, quen sae mencionado tanto nos ''[[Rexistros do Gran Historiador]]'' como nos ''[[Anais de Primavera e Outono]]'' por estar activo un Tzu cara a finais do [[século -VI|século VI aC]], a partir do [[-512|512 aC]]. A interpretación tradicional considera que o texto tería que datar, por tanto, deste período, e tería que reflectir directamente a táctica e estratexias utilizadas e creadas por Sun Tzu. O enfoque dos tradicionalistas asume que só revisións de menor importancia puideron ter lugar ó pouco da morte de Sun Tzu, no [[século -V|século V aC]], e o corpo dos seus escritos necesitaron ser compilados para formar o texto completo e moderno. O apoio textual do punto de vista dos tradicionalistas, é que uns cantos dos máis antigos dos ''[[Sete clásicos militares]]'' comparten un mesmo foco en conceptos literarios específicos (como as clasificacións do terreo), que os estudosos tradicionalistas asumen que foron creados por Sun Tzu. ''A arte da guerra'' tamén ten en común con outros "clásicos militares" unhas cantas frases enteiras, implicando que outros textos utilizaban a ''Arte da guerra'', e/ou que este texto usara outros textos anteriores. Segundo os estudosos tradicionalistas, o feito de que ''A arte da guerra'' fose o texto militar máis amplamente reproducido e difundido do Período dos Reinos Combatentes, indica que calquera préstamo entre textos militares debe de ser exclusivamente de ''A arte da guerra'' cara a outros textos e non o revés.{{sfn|Sawyer|2007|p=150}} (Os textos clásicos que máis similarmente reflicten os termos de Sun Tzu e a súa fraseoloxía son o ''[[Wei Liaozi]]'' e a ''[[Arte da Guerra de Sun Bit]]'').{{sfn|Sawyer|2007|p=422}} === Crítica posterior === Os escépticos da visión tradicionalista dentro da China abundaron como mínimo dende o tempo da [[Dinastía Song]]. Algúns, segundo [[Du Mu]], acusaban ó primeiro comentarista de ''A arte da Guerra'', [[Cao Cao]], de asañarse co texto. As críticas a Cao Cao baseábanse no ''[[Libro de Han]]'' notación bibliográfica dun traballo composto de oitenta e dúas seccións que se atribuía a Sun Tzu. A descrición dun libro de Sun Tzu composto por oitenta e dúas seccións contrasta coa descrición de ''A arte da Guerra'' que fan as ''[[Lembranzas do gran historiador]]'' onde se di que tiña trece seccións (o número actual). Outros dubidaban da existencia histórica de Sun Tzu, e/ou afirmaban que o traballo fora unha falsificación posterior. Moitas das condenas históricas dentro da China de ''A arte da Guerra'' foron debido ó seu enfoque realista da guerra: avogaba por usar espías e enganos. Avogar por métodos deshonestos contradicía os valores do [[confucianismo]], facéndoo un obxectivo da literatura Confuciana durante a historia chinesa posterior. Segundo os estudosos seguidores de Confucio posteriores, a existencia histórica de Sun Tzu foi a consecuencia dunha invención tardía, indigno de consideración, excepto por ser moralmente reprobable.{{sfn|Sawyer|2007|p= 422-423}} Se o texto moderno de ''A arte da guerra'' reflicte interpretacións contrastantes do valor da cabalaría na guerra, a existencia destas diferenzas de interpretación apoia á teoría de que a base de ''A arte da guerra'' creouse por unha figura (é dicir, o Sun Tzu histórico), que existiu nun momento en que a cabalaría se valoraba máis (é dicir, o período de Primavera e Outono), e que o texto foi modificado polos seus seguidores para reflectir as realidades da guerra, nun período claramente posterior, sen cabalaría (é dicir, o período dos Reinos Combatentes). === Descubrimentos arqueolóxicos modernos === O descubrimento en 1972 dunha copia case completa de ''A arte da Guerra'' da dinastía Han (206 aC -220) dentro dunha tumba, que é case completamente idéntica a edicións modernas, demostra decisivamente que a obra conseguira o seu formato actual como mínimo a comezos da dinastía Han, e os descubrimentos de copias menos completas datadas anteriormente confirman o feito de que existía cunha forma aproximadamente ó actual como mínimo ó período medio e final dos Reinos Combatentes. Por probas arqueolóxicas queda demostrado que ''A arte da Guerra'' existía na súa forma actual a comezo da dinastía Han, así o rexistro do traballo da dinastía Han de oitenta e dúas seccións atribuídas a Sun Tzu foi asumido polos historiadores modernos como un erro ou un traballo perdido que combinaba a existente ''Arte da Guerra'' con material biográfico e dialéctico. Algúns eruditos modernos suxiren que ''A arte da Guerra'' debía ter trece seccións antes de que Sun Tzu contactase co rei de Wu, posto que o rei menciona o número trece na descrición da súa reunión nas ''[[Lembranzas do gran historiador]]''.{{sfn|Sawyer|2007|pp.= 423}} === Puntos de vista alternativos da súa orixe === Algúns historiadores modernos impugnan a interpretación tradicionalista da historia do texto. Mesmo se se ten en conta a posibilidade de revisións posteriores, a interpretación tradicionalista de que Sun Tzu creou ''A arte da guerra el mesmo'' (''[[ex nihilo]]''), e que todos os outros estudiosos militares teñen que copiar e prestar del, fai caso omiso da posibilidade de que houbese unha tradición formal ou literaria previa dos estudos tácticos, a pesar da existencia histórica de máis de 2.000 anos de guerra chinesa e o desenvolvemento táctico que tivo a guerra na China antes do ano 500 antes de Cristo. Como que é pouco probable que Sun Tzu crease o corpo enteiro dos estudos tácticos da China, "os conceptos básicos e as vías comúns parecen argumentar a favor dunha tradición militar global e unha experiencia en constante evolución, no canto da creación ex nihilo''. Unha alternativa á teoría dos tradicionalistas afirma que ''A arte da guerra'' logrou a súa forma actual durante o período medio e final dos Reinos Combatentes (do século IV ó III aC), séculos despois da morte do histórico Sun Tzu. Esta interpretación baséase nas diferenzas entre as tácticas de ''A arte da guerra'' e as condicións históricas da guerra a finais do período de Primavera e Outono (finais do século VI aC). Exemplos de guerra descritos en ''A arte da guerra'' que non pasaron até o período dos Reinos Combatentes inclúen: * A mobilización de mil carros e 100.000 soldados para unha soa batalla. * Asedios prolongados (as cidades eran pequenas, debilmente fortificadas, centros económicos e estratexicamente pouco importantes no período de Primavera e Outono). * A existencia de oficiais militares como unha clara subclase da nobreza. * A delegación dos gobernantes do seu dereito de comandar exércitos a estes oficiais. * O uso avanzado e detallado de espías e tácticas pouco ortodoxas (nunca destacou no período de Primavera e Outono) * A ampla énfase na velocidade da infantaría e a mobilidade, no canto da guerra con carros. Debido ó feito de que as condicións e as tácticas defendidas en ''A arte da guerra'' son historicamente anacrónicas á época do Sun Tzu histórico, é posible que ''A arte da guerra'' fose creado a mediados ou a finais do período dos Reinos Combatentes. A interpretación que hai entre a tradicionalista de que Sun Tzu foi ''o único creador da arte da guerra'' no Período de Primavera e Outono, e o punto de vista oposto, de que ''A arte da guerra'' foi creado a mediados e finais do Período dos Reinos Combatentes, séculos despois da morte de Sun Tzu, suxire que o núcleo do texto foi creado por Sun Tzu e foi sometido a un período de revisión antes de chegar máis ou menos á súa forma actual despois dun século da morte de Sun Tzu (na última metade do [[século -V|século V aC]]). {{cita|Parece probable que existiu a figura histórica (de Sun Tzu), e que non só serviu como estratego e, posiblemente, como xeral, e que tamén que compuxo o núcleo do libro que leva o seu nome. A partir de entón as ensinanzas esenciais foron probablemente transmitidas dentro da familia ou unha escola próxima de discípulos, sendo mellorado e revisado co paso das décadas, mentres que pouco a pouco gañou maior difusión.{{sfn|Sawyer|2007|p=150-151}}}} A opinión de que ''A arte da guerra'' conseguiu máis ou menos a súa forma actual a finais do [[século -V|século V aC]] apóiase na recuperación dos antigos fragmentos existentes de ''A arte da guerra'' e pola análise da prosa de ''A arte da guerra'', que é similar a outros textos que datan, definitivamente, de finais do [[século -V|século V aC]] (por exemplo o ''[[Mozi]]''), pero diferentes, xa sexan anteriores (como ''[[As Analectes]]'') ou posteriores (por exemplo, o ''[[Xunzi]]'') á literatura de aproximadamente o mesmo período. Esta teoría explica tanto o rexistro histórico atribuíndo ''A arte da guerra'' a Sun Tzu como a descrición das tácticas anacrónicas á época de Sun Tzu na ''A arte da guerra''. == Anotacións == [[Ficheiro: The Art of War-Tangut script.jpg|miniatura|Unha parte de ''A arte da Guerra'' nun escrito [[Tangut]].]] Antes do descubrimento polos arqueólogos da versión en madeira de bambú en abril de 1972, unha versión comunmente citada de ''A arte da Guerra'' era a ''Anotación das Estratexias de Sun Tzu'' de [[Cao Cao]], o fundador do [[Cao Wei|reino de Wei]]. No prefacio, escribía que as anotacións previas non se centraban nas ideas esenciais. Outras anotacións mencionadas nos libros de historia oficiais inclúen ''a Estratexia Militar de Sun Tzu'' de Shen You (176-204), a ''Copia da Estratexia Militar de Sun Tzu'' de [[Jia Xu]] e ''A Estratexia Militar de Sun Tzu'' de Cao Cao e [[Wang Ling (Cao Wei)|Wang Ling]]. O ''[[Libro de Sui]]'' documentou sete libros ós que se lles pon o nome de [[Sunzi]]. Unha anotación de [[Du Mu]] tamén inclúe a anotación de Cao Cao. ''A arte da Guerra'' de [[Lle Jing]] dise que foi unha revisión das estratexias do Mestre Sun. As anotacións de Cao Cao, Du Mu e Li Quan traducíronse á [[lingua tangut]] antes do 1040. Un libro denominado ''Dez Escolas da arte de Anotacións de Guerra'' foi publicado antes de 1161. Despois da invención da [[imprenta]] ''A arte da Guerra'' (coas anotacións de Cao Cao) foi publicado nun libro de texto militar xunto con outros seis libros de estratexia, colectivamente coñecidos como ''[[Os Sete Clásicos Militares]]'' (武經七書 / 武经七书). Como libros de texto militares de lectura obrigatoria desde a [[Dinastía Song]], ''Os Sete Clásicos Militares'' tiveron moitas anotacións. Hoxe en día existen máis de 30 versións diferentes destes libros con anotacións. As dúas versións chinesas tradicionais máis comúns da ''Arte de Guerra'' (o ''Foco de Especialista Completo'' e a ''Biblia Militar'') foron as fontes para a primeira tradución ó inglés e outras. Non foi até os anos 1970 que estes traballos se compilarían, con máis descubrimentos arqueolóxicos recentes, nunha versión máis completa única en [[Taipei]], [[Taiwán]]. O traballo que resultou coñécese como a ''Versión Completa da arte da Guerra de Sun Tzu''. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Wikisource|A arte da guerra}} {{Wikiquote|A Arte da Guerra}} === Outros artigos === * [[Sun Tzu]] === Bibliografía === * {{cita libro|apelidos=Sun Tzu|ligazónautor=Sun Tzu|apelidos2=Golden |nome2=Seán (trad.) |apelidos3=Presas |nome3=Marisas (trad.) |título=L'art de la guerra|lugar=Barcelona| editorial=Proa|ano=2000|isbn=8482568418|url= http://books.google.ca/books?id=XKfhia4ZngYC}} * {{cita libro |apelidos=Sawyer |nome=Ralph D. |título=The Seven Military Classics of Ancient China |url= |lingua=inglés|editorial=Basic Books |data=2007 |ref=harv}} === Ligazóns externas === * [http://tradutoresgalegos.com/pdf/sunzi.pdf Tradución na Biblioteca Virtual de Literatura Universal en Galego] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Obras literarias en chinés]] [[Categoría:Ensaio]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Lingua e literatura)]] [[Categoría:Libros no dominio público]] [[Categoría:Obras traducidas do chinés ao galego]] q7cpdgnyft0f8u94voftcx1q2zrjo7f 0 28034 6149013 6138464 2022-08-03T00:50:07Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{sen referencias|data=outubro de 2014}} {{Grupo_musical | nome = [[Ficheiro:Weezer logo.png|250px]] | xp = rock | imaxe = Weezer.jpg | lenda = | orixe = [[Os Ánxeles]] ([[California]]) | país = {{USA}} | período = [[1992]] - actualidade | xénero = [[rock alternativo]] | selo = [[DGC Records|DGC]]/[[Interscope Records|Interscope]] (1993-2009)<br/>[[Epitaph Records|Epitaph]] (2010-actualidade) | membros = [[Rivers Cuomo]]<br/>[[Brian Bell]]<br/>[[Scott Shriner]]<br/>[[Pat Wilson]] | antigos_membros = [[Jason Cropper]]<br/>[[Matt Sharp]]<br/>[[Mikey Welsh]] | web = http://www.weezer.com }} '''Weezer''' é unha banda de [[rock alternativo]] [[estadounidense]] formada nos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] ([[California]]) en [[1992]]. Está liderada polo seu vocalista e guitarrista [[Rivers Cuomo]] e completan a súa formación dende o ano [[2001]] [[Pat Wilson]] (batería, guitarra e coros), [[Brian Bell]] (guitarra, coros e teclados) e [[Scott Shriner]] (baixo, coros e teclados). Tras asinar con [[Geffen Records]] en 1993, Weezer publicou o seu álbum de estrea autotitulado, tamén coñecido como ''[[Weezer (Blue Album)|Blue Album]]'', en maio de 1994. Respaldado polos vídeos musicais dos sinxelos "[[Buddy Holly (sinxelo)|Buddy Holly]]", "[[Undone - The Sweater Song]]", e "[[Say It Ain't So]]", o ''Blue Album'' converteuse nun gran éxito. O segundo álbum de Weezer, ''[[Pinkerton]]'' (1996), cun son máis escuro e abrasivo, foi un fracaso comercial e inicialmente recibiu recensións mesturadas ou negativas, aínda que acadou un status de culto a a aclamación da crítica anos máis tarde. Estes dous traballos adoitan a citarse entre os mellores álbums dos anos 90. Tras a xira de ''Pinkerton'', o baixista [[Matt Sharp]] deixou a banda e Weezer entrou en hiato. En 2001 Weezer regresou co ''[[Weezer (Green Album)|Green Album]]'' e co novo baixista [[Mikey Welsh]]. Cun son máis [[Música pop|pop]], e promocionado polos sinxelos "[[Hash Pipe]]" e "[[Island in the Sun]]", o álbum foi un éxito comercial e recibiu polo xeral críticas positivas. Tras a xira do ''Green Album'' Welsh foi substituído por [[Scott Shriner]]. O cuarto álbum de Weezer, ''[[Maladroit]]'' (2002), conseguiu boas críticas pero vendas pobres. ''[[Make Believe]]'' (2005) tivo recensións diversas, pero o seu sinxelo "[[Beverly Hills (sinxelo)|Beverly Hills]]" foi o primeiro da banda en chegar ao número 1 da lista estadounidense ''Modern Rock Tracks'' e o primeiro en entrar no top 10 da lista ''Billboard'' Hot 100. No ano 2008 Weezer lanzou o ''[[Weezer (Red Album)|Red Album]]''; oseu sinxelo principal, "[[Pork and Beans]]", converteuse na terceira canción de Weezer en chegar ao número 1 da ''Modern Rock Tracks'', respaldado por un video musical gañador dun [[Premios Grammy|Grammy]]. ''[[Raditude]]'' (2009) e ''[[Hurley]]'' (2010) contaban cunha "produción pop moderna" e con temas coescritos con outros artistas, conseguindo recensións diversas e vendas moderadas. ''[[Everything Will Be Alright in the End]]'' (2014) e o ''[[Weezer (White Album)|White Album]]'' (2016) regresaron a un estilo rock e conseguiron críticas máis positivas; ''[[Pacific Daydream]]'' (2017) tiña un son pop máis ''[[mainstream]]''. En 2019 Weezer lanzou un álbum de versións, o ''[[Weezer (Teal Album)|Teal Album]]'', seguido polo ''[[Weezer (Black Album)|Black Album]]''. En 2021 a banda publicou ''[[OK Human]]'', cun son pop orquestral, seguido polo inspirado no [[hard rock]] ''[[Van Weezer]]''. Weezer vendeu 35 millóns de álbums en todo o mundo, 10,2 deles nos Estados Unidos.<ref>{{Cita web|título=Weezer Album Sales Statistics|url=https://www.statisticbrain.com/weezer-album-sales-statistics/|páxina-web=Statistic Brain|data=2018-05-02|data-acceso=2022-06-30|lingua=en-US}}</ref> == Biografía == === Formación === O vocalista e guitarrista [[Rivers Cuomo]] mudouse aos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] en [[1989]] coa súa banda de metal do instituto Avant Garde, despois chamada Zoom. Tras a disolución do grupo Cuomo coñeceu ao batería [[Pat Wilson|Patrick Wilson]], e mudouse con el e co seu amigo [[Matt Sharp]]. Wilson e Cuomo formaron unha banda, Fuzz, e recrutaron a Scottie Chapman como baixista. Chapman marchou despois duns poucos concertos; a banda reformouse como Sixty Wrong Sausages, co amigo de Cuomo Pat Finn no baixo e [[Jason Cropper]] na guitarra, pero o grupo desfíxose ao pouco tempo. Cuomo mudouse a [[Santa Monica]] e gravou ducias de demos, incluídas as futuras cancións Weezer "The World Has Turned and Left Me Here" e "[[Undone - The Sweater Song]]". Sharp entusiasmouse coas demos, e converteuse no baixista do grupo e no seu representante de facto.<ref>{{Cita web|título=The Strange Birth and Near Death of Weezer|url=https://www.rollingstone.com/music/music-features/weezer-blue-album-25th-anniversary-877089/|páxina-web=Rolling Stone|data=2019-08-28|data-acceso=2019-12-03|lingua=en-US|nome=Brian|apelidos=Hiatt|nome2=Brian|apelidos2=Hiatt}}</ref> Weezer formouse nos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] o [[14 de febreiro]] de [[1992]].<ref>{{cita web|título=Bio de Weezer|url=http://www.weezer.com/info/bios/bio.html|dataacceso=3 de abril de 2016|data-arquivo=24 de marzo de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100324143728/http://www.weezer.com/info/bios/bio.html|url-morta=yes}}</ref> A banda comezou a compoñer algunhas cancións e a tocar en pequenos clubs locais, sendo o seu primeiro concerto como ''teloneros'' da banda do actor [[Keanu Reeves]], chamada [[Dogstar]].<ref>{{cita web|título=Historic event: 03/19/1992|url=https://www.weezerpedia.com/wiki/Historic_event:_03/19/1992|editor=Weezerpedia|dataacceso=7 de novembro de 2017}}</ref> A pesar de non destacar moito nos seus inicios, a banda seguiu tocando. O [[25 de xuño]] de [[1993]] asinaron un contrato coa discográfica [[Geffen Records]]. Na época había unha verdadeira carreira entre as discográficas para descubrir novas bandas, en gran parte debido ao éxito do [[Nirvana (grupo musical)|Nirvana]] e o consecuente estoupido do [[rock alternativo]]. Weezer pasou un tempo en [[Nova York]], co fin de gravar o seu primeiro álbum no famosos Electric Lady Studios, onde contaron coa produción de [[Ric Ocasek]] (ex-[[The Cars]], banda pop de moito éxito nos anos 80).<ref>Luerssen 2004, p. 82</ref><ref>Luerssen 2004, p. 87</ref> Durante as gravacións do álbum de estrea, titulado ''[[Weezer (Blue Album)|Weezer]]'', [[Jason Cropper]] deixou a banda, e foi substituído polo baixista [[Brian Bell]], que tocaba nun grupo chamado Carnival Art. O son da banda, rotulado de [[powerpop]], era unha mestura de melodías sinxelas, guitarras pesadas e letras inocentes, combinado con influencias do rock dos anos 70, de bandas como [[Cheap Trick]] ou [[Kiss]] e sonoridades de guitarra de conxuntos como [[Pixies]]. === ''Blue Album'' === O primeiro disco da banda foi lanzado o [[10 de maio]] de [[1994]], e foi un éxito dende o principio. A pesar de que a discográfica non quería lanzar ningún sinxelo do álbum finalmente editáronse tres: "[[Undone - The Sweater Song]]", "[[Buddy Holly (sinxelo)|Buddy Holly]]" e "[[Say It Ain't So]]". "[[Buddy Holly (sinxelo)|Buddy Holly]]" gañou varios premios Grammy e MTV Awards naquel ano e o álbum chegou a vender dous millóns de copias nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. Particularmente, os videoclips axudaron moito ao éxito de ''Weezer''. Os vídeos de "Undone" e "Buddy Holly" foron dirixidos polo director [[Spike Jonze]]. Despois de varios meses de xira, Weezer decidiu parar por un tempo. Rivers ingresou na Universidade de [[Harvard]], Matt e Pat montaron un proxecto paralelo chamado [[The Rentals]] e Brian volveu a tocar na banda na que tocaba antes de Weezer, Space Twins. === ''Pinkerton'' === No fin de [[1995]], a banda tomouse un descando polo Nadal. Cuomo viaxou á súa casa de [[Connecticut]], e usando un gravador de oito pistas comezou a traballar en demos para o novo traballo de Weezer. A súa idea era a de realizar unha ''space rock opera'', e de aí saíu a demo ''Songs from the Black Hole''. A banda comezou a traballar na idea de Cuomo en sesións de gravación intermitentes durante a primavera e o verán de [[1995]]. Finalmente descartaron realizar un álbum conceptual e o disco quedou formado por temas compostos antes da edición do seu primeiro álbum e algún escrito por Cuomo mentres estaba en [[Harvard]]. [[Ficheiro:Weezer eastscene-no watermark.jpg|miniatura|esquerda|250px|[[Rivers Cuomo]], líder de Weezer]] En setembro de [[1996]], foi lanzado o tan esperado segundo álbum de Weezer, titulado ''[[Pinkerton]]''. O disco ten un son un pouco máis pesado que o anterior, aínda que segue mantendo as melodías accesibles que son unha das marcas rexistradas do son da banda. Dese álbum foron lanzados tres sinxelos: "[[El Scorcho]]", "[[The Good Life]]" e "[[Pink Triangle]]". ''[[Pinkerton]]'' non repetiu as vendas do álbum anterior, pero foi moi ben recibido pola crítica. A explicación pode estar no feito de que a banda non quixo gravar novos videoclips innovadores, unha especie de resposta do líder da banda, [[Rivers Cuomo]], aos críticos que consideraban a Weezer unha banda dunha soa canción. Cando a Geffen insistíu e lanzou un vídeo para a canción "The Good Life", o momento xa non era bo para o [[rock alternativo]], e a MTV e os medios en xeral prestáronlle pouca atención á banda. O álbum chegou a vender 500.000 copias nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. Despois da finalización da promocióno de ''Pinkerton'', a banda embarcouse nun longo período de inatividade, [[Rivers Cuomo]] retornou a [[Universidade Harvard|Harvard]] e os outros integrantes pasaron a dedicarse a proxectos paralelos. En [[1998]] [[Matt Sharp]] anunciou a súa saída definitiva de Weezer para dedicarse integralmente a The Rentals. No lugar de Matt foi chamado o baixista [[Mikey Welsh]], que tocaba na banda de [[Juliana Hatfield]]. En [[1999]] a banda volveu a se reunir para ensaiar cancións para o próximo disco. En [[2000]], xa con algún material novo listo, Weezer volveu a tocar en directo, facendo unha pequena xira polos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e posteriormente participando do ''Warped Tour'' ao lado de [[Green Day]]. Todos os concertos da banda en [[2000]] esgotaron as entradas e a expectativa era grande entre os seareiros para o lanzamento do terceiro álbum, que aparecería en marzo de [[2001]]. === ''Green Album'' === Así como o seu disco de estrea, o novo álbum foi autotitulado (enseguida apelidado como ''Green Album'' pola cor da súa capa), e foi recibido con frenesí tanto polo público como pola crítica por ser unha especie de retorno do son máis alegre, sinxelo e contaxiante (e por iso máis accesible) do inicio da carreira da banda. O disco estreouse entre os 10 máis vendidos da lista da Billboard (feito raro para un disco de rock hoxe en día). Despis do lanzamento Weezer saíu novamente de xira polos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], onde se atoparon cunha nova xeración de seareiros grazas a emisión na [[MTV]] dos seus videoclips para os temas "[[Hash Pipe]]" e "[[Island in the Sun]]". O día [[16 de agosto]] do [[2001]] a [[MTV]] informou do ingreso de [[Mikey Welsh]] nun hospital psiquiátrico. Estivera en paradoiro descoñecido dende que desaparecera misteriosamente despois da rodaxe do vídeo de "[[Island in the Sun]]". Weezer tivo que buscar un baixista que o substituíse e, através dun amigo común, Cuomo conseguiu o teléfono de [[Scott Shriner]]. Foi convidado a unirse á banda e aceptou. Aínda no [[2001]] a banda volveu ao estudio para gravar o seu novo álbum. Foron sesións bastante prolíficas, onde compuxeron e gravaron varias cancións antes de que rematase o ano. A banda puxo a disposición dos seareiros algunhas versións e demos inéditas na súa páxina oficial en internet. === ''Maladroit'' === Para o seu seguinte traballo a banda adoptou un enfoque máis experimental, permitindo aos seus seguidores descargar mesturas en progreso de novas cancións para escoitar as súas opinións.<ref>Luerssen D., John, 2004 p. 398</ref> O quinto álbum de Weezer, ''[[Maladroit]]'', foi lanzado o [[14 de maio]] de [[2002]], con boas críticas, pero menos vendas que o seu antecesor, aínda que chegou ao terceiro lugar da Billboard. Realizáronse dous vídeos de temas deste álbum, para "[[Dope Nose]]" e para "[[Keep Fishin']]", obtendo este último gran rotación na [[MTV]]. No verán, a banda saíu de xira ao lado de [[The Strokes]], e anunciou un novo disco en breve. Weezer comezou a gravar demos entre as xiras, sendo a maioría descartadas. Finalmente decidiron tomarse un descanso despois de editar dous discos tan seguidos, e durante este período Bell e Wilson editaron álbums cos seus respectivos proxectos paralelos, Space Twins e The Special Goodness. En marzo do [[2004]] lanzouse o DVD ''[[Video Capture Device]]'', que incluía vídeos caseiros, actuacións en televisión, directos, videoclips, anuncios e comentarios da banda. === ''Make Believe'' === O sucesor de ''[[Maladroit]]'' non chegaría ata o ano [[2005]], despois de moitas sesións de estudio que foron dende decembro do [[2003]] ata o outono do ano seguinte. As primeiras demos foron subidas á páxina da banda e tiveron moito éxito, pero ningunha deñlas aparecería no álbum. ''[[Make Believe]]'' foi editado o [[10 de maio]] do [[2005]] e tivo opinións divididas a pesar do éxito comercial: mentres que para algúns era o mellor disco da banda dende ''[[Pinkerton]]'', para outros tratabase dun sinal de decadencia. O primeiro sinxelo do novo álbum foi "[[Beverly Hills (sinxelo)|Beverly Hills]]", unha das cancións de sonoridade máis diferenciada gravada polo grupo, e non foron poucas as críticas negativas. O sinxelo chegou a estar varios meses nas listas despois da súa edición. "Beverly Hills" foi nomeada ao premio Grammy á mellor canción de rock, o primeiro nomeamento de Weezer a estes premiso. O seu vídeo tamén sería nomeado ao premio dos MTV Vídeo Music Awards de mellor vídeo de rock. O segundo sinxelo do álbum foi "[[We Are All on Drugs]]". A [[MTV]] rexeitou emitir a canción, polo que Weezer regravouna cambiando o "on drugs" por "in love", e chamándoa "We Are All in Love". O terceiro sinxelo sería "Perfect Situation", que pasou catro semanas no númeor 1 da lista ''Billboard Modern Rock''. "This Is Such a Pity" converteríase no curto sinxelo, pero non se realizou ningún vídeo para o tema. Na xira de divulgación do seu quinto disco, Weezer tocou polos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] ao lado de nomes como [[Pixies]] e [[Red Hot Chili Peppers]]. [[Rivers Cuomo]] estudou o seu derradeiro semestre en [[Harvard]] no ano [[2005]], para licenciarse definitivamente. [[Matt Sharp]] pola súa banda, anunciou o [[24 de outubro]] que regresaba á súa banda [[The Rentals]]. Durante o [[2006]] a banda tomouse un descanso xiras e promocións e xurdiron moitos rumores de separación. Pero en febreiro do [[2007]], [[Rick Rubin]] anunciaba nunha entrevista á [[MTV]] que Cuomo enviáralle unhas maquetas e que a banda aínda estaba unida. A mediados do [[2007]] comezou a falarse da próxima aparición dun novo álbum da banda. No mes de xuño Cuomo confirmou na páxina oficial de Weezer que o seu sexto álbum sairía á venda a principios do ano seguinte. === ''Red Album'' === [[Ficheiro:Weezer (Oct 2008) 040.jpg|miniatura|250px|[[Rivers Cuomo]] e [[Brian Bell]] ao vivo en outubro do [[2008]]]] En maio do [[2008]], Weezer editou o sinxelo "[[Pork and Beans]]", acompañado dun videoclip subido a [[YouTube]], realizado con personaxes que se fixeron famosas en vídeos aparecidos nesta páxina. O álbum, titulado novamente ''[[Weezer (Red Album)|Weezer]]'' e alcumado coma ''The Red Album'', foi editado en xuño dese ano coa produción de [[Rick Rubin]]. Segundo Cuomo o proceso de gravación foi moi "experimental", e nel incluíron temas máis longos en non tradicionais, usaron caixas de ritmos e sintetizadores, incorporaron rap sureño e contrapuntos barrocos, ademais de composicións dos outros membros da banda e cambios de instrumentos entre eles á hora de gravar. "[[Pork and Beans]]" estivo na cima da lista ''Billboard Modern Rock Tracks'' durante 11 semanas, e o seu vídeo gañou o Grammy para o mellor vídeo curto. O segundo sinxelo, "[[Troublemaker]]", estreouse no número 39 da lista ''Billboard Hot Modern Rock Tracks'' e conseguiu acadar o posto 2. No mes de outubro do [[2008]] a banda anunciou que o terceiro sinxelo sería "[[The Greatest Man That Ever Lived (Variations on a Shaker Hymn)]]". A banda realizou 5 concertos en [[Xapón]] a principios de setembro, e comezou a alcumada xira ''Troublemaker'', formada por 21 datas en Norteamérica, incluíndo dúas no [[Canadá]]. [[Angels & Airwaves]] e [[Tokyo Police Club]] uníronse a eles como abreconcertos e a banda de [[Brian Bell]] The Relationship tamén actuou con estes nun feixe de datas. === ''Raditude'' === Weezer saíu de xira con [[Blink-182]] no ano [[2009]], facendo unha parada o [[30 de agosto]] no ''Virgin Festival'' no Merriweather Post Pavilion de [[Columbia, Maryland]]. O batería [[Josh Freese]] uníuse á banda temporalmente para tocar xa xira mentres [[Pat Wilson]] cambiouse á guitarra. Freese afirmou ser un seareiro de Weezer e non quería deixar pasar a oportunidade de tocar con eles. A portada para o seu novo traballo, ''[[Raditude]]'', foi revelada o [[11 de setembro]], sendo unha fotografía gañadora dun concurso do [[National Geographic]] onde aparece un can saltando. O álbum foi editado o día [[3 de novembro]], estreándose como o sétimo máis vendido desa semana na lista ''Billboard 200''. A banda programou unha xira de promoción para decembro, que se estendería ata principios do ano [[2010]]. O [[6 de decembro]] [[Rivers Cuomo]] resultou ferido cando o autobús da xira sufriu un accidente debido a unha placa de xeo. Cuomo rompeu tres costelas e o seu asistente dúas. Weezer cancelou as datas da xira e reanudaríaa o [[20 de xaneiro]]. Tamén nese mes de decembro revelouse que a banda non continuaría co selo Geffen Records. O grupo afirmou que continuaría editando material novo, The band stated that they would still release new material, pero non tiñan claro como, se auto-editado, através da rede, ou asinando con outra discográfica. Finalmente Weezer foi fichada polo selo independente [[Epitaph]].<ref name="Weezer Signs To Epitaph" /> === ''Hurley'' === No mes de agosto do [[2010]] a banda anunciou que o seu seguinte traballo levaría o nome de ''[[Hurley]]'' e que sería editado o [[14 de setembro]] a través do selo [[Epitaph Records]]. O nome está collido da personaxe Hugo "Hurley" Reyes da serie televisiva ''[[Lost (serie de televisión)|Lost]]''. [[Jorge Garcia]], o actor que encarna a Hurley, declarou que aparecer na portada do álbum era "unha das maiores honras da súa carreira".<ref name="Weezer Signs To Epitaph">{{cita web|título=Weezer Signs To Epitaph, New Album in September|url=http://www.drivenfaroff.com/2010/08/04/weezer-signs-to-epitaph-new-album-in-september/|editor=Driven far off|dataacceso=7 de novembro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100826002653/http://www.drivenfaroff.com/2010/08/04/weezer-signs-to-epitaph-new-album-in-september/|dataarquivo=26 de agosto de 2010|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cita web|título=What Does 'Lost' 's Hurley Think Of Weezer's Hurley? We Asked Him! - Music, Celebrity, Artist News|url=http://www.mtv.com/news/1645570/what-does-lost-s-hurley-think-of-weezers-hurley-we-asked-him/|editor=MTV|dataacceso=7 de novembro de 2017}}</ref> ''[[Hurley]]'' editouse finalmente o día [[10 de setembro]]. En novembro de 2010 Weezer publicou un álbum recompilatorio formado por versións regrabadas de temas non usados durante varios anos, ''[[Death to False Metal]]''.<ref>{{cita web|título=Weezer Set To Release “Hurley” Follow-up Album In November|url=http://kroq.cbslocal.com/2010/10/12/weezer-set-to-release-hurley-follow-up-album-in-november/|editor=KROQ|dataacceso=7 de novembro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=Entrevista a Rivers Cuomo|url=https://music.avclub.com/rivers-cuomo-1798221611|editor=A.V. Club|dataacceso=7 de novembro de 2017}}</ref> O mesmo día tamén apareceu unha versión ''deluxe'' de ''[[Pinkerton]]'', que incluía 25 demos, descartes e temas ao vivo.<ref>{{cita web|título=Weezer sets out to rewrite legacy of 'Pinkerton'|url=http://www.macombdaily.com/20101030/weezer-sets-out-to-rewrite-legacy-of-pinkerton?viewmode=fullstory|editor=Macomb Daily|dataacceso=7 de novembro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171107222349/http://www.macombdaily.com/20101030/weezer-sets-out-to-rewrite-legacy-of-pinkerton?viewmode=fullstory|dataarquivo=07 de novembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> O [[12 de decembro]] de [[2011]] publicouse o terceiro volume da serie ''Alone'', titulado ''Alone III: The Pinkerton Years'', formado por demos e descartes das sesións do ''[[Pinkerton]]''.<ref>{{cita web|título=Rivers Cuomo details The Pinkerton Diaries and Alone III|url=https://consequenceofsound.net/2011/11/rivers-cuomo-details-pinkerton-diaries-and-alone-iii/|editor=Consequence of Sound|dataacceso=2 de xaneiro de 2018}}</ref> A banda tamén contribuíu cunha versión do tema de [[The Cars]] "You Might Think" á banda sonora da película de Disney-Pixar ''[[Cars 2]]''.<ref>{{cita web|título=Weezer record song for Cars 2 soundtrack|url=http://www.kerrang.com/blog/2011/06/weezer_record_song_for_cars_2.html|editor=Kerrang!|dataacceso=2 de xaneiro de 2018|data-arquivo=19 de agosto de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110819013015/http://www.kerrang.com/blog/2011/06/weezer_record_song_for_cars_2.html|url-morta=unfit}}</ref> O [[8 de outubro]] de [[2011]] o antigo baixista de Weezer [[Mikey Welsh]] foi atopado morto nunha habitación dun hotel de [[Chicago]]. A banda actuou na cidade o día seguinte e dedicoulle o concerto a Welsh, que ía asistir ao mesmo.<ref>{{Cita web|título=Drug overdose suspected in death of former Weezer bass player|url=https://www.chicagotribune.com/news/breaking/chi-weezer-bass-player-dies-in-chicago-20111009-story.html|páxina-web=chicagotribune.com|data-acceso=2020-11-14|nome=Peter|apelidos=Nickeas}}</ref> Weezer comezou a traballar no que noveno álbum de estudio en setembro de [[2010]] coa intención de publicalo en 2011,<ref>{{cite web|url=https://www.nme.com/news/music/weezer-62-1300690|title=Weezer start work on ‘Hurley’ follow-up|publisher=NME|accessdate=17 de setembro de 2018}}</ref> pero o ano rematou sen ningún lanzamento. A banda foi cabeza de cartel nun cruceiro de catro días con temática roqueira dende [[Miami]] ata [[Cozumel]] que partiu o [[19 de xaneiro]] de [[2012]].<ref>{{cite web|url=http://newsroom.mtv.com/2011/07/13/the-weezer-cruise-awkwardness-ahoy/|title=The Weezer Cruise Promises Awkwardness Ahoy|publisher=MTV|accessdate=17 de setembro de 2018|data-arquivo=13 de xullo de 2012|url-arquivo=https://archive.is/20120713041632/http://newsroom.mtv.com/2011/07/13/the-weezer-cruise-awkwardness-ahoy/|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.rollingstone.com/music/music-news/weezer-announce-caribbean-cruise-189476/|title=Weezer Announce Caribbean Cruise|publisher=Rolling Stone|accessdate=17 de setembro de 2018}}</ref> No mes de xullo dese ano Weezer foi cabeza de cartel do primeiro Bunbury Music Festival en [[Cincinnati, Ohio]]. A comezos de 2013 a banda levou a súa xira ''Memories'' a [[Australia]], sendo a súa primeira xira por ese país dende 1996. O grupo tocou os seus primeiros dous álbums na súa totalidade en varios locais. Weezer tamén foi cabeza de cartel na xira ''Punkspring 2013'' no Xapón e posteriormente nese mesmo ano tamén xirou polo [[Canadá]] e os [[Estados Unidos]]. A banda tocou varias noites en distintas cidades estadounidenses. Nos concertos das primeiras noites dedicáronse a tocar os seus éxitos, e despois o ''[[Weezer (Blue Album)|Blue album]]'' na súa totalidade, de principio a fin. Na segunda noite tocaron ''[[Pinkerton]]'' do mesmo xeito. == Membros == === Membros actuais === * [[Rivers Cuomo]]: [[guitarra]] e voz. * [[Brian Bell]]: [[guitarra]] e voz. * [[Scott Shriner]]: [[baixo]] e voz. * [[Pat Wilson]]: [[batería (instrumento musical)|batería]]. === Antigos membros === * [[Jason Cropper]]: [[guitarra]] e coros ([[1992]]-[[1993]]). * [[Matt Sharp]]: [[baixo]] e coros ([[1992]]-[[1998]]). * [[Mikey Welsh]]: [[baixo]] e coros ([[1998]]-[[2001]]). == Discografía == === Álbums === {| class="wikitable" |- ! Álbum !! Ano !! Selo |- | ''[[Weezer (Blue Album)|Weezer]]'' || [[1994]] || [[Geffen Records]] |- | ''[[Pinkerton]]'' || [[1996]] || Geffen Records |- | ''[[Weezer (Green Album)|Weezer]]'' || [[2001]] || Geffen/[[Interscope Records|Interscope]] |- | ''[[Maladroit]]'' || [[2002]] || Geffen/Intercope |- | ''[[Make Believe]]'' || [[2005]] || Geffen/Intercope |- | ''[[Weezer (Red Album)|Weezer]]'' || [[2008]] || DGC/Interscope |- | ''[[Raditude]]'' || [[2009]] || DGC/Interscope |- | ''[[Hurley]]'' || [[2010]] || [[Epitaph Records]] |- | ''[[Everything Will Be Alright in the End]]'' || [[2014]] || [[Republic Records]] |- | ''[[Weezer (White Album)|Weezer]]'' || [[2016]] || [[Atlantic Records]] |- | ''[[Pacific Daydream]]'' || [[2017]] || [[Atlantic Records]], [[Crush Management]] |- | ''[[Weezer (Teal Album)|Weezer]]'' || [[2019]] || Atlantic Records, Crush Management |- | ''[[Weezer (Black Album)|Weezer]]'' || [[2019]] || Atlantic Records, Crush Management |- | ''[[OK Human]]'' || [[2021]] || Atlantic Records, Crush Management |} === EPs === * ''The Good Life - OZ EP'' - [[1997]] * ''The Lion and the Witch'' - [[2002]] * ''Winter Weezerland EP'' - [[2005]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.weezer.com Páxina oficial da banda] (en inglés) * [https://web.archive.org/web/20080829120200/http://geffen.com/weezer Weezer en Geffen Records] * [https://web.archive.org/web/20061031105537/http://lombaxomba.blogspot.com/2006/08/weezer.html Videos] {{Weezer}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grupos musicais de rock alternativo]] [[Categoría:Grupos musicais dos Ánxeles]] [[Categoría:Grupos musicais formados en 1992]] [[Categoría:Artistas de Geffen Records]] [[Categoría:Artistas de Epitaph Records]] 4ss9fjk6rub25jb7vuf6g2j4rue4vit 0 28209 6149101 6122266 2022-08-03T03:37:13Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}} [[Ficheiro:Angle Symbol.svg|120px|miniatura|∠, o símbolo do '''ángulo''' en [[Unicode]] é U+2220.]] En [[xeometría plana]], un '''ángulo''' é a rexión do plano comprendida entre dúas [[semirrecta]]s con orixe común<ref>{{Cita web |url=http://www.realacademiagalega.org/dicionario/#loadNoun.do?current_page=1&id=2872 |título=Ángulo |autor= |data= |obra=Dicionario da Real Academia Galega |editor=[[RAG]] |dataacceso=8 de xuño de 2013 |data-arquivo=18 de novembro de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131118001904/http://www.realacademiagalega.org/dicionario#loadNoun.do?current_page=1&id=2872 |url-morta=yes }}</ref>. As semirrectas son os '''lados''' do ángulo, e a orixe común é o '''vértice''' do ángulo<ref name=Postigo>{{Cita libro |título=Matemáticas |nome=Luis |apelidos=Postigo |ligazónautor= |coautores= |ano=1962 |editor=Ramón Sopena |localización=Barcelona |isbn= |páxina= |páxinas=289, 296 |lingua=castelán}}</ref>. Na [[xeometría do espazo]] considéranse dous tipos de ángulos: * O [[ángulo diedro]], que é a rexión do espazo delimitada por dous [[semiplano]]s, chamados caras, que parten dunha [[recta]] común chamada [[aresta]]<ref name=Postigo/>. * O [[ángulo sólido]], que é a rexión do espazo que subtende un feixe de raios que parten dunha orixe común que é o [[vértice (xeometría)|vértice]] do ángulo<ref name=Margenau>{{Cita libro |título=Principios y aplicaciones de la Física |nome1=Henry |apelidos1=Margenau |ligazónautor1=Henry Margenau |nome2=William Weldon |apelidos2=Watson |ligazónautor2= |nome3=Carol Gray |apelidos3=Montgomery |ligazónautor3= |coautores= |ano=1960 |editor=Reverté |localización=Barcelona |isbn= |páxina=8 |páxinas= |lingua=castelán}}</ref>. Tipos particulares de ángulos sólidos son: :* O ángulo sólido cónico, no que a rexión que o forma está delimitada por unha [[cono|superficie cónica]]. :* O [[ángulo poliedro]], que é a rexión do espazo delimitada por tres ou máis ángulos planos, chamados [[cara (xeometría)|caras]] cun vértice común, que é o vértice do ángulo poliedro; e que están dispostos de tal xeito que cada cara comparte os lados que a delimitan con outras dúas caras, e ningunha máis. Ditos lados son as arestas do ángulo poliedro. O ángulo poliedro de tres caras chámase [[ángulo triedro]]<ref name=Postigo/>. Nas [[xeometrías non euclidianas]] defínese o ángulo dun xeito semellante, por exemplo, na [[xeometría esférica]], un ángulo é a rexión esférica comprendida entre dous [[círculo máximo|semicírculos máximos]]. == Definicións clásicas e etimoloxía == Segundo [[Proclo]], un ángulo debe ser ou unha cualidade, ou unha cantidade, ou unha relación. O primeiro concepto foi utilizado por [[Eudemo de Rodas]], que describiu un ángulo como a desviación respecto dunha liña recta; o segundo por [[Carpo de Antioquía]], que o viu como o intervalo ou o espazo entre as liñas que se intersecaban; [[Euclides]] adoptou o terceiro concepto, se ben as súas definicións de ángulos rectos, agudos e obtusos son certamente cuantitativas. Euclides define un ángulo plano como a inclinación recíproca de dúas liñas que se encontran unha á outra e non están en liña recta<ref>{{Cita web |url=http://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Angle |título=Angle |autor=Hugh Chisholm (ed.) |data=1911 |obra=Encyclopædia Britannica (11ª ed.) |editor=Cambridge University Press |dataacceso=8 de xuño de 2013 |lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita libro |título=The thirteen books of Euclid´s Elements |nome1=Thomas Little |apelidos1=Heath |ligazónautor1=Sir Thomas Little Heath |nome2=Johan Ludvig |apelidos2=Heiberg |ligazónautor2=Johan Ludvig Heiberg |coautores= |ano=1908 |editor=Cambridge University Press |localización=Cambridge, UK |isbn= |páxina= |páxinas=177-178 |dataacceso=8 de xuño de 2013 |url=http://books.google.es/books?id=UhgPAAAAIAAJ&redir_esc=y |lingua=inglés}}</ref>. A palabra ''ángulo'' provén da raíz [[Lingua protoindoeuropea|indoeuropea]] ''ank'' ("pregar", "curvar"), da que derivan o vocábulo [[Lingua grega antiga|grego]] ἀγκύλος, ''ankýlos'' ("pregado", "curvado"), e o [[Lingua latina|latino]] ''angulus'' ("esquina")<ref>{{Cita web |url=http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=Angle&searchmode=none |título=Angle |autor= |data= |obra=Online Etymology Dictionary |editor=Douglas Harper |dataacceso=8 de xuño de 2013 |lingua=inglés}}</ref>. === Un problema clásico: a trisección do ángulo === {{Artigo principal|Trisección do ángulo}} A trisección do ángulo, xunto coa [[cuadratura do círculo]] e a [[duplicación do cubo]], é un dos tres problemas clásicos da matemática grega, que consiste en dividir un ángulo dado noutros tres iguais usando só [[regra (instrumento)|regra]] sen graduar e [[compás (debuxo)|compás]]. A súa imposibilidade foi demostrada en [[1836]] por [[Pierre Wantzel]]<ref>{{Cita web |url=http://www.jimloy.com/geometry/trisect.htm#curves |título=Trisection of an Angle |autor=Jim Loy |data= |obra= |editor= |lingua=inglés |dataacceso=19 de xuño de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131104113041/http://www.jimloy.com/geometry/trisect.htm#curves |dataarquivo=04 de novembro de 2013 |urlmorta=yes }}</ref>. == Medida de ángulos == [[Ficheiro:Angle measure.svg|miniatura|A medida en [[radián]]s do ángulo <var>θ</var> é o cociente de <var>s</var> entre <var>r</var>.]] [[Ficheiro:Dihedral angle.svg|miniatura|Un [[ángulo diedro]] e o ángulo plano que dá a súa medida.]] A medida dun ángulo reflicte a súa ''amplitude'', é dicir, o maior ou menor afastamento entre os lados que o delimitan; canto maior sexa esta amplitude, maior será a medida do ángulo. Esta medida caracterízase usualmente pola magnitude da [[rotación]] máis pequena que aplica un dos lados no outro. Os ángulos coa mesma medida chámanse [[Congruencia (xeometría)|congruentes]]. Adoitase usar indistintamente a palabra '''ángulo''' para referirse tanto ao ángulo como á súa medida, así é habitual falar, por exemplo, dun ''ángulo de 43º'' no canto da expresión máis precisa de ''ángulo que mide 43º''. Para medir un ángulo trázase unha [[circunferencia]] de [[Raio (xeometría)|raio]] arbitrario con centro no vértice do ángulo; a medida do ángulo, <var>θ</var>, é proporcional á razón entre a lonxitude do arco circular que abrangue o ángulo, <var>s</var>, e o raio da circunferencia, <var>r</var>, é dicir: :<math> \theta = k \frac{s}{r}. </math> onde <var>k</var> é unha constante que depende da unidade de medida empregada. O valor de <var>θ</var> é independente do raio elixido: ao cambiar a lonxitude do raio, a lonxitude do arco cambia na mesma proporción, co cal o cociente ''s''/''r'' non varía. No espazo, a medida dun ángulo diedro é igual á medida do ángulo bidimensional que ten por lados dúas rectas perpendiculares nun mesmo punto á aresta do diedro e contidas cadansúa nas caras do diedro. === Unidades === [[Ficheiro:Angle radian.svg|miniatura|Ángulo que mide 1 radián.]] [[Ficheiro:Compass Card.png|miniatura|Unha [[rosa dos ventos]] cos 32 [[rumbo]]s.]] [[Ficheiro:Grade dimension.svg|miniatura|Pendente da costa = 100.Δh/d = 100.tan(α)]] [[Ficheiro:Steradian.svg|miniatura|[[Ángulo sólido]] que mide un estereorradián.]] Moitas unidades de medida angular defínense como unha parte dun arco completo de circunferencia, de tal xeito que este é igual a ''n'' unidades angulares, para algún número enteiro ''n''. O [[radián]] e a ''parte diametral'' son as dúas excepcións. Por exemplo, no caso dos [[grao sesaxesimal|graos sesaxesimais]] {{nowrap|1= ''n'' = 360.}} Unha ''volta'' de ''n'' unidades obtense tomando {{nowrap|1= ''k'' = ''n''/(2π)}} na fórmula anterior (Demostración: A fórmula anterior pode ser reescrita como {{nowrap|1= ''k'' = θ''r''/''s''.}}. Unha volta, para a cal {{nowrap|1= θ = ''n''}} unidades, corresponde a un arco igual á lonxitude da circunferencia, que é 2π''r'', polo tanto {{nowrap|1= ''s'' = 2π''r''}}. Substituíndo ''n'' por θ e 2π''r'' por ''s'' na fórmula, resulta {{nowrap|1= ''k'' = ''nr''/(2π''r'') = ''n''/(2π).}}) As unidades de medida de ángulos máis usadas son, de lonxe, os radiáns e os graos sesaxesimais. A continuación enúmeranse algunhas: * O ''radián'' é a medida dun ángulo que abrangue un arco de circunferencia igual ao raio. A medida dun ángulo en radiáns será, por tanto, igual ao cociente entre o arco que abrangue e o raio; é dicir, o valor da constante na fórmula anterior é a unidade: ''k=1''. A circunferencia completa mide ''2π'' radiáns. A notación abreviada desta unidade é ''rad'', aínda que se omite frecuentemente nos textos de matemáticas, onde o radián é a unidade asumida por defecto. Os ángulos considéranse adimensionais cando se usan radiáns. Ademais do seu uso na xeometría, o radián úsase virtualmente en todo traballo matemático, por exemplo, as [[función trigonométrica|funcións trigonométricas]] só admiten o radián como medida. O radián é a unidade de medida angular do [[Sistema Internacional de Unidades]]. * Un ''grao'' (sesaxesimal) é a medida do ángulo que abarca un arco que mide ''1/360'' da lonxitude total da circunferencia. A circunferencia completa mide, por tanto, 360 graos. Na fórmula anterior é ''k=180/π''. Unha vantaxe desta vella medida é que moitos ángulos frecuentes na xeometría elemental exprésanse como un número enteiro de graos, por exemplo os coñecidos ángulos de 30, 45 e 60 graos. O grao divídese en 60 minutos, e este en 60 segundos. As notacións abreviadas son un pequeno círculo como superíndice ('''º''') para os graos, unha coma simple de superíndice ('''´''') para os minutos, e unha coma dobre de superíndice ('''´´''') para os segundos. A expresión habitual dunha medida en graos é mediante a notación decimal normal (por exemplo 3,5° para tres graos e medio), mais as subunidades dos minutos e os segundos tamén se usan para expresar un ángulo da forma "graos-minutos-segundos", especialmente nas [[coordenadas xeográficas]], en [[astronomía]] e en [[balística]]. * Un ''grao centesimal'' ou ''gradian'' é a medida do ángulo que abarca un arco que mide a cuadricentésima parte da lonxitude total da circunferencia. En consecuencia, a circunferencia completa son 400 graos centesimais. O valor da constante na fórmula anterior é ''k=200/π''. A abreviatura usada é ''grad''. O [[quilómetro]] definiuse historicamente como a lonxitude do arco dun círculo máximo da Terra que abarca un centigradián, polo que o quilómetro é o análogo decimal da [[milla náutica]] sesaxesimal. O gradián úsase maoiritariamente en [[triangulación]]. * O [[rumbo]], usado na [[Navegación marítima|navegación]], é 1/32 dunha volta. Ven sendo a oitava parte dun [[ángulo recto]]. Cada rumbo subdivídese en catro ''cuartos de rumbo'', polo tanto unha volta completa ten 128 cuartos de rumbo. * O [[ángulo horario]] astronómico é 1/24 dunha volta. Xa que este sistema se usa para medir o movemento de obxectos que xiran unha vez ao día (como a posición relativa das estrelas), as súas subunidades sesaxesimais chámanse ''minuto de tempo'' e ''segundo de tempo''. Obsérvese que son distintos dos minutos e segundos de arco, de feito son 15 veces máis grandes. * A pendente dunha costa exprésase en tanto por cento. É igual á [[función tanxente|tanxente]] do ángulo que forma a horizontal coa traxectoria da pendente multiplicada por cen. Así unha pendente do 4% corresponde a unha costa na que se ascenden 4 metros por cada 100 metros de desprazamento en horizontal. Para valores menores do 5%, a pendente da costa é aproximadamente igual á medida do ángulo en radiáns multiplicada por 100; no exemplo anterior, a pendente do 4% corresponde a un ángulo cuxa tanxente é 0,04, é dicir 2,29º ou 0,03998 rad; o valor do ángulo en radiáns multiplicado por 100 dá 3,998%, practicamente igual ao valor do 4% da pendente. * O ''grao binario'', tamén coñecido por ''[[radián binario]]'' (ou ''brad''), é 1/256 dunha volta<ref>{{Cita web |url=http://www.oopic.com/pgchap15.htm |título=ooPIC Programmer's Guide (archived) |autor= |data= |obra= |editor=www.oopic.com |lingua=inglés |dataacceso=19 de xuño de 2013 |data-arquivo=28 de xuño de 2008 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080628051746/http://www.oopic.com/pgchap15.htm |url-morta=unfit }}</ref>. O grao binario úsase en [[informática]] pois esta unidade permite representar eficientemente un ángulo nun [[byte]] (aínda que cunha precisión limitada). Outras medidas de ángulos que se usan en informática deben basearse na división dunha volta completa en 2^''n'' partes iguais para outros valores de ''n''<ref>{{Cita web |url=http://blogs.msdn.com/shawnhar/archive/2010/01/04/angles-integers-and-modulo-arithmetic.aspx |título=Angles, integers, and modulo arithmetic |autor=Shawn Hargreaves |data= |obra= |editor=blogs.msdn.com |lingua=inglés |dataacceso=19 de xuño de 2013 |data-arquivo=04 de febreiro de 2010 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100204104622/http://blogs.msdn.com/shawnhar/archive/2010/01/04/angles-integers-and-modulo-arithmetic.aspx |url-morta=yes }}</ref>. * Para definir a medida dun ángulo sólido ''Ω'', trázase unha [[esfera]] de raio ''r'' e considérase a área, ''A'', da rexión esférica intersección do ángulo sólido coa esfera. A medida de ''Ω'' será igual ao cociente entre a área ''A'' e o cadrado do raio da esfera, ''r²''. <center><math> \Omega = \frac{A}{r^2}</math></center> :A unidade de medida de ángulos sólidos é o ''estereorradián''. O ángulo que mide un estereoradián é aquel que proxecta unha superficie na esfera de ''r²'' unidades cadradas. Como a superficie da esfera é igual a ''4πr²'', resulta que toda a superficie esférica mide ''4π'' estereorradiáns, a a semiesfera ''2π'' estereorradiáns<ref name=Margenau/>. === Instrumentos de medida === [[Ficheiro:Goniometro.jpg|miniatura|[[Transportador de ángulos]].]] Os aparellos para medición de ángulos varían segundo o contexto; así, sobre o terreo úsanse os [[teodólito]]s e os [[goniómetro]]s, como en [[topografía]] e [[enxeñaría]]; na [[Navegación marítima|navegación]] úsabase o [[sextante]], hoxe en día en desuso ao ser substituído polos modernos [[Sistema de posicionamento global|GPS]]; e sobre o papel trabállase co [[transportador de ángulos]], limitado hoxe o seu uso nas tarefas escolares, antigamente úsábase na elaboración de planos de [[arquitectura]] ou enxeñaría, onde caeu en desuso coa aparición dos [[programa informático|programas informáticos]] de [[deseño gráfico]]. == Clasificación == === Ángulos de ata media volta === [[Ficheiro:Right angle.svg|miniatura|esquerda|134px|[[Ángulo recto]].]] Considerando que a rexión da que fala a definición de ángulo é a ''menor'' rexión do plano comprendida entre os dous lados, só teríamos ángulos de ata media volta de circunferencia (entre 0º e 180º). Neste caso, un ángulo pode ser: [[Ficheiro:Angle obtuse acute straight.svg|miniatura|231px|Ángulos: agudo (<var>a</var>), obtuso (<var>b</var>), e raso (<var>c</var>). <var>a</var> e <var>b</var> son [[ángulos suplementarios]].]] * [[Ángulo agudo]], de menos dun cuarto de volta. * [[Ángulo recto]], dun cuarto de volta (90º ou π/2 rad). Dúas rectas que forman un ángulo recto chámanse [[rectas perpendiculares|perpendiculares]], [[ortogonalidade|ortogonais]] ou [[normal (xeometría)|normais]]. * [[Ángulo obtuso]], de máis dun cuarto de volta. * [[Ángulo raso]]<ref>{{Cita libro |título=Vocabulario de matemáticas (galego-español-inglés-portugués) |nome=Xosé M. |apelidos=Masa Vázquez (coord.) |ligazónautor= |coautores= |ano=1995 |editor=[[Universidade de Santiago de Compostela]] |localización=Santiago de Compostela |isbn=84-8121-369-1 |páxina=16 }}</ref>, de media volta (180º ou π rad). Dous ángulos agudos dinse [[Ángulos complementarios|complementarios]] se suman un cuarto de volta. Se un ángulo mide α graos, o seu complementario mide 90º&nbsp;−&nbsp;α graos. Dous ángulos dinse [[Ángulos suplementarios|suplementarios]] se suman o ángulo raso. Se un ángulo mide α graos, o seu complementario mide 180º&nbsp;−&nbsp;α graos. O suplementario do ángulo recto é el mesmo; o suplementario dun ángulo agudo é un ángulo obtuso e viceversa. === Ángulos de ata unha volta completa === [[Ficheiro:Reflex angle.svg|miniatura|96px|[[Ángulo cóncavo]].]] Introducindo unha difereciación entre os dous lados que delimitan o ángulo (lado ''orixe'' ou ''inicial'' e lado ''extremo'', ''final'' ou ''terminal''), unha certa orientación que indica o sentido de xiro desde o lado orixe ata o lado extremo, e definindo a rexión que abarca o ángulo como a que ''varre'' o xiro; haberá ángulos de ata unha volta completa de circunferencia (entre 0º e 360º). Neste suposto, un ángulo pode ser: * [[Ángulo convexo]], de menos de media volta que, á súa vez, pode ser: ** Agudo, de menos dun cuarto de volta. ** Recto, dun cuarto de volta. ** Obtuso, de entre un cuarto e media media. * [[Ángulo raso]], de media volta. * [[Ángulo cóncavo]], de máis de media volta. * [[Ángulo completo]], dunha volta completa (360º ou 2π rad). Dous ángulos dinse [[Ángulos conxugados|conxugados]] se suman o ángulo completo. Se un ángulo mide α graos, o seu conxugado mide 360º&nbsp;−&nbsp;α graos. ==== Outros ángulos relacionados ==== [[Ficheiro:Vertical angles.svg|miniatura|Dous [[ángulos opostos polo vértice]].]] * Dous ángulos son [[Ángulos consecutivos|consecutivos]] cando teñen o mesmo vértice e un lado común. * Dous ángulos chámanse [[Ángulos adxacentes|adxacentes]] cando son simultaneamente consecutivos e suplementarios. * Dous ángulos son [[Ángulos opostos polo vértice|opostos polo vértice]] cando teñen o mesmo vértice e os lados son semirrectas opostas. Os ángulos opostos polo vértice son congruentes. * Chámanse [[ángulos correspondentes]] aos oito ángulos que se forman ao se cortar dúas [[rectas paralelas]] por unha [[transversal (xeometría)|transversal]].Entre ángulos correspondentes hai dous grupos de catro ángulos congruentes, que se reduce a un único grupo de oito ángulos congruentes cando a transversal é perpendicular ás paralelas. === Ampliación do concepto de ángulo === [[Ficheiro:Спираль от комаров.jpg|miniatura|[[Espiral]] con sentido de xiro negativo: necesítanse ángulos negativos maiores que unha volta para identificar os puntos da espiral.]] [[Ficheiro:Angulo positivo.svg|miniatura|Un [[ángulo agudo]] positivo de 45º.]] En moitos contextos son suficientes os ángulos anteriores, mais noutros, como a identificación dun punto movéndose nunha curva [[espiral]], é necesario traballar con ángulos cun xiro maior ca unha volta completa de circunferencia, e considerando o sentido do xiro. Para este tipo de ángulos é necesaria unha nova definición: nun [[sistema de coordenadas]] cartesiano bidimensional, defínese un ángulo mediante as semirrectas que o delimitan, chamadas lado orixe ou inicial e lado extremo, final ou terminal; sitúase o vértice na orixe de coordenadas e o lado orixe coincidindo co semieixe positivo horizontal, mentres que o lado extremo se define pola medida desde o lado orixe en graos, radiáns ou voltas. Se o sentido de xiro desde o lado orixe ao extremo e contrario ao das agullas do reloxo, o ángulo é ''positivo''; se a rotación é no sentido das agullas do reloxo, o ángulo é ''negativo''. En moitos contextos, un ángulo negativo de −''θ'' é equivalente a un ángulo positivo "dunha volta completa menos ''θ''". Por exemplo, unha orientación representada por &nbsp;−&nbsp;45° é equivalente a unha orientación representada por 360°&nbsp;−&nbsp;45° ou 315°. Porén, unha rotación de &nbsp;−&nbsp;45° podería non ser a mesma rotación que a de 315°. Nos ángulos diedros tridimensionais é necesario fixar unha referencia para poder definir as orientacións positiva e negativa. Considérase para tal fin un vector sobre a aresta e defínense a cara inicial e a final. Un diedro ten unha medida positiva se, visto o ángulo no sentido que vai desde o extremo á orixe do vector anterior, o sentido de xiro desde a cara inicial á final é contrario ao das agullas do reloxo. En caso contrario, o ángulo é negativo<ref>{{Cita libro |título= Trigonometría plana y esférica con aplicaciones a la navegación |nome1=A. |apelidos1=Rodríguez Arós |nome2=F. |apelidos2=Blanco |nome3=M. |apelidos3=Muíños |ligazónautor= |coautores= |ano=2012 |editor=Paraninfo |localización=Madrid |isbn=978-84-9732-905-7 |páxina=149 |páxinas= |dataacceso=16 de xuño de 2013 |url=http://books.google.es/books?id=A6hWh8J4rfAC&printsec=frontcover&dq=Trigonometria+plana+y+esf%C3%A9rica+con+aplicaciones+a+la+navegaci%C3%B3n&hl=es&sa=X&ei=0dG9UeOJOeqN7AaplIGIDg&ved=0CDQQ6AEwAA |lingua=castelán}}</ref> En navegación, o rumbo mídese tomando como referencia o [[norte]]. Por convenio, visto desde arriba, un rumbo positivo é o que ten o mesmo sentido que o das agullas do reloxo, así un rumbo de 45º corresponde a unha orientación [[nordeste]]. Os rumbos negativos non se usan en navegación, así unha orientación [[noroeste]] corresponde a un rumbo de 315º. === Nomeando ángulos === Nas expresións matemáticas, é habitual usar [[Alfabeto grego|letras gregas]] (<var>α</var>, <var>β</var>, <var>γ</var>, <var>θ</var>, <var>φ</var>, ...) para nomear os ángulos, agás a letra π para evitar confusións co [[número π]]. [[Ficheiro:RechtwinkligesDreieckABC.svg|miniatura|Lados, vértices e ángulos nun [[triángulo rectángulo]].]] En figuras xeométrica, adóitase usar letras [[maiúscula]]s para nomear os vértices dos ángulos, e [[minúscula]]s para os lados da figura; en particular, nos [[triángulo]]s úsase a mesma letra para un lado (en minúscula) e o vértice oposto (en maiúscula). Para nomear ángulos úsanse os tres vértices que o definen, os dous vértices contiguos que están nos lados do ángulo e, entre estes, o vértice do ángulo. Por exemplo, o ángulo con vértice en A e lados AB e AC denótase por ∠BAC ou <math>\scriptstyle \widehat{\rm BAC}.</math> (ou tamén ∠CAB ou <math>\scriptstyle \widehat{\rm CAB}.</math>). Ás veces, cando non hai risco de confusión, acostúmase nomear ao ángulo simplemente polo seu vértice ("ángulo A"). Potencialmente, un ángulo denotado por, digamos, ∠BAC pode referirse a catro ángulos distintos con vértice en A: o ángulo positivo de B a C, o ángulo negativo de B a C, o ángulo positivo de C a B, e o ángulo negativo de C a B. Porén, en moitas situacións xeométricas é obvio polo contexto que ∠BAC é, de entre os catro anteriores, o ángulo positivo menor ou igual que 180º, sen ambigüedade posíbel. Noutro caso, adóitase a convención de que ∠BAC refírese ao ángulo positivo de B a C e ∠CAB ao ángulo positivo de C a B. == Ángulos nun polígono == [[Ficheiro:ExternalAngles.svg|miniatura|Ángulos [[ángulo exterior|exterior]] e [[ángulo interior|interior]] nun [[pentágono]].]] * Un ''[[ángulo interior]]'' ou ''interno'' nun [[polígono]] é aquel que ten o seu vértice nun vértice do polígono, os seus lados nos lados do polígono que conflúen no vértice, e a rexión que abarca é a correspondente ao interior do polígono. Un [[polígono cóncavo]] ten polo menos un ángulo interior maior que 180º. *: Os tres ángulos interiores dun triángulo suman 180º, ou ''π'' radiáns, ou media volta; os ángulos interiores dun [[cuadrilátero]] suman 360º, ou 2''π'' radiáns, ou unha volta. En xeral, a suma dos ángulos interiores dun polígono de ''n'' lados é [(''n''&nbsp;−&nbsp;2)&nbsp;×&nbsp;180]°, ou [(''n''&nbsp;−&nbsp;2)&nbsp;×&nbsp;''π''] radiáns, ou (''2n''&nbsp;−&nbsp;4) ángulos rectos, ou (''n/2''&nbsp;−&nbsp;1) voltas. * O ángulo suplementario dun ángulo interior é un ''[[ángulo exterior]]'' ou ''externo''. Comparte co ángulo interior o vértice e un lado, o outro lado é a prolongación do lado do ángulo interior que non é común. Se o correspondente ángulo interior é cóncavo, o ángulo exterior debe considerarse negativo. *: Tódolos ángulos exteriores dun polígono suman 360º, ou 2''π'' radiáns, ou unha volta. * Algúns autores usan o nome de ''ángulo exterior'' para referirse ao ángulo conxugado (non o suplementario) do correspondente ángulo interior<ref>{{Cita web |url=http://mathworld.wolfram.com/ExteriorAngle.html |título=Exterior angle |autor=Eric W. Weisstein |data= |obra=MathWorld |editor=Wolfram Web |lingua=inglés |dataacceso=18 de xuño de 2013}}</ref>. Esta definición entra en conflito coa precedente. == Ángulos nunha circunferencia == [[Ficheiro:Angulos del circulo1.svg|miniatura|220px|Ángulos na circunferencia.]] [[Ficheiro:Goldener Winkel.svg|miniatura|O [[ángulo áureo]] é o ángulo ψ subtendido polo arco menor dos dous arcos en que se divide a circunferencia que están na [[número áureo|proporción áurea]].]] Dada unha circunferencia, defínense os seguintes ángulos relacionados con ela: * ''[[Ángulo central]]'', se ten o seu vértice no centro da circunferencia. * ''[[Ángulo inscrito]]'', se o seu vértice é un punto da circunferencia e os seus lados córtana en dous puntos. :A medida dun ángulo inscrito é a metade da do ángulo central que abarca o mesmo [[arco (xeometría)|arco]] de circunferencia. * ''[[Ángulo semi-inscrito]]'', se o seu vértice está na circunferencia, un dos seus lados córtaa e o outro é [[Recta tanxente|tanxente]], sendo o punto de tanxencia o propio vértice. :A medida dun ángulo semi-inscrito é a metade da do ángulo central que abarca o mesmo arco de circunferencia. * ''Ángulo interior'', se o seu vértice está no interior da circunferencia. :A medida dun ángulo interior é a metade da suma das medidas de dous ángulos centrais: o que abarca o mesmo arco que o ángulo interior, e o que abarca o mesmo arco que o ángulo que forman as prolongacións dos lados do ángulo interior. * ''Ángulo exterior'', se ten o seu vértice no exterior desta. :Se os lados do ángulo exterior son secantes, tanxentes ou un é [[recta secante|secante]] e outro tanxente á circunferencia, a medida do ángulo exterior é igual á diferenza das medidas dos ángulos centrais que abarcan os arcos comprendidos entre as interseccións dos lados do ángulo coa circunferencia. === Ángulo áureo === Ao dividir a circunferencia en dous arcos que estean na [[número áureo|proporción áurea]], o [[ángulo áureo]] é o ángulo central que abarca o menor dos dous arcos obtidos. O ángulo áureo é un ángulo obtuso cuxo valor é de <math>\scriptstyle \pi(3 - \sqrt{5})</math> radiáns ou <math>\scriptstyle 180(3 - \sqrt{5})</math> graos. Aproximadamente 2,39996 rad ou 137.508°. == Ángulos entre curvas == [[Ficheiro:Curve angles.svg|miniatura|O ángulo entre as dúas [[curva]]s en P defínese como o ángulo entre as [[recta tanxente|tanxentes]] <var>A</var> e <var>B</var> en <var>P</var>]] O ángulo entre unha liña e unha [[curva]] (ángulo mixto) ou entre dúas curvas que se cortan (ángulo curvilíneo), defínese como o ángulo entre as tanxentes no punto de intersección. == Ángulos entre vectores == * Tanto no plano como no espazo, o [[coseno]] do ángulo θ que forman dous [[vector]]es <math>\scriptstyle \vec u</math> e <math>\scriptstyle \vec v</math> é igual ao [[produto escalar]] dos vectores, <math>\scriptstyle \vec u \cdot \vec v</math>, dividido polo produto dos [[Módulo (vector)|módulos]] (lonxitudes), <math>\scriptstyle | \vec u|</math> e <math>\scriptstyle | \vec v|</math>, dos dous vectores, é dicir: <center> <math>\theta=\arccos \frac {\vec u \cdot \vec v}{| \vec u| \cdot | \vec v|}</math><br /> </center> Como os módulos son positivos, o signo do coseno do ángulo dependerá do signo do produto escalar. Polo tanto: :* Se o produto escalar é positivo, o coseno será positivo e, xa que logo, o ángulo que forman os vectores é agudo (menor de 90º). :* Se o produto escalar é negativo, o coseno tamén o será e o ángulo que forman os vectores é obtuso (entre 90º e 180º). :* Se o produto escalar é cero, o coseno é nulo, o cal indica que os vectores son perpendiculares (forman un ángulo de 90º). Esta fórmula proporciona un método fácil para achar o ángulo que forman dúas rectas (no plano ou no espazo), unha recta e un plano (no espazo) e dous planos (no espazo) a partir dos vectores directores das rectas e os [[vector normal|vectores normais]] dos planos: * O ángulo que forman dúas [[recta]]s é o menor dos ángulos que forman as súas direccións. É igual ao ángulo que forman cadanseus [[vector director|vectores directores]] ou, se é obtuso, o suplementario deste. * O ángulo que forman unha recta e un plano é o suplementario do que forman a recta e a recta normal ao plano no punto de intersección. * O ángulo entre dous [[plano (xeometría)|planos]] é o menor ángulo diedro que forman. É igual ao que forman dúas [[recta normal|rectas normais]] a cada un dos planos nun mesmo punto da aresta común. === Coordenadas angulares tridimensionais === * Os [[ángulos de Euler]], son tres coordenadas angulares que indican a orientación dun sistema de referencia de eixes ortogonais, normalmente móbil, respecto doutro fixo. == Ángulos en xeografía e astronomía == [[Ficheiro:Horizontal coordinate system 2.svg|miniatura|Un [[sistema de coordenadas astronómicas]] baseado en [[coordenadas esféricas]]: [[acimut]] (liña vermella) e [[altitude (astronomía)|altitude]] (liña verde).]] En [[xeografía]], a localización de calquera punto da [[Terra]] pode facerse usando un [[sistema de coordenadas xeográficas]]. Este sistema especifica a [[latitude]] e a [[lonxitude (cartografía)|lonxitude]] de calquera localización por medio de ángulos subtendidos ao centro da Terra, usando o [[Ecuador terrestre|ecuador]] e (xeralmente) o [[meridiano de Greenwich]] como referencias. En [[astronomía]], un punto dado da [[esfera celeste]] (isto é, a posición aparente dun obxecto astronómico) pode identificarse usando algún dos [[sistema de coordenadas astronómicas|sistemas de coordenadas astronómicas]], onde as referencias varían segundo o sistema particular que se elixa. Os astrónomos miden a ''separación angular'' de dúas [[Estrela (astronomía)|estrelas]] imaxinando dúas liñas que, partindo do centro da Terra, intersecan a cada unha das estrelas. O ángulo con vértice no centro da Terra e lados as liñas mencionadas pode ser medido, e a súa medida é a separación angular das dúas estrelas. Os astrónomos tamén miden o ''tamaño aparente'' dos obxectos como un [[diámetro angular]]. Por exemplo, a [[lúa chea]] ten un diámetro angular de aproximadamente 0,5º, cando se mira desde a Terra. Pódese dicir que "o diámetro da Lúa subtende un ángulo de medio grao". Mediante a [[aproximación para ángulos pequenos]] pódese converter esta medida angular nunha [[proporción]] distancia/tamaño. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Category:Angles}} {{wiktionary|ángulo}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Angulo}} [[Categoría:Xeometría]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] d66ofuyrb7ueg308xn1hf1pjyxg98c6 0 29011 6149209 6110931 2022-08-03T09:09:55Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}} [[Ficheiro:The viaduct La Polvorilla, Salta Argentina.jpg|miniatura|Ponte fabricada en aceiro.]] [[Ficheiro:Fotothek df n-08 0000590.jpg|miniatura|Prensas en acerías]] [[Ficheiro:Fotothek df n-08 0000732.jpg|miniatura|Acerías]] O termo '''aceiro'''<ref>{{DRAG|aceiro}}</ref> serve comunmente para denominar, en [[enxeñaría metalúrxica]], a unha [[mestura]] de [[ferro]] cunha cantidade de [[carbono]] variable entre o 0,008 % e o 2,11 % en masa da súa composición, dependendo do grao.<ref>{{Cita libro|apelidos=Domínguez|nome=Esteban José|título=FP Básica - Mecanizado y soldadura|url=https://books.google.es/books?id=WrucAwAAQBAJ&pg=PA15&dq=acero+porcentaje+carbono++0,03+%25&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiL5dPYkMfeAhXCbVAKHc_yB54Q6AEIKDAA#v=onepage&q=acero%20porcentaje%20carbono%20%200,03%20%25&f=false|dataacceso=9 de novembro de 2018|data=6 de outubro de 2014|editorial=Editex|isbn=9788490039632|idioma=es|apelidos2=Ferrer|nome2=Julián}}</ref> Se a aliaxe posúe unha concentración de carbono maior do 1,8 %, prodúcense [[Ferro fundido|fundicións]] que, en oposición ao aceiro, son moito máis fráxiles e non é posible [[forxa]]las, senón que teñen que ser [[molde]]adas. Non se debe confundir o aceiro co [[ferro]], que é un [[metal]] duro e relativamente [[ductilidade|dúctil]] pero de baixa resistencia, con [[átomo|diámetro atómico]] (dA) de 2,48&nbsp;[[Ángstrom|Å]], con [[Punto de fusión|temperatura de fusión]] de 1535&nbsp;[[Celsius|°C]] e [[punto de ebulición]] 2740&nbsp;°C. Pola súa banda, o carbono é un [[non metal]] de diámetro menor (dA = 1,54&nbsp;Å), brando e fráxil na maioría das súas [[Alotropía|formas alotrópicas]] (excepto na forma de [[diamante]]). A [[difusión]] deste [[elemento químico|elemento]] na estrutura cristalina do anterior lógrase grazas á diferenza en diámetros atómicos, formándose un [[composto intersticial]]. A diferenza principal entre o ferro e o aceiro áchase na porcentaxe do carbono: o aceiro é ferro cunha porcentaxe de carbono de entre o 0,03 % e o 1,075 %; a partir desta porcentaxe considéranse outras aliaxes con ferro. Cabe destacar que o aceiro posúe diferentes constituíntes segundo a súa temperatura, concretamente, de maior a menor dureza, [[ perlita]], [[ cementita]] e [[ ferrita]]; ademais da austenita (para maior información consultar o artigo [[ Diagrama ferro-carbono]]). O aceiro conserva as características metálicas do ferro en estado puro, pero a adición de carbono e doutros elementos tanto metálicos como non metálicos mellora as súas [[Magnitude física|propiedades físico]]-[[Propiedades químicas|químicas]]. Existen moitos tipos de aceiro en función do elemento ou os elementos aleantes que estean presentes. A definición en porcentaxe de carbono corresponde aos [[Aceiro ó carbono|aceiros ó carbono]], nos cales este non metal é o único aleante, ou hai outros pero en menores [[Concentración (química)|concentracións]]. Outras composicións específicas reciben denominacións particulares en función de múltiples variables por exemplo os elementos que predominan na súa composición ([[Aceiro eléctrico|aceiros ó silicio]]), da súa susceptibilidade a certos tratamentos ([[aceiro de cementación|aceiros de cementación]]), dalgunha característica potenciada ([[Aceiro inoxidábel|aceiros inoxidables]]) e mesmo en función do seu uso (aceiros estruturais). Usualmente estas aliaxes de ferro englóbanse baixo a denominación xenérica de '''aceiros especiais''', razón pola que aquí se adoptou a definición dos comúns ou "ao carbono" que ademais de ser os primeiros fabricados e os máis empregados,<ref>Aproximadamente o 90 % do aceiro comercializado é "ó carbono". {{Cita libro|edición=1st ed|título=Engineering materials 2 : an introduction to microstructures, processing, and design|url=https://www.worldcat.org/oclc/13455996|editorial=Pergamon Press|lugar=Oxford [Oxfordshire]|ISBN=0080325319|OCLC=13455996|volume=2|apelidos1=Ashby|nome1= M. F.|apelidos2= Jones|nome2=David R. H.|ano-orixinal=1986|ano=1992}}</ref> serviron de base para os demais. Esta gran variedade de aceiros levou a [[Carl Wilhelm Siemens|Siemens]] a definir o aceiro como «un composto de ferro e outra substancia que incrementa a súa resistencia».<ref>''Diccionario Enciclopédico <span style="background-color: rgb(255, 145, 145);" title="hispano (excepto nomes propios)">Hispano</span>-Americano, Tomo I'', Montaner e Simón Editores, Barcelona, 1887, p. 265.</ref> O aceiro é o material máis importante da nosa civilización e del están feitas a maior parte das ferramentas e máquinas. == Historia == [[Ficheiro:Bessemer Converter Sheffield.jpg|miniatura|Histórico [[Proceso de Bessemer|forno Bessemer]]]] [[Ficheiro:Bas fourneau.png|miniatura|Gravado que mostra o traballo nunha [[fragua]] na [[Idade Media]]]] O termo aceiro procede do latín " aciarius", e este da palabra " acies", que é como se denomina nesta lingua o fío dunha arma branca. " Aciarius" sería, por tanto, o metal adecuado, pola súa dureza e resistencia, para poñelo na parte cortante das armas e as ferramentas. Descoñécese a data exacta en que se descubriu a técnica para obter [[ferro]] a partir da fusión de [[mineral|minerais]]. Ao contrario do ferro, que desde as orixes da humanidade se ten atopado en pequenas cantidades na natureza procedente de meteoritos, o aceiro é un produto tecnolóxico humano de invención relativamente recente. As primeiras pezas de aceiro obtíñanse collendo un cacho de ferro candente e golpeándoo contra cinzas que se ían incorporando ao metal até acadar o grao de dureza desexado ou manténdoo durante tempo mergullado en [[carbón]]. Hoxe o aceiro obtense de dúas materias primas: a [[gusa]] producida a partir de mineral nun [[alto forno]] ou ferro vello transformado nunha [[aciaría eléctrica]]. Con todo, os primeiros restos arqueolóxicos de utensilios de ferro datan do [[-3000|3000&nbsp;a.&nbsp;C.]] e foron descubertos en [[Exipto]], aínda que hai vestixios de [[ornamento|adornos]] anteriores. Algúns dos primeiros aceiros proveñen do leste de [[África]], ao rededor de 1400&nbsp;a.&nbsp;C.<ref>{{Cita web |url= http://www.wsu.edu/~dee/CIVAFRCA/IRONAGE.HTM |título= Civilizations in Africa: The Iron Age South of the Sahara |dataacceso= 26 de xuño do 2019 |lingua= en |data-arquivo= 24 de setembro de 2007 |url-arquivo= https://web.archive.org/web/20070924145657/http://www.wsu.edu/~dee/CIVAFRCA/IRONAGE.HTM |url-morta= unfit }}</ref> Durante a [[dinastía Han]] da [[República Popular da China|China]] produciuse aceiro ao derreter [[ferro forxado]] con [[ferro fundido]], en torno ao século I&nbsp;a.&nbsp;C.<ref name="needham volume 4 part 3 563g">{{cita libro|autor=Needham, Joseph|ano=1986|título=Science and Civilization in China: Volume 4, Part 3, Civil Engineering and Nautics|editorial=Taipei: Caves Books, Ltd. |páxina=563}}</ref><ref name="gernet 69">Gernet, 69.</ref> Tamén adoptaron os métodos de produción para a creación de [[aceiro wootz]], un proceso xurdido na [[India]] e en [[Sri Lanka]] desde aproximadamente o ano 300&nbsp;a.&nbsp;C. e exportado a China cara ao século V. Este temperán método utilizaba un forno de vento, soprado polos [[monzón]]s.<ref name="needham volume 4 part 1 282">Needham, Volume 4, Part 1, 282.</ref><ref>{{cita publicación periódica|autor=G. Juleff|título=An ancient wind powered iron smelting technology in Sri Lanka|revista=[[Nature iron is cool(journal)|Nature]]|volume=379|número=3|páxinas=60-63|ano=1996|doi=10.1038/379060a0}}</ref> Tamén coñecido como aceiro Damasco, era unha aliaxe de ferro con gran número de diferentes materiais, incluíndo trazas doutros elementos en concentracións menores a 1000 [[partes por millón]] ou 0,1 % da composición da rocha. Estudos realizados por Peter Paufler suxeriron que na súa estrutura incluíanse [[nanotubo]]s de [[carbono]], o que podería explicar algunhas das calidades deste aceiro -como a súa durabilidade e capacidade de manter un fío-, aínda que debido á tecnoloxía da época é posible que as mesmas se haxan obtido por azar e non por un deseño premeditado.<ref>{{cita publicación periódica| url = http://nature.com/news/2006/061113/full/061113-11.html | título= Sharpest cut from nanotube sword: Carbon nanotech may have given swords of Damascus their edge | nome= Katharine | apelido= Sanderson| revista= [[Nature]] | data= 15 de novembro de 2006 | dataacceso= 17 de novembro de 2006}}</ref> Entre os séculos IX e X produciuse en [[ Merv]] o [[aceiro de crisol]], no cal o aceiro se obtiña quentando e arrefriando o ferro e o carbón por distintas técnicas. Durante a [[dinastía Song]] do século XI na China, a produción de aceiro realizábase empregando dúas técnicas: a primeira producía aceiro de baixa calidade por non ser homoxéneo —método " berganesco"— e a segunda, precursora do método Bessemer, quita o carbón con forxas repetidas e somete a peza a arrefriados abruptos.<ref> Hartwell, Robert. «Markets, Technology and the Structure of Enterprise in the Development of the Eleventh Century Chinese Iron and Steel Industry.» ''Journal of Economic History'' 26 (1966). pp. 53-54.</ref> O ferro para uso industrial foi descuberto cara ao ano 1500&nbsp;a.&nbsp;C., en [[Medzamor]] e no [[monte Ararat]], en [[Armenia]].<ref>{{Cita web |url=http://www.museo-maquina-herramienta.com/historia/tradizio-siderometalurgikoa |título=Museo da metalurxia Elgóibar |data-acceso=01 de maio de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070501150630/http://www.museo-maquina-herramienta.com/historia/tradizio-siderometalurgikoa |dataarquivo=01 de maio de 2007 |urlmorta=yes }}</ref> A tecnoloxía do ferro mantívose moito tempo en segredo, difundíndose cumpridamente cara ao ano 1200&nbsp;a.&nbsp;C. Non hai rexistros de que a [[templabilidade]] fose coñecida ata a [[Idade Media]]. Os métodos antigos para a fabricación do aceiro consistían en obter [[fero forxado|ferro doce]] no forno, con carbón vexetal e tiro de aire, cunha posterior expulsión das [[escoura]]s por martilleo e carburación do ferro doce para cementarlo. Logo perfeccionouse a cementación fundindo o aceiro cementado en [[crisol]]es de arxila e en [[Sheffield]] ([[Inglaterra]]) obtivéronse, a partir de 1740, aceiros de crisol.<ref name="enciclopedia">{{cita libro| autor = VV.&nbsp;AA. | título = Enciclopedia de Ciencia y Técnica. Tomo 1 Acero | ano=1984 | editorial = Salvat Editores S.A | id= ISBN 84-345-4490-3 }}</ref> A técnica foi desenvolta por [[Benjamin Huntsman]]. En 1856, [[Henry Bessemer]], desenvolveu un método para producir aceiro en grandes cantidades, pero dado que só podía empregarse ferro que contivese [[fósforo (elemento)|fósforo]] e [[xofre]] en pequenas proporcións, foi deixado de lado. Ao ano seguinte, [[Carl Wilhelm Siemens]] creou outro, o [[Forno Martin-Siemens|procedemento Martin-Siemens]], no que se producía aceiro a partir da [[carburo|descarburación]] da fundición de [[Ferro forxado|ferro doce]] e [[óxido de ferro]] como produto do quecemento con [[aceite]], gas de [[coque]], ou unha mestura este último con gas de [[alto forno]]. Este método tamén quedou en desuso. Aínda que en 1878 Siemens tamén foi o primeiro en empregar [[electricidade]] para quentar os fornos de aceiro, o uso de [[Forno de arco eléctrico|fornos de arco eléctrico]] para a produción comercial comezou en 1902 por [[ Paul Héroult]], quen foi un dos inventores do método moderno para fundir [[aluminio]]. Neste método faise pasar dentro do forno un arco eléctrico entre chatarra de aceiro cuxa composición se coñece e uns grandes [[eléctrodo]]s de carbono situados no teito do forno. [[Ficheiro:Paris 06 Eiffelturm 4828.jpg|miniatura|Estrutura de [[ferro forxado]] da [[Torre Eiffel]]]] En 1948 invéntase o [[proceso do osíxeno básico L-D]]. Tras a segunda guerra mundial iniciáronse experimentos en varios países con [[osíxeno]] puro en lugar de aire para os procesos de refinado do aceiro. O éxito logrouse en [[Austria]] en 1948, cando unha fábrica de aceiro situada preto da cidade de [[ Linz]], [[ Donawitz]] desenvolveu o proceso do osíxeno básico ou L-D. En 1950 invéntase o proceso de [[coada continua]] que se usa cando se require producir perfís laminados de aceiro de sección constante e en grandes cantidades. O proceso consiste en colocar un molde coa forma que se require debaixo dun crisol, o cal cunha válvula pode ir dosificando material fundido ao molde. Por gravidade o material fundido pasa polo molde, que está arrefriado por un sistema de auga; ao pasar o material fundido polo molde frío convértese en pastoso e adquire a forma do molde. Posteriormente o material é conformado cunha serie de rodetes que ao mesmo tempo o arrastran cara á parte exterior do sistema. Unha vez conformado o material coa forma necesaria e coa lonxitude adecuada o material córtase e almacena. Na actualidade utilízanse algúns metais e [[metaloide]]s en forma de [[Aliaxe|ferroaleacións]], que, unidos ao aceiro, proporciónanlle excelentes calidades de [[dureza]] e [[resistencia de materiais|resistencia]].<ref>{{Cita web |url=http://www.museo-maquina-herramienta.com/historia/tradizio-siderometalurgikoa |título=Museo da Metalurxia de Elgóibar |data-acceso=01 de maio de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070501150630/http://www.museo-maquina-herramienta.com/historia/tradizio-siderometalurgikoa |dataarquivo=01 de maio de 2007 |urlmorta=yes }}</ref> Actualmente, o proceso de fabricación do aceiro complétase mediante a chamada [[metalurxia secundaria]]. Nesta etapa outórganse ó aceiro líquido as propiedades químicas, temperatura, contido de gases, nivel de inclusións e impurezas desexadas. A unidade máis común de metalurxia secundaria é o [[forno culler]]. O aceiro aquí producido está listo para ser posteriormente coado, en forma convencional ou en coada continua. [[Ficheiro:Ludwigshafen Bruecke.jpg|miniatura|Ponte fabricado con aceiro]] O uso intensivo que ten e tivo o aceiro para a construción de estruturas metálicas coñeceu grandes éxitos e rotundos fracasos que polo menos permitiron o avance da ciencia de materiais. Así, o [[7 de novembro]] de 1940 o mundo asistiu ao colapso da ponte Tacoma Narrows ao entrar en [[resonancia]] co vento. Xa durante os primeiros anos da [[Revolución industrial]] producíronse roturas prematuras de eixos de ferrocarril que levaron a [[William John Macquorn Rankine|William Rankine]] a postular a [[fatiga de materiais]] e durante a segunda guerra mundial producíronse algúns afundimentos imprevistos dos cargueiros estadounidenses Liberty ao fraxilizarse o aceiro polo mero descenso da temperatura,<ref>[http://www-g.eng.cam.ac.uk/125/1925-1950/tipper.html Constance Tripper], do Departamento de Enxeñería da [[Universidade de Cambridge]], determinou que as roturas no casco dos cargueiros Liberty debéronse a que o aceiro foi sometido a temperatura suficientemente baixa para que mostrase comportamento [[fraxilidade|fráxil]] e establecendo en consecuencia a existencia dunha temperatura de transición dúctil-fráxil.</ref> problema inicialmente achacado ás soldaduras. {{Cómpre referencia|En moitas rexións do mundo, o aceiro é de grande importancia para a dinámica da [[Poboación humana|poboación]], [[industria]] e [[comercio]].}} == Características mecánicas e tecnolóxicas do aceiro == [[Ficheiro: StabilityKip.svg|miniatura|Representación do [[pandeo]] baixo a acción dunha forza exercida sobre unha [[viga]] de aceiro]] Aínda que é difícil establecer as propiedades físicas e mecánicas do aceiro, xa que estas varían cos axustes na súa composición e os diversos tratamentos térmicos, químicos ou mecánicos, cos que se poden conseguir aceiros con combinacións de características adecuadas para infinidade de aplicacións, pódense citar algunhas propiedades xenéricas: * A súa densidade media é de 7.850&nbsp;kg/m³. * En función da temperatura o aceiro pódese contraer, dilatar ou fundir. * O [[punto de fusión]] do aceiro depende do tipo de aliaxe e as porcentaxes de elementos aliantes. O do seu compoñente principal, o [[ferro]], é de aproximadamente 1510&nbsp;°C en estado puro (sen aliar), pero o aceiro presenta frecuentemente temperaturas de fusión ao redor de 1375&nbsp;°C, e en xeral a temperatura necesaria para a fusión aumenta a medida que se funde (excepto as aliaxes [[eutéctico|eutécticas]] que funden de golpe). Por outra banda a [[aceiro rápido]] funde a 1650&nbsp;°C.<ref name=enciclopedia-prop>{{Cita web |url=http://www.enciclopedia.cat/fitxa_v2.jsp?NDCHEC=0219395 |título=Información sobre o punto de fusión do aceiro |data-acceso=08 de xullo de 2019 |data-arquivo=25 de setembro de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190925053136/https://www.enciclopedia.cat/search/404/fitxa |url-morta=yes }}</ref> * O seu punto de [[ebulición]] está ao redor dos 3000&nbsp;°C.<ref name=enciclopedia-prop/> * É un material moi [[Tenacidade|tenaz]], especialmente nalgunha das aliaxes usadas para fabricar ferramentas. * Relativamente [[Ductilidade|dúctil]]. Con el obtéñense fíos delgados chamados [[arame]]s. * É [[Maleabilidade|maleable]]. Pódense obter láminas delgadas chamadas [[Folla de lata|lata]]. A lata é unha lámina de aceiro, de entre 0,5 e 0,12 mm de espesor, recuberta, xeralmente de forma electrolítica, por [[estaño]]. * Permite unha boa [[mecanización]] nas [[Máquina ferramenta|máquinas ferramentas]] antes de recibir un [[tratamento térmico]]. * Algunhas composicións e formas do aceiro manteñen maior [[Memoria de materiais | memoria]], e se deforman ao exceder o seu [[límite elástico]]. * A [[dureza]] dos aceiros varía entre a do ferro e a que se pode conseguir mediante a súa aliaxe ou outros procedementos térmicos ou químicos entre os que quizais o máis coñecido sexa o [[Témpera (metalurxia)|amorne]], aplicable a aceiros con alto contido en carbono, que permite, cando é superficial, conservar un núcleo tenaz na peza que evite fracturas fráxiles. Aceiros típicos cun alto grao de dureza superficial son os que se utilizan nas ferramentas de mecanizado, chamados aceiros rápidos que conteñen cantidades significativas de [[cromo]], [[volframio]], [[molibdeno]] e [[vanadio]]. Os ensaios tecnolóxicos para medir a [[dureza]] son [[Dureza Brinell|Brinell]], [[Dureza Vickers|Vickers]] e [[Dureza Rockwell|Rockwell]], entre outros. * Pódese [[Soldadura|soldar]] con facilidade. * A [[corrosión]] é a desvantaxe dos aceiros, xa que o ferro se oxida con moita facilidade incrementando o seu volume e provocando gretas superficiais que posibilitan o progreso da [[oxidación]] ata que se consome a peza por completo. Tradicionalmente os aceiros fóronse protexendo mediante tratamentos superficiais diversos; así, no [[2019]] probouse a efectividade do [[ácido cítrico]] como anticorrosivo protector do [[aceiro]] no [[espazo exterior]] en substitución do [[ácido nítrico]].<ref>{{Cita web|título=Can citric acid be a green alternative to protecting steel?|url=http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/Shaping_the_Future/Can_citric_acid_be_a_green_alternative_to_protecting_steel|páxina-web=European Space Agency|data-acceso=2019-09-29|lingua=en-GB|apelidos=esa}}</ref>. Aínda que existen aliaxes con resistencia á corrosión mellorada como os [[aceiro corten|aceiros de construción «corten»]] aptos para a intemperie (en certos ambientes) ou os [[aceiro inoxidábel|aceiros inoxidables]]. * Ten unha alta [[condutividade eléctrica]]. Aínda que depende da súa composición é aproximadamente de <ref>[http://www.ndt-ed.org/GeneralResources/MaterialProperties/ET/ET_matlprop_Misc_Matls.htm Electrical Conductivity & Resistivity for Miscellaneous Metals & Alloys] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140423112858/http://www.ndt-ed.org/GeneralResources/MaterialProperties/ET/ET_matlprop_Misc_Matls.htm |date=23 de abril de 2014 }} Datos de resistividade dalgúns materiais (en inglés)</ref> 3·10 ⁶ [[Siemens (unidade)|S]] / [[metro|m]].. Nas liñas aéreas de [[Alta tensión eléctrica|alta tensión]] utilízanse con frecuencia condutores de aluminio con alma de aceiro proporcionando este último a resistencia mecánica necesaria para incrementar a distancia entre torres e optimizar o custo da instalación. * Utilízase para a fabricación de [[imán]]s permanentes artificiais, xa que unha peza de aceiro imantada non perde a súa imantación se non se quenta ata certa temperatura. A [[magnetización]] artificial faise por contacto, indución ou mediante procedementos eléctricos. No aceiro inoxidable ferrítico pegase o imán, pero o [[Aceiro inoxidábel|aceiro inoxidable austenítico]] non se lle pega o imán, xa que a fase do ferro coñecida como [[austenita]] non é atraída polos imáns. Os aceiros inoxidables conteñen principalmente [[níquel]] e [[cromo]] en porcentaxes da orde do 10% máis dalgúns elementos aliantes en menor proporción. * Un aumento da [[temperatura]] nun elemento de aceiro provoca un aumento na lonxitude do mesmo. Este aumento na lonxitude pode valorarse pola expresión: δL = α δ t ° L, sendo α o [[Coeficiente de dilatación térmica|coeficiente de dilatación]], que para o aceiro vale aproximadamente 1,2 • 10 ^-5 (é dicir α = 0,000012). Se hai liberdade de dilatación non se expoñen grandes problemas subsidiarios, pero se esta dilatación está impedida en maior ou menor grao polo resto dos compoñentes da estrutura, aparecen esforzos complementarios que hai que ter presentes. O aceiro dilátase e contráese segundo un coeficiente de dilatación similar ao coeficiente de dilatación do [[formigón]], polo que resulta moi útil o seu uso simultáneo na construción, formando un material composto que se chama [[ formigón armado]].<ref>[http://www.uib.es/facultat/ciencies/prof/victor.martinez/assignatures/sismec/material/perfils_laminats.pdf Táboa de perfil IPN estandarizada]</ref> O aceiro dá unha falsa sensación de seguridade ao ser incombustible, pero as súas propiedades mecánicas fundamentais vense gravemente afectadas polas altas temperaturas que poden alcanzar os perfís no transcurso dun incendio. == Normalización das diferentes clases de aceiro == [[Ficheiro: Renchilo 9 11.jpg|miniatura|Chave de aceiro de aliaxe para ferramentas ou "aceiro de cromo-vanadio"”]] Como existe unha variedade moi grande de clases de aceiro diferentes que se poden producir en función dos elementos aliantes que constitúen a aliaxe, impúxose, en cada país, cada fabricante de aceiro, e en moitos casos nos maiores consumidores de aceiros, unhas normas que regulan a composición dos aceiros e as prestacións destes. Por exemplo en [[España]] actualmente están regulados pola norma [[UNE-EN 10020]]: 2001 e anteriormente estaban regulados pola norma [[UNE-36010]], ambas as dúas editadas por [[AENOR]] (Asociación Española de Normalización e Certificación).<ref>{{Cita web |url=http://www.nazaretti.org/standreu/general/activitats/celebracions/altres/telematica/acer/clasif2.htm |título=Norma UNE 36010 |data-acceso=14 de xullo de 2019 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070429010319/http://www.nazaretti.org/standreu/general/activitats/celebracions/altres/telematica/acer/clasif2.htm |dataarquivo=29 de abril de 2007 |urlmorta=yes }}</ref> Existen outras normas reguladoras do aceiro, como a clasificación de [[AISI]] (de fai 70&nbsp;anos, e de uso moito máis extenso internacionalmente), [[ASTM]],<ref>>[http://trans5.convertlanguage.com/astm/enes/?24;http://www.astm.org/cgi-bin/SoftCart.exe/index.shtml?E+mystore Páxina web oficial da ASTM en español] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080417162753/http://trans5.convertlanguage.com/astm/enes/?24%3Bhttp%3A%2F%2Fwww.astm.org%2Fcgi-bin%2FSoftCart.exe%2Findex.shtml%3FE+mystore |date=17 de abril de 2008 }}</ref> [[DIN]] ("Instituto Alemán de Normalización"), e a [[Organización Internacional para a Estandarización|ISO]] 3506. {{wikificar}} Aceiros ordinarios. Aceiros aleados ou especiais. Os aceiros aleados ou especiais conteñen outros elementos, ademais de carbono, que modifican as súas propiedades. Estes clasifícanse segundo a súa influencia: Elementos que aumentan a dureza: fósforo, níquel, cobre, aluminio. En especial aqueles que conservan a dureza a elevadas temperaturas: titanio, vanadio, molibdeno, volframio, cromo, manganeso e cobalto. Elementos que limitan o crecemento do tamaño de gran: aluminio, titanio e vanadio. Elementos que determinan na templabilidade: aumentan a templabilidade: manganeso, molibdeno, cromo, níquel e silicio. Diminúe a templabilidade: o cobalto. Elementos que modifican a resistencia á corrosión ou oxidación: aumentan a resistencia á oxidación: molibdeno e volframio. Favorece a resistencia á corrosión: o cromo. Elementos que modifican as temperaturas críticas de transformación: Soben os puntos críticos: molibdeno, aluminio, silicio, vanadio, volframio. Diminúen as temperaturas críticas: cobre, níquel e manganeso. No caso particular do cromo, elévanse os puntos críticos cando o aceiro é de alta porcentaxe de carbono pero diminúeos cando o aceiro é de baixo contido de carbono. == Formación de aceiro. Diagrama ferro-carbono (Fe-C) == [[Ficheiro:Diagrama_Fe_C_zona_dos_aceiros.svg|miniatura|300px|Zona dos aceiros (ata 2% de carbono) do diagrama de equilibrio metaestábel ferro-carbono. Dado que nos aceiros o carbono atópase formando carburo de ferro incluíronse en abscisas as escalas das porcentaxes en peso de carbono e de carburo de ferro (en azul).]] No diagrama de equilibro, ou de fases, Fe-C represéntanse as transformacións que sofren os aceiros ao carbono coa temperatura, admitindo que o arrequecemento (ou arrefriado) da mestura realízase moi lentamente de modo que os procesos de [[difusión]] (homoxeneización) teñen tempo para completárense. Devandito diagrama obtense experimentalmente identificando os puntos críticos (temperaturas ás que se producen as sucesivas transformacións) por métodos diversos. === Microconstituíntes === O ferro puro presenta tres estados [[alotropía|alotrópicos]] a medida que se incrementa a temperatura desde a ambiente: * Ata os 911&nbsp;°C, o ferro ordinario, cristaliza no sistema cúbico de corpo centrado e recibe a denominación de '''ferro α''' ou '''[[ferrita]]'''. É un material dúctil e maleábel e dá boa forxabilidade a aliaxes con baixo contido en carbono e é [[ferromagnetismo|ferromagnético]] até os 770&nbsp;°C ([[temperatura de Curie]] á que perde dita calidade). A ferrita pode disolver moi pequenas cantidades de carbono. * Entre 911 e 1400&nbsp;°C cristaliza no sistema cúbico de caras centradas e recibe a denominación de '''ferro γ''' ou '''[[austenita]]'''. Dada a súa maior compactidade a austenita se deforma con maior facilidade e é [[paramagnetismo|paramagnética]]. * Entre 1400 e 1538&nbsp;°C cristaliza de novo no sistema cúbico de corpo centrado e recibe a denominación de '''ferro δ''' que é en esencia o mesmo ferro alfa pero con parámetro de rede maior por efecto da temperatura. A maior temperatura o ferro atópase en estado líquido. Se se engade carbono ao ferro, os seus átomos poderían situarse simplemente nos intersticios da rede cristalina deste último; porén nos aceiros aparece combinado formando carburo de ferro (Fe3C) (a ferrita admite un máximo de carbono na súa rede cristalina), é dicir, un composto químico definido e que recibe a denominación de '''[[cementita]]''' de modo que os aceiros ao carbono están constituídos realmente por ferrita e cementita. === Transformación da austenita === O diagrama de fases Fe-C mostra dúas composicións singulares: * Un [[eutéctico]] (composición para a cal o punto de fusión é mínimo) que se denomina '''[[ledeburita]]''' e contén un 4,3% de carbono (64,5 % de cementita). A ledeburita aparece entre os constituíntes da aliaxe cando o contido en carbono supera o 2% (rexión do diagrama non mostrada) e é a responsábel da mala forxabilidade da aliaxe marcando a fronteira entre os aceiros con menos do 2% de C (forxábeis) e o [[ferro fundido]] con porcentaxes de carbono superiores (non forxábeis e fabricadas por [[moldado]]). Deste xeito obsérvase que por riba da temperatura crítica A3 (Convencionalmente ao subíndice do punto crítico acompaña unha letra que indica se a temperatura determinouse durante o arrefriado (''r'', do francés ''refroidissement'') ou o arrequecemento (''c'', do francés ''chauffage'') xa que por fenómenos de [[histérese]] os valores numéricos difiren.) os aceiros están constituídos só por austenita, unha solución sólida de carbono en ferro γ e a súa microestrutura en condicións de arrefriado lento dependerá xa que logo das transformacións que sufra esta. * Un [[reacción eutectoide|eutectoide]] na zona dos aceiros, equivalente ao eutéctico pero en estado sólido, onde a temperatura de transformación da austenita é mínima. O eutectoide contén un 0,77 %C (13,5% de cementita) e denomínase '''[[perlita]]'''. Está constituído por capas alternas de ferrita e cementita, sendo as súas propiedades mecánicas intermedias entre as da ferrita e a cementita. A existencia do eutectoide permite distinguir dous tipos de aliaxes de aceiro: * [[aceiro hipoeutectoide|Aceiros hipoeutectoides]] (< 0,77% C). Ao arrefriarse por baixo da temperatura crítica A3 comeza a precipitar a ferrita entre os grans (cristais) de austenita e ao alcanzar a temperatura crítica A1 a austenita restante transfórmase en perlita. Obtense xentón a temperatura ambiente unha estrutura de cristais de perlita embebidos nunha matriz de ferrita. * [[aceiro hipereutectoide|Aceiros hipereutectoides]] (>0,77% C). Ao arrefriarse por baixo da temperatura crítica precipítase o carburo de ferro resultando a temperatura ambiente cristais de perlita embebidos nunha matriz de cementita. === Outros microconstituíntes === As texturas básicas descritas (perlíticas) son as obtidas arrefriando lentamente aceiros ao carbono, con todo modificando as condicións de arrefriado (base dos tratamentos térmicos) é posíbel obter estruturas cristalinas diferentes: * A '''[[martensita]]''' é o constituínte típico dos aceiros [[témpera (metalurxia)|temperados]] e obtense de forma case instantánea ao arrefriar rapidamente a austenita. É unha solución sobresaturada de carbono en ferro alfa con tendencia, canto maior é o carbono, á substitución da estrutura cúbica centrada no corpo por tetragonal centrada no corpo. Tras a cementita (e os carburos doutros metais) é o constituínte máis duro dos aceiros. * Velocidades intermedias de arrefriado dan lugar á '''[[bainita]]''', estrutura similar á perlita formada por agullas de ferrita e cementita pero de maior ductilidade e resistencia que aquela. * Tamén se pode obter austenita por arrefriado rápido de aliaxes con elementos gammágenos (que favorecen a estabilidade do ferro γ) como o níquel e o manganeso, tal é o caso por exemplo dos [[aceiro inoxidábel austenítico|aceiros inoxidábeis austeníticos]]. Outrora identificáronse tamén a '''sorbita''' e a '''troostita''' que resultaron ser en realidade perlitas de moi pequena distancia interlaminar polo que devanditas denominacións caeron en desuso. == Composición == En estado puro, o ferro é un material brando e de reducida utilidade, só ao alialo con carbono en porcentaxe superior ao 0,2% se converte nun metal duro e tenaz, apto para infinidade de usos. Alén do ferro e o carbono, compoñentes principais, os aceiros incorporan outros [[elemento químico|elementos químicos]], algúns prexudiciais, provenientes do [[ferro vello]], do [[mineral]] ou do [[combustible]] empregado no proceso de fabricación, como o [[xofre]] e o [[fósforo (elemento)|fósforo]]. Outros son adicionados intencionalmente para mellorar algunhas características do aceiro para aumentar a súa [[resistencia]], [[ductibilidade]], [[dureza]] ou outras, ou para facilitar algún proceso de fabricación, como usinabilidade, é o caso de elementos de liga como o [[níquel]], o [[cromo]], o [[molibdeno]] e outros. No aceiro común o teor de impurezas (elementos alén do ferro e do carbono) estará sempre por debaixo do 2%. Por enriba dos 2 ata 5% doutros elementos pódese considerar aceiro de baixa-liga, por riba do 5% é considerado de alta-liga. O Xofre e o Fósforo son elementos prexudiciais ao aceiro pois acaba por intervir nas súas propiedades físicas deixando o aceiro quebradizo. Dependendo das esixencias cobradas, o control sobre as impurezas pode ser menos rigoroso ou entón poden pedir o uso dun antisulfurante como o [[magnesio]] e outros elementos de liga benéficos. Os dous compoñentes principais do aceiro atópanse en abundancia na natureza, o que favorece a súa produción a grande escala. Esta variedade e dispoñibilidade<ref>Estímase que o contido en ferro da cortiza terrestre é da orde do 6 % en peso [https://web.archive.org/web/20070616200218/http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Fe/geol.html], mentres que o [[carbón vexetal]] puido facilmente obterse das masas forestais para a elaboración do aceiro polo procedemento da [[forxa catalá]]. A industrialización do aceiro implicou a substitución do carbón vexetal polo [[carbón|mineral]] cuxa abundancia na cortiza terrestre estímase ao redor do 0,2 % [https://web.archive.org/web/20070612035708/http://www.webelements.com/webelements/elements/text/C/geol.html].</ref> faino apto para numerosos usos como a [[máquina|construción de maquinaria]], [[ferramenta]]s, [[edificio]]s e [[Enxeñaría civil|obras públicas]], contribuíndo ao desenvolvemento tecnolóxico das [[industrialización|sociedades industrializadas]].<ref name="enciclopedia"/> A pesar da súa densidade (7850&nbsp;kg/m³ de densidade en comparación os 2700&nbsp;kg/m³ do [[aluminio]], por exemplo) o aceiro é utilizado en todos os sectores da industria, mesmo no aeronáutico, xa que as pezas con maiores solicitacións (xa sexa ao impacto ou á fatiga) só poden aguantar cun material dúctil e tenaz como é o aceiro, ademais da vantaxe do seu relativo baixo custo. === Outros elementos no aceiro === ==== Elementos aleantes do aceiro e melloras obtidas coa aliaxe ==== As clasificacións [[Norma de calidade|normalizadas]] de aceiros como a [[AISI-SAE|AISI]], [[ASTM]] e [[UNS]], establecen valores mínimos ou máximos para cada tipo de elemento. Estes elementos agréganse para obter unhas características determinadas como [[templabilidade]], [[Resistencia de materiais|resistencia mecánica]], [[dureza]], [[tenacidade]], resistencia ao [[desgaste]], [[soldabilidade]] ou [[ maquinabilidade]].<ref>{{Cita Harvard |Kalpakjian|2002|p=144}}</ref> A continuación listanse algúns dos efectos dos elementos aleantes no aceiro:<ref>{{Cita web |url=http://www2.ing.puc.cl/~icm2312/apuntes/materiales/tabla2-3.html |título=Taboa das porcentaxes admisibles de oito compoñentes nos aceiros normalizados AISI/SAE |data-acceso=10 de xuño de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070610050158/http://www2.ing.puc.cl/~icm2312/apuntes/materiales/tabla2-3.html |dataarquivo=10 de xuño de 2007 |urlmorta=yes }}</ref> <ref name=Galeano>{{cita web|título=Aceros aleados|url=http://www.utp.edu.co/~publio17/ac_aleados.htm|dataacceso=27 de xuño de 2011|autor=Galeano Peña, Publio|obra=Materiales metálicos|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110910020221/http://www.utp.edu.co/~publio17/ac_aleados.htm|dataarquivo=10 de setembro de 2011|urlmorta=yes}}</ref> * [[Aluminio]]: úsase nalgúns aceiros de nitruración ao Cr-Al-Mo de alta dureza en concentracións próximas ao 1% e en porcentaxes inferiores ao 0,008% como desoxidante en aceiros de alta aliaxe. * [[Aceiro ao boro|Boro]]: en moi pequenas cantidades (do 0,001 ao 0,006%) aumenta a templabilidade sen reducir a maquinabilidade, pois combinase co carbono para formar [[carburo]]s proporcionando un revestimento duro. É usado en aceiros de baixa aliaxe en aplicacións como [[coitela]]s de arado e [[arame]]s de alta ductilidade e dureza superficial. Utilizado tamén como trampa de nitróxeno, especialmente en aceiros para trefilación, para obter valores de N menores a 80&nbsp;ppm. [[Ficheiro:Allegheny Ludlum steel furnace.jpg|miniatura|Acería. Nótese a tonalidade da vertedura]] * [[Chumbo]]: o chumbo non se combina co aceiro, atópase nel en forma de pequeñísimos glóbulos, coma se estivese emulsionado, o que favorece a fácil mecanización por arranque de labra, (torneado, cepillado, tradeado, etc.) xa que o chumbo é un bo lubricante de corte, a porcentaxe oscila entre 0,15% e 0,30 % debendo limitarse o contido de carbono a valores inferiores ao 0,5% debido a que dificulta o tépedo e diminúe a tenacidade en quente. Engádese a algúns aceiros para mellorar moito a maquinabilidade. * [[Cinc]]: é o elemento clave para producir chapa de aceiro [[Galvanización|galvanizado]]. * [[ Cobalto]]: moi endurecedor. Diminúe a templabilidade. Mellora a resistencia e a dureza en quente. É un elemento pouco habitual nos aceiros. Aumenta as propiedades magnéticas dos aceiros. Úsase nos aceiros rápidos para ferramentas e en aceiros refractarios. * [[Cromo]]: Forma carburos moi duros e dalle ao aceiro maior dureza, resistencia e tenacidade a calquera temperatura. Só ou aleado con outros elementos, mellora a resistencia á [[corrosión]]. Aumenta a profundidade de penetración do endurecemento por tratamento termoquímico como a [[carburación]] ou a [[nitruración]]. Úsase en [[Aceiro inoxidábel|aceiros inoxidables]], aceiros para ferramentas e refractarios. Tamén se utiliza en revestimentos embelecedores ou recubrimentos duros de gran resistencia ao desgaste, como émbolos, eixos, etc. * [[ Molibdeno]]: é un elemento habitual do aceiro e aumenta moito a profundidade de endurecemento do aceiro, así como a súa tenacidade. Os aceiros inoxidables austeníticos conteñen molibdeno para mellorar a resistencia á corrosión. * [[ Niobio]]: Utilízase para darlle dureza, flexibilidade e elasticidade ao aceiro, principalmente utilízase para o [[aceiro estrutural]] e para [[aceiros automotrices]]. * [[Níquel]]: é un elemento gammageno permitindo unha estrutura austenítica a temperatura ambiente, que aumenta a tenacidade e resistencia ao impacto. O níquel utilízase moito para producir aceiro inoxidable, porque aumenta a resistencia á corrosión. * [[Nitróxeno]]: agrégase a algúns aceiros para promover a formación de [[austenita]]. * [[Silicio]]: aumenta moderadamente a templabilidade. Úsase como elemento desoxidante. Aumenta a resistencia dos aceiros baixos en carbono. * [[Titanio]]: úsase para estabilizar e desoxidar o aceiro, mantén estables as propiedades do aceiro a alta temperatura. Utilízase a súa grande afinidade co carbono para evitar a formación de carburo de ferro ao soldar aceiro. * [[ Vanadio]]: posúe unha enérxica acción desoxidante e forma carburos complexos co ferro, que proporcionan ao aceiro unha boa resistencia á fatiga, tracción e poder cortante nos aceiros para [[ferramenta]]s. * [[ Volframio]]: tamén coñecido como tungsteno. Forma co ferro carburos moi complexos estables e durísimos, soportando ben altas temperaturas. En porcentaxes do 14 ao 18%, proporciona [[aceiro rápido|aceiros rápidos]] cos que é posible triplicar a velocidade de corte dos aceiros ao carbono para ferramentas. As porcentaxes de cada un dos elementos aleantes que poden configurar un tipo determinado de aceiro están normalizados. ==== Impurezas ==== Denomínase impurezas a todos os elementos indesexables na composición dos aceiros. Atópanse nos aceiros e tamén nas fundicións como consecuencia de que están presentes nos [[mineral|minerais]] ou nos [[combustible]]s. Procúrase eliminalas ou reducir o seu contido debido a que son prexudiciais para as propiedades da [[aliaxe]]. Nos casos nos que eliminalas resulte imposible ou sexa demasiado custoso, admítese a súa presenza en cantidades mínimas. * [[Xofre]]: límite máximo aproximado: 0,04 %. O xofre co ferro forma [[sulfuro]], o que, conxuntamente coa austenita, dá lugar a un [[eutéctico]] cuxo punto de fusión é baixo e que, por tanto, aparece en bordos de gran. Cando os lingotes de aceiro coado deben ser laminados en quente, devandito eutéctico atópase en estado líquido, o que provoca o desgranamento do material. :Contrólase a presenza de sulfuro mediante o agregado de [[manganeso]]. O manganeso ten maior afinidade polo [[xofre]] que o [[ferro]] polo que en lugar de [[sulfuro de ferro (II)|FES]] fórmase [[Sulfuro de manganeso (II)|MnS]] que ten alto [[punto de fusión]] e boas propiedades plásticas. O contido de Mn debe ser aproximadamente cinco veces a concentración de S para que se produza a reacción. :O resultado final, unha vez eliminados os gases causantes, é unha fundición menos porosa, e por tanto de maior calidade. :Aínda que se considera un elemento prexudicial, a súa presenza é positiva para mellorar a maquinabilidade nos procesos de mecanizado. Cando a porcentaxe de xofre é alto pode causar poros na soldadura. * [[Fósforo (elemento)|Fósforo]]: límite máximo aproximado: 0,04 %. O fósforo resulta prexudicial, xa sexa o disolverse na ferrita, pois diminúe a [[ductilidade]], como tamén por formar FeP («fosfuro de ferro»). O [[fosfuro de ferro]], xunto coa austenita e a cementita, forma un eutéctico ternario denominado «esteadita», o que é sumamente fráxil e posúe un punto de fusión relativamente baixo, polo cal aparece en bordos de gran, transmitíndolle ao material a súa fraxilidade. :Aínda que se considera un elemento prexudicial nos aceiros, porque reduce a ductilidade e a tenacidade, facéndoo quebradizo, ás veces agrégase para aumentar a resistencia á tensión e mellorar a maquinabilidade. ==== Desgaste ==== É a degradación física (perda ou ganancia de material, aparición de gretas, deformación plástica, cambios estruturais como transformación de fase ou recristalización, fenómenos de corrosión etc.) debido ao movemento entre a superficie dun material sólido e un ou diversos elementos de contacto.<ref>[Apuntes de Prácticas de Tecnología de Materiales. Práctica de Tribología. Escuela Técnica Superior de Ingenieros. Sevilla]</ref> == Propiedades == A propiedades medias dun aceiro con 0,2% de carbono en peso están en torno de: * ''Densidade media do aceiro'': 7860&nbsp;kg/m³ (ou 7,86 g/cm³) * ''Coeficiente de expansión térmica'': 11,7 10⁻⁶ (C°)⁻¹ * ''Condutividade térmica'': 52,9 W/m-K * ''[[Calor específica]]'': 486 J/kg-K * ''Resistividade eléctrica: 1,6 10^-7Ω'' * ''[[Módulo de Young|Módulo de elasticidade]] (Módulo de Young) Lonxitudinal'': 210GPa * ''Módulo de elasticidade (Módulo de Young) Transversal'':80 GPa * ''Coeficiente de [[Siméon Denis Poisson|Poisson]]'': 0,3 * ''[[Límite de escoamento]]'': 210 MPa * ''Límite de [[Resistencia a Tracción]]'': 380 MPa * ''Alongamento'': 25% <ref>WILLIAM D. CALLISTER, JR., Ciência e Engenharia de Materiais, Uma Introdução, Quinta Edição 2002, Editora LTC</ref> ==== Norma UNE-36010 ==== {{Artigo principal|UNE-36010}} A norma española UNE-36010 é unha normalización ou clasificación dos aceiros para que sexa posíbel coñecer as propiedades dos mesmos. Esta Norma indica a cantidade mínima ou máxima de cada compoñente e as propiedades mecánicas que ten o aceiro resultante. En España, o Instituto do Ferro e do Aceiro (IHA) creou esta norma que clasifica aos aceiros en cinco series diferentes ás que identifica por un número. Cada serie de aceiros divídese á súa vez en grupos, que especifica as características técnicas de cada aceiro, matizando as súas aplicacións específicas. O grupo dun aceiro desígnase cun número que acompaña á serie á que pertence. A clasificación de grupos por serie, as súas propiedades e as súas aplicacións recóllense na Táboa seguinte. :{| {{Táboabonita}} bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="4" cellspacing="0" border="2" style="border: #cccccc solid 1px; border-collapse: collapse;" |+ Clasificación dos aceiros segundo a Norma UNE-36010 |- style="background:Lavender; color:Black" | width= 50px| Serie | width= 100px | Grupo | width= 200px align="center" | Denominación | align="center" | Descrición |- valign="top" | rowspan=5 |'''Serie 1''' || Grupo 1 || [[Aceiro ó carbono]]. || rowspan=5 | Son aceiros ao carbono e polo tanto non aliados. Canto mais carbono teñen son máis duros e menos soldábeis, pero tamén son máis resistentes aos choques. Son aceiros aptos para tratamentos térmicos que aumentan a súa resistencia, tenacidade e dureza. Son os aceiros que cobren as necesidades xerais da Enxeñaría de construción tanto industrial como civil e comunicacións. |- | Grupos 2 e 3 || [[Aceiro aliado|Aceiro aliado de gran resistencia]]. |- | Grupo 4 || [[Aceiro elástico|Aceiro aliado de grande elasticidade]]. |- | Grupo 5 e 6 || [[Aceiro para cementación|Aceiros para cementación]]. |- | Grupo 7 || [[Aceiro para nitruración|Aceiros para nitruración]]. |- valign="top" style="background:AliceBlue; color:Black" | rowspan=5 | '''Serie 2''' || Grupo 1 || [[Aceiro de fácil mecanización|Aceiros de fácil mecanización]]. || rowspan=5 | Son aceiros aos que se incorporan elementos aliantes que melloran as propiedades necesarias para o seu uso. |- style="background:AliceBlue; color:Black" | Grupo 2 || [[Aceiro para soldadura|Aceiros para soldadura]]. |- style="background:AliceBlue; color:Black" | Grupo 3 || [[Aceiro magnético|Aceiros magnéticos]]. |- style="background:AliceBlue; color:Black" | Grupo 4 || Aceiros de dilatación térmica. |- style="background:AliceBlue; color:Black" | Grupo 5 || Aceiros resistentes á fluencia. |- valign="top" | rowspan=2 | '''Serie 3''' || Grupo 1 || [[Aceiro inoxidábel|Aceiros inoxidábeis]]. || rowspan=2 | Estes aceiros están baseados na adición de cantidades considerábeis de cromo e níquel xunto con outros elementos para outras propiedades máis específicas. Son resistentes a ambientes húmidos, a axentes químicos e a altas temperaturas. As súas aplicacións máis importantes son para a fabricación de depósitos de auga, cámaras frigoríficas industriais, material clínico e instrumentos cirúrxicos, pequenos electrodomésticos, material doméstico como coitelaría etc.. |- | Grupos 2 e 3 || Aceiros resistentes á calor. |- valign="top" style="background:AliceBlue; color:Black" | rowspan=3 | '''Serie 5''' || Grupo 1 || [[Aceiro para ferramentas|Aceiro ó carbono para ferramentas]]. || rowspan=3 | Son aceiros aliados con tratamentos térmicos que lles dan características moi particulares de dureza, tenacidade e resistencia ao atrito e á deformación por calor. Os aceiros do grupo 1 desta serie utilízanse para construír maquinaria de traballos lixeiros en xeral. Os grupos 2,3 e 4 utilízanse para construír máquinas e ferramentas máis pesadas. O grupo 5 é para construír ferramentas de corte. |- style="background:AliceBlue; color:Black" | Grupos 2, 3 e 4 || [[Aceiro para ferramentas|Aceiro aliado para ferramentas]] . |- style="background:AliceBlue; color:Black" | Grupo 5 || [[Aceiro rápido|Aceiros rápidos]]. |- valign="top" | rowspan=3 | '''Serie 8''' || Grupo 1 || Aceiros para moldeo. || rowspan=3 | Son aceiros adecuados para moldear pezas por verquido en moldes de area, polo que requiren certo teor mínimo de carbono que lles de estabilidade. Para moldeo de pezas xeométricas complicadas, con características moi variadas, que posteriormente son acabadas en procesos de mecanizado. |- | Grupo 3 || Aceiros de baixa radiación. |- | Grupo 4 || Aceiros para moldeo inoxidábeis. |} == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Metais e aliaxes de cuñaxe]] *[[Aceiro inoxidábel|Aceiro inoxidable]] *[[Acmonital]] {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{cita libro | autor = Millán Gómez, Simón | título = Procedimientos de Mecanizado | ano = 2006 | lugar = Madrid | editorial = Paraninfo | isbn = 84-9732-428-5 }} * {{cita libro | autor = Sandvik Coromant | título = Guía Técnica de Mecanizado | ano = 2006 | editorial = AB Sandvik Coromant }} * {{cita libro | autor = Larburu Arrizabalaga, Nicolás | título = Máquinas. Prontuario. Técnicas máquinas herramientas. | ano = 2004 | lugar = Madrid | editorial = Thomson Editores | isbn = 84-283-1968-5 }} * {{cita libro | autor = Varios autores | título = Enciclopedia de Ciencia y Técnica | ano=1984 | editorial = Salvat Editores | isbn = 84-345-4490-3 }} * {{cita libro | autor = Luis Colasante | título = L’étude des superficies de l’acier inoxydable austénitique AISI 304 après une déformation plastique et un procédé d’abrasion. | ano = 2006 | lugar = Venezuela, Mérida | editorial = Universidad de Los Andes }} * {{cita libro | título = Nueva Enciclopedia Larousse | ano = 1984 | isbn = 84-320-4260-9 }} {{Ligas de ferro}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Materiais]] [[Categoría:Aliaxes]] [[Categoría:Metalurxia]] [[Categoría:Metais e aliaxes de cuñaxe]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] 4oidsfk52biqz60fhpipvl67m21xewg 0 29134 6149410 6035985 2022-08-03T11:03:04Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Actor |nome = Akira Kurosawa<br />黒澤 明 |imaxe =Akirakurosawa-onthesetof7samurai-1953-page88.jpg |imaxetamaño = 200px |textoimaxe = Akira Kurosawa nos anos 1950 |nomecompleto = |datadenacemento = [[23 de marzo]] de [[1910]] |lugardenacemento = [[Shinagawa]], [[Toquio]], {{XAP}} |datadefalecemento = [[6 de setembro]] de [[1998]] (88 anos) |lugardefalecemento = [[Setagaya]], [[Toquio]], {{XAP}} |profesión = Director de cine, guionista, produtor e editor |cónxuxe = Yôko Yaguchi (1921-1985) |fillos = [[Kazuko Kurosawa]]<br />Hisao Kurosawa |premios óscar = '''[[Óscar ó mellor filme en lingua non inglesa]]'''<br />1951 ''[[Rashomon]]''<br />1975 ''[[Dersu Uzala (filme de 1975)|Dersu Uzala]]''<br />'''Óscar Honorífico'''<br />1989 ''Premio á Traxectoria Profesional'' |premios globo de oro = |premios bafta = '''[[BAFTA ó mellor director|Mellor director]]'''<br />1980 ''[[Kagemusha]]''<br />'''[[BAFTA ó mellor filme en lingua non inglesa|Mellor filme en lingua non inglesa]]'''<br />1986 ''[[Ran (filme)|Ran]]'' |premios emmy = |premios sag = |premios tony = |premios grammy = |premios cannes = '''[[Palma de Ouro]]'''<br />1980 ''[[Kagemusha]]'' |premios san sebastian = |premios goya = |premios cesar = |premios ariel = |premios venecia = '''[[León de Ouro]]''' - '''[[Festival Internacional de Cine de Venecia|Festival de Venecia]]'''<br />1951 ''[[Rashomon]]'' |outros premios = |imdb = 0000041 }} {{Contén texto xaponés}} {{nihongo|'''Akira Kurosawa'''|黒澤 明<ref>黒沢 明 en [[Shinjitai]]</ref>|Kurosawa Akira}}, nado en [[Toquio]] o [[23 de marzo]] de [[1910]] e finado na mesma cidade o [[6 de setembro]] de [[1998]], foi un [[director de cine|director]], [[produtor de cine|produtor]] e [[guionista]] de [[cinema|cine]] [[Xapón|xaponés]]. As súas películas influenciaron grandemente unha xeración enteira de realizadores como [[George Lucas (cineasta)|George Lucas]] ou [[Sergio Leone]]. A súa primeira película acreditada (''Sugata Sanshiro'') presentouse en [[1943]] e a última (''Madadayo'') en [[1993]]. Considerado como un dos máis importantes e influentes directores da historia do cine, Kurosawa dirixiu 30 filmes en 57 anos de carreira. Kurosawa comezou na industria do cine xaponés en 1936, despois dun breve período como pintor. Despois de moitos anos traballando en filmes como asistente de [[director de cine|director]] e guionista, debutou detrás da cámara en 1943 cun filme de acción ''[[Sugata Sanshirō]]''. Despois da [[II Guerra Mundial]], a crítica aclamou ''[[O anxo ebrio]]'' (1948), no cal Kurosawa escolleu entre o elenco a un daquela descoñecido [[Toshiro Mifune]], facendo medrar a súa reputación como un dos mellores novos directores do Xapón. Os dous homes colaborarían xuntos noutros 15 filmes. ''[[Rashomon]]'', que se estreou en Toquio en agosto de [[1950]], converteuse o [[10 de setembro]] de [[1951]] no gañador sorpresa do [[León de Ouro]] no [[Festival Internacional de Cine de Venecia|Festival de Cine de Venecia]], e máis tarde foi estreada en Europa e Norte América. O éxito comercial e da crítica abriulle a porta do mercado cinematográfico occidental. Durante os anos 1950 e 1960, Kurosawa dirixiu aproximadamente un filme por ano, incluíndo ''[[Ikiru]]'' (1952), ''[[Os sete samurais]]'' (1954) e ''[[Yojimbo]]'' (1961). Despois dos anos 1960, volveuse menos prolífico, pero no seu período final dirixe ''[[Kagemusha]]'' (1980) e ''[[Ran (filme)|Ran]]'' (1985). En 1990, acepta o [[Premios Óscar|Óscar]] á Traxectoria Profesional.<ref>{{Cita web |url=http://aaspeechesdb.oscars.org/ics-wpd/exec/icswppro.dll?AC=qbe_query&TN=AAtrans&RF=WebReportPermaLink&MF=oscarsmsg.ini&NP=255&BU=http%3A%2F%2Faaspeechesdb.oscars.org%2Findex.htm&QY=find+acceptorlink+%3D062-25 |title=Academy Award Acceptance Speech Database |accessdate=2010-06-13 |data-arquivo=17 de febreiro de 2010 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100217234929/http://aaspeechesdb.oscars.org/ics-wpd/exec/icswppro.dll?AC=qbe_query&TN=AAtrans&RF=WebReportPermaLink&MF=oscarsmsg.ini&NP=255&BU=http%3A%2F%2Faaspeechesdb.oscars.org%2Findex.htm&QY=find+acceptorlink+%3D062-25 |url-morta=unfit }}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.youtube.com/watch?v=HRiBBehTnZU |title=Akira Kurosawa Tribute with George Lucas, Steven Spielberg |date=2008-11-19 |accessdate=2010-06-28}}</ref> == Biografía == === Primeiros anos e contorna familiar === Naceu o 23 de marzo de [[1910]] no barrio de Omori, a Toquio,<ref name=richie10>{{Cita libro|apelido = Richie |nome = Donald| título = The Films of Akira Kurosawa|editorial = University of California Press |data = 1999|páxinas = 10–11|isbn = 0520220374 }}</ref> e era o máis pequeno dos oito fillos dunha ilustre familia de antigos [[samurai]]s, con tres irmáns e catro irmás meirandes. Os seus pais foron Isamu e Shima Kurosawa;<ref>{{cita web |url=http://www.bfi.org.uk/features/kurosawa/biography.html |título=Akira Kurosawa: Biography |editor=Bfi.org.uk |data=31 de agosto de 2007 |dataacceso=19 de maio de 2009 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080713215810/http://www.bfi.org.uk/features/kurosawa/biography.html |dataarquivo=13 de xullo de 2008 |urlmorta=yes }}</ref> Shima Kurosawa, a súa nai, tiña corenta anos no momento do nacemento de Akira, e o seu pai Isamu, corenta e cinco. Isamu, un antigo militar, deulles ós seus fillos unha educación moi estrita. A nenez de Akira quedou marcada por diversos feitos dramáticos familiares, o [[terremoto]] de [[Kanto]] de [[1923]] e o suicidio do irmán que el máis admiraba. Dos seus tres irmáns maiores, un morrera antes que nacese Akira e un xa marchara da casa. Tamén abandonara o fogar unha das catro irmás grandes para formar a súa propio familia. Unha irmá á que chamaba "pequena grande irmá" morreu de súpeto cando tiña dez anos logo dunha breve enfermidade. O pai traballou como director dunha escola de secundaria ó servizo do exército xaponés. Financeiramente, a familia estaba por enriba da media. Isamu Kurosawa era un admirador da cultura occidental, tanto nas actividades deportivas, algunhas das cales dirixiu, como nas relacionadas co cinema; levaba a familia para ver filmes, que xa se comezaban a poder ver nos teatros xaponeses. Máis tarde, cando a cultura xaponesa se afastou dos filmes occidentais, Isamu seguiu a crer que este tipo de obras eran unha experiencia educativa moi positiva. Na escola primaria, Akira comezou a debuxar e apaixonouse pola pintura baixo a influencia dun dos seus mestres, que se fixou no seu talento. Malia a súa vocación artística, máis adiante negaríase a ingresar na Escola de Belas Artes. Adquiriu unha sólida cultura cinematográfica grazas ó seu pai, un gran cinéfilo e, sobre todo, o seu irmán Heigo que era un ''[[benshi]]'' (弁士 ou ''katsudo-benshi'' 活動弁士), é dicir, un comentarista de filmes mudos para o público analfabeto. Os seus dous irmáns grandes, Heigo e Tachikawa tiveron un fondo impacto nel.<ref Name=richie10/> Heigo era moi intelixente, gañando diversas competicións académicas, pero tiña tamén o que podería chamarse un "lado escuro" ou "cínico". En [[1923]], o Gran terremoto de Kanto destruíu Toquio e matou 100&nbsp;000 persoas. Durante este acontecemento, Heigo, con 17 anos, e Akira, con 13, fixeron un percorrido a pé ollando a devastación. Os corpos de persoas e animais amoreábanse en todo o lugar, e cando Akira tentou virar a cabeza para evitar o horror, Heigo instouno a que non o fixese; Akira comentou máis tarde que esta experiencia ensinoulle a saber mirar de cara o terror para poder derrotar a súa capacidade de tonarse en medo.<ref>{{Cita libro|apelido = Kurosawa|nome = Akira| título = Something Like An Autobiography|url = https://archive.org/details/somethinglikeaut00akir|editorial = Vintage Books|data = 1983|páxinas = [https://archive.org/details/somethinglikeaut00akir/page/n63 53]–54|isbn = 0394714393}}</ref> Durante a transición do cinema mudo ó cinema sonoro, que no Xapón se produciu máis tarde que noutros lugares, os benshi perderon o traballo en todo o país. Heigo organizou unha folga de benshi que fracasou. Akira tamén se implicou nas loitas de sindicatos, escribindo diversos artigos para un xornal, ó tempo que melloraba e ampliaba as súas habilidades como pintor e lía moita [[literatura]]. Cando Akira Kurosawa tiña 23 anos, o seu irmán Heigo suicidouse. Catro meses máis tarde, o máis grande dos irmás de Kurosawa tamén morreu, deixando a Akira como o único supervivente dos catro rapaces da familia. Akira casou coa actriz [[Yoko Yaguchi]].<ref>{{Cita libro |apelido = Kurosawa|nome = Akira| título = Something Like An Autobiography|url = https://archive.org/details/somethinglikeaut00akir|editorial = Vintage Books|data = 1983|páxinas = [https://archive.org/details/somethinglikeaut00akir/page/n146 134]|isbn = 0394714393}}</ref> Con ela tivo dous fillos: un deles chamado Hisao, que máis tarde chegaría a converterse en produtor e traballaría co seu pai en diversos filmes (''[[Ran]]'', ''[[Yume]]'', ''Hachigatsu no rapusodī aka Hachigatsu no kyōshikyoku'' e ''Mādadayo''),<ref>[http://www.imdb.com/name/nm0475902/ Fichaen IMDb]</ref> e unha filla chamada [[Kazuko Kurosawa|Kazuko]], futura deseñadora do vestiario dos filmes.<ref>No ano 2008 gañou o Genie Award for Best Achievement in Costume Design, premio que concede a Academy of Canadian Cinema and Television.</ref> === Carreira profesional === Mentres que gañaba a vida como ilustrador de libros, en [[1936]] entra na industria do cinema como axudante de dirección do estudio "Photo Chemical Laboratory". Aprende o oficio coa práctica, a carón do realizador [[Kajiro Yamamoto]] de quen se separa en [[1941]]. Fai algúns guións, pero os produtores rexéitanos. Nun clima de censura, en [[1943]] realizou o seu primeiro filme, ''Sugata Sanshiro'', que é unha adaptación de Tsuneo Tomita da biografía do gran mestre de [[judo]], filme que conseguiu un éxito moi importante no Xapón. Durante a [[Segunda Guerra Mundial]] viuse forzado a dirixir obras cinematográficas de cara á propaganda antiamericana promovida polo goberno xaponés, pero xa na posguerra fixo crítica da sociedade xaponesa, especialmente sobre o immobilismo dos funcionarios. O seu primeiro grande éxito internacional foi ''[[Rashomon]]''<ref>{{Cita web |url=http://www.ub.es/histofilosofia/gmayos/altres.htm |título="O efecto Rashomon'. Análise filosófica para o centenario de Akira Kurosawa" de Gonçal Mayos. |data-acceso=06 de agosto de 2015 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100523095237/http://www.ub.es/histofilosofia/gmayos/altres.htm |dataarquivo=23 de maio de 2010 |urlmorta=yes }}</ref> (1950), filme co que gañou o primeiro premio na [[Festival Internacional de Cine de Venecia|Mostra de Venecia]] (León de Ouro, [[1951]]) e o [[Premios Óscar|Óscar]] ó mellor filme en lingua estranxeira. Isto significou a súa consagración e o recoñecemento do cinema xaponés a nivel mundial. Encadenou os éxitos con ''[[Hakuchi]]'', ''[[Os sete samurais]]'', ''[[Trono de sangue]]'', ''[[Barbarroxa (filme)|Barbarroxa]]'', pero tamén padeceu uns momentos difíciles cando fracasou no intento de incorporarse ó cinema americano e co pouco éxito do seu primeiro filme en cor, ''[[Dodeskaden]]''. Isto levouno a intentar suicidarse en [[1971]]. Diante das dificultades para producir os seus filmes no Xapón, consegue ser financiado por unha sociedade soviética, "Mosfilm", e realiza ''[[Dersu Uzala (filme de 1975)|Dersu Uzala]]'' que lle permite recuperar o camiño do éxito e no 1976 obtén de novo o Óscar ó mellor filme en lingua estranxeira. Nos seus derradeiros filmes recibe o apoio de personalidades como [[Serge Silberman]], [[Francis Ford Coppola]] e [[George Lucas]] que lle permite realizar obras como ''[[Kagemusha]]'' ([[Palma de Ouro]] no [[Festival de Cannes]] de [[1980]]), ''[[Ran (filme)|Ran]]'' ou ''[[Madadayo]]''. En [[1990]] a [[Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas|Academia de Cinema]] norteamericana outórgalle o Óscar de honra á traxectoria da súa carreira, e no [[1994]] concédeselle o [[Premio de Kyōto]]. Morreu o [[6 de setembro]] de [[1998]] en Toquio. === Morte e obras póstumas === Despois do accidente en 1995, a saúde de Kurosawa comezou a se deteriorar. Malia que a súa mente continuaba afiada e viva, o seu corpo estaba desistindo, e nos derradeiros seis meses da súa vida, o diretor ficou practicamente confinado na súa cama, escoitando música e vendo a televisón en casa. O 6 de setembro de 1998, Kurosawa morreu dun [[derramo cerebral|derramo]], en [[Setagaya]], [[Toquio]], con 88 anos de idade.<ref>{{Harvnb|Galbraith|pp=639–640}}</ref> Foi sepultado no ''Anyo-jy Temple Cemetery'', [[Kamakura]], [[Kanagawa]] no [[Xapón]].<ref>{{Findagrave|4608}}</ref> Após a morte de Kurosawa, algunhas obras póstumas baseadas nos seus itinerarios non filmados foron producidas. ''[[Ame agaru]]'', dirixido por [[Takashi Koizumi]], foi lanzado en 1998,<ref>{{Harvnb|Galbraith|pp=641–645}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.imdb.com/title/tt0181960 |título=After the Rain (1999) |dataacceso=19 de agosto de 2010}}</ref> e ''The Sea is Watching'', dirixido por [[Kei Kumai]], estreouse en 2002.<ref>{{cita web|url=http://www.imdb.com/title/tt0316829 |título=The Sea Is Watching (2002) |dataacceso=19 de agosto de 2010}}</ref> == Obra == === O cine de Akira Kurosawa === A súa primeira grande obra foi ''[[O anxo ebrio]]'' (1948) que marcou o inicio da súa colaboración co actor [[Toshiro Mifune|Toshirō Mifune]]. Con ''Rashomon'' (1950) veulle a notoriedade internacional, xa que foi a primeira película oriental premiada nun festival internacional, concretamente gañou o [[León de Ouro]] no [[Festival de Cine de Venecia|Festival de Venecia]]. Tamén foi premiada co Óscar á mellor película estranxeira. Adaptou varios novelistas occidentais, como [[Fiódor Dostoievski]] en ''The idiot'' (''O idiota'', 1951), [[William Shakespeare]] en ''Trono de sangue'' (1957) ou [[Maxim Gorki]] en ''The lower depths'' (''Os baixos fondos'', 1957). No [[1954]] chegou a súa grande obra ''[[Os sete samurais]]''. Inspirou numerosos ''[[western (cinema)|westerns]]'', salientando ''[[Os sete magníficos]]'' de [[John Sturges]]. Con ''[[Dersu Uzala (filme de 1975)|Dersu Uzala]]'' (1975) gañou outra vez o [[Óscar ó mellor filme en lingua non inglesa]]. Kurosawa tiña un estilo e unha técnica cinematográfica moi particular e distintiva, era moi perfeccionista e empregaba por exemplo un encadeado entre escenas imitado, a xeito de homenaxe, na saga de filmes ''[[Star Wars]]''. Recibiu influencies tanto da tradición oriental (teatros xaponeses [[Kabuki]],[[No (teatro)|No]]) como da cultura occidental ([[Shakespeare]], [[Lev Tolstoi|Tolstoi]] e outros autores rusos, e do director norteamericano [[John Ford]]). Nas súas obras, Kurosawa insistiu a describir ou facer unha parábola da sociedade humana. Describiu así a pobreza (''Dodeskaden''), a violencia urbana (''Can salvaxe''), a enfermidade e a inmobilidade dos funcionarios (''Vivir''), a destrución do medio ambiente (''Soños''), a vellez (''Madadayo''). Fixo igualmente unha crónica da época medieval (''Os sete samurais'', ''Kagemusha'', ''Ran'', entre outros). Nos seus filmes, representa frecuentmente escenas oníricas mediante o emprego, por exemplo, de decoracións de seda pintada (''Dodeskaden'', ''Kagemusha'', ''Madadayo''). === Os seus referentes === Unha característica notable dos filmes de Kurosawa é a amplitude e a diversidade das influencies artísticas recibidas. Algúns dos seus filmes están baseados en obres de [[William Shakespeare]]. En ''Ran'', ten como referente ''[[O rei Lear]]''; ''Trono de sangue'' está baseada en ''[[Macbeth]]'', mentres que a ''The Bad Sleep Well'' (1960) pódense observar certos paralelismos con ''[[Hamlet]]'', malia que non se basea nela. Kurosawa tamén dirixiu adaptacións de obras literarias rusas, entre as cales destacan ''O idiota'' (1951) de Dostoievski, o seu autor favorito, e os ''Baixos fondos'' (1957), da obra de [[Maxim Gorki]]. ''Ikiru'' está inspirada na obra de [[Lev Tolstoi]], ''A morte de Ivan Ilich''. ''Dersu Uzala'' (1975) baseouse nas lembranzas do mesmo título escritas en 1923 polo explorador ruso Vladimir Arseniev. As liñas argumentais de ''Barbaroxa'' (1965) pódense atopar en ''Humillados e ofendidos'' de Dostoievski. ''O ceo e o inferno'' (1963) está baseado en ''King's Ransom'' do escritor policíaco americano [[Evan Hunter|Ed McBain]]. ''Yojimbo'' pode estar inpirado na obra de Dashiell Hammett, ''Red Harvest'' (Colleita vermella), e tamén nos [[western (cinema)|westerns]] americanos. Kurosawa apreciábase moito na obra e no estilo de [[Georges Simenon]] e ''O can rabioso'' foi produto do desexo de Kurosawa por facer un filme ó estilo de Simenon.<ref>{{Cita libro| apelido = Richie|nome = Donald| título = The Films of Akira Kurosawa| editorial = University of California Press|data = 1999|páxinas = 58 |isbn = 0520220374}}</ref> Entre as influencies cinematográficas pódense contar directores como [[Frank Capra]], [[William Wyler]], [[Howard Hawks]], o seu mentor [[Kajiro Yamamoto]], e o seu director favorito, [[John Ford]],<ref>{{Cita libro|apelido = Richie|nome = Donald| título = The Films of Akira Kurosawa|editorial = University of California Press|data = 1999|páxinas = 45, 242|isbn = 0520220374}}</ref> do cal Kurosawa imitou o hábito de empregar lentes escuroa. Cando Kurosawa se reuniu con Ford, o director norteamericano díxolle sinxelamente: "Gústache a choiva" Kurosawa respondeu: "Realmente estivo prestando atención ós meus filmes".<ref>{{cita audiovisual|autor= Chris Marker (Director)|título= A.K.|editorial= Criterion Collection |data= 1985 }}</ref> Máis tarde daríalle instrucións a Yoshio Tsuchiya, un dos actores de ''Os sete samurais'', que recuperase o mesmo sombreiro que Ford levou durante a reunión.<ref>{{cita audiovisual|autor= Yoshio Tsuchiya (Narrador)|título= Kurosawa: The Last Emperor|data= 1999}}</ref> Malia as críticas dalgúns sectores xaponeses no senso que era "demasiado occidental",<ref>{{cita libro|apelido = Galbraith IV|nome = Stuart| título = The Emperor and the Wolf: The Lives and Films of Akira Kurosawa and Toshiro Mifune|url = https://archive.org/details/emperorwolf00galb|editorial = Faber & Faber|data = 2002|páxinas = [https://archive.org/details/emperorwolf00galb/page/119 119]|isbn = 0571199828 }}</ref> Kurosawa realment estaba profundamente influído pola cultura xaponesa, así como polo teatro [[Noh]] e polo [[Jidaigeki]] (drama de época), un xénero de cinema xaponés. === O legado artístico === Unhas cantas obras de Kurosawa foron importantes referentes e foron imitadas. ''Os sete samurais'' foi transformada na coñecida ''Os sete magníficos'' (1960),<ref>{{Cita web|apelido=Erickson |nome=Hal |url=http://www.allmovie.com/work/the-magnificent-seven-30854 | título=The Magnificent Seven > Overview |editor=AllMovie |data= |dataacceso=19 de maio de 2009}}</ref> e ''Rashomon'' serviulle a Martin Ritt para realizar ''The Outrage'' (1964). ''Vantage Point'' (2008) de [[Pete Travis]] tamén recibiu a influencia de ''Rashomon''. ''Yojimbo'' inspirou o filme de [[Sergio Leone]] ''[[Por un puñado de dólares]]'' (1964) –con [[Clint Eastwood]]–, como demostrou unha demanda gañada por Kurosawa,.<ref>{{Cita web |url=http://www.movingimage.us/film_programs/program_notes/y/yojimbo.html |título=American Museum of the Moving Image - Yojimbo |editor=Movingimage.us |data= |dataacceso=19 de abril de 2009 |data-arquivo=28 de setembro de 2007 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070928081727/http://www.movingimage.us/film_programs/program_notes/y/yojimbo.html |url-morta=yes }}</ref> Posteriormente produciu un segundo ''remake'', ''[[O último home íntegro]]'' (1996), dirixida por [[Walter Hill]] e con [[Bruce Willis]] de protagonista. Outro filme imitado foi ''Sanjuro'', co ''remake'' dirixido por [[Yoshimitsu Morita]], ''Tsubaki Sanjuro'' (2007). ''A fortaleza oculta'' (1957) inspirou un filme dirixido por [[Shinji Higuchi]],''Kakushi Toride no San-Akunin: The Last Princess'' (2008). Tamén se recoñece a súa influencia sobre ''Star Wars'' (A Guerra das Galaxias) de [[George Lucas]]; en particular, ''[[A guerra das galaxias (filme)|A guerra das galaxias]]'' e ''[[O retorno do Jedi]]'' e, en concreto, nos personaxes [[R2-D2]] e [[C-3PO]].<ref>Introduction to Criterion Collection DVD release of ''The Hidden Fortress.</ref><ref name="The Secret History of Star Wars">{{Cita web |url=http://secrethistoryofstarwars.com/kurosawa1.html |título=The Secret History of Star Wars |editor=The Secret History of Star Wars |data= |dataacceso=19 de maio de 2009 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090923221519/http://secrethistoryofstarwars.com/kurosawa1.html |dataarquivo=23 de setembro de 2009 |urlmorta=yes }}</ref> Na saga de ''Star Wars'', Lucas tamén serviu unha versión modificada dun tipo de transición utilizada por Kurosawa. Entre os ''remakes'' inspirados en ''Ikiru'',<ref>{{Cita web |autor=By |url=http://www.variety.com/article/VR1117910213.html?categoryid=1236&cs=1 |título=Irish eyes smile on DreamWorks' 'Ikiru' remake |editor=Variety.com |data= |dataacceso=19 de maio de 2009 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20081106133447/http://www.variety.com/article/VR1117910213.html?categoryid=1236&cs=1 |dataarquivo=06 de novembro de 2008 |urlmorta=yes }}</ref> en ''Ceo e terra'',<ref>{{Cita web|url=http://www.comingsoon.net/news/movienews.php?id=50083 | título=Nichols Directing High and Low Remake |editor=Comingsoon.net |data= |dataacceso=19 de maio de 2009}}</ref> e ''Os sete samurais'',<ref>{{Cita web |url=http://www.imdb.com/title/tt0814315/ |título=The Seven Samurai (2009) IMDb entry |editor=Imdb.com |data= |dataacceso=19 de maio de 2009 |data-arquivo=18 de xaneiro de 2009 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090118031007/http://www.imdb.com/title/tt0814315/ |url-morta=yes }}</ref> están en curso. Un segundo remake de Rashomon tamén está en camiño.<ref>{{Cita web |autor=By |url=http://www.variety.com/article/VR1117992608.html?categoryid=13&cs=1 |título='Rashomon' remake finds a Harbor |editor=Variety.com |data= |dataacceso=19 de maio de 2009 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090116031307/http://www.variety.com/article/VR1117992608.html?categoryid=13&cs=1 |dataarquivo=16 de xaneiro de 2009 |urlmorta=yes }}</ref> == Filmografía == {| class="wikitable" border="1" style="font-size: 90%;" |- ! Ano !! Título !! Título xaponés |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1943 | ''[[Sugata Sanshirō]]''<br /> ''Judo Saga'' | 姿三四郎 |- style="background:#efefef;" | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1944 | ''[[Ichiban utsukushiku]]'' | 一番美しく |- | rowspan=2 style=background:#efefef; | 1945 | ''[[Zoku Sugata Sanshirō]]''<br /> ''Judo Saga 2'' | 續姿三四郎 |- style="background:#efefef;" | ''[[Tora no o wo fumu otokotachi]]'' | 虎の尾を踏む男達 |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1946 | ''[[Waga seishun ni kuinashi]]'' | わが青春に悔なし |- style="background:#efefef;" | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1947 | ''[[Subarashiki nichiyōbi]]'' | 素晴らしき日曜日 |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1948 | ''[[O anxo ebrio]]'' | 酔いどれ天使 |- style="background:#efefef;" | rowspan=2 style=background:#efefef; | 1949 | ''[[Shizukanaru ketto]]'' | 静かなる決闘 |- | ''[[O can doente]]'' | 野良犬 |- style="background:#efefef;" | rowspan=2 style=background:#efefef; | 1950 | ''[[Sukyandaru]]''<br /> ''Shūbun'' | 醜聞 |- | ''[[Rashomon]]'' | 羅生門 |- style="background:#efefef;" | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1951 | ''[[Hakuchi]]'' | 白痴 |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1952 | ''[[Ikiru]]'' | 生きる |- style="background:#efefef;" | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1954 | ''[[Os sete samurais]]'' | 七人の侍 |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1955 | ''[[Ikimono no kiroku]]'' | 生きものの記録 |- style="background:#efefef;" | rowspan=2 style=background:#efefef; | 1957 | ''[[Trono de sangue]]'' | 蜘蛛巣城 |- | ''[[Donzoko]]'' | どん底 |- style="background:#efefef;" | style=background:#efefef; | 1958 | ''[[A fortaleza escondida]]'' | 隠し砦の三悪人 |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1960 | ''[[Os malandros dormen en paz]]'' | 悪い奴ほどよく眠る |- style="background:#efefef;" | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1961 | ''[[Yōjinbō]]'' | 用心棒 |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1962 | ''[[Tsubaki Sanjūrō]]'' | 椿三十郎 |- style="background:#efefef;" | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1963 | ''[[O inferno do odio]]'' | 天国と地獄 |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1965 | ''[[Barbarroxa (filme)|Barbarroxa]]'' | 赤ひげ |- style="background:#efefef;" | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1970 | ''[[Dodesukaden]]'' | どですかでん |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1975 | ''[[Dersu Uzala (filme de 1975)|Dersu Uzala]]'' | デルス・ウザーラ |- style="background:#efefef;" | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1980 | ''[[Kagemusha]]'' | 影武者 |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1985 | ''[[Ran (filme)|Ran]]'' | 乱 |- style="background:#efefef;" | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1990 | ''[[Yume]]'' | 夢 |- | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1991 | ''[[Hachigatsu no rapusodī]]'' | 八月の狂詩曲 |- style="background:#efefef;" | rowspan=1 style=background:#efefef; | 1993 | ''[[Madadayo]]'' | まあだだよ |} == Premios == * [[1951]] – "[[León de Ouro]]" (''Leone d'Oro'') na [[Festival Internacional de Cinema de Venecia|Mostra de Venecia]] (Mostra di Venezia) por ''[[Rashomon]]''. * 1951 – "[[Óscar ó mellor filme en lingua non inglesa]]" por ''Rashomon''. * [[1955]] – "[[León de Prata]]" (''Leone d'Argento'') na Mostra de Venecia por ''[[Os sete samurais]]''. * [[1975]] – "[[Óscar ó mellor filme en lingua non inglesa]]" por ''[[Dersu Uzala (filme de 1975)|Dersu Uzala]]''. * [[1980]] – "[[Palma de Ouro]]" (''Palme d'or'') no [[Festival Internacional de Cine de Cannes|Festival de Cannes]] por ''[[Kagemusha]]''. * [[1982]] – "[[León de Ouro á carreira|León de Ouro]]" concedido por toda unha carreira (''alla carriera'') na Mostra de Venecia. * [[1984]] – Lexión de honra francesa (''Legion d'Honneur'') * [[1990]] – Óscar honorario por toda unha carreira (''Honorary Academy Award'') * [[2006]] – Premio especial na X Celebración de cinema en Irán. == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * Bock, Audie (1978). Japanese Film Directors. Kodansha International Ltd.. ISBN 0-87011-304-6. * Buchanan, Judith (2005). ''Shakespeare on Film''. Pearson Longman. ISBN 0-582-43716-4. * Burch, Nöel (1979). ''To the Distant Observer: Form and Meaning in the Japanese Cinema''. University of California Press. ISBN 0-520-03605-0. Available online at the [http://quod.lib.umich.edu/c/cjfs/aaq5060.0001.001 Center for Japanese Studies, University of Michigan] * Cowie, Peter (2010). ''Akira Kurosawa: Master of Cinema''. Rizzoli Publications. ISBN 0-8478-3319-4. * Davies, Anthony (1990). ''Filming Shakespeare's Plays: The Adaptions of Laurence Olivier, Orson Welles, Peter Brook and Akira Kurosawa''. Cambridge University Press. ISBN 0-521-39913-0. * Desser, David (1983). ''The Samurai Films of Akira Kurosawa (Studies in Cinema No. 23)''. UMI Research Press. ISBN 0-8357-1924-3. * {{cita libro|apelido=Kurosawa|nome=Akira|ano=1999|título=Kurosawa Akira zengashū|lingua=Japanese|editor= Shogakukan|isbn=4-09-699611-4|}} * Galbraith IV, Stuart (2002). ''The Emperor and the Wolf: The Lives and Films of Akira Kurosawa and Toshiro Mifune''. Faber & Faber. ISBN 0-571-19982-8 * Goodwin, James. Perspectives on Akira Kurosawa. G. K. Hall & Co.. ISBN 0-8161-1993-7. * Kurosawa, Akira (1983). ''Something Like An Autobiography''. Vintage Books USA. ISBN 0-394-71439-3 * Leonard, Kendra Preston (2009). ''Shakespeare, Madness, and Music: Scoring Insanity in Cinematic Adaptations''. Plymouth: The Scarecrow Press. ISBN 0-8108-6946-2. * Nogami, Teruyo (2006). ''Waiting on the Weather: Making Movies With Akira Kurosawa''. Stone Bridge Press. ISBN 1-933330-09-0 * Prince, Stephen (1999). The Warrior's Camera: The Cinema of Akira Kurosawa (2nd, revised ed.). Princeton University Press. ISBN 0-691-01046-3,. * Richie, Donald; Mellen, Joan (1999). ''The Films of Akira Kurosawa''. University of California Press. ISBN 0-520-22037-4 * Sorensen, Lars-Martin (2009). ''Censorship of Japanese Films During the U.S. Occupation of Japan: The Cases of Yasujiro Ozu and Akira Kurosawa''. Edwin Mellen Press. ISBN 0-7734-4673-7. * Yoshimoto, Mitsuhiro (2000). Kurosawa: Film Studies and Japanese Cinema. Duke University Press. ISBN 0-8223-2519-5. === Ligazóns externas === * [http://www.decine21.com/Perfiles/Akira-Kurosawa Perfil de Akira Kurosawa] * {{IMDb nome|0000041}} * [http://www.sensesofcinema.com/2002/great-directors/kurosawa/ ''Senses of Cinema'' Base de datos de Grandes Directores] {{en}} * [http://www.japan-zone.com/modern/kurosawa_akira.shtml Perfil de Kurosawa en ''Japan Zone''] {{en}} * [http://www2.tky.3web.ne.jp/~adk/kurosawa/AKpage.html Base de datos sobre Kurosawa] {{ja}} * [http://www.boheme-magazine.net/july03/ikiru.html Article "Ikiru: The Art of Living" en ''Bohème Magazine'']{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927194100/http://www.boheme-magazine.net/july03/ikiru.html |date=27 de setembro de 2007 }} {{en}} * [http://www.pbs.org/wnet/gperf/shows/kurosawa/kurosawa.html Great Performances: Kurosawa (PBS)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070124063349/http://www.pbs.org/wnet/gperf/shows/kurosawa/kurosawa.html |date=24 de xaneiro de 2007 }} {{en}} * [http://akirakurosawa.info/ Noticias e información sobre Kurosawa] {{en}} * [http://mathieu.perrin.free.fr Un site dédié à Kurosawa] {{fr}} * [https://web.archive.org/web/20100523125407/http://www.ub.es/histofilosofia/gmayos/0altres.htm O 'efecto Rashomon'. Análise filosófico para o centenario de Akira Kurosawa"] {{es}} de [http://www.ub.edu/histofilosofia/gmayos/index.html Gonçal Mayos] (UB){{ca}}. {{Óscar ó mellor filme internacional}} {{Barra portal|Cine|Xapón}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Kurosawa, Akira}} [[Categoría:Nados en Toquio]] [[Categoría:Directores de cinema do Xapón]] [[Categoría:Nados en 1910]] [[Categoría:Finados en 1998]] [[Categoría:Gañadores do premio César]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Biografías)]] i74jlbam0xifxlj1wojawbv9757ftbo 0 29164 6148323 6140284 2022-08-02T12:04:31Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «entrenamento» wikitext text/x-wiki {{Doenza | nome = Amputation | imaxe = J. McKnight.jpg | pé = J. McKnight, que perdeu as súas extremidades nun accidente en 1865, é a segunda persoa sobrevivente a unha amputación tripla da que se ten coñecemento. | DiseasesDB = | ICD10 = T14.7 | ICD9 = | ICDO = | OMIM = | MedlinePlus = | eMedicineSubj = | eMedicineTopic = | MeshID = D000673 }} A '''amputación''' ou '''mutilación''' é a perda, accidental ou non (por exemplo e especialmente a operación cirúrxica na que se secciona completamente un membro incluíndo o óso e as partes brandas), dun membro ou dunha parte externa do corpo. Cando coincide cunha articulación denomínase '''desarticulación'''.<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; amputación, desarticulación|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/index.htm|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-07-25}}</ref> As amputacións dos dedos das mans danse, por seren atrapados en máquinas, con frecuencia no [[Traballo (socioloxía)|medio laboral]]. Se o corte que produce a amputación é limpo, é dicir, non se xera mediante esmagamento ou arrancamento, inténtase actualmente -e normalmente de xeito exitoso- o [[reimplante]]. == Reimplantación == Para poder reimplantar unha porción amputada, debe evitarse que esta se conxele. É conveniente envolvela nun [[Tecido (bioloxía)|tecido]] limpo, metela nunha bolsa de plástico e pechala ben, para despois introducir esta bolsa noutra que conteña auga e xeo. Deberase inmediatamente pedir axuda sanitaria de emerxencia e poñer unha vendaxe comprensiva se fose un dedo. Se fose unha extremidade e houbese moita [[hemorraxia]], farase un [[torniquete]]. == Membro pantasma == A '''dor nas extremidades fantasma''' ou '''pantasma, síndrome do membro pantasma'''<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; síndrome do membro pantasma|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/index.htm|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-07-25}}</ref>, ou '''dor pantasma'''<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; dor pantasma|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/index.htm|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-07-25}}</ref> é unha síndromes de [[dor]] clínica e un dos exemplos máis relevantes de dor crónica. O [[Amputación|amputado]] menciona a percepción dun membro fantasma, até dun órgano, <ref name="Mitchell">{{Cita publicación periódica|apelidos=Mitchell, S. W.|ano=[[1871]]|título=Phantom limbs|revista=Lippincott's Magazine of Popular Literature and Science|volume=8|páxinas=563–569|doi=|data=}}</ref> <ref name="Melzack1992">{{Cita publicación periódica|apelidos=Melzack, R.|ano=1992|título=Phantom limbs|url=http://www.skidmore.edu/academics/biology/courses/ROY2/MindOnLine2003b/LargeSizeArticles/PhanLimbEntire.pdf|revista=[[Scientific American]]|volume=|páxinas=120–126|doi=}}</ref> <ref name="RamachandranHirstein1998">{{Cita publicación periódica|título=The perception of phantom limbs|revista=Brain|ano=1998|volume=121|páxinas=1603–1630|url=http://brain.oxfordjournals.org/content/121/9/1603.full.pdf|PMID=9762952|doi=10.1093/brain/121.9.1603}}</ref> case inmediatamente despois da amputación do membro. Normalmente descríbese como unha forma precisa do membro real desaparecido. {{Artigo principal|Membro pantasma}} == Próteses == [[Ficheiro:Flickr_-_The_U.S._Army_-_U.S._Army_World_Class_Athlete_Program_Paralympic.jpg|esquerda|miniatura|Adestramento dun atleta cunha perna protésica para participar nos Xogos Paralímpicos.]] Unha [[Prótese (medicina)|prótese]] é un aparello que suple, en todo ou en parte, as funcións do órgano ou extremidade perdida nas persoas que por enfermidade ou accidente non a teñen, coma os tocos ou os coxos, ou esta non é funcional. {{Medicina en progreso}} ==Notas== {{Listaref}} ==Véxase tamén== {{commonscat}} ===Outros artigos=== *[[Primeiros auxilios]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Medicina]] kkcrz80tpaalo9exfg496x6g6ttb52g 0 29430 6148602 6145997 2022-08-02T16:02:59Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «mail» wikitext text/x-wiki ''^{(Non condundir coa '''FIDE''', Federation International pour le Droit Européen / International Federation of European Law, fide-europe.org)}''{{Organización|imaxe=FIDE_World_FR_Chess_Championship_2019_-_Magnus_Carlsen.jpg}} A '''Federación Mundial de Xadrez''' ou '''Federación Internacional de Xadrez''' é unha organización internacional que integra as diversas federacións nacionais de [[xadrez]], coñecida usualmente como '''FIDE''', o seu acrónimo francés ('''Fédération Internationale des Échecs''') <ref>{{cite web|url=https://handbook.fide.com/files/handbook/FIDECharter2020.pdf|title=Carta da FIDE, art. 1 FIDE – Nome, estado legal e asento|traballo=|data de acceso=|título=|data-acceso=10 de febreiro de 2021}}</ref><ref>{{cite book|title=Regras oficiais do xadrez|ano=1989|last=FIDE|isbn=0-02-028540-X|page=7|título=}}</ref> O seu lema é ''Gens una sumus'', en latín "Somos unha familia". A FIDE fundouse en xullo de [[1924]] en [[París]].<ref name="fide.com">[http://www.fide.com/fide.html Federación Mundial de Xadrez]. FIDE (8 de abril de 2009). Consultado o 28-07-2013.</ref> En [[1999]] foi recoñecida polo [[Comité Olímpico Internacional]] (COI). Desde maio de [[2022]], hai 200 federacións membros da FIDE.<ref>{{cite web|title=Federacións membros|url=https://www.fide.com/directory/member-federations|access-date=4 de xuño de 2022}}</ref> Os seus últimos presidentes son [[Kirsan Ilyumzhinov]], presidente de Camulquia, e [[Arkady Dvorkovich]]. O orzamento da FIDE para 2022 foi de €12'84 millóns, un aumento grande respecto ao orzamento de 2021, de €4 millóns, grazas aos dereitos de torneos, sponsors e donacións.<ref>{{Cita web|título=Newsletter #020|url=https://us3.campaign-archive.com/?u=6d944e993248d15fc2b046696&id=58a86b35cf|páxina-web=us3.campaign-archive.com|data-acceso=2022-07-30}}</ref> == Papel == A FIDE define as regras do xadrez, calcula a puntuación ELO<ref name="FIDERatingsPortal">{{cite web|url=http://ratings.fide.com/|title=Valoracións FIDE|editor=FIDE}} (portal a outras páxinas relacionadas coas clasificacións da FIDE)</ref>, outorga títulos organizativos, incluíndo o de Árbitro Internacional<ref name="FIDEHandbookContents">{{cite web|url=http://www.fide.com/info/handbook|title=Manual da FIDE|editor=FIDE}} (páxina de contidos)</ref> e publica os FIDE Álbums. === Campionatos e torneos === A actividade máis visible da FIDE é organizar o [[Campionato Mundial de Xadrez]] desde [[1948]]; tamén organiza os campionatos mundiais feminino, o júnior, o sénior, e o de [[Discapacidade|discapacitados]]. Outro evento emblemático que organiza é as [[Olimpíadas de xadrez]], torneo bienal organizado dende [[1924]], no que compiten seleccións nacionais. En anos alternos, a FIDE tamén organiza o Campionato do Mundo por Equipos, no que compiten os mellores equipos da Olimpíada anterior. === Títulos === A FIDE outorga títulos por logros no xogo competitivo, como o título de Gran mestre. Tamén outorga títulos a compositores e solucionadores de [[problemas de xadrez]] e [[Estudos de xadrez|estudos]]. O [[Xedrez por correspondencia|Xadrez por correspondencia]] (xadrez xogado por [[correo]], [[correo electrónico]] ou servidores en liña) está regulado pola Federación Internacional de Xadrez por Correspondencia, organismo independente que coopera coa FIDE. == Historia == === Primeira metade do século XX === En abril de 1914, tomouse a iniciativa en [[San Petersburgo]] de formar unha federación internacional, pero só ao rematar a [[Primeira guerra mundial]] se concretou. En [[1920]], outro intento de organizar unha federación internacional no Torneo de [[Gotemburgo]]. En [[1922]], [[José Raúl Capablanca]] propuxo as "Regras de Londres": o primeiro xogador en gañar seis xogos ganaría o encontro, as sesións non sobrepasarían as cinco horas; o límite sería de 40 movementos en 2,5 horas cada un; o campión debería aceptar no prazo dun ano un desafío pero sen estar obrigado a aceptalo por menos de $10,000. En [[1922]], o mestre ruso [[Eugene Znosko-Borovsky]], mentres participaba nun torneo internacional en Londres, anunciou que se celebraría un torneo durante os [[Xogos Olímpicos de 1924|VIII Xogos Olímpicos deportivos en París en 1924]]. O 20 de xullo de 1924 os participantes no torneo de París fundaron a FIDE como unha especie de sindicato de xogadores.<ref name=":0">{{Cita web|título=FIDE Online. FIDE History|url=https://web.archive.org/web/20080111062831/http://fide.com/home/history.asp|páxina-web=web.archive.org|data=2008-01-11|data-acceso=2022-07-30}}</ref><ref name="Seirawan1998WhoseTitle">{{cita revista|title=De quen é o título?|autor=Seirawan|journal=Revista GAMES|data=agosto de 1998|url=http://www.edcollins.com/chess/whose-title.htm|nome=Yasser|título=|revista=}}</ref> A Federación estaba satisfeita coas "Regras de Londres", pero afirmou que o requisito dunha bolsa de 10.000 dólares era impracticable e pediu a Capablanca que chegase a un acordo cos principais mestres para revisalas.<ref name="WinterChessNotesArchive17">{{Cita web|título=Chess Notes by Edward Winter|url=https://www.chesshistory.com/winter/winter17.html|páxina-web=www.chesshistory.com|data-acceso=2022-07-30}}</ref> O único encontro xogado con esas regras foi [[Capablanca]] vs [[Alekhine]] en [[1927]]. Ese mesmo ano a FIDE comezou a organizar a Primeira Olimpíada de Xadrez no seu IV Congreso en Londres. O título oficial do torneo foi o "Torneo das Nacións", pero "Olimpíada de Xadrez" converteuse nun título máis popular. O evento gañouno [[Hungría]], con 16 equipos competindo.<ref name=":0" /> Ese ano tamén se organizou o Campionato do Mundo Feminino de Xadrez, gañado por [[Vera Menchik]], celebrado en [[Londres]]. En [[1928]], a Federación recoñeceu a [[Efim Bogoljubov|Bogoljubow]] como "campión da FIDE" despois de gañar un partido contra [[Max Euwe]]. Os seguintes partidos polo título mundial serían baixo os auspicios da FIDE, aínda que calquera partido con Capablanca debería ser nas mesmas condicións que en [[Buenos Aires]], 1927, é dicir, incluíndo o requisito dunha bolsa de polo menos 10.000 dólares. A FIDE aceptouno e decidiu formar unha comisión para modificar as Regras de Londres para futuros partidos, aínda que esta comisión nunca se reuniu; no momento do Congreso de [[1929]], xa estaba en marcha un partido do campionato mundial entre Alekhine e Bogoljubow, que non se celebraba nin baixo os auspicios da FIDE nin coas Regras de Londres.<ref name="WinterChessNotesArchive17" /> === Segunda metade do século XX === Despois da [[Segunda Guerra Mundial|Segunda guerra mundial]], a FIDE retomou as súas actividades como organización da Copa do Mundo de [[1946]]; mentres tanto, Alexander Alekhine faleceu antes da competición. O congreso de 1947 decidiu os participantes dun torneo que licitaría polo novo campión do mundo, contando por primeira vez co apoio da federación [[Unión Soviética|soviética]] recentemente afiliada. Elixíronse os seguintes xogadores: [[Paul Keres]], [[Reuben Fine]], [[Mikhail Botvinnik]], [[Samuel Reshevsky]], [[Vasilii Smyslov]] e Max Euwe para a disputa dun torneo a realizar no ano seguinte. Mikhail Botvinnik gañou o torneo, marcando o inicio dunha era de campións do mundo dominados por soviéticos como Vasily Smyslov, [[Mikhail Tal]], [[Tigran Petrosian]], [[Boris Spassky]], [[Anatoly Karpov]] e [[Garry Kasparov]]. Este dominio apenas se interrompeu entre [[1972]] e [[1975]] cando o prodixio estadounidense [[Bobby Fischer]] se converteu en campión do mundo e derrotou a Boris Spassky. Despois de que Fischer se convertese en campión, abandonou o xadrez profesional, negándose a enfrontarse ou desafiar a Karpov en [[1975]]. No Campionato Mundial Feminino, a dominación soviética tamén foi duradeira. Despois da morte de Vera Menchik en 1944, a FIDE organizou unha Copa do Mundo en [[1950]], gañada por [[Lyudmila Rudenko]]. Seguiron as súas compatriotas [[Pobo ruso|rusas]] Elizaveta Bykova, Olga Rubtsova, Nona Gaprindashvili e Maia Chiburdanidze que foron as campioas nun dominio que durou até a [[década de 1990]]. === Desde 1993 ao século XXI === [[Ficheiro:20140811 Assamblea FIDE.jpg|miniatura|Asemblea da '''FIDE''' en Tromsø, [[Noruega]], en agosto de [[2014]]. A Asemblea de [[2022]] celébrase en agosto en [[Chennai]], na [[India]].<ref>{{Cita web|título=FIDE Congress – FIDE Congress|url=https://congress.fide.com/|data-acceso=2022-07-30|lingua=en-US}}</ref>]] ==== Campionato do Mundo dividido, 1993–2006 ==== En [[1992]], o [[Pobo inglés|inglés]] [[Nigel Short]] sorprendeu ao mundo ao gañar o Torneo de Candidatos, converténdose no retador oficial do título mundial de Kasparov. A FIDE aceptou rapidamente unha oferta de [[Manchester]] ([[Inglaterra]]) para organizar o partido polo título en 1993. Pero nese momento Short viaxaba a Grecia e non puido ser consultado como esixían as normas da FIDE. Ao coñecer a situación Short púxose en contacto con Kasparov, quen desconfiaba da FIDE e do seu presidente, desde que Campomanes interrompera o seu partido polo título contra Karpov en 1984. Kasparov e Short concluíron que a FIDE non lles conseguira o mellor financiamento e anunciaron que xogarían baixo os auspicios dun novo organismo, a "[[Asociación Profesional de Xadrez]]" (PCA). A FIDE retirou a Kasparov o seu título da FIDE e retirou a Kasparov e Short da lista oficial de clasificación; tamén anunciou un partido polo título entre Karpov e [[Jan Timman]], aos que Short derrotara nas semifinais e nas fases finais do Torneo de Candidatos. Kasparov e Karpov gañaron os seus partidos e agora había dous xogadores que afirmaban ser campión do mundo.<ref>{{Cita web|título=The Schism: Two World Chess Champions (1993-1996)|url=https://web.archive.org/web/20060412133658/http://chess.about.com/od/worldchampionship/p/aa06d08.htm|páxina-web=web.archive.org|data=2006-04-12|data-acceso=2022-07-30}}</ref> En [[1994]], Kasparov concluíu que romper coa FIDE fora un erro, porque tanto aos patrocinadores comerciais como a maioría dos grandes mestres non lles gustaba a división no campionato mundial.<ref>{{Cita web|título=The Garry Kasparov Interview, part 2|url=https://en.chessbase.com/post/the-garry-kasparov-interview-part-2|páxina-web=Chess News|data=2005-04-14|data-acceso=2022-07-30|lingua=en}}</ref> Kasparov comezou a tentar mellorar as relacións coa FIDE e apoiou a candidatura de Campomanes á reelección como presidente da FIDE. Porén, moitos delegados estaban en contra e en [[1995]] aceptou dimitir sempre que o seu sucesor fose [[Kirsan Ilyumzhinov]].<ref>{{Cita web|título=The Saga of Chess Unification (1994-2006)|url=https://web.archive.org/web/20071211202255/http://chess.about.com/od/worldchampionship/p/aa06i09.htm|páxina-web=web.archive.org|data=2007-12-11|data-acceso=2022-07-30}}</ref> Nos seguintes anos houbo varios intentos de reunificar o campionato do mundo, pero fracasaron por varias razóns. En 2000 [[Vladimir Kramnik]] derrotou a Kasparov nun partido polo que entón era o Campionato Mundial de Xadrez Braingames (a [[PCA]] colapsara nese momento). Pero Kramnik tampouco estaba disposto a xogar nunha serie de clasificación e opúxose firmemente ao intento da FIDE de que o campionato mundial se decidise mediante torneos eliminatorios anuais e de reducir os límites de tempo para os partidos, cambios que a FIDE esperaba que fixesen o xogo máis interesante para os afecionados.<ref>{{Cita web|título=Kramnik - Interviews|url=https://web.archive.org/web/20071015125720/http://kramnik.com/eng/interviews/getinterview.aspx?id=35|páxina-web=web.archive.org|data=2007-10-15|data-acceso=2022-07-30}}</ref> Finalmente en [[2006]] xogouse un partido de reunificación entre Kramnik e [[Veselin Topalov]], que Kramnik gañou tras unha desagradable polémica que levou a que Topalov lle concedese un xogo.<ref name="xogos de xadrez2006Toiletgate">{{cita web|url=http://www.chessgames.com/perl/chess.pl?tid=52037|title=Kramnik vs Topalov, 2006 – Toiletgate in Elista|editor=Xogos de xadrez}}</ref> Pero a división do título mundial tivo consecuencias, como mostra a complicada normativa da FIDE para o ciclo do campionato mundial 2007–9. Xa que Topalov non puido competir no Torneo do Campionato do Mundo de Xadrez 2007, a FIDE decidiu que debería ter unha "entrada rápida" no ciclo 2007–2009. E a FIDE tamén decidiu iso, se Kramnik non gañaba a xira do campionato de 2007. Tamén decidiu que, se Kramnik non gañaba o torneo do campionato de 2007, debería xogar un partido do campionato en 2008 contra o gañador, e esta disposición fíxose aplicable porque [[Viswanathan Anand]] gañou o torneo e, polo tanto, converteuse en campión mundial. ==== Polémica sobre o contrato da FIDE e AGON/World Chess ==== A empresa AGON chegou a un acordo en 2012 coa FIDE para patrocinar os eventos. [[Kirsan Ilyumzhinov]] estaba satisfeito, sobre a base de que agora a propia FIDE non tiña que gastar recursos para atopar organizadores.<ref>{{Cita web|título=Кирсан ИЛЮМЖИНОВ: “ТЕПЕРЬ У ФИДЕ ЕСТЬ ПАРТНЕР, КОТОРЫЙ ПРОВЕДЕТ ПЕРВЕНСТВО МИРА”|url=https://www.sport-express.ru/newspaper/2012-02-20/15_1/|páxina-web=sport-express.ru|data-acceso=2022-07-30|lingua=ru}}</ref><ref>{{Cita web|título=Ilyumzhinov on the London Candidates and Grand Prix|url=https://www.chessintranslation.com/2012/02/ilyumzhinov-on-the-london-candidates-and-grand-prix/|data-acceso=2022-07-30|lingua=en-US|apelidos=mishanp}}</ref> A condición de que AGON fose o único organizador dos eventos do Campionato foi disputada orixinalmente principalmente pola Federación Búlgara de Xadrez, con respecto ás partidas de Candidatos de [[2012]].<ref name="2012ga">[https://www.fide.com/ images/stories/NEWS_2012/Congress/Minutes_of_FIDE_General_Assembly_2012.pdf Acta da Asemblea Xeral da FIDE 2012] Sección 4.3 (páxina 18)</ref> A principios de [[2014]], un suposto acordo entre Andrew Paulson, fundador de AGON, e o presidente da FIDE foi entón publicado por Chess.com (e outros), no que supostamente se indicaba que Paulson era só un líder títere e Ilyumzhinov era o máximo benefactor de AGON.<ref>{{Cite web|url=https://www.chess.com/news/view/deal-between-paulson--ilymzhinov-revealed-in-yet-another-leaked-document-6252|title=Acordo filtrado entre Ilyumzhinov e Paulson suxire un conflito de intereses|first=Peter|last=Doggers (PeterDoggers)|sitio web=|título=|páxina-web=Chess.com}}</ref> Nese artigo de Chess.com cítase que a Malcolm Pein lle contara dúas veces Paulson que Ilyuzmhinov era o propietario de AGON, e nun artigo [[Nigel Short]] afirmou que Paulson tamén lle dixera iso persoalmente .<ref>[https://issuu.com/newinchess/docs/ newinchess_2014_2_short_stories_ago Short Stories (Agony)] Nigel Short, New In Chess 2014 #2, páxina 43]</ref> En resposta, o vicepresidente adxunto da FIDE, Georgios Makropoulos, sinalou que o suposto contrato era un borrador de documento. A Comisión ética da FIDE decidiu en setembro de 2015 que Ilyumzhinov non violara o Código Ético da FIDE.<ref>{{cite web|url=https://www.fide.com/images/stories/NEWS_2015/FIDE_News/2015_EB_Agenda__Annexes/Annex_52.pdf|title=Informe da Comisión de Ética da FIDE 2015, caso 7/2014}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://ethics.fide.com/images/stories/Ethics_Decision_case_7_2014.pdf|title=FIDE Ética resolución, caso 7/2014}}</ref> ==== A elección de Arkady Dvorkovich ==== En xullo de 2018, [[Kirsan Ilyumzhinov]] foi destituído como presidente, despois de levar 23 anos no cargo. Ao ser sometido a sancións estadounidenses polas súas relacións comerciais co [[Presidente de Siria|goberno sirio]], Ilyumzhinov foi expulsado e non se presentou para a reelección en 2018. O grego G. Makropoulos, secretario xeral desde 1990 e número dous da organización baixo a presidencia de Kirsan, foi o primeiro en anunciar a súa candidatura. Seguíronlle [[Nigel Short]] e [[Arkady Dvorkovich]], un economista ex-viceprimeiro ministro ruso, membro da Federación Rusa de Xadrez e un dos principais organizadores do [[Mundial de Fútbol de 2018|Mundial da FIFA de 2018]]. Dvorkovich foi colocado na lista de presancións de EEUU en 2018 como un dos principais empregados do goberno ruso.<ref>{{Cite web|title=Arkady Dvorkovich na lista de presancións do Tesouro dos Estados Unidos: novos problemas para a FIDE? {{!}} Chessdom|url=http://www.chessdom.com/arkady-dvorkovich-in-the-pre-sanctions-list-of-the-us-treasury-new-problems-for-fide/|access-date=2020-08-02|language=en-US}}</ref> Nas eleccións, celebradas en [[Batumi]] ([[Xeorxia]]) en outubro de 2018, Dvorkovich gañou por 103 votos contra 78<ref>{{Cite web|url=https://www.chess.com/news/view/breaking-dvorkovich-elected-fide-president|title=Dvorkovich electo presidente da FIDE|first=Peter|last=Doggers (PeterDoggers)|site=|título=|páxina-web=Chess.com}}</ref> contra Makropoulos, despois de que [[Nigel Short]] retirase a súa candidatura a última hora e expresase o seu apoio ao candidato ruso. Despois das eleccións e do nomeamento dun novo presidente da FIDE, a nova dirección tomou a recuperación do control do ciclo do Campionato do Mundo como unha das súas principais prioridades. En xaneiro de [[2019]], o director xeral da FIDE, Emil Sutovsky, anunciou que se asinara un novo contrato continuando unha relación reducida con World Chess (anteriormente AGON) até 2021. ==== Pandemia de Covid-19 ==== [[Ficheiro:2021 FIDE Online Olympiad Participating Teams.svg|miniatura|Países participantes na Olimpíada Online da FIDE 2021]] Durante a [[pandemia de COVID-19]] os encontros presenciais foron eliminados ou reducidos. En 2021 tivo lugar unha Olimpíada de Xadrez en liña coa participación de diversos países do mundo. ==== Reaccións á invasión rusa de Ucraína ==== O 27 de febreiro de 2022, a FIDE emitiu unha declaración oficial condenando a invasión rusa de [[Ucraína]]. Como consecuencia, [[Rusia]] e [[Belarús]] tiñan prohibido acoller eventos oficiais da FIDE. Tamén se revogou a decisión de celebrar a 44ª Olimpíada de Xadrez de 2022 Chess e o congreso da FIDE de 2022 en [[Moscova]].<ref name=":1">{{Cita web|título=Russia’s Sergey Karjakin banned from chess for supporting invasion of Ukraine|url=https://www.theguardian.com/sport/2022/mar/21/sergey-karjakin-banned-chess-fide-russia-invasion-ukraine|páxina-web=the Guardian|data=2022-03-21|data-acceso=2022-07-30|lingua=en|apelidos=Reuters}}</ref> O 22 de marzo de 2022, a FIDE decidiu emitir unha prohibición de seis meses para competir en torneos clasificados contra o gran mestre ruso [[Sergey Karjakin]]. Karjakin publicara declaracións polémicas en [[Twitter]] nas que declaraba o seu apoio á invasión de Ucraína e á caracterización da guerra como unha loita contra o nazismo. A FIDE argumentou que as declaracións de Karjakin botaron unha luz negativa sobre o xadrez e sobre a federación e descubriu que violara o código ético da FIDE.<ref name=":1" /> [[Sergei Shipov]], que tamén comentou publicamente a favor de Rusia, non foi sancionado, porque a FIDE decidiu que as súas declaracións eran "menos provocativas".<ref name=":1" /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Xadrez]] * [[Xadrez rápido]] === Ligazóns externas === * [https://fide.com/ International Chess Federation (fide.com)] Páxina oficial da FIDE * https://congress.fide.com/ Páxina organizativa do Congreso FIDE * [https://www.fegaxa.org/gl/ Fegaxa | Federación Galega de Xadrez] {{Control de autoridades}}{{Deporte en progreso}} [[Categoría:Xadrez]] [[Categoría:Organizacións deportivas]] afb57mrhoirdljkhxr99h0c87slltv3 2 30249 6149175 5894166 2022-08-03T08:08:22Z Xabier Cid 1093 actualización de perfil e tarefas wikitext text/x-wiki {|style="border:1px solid lightgrey; background-color:#f9f9f9; -moz-border-radius:15px" width=100% |width="100%"|<big>[[Ficheiro:Crystal_Clear_action_build.png|20px]] <font color="#696969">'''De quen veño sendo'''</font></big> |} {| style="float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border: #99B3FF solid 1px" |- | style="text-align: center" | '''[[Wikipedia:Babel]]''' |- | {{User gl}} |- | {{User es}} |- | {{User en-4}} |- | {{User pt-3}} |- | {{User fr-3}} |- | {{User ca-2}} |- | {{User it-1}} |} Levo usando a wikipedia moitos anos, pero editando na súa versión galega (só) dende maio de 2006. Entre novembro de 2007 e xuño de 2010 recibín a encomenda de ser administrador, e renunciei logo de pasar algúns meses inactivo. En febreiro de 2012 volvín ser elixido administrador e continúo a selo, se ben non sempre o activo que me gustaría. Considérome [[Europa|europeo]] e [https://www.wikidata.org/wiki/Q20533119 vivín] en 7 vilas e cidades. Agora mesmo resido en [[Málaga]]. Teño interese en [[aves]] e en [[Bicicleta|bicis]]. '''Estes días''' estou a facer un curso de xestión do cambio e aproveitando para crear unha serie de artigos na gali: * [[xestión do cambio]] * [[Carol Weiss]] * categorías de xestión de empresas {|style="border:1px solid lightgrey; background-color:#f9f9f9; -moz-border-radius:15px" width=100% |width="100%"|<big>[[Ficheiro:Crystal_Clear_action_build.png|20px]] <font color="#696969">'''Estou aquí para axudar'''</font></big> |} {| style="float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border: #99B3FF solid 1px" | |{{Galicontador|día=6|mes=06|ano=2006}} |} '''Se tes dúbidas con algo''', podes deixarme unha mensaxe na miña [[Conversa usuario:Xabier Cid|páxina de conversa]]. Se o que tes que dicir é longo e complicado, e prefires "falar en presencial" podo axudarte a través do [[Telegram]]. * Contáctame como '''@xabitubbi'''. * Despois da conversa, alguén dos dous ten que escribir un resumo para que quede constancia da interacción para a comunidade. É mellor que sexas ti. * Non atendo 24/7, pero pode ser un método máis áxil ca unha páxina de conversa. {| style="border:1px solid lightgrey; background-color:#f9f9f9; -moz-border-radius:15px" width="100%" | width="100%" |<big>[[Ficheiro:Crystal_Clear_action_build.png|20px]] <font color="#696969">'''Obxectivos xerais'''</font></big> |} [[Ficheiro:No_xardin.png|thumb|200px|right|Así era hai anos]] É máis fácil de corrixir a Wikipedia do que a vida. Ao longo destes anos fun fixándome unha serie de obxectivos, e fracasando en todos eles, en xeral. Pero alá vou, con outro conxunto de obxectivos. Gustaríame que a Wikipedia fose un espazo inclusivo e de consenso. Por iso vou traballar para * Corrixir o nesgo [[Nacionalismo|nacionalista]] que calquera proxecto wikipedia ten, onde todo se organiza por nacións, incluso as cousas que non son nacionais. * Diversificar: de xénero, de cor, de lingua. *Revisar algunhas políticas, entre elas a de categorías. {|style="border:1px solid lightgrey; background-color:#f9f9f9; -moz-border-radius:15px" width=100% |width="100%"|<big>[[Ficheiro:Crystal_Clear_action_build.png|20px]] <font color="#696969">'''Seguimento de tarefas'''</font></big> |}<center> {| class="wikitable" |+'''Resultados''' |- ! Mes ! Tarefa principal do mes ! Resultado ! Artigos creados ! Traballos de corrección |- align=center |Agosto 2021 |Pechar o [[Wikipedia:Proxectos pedagóxicos/Colexio Doroteas|proxecto do Colexio Doroteas]] | ''3 de 9'' | 2 | 16 |- align=center |Setembro 2021 |Tradución da [https://meta.wikimedia.org/wiki/Access_to_nonpublic_personal_data_policy/gl Norma de acceso á información non pública] da Wikimedia |0 | 6 | 15 |- align=center |Outubro 2021 |Revisión das páxinas dos Premios Nóbel |0 |0 |4 |- |} </center> {|style="border:1px solid lightgrey; background-color:#f9f9f9; -moz-border-radius:15px" width=100% |width="100%"|<big>[[Ficheiro:Crystal_Clear_action_build.png|20px]] <font color="#696969">'''Peticións'''</font></big> |} Se queres que faga algo, só tes que pedilo: escribe directamente aquí, e irei facendo. * [[Novela pastoril]], artigo solicitado por Atobar (non lembro cando) * Actualizar a política de protección de datos en meta (traducións obsoletas ao 52%) [[Conversa usuaria:Maria zaos|petición de Maria zaos]] {{feito}} *As biografías de [[Adrián Pardo]] e [[Rosalía López]], novos deputados no Hórreo: chamoume Vitorino Núñez pola [[ouija]] e pediumo. * [insire aquí a túa petición] {|style="border:1px solid lightgrey; background-color:#f9f9f9; -moz-border-radius:15px" width=100% |width="100%"|<big>[[Ficheiro:Crystal_Clear_action_build.png|20px]] <font color="#696969">'''Cousas vellas'''</font></big> |} Só por gardar memoria do que teño por aí ciscado: * [[Usuario:Xabier Cid/Tarefas de xeografía|Proxecto de categorización xeográfica]] * [[User:Xabier Cid/Caderno de xogos|Caderno de xogos]] para divertirme con procedementos aleatorios de corrección e creación de artigos. * [[Usuario:Xabier_Cid/datos|Parciais estatísticos meus 2010-12]] * Máis parciais entre setembro de 2007 e xuño de 2008 en [[User:Xabier_Cid/datos/parciais_anteriores|Parciais anteriores]] * Máis parciais entre abril e setembro de 2007 en [[User:Prevert/datos]]. [[Categoría:Wikipedia:Administradores]] [[ca:Usuari:Xabier Cid]] [[en:User:Xabier Cid]] [[fr:Utilisateur:Xabier Cid]] [[oc:Utilizaire:Xabier Cid]] hgnfy9hcy986fy3pwei7do4upgi2zg2 0 31972 6148607 5800630 2022-08-02T16:06:17Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{1000}} [[Ficheiro:Hemoglobin.jpg|miniatura|Molécula da hemoglobina.]] A '''Bioquímica''' é o estudo [[Química|químico]] dos seres vivos, especialmente da estrutura e función dos seus compoñentes químicos específicos, como son as [[proteína]]s, [[carbohidrato]]s, [[lípido]]s e [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]], ademais doutras pequenas [[molécula]]s presentes nas [[célula]]s. A bioquímica baséase no concepto de que todo ser vivo contén [[carbono]] e en xeral as moléculas biolóxicas están compostas principalmente de [[carbono]], [[hidróxeno]], [[osíxeno]], [[nitróxeno]], [[Fósforo (elemento)|fósforo]] e [[xofre]]. É a [[ciencia]] que estuda a mismísima base da [[vida]]: as [[molécula]]s que compón as [[célula]]s e os [[Tecido (bioloxía)|tecidos]], que catalizan as [[reacción química|reaccións químicas]] da [[dixestión]], a [[fotosíntese]] e a [[Sistema inmunitario|inmunidade]], entre outras. A supervivencia dos seres vivos depende da súa capacidade para levar a cabo unha serie de reaccións químicas dirixidas ao intercambio de [[materia]] e [[enerxía]] co [[ambiente]] e a fabricación das súas estruturas vitais. A bioquímica estuda, xa que logo, todas aquelas reaccións que ocorren tanto no interior da [[célula]] como no medio interno dos organismos pluricelulares. Estas bioreaccions non se distingen esencialmente das reaccións típicas da química orgánica, ben que son caracterizadas especificamente polo feito de ocorrer todas a temperaturas relativamente baixas (en xeral, inferiores a 45&nbsp;°C) grazas á axuda dos biocatalizadores, chamados [[enzima]]s, e polo feito de funcionar axustadas unhas a outras nunha complexísima rede de interrelacións, que constitúe o [[metabolismo]]. O metabolismo consta de reaccións degradadoras ([[catabolismo]]), que achegan a materia a enerxía necesarias para o organismo, e de reaccións biosintéticas ([[anabolismo]]), que utilizan a materia e a enerxía para a construción das [[macromolécula]]s e doutras estruturas complexas do organismo. A bioquímica é unha ciencia nada da converxencia e o cruzamento da [[química orgánica]] e da [[fisioloxía]], dúas ciencias moi desenvolvidas ao longo do século XIX, que experimentaron un progreso moi importante durante os últimos cincuenta anos. Como todas as formas de vida da actualidade descenden do mesmo [[antepasado común]], teñen unha bioquímica xeralmente similar.<ref name=SmithE>{{Cita publicación periódica |autor=Smith E, Morowitz H |título=Universality in intermediary metabolism |url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=15340153 |editor=Proc Natl Acad Sci USA |volume=101 |número=36 |páxinas=13168–73 |ano=2004 |pmid=15340153 |doi=10.1073/pnas.0404922101}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Romano A, Conway T |título=Evolution of carbohydrate metabolic pathways |editor=Res Microbiol |volume=147 |número=6–7 |páxinas=448–55 |ano=1996 |pmid=9084754 |doi=10.1016/0923-2508(96)83998-2}}</ref> Descoñécese se as [[bioquímicas hipotéticas|bioquímicas alternativas]] son posibles ou prácticas. == Historia == [[Ficheiro:biochemistry.gif|miniatura|Wöhler observa a síntese da urea.]] [[Ficheiro:Anselme Payen.jpg|miniatura|Anselme Payen]] [[Ficheiro:Lavoisier humanexp.jpg|miniatura|200px|Experimento da respiración por parte de Lavoisier]] Antiguamente considerábase que os seres vivos non estaban suxeitos ás leis da ciencia do mesmo xeito que a materia inerte. Era amplamente aceptado que as moléculas da vida só podían ser producidas por seres vivos ([[teoría da forza vital]]. Probablemente unha das primeiras aplicacións da bioquímica foi a produción de [[pan]] usando [[lévedo]]s, hai 5000 anos. En [[1828]], [[Friedrich Woehler|Friedrich Wöhler]] publicou un artigo acerca da síntese de [[urea]], probando que os compostos orgánicos poden ser creados artificialmente<ref>{{Cita publicación periódica|autor = Wöhler, F.|título = Ueber künstliche Bildung des Harnstoffs.|localización = Ann. Phys. Chem.|ano=1828|volume=12|páxinas=253-256}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|título = Friedrich Wöhler (1800–1882), on the Bicentennial of His Birth|autor = Kauffman, G. B. and Chooljian, S.H.|localización = The Chemical Educator|volume = 6|número = 2|páxinas = 121-133|ano = 2001|doi = 10.1007/s00897010444a}}</ref>, en contraste coa crenza, comunmente aceptada durante moito tempo; de que a xeración destes compostos era posible só no interior dos seres vivos. Atópanse as raíces da bioquímica moderna xa no século XVIII, nos clásicos estudos do químico sueco [[Karl Wilhelm Scheele]], que identificou o [[ácido láctico]] no [[leite]], o [[ácido cítrico|cítrico]] no [[limón]], o [[Malato|málico]] nas [[mazá]]s e a [[ácido úrico|úrico]] na [[urina]], e nos do francés [[Antoine Laurent Lavoisier]], que demostrou que os seres vivos utilizan [[osíxeno]] do [[aire]] para a ''combustión'' dos [[alimento]]s, producindo [[calor]] (enerxía). Foron dous os principais eixes vertebradores dos estudos bioquímicos do século XIX: * A identificación de novos compostos naturais (foron descritos por primeira vez as [[proteína]]s, o [[glicóxeno]], o [[Ácido desoxirribonucleico|ADN]] e moitos [[aminoácido]]s) * O estudo funcional da [[fermentación alcohólica]]. Os maiores avances da bioquímica durante o século XIX foron ligados ao estudo da [[fermentación]], que fixou as bases da [[enzimoloxía]], da [[bioenerxética]] e do estudo do [[metabolismo]]. Destacan os traballos dos científicos das escolas francesa e alemá, como [[Anselme Payen]] que descubriu o [[1833]] a primeira [[enzima]], a [[diastase]] (chamada hoxe [[amilase]] ), [[Jean-François Persoz]],<ref>{{Cita libro|título=Curso elemental de química para el uso de las universidades, colegios y escuelas especiales|url=https://books.google.es/books?id=7yv0vhsRDSQC&pg=PA157&dq=Diastasa&hl=ca&ei=s-TETtO4EJOV8gPRp-TyAQ&sa=X&oi=book_result&ct=result|editorial=Imprenta de Crapelet|data=1853|dataacceso=15 de novembro de 2019|lingua=es|nome=V.|apelidos=Regnault}}</ref> [[Justus von Liebig|Carl Justus von Liebig]], [[Louis Pasteur]] ou [[Eduard Buchner]] que contribuíu coa primeira demostración de complexos procesos bioquímicos fóra da célula en [[1896]]: a [[fermentación alcohólica]] en extractos de [[lévedo]]. A bioquímica alcanzou un impulso decisivo cos traballos sobre a [[hemoglobina]] de [[Felix Hoppe-Seyler|Ernst Felix Immanuel von Hoppe-Seyler]] ou a síntese dos [[glícido]]s, as [[graxa]]s e as [[proteína]]s de [[Hermann Emil Fischer|Emil Fischer]]. A nova ciencia recibiu definitivamente o nome de bioquímica, proposto polo químico alemán [[Carl Neuberg]], en [[1903]]. Previamente, esta área chamouse '''química fisiolóxica'''. Desde entón, a bioquímica avanzou, especialmente desde a metade do [[século XX]] co desenvolvemento de novas técnicas como a [[cromatografía]], a [[difracción de raios X]], [[marcaxe por isótopos]], e o [[microscopio electrónico]]. Estas técnicas abriron o camiño para a análise detallada e o descubrimento de moitas moléculas e [[ruta metabólica|rutas]] [[metabolismo|metabólicas]] das [[célula]]s, como a [[glicólise]] e o [[Ciclo do ácido cítrico|ciclo de Krebs]]. Hoxe en día os avances da bioquímica son usados en centos de áreas, desde a [[xenética]] ata a [[bioloxía molecular]], da [[agricultura]] á [[medicina]]. O alicerce fundamental da investigación bioquímica céntrase nas propiedades das proteínas, moitas das cales son enzimas. Por razóns históricas a bioquímica do [[metabolismo]] da célula foi intensamente investigado, importantes liñas de investigación actuais inclúen o [[código xenético]] ([[ácido desoxirribonucleico|ADN]], [[ácido ribonucleico|ARN]], [[síntese de proteínas]], dinámica da [[Membrana plasmática|membrana celular]] e ciclos enerxéticos). Tamén se fixo cada vez máis patente en todo o mundo a necesidade de dedicar máis recursos humanos e económicos á investigación nesta ciencia. Isto representou un novo cambio no obxectivo da bioquímica: durante este período, o principal interese foi o estudo dos mecanismos moleculares que controlan os procesos descritos nos anos anteriores. Así, descubrimentos como o da [[AMP cíclico]] por [[Earl Wilbur Sutherland Jr.|Earl Sutherland]] en 1957 ou a [[fosforilación]] das proteínas por [[Edwin G. Krebs]] e [[Hermann Emil Fischer|Emil Fischer]] en 1959 levaron ao nacemento de disciplinas novas como o [[endocrinoloxía molecular]], que permitiu o estudo da regulación e a integración do metabolismo. Malia os importantes avances científicos alcanzados, aínda que se van descubrindo novos compostos bioquímicos (como é o caso do importante regulador metabólico frutosa-2,6-difosfato), así como aspectos básicos (tales como vías metabólicas secundarias) do entramado de vías metabólicas que constitúen o metabolismo. Hoxe en día, os achados da bioquímica úsanse en diferentes áreas, desde a [[xenética]] ata a [[bioloxía molecular]] pasando pola [[agricultura]] e a [[medicina]], entre outros campos. == Categorías == [[Ficheiro:Biochemistry, genetics and molecular biology.svg|miniatura|Relación entre bioquímica, xenética e bioloxía molecular]] O piar fundamental da investigación bioquímica clásica céntrase nas propiedades das [[proteína]]s, moitas das cales son encimas. Non obstante, hai outras disciplinas que se centran nas propiedades biolóxicas dos [[carbohidrato|hidratos de carbono]] (glicobioloxía<ref>{{Cita libro|edición=2nd|título=Essentials of Glycobiology|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1908/|editorial=Cold Spring Harbor Laboratory Press|data=2009|dataacceso=15 de novembro de 2019|isbn=9780879697709|nome-editor=Ajit|apelidos-editor=Varki}}</ref>) e dos [[lípido]]s (lipobioloxía).<ref>Van Der Vusse. ''Lipobiology. Vol.33 de Advances in Molecular and Cell Biology''. (2004) Gulf Professional Publishing.</ref> Por razóns históricas, investigouse intensamente a bioquímica do [[metabolismo]] celular, en importantes liñas de investigación actuais (como o [[Proxecto Xenoma]], que ten como función identificar e rexistrar todo o material xenético humano), están dirixidas á investigación do [[ADN]], [[ARN]], [[síntese de proteínas]], dinámica da [[membrana celular]] e ciclos de enerxía. As ramas da bioquímica son moi amplas e diversas e variaron co paso do tempo e con avances na [[bioloxía]], na [[química]] e na [[física]]. * Bioquímica estrutural: é unha área da bioquímica que ten como obxectivo comprender a arquitectura química das macromoléculas biolóxicas, especialmente as proteínas e os [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]] (ADN e ARN). Así, téntase coñecer as secuencias peptídicas, a súa estrutura e conformación tridimensional e as interaccións fisicoquímicas atómicas que fan posibles esas estruturas. Un dos seus maiores retos é determinar a estrutura dunha proteína coñecendo só a secuencia de [[aminoácido]]s, que sería a base esencial para o deseño racional das proteínas (enxeñaría de proteínas).<ref>{{Cita libro|título=Fundamentos de bioquímica estructural|url=https://books.google.es/books?hl=es&lr=lang_es&id=avt8LFmp8q4C&oi=fnd&pg=PA15&dq=bioqu%C3%ADmica+estructural&ots=Y5lQokHdsD&sig=s16zOR693I3edLIi0WdS3TmshgM#v=onepage&q=bioqu%C3%ADmica%20estructural&f=false|editorial=Editorial Tebar|data=2006|dataacceso=2 de xuño de 2020|isbn=978-84-7360-228-0|lingua=es|nome=José María|apelidos=Teijón}}</ref> * Química orgánica: é unha área da química que se encarga do estudo dos [[composto orgánico|compostos orgánicos]] (é dicir, os que teñen [[enlace covalente|enlaces covalentes]] carbono-carbono ou carbono-hidróxeno) que proveñen especificamente dos seres vivos. É unha ciencia estreitamente relacionada coa bioquímica clásica,<ref>{{Cita web|url=http://www.bnm.me.gov.ar/giga1/documentos/EL002687.pdf|título=Química|data=2007|lingua=es|editorial=Ministerio de Educación, Ciencia y Tecnología}}</ref> xa que na maioría dos compostos biolóxicos<ref>{{Cita web|url=http://www.deciencias.net/proyectos/4particulares/quimica/carbono/biologicos.htm|título=Compuestos biológicos|data=2019|apelidos=Vaquero|nome=Miguel|lingua=es}}</ref> participa o carbono.<ref>{{Cita web|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Carbono.html|título=Carbono. Elemento químico}}</ref> Mentres que a bioquímica clásica axuda a comprender os procesos biolóxicos baseados no coñecemento da estrutura, o [[enlace químico]], as interaccións moleculares e a reactividade das moléculas orgánicas, a química bioorgánica tenta integrar os coñecementos de síntese orgánica, mecanismos de reacción, análise estrutural e métodos analíticos coas reaccións metabólicas primarias e secundarias, biosíntese, recoñecemento celular e diversidade química dos organismos vivos. De aí xorde a química dos produtos naturais (V. metabolismo secundario).<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://dx.doi.org/10.1351/pac199466040659|título=Bioorganic chemistry-a scientific endeavour in continuous transition|apelidos=Leonard|nome=N. J.|data=1 de xaneiro de 1994|revista=Pure and Applied Chemistry|volume=66|número=4|páxinas=659–662|dataacceso=15 de novembro de 2019|issn=1365-3075|doi=10.1351/pac199466040659}}</ref> * Encimoloxía: estuda o comportamento dos [[catalizador]]es ou encimas biolóxicas, como algunhas proteínas e certos ARN catalíticos, así como de coencimas e cofactores como [[metal|metais]] e [[vitamina]]s. Así, cuestiónanse os mecanismos de [[catálise]], os procesos de interacción encima-substrato, os estados de transición catalítica, as actividades encimáticas, a [[cinética]] das reaccións e os mecanismos de regulación e expresión das encimas, todo desde un punto de vista bioquímico. Estudar e tratar de comprender os elementos esenciais do centro activo e os que non participan, así como os efectos catalíticos que se producen na modificación dos devanditos elementos; neste sentido, adoitan empregar técnicas como a [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutaxénese dirixida]].<ref>{{Cita libro|título=Compendio de enzimología|url=https://books.google.es/books?hl=es&lr=lang_es&id=gdfoAgAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA1&dq=enzimolog%C3%ADa&ots=sWLVB0Jamr&sig=jy5uXcYsovgRb3mhgj-SRwqQGNg#v=onepage&q=enzimolog%C3%ADa&f=false|editorial=Ediciones Universidad de Salamanca|data=24 de febreiro de 2014|dataacceso=2 de xuño de 2020|isbn=978-84-9012-295-2|lingua=es|nome=Battaner Arias|apelidos=Enrique}}</ref> * Bioquímica metabólica: é unha área da bioquímica que ten como obxectivo coñecer os diferentes tipos de rutas metabólicas a nivel celular e o seu contexto orgánico. Así, o coñecemento da enzimoloxía e da bioloxía celular é esencial. Estuda todas as reaccións bioquímicas celulares que fan posible a vida, así como os índices bioquímicos orgánicos saudables, as bases moleculares de doenzas metabólicas ou os fluxos de intermediarios metabólicos a nivel global. Desta disciplina académica xorden como a bioenerxética (estudo do fluxo de enerxía nos organismos vivos), a bioquímica nutricional (estudo dos procesos nutricionais asociados ás vías metabólicas<ref>{{Cita libro|título=The Journal of Nutritional Biochemistry|url=https://www.journals.elsevier.com/the-journal-of-nutritional-biochemistry/|dataacceso=15 de novembro de 2019}}</ref>) e a bioquímica clínica (estudo das alteracións bioquímicas nas enfermidades ou traumas do estado). A metabolómica é o conxunto de ciencias e técnicas dedicadas ao estudo completo do sistema constituído polo conxunto de moléculas que constitúen os intermediarios metabólicos, metabolitos primarios e secundarios, que se poden atopar nun sistema biolóxico. * Xenobioquímica: é a disciplina que estuda o comportamento metabólico de compostos cunha estrutura química que non é propia do metabolismo regular dun determinado organismo. Poden ser metabolitos secundarios doutros organismos (por exemplo, [[micotoxina]]s, velenos de serpe e [[fitoquímico]]s cando entran no corpo humano) ou compostos raros ou inexistentes na natureza.<ref>[http://catalogue.informahealthcare.com/pjbp/products/20001539380/Xenobiotica-Print-ISSN-0049-8254 Xenobiotica]{{Ligazón morta|data=xuño de 2021 }}</ref> A [[farmacoloxía]] é unha disciplina que estuda xenobióticos que benefician ao funcionamento celular no corpo polos seus efectos terapéuticos ou preventivos. A farmacoloxía ten aplicacións clínicas cando se empregan substancias no diagnóstico, prevención, tratamento e alivio dos síntomas dunha doenza, así como no desenvolvemento racional de substancias menos invasivas e máis eficaces contra obxectivos biomoleculares específicos. Por outra banda, a [[toxicoloxía]] é o estudo que identifica, estuda e describe a dose, a natureza, a incidencia, a gravidade, a reversibilidade e, xeralmente, os mecanismos de efectos adversos (efectos tóxicos) producidos polos [[xenobiótico]]s. A toxicoloxía tamén estuda o mecanismo dos compoñentes endóxenos, como os [[radical libre|radicais libres]] de [[osíxeno]] e outros intermedios reactivos, xerados por xenobióticos e endobióticos. * [[Inmunoloxía]]: está interesada na reacción do organismo contra outros organismos como [[bacteria]]s e [[virus]]. Todo isto tendo en conta a reacción e o funcionamento do [[sistema inmunitario]] dos seres vivos. Nesta área é esencial o desenvolvemento de estudos de produción e comportamento de [[anticorpo]]s.<ref>{{Cita libro|apelidos=Abbas|nome=Abul|título=Inmunología básica: funciones y transtornos del sistema inmunitario|data=2017|editorial=Elsevier Castellano|isbn=9788491130758|lingua=es}}</ref> * [[Endocrinoloxía]]: é o estudo das secrecións internas chamadas [[hormona]]s, que son substancias producidas por células especializadas cuxo propósito é afectar a función doutras células. A endocrinoloxía ocúpase da [[biosíntese]], almacenamento e función das hormonas, as células e tecidos que as segregan, así como os mecanismos de sinalización hormonal. Hai subdisciplinas como a endocrinoloxía médica, a endocrinoloxía vexetal e a endocrinoloxía animal.<ref>{{Cita libro|apelidos=Gardner|nome=G. David|título=Greenspan. Endocrinología básica y clínica|data=2018|editorial=McGraw-Hill|isbn=9781456262648|lingua=es}}</ref> * [[Neuroquímica]]: é o estudo de [[molécula]]s orgánicas que participan na actividade neuronal. Este termo adoita empregarse para referirse a [[neurotransmisor]]es e outras moléculas como drogas neuroactivas que inflúen na función neuronal. * Quimiotaxonomía: é o estudo da clasificación e identificación dos organismos segundo as súas diferenzas e similitudes demostrables na súa composición química. Os compostos estudados poden ser [[fosfolípido]]s, [[proteína]]s, [[péptido]]s, [[heterósido]]s, [[alcaloide]]s e [[terpeno]]s. [[John Griffith Vaughan]] foi un dos pioneiros da quimiotaxonomía. Exemplos de aplicacións de quimiotaxonomía inclúen a diferenciación das familias [[Asclepiadaceae]] e [[Apocynaceae]] segundo o criterio da presenza de [[látex]]; a presenza de agarofuranos na familia das [[Celastraceae]]; as sesquiterpenlactonas cun esqueleto de xermacrano que son características da familia das [[Asteraceae]] ou a presenza de abietanos nas partes aéreas das plantas do xénero ''[[Salvia]]'' do Vello Mundo fronte ás do Novo Mundo que presentan principalmente neoclerodanos.<ref>''The chemotaxonomy of plants. Series of student texts in contemporary biology (Contemporary biology)'' (1976) Smith, P.M. Elsevier.</ref> * [[Ecoloxía]] química: é o estudo de compostos químicos de orixe biolóxica implicados nas interaccións de organismos vivos. Céntrase na produción e resposta de moléculas de sinalización (semiquímicos), así como nos compostos que inflúen no crecemento, supervivencia e reprodución doutros organismos (aleloquímicos). * [[Viroloxía]]: dedícase ao estudo dos biosistemas máis elementais, os [[virus]]. Tanto na súa clasificación e recoñecemento, como no seu funcionamento e estrutura molecular. Pretende recoñecer obxectivos para a acción de posibles medicamentos e [[vacina]]s que impidan a súa expansión directa ou preventivamente. A variación e combinación de [[xenoma]]s virais, que ao final poderían facelos máis perigosos, tamén son analizados e preditos en termos [[evolución|evolutivos]]. Finalmente, representan unha ferramenta con moita proxección como vectores recombinantes e xa se empregaron na [[terapia xénica]].<ref>{{Cita libro|título=Virología médica|url=https://books.google.es/books?hl=es&lr=lang_es&id=5oS8DgAAQBAJ&oi=fnd&pg=PT4&dq=virolog%C3%ADa&ots=d9A1XECMSi&sig=c-TGZco6jNtmwUg0MUQXI-VH-H0#v=onepage&q=virolog%C3%ADa&f=false|editorial=Editorial El Manual Moderno Colombia S.A.S.|data=1 de xaneiro de 2016|dataacceso=2 de xuño de 2020|isbn=978-958-775-822-1|lingua=es|nome=Manuel Vargas|apelidos=Córdoba}}</ref> * [[Xenética]] molecular e [[enxeñaría xenética]]: é unha área de bioquímica e bioloxía molecular que estuda os [[xene]]s, a súa herdanza e a súa expresión. Molecularmente, dedícase principalmente ao estudo do ADN e ARN e emprega ferramentas e técnicas poderosas no seu estudo, como a [[PCR]] e as súas variantes, secuenciadores masivos, kits de extracción de ADN e ARN comerciais, procesos de tradución de transcrición ''in vitro'' e ''in vivo'', encimas de restrición, ADN ligases... É esencial saber como o ADN se replica, transcribe e traduce en proteínas ("dogma central da bioloxía molecular"), así como os mecanismos de expresión basais e inducibles de xenes no xenoma. Tamén estuda a inserción xénica, o silenciamento xénico e a expresión xenética diferencial e os seus efectos, superando así as barreiras e límites entre as [[especie]]s no sentido de que o xenoma dunha especie pode inserirse noutra e xerar novas especies. Un dos seus principais obxectivos é coñecer os mecanismos de regulación e expresión xenética, é dicir, obter un [[código epixenético]]. Constitúe un piar esencial en todas as disciplinas biocientíficas, especialmente na [[biotecnoloxía]]. A biotecnoloxía moderna ten múltiples e variadas aplicacións e inclúe, ademais da fabricación de medicamentos, alimentos ou papel, a mellora de animais e plantas de interese agronómico.<ref>{{Cita web|url=http://www.argenbio.org/index.php?action=novedades&note=458&opt=#:~:text=Las%20aplicaciones%20de%20la%20biotecnolog%C3%ADa,y%20plantas%20de%20inter%C3%A9s%20agron%C3%B3mico.|título=Aplicaciones de la Biotecnología|lingua=es}}</ref> * Bioloxía molecular: é a disciplina científica que ten como obxectivo estudar os procesos que se desenvolven nos seres vivos dende un punto de vista molecular. Así como a bioquímica clásica investiga en detalle os [[metabolismo|ciclos metabólicos]] e a integración e desintegración das moléculas que forman os seres vivos, a bioloxía molecular pretende centrarse preferentemente no comportamento biolóxico das macromoléculas (ADN, ARN, encimas, hormonas etc.) dentro das célula e explica as funcións biolóxicas do ser vivo por estas propiedades a nivel molecular.<ref>{{Cita libro|título=BIOLOGÍA MOLECULAR E INGENIERÍA GENÉTICA|url=https://books.google.es/books?hl=es&lr=lang_es&id=EhDsL63ywX0C&oi=fnd&pg=PP1&dq=biolog%C3%ADa+molecular&ots=uxVOUIM6hB&sig=gpwznzr1wD1WM4OGLYR0XqVZ1-8#v=onepage&q=biolog%C3%ADa%20molecular&f=false|editorial=Elsevier Health Sciences|data=2012|dataacceso=3 de xuño de 2020|isbn=978-84-8086-647-7|lingua=es|nome=Ángel|apelidos=Herráez}}</ref> * Bioloxía celular, anteriormente chamada [[citoloxía]], de ''citos'' ("célula") e ''logos'' ("estudo"): é unha área da bioloxía que se dedica ao estudo da morfoloxía e fisioloxía das células [[procariota]]s e [[célula eucariota|eucariotas]]. Intenta coñecer as súas propiedades, estrutura, composición bioquímica, funcións, [[orgánulo]]s que conteñen, a súa interacción co ambiente e o seu ciclo de vida. Nesta área é esencial coñecer os procesos intrínsecos á vida celular durante o ciclo celular, como a [[nutrición]], a [[respiración]], a síntese de compoñentes, os mecanismos de defensa, a [[división celular]] e a [[morte celular]]. Tamén se deben coñecer os mecanismos de comunicación celular (especialmente nos organismos pluricelulares) ou as unións intercelulares. É unha área esencialmente para a observación e experimentación en cultivos celulares, que frecuentemente teñen como obxectivo a identificación e separación de poboacións celulares e o recoñecemento de orgánulos celulares. Algunhas técnicas empregadas na bioloxía celular teñen que ver co uso de técnicas citoquímicas, a sementeira de cultivos celulares, a observación por microscopía de luz e electrónica, a inmunocitoquímica, a inmunohistoquímica, a ELISA ou a citometría de fluxo.<ref>{{Cita libro|título=Introducción a la biología celular|url=https://books.google.es/books?hl=es&lr=lang_es&id=qrrYZJhrRm4C&oi=fnd&pg=PA6&dq=biolog%C3%ADa+celular&ots=6RC04JSwT-&sig=EaZGMSMAFYBjqm52JiteXkvOUvg#v=onepage&q=biolog%C3%ADa%20celular&f=false|editorial=Ed. Médica Panamericana|data=2006|dataacceso=3 de xuño de 2020|isbn=978-84-7903-523-5|lingua=es|nome=Bruce|apelidos=Alberts|nome2=Dennis|apelidos2=Bray}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Xenoma humano]] === Ligazóns externas === * {{cita web |url= http://www.biochemistry.org/ |title = Biochemical Society}} * [http://biochemweb.fenteany.com/ The Virtual Library of Biochemistry, Molecular Biology and Cell Biology] * [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?call=bv.View..ShowTOC&rid=stryer.TOC&depth=2 Biochemistry, 5th ed.] Full text of Berg, Tymoczko, and Stryer, courtesy of [[National Center for Biotechnology Information|NCBI]]. * [http://www.systemsX.ch/ SystemsX.ch – The Swiss Initiative in Systems Biology] * [http://biochem.science.oregonstate.edu/content/biochemistry-free-and-easy Full text of Biochemistry] by Kevin and Indira, an introductory biochemistry textbook. {{Campos da Bioloxía}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Bioquímica]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] l36ackcemd5xi5b7q8tlcsjw6vwvbba 0 33762 6149199 6132253 2022-08-03T08:55:59Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}} [[Ficheiro:Demonstrerende vrouwen met spandoeken o.a. Amnestie voor de elf Spaanse vrouwe, Bestanddeelnr 930-5113.jpg|miniatura|Protesta en Holanda contra procesamentos por abortos en España (1979).]] Un '''aborto'''<ref>{{DRAG|aborto}}</ref> (do [[Lingua latina|latín]] ''abortus'') é a expulsión prematura do [[útero]] do [[embrión]] ou do [[feto]], antes de que o feto sexa viable ou que a xestación haxa chegado entre as vinte e as vinte-e-oito semanas.<ref>{{Cita publicación periódica |título= Avortament induït o provocat: causes, procediments i possibles conseqüències |url= http://www.wikinoticia.com/cat/societat-i-tu/maternitat/13143-avortament-induit-o-provocat-causes-procediments-i-possibles-consequeencies|dataacceso= outubro de 2014|data=10 de decembro de 2013}}</ref> A interrupción pode ser provocada con asistencia médica ou sen ela, e en calquera circunstancia social ou legal. A verba provén do verbo [[Lingua latina|latino]] ''aborto'', que significa rematar, apagarse, deixar de vivir.<ref>{{Cita libro |apelido=Bruguera i Talleda|nome=Jordi|apelido2=Fluvià i Figueras|nome2=Assumpta|título= Diccionari etimològic|editorial=Enciclopèdia Catalana|localización= Barcelona|data=1996 (2004, 4ª edición)páxina = 94|isbn= 9788441225169}}</ref><ref>{{Cita libro|apelido=Seva i Llinares|nome=Antoni|título= Diccionari Llatí-Català|editorial=Ed. Enciclopèdia Catalana|localización= Barcelona|data=1993 (2007)|páxina = 36|isbn= 978-84-7739-631-4}}</ref> Diferénciase do [[aborto espontáneo]] ou a perda non intencionada da xestación antes das 26 semanas. A prevención de embarazos non desexados e, polo tanto, do aborto inducido afonda tamén nunha política de información e divulgación de métodos de anticoncepción eficaces.<ref>{{Cita publicación periódica|título= La penalització de l'avortament: partint d'una premissa errònia|url= http://www.espaimon.com/penalitzaci-avortament|dataacceso= 8 de novembro de 2014|editor= Espai Món|data= 2014|apelidos= |revista= |urlarquivo= https://web.archive.org/web/20141108174343/http://www.espaimon.com/penalitzaci-avortament|dataarquivo= 08 de novembro de 2014|urlmorta= yes}}</ref> Un problema maior, en caso de prohibición, son os abortos clandestinos que se fan en circunstancias precarias de mala hixiene e asistencia, e que son causa frecuentemente de complicacións sanitarias até o punto que segundo a [[Organización Mundial da Saúde]] son unha das principais causas de morte materna.<ref>{{Cita web |url= http://www.who.int/features/qa/12/en/|título= Why do so many women still die in pregnancy or childbirth? |dataacceso= 8 de novembro de 2014 |autor= Organización Mundial da Saúde |lingua=inglés |data= 6 de maio de 2014 |cita=The vast majority of maternal deaths could be prevented if women had access to quality family planning services, skilled care during pregnancy, childbirth and after delivery, or post-abortion care services and where permissible, safe abortion services. |ref= }}</ref> O abroto inducido é unha realidade social que existiu á marxe das prohibicións e condenas éticas. A través da historia, foi materia de controversia [[ética]] e social. Aínda está prohibido ou limitado en sociedades diversas e permitido noutras. En países con leis liberais, os partidarios dunha prohibición do aborto médico crearon organizacións para loitar para a protección da vida humana non nada, a miúdo co apoio da Igrexa Católica, que sanciona o aborto coa [[excomuñón]]. Nos países de tradición protestante a oposición é menos activa. == Historia == [[Ficheiro:AngkorWatAbortionAD1150.JPG|thumb|right|240px|[[Baixorrelevo]] en [[Angkor Wat]], {{circa|1150}}, que representa un [[demo]] realizando un aborto a unha muller que foi enviada ao inframundo]] Ó longo da historia, o aborto provocado foi sempre unha materia controvertida polas súas implicacións éticas e morais. Estivo reiteradamente prohibido ou limitado, o que non impedía gran número de abortos ilegais que con moita frecuencia causaban tamén a morte da [[muller]]. Desde a antigüidade, os abortos realizáronse utilizando unha serie de métodos, incluíndo herbas medicinais, ferramentas afiadas, con forza ou a través doutros métodos tradicionais. O aborto inducido ten unha longa historia e remóntase a civilizacións tan variadas como China baixo [[Shennong]] (c. 2700 a. C.), o Antigo Exipto co seu Papiro Ebers (c. 1550 a. C.), e o Imperio romano na época de [[Juvenal]] (c. 200 CE). De feito, unha das primeiras representacións artísticas coñecidas do aborto está nun [[baixorrelevo]] de [[Angkor Wat]] (c. 1150). Atopado nunha serie de frisos que representan o xuízo despois da morte na cultura [[hinduísmo|hindú]] e [[Budismo|budista]], representa a técnica do aborto abdominal.<ref name="Potts2007">{{Cita publicación periódica|url=https://srh.bmj.com/content/33/4/233|título=Thousand-year-old depictions of massage abortion|apelidos=Potts|nome=Malcolm|apelidos2=Graff|nome2=Maura|data=2007-10-01|publicación=BMJ Sexual & Reproductive Health|volume=33|número=4|páxinas=233–234|data-acceso=2021-05-22|idioma=en|issn=2515-1991|doi=10.1783/147118907782101904|pmid=17925100|apelidos3=Taing|nome3=Judy}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0058:book=7:section=1335b|título=Aristotle, Politics, Book 7, section 1335b|data-acceso=2021-05-22|páxina-web=www.perseus.tufts.edu}}</ref> Algúns eruditos médicos e opositores ao aborto suxeriron que o [[Xuramento hipocrático]] prohibia aos médicos gregos antigos realizar abortos; outros eruditos non están de acordo con esta interpretación, e afirman que os textos médicos do Corpus Hipocrático conteñen descricións de técnicas abortivas xunto co Xuramento. O médico [[Scribonius Largus]] escribiu no 43 d. C. que o Xuramento hipocrático prohibe o aborto, do mesmo xeito que [[Sorano de Éfeso|Sorano]], aínda que aparentemente non todos os médicos adheríronse estritamente a el nese momento. Segundo a obra ''Xinecoloxía'' do século I ou II de Sorano, unha parte de médicos desterrou todos os abortivos segundo o requirido polo Xuramento hipocrático; a outra parte, á que pertencía, estaba disposta a receitar abortos, pero só polo ben da saúde da nai. Aristóteles, no seu tratado sobre ''política'' gobernamental (350 a. C.), condena o [[infanticidio]] como medio de control da poboación. Preferiu o aborto en tales casos, coa restrición "que debe practicarse nel antes de que desenvolvese sensación e vida; porque a liña entre o aborto legal e ilegal estará marcada polo feito de ter sensación e estar vivo".<ref>[[Steven H. Miles|Miles, Steven]] (2005). ''El juramento hipocrático y la ética de la medicina''. Oxford University Press. [[ISBN]] [[Especial:BookSources/978-0-19-518820-2|<bdi>978-0-19-518820-2</bdi>]].</ref> No [[cristianismo]], o [[Papa]] [[Sisto V, papa|Sisto V]] (1585-1590) foi o primeiro Papa antes de 1869 en declarar que o aborto é homicidio independentemente da etapa do embarazo; e o seu pronunciamento de 1588 foi revertido tres anos máis tarde polo seu sucesor. Ao longo da maior parte da súa historia, a [[Igrexa católica]] estivo dividida sobre se cría que o aborto temperán era asasinato, e non comezou a opoñerse vigorosamente ao aborto ata o século XIX. Varios historiadores escribiron que antes do século XIX a maioría dos autores católicos non consideraban a interrupción do embarazo antes de "rápido" ou " ensoulamento" como un aborto. A partir de 1750, a [[excomuñón]] converteuse no castigo para os abortos. Nas declaracións feitas en 1992 no [[catecismo]] da Igrexa católica, o resumo codificado dos ensinos da Igrexa, opoñense ao aborto.<ref>Paul, M; Lichtenberg, ES; Borgatta, L; Grimes, DA; Stubblefield, PG; Creinin, MD; Joffe, Carole (2009)."1. Aborto y medicina: Una historia sociopolítica" (PDF). ''Manejo del embarazo no deseado y anormal'' (1a ed.). Oxford: John Wiley & Sons. [[ISBN]] [[Especial:BookSources/978-1-4443-1293-5|<bdi>978-1-4443-1293-5</bdi>]]. [[OL (identifier)|OL]] 15895486W. Archivado (PDF) desde el original el 19 de enero de 2012.</ref><ref>{{Cita web|url=http://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/aconite/largus.html|título=Scribonius Largus and the Oath of Hippocrates|data-acceso=14 de febreiro do 2022|páxina-web=penelope.uchicago.edu}}</ref> Unha enquisa de 1995 informou que as mulleres católicas teñen tantas probabilidades como a poboación en xeral de interromper un embarazo, os protestantes teñen menos probabilidades de facelo e os cristiáns evanxélicos son os menos propensos a facelo. A tradición islámica permite tradicionalmente o aborto ata un momento no que os musulmáns cren que a alma entra no feto, considerado por varios teólogos como na concepción, 40 días despois da concepción, 120 días despois da concepción ou a aceleración. Unha enquisa de Guttmacher de 2014 a pacientes que abortaron nos Estados Unidos atopou que moitos reportaron unha afiliación relixiosa: o 24 % eran católicos mentres que o 30 % eran protestantes. Con todo, o aborto está en gran medida fortemente restrinxido ou prohibido en áreas de alta fe islámica como Oriente Medio e o norte de África.<ref>{{Cita libro|título=Soranus' Gynecology|url=https://books.google.co.in/books?id=YsKWfh31gxwC&redir_esc=y|editorial=JHU Press|data=1991-08|data-acceso=2021-05-22|isbn=978-0-8018-4320-4|idioma=en|apelidos=Soranus}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.prb.org/menaabortion-pdf/|título=MENAabortion-pdf|data-acceso=2021-05-22|páxina-web=PRB|idioma=en-US}}</ref> Unha enquisa de Guttmacher de 2014 a pacientes que abortaron nos Estados Unidos atopou que moitos reportaron unha afiliación relixiosa: o 24 % eran católicos mentres que o 30 % eran protestantes. [[Ficheiro:Mrs.Bird&MadameCostello-February24,1842NewYorkSun.jpg|miniatura|Os [[publicidade|anuncios]] indirectos dos servizos de aborto, como estes de 1842 no ''[[The New York Sun]]'', eran comúns durante a [[época vitoriana]]. Nese momento, o aborto era ilegal en Nova York.<ref>{{Cite book|last=Brodie |first=Janet Farrell |title=Contraception and abortion in nineteenth-century America |publisher=[[Cornell University Press]] |location=[[Ithaca, New York]] |year=1997 |page=[https://books.google.com/books?id=Wbeoi0rGvpkC&printsec=frontcover&cad=0#PPA254,M1 254] |isbn=0-8014-8433-2 |oclc=37699745}}</ref>]] En Europa e América do Norte, as técnicas de aborto avanzaron a partir do século XVII. Con todo, o conservadorismo da maioría dos médicos con respecto aos asuntos sexuais impediu a ampla expansión das técnicas de aborto seguro. Outros médicos anunciaron os seus servizos e non estiveron amplamente regulados ata o século XIX, cando a práctica (ás veces chamada '' reteletismo'') prohibiuse tanto nos Estados Unidos como no Reino Unido. Os grupos da igrexa, así como os médicos, foron movementos antiaborto moi influentes. Nos Estados Unidos, segundo algunhas fontes, o aborto era máis perigoso que o parto ata ao redor de 1930, cando as melloras incrementales nos procedementos de aborto en relación co parto fixeron que o aborto fose máis seguro. Con todo, outras fontes sosteñen que no século XIX os abortos temperáns nas condicións hixiénicas nas que xeralmente traballaban as parteras eran relativamente seguros. [Ademais, algúns comentaristas escribiron que, a pesar da mellora dos procedementos médicos, o período desde a década de 1930 ata a legalización tamén viu unha aplicación máis celosa das leis antiaborto, e concomitantemente un crecente control dos provedores de aborto por parte do crime organizado.<ref>Paul, M; Lichtenberg, ES; Borgatta, L; Grimes, DA; Stubblefield, PG; Creinin, MD; Joffe, Carole (2009)."1. Aborto y medicina: Una historia sociopolítica" (PDF). ''Manejo del embarazo no deseado y anormal'' (1a ed.). Oxford: John Wiley & Sons. [[ISBN]] [[Especial:BookSources/978-1-4443-1293-5|<bdi>978-1-4443-1293-5</bdi>]]. [[OL (identifier)|OL]] 15895486W. </ref><ref>Lee Charles A (1838). "Informe de un juicio por asesinato". ''American Journal of the Medical Sciences''. '''XXII''': 351-53.</ref><ref>Keith Simpson, ''Medicina Forense'', Edward Arnold Publishers, 1969 [publicado por primera vez en 1947], pp. 173-74.</ref> Nos comezos do século XX algúns países comezaron a despenalizar o aborto nos casos que se realizaba para protexer a vida da nai. En [[1920]] a [[Unión Soviética]] legalizou tódolos abortos, política que se mantivo ata [[1936]]. [[Islandia]] foi o primeiro país occidental en legalizar o aborto terapéutico en [[1935]], tamén en 1935, a Alemaña nazi aprobou unha lei que permitía o aborto para aqueles considerados " hereditariamente enfermos", mentres que ás mulleres consideradas de orixe alemá prohibíaselles especificamente aborta, seguíronlle os países escandinavos e en [[1967]] fíxoo a [[Gran Bretaña]] e nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en [[1973]] a maioría dos estados permitiron o aborto.<ref>Para as fontes que describen a política do aborto na Alemaña nazi, véxase: Friedlander, Henry (1995). Los orígenes del genocidio nazi: de la eutanasia a la solución final. Chapel Hill: University of North Carolina Press. p. 30. <nowiki>ISBN 978-0-8078-4675-9</nowiki>. OCLC 60191622. Archivado desde el original el 29 de julio de 2016. Proctor, Robert (1988). Higiene racial: Medicina bajo los nazis. Cambridge, MA: Harvard University Press. pp. 122-23, 366. <nowiki>ISBN 978-0-674-74578-0</nowiki>. OCLC 20760638. Arnot, Margaret L. ; Cornelie Usborne (1999). Género y crimen en la Europa moderna. Nueva York: Routledge. p. 231. <nowiki>ISBN 978-1-85728-745-5</nowiki>. OCLC 186748539. DiMeglio, Peter M. (1999). "Alemania 1933-1945 (National Socialism)". En Helen Tierney (ed.). Enciclopedia de estudios de la mujer. Westport, CN: Greenwood Press. p. 589. <nowiki>ISBN 978-0-313-31072-0</nowiki>. OCLC 38504469. Archivado desde el original el 15 de octubre de 2015.</ref> En [[España]], e polo tanto en [[Galicia]], despenalizouse en [[1985]].<ref>{{cita web|url=http://www.askabide.com/servicios-medicos/abortar-en-guipuzcoa/ley-del-aborto.php |título= Ley del aborto |editor=askabide |data-acceso= 14 de febreiro do 2022}}</ref> == Tipos de aborto == === Aborto espontáneo === {{AP|Aborto espontáneo}} O [[aborto espontáneo]] ou [[aborto natural]] é aquel que non é provocado intencionalmente.<ref name="aemlp" /> É a morte non desexada e expulsión dun [[Desenvolvemento prenatal #Período embrionario|embrión]] ou [[Desenvolvemento prenatal #Desenvolvemento fetal|feto]] antes das semanas 20<ref name="aemlp" /> ou 24<ref>{{cite book|title=Churchill Livingstone medical dictionary|url=https://archive.org/details/churchilllivings0000unse_h5h1|publisher=Churchill Livingstone Elsevier|location=Edinburgh New York|year=2008|isbn=978-0-443-10412-1|quote=The preferred term for unintentional loss of the product of conception prior to 24 weeks' gestation is miscarriage.}}</ref> do embarazo. Cando a perda é posterior, xa se fala de [[morte fetal]].<ref name=aemlp>{{cita web |editor= MedlinePlus |url=https://medlineplus.gov/spanish/ency/article/001488.htm |título= Aborto espontáneo. |data-acceso=15 de febreiro do 2022}}</ref> O criterio do [[Embarazo humano|tempo xestacional]], a [[Organización Mundial da Saúde]] (OMS) engade como criterio que debe pesar menos de 500 gramos. Con todo, este criterio debe ser interpretado con prudencia, xa que ás veces un feto de menos de 500 g expulsado pode ser reanimado e sobrevivir.<ref name=aepaosege>{{cita publicación |autor= Sociedad Española de Ginecología y obstetricia |título= Aborto espontáneo |data= xullo de 2010 |publicación= Protocolos asistenciales en Obstetricia |volume= 45 |número= 9 |páxina= 207-224 |doi= 10.1016/S0304-5013(02)75814-7 |url= https://www.elsevier.es/es-revista-progresos-obstetricia-ginecologia-151-pdf-S0304501302758147 }}</ref> Se falecese posteriormente, rexístrase como [[Mortalidade neonatal|morte neonatal]].<ref name="aepaosege" /> Distínguese o aborto precoz, cando ten lugar antes das 12 semanas de xestación, e o aborto tardío, con 12 ou máis semanas.<ref name="aepaosege" /> Os factores que poden producir aborto espontáneo son moi variados: xenéticos ou cromosómicos do mesmo feto, a exposición a toxinas ambientais, problemas hormonais da nai, e outros como o tabaquismo, a drogadicción ou o alcoholismo.<ref name=aemlp/> Entre os signos e síntomas atópanse o sangrado vaxinal, o lumbago, dor abdominal xordo, agudo ou cólico ou a presenza de coágulos que saen da vaxina. Todos eles deben ser valorados por un xinecólogo<ref name=aemlp/> e moitas veces requiren de atención inmediata. Ante os síntomas, existen diversas probas e exames para verificar ou previr este tipo de abortos, como son o ultrasón vaxinal ou abdominal que axuda a examinar o desenvolvemento do embrión/feto, os latexados cardíacos e a cantidade do seu sangrado. En caso de aborto, é fundamental para a saúde da muller comprobar se queda algún resto fetal ou de tecido [[placenta]]rio no [[útero]], no caso que queden restos fetais deben ser retirados inmediatamente. O produto expulsado debe ser analizado para determinar se a causa do aborto espontáneo é tratable e previlo no futuro.<ref name="aemlp" /> ==== Aborto espontáneo en animais ==== O aborto espontáneo ocorre en varios animais. Por exemplo, nas ovellas pode ser causada por estrés ou esforzo físico, como apiñarse a través das portas ou ser perseguido por cans. Nas vacas, o aborto pode ser causado por enfermidades contaxiosas, como a [[brucelose]] ou as ''[[Campylobacter]]'', pero a miúdo pódese controlar mediante [[vacinación]]. Comer arume de [[piñeiro]] tamén pode inducir abortos en vacas. Sábese que varias plantas, incluíndo a [[Gutierrezia sarothrae|ambrosía]], a col mofeta, a [[Cicuta|cicuta venenosa]] e o [[Nicotiana glauca|tabaco de árbore]], causan deformidades fetais e aborto no gando e en [[ovella]]s e [[cabra]]s. Nos [[cabalo]]s, un feto pode ser abortado ou reabsorbido se ten síndrome branca letal (aganglionose intestinal conxénita). Teorizase que os embrións de poldro que son homocigóticos para o xene branco dominante (WW) tamén se abortan ou reabsorben antes do nacemento. En moitas especies de [[quenlla]]s e [[Raiformes|raias]], os abortos inducidos polo estrés ocorren con frecuencia na captura.<ref>Spencer, James B. (1908). ''Cría de ovejas en Canadá''. p. 114. [[Online Computer Library Center|OCLC]] 798508694.</ref><ref>{{Cita web|url=http://ag.arizona.edu/AREC/pubs/rmg/4%20animalcare%26healthmaintenance/31%20pineneedleabortion01.pdf|título=Wayback Machine|data-acceso=16 de febreiro do 2022|data=2015-07-28|páxina-web=web.archive.org|data-arquivo=28 de xullo de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150728003136/http://ag.arizona.edu/AREC/pubs/rmg/4%20animalcare%26healthmaintenance/31%20pineneedleabortion01.pdf|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC227052/|título=Effect on abortion of feeding Korean pine needles to pregnant Korean native cows|apelidos=Kim|nome=Ill-Hwa|apelidos2=Choi|nome2=Kyung-Chul|data=2003-7|xornal=Canadian Journal of Veterinary Research|volume=67|número=3|páxinas=194–197|data-acceso=16 de febreiro do 2022|issn=0830-9000|pmid=12889725|apelidos3=An|nome3=Beum-Soo|apelidos4=Choi|nome4=In-Gyu|apelidos5=Kim|nome5=Byung-Ki|apelidos6=Oh|nome6=Young-Kyoon|apelidos7=Jeung|nome7=Eui-Bae}}</ref><ref>Njaa, Bradley L., editor (2011). ''Diagnóstico de aborto y pérdida neonatal en animales de Kirkbride''. John Wiley & Sons. [[ISBN]] [[Especial:BookSources/978-0-470-95852-0|<bdi>978-0-470-95852-0</bdi>]].</ref> A infección viral pode causar o aborto en cans. Os gatos poden experimentar aborto espontáneo por moitas razóns, incluído o desequilibrio hormonal. Realízase un aborto combinado e esterilización en gatas embarazadas, especialmente en programas de trampa-castración-retorno, para evitar que nazan gatiños non desexados. As ratas poden interromper un embarazo cando se expoñen ao cheiro dun rato non responsable do embarazo, coñecido como o efecto Bruce.<ref>{{Cita web|url=https://www.petmd.com/dog/conditions/infectious-parasitic/c_dg_canine_herpesvirus_infection|título=Herpesvirus in Dog Pups|data-acceso=16 de febreiro do 2022|páxina-web=www.petmd.com|idioma=en}}</ref><ref name="carolsferal">{{Cita web|url=http://www.carolsferals.org/spaying-pregnant-females/ |título=Spaying Pregnant Females|data-acceso=16 de febreiro do 2022|páxina-web=www.carolsferals.org}}</ref> O aborto tamén pode ser inducido en animais, no contexto da gandería. Por exemplo, o aborto pode ser inducido en eguas que foron apareadas incorrectamente, ou que foron compradas por propietarios que non se deron conta de que as eguas estaban embarazadas, ou que están embarazadas de poldros xemelgos.<ref>{{Cita libro|título=Equine Reproduction|url=https://books.google.co.in/books?id=jlZAT-9VwUIC&redir_esc=y|editorial=Wiley|data=1995-01-17|data-acceso=16 de febreiro do 2022|isbn=978-0-8121-1427-0|idioma=en|nome=Angus O.|apelidos=McKinnon|nome2=James L.|apelidos2=Voss}}</ref> O feticidio pode ocorrer en cabalos e cebras debido ao acoso masculino de eguas embarazadas ou á cópula forzada, aínda que se cuestionou a frecuencia na natureza.<ref>Berger, Joel W; Vuletić, L; Boberić, J; Milosavljević, A; Dilparić, S; Tomin, R; Naumović, P (5 de maio de 1983). "Aborto inducido y factores sociales en caballos salvajes". ''Naturaleza''. '''303''' (5912): 59-61.[[Bibcode|Bibcode:1983Natur]].303...59B. [[doi:10.1038]]/303059a0. [[PubMed|PMID]] 6682487. [[S2CID]] 4259800.</ref> Os machos dos monos langures grises poden atacar ás femias despois da toma do poder masculino, causándolles aborto espontáneo.<ref>Pluháček, xaneiro (2005). "Más evidencia de infanticidio masculino y feticidio en la cebra de las llanuras cautivas, ''Equus burchelli''" (PDF). ''Folia Zoologica''. '''54''' (3): 258-62. Arquivado desde o orixinal (PDF) o 22 de febreiro de 2012. Consultado el 16 de febreiro do 2022.</ref><ref>Agoramoorthy, G. ; Mohnot, S.M. ; Sommer, V. ; Srivastava, A. (1988). "Abortos en langures Hanuman de libre alcance (''Presbytis entellus'') - ¿una estrategia inducida por hombres?". ''Evolución humana''. '''3''' (4): 297-308. [[doi:10.1007]]/BF02435859. [[S2CID]] 84849590.</ref> === Aborto inducido === {{AP|Aborto inducido}} {{Doenza | nome = Aborto inducido | imaxe = Medievalpreg.jpg| pé = Preparación dun aborto na Idade Media.| ICD10 = {{ICD10|O|04||o|00}}| ICD9 = {{ICD9|779.6}}| ICDO = | OMIM = | OMIM_mult = | DiseasesDB = 4153| DiseasesDB_mult = | MedlinePlus = 002912| MedlinePlus_mult = | eMedicine_asunto = artigo| eMedicine_tema = 252560| eMedicine_mult = | MeSHID = | MeSH_ano = | MeSH_nome = | MeSH_número = | GeneReviewsID = | GeneReviews_nome = }} O [[aborto inducido]] ou probocado é a interrupción activa do desenvolvemento vital do [[embrión]] ou [[feto]] ata dentro das 22 primeiras semanas do embarazo. Dependendo dos países, existen diversas lexislacións sobre o aborto inducido, desde aquelas que o permiten con poucas restricións por consideralo como unha ampliación dos [[dereitos reprodutivos]] ata lexislacións que o prohiben por consideralo unha forma de [[homicidio]]. O aborto provocado foise despenalizando en moitos países, tanto do primeiro, do segundo, como do terceiro mundo, baixo diversos supostos. Considérase aborto legal cando se practica seguindo a lei que o regula e é ilegal ou clandestino cando se realiza malia que as leis do país onde se leva a cabo o prohiben ou castigan. Pode tratarse dun [[aborto terapéutico]] (ou [[aborto indirecto]]) cando se realiza desde razóns médicas, ou dun aborto electivo ([[interrupción voluntaria do embarazo]]), cando se realiza por decisión da muller embarazada.<ref>[http://www.abortoinformacionmedica.es/2009/04/11/como-se-hace-un-aborto/ Técnicas de Interrupción voluntaria del embarazo, 2009, estadísticas, España]</ref> Á súa vez, segundo a técnica empregada para inducir o aborto, pódese falar de [[aborto médico]] ou [[aborto con medicamentos]]<ref>[http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/ency/article/007382.htm Aborto médico o Aborto con medicamentos, en MedlinePlus]</ref> e de [[aborto cirúrxico]].<ref>[http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/ency/article/002912.htm Aborto quirúrgico, en MedlinePlus]</ref><ref>[http://www.guttmacher.org/pubs/fb_IAW_sp.pdf Unintended Pregnancy and Abortion Worldwide], [[Instituto Guttmacher]].</ref> ==== Aborto terapéutico ==== {{AP|Aborto terapéutico}} O [[aborto terapéutico]] é a interrupción provocada do desenvolvemento vital do [[embrión]] ou [[feto]] (polo que se trata dun aborto inducido), pero ao que preceden razóns estritamente médicas. Entre estes motivos cabe se a saúde da nai (física ou mental) atópase directamente comprometida co devandito embarazo ou, no seu caso, se a vida da nai corre risco. === Aborto indirecto === {{AP|Aborto indirecto}} O [[aborto indirecto]] é cando se produce a morte do feto nunha intervención médica en que se deben cumprir dúas condicións:<ref name=ABabind>{{cita publicación periódica |apelido= Miranda Montecinos |nome= Alejandro |título= ¿Qué es el aborto indirecto? |data= novembro de 2014 |xornal= Acta bioethica |volume= 20 |número= 2 |data-acceso=16 de febreiro do 2022 |doi= 10.4067/S1726-569X2014000200003 |url= https://scielo.conicyt.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1726-569X2014000200003}}</ref> * A intervención vai destinada a salvar a vida da nai embarazada en situacións nas que esta corre perigo certo. * A viabilidade do feto é nula segundo os coñecementos que se posúen sobre o caso ou o [[Doenza|trastorno]]. Non se equipara, pois, co aborto terapéutico, xa que se produce en intervencións médicas distintas do aborto en si mesmo, sendo leste unha consecuencia derivada, non querida directamente, e por tanto, implica unhas consideracións bioéticas moi diversas ao aborto inducido.<ref name=ABabind/> Considérase aborto indirecto aínda cando o médico sabe que a súa intervención pode afectar o feto,<ref name=RevMedChpropglos>{{cita publicación periódica |autores= Carmen Astete A., Juan Pablo Beca I., Alberto Lecaros U. |título= Propuesta de un glosario para la discusión del aborto. |data= novembro de 2014 |xornal= Rev Med Chile |volum= |número= 142 |páxina= 1449-1451 |doi= |url= https://scielo.conicyt.cl/pdf/rmc/v142n11/art12.pdf}}</ref> pero de non intervir, ou de esperar a que o feto sexa viable fose do útero, tanto a nai como o [[feto]] resultarían mortos.<ref name=ABabind/> Un claro exemplo é o da intervención nun [[embarazo ectópico]].<ref name=KHembect>{{cita web |editor= KidsHealth |url=https://kidshealth.org/es/parents/ectopic-esp.html |título= Embarazo ectópico. |data-acceso=16 de febreiro do 2022 |lingua=es}}</ref> == Métodos == === Médico === Artigo principal: [[Medical abortion|Aborto médico]] Os abortos médicos son aqueles inducidos por produtos farmacéuticos abortivos. O aborto con medicamentos converteuse nun método alternativo de aborto coa dispoñibilidade de análogos da prostaglandina na década de 1970 e o antiproxestáxeno [[mifepristona]] (tamén coñecido como RU-486) na década de 1980.<ref name="Kuller2011">{{Cita publicación periódica|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7144729/|título=Medical methods for first trimester abortion |apelidos=Kulier |nome=Regina |apelidos2=Kapp |nome2=Nathalie |data=2011-11-09|xornal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=2011 |número=11 |data-acceso=16 de febreiro do 2022|issn=1469-493X |doi=10.1002/14651858.CD002855.pub4 |pmc=7144729|pmid=22071804 |apelidos3=Gülmezoglu|nome3=A Metin|apelidos4=Hofmeyr|nome4=G Justus |apelidos5=Cheng |nome5=Linan |apelidos6=Campana |nome6=Aldo}}</ref><ref name="Kuller2011" /><ref>Creinin MD, Gemzell-Danielsson K (2009). "Aborto médico al principio del embarazo". En Paul M, Lichtenberg ES, Borgatta L, Grimes DA, Stubblefield PG, Creinin MD (eds.). ''Manejo de embarazos no deseados y anormales: atención integral del aborto''. Oxford: Wiley-Blackwell. pp. 111-34. [[ISBN]] [[Especial:BookSources/978-1-4051-7696-5|<bdi>978-1-4051-7696-5</bdi>]].</ref><ref>Kapp N, von Hertzen H (2009). "Métodos médicos para inducir el aborto en el segundo trimestre". En Paul M, Lichtenberg ES, Borgatta L, Grimes DA, Stubblefield PG, Creinin MD (eds.). ''Manejo de embarazos no deseados y anormales: atención integral del aborto''. Oxford: Wiley-Blackwell. pp. 178-92. [[ISBN]] [[Especial:BookSources/978-1-4051-7696-5|<bdi>978-1-4051-7696-5</bdi>]].</ref> Os réximes de aborto médico temperán máis comúns no primeiro trimestre usan mifepristona en combinación con [[misoprostol]] (ou ás veces outro análogo da [[prostaglandina]], [[gemeprost]]) ata 10 semanas (70 días) de idade xestacional, [[metotrexato]] en combinación cun análogo da prostaglandina ata 7 semanas de xestación, ou un análogo da prostaglandina só. Os réximes de combinación de mifepristona e misoprostol funcionan máis rápido e son máis eficaces a idades xestacionais posteriores que os réximes de combinación de metotrexato e misoprostol, e os réximes de combinación son máis eficaces que o misoprostol só. Este réxime é efectivo no segundo trimestre. Os réximes de aborto médico que involucran mifepristona seguido de misoprostol na nalga entre 24 e 48 horas despois son eficaces cando se realizan antes dos 70 días de xestación.<ref>{{Cita publicación periódica |url=https://escholarship.org/uc/item/2pw521h5|título=Mifepristone With Buccal Misoprostol for Medical Abortion: A Systematic Review. |apelidos=Chen |nome=Melissa J. |apelidos2=Creinin |nome2=Mitchell D. |data=2015-07-01|xornal=Obstetrics and gynecology |volume=126 |número=1 |páxinas=12–21 |data-acceso=17 de febreiro do 2022|idioma=en|issn=0029-7844|doi=10.1097/aog.0000000000000897}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |url=https://www.fda.gov/drugs/postmarket-drug-safety-information-patients-and-providers/mifeprex-mifepristone-information |título=Mifeprex (mifepristone) Information |apelidos=Research|nome=Center for Drug Evaluation and|data=2021-04-13|xornal=FDA |data-acceso=17 de febreiro do 2022|idioma=en}}</ref> En abortos moi temperáns, ata sete semanas de xestación, o aborto con medicamentos usando un réxime de combinación de mifepristona e misoprostol considérase máis eficaz que o aborto cirúrxico (aspiración ao baleiro), especialmente cando a práctica clínica non inclúe unha inspección detallada do tecido aspirado. Os réximes de aborto médico temperán que usan mifepristona, seguidos de 24 a 48 horas despois por misoprostol bucal ou vaxinal, son 98 % efectivos ata as 9 semanas de idade xestacional; de 9 a 10 semanas a eficacia diminúe modestamente ao 94 %. Se o aborto con medicamentos falla, débese usar o aborto cirúrxico para completar o procedemento.<ref>{{Cita libro|título=Management of unintended and abnormal pregnancy : comprehensive abortion care|url=https://www.worldcat.org/oclc/424554827|data=2009 |data-acceso=17 de febreiro do 2022|isbn=1-4443-1293-6 |oclc=424554827 |nome=Maureen |apelidos=Paul}}</ref> Os abortos médicos temperáns representan a maioría dos abortos antes das 9 semanas de xestación en [[Gran Bretaña]], [[Francia]], [[Suíza]], Estados Unidos, e os países nórdicos.<ref>{{Cita web |url=http://www.sante.gouv.fr/IMG/pdf/er765.pdf |lingua=fr |título=Les interruptions volontaires de grossesse en 2008 et 2009 |data-acceso=17 de febreiro do 2022 |data=2011-09-26 |páxina-web=web.archive.org |data-arquivo=26 de setembro de 2011 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110926235733/http://www.sante.gouv.fr/IMG/pdf/er765.pdf |url-morta=unfit }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3766037/|título=Effectiveness of medical abortion with mifepristone and buccal misoprostol through 59 gestational days |apelidos=Fjerstad |nome=Mary| apelidos2=Sivin |nome2=Irving |data=2009-9 |xornal=Contraception |volume=80 |número=3 |páxinas=282–286 |data-acceso=17 de febreiro do 2022 |issn=0010-7824|doi=10.1016/j.contraception.2009.03.010|pmc=3766037|pmid=19698822 |apelidos3=Lichtenberg |nome3=E Steve |apelidos4=Trussell |nome4=James |apelidos5=Cleland|nome5=Kelly|apelidos6=Cullins|nome6=Vanessa}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/fr/index/themen/14/02/03/key/03.html|título=Statistique suisse - Interruptions de grossesse|lingua=fr|data-acceso=17 de febreiro do 2022|data=2011-10-03|páxina-web=web.archive.org|data-arquivo=03 de outubro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111003203103/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/fr/index/themen/14/02/03/key/03.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |url=https://www.guttmacher.org/report/abortion-incidence-service-availability-us-2017 |título=Abortion Incidence and Service Availability in the United States, 2017|apelidos=Jones|nome=Rachel K.|apelidos2=Witwer|nome2=Elizabeth |data=2019-09-18 |data-acceso=17 de febreiro do 2022|idioma=en|doi=10.1363/2019.30760|apelidos3=Jerman|nome3=Jenna}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.stakes.fi/tilastot/tilastotiedotteet/2011/Tr09_11.pdf|título=Wayback Machine|data-acceso=2021-05-22|data=2012-01-18|páxina-web=web.archive.org|data-arquivo=18 de xaneiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120118094034/http://www.stakes.fi/tilastot/tilastotiedotteet/2011/Tr09_11.pdf|url-morta=unfit}}</ref> Os réximes de aborto médico que utilizan mifepristona en combinación cun análogo da prostaglandina son os métodos máis comúns utilizados para os abortos do segundo trimestre no Canadá, e na maior parte de [[Europa]], da [[República Popular da China|China]] e da [[India]], en contraste cos Estados Unidos, onde o 96 % dos abortos do segundo trimestre realízanse cirurxicamente por dilatación e evacuación. Unha revisión sistemática de Cochrane en 2020 concluíu que proporcionar ás mulleres medicamentos para levar a casa para completar a segunda etapa do procedemento para un aborto médico cedo resulta nun aborto efectivo. Requírense máis investigacións para determinar se o aborto médico autoadministrado é tan seguro como o aborto médico administrado polo provedor, onde un profesional da saúde está presente para axudar a manexar o aborto médico. Permitir de forma segura que as mulleres se autoadministren medicamentos para o aborto ten o potencial de mellorar o acceso ao aborto. Outras lagoas de investigación que se identificaron inclúen a mellor maneira de apoiar ás mulleres que elixen levar o medicamento a casa para un aborto autoadministrado. === Cirúrxico === [[Ficheiro:Vacuum-aspiration (single).svg|miniatura|Un aborto por aspiración ao baleiro ás oito semanas de idade xestacional (seis semanas despois da fecundación).<br />'''1:''' Saco amniótico<br />'''2:''' Embrión<br />'''3:''' Forro uterino<br />'''4:''' Espéculo<br />'''5:''' vacureta<br />'''6:''' Acople a unha bomba de succión]] Ata as 15 semanas de xestación, os métodos cirúrxicos máis comúns para realizar un aborto inducido son a [[aborto por succión-aspiración|succión-aspiración]] ou a [[aspiración ao baleiro]].<ref>{{cite web|author=Healthwise |url=http://www.webmd.com/hw/womens_conditions/tw1078.asp#tw1112 |title=Manual and vacuum aspiration for abortion |data=2004 |website=WebMD |data-acceso= 17 de febreiro do 2022| archive-url= https://web.archive.org/web/20070211155626/http://www.webmd.com/hw/womens_conditions/tw1078.asp| archive-date=11 de febreiro de 2007}}</ref> O MVA (''Aspiración manual ao baleiro'' en inglés), tamén coñecido como "miniaspiración" e "[[extracción menstrual]]", consiste na extracción do [[feto]] ou [[embrión]], [[placenta]] e membranas mediante succión utilizando unha xeringa manual, mentres que o EVA (''aspiración eléctrica ao baleiro'' en inglés) utiliza unha bomba eléctrica. Estas técnicas pódense utilizar moi cedo no embarazo. O MVA pódese usar ata a semana 14, pero nos EE. UU. adoita usarse antes e máis a miúdo . O EVA pódese usar máis tarde ou no inicio do embarazo cando non se precisa a dilatación cervical.<ref>{{Cita web|url=https://www.webmd.com/women/abortion-procedures|título=Surgical Abortion Procedures|data-acceso=17 de febreiro do 2022|páxina-web=WebMD|idioma=en}}</ref><ref>Meckstroth K, Paul M (2009). "Aborto por aspiración del primer trimestre". En Paul M, Lichtenberg ES, Borgatta L, Grimes DA, Stubblefield PG, Creinin MD (eds.). ''Manejo de embarazos no deseados y anormales: atención integral del aborto''. Oxford: Wiley-Blackwell. pp. 135-156. [[ISBN]] [[Especial:BookSources/978-1-4051-7696-5|<bdi>978-1-4051-7696-5</bdi>]].</ref> [[Dilatación e curetaxe]] (D&C) refírese á apertura do [[Colo uterino|cérvix]] (dilatación) e á eliminación de tecido mediante succión ou instrumentos afiados ([[legrado]] ou raspado).<ref name="webmd">{{cite web |title=Dilation and evacuation (D&E) for abortion |work=Healthwise |publisher=WebMD |date=2004-10-07 |url=http://www.webmd.com/a-to-z-guides/Dilation-and-evacuation-DE-for-abortion |access-date=18 de febreiro do 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20070502000343/http://www.webmd.com/a-to-z-guides/Dilation-and-evacuation-DE-for-abortion |archive-date=2007-05-02 }}</ref> D&C é un procedemento xinecolóxico estándar realizado por unha variedade de razóns, incluíndo o exame do revestimento uterino para detectar posibles [[neoplasia]]s malignas, a investigación de sangrado anormal e o aborto. A [[Organización Mundial da Saúde]] recomenda o ''legrado agudo'' só cando non se dispoña de aspiración de succión.<ref>Hammond, C; Chasen, S (2009). ''Dilatación y evacuación. En Paul M, Lichtenberg ES Borgatta L Grimes DA Stubblefield P Creinin (eds)Manejo de embarazos no deseados y anormales: atención integral del aborto''. Oxford: Wiley-Blackwell. pp. 178-92. [[ISBN]] [[Especial:BookSources/978-1-4051-7696-5|<bdi>978-1-4051-7696-5</bdi>]].</ref> A dilatación e evacuación (D&E), utilizada despois de 12 a 16 semanas, consiste en abrir o [[colo uterino]] e baleirar o útero usando instrumentos cirúrxicos e succión. O D&E realízase por vía vaxinal e non require unha incisión. A dilatación e extracción intactas (D&X) refírese a unha variante de D&E que ás veces se usa despois de 18 a 20 semanas cando a extracción dun feto intacto mellora a seguridade cirúrxica ou por outras razóns.<ref>"Boletín de Práctica No. 135: Aborto del segundo semestre". ''Obstetricia y Ginecología''. '''121''' (6): 1394-1406. Junio de 2013. doi:10.1097]]/01. AOG.0000431056.79334.cc. [[ISSN]] 0029-7844.[[PubMed|PMID]] 23812485.</ref> O aborto tamén se pode realizar cirurxicamente por histotomía ou histerectomía grávida. O aborto por histerotomía é un procedemento similar a unha cesárea e realízase baixo anestesia xeral. Require unha incisión máis pequena que unha cesárea e pódese usar durante etapas posteriores do embarazo. A histerectomía grávida refírese á extirpación de todo o útero mentres aínda contén o embarazo. A histerotomía e a histerectomía asócianse con taxas moito máis altas de morbilidade e mortalidade materna que o D&E ou o aborto por indución.<ref>{{Cite journal|date=June 2013|title=Practice Bulletin No. 135: Second-Trimester Abortion|url=https://archive.org/details/sim_obstetrics-and-gynecology_2013-06_121_6/page/1394|journal=Obstetrics & Gynecology|language=en|volume=121|issue=6|pages=1394–1406|doi=10.1097/01.AOG.0000431056.79334.cc|pmid=23812485|issn=0029-7844}}</ref> Os procedementos do primeiro trimestre xeralmente pódense realizar con anestesia local, mentres que os métodos do segundo trimestre poden requirir sedación profunda ou anestesia xeral.<ref>Templeton, A. ; Grimes, D.A. (2011). "A Request for Abortion". ''New England Journal of Medicine''. '''365''' (23): 2198-2204.[[doi:10.1056]]/NEJMcp1103639. [[PubMed|PMID]] 22150038.</ref> === Aborto por indución do parto === En lugares que carecen da habilidade médica necesaria para a dilatación e extracción, ou onde os profesionais prefíreno, un aborto pódese inducir primeiro inducindo o parto e logo inducindo a morte fetal se é necesario.<ref name=GLOWM_Late>{{cite journal|last1=Borgatta|first1=L|journal=Global Library of Women's Medicine |data= decembro 2014|volume=GLOWM.10444|doi=10.3843/GLOWM.10444|url=http://www.glowm.com/section_view/heading/Labor%20Induction%20Termination%20of%20Pregnancy/item/443|data-acceso= 19 de febreiro de 2022|título=Labor Induction Termination of Pregnancy |archive-url = https://web.archive.org/web/20150924082507/http://www.glowm.com/section_view/heading/Labor%20Induction%20Termination%20of%20Pregnancy/item/443 |data-arquivo=24 de setembro de 2015}}</ref> Isto ás veces chámase "aborto inducido". Este procedemento pódese realizar apartir das 13 semanas de xestación ata o terceiro trimestre. Aínda que este método é moi pouco común nos Estados Unidos, máis do 80 % dos abortos inducidos durante o segundo trimestre son abortos inducidos polo método de parto en Suecia e outros países veciños.<ref name=Labor_Induced_Abortion>{{cite journal|last1=Society of Family Planning|title=Clinical Guidelines, Labor induction abortion in the second trimester|journal=Contraception|date=febreiro 2011|volume=84|issue=1|pages=4–18 |doi=10.1016/j.contraception.2011.02.005 |pmid=21664506|url=http://www.contraceptionjournal.org/article/S0010-7824(11)00057-6/pdf|quote=10. Cal é o efecto do feticidio no resultado do aborto por indución do parto? Causar deliberadamente a morte do feto antes de que se realice o aborto por indución do parto, principalmente para evitar a supervivencia fetal transitoria despois da expulsión; este enfoque pode ser para a comodidade tanto da muller como do persoal, para evitar esforzos de reanimación inútiles. Algúns provedores alegan que o feticidio tamén facilita o parto, aínda que poucos datos apoian esta afirmación. A supervivencia fetal transitoria é moi improbable despois da instalación intraamniótica de solución salina ou urea, que son directamente feticidas. A supervivencia transitoria con misoprostol para o aborto de indución do parto a maiores de 18 semanas varía do 0% ao 50% e observouse ata nun 13% dos abortos realizados con altas doses de oxitocina. Os factores asociados cunha maior probabilidade de supervivencia fetal transitoria co aborto por indución do parto inclúen o aumento da idade xestacional, a diminución do intervalo de aborto e o uso de axentes indutivos non feticidas como os análogos de PGE1.|access-date=19 de febreiro de 2022}}</ref> Só disponse de datos limitados que comparen este método coa dilatación e a extracción.<ref name=Labor_Induced_Abortion/> A diferenza de D&E, os abortos inducidos polo método de parto despois de 18 semanas poden complicarse pola ocorrencia dunha breve supervivencia fetal, que pode caracterizarse legalmente como nacemento vivo. Por esta razón, o aborto inducido polo método de parto é legalmente arriscado nos Estados Unidos.<ref name=Labor_Induced_Abortion/><ref name=NAF_2015_Policy>{{cite book|title=2015 Clinical Policy Guidelines|publisher=National Abortion Federation|date=2015|url=http://prochoice.org/wp-content/uploads/2015_NAF_CPGs.pdf|data-acceso=319 de febreiro de 2022|quote=Declaración de política: o aborto de indución médica é un método seguro e eficaz para a interrupción do embarazo máis aló do primeiro trimestre cando o realizan médicos adestrados en consultorios médicos, clínicas independentes, centros de cirurxía ambulatoria e hospitais. Os axentes feticidas poden ser especialmente importantes cando xorden problemas de viabilidade.|archive-url= https://web.archive.org/web/20150812220053/http://prochoice.org/wp-content/uploads/2015_NAF_CPGs.pdf |archive-date=12 de agosto de 2015}}</ref> === Outros métodos === Historicamente, unha serie de herbas que se cre que posúen propiedades abortivas utilizáronse na medicina popular. Entre estas atópanse: o [[tanaceto]], o [[poexo]], a [[acteia]] e o agora extinto [[Silphium|silfium.]]<ref>Riddle, John M. (1997). ''Las hierbas de Eva: una historia de anticoncepción y aborto en Occidente''. Cambridge, MA: Harvard University Press.[[ISBN]] [[Especial:BookSources/978-0-674-27024-4|<bdi>978-0-674-27024-4</bdi>]]. [[Online Computer Library Center|OCLC]] 36126503.</ref> En 1978, unha muller de [[Colorado, Estados Unidos de América|Colorado]] morreu e outra desenvolveu danos orgánicos cando tentaron interromper os seus embarazos tomando aceite de poexo.<ref>{{cita publicación periódica | title=Pennyroyal oil poisoning and hepatoxicity | journal=Journal of the American Medical Association | year=1979|volume=242|issue=26|pages=2873–24|doi=10.1001/jama.1979.03300260043027| last1=Sullivan | first1=John B. |first2=Barry H. |last2=Rumack |first3=Harold Jr|last3=Thomas| pmid=513258 |display-authors=etal}}</ref> Debido a que o uso indiscriminado de herbas como abortivos pode causar efectos secundarios graves, mesmo letais, como [[Síndrome de disfunción multiorgánica|insuficiencia orgánica múltiple]],<ref>{{Cite journal|vauthors=Ciganda C, Laborde A |title=Herbal infusions used for induced abortion |journal=Journal of Toxicology: Clinical Toxicology |volume=41 |issue=3 |pages=235–39 |year=2003 |pmid=12807304 |doi=10.1081/CLT-120021104 }}</ref> os médicos non o recomendan.<ref>Smith JP (1998). "Elecciones arriesgadas: Los peligros de los adolescentes que usan intentos de aborto autoinducidos". ''Journal of Pediatric Health Care''.'''12''' (3): 147-51. doi:10.1016]]/S0891-5245(98)90245-0.[[PubMed|PMID]] 9652283.</ref> Ás veces téntase o aborto provocando un traumatismo no abdome. O grao de forza, se é severo, pode causar lesións internas graves sen que necesariamente chegue a inducir un aborto espontáneo.<ref>{{cite journal | author = Smith JP | title = Risky choices: The dangers of teens using self-induced abortion attempts | journal = Journal of Pediatric Health Care | volume = 12 | issue = 3 | pages = 147–51 | year = 1998 | pmid = 9652283 | doi = 10.1016/S0891-5245(98)90245-0 }}</ref> No sueste asiático, hai unha antiga tradición de tentar abortar a través dunha masaxe abdominal contundente.<ref name="potts">{{Cite journal |last1=Potts |first1=M.| author-link1=Malcolm Potts| last2=Graff |first2=M. |last3=Taing |first3=J. |doi=10.1783/147118907782101904 |title=Thousand-year-old depictions of massage abortion |journal=Journal of Family Planning and Reproductive Health Care |volume=33 |issue=4| pages=233–34 |year=2007 |pmid=17925100}}</ref> Un dos baixorrelevos que decoran o templo de [[Angkor Wat]] de [[Camboxa]] representa a un demo realizando tal aborto a unha muller que foi enviada ao [[inframundo]].<ref name="Potts2007" /> Os métodos empregados de aborto inseguro e autoinducido inclúen o mal uso do [[misoprostol]] e a inserción de trebellos non cirúrxicos como agullas de tecer e perchas no útero. Estes e outros métodos para interromper o embarazo pódense chamar "aborto espontáneo inducido". Tales métodos de cando en cando utilízanse en países onde o aborto cirúrxico é legal e está dispoñible.<ref>{{Cita web|url=https://www.racgp.org.au/getattachment/66f84b73-e224-4a4b-95c9-818b3e525cf1/attachment.aspx|título=Self induction of abortion with instrumentation |formato=PDF|data-acceso=20 de febreiro do 2022|apelido=Practitioners|nome=The Royal Australian College of General|páxina-web=www.racgp.org.au|idioma=en}}</ref> ==Seguridade== [[Ficheiro:Abortion Quick & Pain Free sign, Joe Slovo Park, Cape Town, South Africa-3869.jpg|miniatura|Un folleto dunha clínica de aborto probable ilegal en [[Suráfrica]]]] Os riscos para a saúde nun aborto dependen principalmente de se o procedemento se realiza de forma segura ou insegura. A [[Organización Mundial da Saúde]] (OMS) define os [[abortos inseguros]] como aqueles realizados por persoas non cualificadas, con equipos perigosos ou en instalacións insalubres.<ref name="who-unsafe-1992">{{cite web| publisher=World Health Organization |title=The Prevention and Management of Unsafe Abortion |data=abril de 1992| data-acceso=20 de febreiro do 2022 |url=http://whqlibdoc.who.int/hq/1992/WHO_MSM_92.5.pdf | archive-url= https://web.archive.org/web/20100530072310/http://whqlibdoc.who.int/hq/1992/WHO_MSM_92.5.pdf| data-arquivo= 30 de maio de 2010 }}</ref> Os abortos legais realizados nos [[país desenvolvido|países desenvolvidos]] están entre os procedementos máis seguros da medicina. <ref name="lancet-grimes" >{{Cite journal |last1=Grimes |first1=DA |last2=Benson |first2=J |last3=Singh |first3=S |last4=Romero |first4=M |last5=Ganatra |first5=B |last6=Okonofua |first6=FE |last7=Shah |first7=IH |doi=10.1016/S0140-6736(06)69481-6 |title=Unsafe abortion: The preventable pandemic |journal=The Lancet |volume=368 |issue=9550 |pages=1908–19 |year=2006 |pmid=17126724 |url=https://www.who.int/reproductivehealth/publications/general/lancet_4.pdf |archive-url= https://web.archive.org/web/20110629040442/http://www.who.int/reproductivehealth/publications/general/lancet_4.pdf |data-arquivo=29 de xuño de 2011 |data-acceso=20 de febreiro do 2022 }}</ref><ref name="grimes-overview">{{cite journal |last1=Grimes |first1=DA |last2=Creinin |first2=MD |title=Induced abortion: an overview for internists |journal=Annals of Internal Medicine |volume=140 |issue=8 |pages=620–26 |year=2004 |pmid=15096333 |doi=10.7326/0003-4819-140-8-200404200-00009 }}</ref> Nos Estados Unidos a partir de 2012, estimouse que o aborto era unhas 14 veces máis seguro para as mulleres que o parto.<ref>{{Cite journal|last=Petersen|first=Emily E.|date=2019|title=Vital Signs: Pregnancy-Related Deaths, United States, 2011–2015, and Strategies for Prevention, 13 States, 2013–2017|journal=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report|volume=68|issue=18|pages=423–429|doi=10.15585/mmwr.mm6818e1|pmid=31071074|pmc=6542194|issn=0149-2195}}</ref> O CDC estimou en 2019 que a mortalidade relacionada co embarazo nos Estados Unidos foi de 17,2 mortes maternas por cada 100.000 nacidos vivos.<ref>{{Cite journal|last=Petersen|first=Emily E.|date=2019|title=Vital Signs: Pregnancy-Related Deaths, United States, 2011–2015, and Strategies for Prevention, 13 States, 2013–2017|journal=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report|volume=68|issue=18|pages=423–429|doi=10.15585/mmwr.mm6818e1|pmid=31071074|pmc=6542194|issn=0149-2195}}</ref> mentres que a taxa de mortalidade por aborto nos EUA é de 0,7 mortes maternas por cada 100.000 procedementos.<ref name="Ray2014">{{cite journal |last1=Raymond |first1=EG |last2=Grossman |first2=D |last3=Weaver |first3=MA |last4=Toti |first4=S |last5=Winikoff |first5=B |title=Mortality of induced abortion, other outpatient surgical procedures and common activities in the United States |journal=Contraception |date=November 2014 |volume=90 |issue=5 |pages=476–79 |pmid=25152259 |doi=10.1016/j.contraception.2014.07.012 | quote=Resultados: a taxa de mortalidade relacionada co aborto en 2000-2009 nos Estados Unidos foi de 0,7 por 100.000 abortos. Estudos en aproximadamente os mesmos anos atoparon taxas de mortalidade de 0,8-1,7 mortes por cada 100.000 procedementos de cirurxía plástica, 0-1,7 mortes por cada 100.000 procedementos odontolóxicos, 0,6-1,2 mortes por cada 100.000 maratóns corridos e polo menos 4 mortes entre 100.000 ciclistas profesionais nun gran evento anual de ciclismo. A taxa de mortalidade de tráfico por cada 758 millas de vehículos percorridos por turismos nos Estados Unidos en 2007-2011 foi aproximadamente igual á taxa de mortalidade relacionada co aborto. Conclusións: a seguridade do aborto inducido practicado nos Estados Unidos durante a última década cumpriu ou superou as expectativas dos procedementos cirúrxicos ambulatorios e comparouse favorablemente coa de dúas actividades voluntarias non médicas comúns. }}</ref><ref>{{Cite book|url=https://www.nap.edu/read/24950/chapter/4|title=Read "The Safety and Quality of Abortion Care in the United States" at NAP.edu|doi=10.17226/24950|pmid=29897702|year=2018|isbn=978-0-309-46818-3|last2=Division|first2=Health Medicine|last1=National Academies of Sciences|first1=Engineering|author3=Board on Health Care Services|author4=Board on Population Health Public Health Practice|author5=Committee on Reproductive Health Services: Assessing the Safety Quality of Abortion Care in the U.S}}</ref> No Reino Unido, as directrices do Royal College of Obstetricians and Gynecologists establecen que "as mulleres deben ser informadas de que o aborto é xeralmente máis seguro que continuar un embarazo ata o final".<ref>{{cite journal|author=Donnelly L|title=Abortion is Safer than Having a Baby, Doctors Say|journal=The Telegraph|data=26 de febreiro de 2011}}</ref> En todo o mundo, de media, o aborto é máis seguro que levar un embarazo a termo. Un estudo de 2007 informou de que "o 26% de todos os embarazos no mundo son interrompidos por aborto inducido", mentres que "as mortes por procedementos [abortos] realizados de forma inadecuada constitúen o 13% da mortalidade materna a nivel mundial".<ref>{{cite journal | vauthors = Dixon-Mueller R, Germain A | title = Fertility regulation and reproductive health in the Millennium Development Goals: the search for a perfect indicator | journal = American Journal of Public Health | volume = 97 | issue = 1 | pages = 45–51 | date = January 2007 | pmid = 16571693 | pmc = 1716248 | doi = 10.2105/AJPH.2005.068056 }}</ref> En Indonesia no ano 2000 estimouse que 2 millóns de embarazos terminaron en aborto, 4,5 millóns de embarazos foron levados a termo e entre o 14 e o 16 por cento das mortes maternas foron o resultado do aborto.<ref>{{cita web| url=https://www.guttmacher.org/sites/default/files/report_pdf/ib_abortion_indonesia_0.pdf |título=Abortion in Indonesia |editor=Guttmacher Institute|ano=2008 |data-acceso=21 de febreiro do 2022 |lingua=en}}</ref> Nos Estados Unidos de 2000 a 2009, o aborto tivo unha taxa de mortalidade inferior á [[cirurxía plástica]], inferior ou similar a correr unha maratón, e aproximadamente equivalente a percorrer 760 millas nun coche de pasaxeiros.{{ r | Ray2014 }} Cinco anos despois de solicitar servizos de aborto, as mulleres que deron a luz despois de que se lles negara o aborto informaron dun peor estado de saúde que as que abortaron no primeiro ou segundo trimestre.<ref>{{Cite journal|last1=Ralph|first1=Lauren J.|last2=Schwarz|first2=Eleanor Bimla|last3=Grossman|first3=Daniel|last4=Foster|first4=Diana Greene|date=11 June 2019|title=Self-reported Physical Health of Women Who Did and Did Not Terminate Pregnancy After Seeking Abortion Services: A Cohort Study|journal=Annals of Internal Medicine|language=en|doi=10.7326/M18-1666|pmid=31181576|issn=0003-4819|volume=171|issue=4|pages=238–247}}</ref> O risco de mortalidade relacionada co aborto aumenta coa idade xestacional, pero segue sendo inferior a do parto.<ref>{{Cite journal|last1=Raymond|first1=Elizabeth G.|last2=Grimes|first2=David A.|data=febreiro de 2012|title=The Comparative Safety of Legal Induced Abortion and Childbirth in the United States|journal=Obstetrics & Gynecology|language=en|volume=119|issue=2, Part 1|pages=215–219|doi=10.1097/AOG.0b013e31823fe923|pmid=22270271 |issn=0029-7844}}</ref> O aborto ambulatorio é tan seguro entre os 64 e os 70 días de xestación como antes dos 63 días.<ref>{{cite journal|last1=Abbas|first1=D|last2=Chong|first2=E|last3=Raymond|first3=EG|title=Outpatient medical abortion is safe and effective through 70 days gestation|journal=Contraception|data=setembro de 2015|volume=92|issue=3|pages=197–99|pmid=26118638|doi=10.1016/j.contraception.2015.06.018}}</ref> Hai poucas diferenzas en termos de seguridade e eficacia, entre o aborto médico mediante un réxime combinado de mifepristona e misoprostol e o aborto cirúrxico (aspiración ao baleiro), nos abortos no inicio do primeiro trimestre ata as 10 semanas de xestación.<ref name="WHO FAQs 2006">{{cite book|author=WHO Department of Reproductive Health and Research|year=2006|title=Frequently asked clinical questions about medical abortion|location=Geneva|publisher=World Health Organization|isbn=92-4-159484-5|url=http://whqlibdoc.who.int/publications/2006/9241594845_eng.pdf|access-date=22 November 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111226115043/http://whqlibdoc.who.int/publications/2006/9241594845_eng.pdf|data-arquivo=26 de decembro de 2011}}</ref> O aborto con medicamentos empregando só o misoprostol semellante as [[prostaglandina]]s é menos efectivo e máis doloroso que o aborto con medicamentos mediante un réxime combinado de mifepristona e misoprostol ou que o aborto cirúrxico.<ref>{{cite web|author=Grossman D|date=3 September 2004|title=Medical methods for first trimester abortion: RHL commentary|work=Reproductive Health Library|location=Geneva|publisher=World Health Organization|url=http://apps.who.int/rhl/fertility/abortion/dgcom/en/index.html|data-acceso=21 de febreiro do 2022 |archive-url= https://web.archive.org/web/20111028054620/http://apps.who.int/rhl/fertility/abortion/dgcom/en/index.html|data-arquivo=28 de outubro de 2011}}</ref><ref>{{cite web|vauthors=Chien P, Thomson M |date=15 December 2006|title=Medical versus surgical methods for first trimester termination of pregnancy: RHL commentary|work=Reproductive Health Library|location=Geneva|publisher=World Health Organization|url=http://apps.who.int/rhl/fertility/abortion/pccom/en/index.html |data-acceso=21 de febreiro do 2022 | archive-url= https://web.archive.org/web/20100517201143/http://apps.who.int/rhl/fertility/abortion/pccom/en/index.html| data-arquivo= 17 de maio de 2010 }}</ref> A [[aspiración ao baleiro]] no primeiro trimestre é o método máis seguro de aborto cirúrxico, e pódese realizar nun [[atención primaria|centro de atención primaria]] nunha [[clínica de abortos]] ou nun hospital. As complicacións, que son raras, poden incluír a [[perforación uterina]], a [[endometrite|infección pélvica]] e a retención de produtos da concepción que requiren un segundo procedemento para retiralos.<ref name="arch-fam-practice">{{cite journal|vauthors=Westfall JM, Sophocles A, Burggraf H, Ellis S |title=Manual vacuum aspiration for first-trimester abortion |journal=Arch Fam Med |volume=7 |issue=6 |pages=559–62 |year=1998 |pmid=9821831 |doi=10.1001/archfami.7.6.559 |url=http://archfami.ama-assn.org/cgi/content/full/7/6/559 |archive-url=https://web.archive.org/web/20050405202853/http://archfami.ama-assn.org/cgi/content/full/7/6/559 |data-arquivo=5 de abril de 2005 }}</ref> As infeccións representan un terzo das mortes relacionadas co aborto nos Estados Unidos.<ref>{{cite journal|last1=Dempsey|first1=A|title=Serious infection associated with induced abortion in the United States|url=https://archive.org/details/sim_clinical-obstetrics-and-gynecology_2012-12_55_4/page/888|journal=Clinical Obstetrics and Gynecology|date=December 2012|volume=55|issue=4|pages=888–92|doi=10.1097/GRF.0b013e31826fd8f8|pmid=23090457}}</ref> A taxa de complicacións do aborto por aspiración ao baleiro no primeiro trimestre é similar, independentemente de que o procedemento se realice nun hospital, nun centro cirúrxico ou nunha clínica.<ref>{{cite journal|last1=White|first1=Kari|last2=Carroll|first2=Erin|last3=Grossman|first3=Daniel|title=Complications from first-trimester aspiration abortion: a systematic review of the literature|journal=Contraception|date=November 2015|volume=92|issue=5|pages=422–38|doi=10.1016/j.contraception.2015.07.013|pmid=26238336}}</ref> Os antibióticos preventivos (como a [[doxiciclina]] ou o [[metronidazol]]) adoitan administrarse antes dos procedementos de aborto,<ref>{{cite journal |title=ACOG practice bulletin No. 104: antibiotic prophylaxis for gynecologic procedures |url=https://archive.org/details/sim_obstetrics-and-gynecology_2009-05_113_5/page/1180 |journal=Obstetrics & Gynecology |volume=113 |issue=5 |pages=1180–89 |data=maio de 2009 |pmid=19384149 |doi=10.1097/AOG.0b013e3181a6d011 |author1= ACOG Committee on Practice Bulletins – Gynecology}}</ref> xa que se cre que reducen substancialmente o risco de infección uterina postoperatoria;<ref name="NEJMDec2011">{{Cite journal |last1=Templeton |first1=A. |last2=Grimes |first2=D.A. |doi=10.1056/NEJMcp1103639 |pmid=22150038 |title=A Request for Abortion |journal=New England Journal of Medicine |volume=365 |issue=23 |pages=2198–2204 |year=2011 }}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Sawaya GF, Grady D, Kerlikowske K, Grimes DA |title=Antibiotics at the time of induced abortion: the case for universal prophylaxis based on a meta-analysis |journal=Obstetrics & Gynecology |volume=87 |issue=5 Pt 2 |pages=884–90 |date=May 1996 |pmid=8677129 }}</ref> con todo, os [[antibiótico]]s non se dan habitualmente con [[pílula]]s abortivas.<ref>{{Cite journal|last1=Achilles|first1=Sharon L.|last2=Reeves|first2=Matthew F.|date=April 2011|title=Prevention of infection after induced abortion|journal=Contraception|language=en|volume=83|issue=4|pages=295–309|doi=10.1016/j.contraception.2010.11.006|pmid=21397086}}</ref> A taxa de fallos de procedementos non parece variar significativamente dependendo de se o aborto é realizado por un médico ou un [[practicante de nivel medio]].<ref>{{cite journal|last1=Barnard|first1=S|last2=Kim|first2=C|last3=Park|first3=MH|last4=Ngo|first4=TD|title=Doctors or mid-level providers for abortion|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|data=27 de xullo de 2015 |issue=7 |pages=CD011242 |doi=10.1002/14651858.CD011242.pub2 |pmid=26214844 |url= https://researchonline.lshtm.ac.uk/2274695/1/Doctors%20or%20mid-level%20providers%20for%20abortion_GREEN%20VoR.pdf}}</ref> As complicacións despois do aborto no segundo trimestre son similares ás posteriores ao aborto no primeiro trimestre e dependen algo do método elixido.<ref>{{Cite journal|last1=Lerma|first1=Klaira|last2=Shaw|first2=Kate A.|data=15 de setembro de 2017|title=Update on second trimester medical abortion|journal=Current Opinion in Obstetrics and Gynecology |doi=10.1097/GCO.0000000000000409|issn=1473-656X|pmid=28922193|volume=29|issue=6|pages=413–18 |quote=O aborto cirúrxico do segundo trimestre é ben tolerado e cada vez máis rápido}}</ref> O risco de morte por aborto achégase aproximadamente á metade do risco de morte por parto canto máis avanzada está a muller no embarazo; dun dun millón antes das 9 semanas de xestación a case un de dez mil ás 21 semanas ou máis (medido desde o último período menstrual).<ref>{{cite journal |last1=Committee on Practice Bulletins-Gynecology |last2=Steinauer |first2=Jody |last3=Jackson |first3=Andrea |last4=Grossman |first4=Daniel |title=Second-trimester abortion. Practice Bulletin No. 135. |journal=American College of Obstetrics & Gynecology - Practice Bulletins |date=June 2013 |url=https://www.acog.org/Clinical-Guidance-and-Publications/Practice-Bulletins/Committee-on-Practice-Bulletins-Gynecology/Second-Trimester-Abortion |access-date=4 December 2019 |quote=The mortality rate associated with abortion is low (0.6 per 100,000 legal, induced abortions), and the risk of death associated with childbirth is approximately 14 times higher than that with abortion. Abortion-related mortality increases with each week of gestation, with a rate of 0.1 per 100,000 procedures at 8 weeks of gestation or less, and 8.9 per 100,000 procedures at 21 weeks of gestation or greater.}}</ref><ref name=Bartlett2004>{{cite journal |last1=Bartlett |first1=Linda A. |title=Risk Factors for Legal Induced Abortion–Related Mortality in the United States |url=https://archive.org/details/sim_obstetrics-and-gynecology_2004-04_103_4/page/729 |journal=Obstetrics & Gynecology |date=April 2004 |volume=103 |issue=4 |pages=729–737 |doi=10.1097/01.AOG.0000116260.81570.60 |pmid=15051566 |cita=TO factor de risco que segue a estar máis fortemente asociado coa mortalidade por aborto legal é a idade xestacional no momento do aborto.}}</ref> Parece que ter unha evacuación uterina cirúrxica previa (xa sexa por aborto inducido ou por tratamento do aborto espontáneo) correlaciona cun pequeno aumento do risco de parto prematuro en embarazos futuros. Os estudos que apoian isto non controlaron factores non relacionados co aborto ou o aborto espontáneo e, polo tanto, non se determinaron as causas desta correlación, aínda que se suxeriron múltiples posibilidades.<ref name=Saccone2016>{{cite journal |last1=Saccone |first1=Gabriele |last2=Perriera |first2=Lisa |last3=Berghella |first3=Vincenzo |title=Prior uterine evacuation of pregnancy as independent risk factor for preterm birth: a systematic review and metaanalysis |journal=[[American Journal of Obstetrics and Gynecology]] |volume=214 |date=May 2016 |issue=5 |pages=572–591 |pmid=26743506 |doi=10.1016/j.ajog.2015.12.044|url=https://www.iris.unina.it/retrieve/handle/11588/697884/158333/25%20Abortion%20PTB%20-%20AJOG%20-%20SACCONE.pdf | quote=Prior surgical uterine evacuation for either I-TOP[induced termination of pregnancy] or SAB[spontaneous abortion, - also known as miscarriage] is an independent risk factor for PTB[pre-term birth]. These data warrant caution in the use of surgical uterine evacuation and should encourage safer surgical techniques as well as medical methods. }}</ref><ref>{{cite journal|last1=Averbach|first1=Sarah H.| last2=Seidman|first2=Dominika|last3=Steinauer|first3=Jody|last4=Darney|first4=Philip|title=Re: Prior uterine evacuation of pregnancy as independent risk factor for preterm birth: a systematic review and metaanalysis|data=1 de xaneiro de 2017|journal=American Journal of Obstetrics & Gynecology|volume=216|issue=1|page=87|url=https://www.ajog.org/article/S0002-9378(16)30650-0/fulltext|doi=10.1016/j.ajog.2016.08.038|pmid=27596618 }}</ref> Algúns supostos riscos de aborto son promovidos principalmente por grupos antiabortistas,<ref name="JASEN"/><ref name=Cancer_Linacre>{{cite journal|author1=Schneider, A. Patrick II|author2=Zainer, Christine|title=The breast cancer epidemic: 10 facts|journal=The Linacre Quarterly|data=agosto de 2014|volume=81|issue=3|pages=244–77|doi=10.1179/2050854914Y.0000000027|pmid=25249706|publisher=Catholic Medical Association|cita=numerosos investigadores occidentais e non occidentais de todo o mundo atoparon unha asociación entre [aborto inducido] e cancro de mama. Isto é especialmente certo nos informes máis recentes que permiten un período de latencia suficiente do cancro de mama desde a adopción dun estilo de vida occidental no comportamento sexual e reprodutivo..|display-authors=etal |pmc=4135458}}</ref> pero carecen de apoio científico.<ref name="JASEN">{{cite journal |author=Jasen P |title=Breast cancer and the politics of abortion in the United States |journal=Medical History |volume=49 |issue=4 |pages=423–44 |date=October 2005 |pmid=16562329 |pmc=1251638 |doi= 10.1017/S0025727300009145}}</ref> Por exemplo, a cuestión da relación entre [[abortion-breast cancer hypothesis|aborto inducido e cancro de mama]] investigouse amplamente. Principais organismos médicos e científicos (incluíndo a OMS, [[National Cancer Institute]], [[American Cancer Society]], [[Royal College of Obstetricians and Gynaecologists|Royal College of OBGYN]] e [[American Congress of Obstetricians and Gynecologists|American Congress of OBGYN]]) concluíron que o aborto non causa cancro de mama.<ref>As declaracións de posición dos principais organismos médicos sobre o aborto e o cancro de mama inclúen: * World Health Organization: {{cite web|url=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs240/en/ |title=Induced abortion does not increase breast cancer risk (Fact sheet N°240) |publisher=World Health Organization |data-acceso=6 de xaneiro de 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110213141046/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs240/en/ |archive-date=13 de febreiro 2011 }} * National Cancer Institute: {{cite web|url=http://www.cancer.gov/cancertopics/factsheet/risk/abortion-miscarriage |title=Abortion, Miscarriage, and Breast Cancer Risk |publisher=National Cancer Institute |data-acceso==11 de xaneiro de 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101221084337/http://www.cancer.gov/cancertopics/factsheet/Risk/abortion-miscarriage |data-arquivo=21 de decembro de 2010 |data=20 de febreiro de 2003 }} * American Cancer Society: {{cite web|url=http://www.cancer.org/Cancer/BreastCancer/MoreInformation/is-abortion-linked-to-breast-cancer |publisher=American Cancer Society|data=23 de setembro de 2010 |data-acceso=20 de xuño de 2011 |title=Is Abortion Linked to Breast Cancer? |quote=At this time, the scientific evidence does not support the notion that abortion of any kind raises the risk of breast cancer. |archive-url=https://web.archive.org/web/20110605204701/http://www.cancer.org/Cancer/BreastCancer/MoreInformation/is-abortion-linked-to-breast-cancer |data-arquivo=5 de xuño de 2011 }} * Royal College of Obstetricians and Gynaecologists: {{cite web|url=http://www.rcog.org.uk/files/rcog-corp/uploaded-files/NEBAbortionSummary.pdf |title=The Care of Women Requesting Induced Abortion |page=9 |publisher=Royal College of Obstetricians and Gynaecologists |data-acceso=29 de xuño de 2008 |quote=Induced abortion is not associated with an increase in breast cancer risk. |archive-url=https://web.archive.org/web/20130727105037/http://www.rcog.org.uk/files/rcog-corp/uploaded-files/NEBAbortionSummary.pdf |archive-date=27 July 2013 }} * American Congress of Obstetricians and Gynecologists: {{cite web|url=http://www.acog.org/from_home/publications/press_releases/nr07-31-03-2.cfm |title=ACOG Finds No Link Between Abortion and Breast Cancer Risk |date=31 July 2003 |publisher=American Congress of Obstetricians and Gynecologists |data-acceso= 22 de febreiro do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110102030744/http://www.acog.org/from_home/publications/press_releases/nr07-31-03-2.cfm |data-arquivo=2 xaneiro de 2011 }}</ref> No pasado mesmo a ilegalidade non significaba automaticamente que os abortos fosen inseguros. Referíndose aos Estados Unidos, a historiadora [[Linda Gordon]] afirma: "De feito, os abortos ilegais neste país teñen un historial de seguridade impresionante".<ref>{{cite book | last = Gordon | first = Linda | title = The Moral Property of Women | publisher = University of Illinois Press | year = 2002 | isbn = 0-252-02764-7 }}</ref>{{rp|25|}} De acordo con [[Rickie Solinger]], {{Cita| Un mito relacionado, promulgado por un amplo espectro de persoas preocupadas polo aborto e as políticas públicas, é que antes da legalización os abortistas eran carniceiros sucios e perigosos... [A] evidencia histórica non apoia tales afirmacións.<ref>{{cita web | last = Solinger | first = Rickie | editor-last = Solinger | editor-first = Rickie | title = Abortion Wars: A Half Century of Struggle, 1950–2000 | pages = [https://archive.org/details/abortionwarshalf0000soli/page/1 1–9] | publisher = University of California Press | year = 1998 | isbn = 978-0-520-20952-7 | url = https://archive.org/details/abortionwarshalf0000soli/page/1 }}</ref>{{rp|4}} }} Os autores Jerome Bates e Edward Zawadzki describen o caso dun abortista ilegal no leste dos Estados Unidos a principios do século XX que estaba orgulloso de ter completado con éxito 13.844 abortos sen ningunha vítima mortal.<ref>{{cite book | last1 = Bates | first1 = Jerome E. | last2 = Zawadzki | first2 = Edward S. | title = Criminal Abortion: A Study in Medical Sociology | publisher = Charles C. Thomas | year = 1964 | isbn = 978-0-398-00109-4 }}</ref>{{rp|59}} Na década de 1870 na cidade de Nova York, a famosa abortista/matrona [[Madame Restell]] (Anna Trow Lohman) parece que perdeu moi poucas mulleres entre as súas máis de 100.000 pacientes.<ref>{{cite book | last = Keller | first = Allan | title = Scandalous Lady: The Life and Times of Madame Restell | publisher = Atheneum | year = 1981 | isbn = 978-0-689-11213-3 }}</ref>—unha taxa de mortalidade inferior á taxa de mortalidade por parto da época. En 1936, o destacado profesor de obstetricia e xinecoloxía [[Frederick J. Taussig]] escribiu que unha causa do aumento da mortalidade durante os anos de ilegalidade nos Estados Unidos foi que {{Cita| Con cada década dos últimos cincuenta anos aumentou a frecuencia real e proporcional deste accidente [perforación do útero], debido, en primeiro lugar, ao aumento do número de abortos inducidos instrumentalmente; en segundo lugar, ao aumento proporcional dos abortos que manexan os médicos fronte aos que manexan as matronas; e, terceiro, á tendencia imperante a utilizar instrumentos en lugar do dedo para baleirar o útero. <ref>{{cite book | last = Taussig | first = Frederick J. | title = Abortion Spontaneous and Induced: Medical and Social Aspects | publisher = C.V. Mosby | year = 1936 }}</ref>{{rp|223}} }} ===Saúde mental=== {{Principal|Aborto e saúde mental}} A evidencia actual non atopa relación entre a maioría dos abortos inducidos e os [[aborto e saúde mental|problemas de saúde mental]]<ref name="BMJ2014">{{Cite journal |last1=Lohr |first1=PA |last2=Fjerstad |first2=M |last3=Desilva |first3=U |last4=Lyus |first4=R |title=Abortion |journal = BMJ | volume = 348 | page = f7553 | year = 2014 | doi = 10.1136/bmj.f7553}}</ref><ref name=Hor2017>{{cite journal|last1=Horvath|first1=S|last2=Schreiber|first2=CA|title=Unintended Pregnancy, Induced Abortion, and Mental Health|journal=Current Psychiatry Reports|data=14 de setembro de 2017|volume=19|issue=11|pages=77|doi=10.1007/s11920-017-0832-4|pmid=28905259}}</ref> distintos dos esperados para calquera embarazo non desexado.<ref name="apa-press"/> Un informe da [[American Psychological Association]] concluíu que o primeiro aborto dunha muller non é unha ameaza para a súa saúde mental cando se realiza no primeiro trimestre, xa que estas mulleres non teñen máis probabilidades de ter problemas de saúde mental que as que teñen un embarazo non desexado acavado; o resultado de saúde mental dunha muller é menos seguro no segundo caso que no do aborto.<ref name="apa-press">{{cite press release |publisher=American Psychological Association |title=APA Task Force Finds Single Abortion Not a Threat to Women's Mental Health |data=12 de agosto de 2008 |data-acceso= 23 de febreiro do 2022 |url=http://www.apa.org/news/press/releases/2008/08/single-abortion.aspx |archive-url=https://web.archive.org/web/20110906022824/http://www.apa.org/news/press/releases/2008/08/single-abortion.aspx |data-arquivo=6 de setembro de 2011 }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.apa.org/pi/women/programs/abortion/mental-health.pdf |title=Report of the APA Task Force on Mental Health and Abortion |publisher=American Psychological Association|location=Washington, DC |date=13 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100615020211/http://apa.org/pi/women/programs/abortion/mental-health.pdf |archive-date=15 June 2010 }}</ref> Algunhas revisións máis antigas concluíron que o aborto estaba asociado a un maior risco de problemas psicolóxicos;<ref>{{cite journal|last1=Coleman|first1=PK|title=Abortion and mental health: quantitative synthesis and analysis of research published 1995–2009|journal=The British Journal of Psychiatry|data= setembro de 2011|volume=199|issue=3|pages=180–86|doi=10.1192/bjp.bp.110.077230|pmid=21881096 }}</ref> con todo, non utilizaron un grupo de control axeitado.<ref name=Hor2017/> Aínda que algúns estudos mostran resultados negativos de saúde mental en mulleres que optan por abortar despois do primeiro trimestre por mor de anomalías do feto,<ref name="apa-2008">{{cite web | url = http://www.apa.org/pi/women/programs/abortion/index.aspx | title = Mental Health and Abortion | publisher = [[American Psychological Association]] | year = 2008 | data-acceso = 27 de febreiro do 2022 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120419174044/http://www.apa.org/pi/women/programs/abortion/index.aspx | data-arquivo = 19 de abril de 2012 | df = dmy-all }}</ref> sería necesaria unha investigación máis rigorosa para mostrar isto de forma concluínte.<ref name="Steinberg2011">{{Cite journal |last1=Steinberg |first1=J.R. |title=Later Abortions and Mental Health: Psychological Experiences of Women Having Later Abortions – A Critical Review of Research |doi=10.1016/j.whi.2011.02.002 |journal=Women's Health Issues |volume=21 |issue=3 |pages=S44–S48 |year=2011 |pmid=21530839}}</ref> Algúns dos efectos psicolóxicos negativos do aborto foron referidos polos defensores do aborto como unha condición separada chamada "[[síndrome postaborto]]", pero isto non é recoñecido polos profesionais médicos ou psicolóxicos dos Estados Unidos.<ref>{{cite journal|last1=Kelly|first1=Kimberly|title=The spread of 'Post Abortion Syndrome' as social diagnosis|journal=Social Science & Medicine|data=febreiro de 2014|volume=102|pages=18–25|doi=10.1016/j.socscimed.2013.11.030|pmid=24565137}}</ref> Un estudo a longo prazo entre mulleres estadounidenses descubriu que preto do 99% das mulleres sentiron que tomaron a decisión correcta cinco anos despois de ter un aborto. O alivio era a emoción principal e poucas mulleres sentían tristeza ou culpa. O estigma social foi o factor principal que predecía emocións negativas e arrepentimento anos despois.<ref>{{Cite journal|last1=Rocca|first1=Corinne H.|last2=Samari|first2=Goleen|last3=Foster|first3=Diana G.|last4=Gould|first4=Heather|last5=Kimport|first5=Katrina|date=2020-01-13|title=Emotions and decision rightness over five years following an abortion: An examination of decision difficulty and abortion stigma|journal=Social Science & Medicine|volume=248|language=en|pages=112704|doi=10.1016/j.socscimed.2019.112704|pmid=31941577|issn=0277-9536}}</ref> ===Aborto inseguro=== {{Artigo principal|Aborto inseguro}} [[Ficheiro:RussianAbortionPoster.jpg|miniatura|Cartel soviético arredor de 1925, advertindo contra as matronas que practican abortos. Tradución do título: "Os abortos inducidos pola avoa ou as matronas autodidactas non só mutilan á muller, senón que adoitan levar á morte."]] As mulleres que buscan un aborto poden usar métodos inseguros, especialmente cando está restrinxido legalmente. Poden tentar o [[aborto autoinducido]] ou buscar a axuda dunha persoa sen a formación ou as instalacións médicas adecuadas. Isto pode levar a complicacións graves, como aborto incompleto, [[sepsis]], hemorraxia e danos nos órganos internos.<ref>{{Cite journal|last1=Okonofua |first1=F. |title=Abortion and maternal mortality in the developing world |journal=Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada |volume=28 |issue=11 |pages=974–79 |year=2006 |pmid=17169222 |url=http://www.jogc.org/abstracts/full/200611_WomensHealth_1.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20120111121431/http://www.jogc.org/abstracts/full/200611_WomensHealth_1.pdf |data-arquivo=11 de xaneiro de 2012 |doi=10.1016/S1701-2163(16)32307-6 |data-acceso=24 de febreiro do 2022}}</ref> Os abortos inseguros son unha das principais causas de lesións e mortes entre as mulleres de todo o mundo. Aínda que os datos son imprecisos, estímase que anualmente realizanse aproximadamente 20 millóns de abortos inseguros, sendo o 97% dos países en desenvolvemento.<ref name="lancet-grimes"/> Unsafe abortions are believed to result in millions of injuries.<ref name="lancet-grimes"/><ref name="Haddad-2009">{{Cite journal|last1=Haddad |first1=LB |last2=Nour |first2=NM |title=Unsafe abortion: unnecessary maternal mortality |journal=Reviews in Obstetrics & Gynecology |volume=2 |issue=2 |pages=122–26|year=2009 |pmid=19609407 |pmc=2709326}}</ref> As estimacións de mortes varían segundo a metodoloxía, e oscilaron entre 37.000 e 70.000 na última década;<ref name="lancet-grimes"/><ref name="OBGY09">{{Cite journal|last1=Shah |first1=I |last2=Ahman |first2=E |title=Unsafe abortion: global and regional incidence, trends, consequences, and challenges |journal=Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada |volume=31 |issue=12 |pages=1149–58 |date=December 2009 |pmid=20085681 |url=http://www.sogc.org/jogc/abstracts/full/200912_WomensHealth_1.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716212405/http://www.sogc.org/jogc/abstracts/full/200912_WomensHealth_1.pdf |archive-date=16 July 2011 |doi=10.1016/s1701-2163(16)34376-6}}</ref><ref name=Loz2012>{{cite journal|last=Lozano|first=R|title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 |lingua=en|journal=Lancet|date=15 dde decembro de 2012|volume=380|issue=9859|pages=2095–128|pmid=23245604|doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0|hdl=10536/DRO/DU:30050819 |url=https://zenodo.org/record/2557786 |data-acceso= 24 de febreiro do 2022}}</ref> as mortes por aborto inseguro representan ao redor do 13% de todas as [[Morte materna|mortes maternas]].<ref>{{cite book|last=Darney|first=Leon Speroff, Philip D.|title=A clinical guide for contraception|year=2010|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia|isbn=978-1-60831-610-6|page=406|edition=5th }}</ref> A [[Organización Mundial da Saúde]] cre que a mortalidade baixou desde os anos 90.<ref name="WHO2011">{{cite book |last=World Health Organisation |title=Unsafe abortion: global and regional estimates of the incidence of unsafe abortion and associated mortality in 2008 |publisher=World Health Organisation |year=2011 |edition=6th |page=27 |isbn=978-92-4-150111-8 |url=http://whqlibdoc.who.int/publications/2011/9789241501118_eng.pdf |data-acceso= 24 de febreiro do 2022|archive-url= https://web.archive.org/web/20140328093307/http://whqlibdoc.who.int/publications/2011/9789241501118_eng.pdf |data-arquivo=28 de marzo de 2014 }}</ref> Para reducir o número de abortos inseguros, as organizacións de saúde pública defenderon en xeral por destacar a legalización do aborto, a formación do persoal médico e garantir o acceso aos servizos de saúde reprodutiva.<ref name="berer-who">{{cite journal |author=Berer M |title=Making abortions safe: a matter of good public health policy and practice |journal=Bulletin of the World Health Organization |volume=78 |issue=5 |pages=580–92 |year=2000 |pmid=10859852 |pmc=2560758}}</ref> En resposta, os opositores ao aborto sinalan que as prohibicións do aborto non afectan en absoluto á atención prenatal das mulleres que optan por levar o seu feto a termo. A Declaración de Dublín sobre Saúde Materna, asinada en 2012, sinala que “a prohibición do aborto non afecta, de ningún xeito, á dispoñibilidade de coidados óptimos para as mulleres embarazadas."<ref>{{cite web| url = http://www.dublindeclaration.com/translations/ | title =Translations | publisher =Dublin Declaration | data-acceso =24 de febreiro do 2022| archive-url = https://web.archive.org/web/20151028135616/http://www.dublindeclaration.com/translations/| data-arquivo =28 de outubro de 2015| df =dmy-all}}</ref> Un factor importante para determinar se os abortos se realizan con seguridade ou non é a condición legal do aborto. Os países con leis de aborto restritivas teñen taxas máis altas de aborto inseguro e taxas xerais de aborto similares en comparación con aqueles onde o aborto é legal e dispoñible.<ref name=IJGO10>{{Cite journal|vauthors=Culwell KR, Vekemans M, de Silva U, Hurwitz M |title=Critical gaps in universal access to reproductive health: Contraception and prevention of unsafe abortion |journal=International Journal of Gynecology & Obstetrics |volume=110 |pages=S13–16 |date=July 2010 |pmid=20451196 |doi=10.1016/j.ijgo.2010.04.003}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Sedgh G, Henshaw S, Singh S, Ahman E, Shah IH |title =Induced abortion: estimated rates and trends worldwide |year=2007 |journal=Lancet |volume=370 |issue=9595 |pages=1338–45 |doi=10.1016/S0140-6736(07)61575-X |pmid=17933648 }}</ref><ref name="WHO-unsafe-2007">{{cite web |publisher=World Health Organization|year=2007 |data-acceso=24 de febreiro do 2022 |url=http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9789241596121_eng.pdf |title=Unsafe abortion: Global and regional estimates of the incidence of unsafe abortion and associated mortality in 2003 |archive-url= https://web.archive.org/web/20110216141018/http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9789241596121_eng.pdf| archive-date= 16 February 2011 }}</ref><ref>{{cite journal |author=Berer M |title=National laws and unsafe abortion: the parameters of change |journal=Reproductive Health Matters |volume=12 |issue=24 Suppl |pages=1–8 |date=November 2004 |pmid=15938152 |doi= 10.1016/S0968-8080(04)24024-1}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Culwell|first1=Kelly R.|last2=Hurwitz|first2=Manuelle|title=Addressing barriers to safe abortion|journal=International Journal of Gynecology & Obstetrics|date=May 2013|volume=121|pages=S16–S19|doi=10.1016/j.ijgo.2013.02.003|pmid=23477700 }}</ref> Por exemplo, a legalización do aborto en Suráfrica en 1996 tivo un impacto positivo inmediato na frecuencia das complicacións relacionadas co aborto.<ref name="jewkes">{{cite journal |vauthors=Jewkes R, Rees H, Dickson K, Brown H, Levin J |title=The impact of age on the epidemiology of incomplete abortions in South Africa after legislative change |journal=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology |volume=112 |issue=3 |pages=355–59 |data=marzo de 2005 |pmid=15713153 |doi=10.1111/j.1471-0528.2004.00422.x }}</ref> coas mortes relacionadas co aborto caendo en máis de 90%.<ref name="bateman-samj">{{cite journal |author=Bateman C |title=Maternal mortalities 90% down as legal TOPs more than triple |journal=South African Medical Journal |volume=97 |issue=12 |pages=1238–42 |date=December 2007 |pmid=18264602 |url=http://samj.org.za/index.php/samj/article/view/642 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170830200316/http://samj.org.za/index.php/samj/article/view/642 |archive-date=30 August 2017 }}</ref> Reducións similares na mortalidade materna observáronse despois de que outros países liberalizaron as súas leis de aborto, como [[Romanía]] e [[Nepal]].<ref>{{cite journal|last1=Conti|first1=Jennifer A.|last2=Brant|first2=Ashley R.|last3=Shumaker|first3=Heather D.|last4=Reeves|first4=Matthew F.|title=Update on abortion policy|journal=Current Opinion in Obstetrics and Gynecology|volume=28|issue=6|date=November 2016|pages=517–521|doi=10.1097/GCO.0000000000000324|pmid=27805969 }}</ref> Un estudo de 2011 concluíu que nos Estados Unidos, algunhas leis antiaborto a nivel estatal están correlacionadas con taxas máis baixas de aborto nese estado.<ref>{{cite journal|last1=New|first1=M.J.|title=Analyzing the Effect of Anti-Abortion U.S. State Legislation in the Post-Casey Era|journal=State Politics & Policy Quarterly|date=15 February 2011|volume=11|issue=1|pages=28–47|doi=10.1177/1532440010387397}}</ref> A análise, con todo, non tivo en conta as viaxes a outros estados sen tales leis para obter un aborto.<ref>{{cite journal|last1=Medoff|first1=M.H.|last2=Dennis|first2=C.|title=Another Critical Review of New's Reanalysis of the Impact of Antiabortion Legislation|journal=State Politics & Policy Quarterly|date=21 July 2014|volume=14|issue=3|pages=269–76|doi=10.1177/1532440014535476 }}</ref> Ademais, a falta de acceso a métodos anticonceptivos eficaces contribúe ao aborto inseguro. Estímase que a incidencia do aborto inseguro podería reducirse ata un 75% (de 20 millóns a 5 millóns anuais) se os servizos modernos de planificación familiar e saúde materna estivesen dispoñibles a nivel mundial.<ref name="Singh">{{cite web|url=http://www.guttmacher.org/pubs/FB-AIU-summary.pdf |title=Facts on Investing in Family Planning and Maternal and Newborn Health |publisher=Guttmacher Institute|year=2010 |access-date=24 May 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120324101905/http://www.guttmacher.org/pubs/FB-AIU-summary.pdf |data-arquivo=24 de marzo de 2012 }}</ref> As taxas de tales abortos poden ser difíciles de medir porque poden informarse de diversas formas como aborto espontáneo, "aborto inducido", "regulación menstrual", "miniaborto" e "regulación dunha [[menstruación]] atrasada/suspendida".<ref name=Pandemic>{{cite journal |url =https://www.who.int/reproductivehealth/publications/unsafe_abortion/lancet_paper/en/ |title = Unsafe Abortion – The Preventable Pandemic|access-date = 16 January 2010 |last = Grimes |first = David A. |journal = Lancet|volume = 368|issue = 9550|pages = 1908–19 |archive-url = https://web.archive.org/web/20140305122947/http://www.who.int/reproductivehealth/publications/unsafe_abortion/lancet_paper/en/ |data-arquivo = 5 de marzo de 2014 |df = dmy-all|pmid = 17126724|year = 2006|doi = 10.1016/S0140-6736(06)69481-6}}</ref><ref name=Brazil_Unsafe>{{cite journal|last1=Nations|first1=MK|title=Women's hidden transcripts about abortion in Brazil|url=https://archive.org/details/sim_social-science-medicine_1997-06_44_12/page/1833|journal=Social Science & Medicine |date=1997|volume=44|issue=12|pages=1833–45|doi=10.1016/s0277-9536(96)00293-6|pmid=9194245}}</ref> O corenta por cento das mulleres do mundo poden acceder a abortos terapéuticos e electivos dentro dos límites de xestación,<ref name=IJGO10/> mentres que un 35 por cento adicional ten acceso a un aborto legal se cumpren determinados criterios físicos, mentais ou socioeconómicos.<ref name="Dev98-07">{{Cite journal |last1=Boland |first1=R. |last2=Katzive |first2=L. |doi= 10.1363/3411008|title=Developments in Laws on Induced Abortion: 1998–2007 |journal=International Family Planning Perspectives |volume=34 |issue=3 |pages=110–20 |year=2008 |pmid=18957353 |url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3411008.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20111007221828/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3411008.html |archive-date=7 October 2011 }}</ref> Aínda que a [[morte materna|mortalidade materna]] raramente resulta de abortos seguros, os abortos inseguros provocan 70.000 mortes e 5 millóns de discapacidades ao ano.<ref name=OBGY09/> As complicacións do aborto inseguro representan aproximadamente unha oitava parte das mortalidades maternas no mundo.<ref name="Maclean">{{cite book|last=Maclean|first=Gaynor|chapter-url=https://books.google.com/books?id=u4Aeiu2eDMAC&pg=PA299|chapter=XI. Dimension, Dynamics and Diversity: A 3D Approach to Appraising Global Maternal and Neonatal Health Initiatives|pages=299–300|title=Trends in Midwifery Research|editor1-first=Randell E.|editor1-last=Balin|publisher=Nova Publishers|year=2005|isbn=978-1-59454-477-4 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150315113348/http://books.google.com/books?id=u4Aeiu2eDMAC&pg=PA299|archive-date=15 March 2015}}</ref> aínda que isto varía segundo a rexión.<ref>{{cite journal|author=Salter, C. |author2=Johnson, H.B. |author3=Hengen, N. |year=1997 |url=http://info.k4health.org/pr/l10edsum.shtml |title=Care for Postabortion Complications: Saving Women's Lives |journal=Population Reports |volume=25 |issue=1 |publisher=Johns Hopkins School of Public Health |archive-url= https://web.archive.org/web/20091207070103/http://info.k4health.org/pr/l10edsum.shtml |data-arquivo=7 de decembro de 2009 }}</ref> A infertilidade secundaria causada por un aborto inseguro afecta a uns 24 millóns de mulleres.<ref name="WHO-unsafe-2007"/> A taxa de abortos inseguros aumentou do 44% ao 49% entre 1995 e 2008.<ref name="Sedgh 2012" /> Propuxéronse educación sanitaria, acceso á planificación familiar e melloras na atención médica durante e despois do aborto para abordar este fenómeno.<ref>{{cite web|title=Packages of interventions: Family planning, safe abortion care, maternal, newborn and child health|author1=UNICEF |author2=UNFPA |author3=WHO |author4=World Bank|year=2010|data-acceso=24 de febreiro do 2022|url=https://www.who.int/reproductivehealth/publications/maternal_perinatal_health/fch_10_06/en/index.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20101109224916/http://www.who.int/reproductivehealth/publications/maternal_perinatal_health/fch_10_06/en/index.html|data-arquivo=9 de novembro de 2010}}</ref> ==Incidencia== Hai dous métodos de uso común para medir a incidencia do aborto: * Taxa de abortos&nbsp;– número de abortos anuais por cada 1.000 mulleres de entre 15 e 44 anos<ref>{{cite web | título = Facts on Induced Abortion Worldwide | data = xaneiro de 2012 | editor = Organización Mundial da Saúde | url = https://www.who.int/reproductivehealth/publications/unsafe_abortion/induced_abortion_2012.pdf | data-acceso = 25 de febreiro do 2022 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210309200507/http://www.who.int/reproductivehealth/publications/unsafe_abortion/induced_abortion_2012.pdf | data-arquivo = 9 de marzo de 2021 | lingua =en }}</ref> (algunhas fontes usan un intervalo de 15 a 49) * Porcentaxe de abortos&nbsp;– número de abortos de 100 embarazos coñecidos (os embarazos inclúen nacementos vivos, abortos e abortos espontáneos) En moitos lugares, onde o aborto é ilegal ou supón un forte estigma social, os informes médicos sobre abortos non son confiables.<ref name="Sedgh 2007">{{cite journal |vauthors=Sedgh G, Henshaw S, Singh S, Ahman E, Shah IH |title =Induced abortion: estimated rates and trends worldwide |year=2007 |journal=Lancet |volume=370 |issue=9595 |pages=1338–45 |doi=10.1016/S0140-6736(07)61575-X |pmid=17933648}}</ref> Por este motivo, as estimacións da incidencia do aborto deben realizarse sen determinar a certeza relacionada co erro estándar.<ref name="Sedgh 2012" /> O número de abortos practicados no mundo parece manterse estable nos últimos anos, con 41,6 millóns en 2003 e 43,8 millóns en 2008.<ref name="Sedgh 2012">{{Cite journal |last1=Sedgh |first1=G. |last2=Singh |first2=S. |last3=Shah |first3=I.H. |last4=Åhman |first4=E. |last5=Henshaw |first5=S.K. |last6=Bankole |first6=A. |doi=10.1016/S0140-6736(11)61786-8 |title=Induced abortion: Incidence and trends worldwide from 1995 to 2008 |journal=The Lancet |volume=379 |issue=9816 |pages=625–32 |year=2012 |pmid=22264435 | url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf |quote=Dado que poucas das estimacións do aborto baseáronse en estudos de mostras aleatorias de mulleres e porque non utilizamos un enfoque baseado en modelos para estimar a incidencia do aborto, non foi posible calcular intervalos de confianza baseados nos erros estándar arredor das estimacións. A partir da información dispoñible sobre a exactitude e precisión das estimacións do aborto que se utilizaron para desenvolver as taxas subrexionais, rexionais e mundiais, calculamos intervalos de certeza arredor destas taxas (apéndice web). Calculamos intervalos máis amplos para as taxas de aborto inseguro que para as taxas de aborto seguro. A base destes intervalos incluíu avaliacións publicadas e non publicadas dos informes de aborto en países con leis liberais, estudos publicados recentemente sobre o aborto inseguro nacionais e estimacións altas e baixas do número de abortos inseguros desenvolvidas pola OMS.|archive-url= https://web.archive.org/web/20120206043854/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf |data-arquivo=6 de febreiro de 2012 |data-acceso=25 de febreiro do 2022}}</ref> A taxa de aborto en todo o mundo foi de 28 por cada 1000 mulleres por ano, aínda que foi de 24 por cada 1000 mulleres por ano nos países desenvolvidos e de 29 por cada 1000 mulleres por ano nos países en desenvolvemento.<ref name="Sedgh 2012" /> O mesmo estudo de 2012 indicaba que en 2008, a porcentaxe estimada de abortos dos embarazos coñecidos era do 21% en todo o mundo, cun 26% nos países desenvolvidos e un 20% nos países en desenvolvemento.<ref name="Sedgh 2012" /> De media, a incidencia do aborto é similar nos países con leis restritivas sobre o aborto e aqueles con acceso máis liberal ao aborto..<ref name="nytimes-abortion-rates"/> Non obstante, as leis restritivas sobre o aborto están asociadas a aumentos na porcentaxe de abortos realizados de forma insegura.<ref name=IJGO10/><ref>{{Cite journal|vauthors=Shah I, Ahman E |title=Unsafe abortion: global and regional incidence, trends, consequences, and challenges |journal=Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada |volume=31 |issue=12 |pages=1149–58 |date=December 2009 |pmid=20085681 |doi= 10.1016/s1701-2163(16)34376-6|quote=Non obstante, as posibilidades dunha muller de abortar son similares tanto se vive nunha rexión desenvolvida como nunha rexión en desenvolvemento: en 2003 as taxas eran de 26 abortos por cada 1000 mulleres de 15 a 44 anos nas zonas desenvolvidas e de 29 por 1000 nas zonas en desenvolvemento. A principal diferenza está na seguridade, xa que o aborto é seguro e de fácil acceso nos países desenvolvidos e, en xeral, está restrinxido e inseguro na maioría dos países en desenvolvemento.}}</ref><ref name="nytimes-abortion-rates">{{cite news|last=Rosenthal|first=Elizabeth|url=https://www.nytimes.com/2007/10/12/world/12abortion.html|title=Legal or Not, Abortion Rates Compare|newspaper=The New York Times|date=12 October 2007|access-date=18 July 2011 |archive-url= https://web.archive.org/web/20110828173628/http://www.nytimes.com/2007/10/12/world/12abortion.html|archive-date=28 August 2011}}</ref> A taxa de abortos inseguros nos países en desenvolvemento débese en parte á falta de acceso a anticonceptivos modernos; segundo o [[Instituto Guttmacher]], proporcionar acceso a anticonceptivos produciría uns 14,5 millóns menos de abortos inseguros e 38.000 mortes menos por abortos inseguros ao ano en todo o mundo.<ref>{{cite web|url=http://www.guttmacher.org/pubs/FB-AIU-summary.pdf |title=Facts on Investing in Family Planning and Maternal and Newborn Health |publisher=Guttmacher Institute |date=November 2010 |access-date=24 October 2011 |archive-url= https://web.archive.org/web/20111020135329/http://www.guttmacher.org/pubs/FB-AIU-summary.pdf |data-arquivo=20 de outubro de 2011 }}</ref> A taxa de aborto inducido legal varía moito en todo o mundo. Segundo o informe dos empregados do Instituto Guttmacher oscilou entre 7 por cada 1000 mulleres ao ano (Alemaña e Suíza) a 30 por cada 1000 mulleres ao ano (Estonia) en países con estatísticas completas en 2008. A proporción de embarazos que terminaron en aborto inducido oscilou entre un 10% (Israel, Holanda e Suíza) e un 30% (Estonia) no mesmo grupo, aínda que podería chegar ao 36% en Hungría e Romanía, cuxas estatísticas foron consideradas incompletas.<ref>{{Cite journal |last1=Sedgh |first1=G. |last2=Singh |first2=S. |last3=Henshaw |first3=S.K. |last4=Bankole |first4=A.|title=Legal Abortion Worldwide in 2008: Levels and Recent Trends |doi=10.1363/4318811 |journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health |volume=43 |issue=3 |pages=188–98 |year=2011 |pmid=21884387 |url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3708411.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20120107111306/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3708411.html |archive-date=7 January 2012 }}</ref><ref>[[Instituto Nacional de Estadística (Romanía)|Instituto Nacional de Estadística]], [https://web.archive.org/web/20110515195102/http://www.insse.ro/cms/files/Anuar%20statistic/02/02%20Populatie_ro.pdf Romanian Statistical Yearbook, chapter 2, page 62], 2011</ref> Un estudo estadounidense realizado en 2002 concluíu que aproximadamente a metade das mulleres que abortaban estaban a usar unha forma de [[contracepción|anticonceptivo]] no momento de quedar embarazadas. O uso inconsistente foi informado pola metade das que usaban [[preservativo]]s e tres cuartas partes das que usaban a [[pílula anticonceptiva]]; O 42% das que usaban condóns informaron fallas por esvaramento ou rotura.<ref>{{Cite journal |doi=10.2307/3097748 |last1=Jones |first1=R.K. |last2=Darroch |first2=J.E. |last3=Henshaw |first3=S.K. |title=Contraceptive Use Among U.S. Women Having Abortions in 2000–2001 |journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health |volume=34 |issue=6 |pages=294–303 |year=2002 |pmid=12558092 |url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3429402.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20060615011127/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3429402.pdf |archive-date=15 June 2006 |jstor=3097748 }}</ref> O Instituto Guttmacher estimou que "a maioría dos abortos nos Estados Unidos son realizados por mulleres pertencentes a minorías" porque as mulleres pertencentes a minorías "teñen taxas moito máis altas de embarazos non desexados".".<ref>{{cite journal |first=SA |last=Cohen |url=http://www.guttmacher.org/pubs/gpr/11/3/gpr110302.html |title=Abortion and Women of Color: The Bigger Picture |journal=Guttmacher Policy Review |year=2008 |volume=11 |issue=3 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080915094346/http://www.guttmacher.org/pubs/gpr/11/3/gpr110302.html |archive-date=15 September 2008 }}</ref> En 2022, mentres que as persoas de cor comprenden o 44% da poboación de Mississippi, o 59% da poboación de Texas, o 42% da poboación de Luisiana e o 35% da poboación de Alabama, comprenden o 80%, 74%, 72. %, e o 70% das que reciben abortos.<ref>Analysis by the [[Kaiser Family Foundation]] and, in the case of Louisiana, by the state Health Department. * {{cite news |last1=Pettus |first1=Emily Wagster |last2=Willingham |first2=Leah |title=Minority women most affected if abortion is banned, limited |url=https://apnews.com/article/abortion-us-supreme-court-business-health-race-and-ethnicity-3fff455cce7ef0d8694f5371f805ea18 |access-date=1 February 2022 |work=AP News |date=1 February 2022 |language=en}}</ref> A taxa de abortos tamén se pode expresar como o número medio de abortos que ten unha muller durante os seus anos reprodutivos; isto denomínase "taxa total de abortos".'' (TAR). ===Idade xestacional e método=== {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = horizontal | ancho = | título= | posición_título = | fondo_de_título = | texto = | posición_texto = | fondo_de_texto = | foto1 = UK abortion by gestational age 2019 histogram.svg | ancho1 = 200 | texto1 = | posición_texto1 = | foto2 = US abortion by gestational age 2016 histogram.svg | ancho2 = 200 | texto2 = | posición_texto2 = | pé = [[Histograma]] dos abortos por [[idade xestacional]] en Inglaterra e Gales durante 2019. (esquerda) Aborto nos Estados Unidos por idade xestacional, 2016. (dereita) }} As taxas de aborto tamén varían segundo a etapa do embarazo e o método practicado. En 2003, os [[Centros para o Control e a Prevención de Enfermidades]] ( CDC) notificaron que se sabía que o 26% dos abortos inducidos legais notificados nos Estados Unidos practicaronse antes das 6 semanas de xestación, o 18% ás 7 semanas, 15% ás 8 semanas, 18% ás 9 ou 10 semanas, 10% ás 11 ou 12 semanas, 6% ás 13 ou 15 semanas, 4% ás 16 ou 20 semanas e 1% a máis de 21 semanas. O 91% destes clasificáronse como realizados por "[[legrado]]" ([[aborto aspirativo|aspiración]], [[dilatación e legrado]], [[dilatación e evacuación]]), 8 % por "[[aborto médico|médico]]" significa ([[mifepristona]]), >1% por "[[aborto por instilación|instilación intrauterina]]" (solución salina ou [[prostaglandina]]), e 1% por "outro método" (incluíndo [[aborto por histerotomía| histerotomía]] e [[histerectomía]]).<ref name="cdc2003">{{Cite journal |last1=Strauss |first1=L.T. |last2=Gamble |first2=S.B. |last3=Parker |first3=W.Y. |last4=Cook |first4=D.A. |last5=Zane |first5=S.B. |last6=Hamdan |first6=S. |title=Abortion surveillance – United States, 2003 |journal=Morbidity and Mortality Weekly Report. Surveillance Summaries |volume=55 |issue=SS11 |páxinas=1–32 |year=2006 |pmid=17119534 |url=https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/ss5511a1.htm |author7=Centers for Disease Control Prevention |archive-url=https://web.archive.org/web/20170602171423/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/ss5511a1.htm |data-arquivo=2 de xuño de 2017 |data-acceso=26 de febreiro do 2022 }}</ref> Segundo os CDC, debido ás dificultades de recompilación de datos, os datos deben considerarse provisionais e algunhas mortes fetais notificadas despois das 20 semanas poden ser mortes naturais clasificadas erroneamente como abortos se a extracción do feto morto se fixera mediante o mesmo procedemento que un aborto inducido.<ref name="guttmacher">{{cite web |publisher=The Guttmacher Institute |título=The limitations of U.S. statistics on abortion |work=Issues in Brief |lugar=Nova York |year=1997 |url=http://www.guttmacher.org/pubs/ib14.html |archive-url= https://web.archive.org/web/20120404080239/http://www.guttmacher.org/pubs/ib14.html |data-arquivo=4 de abril de 2012 |data-acceso=26 de febreiro do 2022}}</ref> O Instituto Guttmacher estimou que houbo 2.200 procedementos de [[interrupción médica do embarazo|interrupcións médicas de embarazos]] nos EUA durante o ano 2000; isto supón <0,2% do total de abortos practicados ese ano.<ref>{{Cite journal |last1=Finer |first1=L.B. |last2=Henshaw |first2=S.K. |title=Abortion Incidence and Services in the United States in 2000 |journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health |volume=35 |issue=1 |pages=6–15 |year=2003 |pmid=12602752 |url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3500603.html |doi=10.1363/3500603 |archive-url= https://web.archive.org/web/20160122204324/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3500603.html |data-arquivo=22 de xaneiro de 2016 |data-acceso=26 de febreiro do 2022 }}</ref> Do mesmo xeito, en Inglaterra e Gales en 2006, o 89 % das baixas producíronse ás 12 semanas ou menos, o 9 % entre as 13 e as 19 semanas e o 2 % ás 20 semanas ou máis. O 64% dos anunciados foron por aspiración ao baleiro, o 6% por D&E e o 30% foron médicos.<ref>{{cite web|author=Department of Health |year=2007 |title=Abortion statistics, England and Wales: 2006 |data-acceso=26 de febreiro do 2022 |url=http://www.dh.gov.uk/en/Publicationsandstatistics/Publications/PublicationsStatistics/DH_075697 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101206002417/http://www.dh.gov.uk/en/Publicationsandstatistics/Publications/PublicationsStatistics/DH_075697 |archive-date=6 December 2010 }}</ref> Practicaronse máis abortos no segundo trimestre en países en desenvolvemento como China, India e Vietnam que nos países desenvolvidos.<ref>{{cite web|last=Cheng|first=Linan|date=1 November 2008|title=Surgical versus medical methods for second-trimester induced abortion: RHL commentary|work=The WHO Reproductive Health Library|location=Geneva|publisher=World Health Organization|url=https://www.who.int/rhl/fertility/abortion/CD006714_chengl_com/en/index.html |data-acceso=26 de febreiro do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090215134007/http://www.who.int/rhl/fertility/abortion/CD006714_chengl_com/en/index.html|archive-date=15 February 2009}} commentary on:<br />{{cite journal|last1=Lohr|first1=Patricia A.|last2=Hayes|first2=Jennifer L.|last3=Gemzell-Danielsson|first3=Kristina |data=23 de xaneiro de 2008|title=Surgical versus medical methods for second trimester abortion|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|issue=1|page=CD006714|doi=10.1002/14651858.CD006714.pub2|pmid=18254113}}</ref> ==Motivación== ===Persoal=== [[Ficheiro:AGIAbortionReasonsBarChart.png|miniatura|Un gráfico de barras que representa datos seleccionados dun [[meta-estudo]] de 1998 do [[Instituto Alan Guttmacher|AGI]] sobre os motivos que indicaron as mulleres para abortar.]] As razóns polas que as mulleres abortan son diversas e varían en todo o mundo.<ref name="guttmacher" /><ref name="bankole98"/> Algunhas das razóns poden incluír a incapacidade para criar un fillo, [[violencia doméstica]], a falta de apoio, a sensación de ser demasiado nova e o desexo de completar a educación ou avanzar nunha carreira.<ref>{{cite journal |last1=Stotland |first1=NL |title=Update on Reproductive Rights and Women's Mental Health. |journal=The Medical Clinics of North America |date=July 2019 |volume=103 |issue=4 |pages=751–766 |doi=10.1016/j.mcna.2019.02.006 |pmid=31078205}}</ref> Os motivos adicionais inclúen non poder ou querer criar un fillo concibido como resultado dunha violación ou un [[incesto]].<ref name="bankole98">{{Cite journal |last1=Bankole |first1=Akinrinola |last2=Singh |first2=Susheela |last3=Haas |first3=Taylor |year=1998 |url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2411798.html |title=Reasons Why Women Have Induced Abortions: Evidence from 27 Countries |journal=International Family Planning Perspectives |volume=24 |issue=3 |pages=117–27, 152 |doi=10.2307/3038208 |archive-url= https://web.archive.org/web/20060117191716/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2411798.html |data-arquivo=17 de xaneiro de 2006 |jstor=3038208 }}</ref><ref name="finer2005">{{Cite journal |last1=Finer |first1=L.B. |last2=Frohwirth |first2=L.F. |last3=Dauphinee |first3=L.A. |last4=Singh |first4=S. |last5=Moore |first5=A. M. |title=Reasons U.S. Women Have Abortions: Quantitative and Qualitative Perspectives |journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health |volume=37 |issue=3 |pages=110–18 |doi=10.1111/j.1931-2393.2005.tb00045.x |year=2005 |pmid=16150658 |url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3711005.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20120107092446/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3711005.html |data-arquivo=7 de xaneiro de 2012 }}</ref> ===Sociais=== Algúns abortos son o resultado das presións sociais.<ref>{{cite encyclopedia |editor-last1=Fried |editor-first1=Marlene Gerber |title=From Privacy to Autonomy: The Conditions for Reproductive and Sexual Freedom| last=Copelon |first=Rhonda| author-link = Rhonda Copelon| encyclopedia=From Abortion to Reproductive Freedom: Transforming a Movement |date=1990 |publisher=South End Press |isbn=9780896083875 |url=https://books.google.com/books?id=keE5EmSKYr0C&q=abortion%20poverty%20autonomy&pg=PA38 |pages=27–43| cita=A prevalencia de abortos influenciados economicamente e as campañas de esterilización contra mulleres pobres, minoritarias e discapacitadas móstrannos que a autonomía é imposible sen a erradicación da discriminación e a pobreza. O racismo, o sexismo e a pobreza poden marcar a diferenza entre os abortos que reflicten unha elección e os que reflicten unha amarga necesidade.|data-acceso=26 de febreiro de 2022 }}</ref> Estes poderían incluír a preferencia polos nenos dun sexo ou unha raza específica, a desaprobación da maternidade solteira ou temperá, a estigmatización das persoas con discapacidade, o apoio económico insuficiente para as familias, a falta de acceso ou o rexeitamento dos métodos anticonceptivos ou os esforzos para o control da poboación (como a política dun só fillo da China). Estes factores ás veces poden resultar en aborto obrigatorio ou [[aborto selectivo por sexo]].<ref>{{Cita libro|título=From Abortion to Reproductive Freedom: Transforming a Movement|url=https://books.google.co.in/books?id=keE5EmSKYr0C&q=abortion+poverty+autonomy&pg=PA38&redir_esc=y|editorial=South End Press|data=1990|data-acceso=2021-05-23|isbn=978-0-89608-387-5|idioma=en|nome=Marlene Gerber|apelidos=Fried |data-acceso=26 de febreiro de 2022}}</ref> === Saúde materna e fetal === Un factor adicional é a saúde materna, que foi catalogada como a razón principal por ao redor dun terzo das mulleres en 3 dos 27 países e ao redor do 7 % das mulleres noutros 7 destes 27 países.<ref name="guttmacher" /><ref name="guttmacher2">{{Cita web|url=https://www.guttmacher.org/journals/ipsrh/1998/09/reasons-why-women-have-induced-abortions-evidence-27-countries|título=Reasons Why Women Have Induced Abortions: Evidence from 27 Countries|data-acceso=27 de febreiro do 2022|data=2005-07-13|páxina-web=Guttmacher Institute|idioma=en}}</ref> Nos EE. UU., as decisións da Corte Suprema nos casos ''[[Caso Roe contra Wade|Roe v. Wade]]'' e ''[[Caso Doe contra Bolton|Doe v. Bolton]]'': "regulaba que o interese do estado na vida do feto volvíase convincente só no punto de viabilidade, definido como o punto no que o feto pode sobrevivir independentemente da súa nai. Mesmo despois do punto de viabilidade, o Estado non pode favorecer a vida do feto sobre a vida ou a saúde da muller embarazada. Baixo o dereito á privacidade, os médicos deben ser libres de usar o seu "xuízo médico para a preservación da vida ou a saúde da nai". O mesmo día que a Corte decidiu o caso Roe, tamén decidiu o caso Doe v. Bolton, no que a Corte definiu a saúde moi amplamente: "O xuízo médico pódese exercer á luz de todos os factores -físicos, emocionais, psicolóxicos, familiares e da idade da muller- relevantes para o benestar da paciente. Todos estes factores poden estar relacionados coa saúde. Isto permítelle ao médico asistente o espazo que necesita para facer o seu mellor xuízo médico.<ref>George J. Annas and Sherman Elias. "Legal and Ethical Issues in Obstetrical Practice". Chapter 54 in ''Obstetrics: Normal and Problem Pregnancies'', 6th edition. Eds. Steven G. Gabbe, et al. 2012 Saunders, an imprint of Elsevier. {{ISBN|978-1-4377-1935-2}}</ref>{{rp|1200–01}} A opinión pública cambiou nos Estados Unidos tras o descubrimento por parte da presentadora da televisión infantil [[Sherri Finkbine]] durante o seu quinto mes de embarazo de que estivera exposta á [[talidomida]]. Finkbine o non poder conseguir un aborto legal nos Estados Unidos tivo que viaxar a Suecia.<ref name=finkbine>(19 August 1962) [https://www.nytimes.com/1962/08/19/archives/mrs-finkbine-undergoes-abortion-in-sweden-surgeon-asserts-unborn.html?sq=finkbine&scp=40&st=p Mrs. Finkbine Undergoes Abortion In Sweden], ''[[New York Times]] ("The 30 year old mother of four healthy children was informed after the operation that the fetus was deformed, as she had feared.")</ref> De 1962 a 1965, un brote de [[Rubéola|sarampelo alemán]] deixou 15.000 bebés con graves defectos de nacemento. En 1967, a [[Asociación Médica Estadounidense]] apoiou publicamente a liberalización das leis do aborto. Unha enquisa do National Opinion Research Center realizada en 1965 mostrou que o 73% apoiaba o aborto cando a vida da nai estaba en risco, o 57% cando había defectos de nacemento e o 59% para os embarazos derivados de violación ou incesto.{{sfn|Doan|2007|p=57}} ==Sociedade e cultura== {{VT|Actitudes sociais ante o aborto}} ===Debate sobre o aborto=== {{AP|Debate sobre o aborto}} O aborto inducido foi durante moito tempo fonte de considerable debate. [[Ética médica|Ética]], [[moral]], [[Aspectos filosóficos do debate sobre o aborto|filosófico]], [[#Aborto_inducido|biolóxico]], [[Ética na relixión|relixiosa]] e [[Lexislación sobre a práctica do aborto no mundo|legal]] cuestións relacionadas co aborto están relacionadas co [[Valor (ética)|sistema de valores]]. As opinións sobre o aborto poden ser sobre [[dereitos fetais]], autoridade gobernamental e [[dereitos da muller]]. Tanto no debate público como no privado, os argumentos presentados a favor ou en contra do acceso ao aborto céntranse na permisibilidade moral dun aborto inducido ou na xustificación das leis que permiten ou restrinxen o aborto.<ref>{{cite book | first=Courtney| last=Farrell| title =Abortion Debate| publisher =ABDO Publishing Company| year =2010| pages =6–7| isbn =978-1-61785-264-0}}</ref> A Declaración sobre o aborto terapéutico da [[Asociación Médica Mundial]] sinala que "as circunstancias que poñen os intereses dunha nai en conflito cos intereses do seu fillo non nacido crean un dilema e suscitan a cuestión de se debe ou non interrumpir o embarazo deliberadamente."<ref>{{cite web|url=http://www.wma.net/en/30publications/10policies/a1/ |title=WMA Declaration on Therapeutic Abortion |lingua=en|publisher=World Medical Association |data-acceso=28 de febreiro do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151028182953/http://www.wma.net/en/30publications/10policies/a1/ |data-arquivo=28 de outubro de 2015 }}</ref> Os debates sobre o aborto, especialmente relativos ás [[leis do aborto]], adoitan estar encabezados por grupos que defenden unha destas dúas posicións. Os grupos que favorecen maiores restricións legais ao aborto, incluída a prohibición total, descríbense a maioría das veces como "pro-vida", mentres que os grupos que están en contra destas restricións legais descríbense como "a favor da elección".".<ref>Farrell, p. 8</ref> En xeral, a primeira posición argumenta que un feto humano é unha [[ser humano|persoa humana]] cun [[dereito á vida|dereito a vivir]], o que fai que o aborto sexa moralmente o mesmo que un [[asasinato]]. Esta última posición argumenta que unha muller ten certos [[dereitos reprodutivos]], especialmente o dereito a decidir se levar ou non un embarazo a termo. ===Lei moderna do aborto=== {{Principal|Lei do aborto}} {{VT|Historia do debate sobre a lei do aborto}} [[Ficheiro:Abortion Laws.svg|miniatura|350px|<center>'''Situación xurídica do aborto no mundo'''</center> {| |-valign=top | {{Cor/mostra|#40D0FF}} || Permitido a pedido, sen límite xestacional. |-valign=top | {{Cor/mostra|#4080FF}} || Permitido a petición, cun límite xestacional despois das primeiras 17 semanas. |-valign=top | {{Cor/mostra|#3465A4}} || Permitido ou sen castigo a pedido, con límite xestacional nas primeiras 17 semanas. |-valign=top | {{Cor/mostra|#A000FF}} || Permitido a pedido, cun límite gestacional pouco claro. |-valign=top | colspan=2 | Legalmente restrinxido os casos de: |-valign=top | {{Cor/mostra|#73D216}} || [[Mortalidade materna|Risco para a vida da muller]], para a súa saúde*, [[violación]]*, [[Doenza conxénita|defectos do feto]]* ou [[Nivel socioeconómico|factores socioeconómicos]] |-valign=top | {{Cor/mostra|#EDD400}} || Risco para a vida da muller, para a súa saúde*, violación ou defectos do feto |-valign=top | {{Cor/mostra|#F540F5}} || Risco para a vida da muller, para a súa saúde* ou defectos do feto |-valign=top | {{Cor/mostra|#C17D11}} || Risco para a vida da muller, para a súa saúde*, violación. |-valign=top | {{Cor/mostra|#F57900}} || Risco para a vida da muller, para a súa saúde*. |-valign=top | {{Cor/mostra|#CC0000}} || Risco para a vida da muller. |-valign=top | {{Cor/mostra|#000000}} || Ilegal sen excepcións |-valign=top | {{Cor/mostra|#B9B9B9}} || Sen información |- | colspan=2 | * Non se aplica a algúns países ou territorios desa categoría |- |} '''Nota''': Nalgúns países, as leis sobre o aborto son modificadas por outras leis, regulamentos, principios legais ou decisións xudiciais. Este mapa mostra o seu efecto combinado implementado polas autoridades.]] As leis actuais relativas ao aborto son diversas e tratan de eliminar moitas restricións en situacións de emerxencia. Os factores relixiosos, morais e culturais seguen influíndo nas leis do aborto en todo o mundo. O [[dereito á vida]], o dereito á liberdade, o dereito á [[seguridade da persoa]] e o dereito á [[Saúde sexual|saúde reprodutiva]] son cuestións principais dos dereitos humanos que ás veces constitúen a base para a existencia ou ausencia de leis do aborto. Nas xurisdicións onde o aborto é legal, a miúdo débense cumprir certos requisitos antes de que unha muller poida obter un aborto legal (un aborto realizado sen o consentimento da muller considérase [[feticidio]]). Estes requisitos xeralmente dependen da idade do feto, a miúdo utilizase un sistema baseado en [[Embarazo#Calendario do embarazo|trimestres]] para regular o tempo de legalidade, ou como nos EE. UU., coa avaliación dun médico sobre a viabilidade do aborto. Algunhas xurisdicións requiren un período de espera antes do procedemento, prescriben a distribución de información sobre o [[desenvolvemento prenatal|desenvolvemento fetal]] ou esixen que se poña en contacto cos [[menores e aborto|pais]] se a súa filla menor de idade solicita un aborto.<ref>{{cite web|url=http://internationalfamilyplanningperspectives.org/pubs/MandatoryCounseling.pdf |title=The Impact of State Mandatory Counseling and Waiting Period Laws on Abortion: A Literature Review |publisher=Guttmacher Institute|author1=Theodore J. Joyce |author2=Stanley K. Henshaw |author3=Amanda Dennis |author4=Lawrence B. Finer |author5=Kelly Blanchard |data=abril de 2009 |data-acceso= 1 de marzo do 2022 |archive-url= https://web.archive.org/web/20120316155239/http://internationalfamilyplanningperspectives.org/pubs/MandatoryCounseling.pdf |data-arquivo=16 de marzo de 2012 }}</ref> Outras xurisdicións poden esixir que unha muller obteña o [[Dereitos paternos e aborto|consentimento do pai do feto]] antes de abortar, que os realizadores do aborto informen ás mulleres dos riscos para a saúde do procedemento, ás veces incluíndo "riscos" que non están apoiados pola ciencia médica—e que varias autoridades médicas certifiquen que o aborto é médico ou socialmente necesario. China, que acabou coa súa [[política do fillo único]],<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/world/2015/oct/29/china-abandons-one-child-policy|title=China ends one-child policy after 35 years|last=Phillips|first=Tom|date=29 October 2015|newspaper=The Guardian|issn=0261-3077|access-date=1 de marzo do 2022 |archive-url= https://web.archive.org/web/20161201021629/https://www.theguardian.com/world/2015/oct/29/china-abandons-one-child-policy |data-arquivo=1 de decembro de 2016}}</ref> e que agora ten unha política de dous fillos,<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2015/10/30/world/asia/china-end-one-child-policy.html|title=China Ends One-Child Policy, Allowing Families Two Children|last=Buckley|first=Chris|date=29 October 2015|newspaper=The New York Times|issn=0362-4331|data-acceso= 1 de marzo do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161124102045/http://www.nytimes.com/2015/10/30/world/asia/china-end-one-child-policy.html|data-arquivo=24 de novembro de 2016}}</ref><ref>{{Cite news|url= https://www.bbc.com/news/world-asia-34665539|title=China to end one-child policy and allow two |data=29 de outubro de 2015|newspaper=BBC News|data-acceso= 1 de marzo do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161121005729/http://www.bbc.com/news/world-asia-34665539|data-arquivo=21 de novembro de 2016}}</ref> incorporou en ocasións os abortos obrigatorios como parte da súa estratexia de control da poboación.<ref>{{Cite encyclopedia |title=Science, Technology, and Society: An Encyclopedia |page=2 |editor1-first=Sal P. |editor1-last=Restivo |ano=2005 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-514193-1 |url=https://books.google.com/books?id=A8C3m8rRba4C |archive-url=https://web.archive.org/web/20150315111926/http://books.google.com/books?id=A8C3m8rRba4C |data-arquivo=15 de marzo de 2015 |data-acceso= 1 de marzo do 2022 }}</ref> Outras xurisdicións prohiben o aborto case por completo. Moitas destas, pero non todas, permiten abortos legais nunha variedade de circunstancias. Estas circunstancias varían segundo a xurisdición, pero poden incluílo se o embarazo é o resultado dunha violación ou incesto, o desenvolvemento do feto está afectado, o benestar físico ou mental da muller está en perigo ou as consideracións socioeconómicas fan que o parto sexa unha dificultade.<ref name="Dev98-07" /> Nos países onde o aborto está totalmente prohibido, como [[Aborto en Nicaragua|Nicaragua]], as autoridades médicas rexistraron aumentos nas mortes maternas directa e indirectamente debido ao embarazo, así como mortes debido ao temor dos médicos a ser procesados se tratan outras emerxencias en persoas xinecolóxicas.<ref>{{cite web|title=European delegation visits Nicaragua to examine effects of abortion ban |data=26 de novembro de 2007 |publisher=Ipas |data-acceso=1 de marzo do 2022 |url= http://www.ipas.org/Library/News/News_Items/European_delegation_visits_Nicaragua_to_examine_effects_of_abortion_ban.aspx |archive-url=https://web.archive.org/web/20080417033829/http://www.ipas.org/Library/News/News_Items/European_delegation_visits_Nicaragua_to_examine_effects_of_abortion_ban.aspx |data-arquivo=17 de abril de 2008 |cita=Máis de 82 mortes maternas rexistráronse en Nicaragua desde o cambio. Neste mesmo período duplicáronse as mortes obstétricas indirectas, ou as causadas por enfermidades agravadas polos efectos normais do embarazo e non por causas obstétricas directas..}}</ref><ref>{{Cite news |url=http://insidecostarica.com/special_reports/2008-06/nicaragua_womens_movement.htm |title=Nicaragua: 'The Women's Movement Is in Opposition' |data=28 de xuño de 2008 |location=Montevideo |agency=IPS |publisher=Inside Costa Rica |archive-url=https://web.archive.org/web/20110606102151/http://insidecostarica.com/special_reports/2008-06/nicaragua_womens_movement.htm |data-arquivo=6 de xuño de 2011 }}</ref> Algúns países, como Bangladesh, que prohiben nominalmente o aborto, tamén poden apoiar clínicas que realizan abortos baixo o pretexto de hixiene menstrual.<ref>{{cite web|title=Surgical Abortion: History and Overview |publisher=National Abortion Federation |url= http://www.prochoice.org/education/resources/surg_history_overview.html |archive-url= https://web.archive.org/web/20060922152349/http://www.prochoice.org/education/resources/surg_history_overview.html |data-arquivo=22 de setembro de 2006 |data-acceso=1 de marzo do 2022 }}</ref> Esta é tamén unha terminoloxía na medicina tradicional.<ref name= nations1977>{{cite journal | pmid = 9194245 | title = Women's hidden transcripts about abortion in Brazil | url = https://archive.org/details/sim_social-science-medicine_1997-06_44_12/page/1833 |vauthors=Nations MK, Misago C, Fonseca W, Correia LL, Campbell OM | journal = Social Science & Medicine | date = June 1997 | volume = 44 | issue = 12 | pages = 1833–45 |cita= Dúas condicións médicas populares, a menstruación "retrasada" (atrasada) e "suspendida" (suspendida), descríbense como as percibidas por mulleres brasileiras pobres do nordeste do Brasil. Tamén se describen métodos prescritos culturalmente para "regular" estas condicións e provocar o sangrado menstruald&nbsp;... | doi=10.1016/s0277-9536(96)00293-6}}</ref> Nos lugares onde o aborto é ilegal ou constitúe unha forte estigma social, as mulleres embarazadas poden participar no [[Turismo de saúde|turismo médico]] e viaxar a países onde poden interromper o seu embarazo..<ref>{{Cite journal |last1=Henshaw |first1=S.K. |title=The Accessibility of Abortion Services in the United States |doi=10.2307/2135775 |year=1991 |pages=246–63 |issue=6 |journal=Family Planning Perspectives |volume=23 |url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3501603.pdf |jstor=2135775 |pmid=1786805 |data-acceso= 1 de marzo do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160324041912/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3501603.pdf |data-arquivo=24 de marzo de 2016 }}</ref> As mulleres sen medios para viaxar poden recorrer a provedores de abortos ilegais ou tentar practicar un aborto por si mesmas..<ref>{{cite web |title=Need Abortion, Will Travel |first=Marcy |last=Bloom |date=25 February 2008 |publisher=RH Reality Check |data-acceso= 1 de marzo do 2022 |url= http://www.rhrealitycheck.org/blog/2008/02/25/need-abortion-will-travel |archive-url= https://web.archive.org/web/20081130010309/http://www.rhrealitycheck.org/blog/2008/02/25/need-abortion-will-travel |data-arquivo=30 de novembro de 2008 }}</ref> A organización [[Women on Waves]] ({{gl}} "''Mulleres sobre as Ondas''") (WoW) leva impartindo educación sobre abortos médicos desde 1999. A ONG creou unha clínica médica móbil dentro dun contedor de transporte, que logo viaxa en barcos alugados a países con leis restritivas sobre o aborto. Dado que os buques están rexistrados nos Países Baixos, a lei holandesa prevalece cando o buque está en augas internacionais. Mentres está no porto, a organización ofrece educación e obradoiros gratuítos; mentres que en augas internacionais, o persoal médico é legalmente capaz de receitar medicamentos e asesoramento para o aborto con medicamentos.<ref>{{Cite journal|last=Gomperts|first=Rebecca|date=2002|title=Women on Waves: Where next for the abortion boat?|journal=Reproductive Health Matters|volume=10|issue=19|pages=180–83|doi=10.1016/S0968-8080(02)00004-6|pmid=12369324}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Best|first=Alyssa|date=2005|title=Abortion Rights along the Irish-English Border and the Liminality of Women's Experiences|journal=Dialectical Anthropology|volume=29|issue=3–4|pages=423–37|doi=10.1007/s10624-005-3863-x |issn=0304-4092}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Lambert-Beatty|first=Carrie|date=2008|title=Twelve miles: Boundaries of the new art/activism|journal=Signs: Journal of Women in Culture and Society|volume=33|issue=2|pages=309–27|doi=10.1086/521179}}</ref> == O aborto na Unión Europea == {{Sen referencias|data=febreiro de 2022}} {{desactualizado}} Na [[Unión Europea]] o aborto recibe diferentes consideracións legais: * Está prohibido en [[Malta]]. * Está permitido só cando existe risco de morte para a nai en [[Irlanda]]. * Está permitido ademais cando existen riscos físicos ou mentais para a nai en [[España]], [[Portugal]], [[Polonia]] e [[Chipre]].{{cómpre referencia}} En Portugal foi decidido por un [[referendo]] que tivo lugar o [[11 de febreiro]] de [[2007]], cun apoio favorábel do 59,3%. * Está permitido ademais por razóns sociais ou económicas en [[Finlandia]] e no [[Reino Unido]]. * Nos demais países ([[Francia]], [[Bélxica]], [[Países Baixos]], [[Luxemburgo]], [[Alemaña]], [[Italia]], [[Grecia]], [[Eslovenia]], [[Hungría]], [[Eslovaquia]], [[República Checa]], [[Austria]], [[Romanía]], [[Bulgaria]], [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Dinamarca]] e [[Suecia|Suecia)]], o aborto é libre dentro dos límites temporais que establecen as súas leis. === A interrupción voluntaria do embarazo en España === {{artigo principal|Aborto en España}} Desde [[2010]], o aborto pode realizarse dentro das primeiras 14 semanas de xestación sen máis requisito que a vontade da muller, expresada por escrito. No caso das mozas de 16-17 anos, a decisión correspóndelle exclusivamente a elas, aínda que a lei establece que un dos seus pais ou representantes legais será informado desta decisión <ref>Non será preciso informar os pais se a menor alega fundadamente que facelo pode provocar unha situación de grave conflito (''violencia intrafamiliar, ameazas, coaccións ou malos tratos'') ou que se dea unha situación de desarraigo ou desamparo.</ref>. En estadíos de xestación máis avanzados poderá solicitarse o aborto por causas médicas no caso de grave risco para a saúde ou a vida da nai ou graves anomalías no feto (antes das 22 semanas da xestación) ou, en calquera momento, cando se detecten anomalías fetais incompatibles coa vida ou enfermidades do feto extremadamente graves e incurables no momento do diagnóstico. ==== A interrupción voluntaria do embarazo en Galicia ==== Segundo datos do [[Servizo Galego de Saúde|SERGAS]], no ano [[2009]] producíronse 2.650 abortos en [[Galicia]], o 13% en centros públicos e o 87% en centros privados. En 12 casos eran rapazas de menos de 15 anos de idade. == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === {{Refbegin|30em}} * {{cite book|last=Devereux|first=George|author-link=George Devereux|title=A Study of Abortion in Primitive Societies|publisher=International Universities Press|year=1976|isbn=978-0-8236-6245-6|url=https://archive.org/details/studyofabortioni00deve}} * {{cite book|last=Doan|first=Alesha E.|title=Opposition and Intimidation: The abortion wars and strategies of political harassment|year=2007|publisher=University of Michigan}} * {{cite journal|last1=Ganatra|first1=Bela|last2=Tunçalp|first2=Özge|last3=Johnston|first3=Heidi Bart|last4=Johnson Jr|first4=Brooke R|last5=Gülmezoglu|first5=Ahmet Metin|last6=Temmerman|first6=Marleen|title=From concept to measurement: operationalizing WHO's definition of unsafe abortion|journal=Bulletin of the World Health Organization|date=1 March 2014|volume=92|issue=3|pages=155–55|doi=10.2471/BLT.14.136333|pmc=3949603|pmid=24700971}} * {{cite book|last=Hartmann|first=Betsy|title=Reproductive Rights and Wrongs: The Global Politics of Population Control|url=https://archive.org/details/reproductiverigh0000hart_u0f7|publisher=South End Press|year=1995|isbn=978-0-89608-491-9}} * {{cite book|last=Koblitz|first=Ann Hibner|author-link=Ann Hibner Koblitz|title=Sex and Herbs and Birth Control: Women and Fertility Regulation Through the Ages|publisher=Kovalevskaia Fund|year=2014|isbn=978-0-9896655-0-6}} * {{cite book|last=Riddle|first=John M.|author-link=John M. Riddle|title=Eve's Herbs: A History of Contraception and Abortion in the West|url=https://archive.org/details/evesherbshistory0000ridd|year=1997|publisher=Harvard University Press}} * {{cite journal|last1=Sedgh|first1=Gilda|last2=Bearak|first2=Jonathan|last3=Singh|first3=Susheela|last4=Bankole|first4=Akinrinola|last5=Popinchalk|first5=Anna|last6=Ganatra|first6=Bela|last7=Rossier|first7=Clémentine|last8=Gerdts|first8=Caitlin|last9=Tunçalp|first9=Özge|last10=Johnson|first10=Brooke Ronald|last11=Johnston|first11=Heidi Bart|last12=Alkema|first12=Leontine|title=Abortion incidence between 1990 and 2014: global, regional, and subregional levels and trends|journal=The Lancet|date=July 2016|volume=388|issue=10041|pages=258–67|doi=10.1016/S0140-6736(16)30380-4|ref={{harvid|Sedgh et al|2016}}|pmid=27179755|pmc=5498988}} * {{cite book|autor=ONU|author-link=Organización das Nacións Unidas|title=Abortion Policies: A Global Review 3 vols.|date=2002|publisher=Population Division, [[Department of Economic and Social Affairs]], United Nations|url=https://www.un.org/esa/population/publications/abortion/}} * {{cite book|last1=WHO|ligazón-autor=Organización Mundial da Saúde|title=The World Health Report 2005: Make every mother and child count|url=https://www.who.int/whr/2005/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20050413194036/http://www.who.int/whr/2005/en/ |data-arquivo=13 de abril de 2005|date=2005|publisher=World Health Organization |location=Geneva|isbn=92-4-156290-0}} * {{cite book|last1=WHO|author-link=Organización Mundial da Saúde|title=Safe abortion: technical and policy guidance for health systems|date=2012|publisher=World Health Organization|location=Geneva|isbn=978-92-4-154843-4|edition=2nd |url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/70914/1/9789241548434_eng.pdf?ua=1}} * {{cite web|last1=WHO|author-link=Organización Mundial da Saúde|title=Health worker roles in providing safe abortion care and post-abortion contraception|url=http://srhr.org/safeabortion/|data-acceso=27 de febreiro do 2022|date=2016|ref={{harvid|WHO|2016a}}}} {{Refend}} === Outros artigos === * [[Aborto espontáneo]] * [[Aborto inducido]] === Ligazóns externas === * [http://www.boe.es/boe/dias/2010/03/04/pdfs/BOE-A-2010-3514.pdf Lei Orgánica 2/2010, de 3 de marzo, de saúde sexual e reprodutiva e da interrupción voluntaria do embarazo (BOE nº 55, de 4.03.2010)] * {{cita libro|apelido1=Organization|nome1=World Health|título=Safe abortion: technical and policy guidance for health systems|data=2012|editor=World Health Organization|localización=Xénova|isbn=9789241548434|edición=2nd |url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/70914/1/9789241548434_eng.pdf?ua=1}} {{Sexo}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencias sociais)]] [[Categoría:Aborto| ]] d9rsmfkh2bmczxsts54tn5yy6hmpxm7 0 36759 6149458 6044439 2022-08-03T11:33:31Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{1000 artigos icona título|materia=Bioloxía e Xeoloxía}} [[Ficheiro:Darwin Hybrid Tulip Mutation 2014-05-01.jpg|miniatura|Unha flor de tulipán que mostra un pétalo parcialmente amarelo debido á mutación nos seus xenes.]] En [[bioloxía]], unha '''mutación''' é unha alteración na [[secuencia de nucleótidos]] do [[xenoma]] dun [[ser vivo|organismo]], [[virus]] ou [[ADN extracromosómico]].<ref>{{Cita web|url=https://www.nature.com/scitable/definition/mutation-8|title=mutation {{!}} Learn Science at Scitable|website=www.nature.com|language=en|access-date=2018-09-24}}</ref> As mutacións que se orixinan por erros durante a [[replicación do ADN]], [[mitose]] e [[meiose]] ou outros tipos de [[reparación do ADN#Danos no ADN|danos]] no [[ADN]] (como [[dímero de pirimidina|dímeros de pirimidina]] que poden ser causados pola exposición á radiación ou aos [[carcinóxeno]]s). Eses danos poden despois sufrir unha reparación tendente ao erro (especialmente a [[unión de extremos mediada por microhomoloxía]]<ref name="pmid25789972">{{Cita publicación periódica | vauthors = Sharma S, Javadekar SM, Pandey M, Srivastava M, Kumari R, Raghavan SC | title = Homology and enzymatic requirements of microhomology-dependent alternative end joining | journal = Cell Death & Disease | volume = 6 | issue = 3 | pages = e1697 | date = March 2015 | pmid = 25789972 | pmc = 4385936 | doi = 10.1038/cddis.2015.58 }}</ref>) ou pode orixinarse un erro durante outras formas de reparación<ref name="pmid24843013">{{Cita publicación periódica | vauthors = Chen J, Miller BF, Furano AV | title = Repair of naturally occurring mismatches can induce mutations in flanking DNA | journal = eLife | volume = 3 | issue = | pages = e02001 | date = April 2014 | pmid = 24843013 | pmc = 3999860 | doi = 10.7554/elife.02001 }}</ref><ref name="pmid26033759">{{Cita publicación periódica | vauthors = Rodgers K, McVey M | title = Error-Prone Repair of DNA Double-Strand Breaks | journal = Journal of Cellular Physiology | volume = 231 | issue = 1 | pages = 15–24 | date = January 2016 | pmid = 26033759 | pmc = 4586358 | doi = 10.1002/jcp.25053 }}</ref> ou mesmo durante a replicación ([[síntese translesión]]). As mutacións poden tamén ser o resultado dunha [[Inserción (xenética)|inserción]] ou [[deleción]] de segmentos do ADN debido a [[elementos xenéticos móbiles]].<ref name="Bertram">{{Cita publicación periódica | vauthors = Bertram JS | title = The molecular biology of cancer | journal = Molecular Aspects of Medicine | volume = 21 | issue = 6 | pages = 167–223 | date = December 2000 | pmid = 11173079 | doi = 10.1016/S0098-2997(00)00007-8 }}</ref><ref name="transposition764">{{Cita publicación periódica | vauthors = Aminetzach YT, Macpherson JM, Petrov DA | title = Pesticide resistance via transposition-mediated adaptive gene truncation in Drosophila | journal = Science | volume = 309 | issue = 5735 | pages = 764–7 | date = July 2005 | pmid = 16051794 | doi = 10.1126/science.1112699 | bibcode = 2005Sci...309..764A }}</ref><ref name="Burrus">{{Cita publicación periódica | vauthors = Burrus V, Waldor MK | title = Shaping bacterial genomes with integrative and conjugative elements | journal = Research in Microbiology | volume = 155 | issue = 5 | pages = 376–86 | date = June 2004 | pmid = 15207870 | doi = 10.1016/j.resmic.2004.01.012 }}</ref> As mutacións non sempre producen cambios discernibles nas características observables do [[fenotipo]] dun organismo. As mutacións desempeñan un papel tanto en procesos biolóxicos normais coma anormais, como a [[evolución]], [[cancro]] e o desenvolvemento do [[sistema inmunitario]], incluíndo a [[diversidade de unión]] (''junctional diversity''). Os [[xenoma]]s de [[virus de ARN]] están baseados no [[ARN]] en vez de no [[ADN]]. O xenoma viral de ARN pode ser bicatenario (como no ADN) ou monocatenario. Nalgúns destes virus (como o monocatenario [[VIH]] causante da [[SIDA]]), a replicación ocorre rapidamente, e non hai mecanismos para comprobar a exactitude da copia do xenoma. Este proceso tendente ao erro adoita orixinar moitas mutacións. Os [[virus de ADN]] sofren un menor número de mutacións. As mutaciones poden ser moi diferentes tipos de cambios nas secuencias. As mutacións nun [[xene]] poden ás veces non ter efectos, ou alterar o [[produto xénico]] ou impedir que o xene funcione correctamente ou completamente. Poden ocorrer tamén en [[locus sen xene|rexións non xénicas]]. Un estudo de 2007 sobre a [[variación xenética]] entre varias especies da mosca ''[[Drosophila]]'' indicou que se unha mutación cambia unha [[proteína]] producida por un xene, o resultado é probablemente nocivo, e estimouse un 70% de [[Polimorfismo (bioloxía)|polimorfismo]] de [[aminoácido]]s que teñen efectos prexudiciais e o resto son ou neutros ou marxinalmente beneficiosos.<ref name="Sawyer2007">{{Cita publicación periódica | vauthors = Sawyer SA, Parsch J, Zhang Z, Hartl DL | title = Prevalence of positive selection among nearly neutral amino acid replacements in Drosophila | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 104 | issue = 16 | pages = 6504–10 | date = April 2007 | pmid = 17409186 | pmc = 1871816 | doi = 10.1073/pnas.0701572104 | bibcode = 2007PNAS..104.6504S | author3 = Zhi Zhang }}</ref> Debido aos efectos daniños que poden ter as mutacións nos xenes, os seres vivos teñen mecanismos como a [[reparación do ADN]] para impedir ou corrixir as mutacións, revertendo a secuencia mutada ao seu estado orixinal.<ref name="Bertram" /> == Introdución == As mutacións poden consistir en [[duplicación de xenes|duplicacións]] de grandes seccións do ADN, xeralmente por [[recombinación xenética]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Hastings PJ, Lupski JR, Rosenberg SM, Ira G | title = Mechanisms of change in gene copy number | journal = Nature Reviews. Genetics | volume = 10 | issue = 8 | pages = 551–64 | date = August 2009 | pmid = 19597530 | pmc = 2864001 | doi = 10.1038/nrg2593 | authorlink2 = James R. Lupski }}</ref> Estas duplicacións son unha das principais fontes para a evolución de novos xenes, na que están implicados centos de xenes duplicados nos xenomas animais cada millóns de anos.<ref>{{Cita libro |last1=Carroll |first1=Sean B. |authorlink1=Sean B. Carroll |last2=Grenier |first2=Jennifer K. |last3=Weatherbee |first3=Scott D. | name-list-format = vanc |year=2005 |title=From DNA to Diversity: Molecular Genetics and the Evolution of Animal Design |edition=2nd |location=Malden, MA |publisher=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Publishing]] |isbn=978-1-4051-1950-4 |lccn=2003027991 |oclc=53972564}}</ref> A maioría dos xenes pertencen a [[familia xénica|familias xénicas]] grandes que descenden dun mesmo xene, detectables pola súa [[homoloxía de secuencia]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Harrison PM, Gerstein M | title = Studying genomes through the aeons: protein families, pseudogenes and proteome evolution | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 318 | issue = 5 | pages = 1155–74 | date = May 2002 | pmid = 12083509 | doi = 10.1016/S0022-2836(02)00109-2 | authorlink2 = Mark Bender Gerstein }}</ref> Os novos xenes son producidos por varios métodos, comunmente pola duplicación e mutación dun xene ancestral ou por partes recombinads de diferentes xenes para formar novas combinacións con novas funcións.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Orengo CA, Thornton JM | title = Protein families and their evolution-a structural perspective | journal = Annual Review of Biochemistry | volume = 74 | pages = 867–900 | date = July 2005 | pmid = 15954844 | doi = 10.1146/annurev.biochem.74.082803.133029 | authorlink2 = Janet Thornton }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Long M, Betrán E, Thornton K, Wang W | title = The origin of new genes: glimpses from the young and old | journal = Nature Reviews. Genetics | volume = 4 | issue = 11 | pages = 865–75 | date = November 2003 | pmid = 14634634 | doi = 10.1038/nrg1204 | author4 = Wen Wang }}</ref> Aquí, os [[dominio proteico|dominios proteicos]] actúan como módulos, cada un dos cales ten unha función particular e independente, que pode ser mesturada para producir xenes que codifican novas proteínas con novas propiedades.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Wang M, Caetano-Anollés G | title = The evolutionary mechanics of domain organization in proteomes and the rise of modularity in the protein world | journal = Structure | volume = 17 | issue = 1 | pages = 66–78 | date = January 2009 | pmid = 19141283 | doi = 10.1016/j.str.2008.11.008 | authorlink2 = Gustavo Caetano-Anolles }}</ref> Por exemplo, o ollo humano usa catro xenes para construír estruturas sensibles á luz: tres para os [[cono (célula)|conos]] da [[retina]] ou [[visión das cores]] e unha para os [[bastón (célula)|bastóns]] ou visión nocturna; os catro orixináronse a partir dun único xene ancestral.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Bowmaker JK | title = Evolution of colour vision in vertebrates | journal = Eye | volume = 12 | issue = Pt 3b | pages = 541–7 | date = May 1998 | pmid = 9775215 | doi = 10.1038/eye.1998.143 }}</ref> Outra vantaxe de duplicar un xene (ou mesmo un xenoma enteiro) é que este incremente a súa [[Redundancia (enxeñaría)|redundancia]]; isto permite que un xene do par adquira unha nova función, mentres que a outra copia realiza a función orixinal.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Gregory TR, Hebert PD | title = The modulation of DNA content: proximate causes and ultimate consequences | journal = Genome Research | volume = 9 | issue = 4 | pages = 317–24 | date = April 1999 | pmid = 10207154 | doi = 10.1101/gr.9.4.317 | authorlink1 = T. Ryan Gregory | authorlink2 = Paul D. N. Hebert | doi-broken-date = 2020-03-24 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Hurles M | title = Gene duplication: the genomic trade in spare parts | journal = PLOS Biology | volume = 2 | issue = 7 | pages = E206 | date = July 2004 | pmid = 15252449 | pmc = 449868 | doi = 10.1371/journal.pbio.0020206 }}</ref> Outros tipos de mutacións crean ocasionalmente novos xenes a partir de ADN que previamente era [[ADN non codificante|non codificante]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Liu N, Okamura K, Tyler DM, Phillips MD, Chung WJ, Lai EC | title = The evolution and functional diversification of animal microRNA genes | journal = Cell Research | volume = 18 | issue = 10 | pages = 985–96 | date = October 2008 | pmid = 18711447 | pmc = 2712117 | doi = 10.1038/cr.2008.278 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Siepel A | title = Darwinian alchemy: Human genes from noncoding DNA | journal = Genome Research | volume = 19 | issue = 10 | pages = 1693–5 | date = October 2009 | pmid = 19797681 | pmc = 2765273 | doi = 10.1101/gr.098376.109 | authorlink = Adam C. Siepel }}</ref> Os cambios no número de [[cromosoma]]s poden orixinar mutacións incluso máis grandes, nas que segmentos de ADN dos cromosomas rompen e recolócanse. Por exemplo, nos [[Homininae]], fusionáronse dous cromosomas para producir o [[cromosoma 2]] humano; esta fusión non ocorreu na liñaxe doutros [[simios]], os cales manteñen estes cromosomas separados, polo que teñen un par de cromosomas máis que os humanos.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Zhang J, Wang X, Podlaha O | title = Testing the chromosomal speciation hypothesis for humans and chimpanzees | journal = Genome Research | volume = 14 | issue = 5 | pages = 845–51 | date = May 2004 | pmid = 15123584 | pmc = 479111 | doi = 10.1101/gr.1891104 }}</ref> Na [[evolución]], o papel máis importante deste tipo de rearranxos cromosómicos pode ser o de acelerar a diverxencia dunha poboación en [[especiación|novas especies]] ao faceren menos probable que as pobaociósn se hibriden, conservando así as diferenzas xenéticas entre elas.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Ayala FJ, Coluzzi M | title = Chromosome speciation: humans, Drosophila, and mosquitoes | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 102 Suppl 1 | issue = Suppl 1 | pages = 6535–42 | date = May 2005 | pmid = 15851677 | pmc = 1131864 | doi = 10.1073/pnas.0501847102 | bibcode = 2005PNAS..102.6535A | authorlink1 = Francisco J. Ayala }}</ref> As secuencias de ADN que poden moverse polo xenoma, como os [[elemento transpoñible|transposón]]s, constitúen unha fracción importante do material xenético de plantas e animais e puideron ter sido importantes na evolución dos xenomas.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Hurst GD, Werren JH | title = The role of selfish genetic elements in eukaryotic evolution | journal = Nature Reviews Genetics | volume = 2 | issue = 8 | pages = 597–606 | date = August 2001 | pmid = 11483984 | doi = 10.1038/35084545 }}</ref> Por exemplo, no [[xenoma humano]] existen máis dun millón de copias de [[elemento Alu|secuencias Alu]] e estas secuencias foron agora en moitos casos recrutadas para realizar funcións como a [[regulación da expresión xénica|regulación]] da [[expresión xénica]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Häsler J, Strub K | title = Alu elements as regulators of gene expression | journal = Nucleic Acids Research | volume = 34 | issue = 19 | pages = 5491–7 | date = November 2006 | pmid = 17020921 | pmc = 1636486 | doi = 10.1093/nar/gkl706 }}</ref> Outro efecto destas secuencias de ADN móbiles é que cando se moven dentro dun xenoma, poden facer mutar ou eliminar xenes existentes e así producir diversidade xenética.<ref name="transposition764" /> As mutacións non letais acumúlanse dentro do [[acervo xenético]] e fan aumentar as variacións xenéticas.<ref name="Eyre-Walker07">{{Cita publicación periódica | vauthors = Eyre-Walker A, Keightley PD | title = The distribution of fitness effects of new mutations | journal = Nature Reviews Genetics | volume = 8 | issue = 8 | pages = 610–8 | date = August 2007 | pmid = 17637733 | doi = 10.1038/nrg2146 | url = http://www.lifesci.sussex.ac.uk/home/Adam_Eyre-Walker/Website/Publications_files/EWNRG07.pdf | authorlink2 = Peter Keightley | archiveurl = https://web.archive.org/web/20160304195010/http://www.lifesci.sussex.ac.uk/home/Adam_Eyre-Walker/Website/Publications_files/EWNRG07.pdf | archivedate = 4 March 2016 | df = dmy-all }}</ref> A abundancia dalgúns cambios xenéticos dentro do acervo xenético pode ser reducido pola [[selección natural]], mentres que outras mutacións "máis favorables" poden acumularse e ter como resultado cambios [[adaptación biolóxica|adaptativos]]. [[Ficheiro:Prodryas.png|miniatura|199px|''[[Prodryas persephone]]'', unha bolboreta do [[Eoceno]] tardío]] Por exemplo, unha [[bolboreta]] pode producir descendencia con novas mutacións. A maioría destas mutacións non terán efectos; pero unha podería cambiar a [[cor]] da descendencia da bolboreta, facendo máis difícil (ou máis doado) para os predadores vela. Se este cambio de cor é vantaxoso, as posibilidades de supervivencia desta bolboreta e de que produza a súa propia descendencia serán algo mellores, e co tempo o número de bolboretas con esta mutación poden formar unha porcentaxe máis grande da poboación. As [[mutación neutra|mutacións neutras]] defínense como mutacións cuxos efectos non inflúen na [[Fitness (bioloxía)|fitness]] dun individuo. A súa frecuencia pode incrementarse co tempo debido á [[deriva xenética]]. Crese que a maioría das mutacións non teñen un efecto significativo sobre a fitness dun organismo.<ref name=":4" /> Ademais, os mecanismos de reparación do ADN poden arranxar a maioría dos cambios antes de que se convertan en mutacións permanentes e moitos organismos teñen mecanismos para eliminar [[célula somática|células somáticas]] que doutro modo quedarían permanentemente mutadas. As mutacións beneficiosas poden mellorar o éxito reprodutivo.<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com/?id=sElrZSzoLYMC&pg=PA107&dq=Beneficial+mutations+can+improve+reproductive+success.#v=onepage&q=Beneficial%20mutations%20can%20improve%20reproductive%20success.&f=false|title=Dear Mr. Darwin: Letters on the Evolution of Life and Human Nature|last=Dover|first=Gabriel A.|last2=Darwin|first2=Charles | name-list-format = vanc |date=2000|publisher=University of California Press|isbn=9780520227903|language=en}}</ref><ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com/?id=OwBQCwAAQBAJ&pg=PA108&dq=Beneficial+mutations+can+improve+reproductive+success.#v=onepage&q=Beneficial%20mutations%20can%20improve%20reproductive%20success.&f=false|title=Genetics and Evolution of Infectious Diseases|last=Tibayrenc|first=Michel|date=2017-01-12|publisher=Elsevier|isbn=9780128001530|language=en}}</ref> == Causas == {{Artigo principal|Mutaxénese}} Catro clases de mutacións naturais son: (1) mutacións espontáneas (degradación molecular), (2) mutacións debidas ao bypass de replicación tendente ao erro de [[danos no ADN por causas naturais]] (tamén chamadas [[síntese translesión]] tendente ao erro), (3) erros introducidos durante a reparación do ADN, e (4) mutacións inducidas causadas por [[mutáxeno]]s. Os científicos tamén poden introducir deliberadamente secuencias [[mutante (bioloxía)|mutantes]] por manipulación do ADN para faceren experimentos científicos. Un estudo de 2017 afirmou que o 66% das mutacións causantes de cancro son aleatorias, o 29% son debidas ao ambiente (a poboación estudada abranguía 69 países) e o 5% eran herdadas.<ref>{{Cita web|url=https://www.npr.org/sections/health-shots/2017/03/23/521219318/cancer-is-partly-caused-by-bad-luck-study-finds|title=Cancer Is Partly Caused By Bad Luck, Study Finds|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170713114206/http://www.npr.org/sections/health-shots/2017/03/23/521219318/cancer-is-partly-caused-by-bad-luck-study-finds|archivedate=13 July 2017|df=dmy-all}}</ref> Os humanos como media transmiten 60 mutacións novas aos seus fillos, pero poden transmitir máis dependendo da súa idade, e cada por cada ano de idade engádense dúas novas mutacións aos fillos.<ref>{{Cita web|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|first=Alok|last=Jha|date=22 August 2012|website=the Guardian}}</ref> === Mutación espontánea === As ''mutacións espontáneas'' ocorren cunha probabilidade distinta de cero mesmo en persoas con boa saúde e células non contaminadas. Poden clasificarse de acordo ao seu cambio específico:<ref>{{Cita web |url=http://www-personal.ksu.edu/~bethmont/mutdes.html#origins |title=Mutation, Mutagens, and DNA Repair |last=Montelone |first=Beth A. |name-list-format=vanc |year=1998 |website=www-personal.ksu.edu |accessdate=2015-10-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150926115801/http://www-personal.ksu.edu/~bethmont/mutdes.html#origins |archivedate=26 September 2015 |df=dmy-all }}</ref> * [[Tautomería]].— Unha base cambia polo reposicionamento dun átomo de [[hidróxeno]], alterando o padrón de [[enlace de hidróxeno|enlaces de hidróxeno]] desa base, orixinando un emparellamento de bases incorrecto durante a replicación. * [[Despurinación]].— Perda dunha base [[purina|púrica]] ([[adenina|A]] ou [[guanina|G]]) pra formar un sitio apurínico ([[sitio AP]]). * [[Desaminación]].— Por [[hidrólise]] cambia unha base normal a unha base atípica que contén un grupo [[cetona|ceto]] en lugar do grupo [[amino]] orixinal. Exemplos son: [[citosina|C]] → [[uracilo|U]] e [[adenina|A]] → HX ([[hipoxantina]]), que poden ser corrixidos polos [[reparación do ADN#Mecanismos de reparación do ADN|mecanismos de reparación do ADN]]; e 5MeC ([[5-metilcitosina]]) → [[timina|T]], que é menos probable que sexa detectada como unha mutación porque a [[timina]] é unha base normal do ADN. * [[Discordancia de febra escorregada]] (''slipped strand mispairing''), tamén chamada escorregamento de replicación.— [[desnaturalización (bioquímica)|Desnaturalización]] da nova febra a partir da febra molde durante a replicación, seguida da renaturalización nun punto diferente ("escorregamento" ou "slipping"). Isto pode orixinar insercións ou delecións. === Bypass da replicación tendente ao erro === Hai cada vez máis probas de que a maioría das mutacións que se orixinan espontaneamente débense á repicación tendente ao erro ([[síntese translesión]]) despois dun dano no ADN na febra molde. Os danos oxidativos no ADN ocorren por causas naturais e orixínanse polo menos unhas poucas miles de veces por célula e por día en humanos, aínda que a maioría son reparadas.<ref>Saul RL, Ames BN. Background levels of DNA damage in the population. Basic Life Science. 1986;38:529-35. PMID 3741344 . DOI 10.1007/978-1-4615-9462-8_55 . Cita: "Baseándose nas medidas de produtos de oxidación do ADN na urina humana, estimamos que a taxa total de formación de todos os produtos de danos oxidativos no ADN no home é da orde duns poucos miles de eventos por célula e por día"</ref> En [[rato]]s, a maioría das mutacións son causadas por síntese translesión.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Stuart GR, Oda Y, de Boer JG, Glickman BW | title = Mutation frequency and specificity with age in liver, bladder and brain of lacI transgenic mice | journal = Genetics | volume = 154 | issue = 3 | pages = 1291–300 | date = March 2000 | pmid = 10757770 | pmc = 1460990 }}</ref> Igualmente, en [[lévedo]]s, Kunz et al.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ | title = DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in Saccharomyces cerevisiae | journal = Genetics | volume = 148 | issue = 4 | pages = 1491–505 | date = April 1998 | pmid = 9560369 | pmc = 1460101 }}</ref> atoparon que máis do 60% das substitucións dun só par de bases espontáneas e das delecións eran causadas por síntese translesión. === Erros introducidos durante a reparación do ADN === {{Véxase tamén|Danos no ADN por causas naturais|Reparación do ADN}} Aínda que as [[roturas de dobre febra no ADN]] por causas naturais ocorren a frecuencias relativamente baixas no ADN, a súa reparación a miúdo causa mutacións. A [[unión de extremos non homólogos]] (NHEJ) é o mecanismo principal para a reparación de roturas de dobre febra. A unión de extremos no homólogos afecta a uns poucos [[nucleótido]]s para permitir o aliñamento algo inexacto dos dous extremos para unilos e seguidamente engadir nucleótidos para encher os ocos. Como consecuencia, este mecanismo introduce mutacións.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Lieber MR | title = The mechanism of double-strand DNA break repair by the nonhomologous DNA end-joining pathway | journal = Annual Review of Biochemistry | volume = 79 | pages = 181–211 | date = July 2010 | pmid = 20192759 | pmc = 3079308 | doi = 10.1146/annurev.biochem.052308.093131 }}</ref> [[Ficheiro:Benzopyrene DNA adduct 1JDG.png|miniatura|250px|Un [[aduto]] [[covalente]] entre o [[(+)-Benzo(a)pirene-7,8-dihidrodiol-9,10-epoxido|metabolito]] do [[Benzo(a)pireno|benzo[''a'']pireno]], o maior [[mutáxeno]] no fume do tabaco, e o ADN.<ref>Creado a partir de [http://www.rcsb.org/pdb/explore/explore.do?pdbId=1JDG PDB 1JDG] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151231235020/http://www.rcsb.org/pdb/explore/explore.do?pdbId=1JDG |date=31 de decembro de 2015 }}</ref>]] === Mutación inducida === [[Ficheiro:Gene structure eukaryote 2 annotated.svg|miniatura|242x242px|Os procesos tradicionais do [[splicing|empalme]] e a tradución dun xene eucariota]] As mutacións inducidas son alteracións no xene causadas por estar en contacto con mutáxenos e por causas ambientais. As ''mutacións inducidas'' a nivel molecular pode ser causadas por: * Compostos químicos. **[[Hidroxilamina]]. ** [[Análogo de bases|Análogos de bases]] (por exemplo, a [[bromodesoxiuridina]] (BrdU)). ** [[Alquilación|Axentes alquilantes]] (por exemplo, [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU). Estes axentes poden facer mutar tanto ADN replicante coma non replicante. En contraste, un análogo de bases pode facer mutar o ADN só cando o análogo se incorpora ao ADN en replicación. Cada unha destas clases de mutáxenos químicos teñen certos efectos que despois levan á aparición de [[transición (xenética)|transicións]], [[transversión]]s ou [[deleción]]s. **Axentes que forman [[aduto do ADN|adutos do ADN]] (por exemplo, a [[ocratoxina A]]).<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Pfohl-Leszkowicz A, Manderville RA | title = Ochratoxin A: An overview on toxicity and carcinogenicity in animals and humans | journal = Molecular Nutrition & Food Research | volume = 51 | issue = 1 | pages = 61–99 | date = January 2007 | pmid = 17195275 | doi = 10.1002/mnfr.200600137 }}</ref> ** Axentes [[Intercalación (bioquímica)|intercalantes]] (por exemplo, [[bromuro de etidio]]). ** [[Enlaces cruzados no ADN|Enlazadores cruzados do ADN]]. **[[estrés oxidativo|Danos oxidativos]]. ** O [[ácido nitroso]] converte os grupos amino de A e C en grupos [[diazo]], alterando os seus padróns de enaces de hidróxeno, o que orixina un apareamento de bases incorrecto durante a replicación. * Radiación. ** [[Luz ultravioleta]] (UV) ([[radiación non ionizante]]). Dúas bases nucleotídicas no ADN ([[citosina]] e [[timina]]) son moi vulnerables á radiación, que lles pode facer cambiar as súas propiedades. A luz UV pode inducir que bases [[pirimidina|pirimidínicas]] adxacentes na febra do ADN queden unidas covalentemente formando un [[dímero de pirimidina]]. A radiación UV, en particular a UVA de onda máis longa, poden causar [[oxidación do ADN|danos oxidativos no ADN]].<ref name="Kozmin">{{Cita publicación periódica | vauthors = Kozmin S, Slezak G, Reynaud-Angelin A, Elie C, de Rycke Y, Boiteux S, Sage E | title = UVA radiation is highly mutagenic in cells that are unable to repair 7,8-dihydro-8-oxoguanine in Saccharomyces cerevisiae | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 102 | issue = 38 | pages = 13538–43 | date = September 2005 | pmid = 16157879 | pmc = 1224634 | doi = 10.1073/pnas.0504497102 | bibcode = 2005PNAS..10213538K }}</ref> ** [[Radiación ionizante]]. A exposición á radiación ionizante, como a [[raios gamma|radiación gamma]], pode ter como resultado mutacións, posiblemente causando cancro e a morte. Aínda que antes se asumía que as mutacións ocorrían por azar ou eran inducidas por mutáxenos, descubríronse mecanismos moleculares que crean mutacións en bacterias e por toda a [[árbore da vida]]. Como dixo S. Rosenberg, "Estes mecanismos revelan unha imaxe de mutaxénese altamente regulada, regulada á alza temporalmente por respostas ao estrés e activada cando as células/organismos están mal adaptados aos seus ambientes, cando están sometidos a estreses, acelerando potencialente a adaptación." <ref name=":5">{{Cita publicación periódica | vauthors = Fitzgerald DM, Rosenberg SM | title = What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis | journal = PLOS Genetics | volume = 15 | issue = 4 | pages = e1007995 | date = April 2019 | pmid = 30933985 | doi = 10.1371/journal.pgen.1007995 | pmc = 6443146 }}</ref> Como son mecanismos mutaxénicos autoinducidos que incrementan a taxa de adaptación dos organismos, foron ás veces denominados mecanismos de mutaxénese adaptativos e inclúen a [[resposta SOS]] en [[bacterias]],<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Galhardo RS, Hastings PJ, Rosenberg SM | title = Mutation as a stress response and the regulation of evolvability | journal = Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology | volume = 42 | issue = 5 | pages = 399–435 | date = 2007-01-01 | pmid = 17917874 | pmc = 3319127 | doi = 10.1080/10409230701648502 }}</ref> a recombinación intracromosómica ectópica <ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Quinto-Alemany D, Canerina-Amaro A, Hernández-Abad LG, Machín F, Romesberg FE, Gil-Lamaignere C | title = Yeasts acquire resistance secondary to antifungal drug treatment by adaptive mutagenesis | journal = PLOS One | volume = 7 | issue = 7 | pages = e42279 | date = 2012-07-31 | pmid = 22860105 | doi = 10.1371/journal.pone.0042279 | editor-first = Joy | editor-last = Sturtevant | pmc = 3409178 | bibcode = 2012PLoSO...742279Q }}</ref> e outros eventos cromosómicos como as duplicacións.<ref name=":5" /> == Clasificación dos tipos de mutacións == {{Véxase tamén|Anormalidades cromosómicas}} === Por efectos sobre a estrutura === [[Ficheiro:Chromosomes mutations-en.svg|miniatura|301px|Cinco tipos de mutacións cromosómicas]] [[Ficheiro:Notable mutations.svg|301px|miniatura|Seleción de mutacións causantes de doenzas, nunha táboa estándar do [[código xenético]] que codifica os [[aminoácido]]s]] A secuencia dun xene pode ser alterada de diversas maneiras.<ref>{{Cita web|last1=Rahman|first1=Nazneen|title=The clinical impact of DNA sequence changes|url=http://www.thetgmi.org/genetics/clinical-impact-dna-sequence-changes/|website=Transforming Genetic Medicine Initiative|accessdate=June 27, 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170804060005/http://www.thetgmi.org/genetics/clinical-impact-dna-sequence-changes/|archivedate=04 de agosto de 2017|df=dmy-all|urlmorta=yes}}</ref> As mutacións xénicas teñen efectos diversos sobre a saúde dependendo de onde ocorren e de se alteran a función de proteínas esenciais. As mutacións na estrutura dos xenes poden ser clasificadas en varios tipos, que son: ==== Mutacións a grande escala ==== As mutacións a grande escala en estruturas [[cromosoma|cromosómicas]] son: * Amplificacións (ou [[duplicación xénica|duplicacións xénicas]]) ou repetición dun segmento cromosómicio ou presenza dun cacho extra dun fragmento roto dun cromosoma que pode quedar unido a un cromosoma homólogo ou non homólogo de modo que algúns xenes estean presentes en máis de dúas doses, orixinando múltiples copias de todas as rexións cromosómicas, incrementando a dosificación dos xenes localizados dentro deles. * As [[deleción]]s de grandes rexións cromosómicas, causan a perda dos xenes desas rexións. * As mutacións cuxos efectos son xuntar cachos previamente separados do ADN, o que potencialmente pode deixar xuntos xenes separados para formar un [[xene de fusión]] funcionalmente distinto (por exemplo, o [[cromosoma Filadelfia|bcr-abl]]). *Cambios a grande escala na estrutura dos cromosomas chamados [[rearranxo cromosómico|rearranxos cromosómicos]] que poden causar unha diminución da [[fitness (bioloxía)|fitness]] pero tamén a [[especiación]] en poboacións illadas endogámicas. Entre estes están: ** [[Translocación cromosómica|Translocacións cromosómicas]]: intercambio de fragmentos xenéticos entre cromosomas non homólogos. ** [[Inversión cromosómica|Inversións cromosómicas]]: reverten a orientación dun segmento cromosómico. ** [[Sobrecruzamento cromosómico]] non homólogo. ** Delecións intersticiais: unha deleción intracromosómica que elimina un segmento de ADN dun só cromosoma, o que xustapón xenes antes afastados. Por exemplo, as células illadas dun [[astrocitoma]] humano, un tipo de tumor cerebral, teñen unha deleción cromosómica que elimina secuencias entre o xene chamado "Fused in Glioblastoma" (FIG) e o do [[receptor da tirosina quinase]] (ROS), producindo unha [[proteína de fusión]] (FIG-ROS). A proteína de fusión anormal FIG-ROS ten unha actividade de [[quinase]] activa constitutivamente que causa unha transformación [[Carcinoxénese|oncoxénica]] (unha transformación de células normais en células cancerosas). *A [[perda de heterocigosidade]]: perda dun [[alelo]], ou por unha deleción ou por un evento de recombinación, nun organismo que previamente tiña dous alelos diferentes. ==== Mutacións a pequena escala ==== As mutacións a pequena escala afectan un xene nun ou uns poucos nucleótidos. Se só afectan un nucleótido chámanse [[mutación puntual|mutacións puntuais]]. As mutacións a pequena escala son: * As [[inserción (xenética)|insercións]] engaden un ou máis nucleótidos no ADN. Son causadas normalmente por [[elemento transpoñible|elementos transpoñibles]], ou erros durante a replicación de elementos repetidos. As insercións na rexión codificante dun xene poden alterar o [[empalme de ARN]]m ([[mutación de sitio de empalme]]), ou causan un desprazamento no [[marco de lectura]] ([[mutación por desprazamento do marco de lectura]]), ambas as cales causan unha significativa alteración do produto xénico. As insercións poden ser revertidas por excisión do elemento transpoñible. * As [[deleción]]s ou deficiencias eliminan un ou máis nucleótidos do ADN. Igual que as insercións, estas mutacións poden alterar o [[marco de lectura]] do xene. En xeral, son irreversibles. Aínda que en teoría podería restaurarse exactamente a mesma secuencia por medio dunha inserción, os elementos transpoñibles que poden reverter unha deleción moi curta (por exemplo de 1 ou 2 bases) en ''calquera'' localización, teñen unha existencia altamente improbable ou non existen en absoluto. * As [[mutación puntual|mutacións por substitución]], a miúdo causadas por compostos químicos ou un mal funcionamento da replicación do ADN, intercambian un só nucleótido por outro.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Freese E | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 45 | issue = 4 | pages = 622–33 | date = April 1959 | pmid = 16590424 | pmc = 222607 | doi = 10.1073/pnas.45.4.622 | authorlink = Ernst Freese | bibcode = 1959PNAS...45..622F | title = The Difference Between Spontaneous and Base-Analogue Induced Mutations of Phage T4 }}</ref> Estes cambios son clasificados como transicións ou transversións.<ref>{{Cita publicación periódica |last=Freese |first=Ernst | name-list-format = vanc | date = June 1959 |title=The specific mutagenic effect of base analogues on Phage T4 |journal=Journal of Molecular Biology |volume=1 |issue=2 |pages=87–105 |doi=10.1016/S0022-2836(59)80038-3}}</ref> A máis común é a [[transición (xenética)|transición]], que intercambia unha purina por unha purina (A ↔ G) ou unha [[pirimidina]] por unha pirimidina, (C ↔ T). Unha transición pode ser causada polo [[ácido nitroso]], emparellamento incorrecto de bases ou análogos de bases mutaxénicos como o [[bromodesoxiuridina|BrdU]]. Menos comúns son as [[transversión]]s, que intercambian unha purina por unha pirimidina ou unha pirimidina por unha prina (C/T ↔ A/G). Un exemplo dunha transversión é a conversión dunha [[adenina]] (A) nunha citosina (C). As mutacións puntuais son modificacións dun só par de bases do ADN ou outros pequenos grupos de pares de bases nun punto dun xene. Unha mutación puntual pode ser revertida por outra mutación puntual, na cal o nucleótido é cambiado ao seu estado orixinal (reversión verdadeira) ou por unha reversión de segundo sitio (unha mutación complementaria noutro lugar que resulta nun xene que recupera a súa funcionalidade). Como se discute [[#Por impacto sobre as proteínas|máis abaixo]], as mutacións puntais que ocorren dentro de [[rexión codificante|rexións codificantes]] de proteínas dun xene poden ser clasificadas como [[substitución sinónima|substitucións sinónimas]] ou [[substitución non sinónima|non sinónimas]], as últimas das cales á súa vez poden dividirse en [[mutación con cambio de sentido|mutacións con cambio de sentido]] ou [[mutación sen sentido|mutacións sen sentido]]. === Por impacto na secuencia de proteínas === * Unha [[mutación por desprazamento do marco de lectura]] é unha mutación causada pola inserción ou deleción nunha secuencia de ADN de certo número de nucleótidos que non é divisible por tres. Debido a que os [[codón]]s están formados por tripletes e que a expresión dos xenes está baseada nos codóns, a inserción ou deleción pode distorsionar o [[marco de lectura]] ou o agrupamento de codóns, o que dá lugar a unha [[Tradución (bioloxía)|tradución]] completmente diferente a partir da orixinal.<ref>{{cite encyclopedia |last=Hogan |first=C. Michael |editor-last=Monosson |editor-first=Emily |encyclopedia=[[Encyclopedia of Earth]] |title=Mutation |url=http://www.eoearth.org/view/article/159530/ |accessdate=2015-10-08 |date=October 12, 2010 |publisher=Environmental Information Coalition, [[National Council for Science and the Environment]] |location=Washington, D.C. |oclc=72808636 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151114055631/http://www.eoearth.org/view/article/159530/ |archivedate=14 November 2015 |df=dmy-all }}</ref> Canto máis ao principio da secuencia ocorre a deleción ou inserción, maior é a alteración producida na proteína. (Por exemplo, a secuencia de codóns CCU GAC UAC CUA codifica os aminoácidos [[prolina]], [[ácido aspártico]], [[tirosina]] e [[leucina]], respectivamente. Se eliminamos o [[uracilo|U]] do CCU, a secuencia resultante sería CCG ACU ACC UAx, que codificaría [[prolina]], [[treonina]], treonina e parte doutro aminoácido ou quizais dun [[codón de terminación]] (onde x significa o seguinte nucleótido).) En contraste, calquera inserción ou deleción que é divisible por tres denomínase ''mutación no marco'' ou ''en pauta''. *Unha mutación por substitución puntual é o resultado dun cambio nun só nucleótido e pode ser sinónima ou non sinónima. **Unha [[substitución sinónima]] substitúe un codón por outro codón que codifica o mesmo aminoácido, así que a secuencia de aminoácidos producida non é modificada. As mutacións sinónimas ocorren debido a que o [[código xenético]] é [[dexeneración do código xenético|dexenerado]]. Se esta mutación non ten como resultado ningún efecto fenotípico, entón denomínase [[mutación silenciosa]], pero non todas as substitcións sinónimas son silenciosas. (Pode haber tamén mutacións silenciosas en nucleótidos fóra de rexións codificantes, como os [[intrón]]s, porque a secuencia de nucleótidos exacta non é crucial como si ocorre nas rexións codificantes, pero estas nos se consideran substitcións sinónimas.) **Unha [[substitución non sinónima]] substitúe un codón por outro codón que codifica un aminoácido diferente, así que a secuencia de aminoácidos producida é modificada. As substituciónn non sinónimas poden ser clasificadas como mutación sen sentido ou con cambio de sentido: ***Unha [[mutación con cambio de sentido]] cambia un nucleótido causando a substitución do aminoácido orixinal por un aminoácido diferente. Este á súa vez pode facer que a proteína resultante sexa non funcional. Tales mutacións son responsables de doenzas como a [[epidermólise ampular]], [[anemia falciforme]] e [[esclerose laeral amiotrófica]] mediada por [[Superóxido dismutase|SOD1]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Boillée S, Vande Velde C, Cleveland DW | title = ALS: a disease of motor neurons and their nonneuronal neighbors | journal = Neuron | volume = 52 | issue = 1 | pages = 39–59 | date = October 2006 | pmid = 17015226 | doi = 10.1016/j.neuron.2006.09.018 }}</ref> Por outra parte, se ocorre unha mutación con cambio de sentido nun codón o aminoácido orixinal é cambiado por un aminoácido diferente pero quimicamente similar, entón ás veces a proteína sofre poucos ou ningún cambios. Por exemplo, un cambio de AAA a AGA cambiará a [[lisina]] por [[arxinina]], que é un aminoácido quimicamente similar. Neste último caso a mutación terá pouco ou ningún efecto sobre o fenotipo e, por tanto, será [[mutación neutra|neutra]]. ***Unha [[mutación sen sentido]] é unha mutación puntual nunha secuencia de ADN que ten como resultado a aparición dun codón de finalización prematuro ou un ''codón sen sentido'' no [[ARNm]] transcrito, e posiblemente un produto proteico truncado xeralmente non funcional. Este tipo de mutación foi ligada a diferentes mutacións, como a [[hiperplasia adrenal conxénita]]. (Ver [[codón de finalización]] ou de stop.) === Por efectos sobre a función === * As mutación de perda de función, tamén chamadas mutacións inactivantes, teñen como resultado que o produto xénico funciona peor ou non funciona, é dicir, está parcial ou totalmente inctivado. Cando o alelo sofre unha completa falta de función ([[alelo nulo]]) adoita denominarse mutación [[amorfo (xene)|amorfa]] ou amórfica no esquema de [[morfos de Muller]]. Os fenotipos asociados con esas mutacións adoitan ser [[Dominancia (xenética)|recesivos]]. As excepcións danse cando o organismo é [[haploide]], ou cando a dose reducida dun produto xénico normal non é suficiente para ter un fenotipo normal (o que se chama [[haploinsuficiencia]]). * As mutacións de ganancia de función, tamén chamadas mutcións activantes, cambian o produto xénico de modo que o seu efecto se fai máis forte (activación potenciada) ou mesmo é substituído por unha función diferente e anormal. Cando se crea o novo alelo, un [[cigosidade#Heterocigoto|heterocigoto]] que contén o novo alelo creado xunto co orixinal expresará o novo alelo; xeneticamente isto define as mutacións como fenotipos [[Dominancia (xenética)|dominantes]]. Varios morfos de Muller corresponden a ganancias de función, incluíndo os hipermorfos ([[expresión xénica]] incrementada) e neomorfos (nova función).<ref>{{Cita novas|url=https://www.usnews.com/news/news/articles/2017-12-19/us-lifts-funding-ban-on-studies-that-enhance-dangerous-germs|title=U.S. Lifts Funding Ban on Studies That Enhance Dangerous Germs|last=Steenhuysen|first=Julie|date=2017-12-19|work=U.S. News & World Report|access-date=2018-01-15}}</ref> * As mutacións dominantes negativas (tamén chamadas mutacións [[morfos de Muller#Antimorfo|antimórficas]]) teñen un produto xénico alterado que actúa antagonistamente con respecto ao alelo de tipo silvestre. Estas mutacións xeralmente resultan na alteración da función molecular (a miúdo inactivándoa) e están caracterizados por ter un fenotipo dominante ou semidominante. Nos humanos, as mutacións negativas dominantes foron implicadas no cancro (por exemplo, as mutacións nos xenes [[p53]],<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Goh AM, Coffill CR, Lane DP | title = The role of mutant p53 in human cancer | journal = The Journal of Pathology | volume = 223 | issue = 2 | pages = 116–26 | date = January 2011 | pmid = 21125670 | doi = 10.1002/path.2784 | authorlink3 = David Lane (oncologist) }}</ref> [[Ataxia telangiectasia mutated|ATM]],<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Chenevix-Trench G, Spurdle AB, Gatei M, Kelly H, Marsh A, Chen X, Donn K, Cummings M, Nyholt D, Jenkins MA, Scott C, Pupo GM, Dörk T, Bendix R, Kirk J, Tucker K, McCredie MR, Hopper JL, Sambrook J, Mann GJ, Khanna KK | title = Dominant negative ATM mutations in breast cancer families | journal = Journal of the National Cancer Institute | volume = 94 | issue = 3 | pages = 205–15 | date = February 2002 | pmid = 11830610 | doi = 10.1093/jnci/94.3.205 | authorlink1 = Georgia Chenevix-Trench }}</ref> [[CEBPA]]<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Paz-Priel I, Friedman A | title = C/EBPα dysregulation in AML and ALL | journal = Critical Reviews in Oncogenesis | volume = 16 | issue = 1–2 | pages = 93–102 | year = 2011 | pmid = 22150310 | pmc = 3243939 | doi = 10.1615/critrevoncog.v16.i1-2.90 | access-date = }}</ref> e [[receptor activado polo proliferador do peroxisoma gamma|PPAR-gamma]]<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Capaccio D, Ciccodicola A, Sabatino L, Casamassimi A, Pancione M, Fucci A, Febbraro A, Merlino A, Graziano G, Colantuoni V | title = A novel germline mutation in peroxisome proliferator-activated receptor gamma gene associated with large intestine polyp formation and dyslipidemia | journal = Biochimica et Biophysica Acta | volume = 1802 | issue = 6 | pages = 572–81 | date = June 2010 | pmid = 20123124 | doi = 10.1016/j.bbadis.2010.01.012 | access-date = }}</ref>). A [[síndrome de Marfan]] é causada por mutacións no xene ''[[FBN1]]'', localizado no [[cromosoma 15]], que codifica a fibrilina-1, unha [[glicoproteína]] compoñente da [[matriz extracelular]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = McKusick VA | title = The defect in Marfan syndrome | journal = Nature | volume = 352 | issue = 6333 | pages = 279–81 | date = July 1991 | pmid = 1852198 | doi = 10.1038/352279a0 | bibcode = 1991Natur.352..279M | authorlink = Victor A. McKusick }}</ref> A síndrome de Marfan é tamén un exemplo de mutación negativa dominante e haploinsuficiencia.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Judge DP, Biery NJ, Keene DR, Geubtner J, Myers L, Huso DL, Sakai LY, Dietz HC | title = Evidence for a critical contribution of haploinsufficiency in the complex pathogenesis of Marfan syndrome | journal = The Journal of Clinical Investigation | volume = 114 | issue = 2 | pages = 172–81 | date = July 2004 | pmid = 15254584 | pmc = 449744 | doi = 10.1172/JCI20641 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Judge DP, Dietz HC | title = Marfan's syndrome | journal = Lancet | volume = 366 | issue = 9501 | pages = 1965–76 | date = December 2005 | pmid = 16325700 | pmc = 1513064 | doi = 10.1016/S0140-6736(05)67789-6 }}</ref> * Os [[hipomorfo]]s, segundo a clasificadión de Muller, caracterízanse por ter produtos xénicos alterados que actúan cunha diminución da expresión xénica do alelo silvestre. Xeralmente, as mutacións hipomórficas son recesivas, pero a haploinsuficiencia causa que algúns alelos sexan dominantes. * Os [[neomorfo]]s caracterízanse polo control da síntese de novos produtos proteicos. * As [[alelo letal|mutacións letais]] son mutacións que orixinan a morte dos organismos que portan as mutacións. * Unha mutacións retrógrada ou reversión é unha mutación puntual que restaura a secuencia orixinal e, por tanto, o fenotipo orixinal.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Ellis NA, Ciocci S, German J | title = Back mutation can produce phenotype reversion in Bloom syndrome somatic cells | journal = Human Genetics | volume = 108 | issue = 2 | pages = 167–73 | date = February 2001 | pmid = 11281456 | doi = 10.1007/s004390000447 }}</ref> === Por efectos sobre a fitness === {{Véxase tamén|Fitness (bioloxía)}} En [[xenética]] aplicada é usual falar de mutacións nocivas e beneficiosas. * Unha mutación nociva ou prexudicial fai dimunuír a [[fitness (bioloxía)|fitness]] do organismo. * Unha mutación beneficiosa ou vantaxosa incrementa a fitness do organismo. * Unha mutación neutra non ten efectos daniños nin beneficiosos sobre o organismo. Tales mutacións ocorren a unha velocidade constante, e son a base dos chamados [[reloxo molecular|reloxos moleculares]]. Na [[teoría neutralista da evolución molecular]], as mutacións neutras son afectadas pola [[deriva xenética]], na que se basea a maior parte da variabilidade a nivel molecular. * Unha mutación case neutra é unha mutación que pode ser lixeiramente prexudicial ou vantaxosa, aínda que a maioría das mutacións case neutras son lixeiramente prexudiciais. ==== Distribución de efectos na fitness ==== Intentouse inferir a distribución dos efectos sobre a fitness usando experimentos de [[mutaxénese]] e modelos teólricos aplicados a datos de secuencias moleculares. A distribución dos efectos sobre a fitness, usados para determinar a abundancia relativa de tipos diferentes de mutacións (é dicir, fortemente prexudiciais, case neutras ou vantaxosas), é relevante para moitas cuestións evolutivas, como o mantemento da [[variabilidade xenética]],<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Charlesworth D, Charlesworth B, Morgan MT | title = The pattern of neutral molecular variation under the background selection model | journal = Genetics | volume = 141 | issue = 4 | pages = 1619–32 | date = December 1995 | pmid = 8601499 | pmc = 1206892 | authorlink1 = Deborah Charlesworth | authorlink2 = Brian Charlesworth }}</ref> a velocidade de [[Patoxenómica|decadencia xenómica]],<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Loewe L | title = Quantifying the genomic decay paradox due to Muller's ratchet in human mitochondrial DNA | journal = Genetical Research | volume = 87 | issue = 2 | pages = 133–59 | date = April 2006 | pmid = 16709275 | doi = 10.1017/S0016672306008123 }}</ref> o mantemento da [[reprodución sexual]] por [[cruzamento]] de individuos non relacionados como oposta á [[endogamia]]<ref>{{Cita libro | vauthors = Bernstein H, Hopf FA, Michod RE | title = The molecular basis of the evolution of sex | journal = Advances in Genetics | volume = 24 | pages = 323–70 | year = 1987 | pmid = 3324702 | doi = 10.1016/s0065-2660(08)60012-7 | isbn = 9780120176243 }}</ref> e a evolución do [[sexo]] e a [[recombinación xenética]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Peck JR, Barreau G, Heath SC | title = Imperfect genes, Fisherian mutation and the evolution of sex | journal = Genetics | volume = 145 | issue = 4 | pages = 1171–99 | date = April 1997 | pmid = 9093868 | pmc = 1207886 }}</ref> A distribución de efectos sobre a fitness pode ser rastreada pola asimetría da distribución de mutacións con efectos aparentemente graves comparada coa distribución de mutacións con efectos aparentemente leves ou ausentes.<ref>{{Cita publicación periódica | authors = Simcikova D, Heneberg P | title = Refinement of evolutionary medicine predictions based on clinical evidence for the manifestations of Mendelian diseases | journal = Scientific Reports | volume = 9 | issue = 1 | pages = 18577 | date = December 2019 | pmid = 31819097 | pmc = 6901466 | doi = 10.1038/s41598-019-54976-4 | bibcode = 2019NatSR...918577S }}</ref> En resumo, a distribución dos efectos sobre a fitness xoga un importante papel na predición da [[dinámica evolutiva]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Keightley PD, Lynch M | title = Toward a realistic model of mutations affecting fitness | journal = Evolution; International Journal of Organic Evolution | volume = 57 | issue = 3 | pages = 683–5; discussion 686–9 | date = March 2003 | pmid = 12703958 | doi = 10.1554/0014-3820(2003)057[0683:tarmom]2.0.co;2 | jstor = 3094781 | authorlink2 = Michael Lynch (geneticist) }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Barton NH, Keightley PD | title = Understanding quantitative genetic variation | journal = Nature Reviews Genetics | volume = 3 | issue = 1 | pages = 11–21 | date = January 2002 | pmid = 11823787 | doi = 10.1038/nrg700 | authorlink1 = Nick Barton }}</ref> Utilizáronse diversas estratexias para estudar a distribución dos efectos sobre a fitness, como os métodos teórico, experimental e analítico. * Experimentos de mutaxénese. O método directo para investigar a distribución dos efectos na fitness é inducir mutacións e despois medir os efectos sobre a fitness mutacionais, o cal xa se fixo en [[virus]], [[bacteria]]s, [[lévedo]]s e ''[[Drosophila]]''. Por exemplo, a maioría destes estudos en virus utilizaron [[mutaxénese dirixida a sitio]] para crear mutacións puntuais e medir a fitness relativa de cada mutante.<ref name="Sanjuán04">{{Cita publicación periódica | vauthors = Sanjuán R, Moya A, Elena SF | title = The distribution of fitness effects caused by single-nucleotide substitutions in an RNA virus | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 101 | issue = 22 | pages = 8396–401 | date = June 2004 | pmid = 15159545 | pmc = 420405 | doi = 10.1073/pnas.0400146101 | bibcode = 2004PNAS..101.8396S }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Carrasco P, de la Iglesia F, Elena SF | title = Distribution of fitness and virulence effects caused by single-nucleotide substitutions in Tobacco Etch virus | journal = Journal of Virology | volume = 81 | issue = 23 | pages = 12979–84 | date = December 2007 | pmid = 17898073 | pmc = 2169111 | doi = 10.1128/JVI.00524-07 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Sanjuán R | title = Mutational fitness effects in RNA and single-stranded DNA viruses: common patterns revealed by site-directed mutagenesis studies | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences | volume = 365 | issue = 1548 | pages = 1975–82 | date = June 2010 | pmid = 20478892 | pmc = 2880115 | doi = 10.1098/rstb.2010.0063 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Peris JB, Davis P, Cuevas JM, Nebot MR, Sanjuán R | title = Distribution of fitness effects caused by single-nucleotide substitutions in bacteriophage f1 | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 603–9 | date = June 2010 | pmid = 20382832 | pmc = 2881140 | doi = 10.1534/genetics.110.115162 }}</ref> Na bacteria ''[[Escherichia coli]]'' un estudo utilizou a [[mutaxénese de transposón]] para medir directamente a fitness da inserción aleatoria dun derivado de [[Tn10]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Elena SF, Ekunwe L, Hajela N, Oden SA, Lenski RE | title = Distribution of fitness effects caused by random insertion mutations in Escherichia coli | journal = Genetica | volume = 102–103 | issue = 1–6 | pages = 349–58 | date = March 1998 | pmid = 9720287 | doi = 10.1023/A:1017031008316 | authorlink5 = Richard Lenski }}</ref> En lévedos, desenvolveuse unha mutaxénese combinada e unha estratexia de [[secuenciación profunda]] para xerar bibliotecas sistemáticas de mutantes de alta calidade e medir a fitness con alto rendemento.<ref name="Hietpas11">{{Cita publicación periódica | vauthors = Hietpas RT, Jensen JD, Bolon DN | title = Experimental illumination of a fitness landscape | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 108 | issue = 19 | pages = 7896–901 | date = May 2011 | pmid = 21464309 | pmc = 3093508 | doi = 10.1073/pnas.1016024108 | bibcode = 2011PNAS..108.7896H }}</ref> Porén, dado que moitas mutacións teñen efectos demasiado pequenos para ser detectados<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Davies EK, Peters AD, Keightley PD | title = High frequency of cryptic deleterious mutations in Caenorhabditis elegans | journal = Science | volume = 285 | issue = 5434 | pages = 1748–51 | date = September 1999 | pmid = 10481013 | doi = 10.1126/science.285.5434.1748 }}</ref> e que os experimentos de mutaxénese poden detectar só mutacións de efectos moderadamente grandes, a [[análise de secuencias|análise de datos de secuencias]] de ADN pode proporcionar valiosa información sobre estas mutacións. [[Ficheiro:DFE in VSV.png|miniatura|360px|A distribución dos efectos na fitness das mutacións no [[virus da estomatite vesicular]]. Neste experimento, as mutacións aleatorias foron introducidas no virus por [[mutaxénese dirixida a sitio]] e a [[Fitness (bioloxía)|fitness]] de cada mutante foi comparada coa do tipo ancestral. Unhas fitness de 0, menos de 1, 1, máis de 1, respectivamente, indican que as mutacións son letais, prexudiciais, neutras ou vantaxosas.<ref name="Sanjuán04" />]] * Análise de secuencias moleculares. Co rápido desenvolvemento da tecnoloxía de [[secuenciación de ADN]], está dispoñible unha enorme cantidade de datos de secuencias de ADN e incluso se espera máis no futuro. Desenvolvéronse varios métodos para inferir a distribución dos efectos na fitness a partir de datos de secuencias de ADN.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Loewe L, Charlesworth B | title = Inferring the distribution of mutational effects on fitness in Drosophila | journal = Biology Letters | volume = 2 | issue = 3 | pages = 426–30 | date = September 2006 | pmid = 17148422 | pmc = 1686194 | doi = 10.1098/rsbl.2006.0481 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Eyre-Walker A, Woolfit M, Phelps T | title = The distribution of fitness effects of new deleterious amino acid mutations in humans | journal = Genetics | volume = 173 | issue = 2 | pages = 891–900 | date = June 2006 | pmid = 16547091 | pmc = 1526495 | doi = 10.1534/genetics.106.057570 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Sawyer SA, Kulathinal RJ, Bustamante CD, Hartl DL | title = Bayesian analysis suggests that most amino acid replacements in Drosophila are driven by positive selection | journal = Journal of Molecular Evolution | volume = 57 Suppl 1 | issue = 1 | pages = S154–64 | date = August 2003 | pmid = 15008412 | doi = 10.1007/s00239-003-0022-3 | authorlink3 = Carlos D. Bustamante | bibcode = 2003JMolE..57S.154S }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Piganeau G, Eyre-Walker A | title = Estimating the distribution of fitness effects from DNA sequence data: implications for the molecular clock | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 100 | issue = 18 | pages = 10335–40 | date = September 2003 | pmid = 12925735 | pmc = 193562 | doi = 10.1073/pnas.1833064100 | bibcode = 2003PNAS..10010335P }}</ref> Examinando as diferenzas entre secuencias de ADN nunha especie ou entre especies, pódense inferir varias características da distribución de efectos na fitness para mutacións neutras, prexudiciais e vantaxosas.<ref name="Eyre-Walker07" /> En concreto, a estratexia da análise de secuencias de ADN permite a estimación dos efectos das mutacións con efectos moi pequenos, que apenas son detectables por medio de experimentos de mutaxénese. Uns dos primeiros estudos teóricos da distribución de efectos na fitness fíxoos [[Motoo Kimura]], un influente [[xenética de poboacións|xenetista de poboacións]] teórico. A súa [[teoría neutralista da evolución molecular]] propón que a maioría das novas mutacións serán altamente prexudiciais, cunha pequena fracción que é neutra.<ref name=":4">{{Cita libro |last=Kimura |first=Motoo |authorlink=Motoo Kimura | name-list-format = vanc |year=1983 |title=The Neutral Theory of Molecular Evolution |location=Cambridge, UK; New York |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-23109-1 |lccn=82022225 |oclc=9081989 |ref=harv|title-link=The Neutral Theory of Molecular Evolution }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Kimura M | title = Evolutionary rate at the molecular level | journal = Nature | volume = 217 | issue = 5129 | pages = 624–6 | date = February 1968 | pmid = 5637732 | doi = 10.1038/217624a0 | authorlink = Motoo Kimura | bibcode = 1968Natur.217..624K }}</ref> Hiroshi Akashi propuxo máis recentemente un modelo [[distribución multimodal|bimodal]] para a distribución de efectos na fitness, con modas centradas arredor de mutacións altamente prexudiciais e neutras.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Akashi H | title = Within- and between-species DNA sequence variation and the 'footprint' of natural selection | journal = Gene | volume = 238 | issue = 1 | pages = 39–51 | date = September 1999 | pmid = 10570982 | doi = 10.1016/S0378-1119(99)00294-2 }}</ref> Ambas as teorías concordan en que a gran maioría das novas mutacións son neutras ou prexudiciais e que as mutacións vantaxosas son raras, o que foi apoiado polos resultados experimentais. Un exemplo é un estudo feito sobre a distribución de efectos na fitness das mutacións aleatorias no [[virus da estomatite vesicular]].<ref name="Sanjuán04" /> De todas as mutacións, o 39,6% eran letais, o 31,2% eran prexudiciais non letais e o 27,1% eran neutras. Outro exemplo procede de experimentos de mutaxénese de alto rendemento con lévedos.<ref name="Hietpas11" /> Nestes experimentos mostrouse que a distribución de efectos na fitness global é bimodal, cun agrupamento de mutacións neutras, e unha ampla distribución de mutacións prexudiciais. Aínda que relativamente poucas mutacións son vantaxosas, aquelas que si o son xogan un importante papel nos cambios evolutivos.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Eyre-Walker A | title = The genomic rate of adaptive evolution | journal = Trends in Ecology & Evolution | volume = 21 | issue = 10 | pages = 569–75 | date = October 2006 | pmid = 16820244 | doi = 10.1016/j.tree.2006.06.015 }}</ref> Igual que as mutacións neutras, as mutacións vantaxosas debilmente seleccionadas poden perderse debido á deriva xenética aleatoria, pero as mutacións vantaxoas fortemente seleccionadas é máis probable que sexan fixadas. Coñecer a distribución de efectos na fitness das mutacións vantaxosas poden orixinar un incremento na capacidade de predicir a dinámica evolutiva. O traballo teórico sobre esta dstribución no caso das mutacións vantaxosas realizárono [[John H. Gillespie]]<ref>{{Cita publicación periódica |last=Gillespie |first=John H. | name-list-format = vanc | authorlink = John H. Gillespie |date=September 1984 |title=Molecular Evolution Over the Mutational Landscape |url=https://archive.org/details/sim_evolution_1984-09_38_5/page/1116 |journal=Evolution |volume=38 |issue=5 |pages=1116–1129 |doi=10.2307/2408444 |pmid=28555784 |jstor=2408444}}</ref> e [[H. Allen Orr]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Orr HA | title = The distribution of fitness effects among beneficial mutations | journal = Genetics | volume = 163 | issue = 4 | pages = 1519–26 | date = April 2003 | pmid = 12702694 | pmc = 1462510 | authorlink = H. Allen Orr }}</ref> Estes investigadores propuxeron que a distribución de mutacións vantaxosas debería ser exponencial baixo unha ampla gama de condicións, o cal, en xeral, foi apoiado por estudos experimentais, polo menos para as mutacións vantaxosas fortemente seleccionadas.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Kassen R, Bataillon T | title = Distribution of fitness effects among beneficial mutations before selection in experimental populations of bacteria | journal = Nature Genetics | volume = 38 | issue = 4 | pages = 484–8 | date = April 2006 | pmid = 16550173 | doi = 10.1038/ng1751 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Rokyta DR, Joyce P, Caudle SB, Wichman HA | title = An empirical test of the mutational landscape model of adaptation using a single-stranded DNA virus | journal = Nature Genetics | volume = 37 | issue = 4 | pages = 441–4 | date = April 2005 | pmid = 15778707 | doi = 10.1038/ng1535 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Imhof M, Schlotterer C | title = Fitness effects of advantageous mutations in evolving Escherichia coli populations | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 98 | issue = 3 | pages = 1113–7 | date = January 2001 | pmid = 11158603 | pmc = 14717 | doi = 10.1073/pnas.98.3.1113 | bibcode = 2001PNAS...98.1113I }}</ref> En xeral acéptase que a maioría das mutacións son neutras ou prexudiciais, mentres que as mutacións beneficiosas son raras; porén, a proporción de tipos de mutacións varía entre diversas especies. Isto indica dous puntos importntes: primeiro, a proporción de muracións efectivamente neutras é probable que varíe entre especies, o que ten como resultado a dependencia do [[tamaño efectivo da poboación]]; segundo, os efectos medios das mutacións prexudiciais varían drasticamente entre especies.<ref name="Eyre-Walker07" /> Ademais, a distribución de efectos na fitness difire entre rexións codificantes e [[ADN non codificante|rexións non codificantes]], e as de ADN non codificante contén mutacións debilmente seleccionadas.<ref name="Eyre-Walker07" /> === Por herdanza === [[Ficheiro:Portulaca grandiflora mutant1.jpg|miniatura|Unha mutación causou que esta ''[[Portulaca grandiflora]]'' produza flores de diferentes cores. Este é un caso de mutción somática que podería ser transmitida á [[liña xerminal]].]] En [[organismo multicelular|organismos multicelulares]] con [[Gameto|células reprodutoras]], as mutacións pode ser divididas en [[mutacións na liña xerminal]], que poden transmitirse aos descendentes por medio do ADN das células reprodutoras, e mutacións [[Somático (bioloxía)|somáticas]] (tamén chamadas mutacións adquiridas),<ref name="Somatic_cell">{{cite encyclopedia |encyclopedia=Genome Dictionary |title=Somatic cell genetic mutation |url=https://theodora.com/genetics/#somaticcellgeneticmutation |accessdate=2010-06-06 |date=June 30, 2007 |publisher=Information Technology Associates |location=Athens, Greece |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100224074045/http://www.theodora.com/genetics/#somaticcellgeneticmutation |archivedate=24 February 2010 |df=dmy-all }}</ref> que afectan a células que non interveñen na reprodución e que normalmente non se transmiten á descendencia. Unha mutación na liña xerminal dá lugar a unha ''mutación constitucional'' na descendencia, é dicir, unha mutación que está presente en todas as células. Unha mutación constitucional pode tamén producirse moi pouco despois da [[fecundación]], ou continuar a partir dunha mutación constitucional nun proxenitor.<ref>{{Cita web |url=http://www.daisyfund.org/rb/about/genetics.html |title=''RB1'' Genetics |website=Daisy's Eye Cancer Fund |location=Oxford, UK |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111126004753/http://www.daisyfund.org/rb/about/genetics.html |archivedate=26 de novembro de 2011 |accessdate=2015-10-09 |urlmorta=yes }}</ref> A distinción entre mutacións na liña xerminal e mutacións somáticas é importante en animais que teñen unha liña xerminal específica para producir as células reprodutoras. Porén, non ten moito valor á hora de comprender os efectos das mutacións en plantas, que carecen dunha liña xerminal específica. A distinción é tamén borrosa en animais que se [[reprodución asexual|reproducen asexualmente]] por mecanismos como a [[xemación]], porque as células que dan lugar ao organismo fillo tamén dan lugar á liña xerminal dese organismo. Unha nova mutación de liña xerminal non herdada dos proxenitores denomínase mutación ''[[de novo]]''. Os organismos [[diploide]]s (por exemplo, os humanos) conteñen dúas copias de cada xene, un alelo de orixe paterna e outro de orixe materna. Baseándose na aparición da mutación en cada cromosoma, podemos clasificar as mutacións en tres tipos. *Unha mutación [[heterocigoto|heterocigota]] é unha mutación nun só alelo (dos dous que hai para cada xene nos organismos diploides). *Unha mutación [[homocigoto|homocigota]] é unha mutación idéntica en ambos os alelos do xene, paterno e materno. *As mutacións de [[heterocigosidade composta]] ou dun composto xenético consiste en dúas mutacións diferentes nos alelos dese xene, unha no alelo materno e outra no paterno.<ref>{{cite encyclopedia |encyclopedia=MedTerms |title=Compound heterozygote |url=http://www.medicinenet.com/script/main/art.asp?articlekey=33675 |accessdate=2015-10-09 |date=June 14, 2012 |publisher=[[WebMD]] |location=New York |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304123903/http://www.medicinenet.com/script/main/art.asp?articlekey=33675 |archivedate=4 March 2016 |df=dmy-all }}</ref> Un organismo de [[tipo silvestre]] (ou tipo salvaxe) ou organismo non mutado homocigoto é o que non ten ningún dos dous alelos mutado. === Clases especiais === *Unha '''mutación condicional''' é unha mutación que presenta o fentoipo de tipo silvestre (ou menos grave) en certas condicións "permisivas" do ambiente e un fenotipo mutante baixo certas condicións "restritivas". Por exemplo, unha mutación sensible á temperatura pode causar a morte celular a altas temperaturas (condición restitiva), pero podería non ter consecuencias deletéreas a unha temperatura baixa (condición permisiva).<ref>{{Cita libro|title=Molecular Biology of the Cell|last=Alberts|publisher=Garland Science|year=2014|isbn=9780815344322|edition=6|location=|pages=487}}</ref> Estas mutacións non son autónomas, xa que a súa manifestación depende da presenza de certas condicións, a diferenza doutras mutacións que aparecen autonomamente.<ref name=":0">{{Cita publicación periódica | vauthors = Chadov BF, Fedorova NB, Chadova EV | title = Conditional mutations in Drosophila melanogaster: On the occasion of the 150th anniversary of G. Mendel's report in Brünn | journal = Mutation Research/Reviews in Mutation Research | volume = 765 | pages = 40–55 | date = 2015-07-01 | pmid = 26281767 | doi = 10.1016/j.mrrev.2015.06.001 }}</ref> As condicións permisivas poden ser a [[temperatura permisiva|temperatura]],<ref name=":1">{{Cita publicación periódica | vauthors = Landis G, Bhole D, Lu L, Tower J | title = High-frequency generation of conditional mutations affecting Drosophila melanogaster development and life span | journal = Genetics | volume = 158 | issue = 3 | pages = 1167–76 | date = July 2001 | pmid = 11454765 | url = http://www.genetics.org/content/158/3/1167 | pmc = 1461716 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20170322014758/http://www.genetics.org/content/158/3/1167 | archivedate = 22 March 2017 | df = dmy-all }}</ref> certos compostos químicos,<ref name=":2">{{Cita publicación periódica | vauthors = Gierut JJ, Jacks TE, Haigis KM | title = Strategies to achieve conditional gene mutation in mice | journal = Cold Spring Harbor Protocols | volume = 2014 | issue = 4 | pages = 339–49 | date = April 2014 | pmid = 24692485 | doi = 10.1101/pdb.top069807 | pmc=4142476}}</ref> a luz<ref name=":2" /> ou mutacións noutras partes do [[xenoma]].<ref name=":0" /> Os mecanismos ''in vivo'', como os interruptores trasncricionais (''trasncriptional switches'') poden crear mutacións condicionais. Por exemplo, a asociación do dominio de unión a esteroides pode crear un interruptor transcricional que pode cambiar a expresión dun xene baseada na presenza dun [[ligando]] [[esteroide]].<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Spencer DM | title = Creating conditional mutations in mammals | url = https://archive.org/details/sim_trends-in-genetics_1996-05_12_5/page/181 | journal = Trends in Genetics | volume = 12 | issue = 5 | pages = 181–7 | date = May 1996 | pmid = 8984733 | doi=10.1016/0168-9525(96)10013-5}}</ref> As mutacións condicionais teñen aplicacións en investigación, xa que permiten controlar a expresión xénica. Isto é especialmente útil en adultos ao permitir a expresión despois dun certo período de crecemento, eliminando así os efectos prexudiciais da expresión xénica observada durante as etapas do desenvolvemento en [[organismo modelo|organismos modelo]].<ref name=":2" /> Os sistemas de ADN recombinase como a [[Recombinación Cre-Lox]] usada en aociación con [[Promotor (xenética)|promotores]] que son activados baixo certas condicións poden xerar mutacións condicionais. A tecnoloxia da Recombinase Dual pode utilizarse para inducir múltiples mutacións condicionais para estudar as doenzas que se manifestan como resultado de mutacións simultáneas en múltiples xenes.<ref name=":2" /> Sábese que certas [[inteína]]s se empalman só a certas temperaturas permisivas, o que causa a outras temperaturas unha síntese proteica incorrecta e, dese xeito, mutacións de perda de función.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Tan G, Chen M, Foote C, Tan C | title = Temperature-sensitive mutations made easy: generating conditional mutations by using temperature-sensitive inteins that function within different temperature ranges | journal = Genetics | volume = 183 | issue = 1 | pages = 13–22 | date = September 2009 | pmid = 19596904 | doi = 10.1534/genetics.109.104794 | pmc=2746138}}</ref> As mutacións condicionais poden tamén utilizarse en estudos xenéticos asociados co envellecemento, xa que a expresión pode cambiar despois de pasado certo período de tempo na vida do organismo.<ref name=":1" /> *Os [[loci de caracteres cuantitativos para a temporización da replicación]] (ou rtQTL, do inglés ''replication timing quantitative trait loci'') afectan tamén a [[replicación do ADN]]. === Nomenclatura === Para categorizar unha mutación, debería de identificarse a secuencia "normal", que debe obterse a partir do ADN dun orgnismo "normal" ou con "saúde" (o que se opón a "mutante" ou "enfermo"); idealmente, debería estar a disposición pública para a comparación directa nucleótido a nucleótido, e ter o acordo da comunidade científica ou dun grupo de xenetistas expertos e biólogos, que teñen a responsabilidade de establecer o ''estándar'' ou a denominada [[secuencia consenso|secuencia "consenso"]]. Este paso require un temendo esforzo científico. Unha vez que se coñece a secuencia consenso, as mutacións dun xenoma poden ser precisadas, descritas e clasificadas. O comité da Human Genome Variation Society (HGVS) desenvolveu a nomenclatura das variantes das secuencias humanas estándar,<ref name="paper45">{{Cita publicación periódica | vauthors = den Dunnen JT, Antonarakis SE | title = Mutation nomenclature extensions and suggestions to describe complex mutations: a discussion | journal = Human Mutation | volume = 15 | issue = 1 | pages = 7–12 | date = January 2000 | pmid = 10612815 | doi = 10.1002/(SICI)1098-1004(200001)15:1<7::AID-HUMU4>3.0.CO;2-N | authorlink2 = Stylianos Antonarakis }}</ref> que deberían utilizar os investigadores e os centros de diagnóstico para xerar descricións non ambiguas das mutacións. En principio, esta nomenclatura pode utilizarse támén para describir mutacións noutros organismos. A nomenclatura especifica o tipo de mutación e os cambios de bases ou aminoácidos. Exemplos de nomenclatura son: *Substitución de nucleótidos (por exemplo, 76A>T).— O número é a posición do nucleótido desde o [[extremo 5']]; a primeira letra representa o nucleótido de tipo silvestre ou salvaxe, e a segunda letra representa o nucleótido que substitúe o tipo silvestre. No exemplo dado, a [[adenina]] na posición 76ª foi substituída por unha [[timina]]. **Se cómpre diferenciar entre mutacións no [[ADN xenómico]], [[ADN mitocondrial]] e [[ARN]], utilízase unha convención simple. Por exemplo, se a 100ª base dunha secuencia nucleotídica mutou de G a C, entón esctibiríase g.100G>C se a mutación ocorreu no ADN xenómico, ou escribiríase m.100G>C se ocorreu no ADN mitocondrial, ou r.100g>c se ocorreu no ARN. Nótese que, no caso de mutacións no ARN, os nucleótidos escríbense con minúscula. *Substitución de aminoácidos (por exemplo, D111E).— A primeira letra é a que simboliza o aminoácido de tipo silvestre (cos símbolos dunha letra dos [[aminoácido]]s), o número é a posición do aminoácido desde o extremo [[N-terminal]] da proteína, e a segunda letra é o símbolo do aminoácido presente na mutación. As [[mutación sen sentido|mutacións sen sentido]] represéntanse cun X para o segundo aminoácido (por exemplo, D111X). *Deleción de aminoácidos (por exemplo, ΔF508).— A letra grega Δ ([[delta (letra)|delta]]) indica que é unha deleción. A letra latina seguinte refírese ao aminoácido presente no tipo silvestre e o número é a súa posición desde o N-terminal no tipo silvestre. == Taxas de mutación == {{Artigo principal|Taxa de mutación}} As [[taxa de mutación|taxas de mutación]] varían substancialmente entre especies, e as forzas evolutivas que xeralmente determinan a mutación están sendo moi investigadas. == Causa de enfermidades == Os cambios no ADN causados polas mutacións nunha rexión codificante do ADN poden causar erros en secuencias de proteínas que poden ter como resultado a formación de proteínas parcial ou completamente non funcionais. Cada célula, para poder funcionar correctamente, depende de que miles de proteínas funcionen debidamente nos lugares e momentos axeitados. Cando unha mutación altera unha proteína que desempeña un papel fundamental no corpo, pode causar algún trastorno médico. Algunhas mutacións alteran a secuencia de bases do ADN dun xene pero non cambia a función da proteína producida polo xene. Un estudo sobre a comparación de xenes entre diferentes especies de ''Drosophila'' suxire que se unha mutación non cambia unha proteína, a mutación moi probablemente será daniña, cunha estimación dun 70 por cento de polimorfismos de aminoácidos que teñen efectos nocivos e os restantes ou son neutros ou feblemente beneficiosos.<ref name="Sawyer2007" /> Porén, os estudos demostran que só o 7% das mutacións puntuais no ADN non codificante de lévedos son prexudiciais e o 12% no ADN codificante son prexudiciais. O resto das mutacións son neutras ou lixeiramente beneficiosas.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Doniger SW, Kim HS, Swain D, Corcuera D, Williams M, Yang SP, Fay JC | title = A catalog of neutral and deleterious polymorphism in yeast | journal = PLOS Genetics | volume = 4 | issue = 8 | pages = e1000183 | date = August 2008 | pmid = 18769710 | pmc = 2515631 | doi = 10.1371/journal.pgen.1000183 | editor-first = Jonathan K. | last7 = Fay | editor-link = Jonathan K. Pritchard | author6 = Shiaw-Pyng Yang | first7 = Justin C. | editor-last = Pritchard | name-list-format = vanc}}</ref> === Trastornos herdados === {{Véxase tamén|Trastorno xenético}} Se unha mutación está presente nunha [[célula xerminal]], pode dar lugar a unha descendencia que porta a mutación en todas as súas células. Isto é o que ocorre nas doenzas hereditarias. En particular, se hai unha mutación nun xene de reparación do ADN nunha célula xerminal, as persoas que porten esas mutacións na liña xerminal poden ter un maior risco de padecer cancro. Un exemplo dunha destas mutacións é o [[albinismo]], unha mutación que ocorre nos xenes OCA1 ou OCA2. Os individuos con este trastorno son máis propensos a moitos tipos de cancros e outros trastornos e teñen alteracións na visión. Os danos no ADN poden causar un erro cando o ADN se replica, e este erro de replicación pode causar unha mutación xénica que, á súa vez, podería causar un trastorno xenético. Os danos no ADN son reparados polo sistema de [[reparación do ADN]] da célula. Cada célula ten diversas vías polas cales os [[encima]]s recoñecen e reparan danos no ADN. Como o ADN pode ser danado de moitas maneiras, o proceso de reparación do ADN é un modo importante polo cal o corpo se protexe das doenzas. Unha vez que os danos no ADN deron lugar a unha mutación, a mutación non pode ser reparada. === Papel na carcinoxénese === {{Véxase tamén|Carcinoxénese}} Por outra parte, unha mutación pode ocorrer nunha [[célula somática]] dun organismo. Tales mutacións estarán presentes en todos os descendentes desta célula dentro do mesmo organismo. A acumulación de certas mutacións ao longo de [[xeración]]s de células somáticas é en parte a causa da [[transformación maligna]], desde unha célula normal a unha célla cancerosa.<ref>{{Cita publicación periódica|vauthors=Ionov Y, Peinado MA, Malkhosyan S, Shibata D, Perucho M|date=June 1993|title=Ubiquitous somatic mutations in simple repeated sequences reveal a new mechanism for colonic carcinogenesis|journal=Nature|volume=363|issue=6429|pages=558–61|bibcode=1993Natur.363..558I|doi=10.1038/363558a0|pmid=8505985}}</ref> As células con mutacións de perda de función heterocigotas (unha copia boa do xene e unha copia mutada) poden funcionar normalmente coa copia non mutada ata que a copia boa é mutada somaticamente de forma espontánea. Este tipo de mutación ocorre a miúdo en organismos vivos, pero é difícil de medir a súa taxa. A medición desta taxa é importante para predicir a taxa á que as persoas poden desenvolver o cancro.<ref>{{Cita publicación periódica|author3=Rong H. Zhang|vauthors=Araten DJ, Golde DW, Zhang RH, Thaler HT, Gargiulo L, Notaro R, Luzzatto L|date=September 2005|title=A quantitative measurement of the human somatic mutation rate|journal=Cancer Research|volume=65|issue=18|pages=8111–7|doi=10.1158/0008-5472.CAN-04-1198|pmid=16166284}}</ref> As mutacións puntuais poden orixinarse a partir de mutacións espontáneas que ocorren durante a replicación do ADN. A taxa de mutación pode ser incrementada por mutáxenos. Os mutáxenos poden ser físicos, como a radiación dos [[luz ultravioleta|raios UV]], os [[raios X]] ou a calor extrema, ou compostos químicos (as moléculas que colocan mal as bases ou distorsionan a forma helicoidal do ADN). Os mutáxenos asociados con cancros son frecuentemente estudados para aprender sobre o cancro e a súa prevención. === Mutacións en prións === Os [[prión]]s son proteínas e non conteñen material xenético. Porén, a replicación dos prións está suxeita a mutacións e a selección natural igual que outras formas de replicación.<ref>{{Cita novas|author=|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/8435320.stm|title='Lifeless' prion proteins are 'capable of evolution'|date=January 1, 2010|work=[[BBC News Online]]|accessdate=2015-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150925132138/http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/8435320.stm|archivedate=25 September 2015|department=Health|location=London|df=dmy-all}}</ref> O xene humano [[PRNP]] codifica a importante proteína prión PrP, e pode sufrir mutacións que dan lugar a enfermidades causadas por prións. == Mutacións beneficiosas == Aínda que as mutcións que causan cambios en secuencias de proteínas poden ser daniñas para un organismo, en ocasións o efecto pode ser positivo nun ambiente dado. Neste caso, a mutación pode capacitar ao organismo mutante para resistir determinados estreses ambientais mellor que os organismos de tipo silvestre, ou reproducirse máis rapidamente. Neses casos unha mutación tenderá a ser máis común nunha poboación por efecto da [[selección natural]]. Exemplos son: '''Resistencia ao VIH''': unha deleción específica de 32 pares de bases no [[CCR5]] humano ([[CCR5#CCR5-.CE.9432|CCR5-Δ32]]) confire resistencia ao [[VIH]] aos [[homocigoto]]s e atrasa o comezo da fase de [[SIDA]] en heterocigotos.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Sullivan AD, Wigginton J, Kirschner D | title = The coreceptor mutation CCR5Delta32 influences the dynamics of HIV epidemics and is selected for by HIV | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 98 | issue = 18 | pages = 10214–9 | date = August 2001 | pmid = 11517319 | pmc = 56941 | doi = 10.1073/pnas.181325198 | bibcode = 2001PNAS...9810214S }}</ref> Unha posible explicación da [[etioloxía]] da relativamente alta frecuencia de CCR5-Δ32 na pobaoción europea é que proporcionou resistencia á [[peste bubónica]] no século XIV en [[Europa]]. As persoas con esta mutación tiñan máis probabilidades de sobrevivir á infección, polo que a súa frecuencia na poboación se incrementou.<ref>{{cite episode |title=Mystery of the Black Death |url=https://www.pbs.org/wnet/secrets/mystery-black-death-background/1488/ |accessdate=2015-10-10 |series=[[Secrets of the Dead]] |network=[[PBS]] |date=October 30, 2002 |season=3 |number=2 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151012175528/http://www.pbs.org/wnet/secrets/mystery-black-death-background/1488/ |archivedate=12 October 2015 |df=dmy-all }}</ref> Esta teoría podería explicar por que esta mutación non se encontra no [[sur de África]], que non foi afectada pola peste bubónica. Unha nova teoría suxire que a presión selectiva sobre a mutación CCR5 Delta 32 foi causada pola [[varíola]] en vez de pola peste bubónica.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Galvani AP, Slatkin M | title = Evaluating plague and smallpox as historical selective pressures for the CCR5-Delta 32 HIV-resistance allele | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 100 | issue = 25 | pages = 15276–9 | date = December 2003 | pmid = 14645720 | pmc = 299980 | doi = 10.1073/pnas.2435085100 | bibcode = 2003PNAS..10015276G | authorlink2 = Montgomery Slatkin }}</ref> '''Resistencia á malaria''': un exemplo dunha mutación nociva é a da [[anemia falciforme]], un trastorno do [[sangue]] no cal o corpo produce un tipo anormal da proteína transportadora de [[oxíxeno]] [[hemoglobina]] dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Un terzo dos habitantes indíxenas da [[África subsahariana]] portan o alelo, porque, en áreas onde a [[malaria]] é común, ten un [[Evolución|valor de supervivencia]] portar un só alelo falciforme ([[carácter de célula falciforme]]).<ref>{{Cita web |url=http://sicklecell.md/faq.asp |title=Frequently Asked Questions [FAQ's] |last=Konotey-Ahulu |first=Felix |website=sicklecell.md |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110430031852/http://sicklecell.md/faq.asp |archivedate=30 April 2011 |df=dmy-all }}</ref> Aqueles que teñen só un dos dou alelos da anemia falciforme son máis resistentes á malaria, xa que o axente infecciosa da malaria, o ''[[Plasmodium]]'' queda parado nas células falciformes que infecta. '''Resistencia a antibióticos''': practicamente todas as bacterias desenvolven [[resistencia a antibióticos]] cando se expoñen a [[antibiótico]]s. De feito, as poboacións bacterianas xa teñen esas mutacións nunha baixa frecuencia, que despois son seleccionadas baixo a presión exercida polos antibióticos.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Hughes D, Andersson DI | title = Evolutionary Trajectories to Antibiotic Resistance | journal = Annual Review of Microbiology | volume = 71 | pages = 579–596 | date = September 2017 | pmid = 28697667 | doi = 10.1146/annurev-micro-090816-093813 }}</ref> Obviamente, tales mutacións son só beneficiosas para a bacteria, pero non para o que é infectado por elas. '''Persistencia da lactase''': a [[persistencia da lactase]] é unha mutación permitiu aos humanos expresar o encima [[lactase]] despois de ser destetados, de modo que de adultos poden dixerir o azucre [[lactosa]] do [[leite]], o que é probablemente unha das mutacións máis beneficiosas na [[evolución humana]] recente.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Ségurel L, Bon C | title = On the Evolution of Lactase Persistence in Humans | journal = Annual Review of Genomics and Human Genetics | volume = 18 | pages = 297–319 | date = August 2017 | pmid = 28426286 | doi = 10.1146/annurev-genom-091416-035340 }}</ref> == Historia == [[Ficheiro:Hugo de Vries (1848-1935), by Thérèse Schwartze (1851-1918).jpg|miniatura|Cadro de [[Thérèse Schwartze]], 1918, que representa ao botánico holandés [[Hugo de Vries]] facendo un debuxo da planta ''[[Oenothera]]'', a cal aparentemente [[Mutacionismo|producía novas formas por medio de grandes mutacións]] nos seus experimentos.]] O '''[[mutacionismo]]''' é unha das varias [[alternativas á evolución por selección natural]] que existiron antes e despois da publicación en 1859 do libro de [[Charles Darwin]] ''[[A orixe das especies]]''. Nesta teoría, a mutación é a fonte de novidades xenéticas, creando novas formas e especies, en ocasións instantaneamente,<ref name="BowlerEclipse">{{Cita libro|author=Bowler, Peter J.|title=The Eclipse of Darwinism|url=https://archive.org/details/eclipseofdarwini0000bowl_v6z4|date=1992|page=[https://archive.org/details/eclipseofdarwini0000bowl_v6z4/page/198 198]|authorlink=Peter J. Bowler|origyear=1983}}</ref> nun salto súbito.<ref>{{Cita libro|last=Smocovitis|first=Vassiliki Betty|title=Unifying Biology: The Evolutionary Synthesis and Evolutionary Biology|journal=Journal of the History of Biology|publisher=Princeton University Press|year=1996|isbn=978-0-691-03343-3|volume=25|location=Princeton, NJ|p=56|doi=10.1007/bf01947504|lccn=96005605|oclc=34411399|pmid=11623198|issue=1}}</ref> As mutacións eran consideradas como impulsoras da evolución, que estaba limitada pola maior ou menor aparición das mutacións. Antes de Darwin, os biólogos xeralmente crían no [[saltacionismo]], a posibilidade de grandes saltos evolutivos, incluíndo a [[especiación]] inmediata. Por exemplo, en 1822 [[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire]] argumentou que as especies podían formarse por transformacións repentinas, o que sería posteriormente chamado macromutación.<ref>{{Cita libro|author1=Hallgrímsson, Benedikt|title=Variation: A Central Concept in Biology|author2=Hall, Brian K.|publisher=Academic Press|year=2011|page=18}}</ref> Darwin opúxose ao saltacionismo, insistindo no [[gradualismo filético|gradualismo]] na evolución igual que na [[uniformitarismo|en xeoloxía]]. En 1864, [[Albert von Kölliker]] fixo revivir a teoría de Geoffroy.<ref>[[Sewall Wright]]. (1984). ''Evolution and the Genetics of Populations: Genetics and Biometric Foundations Volume 1''. University of Chicago Press. p. 10</ref> En 1901 o xenetista [[Hugo de Vries]] deulle o nome de "mutación" ás novas formas similares que se orixinaban subitamente nos seus experimentos sobre a planta ''[[Oenothera lamarckiana]]'', e na primeira década do [[século XX]], o mutacionismo, ou como o chamou de Vries ''mutationstheorie'',<ref name="BowlerEclipse" /><ref name="DeVries1905">{{Cita libro|author=De Vries, Hugo|url=https://archive.org/details/speciesvarieties1904vrie|title=Species and Varieties: Their Origin by Mutation|year=1905|authorlink=Hugo de Vries}}</ref> converteuse nun rival do darwinismo, que foi apoiado durante certo tempo por xenetistas como [[William Bateson]],<ref name="Bateson1894">{{Cita libro|author=Bateson, William|url=https://archive.org/details/materialsforstu01bategoog|title=Materials for the Study of Variation, Treated with Especial Regard to Discontinuity in the Origin of Species|year=1894|authorlink=William Bateson}}</ref> [[Thomas Hunt Morgan]] e [[Reginald Punnett]].<ref name="BowlerEclipse" /><ref>{{Cita libro|last1=Punnett|first1=Reginald C.|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.32128|title=Mimicry in Butterflies|date=1915|publisher=Cambridge University Press|authorlink1=Reginald Punnett}}</ref> A comprensión do mutacionismo enturbouse pola interpretación que fixeron dos primeiros mutacionistas os científicos que apoiaban a síntese moderna da evolución, dicindo que os mutacionistas se opoñían á evolución darwinista, así como os seus rivais da escola biométrica, que argumentaban que a selección operaba sobre a variación continua. Nesta interpretación, os mutacionistas foron derrotados por unha síntese da xenética e a selección natural que se supoñía empezara máis tarde, arredor de 1918, cos traballos do matemático [[Ronald Fisher]].<ref>{{Cita libro|author=Mayr, Ernst|title=What Makes Biology Unique?: Considerations on the Autonomy of a Scientific Discipline|publisher=Cambridge University Press|year=2007|authorlink=Ernst Mayr}}</ref><ref name="Provine2001">{{Cita libro|last=Provine|first=W. B.|title=The Origins of Theoretical Population Genetics, with a new afterword|publisher=University of Chicago Press, Chicago|year=2001|pages=56–107}}</ref><ref name="Stoltzfus_Cable_2014">{{Cita publicación periódica|author1=Stoltzfus, A.|author2=Cable, K.|year=2014|title=Mendelian-Mutationism: The Forgotten Evolutionary Synthesis|journal=J Hist Biol|volume=47|issue=4|pages=501–546|doi=10.1007/s10739-014-9383-2|pmid=24811736}}</ref><ref name="Hull_1985">{{Cita libro|last=Hull|first=D. L.|title=The Darwinian Heritage|publisher=Princeton University Press|year=1985|editor-last=Kohn|editor-first=D.|pages=[https://archive.org/details/darwinianheritag00davi/page/773 773–812]|chapter=Darwinism as an historical entity: A historiographic proposal|chapter-url=https://archive.org/details/darwinianheritag00davi}}</ref> Porén, o aliñamento da [[xenética mendeliana]] e a selección natural empezou xa antes, en 1902, cun artigo de [[Udny Yule]],<ref>{{Cita publicación periódica|last1=Yule|first1=G. Udny|authorlink=Udny Yule|date=1902|title=Mendel's Laws and their probable relations to inter-racial heredity|journal=New Phytologist|volume=1|issue=10|pages=226–227|doi=10.1111/j.1469-8137.1902.tb07336.x}}</ref> e acumulouse cos traballos teóricos e experimentais realizados en Europa e América. Malia esta controversia, os primeiros mutacionistas xa aceptaran en 1918 a selección natural e explicaban a variación continua como resultado de que moitos xenes actuaban sobre as mesmas características, como a altura.<ref name="Provine2001" /><ref name="Stoltzfus_Cable_2014" /> O mutacionismo, xunto con outras alternativas ao darwinismo como o [[lamarckismo]] e a [[ortoxénese]], foi descartado pola maioría dos biólogos, xa que consideraban que a xenética mendeliana e a selección natural podían facilmente funcionar xuntas; a mutación pasou a adoptar o papel de fonte da variabilidade xenética esencial sobre a que actuaba a selección natural. Porén, o mutacionismo non se esvaeu totalmente. En 1940, [[Richard Goldschmidt]] argumentou outra vez sobre a especiación nun só paso por unha macromutación, describindo os organismos que así se orixinaban como "monstros esperanzados", gañándose un rexeitamento xeral.<ref name="Gould1982">Gould, S. J. (1982). "The uses of heresey; an introduction to Richard Goldschmidt's ''The Material Basis of Evolution''." [https://books.google.com/books?id=kAPLvAnp7KAC&lpg=PP1&pg=PR13 pp. xiii-xlii]. Yale University Press.</ref><ref>{{Cita libro|last=Ruse|first=Michael|url=https://archive.org/details/monadtomanconcep0000ruse|title=Monad to man: the Concept of Progress in Evolutionary Biology|date=1996|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-03248-4|pages=[https://archive.org/details/monadtomanconcep0000ruse/page/412 412–413]|authorlink=Michael Ruse}}</ref> En 1987, [[Masatoshi Nei]] argumentou controvertidamente que a evolución estivo a miúdo limitada á mutación.<ref name="Stoltzfus_on_Nei2014">{{Cita publicación periódica|author=A. Stoltzfus|year=2014|title=In search of mutation-driven evolution|journal=Evolution & Development|volume=16|pages=57–59|doi=10.1111/ede.12062}}</ref> Biólogos modernos como [[Douglas J. Futuyma]] concluíron que esencialmente todas as afirmacións de que a evolución é impulsada por grandes mutacións poden ser explicadas pola evolución darwinista.<ref name="Futuyma">{{Cita libro|last1=Futuyma|first1=Douglas J.|url=https://www.springer.com/cda/content/document/cda_downloaddocument/9783319150444-c2.pdf?SGWID=0-0-45-1494358-p177219674|title=Can Modern Evolutionary Theory Explain Macroevolution?|date=2015|work=Macroevolution|publisher=Springer|editor1-last=Serrelli|editor1-first=E.|pages=29–85|authorlink1=Douglas J. Futuyma|editor2-last=Gontier|editor2-first=N.|data-acceso=22 de abril de 2020|data-arquivo=23 de febreiro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200223084543/https://www.springer.com/cda/content/document/cda_downloaddocument/9783319150444-c2.pdf?SGWID=0-0-45-1494358-p177219674|url-morta=yes}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Mutations}} === Outros artigos === * [[Paramutación]] * [[Aneuploidía]] * [[Antioxidante]] * [[Deleción]] * [[Ecoxenética]] * [[Embrioloxía]] * [[Homeobox]] * [[Poliploidía]] * [[Translocación robertsoniana]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Hipermutación somática]] * [[Expansión de repeticións de trinucleótidos]] === Ligazóns exrternas === *{{cite episode |title=Genetic Mutation |url=http://www.bbc.co.uk/programmes/b008drvm |accessdate=2015-10-18 |series=[[In Our Time (radio series)|In Our Time]] |first1=Steve |last1=Jones |authorlink=Steve Jones (biologist) |first2=Adrian |last2=Woolfson |first3=Linda |last3=Partridge | name-list-format = vanc |authorlink3=Linda Partridge |network=[[BBC Radio 4]] |date=December 6, 2007}} *{{Cita web |url=https://web.stanford.edu/group/hopes/cgi-bin/hopes_test/all-about-mutations/ |title=All About Mutations |last=Liou |first=Stephanie |date=February 5, 2011 |website=HOPES |publisher=[[Huntington's Disease Outreach Project for Education at Stanford]] |accessdate=2015-10-18}} *{{Cita web |url=http://grenada.lumc.nl/LSDB_list/lsdbs/AR |title=Locus Specific Mutation Databases |publisher=[[Leiden University Medical Center]] |location=Leiden, the Netherlands |accessdate=2015-10-18}} *{{Cita web |url=https://mutalyzer.nl/ |title=Welcome to the Mutalyzer website |publisher=Leiden University Medical Center |location=Leiden, the Netherlands |accessdate=2015-10-18}} — A páxina web de [[Mutalyzer]]. {{Mutación}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutacións]] [[Categoría:Evolución]] [[Categoría:Evolución molecular]] cudsv1rriq1pq2e47rkbhafoy2f5zjs 10 37146 6148403 6148177 2022-08-02T13:58:07Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Xogos Olímpicos | title = [[Xogos Olímpicos|{{color|white|Xogos Olímpicos}}]] | image = [[Ficheiro:Olympic rings without rims.svg|100px]] | bodyclass = hlist | titlestyle = background:#0078D0; color:#FFFFFF; border:1px solid #D6C278 | groupstyle = background:#0078D0; color:#FFFFFF | state = collapsed | above = * [[Comité Olímpico Internacional|{{color|white|Comité Olímpico Internacional}}]] * [[Lista de países por código do COI|{{color|white|Lista de países por código do COI}}]] | abovestyle = background:#D6C278; color:#FFFFFF; | group1 = [[Xogos Olímpicos de Verán|{{color|white|Xogos Olímpicos de verán}}]] | list1 = * [[Xogos Olímpicos de 1896|Atenas 1896]] * [[Xogos Olímpicos de 1900|París 1900]] * [[Xogos Olímpicos de 1904|St. Louis 1904]] * [[Xogos Olímpicos de 1906|{{color|gray|1906}}]]¹ * [[Xogos Olímpicos de 1908|Londres 1908]] * [[Xogos Olímpicos de 1912|Estocolmo 1912]] * [[Xogos Olímpicos de 1916|{{color|gray|1916}}]]² * [[Xogos Olímpicos de 1920|Antuerpen 1920]] * [[Xogos Olímpicos de 1924|París 1924]] * [[Xogos Olímpicos de 1928|Ámsterdam 1928]] * [[Xogos Olímpicos de 1932|Os Ánxeles 1932]] * [[Xogos Olímpicos de 1936|Berlín 1936]] * [[Xogos Olímpicos de 1940|{{color|gray|1940}}]]³ * [[Xogos Olímpicos de 1944|{{color|gray|1944}}]]³ * [[Xogos Olímpicos de 1948|Londres 1948]] * [[Xogos Olímpicos de 1952|Helsinqui 1952]] * [[Xogos Olímpicos de 1956|Melbourne 1956]] * [[Xogos Olímpicos de 1960|Roma 1960]] * [[Xogos Olímpicos de 1964|Toquio 1964]] * [[Xogos Olímpicos de 1968|Cidade de México 1968]] * [[Xogos Olímpicos de 1972|Múnic 1972]] * [[Xogos Olímpicos de 1976|Montreal 1976]] * [[Xogos Olímpicos de 1980|Moscova 1980]] * [[Xogos Olímpicos de 1984|Os Ánxeles 1984]] * [[Xogos Olímpicos de 1988|Seúl 1988]] * [[Xogos Olímpicos de 1992|Barcelona 1992]] * [[Xogos Olímpicos de 1996|Atlanta 1996]] * [[Xogos Olímpicos de 2000|Sydney 2000]] * [[Xogos Olímpicos de 2004|Atenas 2004]] * [[Xogos Olímpicos de 2008|Pequín 2008]] * [[Xogos Olímpicos de 2012|Londres 2012]] * [[Xogos Olímpicos de 2016|Río de Xaneiro 2016]] * [[Xogos Olímpicos de 2020|Toquio 2020]]⁴ * ''[[Xogos Olímpicos de 2024|París 2024]]'' * ''[[Xogos Olímpicos de 2028|Os Ánxeles 2028]]'' * ''[[Xogos Olímpicos de 2032|Brisbane 2032]]'' | group2 = [[Xogos Olímpicos de Inverno|{{color|white|Xogos Olímpicos de inverno}}]] | list2 = * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1924|Chamonix 1924]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1928|St. Moritz 1928]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1932|Lake Placid 1932]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1936|Garmisch-Partenkirchen 1936]] * ''[[Xogos Olímpicos de Inverno de 1940|1940]]'' ³ * ''[[Xogos Olímpicos de Inverno de 1944|1944]]'' ³ * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1948|St. Moritz 1948]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1952|Oslo 1952]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1956|Cortina d'Ampezzo 1956]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1960|Squaw Valley 1960]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1964|Innsbruck 1964]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1968|Grenoble 1968]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1972|Sapporo 1972]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1976|Innsbruck 1976]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1980|Lake Placid 1980]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1984|Saraievo 1984]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1988|Calgary 1988]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1992|Albertville 1992]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1994|Lillehammer 1994]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1998|Nagano 1998]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 2002|Salt Lake City 2002]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 2006|Turín 2006]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 2010|Vancouver 2010]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 2014|Sochi 2014]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 2018|Pyeongchang 2018]] * [[Xogos Olímpicos de Inverno de 2022|Pequín 2022]] * ''[[Xogos Olímpicos de Inverno de 2026|Milán-Cortina 2026]]'' | below = ¹&nbsp;Non recoñecidos polo COI &nbsp; ²&nbsp;Cancelados debido á [[Primeira guerra mundial|{{color|white|I guerra mundial}}]] &nbsp; ³&nbsp;Cancelados debido á [[Segunda guerra mundial|{{color|white|II guerra mundial}}]] &nbsp; ⁴&nbsp; Adiados a 2021 pola [[pandemia de COVID-19|{{color|white|pandemia de COVID-19}}]] | belowstyle = background:#D6C278; color:#FFFFFF; }}<noinclude> [[Categoría:Caixas de navegación de deporte]] </noinclude> m1h4a3xlivs1ix1mrq4cprdivjovdzc 0 37258 6148353 6072883 2022-08-02T12:43:07Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Atención|1=falta bibliografía mencionada nas notas (Shacklady 1962 etc)|data=agosto de 2022}} {{Aeronave | nome = Gloster Meteor | imaxe = Ficheiro:Gloster Meteor at Stauning-2004-02.jpg | pé de foto = RDAF Gloster Meteor | tipo = caza | fabricante = [[Gloster Aircraft Company]]<br>[[Armstrong-Whitworth]] | deseñador = George Carter | primeiro voo = [[5 de marzo]] de [[1943]] | introducido = [[27 de xullo]] de [[1944]] | retirado = | estado = | usuario = [[Royal Air Force]]<br>[[Real Forza Aérea de Australia]]<br>[[Forza Aérea de Bélxica]]<br>[[Forza Aérea Arxentina]] | produción = 1943 - 1955 | unidades construídas = 3 947 | custe unitario = | variantes co seu propio artigo = }} [[Ficheiro:77 Sqn (AWM JK1025).jpg|miniatura|Pilotos australianos e cazas Meteor en [[Korea]] no [[1954]]]] [[Ficheiro:Rolls Royce Derwent Jet Engine.jpg|miniatura|Motor Rolls Royce Derwent]] O '''Gloster Meteor''' converteuse no primeiro reactor operacional da [[Royal Air Force]] (RAF) cando en xullo de [[1944]], entrou en servizo no Escuadrón 616; realizara con anterioridade o seu primeiro voo o [[5 de marzo]] do [[1943]]. Ó Meteor I con motores Welland seguiuno o Meteor III, con turbinas Derwent, e ámbolos dous tiveron unha actuación relevante ó longo da [[II Guerra Mundial]], sobre todo contra as bombas voantes [[V-1]]. O F.Mk 4 tiña motores máis potentes e formou a espiña dorsal do Mando de Caza a finais dos anos corenta. A partir do [[1950]], o F.Mk 4 foi substituído polo moi mellorado F.Mk 8, con motores repotenciados e unha fuselaxe alongada que lle daba unha maior cabida de carburante e un mellor goberno a alta velocidade. Asemade instalouse unha nova cola e un asento exectábel. O derradeiro [[escuadrón]] de primeira liña foi disolto en abril do [[1957]], pero os Meteor serviron como remolcadores de brancos e [[Avión (medio de transporte)|avión]]s estafeta ata o ano [[1982]]. Entre os anos [[1950]] e [[1955]] o F.Mk 8 foi a espiña dorsal do Mando de Caza da RAF, equipando a 19 escuadróns regulares e 10 auxiliares. Nos anos 50 Meteor foise volvendo obsoleto xa que moitas nacións introduciron cazas a reacción, moitos deles novos avións que adoptaran as ás en frecha en vez da á recta convencional do Meteor. NO servizo da RAF o Meteor foi substituído por novos modelos como o [[Hawker Hunter]] e o [[Gloster Javelin]]. En 2018 dous Meteor, ''G-JSMA'' e ''G-JWMA'', permanecían en servizo activo coa compañía [[Martin-Baker]] como bancos de probas para asentos exectables. Outro avión está en condicións de voo en Reino Unido e outro máis en Australia. O Gloster Meteor serviu de base para a creación do [[Armstrong Whitworth Meteor]]. == Desenvolvemento == === Orixes === O desenvolvemento do Gloster Meteor impulsado por un motor [[turborreactor]] foi unha colaboración entre [[Gloster Aircraft Company]] e a firma de [[Frank Whittle]], Power Jets Ltd. Whittle formou Power Jets Ltd en marzo de 1936 para desenvolver as súas ideas sobre propulsión de chorro, sendo o propio Whittle o enxeñeiro xefe da compañía.<ref>Pavelec 2007, pp. 45-46</ref> Durante varios anos, atraer patrocinadores financieiros e empresas de aviación preparadas para asumir as ideas radicais de Whittle foi difícil; en 1931 [[Armstrong-Siddeley]] avaliara e rexeitara a proposta de Whittle, atopando que era técnicamente sólido peronos límites da capacidade de enxeñería. Asegurar o financiamento foi un problema persistentemente preocupante durante o desenvolvemento inicial do motor. O primeiro prototipo de reactor de Whittle, o Power Jets WU, comezou a realizar probas a principios de 1937. Pouco despois, tanto Sir Henry Tizard, presidente do Comité de Investigación Aeronáutica, e o Ministerio do Aire apoiaron o proxecto.<ref>Pavelec 2007, pp. 48-50</ref> O 28 de abril de 1939, Whittle realizou unha visita ás instalacións de [[Gloster Aircraft Company]], onde coñeceu a varias figuras clave, como George Carter, o deseñador xefe de Gloster.<ref>Golley e Gunston 2010, p. 139</ref> Carter interesouse moito no proxecto de Whittle, particularmente cando viu o motor operativo Power Jets W.1; Carter fixo rapidamente varias propostas aproximadas de deseños de avións impulsados polo motor. Independientemente, Whittle tamén realizara varias propostas para un bombardeiro a reacción de gran altitude; tras o comezo da [[segunda guerra mundial]] e a [[batalla de Francia]] xurdiu un maior énfase nacional nos cazas.<ref>Golley e Gunston 2010, pp. 156, 165</ref> Power Jets e Gloster asociáronse rapidamente a mediados de 1939.<ref>Golley e Gunston 2010, p. 127</ref> A pesar das continuas loitas internas entre Power Jets e varios dos seus accionistas, o Ministerio do Aire contratou a Gloster a finais de 1939 para fabricar o prototipo dun avión impulsado por un dos novos motores turborreactor de Whittle.<ref>Pavelec 2007, pp. 168-169</ref> A proba de concepto monomotor [[Gloster E.28/39|Gloster E28/39]], o primeiro avión a reacción británico, realizou o seu voo de estrea o 15 de maio de 1941, voado polo piloto de probas xefe de Gloster, o tenente de voo Philip "Gerry" Sayer.<ref name=":0">Mason 1992, p. 339</ref><ref>Boyne 2002, p. 261</ref> O éxito do E.28/39 demostrou a viabilidade da propulsión a reacción, e Gloster seguiu adiante con deseños para un caza de produción.<ref>Boyne 2002, pp. 261-262</ref> Debido ao limitado empuxe dos primeiros motores a reacción decidíuse que o posterior avión de produción estaría equipado con dous turborreactores.<ref>Spick 2002, pp. 169-170</ref> En 1940, para unha "carga militar" de 680 kg, a Royal Aircraft Establishment (RAE) aconsellara que se comezara a traballar nun avión de 3 900 kg en total, cun empuxe estático de 14 kN, cun deseño de 5 000 kg para os agardados, máis potentes, deseños de motor W.2 e axial. Os cálculos de George Carter baseados nos traballos da RAE e nas súas propias investigacións eran que un avión de 3 900 a 4 100 kg con dúas ou catro canóns de 20 mm e seis metralladoras podería ter unha velocidade máxima de 644-694 km/h a nivel do mar e de 720-760 km/h a 9 100 m. En xaneiro de 1941 Lord Beaverbrook solicitou a Gloster que o caza a reacción bimotor era de vital importancia, e que a compañía tiña que deixar de traballar no desenvolvemento do seu caza nocturno [[Gloster F.9/37|F.9/37]] para a Especificación F.18/40.<ref>Buttler 2004, p. 193</ref> === Prototipos === En agosto de 1940 Carter presentou as propostas iniciais de Gloster para un caza reactor bimotor cun tren de aterraxe en triciclo.<ref>Shacklady 1962, p. 10</ref> O 7 de febreiro de 1941 Gloster recibiu un pedido por 12 prototipos (despois reducido a 8) baixo a Especificación F9/40.<ref>James 1971, pp. 245-248</ref> O 21 de xuño de 1941 publicouse unha carta de intencións para a produción de 300 dos novos cazas que inicialmente ían ser chamados ''Thunderbolt''; para evitar a confusión co [[Republic P-47 Thunderbolt]] da [[Forzas Aéreas do Exército dos Estados Unidos|USAAF]], que foran enviado co mesmo nome á RAF en 1944, o avión recibiu o nome de ''Meteor.''<ref>James 1971, p. 247</ref><ref>Goulding 1986, p. 144</ref><ref>Shacklady 1962, p. 13</ref> Durante o desenvolvemento segredo da aeronave os empregados e oficiais usaron o nome en código de ''Rampage'' para referirse ao Meteor, ao igual que se fixo co [[de Havilland Vampire]] no que se usaba o nome en código de ''Spider Crab''. As localizacións das probas e outra información clave do proxecto tamén se mantivo en segredo.<ref>Shacklady 1962, p. 25</ref> Aínda que as probas de rodaxe realizáronse en 1942, non foi ata o seguinte ano cando voou debido a atrasos na produción e aprobación do motor Power Jets W.2 que levaría o Meteor.<ref name=":0" /><ref>Butler e Buttler 2006, pp. 11-12</ref> O 26 de novembro de 1942 ordenouse parar a produción do Meteor debido a atrasos do subcontratista Rover, que estaba loitando por fabricar os motores W.2 a tempo;<ref>Shacklady 1962, p. 40</ref> mostrouse un interese considerable na proposta do [[Gloster E.1/44]] para un caza monomotor, chamado de forma non oficial Ace.<ref>Shacklady 1962, pp. 17-19</ref> Gloster continuou o traballo de desenvolvemento do Meteor e a orde de deter a produción foi anulada en favor da construción de seis (despois aumentado a oito) prototipos F9/40 xuntos con tres prototipos E.1/44.<ref>Shacklady 1962, p. 19</ref> A resposabilidades de Rover no desenvolvemento e produción do motor W.2B foron transferidas a [[Rolls-Royce]] ese ano.<ref>Shacklady 1962, p. 41</ref> O 5 de marzo de 1943 o quinto prototipo, número de serie ''DG206'', impulsado por dous motores de substitución [[De Havilland Halford|de Havilland Halford H.1]] debido aos problemas dos previstos W.2, converteuse no primeiro Meteor en voar en RAF Cranwell, pilotado por Michael Daunt.<ref name=":0" /> Nese primeiro voo descubriuse un movemento de guiñada incontrolable que levou a un redeseñado temón máis grande; porén, non se atribuíron dificultades á innovadora propulsión turborreactor. Só dous prototipos voaron con motores de Havilland debido á súa baixa resistencia en voo.<ref>Butler e Buttler 2006, p. 12</ref> Antes de que o primeiro prototipo realizase o seu voo de estrea, a RAF realizou un pedido estendido por 100 avións de produción.<ref>Boyne 2002, p. 262</ref> O primeiro avión co motor de Whittle, o ''DG205/G'',<ref>Shacklady 1962, p. 23</ref> voou o 12 de xuño de 1943 (despois esnafrouse nunha engalaxe o 27 de abril de 1944) e foi seguido polo ''DG202/G'' o 24 de xullo. O ''DG202/G'' foi despois usado para probas de manexo en cuberta no portaavións HMS ''Pretoria Castle''.<ref>James 1971, p. 249</ref><ref>Butler e Buttler 2006, p. 16</ref> O ''DG203/G'' realizou o seu primeiro voo o 9 de novembro de 1943, converténdose despois nun avión de instrución en terra. O ''DG204/G'', impulsado por motores Metrovick F.2, voou por vez primeira o 13 de novembro de 1943. Este prototipo perdeuse nun accidente o 4 de xaneiro de 1944; crese que a causa foi un fallo do compresor do motor debido a un exceso de velocidade.<ref>Butler e Buttler 2006, pp. 16-17</ref> O ''DG208/G'' fixo a súa estrea o 20 de xaneiro de 1944, momento no que xa se superaran a meirande parte dos problemas de deseño e o deseño de produción fora aprobado. O ''DG209/G'' usouse como banco de probas de motores por [[Rolls-Royce]], voando por primeira vez o 18 de abril de 1944. O ''DG207/G'' tería que ser a base para o Meteor F.2 con motores de Havilland, pero non voou ata o 24 de xullo de 1945, momento no que o Meteor 3 estaba sendo producido a gran escala e a atención de de Havilland redireccionouse ao próximo de Havilland Vampire; polo tanto o F.2 foi cancelado.<ref>Goulding 1986, pp. 148-149</ref> ==Especificacións== *'''Tipo''': [[Caza (avión)|caza]] diúrno monopraza Gloster Meteor F.Mk 8 *'''Construtor''': Gloster Aircraft Company *'''Ano''': [[1944]] *'''Principal usuario''': [[Royal Air Force]] *'''Envergadura''': 11,32 m. *'''Lonxitude''': 13,58 m. *'''Altura''': 3,96 m. *'''Área alar''': 32,52 m². *'''Peso baleiro''': 4.846 Kg. *'''Peso cargado''': 7.121 Kg. *'''Planta motriz''': 2 [[Rolls-Royce]] Derwent 8 de 3.600 [[Libra (unidade de forza)|libra]]s de empuxe unitario. *'''Armamento''': 4 canóns de 20&nbsp;mm a proa e foguetes ou tanques lanzábeis subalaes. *'''Velocidade máxima''': 590 [[milla]]s/h *'''Alcance operacional''': 980 millas == Notas == {{Listaref|30em}} {{Commonscat}} == Bibliografía == * Boyne, Walter J. ''Air Warfare: an International Encyclopedia: M-Z''. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2002. {{ISBN|1-57607-345-9}}. * Buttler, Tony. ''Secret Projects: British Fighters and Bombers 1935 -1950 (British Secret Projects 3)''. Leicester, UK: Midland Publishing, 2004. {{ISBN|1-85780-179-2}}. * Golley, John e Bill Gunston. ''Jet''. Eloy Gutierrez, 2010. {{ISBN|1-907472-00-2}}. * Mason, Francis K. ''The British Fighter Since 1912''. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. 1992. {{ISBN|1-55750-082-7}}. * Pavelec, Sterling Michael. ''The Jet Race and the Second World War''. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing, 2007. {{ISBN|0-275-99355-8}}. * Spick, Mike. ''The Illustrated Directory of Fighters''. Minneapolis, Minnesota: Zenith Imprint, 2002. {{ISBN|0-7603-1343-1}}. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves da Royal Air Force]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1943]] [[Categoría:Aeronaves de Gloster]] q2zftxq7oz5qcquzk9lwexvafgrxj76 6148392 6148353 2022-08-02T13:40:06Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki {{Atención|1=falta bibliografía mencionada nas notas (Shacklady 1962 etc)|data=agosto de 2022}} {{Aeronave | nome = Gloster Meteor | imaxe = Ficheiro:Gloster Meteor at Stauning-2004-02.jpg | pé de foto = RDAF Gloster Meteor | tipo = caza | fabricante = [[Gloster Aircraft Company]]<br>[[Armstrong-Whitworth]] | deseñador = George Carter | primeiro voo = [[5 de marzo]] de [[1943]] | introducido = [[27 de xullo]] de [[1944]] | retirado = | estado = | usuario = [[Royal Air Force]]<br>[[Real Forza Aérea de Australia]]<br>[[Forza Aérea de Bélxica]]<br>[[Forza Aérea Arxentina]] | produción = 1943 - 1955 | unidades construídas = 3 947 | custe unitario = | variantes co seu propio artigo = }} [[Ficheiro:77 Sqn (AWM JK1025).jpg|miniatura|Pilotos australianos e cazas Meteor en [[Korea]] no [[1954]]]] [[Ficheiro:Rolls Royce Derwent Jet Engine.jpg|miniatura|Motor Rolls Royce Derwent]] O '''Gloster Meteor''' converteuse no primeiro reactor operacional da [[Royal Air Force]] (RAF) cando en xullo de [[1944]], entrou en servizo no Escuadrón 616; realizara con anterioridade o seu primeiro voo o [[5 de marzo]] do [[1943]]. Ó Meteor I con motores Welland seguiuno o Meteor III, con turbinas Derwent, e ámbolos dous tiveron unha actuación relevante ó longo da [[II Guerra Mundial]], sobre todo contra as bombas voantes [[V-1]]. O F.Mk 4 tiña motores máis potentes e formou a espiña dorsal do Mando de Caza a finais dos anos corenta. A partir do [[1950]], o F.Mk 4 foi substituído polo moi mellorado F.Mk 8, con motores repotenciados e unha fuselaxe alongada que lle daba unha maior cabida de carburante e un mellor goberno a alta velocidade. Asemade instalouse unha nova cola e un asento exectábel. O derradeiro [[escuadrón]] de primeira liña foi disolto en abril do [[1957]], pero os Meteor serviron como remolcadores de brancos e [[Avión (medio de transporte)|avión]]s estafeta ata o ano [[1982]]. Entre os anos [[1950]] e [[1955]] o F.Mk 8 foi a espiña dorsal do Mando de Caza da RAF, equipando a 19 escuadróns regulares e 10 auxiliares. Nos anos 50 Meteor foise volvendo obsoleto xa que moitas nacións introduciron cazas a reacción, moitos deles novos avións que adoptaran as ás en frecha en vez da á recta convencional do Meteor. NO servizo da RAF o Meteor foi substituído por novos modelos como o [[Hawker Hunter]] e o [[Gloster Javelin]]. En 2018 dous Meteor, ''G-JSMA'' e ''G-JWMA'', permanecían en servizo activo coa compañía [[Martin-Baker]] como bancos de probas para asentos exectables. Outro avión está en condicións de voo en Reino Unido e outro máis en Australia. O Gloster Meteor serviu de base para a creación do [[Armstrong Whitworth Meteor]]. == Desenvolvemento == === Orixes === O desenvolvemento do Gloster Meteor impulsado por un motor [[turborreactor]] foi unha colaboración entre [[Gloster Aircraft Company]] e a firma de [[Frank Whittle]], Power Jets Ltd. Whittle formou Power Jets Ltd en marzo de 1936 para desenvolver as súas ideas sobre propulsión de chorro, sendo o propio Whittle o enxeñeiro xefe da compañía.<ref>Pavelec 2007, pp. 45-46</ref> Durante varios anos, atraer patrocinadores financieiros e empresas de aviación preparadas para asumir as ideas radicais de Whittle foi difícil; en 1931 [[Armstrong-Siddeley]] avaliara e rexeitara a proposta de Whittle, atopando que era técnicamente sólido peronos límites da capacidade de enxeñería. Asegurar o financiamento foi un problema persistentemente preocupante durante o desenvolvemento inicial do motor. O primeiro prototipo de reactor de Whittle, o Power Jets WU, comezou a realizar probas a principios de 1937. Pouco despois, tanto Sir Henry Tizard, presidente do Comité de Investigación Aeronáutica, e o Ministerio do Aire apoiaron o proxecto.<ref>Pavelec 2007, pp. 48-50</ref> O 28 de abril de 1939, Whittle realizou unha visita ás instalacións de [[Gloster Aircraft Company]], onde coñeceu a varias figuras clave, como George Carter, o deseñador xefe de Gloster.<ref>Golley e Gunston 2010, p. 139</ref> Carter interesouse moito no proxecto de Whittle, particularmente cando viu o motor operativo Power Jets W.1; Carter fixo rapidamente varias propostas aproximadas de deseños de avións impulsados polo motor. Independientemente, Whittle tamén realizara varias propostas para un bombardeiro a reacción de gran altitude; tras o comezo da [[segunda guerra mundial]] e a [[batalla de Francia]] xurdiu un maior énfase nacional nos cazas.<ref>Golley e Gunston 2010, pp. 156, 165</ref> Power Jets e Gloster asociáronse rapidamente a mediados de 1939.<ref>Golley e Gunston 2010, p. 127</ref> A pesar das continuas loitas internas entre Power Jets e varios dos seus accionistas, o Ministerio do Aire contratou a Gloster a finais de 1939 para fabricar o prototipo dun avión impulsado por un dos novos motores turborreactor de Whittle.<ref>Pavelec 2007, pp. 168-169</ref> A proba de concepto monomotor [[Gloster E.28/39|Gloster E28/39]], o primeiro avión a reacción británico, realizou o seu voo de estrea o 15 de maio de 1941, voado polo piloto de probas xefe de Gloster, o tenente de voo Philip "Gerry" Sayer.<ref name=":0">Mason 1992, p. 339</ref><ref>Boyne 2002, p. 261</ref> O éxito do E.28/39 demostrou a viabilidade da propulsión a reacción, e Gloster seguiu adiante con deseños para un caza de produción.<ref>Boyne 2002, pp. 261-262</ref> Debido ao limitado empuxe dos primeiros motores a reacción decidíuse que o posterior avión de produción estaría equipado con dous turborreactores.<ref>Spick 2002, pp. 169-170</ref> En 1940, para unha "carga militar" de 680 kg, a Royal Aircraft Establishment (RAE) aconsellara que se comezara a traballar nun avión de 3 900 kg en total, cun empuxe estático de 14 kN, cun deseño de 5 000 kg para os agardados, máis potentes, deseños de motor W.2 e axial. Os cálculos de George Carter baseados nos traballos da RAE e nas súas propias investigacións eran que un avión de 3 900 a 4 100 kg con dúas ou catro canóns de 20 mm e seis metralladoras podería ter unha velocidade máxima de 644-694 km/h a nivel do mar e de 720-760 km/h a 9 100 m. En xaneiro de 1941 Lord Beaverbrook solicitou a Gloster que o caza a reacción bimotor era de vital importancia, e que a compañía tiña que deixar de traballar no desenvolvemento do seu caza nocturno [[Gloster F.9/37|F.9/37]] para a Especificación F.18/40.<ref>Buttler 2004, p. 193</ref> === Prototipos === En agosto de 1940 Carter presentou as propostas iniciais de Gloster para un caza reactor bimotor cun tren de aterraxe en triciclo.<ref>Shacklady 1962, p. 10</ref> O 7 de febreiro de 1941 Gloster recibiu un pedido por 12 prototipos (despois reducido a 8) baixo a Especificación F9/40.<ref>James 1971, pp. 245-248</ref> O 21 de xuño de 1941 publicouse unha carta de intencións para a produción de 300 dos novos cazas que inicialmente ían ser chamados ''Thunderbolt''; para evitar a confusión co [[Republic P-47 Thunderbolt]] da [[Forzas Aéreas do Exército dos Estados Unidos|USAAF]], que foran enviado co mesmo nome á RAF en 1944, o avión recibiu o nome de ''Meteor.''<ref>James 1971, p. 247</ref><ref>Goulding 1986, p. 144</ref><ref>Shacklady 1962, p. 13</ref> Durante o desenvolvemento segredo da aeronave os empregados e oficiais usaron o nome en código de ''Rampage'' para referirse ao Meteor, ao igual que se fixo co [[de Havilland Vampire]] no que se usaba o nome en código de ''Spider Crab''. As localizacións das probas e outra información clave do proxecto tamén se mantivo en segredo.<ref>Shacklady 1962, p. 25</ref> Aínda que as probas de rodaxe realizáronse en 1942, non foi ata o seguinte ano cando voou debido a atrasos na produción e aprobación do motor Power Jets W.2 que levaría o Meteor.<ref name=":0" /><ref>Butler e Buttler 2006, pp. 11-12</ref> O 26 de novembro de 1942 ordenouse parar a produción do Meteor debido a atrasos do subcontratista Rover, que estaba loitando por fabricar os motores W.2 a tempo;<ref>Shacklady 1962, p. 40</ref> mostrouse un interese considerable na proposta do [[Gloster E.1/44]] para un caza monomotor, chamado de forma non oficial Ace.<ref>Shacklady 1962, pp. 17-19</ref> Gloster continuou o traballo de desenvolvemento do Meteor e a orde de deter a produción foi anulada en favor da construción de seis (despois aumentado a oito) prototipos F9/40 xuntos con tres prototipos E.1/44.<ref>Shacklady 1962, p. 19</ref> A resposabilidades de Rover no desenvolvemento e produción do motor W.2B foron transferidas a [[Rolls-Royce]] ese ano.<ref>Shacklady 1962, p. 41</ref> O 5 de marzo de 1943 o quinto prototipo, número de serie ''DG206'', impulsado por dous motores de substitución [[De Havilland Halford|de Havilland Halford H.1]] debido aos problemas dos previstos W.2, converteuse no primeiro Meteor en voar en RAF Cranwell, pilotado por Michael Daunt.<ref name=":0" /> Nese primeiro voo descubriuse un movemento de guiñada incontrolable que levou a un redeseñado temón máis grande; porén, non se atribuíron dificultades á innovadora propulsión turborreactor. Só dous prototipos voaron con motores de Havilland debido á súa baixa resistencia en voo.<ref>Butler e Buttler 2006, p. 12</ref> Antes de que o primeiro prototipo realizase o seu voo de estrea, a RAF realizou un pedido estendido por 100 avións de produción.<ref>Boyne 2002, p. 262</ref> O primeiro avión co motor de Whittle, o ''DG205/G'',<ref>Shacklady 1962, p. 23</ref> voou o 12 de xuño de 1943 (despois esnafrouse nunha engalaxe o 27 de abril de 1944) e foi seguido polo ''DG202/G'' o 24 de xullo. O ''DG202/G'' foi despois usado para probas de manexo en cuberta no portaavións HMS ''Pretoria Castle''.<ref>James 1971, p. 249</ref><ref>Butler e Buttler 2006, p. 16</ref> O ''DG203/G'' realizou o seu primeiro voo o 9 de novembro de 1943, converténdose despois nun avión de instrución en terra. O ''DG204/G'', impulsado por motores Metrovick F.2, voou por vez primeira o 13 de novembro de 1943. Este prototipo perdeuse nun accidente o 4 de xaneiro de 1944; crese que a causa foi un fallo do compresor do motor debido a un exceso de velocidade.<ref>Butler e Buttler 2006, pp. 16-17</ref> O ''DG208/G'' fixo a súa estrea o 20 de xaneiro de 1944, momento no que xa se superaran a meirande parte dos problemas de deseño e o deseño de produción fora aprobado. O ''DG209/G'' usouse como banco de probas de motores por [[Rolls-Royce]], voando por primeira vez o 18 de abril de 1944. O ''DG207/G'' tería que ser a base para o Meteor F.2 con motores de Havilland, pero non voou ata o 24 de xullo de 1945, momento no que o Meteor 3 estaba sendo producido a gran escala e a atención de de Havilland redireccionouse ao próximo de Havilland Vampire; polo tanto o F.2 foi cancelado.<ref>Goulding 1986, pp. 148-149</ref> ==Especificacións== *'''Tipo''': [[Caza (avión)|caza]] diúrno monopraza Gloster Meteor F.Mk 8 *'''Construtor''': Gloster Aircraft Company *'''Ano''': [[1944]] *'''Principal usuario''': [[Royal Air Force]] *'''Envergadura''': 11,32 m. *'''Lonxitude''': 13,58 m. *'''Altura''': 3,96 m. *'''Área alar''': 32,52 m². *'''Peso baleiro''': 4.846 Kg. *'''Peso cargado''': 7.121 Kg. *'''Planta motriz''': 2 [[Rolls-Royce]] Derwent 8 de 3.600 [[Libra (unidade de forza)|libra]]s de empuxe unitario. *'''Armamento''': 4 canóns de 20&nbsp;mm a proa e foguetes ou tanques lanzábeis subalaes. *'''Velocidade máxima''': 590 [[milla]]s/h *'''Alcance operacional''': 980 millas == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * Boyne, Walter J. ''Air Warfare: an International Encyclopedia: M-Z''. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2002. {{ISBN|1-57607-345-9}}. * Buttler, Tony. ''Secret Projects: British Fighters and Bombers 1935 -1950 (British Secret Projects 3)''. Leicester, UK: Midland Publishing, 2004. {{ISBN|1-85780-179-2}}. * Golley, John e Bill Gunston. ''Jet''. Eloy Gutierrez, 2010. {{ISBN|1-907472-00-2}}. * Mason, Francis K. ''The British Fighter Since 1912''. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. 1992. {{ISBN|1-55750-082-7}}. * Pavelec, Sterling Michael. ''The Jet Race and the Second World War''. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing, 2007. {{ISBN|0-275-99355-8}}. * Spick, Mike. ''The Illustrated Directory of Fighters''. Minneapolis, Minnesota: Zenith Imprint, 2002. {{ISBN|0-7603-1343-1}}. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves da Royal Air Force]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1943]] [[Categoría:Aeronaves de Gloster]] 15ggalykevfrdhoghqrvrsv2bi2rovk 0 38933 6149338 6133147 2022-08-03T10:31:21Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Afonso VIII}} {{Non confundir|Afonso VIII de Castela}} {{Realeza | nome = Afonso VIII | título = [[Reino de León|Rei de León]] <br/> [[Reino de Galicia|Rei de Galicia]]{{efn|A titulación completa era ''Rex Legionis et Gallecie'' (rei de León e Galicia), e desde a conquista de Badaxoz (1230) ''Rex Badalloi'' (rei de Badaxoz). Nalgunha ocasión tamén usou o título de ''Rex Asturianum'' (rei de Asturias).}} | imaxe=Adeffonsus, king of Galicia and Leon (detail).jpg | tamaño de imaxe = 250px | epígrafe = Representación ecuestre de Afonso VIII de León,<br/>[[Tombos da Catedral de Santiago de Compostela|Tombo A]] da [[Catedral de Santiago de Compostela]] | reinado = [[22 de xaneiro]] de [[1188]] - [[23 de setembro]] de [[1230]] | coroación = [[22 de xaneiro]] de [[1188]] | predecesor = [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]] | sucesor = [[Fernando III de Castela|Fernando III]] | cónxuxe = [[Tareixa de Portugal, raíña de León|Tareixa de Portugal]] (''anulado'')<br/>[[Berenguela de León e Castela|Berenguela de Castela]] (''anulado'') | casa real = [[Dinastía de Borgoña|Borgoña]] | pai = [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]] | nai = [[Urraca de Portugal]] | descendencia = ''Véxase [[#|Matrimonios e descendencia]]'' | data de nacemento = [[15 de agosto]] de [[1171]] | lugar de nacemento = [[Zamora]], [[Reino de León]] | data_de_falecemento = [[23 de setembro]] de [[1230]] | lugar_de_falecemento = [[Sarria]], [[Reino de Galicia]] | lugar_enterro = [[Panteón Real da catedral de Santiago|Panteón Real]], [[Catedral de Santiago de Compostela|Catedral de Santiago]] | escudo = Shield of Alfonso IX of Leon.svg | lema = Escudo de '''Afonso VIII de León''' }} '''Afonso VIII de León e Galicia''',{{Efn|'''VIII''' é o ordinal que lle atribúe a historiografía moderna galega, e así aparece en múltiples fontes, incluídas varias enciclopedias editadas en galego (''[[Enciclopedia Galega Universal|EGU]]'', ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada|GEG]]'' e ''[[Diccionario enciclopédico galego universal|DEGU]]'')}}{{Sfn|López Carreira|1997|p=160}}{{Sfn|López Carreira|2003}}{{Sfn|López Carreira|2013}}<ref>{{Cita libro |nome=Xosé Antonio |apelidos={{versaleta|López Teixeira}} |ligazón-autor=Xosé Antonio López Teixeira |título=Arredor da conformación do Reino de Galicia (711-910) |serie=Trivium |ano=2003 |editorial=[[Editorial Toxosoutos|Toxosoutos]] |isbn=84-95622-78-5 |páxina=10}}</ref>{{Sfn|Míguez Macho|2011}}<ref name="CAMILO"/><ref name="HDGPUNTOGAL"/> denominado pola [[historiografía]] española como '''Afonso IX''',<ref>''[[Diciopedia do século 21]]''.</ref>{{Sfn|Elías de Tejada|1966|p=}}{{Sfn|Filgueira Valverde|1991|p=330}}{{Sfn|González López|1980|p=}}{{Sfn|Villares Paz|1992|p=57}}{{Sfn|Pallares|Portela|1980|p=115}}{{Sfn|Pallares|Portela|1996|p=195}} nado en [[Zamora]], [[Reino de León]], o [[15 de agosto]] de [[1171]] e finado en [[Sarria]], [[Reino de Galicia]] o [[23 de setembro]] de [[1230]], foi rei dos leoneses e [[reino de Galicia|Galicia]] ('''''Adeffonsus Rex Legionensium et Gallecie''''') desde o [[22 de xaneiro]] de [[1188]] até a súa morte, o [[23 de setembro]] de [[1230]].{{efn|A súa titulación inicial completa era ''Rex Legionis et Gallecie'' (rei de León e Galicia) pero, despois da conquista de Badaxoz (1230), engadiu tamén ''rex Badalloi'' (rei de Badaxoz). Nalgunha ocasión usou, así mesmo, o título de ''rex Asturianum'' (rei de Asturias).}} Segundo a numeración cronolóxica real da coroa galego-leonesa, correspóndelle o ordinal VIII, pero, a historiografía española asignoulle fraudulentamente o ordinal IX, como forma de entroncar as cronoloxías de León e de Castela —en Castela reinaba por aquel entón [[Afonso VIII de Castela]]—<ref>{{Cita libro|título=A memoria da nación. O reino de Gallaecia|apelidos=Nogueira Román|nome=Camilo|editorial=Xerais|ano=2001|ISBN=84-8302-656-2|páxina=233|páxinas=|cita=[Afonso de Castela] Como primeiro rei exclusivo de Castela, debería ser titulado Afonso I, do mesmo xeito que o é Afonso Henriques en Portugal.|ref=}}</ref><ref>{{Cita libro|título=O Reino Medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|ISBN=978-84-8341-293-0|páxina=128|cita=Afonso VIII [...] foi impunemente convertido en 'noveno' para podelo incluir nunha inventada nómina de reis de España xunto con outro Afonso, de Castela (a quen se lle outorga o ordinal 'oitavo') [...] creandose así unha secuencia ficticia.|ref=}}</ref>. Ademais, nas [[Sete Partidas]] do seu neto [[Afonso X o Sabio]], este afirmaba ser Afonso IX.<ref>{{cita libro |url=http://digibug.ugr.es/handle/10481/7613 |título=Las Siete Partidas del Sabio Rey D. Alfonso el IX / con las variantes de más interés, y con la glosa del lic. Gregorio López ...; vertida al castellano y estensamente adicionadas con nuevas notas y comentarios y unas tablas sinópticas comparativas, sobre la legislación española, antigua y moderna, hasta su actual estado, por D. Ignacio Sanponts y Barba, D. Ramón Martí de Eixala, y D. José Ferrer y Subirana... |volume=I |ano=1844 |localización=Barcelona |editorial=Imprenta de Antonio Bergnes |páxina-web=[[Universidade de Granada|Universidad de Granada]] |lingua=Es}}</ref> {{Cita centrada | ''AFONSO VIII: Fillo de Fernando II e de Urraca de Portugal, foi coroado en León, en 1188. Este rei foi chamado Afonso IX pola historiografía española, cando se inventou a listaxe dos reis de España. O motivo era que existía outro rei chamado Afonso VIII, do reino independente de Castela, e chamándolle noveno a Afonso de Galicia e León dábaselle unha imaxe de unidade histórica á coroa de Castela, que só obedece a un intento de mistifica-la sucesión monárquica dos reis de Galicia […]''|autor=&nbsp; ''GEG''.<ref name="GEG">{{Cita enciclopedia |autor=AA.VV. |artigo=Afonso VIII |enciclopedia=[[:w:Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada|Gran Enciclopedia Galega]] |tipo=DVD |editorial=El Progreso |ano=2005 |isbn=84-87804-88-8 }}</ref>}} == Orixes familiares == Afonso naceu en [[Zamora]], froito do matrimonio entre o rei [[Fernando II de León e Galicia]] e da [[infante|infanta]] [[Portugal|portuguesa]] [[Urraca de Portugal|Urraca]].<ref name="MITTELALTER"/><ref name=Portugal>[http://fmg.ac/Projects/MedLands/PORTUGAL.htm#Henriquedied1112#ES Reis de Portugal] en ''Medieval Lands'' {{en}}</ref><ref name=capeto>[http://genealogy.euweb.cz/capet/capet47.html#ES Capetingi genealogy] {{en}}</ref>{{sfn|Gerli|2003|p=54}} Por vía paterna, Afonso foi neto de [[Afonso VII de León]], [[Reino de Galicia|rei de Galicia]] desde o ano [[1111]],<ref name="MITTELALTER">{{Cita web |url=http://www.mittelalter-genealogie.de/mittelalter/koenige/kastilien/alfons_9_koenig_von_leon_1230.html |título=Afonso IX. König von Leon (1188-1230) |páxina-web=mittelalter-genealogie.de |lingua=De |data-acceso=05 de xuño de 2018 |data-arquivo=18 de setembro de 2008 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080918070109/http://www.mittelalter-genealogie.de/mittelalter/koenige/kastilien/alfons_9_koenig_von_leon_1230.html |url-morta=unfit }}</ref><ref name=CASTILE>{{Cita web |apelidos=Cawley |nome=Charles |url=http://fmg.ac/Projects/MedLands/CASTILE.htm#_Toc482092974 |título=Castile & Leon, counts & kings - 3.A. Kings of León 1157-1230 |páxina-web=Medieval Lands |lingua=en}}</ref><ref name=ivrea>Marek, Miroslav [http://genealogy.euweb.cz/ivrea/ivrea6.html#MC#ES Casa de Ivrea-genealogy] {{en}}.</ref> quen dividiu os seus reinos entre os seus fillos, provocando así un conflito entre eles ata a reunificación polo fillo de Afonso, [[Fernando III de Castela]].{{sfn|Shadis|2010|p=xix}} Por vía materna, Afonso era neto do primeiro [[Lista de reis de Portugal|rei de Portugal]], [[Afonso I de Portugal|Afonso Henriques]].<ref name=Portugal/> O nacemento de Afonso aparece citado na ''crónica'' de [[Alberico de Trois-Fontaines]].<ref name=CASTILE/><ref name=A>[https://books.google.es/books?id=b9oBAAAAYAAJ&pg=PA1#v=onepage&q&f=false ''Cronica Alberici Monachi Trium Fontium''] {{la}}.</ref> == Primeiros anos == Ao igual que o seu pai e avós, Afonso VIII foi educado en Galicia polos membros condais da [[Casa de Traba]] ou os da de [[Condado de Trastámara|Trastámara]], quen nese momento ostentaban a indiscutible primacía señorial en terras galegas e que se atopaban fortemente ligados á monarquía galega e galego-leonesa, especialmente desde os tempos de [[Froila Vermúdez]].{{sfn|López Sangil|2005}} O encargado de educar ao infante foi o nobre galego [[Xoán Ares]] (''princeps Iohannes Arie tenete Alva de Buval''), señor da terras de Bubal e marido de [[Urraca Fernandes]], filla de [[Fernando Pérez de Traba]] e neta por tanto de [[Pedro Froilaz de Traba]].{{sfn|López Sangil|2005}} Criado en Galicia e por nobres galegos, foi tamén en terras galegas onde Afonso VIII atopou os seus maiores valedores como demostra o feito de que meses antes de que o seu pai Fernando II morrera (ano 1188), o entón infante Afonso estivese refuxiado nos dominios dos señores da Casa de Traba co apoio da corte portuguesa onde residía a súa nai Urraca despois de que o seu matrimonio co rei Fernando fose anulado. Foi precisamente no [[condado da Limia]] onde o daquela infante recibiría a noticia da defunción do seu pai en [[Benavente, Zamora|Benavente]], abríndose deste xeito un conflito sucesorio. == Acceso ao trono e inicio do reinado == [[Ficheiro:506-Castile 1210.png|miniatura|esquerda|250px|Mapa político da [[península Ibérica]], onde se mostra [[Al-Andalus]] ([[Imperio almohade]]) e os [[Monarquía|Reinos cristiáns]] nos [[século XII|séculos XII]] e [[século XIII|XIII]].]] En [[1188]], á morte de [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]], sucedeu ao seu pai como '''Afonso VIII, rei de León e de Galicia'''. Porén, Afonso, pese a ser o fillo primoxénito do rei Fernando II, tivo que enfrontar enormes dificultades para acceder a un trono que lle pertencía por dereito de nacemento . Por unha parte, estaba a súa madrasta [[Urraca López de Haro]], que quería eliminalo da sucesión, pois pretendía que fose o seu fillo [[Sancho Fernández de León|Sancho]] quen herdase a coroa galego-leonesa, a pesar de que nacera máis tarde. Urraca argumentaba que Afonso VIII de León non tiña dereito ao trono porque o matrimonio entre Fernando e a súa primeira esposa, a portuguesa Urraca de Portugal, fora anulado. Porén, todo se resolveu a favor de Afonso VIII debido a que Urraca non conseguiu o apoio ás súas pretensións entre os [[nobreza|nobre]]s leoneses. Pero a isto uníase o desexo dos reinos veciños de [[Reino de Portugal|Portugal]] e [[Reino de Castela|Castela]] de repartiren entre eles o [[Reino de León|Reino de León e Galicia]]. O inicio do seu reinado foi, por tanto, sumamente complicado, xa que portugueses e casteláns ambicionaban as terras do [[Reino de León]] polo leste e polo oeste, mentres que os [[Imperio almohade|almohades]] supoñían un gran perigo polo sur. E por se as ameazas estranxeiras non abondasen, o novo monarca encontrouse con que o reino estaba en bancarrota pola política que levara seu pai durante o seu reinado. Diante desta situación, o monarca, que apenas tiña dezasete anos, convocou as famosas [[Cortes de León de 1188]]. === Cortes de León === {{Artigo principal|Cortes de León de 1188}} Estas Cortes foron convocadas na primavera de [[1188]], probabelmente na primeira quincena de abril, xa que o 27 deste mesmo mes, Afonso VIII confirmaba a [[Rodrigo I, bispo|Rodrigo I]] [[bispo]] de [[Oviedo]], todos os seus privilexios. [[Ficheiro:20060626-León San Isidoro.jpg|miniatura|As Cortes reuníronse na Basílica de Santo Isidoro.]] As Cortes reuníronse no claustro de [[Basílica de Santo Isidoro de León|Basílica de Santo Isidoro]] de [[León, España|León]], baixo a presidencia do rei leonés. Nestas Cortes, Afonso recibiu o apoio dos vellos representantes da ''Curia Rexia'' (o [[clero]] e a [[nobreza]]) e, por primeira vez, dos representantes das [[cidade]]s. Estaban presentes todos os bispos do reino, incluíndo a [[Pedro Suárez de Deza]], [[Arquidiocese católica latina de Santiago de Compostela|arcebispo de Santiago de Compostela]], que era a máxima autoridade relixiosa do reino, ademais dos nobres e os representantes das clases populares das cidades do reino de León que, por primeira vez, eran convocados a un acto destas características, para intervir en asuntos de Estado. As cidades representadas eran [[León, España|León]], [[Oviedo]], [[Salamanca]], [[Ciudad Rodrigo]], [[Zamora]] e [[Astorga]], incluíndo tamén outras como [[Toro, Zamora|Toro]], [[Benavente, Zamora|Benavente]], [[Ledesma, Salamanca|Ledesma]] e algunhas máis de [[Galicia]], [[Asturias]] e [[Estremadura]] sendo, desta maneira, as primeiras Cortes representativas de [[Europa]] e do mundo,<ref>González, Miguel Ángel e Chao, Ricardo (7/5/2006): [https://web.archive.org/web/20120107043505/http://celtiberia.net/articulo.asp?id=2720 ''Historia de León''] ''La Revista''. Diario de León.</ref> e as precursoras dun Parlamento moderno. Nelas, recoñeceuse o dereito á inviolabilidade dos domicilios e ao [[hábeas corpus]] dos participantes.{{sfn|Fernández Catón|1993}} Naquela asemblea naceu un compromiso que obrigaba a todas as partes, comezando polo mesmo rei; dito compromiso son os chamados ''Decreta'' de 1188, recoñecidos pola [[UNESCO]] como o embrión da [[Democracia|democracia representativa]],<ref>{{Cita web |url=http://raigame.blogspot.com.es/2017/04/amigos-de-los-decreta-22-de-abril.html |título=Amigos de los ''Decreta'' |páxina-web=Raigañu |data=19/4/2017 |lingua=es }}</ref> moi anterior á famosa ''[[Carta Magna]]'' do [[Monarquía británica|rei de Inglaterra]] [[Xoán I de Inglaterra|Xoán sen Terra]], que data de [[1215]]. O motivo polo cal Afonso convocou aos representantes das cidades foi sen dúbida a perentoria necesidade de solucionar a grave situación económica que sufría o reino. O feito de que os habitantes das cidades gozaran dunha gran prosperidade económica, e de que a colaboración coa nobreza neste aspecto fora demasiado complicada, motivou que o rei chamase aos representantes das cidades para que asistiran a estas Cortes. Así, Afonso VIII conseguiu, sen implicar á nobreza, xerar máis recursos para o reino, recursos cada vez máis necesarios polo crecente gasto que ocasionaban as guerras cos veciños; a cambio, comprometeuse a mellorar a administración da xustiza e a eliminar os abusos de poder da nobreza. == Matrimonios == O [[15 de febreiro]] de [[1191]], en [[Guimarães]], Alfonso VIII casou coa súa prima irmá, [[Tareixa de Portugal, raíña de León|Teresa de Portugal]],<ref name=ivrea/> {{sfn|Fernandes Marques|2008| p= 62}} filla do [[Lista de reis de Portugal|rei de Portugal]], [[Sancho I de Portugal|Sancho I]] e de [[Dulce de Aragón]], filla da [[Reino de Aragón|raíña de Aragón]], [[Petronila de Aragón]] e do [[Condado de Barcelona|conde de Barcelona]] [[Ramón Berenguer IV o Santo]]. Ambos os noivos eran, por tanto, netos de [[Afonso I de Portugal|Afonso Henríques]], primeiro rei de Portugal. Polas presións da [[igrexa católica|Igrexa]], e polo feito de que o [[papa]] [[Celestino III, papa|Celestino III]], debido a este matrimonio entre primos irmáns sen dispensa papal, [[Excomuñón|excomungara]] o [[monarca]] de León e pronunciara un [[interdito]] sobre o [[Reino de León]] en [[1195]], a parella tivo que separarse. En [[1198]] o matrimonio foi anulado por consanguinidade e en [[1200]] Teresa retirouse a un convento en [[Lorvão]].<ref name=CASTILE/> A raíña Teresa e a súa irmá [[Sancha de Portugal|Sancha]] foron [[beato|beatificadas]] en [[1705]] polo papa [[Clemente XI, papa|Clemente XI]] mediante a [[bula]] ''Sollicitudo Pastoralis Offici''.<ref>[http://www.eltestigofiel.org/index.php?idu=sn_1193 Beata Sancha, virgen y fundadora] en El Testigo Fiel {{es}}. Consultada o 23 de outubro de 2017.</ref><ref>[http://www.santiebeati.it/Detailed/92690.html Beata Teresa del Portogallo] en ''Santi e Beati'' {{it}}.</ref> Contra a metade de decembro de [[1197]], melloradas xa as relacións co [[Reino de Castela]] (desde [[1195]] eran moi malas: nese ano, o intento do rei [[Afonso VIII de Castela]] de proseguir a [[Reconquista]] fora freado na [[batalla de Alarcos]], o [[18 de xullo]] de [[1195]] porque, entre outras cousas, Alfonso VIII de León, se negara a participar nela), Afonso VIII de León casou coa súa segunda esposa, a súa prima segunda [[Berenguela de León e Castela|Berenguela de Castela]], filla do rei Afonso VIII de Castela, primo irmán de Afonso VIII de León (en realidade o pai de Afonso VIII de León, Fernando II, e o pai de Alfonso VIII de Castela e, por tanto, avó de Berenguela, [[Sancho III de Castela|Sancho III]], eran irmáns) e de [[Leonor Plantagenet]]. A voda celebrouse con grande esplendor na igrexa de Santa María de [[Valladolid]]. Para Berenguela foi o seu segundo matrimonio.<ref name=CASTILE/> Berenguela casara en [[1188]] con [[Conrado II de Suabia]], fillo do [[emperador]] do [[Sacro Imperio Romano Xermánico|Sacro Imperio]] [[Frederico I do Sacro Imperio Romano Xermánico|Frederico Barbarroxa]] pero, pola pouca idade da princesa, o matrimonio non se consumara e, ademais, en [[1196]], Berenguela quedou viúva antes de podelo consumar. Como resultado desta unión, as relacións entre [[Reino de León|León]] e [[Reino de Castela|Castela]] melloraron até tal punto que, xunto co [[rei de Aragón]], [[Pedro II de Aragón|Pedro II]], Afonso VIII de León e Alfonso VIII de Castela fixeron unha alianza e, en [[1200]], aproveitando o feito de que o [[rei de Navarra]], [[Sancho VII de Navarra|Sancho VII]] estaba loitando en [[Murcia]], [[Andalucía]] e o [[África do Norte|norte de África]], aliado cos [[almohades]], para atacalo e separar de [[Navarra]] os territorios de [[Áraba]] e [[Guipúscoa]], en beneficio de Castela. Segundo a ''crónica'' de Alberico de Tres Fontes, en principio o matrimonio foi aceptado polo [[Celestino III, Papa|papa Celestino III]]. Deste matrimonio naceron cinco fillos.{{Sfn|Martínez Díez|2007|p=47}} Porén, a pesar de que o papa Celestino autorizara esta unión, en [[1204]] o recentemente elixido papa [[Inocencio III, papa|Inocencio III]] apertou para que o matrimonio fose anulado e, ao non conseguir ningún resultado, proclamou un [[interdito]] sobre os reinos de León e Castela, ameazando con declarar ilexítimos os fillos nacidos da parella<ref name=A/>. Finalmente acabou por anulalo en [[1204]] alegando o parentesco dos cónxuxes. Esta era a segunda anulación para Afonso, e ambos os esposos solicitaron vehementemente unha dispensa para permaneceren xuntos. Pero este papa foi un dos máis duros en cuestións matrimoniais, así que a denegou, aínda que a parella conseguiu que a súa descendencia fose considerada lexítima pola Igrexa. Berenguela regresou a Castela e fíxose monxa no [[Mosteiro de las Huelgas|Mosteiro de Santa María la Real de Las Huelgas]], en [[Burgos]]. == Conflitos territoriais == === Castela === [[Ficheiro:Valderas consistorio2 lou.jpg|miniatura|[[Valderas]] foi unha das prazas leonesas que usurpou Afonso VIII de Castela nos inicios do reinado de Afonso VIII de León.]] Pouco despois de ser coroado, Afonso VIII de León reuniuse co seu primo [[Afonso VIII de Castela]] en [[Carrión de los Condes]] coa intención de iniciar unhas boas relacións con [[Reino de Castela|Castela]] que permitiran unha paz duradeira. A reunión consistiu nunha cerimonia para investir a Afonso VIII de León cabaleiro e, como era costume nestes casos, Afonso beixou a man do rei castelán, recibindo por parte deste a espada e o cinto propios dun cabaleiro. Na mesma cerimonia foi armado cabaleiro o príncipe [[Conrado de Suabia]], fillo do [[Sacro Imperio Romano Xermánico|emperador do Sacro Imperio Romano Xermánico]] [[Frederico I do Sacro Imperio Romano Xermánico|Frederico Barbarroxa]]. O príncipe viñera á [[península Ibérica|península]] co obxectivo de casar coa infanta [[Berenguela de León e Castela|Berenguela]], filla de Afonso VIII de Castela. Afonso VIII de Castela, máis tarde, e rompendo o pacto, entrou coas súas tropas en territorio leonés, apoderándose de varias prazas que nunca pertenceran a Castela, entre elas [[Valencia de Don Juan]] e [[Valderas]]. Comezaron así as hostilidades co Reino de León, invadindo uns territorios que marcarían a política exterior de Afonso VIII de León. En [[1211]] Afonso devolveu o castelo de [[Alcañices]] aos [[Orde do Temple|templarios]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Martínez Díez, Gonzalo|título=Los Templarios en la Corona de Castilla|editorial= Burgos: La Olmeda|isbn=9788460462774|edición=1ª |páxina=103}}</ref><ref>{{Cita libro |autor=Canal Historia |título=Templarios. Del origen de las cruzadas al final de la Orden del Temple |url=https://books.google.es/books?id=YKZ4CgAAQBAJ&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false |data=22/10/2015 |editorial=Penguin Random House |isbn=9788401015731 |edición=1ª |páxina=417 |capítulo=Apéndice I. Los lugares del Temple}}</ref> Tras a disolución do seu matrimonio con Berenguela, Afonso centrouse outra vez na rivalidade do seu reino co de Castela. Volveron as friccións, especialmente nos territorios situados na [[País Leonés|Franxa de Carrión]] e en parte da [[Tierra de Campos|Terra de Campos]]. En [[1217]] a súa ex-esposa, Berenguela, abdicou en favor do fillo de ambos, [[Fernando III de Castela|Fernando]], polo que este se trasladou xunto á súa nai para gobernar o reino castelán, do que Benguela era [[Rexencia|rexente]]. === Portugal === O rei [[Sancho I de Portugal]], polo oeste, penetrou en territorio leonés co mesmo obxectivo que Castela: apoderarse de parte das terras do Reino de León (principalmente, do [[Reino de Galicia]]). Así, o reino leonés viuse cercado entre dúas frontes que ameazaban coa súa destrución. En [[1197]] Afonso VIII de León declarou a guerra a Sancho I de Portugal, que invadira o sur de [[Galicia]] e ocupara a cidade de [[Tui]] durante dous anos. Cando fixeron as paces, Afonso fundou a cidade da [[A Guarda|Guarda]] para protexer a fronteira oriental. Afonso VIII de León, vendo a situación, deuse de conta do grave perigo que corría o seu reino. Para encontrar unha solución, utilizou a diplomacia e púxose de inmediato a buscar apoios en [[Portugal]]. Primeiro entrevistouse co seu tío Sancho I de Portugal e concertou o seu matrimonio coa filla do rei, a [[infanta]] [[Teresa de Portugal, raíña de León|Teresa]]. Debido a que ambos os dous, como quedou dito, eran netos de [[Afonso I de Portugal|Afonso Henríques]], primeiro [[rei de Portugal]], o casamento entre eles estaba prohibido. Porén, o matrimonio celebrouse e durou tres anos, antes de que o [[papa]] o anulase, nos cales tiveron tres fillos: Sancha, Fernando e Aldonza (tamén coñecida como Dulce). === Liga de Huesca === Nun tempo tan convulso, o rei de Portugal propuxo ao seu homólogo [[Reino de Aragón|aragonés]], [[Afonso II de Aragón|Afonso II]], un pacto para defendérense de Castela. O rei de Aragón, temeroso de Castela, propuxo ao rei portugués que o pacto se estendera ao [[Reino de Navarra]], cuxo rei era [[Sancho VI de Navarra|Sancho VI]], e ao [[Reino de León]]. O pacto entre estes catro reinos, asinado o día [[12 de maio]] de [[1191]] na cidade de [[Huesca]], polo que se coñece como a ''Liga de Huesca'', consistía nun compromiso polo cal ningún dos monarcas asinantes entraría en guerra sen o mutuo consentimento. Afonso VIII de León, pola súa parte, asinou o tratado pola pouca confianza que tiña co seu primo Afonso VIII de Castela, que, a pesar do convenio de Carrión, seguía sen devolverlle as prazas leonesas que aínda retiña. === Pacto cos almohades === [[Ficheiro:Almohad1200.png|miniatura|260px|O [[Imperio almohade]] en [[1200]].]] En [[1191]], Afonso VIII de León, temeroso do perigo que supoñía o gran poder do [[Imperio almohade]], asinou unha tregua de cinco anos ante a imposibilidade de enfrontarse a un inimigo tan perigoso. O [[papa]] [[Celestino III, papa|Celestino III]] non tardou en reaccionar ante este pacto: [[excomuñón|excomungou]] ao rei de León para castigalo polo seu pacto cos almohades. E mesmo fixo máis: procedeu a conceder as mesmas grazas a aqueles que loitaran contra o Reino de León que as que recibían os que participaban nas [[Cruzadas]], deixando así relevados da obediencia debida ao rei aos súbditos leoneses. Daquela [[Sancho I de Portugal]], crendo que o final do Reino de León estaba cerca, aproveitou a oportunidade para atacar o reino, esperando, como anos atrás, ampliar os seus dominios a costa do Reino de León. Invadiu [[Galicia]] coa axuda de varios nobres galegos, tomando [[Tui]] e [[Pontevedra]], poboacións que pasarían de novo ao Reino de León máis tarde. [[Afonso VIII de Castela]], pola súa parte, coa axuda de Portugal e do [[Reino de Aragón]], aproveitou a [[bula|bula papal]] para atacar tamén o Reino de León. Penetrou polo sur e atacou [[Benavente, Zamora|Benavente]], fracasando no seu intento de conquistar a praza. Avanzou máis tarde cara ao norte até [[Astorga]], cidade que tamén atacou fracasando de novo no intento de conquistala. Despois de deixar unha verea de destrución ao seu paso, chegou ás portas da cidade de [[León, España|León]], á cal non foi capaz de acceder, contentándose coa toma de [[Puente Castro]], localidade próxima á cidade (hoxe en día é un barrio de León), tras varios días de brutais ataques. Despois de ocupar esta localidade, o rei castelán saqueou e destruíu o barrio [[xudeu]] e a súa [[sinagoga]], escravizando a parte dos seus moradores. Cando Afonso VIII de León recibiu en [[1195]] axuda dos [[pobo árabe|árabes]] en forma de diñeiro e tropas, decidiu contraatacar a Castela, chegando até [[Carrión de los Condes]]. Deste modo, e considerando Afonso que así reparaba a humillación sufrida polo acto de beixar a man do [[Afonso VIII de Castela|monarca castelán]]; e para confirmar a anulación daquel acto, fíxose armar cabaleiro novamente. Afonso VIII de Castela, pola súa parte, fixo tamén un pacto cos almohades para evitar males maiores. O [[papa|legado pontificio]], coñecedor das malas relacións entre os reinos de León e de Castela, quixo mediar no conflito. Así, conseguiu que ambos os reis se reuniran en [[Tordehumos]], [[provincia de Valladolid|Valladolid]], onde se asinou un tratado de paz o [[20 de abril]] de [[1194]] no cal se obrigaba ao rei castelán a devolver de inmediato tres castelos leoneses (os de Alba, Luna e Portilla) e, á súa morte, todas as vilas que Castela arrebatara a León tras falecer [[Fernando II de León]] (Valderas, Bolaños, Villafrechós, Villarmentero, Siero de Riaño e Siero de Asturias).{{Sfn|Rodríguez López|1994|p=162}} No tratado, Afonso IX comprometeuse a casar con [[Berenguela de Castela|Berenguela]], filla maior do rei de Castela. (Ver ''Matrimonios'', máis arriba). === A derrota de Alarcos === {{Artigo principal|Batalla de Alarcos}} O [[4 de xullo]] Yaacub partiu de [[Córdoba, España|Córdoba]], e cruzando [[Despeñaperros]], avanzou sobre a chaira onde se alzaba o castelo de Salvatierra, aos pés do de Calatrava. Un destacamento da [[Orde de Calatrava]], xunto con algúns cabaleiros de fortalezas próximas, intentaron dar coas forzas almohades, pero encontraron un exército moi superior ao destacamento e foron exterminados case por completo. [[Afonso VIII de Castela]] alarmouse tras o acontecido e apresurouse a reunir todas as tropas posíbeis en [[Toledo]] e a marchar cara a [[Alarcos]], que era o extremo sur das posesións de Castela, na fronteira con Al-Ándalus. O monarca castelán reclamou a axuda dos reis de [[Reino de León|León]], [[Reino de Navarra|Navarra]] a [[Reino de Aragón|Aragón]], xa que o poderío almohade ameazaba a todos por igual. Pero por darse présa en presentar batalla, o rei castelán non esperou os reforzos de Afonso VIII de León nin os de [[Sancho VII de Navarra]], que estaban de camiño. O [[16 de xullo]] o grande exército almohade foi avistado. Imprudentemente, Afonso VIII de Castela decidiu presentar batalla ao día seguinte de chegar as tropas aos arredores de Alarcos (o [[17 de xullo]]). Talvez por confiar na forza da cabalaría pesada castelá, en vez de retirarse a [[Talavera de la Reina]] onde chegaran as tropas leonesa. Pero Afonso VIII de León, debido a que o rei castelán non devolvera as prazas leonesas que aínda tiña no seu poder, a pesar do acordado, negoulle o seu apoio. Así, o rei de Castela esperaba derrotar el só aos almohades e non compartir a súa gloria co monarca leonés. Os exércitos cristián e musulmán encontráronse o [[19 de xullo]] de [[1195]] en Alarcos. A batalla terminou cunha estrepitosa derrota do exército cristián.<ref name="SUAREZ">{{cita libro |título=Historia de España. Edad Media |ano=1978 |apelido=Suárez Fernández |nome=Luis |localización= Madrid |editorial=Gredos |isbn=84-249-3134-3 |lingua=Es}}</ref> Porén, unha vez consumada a derrota, Afonso VIII de León citouse en [[Toledo]] co seu primo o rei castelán para demandarlle que cumprira o acordo e lle devolvera as prazas leonesas no seu poder; Afonso VIII de Castela negouse, e o rei leonés abandonou a reunión indignado. Nos dous anos seguintes á batalla, as tropas de al-Mansur devastaron Estremadura, o val do Texo, A Mancha e toda a zona próxima a Toledo, marcharon contra Montánchez, Trujillo, Plasencia, Talavera, Escalona e Maqueda, pero foron rexeitadas por Pedro Fernández de Castro "o Castelán" que, tras a batalla, pasou a servir ao rei Afonso VIII de León, que o nomeou o seu ''Mordomo maior''. Porén, estas expedicións almohades non achegaron máis terreo para o Califato. De todos os xeitos, a [[reconquista]] quedou paralizada até a [[batalla das Navas de Tolosa]]. === As Navas de Tolosa === {{Artigo principal|Batalla das Navas de Tolosa}} [[Ficheiro:Seal of Alfonso IX of Leon.svg|miniatura|Selo de Afonso VIII de León.]] Nos anos seguintes os almohades seguían a representar unha ameaza que debía ser eliminada para asegurar a supervivencia dos reinos cristiáns peninsulares. Isto motivou ao arcebispo de Toledo, Rodrigo Jiménez de Rada, a informar ao novo [[papa]] [[Inocencio III, papa|Inocencio III]] do perigo. Con data [[16 de febreiro]] de [[1212]], o papa enviu unha [[bula]] ao rei de Castela para informalo da conveniencia de iniciar unha nova guerra contra os almohades. O monarca castelán contestou que faría unha [[Cruzadas|cruzada]] contra os musulmáns. A iniciativa pasaba, pois, ao [[Reino de Castela]]. O monarca castelán, que sufrira a grave derrota de Alarcos, sabía que necesitaba a colaboración dos outros reinos cristiáns da península se quería saír vitorioso nesta empresa. Desta forma, mentres Afonso VIII de Castela se encontraba en [[Madrid]] preparando a batalla xunto ao seu fillo, que morrería antes de que se librara a batalla, enviou mensaxeiros aos Reinos de [[Navarra]], [[Aragón]] e [[León]]. En Castela temíase o poderío do [[Reino de León]], xa que había pouco que demostrara a súa fortaleza derrotando aos portugueses en varias batallas. Ademais, na conciencia do rei castelán preocupaba o feito do que faría o rei leonés para recuperar os territorios leoneses que, pese a todos os pactos, mantiña aínda no seu poder. Temía que Afonso VIII de León puxera como condición para participar na batalla a devolución de todos os territorios usurpados, ou que, no caso de que o rei de León non acudira á batalla, aproveitaría a súa ausencia para recuperalos. Por iso Afonso VIII de Castela pediu a mediación do papa, para evitar calquera ataque leonés. Inocencio III accedeu e ameazou coa excomuñón a todo aquel que se atrevera a violar a paz mentres os casteláns loitaban contra os musulmáns. Este feito contrasta co sucedido anos atrás, cando o mesmo papa obrigara ao monarca castelán, sen éxito, a devolver eses castelos a Afonso VIII de León. O rei de León, que ansiaba acudir á batalla, convocou unha ''Curia Regia'' que lle recomendou que exixira condicións para participar na campaña, e así, Afonso VIII de León respondeu a o seu primo e homólogo castelán que acudiría gustoso en canto se lle devolveran os territorios que lle pertencían. Entre tanto, Afonso VIII de Castela reuniu en [[Toledo]] as tropas como punto de partida. Ás tropas castelás se lles uniron as de Aragón e Navarra, así como un gran número de cabaleiros franceses, italianos e doutros países europeos. Á batalla non acudiron os reis de León nin de Portugal, pero permitiron que os seus vasalos se incorporaran á batalla. Deste xeito, moitos leoneses, asturianos e galegos participaron na batalla. Tal como temera Afonso VIII de Castela, o rei leonés procedeu a recuperar o que era seu. Para non violar o edicto do papa e evitar a excomuñón, dedicouse a recuperar só aquelas prazas que estaban dentro das fronteiras de León, evitando así o enfrontamento en terras castelás. Cando Afonso VIII de Castela volveu vitorioso da batalla e se encontrou cos feitos consumados, non puido facer nada. Aínda máis, convidou aos reis de León e de Portugal a concertar un tratado de paz, o cal se asinou en [[Coímbra]]. Houbo incluso un novo pacto no cal Afonso VIII de Castela devolveu as prazas leonesas de [[Peñafiel]] e [[Almanza]] a Afonso VIII de León. == Reconquista == [[Ficheiro:Caceres torre de Bujaco ermita de la Paz.jpg|miniatura|Despois de varios intentos, Afonso VIII de León conseguiu conquistar [[Cáceres]] en [[1229]].]] Finalizadas as loitas con Castela despois da morte de Afonso VIII de Castela, Afonso VIII de León reemprendeu os seus plans de [[reconquista]]. A finais de [[1218]] o monarca leonés organizou unha expedición a terras musulmás, na que participaron cruzados gascóns e as [[Orde militar|Ordes]] de [[Orde de Calatrava|Calatrava]] e [[Orde de Alcántara|Alcántara]],{{Sfn|Rábade Obradó ''et al.''|2005|}} coa intención de conquistar [[Cáceres]]; porén, a cidade estaba ben defendida e, tras un asedio de tres meses e medio, os exércitos cristiáns tiveron que retirarse.{{Sfn|Rodríguez López|1994|p=102}} Nunha segunda incursión a terras musulmás, Afonso VIII de León encontrouse cun novo inimigo, que non era outro que o [[Reino de Portugal]], que ansiaba as mesmas terras que o monarca leonés quería para o seu reino. Desta maneira, os portugueses atacaron ás tropas leonesas en [[Braga]] e [[Guimarães]] e foron derrotadas en ambas as ocasións. O [[13 de xuño]] de [[1219]], ambos os reinos asinaron un novo tratado de paz para poñer fin ás hostilidades. Despois destas vitorias contra os portugueses, Afonso VIII de León realizou unha incursión por terras musulmás até [[Sevilla]], onde derrotou aos mouros e recolleu un gran botín. En [[1221]] os cabaleiros da Orde de Alcántara lograron render a cidade de [[Valencia de Alcántara]], o que daría un novo impulso á reconquista leonesa.{{Sfn|Álvarez Palenzuela|2007}} Ao ano seguinte, volveu a intentarse a toma de Cáceres, fracasando novamente. O rei Afonso VIII de León volveu a asediar a cidade en 1223, 1225 e 1226 (ano no que tamén intentaría render [[Badaxoz]], sen éxito), até que, finalmente, Cáceres caeu en abril de [[1229]].{{Sfn|Álvarez Palenzuela|2007}} {{Sfn|Rodríguez López|1994|p=116}} A cidade de Cáceres era a peza clave na fronte musulmá. Isto, unido á grave derrota ocorrida en [[1230]] ao exército de [[Ibn Hud]], que se dirixía a socorrer [[Mérida, España|Mérida]], tivo como consecuencia a caída moitas cidades estremeñas e o abandono doutras por parte dos seus defensores andalusís.{{Sfn|Álvarez Palenzuela|2007}} Así, en 1230 serían conquistadas Mérida —tras un longo asedio—,{{Sfn|Rodríguez López|1994|p=116}} [[Badaxoz]], [[Elvas]] —as dúas abandonadas polos seus defensores— e Baldala (actual [[Talavera la Real]]).{{Sfn|Rodríguez López|1994|p=116}} Ese mesmo ano [[Montánchez]] foi entregada á [[Orde de Santiago]].{{Sfn|Rodríguez López|1994|p=116}} == Xestión do Reino de León durante o seu reinado == === Repoboación === [[Ficheiro:Afonso IX. Escultura en Baiona Galiza.jpg|miniatura|Estatua de Afonso VIII de León, por [[Juan Oliveira Viéitez|Oliveira]], en [[Baiona]]. Baiona foi potenciada por Afonso mediante a concesión dun Foro.{{Sfn|Alvarado|1997}}]] {{Véxase tamén|Foro do bo burgo de Castro Caldelas}} Afonso VIII de León aplicou unha política de repoboación baseada no coñecemento das actuacións que os seus predecesores fixeran, elixindo así a que resultara máis conveniente. Aplicou sobre todo técnicas parecidas ás que no seu día seguiran [[Afonso III de Asturias|Afonso III]] e [[Ramiro II de León|Ramiro II]]. E non só se dedicou a repoboar zonas novas, senón que tamén potenciou as xa poboadas mediante [[Foro (privilexio)|foros]] para mellorar o goberno e o desenvolvemento das vilas e cidades do [[Reino de León]]. [[Ficheiro:ForoBoBurgo.jpg|miniatura|esquerda|[[Foro do bo burgo de Castro Caldelas|Foro de Castro Caldelas]], privilexio dado polo rei Afonso. Primeiro documento en [[lingua galega]]. 1228.{{Sfn|Míguez Macho|2011|p=90}}]] Concedeu así foros a [[Tui]], [[Baiona]], [[Lobeira]], [[Ponte Caldelas]], [[Melide]], [[Monforte de Lemos]], [[Sarria]], [[Foro do bo burgo de Castro Caldelas|O Burgo de Castro Caldelas]], [[Betanzos]], ou [[Triacastela]],<ref>[[Ramón Villares|Villares, Ramón]] (2016): [https://books.google.es/books?id=4YlmDAAAQBAJ&pg=PT80&lpg=PT80&dq=false#v=onepage&q&f=false ''Historia e Galicia''] Vigo: Galaxia. ISBN 978-84-9855-555-1.</ref> en [[Galicia]]. En [[Principado de Asturias|Asturias]] concedeu foros a [[Llanes]], despois de repoboala, e eximiu do pagamento do portádego a [[Oviedo]], que se exixía para pasar desde esta cidade a [[León, España|León]], e ademais repoboou [[Tinéu]]. Por último, en León concedeu foros a [[Carracedelo]], [[Vilafranca do Bierzo]], [[Bembibre, León|Bembibre]] e a [[Pobra de Seabra]], e repoboou [[Villalpando]]. En [[1208]] refundou ''Crunia'' (''iuxta Turrim de Faro in loco qui dicitur Crunia'') trasladando aos habitantes da próxima poboación do [[O Burgo, Culleredo|Burgo]] até o actual emprazamento da [[Cidade Vella da Coruña|Cidade Vella]], reconstruíndo a urbe e outorgándolle os privilexios do Foro de Benavente. Así, A Coruña pasou a ser unha cidade de reguengo, é dicir, que dependía directamente do rei, libre de vasalaxe ao [[clero]] ou aos [[feudalismo|señores feudais]] que se repartían o resto do territorio galaico. A vila encetou un gran desenvolvemento mercante e pesqueiro, e estendeuse polo tómbolo da península.<ref>[[Miguel González Garcés|González Garcés, Miguel]] (tradución dos documentos ao galego, [[Xosé Manuel Pose Mesura]]) (2008): ''Alfonso IX y su Crunia''. [[A Coruña|Concello da Coruña]]. ISBN 978-84-9560-0-59-2. Textos en castelán, galego e latín.</ref> O [[20 de abril]] de [[1211]] celebrou a solemne consagración da [[Catedral de Santiago de Compostela]].<ref>[https://web.archive.org/web/20110317205825/http://www.catedralsantiago800.com/gl/a-catedral-de-santiago/ Páxina web do 800 aniversario da Catedral de Santiago] {{Es}}.</ref><ref>Orlandis Rovira, José (1990): [http://interclassica.um.es/index.php/interclassica/investigacion/hemeroteca/a/antigueedad_y_cristianismo/numero_7_1990/algunas_consideraciones_en_torno_a_los_origenes_cristianos_en_espana "Algunas consideraciones en torno a los orígenes cristianos en España"] en ''Antigüedad y cristianismo: Monografías históricas sobre la Antigüedad tardía'', nº 7, páxs. 63-72.</ref> === Recursos económicos === A [[economía]] do [[Reino de León]] baseábase na [[agricultura]] e a [[gandaría]]. Coñecedor disto, Afonso VIII de León promulgou varias leis no comezo do seu reinado para favorecer as actividades [[viño|vitivinícola]] e [[madeira|madeireira]], así como a cría de [[vaca|boi]]s e outros animais de labor, co fin de impulsar as actividades existentes e diversificar en certo modo a economía do [[Reino de León|reino]]. Durante o seu reinado, nas zonas húmidas, como [[Asturias]] e [[Galicia]], floreceu a gandaría, mentres que na zona do [[Río Douro|Douro]] fixo o propio a agricultura. A produción de [[cereal]], bastante abundante na zona do Douro, era insignificante en Asturias e Galicia, tendo problemas estes territorios incluso para abastecer de [[trigo]] ás igrexas, as cales necesitábano para facer a consagración relixiosa. Ante esta escaseza, non é de estrañar que se considerara un gran luxo comer pantrigo en ditos territorios, especialmente nas cidades. A produción de cereais en todo o reino centrábase sobre todo no trigo e no [[centeo]], aínda que tamén se producían outros produtos como [[hortaliza]]s, [[liño]] e [[legume]]s. Os [[animais]] empregados na agricultura eran vacas e bois, substituídos nas chairas da [[Terra de Campos]] por [[mula]]s. O [[viño]] producías en todo o Reino; aínda así, destacaban algúns puntos de produción: a comarca de [[Ribadavia]] en [[Provincia de Ourense|Ourense]], [[Vilafranca do Bierzo]] en León, [[Toro, Zamora|Toro]] na [[provincia de Zamora]], e a Ribera del Duero e Terra de Campos. A [[pesca]] tamén era un recurso importante en todo o reino, e moita xente se dedicaba a ela tanto de mar como de río. En [[Asturias]], a produción de [[mazá]]s era enorme e, como normalmente había un grande excedente, este era usado para producir [[sidra]]. Afonso VIII de León chegou a sorprenderse cando lle comunicaron que varias comunidades monásticas asturianas colleitaban as mazás para despois elaborar sidra para todo o ano. Un dos grandes logros da xestión de Afonso VIII foi o acusado descenso do poder que ostentaban os nobres respecto a épocas anteriores e a outros Reinos, debido á política seguida polo monarca leonés. === A Universidade de Salamanca === [[Ficheiro:University of Salamanca.jpg|miniatura|200px|A [[Universidade de Salamanca]] debe a súa existencia ao rei leonés.]] Un dos actos máis importantes e destacábeis de Afonso VIII de León foi a creación do [[Universidade de Salamanca|Estudo Xeral de Salamanca]], a partir das ''Escolas catedralicias'' que xa levaban funcionando desde case un século ates. Naqueles tempos eran normais as escolas nas catedrais de todos os reinos de España. Entre [[1208]] e [[1214]], o bispo Tello Téllez de Meneses creara un [[Universidade de Palencia|Estudo Xeral]] en [[Palencia]] (que acabou converténdose en Universidade en [[1263]], cando estaba a punto de desaparecer), un Estudo onde os leoneses tiñan difícil acudir debido aos continuos choques entre León e Castela. Por iso, Afonso VIII de León decidiu, en [[1218]], crear outro Estudo Xeral (''Studium Generale'') en Salamanca.<ref name=US>[http://www.usal.es/webusal/node/941 Universidad de Salamanca. Historia.]</ref> xerme da [[Universidade de Salamanca]], que foi o segundo máis antigo de [[España]], tras o seu homólogo [[Universidade de Palencia|''Studium de Palencia'']]. Este ''Studium'' de Salamanca foi a primeira institución educativa europea en obter o título de [[Universidade]], pola [[real cédula]] de [[Afonso X o Sabio]] datada o [[9 de novembro]] de [[1252]], e posteriormente ratificada pola ''licentia ubique docendi'' do [[papa]] [[Alexandre IV, papa|Alexandre IV]] no ano [[1255]].<ref name=US/><ref>{{Cita web |url=http://campus.usal.es/~alfonix/GIR/historia/salamanca/coleccion/colec_ind.htm |título=Índice de relación documental |editorial=Universidad de Salamanca |autor=Rodríguez Cruz, Águeda María |dataacceso=23 de outubro de 2017}}</ref> Cómpre sinalar que no momento de transición do [[lingua latina|latín]] ao [[linguas románicas|romance]] como idioma da [[administración pública]], a lingua da Corte de Afonso VIII de León era o [[lingua galega|galego]]. El mesmo o falaba. Era a lingua dos ''[[Cancioneiro]]s'' e da cultura na [[Península Ibérica|península]]. Debe salientarse que a base da institución salmantina foi a [[Escola catedralicia]] de [[Santiago de Compostela]], fundada no [[século XI]] no tempo da raíña [[Sancha I de Galicia]], que reinou entre [[1037]] e [[1065]], e que a Universidade de Salamanca, como consta no seu Cartulario, foi desde o principio galaica. Os [[Arquidiocese católica latina de Santiago de Compostela|arcebispos de Santiago]] ostentaron o reitorado durante a [[Idade Media]] e a maioría dos profesores, formados en Santiago, en [[París]] ou en [[Boloña]], eran galegos.<ref name="CAMILO">{{Cita novas |autor=[[Camilo Nogueira Román|Nogueira, Camilo]] |url=https://elpais.com/diario/2008/09/26/galicia/1222424303_850215.html |título=Afonso VIII dito IX |xornal=[[El País]] (edición Galicia) |data=26/9/2008 }}</ref> == Últimos anos e morte == [[Ficheiro:Tomb of Afonso VIII de Galicia León (Capela das Reliquias da catedral de Santiago de Compostela).jpg|alt=|miniatura|230x230px|Sepulcro do rei Afonso VIII de León e Galicia. [[Panteón Real da catedral de Santiago]]<ref name="HDGPUNTOGAL">{{Cita web |url=http://historiadegalicia.gal/2017/08/os-reis-de-galicia-nomeados-reyes-de-leon-non-de-galicia/ |páxina-web=historiadegalicia.gal |data=29/8/2017 |título=Por que os Reis de Galicia son nomeados como Reyes de León e non de Galicia? }}</ref>]] Afonso VIII de León pasou os últimos anos da súa vida na loita contra os [[musulmán]]s de [[al-Andalus]] conquistando [[Elvas]] e outras cidades de [[Estremadura]], en [[1228]],<ref name=CASTILE/> e despois [[Cáceres]], en [[1229]], e finalmente [[Mérida, España|Mérida]] e [[Badaxoz]], en [[1230]]. Despois destas campañas, en [[1230]], dirixiuse a [[Santiago de Compostela]] para visitar ao [[Santiago o Maior|Apóstolo Santiago]], polo cal sentía gran devoción, para agradecerlle a súa protección e axuda na [[reconquista]]. No camiño, enfermou gravemente en Vilanova de [[Sarria]], en [[Galicia]] (''Villa Noua iuxta Sarriam in Gallecia''), e faleceu pouco despois, o [[24 de setembro]] dese ano.<ref name=CASTILE/> O seu corpo foi trasladado a Santiago e sepultado na [[Catedral de Santiago de Compostela|Catedral]] desta cidade, ao lado do seu pai, [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]],<ref name=CASTILE/> no [[Panteón Real da catedral de Santiago|Panteón Real]]. == O problema da sucesión == Afonso VIII de León e Galicia legou o seu reino a [[Sancha de Galicia e León|Sancha]] e [[Aldonza de Galicia e León|Aldonza]], fillas do seu primeiro matrimonio, que ascenderon ao trono co apoio da nobreza, pero o clero e a aristocracia opuxéronse, xa que preferían que os reinos de León e Castela se reunificaran baixo o rei [[Fernando III de Castela|Fernando III]]. O acordo alcanzouse polas dúas ex-esposas de Afonso VIII, Teresa e Berenguela que, en nome dos seus respectivos fillos, asinaron a [[Concordia de Benavente]] de [[1230]], na cal a súa primeira muller, Teresa de Portugal, renunciaba aos dereitos que a súas fillas Sancha e Aldonza tiñan ao trono de León, en favor do rei de Castela Fernando, fillo de Afonso e da súa segunda muller Berenguela.{{Sfn|Rodríguez López|1994|p=118}} Así, Fernando logrou reunir baixo unha soa coroa, e definitivamente, os reinos de [[Reino de León|León]] e [[Reino de Castela|Castela]], non sen a oposición da poboación leonesa que, durante varios meses, pechou as portas da cidade de León ao rei castelán, contra o cal loitaran durante moitos anos nos campos de batalla. {{Véxase tamén|Concordia de Benavente}} == Descendencia == === Primeiro matrimonio=== Do seu matrimonio coa infanta [[Tareixa de Portugal, raíña de León|Teresa de Portugal]], filla do rei [[Sancho I de Portugal]] e da raíña [[Aldonza de Aragón]] (tamén coñecida como Dulce de Barcelona), naceron tres fillos: * [[Sancha de Galicia e León|Sancha]] (1191-c. 1243).{{Sfn|Fernandes Marques|2008|pp=89 e 140}} * [[Fernando Afonso|Fernando]] (1192/1193-1214).{{Sfn|Fernandes Marques|2008|p=140}} * [[Aldonza de Galicia e León|Aldonza]], tamén coñecida como Dulce de León (1193/1194-1248).{{Sfn|Fernandes Marques|2008|pp=140 e 143}} === Segundo matrimonio === Do seu segundo matrimonio, coa infanta [[Berenguela de León e Castela|Berenguela de Castela]], filla do rei [[Afonso VIII de Castela]] e da raíña [[Leonor Plantagenet]], naceron cinco fillos: * [[Leonor de León]] (1198-1202).{{Sfn|Martínez Díez|2007|p=47}} * [[Constanza de León]] (1200-1242), relixiosa no [[Mosteiro de las Huelgas|Mosteiro de Santa María la Real de Las Huelgas]] de [[Burgos]].{{Sfn|Martínez Díez|2007|p=47}} * [[Fernando III de Castela|Fernando]] (1201-1252). Ocupou o trono castelán en [[1217]], á morte de [[Henrique I de Castela|Henrique I]], e o trono galego-leonés en [[1230]], á morte do seu pai, reinando co nome de [[Fernando III de Castela|Fernando III]], ''o Santo''.{{Sfn|Martínez Díez|2007|p=47}} * [[Afonso de Molina|Afonso]] (1202-1272). [[Señor de Molina e Mesa|Señor consorte de Molina e Mesa]]. Contraeu matrimonio en tres ocasións e foi o pai da raíña [[María de Molina]].{{Sfn|Martínez Díez|2007|p=47}} * [[Berenguela de León|Berenguela]] (1204-1237). Contraeu matrimonio en 1224 con [[Xoán de Brienne]], [[Reino de Xerusalén|rei de Xerusalén]] e posteriormente rexente do [[Imperio Latino]] de [[Constantinopla]].{{Sfn|Martínez Díez|2007|p=47}} === Fillos ilexítimos === Da súa relación cunha señora da que non se coñece o nome, tivo un fillo:<ref name="MITTELALTER"/><ref name=CASTILE/><ref name=ivrea/> * Pedro Afonso de León (1196-1226). Despois da anulación do seu primeiro matrimonio, e antes de casar con Berenguela, o rei Afonso tivo unha relación amorosa, que durou uns dous anos, con [[Inés Íñiguez de Mendoza]], filla de Íñigo López de Mendoza e da súa esposa María García,{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=262}} con quen tivo unha filla nacida contra 1197: * Urraca de León (c. 1197-1244/1258), [[Señorío de Biscaia|señora consorte de Biscaia]] polo seu matrimonio con [[Lope Díaz II de Haro]].{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp=262–263}} Tivo outra relación cunha [[Nobreza|nobre]] galega, Estefanía Pérez de Faiam, a quen en 1211 o rei doou un reguengo en terras [[Ourense|ourensás]] onde a súa familia, segundo se desprende do seu testamento datado en 1250, tiña moitas propiedades, así como no norte de Portugal. Era filla de Pedro Menéndez Faiam, quen confirmou varios documentos reais outorgados polo rei Afonso VIII, e neta de Menendo Faiam, que tamén confirmou varios diplomas reais do rei Fernando II emitidos en Galicia a partir de 1155. Estefanía contraeu matrimonio despois da súa relación co rei con Rodrigo Suárez, de quen tivo descendencia. No seu testamento mandou ser enterrada na igrexa do Mosteiro de Fiães, no norte de Portugal (en [[Melgaço]]), na beira do [[Río Miño|Miño]].{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp=264–265}} Afonso VIII de León e Estefanía foron pais de: * Fernando de León (1211-?),{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp=264–265}} falecido na súa xuventude.{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=264 n.31}} {{Efn|É posíbel que, á parte de Fernando Afonso, fosen pais doutro fillo chamado Xoán Afonso, que aparece nalgúns documentos cos fillos de Estefanía habidos no seu matrimonio con Rodrigo Suárez.}} Segundo o historiador medievalista [[Julio González González]], despois da súa relación con Estefanía, o rei tivo unha amante [[Salamanca|salmantina]] de orixe descoñecida chamada Maura, de quen tivo a:{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=265}} * Fernando Afonso de León (m. 1278), que foi [[cóengo|deán]] da [[catedral de Santiago de Compostela]],{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=265}} [[arcediago]] da [[Salamanca|catedral de Salamanca]] e [[cóengo]] da [[catedral de León]]. Da súa relación entre [[1214]] e [[1218]] coa [[nobreza]] portuguesa [[Aldonça Martínez de Silva]], filla de Martinho Gómez de Silva, señor de Silva, e da súa esposa Urraca Rodríguez,{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=266–267}} naceron tres fillos: * [[Rodrigo Afonso de León]] (m. despois de 1252), señor de Aliger e [[Castro del Río]] e [[Adiantado]] maior da fronteira de [[Andalucía]], que casou con Inés Rodríguez, filla de Rodrigo Fernández de Valduerna ''o Feo'',{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp=267–268}} señor de Cabrera e alférez do rei Afonso VIII. * [[Aldonza Afonso de León]] (m. despois de 1267), que casou co conde [[Pedro Ponce de Cabrera]], fillo do conde [[Ponce Vela de Cabrera]] e a condesa Teresa Rodríguez Girón.{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp=268–270}} Aldonza e o seu esposo Pedro aparecen xuntos por primeira vez o 10 de xuño de 1230 cando ambos doaron ao Mosteiro de Nogales a metade da igrexa de San Pelayo de Pobladura de la Valdería.{{Sfn|Cavero Domínguez|2001|pp=88–89, doc. 51}} * [[Teresa Afonso de León]], que contraeu matrimonio con Nuño González de Lara ''o Bo'',{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=269}} señor da [[Casa de Lara]]. Outra filla bastarda de Afonso VIII, tamén chamada Teresa Afonso, que casou co conde Nuño González de Lara, xacía con este na capela maior do convento dos dominicos de San Pablo de Palencia.{{Sfn|Arco y Garay|1954|pp=181–192}} Segundo Sánchez de Mora, Teresa era descendente do rei Afonso VIII e engade: «Segundo [[Luis de Salazar y Castro|Salazar y Castro]], Teresa Afonso era filla de Pedro Afonso e unha dama da casa de Villamayor, mentres que [[Julio González González]] identifícaa ben cunha filla de [[Urraca Afonso de León|Urraca Afonso]] e [[Lope Díaz II de Haro|Lope Díaz de Haro II]], ben cunha filla natural de Afonso VIII. Á súa vez, o [[Pedro Afonso de Portugal, conde de Barcelos|conde de Barcelos]] afirma que fora filla do monarca leonés e a súa amante Aldonza Martínez».{{Sfn|Sánchez de Mora|2004|p=633 e n. 8, mesma páxina}} Teresa Alfonso, tal como sosteñen varios autores, foi filla do rei Afonso VIII. Así consta nunha venda que Teresa realizou en novembro de 1254 na vila de Carucedo. No documento, gardado no arquivo do [[Mosteiro de Santa María de Carracedo]], declara que é filla do rei Afonso, neta do rei Fernando, e esposa de Nuño González de Lara.{{Sfn|Martínez Martínez|1997|pp=359-360, doc. 495}} A relación máis duradeira do rei Afonso VIII, que comezou en [[1218]] e durou até a súa morte en [[1230]],{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=275}} foi con [[Teresa Gil de Soverosa]].{{Sfn|Calderón Medina|2011|p= 270}} Membro da [[Reino de Portugal|nobreza portuguesa]], Teresa era filla de [[Gil Vázquez de Soverosa]] e de María Aires de Fornelos. Foron pais de catro fillos, todos eles nacidos entre 1218, o ano en que comezou a relación, e 1230, o ano en que morreu o rei:{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp=268, 270 e 275}} * [[Sancha Afonso de León]] (m. 1270), que contraeu matrimonio con [[Simón Ruiz de los Cameros]], [[Señorío de los Cameros|señor de los Cameros]],{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=276}} e fillo de Rodrigo Díaz de los Cameros e de Aldonza Díaz de Haro. Posteriormente profesou como relixiosa no convento de Santa Eufemia de [[Cozuelos de Ojeda]], que ela fundara.{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=276}}<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos=Sánchez Rivera |nome=Jesús Ángel |ano=2008 |url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2948654&orden=205495&info=link |título=Configuración de una iconografía singular: la venerable doña Sancha Alfonso, comendadora de Santiago |revista=Anales de Historia del Arte |número=18 |editorial=[[Universidade Complutense de Madrid|UCM]] |páxinas=167–209 |issn=0214-6452 }}</ref> * [[María Afonso de León]] (m. despois de xullo de 1275).<ref group="lower-alpha">O 4 de xullo de 1275, María doou ao [[Mosteiro de Santa María de Melón]] a cuarta parte do couto de Lougares. Véxase o [http://academia.gal/boletins#paxinas.do?id=3105 documento publicado pola Real Academia Galega] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160506141128/http://academia.gal/boletins#paxinas.do?id=3105 |date=06 de maio de 2016 }}.</ref> Casou en primeiras nupcias con Álvaro Fernández de Lara. Foi concubina do seu sobriño o rei [[Afonso X o Sabio|Afonso X de Castela]] e, segundo o [[Pedro Afonso de Portugal, conde de Barcelos|conde de Barcelos]], contraeu un segundo matrimonio con Suero Arias de Valladares.{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=276}} * [[Martiño Afonso de León]] (m. 1268/1272), que foi esposo de María Méndez de Sousa, coa que fundou Mosteiro de Sancti Spiritus de Salamanca. Non houbo descendencia deste matrimonio.{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp= 275–276}} * [[Urraca Afonso de León (n. 1228)|Urraca Alfonso de León]] (m. despois de 1252). Casou nun primeiro matrimonio con García Romeu,{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=276}} señor de Tormos, Pradilla e El Frago, e posteriormente con Pedro Núñez de Guzmán,{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=276}} señor de Guzmán. == Devanceiros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">Devanceiros de Afonso VIII </div> <div class="NavContent" style="display:none;"> <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Afonso VIII de León e Galicia''' |2= 2. [[Fernando II de León e Galicia]] |3= 3. [[Urraca de Portugal]] |4= 4. [[Afonso VII]] |5= 5. [[Berenguela de Barcelona]] |6= 6. [[Afonso I de Portugal]] |7= 7. [[Maud de Savoia]] |8= 8. [[Raimundo de Borgoña]] |9= 9. [[Urraca de León]] |10= 10. [[Ramon Berenguer III, Conde de Barcelona]] |11= 11. [[Dulce de Provenza]] |12= 12. [[Henrique de Borgoña]] |13= 13. [[Tareixa, condesa de Portugal]] |14= 14. [[Amedeo III de Savoia]] |15= 15. [[Mafalda de Savoia]] |16= 16. [[Guillerme I de Borgoña]] |17= 17. [[Estefanía de Borgoña]] |18= 18. [[Afonso VI de León]] |19= 19. [[Constanza de Borgoña]] |20= 20. [[Ramón Berenguer II, Conde de Barcelona]] |21= 21. [[Mafalda de Apulia]] |22= 22. [[Xilberto de Gévaudan]] |23= 23. [[Xerberga de Provenza]] |24= 24. [[Henrique de Borgoña]] |25= |26= 26. [[Afonso VI de León]] |27= 27. [[Ximena Moniz]] |28= 28. [[Humberto II de Savoia]] |29= 29. [[Xisela de Borgoña]] |30= 30. [[Guigo III de Albon]] |31= 31. [[Matilde de Hauteville]] }}</center> </div> </div> == Notas == {{listaref|group=lower-alpha}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === {{Refempeza|02}} * {{Cita enciclopedia |autor=AA.VV. |artigo=Afonso VIII |enciclopedia=[[Diccionario enciclopédico galego universal]] |ano=2003-2004 |volume=2 |páxina=25 |editorial=''La Voz de Galicia'' |isbn=84-7680-429-6 }} * {{Cita enciclopedia |autor=AA.VV. |artigo=Alfonso |enciclopedia=[[Diciopedia do século 21]] |volume=1 |páxina=95 |ano=2006 |editorial= [[Edicións do Cumio|Do Cumio]], [[Editorial Galaxia|Galaxia]] e [[Ediciós do Castro|do Castro]] |isbn=978-84-8288-942-9 |cita=Afonso IX. Rei de León desde 1188 (1171-1230)…}} * {{Cita enciclopedia |autor=AA.VV. |artigo=Afonso VIII (Zamora 1171 - Vilanova de Sarria 1230) |enciclopedia=[[Enciclopedia Galega Universal]] |ano=1999-2002 |volume= |páxina= |editorial=[[Ir Indo]] |isbn=84-7680-288-9}} * {{Cita enciclopedia |autor=AA.VV. |artigo=Afonso VIII |enciclopedia=[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada|Gran Enciclopedia Galega]] |tipo=[[DVD]] |editorial=[[Grupo El Progreso|El Progreso]] |ano=2005 |isbn=84-87804-88-8 }} * {{Cita publicación periódica |título=Fueros cartas pueblas inéditas de Galicia |nome=J. |apelidos=Alvarado |revista=Anuario de historia del derecho español |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/134769.pdf |issn=0304-4319 |número=67 |ano=1997 |páxinas=141-152 |lingua=castelán e latín |ref=harv }} * {{Cita libro |apelidos=Álvarez |nome=César [[Et alii|et al.]] |ano=1996 |título=Reyes de León |localización=León |editorial=Ediciones Leonesas S.A. |isbn=84-8012-135-1 |lingua=es |ref=harv }} * {{Cita libro |apelidos=Álvarez Palenzuela |nome= Vicente Ángel |título= Historia de España de la Edad Media |ano=2007 |editorial=Ed. Ariel |localización=Barcelona |isbn=84-34466-68-6 |ref=harv}} * {{Cita libro |apelidos=Arco y Garay |nome= Ricardo |título=Sepulcros de la Casa Real de Castilla |editorial=Instituto Jerónimo Zurita. [[Consello Superior de Investigacións Científicas|CSIC]] |ano=1954 |oclc=11366237 |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica |apelidos=Ayala Martínez |nome=Carlos de |ano=1997 |título=Las órdenes militares en el siglo XII castellano. La consolidación de los maestrazgos |revista=Anuario de Estudios Medievales |número=27 |editorial=CSIC |issn=0066-5061 |url=http://estudiosmedievales.revistas.csic.es/index.php/estudiosmedievales/article/download/647/658 |páxinas=239-279 |ref= harv}} * {{Cita libro |apelidos=Calderón Medina |nome=Inés |editorial= Instituto de Filosofia da Universidade do Porto |título=Seminário Medieval 2009-2011 |url=http://ifilosofia.up.pt/proj/smelps/seminario_medieval_2009_2011 |ano= 2011 |localización = Porto |páxinas = 255-289 |capítulo = Las otras mujeres del rey: El concubinato regio en el reino de León (1157- 1230) |isbn=978-989-8459-14-5 |urlcapítulo= http://ifilosofia.up.pt/gfm/seminar/docs/CALDERN%20Las%20otras%20mujeres.pdf |lingua=Es |ref=harv}} * {{Cita libro |apelidos1=Carriedo Tejedo |nome1=Manuel |apelidos2=Estepa Díez |nome2=Carlos |ano=1997 |título=Historia de León, Volumen II. El Reino de León en la Edad Media |editorial=La Crónica de León |isbn=84-9205-578-2 |lingua=Es |ref=harv}} * Cavero Domínguez, Gregoria (2001): ''Colección documental del Monasterio de San Esteban de Nogales (1149–1498)'', León: Centro de Estudios e investigación "San Isidoro". ISBN 84-8766-748-1. * Cuevas Aller, Joaquín (2007): ''Historia de Asturias y León. El nacimiento de España''. León: Trobajo del Camino. ISBN 978-84-6120-822-7. * Doubleday, Simon R. (2001): ''The Lara family: crown and nobility in medieval Spain''. Cambridge, MA, USA: Harvard University Press. ISBN 978-0-6740-3429-7. * {{Cita libro |apelidos=Elías de Tejada |nome=F. |ligazónautor=Francisco Elías de Tejada |ano=1966 |url=https://books.google.es/books?id=KyfsmIa0H6IC&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false |título=El Reino de Galicia hasta 1700 |páxinas= |editorial=Galaxia |colección=Col. Murguía |lingua=Es |ref=harv}} * Elorza, Juan C.; Lourdes Vaquero, Belén Castilla e Marta Negro (1990): ''El Panteón Real de las Huelgas de Burgos. Los enterramientos de los reyes de León y de Castilla'', 2ª ed. Junta de Castilla y León. Consejería de Cultura y Bienestar Social. Evergráficas. ISBN 84-2419-999-5. * {{Cita libro |apelidos=Fernández Catón |nome=José María |ano=1993 |título=La Curia Regia de León de 1188 y sus "decreta" y constitución |localización=León |editorial=Centro de Estudios e Investigación "San Isidoro", Archivo Histórico Diocesano |isbn=978-84-8766-707-7 |lingua=Es |ref=harv }} * {{Cita libro |apelidos=Fernandes Marques |nome=Maria Alegria |ano=2008 |título=Estudos sobre a Ordem de Cister em Portugal |url=http://www.edi-colibri.pt/Detalhes.aspx?ItemID=137 |localización=Coimbra |editorial=Estudos da Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra |isbn=97-2772-019-6 |lingua=Pt |ref=harv}} * {{Cita libro |apelidos=Filgueira Valverde |nome=X. |ligazónautor=Xosé Filgueira Valverde |capítulo=18. La Cultura Gallega en los siglos XII al XV |páxina=330 |título=[[Historia de Galicia (Faro de Vigo)|Historia de Galicia]] |ano=1991 |volume=2 |editorial=''[[Faro de Vigo]]'' |isbn=84-404-9520-X |lingua=Es |ref=harv }} *{{Cita libro | title=Medieval Iberia: an encyclopedia | editor1-last=Gerli | editor1-first=E. Michael | editor2-last=Armistead | editor2-first=Samuel G. | publisher=Routledge|year=2003|isbn=9780415939188|ref=harv}} * González, Julio (1944): ''Alfonso IX''. Madrid: [[Consello Superior de Investigacións Científicas|Consejo Superior de Investigaciones Científicas]], Instituto Jerónimo Zurita. * {{Cita libro |ligazónautor=Emilio González López |nome=E. |apelidos=González López |capítulo= |título=Historia de Galicia |url=https://pictures.abebooks.com/LIBRERIABIBLIOMANIA/13361585491.jpg |páxina=564 |ano=1980 |editorial=''La Voz de Galicia'' |colección=Serie Nova |isbn=84-85287-22-3 |lingua=Es |ref=harv }} * Lopes Botelho, Manuel e Mário Simões Dias (2009): ''Foral Leonês de Alfaiates (1188-1230)''. Vila Viçosa: Manuel Lopes Botelho / Coimbra: Mário Simões Dias. Edição dos autores. ISBN 978-98-9960-890-0. * {{Cita libro |ligazónautor=Anselmo López Carreira |apelidos=López Carreira |nome=Anselmo |capítulo=Idade media |título=Historia xeral de Galicia |url=https://pictures.abebooks.com/LALCANA/19682798379.jpg |ano=1997 |editorial=A Nosa Terra |isbn=84-89138-99-0 |p=160 |ref=harv }} * {{Cita libro |máscara-autor=4 |apelidos=López Carreira |nome=Anselmo |ligazónautor=Anselmo López Carreira |ano=2003 |título=Os reis de Galicia |capítulo=Afonso VIII |localización=Vigo |editorial=[[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]] |páxinas=126-127 |isbn=84-96203-44-1 |ref=harv}} * {{Cita libro |máscara-autor=4 |apelidos=López Carreira |nome=Anselmo |ligazónautor=Anselmo López Carreira |ano=2013 |url=http://image7.casadellibro.com/a/l/t0/27/9788499145327.jpg |capítulo=O apoxeo da sociedade feudal (sécs. XI-XIII) |título=Historia de Galicia |páxinas=133-146 |editorial=[[Edicións Xerais de Galicia|Xerais]] |isbn=978-84-9914-532-7 |ref=harv |dataacceso=05 de xuño de 2018 |dataarquivo=09 de agosto de 2016 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160809114143/http://image7.casadellibro.com/a/l/t0/27/9788499145327.jpg }} * {{Cita libro |ligazónautor=José Luis López Sangil |apelidos=López Sangil |nome=J. L. |ano=2005 |url=http://www.toxosoutos.com/detalle_producto.php?&cok=ok&len=2&id=63 |título=A nobreza altomedieval galega: a familia Froilaz Traba |editorial=[[Editorial Toxosoutos|Toxosoutos]] |colección=Trivium |isbn=84-9625-951-X |ref=harv }} * {{Cita libro |apelidos=Martínez Diez |nome=Gonzalo |ano=2007 |url=http://www.trea.es/books/alfonso-viii-rey-de-castilla-y-toledo-1158-1214-2 |título=Alfonso VIII, rey de Castilla y Toledo (1158-1214) |localización=[[Xixón]] |editorial=[[Ediciones Trea]] |isbn= 978-84-9704-327-4 }} * {{Cita libro |apelidos=Martínez Martínez |nome=Martín |ano=1997 |título=Cartulario de Santa María de Carracedo (992-1500) |volume=I: 992-1274 |localización=Ponferrada |editorial=Instituto de Estudios Bercianos |isbn=84-8863-507-9 |ref=harv }} * {{Cita libro |apelidos=Míguez Macho |nome=Antonio |ligazónautor=Antonio Míguez Macho |ano=2011 |capítulo=Feudalismo en el Camino. Portugal y la época de Gelmírez |título=Historia breve de Galicia |url=https://imagessl4.casadellibro.com/a/l/t0/74/9788477375074.jpg |editorial=[[Sílex Ediciones]] |isbn=978-84-7737-507-4 |lingua=Es |páxina=90 |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica |nome=Gonzalo |apelidos=Navaza |ligazón-autor=Gonzalo Navaza |ano=2017 |título=A intervenção régia na toponímia galega medieval. Os nomes de Afonso IX (1188-1230) |revista=Guavira Letras |número=25 |páxinas=50-78 |localización=[[Três Lagoas]] |editorial=Universidade Federal de Mato Grosso do Sul |issn=1980-1858 |url=http://websensors.net.br/seer/index.php/guavira/article/viewFile/561/438 |ref=harv}} * {{Cita libro |ligazónautor1=Carmen Pallares Méndez |apelidos1=Pallares |nome1=Carmen |ligazónautor2=Ermelindo Portela Silva |apelidos2=Portela |nome2=Ermelindo |capítulo=Idade media |título=Historia de Galiza |url=https://cloud10.todocoleccion.online/libros-segunda-mano-historia-antigua/tc/2010/11/05/22565998.jpg |ano=1980 |páxina=115 |localización=Madrid |editorial=Alhambra |isbn=84-205-0758-X |ref=harv}} * {{Cita libro |máscara-autor=4 |ligazónautor1=Carmen Pallares Méndez |apelidos1=Pallares |nome1=Carmen |ligazónautor2=Ermelindo Portela Silva |apelidos2=Portela |nome2=Ermelindo |capítulo=Idade media |ano=1996 |título=Nova Historia de Galicia |páxina=195 |url=https://pictures.abebooks.com/CENTRALLIBRERA/12274568198.jpg |editorial=Tambre |isbn= 84-88681-27-5 |ref=harv }} * {{Cita libro |apelidos=Portela Silva |nome=E. |ano=1976 |título=La región del obispado de Tuy en los siglos XII a XV. Una sociedad en la expansión y en la crisis |páxinas=175-177 |ref=harv }} * {{Cita libro |máscara-autor=4 |apelidos1=Portela Silva |nome1=E. |apelidos2=Pallares Méndez |nome2=C. |ano=1991 |título=Galicia na época Medieval. [[Proxecto Galicia]], Historia |volume=II |localización=A Coruña |editorial=[[Hércules de Ediciones]] |páxina=351 |ref=harv}} * Rábade Obradó, María del Pilar; Eloísa Ramírez Vaquero e Jan F. Utrilla Utrilla (2005): ''Historia de España. Vol. 7. La dinámica política. [[Akal]]. * Ramírez Santibáñez, José (1922): ''Aventando cenizas; estudio comparativo entre el Ordenamiento de Leon de 1188 y la Gran carta inglesa, 1215''. San Juan, Puerto Rico: Cantero, Fernández & Co., 1922. * {{Cita libro |apelidos=Rodrigues Oliveira |nome=Ana |ano=2010 |título=Rainhas medievais de Portugal. Dezassete mulheres, duas dinastias, quatro séculos de História |localización=[[Lisboa]] |editorial=A esfera dos livros |isbn=978-98-9626-261-7 |ref=harv }} * {{Cita libro |apelidos=Rodríguez López |nome=Ana |ano=1994 |título=La consolidación territorial de la monarquía feudal castellana: expansión y fronteras durante el reinado de Fernando III |url=https://books.google.es/books?id=M-1Ag1YRiMAC&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false |editorial=CSIC |isbn=84-0007-444-0 |ref=harv }} * {{Cita publicación periódica |apelidos=Sánchez de Mora |nome=Antonio |ano=2004 |url=http://institucional.us.es/revistas/historia/31/34%20sanchez%20de%20mora.pdf |título=Nuño González de Lara: 'El más poderoso omne que sennor ouiese e más honrado de Espanna' |revista=Historia, instituciones, documentos |localización=Sevilla |editorial=Universidad Pablo de Olavide. Departamento de Historia Medieval y Ciencias y Técnicas Historiográficas |número=31 |lingua=Es |ref=harv }} * {{Cita libro |apelidos=Serrano |nome=Secundino (dir.) |título=Enciclopedia de León |volume=I |ano=1991 |editorial=La Crónica de León |isbn=84-920557-4-X |ref=harv}} * {{Cita libro |apelidos =Serrano |nome = Secundino (dir.) |máscara-autor=4 |título = Enciclopedia de León |volume=II |ano=1991 |editorial=La Crónica de León |isbn =84-920557-5-8 |ref=harv}} * {{Cita libro |apelidos=Shadis |nome=Miriam |ano=2010 |título= Berenguela of Castile (1180–1246) and Political Women in the High Middle Ages |url=https://books.google.es/books?id=DUnIAAAAQBAJ&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false |editorial=Palgrave Macmillan |isbn=978-0-312-23473-7 |ref=harv }} * {{Cita libro |nome=Ramón |apelidos=Villares Paz |ligazónautor=Ramón Villares |ano=1992 |título=Historia de Galicia |volume=I |url=http://datos.bne.es/edicion/bimo0000176685.html |editorial=[[Editorial Compostela|El Correo Gallego]] |colección=[[Biblioteca 114]] |páxina=57 |lingua=Es |id=[[ISBN|ISBN 84-85553-14]] |ref=harv}} {{Reftermina}} === Outros artigos === {{commonscat}} {{Galicitas|Afonso VIII de León e Galicia}} {{Galifontes}} * [[Cortes de León de 1188]] * [[Foro do bo burgo de Castro Caldelas]] * [[Concordia de Benavente]] === Ligazóns externas === * {{Cita enciclopedia |url-capítulo=https://www.enciclopedia.cat/EC-GEC-0002470.xml |capítulo=Alfons IX de Lleó |título=[[Gran Enciclopèdia Catalana]] |formato=en liña |lingua=ca}} * {{Cita novas |autor=[[Camilo Nogueira Román|Nogueira, Camilo]] |url=https://elpais.com/diario/2008/09/26/galicia/1222424303_850215.html |título=Afonso VIII dito IX |xornal=[[El País]] (edición Galicia) |data=26/9/2008 }} * {{Cita web |url=http://historiadegalicia.gal/2017/08/os-reis-de-galicia-nomeados-reyes-de-leon-non-de-galicia/ |páxina-web=historiadegalicia.gal |data=29/8/2017 |título=Por que os Reis de Galicia son nomeados como Reyes de León e non de Galicia? }} {{Sucesión |título = [[Ficheiro:Blason Léon.svg|60px]] [[Ficheiro:Escudoreinogaliza.svg|60px]]<br/> [[Reino de León|Rei de León]] e [[Reino de Galicia|Rei de Galicia]]| |período = [[1188]] – [[1230]] |predecesor = [[Fernando II de León e Galicia]] |sucesor = [[Sancha de Galicia e León|Sancha II]] e [[Aldonza de Galicia e León|Aldonza]] <small>(''[[de iure]]'')</small><br/>[[Fernando III de Castela|Fernando III]] <small>(''[[de iure]]'' e ''[[de facto]]'')</small>}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Reis de Galicia]] [[Categoría:Reis de León]] [[Categoría:Dinastía de Borgoña]] [[Categoría:Nados en Zamora]] [[Categoría:Nados en 1171]] [[Categoría:Finados en 1230]] [[Categoría:Excomungados pola Igrexa católica]] [[Categoría:Panteón Real da Catedral de Santiago]] i12ot3uu1kkt1rg6clqb4x97sh8xzd0 0 40091 6148616 5219347 2022-08-02T16:12:12Z 2806:2F0:51C0:DFA6:E11D:5E06:A9E3:E653 wikitext text/x-wiki {{Sen referencias}} {{Taxobox | name = Pterosauros | fossil_range = [[Triásico]] - [[Cretáceo]] | image = ROM - Pteranodon.jpg | image_width = 250px | image_caption = ''[[Geosternbergia|Geosternbergia sternbergi]]'' | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | superclassis = [[Tetrapoda]] | classis = [[Sauropsida]] | subclassis = [[Diapsida]] | unranked_ordo= [[Archosauria]] | ordo = '''Pterosauria''' | ordo_authority = [[Johann Jakob Kaup|Kaup]], 1834 | subdivision_ranks = Subgrupos<ref name=ThePterosauria>{{Cita libro |apelido=Andres |nome=Brian Blake |ano=2010 |chapter=A review of pterosaur phylogeny |editor=Martill, D., Unwin, D., & Loveridge, R. F. (eds) |título=The Pterosauria |url=http://www.worldcat.org/title/pterosauria/oclc/663441213 |editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=9780521518956}}</ref> | subdivision = *'''Suborde''' ''[[Eopterosauria]]'' **''[[Preondactylia]]'' **'''Clado''' ''[[Eudimorphodontimorpha]]'' ** ''[[Eudimorphodontia]]'' *'''Suborde''' ''[[Macronychoptera]]'' **''[[Dimorphodontia]]'' **[[Novialoidea]] | range_map= Pterosaur Fossil Distribution Map.png | range_map_caption = Distribución dos fósiles de pterosauros. }} Os '''pterosauros'''<ref>{{cita web|url=https://digalego.xunta.gal/gl/termo/53304/pterosauro-ra|título=Pterosauro|páxina-web=Digalego.xunta.gal|data-acceso=9 de agosto de 2019}}</ref> ("lagartos alados") son un grupo de [[réptil]]es voadores que existiron durante a [[Era Mesozoica]]. As súas ás estaban formadas por unha complexa membrana sostida polo cuarto dedo da man, que estaba hipertrofiado. O seu corpo estaba cuberto de pelo, preservado en fósiles de polo menos tres especies distintas. Os [[fósil]]es máis antigos de pterosaurios coñecidos pertencen como mínimo ó [[Triásico]] tardío. O máis antigo chámase ''[[Eudimorphodon]]''. É de pequeno tamaño, cola con extremo en forma de rombo, e dentes puntiagudos en ambas as dúas mandíbulas. Os primeiros pterosaurios, desenvolvidos entre o [[Triásico]] serodio e principios do [[Xurásico]], eran similares ó ''Eudimorphodon''; de pequeno tamaño, rabo longo, e dentes (como o ''[[Rhamphorynchus]]'', que tiña dentes que pechaban en forma de trampa). Xa para o [[Cretáceo]] se diversificaran en varias formas: algúns sen cola e sen dentes (como o ''[[Pteranodon]]''), outros do tamaño dun avión da [[Primeira Guerra Mundial]] (como ''[[Quetzalcoatlus]]'', a criatura voadora máis grande coñecida), numerosos con cristas (como ''[[Dsungaripterus]]'' e ''[[Dimorphodon]]''), e outros con outras características (como o ''[[Ctenochasma]]'', que asemellaba unha [[garza]] e filtraba [[plancto]] por medio dos seus finos dentes). Aparentemente, os pterosaurios perderon moita da súa diversidade antes de concluír a [[Era Mesozoica]]. Só se coñece unha especie que existise no momento da grande [[extinción masiva]] do Cretáceo: ''[[Quetzalcoatlus northropi]]''. == Notas == {{Listaref}} {{Commonscat}} {{Wikispecies}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Paleontoloxía]] g3hc01l1blz8u8wl041t9y1c3d94rxd 0 40903 6149390 6041857 2022-08-03T10:57:05Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 5 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = Airbus A330 | imaxe = Ficheiro:Iberworld Airbus A330-343X.jpg | pé de foto = A330-300 de [[Iberworld]] | tipo = Pasaxeiros | fabricante = [[Airbus]] | deseñador = | primeiro voo = [[2 de novembro]] de [[1992]] | introducido = [[17 de xaneiro]] de [[1994]] con [[Air Inter]] | retirado = | estado = en produción | usuario = | produción = [[1992]] - presente | unidades construídas = 1.303 en outubro de [[2016]] | custe unitario = | variantes co seu propio artigo = [[Airbus A330neo]] }} O '''Airbus A330''' é un avión civil de pasaxeiros de [[Airbus]], bimotor de gran capacidade, alcance medio-longo e fuselaxe ancha. O seu desenvolvemento foi paralelo ao do [[Airbus A340]]. Pode acomodar a 335 pasaxeiros en dúas clases ou levar 70 toneladas de carga, cun alcance que vai dos 7&nbsp;400 ata os 13&nbsp;430 quilómetros dependendo da variante. [[Airbus]] tentou con este avión competir no mercado dos birreactores de alcance longo ([[ETOPS]] en inglés), que estaba dominado polos [[Boeing 767]] e [[Boeing 777]]. O [[Boeing 757]] pertence a este sector pero non ten moito alcance. A fuselaxe e ás do A330 son practicamentes idénticas ás do [[Airbus A340|A340]], pero ten diferentes motores. O avión herda o deseño de fuselaxe do [[Airbus A300|A300]], e os mandos e panel de control electrónicos ''[[fly-by-wire]]'' do [[Airbus A320|A320]]. == Desenvolvemento == === Antecedentes === O primeiro avión de pasaxeiros de [[Airbus]], o [[Airbus A300|A300]], foi concibido como unha parte dunha ampla familia de avións comerciais. Perseguinto este obxectivo, a comezos dos anos 70 comezaron os estudos de derivados do A300.<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 9-18</ref><ref>Wensveen 2007, p. 63</ref> Antes de introducir o A300, Airbus identificou nove posibles variantes designadas de B1 a B9.<ref>Gunston 2009, p. 183</ref> Unha décima variante, o A300B10, foi concibido en [[1973]] e desenvolvido como o avión de longo alcance [[Airbus A310]].<ref name=":0">Norris & Wagner 2001, pp. 18-19</ref> Airbus entón centrou os seus esforzos en estudos dun avión de corredor único, concibindo unha familia de avións de pasaxeiros posterior coñecida como a familia [[Airbus A320|A320]], o primeiro avión comercial con controis dixitais [[fly-by-wire]]. Durante estes estudos Airbus volveu a centrarse no mercado dos avións de fuselaxe ancha, traballando simultaneamente nos dous proxectos.<ref name=":0" /> A mediados dos anos 70 Airbus comezou a desenvolver o A300B9, un derivado máis grande do A300, que finalmente se convertería no A330. O B9 era esencialmente un A300 alongado coa mesma á e equipado cos motores [[turboventilador]] máis potentes dispoñibles. Dirixíuse á crecente demanda de rutas troncais transcontinentais de alta capacidade e alcance medio.<ref name=":1">Norris & Wagner 2001, pp. 22-23</ref> Ofrecendo o mesmo alcance e carga que o [[McDonnell Douglas DC-10]] pero cun 25% menos de consumo de combustible,<ref name=":1" /> o B9 foi visto como un substituto viable para os trimotores DC-10 e [[Lockheed L-1011 TriStar]].<ref>''Flight International'' 1981, p. 1155</ref> Tamén foi considerado un sucesor de medio rango para o A300.<ref name=":2">Norris & Wagner 2001, p. 23</ref> Ao mesmo tempo, unha versión de 200 asentos e catro motores, o B11 (que finalmente sería o [[Airbus A340|A340]]) tamén estaba sendo desenvolvida.<ref name=":3">Eden 2008, p. 30</ref> O B11 planeouse orixinalmente para tomar o lugar dos avións de fuselaxe estreita [[Boeing 707]] e [[Douglas DC-8]] aínda en uso, pero posteriormente evolucionou cara o obxectivo de substituír os trirreactores de longo alcance e fuselaxe ancha.<ref name=":2" /> Para diferencialos da serie SA, o B9 e o B11 foron redesignados TA9 e TA11, significando TA "twin aisle" (corredor dobre).<ref name=":3" /> Os custos de desenvolvemento reducíronse ao usar os dous aparellos a mesma fuselaxe e a mesma á, aforrándose uns 500 millóns de dólares. Outro factor forons as distiantas preferencias tanto dentro de Airbus como entre os posibles clientes; os bimotores eran preferidos en [[Norteamérica]], os catrimotores en [[Asia]], e en [[Europa]] os clientes estaban divididos.<ref name=":1" /> Airbus finalmente atopou que os clientes máis potenciais preferían catro motores debido a que non tiñan as restricións de alcance dos bimotores e pola a súa habilidade de ser transportados cun motor inactivo.<ref name=":4">Kingsley-Jones 1997, p. 29</ref> Como resultado priorizouse o desenvolvemento do catrimotor TA11 sobre o TA9.<ref name=":4" /> === Traballos de deseño === [[Ficheiro:CS-TOS A330 TAP LIS.jpg|miniatura|260x260px|A330 de [[TAP Air Portugal]] aterrando no [[aeroporto de Lisboa]]]] As primeiras especificacións para os TA9 e TA11, avións que podían acomodar a 410 pasaxeiros nunha única clase, apareceron en [[1982]].<ref>Norris & Wagner 2001, p. 24</ref> Estas amosaban unha gran zona de carga baixo o chan que podían levar cinco palés ou 16 contedores LD3 adiante, e catro palés ou 14 LD3 na parte traseira, dobrando a capacidade do Lockheed L-1011 TriStar ou do DC-10, e sendo 8,46 metros máis longo que o Airbus A300.<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 24-25</ref> En xuño de [[1985]] os TA9 e TA11 recibiron máis melloras, como a adopción da cabina de mando do A320, un sistema de control dixital fly-by-wire, e un joystick lateral de control.<ref name=":5">Norris & Wagner 2001, p. 27</ref> Airbus desenvolveu unha cabina de mando común para os seus modelos para permitir unha rápida transición dos pilotos. As tripulacións de voo poderían pasar dun tipo ao outro despois de só unha semana de adestramento, o que redice custos para o operador.<ref name=":6">Lawrence & Thornton 2005, p. 73</ref> Os dous TA usarían o estabilizador vertical, o timón e as seccións circulares da fuselaxe do A300-600, ampliadas con dúas seccións máis.<ref name=":6" /> Airbus considerou brevemente unha á de arco variabe, un concepto que require cambiar o perfil da á durante unha determinada fase do voo. Os estudos foron realizados por [[British Aerospace]] (BAe), agora parte de [[BAE Systems]], en [[Hatfield]] e [[Bristol]]. Airbus estimou que daría unha mellora dun 2% na eficiencia aerodinámica,<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 26, 31</ref> pero a característica foi rexeitada polo custo e dificultade do seu desenvolvemento. Tamén se considerou unha á de fluxo laminar real (unha forma con baixa resistencia que mellora a eficiencia do combustible), pero tamén foi rexeitada.<ref>Gunston 2009, p. 196</ref> Co financiamento necesario dispoñible, a Xunta de Supervisión de Airbus aprobou o desenvolvemento do A330 e do A340 con clientes potenciais o [[27 de xaneiro]] de [[1986]].<ref>{{Cita web|url=http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/supervisory-board-approves-strategy-for-future-product-range/|data=2017-02-24|título=Supervisory Board approves strategy for future product range {{!}} Airbus Press release|data-acceso=2018-11-27|data-arquivo=24 de febreiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170224052010/http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/supervisory-board-approves-strategy-for-future-product-range/|url-morta=unfit}}</ref> O seu presidente Franz Josef Strauß declarou despois que "Airbus Industrie atópase agora nunha posición de finalizar a definición técnica detallada do TA9, agora designado oficialmente A330, e do TA11, agora chamado A340, con clientes de lanzamento potenciais, e de discutir con eles os termos e condicións para os compromisos de lanzamento". As designacións orixinalmente eran ao reves e cambiáronse para que o catrimotor tivese un "4" no seu nome. Airbus agardaba que cinco aeroliñas asinasen un contrato tanto para o A330 como para o A340, e o [[12 de maio]] enviou proposicións de venda aos posibles candidatos, incluídos [[Lufthansa]] e [[Swissair]].<ref name=":5" /> ==== Motores ==== Dende o inicio do desenvolvemento do TA9 planeouse poder elixir motores dos tres principais fabricantes, [[Rolls-Royce]], [[Pratt & Whitney]] e [[GE Aviation]].<ref>Norris & Wagner 2001</ref> GE Aviation ofreceu primeiro o [[General Electric CF6|CF6-80C2]]. Porén, estudos posteriores indicaron que se necesitaba máis empuxe para incrementar a capacidade de potencia de 267 a 289 kN.<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 44-45</ref> GE aumentou o ventilador do CF6-80C2 de 236 a 244 centímetros e reduciu o número de palas de 38 a 34 para crear o CF6-80E1 cun empuxe de 300-320 kN.<ref>{{Cita web|url=http://geae.com/engines/commercial/cf6/cf6-80e1.html|data=2010-09-25|título=GE - Aviation: CF6|data-acceso=2018-11-27|data-arquivo=25 de setembro de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100925171954/http://geae.com/engines/commercial/cf6/cf6-80e1.html|url-morta=unfit}}</ref> Rolls-Royce inicialmente quería usar o [[Rolls-Royce Trent|Trent 600]] de 267 kN para impulsar ao nvo bimotor de Airbus e ao [[McDonnell Douglas MD-11]]. Porén, a compañía posteriormente acordou desenvolver un motor só para o A330, o Trent 700, cun maior diámetro de 311 kN de empuxe.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 47</ref> O A330 converteuse no primeiro avión de Airbus en ter motores Rolls-Royce.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 44</ref> De forma semellante, Pratt & Whitney asinou un contrato para desenvolver o [[Pratt & Whitney PW4000|PW4168]] exclusivo para o A330. A compañía incrementou o tamaño do ventilador de 2,39 m ata 2,54 m,<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 45-46</ref> permitindo ao motor entregar 311 kN de empuxe. Ao igual que o CF6-80E1, usáronse 34 palas en vez das 38 dos motores PW4000 máis pequenos.<ref>{{Cita web|url=http://www.pw.utc.com/PW4000100_Engine|páxina-web=Pratt & Whitney|título=PW4000-100 Engine - Pratt & Whitney|data-acceso=2018-11-27|lingua=en}}</ref> === Produción e probas === [[Ficheiro:A330 Air Europa EC-KOM.jpg|miniatura|259x259px|A330 de [[Air Europa]] aterrando no [[aeroporto de Santiago de Compostela]]]] Na preparación da produción do A330 e do A340, os socios de Airbus investiron fortemente en novas instalacións. En [[Inglaterra]], BAe investíu 7 millóns de libras nun centro técnico de tres pisos con 15 000 m² de superficie en [[Filton]].<ref name=":7">Norris & Wagner 2001, p. 51</ref> BAe tamén gastou 5 millóns de libras nunha nova liña de produción na súa planta de fabricación de ás en [[Broughton]].<ref name=":7" /> En [[Alemaña]], [[Messerschmitt-Bölkow-Blohm]] (MBB) investíu 400 millóns de marcos en construír instalacións en [[Bremen]], [[Einswarden]], [[Varel]] e [[Hamburgo]].<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 53-54</ref> [[Francia]] tivo os maiores investimentos ao construír [[Aérospatiale]] unha nova plana de montaxe de 2 500 millóns de francos adxacente ao [[aeroporto de Tolosa-Blagnac]]; en novembro de [[1988]] levantáronse os piares para a nova sala de monaxe ''Clément Ader''.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 52</ref> O proceso de montaxe contaba cunha maior automatización, como robots facendo buratos e colocando parafusos durante o proceso de unión das ás á fuselaxe.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 53</ref> O [[12 de marzo]] de [[1987]] Airbus recibíu os primeiros pedidos para o A330. A aeroliña doméstica francesa [[Air Inter]] colocou cinco pedidos en firme e 15 opcións, mentres que [[Thai Airways International]] pedíu oito avións, dividiros entre ordes firmes e opcións.<ref name=":4" /><ref name=":8">Norris & Wagner 2001, p. 31</ref> Airbus anunciou no día seguinte que lanzaría formalmente os programas A330 e A340 no mes de abril, comezando as entregas do A340 en maio de [[1992]] e as do A330 en [[1993]]. [[Northwest Airlines]] asinou unha carta de intencións por 20 A340 e 10 A330 o [[31 de marzo]].<ref name=":8" /> BAe finalmente recibíu 450 millóns de libras de financiamento do goberno británico, moi por debaixo dos 750 millóns que solicitara orixinalmente polo deseño e construción das ás.<ref name=":9">Norris & Wagner 2001, p. 32</ref> Os gobernos francés e alemán tamén proporcionaron financiamento. Airbus outorgou subcontratas a compañías en [[Australia]], [[Austria]], [[Canadá]], [[China]], [[Corea do Sur]], [[Estados Unidos]], [[Grecia]], [[Italia]], [[India]], [[Portugal]], [[Xapón]] e a antiga [[Iugoslavia]].<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 32, 55</ref> Co financiamento establecido, Airbus lanzou os programas A330 e A340 o [[5 de xuño]] de 1987, xusto antes do [[Paris Air Show]].<ref name=":9" /><ref>{{Cita web|url=http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/launch-of-a-new-family-of-aircraft-the-a330-300-the-a340-200-and-the-a340-300/|data=2017-02-24|título=Launch of a new family of aircraft: the A330-300, the A340-200 and the A340-300. {{!}} Airbus Press release|data-acceso=2018-11-27|data-arquivo=24 de febreiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170224052202/http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/launch-of-a-new-family-of-aircraft-the-a330-300-the-a340-200-and-the-a340-300/|url-morta=unfit}}</ref> Nese momento había 130 pedidos de dez clientes, incluído o arrendador [[International Lease Finance Corporation]] (ILFC). Dos pedidos totais, 41 eran A330.<ref name=":9" /> En [[1989]] a aeroliña asiática [[Cathay Pacific]] uníuse á lista de compradores pedindo nove A330 e incrementando despois ese número a once.<ref>Eden 2008, p. 32</ref> A unión das ás coa fuselaxe do primeiro A330, a décima célula da liña do A330 e A340, comezou a mediados de febreiro de 1992. Este avión, revestido con pintura anticorrosiva, presentouse o [[31 de marzo]] sen os seus motores General Electric CF6-80E1, que se instalarían no mes de agosto. Durante unha proba estática a á fallou xusto por debaixo dos requisitos; os enxeñeiros de BAe resolveron posteriormente o problema.<ref name=":10">Norris & Wagner 2001, pp. 78-79</ref> No [[Farnborough Airshow]] de 1992, Northwest adiou a entrega de 16 A330 a [[1994]], despois da cancelacións dos seus A340 pedidos.<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 71, 78</ref> O primeiro A330 completado foi presentado o [[14 de outubro]] de 1992, realizando o seu voo de estrea o [[2 de novembro]]. Pesando 181 840 kg, incluídos 20 980 kg de equipamento de probas,<ref name=":10" /> o A330 converteuse no bimotor máis grande en voar, ata a chegada do primeiro voo do [[Boeing 777]]. O voo durou cinco horas e 15 minutos e probáronse velocidade, altitude e outras configuración de voo. Airbus pretendía usar no programa de probas de voo seis avións para voar un total de 1 800 horas. O [[21 de outubro]] de [[1993]] o Airbus A330 recibiu as certificacións da [[JAA]] europea e da [[FAA]] estadounidense despois de 1 114 horas de probas de voo. Ao mesmo tempo as probas de peso foron favorables, mostrando que o aparello tiña 500 kg de menos.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 85</ref> O [[30 de xuño]] de 1994 ocorreu un accidente fatal durante a certificación do motor Pratt & Whitney cando un A330 esnafrouse preto de [[Tolosa, Francia|Tolosa]].<ref>{{Cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19940630-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Airbus A330-321 F-WWKH Toulouse-Blagnac Airport (TLS)|data-acceso=2018-11-27}}</ref> Ámbolos dous pilotos e cinco pasaxeiros morreron.<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 86-87</ref> O voo fora deseñado para probar a resposta do piloto automático durante o peor escenario do fallo dun motor co centro de gravidade preto do seu límite de popa. Pouco despois da engalaxe os pilotos tiveron dificultades establecendo o piloto automático, e o avión perdeu velocidade e esnafrouse.<ref>Learmount 1994, p. 6</ref> Unha investigación realizada pola Dirección Xeral de Aviación concluíu que o accidente debeuse á lenta resposta e ás accións incorrectas da tripulación durante a recuperación.<ref name=":11">Norris & Wagner 2001, p. 89</ref> Isto levou a unha revisión dos procedementos de operación do A330.<ref>Eden 2008, p. 31</ref> === Entrada en servizo === [[Ficheiro:EC-MNL A330 Iberia VGO 03.jpg|miniatura|260x260px|A330 de [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] engalando do [[aeroporto de Vigo]]]] Air Inter converteuse no primeiro operador do A330, entrando o avión en servizo o [[17 de xaneiro]] de 1994 nun voo entre [[Orly]] e [[Marsella]].<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 84-85</ref> As entregas a [[Malaysia Airlines]] e Thai Airways International foron adiadas para solucionar a deslaminación dos materiais compostos no conxunto do inversor de empuxe do motor PW4168. Thai Airways recibiu o seu primeiro A330 durante a segunda metade do ano, operando en rutas dende [[Bangkok]] ata [[Taipei]] e [[Seúl|Seul]].<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 86, 89</ref><ref name=":12">Eden 2008, p. 32</ref> Cathay Pacific recibíu os seus A330 con Trent 700 tras a certificación do motor o [[22 de decembro]] de 1994.<ref name=":11" /> Malaysia Airlines recibíu o seu primeiro A330 o [[1 de febreiro]] de [[1995]] e entón reprogramou os seus outros dez pedidos.<ref name=":12" /> Airbus intentou que o A330 competise no mercado [[ETOPS]], especificamente co [[Boeing 767]].<ref>Wensveen 2007, p. 65</ref> En lugar do enfoque do ETOPS doado tomado por [[Boeing]] co seu 777, [[Airbus]] incrementou gradualmente a aprobación ETOPS no A330 usando a súa experiencia en servizo. Airbus suxeríu que os A340 e A330 eran esencialmente idénditos agás polo seu número de motores, e que a experiencia co A340 podería aplicarse á aprobación ETOPS do A330.<ref>{{Cita libro|título=How Boeing Defied the Airbus Challenge|apelidos=Pandey|nome=Mohan|editorial=CreateSpace|ano=2010|ISBN=978-1-4505-0113-2|ref=}}</ref> Os plans eran que os tres motores entrasen en servizo cunha aprobación de 90 minutos, antes de incrementarse ata os 120 minutes despois de que a frota de A330 acumulase 25 000 horas de voo, e despois aos 180 minutos despois de 50 000 in [[1995]].<ref>Norris & Wagner 2001, p. 81</ref> [[Aer Lingus]] e Cathay Pacific foron dúa importantes aeroliñas que axudaron a Airbus neste esforzo acumulando horas de voo en servizos sobre o océano.<ref>Cole 2000, pp. 37, 41</ref> En novembro de [[2009]] o A330 conveteuse no primeiro avión en recibir a probación ETOPS-240, e dende entón Airbus ofrécea como unha opción.<ref>{{Cita web|url=https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2009/11/a330-is-first-airliner-to-be-certified-for-etops-beyond-180-minutes.html|páxina-web=Airbus|título=A330 is first airliner to be certified for ETOPS "beyond 180 minutes"|data-acceso=2018-11-28|lingua=en|data-arquivo=28 de novembro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181128171708/https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2009/11/a330-is-first-airliner-to-be-certified-for-etops-beyond-180-minutes.html|url-morta=yes}}</ref> === Desenvolvementos posteriores === [[Ficheiro:LN-RKU A330 SAS ARN.jpg|miniatura|260x260px|A330 de [[Scandinavian Airlines]] aterrando no [[aeroporto de Estocolmo-Arlanda]]]] Inicialmente o motor [[General Electric GE90|GE90]] era só unha das tres opcións do Boeing 777, e o entón CEO de [[GE Aviation]] Brian H. Rowe pagaría polo desenvolvemento para poñelo no A330; porén, a estratexia de Airbus para longas distancias era o catrimotor A340, perdendo o mercado que favorecía aos bimotores.<ref>{{Cita novas|data=2017-12-14|xornal=Leeham News and Comment|título=Top Airbus officials scoffed at Leahy’s 50% market share goal - Leeham News and Comment|url=https://leehamnews.com/2017/12/14/top-airbus-officials-scoffed-leahys-50-market-share-goal/|lingua=en-US|data-acceso=2018-11-28|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181129153740/https://leehamnews.com/2017/12/14/top-airbus-officials-scoffed-leahys-50-market-share-goal/|dataarquivo=29 de novembro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> En resposta á baixada de vendas do A330-300, a maior penetración no mercado do [[Boeing 767-300ER]], e as peticións das aeroliñas dun maior alcance e menor tamaño de avión, Airbus desenvolveu o Airbus A330-200.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 91</ref> Coñecido como A329 e A330M10 durante a fase de desenvolvemento, o A330-200 ofrecería un 9% menos de gastos de operación que o Boeing 767-300ER.<ref name=":13">Norris & Wagner 2001, pp. 92-93</ref> O avión estaba no sector dos 11 900 km de rango, onde Airbus predicía unha demanda duns 800 avións entre [[1995]] e [[2015]].<ref name=":13" /> O proxecto, cuns gastos de desenvolvemento estimados en 450 millóns de dólares, foi aprobado pola Xunta de Supervisión de Airbus Industrie o [[24 de novembro]] de 1995.<ref name=":13" /> O A330-200 voou por vez primeira o [[13 de agosto]] de [[1997]].<ref name=":14">Norris & Wagner 2001, p. 95</ref> No proceso de certificación de 16 meses realizáronse 630 horas de voo de probas.<ref name=":14" /> O primeiro cliente do A330-200 foi ILFC; eses avións foron arrendados por [[Canada 3000]], que se converteu no primeiro operador do tipo.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 99</ref> Cando Airbus traballaba no seu A330-200, os operadores informaron de problemas coas bombas hidráulicas nos A330 e A340. Este problema sospeitase que causou un incendio que destruíu un A340-200 de Air France en xaneiro de 1994.<ref name=":15">Norris & Wagner 2001, p. 96</ref> O [[4 de xaneiro]] dese ano un A330-300 de [[Malaysia Airlines]] foi consumido por un incendio que comezou no pozo do tren de aterraxe principal dereito, mentres lle estaban realizando unha revisión de mantemento no [[aeroporto de Singapur]]. O incidente causou 30 millóns de dólares de danos e o avións pasou seis meses de reparacións.<ref name=":15" /><ref>''Flight International'' 1997, p. 5</ref> En consecuencia, os operadores foron aconsellados a desactivar as bombas eléctricas en xaneiro de [[1997]].<ref name=":15" /> Respondendo ás vendas atrasadas dos A300-600F e A310F, Airbus comezou a comercializar o Airbus A330-200F, un derivado de carga do A330-200, ao redor de [[2001]].<ref>{{Cita novas|data=2006-03-14|xornal=Flightglobal.com|título=Airbus aims to fill freighter void with A330 derivative|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-aims-to-fill-freighter-void-with-a330-derivative-205407/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-28|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190525082206/https://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-aims-to-fill-freighter-void-with-a330-derivative-205407/|dataarquivo=25 de maio de 2019|urlmorta=yes}}</ref> O cargueiro tiña un alcance de 7 400 km con 65 toneladas de carga, ou de 5 900 km con 70 toneladas.<ref>{{Cita web|url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/freighter/a330-200f/performance/|data=2011-04-23|título=Range {{!}} Airbus, a leading aircraft manufacturer|data-acceso=2018-11-28|data-arquivo=23 de abril de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110423162153/http://www.airbus.com/aircraftfamilies/freighter/a330-200f/performance/|url-morta=unfit}}</ref> O avión usa o mesmo tren de aterraxe do nariz que a versión de pasaxeiros, porén, está unido máis abaixo na fuselaxe e aloxado nun distintivo carenado bulboso. Isto eleva o nariz do avión para que a plataforma de carga estea nivelada, xa que o tren de aterraxe do A330 stándar fai que o avión teña o nariz cara abaixo mentres está en terra.<ref>{{Cita novas|data=2009-08-04|xornal=Flightglobal.com|título=PICTURES: First Airbus A330-200F shows off nose-gear blister fairing|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/pictures-first-airbus-a330-200f-shows-off-nose-gear-blister-fairing-330563/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-28|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160306203226/https://www.flightglobal.com/news/articles/pictures-first-airbus-a330-200f-shows-off-nose-gear-blister-fairing-330563/|dataarquivo=06 de marzo de 2016|urlmorta=yes}}</ref> O A330-200F realizou o seu voo de estrea o [[5 de novembro]] de [[2009]].<ref>{{Cita novas|data=2009-11-05|xornal=Flightglobal.com|título=A330-200F touches down after successful maiden flight|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/a330-200f-touches-down-after-successful-maiden-flight-334435/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-28|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190327111947/https://www.flightglobal.com/news/articles/a330-200f-touches-down-after-successful-maiden-flight-334435/|dataarquivo=27 de marzo de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|apelidos=Fichot|nome=Nicolas|xornal=IN|título=Airbus flies new freighter it hopes to build in U.S.|url=https://in.reuters.com/article/idINIndia-43690620091106|lingua=en-IN|data-acceso=2018-11-28}}</ref> Este feito marcou o inicio dun programa de certificación de catro meses, con 180 horas de voo. As certificacións da JAA e da FAA agardábanse para marzo do ano seguinte, aínda que a aprobación da JAA atrasouse ata abril.<ref>{{Cita novas|data=2009-11-05|xornal=Flightglobal.com|título=A330-200F touches down after successful maiden flight|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/a330-200f-touches-down-after-successful-maiden-flight-334435/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-28|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190327111947/https://www.flightglobal.com/news/articles/a330-200f-touches-down-after-successful-maiden-flight-334435/|dataarquivo=27 de marzo de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://atwonline.com/aircraft-amp-engines/a330-200f-receives-easa-type-certification|páxina-web=Air Transport World|título=A330-200F receives EASA Type Certification|data-acceso=2018-11-28|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190328074209/https://atwonline.com/aircraft-amp-engines/a330-200f-receives-easa-type-certification|dataarquivo=28 de marzo de 2019|urlmorta=yes}}</ref> A primeira entrega realizouse á división de carga de [[Etihad Airways]], Etihad Cargo, en xullo de 2010.<ref>{{Cita novas|data=2010-07-20|xornal=Flightglobal.com|título=FARNBOROUGH: Etihad takes delivery of first A330-200F|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/farnborough-etihad-takes-delivery-of-first-a330-200f-344864/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-28|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181129054443/https://www.flightglobal.com/news/articles/farnborough-etihad-takes-delivery-of-first-a330-200f-344864/|dataarquivo=29 de novembro de 2018|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Airbus Hands Over Etihad’s First A330-200F Freighter at Farnborough|url=http://www.airlinesanddestinations.com/airlines/airbus-etihad-display-first-customer-a330-200f-freighter-at-farnborough/|lingua=en-US|data-acceso=2018-11-28|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181129100154/http://www.airlinesanddestinations.com/airlines/airbus-etihad-display-first-customer-a330-200f-freighter-at-farnborough/|dataarquivo=29 de novembro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> O [[25 de setembro]] de [[2013]] no Aviation Expo China Airbus anunciou unha nova variante do A330-300 de menor peso, optimizada para ser usada en rutas domésticas e rexionais en mercados de alto crecemento con grandes poboacións e fluxos de tráfico concentrados; [[China]] e [[India]] foron recoñecidos como obxectivos principais.<ref>{{Cita web|url=https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2013/09/airbus-announces-lower-weight-a330-for-regional-domestic-operations.html|páxina-web=Airbus|título=Airbus announces lower weight A330 for regional & domestic operations|data-acceso=2018-11-28|lingua=en|data-arquivo=29 de novembro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181129054449/https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2013/09/airbus-announces-lower-weight-a330-for-regional-domestic-operations.html|url-morta=yes}}</ref> Esta variante podería levar ata 400 pasaxeiros.<ref>{{Cita web|url=http://news.yahoo.com/airbus-beats-boeing-record-sales-2013-130818663.html|data=2014-01-14|título=Airbus beats Boeing with record sales in 2013 - Yahoo News|data-acceso=2018-11-28|data-arquivo=14 de xaneiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140114213910/http://news.yahoo.com/airbus-beats-boeing-record-sales-2013-130818663.html|url-morta=unfit}}</ref> Porén, o incremento da eficiencia débese máis á instalación de máis asentos que ao menor peso. En rutas relativamente curtas aínda que conxestionadas, o A330 compite contra reactores dun único corredor. Aínda que os custos de operación do A330 nesas condicións non están moi lonxe dos custos do [[Boeing 737]] ou do [[Airbus A321]], o [[A320neo]] e o [[Boeing 737 MAX|737 MAX]] prometen unha maior eficiencia. Onde a frecuencia de voos non se pode incrementar, usar un avión máis grande como o A330, é a única opción dispoñible para incrementar a capacidade. O primeiro cliente para o A330 Regional foi [[Saudia]], aunuciándose no [[Paris Air Show]] de [[2015]].<ref>{{Cita novas|apelidos=Ranasinghe|nome=Reporting by Phil LeBeau, writing by Dhara|data=2015-06-15|xornal=CNBC|título=Airbus names first customer of A330 regional jet|url=https://www.cnbc.com/2015/06/15/airbus-names-first-customer-of-a330-regional.html|data-acceso=2018-11-28}}</ref> === New Engine Option === {{AP|Airbus A330neo}} O [[Airbus A330neo|A330neo]] ("neo" por "New Engine Option", nova opción de motor) é un desenvolvemento do A330 inicial (agora A330''ceo'' - "Current Engine Option", opción actual de motor). Unha nova versión con modernos motores desenvolvidos para o [[Boeing 787]] foi solicitada polos propietarios do actual A330. Lanzouse en xullo de 2014 no [[Farnborough Airshow]], prometendo un 14% de redución de consumo de combustible por asento. Usará exclusivamente o motor máis grande [[Rolls-Royce Trent 7000]]. As súas dúas versións están baseadas nos A330-200 e -300: o -800 cubrirá 13 900 km con 257 pasaxeiros mentres que o -900 cubrirá 12 130 km con 287. O -900 realizou o seu primeiro voo en [[Tolosa, Francia|Tolosa]] o [[19 de outubro]] de [[2017]],<ref>{{Cita web|url=https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2017/10/first-a330neo-becomes-airborne-for-its-maiden-flight2.html|páxina-web=Airbus|título=First A330neo becomes airborne for its maiden flight|data-acceso=2018-11-29|lingua=en}}</ref> e foi entregado ao seu cliente de lanzamento, [[TAP Air Portugal]], o [[26 de novembro]] de [[2018]].<ref>{{Cita audiovisual|título=Delivery Ceremony: Airbus delivers first A330-900 to launch operator TAP Air Portugal|autor=Airbus|url=https://www.youtube.com/watch?v=kVpldpbOvnc|data=2018-11-26|medio=YouTube}}</ref><br /> == Notas == {{Listaref|2}} == Bibliografía == * {{cite book|last=Cole|first=Lance|url=https://books.google.es/books/about/Giant_Airliners.html?id=BIRcvgAACAAJ&redir_esc=y|title=Giant Airliners|publisher=Zenith Imprint, 2000|location=Londres|isbn=978-0-7603-0945-2|ref={{harvid|Cole|2000}}|year=2000|título=|apelidos=|nome=|editorial=|ano=|dataacceso=09 de febreiro de 2022|dataarquivo=09 de febreiro de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20220209152315/https://books.google.es/books/about/Giant_Airliners.html?id=BIRcvgAACAAJ&redir_esc=y}} * {{cite book|editor-last=Eden|editor-first=Paul E.|title=Civil Aircraft Today|ano=2008|url=https://archive.org/details/civilaircrafttod0000unse|publisher=Amber Books, 2008|location=Londres|isbn=978-1-905704-86-6|ref={{harvid|Eden|2008}}}} * {{cite book|last=Gunston|first=Bill|authorlink=|title=Airbus: The Complete Story|ano=2009|url=https://archive.org/details/airbuscompletest0000guns|location=Sparkford, Yeovil, Somerset, UK|publisher=Haynes Publishing, 2009|isbn=978-1-84425-585-6|ref={{harvid|Gunston|2009}}|título=|apelidos=|nome=|editorial=}} * {{Cite journal|title=Airbus A330/A340|work=Flight International|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1997/1997%20-%202917.html|last=Kingsley-Jones|first=Max|date=4 de novembor de 1997|accessdate=2018-11-27|pages=28–30|issn=0161-7370}} * {{cite book|last=Lawrence|first=Phillip K. and David Weldon Thornton|title=Deep Stall: The Turbulent Story of Boeing Commercial Airplanes|url=https://books.google.com/books?id=B8Eclsp6xtUC&pg=PA73|publisher=Ashgate Publishing, 2005|location=Londres|isbn=978-0-7546-4626-6|ref={{harvid|Lawrence|Thornton|2005}}|year=2005|título=|apelidos=|nome=|editorial=|ano=}} * {{cite web|author= Learmount, David|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1990/1990%20-%202625.html |work= Flight International |issue=4232 |volume=138 |date=5-11 de setembro de 1990 |accessdate=2018-11-27|pages=111–116|title=Mass Market|issn=0161-7370}} * {{cite book|last1=Norris|first1=Guy e Mark Wagner|first2=|last2=|title=Airbus A340 and A330|ano=2001|url=https://archive.org/details/isbn_9780760308899|location=St. Paul, Minnesota|publisher=MBI Publishing, 2001|isbn=0-7603-0889-6|ref={{harvid|Norris|Wagner|2001}}|título=|apelidos=|nome=|editorial=}} * {{cite book|last=Wensveen|first=J.G.|title=Air Transportation: A Management Perspective|url=https://books.google.com/books?id=Ej8Qslt1nfsC&pg=PA65|location=Burlington, Vermont|publisher=Ashgate Publishing, 2007|isbn=978-0-7546-7171-8|ref={{harvid|Wensveen|2007}}|date=2007-01-01}} {{Airbus}} {{commonscat|Airbus A330}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1992]] qdg50uo07e4ll9dn6ubg5uwbhy96js1 0 40905 6149393 6100373 2022-08-03T10:57:35Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 7 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = Airbus A340 | imaxe = Ficheiro:A340-600.jpg | pé de foto = A340-600 de [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] | tipo = Pasaxeiros | fabricante = [[Airbus]] | deseñador = | primeiro voo = [[25 de outubro]] de [[1991]] | introducido = marzo de [[1993]] con [[Lufthansa]] e [[Air France]] | retirado = | estado = en servizo | usuario = [[Lufthansa]], [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]], [[South African Airways|South African]], [[Virgin Atlantic]] | produción = 1991 - 2011<ref name="Fin da produción">{{cita web|título=Completion of production marks new chapter in the A340 success story|url=http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/completion-of-production-marks-new-chapter-in-the-a340-success-story/|editor=Airbus|dataacceso=5 de setembro de 2014|data-arquivo=02 de xullo de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150702145830/http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/completion-of-production-marks-new-chapter-in-the-a340-success-story/|url-morta=yes}}</ref> | unidades construídas = 377 | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''Airbus A340''' é un avión civil de pasaxeiros de longo alcance e fuselaxe ancha de [[Airbus]], o consorcio europeo de fabricación de aeronaves. É semellante ao [[Airbus A330]], pero leva catro motores en vez de dous. O modelo A340-600 é, ata que entre en servizo o [[Boeing 747-8]], o avión comercial máis longo do mundo. Pode levar 375 pasaxeiros nas variantes estándar e ata 440 na serie 600. Dependendo do modelo, ten un alcance de entre 12&nbsp;000 e 17&nbsp;000 quilómetros. Airbus fabrica o A340 con catro lonxitudes de fuselaxe. A variante inicial, A340-300, entrou en servizo en [[1993]], medindo 59,39 metros, seguida pola máis curta −200; o estirado A340-600 ten 15,91 metros máis que o -200. Esta variante foi desenvolvida xunto coa máis curta A340-500, que se converteu no avión comercial con máis alcance ata a chegada do [[Boeing 777|Boeing 777-200LR]]. Os dous modelos iniciais están equipados co motor CFM56-5C, e as variantes −500 e −600 levan o [[Rolls-Royce Trent|Rolls-Royce Trent 500]]. As primeiras versións comparten fuselaxe e á co [[Airbus A330|A330]], mentres que os modelos −500/-600 son máis longos e teñen ás tamén máis longas. Os clientes de lanzamento foron [[Lufthansa]] e [[Air France]], que comezaron a usalo en marzo de [[1993]]. No mes de setembro de [[2011]] foran realizados 379 pedidos (sen incluír operadores privados), dos cales 375 estaban entregados. O tipo máis común é o modelo A340-300, con 218 avións entregados. [[Lufthansa]] é o maior operador do A340, con 59 unidades. O A340 é usado en longas distancias e rutas trans-oceánicas debido á súa inmunidade ao [[ETOPS]]; porén, coa mellora da fiabilidade dos motores, as aeroliñas están elixindo bimotores máis económicos como o [[Boeing 777]].<ref>{{cita web|título=Airbus’s Longest Plane Succumbs to Boeing’s 777|url=http://www.bloomberg.com/news/2011-11-10/airbus-s-longest-plane-proves-short-lived-as-a340-orders-dry-up.html|editor=Bloomberg|dataacceso=5 de setembro de 2014}}</ref><ref>{{cita web|título=Airbus Delays A350-900, Terminates A340 Program|url=http://aviationweek.com/awin/airbus-delays-a350-900-terminates-a340-program|editor=Aviation Week|dataacceso=5 de setembro de 2014|data-arquivo=21 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160121003322/http://aviationweek.com/awin/airbus-delays-a350-900-terminates-a340-program|url-morta=yes}}</ref> O [[10 de novembro]] de 2011 Airbus anunciou o fin da fabricación do A340. O modelo será sucedido polas versións máis grandes do novo [[Airbus A350]].<ref name="Fin da produción" /> == Desenvolvemento == === Antecedentes === Cando [[Airbus]] deseñou o [[Airbus A300]] durante os anos 70, prevía unha ampla familia de avións de pasaxeiros para competir contra [[Boeing]] e [[Douglas Aircraft Company|Douglas]], dous fabricantes aeroespaciais estadounidenses establecidos. Dende o momento da súa formación, Airbus comezara a realizar estudos de derivados do A300B en apoio dese obxectivo a longo prazo.<ref>Wensveen 2007, p. 63</ref> Antes de que os primeiros avións de Airbus entrasen en servizo, a compañía identificara nove posibles variantes do A300 coñecidas como A300B1 ata B9.<ref>Gunston 2009</ref> Unha décima variante, concibida en [[1973]], posteriormente foi a primeira en ser fabricada, e foi designada como A300B10.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 18">{{harvnb|Norris||Wagner|2001|p=18}}</ref> Era un avión máis pequeno que aquel que se acabaría convertendo no [[Airbus A310]] de longo alcance. Airbus centrou entón os seus esforzos no mercado de avións dun único corredor, e que deron como resultado a familia [[Airbus A320|A320]], que foi o primeiro avión comercial ''[[fly-by-wire]]''. A decisión de traballar no A320, en vez de facelo nun catrimotor como propoñía [[Alemaña]], creou divisións en Airbus.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 18" /> Cando os estudos para un avión de corredor único (que posteriormente se converterían no exitoso [[Airbus A320]]) comezaron a desafiar aos [[Boeing 737]] e [[Douglas DC-9]] no mercado de avións de fuselaxe estreita, Airbus volveu a centrarse no mercado dos avións de fuselaxe ancha. O A300B11,<ref name="Eden 2008, p. 30">{{harvnb|Eden|2008|p=30}}</ref> un derivado do A310, foi deseñado sobre a dispoñibilidade de motores "ten ton".<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 23">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p=23}}</ref> Podería levar entre 180 e 200 pasaxeiros, e ter un alcance de 6&nbsp;000 millas náuticas (11&nbsp;000&nbsp;km).<ref>Norris & Wagner 1999, p. 59</ref> Considerouse un substituto para os menos eficientes [[Boeing 707]] e [[Douglas DC-8]] que aínda estaban en servizo.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 23" /> Ao A300B11 uníuselle outro deseño, o A300B9, que era un derivado máis longo do A300. O B9 foi desenvolvido por Airbus a un ritmo lento dende principios dos 70 ata principios dos 80. Era esencialmente un A300 alongado coa mesma á, xunto co motor [[turboventilador]] máis potente da época.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 23" /> Estaba dirixido a unha crecente demanda de rutas transcontinentais troncais, de medio alcance e gran capacidade.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 23" /> O B9 podería ofrecer o mesmo alcance e carga que o [[McDonnell Douglas DC-10]], consumindo entre un 25%<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 23" /> e un 38%<ref>{{cita web|título=To Save Fuel, Airlines Find No Speck Too Small|url=http://www.nytimes.com/2008/06/11/business/11air.html?_r=2&|editor=The New York Times|dataacceso=5 de setembro de 2014}}</ref> menos de combustible. Polo tanto, o B9 considerouse como o substituto para o DC-10 e o [[Lockheed L-1011 Tristar]].<ref>{{cita web|título=Commercial Aircraft of the World part 2|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1981/1981%20-%203243.html|editor=Flight International|dataacceso=5 de setembro de 2014}}</ref> Para diferenciar o programa dos estudos do avión de corredor único, o B9 e o B11 foron redesignados como TA9 e TA11 respectivamente (TA de "twin aisle", corredor xemelgo).<ref name="Eden 2008, p. 30" /> Nun esforzo para aforrar custos de desenvolvemento decidiuse que os dous compartirían a mesma á e fuselaxe; o aforro estimouse nuns 500 millóns de dólares.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 22</ref> A adopción dunha estrutura común para a á tamén tiña unha vantaxe técnica: os motores do TA11 poderían contrarrestar o peso do modelo de maior alcance, proporcionando alivio de flexión.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 23" /> Outro factor foi a preferencia da división dentro de Airbus e, aínda máis importante, os clientes potenciais do avión de pasaxeiros. O vicepresidente de planificación estratéxica de Airbus, Adam Brown, recordou, {{cita|Os operadores norteamericanos estaban claramente a favor dun bimotor, mentres que os asiáticos querían un catrimotor. En [[Europa]] a opinión estaba dividida. A meirande parte dos clientes potenciais estaban a favor dun catrimotor a pesar do feito, en certas condicións, de que era máis custoso de operar que un bimotor. Gustáballes que puidese voar sen un motor, e operar a 'calquera sitio' — [[ETOPS]] (extend-range twin-engine operations) aínda non comezara.<ref>{{cita web|apelidos=Kingsley-Jones, Max|título=Airbus A330/A340|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1997/1997%20-%202917.html|editor=Flight International|dataacceso=6 de setembro de 2014}}</ref><ref>Norris & Wagner 2001, pp. 22–23</ref>}} === Deseño === As primeiras especificacións para o TA9 e o TA11 foron publicadas en [[1982]].<ref name="Norris & Wagner 1999, p. 24">{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p= 24}}</ref> Mentres o TA9 tiña un alcance de 3&nbsp;300 millas náuticas (6&nbsp;100&nbsp;km), o alcance do TA11 chegaba ata as 6&nbsp;830 millas (12&nbsp;650&nbsp;km).<ref name="Norris & Wagner 1999, p. 24" /> Ao mesmo tempo, Airbus tamén bosquexou o TA12, un derivado bimotor do TA11, que foi optimizado para voos de 2&nbsp;000 millas náuticas (3&nbsp;700&nbsp;km).<ref name="Norris & Wagner 1999, p. 24" /> No [[Paris Air Show]] de xuño de [[1985]], engadíranse máis melloras aos TA9 e TA11, como a adopción da cabina de voo do A320, sistemas de control ''fly-by-wire'' e mandos ''side-stick''.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 27">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p= 27}}</ref> A adopción dunha cabina común nas novas series de Airbus permitía aos operadores aforrar custos; as tripulacións poderían pasar dun modelo a outro tras unha semana de adestramento.<ref name="Lawrence & Thornton 2005, p. 73">{{harvnb|Lawrence|Thornton|2005|p=73}}</ref> Os TA11 e TA12 poderían usar as seccións de fuselaxe frontal e traseira do A310.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 24</ref> As compoñentes eran modulares e tamén era posible intercambialas con outros avións de Airbus para reducir os custos de fabricación, mantemento e operación.<ref name="Lawrence & Thornton 2005, p. 73" /> [[Ficheiro:A340-642 flight deck.jpg|miniatura|250px|Cabina de voo dun A340-642 de [[Lufthansa]]]] Airbus considerou durante un breve período de tempo usar unha á de curvatura variable; o concepto era que a á puidese cambiar o seu perfil para ter a forma óptima en cada fase do voo. Os estudos foron levados a cabo por [[British Aerospace]] (BAe) en [[Hatfield]] e [[Bristol]]. Airbus estimou que isto produciría unha mellora do 2% en eficiencia aerodinámica.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 26</ref> Porén, o plan foi posteriormente abandonado polos custos e dificultades de desenvolvemento.<ref name="Eden 2008, p. 30" /> Airbus mantivera conversas con [[McDonnell Douglas]] para producir conxuntamente o avión, o cal sería designado AM 300.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 28">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p=28}}</ref> Este aparello combinaría a á do [[Airbus A330|A330]] coa fuselaxe do [[McDonnell Douglas MD-11]].<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 28" /> Porén, as negociacións remataron cando McDonnell insistiu en continuar coa súa herdanza dos trimotores; o fracaso comercial do MD-11, que competiu sen fortuna co A340, levou á decadencia do fabricante e finalmente á súa fusión con [[Boeing]].<ref name="Norris & Wagner 1999, p. 67">Norris & Wagner 1999, p. 67</ref> Aínda que dende o principio intentouse que o A340 fose impulsado por catro motores turboventilador CFM56-5, cada un deles con 110&nbsp;kN,<ref>Gunston 2009, p. 201</ref> Airbus tamén considerou desenvolver o avión como un trimotor debido á limitada potencia dos motores dispoñibles na época, o Rolls-Royce RB211-535 e o Pratt & Whitney JT10D-232.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 36</ref> O [[27 de xaneiro]] de [[1986]] o consello de supervisión de Airbus Industrie celebrou unha reunión en [[Múnic]], despois da cal o presidente do consello [[Franz Josef Strauß]] fixo un comunicado, "Airbus Industrie está agora en condicións de finalizar a detallada definición técnica do TA9, que agora é designado oficialmente A330, e do TA11, agora chamado A340, con potenciais clientes de estrea, e de discutir con eles os termos e condicións dos compromisos de lanzamento".<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 27" /> As designacións foron orixinalmente cambiadas porque as aeroliñas crían que non era lóxico que un bimotor levase un "4" no seu nome, mentres que un catrimotor non. O [[12 de maio]] de [[1986]] Airbus enviou propostas de vendas a cinco aeroliñas que eran clientes potenciais, entre elas [[Lufthansa]] e [[Swissair]].<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 27" /> === Fabricación e probas === Nos preparativos para a produción do A330/A340, os socios de Airbus investiron fortemente en novas instalacións. [[Filton]] foi o lugar onde BAe investiu 7 millóns de libras nun centro técnico de tres plantas con 15&nbsp;000 m2 de superficie.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 51">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p=51}}</ref> BAe tamén gastou 5 millóns de libras ampliando 14&nbsp;000 m² a planta de fabricación de ás de [[Chester]] para acomodar unha nova liña de produción. Porén, en [[Francia]] é onde se viron os maiores cambios, ao iniciar [[Aérospatiale]] a construción dunha nova planta de montaxe de 2&nbsp;500 millóns de francos, ao lado do [[aeroporto de Tolosa-Blagnac]], en [[Colomiers]].<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 52">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p=52}}</ref> Cara novembro de [[1988]] levantáronse os primeiros 21 m de piares para a nova nave de montaxe de Clément Ader.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 52" /> O proceso de montaxe, pola súa banda, contaría cunha maior automatización ao instalarse oito robots que realizarían as perforacións para a unións das ás e a fuselaxe.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 53">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p= 53}}</ref> O uso da automatización para este proceso en particular aforrou a Airbus un 20% en custos laborais e un 5% en tempo.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 53" /> British Aerospace aceptou 450 millóns de libras de financiamento do goberno británico, por debaixo dos 700 solicitados inicialmente.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 32">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p=32}}</ref> Os fondos dos gobernos francés e alemán chegaron despois. Airbus tamén subcontratou a empresas de [[Austria]], [[Australia]], [[Canadá]], [[China]], [[Grecia]], [[Italia]], [[India]], [[Xapón]], [[Corea do Sur]], [[Portugal]], [[Estados Unidos]] e a antiga [[Iugoslavia]].<ref>Norris & Wagner 2001, p. 55</ref> Os programas A330 e A340 lanzáronse conxuntamente o [[5 de xuño]] de [[1987]],<ref>{{cita web|título=Timeline 40 Years of Innovation|url=http://www.airbus.com/fileadmin/media_gallery/files/press_centre/presskits_backgrounders/Airbus_40_years_of_innovation_-_timeline_illustrated.pdf|editor=Airbus|dataacceso=7 de setembro de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110527212052/http://www.airbus.com/fileadmin/media_gallery/files/press_centre/presskits_backgrounders/Airbus_40_years_of_innovation_-_timeline_illustrated.pdf|dataarquivo=27 de maio de 2011|urlmorta=yes}}</ref> xunto antes do Paris Air Show. O libro de pedidos chegaba entón aos 130 avións para 10 clientes, ademais dos mencionados máis arriba para Lufthansa e International Lease Finance Corporation (ILFC). 89 deles eran Airbus A340.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 32" /> En McDonnell Douglas, as probas en curso revelaron un déficit significativo no rendemento do MD-11. Unha importante aeroliña, [[Singapore Airlines]] (SIA), precisaba dun avión que puidese voar totalmente cargado dende [[Singapur]] a [[París]], contra fortes ventos durante o inverno no hemisferio norte.<ref name="Norris & Wagner 1999, p. 66">{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p=66}}</ref> O MD-11, segundo os resultados das probas, podería experimentar falta de combustible sobre os [[Balcáns]].<ref name="Norris & Wagner 1999, p. 66" /> Debido a que se agardaba un rendemento menor, SIA cancelou o seu pedido de 20 MD-11 o [[2 de agosto]] de [[1991]], e pediu 20 A340-300 no seu lugar.<ref>Norris, & Wagner 2001, p. 59</ref> O A340 realizou o seu primeiro voo o día [[21 de outubro]] de [[1991]],<ref name="Norris & Wagner 1999, p. 67"/> comezando así as 2&nbsp;000 horas do programa de voos de proba que involucraría a 6 avións.<ref>Norris & Wagner 2001, p. 65</ref> Dende o principio, os enxeñeiros decatáronse de que as ás non eran o suficientemente fortes para levar os motores a velocidade de cruceiro sen deformacións ou aleteo. Para arranxar ese problema, desenvolveuse unha protuberancia debaixo da á para corrixir os problemas co fluxo de aire ao redor dos soportes dos motores<ref>Norris & Wagner 2001, p. 67</ref> e para engadir rixidez. A certificación europea da [[JAA]] obtívose o [[22 de decembro]] de [[1992]]; o [[27 de maio]] de [[1993]] conseguiría a da [[FAA]] estadounidense.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 71">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p=71}}</ref> === Entrada en servizo === [[Ficheiro:Airbus A340-211, Star Alliance (Lufthansa) AN0063835.jpg|miniatura|Primeiro A340 entregado a [[Lufthansa]].]] Airbus entregou o primeiro A340, un -200, a [[Lufthansa]] o [[2 de febreiro]] de [[1993]].<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 71" /> O A340-200 de 228 asentos, bautizado ''Nürnberg'',<ref name="Eden 2008, p. 35">{{harvnb|Eden|2008|p=35}}</ref> entrou en servizo o [[15 de marzo]].<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 71" /> Pretendíase que os A340 substituísen aos envellecidos [[McDonnell Douglas DC-10|DC-10]] na ruta [[Frankfurt]]–[[Nova York]]. Mentres tanto [[Air France]] recibiu o seu primeiro A340-300 o [[23 de febreiro]], sendo o primeiro dos nove que debían operar cara finais de ano.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 71" /> O A340 substituíu aos [[Boeing 747]] na ruta [[París]]–[[Washington, D.C.]], voando catro veces por semana.<ref>Norris & Wagner 2001</ref> Ademais, o primeiro A340 de Air France foi o avión número 1&nbsp;000 de Airbus en saír das instalacións de [[Tolosa, Francia|Tolosa]] dende que se creou o consorcio.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 71" /> Durante o Paris Air Show, o [[16 de xuño]] de [[1993]], un A340-200 chamado ''The World Ranger'' engalou para un voo de demostración para dar a volta o mundo, tamén como un reclamo publicitario.<ref name="Norris & Wagner 2001, pp. 73–74">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|pp=73–74}}</ref><ref name="Eden 2008, pp. 29, 37">{{harvnb|Eden|2008|pp=29, 37}}</ref> O avión, con 22 persoas no seu interior, fora modificado para o voo, engadíndolle cinco tanques centrais adicionais.<ref name="Norris & Wagner 2001, pp. 73–74" /> Engalou ás 11:58 hora local e realizou unha soa parada no seu traxecto (en [[Auckland]], [[Nova Zelandia]]), aterrando novamente en [[París]] 48 horas e 22 minutos despois, ás 12:20.<ref name="Norris & Wagner 2001, pp. 73–74" /><ref name="Eden 2008, pp. 29, 37" /> O voo rompeu seis récords mundiais no seu momento. Entre eles estaba o voo máis longo sen escalas dun avión de pasaxeiros, ao facer 19&nbsp;277 quilómetros dende París a Auckland.<ref name="Norris & Wagner 2001, pp. 73–74" /> O A340 mantivo o seu récurd durante 12 anos; en [[2005]] un [[Boeing 777-200LR]] voou dende [[Hong Kong]] cara o leste ata [[Londres]], completando exitosamente unha viaxe de 21&nbsp;602 quilómetros.<ref>{{cita web|título=Flight-distance record awaits as big 777 heads to London|url=http://www.seattlepi.com/business/article/Flight-distance-record-awaits-as-big-777-heads-to-1187040.php|editor=Seattlepi|dataacceso=7 de setembro de 2014}}</ref> === Outros desenvolvementos e final da produción === [[Ficheiro:Hainan Airlines Airbus A340-600 B-6509 (12601127914).jpg|miniatura|250px|A340-600 de [[Hainan Airlines]]]] Durante os anos 90, cando as aeroliñas estaban buscando substitutos para os seus [[Boeing 747]]-100 e -200 dos anos 70, Airbus investigou unha fuselaxe alongada na forma do A340-400X.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 105">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p=105}}</ref> Este demostrou ser impopular, xa que os motores CFM56 estaban ao límite da súa capacidade de crecemento e o alcance decrecera ata os 10&nbsp;000&nbsp;km. Decidiuse entón un novo plan para desenvolver unha variante do A340 cunha combinación de á e motores máis grandes. [[Pratt & Whitney]], [[Rolls-Royce]] e [[General Electric]] competiron para ser seleccionados como o provedor do novo motor que equipase o avión; as conversas entre General Electric e Airbus sobre un acordo exclusivo do motor finalizaron sen éxito en [[1997]] ao non chegar a un acordo sobre os custos e a distribución do risco.<ref>{{cita web|título=Airbus suffers setback as GE walks away from A340-600|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1997/1997%20-%200352.html|editor=Flight International|dataacceso=7 de setembro de 2014}}</ref> Airbus finamente decidiu adoptar unha variante do [[Rolls-Royce Trent]], que foi visto como rendible xa que non requiría desenvolver un motor independente. En abril de [[1996]] Airbus anunciou que ofrecería unha versión alongada do avión, designada como A340-600. Durante os anos 2000 as vendas diminuíron a pesar da introdución dos A340-500 e A340-600 e as súas variantes de maior peso, o A340-500IGW e o A340-600HGW, cando os Boeing 777-200LR e -300ER comezaron a dominar o sector de longo alcance dos 300-400 asentos.<ref name="Enhanced A340 to take on 777">{{cita web|título=EXCLUSIVE: Enhanced A340 to take on 777|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/exclusive-enhanced-a340-to-take-on-777-203391/|editor=Flightglobal|dataacceso=8 de setembro de 2014}}</ref><ref name="Airbus Bids Adieu to A340">{{cita web|título=Airbus Bids Adieu to A340, Postpones A350 Delivery|url=http://aviationweek.com/awin/airbus-bids-adieu-a340-postpones-a350-delivery|editor=Aviation Week|dataacceso=8 de setembro de 2014}}</ref><ref>{{cita web|título=Airbus’s Longest Plane Succumbs to Boeing’s 777|url=http://www.bloomberg.com/news/2011-11-10/airbus-s-longest-plane-proves-short-lived-as-a340-orders-dry-up.html|editor=Bloomberg|dataacceso=8 de setembro de 2014}}</ref> Airbus confirmou en xaneiro de [[2006]] que realizara estudos para desenvolver un A340-600E (Enhanced, mellorado). Airbus proxectou que este sería máis eficiente en termos de combustible que os anteriores A340, achegándose ata un 8–9% de diferenza con respecto ao Boeing 777 coa utilización do novo motor Trent 1500, ademais de usar tecnoloxías derivadas do programa do [[Airbus A350|A350]].<ref name="Enhanced A340 to take on 777" /> O [[10 de novembro]] de [[2011]] Airbus anunciou o final do programa A340. Nese momento a compañía indicou que todos os pedidos foran entregados.<ref>{{cita web|título=Airbus Delays A350-900, Terminates A340 Program|url=http://aviationweek.com/awin/airbus-delays-a350-900-terminates-a340-program|editor=Aviation Week|dataacceso=8 de setembro de 2014|data-arquivo=21 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160121003322/http://aviationweek.com/awin/airbus-delays-a350-900-terminates-a340-program|url-morta=yes}}</ref> A decisión de rematar o programa chegou ao deterse os pedidos do A340-500/600.<ref name="Enhanced A340 to take on 777" /> Esta tomouse tanto de cara á competencia externa do Boeing 777, como á interna do A330, ámbolos dous birreactores que co tempo fixéranse máis capaces en termos de eficiencia nas rutas previstas para o A340, e polo tanto socavaran o mercado potencial do modelo.<ref name="Airbus Bids Adieu to A340" /> Airbus posicionou as versións máis grandes do A350, especificamente o A350-900 e A350-1000, como sucesoras dos A340-500 e A340-600. Como incentivo de vendas durante a baixa demanda dos clientes na [[crise económica de 2008-2013|crise económica iniciada en 2008]], Airbus ofrecera garantías de recompra ás aeroliñas que decidisen adquirir o A340. Cara [[2013]], o valor de recompra dun A340 baixara ao redor dun 30% en dez anos, tanto Airbus como Rolls-Royce estaban sufrindo custos relacionados de centos de millóns de euros. Algúns analistas esperan que o prezo dun A340 con motores CFM56 en bo estado de voo caia por debaixo dos 10 millóns de dólares cara o ano [[2023]].<ref>{{cita publicación periódica|apelidos=Compart|nome=Andrew|título=Young at Part|revista=Aviation Week and Space Technology|data=15 de abril de 2013|ano=2013|páxinas=44-46}}</ref> Como un esforzo para apoiar o valor de revenda do A340, Airbus propuxo reconfigurar o interior do avión para unha única clase de 475 asentos. Como os motores Trent 500 son a metade dos custos de mantemento do A340, Rolls-Royce propuxo un plan de reducións de custos semellante ao programa que reduce os custos de mantemento dos motores RB211 da frota de [[Boeing 757]] de carga de [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]]. A clave para estes programas é a recuperación, arranxo e reutilización de partes reparables de velos motores retirados.<ref>{{cita publicación periódica|título=Weight in waiting|revista=Aviation Week and Space Technology|data=14|ano=2014|páxinas=54-55}}</ref> Airbus podería ofrecer A340 usados a aeroliñas que desexasen retirar avións máis antigos como o [[Boeing 747-400]]; alegando que o custo de compra e mantemento dun A340 de segunda man con máis asentos e motores mellorados serían máis favorables que a compra dun novo [[Boeing 777]].<ref>{{cita web|título=Haunted by old pledges, Airbus aims to boost A340 value|url=http://news.yahoo.com/airbus-bid-boost-a340-value-asset-guarantees-loom-204623919--sector.html|editor=Yahoo News|dataacceso=9 de setembro de 2014}}</ref> == Características == [[Ficheiro:CFM56 P1220759.jpg|miniatura|Motor CFM56-5C que equipa aos A340-200 e -300.]] O Airbus A340 é un avión de pasaxeiros de fuselaxe ancha e dous corredores que, xunto co seu irmán [[Airbus A330|A330]], distínguese por ser o primeiro verdadeiro avión de longo alcance producido por [[Airbus]].<ref>Obert 2009, p. 261.</ref> Está impulsado por catro reactores [[turboventilador]] [[FADEC]], optimizados para voar rutas de longa distancia.<ref name="New Avionics Systems">{{cita web|título=New Avionics Systems —Airbus A330/A340|url=http://www.davi.ws/avionics/TheAvionicsHandbook_Cap_30.pdf|editor=CRC Press LLC|dataacceso=9 de setembro de 2014}}</ref> O A340 fabricouse sobre desenvolvementos realizados na produción dos primeiros avións de Airbus e ao compartir moitas das características deses aparellos, como un deseño de cabina de mando común co [[Airbus A320]] e A330; xa que o modelo foi desenvolvido ao mesmo tempo que o A330, os dous avións empregan moitos compoñentes e seccións semellantes, como os controis ''fly-by-wire'' e as ás.<ref name="Lawrence & Thornton 2005, p. 73" /><ref>Obert 2009, pp. 261, 448.</ref> Tanto antes como despois de que o A340 entrase en servizo, as características e melloras desenvolvidas para o modelo foron normalmente compartidas co A330, un factor significativamente beneficioso na execución de ámbolos dous programas.<ref>Gunston 2009, p. 188.</ref> O A340 é un monoplano de á baixa ''cantilever'', e a propia á é virtualmente idéntica á do A330. Estas foron deseñadas e fabricadas por BAe, que desenvolveu unha á delgada cun grande [[alongamento (aerodinámica)|alongamento]] para proporcionar unha alta eficiencia aerodinámica.<ref>Norris & Wagner 2001, pp. 50–51</ref> Ten unha lixeira forma de frecha de 30 graos e, xunto con outras características de deseño, permite unha velocidade máxima operativa de Mach 0,86.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 50.">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p=50}}</ref><ref>{{cita web|título=Dimensións e datos clave do A330-300|url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a330family/a330-300/specifications/|editor=Airbus|dataacceso=15 de setembro de 2014|data-arquivo=22 de xaneiro de 2013|url-arquivo=https://www.webcitation.org/6DrfekJmD?url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a330family/a330-300/specifications/|url-morta=yes}}</ref> A á ten unha moi alta proporción de espesor a [[corda (aerodinámica)|corda]] dun 12,8%, o que significa que pode alcanzarse unha grande envergadura e un alto alongamento sen unha penalización severa de peso.<ref name="Gunston 2009, p. 195.">{{harvnb|Gunston|2009|p=195}}</ref> En comparación, o seu rival MD-11 ten unha proporción de espesor a corda dun 8–9%.<ref name="Gunston 2009, p. 195." /> Cada á tamén ten un [[winglet]] de 2,74 m de alto en vez dos pequenos wingtip que hai en modelos de Airbus anteriores.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 31.">{{harvnb|Norris|Wagner|2001|p=31}}</ref> O fracaso do radical motor V2500 "SuperFan" de [[International Aero Engines]], o cal prometía unha redución de consumo de combustible de ao redor do 15% para o A340, levando a varias actualizacións como melloras nas ás para compensar.<ref>Gunston 2009, p. 197</ref> Orixinalmente deseñadas cunha envergadura de 56 m, as ás alongáronse posteriormente ata os 58,6 m, e finalmente ata os 60,3 m. Con 60,3 m a súa envergadura era semellante ao máis grande [[Boeing 747-200]], pero cun 35% menos de superficie.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 50." /> [[Ficheiro:Virgin a340-600 g-vmeg planform arp.jpg|miniatura|250px|A340-600 de [[Virgin Atlantic]] recollendo a tren de aterraxe]] A cuberta de voo do A340 é unha [[cabina de cristal]], baseada nos sistemas de control usados primeiro no máis pequeno A320. En vez dun mando de control convencional, a cabina conta con controis semellantes a ''joysticks'' laterais. O panel principal de instrumentos está dominado por seis monitores de [[Tubo de raios catódicos|tubos de raios catódicos]] que amosan información á tripulación de voo; en avións posteriores eses monitores foron substituídos por [[Pantalla de cristal líquido|pantallas de cristal líquido]].<ref name="New Avionics Systems" /> A información de voo diríxese a través do [[Sistema electrónico de instrumentos de voo]] (EFIS polas súa siglas en inglés) e a información dos sistemas a través do [[Monitor electrónico centralizado do avión]] (ECAM).<ref>{{cita web|título=Airbus A330 Wide-Bodied Medium / Long-Range Twin-Engine Airliner, Europe|url=http://www.aerospace-technology.com/projects/a330/|editor=Aerospace-technology|dataacceso=18 de setembro de 2014}}</ref> O sistema de monitorización do avión está conectado a varios sensores situados no aparello e alerta automaticamente á tripulación de calquera parámetro fóra do seu rango normal; os pilotos tamén poden inspeccionar manualmente os sistemas que elixan en calquera momento. O sistema de visualización da información está deseñado para que a súa interpretación sexa doada e dá unha imaxe clara do status operacional do avión.<ref name="New Avionics Systems" /> En vez de manuais de papel úsanse manuais electrónicos en [[CD-ROM]]; Airbus ofrece melloras na web da documentación electrónica como opción.<ref name="Smart Design">{{cita web|título=Airbus A340: Smart Design|url=http://www.aviationtoday.com/regions/usa/Airbus-A340-Smart-Design_286.html#.VBqK7_l_uSp|editor=Aviation Today|dataacceso=18 de setembro de 2014|data-arquivo=13 de agosto de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160813084012/http://www.aviationtoday.com/regions/usa/Airbus-A340-Smart-Design_286.html#.VBqK7_l_uSp|url-morta=yes}}</ref> Tomáronse moitas medidas dende o inicio do proceso de deseño do A340 para reducir as dificultades e custos de mantemento, que se estimaban na metade dos do anterior [[Airbus A310]] a pesar do seu maior tamaño.<ref name="Smart Design" /> Os catro motores do avión contaban con controis e sistemas de monitorización mellorados que permitiron que os parámetros se controlasen máis doadamente; o seu deseño tamén evitou os estritos requisitos [[ETOPS]]. O A340 tamén ten un ordenador de mantemento centralizado que proporciona unha completa información dos sistemas doadamente comprensible, a cal pode ser transmitida en tempo real a instalacións en terra a través dun enlace de datos [[ACARS]] baseado en satélite que leva a bordo.<ref name="New Avionics Systems" /><ref name="Smart Design" /> Algúns aspectos do mantemento, como poden ser cambios estruturais, permanecen sen cambios, mentres que o aumento na sofisticación da tecnoloxía na cabina de pasaxeiros, como os sistemas de entretemento en voo, incrementouse con respecto a anteriores avións.<ref name="Smart Design" /> == Historial operacional == [[Ficheiro:Srilankan a340-300 4r-adf arp.jpg|miniatura|250px|SriLankan Airlines foi a primeira aeroliña asiática en operar o A340]] A primeira variante do A340 en ser introducida, a A340-200, entrou en servizo co cliente de lanzamento, [[Lufthansa]], en [[1993]]. A esta seguiuna pouco despois o A340-300 con [[Air France]]. O primeiro A340 de Lufthansa, que foi bautizado como ''Nürnberg'' (D-AIBA),<ref name="Eden 2008, p. 35" /> comezou o seu servizo comercial o [[15 de marzo]] de 1993.<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 71" /><ref>Eden 2008, p. 36</ref> Air Lanka (posteriormente renomeada como [[Sri Lankan Airlines]]) converteuse no primeiro cliente asiático do Airbus A340. A aeroliña recibiu o seu primeiro A340-300, rexistrado 4R-ADA, en setembro de [[1994]]. A compañía británica [[Virgin Atlantic]] foi das primeiras en adoptar o modelo; ademais de operar varios A340-300, en agosto de [[1997]] Virgin anunciou que sería o cliente de lanzamento do novo A340-600. O primeiro voo comercial do A340-600 foi realizado por Virgin en xullo de [[2002]].<ref>{{cita web|título=A brief history of Virgin Atlantic|url=http://www.virgin-atlantic.com/tridion/images/LH_Timeline_tcm20-1014744.pdf|editor=Virgin Atlantic|dataacceso=19 de setembro de 2014}}</ref> [[Singapore Airlines]] pediu 17 A340-300 e operounos ata outubro de [[2003]]. Os A340-300 foron mercados por [[Boeing]] como parte dun pedido por [[Boeing 777]].<ref>{{cita web|título=Boeing and Airbus Battle Over Singapore Airline Sales|url=http://www.nytimes.com/1999/07/01/business/boeing-and-airbus-battle-over-singapore-airline-sales.html|editor=The New York Times|dataacceso=19 de setembro de 2014}}</ref> A aeroliña entón mercou cinco A340-500 de longo alcance, que se uniron á súa frota en decembro de 2003. En febreiro de [[2004]] os A340-500 de Singapur realizaron o voo comercial máis longo sen escalas, voando dende [[Singapur]] ata [[Los Angeles]].<ref>{{cita web|título=Singapore Airlines A340-500 Flies Into The Record Books|url=http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/airbus-press-centre-press-release-35/|editor=Airbus|dataacceso=19 de setembro de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160622013058/http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/airbus-press-centre-press-release-35/|dataarquivo=22 de xuño de 2016|urlmorta=yes}}</ref> En [[2007]] Singapore Airlines lanzou unha ruta sen escalas aínda máis longa usando o A340-500 entre [[Newark, Nova Jersey|Newark]] e Singapur, unha viaxe de 15&nbsp;344 quilómetros que foi o voo comercial sen escalas máis longo do mundo.<ref>{{cita web|título=Singapore Air makes longest flight|url=http://edition.cnn.com/2004/BUSINESS/06/28/singapore.airline/|editor=CNN|dataacceso=19 de setembro de 2014|data-arquivo=25 de decembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071225022217/http://edition.cnn.com/2004/BUSINESS/06/28/singapore.airline/|url-morta=unfit}}</ref> A aeroliña continuou operando esa ruta regularmente ata que decidiu retirar o modelo en favor dos novos [[Airbus A380|A380]] e [[Airbus A350|A350]];<ref>{{cita web|url=http://www.cntraveler.com/stories/2012-10-24/singapore-air-worlds-longest-flight-end-a380-newark|título=Singapore to End World's Longest Flight|editor=Condé Nast Traveller|dataacceso=19 de setembro de 2014}}</ref> o seu derradeiro voo co A340 realizouse a finais de [[2013]]. O A340 foi normalmente usado polas aeroliñas como un avión de tamaño medio e longo alcance, e a miúdo foi un substituto para os máis antigos [[Boeing 747]] xa que era máis rendible.<ref>Doganis 2002, pp. 133-135.</ref> Airbus fabricou varios A340 como grandes reactores privados para clientes VIP, moitas veces substituíndo a 747 co mesmo papel. En [[2008]] Airbus lanzou unha versión do A340-200 como reactor corporativo; unha das claves para a venda deste avión foi o seu alcance ampliado ata as 8&nbsp;000 millas náuticas (15&nbsp;000&nbsp;km). Airbus fabricou ata nove versións personalizadas do A340 para clientes privados antes do ano 2008.<ref>{{cita web|título=Airbus unveils A340-200 bizliner|url=http://www.ainonline.com/aviation-news/aviation-international-news/2008-05-27/airbus-unveils-a340-200-bizliner|editor=AINonline|dataacceso=19 de setembro de 2014}}</ref> [[Ficheiro:Saa a340-200 zs-sld lands london heathrow arp.jpg|miniatura|250px|A340-200 de [[South African Airways]]]] O A340 foi operado frecuentemente como transporte de xefes de estado. Un par de A340-300 foron mercados pola ''Flugbereitschaft'' da [[Luftwaffe]] alemá, e estes serven como transportes VIP para o presidente e outros membros importantes do goberno do país.<ref>{{cita web|título=Komfort für Kanzlerin & Co: Bundeswehr will im Eiltempo neue Regierungsflugzeuge anschaffen|url=http://www.spiegel.de/politik/deutschland/komfort-fuer-kanzlerin-co-bundeswehr-will-im-eiltempo-neue-regierungsflugzeuge-anschaffen-a-540155.html|editor=Spiegel|dataacceso=19 de setembro de 2014}}</ref> O A340 tamén é operado pola división de transporte aéreo da Forza Aérea de Francia, onde se usa como transporte estratéxico para misións de despregue de tropas e abastecemento, ademais do transporte de membros do goberno.<ref>{{cita web|título=French Air Force A400M Breaks Cover|url=http://aviationweek.com/blog/french-air-force-a400m-breaks-cover|editor=Aviation Week|dataacceso=19 de setembro de 2014|data-arquivo=14 de maio de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160514001914/http://aviationweek.com/blog/french-air-force-a400m-breaks-cover|url-morta=yes}}</ref> Un único na súa especie A340-8000, foi orixinalmente fabricado para o príncipe Jefri Bolkiah, irmán do sultán de [[Brunei]] Hassanal Bolkiah. O avión non chegou a usarse e foi almacenado en [[Hamburgo]] ata que foi mercado polo principe Al-Waleed bin Talal da [[Casa de Saud]],<ref>{{cita web|título=Picture: Former Sultan of Brunei's unique A340-8000 derivative destined for Saudi Arabian VIP after nine years storage|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/picture-former-sultan-of-brunei39s-unique-a340-8000-derivative-destined-for-saudi-arabian-vip-212460/|editor=Flightglobal|dataacceso=22 de setembro de 2014}}</ref> e posteriormente vendido ao coronel [[Muammar al-Gaddafi]], entón presidente de [[Libia]]; o avión operouno [[Afriqiyah Airways]] e era coñecido como o ''Afriqiyah One''.<ref>{{cita web|título=Selling a VIP business jet to Colonel Gaddafi|url=http://www.corporatejetinvestor.com/articles/selling-a-vip-business-jet-to-muammar-gadafi/|editor=Corporate Jet Investor|dataacceso=22 de setembro de 2014}}</ref> Coa introdución dos [[Boeing 777]] con pesos brutos superiores, como o -200ER e principalmente o -300ER, as vendas do A340 comezaron a caer. O 777 vendeuse máis amplamente que o A340. Aínda que os motores máis grandes GE90 do 777-300ER queimaban considerablemente máis combustible que os Trent 500, usar só dous motores en comparación cos catro Trent aforraba ao redor dun 8–9%.<ref name="Enhanced A340 to take on 777" /> En [[2008]] os prezos do combustible de aviación duplicáronse con respecto ao ano anterior; consecuentemente, o consumo do A340 levou a que as aeroliñas reducisen as etapas de voo de máis de 15 horas. [[Thai Airways International]] cancelou a súa ruta sen escalas de 17 horas entre [[Bangkok]] e [[Nova York]] o [[1 de xullo]] dese ano, poñendo os seus catro A340-500 á venda. Aínda que os voos curtos forzaban os avións máis que os longos e as engalaxes e aterraxes máis frecuentes consumían máis combustible, os voos moi longos requirían tanques de combustible completamente cheos. Tamén en 2008, o presidente executivo de Air France-KLM, Pierre-Henri Gourgeon, referiuse despectivamente ao A340 como un "tanque voante con pouca xente a bordo".<ref>{{cita web|título=Airlines Cut Long Flights To Save Fuel Costs|url=http://online.wsj.com/news/articles/SB121547453054734059?mg=reno64-wsj&url=http%3A%2F%2Fonline.wsj.com%2Farticle%2FSB121547453054734059.html|editor=[[The Wall Street Journal]]|dataacceso=22 de setembro de 2014}}</ref> mentres que Thai Airways ocupaba constantemente un 80% dos asentos nos seus voos entre Nova York e Bangkok, estimouse que, cos prezos do combustible de 2008, necesitaríase un imposible 120% de ocupación só para pagar custos. Outras aeroliñas tamén examinaros os seus voos de longa distancia. No mes de agosto [[Cathay Pacific]] dixo que o aumento do prezo do combustible prexudicara as súas rutas trans-pacíficas dun xeito desproporcionado, e reduciría o seu número de voos deste tipo despregando os seus avións en rutas máis curtas como entre [[Hong Kong]] e [[Australia]]. "Imos... remodelar a nosa rede onde sexa preciso para garantir que voamos avións cos cales poidamos cubrir os nosos custos e facer algo de cartos". Aviation Week comparou a sorte do A340 e o Boeing 747, destacando que o rápido aumento no rendemento dos bimotores fora en detrimento dos avións con catro motores. [[Ficheiro:Airbus A340-311, Lufthansa AN0401630.jpg|miniatura|Cabina de pasaxe dun A340-300 de [[Lufthansa]].]] Cara [[2014]] [[Singapore Airlines]] retirara o modelo, mentres que [[Emirates Airlines]] decidira acelerar a xubilación da súa frota de A340. [[International Airlines Group]], a compañía nai de [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]], está revisando os seus A340-600 para que continuen en servizo nun futuro próximo. A revisión de IAG realizou melloras nas condicións e mobiliario das clases ''business'' e económica; a capacidade en ''business'' aumentou lixeiramente, sen que cambien os seus custos operacionais. [[Lufthansa]], que opera tanto o A340-300 como o -600, chegou á conclusión de que, mentres non sexa posible facer máis eficiente ao A340, podería responder substituíndo asentos de primeira clase por ''bussines'' para así incrementar os ingresos.<ref>{{cita web|título=A340 Operators Spend On Interiors, Engines|url=http://aviationweek.com/awin/a340-operators-spend-interiors-engines|editor=Aviation Week|dataacceso=22 de setembro de 2014}}</ref><ref>{{cita web|título=Airbus's Guarantee to A340 Buyers Could Cost It $2 Billion|url=http://www.businessweek.com/articles/2013-12-02/airbus-to-customers-your-200-million-plane-is-not-a-lemon|editor=Bloomberg|dataacceso=22 de setembro de 2014}}</ref> En [[2013]] [[Snecma]] anunciou que tiña plans para usar o A340 como banco de probas para desenvolver un novo motor [[propfan]]; agárdase que realice o seu primeiro voo de proba en [[2019]]. Os motores propfan son normalmente máis eficientes pero máis ruidosos que os motores normais; introducir un motor deste tipo no mercado require significativos cambios lexislativos debido ás súas diferenzas cos reactores contemporáneos. O motor, parcialmente aseado no [[turboventilador]] Snecma M88 usado no [[Dassault Rafale]], está a ser desenvolvido baixo a iniciativa de investigación European Clean Sky.<ref>{{cita web|título=Snecma to flight-test open rotor on A340 in 2019|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/snecma-to-flight-test-open-rotor-on-a340-in-2019-394504/|editor=Flightglobal|dataacceso=22 de setembro de 2014}}</ref><ref>{{cita web|título=Snecma Prepares For Crucial Open-rotor Tests|url=http://aviationweek.com/commercial-aviation/snecma-prepares-crucial-open-rotor-tests|editor=Aviation Week|dataacceso=22 de setembro de 2014|data-arquivo=14 de maio de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160514001910/http://aviationweek.com/commercial-aviation/snecma-prepares-crucial-open-rotor-tests|url-morta=yes}}</ref> == Variantes == Hai catro variantes do A340. Os A340-200 e A340-300 foron presentados en [[1987]], coa entrada en servizo en marzo de [[1993]] para o primeiro deles. Os A340-500 e A340-600 apareceron en [[1997]], e entraron en servizo no ano [[2002]]. Todas as variantes estiveron dispoñibles nunha versión corporativa. === A340-200 === Unha das dúas versións iniciais do A340, a A340-200, con 261 pasaxeiros nunha configuración de 3 clases e un alcance de 13&nbsp;800 quilómetros, ou con 240 pasaxeiros tamén en 3 clases e alcance de 15&nbsp;000 quilómetros.<ref name=A340-200>{{cita web|título=A340-200|url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a340family/a340-200/|editor=Airbus|dataacceso=22 de setembro de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140923154819/http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a340family/a340-200/|dataarquivo=23 de setembro de 2014|urlmorta=yes}}</ref> Esta é a versión máis curta da familia e a única cunha envergadura maior que a lonxitude da fuselaxe. Está impulsado por catro motores CFMI CFM56-5C4 e usa unha [[unidade de enerxía auxiliar]] (APU) Honeywell 331–350[A]. Debido á súa grande envergadura, catro motores, pouca capacidade, e ás melloras do A340-300, o -200 demostrou ser pesado e pouco popular entre as principais aeroliñas. Só se fabricaron 28 A340-200. O competidor de [[Boeing]] máis próximo a el é o [[Boeing 767-400ER]]. Unha versión deste tipo (coñecida en Airbus como o A340-8000) foi pedida por [[Jefri Bolkiah]] requirindo un alcance sen escalas de 15&nbsp;000 quilómetros. Este A340-8000, coa librea de [[Royal Brunei Airlines]], ten unha capacidade de combustible incrementada, un peso máximo na engalaxe de 275 toneladas, semellante á do A340-300, e reforzos menores na tren de aterraxe. Está impulsado por motores CFM56-5C4 semellantes aos do -300E. Só se chegou a fabricar un A340-8000. Ademais do -8000, algúns A340-200 son usados para uso militar e VIP; entre os usuarios están Royal Brunei Airlines, [[Qatar Amiri Flight]], o goberno de [[Exipto]], a Forza Aérea de [[Arabia Saudita]], o reino de [[Xordania]] e a Forza Aérea de [[Francia]]. Tras o -8000, outros A340-200 foron mellorados para axudarlles a gañar semellante capacidade. Eses avións foron chamados A340-213X; o alcance desta versión é de 15&nbsp;000 quilómetros. === A340-300 === [[Ficheiro:D-AIGS Lufthansa Airbus A340.jpg|miniatura|250px|A340-300 de [[Lufthansa]]]] O A340-300 leva a 295 pasaxeiros nunha configuración típica de 3 clases cun alcance de 12&nbsp;400&nbsp;km. Esta é a versión inicial, que voou por vez primeira o [[25 de outubro]] de [[1991]] e entrou en servizo con [[Lufthansa]] e [[Air France]] en marzo de [[1993]]. Está impulsada por catro motores CFMI CFM56-5C, e usa unha APU Honeywell 331–350[A], semellante á do -200. O seu competidos máis próximo é o [[Boeing 777-200ER]]. O A340-300 será substituído polo [[Airbus A350|A350-900]].<ref>{{cita web|título=The Market for Large Commercial Jet Transports|url=http://www.forecastinternational.com/samples/F611_CompleteSample.pdf|editor=Forecast International|dataacceso=22 de setembro de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110929135933/http://www.forecastinternational.com/samples/F611_CompleteSample.pdf|dataarquivo=29 de setembro de 2011|urlmorta=yes}}</ref> O A340-300E, ás veces mal chamado A340-300X, ten un MTOW incrementado ata as 275 toneladas e está equipado co máis potente motor CFMI CFM56-5C4. O seu alcance coa típica configuración de 295 pasaxeiros está entre os 13&nbsp;300 e os 13,700&nbsp;km. O principal operador deste tipo é Lufthansa, que ten operado unha frota de 30 avións. The A340-300 Enhanced é a derradeira versión deste modelo e foi entregada por vez primeira a [[South African Airways]] en [[2003]]. Este avión recibiu o máis novo motor CFM56-5C4/P, ten aviónicas melloradas e sistemas ''[[fly-by-wire]]'' desenvolvidos para os A340-500 e -600. === A340-500 === O A340-500 foi introducido como o avión de pasaxeiros de máis alcance do mundo. O seu primeiro voo realizouse o [[11 de febreiro]] de [[2002]], e foi certificado o [[3 de decembro]] dese mesmo ano. As súas primeiras entregas foron para [[Emirates]], permitíndolle á aeroliña voar sen escalas dende [[Dubai]] ata [[Nova York]], sendo esa a súa primeira ruta cara [[América]]. O A340-500 pode levar 313 pasaxeiros cunha configuración de 3 clases a unha distancia de 16&nbsp;020&nbsp;km. Comparado co A340-300, o -500 ten unha fuselaxe 4,3 metros máis longa, maior superficie de á, un incremento significativo de capacidade de combustible (ao redor do 50% con respecto ao -300), velocidade de cruceiro lixeiramente superior, estabilizadores horizontais máis grandes e deriva máis pequena. A parte central do tren de aterraxe principal pasou a ter agora catro rodas para compensar o incremento de peso. O A340-500 está impulsado por catro motores tubofán Rolls-Royce Trent 553, e usa unha APU Honeywell 331–600[A] APU. Foi o avión de pasaxeiros de máis alcance do mundo ata a introdución do seu rival directo, o [[Boeing 777-200LR]], en febreiro de [[2006]]. [[Ficheiro:Etihad a340-500 a6-ehb arp.jpg|miniatura|250px|A340-500 de [[Etihad Airways]]]] Debido ao seu alcance, o -500 é capaz de viaxar sen escalas dende [[Londres]] ara [[Perth]], no oeste de [[Australia]], aínda que o voo de volta precisas unha parada debido aos ventos en contra.<ref>{{cita web|título=Record longest flight flies in the face of its critics|url=http://www.theguardian.com/business/2004/jun/29/theairlineindustry.travelnews|editor=The Guardian|dataacceso=24 de setembro de 2014}}</ref> [[Singapore Airlines]] usou este modelo (inicialmente nunha configuración de 2 clases con 181 pasaxeiros, e posteriormente nunha de só 100 en clase business) para a súa ruta entre Newark e Singapur sen escalas: unha viaxe de 18 horas e 45 minutos de 15&nbsp;344 quilómetros, que foi o voo comercial máis longo do mundo (este deixou de operarse en 2013). O A340-500 de Singapore Airlines foi o primeiro avión en incluír un espazo para almacenar un cadáver no caso de que un pasaxeiro morrese durante un voo.<ref>{{cita web|título=Airline's new fleet includes a cupboard for corpses|url=http://www.theguardian.com/business/2004/may/11/theairlineindustry.travelnews|editor=The Guardian|dataacceso=24 de setembro de 2014}}</ref> A versión A340-500IGW (Increased Gross Weight, peso bruto incrementado) ten un alcance de 17&nbsp;000&nbsp;km e un MTOW de 380 toneladas, e realizou o seu primeiro voo o [[13 de outubro]] de [[2006]]. Utiliza a estrutura reforzada e a capacidade de combustible aumentada do A340-600. O avión co que se certificou, clasificado como A340-541, converteuse na súa primeira entrega para [[Thai Airways International]] o [[11 de abril]] de [[2007]].<ref>{{cita web|título=Airbus A340-541HGW HS-TLD|url=http://www.jetphotos.net/census/aircraft2.php?msnid=A330/40-775|editor=Jetphotos|dataacceso=25 de setembro de 2014}}</ref> A aeroliña nixeriana [[Arik Air]] recibiu dous A340-542 en novembro de [[2008]], usando o modelo para iniciar inmediatamente dúas novas rutas, [[Lagos, Nixeria|Lagos]]–[[Londres]] e Lagos–[[Johannesburgo]], e un voo sen paradas entre Lagos e [[Nova York]] comezaría en xaneiro de [[2010]]. O A340-500IGW está impulsado por catro motores turboventilador Rolls-Royce Trent 556. === A340-600 === [[Ficheiro:Lufthansa A346 D-AIHT-1.jpg|miniatura|250px|[[Lufthansa]] é o maior operador de A340-600]] Deseñado como a primeira xeración de substitutos para o [[Boeing 747]], o A340-600 é capaz de transportar 379 pasaxeiros nunha configuración de 3 clases a 13&nbsp;900 quilómetros. Ten unha capacidade de pasaxe semellante ao 747, pero cun 25% máis de volume de carga e menores custos por pasaxeiro. O primeiro voo do A340-600 realizouse o [[23 de abril]] de [[2001]].<ref name="Norris & Wagner 2001, p. 105" /> [[Virgin Atlantic]] iniciou os servizos comerciais co modelo en agosto de [[2002]].<ref>{{cita web|título=Virgin Atlantic's A340-600 - The longest plane in the world takes its first commercial flight|url=http://www.asiatraveltips.com/travelnews2002/1August2002Virgin.shtml|editor=Asia Travel Tips|dataacceso=25 de setembro de 2014}}</ref> O equivalente máis directo de [[Boeing]] do A340-600 é o [[Boeing 777|777-300ER]]. O A340-600 será finalmente substituído polo [[Airbus A350|A350-1000]]. O A340-600 é 12 metros máis longo que o -300, máis de 4 metros máis que o Boeing 747-400 e 2,3 que o [[Airbus A380|A380]]. Tivo o récord do avión comercial de máis lonxitude do mundo ata febreiro de [[2010]], cando realizou o seu voo de estrea o [[Boeing 747-8]]. O A340-600 está impulsado por catro motores turofán Rolls-Royce Trent 556 e usa unha APU Honeywell 331–600[A]. Ao igual que o -500, o seu tren de aterraxe principal no centro ten catro rodas para facer fronte ao aumento de peso. O espazo da cabina da ponte principal pode ser opcionalmente incrementada instalando zonas de descanso da tripulación, cociñas ou baños na cuberta inferior do avión. A principios de [[2007]] Airbus aconsellou ás aeroliñas reducir a carga 5 toneladas na sección dianteira para compensar o sobrepeso das seccións de primeira clase e business; o peso adicional causaba que o centro de gravidade do avión se movese cara adiante reducindo a eficiencia en voo de cruceiro. As compañías afectadas consideraron presentar reclamacións para ser compensadas por Airbus. A versión A340-600HGW (High Gross Weight) voou por vez primeira o [[18 de novembro]] de [[2005]]<ref>{{cita web|título=New A340-600 takes to the skies|url=http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/11_18_05_A340600.html|editor=Airbus|dataacceso=26 de setembro de 2014|data-arquivo=19 de maio de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060519212124/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/11_18_05_A340600.html|url-morta=unfit}}</ref> e foi certificado o [[14 de abril]] de [[2006]].<ref>{{cita web|título=Newly certified A340-600 brings 18% higher productivity|url=http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/06_04_14_certifies_a3400600.html|editor=Airbus|dataacceso=26 de setembro de 2014|data-arquivo=16 de xuño de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060616190914/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/06_04_14_certifies_a3400600.html|url-morta=unfit}}</ref> Ten un [[MTOW]] de 380 toneladas e un alcance de 14&nbsp;630 quilómetros, grazas a unha estrutura reforzada, maior capacidade de combustible, motores máis potentes e novas técnicas de fabricación como a soldadura con láser. O A340-600HGW está impulsado por catro motores turboventilador Rolls-Royce Trent 560. [[Emirates]] converteuse no cliente de lanzamento do -600HGW ao pedir 18 unidades no [[Paris Air Show]] de [[2003]];<ref>{{cita web|título=Emirates orders 41 additional Airbus aircraft|url=http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/06_16_03_Emirates.html|editor=Airbus|dataacceso=26 de setembro de 2014|data-arquivo=19 de maio de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060519212130/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/06_16_03_Emirates.html|url-morta=unfit}}</ref> aínda que pospuxo<ref>{{DRAG|pospoñer}}</ref> os pedidos indefinidamente e posteriormente cancelounos. [[Qatar Airways]], que fixera o seu pedido no mesmo festival aéreo, recibiría catro avións, o primeiro deles o [[11 de setembro]] de 2006. Dende entón a aeroliña deixou expirar as súas opcións de compra en favor do [[Boeing 777-300ER]].<ref>{{cita web|título=First Boeing jet of many touches down in Qatar|url=http://www.seattlepi.com/default/article/First-Boeing-jet-of-many-touches-down-in-Qatar-1257290.php|editor=Seattlepi|dataacceso=26 de setembro de 2014}}</ref> == Operadores == {{Artigo principal|Lista de operadores do A340}}Durante a duración do programa entregáronse un total de 377 A340, dos cales 214 aínda estaban en servizo en decembro de 2021. Os operadores regulares máis grandes eran [[Lufthansa]] (34), [[Mahan Air]] (12), [[South African Airways]] (10), [[Swiss International Air Lines]] (5), e entre outras aeroliñas, operadores gobernamentais, chárter e privados con pequenas cantidades do modelo.<ref>{{Cita web|título=Orders and deliveries|url=https://www.airbus.com/en/products-services/commercial-aircraft/market/orders-and-deliveries|páxina-web=Airbus|data=2021-06-16|data-acceso=2022-02-24|lingua=en}}</ref> === Entregas === {| class="wikitable" style="text-align:right; font-size:96%;" ! colspan="22" |Entregas |- !Tipo !Total !2012 !2011 !2010 !2009 !2008 !2007 !2006 !2005 !2004 !2003 !2002 !2001 !2000 !1999 !1998 !1997 !1996 !1995 !1994 !1993 |- !A340-200 |'''28''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |1 |3 |3 |5 |4 |12 |- !A340-300 |'''218''' | - | - | - | - |3 |2 |2 |4 |5 |10 |8 |22 |19 |20 |23 |30 |25 |14 |21 |10 |- !A340-500 |'''34''' |2 |0 |2 |2 |1 |4 |5 |9 |7 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- !A340-600 |'''97''' | | |2 |8 |8 |8 |18 |15 |14 |16 |8 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- !Familia A340 |'''377''' |'''2''' |'''0''' |'''4''' |'''10''' |'''12''' |'''14''' |'''25''' |'''28''' |'''26''' |'''28''' |'''16''' |'''22''' |'''19''' |'''20''' |'''24''' |'''33''' |'''28''' |'''19''' |'''25''' |'''22''' |} == Accidentes e incidentes == [[Ficheiro:Airfranceflight358.jpg|miniatura|restos do voo 358 de Air France.]] O A340 nunca se viu envolto nun accidente con vítimas mortais, aínda que houbo seis [[Perda de casco|perdas de casco]]:<ref>{{cita web|título=Perdas de casco do A340|url=http://aviation-safety.net/database/types/Airbus-A340/losses|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=27 de setembro de 2014}}</ref> * [[20 de xaneiro]] de [[1994]] - un A340-200 de [[Air France]] con rexistro F-GNIA perdeuse despois dun incendio por unha avaría no [[Aeroporto de París-Charles de Gaulle]].<ref>{{cita web|título=Descrición do accidente do Airbus A340-211 F-GNIA|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19940120-0|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=27 de setembro de 2014}}</ref> * [[24 de xullo]] de [[2001]] - un A340-300 de [[SriLankan Airlines]] foi destruído en terra no [[Aeroporto Internacional Bandaranaike]]; foi un dos 26 avións danados ou destruídos durante un grande ataque ao aeroporto por parte dos [[Tigres de Liberación do Tamil Eelam]].<ref>{{cita web|título=Descrición do accidente do Airbus A340-312 4R-ADD|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20010724-2|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=27 de setembro de 2014}}</ref><ref>{{cita web|título=Intelligence failures exposed by Tamil Tiger airport attack|url=http://www.janes.com/security/international_security/news/jir/jir010903_1_n.shtml|editor=Jane's Intelligence|dataacceso=27 de setembro de 2014|data-arquivo=25 de febreiro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080225162532/http://www.janes.com/security/international_security/news/jir/jir010903_1_n.shtml|url-morta=unfit}}</ref> * [[2 de agosto]] de [[2005]] - o [[voo 358 de Air France]], operado por un A340-300 con rexistro F-GLZQ, estrelouse en incendiouse despois de superar a pista 24L no [[Aeroporto Internacional Toronto Pearson]] mentres aterraba no medio dunha tormenta eléctrica. O avión deslizouse cara o río Etobicoke Creek e iniciouse un lume. Os seu 297 pasaxeiros e 12 tripulantes sobreviviron; 43 persoas resultaron feridas, 12 de gravidade.<ref>{{cita web|título=Descrición do accidente do Airbus A340-313X F-GLZQ|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20050802-0|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=27 de setembro de 2014}}</ref> * [[9 de novembro]] de [[2007]] - un A340-600 de [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] resultou gravemente danado despois de saírse de pista no [[Aeroporto Internacional Mariscal Sucre]] de [[Ecuador]]. O tren de aterraxe colapsou e dous motores rompéronse. O 333 ocupantes foron evacuados a través das ramplas inchables sen ningún ferido grave. O avión foi despezado.<ref>{{cita web|título=Descrición do accidente do Airbus A340-642 EC-JOH|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20071109-0|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=28 de setembro de 2014}}</ref> * [[15 de novembro]] de [[2007]] - un A340-600 novo resultou danado sen posibilidade de reparación durante unha proba en terra nas instalacións de [[Airus]] no [[Aeroporto de Tolosa-Blagnac]]. Durante unha proba de motores antes da entrega desactiváronse múltiples controis de seguridade,<ref name="Informe do accidente do A340-600 número de serie 856">{{cita web|título=Informe do accidente do A340-600 número de serie 856|url=http://www.bea-fr.org/docspa/2007/f-cj071115/pdf/f-cj071115.pdf|editor=Bureau d’Enquêtes et d’Analyses|dataacceso=28 de setembro de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20091116191430/http://www.bea-fr.org/docspa/2007/f-cj071115/pdf/f-cj071115.pdf|dataarquivo=16 de novembro de 2009|urlmorta=yes}}</ref> facendo que o avión non calzado acelerase ata os 57&nbsp;km/h e colidise contra un muro deflector de cemento. O aparello recibiu graves danos e nove persoas a bordo resultaron feridas, catro deles de gravidade.<ref name="Informe do accidente do A340-600 número de serie 856" /> A á dereita, a cola, e os motores esquerdos fixeron contacto co chan ou o muro, deixando a parte dianteira do avión elevada a varios metros coa cabina quebrada.<ref name="Informe do accidente do A340-600 número de serie 856" /> O aparello foi dado de baixa e posteriormente usado por [[Virgin Atlantic]] como instalación para adestrar aos seus tripulantes de cabina en [[Crawley]].<ref>{{cita web|título=Toulouse accident occurred as Airbus A340 was exiting engine test-pen|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/toulouse-accident-occurred-as-airbus-a340-was-exiting-engine-219705/|editor=Flightglobal|dataacceso=28 de setembro de 2014}}</ref> * [[20 de marzo]] de [[2009]] - o [[voo 407 de Emirates]] era un servizo entre Melbourne e Dubai usando un A340-500. O avión tivo problemas ao engalar en Melbourne Airport, golpeou varias estruturas ao final da pista e finalmente puido elevarse antes de realizar unha aterraxe segura. O feito foi o suficientemente grave como para ser considerado un accidente pola Oficina de Seguridade no Transporte de Australia.<ref>{{Cita web|título=Emirates pilot in tail strike near-disaster tells his story|url=http://www.heraldsun.com.au/news/emirates-pilot-in-tail-strike-near-disaster-tells-his-story/story-e6frf7jo-1225748572516|páxina-web=Herald Sun|data=2012-12-31|data-acceso=2022-02-24|data-arquivo=31 de decembro de 2012|url-arquivo=https://archive.today/20121231073008/http://www.heraldsun.com.au/news/emirates-pilot-in-tail-strike-near-disaster-tells-his-story/story-e6frf7jo-1225748572516|url-morta=yes}}</ref> O avión foi reparado e volveu ao servizo durante cinco anos antes de ser desguazado.<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Airbus A340-313 D-AIFA Frankfurt International Airport (FRA)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20180611-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2022-02-24|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> == Especificacións == {| class="wikitable" style="text-align:center;" !Variante !A340-200 !A340-300 !A340-500 !A340-600 |- !Tripulación técnica | colspan="4" |2 |- !Asentos en 3 clases |210-250 |250-290 |270-310 |320-370 |- !Configuración típica |303 (30F + 273Y) |335 (30F + 305Y) |313 (12F + 36J + 265Y) |380 (12F + 54J + 314Y) |- !Límite por saídas<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.easa.eu.int/certification/type-certificates/docs/aircrafts/EASA-TCDS-A.015_Airbus_340-20-21102010.pdf|páxina-web=EASA|título=Type Certificate Data Sheet A.015 AIRBUS A340 Issue 20|data-acceso=24 de febreiro de 2022|data-arquivo=19 de xullo de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110719034422/http://www.easa.eu.int/certification/type-certificates/docs/aircrafts/EASA-TCDS-A.015_Airbus_340-20-21102010.pdf|url-morta=unfit}}</ref> |420 |375/440 |375 |440 |- !Lonxitude<ref name=":0" /> |59,39 m |63,66 m |67,33 m |74,77 m |- !Envergadura | colspan="2" |60,3 m | colspan="2" |63,45 m |- !Á<ref>{{Cita web|título=Butterworth-Heinemann - Civil Jet Aircraft Design - Aircraft Data File - Airbus Aircraft|url=https://booksite.elsevier.com/9780340741528/appendices/data-a/table-1/table.htm|páxina-web=booksite.elsevier.com|data-acceso=2022-02-24}}</ref> | colspan="2" |363,1 m², 29,7° de frecha, {{#expr:60.3/(363.1/60.3)round1}} alongamento | colspan="2" |437,3 m², 31,1° de frecha, 9,2 alongamento |- !Altura |17,03 m |16,99 m |17,53 m |17,93 m |- !Fuselaxe | colspan="4" |5,287 m de ancho de cabina, 5,64 m de ancho exterior |- !Volume de carga |158,4 m³ |132,4 m³ |149,7 m³ |{{cvt|{{#expr:104+78+19.7}}|m3}} |- ![[MTOW]] |275 t |276,5 t | colspan="2" |380 t |- !Max. carga útil |51 t |52 t |54 t |66 t |- !Peso baleiro operativo |118 t |131 t |168 t |174 t |- !Combust. máximo | colspan="2" |110,4 t |175,2 t |155,5 t<ref group=lower-alpha>sen tanque auxiliar, 164 t cun tanque auxiliar</ref> |- !Motores (x4) | colspan="2" |[[CFM International CFM56]]-5C |[[Rolls-Royce Trent 500|Trent 553]] |[[Rolls-Royce Trent 500|Trent 556]] |- !Empuxe (x4)<ref name=":0" /> | colspan="2" |138,78 - 151,24 kN | colspan="2" |248,12 - 275,35 kN |- !Velocidade | colspan="4" |Mach 0,86 (914 km/h) max, Mach 0,82 (871 km/h) cruceiro |- !Alcance, 3-clases |12 400&nbsp;km |13 500&nbsp;km |16 670&nbsp;km |14 450&nbsp;km |- !Engalaxe<ref group=lower-alpha>MTOW, a nivel do mar</ref> |2 900 m |3 000 m |3 350 m |3 400 m |- !Teito de voo<ref name=":0" /> |41 100&nbsp;pés (12 527 m) | colspan="3" |41 450&nbsp;pés (12 634 m) |} == Notas == {{Listaref|group=lower-alpha}} ;Referencias {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat|Airbus A340}} === Bibliografía === * {{Cita libro|last = Doganis |first = Rigas |title = Flying Off Course: The Economics of International Airlines |publisher = Psychology Press |year = 2002|isbn = |ref={{harvid|Doganis|2002}}}} * {{Cita libro|last=Eden|first=Paul E. (general editor)|title=Civil Aircraft Today|url=https://archive.org/details/civilaircrafttod0000unse|publisher=Amber Books|location=London|year=2008|isbn=978-1-905704-86-6|ref={{harvid|Eden|2008}}}} * {{Cita libro|last=Gunston|first=Bill|title=Airbus: The Complete Story|url=https://archive.org/details/airbuscompletest0000guns|year=2009|location=Sparkford, Yeovil, Somerset, UK | publisher=Haynes Publishing|isbn=978-1-84425-585-6|ref={{harvid|Gunston|2009}}}} * {{Cita libro|last=Lawrence|first=Phillip K. and David Weldon Thornton|title=Deep Stall: The Turbulent Story of Boeing Commercial Airplanes|url=http://books.google.co.uk/books?id=B8Eclsp6xtUC&pg=PA73&dq=Airbus+A330&hl=en&ei=3jE_Ta7WPMKJhQf5sNXvCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCsQ6AEwADge#v=onepage&q=A330&f=false|publisher=Ashgate Publishing, 2005|location=London|isbn=978-0-7546-4626-6|ref={{harvid|Lawrence|Thornton|2005}}}} * {{Cita libro|last1=Norris|first1=Guy and Mark Wagner|title=Airbus A340 and A330|url=https://archive.org/details/isbn_9780760308899|location=St. Paul, Minnesota|publisher=MBI Publishing|year=2001|isbn=0-7603-0889-6|ref={{harvid|Norris|Wagner|2001}}}} * {{Cita libro|last1=Norris|first1=Guy and Mark Wagner|title=Airbus|url=https://archive.org/details/airbus0000norr|location=St. Paul, Minnesota|publisher=MBI Publishing|year=1999|isbn=0-7603-0677-X|ref={{harvid|Norris|Wagner|1999}}}} * {{Cita libro |last1 = Obert |first1 = Ed |title = Aerodynamic Design of Transport Aircraft |publisher = IOS Press |year = 2009 |isbn = 1-6075-0407-3 |ref = {{harvid|Obert|2009}}}} * {{Cita libro|last=Wensveen|first=J.G.|title=Air Transportation: A Management Perspective|url=http://books.google.co.uk/books?id=Ej8Qslt1nfsC&pg=PA65&dq=Airbus+A330&hl=en&ei=GFM_TebvCYeXhQfR_7DmCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CFsQ6AEwCThQ#v=onepage&q=Airbus%20A330&f=false|location= Burlington, Vermont|publisher=Ashgate Publishing, 2007|isbn=978-0-7546-7171-8 | ref={{harvid|Wensveen|2007}}}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20080220172624/http://www.airbus.com/en/ Páxina de Airbus] * [https://www.youtube.com/watch?v=qIGexu5-z9I Construción dun A340-600] (vídeo en [[Youtube]]) {{Airbus}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1991]] ee2yqxqljvybns7xmc0uti014ysftaz 0 40906 6149384 6100209 2022-08-03T10:56:11Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = Airbus A300 | imaxe = Ficheiro:Iberia Airbus A300B4-203 EC-EON.jpg | pé de foto = A300B4-203 de [[Iberia Líneas Aéreas de España]] | tipo = Pasaxeiros | fabricante = [[Airbus]] | deseñador = | primeiro voo = [[28 de outubro]] de [[1972]] | introducido = [[30 de maio]] de [[1974]] | retirado = | estado = | usuario = | produción = [[1974]] - [[2007]] | unidades construídas = | custe unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''Airbus A300''' é un avión de pasaxeiros bimotor de curto-medio alcance e de fuselaxe ancha de [[Airbus]], o consorcio europeo de fabricación de aeronaves. Trátase do primeiro avión fabricado por [[Airbus]], co que supuxo o relanzamento da industria aeronáutica europea,e tamén é o primeiro bimotor de fuselaxe ancha producido no mundo. O A300 pode levar 266 pasaxeiros nunha configuración de dúas clases, cun alcance máximo de 7.540 quilómentors, dependendo do modelo. O seu cliente de lanzamento foi [[Air France]], que usou por vez primeira o [[30 de maio]] de [[1974]]. A produción do A300 rematou no mes de xullo de [[2007]], xunto coa do seu derivado máis pequeno, o [[Airbus A310|A310]]. == Desenvolvemento == === Orixes === Durante os anos 60 fabricantes aeronáuticos europeos como [[Hawker Siddeley]] e [[British Aircraft Corporation]], baseados no [[Reino Unido]], e [[Sud Aviation]] de [[Francia]], tiñan ambicións de fabricar un novo avión sde pasaxeiros de 200 asentos para o crecente mercado da aviación civil. Mentres se realizaban e consideraban estudos, como unha versión alongada e de dous motores do [[Hawker Siddeley Trident]] e un desenvolvemento ampliado do [[BAC One-Eleven]] designado [[BAC Two-Eleven]], recoñeceuse que se cada un dos fabricantes europeos lanzaban avións semellantes ao mercado ao mesmo tempo ningún deles alcanzaría o volume de vendas necesario para facelo viable.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.airbus.com/company/history/the-narrative/early-days-1967-1969/|data=2011-07-05|título=Early days (1967-1969) {{!}} Airbus, a leading aircraft manufacturer|data-acceso=2018-11-29|data-arquivo=05 de xullo de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110705195621/http://www.airbus.com/company/history/the-narrative/early-days-1967-1969/|url-morta=unfit}}</ref> En [[1965]] un estudo do goberno británico, coñecido como o Informe Plowden, atopou que os custos de produción británicos eran entre un 10 e un 20% superiores aos estadounidenses debido á produción máis pequena, o que en parte se debía ao fracturado mercado europeo. Para superar ese factor o informe recomendaba perseguir proxectos colaboratic¡vos multinacionais entre os líderes da construción aeronáutica da rexión.<ref name=":1">Bowen 2010, p. 49</ref><ref>{{Cita web|url=https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1966/feb/01/aircraft-industry-plowden-report|páxina-web=api.parliament.uk|título=AIRCRAFT INDUSTRY (PLOWDEN REPORT) (Hansard, 1 February 1966)|data-acceso=2018-11-29|lingua=en-GB}}</ref> Os fabricantes europeos estaban disposto a explorar posibles programas; o proposto ''HBN 100'' de fuselaxe ancha para 260 pasaxeiros entre [[Hawker Siddeley]], [[Nord Aviation]] e [[Breguet Aviation]] foi un exemplo.<ref name=":0" /><ref>Simons 2014, pp. 37–38</ref> Os gobernos nacionais tamén estaban dispostos a apoiar eses esforzos pola crenza de que os fabricantes estadounidenses poderían dominar a [[Comunidade Económica Europea]];<ref>Chorafas 2012, p. 292</ref> en particular, [[Alemaña]] tiña ambicións polo proxecto dun avión de pasaxeiros multinacional para dinamizar a súa industria aeronáutica, que disminuíra considerablemente dende a [[segunda guerra mundial]].<ref>Bowen 2010, pp. 49–50</ref> Durante mediados dos anos 60 tanto [[Air France]] como [[American Airlines]] expresaran o seu interese nun avión de fuselaxe ancha bimotor e de curto alcance, indicando que había unha demanda no mercado para ese tipo de aeronave.<ref name=":1" /><ref>{{Cita novas|data=2001-01-02|xornal=Flightglobal.com|título=Airbus at thirty - Family planning|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-at-thirty-family-planning-124235/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-30}}</ref> En xullo de [[1967]], durante unha reunión de alto perfil entre ministros franceses, alemáns e británicos, chegouse a un acordo para aumentar a cooperación entre países europeos no campo da tecnoloxía da aviación, e "para o desenvolvemento e produción conxunta dun airbus".<ref name=":0" /><ref name=":2">Senguttuvan 2006, p. 34</ref> A palabra ''airbus'' nese momento era un termo xénerico en aviación para un gran avión comercial, e era considerada aceptable en múltiples linguas.<ref name=":2" /> === Lanzamento do proxecto === O [[29 de maio]] de [[1969]], durante o Salón aeronáutico de Le Bourget, os ministros de Transporte alemán e francés asinaron un acordo para desenvolver e fabricar un avión capaz de transportar entre 260 e 300 pasaxeiros, sendo o primeiro bimotor de fuselaxe ancha do mundo.<ref name=":0" /> A intención do proxecto era producir un avión que fose máis pequenso, lixeiro e económico que os seus rivais estadounidenses trimotores, o [[McDonnell Douglas DC-10]] e o [[Lockheed L-1011 TriStar]].<ref>{{Cita web|url=http://www.airbus.com/company/history/the-narrative/first-order-first-flight-1970-1972/|data=2015-04-01|título=First order, first flight (1970-1972) {{!}} Airbus, a leading aircraft manufacturer|data-acceso=2018-11-29|data-arquivo=01 de abril de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150401095900/http://www.airbus.com/company/history/the-narrative/first-order-first-flight-1970-1972/|url-morta=unfit}}</ref> A estes dous países uniríase [[Gran Bretaña]] o [[26 de setembro]] nunha reunión en [[Bonn]]. O [[18 de decembro]] de [[1970]] crearíase Airbus Industrie, cando as primeiras pezas do A300 estaban xa a ser fabricadas. O tamaño do avión variou bastante durante o proceso de deseño, pasando dos 300 pasaxeiros inicialmente aos 225, e tamén variando o ancho da fuselaxe e a configuración interna. Os dous primeiros exemplares construídos foron do tipo B1 (o A300-A era a versión de 300 pasaxeiros que nunca chegou a fabricarse), voando por vez primeira o día [[28 de outubro]] de [[1972]]. Porén, debido a requerimentos das aeroliñas o modelo que entrou en produción foi o A300-B2, con capacidade para 250 pasaxeiros. == Variantes == [[Imaxe:Airbus A300B OO-TEF TEA BRU 11.09.77 edited-3.jpg|miniatura|250px|O segundo A300B1 fabricado, coas cores de TEA]] === A300B1 === Só se construíron dous: o primeiro prototipo, con rexistro F-WUAB e posteriormente F-OCAZ, e un segundo avión, F-WUAC, que foi alugado en novembro de [[1974]] a [[Trans European Airways]] (TEA), rexistrado como OO-TEF. TEA alugouno á súa vez durante seis meses a [[Air Algérie]], e continuaría operándoo ata [[1990]]. Tiña unha capacidade para 300 (TEA) ou 323 pasaxeiros (Air Algérie), cun peso máximo de 132.000&nbsp;kg e dous motores [[General Electric CF6|General Electric CF6-50A]] de 220&nbsp;kN de empuxe. === A300B2 === Foi a primeira versión de produción. Equipada con motores [[General Electric CF6]] ou [[Pratt & Whitney JT9D]] (os mesmos que levaba o [[Boeing 747|Boeing 747–100]], o primeiro "jumbo"), entrou en servizo con [[Air France]] en maio de [[1974]]. O seu prototipo realizou o seu primeiro voo o [[28 de xuño]] de [[1973]], tivo a certificación das autoridades francesas e alemás o [[15 de marzo]] de [[1974]] e a aprobación da [[FAA]] o [[30 de maio]]. O primeiro A300B2 de produción (A300 número 5) realizou o seu voo de estrea o [[15 de abril]] de [[1974]] e foi entregado a [[Air France]] o [[10 de maio]]. === A300B4 === Foi a principal versión de produción. Conta cun depósito central de combustible para incrementar a súa capacidade (47.500&nbsp;kg). O primeiro A300B4 (o noveno A300) voou o [[25 de decembro]] de [[1994]] e foi certificado o [[26 de marzo]] de [[1975]]. A primeira entrega foi para [[Germanair]] (que posteriormente se fusionou con [[Hapag Lloyd]]) o [[23 de maio]]. === A300-600 === Oficialmente designado A300B4-600, esta versión ten a mesma lonxitude que o B2 e o B4 pero ten máis espazo debido a que usa a fuselaxe traseira e a cola do [[Airbus A310|A310]]. Equipa os máis potentes [[General Electric CF6|CF6-80]] ou Pratt & Whitney PW4000 e usa a unidade de potencia auxiliar Honeywell 331-250. O A300-600 entrou en servizo en [[1983]] con [[Saudi Arabian Airlines]] e vendéronse un total de 313 exemplares. Esta variante tiña unha cabina de control semellante á do A310, eliminando a necesidade dun enxeñeiro de voo. === A300B10 (A310) === {{AP|Airbus A310}} Airbus tiña demanda dun avión máis pequeno que o A300. O [[7 de xullo]] de 1978 lanzouse o A310 (inicialmente A300B10) con pedidos de [[Swissair]] e [[Lufthansa]]. O [[3 de abril]] de 1982 o primeiro protoripo realizou o seu voo de estrea e o avión foi certificado o [[11 de marzo]] de 1983. Introduciu unha fuselaxe máis curta, unha nova á, unha cola máis pequena e podía voarse con dous tripulantes. Estivo dispoñible en versión estándar, a -200, e con alcance aumentado, -300. Tamén se fabricou unha versión militar de transporte ou reabastecemento en voo mercado pola Forza Aérea Canadense e a ''[[Luftwaffe]]''. Vendéronse un total de 260 exemplares, aínda que cinco, pedidos por [[Iraqi Airways]], nunca se fabricaron. === A300-600ST === {{AP|Airbus Beluga}} O A300-600T coñécese como o Airbus Beluga ou "Airbus Super Transporter". Son cinco aparellos baseados no A300-600 cunha cuberta de carga sobredimensionada na parte superior do avión usados por Airbus para trasportar partes dos seus avións entre as súas distintas fábricas. Substituíron aos [[Aero Spacelines Super Guppy]] que usaba anteriormente a compañía. == Accidentes e incidentes == En xuño de 2021 o A300 vírase implicado en en 77 incidentes, incluídas 24 perdas de casco, con 1 133 vítimas mortais, e en 36 feitos delictivos e secuestros causantes de 302 mortes.<ref>{{Cita web|título=Aviation Safety Network > ASN Aviation Safety Database > Aircraft type index > Airbus A300|url=https://aviation-safety.net/database/types/Airbus-A300/index|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2022-02-22|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> === Accidentes con vítimas mortais === * [[Ficheiro:American Airlines Flight 587 vertical stabilizer.png|miniatura|250x250px|Estabilizador vertical do [[voo 587 de American Airlines]]]][[Ficheiro:Nose and forward section of UPS 1354.jpg|miniatura|250x250px|Restos do [[voo 1354 de UPS Airlines]]]]21 de setembro de 1987: un Airbus A300B4-203 de [[EgyptAir]] tocou terra a 700 metros do limiar da pista. O tren principal dereito golpeou as luces de pista e o avión colisionou cunha antena e valados. Cinco tripulantes morreron. Non había pasaxeiros.<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Airbus A300B4-203 SU-BCA Luxor Airport (LXR)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19870921-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2022-02-22|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> * 28 de setembro de 1992: o [[Voo 268 de Pakistan International Airlines|voo 268 de PIA]], un A300B4, esnafrouse durante a aproximación preto de [[Katmandú]], [[Nepal]]. Morreron os 12 tripulantes e 155 pasaxeiros a bordo.<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Airbus A300B4-203 AP-BCP Kathmandu-Tribhuvan Airport (KTM)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19920928-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2022-02-22|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> * 26 de abril de 1994: o [[voo 140 de China Airlines]] esnaforouse no final da pista de [[Nagoya]], [[Xapón]], matando aos 15 tripulantes e a 249 dos 256 pasaxeiros.<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Airbus A300B4-622R B-1816 Nagoya-Komaki International Airport (NGO)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19940426-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2022-02-22|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> * 26 de setembro de 1997: o [[voo 152 de Garuda Indonesia]] aproximábase ao [[Base aérea de Soewondo|aeroporto internacional Polonia]] en [[Medan]] cando se esnafrou nun barranco preto de Buah Nabar debido a un erro do control de tráfico aéreo en condicións de néboa que limitaban a visibilidade. Os 234 pasaxeiros e tripulantes a bordo morreron, sendo o peor accidente aéreo ocorrido en [[Indonesia]].<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Airbus A300B4-220 PK-GAI Medan-Polonia Airport (MES)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19970926-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2022-02-22|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> * 16 de febreiro de 1998: o [[voo 676 de China Airlines]] esnafrouse nunha área residencial preto do [[aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan]]. As 196 persoas a bordo morreron, incluído o presidente do banco central de Taiwán. Tamén morreron sete persoas en terra.<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Airbus A300B4-622R B-1814 Taipei-Chiang Kai Shek International Airport (TPE)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19980216-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2022-02-22|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> * 12 de novembro de 2001: o [[voo 587 de American Airlines]] esnafrouse en [[Belle Harbor, Queens|Belle Harbor]], un barrio en [[Queens|Queens, Nova York]], pouco despois de engalar do [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|aeroporto internacional John F. Kennedy]]. O estabilizador vertical desprendeuse do avión despois de que se manexara mal o temón durante unha turbulencia de estela. As 260 persoas a bordo morreron, xunto con 5 persoas en terra.<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Airbus A300B4-605R N14053 Belle Harbor, NY|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20011112-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2022-02-22|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> * 14 de abril de 2010: o [[voo 302 de AeroUnion]], un A300B4-203F, esnafrouse nunha estrada 2 km antes da pista mentres intentaba aterrar no [[aeroporto de Monterrey]] en [[México]]. Sete persoas, cinco tripulantes e dúas en terra, morreron.<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Airbus A300B4-203F XA-TUE Monterrey-General Mariano Escobedo International Airport (MTY)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20100413-1|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2022-02-22|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> * 14 de agosto de 2013: o [[Voo 1354 de UPS Airlines|voo 1354 de UPS Flight]], un Airbus A300F4-622R, esnafrouse fóra do valado perimetral do [[aeroporto internacional de Birmingham-Shuttlesworth]] en [[Birmingham, Alabama]]. Os dous tripulantes morreron.<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Airbus A300F4-622R N155UP Birmingham-Shuttlesworth International Airport, AL (BHM)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20130814-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2022-02-22|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> == Especificacións == * '''Tipo''': Airbus A300-600 * '''Envergadura''': 44,83 m * '''Lonxitude''': 54,07 m * '''Altura''': 16,62 m * '''Superficie alar''': 260,12 m2 * '''Capacidade de pasaxe''': de 267 a 375 * '''Carga útil''': 43.571&nbsp;kg * '''Peso máximo na engalaxe''': 165.016&nbsp;kg * '''Velocidade de cruceiro''': 472 nós * '''Velocidade máxima''': mach 0,82 * '''Alcance máximo''': 4.340 millas == Notas == {{Listaref|2}} == Bibliografía == * Bowen, John T. ''The Economic Geography of Air Transportation: Space, Time, and the Freedom of the Sky.'' "Business & Economics", 2010. {{ISBN|1-135-15657-3}}. * Chorafas, Dimitris N. ''The Business of Europe is Politics: Business Opportunity, Economic Nationalism and the Decaying Atlantic Alliance.'' Gower Publishing, 2012. {{ISBN|1-4094-5959-4}}. * Senguttuvan, P. S. ''Fundamentals of Air Transport Management.'' "Excel Books India", 2006. {{ISBN|81-7446-459-X}}. * Simons, Graham. ''The Airbus A380: A History.'' "Pen and Sword", 2014. {{ISBN|1-78303-041-0}}. {{Airbus}} {{commonscat|Airbus A300}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1972]] 2bb4hsubnmx5lrb6mvqdb2q2yvq0kgm 0 40909 6149387 6041654 2022-08-03T10:56:39Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = Airbus A318 | imaxe =Ficheiro:Airbus_A318_FGUGC.jpg | pé de foto = A318 de [[Air France]] | tipo = pasaxeiros | fabricante = [[Airbus]] | deseñador = | primeiro voo = [[15 de xaneiro]] do [[2002]] | introducido = outubro do [[2003]] | retirado = | estado = en servizo | usuario = | produción = | unidades construídas = | custe unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''Airbus A318''' é un avión civil de pasaxeiros de [[Airbus]], o consorcio europeo de fabricación de aeronaves. É o membro máis pequeno da familia do [[Airbus A320|A320]], polo que ás veces é chamado o ''Mini-Airbus''. Durante o desenvolvemento foi coñecido como A319M3, o que indica que é un derivado do [[Airbus A319|A319]] pero con 3 seccións de fuselaxe menos. A aeronave é 6 metros máis curta e 14 toneladas máis lixeira que o seu predecesor. A súa menos lonxitude fai que precise dun estabilizador vertical 81 centímetros máis longo que os do resto dos modelos da fmilia A320. O A318 pode levar 109 pasaxeiros nunha configuración de 2 clases. Creouse para substituír os vellos [[McDonnell Douglas DC-9|DC-9]], o [[Fokker 100]] e os primeiros modelos do [[Boeing 737]], así como competir cos actuais [[Boeing 737|737-600]] e [[Boeing 717|717]]. O A318 está dispoñible en varias versións con diferentes pesos máximos na engalaxe (entre 59 e 68 toneladas) e alcances (2&nbsp;750&nbsp;km a 6&nbsp;000&nbsp;km), o que lle permite operar rutas rexionais economicamente sacrificando o alcance, ou complementar aos outros membros maiores da familia en rutas de medio alcance de escasa densidade. Aínda que debido ao seu menor peso pode realizar rutas que o [[Airbus A320|A320]] non pode, as compañías úsano principalmente para rutas curtas entre cidades de medio tamaño. Durante o proceso de deseño do avión, [[Airbus]] tropezou con diversos problemas. O maior sen dúbida foi a diminución da demanda de novas aeronaves despois dos [[atentados do 11 de setembro de 2001]]. Outro foi o deseño dos motores turboventilador de Pratt & Whitney PW6000, que debían propulsar á aeronave; queimaban máis combustible do previsto tendo que ser redeseñados, polo que tivo que usar un de CFMI (o [[CFM International CFM56|CFM56-5]]) ao principio, ata que a versión de Pratt & Whitney fosa optimizada e estivese lista. Actualmente hai versións con ambolosdous motores. == Desenvolvemento == === Antecedentes === O primeiro membro da familia A320 foi o [[Airbus A320]], que voou por vez primeira o [[22 de febreiro]] de [[1987]] despois de que o programa se lanzase en marzo de [[1984]]. Ao pouco tempo a familia ampliouse para incluír ao alongado [[Airbus A321|A321]], ao acurtado [[A319]], e ao aínda máis curto A318. A familia A320 foi pioneira no uso de controis dixitais [[fly-by-wire]], ademais de joysticks de control laterais. O proxecto do Airbus A318 ten a súa orixe na colaboración entre fabricantes chineses, sungapurianos e europeos. En maio de [[1997]], durante a visita do presidente francés [[Jacques Chirac]] a [[China]], [[Aviation Industries of China]] (AVIC), [[Singapore Technologies Aerospace]] (STAe), [[Airbus]] e [[Alenia]] asinaron un acordo marco que describía o desenvolvemento dun avión no rango dos 100 asentos.<ref name=":0">{{Cita publicación periódica|data=1997-06-01|título=New family members mean Airbus means business. (Airbus Industrie contracts)|url=https://www.highbeam.com/doc/1G1-19778327.html|apelidos=|revista=|data-acceso=30 de november de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160702024922/https://www.highbeam.com/doc/1G1-19778327.html|dataarquivo=02 de xullo de 2016|urlmorta=yes}}</ref> O programa AE31X, como se chamou inicialmente, ademais de ser un programa industrial global servía para afondar significativamente nas relacións comerciais sino-europeas. Cuns custos de desenvolvemento estimados en máis de 2 000 millóns de dólares, AVIC tería unha participación no proxecto do 46%, STAe un 15%, e Airbus Industrie Asia un 39%, este último composto por Airbus e Alenia. A montaxe final realizaríase na China.<ref name=":1">Norris & Wagner 1999, p. 87</ref> O proxecto nunca pasou da fase exploratoria. Comprendeu dous deseños novos, o AE316 e o AE317. O AE316 tería unha lonxitude de 31,3 metros e o AE317 de 34,5.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1997/1997%20-%203026.html|páxina-web=Flight International|título=Time out in Asia|data-acceso=2018-11-30}}</ref> As versións stándar das dúas variantes tiñan un [[peso máximo de engalaxe]] de 49,9 toneladas para o máis pequeno e de 54,2 para o AE317, e estarían impulsados por motores [[Turbofan|turbofán]] BMW Rolls-Royce, [[CFM International]] ou [[Pratt & Whitney]].<ref name=":1" /><ref name=":2" /> O alcance estableceuse nos 3 700 para as dúas variantes, aínda que había unha versión con máis peso que tiña máis alcance e potencia de motor.<ref name=":2" /> Os AE316 e AE317 levarían a un máximo de 105 e 125 pasaxeiros en filas de cinco asentos, respectivamente. Ámbolos dous compartirían cabina de mando e un sistema de control [[fly-by-wire]] semellante ao da familia A320.<ref name=":0" /> Un estudo de mercado realizados en 1997 revelou que as aeroliñas querían un avión máis pequeno no rango dos 70-80 asentos. A medida que avanzaba o proxecto aumentaron as discrepancias entre o lado chinés e Airbus. China quería un avión máis grande do previsto orixinalmente. Ademais, houbo dificultades derivadas das negociacións sobre a transferencia de tecnoloxía e do repartimento do traballo de produción. STAe, que xa expresara dúbidas sobre o rendemento do proxecto,<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1997/1997%20-%202270.html|páxina-web=Flight International|título=STAe thinks again on AE31X|data-acceso=2018-11-30}}</ref> retirouse en [[1988]] pola incapacidade de AIA e AVIC de chegar a un acordo; Airbus e AVIC cancelarían o proxecto en xullo dese ano.<ref>{{Cita novas|data=1998-07-08|xornal=Flightglobal.com|título=Airbus Industrie and AVIC abandon AE31X|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-industrie-and-avic-abandon-ae31x-39195/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-30}}</ref> O A318 crese que xurdiu do proxecto AE31X<ref>{{Cita libro|título=The Global Commercial Aviation Industry|apelidos=Eriksson|nome=Soren|editorial=Routledge|ano=2015|ISBN=978-1136672392|ref=}}</ref> aínda que Airbus comezara un proxecto exclusivo chamado A319M5 en [[1995]], antes da cancelación do AE31X.<ref name=":3">Gunston 2009, p. 222</ref> === Fase de deseño === A designación interna, ''A319M5'', usouse xa en marzo de 1998,<ref>{{Cita web|título=Airbus examines A319 shrink|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-examines-a319-shrink-33885/|páxina-web=web.archive.org|data=2019-03-30|data-acceso=2022-02-19|data-arquivo=30 de marzo de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190330220256/https://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-examines-a319-shrink-33885/|url-morta=unfit}}</ref> como un derivado do A319 coa fuselaxe acurtada 0,79 metros diante da á e 1,6 metros detrás.<ref name=":3" /> A proposta final foi para un avión con 107 asentos nunha configuración de dúas clases cun alcance de 3 350 km. A produción do avión aproveitou a soldadura láser, eliminando a necesidade de remaches e pernos pesados. Durante o proceso de deseño o A318 atopouse con varios problemas. O primeiro foi a baixada da demanda de novos avións tras os [[Atentados do 11 de setembro de 2001|ataques do 11 de setembro]]. Outro foron os novos motores turboventilador de Pratt & Whitney, que consumían máis combustible do agardado. Cando [[CFM International]] (CFM) tivo un motor máis eficiente listo para o mercado, moitos clientes do A318 botáranse xa atrás, incluídos [[Air China]] e [[British Airways]]. [[America West Airlines]], que seleccionara os motores de Pratt & Whitney, modificou o seu pedido, optando no seu lugar por avións A319 ou A320. [[Trans World Airlines]] cancelou un significativo pedido por 50 A318 tras ser mercada por [[American Airlines]], que non operaba ningún avión da familia A320 na época. Aínda que Airbus agardaba comercializar o A318 como un reactor rexional, as leis estadounidense e europeas mantivérono na mesma clase que os avións máis grandes para calcular cargos como tarifas de aterraxe, limitando o potencial do modelo. O avión está equipado con dous motores CFM56-5 ou Pratt & Whitney PW6000 con empuxes máximos de entre 96 e 106 kilonewtons. Os clientes de lanzamento [[Frontier Airlines]] e [[Air France]] recibiron os seus avións en 2003, recibíndoos Frontier en xullo dese ano. O prezo dun A318 oscila entre os 56 e os 62 millóns de dólares, e os custos de operación están entre os 2 500 e 3 000 dólares por hora de voo.<ref>{{Cita web|título=New Bizjets: AINonline|url=http://www.ainonline.com/news/single-news-page/article/new-bizjets/|páxina-web=web.archive.org|data=2008-05-04|data-acceso=2022-02-19|data-arquivo=04 de maio de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080504052609/http://www.ainonline.com/news/single-news-page/article/new-bizjets/|url-morta=unfit}}</ref> Os pedidos para o A318 foron relativamente lentos, pero lixeiramente mellores que os do seu competidor directo, o [[Boeing 737-600]]. En setembro de 2017 Airbus recibira 80 pedidos para o A318 en comparación cos 69 para o 737-600.<ref>{{Cita web|título=737 Model Summary|url=http://active.boeing.com/commercial/orders/displaystandardreport.cfm?cboCurrentModel=737&optReportType=AllModels&cboAllModel=737&ViewReportF=View+Report|páxina-web=web.archive.org|data=2018-11-21|data-acceso=2022-02-19|data-arquivo=21 de novembro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181121013435/http://active.boeing.com/commercial/orders/displaystandardreport.cfm?cboCurrentModel=737&optReportType=AllModels&cboAllModel=737&ViewReportF=View+Report|url-morta=unfit}}</ref> O ritmo de vendas víuse influenciado polas fortes vendas do [[Bombardier CRJ900]] e da serie [[Embraer E-Jets]]. En setembro de 2017 os maiores clientes do avión eran os gobernos, operadores executivos e privados (20), [[Air France]] (18), [[Avianca Group|Avianca Holdings]] (15), GECAS (12) e Frontier Airlines (9).<ref>{{Cita web|título=Orders and deliveries|url=https://www.airbus.com/en/products-services/commercial-aircraft/market/orders-and-deliveries|páxina-web=Airbus|data-acceso=2022-02-19|lingua=en}}</ref> == Operadores == Operadores do A318 por número de aeronaves operativas (maio de 2010): * {{FRAb}} [[Air France]]: 18 * {{CHIb}} [[LAN Airlines]]: 15 * {{EURb}} [[Airbus Executive and Private Aviation]]: 13 * {{USAb}} [[Frontier Airlines]]: 11 * {{COLb}} [[Avianca]]: 10 * {{ROUb}} [[TAROM]]: 4 * {{GBRb}} [[British Airways]]: 2 == Notas == {{Listaref|2}} ==Bibliografía == * {{Cite book|last=Gunston|first=Bill|authorlink=Bill Gunston|title=Airbus: The Complete Story|url=https://archive.org/details/airbuscompletest0000guns|year=2009|location=Sparkford, Yeovil, Somerset, UK|publisher=Haynes Publishing|isbn=978-1-84425-585-6|ref={{harvid|Gunston|2009}}}} * {{Cite book|last1=Norris|first1=Guy and Mark Wagner|title=Airbus|url=https://archive.org/details/airbus0000norr|location=Osceola, Wisconsin|publisher=MBI Publishing|year=1999|isbn=978-0-7603-0677-2|ref={{harvid|Norris|Wagner|1999}}}} {{Airbus}} {{commonscat|Airbus A318}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2002]] [[cs:Airbus A320#A318]] [[de:Airbus-A320-Familie#A318]] [[fr:Airbus A320#A318]] [[sk:Airbus A320#A318]] [[sv:Airbus A320-familjen#A318]] [[zh:空中客车A320#A318]] p76vp7fkx1cnqskrkqorw1o7ujn7jj5 0 40913 6149246 6124293 2022-08-03T09:42:52Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{1000}} [[Ficheiro:Prallluftschiff 01 KMJ.jpg|miniatura|Dirixible]] Unha '''aeronave''' ou '''nave''' é un [[vehículo]] deseñado para desprazarse polo [[aire]], podendo transportar mercadorías e/ou persoas. Son exemplos de aeronave os [[aeróstato|globos]], [[avión (medio de transporte)|avións]] ou [[helicóptero]]s. Deben distinguirse a aeronaves dos obxectos que non se axudan da atmosfera para voar, é dicir, todas as aeronaves dependen da existencia dalgunha clase de atmosfera para xerar unha [[sustentación]] grande dabondo como para termar o seu propio peso. É por iso que a maioría de [[Foguete espacial|foguetes]] ou [[mísil]]es non se consideran aeronaves.<ref name=OACI1>{{Cita libro|autor = Organització d'Aviació Civil Internacional|capítulo = 1. Definiciones y reglamento general relativo al otorgamiento de licencias. Punto 1.1.- Definiciones|título = Anexo 1 al Convenio sobre Aviación Civil Internacional - Licencias al personal|ano = xullo de 2006|editorial = Montréal: Organització d'Aviació Civil Internacional - Document Sales Unit }}</ref> A actividade humana que arrodea ós avións chámase [[aviación]]. As aeronaves tripuladas son controladas por un [[piloto]]. Os vehículos non tripulados chámanse a miúdo [[Vehículo aéreo non tripulado|UAVs]] (do inglés '''U'''nmanned '''A'''erial '''V'''ehicles). == Clasificación polo xeito de sustentación == === Aeronaves máis lixeiras que o ar (aeróstatos) === {{Artigo Principal|Aeróstato}} [[Ficheiro:2006 Ojiya balloon festival 011.jpg|miniatura|dereita|Un globo de ar quente en voo.]] Os [[aeróstato]]s voan, xa que a densidade do aparello é menor que a do [[aire]], provocando un efecto de sustentación semellante ó [[Impulso (aerodinámica)|impulso]] dun corpo somerxido en calquera outro fluído (véxase o [[Principio de Arquímedes]]). Flotan da mesma maneira que os [[barco]]s na auga, porén, a diferenza da auga, a densidade do aire non é homoxénea, disminuíndo a medida que se ascende. A forza sustentadora ''L'' dun aeróstato de volume ''V'' cheo dun [[gas]] de [[densidade]] ρ' menor que a densidade ρ do aire na altitude de voo vén dada por: :<math>\, \! L = g (\rho - \rho') V</math> onde ''g'' é a aceleración da [[gravidade]]. Os aeróstatos están formados por un depósito meirande que a cabina que sustenta. Este depósito énchese dun gas máis lixeiro que o aire atmosférico, como por exemplo [[hidróxeno]], [[helio]] ou aire quente. Se á masa de aire contido se engade a masa da cabina, resulta que deben de sumar a mesma masa que a do aire que o aeréstato desprazou. As dúas configuracións máis habituais de aeróstatos son as seguintes: * O [[globo aerostático]] é un vehículo sen ningunha clase de propulsión, que se despraza grazas á incidencia do vento sobre a gran bolsa de gas de que dispoñen. Durante o voo e con outro tipo de interacción dinámica, o control da traxectoria do globo non pode controlarse a vontade. A práctica habitual con estas aeronaves é a de cambiar de altitude para buscar as correntes de aire coas direccións e intensidades máis propicias. O piloto pode controlar a altitude quentando o aire (diminuíndo a densidade do aire do depósito) ou soltando carga ou lastre (diminuíndo o peso que sustentou o aire agás dentro do depósito).<ref name=AOPA>{{Cita web |url=http://www.aopa.org/letsgoflying/dream/takeflight/types.html |título=Let's Go Flying Types of Flying |autor=Aircraft Owners and Pilots Association (AOPA) |dataacceso=14 de xuño de 2009 |data-arquivo=02 de xuño de 2009 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090602000450/http://www.aopa.org/letsgoflying/dream/takeflight/types.html |url-morta=yes }}</ref> * O [[dirixible]] é unha aeronave máis lixeira que o aire. Un exemplo famoso de dirixible é o [[cepelín]], unha aeronave dirixible caracterizada por estar sustentada por un conxunto de bolsas de gas cunha cuberta [[aerodinámica]] e cunha góndola ríxida. Algúns accidentes con este tipo de aeronaves como o do [[LZ 129 Hindenburg]], que se queimou provocando unha traxedia, fixeron que os cepelíns caisen en desuso. Había outros tipos de dirixibles non ríxidos e todos se caracterizan por unhas bolses de gas moderadamente aerodinámicas con estabilizadores na parte de atrás. Como gas sustentador dos dirixibles, xeralmente emprégase helio. Este gas péchase nunha cámara de dimensións grandes dabondo para permitir a sustentación do aparello. === Aeronaves máis pesadas que o ar (aerodinos) === [[Ficheiro:Zepper-BK_117-C2-(EC145)-SchweizerischeRettungsflugwacht.jpg|dereita|miniatura|Helicóptero de salvamento Eurocopter EC-145.]] A sustentación dos [[aerodino]]s xérase aproveitando o efecto sustentador producido por perfís aerodinámicos instalados no vehículo. Empréganse diferentes configuracións de [[á]]s enfrontadas a un vento relativo cunha velocidade e dirección axeitada para producir a sustentación. Esta sustentación pode ser contribuída tamén pola sustentación que provén directamente do impulso dos gases de saída dun motor cunha certa inclinación coa liña do horizonte. As aeronaves [[VTOL]] son un tipos de aeronaves nas que o impulso se aproveita maioritariamente, mentres se ergue en vertical, mediante [[tubeira]]s dirixibles a vontade. O máis común é o deseño de aeronaves coa sustentación de ás dispoñíbeis, xa sexan fixas ou rotativas. Para voar, a á debe moverse en dirección contraria a unha corrente de aire incidente en relación co movemento da aeronave; o paso do aire arredor da xeometría dun perfil de á fai que na parte superior o aire atravese con máis velocidade que na inferior, e que a corrente se reflicta en certa medida. Iso xera unha presión repartida na á de xeito que o impulse cara a arriba. A consecución dun vento relativo nos perfís aerodinámicos para erguer o voo débese ó movemento dos perfís ou ás dentro dunha masa de ar. Segundo as configuracións de ás, os aerodinos chámanse: * [[Avión (medio de transporte)|Avión]]s, cando voan grazas á propia capacidade de manter unha velocidade de movemento, facendo que o vento relativo ás ás fixas de que dispón sexa bastante para aguantarse na sustentación que xeran. O seu precedente histórico foron os [[papavento]]s, que foron inventados na [[China]] arredor do ano -500 e que servían para facer investigacións previas nos pioneiros da [[aviación]] antes de dispoñer de instalacións axeitadas para facer ensaios. * [[Xirodina]]s, cando voan grazas á sustentación dunhas ás rotativas que conformen unha [[hélice]]. Este é o caso dos [[helicóptero]]s e dos [[autoxiro]]s. Teñen unha maniobrabilidade extrema, non requiren dunha pista tan longa como as aeronaves convencionais, aínda que a súa velocidade e capacidade de carga está limitada. * [[Ornitóptero]]s, que voarían facendo servir a reacción de bater unhas superficies sostedoras, dotadas dun movemento de bategar imitando os paxaros. Trátase dunha aplicación puramente experimental. == Clasificación por propulsión == [[Ficheiro:Governableparachute.jpg|dereita|miniatura|Debuxo dun dos planadores experimentais de Cayley.]] O método de propulsión é chave para conseguir os obxectivos dunha determinada aeronave. A tecnoloxía puxo ó alcance dos deseñadores de aeronaves diferentes xeitos de dar potencia ó vehículo, que se adaptaron ás máis diversas configuracións aeronáuticas. Dende o primeiro voo propulsado efectuado polos [[irmáns Wright]] cun motor de 25&nbsp;hp e de só 81&nbsp;kg de peso até os máis potentes motores de [[turbina de gas]] pasaron por múltiples configuracións.<ref>{{cita novas |apelido= Maclin |nome= Harvey |título=Propulsion technology for future commercial aircraft |ano= 2003|editor=AIAA/ICAS International Air and Space Symposium and Exposition: The Next 100 Y|localización= Dayton |data=14-17 de xullo de 2003 }}</ref> === Aeronaves sen planta de potencia === As aeronaves máis pesadas que o ar, como por exemplo [[planador]]es, [[parapente]]s e [[Á delta|ás delta]], voan grazas á sustentación das ás sen ningún planta de potencia instalada, aproveitando as correntes de aire e a propia [[enerxía potencial]]. Estes vehículos poden erguer o voo grazas ó desprazamento do vehículo a grandes alturas, ou empurrándoas mediante outros vehículos, como por exemplo outras aeronaves. Como os planadores manteñen a velocidade e sustentación, deben descender en relación ó aire, que non implica necesariamente un descenso en relación a terra. Algúns planadores poden gañar altura grazas ás correntes térmicas. O primeiro exemplo de planador controlable foi deseñado polo inglés [[George Cayley]], pioneiro da [[aviación]] que podería considerarse o primeiro enxeñeiro aeronáutico.<ref>{{Cita libro |apelido= Dee |nome= Richard |título= The Man who Discovered Flight: George Cayley and the First Airplane |ano= 2007|editorial= McClelland and Stewart|localización= Toronto |isbn= 978-0771029714 }}</ref> Nesta categoría tamén entran os globos e os papaventos. === Con planta de potencia === Pódense distinguir diferentes tipos: * Aeronaves de hélice, con diferentes configuracións de planta de potencia * Avións de reacción * Helicópteros * Dirixibles == Empregos das aeronaves == [[Ficheiro:AirTractor_402.jpg|miniatura|[[Avioneta]] fumigadora.]] === Emprego civil === Están incluídas nesta categoría aeronaves que fan voos regulares e puntuais de transporte de cargo e pasaxeiros, incluíndo tamén outros empregos máis puntuais como a vixilancia, o rescate, o adestramento ou o emprego recreativo. Por mor da combinación de necesidades e de aparellos que as poden cubrir, é conveniente dar unha lista segundo a funcionalidade, xa que os casos particulares dos usos débense tratar un a un, resultando unha lista bastante heteroxénea, xa que se aproveitan para: fotografía aérea, filmacións, retransmisións, publicidade, control e información do tránsito, traballos agrícolas, busca pesqueira e outras non listadas antes. [[Ficheiro:Spanair_-_airbus_A321.JPG|miniatura|[[Avión comercial]] [[Airbus A321]] de Spanair en movemento a pé de pista.]] ==== Voos de aeroliña programados ==== {{Artigo Principal|Aeroliña}} Referida os voos de aeronaves que cobren principalmente o transporte de pasaxeiros ou de carga, estando ó mesmo tempo dividida segundo o uso que se fai, xa que nalgúns casos se transporta só pasaxeiros ou só carga ou correo. Os voos de aeroliñas poden cubrir diferentes alcances, dende cidades no mesmo país, até a longos voos intercontinentais, segundo os tipos de avión de que dispoñen, sendo as de corpo amplo as que se empregan nos longos alcances.<ref name=Pavcnik>{{Cita web|título=Trade disputes in the commercial aircraft dispute|url=http://www.clt.astate.edu/randyk/trade/external%20stuff/boeingvairbus.pdf|autor=Pavcnik, N.}}</ref> As aeroliñas normalmente empregan aeronaves propias ou cedidas con tal de dar servizo ós clientes e poden formar parte de alianzas ou acordos con outras aeroliñas. Trátase dunha actividade moi ampla que dedica unha gran parte dos seus esforzos de operación no mantemento dos servizos aéreos: forza de traballo, combustible, avións, distribución e loxística, servizo de restauración, motores, recambios e partes, aseguración de [[aviación]], xestión de operacións en terra etc. A presenza da base de actividades da compañía concentrada a un [[centro de conexión]] (aeroporto conector) concreto dá vantaxes económicas ó empregar este emprazamento como foco preferido polos seus voos programados, xa que en certa maneira se gaña control sobre a oferta de voos dende un aeroporto determinado, resultando así unha manobra de mercadotecnia que permite absorber máis viaxeiros que os competidores en termos relativos.<ref name=airlineMonitor>{{Cita web|url=http://libraryonline.erau.edu/online-full-text/books-online/Airlines101.pdf|título=Airlines 101. A primer for dummies|autor=The Airline Monitor|páxina=17}}</ref> ==== Avións de adestramento ==== {{Artigo Principal|Avión de adestramento}} O uso de aeronaves co fin de adestrar pilotos é unha necesidade para conseguir profesionais experimentados que pilotan os aparellos. Adoitan empregarse pequenos avións monomotor de hélice como por exemplo os [[Cessna]] 172.<ref name=AOPA/> Neste caso úsanse avións semellantes ás aeronaves de uso recreativo, por mor da súa sinxeleza e o seu prezo máis accesible. De feito, é factible alugalo para adestrar ou con fins recreativos. ==== Voos en globo ==== {{Artigo Principal|Aeróstato}} Empréganse aeronaves máis lixeiras que o aire para transportar pasaxeiros en voos recreativos. Estes aparellos axúdanse dun compartimento en forma de canastra para aloxar os pasaxeiros, o piloto, os equipos de comunicación e os subministramentos necesarios para manter unhas axeitadas condicións do aire que dá sustentación á aeronave. Esta canastra suxéitase na bolsa principal de aire grazas a tirantes resistentes ó peso que cargan.<ref name=Baulis>{{Cita web|autor=Baulis, N.|url=http://www.tip.sas.upenn.edu/curriculum/units/2008/04/08.04.07.pdf|título=Science Through Science Fiction in a Hot Air Balloon|data-acceso=03 de abril de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160303213414/http://www.tip.sas.upenn.edu/curriculum/units/2008/04/08.04.07.pdf|dataarquivo=03 de marzo de 2016|urlmorta=yes}}</ref> ==== Voos de planador ==== {{Artigo Principal|Planador}} [[Ficheiro:Astir_und_LS_4.JPG|miniatura|Dous planadores nunha pista de aterraxe, cómpre notar a forma esvelta do deseño e a lonxitude das ás]] Adóitase facer uso de planadores con fins recreativos e adoitan facelo afeccionados nesta modalidade de voo. Para poder alzar o voo é preciso que o planador se atope a unha [[Altura (magnitude)|altura]] dabondo, xa que depende da súa [[enerxía potencial]] inicial e doutros medios naturais para facer o voo. O piloto non só se serve das variacións de altura para gañar [[velocidade]], tamén aproveita as correntes atmosféricas e térmicas e o grao deste aproveitamento depende da habilidade e a experiencia do piloto, que atopa estas correntes e pode avanzar dun lugar a outro aproveitando as fontes emanadoras de correntes. A práctica que se segue en atopar unha corrente consiste en voar en espiral para coller altura. Os voos con estas aeronaves poden ter unha duración considerable, xa que co aproveitamento das correntes poden facerse grandes distancias.<ref name=AOPA/> Na práctica, estas aeronaves son remolcadas por outra con motor até o punto de partida ou ben son lanzadas dende grandes altures para comezar o voo. Os deseños destas aeronaves son moi esveltos e dispoñen de ás moi longas e dunha superficie alar moi elevada en relación coa carga que suportan. O obxectivo dos deseños é obter unha elevada relación de sustentación respecto da resistencia que xeran <math>{L/D}</math>. Deste xeito, os deseños poden chegar a relacións de 43:1<ref name=USASoaring>{{Cita web|título=Sailplanes & Gliders|url=http://www.ssa.org/UsTeam/adobe%20pdf/pr%20pdf/BR%20Sailplanes%20V3%2004.pdf|autor=USA Soaring Team|data-acceso=03 de abril de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130228201124/http://www.ssa.org/USTeam/adobe%20pdf/pr%20pdf/BR%20Sailplanes%20V3%2004.pdf|dataarquivo=28 de febreiro de 2013|urlmorta=yes}}</ref> ou mesmo 60:1<ref name=USCFC>{{Cita web|título=2003 Schweizer 1-26 Championship Sailplane Contest Held In Dayton, Ohio, As Part Of The Centennial Of Flight Celebration|url=http://www.centennialofflight.gov/user/news_releases/press_sailplane.htm|autor=U.S. Centennial of Flight Commission|ano=2003|data-acceso=03 de abril de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121007090256/http://www.centennialofflight.gov/user/news_releases/press_sailplane.htm|dataarquivo=07 de outubro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> polos máis longos e aerodinámicos. Unha referencia histórica é que o avión dos irmáns Wright tiña unha relación <math>{L/D}</math> igual a 3.9:1 como valor de deseño.<ref name=Kochersberger>{{Cita web|url=http://www.centennialofflight.gov/wbh/wr_experience/1901/pdfs/1901.pdf|título=An Evaluation of the Wright 1901 Glider Using Full Scale Wind Tunnel Data|autor=Kochersberger, K.; Sandusky, R.|editor=AIAA|data-acceso=03 de abril de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121010072651/http://www.centennialofflight.gov/wbh/wr_experience/1901/pdfs/1901.pdf|dataarquivo=10 de outubro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> ==== Voos acrobáticos ==== Trátase dunha modalidade de voo que consiste en facer acrobacias coas aeronaves deseñadas para tal fin. Normalmente, estas aeronaves teñen unhas características de resistencia especiais na súa estrutura, xa que nestas prácticas adoitan alcanzarse altos niveis de aceleración (mídense en múltiplos de g). Os afeccionados a esta modalidade acostuman practicala como un reto único que depende da precisión que se teña como piloto. Algunhas escolas de voo dan clases con instrutores cualificados.<ref name=AOPA/> ==== Hidroavións ==== {{Artigo Principal|Hidroavión}} Para operacións con pequenas aeronaves preto do [[mar]], pode ser útil o uso de avións capaces voar e amerar empregando a mesma superficie da auga. Estes portos pódense atopar en grandes lagoas ou ben no mar. Para facelas deslizarse pola auga, estas aeronaves están equipados con flotadores [[anfibio]]s, que dispoñen de rodas con capacidade de recollerse e así adáptanse a todo tipo de pistas de aterraxe.<ref name=AOPA/> ==== Voos con ultralixeiros ==== {{Artigo Principal|Aviación ultralixeira}} Chámanse ultralixeiras as aeronaves cun límite de peso de catro centos quilogramos segundo lexislación vixente<ref name=RDUltralleuger>{{Cita publicación periódica|url=https://www.boe.es/eli/es/rd/1999/10/15/1591|título=Real Decreto 1591/1999, de 15 de octubre, que modifica el Real Decreto 2876/1982, de 15 de octubre, por el que se regula el registro y uso de aeronaves de estructura ultraligera y se modifica el registro de aeronaves privadas no mercantiles.|data-acceso=21 de xuño de 2019|revista=[[BOE]]|autor=Ministerio de Fomento|data=23 de outubro de 1999|id=BOE-A-1999-20783|número=254|páxinas=37329-37331|lingua=es}}</ref><ref name=DUltralleuger>{{Cita publicación periódica|revista=[[BOE]] 4|url=https://www.boe.es/eli/es/rd/2015/05/22/384|id=BOE-A-2015-6704|autor=Ministerio de Fomento|data=17 de xuño de 2015|número=144|páxinas=50302-50318|lingua=es|título=Real Decreto 384/2015, de 22 de mayo, por el que se aprueba el Reglamento de matriculación de aeronaves civiles}}</ref> e cun desnño moi sinxelo de estrutura, feita de tubos metálicos dalgunha [[aliaxe]] lixeira e con opción de ser equipadas cunha planta de potencia. A forma pode ser tan sinxela como a dun papaventos triangular ou ben a dunha aeronave instrumentada. De feito, distínguense só polo número de asentos, ou por se se trata de paracaídas ou parapentes xa sexan motoritzados ou non motorizados.<ref name=AOPA/> ==== Emprego de helicópteros ==== {{Artigo Principal|Helicóptero}} [[Ficheiro:Traumaheli_op_de_Dam.JPG|miniatura|Helicóptero do equipo médico móbil neerlandés en servizo de emerxencia.]] Os helicópteros son aeronaves moi empregadas nos voos civís por mor da súa versatilidade. A capacidade de engalar en vertical fainos moi aprezados para pistas curtas ou espazos reducidos. É normal empregar helicópteros por parte dos servizos públicos nas cidades, para tarefas de vixilancia ou [[Incendio|emerxencias de lume]] ou feridos. No caso especial das emerxencias son útiles para chegar ós lugares onde efectuar as tarefas de salvamento, sobre todo se se produciron catástrofes que impiden o acceso.<ref name=Sanderson>{{Cita web|url=http://www.rotor.com/membership/rotor/rotorpdf/spring%2030.pdf|título=Emergency Helicopter Landing Facilities|autor=Sanderson,B.|data-acceso=03 de abril de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120105170327/http://www.rotor.com/membership/rotor/rotorpdf/spring%2030.pdf|dataarquivo=05 de xaneiro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> Pódense empregar tamén en casos de emerxencias cando cómpre unha visión aérea de situacións complexas e dos movementos da xente, podendo tamén transportar expertos e equipamento no lugar designado.<ref>{{Cita web|título=Reportaje: Aerotransporte sanitario (HEMS) en España|url=https://www.serviciosemergencia.es/noticia/730/reportaje-aerotransporte-sanitario-(hems)-en-espana|páxina-web=www.serviciosemergencia.es|data-acceso=26 de xuño de 2019|data=25 de xaneiro de 2018 |lingua=ES}}</ref> É especialmente importate ter en conta as alteracións que se poden causar no ambiente co uso de aeronaves deste tipo, sobre todo nas engalaxes, onde se erguen po e contaminación. É especialmente crítico nos hospitais, onde se adoita situar a pista de aterraxe no tellado, lugar onde tamén se sitúan as entradas de ventilación. ==== Loita contra pragas agrícolas ==== No caso agrícola, a aeronave é un aparello chave na loita contra fortes pragas, como é o caso da [[Saltón|lagosta]].<ref name=Miralles/> Ten o inconveniente de que as manobras de pequenos avións para fumigar teñen un risco maior que outros tipo de voo. === Emprego militar === {{Artigo Principal|Aviación militar}} [[Ficheiro:P-51 F-15.jpg|250px|dereita|miniatura|Un [[F-15 Eagle]] e un [[P-51 Mustang]] voando en parella. Ámbolos dous avións son exemplos de aeronaves deseñadas para fins militares.]] O número de aeronaves militares é pequeno cando se compara co gran número de aeronaves civís. Están incluídas nesta categoría, cazas, helicópteros e outros avións deseñados polo exército, ben sexan adaptacións dos civís con pequenas modificacións ou ben sexan deseños específicos para transportar carga e soldados ou adestrar pilotos. ==== Cazas ==== {{Artigo Principal|Caza (avión)}} Os [[Caza (avión)|cazas]] son un tipo de avións que serven para o combate aire-aire contra outras aeronaves, o cal o distingue do [[bombardeiro]], que trata de fixar obxectivos fixos no chan. Aínda que tecnicamente o termo caza se debería empregar para os avións destinados á superioridade aérea,<ref name=DIEC_Caça>{{Cita web|título=Entrada 'caça' al DIEC|url=http://dlc.iec.cat/results.asp?txtEntrada=ca%E7a&OperEntrada=0|}}</ref> a miúdo chámanse cazas ós avións multipropósito que tamén teñen habilidades de ataque a terra. a súa medida é relativamente pequena e o seu deseño prioriza a velocidade, a axilidade, o armamento e os sistemas que se incorporan coa fin de fixar e perseguir obxectivos. ==== Bombardeiros ==== {{Artigo Principal|Bombardeiro}} Trátanse de aeronaves militares deseñadas para atacar obxectivos soltando unha carga de bombas cara abaixo. Caracterízanse pola súa autonomía, a gran capacidade de carga e tamén polo apoio necesario no eido da navegación e a autoprotección. ==== Usos mixtos ==== A loxística militar fixo que se valore e se teña desenvolvido o uso mixto de avións que poden xogar con diferentes papeis. Trátanse de avións que son quen de bombardear e ós cales se fixan restricións para que sexan útiles no combate aire-aire. ==== Recoñecemento ==== Úsanse avións desta clase para o recoñecemento e a exploración de terreo co obxectivo de gañar información. Empréganse ás veces para facer de escolta ou rastrexar zonas onde se producirán actos salientables. ==== Reabastecemento en voo ==== {{Artigo Principal|Reabastecemento en voo}} O reabastecemento en voo consiste en transferir carga de combustible entre aeronaves durante o voo, co fin de encher o depósito dunha das aeronaves sen que precise aterrar e deste xeito aumentar o seu alcance. Esta misión realízana avións especializados, acotío avións de transportes adaptados, e só é posible se a outra aeronave conta cun contedor apto para o reabastecemento aéreo. A correcta planificación do reabastecemento en voo nas misións é útil, xa que permite engalar cunha carga de equipamento ou persoal que se estivese cargado con todo o combustible de partida. O reabastecemento en voo está pensado como un instrumento para manter no aire as aeronaves non tripuladas que se dedican á vixilancia de territorios.<ref name=Bowers>{{Cita tese|título=Estimation algorithm for autonomous aerial refueling using a vision based relative navigation system|url=https://ttps/|páxina=14|apelidos=Bowers|nome=Roshawn Elizabeth|data=agosto de 2005|ano=2005|lingua=en|data-acceso=26 de xuño de 2019|data-arquivo=25 de xullo de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130725171209/http://ttps/|url-morta=yes}}</ref> [[Ficheiro:C-130_Hercules_2.jpg|miniatura|O [[C-130 Hercules]] é ben coñecido no eido da loxística militar.]] ==== Transporte ==== {{AP|Avión de transporte}} Trátanse de avións que serven como instrumento para o envío de subministracións ou persoal. Poderíanse distinguir entre actividades estratéxicas e tácticas, segundo a misión que desenvolven. Falarase de movemenrtos estratexicos de aeronaves de carga cando se fagan reabastecementos de materiais a grandes distancias co fin de fornecer os emprazamentos militares ou ben fálase de táctica cando a precisión en tempo e espazo da misión sexa crítica para a consecución desta. De feito, é destacable o uso de helicópteros e outras aeronaves de transporte en contraposición cos enormes ''turbofans'' ou ''turboprops'' que se empregan no transport estratéxico. == Historia == [[Ficheiro:Landon-IcarusandDaedalus.jpg|miniatura|Dédalo empurrando a [[Ícaro]] a voar.]] Os primeiros deseños feitos por inventores, que foron seguidos polas probas de voo dos aventureiros da [[aviación]], non tiñan un coñecemento moi profundo das propiedades sustentadoras das xeometrías dos corpos no aire. Só contaban coas observacións dos paxaros e consideraban a enerxía muscular como o único xeito de dar potencia ás aeronaves. Por outra banda existen moitas lendas da antigüidade, [[Dédalo (mitoloxía)|Dédalo]], Abaris ou Archytas que son a expresión do desexo do home por voar. Hai constancia de voos de planador en [[Al-Andalus]], durante o florecemento da [[dinastía Omeia]] no [[emirato de Córdoba]]. Neste contexto, o inventor [[Abbas Ibn Firnas]], creou con éxito un planador de ás de tea con estrutura de madeira no ano 875,<ref name=Lienhard>{{Cita web|url=http://www.uh.edu/engines/epi1910.htm |título=No. 1910: 'Abbas Ibn Firnas |autor=Lienhard, J.H. |dataacceso=12 de xuño de 2009}}</ref> para lanzarse do minarete da [[Mesquita de Córdoba]].<ref name=theIndependent>{{Cita web|título=How islamic inventors changed the world|url=http://www4.ncsu.edu/~jwosbor2/articles/islamic_inventions.pdf|autor=The Independent On-line}}</ref> O resultado desta proba considérase un éxito, malia a mala aterraxe que sufriu, xa que non se proveeu dunha maneira de deter a sustentación ó final do voo.<ref name=Lienhard/> [[Ficheiro:Wing Da Vinci.gif|miniatura|Primeiro deseño de aeronave de Leonardo da Vinci que emprega a potencia humana para propulsala.]] No renacemento, son as propostas de [[Leonardo da Vinci]], o pintor, escultor, arquitecto e enxeñeiro, que non só fixo deseños sobre papel e construíu un paracaídas operativo, senón que foi máis aló e chegou a considerar a idea de construír un aparello para propulsar un par de ás, atopándose bastantes deseños no seu caderno de notas.<ref name=Chanute>{{Cita web|url=http://invention.psychology.msstate.edu/i/Chanute/library/Prog_Wings_Nov1891.html |título=Progress in Flying Machines |autor=Chanute, O. |ano=1891 |dataacceso=12 de xuño de 2009}}</ref> Estes e outros precursores da [[aviación]] práctica e dos deseños deron lugar a que se intensificaran os esforzos por deseñar e facer voos na práctica cara o fin da [[idade moderna]]. Nese tempo, os esforzos focalízanse na consecución de voos e de deseños aproveitables, por unha banda, en globos e por outra en planadores e deseños preliminares de hélices rotativas coa fin de propulsar ou dar sustentación. No eido do voo tripulado, o voo protagonizado polos [[irmáns Montgolfier]] en [[1783]] foi o primeiro voo tripulado con Globo, con 219 quilos de peso.<ref name=Miralles>{{Cita web|título=Avions |editor=Perspectiva ambiental|url=http://www.ecoterra.org/data/pa22.pdf|autor=Miralles, J.; Romero, J.}}</ref> Este fito marcou o punto de saída das posibilidades das viaxes polo aire. Nos deseños de aeronaves máis pesadas pódense observar os deseños de Besnier, Bacqueville, Bourcart e Dandrieux na creación de máquinas propulsadas polo ser humano e por outra banda, continuouse coas ideas de empregar algunha clase de aparello para sustentarse no aire que comezara Leonardo Da Vinci. O problema foi estudado polo matemático [[Alexis-Jean-Pierre Paucton|J.P. Paucton]] en [[1768]] e abordado na práctica por vez primeira cos experimentos de [[Christian de Launoy]] e o seu mecánico Bienvenu en [[1784]]. Cumpría agardar a que ámbalas dúas técnicas, a dos planadores e a da propulsión progresaran até ter operativo un avión segundo a definición.<ref name=Chanute/> A idea de obter a forza sustentadora do aire de maneira continua co uso dunha á fixa, en troques das ás batentes ideadas por deseñadores de ornitópteros ou das rotativas dos deseños derivados do tornasol de Da Vinci, non se conseguiu até [[1842]] cun avión que dispoñía de ás e dunha hélice. Aínda que os avións foron os últimos aparellos cos que se experimentou na cronoloxía da [[aviación]], son o aparello con máis éxito no presente. En [[1848]], [[John Stringfellow]] xunto co enxeñeiro [[William Samuel Henson|W.S. Henson]] fixo experimentos co obxectivo de construír un avión que usaba unha máquina de vapor como fonte de potencia. Este avión, patentado en [[1842]] sería o instrumento principal para acadar un negocio de transporte que se lanzaría e se promocionanaría mentres as probas coa máquina ían progresando con éxito. Tecnicamente, tratábase dun avión con superficies fixas feito cunha estrutura de barras ríxida e de tea. Na parte inferior desta estrutura sustentadora situábase un coche que contiña un [[motor de vapor]], os subministramentos e os pasaxeiros. O aparello era propulsado por un par de carretes, que actuarían sobre o aire da mesma maneira que un [[muíño]]. Na parte traseira había unha cola, tamén de tea e barras estruturais, con forma triangular e coa capacidade de actuar aumentando ou diminuíndo a área segundo os desexos do piloto que tamén podía variar o ángulo para descender ou ascender. Tamén dispoñía dun temón de dirección e dunha vela para estabilizar a dirección. Supoñíase que o aparello debía ficar inclinado para manter a sustentación precisa e do mesmo xeito, todas as engalaxes debían facerse con pistas inclinadas, comezando o voo dende a saída da pista. Este proxecto fracasou, xa que non dispoñía dunha estrutura estable dabondo como para manter un voo, calquera perturbación crevaba a estabilidade e resultaba perigoso erguer o voo.<ref name=Chanute/> Deseños semellantes e probas posteriores demostraron a viabilidade do avión como aeronave co voo dos [[irmáns Wright]], de forma que se deu paso á época dos pioneiros da [[aviación]] nun intento continuo de acadar un voo controlado, sustentado e con motor de maneira estable o 17 de decembro de [[1903]]. Outro fito de comezos do século XX foi a consecución de voo de xirodinas e da explotación das súas vantaxes. Co autoxiro de [[Juan de la Cierva Codorníu|Juan de la Cierva]] en 1919 conseguiuse acurtar as pistas necesarias para erguer o voo.<ref name=Lienhard2>{{Cita web|url=http://www.uh.edu/engines/epi1794.htm |título=No. 1794: Autogiro |autor=Lienhard, J.H. |dataacceso=12 de xuño de 2009}}</ref> Foi aproveitando os fitos técnicos resoltos por estas aeronaves que se conseguiu o primeiro helicóptero práctico e controlable contra o ano 1936, o [[Focke-Wulf Fw 61]] que era quen de demostrar capacidade para a [[autorrotación]].<ref name=Leishman>{{Cita web |url=http://itlims.meil.pw.edu.pl/zsis/pomoce/SSR/A_History_of_Helicopter_Flight.pdf |título=A history of helicopter flight |autor=Leishman J.G. |dataacceso=12 de xuño de 2009 |editor=Universidade de Maryland |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090206131409/http://itlims.meil.pw.edu.pl/zsis/pomoce/SSR/A_History_of_Helicopter_Flight.pdf |dataarquivo=06 de febreiro de 2009 |urlmorta=yes }}</ref> O avances posteriores nesta técnica aconseguironse en paralelo ás carreiras de desenvolvemento de aeronaves debidas á primeira e segunda guerras mundiais e despois na [[guerra fría]], principalmente co investimento dos gobernos enfrontados. A dinámica xeral no campo da [[aviación]] foi a de transferir as [[tecnoloxía]]s adquiridas nestas carreiras armamentísticas e os aparellos sobrantes para o uso e a investigación civís.<ref name="worlds_2nd_largest_aircraft_nasa">[https://www.nasa.gov/centers/glenn/multimedia/imagegallery/image_feature_028_Antonov.html "World's Second Largest Aircraft,"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161122222701/https://www.nasa.gov/centers/glenn/multimedia/imagegallery/image_feature_028_Antonov.html |date=22 November 2016}} 28 July 2013, [[NASA]], consultado o 22 de novembro de 2016.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Aeronáutica]] * [[Aviación]] * [[Adam RA-14 Loisirs]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20100215160509/http://www.aena.es/csee/ccurl/2008_2.2.Tipos_de_aeronaves.pdf Aeroportos Españois e Navegación Aeréa (AENA) - Tipos de aeronaves] * [http://www.airliners.net/info/ Airliners.net] * [http://www.newscientist.com/topic/aviation ''New Scientist's'' Aviation page] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Transporte]] [[Categoría:Aviación]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Tecnoloxía)]] ql6ivkbx35lsyq1r8gttv9hbwf94or2 0 40928 6149388 6041379 2022-08-03T10:56:43Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 6 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = Airbus A319 | imaxe = Ficheiro:G-EUOD A319 British CPH.jpg | pé de foto = A319 de [[British Airways]] | tipo = Pasaxeiros | fabricante = [[Airbus]] | deseñador = | primeiro voo = [[25 de agosto]] de [[1995]] | introducido = abril de [[1996]] ([[Swissair]]) | retirado = | estado = en servizo | usuario = [[American Airlines]]<br>[[United Airlines]]<br>[[EasyJet]]<br>[[Delta Air Lines]] | produción = 1994–2021 (A319ceo)<br>2017-presente (A319neo) | unidades construídas = 1 488 (en novembro de 2021) | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = [[Airbus A318]] }} O '''Airbus A319''' é un avión civil de pasaxeiros de fuselaxe estreita e curto-medio alcance fabricado por [[Airbus]], o consorcio europeo de fabricación de aeronaves. É un modelo acurtado derivado do [[Airbus A320|A320]] con cambios mínimos. Debido a que ten os mesmos depósitos de combustible, pero menos pasaxeiros (124 en configuración de dúas clases), o seu alcance vese aumentado ata os 7&nbsp;200&nbsp;km, o maior da súa clase. Igual que o [[Airbus A320|A320]], posúe mandos de control [[fly-by-wire]]. Usa tamén os mesmos motores que o A320, e foi certificado en [[1996]], o mesmo ano en que entrou en servizo coa aeroliña [[Swissair]]. No ano [[2003]] a aeroliña [[easyJet]] mercou A319 sen cociñas polo que a capacidade aumentou ata os 156 pasaxeiros nunha clase, pero para satisfacer as normas de evacuación engadíronselle portas de emerxencia adicionais sobre as ás. En novembro de 2021 entregáranse un total de 1 488 Airbus A319, dos cales 1 380 estaban en servizo. [[American Airlines]] é o operador máis grande do modelo, con 133 A319ceo na súa frota.<ref name=":0">{{Cita web|título=Orders & deliveries|url=http://www.aircraft.airbus.com/market/orders-deliveries/|páxina-web=Airbus, Commercial Aircraft|data=2017-10-10|data-acceso=2022-02-18|data-arquivo=04 de decembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171204134056/http://www.aircraft.airbus.com/market/orders-deliveries/|url-morta=unfit}}</ref> == Desenvolvemento == === Antecedentes === O primeiro membro da familia A320 foi o [[Airbus A320]] que foi lanzado en marzo de 1984 e voou por vez primeiro o 22 de febreiro de 1987.<ref>Norris & Wagner 1999, p. 50</ref> A familia ampliouse co alongado [[Airbus A321|A321]] (entregado en 1994), o acurtado A319 (1996), e o aínda máis curto [[Airbus A318|A318]] (2003). A familia A320 foi pioneira no uso de sistemas de control dixitais [[fly-by-wire]], ademais de controis de panca lateral, en avións comerciais. O A319 desenvolveuse a petición de Steven Udvar-Hazy, o antigo presidente e CEO de [[ILFC]] segundo ''[[The New York Times]]''.<ref>{{Cita novas|título=The Real Owner of All Those Planes|url=https://www.nytimes.com/2007/05/10/business/10flyboy.html|xornal=The New York Times|data=2007-05-10|data-acceso=2022-02-19|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Leslie|apelidos=Wayne}}</ref> === Orixe e deseño === [[Ficheiro:EI-IMS A319 Alitalia BCN.jpg|miniatura|250x250px|A319 de [[Alitalia]]]] O A319 é un derivado do A320 cunha fuselaxe máis curta e cambios míninos con orixe no SA1 de 130 a 140 asentos, parte dos estudos Single-Aisle.<ref name=":1">Norris & Wagner 1999, p. 53</ref> O SA1 quedou arquivado xa que o consorcio concentrouse nos seus irmáns máis grandes. Tras as boas vendas dos A320/A321, Airbus volveu a centrarse no que entón era coñecido como ''A320M-7'', A320 ''minus seven fuselage frames''.<ref>Eden 2008, p. 26</ref> Sería o competidor directo do 737-300/-700.<ref name=":1" /> A redución de tamaño conseguíuse coa eliminación de catro seccións da fuselaxe diante da á e de tres detrás dela, reducindo un total de 3,73 metros.<ref name=":2">{{Cita web|título=Dimensions & key data - Airbus|url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a320family/a319/specifications/|páxina-web=web.archive.org|data=2012-02-15|data-acceso=2022-02-19|data-arquivo=15 de febreiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120215151421/http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a320family/a319/specifications/|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Dimensions & key data A320 - Airbus|url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a320family/a320/specifications/|páxina-web=web.archive.org|data=2012-01-24|data-acceso=2022-02-19|data-arquivo=24 de xaneiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120124123133/http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a320family/a320/specifications/|url-morta=unfit}}</ref> Como consecuencia, o número de saídas sobre as ás reducíuse de catro a dúas. Os A319 de alta densidade, como os de 156 asentos usados por [[easyJet]], manteñen as catro saídas sobre as ás.<ref>Beynon-Davis, Paul (2013). ''eBusiness''. Palgrave Macmillan. p. 341.</ref> A porta de carga a granel substituíuse por unha porta para contedores en popa, qe pode acoller contedores LD3-45 de altura reducida.<ref name=":3">Moxon, Henley (30 de agosto de 1995). "[https://web.archive.org/web/20120622033315/http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1995/1995%20-% Meeting demands]". ''Flight International''</ref> Realizáronse cambios menores no software para acomodar as distintas características de manexo, pero outros aspectos do avión apenas cambiaron. O A319 está impulsado por motores CFM56-5A ou V2500-A5, rebaixados a 98 kN, con opción para 105 kN de empuxe.<ref>Henley, Peter. "[https://web.archive.org/web/20120622054556/http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1997/1997%20-%202909.html A319 flight test]". ''Flight International''.</ref> Con virtualmente a mesma capacidade de combustible que o A320-200 e menos pasaxeiros, o alcance con 124 pasaxeiros nunha configuración de dúas clases esténdese ata os 6 650 km, ou ata os 6 850 km con "Sharklets".<ref name=":2" /> A envergadura do A319 e maior que a súa lonxitude. === Fabricación e probas === Airbus comezou a ofrecer o novo modelo a partir do 22 de maio de 1992, e o seu primeiro cliente foi ILFC, que asinou un contrato por seis avións.<ref name=":4">Norris & Wagner 1999, p. 54</ref> Anticipando máis pedidos de [[Swissair]] e [[Alitalia]], Airbus lanzou o programa de 250 millóns de euros o 10 de xuño de 1993.<ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref>Gunston 2009, p. 216</ref> O 23 de marzo de 1995, o primeiro A319 someteuse á montaxe final na planta alemá de Airbus en [[Hamburgo]], onde xa se montaba o A321. O avión presentouse o 24 de agosto de 1995, sendo o seu voo de estrea o día seguinte.<ref>Eden 2008, p. 27</ref> O programa de certificación tomou 350 horas de voo con dous avións; a certificación para a variante co motor CFM56-5B6/2 concedeuse en abril de 1996, e a cualificación àra o equipado co V2524-A5 comezou no mes seguinte.<ref name=":5">Norris & Wagner 1999, p. 55</ref> A primeira entrega do A319, a [[Swissair]], tivo lugar o día 25 de abril de 1996, entrando en servizo a finais dese mes.<ref name=":5" /> En xaneiro de 1997 un A319 batiu un récord durante un voo de entrega tras voar 6 645 km na ruta do [[círculo máximo]] ata Winnipeg, Manitoba desde Hamburgo, en 9 horas e 5 minutos.<ref name=":5" /> O A319 demostrou ser un avión popular entre as [[Aeroliña de baixo custo|aeroliñas de baixo custo]] como EasyJet, con 172 entregados.<ref name=":0" /> En xaneiro de 2018 entregáranse un total de 1 476 A319ceo, con 10 unidades pendentes de entrega.<ref name=":0" /> O seu competidor directo de [[Boeing]] é o [[Boeing 737-700|737-700]]. == Variantes == === A319CJ === [[Ficheiro:Kingfisher Airlines .jpg|miniatura|250px|Interior dun A319CJ]] Trátase da versión executiva do A319 e tamén é coñecido como ACJ319 (Airbus Corporate Jet). Ten depósitos desontables adicionais de combustible instalados na bodega de carga, o que aumenta a súa autonomía con oito pasaxeiros ata os 11&nbsp;100 quilómetros.<ref>{{Cita novas|data=2007-05-29|xornal=archive.is|título=Aircraft Families - Airbus Executive and Private Aviation - ACJ Family|url=http://stagev4.airbus.com/en/aircraftfamilies/executive_aviation/acj_family|data-acceso=2018-11-30|data-arquivo=29 de maio de 2007|url-arquivo=https://archive.is/20070529111737/http://stagev4.airbus.com/en/aircraftfamilies/executive_aviation/acj_family|url-morta=unfit}}</ref> Pode levar ata 39 pasaxeiros e os seus clientes poden encargalo con case calquera configuración. Compite con outros jets executivos de cabina grande como o [[Boeing Business Jet]] (BBJ) baseado no [[Boeing 737 Next Generation|Boeing 737-700]] e o [[Embraer Lineage 1000]], ademais doutros de cabina grande e longo alcance como os [[Gulfstream G650]], [[Gulfstream G550]] e [[Bombardier Global 6000]]. O ACJ319 leva os mesmos motores que o [[Airbus A320|A320]]. O A319CJ foi usado polo ''Escadron de Transport, d'Entraînement et de Calibration'' que se encarga do transporte de funcionarios de alto rango franceses, e tamén polo Flugbereitschaft da [[Luftwaffe]] para o mesmo rol. Un ACJ serve como avión presidencial ou para altos funcionarios en [[Albania]], [[Alemaña]], [[Armenia]], [[Acerbaixán]], [[Brasil]], [[Bulgaria]], [[Eslovaquia]], [[Italia]], [[Malaisia]], [[República Checa]], [[Tailandia]], [[Turquía]], [[Ucraína]], e [[Venezuela]]. Dende o ano 2014 está dispoñible unha versión de cabina modularizada do ACJ319, coñecida como "Elegance". Segundo Airbus este tipo de cabina é máis barata e permite unha doada reconfiguración.<ref>{{Cita web|título=ABACE: Airbus unveils modular option for ACJ319|url=https://www.flightglobal.com/abace-airbus-unveils-modular-option-for-acj319/112940.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2022-02-18|lingua=en|nome=Greg|apelidos=Waldron}}</ref> === A319neo === O A319neo será parte da [[familia Airbus A320neo]] de avións desenvolvida dende decembro de 2010 por Airbus. O sufixo "neo" significa "new engine option" (nova opción de motor). É o derradeiro paso do programa de modernización A320 Enhanced (A320E), iniciado no ano 2006. O A319neo substitue ao A319 orixinal, agora chamado A319ceo, por "current engine option" (acual opción de motor). Ademais dos novos motores, o programa de modernización incluía tamén melloras como refinamentos aerodinámicos, grandes [[Winglet|winglets]] curvados (sharklets), diminución de pesos, unha nova cabina con compartimentos máis grandes para equipaxes de man, e un sistema de purificación de aire mellorado.<ref>{{Cita web|título=Pictures: Airbus aims to thwart Boeing’s narrowbody plans with upgraded 'A320 Enhanced'|url=https://www.flightglobal.com/pictures-airbus-aims-to-thwart-boeings-narrowbody-plans-with-upgraded-a320-enhanced/67962.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2022-02-18|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=Avianca takes delivery of Sharklet equipped A320 - Airbus Press release|url=http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/avianca-takes-delivery-of-sharklet-equipped-a320/|páxina-web=web.archive.org|data=2013-04-17|data-acceso=2022-02-18|data-arquivo=17 de abril de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130417132841/http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/avianca-takes-delivery-of-sharklet-equipped-a320/|url-morta=unfit}}</ref> Os clientes terán a opción de elixir entre o motor [[CFM International LEAP-1A]] ou o [[Pratt & Whitney PW1000G|Pratt & Whitney PW1100G]]. Calcúlase que todas esas melloras reduzan un 15% o consumo de combustible, un 8% os custos de operación, o ruído, e as emisións de óxido de nitróxeno (NO_x) un 10% máis baixas que as da serie A320, ademais de incrementar o seu alcance uns 900 km.<ref>{{Cita web|título=A320 Family: A318, A319, A320, A321 - A320 photos, pictures, A320 videos, A320 3D view|url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a320family/|páxina-web=Airbus |data=2013-03-03|data-acceso=2022-02-18|data-arquivo=03 de marzo de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130303214628/http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a320family/|url-morta=unfit}}</ref> O A319neo é a variante menos popular da familia Airbus A320neo, cuns pedidos totais de só 55 avións en xaneiro de 2019, en comparación cos 4 179 para o A320neo e os 2 292 para o A321neo.<ref name=":0" /> === A319LR === É unha versión executiva dunha única clase con 48 prazas, especialmente deseñada para servizos intercontinentais. Ten unha autonomía de voo de 8&nbsp;300 quilómetros. É usado unicamente por [[Lufthansa]] para voos especiais a [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e por [[Qatar Airways]] para algúns destinos con demanda limitada en [[Europa]]. === A319 MPA === É unha versión militar derivada do Airbus A319, para uso como avión de patrulla marítima. Na actualidade está en desenvolvemento por parte de Airbus Defence and Space<ref>{{Cita web|título=A319 MPA Maritime Patrol Aircraft|url=https://www.naval-technology.com/projects/a319mpa/|páxina-web=Naval Technology|data-acceso=2022-02-18|lingua=en-US}}</ref> para competir fronte ao [[Boeing P-8 Poseidon]], avión derivado do [[Boeing 737]]. == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Airbus A319}} === Bibliografía === * {{cite book|editor=Eden, Paul E.|title=Civil Aircraft Today|publisher=Amber Books|year=2008|location=London|isbn=978-1-905704-86-6|url=https://archive.org/details/civilaircrafttod0000unse}} * {{Cite book|last=Gunston|first=Bill|author-link=Bill Gunston|title=Airbus: The Complete Story|url=https://archive.org/details/airbuscompletest0000guns|year=2009|location=Sparkford, Yeovil, Somerset, UK|publisher=Haynes Publishing|isbn=978-1-84425-585-6}} * {{Cite book|last1=Norris|first1=Guy and Mark Wagner|title=Airbus|location=St. Paul, Minnesota|publisher=MBI Publishing|year=1999|isbn=978-0-7603-0677-2|ref={{harvid|Norris|Wagner|1999}}|url=https://archive.org/details/airbus0000norr}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20070829200410/http://www.airbus.com/en/aircraftfamilies/a320/a319/ O A319 na páxina de Airbus] {{en}} {{Airbus}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1995]] ptn90bibvn11wby98hsq4x57mo1ar6z 0 40932 6149244 6012474 2022-08-03T09:42:16Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroliña | nome = Aeroflot - Аэрофло́т | imaxe = Aeroflot.svg | IATA = SU | ICAO = AFL | indicativo = AEROFLOT | fundación = [[9 de febreiro]] de [[1923]] | inicio_das_operacións = [[15 de xullo]] de [[1923]] | fin_das_operacións = | aeroporto_principal = [[Aeroporto Internacional Sheremetyevo]], [[Moscova]] | centros_de_conexión = | centros_de_conexión_secundarios = | cidades_focais = | plan_de_voo_frecuente = Aeroflot Bonus | alianza = [[SkyTeam]] [[Ficheiro:Skyteam Logo Alliance.png|15px]] | subsidiarias = [[Aeroflot Cargo]], [[Aeroflot-Finance]], [[Jetallians Vostok]], [[Donavia]] | frota = 126 avións | destinos = 116 | holding = [[Rusia|Goberno de Rusia]] | eslogan_da_compañía = ''Sinceramente túa. Aeroflot'' (en [[lingua rusa|ruso]]: Искренне ваш, Аэрофлот – Iskrenne vash, Aeroflot) | sede = [[Moscova]] | dirixentes = [[Vitaly Gennadyevich Savelyev]] (director xeral) | páxina_web = http://www.aeroflot.ru/ }} [[Ficheiro:Aeroflot A320-200 VP-BWH.jpg|miniatura|300px|[[Airbus A320]]-200 de Aeroflot]] '''Aeroflot - Liñas Aéreas Rusas''' (en ruso ''Аэрофло́т - Росси́йские авиали́нии''), ou '''Aeroflot''' (''Аэрофло́т''), é a liña aérea nacional de [[Rusia]] e a maior das existentes no país. No seu día foi tamén a compañía máis importante da [[Unión Soviética]] e a maior do mundo. A súa base é o [[Aeroporto Internacional Sheremetyevo]] en [[Moscova]]. A aeroliña opera en 97 destinos internacionais de 48 países. Aeroflot é unha das aeroliñas máis antigas do mundo, creándose no ano [[1923]]. En [[1956]] converteuse na primeira en operar regularmente con reactores, usando o [[Tupolev Tu-104]]. Recentemente{{cando}} embarcouse nun programa de modernización da súa frota e de reestruturación das súas rutas. A aeroliña uniuse a [[SkyTeam Alliance]] en abril do ano [[2006]]. == Historia == === Orixes === A creación dunha rede de transporte aéreo foi unha das prioridades que se marcaron os bolxeviques despois da [[Revolución de Outubro|revolución de 1917]]. Así, en xaneiro de [[1921]], [[Lenin]] estableceu as regras básicas que regulaban o transporte no espazo aéreo soviético e instituíu unha comisión que planificara a aviación civil na [[Unión Soviética]]. [[Ficheiro:Самолет "Илья Муромец".jpg|miniatura|225px|Il'ya Muromets]] A primeira comisión daría pé á creación da ''Glavvozdukhoflot'' (xefatura de administración da frota aérea civil) en [[Orel]], [[Kursk]] e [[Khárkiv]] o [[1 de maio]] de [[1921]], que dispoñía de catro cuadrimotores de bombardeo [[Il'ya Muromets]] apresuradamente reformados. Estes avións tamén serían usados, aínda que só temporalmente, pola primeira aeroliña soviética, ''Aviakultura'', que efectuaba servizos entre [[Moscova]] e [[Nizhnii Novgorod]] durante a feira comercial anual desta última cidade. Pero Lenin decatouse de que o país non estaba preparado para seguir en solitario ese camiño, ao ter perdido moitos pilotos, deseñadores e enxeñeiros durante a [[Primeira Guerra Mundial]] e a [[Revolución de Outubro|Revolución rusa]]. Moitos permaneceron leais ao [[tsar]] e foron executados ou encadeados, mentres outros, coma [[Igor Sikorsky]], o creador do [[Il'ya Muromets]], desertaron cara occidente. Lenin entón pensou en que sería precisa axuda do exterior, pero tras o seu apoio á [[Rusia Branca]] a cooperación con [[Gran Bretaña]], [[Polonia]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e [[Francia]] parecía imposible, así que estableceron relacións con [[Alemaña]]. O [[tratado de Versalles]] prohibira a [[Alemaña]] o mantemento dunha forza aérea, a construción de avións militares e o adestramento de pilotos. Estas restricións estendéronse á aviación civil polo [[ultimato de Londres]] de maio de [[1921]]. Ao ser imposible burlar este tratado na [[Europa]] occidental, debido á férrea vixilancia de [[Gran Bretaña]] e [[Francia]], tívose que buscar outra solución. As conversas con [[Alemaña]] comezaron a dar os seus froitos o [[11 de novembro]] de [[1921]] coa creación da aeroliña Deutsch Russische Luftverkehrs AG, máis coñecida como ''Deruluft''. Asinouse tamén un acordo segredo polo que [[Junkers]] construiría e dirixiría unha factoría en Fili, nos suburbios de [[Moscova]], mentres que tamén establecería unha escola de voo en Lipetsk, ao sueste da capital. O primeiro avión de Deruluft, un [[Fokker F.III]], chegou ao aeroporto moscovita de Jodynka o [[30 de abril]] de [[1922]], e os servizos regulares comezaron o [[1 de maio]], con dous voos semanais entre [[Moscova]] e [[Königsberg]], no leste de [[Prusia]], levando inicialmente só correo. O servizo tiña que facer escalas para repostar nas cidades de [[Smolensk]] e [[Velikiye Luki]]. O [[9 de febreiro]] de [[1923]], data oficial da formación da aviación civil da [[URSS]], estableceuse unha oficina de supervisión centralizada da aviación civil, o Comité Superior das Aeroliñas e o Consello para a Aviación Civil. Mentres tanto, [[Lev Trotski]], comisario de guerra, iniciou unha campaña para mentalizar ao pobo soviético sobre as vantaxes da aviación. A campaña comezou o [[6 de marzo]] de [[1923]] cun editorial en ''[[Pravda]]'' anunciando a creación dunha "Sociedade de Amigos da Frota Aérea". O [[15 de xullo]] inaugurouse a primeria ruta regular na URSS, entre [[Moscova]] e [[Nizhnii Novgorod]]<ref>{{Cita web |url=http://www.aeroflot.ru/cms/es/about/history_23-39 |título=aeroflot.ru - Historia de Aeroflot anos 1923-1939 |data-acceso=07 de xullo de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120319130328/http://www.aeroflot.ru/cms/es/about/history_23-39 |dataarquivo=19 de marzo de 2012 |urlmorta=yes }}</ref>. A frecuencia dos voos de Deruluft incrementouse a catro por semana no verán de [[1923]] e o [[1 de xullo]] de [[1924]] estableceuse un servizo diario. Para entón xa viaxaban pasaxeiros nese servizo, nunha incomoda viaxe que duraba dez horas e media. En [[1925]] a aeroliña alemá [[Deutscher Aero Lloyd]] iniciou un servizo regular entre [[Berlín]] e [[Königsberg]], o que permitía os voos entre as dúas capitais ([[Moscova]] e [[Berlín]]). Ao ano seguinte renovouse o acordo coa Deruluft e foron substituídos os anticuados Fokker por [[Dornier Merkur]] e [[Junkers F 13]], que en [[1928]] establecerían un novo servizo entre [[Leningrado]], [[Riga]] e [[Königsberg]]. === Primeiras aeroliñas === Mentres os servizos externos estaban en mans de Duroluft, os servizos internos iniciáronse en [[1923]] coa creación de tres aeroliñas rusas. A primeira foi Dobrolet, formada o [[17 de marzo]], que comezaría os seus voos regulares entre [[Moscova]] e [[Nizhnii Novgorod]] no mes de xullo. A súa frota estaba composta por un [[de Havilland DH.34]], un [[Vickers Vimy Commercial]] e uns cantos [[de Havilland D.H. 9A]]. A compañía medrou rapidamente e estableceu unha rede de rutas en [[Criema]], [[Tashkent]] e as repúblicas soviéticas de Asia Central. En [[1928]] Dobrolet realizaba servizos que unían [[Moscova]] con [[Siberia]] e [[Mongolia]], usando sobre todo [[Dornier Merkur]]. Tivo incluso a súa propia fábrica, onde construía pezas de reposto, e ata chegou a fabricar cinco [[Junkers F 13]]. As outras dúas aeroliñas nacionais foron Ukrovozdukhput, equipada con [[Dornier Comet]], que tiña a súa base en [[Khárkiv]], [[Ucraína]], e a terceira chamábase Zakavia, baseada en [[Tbilisi]]. Aínda que Dobrolet continuou usando sobre todo avións estranxeiros, Ukrovozdukhput comezou a usar avións de deseño soviético, especialmente produtos do antigo piloto zarista Kalinin. O primeiro avión deste deseñador en entrar en servizo foi o K-2, do que tamén se produciu unha versión ambulancia denominada K-3. Co seguinte modelo, o K-4, Kalinin conseguiría que a compañía deixase de usar os Dornier en [[1928]]. Este modelo podía levar comodamente a catro pasaxeiros coa súa correspondente equipaxe e máis correo. Construíronse 21 exemplares e tamén tivo versións de ambulancia e exploración. En [[1925]] fusionáronse Ukrovozdukhput e Zakavia, e en [[1930]] uníronse á Dobrolet para formar a organización estatal Transaviatsiya. === Nace Aeroflot === En [[1930]] reorganizouse a aviación civil coa abolición do Consello Para a Aviación Civil, que foi substituído por unha nova organización, a ''Grazhdanskiy Wozdushnyy Flot'' (Frota Aérea Civil). O [[25 de marzo]] de [[1932]] adoptouse oficialmente o nome de '''Aeroflot''' para a Frota Aérea Civil soviética, nome que comezou a aparecer nos seus avións.<ref>{{Cita libro|título=Aėroflot : Soviet air transport since 1923|url=https://www.worldcat.org/oclc/1340035|editorial=Putnam|data=1975|lugar=Londres|ISBN=978-0-370-00117-3|OCLC=1340035|apelidos=Macdonald, Hugh, 1947-|nome=|ano=|ref=}}</ref> [[Ficheiro:Aeroflot ANT-9 SSSR-L113 mounted on skis.jpg|miniatura|225px|Tupolev ANT-9]] Aeroflot responsabilizouse nun principio do transporte de pasaxeiros e carga, e creáronse divisións para a aviación de uso agrícola (Aeropyl) e para as rutas do Ártico (Aviaarktika). Deruluft continuou facendo os servizos ao estranxeiro. Nun principio Aeroflot mantivo unha frota de avións foráneos, sobre todo alemáns, pero a medida que [[Tupolev]] e Kalinin comezaron a construír modelos mellorados isto comezou a cambiar. En [[1927]] o éxito dos avións de Kalinin usados por Ukrovozdukhput fixo que se demandase un avión soviético de maior envergadura que puidese usar Deruluft nos seus voos internacionais. Tupolev, que tiña experiencia na construción de bombardeiros pesados, foi considerado o fabricante máis axeitado e convocado polo [[Kremlin]] para discutir o asunto. En decembro de [[1927]] a Frota Aérea Civil fixo un pedido para ese tipo de avión que debería construírse a grande escala. O prototipo do [[Tupolev ANT-9]] completouse rapidamente e mostrouse na [[Praza Vermella]] o [[28 de abril]] de [[1929]] para que fose exhibido na festa do [[1 de maio]]. O avión, chamado ''Krylya Sovietov'' (ás soviéticas), fixo o seu primeiro voo pouco despois, o [[7 de maio]]. No mes de xullo, con 8 pasaxeiros a bordo, fixo un voo de proba viaxando por [[Travemunde]], [[Berlín]], [[París]], [[Roma]], [[Marsella]], [[Londres]] e [[Varsovia]], con resultados moi satisfactorios. O rototipo e os 12 primeiros exemplares foron trimotores impulsados por motores Bristol e máis tarde por Wright Cyclone. En [[1933]] dous deles foron entregados a Deruluft. Os restantes 70 foron bimotores e a maioría pasou a mans de Aeroflot. === Novos avións soviéticos === A mediados dos anos 30 introduciuse unha nova xeración de avións pesados soviéticos que acabaron substituíndo aos deseños alemáns por modelos propios. Kalinin deseñou a K-5, que podía levar a 8 pasaxeiros coa súa equipaxe e correo a unha velocidade de 150 km/h e cun alcance de 800 Km. Entrou en servizo en grande número con Aeroflot. Un derivado deste foi o K-6, usado para o transporte urxente, especialmente matrices de xornais, podíase así imprimir en areas apartadas e lugar de ser os xornais transportados xa impresos. O Centro de Experimentación de Construción Aeronáutica desenvolveu tamén varios modelos. O Stal 2 levaba catro pasaxeiros e foron construídos 111 ata [[1935]]. O Stal 3 foi unha versión aumentada, cunha estrutura simplificada e máis lixeira que podía levar 6 pasaxeiros. Entregáronse 79 exemplares entre [[1935]] e [[1936]] e seguiu sendo unha peza importante de Aeroflot ata o comezo da [[Segunda Guerra Mundial]], cando moitos pasaron a ser avións de enlace. Nos anos 30 Aeroflot recibiu algúns bombardeiros sobrantes da forza aérea soviética. Foron avións TB-1, TB-3 e ANT-7 que foron usados como cargueiros ou avións utilitarios. En [[1934]] a Compañía de Investigación Técnica e Científica para a Aviación organizou unha competición e apareceron tres novos transportes bimotores. Estes foron deixados un pouco de lado e elixiuse fabricar baixo licenza o [[Douglas DC-3]], o mellor transporte da época. O primeiro destes modelos foi o Stal 7, deseñado polo enxeñeiro italiano Bartini, un comunista que se exiliou á [[Unión Soviética]] cando [[Mussolini]] chegou ao poder en [[Italia]]. O estilizado avión prometía unha velocidade, alcance e carga útil excelentes e planeouse un voo para unha marca ao redor do mundo. O avión estrelouse ao engalar, e despois de reparado serviría de base para o bombardeiro de alta velocidade Yermolayev DB-240. O segundo era o ZIG-1, que a pesar de que o seu prototipo fose sabotado, chegou a producirse e a entrar en servizo. Foi deseñado por un enxeñeiro francés chamado Laville. A súa aerodinámica dáballe a este avión, con capacidade para 12 pasaxeiros, unhas prestacións mellores que a de moitos cazas da época e chegáronse a fabricar oito exemplares. Pero o máis prometedor foi o [[Tupolev ANT-35]], que voou por primeira vez o [[20 de agosto]] de [[1936]]. Deseñado a partir do bombardeiro SB-2 fabricáronse dous prototipos e 11 exemplares de serie. A produción do ANT-35 foi abandonada en favor do [[Douglas DC-3|DC-3]]. O ANT-35 operaron inicialmente na ruta [[Moscova]]-[[Riga]]-[[Estocolmo]] e seguiron voando durante a [[Segunda Guerra Mundial]], cando se lle uniron unha versión civil do bombardeiro SB-2 empregado para o transporte rápido de carga. O [[1 de xaneiro]] de [[1937]] rematou o acordo orixinal entre [[Alemaña]] e a [[Unión Soviética]], que fora renovado en [[1926]]. Deruluft durante os meses anteriores non dispoñía de avións propios e empregou aparatos cedidos pola Aeroflot e a [[Lufthansa]]. Finalmente deixou de operar o [[1 de abril]] dese ano. Nesa data Aeroflot asumiu todas as súas rutas menos a de [[Moscova]]-[[Königsberg]]-[[Berlín]], que foi suspendida ata a sinatura do [[Pacto Ribbentrop-Molotov]] en [[1940]]. === Invasión alemá === O [[22 de xuño]] de [[1941]] comezaba a ''[[Operación Barbarroxa]]'', a invasión da [[Unión Soviética]] polas tropas de [[Hitler]]. O día despois da invasión Aeroflot pasou a estar baixo control militar e comezou a apoiar ao [[Exército Roxo]]. Debido ao avance da [[Wehrmacht]] e á perda de territorio todos os voos civís suspendéronse cara as zona ocupadas e ás cidades do oeste da liña que unía [[Leningrado]], [[Moscova]] e [[Rostov]]. En [[1941]] as operacións de Aeroflot reducíronse un 25% debido a isto. [[Ficheiro:Ps-84-nowarra135.jpg|miniatura|225px|Lisunov Li-2]] O labor de Aeroflot durante a guerra foi moi importante para a [[Unión Soviética]]. Moitos dos seus pilotos e traballadores alistáronse no exército creándose así novas unidades con estes homes, algúns dos cales xa estaban a traballar baixo condicións de guerra ao tomar parte no conflito con [[Finlandia]] poucos anos antes. O seu traballo foi fundamental en cidades asediadas como [[Leningrado]], [[Kíiv]], [[Odesa]] e [[Sebastopol]]. Os peores momentos do asedio de [[Leningrado]] vivíronse entre o [[10 de outubro]] e o [[25 de decembro]] de [[1941]]. A cidade atopábase rodeada por tres lados e bloqueada polo exército alemán. Hitler decidira non atacala e pretendía conseguir a rendición por fame, aínda que era bombardeada día e noite. A única forma de subministrar á cidade era por vía aérea, e 30 avións de Aeroflot encargáronse de transportar 4&nbsp;200 toneladas de subministracións e 1&nbsp;600 de municións, evacuaron a 60&nbsp;000 persoas e conseguiron sacar 2&nbsp;400 toneladas de materias primas. O principal avión usado en [[Leningrado]] foi o [[Lisunov Li-2]], a designación soviética do [[Douglas DC-3|DC-3]], construído baixo licenza dende [[1939]]. En maio de [[1942]] os alemáns lanzaron unha ofensiva contra [[Sebastopol]], en [[Crimea]], e a cidade quedou rodeada. Novamente encargóuselle a Aeroflot a subministración, desta vez con misións nocturnas, da cidade. As operacións desta vez foron un fracaso e moitos avións foron derrubados pola artillería antiaérea e os cazas nocturnos. [[Sebastopol]] foi capturada polos alemáns o día [[1 de xullo]]. Durante a [[batalla de Stalingrado]] os avións soviéticos realizaron 46&nbsp;000 saídas de subministración á cidade. Despois da rendición do VI Exército alemán capturáronse uns 80 [[Junkers Ju 52]] de transporte que foron reacondicionados e usados pola Aeroflot. Outra importante tarefa realizada polos pilotos da aeroliña foi o transporte dos avións entregados polos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en virtude da ''Lei de Préstamo e Arrendo''. Avións P-39 Airacobra, A20 Havoc, B-25 Mitchell e C-47 Skytrain reuníanse en [[Montana]] para ser transportados polos pilotos soviéticos, aínda que algúns tamén foron transportados por mar. A medida que a guerra avanzaba, os servizos civís de Aeroflot foron normalizándose, apesares de que moitos pilotos e avións eran aínda usados para apoiar ao exército. Durante o transcurso da guerra a compañía transportou un millón e medio de soldados e 122&nbsp;000 toneladas de material para o exército, contribuíndo así dun xeito importante á historia da [[Unión Soviética]] na [[Segunda Guerra Mundial]]. === Fin da guerra === A prioridade de Aeroflot rematada a guerra era a reconstrución de todas as infraestruturas destruídas ou danadas. A cuestión dos avións e pilotos era un problema menor, xa que en pouco tempo tívoos dispoñibles procedentes das forzas aéreas que xa non precisaban deles. O [[7 de xullo]] de [[1945]] [[Moscova]] xa estaba enlazada diariamente con todas as capitais das restantes repúblicas soviéticas, a excepción de [[Alma Ata]] e [[Stalinabad]]. Retomáronse tamén os voos de vacacións a [[Simferopol]], [[Sochi]] e [[Mineralnyye Vody]]. Intentouse restaurar primeiro os servizos interiores, mentres só se realizaban contados voos internacionais, principalmente aos países comunistas próximos. O programa de reequipamento da aeroliña centrouse na busca dun substituto soviético para o Li-2, en vez de intentar conseguir un avión máis grande e con maior alcance que nese intre era máis preciso xa que existía unha enorme frota de Li-2 para liñas de curto alcance. O resultado deste programa foi o [[Ilyushin Il-12]], un bimotor de aparencia convencional sen fuselaxe presurizado e cunha capacidade de ata 27 pasaxeiros. O máis refinado [[Ilyushin Il-14]], cun novo deseño nas ás e na cola entrou en servizo en [[1954]], tendo a versión inicial capacidade para 18 pasaxeiros e a máis alongada Il-14M para 24. O Il-14 converteuse nunha peza vital para a aeroliña e chegou a fabricarse tamén en [[Checoslovaquia]] e na [[República Democrática Alemá]]. Aínda que estes dous modelos deseñáronse para substituír o Li-2, en [[1967]] aínda continuaban en servizo un 2&nbsp;000 exemplares deste avión. Durante eses anos deseñáronse dous modelos de longo alcance, pero non chegarían a fabricarse en serie, presuntamente porque a [[Unión Soviética]] carecía dun número suficiente de aeroportos con pistas capaces de operar estes tipos de avións. O primeiro destes avións foi o [[Tupolev Tu-70]], un derivado civil do bombardeiro [[Tupolev Tu-4]] cunha nova fuselaxe con capacidade para 72 asentos, que voou en [[1946]] pero non chegaría a entrar en servizo. E o segundo sería o [[Ilyushin Il-18 (1847)|Ilyushin Il-18]], que tiña a mesma fuselaxe que o Tu-70 e unha capacidade para 60 pasaxeiros. O prototipo voou en [[1947]], pero o proxecto abandonouse pouco despois. === Na procura dun reactor de liña === De cara [[1955]] Aeroflot aínda estaba equipada cunha frota de avións anticuados sen capacidade para voos de longo alcance. O avión máis prestixioso da compañía era o Il-14, que apenas podían competir cos [[Lockheed Constellation|Constellation]] e [[Boeing 377|Stratocruiser]] estadounidenses. A falta dun avión destas características era tamén de enorme importancia militar, xa que a [[URSS]] quedaba incapacitada para intervir directamente en moitas zonas en disputa. A industria soviética púxose a traballar para resolver este problema. Estudáronse os [[B-29 Superfortress|B-29]] internados na guerra, recrutáronse enxeñeiros e técnicos alemáns e comezaron a desenvolverse turborreactores para avións de combate baseados en modelos xermanos. O deseño de novos reactores soviéticos avanzou a grandes pasos grazas á venda por parte do goberno británico de 25 exemplares do motor Rolls-Royce Nene, que foi copiado e fabricado en grande escala. Grazas a este traballo Tupolev comezaría a deseñar un reactor de liña de longo alcance. O primeiro reactor comercial de soviético sería o [[Tupolev Tu-104]], que usaba as ás, tren, cola e motores do bombardeiro [[Tupolev Tu-16|Tu-16]]. O prototipo fixo o seu primeiro voo o [[17 de xuño]] de [[1955]] entrando en servizo no mes de setembro de [[1956]]. Durante ese tempo Aereflot foi a única aeroliña con reactores na súa frota, xa que o [[de Havilland Comet|Comet]] británico fora retirado por mor dunha serie de accidentes e ata dous anos despois non entrarían en servizo o Comet 4 e o [[Boeing 707]]. [[Ficheiro:Aeroflot Tupolev Tu-104B at Arlanda, July 1972.jpg|miniatura|225px|Tupolev Tu-104B]] Fabricáronse un par de ducias de exemplares antes de iniciarse a produción do Tu-104A con capacidade para 70 prazas. Houbo un derivado de 4 motores con 100 asentos do que só se construíu o prototipo, o Tu-110, pero a súa fuselaxe incorporaríase para fabricar o Tu-104B. Existiu tamén a variante Tu-104G de adestramento de tripulacións. Construiríanse un total de 200 Tu-104 de todos os tipos que estarían en servizo ata o ano [[1981]]. O éxito deste modelo levou ao desenvolvemento dun reactor máis pequeno e con mellores prestacións en terreos máis curtos para substituír o Il-14. Este foi o [[Tupolev Tu-124]], que entrou en servizo en [[1962]] con capacidade para 44 pasaxeiros. Aínda coa introdución do Tu-104, Aeroflot seguía precisando dun aparello con máis capacidade que puidese operar dende aeroportos máis modestos, polo que se desenvolveron dous modelos con [[turbohélice]]s: o [[Antonov An-10]], derivado do transporte táctico [[Antonov An-8]]; e o [[Ilyushin Il-18]], que compartía o mesmo nome que o prototipo de [[1847]] pero era un modelo distinto. O An-10 tivo unha longa e importante carreira transportando carga e pasaxe principalmente en rutas interiores, ata que unha serie de accidentes forzaron o seu retiro prematuro. O Il-18, que entrou en servizo en abril de [[1959]], tivo un papel máis importante que o anterior. Usouse en rutas de medio alcance, tanto interiores coma exteriores e a mediados dos anos 60 era o avión máis numerosos de Aeroflot, realizando o 40% dos seus servizos. Este avión estivo voando coa aeroliña ata finais dos anos 70. [[Ficheiro:Aeroflot Tupolev Tu-114.jpg|miniatura|225px|Tupolev Tu-114]] === Rutas de longo alcance === Desenvolveuse tamén un [[turbohélice]] para as rutas de moi longo alcance, o [[Tupolev Tu-114]], baseado no bombardeiro [[Tupolev Tu-20]]. A pesar de tratarse dun turbohélice, o Tu-114 era un avión en moitos sentidos máis avanzado que os seus predecesores, sobre todo en deseño, xa que os equipos eran inferiores aos dos avións accidentais. O Tu-114 voou por ver primeira o [[3 de outubro]] de [[1957]], e durante algúns anos foi o avión comercial máis grande e pesado do mundo ata a aparición do [[Boeing 747]]. Tiña 170 asentos para rutas internas e 120 para as intercontinentais e demostrou ser rápido e fiable, facendo con regularidade traxectos coma [[Moscova]] - [[A Habana]], [[Moscova]] - [[Delhi]], [[Moscova]] - [[Montreal]] e [[Moscova]] - [[Toquio]]. Sería substituído polo reactor [[Ilyushin Il-16]] a partir de [[1967]] ata ser finalmente retirado en [[1969]] dos servizos internacionais e en [[1973]] dos internos. [[Ficheiro:Aeroflot Tupolev Tu-154 - CCCP-85219.jpg|miniatura|esquerda|225px|Tupolev Tu-154]] Debido ás críticas dos pasaxeiros con respecto ao pequeno reactor [[Tu-124]] este se redeseñou con motores na súa parte posterior para reducir o ruído na cabina. O avión resultante foi o [[Tupolev Tu-134]] e mantiña as mesmas ás e cola, pero, ademais da nova configuración dos motores, engadíuselle unha nova sección central. A mesma configuración xeral usouse para o [[Tupolev Tu-154]], un trirreactor deseñado para substituír tanto ao [[Tu-104]] coma ao [[Il-18]]. A este modelo esixíuselle o alcance do Il-18, a velocidade do Tu-104 e as actuacións de engalaxe e aterraxe do An-10, e a pesar dos esixentes requisitos o novo avión, con capacidade para 158 pasaxeiros, cumpriu coas expectativas e converteuse nunha peza fundamental para Aeroflot. O Tu-154 mantívose en servizo coa aeroliña durante moitos anos ata ser substituído polas novas xeracións de reactores de fuselaxe ancha. === Novos reactores === A principios dos anos 60 Aeroflot tiña unha grande experiencia con reactores, e gran parte dos seus servizos de curto alcance contaba con avións deste tipo. Pero nas rutas internacionais aínda dependía do [[Tu-114]], que a pesar de ser un bo avión estaba algo desfasado. Fíxose entón preciso o deseño dun novo reactor, o que tamén era unha cuestión de prestixio, xa que incluso as aeroliñas de países do Terceiro Mundo estaban incorporando os novos modelos occidentais. [[Ficheiro:Aeroflot Ilyushin Il-62 - CCCP-86471.jpg|miniatura|225px|Ilyushin Il-62]] O substituto do [[Tu-114]] debería ser un grande cuatrirreactor de liña, pero en vez dun deseño semellante aos [[Boeing 707]], [[Douglas DC-8]] ou [[Convair 880]]/[[Convair 990|990]] o equipo de [[Ilyushin]] escolleu unha solución motores traseiros, a cal permitía manter as ás limpas mellorando a súa actuación nas engalaxes e nas aterraxes. O [[Ilyushin Il-62]] foi anunciado oficialmente por [[Nikita Krushchev]] en setembro de [[1962]], e o prototipo realizou o seu voo inaugural en xaneiro de [[1963]]. En febreiro de [[1966]] realizouse un voo de proba a [[Siberia]] e en agosto comezouse o adestramento das tripulacións. Aeroflot recibiu o seu primeiro exemplar a finais de ano e os servizos regulares a [[Jabarosvk]] comezaron en marzo. Seguíronlle os voos a [[Tashkent]] e finalmente, o [[11 de xullo]] de [[1967]], un Il-62 realizou unha sondaxe da ruta [[Moscova]]-[[Montreal]]. O [[1 de novembro]] os Tu-114 deixarían este destino en favor do novo avión. Nos seguintes meses continuaríanse incorporando novas rutas para o Il-62. === Anos recentes === En [[xaneiro]] de [[1971]] entrou na e en [[1976]] transportou ao seu pasaxeiro 100 millóns. Os seus vos concentrábanse principalmente na [[Unión Soviética]], pero tamén tiña conexións internacionais con todos os continentes agás [[Oceanía]]. Dende os anos 70 moitos das súas rutas transatlánticas foron voadas usando o aeroporto irlandés Shannon como escala, ao ser o aeroporto non pertencente á [[OTAN]] máis occidental de [[Europa]]. [[Ficheiro:Tupolew Tu 144 Sinsheim.JPG|miniatura|O avión supersónico de Aeroflot, o Tu 144]] Os seus servizos entre a [[Unión Soviética]] e os [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] interrompéronse dende o [[15 de setembro]] de [[1983]] ata o [[2 de agosto]] de [[1990]], a raíz dunha orde executica do presidente estadounidense [[Ronald Reagan]], que anulaba a licenza da aeroliña para voas a ese país. A razón desta decisión foi o derribo do voo 007 de [[Korean Air Lines]] pola Forza Aérea Soviética. A principios dos 90 Aeroflot reorganizouse novamente dándolle máis autonomía as súas divisións territoriais. En [[1992]], despois da disolución da [[Unión Soviética]], Aeroflot dividiuse en máis de 300 aeroliñas rexionais. Algunhas das compañía surxidas da antiga Aeroflot son na actualidade as aeroliñas nacionais dos novos países independentes aparecidos na zona. Dende a disolución Aeroflot estivo traballando activamente na súa promoción e redefiníndose como unha aeroliña segura e na que poder confiar. A principios dos anos 2000 a compañía contratou asesores británicos para cambiar a súa imaxe. Dende un principio, a súa idea era a de substituír a fouce e o martelo do vello logotipo da época soviética, que moita xente en Occidente consideraba un recordatorio do comunismo soviético, pero a pesar diso non foi descartado, xa que se trataba do símbolo máis recoñecible da compañía durante 70 anos. Deseñouse unha nova librea e novos uniformes para os asistentes de voo e lanzouse unha campaña promocional no 2003. Ese ano a aeroliña transportou 5,9 millóns de pasaxeiros. O [[14 de abril]] do 2006 Aeroflot converteuse na primeira aeroliña da antiga [[Unión Soviética]] en unirse a unha alianza global, sendo o décimo membro de [[SkyTeam Alliance|SkyTeam]].<ref>{{Cita web|título=Russia’s Aeroflot Ranked Close to World Best Airlines - Kommersant Moscow|url=http://www.kommersant.com/p-11187/r_500/Aeroflot_top|páxina-web=web.archive.org|data=2012-10-14|data-acceso=2020-12-26|data-arquivo=14 de outubro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121014005440/http://www.kommersant.com/p-11187/r_500/Aeroflot_top|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Aeroflot Becomes 10th Airline to Join SkyTeam|url=http://www.themoscowtimes.com/business/article/aeroflot-becomes-10th-airline-to-join-skyteam/205560.html|páxina-web=The Moscow Times|data=2014-06-20|data-acceso=2020-12-26|data-arquivo=20 de xuño de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140620140051/http://www.themoscowtimes.com/business/article/aeroflot-becomes-10th-airline-to-join-skyteam/205560.html|url-morta=unfit}}</ref> A compañía anunciou a súa intención de aumentar as operacións de carga, e rexistrou a súa marca "Aeroflot-Cargo" en 2006. Durante ese ano Aeroflot transportou 7&nbsp;290&nbsp;000 pasaxeiros e 145&nbsp;300 toneladas de correo e carga a 89 destinos en 47 países. == Frota == Durante a meirande parte da súa historia a frota de Aeroflot estivo completamente formada por avións dos fabricantes rusos [[Antonov]], [[Ilyushin]] e [[Tupolev]]. Despois da disolución da [[Unión Soviética]] e a posterior partición da aeroliña, Aeroflot comezou a substituír os vellos avións soviéticos por modelos occidentais. Na actualidade grande parte dos seus avións son [[Airbus]] e [[Boeing]]. No mes de xullo do [[2012]] a aeroliña contaba con 121 avións cunha idade media de 5,7 anos, e tiña pedidos 7 aparellos máis<ref>{{Cita web |url=http://www.planespotters.net/Airline/Aeroflot-Russian-Airlines |título=Copia arquivada |data-acceso=28 de xaneiro de 2011 |data-arquivo=16 de marzo de 2014 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140316174522/http://www.planespotters.net/Airline/Aeroflot-Russian-Airlines |url-morta=yes }}</ref>. <center> {| class="toccolours sortable" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse" |+ '''Frota de Aeroflot''' |- bgcolor=lightblue !Avión !Total !Pasaxeiros !Notas |- |[[Airbus A319|Airbus A319-100]] |15 |116 (20/96) | |- |[[Airbus A320|Airbus A320-200]] |43 |140 (20/120) | |- ||[[Airbus A321|Airbus A321-200]] |20 (1 pedido) |170 (28/142) | |- |[[Airbus A330|Airbus A330-200]] |5 |241 (34/207) | |- |[[Airbus A330|Airbus A330-300]] |12<br>(3 pedido) |302 (34/268) | |- |[[Boeing 767|Boeing 767-300]] |9 |214 (30/184)<br />218 (30/188)<br />226 (30/196) | |- |[[Boeing 777|Boeing 777-300]] |(1 pedido) | | |- |[[Ilyushin Il-96]] |6 |231 (22/209) | |- |[[McDonnell Douglas MD-11|MD-11]] |3 | | |- |[[Sukhoi Superjet 100]] |8<br>(2 pedidos) |87 | |} </center> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{commonscat|Aeroflot}} * [http://www.aeroflot.ru Páxina de Aeroflot] ''(en varias linguas)'' {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas de Rusia]] [[Categoría:SkyTeam]] 86w1umv1juwyvwhd9kdvyutxsicuqa7 0 40934 6149389 6032415 2022-08-03T10:56:54Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = Airbus A321 | imaxe = HB-IOC A321 Swiss CPH.jpg | pé de foto = A321 de [[Swiss International Air Lines]] | tipo = Pasaxeiros | fabricante = [[Airbus]] | deseñador = | primeiro voo = [[11 de marzo]] de [[1993]] | introducido = xaneiro de [[1994]] ([[Lufthansa]]) | retirado = | estado = en servizo | usuario = [[American Airlines]]<br>[[China Southern Airlines]]<br>[[Delta Air Lines]]<br>[[China Eastern Airlines]] | produción = 1992 - 2021 (A321ceo)<br>2016 - presente (A321neo) | unidades construídas = 2 462 (xaneiro de 2022) | custe unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''Airbus A321''' é un avión civil de pasaxeiros de [[Airbus]], o consorcio europeo de fabricación de aeronaves. É unha versión alongada do [[Airbus A320|A320]] con cambios mínimos. A superficie alar alongouse lixeiramente e o tren de aterraxe reforzouse. É propulsado por motores [[CFM International CFM56|CFM56]] ou V2500. Algunhas compañías elixiron este avión en vez do [[Boeing 757]], xa que ten a mesma capacidade e comparte comunalidade cos outros avións da familia: o [[Airbus A318|A318]], o [[Airbus A319|A319]] e o [[Airbus A320|A320]]. Isto inclúe os avanzados mandos ''[[fly-by-wire]]'', o que permite que os pilotos dun tipo de avión poidan pilotar os outros con só un par de horas de adestramento. O alcance con 186 pasaxeiros na configuración típica de 2 clases é de 4&nbsp;300&nbsp;km para a versión A321-100, mentres que na 200, debido á súa maior capacidade de combustible, esta cifra aumenta ata os 5&nbsp;500&nbsp;km. == Desenvolvemento == O programa A321 comezou no ano [[1989]] a partir do [[Airbus A320]], sendo o seu primeiro derivado e coñeceuse tamén como ''Stretched A320'', ''A320-500'' e ''A325''.<ref name=":0">Norris & Wagner 1999, p. 50</ref><ref>{{Cita libro|título=Airbus A320|url=https://www.worldcat.org/oclc/44631650|editorial=MBI Pub|data=2000|lugar=Osceola, WI|ISBN=0-7603-0902-7|OCLC=44631650|nome=Tim|apelidos=Laming}}</ref> Foi lanzado o [[24 de novembro]] de [[1988]] despois de que se asegurasen compromisos por 183 avións para 10 clientes.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Cita libro|título=Airbus : Europe's high flyer|url=https://www.worldcat.org/oclc/26782431|editorial=Norden Pub. House|data=1991|lugar=St. Gallen, Switzerland|ISBN=3-907150-10-4|OCLC=26782431|nome=Arthur|apelidos=Reed}}</ref> O A321 realizou o primeiro voo o [[11 de marzo]] de [[1993]] cun prototipo equipado con motores [[IAE V2500]]. O segundo prototipo, con turboventiladores [[CFM International CFM56|CFM56-5B]], voou en maio de 1993. O avión conseguiu a súa certificación europea en decembro dese ano. [[Lufthansa]] e [[Alitalia]] foron as primeiras aeroliñas en pedir o A321, con 20 e 40 avións pedidos respectivamente. O primeiro dos A321 de Lufthansa con motores V2500-A5 chegou o 27 de xaneiro de 1994, mentres que Alitalia recibiu o seu primeiro avión con motores CFM56-5B o 22 de marzo de 1994.<ref>{{Cita libro|título=Civil aircraft today : the world's most successful commercial aircraft|url=https://www.worldcat.org/oclc/255970386|editorial=Amber Books|data=2008|lugar=Londres|ISBN=978-1-905704-86-6|OCLC=255970386|páxina=25}}</ref> O A321-100 entrou en servizo en xaneiro de 1994 con Lufthansa. A montaxe final do A321 realízase en [[Alemaña]], sendo o único Airbus que se monta alí.<ref>Sebdon, Gilbert (7 de febreiro de 1990). "[[A321 victory for West Germany]]". ''Flight International''.</ref> Isto debeuse a unha disputa entres os franceses, que afirmaban que a mudanza tería un custe innecesario de 135 millóns de euros en gastos asociados coa nova planta,<ref name=":0" /> e os alemán, que dicían que sería máis productivo para Airbus a longo prazo. A segunda liña de produción situouse en [[Hamburgo]], que posteriormente produciu os máis pequenos [[Airbus A319]] e [[Airbus A318|A318]]. Por primeira vez, Airbus entrou no mercado de bonos, a través do cal recaudou 475 millóns de euros para financiar custos de desenvolvemento.<ref name=":1" /> Airbus conseguiu 175 millóns adicionais prestados polo [[Banco Europeo de Investimento]] e investidores privados.<ref>Norris & Wagner 1999, p. 52</ref> En comparación co A320, o cambio máis importante do A321 é a súa fuselaxe máis alongada, con novas seccións nas partes dianteira e traseira que lle dan 6,93 metros máis de longo. Outros cambios son o reforzo do tren de aterraxe para facer fronte un maior peso, motores máis potentes, un sistema de combustible simplificado e mellorado e pneumáticos máis grandes para mellores freadas. As súas ás lixeiramente modificadas danlle un comportamento moi semellante ao do [[Airbus A320|A320]] tendo un pilotaxe case idéntico ao deste modelo e ao [[Airbus A319|A319]]. O A321-100 básico ten un menor alcance que o A320 ao non engadírselle un tanque de combustible extra no deseño inicial para compensar o aumento de peso. Airbus desenvolveu o máis pesado A321-200 en [[1995]] para suplir esta redución de alcance, e conseguiu unha variante capaz de atravesar o [[océano Atlántico]]. Isto logrouse cun motores con máis empuxe (V2533-A5 ou [[CFM International CFM56|CFM56-5B3]]), reforzos estruturais menores, e unha maior capacidade de combustible coa instalación dun depósito de 2&nbsp;900 litros (coa opción de instalar un segundo). == Variantes == === A321-100 === O derivado orixinal do A321, o A321-100, tiña menor alcance que o A320 debido a que non se lle engadiu ningún tanque extra de combustible para compensar o incremento de peso. O [[peso máximo de engalaxe]] (MTOW) do A321-100 é de 83 000 kg. O A321-100 entrou en servizo con [[Lufthansa]] en 1994. Só se fabricaron unhas 90 unidades, e unhas poucas delas foron posteriormente convertidas á variante A321-200.<ref>{{Cita web|título=Airbus A321-100 Production List|url=https://www.planespotters.net/production-list/Airbus/A321/A321-100?refresh=1|páxina-web=www.planespotters.net|data-acceso=2022-02-19}}</ref> === A321-200 === Airbus comezou a desenvolver o máis pesado e con maior alcance A321-200 en 1995 para darlle ao A321 un rango transcontintental completo nos Estados Unidos. Isto conseguíuse con motores máis potentes (V2533-A5 ou CFM56-5B3), un menor reforzo estrutural, e un incremento na capacidade de combustible coa instalación de un ou dous tanques opcionais de 2 990 litros na bodega traseira.<ref>{{Cita libro|edición=2nd ed|título=Airbus : the complete story|url=https://www.worldcat.org/oclc/421811014|editorial=Haynes Pub|data=2009|lugar=Sparkford, Yeovil, Somerset|ISBN=978-1-84425-585-6|OCLC=421811014|nome=Bill|apelidos=Gunston|páxinas=213-215}}</ref> Estes tanques incrementaban a capacidade total ata os 30 030 l. Estas modificacións tamén incrementaron o MTOW do A321-200 ata os 93 000 kg. Esta variante voou por vez primeira en decembro de 1996, e entrou en servizo con [[Monarch Airlines]] en abril de 1997. Os seus competidores directos son o [[Boeing 757-200|757-200]] e o [[Boeing 737-900|737-900/900ER]]. === A321neo === [[Ficheiro:4X-AGK LLBG 21-06-2019a.jpg|miniatura|249x249px|A321neo de Arkia]] O 1 de decembro de 2010, Airbus lanzou a [[Familia Airbus A320neo|familia A320neo]] (''neo'' de ''New Engine Option'') cun alcance 930 km maior e un 15% máis de eficiencia no consumo de combustible, grazas aos novos motores CFM International LEAP-1A ou Pratt & Whitney PW1000G e aos seus sharklets máis grandes.<ref>{{Cita web|título=Airbus offers new fuel saving engine options for A320 Family - Airbus Press release|url=http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/airbus-offers-new-fuel-saving-engine-options-for-a320-family/|páxina-web=web.archive.org|data=2016-04-09|data-acceso=2022-02-19|data-arquivo=09 de abril de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160409105432/http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/airbus-offers-new-fuel-saving-engine-options-for-a320-family/|url-morta=unfit}}</ref> O alongado prototipo do A321neo voou por vez primeira o 9 de febreiro de 2016.<ref>{{Cita novas|título=Airbus A321neo completes first flight after engine switch|url=https://www.reuters.com/article/us-airbus-a321neo-idUSKCN0VI1R2|xornal=Reuters|data=2016-02-09|data-acceso=2022-02-19|lingua=en}}</ref> Conseguiu a súa certificación o 15 de decembro de 2016<ref>{{Cita web|título=Airbus A321neo with P&W; engines receives Type Certification - Airbus Press release|url=http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/airbus-a321neo-with-pw-engines-receives-type-certification/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-01-11|data-acceso=2022-02-19|data-arquivo=11 de xaneiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170111045726/http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/airbus-a321neo-with-pw-engines-receives-type-certification/|url-morta=unfit}}</ref> e entrou en servizo en maio de 2017 con [[Virgin America]].<ref>{{Cita web|título=Airbus delivers first ever A321neo to Virgin America|url=https://www.airbus.com/en/newsroom/press-releases/2017-04-airbus-delivers-first-ever-a321neo-to-virgin-america|páxina-web=www.airbus.com|data-acceso=2022-02-19|lingua=en}}</ref> ==== A321LR ==== En outubro de 2014 Airbus comezou a comercializar unha variante de máis alcance cun [[peso máximo de engalaxe]] de 97 toneladas con tres tanques de combustible adicionais, dándolle 190 km máis de alcance que o [[Boeing 757-200]].<ref>{{Cita web|título=Exclusive: Airbus launches "A321neoLR" long range to replace 757-200W|url=https://leehamnews.com/2014/10/21/exclusive-airbus-launches-a321neolr-long-range-to-replace-757-200w/|páxina-web=Leeham News and Analysis|data=2014-10-21|data-acceso=2022-02-22|lingua=en-US}}</ref> Airbus lanzou o A321LR (Long Range) o 13 de xaneiro de 2015; ten un alcance de 7 400 km con 206 asentos en dúas clases.<ref>{{Cita web|título=Airbus Launches Long-Range A321neo|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/air-transport/2015-01-13/airbus-launches-long-range-a321neo|páxina-web=Aviation International News|data-acceso=2022-02-22|lingua=en|nome=Gregory|apelidos=Polek}}</ref><ref>{{Cita web|título=Airbus Launches Long-Range A321neo Version|url=https://aviationweek.com/air-transport/airbus-launches-long-range-a321neo-version|páxina-web=Aviation Week Network|data-acceso=2022-02-22}}</ref> O 31 de xaneiro de 2018 a variante realizou o seu primeiro voo.<ref>{{Cita novas|título=Airbus A321LR long-range jet completes maiden flight|url=https://www.reuters.com/article/us-germany-airplane-a321lr-idUSKBN1FK1H3|xornal=Reuters|data=2018-01-31|data-acceso=2022-02-22|lingua=en}}</ref> Airbus anunciou a súa certificación o 2 de outubro dese ano.<ref>{{Cita web|título=EASA and FAA certify long-range capability for A321neo|url=https://www.airbus.com/en/newsroom/press-releases/2018-10-easa-and-faa-certify-long-range-capability-for-a321neo|páxina-web=Airbus|data=2021-10-28|data-acceso=2022-02-22|lingua=en}}</ref> O 13 de novembro de 2018 [[Arkia]] recibiu o primeiro A321LR.<ref>{{Cita web|título=Arkia chief: A321LR first single-aisle to beat 757-300 economics|url=https://www.flightglobal.com/fleets/arkia-chief-a321lr-first-single-aisle-to-beat-757-300-economics/130272.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2022-02-22|lingua=en|nome=David|apelidos=Kaminski-Morrow}}</ref> ==== A321XLR ==== En xaneiro de 2018 Airbus estaba estudando unha variante A321LR con aínda máis MTOW.<ref>{{Cita web|título=Airbus Studying Higher-Capacity A321neo {{!}} Aviation Week Network|url=https://aviationweek.com/air-transport/airbus-studying-higher-capacity-a321neo|páxina-web=aviationweek.com|data-acceso=2022-02-22}}</ref> O proposto A321XLR, cun alcance de 8 300 km, foi lanzado oficialmente o 17 de xuño de 2019 no [[Paris Air Show]] e agárdase que entre en servizo en 2023 para competir co [[Boeing New Midsize Airplane|Boeing NMA]].<ref>{{Cita web|título=Business Aviation 2000-03-20|url=https://aviationweek.com/weekly-business-aviation/2000-03-20|páxina-web=Aviation Week Network|data-acceso=2022-02-22}}</ref> O avión terá un tanque central traseiro permanente para almacenar máis combustible, permitíndolle 1 300 km máis de alcance que o A321LR, un tren de aterraxe reforzado para un MTOW de 101 toneladas, e unha configuración optimizada de flaps do bordo de arrastre para preserbar o rendemento nas engalaxes.<ref>{{Cita web|título=Airbus launches longest range single-aisle airliner: the A321XLR|url=https://www.airbus.com/en/newsroom/press-releases/2019-06-airbus-launches-longest-range-single-aisle-airliner-the-a321xlr|páxina-web=Airbus|data=2021-10-28|data-acceso=2022-02-22|lingua=en}}</ref> == Operadores == Maiores operadores do A321 ordenados polo número de aeronaves operativas (outubro de 2022).<ref>{{Cita web|url=http://www.aircraft.airbus.com/market/orders-deliveries/|páxina-web=Airbus|título=Airbus orders and deliveries|data-acceso=2018-11-30|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171204134056/http://www.aircraft.airbus.com/market/orders-deliveries/|dataarquivo=04 de decembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|título=Airbus A320 Family (A318/A319/A320/A321) Operators|url=https://www.planespotters.net/operators/Airbus/A320Family?p=&refresh=1|páxina-web=www.planespotters.net|data-acceso=2022-02-18}}</ref> * {{USAb}} [[American Airlines]]: 219 *{{USAb}} [[Delta Air Lines]]: 100 *{{CHNb}} [[China Southern Airlines]]: 99 *{{CHNb}}[[China Eastern Airlines]]: 77 *{{TURb}} [[Turkish Airlines]]: 68 *{{USAb}} [[JetBlue]]: 63 *{{DEUb}} [[Lufthansa]]: 63 *{{CHNb}} [[Air China]]: 61 *{{VNMb}} [[Vietnam Airlines]]: 56 *{{CHNb}}[[Sichuan Airlines]]: 43 *{{RUSb}} [[Aeroflot]]: 39 *{{HUNb}} [[Wizz Air Hungary]]: 34 *{{VNMb}} [[VietJet Air]]: 33 *{{BRAb}} [[LATAM Airlines Brazil]]: 31 *{{USAb}} [[Spirit Airlines]]: 30 *{{CHNb}}[[Juneyao Airlines]]: 27 == Notas == {{listaref|2}} == Bibliografía == * Norris, Guy; Wagner, Mark (1999). ''Airbus''. St. Paul, Minnesota: MBI Publishing. ISBN <bdi>0-7603-0677-X</bdi>. {{Airbus}} {{commonscat|Airbus A321}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1993]] [[cs:Airbus A320#A321]] [[en:Airbus A320 family#A321]] q4gzlt4ewptlg55tt02vq33nbgiqm14 0 41096 6149386 6072582 2022-08-03T10:56:21Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = Airbus A310 | imaxe = Ficheiro:Royaljord.a310-300.f-odvi.750pix.jpg | pé de foto = A310-300 de [[Royal Jordanian]] | tipo = pasaxeiros | fabricante = [[Airbus]] | deseñador = | primeiro voo = [[3 de abril]] de [[1982]] | introducido = abril de [[1983]] | retirado = | estado = en servizo | usuario = | produción = [[1983]] - [[2007]] | unidades construídas = 255 | custe unitario = | variantes co seu propio artigo = [[Airbus A310 MRTT]]<br/>[[Airbus CC-150 Polaris]] }} O '''Airbus A310''' é un avión civil de pasaxeiros bimotor, de medio alcance e fuselaxe ancho de [[Airbus]], o consorcio europeo de fabricación de aeronaves. Foi lanzado en [[1978]] e desenvolveuse a partir do [[Airbus A300|A300]], sendo máis curto que o seu antecesor. Quizais a súa característica máis importante é o seu alcance, polo que foi usado intensivamente nas rutas transatlánticas. A orixe do A310 atópase dentro dos estudos de deseño orixinalmente realizados para o anterior programa A300, especificamente o deseño máis pequeno A300B10MC. Durante a fase de probas de voo do programa A300 varias aeroliñas falaron con Airbus dicíndolle que tamén había suficiente mercado para un avión máis pequeno, facendo que a compañía iniciase estudos para producir un modelo distinto. O deseño establecido para o avión, despois designado A310, era esencialmente un acurtamento da fuselaxe do A300, equipado cunha nova á e unha configuración de tren de aterraxe máis lixeira para adaptarse á escala máis pequena do aparello. Compartía moitos elementos en común co A300, particularmente en termos da cabina de mando e de subsistemas. Estas semellanzas permitiron que os dous modelos fosen fabricados na mesma liña de montaxe. O A310 (xunto co A300) parou de fabricarse oficialmente en xullo de [[2007]], aínda que a súa derradeira entrega foi en xuño de [[1998]]. No mes de agosto de [[2010]] 255 A310 foran entregados, 208 dos cales aínda estaban sendo operados. == Desenvolvemento == === Antecedentes === O [[26 de setembro]] de [[1967]] os gobernos británico, francés e alemán asinaron un memorando de entendemento para comezar o desenvolvemento conxunto do [[Airbus A300]] de 300 asentos.<ref>Simons 2014, p. 38</ref><ref name=":6">Endres 2004, p. 43</ref><ref>Pitt e Norsworthy 2012, p. 57</ref> Este esforzo colaborativo deu como resultado a produción do primeiro avión de pasaxeiros do consorcio. O A300 era unha aeronave de fuselaxe ancha de alcance medio-longo; ten a distinción de ser o primeiro bimotor de fuselaxe ancha do mundo.<ref name=":7">{{Cita novas|data=2001-01-02|xornal=Flightglobal.com|título=Airbus at thirty - Family planning|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-at-thirty-family-planning-124235/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-30}}</ref><ref>Senguttuvan 2006, p. 34</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.airbus.com/company/history/the-narrative/technology-leaders-1977-1979/|data=2015-09-25|título=Technology leaders (1977-1979) {{!}} Airbus, a leading aircraft manufacturer|data-acceso=2018-11-30|data-arquivo=25 de setembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150925104335/http://www.airbus.com/company/history/the-narrative/technology-leaders-1977-1979/|url-morta=unfit}}</ref><ref>Pitt e Norsworthy 2012, pp. 57, 60</ref> O deseño era relativamente revolucionario para a súa época e contaba con varias innovacións, facendo o primeiro uso de materiais compostos nun avión comercial; durante [[1977]], o A300 converteuse no primeiro avión compatible coas normas [[ETOPS]], grazas ao seu alto rendemento e stándares de seguridade.<ref>Simons 2014, p. 40</ref> O A300 podería ser producido en varios modelos e venderse relativamente ben a aeroliñas de todo o mundo, finalmente chegando ás 816 unidades entregadas.<ref name=":5">{{Cita web|url=http://www.airbus.com/store/mm_repository/pdf/att00011494/media_object_file_Historical_OD_74_07.xls|páxina-web=Airbus|título=Airbus – Historical Orders and Deliveries|data-acceso=2018-11-30|data-arquivo=21 de decembro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20081221090847/http://www.airbus.com/store/mm_repository/pdf/att00011494/media_object_file_Historical_OD_74_07.xls|url-morta=unfit}}</ref> Durante o desenvolvemento do anterior A300, o consorcio estudou varios tamaños e capacidades diferentes de avións; a proposta resultante Airbus A300B era unha das opcións máis pequenas. Cando apareceron os prototipos do A300B1 varias aeroliñas solicitaron un avión con máis capacidade, o que resultou na produción inicial da versión A300B2. Cando o A300 entrou en servizo fíxose máis evidente que tamén había un mercado o suficientemente grande para un avión máis pequeno; algúns operadores non tiñan o suficiente tráfico para xustificar o relativamente grande A300, mentres que outros querían máis frecuencias ou menores custos por avión/milla a costa de maiores custos por asento/milla (especificamente [[Swissair]] e [[Lufthansa]]). Ao mesmo tempo había unha gran presión en Airbus para validarse máis aló do deseño e fabricación dun único avión. En resposta a eses desexos Airbus explorou as opcións de producir un derivado máis pequeno do A300B2.<ref>Gunston 2009, p. 85</ref> [[Ficheiro:CS-TGU A310 SATA VGO.jpg|miniatura|260x260px|A310 de [[SATA Internacional]] no [[aeroporto de Vigo]]]] Co obxectivo de minimizar os custos asociados á investigación e o desenvolvemento para o proxecto, Airbus elixiu examinar varios dos primeiros estudos de deseño realizados durante o programa A300. A compañía finalmente elixiu dar prioridade ó seu enfoque nunha opción, que pasou a coñecerse como o ''A300B10MC'' (por Minimum ''C''hange). Segundo o previsto, a capacidade do avión baixou ata un máximo de 220 pasaxeiros, o que na época se vía como unha capacidade desexada entre moitas compañías aéreas. Porén, tal deseño resultaría que unha fuselaxe relativamente pequena estivese unida a unha á relativamente grande e a un tren de aterraxe sobredimensionado; esa configuración faría, entre outras cousas, que o avión consumise unha cantidade innecesaria de combustible xa que tería máis peso do necesario.<ref name="Gunston 2009, p. 86">Gunston 2009, p. 86</ref> Outro problema para o programa presentouse na forma de inflación, cuxa taxa no [[Reino Unido]], un dos primeiros membros do consorcio Airbus, era dun 35% durante 1979-80. Este factor foi o responsable de aumentar significativamente os custos de desenvolvemento do programa, aumentando así o custo por unidade do avión.<ref name="Gunston 2009, p. 86"/> Durante o desenvolvemento do A300, o fabricante británico [[Hawker Siddeley Aviation]] (HSA) fora nomeado subcontratista para realizar a fabricación das ás do avión; pouco despois, o goberno británico elixiu retirarse da empresa acabada de crear durante [[1969]]. En [[1977]], HSA finalmente fusionouse con outras tres compañía británicas, formando [[British Aerospace]] (BAe). Nese momento o goberno británico indicou publicamente as súas intencións de volver a unirse ao programa Airbus. En maio de [[1976]] o goberno francés iniciou unha serie de conversas sobre a cooperación, durante as cales os seus representantes dixeron que a realización dun pedido por parte de [[British Airways]] (BA) era unha condición para a readmisión do Reino Unido en Airbus Industrie como socio completo.<ref name=":0">Gunston 2009, p. 87</ref> Porén, tanto BA como [[Rolls-Royce]] non renunciaran á súa vontade de colaborar cos estadounidense en futuros proxectos e avións e, no caso de BA, de procurar avións estadounidenses. A finais dos anos 70, BA buscou mercar dous tipos distintos de aeronaves que [[Boeing]] estaba desenvolvendo, inicialmente coñecidos como ''7N7'' e ''7X7'', e que finalmente se converterían nos [[Boeing 757|757]] e [[Boeing 767|767]], o último deles destinado a ser rival do A310, ademais do existente [[Boeing 747]]. De forma independente ao goberno británico, BAe comezou as súas propias conversas cos fabricantes estadounidenses Boeing e [[McDonnell Douglas]] co fin de avaliar se a compañía podería participar nalgún dos seus futuros programas, aínda que o seu presidente, Lord Beswick, declarou publicamente que o obxectivo xeral da empresa era continuar colaborando con [[Europa]].<ref name=":0" /> No [[Farnborough Air Show]] de [[1978]], Eric Varley, o Secretario de Estado de Industria británico, anunciou que BAe volvería a unirse a Airbus Industrie e participaría como socio completo a partir do [[1 de xaneiro]] de [[1979]]. Baixo o acordo negociado, a BAe asignaríaselle un 20% de participación en Airbus Industrie e realizaría "unha parte integral no desenvolvemento e fabricación do A310".<ref name=":2">Gunston 2009, p. 89</ref> === Traballo de deseño === [[Ficheiro:Lufthansa and Swissair A310-200.jpg|miniatura|299x299px|O prototipo do Airbus A310-200 coas libreas de Lufthansa e Swissair]] Dende finais de [[1977]], antes do anuncio de Varley, BAe xa comezara a traballar no deseño dunha nova á nas súas intalacións de [[Hatfield]]. Porén, debido ao atraso das negociación co Reino Unido para o seu regreso a Airbus, exploráronse opcións alternativas, incluíndo a fabricación potencial da á noutros lugares.<ref name=":1" /> Ao mesmo tempo que os esforzos británicos, a firma francesa [[Aérospatiale]], a alemá [[Messerschmitt-Bölkow-Blohm]] (MBB) e a empresa conxunta alemá-neerlandesa [[VFW-Fokker]] tamén estaban realizando os seus estudos individuais sobre prosibles opcións para a á do futuro avión de pasaxeiros. No [[Hanover Air Show]] de abril de [[1978]] Airbus mostrou un modelo do proposto A310. A superficie da á, de 219,25 m², era lixeiramente superior ao estudado, 209 m²; a cabina de pasaxeiros era 12 corpos máis curta que a do A300, acomodandoa a 195 pasaxeiros en dúas clases ou 245 nunha única clase.<ref name=":2" /> Porén, durante os seguintes 12 meses, case todos os aspectos do avión refináronse aínda máis. O [[9 de xuño]] de 1978 Swissair e Lufthansa desenvolveron unha especificación conxunta para o avión e nun mes anunciaron que realizarían os pedidos de lanzamento. O [[15 de marzo]] Swissair converteuse na primeira aeroliña en realizar un pedido en firme para o tipo, anunciando que mercaría 10 unidades con 10 opcións máis para substituír os seus [[McDonnell Douglas DC-9]] nas súas principais rutas europeas. Ao pouco tempo Lufthansa pediu 10 avións por un prezo de 240 millóns de dólares; pouco despois chegarían pedidos de [[Air France]] e [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]].<ref name=":2" /> Como consecuencia do aumento de interese polo novo avión, xunto coa recuperación da industria a finais dos anos 70, Airbus decidiu lanzar o A300B10 á produción o [[7 de xullo]] de [[1978]], que pasou a ser coñecido como o A310. Durante a segunda metade de 1978, un pedido por 10 A300 foi realizado pola aeroliña británica independente [[Laker Airways]], satisfacendo a demanda de Airbus de ter un pedido británico para o seu avión.<ref name=":1" /> O [[1 de abril]] de [[1979]] Lufthansa decidiu aumentar o seu pedido do tipo a 25 unidades, xunto con 25 opcións. Dous días despois, o operador neerlandés [[KLM]] asinou un contrato por 10 pedidos e 10 opcións valorado en 238 millóns de libras.<ref name=":2" /><ref name=":3">''Flight International,'' 27 de outubro de 1979</ref><ref name=":4">''Airclaims Jet Programs'' 1995</ref> O [[6 de xullo]] de 1979 Air France anunciou que aumentaba o seu pedido de 4 a 35 avións. Outras aeroliñas anunciaron pedidos para o A310 durante 1979, incluídas [[Martinair]], [[Sabena]] e [[Air Afrique]].<ref name=":3" /><ref name=":4" /> Inicialmente, Airbus planeou dúas versións distintas do A310; o rexional A310-100 e o transcontinental A310-200. O A310-100 tiña un alcance de 3 700&nbsp;km con 200 pasaxeiros, mentres que o A310-200 tiña un [[MTOW]] máis grande e unha sección central de combustible, send capaz de levar a mesma carga 1 900&nbsp;km máis lonxe.<ref>Gunston 2009, p. 91</ref> Os motores básicos ofrecidos para o modelo eran o [[General Electric CF6|General Electric CF6-45B2]] e o [[Pratt & Whitney JT9D|Pratt & Whitney JT9D-7R4]]. O fabricante británico [[Rolls-Royce]] considerou ofrecer o motor [[Rolls-Royce RB211|Rolls-Royce RB.207]] para o A310, porén, finalmente elixiu descartar eses esforzos a favor dun deseño máis pequeno, o RB.211. === Produción === O alcance do A310 supera o da serie A300 coa excepción do A300-600R, que á súa vez é superado polo A310-200. O maior alcance do A310 axudou a que o avión fose usado amplamente polos operadores en rutas transatlánticas. Os A300 e A310 introduciron o concepto de "comunalidade": os pilotos do A300-600 e A310 poden cualificarse para o outro modelo con só un día de adestramento. As vendas do A310 continuaron durante principios dos anos 80. O [[3 de abril]] de [[1982]] o protitipo do A310-200 realizou o seu voo de estrea; nese momento o avión levaba acumulados 181 pedidos e opcións, realizados por 15 aeroliñas de todo o mundo, sendo un inicio relativamente superior ao do A300. Co tempo a versión de máis alcance, o A310-200, converteuse na máis popular das dúas ofrecidas. Durante 1979, en resposta á falta de demanda do A310-100, Airbus decidiu parar de ofrecer o modelo de menos peso proposto orixinalmente para Lufthansa; como consecuencia finalmente non se fabricou ningún aparello desta variante.<ref name=":3" /> Durante principios dos 90 a demanda do avión comezou a baixar; non houbo novos pedidos de A310 de pasaxeiros durante os últimos anos da década, en parte debido á introdución do máis novo e avanzado [[Airbus A330]] nesa época. Como resultado, durante xuño de [[1998]] realizouse a última entrega do modelo. O A310, xunto co seu irmán A300, deixou de fabricarse oficialmente en xullo de [[2007]], aínda que houbo un pedido de [[Iraqi Airways]] por cinco A310 ata xullo de [[2008]]. As vendas restantes de cargueiros cumpriríanse co novo A330-200F.<ref>{{Cita novas|data=2006-03-14|xornal=Flightglobal.com|título=Airbus aims to fill freighter void with A330 derivative|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-aims-to-fill-freighter-void-with-a330-derivat-205407/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-02}}</ref> O A310 foi comercializado comunmente como unha introdución ás operación de fuselaxe ancha para aeroliñas baseadas en países en desenvolvemento. O avión foi substituído na liña de Airbus polo exitoso [[A330-200]], que comparte a sección cruzada da fuselaxe. Entre [[1983]] e o derradeiro avión producido en [[1998]], entregáronse un total de 255 A310.<ref name=":5" /> Os A300 e A310 situaron a Airbus como un competidor de [[Boeing]] e permitíronlle seguir adiante coas máis ambiciosas familias A320 e A330/A340. En xullo de [[2017]] aínda había 37 A310 en servizo comercial; o maiores operadores son [[Air Transat]] e [[Mahan Air]] con 9 avións cada un; [[Fedex Express]] (6), e 7 aeroliñas operando os 13 restantes. A [[Real Forza Aérea do Canadá]] opera unha frota de 5 [[Airbus CC-150 Polaris]], Airbus A310-300 civís que pertenceron orixinalmente a [[Wardair]], e posteriormente a [[Canadian Airlines International]] tras a fusión das aeroliñas. Os avións foron vendidos ao goberno canadense e convertéronse en transportes de longa distancia para a Forza Aérea. == Deseño == O Airbus A310 é un avión de pasaxeiros de fuselaxe ancha bimotor de medio-longo alcance. Trátase dun derivado do [[Airbus A300|A300]] e orixinalmente designouse A300B10. É esencialmente unha versión máis curta do A300; porén, había diferenzas considerables entre os dous avións.<ref name=":6" /> A fuselaxe ten a mesma sección loxitudinal, pero é máis curta que no A300, con capacidade para un máximo de 200 pasaxeiros nunha configuración típica. A fuselaxe traseira estaba moi redeseñada, cun estreitamento distinto e atrasando o tabique traseiro para crear máis espazo e aumentar a súa capacidade; este mesmo cambio de deseño utilizaríase nas últimas variantes do A300, como o A300-600, e nas fuselaxes dos [[Airbus A330|A330]]/[[Airbus A340|A340]].<ref name=":6" /> O A310 tamén tiña unha configuración distinta de saídas de emerxencia, con catro portas principais (dúas na parte dianteira e dúas na traseira), e dúas máis pequenas sobre as ás. A á do A310 redeseñouse, tendo menos envergadura e superficie, e incorporou flaps Flowler máis sinxelos dunha soa rañura deseñados por [[British Aerospace]] pouco despois da súa decisión de unirse ao consorcio Airbus.<ref name=":6" /> Outros cambios na á foron a eliminación dos aleróns externos, ao que o fabricante se refería ocasonalmente como "aleróns de baixa velocidade", e a adición de aleróns accionados eléctricamente. A á tamén tiña píos comúns, que eran capaces de soportar todos os tipos de motores ofrecidos aos clientes para impulsar o avión. De 1985 en diante o A310-300 introduciu [[Winglet|winglets]] que reducían a resistencia do vórtice e así melloraban o consumo de combustible nun 1,5%.<ref name=":7" /> Tamén se realizaron unhas poucas alteracións na cola do avión, como a adopción de superficies horizontais máis pequenas.<ref name=":6" /> O A310 estaba equipado cunha cabina de mando de cristal para dous tripulantes, eliminando a necesidade dun enxeñeiro de voo; Airbus referíase a este concepto como o ''Forward-Facing Crew Cockpit'' (cabina de mando orientada cara adiante).<ref name=":1" /> A compañía desenvolvera a cabina para mellorar significativamente a interface home-máquina do avión, e así mellorar a seguridade. == Variantes == [[Ficheiro:EP-IBL A310 Iran Air ARN.jpg|miniatura|260x260px|A310-300 de [[Iran Air]] no [[aeroporto de Estocolmo-Arlanda]]]] O A310 está dispoñible en dúas versións básicas, o -200 de alcance medio e o -300 de máis alcance. A primeira versión desenvolvida foi a -200, pero ao pouco tempo uníuselle o -300 que dende entón converteuse na variante stándar de produción. '''A310-200''' : O primeiro A310, o 162º Airbus, realizou o seu voo de estrea o [[3 de abril]] de [[1982]] impulsado por motores [[Pratt & Whitney JT9D|Pratt & Whitney JT9D-7R4D1]]. O -200 entrou en servizo con [[Swissair]] e [[Lufthansa]] un ano despois. Os tres primeiros A310 foron equipados con aleróns externos; posteriormente foron retirados cando as probas demostraron que eran innecesarios.<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1982/1982%20-%201826.html|páxina-web=Flight International|título=A310 keeps beating its targets|data-acceso=2018-12-03}}</ref> '''A310-200C''' : Unha versión convertible na que os asentos poden retirarse para colocar carga na cuberta principal. '''A310-200F/-300F''' : A versión de carga dispoñible como avión de nova construción ou como unha conversión dun aparello existinte. O cargueiro A310-200F pode levar 39 toneladas de carga a 5 950 km.<ref>{{Cita novas|xornal=Aerospace Technology|título=Airbus A310-200F - Aerospace Technology|url=https://www.aerospace-technology.com/projects/a310-200f/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-03}}</ref> Non se fabricaron cargueiros de produción do A310. Operadores como [[FedEx Express]] mercaron antigos avións de pasaxeiros modificados, normalmente empezando coa versión -300. '''A310-300''' :Voou por vez primeira o [[8 de xullo]] de 1985 e tiña as mesmas dimensións que o -200, aínda que tiña un maior peso na engalaxe e máis alcance, proporcionado por tanques de combustible adicionais. Este modelo tamén introduciu model also introduced wingtip fences to improve aerodynamic efficiency, a feature that has since been retrofitted to some −200s. O avión entrou en servizo en 1986 con [[Swissair]]. O A310-300 incorpora un sistema computerizado de distribución de combustible que permite ser axustado en voo, optimizando o centro de gravidade movendo ata 5 000 kg de combustible dentro e fóra do tanque do estabilizador horizontal, controlado por un Ordenador de Control do Centro de Gravidade. '''A310-300C''' :Unha versión de pasaxeiros/carga convertible na que os asentos poden retirarse para colocar carga na cuberta principal. [[Ficheiro:A310 ZERO G.jpg|miniatura|260x260px|A310 Zero G]] '''A310 MRT/MRTT''' {{AP|Airbus A310 MRTT}} :O A310 foi operado por varias forzas áereas como transporte puro (A310-300 MRT), porén, varias deles convertérono á configuración "'''M'''ulti '''R'''ole '''T'''anker '''T'''ransport", proporcionándolle a capacidade de reabastecemento en voo. Polo menos pedíronse seis unidades; catro para a [[Luftwaffe]] e dous para a [[Real Forza Aérea do Canadá]]. As entregas comezaron no ano [[2004]]. Tres foron convertidos por EADS EFW en [[Dresden]] e os outro tres por Lufthansa Technik en [[Hamburgo]]. === A310 Zero G === :Un A310 foi redeseñado para converterse nun laboratorio de investigación científica dedicado á ingravidez. Este avión de gravidade reducida úsase para realizar parábolas permitindo ter 22 segundos de ingravidez. Operado por Novespace, subsidiaria de [[CNES]], a axencia espacial francesa, o A310 Zero G está baseado no [[aeroporto de Bordeos-Mérignac]]. Tamén realiza voos científicos, voos reacreacionais baixo a marca Air Zero G, e efectos especiais para películas. O astronauta [[Thomas Pesquet]] é un dos pilotos do Novespace A310 Zero G. == Especificacións == * '''Tipo''': Airbus A310-200 * '''Envergadura''': 43,91 m * '''Lonxitude''': 46,65 m * '''Altura''': 15,79 m * '''Superficie alar''': 219 m2 * '''Capacidade de pasaxe''': de 210 a 250 * '''Carga útil''': 33&nbsp;293&nbsp;kg * '''Peso máximo na engalaxe''': 138&nbsp;598&nbsp;kg * '''Velocidade de cruceiro''': mach 0,80 * '''Teito de servizo''': 41&nbsp;000 pés * '''Alcance máximo''': 3&nbsp;950 millas == Notas == {{Listaref|30em}} == Bibliografía == * {{Cita publicación periódica|last=Endres|first=Günter|title=Classic Airliner: Airbus A300|journal=Flightpath: The International Journal of Commercial Aviation|issue=Volume 3|date=Primavera de 2004|publisher=AIRtime Publishing|location=Norwalk, Connecticut, USA|pages=36-85|isbn=1-880588-73-0|apelidos=|nome=|data=|título=|PMC=|revista=|doi=|ISSN=|PMID=|volume=|páxinas=|número=}} * {{Cita libro|last=Gunston|first=Bill|authorlink=|title=Airbus: The Complete Story|year=2009|url=https://archive.org/details/airbuscompletest0000guns|location=Sparkford, Yeovil, Somerset, UK,|publisher=Haynes Publishing, 2009|isbn=978-1-84425-585-6|ref={{harvid|Gunston|2009}}|título=|apelidos=|nome=|editorial=}} * Pitt, Ivan L. e John Randolph Norsworthy. ''Economics of the U.S. Commercial Airline Industry: Productivity, Technology and Deregulation.'' "Springer", 2012. {{ISBN|1-4615-5031-9}}. * Senguttuvan, P. S. ''Fundamentals of Air Transport Management.'' "Excel Books India", 2006. {{ISBN|81-7446-459-X}}. * Simons, Graham. ''The Airbus A380: A History.'' "Pen and Sword", 2014. {{ISBN|1-78303-041-0}}. {{Airbus}} {{commonscat|Airbus A310}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1982]] lox0xa0yy8qoxh1j21zibu5l1c219ft 0 41097 6149395 6117459 2022-08-03T10:58:02Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 32 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = [[Ficheiro:Logo Airbus A350.svg|250px]] | imaxe = File:Airbus A350-900 Maiden Flight (Low pass) 1.JPG | pé de foto = O A350 no seu primeiro voo | tipo = pasaxeiros | fabricante = [[Airbus]] | deseñador = | primeiro voo = [[14 de xuño]] do [[2013]] | introducido = [[15 de xaneiro]] de [[2015]] | retirado = | estado = en servizo | usuario = | produción = 2010 - presente | unidades construídas = 391 (outubro de 2020)<ref name="Pedidos e entregas">{{cita web|título=Pedidos e entregas de Airbus|url=http://www.airbus.com/company/market/orders-deliveries/|editor=Airbus|dataacceso=17 de novembro de 2020}}</ref> | custe unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''Airbus A350''' é un bimotor de pasaxeiros de fuselaxe ancha e longo alcance desenvolvido polo fabricante europeo [[Airbus]]. Concebíuse orixinalmente en [[2004]] como unha versión revisada do [[Airbus A330|A330-200]], prevista para aumentar o alcance e para reducir os gastos de explotación. No ano [[2006]] Airbus redeseñou o avión en resposta ás críticas dalgúns dos seus posibles principais clientes e bautizouno como A350 XWB (''extra wide body''). Cando [[Boeing]] anunciou o seu proxecto do 7E7 Dreamliner (agora coñecido como [[Boeing 787|787]]), os inferiores gastos de operación convertíano nunha seria ameaza para o [[Airbus A330|A330]] de [[Airbus]]. O [[16 de setembro]] do [[2004]] o entón presidente de Airbus, Noel Forgeard, confirmou que un novo proxecto estaba baixo consideración, pero non o nomeou, e non indicou se sería enteiramente novo ou unha modificación dun produto existente. Forgeard indicou que [[Airbus]] concluiría o proxecto antes do fin dese ano, comezaría a consultalo con liñas aéreas a principios de [[2005]], e lanzaría o programa de desenvolvemento a finais dese ano. O [[10 de decembro]] as xuntas de accionistas de [[Airbus Group|EADS]] e de [[BAE Systems]], os accionistas de Airbus, aprobaron o lanzamento do proxecto, e formalmente o nomearon A350. O lanzamento do proxecto A350 non está exento de controversia, xa que está no centro dun conflito comercial entre [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e a [[Unión Europea]] sobre as axudas gobernamentais prestadas a ditas empresas. [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] afirma que os préstamos dados a [[Airbus]] baixo condicións favorables polos gobernos europeos violan as leis de comercio internacional, e por iso presentaron unha queixa ante a [[Organización Mundial do Comercio|OMC]]. A [[Unión Europea]] respondeu presentando a súa propia queixa polos subsidios recibidos por [[Boeing]] para o desenvolvemento do [[Boeing 787|787]]. O programa foi suspendido en abril do ano [[2005]] agardando á resolución do conflito e retomouse posteriormente. Airbus recibiu o seu primeiro pedido para o A350 en decembro do [[2004]] por parte de [[Air Europa]], que tiña previsto recibir o seu primeiro avión dun lote de 10 A350-800s no [[2010]]. Porén, esta compañía cancelou o pedido catro anos máis tarde por atrasos, solicitando unha indemnización a [[Airbus]] por incumprimento de contrato. == Desenvolvemento == === Primeiros deseños === Airbus inicialmente rexeitou a afirmación de [[Boeing]] de que o [[Boeing 787|Boeing 787 Dreamliner]] podería ser unha seria ameaza para o [[Airbus A330]], dicindo que o 787 era sinxelamente unha reacción ao A330, e que non facía falla unha resposta. Cando as aeroliñas incitaron a Airbus a proporcionar un competidor, o fabricante inicialmente propuxo o ''A330-200Lite'', unha variante do A330 coa aerodinámica mellorada e motores semellantes aos do 787.<ref name="Gunston 2009, p. 253">{{cita libro|apelidos=Gunston|nome=Bill|título=Airbus: The Complete Story|url=https://archive.org/details/airbuscompletest0000guns|ano=2009|editorial=Haynes Publishing|localización=Sparkford, Yeovil, Somerset|isbn=978-1-84425-585-6|páxinas=[https://archive.org/details/airbuscompletest0000guns/page/253 253]}}</ref> A compañía planeou anunciar esta versión no Farnborough Airshow de 2004, pero non o fixo.<ref name="Gunston 2009, p. 253" /> O [[16 de setembro]] de 2004, o entón presidente e CEO de Airbus, Noël Forgeard, confirmou a consideración dun novo proxecto durante un encontro privado con clientes potenciais.<ref name="Gunston 2009, p. 253" /> Forgeard non lles deu un nome do proxecto, e non indicou se sería un deseño totalmente novo ou unha modificación dun que xa existía. As aeroliñas non quedaron satisfeitas e Airbus comprometeu 4.000 millóns para deseñar un novo avión.<ref name="Gunston 2009, p. 253" /> A versión orixinal do A350 superficialmente asemellábase ao A330 debido á súa seción transversal da fuselaxe común. Unha nova á, novos motores e un novo estabilizador horizontal farían, xunto co uso de materiais compostos e de novos métodos de produción aplicados á fuselaxe, do A350 un avión case novo.<ref name="Gunston 2009, p. 253" /> O [[10 de decembro]] de 2004, os consellos de administración de EADS e BAE Systems, entón os accionistas de Airbus, déronlle a esta unha autorización para fabricalo baixo pedido, e formalmente foi bautizado como A350.<ref name="Gunston 2009, p. 253" /><ref>{{cita web|título=Airbus to launch Boeing 7E7 rival|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4085631.stm|editor=BBC News|dataacceso=20 de decembro de 2015}}</ref> O [[13 de xuño]] de [[2005]] no [[Paris Air Show]], a aeroliña [[Qatar Airways]] anunciou que realizara un pedido por 60 A350. En setembro do ano seguinte Qatar asinou un memorando de entendemento con [[General Electric]] para o lanzamento do GEnx-1A-72 para eses avións.<ref>{{cita web|título=Qatar signs MoU to launch GEnx on A350|url=http://www.flightglobal.com/articles/2005/09/14/201549/qatar-signs-mou-to-launch-genx-on-a350.html|editor=FlightGlobal|dataacceso=20 de marzo de 2017|data-arquivo=15 de abril de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080415033457/http://www.flightglobal.com/articles/2005/09/14/201549/qatar-signs-mou-to-launch-genx-on-a350.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{cita web|título=Airbus unleashes A350 for long-range twin dogfight|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-unleashes-a350-for-long-range-twin-dogfight-199582/|editor=FlightGlobal|dataacceso=20 de marzo de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=A350 lifts off with $15bn Qatar order|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/a350-lifts-off-with-15bn-qatar-order-199492/|editor=FlightGlobal|dataacceso=20 de marzo de 2017|data-arquivo=17 de outubro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20141017200841/http://www.flightglobal.com/news/articles/a350-lifts-off-with-15bn-qatar-order-199492/|url-morta=unfit}}</ref> [[Emirates]] buscaba un deseño mellorado e decidiu non mercar a versión inicial do A350.<ref>{{Cita web|url=http://www.independent.co.uk/news/business/news/pressure-mounts-following-attack-by-emirates-404436.html|data=2011-06-23|título=Pressure mounts following attack by Emirates - Business News, Business - The Independent|data-acceso=2018-11-30|data-arquivo=23 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110623153954/http://www.independent.co.uk/news/business/news/pressure-mounts-following-attack-by-emirates-404436.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://atwonline.com/aircraft-amp-engines/airbus-settling-wider-fuselage-composite-wing-it-nears-a350-revamp-decision|páxina-web=Air Transport World|título=Airbus settling on wider fuselage, composite wing as it nears A350 revamp decision|data-acceso=2018-11-30}}</ref> O [[6 de outubro]] de [[2005]] anunciouse o lanzamento industrial do programa cun custo de desenvolvemento estimado en 3 500 millóns de euros.<ref name="Gunston 2009, p. 253" /> O A350 planeouse inicialmente para ser un avión de fuselaxe ancha bimotor de 250 a 300 asentos derivado do deseño do [[Airbus A330|A330]]. Segundo este plan, o A350 tería ás modificadas e novos motores, mentres que compartiría a sección cruzada da fuselaxe do A330. Como resultado dun deseño controvertido, a fuselaxe consistiría principalmente en [[aluminio-litio]] en vez de ser de polímero reforzado con fibra de carbono (CFRP) como a do [[Boeing 787]]. O A350 entraría en servizo con dúas versións: o A350-800 cun alcance de 16 300 km nunha configuración típica de 253 pasaxeiros en tres clases, e o A350-900 con 13 900 km de alcance e 300 asentos en tres clases. O A350 foi deseñado para ser un competidor directo do [[Boeing 787|Boeing 787-9]] e do [[Boeing 777|777-200ER]].<ref name="Gunston 2009, p. 253" /> O deseño orixinal do A350 foi criticado publicamente por dous dos maiores clientes de Airbus, [[International Lease Finance Corporation]] (ILFC) e [[GE Capital Aviation Services]] (GECAS). O 28 de marzo de 2006, o presidente de ILFC Steven F. Udvar-Házy instou a Airbus a realizar un deseño dende cero co risco de perder parte do mercado en favor de Boeing e dixo que a estratexia do fabricante era "unha reacción parche ao 787", un sentimento tamén expresado polo presidente de GECAS Henry Hubschman.<ref>{{Cita web|título=Airplane kingpins tell Airbus: Overhaul A350 {{!}} The Seattle Times|url=https://archive.seattletimes.com/archive/?date=20060329&slug=boeing29|páxina-web=archive.seattletimes.com|data-acceso=2020-11-17}}</ref><ref>{{Cita web|título=Redesigning the A350: Airbus’ tough choice|url=http://www.leeham.net/filelib/ScottsColumn040406.pdf|páxina-web=Leeham Company|data=2009-03-27|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=27 de marzo de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090327094646/http://www.leeham.net/filelib/ScottsColumn040406.pdf|url-morta=unfit}}</ref> En abril de 2006, mentres se revisaban as ofertas para o Boeing 787 e o A350, o CEO de [[Singapore Airlines]] (SIA) Chew Choon Seng, comentou que "tras ter pasado por deseñar unha nova á, cola, cabina... [Airbus] debería ter feito todo o posible e deseñar unha nova fuselaxe".<ref>{{Cita novas|título=Singapore Airlines Pressures Airbus on A350 Jet|url=https://www.wsj.com/articles/SB114442937150720186|xornal=Wall Street Journal|data=2006-04-09|data-acceso=2020-11-17|issn=0099-9660|lingua=en-US|nome=Daniel Michaels and J. Lynn|apelidos=Lunsford}}</ref> Airbus respostou que estaba considerando melloras no A350 para satisfacer as demandas dos clientes. O entón CEO da compañía Gustav Humbert dixo, "A nosa estratexia non está dirixida ás necesidades das próximas campañas, senón por unha visión a longo prazo do mercado e pola nosa habilidade de cumprir as nosas promesas".<ref>{{Cita web|título=The Seattle Times: Boeing/aerospace: Airbus considering improvements to A350 after criticism|url=http://old.seattletimes.com/html/boeingaerospace/2002922901_webairbustweaks10.html?syndication=rss|páxina-web=web.archive.org|data=2018-02-12|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=12 de febreiro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180212005420/http://old.seattletimes.com/html/boeingaerospace/2002922901_webairbustweaks10.html?syndication=rss|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=MSN Money - Associated Press Business News: Airbus Considering Improvements to A350|url=http://news.moneycentral.msn.com/provider/providerarticle.asp?feed=AP&Date=20060410&ID=5603964|páxina-web=web.archive.org|data=2006-04-28|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=28 de abril de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060428110945/http://news.moneycentral.msn.com/provider/providerarticle.asp?feed=AP&Date=20060410&ID=5603964|url-morta=yes}}</ref> Cando grandes aeroliñas como [[Qantas]] e [[Singapore Airlines]] escolleron o 787 sobre o A350, Humbert solicitou a un equipo de enxeñeiros producir deseños alternativos.<ref>{{Cita novas|título=Under Pressure, Airbus Redesigns A Troubled Plane|url=https://www.wsj.com/articles/SB115283988341806506|xornal=Wall Street Journal|data=2006-07-14|data-acceso=2020-11-17|issn=0099-9660|lingua=en-US|nome=Daniel Michaels and J. Lynn|apelidos=Lunsford}}</ref> Unha desas propostas, coñecida internamente como "1d", foi a base para o redeseño do A350.<ref>{{Cita novas|título=Insight - Flying back on course: the inside story of the new Airbus A350 jet|url=https://uk.reuters.com/article/uk-airbus-a350-insight-idUKKBN0JZ0Q220141222|xornal=Reuters|data=2014-12-22|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|nome=Tim|apelidos=Hepher}}</ref> [[Ficheiro:A350XWB model ILA 2008.png|miniatura|250x250px|Maqueta do A350 XWB no ILA Berlin Air Show de 2008]] === Redeseño e lanzamento === O 14 de xullo de 2006, durante o Farnborough International Airshow, o avión redeseñado foi designado "A350 XWB" (Xtra-Wide-Body).<ref>Gunston 2009, p. 254</ref> Aos catro días Singapore Airlines acordou pedir 20 A350 XWBs con opcións para outros 20.<ref>{{Cita web|título=Singapore Airlines Orders 20 Airbus A350 XWB-900s and 9 Airbus A380s|url=https://www.businesswire.com/news/home/20060721005272/en/Singapore-Airlines-Orders-20-Airbus-A350-XWB-900s-and-9-Airbus-A380s|páxina-web=www.businesswire.com|data=2006-07-21|data-acceso=2020-11-17|lingua=en}}</ref> O A350 proposto tiña un deseño novo, que incluía unha sección transversal da fuselaxe máis ancha, permitindo disposicións de asentos que ían dende unha configuración de baixa densidade de oito asentos en clase económica premium, ata unha de alta densidade de dez asentos para acadar unha capacidade máxima de 440-475 pasaxeiros dependendo da variante do aparello.<ref>{{Cita web|título=Onboard well-being&nbsp;{{!}} Airbus, a leading aircraft manufacturer|url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a350xwbfamily/onboard-well-being/|páxina-web=web.archive.org|data=2011-04-03|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=03 de abril de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110403132931/http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a350xwbfamily/onboard-well-being/|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=PICTURE: 10-abreast A350 XWB 'would offer unprecedented operating cost advantage'|url=https://www.flightglobal.com/picture-10-abreast-a350-xwb-would-offer-unprecedented-operating-cost-advantage/80372.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|nome=Max|apelidos=Kingsley-Jones2008-05-19T13:00:00+01:00}}</ref> O A330 e as versións previas do A350 só permitían un máximo de oito asentos por liña, e o 787 ten unha configuración típica de nave asentos por liña.<ref>{{Cita web|título=INTERIORS: Why nine is the magic number on the 787|url=https://www.flightglobal.com/interiors-why-nine-is-the-magic-number-on-the-787/120136.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|nome=Murdo|apelidos=Morrison2016-04-05T07:27:33+01:00}}</ref> O 777 pode configurarse con nove ou dez, usando a meirande parte dos aparellos máis novos esta última configuración, que tamén será unha característica do novo [[Boeing 777X|777X]].<ref>{{Cita web|título=Inside Look: 9 vs 10 Abreast Economy Seating in the 777|url=https://www.airlinereporter.com/2016/01/777-9-vs-10-abreast-in-economy/|páxina-web=AirlineReporter|data=2016-01-22|data-acceso=2020-11-17|lingua=en-US}}</ref> A cabina do A350 é 12,7 cm máis ampla a nivel dos ollos dun pasaxeiro sentado que a cabina do 787,<ref>{{Cita web|título=Airbus Aircraft Families - A350 XWB Xtra comfort|url=http://www.airbus.com/en/aircraftfamilies/a350/comfort.html|páxina-web=web.archive.org|data=2008-02-05|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=05 de febreiro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080205041546/http://www.airbus.com/en/aircraftfamilies/a350/comfort.html|url-morta=unfit}}</ref> e 28 cm máis estreita que a cabina do Boeing 777. Todos os modelos de pasaxeiros do A350 teñen un alcance de polo menos 14 816 km. A redeseñada fuxelaxe de materiais compostos proporciona unha maior presión e humidade na cabina e menores custos de mantemento. O 1 de decembro de [[2006]] o consello de administración de Airbus aprobou o lanzamento industrial das variantes A350-800, -900 e -1000 variants. O atraso na decisión debeuse aos atrasos do [[Airbus A380]]<ref>{{Cita web|título=A380 delay puts brakes on A350 XWB formal launch at Airbus-02/10/2006-Los Angeles-Flightglobal.com|url=http://www.flightglobal.com/articles/2006/10/02/209601/a380-delay-puts-brakes-on-a350-xwb-formal-launch-at.html|páxina-web=web.archive.org|data=2007-10-13|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=13/10/2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071013071600/http://www.flightglobal.com/articles/2006/10/02/209601/a380-delay-puts-brakes-on-a350-xwb-formal-launch-at.html|url-morta=unfit}}</ref> e a discusións sobre como financiar o desenvolvemento. O CEO de EADS Thomas Enders dixo que o programa A350 aínda non era unha certeza citanto os recursos limitados de EADS/Airbus. Porén, decidíuse que os custos do programa financiaríanse principalmente a través dos fluxos de caixa. A primeira entrega do A350-900 programouse para mediados do ano 2013, e as do -800 r -1000 chegarían respectivamente 12 e 24 meses despois. Nunha rolda de prensa celebrada en decembro de 2009 reveláronse novos detalles técnicos do A350 XWB. O director de operacións John Leahy indicou que os contratos que xa habían so A350 serían renegociados debido ao aumento de prezo con respecto á versión orixinal. O 4 de xaneiro de 2007, Pegasus Aviation Finance Company realizou o primeiro pedido en firme do A350 XWB, mercando dous aparellos.<ref>{{Cita web|título=Pegasus orders A350 XWBs, A330-200s|url=https://aviationweek.com/air-transport/aircraft-propulsion/pegasus-orders-a350-xwbs-a330-200s|páxina-web=Aviation Week Network|data-acceso=2020-11-17}}</ref> O cambio de deseño levou a un atraso de dous anos con respecto á programación orixinal e incrementou os gastos de desenvolvemento dende os 5 500 millóns de euros ata uns 9 700. Reuters estimou que o custo total do programa sería duns 15 000 millóns.<ref>{{Cita audiovisual|título=15 bln U.S dollars for Airbus A350|autor=Reuters|url=https://www.youtube.com/watch?v=NdpxatVG_mU&feature=channel|data=|medio=YouTube}}</ref> A data de entrega orixinal, estimada para mediados de 2013, cambiou, ca que un desenvolvemento máis longo obrigou a Airbus a atrasar a montaxe final e o voo do primeiro avión ata o terceiro cuarto de 2012 e o segundo cuarto de 2013 respectivamente. Como resultado o programa de probas de voo comprimíuse para pasar de 15 a 12 meses. O xefe do programa do A350 Didier Evrard destacou que os atrasos só afectarían ao A350-900, mentres que o calendario do -800 e o -1000 permanecerían sen cambios.<ref>{{Cita web|título=A350 Delay Pushes EIS to First Half of 2014|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/aerospace/2011-11-13/a350-delay-pushes-eis-first-half-2014|páxina-web=Aviation International News|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|nome=Ian|apelidos=Goold}}</ref> === Fase de deseño === Airbus suxerira que o uso de materias compostos por parte de Boeing para a fuselaxe do 787 fora prematuro, e que o novo A350 XWB levaría grandes paneis de fibra de carbono para a pel da fuselaxe principal. Despois de ser criticada polos custos de mantemento,<ref>{{Cita web|título=Airline criticism of Airbus A350 forces airframer to make radical changes to fuselage, wing and engines-08/05/2006-Los Angeles-Flight International|url=http://www.flightglobal.com/articles/2006/05/08/206441/airline-criticism-of-airbus-a350-forces-airframer-to-make-radical-changes-to-fuselage-wing-and.html|páxina-web=web.archive.org|data=2007-08-30|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=30/08/2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070830085555/http://www.flightglobal.com/articles/2006/05/08/206441/airline-criticism-of-airbus-a350-forces-airframer-to-make-radical-changes-to-fuselage-wing-and.html|url-morta=unfit}}</ref> Airbus confirmou a principios de setembro de 2007 que adoptaría o uso de monturas de materiais compostos na estrutura do avión.<ref>{{Cita web|título=Airbus rolls out A350 XWB design revisions|url=https://www.flightglobal.com/airbus-rolls-out-a350-xwb-design-revisions/76322.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|nome=Max|apelidos=Kingsley-Jones}}</ref><ref>{{Cita web|título=Airbus is at a 'crossroads' on A350 design, says ILFC's Udvar-Hazy|url=https://www.flightglobal.com/airbus-is-at-a-crossroads-on-a350-design-says-ilfcs-udvar-hazy/66532.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|apelidos=}}</ref> As monturas de material composto levarían tiras de aluminio para asegurar a continuidade eléctrica na fuselaxe (para disipar raios).<ref>{{Cita web|título=Metallic strips will ensure electrical continuity in A350's carbon frame|url=http://www.flightglobal.com/articles/2007/09/28/217062/metallic-strips-will-ensure-electrical-continuity-in-a350s-carbon.html|páxina-web=web.archive.org|data=2007-10-05|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=05 de outubro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071005163846/http://www.flightglobal.com/articles/2007/09/28/217062/metallic-strips-will-ensure-electrical-continuity-in-a350s-carbon.html|url-morta=unfit}}</ref> Airbus usou unha maqueta completa da fuselaxe para desenvolver o cableado, usando un enfoque distinto ao do A380, no cal o cableado foi deseñado completamente por ordenador.<ref>{{Cita web|título=PICTURE: Airbus builds 'physical mock-up' of XWB fuselage to avoid A380 mistakes|url=https://www.flightglobal.com/picture-airbus-builds-physical-mock-up-of-xwb-fuselage-to-avoid-a380-mistakes/93211.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|nome=Max|apelidos=Kingsley-Jones}}</ref> En 2006 Airbus confirmou o desenvolvemento dun sistema completo de purgado de aire no A350, en contraposición á configuración sen purgado do 787.<ref>{{Cita web|título=FLUG REVUE September 2006: Airbus A350 XWB to counter 787|url=http://www.flug-revue.rotor.com/FRheft/FRHeft06/FRH0609/FR0609b.htm|páxina-web=web.archive.org|data=2009-02-09|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=09 de febreiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090209030707/http://www.flug-revue.rotor.com/FRheft/FRHeft06/FRH0609/FR0609b.htm|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Farnborough: Airbus A350 powerplant race ignites as Rolls-Royce reaches agreement to supply Trent, Alliance confirms interest -25/07/2006-Farnborough-Flight International|url=http://www.flightglobal.com/articles/2006/07/25/208086/farnborough-airbus-a350-powerplant-race-ignites-as-rolls-royce-reaches-agreement-to-supply-trent.html|páxina-web=web.archive.org|data=2007-08-29|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=29/08/2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070829171031/http://www.flightglobal.com/articles/2006/07/25/208086/farnborough-airbus-a350-powerplant-race-ignites-as-rolls-royce-reaches-agreement-to-supply-trent.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=System For Improving Air Quality In An Aircraft Pressure Cabin - Patent application|url=http://www.patentsencyclopedia.com/app/20090277445|páxina-web=www.patentsencyclopedia.com|data-acceso=2020-11-17}}</ref> [[Rolls-Royce]] acordou con Airbus proporcionar unha nova variante do motor [[turboventilador]] [[Rolls-Royce Trent|Trent]] para o A350 XWB, chamada ''Trent XWB''. En 2010, tras probas de baixa velocidade no túnel de vento, Airbus finalizou o empuxe estático a nivel do mar para as tres variantes no rango 330-420 kN.<ref>{{Cita web|título=R-R prepares to ground-test Trent XWB ahead of A380 trials next year|url=https://www.flightglobal.com/r-r-prepares-to-ground-test-trent-xwb-ahead-of-a380-trials-next-year/93155.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|nome=Max|apelidos=Kingsley-Jones}}</ref> [[GE Aviation|GE]] declarou que non ofrecería o motor [[Engine Alliance GP7000|GP7000]] para o avión, e que os anteriores contratos para o [[General Electric GEnx|GEnx]] no A350 orixinal non se aplicaban no XWB.<ref>{{Cita web|título=No GP7000 for A350 XWB-1000|url=https://aviationweek.com/air-transport/aircraft-propulsion/no-gp7000-a350-xwb-1000|páxina-web=Aviation Week Network|data-acceso=2020-11-17}}</ref> [[Pratt & Whitney]], socio de [[Engine Alliance]], semellaba non estar aliñado con GE neste tema, despois de declarar publicamente que estaba considerando un derivado avanzado do GP7000.<ref>{{Cita web|título=Singapore 2008: Pratt & Whitney pushes GP7000 as alternative A350 XWB engine|url=http://www.flightglobal.com/articles/2008/02/20/221701/singapore-2008-pratt.html|páxina-web=web.archive.org|data=2008-05-08|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=08 de maio de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080508045406/http://www.flightglobal.com/articles/2008/02/20/221701/singapore-2008-pratt.html|url-morta=unfit}}</ref> En abril de 2007 o antigo CEO de Airbus Louis Gallois mantivo conversas directas coa dirección de GE sobre o desenvolvemento dunha variante do GEnx para o A350 XWB.<ref>{{Cita web|título=GEnx variant may yet power A350|url=https://www.flightglobal.com/genx-variant-may-yet-power-a350-/73159.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|nome=Guy|apelidos=Norris}}</ref><ref>{{Cita web|título=Airbus lobbies General Electric to offer GEnx for A350 XWB|url=https://www.flightglobal.com/airbus-lobbies-general-electric-to-offer-genx-for-a350-xwb/73140.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|nome=Guy|apelidos=Norris}}</ref> En xuño dese ano John Leahy indicou que o A350 XWB non equiparía o motor GEnx, dicindo que Airbus quería que GE ofrecese unha versión máis eficiente para o avión.<ref>{{Cita web|título=Airbus Says No To GEnx For A350 XWB|url=http://www.aero-news.net/index.cfm?do=main.textpost&id=191ded2c-3425-4c2f-987a-c4a4d0adfced|páxina-web=Aero-News Network|data-acceso=2020-11-17}}</ref> En maio de 2009 GE dixo que, se chegaba a un acordo con Airbus, ofrecería o GEnx do 787 optimizado para o A350, aínda que só equiparía ás variantes -800 e -900. GE pensaba que podía ofrecer un produto que superara aos Trent 1000 e Trent XWB, pero era reticente a apoiar un avión que competise directamente coas variantes do 777 equipadas co seu motor GE90-115B.<ref>{{Cita web|título=GE revives interest in A350 engine ahead of 787 flight test|url=http://www.flightglobal.com/articles/2009/05/07/326164/ge-revives-interest-in-a350-engine-ahead-of-787-flight.html|páxina-web=web.archive.org|data=2009-05-11|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=11/05/2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090511015723/http://www.flightglobal.com/articles/2009/05/07/326164/ge-revives-interest-in-a350-engine-ahead-of-787-flight.html|url-morta=unfit}}</ref> En xaneiro de 2008 a compañía francesa [[Thales Group]] gañou un contrato de 2 000 millóns de euros para proporcionar o equipo de aviónica e navegación do A350 XWB, superando a [[Honeywell]] e a [[Rockwell Collins]].<ref>{{Cita web|título=Airbus selects Thales for A350 XWB cockpit avionics|url=http://www.flightglobal.com/articles/2008/01/21/220969/airbus-selects-thales-for-a350-xwb-cockpit-avionics.html|páxina-web=web.archive.org|data=2008-01-23|data-acceso=2020-11-17|data-arquivo=23 de xaneiro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080123120158/http://www.flightglobal.com/articles/2008/01/21/220969/airbus-selects-thales-for-a350-xwb-cockpit-avionics.html|url-morta=unfit}}</ref> As estadounidenses Rockwell Collins e [[Moog Inc.]] foron as elixidas para subministrar o actuador do estabilizador horizontal e o actuador do control de voo primario respectivamente. O sistema de control de voo incorporou varias novas características de seguridade.<ref>{{Cita web|título=A350 cockpit offers unprecedented suite of safety tools|url=https://www.flightglobal.com/a350-cockpit-offers-unprecedented-suite-of-safety-tools/94420.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|nome=David|apelidos=Learmount}}</ref> En canto á ergonomía e ao entretemento, Airbus asinara un contrato con [[BMW]] en 2006 para o desenvolvemento dun concepto para o interior do A350 orixinal.<ref>{{Cita web|título=Pictures: Airbus A350 interiors featuring BMW 'help' to be revealed next month|url=https://www.flightglobal.com/pictures-airbus-a350-interiors-featuring-bmw-help-to-be-revealed-next-month/66273.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-17|lingua=en|apelidos=}}</ref> O 4 de febreiro de 2010 Airbus e Panasonic Avionics Corporation asinaron un contrato para o sistema de entretemento e comunicación a bordo (IFEC) do Airbus A350 XWB. [[Ficheiro:Airbus A350-941 on the assembly line in Toulouse.jpg|miniatura|250x250px|Liña de produción do A350 en Tolosa, Francia.]] === Fabricación === En 2008 Airbus planeou comezar a realizar o primeiro acondicionamento interior da cabina en paralelo coa fase final de montaxe para reducir o tempo de fabricación.<ref>{{Cita web|título=Streamlined build plan will cut A350 XWB assembly time in half|url=http://www.flightglobal.com/articles/2008/06/12/224611/streamlined-build-plan-will-cut-a350-xwb-assembly-time-in.html|páxina-web=web.archive.org|data=2008-06-13|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=13/06/2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080613030422/http://www.flightglobal.com/articles/2008/06/12/224611/streamlined-build-plan-will-cut-a350-xwb-assembly-time-in.html|url-morta=unfit}}</ref> O programa de produción do A350 XWB usa unha extensa rede de colaboración internacional e a compañía investíu moitos cartos en novas instalacións: Airbus construíu 10 fábricas novas en [[Europa]] e [[Estados Unidos]], ampliando ademais 3 instalacións.<ref>{{Cita web|título=Airbus and partners gear up for A350 production|url=http://www.flightglobal.com/articles/2009/02/13/322311/airbus-and-partners-gear-up-for-a350-production.html|páxina-web=web.archive.org|data=2009-02-15|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=21 de febreiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090221004027/http://www.flightglobal.com/articles/2009/02/13/322311/airbus-and-partners-gear-up-for-a350-production.html|url-morta=unfit}}</ref> Entre os novos edificios atópase unha planta de materiais compostos valorada en 745 millóns de euros en [[Broughton]], [[Gales]], que é a responsable da fabricación das ás.<ref>{{Cita web|título=Airbus invests in A350 XWB wing line-30/03/2007-London-Flightglobal.com|url=http://www.flightglobal.com/articles/2007/03/30/212959/airbus-invests-in-a350-xwb-wing-line.html|páxina-web=web.archive.org|data=2008-10-10|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=10/10/2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20081010215125/http://www.flightglobal.com/articles/2007/03/30/212959/airbus-invests-in-a350-xwb-wing-line.html|url-morta=unfit}}</ref> En xuño de 2009 a Asemblea Nacional de Gales anunciou a concesión dunha subvención de 28 millóns de libras para proporcionar un centro de formación, traballos de produción e cartos para a nova fábrica.<ref>{{Cita novas|título=£28m investment at Airbus factory|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/8107292.stm|data=2009-06-19|data-acceso=2020-11-18|lingua=en-GB}}</ref> Airbus fabricou o primeiro compoñente estrutural en decembro de 2009.<ref>{{Cita web|título=PICTURE: Airbus manufactures first structural component for A350|url=http://www.flightglobal.com/articles/2009/12/04/335826/picture-airbus-manufactures-first-structural-component-for-a350.html|páxina-web=web.archive.org|data=2009-12-07|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=07/12/2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20091207073940/http://www.flightglobal.com/articles/2009/12/04/335826/picture-airbus-manufactures-first-structural-component-for-a350.html|url-morta=unfit}}</ref> A fabricación da primeira sección de fuselaxe comezou a finais de 2010 na súa fábrica de [[Illescas]], en [[Provincia de Toledo|Toledo]].<ref>{{Cita web|título=Airbus in Spain begins production of A350 XWB components {{!}} Airbus Press release|url=http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/airbus-in-spain-begins-production-of-a350-xwb-components/|páxina-web=web.archive.org|data=2016-01-08|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=08 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160108235458/http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/airbus-in-spain-begins-production-of-a350-xwb-components/|url-morta=unfit}}</ref> A construción da caixa central das ás do primeiro A350-900 iniciouse en agosto de 2010.<ref>{{Cita web|título=Airbus aims to finally start assembling first A350 centre wingbox in August|url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/07/29/345481/airbus-aims-to-finally-start-assembling-first-a350-centre-wingbox-in.html|páxina-web=web.archive.org|data=2010-08-01|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=01 de agosto de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100801220511/http://www.flightglobal.com/articles/2010/07/29/345481/airbus-aims-to-finally-start-assembling-first-a350-centre-wingbox-in.html|url-morta=unfit}}</ref> A nova planta de fabricación de temóns de materiais compostos en [[China]] inaugurouse a principios de 2011.<ref>{{Cita web|título=Airbus opens A350 composite rudder plant in China|url=http://www.flightglobal.com/articles/2011/03/01/353740/airbus-opens-a350-composite-rudder-plant-in-china.html|páxina-web=web.archive.org|data=2011-03-04|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=04/03/2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110304215822/http://www.flightglobal.com/articles/2011/03/01/353740/airbus-opens-a350-composite-rudder-plant-in-china.html|url-morta=unfit}}</ref> A fuselaxe dianteira do primeiro A350 chegou á planta de ensamblaxe final de [[Tolosa, Francia|Tolosa]] o 29 de decembro de 2011.<ref>{{Cita novas|título=First Airbus A350 Hitches A Ride To the Factory|url=https://www.wired.com/2011/12/first-airbus-a350-hitches-a-ride-to-the-factory/|xornal=Wired|data-acceso=2020-11-18|issn=1059-1028|lingua=en-us}}</ref> A montaxe final do primeiro A350 para probas estáticas comezou o 5 de abril de 2012,<ref>{{Cita web|título=Airbus starts final assembly of first A350 XWB  {{!}} Airbus News & Events|url=http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/airbus-starts-final-assembly-of-first-a350-xwb/|páxina-web=web.archive.org|data=2012-10-09|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=09 de outubro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121009023640/http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/airbus-starts-final-assembly-of-first-a350-xwb/|url-morta=unfit}}</ref> e a montaxe do primeiro prototipo rematou no mes de decembro dese ano.<ref>{{Cita web|título=First flyable A350 XWB "MSN1" structurally complete {{!}} Airbus News & Events|url=http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/first-flyable-a350-xwb-msn-001-structurally-complete/|páxina-web=web.archive.org|data=2012-12-07|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=07 de decembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121207013505/http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/first-flyable-a350-xwb-msn-001-structurally-complete/|url-morta=unfit}}</ref> Airbus agardaba que o ritmo de produción production aumentase de tres unidades por mes a principios de 2015 ata cinco a finais dese ano, e esperaba poder fabricar dez aparellos por mes en 2018.<ref>{{Cita web|título=​Airbus begins A350 ramp-up towards 10 a month|url=https://www.flightglobal.com/airbus-begins-a350-ramp-up-towards-10-a-month/115481.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-18|lingua=en|nome=Max|apelidos=Kingsley-Jones}}</ref> En 2015 serían entregados 17 avións e a fiabilidade das entregas iniciais foi do 98%.<ref>{{Cita web|título=Bjorn's Corner: Boeing's 787 and Airbus' 350 programs, a snapshot|url=https://leehamnews.com/2015/04/23/bjorns-corner-boeings-787-and-airbus-350-program-snapshot/|páxina-web=Leeham News and Analysis|data=2015-04-24|data-acceso=2020-11-18|lingua=en-US|apelidos=leehamcoeu}}</ref> Airbus anunciou plans para aumentar o seu ritmo de produción de dez por mes en 2018 a trece 13 a partir de 2019, á vez que a produción do Boeing 787 pasou de 12 a 14 por mes, e que Airbus fabricaba seis A330 mensualmente.<ref>{{Cita web|título=Airbus preparing to hike A350 production rate|url=https://leehamnews.com/2017/10/04/airbus-preparing-hike-a350-production-rate/|páxina-web=Leeham News and Analysis|data=2017-10-04|data-acceso=2020-11-18|lingua=en-US}}</ref> En 2018 a compañía entregou 93 aparellos, 3 máis dos agardados. En 2019 entregáronse 112 A350 (87 A350-900 e 25 A350-1000), a un ritmo de 10 por mes que se vai manter debido á menor demanda de avións dese tipo.<ref>{{Cita web|título=Airbus to cut A330 output and keep A350 rate level|url=https://www.flightglobal.com/programmes/airbus-to-cut-a330-output-and-keep-a350-rate-level/136729.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-18|lingua=en|nome=David|apelidos=Kaminski-Morrow}}</ref> A crise do Coronavirus causou unha baixada na produción do A350 ata as 6 unidades mensuais dende abril de 2020.<ref>{{Cita web|título=Airbus not expecting significant changes in production rates: Faury|url=https://www.flightglobal.com/air-transport/airbus-not-expecting-significant-changes-in-production-rates-faury/139072.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-18|lingua=en|nome=David|apelidos=Kaminski-Morrow}}</ref> [[Ficheiro:F-WXWB A350 Airbus VGO.jpg|miniatura|250x250px|O primeiro prototipo do A350 realizando probas no [[aeroporto de Vigo]] en 2019.]] === Probas e certificación === A primeira proba do motor Trent realizouse o 14 de xuño de 2010.<ref>{{Cita web|título=PICTURE: A350's Trent XWB engine runs for first time|url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/06/18/343426/picture-a350s-trent-xwb-engine-runs-for-first-time.html|páxina-web=web.archive.org|data=2010-06-21|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=21 de xuño de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100621124807/http://www.flightglobal.com/articles/2010/06/18/343426/picture-a350s-trent-xwb-engine-runs-for-first-time.html|url-morta=unfit}}</ref> O programa de probas de voo do Trent XWB comezou a usarse no avión de desenvolvemento do A380 a comezos de 2011, e o motor certificouse a finais dese ano. O 2 de xuño de 2013 os motores Trent XWB equiparon por vez primeiro o A350. [[Airbus]] confirmou que o programa de probas de voo duraría 12 meses e usaría cinco avións.<ref>{{Cita novas|título=Airbus Powers Up A350 Engines in Preparation for Debut Flight|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2013-06-02/airbus-powers-up-a350-engines-in-preparation-for-debut-flight|xornal=Bloomberg.com|data=2013-06-02|data-acceso=2020-11-18|lingua=en}}</ref> O voo de estrea do tivo lugar o día 14 de xuño de 2013 dende o [[aeroporto de Tolosa-Blagnac]].<ref>{{Cita novas|título=Airbus A350 successfully completes maiden test flight|url=https://www.bbc.com/news/business-22899952|xornal=BBC News|data=2013-06-14|data-acceso=2020-11-18|lingua=en-GB}}</ref> O piloto xefe de Airbus dixo, "parecía moi feliz no aire...todas as cousas que probamos non tiveron ningún problema importante".<ref name="A350_first_flight_pilot">{{cite news|url=https://www.ft.com/content/bc157f76-d4c0-11e2-b4d7-00144feab7de|work=[[Financial Times]]|data=14 de xuño de 2013|título=Airbus declares A350 maiden flight a success|data-acceso=18 de novembro de 2020}}</ref> O avión voou durante catro horas acadando unha velocidade de Mach 0,8 e unha altura de 25 000 pés, iniciando así un programa de probas de 2 500 horas.<ref>{{Cita web|título=The Airbus A350 XWB: Being There At The Maiden Flight|url=https://airwaysmag.com/uncategorized/the-airbus-a350-xwb-being-there-at-the-maiden-flight/|páxina-web=Airways Magazine|data=2013-06-16|data-acceso=2020-11-18|lingua=en-US|nome=Chris|apelidos=Sloan}}</ref> Os custos de desenvolvemento estimáronse en 11 000 millóns de euros en xuño de 2013.<ref>{{Cita novas|título=A350: The aircraft that Airbus did not want to build|url=https://www.bbc.com/news/business-22803218|xornal=BBC News|data=2013-06-13|data-acceso=2020-11-18|lingua=en-GB}}</ref> O segundo A350 XWB realizou probas climáticas durante dúas semanas e media en maio de 2014 no McKinley Climatic Laboratory na base da USAF de Eglin, Florida, onde foi suxeito de múltiples condicións climáticas e de humidade, dende os -40°C ata os −45°C.<ref>{{Cita web|título=The A350 XWB goes “hot and cold” during climatic testing in Florida|url=http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/the-a350-xwb-goes-hot-and-cold-during-climatic-testing-in-florida/|páxina-web=Airbus|data=2015-01-04|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=04 de xaneiro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150104100413/http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/the-a350-xwb-goes-hot-and-cold-during-climatic-testing-in-florida/|url-morta=unfit}}</ref> O A350 conseguiu a súa certificación de tipo por parte da [[Axencia Europea de Seguridade Aérea]] (EASA) o 30 de setembro de 2014.<ref>{{Cita web|título=Airbus A350-900 is EASA certified|url=https://www.easa.europa.eu/newsroom-and-events/news/airbus-a350-900-easa-certified|páxina-web=EASA|data-acceso=2020-11-18|lingua=en}}</ref> O 15 de outubro dese ano a EASA aprobou o A350-900 para [[ETOPS]] 370, permitíndolle voar máis de seis horas cun só motor e sendo o primeiro avión de pasaxeiros en ter un ETOPS superior aos 180 minutos antes de entrar en servizo.<ref>{{Cita web|título=EASA certifies Airbus A350 XWB for up to 370 minute ETOPS|url=https://www.easa.europa.eu/newsroom-and-events/news/easa-certifies-airbus-a350-xwb-370-minute-etops|páxina-web=EASA|data-acceso=2020-11-18|lingua=en}}</ref> Nese mesmo mes Airbus recibiu unha aprobación regulatoria para unha Habilitación de Tipo Común no adestramento de pilotos entre o A350 XWB e o [[Airbus A330|A330]].<ref>{{Cita web|título=The Common Type Rating is approved for A350 XWB and A330 pilot training|url=http://www.airbus.com/no_cache/newsevents/news-events-single/detail/the-common-type-rating-is-approved-for-a350-xwb-and-a330-pilot-training/|páxina-web=Airbus|data=2014-10-26|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=26 de outubro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20141026191951/http://www.airbus.com/no_cache/newsevents/news-events-single/detail/the-common-type-rating-is-approved-for-a350-xwb-and-a330-pilot-training/|url-morta=unfit}}</ref> O 12 de novembro de 2014 o avión obtivo a certificación da [[Administración Federal de Aviación|FAA]] estadounidense.<ref>{{Cita web|título=Airbus A350-900 receives FAA Type Certification|url=https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2014/11/airbus-a350-900-receives-faa-type-certification.html|páxina-web=Airbus|data-acceso=2020-11-18|lingua=en|data-arquivo=19 de abril de 2021|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20210419130702/https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2014/11/airbus-a350-900-receives-faa-type-certification.html|url-morta=yes}}</ref> O 1 de agosto de 2017 a EASA publicou unha directiva de aeronavegabilidade que obrigaba aos operadores a reiniciar os primeiros A350-900 antes de 149 horas de encendido continuado, e a directiva volveu a publicarse en xullo de 2019.<ref>{{Cita web|url=https://ad.easa.europa.eu/blob/EASA_AD_2017_0129_R1.pdf/AD_2017-0129R1_1|páxina-web=EASA|título=Airworthiness Directive No.: 2017-0129R1|data-acceso=}}</ref> [[Ficheiro:Qatar Airways Airbus A350-941 A7-ALA 15.Jan.2015 First commercial service Doha-Frankfurt (16260395846).jpg|miniatura|251x251px|A350 de Qatar Airways tras o seu primeiro voo comercial.]] === Introdución e primeiras operacións === En xuño de 2011 estaba previsto que o A350-900 entrase en servizo na primeira metade de 2014, o -800 a mediados de-2016, e o -1000 en 2017.<ref name=":0">{{Cita web|título=PARIS: A350-1000 delayed to 2017 as Rolls raises XWB thrust|url=https://www.flightglobal.com/paris-a350-1000-delayed-to-2017-as-rolls-raises-xwb-thrust/100596.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-18|lingua=en|nome=David|apelidos=Kaminski-Morrow}}</ref> En xullo de 2012 Airbus atrasou a introdución do -900 tres meses, ata a segunda metade de 2014.<ref name=":1">{{Cita novas|título=Airbus delays A350 XWB entry as EADS profits triple|url=https://www.bbc.com/news/business-19010202|xornal=BBC News|data=2012-07-27|data-acceso=2020-11-18|lingua=en-GB}}</ref> A primeira entrega ao cliente de lanzamento, [[Qatar Airways]], tivo lugar o 22 de decembro de 2014, e o primeiro voo comercial realizouse o 15 de xaneiro de 2015 entre [[Doha]] e [[Frankfurt]].<ref name=":2">{{Cita web|título=A350 enters service as Qatar jet heads for Frankfurt|url=https://www.flightglobal.com/a350-enters-service-as-qatar-jet-heads-for-frankfurt/115638.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-18|lingua=en|apelidos=}}</ref> Un ano despois da súa indrodución a frota do A350 acumulaba 3 000 ciclos e unhas 16 000 horas de voo. O uso medio diario dos primeiros clientes foi de 11,4 horas con voos dunha duración media de 5,2 horas, por debaixo das capacidades do avión e reflectindo os voos curtos de Qatar Airways e [[Vietnam Airlines]], ademais dos voos de adestramento típicos para adestrar ás tripulación nun novo modelo e que adoitan facerse en rutas de curto alcance. [[Finnair]] estivo operando o A350 a un ritmo moi alto: 15 horas de voo diarias para [[Pequín]], 18 horas para [[Shanghai]], e máis de 20 para [[Bangkok]], acelerando así a retirada dos seus [[Airbus A340]].<ref name=":3">{{Cita web|título=Airbus, Operators Improving A350 Dispatch Reliability Two Years Into Service|url=https://aviationweek.com/airbus-operators-improving-a350-dispatch-reliability-two-years-service|páxina-web=Aviation Week Network|data-acceso=2020-11-19}}</ref> O avión tivo problemas en tres áreas durante os seus primeiros meses de servizo. A rede de mantemento, reparación e revisión a bordo precisaba melloras de software. Airbus publicou boletíns de servizo con respecro ao equipamento de a bordo e retirou elementos da cociña (cafeteiras ou fornos) por mor de fugas. Airbus tivo que facer fronte a alarmas falsas de sobrequecemento no sistema de purgado de aire mediante a adaptación dun conector orixinal cun conector bañado en ouro. Airbus marcouse como obxectivo unha fiabilidade do 98,5% cara finais de 2016 e acadar a fiabilidade de madurez do A330 a comezos de 2019.<ref name=":3" /> [[Ficheiro:Vietnam Airlines Airbus A350-941 VN-A886.JPG|miniatura|250x250px|Vietnam Airlines foi o segundo operador do A350]] A finais de maio de 2016 a frota de A350 voara 55 200 horas e máis de 9,400 a un 97,8% defiabilidade operacional en tres meses. O sector operado máis longo era o de Qatar Airways entre [[Adelaida]] e [[Doha]], 13,8 horas para 11 334 km. O 45% dos voos eran por debaixo dos 5 556 km, o 16% por riba dos 9 260 km), e o 39% situabanse entre esas distancias. Os voos tiñas unha duración media de 6,8 horas, sento a media máis longa a de [[TAM Airlines]] con 9,6 horas e a máis curta a de [[Cathay Pacific]] con 2,1. A configuracións dos avións ía dende os 253 asentos de Singapore Airlines aos 348 de TAM Airlines, cunha clase business de 30 a 46 asentos e unha clase económica de 211 a 318 asentos, moitas veces cunha clase económica premium.<ref>{{Cita web|título=​ANALYSIS: Early A350 deployment reflects mature operation|url=https://www.flightglobal.com/analysis-early-a350-deployment-reflects-mature-operation/121028.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-19|lingua=en|nome=Max|apelidos=Kingsley-Jones}}</ref> O primeiro A350-1000 montouse en 2016, voando por vez primeira o 24 de novembro e cunha entrada en servizo prevista pata mediados de 2017.<ref>{{Cita web|título=PICTURE: A350-1000 takes off on maiden flight|url=https://www.flightglobal.com/engines/picture-a350-1000-takes-off-on-maiden-flight/122388.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-19|lingua=en|nome=David|apelidos=Kaminski-Morrow}}</ref> En xaneiro de 2017, dous anos despois da súa introdución, había 62 aparellos en servizo con 10 aeroliñas. Os avións acumulaban 25 000 voos e máis de 154 000 horas cun uso medio diario de 12,5 horas, e transportaran a seis millóns de pasaxeiros cun 98.7% de fiabilidade operacional (aínda por debaixo do obxectivo do 99%).<ref>{{Cita web|título=A350 XWB: six million passengers flown… and counting|url=http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/a350-xwb-six-million-passengers-flown-and-counting/|páxina-web=Airbus|data=2017-01-18|data-acceso=2020-11-19|data-arquivo=18 de xaneiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170118053309/http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/a350-xwb-six-million-passengers-flown-and-counting/|url-morta=unfit}}</ref> Zodiac Aerospace atopou dificultades de produción cs asentos da clase business nas súa fábricas de [[Texas]] e [[California]]. Despois dun ano Cathay Pacific experimentou problemas de calidade cosméticos e mellorou ou substituíu os asentos dos primeiros avións.<ref>{{Cita web|título=Cathay to replace or upgrade poor quality A350 business seats|url=https://www.flightglobal.com/systems-and-interiors/cathay-to-replace-or-upgrade-poor-quality-a350-business-seats/123683.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-19|lingua=en|nome=Mavis|apelidos=Toh}}</ref> En 2017 a media de voos de proba antes das entregas pasou a ser de 4,1 (en 2014 eran 12), baixando o atraso de entrega de 68 días a 25.<ref>{{Cita web|título=Airbus continues to make A350 progress » AirInsight|url=http://dev.airinsight.com/airbus-continues-make-a350-progress/|páxina-web=AirInsight|data=2017-06-06|data-acceso=2020-11-19|lingua=en-US|nome=Addison|apelidos=Schonl}}{{Ligazón morta|data=xaneiro de 2021 }}</ref> En xuño de 2017, tras 30 meses de operacións comerciais, había 80 A350 en servizo con 12 operadores, sendo o maior Qatar Airways con 17 aparellos, seguido por Cathay Pacific e Singapore Airlines con 13 cada un.<ref name=":4">{{Cita web|título=ANALYSIS: A350-900 deployment highlights broad network coverage|url=https://www.flightglobal.com/analysis/analysis-a350-900-deployment-highlights-broad-network-coverage/124047.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-21|lingua=en|nome=Max|apelidos=Kingsley-Jones}}</ref> O tempo medio dos voos da frota era de 7,2 horas, sendo o 53% deles de menos de 5 556 km, o 16% de máis de 9 260 km, e o 31% restante estaba entre esas distancias. [[LATAM Airlines]] tiña o tempo medio máis alto con 10,7 horas, e [[Asiana Airlines|Asiana]] o máis curto con 3,8.<ref name=":4" /> Singapore Airlines operaba a ruta máis longa, dende [[Singapur]] ata [[San Francisco]] (13 594 km), e tamén a máis curta, de Singapur a [[Kuala Lumpur]] (296 km).<ref name=":4" /> En 2016 entregáronse un total de 49 avións e planeouse que o ritmo de produción mensual aumentase ata os 10 cara finais de 2018, cifra que finalmente acadouse en 2019 cando Airbus entregou 112 aparellos en 11 meses.<ref name=":4" /> En outubro de 2017 Airbus probou [[Winglet|sharklets]] máis grandes, que poderían darlle un alcance extra de ata 260 km ao A350 e reducir o consumo de combustible ao redor do 1,5%.<ref>{{Cita web|título=Airbus working on new Sharklets for A350|url=https://leehamnews.com/2017/10/25/airbus-working-new-sharklets-a350/|páxina-web=Leeham News and Analysis|data=2017-10-25|data-acceso=2020-11-24|lingua=en-US|apelidos=leehamcoeu}}</ref> No presente o winglet estase cambiando polo novo máis ancho. [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] foi o primeiro cliente en recibir o -900 actualizado o 26 de xuño de 2018, con 280 toneladas de peso máximo na engalaxe para un alcance de 15 186 km e 325 pasaxeiros en tres clases.<ref>{{Cita web|título=IBERIA gets upgraded A350-900|url=https://leehamnews.com/2018/01/31/iberia-get-upgraded-a350-900/|páxina-web=Leeham News and Analysis|data=2018-01-31|data-acceso=2020-11-24|lingua=en-US|apelidos=leehamcoeu}}</ref><ref>{{Cita web|título=Iberia takes delivery of its first A350-900|url=https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2018/06/iberia-takes-delivery-of-its-first-a350-900.html|páxina-web=Airbus|data-acceso=2020-11-24|lingua=en}}</ref> En febreiro de 2018 Airbus entregara 142 A350-900 cunha fiabilidade do 99,3%.<ref>{{Cita web|título=Airbus Debuts A350-1000 at Singapore Airshow|url=https://aviationweek.com/shownews/singapore-airshow/airbus-debuts-a350-1000-singapore-airshow|páxina-web=Aviation Week Network|data-acceso=2020-11-24}}</ref> [[Ficheiro:F-WXWB A350 Airbus tailfin VGO.jpg|miniatura|251x251px|Deriva co control laminar de fluxo híbrido durante as súas probas no aeroporto de Vigo.]] Na primavera de 2019 Airbus probou un control de fluxo laminar híbrido (HLFC) no bordo de ataque do estabilizador vertical dun prototipo do A350. O prototipo achegouse ao aeroporto de Vigo para realizar parte destas probas o día 22 de maio, enmarcadas dentro do programa [[Clean Sky]] da [[Unión Europea]].<ref>{{Cita web|título=Does Airbus A350 Laminar Flow Test Signal Production Possibilities?|url=https://aviationweek.com/air-transport/does-airbus-a350-laminar-flow-test-signal-production-possibilities|páxina-web=Aviation Week Network|data-acceso=2020-11-24}}</ref> No Dubai Air Show en novembro de 2019 Emirates realizou un pedido de 50 -900s por 16 000 millóns de dólares que serán entregados dende 2023 ata 2028. O pedido substituíu ao acordo asinado en febreiro por 30 A350 e 40 A330Neo, compensando a cancelación de 39 A380 que provocou o cesamento da produción deste último modelo.<ref>{{Cita web|título=Emirates Converts Airbus A380 Order Into A350s|url=https://aviationweek.com/shownews/emirates-converts-airbus-a380-order-a350s|páxina-web=Aviation Week Network|data-acceso=2020-11-24}}</ref> A finais de novembro de 2019 33 operadores recibiran 331 dun total de 959 pedidos, realizando 2,6 millóns de horas de voo.<ref>{{Cita web|título=That's now 115+ million passengers who have enjoyed the perks of a flight on board the #A350! Have you flown one?|url=https://twitter.com/airbus/status/1205063036123398145|páxina-web=Twitter|data-acceso=2020-11-24|lingua=gl}}</ref> == Variantes == A tres variantes principais do A350 lanzáronse en 2006, coa súa entrada en servizo programada para 2013. No [[Paris Air Show]] de 2011 Airbus adiou a entrada en servizo do A350-1000 dous anos, ata mediados de 2017.<ref name=":0" /> En xullo de 2012 adiouse a data ata a segunda metade de 2014,<ref name=":1" /> entrando finalmente en servizo o A350-900 o 15 de xaneiro de 2015.<ref name=":2" /> En outubro de 2012 o -800 tiña programada a entrada en servizo a mediados de 2016,<ref>{{Cita web|título=Airbus advances towards first flight of A350 twinjet|url=https://www.flightglobal.com/airbus-advances-towards-first-flight-of-a350-twinjet/107520.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-18|lingua=en|nome=Dominic|apelidos=Perry}}</ref> pero o seu desenvolvemento cancelouse en setembro de 2014.<ref>{{Cita web|título=Al Baker expects A350s to be on schedule|url=https://www.flightglobal.com/al-baker-expects-a350s-to-be-on-schedule/114488.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-18|lingua=en|nome=Murdo|apelidos=Morrison}}</ref> O A350 tamén se ofrece como o jet corporativo ACJ350 por [[Airbus Corporate Jets]] (ACJ), un derivado do -900 con 20 000 km para 25 pasaxeiros.<ref>{{Cita web|título=ACJ350 XWB|url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/corporate/acj-family/acj350/|páxina-web=Airbus|data=2017-01-19|data-acceso=2020-11-18|data-arquivo=19 de xaneiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170119080038/http://www.airbus.com/aircraftfamilies/corporate/acj-family/acj350/|url-morta=unfit}}</ref> === A350-900 === O A350-900 é o primeiro modelo do A350; ten un [[MTOW]] de 280 toneladas, unha configuración típica de 325 asentos,<ref>{{Cita web|título=Airbus A350-900ULR enables Singapore Airlines to reopen Singapore-New York|url=https://leehamnews.com/2015/10/13/airbus-a350-900ulr-enables-singapore-airlines-to-reopen-singapore-new-york/|páxina-web=Leeham News and Analysis|data=2015-10-13|data-acceso=2020-11-19|lingua=en-US}}</ref> e un alcance de 15 000 km.<ref>{{Cita web|título=A350-900|url=https://www.airbus.com/aircraft/passenger-aircraft/a350xwb-family/a350-900.html|páxina-web=Airbus|data-acceso=2020-11-19|lingua=en}}</ref> Airbus di que por asento o Boeing 777-200ER debería ter un peso en baleiro un 16% máis alto, un consumo de combustible en bloque un 30% maior, e un 25% máis de gastos de operación que o A350-900. O -900 está deseñado para competir cos [[Boeing 777]] e [[Boeing 787|787]] (777-200ER/LR e 787-10), e substitúe aos [[Airbus A340|Airbus A340-300]] e A340-500. Unha variante proposta de alcance estendido, o A350−900R, debía contar con máis empuxe de motor, estrutura reforzada, e o tren de aterraxe de 308 tonladas de MTOW do A350-1000 para aumentar o seu alcance en 1 500 km.<ref>{{Cita web|título=Extended-range A350-900R adopts -1000's six-wheel gear|url=https://www.flightglobal.com/extended-range-a350-900r-adopts-1000s-six-wheel-gear/72724.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-24|lingua=en|nome=Guy|apelidos=Norris}}</ref> Airbus estudaría un cargueiro A350−900F con 9 300 km de alcance e unha carga útil e volume semellante ao [[McDonnell Douglas MD-11|McDonnell Douglas MD-11F]] (91,7 toneladas e 440 m³) tras rematar o A350-1000, dependendo da demanda do mercado.<ref>{{Cita web|título=Airbus A350F matches Boeing MD-11 cargo volume says European airframe manufacturer|url=https://www.flightglobal.com/airbus-a350f-matches-boeing-md-11-cargo-volume-says-european-airframe-manufacturer/77081.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-24|lingua=en|nome=Rob|apelidos=Coppinger}}</ref> ==== A350-900ULR ==== O A350-900ULR éunha variante de alcance ultra longo (ultra long range) con capacidade para realizar voos de 19 horas cun alcance de 18 000 km.<ref>{{Cita web|título=A350-900ULR range figure not a revision: Airbus|url=https://www.flightglobal.com/systems-and-interiors/a350-900ulr-range-figure-not-a-revision-airbus/123978.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-25|lingua=en|nome=David|apelidos=Kaminski-Morrow}}</ref> O seu MTOW incrementouse ata as 280 toneladas, 5 toneladas máis que a anterior variante, e a súa capacidade de combustible aumentou de 141 000 a 165 000 litros. Debido ao consumo de 5,8 toneladas por hora do A350-900, precisábanse 24 t máis de combustible para poder voar 19 horas en lugar das 15 normais: o peso máximo de engalaxe aumentado e menor carga útil permitelle ter máis capacidade para combustible. O primeiro -900ULR presentouse sen os seus motores en febreiro de 2018 para as probas en terra. As probas de voo tras a instalación dos motores comprobaron a maior capacidade de combustible e mediron as melloras de rendemento dos winglets estendidos. O seu voo de estrea realizouse o 23 de abril de 2018.<ref>{{Cita web|título=PICTURE: First A350-900ULR starts flight-test campaign|url=https://www.flightglobal.com/systems-and-interiors/picture-first-a350-900ulr-starts-flight-test-campaign/127842.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-11-25|lingua=en|nome=David|apelidos=Kaminski-Morrow}}</ref> === A350-1000 === O A350-1000 é a variante máis longa da familia A350, medindo case 74 metros de lonxitude. Pode transportar entre 350 e 410 pasaxeiros nunha configuración típica de tres clases a unha distancia de 16 100 km.<ref>{{Cita web|url=https://www.airbus.com/content/dam/corporate-topics/publications/backgrounders/Airbus-Family-Figures-booklet.pdf|páxina-web=Airbus|título=Airbus Family Figures|data-acceso=19 de novembro de 2020|data-arquivo=27 de outubro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20191027145204/https://www.airbus.com/content/dam/corporate-topics/publications/backgrounders/Airbus-Family-Figures-booklet.pdf|url-morta=yes}}</ref> Cunha configuración de 9 asentos por fila está deseñado para substituír o A340-600 e competir cos Boeing 777-300ER e 777-9. Airbus estima que un A350-1000 con 366 asentos 1000 debería ser 35 toneladas máis lixeiro en baleiro que un 777-9 con 398 asentos, acadando así un 15% menos de custos de viaxe, un 7% menos de custo por asento, e un alcance 740 km maior.<ref>{{Cita web|título=2016 Airbus annual press conference - John Leahy adjusted|url=https://www.airbus.com/presscentre/corporate-information/key-documents/?eID=maglisting_push&tx_maglisting_pi1%5BdocID%5D=104646|páxina-web=Aiebus|data=2016-03-09|data-acceso=2020-11-19|data-arquivo=09 de marzo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160309183633/https://www.airbus.com/presscentre/corporate-information/key-documents/?eID=maglisting_push&tx_maglisting_pi1%5BdocID%5D=104646|url-morta=unfit}}</ref> En comparación cun 777-300ER con 360 asentos, Airbus di que un -1000 con 369 prazas queima un 25% menos de combustible por asento.<ref>{{Cita novas|título=Elbows fly in Airbus and Boeing battle over mini-jumbos|url=https://www.reuters.com/article/us-airbus-boeing-minijumbo-insight-idUSBRE9620TJ20130703|xornal=Reuters|data=2013-07-03|data-acceso=2020-11-19|lingua=en|nome=Tim|apelidos=Hepher}}</ref> A extensión de 7 metros permse sentar a 40 pasaxeiros máis cun 40% máis de área premium.<ref>{{Cita web|título=A350-1000 - Upsized efficiency|url=http://www.airbus.com/presscentre/pressroom/presentations-speeches/?eID=maglisting_push&tx_maglisting_pi1%5BdocID%5D=111689|páxina-web=Airbus|data=2017-03-08|data-acceso=2020-11-19|data-arquivo=08 de marzo de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170308221605/http://www.airbus.com/presscentre/pressroom/presentations-speeches/?eID=maglisting_push&tx_maglisting_pi1%5BdocID%5D=111689|url-morta=unfit}}</ref> O -1000 pode igualar as 40 prazas máis que ten o 777-9 instalando 10 asentos por fila pero reducindo o comfort.<ref>{{Cita web|título=Airbus readies A350-1000 for delivery, dismisses Boeing 777-9|url=https://leehamnews.com/2018/02/20/airbus-readies-a350-1000-delivery-dismissed-boeing-777-9/|páxina-web=Leeham News and Analysis|data=2018-02-20|data-acceso=2020-11-19|lingua=en-US}}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == {{commonscat|Airbus A350}} {{Airbus}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2013]] mbpw7mo8zhguvr7zf6l31mv06tn8qsh 0 42537 6148314 6055128 2022-08-02T12:00:12Z Xabier Cid 1093 datiño extra wikitext text/x-wiki {{Actor |nomecompleto = Tamar Novas Pita |premios goya = [[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]] <br /> [[Mar adentro]] }} '''Tamar Novas Pita''', nado en [[Santiago de Compostela]] o [[3 de outubro]] de [[1986]], é un [[actor]] [[Pobo galego|galego]]. == Traxectoria == A súa familia é de [[Figueiroa, Arzúa|Figueiroa]] (Arzúa) e [[Melide]]<ref>{{Cita web|título=Tamar Novas, actor: «Aínda lembro a cara dalgún amigo cando viu por primeira vez á Panorama»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/melide/2022/07/30/ainda-lembro-cara-dalgun-cando-viu-primeira-vez-a-panorama/0003_202207SY30P2991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2022-07-31|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. Estudou Ciencias da Comunicación na [[Universidade de Santiago de Compostela]]. A súa primeira experiencia interpretativa foi no ano [[1999]], na película ''[[A lingua das bolboretas]]'', ás ordes de [[José Luis Cuerda]]. Pero o verdadeiro éxito e recoñecemento chegaríalle en [[2004]], da man de [[Alejandro Amenábar]] e a súa película ''[[Mar adentro]]''. O seu papel nesta cinta, o de sobriño de [[Ramón Sampedro]], valeulle un Premio Goya ó Mellor Actor Revelación, así coma o premio da Unión de Actores na mesma categoría. A raíz da popularidade adquirida grazas a ''[[Mar adentro]]'' fixo un cameo na popular serie ''[[Siete Vidas]]'' ([[Telecinco]]) e máis recentemente fixo outra aparición capitular en ''[[Mesa para cinco]]'' (La Sexta). Tamén formou parte do elenco principal da primeira temporada da serie da [[TVG]] ''[[A vida por diante]]''. En [[2008]] colaborou nas serie ''[[Cuenta Atrás]]'' ([[Cuatro]]) e ''[[La Señora]]'' ([[TVE]]), participando en varios episodios desta última. En [[2009]] rodouse a película ''[[Los abrazos rotos]]'', protagonizada por [[Penélope Cruz]] e dirixida por [[Pedro Almodóvar]], na que interveu. En [[2010]] participou na segunda tempada de ''[[Acusados]]'' ([[Telecinco]]), no papel de Jaime Holgado. == Filmografía == === Cine === * ''[[A lingua das bolboretas]]'' ([[José Luis Cuerda]], [[1999]]). Como Roque. * ''[[Mar Adentro]]'' ([[Alejandro Amenábar]], [[2004]]). Como Javi. * ''[[Retrato (filme)|Retrato]]'' ([[Jairo Iglesias]], [[2005]]). Como Óscar. * ''[[Los fantasmas de Goya]]'' ([[Miloš Forman]], [[2006]]). Como Aprendiz 1. * ''[[Una mujer invisible]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2007]]). Como Javier. * ''[[¡Maldito bastardo!]]'' ([[Javi Camino]], [[2008]]). Como Fonsiño. * ''[[Los abrazos rotos]]'' ([[Pedro Almodóvar]], [[2009]]). Como Diego. * ''[[A cicatriz branca]]'' ([[Margarita Ledo]], [[2013]]). * ''[[La playa de los ahogados]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2014]]). Como Carpinteiro. * ''[[Elisa e Marcela (filme)|Elisa e Marcela]]'' ([[Isabel Coixet]], [[2019]]). Como Andrés. *''[[Quen a ferro mata]]'' ([[Paco Plaza]], 2019). Como Mario. *''[[El asesino de los caprichos]]'' ([[Gerardo Herrero]], 2019). Como Iván Santaolalla. === Televisión === ==== Fixo ==== * ''[[A vida por diante]]'' ([[2006]]-[[2007]]). [[TVG]]. Como Quique Beiro. *''[[La ira]]'' ([[2009]]). [[Telefilme]] - [[Telecinco]]. como Julián. *''[[Acusados]]'' ([[2010]]). [[Telecinco]]. Como Jaime Holgado. *''[[Bandolera]]'' ([[2012]]). [[Antena 3]]. Como Alejandro de la Serna. *''[[La memoria del agua (telefilme)|La memoria del agua]]'' ([[2012]]). [[La 1]]. Como Lucas. *''[[Códice (miniserie)|Códice]]'' ([[2014]]). Miniserie [[TVG]]. Como Esteban. * ''[[Carlos, rey emperador]]'' ([[2015]]-[[2016]]). Como [[Xoán III de Portugal]]. * ''[[La zona (serie de televisión)|La zona]]'' ([[2017]]). [[Movistar+]]. Como Ricardo. * [[Fariña (serie de televisión)|''Fariña'']] ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Roque. *''[[Allí abajo]]'' ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Yago Castro. *''[[Alta mar (serie de televisión)|Alta mar]]'' ([[2019]]). [[Netflix]]. Como Sebastián de la Cuesta. *''[[Veneno (serie de televisión)|Veneno]]'' (2020). [[Atresmedia]]. Como Miguel. *''[[El desorden que dejas (serie de televisión)|El desorden que dejas]]'' ([[2020]]). [[Netflix]]. Como Germán. ==== Episódico ==== * ''[[7 vidas]]'' ([[2004]]). [[Telecinco]]. Como Adolfo 'Fito'. *''[[Mesa para cinco]]'' ([[2006]]). [[La Sexta]]. Como Nacho. *''[[La Señora]]'' ([[2008]]). [[TVE]]. Como Fernando. * ''[[Cuenta atrás]]'' ([[2008]]). [[Cuatro]]. Como Iván Iglesias. * ''[[El ministerio del tiempo]]'' ([[2017]]). [[Televisión Española|TVE]]. Como [[Gustavo Adolfo Bécquer]]. *''[[Apaches (serie de televisión)|Apaches]]'' ([[2017]]). [[Antena 3]]. Como El Flaco. == Premios e nomeamentos == === [[Premios Goya]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||[[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]]||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios da Unión de Actores]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Mellor actor revelación||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios Mestre Mateo]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |[[19ª edición dos Premios Mestre Mateo|2020]] |Mellor interpretación masculina secundaria |[[El desorden que dejas (serie de televisión)|''El desorden que dejas'']] |Nomeado |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Copa Volpi ó mellor actor||''[[Mar adentro]]''||Candidato |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Cannes]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2009||Premio de interpretación masculina ó mellor actor||''[[Los abrazos rotos]]''||Candidato |- |} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Novas, Tamar}} [[Categoría:Actores de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Actores de cine de Galicia]] [[Categoría:Actores de televisión de Galicia]] [[Categoría:Actores infantís de Galicia]] [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Nados en 1986]] 6p92cbpqh6mk7pp4vigzpasy60i5zl3 6148315 6148314 2022-08-02T12:00:59Z Xabier Cid 1093 Vida persoal wikitext text/x-wiki {{Actor |nomecompleto = Tamar Novas Pita |premios goya = [[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]] <br /> [[Mar adentro]] }} '''Tamar Novas Pita''', nado en [[Santiago de Compostela]] o [[3 de outubro]] de [[1986]], é un [[actor]] [[Pobo galego|galego]]. == Traxectoria == A súa familia é de [[Figueiroa, Arzúa|Figueiroa]] (Arzúa) e [[Melide]]<ref>{{Cita web|título=Tamar Novas, actor: «Aínda lembro a cara dalgún amigo cando viu por primeira vez á Panorama»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/melide/2022/07/30/ainda-lembro-cara-dalgun-cando-viu-primeira-vez-a-panorama/0003_202207SY30P2991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2022-07-31|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. Estudou Ciencias da Comunicación na [[Universidade de Santiago de Compostela]]. A súa primeira experiencia interpretativa foi no ano [[1999]], na película ''[[A lingua das bolboretas]]'', ás ordes de [[José Luis Cuerda]]. Pero o verdadeiro éxito e recoñecemento chegaríalle en [[2004]], da man de [[Alejandro Amenábar]] e a súa película ''[[Mar adentro]]''. O seu papel nesta cinta, o de sobriño de [[Ramón Sampedro]], valeulle un Premio Goya ó Mellor Actor Revelación, así coma o premio da Unión de Actores na mesma categoría. A raíz da popularidade adquirida grazas a ''[[Mar adentro]]'' fixo un cameo na popular serie ''[[Siete Vidas]]'' ([[Telecinco]]) e máis recentemente fixo outra aparición capitular en ''[[Mesa para cinco]]'' (La Sexta). Tamén formou parte do elenco principal da primeira temporada da serie da [[TVG]] ''[[A vida por diante]]''. En [[2008]] colaborou nas serie ''[[Cuenta Atrás]]'' ([[Cuatro]]) e ''[[La Señora]]'' ([[TVE]]), participando en varios episodios desta última. En [[2009]] rodouse a película ''[[Los abrazos rotos]]'', protagonizada por [[Penélope Cruz]] e dirixida por [[Pedro Almodóvar]], na que interveu. En [[2010]] participou na segunda tempada de ''[[Acusados]]'' ([[Telecinco]]), no papel de Jaime Holgado. ==Vida persoal== Vive en Madrid desde mediados da década dos 2000. == Filmografía == === Cine === * ''[[A lingua das bolboretas]]'' ([[José Luis Cuerda]], [[1999]]). Como Roque. * ''[[Mar Adentro]]'' ([[Alejandro Amenábar]], [[2004]]). Como Javi. * ''[[Retrato (filme)|Retrato]]'' ([[Jairo Iglesias]], [[2005]]). Como Óscar. * ''[[Los fantasmas de Goya]]'' ([[Miloš Forman]], [[2006]]). Como Aprendiz 1. * ''[[Una mujer invisible]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2007]]). Como Javier. * ''[[¡Maldito bastardo!]]'' ([[Javi Camino]], [[2008]]). Como Fonsiño. * ''[[Los abrazos rotos]]'' ([[Pedro Almodóvar]], [[2009]]). Como Diego. * ''[[A cicatriz branca]]'' ([[Margarita Ledo]], [[2013]]). * ''[[La playa de los ahogados]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2014]]). Como Carpinteiro. * ''[[Elisa e Marcela (filme)|Elisa e Marcela]]'' ([[Isabel Coixet]], [[2019]]). Como Andrés. *''[[Quen a ferro mata]]'' ([[Paco Plaza]], 2019). Como Mario. *''[[El asesino de los caprichos]]'' ([[Gerardo Herrero]], 2019). Como Iván Santaolalla. === Televisión === ==== Fixo ==== * ''[[A vida por diante]]'' ([[2006]]-[[2007]]). [[TVG]]. Como Quique Beiro. *''[[La ira]]'' ([[2009]]). [[Telefilme]] - [[Telecinco]]. como Julián. *''[[Acusados]]'' ([[2010]]). [[Telecinco]]. Como Jaime Holgado. *''[[Bandolera]]'' ([[2012]]). [[Antena 3]]. Como Alejandro de la Serna. *''[[La memoria del agua (telefilme)|La memoria del agua]]'' ([[2012]]). [[La 1]]. Como Lucas. *''[[Códice (miniserie)|Códice]]'' ([[2014]]). Miniserie [[TVG]]. Como Esteban. * ''[[Carlos, rey emperador]]'' ([[2015]]-[[2016]]). Como [[Xoán III de Portugal]]. * ''[[La zona (serie de televisión)|La zona]]'' ([[2017]]). [[Movistar+]]. Como Ricardo. * [[Fariña (serie de televisión)|''Fariña'']] ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Roque. *''[[Allí abajo]]'' ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Yago Castro. *''[[Alta mar (serie de televisión)|Alta mar]]'' ([[2019]]). [[Netflix]]. Como Sebastián de la Cuesta. *''[[Veneno (serie de televisión)|Veneno]]'' (2020). [[Atresmedia]]. Como Miguel. *''[[El desorden que dejas (serie de televisión)|El desorden que dejas]]'' ([[2020]]). [[Netflix]]. Como Germán. ==== Episódico ==== * ''[[7 vidas]]'' ([[2004]]). [[Telecinco]]. Como Adolfo 'Fito'. *''[[Mesa para cinco]]'' ([[2006]]). [[La Sexta]]. Como Nacho. *''[[La Señora]]'' ([[2008]]). [[TVE]]. Como Fernando. * ''[[Cuenta atrás]]'' ([[2008]]). [[Cuatro]]. Como Iván Iglesias. * ''[[El ministerio del tiempo]]'' ([[2017]]). [[Televisión Española|TVE]]. Como [[Gustavo Adolfo Bécquer]]. *''[[Apaches (serie de televisión)|Apaches]]'' ([[2017]]). [[Antena 3]]. Como El Flaco. == Premios e nomeamentos == === [[Premios Goya]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||[[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]]||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios da Unión de Actores]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Mellor actor revelación||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios Mestre Mateo]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |[[19ª edición dos Premios Mestre Mateo|2020]] |Mellor interpretación masculina secundaria |[[El desorden que dejas (serie de televisión)|''El desorden que dejas'']] |Nomeado |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Copa Volpi ó mellor actor||''[[Mar adentro]]''||Candidato |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Cannes]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2009||Premio de interpretación masculina ó mellor actor||''[[Los abrazos rotos]]''||Candidato |- |} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Novas, Tamar}} [[Categoría:Actores de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Actores de cine de Galicia]] [[Categoría:Actores de televisión de Galicia]] [[Categoría:Actores infantís de Galicia]] [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Nados en 1986]] ghem6p3p9ogudeup4jptk28ov3lx4bc 6148316 6148315 2022-08-02T12:01:14Z Xabier Cid 1093 /* Vida persoal */ wikitext text/x-wiki {{Actor |nomecompleto = Tamar Novas Pita |premios goya = [[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]] <br /> [[Mar adentro]] }} '''Tamar Novas Pita''', nado en [[Santiago de Compostela]] o [[3 de outubro]] de [[1986]], é un [[actor]] [[Pobo galego|galego]]. == Traxectoria == A súa familia é de [[Figueiroa, Arzúa|Figueiroa]] (Arzúa) e [[Melide]]<ref>{{Cita web|título=Tamar Novas, actor: «Aínda lembro a cara dalgún amigo cando viu por primeira vez á Panorama»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/melide/2022/07/30/ainda-lembro-cara-dalgun-cando-viu-primeira-vez-a-panorama/0003_202207SY30P2991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2022-07-31|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. Estudou Ciencias da Comunicación na [[Universidade de Santiago de Compostela]]. A súa primeira experiencia interpretativa foi no ano [[1999]], na película ''[[A lingua das bolboretas]]'', ás ordes de [[José Luis Cuerda]]. Pero o verdadeiro éxito e recoñecemento chegaríalle en [[2004]], da man de [[Alejandro Amenábar]] e a súa película ''[[Mar adentro]]''. O seu papel nesta cinta, o de sobriño de [[Ramón Sampedro]], valeulle un Premio Goya ó Mellor Actor Revelación, así coma o premio da Unión de Actores na mesma categoría. A raíz da popularidade adquirida grazas a ''[[Mar adentro]]'' fixo un cameo na popular serie ''[[Siete Vidas]]'' ([[Telecinco]]) e máis recentemente fixo outra aparición capitular en ''[[Mesa para cinco]]'' (La Sexta). Tamén formou parte do elenco principal da primeira temporada da serie da [[TVG]] ''[[A vida por diante]]''. En [[2008]] colaborou nas serie ''[[Cuenta Atrás]]'' ([[Cuatro]]) e ''[[La Señora]]'' ([[TVE]]), participando en varios episodios desta última. En [[2009]] rodouse a película ''[[Los abrazos rotos]]'', protagonizada por [[Penélope Cruz]] e dirixida por [[Pedro Almodóvar]], na que interveu. En [[2010]] participou na segunda tempada de ''[[Acusados]]'' ([[Telecinco]]), no papel de Jaime Holgado. ==Vida persoal== Vive en [[Madrid]] desde mediados da década dos 2000. == Filmografía == === Cine === * ''[[A lingua das bolboretas]]'' ([[José Luis Cuerda]], [[1999]]). Como Roque. * ''[[Mar Adentro]]'' ([[Alejandro Amenábar]], [[2004]]). Como Javi. * ''[[Retrato (filme)|Retrato]]'' ([[Jairo Iglesias]], [[2005]]). Como Óscar. * ''[[Los fantasmas de Goya]]'' ([[Miloš Forman]], [[2006]]). Como Aprendiz 1. * ''[[Una mujer invisible]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2007]]). Como Javier. * ''[[¡Maldito bastardo!]]'' ([[Javi Camino]], [[2008]]). Como Fonsiño. * ''[[Los abrazos rotos]]'' ([[Pedro Almodóvar]], [[2009]]). Como Diego. * ''[[A cicatriz branca]]'' ([[Margarita Ledo]], [[2013]]). * ''[[La playa de los ahogados]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2014]]). Como Carpinteiro. * ''[[Elisa e Marcela (filme)|Elisa e Marcela]]'' ([[Isabel Coixet]], [[2019]]). Como Andrés. *''[[Quen a ferro mata]]'' ([[Paco Plaza]], 2019). Como Mario. *''[[El asesino de los caprichos]]'' ([[Gerardo Herrero]], 2019). Como Iván Santaolalla. === Televisión === ==== Fixo ==== * ''[[A vida por diante]]'' ([[2006]]-[[2007]]). [[TVG]]. Como Quique Beiro. *''[[La ira]]'' ([[2009]]). [[Telefilme]] - [[Telecinco]]. como Julián. *''[[Acusados]]'' ([[2010]]). [[Telecinco]]. Como Jaime Holgado. *''[[Bandolera]]'' ([[2012]]). [[Antena 3]]. Como Alejandro de la Serna. *''[[La memoria del agua (telefilme)|La memoria del agua]]'' ([[2012]]). [[La 1]]. Como Lucas. *''[[Códice (miniserie)|Códice]]'' ([[2014]]). Miniserie [[TVG]]. Como Esteban. * ''[[Carlos, rey emperador]]'' ([[2015]]-[[2016]]). Como [[Xoán III de Portugal]]. * ''[[La zona (serie de televisión)|La zona]]'' ([[2017]]). [[Movistar+]]. Como Ricardo. * [[Fariña (serie de televisión)|''Fariña'']] ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Roque. *''[[Allí abajo]]'' ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Yago Castro. *''[[Alta mar (serie de televisión)|Alta mar]]'' ([[2019]]). [[Netflix]]. Como Sebastián de la Cuesta. *''[[Veneno (serie de televisión)|Veneno]]'' (2020). [[Atresmedia]]. Como Miguel. *''[[El desorden que dejas (serie de televisión)|El desorden que dejas]]'' ([[2020]]). [[Netflix]]. Como Germán. ==== Episódico ==== * ''[[7 vidas]]'' ([[2004]]). [[Telecinco]]. Como Adolfo 'Fito'. *''[[Mesa para cinco]]'' ([[2006]]). [[La Sexta]]. Como Nacho. *''[[La Señora]]'' ([[2008]]). [[TVE]]. Como Fernando. * ''[[Cuenta atrás]]'' ([[2008]]). [[Cuatro]]. Como Iván Iglesias. * ''[[El ministerio del tiempo]]'' ([[2017]]). [[Televisión Española|TVE]]. Como [[Gustavo Adolfo Bécquer]]. *''[[Apaches (serie de televisión)|Apaches]]'' ([[2017]]). [[Antena 3]]. Como El Flaco. == Premios e nomeamentos == === [[Premios Goya]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||[[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]]||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios da Unión de Actores]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Mellor actor revelación||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios Mestre Mateo]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |[[19ª edición dos Premios Mestre Mateo|2020]] |Mellor interpretación masculina secundaria |[[El desorden que dejas (serie de televisión)|''El desorden que dejas'']] |Nomeado |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Copa Volpi ó mellor actor||''[[Mar adentro]]''||Candidato |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Cannes]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2009||Premio de interpretación masculina ó mellor actor||''[[Los abrazos rotos]]''||Candidato |- |} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Novas, Tamar}} [[Categoría:Actores de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Actores de cine de Galicia]] [[Categoría:Actores de televisión de Galicia]] [[Categoría:Actores infantís de Galicia]] [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Nados en 1986]] twfzxr5dnc298h3nr2mm1gprhgjncf6 6148317 6148316 2022-08-02T12:01:33Z Xabier Cid 1093 /* Vida persoal */ wikitext text/x-wiki {{Actor |nomecompleto = Tamar Novas Pita |premios goya = [[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]] <br /> [[Mar adentro]] }} '''Tamar Novas Pita''', nado en [[Santiago de Compostela]] o [[3 de outubro]] de [[1986]], é un [[actor]] [[Pobo galego|galego]]. == Traxectoria == A súa familia é de [[Figueiroa, Arzúa|Figueiroa]] (Arzúa) e [[Melide]]<ref name=":0">{{Cita web|título=Tamar Novas, actor: «Aínda lembro a cara dalgún amigo cando viu por primeira vez á Panorama»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/melide/2022/07/30/ainda-lembro-cara-dalgun-cando-viu-primeira-vez-a-panorama/0003_202207SY30P2991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2022-07-31|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. Estudou Ciencias da Comunicación na [[Universidade de Santiago de Compostela]]. A súa primeira experiencia interpretativa foi no ano [[1999]], na película ''[[A lingua das bolboretas]]'', ás ordes de [[José Luis Cuerda]]. Pero o verdadeiro éxito e recoñecemento chegaríalle en [[2004]], da man de [[Alejandro Amenábar]] e a súa película ''[[Mar adentro]]''. O seu papel nesta cinta, o de sobriño de [[Ramón Sampedro]], valeulle un Premio Goya ó Mellor Actor Revelación, así coma o premio da Unión de Actores na mesma categoría. A raíz da popularidade adquirida grazas a ''[[Mar adentro]]'' fixo un cameo na popular serie ''[[Siete Vidas]]'' ([[Telecinco]]) e máis recentemente fixo outra aparición capitular en ''[[Mesa para cinco]]'' (La Sexta). Tamén formou parte do elenco principal da primeira temporada da serie da [[TVG]] ''[[A vida por diante]]''. En [[2008]] colaborou nas serie ''[[Cuenta Atrás]]'' ([[Cuatro]]) e ''[[La Señora]]'' ([[TVE]]), participando en varios episodios desta última. En [[2009]] rodouse a película ''[[Los abrazos rotos]]'', protagonizada por [[Penélope Cruz]] e dirixida por [[Pedro Almodóvar]], na que interveu. En [[2010]] participou na segunda tempada de ''[[Acusados]]'' ([[Telecinco]]), no papel de Jaime Holgado. ==Vida persoal== Vive en [[Madrid]] desde mediados da década dos 2000<ref name=":0" />. == Filmografía == === Cine === * ''[[A lingua das bolboretas]]'' ([[José Luis Cuerda]], [[1999]]). Como Roque. * ''[[Mar Adentro]]'' ([[Alejandro Amenábar]], [[2004]]). Como Javi. * ''[[Retrato (filme)|Retrato]]'' ([[Jairo Iglesias]], [[2005]]). Como Óscar. * ''[[Los fantasmas de Goya]]'' ([[Miloš Forman]], [[2006]]). Como Aprendiz 1. * ''[[Una mujer invisible]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2007]]). Como Javier. * ''[[¡Maldito bastardo!]]'' ([[Javi Camino]], [[2008]]). Como Fonsiño. * ''[[Los abrazos rotos]]'' ([[Pedro Almodóvar]], [[2009]]). Como Diego. * ''[[A cicatriz branca]]'' ([[Margarita Ledo]], [[2013]]). * ''[[La playa de los ahogados]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2014]]). Como Carpinteiro. * ''[[Elisa e Marcela (filme)|Elisa e Marcela]]'' ([[Isabel Coixet]], [[2019]]). Como Andrés. *''[[Quen a ferro mata]]'' ([[Paco Plaza]], 2019). Como Mario. *''[[El asesino de los caprichos]]'' ([[Gerardo Herrero]], 2019). Como Iván Santaolalla. === Televisión === ==== Fixo ==== * ''[[A vida por diante]]'' ([[2006]]-[[2007]]). [[TVG]]. Como Quique Beiro. *''[[La ira]]'' ([[2009]]). [[Telefilme]] - [[Telecinco]]. como Julián. *''[[Acusados]]'' ([[2010]]). [[Telecinco]]. Como Jaime Holgado. *''[[Bandolera]]'' ([[2012]]). [[Antena 3]]. Como Alejandro de la Serna. *''[[La memoria del agua (telefilme)|La memoria del agua]]'' ([[2012]]). [[La 1]]. Como Lucas. *''[[Códice (miniserie)|Códice]]'' ([[2014]]). Miniserie [[TVG]]. Como Esteban. * ''[[Carlos, rey emperador]]'' ([[2015]]-[[2016]]). Como [[Xoán III de Portugal]]. * ''[[La zona (serie de televisión)|La zona]]'' ([[2017]]). [[Movistar+]]. Como Ricardo. * [[Fariña (serie de televisión)|''Fariña'']] ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Roque. *''[[Allí abajo]]'' ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Yago Castro. *''[[Alta mar (serie de televisión)|Alta mar]]'' ([[2019]]). [[Netflix]]. Como Sebastián de la Cuesta. *''[[Veneno (serie de televisión)|Veneno]]'' (2020). [[Atresmedia]]. Como Miguel. *''[[El desorden que dejas (serie de televisión)|El desorden que dejas]]'' ([[2020]]). [[Netflix]]. Como Germán. ==== Episódico ==== * ''[[7 vidas]]'' ([[2004]]). [[Telecinco]]. Como Adolfo 'Fito'. *''[[Mesa para cinco]]'' ([[2006]]). [[La Sexta]]. Como Nacho. *''[[La Señora]]'' ([[2008]]). [[TVE]]. Como Fernando. * ''[[Cuenta atrás]]'' ([[2008]]). [[Cuatro]]. Como Iván Iglesias. * ''[[El ministerio del tiempo]]'' ([[2017]]). [[Televisión Española|TVE]]. Como [[Gustavo Adolfo Bécquer]]. *''[[Apaches (serie de televisión)|Apaches]]'' ([[2017]]). [[Antena 3]]. Como El Flaco. == Premios e nomeamentos == === [[Premios Goya]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||[[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]]||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios da Unión de Actores]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Mellor actor revelación||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios Mestre Mateo]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |[[19ª edición dos Premios Mestre Mateo|2020]] |Mellor interpretación masculina secundaria |[[El desorden que dejas (serie de televisión)|''El desorden que dejas'']] |Nomeado |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Copa Volpi ó mellor actor||''[[Mar adentro]]''||Candidato |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Cannes]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2009||Premio de interpretación masculina ó mellor actor||''[[Los abrazos rotos]]''||Candidato |- |} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Novas, Tamar}} [[Categoría:Actores de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Actores de cine de Galicia]] [[Categoría:Actores de televisión de Galicia]] [[Categoría:Actores infantís de Galicia]] [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Nados en 1986]] cu4qo2ya8kx1su31vwkpvqnwmmnbdgb 6148326 6148317 2022-08-02T12:05:27Z Xabier Cid 1093 vida dsentimental wikitext text/x-wiki {{Actor |nomecompleto = Tamar Novas Pita |premios goya = [[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]] <br /> [[Mar adentro]] }} '''Tamar Novas Pita''', nado en [[Santiago de Compostela]] o [[3 de outubro]] de [[1986]], é un [[actor]] [[Pobo galego|galego]]. == Traxectoria == A súa familia é de [[Figueiroa, Arzúa|Figueiroa]] (Arzúa) e [[Melide]]<ref name=":0">{{Cita web|título=Tamar Novas, actor: «Aínda lembro a cara dalgún amigo cando viu por primeira vez á Panorama»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/melide/2022/07/30/ainda-lembro-cara-dalgun-cando-viu-primeira-vez-a-panorama/0003_202207SY30P2991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2022-07-31|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. Estudou Ciencias da Comunicación na [[Universidade de Santiago de Compostela]]. A súa primeira experiencia interpretativa foi no ano [[1999]], na película ''[[A lingua das bolboretas]]'', ás ordes de [[José Luis Cuerda]]. Pero o verdadeiro éxito e recoñecemento chegaríalle en [[2004]], da man de [[Alejandro Amenábar]] e a súa película ''[[Mar adentro]]''. O seu papel nesta cinta, o de sobriño de [[Ramón Sampedro]], valeulle un Premio Goya ó Mellor Actor Revelación, así coma o premio da Unión de Actores na mesma categoría. A raíz da popularidade adquirida grazas a ''[[Mar adentro]]'' fixo un cameo na popular serie ''[[Siete Vidas]]'' ([[Telecinco]]) e máis recentemente fixo outra aparición capitular en ''[[Mesa para cinco]]'' (La Sexta). Tamén formou parte do elenco principal da primeira temporada da serie da [[TVG]] ''[[A vida por diante]]''. En [[2008]] colaborou nas serie ''[[Cuenta Atrás]]'' ([[Cuatro]]) e ''[[La Señora]]'' ([[TVE]]), participando en varios episodios desta última. En [[2009]] rodouse a película ''[[Los abrazos rotos]]'', protagonizada por [[Penélope Cruz]] e dirixida por [[Pedro Almodóvar]], na que interveu. En [[2010]] participou na segunda tempada de ''[[Acusados]]'' ([[Telecinco]]), no papel de Jaime Holgado. ==Vida persoal== Vive en [[Madrid]] desde mediados da década dos 2000<ref name=":0" />. Desde o ano [[2012]] é a parella da actriz [[Belén Cuesta]], a quen coñeceu durante a rodaxe de ''[[Bandolera]]''<ref>{{Cita web|título=Belén Cuesta y su divertido despiste... ¡confundió a su novio, Tamar Novas, con otro señor!|url=https://www.hola.com/actualidad/20210519189827/belen-cuesta-anecdota-novio-tamar-novas/|páxina-web=HOLA|data=2021-05-19|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. == Filmografía == === Cine === * ''[[A lingua das bolboretas]]'' ([[José Luis Cuerda]], [[1999]]). Como Roque. * ''[[Mar Adentro]]'' ([[Alejandro Amenábar]], [[2004]]). Como Javi. * ''[[Retrato (filme)|Retrato]]'' ([[Jairo Iglesias]], [[2005]]). Como Óscar. * ''[[Los fantasmas de Goya]]'' ([[Miloš Forman]], [[2006]]). Como Aprendiz 1. * ''[[Una mujer invisible]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2007]]). Como Javier. * ''[[¡Maldito bastardo!]]'' ([[Javi Camino]], [[2008]]). Como Fonsiño. * ''[[Los abrazos rotos]]'' ([[Pedro Almodóvar]], [[2009]]). Como Diego. * ''[[A cicatriz branca]]'' ([[Margarita Ledo]], [[2013]]). * ''[[La playa de los ahogados]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2014]]). Como Carpinteiro. * ''[[Elisa e Marcela (filme)|Elisa e Marcela]]'' ([[Isabel Coixet]], [[2019]]). Como Andrés. *''[[Quen a ferro mata]]'' ([[Paco Plaza]], 2019). Como Mario. *''[[El asesino de los caprichos]]'' ([[Gerardo Herrero]], 2019). Como Iván Santaolalla. === Televisión === ==== Fixo ==== * ''[[A vida por diante]]'' ([[2006]]-[[2007]]). [[TVG]]. Como Quique Beiro. *''[[La ira]]'' ([[2009]]). [[Telefilme]] - [[Telecinco]]. como Julián. *''[[Acusados]]'' ([[2010]]). [[Telecinco]]. Como Jaime Holgado. *''[[Bandolera]]'' ([[2012]]). [[Antena 3]]. Como Alejandro de la Serna. *''[[La memoria del agua (telefilme)|La memoria del agua]]'' ([[2012]]). [[La 1]]. Como Lucas. *''[[Códice (miniserie)|Códice]]'' ([[2014]]). Miniserie [[TVG]]. Como Esteban. * ''[[Carlos, rey emperador]]'' ([[2015]]-[[2016]]). Como [[Xoán III de Portugal]]. * ''[[La zona (serie de televisión)|La zona]]'' ([[2017]]). [[Movistar+]]. Como Ricardo. * [[Fariña (serie de televisión)|''Fariña'']] ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Roque. *''[[Allí abajo]]'' ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Yago Castro. *''[[Alta mar (serie de televisión)|Alta mar]]'' ([[2019]]). [[Netflix]]. Como Sebastián de la Cuesta. *''[[Veneno (serie de televisión)|Veneno]]'' (2020). [[Atresmedia]]. Como Miguel. *''[[El desorden que dejas (serie de televisión)|El desorden que dejas]]'' ([[2020]]). [[Netflix]]. Como Germán. ==== Episódico ==== * ''[[7 vidas]]'' ([[2004]]). [[Telecinco]]. Como Adolfo 'Fito'. *''[[Mesa para cinco]]'' ([[2006]]). [[La Sexta]]. Como Nacho. *''[[La Señora]]'' ([[2008]]). [[TVE]]. Como Fernando. * ''[[Cuenta atrás]]'' ([[2008]]). [[Cuatro]]. Como Iván Iglesias. * ''[[El ministerio del tiempo]]'' ([[2017]]). [[Televisión Española|TVE]]. Como [[Gustavo Adolfo Bécquer]]. *''[[Apaches (serie de televisión)|Apaches]]'' ([[2017]]). [[Antena 3]]. Como El Flaco. == Premios e nomeamentos == === [[Premios Goya]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||[[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]]||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios da Unión de Actores]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Mellor actor revelación||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios Mestre Mateo]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |[[19ª edición dos Premios Mestre Mateo|2020]] |Mellor interpretación masculina secundaria |[[El desorden que dejas (serie de televisión)|''El desorden que dejas'']] |Nomeado |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Copa Volpi ó mellor actor||''[[Mar adentro]]''||Candidato |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Cannes]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2009||Premio de interpretación masculina ó mellor actor||''[[Los abrazos rotos]]''||Candidato |- |} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Novas, Tamar}} [[Categoría:Actores de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Actores de cine de Galicia]] [[Categoría:Actores de televisión de Galicia]] [[Categoría:Actores infantís de Galicia]] [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Nados en 1986]] bs4b0u7mb3o87zlyt3l3d4ufd35bprj 6148329 6148326 2022-08-02T12:05:53Z Xabier Cid 1093 caixa de referencias wikitext text/x-wiki {{Actor |nomecompleto = Tamar Novas Pita |premios goya = [[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]] <br /> [[Mar adentro]] }} '''Tamar Novas Pita''', nado en [[Santiago de Compostela]] o [[3 de outubro]] de [[1986]], é un [[actor]] [[Pobo galego|galego]]. == Traxectoria == A súa familia é de [[Figueiroa, Arzúa|Figueiroa]] (Arzúa) e [[Melide]]<ref name=":0">{{Cita web|título=Tamar Novas, actor: «Aínda lembro a cara dalgún amigo cando viu por primeira vez á Panorama»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/melide/2022/07/30/ainda-lembro-cara-dalgun-cando-viu-primeira-vez-a-panorama/0003_202207SY30P2991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2022-07-31|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. Estudou Ciencias da Comunicación na [[Universidade de Santiago de Compostela]]. A súa primeira experiencia interpretativa foi no ano [[1999]], na película ''[[A lingua das bolboretas]]'', ás ordes de [[José Luis Cuerda]]. Pero o verdadeiro éxito e recoñecemento chegaríalle en [[2004]], da man de [[Alejandro Amenábar]] e a súa película ''[[Mar adentro]]''. O seu papel nesta cinta, o de sobriño de [[Ramón Sampedro]], valeulle un Premio Goya ó Mellor Actor Revelación, así coma o premio da Unión de Actores na mesma categoría. A raíz da popularidade adquirida grazas a ''[[Mar adentro]]'' fixo un cameo na popular serie ''[[Siete Vidas]]'' ([[Telecinco]]) e máis recentemente fixo outra aparición capitular en ''[[Mesa para cinco]]'' (La Sexta). Tamén formou parte do elenco principal da primeira temporada da serie da [[TVG]] ''[[A vida por diante]]''. En [[2008]] colaborou nas serie ''[[Cuenta Atrás]]'' ([[Cuatro]]) e ''[[La Señora]]'' ([[TVE]]), participando en varios episodios desta última. En [[2009]] rodouse a película ''[[Los abrazos rotos]]'', protagonizada por [[Penélope Cruz]] e dirixida por [[Pedro Almodóvar]], na que interveu. En [[2010]] participou na segunda tempada de ''[[Acusados]]'' ([[Telecinco]]), no papel de Jaime Holgado. ==Vida persoal== Vive en [[Madrid]] desde mediados da década dos 2000<ref name=":0" />. Desde o ano [[2012]] é a parella da actriz [[Belén Cuesta]], a quen coñeceu durante a rodaxe de ''[[Bandolera]]''<ref>{{Cita web|título=Belén Cuesta y su divertido despiste... ¡confundió a su novio, Tamar Novas, con otro señor!|url=https://www.hola.com/actualidad/20210519189827/belen-cuesta-anecdota-novio-tamar-novas/|páxina-web=HOLA|data=2021-05-19|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. == Filmografía == === Cine === * ''[[A lingua das bolboretas]]'' ([[José Luis Cuerda]], [[1999]]). Como Roque. * ''[[Mar Adentro]]'' ([[Alejandro Amenábar]], [[2004]]). Como Javi. * ''[[Retrato (filme)|Retrato]]'' ([[Jairo Iglesias]], [[2005]]). Como Óscar. * ''[[Los fantasmas de Goya]]'' ([[Miloš Forman]], [[2006]]). Como Aprendiz 1. * ''[[Una mujer invisible]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2007]]). Como Javier. * ''[[¡Maldito bastardo!]]'' ([[Javi Camino]], [[2008]]). Como Fonsiño. * ''[[Los abrazos rotos]]'' ([[Pedro Almodóvar]], [[2009]]). Como Diego. * ''[[A cicatriz branca]]'' ([[Margarita Ledo]], [[2013]]). * ''[[La playa de los ahogados]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2014]]). Como Carpinteiro. * ''[[Elisa e Marcela (filme)|Elisa e Marcela]]'' ([[Isabel Coixet]], [[2019]]). Como Andrés. *''[[Quen a ferro mata]]'' ([[Paco Plaza]], 2019). Como Mario. *''[[El asesino de los caprichos]]'' ([[Gerardo Herrero]], 2019). Como Iván Santaolalla. === Televisión === ==== Fixo ==== * ''[[A vida por diante]]'' ([[2006]]-[[2007]]). [[TVG]]. Como Quique Beiro. *''[[La ira]]'' ([[2009]]). [[Telefilme]] - [[Telecinco]]. como Julián. *''[[Acusados]]'' ([[2010]]). [[Telecinco]]. Como Jaime Holgado. *''[[Bandolera]]'' ([[2012]]). [[Antena 3]]. Como Alejandro de la Serna. *''[[La memoria del agua (telefilme)|La memoria del agua]]'' ([[2012]]). [[La 1]]. Como Lucas. *''[[Códice (miniserie)|Códice]]'' ([[2014]]). Miniserie [[TVG]]. Como Esteban. * ''[[Carlos, rey emperador]]'' ([[2015]]-[[2016]]). Como [[Xoán III de Portugal]]. * ''[[La zona (serie de televisión)|La zona]]'' ([[2017]]). [[Movistar+]]. Como Ricardo. * [[Fariña (serie de televisión)|''Fariña'']] ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Roque. *''[[Allí abajo]]'' ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Yago Castro. *''[[Alta mar (serie de televisión)|Alta mar]]'' ([[2019]]). [[Netflix]]. Como Sebastián de la Cuesta. *''[[Veneno (serie de televisión)|Veneno]]'' (2020). [[Atresmedia]]. Como Miguel. *''[[El desorden que dejas (serie de televisión)|El desorden que dejas]]'' ([[2020]]). [[Netflix]]. Como Germán. ==== Episódico ==== * ''[[7 vidas]]'' ([[2004]]). [[Telecinco]]. Como Adolfo 'Fito'. *''[[Mesa para cinco]]'' ([[2006]]). [[La Sexta]]. Como Nacho. *''[[La Señora]]'' ([[2008]]). [[TVE]]. Como Fernando. * ''[[Cuenta atrás]]'' ([[2008]]). [[Cuatro]]. Como Iván Iglesias. * ''[[El ministerio del tiempo]]'' ([[2017]]). [[Televisión Española|TVE]]. Como [[Gustavo Adolfo Bécquer]]. *''[[Apaches (serie de televisión)|Apaches]]'' ([[2017]]). [[Antena 3]]. Como El Flaco. == Premios e nomeamentos == === [[Premios Goya]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||[[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]]||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios da Unión de Actores]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Mellor actor revelación||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios Mestre Mateo]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |[[19ª edición dos Premios Mestre Mateo|2020]] |Mellor interpretación masculina secundaria |[[El desorden que dejas (serie de televisión)|''El desorden que dejas'']] |Nomeado |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Copa Volpi ó mellor actor||''[[Mar adentro]]''||Candidato |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Cannes]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2009||Premio de interpretación masculina ó mellor actor||''[[Los abrazos rotos]]''||Candidato |- |} ==Notas== {{listaref}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Novas, Tamar}} [[Categoría:Actores de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Actores de cine de Galicia]] [[Categoría:Actores de televisión de Galicia]] [[Categoría:Actores infantís de Galicia]] [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Nados en 1986]] rsp1h6281wyvythhsry7nfxnbtv47fx 6148331 6148329 2022-08-02T12:06:04Z Xabier Cid 1093 engado a [[Categoría:Galegos de Madrid]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Actor |nomecompleto = Tamar Novas Pita |premios goya = [[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]] <br /> [[Mar adentro]] }} '''Tamar Novas Pita''', nado en [[Santiago de Compostela]] o [[3 de outubro]] de [[1986]], é un [[actor]] [[Pobo galego|galego]]. == Traxectoria == A súa familia é de [[Figueiroa, Arzúa|Figueiroa]] (Arzúa) e [[Melide]]<ref name=":0">{{Cita web|título=Tamar Novas, actor: «Aínda lembro a cara dalgún amigo cando viu por primeira vez á Panorama»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/melide/2022/07/30/ainda-lembro-cara-dalgun-cando-viu-primeira-vez-a-panorama/0003_202207SY30P2991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2022-07-31|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. Estudou Ciencias da Comunicación na [[Universidade de Santiago de Compostela]]. A súa primeira experiencia interpretativa foi no ano [[1999]], na película ''[[A lingua das bolboretas]]'', ás ordes de [[José Luis Cuerda]]. Pero o verdadeiro éxito e recoñecemento chegaríalle en [[2004]], da man de [[Alejandro Amenábar]] e a súa película ''[[Mar adentro]]''. O seu papel nesta cinta, o de sobriño de [[Ramón Sampedro]], valeulle un Premio Goya ó Mellor Actor Revelación, así coma o premio da Unión de Actores na mesma categoría. A raíz da popularidade adquirida grazas a ''[[Mar adentro]]'' fixo un cameo na popular serie ''[[Siete Vidas]]'' ([[Telecinco]]) e máis recentemente fixo outra aparición capitular en ''[[Mesa para cinco]]'' (La Sexta). Tamén formou parte do elenco principal da primeira temporada da serie da [[TVG]] ''[[A vida por diante]]''. En [[2008]] colaborou nas serie ''[[Cuenta Atrás]]'' ([[Cuatro]]) e ''[[La Señora]]'' ([[TVE]]), participando en varios episodios desta última. En [[2009]] rodouse a película ''[[Los abrazos rotos]]'', protagonizada por [[Penélope Cruz]] e dirixida por [[Pedro Almodóvar]], na que interveu. En [[2010]] participou na segunda tempada de ''[[Acusados]]'' ([[Telecinco]]), no papel de Jaime Holgado. ==Vida persoal== Vive en [[Madrid]] desde mediados da década dos 2000<ref name=":0" />. Desde o ano [[2012]] é a parella da actriz [[Belén Cuesta]], a quen coñeceu durante a rodaxe de ''[[Bandolera]]''<ref>{{Cita web|título=Belén Cuesta y su divertido despiste... ¡confundió a su novio, Tamar Novas, con otro señor!|url=https://www.hola.com/actualidad/20210519189827/belen-cuesta-anecdota-novio-tamar-novas/|páxina-web=HOLA|data=2021-05-19|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. == Filmografía == === Cine === * ''[[A lingua das bolboretas]]'' ([[José Luis Cuerda]], [[1999]]). Como Roque. * ''[[Mar Adentro]]'' ([[Alejandro Amenábar]], [[2004]]). Como Javi. * ''[[Retrato (filme)|Retrato]]'' ([[Jairo Iglesias]], [[2005]]). Como Óscar. * ''[[Los fantasmas de Goya]]'' ([[Miloš Forman]], [[2006]]). Como Aprendiz 1. * ''[[Una mujer invisible]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2007]]). Como Javier. * ''[[¡Maldito bastardo!]]'' ([[Javi Camino]], [[2008]]). Como Fonsiño. * ''[[Los abrazos rotos]]'' ([[Pedro Almodóvar]], [[2009]]). Como Diego. * ''[[A cicatriz branca]]'' ([[Margarita Ledo]], [[2013]]). * ''[[La playa de los ahogados]]'' ([[Gerardo Herrero]], [[2014]]). Como Carpinteiro. * ''[[Elisa e Marcela (filme)|Elisa e Marcela]]'' ([[Isabel Coixet]], [[2019]]). Como Andrés. *''[[Quen a ferro mata]]'' ([[Paco Plaza]], 2019). Como Mario. *''[[El asesino de los caprichos]]'' ([[Gerardo Herrero]], 2019). Como Iván Santaolalla. === Televisión === ==== Fixo ==== * ''[[A vida por diante]]'' ([[2006]]-[[2007]]). [[TVG]]. Como Quique Beiro. *''[[La ira]]'' ([[2009]]). [[Telefilme]] - [[Telecinco]]. como Julián. *''[[Acusados]]'' ([[2010]]). [[Telecinco]]. Como Jaime Holgado. *''[[Bandolera]]'' ([[2012]]). [[Antena 3]]. Como Alejandro de la Serna. *''[[La memoria del agua (telefilme)|La memoria del agua]]'' ([[2012]]). [[La 1]]. Como Lucas. *''[[Códice (miniserie)|Códice]]'' ([[2014]]). Miniserie [[TVG]]. Como Esteban. * ''[[Carlos, rey emperador]]'' ([[2015]]-[[2016]]). Como [[Xoán III de Portugal]]. * ''[[La zona (serie de televisión)|La zona]]'' ([[2017]]). [[Movistar+]]. Como Ricardo. * [[Fariña (serie de televisión)|''Fariña'']] ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Roque. *''[[Allí abajo]]'' ([[2018]]). [[Antena 3]]. Como Yago Castro. *''[[Alta mar (serie de televisión)|Alta mar]]'' ([[2019]]). [[Netflix]]. Como Sebastián de la Cuesta. *''[[Veneno (serie de televisión)|Veneno]]'' (2020). [[Atresmedia]]. Como Miguel. *''[[El desorden que dejas (serie de televisión)|El desorden que dejas]]'' ([[2020]]). [[Netflix]]. Como Germán. ==== Episódico ==== * ''[[7 vidas]]'' ([[2004]]). [[Telecinco]]. Como Adolfo 'Fito'. *''[[Mesa para cinco]]'' ([[2006]]). [[La Sexta]]. Como Nacho. *''[[La Señora]]'' ([[2008]]). [[TVE]]. Como Fernando. * ''[[Cuenta atrás]]'' ([[2008]]). [[Cuatro]]. Como Iván Iglesias. * ''[[El ministerio del tiempo]]'' ([[2017]]). [[Televisión Española|TVE]]. Como [[Gustavo Adolfo Bécquer]]. *''[[Apaches (serie de televisión)|Apaches]]'' ([[2017]]). [[Antena 3]]. Como El Flaco. == Premios e nomeamentos == === [[Premios Goya]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||[[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]]||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios da Unión de Actores]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Mellor actor revelación||[[Mar adentro]]||Gañador |- |} === [[Premios Mestre Mateo]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |[[19ª edición dos Premios Mestre Mateo|2020]] |Mellor interpretación masculina secundaria |[[El desorden que dejas (serie de televisión)|''El desorden que dejas'']] |Nomeado |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2004||Copa Volpi ó mellor actor||''[[Mar adentro]]''||Candidato |- |} === [[Festival Internacional de Cine de Cannes]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Ano || Categoría || Película || Resultado |- |2009||Premio de interpretación masculina ó mellor actor||''[[Los abrazos rotos]]''||Candidato |- |} ==Notas== {{listaref}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Novas, Tamar}} [[Categoría:Actores de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Actores de cine de Galicia]] [[Categoría:Actores de televisión de Galicia]] [[Categoría:Actores infantís de Galicia]] [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Nados en 1986]] [[Categoría:Galegos de Madrid]] 3jkw9zz4lmr0qlncyskvr85jkjd9l05 0 43818 6149171 6112498 2022-08-03T07:43:53Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Periódico}} '''''A Peneira''''' foi unha publicación periódica quincenal en [[Lingua galega|galego]] editada en [[Ponteareas]] desde o ano [[1984]] até comezos de 2011, a cargo de [[Edicións A Peneira]]. Conxuntamente co xornal repartíase o suplemento cultural ''Kalaikia''. Dende 2016, está presente nunha edición dixital e troca o nome a ''Novas do Eixo Atlántico.'' == Traxectoria == [[Ficheiro:A Peneira (0).jpg|miniatura|Cabeceira do 1.º número.]] O primeiro número foi editado en marzo do 1984 baixo a iniciativa do director [[Guillermo Rodríguez Fernández]].<ref name=":0">Baquero (2007), p. 333</ref> Os principios que rexían a súa liña editorial son a independencia de grupos políticos e económicos, a total transparencia informativa e a defensa da personalidade de [[Galicia]], da súa lingua, da súa cultura e da súa entidade nacional económica e política. O seu lema é “informar formando”. É un dos xornais históricos escritos en lingua galega. Nunha primeira etapa as noticias estaban centradas na zona sur da [[Provincia de Pontevedra]] pero co tempo ampliouse a súa zona xeográfica abranguendo [[Comarca do Salnés|o Salnés]], [[Comarca do Morrazo|o Morrazo]] e con apartados especiais dedicados ás [[Comarcas de Galicia|comarcas galegas]].<ref name=":0" /> Dende os seus inicios quixo servir como método de comunicación entre [[Galicia]] e [[Portugal]] na súa sección “Alem Minho”. A súa periodicidade foi mensual ata a década dos 90 en que se convertería en quincenal.<ref name=":0" /> Por volta do 2004, coa entrada de Antón Fernández Escudero na redacción,  modificouse o seu carácter informativo. Así naceron distintas cabeceiras comarcais: en decembro apareceu a ''Peneira do Condado Paradanta'' e, tamén, ''a do Baixo Miño'' que posteriormente se transformou nun suplemento do xornal, xunto coas comarcas do Val Miñor e Vigo, de periodicidade mensual.  En xuño, xorde ''A Peneira da Louriña''. Este feito permite orientar o xornal cara a unha información nacional, tomando [[Santiago de Compostela|Compostela]] como eixe e recollendo información local nas cabeceiras de saída mensual. Na altura do 2006 o xornal mereceu o [[Premios da Crítica Galicia|Premio da Crítica de Galicia]] na modalidade de Iniciativas Culturais.<ref>{{Cita web|url=https://elpais.com/diario/2009/12/11/galicia/1260530306_850215.html|apelidos=Carbajo|nome=Primitivo|data-publicación=11-12-2009|páxina-web=elpais.com|título='A Peneira' cumpre 25 anos como emblema da prensa comarcal|data-acceso=15-12-2018}}</ref> A distribución no ano 2007 era duns 10.000 exemplares repartidos polas catro provincias con maior presenza na de Pontevedra.<ref>Barreiro & Pérez, p. 4</ref> En xaneiro de 2011 o xornal pechou a súa versión en papel na etapa negra do xornalismo galego onde se sucederon as desaparición de proxectos históricos de comunicación en galego como [[Vieiros (xornal)|Vieiros]], [[A Nosa Terra (1977)|A Nosa Terra]] e [[Galicia Hoxe]], xunto con outros de difusión máis reducida entre os que se atopou [[A Peneira]] e [[GZ Nación]]. [[Ficheiro:A Nova Peneira Dixital (1).png|miniatura|A Nova Peneira.]] En 2012, o proxecto segue a súa actividade exclusivamente en formato electrónico baixo o nome de ''A Peneira Dixital''.<ref>{{Cita web|url=http://www.apeneiradixital.com/|páxina-web=Arquivado en Wayback-Machine|título=A nova peneira dixital|data-acceso=15-12-2018|data-arquivo=22-04-2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160422073312/http://www.apeneiradixital.com/|url-morta=unfit}}</ref> Logo de 2016 pasa a chamarse ''Novas do Eixo Atlántico.'' == Organigrama == * Director: Guillermo Rodríguez * Redactor Xefe: Antón Fernández * Redacción: [[Ramón Couñago]], María Díaz, Manrique Fernández, [[Diego Giráldez]], Amparo Rodríguez. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro|título=Datos históricos del ayer y hoy de Mos. (1546-1999)|apelidos=Baquero Rotea|nome=Fco. Javier|editorial=|ano=1999|ISBN=84-605-9128-X|ref=}} * {{Cita web|url=http://xornalistas.gal/web/uploads/materiais_biblioteca_adxuntos/adxunto/9ac/55c0afd927-informe_medios_galegos.pdf|apelidos=Barreiro|nome=Manuel M.|apelidos2=Pérez Pena|nome2=Marcos|páxina-web=xornalistas.gal|título=Informe. A crise dos medios en galego|data-acceso=15-12-2018}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160422073312/http://www.apeneiradixital.com/ A Peneira dixital] *[http://www.novasdoeixoatlantico.com/ Sitio web de Novas do Eixo Atlántico] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Peneira}} [[Categoría:Prensa escrita de Galicia]] [[Categoría:Ponteareas]] d9x0wmgk4mbivcjim6catwjr9tjtb3j 0 44399 6149145 6104172 2022-08-03T05:47:41Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Club de fútbol | nome = A.C. Milan | escudo = [[Ficheiro:Logo of AC Milan.svg|150px|Escudo]] | nomecompleto = Associazione Calcio Milan S.p.A. | alcume = ''I Rossoneri''<br />''Il Diavolo''<br />''Casciavit'' | fundación = 16 de decembro de 1899 {{idade|16|12|1889}} | estadio = [[Stadio Giuseppe Meazza|San Siro]],<br />[[Milán]], [[Italia]] | inauguración = 19 de setembro de 1926 | capacidade = 80&nbsp;018 | propietario = {{ITAb}} [[Paolo Scaroni]] | adestrador = {{ITAb}} [[Stefano Pioli]] | liga = [[Lega Calcio Serie A|Serie A]] | tempada = [[Serie A 2019-2020|2019–20]] | posición = '''6º''' | marcacamiseta = Puma | anunciocamiseta = [[Fly Emirates]] | web = https://www.acmilan.com | pattern_la1 = _milan2021h | pattern_b1 = _milan2021h | pattern_ra1 = _milan2021h | pattern_sh1 = | pattern_so1 = _milan2021hl | leftarm1 = 7D0B1D | body1 = 7D0B1D | rightarm1 = 7D0B1D | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _milan2021a | pattern_b2 = _milan2021a | pattern_ra2 = _milan2021a | pattern_sh2 = | pattern_so2 = _milan2021hl | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = FFFFFF | pattern_la3 = _milan2021t | pattern_b3 = _milan2021t | pattern_ra3 = _milan2021t | pattern_sh3 = _milan2021t | pattern_so3 = _milan2021t | leftarm3 = 1574A2 | body3 = 1574A2 | rightarm3 = 1574A2 | shorts3 = 1574A2 | socks3 = 1574A2 }} O '''Associazione Calcio Milan''', habitualmente chamado '''A.C. Milan''', ou simplemente '''Milan''', é un club de [[fútbol]] [[italia]]no da cidade de [[Milán]], que participa na [[Serie A]]. Xoga con listras vermellas e negras e calzón negro, gañando por iso o sobrenome de rossoneri ("vermello-negros"). É o segundo equipo con máis logros na historia do fútbol italiano, con 18 títulos da [[Lega Calcio Serie A|Serie A]], 5 [[Copa de Italia|Copas de Italia]] e 7 [[Supercopa de Italia|Supercopas de Italia]].<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.transfermarkt.it/ac-mailand/erfolge/verein/5|páxina-web=|título=Palmarés|data-acceso=}}</ref> Internacionalmente, é o terceiro equipo con máis títulos (18), só por detrás do [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] e do [[Al-Ahly Sporting Club|Al-Ahly]], e empatado co [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors.]]<ref>{{Cita novas|título=Real Madrid, Al-Ahly, Boca y los equipos con más títulos internacionales {{!}} Goal.com|url=http://www.goal.com/es/noticias/real-madrid-que-equipos-tienen-mas-titulos-internacionales/fccjdkj32ekq11m4w67y9v6jt|lingua=es|data-acceso=2018-05-07}}</ref> Nas súas vitrinas figuran 7 [[Liga de Campións da UEFA|Ligas de Campións]], 2 [[Recopa de Europa de fútbol|Recopas de Europa]], 5 [[Supercopa de Europa|Supercopas de Europa]], 3 [[Copa Intercontinental de Fútbol|Copas Intercontinentais]] e 1 [[Copa Mundial de Clubs da FIFA]].<ref name=":0" /> Figura no cuarto posto da clasificación de mellores clubs do século XX, realizada pola [[IFFHS]].<ref>{{Cita web|url=http://www.iffhs.de/?a413f0e03790c443e0f40390b41be8b01905fdcdc3bfcdc0aec70aeedb883ccb05ff1d|páxina-web=|título=Mellores equipos do século XX según a IFFHS (en inglés)|data-acceso=|data-arquivo=24 de maio de 2012|url-arquivo=https://archive.is/20120524184019/http://www.iffhs.de/?a413f0e03790c443e0f40390b41be8b01905fdcdc3bfcdc0aec70aeedb883ccb05ff1d|url-morta=unfit}}</ref> O club foi fundado en [[1899]] como o ''Milan Football & Cricket Club'' por Alfred Edwards, un británico expatriado. En homenaxe ás súas orixes, o club mantén a forma inglesa de escrita do nome da cidade. == Estadio == {{Artigo principal|Stadio Giuseppe Meazza}} O actual estadio do equipo é o '''Giuseppe Meazza''', con capacidade para 80&nbsp;018 espectadores, tamén coñecido como '''San Siro'''. O estadio compárteo co [[Inter de Milán|Internazionale]] (tamén coñecido coma "Inter" ou "Inter de Milán"), o outro grande club de Milan. Os seguidores do AC Milan usan "San Siro" para referirse ao estadio. == Historia == "Seremos un equipo de diaños. As nosas cores serán o vermello do lume e o negro do medo que lle meteremos aos nosos adversarios". (<small>Herbert Kilpin</small>) [[Ficheiro:Soci fondatori del Milan (dicembre 1899).jpg|esquerda|miniatura|Algún socios fundadores do Milan (decembro de 1899)]] === Dos inicios á segunda posguerra === O ''Milan Football & Cricket Club'' naceu grazas á iniciativadun grupo de ingleses e italianos reunidos no hotel Du Nord e des Anglais, entre os que se atopaban [[Alfred Edwards]], o primeiro presidente, [[Edward Nathan Berra]], o vicepresidente e capitán do equipo de cricket, o secretario [[Samuel Richard Davies]]; e entre os socios fundadores [[David Allison]] (capitán do equipo), [[Daniele Angeloni]], [[Giannino Camperio]], [[Guido Valerio]] e [[Herbert Kilpin]]<ref>{{Cita libro|título=Il romanzo del grande Milan|apelidos=Di Cera|nome=Giuseppe|editorial=Newton Compton|ano=2015|ISBN=978-88-541-8793-1|ref=}}</ref>. Da nova fíxose eco [[La gazzetta dello Sport]] nun pequeno artigo do 15 ou 18 de decembro, pero non habendo unha documentación exacta sobre o acto constitutivo da sociedade, que o propio club fixa tradicionalmente no 16 de decembro de 1899<ref name=":1">{{Cita libro|título=Almanacco illustrato del Milan|apelidos=|nome=|editorial=Panini|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>, queda incerta.<ref>{{Cita libro|título=I campioni che hanno fatto grande il Milan|apelidos=Di Cera|nome=Giuseppe|editorial=Newton Compton|ano=2014|ISBN=978-88-541-7069-8|url=https://books.google.it/books?id=k3ItBQAAQBAJ&printsec=frontcover|ref=}}</ref> O 15 de xaneiro de 1899 o club afiliouse na [[Federación Italiana de Fútbol]] e o 15 de abril, nas semifinais do campionato nacional de 1900, debuta con derrota de 3-0 contra o [[FC Torinese]]. O 27 de maio do mesmo ano, gaña a "medalla do Rei" (medaglia del Re), grazas a un 2-0 fronte á [[Juventus F.C.]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Il Milan dalla A alla Z|apelidos=Di Cera|nome=Giuseppe|editorial=Newton Compton|ano=2016|ISBN=978-88-227-0188-6|ref=}}</ref> Ao ano seguinte, o Milan coróase campión de Italia, interrompendo a serie de vitorias consecutivas do [[Genoa Cricket and Football Club|Genoa]], derrotado na final por 3-0. Para o segundo título do campionato habería que esperar ata o 1906, cando o rival a bater foi a [[Juventus F.C.|Juventus]], que se negou a disputar o partido de desempate, pois non aceptaron a escolla do campo de xogo por parte da FIF, o campo do [[US Milanese]].<ref name=":1" /> A terceira vitoria chegaría no 1907, grazas ao primeiro posto na ronda final, na que participaron tamén [[Torino FC|Torino]] e [[Andrea Doria]]. A pesar dos éxitos, un grupo de socios desconformes coa afiliación de xogadores estranxeiros deixou o Milan para fundar un novo equipo, o [[Football Club Internazionale Milano]].<ref>{{Cita libro|título=1001 storie e curiosità sul grande Milan che dovresti conoscere|apelidos=Di Cera|nome=Giuseppe|editorial=Newton Compton|ano=2013|ISBN=978-88-541-5987-7|url=https://books.google.it/books?id=RlwdAgAAQBAJ&printsec=frontcover|ref=}}</ref> Despois da separación o Milan conseguiu dous scudettos, os de 1910-1911 e 1911-1912, ambos contra o [[Pro Vercelli]], mentres que en 1916 os rossoneri fixéronse coa Copa Federale (''Coppa Federale''). Nas temporadas seguintes, o equipo gañou dúas veces os campionatos rexionais pero non tivo éxito nas fases nacionais. En marzo de 1919 o nome do equipo cambiouse a ''Milan Football Club''<ref name=":3">{{Cita libro|título=Almanacco illustrato del calcio 2015|apelidos=|nome=|editorial=Panini Comics|ano=2015|ISBN=978-88-912-1454-6|ref=}}</ref> e no 1926 inaugúrase o estadio [[Stadio Giuseppe Meazza|San Siro]], mandado construír polo presidente [[Piero Pirelli]], e que ata 1947 hospedaba só ao Milan, xa que o Inter xogaba no [[Arena Civica]].<ref>{{Cita web|url=http://www.sansiro.net/?page_id=186|páxina-web=|título=Historia de San Siro (en italiano)|data-acceso=|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180501172109/http://www.sansiro.net/?page_id=186|dataarquivo=01 de maio de 2018|urlmorta=yes}}</ref> No [[período de entreguerras]], os ''diavoli'', obtiveron só postos de media táboa, non pasando do terceiro posto conseguido nas tempadas 1937-1938 e 1940-1941. As estrelas da época foron [[Aldo Boffi]] e [[Giuseppe Meazza]]. En 1936 o equipo toma o nome de ''Milan Associazione Sportiva'', cambiada de novo en 1939, cando as autoridades [[Fascismo|fascistas]] impuxeron a ''italianización'' do nome pasando a ser ''Associazione Calcio Milano.<ref name=":3" />'' A comezos da posguerra e outra vez co nome de ''Milan Associazione Sportiva'', conseguen o cuarto posto na 1946-1947 e o título simbólico de campións de inverno na tempada seguinte.<ref>{{Cita web|url=http://www.fussballdaten.de/italien/1948/20/|páxina-web=|título=Clasificación a metade de tempada (en alemán)|data-acceso=8 de maio de 2018}}</ref> [[Ficheiro:HerbertKilpin.jpg|esquerda|miniatura|Herbert Kilpin, cofundador e primeiro adestrador do Milan.]] '''<big>Os anos cincuenta e sesenta</big>''' [[Ficheiro:Gre-No-Li ACMilan.jpg|miniatura|Gren, Nordahl e Liedholm: os ''Gre-No-Li'']] O cuarto scudetto chegou na tempada 1950-1951, tras 44 anos de espera,<ref group="nota">Aínda que os anos efectivos sen título foron 36, xa que habería que descontar 1908, no que o equipo non participou, así como as dúas guerras mundiais, durante as que non houbo competición. </ref> xunto coa prestixiosa [[Copa Latina]] de 1951, grazas aos goles do célebre trío sueco ''Gre-No-Li'' (formado por [[Gunnar Gren]], [[Gunnar Nordahl]] e [[Nils Liedholm]]) e ás paradas de [[Lorenzo Buffon]], baixo a dirección do técnico húngaro [[Lajos Czeizler]]. Nos seguintes anos uníronse ao equipo outros campións como [[Schiaffino]], [[Bagnoli]], [[Luigi Radice]] e [[Cesare Maldini]], que capitaneados por [[Nils Liedholm]] estiveron entre os protagonistas das vitorias da [[Copa Latina]] de 1956 e doutros tres campionatos (1954-1955, 1956-1957 e 1958-1959). En 1958 o Milan alcanza a súa primeira final de [[Copa de Europa]], perdendo 3-2 no tempo engadido, contra o gran [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]], vencedor das primeiras cinco edicións do torneo.<ref name=":4">{{Cita web|url=https://www.gazzetta.it/Calcio/SerieA/Squadre/Milan/Primo_Piano/2007/05_Maggio/SPECIALE%20ATENE/pop_tuttefinali.shtml|páxina-web=|título=Todas as finais do Milan (en italiano).|data-acceso=8 de maio de 2018}}</ref> Na tempada 1961-1962, o Milan faise co seu oitavo título con [[Nereo Rocco]] no banquiño, o goleador [[José Altafini]] na dianteira e un noviño [[Gianni Rivera]] no campo. [[Ficheiro:Rocco.gif|miniatura|Nereo Rocco coa Copa de Europa e a Copa Intercontinental de 1969]] Cambiada, ao inicio da seguinte tempada, a denominación a ''Milan Associazione Calcio,'' o club obtén o primeiro éxito continental ao vencer 2-1 ao [[Sport Lisboa e Benfica|Benfica]] en [[Wembley Stadium|Wembley]]<nowiki/>con dobrete de Altafini.<ref name=":4" /> Cesare Maldini foi o primeiro capitán dun equipo italiano en levantar a Copa de Europa. O 16 de novembro de 1963, os ''rossoneri'', con [[Giuseppe Viani]] de adestrador (tras a marcha de Rocco ao Torino), perderon por 1-0 o partido de desempate da [[Copa Intercontinental de Fútbol|Copa Intercontinental]], xogado no estadio de [[Estádio do Maracanã|Maracanã]], contra o [[Santos Futebol Clube|Santos]] de [[Pelé]].<ref name=":1" /> Esta foi a última tempada baixo a presidencia de [[Andrea Rizzoli]], que dimitiu tras 9 anos nos que gañou 4 scudettos, unha Copa Latina, unha Copa de Europa e edificou o centro deportivo de [[Milanello]].<ref>{{Cita web|url=https://www.acmilan.com/it/club/le-sedi/milanello|páxina-web=|título=Milanello, o centro deportivo do Milan (en italiano)|data-acceso=8 de maio de 2018}}</ref> Tras algunhas tempadas frouxas, nas que o único éxito foi a Copa Italia de 1966-67, o retorno ao banquiño de Rocco levou ao equipo a conquistar o noveno título de liga e a [[Recopa de Europa de fútbol|Recopa de Europa]] 1967-1968, conquistada no [[De Kuip]] de [[Rotterdam]], fronte ao [[Hamburger SV|Hamburgo]] con dous goles de [[Kurt Hamrin]].<ref>{{Cita web|url=https://www.transfermarkt.it/ac-milan_amburgo-sv/index/spielbericht/1104619|páxina-web=transfermarkt|título=Recopa de Europa 1967-1968|data-acceso=8 de maio de 2018}}</ref> Na liga do ano seguinte,o Milan queda en segundo posto por detrás da [[ACF Fiorentina|Fiorentina]], pero gaña a súa segunda [[Copa de Europa]], vencendo na final de [[Madrid]] ao [[AFC Ajax|Ajax]] de [[Rinus Michels]].<ref name=":4" /> Ese mesmo ano o Milan adxudícase a Copa Intercontinental ao vencer os dous partidos da final contra os arxentinos do [[Club Estudiantes de La Plata|Estudiantes]] (3-0; 1-2).<ref>{{Cita web|url=https://www.transfermarkt.it/coppa-intercontinentale/startseite/pokalwettbewerb/WEPO/saison_id/1969|páxina-web=transfermarkt.it|título=Copa Intercontinental 1969-1970|data-acceso=8 de maio 2018}}</ref> A este éxito de equipo súmase a vitoria de [[Gianni Rivera|Rivera]] no [[Balón de Ouro]] 1969, primeiro italiano en conseguilo.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Milan AC 1974-75.jpg|esquerda|miniatura|Formación do Milan na 1974-1975]] '''<big>Os anos setenta e oitenta</big>''' Os [[Década de 1970|anos 70]] iniciáronse con 3 segundos postos consecutivos na liga, dous dos cales se obtiveron despois de grandes remontadas de Inter (1970-1971) e Juventus (1972-1973). En particular na 1972-1973 os ''rossoneri'' perderon un campionato que parecía xa gañado, a causa dunha amarga derrota na "''Fatal Verona''".<ref>{{Cita web|url=https://sport.sky.it/calcio/serie-a/2017/12/17/fatal-verona-milan-storia-curiosita-scudetti-persi.html|páxina-web=Sky|título=O Milan e a "Fatal Verona": a historia de dous scudettos perdidos clamorosamente (italiano)|data-acceso=8 de maio de 2018}}</ref> Os segundos postos non obstante, foron compensados polas consecucións de dúas Copas de Italia (1971-1972 e 1972-1973) e da segunda [[Recopa de Europa de fútbol|Recopa de Europa]] (1972-1973). [[Ficheiro:Serie A 1979-80 - AC Milan v Inter Milan - Giuseppe and Franco Baresi.jpg|miniatura|Os irmáns Baresi, Giuseppe "Beppe" coa camisola do Inter e Franchino "Franco" coa do Milan en 1980]] Despois de varias temporadas non moi boas, a chegada de [[Nils Liedholm]] ao banquiño e o 4º posto na tempada 1977-1978, tempada na que debutou [[Franco Baresi]], precederon á conquista do décimo título de liga na 1978-1979. O equipo, dirixido no campo por [[Gianni Rivera]], na súa última tempada como futbolista, puido coa competencia do duro Perugia de [[Ilario Castagner]] que acabou a temporada imbatido e conseguiu o codiciado "scudetto da estrela" (por ser o décimo titulo).<ref>{{Cita web|url=https://sport.sky.it/calcio/2014/04/12/amarcord_perugia_stagione_degli_imbattibili_1978_1979.html|páxina-web=Sky|título=O imbatible Perugia da 78-79, un record amargo (italiano)|data-acceso=8 de maio de 2018}}</ref> Os [[Década de 1980|anos 80]] comezaron co primeiro descenso á [[Serie B]] e coa expulsión do presidente [[Felice Colombo]] tras o ''escándalo do Totonero'', unha trama de apostas e amaño de partidos que afectou a varios equipos e que mandou á segunda categoría a Milan e [[Società Sportiva Lazio|Lazio]].<ref>{{Cita web|url=https://as.com/futbol/2016/03/23/mas_futbol/1458722911_754856.html|páxina-web=As.com|título=O escándalo do Totonero (en español)|data-acceso=8 de maio de 2018}}</ref> O rápido retorno á máxima categoría gañando o campionato de Serie B 1980-1981 foi seguido dunha temporada pésima na que o equipo volveu descender, esta vez sobre o campo, tras acabar en antepenúltima posición con 24 puntos en 30 partidos.<ref>{{Cita web|url=https://www.fussballdaten.de/italien/1982/|páxina-web=fussballdaten.de|título=Clasificación final da 81-82|data-acceso=8 de maio de 2018}}</ref> O retorno á [[Serie A]] foi otra vez inmediato, pero o Milan, despois de algunhas temporadas de transición, nas que debutou en [[Udine]] un [[Paolo Maldini]]<ref>{{Cita web|url=https://www.acmilan.com/it/paolo-maldini|páxina-web=acmilan|título=Paolo Maldini|data-acceso=8 de maio de 2018}}</ref> de 16 anos, tivo que afrontar unha gran crise societaria. Á sociedade, fortemente endebedada e en risco de quebra, chegou o empresario milanés [[Silvio Berlusconi]], quen rematou co déficit económico. [[Ficheiro:Sacchi.jpg|esquerda|miniatura|Arrigo Sacchi durante a súa etapa milanista]] Na tempada seguinte chegaron [[Roberto Donadoni]], [[Dario Bonetti]], [[Giuseppe Galderisi]], [[Daniele Massaro]] e [[Giovanni Galli]], e tras unha tempada de adaptación, a marcha de Liedholm e o quinto posto final, o Milan apostou polo novo técnico [[Arrigo Sacchi]] e contratou as dúas estrelas holandesas [[Marco van Basten]] e [[Ruud Gullit]], [[Balón de Ouro]] 1987. Sacchi, despois dun inicio difícil, guiou o equipo á remontada sobre o [[SSC Napoli|Napoli]] e á vitoria final. Tal suceso foi o preludio a un trienio de ouro no que os ''rossoneri'' se adxudicaron dúas [[Liga de Campións da UEFA|Copas de Europa]] (1989, 1990), dúas [[Supercopa de Europa|Supercopas de Europa]] (1989, 1990), dúas [[Copa Intercontinental de Fútbol|Copas Intercontinentais]] (1989, 1990) e a [[Supercopa italiana]] 1989. O Milan de Sacchi, inspirado no ''fútbol total'', revolucionou e a práctica e a mentalidade futbolística. === Dos anos noventa a hoxe === [[Ficheiro:Mauro Tassotti, Fabio Capello and Adriano Galliani with the UEFA Champions League trophy - 1994.jpg|esquerda|miniatura|Mauro Tassotti, Fabio Capello e Adriano Galliani coa Champions League do 1994]] A serie de éxitos internacionais do Milan de Sacchi interrómpese o 20 de marzo de 1991 na "noite de Marsella", cando [[Adriano Galliani]], durante o partido de volta dos cuartos de final da [[Copa de Europa]] contra o [[Olympique de Marseille]], fai retirar o equipo do terreo de xogo cando perdía 1-0, polo apagado dun foco do estadio.<ref>{{Cita libro|título=Crudelmente Milan. 20 anni di passione rossonera|apelidos=Tiziano|nome=Crudeli|editorial=Libri di sport|ano=2005|ISBN=88-87676-48-8|url=https://books.google.it/books?id=EZj0-A8KUcMC&printsec=frontcover|data=2005|ref=}}</ref> A decisión de non volver ao campo, aínda despois da restauración da iluminación, implicou que se dera o partido por perdido 3-0 e a descualificación do equipo durante un ano de todas as competicións europeas.<ref name=":1" /><ref>{{Cita novas |data=28/3/1991 |xornal=El País |título=La UEFA suspende al Milan por una temporada |url=https://elpais.com/diario/1991/03/28/deportes/670114810_850215.html |lingua=es |issn=1134-6582 |data-acceso=9/5/2018 }}</ref> Pechouse así a etapa de Sacchi, que ao final da tempada deixou o seu posto a [[Fabio Capello]], para converterse no novo seleccionador nacional italiano. Excluído das competicións europeas, o Milan centrouse no campionato nacional 1991-1992, que conseguiu gañar sen sufrir ningunha derrota.<ref>{{Cita web|url=https://www.fussballdaten.de/italien/1992/|páxina-web=Fussballdaten|título=Serie A - Die italienische erste Liga 1991/1992 - Der 34. Spieltag - Fussballdaten|data-acceso=2018-05-09|lingua=en-US}}</ref> O ano seguinte gañou o segundo scudetto consecutivo e a Supercopa italiana e volveu como protagonista á escena europea, chegando a disputar a final da [[Champions League]],<ref name=":4" /> onde foi novamente derrotado polo [[Olympique de Marseille]]. Substituíndo ao [[Olympique de Marseille]], descualificado tras o ''Caso Valenciennes-Olympique Marsiglia'',<ref>{{Cita novas |data=7/9/1993 |xornal=El País |título=El Marsella, excluido de la Copa de Europa |url=https://elpais.com/diario/1993/09/07/deportes/747352801_850215.html |lingua=es |issn=1134-6582 |data-acceso=9/5/2018 }}</ref> os ''rossoneri'' perderon os dous partidos que valían os títulos da [[Supercopa de Europa]] 1993 (2-1 contra o [[Parma F.C.|Parma]]) e da [[Copa Intercontinental de Fútbol|Copa Intercontinental]] (3-2 contra o [[São Paulo Futebol Clube|São Paulo]]). A 1993-1994 foi non obstante, memorable, logrando un dobrete [[Serie A|scudetto]]-[[Champions League]], esta última gañada contra o [[FC Barcelona|Barcelona]] de [[Johan Cruyff]] por 4-0. O Milan conquistou tamén a Supercopa italiana 1994 e a [[Supercopa de Europa]] 1994, pero perdeu por 2-0 a [[Copa Intercontinental de Fútbol|Copa Intercontinental]] contra os arxentinos de [[Club Atlético Vélez Sársfield|Vélez Sársfield]]<ref>{{Cita novas|apelidos=Tagliaferri|nome=Guillermo|título=A 20 años de la máxima hazaña de Vélez|url=https://www.clarin.com/velez-sarsfield/velez_sarsfield-copa_intercontinental_0_rkX7ijv5vmg.html|lingua=es|data-acceso=2018-05-09}}</ref> e por 1-0 a final de [[Liga de Campións da UEFA 1994-95|Liga de Campións 1994-1995]], gañada polo [[AFC Ajax|Ajax]] de [[Louis van Gaal]].<ref name=":4" /> Ao remate da tempada 1995-1996, [[Fabio Capello]] deixou o seu posto no banquiño ao uruguaio [[Óscar Tabárez]]. Nos dous anos seguintes, o equipo, do que marchou Tabárez en decembro de 1996 para volver Arrigo Sacchi, e do que este último marchou no verán de 1997 para que volvera [[Fabio Capello]], viviu unha fin de ciclo, marcada por unha crise de resultados e posicións decepcionantes no campionato. En 1998 logra alcanzar a final de copa tras 8 anos e cae derrotado. A fichaxe do técnico [[Alberto Zaccheroni]], que guiou o equipo ao seu 16º scudetto parecía dar inicio a un novo ciclo de triunfos pero o club non conseguiu dar continuidade aos bos resultados. Tras pasar polas mans de Cesare Maldini, o equipo incorporou na 2001-2002 ao exfutbolista ''rossonero'' [[Carlo Ancelotti]], que inaugurou outra etapa de éxitos. Baixo a súa dirección, despois da semifinal da [[Copa da UEFA]] 2001-2002, en 2003 volveu ás vitrinas milanistas a [[Liga de Campións da UEFA 2002-03|Liga de Campións]], que non se conseguía desde había 9 anos. Foi no estadio de [[Old Trafford]] de [[Manchester]], aos penaltis e ante a [[Juventus F.C.|Juventus]]. Tres días despois o Milan gañaba a única Copa de Italia da era Berlusconi, a quinta da historia rossonera. Na tempada 2003-2004, na que a entidade pasou a chamarse ''Associazione Calcio Milan,''<ref name=":1" /> as vitrinas aumentaron coa incoporación da 17ª liga e 4ª Supercopa europea, gañada no [[estadio Luís II]] de [[Montecarlo]] 1-0 fronte ao [[Futebol Clube do Porto|Porto]] de [[José Mourinho]], mentres que perderon aos penaltis tanto a Supercopa italiana de 2003 contra a Juventus como a [[Copa Intercontinental de Fútbol|Copa Intercontinental]] 2003 contra [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]]. Na [[Liga de Campións da UEFA 2003-04]] o Milan sufriu unha amarga eliminación en cuartos de final fronte ao [[Deportivo da Coruña]], tras vencer 4-1 en [[San Siro]] o equipo caeu derrotado en [[Estadio Municipal de Riazor|Riazor]] por un contundente 4-0.[[Ficheiro:A.C. Milan lifting the European Cup after winning the 2002–03 UEFA Champions League - 20030528.jpg|miniatura|Paolo Maldini levanta a Champions League da tempada 2002-2003]] [[Ficheiro:AC Milan team celebrate.jpg|esquerda|miniatura|O Milan celebra a súa sétima Champions League no 2007]] Son da tempada 2004-2005 a vitoria da Supercopa italiana, o segundo posto en liga e a derrota na final da [[Liga de Campións da UEFA 2004-05|Liga de Campións]], contra o [[Liverpool F.C.|Liverpool]], que na segunda parte remontou un 0-3 e gañou nos penaltis.<ref>{{Cita novas |data=26/5/2005 |xornal=El País |título=Gigantesco Liverpool |url=https://elpais.com/diario/2005/05/26/deportes/1117058402_850215.html |lingua=es |issn=1134-6582 |data-acceso=9/5/2018}}</ref> Ao remate da tempada 2005-2006 (na que quedou segundo na liga) o Milan viuse envolto no escándalo [[Calciopoli]], sufriu unha penalización de 30 puntos que o deixou terceiro, e outra penalización de 8 puntos a descontar na seguinte tempada.<ref>{{Cita novas|data=2016-11-17|xornal=Deporte, y secreto|título=Bochorno italiano: El escándalo del “Calciopoli” y cómo afectó a grandes como Milan o Juventus|url=https://deporteysecreto.wordpress.com/2016/11/17/bochorno-italiano-el-escandalo-del-calciopoli-y-como-afecto-a-grandes-como-juventus-o-milan/|lingua=es-ES|data-acceso=2018-05-09}}</ref> Na 2006-2007 o Milan alcanza de novo a final da [[Liga de Campións da UEFA 2006-07|Liga de Campións]], a undécima da súa historia, e esta vez vence ao [[Liverpool F.C.|Liverpool]] con dous goles de [[Filippo Inzaghi]].<ref>{{Cita novas|xornal=El Confidencial|título=El Milán gana por 2-1 al Liverpool en una final a la italiana. Noticias de Deportes|url=https://www.elconfidencial.com/deportes/2007-05-23/el-milan-gana-por-2-1-al-liverpool-en-una-final-a-la-italiana_662839/|lingua=es|data-acceso=2018-05-09}}</ref> Era a sétima vitoria neste torneo. [[Kaká]], [[Balón de Ouro]] 2007, foi o máximo goleador da competición con 10 goles. Na 2007-2008 o Milan adxudícase a súa quinta [[Supercopa de Europa]] e o seu primeiro [[Copa Mundial de Clubs da FIFA|Mundial de Clubs da FIFA]], últimos triunfos de Ancelotti, que ao remate da 2007-2008, marcada tamén pola retirada de [[Paolo Maldini]], deixou o seu lugar ao exfutbolista [[Leonardo Nascimento|Leonardo]], na súa primeira experiencia como adestrador.<ref>{{Cita web|url=https://www.acmilan.com/it/news/show/86050|apelidos=Milan|nome=AC|páxina-web=AC Milan|título={{!}} News {{!}} AC Milan|data-acceso=2018-05-09}}</ref> No verán de 2010 chegou ao banquiño [[Massimiliano Allegri]], que guiou ao equipo á vitoria no campionato italiano 2010-2011, no que coa axuda dos goles da nova adquisición [[Zlatan Ibrahimović]], consegue o 18º scudetto da súa historia.<ref>{{Cita web|url=https://www.acmilan.com/it/news/show/133934|apelidos=Milan|nome=AC|páxina-web=AC Milan|título={{!}} News {{!}} AC Milan|data-acceso=2018-05-09}}</ref> No 2011 o Milan gaña tamén a súa sexta Supercopa italiana, vencendo en [[Pequín]] ao [[Football Club Internazionale Milano|Inter]] por 2-1.<ref>{{Cita novas|data=2011-08-06|xornal=RTVE.es|título=El Milan volvió a superar al Inter y conquista la Supercopa en Pekín - RTVE.es|url=http://www.rtve.es/deportes/20110806/milan-volvio-superar-inter-conquista-supercopa-pekin/452654.shtml|lingua=es-ES|data-acceso=2018-05-09}}</ref> Durante a xestión de Allegri acadan na liga un segundo posto no 2012 e un terceiro no 2013. En xaneiro de 2014, Allegri é substituído por [[Clarence Seedorf]]. Nos tres anos seguintes dirixiron o equipo o holandés, [[Filippo Inzaghi]] e [[Siniša Mihajlović]], pero o club vive unha época de declive, un pouco suavizado por alcanzar a final da Copa de Italia 2015-2016, despois de 13 anos. Pero foi derrotado pola Juventus. Baixo a batuta de [[Vincenzo Montella]], en decembro de 2016 os ''rossoneri'', desadxudicáronse en [[Doha]], a penaltis contra a Juventus, a súa sétima Supercopa de Italia, conquistando o último trofeo oficila da era Berlusconi.<ref>{{Cita novas|xornal=La Gazzetta dello Sport - Tutto il rosa della vita|título=Milan, è il 29° titolo di Berlusconi. E il primo di una generazione|url=https://www.gazzetta.it/Calcio/Serie-A/Milan/23-12-2016/milan-29-titolo-berlusconi-primo-una-generazione-180154070571.shtml|lingua=it|data-acceso=2018-05-09}}</ref> O 13 de abril de 2017 fíxose oficial a cesión do 99,93% da sociedade á ''Rossoneri Sport Investment Lux'', converténdose en presidente o empresario chinés [[Li Yonghong]].<ref>{{Cita novas|data=2017-04-13|xornal=Intereconomia|título=AC Milan: Berlusconi vende el Milan a Li Yonghong, un empresario chino|url=https://intereconomia.com/puntopelota/futbol/berlusconi-vende-milan-al-chino-yonghong-li-20170413-1732/|lingua=es-ES|data-acceso=2018-05-09}}</ref> Na tempada 2017-2018, despois dun comezo peor do esperado, Montella foi substituído por [[Gennaro Gattuso]]. == Xogadores == :''Categoría principal: [[:Categoría:Xogadores do AC Milan|Xogadores do AC Milan]].'' === Cadro actual === :''Datos do 8 de maio de 2018.'' {{Fs start}} {{Fs player | no= 99 | nat=ITA | pos=POR | name=[[Gianluigi Donnarumma]]}} {{Fs player | no= 30 | nat=ITA | pos=POR | name=[[Marco Storari ]]}} {{Fs player | no= 90 | nat=ITA | pos=POR | name=[[Gianluigi Donnarumma ]]}} {{Fs player | no= 2 | nat=ITA | pos=DEF | name=[[Davide Calabria]]}} {{Fs player | no= 12 | nat=ITA | pos=DEF | name=[[Andrea Conti ]]}} {{Fs player | no= 13 | nat=ITA | pos=DEF | name=[[Alessio Romagnoli ]]}} {{Fs player | no= 15 | nat=PRY | pos=DEF | name=[[Gustavo Gómez ]]}} {{Fs player | no= 17 | nat=COL | pos=DEF | name=[[Cristián Zapata]]}} {{Fs player | no= 19 | nat=ITA | pos=DEF | name=[[Leonardo Bonucci]]}} {{Fs player | no= 20 | nat=ITA | pos=DEF | name=[[Ignazio Abate]]}} {{Fs player | no= 22 |nat=ARG |pos=MED |name=[[Mateo Musacchio]]}} {{Fs player | no= 31 | nat=ITA | pos=DEF | name=[[Luca Antonelli]]}} {{Fs player | no= 46 | nat=ITA | pos=DEF | name=[[Matteo Gabbia]]}} {{Fs player | no= 47 | nat=ITA | pos=DEF | name=[[Raoul Bellanova]]}} {{Fs player | no= 4 | nat=ARG | pos=MED | name=[[José Mauri]]}} {{Fs mid}} {{Fs player | no= 5 | nat=ITA | pos=MED | name=[[Giacomo Bonaventura]]}} {{Fs player | no= 10 | nat=TUR | pos=MED | name=[[Hakan Çalhanoğlu]]}} {{Fs player | no= 18 | nat=ITA | pos=MED | name=[[Riccardo Montolivo]]}} {{Fs player | no= 21 | nat=ARG | pos=MED | name=[[Lucas Biglia]]}} {{Fs player | no= 27 | nat=ITA | pos=MED | name=[[Riccardo Forte]]}} {{Fs player | no= 71 | nat=ARG | pos=MED | name=[[Juan Mauri]]}} {{Fs player | no= 73 | nat=ITA | pos=MED | name=[[Manuel Locatelli]]}} {{Fs player | no= 79 | nat=CIV | pos=MED | name=[[Franck Kessié]]}} {{Fs player | no= 7 | nat=HRV | pos=DIA | name=[[Nikola Kalinić]]}} {{Fs player | no= 8 | nat=ESP | pos=DIA | name=[[Jesús Joaquín Fernández Sáez de la Torre |Suso]]}} {{Fs player | no= 8 | nat=BRA | pos=DIA | name=[[André Silva]]}} {{Fs player | no= 11 | nat=ITA | pos=DIA | name=[[Fabio Borini]]}} {{Fs player |name=[[Patrick Cutrone]]|nat=ITA|no=63|pos=DIA}} {{Fs player |name=[[Frank Tsadjout]]|nat=ITA|no=74|pos=DIA}} {{Fs player |name=[[Tiago Dias]]|nat=POR|no=76|pos=DIA}} {{Fs player |name=[[Alessandro Guarnone]]|nat=ITA|no=75|pos=POR}} {{Fs end}} === Xogadores famosos === [[Ficheiro:PaoloMaldini.jpg|miniatura|dereita|200px|Paolo Maldini (1984–2009 )]] [[Ficheiro:Alessandro Nesta 06052007.jpg|miniatura|dereita|200px|Alessandro Nesta (2002–2012 )]] [[Ficheiro:Kaka of AC Milan, April 19, 2009.jpg|miniatura|dereita|200px|Kaká (2003–2009)]] * Renzo De Vecchi * [[Cesare Maldini]] * Karl Heinz Schnellinger * Kurt Hamrin * Sandro Salvadore * Juan Alberto Schiaffino * Jose Altafini * Gunnar Gren * [[Ruud Gullit]] * [[Marco van Basten]] * Frank Rijkaard * Gunnar Nordahl * Nils Liedholm * Gianni Rivera * Luther Blissett * [[Franco Baresi]] * [[Giovanni Trapattoni]] * Angelo Sormani * [[Roberto Donadoni]] * [[George Weah]] * [[Demetrio Albertini]] * Paolo Di Canio * [[Roberto Baggio]] * Zvonimir Boban * Gianluigi Lentini * [[Carlo Ancelotti]] * [[Paolo Maldini]] * [[Alessandro Costacurta]] * [[Cafú]] * [[Andriy Shevchenko]] * [[Hernán Crespo]] * [[Filippo Inzaghi]] * [[Jean-Pierre Papin]] * [[Dejan Savicevic]] * Ray Wilkins * Jimmy Greaves * Jaap Stam * [[Alessandro Nesta]] * [[Kaká]] == Palmarés == === Torneos nacionais === * '''[[Lega Calcio Serie A|Serie A]] (18):''' 1901, 1906, 1907, 1950–51, 1954–55, 1956–57, 1958–59, 1961–62, 1967–68, 1978–79, 1987–88, 1991–92, 1992–93, 1993–94, 1995–96, 1998–99, 2003–04, [[Serie A 2010-2011|2010–11]]. * '''[[Copa de Italia]] (5):''' 1966–67, 1971–72, 1972–73, 1976–77, 2002–03. * '''[[Supercopa de Italia]] (7):''' 1988–89, 1992–93, 1993–94, 1994–95, 2004–05, 2010–11, 2015–16. * '''[[Lega Calcio Serie B|Serie B]] (2):''' 1980–81, 1982–83. === Torneos internacionais === * '''[[Copa Intercontinental]] (4):''' 1968, 1989, 1990, 2007. * '''[[Liga de Campións da UEFA]] (7):''' 1962–63, 1968–69, 1988–89, 1989–90, [[Liga de Campións da UEFA 1993-94|1993–94]], [[Liga de Campións da UEFA 2002-03|2002–03]], [[Liga de Campións da UEFA 2006-07|2006–07]]. * '''[[Recopa de Europa]] (2):''' 1967–68, 1972–73. * '''[[Supercopa de Europa]] (5):''' 1989, 1990, 1994, 2003, 2007. * '''[[Copa Latina]] (2):''' 1950–51, 1955–56. * '''[[Copa Mitropa]] (1):''' 1981–82. == Notas == <references group="nota"/> ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.acmilan.com/ Sitio web oficial do Milan AC] {{vl}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Equipos de fútbol de Italia|Milan]] [[Categoría:Milán]] o8i2im0wj5t4t655gl97m8087ufxrrz 0 44779 6148758 5630727 2022-08-02T19:32:25Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «substituila» wikitext text/x-wiki '''Radio Arteixo''' era unha emisora de [[radio (medio de comunicación)|radio]] pública propiedade do concello de [[Arteixo]]. Comezou a emitir o [[23 de marzo]] de [[1993]] e dende agosto de [[2011]] as súas emisións son practicamente nulas e limitadas á zona centro do núcleo urbano da vila, a raíz dunha decisión do goberno local, de [[Carlos Calvelo]] ([[Partido Popular de Galicia|PP]]). Dende ese ano prometeuse substituíla por unha plataforma multimedia de son e imaxe, aínda non existente<ref>{{Cita web|url = http://www.elidealgallego.com/articulo/area-metropolitana/radio-arteixo-cesara-sus-emisiones-para-convertirse-en-un-servicio-multimedia/20120307223609027406.html|autor = El Ideal Gallego|título = Radio Arteixo cesará sus emisiones para convertirse en un “servicio multimedia”|dataacceso = }}</ref>. En [[2013]], unha reorganización municipal minguou aínda máis o espazo dispoñible para a emisora<ref>{{Cita web|url = http://www.laopinioncoruna.es/gran-coruna/2013/11/24/arteixo-ahoga-radio/786363.html|autor = La Opinión Coruña|título = Arteixo ahoga a la radio|dataacceso = }}</ref>. Podíase escoitar en toda a [[comarca de Bergantiños]]. ==Notas== {{Listaref}} {{EMUGA}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Emisoras de radio municipais de Galicia|Arteixo, Radio]] [[Categoría:Arteixo]] 9ieynb51mmqszemnmh7o6mauoflxa88 0 45318 6149060 6097405 2022-08-03T02:27:33Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Escritor |nome = Xoán Ignacio Taibo |imaxe = Nacho Taibo (AELG)-1.jpg |descrición = |data_de_nacemento = [[31 de marzo]] de [[1949]] {{Idade|31|3|1949}} |lugar_de_nacemento = [[Madrid]] |data_de_falecemento = |lugar_de_falecemento= |lingua da escrita = [[Lingua galega|Galego]] |xéneros = [[Narrativa]] |estudos = |premios = |cónxuxe = |fillos = |relixión = |sinatura = |tamaño_sinatura = }} '''Xoán Ignacio Taibo Arias''', nado en [[Madrid]] o [[31 de marzo]] de [[1949]], é un escritor e sociólogo galego. == Traxectoria == Nado na emigración madrileña de pais galegos, tomou contacto coa cultura galega en Madrid e en 1976 estableceuse en [[Galicia]], en 1975 publicou a súa primeira obra literaria, ''[[Os inmortais]]'', unha recolleita de tres relatos. Catedrático de Lingua e Literatura Galega, colabora en diversas publicacións periódicas de Galicia. É irmán de [[Carlos Taibo]].<ref>{{Cita web|url=https://a.gal/carlos-taibo-especialista-em-geo-politica-escritor-e-novo-socio-da-agal/|páxina-web=www.a.gal|título=Carlos Taibo, especialista em geo-política, escritor e novo sócio da AGAL|data-acceso=15 de abril de 2019|data-arquivo=03 de xullo de 2019|url-arquivo=https://archive.today/20190703230605/https://a.gal/carlos-taibo-especialista-em-geo-politica-escritor-e-novo-socio-da-agal/|url-morta=unfit}}</ref> == Obra en galego == === Narrativa === * ''Os inmortais'', [[1975]], Editorial Castrelos. * ''O fotógrafo'', [[1977]], Limbo. * ''[[Homes de ningures]]'', [[1978]], Edicións do Rueiro. * ''Calendario de brétemas mañanceiras na miña praia atlántica'', [[1981]], Akal. * ''A semancia'', 1981, [[Xerais]]. * ''Doncos, o pacífico'', [[1987]], [[Sotelo Blanco Edicións|Sotelo Blanco]]. * ''Informe bestiario'', [[1991]], [[Laiovento]]. * ''A ponliña irlandesa'', [[1997]], Ediciós do Castro. * ''Por tras dos meus ollos'', [[1999]], Sotelo Blanco. * ''Salvador de Occidente'', [[2000]], Ir Indo. * ''Flor do grelo'', [[2008]], Laiovento. * ''As boas familias'', [[2014]], [[Toxosoutos]]. * ''Os tres de nunca'', [[2016]], [[Edicións Xerais|Xerais]]. === Obras colectivas === * ''Catro narracións'', 1977, Ediciós do Castro. * ''Os partidos políticos na Galiza'', 1977, Edicións do Rueiro. Con [[Manuel Rivas]]. * ''A fundición e outras narracións'', 1978, Ediciós do Castro. * ''O relato breve. Escolma dunha década ([[1980]]-[[1990]])'', 1990, [[Editorial Galaxia|Galaxia]]. * ''Premios Pedrón de Ouro. Certames XVI (1990) e XVII (1991)'', [[1992]], Ediciós do Castro. * ''Novo do trinque'', [[1997]], [[BNG]]. * ''Novos exercicios de estilo'', 2000, [[Universidade da Coruña]]. * ''Alma de beiramar'', [[2003]], [[Asociación de Escritores en Lingua Galega]]. * ''A Coruña á luz das letras'', 2008, Trifolium. * ''No tempo de [[Follas novas]]. Unha viaxe pola literatura universal'', [[2015]], [[Alvarellos Editora|Alvarellos]]. * ''Os aforismos do riso futurista'', [[2016]], Xerais. == Obra en castelán == === Tradución === * ''[[Vinícius de Moraes]]'', [[1983]], Júcar. == Premios == * Gañador do [[Premio Modesto R. Figueiredo]] do 1975, por ''A enquisa''. * Accésit do Premio Modesto R. Figueiredo do 1976, por ''O leito (esbozo para unha historia que nunca existiu)''. * [[Premio da Crítica de narrativa galega|Premio da Crítica Española]] do 1978, por ''Homes de ningures''. * Premio Mesón do Labrego da Editorial Limbo no 1978, por ''O fotógrafo''. * Gañador do Premio Modesto R. Figueiredo do 1979, por ''Pacífico Sul''. * Accésit do Premio Modesto R. Figueiredo do 1979, por ''Saga dos mil e un mortos''. * Gañador do primeiro [[Premio Carvalho Calero]] do Concello de [[Ferrol]] no 1990, por ''Informe bestiario''. * Accésit do Premio Modesto R. Figueiredo do 1990, por ''Libélulo cabálulo do demo''. * Segundo premio do Premio Modesto R. Figueiredo do [[1994]], por ''Don Ninguén''. * Finalista do premio Eixo Atlântico no [[1998]], por ''Por tras dos meus ollos''. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/hai-algo-afecta-moitisimo-mais-critica-negativa-ausencia-silencio-total/20180314172529066952.html Entrevista co escritor], ''[[Sermos Galiza]]'', [[19 de marzo]] de [[2018]]. * [http://www.galiciahoxe.com/mare/gh/xoan-ignacio-taibo-anomalo-terme-do-futuro-da-lingua-unha-minoria-activa/idEdicion-2010-06-28/idNoticia-563218/ ''É anómalo que só terme do futuro da lingua unha minoría activa''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160816071203/http://www.galiciahoxe.com/mare/gh/xoan-ignacio-taibo-anomalo-terme-do-futuro-da-lingua-unha-minoria-activa/idEdicion-2010-06-28/idNoticia-563218/ |date=16 de agosto de 2016 }}, conversa co autor para ''Galicia Hoxe'', aparecida o 28 de xuño de 2010. * [https://sites.google.com/a/iesgarciabarros.org/literatura-galega-do-s/entrevistas-12-13/xoanignaciotaibo Entrevista de Literatura Galega do S.XX do alumnado do IES Manuel García Barros] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Taibo Arias, Xoan Ignacio}} [[Categoría:Escritores en lingua galega|Taibo Arias, Xoan Ignacio]] [[Categoría:Escritores de Galicia|Taibo Arias, Xoan Ignacio]] [[Categoría:Nados en Madrid]] [[Categoría:Nados en 1949]] [[Categoría:Premio Carvalho Calero]] o0q7e0fy4rat8uabxcyuddy9kltg1pz 0 46833 6149366 5912718 2022-08-03T10:45:09Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} [[Ficheiro:Libri books2.jpg|miniatura|Agustina Bessa-Luis]] '''Maria Agustina Ferreira Teixeira Bessa''', máis coñecida como '''Agustina Bessa-Luís''', nada en [[Vila Meâ]] ([[Amarante, Portugal|Amarante]]) o [[15 de outubro]] de [[1922]] e finada en [[Porto, Portugal|Porto]] o [[3 de xuño]] de [[2019]],<ref>{{Cita novas|data=3 de xuño de 2019|título=Morre aos 96 anos a “indómita” escritora portuguesa Agustina Bessa-Luís|url=https://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/morre-aos-96-anos-indomita-escritora-portuguesa-agustina-bessa-luis/20190603142422080384.html|data-acceso=6 de xuño de 2019|xornal=[[Sermos Galiza]]}}</ref> foi unha escritora [[Portugal|portuguesa]]. Está considerada unha das figuras máis importantes, e se cadra a máis orixinal, das letras portuguesas do [[século XX]].<ref name=":0">{{Cita publicación periódica|título=Agustina Bessa-Luís|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Agustina_Bessa-Lu%C3%ADs&oldid=117610901|data=2019-07-22|lingua=es}}</ref> En [[2006]] o [[Centro PEN Galicia]] outorgoulle o [[Premios Rosalía de Castro|premio Rosalía de Castro]].<ref>{{Cita web|título=O PEN Clube de Galicia entrega mañá en Santiago os premios Rosalía de Castro|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/television/2006/05/23/pen-clube-galicia-entrega-mana-santiago-os-premios-rosalia-castro/0003_4797523.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2006-05-23|data-acceso=2020-12-12|lingua=es}}</ref> == Traxectoria == A familia paterna procedía da zona de [[Amarante, Portugal|Amarante]], a súa avoa materna era de [[Zamora]] e Agustina falaba [[Lingua castelá|español]] con soltura. En [[1932]] a familia se trasladouse a [[Porto, Portugal|Porto]]. Agustina casou en [[1945]] e foi vivir a [[Coímbra]]. Desde 1950 residiu en Porto co seu marido, con estadías breves fóra de Portugal.<ref name=":0" /> Conta cunha ampla obra de máis de media centena de títulos en diversos xéneros, entre os que se inclúen a [[narrativa]], o [[teatro]] e os libros infantís.<ref name="cvc" /> Algunhas das súas obras foron traducidas para [[Lingua alemá|alemán]], castelán, [[Lingua dinamarquesa|dinamarqués]], [[Lingua francesa|francés]], [[Lingua grega|grego]], [[Lingua italiana|italiano]], e [[Lingua romanesa|romanés]]. Coa novela ''Mundo Fechado'' estreouse como novelista, mais foi ''A Sibila'' a que lle trouxo un enorme prestixio. A súa escrita opónse a qualquera tentativa de contextualización, en termos de correntes, na historia da literatura portuguesa. A escritora xurdiu no panorama literario portugués nun momento en que a oposición entre o neorrealismo e o modernismo do movemento da Presença atinxía o seu auxe. Dedicouse case inteiramente á literatura e, desde súa estrea en [[1948]], mantivo un ritmo de publicación moi alto.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Agustina Bessa-Luís|url=https://pt.wikipedia.org/w/index.php?title=Agustina_Bessa-Lu%C3%ADs&oldid=57401944|data=2020-02-11|lingua=pt}}</ref> Algúns dos seus libros teñen versión cinematográfica ao cargo de [[Manoel de Oliveira]], como por exemplo ''Fanny Owen'' que deu en ''Francisca'' (1981).<ref>{{Cita web|título=Francisca (1981)|url=https://www.filmaffinity.com/es/film428940.html|data-acceso=6 de xuño de 2019|lingua=es}}</ref> Foi escritora do guión da película ''Party'' (1996), do mesmo director.<ref>{{Cita web|título=Party (1996)|url=https://www.filmaffinity.com/es/film705418.html|data-acceso=6 de xuño de 2019|lingua=es}}</ref> Foi membro do Conselho Directivo da Comunitá Europea degli Scrittori, de [[Roma]], en 1961 e 1962 e tamén membro da Académie Européenne des Sciences, des Arts et des Lettres, de [[París]], da Academia Brasileira de Letras e da Academia das Ciências de [[Lisboa]], onde foi nomeada sócia-emérita, en 2013. Colaborou en varias publicacións periódicas, foi directora do xornal ''O Primeiro de Janeiro'' (1986 e 1987). Dirixiu o Teatro Nacional de D. Maria II.<ref name=":1">{{Cita web|url=https://repositorioaberto.uab.pt/bitstream/10400.2/4527/1/TMECLOA_AnaRamalhete.pdf|páxina-web=repositorioaberto.uab.pt|título=Nos lugares da infância, o sonho e a liberdade. Estudo comparatista sobre livros para a infância e juventude de Agustina Bessa-Luís e Luísa Dacosta|data-acceso=30 de marzo de 2020|apelidos=Godinho de Lacerda Ramalhete|nome=Ana Maria|lingua=pt}}</ref> En [[2005]] participou no programa da RTP ''Ela por Ela'', serie de 13 episodios sobre proverbios e aforismos, en conversa con Maria João Seixas, dirixido por Fernando Lopes.<ref>{{Cita web|título=ELA POR ELA - Artes e Cultura - RTP|url=http://www.rtp.pt/programa/tv/p19360|páxina-web=www.rtp.pt|data-acceso=2020-03-30|nome=Rádio e Televisão de|apelidos=Portugal|lingua=pt}}</ref> En xullo de [[2006]], pouco despois de terminar ''A Ronda da Noite'', deixou de escribir e retirouse da vida pública, `por motivos de saúde.<ref>{{Cita web|url=http://revistaler.no.sapo.pt/pdfs/agustina.pdf|páxina-web=web.archive.org|título=A indomável|data-acceso=30 de marzo de 2020|apelidos=Lourenço|nome=Eduardo|data-publicación=29 de novembro de 2008|data-arquivo=11 de maio de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120511231400/http://revistaler.no.sapo.pt/pdfs/agustina.pdf|url-morta=unfit}}</ref> Á súa morte o goberno portugués decretou un día de loito nacional.<ref>{{Cita web|título=Muere a los 96 años la gran escritora portuguesa Agustina Bessa-Luís|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2019/06/03/muere-96-anos-gran-escritora-portuguesa-agustina-bessa-luis/00031559574004361154602.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2019-06-03|data-acceso=2020-03-30|lingua=es}}</ref> == Obra == === Narrativa === * 1948: ''Mundo Fechado'' (reeditado en 2004, con prólogo novo) * 1950: ''Os Super-Homens'' * 1951-1953: ''Contos Impopulares.'' En español: ''Cuentos impopulares,'' Madrid, Alianza, 1982. * 1954: ''A Sibila.'' En español: ''La sibila,'' Madrid, Alfaguara, 2005. * 1956: ''Os Incuráveis'' * 1957: ''A Muralha'' * 1958: ''O Susto'' * 1960: ''Ternos Guerreiros'' * 1961. ''O Manto'' * 1962: ''O Sermão do Fogo.'' En español'': Sermón de fuego,'' Madrid, Texto, 2007''.'' * 1964: ''As Relações Humanas: I'' - ''Os Quatro Rios'' * 1965: ''As Relações Humanas: II'' - ''A Dança das Espadas'' * 1966: ''As Relações Humanas: III'' - ''Canção Diante de uma Porta Fechada'' (reeditados xuntos en Século XXI) * 1967: ''A Bíblia dos Pobres: I'' - ''Homens e Mulheres'' * 1970: ''A Bíblia dos Pobres: II'' - ''As Categorias'' * 1971: ''A Brusca'' (relatos) * 1975: ''As Pessoas Felizes'' * 1976: ''Crónica do Cruzado Osb'' * 1977: ''As Fúrias'' * 1979: ''Fanny Owen.'' En español: ''Fanny Owen,'' Barcelona, Crítica, 1988 * 1980: ''O Mosteiro'' * 1983: ''Os Meninos de Ouro'' * 1983: ''Adivinhas de Pedro e Inês'' * 1984: ''Um Bicho da Terra'' (novela sobre Uriel da Costa) * 1984: ''Um Presépio Aberto'' * 1985: ''A Monja de Lisboa'' (novela sobre Maria da Visitação) * 1987: ''A Corte do Norte'' (novela histórica) * 1988: ''Prazer e Glória'' * 1988: ''A Torre'' (relato) * 1989: ''Eugénia e Silvina'' * 1991: ''Vale Abraão'' * 1992: ''Ordens Menores'' * 1994: ''As Terras do Risco'' * 1994: ''O Concerto dos Flamengos'' * 1995: ''Aquário e Sagitário'' * 1996: ''Memórias Laurentinas'' * 1997: ''Um Cão que Sonha'' * 1998: ''O Comum dos Mortais'' * 1999: ''A Quinta Essência'' * 1999: ''A Bela Adormecida'' (relato) * 1999: ''Dominga'' (relato) * 2001: ''O Princípio da Incerteza'': I — ''Jóia de Família'' * 2002: ''O Princípio da Incerteza'': II — ''A Alma dos Ricos'' * 2003: ''O Princípio da Incerteza'': III — ''Os Espaços em Branco'' * 2004: ''Antes do Degelo'' * 2005: ''Doidos e Amantes'' * 2006: ''A ronda da noite'' * 2012: ''Cividade'' (relato de 1951) * 2018: ''Deuses de Barro''<ref>{{Cita web|título="Deuses de Barro": o inédito que Agustina escreveu aos 19 anos|url=https://observador.pt/2018/01/21/deuses-de-barro-o-inedito-que-agustina-escreveu-aos-19-anos/|páxina-web=Observador|data-acceso=2020-03-30|lingua=pt-PT|nome=Joana Emídio|apelidos=Marques}}</ref> (novela de 1942) === Literatura infantil === * 1983: ''A Memória do Giz'' (ilustrado por Teresa Dias Coelho) * 1987: ''Contos Amarantinos'' (ilustrado por Manuela Bacelar) * 1987: ''Dentes de Rato'' (ilustrado por Martim Lapa). En español: ''Dientes de ratón'', Madrid, Alfaguara, 1990. * 1990: ''Vento, Areia e Amoras Bravas'' (ilustrado por Mónica Baldaque) * 2004: ''O soldado romano'' (ilustracións de Chico) * 2007: ''O Dourado'' (ilustrado por Helena Simas) === Teatro === * 1958: ''Inseparável ou o Amigo por Testamento'' * 1961: ''As Etruscas'' * 1986: ''A Bela Portuguesa'' * 1992: ''Estados Eróticos Imediatos de Soren Kierkegaard'' * 1996: ''Party: Garden-Party dos Açores'', diálogos * 1998: ''Garret: O Eremita do Chiado'' === Biografías === * 1979: ''Santo António'' * 1979: ''A Vida e a Obra de Florbela Espanca'' * 1979: ''Florbela Espanca'' * 1981: ''Sebastião José'' * 1982: ''Longos Dias Têm Cem Anos — Presença de Vieira da Silva'' * 1986: ''Martha Telles: o Castelo Onde Irás e Não Voltarás'' === Crónicas, memorias, textos variados === * 1961: ''Embaixada a Calígula'' (relato de viaxe) * 1979: ''Conversações com Dimitri e Outras Fantasias'' (ensaios) * 1980: ''Arnaldo Gama. "Gente de Bem"'' * 1981: ''A Mãe de um Rio'' (texto con fotografía) * 1981: ''[[Fiódor Dostoievski|Dostovievski]] e a Peste emocional'' * 1981: ''Camilo e as circunstâncias'' * 1982: ''Antonio Cruz, o Pintor e a Cidade'' * 1982: ''D.Sebastião: o Pícaro e o Heroíco'' * 1982: ''O Artista e o Pensador como Minoria Social'' * 1984: ''"Menina e Moça" e a teoria do inacabado'' * 1986: ''Apocalipse de Albrecht Dürer'' (interpretación de Douro) * 1987: ''Introdução à lieitura da'' Sibila * 1988: ''Aforismos'' * 1991: ''Breviário do Brasil'' (diario de viaxe) * 1994: ''Camilo: Génio e Figura'' * 1995: ''Um Outro Olhar sobre Portugal'' (relato de viaje), con fot. de Pierre Rossollini, e ilustracións de Maluda * 1996: ''Alegria do Mundo I: escritos dos anos de 1965 a 1969'' * 1997: ''Douro'' (texto e fotografía), coa súa filla Mónica Baldaque * 1998: ''Alegria do Mundo II: escritos dos anos de 1970 a 1974'' * 1998: ''Os Dezassete Brasões'' (texto e fotografía) * 2000: ''O Presépio: Escultura de Graça Costa Cabral'' (texto e fotografía). Con Pedro Vaz * 2000: ''Contemplação Carinhosa da Angústia'' (ensaios). En español: ''Contemplación cariñosa de la angustia'', Valladolid, Cuatro.ediciones, 2004 * 2001: ''As Meninas'' (texto e pintura) * 2002: ''O Livro de Agustina'' (autobiografía) * 2002: ''Azul'' (divulgación). Con Luísa Ferreira * 2002: ''As Estações da Vida'' (texto con fotografía de Jorge Correia Santos) * 2004: ''O Soldado Romano'' ( ilustrado por Chico) * 2012: ''Civilidade'' (ensaios) * 2012: ''Kafkiana'' (ensaios) * 2013: ''Caderno de significados'' * 2017: ''Ensaios e Artigos (1951-2007)'', [[Fundación Calouste Gulbenkian|Fundação Calouste Gulbenkian]], 2793 pp., 3 vols., recompilación final dos seus ensaios == Adaptacións cinematográficas da súa obra<ref name=":1" /> == * 1981: ''Francisca'', dirixida por [[Manoel de Oliveira]], sobre ''Fanny Owen'' * 1993: ''Vale Abraão'', dirixida por Manoel de Oliveira, sobre ''Vale Abraão'' * 1995: ''O Convento'', dirixida por Manoel de Oliveira, sobre ''As Terras do Risco'' * 1996: ''Party'', dirixida por Manoel de Oliveira, sobre ''Party: Garden-Party dos Açores'' * 1998: ''Inquietude'', dirixida por Manoel de Oliveira, sobre ''A Mãe de um Rio.'' (Premio Globo de Ouro (1999) para a mellor realización). * 2001: ''Porto da minha infância'', dirixida por Manoel de Oliveira * 2002: ''O Princípio da Incerteza'', dirixida por Manoel de Oliveira, sobre ''O Princípio da Incerteza'' * 2005: ''Espelho Mágico'', dirixida por Manoel de Oliveira, sobre ''A Alma dos Ricos'' * 2009: ''A Corte do Norte'', dirixida por João Botelho == Recoñecementos<ref name=":1" /> == * 1954: Premio Delfim Guimarães da Guimarães Editores pola obra ''A Sibila'' * 1966: Premio Eça de Queirós do Secretariado Nacional de Informação pola obra ''A Sibila'' * 1967: Premio Ricardo Malheiros da Academia das Ciências de Lisboa pola obra ''Canção Diante de uma Porta Fechada'' * 1977: Premio Nacional de Novelística do Secretariado Nacional de Informação pola obra ''Homens e Mulheres'' * 1980: Premio Ricardo Malheiros da Academia das Ciências de Lisboa (Prémio Literário), pola obra ''As Fúrias'' * 1980: Premio P.E.N. do Clube Português de Ficção, pola obra ''O Mosteiro'' * 1980: Distinguida coa Ordem de Sant'Iago da Espada * 1983: Premio D. Dinis da Fundação Casa de Mateus pola obra ''O Mosteiro'' * 1984: Grande Prémio de Romance e Novela da Associação Portuguesa de Escritores pola obra ''Os meninos de ouro'' * 1988: Premio de Romance e Novela da Associação Portuguesa de Escritores, pola obra ''Os Meninos de Ouro'' * 1988: Medalha de Honra da Cidade do Porto * 1989: Grao de Officier de l'Ordre des Arts et des Lettres atribuído pelo goberno francés * 1993: Premio RDP Antena 1 da Literatura (Ex-aequo), pola obra ''Prazer e Glória'' * 1994: Premio da Crítica do Centro Português da Associação Internacional de Críticos Literários, pola obra ''Ordens Menores'' * 1996: Premio Municipal Eça de Queirós da Câmara Municipal de Lisboa * 1996: Premio de Prosa de Ficção, pola obra ''As Terras do Risco'' * 1997: Premio Máxima de Literatura, polas obras ''Memórias Laurentinas'' e ''Party'' * 2001: Premio Internacional União Latina, de Italia, pola obra ''Um Cão que Sonha'' * 2001: Grande Prémio de Romance e Novela da Associação Portuguesa de Escritores por ''Jóia de Família'' * 2004: Premio Camões<ref name="cvc">{{Cita web|título=Agustina Bessa-Luís Prémio Camões 2004|url=http://cvc.instituto-camoes.pt/premiocamoes/agustina.html|páxina-web=cvc.instituto-camoes.pt|data-acceso=26 de xuño de 2019}}</ref> * 2005: Doutora Honoris Causa pola Universidade do Porto / Facultade de Letras *2006: Premio Rosalía de Castro do Centro PEN Galicia == Notas == {{Listaref|30em}} ==Véxase tamén== === Bibliografía === * Bulger, Laura Fernanda (199o). ''A Sibila: Uma superação inconclusa.'' Lisboa. * Castelo Branco, Maria do Carmo (1990). ''A fala da Sibila: nótulas para a leitura de “A Sibila” de Agustina Bessa Luís.'' Porto * Costa, Maria Moreira da (1990). ''A Sibila de Agustina Bessa Luís.'' Mem Martins. * Dumas, Catherine (2002). ''Estética e personagens no romance de Agustina Bessa Luís.'' Porto. * Leão, Isabel Vaz Ponce de; Olímpio Pinheiro (1999). ''Agustina 1948-1998. Bodas escritas de oiro.'' Porto. * Lemos, Filomena Maria; Laura Maria Pereira (2000). ''Ler, reler, criar, produzir… a obra literária “Dentes de Rato”.'' * Lima, Isabel Pires de (2001). ''Vozes e olhares no feminino.'' Porto. * Lopes, Silvina Rodrigues (1989.). ''A alegria da comunicação.'' Lisboa- * Lopes, Silvina Rodrigues (1992). ''Agustina Bessa Luís: As hipóteses do romance''. Porto. * Machado, Álvaro Manuel (1983). ''Agustina Bessa Luís: O Imaginário Total''. Lisboa. * Manuel, Maria Antónia Câmara; João Manuel Morais (1987). ''Análise de “A Sibila” de Agustina Bessa Luís''. Lisboa. * Marinho, Maria de Fátima (1999). ''O romance histórico em Portugal''. Porto * Padrão, Maria Glória; Maria Helena Padrao (1987). ''A Sibila de Agustina Bessa Luís: o romance e a crítica''. 3a ed. * Padrão, Maria Helena (1998). ''Os Sentidos da Paixão.'' Edições da Universidade Fernando Pessoa, Porto. * Portela Filho, Artur (1986). ''Agustina por Agustina''. Entrevista conduzida por Artur Portela Fº, Lisboa. * Saraiva, Antonio José; Lopes, Óscar (1978): ''História da literatura portuguesa''. Porto. ===Ligazóns externas=== * [https://anosaterra.com/agustina-bessa-luis-soster-a-confianza-na-alma-popular/ Entrevista] na [[A Nosa Terra (1977)|Nosa Terra]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Bessa-Luis, Agustina}} [[Categoría:Escritores en lingua portuguesa]] [[Categoría:Escritores de Portugal]] [[Categoría:Nados en 1922]] [[Categoría:Finados en 2019]] [[Categoría:Nados en Amarante]] [[Categoría:Membros da Academia Brasileira de Letras]] tvrd12ah5zg75vhmn0j38d66toxkbh5 0 51966 6148340 4317991 2022-08-02T12:11:14Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Sen referencias|data=maio de 2017}} {{Mineral | imaxe = [[Ficheiro:Malaquita2.jpg|centro|250px]] |pé=Malaquita asociada a [[crisocola]] | formula = '''Cu<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>(OH)<sub>2</sub>''' | clase = Carbonatos | subclase = | sistema_cristalino = Monoclínico | cor = Verde | brillo = Vítreo | dureza = 3,5-4 | fractura = Concoidea ou irregular | exfoliacion = Perfecta | raia = Verde escura | densidade = 3,6-4 g/cm<sup>3</sup> }} A '''malaquita''' (do latín ''malachites'', en referencia a súa cor) é un [[mineral]] da clase dos [[carbonato]]s cuxa [[fórmula química]] é '''Cu<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>(OH)<sub>2</sub>''' e que contén un 57% de [[cobre]]. == Aspecto == A malaquita presenta unha cor verdosa alternando as cores verde claro e escuro, asemellándose en moitas ocasións ós aneis das árbores. <gallery> Ficheiro:Malachite Kolwezi Katanga Congo.jpg|Malaquita (aneis típicos) Ficheiro:Malachite_needles.jpg|Malaquita de crecemento acicular Ficheiro:Malaquita.jpg|Malaquita e crisocola </gallery> == Lugares onde se atopa == A malaquita é un mineral típico das zonas de oxidación. Aparece con frecuencia en asociación coa [[azurita]] e coa [[limonita]]. == Usos da malaquita == Noutrora era usada como colorante, pero hoxe en día está máis ben destinada a ser utilizada como pedra semipreciosa. == Propiedades == É efervescente ó [[ácido clorhídrico]] diluído == Outros carbonatos == A [[calcita]] e a [[aragonita]] son outros [[carbonato]]s a ter en conta. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Minerais]] n2u2u90v88zwjnmee7kbw2twew2u099 0 54025 6149177 6106677 2022-08-03T08:13:45Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Álbum musical | nome = A Thousand Leaves | portada = | banda = [[Sonic Youth]] | publicado = [[12 de maio]] de [[1998]] | gravación = [[1997]] - [[1998]] | estudo = | duracion = 73:36 | xénero = [[rock alternativo]], [[rock experimental]] | selo = [[DGC Records]] | produtor = [[Sonic Youth]], [[Wharton Tiers]] | anterior = [[SYR3: Invito Al Ĉielo]] | posterior = [[Silver Session for Jason Knuth]] }} '''''A Thousand Leaves''''' é o décimo álbum da banda [[Estados Unidos de América|estadounidense]] de [[rock alternativo]] [[Sonic Youth]], editado o [[12 de maio]] de [[1998]] polo selo [[DGC Records]]. Foi o seu primeiro grande traballo en ser gravado no seu estudo privado de [[Manhattan]], chamado Echo Canyon e construído cos cartos que gañaron no festival de [[Lollapalooza]] de [[1995]]. Como a banda tivo liberdade de tempo para traballar no seu estudio, o álbum conta con varios temas longos e de carácter improvisado que foron desenvolvidos desigualmente. Tres EPs altamente experimentais, ''[[SYR1: Anagrama|Anagrama]]'', ''[[SYR2: Slaapkamers met slagroom|Slaapkamers met slagroom]]'' e ''[[SYR3: Invito Al Ĉielo|Invito al ĉielo]]'', foron gravados de xeito simultáneo a este disco. Tras o seu anzamento o disco acadou o número 85 na lista ''[[Billboard 200]]''<ref name="Billboard">{{cita web|título=Sonic Youth nas listas da ''Billboard''|url=http://www.billboard.com/artist/279817/sonic-youth/chart|editor=Billboard|dataacceso=3 de novembro de 2016|data-arquivo=27 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160127090515/http://www.billboard.com/artist/279817/sonic-youth/chart|url-morta=yes}}</ref> e o 38 na lista británica de álbums.<ref name="Officialcharts">{{cita web|título=''A Thousand Leaves'' nas listas británicas|url=http://www.officialcharts.com/search/albums/a%20thousand%20leaves/|editor=Official Charts|dataacceso=3 de novembro de 2016}}</ref> A canción "[[Sunday]]" foi editada como sinxelo contando cun vídeo musical dirixido por [[Harmony Korine]] e protagonizado polo actor [[Macaulay Culkin]].<ref>{{cita web|título=When Korine Filmed Culkin:(Dis)placing the Child Star in Sunday|url=http://sensesofcinema.com/2013/feature-articles/when-korine-filmed-culkindisplacing-the-child-star-in-sunday|editor=Senses of cinema|dataacceso=3 de novembro de 2016}}</ref> En xeral o álbum tivo unha boa recepción, loubando os críticos who praised as longas e tranquilas interaccións de guitarra entre [[Thurston Moore]] e [[Lee Ranaldo]]. Porén, algúns criticaron a forzada entrega vocal de [[Kim Gordon]] e atoparon varias cancións innecesariamente longas e pobremente construídas. == Antecedentes e gravación == ''A Thousand Leaves'' é a continuación do álbum de [[1995]] ''[[Washing Machine]]'', que foi editado pouco despois de que a banda rematase o seu período como cabeza de cartel do festival de [[Lollapalooza]].<ref name="Goodbye 20th Century">{{cita libro|apelidos=Browne|nome=David|título=Goodbye 20th Century: A Biography of Sonic Youth|ano=2008|editorial=Da Capo Press|isbn=0-306-81515-X|url=https://books.google.co.uk/books?id=mZDMQBK7TK0C&pg=PT240&hl=en#v=onepage&q&f=false}}</ref> Cos cartos que fixeron no festival decidiron construír un estudio de gravación, bautizado como Echo Canyon, na rúa Murray do Lower Manhattan.<ref name="Goodbye 20th Century" /><ref>{{cita web|título=6 Albums Named After The Place Where They Were Recorded: The Beatles, Bob Dylan, And More|url=http://www.musictimes.com/articles/11007/20140929/6-albums-named-after-the-place-where-they-were-recorded-the-beatles-bob-dylan-and-more.htm|editor=Music Times|dataacceso=3 de novembro de 2016}}</ref> O espazo de preto de tres anos entre ''Washing Machine'' e ''A Thousand Leaves'' representou o espazo máis longo entre álbums de estudio de Sonic Youth ata a data. O cantante e guitarrista [[Thurston Moore]] explicou que a banda precisaba un descanso, destacando que estiveran xirando sen parar durante 16 anos. Moore dixo, "Estamos tendo fillos, estamos facéndonos vellos, imos enfriarnos un pouco e a construír este taller, e seguir así, traballando esa ruta".<ref name="Geffen's Sonic Youth">{{cita publicación periódica|apelidos=Morris|nome=Chris|título=Geffen's Sonic Youth Turn Over Sound With 'Leaves'|revista=Billboard|data=11 de abril de 1998|volume=110|número=15|páxinas=14-64|url=https://books.google.co.uk/books?id=rg4EAAAAMBAJ&pg=PA14&hl=en#v=onepage&q&f=false|dataacceso=3 de novembro de 2016}}</ref> No seu estudio, a banda comezou a escribir novas cancións de improvisacións ealizadas nos ensaios.<ref name="Geffen's Sonic Youth" /> Varias ''jams'' instrumentais foron editadas como EPs a través do propio selo do grupo, [[Sonic Youth Recordings]], e distribuídas por [[Smells Like Records]], unha discográfica independente fundada polo batería [[Steve Shelley]].<ref name="Geffen's Sonic Youth" /> Entre eses EPs estaban ''[[SYR1: Anagrama|Anagrama]]'', ''[[SYR2: Slaapkamers met slagroom|Slaapkamers met slagroom]]'' e ''[[SYR3: Invito Al Ĉielo|Invito al ĉielo]]'.<ref name="Geffen's Sonic Youth" /> Ao ser ''A Thousand Leaves'' o primeiro álbum de [[Sonic Youth]] en ser gravado no seu propio estudio, a banda tivo máis tempo e lierdade para traballar nel.<ref name="Geffen's Sonic Youth" /> Como resultado, as cancións evolucionaron de xeito desigual e foron gravadas dende unha fase temperá de desenvolvemento. Segundo o guitarrista [[Lee Ranaldo]], o álbum é "un reflexo de onde estabamos nese momento. Non queríamos facer nada conciso. Estabamos sinxelamente tocando o que queríamos tocar. Realmente non sentíamos que o que tiñabamos que facer era producir outro disco coo ''[[Goo]]''".<ref name="Goodbye 20th Century" /> A canción de 11 minutos "Hits of Sunshine (For Allen Ginsberg)" inicialmente quería editarse nun dos EPs como un tema instrumental, pero finalmente foi incluída no álbum con voces.<ref name="Geffen's Sonic Youth" /> O disco foi coproducido pola banda e o produtor de ''[[Confusion Is Sex]]'' [[Wharton Tiers]]. Foi masterizado por Greg Calbi en Masterdisk, en [[Nova York]]. == Edición == ''A Thousand Leaves'' foi publicado en vinilo, CD e casete o [[12 de maio]] de [[1998]] por [[DGC Records]].<ref>{{cita web|título=''A Thousand Leaves''|url=http://www.sonicyouth.com/mustang/lp/lp14.html|editor=Sonic Youth|dataacceso=4 de novembro de 2016}}</ref> A portada do álbum foi realizada pola artista Marnie Weber, e amosa un hámster e á propia Weber con 10 anos levando cornos de animais.<ref name="Goodbye 20th Century" /> Segundo Moore, a imaxe é unha referencia ao recompilatorio ''[[Unlimited Edition]]'' da banda alemá de [[rock experimental]] [[Can (grupo musical)|Can]]. Orixinalmente o disco foi titulado ''Mille Feuille'' (A Thousand Leaves en francés) e a portada ía ser unha imaxe de Moore sostendo pasteis.<ref name="Goodbye 20th Century" /> Para promocionar o álbum editouse unha versión de "[[Sunday]]" para a radio como sinxelo en abril de [[1998]].<ref name="Geffen's Sonic Youth" /> A banda tamén promocionou o traballo cunha xira polos [[Estados Unidos]] e o [[Canadá]] dende maio a xuño dese ano.<ref>{{cita web|título=Sonic Youth Preparing To Release 'A Thousand Leaves' As Tour Looms|url=http://www.mtv.com/news/1434338/sonic-youth-preparing-to-release-a-thousand-leaves-as-tour-looms/|editor=MTV|dataacceso=4 de novembro de 2016}}</ref> Tras o seu lanzamento ''A Thousand Leaves'' chegou ao número 85 na lista estadounidense ''[[Billboard 200]]'' e ao 38 da list británica de álbums.<ref name="Billboard" /><ref name="Officialcharts" /> O álbum tamén entrou nas listas doutros países, como [[Francia]], [[Bélxica]], [[Suecia]] e [[Noruega]].<ref name="Lescharts">{{cita web|título=''A Thousand Leaves'' nas listas francesas|url=http://lescharts.com/showitem.asp?interpret=Sonic+Youth&titel=A+Thousand+Leaves&cat=a|editor=Lescharts.com|dataacceso=4 de novembro de 2016}}</ref><ref name="Ultratop">{{cita web|título=''A Thousand Leaves'' nas listas belgas|url=http://www.ultratop.be/nl/album/4739/Sonic-Youth-A-Thousand-Leaves|editor=Ultratop|dataacceso=4 de novembro de 2016}}</ref><ref name="Swedishcharts">{{cita web|título=''A Thousand Leaves'' nas listas suecas|url=http://swedishcharts.com/showitem.asp?interpret=Sonic+Youth&titel=A+Thousand+Leaves&cat=a|editor=Swedishcharts.com|dataacceso=4 de novembro de 2016}}</ref><ref name="Norwegiancharts">{{cita web|título=''A Thousand Leaves'' nas listas norueguesas|url=http://norwegiancharts.com/showitem.asp?interpret=Sonic+Youth&titel=A+Thousand+Leaves&cat=a|editor=Norwegiancharts.com|dataacceso=4 de novembro de 2016}}</ref> O sinxelo "[[Sunday]]" acadou o número 72 na lista británica de sinxelos e foi finalmente publicado en vinilo e CD o [[14 de xullo]] de [[1998]], contendo unha versión de [[Nirvana (grupo musical)|Nirvana]], "Moist Vagina", como unha das súas caras b.<ref name="Officialcharts" /><ref>{{cita web|título=Sunday|url=http://www.sonicyouth.com/mustang/lp/ep44.html|editor=Sonic Youth|dataacceso=4 de novembro de 2016}}</ref> Un videoclip dirixido por Harmony Korine e protagonizado por [[Macaulay Culkin]] foi realizado para o sinxelo.<ref name="Videoclip">{{cita web|título=Thurston Moore Talks About Teaming With Harmony, Macaulay For New Video|url=http://www.mtv.com/news/1434337/thurston-moore-talks-about-teaming-with-harmony-macaulay-for-new-video/|editor=MTV|dataacceso=4 de novembro de 2016}}</ref> A banda elixiu a Korine debido ao seu traballo nos filmes ''[[Kids]]'' ([[1995]]) e ''[[Gummo]]'' ([[1997]]), o primeiro dos cales contaba con varios actores novos que anteriormente apareceron no vídeo musical do sinxelo de [[1993]] "[[Sugar Kane]]", incluída a actriz estadounidense [[Chloë Sevigny]]. Cara o mes de xullo de [[1999]] o álbum levaba vendidas 54.000 copias nos Estados Unidos segundo Nielsen SoundScan.<ref>{{cita web|título=Emerging From Under Rock|url=http://articles.latimes.com/1999/jul/01/entertainment/ca-51839|editor=Los Angeles Times|dataacceso=4 de novembro de 2016}}</ref>, e no ano [[2005]] levaba unhas vendas de 66.000 unidades.<ref>{{cita web|título=You Thought I Was Backing Out|url=http://www.sashafrerejones.com/2005/07/you_thought_i_was_backing_out.html|editor=S/FJ|dataacceso=4 de novembro de 2016|data-arquivo=12 de agosto de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100812024812/http://www.sashafrerejones.com/2005/07/you_thought_i_was_backing_out.html|url-morta=unfit}}</ref> ==Listaxe de cancións== {{Listaxe de cancións | todas_escritas = Sonic Youth | extra_column = Voces | title1 = Contre le sexisme | lyrics1 = Gordon | extra1 = Gordon | length1 = 3:55 | title2 = [[Sunday]] | lyrics2 = Moore | extra2 = Moore | length2 = 4:52 | title3 = Female Mechanic Now on Duty | lyrics3 = Gordon | extra3 = Gordon | length3 = 7:43 | title4 = Wildflower Soul | lyrics4 = Moore | extra4 = Moore, Gordon (coros) | length4 = 9:04 | title5 = Hoarfrost | lyrics5 = Ranaldo | extra5 = Ranaldo | length5 = 5:01 | title6 = French Tickler | lyrics6 = Gordon | extra6 = Gordon | length6 = 4:52 | title7 = Hits of Sunshine (For Allen Ginsberg) | lyrics7 = Moore | extra7 = Moore | length7 = 11:05 | title8 = Karen Koltrane | lyrics8 = Ranaldo | extra8 = Ranaldo, Moore (coros) | length8 = 9:20 | title9 = The Ineffable Me | lyrics9 = Moore | extra9 = Gordon | length9 = 5:21 | title10 = Snare, Girl | lyrics10 = Moore | extra10 = Moore | length10 = 6:38 | title11 = Heather Angel | lyrics11 = Gordon | extra11 = Gordon | length11 = 6:09 | duración_total = 73:36 }} == Notas == {{listaref}} {{Sonic Youth}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Álbums de Sonic Youth]] [[Categoría:Álbums musicais de 1998]] [[Categoría:Álbums producidos por Wharton Tiers]] [[Categoría:Álbums de DGC Records]] 56s14pbfzdwk8mhho0uykigw8g0f87b 0 54651 6149322 6014485 2022-08-03T10:23:08Z 777sms 15335 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Ayuntamiento.001 - O Barqueiro.JPG]] → [[File:Concello.001 - O Barqueiro.jpg]] [[c:COM:FR#FR1|Criterion 1]] (original uploader’s request) wikitext text/x-wiki {{Eleccións en progreso}} Corporacións democráticas en [[Mañón]] desde a aprobación da Constitución de [[1978]]. {{En comparativa | concello = Mañón | 1outros = IND | 2outros = UCD | 3outros = CP | 4outros = AP | pp1979 = | bng1979 = | psg-psoe1979 = | 1outros1979 = | 2outros1979 =11 | 3outros1979 = | alcalde1979 = Manuel Cora Rodríguez | partido1979 = [[Unión de Centro Democrático|UCD]] | pp1983 = | bng1983 = | psg-psoe1983 = 5 | 1outros1983 = | 2outros1983 = | 3outros1983 = 6 | alcalde1983 = Manuel Cora Rodríguez | partido1983 = [[Coalición Popular|CP]] | pp1987 = 3 | bng1987 = | psg-psoe1987 = 4 | 1outros1987 = 4 | 2outros1987 = | 4outros1987 = 3 | alcalde1987 = Ricardo Héctor Sanz | partido1987 = CIAM | pp1991 = 8 | bng1991 = | psg-psoe1991 = 3 | 1outros1991 = | 2outros1991 = | 3outros1991 = | alcalde1991 = Alfonso Emilio Balseiro Gómez | partido1991 = [[PPdeG]] | pp1995 = 7 | bng1995 = | psg-psoe1995 = 4 | 1outros1995 = | 2outros1995 = | 3outros1995 = | alcalde1995 = Alfonso Emilio Balseiro Gómez | partido1995 = [[PPdeG]] | pp1999 = 8 | bng1999 = | psg-psoe1999 = 3 | 1outros1999 = | 2outros1999 = | 3outros1999 = | alcalde1999 = Alfonso Emilio Balseiro Gómez | partido1999 = [[PPdeG]] | pp2003 = 6 | bng2003 = | psg-psoe2003 = 3 | 1outros2003 = | 2outros2003 = | 3outros2003 = | alcalde2003 = Alfonso Emilio Balseiro Gómez | partido2003 = [[PPdeG]] | pp2007 = 6 | bng2007 = | psg-psoe2007 = 3 | 1outros2007 = | 2outros2007 = | 3outros2007 = | alcalde2007 = Alfonso Emilio Balseiro Gómez | partido2007 = [[PPdeG]] | pp2011 = 6 | bng2011 = | psg-psoe2011 = 3 | 1outros2011 = | 2outros2011 = | 3outros2011 = | alcalde2011 = Alfonso Emilio Balseiro Gómez | partido2011 = [[PPdeG]] | pp2015 = 6 | bng2015 = | psg-psoe2015 = 3 | 1outros2015 = | 2outros2015 = | 3outros2015 = | alcalde2015 = Alfonso Emilio Balseiro Gómez | partido2015 = [[PPdeG]] | pp2019 = 6 | bng2019 = | psg-psoe2019 = 3 | 1outros2019 = | 2outros2019 = | 3outros2019 = | alcalde2019 = Alfonso Emilio Balseiro Gómez | partido2019 = [[PPdeG]] }} [[Ficheiro:Concello.001 - O Barqueiro.jpg|miniatura|[[Galería de imaxes de casas dos concellos de Galicia|Casa do concello]] de [[Mañón]]]] <timeline> ImageSize = width:720 height:460 PlotArea = width:630 height:300 left:50 bottom:150 Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:11 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:black id:CP value:blue legend:CP id:CIAM value:pink legend:CIAM id:AP value:rgb(0.98,0.83,0.16) legend:AP id:PPdeG value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG id:PSdeG value:rgb(0.85,0.16,0.11) legend:PSdeG-PSOE id:BNG value:rgb(0.64,0.78,0.89) legend:BNG id:UCD value:rgb(0.09, 0.49, 0.20) legend:UCD PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:Total_11,9(2003) #1979 bar:1979 from:0 till:11 color:UCD text:UCD (11) #1983 bar:1983 from:0 till:6 color:CP text:CP (6) from:6 till:11 color:PSdeG text:PSdeG (5) #1987 bar:1987 from:0 till:4 color:PSdeG text:PSdeG (4) from:4 till:8 color:CIAM text:CIAM (4) from:8 till:11 color:AP text:AP (3) #1991 bar:1991 from:0 till:8 color:PPdeG text:PPdeG (8) from:8 till:11 color:PSdeG text:PSdeG (3) #1995 bar:1995 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:11 color:PSdeG text:PSdeG (4) #1999 bar:1999 from:0 till:8 color:PPdeG text:PPdeG (8) from:8 till:11 color:PSdeG text:PSdeG (3) #2003 bar:2003 from:0 till:6 color:PPdeG text:PPdeG (6) from:6 till:9 color:PSdeG text:PSdeG (3) #2007 bar:2007 from:0 till:6 color:PPdeG text:PPdeG (6) from:6 till:9 color:PSdeG text:PSdeG (3) #2011 bar:2011 from:0 till:6 color:PPdeG text:PPdeG (6) from:6 till:9 color:PSdeG text:PSdeG (3) #2015 bar:2015 from:0 till:6 color:PPdeG text:PP (6) from:6 till:9 color:PSdeG text:PSdeG (3) TextData= pos:(150,55) text:"Distribución de concelleiros en Mañón" pos:(150,40) text:"nas eleccións municipais." </timeline> *[[1979]] '''Alcalde''': [[Manuel Cora Rodríguez]] — [[Unión de Centro Democrático|UCD]] {{Mañón 1979}} *[[1983]] '''Alcalde''': [[Manuel Cora Rodríguez]] — [[Coalición Popular|CP]]. Finado en [[xaneiro]] de [[1987]], é sucedido por [[Alfonso Emilio Balseiro Gómez]], elixido nas listas de CP. {{Mañón 1983}} *[[1987]] '''Alcalde''': [[Ricardo Héctor Sanz]] — CIAM. Substituído por [[Alfonso Emilio Balseiro Gómez]], tamén da CIAM, en [[febreiro]] de [[1988]]. {{Mañón 1987}} *[[1991]] '''Alcalde''': [[Alfonso Emilio Balseiro Gómez]] — [[PPdeG]] {{Mañón 1991}} *[[1995]] '''Alcalde''': [[Alfonso Emilio Balseiro Gómez]] — [[PPdeG]] {{Mañón 1995}} *[[1999]] '''Alcalde''': [[Alfonso Emilio Balseiro Gómez]] — [[PPdeG]] {{Mañón 1999}} *[[2003]] '''Alcalde''': [[Alfonso Emilio Balseiro Gómez]] — [[PPdeG]] {{Mañón 2003}} *[[2007]] '''Alcalde''': [[Alfonso Emilio Balseiro Gómez]] — [[PPdeG]] {{Mañón 2007}} *[[2011]] '''Alcalde''': [[Alfonso Emilio Balseiro Gómez]] — [[PPdeG]] {{Mañón 2011}} *[[2015]] '''Alcalde''': [[Alfonso Emilio Balseiro Gómez]] — [[PPdeG]] : Candidatos: Alfonso Emilio Balseiro Gómez (PP) e José Carlos García Vilameá ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>[http://bop.dicoruna.es/bopportal/publicado/2015/04/22/2015_0000004555.pdf Xunta Electoral de Zona de Ferrol. Candidaturas presentadas para as eleccións municipais do ano 2015] Boletín Oficial da provincia da Coruña, 22/04/2015 {{es}}.</ref> {{Mañón 2015}} *[[2019]] '''Alcalde''': [[Alfonso Emilio Balseiro Gómez]] — [[PPdeG]]<ref>{{Cita web|url=https://www.fegamp.gal/concello/manon|páxina-web=fegamp.gal|título=Mañón|data-acceso=7 de febreiro de 2021|data-publicación=4 de xaneiro de 2021}}</ref>. Faleceu en febreiro de [[2021]] e foi substituído por [[Alfredo Dovale Pereira]] ([[PPdeG]]). {{Mañón 2019}} ==Notas== {{listaref}} == Véxase tamén== === Outros artigos === *[[Galería de imaxes de Mañón]] *[[Lugares de Mañón]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Manzzon}} [[Categoría:Eleccións municipais en Galicia]] [[Categoría:Mañón|Eleccións municipais en Mañón]] msnnn45dml6t1ge82yf45ie13jw8x4n 0 54679 6149323 5624301 2022-08-03T10:23:12Z 777sms 15335 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Ayuntamiento.001 - O Barqueiro.JPG]] → [[File:Concello.001 - O Barqueiro.jpg]] [[c:COM:FR#FR1|Criterion 1]] (original uploader’s request) wikitext text/x-wiki '''Galería de imaxes''' do concello de [[Mañón]] na [[provincia da Coruña]]. == Mañón == <small>{{Coordenadas|43|44|10|N|07|42|20|W|display=inline|name=Mañón na provincia da Coruña}}</small> <gallery> Ficheiro:Location of Mañón.png|Localización do concello. Ficheiro:Mañón.svg|Escudo do concello. Ficheiro:Concello.001 - O Barqueiro.jpg|Casa do concello. Ficheiro:Parroquias de Manhon.png|Mapa das parroquias do concello. </gallery> == Parroquias == === [[Bares, Mañón|Bares]] === <gallery> Ficheiro:Puerto de Bares.jpg|O Porto de Bares. Ficheiro:Igrexa de Santa María de Bares.JPG|Igrexa de Santa María. Ficheiro:Semáforo de Bares.JPG|Semáforo de Bares. Ficheiro:Praia e porto de Bares.JPG|Praia e porto de Bares. Ficheiro:Hórreo na Vila de Bares.JPG|Hórreo na Vila de Bares. Ficheiro:Hórreo no Porto de Bares.JPG|Hórreo no Porto de Bares. </gallery> ==== [[Estaca de Bares]] ==== <gallery> Ficheiro:Estacadebares-139.jpg Ficheiro:Ga-Estacadebares-faro 144.jpg Ficheiro:Estacadebares-140.jpg Ficheiro:Aceña Estaca lou.jpg Ficheiro:Estaca-de-bares.jpg </gallery> === [[As Grañas do Sor, Mañón|As Grañas do Sor]] === <gallery> Ficheiro:Rectoral de Grañas do Sor.jpg|Rectoral das Grañas do Sor. </gallery> === [[Mañón, Mañón|Mañón]] === <gallery> Ficheiro:Igrexa de Mañón.JPG|[[Igrexa (arquitectura)|Igrexa]] [[Parroquia eclesiástica galega|parroquial]] de [[María|Santa María]]. Ficheiro:Igrexa de Mañón, vista lateral.JPG|Vista lateral da igrexa parroquial. </gallery> === [[Mogor, Mañón|Mogor]] === ==== [[O Porto do Barqueiro, Mogor, Mañón|O Porto do Barqueiro]] ==== <gallery> Ficheiro:Barqueiro-128.jpg Ficheiro:Barqueiro-129.jpg Ficheiro:Barqueiro-130.jpg Ficheiro:Barqueiro-131.jpg Ficheiro:Barqueiro-132.jpg Ficheiro:Barqueiro-133.jpg Ficheiro:Barqueiro-134.jpg Ficheiro:Barqueiro-135.jpg </gallery> ==== Pontes da [[ría do Barqueiro]] ==== <gallery> Ficheiro:Pontes barqueiro1.JPG Ficheiro:Ponte vella1-ria do barqueiro.JPG Ficheiro:Pontes vella e tren1.JPG Ficheiro:Ponte do tren1-ria barqueiro.JPG </gallery> === [[As Ribeiras do Sor, Mañón|As Ribeiras do Sor]] === <gallery> Ficheiro:Forno dos mouros - penabranca.jpg|[[Forno dos mouros]]. Ficheiro:Pena Branca-Maanhao.jpg|Pena Branca. </gallery> ==== [[Igrexa de San Cristovo das Ribeiras do Sor]] ==== <gallery> Ficheiro:Igrexa e cemiterio das Ribeiras do Sor.JPG|Vista da igrexa e o [[cemiterio]] [[Parroquia eclesiástica galega|parroquiais]]. Ficheiro:Igrexa das Ribeiras do Sor, vista lateral.JPG|Vista lateral da [[Igrexa (arquitectura)|igrexa]]. Ficheiro:Campanario e entrada da igrexa de Ribeiras do Sor.JPG|Entrada e campanario. Ficheiro:Campanario da igrexa das Ribeiras do Sor.JPG|[[Campanario]]. </gallery> == Véxase tamén == {{Commons|Mañón}} === Outros artigos === *[[Galería de imaxes de Galicia]] *[[Lugares de Mañón]] *[[Eleccións municipais en Mañón]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Galerías de imaxes da comarca do Ortegal|Mañón]] [[Categoría:Mañón]] [[Categoría:Galerías nas que faltan coordenadas]] flnwq5oeynfy5ldq1sorrm5zszu61sk 0 56302 6148603 6139214 2022-08-02T16:03:17Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «mail» wikitext text/x-wiki Unha '''[[entrevista]]''' é un feito que consiste nun [[diálogo]] mantida entre dúas ou máis persoas: o entrevistador ou entrevistadores que interrogan e a persoa ou persoas que contestan. Trátase dunha [[técnica]] ou [[instrumento]] empregado en diversas actividades profesionais (por exemplo en [[investigación]], [[medicina]], selección de [[persoal]]). Unha entrevista non é casual senón que é un diálogo interesado, cun acordo previo e uns intereses e [[Expectativa|expectativas]] por ambas partes. A '''entrevista [[Xornalismo|xornalística]]''' distínguese fundamentalmente por tres factores: * Un evidente interese cara á persoa entrevistada * Pericia no manexo da técnica de pregunta e resposta * Vontade manifesta de difundir o resultado nun [[medio de comunicación]] Pero ademais dunha técnica, utilizada polos profesionais para conseguir información, a entrevista é sobre todo un [[xénero]] xornalístico. É unha das técnicas máis utilizadas. A palabra entrevista provén do francés ''entrevoir'' que significa ''o que se entrevé'' ou ''o que se avista''. == Orixe do xénero == Malia a orixe francesa do termo entrevista, as primeiras entrevistas publicadas e recoñecidas como tal son norteamericanas. Os historiadores non se poñen de acordo se a primeira entrevista foi de [[James Gordon Bennet]] (director do ''[[New York Herald]]'') en [[1836]] ou Horace Greely no ''[[Tribune]]'' de [[Nova York]] en [[1859]]. Esta última posúe unha maior proximidade ó concepto actual de entrevista, tanto nos obxectivos coma na forma. No primeiro texto, o de [[1836]], é a narración do asasinato de Ellen Jewt e o xornalista recolle o testemuño de Rosita, a ama de chaves, en forma de citas textuais, extractos da conversa e declaracións. A novidade é que se rexistran os diálogos no texto. O segundo texto é unha entrevista de personaxe. Interesa a persoa e é a persoa, en si mesma, o motivo da entrevista. O xornalista acode a [[Salt Lake City]] ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) a reunirse co fundador dos [[Mormonismo|mormóns]], [[Brigham Young|Briham Young]]. == Tipos de entrevista == A entrevista ten un número de variantes case indeterminadas. A continuación, cítanse varios tipos de entrevista que aparecen nos medios de comunicación: * '''[[Información|Informativa]] ou de [[actualidade]]''' É a vinculada cos feitos do día * '''De [[Divulgación científica|divulgación]]''' Sobre temas especializados en avances ou descubrimentos científicos, médicos, tecnolóxicos etc. * '''[[Testemuña|Testemuñal]]''' A que aporta datos, descricións e opinións sobre un acontecemento presenciado. * '''[[Declaración|Declaracións]]''' Datos, xuízos ou opinións recollidos textualmente. * '''[[Enquisa|Enquisas]]''' Preguntas destinadas a obter información sobre a opinión dun sector da poboación sobre un tema. * '''Perfil ou [[Biografía|biográfica]]''' É próximo á biografía, está baseado na combinación de fontes documentais e testemuñais con datos obtidos da persoa entrevistada. * '''[[Cuestionario]] fixo''' Nalgúns medios úsase periodicamente con distintas persoas. Abrangue rexistros diferentes, desde o humor ata a seriedade. * '''De investigación ou indagación''' Non aparece publicado con forma de entrevista. Utilízanse para obter ou contrastar información. * '''[[Interpretación (comunicación)|Interpretativa]]''' Tamén coñecida como creativa ou de personaxe. Interesa o personaxe dunha maneira global, o valor estético do texto e o interese humano. === Outras clasificacións === Outras clasificacións existentes son as seguintes: * '''Polo seu [[obxectivo]]''': Entrevista de opinión, entrevista de noticia ou entrevista de personalidade. * '''Pola [[canle]]''' pola que se obtén: Presencial, [[Teléfono|telefónica]], por [[chat]], por [[videoconferencia]], ou [[escrita]] (por cuestionario remitido a través de [[Correo|correo postal]], [[correo electrónico]], [[fax]], etc.). * '''Polo número de entrevistados''': Individual ou colectiva. * '''Pola súa''' '''modalidade''': Entrevista [[Estrutura de datos|estruturada]] ou formal (preguntas previamente establecidas) ou entrevista non estruturada (desenvolvemento sen preguntas). == O entrevistado == Un dos requisitos para que haxa unha entrevista é que o suxeito entrevistado o permita. Isto ocorre normalmente porque ten algún interese en ser entrevistado. As catro razóns principais que pode ter son as seguintes: * Polo seu propio [[ego]]: polo desexo de aparecer nos medios ou que se coñeza a súa opinión. * Por [[publicidade]]: sobre todo os políticos e os famosos, que dependen da publicidade para influír na opinión pública ou para continuar soando. Consideran as entrevistas como publicidade gratuíta. * Polos [[Diñeiro|ingresos]]: aínda que segundo moitos códigos deontolóxicos os xornalistas non deberían pagar ós medios, é unha práctica frecuente en medios sensacionalistas. Algúns famosos chegan a ter grandes ingresos por isto. * Para [[Axuda|axudar]] ó xornalista: algúns suxeitos déixanse entrevistar simplemente para axudar ó xornalista no desenvolvemento do seu traballo. == O Off the Record == O off the record é a entrevista periodística na que os datos encontrados danse de forma extraoficial, polo que o nome da persoa que subministra a información mantense en segredo e non se revela (en caso de que o solicite). == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Xornalismo]] === Ligazóns externas === * [http://talentogalego.com/seccion/entrevistas/ Talento Galego. Web de entrevistas e reportaxes sobre persoas ou empresas galegas] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xornalismo]] pp852pncd3g6unnkax7i2la51zjwtsq 6148708 6148603 2022-08-02T18:09:45Z Tfeliz 7596 /* O Off the Record */ récord wikitext text/x-wiki Unha '''[[entrevista]]''' é un feito que consiste nun [[diálogo]] mantida entre dúas ou máis persoas: o entrevistador ou entrevistadores que interrogan e a persoa ou persoas que contestan. Trátase dunha [[técnica]] ou [[instrumento]] empregado en diversas actividades profesionais (por exemplo en [[investigación]], [[medicina]], selección de [[persoal]]). Unha entrevista non é casual senón que é un diálogo interesado, cun acordo previo e uns intereses e [[Expectativa|expectativas]] por ambas partes. A '''entrevista [[Xornalismo|xornalística]]''' distínguese fundamentalmente por tres factores: * Un evidente interese cara á persoa entrevistada * Pericia no manexo da técnica de pregunta e resposta * Vontade manifesta de difundir o resultado nun [[medio de comunicación]] Pero ademais dunha técnica, utilizada polos profesionais para conseguir información, a entrevista é sobre todo un [[xénero]] xornalístico. É unha das técnicas máis utilizadas. A palabra entrevista provén do francés ''entrevoir'' que significa ''o que se entrevé'' ou ''o que se avista''. == Orixe do xénero == Malia a orixe francesa do termo entrevista, as primeiras entrevistas publicadas e recoñecidas como tal son norteamericanas. Os historiadores non se poñen de acordo se a primeira entrevista foi de [[James Gordon Bennet]] (director do ''[[New York Herald]]'') en [[1836]] ou Horace Greely no ''[[Tribune]]'' de [[Nova York]] en [[1859]]. Esta última posúe unha maior proximidade ó concepto actual de entrevista, tanto nos obxectivos coma na forma. No primeiro texto, o de [[1836]], é a narración do asasinato de Ellen Jewt e o xornalista recolle o testemuño de Rosita, a ama de chaves, en forma de citas textuais, extractos da conversa e declaracións. A novidade é que se rexistran os diálogos no texto. O segundo texto é unha entrevista de personaxe. Interesa a persoa e é a persoa, en si mesma, o motivo da entrevista. O xornalista acode a [[Salt Lake City]] ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) a reunirse co fundador dos [[Mormonismo|mormóns]], [[Brigham Young|Briham Young]]. == Tipos de entrevista == A entrevista ten un número de variantes case indeterminadas. A continuación, cítanse varios tipos de entrevista que aparecen nos medios de comunicación: * '''[[Información|Informativa]] ou de [[actualidade]]''' É a vinculada cos feitos do día * '''De [[Divulgación científica|divulgación]]''' Sobre temas especializados en avances ou descubrimentos científicos, médicos, tecnolóxicos etc. * '''[[Testemuña|Testemuñal]]''' A que aporta datos, descricións e opinións sobre un acontecemento presenciado. * '''[[Declaración|Declaracións]]''' Datos, xuízos ou opinións recollidos textualmente. * '''[[Enquisa|Enquisas]]''' Preguntas destinadas a obter información sobre a opinión dun sector da poboación sobre un tema. * '''Perfil ou [[Biografía|biográfica]]''' É próximo á biografía, está baseado na combinación de fontes documentais e testemuñais con datos obtidos da persoa entrevistada. * '''[[Cuestionario]] fixo''' Nalgúns medios úsase periodicamente con distintas persoas. Abrangue rexistros diferentes, desde o humor ata a seriedade. * '''De investigación ou indagación''' Non aparece publicado con forma de entrevista. Utilízanse para obter ou contrastar información. * '''[[Interpretación (comunicación)|Interpretativa]]''' Tamén coñecida como creativa ou de personaxe. Interesa o personaxe dunha maneira global, o valor estético do texto e o interese humano. === Outras clasificacións === Outras clasificacións existentes son as seguintes: * '''Polo seu [[obxectivo]]''': Entrevista de opinión, entrevista de noticia ou entrevista de personalidade. * '''Pola [[canle]]''' pola que se obtén: Presencial, [[Teléfono|telefónica]], por [[chat]], por [[videoconferencia]], ou [[escrita]] (por cuestionario remitido a través de [[Correo|correo postal]], [[correo electrónico]], [[fax]], etc.). * '''Polo número de entrevistados''': Individual ou colectiva. * '''Pola súa''' '''modalidade''': Entrevista [[Estrutura de datos|estruturada]] ou formal (preguntas previamente establecidas) ou entrevista non estruturada (desenvolvemento sen preguntas). == O entrevistado == Un dos requisitos para que haxa unha entrevista é que o suxeito entrevistado o permita. Isto ocorre normalmente porque ten algún interese en ser entrevistado. As catro razóns principais que pode ter son as seguintes: * Polo seu propio [[ego]]: polo desexo de aparecer nos medios ou que se coñeza a súa opinión. * Por [[publicidade]]: sobre todo os políticos e os famosos, que dependen da publicidade para influír na opinión pública ou para continuar soando. Consideran as entrevistas como publicidade gratuíta. * Polos [[Diñeiro|ingresos]]: aínda que segundo moitos códigos deontolóxicos os xornalistas non deberían pagar ós medios, é unha práctica frecuente en medios sensacionalistas. Algúns famosos chegan a ter grandes ingresos por isto. * Para [[Axuda|axudar]] ó xornalista: algúns suxeitos déixanse entrevistar simplemente para axudar ó xornalista no desenvolvemento do seu traballo. == O Off the Récord == O off the récord é a entrevista periodística na que os datos encontrados danse de forma extraoficial, polo que o nome da persoa que subministra a información mantense en segredo e non se revela (en caso de que o solicite). == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Xornalismo]] === Ligazóns externas === * [http://talentogalego.com/seccion/entrevistas/ Talento Galego. Web de entrevistas e reportaxes sobre persoas ou empresas galegas] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xornalismo]] npztziny9f74uxahqmyftaia1oi2pv8 0 59002 6148699 4788640 2022-08-02T17:56:22Z Tfeliz 7596 Ampliación do contido e ligazóns wikitext text/x-wiki O '''alumnado''' (do [[latín]] ''alumnum'' derivado da palabra ''alere'', que significa [[alimentar]] e "alimentarse desde o alto"), é o conxunto de xente que aprende doutras persoas. Esta definición contraponse ó significado de "alumno" como "carente de luz", moitas veces usado en forma errónea. ==Definición== Dise de calquera persoa, respecto do que a educou e criou desde a súa [[nenez]]. Deste xeito, un pode ser alumno ou alumna doutra persoa máis nova. De feito, o termo xeneralízase en [[estudante]] ou tamén en [[aprendiz]]. Somos alumnado durante toda a nosa vida porque a esencia é estar aprendendo doutro, e non se deixa de aprender doutras persoas durante toda a vida. Somos alumnos e alumnas das persoas que nos ensinan, independentemente da súa idade. Tamén son alumnado os [[discípulo]]s respecto do seu [[Docente|mestre]] ou mestra da [[materia]] que aprende, ou da [[escola]], [[colexio]] ou [[universidade]] onde estuda. O estudantado pertence ao alumnado. ==Tipoloxía== === Segundo a relación co centro === * Hai '''alumnado oficial''' que segue o ensino nas [[escola]]s, [[instituto (ensino)|institutos]], [[universidade]]s e demais centros de formación, incluídos os seus sitios virtuais, con obrigatoriedade de asistir a clase, ou acreditar os traballos mandados. * Hai '''alumnado libre''' que non cursa estudos en centros do estado, nin en colexios recoñecidos ou sitios virtuais autorizados e debe examinarse ante os tribunais dos centros oficiais. * Existe tamén a figura do '''alumnado oínte''' aquel que obtén do [[decanato]] ou dalgún [[cátedra|catedrático]] ou catedrática a autorización para asistir ás clases e prácticas do alumnado oficial simplemente para aprender, ou ben, para examinarse logo en calidade de alumnado libre. * '''Alumnado colexiado''' é o que recibe ensinanza nun colexio ou centro recoñecido. === Segundo as horas de permenencia no centro === * '''Alumnado externo''' é o que só permanece no centro de ensino durante as horas de [[clase]]. * '''Alumnado interno''' é aquel que vive no establecemento onde recibe a ensinanza (residencia de estudantes, colexios maiores, universidades laborais...). * '''Alumnado mediopensionista''' é o que permanece no centro de ensino durante toda a xornada escolar, almorzando nel, pero regresando á súa casa para pernoctar. Estes alumnos e alumnas tamén son coñecidos como ''pupilos'', e na maioría dos colexios, escolas e institutos ofrécense estes [[servizos]]. === Segundo a etapa formativa === * '''Alumnado non universitario''' é o que está escolarizado nos niveis previos á [[universidade]]. * '''Alumnado universitario''' é o que está cursando estudos na universidade. === Segundo outros trazos === * '''Alumnado bolseiro''' é o que recibiu unha [[bolsa de estudo|bolsa]] para pagar os estudos, o material didáctico, os desprazamentos, a estancia e/ou a manutención. * '''Alumnado con discapacidade''' é o que ten unha discapacidad. En España, se teñen unha discapacidade recoñecida igual ou superior ao 33%, contan con matrícula gratuíta. * '''Alumnado con altas capacidades''' é o que ten capacidades intelectuais diagnosticadas como destacadas respecto da poboación xeral. * '''Alumnado con necesidades educativas especiais''' é o que ten necesidades específicas que requiren axudas, apoios ou adaptacións dos procesos de aprendizaxe. === Segundo o grao de presencialidade === * '''Alumnado presencial''' é o que asiste ás aulas durante todo o horario de ensino, normalmente 4 ou 5 días á semana. * '''Alumnado semipresencial''' é o que asiste ás aulas en períodos reducidos, por exemplo, un ou dous días á semana e realiza o resto da actividade fóra das aulas. Unha formulación moderna desta tendencia son as '''aulas invertidas''' (inglés ''flipped classroom''). * '''Alumnado non presencial''' '''ou a distancia''' é o que non ten aulas habitualmente, aínda que poden ter que realizar tarefas específicas presencialmente como as prácticas de laboratorio, as prácticas en centros de traballo ou os exames. Unha forma moderna desta modalidade é a '''aprendizaxe/ensino/educación en liña, electrónica, dixital ou virtual''' (inglés ''[[Aprendizaxe en liña|elearning]]''). É aquí onde están presentes con moita forza as chamadas ''[[TIC]]'' (''Tecnoloxías da Información e da Comunicación''), que permiten ao alumnado maior flexibilidade no tempo e no espazo para desenvolver o seu proceso de ensino - aprendizaxe. == Absentismo escolar == O absentismo é a situación do alumnado que non acode regularmente ao centro ou mesmo abandona a escolaridade aínda que a súa escolarización sexa presencial e, por tanto, requira asistencia. En España, o [[Informe PISA]] indicaba que alcanzaba até o 28% no último curso de [[Educación secundaria obrigatoria|Educación Secundaria Obligatoria]] en 2012 e, en xeral, requiren intervencións organizadas dos docentes, centros e autoridades locais.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Absentismo escolar en España. Datos y reflexiones|url=https://publicaciones.unirioja.es/ojs/index.php/contextos/article/view/4443|revista=Contextos Educativos. Revista de Educación|data=2020-09-14|ISSN=1695-5714|páxina=121–135|número=26|doi=10.18172/con.4443|lingua=es|nome=José Ignacio Cruz|apelidos=Orozco}}</ref> As diversas causas identificadas son<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Mallada|nome=F.J.R.|data=2011|título=La gestión del absentismo escolar|revista=Anuario Jurídico y Económico Escurialense|volume=44|páxinas=579-596|url=https://www.proquest.com/docview/1528518966?parentSessionId=1hrEL7CiMk7U8qJ%2F5xff3pWerkwHA6wcoU3kpWlmqyw%3D&pq-origsite=primo&accountid=14609}}</ref>: * Falta de [[motivación]]. * Falta de progresos. * Marxinación social. * Hábitos [[Familia|familiares]]. * Desvantaxe e inadaptación social. * Baixas expectativas familiares. * Cargas familiares. * Baixos ingresos. * Desfase entre idade e curso. * Despreocupación por parte dos pais e nais. * Falta de sensibilidade dos centros educativos e da Administración. * Traballo de menores ou negocios familiares. * Situacións de desamparo ou abandono (por exemplo, pais falecidos, separacións, prisión, etc.). * Desprazamento do pai ou da nai, por exemplo, por razóns laborais (temporeiros, venda ambulante, feirantes...). * Razóns culturais ([[Migración|migrantes]], [[Etnia|etnias]], etc.). == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[de:Alumni]] [[en:Alumnus]] [[fi:Alumni]] [[fr:Alumnus]] [[gn:Temimbo'e]] [[hi:पूर्व छात्र (एल्युमनाइ)]] [[hy:Ալումնի]] [[id:Alumnus]] [[ja:OB・OG]] [[kn:ಹಳೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು]] [[ko:동문]] [[ky:Тарбиялануучу]] [[lt:Alumni]] [[ms:Alumni]] [[nds:Alumnus]] [[nl:Alumnus]] [[no:Alumni]] [[pt:Alumnus]] [[ro:Alumnus]] [[sv:Alumn]] [[ta:பழைய மாணவர்]] [[te:ఆలమ్నీ]] [[zh:校友]] hpvmbdxoe6n6dmuv9hnrfylzsjz2v28 6148731 6148699 2022-08-02T18:44:29Z Chairego apc 25871 /* Véxase tamén */ wikitext text/x-wiki O '''alumnado''' (do [[latín]] ''alumnum'' derivado da palabra ''alere'', que significa [[alimentar]] e "alimentarse desde o alto"), é o conxunto de xente que aprende doutras persoas. Esta definición contraponse ó significado de "alumno" como "carente de luz", moitas veces usado en forma errónea. ==Definición== Dise de calquera persoa, respecto do que a educou e criou desde a súa [[nenez]]. Deste xeito, un pode ser alumno ou alumna doutra persoa máis nova. De feito, o termo xeneralízase en [[estudante]] ou tamén en [[aprendiz]]. Somos alumnado durante toda a nosa vida porque a esencia é estar aprendendo doutro, e non se deixa de aprender doutras persoas durante toda a vida. Somos alumnos e alumnas das persoas que nos ensinan, independentemente da súa idade. Tamén son alumnado os [[discípulo]]s respecto do seu [[Docente|mestre]] ou mestra da [[materia]] que aprende, ou da [[escola]], [[colexio]] ou [[universidade]] onde estuda. O estudantado pertence ao alumnado. ==Tipoloxía== === Segundo a relación co centro === * Hai '''alumnado oficial''' que segue o ensino nas [[escola]]s, [[instituto (ensino)|institutos]], [[universidade]]s e demais centros de formación, incluídos os seus sitios virtuais, con obrigatoriedade de asistir a clase, ou acreditar os traballos mandados. * Hai '''alumnado libre''' que non cursa estudos en centros do estado, nin en colexios recoñecidos ou sitios virtuais autorizados e debe examinarse ante os tribunais dos centros oficiais. * Existe tamén a figura do '''alumnado oínte''' aquel que obtén do [[decanato]] ou dalgún [[cátedra|catedrático]] ou catedrática a autorización para asistir ás clases e prácticas do alumnado oficial simplemente para aprender, ou ben, para examinarse logo en calidade de alumnado libre. * '''Alumnado colexiado''' é o que recibe ensinanza nun colexio ou centro recoñecido. === Segundo as horas de permenencia no centro === * '''Alumnado externo''' é o que só permanece no centro de ensino durante as horas de [[clase]]. * '''Alumnado interno''' é aquel que vive no establecemento onde recibe a ensinanza (residencia de estudantes, colexios maiores, universidades laborais...). * '''Alumnado mediopensionista''' é o que permanece no centro de ensino durante toda a xornada escolar, almorzando nel, pero regresando á súa casa para pernoctar. Estes alumnos e alumnas tamén son coñecidos como ''pupilos'', e na maioría dos colexios, escolas e institutos ofrécense estes [[servizos]]. === Segundo a etapa formativa === * '''Alumnado non universitario''' é o que está escolarizado nos niveis previos á [[universidade]]. * '''Alumnado universitario''' é o que está cursando estudos na universidade. === Segundo outros trazos === * '''Alumnado bolseiro''' é o que recibiu unha [[bolsa de estudo|bolsa]] para pagar os estudos, o material didáctico, os desprazamentos, a estancia e/ou a manutención. * '''Alumnado con discapacidade''' é o que ten unha discapacidad. En España, se teñen unha discapacidade recoñecida igual ou superior ao 33%, contan con matrícula gratuíta. * '''Alumnado con altas capacidades''' é o que ten capacidades intelectuais diagnosticadas como destacadas respecto da poboación xeral. * '''Alumnado con necesidades educativas especiais''' é o que ten necesidades específicas que requiren axudas, apoios ou adaptacións dos procesos de aprendizaxe. === Segundo o grao de presencialidade === * '''Alumnado presencial''' é o que asiste ás aulas durante todo o horario de ensino, normalmente 4 ou 5 días á semana. * '''Alumnado semipresencial''' é o que asiste ás aulas en períodos reducidos, por exemplo, un ou dous días á semana e realiza o resto da actividade fóra das aulas. Unha formulación moderna desta tendencia son as '''aulas invertidas''' (inglés ''flipped classroom''). * '''Alumnado non presencial''' '''ou a distancia''' é o que non ten aulas habitualmente, aínda que poden ter que realizar tarefas específicas presencialmente como as prácticas de laboratorio, as prácticas en centros de traballo ou os exames. Unha forma moderna desta modalidade é a '''aprendizaxe/ensino/educación en liña, electrónica, dixital ou virtual''' (inglés ''[[Aprendizaxe en liña|elearning]]''). É aquí onde están presentes con moita forza as chamadas ''[[TIC]]'' (''Tecnoloxías da Información e da Comunicación''), que permiten ao alumnado maior flexibilidade no tempo e no espazo para desenvolver o seu proceso de ensino - aprendizaxe. == Absentismo escolar == O absentismo é a situación do alumnado que non acode regularmente ao centro ou mesmo abandona a escolaridade aínda que a súa escolarización sexa presencial e, por tanto, requira asistencia. En España, o [[Informe PISA]] indicaba que alcanzaba até o 28% no último curso de [[Educación secundaria obrigatoria|Educación Secundaria Obligatoria]] en 2012 e, en xeral, requiren intervencións organizadas dos docentes, centros e autoridades locais.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Absentismo escolar en España. Datos y reflexiones|url=https://publicaciones.unirioja.es/ojs/index.php/contextos/article/view/4443|revista=Contextos Educativos. Revista de Educación|data=2020-09-14|ISSN=1695-5714|páxina=121–135|número=26|doi=10.18172/con.4443|lingua=es|nome=José Ignacio Cruz|apelidos=Orozco}}</ref> As diversas causas identificadas son<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Mallada|nome=F.J.R.|data=2011|título=La gestión del absentismo escolar|revista=Anuario Jurídico y Económico Escurialense|volume=44|páxinas=579-596|url=https://www.proquest.com/docview/1528518966?parentSessionId=1hrEL7CiMk7U8qJ%2F5xff3pWerkwHA6wcoU3kpWlmqyw%3D&pq-origsite=primo&accountid=14609}}</ref>: * Falta de [[motivación]]. * Falta de progresos. * Marxinación social. * Hábitos [[Familia|familiares]]. * Desvantaxe e inadaptación social. * Baixas expectativas familiares. * Cargas familiares. * Baixos ingresos. * Desfase entre idade e curso. * Despreocupación por parte dos pais e nais. * Falta de sensibilidade dos centros educativos e da Administración. * Traballo de menores ou negocios familiares. * Situacións de desamparo ou abandono (por exemplo, pais falecidos, separacións, prisión, etc.). * Desprazamento do pai ou da nai, por exemplo, por razóns laborais (temporeiros, venda ambulante, feirantes...). * Razóns culturais ([[Migración|migrantes]], [[Etnia|etnias]], etc.). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[de:Alumni]] [[en:Alumnus]] [[fi:Alumni]] [[fr:Alumnus]] [[gn:Temimbo'e]] [[hi:पूर्व छात्र (एल्युमनाइ)]] [[hy:Ալումնի]] [[id:Alumnus]] [[ja:OB・OG]] [[kn:ಹಳೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು]] [[ko:동문]] [[ky:Тарбиялануучу]] [[lt:Alumni]] [[ms:Alumni]] [[nds:Alumnus]] [[nl:Alumnus]] [[no:Alumni]] [[pt:Alumnus]] [[ro:Alumnus]] [[sv:Alumn]] [[ta:பழைய மாணவர்]] [[te:ఆలమ్నీ]] [[zh:校友]] egpf9pmh39wrjifcktdbpvptc35a0l4 6148843 6148731 2022-08-02T21:26:20Z Tfeliz 7596 Corrección ortográfica wikitext text/x-wiki O '''alumnado''' (do [[latín]] ''alumnum'' derivado da palabra ''alere'', que significa [[alimentar]] e "alimentarse desde o alto"), é o conxunto de xente que aprende doutras persoas. Esta definición contraponse ó significado de "alumno" como "carente de luz", moitas veces usado en forma errónea. ==Definición== Dise de calquera persoa, respecto do que a educou e criou desde a súa [[nenez]]. Deste xeito, un pode ser alumno ou alumna doutra persoa máis nova. De feito, o termo xeneralízase en [[estudante]] ou tamén en [[aprendiz]]. Somos alumnado durante toda a nosa vida porque a esencia é estar aprendendo doutro, e non se deixa de aprender doutras persoas durante toda a vida. Somos alumnos e alumnas das persoas que nos ensinan, independentemente da súa idade. Tamén son alumnado os [[discípulo]]s respecto do seu [[Docente|mestre]] ou mestra da [[materia]] que aprende, ou da [[escola]], [[colexio]] ou [[universidade]] onde estuda. O estudantado pertence ao alumnado. ==Tipoloxía== === Segundo a relación co centro === * Hai '''alumnado oficial''' que segue o ensino nas [[escola]]s, [[instituto (ensino)|institutos]], [[universidade]]s e demais centros de formación, incluídos os seus sitios virtuais, con obrigatoriedade de asistir a clase, ou acreditar os traballos mandados. * Hai '''alumnado libre''' que non cursa estudos en centros do estado, nin en colexios recoñecidos ou sitios virtuais autorizados e debe examinarse ante os tribunais dos centros oficiais. * Existe tamén a figura do '''alumnado oínte''' aquel que obtén do [[decanato]] ou dalgún [[cátedra|catedrático]] ou catedrática a autorización para asistir ás clases e prácticas do alumnado oficial simplemente para aprender, ou ben, para examinarse logo en calidade de alumnado libre. * '''Alumnado colexiado''' é o que recibe ensinanza nun colexio ou centro recoñecido. === Segundo as horas de permenencia no centro === * '''Alumnado externo''' é o que só permanece no centro de ensino durante as horas de [[clase]]. * '''Alumnado interno''' é aquel que vive no establecemento onde recibe a ensinanza (residencia de estudantes, colexios maiores, universidades laborais...). * '''Alumnado mediopensionista''' é o que permanece no centro de ensino durante toda a xornada escolar, almorzando nel, pero regresando á súa casa para pernoctar. Estes alumnos e alumnas tamén son coñecidos como ''pupilos'', e na maioría dos colexios, escolas e institutos ofrécense estes [[servizos]]. === Segundo a etapa formativa === * '''Alumnado non universitario''' é o que está escolarizado nos niveis previos á [[universidade]]. * '''Alumnado universitario''' é o que está cursando estudos na universidade. === Segundo outros trazos === * '''Alumnado bolseiro''' é o que recibiu unha [[bolsa de estudo|bolsa]] para pagar os estudos, o material didáctico, os desprazamentos, a estancia e/ou a manutención. * '''Alumnado con discapacidade''' é o que ten unha discapacidade. En España, se teñen unha discapacidade recoñecida igual ou superior ao 33%, contan con matrícula gratuíta. * '''Alumnado con altas capacidades''' é o que ten capacidades intelectuais diagnosticadas como destacadas respecto da poboación xeral. * '''Alumnado con necesidades educativas especiais''' é o que ten necesidades específicas que requiren axudas, apoios ou adaptacións dos procesos de aprendizaxe. === Segundo o grao de presencialidade === * '''Alumnado presencial''' é o que asiste ás aulas durante todo o horario de ensino, normalmente 4 ou 5 días á semana. * '''Alumnado semipresencial''' é o que asiste ás aulas en períodos reducidos, por exemplo, un ou dous días á semana e realiza o resto da actividade fóra das aulas. Unha formulación moderna desta tendencia son as '''aulas invertidas''' (inglés ''flipped classroom''). * '''Alumnado non presencial''' '''ou a distancia''' é o que non ten aulas habitualmente, aínda que poden ter que realizar tarefas específicas presencialmente como as prácticas de laboratorio, as prácticas en centros de traballo ou os exames. Unha forma moderna desta modalidade é a '''aprendizaxe/ensino/educación en liña, electrónica, dixital ou virtual''' (inglés ''[[Aprendizaxe en liña|elearning]]''). É aquí onde están presentes con moita forza as chamadas ''[[TIC]]'' (''Tecnoloxías da Información e da Comunicación''), que permiten ao alumnado maior flexibilidade no tempo e no espazo para desenvolver o seu proceso de ensino - aprendizaxe. == Absentismo escolar == O absentismo é a situación do alumnado que non acode regularmente ao centro ou mesmo abandona a escolaridade aínda que a súa escolarización sexa presencial e, por tanto, requira asistencia. En España, o [[Informe PISA]] indicaba que alcanzaba até o 28% no último curso de [[Educación secundaria obrigatoria|Educación Secundaria Obrigatoria]] en 2012 e, en xeral, requiren intervencións organizadas dos docentes, centros e autoridades locais.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Absentismo escolar en España. Datos y reflexiones|url=https://publicaciones.unirioja.es/ojs/index.php/contextos/article/view/4443|revista=Contextos Educativos. Revista de Educación|data=2020-09-14|ISSN=1695-5714|páxina=121–135|número=26|doi=10.18172/con.4443|lingua=es|nome=José Ignacio Cruz|apelidos=Orozco}}</ref> As diversas causas identificadas son<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Mallada|nome=F.J.R.|data=2011|título=La gestión del absentismo escolar|revista=Anuario Jurídico y Económico Escurialense|volume=44|páxinas=579-596|url=https://www.proquest.com/docview/1528518966?parentSessionId=1hrEL7CiMk7U8qJ%2F5xff3pWerkwHA6wcoU3kpWlmqyw%3D&pq-origsite=primo&accountid=14609}}</ref>: * Falta de [[motivación]]. * Falta de progresos. * Marxinación social. * Hábitos [[Familia|familiares]]. * Desvantaxe e inadaptación social. * Baixas expectativas familiares. * Cargas familiares. * Baixos ingresos. * Desfase entre idade e curso. * Despreocupación por parte dos pais e nais. * Falta de sensibilidade dos centros educativos e da Administración. * Traballo de menores ou negocios familiares. * Situacións de desamparo ou abandono (por exemplo, pais falecidos, separacións, prisión, etc.). * Desprazamento do pai ou da nai, por exemplo, por razóns laborais (temporeiros, venda ambulante, feirantes...). * Razóns culturais ([[Migración|migrantes]], [[Etnia|etnias]], etc.). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[de:Alumni]] [[en:Alumnus]] [[fi:Alumni]] [[fr:Alumnus]] [[gn:Temimbo'e]] [[hi:पूर्व छात्र (एल्युमनाइ)]] [[hy:Ալումնի]] [[id:Alumnus]] [[ja:OB・OG]] [[kn:ಹಳೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು]] [[ko:동문]] [[ky:Тарбиялануучу]] [[lt:Alumni]] [[ms:Alumni]] [[nds:Alumnus]] [[nl:Alumnus]] [[no:Alumni]] [[pt:Alumnus]] [[ro:Alumnus]] [[sv:Alumn]] [[ta:பழைய மாணவர்]] [[te:ఆలమ్నీ]] [[zh:校友]] 0uee5xr2rq0kzx5ttr4pt1y7b1xftr2 6148869 6148843 2022-08-02T22:03:43Z Tfeliz 7596 Corrección ortográfica wikitext text/x-wiki O '''alumnado''' (do [[latín]] ''alumnum'' derivado da palabra ''alere'', que significa [[Alimentación|alimentar]] e "alimentarse desde o alto"), é o conxunto de xente que aprende doutras persoas. Esta definición contraponse ó significado de "alumno" como "carente de luz", moitas veces usado en forma errónea. ==Definición== Dise de calquera persoa respecto doutra que a educa ou forma. Somos alumnado durante toda a nosa vida porque a esencia é estar aprendendo doutro, e non se deixa de aprender doutras persoas durante toda a vida. Somos alumnos e alumnas das persoas que nos ensinan, independentemente da súa idade. Deste xeito, un pode ser alumno ou alumna doutra persoa máis nova como se produce por exemplo nos procesos de educación de persoas adultas. == Sinónimos == De feito, o termo xeneralízase en [[estudante|'''estudante''']] ou [[Aprendizaxe|'''aprendiz''']]. Tamén son alumnado os '''discípulos''' ou '''pupilos''' respecto do seu [[Docente|mestre]] ou mestra da [[materia]] que aprende, ou da [[escola]], [[colexio]] ou [[universidade]] onde estuda. A palabra estudante utilízase máis ben para niveis superiores polo que o '''estudantado''' pertence ao alumnado. Tamén poden usarse como sinónimos segundo o nivel educativo '''párvulo''', '''escolar''', '''colexial''' ou '''universitario'''. '''educando''' ou '''discente'''. ==Tipoloxía== === Segundo a relación co centro === * Hai '''alumnado oficial''' que segue o ensino nas [[escola]]s, [[instituto (ensino)|institutos]], [[universidade]]s e demais centros de formación, incluídos os seus sitios virtuais, con obrigatoriedade de asistir a clase, ou acreditar os traballos mandados. * Hai '''alumnado libre''' que non cursa estudos en centros do estado, nin en colexios recoñecidos ou sitios virtuais autorizados e debe examinarse ante os tribunais dos centros oficiais. * Existe tamén a figura do '''alumnado oínte''' aquel que obtén do [[decanato]] ou dalgún [[cátedra|catedrático]] ou catedrática a autorización para asistir ás clases e prácticas do alumnado oficial simplemente para aprender, ou ben, para examinarse logo en calidade de alumnado libre. * '''Alumnado colexiado''' é o que recibe ensinanza nun colexio ou centro recoñecido. === Segundo as horas de permenencia no centro === * '''Alumnado externo''' é o que só permanece no centro de ensino durante as horas de [[clase]]. * '''Alumnado interno''' é aquel que vive no establecemento onde recibe a ensinanza (residencia de estudantes, colexios maiores, universidades laborais...). * '''Alumnado mediopensionista''' é o que permanece no centro de ensino durante toda a xornada escolar, almorzando nel, pero regresando á súa casa para pernoctar. Estes alumnos e alumnas tamén son coñecidos como ''pupilos'', e na maioría dos colexios, escolas e institutos ofrécense estes [[servizos]]. === Segundo a etapa formativa === * '''Alumnado non universitario''' é o que está escolarizado nos niveis previos á [[universidade]]. * '''Alumnado universitario''' é o que está cursando estudos na universidade. === Segundo outros trazos === * '''Alumnado bolseiro''' é o que recibiu unha [[bolsa de estudo|bolsa]] para pagar os estudos, o material didáctico, os desprazamentos, a estancia e/ou a manutención. * '''Alumnado con discapacidade''' é o que ten unha discapacidade. En España, se teñen unha discapacidade recoñecida igual ou superior ao 33%, contan con matrícula gratuíta. * '''Alumnado con altas capacidades''' é o que ten capacidades intelectuais diagnosticadas como destacadas respecto da poboación xeral. * '''Alumnado con necesidades educativas especiais''' é o que ten necesidades específicas que requiren axudas, apoios ou adaptacións dos procesos de aprendizaxe. === Segundo o grao de presencialidade === * '''Alumnado presencial''' é o que asiste ás aulas durante todo o horario de ensino, normalmente 4 ou 5 días á semana. * '''Alumnado semipresencial''' é o que asiste ás aulas en períodos reducidos, por exemplo, un ou dous días á semana e realiza o resto da actividade fóra das aulas. Unha formulación moderna desta tendencia son as '''aulas invertidas''' (inglés ''flipped classroom''). * '''Alumnado non presencial''' '''ou a [[Educación a distancia|distancia]]''' é o que non ten aulas habitualmente, aínda que poden ter que realizar tarefas específicas presencialmente como as prácticas de laboratorio, as prácticas en centros de traballo ou os exames. Unha forma moderna desta modalidade é a '''aprendizaxe/ensino/educación en liña, electrónica, dixital ou virtual''' (inglés ''[[Aprendizaxe en liña|elearning]]''). É aquí onde están presentes con moita forza as chamadas ''[[TIC]]'' (''Tecnoloxías da Información e da Comunicación''), que permiten ao alumnado maior flexibilidade no tempo e no espazo para desenvolver o seu proceso de ensino - aprendizaxe. == Absentismo escolar == O '''absentismo''' (abandono ou deserción) é a situación do alumnado que non acode regularmente ao centro ou mesmo abandona a escolaridade aínda que a súa escolarización sexa presencial e, por tanto, requira asistencia sobre todo nas etapas de educación obrigatoria. En España, o [[Informe PISA]] indicaba que alcanzaba até o 28% no último curso de [[Educación secundaria obrigatoria|Educación Secundaria Obrigatoria]] en 2012 e, en xeral, requiren intervencións organizadas dos docentes, centros e autoridades locais.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Absentismo escolar en España. Datos y reflexiones|url=https://publicaciones.unirioja.es/ojs/index.php/contextos/article/view/4443|revista=Contextos Educativos. Revista de Educación|data=2020-09-14|ISSN=1695-5714|páxina=121–135|número=26|doi=10.18172/con.4443|lingua=es|nome=José Ignacio Cruz|apelidos=Orozco}}</ref> === Causas === As diversas causas identificadas son<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Mallada|nome=F.J.R.|data=2011|título=La gestión del absentismo escolar|revista=Anuario Jurídico y Económico Escurialense|volume=44|páxinas=579-596|url=https://www.proquest.com/docview/1528518966?parentSessionId=1hrEL7CiMk7U8qJ%2F5xff3pWerkwHA6wcoU3kpWlmqyw%3D&pq-origsite=primo&accountid=14609}}</ref>: * Falta de [[motivación]]. * Falta de progresos. * Marxinación social. * Hábitos [[Familia|familiares]]. * Desvantaxe e inadaptación social. * Baixas expectativas familiares. * Cargas familiares. * Baixos ingresos. * Desfase entre idade e curso. * Despreocupación por parte dos pais e nais. * Falta de sensibilidade dos centros educativos e da Administración. * Traballo de menores ou negocios familiares. * Situacións de desamparo ou abandono (por exemplo, pais falecidos, separacións, prisión, etc.). * Desprazamento do pai ou da nai, por exemplo, por razóns laborais (temporeiros, venda ambulante, feirantes...). * Razóns culturais ([[Migración|migrantes]], [[Etnia|etnias]], etc.). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[de:Alumni]] [[en:Alumnus]] [[fi:Alumni]] [[fr:Alumnus]] [[gn:Temimbo'e]] [[hi:पूर्व छात्र (एल्युमनाइ)]] [[hy:Ալումնի]] [[id:Alumnus]] [[ja:OB・OG]] [[kn:ಹಳೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು]] [[ko:동문]] [[ky:Тарбиялануучу]] [[lt:Alumni]] [[ms:Alumni]] [[nds:Alumnus]] [[nl:Alumnus]] [[no:Alumni]] [[pt:Alumnus]] [[ro:Alumnus]] [[sv:Alumn]] [[ta:பழைய மாணவர்]] [[te:ఆలమ్నీ]] [[zh:校友]] m0aiuqpg0q996nqq2iqmli3ylb9z85u 6148875 6148869 2022-08-02T22:11:01Z Tfeliz 7596 Imaxe wikitext text/x-wiki [[File:Sarria 0031.jpg|miniatura|dereita|alt=Nenos e nenas de escolas públicas de Sarria posando en grupo|Nenos e nenas nas escolas públicas de [[Sarria]].]] O '''alumnado''' (do [[latín]] ''alumnum'' derivado da palabra ''alere'', que significa [[Alimentación|alimentar]] e "alimentarse desde o alto"), é o conxunto de xente que aprende doutras persoas. Esta definición contraponse ó significado de "alumno" como "carente de luz", moitas veces usado en forma errónea. ==Definición== Dise de calquera persoa respecto doutra que a educa ou forma. Somos alumnado durante toda a nosa vida porque a esencia é estar aprendendo doutro, e non se deixa de aprender doutras persoas durante toda a vida. Somos alumnos e alumnas das persoas que nos ensinan, independentemente da súa idade. Deste xeito, un pode ser alumno ou alumna doutra persoa máis nova como se produce por exemplo nos procesos de educación de persoas adultas. == Sinónimos == De feito, o termo xeneralízase en [[estudante|'''estudante''']] ou [[Aprendizaxe|'''aprendiz''']]. Tamén son alumnado os '''discípulos''' ou '''pupilos''' respecto do seu [[Docente|mestre]] ou mestra da [[materia]] que aprende, ou da [[escola]], [[colexio]] ou [[universidade]] onde estuda. A palabra estudante utilízase máis ben para niveis superiores polo que o '''estudantado''' pertence ao alumnado. Tamén poden usarse como sinónimos segundo o nivel educativo '''párvulo''', '''escolar''', '''colexial''' ou '''universitario'''. '''educando''' ou '''discente'''. ==Tipoloxía== === Segundo a relación co centro === * Hai '''alumnado oficial''' que segue o ensino nas [[escola]]s, [[instituto (ensino)|institutos]], [[universidade]]s e demais centros de formación, incluídos os seus sitios virtuais, con obrigatoriedade de asistir a clase, ou acreditar os traballos mandados. * Hai '''alumnado libre''' que non cursa estudos en centros do estado, nin en colexios recoñecidos ou sitios virtuais autorizados e debe examinarse ante os tribunais dos centros oficiais. * Existe tamén a figura do '''alumnado oínte''' aquel que obtén do [[decanato]] ou dalgún [[cátedra|catedrático]] ou catedrática a autorización para asistir ás clases e prácticas do alumnado oficial simplemente para aprender, ou ben, para examinarse logo en calidade de alumnado libre. * '''Alumnado colexiado''' é o que recibe ensinanza nun colexio ou centro recoñecido. === Segundo as horas de permenencia no centro === * '''Alumnado externo''' é o que só permanece no centro de ensino durante as horas de [[clase]]. * '''Alumnado interno''' é aquel que vive no establecemento onde recibe a ensinanza (residencia de estudantes, colexios maiores, universidades laborais...). * '''Alumnado mediopensionista''' é o que permanece no centro de ensino durante toda a xornada escolar, almorzando nel, pero regresando á súa casa para pernoctar. Estes alumnos e alumnas tamén son coñecidos como ''pupilos'', e na maioría dos colexios, escolas e institutos ofrécense estes [[servizos]]. === Segundo a etapa formativa === * '''Alumnado non universitario''' é o que está escolarizado nos niveis previos á [[universidade]]. * '''Alumnado universitario''' é o que está cursando estudos na universidade. === Segundo outros trazos === * '''Alumnado bolseiro''' é o que recibiu unha [[bolsa de estudo|bolsa]] para pagar os estudos, o material didáctico, os desprazamentos, a estancia e/ou a manutención. * '''Alumnado con discapacidade''' é o que ten unha discapacidade. En España, se teñen unha discapacidade recoñecida igual ou superior ao 33%, contan con matrícula gratuíta. * '''Alumnado con altas capacidades''' é o que ten capacidades intelectuais diagnosticadas como destacadas respecto da poboación xeral. * '''Alumnado con necesidades educativas especiais''' é o que ten necesidades específicas que requiren axudas, apoios ou adaptacións dos procesos de aprendizaxe. === Segundo o grao de presencialidade === * '''Alumnado presencial''' é o que asiste ás aulas durante todo o horario de ensino, normalmente 4 ou 5 días á semana. * '''Alumnado semipresencial''' é o que asiste ás aulas en períodos reducidos, por exemplo, un ou dous días á semana e realiza o resto da actividade fóra das aulas. Unha formulación moderna desta tendencia son as '''aulas invertidas''' (inglés ''flipped classroom''). * '''Alumnado non presencial''' '''ou a [[Educación a distancia|distancia]]''' é o que non ten aulas habitualmente, aínda que poden ter que realizar tarefas específicas presencialmente como as prácticas de laboratorio, as prácticas en centros de traballo ou os exames. Unha forma moderna desta modalidade é a '''aprendizaxe/ensino/educación en liña, electrónica, dixital ou virtual''' (inglés ''[[Aprendizaxe en liña|elearning]]''). É aquí onde están presentes con moita forza as chamadas ''[[TIC]]'' (''Tecnoloxías da Información e da Comunicación''), que permiten ao alumnado maior flexibilidade no tempo e no espazo para desenvolver o seu proceso de ensino - aprendizaxe. == Absentismo escolar == O '''absentismo''' (abandono ou deserción) é a situación do alumnado que non acode regularmente ao centro ou mesmo abandona a escolaridade aínda que a súa escolarización sexa presencial e, por tanto, requira asistencia sobre todo nas etapas de educación obrigatoria. En España, o [[Informe PISA]] indicaba que alcanzaba até o 28% no último curso de [[Educación secundaria obrigatoria|Educación Secundaria Obrigatoria]] en 2012 e, en xeral, requiren intervencións organizadas dos docentes, centros e autoridades locais.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Absentismo escolar en España. Datos y reflexiones|url=https://publicaciones.unirioja.es/ojs/index.php/contextos/article/view/4443|revista=Contextos Educativos. Revista de Educación|data=2020-09-14|ISSN=1695-5714|páxina=121–135|número=26|doi=10.18172/con.4443|lingua=es|nome=José Ignacio Cruz|apelidos=Orozco}}</ref> === Causas === As diversas causas identificadas son<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Mallada|nome=F.J.R.|data=2011|título=La gestión del absentismo escolar|revista=Anuario Jurídico y Económico Escurialense|volume=44|páxinas=579-596|url=https://www.proquest.com/docview/1528518966?parentSessionId=1hrEL7CiMk7U8qJ%2F5xff3pWerkwHA6wcoU3kpWlmqyw%3D&pq-origsite=primo&accountid=14609}}</ref>: * Falta de [[motivación]]. * Falta de progresos. * Marxinación social. * Hábitos [[Familia|familiares]]. * Desvantaxe e inadaptación social. * Baixas expectativas familiares. * Cargas familiares. * Baixos ingresos. * Desfase entre idade e curso. * Despreocupación por parte dos pais e nais. * Falta de sensibilidade dos centros educativos e da Administración. * Traballo de menores ou negocios familiares. * Situacións de desamparo ou abandono (por exemplo, pais falecidos, separacións, prisión, etc.). * Desprazamento do pai ou da nai, por exemplo, por razóns laborais (temporeiros, venda ambulante, feirantes...). * Razóns culturais ([[Migración|migrantes]], [[Etnia|etnias]], etc.). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[de:Alumni]] [[en:Alumnus]] [[fi:Alumni]] [[fr:Alumnus]] [[gn:Temimbo'e]] [[hi:पूर्व छात्र (एल्युमनाइ)]] [[hy:Ալումնի]] [[id:Alumnus]] [[ja:OB・OG]] [[kn:ಹಳೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು]] [[ko:동문]] [[ky:Тарбиялануучу]] [[lt:Alumni]] [[ms:Alumni]] [[nds:Alumnus]] [[nl:Alumnus]] [[no:Alumni]] [[pt:Alumnus]] [[ro:Alumnus]] [[sv:Alumn]] [[ta:பழைய மாணவர்]] [[te:ఆలమ్నీ]] [[zh:校友]] 2b2akqcdzrjruqrd0tiha00gn9fjxxn 6149254 6148875 2022-08-03T09:44:32Z Tfeliz 7596 Agregado {{Artigo principal|Asociación de estudantes}} wikitext text/x-wiki [[File:Sarria 0031.jpg|miniatura|dereita|alt=Nenos e nenas de escolas públicas de Sarria posando en grupo|Nenos e nenas nas escolas públicas de [[Sarria]].]] O '''alumnado''' (do [[latín]] ''alumnum'' derivado da palabra ''alere'', que significa [[Alimentación|alimentar]] e "alimentarse desde o alto"), é o conxunto de xente que aprende doutras persoas. Esta definición contraponse ó significado de "alumno" como "carente de luz", moitas veces usado en forma errónea. ==Definición== Dise de calquera persoa respecto doutra que a educa ou forma. Somos alumnado durante toda a nosa vida porque a esencia é estar aprendendo doutro, e non se deixa de aprender doutras persoas durante toda a vida. Somos alumnos e alumnas das persoas que nos ensinan, independentemente da súa idade. Deste xeito, un pode ser alumno ou alumna doutra persoa máis nova como se produce por exemplo nos procesos de educación de persoas adultas. == Sinónimos == De feito, o termo xeneralízase en [[estudante|'''estudante''']] ou [[Aprendizaxe|'''aprendiz''']]. Tamén son alumnado os '''discípulos''' ou '''pupilos''' respecto do seu [[Docente|mestre]] ou mestra da [[materia]] que aprende, ou da [[escola]], [[colexio]] ou [[universidade]] onde estuda. A palabra estudante utilízase máis ben para niveis superiores polo que o '''estudantado''' pertence ao alumnado. Tamén poden usarse como sinónimos segundo o nivel educativo '''párvulo''', '''escolar''', '''colexial''' ou '''universitario'''. '''educando''' ou '''discente'''. ==Tipoloxía== === Segundo a relación co centro === * Hai '''alumnado oficial''' que segue o ensino nas [[escola]]s, [[instituto (ensino)|institutos]], [[universidade]]s e demais centros de formación, incluídos os seus sitios virtuais, con obrigatoriedade de asistir a clase, ou acreditar os traballos mandados. * Hai '''alumnado libre''' que non cursa estudos en centros do estado, nin en colexios recoñecidos ou sitios virtuais autorizados e debe examinarse ante os tribunais dos centros oficiais. * Existe tamén a figura do '''alumnado oínte''' aquel que obtén do [[decanato]] ou dalgún [[cátedra|catedrático]] ou catedrática a autorización para asistir ás clases e prácticas do alumnado oficial simplemente para aprender, ou ben, para examinarse logo en calidade de alumnado libre. * '''Alumnado colexiado''' é o que recibe ensinanza nun colexio ou centro recoñecido. === Segundo as horas de permenencia no centro === * '''Alumnado externo''' é o que só permanece no centro de ensino durante as horas de [[clase]]. * '''Alumnado interno''' é aquel que vive no establecemento onde recibe a ensinanza (residencia de estudantes, colexios maiores, universidades laborais...). * '''Alumnado mediopensionista''' é o que permanece no centro de ensino durante toda a xornada escolar, almorzando nel, pero regresando á súa casa para pernoctar. Estes alumnos e alumnas tamén son coñecidos como ''pupilos'', e na maioría dos colexios, escolas e institutos ofrécense estes [[servizos]]. === Segundo a etapa formativa === * '''Alumnado non universitario''' é o que está escolarizado nos niveis previos á [[universidade]]. * '''Alumnado universitario''' é o que está cursando estudos na universidade. === Segundo outros trazos === * '''Alumnado bolseiro''' é o que recibiu unha [[bolsa de estudo|bolsa]] para pagar os estudos, o material didáctico, os desprazamentos, a estancia e/ou a manutención. * '''Alumnado con discapacidade''' é o que ten unha discapacidade. En España, se teñen unha discapacidade recoñecida igual ou superior ao 33%, contan con matrícula gratuíta. * '''Alumnado con altas capacidades''' é o que ten capacidades intelectuais diagnosticadas como destacadas respecto da poboación xeral. * '''Alumnado con necesidades educativas especiais''' é o que ten necesidades específicas que requiren axudas, apoios ou adaptacións dos procesos de aprendizaxe. === Segundo o grao de presencialidade === * '''Alumnado presencial''' é o que asiste ás aulas durante todo o horario de ensino, normalmente 4 ou 5 días á semana. * '''Alumnado semipresencial''' é o que asiste ás aulas en períodos reducidos, por exemplo, un ou dous días á semana e realiza o resto da actividade fóra das aulas. Unha formulación moderna desta tendencia son as '''aulas invertidas''' (inglés ''flipped classroom''). * '''Alumnado non presencial''' '''ou a [[Educación a distancia|distancia]]''' é o que non ten aulas habitualmente, aínda que poden ter que realizar tarefas específicas presencialmente como as prácticas de laboratorio, as prácticas en centros de traballo ou os exames. Unha forma moderna desta modalidade é a '''aprendizaxe/ensino/educación en liña, electrónica, dixital ou virtual''' (inglés ''[[Aprendizaxe en liña|elearning]]''). É aquí onde están presentes con moita forza as chamadas ''[[TIC]]'' (''Tecnoloxías da Información e da Comunicación''), que permiten ao alumnado maior flexibilidade no tempo e no espazo para desenvolver o seu proceso de ensino - aprendizaxe. == Asociación de alumnado == O alumnado organízase en asociacións para a defensa dos seus dereitos e a realización de actividades. {{Artigo principal|Asociación de estudantes}} == Absentismo escolar == O '''absentismo''' (abandono ou deserción) é a situación do alumnado que non acode regularmente ao centro ou mesmo abandona a escolaridade aínda que a súa escolarización sexa presencial e, por tanto, requira asistencia sobre todo nas etapas de educación obrigatoria. En España, o [[Informe PISA]] indicaba que alcanzaba até o 28% no último curso de [[Educación secundaria obrigatoria|Educación Secundaria Obrigatoria]] en 2012 e, en xeral, requiren intervencións organizadas dos docentes, centros e autoridades locais.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Absentismo escolar en España. Datos y reflexiones|url=https://publicaciones.unirioja.es/ojs/index.php/contextos/article/view/4443|revista=Contextos Educativos. Revista de Educación|data=2020-09-14|ISSN=1695-5714|páxina=121–135|número=26|doi=10.18172/con.4443|lingua=es|nome=José Ignacio Cruz|apelidos=Orozco}}</ref> === Causas === As diversas causas identificadas son<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Mallada|nome=F.J.R.|data=2011|título=La gestión del absentismo escolar|revista=Anuario Jurídico y Económico Escurialense|volume=44|páxinas=579-596|url=https://www.proquest.com/docview/1528518966?parentSessionId=1hrEL7CiMk7U8qJ%2F5xff3pWerkwHA6wcoU3kpWlmqyw%3D&pq-origsite=primo&accountid=14609}}</ref>: * Falta de [[motivación]]. * Falta de progresos. * Marxinación social. * Hábitos [[Familia|familiares]]. * Desvantaxe e inadaptación social. * Baixas expectativas familiares. * Cargas familiares. * Baixos ingresos. * Desfase entre idade e curso. * Despreocupación por parte dos pais e nais. * Falta de sensibilidade dos centros educativos e da Administración. * Traballo de menores ou negocios familiares. * Situacións de desamparo ou abandono (por exemplo, pais falecidos, separacións, prisión, etc.). * Desprazamento do pai ou da nai, por exemplo, por razóns laborais (temporeiros, venda ambulante, feirantes...). * Razóns culturais ([[Migración|migrantes]], [[Etnia|etnias]], etc.). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[de:Alumni]] [[en:Alumnus]] [[fi:Alumni]] [[fr:Alumnus]] [[gn:Temimbo'e]] [[hi:पूर्व छात्र (एल्युमनाइ)]] [[hy:Ալումնի]] [[id:Alumnus]] [[ja:OB・OG]] [[kn:ಹಳೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು]] [[ko:동문]] [[ky:Тарбиялануучу]] [[lt:Alumni]] [[ms:Alumni]] [[nds:Alumnus]] [[nl:Alumnus]] [[no:Alumni]] [[pt:Alumnus]] [[ro:Alumnus]] [[sv:Alumn]] [[ta:பழைய மாணவர்]] [[te:ఆలమ్నీ]] [[zh:校友]] q1whvs0oidn0le4grguebuynd55bhdy 6149258 6149254 2022-08-03T09:45:31Z Tfeliz 7596 /* Outros artigos */ 2 máis wikitext text/x-wiki [[File:Sarria 0031.jpg|miniatura|dereita|alt=Nenos e nenas de escolas públicas de Sarria posando en grupo|Nenos e nenas nas escolas públicas de [[Sarria]].]] O '''alumnado''' (do [[latín]] ''alumnum'' derivado da palabra ''alere'', que significa [[Alimentación|alimentar]] e "alimentarse desde o alto"), é o conxunto de xente que aprende doutras persoas. Esta definición contraponse ó significado de "alumno" como "carente de luz", moitas veces usado en forma errónea. ==Definición== Dise de calquera persoa respecto doutra que a educa ou forma. Somos alumnado durante toda a nosa vida porque a esencia é estar aprendendo doutro, e non se deixa de aprender doutras persoas durante toda a vida. Somos alumnos e alumnas das persoas que nos ensinan, independentemente da súa idade. Deste xeito, un pode ser alumno ou alumna doutra persoa máis nova como se produce por exemplo nos procesos de educación de persoas adultas. == Sinónimos == De feito, o termo xeneralízase en [[estudante|'''estudante''']] ou [[Aprendizaxe|'''aprendiz''']]. Tamén son alumnado os '''discípulos''' ou '''pupilos''' respecto do seu [[Docente|mestre]] ou mestra da [[materia]] que aprende, ou da [[escola]], [[colexio]] ou [[universidade]] onde estuda. A palabra estudante utilízase máis ben para niveis superiores polo que o '''estudantado''' pertence ao alumnado. Tamén poden usarse como sinónimos segundo o nivel educativo '''párvulo''', '''escolar''', '''colexial''' ou '''universitario'''. '''educando''' ou '''discente'''. ==Tipoloxía== === Segundo a relación co centro === * Hai '''alumnado oficial''' que segue o ensino nas [[escola]]s, [[instituto (ensino)|institutos]], [[universidade]]s e demais centros de formación, incluídos os seus sitios virtuais, con obrigatoriedade de asistir a clase, ou acreditar os traballos mandados. * Hai '''alumnado libre''' que non cursa estudos en centros do estado, nin en colexios recoñecidos ou sitios virtuais autorizados e debe examinarse ante os tribunais dos centros oficiais. * Existe tamén a figura do '''alumnado oínte''' aquel que obtén do [[decanato]] ou dalgún [[cátedra|catedrático]] ou catedrática a autorización para asistir ás clases e prácticas do alumnado oficial simplemente para aprender, ou ben, para examinarse logo en calidade de alumnado libre. * '''Alumnado colexiado''' é o que recibe ensinanza nun colexio ou centro recoñecido. === Segundo as horas de permenencia no centro === * '''Alumnado externo''' é o que só permanece no centro de ensino durante as horas de [[clase]]. * '''Alumnado interno''' é aquel que vive no establecemento onde recibe a ensinanza (residencia de estudantes, colexios maiores, universidades laborais...). * '''Alumnado mediopensionista''' é o que permanece no centro de ensino durante toda a xornada escolar, almorzando nel, pero regresando á súa casa para pernoctar. Estes alumnos e alumnas tamén son coñecidos como ''pupilos'', e na maioría dos colexios, escolas e institutos ofrécense estes [[servizos]]. === Segundo a etapa formativa === * '''Alumnado non universitario''' é o que está escolarizado nos niveis previos á [[universidade]]. * '''Alumnado universitario''' é o que está cursando estudos na universidade. === Segundo outros trazos === * '''Alumnado bolseiro''' é o que recibiu unha [[bolsa de estudo|bolsa]] para pagar os estudos, o material didáctico, os desprazamentos, a estancia e/ou a manutención. * '''Alumnado con discapacidade''' é o que ten unha discapacidade. En España, se teñen unha discapacidade recoñecida igual ou superior ao 33%, contan con matrícula gratuíta. * '''Alumnado con altas capacidades''' é o que ten capacidades intelectuais diagnosticadas como destacadas respecto da poboación xeral. * '''Alumnado con necesidades educativas especiais''' é o que ten necesidades específicas que requiren axudas, apoios ou adaptacións dos procesos de aprendizaxe. === Segundo o grao de presencialidade === * '''Alumnado presencial''' é o que asiste ás aulas durante todo o horario de ensino, normalmente 4 ou 5 días á semana. * '''Alumnado semipresencial''' é o que asiste ás aulas en períodos reducidos, por exemplo, un ou dous días á semana e realiza o resto da actividade fóra das aulas. Unha formulación moderna desta tendencia son as '''aulas invertidas''' (inglés ''flipped classroom''). * '''Alumnado non presencial''' '''ou a [[Educación a distancia|distancia]]''' é o que non ten aulas habitualmente, aínda que poden ter que realizar tarefas específicas presencialmente como as prácticas de laboratorio, as prácticas en centros de traballo ou os exames. Unha forma moderna desta modalidade é a '''aprendizaxe/ensino/educación en liña, electrónica, dixital ou virtual''' (inglés ''[[Aprendizaxe en liña|elearning]]''). É aquí onde están presentes con moita forza as chamadas ''[[TIC]]'' (''Tecnoloxías da Información e da Comunicación''), que permiten ao alumnado maior flexibilidade no tempo e no espazo para desenvolver o seu proceso de ensino - aprendizaxe. == Asociación de alumnado == O alumnado organízase en asociacións para a defensa dos seus dereitos e a realización de actividades. {{Artigo principal|Asociación de estudantes}} == Absentismo escolar == O '''absentismo''' (abandono ou deserción) é a situación do alumnado que non acode regularmente ao centro ou mesmo abandona a escolaridade aínda que a súa escolarización sexa presencial e, por tanto, requira asistencia sobre todo nas etapas de educación obrigatoria. En España, o [[Informe PISA]] indicaba que alcanzaba até o 28% no último curso de [[Educación secundaria obrigatoria|Educación Secundaria Obrigatoria]] en 2012 e, en xeral, requiren intervencións organizadas dos docentes, centros e autoridades locais.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Absentismo escolar en España. Datos y reflexiones|url=https://publicaciones.unirioja.es/ojs/index.php/contextos/article/view/4443|revista=Contextos Educativos. Revista de Educación|data=2020-09-14|ISSN=1695-5714|páxina=121–135|número=26|doi=10.18172/con.4443|lingua=es|nome=José Ignacio Cruz|apelidos=Orozco}}</ref> === Causas === As diversas causas identificadas son<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Mallada|nome=F.J.R.|data=2011|título=La gestión del absentismo escolar|revista=Anuario Jurídico y Económico Escurialense|volume=44|páxinas=579-596|url=https://www.proquest.com/docview/1528518966?parentSessionId=1hrEL7CiMk7U8qJ%2F5xff3pWerkwHA6wcoU3kpWlmqyw%3D&pq-origsite=primo&accountid=14609}}</ref>: * Falta de [[motivación]]. * Falta de progresos. * Marxinación social. * Hábitos [[Familia|familiares]]. * Desvantaxe e inadaptación social. * Baixas expectativas familiares. * Cargas familiares. * Baixos ingresos. * Desfase entre idade e curso. * Despreocupación por parte dos pais e nais. * Falta de sensibilidade dos centros educativos e da Administración. * Traballo de menores ou negocios familiares. * Situacións de desamparo ou abandono (por exemplo, pais falecidos, separacións, prisión, etc.). * Desprazamento do pai ou da nai, por exemplo, por razóns laborais (temporeiros, venda ambulante, feirantes...). * Razóns culturais ([[Migración|migrantes]], [[Etnia|etnias]], etc.). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] * [[Escola]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[de:Alumni]] [[en:Alumnus]] [[fi:Alumni]] [[fr:Alumnus]] [[gn:Temimbo'e]] [[hi:पूर्व छात्र (एल्युमनाइ)]] [[hy:Ալումնի]] [[id:Alumnus]] [[ja:OB・OG]] [[kn:ಹಳೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು]] [[ko:동문]] [[ky:Тарбиялануучу]] [[lt:Alumni]] [[ms:Alumni]] [[nds:Alumnus]] [[nl:Alumnus]] [[no:Alumni]] [[pt:Alumnus]] [[ro:Alumnus]] [[sv:Alumn]] [[ta:பழைய மாணவர்]] [[te:ఆలమ్నీ]] [[zh:校友]] c0ssw3h84v61w1r8abekyd9w192y4rp 6149327 6149258 2022-08-03T10:23:37Z MAGHOI 15490 /* Causas */ arranxiños wikitext text/x-wiki [[File:Sarria 0031.jpg|miniatura|dereita|alt=Nenos e nenas de escolas públicas de Sarria posando en grupo|Nenos e nenas nas escolas públicas de [[Sarria]].]] O '''alumnado''' (do [[Lingua latina|latín]] ''alumnum'' derivado da palabra ''alere'', que significa [[Alimentación|alimentar]] e "alimentarse desde o alto"), é o conxunto de xente que aprende doutras persoas. Esta definición contraponse ó significado de "alumno" como "carente de luz", moitas veces usado en forma errónea. ==Definición== Dise de calquera persoa respecto doutra que a educa ou instrúe.<ref>{{Cita web|url=https://academia.gal/dicionario/-/termo/busca/alumno|páxina-web=Dicionario da Real Academia Galega|título=Alumno, alumna|data-acceso=3 de agosto de 2022|outros=[González González, M. (dir.)]}}</ref> Somos alumnado durante toda a nosa vida porque a esencia é estar aprendendo doutro, e non se deixa de aprender doutras persoas durante toda a vida. Somos alumnos e alumnas das persoas que nos ensinan, independentemente da súa idade. Deste xeito, un pode ser alumno ou alumna doutra persoa máis nova como se produce por exemplo nos procesos de educación de persoas adultas. == Sinónimos == De feito, o termo xeneralízase en [[estudante|'''estudante''']] ou [[Aprendizaxe|'''aprendiz''']]. Tamén son alumnado os '''discípulos''' ou '''pupilos''' respecto do seu [[Docente|mestre]] ou mestra da [[materia]] que aprende, ou da [[escola]], [[colexio]] ou [[universidade]] onde estuda. A palabra estudante utilízase máis ben para niveis superiores polo que o '''estudantado''' pertence ao alumnado. Tamén poden usarse como sinónimos segundo o nivel educativo '''párvulo''', '''escolar''', '''colexial''' ou '''universitario'''. '''educando''' ou '''discente'''. ==Tipoloxía== === Segundo a relación co centro === * Hai '''alumnado oficial''' que segue o ensino nas [[escola]]s, [[instituto (ensino)|institutos]], [[universidade]]s e demais centros de formación, incluídos os seus sitios virtuais, con obrigatoriedade de asistir a clase, ou acreditar os traballos mandados. * Hai '''alumnado libre''' que non cursa estudos en centros do estado, nin en colexios recoñecidos ou sitios virtuais autorizados e debe examinarse ante os tribunais dos centros oficiais. * Existe tamén a figura do '''alumnado oínte''' aquel que obtén do [[decanato]] ou dalgún [[cátedra|catedrático]] ou catedrática a autorización para asistir ás clases e prácticas do alumnado oficial simplemente para aprender, ou ben, para examinarse logo en calidade de alumnado libre. * '''Alumnado colexiado''' é o que recibe ensinanza nun colexio ou centro recoñecido. === Segundo as horas de permanencia no centro === * '''Alumnado externo''' é o que só permanece no centro de ensino durante as horas de [[clase]]. * '''Alumnado interno''' é aquel que vive no establecemento onde recibe a ensinanza (residencia de estudantes, colexios maiores, universidades laborais...). * '''Alumnado mediopensionista''' é o que permanece no centro de ensino durante toda a xornada escolar, almorzando nel, pero regresando á súa casa para pernoctar. Estes alumnos e alumnas tamén son coñecidos como ''pupilos'', e na maioría dos colexios, escolas e institutos ofrécense estes [[servizos]]. === Segundo a etapa formativa === * '''Alumnado non universitario''' é o que está escolarizado nos niveis previos á [[universidade]]. * '''Alumnado universitario''' é o que está cursando estudos na universidade. === Segundo outros trazos === * '''Alumnado bolseiro''' é o que recibiu unha [[bolsa de estudo|bolsa]] para pagar os estudos, o material didáctico, os desprazamentos, a estancia e/ou a manutención. * '''Alumnado con discapacidade''' é o que ten unha discapacidade. En España, se teñen unha discapacidade recoñecida igual ou superior ao 33%, contan con matrícula gratuíta. * '''Alumnado con altas capacidades''' é o que ten capacidades intelectuais diagnosticadas como destacadas respecto da poboación xeral. * '''Alumnado con necesidades educativas especiais''' é o que ten necesidades específicas que requiren axudas, apoios ou adaptacións dos procesos de aprendizaxe. === Segundo o grao de presencialidade === * '''Alumnado presencial''' é o que asiste ás aulas durante todo o horario de ensino, normalmente 4 ou 5 días á semana. * '''Alumnado semipresencial''' é o que asiste ás aulas en períodos reducidos, por exemplo, un ou dous días á semana e realiza o resto da actividade fóra das aulas. Unha formulación moderna desta tendencia son as '''aulas invertidas''' (inglés ''flipped classroom''). * '''Alumnado non presencial''' '''ou a [[Educación a distancia|distancia]]''' é o que non ten aulas habitualmente, aínda que poden ter que realizar tarefas específicas presencialmente como as prácticas de laboratorio, as prácticas en centros de traballo ou os exames. Unha forma moderna desta modalidade é a '''aprendizaxe/ensino/educación en liña, electrónica, dixital ou virtual''' (inglés ''[[Aprendizaxe en liña|elearning]]''). É aquí onde están presentes con moita forza as chamadas ''[[TIC]]'' (''Tecnoloxías da Información e da Comunicación''), que permiten ao alumnado maior flexibilidade no tempo e no espazo para desenvolver o seu proceso de ensino - aprendizaxe. == Asociación de alumnado == O alumnado organízase en asociacións para a defensa dos seus dereitos e a realización de actividades. {{Artigo principal|Asociación de estudantes}} == Absentismo escolar == O '''absentismo''' (abandono ou deserción) é a situación do alumnado que non acode regularmente ao centro ou mesmo abandona a escolaridade aínda que a súa escolarización sexa presencial e, por tanto, requira asistencia sobre todo nas etapas de educación obrigatoria. En España, o [[Informe PISA]] indicaba que alcanzaba até o 28% no último curso de [[Educación secundaria obrigatoria|Educación Secundaria Obrigatoria]] en 2012 e, en xeral, requiren intervencións organizadas dos docentes, centros e autoridades locais.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Absentismo escolar en España. Datos y reflexiones|url=https://publicaciones.unirioja.es/ojs/index.php/contextos/article/view/4443|revista=Contextos Educativos. Revista de Educación|data=2020-09-14|ISSN=1695-5714|páxina=121–135|número=26|doi=10.18172/con.4443|lingua=es|nome=José Ignacio Cruz|apelidos=Orozco}}</ref> === Causas === As diversas causas identificadas son<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Mallada|nome=F.J.R.|data=2011|título=La gestión del absentismo escolar|revista=Anuario Jurídico y Económico Escurialense|volume=44|páxinas=579-596|url=https://www.proquest.com/docview/1528518966?parentSessionId=1hrEL7CiMk7U8qJ%2F5xff3pWerkwHA6wcoU3kpWlmqyw%3D&pq-origsite=primo&accountid=14609}}</ref>: * Falta de [[motivación]]. * Falta de progresos. * Marxinación social. * Hábitos [[Familia (socioloxía)|familiares]]. * Desvantaxe e inadaptación social. * Baixas expectativas familiares. * Cargas familiares. * Baixos ingresos. * Desfase entre idade e curso. * Despreocupación por parte dos pais e nais. * Falta de sensibilidade dos centros educativos e da Administración. * Traballo de menores ou negocios familiares. * Situacións de desamparo ou abandono (por exemplo, pais falecidos, separacións, prisión, etc.). * Desprazamento do pai ou da nai, por exemplo, por razóns laborais (temporeiros, venda ambulante, feirantes...). * Razóns culturais ([[Migración|migrantes]], [[Etnia|etnias]], etc.). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] * [[Escola]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[de:Alumni]] [[en:Alumnus]] [[fi:Alumni]] [[fr:Alumnus]] [[gn:Temimbo'e]] [[hi:पूर्व छात्र (एल्युमनाइ)]] [[hy:Ալումնի]] [[id:Alumnus]] [[ja:OB・OG]] [[kn:ಹಳೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು]] [[ko:동문]] [[ky:Тарбиялануучу]] [[lt:Alumni]] [[ms:Alumni]] [[nds:Alumnus]] [[nl:Alumnus]] [[no:Alumni]] [[pt:Alumnus]] [[ro:Alumnus]] [[sv:Alumn]] [[ta:பழைய மாணவர்]] [[te:ఆలమ్నీ]] [[zh:校友]] 1mqxeowde3es913i0wgi7wt1lpfqf0d 6149332 6149327 2022-08-03T10:25:11Z MAGHOI 15490 /* Segundo as horas de permanencia no centro */ wikitext text/x-wiki [[File:Sarria 0031.jpg|miniatura|dereita|alt=Nenos e nenas de escolas públicas de Sarria posando en grupo|Nenos e nenas nas escolas públicas de [[Sarria]].]] O '''alumnado''' (do [[Lingua latina|latín]] ''alumnum'' derivado da palabra ''alere'', que significa [[Alimentación|alimentar]] e "alimentarse desde o alto"), é o conxunto de xente que aprende doutras persoas. Esta definición contraponse ó significado de "alumno" como "carente de luz", moitas veces usado en forma errónea. ==Definición== Dise de calquera persoa respecto doutra que a educa ou instrúe.<ref>{{Cita web|url=https://academia.gal/dicionario/-/termo/busca/alumno|páxina-web=Dicionario da Real Academia Galega|título=Alumno, alumna|data-acceso=3 de agosto de 2022|outros=[González González, M. (dir.)]}}</ref> Somos alumnado durante toda a nosa vida porque a esencia é estar aprendendo doutro, e non se deixa de aprender doutras persoas durante toda a vida. Somos alumnos e alumnas das persoas que nos ensinan, independentemente da súa idade. Deste xeito, un pode ser alumno ou alumna doutra persoa máis nova como se produce por exemplo nos procesos de educación de persoas adultas. == Sinónimos == De feito, o termo xeneralízase en [[estudante|'''estudante''']] ou [[Aprendizaxe|'''aprendiz''']]. Tamén son alumnado os '''discípulos''' ou '''pupilos''' respecto do seu [[Docente|mestre]] ou mestra da [[materia]] que aprende, ou da [[escola]], [[colexio]] ou [[universidade]] onde estuda. A palabra estudante utilízase máis ben para niveis superiores polo que o '''estudantado''' pertence ao alumnado. Tamén poden usarse como sinónimos segundo o nivel educativo '''párvulo''', '''escolar''', '''colexial''' ou '''universitario'''. '''educando''' ou '''discente'''. ==Tipoloxía== === Segundo a relación co centro === * Hai '''alumnado oficial''' que segue o ensino nas [[escola]]s, [[instituto (ensino)|institutos]], [[universidade]]s e demais centros de formación, incluídos os seus sitios virtuais, con obrigatoriedade de asistir a clase, ou acreditar os traballos mandados. * Hai '''alumnado libre''' que non cursa estudos en centros do estado, nin en colexios recoñecidos ou sitios virtuais autorizados e debe examinarse ante os tribunais dos centros oficiais. * Existe tamén a figura do '''alumnado oínte''' aquel que obtén do [[decanato]] ou dalgún [[cátedra|catedrático]] ou catedrática a autorización para asistir ás clases e prácticas do alumnado oficial simplemente para aprender, ou ben, para examinarse logo en calidade de alumnado libre. * '''Alumnado colexiado''' é o que recibe ensinanza nun [[Escola|colexio]] ou centro recoñecido. === Segundo as horas de permanencia no centro === * '''Alumnado externo''' é o que só permanece no centro de ensino durante as horas de [[Clase (educación)|clase]]. * '''Alumnado interno''' é aquel que vive no establecemento onde recibe a ensinanza (residencia de estudantes, colexios maiores, universidades laborais...). * '''Alumnado mediopensionista''' é o que permanece no centro de ensino durante toda a xornada escolar, almorzando nel, pero regresando á súa casa para pernoctar. Estes alumnos e alumnas tamén son coñecidos como ''pupilos'', e na maioría dos colexios, escolas e institutos ofrécense estes [[servizos]]. === Segundo a etapa formativa === * '''Alumnado non universitario''' é o que está escolarizado nos niveis previos á [[universidade]]. * '''Alumnado universitario''' é o que está cursando estudos na universidade. === Segundo outros trazos === * '''Alumnado bolseiro''' é o que recibiu unha [[bolsa de estudo|bolsa]] para pagar os estudos, o material didáctico, os desprazamentos, a estancia e/ou a manutención. * '''Alumnado con discapacidade''' é o que ten unha discapacidade. En España, se teñen unha discapacidade recoñecida igual ou superior ao 33%, contan con matrícula gratuíta. * '''Alumnado con altas capacidades''' é o que ten capacidades intelectuais diagnosticadas como destacadas respecto da poboación xeral. * '''Alumnado con necesidades educativas especiais''' é o que ten necesidades específicas que requiren axudas, apoios ou adaptacións dos procesos de aprendizaxe. === Segundo o grao de presencialidade === * '''Alumnado presencial''' é o que asiste ás aulas durante todo o horario de ensino, normalmente 4 ou 5 días á semana. * '''Alumnado semipresencial''' é o que asiste ás aulas en períodos reducidos, por exemplo, un ou dous días á semana e realiza o resto da actividade fóra das aulas. Unha formulación moderna desta tendencia son as '''aulas invertidas''' (inglés ''flipped classroom''). * '''Alumnado non presencial''' '''ou a [[Educación a distancia|distancia]]''' é o que non ten aulas habitualmente, aínda que poden ter que realizar tarefas específicas presencialmente como as prácticas de laboratorio, as prácticas en centros de traballo ou os exames. Unha forma moderna desta modalidade é a '''aprendizaxe/ensino/educación en liña, electrónica, dixital ou virtual''' (inglés ''[[Aprendizaxe en liña|elearning]]''). É aquí onde están presentes con moita forza as chamadas ''[[TIC]]'' (''Tecnoloxías da Información e da Comunicación''), que permiten ao alumnado maior flexibilidade no tempo e no espazo para desenvolver o seu proceso de ensino - aprendizaxe. == Asociación de alumnado == O alumnado organízase en asociacións para a defensa dos seus dereitos e a realización de actividades. {{Artigo principal|Asociación de estudantes}} == Absentismo escolar == O '''absentismo''' (abandono ou deserción) é a situación do alumnado que non acode regularmente ao centro ou mesmo abandona a escolaridade aínda que a súa escolarización sexa presencial e, por tanto, requira asistencia sobre todo nas etapas de educación obrigatoria. En España, o [[Informe PISA]] indicaba que alcanzaba até o 28% no último curso de [[Educación secundaria obrigatoria|Educación Secundaria Obrigatoria]] en 2012 e, en xeral, requiren intervencións organizadas dos docentes, centros e autoridades locais.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Absentismo escolar en España. Datos y reflexiones|url=https://publicaciones.unirioja.es/ojs/index.php/contextos/article/view/4443|revista=Contextos Educativos. Revista de Educación|data=2020-09-14|ISSN=1695-5714|páxina=121–135|número=26|doi=10.18172/con.4443|lingua=es|nome=José Ignacio Cruz|apelidos=Orozco}}</ref> === Causas === As diversas causas identificadas son<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Mallada|nome=F.J.R.|data=2011|título=La gestión del absentismo escolar|revista=Anuario Jurídico y Económico Escurialense|volume=44|páxinas=579-596|url=https://www.proquest.com/docview/1528518966?parentSessionId=1hrEL7CiMk7U8qJ%2F5xff3pWerkwHA6wcoU3kpWlmqyw%3D&pq-origsite=primo&accountid=14609}}</ref>: * Falta de [[motivación]]. * Falta de progresos. * Marxinación social. * Hábitos [[Familia (socioloxía)|familiares]]. * Desvantaxe e inadaptación social. * Baixas expectativas familiares. * Cargas familiares. * Baixos ingresos. * Desfase entre idade e curso. * Despreocupación por parte dos pais e nais. * Falta de sensibilidade dos centros educativos e da Administración. * Traballo de menores ou negocios familiares. * Situacións de desamparo ou abandono (por exemplo, pais falecidos, separacións, prisión, etc.). * Desprazamento do pai ou da nai, por exemplo, por razóns laborais (temporeiros, venda ambulante, feirantes...). * Razóns culturais ([[Migración|migrantes]], [[Etnia|etnias]], etc.). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] * [[Escola]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[de:Alumni]] [[en:Alumnus]] [[fi:Alumni]] [[fr:Alumnus]] [[gn:Temimbo'e]] [[hi:पूर्व छात्र (एल्युमनाइ)]] [[hy:Ալումնի]] [[id:Alumnus]] [[ja:OB・OG]] [[kn:ಹಳೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು]] [[ko:동문]] [[ky:Тарбиялануучу]] [[lt:Alumni]] [[ms:Alumni]] [[nds:Alumnus]] [[nl:Alumnus]] [[no:Alumni]] [[pt:Alumnus]] [[ro:Alumnus]] [[sv:Alumn]] [[ta:பழைய மாணவர்]] [[te:ఆలమ్నీ]] [[zh:校友]] ns6gijth61d5nm30zrbt07qqdfmg698 0 61233 6148646 6131159 2022-08-02T16:46:22Z Maria zaos 54334 brecha>fenda wikitext text/x-wiki {{1000}} [[Ficheiro:Analfabetismo2013unesco.png|miniatura|upright|Mapa mundial indicando a alfabetización por país no 2013.]] [[Ficheiro:World illiteracy 1970-2010.svg|upright|miniatura|Analfabetismo no mundo entre 1970 e 2005.]] O termo '''alfabetización''', segundo o [[Dicionario da Real Academia Galega]], provén do verbo alfabetizar; trátase da acción de “ensinar a ler e escribir”,<ref>{{DRAG|alfabetizar}}</ref> así mesmo enténdese tradicionalmente como a habilidade de [[lectura|ler]] e [[escrita|escribir]],<ref>"Literate." Merriam-Webster.com. Merriam-Webster, n.d. Web. 19 Aug. 2014. <http://www.merriam-webster.com/dictionary/literate>.</ref> co propósito de comprender ou expresar [[pensamento]]s ou [[idea]]s en forma escrita nalgún contexto específico de uso.<ref>{{Cita libro |título=The Routledge Handbook of Literacy Studies |ano=2020 |isbn=9780367501723|apelido1=Rowsell |nome1=Jennifer |apelido2=Pahl |nome2=Kate }}</ref> Noutras palabras, os humanos das sociedades alfabetizadas teñen formas [[Práctica social|prácticas]] para producir e consumir escritos, e tamén teñen [[Representación social|crenzas]] sobre estas prácticas.<ref>{{Cita libro |apelido=Calvet |nome=Louis-Jean |título=Towards an Ecology of World Languages |editorial=Polity |ano=1999 |isbn=0-7456-2956-3 |location=Cambridge}}</ref> Ler, desde este punto de vista, é sempre ler algo con algún propósito; escribir sempre é escribir algo para alguén para uns fins particulares.<ref>{{Cite book|last1=Lankshear|first1=Colin|title=A New Literacies Sampler|url=https://archive.org/details/newliteraciessam0000unse|last2=Knobel|first2=Michelle|publisher=Peter Lang|year=2007|isbn=978-0-8204-9523-1|location=New York|pages=[https://archive.org/details/newliteraciessam0000unse/page/2 2]|chapter=Sampling the 'New' in New Literacies}}</ref> As crenzas sobre a lectura e a escritura e o seu valor para a sociedade e para o individuo sempre inflúen nas formas en que se ensina, se aprende e se practica a lectoescritura ao longo da vida.<ref>{{Cite book |last=Lindquist |first=Julie |title=Keywords in Writing Studies |publisher=Utah State UP |year=2015 |location=Logan |pages=99–102 |chapter=Literacy}}</ref> Este significado inicial expandíuse para incluír a habilidade de empregar a lingua, os números, imaxes e outros elementos para entender e empregar o sistema dominante de símbolos dunha cultura.<ref name="Ed for All, UNESCO">{{cita web|autor1=UNESCO|título=Education for All: A Global Monitoring Report|url=http://www.unesco.org/education/GMR2006/full/chapt6_eng.pdf|editor=UNESCO}}</ref> Para Richard L. Venezky, a alfabetización «é a habiidade mínima para ler e escribir unha lingua específica, así como unha forma de entender o uso da lectura e da escritura na vida cotiá.»<ref>{{cita publicación periódica|url=http://www.lecturayvida.fahce.unlp.edu.ar/numeros/a26n1/sumario|título=¿Qué es alfabetización? : Vocabulario de lectura y escritura.|autor=Asociación Internacional de Lectura|publicación=Lectura y Vida. Revista Latinoamericana de Lectura|editorial=Universidad Pedagógica Experimental Libertador|volume=26|número=1|páxinas=62-64|data-acceso=26 de abril de 2019|issn=0325-8637|url-arquivo=http://www.lecturayvida.fahce.unlp.edu.ar/numeros/a26n1/26_01_Asociacion.pdf|data-arquivo=mercores 12 de setembro de 2007|ano=2005}}</ref> Tamén se define convencionalmente como "un conxunto de habilidades de lectura, escritura e cálculo".<ref>{{Cita web|url=https://es.unesco.org/themes/alfabetizacion|título=Alfabetización|data=25 de abril de 2013}}</ref> A miúdo redúcese á capacidade de ler e escribir, ou ás veces só á capacidade de ler, e mesmo só ao proceso de ensinar esa habilidade. O concepto de alfabetización estendéuse nos países da [[Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico|OCDE]] para incluír habilidades de coñecemento a través da tecnoloxía e a habilidade de avaliar contextos complexos.<ref name="Ed for All, UNESCO"/> A alfabetización representa o proceso intelectual ó longo da vida de conseguir coñecemento dende unha intepretación crítica dun escrito ou dun [[Lingua escrita|texto]] impreso. A chave de todo proceso de alfabetización é o desenvolvemento da lectura, unha progresión de habilidades que comeza coa aprendizaxe das palabras faladas e a decodificación das palabras escritas, e que culmina nun entendemento profundo do texto. O desenvolvemento da lectura abrangue un amplo rango de bases lingüísticas complexas como o coñecemento dos sons da fala ([[fonoloxía]]), dos patróns de escrita ([[ortografía]]), do significado das palabras ([[semántica]]), da gramática ([[sintaxe]]) e dos patróns de formación de palabras ([[morfoloxía (lingüística)|morfoloxía]]), todos os cales achegan unha base precisa para a fluidez de lectura e comprensión. Unha vez estas habilidades son adquiridas, o lector pode acadar a alfabetización completa da linguaxe, que inclúe as habilidades para aplicar unha análise crítica, inferencias e sínteses a un material impreso; escribir con precisión e coherencia e empregar información e puntos de vista de texto como base para as decisións informadas e o pensamento creativo.<ref>Margie Gillis, Ed.D., President, Literacy How, Inc., and Research Affiliate, Haskins Laboratories at Yale University; Sally Grimes, Ed.M., Executive Director, Literate Nation and Founder, Grimes Reading Institute; Cinthia Haan, Author and Chair, The Haan Foundation for Children and President, Power4Kids Reading Initiative; Peggy McCardle, Ph.D., M.P.H., Chief, Child Development and Behavior Branch, National Institute of Child Health and Human Development; Louisa Moats, Ed.D., President, Moats Associates Consulting, Inc.; Anthony Pedriana, Author and retired urban schoolteacher and principal; Susan Smartt, Ph.D., Senior Research Associate, National Comprehensive Center for Teacher Quality, Vanderbilt University; Catherine Snow, Ph.D., Author, Researcher and Professor of Education, Harvard Graduate School of Education, Harvard University; Cheryl Ward, M.S.M., C.A.L.P., Co-founder of Wisconsin Reading Coalition and academic language practitioner; Maryanne Wolf, Ed.D., Author and Director, Center for Reading and Language Research, Tufts University.</ref> Algúns, con todo, consideran que o uso da noción de habilidade, no referente actualmente á lectura e a escritura, xa non se considera como tal. Esta crítica pódese observar nos modelos de James Paul Gee (autónomo e ideolóxico) sobre a alfabetización. Saber o básico de ler e escribir non habilita para ler e escribir calquera tipo de texto, todo depende do contexto sociocultural.<ref>{{cita publicación periódica |apelidos= {{versaleta|Street}}|nome= Brian V. |ano= 2005 |título= Nuevas alfabetizaciones, nuevos tiempos: ¿Cómo describimos y enseñamos los conocimientos, las habilidades y los valores acordes con las formas de alfabetización que las personas necesitan para los nuevos tiempos |publicación= Revista interamericana de educación de adultos |volume= 30 |número= 2 |páxinas= 41-69 |issn= 0188-8838 |editorial= Centro de Cooperación Regional para la Educación de Adultos en América Latina y el Caribe |url= http://crefal.org |data-acceso= 26 de abril de 2019 | url-arquivo= http://repositoriodigital.academica.mx/jspui/bitstream/987654321/25359/1/2008-30-2-mirador2.pdf |data-arquivo= mercores 9 de marzo de 2011}}</ref> A incapacidade de facelo chámase [[analfabetismo]]. Algúns investigadores suxiren que o interese da historia polo concepto de "alfabetización" pode dividirse en dous períodos. En primeiro lugar está o período anterior a 1950, cando a alfabetización se entendía unicamente como alfabetización alfabética (recoñecemento de palabras e letras). En segundo lugar, o período posterior a 1950, cando a alfabetización comezou a considerarse lentamente como un concepto e proceso máis amplo, incluíndo os aspectos sociais e culturais da lectura e da escritura,<ref>{{cite journal|title=Socio-Cultural Approaches to Literacy (Literacies). Annual Review of Applied Linguistics 12|author=Gee, J. (1991)|pages=31–48|doi=10.1017/S0267190500002130}}</ref> e [[analfabetismo funcional|alfabetización funcional]] (Dijanošić, 2009).<ref>{{cite web|url=https://www.researchgate.net/publication/333470256|title=Understanding functional illiteracy from a policy, adult education, and cognition point of view: Towards a joint referent framework, researchgate.net|page=111|authors=Réka, Vágvölgyi; Bergström, Aleksandar; Bulajić, Maria Klatte;Falk, Huettig|data=maio de 2019 |data-acceso=8 de xuño do 2022}}</ref> [[Ficheiro:Adult literacy rates, 2015 or most recent observation, OWID.svg|miniatura|upright|Taxas de alfabetización de adultos, 2015 ou observación máis recente<ref>{{cite web |title=Adult literacy rates, 2015 or most recent observation |url=https://ourworldindata.org/grapher/literacy-rates-most-recent |website=Our World in Data |data-acceso=8 de xuño do 2022}}</ref>]] {{TOC límite|3}} ==Outras definicións e usos do termo "alfabetización"== [[Ficheiro:World illiteracy 1970-2010.svg|upright|miniatura|O analfabetismo mundial reduciuse á metade entre 1970 e 2015]] [[Ficheiro:Literacy-rate.svg|upright|miniatura|Poboación mundial alfabetizada e analfabeta entre 1800 e 2016]] [[Ficheiro:Illiteracy france.png|thumb|upright|miniatura|Taxa de analfabetismo en Francia nos séculos XVIII e XIX]] A diversidade entre as definicións de alfabetización utilizadas polas [[Organización non gobernamental|ONGs]], os [[Laboratorio de ideas|grupo de expertos]] e os [[grupo de interese|grupos de defensa]] desde a década de 1990 suxire que este cambio na comprensión de "habilidades discretas" e na "práctica social" é á vez continua e desigual. Algunhas das definicións que aparecen a continuación encaixan bastante ben na connotación tradicional da "capacidade para ler e escribir", mentres que outras teñen unha visión máis ampla: * A National Assessment of Adult Literacy (Avaliación Nacional da Alfabetización de Adultos) (EE.UU.) de 2003 incluíu a "alfabetización cuantitativa" ([[aritmética]]) no seu tratamento da alfabetización. Definía a alfabetización como "a capacidade de utilizar información impresa e escrita para funcionar na sociedade, alcanzar os obxectivos e desenvolver o seu coñecemento e potencial".<ref>{{cite web|url=https://nces.ed.gov/naal/fr_definition.asp|título=Framework -> Definition of Literacy |editorial= National Center for Education Statistics |lugar= USA |data-acceso=8 de xuño do 2022}}</ref> Incluía tres tipos de alfabetización de adultos: [[prosa]] (por exemplo, un artigo xornalístico), documentos (por exemplo, un horario de autobuses) e alfabetización cuantitativa (por exemplo, utilizando operacións aritméticas nun anuncio dun produto).<ref>{{cite web|url=https://www.nap.edu/download/11267|title=Measuring Literacy: Performance Levels for Adults (2005), National Academy of Sciences|date=2005}}</ref><ref name="Carnegie">{{cite web|url=https://www.carnegiefoundation.org/blog/a-brief-history-of-the-quantitative-literacy-movement/|title=A Brief History of the Quantitative Literacy Movement, The Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching|data=2021}}</ref> * No 2015, a División de Estatística das Nacións Unidas definiu a ''taxa de alfabetización xuvenil'' como "a porcentaxe da poboación de 15 a 24 anos que sabe ler e escribir con comprensión unha breve e sinxela declaración sobre a vida cotiá".<ref>{{cite web|url=https://unstats.un.org/unsd/mdg/Metadata.aspx?IndicatorId=0&SeriesId=656|title=Millennium Goals Indicator, UNSTATS, 2015|data-acceso=8 de xuño do 2022|data-arquivo=16 de agosto de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210816003157/https://unstats.un.org/unsd/mdg/Metadata.aspx?IndicatorId=0&SeriesId=656}}</ref> * No 2016, a ''European Literacy Policy Network'' (''Rede Europea de Políticas de Alfabetización'') definiu a alfabetización como "a capacidade de ler e escribir... en todos os medios (impresos ou electrónicos), incluída a alfabetización dixital".<ref>{{cite web|url=http://www.eli-net.eu/fileadmin/ELINET/Redaktion/user_upload/European_Declaration_of_the_Right_to_Literacy2.pdf|title=EUROPEAN DECLARATION OF THE RIGHT TO LITERACY, European Literacy Policy Network|date=2016|data-acceso=8 de xuño do 2022|archive-date=15 de agosto de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210815234944/http://www.eli-net.eu/fileadmin/ELINET/Redaktion/user_upload/European_Declaration_of_the_Right_to_Literacy2.pdf}}</ref> * No 2018, a [[UNESCO]] inclúe "materiais impresos e escritos" e "contextos diversos" na súa definición de alfabetización; p.ex. "a capacidade de identificar, comprender, interpretar, crear, comunicar e computar, utilizando materiais impresos e escritos asociados a contextos variados".<ref>{{cite web|url=http://gaml.uis.unesco.org/wp-content/uploads/sites/2/2018/12/4.6.1_07_4.6-defining-literacy.pdf|title=Defining literacy, UNESCO|data=2018-10-18}}</ref> * No 2019, a [[Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico]] (OCDE), nas súas enquisas sobre habilidades de adultos [[Programa para a valoración internacional de competencias de adultos|PIAAC]], inclúe "textos escritos" na súa definición de alfabetización; p.ex. “a capacidade de comprender, avaliar, utilizar e relacionarse con textos escritos para participar na sociedade, acadar os propios obxectivos e desenvolver o seu coñecemento e potencial”.<ref>{{cite web|url=http://www.oecd.org/skills/piaac/publications/Skills_Matter_Additonal_Results_from_the_Survey_of_Adult_Skills_ENG.pdf|title=Skills matter, PIAAC, OECD|date=2019 |data-acceso=8 de xuño do 2022}}</ref><ref>{{cite book|title=Skills Matter: Additional Results from the Survey of Adult Skills, OECD Skills Studies, OECD|date=2019|isbn=978-92-64-79900-4}}</ref> Ademais, trata a "aritmética" e a "resolución de problemas mediante a tecnoloxía" como consideracións separadas.<ref>{{cite web|url=https://www.oecd.org/skills/piaac/|title=About The Programme for the International Assessment of Adult Competencies (PIAAC) |data-acceso=8 de xuño do 2022 |lingua=en}}</ref> * No 2021, [[Education Scotland]] e o [[National Literacy Trust]] no Reino Unido incluíron habilidades de comunicación oral (escoitar e falar) baixo o paraugas da alfabetización.<ref>{{cite web|url=https://education.gov.scot/Documents/literacy-english-pp.pdf|title=Literacy and English – Scottish Government|page=4}}</ref><ref>{{cite web|url=https://literacytrust.org.uk/information/what-is-literacy/|title=What is literacy – National literacy trust|page=1|date=2021}}</ref> * A expresión "alfabetización lectora" é usada polo [[Progreso no estudo internacional da alfabetización lectora]] (Progress in International Reading Literacy Study) (PIRLS) que monitoreou as tendencias internacionais no rendemento lector en cuarto grao desde 2001.<ref>{{cite web|url=http://www.pirls.org|title=PIRLS}}</ref> * Outras organizacións poden incluír habilidades de aritmética e habilidades tecnolóxicas por separado pero xunto coas habilidades da lectoescritura.<ref>{{cite web|url=https://education.alberta.ca/literacy-and-numeracy/about-literacy-and-numeracy/|title=Literacy and numeracy – Alberta Education|date=2021}}</ref> E outros fan fincapé na crecente implicación dos ordenadores e outras tecnoloxías dixitais na comunicación que requiren habilidades adicionais (por exemplo, interactuar con [[Navegador web|navegadores web]] e programas [[Procesador de texto|procesadores de textos]]; organizar e alterar a configuración de ficheiros etc.) .<ref>{{Cite book|title=Literacy in the new media age|url=https://archive.org/details/literacyinnewmed0000kres|author=Kress, Gunther R.|publisher=Routledge|year=2003|isbn=978-0-415-25356-7|location=New York}}</ref> O concepto de [[multialfabetización]]s gañou vixencia, particularmente nos currículos das artes da lingua inglesa, xa que a lectura "é interactiva e informativa, e ocorre en contextos cada vez máis tecnolóxicos onde a información forma parte dos patróns espaciais, audiovisuais e visuais". (Rhodes & Robnolt, 2009)".<ref>{{cite book|title=Multiple Literacies Theory: A Deleuzian Perspective|author=David R. Cole|publisher=Sense|date=2009|isbn=9789087909093}}</ref><ref>{{cite journal|title=Journal of Language and Literacy Education, Multiliteracies in the classroom, Emerging conceptions of first-year teachers, 10(1)|pages=114–135|author=Boche, B.|date=2014}}</ref> Non obstante, algúns defensores da multialfabetización tenden a restar importancia á instrución da lectura que se centra nas “representacións alfabéticas” nun momento no que necesitan máis atención, non menos.<ref>{{cite book |author=Seidenberg, Mark|title=Language at the speed of sight|page=279|publisher=Basic Books|location=New York, NY|year=2017|isbn=978-1-5416-1715-5}}</ref> Outros din que ensinar aos nenos a ser competentes na lectura de palabras para que poidan converterse en lectores hábiles e que os nenos participen na multialfabetización non son mutuamente excluíntes. A lectura de palabras é a base para interactuar con éxito cunha variedade de formas de comunicación.<ref>{{cite book|url=https://www.ohrc.on.ca/en/book/export/html/30871|title=Right to Read inquiry report, Ontario Human Rights Commission|isbn=978-1-4868-5827-9|date=2022}}</ref> Ademais, desde a década de 1940, o termo alfabetización a miúdo úsase para referirse a ter coñecementos ou habilidades nun campo en particular (por exemplo, [[alfabetización informática]],<ref>{{cite web|url=https://www.pcmag.com/encyclopedia/term/computer-literacy|title=Computer Literacy, PCMag.com}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/computer-literacy|title=Computer literacy, Cambridge Dictionary}}</ref> [[alfabetización dixital]],<ref>{{cite web|url=http://www.stat.auckland.ac.nz/~iase/islp/|title=ISLP — Home|website=www.stat.auckland.ac.nz|data-acceso=8 de xuño do 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20081227065148/http://www.stat.auckland.ac.nz/~iase/islp/|archive-date=27 de decembro de 2008}}</ref> [[alfabetización crítica]],<ref>{{Cite book|title=Multiliteracies for a Digital Age|url=https://archive.org/details/multiliteraciesf0000selb|author=Stuart Selber|publisher=Southern Illinois University Press|year=2004|isbn=978-0-8093-2551-1|location=Carbondale}}</ref> [[alfabetización nos medios]],<ref>{{cite web|url=https://namle.net|title=National Association for Media Literacy Education}}</ref> [[alfabetización ecolóxica]],<ref>{{cite book|title=Ecological Literacy: Education and the Transition to a Postmodern World|publisher=S.U.N.Y. Press, NY|date=1991|isbn=978-0-7914-0874-2}}</ref> alfabetización ante desastres,<ref>{{Cite journal|last1=Brown|first1=Lisa M.|last2=Haun|first2=Jolie N.|last3=Peterson|first3=Lindsay|date=2014|title=A Proposed Disaster Literacy Model|journal=Disaster Medicine and Public Health Preparedness|volume=8|issue=3|pages=267–275|doi=10.1017/dmp.2014.43|pmid=24992944|issn=1935-7893}}</ref> [[alfabetización sanitaria]],<ref>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/healthliteracy/learn/index.html|title=What Is Health Literacy, Centers for Disease Control and Prevention|date=2021-01-28}}</ref><ref>Zarcadoolas, C., Pleasant, A., & Greer, D. (2006). ''Advancing health literacy: A framework for understanding and action''. Jossey-Bass: San Francisco, CA.</ref><ref>{{Cite book|title=Addressing Difficulties in Literacy Development|authors= Reid, Gavin; Soler, Janet; Wearmouth, Janice|editor1-first= Gavin|editor1-last= Reid|editor2-first= Janet|editor2-last= Soler|editor3-first= Janice|editor3-last= Wearmouth|date=2002|doi=10.4324/9781315015712|isbn= 9781315015712}}</ref> [[lingüística|alfabetización lingüística]] (é dicir, lingua)<ref>{{cite journal|author=Ravid, Dorit; Tolchinsky, Liliana|journal=Journal of Child Language|title=Developing linguistic literacy: A comprehensive model|date=2002-06-01|volume=29|issue=2|pages=417–447|doi=10.1017/S0305000902005111|pmid=12109379}}</ref> [[alfabetización social]],<ref>{{cite web|url=https://www.readingrockets.org/article/9-ways-teach-social-skills-your-classroom|title=9 Ways to Teach Social Skills in Your Classroom, Reading Rockets|data=decembro de 2019}}</ref> alfabetización cuantitativa ([[matemáticas]])<ref name="Carnegie" /> e [[alfabetización visual]], p.ex. linguaxe corporal, imaxes, mapas e vídeos<ref>Zarcadoolas, C., Pleasant, A., & Greer, D. (2006)</ref>). Para obter máis información sobre ler e aprender a ler, consulta [[lectura]]. ==Elementos sociais e culturais da alfabetización== A ampliación do concepto tradicional de alfabetización produciuse a medida que xurdiu o consenso entre os investigadores en [[estudos de composición]], [[Educación|investigación educativa]] e [[lingüística antropolóxica]] de que ten pouco sentido falar de lectura ou escritura. fóra dalgún contexto específico, unha posición que o lingüista estadounidense [[James Paul Gee]] describe como "simplemente incoherente."<ref>{{Cite journal|last=Gee|first=James Paul|date=1989|title=Literacy, Discourse, and Linguistics: Introduction|journal=Journal of Education|volume=171|issue=1|pages=5–17|doi=10.1177/002205748917100101}}</ref> Por exemplo, incluso as etapas extremadamente iniciais de adquisición de dominio sobre as formas de símbolos teñen lugar en contextos sociais particulares (aínda que ese contexto sexa simplemente "escola"), e despois da adquisición de imprenta, calquera instancia de lectura e escritura sempre será promulgada para un determinado contexto. propósito e ocasión e pensando en lectores e escritores particulares. A lectura e a escritura, polo tanto, nunca son separables dos elementos sociais e culturais.<ref>Beach, Richard, Judith Green, Michael Kamil, and Timothy Shanahan (educator). ''Multidisciplinary Perspectives on Literacy Research'', 2nd ed. Cresskill, NJ: Hampton P., 2005 [viii]. ISBN 1-57273-626-7</ref><ref>Benson Mkandwire, Sitwe (2018). "Literacy versus Language: Exploring their Similarities and Differences". ''Journal of Lexicography and Terminology''. 2 (1): 37–55 [38].</ref><ref>Lindquist, Julie. (2015). "Literacy." ''Keywords in Writing Studies''. Paul Heilker and Peter Vandenberg, eds. Utah State University Press, 99-102. DOI: 10.7330/9780874219746.c020</ref><ref>Michele Knobel (1999). ''Everyday Literacies: Students, Discourse, and Social Practice.'' New York: Peter Lang Publishing</ref> Un punto corolario, feito por [[David Barton (lingüista)|David Barton]] e [[Rosalind Ivanić|Rosalind (Roz) Ivanic]], entre outros, é que os efectos da adquisición da lectoescritura sobre a cognición e as relacións sociais previsiblemente non son doados, xa que, como argumentou [[Brian Street]], "as formas en que as persoas abordan a lectura e a escritura están enraizadas nas concepcións do coñecemento, da identidade e do ser.."<ref>Street, B. (2000) ‘Introduction’ in Street, B. (ed.) Literacy and Development: ethnographic perspectives, London, Routledge, pp. 7–8.</ref><ref>Brian V. Street (1984). ''Literacy in Theory and Practice''. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-28961-0</ref> ==Analfabetismo funcional== {{Artigo principal|Analfabetismo funcional}} O [[analfabetismo funcional]]<ref>{{cite web|url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/functional-illiterate|title=The condition of not being able to read or write well enough to do things that are needed for living and working in society - Cambridge Dictionary|date=2021-03-10}}</ref> relaciónase cos adultos e definiuse de diferentes xeitos; por exemplo: a) a incapacidade para utilizar as habilidades de lectura, escritura e cálculo para o desenvolvemento propio e da comunidade,<ref>{{cite journal|title=A Review about Functional Illiteracy: Definition, Cognitive, Linguistic, and Numerical Aspects|journal= Frontiers in Psychology|pages=111–119|date=2016-11-10|pmid=27891100|doi=10.3389/fpsyg.2016.01617|last1=Vágvölgyi|first1=Réka|last2=Coldea|first2=Andra|last3=Dresler|first3=Thomas|last4=Schrader|first4=Josef|last5=Nuerk|first5=Hans-Christoph|volume=7|pmc=5102880}}</ref> b) a incapacidade para ler o suficientemente ben como para xestionar tarefas da vida diaria e laboral que requiren habilidades lectoras máis aló dun nivel básico,<ref>{{cite book|last=Schlechty|first=Phillip C.|url=http://catdir.loc.gov/catdir/samples/wiley031/00009570.pdf|title=Shaking Up the Schoolhouse: How to Support and Sustain Educational Innovation, Ch. 1, Introduction|date=2004-04-27|publisher=Catdir.loc.gov|isbn=978-0787972134|access-date=19 May 2021|archive-date=21 July 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721044638/http://catdir.loc.gov/catdir/samples/wiley031/00009570.pdf}}</ref> e c) a incapacidade para comprender textos complexos a pesar da adecuada escolaridade, idade, habilidades lingüísticas, habilidades de lectura elementais e coeficiente intelectual.<ref>{{cite journal|journal=Zeitschrift für Neuropsychologie |title=Understanding functional illiteracy from a policy, adult education, and cognition point of view: Towards a joint referent framework|date=May 2019|page=117|doi=10.1024/1016-264X/a000255|last1=Bulajić|first1=Aleksandar|last2=Despotović|first2=Miomir|last3=Lachmann|first3=Thomas|volume=30|issue=2}}</ref> Distínguese do ''analfabetismo primario'' (é dicir, a incapacidade para ler e escribir unha declaración breve e sinxela sobre a propia vida cotiá) e as ''dificultades de aprendizaxe'' (por exemplo a [[dislexia]]).<ref>{{cite journal|authors=Réka, Vágvölgyi; Bergström, Aleksandar; Bulajić, Maria Klatte;Falk, Huettig|title=Understanding functional illiteracy from a policy, adult education, and cognition point of view: Towards a joint referent framework|journal=Zeitschrift für Neuropsychologie|date=May 2019|volume=30|issue=2|pages=109–122|doi=10.1024/1016-264X/a000255}}</ref> ==Historia== {{VT|Historia da escritura}} ===Alfabetización prehistórica e antiga=== ====Orixes da alfabetización==== Entre o 3.500 a.C. e o 3.000 a.C., os antigos sumerios [[Historia da escritura|inventaron a escritura]].<ref>{{cite book|title=Sapiens|page=137|author=Yuval Noah Harari|publisher=McClelland and Stewart, Penguin Random House|date=2014|isbn=978-0-7710-3851-8}}</ref> Crese que o guión se desenvolveu de forma independente polo menos cinco veces na historia da humanidade: [[Mesopotamia]], [[Exipto]], a [[civilización do val do Indo|civilización do Indo]], as terras baixas de [[Mesoamérica]] e [[República Popular da China#Historia|China]].<ref name=camb>Chrisomalis, Stephen (2009), "The Origins and Coevolution of Literacy and Numeracy", in Olsen, D. & Torrance, N. (Eds.), ''The Cambridge Handbook of Literacy'' (pp. 59-74). Cambridge: Cambridge University Press.</ref><ref>{{cite web |title=Writing Systems |url=http://hkotek.com/teaching/intro2015/week5-writing-systems.pdf |data-acceso=9 de xuño do 2022}}</ref> [[Ficheiro:Bill of sale Louvre AO3765.jpg|miniatura|upright|Factura de venda dun escravo e dun edificio en [[Shuruppak]], tableta de arxila [[sumeria]], arredor do 2600 a.C.]] As primeiras formas de [[Escrita|comunicación escrita]] orixináronse en [[Sumeria]], situada no sur de Mesopotamia (actual [[Iraq]]) arredor do 3500-3000 a.C. Durante esta época, a alfabetización era "unha cuestión moi funcional, impulsada pola necesidade de xestionar as novas cantidades de información e o nova forma de gobernar creado polo comercio e a produción a gran escala".<ref>Easton, P. (in press). "History and spread of literacy", Excerpted from ''Sustaining Literacy in Africa: Developing a Literate Environment'', Paris: UNESCO Press pp. 46-56.</ref> Os sistemas de escritura en Mesopotamia xurdiron por primeira vez a partir dun sistema de rexistro no que as persoas usaban marcas simbólicas impresas para administrar o comercio e a produción agrícola.<ref>{{cite journal | last1 = Schmandt-Besserat | first1 = D | year = 1978 | title = The earliest precursor of writing | journal = [[Scientific American]] | volume = 238 | issue = 6| pages = 38–47 | doi = 10.1038/scientificamerican0678-50 | bibcode = 1978SciAm.238f..50S }}</ref> O sistema de fichas serviu como precursor da primeira escritura cuneiforme unha vez que a xente comezou a gravar información en tabletas de arxila. Os [[Escrita cuneiforme|textos protocuneiformes]] presentan non só signos numéricos, senón tamén [[ideograma]]s que representan obxectos que se contan.<ref name=camb/> Aínda que a visión tradicional fora que a alfabetización cuneiforme estaba restrinxida a unha clase de [[escriba]]s, [[Asirioloxía|asiriólogos]], incluídos Claus Wilcke e Dominique Charpin, argumentaron que a alfabetización funcional estaba algo estendida no período da [[Imperio paleobabilónico|Antiga Babilonia]].<ref>{{cite book |last1=Charpin |first1=Dominique |title=Writing, Law, and Kingship in Old Babylonian Mesopotamia |date=2010-11-15 |publisher=University of Chicago Press |isbn=9780226101590 |pages=7–24 }}</ref><ref name="Veldhuis">{{cite book |last1=Veldhuis |first1=Niek |title="Levels of Literacy," The Oxford Handbook of Cuneiform Culture |date=2011 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-174359-7 |pages=68–73 |url=https://melc.berkeley.edu/Web_Veldhuis/articles/Veldhuis_OHCC.pdf |data-acceso=9 de xuño do 2022}}</ref> Os [[Xeróglifo exipcio|xeróglifos exipcios]] xurdiron entre 3300 e 3100 a. C. e representaban a iconografía real que enfatizaba o poder entre outras elites. O sistema de escritura xeroglífica exipcia foi o primeiro sistema de notación que tivo valores [[Fonética|fonéticos]]. A escritura nas terras baixas de Mesoamérica foi posta en práctica por primeira vez polas civilizacións [[Olmecas|olmeca]] e [[civilización zapoteca|zapoteca]] entre o 900 e 400 a.C. Estas civilizacións usaron a escritura [[glifo|glifica]] e os sistemas de notación numérica de barras e puntos para fins relacionados coa [[iconografía]] real e os sistemas de [[calendario]]. As primeiras notacións escritas en China remóntanse á [[dinastía Shang]] no 1200 a.C. Estas anotacións sistemáticas atopáronse inscritas en ósos e rexistraron sacrificios realizados, tributos recibidos e animais cazados, que eran actividades da elite. Estas inscricións en forma de ósos de oráculo foron os primeiros antepasados da escritura chinesa moderna e contiñan escritura [[Logograma|logosilábica]] e [[número]]s. A [[escritura do Indo]] é en gran parte pictórica e aínda non foi descifrada. Pode ou non incluír signos abstractos. Pénsase que escribiron de dereita a esquerda e que a escritura é [[logograma|logográfica]]. Debido a que non se descifrou, os lingüistas non están de acordo sobre se se trata dun sistema de escritura completo e independente; con todo, pénsase xenuinamente que é un sistema de escritura independente que xurdiu na cultura [[Harappa]]. Estes exemplos indican que os primeiros actos de alfabetización estaban estreitamente ligados ao poder e usábanse principalmente para prácticas de xestión, e probablemente menos do 1% da poboación estaba alfabetizada, xa que esta estaba confinada a unha elite gobernante moi pequena. ====Orixes do alfabeto==== Segundo o [[Antropoloxía social|antropólogo social]] [[Jack Goody]], existen dúas interpretacións sobre a orixe do alfabeto. Moitos eruditos clásicos, como o historiador [[Ignace Gelb]], atribúen aos antigos gregos a creación do primeiro sistema alfabético (c. 750 a. C.) que utilizaba signos distintivos para as consoantes e as vocais. Pero Goody rebate: "A importancia da cultura grega na historia posterior da Europa Occidental levou a que os [[Estudos clásicos|clásicos]] e outros poñan demasiada énfase na adición de signos [[vogal|vogais]] específicos ao conxunto de [[consoante]]s que se desenvolveu antes na [[Asia Occidental]]".<ref>Goody, Jack (1987). ''The Interface Between The Written and the Oral''. Cambridge, UK: Cambridge University Press, p. 40-41. {{ISBN|0-521-33268-0}}.</ref> Así, moitos estudosos argumentan que os [[antigos pobos de fala semita]] do norte de [[Canaán]] (actual [[Siria]]) inventaron o [[Abjad|alfabeto consonántico]] polo ano [[-1500|1500 a.C.]] Gran parte do desenvolvemento desta teoría atribúeselle ao arqueólogo inglés [[Flinders Petrie]], quen, en 1905, atopouse cunha serie de inscricións cananeas localizadas nas minas de turquesas de [[Serabit al-Khadim]]. Dez anos máis tarde, o exiptólogo inglés [[Alan Gardiner]] razoou que estas letras conteñen un alfabeto, así como referencias á deusa cananea [[Asherah]]. En 1948, [[William F. Albright]] descifrou o texto usando evidencia adicional que fora descuberta despois dos achados de Goody. Isto incluía unha serie de inscricións de Ugarit, descubertas en 1929 polo arqueólogo francés Claude F. A. Schaeffer. Algunhas destas inscricións eran textos mitolóxicos (escritos nun dialecto cananeo primitivo) que consistían nun alfabeto consonántico [[Escrita cuneiforme|cuneiforme]] de 32 letras. Outro descubrimento significativo realizouse en 1953 cando se descubriron tres puntas de frecha, cada unha con inscricións cananeas idénticas do século XII a.C. Segundo [[Frank Moore Cross]], estas inscricións consistían en signos alfabéticos que se orixinaron durante o desenvolvemento transitorio da escritura pictográfica a un alfabeto lineal. Ademais, afirma, "Estas inscricións tamén proporcionaron pistas para estender o desciframento de textos alfabéticos anteriores e posteriores".<ref name="Cross, Frank Moore 1980 p. 1-20">Cross, Frank Moore, "Newly Found Inscriptions in Old Canaanite and Early Phoenician Scripts", ''Bulletin of the American Schools of Oriental Research'', No. 238 (Spring, 1980) p. 1-20.</ref> O sistema consonántico da escritura cananea inspirou desenvolvementos alfabéticos nos sistemas posteriores. Durante o final da [[Idade de Bronce]], os alfabetos sucesores apareceron en toda a rexión do [[Conca do Mediterráneo|Mediterráneo]] e foron empregados nas linguas [[lingua fenicia|fenicia]], [[lingua hebrea|hebrea]] e [[lingua aramea|aramea]]. Segundo Goody, estas escrituras cuneiformes poden ter influído no desenvolvemento do alfabeto grego varios séculos despois. Historicamente, os gregos afirmaron que o seu sistema de escritura se inspirou no modelo dos fenicios. Porén, moitos eruditos semíticos cren agora que o [[Lingua grega antiga|grego antigo]] é máis consistente cunha forma primitiva cananea que se usaba [[circa|c.]] [[-1100|1100 a.C.]] Aínda que as primeiras inscricións gregas datan c. do [[Século -VIII|século VIII a.C.]], as comparacións [[Epigrafía|epigráfica]] co [[Alfabeto protocananeo|protocananeo]] suxiren que os gregos puideron adoptar o alfabeto consonántico xa no 1100 a. C., e máis tarde "engadido cinco caracteres para representar as vogais".<ref name="Goody, Jack 1987 p. 40-49"/> O fenicio, que se considera que contén o primeiro [[lista de sistemas de escritura|"alfabeto lineal"]], estendeuse rapidamente ás cidades portuarias do Mediterráneo no norte de [[Canaán]].<ref name="Cross, Frank Moore 1980 p. 1-20"/> Algúns arqueólogos cren que a escritura fenicia tivo certa influencia no desenvolvementos dos alfabetos hebreo e arameo baseándose no feito de que estas linguas evolucionaron durante o mesmo período de tempo, comparten características similares e adoitan clasificarse no mesmo grupo lingüístico.<ref>McCarter, P. Kyle. "The Early Diffusion of the Alphabet", ''The Biblical Archaeologist'' 37, No. 3 (Sep. 1974): 59-61.</ref> Cando os israelitas emigraron a Canaán entre o 1200 e o 1001 a. C., tamén adoptaron unha variación do alfabeto cananeo. [[Baruch ben Neriah]], o escriba de [[Xeremías]], usou este alfabeto para crear as escrituras posteriores do [[Antigo Testamento]]. O alfabeto hebreo primitivo foi prominente na rexión do Mediterráneo ata que os gobernantes [[Imperio neobabilónico|caldeos babilonios]] exiliaron aos xudeus a [[Babilonia]] no século VI a.C. Foi entón cando xurdiu a nova escritura ("hebreo cadrado") e a máis antiga desapareceu rapidamente.<ref name="Goody, Jack 1987 p. 40-49">Goody, Jack (1987). ''The Interface Between The Written and the Oral''. Cambridge, UK: Cambridge University Press, p. 40-49. {{ISBN|0-521-33268-0}}</ref> O [[alfabeto arameo]] tamén xurdiu nalgún momento entre 1200 e 1000 a.C. Aínda que as primeiras probas desta escrita son escasas, os arqueólogos descubriron unha ampla gama de textos arameos posteriores, escritos xa no século VII a.C. Aínda que no [[Oriente Medio]], era común rexistrar acontecementos en arxila usando a escritura cuneiforme, escribir [[Lingua aramea|arameo]] en pergamiños de coiro fíxose común durante o imperio [[neoasirio]]. Co ascenso dos [[Persia|persas]] no século V a.C., os gobernantes [[Dinastía aqueménida|aqueménidas]] adaptaron o arameo como "lingua diplomática".<ref>Goody, Jack (1987). ''The Interface Between The Written and the Oral''. Cambridge, UK: Cambridge University Press, p. 50. {{ISBN|0-521-33268-0}}</ref> [[Darío I|Darío o Grande]] normalizou o arameo que se converteu na [[Arameo imperial|escritura imperial]]. Este alfabeto arameo imperial estendeuse rapidamente primeiro polo oeste, ata o Reino de Nabatea, despois ata o [[Península do Sinaí|Sinaí]] e a [[Península de Arabia|Península Arábiga]], chegando finalmente ata o leste da [[África]], máis tarde influíu no desenvolvemento da [[escritura Brahmi]] na [[India]]. Durante os séculos seguintes, a escritura aramea imperial en Persia evolucionou a [[escrituras pahlavi]], "así como para unha serie de alfabetos empregados polos primeiros [[pobos turcos|turcos]] e as [[Pobo mongol|tribos mongolas]] en Persia. [[Siberia]], [[Mongolia]] e o [[Turquestán]]".<ref>Goody, Jack (1987). ''The Interface Between The Written and the Oral''. Cambridge, UK: Cambridge University Press, p. 49-51. {{ISBN|0-521-33268-0}}</ref> A alfabetización neste período estendeuse no colectivo dos comerciantes e puido crecer ata o 15-20% da poboación total. A lingua aramea decaeu coa difusión do [[islam]], que foi acompañada pola difusión da [[lingua árabe]]. ===Alfabetización clásica e posclásica=== {{VT|alfabeto latino}} Ata fai pouco tempo pensábase que a maioría da xente era analfabeta no mundo clásico.<ref>Ver por exemplo:{{Cite book |title=Ancient literacy |last=Harris |first=William V. |date=1991 |publisher=Harvard University Press |isbn=9780674033818 |edition=1st Harvard University Press pbk. |location=Cambridge, MA |oclc=436359723}}</ref> Porén, traballos recentes desafían esta percepción.<ref>{{cite journal|first =Brian J. |last=Wright|title = Ancient Literacy in New Testament Research: Incorporating a Few More Lines of Enquiry|journal = Trinity Journal|volume = 36|date=2015|pages = 161–189|url= https://www.academia.edu/13211795}}</ref><ref>{{Cite book|title=Literacy in Ancient Everyday Life|editor-last=Kolb|editor-first=Anne|publisher=De Gruyter|year=2018|isbn=9783110591880|location=Boston}}</ref> Anthony DiRenzo afirma que a [[Cultura romana|sociedade romana]] era "unha civilización baseada no libro e no rexistro", e "ninguén, nin libre nin escravo, podía permitirse o luxo de ser analfabeto".<ref>{{cite journal | last1 = Di Renzo | first1 = Anthony | year = 2000 | title = His master's voice: Tiro and the rise of the roman secretarial class | url = http://faculty.ithaca.edu/direnzo/docs/scholarship/mastersvoice.pdf | journal = Journal of Technical Writing and Communication | volume = 30 | issue = 2| pages = 155–168 | doi=10.2190/b4yd-5fp7-1w8d-v3uc}}</ref> Do mesmo xeito, Dupont sinala: "A palabra escrita estaba ao seu redor, tanto na vida pública como na privada: leis, calendarios, regulamentos nos santuarios e epitafios funerarios estaban gravados en pedra ou bronce. A [[República Romana|República]] acumulou enormes arquivos de informes sobre todos os aspectos da vida pública".<ref>Dupont, aFlorence. (1989) ''Daily Life in Ancient Rome'' Tr. Christopher Woodall. Oxford: Blackwell; p. 223</ref> A administración civil imperial produciu masas de documentación utilizada en asuntos xudiciais, fiscais e administrativos ao igual que os concellos. O exército mantiña amplos rexistros relativos ás listas de subministracións e deberes e presentou informes. Os comerciantes, cargadores e propietarios de terras (e os seus empregados persoais), especialmente das empresas máis grandes, debían ser alfabetizados. A finais do [[século IV]], o [[Pais do deserto|pai do deserto]] [[Pacomio]] esperaba a alfabetización dun candidato para ser admitido nos seus [[mosteiro]]s:<ref>[[Pacomio]], Rule 139.</ref> <blockquote>daranlle vinte [[salmos]] ou dúas [[epístola]]s dos [[Apóstolo]]s ou algunha outra parte da Escritura. E se é analfabeto acudirá ás primeiras, terceiras e sextas horas a alguén que poida ensinarlle e sexa designado para el. Estará diante del e aprenderá con moito estudo e con toda a gratitude. Os fundamentos dunha sílaba, os verbos e os substantivos escribiranse para el e, aínda que non queira, verase obrigado a ler.</blockquote> Ao longo dos séculos IV e V, a Igrexa esforzouse por garantir un mellor clero, en particular entre os bispos, dos que se esperaba que tivesen unha educación clásica, que era o distintivo dunha persoa socialmente aceptable na sociedade superior (e cuxa posesión disipaba os temores da elite pagá de que se destruíse a súa herdanza cultural).{{cómpre referencia}} Mesmo despois de que os restos do [[Imperio Romano de Occidente]] caesen a finais da [[década de 470]], a alfabetización continuou sendo unha marca distintiva da elite, xa que as habilidades de comunicación aínda eran importantes na vida política e eclesiástica (os bispos proviñan en gran parte da clase senatorial) nunha nova [[síntese]] cultural, que fixo do "cristianismo a relixión romana".<ref>Jas Elsner, Imperial Rome and Christian Triumph, 1998, p. 141, {{ISBN|0-19-284201-3}}</ref> Con todo, estes coñecementos eran menos necesarios que antes ao non existir o gran aparello administrativo imperial cuxos chanzos medios e superiores dominaba a elite coma se fose un dereito. Aínda así, na época premoderna é pouco probable que a alfabetización se dese en máis dun 30-40% da poboación.<ref>Esta información dana [[Alan K. Bowman]] e [[Greg Woolf]], en ''Literacy and Power in the Ancient World'', (Cambridge) 1994.</ref> A maior porcentaxe de alfabetización durante os [[Anos escuros|séculos escuros]] foi entre o clero e os monxes que forneceron gran parte do persoal necesario para administrar os estados da [[Europa Occidental]]. Considerouse que unha abundancia de [[graffiti]]s escritos en [[alfabeto nabateo]] que se remonta a principios do [[primeiro milenio]] d.C. implica un grao relativamente alto de alfabetización entre os non especialistas no antigo mundo de fala árabe.<ref>{{cita xornal |last1=Macdonald |first1=M. C. A. |title=Ancient Arabia and the written word |journal=Proceedings of the Seminar for Arabian Studies |date=2010 |volume=40 |pages=8–9 |jstor=41224041 |url=https://www.jstor.org/stable/41224041 |data-acceso=11 de xuño do 2022}}</ref> O analfabetismo posterior á [[Idade Antiga|Antigüidade]] empeorou moito pola falta dun medio de escritura axeitado. Cando o Imperio Romano de Occidente colapsouse, cesou a importación do [[papiro]] a Europa. Dado que o papiro deteriorase facilmente e non dura moito no clima europeo máis húmido, utilizouse o [[pergamiño]], que era caro e só era accesible pola Igrexa e os ricos. O [[papel]] introduciuse en Europa por España no século XI. O seu uso estendeuse ao norte lentamente durante os catro séculos seguintes. Como resultado, a alfabetización viu un rexurdimento e, no século XV, o papel substituíu en gran parte ao pergamiño, agás os [[manuscrito]]s de luxo. A [[Reforma protestante|Reforma]] salientou a importancia da alfabetización e de poder ler a [[Biblia]]. Os [[Protestantismo|países protestantes]] foron os primeiros en acadar a plena alfabetización;<ref>{{cite web |title=How religion may affect educational attainment: scholarly theories and historical background |url=https://www.pewforum.org/2016/12/13/how-religion-may-affect-educational-attainment-scholarly-theories-and-historical-background/ |website=Pew Research Centre |data=13 de decembro de 2016 |publisher=Pew Research Centre |data-acceso=28 January 2020}}</ref> Os [[Escandinavia|países escandinavos]] estaban totalmente alfabetizados a principios do século XVII. A alfabetización xa estaba ben establecida na [[Inglaterra]] de principios do século XVIII, xa que os libros orientados aos nenos eran moito máis comúns, e quizais se imprimían ata 50 [[libro]]s ao ano nas principais cidades de Inglaterra a finais de século.<ref>{{Cite web |title=British Library |url=https://www.bl.uk/romantics-and-victorians/articles/the-origins-of-childrens-literature |data-acceso=11 de xuño do 2022 |website=www.bl.uk}}</ref> ===Alfabetización e industrialización=== {{VT|Revolución Industrial}} No século XIX, a lectura faríase aínda máis común no Reino Unido. As notas públicas, os panfletos, os folletos, a literatura da rúa e as cancións impresas serían a literatura habitual antes de que os xornais se convertesen en algo común. Outras formas de material de lectura popular eran a publicidade de eventos, teatros e produtos en venda.<ref name=":7" /> En ''Pickwick Papers'' (1836-37) de [[Charles Dickens]] dise que:<ref name=":7" /><blockquote>mesmo a xente común, tanto na cidade como no campo, é igualmente intensa na súa admiración. Con frecuencia, vimos ao carniceiro, coa súa bandexa ao ombreiro, ler coa maior avidez o último “Pickwick”; o lacaio (cuxas tonterias están tan inimitablemente descubertas), a criada, o limpachemeneas, todas as clases, de feito, len “Boz” (pseudónimo antigo de Charles Dickens).</blockquote> A partir de mediados do século XIX, a segunda revolución industrial mellorou as melloras tecnolóxicas na produción de papel e as novas redes de distribución habilitadas pola mellora das estradas e do ferrocarril, deron como resultado un aumento da capacidade de subministración de material impreso. Os cambios sociais e educativos aumentaron a demanda de material de lectura, liderados polo aumento das taxas de alfabetización, especialmente entre as clases medias e traballadoras, crearon un novo mercado masivo de material impreso.<ref name=":7" /> A ampliación da escolarización contribuíu a aumentar as taxas de alfabetización, axudada polo abaratamento dos custos de publicación.<ref name=":7">{{Cite web |title=British Library |url=https://www.bl.uk/romantics-and-victorians/articles/victorian-readers |access-date=2022-04-22 |website=www.bl.uk}}</ref> A man de obra non cualificada era común na Europa occidental, e a industria británica avanzou, necesitando máis enxeñeiros e traballadores cualificados que puidesen manexar instrucións técnicas e situacións complexas. A alfabetización era esencial para ser contratado.<ref>Theodore S. Hamerow, ''The birth of a new Europe: State and society in the nineteenth century'' (University of North Carolina Press, 1989) pp 148–174.</ref> Un alto funcionario do goberno díxoo ao Parlamento en 1870:<ref>Hamerow, p 159.</ref> :A nosa prosperidade industrial depende de que se imparta rapidamente o ensino elemental. É inútil tratar de impartir ensino técnico aos nosos cidadáns sen educación elemental; os traballadores sen educación -e moitos dos nosos traballadores carecen por completo dela- son, na súa maioría, traballadores non cualificados, e se deixamos aos nosos traballadores sen cualificación, a pesar dos seus fortes tendóns e a súa decidida enerxía, veranse superados na competencia do mundo. Mentres que a finais do século XIX, o gas e a iluminación eléctrica eran cada vez máis comúns nos fogares, o que melloraba a lectura á noitiña en lugar de utilizar a luz das velas ou a lámpada de aceite, mellorando aínda máis o atractivo da alfabetización.<ref name=":7" /> == Características == O alfabetismo, ou máis ben o seu contrario, o [[analfabetismo]], serve como indicador da [[cultura]] dun país; é un factor máis a ter en conta en canto ao grao de [[Desenvolvemento humano|desenvolvemento]]. Mídese o número de persoas adultas que non lograron os niveis mínimos de alfabetización. Esta cifra incide na capacidade de producir [[riqueza]], en acceso a novas oportunidades e na [[igualdade social]]. Alfabetizar considérase o primeiro nivel da [[educación de adultos]] e equivale ós primeiros cursos de [[educación primaria]]. Hai grandes diferenzas entre o número de analfabetos nos países desenvolvidos e os denominados do "terceiro mundo", e nestes, tamén entre homes e mulleres (que acotío teñen menos acceso ó [[ensino]]). Calcúlase que no ano 2000 había uns 90 millóns de persoas analfabetas, segundo a [[UNESCO]]. A opacidade dos datos de determinados gobernos non axuda á detección e solución do problema. Os países do antigo bloque soviético son os que máis esforzos fixeron neste campo. Determinados técnicos educativos diferencian entre [[analfabetismo]] e [[analfabetismo funcional]] ou suxeitos iletrados. Unha persoa iletrada pode entender unha mensaxe sinxela, a súa pero o seu mecanismo lector non é capaz de discriminar idea principal e ideas secundarias e non sabe usar os conceptos que le (carencia de [[vocabulario]]). O iletrismo é moito máis difícil de medir e afecta tamén zonas do mundo desenvolvidas. Está moi relacionado coa calidade da educación. O [[8 de setembro]] celébrase o '''[[Día Internacional da Alfabetización]]'''. === Tendencias na alfabetización === A tendencia tradicional parte do recoñecemento das letras e, asociando cada [[fonema]] e a súa grafía, chegar a descifrar as palabras e as frases. É o método usual das escolas cos nenos. Outros expertos, con todo, opinan que con adultos é mellor usar palabras significativas para estimulalos, posto que a capacidade de [[aprendizaxe]] adoita ser menor que cos nenos. Con frecuencia as palabras apóianse en obxectos reais ou ilustracións para aclarar o seu [[significado]]. O coñecemento da contorna, que é moito máis grande que o dos nenos, axuda a adiantar máis rapidamente. Estes métodos son denominados [[métodos globais]], visuais ou analíticos. Un problema engadido é cando o alumno descoñece o idioma e provén doutra cultura, como pasa co fenómeno da [[inmigración]]. Neste caso é aconsellable o axudar a correlacionar aquilo aprendido coa lingua de orixe. === Alfabetización dixital === O novo reto en canto ó alfabetismo é o descoñecemento das novas tecnoloxías da comunicación por parte de grandes sectores da [[poboación]]. É o que tamén se coñece como fractura ou [[fenda dixital]]. No mundo académico existe un antigo debate sobre que é e en que debe consistir a alfabetización dixital. Non existe un claro acordo sobre como chamar ao proceso de achegamento dos cidadáns ás tecnoloxías da información e o coñecemento. Alfabetización dixital, informacional, computacional, tecnolóxica ou electrónica, son algúns dos termos que se barallan, e cada autor introduce matices característicos para diferenciar uns doutros. Xa que logo, por [[alfabetización dixital]] pódese entender o proceso de adquisición dos coñecementos necesarios para coñecer e utilizar adecuadamente as [[infotecnoloxía]]s e poder responder criticamente ós estímulos e esixencias dunha contorna informacional cada vez máis complexa, con variedade e multiplicidade de fontes, medios de comunicación e servizos. Estar alfabetizado dixitalmente sería posuír a capacitación imprescindible para sobrevivir na [[sociedade da información]] e poder actuar criticamente sobre ela. Trátase de atender ós fins últimos da educación como ferramenta de transformación social. O modelo de alfabetización dixital debe ser multidimensional, activo e dinámico, cun contexto ético-político fundamental, que vai máis alá da simple adquisición de destrezas para utilizar o computador ou acceder á rede, transcendendo o campo da informática. Require habilidades e coñecementos, pero tamén concienciación e actitudes críticas. Nese sentido, achégase o concepto de [[alfabetización informacional]], entendida como a capacidade para acceder e usar de modo reflexivo, crítico e intencional a información. ==Alfabetización en Galiza<ref>[http://www.elcorreogallego.es/index.php?idMenu=5&idEdicion=1009&idNoticia=343606 "El analfabetismo total afecta a unos cincuenta mil gallegos"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118063051/http://www.elcorreogallego.es/index.php?idMenu=5&idEdicion=1009&idNoticia=343606 |date=18 de xaneiro de 2012 }}, artigo en ''[[El Correo Gallego]]'', 17 de setembro de 2008 {{es}}.</ref>== No [[2001]], segundo o [[IGE]], había en Galiza 47.912 persoas analfabetas<ref>[http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=147&R=2%5B1%5D;9915%5B12:15:27:32:36%5D&C=1%5Ball%5D&F=&S=0:0 Datos do IGE de poboación maior de 16 segundo o nivel de estudos] (2001).</ref> (11.495 homes e 36.417 mulleres), das cales 690 eran estranxeiras<ref>[http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=218&R=2%5B1%5D;9915%5B12:15:27:32:36%5D&C=1%5Ball%5D&F=&S=0:0 Datos do IGE de poboación estranxeira maior de 16 segundo o sexo e o nivel de estudos] (2001).</ref> (297 homes e 393 mulleres). Segundo datos do [[INE]], en [[2008]] había en Galiza unhas 50.000 persoas (2 % da poboación)<ref>Estes datos non inclúen á poboación menor de 16 anos, dado que a escolarización é obrigatoria até esa idade.</ref>. Isto supón a taxa máis baixa do estado español (2,5 % de media), e un descenso respecto a 1990 cando a taxa era do 3 %. Con todo, hai dúas grandes brechas: a xeracional (a maioría da poboación analfabeta é maior de 65 anos) e de xénero (mentres que só o 1 % dos homes é analfabeto, o 2,9 % das mulleres galegas non sabe ler nin escribir). Por outra banda, tamén existe un alto grao de analfabetismo entre [[inmigración|inmigrantes]] procedentes de lugares onde non tiñan acceso á escolarización. Segundo o [[IGE]], no ano [[2009]] había en Galiza unhas 46.900 persoas analfabetas<ref>[http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=2397&R=9912%5B12%5D;0%5B0%5D;3%5B1%5D&C=1%5B0%5D;2%5B0%5D&F=&S= Datos do IGE de poboación activa segundo nivel de formación] (2009).</ref>. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[Narciso de Gabriel Fernández|Gabriel Fernández, N.]], [[María González Raposo|González Raposo, M.]], [[Sabela Rivas Barrós|Rivas Barrós, S.]] e [[Antón Costa Rico|Costa Rico, A.]]: "O proceso de alfabetización en Galicia (1860-1991)", en ''Sarmiento. Anuario Galego de Historia da Educación'' nº 1. Universidade de Vigo (1997). === Outros artigos === * [[Analfabetismo]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Lingua e literatura)]] 4mhedhb6rsjf4oaognesi89g7skq5el 6148920 6148646 2022-08-02T23:57:09Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{1000}} [[Ficheiro:Analfabetismo2013unesco.png|miniatura|upright|Mapa mundial indicando a alfabetización por país no 2013.]] [[Ficheiro:World illiteracy 1970-2010.svg|upright|miniatura|Analfabetismo no mundo entre 1970 e 2005.]] O termo '''alfabetización''', segundo o [[Dicionario da Real Academia Galega]], provén do verbo alfabetizar; trátase da acción de “ensinar a ler e escribir”,<ref>{{DRAG|alfabetizar}}</ref> así mesmo enténdese tradicionalmente como a habilidade de [[lectura|ler]] e [[escrita|escribir]],<ref>"Literate." Merriam-Webster.com. Merriam-Webster, n.d. Web. 19 Aug. 2014. <http://www.merriam-webster.com/dictionary/literate>.</ref> co propósito de comprender ou expresar [[pensamento]]s ou [[idea]]s en forma escrita nalgún contexto específico de uso.<ref>{{Cita libro |título=The Routledge Handbook of Literacy Studies |ano=2020 |isbn=9780367501723|apelido1=Rowsell |nome1=Jennifer |apelido2=Pahl |nome2=Kate }}</ref> Noutras palabras, os humanos das sociedades alfabetizadas teñen formas [[Práctica social|prácticas]] para producir e consumir escritos, e tamén teñen [[Representación social|crenzas]] sobre estas prácticas.<ref>{{Cita libro |apelido=Calvet |nome=Louis-Jean |título=Towards an Ecology of World Languages |editorial=Polity |ano=1999 |isbn=0-7456-2956-3 |location=Cambridge}}</ref> Ler, desde este punto de vista, é sempre ler algo con algún propósito; escribir sempre é escribir algo para alguén para uns fins particulares.<ref>{{Cite book|last1=Lankshear|first1=Colin|title=A New Literacies Sampler|url=https://archive.org/details/newliteraciessam0000unse|last2=Knobel|first2=Michelle|publisher=Peter Lang|year=2007|isbn=978-0-8204-9523-1|location=New York|pages=[https://archive.org/details/newliteraciessam0000unse/page/2 2]|chapter=Sampling the 'New' in New Literacies}}</ref> As crenzas sobre a lectura e a escritura e o seu valor para a sociedade e para o individuo sempre inflúen nas formas en que se ensina, se aprende e se practica a lectoescritura ao longo da vida.<ref>{{Cite book |last=Lindquist |first=Julie |title=Keywords in Writing Studies |publisher=Utah State UP |year=2015 |location=Logan |pages=99–102 |chapter=Literacy}}</ref> Este significado inicial expandíuse para incluír a habilidade de empregar a lingua, os números, imaxes e outros elementos para entender e empregar o sistema dominante de símbolos dunha cultura.<ref name="Ed for All, UNESCO">{{cita web|autor1=UNESCO|título=Education for All: A Global Monitoring Report|url=http://www.unesco.org/education/GMR2006/full/chapt6_eng.pdf|editor=UNESCO}}</ref> Para Richard L. Venezky, a alfabetización «é a habiidade mínima para ler e escribir unha lingua específica, así como unha forma de entender o uso da lectura e da escritura na vida cotiá.»<ref>{{cita publicación periódica|url=http://www.lecturayvida.fahce.unlp.edu.ar/numeros/a26n1/sumario|título=¿Qué es alfabetización? : Vocabulario de lectura y escritura.|autor=Asociación Internacional de Lectura|publicación=Lectura y Vida. Revista Latinoamericana de Lectura|editorial=Universidad Pedagógica Experimental Libertador|volume=26|número=1|páxinas=62-64|data-acceso=26 de abril de 2019|issn=0325-8637|url-arquivo=http://www.lecturayvida.fahce.unlp.edu.ar/numeros/a26n1/26_01_Asociacion.pdf|data-arquivo=mercores 12 de setembro de 2007|ano=2005}}</ref> Tamén se define convencionalmente como "un conxunto de habilidades de lectura, escritura e cálculo".<ref>{{Cita web|url=https://es.unesco.org/themes/alfabetizacion|título=Alfabetización|data=25 de abril de 2013}}</ref> A miúdo redúcese á capacidade de ler e escribir, ou ás veces só á capacidade de ler, e mesmo só ao proceso de ensinar esa habilidade. O concepto de alfabetización estendéuse nos países da [[Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico|OCDE]] para incluír habilidades de coñecemento a través da tecnoloxía e a habilidade de avaliar contextos complexos.<ref name="Ed for All, UNESCO"/> A alfabetización representa o proceso intelectual ó longo da vida de conseguir coñecemento dende unha intepretación crítica dun escrito ou dun [[Lingua escrita|texto]] impreso. A chave de todo proceso de alfabetización é o desenvolvemento da lectura, unha progresión de habilidades que comeza coa aprendizaxe das palabras faladas e a decodificación das palabras escritas, e que culmina nun entendemento profundo do texto. O desenvolvemento da lectura abrangue un amplo rango de bases lingüísticas complexas como o coñecemento dos sons da fala ([[fonoloxía]]), dos patróns de escrita ([[ortografía]]), do significado das palabras ([[semántica]]), da gramática ([[sintaxe]]) e dos patróns de formación de palabras ([[morfoloxía (lingüística)|morfoloxía]]), todos os cales achegan unha base precisa para a fluidez de lectura e comprensión. Unha vez estas habilidades son adquiridas, o lector pode acadar a alfabetización completa da linguaxe, que inclúe as habilidades para aplicar unha análise crítica, inferencias e sínteses a un material impreso; escribir con precisión e coherencia e empregar información e puntos de vista de texto como base para as decisións informadas e o pensamento creativo.<ref>Margie Gillis, Ed.D., President, Literacy How, Inc., and Research Affiliate, Haskins Laboratories at Yale University; Sally Grimes, Ed.M., Executive Director, Literate Nation and Founder, Grimes Reading Institute; Cinthia Haan, Author and Chair, The Haan Foundation for Children and President, Power4Kids Reading Initiative; Peggy McCardle, Ph.D., M.P.H., Chief, Child Development and Behavior Branch, National Institute of Child Health and Human Development; Louisa Moats, Ed.D., President, Moats Associates Consulting, Inc.; Anthony Pedriana, Author and retired urban schoolteacher and principal; Susan Smartt, Ph.D., Senior Research Associate, National Comprehensive Center for Teacher Quality, Vanderbilt University; Catherine Snow, Ph.D., Author, Researcher and Professor of Education, Harvard Graduate School of Education, Harvard University; Cheryl Ward, M.S.M., C.A.L.P., Co-founder of Wisconsin Reading Coalition and academic language practitioner; Maryanne Wolf, Ed.D., Author and Director, Center for Reading and Language Research, Tufts University.</ref> Algúns, con todo, consideran que o uso da noción de habilidade, no referente actualmente á lectura e a escritura, xa non se considera como tal. Esta crítica pódese observar nos modelos de James Paul Gee (autónomo e ideolóxico) sobre a alfabetización. Saber o básico de ler e escribir non habilita para ler e escribir calquera tipo de texto, todo depende do contexto sociocultural.<ref>{{cita publicación periódica |apelidos= {{versaleta|Street}}|nome= Brian V. |ano= 2005 |título= Nuevas alfabetizaciones, nuevos tiempos: ¿Cómo describimos y enseñamos los conocimientos, las habilidades y los valores acordes con las formas de alfabetización que las personas necesitan para los nuevos tiempos |publicación= Revista interamericana de educación de adultos |volume= 30 |número= 2 |páxinas= 41-69 |issn= 0188-8838 |editorial= Centro de Cooperación Regional para la Educación de Adultos en América Latina y el Caribe |url= http://crefal.org |data-acceso= 26 de abril de 2019 | url-arquivo= http://repositoriodigital.academica.mx/jspui/bitstream/987654321/25359/1/2008-30-2-mirador2.pdf |data-arquivo= mercores 9 de marzo de 2011}}</ref> A incapacidade de facelo chámase [[analfabetismo]]. Algúns investigadores suxiren que o interese da historia polo concepto de "alfabetización" pode dividirse en dous períodos. En primeiro lugar está o período anterior a 1950, cando a alfabetización se entendía unicamente como alfabetización alfabética (recoñecemento de palabras e letras). En segundo lugar, o período posterior a 1950, cando a alfabetización comezou a considerarse lentamente como un concepto e proceso máis amplo, incluíndo os aspectos sociais e culturais da lectura e da escritura,<ref>{{cite journal|title=Socio-Cultural Approaches to Literacy (Literacies). Annual Review of Applied Linguistics 12|author=Gee, J. (1991)|pages=31–48|doi=10.1017/S0267190500002130}}</ref> e [[analfabetismo funcional|alfabetización funcional]] (Dijanošić, 2009).<ref>{{cite web|url=https://www.researchgate.net/publication/333470256|title=Understanding functional illiteracy from a policy, adult education, and cognition point of view: Towards a joint referent framework, researchgate.net|page=111|authors=Réka, Vágvölgyi; Bergström, Aleksandar; Bulajić, Maria Klatte;Falk, Huettig|data=maio de 2019 |data-acceso=8 de xuño do 2022}}</ref> [[Ficheiro:Adult literacy rates, 2015 or most recent observation, OWID.svg|miniatura|upright|Taxas de alfabetización de adultos, 2015 ou observación máis recente<ref>{{cite web |title=Adult literacy rates, 2015 or most recent observation |url=https://ourworldindata.org/grapher/literacy-rates-most-recent |website=Our World in Data |data-acceso=8 de xuño do 2022}}</ref>]] {{TOC límite|3}} ==Outras definicións e usos do termo "alfabetización"== [[Ficheiro:World illiteracy 1970-2010.svg|upright|miniatura|O analfabetismo mundial reduciuse á metade entre 1970 e 2015]] [[Ficheiro:Literacy-rate.svg|upright|miniatura|Poboación mundial alfabetizada e analfabeta entre 1800 e 2016]] [[Ficheiro:Illiteracy france.png|thumb|upright|miniatura|Taxa de analfabetismo en Francia nos séculos XVIII e XIX]] A diversidade entre as definicións de alfabetización utilizadas polas [[Organización non gobernamental|ONGs]], os [[Laboratorio de ideas|grupo de expertos]] e os [[grupo de interese|grupos de defensa]] desde a década de 1990 suxire que este cambio na comprensión de "habilidades discretas" e na "práctica social" é á vez continua e desigual. Algunhas das definicións que aparecen a continuación encaixan bastante ben na connotación tradicional da "capacidade para ler e escribir", mentres que outras teñen unha visión máis ampla: * A National Assessment of Adult Literacy (Avaliación Nacional da Alfabetización de Adultos) (EE.UU.) de 2003 incluíu a "alfabetización cuantitativa" ([[aritmética]]) no seu tratamento da alfabetización. Definía a alfabetización como "a capacidade de utilizar información impresa e escrita para funcionar na sociedade, alcanzar os obxectivos e desenvolver o seu coñecemento e potencial".<ref>{{cite web|url=https://nces.ed.gov/naal/fr_definition.asp|título=Framework -> Definition of Literacy |editorial= National Center for Education Statistics |lugar= USA |data-acceso=8 de xuño do 2022}}</ref> Incluía tres tipos de alfabetización de adultos: [[prosa]] (por exemplo, un artigo xornalístico), documentos (por exemplo, un horario de autobuses) e alfabetización cuantitativa (por exemplo, utilizando operacións aritméticas nun anuncio dun produto).<ref>{{cite web|url=https://www.nap.edu/download/11267|title=Measuring Literacy: Performance Levels for Adults (2005), National Academy of Sciences|date=2005}}</ref><ref name="Carnegie">{{cite web|url=https://www.carnegiefoundation.org/blog/a-brief-history-of-the-quantitative-literacy-movement/|title=A Brief History of the Quantitative Literacy Movement, The Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching|data=2021}}</ref> * No 2015, a División de Estatística das Nacións Unidas definiu a ''taxa de alfabetización xuvenil'' como "a porcentaxe da poboación de 15 a 24 anos que sabe ler e escribir con comprensión unha breve e sinxela declaración sobre a vida cotiá".<ref>{{cite web|url=https://unstats.un.org/unsd/mdg/Metadata.aspx?IndicatorId=0&SeriesId=656|title=Millennium Goals Indicator, UNSTATS, 2015|data-acceso=8 de xuño do 2022|data-arquivo=16 de agosto de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210816003157/https://unstats.un.org/unsd/mdg/Metadata.aspx?IndicatorId=0&SeriesId=656}}</ref> * No 2016, a ''European Literacy Policy Network'' (''Rede Europea de Políticas de Alfabetización'') definiu a alfabetización como "a capacidade de ler e escribir... en todos os medios (impresos ou electrónicos), incluída a alfabetización dixital".<ref>{{cite web|url=http://www.eli-net.eu/fileadmin/ELINET/Redaktion/user_upload/European_Declaration_of_the_Right_to_Literacy2.pdf|title=EUROPEAN DECLARATION OF THE RIGHT TO LITERACY, European Literacy Policy Network|date=2016|data-acceso=8 de xuño do 2022|archive-date=15 de agosto de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210815234944/http://www.eli-net.eu/fileadmin/ELINET/Redaktion/user_upload/European_Declaration_of_the_Right_to_Literacy2.pdf}}</ref> * No 2018, a [[UNESCO]] inclúe "materiais impresos e escritos" e "contextos diversos" na súa definición de alfabetización; p.ex. "a capacidade de identificar, comprender, interpretar, crear, comunicar e computar, utilizando materiais impresos e escritos asociados a contextos variados".<ref>{{cite web|url=http://gaml.uis.unesco.org/wp-content/uploads/sites/2/2018/12/4.6.1_07_4.6-defining-literacy.pdf|title=Defining literacy, UNESCO|data=2018-10-18}}</ref> * No 2019, a [[Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico]] (OCDE), nas súas enquisas sobre habilidades de adultos [[Programa para a valoración internacional de competencias de adultos|PIAAC]], inclúe "textos escritos" na súa definición de alfabetización; p.ex. “a capacidade de comprender, avaliar, utilizar e relacionarse con textos escritos para participar na sociedade, acadar os propios obxectivos e desenvolver o seu coñecemento e potencial”.<ref>{{cite web|url=http://www.oecd.org/skills/piaac/publications/Skills_Matter_Additonal_Results_from_the_Survey_of_Adult_Skills_ENG.pdf|title=Skills matter, PIAAC, OECD|date=2019 |data-acceso=8 de xuño do 2022}}</ref><ref>{{cite book|title=Skills Matter: Additional Results from the Survey of Adult Skills, OECD Skills Studies, OECD|date=2019|isbn=978-92-64-79900-4}}</ref> Ademais, trata a "aritmética" e a "resolución de problemas mediante a tecnoloxía" como consideracións separadas.<ref>{{cite web|url=https://www.oecd.org/skills/piaac/|title=About The Programme for the International Assessment of Adult Competencies (PIAAC) |data-acceso=8 de xuño do 2022 |lingua=en}}</ref> * No 2021, [[Education Scotland]] e o [[National Literacy Trust]] no Reino Unido incluíron habilidades de comunicación oral (escoitar e falar) baixo o paraugas da alfabetización.<ref>{{cite web|url=https://education.gov.scot/Documents/literacy-english-pp.pdf|title=Literacy and English – Scottish Government|page=4}}</ref><ref>{{cite web|url=https://literacytrust.org.uk/information/what-is-literacy/|title=What is literacy – National literacy trust|page=1|date=2021}}</ref> * A expresión "alfabetización lectora" é usada polo [[Progreso no estudo internacional da alfabetización lectora]] (Progress in International Reading Literacy Study) (PIRLS) que monitoreou as tendencias internacionais no rendemento lector en cuarto grao desde 2001.<ref>{{cite web|url=http://www.pirls.org|title=PIRLS}}</ref> * Outras organizacións poden incluír habilidades de aritmética e habilidades tecnolóxicas por separado pero xunto coas habilidades da lectoescritura.<ref>{{cite web|url=https://education.alberta.ca/literacy-and-numeracy/about-literacy-and-numeracy/|title=Literacy and numeracy – Alberta Education|date=2021}}</ref> E outros fan fincapé na crecente implicación dos ordenadores e outras tecnoloxías dixitais na comunicación que requiren habilidades adicionais (por exemplo, interactuar con [[Navegador web|navegadores web]] e programas [[Procesador de texto|procesadores de textos]]; organizar e alterar a configuración de ficheiros etc.) .<ref>{{Cite book|title=Literacy in the new media age|url=https://archive.org/details/literacyinnewmed0000kres|author=Kress, Gunther R.|publisher=Routledge|year=2003|isbn=978-0-415-25356-7|location=New York}}</ref> O concepto de [[multialfabetización]]s gañou vixencia, particularmente nos currículos das artes da lingua inglesa, xa que a lectura "é interactiva e informativa, e ocorre en contextos cada vez máis tecnolóxicos onde a información forma parte dos patróns espaciais, audiovisuais e visuais". (Rhodes & Robnolt, 2009)".<ref>{{cite book|title=Multiple Literacies Theory: A Deleuzian Perspective|author=David R. Cole|publisher=Sense|date=2009|isbn=9789087909093}}</ref><ref>{{cite journal|title=Journal of Language and Literacy Education, Multiliteracies in the classroom, Emerging conceptions of first-year teachers, 10(1)|pages=114–135|author=Boche, B.|date=2014}}</ref> Non obstante, algúns defensores da multialfabetización tenden a restar importancia á instrución da lectura que se centra nas “representacións alfabéticas” nun momento no que necesitan máis atención, non menos.<ref>{{cite book |author=Seidenberg, Mark|title=Language at the speed of sight|page=279|publisher=Basic Books|location=New York, NY|year=2017|isbn=978-1-5416-1715-5}}</ref> Outros din que ensinar aos nenos a ser competentes na lectura de palabras para que poidan converterse en lectores hábiles e que os nenos participen na multialfabetización non son mutuamente excluíntes. A lectura de palabras é a base para interactuar con éxito cunha variedade de formas de comunicación.<ref>{{cite book|url=https://www.ohrc.on.ca/en/book/export/html/30871|title=Right to Read inquiry report, Ontario Human Rights Commission|isbn=978-1-4868-5827-9|date=2022}}</ref> Ademais, desde a década de 1940, o termo alfabetización a miúdo úsase para referirse a ter coñecementos ou habilidades nun campo en particular (por exemplo, [[alfabetización informática]],<ref>{{cite web|url=https://www.pcmag.com/encyclopedia/term/computer-literacy|title=Computer Literacy, PCMag.com}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/computer-literacy|title=Computer literacy, Cambridge Dictionary}}</ref> [[alfabetización dixital]],<ref>{{cite web|url=http://www.stat.auckland.ac.nz/~iase/islp/|title=ISLP — Home|website=www.stat.auckland.ac.nz|data-acceso=8 de xuño do 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20081227065148/http://www.stat.auckland.ac.nz/~iase/islp/|archive-date=27 de decembro de 2008}}</ref> [[alfabetización crítica]],<ref>{{Cite book|title=Multiliteracies for a Digital Age|url=https://archive.org/details/multiliteraciesf0000selb|author=Stuart Selber|publisher=Southern Illinois University Press|year=2004|isbn=978-0-8093-2551-1|location=Carbondale}}</ref> [[alfabetización nos medios]],<ref>{{cite web|url=https://namle.net|title=National Association for Media Literacy Education}}</ref> [[alfabetización ecolóxica]],<ref>{{cite book|title=Ecological Literacy: Education and the Transition to a Postmodern World|publisher=S.U.N.Y. Press, NY|date=1991|isbn=978-0-7914-0874-2}}</ref> alfabetización ante desastres,<ref>{{Cite journal|last1=Brown|first1=Lisa M.|last2=Haun|first2=Jolie N.|last3=Peterson|first3=Lindsay|date=2014|title=A Proposed Disaster Literacy Model|journal=Disaster Medicine and Public Health Preparedness|volume=8|issue=3|pages=267–275|doi=10.1017/dmp.2014.43|pmid=24992944|issn=1935-7893}}</ref> [[alfabetización sanitaria]],<ref>{{cite web|url=https://www.cdc.gov/healthliteracy/learn/index.html|title=What Is Health Literacy, Centers for Disease Control and Prevention|date=2021-01-28}}</ref><ref>Zarcadoolas, C., Pleasant, A., & Greer, D. (2006). ''Advancing health literacy: A framework for understanding and action''. Jossey-Bass: San Francisco, CA.</ref><ref>{{Cite book|title=Addressing Difficulties in Literacy Development|authors= Reid, Gavin; Soler, Janet; Wearmouth, Janice|editor1-first= Gavin|editor1-last= Reid|editor2-first= Janet|editor2-last= Soler|editor3-first= Janice|editor3-last= Wearmouth|date=2002|doi=10.4324/9781315015712|isbn= 9781315015712}}</ref> [[lingüística|alfabetización lingüística]] (é dicir, lingua)<ref>{{cite journal|author=Ravid, Dorit; Tolchinsky, Liliana|journal=Journal of Child Language|title=Developing linguistic literacy: A comprehensive model|date=2002-06-01|volume=29|issue=2|pages=417–447|doi=10.1017/S0305000902005111|pmid=12109379}}</ref> [[alfabetización social]],<ref>{{cite web|url=https://www.readingrockets.org/article/9-ways-teach-social-skills-your-classroom|title=9 Ways to Teach Social Skills in Your Classroom, Reading Rockets|data=decembro de 2019}}</ref> alfabetización cuantitativa ([[matemáticas]])<ref name="Carnegie" /> e [[alfabetización visual]], p.ex. linguaxe corporal, imaxes, mapas e vídeos<ref>Zarcadoolas, C., Pleasant, A., & Greer, D. (2006)</ref>). Para obter máis información sobre ler e aprender a ler, consulta [[lectura]]. ==Elementos sociais e culturais da alfabetización== A ampliación do concepto tradicional de alfabetización produciuse a medida que xurdiu o consenso entre os investigadores en [[estudos de composición]], [[Educación|investigación educativa]] e [[lingüística antropolóxica]] de que ten pouco sentido falar de lectura ou escritura. fóra dalgún contexto específico, unha posición que o lingüista estadounidense [[James Paul Gee]] describe como "simplemente incoherente."<ref>{{Cite journal|last=Gee|first=James Paul|date=1989|title=Literacy, Discourse, and Linguistics: Introduction|journal=Journal of Education|volume=171|issue=1|pages=5–17|doi=10.1177/002205748917100101}}</ref> Por exemplo, incluso as etapas extremadamente iniciais de adquisición de dominio sobre as formas de símbolos teñen lugar en contextos sociais particulares (aínda que ese contexto sexa simplemente "escola"), e despois da adquisición de imprenta, calquera instancia de lectura e escritura sempre será promulgada para un determinado contexto. propósito e ocasión e pensando en lectores e escritores particulares. A lectura e a escritura, polo tanto, nunca son separables dos elementos sociais e culturais.<ref>Beach, Richard, Judith Green, Michael Kamil, and Timothy Shanahan (educator). ''Multidisciplinary Perspectives on Literacy Research'', 2nd ed. Cresskill, NJ: Hampton P., 2005 [viii]. ISBN 1-57273-626-7</ref><ref>Benson Mkandwire, Sitwe (2018). "Literacy versus Language: Exploring their Similarities and Differences". ''Journal of Lexicography and Terminology''. 2 (1): 37–55 [38].</ref><ref>Lindquist, Julie. (2015). "Literacy." ''Keywords in Writing Studies''. Paul Heilker and Peter Vandenberg, eds. Utah State University Press, 99-102. DOI: 10.7330/9780874219746.c020</ref><ref>Michele Knobel (1999). ''Everyday Literacies: Students, Discourse, and Social Practice.'' New York: Peter Lang Publishing</ref> Un punto corolario, feito por [[David Barton (lingüista)|David Barton]] e [[Rosalind Ivanić|Rosalind (Roz) Ivanic]], entre outros, é que os efectos da adquisición da lectoescritura sobre a cognición e as relacións sociais previsiblemente non son doados, xa que, como argumentou [[Brian Street]], "as formas en que as persoas abordan a lectura e a escritura están enraizadas nas concepcións do coñecemento, da identidade e do ser.."<ref>Street, B. (2000) ‘Introduction’ in Street, B. (ed.) Literacy and Development: ethnographic perspectives, London, Routledge, pp. 7–8.</ref><ref>Brian V. Street (1984). ''Literacy in Theory and Practice''. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-28961-0</ref> ==Analfabetismo funcional== {{Artigo principal|Analfabetismo funcional}} O [[analfabetismo funcional]]<ref>{{cite web|url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/functional-illiterate|title=The condition of not being able to read or write well enough to do things that are needed for living and working in society - Cambridge Dictionary|date=2021-03-10}}</ref> relaciónase cos adultos e definiuse de diferentes xeitos; por exemplo: a) a incapacidade para utilizar as habilidades de lectura, escritura e cálculo para o desenvolvemento propio e da comunidade,<ref>{{cite journal|title=A Review about Functional Illiteracy: Definition, Cognitive, Linguistic, and Numerical Aspects|journal= Frontiers in Psychology|pages=111–119|date=2016-11-10|pmid=27891100|doi=10.3389/fpsyg.2016.01617|last1=Vágvölgyi|first1=Réka|last2=Coldea|first2=Andra|last3=Dresler|first3=Thomas|last4=Schrader|first4=Josef|last5=Nuerk|first5=Hans-Christoph|volume=7|pmc=5102880}}</ref> b) a incapacidade para ler o suficientemente ben como para xestionar tarefas da vida diaria e laboral que requiren habilidades lectoras máis aló dun nivel básico,<ref>{{cite book|last=Schlechty|first=Phillip C.|url=http://catdir.loc.gov/catdir/samples/wiley031/00009570.pdf|title=Shaking Up the Schoolhouse: How to Support and Sustain Educational Innovation, Ch. 1, Introduction|date=2004-04-27|publisher=Catdir.loc.gov|isbn=978-0787972134|access-date=19 May 2021|archive-date=21 July 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721044638/http://catdir.loc.gov/catdir/samples/wiley031/00009570.pdf}}</ref> e c) a incapacidade para comprender textos complexos a pesar da adecuada escolaridade, idade, habilidades lingüísticas, habilidades de lectura elementais e coeficiente intelectual.<ref>{{cite journal|journal=Zeitschrift für Neuropsychologie |title=Understanding functional illiteracy from a policy, adult education, and cognition point of view: Towards a joint referent framework|date=May 2019|page=117|doi=10.1024/1016-264X/a000255|last1=Bulajić|first1=Aleksandar|last2=Despotović|first2=Miomir|last3=Lachmann|first3=Thomas|volume=30|issue=2}}</ref> Distínguese do ''analfabetismo primario'' (é dicir, a incapacidade para ler e escribir unha declaración breve e sinxela sobre a propia vida cotiá) e as ''dificultades de aprendizaxe'' (por exemplo a [[dislexia]]).<ref>{{cite journal|authors=Réka, Vágvölgyi; Bergström, Aleksandar; Bulajić, Maria Klatte;Falk, Huettig|title=Understanding functional illiteracy from a policy, adult education, and cognition point of view: Towards a joint referent framework|journal=Zeitschrift für Neuropsychologie|date=May 2019|volume=30|issue=2|pages=109–122|doi=10.1024/1016-264X/a000255}}</ref> ==Historia== {{VT|Historia da escritura}} ===Alfabetización prehistórica e antiga=== ====Orixes da alfabetización==== Entre o 3.500 a.C. e o 3.000 a.C., os antigos sumerios [[Historia da escritura|inventaron a escritura]].<ref>{{cite book|title=Sapiens|page=137|author=Yuval Noah Harari|publisher=McClelland and Stewart, Penguin Random House|date=2014|isbn=978-0-7710-3851-8}}</ref> Crese que o guión se desenvolveu de forma independente polo menos cinco veces na historia da humanidade: [[Mesopotamia]], [[Exipto]], a [[civilización do val do Indo|civilización do Indo]], as terras baixas de [[Mesoamérica]] e [[República Popular da China#Historia|China]].<ref name=camb>Chrisomalis, Stephen (2009), "The Origins and Coevolution of Literacy and Numeracy", in Olsen, D. & Torrance, N. (Eds.), ''The Cambridge Handbook of Literacy'' (pp. 59-74). Cambridge: Cambridge University Press.</ref><ref>{{cite web |title=Writing Systems |url=http://hkotek.com/teaching/intro2015/week5-writing-systems.pdf |data-acceso=9 de xuño do 2022}}</ref> [[Ficheiro:Bill of sale Louvre AO3765.jpg|miniatura|upright|Factura de venda dun escravo e dun edificio en [[Shuruppak]], tableta de arxila [[sumeria]], arredor do 2600 a.C.]] As primeiras formas de [[Escrita|comunicación escrita]] orixináronse en [[Sumeria]], situada no sur de Mesopotamia (actual [[Iraq]]) arredor do 3500-3000 a.C. Durante esta época, a alfabetización era "unha cuestión moi funcional, impulsada pola necesidade de xestionar as novas cantidades de información e o nova forma de gobernar creado polo comercio e a produción a gran escala".<ref>Easton, P. (in press). "History and spread of literacy", Excerpted from ''Sustaining Literacy in Africa: Developing a Literate Environment'', Paris: UNESCO Press pp. 46-56.</ref> Os sistemas de escritura en Mesopotamia xurdiron por primeira vez a partir dun sistema de rexistro no que as persoas usaban marcas simbólicas impresas para administrar o comercio e a produción agrícola.<ref>{{cite journal | last1 = Schmandt-Besserat | first1 = D | year = 1978 | title = The earliest precursor of writing | url = https://archive.org/details/sim_scientific-american_1978-06_238_6/page/38 | journal = [[Scientific American]] | volume = 238 | issue = 6| pages = 38–47 | doi = 10.1038/scientificamerican0678-50 | bibcode = 1978SciAm.238f..50S }}</ref> O sistema de fichas serviu como precursor da primeira escritura cuneiforme unha vez que a xente comezou a gravar información en tabletas de arxila. Os [[Escrita cuneiforme|textos protocuneiformes]] presentan non só signos numéricos, senón tamén [[ideograma]]s que representan obxectos que se contan.<ref name=camb/> Aínda que a visión tradicional fora que a alfabetización cuneiforme estaba restrinxida a unha clase de [[escriba]]s, [[Asirioloxía|asiriólogos]], incluídos Claus Wilcke e Dominique Charpin, argumentaron que a alfabetización funcional estaba algo estendida no período da [[Imperio paleobabilónico|Antiga Babilonia]].<ref>{{cite book |last1=Charpin |first1=Dominique |title=Writing, Law, and Kingship in Old Babylonian Mesopotamia |date=2010-11-15 |publisher=University of Chicago Press |isbn=9780226101590 |pages=7–24 }}</ref><ref name="Veldhuis">{{cite book |last1=Veldhuis |first1=Niek |title="Levels of Literacy," The Oxford Handbook of Cuneiform Culture |date=2011 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-174359-7 |pages=68–73 |url=https://melc.berkeley.edu/Web_Veldhuis/articles/Veldhuis_OHCC.pdf |data-acceso=9 de xuño do 2022}}</ref> Os [[Xeróglifo exipcio|xeróglifos exipcios]] xurdiron entre 3300 e 3100 a. C. e representaban a iconografía real que enfatizaba o poder entre outras elites. O sistema de escritura xeroglífica exipcia foi o primeiro sistema de notación que tivo valores [[Fonética|fonéticos]]. A escritura nas terras baixas de Mesoamérica foi posta en práctica por primeira vez polas civilizacións [[Olmecas|olmeca]] e [[civilización zapoteca|zapoteca]] entre o 900 e 400 a.C. Estas civilizacións usaron a escritura [[glifo|glifica]] e os sistemas de notación numérica de barras e puntos para fins relacionados coa [[iconografía]] real e os sistemas de [[calendario]]. As primeiras notacións escritas en China remóntanse á [[dinastía Shang]] no 1200 a.C. Estas anotacións sistemáticas atopáronse inscritas en ósos e rexistraron sacrificios realizados, tributos recibidos e animais cazados, que eran actividades da elite. Estas inscricións en forma de ósos de oráculo foron os primeiros antepasados da escritura chinesa moderna e contiñan escritura [[Logograma|logosilábica]] e [[número]]s. A [[escritura do Indo]] é en gran parte pictórica e aínda non foi descifrada. Pode ou non incluír signos abstractos. Pénsase que escribiron de dereita a esquerda e que a escritura é [[logograma|logográfica]]. Debido a que non se descifrou, os lingüistas non están de acordo sobre se se trata dun sistema de escritura completo e independente; con todo, pénsase xenuinamente que é un sistema de escritura independente que xurdiu na cultura [[Harappa]]. Estes exemplos indican que os primeiros actos de alfabetización estaban estreitamente ligados ao poder e usábanse principalmente para prácticas de xestión, e probablemente menos do 1% da poboación estaba alfabetizada, xa que esta estaba confinada a unha elite gobernante moi pequena. ====Orixes do alfabeto==== Segundo o [[Antropoloxía social|antropólogo social]] [[Jack Goody]], existen dúas interpretacións sobre a orixe do alfabeto. Moitos eruditos clásicos, como o historiador [[Ignace Gelb]], atribúen aos antigos gregos a creación do primeiro sistema alfabético (c. 750 a. C.) que utilizaba signos distintivos para as consoantes e as vocais. Pero Goody rebate: "A importancia da cultura grega na historia posterior da Europa Occidental levou a que os [[Estudos clásicos|clásicos]] e outros poñan demasiada énfase na adición de signos [[vogal|vogais]] específicos ao conxunto de [[consoante]]s que se desenvolveu antes na [[Asia Occidental]]".<ref>Goody, Jack (1987). ''The Interface Between The Written and the Oral''. Cambridge, UK: Cambridge University Press, p. 40-41. {{ISBN|0-521-33268-0}}.</ref> Así, moitos estudosos argumentan que os [[antigos pobos de fala semita]] do norte de [[Canaán]] (actual [[Siria]]) inventaron o [[Abjad|alfabeto consonántico]] polo ano [[-1500|1500 a.C.]] Gran parte do desenvolvemento desta teoría atribúeselle ao arqueólogo inglés [[Flinders Petrie]], quen, en 1905, atopouse cunha serie de inscricións cananeas localizadas nas minas de turquesas de [[Serabit al-Khadim]]. Dez anos máis tarde, o exiptólogo inglés [[Alan Gardiner]] razoou que estas letras conteñen un alfabeto, así como referencias á deusa cananea [[Asherah]]. En 1948, [[William F. Albright]] descifrou o texto usando evidencia adicional que fora descuberta despois dos achados de Goody. Isto incluía unha serie de inscricións de Ugarit, descubertas en 1929 polo arqueólogo francés Claude F. A. Schaeffer. Algunhas destas inscricións eran textos mitolóxicos (escritos nun dialecto cananeo primitivo) que consistían nun alfabeto consonántico [[Escrita cuneiforme|cuneiforme]] de 32 letras. Outro descubrimento significativo realizouse en 1953 cando se descubriron tres puntas de frecha, cada unha con inscricións cananeas idénticas do século XII a.C. Segundo [[Frank Moore Cross]], estas inscricións consistían en signos alfabéticos que se orixinaron durante o desenvolvemento transitorio da escritura pictográfica a un alfabeto lineal. Ademais, afirma, "Estas inscricións tamén proporcionaron pistas para estender o desciframento de textos alfabéticos anteriores e posteriores".<ref name="Cross, Frank Moore 1980 p. 1-20">Cross, Frank Moore, "Newly Found Inscriptions in Old Canaanite and Early Phoenician Scripts", ''Bulletin of the American Schools of Oriental Research'', No. 238 (Spring, 1980) p. 1-20.</ref> O sistema consonántico da escritura cananea inspirou desenvolvementos alfabéticos nos sistemas posteriores. Durante o final da [[Idade de Bronce]], os alfabetos sucesores apareceron en toda a rexión do [[Conca do Mediterráneo|Mediterráneo]] e foron empregados nas linguas [[lingua fenicia|fenicia]], [[lingua hebrea|hebrea]] e [[lingua aramea|aramea]]. Segundo Goody, estas escrituras cuneiformes poden ter influído no desenvolvemento do alfabeto grego varios séculos despois. Historicamente, os gregos afirmaron que o seu sistema de escritura se inspirou no modelo dos fenicios. Porén, moitos eruditos semíticos cren agora que o [[Lingua grega antiga|grego antigo]] é máis consistente cunha forma primitiva cananea que se usaba [[circa|c.]] [[-1100|1100 a.C.]] Aínda que as primeiras inscricións gregas datan c. do [[Século -VIII|século VIII a.C.]], as comparacións [[Epigrafía|epigráfica]] co [[Alfabeto protocananeo|protocananeo]] suxiren que os gregos puideron adoptar o alfabeto consonántico xa no 1100 a. C., e máis tarde "engadido cinco caracteres para representar as vogais".<ref name="Goody, Jack 1987 p. 40-49"/> O fenicio, que se considera que contén o primeiro [[lista de sistemas de escritura|"alfabeto lineal"]], estendeuse rapidamente ás cidades portuarias do Mediterráneo no norte de [[Canaán]].<ref name="Cross, Frank Moore 1980 p. 1-20"/> Algúns arqueólogos cren que a escritura fenicia tivo certa influencia no desenvolvementos dos alfabetos hebreo e arameo baseándose no feito de que estas linguas evolucionaron durante o mesmo período de tempo, comparten características similares e adoitan clasificarse no mesmo grupo lingüístico.<ref>McCarter, P. Kyle. "The Early Diffusion of the Alphabet", ''The Biblical Archaeologist'' 37, No. 3 (Sep. 1974): 59-61.</ref> Cando os israelitas emigraron a Canaán entre o 1200 e o 1001 a. C., tamén adoptaron unha variación do alfabeto cananeo. [[Baruch ben Neriah]], o escriba de [[Xeremías]], usou este alfabeto para crear as escrituras posteriores do [[Antigo Testamento]]. O alfabeto hebreo primitivo foi prominente na rexión do Mediterráneo ata que os gobernantes [[Imperio neobabilónico|caldeos babilonios]] exiliaron aos xudeus a [[Babilonia]] no século VI a.C. Foi entón cando xurdiu a nova escritura ("hebreo cadrado") e a máis antiga desapareceu rapidamente.<ref name="Goody, Jack 1987 p. 40-49">Goody, Jack (1987). ''The Interface Between The Written and the Oral''. Cambridge, UK: Cambridge University Press, p. 40-49. {{ISBN|0-521-33268-0}}</ref> O [[alfabeto arameo]] tamén xurdiu nalgún momento entre 1200 e 1000 a.C. Aínda que as primeiras probas desta escrita son escasas, os arqueólogos descubriron unha ampla gama de textos arameos posteriores, escritos xa no século VII a.C. Aínda que no [[Oriente Medio]], era común rexistrar acontecementos en arxila usando a escritura cuneiforme, escribir [[Lingua aramea|arameo]] en pergamiños de coiro fíxose común durante o imperio [[neoasirio]]. Co ascenso dos [[Persia|persas]] no século V a.C., os gobernantes [[Dinastía aqueménida|aqueménidas]] adaptaron o arameo como "lingua diplomática".<ref>Goody, Jack (1987). ''The Interface Between The Written and the Oral''. Cambridge, UK: Cambridge University Press, p. 50. {{ISBN|0-521-33268-0}}</ref> [[Darío I|Darío o Grande]] normalizou o arameo que se converteu na [[Arameo imperial|escritura imperial]]. Este alfabeto arameo imperial estendeuse rapidamente primeiro polo oeste, ata o Reino de Nabatea, despois ata o [[Península do Sinaí|Sinaí]] e a [[Península de Arabia|Península Arábiga]], chegando finalmente ata o leste da [[África]], máis tarde influíu no desenvolvemento da [[escritura Brahmi]] na [[India]]. Durante os séculos seguintes, a escritura aramea imperial en Persia evolucionou a [[escrituras pahlavi]], "así como para unha serie de alfabetos empregados polos primeiros [[pobos turcos|turcos]] e as [[Pobo mongol|tribos mongolas]] en Persia. [[Siberia]], [[Mongolia]] e o [[Turquestán]]".<ref>Goody, Jack (1987). ''The Interface Between The Written and the Oral''. Cambridge, UK: Cambridge University Press, p. 49-51. {{ISBN|0-521-33268-0}}</ref> A alfabetización neste período estendeuse no colectivo dos comerciantes e puido crecer ata o 15-20% da poboación total. A lingua aramea decaeu coa difusión do [[islam]], que foi acompañada pola difusión da [[lingua árabe]]. ===Alfabetización clásica e posclásica=== {{VT|alfabeto latino}} Ata fai pouco tempo pensábase que a maioría da xente era analfabeta no mundo clásico.<ref>Ver por exemplo:{{Cite book |title=Ancient literacy |last=Harris |first=William V. |date=1991 |publisher=Harvard University Press |isbn=9780674033818 |edition=1st Harvard University Press pbk. |location=Cambridge, MA |oclc=436359723}}</ref> Porén, traballos recentes desafían esta percepción.<ref>{{cite journal|first =Brian J. |last=Wright|title = Ancient Literacy in New Testament Research: Incorporating a Few More Lines of Enquiry|journal = Trinity Journal|volume = 36|date=2015|pages = 161–189|url= https://www.academia.edu/13211795}}</ref><ref>{{Cite book|title=Literacy in Ancient Everyday Life|editor-last=Kolb|editor-first=Anne|publisher=De Gruyter|year=2018|isbn=9783110591880|location=Boston}}</ref> Anthony DiRenzo afirma que a [[Cultura romana|sociedade romana]] era "unha civilización baseada no libro e no rexistro", e "ninguén, nin libre nin escravo, podía permitirse o luxo de ser analfabeto".<ref>{{cite journal | last1 = Di Renzo | first1 = Anthony | year = 2000 | title = His master's voice: Tiro and the rise of the roman secretarial class | url = http://faculty.ithaca.edu/direnzo/docs/scholarship/mastersvoice.pdf | journal = Journal of Technical Writing and Communication | volume = 30 | issue = 2| pages = 155–168 | doi=10.2190/b4yd-5fp7-1w8d-v3uc}}</ref> Do mesmo xeito, Dupont sinala: "A palabra escrita estaba ao seu redor, tanto na vida pública como na privada: leis, calendarios, regulamentos nos santuarios e epitafios funerarios estaban gravados en pedra ou bronce. A [[República Romana|República]] acumulou enormes arquivos de informes sobre todos os aspectos da vida pública".<ref>Dupont, aFlorence. (1989) ''Daily Life in Ancient Rome'' Tr. Christopher Woodall. Oxford: Blackwell; p. 223</ref> A administración civil imperial produciu masas de documentación utilizada en asuntos xudiciais, fiscais e administrativos ao igual que os concellos. O exército mantiña amplos rexistros relativos ás listas de subministracións e deberes e presentou informes. Os comerciantes, cargadores e propietarios de terras (e os seus empregados persoais), especialmente das empresas máis grandes, debían ser alfabetizados. A finais do [[século IV]], o [[Pais do deserto|pai do deserto]] [[Pacomio]] esperaba a alfabetización dun candidato para ser admitido nos seus [[mosteiro]]s:<ref>[[Pacomio]], Rule 139.</ref> <blockquote>daranlle vinte [[salmos]] ou dúas [[epístola]]s dos [[Apóstolo]]s ou algunha outra parte da Escritura. E se é analfabeto acudirá ás primeiras, terceiras e sextas horas a alguén que poida ensinarlle e sexa designado para el. Estará diante del e aprenderá con moito estudo e con toda a gratitude. Os fundamentos dunha sílaba, os verbos e os substantivos escribiranse para el e, aínda que non queira, verase obrigado a ler.</blockquote> Ao longo dos séculos IV e V, a Igrexa esforzouse por garantir un mellor clero, en particular entre os bispos, dos que se esperaba que tivesen unha educación clásica, que era o distintivo dunha persoa socialmente aceptable na sociedade superior (e cuxa posesión disipaba os temores da elite pagá de que se destruíse a súa herdanza cultural).{{cómpre referencia}} Mesmo despois de que os restos do [[Imperio Romano de Occidente]] caesen a finais da [[década de 470]], a alfabetización continuou sendo unha marca distintiva da elite, xa que as habilidades de comunicación aínda eran importantes na vida política e eclesiástica (os bispos proviñan en gran parte da clase senatorial) nunha nova [[síntese]] cultural, que fixo do "cristianismo a relixión romana".<ref>Jas Elsner, Imperial Rome and Christian Triumph, 1998, p. 141, {{ISBN|0-19-284201-3}}</ref> Con todo, estes coñecementos eran menos necesarios que antes ao non existir o gran aparello administrativo imperial cuxos chanzos medios e superiores dominaba a elite coma se fose un dereito. Aínda así, na época premoderna é pouco probable que a alfabetización se dese en máis dun 30-40% da poboación.<ref>Esta información dana [[Alan K. Bowman]] e [[Greg Woolf]], en ''Literacy and Power in the Ancient World'', (Cambridge) 1994.</ref> A maior porcentaxe de alfabetización durante os [[Anos escuros|séculos escuros]] foi entre o clero e os monxes que forneceron gran parte do persoal necesario para administrar os estados da [[Europa Occidental]]. Considerouse que unha abundancia de [[graffiti]]s escritos en [[alfabeto nabateo]] que se remonta a principios do [[primeiro milenio]] d.C. implica un grao relativamente alto de alfabetización entre os non especialistas no antigo mundo de fala árabe.<ref>{{cita xornal |last1=Macdonald |first1=M. C. A. |title=Ancient Arabia and the written word |journal=Proceedings of the Seminar for Arabian Studies |date=2010 |volume=40 |pages=8–9 |jstor=41224041 |url=https://www.jstor.org/stable/41224041 |data-acceso=11 de xuño do 2022}}</ref> O analfabetismo posterior á [[Idade Antiga|Antigüidade]] empeorou moito pola falta dun medio de escritura axeitado. Cando o Imperio Romano de Occidente colapsouse, cesou a importación do [[papiro]] a Europa. Dado que o papiro deteriorase facilmente e non dura moito no clima europeo máis húmido, utilizouse o [[pergamiño]], que era caro e só era accesible pola Igrexa e os ricos. O [[papel]] introduciuse en Europa por España no século XI. O seu uso estendeuse ao norte lentamente durante os catro séculos seguintes. Como resultado, a alfabetización viu un rexurdimento e, no século XV, o papel substituíu en gran parte ao pergamiño, agás os [[manuscrito]]s de luxo. A [[Reforma protestante|Reforma]] salientou a importancia da alfabetización e de poder ler a [[Biblia]]. Os [[Protestantismo|países protestantes]] foron os primeiros en acadar a plena alfabetización;<ref>{{cite web |title=How religion may affect educational attainment: scholarly theories and historical background |url=https://www.pewforum.org/2016/12/13/how-religion-may-affect-educational-attainment-scholarly-theories-and-historical-background/ |website=Pew Research Centre |data=13 de decembro de 2016 |publisher=Pew Research Centre |data-acceso=28 January 2020}}</ref> Os [[Escandinavia|países escandinavos]] estaban totalmente alfabetizados a principios do século XVII. A alfabetización xa estaba ben establecida na [[Inglaterra]] de principios do século XVIII, xa que os libros orientados aos nenos eran moito máis comúns, e quizais se imprimían ata 50 [[libro]]s ao ano nas principais cidades de Inglaterra a finais de século.<ref>{{Cite web |title=British Library |url=https://www.bl.uk/romantics-and-victorians/articles/the-origins-of-childrens-literature |data-acceso=11 de xuño do 2022 |website=www.bl.uk}}</ref> ===Alfabetización e industrialización=== {{VT|Revolución Industrial}} No século XIX, a lectura faríase aínda máis común no Reino Unido. As notas públicas, os panfletos, os folletos, a literatura da rúa e as cancións impresas serían a literatura habitual antes de que os xornais se convertesen en algo común. Outras formas de material de lectura popular eran a publicidade de eventos, teatros e produtos en venda.<ref name=":7" /> En ''Pickwick Papers'' (1836-37) de [[Charles Dickens]] dise que:<ref name=":7" /><blockquote>mesmo a xente común, tanto na cidade como no campo, é igualmente intensa na súa admiración. Con frecuencia, vimos ao carniceiro, coa súa bandexa ao ombreiro, ler coa maior avidez o último “Pickwick”; o lacaio (cuxas tonterias están tan inimitablemente descubertas), a criada, o limpachemeneas, todas as clases, de feito, len “Boz” (pseudónimo antigo de Charles Dickens).</blockquote> A partir de mediados do século XIX, a segunda revolución industrial mellorou as melloras tecnolóxicas na produción de papel e as novas redes de distribución habilitadas pola mellora das estradas e do ferrocarril, deron como resultado un aumento da capacidade de subministración de material impreso. Os cambios sociais e educativos aumentaron a demanda de material de lectura, liderados polo aumento das taxas de alfabetización, especialmente entre as clases medias e traballadoras, crearon un novo mercado masivo de material impreso.<ref name=":7" /> A ampliación da escolarización contribuíu a aumentar as taxas de alfabetización, axudada polo abaratamento dos custos de publicación.<ref name=":7">{{Cite web |title=British Library |url=https://www.bl.uk/romantics-and-victorians/articles/victorian-readers |access-date=2022-04-22 |website=www.bl.uk}}</ref> A man de obra non cualificada era común na Europa occidental, e a industria británica avanzou, necesitando máis enxeñeiros e traballadores cualificados que puidesen manexar instrucións técnicas e situacións complexas. A alfabetización era esencial para ser contratado.<ref>Theodore S. Hamerow, ''The birth of a new Europe: State and society in the nineteenth century'' (University of North Carolina Press, 1989) pp 148–174.</ref> Un alto funcionario do goberno díxoo ao Parlamento en 1870:<ref>Hamerow, p 159.</ref> :A nosa prosperidade industrial depende de que se imparta rapidamente o ensino elemental. É inútil tratar de impartir ensino técnico aos nosos cidadáns sen educación elemental; os traballadores sen educación -e moitos dos nosos traballadores carecen por completo dela- son, na súa maioría, traballadores non cualificados, e se deixamos aos nosos traballadores sen cualificación, a pesar dos seus fortes tendóns e a súa decidida enerxía, veranse superados na competencia do mundo. Mentres que a finais do século XIX, o gas e a iluminación eléctrica eran cada vez máis comúns nos fogares, o que melloraba a lectura á noitiña en lugar de utilizar a luz das velas ou a lámpada de aceite, mellorando aínda máis o atractivo da alfabetización.<ref name=":7" /> == Características == O alfabetismo, ou máis ben o seu contrario, o [[analfabetismo]], serve como indicador da [[cultura]] dun país; é un factor máis a ter en conta en canto ao grao de [[Desenvolvemento humano|desenvolvemento]]. Mídese o número de persoas adultas que non lograron os niveis mínimos de alfabetización. Esta cifra incide na capacidade de producir [[riqueza]], en acceso a novas oportunidades e na [[igualdade social]]. Alfabetizar considérase o primeiro nivel da [[educación de adultos]] e equivale ós primeiros cursos de [[educación primaria]]. Hai grandes diferenzas entre o número de analfabetos nos países desenvolvidos e os denominados do "terceiro mundo", e nestes, tamén entre homes e mulleres (que acotío teñen menos acceso ó [[ensino]]). Calcúlase que no ano 2000 había uns 90 millóns de persoas analfabetas, segundo a [[UNESCO]]. A opacidade dos datos de determinados gobernos non axuda á detección e solución do problema. Os países do antigo bloque soviético son os que máis esforzos fixeron neste campo. Determinados técnicos educativos diferencian entre [[analfabetismo]] e [[analfabetismo funcional]] ou suxeitos iletrados. Unha persoa iletrada pode entender unha mensaxe sinxela, a súa pero o seu mecanismo lector non é capaz de discriminar idea principal e ideas secundarias e non sabe usar os conceptos que le (carencia de [[vocabulario]]). O iletrismo é moito máis difícil de medir e afecta tamén zonas do mundo desenvolvidas. Está moi relacionado coa calidade da educación. O [[8 de setembro]] celébrase o '''[[Día Internacional da Alfabetización]]'''. === Tendencias na alfabetización === A tendencia tradicional parte do recoñecemento das letras e, asociando cada [[fonema]] e a súa grafía, chegar a descifrar as palabras e as frases. É o método usual das escolas cos nenos. Outros expertos, con todo, opinan que con adultos é mellor usar palabras significativas para estimulalos, posto que a capacidade de [[aprendizaxe]] adoita ser menor que cos nenos. Con frecuencia as palabras apóianse en obxectos reais ou ilustracións para aclarar o seu [[significado]]. O coñecemento da contorna, que é moito máis grande que o dos nenos, axuda a adiantar máis rapidamente. Estes métodos son denominados [[métodos globais]], visuais ou analíticos. Un problema engadido é cando o alumno descoñece o idioma e provén doutra cultura, como pasa co fenómeno da [[inmigración]]. Neste caso é aconsellable o axudar a correlacionar aquilo aprendido coa lingua de orixe. === Alfabetización dixital === O novo reto en canto ó alfabetismo é o descoñecemento das novas tecnoloxías da comunicación por parte de grandes sectores da [[poboación]]. É o que tamén se coñece como fractura ou [[fenda dixital]]. No mundo académico existe un antigo debate sobre que é e en que debe consistir a alfabetización dixital. Non existe un claro acordo sobre como chamar ao proceso de achegamento dos cidadáns ás tecnoloxías da información e o coñecemento. Alfabetización dixital, informacional, computacional, tecnolóxica ou electrónica, son algúns dos termos que se barallan, e cada autor introduce matices característicos para diferenciar uns doutros. Xa que logo, por [[alfabetización dixital]] pódese entender o proceso de adquisición dos coñecementos necesarios para coñecer e utilizar adecuadamente as [[infotecnoloxía]]s e poder responder criticamente ós estímulos e esixencias dunha contorna informacional cada vez máis complexa, con variedade e multiplicidade de fontes, medios de comunicación e servizos. Estar alfabetizado dixitalmente sería posuír a capacitación imprescindible para sobrevivir na [[sociedade da información]] e poder actuar criticamente sobre ela. Trátase de atender ós fins últimos da educación como ferramenta de transformación social. O modelo de alfabetización dixital debe ser multidimensional, activo e dinámico, cun contexto ético-político fundamental, que vai máis alá da simple adquisición de destrezas para utilizar o computador ou acceder á rede, transcendendo o campo da informática. Require habilidades e coñecementos, pero tamén concienciación e actitudes críticas. Nese sentido, achégase o concepto de [[alfabetización informacional]], entendida como a capacidade para acceder e usar de modo reflexivo, crítico e intencional a información. ==Alfabetización en Galiza<ref>[http://www.elcorreogallego.es/index.php?idMenu=5&idEdicion=1009&idNoticia=343606 "El analfabetismo total afecta a unos cincuenta mil gallegos"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118063051/http://www.elcorreogallego.es/index.php?idMenu=5&idEdicion=1009&idNoticia=343606 |date=18 de xaneiro de 2012 }}, artigo en ''[[El Correo Gallego]]'', 17 de setembro de 2008 {{es}}.</ref>== No [[2001]], segundo o [[IGE]], había en Galiza 47.912 persoas analfabetas<ref>[http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=147&R=2%5B1%5D;9915%5B12:15:27:32:36%5D&C=1%5Ball%5D&F=&S=0:0 Datos do IGE de poboación maior de 16 segundo o nivel de estudos] (2001).</ref> (11.495 homes e 36.417 mulleres), das cales 690 eran estranxeiras<ref>[http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=218&R=2%5B1%5D;9915%5B12:15:27:32:36%5D&C=1%5Ball%5D&F=&S=0:0 Datos do IGE de poboación estranxeira maior de 16 segundo o sexo e o nivel de estudos] (2001).</ref> (297 homes e 393 mulleres). Segundo datos do [[INE]], en [[2008]] había en Galiza unhas 50.000 persoas (2 % da poboación)<ref>Estes datos non inclúen á poboación menor de 16 anos, dado que a escolarización é obrigatoria até esa idade.</ref>. Isto supón a taxa máis baixa do estado español (2,5 % de media), e un descenso respecto a 1990 cando a taxa era do 3 %. Con todo, hai dúas grandes brechas: a xeracional (a maioría da poboación analfabeta é maior de 65 anos) e de xénero (mentres que só o 1 % dos homes é analfabeto, o 2,9 % das mulleres galegas non sabe ler nin escribir). Por outra banda, tamén existe un alto grao de analfabetismo entre [[inmigración|inmigrantes]] procedentes de lugares onde non tiñan acceso á escolarización. Segundo o [[IGE]], no ano [[2009]] había en Galiza unhas 46.900 persoas analfabetas<ref>[http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=2397&R=9912%5B12%5D;0%5B0%5D;3%5B1%5D&C=1%5B0%5D;2%5B0%5D&F=&S= Datos do IGE de poboación activa segundo nivel de formación] (2009).</ref>. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[Narciso de Gabriel Fernández|Gabriel Fernández, N.]], [[María González Raposo|González Raposo, M.]], [[Sabela Rivas Barrós|Rivas Barrós, S.]] e [[Antón Costa Rico|Costa Rico, A.]]: "O proceso de alfabetización en Galicia (1860-1991)", en ''Sarmiento. Anuario Galego de Historia da Educación'' nº 1. Universidade de Vigo (1997). === Outros artigos === * [[Analfabetismo]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Lingua e literatura)]] t4zr2jkur6cn3hj7uggc3p5mks2iocv 0 61236 6149113 6076550 2022-08-03T03:53:03Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki O '''Oscar ó mellor actor de secundario''' é unha as categorías dos [[Premios Oscar]] que cada ano entrega a [[Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas]] nos [[Os Ánxeles|Ánxeles]]. Entrégase para premiar actores con interpretacións destacadas en papeis non protagonistas na industria do cinema. O premio adoita ser entregado pola gañadora do Óscar á mellor actriz secundaria da edición anterior. Na cerimonia da [[9ª edición dos Óscar]] que tivo lugar en 1937, [[Walter Brennan]] foi o primeiro gañador polo seu papel en ''[[Come and Get It]]''.<ref>{{cita novas|url=http://www.oscars.org/sites/default/files/87aa_rules.pdf |page=1 |format=PDF |title=Rule One: Award Definitions |accessdate=30 de agosto de 2013 |publisher=[[Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas]] (AMPAS) |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141021054540/http://www.oscars.org/sites/default/files/87aa_rules.pdf |archivedate=21 de outubro de 2014 |df= }}</ref> Inicialmente, os gañadores nas categorías de interpretación secundaria recibían placas en lugar de estatuas.<ref name="Kinn 2014 39">{{harvnb|Kinn|Piazza|2014|p=39}}</ref> A partir da [[16ª edición dos Óscar|16ª edición]], celebrada en 1944, os gañadores reciben estatuas de tamaño normal.<ref>{{harvnb|Kinn|Piazza|2014|p=67}}</ref> Dous actores foron nomeados postumamente, [[Ralph Richardson]] e o gañador [[Heath Ledger]].<ref>[https://www.insider.com/chadwick-boseman-posthumous-oscar-nomination-2020-11#in-1968-spencer-tracy-was-given-the-nod-for-best-actor-for-guess-whos-coming-to-dinner-4 Chadwick Boseman is the 7th actor to receive a posthumous Oscar nomination. Here's who else has received the honor.]</ref> == Galardoados por ano == [[Ficheiro:Walter brennan real mccoys 1958.JPG|miniatura|120px|[[Walter Brennan]] foi o primeiro gañador nesta categoría por ''[[Come and Get It (filme de 1936 film)|Come and Get It]]'' (1936); volveu gañar polos seus papeis en ''[[Kentucky (filme)|Kentucky]]'' (1938) e ''[[O forasteiro]]'' (1940).]] [[Ficheiro:Anthony Quinn signed.JPG|miniatura|120px|[[Anthony Quinn]] gañou dúas veces, por ''[[Viva Zapata!]]'' (1952) e ''[[Lust for Life (filme de 1956)|Lust for Life]]'' (1956).]] [[Ficheiro:Sir Peter Ustinov 4 Allan Warren.jpg|miniatura|120px|[[Peter Ustinov]] gañou en dúas ocasións, por ''[[Spartacus]]'' (1960) e ''[[Topkapi (filme)|Topkapi]]'' (1964).]] [[Ficheiro:Douglas-portrait.jpg|miniatura|120px|[[Melvyn Douglas]] gañou dúas veces nesta categoría, por ''[[Hud (filme de 1963)|Hud]]'' (1963) e ''[[Being There (filme)|Being There]]'' (1979).]] [[Ficheiro:Joel Grey 1993 2.jpg|miniatura|120px|Polo seu papel como mestre de cerimonias en ''[[Cabaret (filme de 1972)|Cabaret]]'', [[Joel Grey]] gañou o premio de 1972, un dos oito gañadores do Óscar e o [[premios Tony|Tony]] polo mesmo papel.<ref>{{cita novas|last1=O'Neil|first1=Tom|title=Can Frank Langella win an Oscar and a Tony in the same year too?|url=http://goldderby.latimes.com/awards_goldderby/2008/10/frank-langella.html|accessdate=8 de maio de 2015|work=[[Los Angeles Times]]|publisher=[[Tribune Publishing]]|date=8 de outubro de 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150518121334/http://goldderby.latimes.com/awards_goldderby/2008/10/frank-langella.html|archivedate=18 de maio de 2015|url-morta=yes}}</ref>]] [[Ficheiro:Jason_Robards-1975.jpg|miniatura|120px|[[Jason Robards]] gañou dous premios consecutivos, en 1976 e 1977 polos seus papeis en ''[[Tódolos homes do presidente]]'' e ''[[Julia (filme de 1977)|Julia]]''.]] [[Ficheiro:Flickr - Siebbi - Timothy Hutton.jpg|miniatura|120px|Con vinte anos, [[Timothy Hutton]] é o actor máis novo que gañou nesta categoría, polo seu papel de Conrad Jarrett en ''[[Xente corrente]]'' (1980).]] [[Ficheiro:Louis Gossett Jr LF.JPG|miniatura|120px|[[Louis Gossett Jr.]] gañou pola súa interpretación en ''[[An Officer and a Gentleman]]'' (1982), converténdose no primeiro actor negro que gañou nesta categoría.<ref>{{harvnb|Kinn|Piazza|2014|p=233}}</ref>]] [[Ficheiro:Michael Caine - Viennale 2012 g (cropped).jpg|miniatura|120px|[[Michael Caine]] gañou en dúas ocasións, por ''[[Hannah e as súas irmás]]'' (1986) e ''[[As normas da casa da sidra]]'' (1999).]] [[Ficheiro:Heath Ledger (2).jpg|miniatura|120px|[[Heath Ledger]] gañou o premio postumamente polo seu papel como Joker en ''[[O cabaleiro escuro]]'' (2008), primeira vitoria por interpretar un personaxe orixinado nunha [[banda deseñada]].<ref name="Ledger">{{harvnb|Kinn|Piazza|2014|p=345}}</ref>]] [[Ficheiro:ChristophWaltz82AAMar10.jpg|miniatura|120px|[[Christoph Waltz]] gañou en dúas ocasións, polos seus papeis en ''[[Inglourious Basterds]]'' (2009) e ''[[Django Unchained]]'' (2012).]] [[Ficheiro:ChristopherPlummer09TIFF.jpg|miniatura|120px|Con 82 anos, [[Christopher Plummer]] converteuse no intérprete de maior idade en gañar un Óscar por ''[[Beginners]]'' (2011.)]] [[Ficheiro:Jared Leto, San Diego Comic Con 2016 (2).jpg|miniatura|120px|[[Jared Leto]] gañou por interpretar unha muller [[transexual]] en ''[[Dallas Buyers Club]]'' (2013).]] [[Ficheiro:Mahershala Ali (29953410761).jpg|miniatura|120px|[[Mahershala Ali]] gañou o premio en dúas ocasións.]] En '''letra grosa''' os que obtiveron o premio en máis dunha ocasión. <center> {| {{Táboabonita}} |- style="background-color:#ddd" !Ano !Gañador !Película !Personaxe !Os outros candidatos foron |----- |[[94ª edición dos Óscar|2021]] |[[Troy Kotsur]] |''[[CODA (filme de 2021)|CODA]]'' |Frank Rossi |[[Ciarán Hinds]], [[Jesse Plemons]]<br/>[[J. K. Simmons]] e [[Kodi Smit-McPhee]] |----- |[[93ª edición dos Óscar|2020]] |[[Daniel Kaluuya]] |''[[Judas and the Black Messiah]]'' |[[Fred Hampton]] |[[Sacha Baron Cohen]], [[Leslie Odom Jr.]]<br/>[[Paul Raci]] e [[LaKeith Stanfield]] |----- |[[92ª edición dos Óscar|2019]] |[[Brad Pitt]] |''[[Once Upon a Time in Hollywood]]'' |[[Cliff Booth]] |[[Tom Hanks]], [[Anthony Hopkins]]<br/>[[Al Pacino]] e [[Joe Pesci]] |----- |[[91ª edición dos Óscar|2018]] |'''[[Mahershala Ali]]''' |''[[O libro verde]]'' |[[Don Shirley]] |[[Adam Driver]], [[Sam Elliott]]<br/>[[Richard E. Grant]] e [[Sam Rockwell]] |----- |[[90ª edición dos Óscar|2017]] |[[Sam Rockwell]] |''[[Three Billboards Outside Ebbing, Missouri]]'' |Jason Dixon |[[Willem Dafoe]], [[Woody Harrelson]]<br/>[[Richard Jenkins]] e [[Christopher Plummer]] |----- |[[89ª edición dos Óscar|2016]] |'''[[Mahershala Ali]]''' |''[[Moonlight (filme)|Moonlight]]'' |Juan |[[Jeff Bridges]], [[Lucas Hedges]]<br/>[[Dev Patel]] e [[Michael Shannon]] |----- |[[88ª edición dos Óscar|2015]] |[[Mark Rylance]] |''[[Bridge of Spies (filme)|Bridge of Spies]]'' |[[Rudolf Abel]] |[[Christian Bale]], [[Tom Hardy]]<br/>[[Mark Ruffalo]] e [[Sylvester Stallone]] |----- |[[Premios Oscar 2014|2014]] |[[J.K. Simmons]] |''[[Whiplash (filme de 2014)|Whiplash]]'' |Terence Fletcher |[[Robert Duvall]], [[Ethan Hawke]],<br/>[[Edward Norton]] e [[Mark Ruffalo]] |----- |[[Premios Oscar 2013|2013]] |[[Jared Leto]] |''[[Dallas Buyers Club]]'' |Rayon |[[Barkhad Abdi]], [[Bradley Cooper]],<br/>[[Michael Fassbender]] e [[Jonah Hill]] |----- |[[Premios Oscar 2012|2012]] |'''[[Christoph Waltz]]''' |''[[Django Unchained]]'' |Dr. King Schultz |[[Alan Arkin]], [[Robert De Niro]],<br/>[[Philip Seymour Hoffman]] e [[Tommy Lee Jones]] |----- |[[Premios Oscar 2011|2011]] |[[Christopher Plummer]] |''[[Beginners]]'' |Hal Fields |[[Kenneth Branagh]], Jonah Hill,<br/>[[Nick Nolte]] e [[Max von Sydow]] |----- |[[Premios Oscar 2010|2010]] |[[Christian Bale]] |''[[The Fighter]]'' |Dicky Eklund |[[John Hawkes]], [[Jeremy Renner]],<br/>[[Mark Ruffalo]] e [[Geoffrey Rush]] |----- |[[Premios Oscar 2009|2009]] |'''[[Christoph Waltz]]''' |''[[Inglourious Basterds]]'' |Hans Landa |[[Matt Damon]], [[Woody Harrelson]],<br/>[[Christopher Plummer]] e [[Stanley Tucci]] |----- |[[Premios Oscar 2008|2008]] |[[Heath Ledger]] |''[[O cabaleiro escuro]]'' |Joker |[[Josh Brolin]], [[Robert Downey, Jr.]],<br/>Philip Seymour Hoffman e [[Michael Shannon]] |----- |[[Premios Oscar 2007|2007]] |[[Javier Bardem]] |''[[No Country for Old Men]]'' |Anton Chigurh |[[Casey Affleck]], Philip Seymour Hoffman,<br/>[[Hal Holbrook]] e [[Tom Wilkinson]] |----- |[[Premios Oscar 2006|2006]] |[[Alan Arkin]] |''[[Little Miss Sunshine]]'' |Edwin Hoover |[[James Earl Haley]], [[Djimon Hounsou]],<br/>[[Eddie Murphy]] e [[Mark Wahlberg]] |----- |[[Premios Oscar 2005|2005]] |[[George Clooney]] |''[[Syriana]]'' |Bob Barnes |[[Matt Dillon]], [[Paul Giamatti]],<br/>[[Jake Gyllenhaal]] e [[William Hurt]] |----- |[[Premios Oscar 2004|2004]] |[[Morgan Freeman]] |''[[Million Dollar Baby]]'' |Eddie "Scrap-Iron" Dupris |[[Alan Alda]], [[Thomas Haden Church]],<br/>[[Jamie Foxx]] e [[Clive Owen]] |----- |[[Premios Oscar 2003|2003]] |[[Tim Robbins]] |''[[Mystic River]]'' |Dave Boyle |[[Alec Baldwin]], [[Benicio del Toro]],<br/>Djimon Hounsou e [[Ken Watanabe]] |----- |[[Premios Oscar 2002|2002]] |[[Chris Cooper]] |''[[Adaptation]]'' |John Laroche |[[Ed Harris]], [[Paul Newman]],<br/>[[John C. Reilly]] e [[Christopher Walken]] |----- |[[Premios Oscar 2001|2001]] |[[Jim Broadbent]] |''[[Iris (filme de 2001)|Iris]]'' |[[John Bayley]] |[[Ethan Hawke]], [[Ben Kingsley]],<br/>[[Ian McKellen]] e [[Jon Voight]] |----- |[[Premios Oscar 2000|2000]] |[[Benicio del Toro]] |''[[Traffic (filme de 2000)|Traffic]]'' |Javier Rodríguez |[[Jeff Bridges]], [[Willem Dafoe]],<br/>[[Albert Finney]] e [[Joaquin Phoenix]] |----- |[[Premios Oscar 1999|1999]] |'''[[Michael Caine]]''' |''[[As normas da casa da sidra]]'' |Dr. Wilbur Larch |[[Tom Cruise]], [[Michael Clarke Duncan]],<br/>[[Jude Law]] e [[Haley Joel Osment]] |----- |[[Premios Oscar 1998|1998]] |[[James Coburn]] |''[[Afliction]]'' |Glen Whitehouse |[[Robert Duvall]], Ed Harris,<br/>Geoffrey Rush e [[Billy Bob Thornton]] |----- |[[Premios Oscar 1997|1997]] |[[Robin Williams]] |''[[Good Will Hunting]]'' |Dr. Sean Maguire |[[Robert Forster]], [[Anthony Hopkins]],<br/>[[Greg Kinnear]] e [[Burt Reynolds]] |----- |[[Premios Oscar 1996|1996]] |[[Cuba Gooding, Jr.]] |''[[Jerry Maguire]]'' |Rod Tidwell |[[William H. Macy]], [[Armin Mueller-Stahl]],<br/>[[Edward Norton]] e [[James Woods]] |----- |[[Premios Oscar 1995|1995]] |[[Kevin Spacey]] |''[[Sospeitosos habituais]]'' |Roger "Verbal" Kint |[[James Cromwell]], Ed Harris,<br/>[[Brad Pitt]] e [[Tim Roth]] |----- |[[Premios Oscar 1994|1994]] |[[Martin Landau]] |''[[Ed Wood]]'' |[[Béla Lugosi]] |[[Samuel L. Jackson]], [[Chazz Palminteri]],<br/>[[Paul Scofield]] e [[Gary Sinise]] |----- |[[Premios Oscar 1993|1993]] |[[Tommy Lee Jones]] |''[[O fuxitivo (filme de 1993)|O fuxitivo]]'' |U.S. Marshal Samuel Gerard |[[Leonardo DiCaprio]], [[Ralph Fiennes]],<br/>[[John Malkovich]] e [[Pete Postlethwaite]] |----- |[[Premios Oscar 1992|1992]] |[[Gene Hackman]] |''[[Sen perdón]]'' |Little Bill Daggett |[[Jaye Davidson]], [[Jack Nicholson]],<br/>[[Al Pacino]] e [[David Paymer]] |----- |[[Premios Oscar 1991|1991]] |[[Jack Palance]] |''[[City Slickers]]'' |Curly Washburn |Tommy Lee Jones, [[Harvey Keitel]],<br/>Ben Kingsley e [[Michael Lerner]] |----- |[[Premios Oscar 1990|1990]] |[[Joe Pesci]] |''[[Un dos nosos]]'' |[[Thomas DeSimone|Tommy DeVito]] |[[Bruce Davison]], [[Andy García]],<br/>[[Graham Greene (actor)|Graham Greene]] e Al Pacino |----- |[[Premios Oscar 1989|1989]] |[[Denzel Washington]] |''[[Glory]]'' |Pvt. Silas Trip |[[Danny Aiello]], [[Dan Ayckroyd]],<br/>[[Marlon Brando]] e [[Martin Landau]] |----- |[[Premios Oscar 1988|1988]] |[[Kevin Kline]] |''[[Un peixe chamado Wanda]]'' |Otto West |[[Alec Guinness]], Martin Landau,<br/>[[River Phoenix]] e [[Dean Stockwell]] |----- |[[Premios Oscar 1987|1987]] |[[Sean Connery]] |''[[Os intocables de Eliot Ness]]'' |Jimmy Malone |[[Albert Brooks]], [[Morgan Freeman]],<br/>[[Vincent Gardenia]] e [[Denzel Washington]] |----- |[[Premios Oscar 1986|1986]] |'''[[Michael Caine]]''' |''[[Hannah e as súas irmás]]'' |Elliott Daniels |[[Tom Berenger]], Willem Dafoe,<br/>[[Delholm Elliott]] e [[Dennis Hopper]] |----- |[[Premios Oscar 1985|1985]] |[[Don Ameche]] |''[[Cocoon]]'' |Arthur Selwyn |[[Klaus Maria Brandauer]], [[William Hickey]],<br/>[[Robert Loggia]] e [[Eric Roberts]] |----- |[[Premios Oscar 1984|1984]] |[[Haing S. Ngor]] |''[[The Killing Fields]]'' |[[Dith Pran]] |[[Adolph Caesar]], John Malkovich,<br/>[[Pat Morita]] e [[Ralph Richardson]] |----- |[[Premios Oscar 1983|1983]] |[[Jack Nicholson]] |''[[A forza do cariño]]'' |Garrett Breedlove |[[Charles Durning]], [[John Lithgow]],<br/>[[Sam Shepard]] e [[Rip Torn]] |----- |[[Premios Oscar 1982|1982]] |[[Louis Gossett, Jr.]] |''[[An Officer and a Gentleman]]'' |Gunnery Sgt. Emil Foley |Charles Durning, John Lithgow,<br/>[[James Mason]] e [[Robert Preston]] |----- |[[Premios Oscar 1981|1981]] |[[John Gielgud]] |''[[Arthur]]'' |Hobson |[[James Coco]], [[Ian Holm]],<br/>Jack Nicholson e [[Howard E. Rollins, Jr.]] |----- |[[Premios Oscar 1980|1980]] |[[Timothy Hutton]] |''[[Xente corrente]]'' |Conrad Jarrett |[[Judd Hirsh]], [[Michael O’Keefe]],<br/>[[Joe Pesci]] e [[Jason Robards]] |----- |[[Premios Oscar 1979|1979]] |'''[[Melvyn Douglas]]''' |''[[Being There (filme)|Being There]]'' |Benjamin Turnbull Rand |Robert Duvall, Frederic Forrest,<br/>Justin Henry e [[Mickey Rooney]] |----- |[[Premios Oscar 1978|1978]] |[[Christopher Walken]] |''[[O cazador]]'' |Nikonar "Nick" Chevotarevich |Bruce Dern, Richard Farnsworth,<br/>[[John Hurt]] e Jack Warden |----- |[[Premios Oscar 1977|1977]] |'''[[Jason Robards]]''' |''[[Julia]]'' |[[Dashiell Hammett]] |[[Mikhail Baryshnikov]], Peter Firth,<br/>Alec Guinness e [[Maximilian Schell]] |----- |[[Premios Oscar 1976|1976]] |'''[[Jason Robards]]''' |''[[Tódolos homes do presidente]]'' |[[Ben Bradlee]] |Ned Beatty, Burgess Meredith,<br/>[[Laurence Olivier]] e Burt Young |----- |[[Premios Oscar 1975|1975]] |[[George Burns]] |''[[The Sunshine Boys]]'' |Al Lewis |[[Brad Dourif]], Burgess Meredith,<br/>Chris Sarandon e Jack Warden |----- |[[Premios Oscar 1974|1974]] |[[Robert De Niro]] |''[[O padriño (II parte)]]'' |Vito Corleone |[[Fred Astaire]], Jeff Bridges,<br/>Michael V. Gazzo e Lee Strasberg |----- |[[Premios Oscar 1973|1973]] |[[John Houseman]] |''[[The Paper Chase]]'' |Charles W. Kingsfield Jr. |Vincent Gardenia, Jack Gilford,<br/>Jason Miller e Randy Quaid |----- |[[Premios Oscar 1972|1972]] |[[Joel Grey]] |''[[Cabaret]]'' |Mestre de cerimonias |Eddie Albert, James Caan,<br/>Robert Duvall e Al Pacino |----- |[[Premios Oscar 1971|1971]] |[[Ben Johnson (actor)|Ben Johnson]] |''[[A derradeira película]]'' |Sam the Lion |Jeff Bridges, Leonard Frey,<br/>Richard Jaeckel e [[Roy Scheider]] |----- |[[Premios Oscar 1970|1970]] |[[John Mills]] |''[[Ryan's Daughter]]'' |Michael |Richard S. Castellano, [[Chief Dan George]],<br/>[[Gene Hackman]] e John Marley |----- |[[Premios Oscar 1969|1969]] |[[Gig Young]] |''[[They Shoot Horses, Don't They?]]'' |Rocky Graver |Rupert Crosse, Elliott Gould,<br/>Jack Nicholson e Anthony Quayle |----- |[[Premios Oscar 1968|1968]] |[[Jack Albertson]] |''[[The Subject Was Roses]]'' |John Cleary |Seymour Cassel, Daniel Massey,<br/>Jack Wild e [[Gene Wilder]] |----- |[[Premios Oscar 1967|1967]] |[[George Kennedy]] |''[[A lenda do indomable]]'' |Dragline |[[John Cassavetes]], Gene Hackman,<br/>Cecil Kellaway e Michael J. Pollard |----- |[[Premios Oscar 1966|1966]] |[[Walter Matthau]] |''[[The Fortune Cookie]]'' |Willie Gingrich |[[Mako Iwamatsu|Mako]], James Mason,<br/>George Segal e Robert Shaw |----- |[[Premios Oscar 1965|1965]] |[[Martin Balsam]] |''[[A Thousand Clowns]]'' |Arnold Burns |Iain Bannen, Tom Courtenay,<br/>Michael Dunn e Frank Finley |----- |[[Premios Oscar 1964|1964]] |[[Peter Ustinov]] |''[[Topkapi]]'' |Arthur Simon Simpson |[[John Gielgud]], Stanley Holloway,<br/>[[Edmond O'Brien]] e Lee Tracy |----- |[[Premios Oscar 1963|1963]] |'''[[Melvyn Douglas]]''' |''[[Hud]]'' |Homer Bannon |Nick Adams, Bobby Darin,<br/>[[Hugh Griffith]] e [[John Huston]] |----- |[[Premios Oscar 1962|1962]] |[[Ed Begley]] |''[[Doce paxaro de xuventude]]'' |Tom "Boss" Finley |Victor Buono, Telly Savalas,<br/>[[Omar Sharif]] e Terence Stamp |----- |[[Premios Oscar 1961|1961]] |[[George Chakiris]] |''[[West Side Story (filme de 1961)|West Side Story]]'' |Bernardo Núñez |[[Montgomery Clift]], [[Peter Falk]],<br/>[[Jackie Gleason]] e [[George C. Scott]] |----- |[[Premios Oscar 1960|1960]] |[[Peter Ustinov]] |''[[Spartacus]]'' |[[Lentulus Batiatus]] |Peter Falk, Jack Kruschen,<br/>Sal Mineo e Chill Wills |----- |[[Premios Oscar 1959|1959]] |[[Hugh Griffith]] |''[[Ben-Hur (filme de 1959)|Ben-Hur]]'' |Xeque Ilderim |Arthur O’Connell, George C. Scott,<br/>Robert Vaughn e Ed Wynn |----- |[[Premios Oscar 1958|1958]] |[[Burl Ives]] |''[[Horizontes de grandeza]]'' |Rufus Hannassey |Theodore Bikel, Lee J. Cobb,<br/>[[Arthur Kennedy]] e [[Gig Young]] |----- |[[Premios Oscar 1957|1957]] |[[Red Buttons]] |''[[Sayonara (filme)|Sayonara]]'' |Airman Joe Kelly |[[Vittorio De Sica]], Sessue Hayakawa,<br/>Arthur Kennedy e Russ Tamblyn |----- |[[Premios Oscar 1956|1956]] |'''[[Anthony Quinn]]''' |''[[Lust for Life]]'' |[[Paul Gauguin]] |Dan Murray, Anthony Perkins,<br/>Mickey Rooney e Robert Stack |----- |[[Premios Oscar 1955|1955]] |[[Jack Lemmon]] |''[[Mister Roberts]]'' |Ensign Frank Thurlowe Pulver |Arthur Kennedy, Joe Mantell,<br/>Sal Mineo e Arthur O’Connell |----- |[[Premios Oscar 1954|1954]] |[[Edmond O'Brien]] |''[[A condesa descalza]]'' |Oscar Muldoon |Lee J. Cobb, [[Karl Malden]],<br/>[[Rod Steiger]] e Tom Tully |----- |[[Premios Oscar 1953|1953]] |[[Frank Sinatra]] |''[[De aquí á eternidade]]'' |Pvt. Angelo Maggio |Eddie Albert, Brandon De Wilde,<br/>[[Jack Palance]] e Robert Strauss |----- |[[Premios Oscar 1952|1952]] |'''[[Anthony Quinn]]''' |''[[¡Viva Zapata!]]'' |[[Eufemio Zapata]] |[[Richard Burton]], Arthur Hunnicutt,<br/>[[Victor McLaglen]] e Jack Palance |----- |[[24ª edición dos Óscar|1951]] |[[Karl Malden]] |''[[A Streetcar Named Desire]]'' |Harold "Mitch" Mitchell |Leo Genn, Kevin McCarthy,<br/>[[Peter Ustinov]] e Gig Young |----- |[[Premios Oscar 1950|1950]] |[[George Sanders]] |''[[Todo sobre Eva]]'' |Addison DeWitt |Jeff Chandler, Edmund Gwenn,<br/>Sam Jaffe e [[Erich von Stroheim]] |----- |[[Premios Oscar 1949|1949]] |[[Dean Jagger]] |''[[Twelve O'Clock High]]'' |Major Harvey Stovall |John Ireland, Arthur Kennedy,<br/>Ralph Richardson e James Whitmore |----- |[[Premios Oscar 1948|1948]] |[[Walter Huston]] |''[[The Treasure of the Sierra Madre]]'' |Howard |Charles Bickford, [[José Ferrer]],<br/>Oskar Homolka e Cecil Kellaway |----- |[[Premios Oscar 1947|1947]] |[[Edmund Gwenn]] |''[[Miracle on 34th Street]]'' |[[Papá Noel|Kris Kringle]] |Charles Bickford, Thomas Gomez,<br/>Robert Ryan e Richard Widmark |----- |[[Premios Oscar 1946|1946]] |[[Harold Russell]] |''[[Os mellores anos da nosa vida]]'' |Homer Parrish |[[Charles Coburn]], [[William Demarest]],<br/>[[Claude Rains]] e Clifton Webb |----- |[[Premios Oscar 1945|1945]] |[[James Dunn]] |''[[A Tree Grows in Brooklyn]]'' |Johnny Nolan |Michael Chekhov, John Dall,<br/>[[Robert Mitchum]] e J. Carroll Naish |----- |[[Premios Oscar 1944|1944]] |[[Barry Fitzgerald]] |''[[Going my way]]'' |Father Fitzgibbon |Hume Cronyn, Claude Rains,<br/>Clifton Webb e Monty Woolley |----- |[[Premios Oscar 1943|1943]] |[[Charles Coburn]] |''[[The More the Merrier]]'' |Benjamin Dingle |Charles Bickford, J. Carroll Naish,<br/>Claude Rains e Akim Tamiroff |----- |[[Premios Oscar 1942|1942]] |[[Van Heflin]] |''[[Johnny Eager]]'' |Jeff Hartnett |William Bendix, [[Walter Huston]]<br/>Frank Morgan e Henry Travers |----- |[[Premios Oscar 1941|1941]] |[[Donald Crisp]] |''[[Que verde era o meu val]]'' |Gwilym Morgan |[[Walter Brennan]], Charles Coburn,<br/>James Gleason e Sydney Greenstreet |----- |[[Premios Oscar 1940|1940]] |'''[[Walter Brennan]]''' |''[[O forasteiro]]'' |Xuíz [[Roy Bean]] |Albert Basserman, William Gargan,<br/>Jack Oackie e James Stephenson |----- |[[Premios Oscar 1939|1939]] |[[Thomas Mitchell]] |''[[A dilixencia]]'' |Dr. Josiah Boone |Brian Aherne, Harry Carey,<br/>Brian Donlevy e Claude Rains |----- |[[Premios Oscar 1938|1938]] |'''[[Walter Brennan]]''' |''[[Kentucky (filme)|Kentucky]]'' |Peter Goodwin |[[John Garfield]], Gene Lockhart,<br/>Robert Morley e Basil Rathbone |----- |[[Premios Oscar 1937|1937]] |[[Joseph Schildkraut]] |''[[The Life of Emile Zola]]'' |[[Alfred Dreyfus]] |Ralph Bellamy, [[Thomas Mitchell]],<br/>H.B. Warner e Ronald Young |----- |[[Premios Oscar 1936|1936]] |'''[[Walter Brennan]]''' |''[[Come and Get It]]'' |Swan Bostrom |Mischa Auer, Stuart Erwin,<br/>Basil Rathbone e Akim Tamiroff |} </center> == Récords de idade == {| class="wikitable sortable plainrowheaders" style="text-align:center;" |- ! scope="col" | Récord ! scope="col" | Actor ! scope="col" | Filme ! scope="col" | Idade ! scope="col" class="unsortable" | Referencias |- | Gañador máis vello | rowspan=2|[[Christopher Plummer]] | ''[[Beginners]]'' | 82 | <ref name="Age">{{cita novas |title=Oldest/Youngest Acting Nominees and Winners |url=http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/help/helpMain.jsp?helpContentURL=statistics/indexStats.html |accessdate=17 de maio de 2015 |publisher=Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas (AMPAS) |urlmorta=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090301005626/http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/help/helpMain.jsp?helpContentURL=statistics%2FindexStats.html |archivedate=01 de marzo de 2009 |df= }}</ref> |- style="height:4.5em;" | Candidato máis vello | ''[[All the Money in the World]]'' | 88 | <ref name="Age"/> |- style="height:4.5em;" | Gañador máis novo | [[Timothy Hutton]] | ''[[Ordinary People]]'' | 20 | <ref name="Age"/> |- style="height:4.5em;" | Candidato máis novo | [[Justin Henry]] | ''[[Kramer vs. Kramer]]'' | 8 | <ref name="Age"/> |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Portal|Cine}} === Bibliografía === *{{cita libro|last= Crouse|first = Richard |title = Reel Winners: Movie Award Trivia |year= 2005 |isbn= 978-1-55002-574-3 |location= [[Toronto]] |publisher = [[University of Toronto Press]] |ref = Harv}} *{{cita libro|last= Kinn |first = Gail |last2 = Piazza |first2= Jim |title = The Academy Awards: The Complete Unofficial History |url= https://archive.org/details/academyawardscom0000kinn_b9y3 |year= 2014 |isbn =978-1-57912-986-6 |location =Nova York|publisher = [[Workman Publishing Company]] |ref= Harv}} *{{cita libro|last= Thise |first= Mark |title = Hollywood Winners & Loseres A to Z |year = 2008 |isbn = 978-0-87910-351-4 |location = Nova York |publisher = [[Hal Leonard Corporation|Limelight Editions]] |url =https://archive.org/details/hollywoodwinners0000this }} * {{cita libro |last = Wiley |first= Mason |last2= Bona |first2 = Damien |title= Inside Oscar: The Unofficial History of the Academy Awards |url = https://archive.org/details/insideoscarunoff0000wile |year = 1996 |isbn =978-0-34540-053-6 |location = Nova York |edition= 5 |OCLC = 779680732 |publisher = [[Ballantine Books]] |ref= Harv}} === Ligazóns externas === * [http://www.oscars.org/ Oscars.org]* {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090122140142/http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/ |date=22 de xaneiro de 2009 }} {{Premios Óscar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Premios Óscar|Actor secundario]] [[Categoría:Listas de arte e cultura]] rl4iu907jrjv75zyo8lca58upqjk6fv 0 61455 6149112 6076524 2022-08-03T03:52:41Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki O '''Oscar á mellor actriz secundaria''' é unha as categorías dos [[Premios Oscar]] que cada ano entrega a [[Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas]] nos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] ([[California]]). Entrégase para premiar actrices con interpretacións destacadas en papeis non protagonistas na industria do cinema. O premio adoita ser entregado polo gañador do Óscar ao mellor actor secundario da edición anterior. Na cerimonia da [[9ª edición dos Óscar]] que tivo lugar en 1937, [[Gale Sondergaard]] foi a primeira gañadora polo seu papel en ''[[Anthony Adverse]]''.<ref>{{Cita novas|url=http://www.oscars.org/sites/default/files/87aa_rules.pdf |page=1 |format=PDF |title=Rule One: Award Definitions |accessdate=30 de agosto de 2013 |publisher=[[Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas]] (AMPAS) |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141021054540/http://www.oscars.org/sites/default/files/87aa_rules.pdf |archivedate=21 de outubro de 2014 |df= }}</ref> Inicialmente, os gañadores nas categorías de interpretación secundaria recibían placas en lugar de estatuas.<ref name="Kinn 2014 39">{{harvnb|Kinn|Piazza|2014|p=39}}</ref> A partir da [[16ª edición dos Óscar|16ª edición]], celebrada en 1944, os gañadores reciben estatuas de tamaño normal.<ref>{{harvnb|Kinn|Piazza|2014|p=67}}</ref> [[Dianne Wiest]] e [[Shelley Winters]] recibiron o maior número de premios, gañando en dúas ocasións. A pesar de non gañar nunca o premio, [[Thelma Ritter]] foi candidata en seis ocasións, máis que ningunha outra actriz. == Galardoadas por ano == [[Ficheiro:Studio publicity Gale Sondergaard.jpg|miniatura|120px|[[Gale Sondergaard]] foi a primeira gañadora nesta categoría por ''[[Anthony Adverse]]'' (1936).]] [[Ficheiro:Studio publicity Hattie McDaniel.jpg|miniatura|120px|[[Hattie McDaniel]] gañou polo seu papel de Mammy en ''[[Foise co vento]]'' (1939), converténdose na primeira intérprete de raza negra que gañou un Óscar.<ref name="Kinn 2014 39"/>]] [[Ficheiro:Miyoshi Umeki.jpg|miniatura|120px|Polo seu papel en ''[[Sayonara (filme)|Sayonara]]'' (1957), [[Miyoshi Umeki]] foi a primeira muller asiática que gañou un Óscar nunha categoría interpretativa.]] [[Ficheiro:Studio publicity Shelley Winters.jpg|thumb|120px|[[Shelley Winters]] gañou en dúas ocasións nesta categoría, por ''[[The Diary of Anne Frank (filme de 1959)|The Diary of Anne Frank]]'' (1959) e ''[[A Patch of Blue]]'' (1965).]] [[Ficheiro:Tatum O'Neal - November 2014 (cropped).jpg|miniatura|120px|Con dez anos, [[Tatum O'Neal]] é a candidata e gañadora máis nova nesta categoría, polo seu papel en ''[[Lúa de papel]]'' (1973).]] [[Ficheiro:Meryl Streep December 2018.jpg|thumb|120px|[[Meryl Streep]] recibiu catro candidaturas nesta categoría, e gañou por ''[[Kramer vs. Kramer]]'' (1979).]] [[Ficheiro:Peggy Ashcroft 1962c.jpg|miniatura|120px|Con 77 anos, [[Peggy Ashcroft]] converteuse na gañadora de máis idade na categoría por ''[[A Passage to India (filme)|A Passage to India]]'' (1984).]] [[Ficheiro:Dianewiest.jpg|miniatura|120px|[[Dianne Wiest]] gañou polas súas interpretacións en ''[[Hannah e as súas irmás]]'' (1986) e ''[[Balas sobre Broadway]]'' (1994), ambos dirixidos por [[Woody Allen]].<ref>{{harvnb|Wiley|Bona|1996|p=1181}}</ref>]] [[File:Cate Blanchett Cannes 2015.jpg|miniatura|120px|[[Cate Blanchett]] gañou por interpretar a [[Katharine Hepburn]] en ''[[The Aviator (filme de 2004)|The Aviator]]'' (2004), co que se converteu na primeira gañadora dun Óscar por interpretar a unha gañadora real dun Óscar.]] [[Ficheiro:Mo'Nique SAG Awards.jpg|miniatura|170px|<center><small>Monique Imes, Oscar<br />á mellor actriz secundaria, 2009.</small><center>]] [[Ficheiro:Tilda Swinton cropped 2009.jpg|miniatura|170px|<center><small>Tilda Swinton, Oscar<br />á mellor actriz secundaria, 2007.</small><center>]] [[Ficheiro:Jennifer Hudson - Chicago Theatre 07.jpg|miniatura|170px|<center><small>Jennifer Hudson, Oscar<br />á mellor actriz secundaria, 2006.</small><center>]] [[Ficheiro:Rachel Weisz.jpg|miniatura|170px|<center><small>Rachel Weisz, Oscar<br />á mellor actriz secundaria, 2005.</small><center>]] [[Ficheiro:Catherine Zeta-Jones Feb05.jpg|miniatura|170px|<center><small>Catherine Zeta-Jones, Oscar<br />á mellor actriz secundaria, 2002.</small><center>]] [[Ficheiro:Marisa Tomei by David Shankbone.jpg|miniatura|170px|<center><small>Marisa Tomei, Oscar<br />á mellor actriz secundaria, 1992.</small><center>]] En '''letra grosa''' as que obtiveron o premio en máis dunha ocasión. <center> {| {{Táboabonita}} |- style="background:#eee;color:#000" ! Ano ! Gañador ! Filme ! Personaxe ! As outras candidatas foron |----- |[[94ª edición dos Óscar|2021]] |[[Ariana DeBose]] |''[[West Side Story (filme de 2021)|West Side Story]]'' |Anita |[[Jessie Buckley]], [[Judi Dench]]<br>[[Kirsten Dunst]] e [[Aunjanue Ellis]] |----- |[[93ª edición dos Óscar|2020]] |[[Youn Yuh-jung]] |''[[Minari. Historia da miña familia]]'' |Soon-ja |[[Maria Bakalova]], [[Glenn Close]]<br>[[Olivia Colman]] e [[Amanda Seyfried]] |----- |[[92ª edición dos Óscar|2019]] |[[Laura Dern]] |''[[Marriage Story]]'' |Nora Fanshaw |[[Kathy Bates]], [[Scarlett Johansson]]<br>[[Florence Pugh]] e [[Margot Robbie]] |----- |[[91ª edición dos Óscar|2018]] |[[Regina King]] |''[[If Beale Street Could Talk (filme)|If Beale Street Could Talk]]'' |Sharon Rivers |[[Amy Adams]], [[Marina de Tavira]]<br>[[Emma Stone]] e [[Rachel Weisz]] |----- |[[90ª edición dos Óscar|2017]] |[[Allison Janney]] |''[[I, Tonya]]'' |LaVona Golden |[[Mary J. Blige]], [[Lesley Manville]]<br>[[Laurie Metcalf]] e [[Octavia Spencer]] |----- |[[89ª edición dos Óscar|2016]] |[[Viola Davis]] |''[[Fences]]'' |Rose Lee Maxson |[[Naomie Harris]], [[Nicole Kidman]]<br>[[Octavia Spencer]] e [[Michelle Williams]] |----- |[[88ª edición dos Óscar|2015]] |[[Alicia Vikander]] |''[[The Danish Girl (filme)|The Danish Girl]]'' |[[Gerda Wegener]] |[[Jennifer Jason Leigh]], [[Rooney Mara]]<br>[[Rachel McAdams]] e [[Kate Winslet]] |----- | [[Premios Oscar 2014|2014]] | [[Patricia Arquette]] | ''[[Boyhood (filme)|Boyhood]]'' | Olivia Evans |[[Laura Dern]], [[Keira Knightley]],<br/>[[Emma Stone]] e [[Meryl Streep]] |----- | [[Premios Oscar 2013|2013]] | [[Lupita Nyong'o]] | ''[[12 anos de escravitude]]'' | Patsey |[[Sally Hawkins]], [[Jennifer Lawrence]],<br/>[[June Squibb]] e [[Julia Roberts]] |----- | [[Premios Oscar 2012|2012]] | [[Anne Hathaway]] | ''[[Les Misérables (filme de 2012)|Les Misérables]]'' | Fantine |[[Amy Adams]], [[Sally Field]],<br/>[[Helen Hunt]] e [[Jackie Weaver]] |----- | [[Premios Oscar 2011|2011]] | [[Octavia Spencer]] | ''[[The Help (filme)|The Help]]'' | Minny Jackson |[[Bérénice Bejo]], [[Jessica Chastain]],<br/>[[Melissa McCarthy]] e [[Janet McTeer]] |----- | [[Premios Oscar 2010|2010]] | [[Melissa Leo]] | ''[[The Fighter]]'' | Alice Ward |Amy Adams, [[Helena Bonham Carter]],<br/>[[Hailee Steinfeld]] e Jackie Weaver |----- | [[Premios Oscar 2009|2009]] | [[Mo'Nique]] | ''[[Precious (filme)|Precious]]'' | Mary Lee Johnston |[[Penélope Cruz]], [[Vera Farmiga]],<br/>[[Maggie Gyllenhaal]] e [[Anna Kendrick]] |----- | [[Premios Oscar 2008|2008]] | [[Penélope Cruz]] | ''[[Vicky Cristina Barcelona]]'' | María Elena |Amy Adams, [[Viola Davis]],<br/>[[Taraji P. Henson]] e [[Marisa Tomei]] |----- | [[Premios Oscar 2007|2007]] | [[Tilda Swinton]] | ''[[Michael Clayton]]'' | Karen Crowder |[[Cate Blanchett]], [[Ruby Dee]],<br/>[[Saoirse Ronan]] e [[Amy Ryan]] |----- | [[Premios Oscar 2006|2006]] | [[Jennifer Hudson]] | ''[[Dreamgirls]]'' | Effie White |[[Adriana Barraza]], Cate Blanchett,<br/>[[Abigail Breslin]] e [[Rinko Kikuchi]] |----- | [[Premios Oscar 2005|2005]] | [[Rachel Weisz]] | ''[[The Constant Gardener (filme)|The Constant Gardener]]'' |Tessa Quayle |Amy Adams, [[Catherine Keener]],<br/>[[Frances McDormand]] e [[Michelle Williams]] |----- | [[Premios Oscar 2004|2004]] | [[Cate Blanchett]] | ''[[The Aviator]]'' | [[Katharine Hepburn]] |[[Laura Linney]], [[Virginia Madsen]],<br/>[[Sophie Okonedo]] e [[Natalie Portman]] |----- | [[Premios Oscar 2003|2003]] | [[Renée Zellweger]] | ''[[Cold Mountain]]'' |Ruby Thewes |[[Shoreh Aghdashloo]], [[Patricia Clarkson]],<br/>[[Marcia Gay Harden]] e [[Holly Hunter]] |----- | [[Premios Oscar 2002|2002]] | [[Catherine Zeta-Jones]] | ''[[Chicago]]'' |Velma Kelly |[[Kathy Bates]], [[Julianne Moore]],<br/>[[Queen Latifah]] e [[Meryl Streep]] |----- | [[Premios Oscar 2001|2001]] | [[Jennifer Connelly]] | ''[[A Beautiful Mind]]'' | [[Alicia Nash]] |[[Helen Mirren]], [[Maggie Smith]],<br/>Marisa Tomei e [[Kate Winslet]] |----- | [[Premios Oscar 2000|2000]] | [[Marcia Gay Harden]] | ''[[Pollock]]'' | [[Lee Krasner]] |[[Judi Dench]], [[Kate Hudson]],<br/>Frances McDormand e [[Julie Walters]] |----- | [[Premios Oscar 1999|1999]] | [[Angelina Jolie]] | ''[[Girl, Interrupted]]'' |Lisa Rowe |Toni Colette, Catherine Keener,<br/>Samantha Morton e [[Chloë Sevigny]] |----- | [[Premios Oscar 1998|1998]] | [[Judi Dench]] | ''[[Shakespeare in Love]]'' | [[Isabel I de Inglaterra]] |Kathy Bates, [[Brenda Blethyn]],<br/>[[Rachel Griffiths]] e [[Lynn Redgrave]] |----- | [[Premios Oscar 1997|1997]] | [[Kim Basinger]] | ''[[L.A. Confidential (filme)|L.A. Confidential]]'' |Lynn Margaret Bracken |[[Joan Cusack]], [[Minnie Driver]],<br/>Julianne Moore e [[Gloria Stuart]] |----- | [[Premios Oscar 1996|1996]] | [[Juliette Binoche]] | ''[[O paciente inglés]]'' |Hana |[[Joan Allen]], [[Lauren Bacall]],<br/>[[Barbara Hershey]] e [[Marianne Jean-Baptiste]] |----- | [[Premios Oscar 1995|1995]] | [[Mira Sorvino]] | ''[[Poderosa Afrodita]]'' |Linda Ash |Joan Allen, [[Kathleen Quinlan]],<br/>[[Mare Winningham]] e Kate Winslet |----- | [[Premios Oscar 1994|1994]] | '''[[Dianne Wiest]]''' | ''[[Balas sobre Broadway]]'' |Helen Sinclair |[[Rosemary Harris]], Helen Mirren,<br/>[[Uma Thurman]] e [[Jennifer Tilly]] |----- | [[Premios Oscar 1993|1993]] | [[Anna Paquin]] | ''[[The Piano]]'' |Flora McGrath |Holly Hunter, [[Rosie Perez]],<br/>[[Winona Ryder]] e [[Emma Thompson]] |----- | [[Premios Oscar 1992|1992]] | [[Marisa Tomei]] | ''[[My Cousin Vinny]]'' |Mona Lisa Vito |[[Judy Davis]], [[Joan Plowright]],<br/>[[Vanessa Redgrave]] e [[Miranda Richardson]] |----- | [[Premios Oscar 1991|1991]] | [[Mercedes Ruehl]] | ''[[The Fisher King]]'' |Anne Napolitano |[[Diane Ladd]], [[Juliette Lewis]],<br/>[[Kate Nelligan]] e [[Jessica Tandy]] |----- | [[Premios Oscar 1990|1990]] | [[Whoopi Goldberg]] | ''[[Ghost (filme de 1990)|Ghost]]'' |Oda Mae Brown |[[Annette Bening]], [[Lorraine Bracco]],<br/>Diane Ladd e [[Mary McDonnell]] |----- | [[Premios Oscar 1989|1989]] | [[Brenda Fricker]] | ''[[My Left Foot]]'' |Bridget Fagan-Brown |[[Anjelica Huston]], [[Lena Olin]],<br/>Julia Roberts e [[Dianne Wiest]] |----- | [[Premios Oscar 1988|1988]] | [[Geena Davis]] | ''[[The Accidental Tourist]]'' |Muriel Pritchett |Joan Cusack, Frances McDormand,<br/>[[Michelle Pfeiffer]] e [[Sigourney Weaver]] |----- | [[Premios Oscar 1987|1987]] | [[Olympia Dukakis]] | ''[[Moonstruck]]'' |Rose Castorini |[[Norma Aleandro]], [[Anne Archer]],<br/>[[Anne Ramsey]] e [[Ann Sothern]] |----- | [[Premios Oscar 1986|1986]] | '''[[Dianne Wiest]]''' | ''[[Hannah e as súas irmás]]'' |Holly |[[Tess Harper]], [[Piper Laurie]],<br/>[[Mary Elizabeth Mastrantonio]] e Maggie Smith |----- | [[Premios Oscar 1985|1985]] | [[Anjelica Huston]] | ''[[Prizzi's Honor]]'' |Maerose Prizzi |[[Margaret Avery]], [[Amy Madigan]],<br/>[[Meg Tilly]] e [[Oprah Winfrey]] |----- | [[Premios Oscar 1984|1984]] | [[Peggy Ashcroft]] | ''[[A Passage to India]]'' |Mrs. Moore |[[Glenn Close]], [[Lindsay Crouse]],<br/>[[Christine Lahti]] e [[Geraldine Page]] |----- | [[Premios Oscar 1983|1983]] | [[Linda Hunt]] | ''[[O ano que vivimos perigosamente]]'' |Billy Kwan |[[Cher (cantante)|Cher]], Glenn Close,<br/>[[Amy Irving]] e [[Alfre Woodard]] |----- | [[Premios Oscar 1982|1982]] | [[Jessica Lange]] | ''[[Tootsie]]'' |Julie Nichols |Glenn Close, [[Teri Garr]],<br/>[[Kim Stanley]] e [[Lesley Ann Warren]] |----- | [[Premios Oscar 1981|1981]] | [[Maureen Stapleton]] | ''[[Reds]]'' | [[Emma Goldman]] |[[Melinda Dillon]], [[Jane Fonda]],<br/>[[Joan Hackett]] e [[Elizabeth McGovern]] |----- | [[Premios Oscar 1980|1980]] | [[Mary Steenburgen]] | ''[[Melvin and Howard]]'' |Lynda West-Dummar |[[Eileen Brennan]], [[Eva Le Gallienne]],<br/>[[Cathy Moriarty]] e [[Diana Scarwid]] |----- | [[Premios Oscar 1979|1979]] | [[Meryl Streep]] | ''[[Kramer contra Kramer]]'' |Joanna Kramer |[[Jane Alexander]], [[Barbara Barrie]],<br/>[[Candice Bergen]] e [[Mariel Hemingway]] |----- | [[Premios Oscar 1978|1978]] | [[Maggie Smith]] | ''[[California Suite]]'' |Diana Barrie |[[Dyan Cannon]], [[Penelope Milford]],<br/>[[Maureen Stapleton]] e Meryl Streep |----- | [[Premios Oscar 1977|1977]] | [[Vanessa Redgrave]] | ''[[Julia]]'' | Julia |[[Leslie Browne]], [[Quinn Cummings]],<br/>Melinda Dillon e [[Tuesday Weld]] |----- | [[Premios Oscar 1976|1976]] | [[Beatrice Straight]] | ''[[Network, un mundo implacable]]'' |Louise Schumacher |Jane Alexander, [[Jodie Foster]],<br/>[[Lee Grant]] e Piper Laurie |----- | [[Premios Oscar 1975|1975]] | [[Lee Grant]] | ''[[Shampoo]]'' |Felicia Karpf |[[Ronee Blakley]], [[Sylvia Miles]],<br/>[[Lily Tomlin]] e [[Brenda Vaccaro]] |----- | [[Premios Oscar 1974|1974]] | [[Ingrid Bergman]] | ''[[Asasinato no Orient Express (filme)|Asasinato no Orient Express]]'' |Greta Ohlsson |[[Valentina Cortese]], [[Madeline Kahn]],<br/>Diane Ladd e [[Talia Shire]] |----- | [[Premios Oscar 1973|1973]] | [[Tatum O'Neal]] | ''[[Lúa de papel]]'' |Addie Loggins |[[Linda Blair]], [[Candy Clark]],<br/>Madeline Kahn e [[Sylvia Sidney]] |----- | [[Premios Oscar 1972|1972]] | [[Eileen Heckart]] | ''[[Butterflies Are Free]]'' |Mrs. Baker |[[Jeanne Berlin]], Geraldine Page,<br/>[[Susan Tyrrell]] e [[Shelley Winters]] |----- | [[Premios Oscar 1971|1971]] | [[Cloris Leachman]] | ''[[A derradeira película]]'' |Ruth Popper |[[Ann-Margret]], [[Ellen Burstyn]],<br/>[[Barbara Harris]] e [[Margaret Leighton]] |----- | [[Premios Oscar 1970|1970]] | [[Helen Hayes]] | ''[[Airport]]'' |Ada Quonsett |[[Karen Black]], Lee Grant,<br/>[[Sally Kellerman]] e Maureen Stapleton |----- | [[Premios Oscar 1969|1969]] | [[Goldie Hawn]] | ''[[Cactus Flower]]'' |Toni Simmons |[[Catherine Burns]], Dyan Cannon,<br/>Sylvia Miles e [[Susannah York]] |----- | [[Premios Oscar 1968|1968]] | [[Ruth Gordon]] | ''[[Rosemary's Baby]]'' |Minnie Castevet |[[Lynn Carlin]], [[Sondra Locke]],<br/>[[Kay Medford]] e [[Estelle Parsons]] |----- | [[Premios Oscar 1967|1967]] | [[Estelle Parsons]] | ''[[Bonnie and Clyde]]'' |[[Blanche Barrow]] |[[Carol Channing]], [[Mildred Natwick]],<br/>[[Beah Richards]] e [[Katharine Ross]] |----- | [[Premios Oscar 1966|1966]] | [[Sandy Dennis]] | ''[[¿Quen teme a Virginia Woolf?]]'' |Honey |[[Wendy Hiller]], [[Jocelyn Lagarde]],<br/>[[Vivien Morchant]] e Geraldine Page |----- | [[Premios Oscar 1965|1965]] | '''[[Shelley Winters]]''' | ''[[A Patch of Blue]]'' |Rose-ann D'Arcey |[[Ruth Gordon]], [[Joyce Redman]],<br/>Maggie Smith e [[Peggy Wood]] |----- | [[Premios Oscar 1964|1964]] | [[Lila Kedrova]] | ''[[Zorba the Greek]]'' |Madame Hortense |[[Gladys Cooper]], [[Edith Evans]],<br/>[[Grayson Hall]] e [[Agnes Moorehead]] |----- | [[Premios Oscar 1963|1963]] | [[Margaret Rutherford]] | ''[[Hotel Internacional]]'' |Duquesa de Brighton |[[Diane Cilento]], Edith Evans,<br/>Joyce Redman e [[Lilia Skala]] |----- | [[Premios Oscar 1962|1962]] | [[Patty Duke]] | ''[[O milagre de Anna Sullivan]]'' | [[Helen Keller]] |[[Mary Badham]], [[Shirley Knight]],<br/>[[Angela Lansbury]] e [[Thelma Ritter]] |----- | [[Premios Oscar 1961|1961]] | [[Rita Moreno]] | ''[[West Side Story (filme de 1961)|West Side Story]]'' |Anita del Carmen | [[Fay Bainter]], [[Judy Garland]],<br/>[[Lotte Lenya]] e [[Una Merkel]] |----- | [[Premios Oscar 1960|1960]] | [[Shirley Jones]] | ''[[O fogo e a palabra]]'' |Lulu Baines |[[Glynis Johns]], Shirley Knight,<br/>[[Janet Leigh]] e [[Mary Ure]] |----- | [[Premios Oscar 1959|1959]] | '''[[Shelley Winters]]''' | ''[[The Diary of Anne Frank]]'' |Petronella van Daan |[[Hermione Baddeley]], [[Susan Kohner]],<br/>[[Juanita Moore]] e Thelma Ritter |----- | [[Premios Oscar 1958|1958]] | [[Wendy Hiller]] | ''[[Separate Tables]]'' |Pat Cooper |[[Peggy Cass]], [[Martha Hyer]],<br/>Maureen Stapleton e [[Cara Williams]] |----- | [[Premios Oscar 1957|1957]] | [[Miyoshi Umeki]] | ''[[Sayonara (filme)|Sayonara]]'' |Katsumi Kelly |[[Caroline Jones]], [[Elsa Lanchester]],<br/>[[Hope Lange]] e [[Diane Varsi]] |----- | [[Premios Oscar 1956|1956]] | [[Dorothy Malone]] | ''[[Written on the Wind]]'' |Marylee Hadley |[[Mildred Dunnock]], [[Ellen Heckart]],<br/>[[Mercedes McCambridge]] e [[Patricia McCormack]] |----- | [[Premios Oscar 1955|1955]] | [[Jo Van Fleet]] | ''[[Ó leste do Edén]]'' |Cathy Ames/Kate Trask |[[Betsy Blair]], [[Peggy Lee]],<br/>[[Marisa Pavan]] e [[Natalie Wood]] |----- | [[Premios Oscar 1954|1954]] | [[Eva Marie Saint]] | ''[[A lei do silencio]]'' |Edie Doyle |[[Nina Foch]], [[Katy Jurado]],<br/>[[Jan Sterling]] e [[Claire Trevor]] |----- | [[Premios Oscar 1953|1953]] | [[Donna Reed]] | ''[[De aquí á eternidade]]'' |Alma Burke/Lorene |[[Grace Kelly]], Geraldine Page,<br/>[[Marjorie Rambeau]] e Thelma Ritter |----- | [[Premios Oscar 1952|1952]] | [[Gloria Grahame]] | ''[[The Bad and the Beautiful]]'' |Rosemary Bartlow |[[Jean Hagen]], [[Colette Marchand]],<br/>[[Terry Moore]] e Thelma Ritter |----- | [[24ª edición dos Óscar|1951]] | [[Kim Hunter]] | ''[[A Streetcar Named Desire]]'' |Stella Kowalski |[[Joan Blondell]], Mildred Dunnock,<br/>Lee Grant e Thelma Ritter |----- | [[Premios Oscar 1950|1950]] | [[Josephine Hull]] | ''[[Harvey]]'' |Veta Louise Simmons |[[Hope Emerson]], [[Celeste Holm]],<br/>[[Nancy Olson]] e Thelma Ritter |----- | [[Premios Oscar 1949|1949]] | [[Mercedes McCambridge]] | ''[[All the King's Men (filme de 1949)|All the King's Men]]'' |Sadie Burke |[[Ethel Barrymore]], Celeste Holm,<br/>Elsa Lanchester e [[Ethel Waters]] |----- | [[Premios Oscar 1948|1948]] | [[Claire Trevor]] | ''[[Key Largo]]'' |Gaye Dawn |[[Ellen Corby]], [[Barbara Bel Geddes]],<br/>Agnes Moorehead e [[Jean Simmons]] |----- | [[Premios Oscar 1947|1947]] | [[Celeste Holm]] | ''[[Gentleman's Agreement]]'' |Anne Dettrey |Ethel Barrymore, [[Gloria Grahame]],<br/>[[Marjorie Main]] e [[Anne Revere]] |----- | [[Premios Oscar 1946|1946]] | [[Anne Baxter]] | ''[[The Razor's Edge]]'' |Sophie Nelson-MacDonald |Ethel Barrymore, [[Lillian Gish]],<br/>[[Flora Robson]] e [[Gale Sondergaard]] |----- | [[Premios Oscar 1945|1945]] | [[Anne Revere]] | ''[[National Velvet]]'' |Araminty Brown |[[Eve Arden]], [[Ann Blyth]],<br/>Angela Lansbury e [[Joan Lorring]] |----- | [[Premios Oscar 1944|1944]] | [[Ethel Barrymore]] | ''[[None but the Lonely Heart]]'' |Ma Mott |[[Jennifer Jones]], Angela Lansbury,<br/>[[Aline MacMahon]] e Agnes Moorehead |----- | [[Premios Oscar 1943|1943]] | [[Katina Paxinou]] | ''[[For Whom the Bell Tolls]]'' |Pilar |[[Gladys Cooper]], [[Paulette Goddard]],<br/>[[Anne Revere]] e [[Lucille Watson]] |----- | [[Premios Oscar 1942|1942]] | [[Teresa Wright]] | ''[[Mrs. Miniver]]'' |Carol Beldon |Gladys Cooper, Agnes Moorehead,<br/>[[Susan Peters]] e [[May Whitty]] |----- | [[Premios Oscar 1941|1941]] | [[Mary Astor]] | ''[[The Great Lie]]'' |Sandra Kovak |[[Sara Allgood]], [[Patricia Collinge]],<br/>[[Teresa Wright]] e [[Margaret Wycherly]] |----- | [[Premios Oscar 1940|1940]] | [[Jane Darwell]] | ''[[As uvas da ira (filme)|As uvas da ira]]'' |Ma Joad |[[Judith Anderson]], [[Ruth Hussey]],<br/>[[Barbara O’Neill]] e Marjorie Rambeau |----- | [[Premios Oscar 1939|1939]] | [[Hattie McDaniel]] | ''[[Foise co vento]]'' |Mammy |[[Olivia de Havilland]], [[Geraldine Fitzgerald]],<br/>[[Edna May Oliver]] e [[Maria Oupenskaya]] |----- | [[Premios Oscar 1938|1938]] | [[Fay Bainter]] | ''[[Jezebel]]'' |Belle Massey |[[Beulah Bondi]], [[Billie Burke]],<br/>[[Spring Byington]] e [[Miliza Korjus]] |----- | [[Premios Oscar 1937|1937]] | [[Alice Brady]] | ''[[In Old Chicago]]'' |[[Catherine O'Leary|Molly O'Leary]] |[[Andrea Leeds]], [[Ann Shirley]],<br/>[[Claire Trevor]] e May Whitty |----- | [[Premios Oscar 1936|1936]] | [[Gale Sondergaard]] | ''[[Anthony Adverse]]'' |Faith Paleologus |Beulah Bondi, [[Alice Brady]],<br/>[[Bonita Granville]] e Maria Oupenskaya |} </center> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === *{{cita libro|last= Crouse|first = Richard |title = Reel Winners: Movie Award Trivia |year= 2005 |isbn= 978-1-55002-574-3 |location= [[Toronto]] |publisher = [[University of Toronto Press]] |ref = Harv}} *{{cita libro|last= Kinn |first = Gail |last2 = Piazza |first2= Jim |title = The Academy Awards: The Complete Unofficial History |url= https://archive.org/details/academyawardscom0000kinn_b9y3 |year= 2014 |isbn =978-1-57912-986-6 |location =Nova York|publisher = [[Workman Publishing Company]] |ref= Harv}} *{{cita libro|last= Thise |first= Mark |title = Hollywood Winners & Loseres A to Z |year = 2008 |isbn = 978-0-87910-351-4 |location = Nova York |publisher = [[Hal Leonard Corporation|Limelight Editions]] |url =https://archive.org/details/hollywoodwinners0000this }} * {{cita libro |last = Wiley |first= Mason |last2= Bona |first2 = Damien |title= Inside Oscar: The Unofficial History of the Academy Awards |url = https://archive.org/details/insideoscarunoff0000wile |year = 1996 |isbn =978-0-34540-053-6 |location = Nova York |edition= 5 |OCLC = 779680732 |publisher = [[Ballantine Books]] |ref= Harv}} === Outros artigos === * [[Oscar ó mellor actor secundario]]. * [[Oscar á mellor actriz]]. === Ligazóns externas === * [http://www.oscars.org/ Oscars.org]* {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090122140142/http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/ |date=22 de xaneiro de 2009 }} {{Premios Óscar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Premios Óscar|Actriz secundaria]] [[Categoría:Listas de arte e cultura]] abxyptby81pype9mmzy56ph2hoolm3a 0 63865 6149214 6142457 2022-08-03T09:19:20Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 7 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Nonconfundir|Actinina}} {{Pfam box | Símbolo = Actin | Name = Actina | imaxe =Actin with ADP highlighted.png | width = | lenda = Modelo de fitas da actina G.{{PDB|1j6z}}. Represéntanse no [[centro activo]] o [[adenosín trifosfato|ADP]] e o catión divalente, e un ión calcio en complexo (esfera verde).<ref name="Otterbein_2001">{{PDB|1J6Z}} ; Otterbein LR, Graceffa P, Dominguez R (xullo de 2001). "The crystal structure of uncomplexed actin in the ADP state". Science 293 (5530): 708–11. doi:10.1126/science.1059700. PMID 11474115.</ref> | Pfam =PF00022 | InterPro = IPR004000 | SMART = | PROSITE = PDOC00340 | SCOP =2btf | TCDB = | OPM family = | OPM protein = }} As '''actinas'''<ref>{{DiGalego|1141}}</ref> son unha [[familia de proteínas|familia]] de [[proteína globular|proteínas globulares]] que forman os [[microfilamento]]s, un dos tres compoñentes fundamentais do [[citoesqueleto]] das [[célula]]s dos organismos [[Eukaryota|eucariotas]]. A actina pode encontrarse como [[monómero]] en forma libre, denominado '''actina G''', ou formando parte de [[polímero]]s lineares denominados '''microfilamentos''' ou '''actina F''', que son esenciais para funcións celulares tan importantes coma a mobilidade e a contracción da [[célula]] durante a división celular. En vertebrados, identificáronse tres grandes grupos de [[isoforma]]s da actina, chamadas alfa, beta, e gamma. As alfa encóntranse nos tecidos musculares, e son un dos constituíntes principais do aparato contráctil do músculo. As beta e as gamma coexisten na maior parte dos tipos celulares como compoñentes do citoesqueleto, e como mediadores da mobilidade celular interna. A importancia da actina reflíctese na elevada porcentaxe que esta proteína supón no contido proteico total da célula e en que a súa [[secuencia de aminoácidos|secuencia]] está moi [[secuencia conservada|conservada]], é dicir, que cambiou moi pouco ao longo da [[evolución]], polo que se pode dicir que a súa estrutura foi optimizada. Presenta dúas características peculiares: é un [[encima]] que [[hidrólise|hidroliza]] [[Adenosín trifosfato|ATP]], a molécula enerxética biolóxica, e faino de maneira moi lenta, e ademais é a proteína que establece máis [[interacción proteína-proteína|interaccións]] con outras [[proteína]]s de todas as coñecidas, o que lle permite realizar as máis variadas funcións, que afectan a case todos os aspectos da vida celular. A [[miosina]] é un exemplo de proteína que se une á actina. Outro exemplo é a [[vilina]], que pode entrelazar a actina en feixes ou ben cortar os filamentos de actina, dependendo da concentración do catión [[calcio]] no medio.<ref name=biolcel /> A actina, ao formar microfilamentos nun proceso dinámico proporciona unha andamiaxe que lle dá á célula a posibilidade de remodelar a súa forma rapidamente en resposta á súa contorna ou a [[transdución de sinais|sinais]] enviados polo organismo, por exemplo, aumentando a superficie celular para a absorción ou dando soporte á [[adhesión celular|adhesión das células]] para formar [[tecido (bioloxía)|tecidos]]. Sobre esta andamiaxe poden ancorarse outros encimas, [[orgánulo]]s como os [[cilio]]s, e dirixirse a deformación da [[membrana plasmática]] para permitir a [[endocitose]] ou a [[citocinese]]. Tamén pode producir movemento, por ela mesma ou axudada por [[proteína motora|motores moleculares]]. Dese xeito contribúe a procesos como o transporte intracelular de [[vesícula]]s e [[orgánulo]]s e á [[contracción muscular]], ou a [[migración celular]], importante no [[embrioxénese|desenvolvemento embrionario]], curación de feridas ou na invasividade do [[cancro]]. A orixe evolutiva desta proteína pode rastrearse nas [[Célula procariota|células procariotas]], nas cales existen equivalentes. Por último, é importante no control da [[expresión xénica]]. Hai moitas doenzas que teñen a súa base en [[Mutación|alteracións xenéticas]] en [[alelo]]s dos [[xene]]s encargados da produción de actina ou das súas proteínas asociadas, e é tamén esencial no proceso de [[infección]] dalgúns [[microorganismo]]s [[patóxeno]]s. As mutacións nos distintos xenes de actina presentes en humanos ocasionan [[miopatía]]s, variacións no tamaño e a función [[corazón|cardíaca]] e [[xordeira]]. Os compoñentes do [[citoesqueleto]] tamén teñen relación coa patoxenicidade de [[bacteria]]s intracelulares e [[virus]], especialmente en procesos relacionados coa [[escape antixénico|evasión da resposta]] do [[sistema inmune]].<ref name="alberts">{{cita libro| autor = Alberts ''et al''| título = Biología molecular de la célula| ano = 2004| editor = Barcelona: Omega| id = ISBN 54-282-1351-8}}</ref> == Estrutura == A actina é unha das proteínas máis abundantes nos [[Eukaryota|eucariotas]] e está presente por todo o [[citoplasma]].<ref name=biolcel /> Nas [[fibra muscular|fibras musculares]] representa o 20% en peso da proteína celular total e, noutras células animais, oscila entre o 1 e o 5%. Porén, non existe un único tipo de actina, senón que os seus [[xene]]s codificantes forman unha [[familia multixénica]] (familia que, en plantas, comprende máis de 60 elementos, entre xenes e [[pseudoxene]]s e, en humanos, máis de 30).<ref name=Ponte1983>{{Cita publicación periódica | apelido1= Ponte | nome1= P. | apelido2= Gunning | nome2= P. | apelido3= Blau | nome3= H. | apelido4= Kedes | nome4= L. | ano= 1983 | título= Human actin genes are single copy for alpha-skeletal and alpha-cardiac actin but multicopy for β- and γ-cytoskeletal genes: 3' untranslated regions are isotype specific but are conserved in evolution | revista= Molecular and Cellular Biology | volume= 3 | número= 10 | páxina= 1783–1791 | url= http://mcb.asm.org/cgi/content/abstract/3/10/1783 | data-acceso= 07/11/2014 | dataarquivo= 05/02/2009 | urlarquivo= https://web.archive.org/web/20090205022901/http://mcb.asm.org/cgi/content/abstract/3/10/1783 }}</ref> Isto significa que a información xenética de cada individuo posúe instrucións para xerar variantes da actina (denominadas [[isoforma]]s) que posuirán funcións lixeiramente distintas. Deste modo, os organismos eucariotas [[expresión xénica|expresan]] distintos xenes que dan lugar a: a actina α, que se encontra en estruturas contráctiles; a actina β, no bordo en expansión das células que empregan a proxección de estruturas celulares como método de mobilidade; e a actina γ, nos filamentos das [[fibra de estrés|fibras de estrés]].<ref name="lodish">{{cita libro| autor = Lodish et al.| título = Biología celular y molecular| ano = 2005| editorial = Buenos Aires: Médica Panamericana| id = ISBN 950-06-1974-3}}</ref> Ademais das similitudes existentes entre as isoformas dun organismo, tamén existe unha [[evolución|conservación evolutiva]] en canto á estrutura e función entre organismos do [[dominio (bioloxía)|dominio]] [[Eukaryota|eucariota]], e mesmo en [[bacteria]]s, na que se coñece o homólogo [[MreB]], unha proteína que pode polimerizarse en microfilamentos,<ref name="Toshiro" /> e en [[arquea]]s, nas que existe un representante (Ta0583) aínda máis semellante ás actinas de eucariotas.<ref>Futoshi Hara, Kan Yamashiro, Naoki Nemoto, Yoshinori Ohta, Shin-ichi Yokobori, Takuo Yasunaga, Shin-ichi Hisanaga, and Akihiko Yamagishi. (2007): [http://jb.asm.org/cgi/content/abstract/189/5/2039 An Actin Homolog of the Archaeon Thermoplasma acidophilum That Retains the Ancient Characteristics of Eukaryotic Actin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091215230755/http://jb.asm.org/cgi/content/abstract/189/5/2039 |date=15 de decembro de 2009 }}. Journal of Bacteriology, p. 2039-2045, Vol. 189, No. 5 doi:10.1128/JB.01454-06</ref> A actina preséntase na célula en dúas formas: como monómeros globulares denominados actina G e como polímeros filamentosos denominados actina F (que son filamentos compostos de moitos de monómeros de actina G). A actina F pode denominarse tamén microfilamento. A cada febra de actina únese unha molécula de [[adenosín trifosfato]] (ATP) ou de [[adenosín difosfato]] (ADP), que á súa vez está asociada a un catión [[magnesio|Mg<sup>2+</sup>]]. Das distintas combinacións posibles entre as formas de actina e o [[nucleótido]] trifosfato, na célula predominan a actina G-ATP e a actina F-ADP.<ref name=Graceffa2003>{{Cita publicación periódica | apelido1= Graceffa | nome1= Philip | apelido2= Dominguez | nome2= Roberto | ano= 2003 | título= Crystal Structure of Monomeric Actin in the ATP State: STRUCTURAL BASIS OF NUCLEOTIDE-DEPENDENT ACTIN DYNAMICS | revista= Journal of Biological Chemistry | volume= 278 | número= 36 | páxina= 34172–34180 | doi= 10.1074/jbc.M303689200 | url= http://www.jbc.org/cgi/content/full/278/36/34172 | pmid= 12813032 | data-acceso= 07 de novembro de 2014 | url-morta= yes | dataarquivo= 10 de febreiro de 2009 | urlarquivo= https://web.archive.org/web/20090210181714/http://www.jbc.org/cgi/content/full/278/36/34172 }}</ref><ref name=Reisler1993>{{Cita publicación periódica | apelido= Reisler | nome= E. | ano= 1993 | título = Actin molecular structure and function | revista= Curr Opin Cell Biol | volume= 5 | número= 1 | páxina = 41–7 | doi = 10.1016/S0955-0674(05)80006-7 | url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8448029}}</ref> === Actina G === En canto á súa estrutura molecular, a actina G posúe unha aparencia globular vista co [[microscopio electrónico de varrido]]; non obstante, por [[cristalografía de raios X]] pode apreciarse que está composta por dous lóbulos separados por unha fenda; a estrutura conforma o ''pregamento ATPase'', un centro de [[catálise encimática]] ao que pode unirse o ATP e Mg<sup>2+</sup> e pode hidrolizar o ATP a ADP e [[fosfato]]. Este pregamento é un motivo estrutural conservado que tamén está presente noutras proteínas que interaccionan con [[nucleósido trifosfato|nucleósidos trifosfato]] como a [[hexoquinase]] (un encima do [[metabolismo]] enerxético) ou as proteínas [[Hsp70]] (unha familia de proteínas que contribúen a que outras proteínas posúan estruturas funcionais).<ref>{{cita web|url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Structure/cdd/cddsrv.cgi?uid=28896 |título =NCBI Conserved Domains: ATP binding site |dataacceso =26 de drcembro 2008|idioma =inglés}}</ref> A actina G só é funcional cando posúe ADP ou ATP na súa fenda; porén, na célula predomina o estado unido a ATP cando a actina está libre.<ref name="Graceffa2003" /> [[Ficheiro:Actin-ATP Dominguez gl.svg|miniatura|300px|Modelo molecular de fitas da actina de [[músculo esquelético]] de [[Oryctolagus cuniculus|coello]] segundo Graceffa e Domínguez, 2003. Salientáronse os catro [[estrutura secundaria das proteínas|subdominios]], así como os extremos [[N-terminal|N]] e C-terminal e o lugar de unión do ATP. A [[molécula]] está orientada segundo a convención que se adopta normalmente, polo que queda na parte superior o extremo - (punta de frecha) e na inferior o extremo + (barbado).<ref name="dominguez" />]] A actina cristalizada por Kabsch, que é a máis utilizada como modelo en estudos estruturais, porque foi a primeira que se purificou, procede do músculo esquelético de [[Oryctolagus cuniculus|coello]]. Ten unhas dimensións aproximadas de 67 x 40 x 37 [[ángstrom|Å]], unha [[masa molecular]] de 41785 [[dalton (unidade)|Da]] e un [[punto isoeléctrico]] estimado de 4,8. A súa [[carga eléctrica|carga neta]] a [[pH]] 7 é de -7.<ref name="Elzinga2" /> <ref name=autogenerated1>{{cita publicación periódica| apelido =Elzinga |autor2=Collins JH, Kuehl WM,|título=Adelsteiskeletal muscle | revista = Proc Natl Acad Sci U S A. | volume=70 | número=9 | url=http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=427084&blobtype=pdf | idioma=inglés | formato = [[PDF]] }}</ref> ;Estrutura primaria A [[secuencia de aminoácidos]] completa deste tipo de actina determinárona Elzinga e colaboradores en [[1973]], e afinouse en traballos posteriores do mesmo autor. Contén 374 residuos de [[aminoácido]]s. O seu extremo N-terminal é moi ácido. Comeza cun [[Ácido aspártico|aspartato]] [[Acetilo|acetilado]] no seu grupo amino, mentres que o seu [[C-terminal]] é [[Base (química)|básico]], formado por unha [[fenilalanina]] precedida por unha [[cisteína]] de certa importancia funcional. Ambos os extremos sitúanse nunha posición moi próxima dentro do subdominio I. Presenta tamén algúns aminoácidos anómalos, como unha [[histidina|''N''<sup>τ</sup>-metilhistidina]] en posición 73.<ref name="Elzinga2">{{cita publicación periódica| apelido =Elzinga |autor2=Collins, JH | ano=1975 | título =The primary structure of actin from rabbit skeletal muscle. Completion and analysis of the amino acid sequence| revista =J Biol Chem. | volume=250 | número=15 | url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1150665?dopt=Abstract | idioma=inglés }}</ref> ;Estrutura terciaria-dominios Está formada por dous [[dominio proteico|dominios]] coñecidos como grande e pequeño, separados por unha fenda que leva no seu centro ao lugar para a unión do ATP-ADP+P<sub>i</sub>. Por debaixo deste existe unha greta de menor profundidade chamada "suco". Cando están na súa forma nativa, malia os seus nomes, ambos os dous dominios teñen un tamaño similar.<ref name="Elzinga" /> Nos estudos [[topoloxía|topolóxicos]], por convención, a proteína oriéntase de maneira que o dominio maior queda á esquerda, mentres que o menor se sitúa á dereita. Nesta posición, o dominio pequeno divídese á súa vez no subdominio I (posición inferior, residuos 1-32, 70-144 e 338-374) e subdominio II (posición superior, residuos 33-69). O dominio maior tamén se divide noutros dous, o subdominio III (inferior, residuos 145-180 e 270-337) e o subdominio IV (superior, residuos 181-269). A zona exposta dos subdominios I e III denomínase extremo "barbado", mentres que á dos subdominios II e IV se lle chama extremo "en punta de frecha". Esta denominación fai referencia ao feito de que debido á pequena masa do subdominio 2, a actina adquire polaridade, que se discutirá posteriormente ao falar da dinámica de ensamblaxe. Algúns autores nomean os subdominios como Ia, Ib, IIa e IIb, respectivamente.<ref name="dosremedios" /> ;Outras estruturas salientables * A estrutura supersecundaria máis salientable é unha [[lámina beta]] de cinco cadeas que se compoñen dun [[meandro beta|meandro β]] e unha unidade β-α β [[dextroxiro|dextroxira]]. Está presente en ambos os dominios. Isto suxire que a proteína xurdiu por duplicación xénica.<ref name="Kabsch" /> * O lugar de unión para o [[Adenosín trifosfato|nucleótido de adenosina]] está entre dúas estruturas en forma de [[forquita beta|forquita β]] pertencentes aos dominios 1 e 3. Os residuos implicados son Asp11-Lys18 e Asp154-His161, respectivamente. * Xusto debaixo do nucleótido encóntrase o lugar de unión para o [[catión|catión divalente]], que ''in vivo'' é con maior probabilidade o [[Magnesio|Mg<sup>2+</sup>]] ou o [[Calcio|Ca<sup>2+</sup>]] mientres que ''in vitro'' é o formado por unha estrutura [[quelación|quelante]] na que contribúen a [[lisina|Lys18]] e dous [[oxíxeno (elemento)|oxíxenos]] dos [[fosfato]]s α e β do [[nucleótido]]. Este calcio está coordinado con seis moléculas de [[auga]] que se encontran retidas polos aminoácidos [[ácido aspártico|Asp11]], Asp154, e [[glutamina|Gln137]]. Xunto co nucleótido forma un complexo que restrinxe os movementos dunha rexión chamada bisagra, situada entre os residuos 137 e 144, mantendo desta maneira a forma nativa da proteína, ata o punto de que a súa retirada [[desnaturalización (bioquímica)|desnaturaliza]] o monómero de actina. Esta rexión tamén é importante, porque determina as conformacións "aberta" ou "pechada" da fenda da proteína.<ref name="dominguez" /><ref name="dosremedios" /> * Case con seguridade existen tamén polo menos outros tres centros con menor afinidade (intermedia) e outros de baixa afinidade para catións divalentes. Especulouse sobre o papel destes centros na polimerización da actina na fase de activación.<ref name="dosremedios" /> * No subdominio 2 existe unha estrutura, chamada bucle-D o ''D-loop'' debido a que se une á [[ADNase I]], situada entre os residuos [[histidina|His40]] e [[glicina|Gly48]] que aparece como un elemento desordenado na maioría dos cristais e como unha lámina β cando está formando complexo coa ADNase I. Segundo Domínguez ''et al.'', o episodio clave da polimerización sería a propagación dun cambio conformacional desde o centro de unión para o nucleótido ata este dominio, que pasaría de ser dun bucle a unha hélice. Esta teoría parece ser refutada por outros traballos.<ref name="dominguez" /><ref name="Rould">{{cita publicación periódica | apelido =Rould | autor2 =Wan Q, Joel PB, Lowey S, Trybus KM. | ano =2006 | título =Crystal structures of expressed non-polymerizable monomeric actin in the ADP and ATP states | revista =J Biol chem | volume =281 | número =42 | doi =10.1074/jbc.M601973200 | url =http://www.jbc.org/cgi/content/full/281/42/31909?view=long&pmid=16920713 | data-acceso =7 de novembro de 2014 | url-morta =yes | dataarquivo =25 de setembro de 2019 | urlarquivo =https://web.archive.org/web/20190925054922/http://www.jbc.org/content/281/42/31909.full?view=long&pmid=16920713 }}</ref> === Actina F === [[Ficheiro:Actin filament atomic model.png|miniatura|270px|Actina F; representación da superficie dunha repetición de 13 subunidades baseada no modelo de Ken Holmes do filamento de actina (ver [[microfilamento]]).<ref name=Holmes1990>{{Cita publicación periódica | apelido1= Holmes | nome1= K.C. | apelido2= Popp | nome2= D. | apelido3= Gebhard | nome3= W. | apelido4= Kabsch | nome4= W. | ano= 1990 | title = Atomic model of the actin filament | revista= Nature | volume= 347 | número= 6288 | páxinas = 44–49 | doi = 10.1038/347044a0 | url = http://www.nature.com/nature/journal/v347/n6288/abs/347044a0.html | formato= w}}</ref>]] A descrición clásica da actina F indica que ten unha estrutura filamentosa interpretable como unha hélice [[levoxiro|levoxira]] monocatenaria cun xiro de 166º e incremento de 27,5 [[ángstrom|Å]] ou ben como unha hélice dextroxira bicatenaria con medio paso de rosca de 350-380 Å, e cada actina está rodeada doutras catro.<ref name=Devlin>{{cita libro |apelidos=Devlin |nome=Thomas M |título=Bioquímica: Libro de texto con aplicaciones clínicas |url=http://books.google.com/books?id=p3DCb9lTLx8C&pg=PA1021&lpg=PA1021&dq=la+miosina+se+une+a+la+actina+residuo&source=bl&ots=YZZKRVRbRQ&sig=WqMv1TZlXS6hakU88tdHgNLfbt4&hl=es&ei=9yZHSrjVBuPTjAeF4aRk&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4 |edición=4|ano=2004|editor=Reverte |idioma=inglés |isbn=8429172084|páxinas=1021 |capítulo=23}}.</ref> A simetría do polímero de actina, que é dunhas 2,17 subunidades por volta de hélice é incompatible coa formación de cristais, que só é posible cando estas son exactamente 2, 3, 4 ou 6 subunidades por volta. Por tanto, deben realizarse modelos interpretando datos procedentes de técnicas que salvan estes inconvenientes, como a [[microscopio electrónico|microscopia electrónica]], a [[criomicroscopia electrónica]], cristais de dímeros en distintas posicións ou [[difracción de raios X]].<ref name="Toshiro">Toshiro Oda, Mitsusada Iwasa, Tomoki Aihara, Yuichiro Maéda e Akihiro Narita (2009): [http://www.nature.com/nature/journal/v457/n7228/abs/nature07685.html The nature of the globular- to fibrous-actin transition]. Nature 457, 441-445 (22 de xaneiro de 2009) | doi:10.1038/nature07685</ref> En realidade, falar dunha "estrutura" non é correcto para algo tan dinámico como un filamento de actina, polo que sería mellor falar de distintos estados estruturais, entre os cales o dato máis constante é o incremento de 27,5 Å, mentres que a rotación das subunidades mostra unha considerable variabilidade, sendo normal observar desprazamentos de ata o 10% da súa posición ideal. Algunhas proteínas, como a [[cofilina]], parecen incrementar o ángulo de xiro, pero, novamente, pódese interpretar que, en lugar diso, estabilizan algúns "estados estruturais" normais. Estes poderían ser importantes no proceso de polimerización.<ref name="Egelman" /> As medidas do raio de xiro ou grosor do filamento son máis controvertidas: mentres que os primeiros modelos lle asignaban unha lonxitude de 25 Å, datos actuais de difracción de raios X e de criomicroscopia electrónica coinciden nunha medida duns 23,7 Å. Estes mesmos estudos determinaron con bastante precisión os puntos de contacto entre monómeros. Uns establécense con unidades da mesma cadea, entre o extremo "barbado" dun monómero e o extremo "en punta de frecha" do seguinte, mentres que os monómeros de cadeas adxacentes fan contacto lateralmente por medio de proxeccións do subdominio 4, e as máis importantes son a formada polo C-terminal e un enlace hidrofóbico formado por tres corpos nos que interveñen os residuos 39-42, 201-203 e 286. Para formaren parte dun filamento, segundo este modelo, os monómeros estarían nunha configuración chamada "plana", na que os subdominios xiran entre si, e que tamén parece encontrarse no homólogo bacteriano da actina [[MreB]].<ref name="Toshiro" /> Dado que todas as subunidades dun microfilamento apuntan cara ao mesmo extremo, dise que o [[polímero]] presenta polaridade na súa estrutura. Este feito dá lugar a unha convención consistente en nomear o extremo que posúe unha subunidade de actina que expón o lugar polo que une ATP ao medio como «extremo (-)», mentres que o cabo oposto, no cal a fenda está dirixida a outro monómero adxacente, é o «extremo (+)».<ref name="lodish" /> A denominación «en punta de frecha» e «barbado» dos extremos dos [[microfilamento]]s débese ao seu aspecto vistos con [[microscopio electrónico de transmisión]] cando se procesan mediante unha técnica denominada «decoración». Este método consiste na adición de elementos S1 da [[miosina]] a tecidos fixados con [[ácido tánico]]; esta miosina únese de forma polar aos monómeros de actina, o que dá lugar a unha configuración semellante a frechas con plumas ao longo de todo o seu fuste, onde o fuste correspondería á actina e as plumas á miosina. Deste modo, o extremo do microfilamento que queda sen miosina sobresaíndo interprétase como a punta da frecha, e o extremo oposto denomínase barbado.<ref>DA Begg, R Rodewald e LI Rebhun (1978): [http://jcb.rupress.org/cgi/content/abstract/79/3/846 The visualization of actin filament polarity in thin sections. Evidence for the uniform polarity of membrane-associated filaments]. The Journal of Cell Biology, Vol 79, 846-852.</ref> No [[músculo]], o filamento helicoidal da actina F contén tamén unha molécula de [[tropomiosina]], unha proteína dunha lonxitude de 40 [[nanómetro]]s que se enrola arredor da hélice de actina F. Durante o estado de repouso celular, a tropomiosina recobre os sitios activos da actina de modo que non pode producirse a interacción actina-miosina que orixina a contracción muscular. Unidas ao longo da febra de tropomiosina hai outras moléculas proteicas, as [[troponina]]s, complexos de tres polímeros: [[troponina I]], [[troponina T]] e [[troponina C]].<ref name="fisiologia">Arthur C. Guyton, John E. Hall [http://books.google.es/books?id=K8-d-KzxvTYC Tratado de fisiología médica] (en castelán). Publicado por Elsevier España, 2007; pág 76. ISBN 84-8174-926-5</ref> === Pregamento === [[Ficheiro:Prefoldin.png|miniatura|Modelo de fitas obtido aplicando o programa [[PyMOL]] aos datos cristalográficos da prefoldina da [[Archaea|arquea]] ''[[Pyrococcus horikoshii]]''. Poden verse as seis estruturas supersecundarias en forma de hélice enrolada "colgando" dos [[barril beta|barrís β]] centrais. Na literatura adóitase comparalas cos [[tentáculo]]s dunha [[cnidarios|medusa]]. Vista ao microscopio electrónico, a prefoldina de eucariotas ten unha estrutura moi similar.<ref name="Simons" />]] A actina pode adquirir espontaneamente unha grande parte da súa [[estrutura terciaria das proteínas|estrutura terciaria]].<ref name="Martinbenito">{{cita publicación periódica| apelido =Martín-Benito |autor2=Boskovic J, Gómez-Puertas P, Carrascosa JL, Simons CT, Lewis SA, Bartolini F, Cowan NJ, Valpuesta JM. | ano=2002 | título =Structure of eukaryotic prefoldin and of its complexes with unfolded actin and the cytosolic chaperonin CCT | revista =EMBO J | volume=21 | número=23 | páxinas=6377-86| pmid=12456645| doi=10.1093/emboj/cdf640 |url=http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=12456645 | idioma=inglés}}</ref> Porén mostra un comportamento moi especial e case único na forma en que adquire a súa [[pregamento de proteínas|forma plenamente funcional]] a partir da súa forma nativa recentemente [[tradución de proteínas|sintetizada]]. A razón da existencia dunha ruta tan especial podería ser a necesidade de evitar a presenza de monómeros de actina mal pregados, que serían tóxicos, porque poderían actuar de terminadores inadecuados da polimerización. En calquera caso, é clave para a estabilidade do citoesqueleto, e mesmo podería ser un proceso esencial para a coordinación do [[ciclo celular]].<ref name="Vandamme" /><ref name="Brackley" /> Para asegurar o correcto pregamento emprega un tipo de [[Chaperona|chaperonina]] (proteína que axuda a outras a pregarse) [[citosol|citosólica]] do grupo II, chamada CCT, formada por un dobre anel de oito subunidades diferentes (heterooctamérica) que se distingue das demais chaperonas moleculares, e en especial da súa [[homoloxía (bioloxía)|homóloga]] en [[Archaea|arqueas]] [[GroEL]], en que non precisa dunha co-chaperona que actúe de tapa sobre a cavidade central [[catálise|catalítica]]. Acepta [[substrato encimático|substratos]] uníndose a eles por medio de dominios específicos, polo que en principio se pensou que era exclusiva da actina e [[tubulina]], aínda que actualmente se comprobou por [[inmunoprecipitación]] que polo menos interacciona cun grande número de [[polipéptido]]s, que posiblemente funcionan como substratos. Actúa mediante cambios conformacionais dependentes de ATP, e en ocasiones cómpren varias roldas de liberación e catálise para que complete o seu traballo.<ref name="Stirling">{{cita publicación periódica | apelido=Stirling | nome=PC | autor2=Cuéllar J, Alfaro GA, El Khadali F, Beh CT, Valpuesta JM, Melki R, Leroux MR | ano=2006 | título=PhLP3 modulates CCT-mediated actin and tubulin folding via ternary complexes with substrates | revista=J Biol Chem | volume=281 | número=11 | páxinas=7012-21 | pmid=16415341 | doi=10.1074/jbc.M513235200 | url=http://www.jbc.org/cgi/content/full/281/11/7012?view=long&pmid=16415341 | idioma=inglés | data-acceso=07 de novembro de 2014 | url-morta=yes | dataarquivo=25 de setembro de 2019 | urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190925054825/http://www.jbc.org/content/281/11/7012.full?view=long&pmid=16415341 }}</ref> Para o seu correcto pregamento, a actina e a tubulina tamén necesitan especificamente da colaboración doutra proteína, a [[prefoldina]], un complexo heterohexamérico (formado por seis subunidades distintas), que interaccionan tan especificamente que se cre que [[Coevolución|coevolucionaron]]. No caso da actina, esta proteína únese inmediatamente a ela mentres aínda se está a traducir, aproximadamente cando ten unha lonxitude de 145 [[aminoácido]]s, que son os correspondentes ao dominio N-terminal.<ref name="Hansen">{{cita publicación periódica| apelido =Hansen | nome =WJ|autor2=Cowan NJ, Welch WJ.| ano=1999 | título =Prefoldin-nascent chain complexes in the folding of cytoskeletal proteins | revista =J Cell Biol. | número=145 | páxinas=2 | editor =265-7| pmid=10209023 | url=http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=10209023 | idioma=inglés}}</ref> Empréganse subunidades de recoñecemento diferentes para a actina e a tubulina, aínda que solapadas. Probablemente no caso da actina trátase das subunidades PFD3 e PFD4 que se unen á actina en dous lugares, o I, entre os residuos 60–79, e o II, entre os residuos 170–198. A actina recoñece, carga e entrega á CCT en conformación aberta pola parte interna do extremo dos "tentáculos" da prefoldina (ver imaxe e nota a rodapé).<ref>Neste enlace [http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=136944&rendertype=figure&id=cdf640f2] pode verse un modelo da prefoldina coa actina encaixada entre os "tentáculos" das súas subunidades.</ref> O contacto cando se entrega a actina é tan breve que non se chega a formar un complexo ternario, liberándose a prefoldina inmediatamente.<ref name="Simons">{{cita publicación periódica | apelido=Simons | nome=CT | autor2=Staes A, Rommelaere H, Ampe C, Lewis SA, Cowan NJ | ano=2004 | título=Selective contribution of eukaryotic prefoldin subunits to actin and tubulin binding | revista=J Biol Chem. | volume=279 | número=6 | páxinas=4196-203 | pmid=14634002 | doi=10.1074/jbc.M306053200 | url=http://www.jbc.org/cgi/content/full/279/6/4196?view=long&pmid=14634002#REF21 | idioma=inglés | data-acceso=07 de novembro de 2014 | url-morta=yes | dataarquivo=25 de setembro de 2019 | urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190925054825/http://www.jbc.org/content/279/6/4196.full?view=long&pmid=14634002#REF21 }}</ref> [[Ficheiro:CCT gamma apical.png|miniatura|esquerda|Modelo molecular de fitas do dominio γ apical da [[chaperona molecular|chaperonina]] CCT.]] Posteriormente, a chaperonina citosólica (CCT) realiza o pregamento da actina de forma secuencial, e formando unións coas subunidades, en lugar de simplemente encerrala na súa cavidade.<ref>No seguinte enlace [http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1808031&rendertype=figure&id=f4] dun traballo de Jaime Martín-Benito e José María Valpuesta, do centro nacional de Biotecnoloxía do CSIC, pode verse a configuración en dobre anel da chaperonina CCT, e as súas subunidades.</ref> Para iso posúe zonas específicas de recoñecemento no seu dominio β apical. A primeira etapa do pregamento consistiría no recoñecemento dos residuos 245-249. Posteriormente, establecerían contacto outros determinantes.<ref name="Neirynck">{{cita publicación periódica| apelido =Neirynck |autor2= Waterschoot D, Vandekerckhove J, Ampe C, Rommelaere H | ano=2006 | título =Actin interacts with CCT via discrete binding sites: a binding transition-release model for CCT-mediated actin folding | revista=J Mol Biol. | volume=355 | número=1 | páxinas=124-38 | pmid=16300788}}</ref> Tanto a actina coma a tubulina únense á CCT en conformacións abertas en ausencia de ATP. No caso da actina, en cada cambio conformacional únese a dúas subunidades, a diferenza da tubulina, que o fai a catro. A actina ten secuencias de unión específicas, interaccionando coas subunidades CCTδ e β ou ben con CCTδ e CCTε. Trala unión de AMP-PNP á CCT, os substratos van movéndose pola cavidade da chaperonina. Parece ser tamén que no caso da actina cómpre a actuación da proteína CAP como un posible cofactor nos estadios finais do pregamento da actina.<ref name="Brackley">{{cita publicación periódica| apelido =Brackley |autor2=Grantham J| ano=2009 | título =Activities of the chaperonin containing TCP-1 (CCT): implications for cell cycle progression and cytoskeletal organisation | revista =Cell Stress Chaperones | volume= 14| número=1 | páxinas=23-31| pmid=18595008| doi=10.1007/s12192-008-0057-x | url=http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=18595008 | idioma=inglés}}</ref> Aínda non se coñece con exactitude a regulación deste proceso, pero sábese que a proteína PhLP3 (proteína semellante á [[fosducina]]) regula a súa actividade inhibíndoa, por medio da formación dun complexo ternario.<ref name="Stirling" /> === Mecanismo catalítico da ATPase === A actina é unha [[ATPase]], é dicir, un [[encima]] que hidroliza ATP. Este conxunto de encimas caracterízase por actuar con extrema lentitude. Esta ATPase "actívase", ou o que é o mesmo, a súa velocidade aumenta unhas 40.000 veces cando a actina forma parte dun filamento.<ref name="Egelman" /> Un valor de referencia para esta taxa de hidrólise baixo certas condicións ideais sería 0,3 [[segundo|s<sup>-1</sup>]]. Posteriormente, o P<sub>i</sub> permanecería moito tempo unido á actina xunto ao ADP, liberándose preto do extremo do filamento.<ref name="Vavylonis">{{cita publicación periódica| apelido =Vavylonis | nome =D |autor2=Yang Q, O'Shaughnessy B. | ano=2005 | título =Actin polymerization kinetics, cap structure, and fluctuations | revista =Proc Natl Acad Sci U S A. | volume=102 | número=24 | páxinas=8543-8| pmid=15939882| doi=10.1073/pnas.0501435102| url=http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=15939882 | idioma=inglés}}</ref> Polo momento non se coñecen os detalles moleculares do mecanismo catalítico. Pero, aínda que existe moita polémica ao respecto, parece claro que para a hidrólise do ATP cómpre que a proteína teña unha conformación "pechada", e crese que achega á distancia axeitada os residuos implicados.<ref name="Egelman">{{cita publicación periódica | apelido=Egelman | autor2=Reisler, E | ano=2007 | título=Actin structure and function: what we still do not understand | revista=J Biol Chem | volume=282 | número=50 | doi=10.1074/jbc.R700030200 | url=http://www.jbc.org/cgi/content/full/282/50/36133 | data-acceso=07 de novembro de 2014 | url-morta=yes | dataarquivo=25 de maio de 2009 | urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090525031846/http://www.jbc.org/cgi/content/full/282/50/36133 }}</ref> Un dos residuos clave sería o [[Ácido glutámico|Glu137]], situado no subdominio 1. A súa función sería ancorar a molécula de auga que realiza un [[nucleófilo|ataque nucleofílico]] ao [[enlace químico|enlace]] do fosfato γ do ATP, mentres o nucleótido se une fortemente aos subdominios 3 e 4. A lentitude do proceso catalítico deberíase á gran distancia e posición nesgada desta molécula de auga con respecto ao seu reactante. Con moita probabilidade, o cambio conformacional que se produce por rotación de dominios entre as formas G e F da actina aproxima o Glu137, permitindo a súa hidrólise. Segundo este modelo, a polimerización e a función ATPase estarían desacopladas nun primeiro momento.<ref name="Toshiro" /> == Xenética == A actina é unha das proteínas máis conservadas ao longo da [[evolución]] porque interacciona cun gran número de proteínas. Hai un 80,2% de conservación de secuencia a nivel de xene entre a de ''[[Homo sapiens]]'' e a do lévedo ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'', e un 95% de conservación da [[estrutura primaria das proteínas|estrutura primaria]] do produto proteico. Aínda que a maioría dos lévedos teñen só un xene para a actina, os eucariotas superiores, en xeral, expresan varias [[isoforma]]s de actina codificadas por unha familia de xenes relacionados. Os mamíferos teñen polo menos seis xenes de isoformas de actina codificadas en xenes separados,<ref name="Vandekerckhove J. and Weber K.">{{Cita publicación periódica | author = Vandekerckhove J, Weber K | title = At least six different actins are expressed in a higher mammal: an analysis based on the amino acid sequence of the amino-terminal tryptic peptide | journal = J. Mol. Biol. | volume = 126 | issue = 4 | pages = 783–802 |date=December 1978 | pmid = 745245 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90020-7}}</ref> que se dividen en tres clases (alfa, beta e gamma) segundo os seus [[punto isoeléctrico|puntos isoeléctricos]]. En xeral, as actinas alfa atópanse no músculo (α-esquelética, α-liso aórtico, α-cardíaca, e γ2-liso entérico), mentres que as isoformas beta e gamma son abundantes en células non musculares (β- e γ1-citoplásmicas). Aínda que as secuencias de aminoácidos e as propiedades ''[[in vitro]]'' das isoformas son moi similares, estas isoformas non poden substituírse completamente unhas por outras ''[[in vivo]]''.<ref name="Khaitlina SY">{{Cita publicación periódica | author = Khaitlina SY | title = Functional specificity of actin isoforms | journal = Int. Rev. Cytol. | volume = 202 | issue = | pages = 35–98 | year = 2001 | pmid = 11061563 | doi = 10.1016/S0074-7696(01)02003-4}}</ref> O xene típico de actina ten aproximadamente un [[5'-UTR]] duns 100 nucleótidos, unha rexión traducida de 1200 nucleótidos, e un [[3'-UTR]] de 200 nucleótidos. A maioría dos xenes de actina están interrompidos por [[intrón]]s, e teñen ata seis intróns en 19 posibles localizacións ben caracterizadas. A grande conservación da familia fai que a actina sexa o modelo favorito para realizar estudos que comparan modelos de intróns temperáns e tardíos da evolución dos intróns. Todos os [[procariota]]s non esféricos parecen posuír xenes como o [[MreB]], que codifican [[homoloxía (bioloxía)|homólogos]] da actina; estes xenes son necesarios para o mantemento da forma da célula. O xene ParM derivado dun [[plásmido]] codifica unha proteína similar á actina cuxa forma polimerizada é inestable dinamicamente, e parece intervir para repartir o [[ADN]] do plásmido entre as células fillas durante a [[división celular]] por un mecanismo análogo ao empregado polos microtúbulos durante a [[mitose]] eucariótica.<ref name=" Garner EC et al.">{{Cita publicación periódica |author=Garner EC, Campbell CS, Weibel DB, Mullins RD |title=Reconstitution of DNA segregation driven by assembly of a prokaryotic actin homolog |journal=Science |volume=315 |issue=5816 |pages=1270–4 |date=March 2007 |pmid=17332412 |pmc=2851738 |doi=10.1126/science.1138527}}</ref> == Dinámica de ensamblaxe == [[Ficheiro:Thin filament formation es.svg|miniatura|Mecanismo de polimerización da actina G a actina F; nótese a hidrólise do ATP.]] A actina F combina as cualidades de ser resistente e dinámica. A diferenza doutros [[polímero]]s, como o [[ADN]], que manteñen unidos os seus elementos constitutivos mediante [[covalente|enlaces covalentes]], nos filamentos de actina os monómeros ensámblanse por medio de enlaces más febles de tipo non covalente. Isto, que en principio debilita a estrutura, porque se podería romper por [[axitación térmica]], soluciónase grazas ao establecemento de enlaces laterais cos monómeros veciños. Ao mesmo tiempo, os enlaces febles teñen a vantaxe de que os extremos do filamento poden liberar ou incorporar doadamente [[monómero]]s, de maneira que se poden remodelar rapidamente e cambiar a estrutura celular da que son responsables en resposta a estímulos ambientais. Isto último xunto co mecanismo [[bioquímico]] polo que se efectúa é o que se coñece como "dinámica de ensamblaxe".<ref name="alberts" /> ;Nucleación e polimerización A polimerización e despolimerización da actina é necesaria para a quimiotaxe e a citocinese. Cómpren factores nucleantes para estimular a polimerización da actina. Un deses factores nucleantes é o complexo [[Arp2/3]], que imita ao dímero de actina G para estimular a nucleación (ou formación do primeiro trímero) de actina G monomérica. O complexo Arp2/3 únese aos filamentos de actina cun ángulo de 70º para formar novas ramas de actina nos filamentos de actina existentes. Ademais, aos filamentos de actina únese ATP, e a hidrólise deste ATP estimula a desestabilización do polímero. O crecemento dos filamentos de actina pode ser regulado polas proteínas [[timosina]] e [[profilina]]. A timosina únese á actina G para amortecer o proceso de polimerización, mentres que a profilina únese á actina G para intercambiar ADP por ATP, promovendo a adición monomérica ao extremo barbado (+) dos filamentos de actina F. ;Estudos ''in vitro'' Os estudos da dinámica de adición e perda de subunidades dos microfilamentos realizáronse ''[[in vitro]]'' (é dicir, no laboratorio, fóra de sistemas celulares) debido a que o polímero de actina resultante dá lugar á mesma actina F producida ''[[in vivo]]'', onde este proceso está controlado por moitas proteínas para responder ás necesidades celulares, de modo que sería moi difícil observar as súas condicións básicas.<ref name=Kawamura1970>{{Cita publicación periódica | apelido1= Kawamura | nome1= M. | apelido2= Maruyama | nome2= K. | ano= 1970 | título = Electron Microscopic Particle Length of F-Actin Polymerized in Vitro | revista= Journal of Biochemistry | volume= 67 | número= 3 | páxinas = 437 | url = http://jb.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/67/3/437}}</ref> ''In vitro'', este feito prodúcese de forma secuencial: primeiro, dáse unha «fase de activación», na que a unión e intercambio de catións divalentes en lugares específicos da actina G, unidos a ATP, producen un cambio conformacional, coñecido ás veces como Actina G* ou monómero de actina F, porque é máis parecida ás unidades que se sitúan no filamento.<ref name="dosremedios" /> Isto prepáraa para a seguinte «fase de nucleación», na cal a actina G dá lugar a pequenos fragmentos inestables de actina F con capacidade de polimerizar. Inicialmente, fórmanse [[dímero]]s e [[trímero]]s de maneira inestable. Cando o número destes é grande dabondo, ten lugar a «fase de elongación», na que o filamento se forma e medra rapidamente por adición reversible de novos monómeros a ambos os extremos.<ref name=cellcooper>{{cita libro|apelidos= Cooper|nome= Geoffrey M. |autor2=Robert E. Hausman|título= The cell: a molecular approach||ano= 2007 |editor= ASM Press, Washington|idioma= inglés|isbn= 0878932194|capítulo=Chapter 12: The Cytoskeleton and Cell Movement}}</ref> Finalmente, no «equilibrio estacionario», os monómeros de actina G intercámbianse nos extremos do microfilamento sen que varíe a lonxitude total do polímero.<ref name="biolcel">Marc Maillet [http://books.google.es/books?id=54vSCCv33pYC Biología celular] (en castelán). Publicado por Elsevier España, 2002; páx. 132. ISBN 84-458-1105-3</ref> Nesta última fase defínese a «concentración crítica C<sub>c</sub>» como a relación entre as constantes de ensamblaxe e desensamblaxe (trátase, pois, dunha [[constante de disociación]]), e representa a [[concentración]] de actina G na cal a dinámica de adición e eliminación de monómeros non produce unha modificación na lonxitude do microfilamento. Nas condicións usuais ''[[in vitro]]'', C<sub>c</sub> é 0,1 μM,<ref>{{cita web| url= http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1304143&rendertype=table&id=tbl2 |título= Táboa das constantes de asociación e disociación das diferentes especies de monómeros ao filamento de actina, segundo a literatura científica.}}</ref> o que significa que a valores maiores dáse unha polimerización e a valores menores, unha despolimerización.<ref name=Kirschner1980>{{Cita publicación periódica | apelido= Kirschner | nome= M.W. | ano= 1980 | título = Implications of treadmilling for the stability and polarity of actin and tubulin polymers in vivo | revista= The Journal of Cell Biology | volume= 86 | número= 1 | páxinas = 330–334 |doi=10.1083/jcb.86.1.330 | url = http://www.jcb.org/cgi/reprint/86/1/330.pdf | pmid = 6893454 | formato= w}}</ref> ;Papel da hidrólise do ATP Un asunto importante que se introduciu no apartado anterior é o feito de que, aínda que a actina hidroliza ATP, todo parece indicar que isto non intervén na ensamblaxe, porque, por unha parte, a hidrólise prodúcese en grande medida no interior do filamento, e por outra, o ADP tamén pode polimerizar. Isto formula a cuestión de comprender cal é o proceso [[termodinámica|termodinamicamente]] desfavorable que require un gasto de [[enerxía]] tan enorme. O chamado "ciclo da actina", que liga a hidrólise á polimerización, consiste na adición de monómeros de Actina G-ATP preferentemente no extremo barbado, creando un fluxo de monómeros cara ao extremo en punta de frecha no que se coñece como "cinta de transporte" (''treadmilling'', en [[idioma inglés|inglés]]), onde os monómeros estarían en forma de Actina F-ADP e serían liberados, intercambiando posteriormente este ADP por ATP e pechando dese modo o ciclo. Pouco despois da adición, prodúcese a hidrólise do ATP de forma relativamente rápida. Existen dúas hipóteses sobre como se produce, a estocástica, na que a hidrólise se produciría ao chou influída en certo modo polas moléculas veciñas, e a vectorial, na que só se produciría no límite con outras moléculas que xa hidrolizaron o seu ATP. En calquera caso, non se libera o P<sub>i</sub> resultante, senón que permanece un tempo unido non covalentemente á actina-ADP, de maneira que nun filamento existirían tres especies de actina: ATP-Actina, ADP+P<sub>i</sub>-Actina e ADP-Actina.<ref name="Vavylonis" /> O contido dun filamento en cada unha destas especies depende da súa lonxitude e estado: ao comezo da elongación, o filamento ten unha composición aproximadamente equivalente de monómeros con ATP e ADP+P<sub>i</sub> e só unha pequena cantidade xunto ao extremo (-) de actina-ADP. A medida que se acada o estado estacionario, a situación invértese, e a maior parte do filamento está con ADP e só a zona preto do extremo (+) contén ADP+P<sub>i</sub>, mentres que o ATP está reducido ao extremo.<ref name="Lewin">{{cita libro |apelidos=Lewin |nome=Benjamin |título=Cells |url=http://books.google.com/books?id=2VEGC8j9g9wC&pg=PA378&dq=hydrolysis+actin+polymerization&lr=&client=iceweasel-a&hl=es |formato=[[Google]] books|ano=2006 |editor=Jones & Bartlett Publishers|idioma=inglés |isbn=9780763739058}}</ref> Se comparamos os filamentos de actina-ADP puros con aqueles que incorporan ATP, nos primeiros as constantes críticas son similares en ambos os extremos, mentres que nos outros dous nucleótidos a C<sub>c</sub> é diferente: No extremo (+) Cc<sup>+</sup>=0,1 μM, mentres que no extremo (-) Cc<sup>-</sup>=0,8 μM, co cal se dan as seguintes situacións:<ref name="lodish" /> * Para concentracións de actina G-ATP menores que Cc<sup>+</sup> non se produce a elongación do filamento. * Para concentracións de actina G-ATP menores que Cc<sup>-</sup> pero maiores que Cc<sup>+</sup> a elongación dáse no extremo (+). * Para concentracións de actina G-ATP maiores que Cc<sup>-</sup> o [[microfilamento]] crece en ambos os extremos. Por tanto, pódese deducir que a enerxía da hidrólise utilízase para crear un verdadeiro "estado estacionario", é dicir, crear un fluxo en lugar dun simple equilibrio, o cal dota ao filamento de dinamismo, polaridade e forza de tracción, o que xustifica o gasto pola ganancia de funcións biolóxicas esenciais.<ref name="Vavylonis" /> Ademais, as proteínas que se unen á actina que controlan este dinamismo detectan a configuración dos distintos tipos de monómeros, como se verá na próxima sección. Nos [[estereocilio]]s parece existir unha excepción na forma de acoplamento típica dos microfilamentos mediante cinta de transporte (''treadmilling''). Neste caso, o control do tamaño da estrutura sería totalmente apical e dalgunha maneira controlada pola expresión xénica, é dicir, pola cantidade total de monómero de proteína sintetizada nun momento dado.<ref>{{cita publicación periódica | doi = 10.1038/nature10745 | issn = 0028-0836 | volume = 481 | número = 7382 | páxinas = 520-524 | apelido = Zhang | nome = Duan-Sun |autor2= Valeria Piazza, Benjamin J. Perrin, Agnieszka K. Rzadzinska, J. Collin Poczatek, Mei Wang, Haydn M. Prosser, James M. Ervasti, David P. Corey, Claude P. Lechene | título = Multi-isotope imaging mass spectrometry reveals slow protein turnover in hair-cell stereocilia | revista = Nature | dataacceso = 27-01-2012 | data = 15-01-2012 | url = http://www.nature.com/doifinder/10.1038/nature10745 | idioma = inglés}}</ref> === Proteínas asociadas === [[Ficheiro:Profilin actin complex.png|miniatura|Complexo actina (verde) - profilina (azul).<ref>[http://www.pdb.org/pdb/explore/explore.do?structureId=2BTF THE STRUCTURE OF CRYSTALLINE PROFILIN-BETA-ACTIN] [[Protein Data Bank]]</ref> A profilina mostrada pertence ao grupo II, presente característicamente en [[ril]]es e [[encéfalo]].]] ''[[In vivo]]'', o citoesqueleto de actina non está composto exclusivamente de actina, senón que para a súa xeración, permanencia e función require outras proteínas; estas denomínanse ''[[proteínas de unión a la actina]]'' ou ''proteínas que se unen á actina'' (ABP, ''actin binding proteins'') e interveñen na súa polimerización e despolimerización, estabilidade, organización en feixes ou redes, e na súa fragmentación e destrución.<ref name=biolcel /> A diversidade destas proteínas é tan grande, que se considera que a actina é a proteína que participa no maior número de [[interaccións proteína-proteína]] de todas as coñecidas.<ref>{{cita publicación periódica| apelido =Domínguez | nome =R| ano=2004 | título =Actin-binding proteins--a unifying hypothesis. | volume=29 | número=11 | páxinas=572-8 |pmid=15501675}}</ref> Por exemplo, existen elementos que secuestran a actina G, impedindo a súa incorporación aos microfilamentos. De igual maneira, existen proteínas que estimulan a súa polimerización ou que dotan de complexidade ás redes en síntese.<ref name="lodish" /> Entre elas están: * A [[timosina|timosina β4]] é unha proteína de 5 kDa que se pode unir á actina G-ATP cunha [[estequiometría]] de 1:1; isto quere dicir que unha unidade de timosina β4 se une a outra de actina G, nesta proporción. O seu papel é impedir a incorporación dos monómeros ao polímero en crecemento.<ref name=Goldschmidt-clermont1992>{{Cita publicación periódica | apelido1= Goldschmidt-clermont | nome1= P.J. | apelido2= Furman | nome2= M.I. | apelido3= Wachsstock | nome3= D. | apelido4= Safer | nome4= D. | apelido5= Nachmias | nome5= V.T. | apelido6= Pollard | nome6= T.D. | ano= 1992 | título = The control of actin nucleotide exchange by thymosin β 4 and profilin. A potential regulatory mechanism for actin polymerization in cells | revista= Molecular Biology of the Cell | volume= 3 | número= 9 | páxinas = 1015–1024 | url = http://www.molbiolcell.org/cgi/content/abstract/3/9/1015}}</ref> * A [[profilina]], unha proteína [[citosol|citosólica]] de 15 kDa que tamén se une con estequiometría 1:1 aos monómeros de actina G-ATP, mais que ten unha función distinta: facilita o intercambio de nucleótidos de ATP por ADP. Ademais, está envolvida noutras funcións celulares, como a unión de repeticións de [[Prolina|Pro]] noutras proteínas ou de [[lípido]]s que actúan como [[segundo mensaxeiro|segundos mensaxeiros]].<ref name="Witke">Witke, W., Podtelejnikov, A., Di Nardo, A., Sutherland, J., Gurniak, C., Dotti, C., and M. Mann (1998) In Mouse Brain Profilin I and Profilin II Associate With Regulators of the Endocytic Pathway and Actin Assembly. The EMBO Journal 17(4): 967-976. Entrez Pubmed 9463375. PMID 9463375.</ref><ref name="Carlsson">Carlsson L, Nyström LE, Sundkvist I, Markey F, Lindberg U. (1977) Actin polymerizability is influenced by profilin, a low molecular weight protein in non-muscle cells. J. Mol. Biol. 115:465-483 Entrez Pubmed 563468. PMID 563468.</ref> [[Ficheiro:Gelsolin.png|miniatura|esquerda|A proteína [[xelsolina]], coadxuvante na ensamblaxe e desensamblaxe da actina. Posúe seis subdominios, chamados S1-S6. Cada un posúe cinco [[láminas beta|láminas β]] flanqueadas por dúas [[hélice alfa|hélices α]], unha das cales está situada perpendicularmente ás láminas β e outra en posición paralela. O extremo N-terminal (S1-S3) forma unha folla β, tal e como o C-terminal (S4-S6).<ref name="Kiselar">{{cita publicación periódica |autor=Kiselar, J., Janmey, P., Almo, S., Chance, M. |título=Visualizing the Ca2+-dependent activation of gelsolin by using synchrotron footprinting |revista=PNAS |ano=2003 |volume=100 |número=7 |páxinas=3942–3947 |url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/7/3942 |pmid=12655044 |doi=10.1073/pnas.0736004100 |data-acceso=07 de novembro de 2014 |dataarquivo=01 de outubro de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20071001045556/http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/7/3942 }}</ref>]] Outras proteínas que se unen á actina regulan a lonxitude dos microfilamentos realizando cortes neles, o que dá lugar a novos extremos activos para a polimerización. Por tanto, se un microfilamento, que posúe dous extremos aos que poden unirse ou disociarse monómeros, é cortado dúas veces, orixínanse tres novos microfilamentos con seis extremos; a nova situación favorece a dinámica de ensamblaxe e desensamblaxe. Entre estas proteínas salientan a [[xelsolina]] e a [[cofilina]]. O corte realízano primeiramente mediante cambios na [[conformación]] do monómero de actina ao que se unen no polímero, e despois quedan recubrindo o novo extremo (+) xerado, o que impide o agregado ou o intercambio de novas subunidades de actina G e, como os extremos (-) quedan sen recubrir, favorecen a despolimerización dos filamentos.<ref name=Southwick2000>{{Cita publicación periódica| apelido= Southwick| nome= Frederick S.| ano= 2000| título= Gelsolin and ADF/cofilin enhance the actin dynamics of motile cells| revista= Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America| volume= 97| número= 13| páxinas= 6936| doi= 10.1073/pnas.97.13.6936| url= http://www.pnas.org/cgi/content/full/pnas;97/13/6936| pmid= 10860951| data-acceso= 07 de novembro de 2014| dataarquivo= 25 de setembro de 2019| urlarquivo= https://web.archive.org/web/20190925054825/https://www.pnas.org/content/97/13/6936.full}}</ref> Outro tipo de proteínas que se unen á actina recobren os extremos da actina F para estabilizalos, mais sen capacidade de rompelos. Exemplos destas proteínas son [[CapZ]] (que une os extremos (+) segundo os niveis de [[calcio|Ca<sup>2+</sup>]]/[[calmodulina]] da célula, niveis que dependen de sinais externos e internos da célula e que interveñen na regulación das súas funcións biolóxicas)<ref name=Caldwell1989>{{Cita publicación periódica | apelido1= Caldwell | nome1= J.E. | apelido2= Heiss | nome2= S.G. | apelido3= Mermall | nome3= V. | apelido4= Cooper | nome4= J.A. | ano= 1989 | título = Effects of CapZ, an actin-capping protein of muscle, on the polymerization of actin | revista= Biochemistry | volume= 28 | número= 21 | páxinas = 8506–8514 | doi = 10.1021/bi00447a036 | url = http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/bi00447a036 | formato= w}}</ref> ou a [[tropomodulina]] (que se une aos extremos (-)). A tropomodulina é esencial como estabilizador da actina F presente nas [[miofibrila]]s dos [[sarcómero]]s do [[músculo]], estruturas caracterizadas pola súa grande estabilidade.<ref name=Weber1994>{{Cita publicación periódica | apelido1= Weber | nome1= A. | apelido2= Pennise | nome2= C.R. | apelido3= Babcock | nome3= G.G. | apelido4= Fowler | nome4= V.M. | ano= 1994 | título = Tropomodulin caps the pointed ends of actin filaments | revista= The Journal of Cell Biology | volume= 127 | número= 6 | páxinas = 1627–1635 | doi = 10.1083/jcb.127.6.1627 | url = http://www.jcb.org/cgi/reprint/127/6/1627.pdf | pmid = 7798317}}</ref> [[Ficheiro:Arp2 3 complex.png|miniatura|Estrutura atómica da Arp2/3.<ref>Robinson RC, Turbedsky K, Kaiser DA, Marchand JB, Higgs HN, Choe S, Pollard TD. (2001) [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11721045 Crystal structure of Arp2/3 complex] (en inglés). Science 294(5547):1679-84.</ref> Cada cor corresponde a unha subunidade: Arp3, laranxa; Arp2, azul mariño (as subunidades 1 e 2 non se mostran); p40, verde; p34, azul claro; p20, azul escuro; p21, maxenta; p16, amarelo.]] O [[complexo Arp2/3]] está amplamente difundido en todos os organismos eucariotas.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Mullins, R. D.|autor2=Pollard, T.D.|título=Structure and function of the Arp2/3 complex|revista=Current Opinion in Structural Biology|volume=9|número=2|data=abril 1999|páxinas=244–249|editor=Elsevier|doi=10.1016/S0959-440X(99)80034-7|url=http://www.ingentaconnect.com/content/els/0959440x/1999/00000009/00000002/art80034?token=00431ce3643f038fde4775686f2357275c277b422c40465d483f2544446e7b6dea2|dataacceso=2007-10-03|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20141107194144/http://www.ingentaconnect.com/content/els/0959440x/1999/00000009/00000002/art80034?token=00431ce3643f038fde4775686f2357275c277b422c40465d483f2544446e7b6dea2|dataarquivo=07 de novembro de 2014|urlmorta=yes}}</ref> Está composto por sete subunidades, algunhas das cales posúen unha [[topoloxía]] claramente relacionada coa súa función biolóxica: dúas das súas subunidades, denominadas «ARP2» e «ARP3», posúen unha [[estrutura das proteínas|estrutura]] moi semellante á dos propios monómeros de actina. Dita homoloxía permite a ambas as unidades comportarse como [[nucleación|axentes nucleantes]] da polimerización dos monómeros de actina G a actina F. Ademais, este complexo é necesario para establecer estruturas dendríticas e en [[anastomose]] (bifurcadas ou en rede), e, por tanto, máis complexas, de actina F.<ref name="Machesky and Gould">{{Cita publicación periódica|autor=Laura M Machesky|autor2=Kathleen L Gould|título=The Arp2/3 complex: a multifunctional actin organizer|revista=Current Opinion in Cell Biology|volume=11|número=1|data=febreiro 1999|páxinas=117-121|doi=10.1016/S0955-0674(99)80014-3|url=http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6VRW-3W8SD3R-G&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=c399e9d447df11d385cbefe9b44056d7|data-acceso=07 de novembro de 2014|dataarquivo=05 de xullo de 2009|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090705021249/http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6VRW-3W8SD3R-G&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=c399e9d447df11d385cbefe9b44056d7|url-morta=yes}}</ref> === Inhibidores químicos === [[Ficheiro:Skeletal formula of phalloidin.svg|miniatura|Estrutura química da [[faloidina]].]] Existen varias [[toxina]]s que interfiren coa dinámica das actinas, tanto despolimerizándoas ([[latrunculina]] e [[citocalasina D]]) coma estabilizándoas ([[faloidina]]): * A latrunculina, unha toxina producida por [[porifera|poríferos]], únese á actina G impedindo a súa unión aos microfilamentos.<ref name=Morton2000>{{Cita publicación periódica | apelido1= Morton | nome1= W.M. | apelido2= Ayscough | nome2= K.R. | apelido3= McLaughlin | nome3= P.J. | ano= 2000 | título = Latrunculin alters the actin-monomer subunit interface to prevent polymerization | revista= Nature Cell Biology | volume= 2 | número= 6 | páxinas = 376–378 | doi = 10.1038/35014075 | url = http://www.era.lib.ed.ac.uk/retrieve/1796/Mclaughlin.pdf}}</ref> * A citocalasina D, un [[alcaloide]] producido por [[fungo (bioloxía)|fungos]], únese ao extremo (+) da actina F impedindo a adición de novos monómeros.<ref name=Cooper1987>{{Cita publicación periódica | apelido= Cooper | nome= J.A. | ano= 1987 | título = Effects of cytochalasin and phalloidin on actin | revista= The Journal of Cell Biology | volume= 105 | número= 4 | páxinas = 1473–1478 | doi = 10.1083/jcb.105.4.1473 | url = http://www.jcb.org/cgi/reprint/105/4/1473.pdf}}</ref> Describíronse os efectos da citocalasina D, mediados pola alteración da dinámica de actinas, na actividade de [[p53]] (en animais)<ref name=Rubtsova1998>{{Cita publicación periódica | apelido1= Rubtsova | nome1= S.N. | apelido2= Kondratov | nome2= R.V. | apelido3= Kopnin | nome3= P.B. | apelido4= Chumakov | nome4= P.M. | apelido5= Kopnin | nome5= B.P. | apelido6= Vasiliev | nome6= J.M. | ano= 1998 | título = Disruption of actin microfilaments by cytochalasin D leads to activation of p53 | revista= FEBS Letters | volume= 430 | número= 3 | páxinas = 353–357 | doi = 10.1016/S0014-5793(98)00692-9 | url = http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0014579398006929}}</ref> ou en respostas [[gravitropismo|gravitrópicas]] (en [[Plantae|plantas]]).<ref name=Staves1997>{{Cita publicación periódica | apelido1= Staves | nome1= M.P. | apelido2= Wayne | nome2= R. | apelido3= Leopold | nome3= A.C. | ano= 1997 | título= Cytochalasin D does not inhibit gravitropism in roots | revista= American Journal of Botany | volume= 84 | número= 11 | páxinas= 1530–1530 | doi= 10.2307/2446614 | url= https://bsapubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.2307/2446614 | data-acceso= 01 de febreiro de 2019 | data-arquivo= 25 de setembro de 2019 | url-arquivo= https://web.archive.org/web/20190925054826/https://bsapubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.2307/2446614 | url-morta= yes }}</ref> * A faloidina, unha toxina illada do fungo ''[[Amanita phalloides]]'', únese ao interface existente entre os monómeros de actina adxacentes do polímero de actina F, o que evita a despolimerización da actina F.<ref name=Cooper1987 /> == Funcións e localización == A proteína actina encóntrase tanto no [[citoplasma]] coma no [[núcleo celular]].<ref name=Grummt2006 /> A súa localización está regulada polas vías de [[transdución de sinais]] que integran os estímulos que a célula recibe e que permite a reestruturación das redes de actina en resposta a eles. En ''[[Dictyostelium]]'', intervén a ruta dos [[fosfoinosítido]]s mediada pola [[fosfolipase D]].<ref>{{Cita publicación periódica | apelido= M.V. Wakelam | nome= T.R. Insall | ano= 2005 | título = Phospholipase D activity is essential for actin localization and actin-based motility in Dictyostelium | revista= Biochemical Journal | volume= 389 | número= Pt 1 | páxina = 207 | doi = 10.1042/BJ20050085 | url = http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1184553 | formato= w}}</ref> Os filamentos de actina son especialmente abondosos e estables nas [[fibra muscular|fibras musculares]]. Dentro do [[sarcómero]] (a unidade morfolóxica e fisiolóxica das fibras musculares) a actina disponse formando as bandas I e A; nestas últimas, preséntase conxuntamente coa miosina.<ref name="eckert">{{Cita libro | apelidos = Randall | nome = D. |autor2= Burggren, W. et French, K. | título = Eckert Fisiología animal| edición = 4ª | id = ISBN 84-486-0200-5}}</ref> === Citoesqueleto === [[Ficheiro:MEF microfilaments.jpg|miniatura|Micrografía de fluorescencia que mostra a actina F (en verde) en [[fibroblasto]]s de rato.]] {{Artigo principal| Microfilamento}} Os microfilamentos interveñen no movemento de todas as células móbiles, mesmo nas non musculares, porque se describiu que os [[fármaco]]s que desorganizan a actina F (como as [[citocalasina]]s) afectan á actividade de ditas células. A proteína actina supón o 2% do total de proteínas en [[hepatocito]]s, o 10% en [[fibroblasto]]s, o 15% en [[ameba]]s e ata o 50-80% en [[plaqueta]]s activadas.<ref name="Pujol">{{cita libro|apelidos= Pujol-Moix|título= Trombocitopenias |edición=2da|url=http://books.google.es/books?id=l_X1vOPyyl4C&source=gbs_navlinks_s|ano= 2001|editor= [[Elsevier]], España|idioma= castelán|isbn= 8481745952|páxinas=25}}</ref> Existen distintos grupos de actina, con estrutura e funcións lixeiramente distintas. A actina α é exclusiva das fibras musculares, e a actina presente noutras células adoita ser dos tipos β e γ. Ademais, a actina de tipos distintos ao α adoita ter unha alta taxa de recambio que provoca que a maior parte dela non forme parte de estruturas permanentes. Así, os microfilamentos nas células non musculares aparecen de dúas formas:<ref name="paniagua" /> * Redes de microfilamentos. Na célula animal é común que baixo a [[membrana plasmática]] se forme un córtex celular ateigado de microfilamentos no que non hai [[orgánulo]]s. Esta rede está en relación con abundantes [[receptor celular|receptores celulares]] que [[transdución de sinais|transducen sinais]] do exterior da célula. * Feixes de microfilamentos. Estes microfilamentos, dispostos en redes, son de maior lonxitude e interveñen, en asociación con proteínas contráctiles como a [[miosina non muscular]], no desprazamento de substancias a nivel intracelular. ==== Lévedos ==== En [[lévedo]]s, o citoesqueleto de actina é clave durante os procesos de [[endocitose]], [[citocinese]], determinación da [[polaridade celular]] e durante a [[morfoxénese]]. Estes procesos, ademais de depender da actina, implican a 20 ou 30 proteínas asociadas, moi conservadas evolutivamente, xuntro con multitude de moléculas de sinalización; a combinación de todos estes elementos permite unha ensamblaxe modulada espacial e temporalmente que define a bioloxía celular en resposta a estímulos internos e externos.<ref name=Moseley2006>{{Cita publicación periódica | apelido1= Moseley | nome1= James B. | apelido2= Goode | nome2= Bruce L. | ano= 2006 | título = The Yeast Actin Cytoskeleton: from Cellular Function to Biochemical Mechanism | revista= Microbiology and Molecular Biology Reviews | volume= 70 | número= 3 | páxinas = 605–645 | doi = 10.1128/MMBR.00013-06 | url = http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1594590 | pmid = 16959963}}</ref> Os lévedos posúen tres grandes tipos de elementos produto da asociación da actina: parches, cables e aneis que, malia detectarse durante longos períodos de tempo, vense sometidos a un equilibrio dinámico debido á continua polimerización e despolimerización. Como proteínas accesorias, posúen unha cofilina/ADF de 16 kDa (codificiada por un único xene, denominado ''COF1''); o Aip1, un cofactor da cofilina que favorece a desensamblaxe dos microfilamentos; o Srv2/CAP, un regulador da dinámica relacionado con proteínas [[adenilil ciclase]]s; unha profilina de aproximadamente 14 kDa que se asocia aos monómeros de actina; e a twinfilina, unha proteína de 40 kDa implicada na organización das estruturas tipo parche.<ref name=Moseley2006 /> ==== Plantas ==== Os estudos de [[xenómica]] de plantas revelaron a existencia de isovariantes proteicas dentro da familia de xenes da actina. En ''[[Arabidopsis thaliana]]'', unha [[Magnoliopsida|dicotiledónea]] empregada como [[organismo modelo]], existen polo menos dez tipos de actinas, nove de α [[tubulina]]s, seis de β tubulinas, seis de profilinas e ducias de [[miosina]]s. Tal diversidade explícase pola necesidade evolutiva de posuír variantes lixeiramente diferentes na súa pauta de expresión temporal e espacial; porén, a maioría delas exprésanse conxuntamente nos tecidos analizados. O entramado de redes de actina distribúese por todo o citoplasma das células cultivadas ''[[in vitro]]'', cun reforzo arredor do núcleo que se conecta, mediante raios, ao córtex celular; dito entramado é moi dinámico, experimentando unha continua polimerización e despolimerización.<ref name=Meagher1999>{{Cita publicación periódica | apelido1= Meagher | nome1= R.B. | apelido2= McKinney | nome2= E.C. | apelido3= Kandasamy | nome3= M.K. | ano= 1999 | título = Isovariant Dynamics Expand and Buffer the Responses of Complex Systems: The Diverse Plant Actin Gene Family | revista= The Plant Cell Online | volume= 11 | número= 6 | páxinas = 995–1006 | url = http://www.plantcell.org/cgi/content/full/11/6/995}}</ref> [[Ficheiro:PDB 1unc EBI.jpg|miniatura|esquerda|Estrutura do subdominio C-terminal da [[vilina]], unha proteína que pode escindir microfilamentos.<ref>[http://www.ebi.ac.uk/pdbe-srv/view/entry/1unc/summary Entrada PDBe para 1unc]. [[European Bioinformatics Institute|EBI]].</ref>]] Aínda que as células vexetais posúen xeralmente unha [[parede celular]] que define a súa morfoloxía e impide o seu movemento, os seus microfilamentos xeran as forzas necesarias para varias actividades celulares, por exemplo, as correntes citoplasmáticas xeradas polos microfilamentos e as [[miosina]]s. Ademais, a actina intervén no movemento de orgánulos e morfoxénese celular, procesos que inclúen a [[división celular]], a elongación e a diferenciación.<ref name=Higaki2007>{{Cita publicación periódica | apelido1= Higaki | nome1= T. | apelido2= Sano | nome2= T. | apelido3= Hasezawa | nome3= S. | ano= 2007 | título= Actin microfilament dynamics and actin side-binding proteins in plants | revista= Current Opinion in Plant Biology | volume= 10 | número= 6 | páxinas= 549–556 | doi= 10.1016/j.pbi.2007.08.012 | url= https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1369526607001215?via%3Dihub| formato= PDF|subscrición=si }}</ref> En canto ás proteínas asociadas ao citoesqueleto de actina presentes en plantas pódense mencionar as seguintes:<ref name=Higaki2007 /> a [[vilina]], unha proteína pertencente á familia da [[xelsolina]]/[[severina (proteína)|severina]], que pode cortar microfilamentos e unir monómeros de actina en presenza do catión calcio; a [[fimbrina]], un elemento que pode recoñecer e unir monómeros de actina e que intervén na formación de entramados (mediante unha regulación diferente á que hai en células animais e de lévedos);<ref name=Kovar2000>{{Cita publicación periódica | apelido1= Kovar | nome1= D.R. | apelido2= Staiger | nome2= C.J. | apelido3= Weaver | nome3= E.A. | apelido4= McCurdy | nome4= D.W. | ano= 2000 | título = AtFim1 is an actin filament crosslinking protein from Arabidopsis thaliana | url= https://archive.org/details/sim_plant-journal_2000-12_24_5/page/625 | revista= The Plant Journal | volume= 24 | número= 5 | páxinas = 625–636 | doi = 10.1046/j.1365-313x.2000.00907.x}}</ref> as [[formina]]s, proteínas que poden actuar como axentes nucleantes da polimerización a actina F; a [[miosina]], típico motor molecular propio de eucariotas que, en ''Arabidopsis thaliana'', está codificado por 17 xenes clasificados en dúas clases distintas; a [[CHUP1]], con capacidade de unir actina e implicado na distribución espacial dos [[cloroplasto]]s na célula; a [[KAM1/MUR3]], unha proteína que define a morfoloxía do [[complexo de Golgi]] e a composición en [[xiloglicano]]s da parede celular; a [[NtWLIM1]], proteína que facilita a aparición de estruturas con forma de nobelo de actina; e a [[ERD10]], que participa na asociación entre orgánulos delimitados por membranas e os microfilamentos e que parece desempeñar un papel especialmente importante en condicións de [[estrés]]. === Actina nuclear === A actina é esencial para a [[transcrición xenética|transcrición]] feita polas [[ARN polimerase]]s [[ARN polimerase I|Pol I]], [[ARN polimerase II|Pol II]] e [[ARN polimerase III|Pol III]]. Na transcrición feita por Pol I, a actina e a miosina ([[MYO1C]], que se une ao ADN) actúan como [[motor molecular|motores moleculares]]. Para a transcrición feita por Pol II, cómpre β-actina para a formación do complexo de preiniciación. A Pol III contén β-actina como unha subunidade. A actina pode tamén ser un compoñente dos complexos de remodelación da [[cromatina]] e de partículas de pre-mRNP (formadas polo [[pre-ARNm]] envolto en proteínas), e está implicada na [[poro nuclear|exportación nuclear]] de ARNs e proteínas.<ref name="pmid19459931">{{cita publicación periódica | autor = Zheng B, Han M, Bernier M, Wen JK | título = Nuclear actin and actin-binding proteins in the regulation of transcription and gene expression | revista = FEBS J. | volume = 276 | número = 10 | páxinas = 2669–85 |data=maio de 2009 | pmid = 19459931 | pmc = 2978034 | doi = 10.1111/j.1742-4658.2009.06986.x }}</ref> === Contracción muscular === {{Artigo principal|Contracción muscular}} [[Ficheiro:Sarcomere es.svg|miniatura|Estrutura do [[sarcómero]], estrutura morfolóxica e funcional do músculo esquelético da que forma parte a actina.]] No músculo, o filamento helicoidal da actina F contén tamén unha molécula de [[tropomiosina]], que é unha proteína dunha lonxitude de 40&nbsp;[[nanómetro]]s que se enrola arredor da hélice de actina F. Durante o estado de repouso celular, a tropomiosina recobre os sitios activos da actina de modo que non se pode producir a interacción actina-miosina (esta interacción dá lugar a un esvaramento entre ambos os filamentos que, por coordinación de moitas copias destes elementos dispostos nos músculos, produce a súa contracción). Unidas ao longo da febra de tropomiosina hai outras moléculas proteicas, as [[troponina]]s, complexos de tres polímeros: [[troponina I]], [[troponina T]] e [[troponina C]].<ref name=fisiologia /> A función moduladora da tropomiosina depende da interacción coa troponina en presenza de ións de Ca<sup>2+</sup>.<ref>Antoni Bayés de Luna, VV Staff, José López-Sendón, Fause Attie, Eduardo Alegría Ezquerra [http://books.google.es/books?id=OEFvw6RRgBoC Cardiología Clínica] (en castelán). Publicado por [[Elsevier]] España, 2002; páx. 19. ISBN 84-458-1179-7</ref> A actina, xunto coa [[miosina]], intervén na contracción e relaxación dos [[músculo]]s, e entre as dúas supoñen o 90% das proteínas musculares.<ref name="bioq">John W. Baynes, Marek H. Dominiczak [http://books.google.es/books?id=OCWP08sZok4C Bioquímica médica] (en castelán). Publicado por [[Elsevier]] España, 2007; páx. 268. ISBN 84-8174-866-8</ref> O proceso global dispárase mediante un sinal externo, tipicamente mediante un [[potencial de acción]] excitador do músculo que contén as células especializadas ricas en filamentos de actina e miosina. O ciclo de contracción-relaxación comprende os seguintes pasos:<ref name=autogenerated2>{{cita libro | apelidos = Randall | nome = D. |autor2= Burggren, W. et French, K. | título = Eckert Fisiología animal| edición = 4ª | id = ISBN 84-486-0200-5}}</ref> # Despolarización do [[sarcolema]] e transmisión do potencial de acción a través dos [[túbulo T|túbulos T]]. # Apertura de canais de [[calcio|Ca<sup>2+</sup>]] do [[retículo sarcoplásmico]]. # Aumento da concentración [[citosol|citosólica]] de Ca<sup>2+</sup> e interacción destes catións coa [[troponina]] causando unha modificación na súa [[estrutura das proteínas|conformación]], o que á súa vez altera a estrutura da [[tropomiosina]], que recobre o [[sitio activo]] da actina, permitindo o establecemento dos enlaces cruzados miosina-actina (esta última presente como filamentos delgados).<ref name=fisiologia /> # Movemento das cabezas de miosina sobre os filamentos delgados, tanto de forma independente coma dependente de ATP. Este último mecanismo, mediado pola actividade [[ATPase]] das cabezas de miosina, provoca o movemento dos filamentos de actina cara ao [[disco Z]]. # Captura do Ca<sup>2+</sup> polo [[retículo sarcoplásmico]], que provoca un novo cambio conformacional na tropomiosina, que inhibe a interacción actina-miosina.<ref name=bioq /> === Outros procesos biolóxicos === O estudo clásico da función da actina circunscribíaa ao mantemento do citoesqueleto e, por tanto, á organización e movemento dos [[orgánulo]]s e determinación da forma celular.<ref name="paniagua">{{cita libro| autor = Paniagua, R.; Nistal, M.; Sesma, P.; Álvarez-Uría, M.; Fraile, B.; Anadón, R. e José Sáez, F. | título = Citología e histología vegetal y animal | ano = 2002 | editor = McGraw-Hill Interamericana de España, S.A.U. | id = ISBN 84-486-0436-9}}</ref> Porén, o papel da actina é bastante máis amplo na fisioloxía celular eucariota; e mesmo existen elementos semellantes en [[procariota]]s. * [[Citocinese]]. Nas células animais e de [[lévedo]]s, a [[división celular]] adoita supoñer a separación dunha célula en dúas células fillas mediante a constrición da súa zona ecuatorial. Neste proceso intervén un anel contráctil de actina, miosina e α-[[actinina]].<ref name=Fujiwara1978>{{Cita publicación periódica | apelido1= Fujiwara | nome1= K. | apelido2= Porter | nome2= M.E. | apelido3= Pollard | nome3= T.D. | ano= 1978 | título = Alpha-actinin localization in the cleavage furrow during cytokinesis | revista= The Journal of Cell Biology | volume= 79 | número= 1 | páxinas = 268–275 | doi = 10.1083/jcb.79.1.268 | url = http://www.jcb.org/cgi/reprint/79/1/268.pdf | pmid = 359574}}</ref> No lévedo de fisión ''[[Schizosaccharomyces pombe]]'', a actina ensámblase activamente no anel contráctil coa participación de [[Arp2/3|Arp3]], a [[formina]] [[Cdc12]], [[profilina]] e [[WASp]], pero tamén interveñen microfilamentos preformados. Unha vez constituído o anel, a estrutura mantense nunha continua ensamblaxe/desensamblaxe que, coa axuda do complexo [[Arp2/3]] e das forminas, é un proceso central da citocinese.<ref name=Pelham2002>{{Cita publicación periódica | apelido1= Pelham | nome1= R.J. | apelido2= Chang | nome2= F. | ano= 2002 | título = Actin dynamics in the contractile ring during cytokinesis in fission yeast | revista= Nature | volume= 419 | número= 6902 | páxinas = 82–86 | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/2002Natur.419...82P}}</ref> O conxunto formado polo anel contráctil, os [[microtúbulo]]s do [[fuso acromático]] e o material denso periférico denomínase «corpo de Fleming» ou «corpo intermedio».<ref name="paniagua" /> * [[Apoptose]]. Durante a [[morte celular programada]], a familia de [[protease]]s denominadas ICE/ced-3 (da familia das proteases conversoras de interleucina-1β) degradan ''[[in vivo]]'' a actina en dous fragmentos de 15 kDa e 31 kDa, o que supón un dos mecanismos de destrución da viabilidade celular en que se basea a apoptose.<ref name=Mashima1997>{{Cita publicación periódica | apelido1= Mashima | nome1= T. | apelido2= Naito | nome2= M. | apelido3= Noguchi | nome3= K. | apelido4= Miller | nome4= D.K. | apelido5= Nicholson | nome5= D.W. | apelido6= Tsuruo | nome6= T. | ano= 1997 | título = Actin cleavage by CPP-32/apopain during the development of apoptosis | revista= Oncogene | volume= 14 | número= 9 | páxinas = 1007–1012 | doi = 10.1038/sj.onc.1200919 | url = http://www.nature.com/onc/journal/v14/n9/abs/1200919a.html | formato= w}}</ref> Tamén se observou esta destrución mediante a protease [[calpaína]];<ref name=Wang2000>{{Cita publicación periódica | apelido= Wang | nome= K.K.W. | ano= 2000 | título= Calpain and caspase: can you tell the difference? | revista= Trends in Neurosciences | volume= 23 | número= 1 | páxinas= 20–26 | doi= 10.1016/S0166-2236(99)01479-4 | url= https://www.cell.com/trends/neurosciences/fulltext/S0166-2236(99)01479-4?_returnURL=https%3A%2F%2Flinkinghub.elsevier.com%2Fretrieve%2Fpii%2FS0166223699014794%3Fshowall%3Dtrue| formato= w|subscrición=si }}</ref> e o emprego de inhibidores da calpaína diminúe a [[proteólise]] da actina e mesmo a degradación do [[ADN]] (outro dos eventos característicos da apoptose).<ref name=Villa1998>{{Cita publicación periódica | apelido= Villa | nome= P.G. | ano= 1998 |título = Calpain inhibitors, but not caspase inhibitors, prevent actin proteolysis and DNA fragmentation during apoptosis| revista= Journal of Cell Science | volume= 111 | número= 6 | páxinas = 713–722 | url = http://jcs.biologists.org/cgi/reprint/111/6/713.pdf}}</ref> Por outro lado, a indución do proceso de apoptose por un [[estrés]] pasa pola reorganización do citoesqueleto de actina (o que implica tamén a súa polimerización), dando lugar ás estruturas denominadas [[fibra de estrés|fibras de estrés]]; isto é activado pola vía das [[MAP quinase]]s.<ref name=Huot1998>{{Cita publicación periódica | apelido1= Huot | nome1= J. | apelido2= Houle | nome2= F. | apelido3= Rousseau | nome3= S. | apelido4= Deschesnes | nome4= R.G. | apelido5= Shah | nome5= G.M. | apelido6= Landry | nome6= J. | ano= 1998 | título = SAPK2/p38-dependent F-Actin Reorganization Regulates Early Membrane Blebbing during Stress-induced Apoptosis | revista= The Journal of Cell Biology | volume= 143 | número= 5 | páxinas = 1361–1373 | url = http://www.jcb.org/cgi/content/full/143/5/1361}}</ref> [[Ficheiro:Cellular_tight_junction-gl.svg|miniatura|Esquema dunha ''[[zonula occludens]]'' ou unión estreita, un tipo de estrutura de [[unión celular]] que cohesiona os [[epitelio]]s. A actina é un dos elementos das ancoraxes mostrados en verde.]] * [[Adhesión celular]] e desenvolvemento. A adhesión entre células é un carácter dos [[organismo pluricelular|organismos pluricelulares]] da que depende a capacidade de especialización dos tecidos e, por tanto, o aumento da complexidade dos mesmos. As unións celulares dos [[epitelio]]s empregan o citoesqueleto de actina, dentro de cada célula, e as [[cadherina]]s, como elementos extracelulares, cunha conexión entre ambas mediada por [[catenina]]s.<ref name=Adams1996>{{Cita publicación periódica | apelido1= Adams | nome1= C.L. | apelido2= Nelson | nome2= W.J. | apelido3= Smith | nome3= S.J. | ano= 1996 | título = Quantitative analysis of cadherin-catenin-actin reorganization during development of cell-cell adhesion | revista= The Journal of Cell Biology | volume= 135 | número= 6 | páxinas = 1899–1911 | doi = 10.1083/jcb.135.6.1899 | url = http://www.jcb.org/cgi/reprint/135/6/1899.pdf | pmid = 8991100 | formato= w}}</ref> A interrupción da dinámica das actinas repercute no desenvolvemento dos organismos; de feito, a actina é un elemento tan fundamental que, xeralmente, os organismos dispoñen de sistemas de [[xene]]s redundantes. Por exemplo, os exemplares de ''[[Dictyostelium]]'' que foran privados do xene da α-[[actinina]] ou do [[factor xelificante]] non mostraban un [[fenotipo]] anómalo, posiblemente debido a que unha das proteínas podía realizar a función da outra; pero nos [[Mutación|dobres mutantes]], carentes de ambas, o desenvolvemento viuse alterado.<ref name=Witke1992>{{Cita publicación periódica | apelido1= Witke | nome1= W. | apelido2= Schleicher | nome2= M. | apelido3= Noegel | nome3= A.A. | ano= 1992 | título = Redundancy in the microfilament system: abnormal development of Dictyostelium cells lacking two F-actin cross-linking proteins | revista= Cell | volume= 68 | número= 1 | páxinas = 53–62 | url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1732064}}</ref> * Modulación da [[expresión xénica]]. O estado de polimerización da actina inflúe na pauta de expresión xénica. En 1997, en traballos feitos con [[Célula de Schwann|células de Schwann]] detectouse que a despolimerización mediada por citocalasina D provocaba unha pauta de expresión peculiar dos xenes implicados na [[mielinización]] deste tipo de [[neurona|célula nerviosa]].<ref name=Fernandez-valle1997>{{Cita publicación periódica | apelido1= Fernandez-valle | nome1= C. | apelido2= Gorman | nome2= D. | apelido3= Gomez | nome3= A.M. | apelido4= Bunge | nome4= M.B. | ano= 1997 | título = Actin Plays a Role in Both Changes in Cell Shape and Gene- Expression Associated with Schwann Cell Myelination | revista= Journal of Neuroscience | volume= 17 | número= 1 | páxinas = 241–250 | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/17/1/241}}</ref> Nos [[organismo unicelular|organismos unicelulares]], nalgunha das súas fases vitais demostrouse que a actina F tamén modifica o [[transcriptoma]] no fungo ''[[Candida albicans]]''.<ref name=Wolyniak2007>{{Cita publicación periódica | apelido1= Wolyniak | nome1= Michael J. | apelido2= Sundstrom | nome2= Paula | ano= 2007 | título = Role of Actin Cytoskeletal Dynamics in Activation of the Cyclic AMP Pathway and HWP1 Gene Expression in Candida albicans | revista= Eukaryotic Cell | volume= 6 | número= 10 | páxinas = 1824–1840 | doi = 10.1128/EC.00188-07 | url = http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=2043390 | pmid = 17715368}}</ref> Ademais, proteínas semellantes á actina desempeñan un papel regulador durante a [[espermatoxénese]] no rato<ref name=Tanaka2003>{{Cita publicación periódica | apelido1= Tanaka | nome1= Hiromitsu | apelido2= Iguchi | nome2= Naoko | apelido3= Egydio De Carvalho | nome3= Carlos | apelido4= Tadokoro | nome4= Yuko | apelido5= Yomogida | nome5= Kentaro | apelido6= Nishimune | nome6= Yoshitake | ano= 2003 | título= Novel Actin-Like Proteins T-ACTIN 1 and T-ACTIN 2 Are Differentially Expressed in the Cytoplasm and Nucleus of Mouse Haploid Germ Cells | revista= Biology of Reproduction | volume= 69 | número= 2 | páxinas= 475–482 | doi= 10.1095/biolreprod.103.015867 | url= https://academic.oup.com/biolreprod/article/69/2/475/2712872 | pmid= 12672658 }}</ref> e, en lévedos, propúxose que proteínas semellantes á actina exercen un papel na modulación [[epixenética]].<ref name=Jiang1996>{{Cita publicación periódica | apelido1= Jiang | nome1= Y.W. | apelido2= Stillman | nome2= D.J. | ano= 1996 | título = Epigenetic effects on yeast transcription caused by mutations in an actin-related protein present in the nucleus | revista= Genes & Development | volume= 10 | número= 5 | páxinas = 604–619 | doi = 10.1101/gad.10.5.604 | url = http://www.genesdev.org/cgi/reprint/10/5/604.pdf | formato= w}}</ref> De feito, a actina xunto cun tipo de miosina nuclear pode interaccionar con [[ARN polimerase]]s e outros encimas da maquinaria transcricional, de actuar como iniciador da transcrición.<ref name=Grummt2006>{{Cita publicación periódica | apelido= Grummt | nome= I | ano= 2006 | título= Actin and myosin as transcription factors | revista= Current opinion in genetics & development | volume= 16 | número= 2 | páxinas= 191–196 | doi= 10.1016/j.gde.2006.02.001 | url= https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0959437X06000232 | formato= w | data-acceso= 07 de novembro de 2014 | dataarquivo= 30 de xuño de 2018 | urlarquivo= https://web.archive.org/web/20180630052525/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0959437X06000232 | url-morta= yes }}</ref> * Dinámica de [[estereocilio]]s. Algúns tipos de células desenvolven na súa superficie unhas finas evaxinaciones filiformes con función [[mecanorrecepción|mecanosensorial]] denominadas estereocilios. Por exemplo, estes orgánulos están implicados no funcionamento do [[órgano de Corti]] do [[oído]]. Como característica principal, estas estruturas posúen unha lonxitude que pode modificarse.<ref>{{Cita publicación periódica | título= Dynamic length regulation of sensory stereocilia | url= https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1084952108000451 | ano= 2008 | revista= Seminars in Cell and Developmental Biology | páxina= 502–510 | volume= 19 | número= 6 | apelido1= Manor | nome1= U. | apelido2= Kachar | nome2= B. | dataacceso= 20 de xuño de 2009 | dataarquivo= 17 de xuño de 2018 | urlarquivo= https://web.archive.org/web/20180617100020/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1084952108000451 | url-morta= yes }}</ref> En canto á súa arquitectura molecular, os estereocilios presentan un núcleo paracristalino de actina en equilibro dinámico cos monómeros presentes no [[citosol]] adxacente. Ao longo deste núcleo dispóñense miosinas dos tipos VI e VIIa, mentres que a miosina XVa está situada nos seus extremos e en cantidades proporcionais á lonxitude do estereocilio.<ref>{{Cita publicación periódica | título = An actin molecular treadmill and myosins maintain stereocilia functional architecture and self- | url = http://jcb.rupress.org/cgi/content/full/164/6/887 | ano= 2004 | revista= Journal of Cell Biology | páxinas = 887–897 | volume= 164 | número= 6 | apelido1= Rzadzinska| nome1= A.K. | apelido2= Schneider | nome2= M.E. | apelido3= Davies | nome3= C. | apelido4= Riordan| nome4= G.P. | apelido5= Kachar | nome5= B. | dataacceso= 20 de xuño de 2009}}</ref> == Patoloxía molecular == Na maioría dos [[mammalia|mamíferos]] existen seis xenes diferentes para a actina. Dous deles están relacionados co [[citoesqueleto]] (''[[ACTB]]'' e ''[[ACTG1]]'') mentres que as catro restantes o están co [[músculo esquelético]] (''[[ACTA1]]''), [[músculo liso]] (''[[ACTA2]]''), músculo liso [[intestino|entérico]] (''[[ACTG2]]'') e co [[músculo cardíaco]] (''[[ACTC1]]''). As mutacións que afectan a estes xenes eran descoñecidas ata 1998, e viuse que producen [[miopatía]]s, variacións no tamaño e a función [[corazón|cardíaca]] e [[xordeira]]. Ademais, a actina do [[citoesqueleto]] está implicada no mecanismo de [[patoxénese|patoxenicidade]] de moitos axentes infecciosos, entre eles o [[VIH]]. A inmensa maioría das [[mutación]]s que afectan á actina son de tipo [[mutación puntual|puntual]] e teñen un [[alelo dominante|efecto dominante]], agás polo menos seis mutacións de [[miopatía nemalínica]]. Isto débese a que en moitos casos a variedade mutante do monómero de actina actúa como unha "tapa" que impide a elongación da actina F.<ref name="dosremedios" /> === Asociada ao xene ''ACTA1'' === ''[[ACTA1]]'' é o xene que codifica a [[isoforma]] α da actina humana, presente principalmente no [[músculo esquelético]], e que tamén se expresa no músculo cardíaco e na [[glándula tiroide]].<ref>{{cita publicación periódica | autor =Su AI, Wiltshire T, Batalov S, Lapp H, Ching KA, Block D, Zhang J, Soden R, Hayakawa M, Kreiman G, Cooke MP, Walker JR, Hogenesch JB | título =A gene atlas of the mouse and human protein-encoding transcriptomes | ano =2004 | revista =Proc Natl Acad Sci U S A. | volume =101 | número =16 | id =PMID 15075390 | url =http://www.pnas.org/content/101/16/6062.full | data-acceso =07 de novembro de 2014 | dataarquivo =15 de outubro de 2018 | urlarquivo =https://web.archive.org/web/20181015163532/http://www.pnas.org/content/101/16/6062.full }}</ref> A súa [[secuencia de ADN|secuencia]] consta de sete [[exón]]s, que producen cinco [[transcrición xenética|transcritos]] coñecidos.<ref name="uniprot">{{cita web|url =http://www.uniprot.org/uniprot/P68133 |título =Uniprot ACTA1 |dataacceso =26 de decembro de 2008 |idioma =inglés}}</ref> En 2006, o ENMC (European Neuromuscular Centre) publicara 116 mutacións relacionadas con [[patoloxía]]s coñecidas como actinopatías. A maior parte delas consisten en substitucións puntuais de [[aminoácido]]s, que en moitos casos poden ser asociadas co [[fenotipo]] que determina a gravidade e o curso da doenza.<ref name="dosremedios">{{cita libro| autor =Cristóbal G. Dos Remedios, Deepak Chhabra | título =Actin-binding Proteins and Disease | ano =2008 | editor = Springer | id =ISBN 0-387-71747-1}} Ver en [http://books.google.es/books?id=Y6xHVnH8iOIC&pg=PA23&dq=actinopathy&client=firefox-a#PPA18,M1 Google books]</ref><ref name="uniprot" /> [[Ficheiro:Nemaline rods.jpg|miniatura|[[Miopatía nemalínica|Bastóns nemalínicos]] xigantes producidos mediante a [[transfección]] cunha secuencia de ''[[ACTA1]]'' portadora dunha mutación responsable da miopatía nemalínica.<ref name="Bathe" />]] Maniféstanse alterando a estrutura e a función do [[músculo esquelético]] producindo tres formas de [[miopatía]]: [[miopatía nemalínica]] tipo 3, [[miopatía conxénita con exceso de microfilamentos]] (CM) e [[miopatía conxénita con desproporción de tipos de fibra]] (CFTDM). Tamén se detectaron mutacións que producen miopatías ''core'' (con zonas desprovistas de actividade oxidativa).<ref>{{cita publicación periódica| autor =Kaindl AM, Rüschendorf F, Krause S, Goebel HH, Koehler K, Becker C, Pongratz D, Müller-Höcker J, Nürnberg P, Stoltenburg-Didinger G, Lochmüller H, Huebner A.| título =Missense mutations of ACTA1 cause dominant congenital myopathy with cores | ano =2004 | revista = J Med Genet. | volume =41 | número =11 | id = PMID 15520409| url =}}</ref> Aínda que os seus fenotipos son similares, ademais da miopatía nemalínica típica e a de bastóns intranucleares, algúns especialistas distinguen un tipo de miopatía, chamada actínica da miopatía nemalínica. Na primeira acumúlanse agregados de actina en troques dos típicos bastóns. Un paciente pode mostrar máis dun destes [[fenotipo]]s na [[biopsia]].<ref name="sparrow">{{cita publicación periódica| apelido =Sparrow | nome =JC|autor2= Nowak KJ, Durling HJ, Beggs AH, Wallgren-Pettersson C, Romero N, Nonaka I, Laing NG. | ano=2003 | título =Muscle disease caused by mutations in the skeletal muscle alpha-actin gene (ACTA1) | revista =Neuromuscul Disord. | volume=13 | número=8 | páxinas=519-31| pmid=12921789}}</ref> Os [[síntoma]]s máis habituais consisten nunha morfoloxía [[face|facial]] típica (facies miopática), debilidade muscular e atraso no desenvolvemento motor e dificultades respiratorias. O curso, a gravidade e a idade de aparición son moi variables, e encóntranse formas de miopatía solapadas. Na miopatía nemalínica aparecen unhas estruturas non [[patognomónico|patognomónicas]] en diversas localizacións das fibras musculares tipo 1 coñecidas como "bastóns nemalínicos", cunha composición similar á dos [[disco Z|discos Z]] do [[sarcómero]].<ref name="revision">{{cita publicación periódica| autor =North, Kathryn| título =Nemaline Myopathy | ano =2002 | revista = Gene Reviews | id = PMID| url =http://www.ncbi.nlm.nih.gov/bookshelf/br.fcgi?book=gene&part=nem}}</ref> A [[patoxénese]] é moi variada. Moitas mutacións danse na zona da fenda da actina, próximas ao lugar de unión para os [[nucleótido]]s, mentres que outras se dan no dominio 2, ou nas zonas de interacción coas proteínas asociadas, o que explica a grande variedade de agregados que se forman nestes casos, como corpos nemalínicos, intranucleares ou corpos cebra.<ref name="dosremedios" /> Na miopatía nemalínica prodúcense cambios no [[pregamento de proteínas|pregamento]] e nas propiedades de agregación da actina, e tamén na [[expresión xénica|expresión]] doutras proteínas asociadas. Nalgunhas variantes nas que se encontran corpos intranucleares, o cambio no pregamento agocha o [[sinal de exportación nuclear]], de tal xeito que a agregación da forma mutante de actina se produce no [[núcleo celular]].<ref name="Ilkovski">{{cita publicación periódica| autor =Ilkovski B, Nowak KJ, Domazetovska A, Maxwell AL, Clement S, Davies KE, Laing NG, North KN, Cooper ST.| título =Evidence for a dominant-negative effect in ACTA1 nemaline myopathy caused by abnormal folding, aggregation and altered polymerization of mutant actin isoforms | ano =2004 | revista = Hum. Mol. Genet. | volume =13 | número =16 | id = PMID 15198992| url =http://hmg.oxfordjournals.org/cgi/content/full/13/16/1727}}</ref> Ao contrario, parece que nas mutacións de ''ACTA1'' que dan lugar a CFTDM está máis afectada a función sarcomérica que a propia estrutura.<ref name="Clarke">{{cita publicación periódica| autor =Clarke NF, Ilkovski B, Cooper S, Valova VA, Robinson PJ, Nonaka I, Feng JJ, Marston S, North K| título =The pathogenesis of ACTA1-related congenital fiber type disproportion | ano =2007 | revista = Ann Neurol | volume =61 | número =6 | id = PMID 17387733| url =}}</ref> En traballos recentes tratouse de aclarar o aparente paradoxo de que non exista unha correlación clara entre a abundancia de bastóns e a debilidade muscular. Parece ser que algunhas mutacións particulares poden inducir unha maior taxa de [[apoptose]] nas fibras musculares de tipo II.<ref name="Vandamme">{{cita publicación periódica| apelido =Vandamme | nome =D|autor2=Lambert E, Waterschoot D, Cognard C, Vandekerckhove J, Ampe C, Constantin B, Rommelaere H.| ano=2009 | título =alpha-Skeletal muscle actin nemaline myopathy mutants cause cell death in cultured muscle cells | revista =Biochim Biophys Acta. | volume=1793 | número=7 | páxinas=1259-71| pmid=19393268 | idioma=inglés}}</ref> [[Ficheiro:Mutations in alpha actin.jpg|miniatura|esquerda|200px|Posición de sete mutacións significativas das distintas actinopatías relacionadas con ''[[ACTA1]]''.<ref name="Bathe">Friederike S Bathe, Heidi Rommelaere e Laura M Machesky (2007): [http://www.biomedcentral.com/1471-2121/8/2 Phenotypes of Myopathy-related Actin Mutants in differentiated C2C12 Myotubes]. BMC Cell Biology, 8:2. doi:10.1186/1471-2121-8-2</ref>]] === No músculo liso === Existen dúas isoformas que codifican actinas do [[músculo liso]]: ''[[ACTG2]]'' codifica a isoforma máis longa de actina, que ten nove [[exón]]s, un deles, o situado no [[direccionalidade (bioloxía molecular)|extremo 5']], que non se [[tradución de proteínas|traduce]].<ref>{{cita publicación periódica| título =Structure, chromosome location, and expression of the human smooth muscle (enteric type) γ-actin gene: evolution of six human actin genes | ano =1991 | revista = Mol Cell Biol. | volume =11 | número =6 | id = PMID 1710027| url =http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=1710027}}</ref> Trátase dunha γ actina que se expresa no músculo liso entérico. Non se atoparon mutacións que se correspondan a patoloxías neste xene, aínda que se viu mediante [[Chip de ADN|''microarrays'']] que esta é a proteína que, con diferenza, máis aumenta a súa expresión nos casos de resistencia á [[quimioterapia]] con [[cisplatino]].<ref>{{cita publicación periódica| autor =Watson MB, Lind MJ, Smith L, Drew PJ, Cawkwell L.| título =Expression microarray analysis reveals genes associated with in vitro resistance to cisplatin in a cell line model | ano =2007 | revista = Acta Oncol. | volume =46 | número =5 | id = PMID 17562441| url =}}</ref> ''[[ACTA2]]'' codifica unha α actina localizada no músculo liso, e tamén no músculo liso vascular. A mutación MYH11 podería ser responsable de polo menos un 14% dos casos de [[aneurisma de aorta|aneurismas de aorta torácica]] hereditarios, concretamente o tipo 6, porque a variante mutada produce unha ensamblaxe incorrecta dos filamentos e unha redución da capacidade de contracción do [[músculo liso]] vascular. Nestes individuos obsérvase unha dexeneración [[aorta|aórtica medial]], con áreas de desorganización e [[hiperplasia]], e [[estenose]] dos [[vasa vasorum]] da aorta.<ref>{{cita publicación periódica| autor =Guo DC, Pannu H, Tran-Fadulu V, Papke CL, Yu RK, Avidan N, Bourgeois S, Estrera AL, Safi HJ, Sparks E, Amor D, Ades L, McConnell V, Willoughby CE, Abuelo D, Willing M, Lewis RA, Kim DH, Scherer S, Tung PP, Ahn C, Buja LM, Raman CS, Shete SS, Milewicz DM.| título =Mutations in smooth muscle alpha-actin (ACTA2) lead to thoracic aortic aneurysms and dissections| ano =2007 | revista = [[Nature]] Genet. | volume =39 | número =12 | id = PMID 17994018| url =}}</ref> O número de doenzas nas que se cre que podería estar implicado este xene está en aumento. Foi relacionado coa [[enfermidade de Moyamoya]], e parece ser que algunhas mutacións en [[heterocigoto|heterocigose]] poderían predispoñer a moitas patoloxías vasculares, como o [[aneurisma]] de aorta torácica e a [[cardiopatía isquémica]].<ref name="Guo">{{cita publicación periódica| apelido =Guo |autor2= Papke CL, Tran-Fadulu V, Regalado ES, Avidan N, Johnson RJ, Kim DH, Pannu H, Willing MC, Sparks E, Pyeritz RE, Singh MN, Dalman RL, Grotta JC, Marian AJ, Boerwinkle EA, Frazier LQ, LeMaire SA, Coselli JS, Estrera AL, Safi HJ, Veeraraghavan S, Muzny DM, Wheeler DA, Willerson JT, Yu RK, Shete SS, Scherer SE, Raman CS, Buja LM, Milewicz DM. | ano=2009 | título=Mutations in smooth muscle alpha-actin (ACTA2) cause coronary artery disease, stroke, and Moyamoya disease, along with thoracic aortic disease | revista =Am J Human Genet | volume=84 | número=5| páxinas=617-27| pmid=19409525 | idioma=inglés}}</ref> A α-actina do músculo liso tamén é un interesante [[biomarcador|marcador]] para avaliar a progresión da [[cirrose hepática]].<ref name="Akpolat">{{cita publicación periódica| autor =Akpolat N, Yahsi S, Godekmerdan A, Yalniz M, Demirbag K| título =The value of alpha-SMA in the evaluation of hepatic fibrosis severity in hepatitis B infection and cirrhosis development: a histopathological and immunohistochemical study | ano =2005 | revista = Histopathology | volume =47 | número =3 | id = PMID 16115228| url =}}</ref> === No músculo cardíaco === ''[[ACTC1]]'' é o xene que codifica a isoforma da α actina presente no [[músculo cardíaco]]. Secuenciárono por primeira vez Hamada e colaboradores en 1982, que comprobaron que estaba interrompido por cinco [[intrón]]s.<ref>{{cita publicación periódica| autor =Hamada H, Petrino MG, Kakunaga T.| título =Molecular structure and evolutionary origin of human cardiac muscle actin gene | ano =1982 | revista = Proc Natl Acad Sci U S A. | volume =79 | número =19 | id = PMID 6310553| url =http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=6310553}}</ref> Foi o primeiro xene dos seis onde se encontraron [[alelo]]s implicados en procesos patolóxicos.<ref name="Olson">{{cita publicación periódica| autor =Olson TM, Michels VV, Thibodeau SN, Tai YS, Keating MT.| título =Actin mutations in dilated cardiomyopathy, a heritable form of heart failure. | ano =1998 | revista = [[Science]] | volume =280 | número =5364 | id = PMID 9563954}}</ref> [[Ficheiro:Myocardiopathy dilated2.JPG|miniatura|Sección de [[corazón]] de rato que mostra signos de [[miocardiopatía dilatada]].<ref>Xia X-G, Zhou H, Samper E, Melov S, Xu Z (2006) [http://www.plosgenetics.org/article/info:doi/10.1371/journal.pgen.0020010 Pol II–Expressed shRNA Knocks Down Sod2 Gene Expression and Causes Phenotypes of the Gene Knockout in Mice. PLoS Genet 2(1): e10. doi:10.1371/journal.pgen.0020010]</ref>]] Describíronse varios trastornos estruturais que orixinan unha disfunción cardíaca asociados a mutacións puntuais neste xene, como a miocardiopatía dilatada tipo 1R e a [[miocardiopatía hipertrófica]] tipo 11. Recentemente viuse que algúns defectos do [[aurícula cardíaca|septo atrial]] tamén poderían estar relacionados con estas mutacións.<ref>{{cita web |url =https://www.omim.org/entry/102540 |título =OMIM 102540 |dataacceso =01 de febreiro de 2019 |idioma =inglés }}</ref><ref name="Mattson">{{cita publicación periódica| autor =Matsson H, Eason J, Bookwalter CS, Klar J, Gustavsson P, Sunnegårdh J, Enell H, Jonzon A, Vikkula M, Gutiérrez I, Granados-Riveron J, Pope M, Bu'Lock F, Cox J, Robinson TE, Song F, Brook DJ, Marston S, Trybus KM, Dahl N.| título =Alpha-cardiac actin mutations produce atrial septal defects. | ano =2008 | revista = Hum Mol Genet. | volume =17 | número =2 | id = PMID 17947298 | url =}}</ref> No caso da cardiomiopatía dilatada estudáronse dous casos nos que en ambos os dous se produce unha substitución en [[aminoácido]]s moi conservados pertencentes aos [[dominio proteico|dominios]] que se unen aos [[sarcómero|discos Z]] e discos intercalados, todo o cal leva á hipótese de que a dilatación se produce por un defecto de trasmisión da [[contracción muscular|forza contráctil]] nos [[miocito]]s.<ref name=Devlin /><ref name="Olson" /> As alteracións de ''ACTC1'' son responsables de menos do 5% das cardiomiopatías hipertróficas.<ref>{{cita web|url =http://edoc.hu-berlin.de/dissertationen/kabaeva-zhyldyz-2002-11-11/HTML/kabaeva-ch1.html |título =Genetic analysis in hypertrophic cardiomyopathy: missense mutations in the ventricular myosin regulatory light chain gene |dataacceso =27 de decembro de 2008|autor=Kabaeva, Kabaeva,Z|ano =2003 |formato =Disertación|editorial =[[Universidade Humboldt de Berlín]] |idioma =inglés}}</ref> Demostrouse tamén a existencia de varias mutacións puntuais, como son:<ref>Olson TM, Doan TP, Kishimoto NY, Whitby FG, Ackerman MJ, Fananapazir L. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10966831 Inherited and de novo mutations in the cardiac actin gene cause hypertrophic cardiomyopathy] (en inglés). J Mol Cell Cardiol 2000; 32:1687-1694.</ref> * Mutación E101K: cambios de carga neta e formación de enlace electrostático feble na posición de unión da actomiosina. * P166A: zona de interacción entre monómeros de actina. * A333P: zona de interacción actina-miosina. A patoxénese parece obedecer a un mecanismo compensatorio: as proteínas mutantes actuarían como "tóxico" cun efecto dominante, diminuíndo a capacidade de contracción cun rendemento mecánico anormal, de modo que a hipertrofia, que adoita ser tardía, sería consecuencia dunha resposta normal do músculo cardíaco ao [[estrés]].<ref>{{cita web|url =http://www.scielo.org.ve/scielo.php?pid=S0535-51332004000100008&script=sci_arttext#tab1 |título =Cardiomiopatía hipertrófica familiar: Genes, mutaciones y modelos animales. Revisión. |dataacceso =15 de xullo de 2009|autor = Carlos Darío Ramírez |autor2= Raúl Padrón|ano =2004 |editor = Invest. clín, mar. 2004, vol.45, no.1, p.69-100 |idioma =castelán}}</ref> Recentemente atopáronse mutacións de ''ACTC1'' implicadas noutros dous procesos patolóxicos: a [[miocardiopatía restritiva]] idiopática infantil,<ref name="RCM">{{cita publicación periódica| autor =Kaski JP, Syrris P, Burch M, Tomé-Esteban MT, Fenton M, Christiansen M, Andersen PS, Sebire N, Ashworth M, Deanfield JE, McKenna WJ, Elliott PM.| título =Idiopathic restrictive cardiomyopathy in children is caused by mutations in cardiac sarcomere protein genes | ano =2008 | revista = Heart | volume =94 | número =11 | id = PMID 18467357 | url =}}</ref> e o [[miocardio non compacto|miocardio ventricular esquerdo non compacto]].<ref name="nocompacto">{{cita publicación periódica| autor =Klaassen S, Probst S, Oechslin E, Gerull B, Krings G, Schuler P, Greutmann M, Hürlimann D, Yegitbasi M, Pons L, Gramlich M, Drenckhahn JD, Heuser A, Berger F, Jenni R, Thierfelder L.| título =Mutations in sarcomere protein genes in left ventricular noncompaction | ano =2008 | revista = Circulation | volume =117 | número =22 | id = PMID 1850600}}</ref> === Nas actinas citoplasmáticas === O [[locus]] ''[[ACTB]]'' é moi complexo. Existen moitos [[pseudoxene]]s repartidos por todo o [[xenoma]], e a súa secuencia contén seis exóns que poden dar lugar ata 21 transcritos diferentes por [[splicing alternativo]], coñecidos como actinas β. En correspondencia con esta complexidade, tamén os seus produtos teñen localizacións e forman parte de procesos moi distintos ([[citoesqueleto]], complexo NuA4 [[histona]]-aciltransferase, [[núcleo celular]]) e asociáronse a este mecanismo gran cantidade de procesos patolóxicos ([[Cancro|carcinomas]], [[distonía]] xuvenil, mecanismos de infeccións, malformacións no [[sistema nervioso]] e invasividade de neoplasmas, entre outras).<ref>{{cita web|url =http://www.ncbi.nlm.nih.gov/IEB/Research/Acembly/av.cgi?db=human&l=ACTB |título =ACEVieW:Homo sapiens complex locus ACTB, encoding actin, β. |dataacceso =28 de xuño de 2008 |idioma =inglés}}</ref> Atopouse unha nova forma de actina kappa, que parece substituír a actina β en procesos [[tumor]]ais.<ref>{{cita publicación periódica| autor =Chang KW, Yang PY, Lai HY, Yeh TS, Chen TC, Yeh CT.| título =Identification of a novel actin isoform in hepatocellular carcinoma | ano =2006 | revista = Hepatol Res. | volume =36 | número =1 | id = PMID 16824795}}</ref> [[Ficheiro:Neuron actin cytoskeleton.JPG|esquerda|miniatura|Imaxe de [[microscopio confocal]] na que se revela mediante [[anticorpo]]s específicos a rede cortical de actina. Igual que na [[distonía]] xuvenil, obsérvase unha interrupción das estruturas do [[citoesqueleto]], neste caso producida mediante [[citocalasina]] D.<ref>Kristy L Williams, Masuma Rahimtula yKaren M Mearow. [http://www.biomedcentral.com/1471-2202/6/24 Hsp27 and axonal growth in adult sensory neurons in vitro] BMC Neuroscience 2005, 6:24doi:10.1186/1471-2202-6-24</ref>]] Ata o momento puidéronse detectar tres procesos patolóxicos que se deben a unha alteración directa da secuencia dun xene: * O [[hemanxiopericitoma]] con translocación t(7;12)(p22;q13) é un trastorno raro, no que se produce unha [[xene de fusión|fusión]] por [[translocación]] do xene ''ACTB'' co [[GLI1]] no [[cromosoma 12]].<ref>{{cita web|url =http://atlasgeneticsoncology.org/Tumors/Pericytomt0712ID5192.html |título =Pericytoma with t(7;12) |dataacceso =28 de decembro de 2008|editor =Atlas of Genetics and Cytogenetics in Oncology and Haematology}}</ref> * A [[distonía]] de inicio xuvenil é unha [[doenza dexenerativa]] rara, con afectación sistémica do [[sistema nervioso central]], e especialmente de áreas [[neocórtex|neocorticais]] e [[tálamo|talámicas]], onde se poden apreciar un tipo de inclusións [[eosinófilo (tinguidura)|eosinofílicas]] en forma de bastón. Os individuos afectados presentan un [[fenotipo]] con malformacións na [[liña media (anatomía)|liña media]], [[xordeira|perda auditiva]] sensorial e distonía. Débense a unha mutación puntual que cambia o aminoácido [[arxinina]] en posición 183 por un [[triptófano]]. Isto altera a interacción da actina co sistema ADF/[[cofilina]], que regula a dinámica de formación do citoesqueleto [[neurona]]l.<ref name="procaccio">{{cita publicación periódica| autor =Procaccio V, Salazar G, Ono S, Styers ML, Gearing M, Dávila A, Jiménez R, Juncos J, Gutekunst CA, Meroni G, Fontanella B, Sontag E, Sontag JM, Faundez V, Wainer BH.| título =A mutation of β -actin that alters depolymerization dynamics is associated with autosomal dominant developmental malformations, deafness, and dystonia | ano =2006 | revista = Am J Hum Genet | volume =78 | número =6 | id = PMID 16685646| url =http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=16685646#RF21}}</ref> * Atopouse unha mutación puntual con carácter dominante que produce disfunción dos [[neutrófilo]]s e [[infección]]s recorrentes. Parece ser que a mutación modifica o dominio de unión coa [[profilina]] e outras proteínas reguladoras. A afinidade pola profilina neste alelo está moi reducida.<ref>{{cita publicación periódica| autor =Nunoi H, Yamazaki T, Tsuchiya H, Kato S, Malech HL, Matsuda I, Kanegasaki S.| título =A heterozygous mutation of β-actin associated with neutrophil dysfunction and recurrent infection | ano =1999 | revista = Proc Natl Acad Sci U S A. | volume =96 | número =15 | id = PMID 10411937| url =http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=10411937}}</ref> ''[[ACTG1]]'' é o locus que codifica a proteína da γ actina citosólica responsable da formación de [[microfilamento]]s do citoesqueleto. Contén 6 [[exón]]s, dando lugar a 22 [[ARN mensaxeiro]]s distintos, o cal produce 4 [[isoforma]]s completas, posiblemente expresadas dunha forma dependente de [[tecido (bioloxía)|tecido]]. Tamén ten dous [[promotor (bioloxía)|promotores]] alternativos.<ref name="actgview">{{cita web|url =http://www.ncbi.nlm.nih.gov/IEB/Research/Acembly/av.cgi?db=human&l=ACTG1 |título =ACEVIEW ACTG1 |dataacceso =29 de decembro de 2008 |idioma =inglés}}</ref> Atopouse que as secuencias traducidas deste locus e o da β actina son máis semellantes do agardado, o que suxire que puido existir unha secuencia ancestral común que sufriu duplicación e conversión xénica.<ref>{{cita publicación periódica| autor =Erba HP, Gunning P, Kedes L.| título =Nucleotide sequence of the human γ cytoskeletal actin mRNA: anomalous evolution of vertebrate non-muscle actin genes. | ano =1986 | revista = Nucleic Acids Res. | volume=14 | número =13 | id = PMID 373740| url =http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/pagerender.fcgi?artid=311540&pageindex=2#page}}</ref> Desde o punto de vista patolóxico, asociouse a procesos como a [[amiloidose]], a [[retinite pigmentosa]], mecanismos de infección, enfermidades [[ril|renais]] e diversas perdas auditivas conxénitas.<ref name="actgview" /> Relacionadas con seis mutacións puntuais autosómicas dominantes na secuencia, encontramos diversas formas de perdas de audición, en especial a sensorineural tipo 20/26. Parece que afectan de forma específica aos [[estereocilio]]s das [[célula ciliada|células ciliadas]] do [[órgano de Corti]]. A β actina é a proteína máis abundante nos tecidos humanos, pero non así nas células ciliadas, o que explicaría a localización da patoloxía. Por outra parte, parece que a maior parte destas mutacións afectan a zonas de unión con outras proteínas, en especial a actomiosina.<ref name="dosremedios" /> Algúns experimentos suxiren que o mecanismo patoxénico deste tipo de xordeira se debe a que a actina F dos mutantes sería máis sensible do habitual á [[cofilina]].<ref name="Bryan">{{cita publicación periódica| apelido =Bryan | nome =KE |autor2=Rubenstein, PA | ano=2009 | título =Allele-specific Effects of Human Deafness {γ}-Actin Mutations (DFNA20/26) on the Actin/Cofilin Interaction | publicación =J Biol Chem. | volume=284 | número=27 | páxinas=18260-9 |pmid=19419963| idioma=inglés}}</ref> Por outra parte, aínda que non se ten constancia de ningún caso patolóxico, sábese que a γ actina tamén se expresa no músculo esquelético, e aínda que en cantidades moi pequenas, os modelos animais mostraron que a súa ausencia podería dar lugar a [[miopatía]]s.<ref>{{cita publicación periódica| autor =Sonnemann KJ, Fitzsimons DP, Patel JR, Liu Y, Schneider MF, Moss RL, Ervasti JM. | título =Cytoplasmic γ-actin is not required for skeletal muscle development but its absence leads to a progressive myopathy. | ano =2006 | revista = Dev Cell | volume =11 | número =3 | id = PMID 16950128| url =}}</ref> === Outros mecanismos patolóxicos === Algúns axentes infecciosos utilizan a actina, especialmente a citoplasmática, no seu [[ciclo de vida (bioloxía)|ciclo de vida]]. En [[bacteria]]s existen basicamente dúas formas desta utilización: * ''[[Listeria monocytogenes]]'', algunhas especies de ''[[Rickettsia]]'', ''[[Shigella flexneri]]'' e outros xermes intracelulares escapan dos vacúolos [[fagocitose|fagocíticos]] mediante o recubrimento cunha cápsula de filamentos de actina. ''L. monocytogenes'' e ''S. flexneri'' xeran a partir dos filamentos de actina unha estela en forma de "cola de cometa" que permite a súa mobilidade. Existen lixeiras diferenzas no mecanismo molecular de polimerización da «cola de cometa» dependendo da especie de bacteria, e hai distintas velocidades de desprazamento.<ref name=Gouin1999>{{Cita publicación periódica | apelido= Gouin | nome= E. | ano= 1999 |título = A comparative study of the actin-based motilities of the pathogenic bacteria Listeria monocytogenes, Shigella flexneri and Rickettsia conorii | revista= Journal of Cell Science | volume= 112 | número= 11 | páxina = 1697–1708 | url = http://jcs.biologists.org/cgi/reprint/112/11/1697.pdf | formato= w}}</ref> Este mecanismo foi estudado en moitos experimentos ''in vitro'', que demostraron que non se emprega ningunha [[proteína motora]] tipo miosina, e parece que a propulsión se adquire pola presión exercida pola polimerización que ten lugar preto da parede do microorganismo, que previamente se rodeou de proteínas que se unen á actina (ABPs) propias da célula [[hóspede]], que na súa configuración mínima se trataría do complexo Arp2/3, proteínas Ena-VASP, [[cofilina]], unha proteína tampón e promotores da nucleación, como o complexo da [[vinculina]]. Mediante estes movementos forman protrusións que chegan ás células veciñas, infectándoas, de modo que o [[sistema inmunolóxico]] só pode combater a infección por medio da [[inmunidade celular]]. O movemento podería ser debida á modificación da curvatura e desramificación dos filamentos.<ref name="Lambrechts">{{cita publicación periódica| apelido =Lambrechts | nome =A|autor2= Gevaert K, Cossart P, Vandekerckhove J, Van Troys M. | ano=2008 | título =Listeria comet tails: the actin-based motility machinery at work | publicación =Trends Cell Biol. | volume=18 | número=5 | páxinas=220-7| pmid=18396046 | idioma=inglés}}</ref> Outras especies, como ''[[Mycobacterium marinum]]'' e ''[[Burkholderia pseudomallei]]'', tamén teñen a capacidade de polimerizar localmente a actina celular para facilitar o seu desprazamento mediante un mecanismo que se basea no complexo Arp2/3; e ademais, o [[virus]] vacinal ou ''[[Vaccinia virus]]'' tamén emprega elementos do citoesqueleto de actina para a súa diseminación.<ref name=Gouin2005>{{Cita publicación periódica | apelido1= Gouin | nome1= E. | apelido2= Welch | nome2= M.D. | apelido3= Cossart | nome3= P. | ano= 2005 | título= Actin-based motility of intracellular pathogens | revista= Current Opinion in Microbiology | volume= 8 | número= 1 | páxinas= 35–45 | url= https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1369527404001675 | data-acceso= 07 de novembro de 2014 | dataarquivo= 23 de xuño de 2018 | urlarquivo= https://web.archive.org/web/20180623114641/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1369527404001675 | url-morta= yes }}</ref> * ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'' pode formar un [[biofilme]] protector co que escapa das defensas do organismo, en especial dos [[neutrófilo]]s e dos [[antibiótico]]s, empregando [[ADN]] e filamentos de actina do hóspede.<ref name="Parks">{{cita publicación periódica| apelido =Parks | nome =QM|autor2=Young RL, Poch KR, Malcolm KC, Vasil ML, Nick JA.| ano=2009 | título =Neutrophil enhancement of Pseudomonas aeruginosa biofilm development: human F-actin and DNA as targets for therapy | revista =J med microbiol | páxinas=492-502 pmid=19273646 | doi=10.1099/jmm.0.005728-0 |url=http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=19273646}}</ref> Ademais do exemplo citado anteriormente, nas etapas iniciais da internalización dalgúns [[virus]], notablemente o [[VIH]], estimúlase a polimerización da actina, por exemplo inactivando a cofilina.<ref name="LiuY">{{cita publicación periódica| apelido =Liu |autor2= Belkina NV, Shaw S. | ano=2009 | título =HIV infection of T cells: actin-in and actin-out | revista =Sci Signal. | volume=2 | pmid=19366992 | idioma=inglés}}</ref> Nos procesos de invasión das células cancerosas, as protrusións baseadas en actina desempeñan un papel aínda non determinado.<ref name="Machesky">{{cita publicación periódica| apelido =Machesky LM |autor2=Tang HR | ano=2009 | título =Actin-Based Protrusions: Promoters or Inhibitors of Cancer Invasion? | revista =Cancer Cell. | volume=16 | número=1 | páxinas=5-7 | pmid= 19573806}}</ref> == Evolución == O citoesqueleto eucariota ten algúns compoñentes que presentan unha grande semellanza ao longo da [[escala filoxenética]], especialmente a actina e a tubulina. Por exemplo, a proteína codificada polo xene ''[[ACTG2]]'' de humanos posúe unha equivalencia absoluta cos [[ortólogo]]s presentes en rata e rato, aínda que a nivel de [[nucleótido]]s a identidade diminúe ao 92 %.<ref name=Miwa1991>{{Cita publicación periódica | apelido= Miwa | nome= T. Manabe | ano= 1991 | título = The nucleotide sequence of a human smooth muscle (enteric type) γ-actin cDNA. | revista= Molecular and Cellular Biology | volume= 11 | número= 6 | páxinas = 3296–3306 | url = http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=360182}}</ref> Porén, existen maiores diferenzas cos equivalentes en procariotas ([[FtsZ]] e [[MreB]]), que, á súa vez, presentan unha identidade de secuencia de entre un 40−50% entre as distintas especies de [[bacteria]]s e [[arquea]]s. Algúns autores suxiren que a proteína ancestral que deu lugar ao modelo básico de actina eucariota aseméllase ás do citoesqueleto bacteriano presentes na actualidade.<ref name=Erickson2007>{{Cita publicación periódica|apelido= Erickson | nome= H.P| ano= 2007| título = Evolution of the cytoskeleton| revista= BioEssays: news and reviews in molecular, cellular and developmental biology| volume= 29| número= 7| páxinas = 668| url = http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=2630885}}</ref> [[Ficheiro:MreB.png|miniatura|Estrutura de [[MreB]], unha proteína bacteriana cunha estrutura tridimensional que se asemella á da actina G.]] Alguúns autores salientan que a actina, a tubulina e as [[histona]]s, un tipo de proteínas implicadas na estabilización e regulación do [[ADN]], presentan similitudes na súa capacidade de unir [[nucleótido]]s e no seu funcionamiento baseado no aproveitamento do [[movemento browniano]], e suxiren que todas elas poderían derivar dun devanceiro común.<ref name=Gardiner2008>{{Cita publicación periódica| apelido= Gardiner | nome= J| ano= 2008 | título = Are histones, tubulin, and actin derived from a common ancestral protein?| revista= Protoplasma| volume= 233| páxinas = 1 | doi = 10.1007/s00709-008-0305-z}}</ref> Por tanto, os mecanismos [[evolución|evolutivos]] diversificaron a proteína ancestral nas variantes hoxe presentes, conservando, entre outras, as actinas como moléculas eficaces para abordar procesos biolóxicos antigos e esenciais, como a [[endocitose]].<ref>{{Cita publicación periódica| apelido= J.A| ano= 2009| título= Actin and endocytosis: mechanisms and phylogeny| revista= Current Opinion in Cell Biology| volume= 21| páxinas= 20| doi= 10.1016/j.ceb.2009.01.0| url= https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0955067409000076| data-acceso= 07 de novembro de 2014| dataarquivo= 14 de xuño de 2018| urlarquivo= https://web.archive.org/web/20180614152754/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0955067409000076| url-morta= yes}}</ref> === Equivalentes en bacterias === As bacterias non teñen un [[citoesqueleto]] comparable en complexidade ao dos [[Eukaryota|eucariotas]], mais describíronse proteínas que teñen unha grande semellanza cos monómeros e polímeros de actina. A proteína [[MreB]] de bacterias polimeriza formando filamentos delgados, non helicoidais e, máis raramente, formando estruturas helicoidais semellantes á actina F.<ref name="Toshiro" /> Ademais, a súa estrutura cristalina é moi similar á da actina G (en conformación tridimensional), e mesmo existen equivalencias entre os protofilamentos de MreB e a actina F. O [[citoesqueleto bacteriano]] tamén posúe entre os seus compoñentes as proteínas [[FtsZ]], semellantes á [[tubulina]].<ref name=Van2001>{{Cita publicación periódica | apelido1= Van Den Ent | nome1= F. | apelido2= Amos | nome2= L.A. | apelido3= Löwe | nome3= J. | ano= 2001 | título= Prokaryotic origin of the actin cytoskeleton | revista= Nature | volume= 413 | páxinas= 39–44 | doi= 10.1038/35092500 | url= http://www2.mrc-lmb.cam.ac.uk/SS/Amos_L/group/PDF/MreB%20Nature.pdf | formato= w | data-acceso= 07 de novembro de 2014 | dataarquivo= 18 de abril de 2007 | urlarquivo= https://web.archive.org/web/20070418004728/http://www2.mrc-lmb.cam.ac.uk/SS/Amos_L/group/PDF/MreB%20Nature.pdf | url-morta= yes }}</ref> Por tanto, as bacterias posúen un citoesqueleto con elementos [[homoloxía (bioloxía)|homólogos]] á actina (por exemplo, MreB, ParM, e MamK), pero a secuencia aminoacídica destas proteínas diverxe do das presentes en células animais. Non obstante, MreB e ParM posúen unha alta similitude [[estrutura das proteínas|estrutural]] coa actina eucariota. Os [[microfilamento]]s, moi dinámicos, xerados por agregación de MreB e ParM son esenciais para a viabilidade celular e participan na morfoxénese da célula, segregación do [[xenóforo]] e polaridade celular. ParM, un homólogo da actina codificado nun [[plásmido]], intervén na regulación do ADN de plásmidos.<ref name=Carballido-lopez2006>{{Cita publicación periódica | apelido= Carballido-lopez | nome= Rut | ano= 2006 | título = The Bacterial Actin-Like Cytoskeleton | revista= Microbiology and Molecular Biology Reviews | volume= 70 | número= 4 | páxinas = 888–909 | doi = 10.1128/MMBR.00014-06 | url = http://web.archive.org/web/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1698507 | pmid = 17158703 | formato= w}}</ref> == Aplicacións == O aproveitamento da actina nos laboratorios de ciencia e tecnoloxía deriva da súa participación como pista sobre a que se moven [[proteína motora|motores moleculares]] como a miosina (tanto no músculo coma fóra del), e da súa presenza necesaria para o funcionamento celular. Tamén se usa como ferramenta de diagnóstico, xa que algunhas variantes anómalas da actina están relacionadas coa aparición de patoloxías. * [[Nanotecnoloxía]]. Os sistemas actina-miosina actúan como motores moleculares que permiten o transporte de vesículas e orgánulos ao longo do citoplasma. Existen experimentos que aproveitan esta capacidade dinámica mesmo ''[[in vitro]]'', é dicir, en sistemas acelulares, aplicando nanotecnoloxía. A idea subxacente é empregar os microfilamentos como pistas sobre as cales escorregan as [[proteína motora|proteínas motoras]], transportando unha determinada carga de forma controlada e dirixida a determinadas localizacións, onde liberarían a súa carga. Isto permitiría a ensamblaxe de nanoestruturas de forma controlada.<ref>{{Cita publicación periódica| apelido= J| ano= 2001| título = Light-controlled molecular shuttles made from motor proteins carrying cargo on engineered surfaces| revista= Nano Letters| volume= 1| número= 5| páxinas = 235–239| doi = 10.1021/nl015521e}}</ref> Estas capacidades poderían aplicarse en chips de investigación como os ''[[lab-on-a-chip]]'', en nanocompoñentes mecánicos e en nanotransformadores de enerxía mecánica en eléctrica.<ref name=Mansson2005>{{Cita publicación periódica| apelido= Mansson | nome= A. Sundberg| ano= 2005| título = Actin-Based Molecular Motors for Cargo Transportation in Nanotechnology—Potentials and Challenges| revista= IEEE Transactions on Advanced Packaging| volume= 28| número= 4| páxinas = 547–555| url = http://ieeexplore.ieee.org/xpls/abs_all.jsp?arnumber=1528636}}</ref> * Control interno en técnicas de [[bioloxía molecular]], como o ''[[western blot]]'' e a [[PCR en tempo real]]. Debido a que a función da actina é necesaria para a supervivencia celular, postulouse que a súa cantidade está tan controlada a nivel de produción celular que pode asumirse que a súa [[Transcrición xenética|transcrición]] (é dicir, o grao de expresión dos seus xenes) e [[tradución de proteínas|tradución]], (que é a xeración de proteínas) é practicamente constante, independentemente das condicións experimentais. Por esta razón, nos estudos de cuantificación de proteínas (''western blot'') e de [[ARN mensaxeiro|transcritos]] (PCR en tempo real) adoita realizarse, ademais da cuantificación do xene de interese, a doutro xene de referencia, como o da mencionada actina. Dividindo a cantidade do xene de interese pola da actina é posible obter unha cantidade relativa comparable entre distintos experimentos,<ref>Vandesompele J, De Preter K, Pattyn F, Poppe B, Van Roy N, De Paepe A, Speleman F (2002) [http://genomebiology.com/2002/3/7/RESEARCH/0034./ABSTRACT/ADDITIONAL/ABSTRACT/COMMENTS/additional/ Accurate normalisation of real-time quantitative RT-PCR data by geometric averaging of multiple internal control genes] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200527000400/https://genomebiology.biomedcentral.com/ |date=27 de maio de 2020 }}. Gen. Biol. 3: 1–12.</ref> sempre e cando a expresión desta última non varíe; hai que salientar que a actina non sempre presenta a estabilidad desexada na súa [[expresión xénica|expresión]].<ref>{{Cita publicación periódica | título= ß-Actin | url= https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0890850801903767 | ano= 2001 | revista= Molecular and cellular Probes | páxinas= 307–311 | volume= 15 | número= 5 | apelido1= Selvey | nome1= S. | apelido2= Thompson | nome2= E.W. | apelido3= Matthaei | nome3= K. | apelido4= Lea | nome4= R.A. | apelido5= Irving | nome5= M.G. | apelido6= Griffiths | nome6= L.R. | dataacceso= 7 de xullo de 2009 | dataarquivo= 04 de xuño de 2018 | urlarquivo= https://web.archive.org/web/20180604042628/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0890850801903767 | url-morta= yes }}</ref> * Clínica. Algúns [[alelo]]s da actina son causantes de patoloxías, polo que se desenvolveron técnicas para a súa detección. Ademais, a actina pode empregarse como marcador indirecto en patoloxía cirúrxica: é posible empregar variacións na pauta de localización nos tecidos como marcadores de invasión de [[neoplasia]]s, [[vasculite]] e outros.<ref>{{Cita publicación periódica| título = Immunohistochemical localization of actin: Applications in surgical pathology | url = http://www.ajsp.com/pt/re/ajsp/abstract.00000478-198101000-00013.htm | ano= 1981| revista= The American Journal of Surgical Pathology | páxinas = 91 | volume= 5 | número= 1| apelido1= Mukai | nome1= K. | apelido2= Schollmeyer| nome2= J.V. | apelido3= Rosai| nome3= J. | dataacceso= 2009-04-19}}</ref> Tamén, debido á súa relación co aparato contráctil muscular, a [[atrofia]] provoca a diminución dos seus niveis no [[músculo esquelético]], polo que pode empregarse como [[biomarcador|marcador]] deste fenómeno.<ref>{{Cita publicación periódica| título = Atrophy responses to muscle inactivity. II. Molecular markers of protein deficits| url = http://jap.physiology.org/cgi/content/full/95/2/791|ano= 2003| revista= Journal of Applied Physiology | páxinas = 791–802 | volume= 95 | número= 2 | apelido1= Haddad | nome1= F. | apelido2= Roy| nome2= R.R. | apelido3= Zhong| nome3= H. | apelido4= Edgerton| nome4= V.R. | apelido5= Baldwin | nome5= K.M. | dataacceso= 19 de marzo de 2009}}</ref> * [[Tecnoloxía dos alimentos]]. A determinación da calidade dalgúns alimentos procesados, como os [[embutido]]s, pasa pola cuantificación do seu contido na [[carne]]. Clasicamente, utilizouse un método baseado na detección da [[3-metilhistidina]] en [[hidrólise|hidrolizados]] destes produtos, porque se trata dun composto presente na actina e a cadea pesada da miosina F (os dous compoñentes maioritarios do músculo). A xeración no animal do composto débese á [[metilación]] de residuos de [[histidina]] presentes en ambas as proteínas.<ref>{{Cita publicación periódica | título= Current advances in proteomic analysis and its use for the resolution of poultry meat quality | url= http://www.animalscience.com/uploads/additionalFiles/QualityOfPoultryMeat/27.pdf | ano= 2006 | revista= World's Poultry Science Journal | páxinas= 123–130 | volume= 62 | número= 01 | apelido1= Remignon | nome1= H. | apelido2= Molette | nome2= C. | apelido3= Babile | nome3= R. | apelido4= Fernandez | nome4= X. | dataacceso= 7 de xello de 2009 | apelidos= | data= | urlarquivo= https://web.archive.org/web/20141107221817/http://www.animalscience.com/uploads/additionalFiles/QualityOfPoultryMeat/27.pdf | dataarquivo= 07 de novembro de 2014 | urlmorta= yes }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | título = Methods and Instruments in Applied Food Analysis | url = http://orton.catie.ac.cr/cgi-bin/wxis.exe/?IsisScript=BFHIA.xis | ano= 2004 | autor= M.L. | revista= Handbook of Food Analysis. | dataacceso= 7 de xullo de 2009}}</ref> == Historia == [[Ficheiro:GyorgyiNIH.jpg|miniatura|O [[premio Nobel]] [[Albert von Szent-Györgyi Nagyrápolt|Szent-Györgyi]], codescubridor con Brúnó Straub da actina.]] A actina observouna experimentalmente por primeira vez en [[1887]] [[W.D. Halliburton]], que extraeu do músculo unha [[proteína]] que coagulaba preparacións de [[miosina]], á que denominou "fermento da miosina".<ref name="Halliburton">{{cita publicación periódica| autor =Halliburton, W.D. | título =On muscle plasma | url =https://archive.org/details/philtrans03855245 | ano =1887 | revista = J. Physio. | número =8| pmid = 16991477}}</ref> Pero Halliburton non foi quen de efectuar a súa caracterización, polo que o descubrimento da actina se atribúe a Brúnó F. Straub, que daquela era un bioquímico mozo que traballaba no laboratorio de [[Albert Szent-Györgyi]] no Instituto de Química Médica da [[Universidade de Szeged]], en [[Hungría]]. En [[1942]], Straub desenvolveu unha nova técnica para a [[extracción]] de proteínas musculares que lle permitía illar cantidades substanciais de actina relativamente pura. Este método é o mesmo que esencialmente se utiliza nos [[laboratorio]]s actualmente. Szent-Györgyi describira previamente unha forma máis [[viscosidade|viscosa]] de miosina, producida por extraccións lentas en músculo, como "miosina activada", e, como a proteína de Straub producía o efecto activador, denominouna ''actina''. A viscosidade diminuía se se engadía [[Adenosín trifosfato|ATP]] á mestura de ambas as proteínas, coñecida como ''actomiosina''. O traballo de ambos os investigadores non puido publicarse nos países occidentais debido ao ambiente bélico da [[Segunda Guerra Mundial]], pero saíu á luz en [[1945]] ao publicarse como suplemento na ''Acta Physiologica Scandinavica''.<ref name="Szent_Gyorgyi">Szent-Gyorgyi, A. (1945) Studies on muscle. Acta Physiol Scandinav 9 (suplemento. 25)</ref> Straub continuou traballando na actina ata [[1950]], publicando que podía unirse ao ATP e que, durante a súa [[polímero|polimerización]] para formar [[microfilamento]]s, [[hidrólise|hidrolizábase]] a [[adenosín difosfato|ADP]] + [[ácido fosfórico|P<sub>i</sub>]], que permanecía unido ao microfilamento. Straub suxeriu que esta [[reacción química|reacción]] desempeñaba un papel na contracción muscular, pero isto só é certo no caso do [[músculo liso]] e non se verificou experimentalmente ata [[2001]].<ref name="Straub">{{Cita publicación periódica| autor =Straub, F.B. e Feuer, G.| título =Adenosinetriphosphate the functional group of actin.| ano =1950 | revista = Biochim.Biophys. Acta.| id = PMID 2673365}}</ref><ref name="Bárány">{{Cita publicación periódica| autor =Bárány, M., Barron, J.T., Gu, L., e Bárány, K.| título =Exchange of the actin-bound nucleotide in intact arterial smooth muscle | ano =[[2001]] | revista = [[J. Biol. Chem.]] | volume =276 | número =51 | id = PMID 11602582}}</ref> A [[secuencia de aminoácidos]] completárona Elzinga e colaboradores en [[1973]],<ref name="Elzinga">{{Cita publicación periódica|título=Complete Amino-Acid Sequence of Actin of Rabbit Skeletal Muscle|número=9|revista=Proceedings of the National Academy of Sciences|data=1973-09|ISSN=0027-8424|PMC=427084|PMID=4517681|páxina=2687–2691|volume=70|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.70.9.2687|lingua=en|doi=10.1073/pnas.70.9.2687|nome=Marshall|apelidos=Elzinga|nome2=John H.|apelidos2=Collins|nome3=W. Michael|apelidos3=Kuehl|nome4=Robert S.|apelidos4=Adelstein}}</ref> e a [[Cristalografía de raios X|estrutura cristalográfica]] da actina G determinárona en [[1990]] Kabsch e colaboradores, aínda que se trataba dun cocristal no que formaba un complexo coa [[desoxirribonuclease I]],<ref name="Kabsch">{{cita publicación periódica| autor =Kabsch W, Mannherz HG, Suck D, Pai EF, Holmes KC.| título =Atomic structure of the actin:DNase I complex. | ano =1990 | publicación = [[Nature]] | volume =347 | número =6288 | id = PMID 2395459}}</ref> e nese mesmo ano Holmes e colaboradores propuxeron un modelo para a actina F.<ref name="Holmes">{{cita publicación periódica| autor =Holmes KC, Popp D, Gebhard W, Kabsch W| título =Atomic model of the actin filament | ano =1990 | publicación = [[Nature]] | volume =347 | número =6288 | id = PMID 2395461}}</ref> Este procedemento de cocristalización con diferentes proteínas foi empregado repetidamente durante os seguintes anos, ata que en [[2001]] se conseguiu cristalizar a proteína illada xunto con ADP. Foi posible grazas ao emprego dun conxugado de [[rodamina]] que impedía a polimerización bloqueando o aminoácido [[cisteína|cys-374]].<ref name="dominguez">{{cita publicación periódica| apelido =Domínguez|nome=R|autor2=Otterbein LR, Graceffa P| ano =2001 | título =The crystal structure of uncomplexed actin in the ADP state |volume =293 | número =5530 | páxinas =708-11| pmid =11474115| idioma =inglés}}</ref> Ese mesmo ano produciuse o falecemento de Christine Oriol-Audit, a investigadora que en [[1977]] conseguiu cristalizar por primeira vez a actina en ausencia de proteínas unidas á actina (ABP). Os cristais eran demasiado pequenos para a tecnoloxía da época.<ref name="Oriol">{{cita publicación periódica| apelido =Oriol | nome =C |autor2=Dubord, C e Landon, F |ano=1977 | título =Crystallization of native striated-muscle actin | publicación =FEBS Lett. | volume=73 | número=1 | páxinas=89-91| pmid=320040 | idioma=inglés}}</ref> Aínda que actualmente non existe un modelo de alta resolución da forma filamentosa, o equipo de Sawaya realizou en [[2008]] unha aproximación máis exacta baseándose en múltiples cristais de [[dímero]]s de actina que contactan en diferentes lugares.<ref>{{cita publicación periódica| autor =Sawaya MR, Kudryashov DS, Pashkov I, Adisetiyo H, Reisler E, Yeates TO.| título =Multiple crystal structures of actin dimers and their implications for interactions in the actin filament | ano =2008 | revista = Acta Crystallogr D Biol Crystallogr. |id = PMID 18391412}}</ref> Este modelo foi refinado polo propio autor e por Lorenz. Outros enfoques, como o uso de [[criomicroscopia electrónica]] ou [[radiación]] [[sincrotrón]] permitiron recentemente aumentar o nivel de resolución e comprender con maior profundidade a natureza das interaccións e os cambios conformacionais implicados na formación do filamento de actina.<ref name="Toshiro" /><ref name="Narita">{{cita publicación periódica| apelido =Narita |autor2=Takeda S, Yamashita A, Maéda Y. | ano=2006 | título =Structural basis of actin filament capping at the barbed-end: a cryo-electron microscopy study | revista =Embo J | volume=25 | número=23 | páxinas=5626-33| doi=10.1038/sj.emboj.7601395| url=http://www.nature.com/emboj/journal/v25/n23/pdf/7601395a.pdf | idioma=inglés | formato =[[PDF]] | dataacceso=27 de xuño de 2009}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Arp2/3]] * [[Falotoxina]] * [[Filopodio]] * [[Filamento intermedio]] * [[FtsZ]] * [[Lamelipodio]] === Ligazóns externas === * [http://es.youtube.com/watch?v=zLeYkrERR7s Vídeo da polimerización da actina] (en inglés) * [http://es.youtube.com/watch?v=VQ4OMSi6qAg Vídeo da interacción actina-miosina] (en inglés) * [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Structure/mmdb/mmdbsrv.cgi?uid=50538 MMDB ID 50538 Modelo molecular de G-actina unida a ATP por Domínguez]. * [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?SUBMIT=y&db=structure&orig_db=structure&term=2ZWH MMDB ID 69126 Modelo molecular de F actina por T. Oda] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] fajjinmgbgdxirrm1s4n8ghdssi4d3v 0 68554 6149347 6120938 2022-08-03T10:35:20Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Escritor |lingua da escrita = [[lingua inglesa|inglés]] |xéneros = [[novela]] de misterio |cónxuxe = Archibald Christie (1914-1928)<br>Max Mallowan (1930-1976) |fillos = Rosalind Hicks (1919-2004) }} '''Agatha Mary Clarissa Miller Christie''', [[Orde do Imperio Británico|OIB]] nada en [[Torquay]], [[Devon]], o [[15 de setembro]] de [[1890]] e finada en [[Cholsey]], [[Oxfordshire]], o [[12 de xaneiro]] de [[1976]],<ref name=":0">{{Cita web|título=Biografia de Agatha Christie|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/christie.htm|páxina-web=www.biografiasyvidas.com|data-acceso=2022-06-25}}</ref><ref>{{Cita web|título=Muere Agatha Christie, reina de la intriga|url=https://www.lavanguardia.com/hemeroteca/20110112/54100288037/muere-agatha-christie-reina-de-la-intriga.html|páxina-web=La Vanguardia|data=2011-01-11|data-acceso=2022-06-25|lingua=es}}</ref>foi unha escritora [[Inglaterra|inglesa]] de [[novela]]s de misterio, coñecida polas súas sesenta e seis novelas policíacas e catorce coleccións de relatos curtos, especialmente as que xiran ao redor de detectives ficticios [[Hércules Poirot]] e [[Miss Marple]]. Tamén escribiu seis novelas románticas baixo o [[pseudónimo]] de '''Mary Westmacott'''. Así como a obra de teatro máis lonxeva do mundo, ''[[A rateira]]'' que se representou no [[West end Theatre|West End]] de 1952 a 2020.<ref>{{Cita web|título=The St Martins Theatre, London, home of Agatha Christie's The Mousetrap, the world's longest running show - buy tickets online here.|url=https://www.the-mousetrap.co.uk/Online/default.asp|páxina-web=web.archive.org|data=2012-06-26|data-acceso=2022-06-25|data-arquivo=26 de xuño de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120626071333/https://www.the-mousetrap.co.uk/Online/default.asp|url-morta=unfit}}</ref> É coñecida como a ''Raíña do Crime''. En 1971 foi nomeada Dame Comandante da [[Orde do Imperio Británico]] (DBE) polas súas contribucións á literatura. O ''[[Guinness World Records]]'' lista a Christie como a escritora de ficción máis vendida de todos os tempos, xa que as súas novelas venderon máis de dous mil millóns de copias.<ref>''Libro Guinness de los Récords'' (1976), p. 210.</ref> Christie naceu nunha rica familia de clase media alta en [[Torquay]], [[Devon]], e foi en gran parte escolarizada na casa. Inicialmente foi unha escritora sen éxito con seis rexeitamentos consecutivos, pero isto cambiou en 1920 cando se publicou ''[[The Mysterious Affair at Styles]]'', co detective Hércules Poirot. O seu primeiro marido foi[[Archie Christie | Archibald Christie]], casaron en 1914 e tiveron un fillo antes de divorciarse en 1928. Durante as dúas guerras mundiais, serviu en dispensarios hospitalarios, adquirindo un coñecemento profundo dos velenos que aparecían en moitas das súas novelas, contos e obras de teatro. Despois do seu matrimonio co [[arqueólogo]] [[Max Mallowan]] en 1930, pasaba varios meses cada ano en[[Escavación (arqueoloxía) | escavacións]] en Oriente Medio e usou os seus coñecementos de primeira man sobre a súa profesión na súa ficción. Segundo [[Index Translationum]], segue sendo a[[lista de autores individuais máis traducidos | autora individual máis traducida]] con edicións en polo menos 103 idiomas. ''[[Dez negriños]]'' é un dos[[Lista de libros máis vendidos | libros máis vendidos]] de todos os tempos, con aproximadamente 100 millóns de unidades vendidas. A obra teatral de Christie ''The Mousetrap'' (A rateira) ten o récord mundial de máis tempo en escena. Estreouse no[[Ambassadors Theatre (Londres) | Ambassadors Theatre]] no West End de Londres o 25 de novembro de 1952 e ata setembro de 2018 rexistrou máis de 27.500 funcións. A obra pechouse en marzo de 2020 debido ao[[pandemia COVID-19 | coronavirus]]. En 1955, Christie foi o primeiro destinatario do[[MWA Grand Master Award | Grand Master Award]] da [[Asociación de Escritores de Misterio dos Estados Unidos]]. Máis tarde ese mesmo ano, ''[[Witness for the Prosecution (obra de teatro) |Testemuña de cargo]]'' recibiu o [[Premio Edgar]] á mellor obra de teatro. En 2013 foi elixida como a mellor escritora de crimes e ''[[O asasinato de Roger Ackroyd]]'' a mellor novela criminal de todos os tempos por 600 novelistas profesionais da [[Crime Writers 'Association]]. En setembro de 2015, ''And Then There Were None'' foi nomeada a novela "favorita de Christie no mundo" nunha votación patrocinada polos herdeiros da autora. A maioría dos libros e relatos de Christie foron adaptados para televisión, radio, videoxogos e novelas gráficas. Máis de trinta longametraxes están baseadas no seu traballo. == Traxectoria == Agatha Christie é a escritora de misterio máis coñecida do mundo. Ata o 2003 vendéranse máis de mil millóns de exemplares dos seus libros en [[Lingua inglesa|inglés]] e outros mil millóns traducidos a máis de 45 idiomas. Como exemplo do seu éxito internacional, é a escritora que máis libros vendeu en [[Francia]] con máis de 40 millóns de exemplares (ata 2003), contra 22 millóns de [[Émile Zola]], o seu competidor máis próximo. A súa obra de teatro ''A rateira''<ref>{{bitraga trad|5546}}</ref> (baseada no seu relato ''[[Three Blind Mice and Other Stories]]'') ten o récord de permanencia en carteleira en [[Londres]], con máis de 20.000 representacións desde a súa estrea no teatro Ambassadors o [[25 de novembro]] de [[1952]] ata a actualidade. Christie publicou máis de oitenta novelas e obras de teatro, principalmente do tipo do cuarto pechado e con argumentos onde intervén un dos seus personaxes principais, ben [[Hércules Poirot]] ou ben [[Miss Marple]]. Se ben lle gustaba variar a forma establecida do relato de detectives (un dos seus primeiros libros, ''[[O asasinato de Roger Ackroyd]]'', é famoso polo seu sorpresivo desenlace), era escrupulosa en xogar limpo co lector ó asegurarse de dar toda a información para resolver o problema. A galega [[Stella de la Cal]] foi a primeira tradutora ao español das novelas Agatha Christie,<ref>{{Cita web|título=Una gallega detrás de la voz en español de los grandes relatos de Agatha Christie|url=https://www.globalgalicia.org/noticia/reino-unido/2020/08/30/gallega-detras-voz-espanol-grandes-relatos-agatha-christie/0003_202008G30P30991.htm|páxina-web=Global Galicia|data=2020-08-30|data-acceso=2022-06-25|lingua=es}}</ref> A maioría das súas novelas e relatos foron levados ó [[cine]], algúns en máis dunha ocasión, como ''[[Asasinato no Orient Express]]'' ou ''[[Death on the Nile]]''.<ref>{{Cita web|título=Agatha Christie {{!}} Las películas de Agatha Christie - Yahoo! Cine|url=http://es.movies.yahoo.com/artists/c/agatha-christie/index-56118.html|páxina-web=web.archive.org|data=2008-12-25|data-acceso=2022-06-25|data-arquivo=25 de decembro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20081225190803/http://es.movies.yahoo.com/artists/c/agatha-christie/index-56118.html|url-morta=unfit}}</ref> Agatha Christie estivo escribindo desde o final da [[Primeira Guerra Mundial]], cando creou o seu personaxe Hercules Poirot, o pequeno detective [[Bélxica|belga]] coa súa cabeza con forma de ovo e a súa paixón pola orde, e desde entón un dos detectives máis populares desde [[Sherlock Holmes]]. Poirot e os seus outros detectives (como Miss Marple) apareceron tamén nas numerosas películas, programas de radio e representacións teatrais baseados nos libros de Agatha Christie. === Vida persoal === Agatha Christie naceu na vila de [[Torquay]] (condado de [[Devon]]), de pai norteamericano e nai británica, se ben nunca tivo a nacionalidade estadounidense. O seu primeiro matrimonio, nada feliz, tivo lugar en [[1914]], co coronel Archibald Christie, aviador do Royal Flying Corps. A parella tivo unha filla, Rosalind Hicks, e divorciouse en [[1928]].<ref name=":0" /> Durante a [[Primeira Guerra Mundial]] traballou nun hospital e no seu dispensario, o que tivo certa influencia na súa obra: moitos dos asasinatos que relata lévanse a cabo con [[veleno]]s.<ref>{{Cita web|título=Agatha Christie, farmacéutica|url=https://mujeresconciencia.com/2017/01/13/agatha-christie-farmaceutica/|páxina-web=Mujeres con ciencia|data=2017-01-13|data-acceso=2022-06-25|lingua=es}}</ref> En decembro de [[1926]] desapareceu durante once días, causando grande alarma na prensa. O seu vehículo atopouse abandonado nunha canteira. Finalmente atopárona nun hotel de Harrogate, onde dixo sufrir [[amnesia]] a causa dun ataque de nervios trala morte da súa nai e a confesión de infidelidade por parte do seu marido. Aínda hoxe se discute se todo é verdade ou simplemente un truco publicitario.<ref>{{Cita web|título=Los crímenes que inspiraron a Agatha Christie y quienes imitaron su elegante forma de matar|url=https://theobjective.com/cultura/2022-04-03/crimenes-agatha-christie-juan-jose-montijano-ruiz/|páxina-web=theobjective.com|data=2022-04-03|data-acceso=2022-06-25|lingua=es}}</ref> Esta aventura foi filmada en [[1979]] co título de ''[[Agatha]]'', coa actuación de [[Vanessa Redgrave]]. En [[1930]] casou co católico [[Max Mallowan]], un arqueólogo 14 anos menor. Acompañouno nas súas viaxes ó [[Medio Oriente]], que serviron de fondo a varias das súas novelas.<ref name=":0" /> En [[1961]] foi nomeada membro da Real Sociedade de Literatura, e feita doutora ''honoris causa'' en Letras pola [[Universidade de Exeter]]. En [[1971]] concedéuselle o título de Dama do Imperio Británico (Dame), o equivalente feminino do título de Sir, un título de nobreza que naquela época se concedía con menos frecuencia ás mulleres do que se fai con xustiza hoxe en día. Agatha Christie morreu de causas naturais o 12 de xaneiro de 1976, con 85 anos, en Winterbrook House, [[Cholsey]], cerca de [[Wallingford]], [[Oxfordshire]]. Está enterrada no camposanto da igrexa de St. Mary, en Cholsey. Varios dos seus libros foron publicados a título póstumo, entre eles a súa autobiografía. Fixéronse varios [[videoxogo]]s adaptados dos libros de Agatha Christie. Ademais de ser escritora detectivesca escribiu seis novelas románticas baixo o [[pseudónimo]] de [[Mary Westmacott]], algunhas obras teatrais e un libro de poemas.<ref>{{Cita web|título=Editorial Galaxia {{!}} Agatha Christie|url=https://editorialgalaxia.gal/autor/agatha-christie/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2022-06-25|lingua=gl-ES}}</ref> Unha das características principais da prosa detectivesca de Agatha Christie é que se desenvolven no que se denomina o ''whodunit''; o que permite ó lector ensaiar hipóteses e, en suma, intentar adiviñar a identidade do culpable antes de acabar a lectura do relato. [[Ficheiro:Agatha_Christie_plaque_-Torre_Abbey.jpg|220px|miniatura|Placa en lembranza de Agatha Christie no exterior da Torre Abbey, en Torquay]] ==Obra== ===Prosa=== *''[[The Mysterious Affair at Styles]]'' (1920; aparecen [[Hércules Poirot]], o inspector Japp e o capitán Hastings) *''[[The Secret Adversary]]'' (1922; aparecen [[Tommy e Tuppence]]) *''[[Murder on the Links]]'' (1923) *''[[The Man in the Brown Suit]]'' (1924) *''[[Poirot Investigates]]'' (1924; once relatos) *''[[The Secret of Chimneys]]'' (1925; presenta ó Superintendente Battle de [[Scotland Yard]]) *''[[O asasinato de Roger Ackroyd]]'' (''The Murder of Roger Ackroyd'', 1926; tradución de [[Miguel Pérez Romero]]) *''[[Os catro grandes]]<ref>{{bitraga trad|5261}}</ref> (''The Big Four'') (1927) *''[[The Mystery of the Blue Train]]'' (1928) *''[[Partners in Crime]]'' (1929; quince relatos) *''[[The Seven Dials Mystery]]'' (1929; cos mesmos personaxes de ''The Secret of Chimneys'') *''[[The Murder at the Vicarage]]'' (1930; presenta a [[Miss Marple]]) *''[[The Mysterious Mr. Quin]]'' (1930; presenta ó Sr. Harley Quin; relatos) *''[[The Sittaford Mystery]]'' (1931) *''[[Peril at End House]]'' (1932) *''[[The Hound of Death]]'' (1933; doce relatos) *''[[Lord Edgware Dies]]'' (1933) *''[[The Thirteen Problems]]'' (1933; trece relatos coa señorita Marple) *''[[Asasinato no Orient Express]]'' (''Murder on the Orient Express'', 1934) <ref name="GALAXIAORIENT">[http://editorialgalaxia.gal/produto/asasinato-no-orient-express/ ''Asasinato no Orient Express''] tradución de [[Alberto Álvarez Lugrís]]. Editorial Galaxia. ISBN 978-84-8288-386-1.</ref> *''[[Parker Pyne Investigates]]'' (1934, doce relatos; presenta a [[Parker Pyne]] e [[Ariadna Oliver]]) *''[[The Listerdale mystery]]'' (1934; doce relatos) *''[[Three Act Tragedy]]'' (1935) *''[[Why Didn't They Ask Evans?]]'' (1935) *''[[Death in the Clouds]]'' (1935) *''[[The A.B.C. Murders]]'' (1936) *''[[Murder in Mesopotamia]]'' (1936) *''[[Cards on the Table]]'' (1936) *''[[Morte no Nilo]]<ref>{{Bitraga trad|5262}}</ref> (''Death on the Nile'') (1937) *''[[Dumb Witness]]'' (1937) *''[[Murder in the Mews]]'' (1937; catro relatos con Hércules Poirot) *''[[Appointment with Death]]'' (1938) *''[[Dez negriños]]'' (''And Then There Were None'', 1939; tradución de [[Eva Almazán]]) *''[[Murder is Easy]]'' (1939) *''[[Hercule Poirot's Christmas]]'' (1939) *''[[Regatta Mystery and Other Stories]]'' (1939; nove relatos) *''[[Sad Cypress]]'' (1940) *''[[Evil Under the Sun]]'' (1941) *''[[N or M?]]'' (1941) *''[[One, Two, Buckle My Shoe]]'' (1941) *''[[The Body in the Library]]'' (1942) *''[[Five Little Pigs]]'' (1942) *''[[The Moving Finger]]'' (1942) *''[[Towards Zero]]'' (1944) *''[[Cianuro espumoso]]'' (''Sparkling Cyanide'', 1944; tradución de [[María Cameselle]]) *''[[Death Comes as the End]]'' (1945) *''The Hollow'' (1946) *''[[The Labours of Hercules]]'' (1947; doce relatos con Hércules Poirot) *''[[Taken at the Flood]]'' (1948) *''[[Witness for the Prosecution and Other Stories]]'' (1948) *''[[Crooked House]]'' (1949) *''[[A Murder is Announced]]'' (1950) *''[[Three Blind Mice and Other Stories]]'' (1950) *''[[They Came to Baghdad]]'' (1951) *''[[The Under Dog and Other Stories]]'' (1951; nove relatos) *''[[Mrs McGinty's Dead]]'' (1952) *''[[They Do It with Mirrors]]'' (1952) *''[[A Pocket Full of Rye]]'' (1953) *''[[After the Funeral]]'' (1953) *''[[Hickory Dickory Dock]]'' (1955) *''[[Destination Unknown]]'' (1955) *''[[Dead Man's Folly]]'' (1956) *''[[4.50 from Paddington]]'' (1957) *''[[Ordeal by Innocence]]'' (1957) *''[[Cat Among the Pigeons]]'' (1959) *''[[The Adventure of the Christmas Pudding]]'' (1960; seis relatos) *''[[The Pale Horse]]'' (1961) *''[[The Mirror Crack'd from Side to Side]]'' (1962) *''[[The Clocks]]'' (1963) *''[[A Caribbean Mystery]]'' (1964) *''[[At Bertram's Hotel]]'' (1965) *''[[Third Girl]]'' (1966) *''[[Endless Night]]'' (1967) *''[[By the Pricking of My Thumbs]]'' (1968) *''[[Hallowe'en Party]]'' (1969) *''[[Passenger to Frankfurt]]'' (1970) *''[[Nemesis]]'' (1971) *''[[The Golden Ball and Other Stories]]'' (1971; quince relatos) *''[[Elephants Can Remember]]'' (1972) *''[[Akhnaton - A play in three acts]]'' (1973) *''[[Postern of Fate]]'' (1973; con Tommy e Tuppence, última novela escrita) *''[[Poirot's Early Cases]]'' (1974; dezaoito relatos) *''[[Pano. O derradeiro caso de Poirot]]''<ref>{{Bitraga trad|1089}}</ref> (''Curtain'', 1975; tradución de [[Monserrat Gálvez Fernández]]) *''[[Sleeping Murder]]'' (1976; o último caso da señorita Marple, escrito catro décadas antes) *''[[Miss Marple's Final Cases and Two Other Stories]]'' (1979) *''[[While the Light Lasts and Other Stories]]'' (1997) === Obras en colaboración === *''[[The Floating Admiral]]'' (1931; escrita con [[G. K. Chesterton]], [[Dorothy L. Sayers]] e outros membros do [[Detection Club]]) === Obras de teatro adaptadas en forma de novelas por Charles Osborne === *''[[Black Coffee]]'' (1998) *''[[The Unexpected Guest]]'' (2001) *''[[The Spider's Web]]'' (2003) === Obras escritas como Mary Westmacott === *''[[Giant's Bread]]'' (1930) *''[[Unfinished Portrait]]'' (1934) *''[[Absent in the Spring]]'' (1944) *''[[The Rose and the Yew Tree]]'' (1948) *''[[A Daughter's a Daughter]]'' (1952) *''[[The Burden]]'' (1956) === Obras de teatro === *''[[Alibi]]'' (1928) *''[[Black Coffee]]'' (1930) *''[[Love from a Stranger]]'' (1936) *''[[A Daughter's a Daughter]]'' (1936 ou 1939; nunca representada) *''[[Peril at End House]]'' (1940) *''[[Ten Little Indians]]'' (1943) *''[[Appointment With Death]]'' (1945) *''[[Murder on the Nile/Hiddon Horizon]]'' (1946) *''[[Murder at the Vicarage]]'' (1949) *''The Hollow'' (1951) *''[[A rateira]]'' (1952) *''[[Witness for the Prosecution]]'' (1953) *''[[The Spider's Web]]'' (1954) *''[[Towards Zero]]'' (1956) *''[[Verdict]]'' (1958) *''[[The Unexpected Guest]]'' (1958) *''[[Go Back for Murder]]'' (1960) *''[[Rule of Three]]'' (1962) *''[[Fiddler's Three]]'' (1972; orixinalmente ''Fiddler's Five'', nunca se publicou; última obra de teatro escrita) *''[[Aknaton]]'' (1973; escrita en 1937) *''[[Murder is Announced]]'' (1977) *''[[Cards on the Table]]'' (1981) *''[[Murder is Easy]]'' (1993) *''[[And Then There Were None]]'' (2000) === Obras para radio === *''[[The Yellow Iris]]'' (1937) *''[[Three Blind Mice]]'' (1947) *''[[Butter In a Lordly Dish]]'' (1948) *''[[Personal Call]]'' (1960) === Obras para televisión === *''[[Wasp's Nest]]'' (1937) == Adaptacións cinematográficas == Realizáronse varias producións -principalmente británicas e estadounidense- baseadas literal ou de forma máis libre nas súas historias, coa única excepción dun film de 1979 (''Agatha'' do británico [[Michael Apted]]) no que se tomaba a figura directa da escritora e se intentaba dilucidar sobre un suceso real relacionado con ela: a súa misteriosa desaparición durante varios días en 1926. ''Suxestión mortal'' (1937, [[Rowland V. Lee]]) e ''[[And Then There Were None (película)|And Then There Were None]]'' (1944, [[René Clair]]) son as primeiras adaptacións importantes sobre Christie, sendo a primeira un bo drama de misterio hoxe esquecido, e a segunda unha pequena obra mestra do cine de suspense con inesquecible elenco de secundarios tan famosa como pouco revisada. Logo virían ''4.50 from Paddington'' (1962, [[George Pollock]]), o éxito do cal iniciou unha serie de películas centradas nos casos da señorita Marple, interpretada maxistralmente por [[Margaret Rutherford]]; ''Endless Night'' (1971), que descubriu a [[Britt Ekland]]; o famoso ciclo rodado con estrelas de Hollywood composto de ''Murder on the Orient Express'' (1974, [[Sidney Lumet]]), con [[Premio Oscar]] para [[Ingrid Bergman]], ''Death on the Nile'' (1976, [[John Guillermin]]) coa primeira aparición de [[Peter Ustinov]] encarnando ó detective [[Hercules Poirot]], ''The Mirror Crack'd'' (1980, [[Guy Hamilton]]), ''Evil Under the Sun'' (1981, Guy Hamilton) que probablemente sexa a entrega máis frouxa, e ''Ordeal by Innocence'' (1983, [[Desmond Davis]]). Tamén destaca a película ''Appointment with Death'' (1987, de [[Michael Winner]]). A partir de 1982 rodáronse tres series para televisión: unha sobre Miss Marple, con [[Helen Hayes]], de só tres cintas pola repentina morte da actriz; unha sobre Hercules Poirot con [[Peter Ustinov]], e outra sobre Miss Marple -esta na televisión inglesa- interpretada por [[Joan Hickson]], á parte de adaptacións soltas de toda condición. Tamén na pequena pantalla destaca a serie inglesa: ''Partners in crime'', de 1982. == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Novela policial]] === Ligazóns externas === * Bosh, Carme: [https://web.archive.org/web/20071220071931/http://www.portalmundos.com/mundoliteratura/escritoras/agathachristie.htm Biografía de Agatha Christie] portalmundos.com (en castelán). {{Agatha Christie}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Agatha Christie| ]] p00vm0sa4ex9n6d2mo147dnahijg6zw 0 78299 6149075 6136014 2022-08-03T02:48:44Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki :''Non confundir con [[Iolanda Díaz Gallego]] (Sarria 1934), activa colaboradora nas distintas actividades desenvolvidas pola emigración galega''. {{Político | nome = Yolanda Díaz Pérez | imaxe = Yolanda Díaz en reunión.jpg | tamaño = 200px | péimaxe = Díaz en xaneiro de 2020. | alcume = | escudo = Escudo de España (mazonado).svg | cargo = [[Ministerio de Traballo|Ministra de Traballo e Economía Social]] | distrito = | inicio = [[13 de xaneiro]] de [[2020]] | predecesor = [[Magdalena Valerio]]<br/> <small>(como [[Ministra de Traballo, Migracións e Seguridade Social]])</small> | monarca = [[Filipe VI de España|Filipe VI]] | presidente = [[Pedro Sánchez]]<br/>Goberno da XIV Lexislatura | escudo2 = Escudo de España (mazonado).svg | cargo2 = Deputada no [[Congreso dos Deputados]] | distrito2 = [[Provincia da Coruña|A Coruña]] | inicio2 = 13 de xaneiro de 2016 | final2 = | escudo3 = Escudo de Galicia.svg | cargo3 = Deputada no [[Parlamento de Galicia]] | distrito3 = [[Provincia da Coruña|A Coruña]] | inicio3 = 4 de decembro de 2012 | final3 = 2016 | escudo4 = Escudo de Ferrol.svg | cargo4 = Tenente de alcalde de [[Ferrol]] | inicio4 = 2007 | final4 = 2008 | datanac = 6 de maio de 1971 {{idade|6|5|1971}} | lugarnac = [[Fene]], [[Galicia]] | profesión = Avogada | partido = [[PCE]]<br />[[Esquerda Unida]] (ata 2019) | almamáter = | sitioweb = | twitter = Yolanda_Diaz_ }} '''Yolanda Díaz Pérez''', nada en [[Fene]] o [[6 de maio]] de [[1971]],<ref name=":0">{{Cita web|título=Yolanda Díaz Pérez|url=http://galegos.galiciadigital.com/gl/yolanda-diaz-perez|páxina-web=galegos.galiciadigital.com|data-acceso=2020-01-06|lingua=gl}}</ref> é unha dirixente política galega, [[Ministerio de Traballo|ministra de Traballo e Economía Social]] do [[Goberno de España]] desde xaneiro de 2020 e vicepresidenta terceira desde marzo de 2021. Pertenceu ata [[2019]] á federación galega de [[Esquerda Unida]], da que foi a súa coordinadora desde [[2005]] ata o 3 de xuño de 2017 en que foi relevada no cargo por [[Eva Solla]].<ref>{{Cita web|título=Eva Solla se hace con el liderazgo de Esquerda Unida y releva a Yolanda Díaz|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2017/06/04/eva-solla-liderazgo-esquerda-unida-releva-yolanda-diaz/0003_201706G4P8994.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2017-06-04|data-acceso=2020-01-06|lingua=es}}</ref> Foi deputada no [[Parlamento de Galicia]] entre 2012 e 2016. Desde xaneiro de 2016 ([[XI lexislatura de España|XI lexislatura]]) é deputada no [[Congreso dos Deputados]]. == Traxectoria == É filla de [[Xesús Díaz Díaz]] (Suso Díaz), ex secretario xeral de [[Comisións Obreiras]] de Galicia e sobriña de [[Xosé Díaz Díaz (1944)|Xosé Díaz Díaz]], ex-deputado do [[Bloque Nacionalista Galego]]. Foi a primeira das nenas nadas no novo barrio obreiro de [[San Valentín, Fene]], vinculado daquela aos estaleiros de [[ASTANO]]. Na adolescencia trasladouse a [[Santiago de Compostela]] e estudou no instituto Rosalía de Castro. Licenciouse en [[Dereito]] pola [[Universidade de Santiago de Compostela]], para despois ampliar estudos en [[París]].<ref name=":0" /> Realizou tres mestrados, en Urbanismo, en Relacións Laborais e en Recursos Humanos, materia na que está especializada. Empezou traballando como avogada nun bufete compostelán. En 1998 colexiouse e abriu o seu despacho (laboralista<ref>{{Cita web|título=Yolanda Díaz, la abogada laboralista gallega que tomará las riendas del Ministerio de Trabajo|url=https://www.eldiario.es/economia/Yolanda-Diaz-laboralista-Ministerio-Trabajo_0_982351959.html|páxina-web=eldiario.es|data-acceso=2020-01-09|lingua=es|nome=Laura|apelidos=Olías}}</ref>) en [[Ferrol]].<ref>{{Cita web|título=Así es Yolanda Díaz, posible nueva ministra de Trabajo: de familia sindicalista, con tres posgrados e íntima de Irene Montero|url=https://www.revistavanityfair.es/poder/articulos/yolanda-diaz-izquierda-unida-marido-hija/42081|páxina-web=vf|data=2019-12-04|data-acceso=2020-01-06|lingua=es|apelidos=Hernández|nome=Nuria}}</ref> Accedeu á coordinación xeral de [[Esquerda Unida]] en [[2005]], cando era a candidata da formación á presidencia da [[Xunta de Galicia]] nas eleccións dese ano. Obtivo uns 12.000 votos (0,8%), a cuarta forza máis votada. Nas eleccións municipais de [[2003]] foi cabeza de lista da formación á alcaldía de [[Ferrol]]. A coalición recuperou representación no Concello, da que se vira privada na lexislatura anterior pola crise que derivou na ruptura e o xurdimento de [[Esquerda Galega-Os Verdes]]. Obtivo dúas actas de edil, acompañada polo veterano dirixente [[Fernando Miramontes]]. === Acordo de goberno en Ferrol === [[Ficheiro:Yolanda Díaz.JPG|esquerda|miniatura|Díaz nunha manifestación da [[Plataforma Queremos Galego!]] ]] Nas eleccións municipais de [[2007]] foi de novo cabeza de lista da formación á alcaldía de Ferrol<ref>{{Cita web|url=http://www.fim.org.es/media/0/819.pdf|páxina-web=web.archive.org|título=Resultados de Izquierda Unida en las elecciones municipales y autonómicas del 27 de mayo de 2007|data-acceso=06/01/2020|data-arquivo=06/07/2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070706151911/http://www.fim.org.es/media/0/819.pdf|url-morta=unfit}}</ref>. Obtivo 5.203 votos (14,19%) e catro edís: [[Javier Galán]], [[Miguel Reimúndez]], [[Sari Alabau]] e ela mesma. Tras formalizar un acordo para un goberno co [[PSOE]], foi elixido alcalde o socialista [[Vicente Irisarri]], con Yolanda Díaz como primeira tenente de alcaldía. O 28 de outubro de [[2008]], o goberno de coalición rachou. Irisarri permaneceu como rexedor en minoría no PSOE e [[Esquerda Unida]] pasou á oposición. Yolanda Díaz mantívose como voceira. === Parlamento de Galicia === No 2009 foi a candidata de Esquerda Unida á presidencia da Xunta de Galicia nas eleccións autonómicas,<ref>{{Cita web|url=https://www.elcorreogallego.es/galicia/ecg-h/ferrolana-yolanda-diaz-candidata-esquerda-unida/idEdicion-2009-01-17/idNoticia-385720/|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2020-01-06|título=La ferrolana Yolanda Díaz, candidata de Esquerda Unida}}</ref> mais non logrou entrar no Parlamento. En 2012 repetiu pola [[provincia da Coruña]] e foi elixida deputada autonómica. Ese ano formaron a coalición [[Alternativa Galega de Esquerda]] (AGE), xunto con Anova-Irmandade Nacionalista, Espazo Ecosocialista Galego e Equo-Galicia. Foi a viceportavoz do seu grupo no Parlamento ata as eleccións xerais de 2015, nas que se presentou ao Congreso dos Deputados.<ref>{{Cita web|url=http://www.parlamentodegalicia.es/sitios/web/Publicacions/resenas_biograficas_deputados_as.pdf|páxina-web=parlamentodegalicia.es|título=Reseñas biográficas dos deputados e deputadas da Cámra|data-acceso=06/01/2020}}</ref> === Congreso dos Deputados === É deputada no [[Congreso dos Deputados]] desde [[2016]].<ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Diputados/BusqForm?_piref73_1333155_73_1333154_1333154.next_page=/wc/fichaDiputado?idDiputado=291&idLegislatura=13|páxina-web=congreso.en|título=Díaz Perez, Yolanda|data-acceso=06/01/2020|data-arquivo=20/07/2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190720162021/http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Diputados/BusqForm?_piref73_1333155_73_1333154_1333154.next_page=%2Fwc%2FfichaDiputado%3FidDiputado%3D291&idLegislatura=13|url-morta=yes}}</ref>) Tanto nas [[Eleccións xerais de España de 2015|Eleccións xerais de 2015]] como nas de [[Eleccións xerais de España de 2016|2016]] foi candidata na lista de [[En Marea]] pola [[provincia da Coruña]] e entrou como deputada por esa provincia. Nas [[Eleccións xerais de España de abril de 2019|Eleccións xerais de abril de 2019]] e nas de [[Eleccións xerais de España de novembro de 2019|novembro do mesmo ano]] foi candidata na lista de [[En Común|En Común-Unidas Podemos]] pola [[Provincia de Pontevedra]] e foi escollida deputada por estoutra provincia.<ref>{{Cita web|título=Estos son los diputados de Galicia en el Congreso tras las elecciones del 10N|url=https://www.20minutos.es/noticia/4050259/0/diputados-galicia-congreso-elecciones-noviembre-2019/|data=11/11/2019|data-acceso=6/1/2020|lingua=es|xornal=20minutos}}</ref> Dentro do Congreso, foi vogal e portavoz adxunta de varias comisións.<ref name=":1" /> === Ministra === En xaneiro de [[2020]] foi nomeada [[Ministerio de Traballo|Ministra de Traballo e Economía Social]]<ref>{{Cita web|título=Los ministros del Gobierno de Pedro Sánchez, uno a uno|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20200111/472769452544/ministros-gobierno-coalicion-perdo-sanchez-perfil.html|páxina-web=La Vanguardia|data=2020-01-11|data-acceso=2020-01-13|lingua=es}}</ref> no goberno de coalición do [[Partido Socialista Obrero Español|PSOE]] e Unidas-Podemos, o primeiro na democracia.<ref>{{Cita novas|título=Pedro Sánchez logra la investidura y formará el primer Gobierno de coalición de la democracia|url=https://elpais.com/politica/2020/01/07/actualidad/1578382922_404144.html|xornal=El País|data=2020-01-08|data-acceso=2020-01-13|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Javier|apelidos=Casqueiro|nome2=Fernando J.|apelidos2=Pérez}}</ref>Tomou posesión o día 13 dese mes. No acto sinalou que ''o principal reto deste país é recuperar o traballo con dereito, debemos derrogar a reforma laboral para retomar os dereitos das traballadoras e os traballadores.''<ref>{{Cita web|título=Ministerio de Trabajo, Migraciones y Seguridad Social - Gabinete de comunicación - Laboral -|url=http://prensa.empleo.gob.es/WebPrensa/noticias/laboral/detalle/3694|páxina-web=prensa.empleo.gob.es|data-acceso=2020-01-14|lingua=es|data-arquivo=14 de xaneiro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200114121318/http://prensa.empleo.gob.es/WebPrensa/noticias/laboral/detalle/3694|url-morta=yes}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Lista de deputados galegos no Congreso desde a Transición]] === Ligazóns externas === * [http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Diputados/BusqForm?_piref73_1333155_73_1333154_1333154.next_page=/wc/fichaDiputado&idDiputado=291&idLegislatura=13 Ficha na páxina web do Congreso dos Deputados]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200606002139/http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Diputados/BusqForm?_piref73_1333155_73_1333154_1333154.next_page=%2Fwc%2FfichaDiputado&idDiputado=291&idLegislatura=13 |date=06 de xuño de 2020 }} {{XIV Lexislatura-2º goberno de Pedro Sánchez}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Diaz Perez, Yolanda}} [[Categoría:Nados en 1971]] [[Categoría:Nados en Fene]] [[Categoría:Políticos de Esquerda Unida]] [[Categoría:Deputados do Parlamento de Galicia pola AGE]] [[Categoría:Deputados do Congreso dos Deputados por En Marea]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Concelleiros de Ferrol]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (XIV Lexislatura)]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (XIII Lexislatura)]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (XI Lexislatura)]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (XII Lexislatura)]] [[Categoría:Ministros de España]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados pola provincia da Coruña]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados pola provincia de Pontevedra]] [[Categoría:Ministros do Goberno de España da XIV Lexislatura]] rci6crx1dl8ciihb4369o6mu4g8pxwg 0 80534 6149081 6043013 2022-08-03T02:53:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Primeira entidade subestatal | nome_oficial = Yukón<br/>''Yukon'' | nome_curto = Yukón | de = de | desub = de | imaxe_bandeira = Flag of Yukon.svg | imaxe_escudo = Coat of arms of Yukon.svg | imaxe_escudo_tamaño = 65px | imaxe_mapa = Yukon in Canada.svg | símbolos = | lema= | himno = | bandeiraestado = [[Ficheiro:Flag of Canada.svg|25px]] | estado = Canadá | capital = [[Whitehorse]] | capital_poboación = 20,461 <small>([[2006]])</small> | capital_coor = 60°43′00″N 135°03′00″W | cidade_principal = [[Whitehorse]] | linguas = [[lingua inglesa|Inglés]], [[lingua francesa|francés]], [[lingua gwich’in|gwich’in]] e outras linguas indíxenas | idioma_oficial = Inglés e francés | goberno = [[Goberno de Yukón]] | dirixentes_títulos = [[Comisario de Yukón|Comisario]]<br/>[[Primeiro ministro de Yukon|Premier]] | dirixentes_nomes = [[Geraldine Van Bibber]]<br/>[[Dennis Fentie]] ([[Partido de Yukón]]) | fundación = [[Historia de Yukón|Fundación]] | fundación_fitos = [[Confederación]] | fundación_datas = <br/>[[13 de xuño]] de [[1898]] | superficie = 482,443 | superficie_posto = 9 | superficie_auga = 8,052 (1,7%) | fronteiras = | costas = | poboación = 33,442 <small>([[2009]])</small> | poboación_posto = 12 | poboación_densidade = 0.065 | xentilicio = | horario = [[UTC]]-8 | horario_verán = | cctld = | código_telefónico = | prefixo_radiofónico = | matrícula automóbiles = | código_ISO = CA-YT | notas= <center>[http://www.gov.ykc.ca/ Sitio web oficial] }} '''Yukón'''<ref>{{cita libro |url=http://kit.consellodacultura.gal/web/uploads/adxuntos/arquivo/52de6c496a39c-lingua_galega._dubidas_linguisticas.pdf |páxina=104 |isbn=84-8158-266-2 |título=Lingua galega: dúbidas lingüísticas |editorial=Área de Normalización Lingüística da Universidade de Vigo |autores=Anaír Rodríguez Rodríguez, Montserrat Davila Ventura}}</ref> (ás veces denomínaselle ''Yukon Territory'', «Territorio do Yukón», nalgúns documentos en [[lingua inglesa|inglés]]) é o máis occidental dos tres [[Provincias e territorios do Canadá|territorios]] do norte do [[Canadá]]. Sitúase ao leste do [[Estados dos Estados Unidos de América|estado estadounidense]] de [[Alasca]], ao oeste dos [[Territorios do Noroeste]], e ao norte da [[Columbia Británica]]. Ten unha poboación de aproximadamente 31.000 habitantes. A súa capital é [[Whitehorse]] (23.272 habitantes). A [[etimoloxía]] do seu nome provén dunha lingua aborixe local, o [[Lingua gwich'in|gwich'in]], e quere dicir "río grande". O territorio é famoso entre outras cousas por ser o escenario da ''febre do ouro'' de [[Klondike]], un feito histórico que ocorreu en [[1897]] e que foi de gran transcendencia para a rexión. == Historia == === Prehistoria === Atopáronse restos humanos da que foi a poboación máis antiga e primitiva de [[Norteamérica]], aínda que a súa datación é bastante discutida. Unha gran cantidade de ósos modificados e de trazos humanoides que foron descubertos na rexión de Old Crow, ao norte do Yukón, teñen entre 25.000 e 40.000 anos de antigüidade, segundo o estudo polo método do [[carbono-14]].<ref>J. Cinq-Mars [https://web.archive.org/web/20060920233238/http://www.cq.rm.cnr.it/elephants2001/pdf/424_428.pdf Sobre o significado dos ósos de mamut modificados de Beringia do Leste] O mundo dos elefantes - Congreso Internacional, Roma 2001.</ref> O centro e norte do Yukón non foron afectados polas [[glaciación]]s. Unha erupción [[volcán]]ica en Mount Churchill, próximo á fronteira con [[Alasca]], cubriu de cinzas o sur do Yukón. Aquel depósito de brasas e restos de magma pode apreciarse aínda ao longo da autoestrada de Klondike. As historias das [[First Nations|Primeiras Nacións]] do Yukón falan sobre a morte dos animais e peixes a consecuencia deste suceso, do mesmo xeito que outras provenientes das tribos de linguas [[linguas atabascanas|atabasca]], [[lingua navajo|navajo]] e [[lingua apache|apache]], o que levou a moitos [[antropoloxía|antropólogos]] á conclusión de que a emigración de pobos atabascanos ao que é hoxe coñecido como o suroeste dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] puido ser consecuencia de dita erupción. Pouco despois, as innovacións na tecnoloxía da caza favoreceron a substitución dos lanzadardos polo [[arco (arma)|arco]] e a [[Seta|frecha]]. Desenvolvéronse redes extensivas de comercio e intercambio entre os [[tlingit]]s da costa e as "Primeiras Nacións" do interior. Crese que os primeiros intercambiaban aceite de eulacón e outros produtos do seu contorno por [[cobre]] e peles das "Primeiras Nacións". === Século XIX === As incursións [[Europa|europeas]] no que máis tarde se coñecería como o Yukón deron comezo na primeira metade do [[século XIX]]. Os exploradores e comerciantes da [[Compañía da Baía de Hudson]], que chegaron desde os postos comerciais do [[río Mackenzie]], empregaron dúas rutas diferentes para penetrar no territorio, creando postos comerciais por toda a ruta. A ruta do norte nacía en Fort McPherson, [[Territorios do Noroeste]], a beira do Mackenzie, cruzaba as montañas polos ríos Bell e Porcupine e chegaba ata o [[río Yukón]]. A do sur comezaba, en cambio, en Fort Liard (Territorios do Noroeste), e dirixíase cara ao oeste polo río Liard ata o lago Frances, seguía cara ao oeste seguindo o curso do río Liard ata o lago Frances, e logo polo río Pelly ata que este desembocaba no Yukón. Tras fundar Fort McPherson, o explorador John Bell cruzou as montañas para chegar á cunca do Yukón en [[1845]], e descendeu polo río Rat (hoxe coñecido como Bell) ata a súa confluencia co Porcupine. Tras organizar o comercio de peles en Fort McPherson regresou ao Bell, e seguiu río abaixo polo Porcupine ata chegar de novo ao río Yukón, no lugar en que máis adiante se levantaría o forte do mesmo nome (Fort Yukon). Non moito tempo despois, Alexander Hunter Murray estableceu postos comerciais en Lapierre House ([[1846]]), e en Fort Yukon ([[1847]]), na confluencia dos ríos Porcupine e Yukón. Murray fixo varios debuxos das tendas de venda de pel e dos habitantes da zona, e escribiu o ''Journal of the Yukon, 1847-48'' (Diario do Yukón), unha valiosa fonte de información acerca da cultura local dos [[gwich'in]] na época. Como o posto estaba en realidade na Alasca [[Rusia|rusa]], a Compañía da Baía de Hudson continuou a súa actividade comercial alí ata que foi expulsada tras a adquisición de Alasca polos Estados Unidos en [[1869]]. Un novo posto comercial, Rumpert House, foi establecido augas arriba do Porcupine, pero se demostrou que se achaba tamén dentro de Alasca. Os gwich'in, especialmente baixo o liderado de Sahneuti, enfrontaron á Compañía da Baía de Hudson cos comerciantes estadounidenses da Compañía Comercial de Alasca. Por esa mesma data, Robert Campbell, procedente de Fort Simpson, explorou boa parte do sur do Yukón e fundou Fort Frances ([[1842]]) sobre o lago homónimo na [[conca fluvial|cunca]] do río Liard, e Fort Selkirk ([[1848]]) na confluencia dos ríos Yukón e Pelly. En [[1852]], Fort Selkirk foi saqueado por guerreiros [[tlingit]] da costa, que se opuxeron violentamente a esta inxerencia na súa actividade comercial. Por mor deste incidente, Fort Selkirk quedou abandonado e non se restableceu ata [[1889]]. Os [[misioneiro]]s [[Anglicanismo|anglicanos]] e [[Catolicismo|católicos]] seguiron o ronsel do comercio de peles, sendo digno de mención William Carpenter Bompas, que se converteu no primeiro [[bispo]] anglicano do Yukón. Pola súa banda, os misioneiros católicos pertencían á orde dos Oblatos de María Inmaculada, aínda presente no territorio. En [[1859]], Robert Kennicott emprendeu unha expedición para colleitar espécimes de historia natural nos vales do hoxe chamado río Mackenzie e do río Yukón, e na [[tundra]] [[Ártico|ártica]]. Kenicott adquiriu popularidade entre os traficantes da Compañía da Baía de Hudson, e incentivounos a buscar espécimes de historia natural e obxectos manufacturados polas "Primeiras Nacións" e a enviar o solicitado ao [[Instituto Smithsoniano]]. En [[1865]], organizouse a "Expedición do Telégrafo da Western Union", co fin de atopar algunha ruta posible para establecer unha liña de [[Telégrafo eléctrico|telégrafo]] entre Norteamérica e [[Rusia]] a través do [[Mar de Bering]]. Kennicott foi o xefe científico da expedición, e entre o grupo de naturalistas que a integraban atopábase W. H. Dall. Lamentablemente, Kennicott faleceu dun ataque cardíaco cando remontaba o río Yukón. Con todo, os seus esforzos deron a coñecer ao mundo este territorio canadense. A pesar dos rumores sobre a presunta presenza de [[ouro]] na rexión do Yukón, non se procedeu a grandes investigacións. Tras a compra de Alasca por parte do goberno dos Estados Unidos e o consecuente abandono de Rampart House, os comerciantes da Compañía Comercial de Alasca empezaron a traballar no curso superior do río Yukón. Tres mineiros —Alfred Maio, Jack McQuesten e Arthur Harper— habendo oído destes rumores, uníronse aos traballos da compañía, aínda que o seu principal interese radicaba na procura de ouro. En 1874, Maio e McQuesten fundaron Fort Reliance, a uns quilómetros río abaixo do que sería máis tarde [[Dawson City]]. Outros mineiros e buscadores adheríronse pronto á empresa, e atopouse ouro en moitas áreas, aínda que raramente en cantidades suficientes como para que supuxese un bo negocio. Cara a [[1885]], unha boa cantidade deste metal foi achada no río Stewart, e McQuesten logrou convencer á compañía de que empregase aos mineiros en lugar de centrar a súa actividade no comercio de peles. Ao ano seguinte, atopáronse cantidades rendibles de ouro en bruto no río Fortymile, e fundouse un novo posto comercial, chamado tamén Fortymile, na confluencia deste río co Yukón. Paralelamente, o [[Exército dos Estados Unidos]] enviou ao tenente Frederick Schwatka co fin de recoñecer o río Yukón para o exército estadounidense. Atravesando o Paso de Chilkoot, a expedición construíu balsas e navegou polo Yukón ata o seu estuario no mar de Bering, dando nome a moitas zonas xeográficas durante ese tramo. A expedición de Schwatka alarmou ao goberno [[Canadá|canadense]], que enviou ao seu propio grupo de expedicionarios ao mando de George Mercer Dawson en 1887. William Ogilvie, un agrimensor que saltaría á fama durante a febre do ouro de Klondike, mediu os terreos para fixar con precisión a fronteira natural con Alasca. En [[1894]], preocupado pola afluencia de mineiros estadounidenses e o tráfico de licor, o goberno canadense encargou ao inspector Charles Constantine da [[Policía Montada do Canadá]] investigar as condicións baixo as que se atopaba o distrito do Yukón. Constantine declarou que se achegaba unha febre do ouro e reclamou, de forma urxente, a presenza dunha forza policial que fose capaz de controlar a zona. Un ano despois, regresou ao Yukón en compañía de 20 homes que se atopaban alí cando comezou a ''Febre do ouro de Klondike'', en [[1897]]. === Febre do ouro de Klondike === [[Ficheiro:Klondike Routes Map.png|miniatura|200px|dereita|As rutas de Klondike]] [[Ficheiro:Klondike.JPG|miniatura|200px|esquerda|Campamento en Klondike]] A ''Febre do ouro de Klondike'' constitúe un feito crucial na historia do Yukón. Un grupo comandado por Skookum Jim Mason descubriu [[ouro]] nun afluente do río Klondike en agosto de [[1896]]. Entre 30.000 e 40.000 persoas desafiaron unha infinidade de dificultades para alcanzar os campos de ouro de [[Klondike]] no inverno e a primavera de 1897-1898, logo de que o achado se fixese oficial en 1897. Coa afluencia de inmigrantes estadounidenses, o goberno canadense decidiu crear un territorio separado para controlar mellor a situación. En [[1901]], logo de que moitos regresasen aos seus fogares, o censo daba unha poboación de 27.219 habitantes, unha cifra que non volvería alcanzarse ata [[1991]]. A masiva afluencia de inmigrantes na rexión estimulou a exploración mineira noutras partes do Yukón e propiciou dúas "febres do ouro" de menor importancia en Atlin (Columbia Británica) e Nome (Alasca), así como varias pequenas incursións. A necesidade de transporte cara aos campos de ouro levou á construción do ferrocarril de White Pass e Yukón. O escritor estadounidense [[Jack London]] reflectiu a vida dos buscadores de ouro en varias das súas novelas e relatos. Foi seducido, como tantos outros, pola idea de facerse rico en pouco tempo, pero logo de pasar varios meses alí enfermou de [[escorbuto]] e regresou coas mans baldeiras. Algúns dos seus mellores contos ambientados na dura vida do Norte son ''A fogueira'' (''To buil a fire'', 1908), ''O silencio branco'' (''The white silence'', 1899), ''O filón de ouro'' (''All gold canyon'', 1905), ''Amor á vida'' (''Love of life'', 1905), e as novelas ''A chamada da selva'' (''The call of the Wild'', 1903) e ''Cairo Branco'' (''White Fang'', 1906). === Século XX === Ao termo da febre de ouro, a poboación do territorio declinou rapidamente, alcanzando un mínimo de 4.157 en [[1921]] e permanecendo bastante estable ata os anos 1940. Isto a pesar do desenvolvemento doutras áreas mineiras, incluíndo xacementos de [[prata]] en Conrad e especialmente en Mayo, de ouro na rexión do lago Kluane, e de cobre preto de Whitehorse. En Klondike, os dereitos de varios mineiros particulares foron adquiridos e consolidados, con apoio do goberno, por un reducido número de compañías, entre elas a ''Yukon Gold Corporation'' de Solomon R. Guggenheim, que utilizaba dragas flotantes. A ''Yukon Consolidated Gold Company'' ("Compañía do Ouro Consolidada do Yukón") continuou dragando en busca de ouro ata a década de 1960, gozando dun breve período de prosperidade durante os anos 1930 coa subida do prezo do ouro. Cara a 1920 o consello territorial electo quedara reducido a tres membros, e Yukón pasou a ser gobernado por un Comisionado do Ouro, funcionario federal dependente do Ministerio do Interior do Canadá. O seguinte feito importante na historia do Yukón foi a construción, durante a [[Segunda Guerra Mundial]], da [[Autoestrada de Alasca]], a cal, tras a súa renovación levada a cabo polo goberno canadense a fins da década de 1940, abriu o territorio ao tráfico por estrada. A guerra tamén foi testemuña da construción de varios aeródromos como parte da plataforma da ruta do Noroeste. Porén, a afluencia de traballadores para as obras da autovía do sur tivo efectos devastadores para algunhas das Primeiras Nacións, que sufriron un gran número de mortes ao verse expostas a enfermidades ás que non eran inmunes. [[Ficheiro:Alaska Highway1.png|miniatura|200px|dereita|Autoestrada de Alasca (Alaska Highway)]] Nas décadas de 1950 e 1960 construíronse outras autoestradas, o que tivo como consecuencia a decadencia e consecuente desaparición dos barcos fluviais, que foran ata entón o principal medio de transporte na zona. Na segunda metade do século XX, a ''White Pass & Yukon Route'' (Ruta de White Pass e Yukón) iniciou os fretes de transporte intermodal en contedores. A [[minería]] tamén resucitou, incluíndo a explotación de [[cobre]] en Whitehorse, [[prata]] e [[chumbo]] en Keno City e Elsa, e [[asbesto]] en Clinton Creek. A maior mina de [[cinc]] ao descuberto de todo o mundo abriuse en Faro a comezos dos anos 1970. A minería do ouro regresou a Klondike e a outras zonas coa importante subida dos prezos deste metal nos anos 1970. [[Ficheiro:WhitePassonCurve.jpg|miniatura|200px|esquerda|Curva do ''White Pass'']] Entre as décadas de 1980 e 1990, a minería minguou e o papel do goberno aumentou considerablemente, con transferencias económicas que foron incrementando a súa importancia. En [[1978]], conseguiuse establecer un goberno responsable e partidos políticos que o sustentasen. Doutra banda, as "Primeiras Nacións" comezaron a organizarse e iniciaron negociacións para facer valer os seus dereitos territoriais, que culminaron coa firma do ''Umbrella Final Agreement'' (Acordo Final de Umbrella) en [[1992]]. Aínda que a maioría das "Primeiras Nacións" asinaron acordos, as súas reivindicacións territoriais e de autogoberno continúan na actualidade. As "Primeiras Nacións" son consideradas actualmente un cuarto nivel de goberno, e a natureza específica das relacións intergobernamentais é un aspecto no que se segue traballando. == Xeografía == O territorio do Yukón localízase no extremo noroeste do [[Canadá]]. Escasamente poboado, destaca pola súa paisaxe natural de lagos de xeo derretido e montañas perennemente nevadas, entre as que se atopan moitas das máis altas do Canadá. O [[clima]] é ártico, subártico e moi seco, con longos invernos e breves veráns. Con todo, as prolongadas horas de sol no estío son suficientes para o florecemento de brotes e froitos comestibles. A maior parte do territorio atópase cuberta de bosques e matogueiras [[boreal|boreais]], sendo a [[tundra]] o tipo máis común de paisaxe só no extremo setentrional e sobre elevacións altas. O campo de xeo non polar máis grande do mundo, o Kluane, sitúase maioritariamente no Yukón. Yukón ten unha forma similar á dun triángulo rectángulo, limitando co estado de [[Alasca]] ao oeste, cos [[Territorios do Noroeste]] ao leste, e coa provincia da [[Columbia Británica]] ao sur. Comprende unha superficie aproximada de 482.443&nbsp;km<sup>2</sup>, dos cales 474.391&nbsp;km<sup>2</sup> son terra e 8.052&nbsp;km<sup>2</sup>, auga. O Yukón está delimitado polo [[paralelo]] 60º de [[latitude]] no sur. A súa costa norte áchase sobre o [[mar de Beaufort]], e a súa ribeira occidental circunscríbese aos 141 graos oeste de [[lonxitude (cartografía)|lonxitude]]. O seu límite leste (algo desemparello) segue a división do curso fluvial que subxace entre a conca do [[río Yukón]] e o estuario do [[río Mackenzie|Mackenzie]] ata a cadea montañosa do mesmo nome. A totalidade do Yukón sitúase ao oeste de [[Vancouver]], polo que alberga ás comunidades máis occidentais do Canadá. === Orografía === [[Ficheiro:Yukonwikimap.PNG|miniatura|Mapa do Yukón, os seus límites e accidentes xeográficos.]] Excepto pola chaira costeira do [[mar de Beaufort]] ([[océano Ártico]]), o resto do territorio forma parte das [[Montañas Rochosas]]. O terreo inclúe [[cordilleira|cadeas montañosas]], [[meseta]]s e [[val]]es fluviais. O suroeste atópase dominado polos campos nevados de Kluane (''Kluane National Park and Reserve''). As montañas de Saint Elias, tamén nesta zona, representan a cinco das máis altas elevacións canadenses. Un bo número de [[glaciar]]s emerxen destes campos, entre os que destacan o Logan, o Hubbard e o Kaskawulsh. Así mesmo, o [[permafrost]] é moi frecuente, sobre todo no norte e no centro (onde se acha máis estendido). O sur, en cambio, carece de grandes concentracións deste fenómeno, só véndose en carazos xeados bastante illados. Dúas grandes [[falla]]s, a de Denali e a de Tintina, foron as responsables da creación de vastos vales denominados trincheiras: Shakwak e Tintina. A primeira separa ás cordilleiras de Kluane doutras montañas do norte. Tanto a vía de Haines como a de Alasca, no punto setentrional da intersección Haines, foron construídas sobre esta trincheira. A de Tintina rodea ao Yukón de noroeste a sueste, e as súas beiras son ricas en depósitos minerais, como os xacementos de ouro de Klondike ou os de chumbo e [[cinc]] preto de Faro. Fontes: [https://web.archive.org/web/20040304110110/http://www.geology.gov.yk.ca/publications/openfile/2002/of2002_8d_geoprocess_file/documents/general/userguide.pdf Precisións xeolóxicas do Yukón en ''Yukon Geoprocess File User Guide''] (arquivo [[PDF]], 1.2MB) ==== Cordilleiras ==== As montañas de Saint Elias forman parte do relevo costeiro que se estende desde o sur da Columbia Británica ata Alasca, abarcando ao sueste do Yukón. Mentres que estas son as máis elevadas, existe outra boa cantidade de montes como, por exemplo, as Montañas Británicas ben ao norte, que compoñen á cordilleira de Brooks; as Montañas Mackenzie e Richardson ao leste; as de Cassiar ao sueste; as de Pelly no centro; e as Ogilvie no Yukón nórdico, pasando [[Dawson City]] pola vía de Dempster. As cordilleiras do Yukón inclúen (co seu nome orixinal en inglés): * Brooks Range (principalmente no norte de Alasca) ** British Mountains, Yukón * Cassiar Mountains, Columbia Británica e Yukón * Dawson Range * Mackenzie Mountains, Territorios do Noroeste e Yukón ** Logan Mountains, Yukón ** Richardson Mountains, Yukón ** Selwyn Mountains, Yukón *** Hess Mountains, Yukón *** Nadaleen Range, Yukón *** Bonnet Plume Range, Yukón *** Wernecke Mountains, Yukón *** Knorr Range, Yukón * Miners Range * Nisling Range * Ogilvie Mountains, Yukón * Cordilleira do Pacífico, de [[México]] ata Alasca ** Coast Mountains, tamén na Columbia Británica e na ''Alaska Panhandle'' ** Saint Elias Mountains, sur de Alasca, Yukón e Columbia Británica *** Kluane Ranges, Yukón * Pelly Mountains, Yukón ** Anvil Range ** Big Salmon Range ** Glenyon Range ** St. Cyr Range * Ruby Range ==== Puntos máis elevados ==== ::{| class="wikitable" |+'''Montañas máis altas do Yukón''' !Montaña !Altura (metros) !Altura ([[Pé (medida)|pés]]) !Posto |- |Mount Logan |align="center" |5.959 |align="center" |19.550 |A máis alta do Canadá |- |Mount Saint Elias |align="center" |5.489 |align="center" |18.008 |#2 No Canadá e nos Estados Unidos |- |Mount Lucania |align="center" |5.226 |align="center" |17.147 |#3 no Canadá |- |King Peak |align="center" |5.173 |align="center" |16.971 |#4 no Canadá |- |Mount Steele |align="center" |5.073 |align="center" |16.644 |#5 no Canadá |- |Mount Wood |align="center" |4.842 |align="center" |15.885 |#7 no Canadá |- |Mount Vancouver |align="center" |4.812 |align="center" |15.787 |#8 no Canadá |- |Mount Slaggard |align="center" |4.742 |align="center" |15.557 |#10 no Canadá |- |Mount Macaulay |align="center" |4.690 |align="center" |15.387 | |- |Mount Hubbard |align="center" |4.577 |align="center" |15.015 | |- |Mount Walsh |align="center" |4.507 |align="center" |14.787 | |- |Mount Alverstone |align="center" |4.439 |align="center" |14.565 | |- |McArthur Peak |align="center" |4.389 |align="center" |14.400 | |- |Mount Augusta |align="center" |4.289 |align="center" |14.070 | |} === Hidrografía === [[Ficheiro:Carmacs-bridge across Yukon River.JPG|miniatura|250px|dereita|Ponte sobre o río Yukón, en Carmacks (Yukón)]] A maior parte do territorio atópase na conca do [[río Yukón|río homónimo]], que desemboca no [[Mar de Bering]]. O sur do Yukón é abundante en [[lago]]s glaciares, angostos e alpinos, que flúen, en gran medida, cara ao sistema do Yukón. Os máis grandes son: Teslin, Atlin, Tagish, Marsh, Laberge, Kusawa, e Kluane. O lago Bennett, onde se deu a febre do ouro, é de menor tamaño e morre no Tagish. Outra gama de ríos e regatos desembocan no [[océano Pacífico]] ou directa ou indirectamente no [[océano Ártico|Ártico]]. A drenaxe do Alsek-Tatshenshini segue o seu curso cara ao Pacífico desde o suroeste territorial, e os dous ríos principais do Yukón, o Liard e o Peel, flúen cara ao Mackenzie e terminan nos Territorios do Noroeste (sueste e nordés respectivamente). === Clima === [[Ficheiro:10seppalasleddogs.jpg|miniatura|250px|esquerda|Cans seppala, medio de transporte alternativo fronte ao duro inverno do Yukón]] O clima predominante é o subártico, caracterizado por invernos profundos e breves veráns tépedos. A pista de aterraxe de Snag, 25 quilómetros ao leste de Beaver Creek, sobre a fronteira con Alasca, experimentou a temperatura máis baixa rexistrada na historia de Norteamérica, -63,0 [[Celsius|°C]] (-81,4 [[Fahrenheit|°F]]) o [[3 de febreiro]] de [[1947]]. A costa do océano Ártico posúe un [[clima polar]]. A media yukoniana é o dunha constante seca, de poucas precipitacións, e lixeiramente húmido no sueste. As choivas son máis abundantes nas montañas, e o xeo comeza a derretirse no verán, propiciando as caídas intensas de auga nos meses de xullo e agosto. {|class="wikitable" !colspan=6|Temperatura media representativa |- ! width=150 px|Zona !Media anual !Media diaria alta en xullo !Media diaria baixa en xaneiro !Media de nevadas !Media de precipitacións |- !Norte (Old Crow) | align="center" |-9,0&nbsp;°C | align="center" |21&nbsp;°C | align="center" |-36&nbsp;°C | align="center" |129&nbsp;cm | align="center" |144&nbsp;mm |- !Central (Dawson City) | align="center" |-4,4&nbsp;°C | align="center" |23&nbsp;°C | align="center" |-31&nbsp;°C | align="center" |160&nbsp;cm | align="center" |200&nbsp;mm |- !Sur (Whitehorse) | align="center" |-0,7&nbsp;°C | align="center" |21&nbsp;°C | align="center" |-22&nbsp;°C | align="center" |145&nbsp;cm | align="center" |163&nbsp;mm |- !Sueste (Watson Lake) | align="center" |-2,9&nbsp;°C | align="center" |21&nbsp;°C | align="center" |-29&nbsp;°C | align="center" |197&nbsp;cm | align="center" |255&nbsp;mm |} <small>Fonte: [http://www.climate.weatheroffice.ec.gc.ca/climate_normals/index_e.html Environment Canada, ''Temperaturas normais promedio do Canadá 1971-2000'']{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080305051043/http://www.climate.weatheroffice.ec.gc.ca/climate_normals/index_e.html |date=05 de marzo de 2008 }} </small> == Ecoloxía == [[Ficheiro:Fall_on_the_Yukon_Flats_NWR.jpg|miniatura|150px|esquerda|Bosque de Taiga, na chaira]] A [[tundra]] predomina en case todo o Yukón. De acordo coas definicións da ecozona de ''Environment Canada'', o sur e centro do territorio representan a "Ecozona da Cordilleira Boreal", mentres que o bosque do norte constitúe a "Ecozona da Cordilleira de Taiga". O sector do río Peel no nordés forma parte da chaira de Taiga, e o litoral ártico, da "Ecozona do Ártico meridional". === Flora === [[Ficheiro:Fireweed Yukon.jpg|miniatura|dereita|300px|Herba de lume ''Epilobium angustifolium'', a flor territorial do Yukón, e picea branca (''Picea glauca'') no sur, próximo á "Vía de Klondike"]] A picea negra (''Picea mariana'') e a branca (''Picea glauca''), o [[Populus|chopo]] (''Populus tremuloides'') e o [[chopo balsámico]] (''Populus balsamifera'') están presentes ao longo de todo o territorio. Aínda que pouco común, o [[bidueiro]] de Alasca (''Betula neoalaskana'') pode atoparse tamén no panorama vexetal do Yukón. Unha variedade de [[conífera]] (''Pinus contorta'') alcanza o seu extremo setentrional e central-meridional, mentres que o [[alerce]] (''Larix laricina'') remóntase ao sueste, e o [[abeto|abeto subalpino]] (''Abies lasiocarpa'') ás elevadas alturas da rexión sur. === Fauna === Os [[mamífero]]s máis grandes son: o [[reno]] (''Rangifer tarandus'', de baldío e de bosque), o [[alce]] (''Alces alces''), o [[lobo]] (''Canis lupus''), o [[oso pardo]] (''Ursus arctos horribilis'') e o [[oso negro|oso negro americano]] (''Ursus americanus''). Na altura pódense ver [[ovella]]s (''Ovis dalli'') e, no sur, á [[cabra das neves]] (''Oreamnos americanus''). Os [[oso polar|osos polares]] (''Ursus maritimus'') penétran na costa ártica. O ''[[Odocoileus hermionus]]'' e o seu predador, o [[puma]] (''Felis concolor''), volvéronse moi populares no sur, e os [[coiote]]s (''Canis latrans'') gañaron terreo no norte. O [[uapití]] (''Cervus elaphus'') e o [[bisonte]] foron introducidos tardiamente. Hai un gran número de [[roedor]]es, incluíndo [[esquío]]s, esquíos de terra, [[lemming]]s, [[pika]]s, [[castor]]es, varias [[rata|ratas de campo]], [[ourizo cacho|ourizos cachos]], [[rata almiscreira|ratas almiscreiras]] etc. Os [[mustélido]]s son tamén moi representativos: [[glutón]] (''Gulo gulo''), [[marta]] (''Martes americana''), [[furón]] (''Mustela erminea''), [[donicela]] (''Mustela nivalis''), [[visón|visón americano]] (''Mustela vison''), e [[lontra|lontra de río]] (''Lontra canadensis''). Outros pequenos carnívoros son: o [[lince canadense]] (''Lynx canadensis''), o [[raposo]] vermello (''Vulpes vulpes'') e o raposo polar (''Alopex lagopus'') no litoral norte. [[Ficheiro:Corvus corax (Pcb21).jpg|miniatura|150px|esquerda|Corvo común]] Máis de 250 especies de [[aves]] sobrevoan o Yukón. O [[corvo común]] (''Corvus corax'') é o ave máis estendida. Entre outros paxaros autóctonos atopamos a [[aguia calva]] (''Haliaeetus leucocephalus''), a [[aguia real]] (''Aquila chrysaetos''), o [[xerifalte]] (''Falco rusticolus'') e o [[falcón peregrino]] (''Falco peregrinus''), e cinco tipos de [[pita do monte]] (da picea, azul, gorguera, ptarmigano, e o ptarmigano de cola branca). Moitas aves migratorias apareanse e crian no Yukón, como ocorre no perímetro norte do Pacífico. Ademais do burbot e o [[lucio|lucio norteño]], moitos dos peixes que habitan as augas do Yukón son salmónidos. Catro especies de [[salmo (xénero)|salmón]] viven nos ríos e concas do Yukón, e nos lagos do [[océano Pacífico]]. O río Yukón ten a corrente de auga máis fresca para o hábitat de calquera salmón; o chinook nada río arriba uns 3.000 quilómetros desde a súa boca no Mar de Bering ata Whitehorse, onde deposita as súas ovas. Tamén hai salmóns "sockeye" e [[troita|troitas arcoiris]] en lagoas interiores. A familia dos salvenilus componse de troitas de lago, presentes en gran parte das lagoas do Yukón, así como de troitas autóctonas (Dolly Varden, touro e do Ártico). O peixe agrisado polar é ubicuo, mentres que os lagos posúen varios corégonos e inconos. Non hai [[réptil]]es no territorio, salvo por unhas poucas [[anuro|ras]].<ref>{{Cita web |url=http://ecoinfo.ec.gc.ca/ecozones/ecozones_e.cfm |título=Medioambiente do Canadá, Zonas ecolóxicas do Pácifico e o Yukón |data-acceso=05 de abril de 2008 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20051223213228/http://ecoinfo.ec.gc.ca/ecozones/ecozones_e.cfm |dataarquivo=23 de decembro de 2005 |urlmorta=yes }}</ref> === Recursos naturais === [[Ficheiro:Today`s gold mining at Klondike.JPG|miniatura|250px|dereita|Explotación actual de ouro nas minas de Klondike, Yukón]] O Yukón posúe abundantes fontes minerais, sendo a [[minería]] o principal alicerce da súa economía ata hai pouco tempo. Non en balde, o [[ouro]] atopado en Klondike provocou a febre deste metal en 1897. Actualmente atópase ouro en moitos arroios e ríos, habendo industrias que se dedican á súa explotación activa. Outros minerais que se acharon en maior ou menor medida son: [[cobre]] na rexión de Whitehorse, [[chumbo]] e [[cinc]], en Faro, e estes dous últimos máis algúns agregados de [[prata]], en Mayo e Kenik. Descubríronse ademais [[asbesto]]s en Clinton Creek, e cobre, ouro, e [[carbón]] na zona de Carmacks. O xacemento de [[tungsteno]] máis grande do mundo atópase en Macmillan Pass, nas montañas Mackenzie, próximo á fronteira cos [[Territorios do Noroeste]]. Os minerais non metálicos inclúen ao [[xade]] e á [[baritina]]. A venda de peles fora o sostén económico das tribos das Primeiras Nacións, pero a baixa de prezos e o crecemento das críticas por parte do sector defensor dos animais terminaron por pór fin a devandita actividade. O Yukón dispón de tres [[Central hidroeléctrica|centrais hidroeléctricas]]: unha en Schwatka Lake, en Whitehorse, outra preto de Mayo e unha terceira en Aishihik Lake. Mentres que os bosques predominan na paisaxe, a maioría das árbores son pequenas e de lento crecemento a consecuencia do clima frío seco. Practícase a [[silvicultura]] a pequena escala, sendo no sur onde se perciben as achegas industriais máis frutíferas debido á súa lixeira humidade. Con todo, a distancia que existe respecto ao mercado e os elevados prezos resultaron nunha empresa pouco proveitosa. Unha pequena cantidade de [[gas natural]] prodúcese no sueste, aínda que pouco se explorou noutros puntos do territorio. Crese que pode haber grandes reservas de gas na área de Eagle Plains sobre a vía de Dempster Highway, e posiblemente en zonas achegadas a Whitehorse, pero, unha vez máis, a distancia desde o [[gasoduto]] obstaculizou a investigación. === Cuestións ambientais === O [[quentamento global]] está afectando máis ao norte que a calquera outro punto do planeta, e o Yukón non é a excepción. Aínda que é certo que os seus residentes recibirían con entusiasmo unha boa tempada de calor, os efectos colaterais de tal fenómeno son descoñecidos. A subida das temperaturas incorrería no aumento da [[evaporación]] e na seca dun ambiente que é de seu árido, provocando incendios forestais e reducindo a produtividade biolóxica dos bosques boreais, cuxo crecemento vese máis limitado á falta de humidade que á dunha temperatura favorable. O territorio é ademais o branco da [[contaminación]] proveniente doutros sectores do mundo, sobre todo de orixe orgánica, polo que o consumo de animais salvaxes e de peixe xa non é aconsellable. Localmente, a demanda mineira e a súa correspondente explotación son causantes da aparición de [[ácido]] nos confíns do seu campo laboral, custando centos de millóns de dólares en reparos e limpeza. Nun intento por incentivar a investigación de recursos naturais, en [[2005]] o Partido do Yukón, liderado por [[Dennis Fentie]], suspendeu a protección de áreas que se achaban anteriormente apoiadas polo goberno do Partido Demócrata, e sinalou a súa intención de non crear parques restrinxidos adicionais. A tribo [[gwichʼin]] de Old Crow depende do [[reno|caribú]] de Porcupine para autoabastecerse con comida e abrigo, como outras tantas da contorna. Esta especie trasládase ás chairas da costa para aparearse no "Refuxio Salvaxe Nacional do Ártico" (''Arctic National Wildlife Refuge'') en [[Alasca]]. Esa manda adoita ser seriamente castigada pola actividade petroleira do ambiente. == Xeografía humana == De escasa poboación, e con preto de 30.000 habitantes nun territorio case tan extenso como [[España]] ou [[Suecia]], Yukón ten unha densidade de 0,06 persoas por [[quilómetro cadrado|km²]]. Preto de tres cuartas partes da poboación concéntranse na zona de [[Whitehorse]], e o resto vive noutras pequenas comunidades. Todas elas, excepto por Old Crow, son accesibles por estrada. A capital, Whitehorse, é tamén a súa cidade máis grande e poboada; a segunda en importancia é [[Dawson City]] (1.800 hab.), que foi a primeira en poboación ata [[1952]]. Tradicionalmente, o Yukón estaba habitado por tribos atabascas das [[First Nations|Primeiras Nacións]], que estableceran fortes redes de comercio cos tinglits do Pacífico. Estímase que o 20% da súa poboación actual é de orixe indíxena. Os [[inuit]] que habitaban nas costas do Ártico extinguíronse por mor dunha epidemia. O seguinte cadro presenta a poboación de moitas comunidades territoriais. É importante especificar que o censo de [[2001]] comprende a todos aqueles que residen entre os límites comunitarios, mentres que o Departamento de Estatísticas do Yukón (''Yukon Bureau of Statistics'' YBS) inclúe a todo cidadán con dirección de correo postal. Comunmente, moitas persoas viven nos arredores dos polos urbanos, por iso é polo que haxa máis rexistros no YBS. ::{|class="wikitable" |+'''Poboación do Yukón''' !Comunidade !2001 <br/>Censo !1996 <br/>Censo !Xuño 2005 <br/>YBS |- |[[Whitehorse]] (aglomeración) |align="right" |23.272 |align="right" |23.272 |align="right" |23.608 |- |Whitehorse |align="right" |19.157 |align="right" |19.058 |align="right" |23.272 |- |[[Dawson City]] |align="right" |1.251 |align="right" |1.287 |align="right" |1.826 |- |Watson Lake<small>² |align="right" |1.138 |align="right" |1.148 |align="right" |1.522 |- |&nbsp; &nbsp; Pobo de Watson Lake soamente |align="right" |912 |align="right" |993 |align="right" |n/d |- |Haines Junction |align="right" |531 |align="right" |574 |align="right" |817 |- |Carmacks |align="right" |431 |align="right" |466 |align="right" |378 |- |Marsh Lake<small>¹ |align="right" |400 |align="right" |n/d |align="right" |336 |- |Mt. Lorne<small>¹ |align="right" |379 |align="right" |399 |align="right" |n/d |- |Mayo |align="right" |366 |align="right" |324 |align="right" |378 |- |Ross River |align="right" |337 |align="right" |352 |align="right" |345 |- |Pelly Crossing |align="right" |328 |align="right" |238 |align="right" |281 |- |Ibex Valley<small>¹ |align="right" |315 |align="right" |322 |align="right" |n/d |- |Faro |align="right" |313 |align="right" |1.261 |align="right" |381 |- |Old Crow |align="right" |299 |align="right" |278 |align="right" |259 |- |Teslin<small>³ |align="right" |267 |align="right" |309 |align="right" |417 |- |Tagish |align="right" |206 |align="right" |164 |align="right" |187 |- |Carcross<small>⁴ |align="right" |201 |align="right" |292 |align="right" |444 |- |Beaver Creek |align="right" |88 |align="right" |131 |align="right" |120 |- |Burwash Landing |align="right" |68 |align="right" |58 |align="right" |89 |- |Destruction Bay |align="right" |43 |align="right" |34 |align="right" |59 |- |'''Total do Yukón''' |align="right" |'''28.674''' |align="right" |'''30.766''' |align="right" |'''31.222''' |} <small>'''Notas:'''</small> <br/>&nbsp;<small>¹ Parte de Whitehorse (aglomeración)</small> <br/>&nbsp;<small>² Inclúe ao pobo e aos establecementos das ''Primeiras Nacións'' de Upper Liard e "Two and One-half mille Village".</small> <br/>&nbsp;<small>³ Inclúe tanto á vila como a súa reserva india</small> <br/>&nbsp;<small>⁴ Inclúe ó emprazamento e a súa reserva lindeira </small> === Demografía === '''Poboación do Yukón desde 1901''': ::{| class="wikitable" !Ano !Poboación !Cinco anos <br/> % mudanza !Cinco anos <br/> % mudanza !Posto entre provincias<br/>e territorios |- |1901 ||align="right" |27.219 ||align="right" |n/d ||align="right" |n/d ||align="center" |10 |- |1911 ||align="right" |8.512 ||align="right" |n/d ||align="right" |-68,7 ||align="center" |10 |- |1921 ||align="right" |4.157 ||align="right" |n/d ||align="right" |-51,1 ||align="center" |11 |- |1931 ||align="right" |4.230 ||align="right" |n/d ||align="right" |1,8 ||align="center" |11 |- |1941 ||align="right" |4.914 ||align="right" |n/d ||align="right" |16,2 ||align="center" |11 |- |1951 ||align="right" |9.096 ||align="right" |n/d ||align="right" |85,1 ||align="center" |12 |- |1956 ||align="right" |12.190 ||align="right" |34,0 ||align="right" |n/d ||align="center" |12 |- |1961 ||align="right" |14.628 ||align="right" |20,0 ||align="right" |60,8 ||align="center" |12 |- |1966 ||align="right" |14.382 ||align="right" |-1,7 ||align="right" |18,0 ||align="center" |12 |- |1971 ||align="right" |18.390 ||align="right" |27,9 ||align="right" |25,7 ||align="center" |12 |- |1976 ||align="right" |21.835 ||align="right" |18,7 ||align="right" |51,8 ||align="center" |12 |- |1981 ||align="right" |23.150 ||align="right" |6,0 ||align="right" |25,6 ||align="center" |12 |- |1986 ||align="right" |23.505 ||align="right" |1,5 ||align="right" |7,6 ||align="center" |12 |- |1991 ||align="right" |27.797 ||align="right" |18,3 ||align="right" |20,0 ||align="center" |12 |- |1996 ||align="right" |30.766 ||align="right" |10,7 ||align="right" |30,9 ||align="center" |12 |- |2001 ||align="right" |28.674 ||align="right" |-6,8 ||align="right" |3,2 ||align="center" |12 |} ''Fonte: Statistics Canada'' [https://web.archive.org/web/20070310210310/http://www40.statcan.ca/l01/cst01/demo62l.htm] == Transporte == Antigamente, o principal medio de transporte era a rede fluvial do [[río Yukón]], tanto antes como logo da ''Febre do Ouro''. Os tinglits da costa comerciaban coa xente atabasca empregando camiños montañosos. Desde a febre do ouro ata os 1950, as embarcacións navegaron polo Yukón, principalmente entre Whitehorse como punto de concentración e Dawson City, algúns ata chegando a Alasca e ao mar de Bering, mentres que outros o facían polo río principal (o Yukón) e os seus afluentes (río Stewart etc). Moitos barcos pertencían á compañía de navegación do Yukón británico, unha extensión das rutas do White Pass (e Yukón), que operaba así mesmo nun área reducida entre Skagway (Alasca) e Whitehorse. O ferrocarril deixou de funcionar na década de 1980 coa primeira clausura da mina de Faro. Hoxe en día só é utilizado como medio de transporte e traslado de turistas durante o verán, e non na totalidade do territorio. [[Ficheiro:Dempster1.jpg|miniatura|300px|dereita|Ruta de Dempster]] En tempos actuais, o principal medio de comunicación terrestre represéntao, sen ningunha dúbida, a Autoestrada de Alasca, que atravesa Whitehorse. A ruta de Klondike comprende o tramo que vai desde Skagway, pasando pola capital yukoniana ata chegar a Dawson City; a de Haines esténdese desde a cidade do mesmo nome en Alasca ata Haines Junction, Yukón; e a de Dempster faio desde a ruta de Klondike ata [[Inuvik]], nos Territorios do Noroeste. Todas estas estradas, fóra da última, áchanse pavimentadas. Outros camiños menos transitados son o Campbell, que comunica Camaracks con Watson Lake, na vía de Alasca; e o "Silver Trail" que se une coa ruta de Klondike sobre a ponte do río Stewart para unirse ás vellas comunidades mineiras de prata en maio, Elsa e Keno City. A case totalidade dos municipios do Yukón son accesibles por estrada, sendo o transporte aéreo a única forma de chegar á remota comunidade de Old Crow no extremo norte. O [[aeroporto]] internacional de Whitehorse serve de conexión con outras rexións próximas, entre elas [[Vancouver|Vancuver]], [[Calgary]], [[Edmonton]], [[Fairbanks, Alasca|Fairbanks]], [[Juneau]] e [[Frankfurt, Canadá|Frankfurt]] (no verán). Cada comunidade posúe un aeroporto, e a empresa de voo está esencialmente ao servizo do turismo e as prospeccións mineiras. == Administración e goberno == No [[século XIX]], Yukón foi parte primeiro do Territorio do Noroeste administrado pola [[Compañía da Baía de Hudson]], e logo dos [[Territorios do Noroeste]] gobernados polo Canadá. Conseguiu certo nivel de autogoberno só en 1895, cando se converteu nun distrito separado dos Territorios do Noroeste. En [[1898]] converteuse nun territorio separado, co seu propio Comisionado e Consello Territorial. Antes de [[1979]], Yukón era administrado por un Comisionado nomeado polo Ministro federal de Asuntos Indíxenas e Desenvolvemento do Norte. Este comisionado presidía e xogaba un certo papel no nomeamento dun Consello executivo, cuxas competencias eran unicamente consultivas. En 1979, o goberno federal e o comisionado delegaron parte do seu poder nunha asemblea territorial que, nese ano, adoptou un sistema de partidos de goberno responsable. Este trámite foi efectuado a través dunha carta acreditativa expedida polo ministro Jake Epp, máis que por un procedemento lexislativo. A ''Yukon Act'', aprobada o [[1 de abril]] de [[2003]], formalizou os poderes do goberno do Yukón e engadiu unha serie de competencias adicionais de índole territorial ao goberno do territorio (por exemplo, o control sobre a terra e os recursos naturais). Desde 2003, excepto en materia de persecucións criminais, o Yukón dispón case dos mesmos poderes que os gobernos provinciais, algo que tamén están buscando os outros dous territorios (Noroeste e [[Nunavut]]). Hoxe, o papel do Comisionado é análogo ao dun Tenente-Gobernador provincial; no entanto, a diferenza destes últimos, os comisionados non representan á raíña do Canadá, senón que son empregados do goberno federal. En previsión do goberno responsable, organizáronse partidos políticos e postuláronse candidatos para a Asemblea Lexislativa do Yukón por primeira vez en [[1978]]. Os Conservadores Progresistas gañaron as eleccións e constituíron o primeiro goberno de partido en xaneiro de 1979. O Novo Partido Democrático do Yukón mantívose no poder desde 1985 ata 1992, baixo o mandato de Tony Penikett, e de novo en [[1996]], con Piers McDonald, ata a súa derrota no [[2000]]. Os conservadores regresaron ao poder en 1992 da man de John Ostashek, tras cambiar o seu nome polo de Partido do Yukón. O goberno de Pat Duncan, do Partido Liberal do Yukón, foi derrotado nas eleccións de novembro de [[2002]] fronte a Dennis Fentie do Partido do Yukón, quen foi nomeado "premier". Aínda que se presentaron debates ao redor de se o Yukón puidese ser considerado como a undécima provincia do Canadá, adóitase pór de relevo a súa escaseza poboacional, razón máis que suficiente para desmerecer devandita categorización. Como resultado, o goberno da [[Columbia Británica]] propuxo en gran cantidade de ocasións o facerse cargo da súa administración. A nivel federal, o territorio está representado no [[Parlamento do Canadá]] por un deputado e un senador. A diferenza do que sucede cos Estados Unidos, tódolos membros do Parlamento teñen o mesmo valor, e os residentes en Yukón gozan dos mesmos dereitos que outros cidadáns canadenses. Un dos representantes do Yukón no Parlamento —Eric Nielsen— foi o deputado primeiro ministro durante o goberno de Brian Mulroney, mentres que outro —Audrey McLaughlin— foi o líder do Novo Partido Demócrata. O Yukón foi unha das nove xurisdicións do Canadá en propor o matrimonio entre [[homosexual|homosexuais]] antes da aprobación da Lei de Matrimonios Civís canadense, xunto con [[Ontario]], [[Columbia Británica]], [[Quebec]], [[Manitoba]], [[Nova Escocia]], [[Saskatchewan]], [[Terranova e Labrador]] e [[Novo Brunswick]]. === Gobernos das Primeiras Nacións === A gran maioría da poboación forma parte das [[First Nations|Primeiras Nacións]]. En [[1991]] asinouse un acordo territorial entre 7.000 representantes de catorce pobos indíxenas diferentes e o goberno federal; desde entón, cada "nación" de forma particular debe negociar as súas reclamacións específicas de terras e de autogoberno. En novembro de [[2005]], 11 de 14 "Primeiras Nacións" asinaron acordos co goberno. A continuación ofrécese unha lista das 14 Primeiras Nacións: * Primeiras Nacións de Carcross/Tagish – en Carcross. * Primeiras Nacións de Champagne e Aishihik – en Haines Junction. * Primeira Nación de Na-cho Nyak Dun – en Mayo. * Primeira Nación de Kluane – en Burwash Landing. * Primeira Nación de Kwanlin Dun – en Whitehorse. * Primeira Nación de Liard – en Watson Lake. * Primeira Nación de Little Salmon/Carmacks – en Carmacks. * Consello de Ross River Dena – en Ross River. * Primeira Nación de Selkirk – en Pelly Crossing. * Consello de Ta'an Kwäch'än – en Whitehorse. * Consejo de Teslin Tlingit – en Teslin. * Tr’ondëk Hwëch’in – en Dawson City. * Primeira Nación de Vuntut Gwitchin – en Old Crow. * Primeira Nación de White River – en Beaver Creek. O territorio tivo unha vez un establecemento [[inuit]], localizado en [[Herschel Island]] sobre a costa do [[Océano Ártico|Ártico]]. O mesmo foi desmantelado en [[1987]] e os seus habitantes trasladados aos [[Territorios do Noroeste]]. Como consecuencia do Acordo Final Inulaviut, a illa é hoxe un parque territorial e coñécese oficialmente como Qikiqtaruk, o nome da illa en [[lingua inuktitut]]. == Notas == {{Listaref}} == Bibliografía e ligazóns == * A.W.F. Banfield (1974). ''The Mammals of Canada'' (Os mamíferos do Canadá). Universidade de Toronto. ISBN 0-8020-2137-9 * Ken S. Coates e William R. Morrison ([[1988]]). ''Land of the Midnight Sun: A History of the Yukon'' (Terra do sol da medianoite: Unha historia do Yukón). Ediciones Hurtig, Edmonton. ISBN 0-88830-331-9 * William K. Cody (1996). ''Flora of the Yukon Territory'' (Flora do territorio do Yukón). NRC Research Press, Ottawa. ISBN 0-660-16406-X (tapa dura), ISBN 0-660-15898-1 (tapa branda). * [https://web.archive.org/web/20051223213228/http://ecoinfo.ec.gc.ca/ecozones/ecozones_e.cfm ''Environment Canada'', Zonas ecolóxicas do Pacífico] * [http://www.climate.weatheroffice.ec.gc.ca/climate_normals/index_e.html ''Environment Canada'', ''Promedio normal de temperaturas no Canadá 1971-2000'']{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080305051043/http://www.climate.weatheroffice.ec.gc.ca/climate_normals/index_e.html |date=05 de marzo de 2008 }} * Pamela H. Sinclair, Wendy A. Nixon, Cameron D. Eckert, e Nancy L. Hughes, Eds. (2003). ''Birds of the Yukon Territory'' (Aves do Territorio do Yukón). Universidade de Columbia Británica Edicións, Vancuver, Columbia Británica. ISBN 0-7748-1012-2. * [http://www12.statcan.ca/english/census01/home/index.cfm ''Statistics Canada'', Censo do 2001]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210227125053/https://www12.statcan.gc.ca/english/census01/home/index.cfm |date=27 de febreiro de 2021 }} * [https://web.archive.org/web/20051210190220/http://www.environmentyukon.gov.yk.ca/soe.html Departamento ambiental do Yukón, ''O estado do Yukón sobre reportes ambientais''], varios anos (1995-2002) * [https://web.archive.org/web/20040304110110/http://www.geology.gov.yk.ca/publications/openfile/2002/of2002_8d_geoprocess_file/documents/general/userguide.pdf Estudo xeolóxico do Yukón, ''Geoprocess File User Guide'' (Arquivo da guía do usuario sobre o proceso xeolóxico do Yukón)] ([[PDF]], 1,2 MB) * [https://web.archive.org/web/20051103091051/http://www.gov.yk.ca/depts/eco/stats/sannual.html Departamento de Estatística do Yukón, informe da poboación, xuño 2005] * [https://archive.is/20121127040627/http://www.gov.yk.ca/depts/eco/stats/facts/ Departamento de Estatística do Yukón, Feitos do Yukón 2003] === Lecturas complementarias === * Pierre Berton - ''Klondike: The Last Great Gold Rush, 1896-1899'' ISBN 0-385-65844-3 e outras edicións (en inglés) * James A. Michener - ''Journey'' ISBN 0-394-57826-0 (en inglés) == Ligazóns externas == {{Commons|Category:Yukon|Yukón}} * [http://www.solon.org/Constitutions/Canada/English/yta_1898.html A ''Yukon Act'' de 1898] * [http://laws.justice.gc.ca/en/Y-2.01/ A ''Yukon Act'' de 2002]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111010043815/http://laws-lois.justice.gc.ca/eng/acts/Y-2.01/ |date=10 de outubro de 2011 }} * [http://www.gov.yk.ca/ Goberno do Yukón] * [https://web.archive.org/web/20080403032527/http://www.yukonromance.com/en/ Romance do Yukón: exhibición virtual] * [https://web.archive.org/web/20080220162653/http://www.writeyukon.com/story_ideas/tales.asp?i=*D2*C4&a=*99*94T*7D*29 Contos e historias verídicas do Yukón] * [http://www.immigrationyukon.com/ Inmigración do Yukón] * [http://content.lib.washington.edu/sarvantweb/index.html Coleccións dixitais da Universidade de Washington– fotografías de Henry M. Sarvant] 212 fotografías tomadas por Henry Mason Sarvant describindo as súas expedicións á montaña de Mt. Rainier e escenas de lugares próximos entre 1892 e 1912. Tamén inclúe imaxes da súa viaxe ás minas de ouro de Klondike en 1897, documentando o seu traxecto polo Chilkoot Pass e as actividades mineiras subxacentes na proximidade de Dawson, Territorio do Yukón. * [http://content.lib.washington.edu/meedweb/index.html Coleccións dixitais da Universidade de Washington – fotografías de William E. Meed] escenas do Yukón (1898-1907), Canadá, partes de Alasca e a Columbia Británica durante a febre do ouro de Klondike. == Véxase tamén == {{ProvinciasdoCanadá}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Provincias e territorios do Canadá]] [[Categoría:Mar de Beaufort]] p2frsl1bjseis79v2m49f95x77a03wq 0 80856 6148720 6142465 2022-08-02T18:21:14Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «salud» wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Cabrales blue Cheese.jpg|300px|miniatura|Queixo de Cabrales.]] O '''queixo de Cabrales''' é un [[queixo]] de tipo azul que se elabora no [[Principado de Asturias]] ([[España]]) a partir do [[leite]] de [[vaca]], [[cabra]] e [[ovella]]. É característico do concello de [[Cabrales]] e algunhas localidades de [[Peñamellera Alta]]. ==Elaboración== O queixo de Cabrales elabórase co [[leite]] de dúas muxiduras, a de pola mañá e a da noite. Cando o leite adquire a temperatura axeitada engádeselle o callo, que pode ser obtido tanto dun xeito artesanal como a partir de preparados industriais. Non se emprega unha gran cantidade de raíz a fin de que o proceso teña lugar lentamente. O leite é mantido na [[cociña]] para que se conserve a unha temperatura tépeda. Á mañá seguinte, cando se formou a callada, rómpese cun cullerón e déixase repousar durante unhas horas, para quitarlle o soro máis tarde. A pasta resultante pásase a uns moldes cilíndricos sen prensar. Estes moldes énchense por riba da súa cabida, coroándoos cun cono de callada. Os moldes mantéñense sobre táboas de madeira na cociña para que a calor axude a secar a callada durante varios días. Unha vez sacados do molde, [[Sal (condimento)|sálgase]] o queixo por unha cara e pasados uns días pola contraria. O proceso de maduración leva a cabo nas covas naturais que hai nos [[Picos de Europa]]. Nestas covas, a humidade relativa é do 90% e a temperatura oscila entre 8º e 12&nbsp;°C. Nestas condicións desenvólvense no queixo mofos do tipo[[penicilina|penicillium]], o que lle dá as súas características cores azul e verde. Este proceso adoita durar entre dous e catro meses, durante os cales o artesán cambia a posición das pezas co obxecto de que sazone cada unha das caras. Durante este tempo os queixos cóbrense con follas de [[arce]] humedecidas (por razóns de hixiene xa non se fai así). O produto final acaza un peso que vai dende os dous aos cinco quilos. ==Características== [[Ficheiro:Queso de Cabrales01.jpg|miniatura|250px|Queixo de Cabrales ao corte.]] O queixo apenas presenta codia, xa que ten unha superficie de forma untuosa e branda semellante á do interior. Cando está maduro ten unha cor verde-azulada e a masa é cremosa, cun forte cheiro. O queixo será máis ou menos amarelo canta maior sexa a cantidade de leite de vaca que se utilizou, aínda que polo xeral presenta un ton máis ben branco. Dende [[1981]] os elaboradores do queixo están sometidos ao Regulamento da [[DOP|Denominación de Orixe]] do Queixo Cabrales, tendo que axustarse a uns procedementos como usar só leite autóctono ou seguir técnicas artesanais na elaboración. O derradeiro domingo de agosto celébrase en [[Arenas de Cabrales]] o Certame do queixo Cabrales. == Produtores == Os produtores de ''Queixo de Cabrales'' son<ref>{{Cita web |url=http://www.quesocabrales.org/queserias |título=Produtores de Queixo de Cabrales. Denominación de Orixe |data-acceso=26 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130221025502/http://www.quesocabrales.org/queserias |dataarquivo=21 de febreiro de 2013 |urlmorta=yes }}</ref> (en orde alfabética): {| class="wikitable" style="background:DarkSlateBlue; color:white" ! style="background:DarkSlateBlue; color:white" |Cabrales ! style="background:DarkSlateBlue; color:white" |Peñamellera Alta |- style="background:Darkgreen; color:white" | <!-- Cabrales --> * Angel Díaz Herrero * Quesera del Cares * Carmen Herrero Ballesteros * Cristina Fernández González * Cueva Del Molin S.l. * Dionisia Lopez Sanchez * Francisco Bada Herrero * Francisco Herrero Martínez, Mª Salud Herrero Martínez * Ganadería Rieses S.c. * Hermanos Trespalacios S.c. * Jessica López Fernández * Jose Antonio Bueno García * Jose Bada Herrero * Jose Herrero Villar * Jose Manuel Díaz Alonso * Juan Jose Bada Herrero * Juan Jose Mier Mier - * Juana Alonso Mier * La Vega De Tordin S.C. * Mª Angeles Barcena Martínez * Pastora Mayor S.C. * Pedro Díaz Herrero * Rogelio Lopez Campo * Rosa Bada Herrero * Rosa María Ortega Perez * Sat Quesería La Pandiella * Sat Quesería Rojo Prieto * Vicente Tolosa Posada * Victoriano Lopez Lopez | <!--Peñamellera Alta--> * Quesería Peñacollantes - Oscar Trapero Martínez |} ==Notas== {{listaref}} == Véxase tamén == *[[Queixo de Asturias]] *[[Queixo]] *[[Lista de queixos do mundo]] ==Ligazóns externas== *[http://www.quesocabrales.org/ Fundación Cabrales] *[http://www.el-caminoreal.com/quesos/quesocabralesrecetas.htm Receitas con queixo de Cabrales] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081112030737/http://www.el-caminoreal.com/quesos/quesocabralesrecetas.htm |date=12 de novembro de 2008 }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Queixos con denominación de orixe|Cabrales]] [[Categoría:Queixos de leite de cabra|Cabrales]] [[Categoría:Queixos de leite de vaca|Cabrales]] [[Categoría:Queixos de leite de ovella|Cabrales]] [[Categoría:Queixos azuis|Cabrales]] ap2pkl2nv4998dgbsjd9gzj42oifo8s 0 83403 6148728 5760367 2022-08-02T18:42:10Z Maria zaos 54334 elimino a [[Categoría:Lugares da Peroxa]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|27|10.1|N|07|44|13.3|W|display=title}} :''Para o núcleo, véxase [[Os Peares]]'' {{Parroquia |nome = Os Peares |imaxe = Viaducto de Los Peares.jpg |lenda = Desembocadura do Sil (en primeiro termo) no Miño. Á esquerda da ponte do ferrocarril vese a parroquia dos Peares. |mapa = |concello = A Peroxa |superficie = |poboación = 68 |ano = 2015 |provincia = Ourense|entidades = 1 }} '''Nosa Señora do Pilar dos Peares''' é unha parroquia do concello da [[A Peroxa|Peroxa]], na [[comarca de Ourense]]. Segundo o [[IGE]]<ref>{{cita web |url=http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002001&ruta=nomenclator/nomenclator.jsp |título=Nomenclátor, busca por entidades. Ano 2015 |editor=[[Instituto Galego de Estatística]] |dataacceso=5 de febreiro de 2016 |data-arquivo=30 de decembro de 2020 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20201230124345/https://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002001&ruta=nomenclator%2Fnomenclator.jsp |url-morta=yes }}</ref>, no ano [[2015]] tiña 68 habitantes, 35 homes e 33 mulleres. Consta dun único lugar que leva o mesmo nome. Esta parroquia e lugar é o máis poboado do núcleo de poboación dos [[Os Peares|Peares]] que se estende por catro parroquias de catro concellos das provincias de [[Provincia de Lugo|Lugo]] e [[Provincia de Ourense|Ourense]]. Aquí criouse o presidente da [[Xunta de Galicia]], [[Alberto Núñez Feijóo]]{{cómpre referencia}}. == Situación == Situada a a 18&nbsp;km de [[Ourense]], a parroquia enclávase na marxe dereita do [[río Miño|Miño]], entre este e o [[Río Búbal, río Miño|Búbal]]. En fronte, na beira esquerda do Miño, desemboca neste o [[río Sil|Sil]]. O Búbal e o Sil fan de límite provincial entre [[Provincia de Lugo|Lugo]] e [[Provincia de Ourense|Ourense]]. Posúe unha [[Estación dos Peares|estación de ferrocarril]] da [[liña Monforte de Lemos - Vigo]] ==Lugares e parroquias== ===Lugares dos Peares=== {{Lp Os Peares}} ===Parroquias da Peroxa=== {{A Peroxa}} ==Véxase tamén== ===Outros artigos=== *[[Lugares da Peroxa]] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Peares, Os}} [[Categoría:Parroquias da Peroxa]] [[Categoría:Parroquias de Galicia baixo a advocación da Nosa Señora do Pilar]] szvm5f0g9cdg0siht60731iox3nr8j6 4 84577 6148575 6144125 2022-08-02T15:22:38Z Chairego apc 25871 /* Novas fotos desaparecidas? */ wikitext text/x-wiki {{Wikipedia:A Taberna/Cabeceira|imaxes}} == Categorías == Non parece ter moito sentido que teñamos estas dúas categorías de imaxes: * Categoría:Imaxes sobre a historia de Galicia * Categoría:Imaxes sobre historia de Galicia (cunha única imaxe, miña, que ademais non é propiamente de Galicia, aínda que aquí se usara) ou estoutras categorías: * Categoría:Imaxes de Historia * Categoría:Imaxes sobre historia Non teño claro cómo resolvelo. Pedro --[[User:Lameiro|Lameiro]] ^{([[User Talk:Lameiro|conversa]])} 19 de febreiro de 2020 ás 23:22 (UTC) :A duplicidade queda resolta. Quedan as categorías [[:Categoría:Imaxes sobre a historia de Galicia]] e [[:Categoría:Imaxes de Historia]]. Se se decide mudar o nome dalgunha avisade e poño o bot a correr. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 19 de febreiro de 2020 ás 23:26 (UTC) [[Ficheiro:Castro de Ambreixo, Palas de Rei.png|miniatura|]] == Unha cuestión sobre autorías en Commons == Ola. Consulto unha cuestión sobre [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Castro_de_Ambreixo,_Palas_de_Rei.png esta imaxe]. A cuestión é que creo que non puxen ben a licenza. Empreguei un modelo que atopei por aí, pero en realidade non é exactamente unha obra cedida polo "PNOA-IGN e Xunta de Galicia", senón unha obra modificada por min a partir dun arquivo "cedido polo PNOA - IGN e Xunta de Galicia". Creo que a diferencia é importante, sobre todo porque tiña intención de seguir subindo máis coma este. Como podo facer para que quede correctamente explicado? Mil grazas! --[[Usuario:AArizaga|AArizaga]] ([[Conversa usuario:AArizaga|conversa]]) 19 de xuño de 2020 ás 11:57 (UTC) :Eu o que faría é xusto o que acabas de facer. O mesmiño que explicaches aquí escríbeo alí, na propia ficha de datos da imaxe, en: [[:Commons:File:Castro de Ambreixo, Palas de Rei.png]]. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 20 de xuño de 2020 ás 09:37 (UTC) ::Moi ben, [[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]. Así farei. Moitas grazas! --[[Usuario:AArizaga|AArizaga]] ([[Conversa usuario:AArizaga|conversa]]) 21 de xuño de 2020 ás 15:32 (UTC) == [[Eleccións ao Parlamento de Galicia de 2020]] == Estimados compañeiros, lembrade que podedes meter as imaxes das papeletas na ''[[:commons:Category:Ballot papers for the 2020 Galician parliamentary election]]''. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 6 de xullo de 2020 ás 08:25 (UTC) == Axuda == Ola! Rematan de poñerme o aviso que incorporo. Resulta que só mo poñen do PP e só para esas eleccións na provincia de Lugo. Non teño moi claro o que facer para que non o borren. Ideas? Interacción? https://commons.wikimedia.org/wiki/User_talk:Agremon#Source_of_derivative_work_is_not_properly_indicated:_File:Papeletas_electorais_Elecci%C3%B3ns_ao_Parlamento_de_Galicia_2020_circunscrici%C3%B3n_electoral_de_Lugo_-_xullo_-_PP.jpg --[[User:Agremon|Agremon]]^{[[User talk:Agremon|(contacto)]]} 24 de xullo de 2020 ás 10:46 (UTC) ==Dereitos dunhas imaxes vellas== Un amigo ([[User:Xabade|Xabade]]) atopou uns logotipos vellos, de empresas extintas, publicados nun libro do ano 76, editado por unha empresa extinta. O instinto dime que poderiamos/deberiamos usalo, pero teño dúbidas. #O logotipo é (hai máis, pero para o exemplo válenos con un) da caixa de aforros de Ferrol. O logotipo é un logotipo de imprenta, é dicir, non parece que fose debuxado polos autores do libro. Esa empresa desapareceu. Aínda que non podo datar exactamente o logotipo, é dalgún momento entre 1940 e 1977. #O logotipo, como digo, é unha reprodución directa, sen que haxa intención artística. Non é unha foto dun logotipo, senón reprodución directa. #O logotipo atópase reproducido na obra 'La Caja de Ahorros y Monte de Piedad de El Ferrol. Historia de una institución ferrolana', de 1977. O libro foi editado pola propia entidade bancaria, extinta. #O escudo aparece na páxina de crédito, entre a portada e o comezo do libro, é dicir, non na parte do contido textual do libro, senón como indicador da editorial, que é o propio banco, e que polo tanto está extinto. #A empresa, como digo, desapareceu en 1978. Logo dunha fusión converteuse en Caixa Galicia, que se converteu en NovaCaixaGalicia, que se converteu en Abanca. #Os autores que asinan o libro son José Francisco Forniés (nado no 1943 e aparentemente vivo), [[es:Luis Palacios Bañuelos|Luis Palacios Bañuelos]] (nado en 1944 e aparentemente vivo), e Alfredo Ortega Gómez (que colaborou en varios libros semellantes de caixas de aforros e que quizais sexa un profesor de bacharelato que nos anos oitenta estaba dando clase en Puertollano). En todo caso, están vivos a nivel de ©, pero nin parece que foron empregados da entidade bancaria (co que afectaría iso aos seus dereitos) nin parece que fosen debuxantes que puidesen debuxar o logotipo. Eu creo que ese logotipo, nese libro, estaría libre de dereitos, pero gustaríame escoitar a vosa opinión. --[[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] <small>[[Conversa Usuario:Xabier Cid| Talk 2 me, please]]</small> 23 de xaneiro de 2021 ás 10:29 (UTC) :Coido que os dereitos pasarían a Caixa Galicia e despois a Abanca, se dependen da institución. E, se dependen dos autores (cousa que dubido), seguen vivos...[[User:Agremon|Agremon]]^{[[User talk:Agremon|(contacto)]]} 23 de xaneiro de 2021 ás 10:32 (UTC) ::Pero se os dereitos se transfiren entre empresas, o que dubido, ao ser do ano 1977, os dereitos expiraron, non? Para unha empresa son 25 anos (falo de memoria). --[[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] <small>[[Conversa Usuario:Xabier Cid| Talk 2 me, please]]</small> 23 de xaneiro de 2021 ás 11:47 (UTC) :::Sorprendido de que se fale aquí de empresas extintas ou non extintas. Iso é irrelevante para nós. :::Nós debemos centrarnos na propiedade intelectual dos autores dos deseños. Que para que pasen a dominio público teñen que levar mortos 80 anos e, evidentemente, no é o caso. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 23 de xaneiro de 2021 ás 18:17 (UTC) == Non son capaz de engadir unha taboa == Estou editando un artigo de [[CD Projekt]] na Galipedia e non son capaz de engadir unha taboa coa informacion. Algunha solucion ? {{sen sinatura|Lucasbreamo}} :Ola, [[Usuario:Lucasbreamo]]. :Benvido e grazas polas túas contribucións. Porén, antes de meterse no tema das táboas, quizais habería que revisar cuestións máis básicas, como [[Axuda:Como mellorar a ortografía|a ortografía]]. :Un saúdo e a seguir. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 10 de marzo de 2021 ás 15:20 (UTC) == Colocación fotos nos artículos == Boas tardes, son novo nas edicións e todavia teño algunhas dúbidas. Veredes, acabo de facer unha traducción dun artigo desde o castelán e completei a taboa de información, nesta coloquei 2 imaxes e non sei se está ben feito. Alguen pode votarme unha man? o artigo en cuestión é este: https://gl.wikipedia.org/wiki/Matilde_P%C3%A9rez_Palacio Grazas!! {{sen sinatura|Metiawr85|29 de xuño de 2021 ás 15:45}} : Ola Metiawr85, o artigo está ben, pola miña parte so vin que na tabóa de información hai no apartado "Partido" un File:nome_da_imaxe se o podes cambiar a Ficheiro:nome_da_imaxe, tamén cada vez que escribas na Taberna o nunha páxina de Conversa tes que engadir unha firma, te engado un enlace https://gl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Asine_as_s%C3%BAas_mensaxes_nas_p%C3%A1xinas_de_conversa. Un saúdo --[[Usuario:Pablo Usuario|Pablo Usuario]] ([[Conversa Usuario:Pablo Usuario|conversa]]) 13 de xullo de 2021 ás 12:48 (UTC) :: Ola Metiawr85, apliquei unhas correcións ao posto anteriormente. Un saúdo. --[[Usuario:Pablo Usuario|Pablo Usuario]] ([[Conversa Usuario:Pablo Usuario|conversa]]) 13 de xullo de 2021 ás 12:52 (UTC) == Como subir retratos de artigos sobre persoas vivas? == Boa tarde, estiven a facer un par de artigos pero quedan moito mellor cando podes completalos cunha fotografía. A cuestión é que non sei como facer este paso, xa que hai que buscar fotografías libres de copyright verdade? Cómo se sabe iso? Por exemplo: estiven a traballar no perfil de Óscar Villán, pero non sei cales son as fotos permitidas para usar neste caso, que se podan linkar ou mesmo poñer na ficha. Graciñas! --[[Usuario:Orcavella|Orcavella]] ([[Conversa usuario:Orcavella|conversa]]) 10 de xaneiro de 2022 ás 12:34 (UTC) :{{Resposta a|Orcavella}} É como dis. Tes que procurar a licenza da fotografía. Acho que moitas das publicadas pola AELG pódense subir, as veces tamén as do flickr... É un asunto tedioso. Saúdos [[Usuario:Cossue|Cossue]] ([[Conversa usuario:Cossue|conversa]]) 10 de xaneiro de 2022 ás 06:30 (UTC) == Wikipedia:Wikiproxecto fotos de parroquias == Boas!! Pode alguén actualizar as cores dos seguintes concellos do [[Wikipedia:Wikiproxecto fotos de parroquias|Wikiproxecto de fotos de parroquias]]? Son os de Gomesende (verde), Vilar de Barrio (verde), A Bola (amarelo), A Pobra do Brollón (marrón), Abadín (verde) e Pedrafita do Cebreiro (verde). Moitas grazas! --[[Usuario:Chairego apc|Chairego apc]] ([[Conversa usuario:Chairego apc|conversa]]) 28 de maio de 2022 ás 19:07 (UTC) :{{Feito}} Os cambios serán visibles cando refresque a [[caché]]. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 29 de maio de 2022 ás 17:02 (UTC) ::Xenial!! Mil grazas! [[Usuario:Chairego apc|Chairego apc]] ([[Conversa usuario:Chairego apc|conversa]]) 30 de maio de 2022 ás 16:47 (UTC) == Novas fotos desaparecidas? == Ola! Non adoito traballar nesta Wikipedia, senón na catalá, mais reparei hai pouco que as imaxes novas que tiñades ([[Esther Estévez]], [[Xúlio Abonjo]], [[Helena Salgueiro]]...) e que anunciastes no Instagram xa non están. Como pasou con moitas, quería saber se tivestes algún problema con elas ou que pasou, basicamente. Moitas grazas por adiantado! --[[Usuario:Brunnaiz|Brunnaiz]] ([[Conversa usuario:Brunnaiz|conversa]]) 29 de xullo de 2022 ás 02:39 (UTC) :Ola [[Usuario:Brunnaiz|Brunnaiz]]! Moitas grazas pola preocupación. Tes razón, todas as fotos que fomos recompilando a través de contactar con esas persoas por Instagram foron borradas en Commons. O motivo é o seguinte: "Proporcionouse a orixe, pero non hai proba ningunha de que a persoa autora ou posuidora dos dereitos de autoría estea de acordo en liberar a obra baixo a licenza achegada. Cómpre dar unha ligazón cara a unha páxina web que conteña datos sobre a licenza ou enviar un correo electrónico cunha copia do permiso escrito ao sistema OTRS (permissions-commons@wikimedia.org)." Nestes momentos estoume encargando de contactar coas persoas autoras para pedirlles que envíen un correo electrónico segundo o modelo indicado arriba. Con sorte poderemos recuparalas se teñen a vén axudarnos. Saúdos. --[[Usuario:Chairego apc|Chairego apc]] ([[Conversa usuario:Chairego apc|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 15:22 (UTC) 07z4hetd4xevme9bo36ortzwpcryidf 0 85366 6149048 6030138 2022-08-03T01:40:04Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Satélite | nome = XaTcobeo | imaxe = | pé de foto = | tipo = Experimental | fabricante = | organización = [[Alén Space|Agrupación Estratéxica Aeroespacial]]/[[Instituto Nacional de Técnica Aeroespacial|INTA]] | contratistas = | bus = | sobrevoo = | datasobrevoo = | Destino_actual = | satélite de = [[Terra]] | data de inserción orbital = | órbitas = | data de lanzamento = 13 de febreiro de 2012<ref name=ESA>{{Cita novas|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMWHLWX7YG_index_0.html|título= Central and eastern Europe make history with small satellites|dataacceso=13 de febreiro de 2012|autor= |apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= 13 de febreiro de 2012|ano= |mes= |formato= |obra= |editor= [[ESA]]|páxinas= |lingua= inglés|di= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=n2yo>{{Cita web|url= http://www.n2yo.com/satellite/?s=38082|título= XaTcobeo|dataacceso=26 de abril de 2013|autor= N2YO|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2013|mes= |formato= |obra= |editor= Real Time Satellite Tracking|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=NSSDC>{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=2012-006F|título=Xatcobeo|dataacceso=26 de abril de 2013|autor=NASA|apelidos=|nome=|ligazónautor=|coautores=|data=27 de marzo de 2013|ano=|mes=|formato=|obra=|editor=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=|dataarquivo=|urlmorta=}}</ref> | foguete portador = [[Vega (foguete)|Vega]]<ref name=ESA/> | número de voo = | sitio de lanzamento = [[Centro Espacial de Kourou]]<ref name=ESA/> | duración da misión = | obxectivo da misión = Demostración tecnolóxica.<ref name=ESA/><ref name=ESA2>{{Cita novas|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Education/SEMH9USXXXG_0.html|título= Meet the teams: XaTcobeo|dataacceso=13 de febreiro de 2012|autor= |apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= |mes= |formato= |obra= |editor= [[ESA]]|páxinas= |lingua= inglés|di= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | decaemento = 31 de agosto de 2014<ref name=n2yo/> | regreso = | sitio de regreso = | NSSDC_ID = 2012-006F | COSPAR ID = | web = | masa = | dimensións = | potencia = | baterías = <!--Datos orbitais--> | órbita de referencia = | semieixo maior = | excentricidade = | inclinación = | altura orbital = | apoapse = | periapse = | periodo orbital = | lonxitude = <!--Aterraxes planetarias--> | planeta = | data de aterraxe = | coordenadas da aterraxe = }} O '''XaTcobeo''', coñecido ao primeiro como '''Dieste''', foi un proxecto de [[picosatélite]] da clase [[CubeSat]] desenvolvido pola [[Alén Space|Agrupación Estratéxica Aeroespacial]] da [[Universidade de Vigo]] liderado por [[Fernando Aguado]]<ref>[http://duvi.uvigo.es/index.php?option=com_content&task=view&id=1218&Itemid=2 Diario da Universidade de Vigo], 5 de xuño de 2008</ref> en colaboración co [[Instituto Nacional de Técnica Aeroespacial]] e o apoio da empresa pública galega [[Retegal]]. Foi lanzado o [[13 de xaneiro]] de [[2012]] mediante un foguete [[Vega (foguete)|Vega]] desde o [[centro espacial de Kourou]].<ref name=faro>{{Cita novas|url=http://www.farodevigo.es/gran-vigo/2012/02/13/xatcobeo-navega-espacio/623394.html|título= El Xatcobeo ya navega en el espacio|dataacceso=13 de febreiro de 2012|autor= |apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= 13 de febreiro de 2012|ano= |mes= |formato= |obra= |editor= Faro de Vigo|páxinas= |lingua= español|di= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> == Proxecto == O proxecto presentouse á [[Axencia Espacial Europea]] para a súa incorporación ao primeiro voo do foguete europeo Vega dende o Centro Espacial de Kourou na [[Güiana Francesa]], previsto inicialmente para [[decembro]] de [[2011]]. A súa vida útil calculábase entre 6 e 12 meses, pero mantívose activo durate dous anos e medio. O anuncio da súa inclusión fíxoo público o presidente da [[Xunta de Galicia]] [[Emilio Pérez Touriño]] o [[5 de xuño]] de [[2008]]. Prevíase un custo de 1&nbsp;200&nbsp;000 €, a ser financiado nun 50% polo [[Ministerio de Ciencia e Investigación]], nun 25% por Retegal e noutro 25% pola Universidade de Vigo e o Instituto Nacional de Técnicas Aeroespaciais<ref>{{cita novas|url=http://www.anosaterra.org/nova/o-satlite-galego-chamarase-xatcobeo-.html|urlmorta=yes|xornal=[[A Nosa Terra (1977)|A Nosa Terra]]|data=19 de xuño de 2008|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111005013547/http://www.anosaterra.org/nova/o-satlite-galego-chamarase-xatcobeo-.html|dataarquivo=05 de outubro de 2011|título=O satélite gaego chamarase Xatcobeo|dataacceso=19 de xuño de 2008}}</ref>. O Xatcobeo foi o primeiro satélite galego<ref>[http://elprogreso.galiciae.com/nova/12054.html Galiciae] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110719172141/http://elprogreso.galiciae.com/nova/12054.html |date=19 de xullo de 2011 }}, 5 de xaneiro de 2008</ref> e tiña como misión a investigación da mellora nas [[comunicación por satélite|comunicacións por satélite]]. Tras finalizar a súa misión reentrou na [[atmosfera]] o 31 de agosto de 2014<ref name=n2yo/><ref name=lavoz>{{Cita novas|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/vigo/2014/09/02/xatcobeo-primer-satelite-gallego-desintegra-tras-cumplir-mision/00031409671109164561419.htm|título=XaTcobeo, el primer nanosatélite gallego, se desintegra después de completar su misión|dataacceso=2 de abril de 2022|autor= |apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=9 de maio de 2019|ano= |mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas=La Voz de Galicia|lingua=castelá|di= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref>. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.xatcobeo.com/cms/index.php Web oficial do proxecto Xatcobeo]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121102090106/http://www.xatcobeo.com/cms/index.php |date=02 de novembro de 2012 }} * [http://www.tsc.uvigo.es/ Páxina dun dos Departamentos da Universidade de Vigo implicados: Departamento de Teoría da Sinal e Comunicacións (TSC)] * [https://web.archive.org/web/20100917235026/http://lia.ei.uvigo.es/index_ga.html Páxina dun dos Departamentos da Universidade de Vigo implicados: Laboratorio de Informática Aplicada (LIA)] * [http://www.inta.es/ Web do Instituto Nacional de Técnica Aeroespacial (INTA)] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ciencia e tecnoloxía en Galicia]] [[Categoría:CubeSat]] [[Categoría:Universidade de Vigo]] qms0k18issddeszbkyypo3mumrczvil 0 87255 6148456 5693337 2022-08-02T14:33:45Z Maria210 128715 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki {{Infpolitico | nome = Rafael Louzán Abal| imaxe = Rafael Louzán.jpg| datadenacemento = 21 de novembro de 1967| cidadedenacemento = [[Ribadumia]]| paisdenacemento = [[Galicia]] [[Ficheiro:Flag of Galicia.svg|22px]]| partido = [[Partido Popular de Galicia]]| cargos = 34º Presidente da Deputación de Pontevedra (2003-2015)| profesión= Político e funcionario local en excedencia| }} '''Rafael Louzán Abal''', nado en [[Ribadumia]] o [[21 de novembro]] de [[1967]], é un [[político]] e [[Empresa|empresario]] galego. ==Traxectoria== No ano 1995 foi elixido tenente de alcalde do seu concello, [[Ribadumia]], onde traballaba de funcionario, tras presentarse ás [[Eleccións municipais de 1995 en Galicia|eleccións municipais]] dentro das listas do [[Partido Popular de Galicia|Partido Popular]]. Ese mesmo ano foi elixido deputado da [[Deputación de Pontevedra]] pola [[comarca do Salnés]]. Ó ano seguinte asumiu unha das vicepresidencias da institución, e o 12 de xullo de 2003 foi elixido presidente, substituíndo a [[Manuel Abeledo]]. En 1998 foi elixido secretario de organización do Partido Popular na [[provincia de Pontevedra]] e en maio de 2000 pasou a ser presidente provincial, cargo para o que foi reelixido dous anos despois. Dous meses despois logrou un posto no comité executivo galego do partido. O [[19 de decembro]] de [[2014]] foi elixido [[presidente]] da [[Real Federación Galega de Fútbol]], sendo reelixido sen votación en 2018 ao non presentarse ningún outro candidato.<ref>[http://www.futgal.es/pnfg/NPortada?CodPortada=1000542 Presidente. Real Federación Galega de Fútbol]</ref> Tralas [[Eleccións municipais de 2015 en Galicia|eleccións municipais de 2015]] saíu elixido de novo concelleiro en Ribadumia. Deixou a Presidencia da Deputación, ao perder o PP a maioría absoluta nesta cámara.<ref>[http://www.farodevigo.es/gran-vigo/2015/07/17/carmela-silva-nueva-presidenta-diputacion/1279975.html Carmela Silva: "Desde hoy, la Diputación es la casa del pueblo"], ''[[Faro de Vigo]]'', 17/07/2015 {{es}}</ref> En xaneiro de 2016 anunciou o abandono da presidencia provincial do PP.<ref>[http://www.farodevigo.es/portada-pontevedra/2016/01/30/louzan-deja-presidencia-pp-anuncia/1395079.html Louzán deja la presidencia del PP y anuncia mociones de censura para recuperar concellos.]</ref> A investigación pechouse en [[2018]], cando a Fiscalía renunciou a seguir co caso despois de que o [[Tribunal Superior de Xustiza de Galicia]] anulara as probas obtidas en dita investigación.<ref>{{Cita novas|data=9 de novembro de 2018|título=Archivan la causa contra Louzán por los supuestos sobrecostes en alquileres|url=https://www.diariodepontevedra.es/articulo/pontevedra/archivan-causa-louzan-supuestos-sobrecostes-alquileres/201811091407311008497.html|data-acceso=6 de febreiro de 2021|lingua=es|xornal=[[Diario de Pontevedra]]}}</ref> En febreiro de [[2021]] foi condenado a dous anos de cárcere e oito de inhabilitación para cargos públicos por un delito de prevaricación e outro de fraude por conceder unha axuda de 86.311€ ao concello de [[Moraña]] para que realizase unhas obras no campo de fútbol que xa estaban executadas.<ref>{{Cita novas|data=5 de febreiro de 2021|título=Rafael Louzán e a delegada da Xunta en Pontevedra condenados a dous anos de prisión e oito de inhabilitación|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/politica/rafael-louzan-delegada-da-xunta-pontevedra-condenados-dous-anos-prision-inhabilitacion/20210205171238115280.html|data-acceso=6 de febreiro de 2021|xornal=[[Nós Diario]]}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.laopinioncoruna.es/galicia/2021/02/05/rafael-louzan-condenado-anos-carcel-34126923.html|páxina-web=laopinioncoruna.es|título=Rafael Louzán, condenado a dos años de cárcel y ocho de inhabilitación por prevaricación y fraude|data-acceso=7 de febreiro de 2021|apelidos=Redacción|data-publicación=5 de febreiro de 2021|lingua=es}}</ref> ==Notas== {{Listaref|30em}} ==Véxase tamén== {{commonscat}} {{Start box}} {{Succession box|título=[[Ficheiro:Coat of Arms of the Province of Pontevedra.svg|25px]]<br>[[Deputación de Pontevedra|Presidente da deputación de Pontevedra]] |período= 2003 - 2015|predecesor= [[Manuel Abeledo]] |sucesor= [[Carmela Silva]] }} {{End box}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Louzan Abal, Rafael}} [[Categoría:Presidentes da Deputación de Pontevedra]] [[Categoría:Concelleiros de Ribadumia]] [[Categoría:Concelleiros de Galicia polo PPdeG]] [[Categoría:Fútbol en Galicia]] [[Categoría:Nados en Ribadumia]] [[Categoría:Nados en 1967]] l1wu78uni5m9neuvy6afokj2wtjzgxx 6148459 6148456 2022-08-02T14:36:22Z Maria210 128715 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki {{Infpolitico | nome = Rafael Louzán Abal| imaxe = Rafael Louzán.jpg| datadenacemento = 21 de novembro de 1967| cidadedenacemento = [[Ribadumia]]| paisdenacemento = [[Galicia]] [[Ficheiro:Flag of Galicia.svg|22px]]| partido = [[Partido Popular de Galicia]]| cargos = 34º Presidente da Deputación de Pontevedra (2003-2015)| profesión= Político e funcionario local en excedencia| }} '''Rafael Louzán Abal''', nado en [[Ribadumia]] o [[21 de novembro]] de [[1967]], é un [[político]] e [[Empresa|empresario]] galego. ==Traxectoria== No ano 1995 foi elixido tenente de alcalde do seu concello, [[Ribadumia]], onde traballaba de funcionario, tras presentarse ás [[Eleccións municipais de 1995 en Galicia|eleccións municipais]] dentro das listas do [[Partido Popular de Galicia|Partido Popular]]. Ese mesmo ano foi elixido deputado da [[Deputación de Pontevedra]] pola [[comarca do Salnés]]. Ó ano seguinte asumiu unha das vicepresidencias da institución, e o 12 de xullo de 2003 foi elixido presidente, substituíndo a [[Manuel Abeledo]]. En 1998 foi elixido secretario de organización do Partido Popular na [[provincia de Pontevedra]] e en maio de 2000 pasou a ser presidente provincial, cargo para o que foi reelixido dous anos despois. Dous meses despois logrou un posto no comité executivo galego do partido. O [[19 de decembro]] de [[2014]] foi elixido [[presidente]] da [[Real Federación Galega de Fútbol]], sendo reelixido sen votación en 2018 ao non presentarse ningún outro candidato.<ref>[http://www.futgal.es/pnfg/NPortada?CodPortada=1000542 Presidente. Real Federación Galega de Fútbol]</ref> Tralas [[Eleccións municipais de 2015 en Galicia|eleccións municipais de 2015]] saíu elixido de novo concelleiro en Ribadumia. Deixou a Presidencia da Deputación, ao perder o PP a maioría absoluta nesta cámara.<ref>[http://www.farodevigo.es/gran-vigo/2015/07/17/carmela-silva-nueva-presidenta-diputacion/1279975.html Carmela Silva: "Desde hoy, la Diputación es la casa del pueblo"], ''[[Faro de Vigo]]'', 17/07/2015 {{es}}</ref> En xaneiro de 2016 anunciou o abandono da presidencia provincial do PP.<ref>[http://www.farodevigo.es/portada-pontevedra/2016/01/30/louzan-deja-presidencia-pp-anuncia/1395079.html Louzán deja la presidencia del PP y anuncia mociones de censura para recuperar concellos.]</ref> <ref>{{Cita novas|data=9 de novembro de 2018|título=Archivan la causa contra Louzán por los supuestos sobrecostes en alquileres|url=https://www.diariodepontevedra.es/articulo/pontevedra/archivan-causa-louzan-supuestos-sobrecostes-alquileres/201811091407311008497.html|data-acceso=6 de febreiro de 2021|lingua=es|xornal=[[Diario de Pontevedra]]}}</ref><ref>{{Cita novas|data=5 de febreiro de 2021|título=Rafael Louzán e a delegada da Xunta en Pontevedra condenados a dous anos de prisión e oito de inhabilitación|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/politica/rafael-louzan-delegada-da-xunta-pontevedra-condenados-dous-anos-prision-inhabilitacion/20210205171238115280.html|data-acceso=6 de febreiro de 2021|xornal=[[Nós Diario]]}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.laopinioncoruna.es/galicia/2021/02/05/rafael-louzan-condenado-anos-carcel-34126923.html|páxina-web=laopinioncoruna.es|título=Rafael Louzán, condenado a dos años de cárcel y ocho de inhabilitación por prevaricación y fraude|data-acceso=7 de febreiro de 2021|apelidos=Redacción|data-publicación=5 de febreiro de 2021|lingua=es}}</ref> ==Notas== {{Listaref|30em}} ==Véxase tamén== {{commonscat}} {{Start box}} {{Succession box|título=[[Ficheiro:Coat of Arms of the Province of Pontevedra.svg|25px]]<br>[[Deputación de Pontevedra|Presidente da deputación de Pontevedra]] |período= 2003 - 2015|predecesor= [[Manuel Abeledo]] |sucesor= [[Carmela Silva]] }} {{End box}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Louzan Abal, Rafael}} [[Categoría:Presidentes da Deputación de Pontevedra]] [[Categoría:Concelleiros de Ribadumia]] [[Categoría:Concelleiros de Galicia polo PPdeG]] [[Categoría:Fútbol en Galicia]] [[Categoría:Nados en Ribadumia]] [[Categoría:Nados en 1967]] hynaahhbqe0sgrk6jt4vprwv0jb77ew 6148466 6148459 2022-08-02T14:40:26Z Maria210 128715 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki {{Infpolitico | nome = Rafael Louzán Abal| imaxe = Rafael Louzán.jpg| datadenacemento = 21 de novembro de 1967| cidadedenacemento = [[Ribadumia]]| paisdenacemento = [[Galicia]] [[Ficheiro:Flag of Galicia.svg|22px]]| partido = [[Real Federación Galega de Fútbol]]| cargos = 34º Presidente da Deputación de Pontevedra (2003-2015)| profesión= Presidente da Real Federación Galega de Fútbol| }} '''Rafael Louzán Abal''', nado en [[Ribadumia]] o [[21 de novembro]] de [[1967]], é un [[político]] e [[Empresa|empresario]] galego. ==Traxectoria== No ano 1995 foi elixido tenente de alcalde do seu concello, [[Ribadumia]], onde traballaba de funcionario, tras presentarse ás [[Eleccións municipais de 1995 en Galicia|eleccións municipais]] dentro das listas do [[Partido Popular de Galicia|Partido Popular]]. Ese mesmo ano foi elixido deputado da [[Deputación de Pontevedra]] pola [[comarca do Salnés]]. Ó ano seguinte asumiu unha das vicepresidencias da institución, e o 12 de xullo de 2003 foi elixido presidente, substituíndo a [[Manuel Abeledo]]. En 1998 foi elixido secretario de organización do Partido Popular na [[provincia de Pontevedra]] e en maio de 2000 pasou a ser presidente provincial, cargo para o que foi reelixido dous anos despois. Dous meses despois logrou un posto no comité executivo galego do partido. O [[19 de decembro]] de [[2014]] foi elixido [[presidente]] da [[Real Federación Galega de Fútbol]], sendo reelixido sen votación en 2018 ao non presentarse ningún outro candidato.<ref>[http://www.futgal.es/pnfg/NPortada?CodPortada=1000542 Presidente. Real Federación Galega de Fútbol]</ref> Tralas [[Eleccións municipais de 2015 en Galicia|eleccións municipais de 2015]] saíu elixido de novo concelleiro en Ribadumia. Deixou a Presidencia da Deputación, ao perder o PP a maioría absoluta nesta cámara.<ref>[http://www.farodevigo.es/gran-vigo/2015/07/17/carmela-silva-nueva-presidenta-diputacion/1279975.html Carmela Silva: "Desde hoy, la Diputación es la casa del pueblo"], ''[[Faro de Vigo]]'', 17/07/2015 {{es}}</ref> En xaneiro de 2016 anunciou o abandono da presidencia provincial do PP.<ref>[http://www.farodevigo.es/portada-pontevedra/2016/01/30/louzan-deja-presidencia-pp-anuncia/1395079.html Louzán deja la presidencia del PP y anuncia mociones de censura para recuperar concellos.]</ref> <ref>{{Cita novas|data=9 de novembro de 2018|título=Archivan la causa contra Louzán por los supuestos sobrecostes en alquileres|url=https://www.diariodepontevedra.es/articulo/pontevedra/archivan-causa-louzan-supuestos-sobrecostes-alquileres/201811091407311008497.html|data-acceso=6 de febreiro de 2021|lingua=es|xornal=[[Diario de Pontevedra]]}}</ref><ref>{{Cita novas|data=5 de febreiro de 2021|título=Rafael Louzán e a delegada da Xunta en Pontevedra condenados a dous anos de prisión e oito de inhabilitación|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/politica/rafael-louzan-delegada-da-xunta-pontevedra-condenados-dous-anos-prision-inhabilitacion/20210205171238115280.html|data-acceso=6 de febreiro de 2021|xornal=[[Nós Diario]]}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.laopinioncoruna.es/galicia/2021/02/05/rafael-louzan-condenado-anos-carcel-34126923.html|páxina-web=laopinioncoruna.es|título=Rafael Louzán, condenado a dos años de cárcel y ocho de inhabilitación por prevaricación y fraude|data-acceso=7 de febreiro de 2021|apelidos=Redacción|data-publicación=5 de febreiro de 2021|lingua=es}}</ref> ==Notas== {{Listaref|30em}} ==Véxase tamén== {{commonscat}} {{Start box}} {{Succession box|título=[[Ficheiro:Coat of Arms of the Province of Pontevedra.svg|25px]]<br>[[Deputación de Pontevedra|Presidente da deputación de Pontevedra]] |período= 2003 - 2015|predecesor= [[Manuel Abeledo]] |sucesor= [[Carmela Silva]] }} {{End box}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Louzan Abal, Rafael}} [[Categoría:Presidentes da Deputación de Pontevedra]] [[Categoría:Concelleiros de Ribadumia]] [[Categoría:Concelleiros de Galicia polo PPdeG]] [[Categoría:Fútbol en Galicia]] [[Categoría:Nados en Ribadumia]] [[Categoría:Nados en 1967]] 72iwm75zlkhvmp0p7g3gdcyrrpbsl5g 6148637 6148466 2022-08-02T16:28:48Z Estevoaei 1131 Desfixéronse as edicións de [[Special:Contributions/Maria210|Maria210]] ([[User talk:Maria210|conversa]]); cambiado á última versión feita por [[User:MAGHOI|MAGHOI]] wikitext text/x-wiki {{Infpolitico | nome = Rafael Louzán Abal| imaxe = Rafael Louzán.jpg| datadenacemento = 21 de novembro de 1967| cidadedenacemento = [[Ribadumia]]| paisdenacemento = [[Galicia]] [[Ficheiro:Flag of Galicia.svg|22px]]| partido = [[Partido Popular de Galicia]]| cargos = 34º Presidente da Deputación de Pontevedra (2003-2015)| profesión= Político e funcionario local en excedencia| }} '''Rafael Louzán Abal''', nado en [[Ribadumia]] o [[21 de novembro]] de [[1967]], é un [[político]] e [[Empresa|empresario]] galego. ==Traxectoria== No ano 1995 foi elixido tenente de alcalde do seu concello, [[Ribadumia]], onde traballaba de funcionario, tras presentarse ás [[Eleccións municipais de 1995 en Galicia|eleccións municipais]] dentro das listas do [[Partido Popular de Galicia|Partido Popular]]. Ese mesmo ano foi elixido deputado da [[Deputación de Pontevedra]] pola [[comarca do Salnés]]. Ó ano seguinte asumiu unha das vicepresidencias da institución, e o 12 de xullo de 2003 foi elixido presidente, substituíndo a [[Manuel Abeledo]]. En 1998 foi elixido secretario de organización do Partido Popular na [[provincia de Pontevedra]] e en maio de 2000 pasou a ser presidente provincial, cargo para o que foi reelixido dous anos despois. Dous meses despois logrou un posto no comité executivo galego do partido. O [[19 de decembro]] de [[2014]] foi elixido [[presidente]] da [[Real Federación Galega de Fútbol]], sendo reelixido sen votación en 2018 ao non presentarse ningún outro candidato.<ref>[http://www.futgal.es/pnfg/NPortada?CodPortada=1000542 Presidente. Real Federación Galega de Fútbol]</ref> Tralas [[Eleccións municipais de 2015 en Galicia|eleccións municipais de 2015]] saíu elixido de novo concelleiro en Ribadumia. Deixou a Presidencia da Deputación, ao perder o PP a maioría absoluta nesta cámara.<ref>[http://www.farodevigo.es/gran-vigo/2015/07/17/carmela-silva-nueva-presidenta-diputacion/1279975.html Carmela Silva: "Desde hoy, la Diputación es la casa del pueblo"], ''[[Faro de Vigo]]'', 17/07/2015 {{es}}</ref> En 2015 foi investigado por un suposto delito de suborno por un xulgado de Cambados. En xaneiro de 2016 anunciou o abandono da presidencia provincial do PP.<ref>[http://www.farodevigo.es/portada-pontevedra/2016/01/30/louzan-deja-presidencia-pp-anuncia/1395079.html Louzán deja la presidencia del PP y anuncia mociones de censura para recuperar concellos.]</ref> A investigación pechouse en [[2018]], cando a Fiscalía renunciou a seguir co caso despois de que o [[Tribunal Superior de Xustiza de Galicia]] anulara as probas obtidas en dita investigación.<ref>{{Cita novas|data=9 de novembro de 2018|título=Archivan la causa contra Louzán por los supuestos sobrecostes en alquileres|url=https://www.diariodepontevedra.es/articulo/pontevedra/archivan-causa-louzan-supuestos-sobrecostes-alquileres/201811091407311008497.html|data-acceso=6 de febreiro de 2021|lingua=es|xornal=[[Diario de Pontevedra]]}}</ref> En febreiro de [[2021]] foi condenado a dous anos de cárcere e oito de inhabilitación para cargos públicos por un delito de prevaricación e outro de fraude por conceder unha axuda de 86.311€ ao concello de [[Moraña]] para que realizase unhas obras no campo de fútbol que xa estaban executadas.<ref>{{Cita novas|data=5 de febreiro de 2021|título=Rafael Louzán e a delegada da Xunta en Pontevedra condenados a dous anos de prisión e oito de inhabilitación|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/politica/rafael-louzan-delegada-da-xunta-pontevedra-condenados-dous-anos-prision-inhabilitacion/20210205171238115280.html|data-acceso=6 de febreiro de 2021|xornal=[[Nós Diario]]}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.laopinioncoruna.es/galicia/2021/02/05/rafael-louzan-condenado-anos-carcel-34126923.html|páxina-web=laopinioncoruna.es|título=Rafael Louzán, condenado a dos años de cárcel y ocho de inhabilitación por prevaricación y fraude|data-acceso=7 de febreiro de 2021|apelidos=Redacción|data-publicación=5 de febreiro de 2021|lingua=es}}</ref> ==Notas== {{Listaref|30em}} ==Véxase tamén== {{commonscat}} {{Start box}} {{Succession box|título=[[Ficheiro:Coat of Arms of the Province of Pontevedra.svg|25px]]<br>[[Deputación de Pontevedra|Presidente da deputación de Pontevedra]] |período= 2003 - 2015|predecesor= [[Manuel Abeledo]] |sucesor= [[Carmela Silva]] }} {{End box}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Louzan Abal, Rafael}} [[Categoría:Presidentes da Deputación de Pontevedra]] [[Categoría:Concelleiros de Ribadumia]] [[Categoría:Concelleiros de Galicia polo PPdeG]] [[Categoría:Fútbol en Galicia]] [[Categoría:Nados en Ribadumia]] [[Categoría:Nados en 1967]] 2w12amfht7kd79g2no6p7tkw3hhaw1d 0 87768 6149155 6057109 2022-08-03T06:32:49Z Moedagalega 65337 *meodas > moedas. wikitext text/x-wiki {{Biografía}} [[Ficheiro:Victor Emmanuel III of Italy - Project Gutenberg eText 13955.jpg|miniatura|dereita|200px|Vítor Manuel III en [[1893]].]] '''Vittorio Emanuele Ferdinando Gennaro Maria di Savoia-Carignano''', que reinou baixo o nome de '''Vítor Manuel III''', nado en [[Nápoles]] o [[11 de novembro]] de [[1869]] e finado en [[Alexandría]], [[Exipto]], o [[28 de decembro]] de [[1947]], foi o rei de [[Italia]] entre o [[29 de xullo]] de [[1900]] e o [[9 de maio]] de [[1946]]. == Traxectoria == === Primeiros anos de reinado === Sucedeu ao seu pai, [[Humberto I]], en [[1900]] cando este morreu asasinado en Monza. Recibiu, coma era frecuente nos príncipes da súa época, formación militar (debido á súa baixa estatura, 1'53m., houbo que cambiar a lexislación castrense a este respecto) e mostrou especial interese polos asuntos da milicia. Durante o seu reinado, Italia, coma o resto das potencias europeas, tratou de conformar un imperio colonial e aumentar o seu territorio nacional o que levou ao país a verse envolto en varios conflitos: nun primeiro momento mantivo a [[Guerra Ítalo-Turca]] en [[1911]]-[[1912|12]], logo participou na [[Primeira Guerra Mundial]] ([[1915]]-[[1918|18]]) no bando aliado, máis tarde na [[Guerra de Etiopía]] ([[1935]]-[[1936|36]]) e tamén na [[Guerra Civil española]] en apoio do bando franquista liderado por [[Francisco Franco]] ([[1936]]-[[1939]]). En [[1929]] concluíu co papa [[Pío XI, papa|Pío XI]] os chamados [[Pactos de Letrán]], polos que se creaba o estado soberano da [[Cidade do Vaticano]] e pechábase o conflito aberto en [[1870]] coa toma de Roma por parte das tropas do novo reino de Italia. Vítor Manuel III foi proclamado [[emperador de Etiopía]] ([[1936]] - [[1943]]) e rei de [[Albania]] ([[1939]] - [[1943]]), ambas ocupadas por Italia, pero só foi recoñecido como tal polos aliados do fascismo italiano. Precisamente debido á conquista de [[Etiopía]], [[Italia]] foi obxecto de sancións por parte da [[Sociedade de Nacións]] e nun xesto de desdén autoexcluíuse da mesma. Durante as dúas primeiras décadas do seu reinado, Vítor Manuel III actuou dentro dos límites marcados pola Constitución e non interferiu na acción dos sucesivos gobernos. Pero en [[1922]] ante a presión exercida sobre o goberno pola [[Marcha sobre Roma]] que organizaran os fascistas liderados por [[Benito Mussolini]], o monarca non aceptou declarar o estado de sitio que solicitara o primeiro ministro [[Goberno Facta II|Luigi Facta]] e, o [[30 de outubro]], aceptou o nomeamento de Mussolini como [[primeiro ministro]], vulnerando as súas atribucións constitucionais. Con Mussolini no poder, o monarca nin se opuxo nin tan só opinou sobre o desmantelamento do sistema constitucional e a imposición do réxime totalitario fascista en [[1925]]. Vítor Manuel III tampouco se interpuxo cando Mussolini acabou coa oposición democrática e liberal e non amosou reparos á entrada de Italia xunto á [[Alemaña nazi]] na [[Segunda Guerra Mundial]] ([[1939]]-[[1945|45]]). ===Últimos anos de reinado=== [[Ficheiro:Vittorio Emanuele III 1936.jpg|miniatura|dereita|200px|Vítor Manuel III, de uniforme (1936).]] Mussolini impediu calquera marxe de manobra ao monarca que se mantivo como Xefe do Estado con funcións representativas. Vítor Manuel III non tratou de impedir nin amosou reserva algunha cos crimes do fascismo. Cando se comprobou que a vitoria dos aliados sería segura e os líderes fascistas depuxeron ao ''Duce'', Vítor Manuel encargou ao mariscal [[Pietro Badoglio]] a formación dun goberno que puxo a Italia no bando dos aliados en ([[1943]]) e acabou co réxime de [[Benito Mussolini]]. A corte abandonou [[Roma]], ocupada polas tropas alemás, e trasladou a capital a [[Bari]]. A perda de prestixio da [[Monarquía constitucional|Monarquía]] polo papel de Vítor Manuel durante a ditadura de [[Benito Mussolini]] provocou que, no referendo celebrado o 2 de xuño de 1946, os italianos optaran maioritariamente pola [[República]], aínda que o resultado da consulta fora sospeitoso de fraude e que nunca fora aclarado de todo. Sendo consciente do rexeitamento que provocaba entre a poboación italiana, Vítor Manuel III tratou de salvagardar a continuidade da [[Casa de Savoia]] abdicando, o [[9 de maio]] de [[1946]], a favor do seu fillo e herdeiro [[Humberto II]], que asumira as funcións de Xefe de Estado desde [[1944]] como "lugartenente do Reino de Italia". Tras a súa abdicación, Vítor Manuel de Savoia partiu ao exilio baixo o nome de ''Conte di Pollenzo'' e morreu un ano despois en [[Alexandría]], [[Exipto]], en cuxa igrexa de Santa Catarina foi e continua soterrado. === Numismático e coleccionista === Ademais da súa faceta pública como estadista e político, Vítor Manuel III foi un dos maiores [[Coleccionismo de moedas|coleccionistas de moedas]] de todos os tempos, e a súa colección acadou arredor dos 100.000 exemplares, datados desde a [[Decadencia do Imperio Romano|caída do Imperio Romano]] ata a [[Risorgimento|Unificación de Italia]]. Entre [[1910]] e [[1943]], Vítor Manuel III colaborou na redacción do vixésimo volume do ''Corpus Nummorum Italicorum,'' que catalogou cada espécime da súa colección. <ref name=":1">[[Lucia Travaini|Travaini, L]].; [[Philip Grierson|Grierson, P.]] (2006). "[https://www.inc-cin.org/assets/pdf/articles/collectors-vittorioemanuele.pdf Great collectors: King Victor Emmanuel III of Italy]". En ''Compte rendu'' 53. [[Consello Internacional de Numismática|International Numismatic Commission]]. Páxinmas 30-36.</ref> Logo da súa [[abdicación]], a súa colección foille doada ao pobo italiano, excepto as moedas da [[Casa de Savoia]], que levou con el a Exipto. Despois do pasamento de [[Humberto II]] en [[1983]], as moedas de Savoia uníronse ao resto da colección no [[Museo Nacional Romano|Mueso Nacional Romano]].<ref name=":1" /> En recoñecemento ao seu labor no ámbito [[Numismática|numismático]], en [[1897]] foi nomeado presidente de honra da [[Sociedade Numismática Italiana]], da que era membro fundador. Tamén foi membro honorario da ''[[Royal Numismatic Society]]'', de [[Londres]], que en [[1904]] o honrou coa concesión da súa [[Medalla da Royal Numismatic Society|medalla de ouro]].<ref name=":0">"[https://www.jstor.org/stable/42663113?read-now=1&refreqid=excelsior%3Ac8925178733b3fc05ba59dfa6cb93f1f&seq=15#page_scan_tab_contents Proceedings of the RNS]". En ''The Numismatic Chronicle''. Vol. 8. Nº 3/4. Páxina 16.</ref><ref>"[https://numismatics.org.uk/honours-and-awards/the-societys-medal/ The Society’s Medal]". ''Royal Numismatic Society''.</ref> == Familia == En [[1896]] contraeu matrimonio coa princesa [[Elena Petrovich Niegos]] (1873-1953), filla do rei [[Nicolao I de Montenegro]]. O matrimonio tivo cinco fillos: *Iolanda (1901-1986), casada con Giorgio Carlo Calvi, conde de Bergolo (1887-1977). *[[Mafalda de Savoia|Mafalda]] (1902-1944), casada con [[Filipe de Hesse]] (1896-1980), landgrave de [[Hesse-Kassel]]. Mafalda morreu no campo de concentración nazi de [[Buchenwald]]. *[[Humberto II|Humberto]] (1904-1983), último rei de Italia, casado e logo separado da princesa [[María Xosé de Bélxica]]. *[[Xoana de Savoia|Xoana]] (1907-2000), tsarina de [[Bulgaria]], casada co tsar [[Boris III de Bulgaria]]. *[[María Francisca de Savoia|María Francisca]] (1914-2001), casada co príncipe [[Luís de Borbón-Parma]] (1899-1967). {{sucesión | título = [[Casa de Savoia|Rei de Italia]] | período = [[1900]] - [[1946]] <br/>[[Ficheiro:Lesser_coat_of_arms_of_the_Kingdom_of_Italy_(1890).svg|60px]]| predecesor = [[Humberto I]] | sucesor = [[Humberto II]]}} == Notas == {{Listaref}} {{commons|Victor Emmanuel III of Italy}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia de Italia]] [[Categoría:Casa de Savoia]] [[Categoría:Nados en Nápoles]] [[Categoría:Nados en 1869]] [[Categoría:Finados en 1947]] [[Categoría:Coleccionistas]] [[Categoría:Galardoados coa medalla da Royal Numismatic Society]] dokqpllpv7mxh0tsoz0il9fu2dddwjr 0 87915 6148623 6137715 2022-08-02T16:19:44Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «mirador» wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Illa (homónimos)|A Illa}} {{Parroquia |nome = A Illa de Arousa |imaxe = Vista panorámica da Illa de Arousa dende O Cristo.jpg |lenda = Vista do casco urbano da Illa e algo do continente dende o miradoiro de "Con do Forno", no norte da illa. |mapa = |concello = A Illa de Arousa |superficie = |poboación = 4.968 |ano = 2017 |provincia = Pontevedra |entidades = 20 }} '''San Xulián da Illa de Arousa''' é a única parroquia do concello da [[A Illa de Arousa|Illa de Arousa]], na [[comarca do Salnés]], [[provincia de Pontevedra]]. No ano [[2007]] tiña 4&nbsp;889 habitantes (2&nbsp;427 homes e 2&nbsp;462 mulleres). == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:IgrexaIlla4.jpg|Igrexa parroquial da Illa de Arousa </gallery> == Lugares e parroquiais == === Lugares da Illa de Arousa === {{Lp A Illa de Arousa}} === Parroquias da Illa de Arousa === {{A Illa de Arousa}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Illa de Arousa}} [[Categoría:Parroquias da Illa de Arousa]] [[Categoría:Parroquias de Galicia baixo a advocación de san Xulián]] atti7tbh1naybb2gw7xmrd9cqhb5683 0 88058 6149131 6081898 2022-08-03T05:09:53Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 7 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{calendarios do mundo}} '''2013''' foi un ano común empezado en martes segundo o [[calendario gregoriano]] == Acontecementos == === [[Xaneiro]] === [[Ficheiro:Istres French Soldiers USAF Globemaster III Mali 130121-F-GO452-162.jpg|miniatura|Tropas francesas durante a [[intervención militar en Malí]]. ]] [[Ficheiro:Boate Kiss 2013.02.04. 39.jpg|miniatura|[[Traxedia da discoteca Kiss]] deixa 239 mortos no [[Brasil]].]] [[Ficheiro:Explosión en torre de PEMEX.jpg|200px|miniatura|Torre executiva PEMEX tras a explosión.]] * [[1 de xaneiro]] **[[Irlanda]] asume a presidencia semestral da [[Unión Europea]]. ** En [[Talín]] (Estonia), o transporte público empeza a ser gratuíto para os seus cidadáns, sendo así, o primeiro estado da [[Unión Europea]] en ofrecer esta alternativa.<ref>{{Cita web|título=Nexotur - Plataforma online de Información turística|url=http://www.nexotur.com/index.php|páxina-web=www.nexotur.com|data-acceso=2019-02-03}}</ref><ref>{{Cita web|título=LA INFORMACIÓN: referente en actualidad empresarial y económica.|url=https://www.lainformacion.com/|páxina-web=La Información|data-acceso=2019-02-03|lingua=es|apelidos=}}</ref><ref>{{Cita web|título=El transporte público en la capital de Estonia ya es gratuito|url=https://actualidad.rt.com/ultima_hora/view/83083-transporte-publico-capital-estonia-gratuito|páxina-web=RT en Español|data-acceso=2019-02-03|lingua=es}}</ref> ** Unha avalancha humana causa polo menos 60 mortos en [[Costa do Marfil]] nos festexos de [[Aninovo|ano novo]].<ref>{{Cita novas|título=Una estampida causa al menos 60 muertos en Costa de Marfil|url=https://elpais.com/internacional/2013/01/01/actualidad/1357042075_048003.html|xornal=El País|data=2013-01-01|data-acceso=2019-02-03|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Gemma|apelidos=Parellada}}</ref><ref>{{Cita web|título=Al menos 60 muertos en una avalancha en las fiestas de Año Nuevo en Costa de Marfil|url=http://www.rtve.es/noticias/20130101/menos-60-muertos-fiestas-ano-nuevo-costa-marfil/594380.shtml|páxina-web=RTVE.es|data=2013-01-01|data-acceso=2019-02-03|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Al menos 60 muertos en una avalancha en Costa de Marfil|url=https://www.lanacion.com.ar/1541899-al-menos-60-muertos-en-una-avalancha-en-costa-de-marfil|páxina-web=www.lanacion.com.ar|data=2013-01-01|data-acceso=2019-02-03|lingua=es}}</ref> ** Morren 13 guerrilleiros das [[Forzas Armadas Revolucionarias de Colombia]] nun bombardeo do [[exército de Colombia|exército colombiano]] cerca da fronteira con [[Panamá]].<ref>{{Cita web|título=Colombia.- Al menos trece miembros de las FARC muertos en un bombardeo aéreo en el noroeste de Colombia|url=https://www.notimerica.com/politica/noticia-colombia-menos-trece-miembros-farc-muertos-bombardeo-aereo-noroeste-colombia-20130101170355.html|páxina-web=www.notimerica.com|data=2013-01-01|data-acceso=2019-02-03|nome=|apelidos=}}</ref><ref>{{Cita web|título=Mueren al menos 13 guerrilleros en una operación militar contra las FARC en Colombia|url=http://www.rtve.es/noticias/20130101/mueren-menos-13-guerrilleros-operacion-militar-contra-farc-colombia/594421.shtml|páxina-web=RTVE.es|data=2013-01-01|data-acceso=2019-02-03|lingua=es}}</ref> * [[2 de xaneiro]] ** En [[Siria]], na guerra civil, o exército do goberno bombardea un suburbio en [[Damasco]], deixando máis de 50 mortos.<ref>{{Cita web|título=La guerra civil en Siria provocó 60.000 muertos|url=https://www.lagaceta.com.ar/nota/527749/mundo/guerra-civil-siria-provoco-60000-muertos.html|páxina-web=www.lagaceta.com.ar|data-acceso=2019-02-03|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref> ** [[Alejandro García Padilla]] xuramenta como o décimo [[gobernador]] do [[Porto Rico|Estado Libre Asociado de Porto Rico.]]<ref name="GarcíaPadilla">{{cita web|url=http://www.noticias24.com/internacionales/noticia/51020/alejandro-garcia-padilla-fue-juramentado-como-el-decimo-gobernador-de-puerto-rico/|título=Puerto Rico tiene nuevo gobernador: Alejandro García Padilla fue hoy juramentado|dataacceso=3 de xaneiro de 2013|autor=|data=2 de xaneiro de 2012|editorial=Noticias 24|páxina-web=|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130105032706/http://www.noticias24.com/internacionales/noticia/51020/alejandro-garcia-padilla-fue-juramentado-como-el-decimo-gobernador-de-puerto-rico/|dataarquivo=05 de xaneiro de 2013|urlmorta=yes}}</ref> * [[5 de xaneiro|5]] a [[20 de xaneiro]] - [[Rally Dakar 2013|34ª edición do Rally Dakar]] que atravesou os países da [[Arxentina]], [[Chile]] e o [[Perú]]. * [[7 de xaneiro]] - En [[Zürich]] ([[Suíza]]), [[Lionel Messi]] gaña o seu cuarto [[Balón de Ouro]] sobre [[Cristiano Ronaldo]] e [[Andrés Iniesta]], superando así a [[Johan Cruyff]], [[Marco van Basten]] e [[Michel Platini]] no número de trofeos. * [[8 de xaneiro]] - En Siria, en plena guerra, mísiles do exército impactan en [[Alepo]], unha das cidades máis conflitivas da contenda.<ref>{{Cita novas|título=Fotos: Un misil golpea Alepo|url=https://elpais.com/internacional/2013/01/07/album/1357595499_994199.html|xornal=El País|data=2013-01-08|data-acceso=2019-02-03|issn=1134-6582|lingua=es|nome=|apelidos=|autor=}}</ref> * [[9 de xaneiro]] - A [[Fragata Libertad]] da [[Arxentina]] regresa á [[Base Naval de Mar del Plata]] tras estar 78 días retida no porto [[Tema, Gana|Tema]] de [[Ghana]] polo reclamo xudicial dos fondos voitre. * [[10 de xaneiro]] ** Ante a imposibilidade de que o presidente [[Hugo Chávez]] xuramente fisicamente para o seu novo mandato (2013 - [[2019]]) en [[Venezuela]], o mesmo pobo fai un "xuramento" en nome do xefe de Estado nun multitudinario acto. ** Dous atentados deixan un saldo de 101 vítimas mortais no [[Paquistán]]. * [[11 de xaneiro]] - [[Francia]] inicia a [[intervención militar en Malí]] para frear o avance de rebeldes islámicos ligados a [[Al Qaeda]]. * [[15 de xaneiro]] **[[Australia]] anuncia que retirará as súas tropas de [[Afganistán]] a finais de 2013 e non no primeiro trimestre de 2014, como estaba previsto. Isto débese a que a seguridade do país ocupado transferiuse ao [[Exército Nacional Afgán|seu exército]] e Policía Nacional.<ref>{{Cita web|título=Australia anuncia retiro anticipado de tropas de Afganistán|url=http://www.granma.cubaweb.cu/2013/01/15/interna/artic17.html|páxina-web=archive.is|data=2013-04-12|data-acceso=2019-02-03|data-arquivo=12 de abril de 2013|url-arquivo=https://archive.today/20130412055844/http://www.granma.cubaweb.cu/2013/01/15/interna/artic17.html|url-morta=yes}}</ref> ** Durante a [[guerra civil siria]], dous ataques con explosivos destrúen a [[Universidade de Alepo]], deixando 80 persoas falecidas.<ref>{{Cita web|título=Suman 83 muertos por explosión en universidad siria|url=https://www.informador.mx/Internacional/Suman-83-muertos-por-explosion-en-universidad-siria-20130115-0078.html|páxina-web=El Informador :: Noticias de Jalisco, México, Deportes & Entretenimiento|data-acceso=2019-02-03|lingua=es-ES}}</ref> * [[17 de xaneiro]] ** A [[secretario de Estado de Estados Unidos|secretaria de Estado dos Estados Unidos]], [[Hillary Clinton]], exhorta o goberno comunista de [[Laos]], para que abra unha investigación co fin de coñecer o paradoiro dun activista social nese país, Somphone Sombath, quen desapareceu na capital, [[Vientiane]], en decembro de 2012.<ref>{{cita web |url=http://spanish.ruvr.ru/2013_01_17/Vientiane-Laos-Hillary-Clinton-Gobierno/ |título=Hillary Clinton insta a Laos a investigar paradero de activista |autor=La Voz de Rusia de Rusia |data-acceso=18 de xaneiro de 2013 |data-arquivo=15 de maio de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130515072651/http://spanish.ruvr.ru/2013_01_17/Vientiane-Laos-Hillary-Clinton-Gobierno/ |url-morta=yes }}</ref> ** En Colombia o [[Exército de Liberación Nacional (Colombia)|ELN]] atribúese o secuestro de cinco enxeñeiros, entre eles dous peruanos e un canadense no norte de Bolívar. * [[21 de xaneiro]] - A [[Lúa]] [[Eclipse|eclipsa]] o planeta [[Xúpiter]], fenómeno só visible en [[América do Sur|Suramérica]].<ref>{{Cita web|título=La Luna ocultará Júpiter durante la noche de este lunes|url=https://www.diariocordoba.com/noticias/sociedad/luna-ocultara-jupiter-noche-lunes_776696.html|páxina-web=Diario Córdoba|data-acceso=2019-02-03|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref> * [[22 de xaneiro]] - Nos arredores da [[Base militar de Incirlik]], en [[Turquía]], polo menos 25 persoas son detidas cando participaban nunha manifestación contra o despregue de [[mísil]]es da [[OTAN]] na fronteira con Siria. Os protestantes temen que o país se converta no centro dunha actividade militar contra a súa veciña nación do [[sur]]. Pola súa parte, a organización bélica asegura que esta misión ten como fin protexer Turquía da guerra civil en Siria.<ref>[http://www.telesurtv.net/articulos/2013/01/22/al-menos-25-detenidos-en-turquia-por-protestas-ante-llegada-de-misiles-de-otan-7918.html Al menos 25 detenidos en Turquía por protestas contra misiles de la OTAN], en ''Telesur'' de Venezuela.</ref> * [[23 de xaneiro]] - Na capital de Venezuela, [[Caracas]], a oposición realiza unha multitudinaria congregación en rechazo á decisión que tomou o [[Tribunal Supremo de Xustiza de Venezuela|Tribunal Supremo de Xustiza]] de postergar indefinidamente a toma de posesión presidencial de Hugo Chávez, pola súa enfermidade. Estivo presente o dirixente opositor, [[Henrique Capriles]], quen exhortou a unidade da oposición e a derrotar “a violencia” do Goberno. O oficialismo tamén estivo aglomerado para expresar a súa solidariedade co xefe de Estado, quen se encontraba na [[A Habana|capital cubana]] desde o 11 de decembro do ano anterior.<ref>[http://elcomercio.pe/actualidad/1527100/noticia-capriles-pidio-unidad-oposicion-marcha-contra-hugo-chavez Capriles pidió unidad a la oposición en marcha contra Hugo Chávez] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130126084604/http://elcomercio.pe/actualidad/1527100/noticia-capriles-pidio-unidad-oposicion-marcha-contra-hugo-chavez |date=26 de xaneiro de 2013 }}, en ''El Comercio'' do Perú.</ref> * [[25 de xaneiro]] **[[Turkmenistán]] anuncia a súa intención de iniciar o proceso para integrarse na [[Organización Mundial do Comercio]], polo que podería ser o estado 158 en ser membro.<ref>{{Cita web|título=Turkmenistán anuncia su intención de entrar en la OMC. larioja.com|url=https://www.larioja.com/agencias/20130125/economia/turkmenistan-anuncia-intencion-entrar_201301250923.html|páxina-web=www.larioja.com|data-acceso=2019-02-03|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190204065724/https://www.larioja.com/agencias/20130125/economia/turkmenistan-anuncia-intencion-entrar_201301250923.html|dataarquivo=04 de febreiro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> ** [[Motín carcerario de Uribana de 2013|Motín]] na prisión de Uribana en [[Barquisimeto]], [[Venezuela]] deixa 63 mortos e resultan feridas máis de 120 persoas.<ref>{{Cita web|título=Agencia Venezolana de Noticias|url=http://www.avn.info.ve/contenido/ministra-varela-58-personas-perdieron-vida-hechos-violentos-uribana-0|páxina-web=www.avn.info.ve|data-acceso=2019-02-03|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160313041547/http://avn.info.ve/contenido/ministra-varela-58-personas-perdieron-vida-hechos-violentos-uribana-0|dataarquivo=13 de marzo de 2016|urlmorta=yes}}</ref> * [[26 de xaneiro|26]] a [[28 de xaneiro]]: [[I Cumio CELAC-UE|I Cumio da Comunidade de Estados Latinoamericanos e Caribeños e a Unión Europea]] en [[Santiago de Chile]]. * 26 de xaneiro - Sentenza de morte a 21 persoas deriva en protestas contra o tribunal na cidade exipcia de [[Port Said]], nas que morren 31 manifestantes e dous axentes da policía, isto no contexto da [[Traxedia de Port Said]] ocorrida un ano atrás.<ref>{{Cita web|título=Sentencia por masacre suma 31 muertes a crisis en Egipto|url=http://www.lostiempos.com/diario/actualidad/internacional/20130127/sentencia-por-masacre-suma-31-muertes-a-crisis-en_200257_427398.html|páxina-web=web.archive.org|data=2015-12-10|data-acceso=2019-02-03|data-arquivo=10 de decembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151210182647/http://www.lostiempos.com/diario/actualidad/internacional/20130127/sentencia-por-masacre-suma-31-muertes-a-crisis-en_200257_427398.html|url-morta=unfit}}</ref> * [[27 de xaneiro]] - No centro da cidade de [[Santa Maria]], [[Río Grande do Sur]], [[Brasil]], un [[Traxedia da discoteca Kiss|violento incendio]] deixa 239 mortos e 124 feridos na discoteca Kiss.<ref>{{Cita novas|título=Fotos: Tragedia en una discoteca de Brasil|url=https://elpais.com/internacional/2013/01/27/album/1359294017_342068.html|xornal=El País|data=2013-01-28|data-acceso=2019-02-03|issn=1134-6582|lingua=es|nome=|apelidos=|autor=}}</ref><ref>{{Cita web|título=Al menos 234 muertos en el incendio de una discoteca en Brasil|url=https://www.elmundo.es/america/2013/01/27/brasil/1359283599.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-03}}</ref><ref>{{Cita web|título=Incendio mortal en una discoteca de Brasil|url=https://cadenaser.com/ser/2013/01/27/internacional/1359251120_850215.html|páxina-web=Cadena SER|data=2013-01-27|data-acceso=2019-02-03|lingua=es|nome=Victoria|apelidos=García}}</ref><ref>[http://america.infobae.com/notas/65522-Brasil-90-muertos-en-incendio-de-una-discoteca Tragedia en Brasil: 231 muertos en incendio de una discoteca], en ''Infobae''.</ref> * [[28 de xaneiro]] - A raíña [[Beatriz dos Países Baixos]] anuncia que abdicará o próximo [[30 de abril]], no seu fillo [[Guillerme Alexandre dos Países Baixos|Guillerme]]. * [[31 de xaneiro]] **[[Explosión da Torre Executiva Pemex de 2013|Explosión da Torre Executiva Pemex]] (capital de [[México]]), deixa 37 mortos,<ref name=CNNMexico>{{Cita novas|apelido=L. Montalvo|nome=Tania|título=Las cifra de muertos tras la explosión en Pemex aumenta a 37|url=http://mexico.cnn.com/nacional/2013/02/04/autoridades-trabajan-en-la-identificacion-de-la-ultima-victima-de-pemex|dataacceso=4 de febreiro de 2013|newspaper=CNNMéxico|data=4 de febreiro de 2013|lingua=es|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130205030450/http://mexico.cnn.com/nacional/2013/02/04/autoridades-trabajan-en-la-identificacion-de-la-ultima-victima-de-pemex|dataarquivo=05 de febreiro de 2013|urlmorta=yes}}</ref> 126 lesionados e varias persoas atrapadas dentro do edificio sinistrado, que quedou con importantes danos no interior. ** Preto da cidade de [[Pretoria]], en Suráfrica, un [[tren]] impacta con outro estacionado, deixando polo menos 200 persoas feridas e unha perda duns 164.206 [[rand surafricano|rands surafricanos]].<ref>[http://noticierostelevisa.esmas.com/internacional/554751/choque-trenes-sudafrica-deja-al-menos-200-heridos/ Choque de trenes en Suráfrica deja al menos 200 heridos], en ''Televisa'' de México.</ref> ** O [[Lokon|volcán Lokon]] da [[Célebes|illa Célebes]], en [[Indonesia]], expulsa unha nube de po duns 800&nbsp; m de altura e rexistra dúas explosións durante as primeiras horas do día, pondo en alerta os habitantes da illa. En consecuencia, as autoridades fixan un raio de seguridade de 2,5&nbsp;km e a [[Axencia Nacional de Vulcanoloxía de Indonesia]] alerta a poboación a través dun diario local sobre a probabilidade de máis erupcións e pide que se manteñan afastados do accidente xeográfico.<ref>[http://www.prensa-latina.cu/index.php?option=com_content&task=view&idioma=1&id=1067161&Itemid=1 Alerta en Indonesia por expulsión de humo y polvo del volcán Lokon], en ''Prensa Latina''.</ref> === [[Febreiro]] === [[Ficheiro:Lino Oviedo.jpg|150px|miniatura|Lino Oviedo en [[2008]]. ]] [[Ficheiro:BentoXVI-30-10052007.jpg|150px|miniatura|O 28 de febreiro, [[Bieito XVI]] convértese en [[Papa Emérito]].]] [[Ficheiro:Chelyabinsk meteor trace 15-02-2013.jpg|miniatura|200px|right|[[Meteoro de Cheliabinsk|Evento meteorítico en Rusia]].]] * [[1 de febreiro]] - Un atentado suicida contra a embaixada dos [[Estados Unidos de América]] en [[Ancara]] (Turquía) deixa tres vítimas mortais.<ref>{{Cita web|título=Tres muertos y heridos por un atentado en la Embajada de EEUU en Turquía|url=http://www.telam.com.ar/notas/201302/6436-tres-muertos-y-heridos-por-un-atentado-en-la-embajada-de-eeuu-en-turquia.html|páxina-web=www.telam.com.ar|data-acceso=2019-02-03}}</ref> * [[2 de febreiro]] - En [[Paraguai]], o candidato presidencial, [[Lino Oviedo]], falece nun accidente aéreo, cando retornaba da cidade de [[Concepción, Paraguai|Concepción]] á capital, [[Asunción]].<ref>[http://www.eluniverso.com/2013/02/03/1/1361/paraguay-lino-oviedo-muere-accidente-helicoptero.html En Paraguay, Lino Oviedo muere en accidente de helicóptero], en ''El Universo'' de Ecuador.</ref><ref>[http://www.republica.com/2013/02/04/el-partido-de-lino-oviedo-sospecha-que-el-politico-fue-asesinado_609293/ El partido de Lino Oviedo sospecha que el político fue asesinado] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140812053345/http://www.republica.com/2013/02/04/el-partido-de-lino-oviedo-sospecha-que-el-politico-fue-asesinado_609293/ |date=12 de agosto de 2014 }}, en ''República.com''.</ref> O Goberno de [[Federico Franco]] iniciou unha investigación para esclarecer cales foron exactamente as causas do accidente.<ref>[http://espanol.upi.com/Politica/2013/02/04/Federico-Franco-comprometido-con-investigaci%C3%B3n-de-la-muerte-de-Lino-Oviedo/UPI-13961359954900/ Federico Franco comprometido con investigación de la muerte de Lino Oviedo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140726131331/http://espanol.upi.com/Politica/2013/02/04/Federico-Franco-comprometido-con-investigaci%C3%B3n-de-la-muerte-de-Lino-Oviedo/UPI-13961359954900/ |date=26 de xullo de 2014 }}, en ''UPI'' de España.</ref> * [[3 de febreiro]] - [[Eleccións parlamentarias de Cuba de 2013]]. * [[6 de febreiro]] - Terremoto de [[Terremoto das Illas Salomón de 2013|8]] graos nas [[Illas Salomón]] produce un [[tsunami]] que acaba coa vida de trece poboadores da illa.<ref>{{Cita web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/usc000f1s0|páxina-web=earthquake.usgs.gov|data-acceso=2019-02-03|título=M 8.0 - 76km W of Lata, Solomon Islands}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.02.ign.es/ign/layoutIn/sismoDetalleTerremotos.do?evid=ign2013cnvs&zona=3 |título=IGN réplica en Islas Salomón. |data-acceso=25 de abril de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131016012513/http://www.02.ign.es/ign/layoutIn/sismoDetalleTerremotos.do?evid=ign2013cnvs&zona=3 |dataarquivo=16 de outubro de 2013 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.02.ign.es/ign/layoutIn/sismoDetalleTerremotos.do?evid=ign2013cnvt&zona=3 |título=IGN réplica en Islas Salomón. |data-acceso=25 de abril de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131016012516/http://www.02.ign.es/ign/layoutIn/sismoDetalleTerremotos.do?evid=ign2013cnvt&zona=3 |dataarquivo=16 de outubro de 2013 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita novas|título=Deadly tsunami after Solomons quake|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-21347496|data=2013-02-06|data-acceso=2019-02-03|lingua=en-GB}}</ref><ref>{{cita web|url=http://internacional.elpais.com/internacional/2013/02/06/actualidad/1360116264_928103.html|título=Un terremoto de 8 grados cerca de las islas Salomón provoca un tsunami|editorial=El País|dataacceso=6 de febreiro de 2013}}</ref> * [[8 de febreiro]] ** Ataques contra [[xiítas]] en [[Iraq]] deixan polo menos 31 mortos.<ref>{{cita web |url = http://internacional.elpais.com/internacional/2013/02/08/actualidad/1360311878_358468.html |título = Una serie de atentados contra chiíes deja al menos 31 muertos en Irak |dataacceso = 9 de febreiro de 2013 |data= 8/2/2013 |editorial = El País}}</ref> ** Seis persoas morren polas inundacións que afectan os distritos de [[Distrito de Miraflores, Arequipa|Miraflores]], [[Distrito de Alto Selva Alegre|Alto Selva Alegre]] e [[Distrito de Cerro Colorado|Cerro Colorado]], na cidade de [[Arequipa]], no Perú.<ref>[http://elcomercio.pe/actualidad/1534577/noticia-murieron-cuatro-personas-debido-torrenciales-lluvias-arequipa Murieron cuatro personas debido a las torrenciales lluvias en Arequipa] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130212015053/http://elcomercio.pe/actualidad/1534577/noticia-murieron-cuatro-personas-debido-torrenciales-lluvias-arequipa |date=12 de febreiro de 2013 }}, en ''El Comercio'' do Perú.</ref> ** Catro persoas morren ao caer unha avioneta na [[Universidade Nacional de Lomas de Zamora]] na [[Arxentina]].<ref>[http://pulsoslp.com.mx/2013/02/08/avioneta-se-desploma-en-universidad-argentina-mueren-4/ Avioneta se desploma en universidad argentina; mueren 4] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305072033/http://pulsoslp.com.mx/2013/02/08/avioneta-se-desploma-en-universidad-argentina-mueren-4/ |date=05 de marzo de 2016 }}, en ''Pulso'' de México.</ref> * [[9 de febreiro]] ** Un autobús que trasladaba seguidores do equipo de fútbol [[O'Higgins de Rancagua]] desbarranca en [[Tomé, Chile|Tomé]], ([[Rexión do Biobío]]), no sur de [[Chile]], deixando 16 falecidos e 20 feridos graves. ** En [[Colombia]], un terremoto de [[Terremoto de Nariño de 2013|7.0]] graos, na [[escala de Richter]] deixou danos materiais e 37 feridos. * [[10 de febreiro]] - Empeza o [[ano novo chinés]],<ref>{{Cita web|url=http://blogs.perfil.com/lamuralla/2013/02/10/feliz-ano-nuevo-chino/|páxina-web=blogs.perfil.com|data-acceso=2019-02-03|título=¡Feliz año nuevo chino!|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130516043812/http://blogs.perfil.com/lamuralla/2013/02/10/feliz-ano-nuevo-chino/|dataarquivo=16 de maio de 2013|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|título=Lluvia de pólvora para recibir el Año Nuevo Chino|url=https://www.heraldo.es/noticias/sociedad/2013/02/10/lluvia_polvora_para_recibir_ano_nuevo_chino_221910_310.html|páxina-web=heraldo.es|data=2013-02-10|data-acceso=2019-02-03|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref> (ano 4711, ano da [[Serpe]]). * [[11 de febreiro]] ** Avalancha humana deixa 36 mortos nunha estación de ferrocarril durante a festividade relixiosa do [[Kumbhamela]] na [[India]].<ref>{{Cita web|título=Avalancha humana deja 36 muertos tras fiesta religiosa en India|url=https://www.informador.mx/Internacional/Avalancha-humana-deja-36-muertos-tras-fiesta-religiosa-en-India-20130210-0005.html|páxina-web=El Informador :: Noticias de Jalisco, México, Deportes & Entretenimiento|data-acceso=2019-02-03|lingua=es-ES}}</ref> ** O papa [[Bieito XVI]] anuncia que renunciará ás súas funcións o día [[28 de febreiro|28]] do mesmo mes por razóns de saúde.<ref>{{cita web |url = http://internacional.elpais.com/internacional/2013/02/11/actualidad/1360580038_865243.html |título = El Papa anuncia su renuncia el próximo 28 de febrero por razones de salud |dataacceso = 12 de febreiro de 2013 |autor = Pablo Ordaz |data= 11/02/2013 |editorial = El País}}</ref><ref>{{Cita web|título=Benedicto XVI renunciará como el cuarto Papa más longevo de la historia|url=https://www.abc.es/sociedad/20130213/abci-papas-longevos-benedicto-201302121951.html|páxina-web=abc|data=2013-02-12|data-acceso=2019-02-03|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Histórica renuncia del Papa: Benedicto XVI deja el papado el 28 de febrero - Diario Los Andes|url=http://www.losandes.com.ar/notas/2013/2/12/historica-renuncia-papa-benedicto-deja-papado-febrero-696229.asp|páxina-web=web.archive.org|data=2013-04-20|data-acceso=2019-02-03|data-arquivo=20 de abril de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130420071721/http://www.losandes.com.ar/notas/2013/2/12/historica-renuncia-papa-benedicto-deja-papado-febrero-696229.asp|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Benedicto XVI aseguró que renuncia al papado "en plena libertad"|url=http://www.telam.com.ar/notas/201302/7497-benedicto-xvi-aseguro-que-renuncia-al-papado-en-plena-libertad.html|páxina-web=www.telam.com.ar|data-acceso=2019-02-03}}</ref> ** 18 mortos deixa a explosión dunha [[mina de carbón]] no norte de [[Rusia]].<ref>{{cita web|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2013/02/11/internacional/1360573020.html|título=Al menos 18 muertos por una explosión en una mina de carbón rusa |dataacceso=27-11-2019}}</ref> ** Dez mortos por accidente aéreo en [[Liberia]].<ref>{{cita web|url=https://www.hispantv.com/noticias/africa/142575/10-muertos,-saldo-de-accidente-aereo-en-liberia|título=10 muertos, saldo de accidente aéreo en Liberia|dataacceso=27-11-2019}}</ref><ref>{{Cita web|título=AFP: Al menos 10 muertos en una catástrofe aérea en Liberia|url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jWy0rfeMa6ypfHvPgj9Pw-N_zqSQ?docId=CNG.aa291d2dd4e1f041ecb18b7cc41cf503.261|páxina-web=archive.is|data=2013-04-11|data-acceso=2019-02-03|data-arquivo=11 de abril de 2013|url-arquivo=https://archive.today/20130411014120/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jWy0rfeMa6ypfHvPgj9Pw-N_zqSQ?docId=CNG.aa291d2dd4e1f041ecb18b7cc41cf503.261|url-morta=yes}}</ref> * [[12 de febreiro]] - [[Corea do Norte]] realizou a proba nuclear máis grande da súa historia, ocasionando un sismo de 5,0 graos Richter. * [[15 de febreiro]] - Hai 1491 feridos (112 hospitalizados), a maioría pola [[onda de choque]] producida polo estalido que causou a creba de cristais, ventanais e danos materiais en edificios en [[Cheliabinsk]], ao sur dos [[Urais]] por [[Meteoro de Cheliabinsk|impacto de meteorito en Rusia]]. Horas despois, o asteroide [[2012 DA14]] pasa a 27.860 quilómetros da [[Terra]], sendo así, o obxecto espacial de maior tamaño que se achegara tanto á Terra.<ref>{{Cita web|título=El asteroide 2012 DA14 pasó a 27 860 km de la Tierra y siguió de largo|url=https://www.eltribuno.com/salta/nota/2013-2-15-18-33-0-el-asteroide-2012-da14-paso-a-27-860-km-de-la-tierra-y-siguio-de-largo|páxina-web=El Tribuno|data-acceso=2019-02-03|lingua=es|nome=|apelidos=|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190204014532/https://www.eltribuno.com/salta/nota/2013-2-15-18-33-0-el-asteroide-2012-da14-paso-a-27-860-km-de-la-tierra-y-siguio-de-largo|dataarquivo=04 de febreiro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> * [[16 de febreiro]] - Máis de 75 mortos e 200 feridos nun atentado no oeste de [[Paquistán]]. * [[17 de febreiro]] - [[Eleccións presidenciais de Ecuador de 2013|Eleccións lexislativas de Ecuador de 2013]]. * [[20 de febreiro]] ** Nun val próximo a [[Quito]], capital de [[Ecuador]], inaugúrase oficialmente o [[Aeroporto Internacional Mariscal Sucre]],<ref>{{Cita web|título=Quito inauguró el aeropuerto con la pista más larga de América Latina|url=http://el-nacional.com/tecnologia/Quito-inauguro-aeropuerto-America-Latina_0_139788242.html|páxina-web=web.archive.org|data=2013-04-01|data-acceso=2019-02-03|data-arquivo=01 de abril de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130401025137/http://el-nacional.com/tecnologia/Quito-inauguro-aeropuerto-America-Latina_0_139788242.html|url-morta=unfit}}</ref> que substitúe o [[Antigo Aeroporto Internacional Mariscal Sucre]].<ref>[http://www.abc.es/economia/20130220/abci-adios-aeropuerto-quito-entre-201302201045.html Adiós al aeropuerto de Quito entre la nostalgia y el alivio], en ''ABC'' de España.</ref> O traslado do aeródromo fíxose polos ruídos que afectaban á poboación e pola curta pista de aterraxe que ocasionara 11 accidentes desde que iniciou as súas operacións. ** O [[primeiro ministro]] [[Boiko Borisov]] de [[Bulgaria]] anuncia a dimisión do seu goberno, tras dez días de intensas protestas populares contra os altos prezos da [[electricidade]].<ref>{{Cita web|título=Dimitió el gobierno de Bulgaria tras diez días de protestas populares|url=http://www.telam.com.ar/notas/201302/8160-dimitio-el-gobierno-de-bulgaria-tras-diez-dias-de-protestas-populares.html|páxina-web=www.telam.com.ar|data-acceso=2019-02-03}}</ref> * [[22 de febreiro]] - [[Eleccións parlamentarias de Djibuti de 2013|Eleccións lexislativas de Djibuti de 2013]].<ref>{{Cita web |url=http://www.eisa.org.za/WEP/calendar.htm |título=Calendario de elecciones en África en 2013 |data-acceso=25 de abril de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130306212641/http://www.eisa.org.za/WEP/calendar.htm |dataarquivo=06 de marzo de 2013 |urlmorta=yes }}</ref> * [[24 de febreiro]] **[[85ª edición dos Oscar|85.ª cerimonia dos Premios Óscar]] no [[Teatro Dolby]] de [[Los Angeles]] ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) ** O presidente cubano [[Raúl Castro]] é ratificado para continuar no poder até o ano [[2018]].<ref>{{Cita web|título=Tras el anuncio de Raúl comenzó la era post-Castro en Cuba - Diario Los Andes|url=http://www.losandes.com.ar/notas/2013/2/26/tras-anuncio-raul-comenzo-post-castro-cuba-698747.asp|páxina-web=web.archive.org|data=2013-05-04|data-acceso=2019-02-03|data-arquivo=04 de maio de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130504035436/http://www.losandes.com.ar/notas/2013/2/26/tras-anuncio-raul-comenzo-post-castro-cuba-698747.asp|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Raúl Castro fue reelecto por otros cinco años en Cuba|url=https://www.lanacion.com.ar/1557637-raul-castro-fue-reelecto-por-otros-5-anos-en-cuba|páxina-web=www.lanacion.com.ar|data=2013-02-24|data-acceso=2019-02-03|lingua=es}}</ref> ** Vitoria de [[Nikos Anastasiadis]] nas [[eleccións presidenciais de Chipre de 2013]]. ** [[LIV Festival Internacional da Canción de Viña del Mar]] en [[Chile]]<ref name="Viña">{{cita web |url = http://www.elmartutino.cl/node/11113 |título = Festival de Viña 2013 cambia de fecha |dataacceso = 2 de xaneiro de 2013 |autor = |data= 6 de xuño de 2012 |editorial = El Martutino |lingua=es}}</ref> ** En [[Romanía]], o presidente do denominado ''Instituto de Investigación dos Crimes do Comunismo e da Memoria do Exilio Romanés'', [[Andrei Muraru]], anunciou que se presentará ao [[Palacio do Parlamento Romanés|Parlamento Nacional]] un proxecto de lei para prohibir as organizacións e símbolos comunistas. Esta declaración foi moi cuestionada por, segundo os críticos, unha lei como esa violaría a [[liberdade de expresión]] e que se intenta impedir un réxime como o do desaparecido ex presidente, [[Nicolae Ceaușescu]], o cal tamén transgrediu os dereitos humanos.<ref>[http://www.larepublica.es/2013/02/rumania-prepara-un-nuevo-proyecto-de-ley-para-prohibir-las-organizaciones-y-simbolos-comunistas/ Rumanía prepara un nuevo proyecto de ley para prohibir las organizaciones y símbolos comunistas] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140903164541/http://www.larepublica.es/2013/02/rumania-prepara-un-nuevo-proyecto-de-ley-para-prohibir-las-organizaciones-y-simbolos-comunistas/ |date=03 de setembro de 2014 }}, en ''laRepública.es''.</ref> * 24 e [[25 de febreiro]] - [[Eleccións xerais de Italia de 2013]]. * [[25 de febreiro]] - En [[Colombia]] realízase un [[Mobilización cafeteira en Colombia de 2013|paro]] cafeteiro, para esixir ao goberno melloras económicas e o subsidio do gran de [[café]]. * [[26 de febreiro]] - 19 turistas mortos e 3 feridos ao incendiarse un [[globo aerostático]] en [[Luxor]] ([[Exipto]])<ref>{{Cita web|título=Diecinueve turistas murieron al caer un globo aerostático en Luxor|url=http://www.telam.com.ar/notas/201302/8699-diecinueve-turistas-murieron-al-caer-un-globo-aerostatico-en-luxor.html|páxina-web=www.telam.com.ar|data-acceso=2019-02-03}}</ref><ref>{{Cita web|título=Cae globo aerostático a tierra en Luxor con saldo de 19 muertos|url=http://wradio.com.mx/radio/2013/02/26/internacional/1361878380_848938.html|páxina-web=W Radio México|data=2013-02-26|data-acceso=2019-02-03|lingua=es-mx|nome=|apelidos=}}</ref><ref>{{Cita web|título=Mueren 19 turistas al caer un globo aerostático en Luxor|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/mas_actualidad/internacional/2013/02/26/al_menos_muertos_caer_globo_aerostatico_luxor_108916_1032.html|páxina-web=diariodenavarra.es|data=2013-02-26|data-acceso=2019-02-03|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref> * [[27 de febreiro]] - Tres mortos e sete feridos por tiroteo na compañía madeireira Kronospan na cidade de Menznau, cerca de [[Lucerna]] ([[Suíza]])<ref>{{Cita novas|título=Al menos tres muertos y siete heridos en un tiroteo en Suiza|url=https://elpais.com/internacional/2013/02/27/actualidad/1361964444_734204.html|xornal=El País|data=2013-02-27|data-acceso=2019-02-03|issn=1134-6582|lingua=es|apelidos=|autor=}}</ref> * [[28 de febreiro]] - Renuncia de [[Bieito XVI]], primeiro [[Sumo Pontífice]] en deixar o cargo en vida desde [[Gregorio XII]] en [[1415]]. === [[Marzo]] === [[Ficheiro:Uhuru Kenyatta UNDP 2009.jpg|170px|miniatura|[[Uhuru Kenyatta]], novo [[presidente de Kenya]].]] [[Ficheiro:Papa Francisco recién elegido.jpg|200px|miniatura|[[Francisco, papa|Papa Francisco]]. Foi electo o [[13 de marzo]] como primeiro Sumo Pontífice latinoamericano.]] * [[4 de marzo]] ** Rebeldes toman completamente a cidade siria de [[Raqqa]], en plena guerra civil. Primeira cidade que dominan completamente, algo significativo na súa loita. ** Accidente aéreo deixa decenas de mortos na [[República Democrática do Congo]]. O [[avión (medio de transporte)|avión]] veuse abaixo sobre un barrio residencial, cando estaba a punto de aterrar na cidade de Goma, ao leste do país.<ref>{{Cita web|título=Cae un avión en Congo en medio de una tormenta|url=https://www.clarin.com/mundo/decenas-muertos-caer-avion-congo_0_r1QOV_5jwQg.html|páxina-web=www.clarin.com|data-acceso=2019-02-03|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[5 de marzo]] - No [[Hospital|Hospital Militar Dr. Carlos Arvelo]] da cidade de [[Caracas]], falece ás 16:25 hora local (20:55, [[UTC]]),<ref>[http://www.el-nacional.com/politica/Maduro-Murio-Chavez_0_148187426.html Maduro: Falleció el presidente Chávez a las 4:25 de la tarde] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130415090225/http://el-nacional.com/politica/Maduro-Murio-Chavez_0_148187426.html |date=15 de abril de 2013 }} en ''El Nacional'' de Venezuela.</ref> o [[Presidente de Venezuela]], [[Hugo Chávez]] aos 58 anos de idade e tras 14 anos de goberno.<ref>[http://www.clarin.com/mundo/Murio-Hugo-Chavez_0_877112516.html Murió Hugo Chávez] en ''Clarín'' de Argentina.</ref><ref>[http://internacional.elpais.com/internacional/2012/12/31/actualidad/1356959661_172483.html Duelo e incertidumbre en Venezuela tras la muerte de Chávez] en ''El País'' de España.</ref> A noticia tivo alcance mundial e foi seguida por millóns de persoas en todo o mundo. A raíz disto máis de 16 países declararon varios días de [[dó nacional]] en homenaxe a [[Hugo Chávez]]. * [[6 de marzo]] ** Rebeldes sirios secuestran 21 soldados filipinos da [[ONU]], mentres inspeccionaban un posto de observación danado na fronteira dos [[Altos do Golán]]. ** Un accidente aéreo deixa 9 falecidos no [[Perú]], nas proximidades de Lima e [[Cuzco]]. A avioneta quedou completamente destruída polo mal tempo de [[tormenta eléctrica|tormentas eléctricas]] e caeu moi cerca de [[Tacna]]. * [[7 de marzo]] - En [[Libia]] decenas de homes armados asaltaron o canal de televisión Al Asema, en [[Trípoli, Libia|Trípoli]], e secuestraron cinco xornalista. Así mesmo, os agresores destruíron parte dos equipos do canal, que deixou de emitir temporalmente tras o ataque.<ref>{{Cita web|título=Un grupo armado asalta una televisión en Libia y retiene a varios periodistas|url=https://www.20minutos.es/noticia/1752397/0/asalto-television/libia/retienen-varios-periodistas/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2013-03-07|data-acceso=2019-02-03|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[8 de marzo]] ** Tras a morte de [[Hugo Chávez]], o [[vicepresidente de Venezuela]], [[Nicolás Maduro]] asume como [[Presidente de Venezuela|presidente encargado]] de [[Venezuela]], e nomea como [[Vicepresidente de Venezuela|vicepresidente executivo]] o xenro de [[Hugo Chávez]], [[Jorge Arreaza]], todo isto mentres se esperan as eleccións presidenciais en [[abril]] para escoller o sucesor do falecido líder.<ref>{{Cita web|título=Maduro asumió la presidencia de Venezuela y pidió que se llame a elecciones|url=https://www.lanacion.com.ar/1561520-maduro-asume-la-presidencia-de-venezuela-en-medio-de-las-criticas-de-opositores|páxina-web=www.lanacion.com.ar|data=2013-03-08|data-acceso=2019-02-03|lingua=es}}</ref> ** Lévase a cabo na [[Academia Militar de Venezuela]], o [[funeral de Estado]] do [[presidente de Venezuela]], [[Hugo Chávez]], a onde asistiron presidentes, xefes de estado e delegacións de máis de 55 países do mundo. * [[9 de marzo]] - En [[Kenya]], [[Uhuru Kenyatta]] é elixido [[presidente]] na primeira volta co 50,07% dos votos. A Corte Suprema determinará se o resultado anunciado pola IEBC (Comisión Electoral Independente) é legal.<ref>{{Cita web|título=Kenyata gana las elecciones presidenciales de Kenia - La Razón|url=http://www.la-razon.com/mundo/Kenyata-gana-elecciones-presidenciales-Kenia_0_1793220728.html|páxina-web=www.la-razon.com|data-acceso=2019-02-03|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140413144819/http://www.la-razon.com/mundo/Kenyata-gana-elecciones-presidenciales-Kenia_0_1793220728.html|dataarquivo=13 de abril de 2014|urlmorta=yes}}</ref> * [[10 de marzo|10]] e [[11 de marzo]] - Lévase a cabo [[Referendo sobre a soberanía das Illas Malvinas de 2013|referendo sobre a soberanía das Illas Malvinas]] para determinar se a poboación desexa continuar baixo a administración británica, o cal resulta así cun 99,83% de aprobación. * [[10 de marzo]] - [[Corea do Norte]] anulou o Tratado de Non Agresión coa súa veciña [[Corea do Sur]]. Dito armisticio finalizou a [[guerra de Corea]], polo tanto, a súa anulación significa que ambas nacións quedan novamente en estado de Guerra * [[11 de marzo]] - [[Corea do Norte]] anuncia que está lista para unha ''Guerra Total'' en contra de [[Corea do Sur]] e [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. * [[12 de marzo]] - Comezo do [[conclave de 2013|conclave]] no que se elixirá o sucesor do [[Papa emérito]] [[Bieito XVI]]. * [[13 de marzo]] - O cardeal arxentino [[Jorge Mario Bergoglio]] é elixido [[Papa]], adoptando o nome de [[Francisco, papa|Francisco]]. É o Papa número 266 da historia, o primeiro americano e o primeiro [[xesuíta]]. * [[15 de marzo]] - Inicia a temporada da [[Campionato Mundial de Fórmula 1 de 2013|temporada 2013]] de [[Fórmula 1]]. * [[16 de marzo]] - [[Referendo constitucional de Cimbabue de 2013]]. * [[17 de marzo]] - Na capital do [[Perú]], [[Lima]], ten lugar un [[referendo]] para revogar a [[alcaldesa]], [[Susana Villarán]]. Foi solicitado e aceptado o ano anterior (''véxase'' [[Referendo municipal de Lima de 2013]]).<ref>{{Cita web|url=https://larepublica.pe/politica/673664-jne-ratifica-fecha-de-proceso-de-revocatoria-contra-susana-villaran|páxina-web=larepublica.pe|data-acceso=6 de xuño de 2019|data=13 de novembro de 2012|título=JNE ratifica fecha de proceso de revocatoria contra Susana Villarán}}</ref><ref>{{cita web|url=http://peru21.pe/politica/jne-ratifica-que-revocatoria-se-realizara-17-marzo-2013-2103313?href=cat27pos1|título=JNE ratifica que revocatoria se realizará el 17 de marzo de 2013|autor=|data=Consultado el 15 de novembro de 2012|data-acceso=15 de novembro de 2012|páxina-web=|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130115184545/http://peru21.pe/politica/jne-ratifica-que-revocatoria-se-realizara-17-marzo-2013-2103313?href=cat27pos1|dataarquivo=15 de xaneiro de 2013|urlmorta=yes}}</ref> * [[18 de marzo]] ** Na [[batalla de Alepo]], úsanse por primeira vez armas químicas na [[guerra civil siria]], deixando 26 mortos e 86 feridos, moi posiblemente por culpa de Al-Assad. ** En [[Mogadixo]] (capital somalí) un atentando terrorista cerca o Palacio Presidencial, chamado [[Vila Somalia]], deixa entre 7 e 10 mortos. Os perpetradores conduciran un vehículo cargado de explosivos até cerca doutro (libre de explosivos) e ao estalar incendiou un minibus urbano onde pereceron as vítimas. O ataque tería como branco un [[camión]], onde se encontraban funcionarios gobernamentais, segundo algunhas testemuñas.<ref>[http://www.elnuevoherald.com/2013/03/18/1433913/muertos-por-explosion-de-vehiculo.html Muertos por explosión de vehículo en Somalia]{{Ligazón morta|intento-arranxo=si }}, en ''El Nuevo Herald''.</ref> * [[20 de marzo]] - En [[Ciudad de Panamá]] (capital panameña) desátase un [[incendio]] no vertedoiro de lixo máis grande da cidade, Cerro Patacón. O fume esténdese por case toda a cidade provocando severos danos ambientais. As autoridades e corpos especiais traballan para manter o sinistro baixo control.<ref>[https://archive.is/20130425204136/www.elcomercio.com/mundo/Panama-Cerro_Patacon-incendio_0_886111508.html Nube de humo tóxico cubre Panamá], en ''El Comercio'' de Ecuador.</ref> * 23 de marzo - Encontro entre o [[papa emérito]] [[Bieito XVI]] e o seu sucesor [[Francisco, papa|Francisco]]. * [[24 de marzo]] - Na capital de [[República Centroafricana]], [[Bangui]], rebeldes toman o Palacio Presidencial, derrocando o presidente, [[François Bozizé]] (quen se encontra en paradoiro descoñecido),<ref>[http://www.prensa-latina.cu/index.php?option=com_content&task=view&idioma=1&id=1241011&Itemid=1 Desconocen destino de presidente centroafricano Francois Bozize], en ''Prensa Laitna''.</ref> e asume de forma interina o poder, o [[militar]], [[Michel Djotodia]]. O golpe de Estado é a consecuencia final [[Rebelión na República Centroafricana de 2012-2013|da rebelión iniciada o ano anterior]]. A [[Unión Africana]],<ref>[http://www.europapress.es/internacional/noticia-union-africana-condena-golpe-estado-republica-centroafricana-20130324223531.html La Unión Africana condena el golpe de Estado en República Centroafricana], en ''Europapress''.</ref> a [[ONU]],<ref>[http://www.elmostrador.cl/noticias/mundo/2013/03/25/onu-condena-el-golpe-de-estado-en-la-republica-centroafricana/ ONU condena el golpe de Estado en República Centroafricana], en ''El Mostrador'' de Chile.</ref> entre outros organismos, expresaron o seu rechazo ao golpe. Mentres que Francia enviou as súas tropas para evitar que o [[Aeroporto Internacional de Bangui M'Poko|aeroporto da cidade]] tamén caia en mans dos rebledes<ref>[http://espanol.cri.cn/782/2013/03/24/1s273922.htm Francia envía tropas para proteger aeropuerto de República Centroafricana], en ''Cri'' de China.</ref> (''véxase'' [[Golpe de Estado da República Centroafricana de 2013|Golpe de Estado de República Centroafricana de 2013]]).<ref>[http://www.rtvc.es/noticias/golpe-de-estado-en-la-rep%C3%BAblica-centroafricana-99277.aspx Golpe de Estado en República Centroafricana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924092602/http://www.rtvc.es/noticias/golpe-de-estado-en-la-rep%C3%BAblica-centroafricana-99277.aspx |date=24 de setembro de 2015 }}, en ''RTVC'' de España.</ref> * [[27 de marzo]] - En [[Taiwán]] un morto e numerosos edificios danados por sismo 6.1 graos.<ref>{{Cita web|título=Taiwán: un muerto y numerosos edificios dañados por sismo 6.1 grados|url=http://www.laprensagrafica.com/Taiwan--un-muerto-y-numerosos-edificios-danados-por-sismo-6-1-grados|páxina-web=web.archive.org|data=2015-12-10|data-acceso=2019-02-03|data-arquivo=10 de decembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151210214805/http://www.laprensagrafica.com/Taiwan--un-muerto-y-numerosos-edificios-danados-por-sismo-6-1-grados|url-morta=unfit}}</ref> * [[30 de marzo]] - [[Corea do Norte]] declárase en ''estado de [[guerra total]]'' coa república surcoreana. === [[Abril]] === === [[Maio]] === === [[Xuño]] === === [[Xullo]] === [[Ficheiro:Accidente ferroviario de Angrois cerca de Santiago de Compostela - 24-07-2013.jpg|miniatura|300px|Imaxe do accidente de [[Angrois, Sar, Santiago de Compostela|Angrois]] tomada desde a [[autoestrada do Atlántico]].]] * [[24 de xullo]] - O [[accidente ferroviario de Angrois]], [[Santiago de Compostela]], provoca 79 mortos. === [[Agosto]] === === [[Setembro]] === === [[Outubro]] === === [[Novembro]] === === [[Decembro]] === == Ciencia e tecnoloxía == * [[10 de maio]]: eclipse solar anular. == Arte e cultura == * [[17 de maio]]: [[Día das letras galegas]] dedicado ó dramaturgo [[Roberto Vidal Bolaño]]. == Deportes == * As cidades alemás de [[Duisburgo]] e [[Düsseldorf]] acollen os [[Xogos Mundiais]] (World Games) * As cidades gregas de [[Volos]] e [[Larisa]] acollen os [[Xogos do Mediterráneo]]. * [[Barcelona]] acolle o [[Campionato do Mundo de Natación]] do 19 de xullo ao 4 de agosto. == Nacementos == * [[22 de xullo]] - [[Xurxo de Cambridge]]. == Mortes == === Xaneiro === * [[9 de xaneiro]] - [[James M. Buchanan]], economista estadounidense (n. [[1919]]). * [[14 de xaneiro]] - [[José Posada]], político galego (n. [[1940]]). * 14 de xaneiro - [[Conrad Bain]], actor canadense. * [[15 de xaneiro]] - [[Nagisa Ōshima]], director de cine xaponés (n. 1932). * [[17 de xaneiro]] - [[Fernando Guillén]], actor español (n. 1932). * [[22 de xaneiro]] - [[Senén Bernárdez Álvarez]], farmacéutico e político galego (n. 1930). * [[28 de xaneiro]] - [[Julio Aróstegui]], historiador español (n. 1939). === Febreiro === * [[10 de febreiro]] - [[Eugenio Trías Sagnier]], filósofo español (n. 1942). * [[20 de febreiro]] - [[Jorge Peteiro]], pintor galego (n. 1959). * [[22 de febreiro]] - [[Atje Keulen-Deelstra]], patinadora neerlandesa (n. 1938). * [[26 de febreiro]] - [[Stéphane Hessel]], diplomático e embaixador alemán nacionalizado francés (n. 1917). === Marzo === * [[5 de marzo]] - [[Hugo Chávez]], presidente de Venezuela (n. 1954). * [[16 de marzo]] - [[César Oro García]], lingüista galego (n. 1924). * [[22 de marzo]] - [[Bebo Valdés]], músico de jazz cubano (n. 1918). === Abril === * [[2 de abril]] - [[Jesús Franco]], director de cine español (n. 1930). * [[5 de abril]] - [[Bigas Luna]], director de [[cinema]] catalán (n. [[1946]]). * [[7 de abril]] - [[José Luis Sampedro]], escritor e economista [[Cataluña|catalá]] (n. 1917). * [[8 de abril]] - [[Sara Montiel]], actriz e cantante española (n. [[1928]]). * 8 de abril - [[Margaret Thatcher]], política británica (n. [[1925]]). * [[30 de abril]] - [[Viviane Forrester]], escritora e ensaísta francesa (n. 1925). === Maio === * [[4 de maio]] - [[César Portillo de la Luz]]. * [[8 de maio]] - [[Geza Vermes]]. * [[9 de maio]] - [[Ramón Blanco Rodríguez]]. * 9 de maio - [[Alfredo Landa]], actor navarro (n. 1933). * [[12 de maio]] - [[Constantino Romero]], presentador e locutor (n. 1947). * [[15 de maio]] - [[Henrique Rosa]]. * [[16 de maio]] - [[Heinrich Rohrer]]. * [[17 de maio]] - [[Jorge Rafael Videla]], ditador arxentino entre 1976 e 1981. === Xuño === * [[3 de xuño]] - [[Indalecio Tizón Covelo]], político galego. * [[6 de xuño]] - [[Tom Sharpe]], escritor inglés (n. 1928). * [[9 de xuño]] - [[Elías Querejeta]], produtor de cine español (n. 1934). * [[13 de xuño]] - [[Xosé Manuel Olveira "Pico"]], actor galego (n. 1955). === Xullo === * [[10 de xullo]] - [[Concha García Campoy]], xornalista e presentadora de televisión (n. 1958). * [[18 de xullo]] - [[Anxo Guerreiro]], político galego (n. 1945). * [[27 de xullo]] - [[Julito Rodríguez]], cantante e compositor portorriqueño. === Agosto === * [[15 de agosto]] - [[Rosalía Mera]], empresaria galega (n. 1944). * [[20 de agosto]] - [[Elmore Leonard]], escritor e guionista estadounidense (n. 1925). * [[30 de agosto]] - [[Seamus Heaney]], escritor irlandés (n. 1939). * 30 de agosto - [[Benxamín Casal]], economista e político galego (n. 1935). === Setembro === * [[5 de setembro]] - [[Santiago Genovés Taragaza]], antropólogo galego (n. 1924). * [[15 de setembro]] - [[Olimpio Liste]], mestre e etnógrafo galego (n. 1932). * [[16 de setembro]] - [[Eduardo García de Enterría]], xurista español (n. 1913). * 16 de setembro - [[Juan Luis Panero]], poeta español (n. 1942). * [[17 de setembro]] - [[Martí de Riquer]], investigador catalán (n. [[1914]]). * [[22 de setembro]] - [[Álvaro Mutis]], escritor colombiano (n. 1923). * 22 de setembro - [[Ernesto Viéitez Cortizo]], científico e político galego (n. 1921). === Outubro === * [[4 de outubro]] - [[Võ Nguyên Giáp]], militar e político vietnamita (n. 1911). * [[27 de outubro]] - [[Lou Reed]], cantante de rock e escritor norteamericano (n. 1942). === Novembro === [[Ficheiro:Frederick Sanger2.jpg|miniatura|125px|[[Frederick Sanger]].]] * [[17 de novembro]] - [[Doris Lessing]], escritora británica (n. [[1919]]). * [[19 de novembro]] - [[Frederick Sanger]] (95), bioquímico británico, [[premio Nobel de Química]] en 1958 e 1980 (n. [[1918]]).<ref>[http://www.larazon.es/detalle_normal/noticias/4424278/sociedad/fallece-a-los-95-anos-frederick-sanger-dos-veces-nobel-de-quimica#.UozUjMRLPy4 Fallece a los 95 años Frederick Sanger, dos veces Nobel de Química.]</ref> * [[21 de novembro]] - [[Vern Mikkelsen]] (85), xogador e adestrador de baloncesto (n. [[1928]]).<ref>[http://www.startribune.com/sports/blogs/233011381.html Lakers legend Vern Mikkelsen has died at age 85] {{En}}.</ref> === Decembro === * [[1 de decembro]] - [[Alfonso Armada Comyn]], militar español (n. 1920). * [[5 de decembro]] - [[Nelson Mandela]], presidente de Suráfrica (n. [[1918]]). * [[15 de decembro]] - [[Peter O'Toole]], actor irlandés (n. 1932). * [[24 de decembro]] - [[Germán Coppini]], cantante pop (n. 1961). * [[28 de decembro]] - [[Esther Borja]], cantante cubana (n. 1913). == [[Día das letras galegas]] == * [[Roberto Vidal Bolaño]] == [[Premio Nobel]] == No ano de 2013, as seguintes persoas foron galardoadas co premio Nobel: * [[Premio Nobel de Física|Física]]: [[François Englert]], [[Peter Higgs]] * [[Premio Nobel de Química|Química]]: [[Martin Karplus]], [[Michael Levitt]], [[Arieh Warshel]] * [[Premio Nobel de Medicina|Medicina]]: [[James E. Rothman]], [[Randy Schekman]], [[Thomas C. Südhof]] * [[Premio Nobel de Literatura|Literatura]]: [[Alice Munro]] * [[Premio Nobel da Paz|Paz]]: [[Organización para a Prohibición de Armas Químicas]] * [[Premio Nobel de Economía|Economía]]: [[Eugene F. Fama]], [[Lars Peter Hansen]], [[Robert J. Shiller]] == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat|2013}} === Outros artigos === * [[Historia ano a ano]] {{Século}} {{Efemérides dun ano en progreso}} [[Categoría:2013]] 6z8blr4rx39blmfw3w43enb6ei692d1 0 89852 6149051 6097398 2022-08-03T01:54:37Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Formato de referencias}}{{1000}} {{Coordenadas|31|47|N|35|13|E|display=title}} {{Cidade |nome_local = יְרוּשָׁלַיִם (Yerushalayim) |código = he |nome_local2 = القُدس (al-Quds) |código2 = ar |bandeira = Flag of Jerusalem.svg |escudo = Emblem_of_Jerusalem.svg |imaxe = Jerusalem infobox image.JPG |pé = <small>Comezando por enriba e á esquerda: vista de Xerusalén Givat ha'Arba, Mamilla, a Cidade vella e a Cúpula da Rocha, un zoco na Cidade vella, Knesset, o Muro das Lamentacións, a Torre de David e sobre as murallas da Cidade vella.</small> |situación = {{Mapa de localización |Israel |label = Xerusalén |position = right |lat_deg = 31 | lat_min=47 | lat_seg=0 | latNS = N | lon_deg =35 | lon_min =13 | lon_seg =0 |longEW=E |float = none |caption = |width = 300 }} |país = [[Israel]] |bandeirapaís = {{ISRb}} |división 1 = Distrito |nome división 1 = [[Distrito de Xerusalén]] |altitude = 630 |superficie = 125´2 |poboación = 882,652 hab. ([[2016]]) (1,253,900 na área metropolitana)<ref>{{Cita web |url=http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_25&CYear=2017 |título=Localities, Population and Density per Sq. Km., by Metropolitan Area and Selected Localities |data=6 de setembro de 2017 |editor=Israel Central Bureau of Statistics |dataacceso=19 de setembro de 2017}}</ref> |densidade = 7,100 hab/km² |xentilicio = xerosolimitano, hierosolimitano<ref name="xerosolimitano">{{DRAG|xerosolimitano}}</ref> |código postal = |alcalde = [[Nir Barkat]] |sitio web = [http://www.jerusalem.muni.il/jer_main/defaultnew.asp?lng=2 jerusalem.muni.il] }} {{Contén texto hebreo}}{{Contén texto árabe}} [[Ficheiro:Jerusalem Dome of the rock BW 13.JPG|300px|miniatura|Xerusalén: [[Muro das Lamentacións]] e a [[Cúpula da Rocha]]]] [[Ficheiro:Jerusalem Ugglan 1.jpg|300px|miniatura|Reconstrución do [[templo de Salomón]]]] '''Xerusalén'''<ref name="xerosolimitano"/> ({{lang-he|ירושלים}}, {{transl|he|''Yerushaláyim''}}; {{lang-ar|القدس}}, {{transl|ar|''al-Quds''}}; {{lang-el|Ιεροσόλυμα}}, {{transl|el|''Ierossólyma''}}), é unha cidade do Medio Oriente reivindicada como capital tanto por [[Israel]] (actual administrador) coma polo [[Estado de Palestina]]. Localizada nunha meseta nas [[montañas da Xudea]] entre o [[mar Mediterráneo]] e o [[mar Morto]], é unha das [[Lista das cidades máis antigas continuadamente habitadas|cidades máis antigas do mundo]]. Considerada [[Cidade sagrada|sagrada]] polas tres principais [[relixións abrahámicas]] — [[xudaísmo]], [[cristianismo]] e [[islamismo]]. Durante a súa [[Historia de Xerusalén|longa historia]], Xerusalén foi destruída polo menos en dúas ocasións, asediada 23 veces, 52 veces atacada, e capturada e recuperada en 44 ocasións.<ref name="Moment">{{Cita web |url=http://www.momentmag.com/Exclusive/2008/2008-03/200803-Jerusalem.html |publisher=Moment Magazine |title=Do We Divide the Holiest Holy City? |accessdate=5 de marzo de 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080603214950/http://www.momentmag.com/Exclusive/2008/2008-03/200803-Jerusalem.html |archivedate=03 de xuño de 2008 |urlmorta=yes }} Segundo Eric H. Cline en ''Jerusalem Besieged''.</ref> A parte de Xerusalén coñecida como [[Cidade de David]] foi establecida no cuarto milenio antes de Cristo.<ref name="aice">{{Cita web |url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Peace/jerutime.html |title=Timeline for the History of Jerusalem|work=Jewish Virtual Library |accessdate=16 April 2007 |publisher=American-Israeli Cooperative Enterprise}}</ref> A cidade foi coñecida como ''"Urusalima"'' nas antigas táboas cuneiformes mesopotámicas, probablemente significando ''Cidade de Shalem'', en honra a unha divindade caanita, durante os primeiros anos do dominio dese pobo. Durante o período israelita, comezouse unha significante actividade construtora que comezou cara o [[século -IX|século IX a. C.]], e durante o século VIII a. C. a cidade desenvolveuse ata converterse no centro relixioso e administrativo do [[Reino de Xudá]].<ref>{{Cita web|url=https://books.google.com/books?id=Qjkz_8EMoaUC&pg=PA302 |title= Biblical History and Israel's Past: The Changing Study of the Bible and History |first1=Megan Bishop |last1=Moore |first2=Brad E. |last2=Kelle |date=17 de maio de 2011 |publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing |via=Google Books}}</ref> En 1538, reconstruíronse as [[Murallas de Xerusalén|murallas da cidade]], durante o reinado de [[Solimán o Magnífico]]. Hoxe en día estas murallas definen o perímetro da [[Cidade vella de Xerusalén|Cidade vella]], que tradicionalmente está dividida en catro cuartos desde o [[século XIX]].<ref>{{Cita libro |title=Jerusalem in the 19th Century, The Old City |url=https://archive.org/details/jerusalemin19thc00bena |last=Ben-Arieh |first=Yehoshua |publisher=Yad Izhak Ben Zvi & St. Martin's Press |year=1984 |page=[https://archive.org/details/jerusalemin19thc00bena/page/14 14] |isbn=0-312-44187-8}}</ref> A Cidade vella foi nomeada [[Patrimonio da Humanidade]] pola UNESCO en [[1981]], e está incluída na lista de patrimonio mundial en perigo.<ref>{{Cita web|url=http://whc.unesco.org/en/list/148|title=|publisher=UNESCO World Heritage Convention|accessdate=11 setembro 2010|páxina-web=|título=Old City of Jerusalem and its Walls|data-acceso=}}</ref> Desde 1860 Xerusalén creceu máis aló das antigas murallas. En 2015, a cidade tiña unha poboación de 850&nbsp;000 residentes, dos cales 200&nbsp;000 eran xudeus israelís seculares, 350&nbsp;000 xudeus ultraortodoxos e 300&nbsp;000 palestinos.<ref name="Forbes1">{{Cita novas |author=Tom Teicholz |title=Mr. Jerusalem: Nir Hasson of Haaretz's 'The Jerusalem Blog' |newspaper= Forbes Israel |date=20 de xullo de 2015 |url= https://www.forbes.com/sites/tomteicholz/2015/07/20/mr-jerusalem-nir-hasson-of-haaretzs-the-jerusalem-blog/#2b7183a927ee |accessdate=4 de agosto de 2017 }}</ref> O status da parte oriental da cidade, conquistada en [[1967]] por [[Israel]], está disputado, xa que neste sector —referido habitualmente como [[Xerusalén Leste]] ou Xerusalén Oriental, que inclúe a [[Cidade vella de Xerusalén|Cidade vella]]— é onde o [[Estado de Palestina]] pretende establecer a súa capital. Israel discute as reclamacións palestinas e, trala [[Guerra dos Seis Días]], considera a cidade como un todo unificado e un mesmo municipio, declarándoa como a súa capital "eterna e indivisible" mediante a [[Lei de Xerusalén]] en 1980. Esta anexión provocou un amplo rexeitamento na comunidade internacional, materializado na [[Resolución 478 do Consello de Seguridade das Nacións Unidas|resolución 478 do Consello de Seguridade da ONU]], que a considerou contraria ao Dereito internacional,<ref>[http://www.raco.cat/index.php/revistacidob/article/viewFile/28157/2799 El Estatuto jurídico-internacional de Jerusalén], por Alfonso J. Iglesias Velasco, profesor asociado de Derecho Internacional Público Universidad Autónoma de Madrid.</ref> e en sinal de protesta por este acto unilateral os Estados membros das [[Organización das Nacións Unidas|Nacións Unidas]] acabaron por trasladar as súas embaixadas a [[Tel Aviv]], tal como pedía a resolución. == Toponimia == Nuns [[textos de execración]] da época do [[Imperio Medio de Exipto]], cara o [[século -XIX|século XIX a. C.]] aparece mencionada unha cidade chamada ''Rušalim'' que é amplamente, máis non de xeito unánime, identificada con Xerusalén.<ref>{{Cita libro|author1=David Noel Freedman|author2=Allen C. Myers|author3=Astrid B. Beck|title=Eerdmans dictionary of the Bible|url=http://www.worldcat.org/oclc/44454699|accessdate=19 de agosto de 2010|year=2000|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|isbn=978-0-8028-2400-4|pages=694–695}} Nadav Na'aman, ''Canaan in the 2nd Millennium B.C.E.'', Eisenbrauns, 2005 pp.177ff. ofrece unha opinión diferente, argumentando que para a transcrición ''Rôsh-ramen'', etimoloxilazada a ''r'š'' (cabeza) e ''rmm'' (exaltación), para significar ''a Cabeza exaltada'' e non se refire a Xerusalén.</ref><ref>G. Johannes Botterweck, Helmer Ringgren (eds.) ''Theological Dictionary of the Old Testament'', (tr. David E. Green) William B. Eerdmann, Grand Rapids Michigan, Cambridge, UK 1990, Vol. VI, p. 348</ref> A cidade aparece recollida como ''Urušalim'' nas [[cartas de Amarna]] de [[Abdi-Heba]] (cara o 1300 a. C.).<ref>{{Cita web|url=http://www.tau.ac.il/humanities/semitic/EA263-end.html|title=The El Amarna Letters from Canaan|publisher=Tau.ac.il|accessdate=11 de setembro de 2010}}</ref> O nome ''Xerusalén'' enténdese etimolóxicamente como "fundación (do sumerio ''yeru'', 'asentamento'/semítico ''yry''' 'fundar, deitarse') do deus [[Shalim|Shalem]]"<ref>Meir Ben-Dov, ''Historical Atlas of Jerusalem'', Continuum International Publishing Group, 2002, p. 23.</ref><ref>{{Cita libro|título=Jerusalem, the holy city|url=https://www.worldcat.org/oclc/59227061|editorial=Twenty-Third Publications|lugar=Mystic, CT.|ISBN=9781585953653|OCLC=59227061|nome=Stephen J.|apelidos=Binz|ano=2005|ref=|páxina=2}}</ref>. Este deus foi a deidade orixinal durante a [[idade de Bronce]] na cidade.<ref>G. Johannes Bottereck, Helmer Ringgren, Heinz-Josef Fabry, (eds.) ''Theological Dictionary of the Old Testament'', tr. David E. Green, vol. XV, pp. 48–49 William B. Eeerdmanns Co. Grand Rapids, Michigan/Cambridge UK 2006, pp. 45–6</ref> A forma hebrea ''Yerushalem'' ou ''Yerushalayim'' (Xerusalén) aparece por primeira vez na [[Biblia]], no [[libro de Xosué]]. Segundo un [[Midrash]], o nome é unha combinación de "''Yireh''" ("a morada", o nome dado por [[Abraham]] ao lugar onde [[sacrificio de Isaac|tiña que sacrificar ao seu fillo]]) e "''[[Salem (Biblia)|Salem]]''" ("Lugar de Paz", dado polo Sumo Sacerdote [[Sem]]) polo que ambos nomes estaban unidos por Deus.<ref>Ginzberg, Louis (1909). ''[[Legends of the Jews|The Legends of the Jews]] [http://www.swartzentrover.com/cotor/e-books/misc/Legends/Legends%20of%20the%20Jews.pdf Volume I: The Akedah]'' (Translated by Henrietta Szold) Philadelphia: Jewish Publication Society.</ref><ref>{{BibliaAT|Pentateuco|Xenese|11-15}}</ref> En árabe, Xerusalén coñécese habitualmente como {{lang|ar|القُدس}}, transliterado como ''al-Quds'' e significa "A Santa" ou "O Santo Santuario".<ref name="DeGarmo">{{Cita web|url=http://centre4conflictstudies.org/wanderingthoughts/category/denise-degarmo/|title=|author=Denise DeGarmo|date=9 de setembro de 2011|work=Wandering Thoughts|publisher=Center for Conflict Studies|accessdate=17 de decembro de 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426042313/http://centre4conflictstudies.org/wanderingthoughts/category/denise-degarmo/|archivedate=26 de abril de 2012|df=dmy-all|páxina-web=|título=Abode of Peace?|data-acceso=|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Historic cities of the Islamic world|url=https://www.worldcat.org/oclc/308130674|editorial=Brill|lugar=Leiden|ISBN=9789047423836|OCLC=308130674|apelidos=Bosworth|nome=Clifford Edmund|ano=2007|ref=|páxinas=225-226}}</ref> A política oficial do [[goberno de Israel]] prefire o uso da forma {{lang|ar|أُورُشَلِيمَ}}, transliterada como ''Ūršalīm'', máis afín ao nome hebreo, para que sexa utilizada en árabe como nome para a cidade xunto ao de ''al-Quds'' {{lang|ar|أُورُشَلِيمَ-القُدس}} (Ūršalīm al-Quds).<ref>{{Cita web|url=http://www.jerusalem.muni.il/jer_main/defaultnew.asp?lng=3|title=|date=19 September 2011|publisher=Municipality of Jerusalem|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070427222723/http://www.hotzvim.org.il/SiteFiles/1/35/901.asp|archivedate=27 de abril de 2007|páxina-web=|título=The Official Website of Jerusalem|data-acceso=|urlmorta=yes}}</ref> As familias árabes palestinas orixinarias da cidade refírense a miúdo a ela como "''Qudsi''" ou "''Maqdisi''", mentres que os xerosolimitanos palestinos musulmáns usan estes termos como o xentilicio.<ref>{{Cita libro|last1=Sonbol|first1=Amira|title=Women, the Family, and Divorce Laws in Islamic History|date=1996|page=133}}</ref> == Demografía == No 2012, tiña unha poboación de 933&nbsp;113 habitantes. A súa aglomeración urbana terá preto de 1088 mil habitantes. É unha cidade moi heteroxénea onde están representados grupos dunha vasta diversidade relixiosa, nacional e sócio-económica. A chamada "[[Cidade vella de Xerusalén|cidade vella]]" está rodeada de murallas e está dividida en catro partes: a xudaica, a cristá, a armenia e a musulmá. === Evolución da poboación === {| {{Táboabonita}} align="center" |- ! style="background:#efefef;" | Ano !! style="background:#efefef;" | Xudeus !! style="background:#efefef;" | Musulmáns !! style="background:#efefef;" | Cristiáns !! style="background:#efefef;" | Total |- | 1525 || 1000 || 3700 || ? || 4700 |- | 1538 || 1150 || 6750 || ? || 7900 |- | 1553 || 1634 || 11,750 || ? || 12,384 |- | 1562 || 1200 || 11,450 || ? || 12,650 |- | 1844 || 7120 || 5000 || 3390 || 15,510 |- | 1876 || 12,000 || 7560 || 5470 || 25,030 |- | 1896 || 28,110 || 8560 || 8750 || 45,420 |- | 1922 || 34,000 || 13,400 || 14,700 || 62,600 |- | 1931 || 51,200 || 19,900 || 19,300 || 90,500 |- | 1944 || 97,000 || 30,600 || 29,400 || 157,000 |- | 1948 || 100,000 || 40,000 || 25,000 || 165,000 |- | 1967 || 195,700 || 54,963 || 12,646 || 263,307 |- | 1980 || 292,300 || ? || ? || 407,100 |- | 1985 || 327,700 || ? || ? || 457,700 |- | 1987 || 340,000 || 121,000 || 14,000 || 475,000 |- | 1990 || 378,200 || 131,800 || 14,400 || 524,400 |- | 1995 || 482,000 || 164,300 || 16,300 || 662,600 |- | 1996 || 421,200 || ? || ? || 602,100 |- | 2000 || 448,800 || 208,700 || ? || 657,500 |- | 2004 || 464,000 || ? || ? || 692,000 |- | 2012 || || || || 933 113 |} == Historia == {{VT|Cidade vella de Xerusalén}} Xerusalén atópase a só vinte quilómetros de [[Xericó]], que se considera o primeiro asentamento protourbano da historia (c. [[-8000|8000 a.C.]]), e na ruta dende este primixenio enclave ao [[Mediterráneo]] (50&nbsp;km). Non é por conseguinte estraño que os outeiros polos que se estende a cidade fosen dende tempos moi remotos lugar de actividade humana. [[Ficheiro:Jerusalem um 1900.jpg|miniatura|370px|dereita|A cidade en [[1900]] dende o Monte dos Olivos]] === Orixes === En concreto xa antes do [[-3000|3000 a.C.]], no contorno do manancial Gihon nas abas do monte Ophel (un esporón ao sur da actual explanada das mesquitas <ref>http://emp.byui.edu/SATTERFIELDB/Jerusalem/Ophel2.jpg</ref>), aparecen achados dun primitivo poboamento que, a partir daquela data, indican un reasentamento permanente (olaría, casas rectangulares, sepulcros escavados na rocha). Ese vai ser o lugar da primeira Xerusalén. Será ao redor do [[-2000|2000 a.C.]] cando, despois de que na segunda metade do terceiro milenio non haxa apenas restos de actividade no enclave (posible destrución por conquistadores), reaparece reconstruída unha cidade-estado cananea co nome, segundo textos exipcios, de '''Rushalimum''' ou '''Urusilimu'''. Ao principio coma unión de varias tribos cada cal co seu líder, e unha centuria máis tarde cun rei. É xa a cidade que en hebreo na [[Biblia]] se denomina '''Yerushalem''' (''fundada por Shalem'', divindade amorrea, ascendencia dos cananeos), onde [[Abraham]] tivo un encontro co seu rei [[Melquisedec]]. No monte ao norte da cidade, chamado Moria, Abraham sacrificou un carneiro no canto do seu fillo [[Isaac]]. Andando o tempo será un dos lugares tidos por máis sagrados. A cidade cananea era un centro importante cun recinto ben fortificado que abrigaba tamén o manancial Gihon (onde se erixía unha forte torre defensiva [[Ficheiro:מעיין הגיחון רוברטס.jpg|miniatura|Manancial Gihon]]. Fóra de murallas existían dous lugares sagrados: un ao norte, no [[monte Moria]], dedicado a Shalem; e o outro na situación do actual [[Santo Sepulcro]]. Ata o [[Século -XIII|século XIII a.C.]] parece que houbo un estancamento e progresivo declive, coincidente coa posible chegada dos [[Pobos do mar]] e incendio da cidade. Para cando chegaron as tribos [[Xudaísmo|xudías]] á rexión, volvía a ser unha praza forte en mans dos [[xebuseos]] (pobo amorreo tamén). A cidade era pequena pero ben protexida cunha cidadela no norte<ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/periodic/jebusite.gif</ref>. Os xudeus asentáronse nas inmediacións sen atacala. === Cidade de David e Templo de Salomón === Con todo, cara ao [[-1000|1000 a.C.]], o [[rei David]] da tribo de [[Xudá]] conquista a cidade e faina capital das doce tribos de [[Israel]], nun principio como lugar neutral de compromiso para o resto. Unha segunda decisión transcendental para a historia da cidade foi elixila tamén capital relixiosa, trasladando ao monte Moria o [[Tabernáculo]] coa [[Arca da Alianza]]. A súa idea era construír alí un templo para albergala, pero a tarefa recaerá no seu fillo [[Salomón]]. O que si fixo David foi levantar un pazo onde se situaba a cidadela xebusita (o lugar chamado ''Millo'')<ref>{{Cita web |url=http://www.templeinstitute.org/gallery_images/david_conquers_gallery.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=20 de agosto de 2013 |data-arquivo=01 de xuño de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130601010921/http://www.templeinstitute.org/gallery_images/david_conquers_gallery.jpg |url-morta=yes }}</ref>. O rei Salomón estende a cidade dobrando o seu tamaño. Constrúe un complexo pacego no Ophel, entre a vella cidade amurallada e a nova explanada ao [[norte]], onde inicia a erección do primeiro [[Templo de Xerusalén]] ([[-960|960 a.C.]])<ref>{{Cita web|título=solomons_temple.gif (500x750 pixels)|url=http://huc.edu/de/arubin/images/solomons_temple.gif|páxina-web=archive.is|data=2012-12-12|data-acceso=2019-07-26|data-arquivo=12 de decembro de 2012|url-arquivo=https://archive.today/20121212220659/http://huc.edu/de/arubin/images/solomons_temple.gif|url-morta=unfit}}</ref><ref>http://www.katapi.org.uk/images/Maps/JerusalemTempleSol6h.gif</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.american.edu/ted/hpages/jeruselum/citydav.jpg|título=Xerusalén|data-acceso=22 de marzo de 2003|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20030322042801/http://www.american.edu/ted/hpages/jeruselum/citydav.jpg#|dataarquivo=22 de marzo de 2003|urlmorta=|páxina-web=}}</ref>. A descrición bíblica, da que non quedan restos, fala da gran suntuosidade dos materiais empregados na construción do conxunto (artesáns e materiais de [[Tiro]], [[cedro]]s do [[Líbano]]), separado do resto da cidade por unha muralla <ref>{{Cita web|url=http://www.mishkanministries.org/images/wft11.jpg|título=Templo de Salomón|data-acceso=20 de agosto de 2013|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160304122827/http://www.mishkanministries.org/images/wft11.jpg|dataarquivo=04 de marzo de 2016|urlmorta=yes|páxina-web=}}</ref>. En [[-922|922 a.C.]], as disensións internas deixan a Xerusalén coma capital só do [[reino de Xudá]]. Porén, comeza un período de máis de tres séculos de expansión urbana e crecemento da poboación (refuxiados do reino escindido de Israel ao norte) no que se converte nunha verdadeira cidade, centro relixioso de primeira orde. O desenvolvemento realízase cara ao oeste salvando o val do ''Tyropoeon'', e baixo o reinado de [[Ezequías]] ([[-727|727 a.C.]]-[[-698|698 a.C.]]) arrodéase dunha forte e ancha muralla <ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/periodic/1st_temple.jpg</ref><ref>http://212.179.31.105/images/Uploaded/ariel%20center-model%20of%20Jerusalem.jpg{{Ligazón morta|data=abril de 2019 }}</ref>. A outra grande infraestrutura desta época pretende garantir o abastecemento de auga dende o manancial Gihon, para o cal escávase un canal subterráneo ata a punta sur da cidade, onde se acumula nunha cisterna (a piscina de Shiloé) <ref>http://hitch.south.cx/HezekiahsTunnel-Plan.gif {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130417202741/http://hitch.south.cx/HezekiahsTunnel-Plan.gif |date=17 de abril de 2013 }}][http://hitch.south.cx/ba8.jpg {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130417204653/http://hitch.south.cx/ba8.jpg |date=17 de abril de 2013 }}</ref>. === Conquista Babilonica === No [[-586|586 a.C.]] os [[Babilonia|babilonios]] toman e arrasan a cidade queimando o Templo de Salomón. Amnistiados polo rei [[Ciro II]] de [[Persia]] no [[-538|538 a.C.]], os xudeus regresan e reconstrúen Xerusalén, erixindo un novo Templo ([[-516|516 a.C.]]) no mesmo lugar e coas mesmas dimensións <ref>{{Cita web|url=http://www.yahweh.com/TemplePage/First-Second-Temples.jpg|título=Primeiro e segundo templo|data-acceso=10 de xullo de 2007|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070710152715/http://www.yahweh.com/TemplePage/First-Second-Temples.jpg|dataarquivo=10 de xullo de 2007|urlmorta=yes|páxina-web=}}</ref> pero sen o complexo palacial que o separaba do pobo <ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/periodic/nehemiah.jpg</ref><ref>http://ecx.images-amazon.com/images/I/61G6BPENFBL._SL500_AA240_.jpg</ref>. Convértese nun lugar de peregrinación. De calquera maneira, a agora capital de provincia persa permanece pequena en comparanza co que foi. Aínda cando [[Nehemías]] reconstrúe as vellas murallas do oeste ([[-435|435 a.C.]] <ref>{{Cita web|url=http://www.thecogmi.org/ancientmaps/Jerusalem%20in%20the%20time%20of%20Nehemiah.jpg|título=Xerusalén nos tempos de Nehemías|data-acceso=21 de decembro de 2010|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20101221104211/http://www.thecogmi.org/ancientmaps/Jerusalem%20in%20the%20time%20of%20Nehemiah.jpg|dataarquivo=21 de decembro de 2010|urlmorta=yes|páxina-web=}}</ref>). Nesta época constrúese tamén unha fortaleza (HaBirah) na vulnerable esquina noroeste do monte do Templo. No período helenístico Xerusalén continúa coma unha pequena cidade. Tras gozar dunha grande autonomía, os intentos helenizadores (un ximnasio xunto a HaBirah, vilas dos ricos en estilo clásico na chamada cidade superior) rematan na revolta dos [[macabeos]] en [[-168|168 a.C.]] ao entendelo como unha agresión aos ritos xudeus. Os ocupantes erixen unha nova fortaleza (Acra) no Ophel, onde estaba o pazo de Salomón. Tras anos de guerra, os macabeos conquistan a cidade e fana de novo capital, instaurando a [[Dinastía Hasmonea]]. O crecemento subseguinte volta a ser dramático. Os reis hasmoneos refán novamente as murallas e constrúen un pazo preto da ponte que, atravesando o val Tyropoeon, levaba do monte do Templo á parte oeste (cidade superior)<ref>http://www.templemount.org/sagiv2/drawing8.jpg</ref>. Asemade amplían a explanada do Templo cara ao sur recheando o val e derrubando o Acra, símbolo da ocupación helena. No [[-63|63 a.C.]], os romanos ao mando de [[Cneo Pompeio Magno]] conquistan a cidade. === Herodes e o cénit de Xerusalén === Proclamado por [[Imperio Romano|Roma]] rei de [[Xudea]] no [[-37|37 a.C.]], [[Herodes o Grande]] vai emprender unha actividade construtora que levará a cidade ao seu apoxeo <ref>{{Cita web |url=http://www.holylandnetwork.com/temple/images/model_holyland.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=20 de agosto de 2013 |data-arquivo=25 de maio de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130525024836/http://www.holylandnetwork.com/temple/images/model_holyland.jpg |url-morta=yes }}</ref>: empeza restaurando e ampliando o Templo<ref>http://www.intercontinentalcog.org/images-galleries%203/Temple_at_time_of_Jesus-099.jpg</ref>; para a inxente cantidade de peregrinos duplica a superficie da explanada (o actual [[Muro das Lamentacións]] é un resto do gran muro de contención occidental <ref>http://www.intercontinentalcog.org/images-galleries%203/Temple_at_time_of_Jesus-098.jpg</ref>) e deféndea cunha nova fortaleza no canto da HaBirah, a impoñente Antonia<ref>{{Cita web |url=http://www.bible-history.com/jerusalem/antonia_fortress.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=14 de setembro de 2008 |data-arquivo=25 de marzo de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130325105904/http://www.bible-history.com/jerusalem/antonia_fortress.jpg |url-morta=yes }}</ref>. Pechando o sur do recinto eleva unha gran Basílica Real, sempre no prevalecente estilo helenístico<ref>http://www.intercontinentalcog.org/images-galleries%203/Temple_Mount-05477.jpg</ref>. Para si erixe un pazo no extremo oeste da cidade superior, xunto a primeira muralla<ref>{{Cita web |url=http://www.bible-history.com/jerusalem/herods_palace.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=03 de setembro de 2008 |data-arquivo=25 de febreiro de 2007 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070225091607/http://www.bible-history.com/jerusalem/herods_palace.jpg |url-morta=yes }}</ref>, protexido por tres magníficas torres <ref>{{Cita web |url=http://www.bible-history.com/jerusalem/herods_3_towers.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=03 de setembro de 2008 |data-arquivo=13 de outubro de 2006 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20061013222730/http://www.bible-history.com/jerusalem/herods_3_towers.jpg |url-morta=yes }}</ref> (cidadela que andando o tempo chamarase Torre de David). Baixando cara o Tyropoeon, a cidade superior é o barrio de luxosas vilas das altas dignidades da corte, e no seu límite leste eríxense o hipódromo e o teatro<ref>http://www.ebibleteacher.com/images/jerumod.jpg</ref>. Como o gran crecemento da capital tiña superado o antigo recinto polo norte, manda facer unha segunda muralla que cerque os novos barrios <ref>http://www.templemount.org/graphics4/Fig15-4.gif</ref>. A máis, amplía o sistema de abastecemento de augas para a pequena metrópole con novos encoros, reservorios, cisternas e acuedutos. Esta vai ser a cidade onde morrerá [[Xesús de Nazaret]], versión revisada co estudo do [[Evanxeo de Bernabé]], excluído no seu momento da [[Biblia]]. Tras Herodes, cara o [[44|44 d.C.]] unha terceira muralla foi levantada máis ao norte<ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/periodic/herodian.jpg</ref>. Despois os conflitos entre xudeus e romanos foron en ascenso ata que unha gran revolta foi finalmente, no ano [[70|70 d.C.]], esmagada polo futuro emperador [[Tito Flavio Sabino Vespasiano]], Xerusalén arrasada e o Templo destruído. === Aelia Capitolina === {{AP|Aelia Capitolina}} Nos anos que seguiron, a [[Lexión romana|Lexión]] X asentouse no que fora a cidade superior. A poboación xudía foi substituída por romanos e helenísticos. Os xudeus convertidos a nova relixión cristiá foron tolerados, e deron orixe a unha pequena comunidade asentada arredor da lexión, e que vivía proporcionándolle diversos servizos. [[Ficheiro:Madaba map.jpg|miniatura|250px| Mapa Madaba: mosaico do s. VI no que se aprecia o Cardo Maximus (N-S de 22m ancho), porticado, concentrando a actividade comercial.]] A resposta a revolta foi severa e exemplar. Así, unha nova cidade, urbe ou polis, consagrada aos novos deuses dunha nova cidade, co nome de '''Aelia Capitolina''', no [[130]] foi fundada polo emperador [[Adriano]] sobre as ruínas de Xerusalén<ref>http://www.jesusneverexisted.com/IMAGES/1-Aelia-135.jpg</ref>. Sen murallas (engadidas cara o fin do [[século III]] ou en época bizantina), e coa disposición clásica do urbanismo romano (catro portas <ref>{{Cita web|título=Porta antiga de Damasco|url=http://www.jerusalem.muni.il/english/tour/history/132/pic.gif|páxina-web=archive.is|data=2013-01-08|data-acceso=2019-07-26|data-arquivo=08 de xaneiro de 2013|url-arquivo=https://archive.today/20130108025111/http://www.jerusalem.muni.il/english/tour/history/132/pic.gif|url-morta=unfit}}</ref>, cardo, decumanus, foros). Basicamente configurou a estrutura da [[Cidade vella de Xerusalén|cidade vella]] actual: catro barrios e límites das murallas otomás. Na explanada do Templo Adriano erixiu un novo, dedicado a [[Xúpiter]]. === Cristiana e bizantina === [[Ficheiro:Anastasia Rotonda 4th century floor plan 2.png|miniatura|200px|dereita|Santo Sepulcro no século IV.]] Ao comezo do [[século IV]], coa asunción do [[cristianismo]] coma relixión do Imperio e a división do mesmo, coa conseguinte proclamación de [[Constantinopla]] a súa nova capital do [[Imperio Romano de Oriente]], Xerusalén vai se converter no foco de peregrinación da emerxente nova fe, [[Terra Santa]]. Da man da nai do emperador [[Constantino I o Grande]], [[Santa Helena]], eríxense igrexas conmemorativas nos chamados santos lugares, onde se pensaba que [[Xesús Cristo]] pasara as súas derradeiras horas. A máis importante, no centro urbano, a do [[Santo Sepulcro]] ([[326]]/[[335|35]] <ref>{{Cita web|url=http://www.christusrex.org/www1/jhs/THS-const.jpg|título=Igrexa do Santo Sepulcro|data-acceso=20 de agosto de 2013|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130516101338/http://www.christusrex.org/www1/jhs/THS-const.jpg|dataarquivo=16 de maio de 2013|urlmorta=yes|páxina-web=}}</ref>). Levantada no lugar da morte e sepultura de Xesús ([[Gólgota]]), derrubando o templo a [[Venus (deusa)|Venus]] que levantara o emperador Adriano no lugar, o templo de Xúpiter tamén sufriu a mesma sorte ca chegada do cristianismo. Ao outro lado do [[Val do Kidron|val de Kidron]], no [[Monte das Oliveiras]], erixiuse outra igrexa importante, a [[Eleona]] ([[325]]-[[335|35]]). Despois de languidecer coma pequena colonia de provincias, a economía local vai reverdecer co impulso das peregrinacións. É de destacar que a décima lexión abandonará a cidade a fins do [[século III]], deixando un baleiro urbano propicio para a construción de igrexas, mosteiros e hostalerías monásticas,actual barrio armenio. Durante o [[Imperio Bizantino]], cara a metade do [[século V]], a emperatriz Eudoxia construíu varias igrexas, unha preto da cisterna de Siloé, o que tivo por consecuencia estender as murallas e por ende a cidade ata o sur, aos vellos límites da primeira muralla. Foi o emperador [[Xustiniano]] quen deu corpo a esta extensión ampliando ata alí o Cardo Máximus, dándolle esplendor e construíndo a Nea Igrexa ([[540]]), a maior basílica bizantina en Xerusalén<ref>{{Cita web|url=http://198.62.75.1/www1/ofm/mad/articles/ills/TzafrirJerusBizant.jpg|título=Xerusalén bizantino|data-acceso=20 de agosto de 2013|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140202093943/http://198.62.75.1/www1/ofm/mad/articles/ills/TzafrirJerusBizant.jpg|dataarquivo=02 de febreiro de 2014|urlmorta=yes|páxina-web=}}</ref>. A cidade foi tomada polos [[persas sasánidas]] no [[614]] e conquistado pouco despois polo [[califa]] [[Omar]]. === Xerusalén musulmá === [[Ficheiro:Dehio 10 Dome of the Rock Floor plan.jpg|150px|miniatura|planta da Cúpula da Rocha]] [[Ficheiro:Jerusalen201608.jpg|miniatura|A Cúpula da Rocha vista desde o terrado da [[Igrexa da Última Cea]]. Ao fondo pode verse o [[Monte das Oliveiras]].]] A cidade foi conquistada polo [[Dinastía Omeia|califato omeia]] no ano [[638]], e de seguido planeouse erixir unha mesquita na explanada baleira do Templo. A rivalidade entre o [[Dinastía Omeia|califato omeia]] de [[Damasco]] (dende o [[661]]) e as cidades santas da [[Península de Arabia|península arábiga]], [[A Meca]] e [[Medina]], levaron ao califa [[Abd al-Malik ibn Marwan|Abd al-Malik]] a promover a Xerusalén coma centro de peregrinación erixindo a [[Cúpula da Rocha]] ([[685]]-[[692|92]]) no centro da explanada, atribuíndo ao lugar a pasaxe do [[Corán]] onde se relata unha viaxe nocturna de Mahoma e posterior ascensión, dende a suposta rocha do sacrificio de [[Abraham]], aos ceos. A máis, na esquina suroeste, construíu un complexo pacego e hospital de peregrinos. O seu fillo e sucesor, o califa [[Al-Walid I]], completa o conxunto reconstruíndo a mesquita [[Al-Aqsa]] en pedra a comezos do [[século VIII]]<ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/periodic/al-quds(-1099).jpg</ref>. Ambas obras de primeira orde, fundacionais da arte islámica, van conformar un conxunto (explanada das mesquitas, [[Haram Esh Sharif]]<ref>http://www.planetware.com/i/map/ISR/jerusalem-temple-mount-map.jpg</ref>) que ata hoxe identifica o perfil da cidade<ref>http://www.atlastours.net/holyland/al_aqsa_mosque.jpg</ref>. No [[750]], os [[abásidas]] fanse co poder e desprazan o centro de gravidade do califato a [[Bagdad]]. Xerusalén resulta completamente esquecida excepto para as reconstrucións de Al Aqsa tras varios terremotos (que destrúen os pazos omeias). Por contra, recibe unha crecente atención dos emerxentes poderes do occidente cristián. Sinaladamente do emperador [[Carlomagno]] que manda construír mosteiros, hospedería, mercado e biblioteca. O campo de batalla no que se converteu a rexión no [[século XI]] fixo que Xerusalén cambiara constantemente de mans ([[tulúnidas]], [[fatimitas]], [[turcos seleúcidas]]). Repregáronse as murallas do sur ata os límites de Aelia Capitolina e comezou a segregación de barrios por relixións<ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/periodic/al-quds(-1099)2.jpg</ref>. === Época das Cruzadas === En [[1099]] os cruzados toman a cidade, masacran a poboación musulmá e xudía e instauran o [[Reino de Xerusalén]]. A nova capital cristiá organízase segundo as diferentes orixes dos cruzados, dentro das murallas cuxo perímetro subsiste en grandes liñas ata hoxe, cunha reforzada cidadela (Torre de David) a carón da que se dispúña o pazo real<ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/periodic/hierosolyma.jpg</ref>. Eríxense novas igrexas (Santa Ana) e reconstrúense outras, significativamente a do Santo Sepulcro en estilo [[románico]]. A Cúpula da Rocha cristianízase coma Templo do Señor. As [[ordes militares]] asentan os seus cuarteis en diferentes puntos da cidade (os [[Templarios]] segundo o seu nome, na explanada do Templo, ocupando Al Aqsa; os [[Hospitalarios de Malta]] preto do Santo Sepulcro; os [[Teutónicos]] no sur). === Imperio otomán === No [[1187]] [[Saladino]] conquista a cidade ([[Al-Quds]], como xa comezaba a coñecerse no mundo árabe. Un sucesor seu, sultán [[ayubí]] de Damasco manda demoler as murallas en [[1219]], e así vai permanecer Xerusalén por vez primeira na súa historia, desgornecida (só a cidadela foi reparada en [[1310]]) ata que o sultán [[Imperio Otomán|otomán]] [[Suleimán o Magnífico]] levante as definitivas murallas cara a [[1550]]<ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/periodic/ottoman.jpg</ref><ref>[https://www.nli.org.il/en/maps/NNL_MAPS_JER002520909/NLI Copia arquivada]</ref>. Non é máis que un sinal da súa definitiva perda de importancia coma centro de poder político en beneficio do [[O Cairo|Cairo]] ayubí e [[mameluco]] ou o [[Istambul]] otomán, a finais do [[século XVIII]] tiña menos de 10.000 habitantes<ref>[https://www.nli.org.il/en/maps/NNL_ALEPH002367971/NLI Copia arquivada]</ref>. [[Ficheiro:Al Aqsa mosque (cropped).jpg|miniatura|250px|dereita|A [[Cúpula da Rocha]] está situada sobre a [[Explanada das Mesquitas]] no lugar onde se encontraba o antigo [[Templo de Xerusalén|Templo]] dos xudeus.]] Nesta época a cidade non era tan sequera capital provincial, porén continúa a construción de [[madrasas]] (escolas coránicas), zawiyas (mosteiros) e ribats (hospederías de peregrinos). Situadas sobor de todo ao redor do Haram (ao norte e oeste, futuro barrio musulmán)<ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/periodic/mamluk.jpg</ref><ref>[https://www.nli.org.il/en/maps/NNL_MAPS_JER002367969/NLI Copia arquivada]</ref>. Naquel, os sultáns mamelucos ([[1250]]-[[1517]]) e otománs si que se ocuparon de embelecer a Cúpula da Rocha e a mesquita Al Aqsa, asemade de fornecer o complexo con novos aditamentos (El Kas, fonte para ablucións). Foi o tempo no que a poucos, unha pequena comunidade xudía foi tolerada no sueste da cidade, cunha primeira [[sinagoga]] (Ramban); comunidade ampliada despois cos refuxiados [[sefardís]] da expulsión de [[España]] ([[século XVI]]). Así foise configurando o barrio xudeu. === Século XIX === A partir de [[1831]] levaronse a cabo algún cambio administrativo que melloraron a situación da cidade: primeiro, estendéronse os dereitos aos non musulmáns (forte inmigración xudía); reorganizouse a administración e concedéuselle o estatuto de municipalidade en [[1863]]; en terceiro lugar, incrementouse a seguridade de camiños e urbana (peregrinacións). O resultado inmediato foi o incremento de poboación; o establecemento de consulados das potencias occidentais do momento que á súa vez protexían os connacionais das fundacións relixiosas asentadas; as expedicións de estudosos historiadores e arqueólogos; en definitiva, unha mellora radical da economía da cidade. Un dos efectos da forte inmigración de xudeus da diáspora foi o amoreamento no seu barrio na cidade vella<ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/historical/1864Romantic.jpg</ref>, o que provocou por vez primeira a expansión fóra de murallas a partir de [[1860]] <ref>http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/mp/periodic/1860-1870.jpg</ref>, especialmente no oeste e noroeste (estrada de Xafa) <ref>[https://www.nli.org.il/en/maps/NNL_MAPS_JER002367923/NLI Copia arquivada]</ref>. === Protectorado británico === O período de entreguerras baixo mandato británico foi o do desenvolvemento de Xerusalén coma cidade moderna. Capital de [[Palestina]], experimenta un enorme crecemento ordenado segundo plans urbanísticos ([[1918]] por W.McLean; [[1919]], [[P.Geddes]]). Constrúese o centro actual cos grandes hoteis (King David) e barrios residenciais segundo a moda dos ocupantes ([[cidade xardín]] inglesa) e os novos inmigrantes, arquitectos alemáns que traen o [[estilo internacional]] da [[Bauhaus]]<ref>{{Cita web |url=http://jnul.huji.ac.il/dl/maps/jer/images/jerh046a/Jerh046a_b.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=20 de agosto de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160305043651/http://jnul.huji.ac.il/dl/maps/jer/images/jerh046a/Jerh046a_b.jpg |dataarquivo=05 de marzo de 2016 |urlmorta=yes }}</ref>. En [[1918]] fundouse no [[Monte Scopus]] a que sería a primeira universidade xudía, a [[Universidade Hebrea de Xerusalén]]. === Capital dun conflito sen rematar === Trala progresiva colonización xudea, a guerra de [[1948]] e a independencia de [[Israel]], o armisticio deixou unha liña verde entre a parte occidental (israelí) e o leste xunto a cidade vella (árabe)<ref>{{Cita web|título=Jerusalem|url=http://www.poica.org/editor/case_studies/Jerusalem%20image001.jpg|páxina-web=archive.is|data=2013-07-05|data-acceso=2019-07-26|data-arquivo=05 de xullo de 2013|url-arquivo=https://archive.today/20130705001823/http://www.poica.org/editor/case_studies/Jerusalem%20image001.jpg|url-morta=unfit}}</ref>. Porén a raíz da [[Guerra dos Seis Días]] de [[1967]] Israel anexionou unilateralmente os barrios orientais <ref>http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/jerusalem_1973.jpg</ref>. Dende entón, séguese a producir o desenvolvemento de novas áreas na zona ocupada <ref>http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/jerusalem_84.jpg</ref><ref>http://www.lib.utexas.edu/maps/world_cities/jerusalem_93.jpg</ref>, configurando unha metrópole entre dúas beiras, dous mundos enfrontados (Israel e [[Autoridade Nacional Palestina]] en [[Cisxordania]] dende [[1994]]). == Cidades irmandadas == * {{USAb}} [[Nova York]], [[Estados Unidos de América]]. * [[Ficheiro:Flag of the Czech Republic.svg|20px]] [[Praga]], [[República Checa]]. == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:David Roberts - The Siege and Destruction of Jerusalem by the Romans Under the Command of Titus, A.D. 70.jpg|Asedio e conquista por parte de [[Imperio Romano|Roma]] ([[David Roberts]], [[1850]]) Ficheiro:Jerusalem Damaskustor um 1900.jpg|A porte de [[Damasco]], en Xerusalén. Ficheiro:DavtowerS.jpg|Cidadela de David. </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat|Jerusalem}} {{Portal|Israel}} === Outros artigos === * [[Conflito árabe-israelí]] * [[Xerusalén de Ouro]] * [[Bandeira de Xerusalén]] === Ligazóns externas === * [https://archive.is/20121218122228/www.mfa.gov.il/MFAPR/Facts%20About%20Israel/Jerusalem Xerusalén e as súas atraccións] {{pt}} * [https://web.archive.org/web/20080629220203/http://www.janusonline.pt/sociedade_cultura/sociedade_2003_2_4_8_a.html Xerusalén] {{pt}} * [http://dubitando.no.sapo.pt/palestina.htn{{Ligazón morta|data=abril de 2019 }} A Palestina no Tempo de Xesus, Segundo Escritos do Século I]{{Ligazón morta|data=agosto de 2019 }} {{pt}} * [http://dubitando.no.sapo.pt/visita.htn{{Ligazón morta|data=abril de 2019 }} Algúns Monumentos da Palestina do Tempo de Xesus, (ilustracións e descricións esquemáticas)]{{Ligazón morta|data=agosto de 2019 }} {{pt}} {{Cidade Vella de Xerusalén}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xerusalén]] [[Categoría:Capitais de Asia]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Historia e xeografía)]] [[Categoría:Peregrinación]] [[Categoría:Capitais árabes da cultura]] [[Categoría:Capitais dos países árabes]] kvgysjodigyozc9xhyzg898p6gy0qj5 0 91148 6149302 6048298 2022-08-03T10:06:51Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox Aeroporto | nome = Aeroporto Adolfo Suárez Madrid–Barajas | nomenativo = ''Aeropuerto Adolfo Suárez Madrid–Barajas'' | nativename-a = | nativename-r = | imaxe = Barajas overview1.jpg | ancho-imaxe = 280px | título = Vista aérea do aeroporto | IATA = MAD | ICAO = LEMD | tipo = Público | dono = | operador = [[Aena]] | cidade-sirve = [[Madrid]] |lugar= [[Alcobendas]]<br/>[[Madrid]]<br/>[[Paracuellos de Jarama]]<br/>[[San Sebastián de los Reyes]] | elevación-f = 2.000 | elevación-m = 610 | coordenadas = {{Coordenadas|40|29|37|N|03|34|00|W|type:airport|display=inline,title}} | web = [http://www.aena-aeropuertos.es/csee/Satellite/Aeropuerto-Madrid-Barajas/es/ aena-aeropuertos.es] | pista-métrico = Si | p1-número = 18R/36L | p1-lonx-f = 14.272 | p1-lonx-m = 4.350 | p1-sup = [[asfalto]] | p2-número = 18L/36R | p2-lonx-f = 11.483 | p2-lonx-m = 3.500 | p2-sup = [[asfalto]] | p3-número = 14L/32R | p3-lonx-f = 11.483 | p3-lonx-m = 3.500 | p3-sup = [[asfalto]] | p4-número = 14R/32L | p4-lonx-f = 13.451 | p4-lonx-m = 4.100 | p4-sup = [[asfalto]] | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 53 402 506 | cab-estad2 = Aumento pasaxeiros | dato-estad2 = {{crecemento}} 5,9% | cab-estad3 = Operacións | dato-estad3 = 387 566 | cab-estad4 = Aumento operacións | dato-estad4 = {{crecemento}} 2,5% | cab-estad5 = Carga (ton.) | dato-estad5 = 470 795 | cab-estad6 = Aumento carga | dato-estad6 = {{crecemento}} 13,1% | notas = Fonte: [[AENA]]<ref name="Estadísticas 2017">{{cita web|título=Estadísticas de tráfico aéreo|url=http://www.aena.es/csee/ccurl/948/460/Anual_2017.pdf|editor=AENA|dataacceso=13 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180113151747/http://www.aena.es/csee/ccurl/948/460/Anual_2017.pdf|dataarquivo=13 de xaneiro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> }} O '''aeroporto Adolfo Suárez Madrid–Barajas''',<ref>{{Cita web|obra=[[ABC (xornal)|Diario ABC]]|título=Barajas ya es el aeropuerto «Adolfo Suárez Madrid Barajas» según el BOE|data=26 de marzo de 2014|url=http://www.abc.es/madrid/20140326/abci-barajas-suarez-201403260832.html}}</ref><ref name=CambioDeNombre>{{Cita publicación periódica|publicación=[[Boletín Oficial del Estado]] nº 74 de 26 de marzo de 2014|editor=[[Gobierno de España]]|título=Orden FOM/480/2014, de 24 de marzo, por la que se modifica la denominación oficial del aeropuerto de Madrid-Barajas.|issn=0212-033X|url=http://boe.es/boe/dias/2014/03/26/pdfs/BOE-A-2014-3275.pdf|lingua=es}}</ref><ref name=AENA>[http://www.aena-aeropuertos.es/csee/Satellite/Aeropuerto-Madrid-Barajas/es/Inicio.html Páxina do aeroporto en AENA. Consultada o 25 de marzo de 2014]</ref> antes coñecido como ''aeroporto de Madrid-Barajas'', é un [[aeroporto]] público [[España|español]] xestionado por [[AENA]], situado nas inmediacións da cidade de [[Madrid]], a capital de [[España]]. É o primeiro aeroporto español por tráfico de pasaxeiros, carga aérea e operacións,<ref name="s2008">{{Cita Web|url=http://www.aena.es/csee/ccurl/286/698/Anual-definitivos_2009.pdf|título=Tráfico de pasaxeiros, operacións e carga nos aeroportos españois (2009).|dataacceso=22 de xullo de 2010|lingua=español|data=2009|autor=[[AENA]]|data-arquivo=25 de febreiro de 2021|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20210225231258/http://www.aena.es/csee/ccurl/286/698/Anual-definitivos_2009.pdf|url-morta=yes}}</ref> así como o cuarto de [[Europa]] por número de pasaxeiros e undécimo do mundo.<ref name=ACI>{{Cita Web|url=http://www.airports.org/cda/aci_common/display/main/aci_content07_c.jsp?zn=aci&cp=1-5-54-55_666_2__|título=ACI passenger statistics for 2009|dataacceso=15 de novembro de 2010|lingua=inglés|data=29 de xullo de 2008|autor=[[Airports Council International]]|data-arquivo=29 de abril de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120429000000/http://www.airports.org/cda/aci_common/display/main/aci_content07_c.jsp?zn=aci&cp=1-5-54-55_666_2__|url-morta=yes}}</ref> As terminais localízanse no termo municipal de [[Madrid]], pero o campo de voos esténdese tamén por [[Alcobendas]], [[San Sebastián de los Reyes]] e [[Paracuellos de Jarama]]. Construído sobre un campo de [[leituga]]s, entrou en servizo o [[22 de abril]] de [[1931]], aínda que houbo voos de proba nos terreos onde se asentaría o aeroporto desde [[1928]]. É o principal aeroporto de [[España]] e o que ten o maior número de voos directos a Hispanoamérica de todos os aeroportos europeos. A ruta aérea Madrid-Barcelona, coñecida como "ponte aérea" e que ten un dos seus extremos en Madrid–Barajas e no outro en [[Aeroporto de Barcelona-El Prat|Barcelona–El Prat]], é a que ten maior número de voos á semana de todo o mundo. En [[2007]] viaxaron polo aeroporto 52,1 millóns de pasaxeiros, situándose no décimo posto a nivel mundial e o cuarto de [[Europa]] por número de pasaxeiros. O día [[24 de marzo]] de [[2014]], o aeroporto pasa a ter o nome de '''aeroporto Adolfo Suárez Madrid–Barajas''', en homenaxe ao antigo presidente do Goberno de España [[Adolfo Suárez]], finado un día antes.<ref>http://www.elmundo.es/madrid/2014/03/24/5330191522601db47e8b4574.html</ref><ref>{{cita novas|título=El aeropuerto de Madrid- Barajas pasará a denominarse Adolfo Suárez, Madrid- Barajas|url=https://www.fomento.gob.es/MFOM/LANG_CASTELLANO/GABINETE_COMUNICACION/NOTICIAS1/2014/MARZO/140324-04.htm|dataacceso=24 de marzo de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140324171225/https://www.fomento.gob.es/MFOM/LANG_CASTELLANO/GABINETE_COMUNICACION/NOTICIAS1/2014/MARZO/140324-04.htm|dataarquivo=24 de marzo de 2014|urlmorta=yes}}</ref> == Localización e comunicacións == [[Ficheiro:Madrid barajas aeropuerto terminal t4.jpg|miniatura|220px|Zona preembarque Terminal 4 e galería comercial]] {{Mapa de localización |Madrid |label = Aeroporto Adolfo Suárez, Madrid-Barajas |position = left |lat_deg = 40 |lat_min = 29 |lat_seg = 36.80 |lon_deg = -3 |lon_min = -34 |lon_seg = -0.035 |float = left |caption = Situación do aeroporto na [[Comunidade de Madrid]]. |width = 200 }} O aeroporto sitúase ao nordeste de [[Madrid]], no [[Barajas|distrito de Barajas]], aínda que o sistema aeroportuario esténdese tamén polos municipios de [[Alcobendas]], [[San Sebastián de los Reyes]] e [[Paracuellos de Jarama]]. A T4, a máis recente, está separada máis de 2 quilómetros das terminais T1, T2 e T3. Para a comunicación entre todas as terminais, [[AENA]] dispuxo un servizo de balde de autobús (Airport Shuttle). Á súa vez, os dous edificios dos que se compón a Terminal 4: a principal e a satélite, ao estar separadas por máis dun quilómetro e ter entre elas unha das pistas, están comunicados por un tren pneumático eléctrico sen condutor que realiza o percorrido por unha galería subterránea. === Acceso en taxi === [[Ficheiro:Barajas interior3.jpg|miniatura|220px|Terminal 4]] [[Ficheiro:AA en Barajas.JPG|miniatura|[[Boeing 767]] de [[American Airlines]] no aeroporto.]] Todas as terminais dispoñen de paradas de taxi no exterior das áreas de ''chegadas'' correctamente sinalizadas. En xaneiro de [[2014]] implantouse unha tarifa fixa de 30 [[euro|€]] para os traxectos con orixe desde ou ata o aeroporto ata o interior da [[M-30]].<ref>[http://www.abc.es/madrid/20140107/abci-tarifa-fija-taxi-aeropuerto-201401061729.html Nova tarifa de taxi ata o aeroporto].</ref> === Acceso en autobús === [[Ficheiro:Barajas interior5.jpg|miniatura|220px|dereita|Entrada Planta Superior. Saída Planta Inferior]] A forma máis barata e cómoda de acceder ao aeroporto desde a cidade é en autobús. A liña 200 da [[Empresa Municipal de Transportes de Madrid|EMT]] conecta o '''Intercambiador de Avenida de América''' con Canillejas e as terminais T1-T2-T3 e T4, respectivamente. Os autobuses que operan a liña 200 están deseñados especificamente para este traxecto, dispoñen de portavultos e operan entre as 05:00 e as 24:00 h, un horario moito máis amplo que o resto de liñas da EMT. A liña 101 une as terminais 1,2 e 3 do aeroporto co Centro histórico de [[Barajas]] por un extremo e co intercambiador de [[Estación de Canillejas|Canillejas]] polo outro. As tarifas das liñas 200 e 101 son as mesmas que para o resto da rede da EMT (1,5€ o billete sinxelo que baixa a 1,20€ con metrobús). Anteriormente existía unha liña (a 89) de autobús que comunicaba o aeroporto coa praza de ''Colón'' en Madrid, pero foi eliminada pouco despois de que a liña que parte desde ''Avenida de América'' comezase a prestar servizo. Desde novembro de 2010, existe unha nova liña de EMT, a [[Liña Exprés Aeroporto (EMT Madrid)|Liña Exprés Aeroporto]], que sae da [[estación de Atocha]], con paradas en: [[Praza de Cibeles]] e O'Donnell. Desde alí vai directamente ao aeroporto de Barajas con parada nas terminais 1, 2 e 4. A liña funciona 24h ao día, 365 días ao ano cunha tarifa de 5 euros por persoa (non son válidos nesta liña nin os metrobús nin os abonos transporte ou turísticos). De noite, a cabeceira está na Praza de Cibeles, conectando con todas as liñas de autobuses nocturnos de Madrid. Outras liñas do Consorcio Rexional de Transportes conectan as distintas terminais con municipios próximos: * '''822''': T1 - [[Coslada]] - [[San Fernando de Henares]] * '''824''': T2 - [[Torrejón de Ardoz]] - [[Alcalá de Henares]] * '''827''': Canillejas - T4 - [[Alcobendas]] - [[Universidade Autónoma de Madrid]] - [[Tres Cantos]] * '''828''': Canillejas - T4 - [[Alcobendas]] - [[Universidade Autónoma de Madrid]] === Acceso en metro === {{Artigo principal|Estación de Aeroporto T1-T2-T3}} {{Artigo principal|Estación de Aeroporto T4}} [[Ficheiro:Pasillo T1 Madrid-Barajas.jpg|miniatura|T1]] [[Ficheiro:Aeropuerto.Barajas.Interior1.jpg|miniatura|Zona de embarque da T3]] A '''[[Liña 8 (Metro de Madrid)|Liña 8]]''' do [[Metro de Madrid]] (Nuevos Ministerios-Aeroporto T4) une a estación de Novos Ministerios coas terminais do aeroporto en 20 min. Existen 2 estacións no aeroporto, a que dá servizo ás terminais antigas ([[Estación de Aeroporto T1-T2-T3|aeroporto T1-T2-T3]], situada no Terminal T3) e a da nova área terminal ([[Estación de Aeroporto T4|aeroporto T4]]). Para entrar ou saír de calquera das dúas estacións é necesario un suplemento de 3€ que pode comprarse por separado ou engadirse ao abono correspondente. Os usuarios de Abono Transportes non pagan suplemento. Barajas, do mesmo xeito que o [[aeroporto de Heathrow]] (Londres), é un dos dous únicos aeroportos europeos con varias estacións de metro, no caso de Barajas, con dous, no de Heathrow, tres. No caso da ampliación do metro ata a T4, existiu unha disputa política entre a [[Comunidade de Madrid]] e o [[Ministerio de Fomento de España|Ministerio de Fomento]] sobre quen era a administración competente para levar a cabo esta ampliación da [[Liña 8 (Metro de Madrid)|liña 8]], estando no fondo a discrepancia sobre quen debía financiar as obras. Finalmente, a [[Comunidade de Madrid]] decidiu recorrer ao financiamento privado e sacou a concurso as obras en febreiro de [[2006]], sendo adxudicadas en abril de 2006. Así, a explotación e construción do novo tramo adxudicouse a unha concesión privada durante vinte anos, inaugurándose o [[3 de maio]] de [[2007]] e incorporando o suplemento antes citado para chegar á nova terminal neste medio de transporte. Para que os viaxeiros das catro terminais estean en igualdade de condicións, os viaxeiros que suban na parada das T1-T2-T3 tamén pagan o suplemento. === Acceso por ferrocarril === Desde o día [[23 de setembro]] de [[2011]], a Terminal 4 ten estación de Renfe. Pertence á liña C-1, a cal conecta a T4 coa [[Estación de Chamartín]] e que xa conta con parada en ''Fuente de la Mora'' (conexión coa liña de [[Metro de Madrid]] ML1, xa en servizo) e continúa ata a [[Estación de Príncipe Pío]] efectuando parada, ademais de en as estacións xa mencionadas (Fuente de la Mora e Chamartín), en Nuevos Ministerios, Recoletos, na [[Estación de Atocha]], Méndez Álvaro (con conexión coa [[Estación Sur de autobuses de Madrid]]), Delicias, Pirámides e Príncipe Pío. O percorrido completo de toda a liña é de 40 minutos. Nun futuro, se planea levar o AVE ao aeroporto. Desta forma, o '''Aeroporto de Barajas''' quedará integrado, non só na rede de [[Cercanías Madrid]], senón tamén nas redes [[Alta Velocidade Española|AVE]] e de ''Longo Percorrido'' de [[Renfe Operadora|RENFE]]. == Tráfico e estatísticas == === O número de pasaxeiros === Apréciase nos últimos anos un incremento considerable no número de pasaxeiros de voos internacionais, permanecendo esa cifra estable de [[2007]] a [[2009]] e incrementándose novamente en [[2010]] e [[2011]] con incrementos porcentuais dun 6,1 % e un 4,6%, respectivamente. Con todo, desde 2007 reduciuse o número de viaxeiros de traxectos nacionais, coincidindo coa progresiva posta en servizo de liñas ferroviarias de alta velocidade ([[LAV]]) a [[Málaga]], [[Barcelona]] e [[Valencia]]. En 2010 o número de viaxeiros nacionais descendeu un 1,4 % e en 2011 reduciuse de novo nun 9 %.<ref name = "eleconomista.es (de Axencia EFE)">{{Cita web|título=eleconomista.es (axencia EFE) Barajas creció un 2,9% en pasajeros en 2010, pero perdió 0,3% tráfico aéreo |url=http://www.eleconomista.es/mercados-cotizaciones/noticias/2739128/01/11/Barajas-crecio-un-29-por-ciento-en-pasajeros-en-2010-pero-perdio-03-en-trafico-aereo.html}} Barajas creció un 2,9% en pasajeros en 2010, pero perdió 0,3% tráfico aéreo.</ref><ref name="abc.es(de Agencia EFE)">{{Cita web|título=abc.es (axencia EFE) Barajas perdió en 2011 un 0,4 % en pasajeros y un 1 % de vuelos, pero creció en carga.|url=http://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=1063418|data-acceso=24 de marzo de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140331053504/http://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=1063418|dataarquivo=31 de marzo de 2014|urlmorta=yes}} Barajas perdió en 2011 un 0,4 % en pasajeros y un 1 % de vuelos, pero creció en carga.</ref> A cifra máis alta de pasaxeiros nun mes no aeroporto de Barajas rexistrouse en xullo de 2007, con 5&nbsp;011&nbsp;924 pasaxeiros (2&nbsp;145&nbsp;349 en traxectos nacionais e 2&nbsp;866&nbsp;575 en traxectos internacionais). Xaneiro e febreiro adoitan ser os meses cun menor número de viaxeiros, con 3&nbsp;412&nbsp;101 pasaxeiros en xaneiro de 2010 e 3&nbsp;107&nbsp;963 en xaneiro de 2009. Na táboa seguinte detállase o número de pasaxeiros en Barajas, segundo datos do [[Ministerio de Fomento de España|Ministerio de Fomento]]:<ref name = "Ministerio de Fomento">{{Cita web|título=Ministerio de Fomento|url=http://www.fomento.es/BE/?nivel=2&orden=03000000}} Tráfico por aeroportos</ref> {| class="wikitable" ! Exercicio!! Total Pasaxeiros!! Trax. nacionais!! Trax. internacionais |- | 2013 || 39&nbsp;661&nbsp;478 || 11&nbsp;952&nbsp;232 || 27&nbsp;709&nbsp;246 |- | 2012 || 45&nbsp;102&nbsp;128 || 14&nbsp;486&nbsp;737 || 30&nbsp;615&nbsp;391 |- | 2011 || 49&nbsp;542&nbsp;117 || 17&nbsp;095&nbsp;150 || 32&nbsp;446&nbsp;967 |- | 2010 || 49&nbsp;632&nbsp;904 || 18&nbsp;702&nbsp;156 || 30&nbsp;930&nbsp;748 |- | 2009 || 47&nbsp;950&nbsp;995 || 18&nbsp;884&nbsp;879 || 29&nbsp;066&nbsp;116 |- | 2008 || 50&nbsp;501&nbsp;156 || 20&nbsp;714&nbsp;149 || 29&nbsp;787&nbsp;007 |- | 2007 || 52&nbsp;789&nbsp;619 || 22&nbsp;767&nbsp;156 || 29&nbsp;022&nbsp;463 |- | 2006 || 45&nbsp;158&nbsp;242 || 20&nbsp;589&nbsp;801 || 24&nbsp;568&nbsp;441 |- | 2005 || 41&nbsp;560&nbsp;552 || 19&nbsp;567&nbsp;545 || 21&nbsp;993&nbsp;007 |- | 2004 || 38&nbsp;121&nbsp;423 || 18&nbsp;168&nbsp;317 || 19&nbsp;953&nbsp;106 |- | 2003 || 35&nbsp;359&nbsp;101 || 17&nbsp;218&nbsp;633 || 18&nbsp;140&nbsp;468 |- | 2002 || 33&nbsp;677&nbsp;304 || 16&nbsp;437&nbsp;685 || 17&nbsp;239&nbsp;619 |- |} === Estatísticas da ruta === {| | {| class="wikitable" |+ Rutas internacionales más transitadas Madrid-Barajas (2011)<ref>{{Cita web |url=http://estadisticas.aena.es/csee/Satellite?SiteName=Estadisticas&c=Page&cid=1113582476715&pagename=Estadisticas%2FHome |título=Estadísticas aena-aeropuertos. |data-acceso=24 de marzo de 2014 |data-arquivo=16 de xaneiro de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190116200950/http://estadisticas.aena.es/csee/Satellite?SiteName=Estadisticas&c=Page&cid=1113582476715&pagename=Estadisticas%2FHome |url-morta=yes }}</ref> |- ! Posto ! Cidade ! Pasaxeiros ! Compañías Aéreas |- | 1 | {{ITAb}} [[Aeroporto de Roma-Fiumicino|Roma–Fiumicino (Italia)]] | 1&nbsp;282&nbsp;044 | [[Alitalia]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[Air Europa]], [[EasyJet]] |- | 2 | {{GBRb}} [[Aeroporto de Londres-Heathrow|Londres–Heathrow (Reino Unido)]] | 1&nbsp;190&nbsp;486 | [[British Airways]], [[Iberia LAE|Iberia]]. |- | 3 | {{FRAb}} [[Aeroporto de París-Orly|París–Orly (Francia)]] | 1&nbsp;182&nbsp;049 | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Air France]], [[Air Europa]]. |- | 4 | {{PORb}} [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa (Portugal)]] | 1&nbsp;178&nbsp;818 | [[Iberia LAE|Iberia]], [[EasyJet]], [[TAP]], [[Air Europa]]. |- | 5 | {{NEDb}} [[Aeroporto de Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam (Países Baixos)]] | 1&nbsp;115&nbsp;446 | [[EasyJet]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[KLM]], [[Korean Air Lines]], [[Air Europa]]. |- | 6 | {{FRAb}} [[Aeroporto de París-Charles de Gaulle|París–Charles de Gaulle (Francia)]] | 1&nbsp;084&nbsp;650 | [[EasyJet]], [[Vueling]], [[Air France]], [[Air Europa]]. |- | 7 | {{DEUb}} [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt (Alemaña)]] | 950.205 | [[Iberia LAE|Iberia]], [[LAN Airlines]], [[Lufthansa]]. |- | 8 | {{ARGb}} [[Aeroporto Internacional Ministro Pistarini|Bos Aires–Ezeiza (Arxentina)]] | 831.528 | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Aerolíneas Argentinas]], [[Air Europa]]. |- | 9 | {{GBRb}} [[Aeroporto de Londres-Gatwick|Londres–Gatwick (Reino Unido)]] | 796.856 | [[Air Europa]], [[EasyJet]], [[Ryanair]] |- | 10 | {{USAb}} [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York–JFK (Estados Unidos)]] | 716.540 | [[Air Europa]], [[American Airlines]], [[Delta Air Lines]], [[Iberia LAE|Iberia]]. |- | 11 | {{DEUb}} [[Aeroporto Internacional de Múnic-Franz Josef Strauss|Múnic (Alemaña)]] | 674.383 | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Lufthansa]]. |- | 12 | {{BELb}} [[Aeroporto de Bruxelas-National|Bruxelas (Bélxica)]] | 580.076 | [[Brussels Airlines]], [[Iberia LAE|Iberia]]. |- | 13 | {{CHEb}} [[Aeroporto Internacional de Xenebra|Xenebra (Suíza)]] | 576.344 | [[EasyJet]], [[Swiss International Air Lines|Swiss]], [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]]. |- | 14 | {{ITAb}} [[Aeroporto de Milán-Malpensa|Milán–Malpensa (Italia)]] | 566.429. | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Easyjet]], [[Air Europa]]. |- | 15 | {{PERb}} [[Aeroporto Internacional Jorge Chávez|Lima (Perú)]] | 542.098. | [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[LAN Perú]]. |- | 16 | {{BRAb}} [[Aeroporto Internacional de São Paulo-Guarulhos|São Paulo–Guarulhos (Brasil)]] | 514.803. | [[Air China]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[TAM Airlines]]. |- | 17 | {{VENb}} [[Aeroporto Internacional Simón Bolivar|Caracas (Venezuela)]] | 507.419. | [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[Conviasa]], [[SBA Airlines]] |- | 18 | {{MEXb}} [[Aeroporto Internacional da Cidade de México|Cidade de México (México)]] | 498.256 | [[Aeroméxico]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[Air Europa]]. |- | 19 | {{CHEb}} [[Aeroporto Internacional de Zúric|Zúric (Suíza)]] | 498.044 | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Swiss International Air Lines|Swiss]], [[Air Berlin]] |- | 20 | {{USAb}} [[Aeroporto Internacional de Miami|Miami (Estados Unidos)]] | 475.249 | [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[American Airlines]] |- | 21 | {{PORb}} [[Aeroporto de Sá Carneiro|Porto (Portugal)]] | 443.789 | [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[TAP]], [[Ryanair]] |- | 22 | {{ITAb}} [[Aeroporto de Venecia|Venecia (Italia)]] | 436.816. | [[Air Europa]], [[Iberia LAE|Iberia]], [[Alitalia]]. |- | 23 | {{COLb}} [[Aeroporto Internacional El Dorado|Bogota (Colombia)]] |387.731 . | [[Avianca]], [[Iberia LAE|Iberia]]. |- | 24 | {{CUBb}} [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana (Cuba)]] | 374.075. | [[Air Europa]], [[Cubana de Aviación]]. |- | 25 | {{GRCb}} [[Aeroporto Internacional Eleftherios Venizelos|Atenas (Grecia)]] | 358.865 | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Aegean Airlines]]. |- | 26 | {{CHIb}} [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile (Chile)]] | 358.381. | [[Iberia LAE|Iberia]], [[LAN Airlines]]. |- | 27 | {{DOMb}} [[Aeroporto Internacional Las Américas|Santo Domingo (República Dominicana)]] | 337.897. | [[Air Europa]]. |- | 28 | {{ITAb}} [[Aeroporto de Milán-Linate|Milán–Linate (Italia)]] | 330.353. | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Alitalia]]. |- | 29 | {{IRLb}} [[Aeroporto de Dublín|Dublín (Irlanda)]] | 321.924. | [[Iberia Express]], [[Ryanair]], [[Aer Lingus]]. |- | 30 | {{TURb}} [[Aeroporto Istambul–Atatürk|Istambul–Atatürk (Turquía)]] | 321.418. | [[Turkish Airlines]]. |- | 31 | {{ISRb}} [[Aeroporto Internacional Ben Gurión|Tel-Aviv (Israel)]] | 308.485. | [[Iberia LAE|Iberia]], [[El-Al]]. |- | 32 | {{BELb}} [[Aeroporto de Bruxelas Sur|Charleroi (Bélxica)]] | 307.658 | [[Ryanair]] |- | 33 | {{DNKb}} [[Aeroporto de Copenhague-Kastrup|Copenhague–Kastrup (Dinamarca)]] | 307.003 | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Scandinavian Airlines System|SAS]], [[Norwegian Air Shuttle]] |- | 34 | {{ITAb}} [[Aeroporto de Boloña|Boloña (Italia)]] | 286.117. | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Ryanair]]. |- | 35 | {{DEUb}} [[Aeroporto Internacional de Düsseldorf|Düsseldorf (Alemaña)]] | 284.923. | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Germanwings]]. |- | 36 | {{DEUb}} [[Aeroporto de Berlín-Tegel|Berlín–Tegel (Alemaña)]] | 278.762. | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Lufthansa]], [[Air Berlin]], [[EasyJet]]. |- | 37 | {{CZEb}} [[Aeroporto de Praga|Praga (República Checa)]] | 277.752. | [[Czech Airlines|CSA]], [[Wizzair]]. |- | 38 | {{MEXb}} [[Aeroporto Internacional de Cancún|Cancún (México)]] | 264.168 | [[Air Pullmantur]], [[Air Europa]], [[Orbest Orizonia Airlines]] |- | 39 | {{MARb}} [[Aeroporto de Casablanca|Casablanca (Marrocos)]] | 259.506 | [[Iberia LAE|Iberia]], [[Royal Air Maroc]], [[EasyJet]], [[Ryanair]] |- | 40 | {{ECUb}} [[Aeroporto Internacional de Guayaquil|Guayaquil (Ecuador)]] | 251.873 | [[Iberia LAE|Iberia]], [[LAN Ecuador]] |} == Características técnicas == === Operativas === O aeroporto de Madrid-Barajas é un aeroporto H24 (aberto 24 horas) pero as operacións nel sofren algunhas restricións. Está prohibido o seu uso por aeronaves sen radiocomunicación e helicópteros. As aeronaves de [[aviación xeral]] lixeiras de menos de 70 pasaxeiros (excepto cargueiros) non poden operar entre as 6:00 e as 22:00, operando, polo xeral, no [[aeroporto de Madrid-Torrejón]]. Ademais prohíbese a operación de engalaxe e aterraxe de aeronaves clasificadas a partir de CR-4 (é dicir, cunha cota de ruído de nivel 4 ou máis). Á súa vez existen restricións parciais para outras aeronaves entre as 23:00 e as 7:00. Algunhas aeronaves teñen restricións nocturnas no uso das [[Unidade de Enerxía Auxiliar|APU]]: [[Ilyushin]] (todos os modelos), [[DC-8]] (todos os modelos), [[Fokker 50]], [[MD-80]] (todos os modelos), [[MD-11]], [[B-747]] (todos os modelos), [[CRJ200]], [[Embraer 120]], [[Boeing 717]] e [[Boeing 727]]. As seguintes teñen ademais restricións nos procedementos de saída: [[Antonov An-72|An-72]], [[Antonov An-124|An-124]], [[Airbus 340-600]], [[Boeing 727|Boeing 727-100]], [[Boeing 727|B-727-200]], [[B-737|B-737-100]], [[B-737|B-737-200]], [[B-747]], [[DC-8]], [[DC-10]], [[Ilyushin 62]], [[Lockheed 1011]], [[MD-11]], [[Tupolev 134]], [[British Aerospace BAe 125]], [[North American Sabreliner]] e [[Yakovlev Iac-42|Yakovlev 42]]. [[Ficheiro:AMadridBarajas.JPG|miniatura|Vista do Aeroporto]] [[Ficheiro:IberiaAMadridBarajas.JPG|miniatura|[[Airbus A340|Airbus A340-600]] de [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] estacionado.]] === Aeródromo === [[Ficheiro:Avión de Iberia en el aeropuerto de Barajas. Septiembre de 2011.JPG|miniatura|Avión de Iberia no aeroporto de Barajas. Setembro de 2011]] ==== Edificios ==== [[Ficheiro:A319 Iberia T4.JPG|miniatura|300px|[[Airbus A319]] estacionado na T4]] O aeroporto de Barajas consta de tres edificios terminales, un edificio satélite e dous ''diques'' (un dos cales pode case considerarse unha terminal), ademais dunha terminal dedicada exclusivamente a carga. A división espacial utilizada na nomenclatura do aeroporto ([[T1]], [[T2]], [[T3]], [[T4]] e [[T4-S]]) non coincide exactamente coa división real arquitectónica do aeroporto. * '''Terminal Internacional''': É o máis antigo dos que se atopan en operación no aeroporto. Foi unido ao terminal nacional por un edificio de interconexión, que lle permitiu aumentar en 4 novas portas de embarque. Conta con 22 portas de embarque (portas C43 a C50 e D53 a D66). * '''Terminal Nacional''': En canto á área de embarque, conta con 16 portas de embarque, pero áchase dividido entre o [[T1]] (portas B20 a B33, correspondentes á zona internacional) e [[T2]] (portas C34 a C43, correspondente á [[zona Schengen]]). * '''Dique Norte''': O [[T3]] é un terminal integrado no edificio do ''Dique Norte'', pero que só se trata dunha área de facturación separada (sen operacións na actualidade), posto que tanto as salas de embarque como de recolleita de equipaxes están integradas no T2. O dique norte suscitouse como unha extensión do terminal nacional, ao cal aportaba once mostradores de facturación, cinco cintas de recolleita de equipaxes e 20 portas de embarque. * '''Dique Sur''': É un edificio anexo á Terminal Internacional. Conta con 10 portas de embarque (portas A1 a A14), 5 delas con [[pasarela de acceso directo a aeronaves|fingers]]. Incluído integramente dentro do T1. * '''Terminal 4''': Denominado [[T4]], conta con 6 plantas, 3 sobre rasante e 3 baixo rasante. Na primeira planta conta con 22 cintas de recolleita de equipaxes divididas entre 2 salas, 10 e 11, a primeira destinada a voos de chegada internacionais e a segunda a voos de chegada nacionais. Conta con 2 cintas dobres e 2 cintas para recolleita de equipaxes especiais. A primeira planta conta con 76 portas de embarque. * '''Satélite''': Denominado [[T4-S]]. Conta con tres plantas sobre rasante. A primeira está dedicada a saídas [[zona Schengen|Schengen]] e conta con 19 portas de embarque. A segunda está dedicada a saídas internacionais, conta con 48 portas de embarque. A terceira está dedicada a recibir os voos de chegadas internacionais polo que conta cos filtros de seguridade adecuados para tal fin. ==== Terminais ==== {| class="wikitable" border="1" align="right" width="" |- | colspan="7" align="center" | '''Características das terminais''' |- !Terminal!!Portas!!Mostradores de<br />facturación!!Portas de<br />embarque!!Pasarelas!!Cintas de<br />recollida de<br />equipaxes!!Superficie<br />útil<ref>{{cita web|url=http://www.fomento.es/NR/rdonlyres/2AFEDA1A-D3B0-4CC1-8206-A25F73CE7604/54813/Estusituaaeropuerto.pdf|título=Características|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|cita='Plan Director del Aeropuerto de Madrid-Barajas'}}</ref> |- |'''[[Ficheiro:MAD-LEMD Madrid Barajas T1.svg|22px|Terminal 1]]''' ||align="center"|[[Ficheiro:Madrid Barajas A.svg|18px|A]] [[Ficheiro:Madrid Barajas B.svg|18px|B]] [[Ficheiro:Madrid Barajas C.svg|18px|C]] ||170<ref>{{cita web|url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046408532&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|título=Facturación T1|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110405183523/http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046408532&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|dataarquivo=05 de abril de 2011|urlmorta=yes}}</ref> ||43<ref>{{cita web|url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046408459&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|título=Embarque T1|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110405183517/http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046408459&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|dataarquivo=05 de abril de 2011|urlmorta=yes}}</ref> || 17|| 15||90.110 |- |'''[[Ficheiro:MAD-LEMD Madrid Barajas T2.svg|22px|Terminal 2]]''' ||align="center"|[[Ficheiro:Madrid Barajas C.svg|18px|C]] [[Ficheiro:Madrid Barajas D.svg|18px|D]]||99<ref>{{cita web|url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046408865&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|título=Facturación T2|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110405183537/http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046408865&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|dataarquivo=05 de abril de 2011|urlmorta=yes}}</ref> ||20<ref>{{cita web|url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046408912&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|título=Embarque T2|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110405183542/http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046408912&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|dataarquivo=05 de abril de 2011|urlmorta=yes}}</ref> || 11|| 12||85.165 |- |'''[[Ficheiro:MAD-LEMD Madrid Barajas T3.svg|22px|Terminal 3]]''' ||align="center"|[[Ficheiro:Madrid Barajas E.svg|18px|E]] [[Ficheiro:Madrid Barajas F.svg|18px|F]] ||20<ref>{{cita web|url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046409034&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|título=Facturación T3|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110405183552/http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046409034&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|dataarquivo=05 de abril de 2011|urlmorta=yes}}</ref> ||21<ref>{{cita web|url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046409062&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|título=Embarque T3|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110405183557/http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1050046409062&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|dataarquivo=05 de abril de 2011|urlmorta=yes}}</ref> ||12 ||5 ||23.046 |- |'''[[Ficheiro:MAD-LEMD Madrid Barajas T4.svg|22px|Terminal 4]]''' ||align="center"|[[Ficheiro:Madrid Barajas H.svg|18px|H]] [[Ficheiro:Madrid Barajas J.svg|18px|J]] [[Ficheiro:Madrid Barajas K.svg|18px|K]] ||185<ref>{{cita web|url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1132835520925&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|título=Facturación T4|dataacceso=2 de abril de 2011|idioma=español|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110405183612/http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1132835520925&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|dataarquivo=05 de abril de 2011|urlmorta=yes}}</ref>||76<ref>{{cita web|url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1132835522778&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|título=Embarque T4|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110405183618/http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1132835522778&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|dataarquivo=05 de abril de 2011|urlmorta=yes}}</ref> || 38<ref>{{cita web|url=http://www.iberia.com/OneToOne/v3/product.do?cntCat=Productos/LLESAL&cntId=terminalesT4_T4S&isPopup=true|título=Embarque T4|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120421072344/http://www.iberia.com/OneToOne/v3/product.do?cntCat=Productos%2FLLESAL&cntId=terminalesT4_T4S&isPopup=true|dataarquivo=21 de abril de 2012|urlmorta=yes}}</ref>||22 ||470.000 |- |'''[[Ficheiro:MAD-LEMD Madrid Barajas T4S.svg|30px|Terminal 4S]]''' ||align="center"|[[Ficheiro:Madrid Barajas M.svg|18px|M]] [[Ficheiro:Madrid Barajas R.svg|18px|R]] [[Ficheiro:Madrid Barajas S.svg|18px|S]] [[Ficheiro:Madrid Barajas U.svg|18px|U]] |||0 ||67<ref>{{cita web|url=http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1132835522778&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|título=Embarque T4S|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110405183618/http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=ES_ES&MO=1&SMO=5&SiteName=MAD&c=InfoPractica_FA&cid=1132835522778&other=Salidas&p=1049727006249&pagename=subHome|dataarquivo=05 de abril de 2011|urlmorta=yes}}</ref> || 26<ref>{{cita web|url=http://www.iberia.com/OneToOne/v3/product.do?cntCat=Productos/LLESAL&cntId=terminalesT4_T4S&isPopup=true|título=Embarque T4S|dataacceso=2 de abril de 2011|lingua=castelán|data=2 de abril de 2011|autor=[[AENA]]|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120421072344/http://www.iberia.com/OneToOne/v3/product.do?cntCat=Productos%2FLLESAL&cntId=terminalesT4_T4S&isPopup=true|dataarquivo=21 de abril de 2012|urlmorta=yes}}</ref>||0 ||286.984 |- |colspan="2" align="center" |'''Total''' || 474|| 227|| 104|| 54|| |} * '''T1''': Portas A, B e C, esta última ata a C42. Conta con 170 mostradores de facturación, incluíndo as automáticas, e dispón dun total de 43 portas de embarque. Conta así mesmo con dúas salas de chegadas cada unha con oito e sete cintas de recolleita de equipaxes respectivamente. Está formada por parte do antigo ''Terminal Internacional'' e o novo ''Dique Sur''. * '''T2''': Portas C, desde a C43 en diante, e D. Ademais dos 99 mostradores de facturación posúe algúns máis na pasarela de entrada ao aeroporto, os cales non foron sinalados. Dispón de 20 portas de embarque e para a recolleita de equipaxes de dúas salas de chegadas con seis cintas de equipaxe cada unha. Correspóndese co antigo ''Terminal Nacional'' máis parte do antigo ''Terminal Internacional''. * '''T3''': Portas E e F. Conta con vinte mostradores de facturación (fóra de servizo na actualidade), cinco cintas de recolleita de equipaxes (nunha sala anexa á da T2) e 21 portas de embarque (da E68 á E82 e da F90 á F94, estas últimas destinadas exclusivamente a voos rexionais). A T3 correspóndese ao ''Dique Norte'' e na actualidade utilízase exclusivamente como unha extensión da T2 e non como terminal independente. * '''T4''': Portas H, J e K. Na primeira planta conta con 22 cintas de recolleita de equipaxes divididas entre 2 salas, 10 e 11, a primeira destinada a voos de chegada internacionais e a segunda a voos de chegada nacionais. Conta con 2 cintas dobres e 2 cintas para recolleita de equipaxes especiais. A primeira planta conta con 76 portas de embarque (da H1 á H37, da J40 á J59 e da K62 a K98). Na segunda planta atópanse os mostradores de facturación e os filtros principais de seguridade. * '''T4-S''': Portas M, R, S e Ou. Conta con 19 portas de embarque (portas M22 a M48) na ''zona [[Acordo de Schengen|Schengen]]''. A segunda planta está dedicada a saídas internacionais, contando con 48 portas de embarque (portas R1 a R18, S20 a S51, e U55 a U74). A terceira está dedicada a recibir os voos de chegadas internacionais polo que conta cos filtros de seguridade adecuados para tal fin. ==== Hangares ==== Barajas conta con dúas zonas principais de hangares, por unha banda, a ''Antiga Área Industrial'', entre o T3 e o T4, e doutra banda a ''Área Industrial da Muñoza''. Iberia ten hangares de mantemento en ambas áreas, aínda que teñen máis actividade os da segunda zona. ==== Pistas ==== Madrid-Barajas conta con catro pistas físicas paralelas dúas a dúas: as 18L/36R - 18R/36L e as 14L/32R - 14R/32L. En terminoloxía aeronáutica considérase que ten 8 pistas diferentes, e que só se usan simultaneamente catro delas segundo as configuracións de operación, norte ou sur. O ATC elixe unha ou outra configuración en función da meteoroloxía. * Configuración norte: durante o día (07:00-23:00), as pistas 36L e 36R utilizaranse para engalaxes e as pistas 32L e 32R para aterraxes. Durante a noite (23:00-07:00) utilizarase a pista 36L para engalaxes e a pista 32R para aterraxes. Non se autorizan engalaxes polas pistas 14L/14R. * Configuración sur: durante o día (07:00-23:00), as pistas 14L e 14R utilizaranse para engalaxes e as pistas 18L e 18R para aterraxes. Durante a noite (23:00-07:00) utilizarase a pista 14L para engalaxes e a pista 18L para aterraxes. Non se autorizarán engalaxes polas pistas 32L/32R. * Ademais existe unha pista máis (18C/36C, antes 18-36 e 18L-36R) que foi a primeira que posuíu o aeroporto. Úsase como pista de estacionamento e discorre entre o Terminal T4s-Terminal 1. A pista está cortada á altura do seu cruzamento coa pista 14R/32L e preto do seu extremo norte é cruzada por unha estrada de vehículos do aeroporto, o que impide que agora mesmo se poidan realizar operacións de engalaxe e aterraxe. Atópase sen uso desde a inauguración das pistas 18R/36L e 14L/32R, a mediados da década de 2000. O [[20 de setembro]] de [[2012]], coincidindo co cambio de ciclo [[AIRAC]], as antigas pistas 15R/33L e 15L/33R cambiaron a súa denominación e pasaron a chamarse 14R/32L e 14L/32R, debido aos cambios na declinación magnética local.<ref>AIRAC0912</ref> === Navegación aérea === ==== Torres de control ==== O aeroporto conta con tres torres de control: * A '''Torre Norte''', situada xunto ao edificio satélite. Comezou a funcionar o [[31 de outubro]] de [[1998]].<ref name="HISTORIA-BARAJAS">(2003). Madrid: Aeropuertos Españoles y Navegación Aérea. ''Madrid-Barajas, historia de un futuro'' (folleto informativo). Disponible en [http://www.scribd.com/doc/8354891/Historia-del-Aeropuerto-de-Barajas Scribd]</ref> * A '''Torre Oeste''', emprazada xunto ao edificio terminal T4. * A '''Torre Sur''', situada encastada dentro do edificio terminal T2. Calquera das tres torres ten capacidade para controlar calquera aspecto do tráfico aéreo e o movemento de aeronaves no aeroporto, pero en condicións de funcionamento normal as tarefas están repartidas entre as tres. A '''Torre Norte''' é a torre de control principal do aeroporto e a máis grande de todas coas que conta. Foi inaugurada en [[1998]] e substituíu á actual Torre Sur como principal do aeroporto. A '''Torre Oeste''' foi a última torre de control en construírse no aeroporto. Inaugurouse en [[2006]] á vez que o Terminal T4. Encárgase de xestionar o movemento de rodadura das aeronaves en terra en torno ao terminal T4. A '''Torre Sur''' é a antiga torre de control do aeroporto. Sitúase dentro do terminal T2, aínda que cando foi construída estaba emprazada no ''Terminal Nacional''. Ata [[1998]] era a única torre de control do aeroporto, pero desde ese momento só xestiona as operacións de rodadura das aeronaves en torno aos edificios terminal T1, T2 e T3, así como co terminal de carga. Malia esta redución de funcións a torre segue contando con capacidades operativas plenas. <gallery> Ficheiro:Torre de control de Madrid-Barajas - 01.jpg|Torre Norte Ficheiro:Aeropuerto de Madrid-Barajas - Exterior 02.jpg|Torre Sur </gallery> ==== Axudas á navegación ==== O aeroporto conta con diferentes axudas á navegación. En canto a axudas para o aterraxe, o aeroporto conta con [[Instrumental landing system|ILS]] de Categoría III, [[Indicador de Traxectoria de Aproximación de Precisión|PAPI]] e de Sistemas de Iluminación de Aproximación de Precisión CAT II/III (900 m), nas pistas 32L, 32R, 18L e 18R (que son as que se destinan a aterraxes). As características dos ILS son as seguintes: * '''Pista 32L''': localizador ''MAA'' emitindo en 109.900&nbsp;MHz desde {{coord|40|29|10.3810|N|003|34|38.5956|W}}, senda de planeo emitindo en 333.800&nbsp;MHz desde {{coord|40|27|57.0555|N|003|33|17.5709|W}}. * '''Pista 32R''': localizador ''MBB'' emitindo en 109.100&nbsp;MHz desde {{coord|40|29|49.4289|N|003|33|36.1747|W}}, senda de planeo emitindo en 331.400&nbsp;MHz desde {{coord|40|28|34.5222|N|003|32|13.6731|W}}. * '''Pista 18L''': localizador ''IML'' emitindo en 111.500&nbsp;MHz desde {{coord|40|29|54.2065|N|003|33|33.0949|W}}, senda de planeo emitindo en 332.900&nbsp;MHz desde {{coord|40|31|31.5282|N|003|33|28.9570|W}}. * '''Pista 18R''': localizador ''IMR'' emitindo en 110.700&nbsp;MHz desde {{coord|40|29|24.5249|N|003|34|28.5949|W}}, senda de planeo emitindo en 330.200&nbsp;MHz desde {{coord|40|31|11.7539|N|003|34|24.1107|W}}. Conta á súa vez con catro [[VOR]],<ref name=AIP>AIS ESPAÑA, [[AIP]] de aeródromo: [http://www.aena.es/csee/ccurl/LE_AD_2_LEMD_en.pdf LE AD 2 - LEMD] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929104805/http://www.aena.es/csee/ccurl/LE_AD_2_LEMD_en.pdf |date=29 de setembro de 2007 }}, de 9 de abril de 2009. Navegación Aérea de España.</ref> todos eles asociados a un DME. Dous deles nas proximidades do aeroporto (xestionados directamente polo aeroporto) e outros dous na contorna de Madrid, xestionados pola Dirección de Navegación Aérea da Rexión Centro: * DVOR BRA (Barajas, {{coord|40|28|08.50|N|003|33|27.59|W}}): situado xunto á pista 14R/32L * DVOR SSY (San Sebastián de los Reyes, {{coord|40|32|47.1194|N|003|34|31.3318|W}}): situado ao norte da cabeceira 18R, a 1,5 nM aproximadamente. * DVOR RBO (Robledillo de Mohernando, {{coord|40|51|14.2766|N|003|14|47.4050|W}}): situado na [[Provincia de Guadalaxara]], no Término Municipal do mesmo nome, moi próximo ao [[Aeródromo de Robledillo de Mohernando|Aeródromo de Robledillo]], [[LERM]]. * DVOR PDT (Perales de Tajuña, {{coord|40|15|10.4401|N|003|20|52.2750|W}}): situado a unhas 15 nM ó sueste das cabeceiras 32L/32R. ==== Sistemas de vixilancia ==== * O aeroporto conta con dous radares de Superficie (SMR), que vixían os movementos de aeronaves así como de calquera vehículo na área de manobras. Están situados no campo de antenas da torre Norte (xunto á T4 Satélite) e no da torre Sur (xunto á T2). * Tamén conta, desde marzo do [[2011]], cun sistema de multilateración,<ref>{{cita web|autor=ERA International, Inc.|título=Era Surface System Operational in Madrid|url=http://news.sra.com/press-release/era-surface-system-operational-madrid|dataacceso=19 de xullo de 2012|lingua=inglés|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140324201455/http://news.sra.com/press-release/era-surface-system-operational-madrid|dataarquivo=24 de marzo de 2014|urlmorta=yes}}</ref> capaz de detectar brancos cooperativos (dotados de trasponder) na área de manobras. ==== Enerxía ==== O aeroporto ten unha central térmica de ciclo combinado propia que o abastece de enerxía eléctrica, calefacción e outras necesidades. == Historia == === Inicios === O [[23 de marzo]] de [[1929]] publicouse o prego de condicións para a realización dun concurso de elección dos terreos para desenvolver o aeroporto civil de Madrid.<ref>Gaceta de Madrid nº87, de 28 de marzo de 1929. Junta del Aeropuerto de Madrid.</ref> O concurso pechouse o [[15 de abril]] e a el presentáronse catro propostas: [[Carabanchel Alto]], [[Xetafe]], [[Vallecas]] e [[Barajas]], aceptándose finalmente esta última proposta realizada por Rogelio Sol Mestre. Os terreos seleccionados consistían nunha extensión de 493 fanegas situadas a 12&nbsp;km de Madrid. A compra dos terreos asinouse o [[30 de xullo]] de [[1930]] por un valor de 730.000 [[peseta española|pesetas]]. O [[23 de xullo]] convocouse un concurso para a redacción do proxecto do novo aeroporto, ao que se presentaron sete proxectos distintos. O xurado do concurso (composto por diferentes profesionais civís e militares) seleccionou a proposta do enxeñeiro [[Marquesado de los Álamos del Guadalete|marqués de los Álamos]] e do arquitecto [[Luis Gutiérrez de Soto]]. As obras comezaron nada máis ter dispoñibles os terreos, empezando pola habilitación da zona de aterraxe e a instalación dun aerofado de recalada (primeira axuda á navegación aérea coa que contou o aeroporto). O [[14 de abril]] de [[1930]] autorizouse ás compañías [[Concesionaria de Líneas Aéreas Subvencionadas|CLASSA]], [[Compañía Española de Trabajos Fotogramétricos Aéreos|CETFA]], [[Construcciones Aeronáuticas S.A.|CASA]] e [[Compañía Española de Aviación|CEA]] a instalarse no aeroporto. Abriuse ao tráfico aéreo nacional e internacional o [[22 de abril]] de [[1931]], aínda que as operacións comerciais regulares tardaron dous anos en comezar a realizarse, pois o aeroporto aínda seguía en obras. Xunto ao campo de voos construír unha pequena terminal, cunha capacidade para 30.000 pasaxeiros anuais, ademais de varios hangares e o edificio do Avión Club. O primeiro director do aeroporto foi [[Jacobo Armijo y Fernández de Alarcón]].<ref> {{cita web|url=http://www.boe.es/datos/imagenes/BOE/1931/112/A00266.tif|título=Orden nombrando provisionalmente Jefe y Subjefe del Aeropuerto de Madrid (sito en Barajas) a D. Jacobo Armijo y Fernández de Alarcón y D. Rafael Huidobro Polanco.|dataacceso=10 de maio de 2009|autor=Gaceta de Madrid nº112|data=22 de abril de 1931|lingua=castelán|cita=... el Gobierno Provisional de la República Española dispone que sean nombrados provisionalmente, Jefe y Subjefe del Aeropuerto de Madrid [...] don Jacobo Armijo y Fernández de Alarcón [...] y don Rafael Huidobro Polanco [...]}}.</ref> O aeroporto proxectouse para substituír os de Alcalá, [[Aeroporto de Madrid-Cuatro Ventos|Carabanchel]] e [[Base Aérea de Xetafe|Xetafe]], e para iso seleccionouse unha pradera baldía no nordeste da capital no entón municipio de Barajas (que posteriormente foi absorbido por Madrid) de 500 fanegas, con boas comunicacións coa capital a través da estrada de Francia (a actual A-2) e nunha zona deshabitada e libre de obstáculos. O proxecto encargouse ao arquitecto [[Luis Gutiérrez Soto]] e ao enxeñeiro [[Marqués de los Álamos]]. O aeroporto empezouse a construír en [[1927]]. A primeira liña regular estableceuna a compañía [[Líneas Aéreas Postales Españolas]] (LAPE) coa súa liña a Barcelona. Nos [[anos 1930|anos 30]] créanse os voos internacionais. Ao estalar a [[guerra civil española]], LAPE suspende o seu plan de voos. Durante a contenda realízanse servizos bélicos e de transporte civil con [[París]], [[Barcelona]] e a zona norte. Unha vez terminada a guerra, Barajas recupera a súa condición de aeroporto civil, co aterraxe o [[12 de abril]] de [[1939]] dun avión alemán de compañía [[Lufthansa]],<ref>Luis Utrilla Navarro, "Un aeropuerto en Barajas" en AA. VV.: Madrid-Barajas, 75 de historia, Décimas Jornadas de Estudios Históricos Aeronáuticos. Madrid: Fundación Aena, 2007, pp 32-33.</ref> o [[1 de maio]] de [[1939]] [[Iberia LAE|Iberia]] trasladou os seus equipos desde [[Aeroporto de Salamanca|Salamanca]] a Madrid-Barajas.<ref name=ref_duplicada_1>{{cita libro|título="Plan Director del Aeropuerto de Madrid Barajas"|ano=1999|idioma=español|editor="[[AENA]]"|lugar=[[Madrid]]}}</ref> Originalmente, o campo de voos era un gran círculo bordeado de branco co nome de ''Madrid'' no seu interior, sen pavimentar, formado por chan natural cuberto de herba. Finalizada a guerra civil, iníciase o programa de expansión do aeroporto nos [[anos 1940|anos 40]], coa creación da sociedade [[Aeropuerto Transoceánicos Españoles|Aeroportos Transoceánicos Españois (ATE)]]. Se pavimenta o campo de voos e deséñanse novas pistas, a primeira das cales entra en funcionamento en [[1944]] (a 15-33) e contaba con 1,4&nbsp;km de lonxitude e 48 metros de ancho. Ao finalizar a década o aeroporto posúe tres pistas, ningunha das cales existe na actualidade. === Era da aviación comercial === [[Ficheiro:PanorMadrid170108.jpg|miniatura|300px|Vista desde o miradoiro de [[Paracuellos de Jarama]]. Ao fondo, o norte de [[Madrid]], cos seus característicos rañaceos. Máis adiante, o Aeroporto de Madrid-Barajas. A proximidade do municipio ao aeroporto xerou continuos conflitos pola molestia que supón o ruído dos avións.<ref name = "aero">{{cita web|url=http://www.elpais.com/articulo/madrid/vecinos/Paracuellos/unen/ruido/Barajas/elpepiautmad/20060508elpmad_4/Tes/|título=Los vecinos de Paracuellos se unen contra el ruido de Barajas|dataacceso=17 de xaneiro de 2008}}</ref>]] A apertura do réxime autárquico permitiu unha engalaxe do número de pasaxeiros así como das infraestruturas do aeroporto. En xullo de [[1946]], Barajas queda aberto ao tráfico internacional.<ref name="PD">{{cita web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1999/12/16/pdfs/A44340-44342.pdf|título=ORDEN de 19 noviembre de 1999 por la que se aprueba el Plan director del Aeropuerto de Madrid-Barajas.|dataacceso=23 de maio de 2009|idioma=español|data=16 de decembro de 1999|autor=[[Ministerio de Fomento de España|Ministerio de Fomento]], en el [[Boletín Oficial del Estado|BOE]]}}</ref> En [[1948]] prolóngase a pista 15-33 ata os 3.050 m. de lonxitude e 90 de anchura, instalándose á súa vez un sistema de aterraxe instrumental [[SCS-51]].<ref name="PD"/> Nos [[1950|anos 50]] o aeroporto supera o medio millón de pasaxeiros, aumenta a 5 o número de pistas e inícianse as liñas regulares con [[Nova York]]. En [[1951]] inaugúrase a pista 01-19 de 2.600x61 m. En [[1953]] iníciase a construción dun novo edificio terminal, situado ao norte do anterior, pero que finalmente non inclúe a estación de ferrocarril que estaba proxectada. No Plan de Aeroporto de 1957 Barajas é clasificado como aeroporto internacional de primeira categoría.<ref name="PD"/> En [[1959]] instálanse no aeroporto as compañías [[ESSO]] e [[Campsa]] para o fornezo de combustible. Os grandes reactores aterran en Madrid-Barajas nos anos sesenta e o crecemento de tráfico, como consecuencia do turismo principalmente, desborda as previsións. A principios do decenio, alcánzase o millón douscentos mil pasaxeiros, o dobre do previsto no Plan de aeroportos de 1957, o que obriga a reformalo en profundidade. A Terminal Nacional, actual T2, que se comezou a construír en [[1953]] inaugúrase nestas datas, e modifícanse as pistas, creándose unha disposición de dúas pistas únicas cruzadas, a primeira das cales, de 4,1&nbsp;km de lonxitude entra en servizo en [[1965]]. En setembro dese ano cámbiase o nome do aeroporto, pasando a adoptar o actual: ''aeroporto de Madrid-Barajas''.<ref name="PD"/> Tamén se instalan as primeiras axudas radioeléctricas. En [[1969]] introdúcese un sistema pioneiro de control da avifauna mediante falcóns perdigueiros adestrados, que evitan que as aves aproximásense ao aeroporto e causasen destrozos nos avións nas engalaxes e aterraxes. O primeiro equipo de falcoeiros foi adestrado polo famoso zoólogo e xornalista [[Félix Rodríguez de la Fuente]]. Tamén se inaugura ese mesmo ano a terminal de carga e a plataforma de estacionamento de avións cargueiros.<ref name="PD"/> Nos [[1970|anos 70]], co auxe do turismo e a chegada do [[Boeing 747]], o aeroporto alcanza os 4 millóns de pasaxeiros, e iníciase a construción da terminal internacional (actual T1). En [[1974]], [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] introduce a [[ponte aérea]] entre [[Madrid]] e [[Barcelona]], un servizo con múltiples frecuencias diarias cada pouco tempo sen reserva previa. O [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|mundial de fútbol de 1982]] trae consigo importantes reformas para o aeroporto, coa ampliación e reforma das dúas terminais existentes. === Saturación e ampliación === As ampliacións dos anos 80 fixéronse pensando que non se saturarían ata o ano [[2000]], con todo, o crecemento sostido do tráfico trala liberación do mercado aéreo xa fai pensar en [[1989]] na necesidade de facer algo para evitar que o aeroporto colápsese completamente en [[1992]].<ref>[http://www.elpais.com/articulo/madrid/aeropuerto/Barajas/quedara/colapsado/anos/espectacular/aumento/trafico/aereo/elpepiespmad/19890523elpmad_1/Tes «El aeropuerto de Barajas quedará colapsado en tres años por el espectacular aumento del tráfico aéreo»] ''[[El País (España)|El País]]'', de 25/05/1989</ref> Proponse como solución crear un novo aeroporto en [[Campo Real]] e pechar o de Barajas.<ref>[http://www.elpais.com/articulo/madrid/peor/elpepiespmad/19890523elpmad_2/Tes «Dos peor que uno»] ''[[El País (España)|El País]]'' de 23/05/1989</ref> Xa en [[1988]] presentou problemas graves de saturación ante a incapacidade da [[Dirección Xeral de Aviación Civil de España|Dirección Xeral de Aviación Civil]] (quen entón xestionaba o aeroporto) para resolvela.<ref>[http://www.elpais.com/articulo/espana/Aviacion/Civil/reconoce/incapacidad/resolver/colapso/varios/aeropuertos/elpepiesp/19880809elpepinac_2/Tes «Aviación Civil reconoce su incapacidad para resolver el colapso de varios aeropuertos»] ''[[El País (España)|El País]]'' de 09/08/1988</ref> O debate vira en torno a dúas solucións distintas: ampliación das instalacións existentes, ou ben a construción dun novo aeroporto. Optouse pola primeira solución e en 1991 redáctase un Plan Director do aeroporto de Madrid-Barajas, cun Plan de Infraestruturas ata un horizonte de quince anos e un plan de acción inmediato para responder ás insuficiencias detectadas en 1990. En 1992, acórdase a ampliación do aeroporto co denominado «Plan Barajas», que recollía a primeira fase proposta polo Plan Director cun horizonte de capacidade para o ano 2010, e que incluía entre outras a construción dunha nova pista, unha nova torre de control, un novo edificio terminal, plataformas e sistemas de transporte. Nos [[Anos 1990|anos 90]] o aeroporto sofre máis ampliacións. En [[1994]] constrúese a terminal de carga, o edificio de interconexión entre a Terminal Internacional e a Terminal Nacional, e a reforma da torre de control. En [[1997]] inaugúrase o «Dique Norte», que é usado como terminal exclusivo de Iberia para voos [[Acordo de Schengen|Schengen]]. En [[1998]] inaugúrase a nova torre de control, de 71 m de altura, e en [[1999]] o novo «Dique Sur», que supón unha ampliación da terminal internacional. Por estas datas cámbiase a distribución das terminais: O dique sur e a maior parte da Terminal Internacional pasan a chamarse T1; o resto da Terminal Internacional e a Terminal Nacional denomínanse agora T2 e o dique norte denomínase T3. [[Ficheiro:Barajas pista.png|miniatura|200px|Configuración de pistas do aeroporto trala apertura da pista 18R-36L en [[1998]].]] O [[31 de outubro]] de [[1998]] inaugúrase a nova pista 18R-36L,<ref name="HISTORIA-BARAJAS"/> que substitúe á anterior 18-36, que queda fóra de servizo), de 4400 m de lonxitude x 60 de ancho, o que a converte na máis longa de Europa.<ref name="HISTORIA-BARAJAS"/> A pista entra en servizo real o [[5 de novembro]] dese ano.<ref>[http://www.elmundo.es/1998/11/05/madrid/05N0131.html «Barajas estrenó anoche la pista más larga de Europa»] ''[[El Mundo (España)|El Mundo]]'' de 5/11/1998</ref> En [[1999]] o [[Metro de Madrid]] enlaza o aeroporto con [[Estación de Mar de Cristal|Mar de Cristal]] a través da [[Liña 8 (Metro de Madrid)|Liña 8]], chegando a [[Estación de Nuevos Ministerios|Nuevos Ministerios]] en [[2002]]. Isto é o resultado dun vello proxecto anunciado desde 1989 de unir Barajas e o centro de Madrid cun tren de luxo,<ref>[http://www.elpais.com/articulo/madrid/Leguina/Barranco/anuncian/creacion/tren/lujo/Barajas/Nuevos/Ministerios/elpepiespmad/19890609elpmad_2/Tes «Leguina y Barranco anuncian la creación de un tren de lujo entre Barajas y Nuevos Ministerios»] ''[[El País (España)|El País]]'' de 09/06/1989</ref> que trala presión do empresariado madrileño converteuse nunha liña de metro convencional.<ref>[http://www.elpais.com/articulo/madrid/FERNANDEZ-TAPIAS/_FERNANDO_/VICEPRESIDENTE_REAL_MADRID/EMPRESARIO/MADRID/MADRID_/MUNICIPIO/CEIM/empresarios/proponen/amplie/metro/Barajas/elpepuespmad/19861210elpmad_9/Tes «Los empresarios proponen que se amplíe el 'metro' hasta Barajas»] ''[[El País (España)|El País]]'' de 10/12/1986</ref> === O "Plan Barajas" === No ano [[2000]], o aeroporto atópase ao bordo da saturación tras anos de intenso crecemento do tráfico que soporta. Nese ano iníciase a execución da ampliación do aeroporto, na forma dun macroproxecto coñecido como "''Plan Barajas''". O plan consistía basicamente en construír un edificio terminal, un edificio satélite dependente da nova terminal, dúas novas pistas (paralelas ás existentes nese momento), dúas grandes plataformas en torno aos novos edificios terminais, novos aparcadoiros e vías de acceso ao aeroporto, soterramento da [[M-111]] por baixo das pistas, un tren automático para a conexión entre o terminal e o satélite dentro dun túnel de servizos aeroportuarios, así como un sistema de tratamento automatizado de equipaxes nos novos terminais. Asociado levaba a ampliación da central eléctrica do aeroporto, o desvío do [[río Jarama]], rúas de rodadura nas novas infraestruturas, novas axudas á navegación aérea e unha nova torre de control.<ref>{{cita web|url=http://www.aena.es/csee/Satellite?cid=1074158814152&pagename=Microsite%2Fmicrosite&SMO=1&p=1071230761953&c=Microsite_FA&MO=1|título=Presentación del Plan Barajas|dataacceso=7 de maio de 2009|autor=Aeropuertos Españoles y Navegación Aérea, S.A. - AENA|lingua=es|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100404200934/http://www.aena.es/csee/Satellite?MO=1&SMO=1&c=Microsite_FA&cid=1074158814152&p=1071230761953&pagename=Microsite%2Fmicrosite|dataarquivo=04 de abril de 2010|urlmorta=yes}}</ref> '''Nova área terminal''': Consistiu na construción dos novos terminais T4 e o seu ''satélite'', a T4S, proxectadas polos arquitectos [[Antonio Lamela]] e [[Richard Rogers]] (gañador este último do [[Premio Stirling]] de [[2006]]<ref>{{cita web|url=http://www.elperiodico.com/default.asp?idpublicacio_PK=46&idioma=CAS&idnoticia_PK=347821&idseccio_PK=1021|título=La nueva terminal de Barajas gana el prestigioso premio Stirling de arquitectura|dataacceso=7 de maio de 2009|autor=[[El Periódico de Catalunya]]|data=15 de outubro de 2006|lingua=español}}</ref> por este proxecto), e os enxeñeiros Carillion (ganadores do Premio IStructE de Estruturas Comerciais de 2006 por este proxecto)<ref>{{cita web|url=http://carillionplc.com/news/news_story.asp?id=429|título=TPS expertise recognised at Madrid Terminal 4|dataacceso=7 de maio de 2009|idioma=inglés|cita=TPS has won a prestigious award for its role in the Terminal 4 project at Barajas Airport in Madrid. It received the IStructE (Institution of Structural Engineering) Award for commercial or retail structures during a ceremony at the East Wintergarden in Canary Wharf|data-arquivo=17 de xaneiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090117011740/http://carillionplc.com/news/news_story.asp?id=429|url-morta=yes}}.</ref> foi construído por [[Ferrovial]].<ref>{{cita web|url=http://www.ferrovial.com/en/index.asp?MP=21&MS=594&MN=5|título=Grupo Ferrovial. History 200-2004|dataacceso=7 de maio de 2009|idioma=inglés|cita=On 3 April 2000, the Ferrovial-Agromán joint venture officially obtained a contract worth 104 billion pesetas to build the new terminal at Madrid Barajas Airport|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090207212950/http://www.ferrovial.com/en/index.asp?MP=21&MS=594&MN=5|dataarquivo=07 de febreiro de 2009|urlmorta=yes}}.</ref> Inclúe un sistema automatizado de tratamento de equipaxes, un tren subterráneo para o traslado de pasaxeiros, equipaxes e equipos aeroportuarios entre o terminal e o seu satélite. A Terminal 4 conta con 470.000 m², 38 posicións de contacto e capacidade para 35 millóns de pasaxeiros ao ano, mentres que o edificio satélite conta con 290.000 m², 26 posicións de contacto e capacidade para 15 millóns de pasaxeiros ao ano.<ref name="HISTORIA-BARAJAS"/> Ambos edificios están separados 2'5&nbsp;km. '''Novas pistas''': Construíronse dúas novas pistas paralelas ás existentes, que se denominaron 15L/33R (na actualidade 14L/32R) e 18L/36R, co que se conseguiu incrementar a capacidade do campo de voos ata 120 operacións á hora.<ref name="HISTORIA-BARAJAS"/> No ano [[2002]], inaugúranse os servizos de facturación na estación de [[Metro de Madrid|metro]] de [[Nuevos Ministerios (Metro de Madrid)|Nuevos Ministerios]],<ref name="Vía Libre">''[http://www.vialibre-ffe.com/hemeroteca/454/revista/actualidad/actualidad1.htm Inaugurado el intercambiador de Nuevos Ministerios en Madrid con servicio directo de metro al aeropuerto] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927233708/http://www.vialibre-ffe.com/hemeroteca/454/revista/actualidad/actualidad1.htm |date=27 de setembro de 2007 }}'', Vía Libre, N° 454, xuño de 2002</ref> no corazón do centro financeiro da cidade ([[AZCA]]) e a pouca distancia do centro histórico (apenas un par de paradas en metro); este servizo foi clausurado en 2005.<ref name="ABC SEPLA">{{cita web|url=http://www.sepla.es/news/archives/010026.php|título=Las aerolíneas descartan retomar la facturación en Nuevos Ministerios|dataacceso=7 de maio de 2009|autor=[[ABC (xornal)|ABC]] (copia del original en [[SEPLA]])|data=24 de xullo de 2007|lingua=español}}</ref> Era un complemento á [[Liña 8 (Metro de Madrid)|liña 8 do metro]]. As novas terminais e as pistas complétanse en [[2004]], pero atrasos administrativos e de equipamento, así como a polémica sobre a redistribución das terminais provocan que non entren en servizo ata o [[5 de febreiro]] de [[2006]].<ref name="INAUGURACIÓN">{{cita web|url=http://www.elpais.com/articulo/espana/gran/Barajas/inaugura/hoy/aumenta/capacidad/aeroportuaria/Madrid/elpporesp/20060204elpepinac_12/Tes|título=El 'gran Barajas' que se inaugura hoy aumenta en un 50% la capacidad aeroportuaria de Madrid|dataacceso=7 de maio de 2009|autor=N. Junquera, N. Tesón en [[El País (España)|El País]]|data=4 de febreiro de 2006|lingua=es}}</ref> [[Ficheiro:Aeropuerto de Madrid-Barajas - Exterior 04.jpg|miniatura|Vista nocturna]] En outubro de 2006 saíu a concurso o proxecto para construír unha liña de [[Cercanías Renfe]] que unise o aeroporto coas estacións de [[Estación de Chamartín|Chamartín]] e con ela a de [[Estación de Atocha-Cercanías|Atocha-Cercanías]] con data de terminación inicialmente prevista para 2009 (en 2010 a previsión é de inaugurarse en 2011).<ref>{{cita web|url=http://terranoticias.terra.es/articulo/html/av22147344.htm|título=Cercanías que unirá Chamartín y aeropuerto Barajas funcionará en 2010|dataacceso=7 de maio de 2009|autor=[[Agencia EFE|EFE]] en [[Terra Networks|Actualidad terra]]|data=27 de decembro de 2007|lingua=es|data-arquivo=19 de xuño de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100619045130/http://terranoticias.terra.es/articulo/html/av22147344.htm|url-morta=yes}}</ref> Con esta nova ampliación, Madrid-Barajas alcanza unha capacidade máxima de 70 millóns de pasaxeiros anuais, unha superficie dispoñible en terminais de 940.000 m², 104 posicións de estacionamento de contacto para aeronaves e de 21.800 prazas de aparcadoiro.<ref name="HISTORIA-BARAJAS"/> En [[2007]], o aeroporto cruzou a barreira dos 50 millóns de pasaxeiros que viaxaron a través del. A cifra concreta foi de 52&nbsp;143&nbsp;275 persoas. === Historia recente === {{Véxase tamén|Atentado da T4}} [[Ficheiro:Atentado ETA Barajas.jpg|miniatura|Columna de fume no aeroporto trala explosión dun [[coche-bomba]] o [[30 de decembro]] de [[2006]].]] O [[30 de decembro]] de [[2006]] houbo un atentado terrorista en Barajas. Unha furgoneta bomba estalou no módulo D do estacionamento da T4, causando o colapso de devandito módulo e innumerables danos materiais, así como unha vintena de feridos e dous mortos, Carlos Alonso Palate e Diego Armando Estacio, ambos de orixe ecuatoriano. O atentado foi reivindicado polo grupo [[terrorista]] [[ETA]]. O aeroporto foi elixido ''mellor aeroporto do ano 2008'' polos lectores da revista Condé Nast Traveller<ref>{{cita web|url=http://cntraveller.com/ReadersAwards/2008/Airports/|título=Readers' Travel Awards 2008 - Airports|dataacceso=23 de maio de 2009|autor=CondéNet UK Ltd|data=2009|lingua=inglés|cita=Singapore and Madrid have the cleanest airports in the world (both 93.33), but the new terminal at Madrid Barajas helped it edge ahead for design/layout (91.25)|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20091016014309/http://www.cntraveller.com/ReadersAwards/2008/Airports/|dataarquivo=16 de outubro de 2009|urlmorta=yes}}</ref> O [[9 de xaneiro]] de [[2009]] o aeroporto tivo que ser pechado durante 5 horas a consecuencia da neve caída esa mañá.<ref>{{cita web|url=http://avion.microsiervos.com/aeropuertos/madrid-barajas-cerrado-cinco-horas-por-nevada.html|título=El aeropuerto de Madrid - Barajas cerrado cinco horas por una fuerte nevada|dataacceso=7 de maio de 2009|autor=Avion Revue - Microsiervos|data=9 de enero de 2009|idioma=español|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090201084514/http://avion.microsiervos.com/aeropuertos/madrid-barajas-cerrado-cinco-horas-por-nevada.html|dataarquivo=01 de febreiro de 2009|urlmorta=yes}}</ref> Aos problemas causados pola neve sumáronse os conflitos laborais dos pilotos da compañía [[Iberia L.A.E.|Iberia]] e a dos controladores de [[AENA]], causando certo caos durante varios días no aeroporto. === Cambio de nome en 2014 === O [[24 de marzo]] de [[2014]] o [[Ministerio de Fomento de España|Ministerio de Fomento]] anuncia usando unha nota de prensa que proximamente aprobará unha orde ministerial<ref name="ASUAREZ-MFOM">{{Cita novas|título=El aeropuerto de Madrid- Barajas pasará a denominarse Adolfo Suárez Madrid- Barajas|url=https://www.fomento.gob.es/MFOM/LANG_CASTELLANO/GABINETE_COMUNICACION/NOTICIAS1/2014/MARZO/140324-04.htm|editorial=Ministerio de Fomento de España|data=24 de marzo de 2014|dataacceso=24 de marzo de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140324171225/https://www.fomento.gob.es/MFOM/LANG_CASTELLANO/GABINETE_COMUNICACION/NOTICIAS1/2014/MARZO/140324-04.htm|dataarquivo=24 de marzo de 2014|urlmorta=yes}}</ref> coa que o aeroporto pasará a chamarse ''Aeroporto Adolfo Suárez Madrid-Barajas'', indicando tamén que se trata dunha iniciativa do presidente do Goberno, [[Mariano Rajoy]]. O renomeamento busca homenaxear a [[Adolfo Suárez González]], primeiro presidente do goberno de España trala restauración da democrática que seguiu a 40 anos de [[Franquismo|ditadura franquista]], e amplamente recoñecido como un dos principais artífices da [[Transición Española]]<ref>{{Cita novas|título=Presidente de la Transición|url=http://politica.elpais.com/politica/2014/03/23/actualidad/1395610122_813041.html|editorial=El País|data=24 de marzo de 2014|dataacceso=24 de marzo de 2014}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Adolfo Suarez, artisan de la transition post-franquiste, est mort|url=http://www.lemonde.fr/disparitions/article/2014/03/23/adolfo-suarez-artisan-de-la-transition-post-franquiste-est-mort_4388007_3382.html|editorial=Le Monde|data=23 de marzo de 2014|dataacceso=24 de marzo de 2014}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Murió Adolfo Suárez, el piloto de la Transición española|url=http://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2014/03/140322_obituario_espana_adolfo_suarez_lav.shtmlm|editorial=BBC|data=23 de marzo de 2014|dataacceso=24 de marzo de 2014|data-arquivo=25 de setembro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190925073617/https://www.bbc.com/mundo/noticias/2014/03/140322_obituario_espana_adolfo_suarez_lav.shtmlm|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|título=España llora a Adolfo Suárez, el hombre de la Transición|url=http://www.lavanguardia.com/politica/20140323/54404358605/espana-llora-adolfo-suarez-transicion.html|editorial=BBC|data=23 de marzo de 2014|dataacceso=24 de marzo de 2014}}</ref><ref>{{Cita novas|título=El último adiós a Adolfo Suárez, el piloto de la transición|url=http://www.lavozdegalicia.es/noticia/politica/2014/03/24/ultimo-adios-presidente-transicion-adolfo-suarez-capilla-ardiente-congreso/00031395647694694667487.htm|editorial=BBC|data=23 de marzo de 2014|dataacceso=24 de marzo de 2014}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Muere Adolfo Suárez, el presidente de la Transición|url=http://www.elmundo.es/espana/2014/03/23/532eecdf268e3e791e8b456d.html|editorial=BBC|data=23 de marzo de 2014|dataacceso=24 de marzo de 2014}}</ref>. == Aeroliñas e destinos == {{Artigo principal|Aeroliñas e destinos do Aeroporto de Madrid-Barajas}} {{Artigo principal|Aeroliñas, terminais e destinos do Aeroporto de Madrid-Barajas}} As principais aeroliñas do aeroporto son [[Iberia LAE|Iberia]] e [[Air Europa]]. Madrid-Barajas é o aeroporto europeo con máis voos con [[Latinoamérica]], ten enlaces frecuentes con case todos os aeroportos españois e posúe boas conexións coas capitais europeas, ademais de ter algunhas conexións de menor importancia con África, Asia e Norteamérica.<ref>[http://www.aena.es/ AENA] Aeropuertos Españoles y Navegación Aérea</ref> ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list |[[Aegean Airlines]] | [[Aeroporto de Atenas|Atenas]] <!-- --> |[[Aer Lingus]] | [[Aeroporto de Dublín|Dublín]] <!-- --> |[[Aeroflot]] | [[Aeroporto de Moscova-Sheremetyevo|Moscova-Sheremetyevo]] <!-- --> |[[Aerolíneas Argentinas]] | [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]] <!-- --> |[[Aeroméxico]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> |[[airBaltic]] |'''Estacional:''' [[Aeroporto de Riga|Riga]] <!-- --> |[[Air Algérie]] | [[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]] <!-- --> |[[Air Arabia Maroc]] | [[Aeroporto de Tánxer-Ibn Battuta|Tánxer]] <!-- --> |[[Air Canada]] | [[Aeroporto de Toronto-Pearson|Toronto-Pearson]] <!-- --> |[[Air China]] | [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]] <!-- --> |[[Air Europa]] | [[Aeroporto da Coruña|A Coruña]], [[Aeroporto de Alacant|Alacant]], [[Aeroporto de Almería|Almería]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto Silvio Pettirossi|Asunción]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Bilbao|Bilbao]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto Ingeniero Ambrosio Taravella|Córdoba]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto José Joaquín de Olmedo|Guayaquil]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Lanzarote|Lanzarote]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Carrasco|Montevideo]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[París-Orly]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto de Recife|Recife]],<ref>{{cita web|título=Air Europa conectará a partir de diciembre Madrid y la ciudad brasileña de Recife|url=https://okdiario.com/economia/empresas/2017/09/08/air-europa-conectara-partir-diciembre-madrid-ciudad-brasilen%CC%83a-recife-1303844|editor=OK diario|dataacceso=7 de marzo de 2018}}</ref> [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto International de Salvador|Salvador da Baía]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]], [[Aeroporto Viru Viru|Santa Cruz de la Sierra-Viru Viru]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de Sevilla|Sevilla]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto de Tenerife Norte|Tenerife-Norte]], [[Aeroporto de Vigo|Vigo]], [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeropuerto Internacional de Funafuti]]<ref>{{cita web|título=Air Europa revises planned Boston service in S17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270859/air-europa-revises-planned-boston-service-in-s17/|editor=Routes Online|dataacceso=7 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Air Europa]]<br/>operado por [[Privilege Style]] | [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto de Sá Carneiro|Porto]] <!-- --> |[[Air Europa]]<br/>operado por [[Swiftair]] | [[Aeroporto de Bilbao|Bilbao]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Valencia|Valencia]], [[Aeroporto de Vigo|Vigo]] <!-- --> |[[Air France]] | [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[Air India]] | [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]] <!-- --> |[[Air Moldova]] | [[Aeroporto de Chișinău|Chișinău]] <!-- --> |[[Air Transat]] |'''Estacional:''' [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]] <!-- --> |[[Alitalia]] | [[Roma-Fiumicino]] <!-- --> |[[American Airlines]] | [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]] <!-- --> |[[Avianca]] | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Alfonso Bonilla Aragón|Cali]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín]] <!-- --> |[[Beijing Capital Airlines]] | [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]] <!-- --> |[[Blue Air]] | [[Aeroporto de Bacău-George Enescu|Bacău]], [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Turín|Turín]] <!-- --> |[[Boliviana de Aviación]] | [[Aeroporto Viru Viru|Santa Cruz de la Sierra-Viru Viru]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Jorge Wilstermann|Cochabamba]] <!-- --> |[[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> |[[Brussels Airlines]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <!-- --> |[[Bulgaria Air]] | [[Aeroporto de Sofía|Sofía]] <!-- --> |[[Cathay Pacific]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> |{{nowrap|[[Ceiba Intercontinental Airlines]]}}<br/>operado por [[White Airways]]| [[Aeroporto de Malabo-Santa Isabel|Malabo]] <!-- --> |[[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] <!-- --> |[[Cobalt Air]] | [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]] <!-- --> |[[Cubana de Aviación]] | [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Santiago de Cuba|Santiago de Cuba]] <!-- --> |[[Czech Airlines]] | [[Aeroporto de Praga|Praga]] <!-- --> |[[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]] <!-- --> |[[easyJet]] | [[Aeroporto de Bristol|Bristol]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto de Liverpool-John Lennon|Liverpool]], [[Londres-Gatwick]], [[Londres-Luton]], [[Aeroporto de Lión-Saint Exupéry|Lión]], [[Milán-Malpensa]], [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[easyJet Switzerland]] | [[Aeroporto de Basilea-Mulhouse-Friburgo|Basilea/Mulhouse]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]] <!-- --> |[[EgyptAir]] | [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]] <!-- --> |[[El Al]] | [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> |[[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> |[[Ethiopian Airlines]] | [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]] <!-- --> |[[Etihad Airways]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] <!-- --> |[[Eurowings]] | [[Aeroporto de Viena|Viena]] <!-- --> |[[Evelop Airlines]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam|Mauricio]] <!-- --> |[[Finnair]] | [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]] <!-- --> |[[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] | [[Aeroporto da Coruña|A Coruña]], [[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Basilea-Mulhouse-Friburgo|Basilea/Mulhouse]], [[Aeroporto de Bilbao|Bilbao]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]], [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto de Casablanca-Mohammed V|Casablanca]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dakar-Léopold Sédar Senghor|Dakar]], [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]], [[Aeroporto de Florencia|Florencia]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]], [[Aeroporto de Granada|Granada]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto de Hamburgo|Hamburgo]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Xerez da Fronteira|Xerez da Fronteira]], [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-OR Tambo]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto de Malabo-Santa Isabel|Malabo]], [[Aeroporto de Marrakech-Menara|Marrakech]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Milán-Linate|Milán-Linate]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Carrasco|Montevideo]], [[Aeroporto de Moscova-Domodedovo|Moscova–Domodedovo]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Orán-Es Sénia|Orán]], [[Aeroporto de Asturias|Oviedo]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[París-Orly]], [[Aeroporto de Praga|Praga]], [[Aeroporto Internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]], [[Aeroporto de Santander|Santander]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto de Venecia|Venecia]], [[Aeroporto de Viena|Viena]], [[Aeroporto de Vigo|Vigo]], [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <br />'''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Dubrovnik|Dubrovnik]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto de Zagreb|Zagreb]] <!-- --> |[[Iberia Express]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Berlín-Tegel]], [[Aeroporto de Bordeos-Mérignac|Bordeos]], [[Aeroporto de Birmingham|Birmingham]], [[Copenhague–Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de La Palma|La Palma]], [[Aeroporto de Lanzarote|Lanzarote]], [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Lión-Saint Exupéry|Lión]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]], [[Aeroporto de Nantes Atlantique|Nantes]], [[Aeroporto de Nápoles-Capodichino|Nápoles]], [[Aeroporto de Niza-Costa Azul|Niza]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Rennes|Rennes]], [[Aeroporto de Santiago de Compostela|Santiago de Compostela]], [[Aeroporto de Tenerife Norte|Tenerife-Norte]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]], [[Aeroporto de Sevilla|Sevilla]], [[Aeroporto de Stuttgart|Stuttgart]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Cagliari-Elmas|Cagliari]],<ref>{{cita web|título=Nuestros destinos 2018|url=https://www.iberiaexpress.com/informacion-general/iberia-express/destinos|editor=Iberia Express|dataacceso=15 de maio de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Cardiff|Cardiff]], [[Aeroporto de Cork|Cork]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Cracovia-Xoán Paulo II|Cracovia]], [[Aeroporto de Malta|Malta]], [[Aeroporto de Menorca|Menorca]], [[Oslo-Gardermoen]], [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]], [[Aeroporto de Santorini (Thira)|Santorini]], [[Aeroporto de Tolosa-Blagnac|Tolosa]] (comeza en outubro de 2017) <!-- --> |Iberia Regional<br/>{{nowrap|operado por [[Air Nostrum]]}} | [[Aeroporto de Alacante|Alacant]], [[Aeroporto de Almería|Almería]], [[Aeroporto de Badaxoz|Badaxoz-Mérida]], [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Aeroporto de Bordeos-Mérignac|Bordeos]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Granada|Granada]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Xerez da Fronteira|Xerez da Fronteira]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto de Logroño-Agoncillo|Logroño]], [[Aeroporto de Lión-Saint Exupéry|Lión]], [[Aeroporto de Marrakech-Menara|Marrakech]], [[Aeroporto de Marsella-Provenza|Marsella]], [[Aeroporto de Melilla|Melilla]], [[Aeroporto de Menorca|Menorca]], [[Aeroporto de Murcia-San Javier|Murcia]], [[Aeroporto de Nantes Atlantique|Nantes]], [[Aeroporto de Niza-Costa Azul|Niza]], [[Aeroporto de Asturias|Oviedo]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Pamplona|Pamplona]], [[Aeroporto de Sá Carneiro|Porto]], [[Aeroporto de San Sebastián|San Sebastián]], [[Aeroporto de Santander|Santander]], [[Aeroporto de Estrasburgo|Estrasburgo]], [[Aeroporto de Tánxer-Ibn Battuta|Tánxer]], [[Aeroporto de Tolosa-Blagnac|Tolosa]], [[Aeroporto de Turín|Turín]], [[Aeroporto de Valencia|Valencia]], [[Aeroporto de Vigo|Vigo]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Biarritz-Pays Basque|Biarritz]], [[Aeroporto de Faro|Faro]], [[Aeroporto da Madeira|Funchal]], [[Aeroporto de Malta|Malta]], [[Aeroporto de Olbia-Costa Smeralda|Olbia]], [[Aeroporto de Perpiñán-Rivesaltes|Perpignan]], [[Aeroporto de Split|Split]] <!-- --> |[[Icelandair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> | [[Israir Airlines]] | [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> |[[KLM]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> |[[Korean Air]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[LATAM Brasil]] | [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]] <!-- --> |[[LATAM Chile]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] <!-- --> |[[LATAM Ecuador]] | [[Aeroporto José Joaquín de Olmedo|Guayaquil]] <!-- --> |[[LATAM Perú]] | [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> |[[LOT Polish Airlines]] | [[Varsovia-Chopin]] <!-- --> |[[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> |[[Luxair]] | [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]] <!-- --> |[[Meridiana]] | [[Aeroporto de Nápoles-Capodichino|Nápoles]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Olbia-Costa Smeralda|Olbia]] <!-- --> |[[Norwegian Air Shuttle]]<br/>{{nowrap|operado por [[Norwegian Air International]]}}| [[Copenhague –Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]], [[Londres-Gatwick]], [[Oslo-Gardermoen]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Aeroporto de Tenerife Norte|Tenerife-Norte]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Catania-Fontanarossa|Catania]], [[Aeroporto de Dubrovnik|Dubrovnik]], [[Gotemburgo-Landvetter|Gotemburgo]], [[Aeroporto de Malta|Malta]], [[Aeroporto de Marrakech-Menara|Marrakesh]], [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]], [[Varsovia-Chopin]] <!-- --> |[[Pegasus Airlines]]| [[Aeroporto de Istanbul-Sabiha Gökçen|Istanbul-Sabiha Gökçen]] <!-- --> |[[Plus Ultra Líneas Aéreas]] | [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]],<ref>{{cita web|título=Plus Ultra Líneas Aéreas volará a Chile desde el 15 junio con precios desde 703 euros|url=http://www.ociolatino.com/2017/02/plus-ultra-lineas-aereas-volara-a-chile-desde-el-15-junio-con-precios-desde-703-euros.html|editor=Ocio Latino|dataacceso=15 de maio de 2018}}</ref> [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]] <!-- --> |[[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> |[[Royal Air Maroc]] | [[Aeroporto de Casablanca-Mohammed V|Casablanca]] <!-- --> |[[Royal Jordanian]] | [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]] <!-- --> |[[Ryanair]] | [[Aeroporto de Bari-Palese|Bari]] (reanúdase en outubro de 2017),<ref name="ryr2017">{{Cita web |url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271685/ryanair-w17-new-routes-as-of-05mar17/?highlight=ryanair |title=Ryanair W17 new routes as of 05MAR17 |publisher=Routes Online |accessdate=6 March 2017}}</ref> [[Aeroporto de Beauvais-Tillé|Beauvais]], [[Aeroporto de Bérgamo-Orio al Serio|Bérgamo]], [[Berlín-Schönefeld]], [[Aeroporto de Birmingham|Birmingham]], [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Aeroporto de Bratislava-Milan Rastislav Štefánik|Bratislava]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto de Cagliari-Elmas|Cagliari]], [[Aeroporto de Catania-Fontanarossa|Catania]], [[Aeroporto de Bruxelas Sur-Charleroi|Charleroi]], [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia /Bonn]], [[Copenhague –Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Eindhoven|Eindhoven]], [[Aeroporto de Fez-Saïss|Fez]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Glasgow|Glasgow]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="ryr2017"/> [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Hamburgo|Hamburgo]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Cracovia-Xoán Paulo II|Cracovia]], [[Aeroporto de Lanzarote|Lanzarote]], [[Aeroporto de Lamezia Terme|Lamezia Terme]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Aeroporto de Malta|Malta]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]], [[Aeroporto de Marrakech-Menara|Marrakech]], [[Aeroporto de Marsella-Provenza|Marsella]], [[Aeroporto de Nápoles-Capodichino|Nápoles]], [[Aeroporto de Newcastle|Newcastle upon Tyne]], [[Aeroporto de Nürnberg|Nürnberg]], [[Aeroporto de Palermo-Punta Raisi|Palermo]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Pisa-Galileo Galilei|Pisa]], [[Aeroporto de Sá Carneiro|Porto]], [[Aeroporto de Poznań-Ławica|Poznań]] (reanúdase en outubro de 2017), [[Aeroporto de Praga|Praga]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="ryr2017"/> [[Aeroporto de Rabat-Salé|Rabat]], [[Aeroporto de Roma-Ciampino|Roma-Ciampino]], [[Aeroporto de Santiago de Compostela|Santiago de Compostela]], [[Aeroporto de Sofía|Sofía]], [[Aeroporto de Tánxer-Ibn Battuta|Tánxer]], [[Aeroporto de Tenerife Norte|Tenerife-Norte]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]], [[Aeroporto de Tolosa-Blagnac|Tolosa]], [[Aeroporto de Verona-Villafranca|Verona]], [[Aeroporto de Vilnius|Vilnius]], [[Aeroporto de Varsovia-Modlin|Varsovia-Modlin]], [[Aeroporto de Wrocław-Copérnico|Wrocław]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Menorca|Menorca]] <!-- --> |[[Saudia]] | [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]] <!-- --> |{{nowrap|[[Swiss International Air Lines]]}} | [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]], [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> |[[TAP Portugal]] | [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto de Sá Carneiro|Porto]] <!-- --> |[[TAP Portugal]]<br/>{{nowrap|operado por [[TAP Express]]}} | [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]] <!-- --> |[[TAROM]] | [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Iași|Iași]] <!-- --> |[[Transavia France]] | [[París-Orly]] <!-- --> |[[Tunisair]] | [[Aeroporto de Tunes-Cartago|Tunes]] <!-- --> |[[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> |[[Ukraine International Airlines]] | [[Aeroporto de Kíiv-Boryspil|Kíiv-Boryspil]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Lviv|Lviv]] <!-- --> |[[United Airlines]] | [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]] <!-- --> |[[Volotea]] | [[Aeroporto de Bordeos-Mérignac|Bordeos]], [[Aeroporto de Nantes-Atlantique|Nantes]] <!-- --> |[[Vueling]] | [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Florencia|Florencia]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Roma-Fiumicino]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Menorca|Menorca]] <!-- --> |[[Wamos Air]] |[[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]],<ref>{{Cita novas| title=Wamos Air confirma vuelos directos entre Guatemala y Madrid| url=http://www.perspectiva.com.gt/noticias/wamos-air-confirma-vuelos-directos-entre-guatemala-y-madrid/| date=22 February 2017| work=Perspectiva| trans_title=Wamos Air confirms direct flights between Guatemala and Madrid| accessdate=30 June 2017| urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170825232828/http://www.perspectiva.com.gt/noticias/wamos-air-confirma-vuelos-directos-entre-guatemala-y-madrid/| dataarquivo=25 de agosto de 2017| urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto Juan Gualberto Gómez|Varadero]]<br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]], [[Aeroporto de Malmö|Malmö]], [[Aeroporto Viru Viru|Santa Cruz de la Sierra-Viru Viru]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]], [[Aeroporto de Talín|Talín]], [[Aeroporto de Trondheim|Trondheim]]<br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Miami|Miami]] <!-- --> |[[Wizz Air]] | [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto de Cluj-Napoca|Cluj-Napoca]], [[Aeroporto de Craiova|Craiova]], [[Aeroporto de Sibiu|Sibiu]], [[Aeroporto de Sofía|Sofía]], [[Aeroporto de Târgu Mureș|Târgu Mureș]], [[Aeroporto de Timișoara-Traian Vuia|Timișoara]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[ASL Airlines Belgium]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Liexa|Liexa]] <!-- --> |[[Atlantic Airlines (Reino Unido)|Atlantic Airlines]] | [[Aeroporto de Liexa|Liexa]] <!-- --> |[[Cygnus Air]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Tenerife Norte|Tenerife-Norte]] <!-- --> |[[DHL Aviation]] | [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Casablanca-Mohammed V|Casablanca]], [[Copenhague –Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de East Midlands|East Midlands]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Milán-Malpensa]], [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[Emirates Sky Cargo]] | [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[European Air Transport Leipzig]]}} | [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]] <!-- --> |[[FedEx Feeder]]<br/>{{nowrap|operado por [[ASL Airlines Ireland]]}} | [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[MASkargo]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur–International]] <!-- --> |[[Qatar Airways Cargo]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> |[[Swiftair]] | [[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Bilbao|Bilbao]] [[Aeroporto de Casablanca-Mohammed V|Casablanca]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Aeroporto de Tenerife Norte|Tenerife-Norte]]<ref>{{Cita web| url=http://www.swiftair.com/servicios_en/rutas.html| title=Routes| publisher=Swiftair| accessdate=30 June 2017| urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150423142910/http://www.swiftair.com/servicios_en/rutas.html| dataarquivo=23 de abril de 2015| urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> |[[Turkish Airlines Cargo]] | [[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]], [[Aeroporto de Belgrado-Nikola Tesla|Belgrado]], [[Aeroporto de Casablanca-Mohammed V|Casablanca]], [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> |[[UPS Airlines]] | [[Aeroporto de Casablanca-Mohammed V|Casablanca]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Londres-Stansted]] <!-- --> }} == Accidentes e incidentes notables == * O [[30 de setembro]] de [[1972]], o [[Douglas C-47]] da compañía [[Spantax]] de matrícula EC-AQE estrelouse durante a engalaxe, durante un voo de adestramento. Morreu 1 dos 6 ocupantes do avión.<ref>{{cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19720930-0|título=ASN Aircraft accident Douglas C-47B-1-DK EC-AQE Madrid-Barajas Airport (MAD)|dataacceso=23 de maio de 2009|autor=Aviation Safety Network|data=2009|lingua=inglés}}</ref> * O [[27 de novembro]] de [[1983]], o [[Boeing 747|B-747-200]] HK-2910 de [[Avianca]], que operaba o voo AV 011 procedente de [[Aeroporto de París-Charles de Gaulle|París]],<ref>{{Cita web |url=http://www.fomento.es/MFOM/LANG_CASTELLANO/DIRECCIONES_GENERALES/ORGANOS_COLEGIADOS/CIAIAC/PUBLICACIONES/HISTORICOS/AVIANCA/avianca_1_1.htm |título=''Reseña del vuelo''. Ministerio de Fomento |data-acceso=24 de marzo de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100918130554/http://www.fomento.es/MFOM/LANG_CASTELLANO/DIRECCIONES_GENERALES/ORGANOS_COLEGIADOS/CIAIAC/PUBLICACIONES/HISTORICOS/AVIANCA/avianca_1_1.htm |dataarquivo=18 de setembro de 2010 |urlmorta=yes }}</ref> estrelouse en [[Mejorada del Campo]] durante as manobras de aproximación para aterrar no aeroporto. O avión chocou contra un outeiro e quedou partido en 5 anacos. Só 11 dos 169 pasaxeiros sobreviviron, e non houbo superviventes entre os 23 tripulantes.<ref>{{cita web|url=http://www.fomento.es/MFOM/LANG_CASTELLANO/DIRECCIONES_GENERALES/ORGANOS_COLEGIADOS/CIAIAC/PUBLICACIONES/HISTORICOS/AVIANCA/avianca_1_2.htm|título=A-042/1983 Informe Técnico del Accidente Sufrido por la Aeronave Boeing 747-283B, Matrícula HK-2910, a 12 KM. del Aeropuerto de Madrid-Barajas el día 27 de noviembre de 1983, "Lesiones a personas"|dataacceso=7 de maio de 2009|autor=Comisión de Investigación de Accidentes e Incidentes de Aviación Civil|data=1983|lingua=español|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090212134100/http://fomento.es/MFOM/LANG_CASTELLANO/DIRECCIONES_GENERALES/ORGANOS_COLEGIADOS/CIAIAC/PUBLICACIONES/HISTORICOS/AVIANCA/avianca_1_2.htm|dataarquivo=12 de febreiro de 2009|urlmorta=yes}}</ref> : {{Artigo principal|Voo 11 de Avianca}} * O [[7 de decembro]] de [[1983]] o [[Boeing 727]] EC-CFJ que operaba o voo IB 350 de [[Iberia LAE|Iberia]] con destino [[Aeroporto de Roma-Fiumicino|Roma-Fiumicino]] colidiu durante a engalaxe co [[DC-9]] EC-CGS de [[Aviaco]] que operaba o voo AO 134 con destino [[Aeroporto de Santander|Santander]]. O DC9 de Aviaco entrara por equivocación na pista mentres o voo de Iberia estaba engalando. No voo de Iberia viaxaban 93 persoas das que 51 faleceron. Non houbo superviventes entre as 42 persoas do avión de Aviaco. : {{Artigo principal|Colisión de 1983 en Barajas}} * O [[20 de agosto]] de [[2008]] ás 14:25 h, o voo JK 5022 de [[Spanair]] (operado por un [[McDonnell Douglas MD-82|MD-82]]) con destino [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]] estrelouse durante a manobra de engalaxe. A aeronave ía case chea, con 166 pasaxeiros e 6 tripulantes a bordo. De feito, só 11 asentos, dos 175 que constituían a configuración total do Sunbreeze,<ref>{{cita web|url=http://www.elmundo.es/elmundo/2008/graficos/ago/s3/sunbreeze.html|título=Anatomía del Sunbreeze|dataacceso=7 de maio de 2009|autor=[[El Mundo (España)|El Mundo]]|idioma=español}}</ref> quedaron baleiros.<ref>{{cita web|url=http://www.elpais.com/graficos/sociedad/Tragedia/Barajas/elpgra/20080820elpepusoc_1/Ges/|título=Accidente aéreo en Barajas|dataacceso=7 de maio de 2009|autor=Matías Guadalupe Cruz en [[El País (España)|El País]]|data=19 de setembro de 2009|lingua=español}}</ref> Houbo 154 falecidos e 18 superviventes, todos eles feridos. : {{Artigo principal|Voo 5022 de Spanair}} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.aena-aeropuertos.es/csee/Satellite/Aeropuerto-Madrid-Barajas/es/ Sitio web en aena.es] {{es}} * [http://www.aena.es/csee/Satellite/navegacion-aerea/es/Page/1078418725163/?other=1083158950596&other2=1083857758835 AIP de aeroporto Madrid-Barajas] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140324201755/http://www.aena.es/csee/Satellite/navegacion-aerea/es/Page/1078418725163/?other=1083158950596&other2=1083857758835 |date=24 de marzo de 2014 }} {{es}} * [http://www.boe.es/boe/dias/1999/12/16/pdfs/A44340-44342.pdf Plan Director do Aeroporto de Madrid-Barajas] en www.boe.es * [http://www.richardrogers.co.uk/render.aspx?siteID=1&navIDs=1,4,24,296,1035 Páxina sobre a Terminal 4 do estudio de arquitectos autor do proxecto] {{en}} * [http://urbancidades.wordpress.com/2009/03/26/aeropuerto-de-madrid-en-el-termino-de-barajas-1931/ Orixes do Aeroporto de Barajas en 1931] {{es}} {{Aeroportos de España}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da Comunidade de Madrid|Madrid-Barajas]] [[Categoría:Transporte en Madrid]] |} 96nyr3kb5uzu5fjqsza0s37n4nuv9d1 0 91166 6149130 6106942 2022-08-03T05:09:07Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{calendarios do mundo}} O ano '''2011''' ('''MMXI''') comezou en sábado no [[calendario gregoriano]]. == Acontecementos == === Xaneiro === [[Ficheiro:Posse Dilma 2010 8.jpg|miniatura|Toma de posesión de [[Dilma Rousseff]] en [[Brasilia]].]] [[Ficheiro:Caravane de la libération 4.jpg|miniatura|[[Revolución dos Xasmíns]] en [[Tunisia]].]] [[Ficheiro:Hosni Mubarak facing the Tunisia domino effect.png|miniatura|Caricatura do [[efecto dominó]] creado pola Crise Política de Tunisia no mundo árabe.]] * [[1 de xaneiro]] ** Comeza a presidencia [[Hungría|húngara]] da Presidencia do [[Consello da Unión Europea]].<ref>{{Cita web|título=Comienza el semestre de presidencia húngara de la UE en medio de fuertes críticas|url=https://www.20minutos.es/noticia/921709/0/hungria/presidencia/ue/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-01-06|data-acceso=2019-02-12|lingua=es|apelidos=}}</ref> ** [[Estonia]] únese á [[Eurozona]], adoptando así o [[euro]] como moeda oficial.<ref>{{cita web|url=http://www.estadao.com.br/noticias/impresso,estonia-adota-euro-e-da-folego-a-moeda-unica,660604,0.htm|título=Estônia adota euro e dá fôlego à moeda única|autor=|dataacceso=19 de novembro de 2012|páxina-web=|lingua=pt}}</ref> ** [[Dilma Rousseff]] toma posesión como [[Lista dos presidentes do Brasil|presidenta do Brasil]], a primeira muller en tal cargo.<ref>{{cita web |url=http://veja.abril.com.br/multimidia/galeria-fotos/cerimonia-de-posse-de-dilma-rousseff |título=Cerimônia de posse de Dilma Rousseff |dataacceso=19 de novembro de 2012 |obra=Veja }}</ref> ** [[Bonaire]], [[Saba]] e [[Sint Eustatius]] adoptan o [[dólar estadounidense]] como moeda oficial. ** Entran en [[dominio público]] en [[Portugal]] e o [[Brasil]] as obras de [[Selma Lagerlöf]], [[Walter Benjamin]] e [[F. Scott Fitzgerald]].<ref>{{Cita web|título=Blocos Notícias: Divulgação cultural nacional e internacional|url=http://blocosonline.com.br/literatura/servic/retro2010.php|páxina-web=blocosonline.com.br|data-acceso=2019-02-12|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190212190400/http://blocosonline.com.br/literatura/servic/retro2010.php|dataarquivo=12 de febreiro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> ** [[Portugal]], xuntamente con [[Alemaña]], convértense en membros non permanentes do [[Consello de Seguridade das Nación Unidas]] para o bienio de 2011-2012.<ref>{{cita web|url=http://www.oje.pt/noticias/nacional/portugal-eleito-para-conselho-de-seguranca-da-onu|título=Portugal eleito para Conselho de Segurança da ONU|dataacceso=19 de novembro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110721200553/http://www.oje.pt/noticias/nacional/portugal-eleito-para-conselho-de-seguranca-da-onu|dataarquivo=21 de xullo de 2011|urlmorta=yes|páxina-web=|lingua=pt}}</ref> ** Terremoto de magnitude 6,9 na [[escala Richter]] atinxe [[Arxentina]].<ref>{{Cita web|título=Terremoto de 6,9 graus na escala Richter atinge norte da Argentina - 01/01/2011 - EFE|url=https://noticias.uol.com.br/ultimas-noticias/efe/2011/01/01/terremoto-de-69-graus-na-escala-richter-atinge-norte-da-argentina.jhtm|páxina-web=noticias.uol.com.br|data-acceso=2019-02-06}}</ref> ** Un atentado contra a [[igrexa copta]] no [[Exipto]] deixa 21 mortos e 43 feridos.<ref>{{Cita web|título=Ataque contra igreja no Egito deixa 21 mortos|url=https://ultimosegundo.ig.com.br/ataque-contra-igreja-no-egito-deixa-21-mortos/n1237904678601.html|páxina-web=Último Segundo|data=2011-01-01|data-acceso=2019-02-06|lingua=pt-BR|apelidos=|data-arquivo=07 de febreiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190207015550/https://ultimosegundo.ig.com.br/ataque-contra-igreja-no-egito-deixa-21-mortos/n1237904678601.html|url-morta=yes}}</ref> * [[2 de xaneiro]] ** En [[España]] entra en vigor a [[Lei antitabaco 42/2010|Nova Lei Antitabaco]], que prohibe fumar en calquera espazo público pechado. ** Conxunción entre [[Xúpiter]] e [[Urano]]. * [[3 de xaneiro]] **[[Perihelio|Distancia mínima]] da [[Terra]] e o [[Sol]], 147&nbsp;105&nbsp;562&nbsp;km ** Até estes días [[Australia]] sofre as peores inundacións desde hai 100&nbsp;anos, deixando unhas 12 vítimas mortais, miles de desaparecidos e, como mínimo, 3.600 refuxiados en centros de evacuación. ** Terremoto de magnitude 7,1 na [[escala Richter]], atinxe [[Chile]].<ref>{{Cita web|título=Terremoto de 7,1 graus atinge o Chile|url=https://oglobo.globo.com/mundo/terremoto-de-71-graus-atinge-chile-2844379|páxina-web=O Globo|data=2011-01-02|data-acceso=2019-02-06|lingua=pt-BR}}</ref> ** Terremoto de magnitude 5,7 na escala Richter sacode [[Indonesia]].<ref>{{cita web | url=http://www.estadao.com.br/noticias/internacional,tremor-de-57-graus-na-escala-richter-atinge-a-indonesia,608381,0.htm | título=Tremor de 5,7 graus na escala de Richter atinge a Indonésia - internacional - outras regiões - Estadão}}</ref> * [[4 de xaneiro]] - [[Eclipse de sol]] parcial, visible en [[Europa]], norte de [[África]] e oeste de [[Asia]]. * [[8 de xaneiro]] - En [[Casas Adobes]], [[Arizona]], a [[Cámara de Representantes dos Estados Unidos de América|congresista]] [[Estados Unidos de América|estadounidense]] [[Gabrielle Giffords]] resulta ferida grave, cando un home tirotea a varias persoas matando polo menos seis, entre elas, o xuíz federal [[John McCarthy Roll]].<ref>{{Cita web|título=Al menos seis muertos y una congresista demócrata herida grave tras un tiroteo en Arizona|url=https://www.elmundo.es/america/2011/01/08/estados_unidos/1294513279.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-06}}</ref> * [[9 de xaneiro]] - [[Sudán do Sur]] empeza un [[Referendo sobre a independencia do Sudán do Sur de 2011|referendo para independencia]] que remata o 15 de xaneiro.<ref>{{Cita novas|título=Sudán del Sur clama por la independencia|url=https://elpais.com/diario/2011/01/09/internacional/1294527607_850215.html|xornal=El País|data=2011-01-09|data-acceso=2019-02-06|issn=1134-6582|lingua=es|nome=|apelidos=|autor=}}</ref> * [[11 de xaneiro]] - Os asolagamentos e corrementos de terras provocan máis de 800 mortos no [[estado do Río de Xaneiro]], Brasil.<ref>{{Cita web|título=Três meses após chuvas, 60 famílias seguem em abrigos em Nova Friburgo|url=http://g1.globo.com/rio-de-janeiro/noticia/2011/04/tres-meses-apos-chuvas-60-familias-seguem-em-abrigos-em-nova-friburgo.html|páxina-web=Rio de Janeiro|data=2011-04-13|data-acceso=2019-02-06|lingua=pt-br|nome=|apelidos=}}</ref> * [[12 de xaneiro]] - En [[Chile]], prodúcense protestas na [[rexión de Magallanes]], especificamente en [[Punta Arenas]], pola alza do gas por parte do [[goberno de Chile]]. * [[14 de xaneiro]] - Cae derrocado o goberno de [[Tunisia]] tras un mes de violentas protestas da poboación. O presidente [[Zine El Abidine Ben Ali]] foxe do país e o primeiro ministro [[Mohamed Ghannouchi]] asume a presidencia provisionalmente co apoio do Exército.<ref>{{Cita web|título=Ben Ali huye de Túnez mientras el Ejército toma el control|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/01/14/internacional/1295027294.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-06}}</ref> * [[15 de xaneiro]] ** Cúmprense 10 anos da [[Wikipedia]] (na versión en inglés).<ref>{{cita web|url=http://exameinformatica.sapo.pt/noticias/mercados/2011-01-12-a-wikipedia-celebra-decimo-aniversario-com-mais-de-300-eventos|título=A Wikipédia celebra décimo aniversário com mais de 300 eventos|páxina-web=|data-acceso=|lingua=pt}}</ref> ** En Tunisia é nomeado presidente interino o até daquelas presidente do Parlamento [[Fouad Mebazaa]], co que se confirma a caída de Ben Ali (exiliado en [[Arabia Saudita]]).<ref>{{Cita web|título=Promesas de cambio político en Túnez en medio de una gran incertidumbre|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/01/15/internacional/1295088425.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-06}}</ref><ref>{{cita web|url=http://veja.abril.com.br/noticia/internacional/presidente-tunisiano-dissolve-governo-em-meio-a-onda-de-protestos-e-violencia|título=Presidente deixa a Tunísia e premiê assume o poder|data-acceso=19 de novembro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110804025828/http://veja.abril.com.br/noticia/internacional/presidente-tunisiano-dissolve-governo-em-meio-a-onda-de-protestos-e-violencia|dataarquivo=04 de agosto de 2011|urlmorta=yes|páxina-web=}}</ref> * [[19 de xaneiro]] - Terremoto de magnitude 7,2 na [[escala Richter]] atinxe o suroeste do [[Paquistán]], non houbo vítimas.<ref>{{cita web | url=http://www.estadao.com.br/noticias/internacional,terremoto-de-72-graus-atinge-o-sudoeste-do-paquistao-,667936,0.htm | título=Terremoto de 7,2 graus atinge o suroeste do Paquistão - internacional - geral - Estadão }}</ref> * [[22 de xaneiro]] ** A [[Revolución dos Xasmíns]] de [[Tunisia]] crea unha inestabilidade política rexional e ameaza con derribar algunhas ditaduras do [[norte de África]] e [[Medio Oriente]]. ** O efecto dominó da Revolución Tunesina chega a [[Marrocos]], [[Alxeria]], [[Exipto]] e o [[Iemen]].<ref>{{Cita web|título=La Revolución de los Jazmines contra las autocracias|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elmundo/4-161291-2011-01-28.html|páxina-web=www.pagina12.com.ar|data-acceso=2019-02-12|lingua=es}}</ref> * [[23 de xaneiro]] ** A rebelión en Tunisia esténdese a Exipto con fortes protestas. ** [[Eleccións presidenciais de Portugal de 2011|Eleccións presidenciais]] en Portugal, sendo reelecto [[Aníbal Cavaco Silva]] para un segundo mandato.<ref>{{cita web|url=http://aeiou.expresso.pt/cavaco-vence-alegre-desilude-nobre-surpreende=f627626|título=Cavaco vence. Alegre desilude. Nobre surpreende|dataacceso=19 de novembro de 2012|editor=|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110125132010/http://aeiou.expresso.pt/cavaco-vence-alegre-desilude-nobre-surpreende=f627626|dataarquivo=25 de xaneiro de 2011|urlmorta=yes|páxina-web=}}</ref><ref>{{Cita web|título=Presidenciais 2011 - Resultados Globais|url=https://www.eleicoes.mai.gov.pt/presidenciais2011/resultados-globais.html|páxina-web=www.eleicoes.mai.gov.pt|data-acceso=2019-02-12}}</ref> * [[24 de xaneiro]] - Polo menos 36 mortos e máis de 100 feridos nun atentado con bomba no Aeroporto Internacional de Domodedovo, en [[Moscova]], [[Rusia]]. * [[25 de xaneiro]] - A familia do presidente exipcio [[Hosni Mubarak]] foxe do país no medio das fortes protestas. * [[28 de xaneiro]] - O «Venres da Ira» en Exipto. Convócanse un millón de mozos ás rúas pola revolución. O fillo do presidente Mubarak foxe do país. === Febreiro === [[Ficheiro:Cathedral Square 2402.jpg|miniatura|Vista da Catedral de [[Christchurch]] despois do [[Terremoto de Christchurch de 2011|sismo]] do 22 de febreiro.]] * [[2 de febreiro]] ** O [[Museo Exipcio do Cairo]] é albo de ataques vandálicos por parte dos manifestantes anti-Mubarak. Rexistráronse incendios nos xardíns do museo e un total de 70 pezas arqueolóxicas danadas. ** Publícase a primeira edición de ''[[The Daily]]'', o primeiro periódico deseñado exclusivamente para a súa visualización no [[iPad]]. ** Descubrimento do sistema planetario [[Kepler-11]]. * [[3 de febreiro]] - Comeza o [[Ano Novo Chinés]]. * [[4 de febreiro]] - Protocolo [[IPv4]] esgótase e será substituído polo [[IPv6]] que é capaz de xerar 340 decillóns de combinacións.<ref>{{cita web | url=http://itweb.com.br/39405/lotes-de-ipv4-acabam-oficialmente/ | título=Lotes de IPv4 acabam oficialmente - IT WEB | data-acceso=19 de novembro de 2012 | urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120119181117/http://itweb.com.br/39405/lotes-de-ipv4-acabam-oficialmente/ | dataarquivo=19 de xaneiro de 2012 | urlmorta=yes }}</ref> * [[11 de febreiro]] - Triunfo da [[Revolución Exipcia]] despois de dezaoito días de violentas protestas, [[Hosni Mubarak]] renuncia á presidencia do país e deixa o poder en mans das Forzas Militares.<ref>{{Cita web|título=El pueblo echa a Mubarak|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/02/11/internacional/1297441039.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-06}}</ref><ref>{{cita web | url=http://g1.globo.com/crise-no-egito/noticia/2011/02/em-meio-protestos-presidente-do-egito-deixa-o-cairo.html | título=G1 - Mubarak renuncia à Presidência do Egito e entrega o poder ao Exército - notícias em Crise no Egito }}</ref> * [[13 de febreiro]] - 53º edición dos [[Premios Grammy|Grammy Awards]].<ref>{{cita web|url=http://jovempan.uol.com.br/entretenimento/2011/02/confira-lista-dos-ganhadores-do-53-grammy-awards.html|título=Jovem Pan Online:Já viu? Todos os ganhadores do 53º Grammy Awards|urlmorta=yes|urlarquivo=https://archive.today/20120723204308/http://jovempan.uol.com.br/entretenimento/2011/02/confira-lista-dos-ganhadores-do-53-grammy-awards.html|dataarquivo=23 de xullo de 2012|data-acceso=19 de novembro de 2012}}</ref> * [[16 de febreiro]] - Na cidade mexicana de [[Guadalajara, México|Guadalajara]], incéndiase un [[hotel]] en construción pertencente á cadea española [[RIU Hotels|Riu]], rexistrándose un saldo de 2&nbsp;traballadores mortos e 27&nbsp;feridos<ref>{{Cita web|título=Incendio en Siberia deja al menos 37 muertos|url=https://www.eleconomista.com.mx/internacionales/Incendio-en-Siberia-deja-al-menos-37-muertos-20180325-0025.html|páxina-web=El Economista|data-acceso=2019-02-06|apelidos=}}</ref> * [[21 de febreiro]] - En [[Libia]] a [[Libia#Protestas en contra do Goberno en 2011|rebelión popular]] contra o réxime de [[Muammar al-Gaddafi]], que leva xa varios días, agrávase e parece converterse nunha guerra civil cando se informa de que a aviación militar leal ao réxime bombardeou os manifestantes opositores na capital [[Trípoli, Libia|Trípoli]] causando polo menos 250 mortos e que unidades do Exército libio se sublevaran uníndose aos rebeldes na cidade de [[Bengasi]] e combatendo contra as unidades de elite leais ao réxime.<ref>{{Cita web|título=Las fuerzas de Gadafi causan 'un genocidio' entre los manifestantes|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/02/21/internacional/1298306695.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-06}}</ref> * [[22 de febreiro]] ** En [[Christchurch]] ([[Nova Zelandia]]) prodúcese un [[terremoto]] de magnitude 6.3, deixando 113&nbsp;vítimas fatais, 2500&nbsp;feridos e 228&nbsp;desaparecidos.<ref>{{Cita web|título=Forte terremoto atinge Nova Zelândia e deixa vários mortos|url=https://oglobo.globo.com/mundo/forte-terremoto-atinge-nova-zelandia-deixa-varios-mortos-2820159|páxina-web=O Globo|data=2011-02-21|data-acceso=2019-02-06|lingua=pt-BR}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Un terremoto deja al menos 65 muertos en Nueva Zelanda|url=https://elpais.com/internacional/2011/02/22/actualidad/1298329208_850215.html|xornal=El País|data=2011-02-22|data-acceso=2019-02-12|issn=1134-6582|lingua=es|apelidos=|autor=}}</ref> ** En [[Libia]] o país achégase ao caos cando Muammar al-Gaddafi ameaza con masacrar os manifestantes rebeldes nun discurso por televisión, intensificando así a matanza indiscriminada con bombardeos e tiroteos, mentres o seu até daquelas Ministro do Interior se une á revolución contra Gaddafi e fai un chamamento ao Exército para que se una aos rebeldes.<ref>[http://www.elmundo.es/elmundo/2011/02/22/internacional/1298387020.html «Gadafi advierte de que perseguirá casa por casa a “las ratas que siembran la revolución”»,] en El Mundo de España.</ref> * [[23 de febreiro]] - En [[Libia]] consolídase o control das forzas rebeldes sobre as rexións do leste do país, e máis unidades das Forzas Armadas pásanse ao bando rebelde; mentres Gaddafi e os seus leais atrinchéiranse en Trípoli nunha nova escalada do conflito.<ref>[http://www.eluniversal.com.mx/notas/747125.html «Opositores controlan el oriente de Libia»,] artigo en ''El Universal'' de México.</ref> * [[27 de febreiro]] - No [[Teatro Kodak]] dos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]) realízase a entrega dos [[Premios Óscar|Premios Óscar de 2010]], para premiar o mellor da industria cinematográfica de Hollywood durante o ano [[2010]]. ''[[The King's Speech]]'' obtén o [[Óscar ó mellor filme]]. === Marzo === * [[2 de marzo]] - [[Apple Inc.]] lanza o [[iPad 2]], a segunda xeración de seu tablet.<ref>{{Cita web|título=Jobs apresenta o iPad 2, mais rápido, mais fino e com duas câmeras|url=http://g1.globo.com/tecnologia/noticia/2011/03/jobs-volta-para-mostrar-o-ipad-2.html|páxina-web=Tecnologia e Games|data=2011-03-02|data-acceso=2019-02-06|lingua=pt-br|nome=|apelidos=|nome2=|apelidos2=}}</ref> * [[8 de marzo]] ** A [[Galipedia]] cumpre 8 anos de historia. ** 10 persoas morreron e 110 ficaron feridas durante conflitos relixiosos entre [[musulmán]]s e [[copto|cristiáns coptos]] no [[Exipto]].<ref>{{cita web | url=http://noticias.r7.com/internacional/noticias/mortos-em-confronto-religioso-no-egito-chegam-a-dez-20110309.html | título=Mortos em confronto religioso no Egito chegam a dez - Internacional - R7 | data-acceso=22 de novembro de 2012 | urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110317152802/http://noticias.r7.com/internacional/noticias/mortos-em-confronto-religioso-no-egito-chegam-a-dez-20110309.html | dataarquivo=17 de marzo de 2011 | urlmorta=yes }}</ref> * [[11 de marzo]] - O [[terremoto de Sendai de 2011|terremoto de Sendai]], de 9,0 graos, e o posterior [[tsunami]], provocan milleiros de mortes e inmensas perdas materiais, incluídos danos en [[central nuclear|centrais nucleares]], producíndose os [[accidentes nucleares de Fukushima I]].<ref>{{Cita web|título=Falha em 3 usinas eleva crise nuclear|url=http://ultimosegundo.ig.com.br/mundo/falha+em+3+usinas+eleva+crise+nuclear/n1238161173613.html|páxina-web=ultimosegundo|data-acceso=2019-02-06|lingua=pt-br|data-arquivo=23 de xuño de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130623100926/http://ultimosegundo.ig.com.br/mundo/falha+em+3+usinas+eleva+crise+nuclear/n1238161173613.html|url-morta=yes}}</ref> [[Ficheiro:SH-60B helicopter flies over Sendai.jpg|miniatura|[[Sendai]] despois do [[Terremoto e tsunami de Sendai de 2011|Terremoto do Xapón do 2011]].]] * [[17 de marzo]] - O [[Consello de Seguridade das Nacións Unidas]] aproba unha [[zona de exclusión aérea]] sobre [[Libia]]. [[Francia]] anuncia unha intervención aérea contra as forzas de [[Gaddafi]].<ref>{{Cita web|título=Francia, EE UU, Reino Unido y varios países árabes dan un ultimátum a Muamar el Gadafi|url=https://www.20minutos.es/noticia/992607/0/aviones/francia/libia/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-03-18|data-acceso=2019-02-06|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[18 de marzo]] ** A misión espacial [[MESSENGER]] entra en órbita arredor de [[Mercurio (planeta)|Mercurio]]. ** A misión [[New Horizons]] alcanza a órbita de [[Urano]] despois dunha viaxe de 5&nbsp;anos.<ref>{{Cita web|título=New Horizons supera la órbita de Urano|url=http://www.cosmonoticias.org/new-horizons-supera-la-orbita-de-urano/|páxina-web=Cosmo Noticias|data-acceso=2019-02-06|lingua=es-ES|nome=Felipe|apelidos=Campos}}</ref> * [[19 de marzo]] ** Unha alianza de países, amparados pola [[Resolución 1973 do Consello de Seguridade das Nacións Unidas|Resolución 1973]] do [[Consello de Seguridade das Nacións Unidas]], ataca en [[Libia]] as forzas de Gaddafi.<ref>{{Cita web|título=EE. UU. encabezó la operación en Libia, denominada Odisea del Amanecer|url=https://actualidad.rt.com/actualidad/view/24901-EE.-UU.-encabez%C3%B3-operaci%C3%B3n-en-Libia%2C-denominada-Odisea-del-Amanecer|páxina-web=RT en Español|data-acceso=2019-02-12|lingua=es}}</ref> ** [[Exipto]] celebra un [[referendo constitucional de Exipto de 2011|referendo constitucional]]. Gaña o «si» co 77,27% dos votos. ** Despois de 18 anos, a Lúa chega ao seu perixeo ([[superlúa]]), o seu punto máis próximo da Terra, fenómeno acontecido por última vez en marzo de [[1993]].<ref>{{Cita web|título=Super Lua Cheia|url=http://www.astro.up.pt/divulgacao/index.php?WID=462&CID=2&ID=153&Lang=pt|páxina-web=www.astro.up.pt|data-acceso=2019-02-06}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.cmjornal.xl.pt/detalhe/noticias/lazer/ciencia/tecnologia/noite-de-super-lua|título=Noite de super-Lua|data-acceso=22 de novembro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110526090206/http://www.cmjornal.xl.pt/detalhe/noticias/lazer/ciencia/tecnologia/noite-de-super-lua|dataarquivo=26 de maio de 2011|urlmorta=yes|páxina-web=}}</ref><ref>{{cita web|url=http://jpn.icicom.up.pt/2011/03/18/mundo_super_lua_cheia_acontece_este_sabado.html|título="Super Lua cheia" acontece este sábado|data-acceso=22 de novembro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120103112908/http://jpn.icicom.up.pt/2011/03/18/mundo_super_lua_cheia_acontece_este_sabado.html|dataarquivo=03 de xaneiro de 2012|urlmorta=yes|páxina-web=}}</ref> * [[23 de marzo]] - En [[Portugal]], [[José Sócrates]] dimite como primeiro ministro ao non conseguir apoio para o novo plan de recortes consensuado coa [[Unión Europea]].<ref>{{Cita web|título=Primeiro-ministro José Sócrates demitiu-se|url=https://pt.euronews.com/2011/03/23/primeiro-ministro-jose-socrates-demitiu-se|páxina-web=euronews|data=2011-03-23|data-acceso=2019-02-06|lingua=pt|data-arquivo=07 de febreiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190207015910/https://pt.euronews.com/2011/03/23/primeiro-ministro-jose-socrates-demitiu-se|url-morta=yes}}</ref> * [[31 de marzo]] - En [[Costa do Marfil]] as forzas rebeldes que apoian o presidente electo [[Alassane Ouattara]] cercan a capital controlada polas forzas leais ao presidente saínte [[Laurent Gbagbo]], e Ouattara ameaza cun baño de sangue se Gbagbo non se rende.<ref>{{Cita web|título=Feroz batalla en Costa de Marfil por el control de la ciudad clave de Abiyán|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/03/31/internacional/1301595299.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-06}}</ref> === Abril === * [[2 de abril]] - En España, o presidente do goberno [[José Luis Rodríguez Zapatero]] anuncia que non se presentará ás eleccións xerais de [[2012]], pedíndolle ao partido que convoque primarias para elixir o candidato despois das eleccións municipais do 22 de maio.<ref>{{Cita web|título=Zapatero no será candidato en las elecciones generales de 2012|url=https://www.20minutos.es/noticia/1008251/0/zapatero/candidato/2012/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-04-02|data-acceso=2019-02-12|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[2 de abril|2]] e [[3 de abril]] - En [[Chile]] realízase o festival [[Lollapalooza]]. * [[4 de abril]] - Un terremoto de 7.2 graos sacode [[Mexicali]] ([[Baixa California]], México). * [[7 de abril]] ** [[Mahamadou Issoufu]] toma posesión como [[presidente de Níxer]] ** Asasinato en masa nunha escola municipal de [[Río de Xaneiro]], perpetrado por un ex-alumno, que resulta na morte de 12 adolescentes. O episodio ficou coñecido como [[Masacre de Realengo]]. * [[8 de abril]] - [[Portugal]] pide o rescate do fondo financeiro da [[Unión Europea]], no que tamén participará o [[Fondo Monetario Internacional]]. * [[10 de abril]] - No [[Perú]] celébranse as [[Eleccións xerais do Perú de 2011|eleccións xerais]]. * [[11 de abril]] ** En [[Costa do Marfil]] as forzas rebeldes que apoian o presidente electo [[Alassane Ouattara]], con apoio de forzas militares francesas, arrestan o presidente saínte [[Laurent Gbagbo]], póndolle fin aparentemente á [[Segunda guerra civil de Costa do Marfil]].<ref>{{Cita web|título=Gbagbo pide a sus seguidores que detengan la lucha tras ser detenido|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/04/11/internacional/1302515134.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-06}}</ref> ** [[Atentado do metro de Minsk de 2011|Atentado]] bomba nun metro na cidade de [[Minsk]], [[Belarús]] mata 12 persoas e deixa 204 feridos. * [[16 de abril]] - En [[Nixeria]] celébranse [[eleccións presidenciais de Nixeria de 2011|eleccións presidenciais]], que son gañadas por ampla marxe polo [[Presidente de Nixeria|presidente]] saínte e candidato a reelección [[Goodluck Jonathan]].<ref>{{Cita web|título=Goodluck Jonathan se hace con una cómoda victoria en Nigeria|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/04/18/internacional/1303138236.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-06}}</ref> * [[17 de abril]] - En [[Finlandia]] celébranse [[Eleccións ao Parlamento de Finlandia de 2011|eleccións parlamentarias]]. * [[19 de abril]] - En [[Cuba]], o presidente [[Fidel Castro]] renuncia de maneira definitiva. Seu irmán [[Raúl Castro]] convértese no primeiro secretario do [[Partido Comunista de Cuba]].<ref>{{Cita web|título=Raúl Castro, primer secretario del Partido Comunista cubano|url=https://www.20minutos.es/noticia/1025897/0/raul-castro/fidel/ppc/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-04-19|data-acceso=2019-02-06|lingua=es|apelidos=}}</ref> [[Ficheiro:Marrakech Bombing Site Late in the Day.jpg|miniatura|Lugar do atentado do 28 de abril.]] * [[28 de abril]] - Atentado en [[Marrakech]] ([[Marrocos]]) ocasionando a morte de 17 persoas. [[Ficheiro:Kiss Wedding Prince William of Wales Kate Middleton (revised).jpg|miniatura|O [[Guillerme, Duque de Cambridge|Príncipe Willian]] e [[Kate Middleton|Kate]] bicándose tras o seu casamento.]] * [[29 de abril]] - Casamento real do [[Príncipe William]] e [[Kate Middleton]]. === Maio === * [[1 de maio]] ** Beatificación de [[Xoán Paulo II]]. ** Foi encontrada a primeira [[caixa negra]] do [[Voo 447 de Air France|voo 447]].<ref>{{Cita web|título=Investigação sobre voo 447 pode se estender por mais dois anos, diz representante do SNA|url=http://anoticia.clicrbs.com.br/sc/noticia/2011/05/investigacao-sobre-voo-447-pode-se-estender-por-mais-dois-anos-diz-representante-do-sna-3296415.html|páxina-web=A Notícia|data-acceso=2019-02-12|lingua=pt-br}}</ref> * [[2 de maio]] ** Foi encontrada a segunda caixa preta do voo 447. ** [[Estados Unidos de América]] anuncia a morte de [[Osama bin Laden]] nun tiroteo en [[Paquistán]] debido a un asalto de tropas de elite estadounidenses.<ref>{{Cita web|título=Bin Laden se sirvió de una mujer como escudo humano|url=https://www.informador.mx/Internacional/Bin-Laden-se-sirvio-de-una-mujer-como-escudo-humano-20110502-0088.html|páxina-web=El Informador :: Noticias de Jalisco, México, Deportes & Entretenimiento|data-acceso=2019-02-06|lingua=es-ES}}</ref> ** No [[Canadá]] celébranse [[Eleccións federais do Canadá de 2011|eleccións parlamentarias]] e o primeiro ministro [[Stephen Harper]] é reelecto ao obter o seu [[Partido Conservador de Canadá|partido]] a [[maioría absoluta]].<ref>{{Cita web|título=El Partido Consevador gana las elecciones de Canadá con mayoría absoluta - ABC.es|url=http://www.abc.es/20110503/internacional/abci-elecciones-canada-201105031847.html|páxina-web=ABC|data-acceso=2019-02-06|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref> * [[5 de maio]] - No [[Reino Unido]] celébranse eleccións rexionais e municipais, e un referendo para consultar a aprobación dunha reforma do sistema electoral parlamentario para pasar do tradicional sistema uninominal por maioría simple ou relativa e unha soa volta a outro máis proporcional coas minorías; a reforma é rechazada por esmagadora maioría popular.<ref>{{Cita web|título=La gran mayoría de los británicos votan en contra de modificar su sistema electoral|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/05/06/internacional/1304707096.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-06}}</ref> ** [[Supremo Tribunal Federal]] recoñece, por unanimidade, os dereitos das parellas gais no Brasil e é permitida a unión estable entre homosexuais. * [[6 de maio]] - No País Vasco, o [[partido político]] [[Bildu]], relacionado coa esquerda abertzale, poderá concorrer ás eleccións municipais despois de que o [[Tribunal Constitucional]] ratificase as súas listas.<ref>[http://www.20minutos.es/noticia/1040656/0/bildu/elecciones/constitucional/ «Contestación de Bildu a la sentencia del Constitucional»,] ''20Minutos.es''.</ref> * [[7 de maio]] - Nas [[illas Canarias]] conclúe a III Edición da ultramaratón de montaña da illa de [[La Palma]], a [[Transvulcania]] e [[Miguel Heras]] consegue o novo récord desta carreira.<ref>{{Cita web|título=Mendiko Lasterketak: Miguel Heras e Iker Karrera, y Mónica Aguilera vencen en el Ultramaratón de Transvulcania (07/05/2011)|url=http://mendikolasterketak.blogspot.com/2011/05/miguel-heras-e-iker-karrera-y-monica.html|páxina-web=Mendiko Lasterketak|data=2011-05-11|data-acceso=2019-02-12}}</ref> * [[9 de maio]] - En [[Grecia]], a crise financeira da débeda soberana acrecéntase ante os rumores dun novo rescate. As bolsas de toda Europa baixan ante a incerteza.<ref>{{Cita web|título=Grecia vuelve a dividir a Europa y a depreciar la moneda única|url=https://www.20minutos.es/noticia/1043279/0/grecia/deuda/europa/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-05-09|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[10 de maio]] - Última misión do Space Shutlle Endeavour con acoplaxe na ISS para instalar o espectrómetro Alfa para investigar a [[materia negra]] do espazo. * [[11 de maio]] - En [[Lorca]] rexístranse dous [[Terremoto de Lorca de 2011|terremotos]], de 4,4 e 5,2&nbsp;graos na [[escalade Richter]]. Provocan 9&nbsp;mortos, importantes danos materiais e a evacuación de 20&nbsp;000&nbsp;persoas.<ref>{{Cita web|título=Panorama de la desolación en una fría madrugada bajo mantas de la Cruz Roja en Lorca|url=https://www.20minutos.es/noticia/1047182/0/madrugada/terremoto/Lorca/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-05-12|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[12 de maio]] ** [[John Demjanjuk]] é condenado polo tribunal alemán pola morte de máis de 28 mil xudeus na [[Alemaña Nazi]]. ** Comezan os protestas por mellorías na educación no [[Chile]]. * [[13 de maio]] - En [[Charsadda]] ([[Paquistán]]), o grupo terrorista [[Tehrik-i-Taliban Pakistan]] realiza atentados terroristas en represalia pola morte de Bin Laden. Polo menos 88&nbsp;mortos.<ref>{{Cita web|título=Un doble atentado suicida talibán deja al menos 88 muertos en Pakistán para vengar a Bin Laden|url=https://www.20minutos.es/noticia/1048562/0/pakistan/atentado/suicida/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-05-13|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[14 de maio]] ** En [[Nova York]], a [[Departamento de Policía de Nova York|policía local]] detén o francés [[Dominique Strauss-Kahn]] (director xerente do [[Fondo Monetario Internacional]]), por delitos sexuais (entre eles [[violación|intento de violación]]) contra a empregada dun hotel.<ref>[http://www.elmundo.es/america/2011/05/16/estados_unidos/1305569816.html «&#91;Strauss-Kahn&#93; Inició una conducta sexual oral y anal e intentó iniciar el coito»,] en ''El Mundo'', de España.</ref> ** Final da LVI Edición do [[Festival de Eurovisión 2011|Festival de Eurovisión]] en [[Düsseldorf]] ([[Alemaña]]). Gaña o grupo de [[Acerbaixán]] Eldar Gasimov e Nigar Jamal que lle dá a primeira vitoria ao país no festival. * [[15 de maio]] - [[Protestas de maio de 2011 en España|Manifestacións]] do movemento [[Democracia Real Xa]] en toda [[España]].<ref>{{cita web |url = http://politica.elpais.com/politica/2011/05/16/actualidad/1305579962_497160.html |título = El movimiento de indignados 15-M vuelve a llenar la Puerta del Sol |dataacceso = 17 de maio de 2011 |autor = Aurora Muñoz Lara, Inés Santaeulalia, Marta Garijo |data = 17/05/2011 |editor = El País}}</ref>[[Ficheiro:Manifestacionpuertasolmadrid23.jpg|miniatura|Manifestación do 15 de maio na Porta do Sol en [[Madrid]].]] * [[16 de maio]] ** O Fiscal Xefe da [[Corte Penal Internacional]], [[Luis Moreno Ocampo]], solicita aos maxistrados desa corte unha orde de arresto internacional contra o líder libio [[Muammar al-Gaddafi]], un dos seus fillos e o xefe da intelixencia libia por [[delitos de lesa humanidade]] contra o pobo libio.<ref>{{Cita web|título=El fiscal jefe del TPI de La Haya pide la detención de Muamar Gadafi|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/05/16/internacional/1305528963.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> ** En [[Italia]] conclúe a primeira ronda das eleccións municipais parciais.<ref>{{Cita web|título=La derecha no consigue Milán en la primera vuelta de comicios municipales|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/05/16/internacional/1305556427.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> ** O [[Transbordador Espacial Endeavour]] engala na súa vixésima quinta e derradeira misión espacial.<ref>{{Cita web|título=El transbordador Endeavour despega en su última misión a la Estación Espacial Internacional|url=https://www.20minutos.es/noticia/1051781/0/endeavour/ultimo/despegue/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-05-16|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref>[[Ficheiro:STS-134 launch 5.jpg|miniatura|150px|Engalaxe do [[Transbordador espacial Endeavour|transbordador Endeavour]].]] * [[18 de maio]] - Na provincia [[arxentina]] de [[Provincia de Río Negro|Río Negro]], o [[voo 5428 de Sol Líneas Aéreas|voo 5428]] de [[Sol Líneas Aéreas]] estrélase causando 22&nbsp;muertos. * [[20 de maio]] - O programa de [[laSexta|La Sexta]], ''[[Sé lo que hicisteis...]]'', tras máis de cinco anos en antena, emitía o seu programa número 1010, o último. * [[21 de maio]] - O volcán [[Grímsvötn]] entra en erupción en [[Islandia]].<ref>{{Cita web|título=Vulcão entra em erupção na Islândia|url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/05/vulcao-entra-em-erupcao-na-islandia.html|páxina-web=G1|data=2011-05-21|data-acceso=2019-02-11|lingua=pt-br|nome=|apelidos=|nome2=|apelidos2=}}</ref> * [[22 de maio]] - En España celébranse [[Eleccións autonómicas de España de 2011|eleccións autonómicas]] e [[Eleccións municipais de España de 2011|municipais]]. * [[25 de maio]] ** No [[Iemen]] a crise política pola rebelión popular contra o presidente [[Ali Abdullah Saleh]] sofre unha grave escalada e ameaza converterse nunha guerra civil cando se libran violentos combates na capital [[Sana]] entre as forzas de seguridade leais ao goberno e milicias tribais partidarias da oposición, ocupando estas últimas varias sedes do goberno.<ref>{{Cita web|título=Al menos 40 muertos en los choques entre milicias y las fuerzas de Saleh|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/05/25/internacional/1306350727.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web|título=Combatientes tribales se apoderan de edificios del gobierno en Yemen|url=https://expansion.mx/mundo/2011/05/25/combatientes-tribales-se-apoderan-de-edificios-del-gobierno-en-yemen|páxina-web=Expansión|data=2011-05-25|data-acceso=2019-02-11|lingua=es}}</ref> ** En [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] finaliza o programa ''[[The Oprah Winfrey Show]]'', despois de permanecer 25&nbsp;anos en emisión.<ref>{{Cita web|url=https://www.cronista.com/controlremoto/Finaliza-El-show-de-Oprah-Winfrey-el-talk-show-mas-visto-en-la-historia-de-la-TV-de-los-Estados-Unidos-20110524-0064.html|páxina-web=www.cronista.com|data-acceso=2019-02-11|título=Finaliza El show de Oprah Winfrey el talk show mas visto en la historia de la TV de los Estados Unidos|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190212011210/https://www.cronista.com/controlremoto/Finaliza-El-show-de-Oprah-Winfrey-el-talk-show-mas-visto-en-la-historia-de-la-TV-de-los-Estados-Unidos-20110524-0064.html|dataarquivo=12 de febreiro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> * [[26 de maio]] - En [[Serbia]] é arrestado [[Ratko Mladić]], o último dos máis importantes criminais de guerra das [[Guerras Iugoslavas]] que quedaba en liberdade; espérase a súa entrega ao [[Tribunal Penal Internacional para a ex Iugoslavia]] para ser xulgado por [[crimes contra a humanidade]].<ref>{{Cita web|título=Mladic: 'Ustedes eligieron a Milosevic, yo no. Así que, ¿quién tiene la culpa?'|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/05/27/internacional/1306509057.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=831688# |título=La Justicia serbia da luz verde a la extradición de Mladic al TPIY, en ''ABC'' de España. |data-acceso=08 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130516001901/http://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=831688 |dataarquivo=16 de maio de 2013 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita web|título='Felicidades muchachos, habéis encontrado a quien buscábais'|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/05/28/internacional/1306577721.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[28 de maio]] ** En [[Londres]], [[Inglaterra]], o [[Fútbol Club Barcelona]] gaña a súa cuarta [[Liga de Campións da UEFA 2010-11|Liga de Campións da UEFA]] ante o [[Manchester United]] no [[Wembley Stadium]]. * [[28 de maio]] - [[Alfredo Pérez Rubalcaba]] é elixido candidato do [[PSOE]] á presidencia do goberno, días despois da renuncia de [[Carme Chacón]] a presentarse ás primarias que debían celebrarse.<ref>{{Cita novas|título=Rubalcaba anuncia un proyecto "de cambio" para ganar las elecciones|url=https://elpais.com/politica/2011/05/28/actualidad/1306584724_941780.html|xornal=El País|data=2011-05-28|data-acceso=2019-02-11|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Anabel|apelidos=Díez}}</ref> * [[29 de maio]] - [[Abrocho de síndrome hemolítico-urémica de 2011|Crise do cogombro de 2011]]. En [[Alemaña]] aparecen casos de infección por ''[[Escherichia coli]]''. As autoridades xermanas culpan unha partida de [[cogombro]]s proveniente de [[España]], o que provoca unha crise do sector agrícola en [[España]]. * [[30 de maio]] - En [[Italia]] conclúe a segunda ronda das eleccións municipais parciais.<ref>{{Cita web|título=Berlusconi encaja una humillante derrota en su feudo electoral de Milán|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/05/30/internacional/1306761985.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> === Xuño === * [[1 de xuño]] ** Eclipse solar parcial no [[Ártico]].<ref>{{Cita web|título=Eclipse solar no ártico|url=https://www.bernabauer.com/eclipse-solar-no-artico/|páxina-web=bernabauer.com|data=2011-06-07|data-acceso=2019-02-11}}</ref> ** [[Mobilización estudantil en Chile de 2011]]: primeira gran paralización nacional. En Santiago, a marcha concentra case 20 mil persoas.<ref>{{cita web|url=http://www.elmostrador.cl/noticias/pais/2011/06/01/marcha-de-la-confech-reune-a-20-mil-estudiantes-y-suma-apoyo-de-rectores-de-ues-tradicionales/|título=Marcha de la Confech reúne a 20 mil estudiantes y suma apoyo de rectores de Ues. tradicionales|obra=[[El Mostrador]]|data=1 de xuño de 2011|dataacceso=9 de novembro de 2012}}</ref> * [[2 de xuño]] - [[Eduardo Souto de Moura]] recibe o [[premio Pritzker]] en [[Washington, D.C]].<ref>{{Cita web|título=Eduardo Souto de Moura recebe o Pritzker 2011|url=https://casa.abril.com.br/casas-apartamentos/eduardo-souto-de-moura-recebe-o-pritzker-2011/|páxina-web=CASA.COM.BR|data-acceso=2019-02-11|lingua=pt-BR}}</ref> * [[3 de xuño]] - No [[Iemen]] o presidente [[Ali Abdullah Saleh]] resulta ferido nun ataque das forzas rebeldes tribais contra o Palacio Presidencial, en medio do recrudecemento dos combates.<ref>{{Cita web|título=Saleh acusa a las fuerzas tribales de ser las responsables del ataque a su palacio|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/06/03/internacional/1307097531.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.swissinfo.ch/spa/suiza_y_el_mundo/internacional/El_presidente_de_Yemen_herido,_7_muertos_en_un_ataque_al_palacio.html?cid=30384106 |título=El presidente de Yemen herido, 7 muertos en un ataque al palacio, en ''Swissinfo'' de Suíza. |data-acceso=09 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120120013453/http://www.swissinfo.ch/spa/suiza_y_el_mundo/internacional/El_presidente_de_Yemen_herido,_7_muertos_en_un_ataque_al_palacio.html?cid=30384106 |dataarquivo=20 de xaneiro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita web|título=Cinco altos cargos yemeníes, en Arabia Saudí para recibir atención médica|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/06/04/internacional/1307177914.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[4 de xuño]] ** Volcán chileno [[Puyehue]] entra en erupción. As cinzas chegaron á cidade arxentina de [[Bariloche]].<ref>{{Cita web|título=Vulcão chileno Puyehue entra em erupção|url=https://noticias.uol.com.br/album/110604vulcaoChile_album.jhtm|páxina-web=noticias.uol.com.br|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[5 de xuño]] **[[Portugal]] celebra eleccións parlamentarias anticipadas para elixir o goberno; a centro-dereita do [[Partido Social Demócrata (Portugal)|Partido Socialdemócrata]] obtén unha ampla vitoria, polo que o seu líder [[Pedro Passos Coelho]] será primeiro ministro.<ref>{{Cita web|título=El presidente de Portugal convoca elecciones anticipadas para el próximo 5 de junio|url=https://www.20minutos.es/noticia/1006991/0/portugal/cavaco-silva/crisis/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-03-31|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref><ref>{{Cita web|título=Portugal elige un gobierno de derechas para lidiar con la crisis|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/06/04/internacional/1307211796.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web|título=PSD vence eleições legislativas em Portugal|url=http://www.rtc.cv/index.php?paginas=21&id_cod=2702|páxina-web=www.rtc.cv|data-acceso=2019-02-11}}</ref> ** Segunda volta das [[Eleccións xerais do Perú de 2011|eleccións presidenciais]] do [[Perú]].<ref>{{cita web |url = http://www.elpais.com/articulo/internacional/Humala/gana/presidenciales/primer/recuento/votos/elpepuint/20110606elpepuint_1/Tes |título = Humala gana las presidenciales, según el primer recuento de votos |dataacceso = 9 de novembro de 2012 |autor = Fernando Gualdoni |data = 6/6/2011 |xornal= El País}}</ref> O vencedor é [[Ollanta Humala]].<ref>{{Cita web|título=Ollanta Humala assume a presidência do Peru, que gira para a esquerda - 28/07/2011 - AFP - Internacional|url=https://noticias.uol.com.br/ultimas-noticias/afp/2011/07/28/ollanta-humala-assume-a-presidencia-do-peru-que-gira-para-a-esquerda.jhtm|páxina-web=noticias.uol.com.br|data-acceso=2019-02-11}}</ref> ** En [[Macedonia do Norte]] celébranse eleccións parlamentarias anticipadas; triunfa a centro-dereita do partido VMRO-DPMNE, liderado polo primeiro ministro [[Nikola Gruevski]].<ref>{{Cita web|título=Los conservadores se consideran ganadores en los comicios de Macedonia|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/06/05/internacional/1307305369.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> ** O presidente do [[Iemen]], [[Ali Abdullah Saleh]] viaxa a [[Arabia Saudita]] para tratamento médico debido ao ataque no palacio presidencial e transfírelle o poder ao seu Vicepresidente, [[Abd al-Rab Mansur al-Hadi]].<ref>{{Cita web|título=Ditador deixa Iêmen após ataque para tratamento na Arábia Saudita - 04/06/2011 - Mundo|url=http://www1.folha.uol.com.br/mundo/925538-ditador-deixa-iemen-apos-ataque-para-tratamento-na-arabia-saudita.shtml|páxina-web=Folha de S.Paulo|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[7 de xuño]] - Ocorre a maior erupción solar rexistrada pola [[NASA]]. Especialistas dixeron que esa radiación non afectaría o planeta.<ref>{{cita web |url=https://sites.google.com/site/cosmobrainpt/home/explosao-solar-07-06-11 |título=Explosão Solar |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[9 de xuño]] ** Desde a [[Base Vandenberg da Forza Aérea|Base Vandenberg]] en [[Santa Bárbara, California]], a [[NASA]] e a [[Comisión Nacional de Actividades Espaciais|CONAE]] pon en órbita o satélite arxentino [[SAC-D/Acuarius|SAC-D&nbsp;Aquarius]], que medirá a salinidade de todos os océanos do planeta. * [[12 de xuño]] - En [[Turquía]] celébranse [[Eleccións xerais de Turquía de 2011|eleccións parlamentarias]] e o primeiro ministro islamista moderado [[Recep Tayyip Erdoğan]] é reelecto ao obter o [[Partido da Xustiza e o Desenvolvemento]] maioría absoluta. Con todo, non chegou á maioría necesaria para cambiar a Constitución do país sen ter que chegar a acordos coa oposición.<ref>{{Cita web |url=http://eltiempo.com.ve/mundo/elecciones/erdogan-de-tendencia-autoritaria-gano-en-turquia/23993 |título=Erdogan, de tendencia autoritaria, ganó en Turquía, en ''El Tiempo'' de Venezuela. |data-acceso=09 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131113165324/http://eltiempo.com.ve/mundo/elecciones/erdogan-de-tendencia-autoritaria-gano-en-turquia/23993 |dataarquivo=13 de novembro de 2013 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.ipsnoticias.net/nota.asp?idnews=98403 |título=Cambio constitucional tropieza con las urnas, en ''IPS''. |data-acceso=03 de xullo de 2012 |urlarquivo=https://archive.is/20120703154545/www.ipsnoticias.net/nota.asp?idnews=98403 |dataarquivo=03 de xullo de 2012 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/06/primeiro-ministro-da-turquia-e-reeleito-para-terceiro-mandato.html |título=O Primeiro-ministro de Turquia é reelixido para un terceiro mandato |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[13 de xuño]] - En [[Italia]] os electores derogan en referendos varias normas, entre elas a que pretendía reimplantar a [[enerxía nuclear]] no país e a que lle brindaba inmunidade xudicial ao primeiro ministro.<ref>{{Cita web|título=Los italianos rechazan el escudo judicial de Berlusconi|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/06/13/internacional/1307968780.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[15 de xuño]] - Eclipse lunar total, visible principalmente en [[África]], a [[India]], e [[Oriente Medio]].<ref>{{cita web |url=http://tribunadonorte.com.br/noticia/eclipse-total-da-lua-sera-visto-em-todo-o-litoral-potiguar/185230 |título=Eclipse total da lua será visto em todo o litoral potiguar |dataacceso=24 de novembro de 2012 |data=14 de xuño de 2011 }}</ref> * [[16 de xuño]] - [[Mobilización estudantil en Chile de 2011]]: outra gran xornada de mobilizacións no país. En Santiago prodúcese a maior concentración civil desde o retorno á democracia, con entre 80 e 130 mil manifestantes nas rúas.<ref>{{cita web|url=http://www.cooperativa.cl/intendencia-confirmo-que-80-mil-personas-se-sumaron-a-marcha-por-santiago/prontus_nots/2011-06-16/200557.html|título=Intendencia confirmó que ochenta mil personas se sumaron a marcha por Santiago|autor=|data=16 de xuño de 2011|dataacceso=9 de novembro de 2012|páxina-web=}}</ref> * [[19 de xuño]] - En España realízase unha convocatoria de manifestacións de [[¡Democracia Real YA!|Democracia Real Xa!]] e o [[Movemento 15-M]]. * [[21 de xuño]] - [[Pedro Passos Coelho]] toma posesión como [[primeiro ministro de Portugal]].<ref>{{cita web |url=http://www.tsf.pt/PaginaInicial/Portugal/Interior.aspx?content_id=1884350 |título=XIX Governo Constitucional toma hoje posse no Palácio da Ajuda |dataacceso=24 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121202044505/http://www.tsf.pt/PaginaInicial/Portugal/Interior.aspx?content_id=1884350 |dataarquivo=02 de decembro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> * [[24 de xuño]] - [[Croacia]] entra na [[Unión Europea]].<ref>{{cita web |url=http://www1.folha.uol.com.br/mundo/934506-em-bruxelas-lideres-aprovam-entrada-da-croacia-na-ue.shtml |título=Em Bruxelas, líderes aprovam entrada da Croácia na UE |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[26 de xuño]] ** Na [[Arxentina]], descende por primeira vez na súa historia o [[Club Atlético River Plate]] á [[Primeira B Nacional]]. ** Inicio da VI [[Copa do Mundo de Fútbol Feminino]] en [[Alemaña]].<ref>{{cita web |url=http://esportes.terra.com.br/futebol/mundial-feminino-futebol/2011/noticias/0,,OI5206501-EI18245,00-Em+casa+Alemanha+abre+Copa+e+tenta+impor+dinastia+feminina.html |título=Em casa, Alemanha abre 6ª Copa e tenta impor dinastia feminina |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[27 de xuño]] ** A [[Corte Penal Internacional]] ordena o arresto xudicial preventivo do líder libio [[Muammar al-Gaddafi]], dun dos seus fillos e do xefe da intelixencia militar libia (cuñado de Gadafi) por [[delitos de lesa humanidade]] contra o pobo libio.<ref>{{Cita web|título=AFP: La CPI emite una orden de arresto contra Muamar Gadafi|url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5hKo5UkfCFEN6WTzeTSHZ8ySPndpw?docId=CNG.02ca45b8bcf9e61a462769fc80fa8fa6.291|páxina-web=archive.is|data=2012-06-29|data-acceso=2019-02-11|data-arquivo=29 de xuño de 2012|url-arquivo=https://archive.today/20120629140008/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5hKo5UkfCFEN6WTzeTSHZ8ySPndpw?docId=CNG.02ca45b8bcf9e61a462769fc80fa8fa6.291|url-morta=yes}}</ref> ** En [[Camboxa]] iníciase ante o [[Tribunal de Camboxa]] (unha corte especial con apoio internacional) o xuízo contra os líderes sobreviventes do movemento [[comunista]] [[maoísta]] dos [[Khmer vermellos]] polo [[xenocidio camboxano]] no que foron asasinadas até 2&nbsp;millóns de persoas.<ref>[http://www.elmundo.es/elmundo/2011/06/26/internacional/1309081957.html «Los últimos jefes del Jemer Rojo empiezan a ser juzgados por genocidio»,] en ''El Mundo'', de España.]</ref><ref>{{cita novas|urlmorta=si|url=http://tiempolibre.eluniversal.com/2011/06/27/cuatro-mandos-de-jemer-rojo-son-sometidos-a-juicio-en-camboya.shtml|título=Cuatro mandos de Jemer Rojo son sometidos a juicio en Camboya|xornal=El Universal|lingua=es|data=27 de xuño de 2011|dataarquivo=29 de xuño de 2012}}</ref> * [[28 de xuño]] - [[Google]] lanza a súa rede social [[Google Plus]] nunha fase preliminar de probas. * [[29 de xuño]] - [[Grecia]] vota un paquete de medidas para evitar a quebra económica. O país encóntrase sumido en protestas.<ref>{{Cita novas |url=http://www.20minutos.es/noticia/1095929/0/grecia/protestas/ajustes/ |título=Protestas en Grecia por ajustes |xornal=[[20 minutos]] |data= |lingua=es}}</ref> * [[30 de xuño]] - Prodúcese a segunda gran protesta das mobilizacións estudantís en [[Chile]], reunindo entre 80 e 200 mil persoas.<ref>{{cita web|url=http://www.emol.com/noticias/nacional/2011/06/30/490159/intendencia-cifra-en-80-mil-los-asistentes-a-la-marcha-estudiantil.html|autor=Pérez, Camila|título=Intendencia cifra en 80 mil los asistentes a la marcha estudiantil|editor=El Mercurio Online|data=30 de xuño de 2011|dataacceso=9 de novembro de 2012}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.elmostrador.cl/noticias/pais/2011/06/30/movimiento-estudiantil-da-solida-demostracion-de-poder-y-gobierno-acusa-fines-politicos/|autor=El Mostrador|título=Movimiento estudiantil da sólida demostración de poder y gobierno acusa fines políticos|data=30 de xuño de 2011|dataacceso=9 de novembro de 2012}}</ref> === Xullo === [[Ficheiro:Røyk frå Statsministerens Kontor.jpg|miniatura|A Oficina do Primeiro Ministro Noruegués atacada durante os atentados de xullo de 2011.]] [[Ficheiro:Carpetright store after Tottenham riots.jpg|miniatura|Edificio destruído tras os disturbios de Londres.]] * [[1 de xullo]] **[[Marrocos]] realiza un referendo para aprobar unha reforma constitucional que diminúe o poder do rei, cedéndollo ao Primeiro Ministro, e que daría liberdade relixiosa á poboación, entre outros asuntos. Gañou o si, cunha ampla participación.<ref>{{Cita web|título=La figura de Mohamed VI dejará de ser "sagrada" en la nueva Constitución marroquí|url=https://www.20minutos.es/noticia/1086216/0/constitucion/marruecos/mohamed-iv/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-06-17|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> ** En [[España]], a policía realiza a [[Operación Saga]] contra a [[SGAE]]. Detén o director [[Teddy Bautista]] e 8&nbsp;directivos por delitos societarios e de apropiación indebida.<ref>{{Cita web|título=Teddy Bautista y ocho personas más son detenidas en la operación contra la SGAE|url=https://www.20minutos.es/noticia/1098511/0/sgae/registro/sede/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-07-02|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> ** Inicia a [[Copa América 2011|Copa América de Fútbol]] na [[Arxentina]].<ref>{{cita web |url=http://veja.abril.com.br/noticia/esporte/copa-america-comeca-com-uma-avalanche-de-futebol-feio |título=Copa América começa com uma avalanche de futebol feio |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> ** Inicia a presidencia de [[Polonia]] na [[Unión Europea]].<ref>{{cita web |url=http://ec.europa.eu/news/eu_explained/110704_pt.htm |título=Polónia preside ao Conselho da UE de 1 de julho a 31 de dezembro de 2011 |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> ** Eclipse solar parcial ao largo da costa da [[Antártida]]. * [[2 de xullo]] - Casamento do príncipe [[Alberte II de Mónaco|Alberte de Mónaco]] con [[Charlene Wittstock]].<ref>{{cita web |url=http://gente.ig.com.br/casamento+do+principe+albert+ii+e+charlene+wittstock+agita+monaco/n1597060089379.html |título=Casamento do Príncipe Albert II e Charlene Wittstock agita Mônaco |dataacceso=24 de novembro de 2012 |data-arquivo=03 de xuño de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130603150059/http://gente.ig.com.br/casamento+do+principe+albert+ii+e+charlene+wittstock+agita+monaco/n1597060089379.html |url-morta=yes }}</ref> * [[3 de xullo]] - En [[Tailandia]] celébranse [[Eleccións xerais de Tailandia de 2011|eleccións parlamentarias]] e triunfa o partido [[Puea Thai]] con maioría absoluta, polo que a súa candidata [[Yingluck Shinawatra]] será primeira ministra.<ref>{{Cita web|título=El Gobierno de Tailandia reconoce el triunfo de Yingluck Shinawatra|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/07/03/internacional/1309700011.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.ipsnoticias.net/nota.asp?idnews=98582 |título=Una mujer a punto de gobernar Tailandia, en ''IPS''. |data-acceso=03 de xullo de 2012 |urlarquivo=https://archive.is/20120703154547/www.ipsnoticias.net/nota.asp?idnews=98582 |dataarquivo=03 de xullo de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> * [[5 de xullo]] ** A [[axencia de clasificación de risco]] [[Moody's]] baixa a nota da débeda [[Portugal|portuguesa]] de Baa1 ao Ba2, o que supón unha perda de confianza dos mercados nos bonos de débeda pública portuguesa, agravando aínda máis a crise que sofre o país.<ref>{{Cita web|título=Moody's rebaja la deuda de Portugal al nivel del bono basura|url=https://www.20minutos.es/noticia/1102533/0/moody/portugal/bono-basura/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-07-05|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> ** Detéctase o roubo do [[Códice Calixtino]], dos arquivos da [[Catedral de Santiago]]. * [[6 de xullo]] - É decidida a cidade sede dos [[Xogos Olímpicos de Inverno de 2018]] polo Comité Olímpico Internacional en [[Durban]], [[Suráfrica]]. A cidade escollida foi [[Pyeongchang]], [[Corea do Sur]].<ref>{{cita web |url=http://ne10.uol.com.br/canal/esportes/noticia/2011/07/06/pyeongchang-e-eleita-sede-dos-jogos-de-inverno-de-2018-281747.php |título=Pyeongchang é elixida sede dos Xogos de Inverno de 2018 |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[7 de xullo]] ** En [[Londres]], o periódico sensacionalista ''[[News of the World]]'' anuncia que, debido a un escándalo de escoitas telefónicas, cesa a súa actividade. Iníciase así unha tormenta política que salpica [[Scotland Yard]] e o goberno do [[Reino Unido]]. ** En [[Lyubertsy]], a 20&nbsp;km de [[Moscova]] ([[Rusia]]), o astrónomo afeccionado ruso [[Leonid Elenin]] (1981–, descubridor en 2010 do [[cometa Elenin]]) descobre o cometa P/2011&nbsp;NO1. * [[9 de xullo]] - [[Sudán do Sur]] declara a súa independencia.<ref>{{Cita web|título=South Sudanese celebrate the birth of their nation|url=http://www.cnn.com/2011/WORLD/africa/07/09/sudan.new.nation/index.html|páxina-web=www.cnn.com|data-acceso=2019-02-11|lingua=en}}</ref><ref>{{cita web |url=http://noticias.uol.com.br/ultimas-noticias/internacional/2011/07/09/sudao-do-sul-declara-independencia-e-e-o-mais-novo-pais.jhtm |título=Sudão do Sul declara independência e é o mais novo país do mundo |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[10 de xullo]] - Iníciase a 14.ª [[Gymnaestrada]] Mundial en [[Lausana]], [[Suíza]], con 55 países dos 5 continentes.<ref>{{cita web |url=http://www.record.xl.pt/Modalidades/Outras/interior.aspx?content_id=706535 |título=Gymnaestrada Mundial arranca Domingo |dataacceso=24 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120301104600/http://www.record.xl.pt/Modalidades/Outras/interior.aspx?content_id=706535 |dataarquivo=01 de marzo de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> * [[11 de xullo]] - Inaugurada a cidade de [[Kilamba]], na [[Provincia de Luanda]], en [[Angola]].<ref>{{Cita web|título=Casas da cidade do Kilamba à venda a partir deste mês|url=http://www.angop.ao/angola/pt_pt/noticias/reconstrucao-nacional/2011/6/28/Casas-cidade-Kilamba-venda-partir-deste-mes,2330f954-d8e1-4357-b5d6-1cf34698038f.html|páxina-web=|data-acceso=2019-02-12|lingua=PT-PT|data-arquivo=13 de febreiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190213005601/http://www.angop.ao/angola/pt_pt/noticias/reconstrucao-nacional/2011/6/28/Casas-cidade-Kilamba-venda-partir-deste-mes,2330f954-d8e1-4357-b5d6-1cf34698038f.html|url-morta=yes}}</ref> * [[13 de xullo]] - Un avión [[LET L-410]], da [[NOAR Linhas Aéreas]] cae no [[Recife]], minutos despois de saír do [[Aeroporto Internacional do Recife|Aeroporto dos Guararapes]], matando as 16 persoas a bordo.<ref>{{cita web |url=http://mtv.uol.com.br/memo/apos-decolagem-bimotor-cai-em-terreno-no-recife-e-mata-16 |título=Após decolagem, bimotor cai em terreno no Recife e mata 16 |dataacceso=24 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120117135315/http://mtv.uol.com.br/memo/apos-decolagem-bimotor-cai-em-terreno-no-recife-e-mata-16 |dataarquivo=17 de xaneiro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> * [[15 de xullo]] - [[Italia]] aproba un plan de axuste de 79 000 millóns de euros<ref>{{Cita web|título=Italia aprueba su plan de ajuste de 79.000 millones de euros|url=https://www.lne.es/economia/2011/07/15/italia-aprueba-plan-ajuste-79000-millones-euros/1103132.html|páxina-web=www.lne.es|data-acceso=2019-02-12|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref> e aumenta a incerteza sobre a [[crise da Eurozona]]. * [[19 de xullo]] - O presidente de [[Guinea]], [[Alpha Condé]], escapa ileso dun atentado contra a súa vida perpetrado por militares rebeldes que atacaron a súa residencia con artillería pesada e armas automáticas.<ref>{{Cita web|título=El presidente guineano sobrevive a un ataque a su residencia en Conakry|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/07/19/internacional/1311058421.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://america.infobae.com/notas/29555-Guinea-el-presidente-sobrevivio-a-dos-intentos-de-homicidio-en-un-mismo-dia |título=Guinea: el presidente sobrevivió a dos intentos de homicidio en un mismo día, en ''Infobae.com'' |data-acceso=10 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120518063122/http://america.infobae.com/notas/29555-Guinea-el-presidente-sobrevivio-a-dos-intentos-de-homicidio-en-un-mismo-dia |dataarquivo=18 de maio de 2012 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita web|título=Al menos 40 detenidos por el ataque contra la residencia del presidente de Guinea Conakry|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/07/20/internacional/1311172457.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[20 de xullo]] ** En [[Serbia]] é arrestado [[Goran Hadžić]], o último criminal de guerra buscado polo [[Tribunal Penal Internacional para a ex Iugoslavia]] que quedaba en liberdade e expresidente da desaparecida [[República Serbia de Krajina]] (Estado de facto).<ref>{{Cita web|título=Serbia detiene a Hadzic, el último general buscado por crímenes en los Balcanes|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/07/20/internacional/1311147338.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web|título=Detienen en Serbia al último fugitivo de crímenes de guerra|url=https://www.informador.mx/Internacional/Detienen-en-Serbia-al-ultimo-fugitivo-de-crimenes-de-guerra-20110720-0109.html|páxina-web=El Informador :: Noticias de Jalisco, México, Deportes & Entretenimiento|data-acceso=2019-02-11|lingua=es-ES}}</ref> ** En España, [[Francisco Camps]] (presidente da [[Generalitat Valenciana]]) dimite para defender a súa inocencia no [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Camps deja la Generalitat para defender su inocencia|url=https://elpais.com/politica/2011/07/20/actualidad/1311149221_563723.html|xornal=El País|data=2011-07-20|data-acceso=2019-02-11|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Joaquín|apelidos=Ferrandis|nome2=Carlos E.|apelidos2=Cué|nome3=María|apelidos3=Fabra}}</ref> ** Crise alimentaria no [[Corno de África]]: a [[Organización das Nacións Unidas]] declara formalmente a existencia dunha situación de fame negra en dúas rexións do sur de [[Somalia]] controladas polo grupo terrorista [[Al-Shabbaab]] (vinculado a [[Al Qaeda]]) e reclama unha acción urxente para evitar que a fame se estenda ao resto do sur somalí e poida pór en perigo a millóns de persoas.<ref>{{Cita web|título=La ONU declara la hambruna en dos regiones del sur de Somalia|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/07/20/solidaridad/1311141986.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[21 de xullo]] - Ponse fin ás viaxes en [[transbordador espacial|transbordadores espaciais]] coa aterraxe do [[Transbordador espacial Atlantis|Atlantis]] na súa última misión. [[Ficheiro:STS-135 landing cropped.jpg|miniatura|Aterraxe do [[Transbordador espacial Atlantis|Atlantis]].]] * [[22 de xullo]] - En [[Noruega]] prodúcense dous [[Atentados de Noruega de 2011|ataques terroristas]] coordinados cando unha potente explosión sacode edificios gobernamentais na capital [[Oslo]] mentres na illa [[Utøya]] un pistoleiro ataca unha reunión política na que participaba o primeiro ministro [[Jens Stoltenberg]]. Os ataques deixan 77 mortos.<ref>{{Cita web|título=Al menos 77 muertos en un doble ataque contra el Gobierno noruego|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/07/22/internacional/1311343327.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref><ref>{{Cita web|título=Siete personas muertas en el atentado contra el gobierno noruego|url=https://www.europapress.es/internacional/noticia-siete-personas-muertas-atentado-contra-gobierno-noruego-20110722202716.html|páxina-web=www.europapress.es|data=2011-07-22|data-acceso=2019-02-11|nome=|apelidos=}}</ref><ref>{{Cita web|título=Doble atentado terrorista contra el Gobierno noruego|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20110722/54189699595/doble-atentado-terrorista-contra-el-gobierno-noruego.html|páxina-web=La Vanguardia|data=2011-07-22|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web|título=La policía noruega rebaja el número de muertos a 76|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/07/25/internacional/1311586251.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{cita web |url= http://noticias.uol.com.br/ultimas-noticias/internacional/2011/07/22/tiroteio-em-ilha-perto-de-oslo-deixa-pelo-menos-dez-mortos.jhtm |título=Tiroteio em ilha perto de Oslo deixa pelo menos dez mortos |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}(en portugués)</ref> * [[25 de xullo]] - [[Truong Tan Sang]] toma posesión como [[presidente de Vietnam]] * [[27 de xullo]] ao [[7 de agosto]] - No barrio [[Rinkeby]], nos suburbios de [[Estocolmo]] ([[Suecia]]) celébrase o 22º [[Jamboree]] mundial (reunión internacional de Scouts), co lema «simplemente escultismo». * [[28 de xullo]] - No [[Perú]] asume o novo presidente [[Ollanta Humala]], para o período 2011-2016.<ref>{{Cita web |url=http://elcomercio.pe/politica/949016/noticia-descarga-mensaje-presidencial-ollanta-humala |título=Mensaje del presidente peruano Ollanta Humala |data-acceso=10 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110922073118/http://elcomercio.pe/politica/949016/noticia-descarga-mensaje-presidencial-ollanta-humala |dataarquivo=22 de setembro de 2011 |urlmorta=yes }}</ref> * [[29 de xullo]] - En [[Colombia]] empeza a [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2011|Copa Mundial de Fútbol Sub-20]]. * [[30 de xullo]] - Despois de meses de negociacións, o [[Congreso dos Estados Unidos]] [[Crise do límite de débeda dos Estados Unidos de 2011|aproba o aumento do límite de débeda]] para evitar unha [[moratoria]].<ref>{{cita web |url=http://www1.folha.uol.com.br/mundo/952972-camara-dos-eua-aprova-plano-para-aumento-do-teto-da-divida.shtml |título=Câmara dos EUA aprova plano para aumento do teto da dívida |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> === Agosto === [[Ficheiro:Oxfam East Africa - A family gathers sticks and branches for firewood.jpg|miniatura|Crise alimentaria do [[Corno de África]] de 2011.]] * [[2 de agosto]] - Nos [[Estados Unidos de América]], o [[Senado dos Estados Unidos|Senado]] aproba o acordo para subir o teito de gasto público dese país, evitando que o goberno entrara en [[suspensión de pagos]].<ref>{{Cita web|título=El Senado estadounidense respalda el acuerdo para evitar la suspensión de pagos del país|url=https://www.20minutos.es/noticia/1126081/0/EE-UU/deuda/senado/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-08-02|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[3 de agosto]] - En [[Exipto]] comeza o xuízo contra o expresidente [[Hosni Mubarak]] polos asasinatos e intentos de asasinato de máis de 800&nbsp;manifestantes durante a [[Revolución exipcia|rebelión popular]] que o derrocou. De considerarse culpable, podería ser condenado a morte.<ref>{{Cita web|título=Mubarak: 'Niego todos los cargos y las acusaciones categóricamente'|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/08/03/internacional/1312329810.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[4 de agosto]] - A [[Organización das Nacións Unidas]] declara oficialmente a [[fame negra]] noutras tres zonas de [[Somalia]] co que son xa cinco as rexións somalís afectadas, e alerta que en cuestión de semanas a fame estenderase a todas as rexións do sur de Somalia ameazando a 12 millóns de persoas.<ref>{{Cita web|título=La ONU declara la situación de hambruna en otras tres regiones de Somalia|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20110803/54194774717/la-onu-declara-la-situacion-de-hambruna-en-otras-tres-regiones-de-somalia.html|páxina-web=La Vanguardia|data=2011-08-03|data-acceso=2019-02-12}}</ref> * [[6 de agosto]] - Inícianse [[Tumultos en Inglaterra en 2011|disturbios en Londres]], onde grupos de mozos se enfrontan á policía e saquean locais<ref>{{Cita web|título=Cronología de los disturbios de Londres|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/08/09/internacional/1312871949.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-12}}</ref> * [[13 de agosto]] - En [[Italia]], [[Silvio Berlusconi]] aproba o plan de axuste de gasto máis restritivo da [[Unión Europea]] até o momento: entre outras medidas, botará 54&nbsp;000&nbsp;empregados da administración estatal e atrasará a idade de xubilación nas mulleres.<ref>{{Cita novas|título=Berlusconi eleva a 65 años la edad de jubilación de las mujeres|url=https://elpais.com/economia/2011/08/13/actualidad/1313220773_850215.html|xornal=El País|data=2011-08-13|data-acceso=2019-02-11|issn=1134-6582|lingua=es|nome=LUCIA|apelidos=MAGI}}</ref> * [[14 de agosto]] - Na [[Arxentina]] celébranse por primeira vez as [[Eleccións primarias na Arxentina|eleccións primarias, abertas, simultáneas e obrigatorias]], establecidas pola [[Lei 26.571]]. * [[16 de agosto|16]] ao [[21 de agosto]] - En [[Madrid]] (España) celébrase a [[XXVI Xornada Mundial da Xuventude]] presidida polo papa [[Bieito XVI]].<ref>{{Cita web |url=http://www.publico.es/135924/papa/designa/madrid/sede/jornada/mundial/juventud/2011 |título=El papa designa Madrid como sede de la Jornada Mundial de la Juventud en 2011 |data-acceso=10 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080722013531/http://www.publico.es/135924/papa/designa/madrid/sede/jornada/mundial/juventud/2011 |dataarquivo=22 de xullo de 2008 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita web |url=http://noticias.uol.com.br/ultimas-noticias/afp/2011/08/17/protesto-em-madri-contra-uso-de-dinheiro-publico-em-visita-do-papa.jhtm |título=Protesto em Madrid contra uso de dinheiro público em visita do Papa |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> * [[19 de agosto]] ** A [[OTAN]] informa que matou nun dos seus ataques aéreos a [[Abdullah Senussi]], xefe dos servizos secretos libios e cuñado de [[Muammar al-Gaddafi]], e buscado como Gaddafi pola [[Corte Penal Internacional]]. Posteriormente verifícase que a información era incorrecta, e Senussi foi arrestado ao ano seguinte en [[Mauritania]].<ref>{{Cita web|título=La OTAN confirma la muerte del jefe de los servicios secretos libios|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/08/19/internacional/1313782602.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web|título=Arrestado en Mauritania Abdulá al Senusi, jefe de inteligencia de Gadafi|url=http://www.rtve.es/noticias/20120317/arrestado-mauritania-jefe-inteligencia-gadafi/508025.shtml|páxina-web=RTVE.es|data=2012-03-17|data-acceso=2019-02-12|lingua=es}}</ref> ** Activista indio [[Anna Hazare]] inicia a súa folga de fame como forma de protesta contra a corrupción no goberno da [[India]].<ref>{{cita web |url=http://noticias.uol.com.br/ultimas-noticias/afp/2011/08/19/ativista-indiano-anticorrupcao-anna-hazare-inicia-greve-de-fome.jhtm |título=Ativista indiano anticorrupção Anna Hazare inicia greve de fome |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[20 de agosto]] - En Colombia finaliza a [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2011]]. * [[21 de agosto]] - En [[Libia]] as forzas rebeldes toman o control de case toda a cidade capital de [[Trípoli, Libia|Trípoli]] no medio da sanguenta batalla decisiva da [[guerra civil]] que sacode o país; os rebeldes tamén fan prisioneiro polo menos un fillo do líder [[Muammar al-Gaddafi]], cuxo paradoiro é descoñecido.<ref>{{Cita web|título=Los últimos fieles a Gadafi resisten en el palacio presidencial|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/08/22/internacional/1313995721.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web|título=El Nuevo Diario|url=http://www.elnuevodiario.com.ni/internacionales/111447-requiem-kadhafi/|páxina-web=El Nuevo Diario|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref><ref>{{Cita web|título=Rebeldes ocupan centro de Trípoli y capturan a dos hijos de Jaddafi|url=https://www.emol.com/noticias/internacional/2011/08/21/499057/rebeldes-ocupan-centro-de-tripoli-y-capturan-a-dos-hijos-de-jaddafi.html|páxina-web=Emol|data=2011-08-21|data-acceso=2019-02-11|lingua=Spanish|nome=|apelidos=}}</ref> * [[22 de agosto]] - Continúa a encarnizada batalla por [[Trípoli, Libia|Trípoli]], as forzas rebeldes libias loitan para dobregar a feroz resistencia das últimas forzas leais a Muammar al-Gaddafi na capital, mentres o líder libio continúa oculto para evitar a súa captura.<ref>{{Cita web|título='Los jóvenes revolucionarios han escrito una página épica'|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/08/22/internacional/1314037820.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libia: Caos en Trípoli, combates continúan - Internacionales|url=http://www.abc.com.py/internacionales/libia-caos-en-tripoli-combates-continuan-298418.html|páxina-web=www.abc.com.py|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref> * [[23 de agosto]] ** En [[Virxinia]], Estados Unidos, prodúcese un [[Terremoto de Virxinia de 2011|sismo]] de [[escala de Richter|magnitude 5.8]], ás 1:51 PM EDT (17:51 UTC).<ref>{{Cita web |url=http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/recenteqsww/Quakes/se082311a.html |título=Magnitude 5.8 - Virginia |data-acceso=10 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110824230844/http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/recenteqsww/Quakes/se082311a.html |dataarquivo=24 de agosto de 2011 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/08/forte-terremoto-atinge-o-estado-norte-americano-da-virginia.html |título=Forte terremoto atinge o estado norte-americano da Virgínia |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** En [[Libia]], despois de intensos combates as forzas rebeldes logran conquistar [[Bab al-Azizia]], o complexo residencial de Muammar al-Gaddafi e último baluarte importante da resistencia gaddafista en Trípoli, aínda que os combates proseguen no resto da cidade.<ref>{{Cita web|título=Gadafi se aferra al poder mientras los rebeldes ocupan su cuartel general|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/08/23/internacional/1314112468.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.ipsnoticias.net/nota.asp?idnews=98932 |título=Rebeldes toman cuartel general de Gadafi en Trípoli, en ''IPS''. |data-acceso=03 de xullo de 2012 |urlarquivo=https://archive.is/20120703154547/www.ipsnoticias.net/nota.asp?idnews=98932 |dataarquivo=03 de xullo de 2012 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://america.infobae.com/notas/31969-Los-rebeldes-ocuparon-el-bunker-de-Khadafi-en-Tripoli |título=Los rebeldes ocuparon el búnker de Khadafi en Trípoli, en ''Infobae''. |data-acceso=10 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120518064424/http://america.infobae.com/notas/31969-Los-rebeldes-ocuparon-el-bunker-de-Khadafi-en-Tripoli |dataarquivo=18 de maio de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> ** As acusacións contra [[Dominique Strauss-Kahn]] son arquivadas.<ref>{{cita web |url=http://veja.abril.com.br/noticia/internacional/juiz-de-nova-york-retira-acusacoes-contra-strauss-kahn |título=Juiz de Nova York retira acusações contra Strauss Kahn |dataacceso=24 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120103120803/http://veja.abril.com.br/noticia/internacional/juiz-de-nova-york-retira-acusacoes-contra-strauss-kahn |dataarquivo=03 de xaneiro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref>. * [[24 de agosto]] **[[Steve Jobs]] deixa a presidencia da [[Apple Inc.|Apple Inc]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/tecnologia/noticia/2011/08/steve-jobs-deixa-comando-da-apple.html |título=Steve Jobs deixa comando da Apple Inc. Inc. |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Terremoto de 7,0 na [[Escala Richter]] atinxe [[Perú]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/08/forte-terremoto-atinge-o-peru-proximo-fronteira-com-o-brasil.html |título=Forte terremoto atinge o Peru próximo à fronteira com o Brasil |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Fortaleza de [[Muammar al-Gaddafi]] en [[Trípoli, Libia|Trípoli]], capital de [[Libia]], é tomada por rebeldes.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/08/rebeldes-invadem-fortaleza-de-kadhafi-na-capital-libia-diz-agencia.html |título=Rebeldes invadem fortaleza de Kadhafi na capital da Líbia, diz agência |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[24 de agosto|24]] e [[25 de agosto]] - Gran protesta nacional en [[Chile]] en apoio ás protestas estudantís, convocada pola [[Central Unitaria de Traballadores de Chile|Central Unitaria de Traballadores]]. O 25 de agosto, no contexto do paro nacional, morre baleado por un [[Carabineros de Chile|carabinero]] Manuel Gutiérrez, un rapaz de 16 anos que se encontraba observando o cacerolazo que ocorría no seu barrio.<ref>{{Cita novas|título=La muerte de un joven de 16 años en la huelga de Chile agrava el conflicto|url=https://elpais.com/diario/2011/08/27/internacional/1314396011_850215.html|xornal=El País|data=2011-08-27|data-acceso=2019-02-12|issn=1134-6582|lingua=es|nome=|apelidos=|autor=}}</ref> * [[25 de agosto]] - En [[México]] ocorre un [[Atentado de Monterrey de 2011|Atentado en Monterrey]] consistente nun incendio e masacre dentro do Casino Royale deixando como vítimas 52 persoas causado polos [[Los Zetas|Zetas]].<ref>{{Cita web|título=Terror en el Casino Royale de Monterrey; los Zetas, detrás del atentado|url=https://www.excelsior.com.mx/2011/08/26/nacional/763911|páxina-web=Excélsior|data=2011-08-26|data-acceso=2019-02-11|lingua=es}}</ref> * [[26 de agosto]] - En [[Xapón]] o primeiro ministro [[Naoto Kan]] anuncia a súa renuncia, que producirá efecto cando o seu partido elixa o seu sucesor.<ref>{{Cita web|título=Naoto Kan hace efectiva su dimisión como primer ministro de Japón|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/08/26/internacional/1314333051.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[28 de agosto]] ** O [[furacán Irene]] toca terra en [[Carolina do Norte]], e pon en alerta toda a costa leste dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. Aínda que os danos foron menores do esperado, faleceron un total de 46 persoas.<ref>{{Cita web|título=Al menos 46 muertos tras el paso del huracán "Irene"|url=https://www.lavoz.com.ar/noticias/sucesos/al-menos-46-muertos-tras-paso-huracan-irene|páxina-web=La Voz|data-acceso=2019-02-11|lingua=es}}</ref> ** [[Anna Hazare]] acaba a súa folga de fame despois de 12 días despois de conseguir un acordo co goberno da [[India]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/08/ativista-anticorrupcao-encerra-greve-de-fome-na-india.html |título=Ativista anticorrupção encerra greve de fome na Índia |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> === Setembro === [[Ficheiro:OPERA Detector.jpg|miniatura|230px|Detector OPERA.]] [[Ficheiro:CASA 212-300 966 FACH.jpg|miniatura|230px|[[CASA 212]] da [[Forza Aérea de Chile]], accidentado cerca da [[Illa Robinson Crusoe]], no [[arquipélago Juan Fernández]] ([[Chile]]).]] * [[1 de setembro]] ** En [[México]], [[Manlio Fabio Beltrones]] toma posesión como [[Senado de México|presidente da Xunta de Coordinación Política do Senado da República]], [[Emilio Chuayffet Chemor]] como [[Cámara de Deputados de México|presidente da mesa directiva da Cámara de Deputados]] e [[José González Morfín]] como [[Senado de México|presidente da mesa directiva do Senado da República]]. ** [[Tony Tan Keng Yam]] tórnase [[presidente de Singapur]]. * [[2 de setembro]] ** [[Yoshihiko Noda]] toma posesión do cargo de Primeiro Ministro do [[Xapón]]. ** Un avión [[CASA C-212 Aviocar]] [[Accidente do C-212 Aviocar da Forza Aérea de Chile|estrélase]] preto da [[Illa Robinson Crusoe]], no [[arquipélago Juan Fernández]] ([[Chile]]), provocando a morte de 21 persoas, entre elas o popular presentador [[Felipe Camiroaga]] e o empresario e filántropo [[Felipe Cubillos]]. ** Terremoto de 6,4 na [[Escala Richter]] atinxe a cidade [[Santiago del Estero]] da [[Arxentina]].<ref>{{cita web |url=http://oglobo.globo.com/pais/mat/2011/09/02/terremoto-na-argentina-sentido-em-maringa-cascavel-925275337.asp |título=Terremoto na Argentina foi sentido em Maringá e Cascavel |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> * [[3 de setembro]] - [[Dominique Strauss-Kahn]] retorna a [[Francia]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/strauss-kahn-deixa-nova-york-com-destino-franca-diz-imprensa.html |título=Strauss Kahn deixa Nova York com destino à França, diz imprensa |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[5 de setembro]] - [[Christine Lagarde]], directora do [[Fondo Monetario Internacional]] advirte sobre o risco dunha recesión económica global e inminente. Isto provoca a caída dos principais [[bolsa de valores|mercados bolsistas]] do mundo.<ref>{{Cita web|título=El Ibex registra su tercera peor caída de 2011 y roza la pérdida de los 8.000 puntos|url=https://www.20minutos.es/noticia/1149285/0/Europa-recesion/bolsa/prima-riesgo/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-09-05|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[6 de setembro]] ** [[Carol Bartz]] é destituída do cargo de [[CEO]] do [[Yahoo!]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/tecnologia/noticia/2011/09/carol-bartz-deixa-o-comando-do-yahoo-diz-site.html |título=Carol Bartz deixa o comando do Yahoo, diz site |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Avión con 9 pasaxeiros cae na Amazonia boliviana deixando só un sobrevivente achado 60 horas despois.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/aviao-desaparece-na-amazonia-boliviana-com-9-pessoas-a-bordo.html |título=Avião desaparece na Amazônia boliviana com 9 pessoas a bordo |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[7 de setembro]] ** [[Accidente do Yak-42 do Lokomotiv Yaroslavl]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/queda-de-aviao-na-russia-mata-44-pessoas.html |título= Sobe para 44 o número de mortos em queda de avião na Rússia |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Os Senados de [[Italia]] e de [[España]] aproban paquetes de medidas para controlar os seus orzamentos debido á crise na [[Zona Euro|zona do euro]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/economia/noticia/2011/09/espanha-aprova-emenda-de-controle-do-orcamento.html |título=Espanha aprova emenda de controle do orçamento |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Na [[India]], un atentado bomba no edificio da Suprema Corte de [[Nova Delhi]] deixa 11 mortos e 76 feridos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/sobe-11-o-numero-de-mortos-em-explosao-em-tribunal-na-india.html |título= Sobe a 11 o número de mortos em explosão em tribunal na Índia |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> * [[8 de setembro]] ** [[Somalia]] asina un acordo para realizar eleccións dentro dun ano para axilizar unha transición gobernamental.<ref>{{Cita web |url=http://www1.folha.uol.com.br/mundo/972042-somalia-assina-acordo-para-realizar-eleicoes-dentro-de-um-ano.shtml |título= Somália assina acordo para realizar eleições dentro de um ano |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> ** Tempestade tropical Lee atinxe costa leste dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] provocando inundacións e 3 mortes.<ref>{{cita web |url=http://www1.folha.uol.com.br/mundo/972168-tempestade-lee-provoca-inundacoes-e-tres-mortes-nos-eua.shtml |título=Tempestade Lee provoca inundações e três mortes nos EUA |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Terremoto de magnitude 4,2 na [[Escala Richter]] atinxe [[Países Baixos|Holanda]]. O epicentro foi a 48&nbsp;km ao sur de [[Apeldoorn]] e a 96&nbsp;km a sueste de [[Ámsterdam]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/terremoto-de-magnitude-42-atinge-holanda.html |título= Terremoto de magnitude 4,2 atinge a Holanda | dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> ** En [[Chile]] danse novas protestas polo defensa do sistema educativo.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/chile-estudantes-retomam-protestos-e-rejeitarao-dialogo.html |título= Estudantes do Chile voltam às ruas por ensino gratuito e de qualidade |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], un apagón afecta os estados de [[Arizona]], [[California]] e o norte do [[México]], deixando 2 millóns de persoas sen enerxía eléctrica.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/blecaute-atinge-2-milhoes-de-pessoas-nos-eua-e-mexico.html |título= Blecaute atinge 2 milhões de pessoas nos EUA e México|dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Debido ás altas taxas de desemprego, o presidente [[Barack Obama]] presenta un plan para a creación de empregos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/obama-apresenta-ao-congresso-plano-para-criar-empregos-1.html |título= Obama apresenta ao Congresso plano para criar empregos |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[9 de setembro]] ** Terremoto de magnitude 6,7 na [[escala Richter]] atinxe a illa de [[Vancouver]], [[Canadá]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/forte-terremoto-atinge-o-sudoeste-do-canada.html |título= Forte terremoto atinge o suroeste do Canadá|dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Astrónomos descobren un planeta que non pode ser visto desde a Terra debido á formación de seu sistema solar de orixe. O planeta recibiu o nome de Kepler-19c.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/ciencia-e-saude/noticia/2011/09/astronomos-descobrem-planeta-que-ainda-nao-pode-ser-visto-da-terra.html |título= Astrônomos descobrem planeta que ainda não pode ser visto da Terra |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> ** [[Interpol]] emite orde de prisión para o expresidente de [[Libia]], [[Muammar al-Gaddafi]], por crimes contra a humanidade.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/09/interpol-emite-mandado-de-prisao-para-muammar-kadhafi.html |título= Interpol emite mandado de prisão para Muammar Kadhafi |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Manifestantes exipcios invaden a embaixada de [[Israel]] no [[O Cairo|Cairo]] e, debido a isto, o embaixador israelí deixa o país.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/embaixador-de-israel-deixa-egito-pais-esta-em-estado-de-emergencia.html |título= Embaixador de Israel deixa Egito; país está em estado de emergência |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** [[Nike, Inc.|Nike]] lanza unha edición limitada do modelo de tenis usado polo personaxe [[Marty McFly]], que foi interpretado polo actor [[Michael J. Fox]] no filme ''[[Regreso ó futuro II]]'' de [[1989]].<ref>{{cita web |url=http://oglobo.globo.com/blogs/cinema/posts/2011/09/09/nike-lanca-tenis-futurista-de-de-volta-para-futuro-2-404477.asp |título= Nike lança tênis futurista de 'De volta para o futuro 2' |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Comeza a 7ª [[Copa do Mundo de Rugby]] masculino na [[Nova Zelandia]].<ref>{{cita web |url=http://www1.folha.uol.com.br/esporte/972648-copa-do-mundo-de-rugbi-comeca-com-dancas-provocativas-veja.shtml |título= Copa do Mundo de rúgbi começa com danças provocativas |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[10 de setembro]] ** Unha balsa con 500 pasaxeiros afunde preto da illa de [[Zanzíbar]] na [[Tanzania]] e deixa 163 mortos.<ref>{{Cita web|título=Sobe para ao menos 163 número de mortos em naufrágio na Tanzânia|url=https://www1.folha.uol.com.br/mundo/973279-sobe-para-ao-menos-163-numero-de-mortos-em-naufragio-na-tanzania.shtml|páxina-web=www1.folha.uol.com.br|data-acceso=2019-02-11}}</ref> ** A [[Nasa]] lanza 2 satélites idénticos para estudar a [[Lúa]].<ref>{{cita web |url= http://www1.folha.uol.com.br/ciencia/973248-nasa-lanca-sondas-gemeas-para-estudar-a-lua.shtml |título=Nasa lança sondas gêmeas para estudar a Lua |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** En [[Brasilia]], unha cápsula usada para transportar material radioactivo foi encontrada en área residencial. Segundo a [[CNEN]] non houbo risco de contaminación.<ref>{{cita web |url=http://www1.folha.uol.com.br/cotidiano/973302-governo-vai-investigar-capsula-radioativa-encontrada-em-brasilia.shtml |título=Governo vai investigar cápsula radioativa encontrada em Brasília |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Foi encontrado un paquete sospeitouse nunha porta de embarque do [[Aeroporto Internacional Washington Dulles|Aeroporto de Dulles]] en [[Washington, D.C.|Washington]] causando a evacuación completa do lugar. Logo, as autoridades declararon que o obxecto era inofensivo.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/11-de-setembro/noticia/2011/09/aeroporto-de-dulles-em-washington-e-evacuado-por-objeto-suspeito.html |título=Aeroporto de Dulles em Washington é evacuado por objeto suspeito |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[11 de setembro]] ** Nas [[Eleccións xerais de Guatemala de 2011|eleccións presidenciais de Guatemala]] [[Otto Pérez]] queda no primeiro lugar co 36,1 % dos votos, pero ao non obter maioría absoluta terá que ir a unha segunda volta co que quedou en segundo lugar, [[Manuel Baldizón]], co 22,68% dos votos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/guatemala-tera-2o-turno-com-ex-general-como-favorito.html |título=Guatemala terá 2º turno com ex-general como favorito |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** [[Bouzaid Dorda]], xefe de espionaxe durante o réxime do expresidente [[Muammar al-Gaddafi]], é preso por rebeldes libios en [[Trípoli, Libia|Trípoli]].<ref>{{cita web |url= http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/09/chefe-de-espionagem-de-muammar-kadhafi-e-preso-diz-agencia.html |título=Chefe de espionagem de Muammar Kadhafi é preso, diz agência |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** As forzas de seguridade exipcias invaden a sede da rede de TV [[Al Jazeera]] no [[Exipto]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/09/forcas-de-seguranca-egipcias-invadem-canal-da-al-jazeera.html |título=Forças de segurança egípcias invadem canal da Al Jazeera |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Debido á crise económica, o [[Euro]] ten o seu menor valor fronte ao [[Ien]] desde a súa creación hai 10 anos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/economia/noticia/2011/09/com-crise-grega-euro-cai-ao-nivel-mais-baixo-em-dez-anos-frente-ao-iene.html |título=Com crise grega euro cai ao nível mais baixo em dez anos frente ao Iene |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> * [[12 de setembro]] ** Prodúcese unha explosión no complexo nuclear de Marcoule en [[Francia]], na que falece unha persoa.<ref>{{Cita web|título=Una explosión en un complejo nuclear al sur de Francia deja al menos un muerto|url=https://www.20minutos.es/noticia/1155718/0/explosion/central-nuclear/nimes-francia/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-09-12|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref><ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/explosao-em-usina-mata-1-na-franca-mas-nao-haveria-risco-de-vazamento.html |título=Explosão em usina mata 1 na França, mas não haveria risco de vazamento | dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** [[Crise financeira grega]]: O goberno de [[Grecia]] advirte que os fondos públicos só teñen para pagar nóminas de funcionarios e pensións até outubro.<ref>{{Cita web|título=Grecia cuenta con dinero para pagar salarios y pensiones solo hasta octubre|url=https://www.20minutos.es/noticia/1155476/0/grecia-dinero/pago-salarios-pensiones/octubre/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-09-12|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> ** Leila Lopes, [[Miss Angola]], é electa [[Miss Universo|Miss Universo 2011]] durante a 60ª edición do evento realizado en [[São Paulo]], [[Brasil]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/sao-paulo/noticia/2011/09/representante-de-angola-vence-concurso-de-miss-universo-2011.html |título=Representante de Angola vence concurso de Miss Universo |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** En [[Kenya]], un incendio provocado por unha explosión nun posto de gasolina deixa 100 mortos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/mais-de-100-pessoas-morrem-queimadas-em-incendio-no-quenia-1.html |título=Mais de 100 pessoas morrem queimadas em incêndio no Quênia |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** [[Novak Djokovic]] vence o [[US Open]] de tenis.<ref>{{cita web |url=http://sportv.globo.com/site/eventos/US-Open/noticia/2011/09/em-jogaco-de-mais-de-4h-djokovic-bate-nadal-e-conquista-o-us-open.html |título=Em jogaço de mais de 4 horas Djokovic bate Nadal e conquista o US Open |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** O [[FMI]] libera un préstamo de 3,4 mil millóns de dólares a [[Portugal]] debido á crise económica na [[zona do euro]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/fmi-libera-novo-emprestimo-de-us-34-bilhoes-a-portugal.html |título=FMI libera novo empréstimo de U$34 bilhões a Portugal |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Astrónomos europeos anuncian a descuberta de 50 novos planetas. Un dos planetas, bautizado de [[HD 85512b]], pode conter auga en estado líquido.<ref>{{cita web |url=http://www1.folha.uol.com.br/ciencia/974180-novo-planeta-semelhante-a-terra-tem-potencial-para-vida.shtml |título=Novo planeta semelhante a Terra tem potencial para vida |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[13 de setembro]] ** Acontece o [[Accidente ferroviario de Flores de 2011]] involucrando dous trens e un autobús deixando 11 mortos e máis de 200 feridos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/choque-entre-trens-e-onibus-mata-7-e-fere-mais-de-100-na-argentina.html |título=Choque entre trens e ônibus mata 7 e fere mais de 100 na Argentina |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> ** [[Microsoft]] presenta a nova versión do seu sistema operacional, o [[Windows 8]], para computadoras e tablets.<ref>{{cita web |url=http://info.abril.com.br/noticias/tecnologia-pessoal/microsoft-exibe-previa-do-windows-8-13092011-29.shl |título=Microsoft exibe prévia do Windows 8 |dataacceso=24 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120103110638/http://info.abril.com.br/noticias/tecnologia-pessoal/microsoft-exibe-previa-do-windows-8-13092011-29.shl |dataarquivo=03 de xaneiro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> ** Ataques do movemento fundamentalista [[talibán]] á embaixada dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e ao cuartel xeral da [[OTAN]] en [[Cabul]] en [[Afganistán]] deixa 6 mortos e 20 feridos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/numero-de-mortos-em-ataques-do-taliba-sobe-6-na-capital-afega.html |título=Número de mortos em ataque do talibã sobe 6 na capital afega |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Na [[India]], enchentes deixan 16 mortos e máis de 100 mil desabrigados.<ref name="set" /> * [[14 de setembro]] ** Na [[India]], unha colisión entre trens deixa 7 mortos e 85 feridos.<ref name="set">{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/colisao-entre-trens-deixa-7-mortos-na-india.html |título=Colisão entre trens deixa 7 mortos na Índia |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Un avión militar cae en [[Huambo]], [[Angola]], e deixa 30 mortos e 6 feridos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/queda-de-aviao-militar-mata-30-em-angola.html |título=Queda de avião militar mata 30 em Angola |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[15 de setembro]] ** Un terremoto de magnitude 7,2 na [[Escala Richter]] atinxe a rexión das [[Illas Fidxi]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/forte-terremoto-atinge-regiao-das-ilhas-fiji.html |título=Forte terremoto atinge região das Ilhas Fiji |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Un terremoto de magnitude 6,0 na [[Escala Richter]] atinxe a illa de [[Cuba]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/terremoto-de-magnitude-6-atinge-cuba.html |título=Terremoto de magnitude 6 atinge Cuba |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** A misión Kepler da [[NASA]] descobre un planeta que orbita ao redor de dúas estrelas.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/ciencia-e-saude/noticia/2011/09/nasa-acha-planeta-ao-redor-de-2-sois-como-no-filme-guerra-nas-estrelas.html |título=Nasa acha planeta ao redor de 2 sóis como no filme Guerra nas Estrelas |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> ** [[Helle Thorning-Schmidt]] convértese na primeiro muller en assumir o cargo de primeira ministra en [[Dinamarca]].<ref>{{Cita web|título='Bloco Vermelho' vence eleição, e Dinamarca terá 1ª premiê mulher|url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/bloco-vermelho-vence-eleicao-na-dinamarca-e-premie-renunciara-1.html|páxina-web=Mundo|data=2011-09-15|data-acceso=2019-02-11|lingua=pt-br|nome=|apelidos=}}</ref> ** Na [[Arxentina]], unha nova colisión entre tren, autobús e camión deixa 90 feridos.<ref>{{cita web |url=http://veja.abril.com.br/noticia/internacional/argentina-caminhao-onibus-e-trem-se-chocam-e-ferem-90 |título=Argentina: Caminhão, ônibus e trem se chocam e ferem 90 |dataacceso=24 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120109030552/http://veja.abril.com.br/noticia/internacional/argentina-caminhao-onibus-e-trem-se-chocam-e-ferem-90 |dataarquivo=09 de xaneiro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> * [[16 de setembro]] - O Consello de Transición Nacional é recoñecido pola [[ONU]] como novo goberno de [[Libia]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/09/assento-da-libia-nas-nacoes-unidas-e-repassado-ao-conselho-rebelde.html |título=Assento da Líbia nas Nações Unidas é repassado ao Conselho Rebelde |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> * [[17 de setembro]] - Comezan as protestas do movemento titulado [[Occupy Wall Street]]. * [[19 de setembro]] ** A axencia de clasificación de risco [[Standard & Poor's]] rebaixa a nota da débeda de [[Italia]] de A+ para A.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/economia/noticia/2011/09/sp-reduz-rating-da-italia-e-mantem-perspectiva-negativa-1.html |título=SP reduz rating da Itália e mantém perspectiva negativa |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Terremotos de magnitude 4,8 e 5,8 na [[Escala Richter]] atinxen [[Guatemala]] e deixan 3 mortos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/numero-de-mortos-em-terremotos-na-guatemala-vai-3-dizem-bombeiros.html |título=Número de mortos em terremotos na Guatemala vai a 3, dizem bombeiros |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> * [[18 de setembro]] - [[Terremoto de Sikkim de 2011]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/terremoto-de-domingo-matou-83-em-india-nepal-etibete-dizem-balancos.html |título=Terremoto de domingo matou 83 em Índia |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[20 de setembro]] **[[Mahmud Abbas]], presidente da [[Autoridade Nacional Palestina]], pide á [[ONU]] que recoñeza Palestina como membro de pleno dereito, o que choca coa oposición de [[Israel]] e [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]].<ref>{{Cita web|título=Poco éxito en las negociaciones para evitar el enfrentamiento en la ONU por el Estado palestino|url=https://www.20minutos.es/noticia/1165477/0/estado/palestino/onu/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-09-22|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> ** Na [[Alemaña]], un tren sofre un descarrilamento e deixa 50 feridos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/trem-sai-dos-trilhos-e-fere-50-na-alemanha.html |título=Trem sai dos trilhos e fere 50 na Alemanha |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[21 de setembro]] ** O Tifón Roke afecta a [[Xapón]] e a rexión da central nuclear de Fukushima.<ref>{{cita web |url=http://noticias.terra.com.br/mundo/noticias/0,,OI5362613-EI8143,00-Tufao+Roke+atinge+Fukushima+sem+causar+danos.html |título=Tufão Roke atinge Fukushima sem causar danos |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** [[Dilma Rousseff]], presidente do [[Brasil]], tórnase na primeira muller en faxer o discurso de apertura da [[Asemblea Xeral da ONU]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/dilma-diz-lamentar-ausencia-do-estado-palestino-dos-debates-da-onu.html |título=Dilma diz lamentar ausência do Estado Palestino nos debates da Onu |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[22 de setembro]] ** No Brasil, nunha escola da cidade de [[São Caetano do Sul]], na rexión do ABC paulista, o estudante David Mota Nogueira de 10 anos, tirotea a profesora Rosileide Queiros de Oliveira e logo mátase cun tiro na testa.<ref>{{cita web |url=http://www.pernambuco.com/ultimas/nota.asp?materia=20110922184206&assunto=26&onde=Brasil |título=Aluno atira em professora e se mata |dataacceso=24 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002204447/http://pernambuco.com/ultimas/nota.asp?materia=20110922184206&assunto=26&onde=brasil |dataarquivo=02 de outubro de 2011 |urlmorta=yes }}</ref> ** [[Michael Sata]] é electo 5.º [[presidente de Zambia]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/oposicionista-apelidado-de-rei-cobra-e-eleito-presidente-em-zambia.html |título=Oposicionista apelidado de rei é elixido presidente de Zambia |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Científicos do [[CERN]] din ter observado [[neutrino]]s (unha [[partícula subatómica]]) viaxando máis rápido que a luz.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/ciencia-e-saude/noticia/2011/09/cientistas-afirmam-ter-encontrado-particulas-que-batem-velocidade-da-luz.html |título=Cientistas afirmam ter encontrado partículas que batem a velocidade da luz |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> * [[23 de setembro]] ** Fanse públicos os resultados do Proxecto [[OPERA]] no cal se conseguiu que feixes de neutrinos superen a velocidade da luz.<ref>{{Cita web|título=Confirman las mediciones de partículas elementales que superan la velocidad de la luz|url=https://www.20minutos.es/noticia/1167524/0/neutrinos/luz/velocidad/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-09-24|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> ** Comeza a 4.ª edición do [[Rock In Rio]] de [[Río de Xaneiro]]. * [[24 de setembro]] ** Na [[Alemaña]], un home disparou arma de ar comprimido contra persoal de seguridade durante unha misa realizada polo [[Papa Bieito XVI]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/homem-e-preso-apos-disparar-contra-guarda-em-visita-papal-alemanha.html |título=Homem é preso após disparar contra guarda e visita papal na Alemanha |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** O satélite [[UARS]], desactivado por falta de combustible, caeu na terra no océano Pacífico Cerca da illa da [[Samoa Americana]] despois de 20 anos analizando a capa de ozono.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/ciencia-e-saude/noticia/2011/09/satelite-cai-na-terra-e-destrocos-nao-foram-localizados.html |título=Satélite cai na Terra e destroços não foram localizados |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[25 de setembro]] ** No [[Nepal]], un avión cae matando todos os 19 pasaxeiros.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/chega-19-o-numero-de-mortos-apos-queda-de-pequeno-aviao-no-nepal.html |título=Chega a 19 o número de mortos após queda de pequeno avião no Nepal |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Terremoto de magnitude 5,0 na [[Escala Richter]] atinxe [[Xapón]].<ref>{{cita web |url=http://oglobo.globo.com/mundo/mat/2011/09/25/terremoto-atinge-japao-925436367.asp |título=Terremoto atinge Japão |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> ** Na [[Indonesia]], un ataque suicida nunha igrexa deixou 17 feridos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/ataque-suicida-deixa-pelo-menos-17-feridos-em-igreja-na-indonesia.html |título=Ataque suicida deixa pelo menos 17 feridos em Igreja na Indonésia |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> ** En [[Libia]], son encontrados os restos mortais de 1.270 persoas matadas por tropas de [[Muammar al-Gaddafi]] en xuño de [[1996]]. O evento ficou coñecido como [[Masacre da Prisión de Abu Salim]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/corpos-de-1270-mortos-por-kadhafi-em-massacre-sao-achados-na-libia.html |título=Corpos de 1270 mortos por Kadhafi em massacre são achados na Líbia |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** Realizouse a última [[tourada|corrida de touros]] en [[Cataluña]] na [[Praza Monumental de Barcelona]].<ref>{{cita web | url=http://www.destak.pt/artigo/106994-monumental-de-barcelona-recebe-ultima-tourada-com-aplausos-e-gritos-de-liberdade | título=Monumental de Barcelona recebe última tourada com aplausos e gritos de "liberdade" | dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> ** O rei [[Abdullah bin Abdulaziz Al Saud|Abdullah bin Abdulaziz]] de [[Arabia Saudita]] recoñece o dereito a voto da muller e tamén o dereito de ser elixida en comicios.<ref>{{Cita web|título=Las mujeres tendrán derecho a voto en Arabia Saudí tras decidirlo así su rey|url=https://www.20minutos.es/noticia/1168692/0/arabia-saudi/derecho-voto-mujeres/votantes-candidatas/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-09-25|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[27 de setembro]] - Terremoto de magnitude 3,4 na [[Escala Richter]] sacode a illa de [[El Hierro]] totalizando 8 mil tremores en 2 meses causando a evacuación da illa.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/apos-8-mil-tremores-em-2-meses-pessoas-sao-retiradas-de-ilha-atlantica.html |título=Após 8 mil tremores em 2 meses pessoas são retiradas de ilha atlântica |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[28 de setembro]] ** En [[China]], unha colisión de trens deixa 271 feridos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/china-numero-de-feridos-em-choque-entre-trens-sobe-para-271.html |título=China: número de feridos em choque entre trens sobre para 271 |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** [[Amazon]] anuncia un nova versión de seu tablet, o Kindle Fire.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/tecnologia/noticia/2011/09/rival-do-ipad-kindle-fire-tem-7-polegadas-e-custa-partir-de-us-200.html |título=Rivak do Ipad, Kindle fire tem 7 polegadas e custa a partir de U$200 |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> * [[29 de setembro]] - Ás 13:16 GMT [[China]] lanza o primeiro módulo de laboratorio espacial [[Tiangong 1]], non tripulado, xermolo da futura estación espacial chinesa que proxectan construír para [[2020]].<ref>{{Cita web|título=China lanza al espacio su primer laboratorio espacial, embrión de la futura estación tripulada|url=https://www.20minutos.es/noticia/1173565/0/china/espacio/laboratorio/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-09-29|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref><ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/china-lanca-modulo-de-sua-estacao-espacial.html |título=China lança módulo de sua estação espacial |dataacceso=24 de novembro de 2012 }}</ref> ** En [[Venezuela]], unha colisión entre tres trens deixa 1 morto e 30 feridos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/09/choque-de-trens-mata-1-e-fere-30-na-venezuela.html |título=Choque de trens mata 1 e fere 30 na Venezuela |dataacceso=24 de novembro de 2012}}</ref> === Outubro === * [[2 de outubro]] - [[España]] estabeleceu relacións diplomáticas con [[Kiribati]], tendo agora relacións diplomáticas con todos os outros 192 [[Estados membros das Nacións Unidas|Estados membros]] da [[ONU]].<ref>{{cita web |url=http://noticias.sapo.pt/lusa/artigo/13141465.html |título=Espanha tem relações com todos os 193 Estados-membros da Nações Unidas |dataacceso=26 de novembro de 2012 |urlmorta=yes |urlarquivo=https://archive.today/20120715024054/http://noticias.sapo.pt/internacional/artigo/espanha-tem-relacoes-com-todos-os-193-estados-membros-da-nacoes-unidas_13141465.html |dataarquivo=15 de xullo de 2012 }}</ref> * [[4 de outubro]] - [[Apple Inc.]] lanza o [[iPhone 4S]], quinta xeración do seu ''smartphone''.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/economia/noticia/2011/10/apple-apresenta-seu-iphone-4s.html |título=Apple Inc. Inc. apresenta seu IPhone 4s |dataacceso=26 de novembro de 2012}}</ref> * [[5 de outubro]] - Steve Jobs falece despois de 6 semanas de afastamento da [[Apple Inc.]]<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/tecnologia/noticia/2011/10/morre-steve-jobs-um-dos-fundadores-da-apple.html |título=Morre Steve Jobs, um dos fundadores da Apple Inc. Inc. |dataacceso=26 de novembro de 2012}}</ref> * [[6 de outubro]] - Terremoto de magnitude 6,2 na [[Escala Richter]] atinxe o norte da [[Arxentina]].<ref>{{cita web |url=http://br.reuters.com/article/topNews/idBRSPE79507T20111006 |título=Terremoto 6.2 Argentina |dataacceso=26 de novembro de 2012 |data-arquivo=05 de novembro de 2012 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121105151319/http://br.reuters.com/article/topNews/idBRSPE79507T20111006 |url-morta=yes }}</ref> * [[7 de outubro]] - En [[Costa Rica]] empezan as choivas que xerarán a [[Inundacións en Centroamérica de 2011|Catástrofe humanitaria de Centroamérica]] de outono de 2011, con máis de 80.000&nbsp;damnificados. * [[8 de outubro]] ** Sismo de magnitude 6,0 na [[Escala Richter]] atinxe a illa de [[Tonga]].<ref>{{cita web |url=http://www.jornaldenegocios.pt/home.php?template=SHOWNEWS_V2&id=510333 |título=Terremoto 6.0 atinge Tonga |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** Chuvia de meteoros das [[Dracónidas]].<ref>{{cita web|título=Draconids Meteor Shower on 8 October 2011|url=http://www.imo.net/draconids2011|obra=International Meteor Organization|lingua=inglés|data-acceso=19 de novembro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110925171621/http://www.imo.net/draconids2011|dataarquivo=25 de setembro de 2011|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cita web|apelidos=Beatty|nome=Kelly|título=A Deluge of Draconids?|url=http://www.skyandtelescope.com/observing/highlights/104450349.html|obra=Sky and Telescope|editor=Highlights|dataacceso=26 de novembro de 2012|lingua=inglés|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121025074004/http://www.skyandtelescope.com/observing/highlights/104450349.html|dataarquivo=25 de outubro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> * [[9 de outubro]] ** En [[Polonia]] celebráronse [[Eleccións xerais de Polonia de 2011|elección xerais]]. ** [[Erupción de El Hierro de 2011|Erupción submarina na illa de El Hierro]], nas [[Illas Canarias]].<ref>{{Cita web|título=La erupción en El Hierro, un espectáculo submarino imposible de observar|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/10/10/natura/1318245026.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> ** A [[Rexión Autónoma de Madeira]] ten eleccións lexislativas rexionais.<ref>{{Cita web|título=Regionais 2011 - Resultados|url=https://www.eleicoes.mai.gov.pt/regionais2011/|páxina-web=www.eleicoes.mai.gov.pt|data-acceso=2019-02-12}}</ref> * [[10 de outubro]] ** A [[Telecomunicacións|comunicación]] a través dos [[BlackBerry]] córtase en todo o mundo; reestablécese 3 [[día]]s despois.<ref>{{Cita web|título=La caida del servicio de Blackberry colapsa las redes sociales|url=https://www.antena3.com/noticias/tecnologia/caida-servicio-blackberry-colapsa-redes-sociales_201110105749ba516584a8317e0fb4d0.html|páxina-web=Antena3.com|data-acceso=2019-02-11|lingua=es}}</ref> ** Terremoto de magnitude 5,6 na [[Escala Richter]] atinxe a rexión de [[Fukushima]] no [[Xapón]].<ref>{{cita web |url=http://noticias.terra.com.br/noticias/0,,OI5402517-EI188,00-Terremoto+de+graus+atinge+Fukushima.html |título=Terremoto atinge Fukushima |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[11 de outubro]] - A ex primeira ministra de [[Ucraína]] e líder opositora [[Yuliya Tymoshenko]] é condenada a 7 anos de prisión tras ser declarada culpable dun delito de abuso de poder, impedíndolle presentarse como candidata á [[Rada Suprema]] ao ano seguinte. * [[13 de outubro]] ** Lanzamento da versión "11.10 Oneiric Ocelot" do sistema operativo [[Ubuntu]].<ref>{{cita web |url=http://www.techtudo.com.br/noticias/noticia/2011/10/ubuntu-1110-oneiric-ocelot-ja-esta-disponivel-para-download.html |título=Ubuntu 11.10 Oneiric Ocelot já está disponível para Download |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=TechTudo }}</ref> ** Avión Dash 8 da Airlines cae en [[Papúa Nova Guinea]], deixando 28 mortos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/10/queda-de-aviao-pode-ter-matado-28-pessoas-na-papua-nova-guine.html |título=Queda de avião pode ter matado 28 pessoas na Pápua-Nova Guiné |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> * [[14 de outubro]] ** En [[Guadalajara, México|Guadalajara]], inícianse os [[Xogos Panamericanos de 2011]], que acabaran o día 30. ** Terremoto de magnitude 6,8 na [[Escala Richter]] atinxe [[Papúa Nova Guinea]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/10/forte-terremoto-atinge-regiao-de-papua-nova-guine.html |título=Forte terremoto atinge região de Pápua-Nova Guiné |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> * [[16 de outubro]] ** O [[Cometa]] [[C/2010 X1|Elenin]] ten a súa menor distancia con respecto á [[Terra]].<ref>{{Cita web|título=Y el cometa Elenin no destruyó la Tierra|url=http://www.abc.es/20111019/ciencia/abci-cometa-elenin-destruyo-tierra-201110190838.html|páxina-web=ABC|data-acceso=2019-02-12|lingua=es|nome=José Manuel|apelidos=Nieves}}</ref> ** O automobilista británico [[Dan Wheldon]], campión da [[Indianapolis 500]], morre nun accidente durante unha proba en [[Las Vegas]]. O accidente ocorreu na 11° volta, involucrando 15 automóbiles.<ref>{{cita web |url=http://oglobo.globo.com/esportes/mat/2011/10/16/piloto-ingles-dan-wheldon-morre-apos-acidente-em-prova-da-formula-indy-em-las-vegas-925592888.asp |título=Piloto inglês Dan Wheldon morre após acidente em prova da Fórmula Indy em Las Vegas |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=O Globo }}</ref> * [[19 de outubro]] - Comeza a retirada das tropas francesas de [[Afganistán]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/10/primeiros-soldados-franceses-deixam-o-afeganistao.html |título=Primeiros soldados franceses deixam o afeganistão |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> * [[20 de outubro]] ** [[ETA]] anuncia o cesamento definitivo da actividade armada.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/10/grupo-separatista-basco-eta-anuncia-fim-da-luta-armada-jornal-3.html |título=Grupo separatista basco ETA anuncia fim da luta armada |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> ** Morte de [[Muammar al-Gaddafi]] en [[Sirte]] a mans das forzas rebeldes, dando por finalizada a [[Guerra Civil Libia]] e a súa ditadura que durou algo máis de 42 anos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/10/kadhafi-foi-morto-em-tiroteio-apos-ser-capturado-diz-governo-da-libia.html |título=Kadhafi foi morto em tiroteio após ser capturado, diz governo da Líbia |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> ** Terremoto de magnitude 3.9 na [[Escala Richter]] atinxe [[San Francisco]] ([[California]]).<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/10/terremoto-de-magnitude-39-atinge-area-de-san-francisco.html |título=Terremoto de magnitude 3,9 atinge área de San Francisco |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> * [[21 de outubro]] - Lánzanse os dous primeiros satélites do [[Sistema de navegación Galileo]] dirixido pola [[Unión Europea]]. * [[23 de outubro]] ** En [[Turquía]] un [[Terremoto de Turquía de 2011|terremoto]] de 7.2 graos sacode a cidade de [[Van, Turquía|Van]], deixando como vítimas 726&nbsp;mortos e máis de 1100&nbsp;desaparecidos.<ref>{{cita web |url=http://www.publico.pt/Mundo/autoridades-turcas-estimam-500-a-mil-mortos-em-terramoto-1517826 |título=Autoridades turcas estimam 500 mil mortos em terremoto |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=Público |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111228142320/http://www.publico.pt/Mundo/autoridades-turcas-estimam-500-a-mil-mortos-em-terramoto-1517826 |dataarquivo=28 de decembro de 2011 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita web|título=USGS Earthquake Hazards Program: Informe Preliminar de Sismo: TURQUIA ORIENTAL|url=http://neic.usgs.gov/neis/eq_depot/2011/eq_111023_b0006bqc/neic_b0006bqc_esp.html|páxina-web=web.archive.org|data=2011-10-26|data-acceso=2019-02-11|data-arquivo=26 de outubro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111026180106/http://neic.usgs.gov/neis/eq_depot/2011/eq_111023_b0006bqc/neic_b0006bqc_esp.html|url-morta=unfit}}</ref> ** Na [[Arxentina]] celébranse as [[Eleccións presidenciais da Arxentina de 2011|eleccións presidenciais]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/10/o-que-mais-posso-querer-diz-presidente-reeleita-da-argentina.html |título="O que mais posso querer?", di a presidenta reelixida de Argentina |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref><ref>{{Cita web|título=Ante versiones y presiones, Randazzo ratifica esquema electoral para 2011|url=https://www.ambito.com/ante-versiones-y-presiones-randazzo-ratifica-el-esquema-electoral-2011-n3655111|páxina-web=Ambito|data-acceso=2019-02-12}}</ref> ** O satélite alemán [[ROSAT]] lanzado en [[1990]] cae na Terra.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/ciencia-e-saude/noticia/2011/10/satelite-alemao-entrou-na-atmosfera-da-terra-diz-centro-aeroespacial.html |título=Satélite alemão entrou na atmosfera da Terra, diz centro aeroespacial |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> ** [[Tunisia]] realiza eleccións para formar asemblea constituínte despois de 9 meses da revolución que derrubou o expresidente [[Zine El Abidine Ben Ali]] logo de 23 anos no poder.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/10/tunisia-realiza-eleicoes-nove-meses-apos-queda-de-ben-ali.html |título=Tunísia realiza eleições nove meses após queda de Ben Ali |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> * [[27 de outubro]] - En [[Tunisia]], o partido islámico [[Ennahda]] vence nas eleccións para a asemblea constituínte co 41,47% dos votos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/10/islamitas-vencem-eleicoes-com-4147-dos-votos-na-tunisia.html |título=Islamitas vencem eleições com 41,47% dos votos na Tunísia |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> * [[28 de outubro]] - Terremoto de magnitude 6,9 na [[escala richter]] atinxe [[Perú]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/10/forte-tremor-deixou-17-feridos-e-35-casas-danificadas-no-peru.html |título=Forte tremor deixou 17 feridos e 35 casas danificadas no Peru |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> * [[30 de outubro]] ** En [[Colombia]] celébranse as [[Eleccións rexionais de Colombia de 2011|eleccións rexionais]].<ref>{{cita novas|url=http://www.caracol.com.co/noticias/actualidad/estos-son-los-nuevos-alcaldes-y-gobernadores-del-pais/20111030/nota/1570283.aspx|título=Estos son los nuevos alcaldes y gobernadores del país|xornal=Caracol Radio|dataacceso=19 de novembro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130515063231/http://www.caracol.com.co/noticias/actualidad/estos-son-los-nuevos-alcaldes-y-gobernadores-del-pais/20111030/nota/1570283.aspx|dataarquivo=15 de maio de 2013|urlmorta=yes}}</ref> ** Terremoto de magnitude 6,0 na [[escala richter]] sacode [[Chile]].<ref>{{cita web |url=http://veja.abril.com.br/noticia/brasil/terremoto-de-6-graus-na-escala-richter-afeta-norte-do-chile |título=Terremoto de 6 graus na Escala Richter afeta norte do Chile |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=Veja Abril }}</ref> * [[31 de outubro]] ** Segundo estimacións da [[Organización das Nacións Unidas|ONU]], aproximadamente este día naceu o habitante número 7&nbsp;millóns.<ref>{{cita web |url=http://noticias.terra.com.br/mundo/noticias/0,,OI5445728-EI294,00-Mundo+supera+os+bilhoes+de+habitantes+em+meio+a+desafios.html |título=População antinge 7 bilhões |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=Terra }}</ref><ref>{{Cita novas|título=La población mundial alcanza los 7.000 millones de habitantes|url=https://elpais.com/elpais/2011/10/31/actualidad/1320046668_850215.html|xornal=El País|data=2011-10-31|data-acceso=2019-02-11|issn=1134-6582|lingua=es|nome=|apelidos=|autor=}}</ref> ** [[Autoridade Nacional Palestina|Palestina]] convértese en membro de pleno dereito da [[UNESCO]] a pesar da oposición dos [[Estados Unidos de América]] e [[Israel]].<ref>{{Cita web|título=Palestina ya es miembro de pleno derecho de la Unesco|url=https://www.20minutos.es/noticia/1205336/0/palestina/miembro/unesco/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-10-31|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> === Novembro === * [[1 de novembro]] - Despois do acordo alcanzado coa [[Unión Europea]], o primeiro ministro de [[Grecia]] convoca en referendo os seus concidadáns para saber se están de acordo coas medidas para resolver a [[crise da débeda grega]].<ref>{{Cita web|título=¿Qué implicaciones puede tener el referéndum griego en la UE?|url=https://www.20minutos.es/noticia/1206872/0/implicaciones/referendum/grecia/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-11-02|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[2 de novembro]] - Terremoto de magnitude 4,0 na [[escala Richter]] atinxe a illa española [[El Hierro]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/11/terremoto-de-4-graus-e-registrado-em-ilha-espanhola.html |título=Terremoto de 4 graus é registrado em ilha espanhola |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> * [[3 de novembro]] - [[China]] realiza a súa primeira manobra de acoplamento espacial coa nave [[Shenzhou 8]].<ref>{{Cita novas|título=China realiza su primera maniobra de acoplamiento espacial|url=https://elpais.com/sociedad/2011/11/03/actualidad/1320274802_850215.html|xornal=El País|data=2011-11-03|data-acceso=2019-02-11|issn=1134-6582|lingua=es|nome=JOSÉ|apelidos=REINOSO}}</ref> * [[3 de novembro|3]] ao [[4 de novembro]] - En Francia realízase o [[Cumio do G-20 de Cannes]] * [[4 de novembro]] - En [[Colombia]] é abatido o líder das [[Farc]] '[[Alfonso Cano]]'. * [[6 de novembro]] ** Gelson Domingos da Silva, cámara da [[Rede Bandeirantes|TV Bandeirantes]] foi asasinado por traficantes durante unha reportaxe na favela de Antares, en Santa Cruz, na Zona Oeste do [[Río de Xaneiro]].<ref>{{cita web |url= http://g1.globo.com/rio-de-janeiro/noticia/2011/11/cinegrafista-morre-em-operacao-do-bope-em-favela-do-rio-diz-pm.html |título=Cinegrafista morre em operação do bope em favela do Rio, diz PM |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> ** [[Otto Pérez]] vence na segunda volta das eleccións para a presidencia de [[Guatemala]].<ref>{{cita web |url=http://ultimosegundo.ig.com.br/mundo/general-otto-perez-vence-eleicoes-na-guatemala/n1597357500864.html |título=General Otto Pérez vence eleições na Guatemala |dataacceso=26 de novembro de 2012 |data-arquivo=03 de xuño de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130603092033/http://ultimosegundo.ig.com.br/mundo/general-otto-perez-vence-eleicoes-na-guatemala/n1597357500864.html |url-morta=yes }}</ref> ** [[Daniel Ortega]] é reelecto presidente de [[Nicaragua]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/11/parciais-de-eleicao-na-nicaragua-dao-vitoria-ortega-por-ampla-maioria.html |título=Parciais de eleição na Nicarágua dão vitória |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> ** Rexístrase un sismo de magnitude 5,6 no estado de [[Oklahoma]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], sen deixar vítimas.<ref>{{cita web |url=http://oglobo.globo.com/mundo/mat/2011/11/06/terremoto-de-5-6-graus-atinge-estado-americano-de-oklahoma-925744939.asp |título=Terremoto de 5,6 graus atinge estado americano de Oklahoma |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=O Globo }}</ref> * [[8 de novembro]] ** O [[asteroide]] [[2005 YU55]] pasa a 239 000&nbsp;km da Terra.<ref>{{cita web |url=http://info.abril.com.br/noticias/ciencia/asteroide-passa-amanha-perto-da-terra-07112011-46.shl |título=Asteroide passa amanhã perto da Terra |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=Abril |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120103105747/http://info.abril.com.br/noticias/ciencia/asteroide-passa-amanha-perto-da-terra-07112011-46.shl |dataarquivo=03 de xaneiro de 2012 |urlmorta=yes }} (en portugués)</ref> ** Rexístrase un sismo de magnitude 6,8 no [[Xapón]].<ref>{{cita web |url=http://noticias.terra.com.br/mundo/noticias/0,,OI5459758-EI8143,00-Tremor+de+graus+atinge+sul+do+Japao+sem+alerta+de+tsunami.html |título=Terremoto de 6,8 atinge o Japão |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=Terra }}</ref> ** As obras da 1° etapa do [[gasoduto]] Nord Stream que liga [[Rusia]] con [[Alemaña]] son concluídas.<ref>{{cita web |url=http://portuguese.ruvr.ru/2011/11/07/59990653.html |título=Gasoduto Nord Stream é inagurado |dataacceso=26 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120103113536/http://portuguese.ruvr.ru/2011/11/07/59990653.html |dataarquivo=03/01/2012 |urlmorta=yes }}</ref> * [[9 de novembro]] ** Terremoto de magnitude 5,6 sacude [[Turquía]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/11/novo-terremoto-na-turquia-em-tres-semanas-deixa-mortos-diz-tv.html |título=Novo terremoto na Turquia em três semanas deixa mortos diz TV |dataacceso=26 de novembro de 2012}}</ref> * [[10 de novembro]] ** O traficante Antônio Bonfim Lopes tamén coñecido como "Nem", un dos máis procurados do [[Río de Xaneiro]], é apresado pola policía militar durante unha operación na favela da Rocinha.<ref>{{cita web |url=http://noticias.terra.com.br/brasil/noticias/0,,OI5463437-EI5030,00.html |título=PM prende chefe do Tráfico na Rocinha |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[11 de novembro]] **[[Lukas Papademos]] substitúe a [[Yorgos Papandreu]] como primeiro ministro grego.<ref>{{Cita novas|título=El nuevo Gobierno griego toma las riendas para evitar la bancarrota|url=https://elpais.com/diario/2011/11/12/internacional/1321052406_850215.html|xornal=El País|data=2011-11-12|data-acceso=2019-02-11|issn=1134-6582|lingua=es|nome=|apelidos=|autor=}}</ref> ** [[Michael D. Higgins]] toma posesión como [[presidente de Irlanda]]. ** O [[premio Nobel de Química]] en [[2005]], [[Richard R. Schrock]], estivo de visita en [[Fisterra]] invitado polo físico [[Baio, Zas|baiense]] [[Jorge Mira]].<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/carballo/2011/11/12/0003_201111C12C9992.htm?idioma=galego "Nova visita dun Nobel a Fisterra"], artigo en ''[[La Voz de Galicia]]''.</ref> * [[12 de novembro]] - [[Silvio Berlusconi]] dimite como [[Presidente do Consello de Ministros de Italia]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/11/silvio-berlusconi-deixa-o-cargo-de-primeiro-ministro-da-italia.html |título=Silvio Berlusconi deixa o cargo de primeiro ministro da Itália |dataacceso=26 de novembro de 2012 |obra=G1 }}</ref> * [[13 de novembro]] ** Unha operación militar sen conflitos na favela da Rocinha, que é considerada a maior da América latina, realizada por forzas de seguridade en conxunto torna a comunidade a 19° pacificada da cidade de [[Río de Xaneiro]]. ** En [[Osetia do Sur]], son realizadas as primeiras eleccións presidenciais desde o recoñecemento da súa independencia por parte de [[Rusia]] despois da guerra entre [[Moscova]] e [[Tbilisi]] en [[2008]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/11/populacao-da-ossetia-do-sul-vota-pela-primeira-desde-independencia.html |título=População da Ossétia do Sul vota pela primeira vez desde a independência |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[15 de novembro]] - A [[prima de risco]] xerada polo pago da débeda soberana española alcanza máximos históricos, xunto á italiana, superando a española os 458 puntos de diferenza coa alemá.<ref>{{Cita web|título=La crisis de los mercados eleva las primas de riesgo de Austria, Bélgica, Francia, España e Italia|url=https://www.20minutos.es/noticia/1219827/0/prima/riesgo/espana/|páxina-web=20minutos.es - Últimas Noticias|data=2011-11-15|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[16 de novembro]] - Terremoto de magnitude 5,7 na [[Escala Richter]] sacude o [[Ecuador]].<ref>{{cita web |url=http://veja.abril.com.br/noticia/internacional/terremoto-de-5-7-graus-sacode-costa-do-equador |título=Terremoto de 5,7 graus sacode costa do Equador |dataacceso=26 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120103120208/http://veja.abril.com.br/noticia/internacional/terremoto-de-5-7-graus-sacode-costa-do-equador |dataarquivo=03 de xaneiro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> * [[19 de novembro]] - [[Saif al-Islam]], fillo do ex-ditador libio [[Muammar al-Kadhafi]], é capturado no sur de [[Libia]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/11/filho-de-kadhafi-e-capturado-no-sul-da-libia-diz-ministro-da-justica.html |título=Filho de Kadhafi é capturado no sur da Líbia, diz Ministro da Justiça |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[20 de novembro]] - [[Eleccións Xerais 2011 en España]]. [[Mariano Rajoy Brey]], presidente do goberno español.<ref>{{cita web|url=http://www.20minutos.es/noticia/1226064/0/minuto-a-minuto/resultados/elecciones-20n/|título=El PP lograría la mayoría absoluta en las elecciones del 20-N con el 80% de votos escrutados|obra=20minutos.es|autor=|dataacceso=19 de novembro de 2012|data=20 de novembro de 2011|páxina-web=}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.rtve.es/noticias/20110729/elecciones-generales-seran-20-noviembre/450903.shtml|título=Elecciones 20 de noviembre|dataacceso=19 de novembro de 2012|obra=rtve.es|autor=Santiago Sánchez Martín}}</ref><ref>{{cita web|url=http://politica.elpais.com/politica/2011/07/29/actualidad/1311929850_613039.html|título=Zapatero convoca el 20-N para que "otro Gobierno dé certidumbre"|obra=elpaís.com|autor=Fernando Garea|dataacceso=19 de novembro de 2012}}</ref><ref>{{cita web|url=http://veja.abril.com.br/noticia/economia/primeiro-ministro-eleito-da-espanha-evita-revelar-planos|título=O Primeiro Ministro de España evita revelar plans|dataacceso=26 de novembro de 2012|obra=Veja Abril|páxina-web=}}</ref> * [[21 de novembro]] ** En [[Exipto]], tras enfrontamentos nas rúas, o gabinete interino de ministros dimite.<ref>{{Cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/11/apos-mortes-em-confrontos-de-rua-gabinete-interino-se-demite-no-egito.html |título=Após mortes em confrontos de rua gabinete interino se demite no Egito |dataacceso=26 de novembro de 2012}}</ref> ** [[Hamadi Jbeli]] asume o cargo de primeiro ministro de [[Tunisia]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/11/tunisia-anuncia-novo-premie-e-planeja-novas-eleicoes-para-2012.html |título=Tunísia anuncia novo premiê e planeja novas eleições para 2012 |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[22 de novembro]] - Terremoto de magnitude 6,2 na [[Escala Richter]] atinxe [[Bolivia]] sen causar danos.<ref>{{cita web |url=http://noticias.terra.com.br/mundo/noticias/0,,OI5483957-EI8140,00-Terremoto+de+graus+atinge+a+Bolivia+sem+causar+danos.html |título=Terremoto de 6 graus atinge a Bolívia sem causar danos |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[23 de novembro]] ** En [[Arabia Saudita]], o presidente do [[Iemen]], [[Ali Abdullah Saleh]], asina un acordo coa oposición polo que transfire todos os seus poderes ao seu vicepresidente e acepta retirarse para dar paso á transición á democracia. Con isto preténdese poñerlle fin á violencia xerada pola represión á [[Protestas de Iemen de 2011|rebelión popular]] contra Saleh.<ref>{{Cita web |url=http://es-us.noticias.yahoo.com/firmar%C3%A1-saleh-arabia-saudita-transferencia-poder-yemen-073200514.html |título=Firmará Saleh en Arabia Saudita transferencia de poder en Yemen, en ''Yahoo'' en español. |data-acceso=19 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120208053724/http://es-us.noticias.yahoo.com/firmar%C3%A1-saleh-arabia-saudita-transferencia-poder-yemen-073200514.html |dataarquivo=08 de febreiro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita web|título=Vicepresidente toma el control de Yemen|url=https://www.informador.mx/Internacional/Vicepresidente-toma-el-control-de-Yemen-20111124-0186.html|páxina-web=El Informador :: Noticias de Jalisco, México, Deportes & Entretenimiento|data-acceso=2019-02-11|lingua=es-ES}}</ref><ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/11/presidente-do-iemen-assina-acordo-com-oposicao-para-deixar-o-poder.html |título=Presidente o Iêmen assina acordo com oposição para deixar o poder |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** No [[Brasil]], tras o vertido de 3 mil barrís de petróleo na [[Bacía de Campos]], ao norte do [[Estado do Río de Xaneiro]], a compañía petrolífera [[Chevron]] é multada con R$ 78 millóns e prohíbeselle continuar coas súas actividades.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/rio-de-janeiro/noticia/2011/11/anp-manda-suspender-atividades-de-perfuracao-da-chevron-no-brasil.html |título=ANP manda suspender atividades de perfuração da Chevron no Brasil |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[25 de novembro]] - [[Kamal Ganzouri]] asume o cargo de primeiro ministro de [[Exipto]].<ref>{{cita web |url=http://noticias.terra.com.br/mundo/noticias/0,,OI5488217-EI17594,00-Militares+nomeiam+Kamal+Ganzouri+novo+premie+do+Egito.html |título=Militares nomeiam Kamal Ganzouri novo premiê do Egito |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[26 de novembro]] - A [[NASA]] lanza a nave [[Mars Science Laboratory]], tamén chamada [[Curiosity]], coa misión de estudar a existencia de vida en [[Marte]].<ref>{{cita web |url = http://america.infobae.com/notas/55735-Curiosity-el-robot-mas-sofisticado-de-la-NASA-llego-a-Marte |título = Curiosity, el robot más sofisticado de la NASA, llegó a Marte |dataacceso = 19 de novembro de 2012 |urlarquivo = https://web.archive.org/web/20120809010527/http://america.infobae.com/notas/55735-Curiosity-el-robot-mas-sofisticado-de-la-NASA-llego-a-Marte |dataarquivo = 09 de agosto de 2012 |urlmorta = yes }}</ref><ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/ciencia-e-saude/noticia/2011/11/jipe-robo-curiosity-e-lancado-rumo-marte.html |título=Jipe robô curiosity é lançado rumo Marte |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[27 de novembro]] ** [[Mohamed Basindawa]] é nomeado novo primeiro ministro interino do [[Iemen]] para formar novo goberno.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/11/lider-da-oposicao-formara-novo-governo-do-iemen.html |título=Líder da oposição formará novo governo do Iêmen |dataacceso=26 de novembro de 2012}}</ref> ** Eclipse solar parcial ocorre na [[Antártica]].<ref>{{cita web |url=http://noticias.terra.com.br/ciencia/noticias/0,,OI216931-EI302,00.html |título=Vôo especial acompanhará eclipse solar no domingo |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** En [[Marrocos]], o partido islámico PXD vence nas [[eleccións ao Parlamento de Marrocos de 2011|eleccións parlamentarias]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/11/pjd-islamico-vence-legislativas-no-marrocos.html |título=Vitória do partido islâmico nas eleições é confirmada no Marrocos |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** En [[Colombia]], o sarxento Luis Alberto Erazo secuestrado en 1999, consegue escapar do cativeiro das [[Farc]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/11/sargento-ex-refem-das-farc-chega-bogota-para-reencontrar-familia.html |título=Sargento ex-refém das Farc chega a Bogotá para reencontrar família |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[28 de novembro]] ** Empeza a XVII Conferencia da ONU sobre Cambio Climático en [[Durban]], [[Suráfrica]], co obxectivo de prorrogar o [[Protocolo de Kioto]].<ref>{{Cita web|título=Conferencia de Durban sobre el Cambio Climático - noviembre de 2011, 28 de noviembre al 9 de diciembre de 2011, Durban, Sudáfrica|url=http://enb.iisd.org/vol12/enb12523s.html|páxina-web=enb.iisd.org|data-acceso=2019-02-11}}</ref> ** En [[Exipto]] celébranse as primeiras eleccións desde a caída do ex-ditador [[Hosni Mubarak]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/11/sob-tensao-e-ameaca-de-boicote-egito-tem-eleicoes-nesta-segunda.html |título=Sob tensão e ameaça de boicote, Egito tem eleições nesta segunda |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[29 de novembro]] ** Ataque á Embaixada Británica en [[Irán]]. ** [[Conrad Murray]], médico persoal de Michael Jackson, é condenado a 4 anos de prisión pola morte do cantante [[Michael Jackson]] en xuño de [[2009]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/pop-arte/noticia/2011/11/medico-de-michael-jackson-e-sentenciado-quatro-anos-de-prisao.html |título=Conrad Murray é condenado a 4 anos de prisão pela morte de michael jackson |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[30 de novembro]] - O expresidente de [[Costa do Marfil]], [[Laurent Gbagbo]], recentemente derrocado, é extraditado do seu país aos [[Países Baixos]] para ser xulgado pola [[Corte Penal Internacional]] por presuntos [[crimes de lesa humanidade]]. Trátase do primeiro exjefe de estado que será xulgado pola CPI desde a creación deste tribunal internacional.<ref>{{Cita web|título=Gbagbo llega a La Haya para ser juzgado por crímenes contra la humanidad|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/11/29/internacional/1322595659.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref> === Decembro === * [[3 de decembro]] ** Astrónomos descobren 18 novos planetas fóra do Sistema Solar.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/ciencia-e-saude/noticia/2011/12/astronomos-descobrem-18-novos-planetas-fora-do-sistema-solar.html |título=Astrônomos descobrem 18 novos planetas fora do sistema solar |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** Debido á escaseza de chuvias en [[Alemaña]], o nivel do [[río Rin]] na cidade de [[Koblenz]] baixa e revela unha bomba da [[Segunda Guerra Mundial]], causando a evacuación de 45 mil persoas ao seu redor.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/bomba-da-2-guerra-e-encontrada-em-rio-e-evacua-cidade-da-alemanha.html |título=Bomba da 2ª guerra é encontrada em rio e evacua cidade da Alemanha |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** [[Herman Cain]], pre-candidato polo partido republicano á presidencia dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], desiste da súa candidatura tras denuncias de acoso sexual feitas por mulleres coñecidas do candidato.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/republicano-herman-cain-abandona-candidatura-presidencia-nos-eua.html |título=Republicano Herman Cain abandona cantidatura a presidência nos EUA |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[4 de decembro]] ** O goberno italiano de [[Mario Monti]] aproba o primeiro paquete de medidas anticrise que supoñen uns duros recortes para a poboación, entre eles, aumentar a cotización das pensións aos 42&nbsp;anos.<ref>{{Cita novas|título=El Gobierno de Monti aprueba un duro paquete de medidas de ajuste|url=https://elpais.com/internacional/2011/12/04/actualidad/1323010064_588425.html|xornal=El País|data=2011-12-05|data-acceso=2019-02-11|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Pablo|apelidos=Ordaz}}</ref> ** En [[Rusia]] celébranse [[Eleccións lexislativas de Rusia de 2011|eleccións parlamentarias]] e o partido [[Rusia Unida]] do primeiro ministro [[Vladimir Putin]] obtén a vitoria ao conservar a maioría absoluta. Con todo, a vitoria vese empanada por unha considerable redución de votos e escanos para Rusia Unida en comparación coas eleccións anteriores, e por denuncias de fraude electoral que orixinan protestas na rúa.<ref>{{Cita web|título=Miles de manifestantes protestan contra Putin tras elecciones en Rusia|url=https://www.lavoz.com.ar/noticias/mundo/miles-manifestantes-protestan-contra-putin-tras-elecciones-rusia|páxina-web=La Voz|data-acceso=2019-02-11|lingua=es}}</ref> ** En [[Croacia]] celébranse [[eleccións parlamentarias de Croacia de 2011|eleccións parlamentarias]] e triunfa a oposición socialdemócrata de centro-esquerda.<ref>{{Cita web|título=La coalición opositora de centro-izquierda gana las elecciones en Croacia|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/04/internacional/1323022460.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref> ** En [[Eslovenia]] celébranse [[eleccións parlamentarias de Eslovenia de 2011|eleccións parlamentarias]], e un partido opositor de centro-esquerda gaña pero sen obter maioría absoluta.<ref>{{Cita web|título=La izquierda gana las elecciones presidenciales en Eslovenia|url=https://www.eleconomista.es/mercados-cotizaciones/noticias/311167/11/07/La-izquierda-gana-las-elecciones-presidenciales-en-Eslovenia.html|páxina-web=www.eleconomista.es|data-acceso=2019-02-12|lingua=es|apelidos=}}</ref> * [[5 de decembro]] - O expresidente de [[Costa do Marfil]], [[Laurent Gbagbo]] comparece por primeira vez ante a [[Corte Penal Internacional]] para responder por crimes de lesa humanidade, nun feito histórico ao ser o primeiro ex xefe de estado que comparece en audiencia xudicial como acusado ante esta corte. Gbagbo quéixase de maltratos contra el e a súa familia por parte de militares franceses durante a súa captura e cativerio en Costa do Marfil.<ref>[http://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/05/internacional/1323095825.html Laurent Gbagbo, en La Haya: "Tuve que ver cómo las tropas francesas pegaban a mi hijo",] en ''El Mundo'' (Madrid).</ref> * [[7 de decembro]] ** [[Michele Zagaria]], líder do clan Casalesi, é preso en [[Italia]] tras ser encontrado nun bunker subterráneo na súa cidade natal, [[Casapesenna]]. Michele estaba foraxido desde hai 16 anos e era un dos criminais máis buscados.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/italia-prende-chefao-da-mafia-de-napoles-zagaria.html |título=Itália prende chefão da máfia de Nápoles |dataacceso= 26 de novembro de 2012 }}</ref> ** [[Al-Saadi al-Gaddafi]], fillo do ex-ditador [[Muammar al-Kadhafi]], é preso ao tentar entrar en [[México]].<ref>{{cita web |url= http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/mexico-diz-ter-impedido-a-entrada-de-filho-de-gaddafi-no-pais.html |título=México diz ter impedido a entrada de filho de Gaddafi no país |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[9 de decembro]] - En [[Bruxelas]] conclúe o histórico cumio europeo destinado a tomar medidas para salvar o [[euro]] e solucionar a grave [[Crise da débeda soberana europea|crise de débeda soberana]] dos países da [[Unión Europea]]. Acórdanse drásticas medidas de disciplina fiscal para reducir as débedas dos estados europeos e así calmar os mercados financeiros, pero o cumio vese empanado pola negativa do [[Reino Unido]] de participar no acordo, quedando illado do resto da Unión.<ref>{{Cita web|título=Entra en vigor el pacto fiscal europeo que lleva la austeridad al corazón de la UE|url=http://www.rtve.es/noticias/20121231/entra-vigor-pacto-fiscal-europeo-lleva-austeridad-corazon-ue/591486.shtml|páxina-web=RTVE.es|data=2012-12-31|data-acceso=2019-02-12|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Cameron rechaza reformar el Tratado y el acuerdo se limitará a 23 países|url=http://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/09/economia/1323400914.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11|apelidos=}}</ref> * [[10 de decembro]] ** En [[Rusia]] celébranse as manifestacións de protesta máis multitudinarias desde a fin da [[Unión Soviética]]; os manifestantes protestan pola presunta fraude electoral nas recentes eleccións parlamentarias e contra o goberno de [[Vladimir Putin]].<ref>{{Cita web|título=Rusos protestan contra Putin, piden elección justa|url=https://lta.reuters.com/articulo/worldNews/idLTASIE7B902120111211|páxina-web=lta.reuters.com|data-acceso=2019-02-11|data-arquivo=12 de febreiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190212070553/https://lta.reuters.com/articulo/worldNews/idLTASIE7B902120111211|url-morta=yes}}</ref> ** O estudante Ross Truett Ashley de 22 anos da [[Universidade Radford]], entra armado na [[Universidade Virginia Tech]], tirotea e mata un oficial da policía e suicídase logo.<ref>{{cita web |url= http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/policia-identifica-atirador-que-matou-policial-na-virginia-tech-e-se-suicidou.html |título=Polícia identifica atirador que matou policial na Virgínia Tech e se suicidou |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** Nas [[Filipinas]], un avión bimotor cae sobre unha escola e deixa 13 mortos e 20 feridos.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/aviao-cai-sobre-escola-e-mata-13-nas-filipinas.html |título=Avião cai sobre escola e mata 13 nas Filipinas |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** Eclipse lunar total, visible principalmente en [[Asia]], [[Australia]] e [[Alasca]].<ref>{{Cita web |url=http://noticias.terra.com.br/ciencia/noticias/0,,OI5511090-EI238,00-Ultimo+eclipse+lunar+total+de+ocorre+no+sabado.html |título=Último eclipse lunar total ocorre no sábado |dataacceso= 26 de novembro de 2012}}</ref> ** [[Salomón Lerner Ghitis]] renuncia do cargo de primeiro ministro do [[Perú]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/presidente-peruano-designa-ministro-do-interior-como-novo-primeiro-ministro.html |título=Presidente peruano designa ministro do interior como novo primeiro ministro |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[11 de decembro]] ** No [[Panamá]] chega ao país o exditador panameño [[Manuel Antonio Noriega]], extraditado por [[Francia]] (onde cumpriu condena por [[branqueo de cartos]]); Noriega ten pendentes varias condenas ditadas en ausencia pola xustiza panameña por asasinatos de opositores do seu réxime e outros crimes de lesa humanidade, e ademais debe enfrontar acusacións por outros delitos.<ref>{{Cita web|título=Extraditaron al ex dictador Noriega a Panamá|url=https://www.lanacion.com.ar/1432022-extraditaron-al-ex-dictador-noriega-a-panama|páxina-web=www.lanacion.com.ar|data=2011-12-12|data-acceso=2019-02-11|lingua=es}}</ref> ** Termina o COP 17 en [[Durban]] en [[Suráfrica]] coa creación dun novo acordo para a redución de emisións de [[Gas de efecto invernadoiro|gases invernadoiro]] até [[2015]] e a renovación do [[Protocolo de Kyoto]] até [[2017]]. ** Terremoto de magnitude 6.5 sacode a rexión de [[Estado de Guerrero|Guerrero]], en [[México]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/forte-terremoto-atinge-regiao-de-guerrero-no-mexico.html |título=Forte terremoto atinge região de Guerrero no México |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** En votación histórica, a poboación do estado do [[Pará]] vota e decide non dividir o estado en 3 estados:[[Pará]], [[Carajás (proposta de unidade federativa)|Carajás]] e [[Tapajós (proposta de unidade federativa)|Tapajós]] sendo 66,8% e 66,3% dos votos contra a creación de cada estado respectivamente.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/politica/noticia/2011/12/em-plebiscito-eleitores-do-para-rejeitam-divisao-do-estado.html |título=Os electores do Pará rexeitan a división do estado |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[13 de decembro]] - En [[Bélxica]], Nordine Amrani de 33 anos, dispara tiros cun rifle e lanza granadas nunha praza no centro da cidade de [[Liexa]] deixando 5 persoas mortas (el incluído) e 123 feridas.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/sobe-para-5-o-numero-de-mortes-em-ataque-tiros-e-granadas-na-belgica.html |título=Sobe para 5 o número de mortes de tiros e granadas na Bélgica |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[14 de decembro]] - Terremoto de magnitude 7,3 sacode [[Papúa Nova Guinea]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/terremoto-de-73-atinge-papua-nova-guine.html |título=Terremoto de magnitude 7,3 atinge Papuá-Nova Guiné |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[15 de decembro]] ** Goberno dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] declara a fin da [[guerra do Iraq]] despois de 9 anos de actuación militar no país.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/cerimonia-marca-retirada-das-tropas-norte-americanas-do-iraque.html |título=Cerimônia marca retirada das tropas norte-americanas do Iraque |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** En [[Exipto]] celébrase a segunda fase das eleccións lexislativas.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/revolta-arabe/noticia/2011/12/termina-com-tranquilidade-2-fase-das-eleicoes-legislativas-no-egito.html |título=Termina com tranquilidade 2ª fase das eleições legislativas no Egito |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[18 de decembro]] - Estados Unidos culmina a retirada de [[Irak]], os últimos 500&nbsp;militares estadounidenses cruzan a fronteira con [[Kuwait]] pola mañá, despois de ter entregado a súa última base a militares iraquís dous días antes.<ref>{{Cita web|título=EEUU culmina retiro de Irak tras nueve años de conflicto|url=https://lta.reuters.com/articulo/topNews/idLTASIE7BH00X20111218|páxina-web=lta.reuters.com|data-acceso=2019-02-11|data-arquivo=10 de xaneiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190110013930/https://lta.reuters.com/articulo/topNews/idLTASIE7BH00X20111218|url-morta=yes}}</ref><ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/ultimo-comboio-com-tropas-do-eua-deixa-o-iraque.html |título=Último comboio com tropas do EUA deixa o Iraque |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[19 de decembro]] - En [[Corea do Norte]], o réxime dá a coñecer a morte do até entón ditador do país [[Kim Jong-il]], acaecida dous días antes; a nova sementa incerteza e temor pola estabilidade da rexión asiática, aínda que en principio o fillo do falecido líder, [[Kim Jong-un]], sucede a seu pai.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/morre-o-lider-da-coreia-do-norte-kim-jong-il.html |título=Morre o líder da Coreia do Norte Kim Jong-il |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref><ref>{{Cita web|título=¿Cuándo y dónde murió realmente Kim Jong Il?|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20111224/54241603203/cuando-donde-murio-realmente-kim-jong-il.html|páxina-web=La Vanguardia|data=2011-12-23|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[22 de decembro]] - En [[Iraq]] varios atentados terroristas na capital, [[Bagdad]], deixan polo menos 71 mortos e decenas de feridos. Os atentados foron reivindicados días despois polo grupo fundamentalista islámico sunnita [[Estado Islámico de Irak]], vinculado a [[Al Qaeda]], e tiveron como obxectivo aos islámicos xiítas, facendo temer un rexurdir da guerra civil sectaria no país.<ref>{{cita novas|url=http://www.abc.es/20111227/internacional/abci-alqaeda-atentados-irak-201112271101.html|título= Al Qaida reivindica la cadena de atentados en Bagdad de la semana pasada, en ABC de España}}</ref><ref>{{cita web|urlmorta=yes|2=|urlarquivo=https://archive.today/20120715024054/http://noticias.sapo.pt/internacional/artigo/espanha-tem-relacoes-com-todos-os-193-estados-membros-da-nacoes-unidas_13141465.html|dataarquivo=15 de xullo de 2012|url=http://www.milenio.com/cdb/doc/noticias2011/83f36e2818da5cd82520e793e21c99f0|título=Grupo ligado a Al Qaeda se adjudica atentados en Bagdad, en Milenio de México|data-acceso=19 de novembro de 2012}}</ref> * [[23 de decembro]] ** En [[Siria]] atentados terroristas na capital, [[Damasco]], deixan polo menos 44 mortos e mentres o goberno llos atribúe á rede terrorista [[Al Qaeda]], a oposición atribúellos ao propio goberno para desacreditar os opositores. Isto ocorre mentres recrúa a violencia no país pola represión ás protestas contra o presidente [[Bashar al-Assad]] e polos enfrontamentos armados entre militares leais ao réxime e militares desertores rebeldes, arrastrando o país á guerra civil.<ref>{{Cita web|título=Se eleva a 44 la cifra de muertos por atentados en Siria|url=https://www.informador.mx/Internacional/Se-eleva-a-44-la-cifra-de-muertos-por-atentados-en-Siria-20111223-0016.html|páxina-web=El Informador :: Noticias de Jalisco, México, Deportes & Entretenimiento|data-acceso=2019-02-11|lingua=es-ES}}</ref> ** En [[Dosquebradas]] ([[Colombia]]), a explosión dun oleoduto deixa 15 vítimas e máis de 90 feridos ([[traxedia de Dosquebradas de 2011]]). As causas atribúense ao roubo ilegal de combustible na zona.<ref>{{Cita web|título=Tragedia en Dosquebradas, Risaralda, por explosión de poliducto|url=https://www.semana.com/nacion/articulo/tragedia-dosquebradas-risaralda-explosion-poliducto/251184-3|páxina-web=|data-acceso=2019-02-12|lingua=es|apelidos=}}</ref> ** Sismo de magnitude 5,8 sacode [[Nova Zelandia]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/nova-zelandia-e-atingida-por-terremoto-de-magnitude-58.html |título=Nova Zelândia é atingida por terremoto de magnitude 5,8 |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[24 de decembro]] - En [[Rusia]] celébrase unha segunda onda de manifestacións multitudinarias de protesta contra o primeiro ministro [[Vladimir Putin]] e a presunta fraude electoral nas eleccións parlamentarias; as protestas son máis concorridas que as da vez anterior e as máis grandes en vinte anos.<ref>{{Cita web |url=http://feeds.univision.com/feeds/article/2011-12-24/no-es-mas-que-el |título="¡No es más que el principio!", advierten los manifestantes a Putin. |data-acceso=19 de novembro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120128124024/http://feeds.univision.com/feeds/article/2011-12-24/no-es-mas-que-el |dataarquivo=28 de xaneiro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> * [[25 de decembro]] ** En [[Nixeria]] varios [[Atentados en Nixeria de decembro de 2011|atentados]] coordinados contra igrexas católicas (en plenas celebracións relixiosas de nadal) deixan polo menos 49 mortos e máis dun centenar de feridos. Os atentados atribúenselle ao grupo fundamentalista islámico nixeriano [[Boko Haram]], en guerra contra o goberno do país.<ref>{{Cita web|título=Líderes Nigeria, criticados tras ataques islamistas|url=https://lta.reuters.com/articulo/topNews/idLTASIE7BP0CE20111226|páxina-web=lta.reuters.com|data-acceso=2019-02-11|data-arquivo=10 de xaneiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190110013949/https://lta.reuters.com/articulo/topNews/idLTASIE7BP0CE20111226|url-morta=yes}}</ref> ** En [[Afganistán]] un atentado terrorista suicida nun funeral deixa polo menos 20 mortos e decenas de feridos; o atentado ocorre en momentos nos que operacións das forzas militares e policiais afgás e das forzas internacionais mataran polo menos 30&nbsp;guerrilleiros.<ref>{{Cita web|título=Deja 20 muertos atentado suicida en funeral al norte de Afganistán|url=https://www.informador.mx/Internacional/Deja-20-muertos-atentado-suicida-en-funeral-al-norte-de-Afganistan-20111225-0134.html|páxina-web=El Informador :: Noticias de Jalisco, México, Deportes & Entretenimiento|data-acceso=2019-02-11|lingua=es-ES}}</ref> * [[26 de decembro]] - En [[Guinea Bissau]] é aparentemente sufocado un confuso intento de golpe de Estado, con versións encontradas dos militares enfrontados e un baleiro de poder temporal ante a incerteza do paradoiro do primeiro ministro e a ausencia do presidente (de viaxe polo estranxeiro). * [[27 de decembro]] ** Activista indio [[Anna Hazare|Hazare]] inicia nova folga de fame como forma de esixir o endurecemento da lei anticorrupción no país.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/ativista-indiano-hazare-inicia-nova-greve-de-fome-contra-corrupcao.html |título=Ativista indiano Hazare inicia nova greve de fome contra corrupção |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** [[Cuba]] concédelle amnistía a 2900 prisioneiros.<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/cuba-liberta-mais-de-2500-prisioneiros-em-anistia.html |título=Cuba liberta mais de 2.500 prisioneiros em anistia |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> ** Sismo de magnitude 6,6 sacode a rexión de [[Siberia]].<ref>{{cita web |url=http://g1.globo.com/mundo/noticia/2011/12/forte-terremoto-atinge-siberia.html |título=Forte terremoto atinge a Sibéria |dataacceso=26 de novembro de 2012 }}</ref> * [[29 de decembro]] - No norte de [[Iraq]] morren polo menos 35 civís iraquís de [[pobo kurdo|etnia kurda]] ao ser bombardeados por erro pola [[Forza Aérea Turca]] que os confundiu con guerrilleiros do [[Partido dos Traballadores do Kurdistán]] (grupo guerrilleiro que loita pola independencia do [[Kurdistán Turco]]) que estarían intentando cruzar a fronteira de Iraq con [[Turquía]].<ref>{{Cita web|título=Turquía mata 'por error' a 35 civiles iraquíes al confundirlos con terroristas|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/29/internacional/1325179726.html|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|nome=|apelidos=}}</ref> == Mortes == {{Artigo principal|:Categoría:Finados en 2011}} === Xaneiro === * [[2 de xaneiro]] - [[Pete Postlethwaite]], actor británico (n. [[1946]]). * [[4 de xaneiro]] - [[Gerry Rafferty]], cantante e compositor británico (n. [[1947]]). * [[5 de xaneiro]] - [[Francisco Río Barxa]], xeógrafo e escritor galego (n. [[1919]]). * [[10 de xaneiro]] - [[María Elena Walsh]], escritora e cantautora arxentina (n. [[1930]]). * 10 de xaneiro - [[Juanito Navarro]], actor español (n. [[1924]]). * [[16 de xaneiro]] - [[Augusto Algueró]], compositor español (n. [[1934]]). * [[24 de xaneiro]] - [[Alfonso Vilar Lamelas]], escultor galego (n. [[1927]]). * [[27 de xaneiro]] - [[Paco Maestre]], actor español (n. [[1957]]).<ref>{{Cita web|título=Fallece el actor Paco Maestre en pleno rodaje de 'Amar en tiempos revueltos'|url=https://www.publico.es/actualidad/fallece-actor-paco-maestre-pleno.html|páxina-web=www.publico.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> === Febreiro === * [[3 de febreiro]] - [[Maria Schneider]], actriz francesa (n. [[1952]]). * [[4 de febreiro]] - [[Martial Célestin]], primeiro ministro de Haití (n. [[1913]]). * [[8 de febreiro]] - [[Juan Luis Dalda]], urbanista e profesor galego (n. [[1944]]). * [[12 de febreiro]] - [[Jesús García Calvo]], avogado e empresario galego (n. [[1921]]). * [[19 de febreiro]] - [[Florinda Chico]], actriz española (n. [[1926]]). * [[20 de febreiro]] - [[José Luis Martín Vigil]], escritor español (n. [[1919]]). * [[25 de febreiro]] - [[José Conde Cid|José Conde]], actor español (n. [[1955]]).<ref>{{Cita novas|título=José Conde, la sonrisa y la voz del eterno secundario|url=https://elpais.com/cultura/2011/03/02/actualidad/1299020402_850215.html|xornal=El País|data=2011-03-02|data-acceso=2019-02-11|issn=1134-6582|lingua=es|nome=F. JAVIER|apelidos=BARROSO}}</ref> * [[27 de febreiro]] - [[Amparo Muñoz]], modelo e actriz española (n. [[1954]]). [[Ficheiro:Taylor, Elizabeth posed.jpg|miniatura|[[Elizabeth Taylor]].]] === Marzo === * [[2 de marzo]] - [[Enrique Curiel]], político galego (n. [[1947]]). * [[4 de marzo]] - [[Simon van der Meer]], [[Países Baixos|neerlandés]], [[Premio Nobel de Física]] en [[1984]] (n. [[1925]]). * [[8 de marzo]] - [[Mike Starr]], músico estadounidense, baixista de [[Alice in Chains]] (n. [[1966]]).<ref>{{Cita web|título=Murio el ex bajista de Alice in Chains - Suplemento Estilo - Diario Los Andes|url=http://www.losandes.com.ar/notas/2011/3/9/murio-bajista-alice-chains-555151.asp|páxina-web=web.archive.org|data=2012-01-18|data-acceso=2019-02-11|data-arquivo=18 de xaneiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120118052751/http://www.losandes.com.ar/notas/2011/3/9/murio-bajista-alice-chains-555151.asp|url-morta=unfit}}</ref> * [[16 de marzo]] - [[Josefina Aldecoa]], escritora e pedagoga española (n. [[1926]]). * [[23 de marzo]] - [[Elizabeth Taylor]], actriz norteamericana (n. [[1932]]). * [[25 de marzo]] - [[Valentín Arias]], escritor e tradutor galego (n. [[1934]]). === Abril === [[Ficheiro:SidneyLumet07TIFF.jpg|miniatura|[[Sidney Lumet]].]] * [[9 de abril]] - [[Sidney Lumet]], director de cine norteamericano (n. [[1924]]). * [[30 de abril]] - [[Ernesto Sabato]], escritor arxentino (n. [[1911]]). * [[25 de abril]] - [[María Isbert]], actriz española (n. [[1917]]).<ref>{{Cita web|título=Muere la actriz María Isbert|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/04/25/cultura/1303760254.html/|páxina-web=www.elmundo.es|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[25 de abril]] - [[Gonzalo Rojas]], poeta chileno (n. [[1917]]).<ref>{{Cita web|título=Fallece el poeta chileno Gonzalo Rojas a los 93 años|url=http://www.telesurtv.net/secciones/noticias/91985-NN/fallece-el-poeta-chileno-gonzalo-rojas-a-los-93-anos/|páxina-web=TeleSURtv.net -web.archive.org|data=2011-07-26|data-acceso=2019-02-11|data-arquivo=26 de xullo de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110726161812/http://www.telesurtv.net/secciones/noticias/91985-NN/fallece-el-poeta-chileno-gonzalo-rojas-a-los-93-anos/|url-morta=unfit}}</ref> === Maio === [[Ficheiro:Osama_bin_Laden_portrait.jpg|miniatura|[[Osama bin Laden]].]] * [[1 de maio]] - [[Osama bin Laden]], multimillonario saudita fundador e cabeza de [[al Qaida]] (n. [[1957]]). * [[5 de maio]] - [[Dana Wynter]], actriz alemá (n. [[1931]]). * [[7 de maio]]- [[Johnny Albino]], cantante portorriqueño, integrante de [[Los Panchos]] (n. [[1919]]).<ref>{{Cita web|título=Fallece el cantante Johnny Albino|url=https://www.elnuevodia.com/entretenimiento/musica/nota/falleceelcantantejohnnyalbino-961214/|páxina-web=El Nuevo Dia|data=2011-05-09|data-acceso=2019-02-11|lingua=es-pr}}</ref> * 7 de maio - [[Severiano Ballesteros]], golfista español (n. [[1957]]). * [[25 de maio]] - [[Leonora Carrington]], pintora surrealista e escritora mexicana (n. [[1917]]). * [[27 de maio]] - [[Antonio Díaz Fuentes]], avogado e político galego (n. [[1935]]). * 27 de maio - [[Gil Scott-Heron]], poeta e músico estadounidense (n. [[1949]]). * [[29 de maio]] - [[Ferenc Mádl]], político húngaro, presidente entre 2000 e 2005 (n. [[1930]]). === Xuño === * [[1 de xuño]] - [[Manolo Otero]], cantante español (n. [[1942]]).<ref>{{Cita web|título=A los 68 años muere astro de la canción hispana Manolo Otero|url=https://www.emol.com/noticias/magazine/2011/06/02/485075/a-los-68-anos-muere-astro-de-la-cancion-hispana-manolo-otero.html|páxina-web=Emol|data=2011-06-02|data-acceso=2019-02-11|lingua=Spanish|nome=|apelidos=}}</ref> * [[2 de xuño]] - [[Geronimo Pratt]], activista político estadounidense (n. [[1947]]). * [[7 de xuño]] - [[Jorge Semprún]], escritor, político e cineasta español (n. [[1923]]). * [[3 de xuño]] - [[Jack Kevorkian]], patólogo armenio-estadounidense (n. [[1928]]). * [[10 de xuño]] - [[Juan Farias]], escritor galego en lingua castelá (n. [[1935]]). * [[11 de xuño]] - [[Eliyahu M. Goldratt]], [[Física|físico]] [[israel]]í, gurú da consultoría de empresas (n. [[1948]]). * [[20 de xuño]] - [[Ryan Dunn]], actor (''[[Jackass]]'') (n. [[1977]]).<ref>{{Cita web|título=El protagonista de “Jackass” Ryan Dunn muere en un accidente de coche|url=https://cnnespanol.cnn.com/2011/06/20/ryan-dunn-protagonista-de-jackass-muere-en-un-accidente-de-trafico/|páxina-web=CNN|data=2011-06-20|data-acceso=2019-02-11|lingua=es-ES}}</ref> * [[23 de xuño]] - [[Peter Falk]], actor estadounidense (n. [[1927]]). === Xullo === [[Ficheiro:Facundo Cabral.jpg|miniatura|[[Facundo Cabral]].]] [[Ficheiro:Amy Winehouse f4962007 crop.jpg|miniatura|[[Amy Winehouse]].]] * [[2 de xullo]] - [[Itamar Franco]], político brasileiro, presidente entre 1992 e 1994 (n. [[1930]]). * [[5 de xullo]] - [[Gordon Tootoosis]], actor de ascendencia Cree e Nakoda (n. [[1941]]). * [[8 de xullo]] - [[Adolfo Sánchez Vázquez]], filósofo e escritor español (n. [[1915]]). * [[9 de xullo]] - [[Facundo Cabral]], cantautor arxentino (n. [[1937]]).<ref>{{Cita web|título=2011: muere el cantautor argentino Facundo Cabral – Prensa Libre|url=https://www.prensalibre.com/uncategorized/2011-facundo-cabral-es-asesinado-en-guatemala/|data-acceso=2019-02-11|lingua=es-GT}}</ref> * [[17 de xullo]] - [[Juan María Bordaberry]], expresidente de [[Uruguai]] (n. [[1928]]). * 17 de xullo - [[Juan Arza]], futbolista e adestrados español (n. [[1923]]).<ref>{{Cita web|título=Fallece Juan Arza, máximo goleador de la historia del Sevilla - MARCA.com|url=https://www.marca.com/2011/07/17/futbol/equipos/sevilla/1310920497.html?a=ace488be18c818ebd29c3dcc82e4c32a&t=1310981526|páxina-web=www.marca.com|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[20 de xullo]] - [[Lucian Freud]], pintor xermano-británico (n. [[1922]]). * [[22 de xullo]] - [[Tom Aldredge]], actor estadounidense (n. [[1928]]). * [[23 de xullo]] - [[Amy Winehouse]], cantante e compositora xudeu-británica (n. [[1983]]). * [[26 de xullo]] - [[Joe Arroyo]], cantante e compositor colombiano (n. [[1955]]). * [[27 de xullo]] - [[Agota Kristof]], escritora húngara (n. [[1935]]). * [[30 de xullo]] - [[Eliseo Alberto]], escritor e periodista cubano (n. [[1951]]).<ref>{{Cita web|título=Falleció el escritor Eliseo Alberto|url=http://www.cubadebate.cu/noticias/2011/07/31/fallecio-el-escritor-eliseo-alberto/|páxina-web=Cubadebate|data=2011-07-31|data-acceso=2019-02-11|lingua=es}}</ref> * 30 de xullo - [[Mario Echandi Jiménez]], político de Costa Rica, presidente entre 1958 e 1962 (n. [[1915]]). === Agosto === * [[10 de agosto]] - [[Serafín Moralejo]], historiador da arte galego (n. [[1945]]). * [[27 de agosto]] - [[Heribert Barrera]], científico e político catalán (n. [[1917]]). === Setembro === * [[7 de setembro]] - [[Josef Vašíček]], xogador de [[hóckey sobre xeo]] checo (n. [[1980]]), xunto con 43 persoas máis nun accidente aéreo. * [[8 de setembro]] - [[Virxilio Fernández]], pintor galego (n. [[1925]]). * [[11 de setembro]] - [[Andy Whitfield]], actor galés (n. [[1972]]).<ref>{{Cita web|título=Murió Andy Whitfield, estrella de "Spartacus", a los 39 años|url=https://exitoina.perfil.com/noticias/general/2011-09-11-70910-murio-andy-whitfield-estrella-de-spartacus-a-los-39-anos.phtml|páxina-web=exitoina.perfil.com|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * [[22 de setembro]] - [[Aristides Pereira]], político de [[Cabo Verde]] (n. [[1923]]). * [[26 de setembro]] - [[Wangari Maathai]], activista e política kenyana (n. [[1940]]). === Outubro === * [[5 de outubro]] - [[Steve Jobs]], inventor e empresario informático estadounidense (n. [[1955]]). * [[7 de outubro]] - [[Ramiz Alia]], político albanés, presidente (1991-1992) (n. [[1925]]). * [[8 de outubro]] - [[Mikey Welsh]], músico estadounidense (n. [[1971]]).<ref>{{Cita web|título=Encuentran muerto a Mikey Welsh, ex-bajista de Weezer|url=https://www.sopitas.com/editors-choice/video/encuentran-muerto-a-mikey-welsh/|páxina-web=Sopitas.com|data=2011-10-09|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|data-arquivo=12 de febreiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190212070702/https://www.sopitas.com/editors-choice/video/encuentran-muerto-a-mikey-welsh/|url-morta=yes}}</ref> * [[12 de outubro]] - [[Dennis Ritchie]], estadounidense co-fundador de Unix e creador da linguaxe “C” (n. [[1941]]).<ref>{{Cita web|título=Fallecio Dennis Ritchie, co-fundador de Unix y creador de el lenguaje "C" a los 70 años de edad.|url=https://nodonueve.com/2011/10/12/fallecio-dennis-ritchie-cofundador-de-unix-creador-de-el-lenguaje-los-70-aos-de-edad/|páxina-web=Nodo9|data=2011-10-13|data-acceso=2019-02-11|lingua=es}}</ref> * [[20 de outubro]] - [[Muammar al-Gaddafi]], xefe de Estado de Libia dende 1969 até 2011 (n. [[1942]]). * [[21 de outubro]] - [[Sultan bin Abdul Aziz]], príncipe de [[Arabia Saudita]] (n. [[1928]]). * [[23 de outubro]] - [[Marco Simoncelli]], piloto de motociclismo italiano (n. [[1987]]). * 23 de outubro - [[Herbert A. Hauptman]], [[Matemáticas|matemático]] americano, [[Premio Nobel de Química]] [[1985]] (n. [[1917]]). === Novembro === * [[8 de novembro]] - [[Tomás Segovia]], escritor español (n. [[1927]]). * [[20 de novembro]] - [[Javier Pradera]], escritor e xornalista español. === Decembro === * [[1 de decembro]] - [[Christa Wolf]], escritora alemá (n. [[1929]]). * [[17 de decembro]] - [[Cesária Évora]], cantante caboverdiana (n. [[1941]]). * 17 de decembro - [[Kim Jong-il]], presidente da [[República Democrática Popular de Corea]] (n. [[1942]]). * [[18 de decembro]] - [[Václav Havel]], escritor e político checo (n. [[1936]]). * [[19 de decembro]] - [[Samba Martine]], muller migrante finada nun Centro de Internamento de Estranxeiros. == [[Día das letras galegas]] dedicado a: == * [[Lois Pereiro]] == [[Premio Nobel]] == No ano de 2011, as seguintes persoas foron contempladas co premio: {|class="wikitable sortable" ! Nome ! Nacionalidade ! Premio<br/>Nobel |- |[[Saul Perlmutter]] |{{USA}} |[[Nobel de Física|Física]] |- |[[Adam Riess]] |{{USA}} |[[Nobel de Física|Física]] |- |[[Brian Schmidt]] |{{EUA}} |[[Nobel de Física|Física]] |- |[[Dan Shechtman]] |{{ISR}} |[[Nobel de Química|Química]] |- |[[Bruce Beutler]] |{{EUA}} |[[Nobel de Fisioloxía ou Medicina|Fisioloxía ou Medicina]] |- |[[Jules Hoffmann]] |{{FRA}} |[[Nobel de Fisioloxía ou Medicina|Fisioloxía ou Medicina]] |- |[[Ralph Steinman]] |{{CAN}} |[[Nobel de Fisioloxía ou Medicina|Fisioloxía ou Medicina]] |- |[[Tomas Tranströmer]] |{{SWE}} |[[Nobel de Literatura|Literatura]] |- |[[Ellen Johnson-Sirleaf]] |{{LBR}} |[[Nobel da Paz|Paz]] |- |[[Leymah Gbowee]] |{{LBR}} |[[Nobel da Paz|Paz]] |- |[[Tawakel Karman]] |{{YEM}} |[[Nobel da Paz|Paz]] |- |[[Thomas Sargent]] |{{EUA}} |[[Nobel de Economía|Economía]] |- |[[Christopher Sims]] |{{EUA}} |[[Nobel de Economía|Economía]] |- |} == Outros == * Ano Mundial [[Veterinaria|Veterinario]].<ref>{{Cita web|título=Vet 2011: OIE - World Organisation for Animal Health|url=http://www.oie.int/es/para-los-periodistas/vet-2011/|páxina-web=www.oie.int|data-acceso=2019-02-11|lingua=es|data-arquivo=12 de febreiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190212070613/http://www.oie.int/es/para-los-periodistas/vet-2011/|url-morta=yes}}</ref> * Ano Internacional da Química ([[Asemblea Xeral das Nacións Unidas]] a proposta de [[Etiopía]].<ref>[http://unesdoc.unesco.org/images/0019/001906/190645s.pdf#page=7] "AIQ 2011" en "La química y la vida" - [http://www.unesco.org/new/es/unesco-courier/ ''El Correo de la UNESCO''], xaneiro-marzo de 2011 {{es}}.</ref>) * O Bicentenario da República do Paraguai. * O ''Ano Internacional dos Bosques'', segundo a [[Organización das Nacións Unidas|ONU]].<ref>{{Cita web|url=https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N12/490/60/pdf/N1249060.pdf|páxina-web= ONU Official Document System|data-acceso=2019-02-11|título=Ano Internacional dos Bosques. Resolución A/RES/67/200|data=6 de marzo de 2013}}</ref> * O ''Ano Internacional dos Afrodescendentes'', segundo a [[Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Asemblea Xeral da ONU]].<ref>{{Cita web|título=2011 - Ano internacional dos Afrodescendentes|url=http://www.unesco.org/new/pt/brasilia/about-this-office/prizes-and-celebrations/international-year-for-people-of-african-descent/|páxina-web=www.unesco.org|data-acceso=2019-02-11}}</ref> * O ''Ano do Centenario de [[Machu Picchu]] para o Mundo'' segundo o Goberno do Perú. * O ''Ano Internacional do Alzheimer'', en España<ref>{{cita web|url=http://www.alzheimerinternacional2011.org/|título=Alzheimer Internacional 2011|dataacceso=31 de marzo de 2010|formato=[[HTML]]|autor=|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100221114116/http://www.alzheimerinternacional2011.org/|dataarquivo=21 de febreiro de 2010|urlmorta=yes|páxina-web=}}</ref> * O ''Ano Internacional da Televisión'', no [[Canadá]], [[Venezuela]] e a [[Arxentina]]. * O ''Ano do [[Coello]]'', segundo o [[astroloxía chinesa|horóscopo chinés]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat|2011}} === Outros artigos === * [[Historia ano a ano]] {{Século}} [[Categoría:2011]] ev7rf3hx91w0ne44hcmt8vfy19x1dv1 0 94053 6149144 6115887 2022-08-03T05:41:21Z Cossue 82922 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Elvira Bao Maceiras''', nada na [[A Coruña|Coruña]] en [[1890]] e finada na mesma cidade o [[26 de abril]] de [[1971]],<ref>Necrolóxica en ''[[La Voz de Galicia]]'', 27-4-1971, p. 4.</ref> foi unha mestra galega e militante do [[nacionalismo]] e [[republicanismo]]. == Traxectoria == En [[1906]] obtivo o título de Mestra Elemental na Escola Normal da Coruña. Desenvolveu a súa actividade docente na Escola de [[Redes, Caamouco, Ares|Redes]] e nas Colonias Escolares do [[Sanatorio Marítimo de Oza]] desde 1920 até 1936, ano en que foi nomeada directora. No ámbito político, foi unha activa militante do [[Galeguismo (política)|galeguismo]] e do [[republicanismo]]. Militou nas [[Irmandades da Fala]] da [[A Coruña|Coruña]], sendo Secretaria da súa Xunta Directiva en 1918 e colaborou tamén no seu [[Cadro de Declamación]] como actriz. Foi proposta como mestra da escola feminina das [[Escolas de Ensino Galego]] creadas polas Irmandades na Coruña. Porén, non puido exercer o cargo pola falta de solicitudes<ref>{{Cita web|título=As “Escolas do Insiño Galego”: unha experiencia pedagóxica das Irmandades da Fala|url=https://ainsuadoinsua.blogspot.com/2016/05/as-escolas-do-insino-galego-unha.html|páxina-web=A ínsua do Ínsua|data=venres, 6 de maio de 2016|data-acceso=2022-08-03|nome=Emilio Xosé|apelidos=Ínsua}}</ref> e a repentina enfermidade dos seus pais.<ref>{{Cita web|título=Elvira Varela, testemuña viva das Irmandades: "O que hai agora, todo o que hai, é por elas"|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/elvira-varela-testemuna-viva-das-irmandades/20160517175908047724.html|páxina-web=Nós Diario|data=2016-05-18|data-acceso=2022-08-03|lingua=gl|nome=María|apelidos=Obelleiro}}</ref> Foi membro da [[Agrupación Republicana Femenina]] da [[A Coruña|Coruña]] desde a súa constitución en 1933 e foi presidenta da primeira Xunta Directiva, integrada por outras destacadas republicanas como [[Amparo López Jean]]. Como consecuencia do seu activismo político, logo do [[golpe de Estado do 18 de xullo de 1936]] pasou uns meses no cárcere e foi separada definitivamente do ensino público. En [[1945]] puxo escola privada na súa casa do barrio coruñés de [[San Roque de Fóra, Visma, A Coruña|San Roque de Fóra]] até que un desprendemento de retina lle impediu o exercicio da profesión. == Recoñecementos == [[Ficheiro:Praza de Elvira Bao Maceiras, A Coruña.jpg|dereita|miniatura|Praza Elvira Bao Maceiras na Coruña.]] O [[8 de marzo]] de 2017 inaugurouse na Coruña unha praza co seu nome<ref>[http://www.coruna.es/portal/gl/concello/noticias/detalle-novas/o-alcalde-reivindica-no-dia-das-mulleres-a-loita-contra-o-feminicidio-para-non-permitir-unha-soa/suceso/1453616357622 O alcalde reivindica no Día das Mulleres "a loita contra o feminicidio para non permitir unha soa vítima máis das violencias machistas"]</ref> e ao [[2018|ano seguinte]] unha residencia universitaria.<ref>[https://www.dacoruna.gal/novas/ficha-noticia-reducida?id_evento=3298&utm_source=Enlace&utm_campaign=%C3%9Altimas%20Novas&utm_medium=Web "A Residencia Universitaria Elvira Bao xa é unha realidade"] Deputación da Coruña.</ref> == Vida persoal == [[Ficheiro:Bernardino Varela do Campo, Elvira Bao Maceiras e os fillos Elvira Varela Bao e Bernardino Varela Bao. A Coruña.jpg|miniatura|Bernardino Varela do Campo, Elvira Bao Maceiras e os fillos Elvira e Bernardino Varela Bao paseando pola Coruña.]] Casou con [[Bernardino Varela do Campo]] en 1923,<ref>''El Progreso'', 30-8-1923 agosto 30</ref> e foi nai de Elvira e de Bernardino Varela Bao. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro |apelidos=Marco |nome=Aurora |ligazónautor=Aurora Marco |ano=2007 |título=[[Wikipedia:Entradas do Dicionario de mulleres galegas|Dicionario de Mulleres Galegas [Das orixes a 1975]]] |páxina= |editorial=[[Edicións A Nosa Terra]] |isbn=978-84-8341-146-9 }} * {{Cita publicación periódica |nome= Carlos|apelidos= Pereira Martínez|ano= 1998|título= Mulleres e República. Aproximación ás asociacións de mulleres progresistas na Coruña republicana|revista= [[Anuario Brigantino]] |número= 21|páxinas= 255-290 |url= http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab1998PDF/1998_255_290.pdf}} === Outros artigos === * [[Depuración franquista do maxisterio]] === Ligazóns externas === * {{Nomes Voces|17885}} * [http://www.nomesevoces.net/web/media/pdf/cuadriptico.pdf Elvira Varela Bao] (2013). Comisión pola Recuperación da Memoria Histórica da Coruña. * Obelleiro, María (16/5/2016). [http://www.sermosgaliza.gal/articulo/memoria/elvira-varela-testemuna-viva-das-irmandades/20160517155908047724.html "Elvira Varela, testemuña viva das Irmandades: «O que hai agora, todo o que hai, é por elas»"] ''[[Sermos Galiza]]''. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Bao Maceiras, Elvira}} [[Categoría:Represaliados polo franquismo]] [[Categoría:Mestres de Galicia]] [[Categoría:Nados na Coruña]] [[Categoría:Nados en 1890]] [[Categoría:Finados en 1971]] [[Categoría:Irmandades da Fala]] [[Categoría:Actores de teatro de Galicia]] cmffsu5orpqjzgc7rdrhfzc5x6o0rah 0 99897 6149173 5961930 2022-08-03T07:56:37Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Proba}} {{Parroquia |nome = A Proba de Burón |imaxe = Vista A Proba de Burón.jpg |lenda = Vista da Proba de Burón. |mapa = |concello = A Fonsagrada |superficie = |poboación = 101 |ano = 2019 |entidades = 5 |provincia=Lugo}} '''Santa María Madanela da Proba de Burón'''<ref>{{Cita web|título=Nomenclátor - Xunta de Galicia|url=https://www.xunta.gal/nomenclator?p_p_id=NomenclatorPortlet_WAR_NomenclatorPortlet&p_p_lifecycle=1&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=2&busquedaGuiada=1&idProv=3&idConc=27018&idParr=2701821|páxina-web=www.xunta.gal|data-acceso=2022-01-12}}</ref> é unha parroquia do concello [[Provincia de Lugo|lugués]] da [[A Fonsagrada|Fonsagrada]], na [[comarca da Fonsagrada|comarca homónima]], situada a 3&nbsp;km da capital municipal. Tiña 105 habitantes en [[2018]], segundo datos do [[Instituto Galego de Estatística]]<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002001&ruta=nomenclator/nomenclator.jsp|data-acceso=4 de marzo de 2017|título=IGE. Nomenclátor de Galicia. A Fonsagrada|editorial=[[Instituto Galego de Estatística]]|lingua=gl|data-arquivo=30 de decembro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20201230124345/https://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002001&ruta=nomenclator%2Fnomenclator.jsp|url-morta=yes}}</ref>, 54 homes e 51 mulleres distribuídos en 5 entidades de poboación, o que supón unha diminución de 7 habitantes respecto ao ano [[2016]], cando tiña 112 habitantes, e 42 menos ca en [[2000]]. Entre os núcleos de poboación destaca O Chao, onde se atopa a igrexa parroquial. No eclesiástico, ata [[1954]] formou parte do [[arciprestado de Burón]], dentro da [[Arquidiocese católica latina de Oviedo|arquidiocese de Oviedo]]. Dende entón, pertence á [[diocese de Lugo]]. == Economía == A [[gandaría]] é un dos principais traballos que desempeñan os habitantes da parroquia. == Historia == [[Ficheiro:A Proba de Burón, coa torre do castelo de Altamira, A Fonsagrada.jpg|miniatura|esquerda|Vista xeral sobre a torre do castelo de Altamira.]] A Proba de Burón foi dende a [[Idade Media]] capital do concello chamado Terras de Burón, que incluía os actuais municipios da Fonsagrada e de [[Negueira de Muñiz]], e mais algunhas aldeas de [[Asturias]]. A mediados do [[século XV]] este territorio estaba en poder da [[casa de Trastámara]], na figura de [[Pedro Álvarez Osorio, I conde de Trastámara]] a título hereditario. A carón do ano [[1458]] a súa muller, Inés de Guzmán, vende os dereitos administrativos e tributarios a [[Pedro Osorio de Villalobos]], capitán [[Irmandiños|irmandiño]]. Este casa con Urraca de Moscoso, pertencente á liñaxe de Altamira.<ref>{{Cita web|url=http://www.xenealoxiasdoortegal.net/ortegal/perezosorio.htm|title=Genealogía del linaje Osorio s. XIV - XVI|website=www.xenealoxiasdoortegal.net}}</ref> Os veciños de Burón preitearon contra dona Urraca ao consideraren que lles gravaba demasiados impostos. A Real Chancelaría de Valladolid ditaría en [[1490]] a sentenza de que tiñan que pagar 12&nbsp;000 marabedís anuais, facer servizos un día ao ano na fortaleza da Proba de Burón, acudir á guerra cando foren solicitados e diversas doazóns de gando. Esta sentenza foi confirmada polos [[Reis Católicos]] nunha carta executoria. Por medio deste preito, dona Urraca tratou de resarcirse dos efectos da [[Irmandiños|rebelión irmandiña]] (1467-1469), na que participaran uns 10&nbsp;000 homes de Burón e de Navia ao mando do seu home Pedro Osorio de Villalobos e que destruíran a fortaleza que logo tiveron que reedificar. No ano [[1490]] chegaron a estas terras as familias Montenegro e Páramo.<ref name="fonsagrada.org">{{Cita web |url=http://www.fonsagrada.org/node/147 |título=Copia arquivada |data-acceso=25 de febreiro de 2015 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150225182036/http://www.fonsagrada.org/node/147 |dataarquivo=25 de febreiro de 2015 |urlmorta=yes }}</ref> == Testemuñas e investigacións == [[Ficheiro:A Proba de Burón co río Burón, A Fonsagrada.jpg|miniatura|A Proba de Burón co río da Proba en primeiro plano.]] O historiador [[Manuel Amor Meilán|Amor Meilán]] considera que de ser verdade a afirmación dalgúns eruditos verbo da participación de Juan Osorio, señor de Burón, en [[Batalla de Covadonga|Covadonga]] a son de [[Paio de Asturias]], esa sería a primeira referencia histórica sobre o municipio actual<ref>{{Cita web|título=Pobra de Burón, Santa María da {{!}} Concello de A Fonsagrada|url=http://www.fonsagrada.org/node/147|páxina-web=web.archive.org|data=2015-02-25|data-acceso=2020-01-07|data-arquivo=25 de febreiro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150225182036/http://www.fonsagrada.org/node/147|url-morta=unfit}}</ref>. Segundo [[Celso García de la Riega|García de la Riega]], na antiga comarca de Burón residiu o pobo dos ''abólgicos'' durante a época da [[cultura castrexa]]<ref name="fonsagrada.org"/>. == Lugares e parroquias == === Lugares da Proba de Burón === {{Lp A Proba de Burón}} === Parroquias da Fonsagrada === {{A Fonsagrada}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lugares da Fonsagrada]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Proba de Burón}} [[Categoría:Parroquias da Fonsagrada]] [[Categoría:Localidades do Camiño Primitivo]] [[Categoría:Parroquias de Galicia baixo a advocación de María Madalena]] 2dv97fue7iwkiaqxptz3u7qyqgg3g4s 4 100373 6148320 6147431 2022-08-02T12:01:53Z Jembot 33958 Bot: Actualizando ranking wikitext text/x-wiki {{/begin|250}} |- | 1 || [[User:Breogan2008|Breogan2008]] || [[Special:Contributions/Breogan2008|{{formatnum:349175}}]] |- | 2 || [[User:HombreDHojalata|HombreDHojalata]] || [[Special:Contributions/HombreDHojalata|{{formatnum:210383}}]] |- | 3 || [[User:Miguelferig|Miguelferig]] || [[Special:Contributions/Miguelferig|{{formatnum:202499}}]] |- | 4 || [[User:Estevoaei|Estevoaei]] (Admin) || [[Special:Contributions/Estevoaei|{{formatnum:136823}}]] |- | 5 || [[User:Chairego apc|Chairego apc]] (Admin) || [[Special:Contributions/Chairego apc|{{formatnum:134271}}]] |- | 6 || [[User:Banjo|<span style="color:gray">Banjo</span>]] (Admin) || [[Special:Contributions/Banjo|{{formatnum:110001}}]] |- | 7 || [[User:Alfonso Márquez|Alfonso Márquez]] || [[Special:Contributions/Alfonso Márquez|{{formatnum:109021}}]] |- | 8 || [[User:Xas|Xas]] || [[Special:Contributions/Xas|{{formatnum:101361}}]] |- | 9 || [[User:Elisardojm|<span style="color:gray">Elisardojm</span>]] || [[Special:Contributions/Elisardojm|{{formatnum:100129}}]] |- | 10 || [[User:Norrin strange|Norrin strange]] || [[Special:Contributions/Norrin strange|{{formatnum:71694}}]] |- | 11 || [[User:Prevert|<span style="color:gray">Prevert</span>]] || [[Special:Contributions/Prevert|{{formatnum:68670}}]] |- | 12 || [[User:Beninho|Beninho]] || [[Special:Contributions/Beninho|{{formatnum:66522}}]] |- | 13 || [[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] (Admin) || [[Special:Contributions/Xabier Cid|{{formatnum:61214}}]] |- | 14 || [[User:Adorian|Adorian]] || [[Special:Contributions/Adorian|{{formatnum:59743}}]] |- | 15 || [[User:Lameiro|Lameiro]] || [[Special:Contributions/Lameiro|{{formatnum:59279}}]] |- | 16 || [[User:Servando2|Servando2]] || [[Special:Contributions/Servando2|{{formatnum:53373}}]] |- | 17 || [[User:Imxavitooh|Imxavitooh]] || [[Special:Contributions/Imxavitooh|{{formatnum:48021}}]] |- | 18 || [[User:Atobar|Atobar]] (Admin) || [[Special:Contributions/Atobar|{{formatnum:44802}}]] |- | 19 || [[User:Xoacas|Xoacas]] || [[Special:Contributions/Xoacas|{{formatnum:43151}}]] |- | 20 || [[User:AMPERIO|<span style="color:gray">AMPERIO</span>]] (Admin) || [[Special:Contributions/AMPERIO|{{formatnum:42401}}]] |- | 21 || [[User:Lmbuga|<span style="color:gray">Lmbuga</span>]] || [[Special:Contributions/Lmbuga|{{formatnum:40243}}]] |- | 22 || [[User:Jglamela|Jglamela]] || [[Special:Contributions/Jglamela|{{formatnum:39986}}]] |- | 23 || [[User:Piquito|Piquito]] || [[Special:Contributions/Piquito|{{formatnum:34314}}]] |- | 24 || [[User:Xoio|Xoio]] || [[Special:Contributions/Xoio|{{formatnum:34046}}]] |- | 25 || [[User:Krisko|Krisko]] || [[Special:Contributions/Krisko|{{formatnum:32838}}]] |- | 26 || [[User:HacheDous=0|HacheDous=0]] || [[Special:Contributions/HacheDous=0|{{formatnum:32824}}]] |- | 27 || [[User:RubenWGA|RubenWGA]] || [[Special:Contributions/RubenWGA|{{formatnum:31113}}]] |- | 28 || [[User:Xanetas|Xanetas]] || [[Special:Contributions/Xanetas|{{formatnum:30848}}]] |- | 29 || [[User:MAGHOI|MAGHOI]] (Admin) || [[Special:Contributions/MAGHOI|{{formatnum:30577}}]] |- | 30 || [[User:Toliño|<span style="color:gray">Toliño</span>]] || [[Special:Contributions/Toliño|{{formatnum:29647}}]] |- | 31 || [[User:Anton45|<span style="color:gray">Anton45</span>]] || [[Special:Contributions/Anton45|{{formatnum:28460}}]] |- | 32 || [[User:Moedagalega|Moedagalega]] || [[Special:Contributions/Moedagalega|{{formatnum:26009}}]] |- | 33 || [[User:Fendetestas|Fendetestas]] || [[Special:Contributions/Fendetestas|{{formatnum:25769}}]] |- | 34 || [[User:Albert galiza|<span style="color:gray">Albert galiza</span>]] || [[Special:Contributions/Albert galiza|{{formatnum:23061}}]] |- | 35 || [[User:Maria zaos|Maria zaos]] || [[Special:Contributions/Maria zaos|{{formatnum:22607}}]] |- | 36 || [[User:FleaRHCP|FleaRHCP]] || [[Special:Contributions/FleaRHCP|{{formatnum:21680}}]] |- | 37 || [[User:Nachonion|<span style="color:gray">Nachonion</span>]] || [[Special:Contributions/Nachonion|{{formatnum:21448}}]] |- | 38 || [[User:Angeldomcer|Angeldomcer]] || [[Special:Contributions/Angeldomcer|{{formatnum:19765}}]] |- | 39 || [[User:Sobreira|<span style="color:gray">Sobreira</span>]] || [[Special:Contributions/Sobreira|{{formatnum:19752}}]] |- | 40 || [[User:Vivaelcelta|<span style="color:gray">Vivaelcelta</span>]] || [[Special:Contributions/Vivaelcelta|{{formatnum:18520}}]] |- | 41 || [[User:Xosé|<span style="color:gray">Xosé</span>]] || [[Special:Contributions/Xosé|{{formatnum:17175}}]] |- | 42 || [[User:Agremon|Agremon]] || [[Special:Contributions/Agremon|{{formatnum:15721}}]] |- | 43 || [[User:Hugo22|<span style="color:gray">Hugo22</span>]] || [[Special:Contributions/Hugo22|{{formatnum:15286}}]] |- | 44 || [[User:Rocastelo|<span style="color:gray">Rocastelo</span>]] || [[Special:Contributions/Rocastelo|{{formatnum:15163}}]] |- | 45 || [[User:PepedoCouto|<span style="color:gray">PepedoCouto</span>]] || [[Special:Contributions/PepedoCouto|{{formatnum:15153}}]] |- | 46 || [[User:Calq|Calq]] || [[Special:Contributions/Calq|{{formatnum:14324}}]] |- | 47 || [[User:Xosé Antonio|Xosé Antonio]] || [[Special:Contributions/Xosé Antonio|{{formatnum:14256}}]] |- | 48 || [[User:Gasparoff|Gasparoff]] || [[Special:Contributions/Gasparoff|{{formatnum:13802}}]] |- | 49 || [[User:Xoán Carlos Fraga|<span style="color:gray">Xoán Carlos Fraga</span>]] || [[Special:Contributions/Xoán Carlos Fraga|{{formatnum:13785}}]] |- | 50 || [[User:JaviP96|<span style="color:gray">JaviP96</span>]] || [[Special:Contributions/JaviP96|{{formatnum:13744}}]] |- | 51 || [[User:Gallaecio|<span style="color:gray">Gallaecio</span>]] || [[Special:Contributions/Gallaecio|{{formatnum:13519}}]] |- | 52 || [[User:Vitoriaogando|Vitoriaogando]] || [[Special:Contributions/Vitoriaogando|{{formatnum:12676}}]] |- | 53 || [[User:Lles|Lles]] || [[Special:Contributions/Lles|{{formatnum:12336}}]] |- | 54 || [[User:Castelao|Castelao]] || [[Special:Contributions/Castelao|{{formatnum:11880}}]] |- | 55 || [[User:Xosema|Xosema]] || [[Special:Contributions/Xosema|{{formatnum:11632}}]] |- | 56 || [[User:Lansbricae|<span style="color:gray">Lansbricae</span>]] || [[Special:Contributions/Lansbricae|{{formatnum:11584}}]] |- | 57 || [[User:JonnyJonny|JonnyJonny]] || [[Special:Contributions/JonnyJonny|{{formatnum:11466}}]] |- | 58 || [[User:Isili0n|<span style="color:gray">Isili0n</span>]] || [[Special:Contributions/Isili0n|{{formatnum:10315}}]] |- | 59 || [[User:Ramiro Torres|Ramiro Torres]] || [[Special:Contributions/Ramiro Torres|{{formatnum:9665}}]] |- | 60 || [[User:Elvire|<span style="color:gray">Elvire</span>]] || [[Special:Contributions/Elvire|{{formatnum:9583}}]] |- | 61 || [[User:Iago Pillado|<span style="color:gray">Iago Pillado</span>]] || [[Special:Contributions/Iago Pillado|{{formatnum:9259}}]] |- | 62 || [[User:Xabier Cancela|<span style="color:gray">Xabier Cancela</span>]] || [[Special:Contributions/Xabier Cancela|{{formatnum:8410}}]] |- | 63 || [[User:Judcosta|<span style="color:gray">Judcosta</span>]] || [[Special:Contributions/Judcosta|{{formatnum:8391}}]] |- | 64 || [[User:Paradanta|Paradanta]] || [[Special:Contributions/Paradanta|{{formatnum:8314}}]] |- | 65 || [[User:Martinho12|<span style="color:gray">Martinho12</span>]] || [[Special:Contributions/Martinho12|{{formatnum:8026}}]] |- | 66 || [[User:Unhanova|<span style="color:gray">Unhanova</span>]] || [[Special:Contributions/Unhanova|{{formatnum:7964}}]] |- | 67 || [[User:Caronium|<span style="color:gray">Caronium</span>]] || [[Special:Contributions/Caronium|{{formatnum:7605}}]] |- | 68 || [[User:Ogalego.gal|Ogalego.gal]] || [[Special:Contributions/Ogalego.gal|{{formatnum:7006}}]] |- | 69 || [[User:One2|One2]] || [[Special:Contributions/One2|{{formatnum:6998}}]] |- | 70 || [[User:Fis-mulleres|Fis-mulleres]] || [[Special:Contributions/Fis-mulleres|{{formatnum:6980}}]] |- | 71 || [[User:Alma~glwiki|<span style="color:gray">Alma~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Alma~glwiki|{{formatnum:6357}}]] |- | 72 || [[User:Xan de ningures|<span style="color:gray">Xan de ningures</span>]] || [[Special:Contributions/Xan de ningures|{{formatnum:6181}}]] |- | 73 || [[User:Joao Xavier|<span style="color:gray">Joao Xavier</span>]] || [[Special:Contributions/Joao Xavier|{{formatnum:5946}}]] |- | 74 || [[User:RNC|<span style="color:gray">RNC</span>]] || [[Special:Contributions/RNC|{{formatnum:5354}}]] |- | 75 || [[User:Dodro|Dodro]] || [[Special:Contributions/Dodro|{{formatnum:5180}}]] |- | 76 || [[User:Xapones|<span style="color:gray">Xapones</span>]] || [[Special:Contributions/Xapones|{{formatnum:5028}}]] |- | 77 || [[User:Sernostri|<span style="color:gray">Sernostri</span>]] || [[Special:Contributions/Sernostri|{{formatnum:4990}}]] |- | 78 || [[User:Xelo2004|<span style="color:gray">Xelo2004</span>]] || [[Special:Contributions/Xelo2004|{{formatnum:4946}}]] |- | 79 || [[User:Nonso91|<span style="color:gray">Nonso91</span>]] || [[Special:Contributions/Nonso91|{{formatnum:4777}}]] |- | 80 || [[User:Alyssalover|<span style="color:gray">Alyssalover</span>]] || [[Special:Contributions/Alyssalover|{{formatnum:4515}}]] |- | 81 || [[User:ArtaiGZ|<span style="color:gray">ArtaiGZ</span>]] || [[Special:Contributions/ArtaiGZ|{{formatnum:4511}}]] |- | 82 || [[User:Cheluco|<span style="color:gray">Cheluco</span>]] || [[Special:Contributions/Cheluco|{{formatnum:4504}}]] |- | 83 || [[User:CommonsTicker|<span style="color:gray">CommonsTicker</span>]] || [[Special:Contributions/CommonsTicker|{{formatnum:4201}}]] |- | 84 || [[User:Mgl.branco|<span style="color:gray">Mgl.branco</span>]] || [[Special:Contributions/Mgl.branco|{{formatnum:4166}}]] |- | 85 || [[User:Meu rei|<span style="color:gray">Meu rei</span>]] || [[Special:Contributions/Meu rei|{{formatnum:4047}}]] |- | 86 || [[User:Xosel|<span style="color:gray">Xosel</span>]] || [[Special:Contributions/Xosel|{{formatnum:3966}}]] |- | 87 || [[User:Cossue|Cossue]] || [[Special:Contributions/Cossue|{{formatnum:3961}}]] |- | 88 || [[User:Marrovi|<span style="color:gray">Marrovi</span>]] || [[Special:Contributions/Marrovi|{{formatnum:3904}}]] |- | 89 || [[User:Oilisab|<span style="color:gray">Oilisab</span>]] || [[Special:Contributions/Oilisab|{{formatnum:3723}}]] |- | 90 || [[User:Arco de Rayne|<span style="color:gray">Arco de Rayne</span>]] || [[Special:Contributions/Arco de Rayne|{{formatnum:3606}}]] |- | 91 || [[User:Iria.cestmoi|Iria.cestmoi]] || [[Special:Contributions/Iria.cestmoi|{{formatnum:3484}}]] |- | 92 || [[User:Xandrwijk|<span style="color:gray">Xandrwijk</span>]] || [[Special:Contributions/Xandrwijk|{{formatnum:3364}}]] |- | 93 || [[User:Carronada|<span style="color:gray">Carronada</span>]] || [[Special:Contributions/Carronada|{{formatnum:3324}}]] |- | 94 || [[User:Manudosde|<span style="color:gray">Manudosde</span>]] || [[Special:Contributions/Manudosde|{{formatnum:3209}}]] |- | 95 || [[User:Miñato|<span style="color:gray">Miñato</span>]] || [[Special:Contributions/Miñato|{{formatnum:3198}}]] |- | 96 || [[User:CristianCb|CristianCb]] || [[Special:Contributions/CristianCb|{{formatnum:3142}}]] |- | 97 || [[User:Fryant|<span style="color:gray">Fryant</span>]] || [[Special:Contributions/Fryant|{{formatnum:2951}}]] |- | 98 || [[User:Pontevedra78|<span style="color:gray">Pontevedra78</span>]] || [[Special:Contributions/Pontevedra78|{{formatnum:2753}}]] |- | 99 || [[User:MrCarlete|<span style="color:gray">MrCarlete</span>]] || [[Special:Contributions/MrCarlete|{{formatnum:2748}}]] |- | 100 || [[User:Adalbertofrenesi|<span style="color:gray">Adalbertofrenesi</span>]] || [[Special:Contributions/Adalbertofrenesi|{{formatnum:2743}}]] |- | 101 || [[User:Nicole|<span style="color:gray">Nicole</span>]] || [[Special:Contributions/Nicole|{{formatnum:2721}}]] |- | 102 || [[User:Emilio juanatey|<span style="color:gray">Emilio juanatey</span>]] || [[Special:Contributions/Emilio juanatey|{{formatnum:2698}}]] |- | 103 || [[User:WiKorunna|<span style="color:gray">WiKorunna</span>]] || [[Special:Contributions/WiKorunna|{{formatnum:2669}}]] |- | 104 || [[User:Purbo T|<span style="color:gray">Purbo T</span>]] || [[Special:Contributions/Purbo T|{{formatnum:2646}}]] |- | 105 || [[User:Ourol|<span style="color:gray">Ourol</span>]] || [[Special:Contributions/Ourol|{{formatnum:2558}}]] |- | 106 || [[User:Victortpr|<span style="color:gray">Victortpr</span>]] || [[Special:Contributions/Victortpr|{{formatnum:2518}}]] |- | 107 || [[User:Ogaiago|Ogaiago]] || [[Special:Contributions/Ogaiago|{{formatnum:2485}}]] |- | 108 || [[User:Força do Barbantinho|<span style="color:gray">Força do Barbantinho</span>]] || [[Special:Contributions/Força do Barbantinho|{{formatnum:2483}}]] |- | 109 || [[User:Pementa|Pementa]] || [[Special:Contributions/Pementa|{{formatnum:2474}}]] |- | 110 || [[User:Suarez ruibal|<span style="color:gray">Suarez ruibal</span>]] || [[Special:Contributions/Suarez ruibal|{{formatnum:2389}}]] |- | 111 || [[User:Maañón|<span style="color:gray">Maañón</span>]] || [[Special:Contributions/Maañón|{{formatnum:2361}}]] |- | 112 || [[User:Jorges65|<span style="color:gray">Jorges65</span>]] || [[Special:Contributions/Jorges65|{{formatnum:2310}}]] |- | 113 || [[User:Todesfuge|<span style="color:gray">Todesfuge</span>]] || [[Special:Contributions/Todesfuge|{{formatnum:2309}}]] |- | 114 || [[User:Tfeliz|Tfeliz]] || [[Special:Contributions/Tfeliz|{{formatnum:2235}}]] |- | 115 || [[User:Furado|<span style="color:gray">Furado</span>]] || [[Special:Contributions/Furado|{{formatnum:2080}}]] |- | 116 || [[User:Calrosfking|<span style="color:gray">Calrosfking</span>]] || [[Special:Contributions/Calrosfking|{{formatnum:2079}}]] |- | 117 || [[User:Miguel.lima|<span style="color:gray">Miguel.lima</span>]] || [[Special:Contributions/Miguel.lima|{{formatnum:2074}}]] |- | 118 || [[User:Jordav|<span style="color:gray">Jordav</span>]] || [[Special:Contributions/Jordav|{{formatnum:2057}}]] |- | 119 || [[User:CoroRP|<span style="color:gray">CoroRP</span>]] || [[Special:Contributions/CoroRP|{{formatnum:2035}}]] |- | 120 || [[User:Woden|<span style="color:gray">Woden</span>]] || [[Special:Contributions/Woden|{{formatnum:1931}}]] |- | 121 || [[User:Pontesiño|<span style="color:gray">Pontesiño</span>]] || [[Special:Contributions/Pontesiño|{{formatnum:1863}}]] |- | 122 || [[User:FormacionWiki|<span style="color:gray">FormacionWiki</span>]] || [[Special:Contributions/FormacionWiki|{{formatnum:1843}}]] |- | 123 || [[User:Mark Gasoline|Mark Gasoline]] || [[Special:Contributions/Mark Gasoline|{{formatnum:1822}}]] |- | 124 || [[User:MVF|<span style="color:gray">MVF</span>]] || [[Special:Contributions/MVF|{{formatnum:1816}}]] |- | 125 || [[User:Jchapela|<span style="color:gray">Jchapela</span>]] || [[Special:Contributions/Jchapela|{{formatnum:1813}}]] |- | 126 || [[User:Uxío|<span style="color:gray">Uxío</span>]] || [[Special:Contributions/Uxío|{{formatnum:1756}}]] |- | 127 || [[User:Xián|<span style="color:gray">Xián</span>]] || [[Special:Contributions/Xián|{{formatnum:1749}}]] |- | 128 || [[User:Elster~glwiki|<span style="color:gray">Elster~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Elster~glwiki|{{formatnum:1748}}]] |- | 129 || [[User:Petillés|<span style="color:gray">Petillés</span>]] || [[Special:Contributions/Petillés|{{formatnum:1735}}]] |- | 130 || [[User:Marcio|<span style="color:gray">Marcio</span>]] || [[Special:Contributions/Marcio|{{formatnum:1721}}]] |- | 131 || [[User:Brais Oliveira|<span style="color:gray">Brais Oliveira</span>]] || [[Special:Contributions/Brais Oliveira|{{formatnum:1660}}]] |- | 132 || [[User:Stoni|Stoni]] || [[Special:Contributions/Stoni|{{formatnum:1634}}]] |- | 133 || [[User:Pexego|<span style="color:gray">Pexego</span>]] || [[Special:Contributions/Pexego|{{formatnum:1629}}]] |- | 134 || [[User:Chabi|<span style="color:gray">Chabi</span>]] || [[Special:Contributions/Chabi|{{formatnum:1585}}]] |- | 135 || [[User:Quorthom|<span style="color:gray">Quorthom</span>]] || [[Special:Contributions/Quorthom|{{formatnum:1576}}]] |- | 136 || [[User:Ibercastell|<span style="color:gray">Ibercastell</span>]] || [[Special:Contributions/Ibercastell|{{formatnum:1573}}]] |- | 137 || [[User:Almaffi|<span style="color:gray">Almaffi</span>]] || [[Special:Contributions/Almaffi|{{formatnum:1573}}]] |- | 138 || [[User:Silverfox|<span style="color:gray">Silverfox</span>]] || [[Special:Contributions/Silverfox|{{formatnum:1551}}]] |- | 139 || [[User:Xabade|Xabade]] || [[Special:Contributions/Xabade|{{formatnum:1540}}]] |- | 140 || [[User:Marcos B. R.|<span style="color:gray">Marcos B. R.</span>]] || [[Special:Contributions/Marcos B. R.|{{formatnum:1537}}]] |- | 141 || [[User:Andalcant|Andalcant]] || [[Special:Contributions/Andalcant|{{formatnum:1532}}]] |- | 142 || [[User:VaiPolaSombra|<span style="color:gray">VaiPolaSombra</span>]] || [[Special:Contributions/VaiPolaSombra|{{formatnum:1480}}]] |- | 143 || [[User:Rotlink|<span style="color:gray">Rotlink</span>]] || [[Special:Contributions/Rotlink|{{formatnum:1424}}]] |- | 144 || [[User:Regato das Tres Regueiras|<span style="color:gray">Regato das Tres Regueiras</span>]] || [[Special:Contributions/Regato das Tres Regueiras|{{formatnum:1388}}]] |- | 145 || [[User:Viascos|<span style="color:gray">Viascos</span>]] || [[Special:Contributions/Viascos|{{formatnum:1385}}]] |- | 146 || [[User:Brathxa|Brathxa]] || [[Special:Contributions/Brathxa|{{formatnum:1377}}]] |- | 147 || [[User:Iscream icecream|Iscream icecream]] || [[Special:Contributions/Iscream icecream|{{formatnum:1347}}]] |- | 148 || [[User:Dannycas|<span style="color:gray">Dannycas</span>]] || [[Special:Contributions/Dannycas|{{formatnum:1331}}]] |- | 149 || [[User:La fabrica de nubes|<span style="color:gray">La fabrica de nubes</span>]] || [[Special:Contributions/La fabrica de nubes|{{formatnum:1319}}]] |- | 150 || [[User:Porto|<span style="color:gray">Porto</span>]] || [[Special:Contributions/Porto|{{formatnum:1296}}]] |- | 151 || [[User:Iagocasabiell|<span style="color:gray">Iagocasabiell</span>]] || [[Special:Contributions/Iagocasabiell|{{formatnum:1287}}]] |- | 152 || [[User:Vilachan|<span style="color:gray">Vilachan</span>]] || [[Special:Contributions/Vilachan|{{formatnum:1276}}]] |- | 153 || [[User:Acerto|<span style="color:gray">Acerto</span>]] || [[Special:Contributions/Acerto|{{formatnum:1267}}]] |- | 154 || [[User:Moderador|<span style="color:gray">Moderador</span>]] || [[Special:Contributions/Moderador|{{formatnum:1174}}]] |- | 155 || [[User:Soleil222|<span style="color:gray">Soleil222</span>]] || [[Special:Contributions/Soleil222|{{formatnum:1127}}]] |- | 156 || [[User:Esquwiki|Esquwiki]] || [[Special:Contributions/Esquwiki|{{formatnum:1101}}]] |- | 157 || [[User:AmeliaVR2019|<span style="color:gray">AmeliaVR2019</span>]] || [[Special:Contributions/AmeliaVR2019|{{formatnum:1089}}]] |- | 158 || [[User:Charicaric|<span style="color:gray">Charicaric</span>]] || [[Special:Contributions/Charicaric|{{formatnum:1082}}]] |- | 159 || [[User:DGDIC|<span style="color:gray">DGDIC</span>]] || [[Special:Contributions/DGDIC|{{formatnum:1076}}]] |- | 160 || [[User:Manuelcalvino|<span style="color:gray">Manuelcalvino</span>]] || [[Special:Contributions/Manuelcalvino|{{formatnum:1071}}]] |- | 161 || [[User:Nerk|<span style="color:gray">Nerk</span>]] || [[Special:Contributions/Nerk|{{formatnum:1061}}]] |- | 162 || [[User:Biógrafo|<span style="color:gray">Biógrafo</span>]] || [[Special:Contributions/Biógrafo|{{formatnum:1050}}]] |- | 163 || [[User:Ogcbizrohnoacn|<span style="color:gray">Ogcbizrohnoacn</span>]] || [[Special:Contributions/Ogcbizrohnoacn|{{formatnum:1004}}]] |- | 164 || [[User:Zumbi|<span style="color:gray">Zumbi</span>]] || [[Special:Contributions/Zumbi|{{formatnum:987}}]] |- | 165 || [[User:Furagaitas|<span style="color:gray">Furagaitas</span>]] || [[Special:Contributions/Furagaitas|{{formatnum:984}}]] |- | 166 || [[User:Jorjum|<span style="color:gray">Jorjum</span>]] || [[Special:Contributions/Jorjum|{{formatnum:971}}]] |- | 167 || [[User:Nemigo|<span style="color:gray">Nemigo</span>]] || [[Special:Contributions/Nemigo|{{formatnum:944}}]] |- | 168 || [[User:Lissander~glwiki|<span style="color:gray">Lissander~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Lissander~glwiki|{{formatnum:910}}]] |- | 169 || [[User:Xermán|<span style="color:gray">Xermán</span>]] || [[Special:Contributions/Xermán|{{formatnum:897}}]] |- | 170 || [[User:Servando|<span style="color:gray">Servando</span>]] || [[Special:Contributions/Servando|{{formatnum:896}}]] |- | 171 || [[User:Manu bcn|<span style="color:gray">Manu bcn</span>]] || [[Special:Contributions/Manu bcn|{{formatnum:896}}]] |- | 172 || [[User:Eurocatro|<span style="color:gray">Eurocatro</span>]] || [[Special:Contributions/Eurocatro|{{formatnum:879}}]] |- | 173 || [[User:Raposo|<span style="color:gray">Raposo</span>]] || [[Special:Contributions/Raposo|{{formatnum:878}}]] |- | 174 || [[User:Vanbasten 23|<span style="color:gray">Vanbasten 23</span>]] || [[Special:Contributions/Vanbasten 23|{{formatnum:869}}]] |- | 175 || [[User:MarceloRenard2|MarceloRenard2]] || [[Special:Contributions/MarceloRenard2|{{formatnum:851}}]] |- | 176 || [[User:Moniquiña|<span style="color:gray">Moniquiña</span>]] || [[Special:Contributions/Moniquiña|{{formatnum:830}}]] |- | 177 || [[User:Rabalde~glwiki|<span style="color:gray">Rabalde~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Rabalde~glwiki|{{formatnum:828}}]] |- | 178 || [[User:Shinichi~glwiki|<span style="color:gray">Shinichi~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Shinichi~glwiki|{{formatnum:814}}]] |- | 179 || [[User:148LENIN|<span style="color:gray">148LENIN</span>]] || [[Special:Contributions/148LENIN|{{formatnum:800}}]] |- | 180 || [[User:Daniarmo|<span style="color:gray">Daniarmo</span>]] || [[Special:Contributions/Daniarmo|{{formatnum:800}}]] |- | 181 || [[User:Ecemaml|<span style="color:gray">Ecemaml</span>]] || [[Special:Contributions/Ecemaml|{{formatnum:797}}]] |- | 182 || [[User:Baralloco|<span style="color:gray">Baralloco</span>]] || [[Special:Contributions/Baralloco|{{formatnum:771}}]] |- | 183 || [[User:Peixe22|<span style="color:gray">Peixe22</span>]] || [[Special:Contributions/Peixe22|{{formatnum:770}}]] |- | 184 || [[User:Tinsiño|<span style="color:gray">Tinsiño</span>]] || [[Special:Contributions/Tinsiño|{{formatnum:760}}]] |- | 185 || [[User:Goresqui|<span style="color:gray">Goresqui</span>]] || [[Special:Contributions/Goresqui|{{formatnum:738}}]] |- | 186 || [[User:Sarigueia|<span style="color:gray">Sarigueia</span>]] || [[Special:Contributions/Sarigueia|{{formatnum:738}}]] |- | 187 || [[User:Slade|<span style="color:gray">Slade</span>]] || [[Special:Contributions/Slade|{{formatnum:715}}]] |- | 188 || [[User:Gobraves|<span style="color:gray">Gobraves</span>]] || [[Special:Contributions/Gobraves|{{formatnum:707}}]] |- | 189 || [[User:AshSXXI|<span style="color:gray">AshSXXI</span>]] || [[Special:Contributions/AshSXXI|{{formatnum:694}}]] |- | 190 || [[User:Hipólito|<span style="color:gray">Hipólito</span>]] || [[Special:Contributions/Hipólito|{{formatnum:690}}]] |- | 191 || [[User:Resorte|<span style="color:gray">Resorte</span>]] || [[Special:Contributions/Resorte|{{formatnum:683}}]] |- | 192 || [[User:Ambiorix|<span style="color:gray">Ambiorix</span>]] || [[Special:Contributions/Ambiorix|{{formatnum:676}}]] |- | 193 || [[User:Satna|<span style="color:gray">Satna</span>]] || [[Special:Contributions/Satna|{{formatnum:675}}]] |- | 194 || [[User:Gato con patas|<span style="color:gray">Gato con patas</span>]] || [[Special:Contributions/Gato con patas|{{formatnum:673}}]] |- | 195 || [[User:!d'O Magriço valho|<span style="color:gray">!d'O Magriço valho</span>]] || [[Special:Contributions/!d'O Magriço valho|{{formatnum:658}}]] |- | 196 || [[User:Quatrinauta|<span style="color:gray">Quatrinauta</span>]] || [[Special:Contributions/Quatrinauta|{{formatnum:651}}]] |- | 197 || [[User:Lala Lugo|<span style="color:gray">Lala Lugo</span>]] || [[Special:Contributions/Lala Lugo|{{formatnum:651}}]] |- | 198 || [[User:Xohanatorres|<span style="color:gray">Xohanatorres</span>]] || [[Special:Contributions/Xohanatorres|{{formatnum:648}}]] |- | 199 || [[User:Carlos Kaplan|<span style="color:gray">Carlos Kaplan</span>]] || [[Special:Contributions/Carlos Kaplan|{{formatnum:640}}]] |- | 200 || [[User:Discasto|<span style="color:gray">Discasto</span>]] || [[Special:Contributions/Discasto|{{formatnum:637}}]] |- | 201 || [[User:Alguén|<span style="color:gray">Alguén</span>]] || [[Special:Contributions/Alguén|{{formatnum:636}}]] |- | 202 || [[User:Wikitom|<span style="color:gray">Wikitom</span>]] || [[Special:Contributions/Wikitom|{{formatnum:622}}]] |- | 203 || [[User:Filo-Laxeiro|<span style="color:gray">Filo-Laxeiro</span>]] || [[Special:Contributions/Filo-Laxeiro|{{formatnum:609}}]] |- | 204 || [[User:Εὐθυμένης|<span style="color:gray">Εὐθυμένης</span>]] || [[Special:Contributions/Εὐθυμένης|{{formatnum:593}}]] |- | 205 || [[User:Makenzis|<span style="color:gray">Makenzis</span>]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:582}}]] |- | 206 || [[User:Loisteixeiro|<span style="color:gray">Loisteixeiro</span>]] || [[Special:Contributions/Loisteixeiro|{{formatnum:581}}]] |- | 207 || [[User:Xohán Baldomir|<span style="color:gray">Xohán Baldomir</span>]] || [[Special:Contributions/Xohán Baldomir|{{formatnum:579}}]] |- | 208 || [[User:Dou Gweler|<span style="color:gray">Dou Gweler</span>]] || [[Special:Contributions/Dou Gweler|{{formatnum:575}}]] |- | 209 || [[User:Nanotrasno|<span style="color:gray">Nanotrasno</span>]] || [[Special:Contributions/Nanotrasno|{{formatnum:574}}]] |- | 210 || [[User:Alexanderps|<span style="color:gray">Alexanderps</span>]] || [[Special:Contributions/Alexanderps|{{formatnum:572}}]] |- | 211 || [[User:Osarsan|<span style="color:gray">Osarsan</span>]] || [[Special:Contributions/Osarsan|{{formatnum:569}}]] |- | 212 || [[User:Andrespe|<span style="color:gray">Andrespe</span>]] || [[Special:Contributions/Andrespe|{{formatnum:564}}]] |- | 213 || [[User:AArizaga|<span style="color:gray">AArizaga</span>]] || [[Special:Contributions/AArizaga|{{formatnum:560}}]] |- | 214 || [[User:Sualaxe|<span style="color:gray">Sualaxe</span>]] || [[Special:Contributions/Sualaxe|{{formatnum:557}}]] |- | 215 || [[User:Caro de Segeda|Caro de Segeda]] || [[Special:Contributions/Caro de Segeda|{{formatnum:551}}]] |- | 216 || [[User:Gaudio|<span style="color:gray">Gaudio</span>]] || [[Special:Contributions/Gaudio|{{formatnum:550}}]] |- | 217 || [[User:Xavier36|<span style="color:gray">Xavier36</span>]] || [[Special:Contributions/Xavier36|{{formatnum:529}}]] |- | 218 || [[User:DJose Méndez|<span style="color:gray">DJose Méndez</span>]] || [[Special:Contributions/DJose Méndez|{{formatnum:529}}]] |- | 219 || [[User:Fadesga|<span style="color:gray">Fadesga</span>]] || [[Special:Contributions/Fadesga|{{formatnum:528}}]] |- | 220 || [[User:Fry1989|<span style="color:gray">Fry1989</span>]] || [[Special:Contributions/Fry1989|{{formatnum:527}}]] |- | 221 || [[User:Cycn|<span style="color:gray">Cycn</span>]] || [[Special:Contributions/Cycn|{{formatnum:526}}]] |- | 222 || [[User:EDUCA33E|<span style="color:gray">EDUCA33E</span>]] || [[Special:Contributions/EDUCA33E|{{formatnum:524}}]] |- | 223 || [[User:Varperalta|<span style="color:gray">Varperalta</span>]] || [[Special:Contributions/Varperalta|{{formatnum:518}}]] |- | 224 || [[User:Loischantada|<span style="color:gray">Loischantada</span>]] || [[Special:Contributions/Loischantada|{{formatnum:503}}]] |- | 225 || [[User:Penidos|Penidos]] || [[Special:Contributions/Penidos|{{formatnum:498}}]] |- | 226 || [[User:Marcoos44|<span style="color:gray">Marcoos44</span>]] || [[Special:Contributions/Marcoos44|{{formatnum:491}}]] |- | 227 || [[User:Asqueladd|<span style="color:gray">Asqueladd</span>]] || [[Special:Contributions/Asqueladd|{{formatnum:481}}]] |- | 228 || [[User:GZKZ|<span style="color:gray">GZKZ</span>]] || [[Special:Contributions/GZKZ|{{formatnum:478}}]] |- | 229 || [[User:Ledoira|Ledoira]] || [[Special:Contributions/Ledoira|{{formatnum:477}}]] |- | 230 || [[User:Japan Football|<span style="color:gray">Japan Football</span>]] || [[Special:Contributions/Japan Football|{{formatnum:476}}]] |- | 231 || [[User:Santista1982|<span style="color:gray">Santista1982</span>]] || [[Special:Contributions/Santista1982|{{formatnum:475}}]] |- | 232 || [[User:TXiKi|<span style="color:gray">TXiKi</span>]] || [[Special:Contributions/TXiKi|{{formatnum:468}}]] |- | 233 || [[User:Minorax|<span style="color:gray">Minorax</span>]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:460}}]] |- | 234 || [[User:Riciños|<span style="color:gray">Riciños</span>]] || [[Special:Contributions/Riciños|{{formatnum:457}}]] |- | 235 || [[User:MGA73|<span style="color:gray">MGA73</span>]] || [[Special:Contributions/MGA73|{{formatnum:456}}]] |- | 236 || [[User:Segredos de Pantón|<span style="color:gray">Segredos de Pantón</span>]] || [[Special:Contributions/Segredos de Pantón|{{formatnum:456}}]] |- | 237 || [[User:Alalvarez|<span style="color:gray">Alalvarez</span>]] || [[Special:Contributions/Alalvarez|{{formatnum:452}}]] |- | 238 || [[User:Oscarpc21|<span style="color:gray">Oscarpc21</span>]] || [[Special:Contributions/Oscarpc21|{{formatnum:433}}]] |- | 239 || [[User:Ceancata|<span style="color:gray">Ceancata</span>]] || [[Special:Contributions/Ceancata|{{formatnum:424}}]] |- | 240 || [[User:Brais pika|<span style="color:gray">Brais pika</span>]] || [[Special:Contributions/Brais pika|{{formatnum:424}}]] |- | 241 || [[User:Semangat|<span style="color:gray">Semangat</span>]] || [[Special:Contributions/Semangat|{{formatnum:420}}]] |- | 242 || [[User:Turonio|<span style="color:gray">Turonio</span>]] || [[Special:Contributions/Turonio|{{formatnum:419}}]] |- | 243 || [[User:Eoax|<span style="color:gray">Eoax</span>]] || [[Special:Contributions/Eoax|{{formatnum:418}}]] |- | 244 || [[User:Txabiwiki|<span style="color:gray">Txabiwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Txabiwiki|{{formatnum:414}}]] |- | 245 || [[User:Kamakic|<span style="color:gray">Kamakic</span>]] || [[Special:Contributions/Kamakic|{{formatnum:409}}]] |- | 246 || [[User:Pathoschild|<span style="color:gray">Pathoschild</span>]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:409}}]] |- | 247 || [[User:Rei Momo|<span style="color:gray">Rei Momo</span>]] || [[Special:Contributions/Rei Momo|{{formatnum:408}}]] |- | 248 || [[User:X4v13r3|<span style="color:gray">X4v13r3</span>]] || [[Special:Contributions/X4v13r3|{{formatnum:406}}]] |- | 249 || [[User:Faia Costeira|<span style="color:gray">Faia Costeira</span>]] || [[Special:Contributions/Faia Costeira|{{formatnum:405}}]] |- | 250 || [[User:Wikipeixe|<span style="color:gray">Wikipeixe</span>]] || [[Special:Contributions/Wikipeixe|{{formatnum:405}}]] {{/end}} quo7eh1x5xj263szg11jh1id2bo14x6 4 100376 6148321 6147432 2022-08-02T12:01:59Z Jembot 33958 Bot: Actualizando ranking wikitext text/x-wiki {{/begin|250}} |- | 1 || [[User:BanjoBot 2.0|<span style="color:gray">BanjoBot 2.0</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/BanjoBot 2.0|{{formatnum:393002}}]] |- | 2 || [[User:Breogan2008|Breogan2008]] || [[Special:Contributions/Breogan2008|{{formatnum:349175}}]] |- | 3 || [[User:HombreDHojalata|HombreDHojalata]] || [[Special:Contributions/HombreDHojalata|{{formatnum:210383}}]] |- | 4 || [[User:Miguelferig|Miguelferig]] || [[Special:Contributions/Miguelferig|{{formatnum:202499}}]] |- | 5 || [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] (Bot) || [[Special:Contributions/InternetArchiveBot|{{formatnum:198188}}]] |- | 6 || [[User:TXiKiBoT|<span style="color:gray">TXiKiBoT</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/TXiKiBoT|{{formatnum:140418}}]] |- | 7 || [[User:Estevoaei|Estevoaei]] (Admin) || [[Special:Contributions/Estevoaei|{{formatnum:136823}}]] |- | 8 || [[User:Chairego apc|Chairego apc]] (Admin) || [[Special:Contributions/Chairego apc|{{formatnum:134271}}]] |- | 9 || [[User:EmausBot|EmausBot]] (Bot) || [[Special:Contributions/EmausBot|{{formatnum:113531}}]] |- | 10 || [[User:Banjo|<span style="color:gray">Banjo</span>]] (Admin) || [[Special:Contributions/Banjo|{{formatnum:110001}}]] |- | 11 || [[User:Alfonso Márquez|Alfonso Márquez]] || [[Special:Contributions/Alfonso Márquez|{{formatnum:109021}}]] |- | 12 || [[User:BotDHojalata|<span style="color:gray">BotDHojalata</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/BotDHojalata|{{formatnum:103099}}]] |- | 13 || [[User:Luckas-bot|<span style="color:gray">Luckas-bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Luckas-bot|{{formatnum:102607}}]] |- | 14 || [[User:Xas|Xas]] || [[Special:Contributions/Xas|{{formatnum:101361}}]] |- | 15 || [[User:Elisardojm|<span style="color:gray">Elisardojm</span>]] || [[Special:Contributions/Elisardojm|{{formatnum:100129}}]] |- | 16 || [[User:Xqbot|Xqbot]] (Bot) || [[Special:Contributions/Xqbot|{{formatnum:76597}}]] |- | 17 || [[User:SieBot|<span style="color:gray">SieBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/SieBot|{{formatnum:75542}}]] |- | 18 || [[User:Addbot|<span style="color:gray">Addbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Addbot|{{formatnum:71894}}]] |- | 19 || [[User:Norrin strange|Norrin strange]] || [[Special:Contributions/Norrin strange|{{formatnum:71694}}]] |- | 20 || [[User:Prevert|<span style="color:gray">Prevert</span>]] || [[Special:Contributions/Prevert|{{formatnum:68670}}]] |- | 21 || [[User:BanjoBot|<span style="color:gray">BanjoBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/BanjoBot|{{formatnum:67216}}]] |- | 22 || [[User:Beninho|Beninho]] || [[Special:Contributions/Beninho|{{formatnum:66522}}]] |- | 23 || [[User:VolkovBot|<span style="color:gray">VolkovBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/VolkovBot|{{formatnum:63439}}]] |- | 24 || [[User:MerlIwBot|<span style="color:gray">MerlIwBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MerlIwBot|{{formatnum:62905}}]] |- | 25 || [[User:XoseBot|<span style="color:gray">XoseBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/XoseBot|{{formatnum:61374}}]] |- | 26 || [[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] (Admin) || [[Special:Contributions/Xabier Cid|{{formatnum:61214}}]] |- | 27 || [[User:Adorian|Adorian]] || [[Special:Contributions/Adorian|{{formatnum:59743}}]] |- | 28 || [[User:Lameiro|Lameiro]] || [[Special:Contributions/Lameiro|{{formatnum:59279}}]] |- | 29 || [[User:Corribot|Corribot]] (Bot) || [[Special:Contributions/Corribot|{{formatnum:57415}}]] |- | 30 || [[User:Servando2|Servando2]] || [[Special:Contributions/Servando2|{{formatnum:53373}}]] |- | 31 || [[User:Imxavitooh|Imxavitooh]] || [[Special:Contributions/Imxavitooh|{{formatnum:48021}}]] |- | 32 || [[User:Atobar|Atobar]] (Admin) || [[Special:Contributions/Atobar|{{formatnum:44802}}]] |- | 33 || [[User:Prebot|<span style="color:gray">Prebot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Prebot|{{formatnum:44135}}]] |- | 34 || [[User:Xoacas|Xoacas]] || [[Special:Contributions/Xoacas|{{formatnum:43151}}]] |- | 35 || [[User:AMPERIO|<span style="color:gray">AMPERIO</span>]] (Admin) || [[Special:Contributions/AMPERIO|{{formatnum:42401}}]] |- | 36 || [[User:Lmbuga|<span style="color:gray">Lmbuga</span>]] || [[Special:Contributions/Lmbuga|{{formatnum:40243}}]] |- | 37 || [[User:Jglamela|Jglamela]] || [[Special:Contributions/Jglamela|{{formatnum:39986}}]] |- | 38 || [[User:Escarbot|<span style="color:gray">Escarbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Escarbot|{{formatnum:39877}}]] |- | 39 || [[User:Thijs!bot|<span style="color:gray">Thijs!bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Thijs!bot|{{formatnum:39349}}]] |- | 40 || [[User:ListeriaBot|ListeriaBot]] (Bot) || [[Special:Contributions/ListeriaBot|{{formatnum:38327}}]] |- | 41 || [[User:ZéroBot|<span style="color:gray">ZéroBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/ZéroBot|{{formatnum:35164}}]] |- | 42 || [[User:ArthurBot|<span style="color:gray">ArthurBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/ArthurBot|{{formatnum:34576}}]] |- | 43 || [[User:Piquito|Piquito]] || [[Special:Contributions/Piquito|{{formatnum:34314}}]] |- | 44 || [[User:Xoio|Xoio]] || [[Special:Contributions/Xoio|{{formatnum:34046}}]] |- | 45 || [[User:Krisko|Krisko]] || [[Special:Contributions/Krisko|{{formatnum:32838}}]] |- | 46 || [[User:HacheDous=0|HacheDous=0]] || [[Special:Contributions/HacheDous=0|{{formatnum:32824}}]] |- | 47 || [[User:JAnDbot|<span style="color:gray">JAnDbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/JAnDbot|{{formatnum:31735}}]] |- | 48 || [[User:RubenWGA|RubenWGA]] || [[Special:Contributions/RubenWGA|{{formatnum:31113}}]] |- | 49 || [[User:Xanetas|Xanetas]] || [[Special:Contributions/Xanetas|{{formatnum:30848}}]] |- | 50 || [[User:MAGHOI|MAGHOI]] (Admin) || [[Special:Contributions/MAGHOI|{{formatnum:30577}}]] |- | 51 || [[User:Toliño|<span style="color:gray">Toliño</span>]] || [[Special:Contributions/Toliño|{{formatnum:29647}}]] |- | 52 || [[User:WikitanvirBot|<span style="color:gray">WikitanvirBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/WikitanvirBot|{{formatnum:28904}}]] |- | 53 || [[User:Anton45|<span style="color:gray">Anton45</span>]] || [[Special:Contributions/Anton45|{{formatnum:28460}}]] |- | 54 || [[User:Breobot|Breobot]] (Bot) || [[Special:Contributions/Breobot|{{formatnum:27134}}]] |- | 55 || [[User:Moedagalega|Moedagalega]] || [[Special:Contributions/Moedagalega|{{formatnum:26009}}]] |- | 56 || [[User:Fendetestas|Fendetestas]] || [[Special:Contributions/Fendetestas|{{formatnum:25769}}]] |- | 57 || [[User:Albert galiza|<span style="color:gray">Albert galiza</span>]] || [[Special:Contributions/Albert galiza|{{formatnum:23061}}]] |- | 58 || [[User:Maria zaos|Maria zaos]] || [[Special:Contributions/Maria zaos|{{formatnum:22607}}]] |- | 59 || [[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] (Bot) || [[Special:Contributions/MediaWiki message delivery|{{formatnum:22102}}]] |- | 60 || [[User:MelancholieBot|<span style="color:gray">MelancholieBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MelancholieBot|{{formatnum:21928}}]] |- | 61 || [[User:FleaRHCP|FleaRHCP]] || [[Special:Contributions/FleaRHCP|{{formatnum:21680}}]] |- | 62 || [[User:Nachonion|<span style="color:gray">Nachonion</span>]] || [[Special:Contributions/Nachonion|{{formatnum:21448}}]] |- | 63 || [[User:YurikBot|<span style="color:gray">YurikBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/YurikBot|{{formatnum:21279}}]] |- | 64 || [[User:Angeldomcer|Angeldomcer]] || [[Special:Contributions/Angeldomcer|{{formatnum:19765}}]] |- | 65 || [[User:Sobreira|<span style="color:gray">Sobreira</span>]] || [[Special:Contributions/Sobreira|{{formatnum:19752}}]] |- | 66 || [[User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] (Bot) || [[Special:Contributions/CommonsDelinker|{{formatnum:19461}}]] |- | 67 || [[User:Vivaelcelta|<span style="color:gray">Vivaelcelta</span>]] || [[Special:Contributions/Vivaelcelta|{{formatnum:18520}}]] |- | 68 || [[User:Zaosbot|Zaosbot]] (Bot) || [[Special:Contributions/Zaosbot|{{formatnum:18473}}]] |- | 69 || [[User:Xosé|<span style="color:gray">Xosé</span>]] || [[Special:Contributions/Xosé|{{formatnum:17175}}]] |- | 70 || [[User:Agremon|Agremon]] || [[Special:Contributions/Agremon|{{formatnum:15721}}]] |- | 71 || [[User:Loveless|<span style="color:gray">Loveless</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Loveless|{{formatnum:15666}}]] |- | 72 || [[User:ChuispastonBot|<span style="color:gray">ChuispastonBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/ChuispastonBot|{{formatnum:15335}}]] |- | 73 || [[User:Hugo22|<span style="color:gray">Hugo22</span>]] || [[Special:Contributions/Hugo22|{{formatnum:15286}}]] |- | 74 || [[User:Rocastelo|<span style="color:gray">Rocastelo</span>]] || [[Special:Contributions/Rocastelo|{{formatnum:15163}}]] |- | 75 || [[User:PepedoCouto|<span style="color:gray">PepedoCouto</span>]] || [[Special:Contributions/PepedoCouto|{{formatnum:15153}}]] |- | 76 || [[User:Calq|Calq]] || [[Special:Contributions/Calq|{{formatnum:14324}}]] |- | 77 || [[User:KLBot2|<span style="color:gray">KLBot2</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/KLBot2|{{formatnum:14320}}]] |- | 78 || [[User:Xosé Antonio|Xosé Antonio]] || [[Special:Contributions/Xosé Antonio|{{formatnum:14256}}]] |- | 79 || [[User:Gasparoff|Gasparoff]] || [[Special:Contributions/Gasparoff|{{formatnum:13802}}]] |- | 80 || [[User:Xoán Carlos Fraga|<span style="color:gray">Xoán Carlos Fraga</span>]] || [[Special:Contributions/Xoán Carlos Fraga|{{formatnum:13785}}]] |- | 81 || [[User:JaviP96|<span style="color:gray">JaviP96</span>]] || [[Special:Contributions/JaviP96|{{formatnum:13744}}]] |- | 82 || [[User:Gallaecio|<span style="color:gray">Gallaecio</span>]] || [[Special:Contributions/Gallaecio|{{formatnum:13519}}]] |- | 83 || [[User:Vitoriaogando|Vitoriaogando]] || [[Special:Contributions/Vitoriaogando|{{formatnum:12676}}]] |- | 84 || [[User:ToloBot|<span style="color:gray">ToloBot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/ToloBot|{{formatnum:12606}}]] |- | 85 || [[User:Jembot|Jembot]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Jembot|{{formatnum:12600}}]] |- | 86 || [[User:Lles|Lles]] || [[Special:Contributions/Lles|{{formatnum:12336}}]] |- | 87 || [[User:Castelao|Castelao]] || [[Special:Contributions/Castelao|{{formatnum:11880}}]] |- | 88 || [[User:Xosema|Xosema]] || [[Special:Contributions/Xosema|{{formatnum:11632}}]] |- | 89 || [[User:Lansbricae|<span style="color:gray">Lansbricae</span>]] || [[Special:Contributions/Lansbricae|{{formatnum:11584}}]] |- | 90 || [[User:JonnyJonny|JonnyJonny]] || [[Special:Contributions/JonnyJonny|{{formatnum:11466}}]] |- | 91 || [[User:AlleborgoBot|<span style="color:gray">AlleborgoBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/AlleborgoBot|{{formatnum:11120}}]] |- | 92 || [[User:TobeBot|<span style="color:gray">TobeBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/TobeBot|{{formatnum:10433}}]] |- | 93 || [[User:Isili0n|<span style="color:gray">Isili0n</span>]] || [[Special:Contributions/Isili0n|{{formatnum:10315}}]] |- | 94 || [[User:Rembiapo pohyiete (bot)~glwiki|<span style="color:gray">Rembiapo pohyiete (bot)~glwiki</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Rembiapo pohyiete (bot)~glwiki|{{formatnum:10095}}]] |- | 95 || [[User:Ptbotgourou|<span style="color:gray">Ptbotgourou</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Ptbotgourou|{{formatnum:10053}}]] |- | 96 || [[User:Idioma-bot|<span style="color:gray">Idioma-bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Idioma-bot|{{formatnum:9722}}]] |- | 97 || [[User:Ramiro Torres|Ramiro Torres]] || [[Special:Contributions/Ramiro Torres|{{formatnum:9665}}]] |- | 98 || [[User:Elvire|<span style="color:gray">Elvire</span>]] || [[Special:Contributions/Elvire|{{formatnum:9583}}]] |- | 99 || [[User:Iago Pillado|<span style="color:gray">Iago Pillado</span>]] || [[Special:Contributions/Iago Pillado|{{formatnum:9259}}]] |- | 100 || [[User:Rei-bot|<span style="color:gray">Rei-bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Rei-bot|{{formatnum:9136}}]] |- | 101 || [[User:MastiBot|<span style="color:gray">MastiBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MastiBot|{{formatnum:8913}}]] |- | 102 || [[User:DragonBot|<span style="color:gray">DragonBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/DragonBot|{{formatnum:8896}}]] |- | 103 || [[User:KamikazeBot|<span style="color:gray">KamikazeBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/KamikazeBot|{{formatnum:8470}}]] |- | 104 || [[User:Xabier Cancela|<span style="color:gray">Xabier Cancela</span>]] || [[Special:Contributions/Xabier Cancela|{{formatnum:8410}}]] |- | 105 || [[User:Judcosta|<span style="color:gray">Judcosta</span>]] || [[Special:Contributions/Judcosta|{{formatnum:8391}}]] |- | 106 || [[User:Paradanta|Paradanta]] || [[Special:Contributions/Paradanta|{{formatnum:8314}}]] |- | 107 || [[User:TjBot|<span style="color:gray">TjBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/TjBot|{{formatnum:8128}}]] |- | 108 || [[User:RedBot|<span style="color:gray">RedBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/RedBot|{{formatnum:8120}}]] |- | 109 || [[User:Martinho12|<span style="color:gray">Martinho12</span>]] || [[Special:Contributions/Martinho12|{{formatnum:8026}}]] |- | 110 || [[User:Unhanova|<span style="color:gray">Unhanova</span>]] || [[Special:Contributions/Unhanova|{{formatnum:7964}}]] |- | 111 || [[User:MalafayaBot|<span style="color:gray">MalafayaBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MalafayaBot|{{formatnum:7890}}]] |- | 112 || [[User:Makecat-bot|<span style="color:gray">Makecat-bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Makecat-bot|{{formatnum:7780}}]] |- | 113 || [[User:Synthebot|<span style="color:gray">Synthebot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Synthebot|{{formatnum:7614}}]] |- | 114 || [[User:Caronium|<span style="color:gray">Caronium</span>]] || [[Special:Contributions/Caronium|{{formatnum:7605}}]] |- | 115 || [[User:Chairebot|<span style="color:gray">Chairebot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Chairebot|{{formatnum:7541}}]] |- | 116 || [[User:Shyde|<span style="color:gray">Shyde</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Shyde|{{formatnum:7206}}]] |- | 117 || [[User:LucienBOT|<span style="color:gray">LucienBOT</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/LucienBOT|{{formatnum:7089}}]] |- | 118 || [[User:Ogalego.gal|Ogalego.gal]] || [[Special:Contributions/Ogalego.gal|{{formatnum:7006}}]] |- | 119 || [[User:One2|One2]] || [[Special:Contributions/One2|{{formatnum:6998}}]] |- | 120 || [[User:Fis-mulleres|Fis-mulleres]] || [[Special:Contributions/Fis-mulleres|{{formatnum:6980}}]] |- | 121 || [[User:Rubinbot|<span style="color:gray">Rubinbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Rubinbot|{{formatnum:6789}}]] |- | 122 || [[User:Aosbot|<span style="color:gray">Aosbot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Aosbot|{{formatnum:6362}}]] |- | 123 || [[User:Alma~glwiki|<span style="color:gray">Alma~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Alma~glwiki|{{formatnum:6357}}]] |- | 124 || [[User:FlaBot|<span style="color:gray">FlaBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/FlaBot|{{formatnum:6309}}]] |- | 125 || [[User:Xan de ningures|<span style="color:gray">Xan de ningures</span>]] || [[Special:Contributions/Xan de ningures|{{formatnum:6181}}]] |- | 126 || [[User:BotMultichill|<span style="color:gray">BotMultichill</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/BotMultichill|{{formatnum:5983}}]] |- | 127 || [[User:JackieBot|<span style="color:gray">JackieBot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/JackieBot|{{formatnum:5960}}]] |- | 128 || [[User:Joao Xavier|<span style="color:gray">Joao Xavier</span>]] || [[Special:Contributions/Joao Xavier|{{formatnum:5946}}]] |- | 129 || [[User:Amirobot|<span style="color:gray">Amirobot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Amirobot|{{formatnum:5756}}]] |- | 130 || [[User:RNC|<span style="color:gray">RNC</span>]] || [[Special:Contributions/RNC|{{formatnum:5354}}]] |- | 131 || [[User:Dodro|Dodro]] || [[Special:Contributions/Dodro|{{formatnum:5180}}]] |- | 132 || [[User:DSisyphBot|<span style="color:gray">DSisyphBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/DSisyphBot|{{formatnum:5152}}]] |- | 133 || [[User:Xapones|<span style="color:gray">Xapones</span>]] || [[Special:Contributions/Xapones|{{formatnum:5028}}]] |- | 134 || [[User:Sernostri|<span style="color:gray">Sernostri</span>]] || [[Special:Contributions/Sernostri|{{formatnum:4990}}]] |- | 135 || [[User:Xelo2004|<span style="color:gray">Xelo2004</span>]] || [[Special:Contributions/Xelo2004|{{formatnum:4946}}]] |- | 136 || [[User:Nonso91|<span style="color:gray">Nonso91</span>]] || [[Special:Contributions/Nonso91|{{formatnum:4777}}]] |- | 137 || [[User:CarsracBot|<span style="color:gray">CarsracBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/CarsracBot|{{formatnum:4532}}]] |- | 138 || [[User:Alyssalover|<span style="color:gray">Alyssalover</span>]] || [[Special:Contributions/Alyssalover|{{formatnum:4515}}]] |- | 139 || [[User:ArtaiGZ|<span style="color:gray">ArtaiGZ</span>]] || [[Special:Contributions/ArtaiGZ|{{formatnum:4511}}]] |- | 140 || [[User:Cheluco|<span style="color:gray">Cheluco</span>]] || [[Special:Contributions/Cheluco|{{formatnum:4504}}]] |- | 141 || [[User:BodhisattvaBot|<span style="color:gray">BodhisattvaBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/BodhisattvaBot|{{formatnum:4333}}]] |- | 142 || [[User:Chlewbot|<span style="color:gray">Chlewbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Chlewbot|{{formatnum:4273}}]] |- | 143 || [[User:CommonsTicker|<span style="color:gray">CommonsTicker</span>]] || [[Special:Contributions/CommonsTicker|{{formatnum:4201}}]] |- | 144 || [[User:Mgl.branco|<span style="color:gray">Mgl.branco</span>]] || [[Special:Contributions/Mgl.branco|{{formatnum:4166}}]] |- | 145 || [[User:Meu rei|<span style="color:gray">Meu rei</span>]] || [[Special:Contributions/Meu rei|{{formatnum:4047}}]] |- | 146 || [[User:BOTarate|<span style="color:gray">BOTarate</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/BOTarate|{{formatnum:4007}}]] |- | 147 || [[User:AvocatoBot|<span style="color:gray">AvocatoBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/AvocatoBot|{{formatnum:3973}}]] |- | 148 || [[User:Xosel|<span style="color:gray">Xosel</span>]] || [[Special:Contributions/Xosel|{{formatnum:3966}}]] |- | 149 || [[User:Cossue|Cossue]] || [[Special:Contributions/Cossue|{{formatnum:3961}}]] |- | 150 || [[User:Marrovi|<span style="color:gray">Marrovi</span>]] || [[Special:Contributions/Marrovi|{{formatnum:3904}}]] |- | 151 || [[User:Oilisab|<span style="color:gray">Oilisab</span>]] || [[Special:Contributions/Oilisab|{{formatnum:3723}}]] |- | 152 || [[User:Nallimbot|<span style="color:gray">Nallimbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Nallimbot|{{formatnum:3706}}]] |- | 153 || [[User:Robbot|<span style="color:gray">Robbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Robbot|{{formatnum:3606}}]] |- | 154 || [[User:Arco de Rayne|<span style="color:gray">Arco de Rayne</span>]] || [[Special:Contributions/Arco de Rayne|{{formatnum:3606}}]] |- | 155 || [[User:Rezabot|<span style="color:gray">Rezabot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Rezabot|{{formatnum:3579}}]] |- | 156 || [[User:JYBot|<span style="color:gray">JYBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/JYBot|{{formatnum:3522}}]] |- | 157 || [[User:Iria.cestmoi|Iria.cestmoi]] || [[Special:Contributions/Iria.cestmoi|{{formatnum:3484}}]] |- | 158 || [[User:Mjbmrbot|<span style="color:gray">Mjbmrbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Mjbmrbot|{{formatnum:3457}}]] |- | 159 || [[User:PipepBot|<span style="color:gray">PipepBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/PipepBot|{{formatnum:3402}}]] |- | 160 || [[User:Xandrwijk|<span style="color:gray">Xandrwijk</span>]] || [[Special:Contributions/Xandrwijk|{{formatnum:3364}}]] |- | 161 || [[User:Carronada|<span style="color:gray">Carronada</span>]] || [[Special:Contributions/Carronada|{{formatnum:3324}}]] |- | 162 || [[User:PixelBot|<span style="color:gray">PixelBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/PixelBot|{{formatnum:3279}}]] |- | 163 || [[User:Manudosde|<span style="color:gray">Manudosde</span>]] || [[Special:Contributions/Manudosde|{{formatnum:3209}}]] |- | 164 || [[User:Miñato|<span style="color:gray">Miñato</span>]] || [[Special:Contributions/Miñato|{{formatnum:3198}}]] |- | 165 || [[User:CristianCb|CristianCb]] || [[Special:Contributions/CristianCb|{{formatnum:3142}}]] |- | 166 || [[User:4bot|<span style="color:gray">4bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/4bot|{{formatnum:3067}}]] |- | 167 || [[User:BenoniBot~glwiki|<span style="color:gray">BenoniBot~glwiki</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/BenoniBot~glwiki|{{formatnum:3047}}]] |- | 168 || [[User:Vagobot|<span style="color:gray">Vagobot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Vagobot|{{formatnum:3032}}]] |- | 169 || [[User:YonaBot|<span style="color:gray">YonaBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/YonaBot|{{formatnum:3005}}]] |- | 170 || [[User:Fryant|<span style="color:gray">Fryant</span>]] || [[Special:Contributions/Fryant|{{formatnum:2951}}]] |- | 171 || [[User:MGA73bot|<span style="color:gray">MGA73bot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/MGA73bot|{{formatnum:2831}}]] |- | 172 || [[User:Pontevedra78|<span style="color:gray">Pontevedra78</span>]] || [[Special:Contributions/Pontevedra78|{{formatnum:2753}}]] |- | 173 || [[User:MrCarlete|<span style="color:gray">MrCarlete</span>]] || [[Special:Contributions/MrCarlete|{{formatnum:2748}}]] |- | 174 || [[User:Adalbertofrenesi|<span style="color:gray">Adalbertofrenesi</span>]] || [[Special:Contributions/Adalbertofrenesi|{{formatnum:2743}}]] |- | 175 || [[User:Nicole|<span style="color:gray">Nicole</span>]] || [[Special:Contributions/Nicole|{{formatnum:2721}}]] |- | 176 || [[User:Emilio juanatey|<span style="color:gray">Emilio juanatey</span>]] || [[Special:Contributions/Emilio juanatey|{{formatnum:2698}}]] |- | 177 || [[User:WiKorunna|<span style="color:gray">WiKorunna</span>]] || [[Special:Contributions/WiKorunna|{{formatnum:2669}}]] |- | 178 || [[User:Purbo T|<span style="color:gray">Purbo T</span>]] || [[Special:Contributions/Purbo T|{{formatnum:2646}}]] |- | 179 || [[User:Movses-bot|<span style="color:gray">Movses-bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Movses-bot|{{formatnum:2596}}]] |- | 180 || [[User:Ourol|<span style="color:gray">Ourol</span>]] || [[Special:Contributions/Ourol|{{formatnum:2558}}]] |- | 181 || [[User:Almabot|<span style="color:gray">Almabot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Almabot|{{formatnum:2549}}]] |- | 182 || [[User:Victortpr|<span style="color:gray">Victortpr</span>]] || [[Special:Contributions/Victortpr|{{formatnum:2518}}]] |- | 183 || [[User:Ogaiago|Ogaiago]] || [[Special:Contributions/Ogaiago|{{formatnum:2485}}]] |- | 184 || [[User:Força do Barbantinho|<span style="color:gray">Força do Barbantinho</span>]] || [[Special:Contributions/Força do Barbantinho|{{formatnum:2483}}]] |- | 185 || [[User:Sz-iwbot|<span style="color:gray">Sz-iwbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Sz-iwbot|{{formatnum:2479}}]] |- | 186 || [[User:Pementa|Pementa]] || [[Special:Contributions/Pementa|{{formatnum:2474}}]] |- | 187 || [[User:Suarez ruibal|<span style="color:gray">Suarez ruibal</span>]] || [[Special:Contributions/Suarez ruibal|{{formatnum:2389}}]] |- | 188 || [[User:Maañón|<span style="color:gray">Maañón</span>]] || [[Special:Contributions/Maañón|{{formatnum:2361}}]] |- | 189 || [[User:GhalyBot|<span style="color:gray">GhalyBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/GhalyBot|{{formatnum:2322}}]] |- | 190 || [[User:Jorges65|<span style="color:gray">Jorges65</span>]] || [[Special:Contributions/Jorges65|{{formatnum:2310}}]] |- | 191 || [[User:Todesfuge|<span style="color:gray">Todesfuge</span>]] || [[Special:Contributions/Todesfuge|{{formatnum:2309}}]] |- | 192 || [[User:HerculeBot|<span style="color:gray">HerculeBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/HerculeBot|{{formatnum:2273}}]] |- | 193 || [[User:CocuBot|<span style="color:gray">CocuBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/CocuBot|{{formatnum:2247}}]] |- | 194 || [[User:AlberteBot|<span style="color:gray">AlberteBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/AlberteBot|{{formatnum:2237}}]] |- | 195 || [[User:Tfeliz|Tfeliz]] || [[Special:Contributions/Tfeliz|{{formatnum:2235}}]] |- | 196 || [[User:Darkicebot|<span style="color:gray">Darkicebot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Darkicebot|{{formatnum:2144}}]] |- | 197 || [[User:Furado|<span style="color:gray">Furado</span>]] || [[Special:Contributions/Furado|{{formatnum:2080}}]] |- | 198 || [[User:Calrosfking|<span style="color:gray">Calrosfking</span>]] || [[Special:Contributions/Calrosfking|{{formatnum:2079}}]] |- | 199 || [[User:Miguel.lima|<span style="color:gray">Miguel.lima</span>]] || [[Special:Contributions/Miguel.lima|{{formatnum:2074}}]] |- | 200 || [[User:Jordav|<span style="color:gray">Jordav</span>]] || [[Special:Contributions/Jordav|{{formatnum:2057}}]] |- | 201 || [[User:CoroRP|<span style="color:gray">CoroRP</span>]] || [[Special:Contributions/CoroRP|{{formatnum:2035}}]] |- | 202 || [[User:SassoBot|<span style="color:gray">SassoBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/SassoBot|{{formatnum:2003}}]] |- | 203 || [[User:MystBot|<span style="color:gray">MystBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MystBot|{{formatnum:1993}}]] |- | 204 || [[User:Woden|<span style="color:gray">Woden</span>]] || [[Special:Contributions/Woden|{{formatnum:1931}}]] |- | 205 || [[User:Pontesiño|<span style="color:gray">Pontesiño</span>]] || [[Special:Contributions/Pontesiño|{{formatnum:1863}}]] |- | 206 || [[User:FormacionWiki|<span style="color:gray">FormacionWiki</span>]] || [[Special:Contributions/FormacionWiki|{{formatnum:1843}}]] |- | 207 || [[User:WikiDreamer Bot|<span style="color:gray">WikiDreamer Bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/WikiDreamer Bot|{{formatnum:1825}}]] |- | 208 || [[User:Mark Gasoline|Mark Gasoline]] || [[Special:Contributions/Mark Gasoline|{{formatnum:1822}}]] |- | 209 || [[User:MVF|<span style="color:gray">MVF</span>]] || [[Special:Contributions/MVF|{{formatnum:1816}}]] |- | 210 || [[User:Jchapela|<span style="color:gray">Jchapela</span>]] || [[Special:Contributions/Jchapela|{{formatnum:1813}}]] |- | 211 || [[User:HiW-Bot|<span style="color:gray">HiW-Bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/HiW-Bot|{{formatnum:1803}}]] |- | 212 || [[User:Uxío|<span style="color:gray">Uxío</span>]] || [[Special:Contributions/Uxío|{{formatnum:1756}}]] |- | 213 || [[User:タチコマ robot|<span style="color:gray">タチコマ robot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/タチコマ robot|{{formatnum:1755}}]] |- | 214 || [[User:Xián|<span style="color:gray">Xián</span>]] || [[Special:Contributions/Xián|{{formatnum:1749}}]] |- | 215 || [[User:Elster~glwiki|<span style="color:gray">Elster~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Elster~glwiki|{{formatnum:1748}}]] |- | 216 || [[User:Petillés|<span style="color:gray">Petillés</span>]] || [[Special:Contributions/Petillés|{{formatnum:1735}}]] |- | 217 || [[User:Marcio|<span style="color:gray">Marcio</span>]] || [[Special:Contributions/Marcio|{{formatnum:1721}}]] |- | 218 || [[User:Brais Oliveira|<span style="color:gray">Brais Oliveira</span>]] || [[Special:Contributions/Brais Oliveira|{{formatnum:1660}}]] |- | 219 || [[User:Stoni|Stoni]] || [[Special:Contributions/Stoni|{{formatnum:1634}}]] |- | 220 || [[User:Pexego|<span style="color:gray">Pexego</span>]] || [[Special:Contributions/Pexego|{{formatnum:1629}}]] |- | 221 || [[User:Chabi|<span style="color:gray">Chabi</span>]] || [[Special:Contributions/Chabi|{{formatnum:1585}}]] |- | 222 || [[User:Quorthom|<span style="color:gray">Quorthom</span>]] || [[Special:Contributions/Quorthom|{{formatnum:1576}}]] |- | 223 || [[User:Ibercastell|<span style="color:gray">Ibercastell</span>]] || [[Special:Contributions/Ibercastell|{{formatnum:1573}}]] |- | 224 || [[User:Almaffi|<span style="color:gray">Almaffi</span>]] || [[Special:Contributions/Almaffi|{{formatnum:1573}}]] |- | 225 || [[User:Silverfox|<span style="color:gray">Silverfox</span>]] || [[Special:Contributions/Silverfox|{{formatnum:1551}}]] |- | 226 || [[User:Xabade|Xabade]] || [[Special:Contributions/Xabade|{{formatnum:1540}}]] |- | 227 || [[User:Marcos B. R.|<span style="color:gray">Marcos B. R.</span>]] || [[Special:Contributions/Marcos B. R.|{{formatnum:1537}}]] |- | 228 || [[User:Andalcant|Andalcant]] || [[Special:Contributions/Andalcant|{{formatnum:1532}}]] |- | 229 || [[User:Zwobot|<span style="color:gray">Zwobot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Zwobot|{{formatnum:1528}}]] |- | 230 || [[User:SpBot|<span style="color:gray">SpBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/SpBot|{{formatnum:1501}}]] |- | 231 || [[User:VaiPolaSombra|<span style="color:gray">VaiPolaSombra</span>]] || [[Special:Contributions/VaiPolaSombra|{{formatnum:1480}}]] |- | 232 || [[User:Rotlink|<span style="color:gray">Rotlink</span>]] || [[Special:Contributions/Rotlink|{{formatnum:1424}}]] |- | 233 || [[User:Invadibot|<span style="color:gray">Invadibot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Invadibot|{{formatnum:1414}}]] |- | 234 || [[User:Regato das Tres Regueiras|<span style="color:gray">Regato das Tres Regueiras</span>]] || [[Special:Contributions/Regato das Tres Regueiras|{{formatnum:1388}}]] |- | 235 || [[User:Viascos|<span style="color:gray">Viascos</span>]] || [[Special:Contributions/Viascos|{{formatnum:1385}}]] |- | 236 || [[User:Brathxa|Brathxa]] || [[Special:Contributions/Brathxa|{{formatnum:1377}}]] |- | 237 || [[User:Muro Bot|<span style="color:gray">Muro Bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Muro Bot|{{formatnum:1350}}]] |- | 238 || [[User:Iscream icecream|Iscream icecream]] || [[Special:Contributions/Iscream icecream|{{formatnum:1347}}]] |- | 239 || [[User:Dannycas|<span style="color:gray">Dannycas</span>]] || [[Special:Contributions/Dannycas|{{formatnum:1331}}]] |- | 240 || [[User:La fabrica de nubes|<span style="color:gray">La fabrica de nubes</span>]] || [[Special:Contributions/La fabrica de nubes|{{formatnum:1319}}]] |- | 241 || [[User:Porto|<span style="color:gray">Porto</span>]] || [[Special:Contributions/Porto|{{formatnum:1296}}]] |- | 242 || [[User:Iagocasabiell|<span style="color:gray">Iagocasabiell</span>]] || [[Special:Contributions/Iagocasabiell|{{formatnum:1287}}]] |- | 243 || [[User:MedBot~glwiki|<span style="color:gray">MedBot~glwiki</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MedBot~glwiki|{{formatnum:1278}}]] |- | 244 || [[User:Vilachan|<span style="color:gray">Vilachan</span>]] || [[Special:Contributions/Vilachan|{{formatnum:1276}}]] |- | 245 || [[User:Acerto|<span style="color:gray">Acerto</span>]] || [[Special:Contributions/Acerto|{{formatnum:1267}}]] |- | 246 || [[User:Moderador|<span style="color:gray">Moderador</span>]] || [[Special:Contributions/Moderador|{{formatnum:1174}}]] |- | 247 || [[User:TuvicBot|<span style="color:gray">TuvicBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/TuvicBot|{{formatnum:1172}}]] |- | 248 || [[User:Soleil222|<span style="color:gray">Soleil222</span>]] || [[Special:Contributions/Soleil222|{{formatnum:1127}}]] |- | 249 || [[User:Esquwiki|Esquwiki]] || [[Special:Contributions/Esquwiki|{{formatnum:1101}}]] |- | 250 || [[User:AmeliaVR2019|<span style="color:gray">AmeliaVR2019</span>]] || [[Special:Contributions/AmeliaVR2019|{{formatnum:1089}}]] {{/end}} eofjxufrgau6zd8velo55u4epim0d5x 0 103991 6148574 4528910 2022-08-02T15:22:27Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Homónimos}} O [[topónimo]] [[Lingua galega|galego]] '''Eirexe''' pode referirse a: *'''[[Eirexe, Carmoega, Agolada|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Carmoega, Agolada|Carmoega]], no concello de [[Agolada]]; *'''[[Eirexe, Santa Locaia de Parga, Guitiriz|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Santa Locaia de Parga, Guitiriz|Santa Locaia de Parga]], no concello de [[Guitiriz]]; *'''[[Eirexe, Barcia, Lalín|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Barcia, Lalín|Barcia]], no concello de [[Lalín]]; *'''[[Eirexe, Castro de Cabras, Lalín|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Castro de Cabras, Lalín|Castro de Cabras]], no concello de [[Lalín]]; *'''[[Eirexe, Santiso, Lalín|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Santiso, Lalín|Santiso]], no concello de [[Lalín]]; *'''[[Eirexe, Soutolongo, Lalín|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Soutolongo, Lalín|Soutolongo]], no concello de [[Lalín]]; *'''[[Eirexe, Folladela, Melide|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Folladela, Melide|Folladela]], no concello de [[Melide]]; *'''[[Eirexe, Xubial, Melide|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Xubial, Melide|Xubial]], no concello de [[Melide]]; *'''[[Eirexe, Vilamarín, Monforte de Lemos|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Vilamarín, Monforte de Lemos|Vilamarín]], no concello de [[Monforte de Lemos]]; *'''[[Eirexe, Bonxe, Outeiro de Rei|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Bonxe, Outeiro de Rei|Bonxe]], no concello de [[Outeiro de Rei]]; *'''[[Eirexe, Covelo, Palas de Rei|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Covelo, Palas de Rei|Covelo]], no concello de [[Palas de Rei]]; *'''[[Eirexe, Vilar de Ortelle, Pantón|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Vilar de Ortelle, Pantón|Vilar de Ortelle]], no concello de [[Pantón]]; *'''[[Eirexe, Gondel, Pol|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Gondel, Pol|Gondel]], no concello de [[Pol]]; *'''[[Eirexe, Milleirós, Pol|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Milleirós, Pol|Milleirós]], no concello de [[Pol]]; *'''[[Eirexe, Santiso, Santiso|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Santiso, Santiso|Santiso]], no concello de [[Santiso]]; *'''[[Eirexe, Serantes, Santiso|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Serantes, Santiso|Serantes]], no concello de [[Santiso]]; *'''[[Eirexe, Abuíme, O Saviñao|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Abuíme, O Saviñao|Abuíme]], no concello do [[O Saviñao|Saviñao]]; *'''[[Eirexe, Louredo, O Saviñao|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Louredo, O Saviñao|Louredo]], no concello do [[O Saviñao|Saviñao]]; *'''[[Eirexe, Marrube, O Saviñao|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Marrube, O Saviñao|Marrube]], no concello do [[O Saviñao|Saviñao]]; *'''[[Eirexe, Mourelos, O Saviñao|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Mourelos, O Saviñao|Mourelos]], no concello do [[O Saviñao|Saviñao]]; *'''[[Eirexe, Chapa, Silleda|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Chapa, Silleda|Chapa]], no concello de [[Silleda]]; *'''[[Eirexe, Graba, Silleda|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Graba, Silleda|Graba]], no concello de [[Silleda]]; *'''[[Eirexe, Moalde, Silleda|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Moalde, Silleda|Moalde]], no concello de [[Silleda]]; *'''[[Eirexe, Parada, Silleda|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Parada, Silleda|Parada]], no concello de [[Silleda]]; *'''[[Eirexe, Rellas, Silleda|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Rellas, Silleda|Rellas]], no concello de [[Silleda]]; *'''[[Eirexe, Taboada, Silleda|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Taboada, Silleda|Taboada]], no concello de [[Silleda]]; *'''[[Eirexe, San Martiño de Oleiros, Toques|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[San Martiño de Oleiros, Toques|San Martiño de Oleiros]], no concello de [[Toques]]; *'''[[Eirexe, Vilouriz, Toques|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Vilouriz, Toques|Vilouriz]], no concello de [[Toques]]; *'''[[Eirexe, Arnego, Vila de Cruces|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Arnego, Vila de Cruces|Arnego]], no concello de [[Vila de Cruces]]; *'''[[Eirexe, Oirós, Vila de Cruces|Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Oirós, Vila de Cruces|Oirós]], no concello de [[Vila de Cruces]]; *'''[[A Eirexe, A Baíña, Agolada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia da [[A Baíña, Agolada|Baíña]], no concello de [[Agolada]]; *'''[[A Eirexe, Berredo, Agolada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Berredo, Agolada|Berredo]], no concello de [[Agolada]]; *'''[[A Eirexe, Brántega, Agolada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Brántega, Agolada|Brántega]], no concello de [[Agolada]]; *'''[[A Eirexe, Ventosa, Agolada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Ventosa, Agolada|Ventosa]], no concello de [[Agolada]]; *'''[[A Eirexe, Vilariño, Agolada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Vilariño, Agolada|Vilariño]], no concello de [[Agolada]]; *'''[[A Eirexe, Facha, Antas de Ulla|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Facha, Antas de Ulla|Facha]], no concello de [[Antas de Ulla]]; *'''[[A Eirexe, Olveda, Antas de Ulla|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Olveda, Antas de Ulla|Olveda]], no concello de [[Antas de Ulla]]; *'''[[A Eirexe, San Martín de Neira de Rei, Baralla|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[San Martín de Neira de Rei, Baralla|San Martín de Neira de Rei]], no concello de [[Baralla]]; *'''[[A Eirexe, Donalbai, Begonte|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Donalbai, Begonte|Donalbai]], no concello de [[Begonte]]; *'''[[A Eirexe, Felmil, Begonte|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Felmil, Begonte|Felmil]], no concello de [[Begonte]]; *'''[[A Eirexe, Boqueixón, Boqueixón|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Boqueixón, Boqueixón|Boqueixón]], no concello de [[Boqueixón]]; *'''[[A Eirexe, Gastrar, Boqueixón|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Gastrar, Boqueixón|Gastrar]], no concello de [[Boqueixón]]; *'''[[A Eirexe, Lamas, Boqueixón|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Lamas, Boqueixón|Lamas]], no concello de [[Boqueixón]]; *'''[[A Eirexe, Loureda, Boqueixón|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Loureda, Boqueixón|Loureda]], no concello de [[Boqueixón]]; *'''[[A Eirexe, Oural, Boqueixón|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Oural, Boqueixón|Oural]], no concello de [[Boqueixón]]; *'''[[A Eirexe, Pousada, Boqueixón|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Pousada, Boqueixón|Pousada]], no concello de [[Boqueixón]]; *'''[[A Eirexe, Sergude, Boqueixón|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Sergude, Boqueixón|Sergude]], no concello de [[Boqueixón]]; *'''[[A Eirexe, Aguada, Carballedo|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Aguada, Carballedo|Aguada]], no concello de [[Carballedo]]; *'''[[A Eirexe, Castro, Carballedo|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Castro, Carballedo|Castro]], no concello de [[Carballedo]]; *'''[[A Eirexe, Covelas, Castroverde|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Covelas, Castroverde|Covelas]], no concello de [[Castroverde]]; *'''[[A Eirexe, Páramo, Castroverde|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Páramo, Castroverde|Páramo]], no concello de [[Castroverde]]; *'''[[A Eirexe, Uriz, Castroverde|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Uriz, Castroverde|Uriz]], no concello de [[Castroverde]]; *'''[[A Eirexe, Caroi, Cerdedo-Cotobade|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Caroi, Cerdedo-Cotobade|Caroi]], no concello de [[Cerdedo-Cotobade]]; *'''[[A Eirexe, Camporramiro, Chantada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Camporramiro, Chantada|Camporramiro]], no concello de [[Chantada]]; *'''[[A Eirexe, Líncora, Chantada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Líncora, Chantada|Líncora]], no concello de [[Chantada]]; *'''[[A Eirexe, Merlán, Chantada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Merlán, Chantada|Merlán]], no concello de [[Chantada]]; *'''[[A Eirexe, Nogueira de Miño, Chantada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Nogueira de Miño, Chantada|Nogueira de Miño]], no concello de [[Chantada]]; *'''[[A Eirexe, Sabadelle, Chantada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Sabadelle, Chantada|Sabadelle]], no concello de [[Chantada]]; *'''[[A Eirexe, Santa Uxía de Asma, Chantada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Santa Uxía de Asma, Chantada|Santa Uxía de Asma]], no concello de [[Chantada]]; *'''[[A Eirexe, Vilaúxe, Chantada|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Vilaúxe, Chantada|Vilaúxe]], no concello de [[Chantada]]; *'''[[A Eirexe, O Alto, O Corgo|A Eirexe]]''', lugar da parroquia do [[O Alto, O Corgo|Alto]], no concello do [[O Corgo|Corgo]]; *'''[[A Eirexe, Guimarei, Friol|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Guimarei, Friol|Guimarei]], no concello de [[Friol]]; *'''[[A Eirexe, Narla, Friol|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Narla, Friol|Narla]], no concello de [[Friol]]; *'''[[A Eirexe, Silvela, Friol|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Silvela, Friol|Silvela]], no concello de [[Friol]]; *'''[[A Eirexe, Xiá, Friol|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Xiá, Friol|Xiá]], no concello de [[Friol]]; *'''[[A Eirexe, San Breixo de Parga, Guitiriz|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[San Breixo de Parga, Guitiriz|San Breixo de Parga]], no concello de [[Guitiriz]]; *'''[[A Eirexe, Entrambasaugas, Guntín|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Entrambasaugas, Guntín|Entrambasaugas]], no concello de [[Guntín]]; *'''[[A Eirexe, Monte de Meda, Guntín|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Monte de Meda, Guntín|Monte de Meda]], no concello de [[Guntín]]; *'''[[A Eirexe, Navallos, Guntín|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Navallos, Guntín|Navallos]], no concello de [[Guntín]]; *'''[[A Eirexe, Pradeda, Guntín|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Pradeda, Guntín|Pradeda]], no concello de [[Guntín]]; *'''[[A Eirexe, Sirvián, Guntín|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Sirvián, Guntín|Sirvián]], no concello de [[Guntín]]; *'''[[A Eirexe, Prado, Lalín|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Prado, Lalín|Prado]], no concello de [[Lalín]]; *'''[[A Eirexe, Bande, Láncara|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Bande, Láncara|Bande]], no concello de [[Láncara]]; *'''[[A Eirexe, Cedrón, Láncara|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Cedrón, Láncara|Cedrón]], no concello de [[Láncara]]; *'''[[A Eirexe, Lama, Láncara|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Lama, Láncara|Lama]], no concello de [[Láncara]]; *'''[[A Eirexe, Muro, Láncara|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Muro, Láncara|Muro]], no concello de [[Láncara]]; *'''[[A Eirexe, Río, Láncara|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Río, Láncara|Río]], no concello de [[Láncara]]; *'''[[A Eirexe, Toirán, Láncara|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Toirán, Láncara|Toirán]], no concello de [[Láncara]]; *'''[[A Eirexe, Toldaos, Láncara|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Toldaos, Láncara|Toldaos]], no concello de [[Láncara]]; *'''[[A Eirexe, Trasliste, Láncara|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Trasliste, Láncara|Trasliste]], no concello de [[Láncara]]; *'''[[A Eirexe, Vilouzán, Láncara|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Vilouzán, Láncara|Vilouzán]], no concello de [[Láncara]]; *'''[[A Eirexe, Dena, Meaño|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Dena, Meaño|Dena]], no concello de [[Meaño]]; *'''[[A Eirexe, Abeancos, Melide|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Abeancos, Melide|Abeancos]], no concello de [[Melide]]; *'''[[A Eirexe, Santalla de Agrón, Melide|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Santalla de Agrón, Melide|Santalla de Agrón]], no concello de [[Melide]]; *'''[[A Eirexe, Distriz, Monforte de Lemos|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Distriz, Monforte de Lemos|Distriz]], no concello de [[Monforte de Lemos]]; *'''[[A Eirexe, Gullade, Monforte de Lemos|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Gullade, Monforte de Lemos|Gullade]], no concello de [[Monforte de Lemos]]; *'''[[A Eirexe, Piñeira, Monforte de Lemos|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Piñeira, Monforte de Lemos|Piñeira]], no concello de [[Monforte de Lemos]]; *'''[[A Eirexe, San Xillao de Tor, Monforte de Lemos|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[San Xillao de Tor, Monforte de Lemos|San Xillao de Tor]], no concello de [[Monforte de Lemos]]; *'''[[A Eirexe, Seoane, Monforte de Lemos|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Seoane, Monforte de Lemos|Seoane]], no concello de [[Monforte de Lemos]]; *'''[[A Eirexe, Tor, Monforte de Lemos|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Tor, Monforte de Lemos|Tor]], no concello de [[Monforte de Lemos]]; *'''[[A Eirexe, Pereira, Ordes|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Pereira, Ordes|Pereira]], no concello de [[Ordes]]; *'''[[A Eirexe, Cabana, Palas de Rei|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Cabana, Palas de Rei|Cabana]], no concello de [[Palas de Rei]]; *'''[[A Eirexe, Castro, Paradela|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Castro, Paradela|Castro]], no concello de [[Paradela]]; *'''[[A Eirexe, Ferreiros, Paradela|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Ferreiros, Paradela|Ferreiros]], no concello de [[Paradela]]; *'''[[A Eirexe, San Vicente de Paradela, Paradela|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[San Vicente de Paradela, Paradela|San Vicente de Paradela]], no concello de [[Paradela]]; *'''[[A Eirexe, Vilaragunte, Paradela|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Vilaragunte, Paradela|Vilaragunte]], no concello de [[Paradela]]; *'''[[A Eirexe, Moscán, O Páramo|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Moscán, O Páramo|Moscán]], no concello do [[O Páramo|Páramo]]; *'''[[A Eirexe, Torcela, Piñor|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Torcela, Piñor|Torcela]], no concello de [[Piñor]]; *'''[[A Eirexe, Canedo, A Pobra do Brollón|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Canedo, A Pobra do Brollón|Canedo]], no concello da [[A Pobra do Brollón|Pobra do Brollón]]; *'''[[A Eirexe, Caborrecelle, Portomarín|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Caborrecelle, Portomarín|Caborrecelle]], no concello de [[Portomarín]]; *'''[[A Eirexe, Cortapezas, Portomarín|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Cortapezas, Portomarín|Cortapezas]], no concello de [[Portomarín]]; *'''[[A Eirexe, Recelle, Portomarín|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Recelle, Portomarín|Recelle]], no concello de [[Portomarín]]; *'''[[A Eirexe, Vilaxuste, Portomarín|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]], no concello de [[Portomarín]]; *'''[[A Eirexe, Pedroso, Rodeiro|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Pedroso, Rodeiro|Pedroso]], no concello de [[Rodeiro]]; *'''[[A Eirexe, Cea, San Cristovo de Cea|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Cea, San Cristovo de Cea|Cea]], no concello de [[San Cristovo de Cea]]; *'''[[A Eirexe, Verdía, Santiago de Compostela|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Verdía, Santiago de Compostela|Verdía]], no concello de [[Santiago de Compostela]]; *'''[[A Eirexe, Reiriz, O Saviñao|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Reiriz, O Saviñao|Reiriz]], no concello do [[O Saviñao|Saviñao]]; *'''[[A Eirexe, Tordoia, Tordoia|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Tordoia, Tordoia|Tordoia]], no concello de [[Tordoia]]; *'''[[A Eirexe, Andeade, Touro|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Andeade, Touro|Andeade]], no concello de [[Touro]]; *'''[[A Eirexe, Fao, Touro|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Fao, Touro|Fao]], no concello de [[Touro]]; *'''[[A Eirexe, Foxás, Touro|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Foxás, Touro|Foxás]], no concello de [[Touro]]; *'''[[A Eirexe, Loxo, Touro|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Loxo, Touro|Loxo]], no concello de [[Touro]]; *'''[[A Eirexe, Campaña, Valga|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Campaña, Valga|Campaña]], no concello de [[Valga]]; *'''[[A Eirexe, Setecoros, Valga|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Setecoros, Valga|Setecoros]], no concello de [[Valga]]; *'''[[A Eirexe, Valga, Valga|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Valga, Valga|Valga]], no concello de [[Valga]]; *'''[[A Eirexe, Xanza, Valga|A Eirexe]]''', lugar da parroquia de [[Xanza, Valga|Xanza]], no concello de [[Valga]]; == Véxase tamén == === Outros artigos === *{{icona homónimos|Eirexa|Igrexa}} *'''[[O Campo da Eirexe]]''' *'''[[Traseirexe]]''' 993jc6avmow5osiyulwdzfyjwdrzyp9 0 106987 6149058 6108179 2022-08-03T02:21:52Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Monteagudo}} {{Biografía}} '''Xosé Monteagudo Folgar''', nado en [[Santa Xusta de Moraña, Moraña|Santa Xusta]] de [[Moraña]]<ref>{{Cita web|url=https://www.aelg.gal/Centrodoc/GetAuthorById.do?id=autor257|páxina-web=www.aelg.gal|título=Xosé Monteagudo|data-acceso=2019-01-30}}</ref> o 1 de xaneiro de [[1965]], é un escritor galego<ref>{{Cita web|url=http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=XosMonte&alias=Xos%25E9+Monteagudo|páxina-web=bvg.udc.es|título=Ficha do autor|data-acceso=2019-01-30}}</ref>. == Traxectoria == Licenciado en Dereito pola [[Universidade de Santiago de Compostela]], traballa como técnico de Facenda na Axencia Tributaria de [[Pontevedra]]. Alén da súa faceta como narrador, imparte obradoiros literarios sobre narrativa e exerce a crítica literaria na revista ''[[Grial (revista)|Grial]]''. Forma parte, como secretario, do Padroado da Fundación [[Euseino? Editores|Euseino]]? == Obra == === Narrativa === * ''As voces da noticia'' ([[2002|2002)]]. [[Editorial Galaxia|Galaxia]]. ISBN 978-84-8288-589-6. Segundo a editora: "autor sérvese de transcricións de fitas magnetofónicas, correos electrónicos, entrevistas e mesmo actas xudiciais para tecer unha narración na que as voces dos protagonistas reflicten cadansúa percepción dos acontecementos".<ref>{{Cita web|url=http://editorialgalaxia.es/autores/autor.php?id_autor=583|data=2009-12-11|páxina-web=web.archive.org|título=Galaxia de autores|data-acceso=2019-01-30|data-arquivo=11 de decembro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20091211070538/http://editorialgalaxia.es/autores/autor.php?id_autor=583|url-morta=unfit}}</ref> * ''Esta historia'' ([[2006]]). Galaxia. ISBN 978-84-8288-910-8. É unha biografía xuvenil baseada nas lembranzas da universidade. * ''[[Un tipo listo]]'' ([[2009]]). Galaxia. ISBN 978-84-9865-222-2. * ''O curioso mundo das persoas normais'' [[2012|(2012]]). Galaxia. 136 páxs. ISBN 978-84-9865-459-2. Conta a historia dun home que pasa toda a vida pechado no cuarto dun hospital.<ref>{{Cita web|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/o-curioso-mundo-das-persoas-normais/|páxina-web=Editorial Galaxia|título=O curioso mundo das persoas normais|data-acceso=2019-01-30|lingua=gl-ES}}</ref> Foi traducida ao castelán.<ref>{{Cita web|título=El curioso mundo de las personas normales|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5941|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-11-07|data-arquivo=05 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200605190630/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5941|url-morta=yes}}</ref> * ''Todo canto fomos'' [[2016|(2016]]) Galaxia.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Lema|nome=Carlos|data=2016|título=Sobre "Todo canto fomos" e a actualidade do xénero da novela|url=https://www.academia.edu/35089488/Sobre_Todo_canto_fomos_e_a_actualidade_do_x%C3%A9nero_da_novela|PMC=|revista=Grial. Revista galega de cultura|lingua=|doi=|ISSN=|PMID=|volume=|páxinas=|número=}}</ref> 534 páxs. ISBN 978-84-9865-695-4.<ref>{{Cita web|url=https://cadernodacritica.wordpress.com/2016/11/05/todo-canto-fomos-de-xose-monteagudo/|apelidos=Nicolás|nome=Ramón|data=2016-11-05|páxina-web=Caderno da crítica|título=Todo canto fomos, de Xosé Monteagudo|data-acceso=2019-01-30|lingua=gl-ES}}</ref> Empezou a escribir partindo da imaxe dun fillo que está en Londres e perde a súa nai. Chega a Galicia e atopa uns papeis antigos que contan historias.<ref>{{Cita web|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/morana/2018/01/13/xose-monteagudo-desvela-aula-secretos-novela/0003_201801P13C6991.htm|data=2018-01-13|páxina-web=La Voz de Galicia|título=Xosé Monteagudo desvela en el aula los secretos de su novela|data-acceso=2019-01-30|lingua=es}}</ref> *''Eternity'' ([[2021]]). Galaxia. 198 páxs. ISBN 978-84-9151-769-6.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Leis García|nome=Lidia|data=xaneiro, febreiro, marzo 2022|título=Novas eternidades|revista=Grial|ISSN=0017-4181|volume=LX|páxinas=105-106|número=233}}</ref> === Ensaio === * [https://euseino.org/anotacions-no-14-a-ficcion-narrativa-na-literatura-actual-xose-monteagudo/ "A ficción narrativa na literatura actual: da escritura á lectura"], in ''Anotacións sobre literatura e filosofía'', nº 14, novembro de 2016, Vigo: [[Euseino? Editores]]. === Obras colectivas === * ''Premios Pedrón de Ouro. Certames XXVII ([[2001]]), XXVIII (2002) e XXIX ([[2003]])'', [[2004]], [[Edicións do Castro]]. * ''Pontevedra. Laranxeiras e limoeiros'' [[2015|(2015]]). Concello de Pontevedra/Galaxia. == Premios == * Accésit no [[Premio Modesto R. Figueiredo]] no 2001, por ''O engado do triángulo''.<ref>{{Cita web|url=https://euseino.org/autores/xose-monteagudo/|data=2016-11-29|páxina-web=euseino.org|título=Xosé Monteagudo|data-acceso=2019-01-30|lingua=gl-ES}}</ref> * [[Premio Blanco Amor]] no 2002, por ''As voces da noticia''. * [[Premio García Barros]] no 2009, por ''Un tipo listo''. * Premio á mellor obra narrativa da II [[Gala do Libro Galego]] no 2017, por ''Todo canto fomos''. * [[Premio Arcebispo Xoán de San Clemente|Premio San Clemente]] Rosalía-Abanca en [[2017]], por ''Todo canto fomos''. *XV [[Premio Narrativa Breve Repsol]] en 2021, por ''Eternity.''<ref>{{Cita web|título=Xosé Monteagudo gaña o 'XV Premio Narrativa Breve Repsol' con 'Eternity'|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/xose-monteagudo-gana-xv-premio-narrativa-breve-repsol-coa-sua-novela-eternity/20211006174920130138.html|páxina-web=Nós Diario|data-acceso=2021-10-06|lingua=gl|nome=Nós|apelidos=Diario}}</ref> == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * * [https://sites.google.com/a/iesgarciabarros.org/literatura-galega-do-s/xose-monteagudo Entrevista a Xosé Monteagudo feita polo alumnado de Literatura galega do século XX do MGB.] *[https://www.youtube.com/watch?v=O0iYY3vo5mc Culturgal 2012. Conversas de salón. Alberto Ramos con Xosé Monteagudo]. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Monteagudo Folgar, Xosé}} [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Nados en Moraña]] [[Categoría:Nados en 1965]] [[Categoría:Premio Blanco Amor]] gih3yu1tdnkyxz9xjkdocye8rkm6pzx 0 108286 6149055 5837350 2022-08-03T02:17:07Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Xosé Luís Abadín''', nado en [[Ourense]] o [[13 de marzo]] de [[1987]], é un piloto de [[automobilismo]] [[Galicia|galego]]. ==Traxectoria== No ano [[2001]] iniciouse no mundo do [[karting]]<ref name=":0">{{Cita novas|data=2008-04-16|xornal=La Voz de Galicia|título=El piloto ourensano José Luis Abadín llega a la Fórmula 3|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/2008/04/16/piloto-ourensano-jose-luis-abadin-llega-formula-3/0003_6737992.htm|lingua=es-ES|data-acceso=2018-06-30}}</ref>, competindo durante cinco edicións consecutivas no [[Campionato galego de kárting]]: en [[2004]] consegue o seu primeiro bronce final e en [[2005]] faise co campionato. Ese mesmo ano tamén conseguiu o Campionato de kárting de [[Castela e León]].<ref name=":0" /> En [[2006]] e [[2007]] participou no campionato - escola Master Júnior Fórmula, promovido por [[Emilio de Villota]], e en [[2008]] deu o salto á [[Fórmula 3]] española co equipo [[Madrid|madrileño]] Novo Team, pilotando un [[Dallara]] F308.<ref name=":0" /> Porén, en setembro dese ano, e a metade de tempada, Abadín tivo que deixar de competir por problemas orzamentarios.<ref>{{Cita web|url=http://www.novoteam.eu/index.php?option=com_content&task=view&id=44&Itemid=1|data=25 de setembro de 2008|páxina-web=Novo Team|título=Novo Team prepara la carrera de Valencia|urlarquivo=https://archive.today/20081003071952/http://www.novoteam.eu/index.php?option=com_content&task=view&id=44&Itemid=1|data-acceso=18 de xullo de 2018|lingua=es|dataarquivo=03 de outubro de 2008|urlmorta=yes}}</ref> En [[2008]] asinou de novo con Novo Team nesa categoría <ref>{{Cita novas|título=El piloto ourensano José Luis Abadín llega a la Fórmula 3|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/2008/04/16/piloto-ourensano-jose-luis-abadin-llega-formula-3/0003_6737992.htm|xornal=[[La Voz de Galicia]] Edición Ourense|data=16 de abril de 2008|lingua=es}}</ref>. ==Notas== {{Listaref}} {{Automobilismo en Galicia}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Abadin, Xose Luis}} [[Categoría:Nados en Ourense]] [[Categoría:Nados en 1987]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] [[Categoría:Pilotos de automobilismo de Galicia]] 8ltf5neqbinagnqmqsz8if1tba59ijf 3 113817 6148345 6133676 2022-08-02T12:19:01Z HombreDHojalata 5863 Nova sección: /* Arsen Aydinian */ wikitext text/x-wiki {|style="border: #000000 1px dotted;" |style="background-color: #eeeeee; padding: 2px"| [[Image:System-file-manager.svg|50px]] || |style="background-color: #eeeeee; padding: 2px"|'''Arquivo de mensaxes antigas:'''|| |&nbsp;&nbsp;[[Conversa Usuario:Norrin_strange/arquivo 1|Arquivo 1]]&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Conversa Usuario:Norrin_strange/arquivo 2|Arquivo 2]]&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Conversa Usuario:Norrin_strange/arquivo 3|Arquivo 3]]&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Conversa Usuario:Norrin_strange/arquivo 4|Arquivo 4]]&nbsp;&nbsp;|| |} {{User:Lansbricae/navtalk}} ==Votación Edward Elgar== Boas Norrin, quedan poucos días para que remate a votación [[Wikipedia:Artigos de calidade/Propostas/Edward Elgar]], avísoche porque comentaches que ías revisar o artigo e ó mellor pasóuseche. Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 5 de outubro de 2015 ás 10:18 (UTC) ==Lingua cabilia== Boas Norrin, vin que fixeches o artigo [[Lingua cabilia]], pero no corpo do artigo pon que o idioma chámase '''cabila''', no dicionario da RAG pon que cabila son unhas tribos bérber pero non di nada do idioma. Podes revisar se está ben ou se habería que mover o artigo a [[Lingua cabila]]? Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 15 de outubro de 2015 ás 09:57 (UTC) :Moi ben, movido entón. Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 15 de outubro de 2015 ás 13:23 (UTC) == RE:Favor == Pois como ti prefiras. Se queres ir desenvolvendo antes e logo mandar a mensaxe ben, se prefires que a xente vaia revisando xa pois ben tamén, cando ti o vexas máis axeitado :). Pásame o texto que queiras enviar e xa o mando aí a lista dos usuarios activos. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 16 de outubro de 2015 ás 12:35 (UTC) :{{Feito}} Vai coa túa firma, abaixo xa ves como quedou :). Saúdos [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 16 de outubro de 2015 ás 18:19 (UTC) == [[Wikipedia:Títulos dos artigos sobre organizacións]] == Boas! Estou a traballar nunha proposta de política para os [[Wikipedia:Títulos dos artigos sobre organizacións|títulos dos artigos sobre organizacións]] (nomeadamente partidos políticos e sindicatos, organizacións internacionais, centros educativos e equipos deportivos). Agradeceríache que lle botaras unha ollada e que fixeras os comentarios e achegas que consideraras na [[Conversa Wikipedia:Títulos dos artigos sobre organizacións|conversa]]. Se adoitas traballar en artigos sobre equipos deportivos a túa axuda sería de especial interese, pois está moi verde o tema. Tamén convén un pulo especial á proposta de partidos. Grazas! --[[Usuario:Norrin strange|Norrin]]^{([[Conversa_Usuario:Norrin strange|Fálame]])} 16 de outubro de 2015 ás 20:16 <!-- Mensaxe enviada por User:Banjo@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3680745 --> :Vin os comentarios novos, a miña opinión segue máis ou menos igual que antes, e tampouco son moi partidario desa solución. Déixame cavilar e investigar un rato, logo comento aí para ver como podemos facer. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 21 de outubro de 2015 ás 07:08 (UTC) ::Bótalle un ollo, a ver que che parece. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 21 de outubro de 2015 ás 09:31 (UTC) == Segunda malla de artigos da Galipedia == Esta semana, do 19 ó 25 de outubro, ambos inclusive, organízase a [[Usuario:Elisardojm/Segunda malla de artigos da Galipedia|Segunda malla de artigos da Galipedia]]. A idea é que durante esta semana todos traballemos nos artigos con problemas que están na [[:Categoría:Wikipedia:Todos_os_artigos_que_requiren_atención|categoría Atención]], para amañalos e que non enchan a Galipedia. Nesa categoría hai agora 355 artigos, se cada usuario activo amaña catro artigos remataremos o choio antes de rematar a semana! Saúdos, [[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 19 de outubro de 2015 ás 00:31 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non queres seguir recibindo estas mensaxes podes quitar o teu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3680745 --> == RE: proposta == Boas Norrin, fixen un comentario na proposta sobre o tema dos nomes das institucións gobernamentais, pero deixando claro que xa se debaterá no seu momento como dis ti... Polo xeral estou de acordo co que se di no resto da proposta, aínda que se vexo algo máis comentareino. Unha aperta! --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 23 de outubro de 2015 ás 09:02 (UTC) : Por certo, esquecín preguntarte antes. No artigo [[Nova Jersey]] puxeches o marcador para mudar o [[Modelo:Estado EUA]] cara [[Modelo:Primeira entidade subestatal]], entendo polo tanto que habería que facer o mesmo co resto dos estados de Estados Unidos non cres? --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 23 de outubro de 2015 ás 09:05 (UTC) == Segundo wikimaratón do Día da Ciencia en Galego == Na taberna hai unha información sobre o [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Segundo_wikimarat.C3.B3n_do_D.C3.ADa_da_Ciencia_en_Galego|Segundo wikimaratón do Día da Ciencia en Galego]] que pode ser do seu interese. Tamén hai unha votación para engadir un aviso na cabeceira dos artigos sobre este evento e para a que se solicita a participación da comunidade. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 27 de outubro de 2015 ás 09:54 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non queres seguir recibindo estas mensaxes podes quitar o teu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3686602 --> == Proceso de escolla de artigos bos == Boas, na taberna hai unha proposta para comezar a revisar o proceso de selección de artigos bos na Galipedia, e que pode ser do seu interese. Nesta fase debateranse os detalles necesarios para permitir a escolla deste tipo de artigos que mellorarán a calidade e visibilidade do proxecto. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 29 de outubro de 2015 ás 11:24 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3686602 --> ==Nome de artigo== Boas Norrin, ti poderías revisar o nome do artigo [[Xaibah]] para tentar quitarlle o aviso? Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 5 de novembro de 2015 ás 13:57 (UTC) == Proposta para organizar a páxina dos artigos de calidade == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#De_novo_proposta_para_organizar_a_p.C3.A1xina_dos_artigos_de_calidade|taberna]] hai unha proposta para organizar a páxina dos artigos de calidade na Galipedia, e que pode ser do seu interese. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 11 de novembro de 2015 ás 10:38 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3686602 --> == Muiahidín? == Ola, Norrin strange. Como se transcribiría [https://en.wikipedia.org/wiki/Mujahideen isto]? Moitas grazas e un saúdo. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 19 de novembro de 2015 ás 17:29 (UTC) :Moitas grazas. Serve, serve. Fareille o artigo. Un saúdo. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 21 de novembro de 2015 ás 09:30 (UTC) ::Grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 22 de novembro de 2015 ás 13:06 (UTC) == peticións == Ola, Norrin! Como vai? Quería animarte a facer catro artigos relacionados coa relixión, por se che apetecese: [[seminario]], [[arquidiocese]], [[arquidiácono]] e [[vigairo]]. Fun consultar este último [[:es:Vicario|en castelán]] e non me quedou moi claro; porén, a partir do [[:pt:Vigário|artigo en portugués]] cheguei a [[:pt:Lista de posições na hierarquia católica]] (existe tamén [[:pt:Hierarquia católica]], e que ben se podía traducir a [[xerarquía católica]]), que me foi moi útil. Serviume tamén para entender a quen corresponde o [[:File:Template-Major Superior, Vicar General.svg|brasón de armas con tres bordóns]] que ás veces se ve en edificios relixiosos. Un saúdo! --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|pa o que queiras...]]} 23 de novembro de 2015 ás 19:26 (UTC) == Bulgákov == Está ben transliterado [[Mikhail Bulgákov]]? Graciñas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 27 de novembro de 2015 ás 18:27 (UTC) :Moitas grazas. E perdoa que siga a molestar, pero como sería [https://gl.wikipedia.org/wiki/Iv%C3%A1n_Turgui%C3%A9%C3%B1ef este]? Cadra que ultimamente ando a mirar cousas de escritores rusos e árabes e de paso aproveito para ir aquelando debidamente o que hai na Wikipedia. Graciñas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 1 de decembro de 2015 ás 16:56 (UTC) ::Grazas, Norrin. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 2 de decembro de 2015 ás 09:25 (UTC) == Votacións de propostas de políticas - Actualización a decembro de 2015 == Ola! Na [[Wikipedia:A Taberna (políticas)|taberna]] hai unha nova '''[[Wikipedia:A Taberna (políticas)#Votacións de propostas de políticas - Actualización a decembro de 2015|mensaxe de actualización]]''' sobre as votacións de políticas en curso e as próximas votacións programadas. O calendario completo pódese consultar [[Usuario:Banjo/calendario|aquí]], e podes unirte á lista de mensaxes [[Usuario:MediaWiki message delivery/Propostas de Políticas]] para recibir unha mensaxe na túa páxina de conversa cada vez que comece unha nova votación. A intención desta mensaxe e das consecuentes por medio desa lista é que a maior cantidade de editores posibles estean ao tanto do plan, e poidan colaborar na redacción final con correccións de erros ortográficos, mellora de redaccións ou no caso de non estar de acordo con algo debatilo antes e tentar acadar un consenso previo antes das propias votacións. Saúdos! [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]]1 de decembro de 2015 ás 09:14 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Banjo@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3700607 --> == RE:Universidade de Berlín == No problemo, quedan fusionadas en "Universidade Humboldt de Berlín", grazas polo aviso :) [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 2 de decembro de 2015 ás 08:25 (UTC) :{{Feito}} para Wrocław. En canto as de Nova York, non sei moi ben como diferencialas, descoñezo que categoría fai relación con cada universidade, como fan a diferencia alí na orixe e que personalidades pertencen a unha ou outra. Se detectas algún artigo estea incorrecto e que deba ir nunha ou outra avisa e cambiámolo ahí. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 2 de decembro de 2015 ás 08:48 (UTC) == Votacións de propostas de políticas - xaneiro 2016 == Ola! Na [[Wikipedia:A Taberna (políticas)|taberna]] hai unha nova '''[[Wikipedia:A Taberna (políticas)#Votacións de propostas de políticas - xaneiro de 2016|mensaxe de actualización]]''' sobre as próximas votacións de políticas programadas. O calendario completo pódese consultar [[Usuario:Banjo/calendario|aquí]], e podes unirte á lista de mensaxes [[Usuario:MediaWiki message delivery/Propostas de Políticas]] para recibir unha mensaxe na túa páxina de conversa cada vez que comece unha nova votación. A intención desta mensaxe e das consecuentes por medio desa lista é que a maior cantidade de editores posibles estean ao tanto do plan, e poidan colaborar na redacción final con correccións de erros ortográficos, mellora de redaccións ou no caso de non estar de acordo con algo debatilo antes e tentar acadar un consenso previo antes das propias votacións. Saúdos! [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 11 de xaneiro de 2016 ás 08:01 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Banjo@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3700607 --> == Pregunta == Ola Norrin! Por que retiraches un dos libros da bibliografía do artigo [[Historia dos xudeus de Tesalónica]]? Unha aperta!! --[[Usuario:Piquito|Piquito]] ([[Conversa usuario:Piquito|conversa]]) 28 de xaneiro de 2016 ás 10:35 (UTC) *Pois non me dera conta :O! Moitas grazas!! --[[Usuario:Piquito|Piquito]] ([[Conversa usuario:Piquito|conversa]]) 28 de xaneiro de 2016 ás 10:57 (UTC) == Votacións de propostas de políticas - febreiro 2016 == Ola! Na [[Wikipedia:A Taberna (políticas)|taberna]] hai unha nova '''[[Wikipedia:A Taberna (políticas)#Votacións de propostas de políticas - febreiro de 2016|mensaxe de actualización]]''' sobre as próximas votacións de políticas programadas. O calendario completo pódese consultar [[Usuario:Banjo/calendario|aquí]], e podes unirte á lista de mensaxes [[Usuario:MediaWiki message delivery/Propostas de Políticas]] para recibir unha mensaxe na túa páxina de conversa cada vez que comece unha nova votación. A intención desta mensaxe e das consecuentes por medio desa lista é que a maior cantidade de editores posibles estean ao tanto do plan, e poidan colaborar na redacción final con correccións de erros ortográficos, mellora de redaccións ou no caso de non estar de acordo con algo debatilo antes e tentar acadar un consenso previo antes das propias votacións. Saúdos! [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 1 de febreiro de 2016 ás 08:34 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Banjo@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3700607 --> == Dúbida == Boas Norrin, teño unha dúbida que levo tempo sen dar resolto por que creo que non está claro o tema. Moitos artigos sobre nobres inclúen unha lista de honras e medallas que recibiron ao longo da súa vida e, resulta que nalgúns casos aparece a ''[[Orde do Toisón de Ouro]]''. O tema é que a palabra ''Toisón'' non aparece na RAG, porén ''Vélaro'' si que ven, poñendo como exemplo de uso dese termo: {{cita|'''Vélaro'''<br> substantivo masculino <br> 1 Conxunto de la que resulta de rapar unha ovella ou un carneiro. :''Despois de tosquiar as ovellas, metían o vélaro en baldes de auga para lavalo''. <br> 2 Pel de ovella ou carneiro, coa súa la. <br> :''A lenda do '''vélaro de ouro'''''.|Dicionario da Real Academia Galega}} Doutra banda temos Toisón en [http://galego.farodevigo.es/espana/2015/10/30/e-rey-concede-toison-oro/1341680.html Faro de Vigo], [http://galego.laopinioncoruna.es/espana/2011/11/25/rey-concede-toison-oro-nicolas-sarkozy/554685.html La Opinión Coruña], [http://galego.lavozdegalicia.es/noticia/espana/2014/06/12/rey-recibe-vuelta-collar-toison-impuso-adolfo-suarez/00031402572730080157686.htm La Voz de Galicia] ou [http://www.galiciahoxe.com/index_2.php?idEdicion=542&idMenu=81&idNoticia=175372 Galicia Hoxe], sendo todos eles artigos de xornais. Se buscamos en Google ''Orde do Toisón de Ouro'' aparecen 365 resultados fronte aos 9 de ''Orde do Vélaro de Ouro'', sendo 5 deles resultados da propia galipedia. Pregunteille a Elisardojm que me remitiu ao artigo da [[Diciopedia do século XXI]] onde utilizan "Orde do Vélaro de Ouro"([https://books.google.es/books?id=sjIXq6zR42MC&pg=PA2147&lpg=PA2147&dq=%22Orde+do+V%C3%A9laro+de+Ouro%22&source=bl&ots=h8fpdArxgD&sig=TyrjHEc5KOHkDauV33um9ah3KJg&hl=es&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%22Orde%20do%20V%C3%A9laro%20de%20Ouro%22&f=false aquí tes a ligazón]). Non sei se ti sabes algo do tema. Unha aperta!--[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 4 de febreiro de 2016 ás 12:13 (UTC) :Estupendo! Moitas grazas! Xa tiña ganas de meterlle man a ese artigo. Un saúdo!--[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 5 de febreiro de 2016 ás 13:11 (UTC) Por certo, animaríaste a facer [[Igrexa Ortodoxa Rusa no exilio]]? --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 5 de febreiro de 2016 ás 13:19 (UTC) == Wikiproxecto == Boas Norrin! Quería informarte de que bota a andar o [[Wikipedia:Wikiproxecto Rusia|Wikiproxecto Rusia]]. Pensei que como ti máis ou menos controlas o tema das transliteracións dos nomes do cirílico ao latino, poderías formar parte do proxecto controlando os títulos dos artigos creados. Non sei se tes tempo ou te apetece meterte nun choio máis, pero só quería que souberas da súa existencia. Unha aperta! --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 14 de febreiro de 2016 ás 18:34 (UTC) == Pseudónimos == Chamo ao debate sobre un tema de '''[[Wikipedia:A_Taberna_(políticas)#Debate sobre unha páxina con pseudónimo|pseudónimos]]''' que me gustaría que me axudásedes. Gustaríame que me axudase a recadar a maior base posible para o debate. Moitas grazas! --[[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] <small>[[Conversa Usuario:Xabier Cid| Talk 2 me, please]]</small> 2 de marzo de 2016 ás 08:32 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Banjo@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3700607 --> == Revisión de nomes == Boas Norrin! Poderías botarlle unha ollada, cando teñas tempo ao artigo [[Georgii Chicherin]] para ver se están ben feitas as transliteracións dos nomes rusos ao galego? Un saúdo! --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 4 de marzo de 2016 ás 12:41 (UTC) :Moitas grazas! --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 4 de marzo de 2016 ás 15:15 (UTC) == [[Juvencus]] == Ola, Norin. Era ben ter en galego o artigo dese home. Como creo que o tema é do teu interese, a ver se te animas a traducilo. Saúdos. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 3 de abril de 2016 ás 17:20 (UTC) == Nova escolla de artigos bos == Boas, xa se aprobou o proceso de escolla de [[Wikipedia:Artigos bos|artigos bos]] polo que xa se pode comezar a [[Wikipedia:Artigos bos/Propostas|propor e votar]] esta nova categoría. Anímate a propor artigos, e revisa e vota as novas propostas! Saúdos,--[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 7 de abril de 2016 ás 02:38 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3818025 --> == Sen votacións para artigos destacados na portada para 2018 == Boas, hai unha proposta na taberna para eliminar no futuro a escolla de artigos destacados para a portada e substituílos polos artigos de calidade e os bos que vaian sendo escollidos, podes consultala [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Sen_votaci.C3.B3ns_para_artigos_destacados_na_portada_para_2018|aquí]]. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 9 de abril de 2016 ás 17:19 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3857723 --> == [[Wikipedia:Votacións/Redeseño da Portada]] == Ola! Xa comezou a votación para [[Wikipedia:Votacións/Redeseño da Portada|decidir se cambiamos o deseño]] da portada da Galipedia, en base a [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Redeseño da portada|este debate previo]]. A votación rematará o 15 de maio de 2016. Hai varias propostas e varios apartados nos que votar, as instrucións para a votación atópanse ó comezo da propia proposta. Se [[Wikipedia:Votacións#Quen pode votar?|cumpres os requisitos]] para votar podes seguir as instrucións alí indicadas para emitir o teu voto, e se non os cumpres tamén estás invitado a pasarte pola votación e deixar a túa opinión nos comentarios. Saúdos! [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 15 de abril de 2016 ás 07:14 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Banjo@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3857723 --> == RE:Tarefa para Bot == Está correndo, dependendo do número de artigos debería quedar listo en 1-2 horas, en canto remate aviso [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 17 de abril de 2016 ás 09:41 (UTC) :{{Feito}} O bot rematou de engadir o modelo nos artigos desas tres categorías máis subcategorías. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 17 de abril de 2016 ás 12:18 (UTC) :Fixen unha proba no {{m|Wikiproxecto Catolicismo oriental}} para combinar a categorización por nota e importancia. Dependendo da valoración inclúe a páxina nunha categoría de tipo "Artigos (nota) (importancia) do wikiproxecto...". Con esas categorías combinadas pódese facer un reconto automático para a táboa de estatísticas. Bótalle un vistazo a ver que che parece, se queres engado as contas así na táboa. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 17 de abril de 2016 ás 11:15 (UTC) ::Imos aló. En canto quede listo aviso :) [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 18 de abril de 2016 ás 08:31 (UTC) :::Queda listo, xa viches. Paseino a un modelo para máis comodidade. Ás veces pode que non se vexan correctas as contas, recargando a caché deberían correxirse. Se aínda así non, pode ser algún retraso na caché do propio servidor, é cuestión de darlle algo de tempo nalgunhas ocasións para que "recupere". Calquera outra cousa que precises avisa. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 18 de abril de 2016 ás 10:37 (UTC) == Rasputin == Grazas polo apuntamento sobre o nome! Penso que xa están todos cambiados, se queres bótalle unha ollada ao resto de nomes do artigo e me comentas. Un saúdo! --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 18 de abril de 2016 ás 14:19 (UTC) :Si que adoito traducir os nomes dos nobres, o caso de ''Aleksei'' en concreto adoito escribilo sempre como ''Alexei'' <s>xa que era a forma na que el se refería a si mesmo</s> (en todo caso non o traduciría a Aleixo ao non tratarse dun monarca reinante). Alexandra si que o traduzo por que foi tsarina. --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 18 de abril de 2016 ás 14:48 (UTC) :Pero tes razón, mudei os Alexei por Aleksei no artigo [[Aleksei Nikolaevich Romanov]], deixando redirección desde [[Alexei Nikolaevich Romanov]]--[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 18 de abril de 2016 ás 14:54 (UTC) ==Wikisource== Ola Norrin. Deixeiche unhas mensaxes en '''[[:s:]]'''. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 4 de maio de 2016 ás 20:19 (UTC) == Aviso votación para administrador == Hai unha aberta '''[[Wikipedia:Votacións á administración/Eleccións/Usuario:Chairego apc|unha votación]]''' para decidir se outorgalle a '''[[Usuario:Chairego apc|Chairego apc]]''' as funcións de administrador.--[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 5 de maio de 2016 ás 15:40 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:AMPERIO@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3857723 --> == RE:Revisión de modelos == {{Feito}}. Contaban os espazos en branco que tiña entre os {{etiqueta|includeonly}} e {{etiqueta|noinclude}}. Deberían verse ben agora. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 6 de maio de 2016 ás 07:07 (UTC) == Please stop - answer == Hi Place Clichy! Please stop adding cats such as "Catolicismo en Italia" to [[:Categoría:Igrexa Católica Latina]]. Keep in mind that ''sui iuris'' churches are not national churches and have bishops and dioceses all around the world. Thanks! --[[Usuario:Norrin strange|Norrin]]^{([[Conversa_Usuario:Norrin strange|Fálame]])} 13 de maio de 2016 ás 09:23 (UTC) : Hi! I agree that some of the ''sui iuris'' Churches are present all around the world. However, in general, they have a link to a place of origin which, imho, deserves categorization in something more specific than only [[:Categoría:Igrexas particulares|Igrexas particulares]]. For instance, [[:Categoría:Igrexa Católica Bizantina Eslovaca|‎]] deserves to have a link of some kind somewhere inside the [[:Categoría:Eslovaquia|‎]] category tree, such as [[:Categoría:Cultura de Eslovaquia|Cultura de Eslovaquia]] or [[:Categoría:Relixión en Eslovaquia|Relixión en Eslovaquia]]. However, as I am only a visitor here so I will let you do as you want. [[Usuario:Place Clichy|Place Clichy]] ([[Conversa usuario:Place Clichy|conversa]]) 13 de maio de 2016 ás 11:54 (UTC) == [[Arquieparquía católica Caldea de Arbil]] == Mira, hai la ''Categoría:Divisións territoriais da Igrexa Católica Caldea'' que no consigo colocar en ''Commons'' con por exemplo: ''it:Categoria:Diocesi cattoliche caldee'', porque? Mi ordenador hoy es loco! [[Usuario:Rei Momo|Rei Momo]] ([[Conversa usuario:Rei Momo|conversa]]) 17 de maio de 2016 ás 08:57 (UTC) == RE:Modelo:Succession box == Tal e como está agora non, xa que é un formato algo especialiño. É unha tarefa pendente para máis adiante, ver como podemos amañar iso. Polo momento a solución que eu vexo máis axeitada para ter un formato homoxéneo é o que fixen en [[Luís I de España]], meter as caixas de sucesión dentro de {{m|Navboxes}}. Así polo menos queda da mesma forma que o formato "navbox" xeral e non racha tanto a maquetación da páxina. Se queres aplicalo nalgún artigo concreto e precisas calquera axuda avisa. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 18 de maio de 2016 ás 11:41 (UTC) ==Revisión de movemento== Boas, un usuario moveu o artigo [[Dnipropetrovsk]] a [[Dnipro]], como ti puxeches na conversa que tiña que ser Dnipropetrovsk, e ademais controlas do tema, cando teñas un momento podes revisalo? Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 20 de maio de 2016 ás 10:12 (UTC) :{{Resposta a|Elisardojm}} Parece que mudaron o nome de xeito oficial hai pouco ([http://www.rferl.org/content/ukraine-renames-dnipropetrovsk-dnipro/27745215.html Noticia de Radio Free Europe], [http://uatoday.tv/society/dnipropetrovsk-renamed-as-dnipro-651161.html Ukraine Today]). Polo visto todo ven das leis de ''descomunización'' vixentes no país para suprimir os vestixios da época soviética ([[:en:Decommunization in Ukraine#History|en ingles hai un artigo sobre isto)]]. O que si debería reflictir o artigo é o feito de que o nome cambiou en 2016, xa que parece que o usuario que realizou o cambio mudou todo de xeito automático.--[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 20 de maio de 2016 ás 10:54 (UTC) ::Moi ben, grazas ós dous pola revisión. Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 20 de maio de 2016 ás 21:58 (UTC) == Iesinei vs Yesinei == Ola, Norrin. [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Papuxa_com%C3%BAn&type=revision&diff=3903439&oldid=3774084 Esta edición] é correcta? Graciñas e saúdos. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 22 de maio de 2016 ás 14:59 (UTC) == Proposta para limitar o tempo dos dereitos de administración == Boas, na taberna hai unha [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Limitar_o_tempo_dos_dereitos_de_administraci.C3.B3n|proposta]] para limitar o tempo dos dereitos de administración. Se tes un momento libre agradeceríamos a túa participación na conversa. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 25 de maio de 2016 ás 23:07 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non queres seguir recibindo estas mensaxes podes quitar o teu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3857723 --> == Artigo transliterar == Boas Norrin, estiven vendo algúns artigos que temos duplicados para fusionalos e atopeime con [[Transliterar]] e [[Transliteración]]. O primeiro deles ten un marcador de aviso para revisalo. Como sei que ti entendes deste tema, poderías botarlle unha ollada e unificar os contidos para que podamos fusionar os artigos? Un saúdo! --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 26 de maio de 2016 ás 09:54 (UTC) == transliteración == Ola, Norrin! Como vai? Quería pedirche axuda cunha transliteración do cirílico. Como sería en galego o nome Иван Сергеевич Шмелёв ([[:es:Iván Shmeliov]], [[:en:Ivan Shmelyov]])? Graciñas!! --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|pa o que queiras...]]} 9 de xuño de 2016 ás 06:06 (UTC) == Transliteración ''Херсон'' == Boas Norrin, estou traballando en [[Aleksandr Kolchak]] e teño unha dúbida sobre como transliterar ''Херсон''. En castelán ven como [[:es:Jerson (región)|Jerson]], mais seguindo o criterio que establece [[WP:TRL]] debería ser algo como ''Kherson'' non si? --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 14 de xuño de 2016 ás 10:40 (UTC) :Moitas grazas! Non sabía o da RAG. Unha aperta. --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 14 de xuño de 2016 ás 11:51 (UTC) == RE:Petición == {{Feito}} Os que xa teñan o {{m|Control de autoridades}} irán aparecendo na categoría pouco a pouco segundo vaia refrescando a caché do servidor. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 28 de xuño de 2016 ás 13:59 (UTC) == Bos Aires == Ola, Norrin! Non comprendín as túas edicións con redireccións a [[Bos Aires, Arxentina]] cando o artigo é [[Buenos Aires]]. Entendo que a referencia da RAG prima non só para o título do artigo, senón tamén para as ligazóns noutros artigos. Non creo que a opción do primeiro editor como no caso de Galiza/Galicia sexa aplicable a este caso, porque a propia RAG avala o uso de Galiza, mais neste caso a RAG só dá por válida a forma Bos Aires. Amais, na propia páxina de homónimos [[Bos Aires]] xa había un enlace a [[Buenos Aires]], non era necesario duplicar. Se cadra pode abrirse un debate na páxina de conversa. Como o ves? --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|pa o que queiras...]]} 5 de xullo de 2016 ás 13:09 (UTC) :Ola Norrin. :O do criterio do primeiro editor non é tal. Explícome. Nalgúns artigos novos aparece Bos Aires porque no seu día, na Galipedia, falouse de que a forma correcta era Bos Aires, a raíz diso, cambiáronse moitos Buenos Aires por Bos Aires, e os editores que souberon do tema, a partir de aí, empregaron Bos Aires nas súas primeiras edicións, non por elección propia, por "decisión da comunidade". Esas primeiras edicións están influenciadas polo que se dixo na comunidade daquela. Ao que vou: que o tema xa está tan sobado e mudouse tantas veces de criterio e de forma nos artigos que non creo que "o criterio do primeiro editor" sexa válido xa e, en todo caso, de poñer Bos Aires, penso que habería que facer <nowiki>[[Buenos Aires|Bos Aires]]</nowiki>. Facer <nowiki>[[Bos Aires, Arxentina|Bos Aires]]</nowiki> iguan ten algún sentido, pero non acabo de saber cal é. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 5 de xullo de 2016 ás 22:44 (UTC) == formas do artigo == Ola, Norrin! Na construción verbo + artigo son válidas as dúas formas, tanto "confirmar a natureza" como "confirma-la natureza". No caso da construción verbo + pronome vai sempre unido; isto é: "confirmar o asunto", "confirma-lo asunto" pero "confirmalo". Ollo no caso de "todos + os", "ambos + os" ou "tras + os", porque son sempre artigos e nunca levan guión; pode ser "todos os" (forma recomendada) ou tódolos/ámbolos/tralos. Non sei se me expliquei! :D Un saúdo! --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|pa o que queiras...]]} 9 de xullo de 2016 ás 08:49 (UTC) == Estrutura de artigos taxonómicos == Ola Norrin. Non acabo de ver claro que teñan que ter todos os artigos de seres vivos ''obrigatoriamente'' a mesma estrutura, pero pode poñerse unha estrutura recomendada, sempre e cando non haxa que reformar por esa causa os moitos artigos xa feitos (mellor gastar as enerxías en facer artigos novos). Por outra parte, hai que recoñecer que pode ser un pouco caótico ter artigos con estruturas tan distintas como hai. Entre as razóns que me fan dubidar desa necesidade están as seguintes: *Este tipo de artigos non ten un modelo de estrutura, pero creo que artigos doutras temáticas tampouco a teñen. *Polo que vexo noutras wikipedias tampouco nelas están moi unificados en estrutura (polo menos na práctica). *Pode causar unha certa rixidez á hora de facer os artigos, xa que estes son moi variados. Ás veces a información de que se dispón é pouca e se a divides en seccións, estas ao mellor só teñen tres liñas de texto. Neses casos pode ser mellor facer un apartado de “Características” e non dividilo en Reprodución, Descrición, Costumes, Estado de conservación etc. Mesmo hai veces que hai tan pouco que dicir que abonda con poñer todo o pouco que hai como se fose o cabezallo do artigo. *Se o nome da especie (científico ou común) ten moito que dicir del pode facerse un apartado á parte, pero outras veces abonda con poñer unha etimoloxía entre paréntese ao inicio. *Os seres vivos son moi distintos, e non ten as mesmas necesidades un artigo sobre bacterias, que sobre vertebrados ou plantas. Por exemplo, nun animal parasito pode ser conveniente empezar ou salientar as enfermidades que produce ou o comportamento como parasito. Outros teñen unha taxonomía polémica ou cambiante que requerirá un apartado de taxonomía, que noutros casos é innecesario. Doutros fixéronse estudos importantes sobre un aspecto determinado que ocupan unha gran sección (por exemplo unha serpe que resiste a tetrodotoxina da que fixen a páxina recentemente). Outros son organismos modelo e o máis salientable neles é iso. Doutros se coñecen moi ben os fósiles dos seus antepasados. Habería que falar tamén con Xoio, que fai moitos artigos de seres vivos a ver que opina. Creo que el é máis partidario de estruturalos todos por igual. En calquera caso, se hai que darlles unha estrutura, unha posibilidade é: *Cabezallo *Etimoloxía/nome *Área de distribución e hábitat *Descrición **Morfoloxía externa **Anatomía interna *Alimentación e depredadores que o consomen *Reprodución *Taxonomía *Estado de conservación *Outros Pero non estou seguro que sempre teña que ser esta orde. Algunhas veces certos aspectos son máis importantes e deberían ir ao principio e noutras especies ao contrario. Outra cuestión completamente diferente é o cambio que vin nunha páxina de Cambodja por Camboxa. O primeiro editor era eu e puxera Camboxa (creo que daquela busquei que era o que se prefería, xa que eu tampouco tiña un criterio formado). Despois Chairego cambiouno a Cambodja, porque era o que agora recomenda o DRAG. A min pareceume ben, porque, aínda que as dúas aparecen no DRAG, Camboxa aparece como forma non recomendada, e Cambodja como recomendada. Despois ti cambiaches a Camboxa de novo. Francamente, a min dáme igual, e xa vexo que en varios topónimos hai polémica e pouca estabilidade e non sempre me gusta a solución oficial que se propón (eu prefiro Los Ángeles a Os Anxos, por exemplo), pero creo que hai que deixar a forma última recomendada oficialmente independentemente do criterio do primeiro editor.--[[Usuario:Miguelferig|Miguelferig]] ([[Conversa usuario:Miguelferig|conversa]]) 21 de xullo de 2016 ás 19:25 (UTC) :Boteille unha ollada á túa distribución. O que vexo é que non sei por que o estado de conservación (en perigo de extinción, ameazada etc.) ten que ser un subapartado de hábitat. podía ter un apartado propio. Tamén meter a reprodución e a alimentación dentro de descrición non me parece, quero dicir, se entendemos descrición como o aspecto do animal e anatomía/fisioloxía, e non incluímos aí os comportamentos. Habería que incluír tamén un apartado de Costumes do animal ou algo así para dicir se vive en colonias ou en solitario, se é territorial, se escava tobos ou goridas, que canto ten, como voa etc. En vez de Perigos podería poñerse enfermidades ou toxicidade. Habería que incluír tamén unha sección sobre os usos que lle dá o home a ese ser (planta medicinal, peles, cosmética, caza...). Tamén creo que eses poden ser apartados ''de seu'', é dicir, non incluídos dentro doutro apartado máis grande como Relación cos humanos, porque senón creamos subapartados, que nalgúns casos será necesario subdividilos á súa vez, e créanse moitos niveis de subapartados. Tamén creo que estamos pensando moito en animais, pero talvez as plantas ou as bacterias requerirán outros apartados. Ás veces nas bacterias hai un apartado de xenética ou de probas clínicas de recoñecemento de cepas. Páxinas determinadas poden ter necesidades específicas; por exemplo na páxina da planta lesta que fixen recentemente incluín un apartado de especiación (que non viña no orixinal da wiki inglesa polo que me guiei), pero que é un exemplo típico de especiación e o necesitaba para a páxina de evolución coa cal ligaba. A xenética e evolución da ''Biston betularia'' ocupa unha parte considerable da súa páxina. por iso eu dicía que a estrutura non se pode facer moi ríxida. Outras veces pode ser necesario poñer a taxonomía máis arriba, para saber do que se vai falar despois. Non sempre queda mellor poñer todas as páxinas igual.--[[Usuario:Miguelferig|Miguelferig]] ([[Conversa usuario:Miguelferig|conversa]]) 22 de xullo de 2016 ás 19:25 (UTC) ==Pecados cardeais== Boas Norrin, como ti sabes máis do tema ca min, veño cunha pregunta. Existen no xudaísmo os ''pecados cardeais''? Está como ligazón interna no artigo [[Pobo_xudeu]]. Eu tentei atopar información en galego sobre iso e o que me parece é que son os ''pecados capitais'', pero non estou seguro de todo. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 30 de xullo de 2016 ás 01:23 (UTC) :Ves como sabías :), moitras grazas! Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 2 de agosto de 2016 ás 22:58 (UTC) == Reflexións sobre os artigos de calidade == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Reflexións sobre os artigos de calidade|taberna]] hai unha proposta para comentar varios aspectos sobre a escolla dos artigos de calidade e que pode ser do seu interese. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 31 de agosto de 2016 ás 00:29 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3857723 --> == Pronuncias "erróneas" == '''ʊ''' é o símbolo oficial para a '''vogal case pechada semiposterior arrendondada''' no Alfabeto Fonético Internacional. "Naturalmente, estamos a falar de valores medios, non de que todas as realizacións sexan necesariamente así. '''Estas vogais, de acordo co Alfabeto Fonético Internacional poden representarse como [ɪ], [ɐ], [ʊ]. Neste dicionario, dado que se procura, na medida do posible, unha transcrición accesible e clara para non especialistas, optouse por representar estas vogais cos signos [e̝], [a̝], [o̝]'''..." '''http://ilg.usc.es/pronuncia/dicionario_fonetico_introducion.pdf''' '''[e̝] = [ɪ]; [a̝] = [ɐ]; [o̝] = [ʊ]''' '''Non confundas [ʊ] (vogal case pechada semiposterior arrendondada) con [u] (vogal pechada posterior arredondada) ou [ɪ] (vogal case pechada semianterior non arredondada) con [i] (vogal pechada santerior non arredondada)!''' == En galego como sería? == [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B5_%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%BC%D1%8F_(%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%B0) Este xornal ruso], como se transliteraría? Moitas grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 5 de decembro de 2016 ás 17:01 (UTC) :Moi agradecido. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 8 de decembro de 2016 ás 10:57 (UTC) == Suxestión == Ola Norrin. Como vai? Podo pedirche unhas liñas sobre o arcebispo galego [[Enrique Pérez Serantes]]? ^{[[:d:Q5833719]]} Graciñas en calquera caso. Un saúdo e a seguir. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 13 de decembro de 2016 ás 18:30 (UTC) == Wikirreto == Feliz aninovo! Hoxe dá comezo a nova edición do [[Wikipedia:Wikirreto|Wikirreto 2017]]. Anímate a participar! <!-- Mensaxe enviada por User:Chairego apc@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3857723 --> == Linguaxe non sexista nos modelos e categorías == Boas, na taberna hai unha [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Wikiproxecto_de_mulleres_linguaxe_non_sexista|proposta]] para intentar facer que a Galipedia use unha linguaxe non sexista nos modelos e nas categorías. Se ten un momento libre agradeceríamos a súa participación na conversa. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 16 de febreiro de 2017 ás 00:36 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3686602 --> <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4193104 --> == Dúbida == Boas Norrin, aínda que vexo que levas xa un tempo sen editar, por se acaso les isto, quería consultarte unha transliteración. No artigo [[Miguel Shishman]] fálase da cidade búlgara de ''Yambol''. O seu nome en búlgaro é Ямбол, a transliteración correcta sería Iambol? Un saúdo e espero verte pronto de novo por aquí. --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 22 de febreiro de 2017 ás 22:52 (UTC) :Certo, mirei o ruso. Grazas. --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 1 de marzo de 2017 ás 17:51 (UTC) == [[Wikipedia:Títulos dos artigos sobre organizacións]] == Ola Norrin. Tiña pensado darlle para adiante a votación da túa redacción de [[Wikipedia:Títulos dos artigos sobre organizacións]], en principio para o [[Usuario:Banjo/calendario|17 de marzo]]. Como ti fuches o principal redactor quería consultar contigo antes. Non sei se consideras isto axeitado, ou se ves algún detalle ou cuestión que habería que engadir ou determinar antes de proceder a votala, como o ves? [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 2 de marzo de 2017 ás 10:44 (UTC) == Catorce aniversario da Galipedia == Boas, na taberna hai unha [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Catorce_aniversario_da_Galipedia|proposta]] para buscar un logotipo para celebrar o catorce aniversario da Galipedia, será o vindeiro día 8 de marzo, e decidir se facer algunha actividade especial ese día. Se ten un momento libre agradeceríamos a súa participación na conversa. Saúdos, [[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 5 de marzo de 2017 ás 02:37 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4193104 --> ==Comentarios na votación== Boas Norrin, movín os teus comentarios da votación á páxina da conversa porque entendo que eses comentarios son para cando se abra a votación. Logo cando teña un momento seguimos falando alí sobre o tema. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 21 de marzo de 2017 ás 11:49 (UTC) == "Méritos" dos artigos de calidade == Ola Norrin! Vin o teu comentario na votación para artigo de calidade de Jane Joseph. Non quero que malinterpretes as miñas palabras, o engadido final da votación (desta e doutras) non pretende ser un mérito do artigo (de feito, como ben indicas, non o é nin o considero). Eu non me limito a poñer simplemente os méritos do artigo de acordo cos criterios de elección, ás veces poño sensacións que me transmite o artigo (como cando puxen que disfrutara traducindo os artigos das viaxes do neno Mozart), non é con ánimo de nada en concreto porque cando propoño un artigo desa temática xa intúo (máis ou menos) quen vai participar, porque case sempre son @s mesm@s, que veñen sendo as persoas ás que lles interesa o tema (oxalá houbera máis, pero é o que hai). Se con poñer a última frase no artigo de Jane Joseph consigo que algunha persoa máis revise o artigo, pois mellor que mellor, aínda que logo non o vote ou vote en contra, canta máis xente se anime a participar mellor será, xa que o artigo estará máis revisado e seguramente teña menos erros (aínda que sempre pode quedar algún), eu non lle vexo nada malo. Non te tomes a mal o comentario, non é a miña intención, simplemente quería explicarcho. Un saúdo!! [[Usuario:Piquito|Piquito]] ([[Conversa usuario:Piquito|conversa]]) 27 de marzo de 2017 ás 19:33 (UTC) ==Modelo escolla primeiro editor== Boas Norrin, poderías dicirme cal é o modelo para indicar nas conversas cal foi a escolla do primeiro editor? Vin que o usaches varias veces pero levo un rato buscándoo e non o dou atopado... Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 30 de marzo de 2017 ás 08:34 (UTC) :Formas galegas, era ese! Moitas grazas. Eu creo que ese chega ben, polo menos para o que eu quero, indicar cal foi a escolla do primeiro editor. Non é esa a idea dese modelo? Se tal, fágolle unha páxina de axuda. Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 30 de marzo de 2017 ás 10:45 (UTC) == Translation request about the article '[[w:simple:United Nations General Assembly Resolution 68/262|United Nations General Assembly Resolution 68/262]]' == Hello dear 'Norrin strange', saw your wonderful contribution in Galician Wikipedia. In this context I would like to ask you translate [[w:simple:United Nations General Assembly Resolution 68/262|the small article]] into Galician, and add it to the Galician-Wikipedia. Thank you in advance for your support/contribution and best wishes! == [[Louis-Marie Ling Mangkhanekhoun]] == Querido Norrin strange, como estàs? Si tienes 3 minutos, por favor, và en esta nueva pagina que he abierto ahora, pienso que precisa de un contextito; 3 minutos solamente. Muchas gracias por todo!!! [[Usuario:Rei Momo|Rei Momo]] ([[Conversa usuario:Rei Momo|conversa]]) 26 de maio de 2017 ás 08:26 (UTC) == [[Yevgeny Zamyatin]] == Ola, Norrin. Segundo o criterio que seguimos na Galipedia, como se grafiaría este escritor ruso en galego? Grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 26 de maio de 2017 ás 16:07 (UTC) == [[Cardeais creados por Francisco]] == Buenas tardes, querido amigo, como vai? Por favor, terias 3 minutos para re-ler o meu novo contexto desta pagina. Muchas gracias y buna final de semana!!! [[Usuario:Rei Momo|Rei Momo]] ([[Conversa usuario:Rei Momo|conversa]]) 27 de maio de 2017 ás 12:31 (UTC) == RE:Referencia para leis == A que máis se achega así de base é {{m|cita informe}}. Podo crear unha máis específica para leis en base a esa, mañá reviso coméntoche. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 1 de xuño de 2017 ás 23:22 (UTC) :Estiven revisando algo, coido que {{m|cita informe}} é a máis axeitada, sen necesidade de crear modelo específico. O único parámetro obrigatorio é o título, o resto son opcionais, e en {{para|tipo}} pode indicarse "lexislación" ou algo semellante, se é unha lei gobernamental o autor (o goberno ou ministerio de turno) pode ir en {{para|institución}} e se ten un código ou número identificador pode indicarse en {{para|expediente}}. A url neste modelo é totalmente opcional, se un día desaparecese non sería un problema. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 2 de xuño de 2017 ás 18:41 (UTC) == Escudo episcopal de José Ignacio Munilla Aguirre == Te escribo en relación a la [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jos%C3%A9_Ignacio_Munilla&diff=4364605&oldid=4364420 reversión] del cambio que has realizado en el artículo sobre José Ignacio Munilla Aguirre. Quería justificarte el cambio que he realizado y re-propoponértelo: el escudo que he subido es el oficial del obispo, que puedes encontrar en su [http://www.enticonfio.org/joseignaciomunilla.html web personal] (parte inferior, últimas líneas). Mientras que el escudo que está publicado ahora en este artículo es uno que se le aproxima pero es distinto, no es el escudo episcopal oficial del obispo. Gracias. --[[Usuario:Inteconfido|Inteconfido]] ([[Conversa usuario:Inteconfido|conversa]]) 13 de xuño de 2017 ás 19:10 (UTC) == Proposta para a organización da terceira malla da Galipedia == Boas tardes, na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Terceira_malla_de_artigos_da_Galipedia|taberna]] hai unha proposta para organizar a terceira malla de artigos da Galipedia e que pode ser do seu interese. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 14 de xuño de 2017 ás 16:06 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=3857723 --> <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4357574 --> == [[Wikipedia:Votacións/Cambio de nome de categorías de personalidades e creación de categorías por sexo]] == Saúdos. Acaba de comezar unha votación sobre a proposta [[Wikipedia:Votacións/Cambio de nome de categorías de personalidades e creación de categorías por sexo]]. Podes ver e participar na seguinte ligazón: '''[[Wikipedia:Votacións/Cambio de nome de categorías de personalidades e creación de categorías por sexo]]'''. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 16 de xuño de 2017 ás 22:13 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4357574 --> == Terceira malla de artigos da Galipedia == Como se anunciou na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Terceira_malla_de_artigos_da_Galipedia|taberna]], durante esta semana, do 3 ó 9 de xullo, estamos a facer a [[Usuario:Elisardojm/Terceira_malla_de_artigos_da_Galipedia|Terceira malla de artigos da Galipedia]]. Todo o mundo pode colaborar e precisamos axuda para amañar estes artigos con problemas. Anímate e achégate á [[malla]]!! Saúdos, [[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 3 de xullo de 2017 ás 08:35 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> ==Lucian Mureșan== Boas Norrin, o artigo [[Lucian Mureșan]], que fixeches ti, ten o marcador de demasiado curto, a ver se podes revisalo e amañalo. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 21 de xullo de 2017 ás 09:07 (UTC) :Pasa o mesmo co artigo [[Michael Bruce Curry]]. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 24 de xullo de 2017 ás 08:24 (UTC) ::Boas, tamén ten a marca [[Igrexa ortodoxa]]. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 25 de xullo de 2017 ás 22:57 (UTC) :::Ola, tamén ten esta marca [[Maximiliano Kolbe]]. Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 2 de agosto de 2017 ás 10:00 (UTC) == Lonxitude de artigos curtos == Boas, hai unha proposta na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Lonxitude_de_artigos_curtos|taberna]] para determinar a lonxitude dos artigos curtos, todos os comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 1 de agosto de 2017 ás 11:57 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> == Asociación de amigas e amigos da Galipedia == Boas, hai unha proposta na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Asociaci.C3.B3n_de_amigas_e_amigos_da_Galipedia|taberna]] para a creación dunha asociación de apoio á Galipedia, todos os comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 9 de agosto de 2017 ás 06:51 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> ==Doutores honoris causa pola Universidade Nacional de Irlanda== Boas Norrin, o artigo [[Doutores honoris causa pola Universidade Nacional de Irlanda]], que fixeches ti, ten un marcador de atención, a ver se podes botarlle unha ollada e amañalo. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 10 de agosto de 2017 ás 11:39 (UTC) == Necesidades do DRAG / Necesidades dunha enciclopedia == Lin o artigo de xoaniña e o que me pareceu é que se refire en xeral a todos os coccinélidos, é dicir, a todas as xoaniñas. Menciónase a especie ''C. septempunctta'', poñendo o exemplo dunha xoaniña que foi introducida en Norteamérica, pero o artigo non se refire a ela, senón á familia. Nese sentido o tratamento que lle dá a nosa enciclopedia é correcto (aínda que o artigo é moi breve). Pero no DRAG moitas veces o que fan é dar na definición un nome científico específico para un animal, o cal restrinxe moito o seu significado (e en realidade ás veces non é correcto). Algúns exemplos son [[mofeta]], que para o DRAG é "só" ''Mephitis mephitis'', cando en realidade son mofetas todas as da familia mefítidos; raposo é para o DRAG ''Vulpes vulpes'', o raposo que vive en Galicia, pero é evidente que hai outros raposos (o ''V. vulpes'' sería o raposo vermello), e moitos exemplos máis coma estes. Para as necesidades do DRAG, definir o único raposo de Galicia, que aquí se lle chama na lingua común simplemente raposo, como ''V. vulpes'' é correcto, porque reflicte o uso da lingua. Pero para unha enciclopedia a cousa é distinta. Nós temos que facer páxinas para todos os raposos do mundo, polo que a voz "raposo", a secas, ten que referirse á subfamilia dos raposos (con varios xéneros e especies), mentres que se queremos facer a páxina do raposo galego teremos que chamarlle raposo vermello, raposo común ou como sexa, pero non simplemente raposo (a min o de común nunca me gusta no nome dos animais). Outras veces non é tan correcta a definición do DRAG, como se ve no caso de mofeta, que nin sequera ten a desculpa de que a mofeta sexa un animal galego. O DRAG non é nin ten por que ser un libro de zooloxía, polo que non habería que tomalo como a Biblia nunha enciclopedia como a nosa. Pero é un tema delicado, porque o DRAG é a autoridade normativa no tocante á lingua, e deixar que cada un faga o que queira sería un caos. De todos modos, en moitos casos nós teremos que darlle apelidos aos animais e plantas (raposo vermello, xoaniña de sete puntos etc.), para o cal hai que buscar nomes referenciados en publicacións en galego (e non aterse simplemente ao DRAG), e, se non os hai, pois haberá que mencionar que na literatura internacional os nomes máis comús son os equivalentes de A, B e C. O que non podemos é inventar nós nomes que nin estean referenciados en galego nin sexan de uso frecuente na literatura internacional. Por último, aclaro por que dixen antes que non me gustaba chamarlles "comúns" aos animais. É porque penso que se deben buscar apelidos para as especies que sexan globais e non locais, xa que a ciencia da Zooloxía (e tamén unha enciclopedia como a nosa) son universais. Por exemplo, para un estadounidense o mapache común é ''Procyon lotor'', pero para un brasileiro o común sería o ''P. cancrivorus'' e para un panameño sería tan común un coma o outro. A páxina [[mapache]] fíxena eu e é outro exemplo dos problemas que estou comentando. Por ben ser a páxina debería referirse a todos os mapaches (xénero ''Procyon''), pero en realidade referínme á especie de América do Norte e central (''P. lotor'') porque non hai nome referenciado para el (e mesmo o Dicionario Digalego di que é a especie de Norteamérica, polo que volvemos ao problema de sempre, xa que non o trata como o nome do xénero). Por suposto, mencionei na páxina que as tres especies de mapache se adoitan denominar na literatura internacional mapache norteamericano ou do norte, mapache suramericano ou cangrexeiro e mapache de Cozumel (endemismo da illa mexicana de Cozumel). Pero unha cousa é mencionalo e outra poñelo como nome de páxina sen ter ningunha referencia, ao cal non me atrevín, pero quedei coas ganas.--[[Usuario:Miguelferig|Miguelferig]] ([[Conversa usuario:Miguelferig|conversa]]) 6 de setembro de 2017 ás 17:23 (UTC) == Quince aniversario da Galipedia == Boas, hai unha proposta na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Quince_aniversario_da_Galipedia|taberna]] para organizar algún tipo de celebración e actividades en marzo de 2018 co gallo dos quince anos da Galipedia. Fai falta xente que axude coa organización e propostas a realizar, tódolos comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 19 de setembro de 2017 ás 08:21 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> == RE:Para cando podas botar un ollo == Ola, desculpa a demora, andaba lonxe da casa. É un problema de capacidade do sistema. Esa páxina e outras con ese erro exceden o límite imposto polo sistema para o número de modelos/funcións que se poden usar en cada páxina. En [[:en:Wikipedia:Template limits]] hai unha explicación sobre isto. A única solución nese tipo de casos é simplificar os modelos utilizados para que usen menos funcións, reducir o número de modelos na páxina, meter o contido final directamente sen usar os modelos ou dividir o contido en subpáxinas, non ten moita máis solución, ''sorry''. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 22 de outubro de 2017 ás 17:49 (UTC) :Ola! De novo perdoa por tardar en responder. É complicado porque tal e como está definido non admite moita modificación sen cambiar a esencia do seu funcionamento... o 1 abre a táboa, o 2 engade o código de separación de filas e o 3 pecha a táboa... Se saco algo de tempo reviso máis a fondo a ver cómo se podería facer, pero non podo prometer nada, ''sorry'' :( [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 15 de novembro de 2017 ás 09:32 (UTC) == Cento cincuenta artigos de calidade para o décimo quinto aniversario da Galipedia == Boas, hai unha proposta na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Cento_cincuenta_artigos_de_calidade_para_o_d.C3.A9cimo_quinto_aniversario_da_Galipedia|taberna]] para tentar acadar os cento cincuenta artigos de calidade antes do décimo quinto aniversario da Galipedia. Fai falta xente para colaborar nesta proposta, tódolos comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 25 de outubro de 2017 ás 09:57 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> == [[Lebedian]]? == Ola, Norrin. Como sería o topónimo en galego para [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D0%B4%D1%8F%D0%BD%D1%8C este lugar de Rusia]? Moitas grazas e un saúdo. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 15 de novembro de 2017 ás 19:42 (UTC) ==Cargo militar cosaco== Boas, cando teñas un momento, podes dicirme como se tería que escribir en galego o termo [https://es.wikipedia.org/wiki/Yesa%C3%BAl yesaúl]? Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 23 de novembro de 2017 ás 16:36 (UTC) ==Osetia== Outra encarga para cando poidas, podes revisar o cambio do nome do artigo [[Osetia]] e comentalo en [[Conversa:Ossetia]]. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 23 de novembro de 2017 ás 17:08 (UTC) :Moitas grazas. Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 23 de novembro de 2017 ás 17:57 (UTC) == Gehena/Geena/Gehenna == Cal é o nome en galego para o inferno xudeu? Conviña ter ese artigo, e ben referenciado. Saúdos e grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 25 de novembro de 2017 ás 18:25 (UTC) :Teño a Biblia en galego. Mañá miro e dígoche para saírmos de dúbidas. Moitas grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 28 de novembro de 2017 ás 16:13 (UTC) ==Linneo== Boas, cando poidas, podes comentar na conversa de [[Carl von Linné]] se debemos cambiar o nome do artigo? Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 29 de novembro de 2017 ás 08:57 (UTC) ==Política XXI== Boas Norrin, o artigo [[Política XXI]], que creaches ti, ten o marcador de investigacións orixinais, a ver se podes botarlle un ollo e amañalo. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 19 de decembro de 2017 ás 09:22 (UTC) == Wikirreto 2018 == [[Aninovo|Feliz Aninovo]]!!! Hoxe dá comezo o [[Wikipedia:Wikirreto|Wikirreto 2018]]. Anímate a participar. --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 1 de xaneiro de 2018 ás 15:15 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Chairego apc@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> == Votación Wikipedia:Wikiconcurso Ilustra o Día das Letras == Boas, hai un aviso na [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Votación_Wikipedia:Wikiconcurso_Ilustra_o_Día_das_Letras|taberna]] para votar as imaxes de [[Wikipedia:Wikiconcurso Ilustra o Día das Letras]], participa para escoller o mellor retrato de [[María Victoria Moreno]], a homenaxeada deste ano no [[Día das Letras Galegas]]. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 6 de xaneiro de 2018 ás 01:56 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> == Proposta para escoller ó usuario Estevoaei como burócrata == Boas, hoxe comezou unha votación para decidir se escoller ó usuario [[User:Estevoaei|Estevoaei]] burócrata da Galipedia. Podes participar en [[Wikipedia:Votacións á administración/Eleccións/Usuario:Estevoaei]]. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 16 de xaneiro de 2018 ás 16:59 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> == Obradoiro Wikidata == Boas, na taberna hai unha [[Wikipedia:A_Taberna_(técnica)|proposta]] para organizar un obradoiro para coñecer mellor [[Wikidata]] e as súas posibilidades. Se estás interesado no tema avisa alí que queres participar. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 22 de xaneiro de 2018 ás 08:57 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> == URXENTE: Proposta de presuposto para as actividades do décimo quinto aniversario == Boas, na taberna hai unha proposta para solicitar unha bolsa de cartos á Fundación Wikimedia para realizar as actividades do décimo quinto aniversario. Se queres comentar algunha cousa sobre esa solicitude podes participar en [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Proposta de presuposto para as actividades do décimo quinto aniversario]]. Polo momento é só un borrador, pero a solicitude ten que presentarse este domingo a última hora, polo que se consideras que hai que cambiar ou engadir algo, é urxente que o comentes na taberna e que sigas ese fío para axilizar todo o posible a solicitude. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 26 de xaneiro de 2018 ás 16:35 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> == Apoio á solicitude de bolsa para as actividades do aniversario == Boas a todos, xa está presentado o presuposto para as actividades do aniversario, agora sería preciso que os que apoien esa proposta engadan o modelo <nowiki>{{support}}</nowiki> no apartado "Endorsements". Podedes acceder á proposta [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/Elisardojm/Wikipedia_in_Galician_15th_anniversary_Meeting#Endorsements aquí]. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 30 de xaneiro de 2018 ás 08:48 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> == Wikipedia:Aprendendo WikiData Febreiro 2018 == Boas, está a organizarse un obradoiro para coñecer o funcionamento de [[Wikidata]], como mellorar a información que hai alí e como pode usarse nos artigos. Se é do teu interese tes máis información en [[Wikipedia:Aprendendo WikiData Febreiro 2018]]. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 8 de febreiro de 2018 ás 08:55 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4368851 --> == Premio Xoán Manuel Pintos para a Galipedia == Boas, o concello de Pontevedra acaba de anunciar os gañadores do Premio Xoán Manuel Pintos ao compromiso coa lingua e a Galipedia foi escollida nun dos seus apartados. Tedes máis información na [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Premio_Xo%C3%A1n_Manuel_Pintos|Taberna]]. Parabéns a toda a xente que colabora e que colaborou no proxecto, e que este recoñecemento sexa un impulso para facer a enciclopedia aínda mellor cada día. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 2 de marzo de 2018 ás 14:21 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4654447 --> == Actividades do décimo quinto aniversario, sábado 10 de marzo == Boas, como sabedes o vindeiro día 10 de marzo, sábado, vanse realizar en Ourense as diferentes actividades de celebración do décimo quinto aniversario da Galipedia. Ese día comezaremos co [[Wikipedia:Primeiro wikimaratón do Día Internacional da Muller]], no que degustaremos a torta de aniversario, despois faremos unha galecomida para charlar de todo o relacionado coa Galipedia, e o que non estea relacionado con ela, e para rematar faremos un ''Wiki Takes'' para facer fotos pola cidade. Nesta ocasión, e grazas á bolsa concedida pola Fundación Wikimedia, temos dispoñibles unhas bolsas de transporte para facilitar que as persoas interesadas poidan achegarse sen problema, hai que apuntarse na páxina das actividades, [[Wikipedia:Actividades do décimo quinto aniversario]], igual que para a galecomida. Canto antes vos anotedes mellor, así poderemos organizalo todo. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 4 de marzo de 2018 ás 17:13 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4654447 --> ==Congregación da Misión== Boas Norrin, o artigo [[Congregación da Misión]], que creaches ti, ten o marcador de curto de máis, a ver se podes botarlle un ollo e amplialo. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 16 de marzo de 2018 ás 10:56 (UTC) == Informe sobre a bolsa da Fundación Wikimedia == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Proposta_de_presuposto_para_as_actividades_do_décimo_quinto_aniversario|taberna]] está dispoñible un pequeno resumo do [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/Elisardojm/Wikipedia_in_Galician_15th_anniversary_Meeting/Report borrador do informe] da bolsa da Fundación Wikimedia para realizar as actividades do décimo quinto aniversario da Galipedia e coméntase que quedan 416 EUROS por gastar e hai que decidir que se fai con eles, se devolverllos á Fundación ou organizar algunha outra cousa. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 5 de abril de 2018 ás 22:56 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4654447 --> <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> ==Diocese católica latina de Astorga== Boas Norrin, veño pedirche axuda porque fixeron unha modificación no modelo do artigo [[Diocese católica latina de Astorga]] e non sei como amañala. Engadiron o arcebispo metropolitano cun nome de parámetro incorrecto, o problema é que non sei se ese parámetro existe no modelo ou non. Podes revisalo? Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 10 de abril de 2018 ás 08:05 (UTC) :Moitas grazas :) Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 13 de abril de 2018 ás 12:09 (UTC) == Proposta para engadir o logotipo do premio Xoán Manuel Pintos na portada == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Proposta_para_engadir_o_logotipo_do_premio_Xoán_Manuel_Pintos_na_portada|taberna]] hai unha proposta para engadir á páxina da portada o logotipo do [[Premio Xoán Manuel Pintos]], outorgado á Galipedia este ano. Tódalas ideas e comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 18 de abril de 2018 ás 07:41 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4654447 --> <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> ==Pedro de Betancur== Boas Norrin, cando teñas un momento, a ver se podes botarlle un ollo ó artigo [[Pedro de Betancur]], xa que unha IP está a engadir sen referencias que é "patrón dos sin teito", e non está nada claro. Está a comentarse na páxina de conversa do artigo. Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 24 de abril de 2018 ás 07:51 (UTC) == Votación para engadir o logotipo do premio Xoán Manuel Pintos na portada == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Votación_para_engadir_o_logo_do_premio_XMP_na_portada|taberna]] anunciouse a [[Wikipedia:Votacións/Engadir na portada o logo do premio Xoán Manuel Pintos|votación]] para engadir o logotipo do premio Xoán Manuel Pintos na portada da Galipedia. Pode participarse nela ata o 2 de xuño. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 4 de maio de 2018 ás 08:48 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4654447 --> <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> ==Axuda con tradución de frases en éuscaro == Boas Norrin, quero traballar nun novo proxecto adaptado da wiki en éuscaro e precisaba axuda coas traducións dalgunhas frases, ti poderías botarme unha man con iso? Non non textos moi longos, vou a usar un tradutor automático pero preciso que alguén que coñeza a lingua repase o resultado. Polo momento teño que traducir "Kalitatezko 1000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" que, coa axuda do tradutor, sáeme "1000 artigos de calidade para os estudantes de 12 a 16 anos", está ben? Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 1 de xullo de 2018 ás 22:18 (UTC) == A Wikipedia italiana parada como medida contra a votación do artigo 13 da nova lei europea de copyright == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#A_wikipedia_italiana_parada_como_medida_contra_a_votación_do_artigo_13_da_nova_lei_europea_de_copyright|taberna]] hai unha proposta para bloquear a Galipedia durante 24 horas como medida contra a votación de certos puntos da nova lei europea de copyright. Precísase un consenso da comunidade para poder realizar esta acción, por eso animamos a tódolos usuarios a participar. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 4 de xullo de 2018 ás 07:55 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> == [[Yasser Arafat]] == Ola, Norrin. Como se pasaría ese nome ao galego consonte os nosos criterios? Grazas e un saúdo. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 6 de agosto de 2018 ás 19:49 (UTC) :Moi agradecido. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 8 de agosto de 2018 ás 07:59 (UTC) == Seguindo coa asociación == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Seguindo_coa_asociación|taberna]] hai unha proposta para continuar avanzando na creación da asociación de amigas e amigos da Galipedia, tódolos comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 8 de agosto de 2018 ás 23:17 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> == Votación administradores da interface e enmendas administradores == Ola. Acaba de comezar a '''[[Wikipedia:Votacións/Definición de administradores da interface e enmendas en relación ós administradores|votación para a proposta de definición do novo grupo de administradores da interface e dúas enmendas para a actual política de administradores]]'''. As conversas previas a esta votación pódense atopar [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#New_user_group_for_editing_sitewide_CSS/JS|neste fío da Taberna]] e na propia [[Conversa Wikipedia:Votacións/Definición de administradores da interface e enmendas en relación ós administradores|páxina de conversa da votación]]. Saúdos. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 10 de agosto de 2018 ás 18:20 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Banjo@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> == Recordatorio de revisión dos estatutos da asociación == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Seguindo_coa_asociación|taberna]] hai un recordatorio para a revisión dos estatutos da futura asociación de promoción da Galipedia e do día da asemblea constituínte que será o vindeiro día 22, sábado, en Santiago. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 8 de setembro de 2018 ás 23:21 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> == Proposta de aviso na cabeceira sobre a votación da proposta de directiva sobre dereitos de autor no Parlamento Europeo == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Proposta_de_aviso_na_cabeceira_sobre_a_votación_da_proposta_de_directiva_sobre_dereitos_de_autor_no_Parlamento_Europeo|taberna]] hai unha proposta para poñer un aviso os días 11 e 12 de setembro en tódalas páxinas da Galipedia, para pedir a mobilización de todo o mundo para pedir ós parlamentarios da UE que protexan o Dominio Público na próxima reforma das leis europeas de dereitos de autor. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 10 de setembro de 2018 ás 00:27 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> == Repúblicas == Ola Norrrin. Podes darlle unha volta a ''[[República Socialista Soviética de Moldavia]]'' e ''[[República Socialista Soviética de Taxiquistán]]''? Graciñas, un saúdo e a seguir. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 15 de setembro de 2018 ás 22:41 (UTC) == Continuamos organizando a asociación de apoio á Galipedia == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Seguindo_coa_asociación|taberna]] xa está indicado o lugar e a hora para revisar e rematar os estatutos da futura asociación de apoio á Galipedia. A reunión será no Centro Sociocultural As Fontiñas de Santiago de Compostela, este sábado día 22 a partir das 11:00. Hai máis detalles no comentario da taberna. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 20 de setembro de 2018 ás 22:39 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> == solicitude artigo == Ola, Norrin! Como vai? Estaba a buscar información sobre o Bispo Aguirre, que dá nome a unha rúa de Lugo, e vin que [[Gregorio Aguirre García]] aínda non ten artigo. Anímaste a facelo? Amais de en castelán, ten artigo xa noutras once Wikipedias máis. Un saúdo! --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|pa o que queiras...]]} 22 de setembro de 2018 ás 09:14 (UTC) == Suxestións de uso de linguaxe inclusiva na Galipedia == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Suxestións_de_uso_de_linguaxe_inclusiva_na_Galipedia|taberna]] están a comezar os debates sobre unhas propostas para mellorar a linguaxe inclusiva na Galipeida, tódolos comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 29 de setembro de 2018 ás 00:00 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4677097 --> <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4925674 --> == Modiificación en texto de portada == Boas, hoxe comeza unha votación para [[Wikipedia:Votacións/Cambiar todos os editores na portada|decidir se cambiar ou non]] un pequeno texto da portada. Anímase a participar a tódalas persoas usuarias que [[Wikipedia:Votacións#Quen_pode_votar?|poidan votar]]. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 9 de outubro de 2018 ás 00:18 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4925674 --> == Universidade Rey Juan Carlos == Boas Norrin, non teño moi claro que se deba traducir o de Rey Juan Carlos. En [[WP:TITORG]] o que di é: {{Cita|Como regra xeral, os nomes das universidades e centros de ensino superior equivalentes tradúcense ao galego.<br> Exemplo: Universidade Complutense de Madrid e non Universidad Complutense de Madrid, Universidade de Cambridge e non University of Cambridge.<br/> Atención: cómpre ter coidado cos nomes de universidades que levan o nome dunha persoa: a Harvard University debe traducirse por Universidade Harvard e non por Universidade de Harvard, xa que leva o nome de John Harvard.}} Entendo, polo tanto, que o ''Universidad'' si que se traduce por ''Universidade'' pero o de Rey Juan Carlos xa non. É certo que o nome é por [[Xoán Carlos I de España|Xoán Carlos I]], pero neste caso ao ser o nome dunha institución no sei se debería traducirse. De todos modos non me quita o sono que se chame dunha forma ou doutra, tan só o comentaba por que xurdiume a dúbida. Apertas. --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 15 de outubro de 2018 ás 17:01 (UTC) :Pois tes razón, non o entendera dese xeito. Un saúdo. --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 16 de outubro de 2018 ás 14:45 (UTC) == *Jaffa == Ola, Norrin. Como se transliteraría ao galego a cidade israelí que en inglés pasan a Jaffa? Grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 23 de outubro de 2018 ás 16:55 (UTC) :[[Usuario:Atobar|Atobar]] literalmente o termo hebreo יָפוֹ sería Yafo, que en galego sería Iafo. Por isto algunhas veces se emprega o termo Tel Aviv-Yafo para referirse á Tel Aviv. --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 23 de outubro de 2018 ás 17:02 (UTC) ::Hai referencia para Iafa en [https://www.abibliagalega.com/profetas-menores/xonas/capitulos-1-4/ A Biblia galega]. Supoño que valerá. --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 23 de outubro de 2018 ás 17:07 (UTC) :::Moitas grazas, AMPERIO. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 23 de outubro de 2018 ás 17:17 (UTC) ==Categorías== Norrin, hai que revisar a categorización que estás a facer en Igrexas católicas. Temos Catolicismo > catolicismo por país > catolicismo en España > Basílicas de España, polo que non se poden meter os artigos das basílicas, e outras igrexas, nesa categoría de igrexas católicas. Penso que esa categoría non é axeitada ou ten que revisarse o seu uso, quizais poida ser subcategoría ou supercategoría doutro nivel... Ata que isto estea ben claro o mellor é que non sigas categorizando os artigos deste tipo por se hai que reverter o traballo. Sobre este tema podes botar un ollo á conversa de [[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] na que tamén se comentou hai pouco un problema coas categorías. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 23 de outubro de 2018 ás 17:33 (UTC) :Home Norrin é que me fixeches trampas, quitaches a cat. Basílicas de España da cat. Catolicismo en España, así non vale... ;) :O que hai que ter claro é que non se pode meter un artigo nunha categoría e ó mesmo tempo noutra categoría que a englobe, hai que deixar só a categoría máis "profunda" que se poida de cada rama. :Partido diso sigo pensando que hai un problema. Dende a categoría Catolicismo, '''agora''' (por que ti creaches o outro día esta categoría, antes non se podía :) podemos ir á cat. Igrexas católicas, logo a Basílicas, logo a Basílicas de España, e logo a Basílica de Santo Isidoro de León. O problema é que aí xa podiamos chegar antes, dende Catolicismo, se imos a Catolicismo por país, logo a catolicismo en España, logo a igrexas católicas de España, logo a Basílicas de España, e chegamos de novo a Basílica de Santo Isidoro de León dende o mesmo punto. Non é axeitado ir ó mesmo sitio por dous camiños diferentes cando partimos da mesma categoría, hai que chegar por un único camiño. :Intento explicalo mellor. Se o artigo Basílica de Santo Isidoro de León está na categoría de basílicas e na de León, non hai problema porque se imos subindo polas súas categorías nunca imos chegar a unha categoría común, tan só cando cheguemos á última supercategoría de tódolos artigos da Wikipedica, claro. :Pero o mellor é pedir a opinión doutros usuarios porque eu podo estar trabucado, non as teño todas comigo. Que vos parece a vós [[User:Banjo|Banjo]] e [[user:HombreDHojalata|HombreDHojalata]]? Saúdos, --[[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 24 de outubro de 2018 ás 18:05 (UTC) ::{{@|Elisardojm}} A simple vista e sen botarlle moito tempo, a categorización actual semella correcta. Non é sempre correcto o de que hai que chegar por un único camiño, polo menos non ata certo punto. A política indica que os artigos e categorías deben ir nas máis específicas, pero isto non implica necesariamente que as categorías superiores se liguen entre elas de outras formas, ou partan dunha mesma categoría nai. O sistema de categorías, aínda que se procura simplificar na medidda do posible, non é unha árbore de ramas únicas na maioría dos casos. Tomando o artigo [[Basílica de Santo Isidoro de León]], partindo de que separamos igrexas de basílicas como dous tipos de edificacións diferentes, que á súa vez colgan da cat. de arquitectura, e entendendo que esta edificación ten a dobre consideración de igrexa e basílica, neste caso estaría correcto así. Sempre se pode estudiar máis en profundidade, como xa digo non me metín a fondo. Tendes a árbore para este artigo de exemplo [https://tools.wmflabs.org/vcat/render?wiki=glwiki&title=Bas%C3%ADlica_de_Santo_Isidoro_de_Le%C3%B3n aquí] se queredes revisala máis polo miúdo. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 24 de outubro de 2018 ás 18:22 (UTC) Pódese chegar a un mesmo artigo por varias polas da árbore de categorías, pódese. Poderían poñerse infinidade de exemplos. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 24 de outubro de 2018 ás 18:55 (UTC) ::Vale, se todos o vedes ben, entón estará... Grazas [[Usuario:Banjo|Banjo]] e [[Usuario:HombreDHojalata|HombreDHojalata]], e perdoa Norrin por facerche perder o tempo. Saúdos, [[Usuario:Elisardojm|Elisardojm]] ([[Conversa Usuario:Elisardojm|conversa]]) 24 de outubro de 2018 ás 20:39 (UTC) == Preparación do servizo ORES na Galipedia == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Preparación_do_servizo_ORES_na_Galipedia]] coméntase a preparación da aplicación do servizo ORES na Galipedia. Precísase xente que avalíe algúns artigos para ensinar ó servizo automático antes de que este poida comezar a traballar, os interesados teñen máis información na taberna. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 25 de outubro de 2018 ás 18:14 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4925674 --> == Votación sobre icona para artigos do Wikiproxecto de 1000 artigos de calidade para alumnado de 12 a 16 anos == Boas, en [[Wikipedia:Votacións/Icona nos artigos do Wikiproxecto para alumnado 12/16]] comezou a votación para decidir se engadir ou non unha icona nos artigos do Wikiproxecto dos 1000 artigos de calidade para o alumnado de 12 a 16 anos. A votación durará ata o 4 de decembro de 2018. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 5 de novembro de 2018 ás 13:16 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4925674 --> == [[Lenda dourada]] == Ola, Norrin. Non temos en galego ese artigo, ''Legenda sanctorum'', e creo que sería interesante. Como entra dentro do teu ámbito de coñecemento, suxírocho por se o queres incluir na túa listaxe de tarefas para o futuro. Saúde. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 5 de novembro de 2018 ás 18:29 (UTC) == Artigo para revisar :) == Norrin, que tal todo? Xa hai tempo que non falamos! Estou revisando os artigos que teñen o marcador de traducir e atopei con [[Confesión cristiá]]. Ben sei que non é teu, pero como ti adoitas editar sobre estes temas, poderías botarlle unha ollada a ver que se pode mellorar? Un saúdo! --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 6 de novembro de 2018 ás 19:11 (UTC) == Cuarta malla de artigos da Galipedia == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Cuarta_malla_de_artigos_da_Galipedia]] fíxose unha proposta para organizar a Cuarta malla de artigos da Galipedia, tódolos comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 25 de novembro de 2018 ás 22:05 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4982618 --> == Entrega do Premio Rosalía de Castro == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Entrega_do_Premio_Rosalía_de_Castro]] hai información sobre a cerimonia de entrega do Premio Rosalía de Castro de Lingua á Galipedia, será o día 12 de decembro ás 17.00 h no Pazo de Mariñán (Bergondo). As persoas interesadas en asistir deben anotarse nese lugar para indicar a asistencia á Deputación. Tamén se pode facer entre todos unha nota en nome da comunidade para ler no momento da recollida. Saúdos, [[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 28 de novembro de 2018 ás 16:07 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4998031 --> == Nova firma dos estatutos de A3GAL == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Seguindo_coa_asociación]] hai información sobre a nova firma dos estatutos da asociación A3GAL e a posibilidade de aparecer como socio fundador da mesma. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 11 de decembro de 2018 ás 16:06 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=4998031 --> == Traslado == {{Feito}}, movido a [[Aleksandr Solzhenitsyn]]. Un saúdo. --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 22 de decembro de 2018 ás 23:27 (UTC) :Lembra de mudar tamén os nomes no corpo do artigo, que se non aparecen varias versións distintas como pasaba en [[Georgii Gapon]]. --[[Usuario:AMPERIO|AMPERIO]] ([[Conversa usuario:AMPERIO|conversa]]) 23 de decembro de 2018 ás 10:59 (UTC) == Listas xeradas automaticamente no espazo de nomes principal == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(axuda)#Listas_xeradas_automaticamente]] no espazo de nomes principal, está a falarse do uso de listas xeradas por bots a partir dos datos de Wikidata. Tódolos comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 26 de decembro de 2018 ás 20:22 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5010812 --> == Translit. de [[Jami]] == Ola, Norrin. Poderías adaptalo ao criterio de noso? Grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 19 de xaneiro de 2019 ás 17:18 (UTC) * Tamén, cando poidas, [[Praza de Naqsh-e Yahán]]. Grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 19 de xaneiro de 2019 ás 17:20 (UTC) :Entendido. En todo caso, dado que ten o alfabeto árabe, o seu non sería simplemente transliteralo como tal? Vexo este documento, [http://www.academia.edu/3079107/Fresco_Barbeito_-_Transliteraci%C3%B3n_e_adaptaci%C3%B3n_do_%C3%A1rabe_aplicaci%C3%B3n_terminol%C3%B3xica_-_CdL29.5-43 ''Fresco Barbeito - Transliteración e adaptación do árabe: aplicación terminolóxica''] de Fresco Barbeito, que parece que é no cal se basea [https://gl.wikisource.org/wiki/Transliteraci%C3%B3n_e_adaptaci%C3%B3n_do_%C3%A1rabe:_aplicaci%C3%B3n_terminol%C3%B3xica._Artigo_completo estoutro]. Supoño que habería que tirar por aí. De todas maneiras, andarei atento ao que poidas suxerir ti para completar ou mellorar a actual política. Grazas e saúdos. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 20 de xaneiro de 2019 ás 12:10 (UTC) ::Descoñezo case por completo o tema, así que non me fagas moito caso. Espero logo a ver que solución lle podemos dar, política de edición mediante. Grazas de novo. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 20 de xaneiro de 2019 ás 12:39 (UTC) == Categorización de persoas por etnia, raza, sexo, xénero, relixión, orientación sexual, ideoloxía política == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(políticas)#Categorización_de_persoas_por_etnia,_raza,_sexo,_xénero,_relixión,_orientación_sexual,_ideoloxía_política,_etc.]] comezou un debate para falar sobre diferentes categorizacións dos artigos de biografías, tódolos comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 25 de xaneiro de 2019 ás 14:11 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5010812 --> ==Interwikis== Ola Norrin strange. Cando crees un artigo, lembra engadir o interwiki do artigo que acabas de crear no [[Wikidata]]. Para iso, vai a ese mesmo artigo noutra lingua. [[Ficheiro:Interlanguage links provided by WikiData.png|centro|miniatura|600px|Premes na ligazón "Editar as ligazóns" para ir ó elemento do Wikidata que contén os interwikis.]] [[Ficheiro:Wikidata1.png|centro|miniatura|600px|Logo, premes no botón "engadir".]] [[Ficheiro:Wikidata2.png|centro|miniatura|600px|No campo "sitio", pos o código da Wikipedia, neste caso '''<code>gl</code>'''; e en "artigo" introduces o título do artigo.]] [[Ficheiro:Wikidata3.png|centro|miniatura|600px|Para finalizar, premes en "gardar".]] Un saúdo e a seguir!<!-- Modelo:au-interwikis --> --[[Usuario:Chairego apc|Chairego apc]] ([[Conversa usuario:Chairego apc|conversa]]) 10 de febreiro de 2019 ás 11:53 (UTC) :Ola, Norrin. Cando crees categorías novas lémbrate de engadir o interwiki en Wikidata. Saúdos. --[[Usuario:Chairego apc|Chairego apc]] ([[Conversa usuario:Chairego apc|conversa]]) 24 de febreiro de 2019 ás 12:31 (UTC) == Proposta de modificación en efeméride do 26 de agosto == Boas, en [[Wikipedia:A Taberna (propostas)#Modificación en efeméride do 26 de agosto]] presentouse unha modificación da efeméride [[Wikipedia:Efemérides destacadas/26 de agosto]] que precisa a revisión da comunidade para acadar un consenso sobre a cuestión, tódolos comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 12 de febreiro de 2019 ás 00:12 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5010812 --> <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5010812 --> == Colaboración en evento sobre normalización lingüística == == Colaboración en evento sobre normalización lingüística == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Colaboración_en_evento_sobre_normalización_lingüística]] presentouse unha solicitude para participar nun encontro de normalización lingüística organizado polo Consello da Cultura Galega. As persoas interesadas en participar poden comentalo nese fío. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 28 de febreiro de 2019 ás 23:42 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5010812 --> == Primeira asemblea de A3GAL == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Primeira_asemblea_de_A3GAL]] anúnciase a primeira asemblea da Asociación de Amigas e Amigos da Galipedia e do Coñecemento Libre para o vindeiro 9 de marzo en Ourense. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 1 de marzo de 2019 ás 14:02 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5010812 --> == Poñer aviso nas páxinas da wikimaratona deste sábado == Boas, ó final da proposta [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Contacto_da_concelleira_de_Igualdade_de_Ourense]] hai unha proposta para engadir un aviso na cabeceira de tódalas páxinas dos artigos para anunciar a todo o mundo a wikimaratona que se vai realizar este sábado 9 en Ourense. Se estás de acordo coa idea, pon un ''concordo'' ó final e asina co teu usuario. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 7 de marzo de 2019 ás 09:03 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5010812 --> == [[Svetlana Savitskaia]] == Sería ese o nome transliterado ao galego? [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F,_%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%95%D0%B2%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0] Graciñas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 8 de marzo de 2019 ás 18:00 (UTC) :[[Usuario:Atobar|Atobar]], si, ''Svetlana Evgenevna Savitskaia''. Saúdos! --[[Usuario:Norrin strange|Norrin]]^{([[Conversa_Usuario:Norrin strange|Fálame]])} 9 de marzo de 2019 ás 11:29 (UTC) == [[Wikipedia:Votacións/Wikipedia:Citar as fontes/proposta 2019]] == Acaba de comezar unha votación para a proposta de actualización da redacción da política [[Wikipedia:Citar as fontes]], anunciada [[Wikipedia:A Taberna (políticas)#Calendario de votacións de propostas de políticas e normas - Marzo-Abril-Maio 2019|nesta mensaxe da taberna]]. Podes ver e participar na votación e conversa sobre a mesma na seguinte ligazón: '''[[Wikipedia:Votacións/Wikipedia:Citar as fontes/proposta 2019]]'''. Un saúdo. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 14 de marzo de 2019 ás 23:02 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Banjo@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Propostas_de_Pol%C3%ADticas&oldid=5089675 --> == Accións a tomar contra o artigo 13 da Directiva Europea == Boas, na taberna en [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Accións_a_tomar_contra_o_artigo_13_da_Directiva_Europea]] hai unha votación para decidir que accións realizar en contra do artigo 13 da Directiva Europea de dereitos de autor. Todos os comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 21 de marzo de 2019 ás 14:24 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5095333 --> == [[Wikipedia:Votacións/Wikipedia:Spam]] == Acaba de comezar unha votación para a proposta de aprobación da redacción da política [[Wikipedia:Spam]], anunciada [[Wikipedia:A Taberna (políticas)#Calendario de votacións de propostas de políticas e normas - Marzo-Abril-Maio 2019|nesta mensaxe da taberna]]. Podes ver e participar na votación e conversa sobre a mesma na seguinte ligazón: '''[[Wikipedia:Votacións/Wikipedia:Spam]]'''. Un saúdo. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 29 de marzo de 2019 ás 08:54 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Banjo@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Propostas_de_Pol%C3%ADticas&oldid=5089675 --> == Aberto proceso de votación á administración == Boas, en [[Wikipedia:Votacións á administración/Eleccións/Usuario:Maria zaos]] está aberto unha votación para decidir se escoller, ou non, á usuaria [[user:Maria zaos|Maria zaos]] como administradora. Anímase a votar a quen reúnan os [[Wikipedia:Artigos de calidade/Votacións|requisitos para participar]]. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 30 de marzo de 2019 ás 15:39 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5095333 --> == Conflito de edición na Taberna == Ola Norrin, perdoa, pero trabuqueime ao xestionar o conflito de edición está mañá en [[Wikipedia:A Taberna (propostas)# Modificación en efeméride do 26 de agosto]] e borreiche sen querer o teu texto. Xa desfixen a miña edición e penso que quedou todo ben, pero por se acaso viches o teu comentario desaparecer que saibas que foi por erro. Desculpas. Un saúdo.--[[Usuario:Maria zaos|Maria zaos]] ([[Conversa usuario:Maria zaos|conversa]]) 4 de abril de 2019 ás 07:46 (UTC) == [[Wikipedia:Votacións/Wikipedia:Páxina de usuario/proposta 2019]] == Acaba de comezar unha votación para a proposta de actualización da redacción da política [[Wikipedia:Páxina de usuario]], anunciada [[Wikipedia:A Taberna (políticas)#Calendario de votacións de propostas de políticas e normas - Marzo-Abril-Maio 2019|nesta mensaxe da taberna]]. Podes ver e participar na votación e conversa sobre a mesma na seguinte ligazón: '''[[Wikipedia:Votacións/Wikipedia:Páxina de usuario/proposta 2019]]'''. Un saúdo. [[Usuario:Banjo|<span style="font-family:Verdana; font-size:medium; color:#000000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">☣'''''Banjo'''''</span>]]&nbsp;[[Conversa usuario:Banjo|^{<span style="font-family:Verdana; font-size:x-small; color:#dd0000; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.5em;">'''''tell me'''''</span>}]] 12 de abril de 2019 ás 17:57 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Banjo@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Propostas_de_Pol%C3%ADticas&oldid=5089675 --> == Xestión dun premio == Boas, na taberna, en [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Xestión_dun_premio]], hai un comentario sobre a xestión do premio Rosalía de Castro da Deputación da Coruña que recibiu a Galipedia no ano 2018. Todos os comentarios e propostas son benvidas. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 7 de maio de 2019 ás 22:49 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5114403 --> == Proceso de reválida como administrador de Elisardojm == Boas, na taberna, en [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Reválida_como_administrador_de_Elisardojm]], hai un aviso do proceso de reválida como administrador do usuario Elisardojm. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 22 de maio de 2019 ás 09:49 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5114403 --> == Xurado do Premio Rosalía de Castro == Boas, na taberna, en [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Xurado_do_Premio_Rosalía_de_Castro]], hai un aviso para participar como xurado no premio Rosalía de Castro da Deputación da Coruña. As persoas interesadas que avisen nese fío o antes posible xa que urxe responder á Xunta. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 22 de maio de 2019 ás 13:07 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5114403 --> == Proposta de novo funcionamento para a imaxe da semana == Boas, na taberna en [[Wikipedia:A_Taberna_(imaxes)#Proposta_de_novo_funcionamento_para_a_imaxe_da_semana]], hai unha proposta para xestionar de forma diferente as imaxes da semana, tódolos comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 31 de maio de 2019 ás 22:37 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5114403 --> == Votacións para xestión do premio da Galipedia == Boas, na taberna en [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Votacións]], están a votarse os proxectos que se van financiar co premio Rosalía de Castro da Deputación da Coruña que recibiu a Galipedia no ano 2018, tódolos votos e comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 7 de xuño de 2019 ás 17:14 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5165653 --> == Solicitude para poñer anuncio do concurso de fotos na cabeceira dos artigos == Boas, na taberna en [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Solicitude_para_poñer_anuncio_na_cabeceira_dos_artigos]], hai unha solicitude para poñer un anuncio do próximo concurso fotográfico da Galipedia na cabeceira dos artigos. Tódolos votos e comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 27 de xuño de 2019 ás 07:32 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5165653 --> == Consulta sobre transliteracións == Ola! Queria facerche unha consulta/pedirche un favor: poderías revisar os cambios nesta [[Meniñ Qazaqstanım| transliteración]] e dicirme se consideras que están correctos? Moitas grazas. Un saúdo. [[Usuario:Maria zaos|Maria zaos]] ([[Conversa usuario:Maria zaos|conversa]]) 4 de xullo de 2019 ás 00:22 (UTC) :Aparentemente están ben. Abrín un novo fío para aos cambios en relación á lingua casaca en [[Conversa Wikipedia:Transliteracións|Transliteracións]] no que está a axudar [[Usuario:Born2bgratis|Born2bgratis]], por se é do teu interese. Un saúdo.[[Usuario:Maria zaos|Maria zaos]] ([[Conversa usuario:Maria zaos|conversa]]) 4 de xullo de 2019 ás 00:40 (UTC) == Artigos destacados na portada == Boas, na taberna en [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Artigos_destacados_na_portada]], hai unha proposta para modificar a escolla dos artigos destacados na portada. Tódolos votos e comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 25 de xullo de 2019 ás 00:27 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5165653 --> == San Miguel e san Xurxo == Feita a corrección (en Galipedia e en Commons). Resulta evidente que se trataba de San Miguel. Grazas polo aviso. Pedro --[[User:Lameiro|Lameiro]] ^{([[User Talk:Lameiro|conversa]])} 16 de agosto de 2019 ás 13:49 (UTC) == Лёнька Пантелеев == Ola, Norrin. Como sería a transliteración ao galego?[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%91%D0%BD%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B5%D0%B2] Grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 18 de agosto de 2019 ás 15:40 (UTC) == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey about your experience with {{SITENAME}} and Wikimedia. The purpose of this survey is to learn how well the Foundation is supporting your work on wiki and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(weurwps,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 9 de setembro de 2019 ás 16:20 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:RMaung (WMF)@metawiki mediante a lista presente en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(weur_wps,act5)&oldid=19352920 --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, A couple of weeks ago, we invited you to take the Community Insights Survey. It is the Wikimedia Foundation’s annual survey of our global communities. We want to learn how well we support your work on wiki. We are 10% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! '''Your voice matters to us.''' Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(weurwps,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 20 de setembro de 2019 ás 19:49 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:RMaung (WMF)@metawiki mediante a lista presente en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(weur_wps,act5)&oldid=19397813 --> == Evento Aprendendo Wikidata este sábado en Lalín == Boas, en [[Wikipedia:Aprendendo WikiData Setembro 2019]] están os detalles do próximo evento da Galipedia, un encontro para falar e aprender sobre Wikidata dende o nivel máis básico. Tamén aproveitaremos para comentar o estado da [[Usuario:Elisardojm/A3GAL/Pasos burocráticos|asociación A3GAL]] e avanzar coas súas actividades. Os que estean interesados poden apuntarse nesa páxina para organizarnos co transporte e na xestión da actividade. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 23 de setembro de 2019 ás 13:07 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5165653 --> == Quinta malla de artigos da Galipedia == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Quinta_malla_de_artigos_da_Galipedia]] abriuse un fío para organizar a Wikimalla da Galipedia deste ano, no que hai que escoller os artigos nos que se vai traballar e a semana na que se vai facer. Tódalas propostas son benvidas. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 26 de setembro de 2019 ás 13:03 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5165653 --> == Proposta para poñer aviso do concurso fotográfico == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Proposta_para_poñer_aviso_do_concurso_fotográfico]] hai unha proposta para poñer un aviso nas páxinas da Galipedia para anunciar que vai rematar o concurso fotográfico da Galipedia, [[Wikipedia:Wiki Loves Parroquias]]. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 16 de outubro de 2019 ás 21:57 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5165653 --> == Recibidos os cartos do premio da Galipedia na conta de A3GAL == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(xeral)#Recibidos_os_cartos_do_premio_da_Galipedia_na_conta_de_A3GAL]] hai un aviso indicando que xa se recibiron os cartos do premio da Galipedia na conta de A3GAL e que xa pode ser xestionado pola Comunidade. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 17 de outubro de 2019 ás 08:30 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5165653 --> == Wikiclubs de editores da Galipedia == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Wikiclubs_de_editores_da_Galipedia]] hai unha proposta dunha nova actividade na Galipedia, tódolos comentarios son benvidos. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 23 de outubro de 2019 ás 12:48 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5165653 --> == Votación das imaxes de Wiki Loves Parroquias == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Votación_das_imaxes_de_Wiki_Loves_Parroquias]] hai un aviso de que comeza a votación das fotos do concurso Wiki Loves Parroquias. A votación durará ata o 30 de novembro e anímase a tódolos usuarios a participar. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 1 de novembro de 2019 ás 07:57 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5291584 --> == Día_do_Galizionario_na_Galipedia == Boas, na taberna en [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Día_do_Galizionario_na_Galipedia]] hai unha nova proposta de colaboración, todas as achegas son benvidas. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 14 de novembro de 2019 ás 16:12 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5291584 --> == Precísanse 55 editoras e editores para a quinta Wikimalla == Boas, a semana que ven, dende o luns 25 ata o domingo 1, temos a quinta [[Wikipedia:Wikimalla]] da Galipedia na que este ano imos traballar amañando os artigos de [[:Categoría:Artigos sen formato wiki]], [[Wikipedia:A_Taberna_(propostas)#Quinta_malla_de_artigos_da_Galipedia|segundo estivemos falando na taberna]]. Nestes momentos nesa categoría temos 1078 artigos, se 55 editoras e editores traballan nesta tarefa durante esta semana, só precisaremos que cada un deles amañen 20 artigos, é dicir, só terían que amañar 3 artigos ó día. Que unha persoa amañe 1000 artigos é unha tarefa moi complicada e pesada, pero que 55 usuarias amañen 3 artigos ó día durante unha semana, iso non é nada! Anímate a colaborar nesta tarefa e axúdanos a mellorar a calidade global da Galipedia! Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 24 de novembro de 2019 ás 18:59 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5291584 --> == Obradoiro de iniciación á edición da Galipedia no Culturgal == Boas, en [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Obradoiro_de_iniciación_á_edición_da_Galipedia_no_Culturgal]] hai unha nova do vindeiro obradoiro de iniciación á edición que A³GAL vai realizar no Culturgal. Se coñecedes xente que poida estar interesada na provincia de Pontevedra, podedes avisalos da realización desta actividade. Tedes máis información na nova. Saúdos, --[[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 28 de novembro de 2019 ás 09:48 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu usuario [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Elisardojm@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5291584 --> == [[Roquia Sakhawat Hussain]] == Ola, Norrin. Poderías confírmarme que a transliteración correcta do nome é ese, porque vexo que nalgunhas outras linguas figura como Rokeya (Sakhawat Hossain). Se hai algo incorrecto, corríxeo. Moitas grazas e saúdos. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 29 de marzo de 2020 ás 19:06 (UTC) :[[Usuario:Atobar]] cómpre empregar a [[Wikipedia:Transliteraci%C3%B3ns#Escrita_devan%C3%A1gari|transliteración determinada para a escrita devanagári]]; é complicada: o miro o sábado, se non me esquezo. --[[Usuario:Norrin strange|Norrin]]^{([[Conversa_Usuario:Norrin strange|Fálame]])} 1 de abril de 2020 ás 09:55 (UTC) ::Cando poidas, resolve tamén estoutro topónimo árabe de Najd (creo que máis doado). [https://en.wikipedia.org/wiki/Najd] --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 2 de abril de 2020 ás 17:58 (UTC) Perdón pola tardanza, [[Usuario:Atobar|Atobar]]! Para o caso de '''Roquia''': o nome en bengalí é [ রোকেয়া সাখাওয়াত হোসেন ] (pódese comprobar na wiki en bengalí). Porén, non temos optado por ningún sistema explícito para o alfabeto bengalí, e tampouco semella haber un sistema de romanización ben estabelecido que podamos adoptar como estándar (https://en.wikipedia.org/wiki/Bengali_language#Romanisation). Polo tanto, coido que o mellor é partir da versión en hindi do seu nome: [ रुक़य्या सख़ावत हुसैन ] ('''Ollo!''' Coido que o seu nome en hindi non debe aparecer no artigo, non "é" o seu nome, mais unha ponte empregada para romanizar), e apoiarnos no nome bengalí para afinar. Dende o hindi, separamos [ रु-क़-य्या स-ख़ा-व-त हु-सै-न ], e queda [ ro-qa-yya sa-khā-wa-t hu-sai-n ]. Para as "cousas raras", acudindo ao bengalí, temos: a segunda sílaba do seu nome [ কে ] que representa o sonido "qe"; en canto a segunda sílaba do seu apelido, en bengalí é [ সে ], que representa unha s longa, como o "ss". Polo tanto, o seu nome eu o deixaría como "[[Roqeyya Sakhāwat Hussain]]": sobre isto non hai política, ainda que se esta señora tivo cidadanía india, seguramente a forma hindi do seu nome sexa tamén oficial: ao teu criterio. --[[Usuario:Norrin strange|Norrin]]^{([[Conversa_Usuario:Norrin strange|Fálame]])} 13 de abril de 2020 ás 09:36 (UTC) En canto a [ نَجْدٌ‎ ], separando [ نَ جْ دٌ ]‎ e aplicando [[WP:TRL]] sae [ n(a)-x()-d ], '"Naxd", directamente. --[[Usuario:Norrin strange|Norrin]]^{([[Conversa_Usuario:Norrin strange|Fálame]])} 13 de abril de 2020 ás 09:43 (UTC) == Nikolai Berdyaev == [https://en.wikipedia.org/wiki/Nikolai_Berdyaev Este (Никола́й Алекса́ндрович Бердя́ев)] como sería? Nicolai Berdaiev? --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 14 de abril de 2020 ás 17:17 (UTC) :Boas [[Usuario:Atobar|Atobar]], este é máis doado: [[Nikolai Aleksandrovich Berdiaev]]. Saúdos! --[[Usuario:Norrin strange|Norrin]]^{([[Conversa_Usuario:Norrin strange|Fálame]])} 17 de abril de 2020 ás 08:19 (UTC) == Debate na taberna == Boas! Veño de iniciar un fío na Taberna que creo que é de interese para toda a comunidade e gostaria de coñecer a túa opinión. [https://gl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:A_Taberna_(pol%C3%ADticas)#Volvendo_a_un_tema_pasado Aquí está!]. Moitas grazas, [[Usuario:Piquito|Piquito]] ([[Conversa usuario:Piquito|conversa]]) 20 de abril de 2020 ás 23:32 (UTC) == Paro técnico o vindeiro martes 1 de setembro == Boas, na [[Wikipedia:A_Taberna_(novas)#Important:_maintenance_operation_on_September_1st|sección de novas da Taberna]] hai un aviso sobre unha proba técnica que se vai realizar nos servidores da WMF. Esta operación está programada para o vindeiro martes 1 de setembro e vai afectar ás tarefas de edición en todas as wikis. Tedes máis información no propio aviso. Saúdos, [[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 27 de agosto de 2020 ás 23:26 (UTC) Nota: Esta é unha mensaxe enviada coa utilidade de mensaxes en masa da Galipedia, se non quere seguir recibindo estas mensaxes pode quitar o seu nome [[Usuario:MediaWiki message delivery/Lista básica de avisos a usuarios activos|desta lista]]. <!-- Mensaxe enviada por User:Maria zaos@glwiki mediante a lista presente en https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuario:MediaWiki_message_delivery/Lista_b%C3%A1sica_de_avisos_a_usuarios_activos&oldid=5291584 --> == solicitude artigo == Ola, Norrin! Como vai todo? O outro día nas [[As Casas dos Montes, A Granxa, Oímbra|Casas dos Montes]] ([[A Granxa, Oímbra|A Granxa]], [[Oímbra]]) saquei [[:c:File:Igrexa_As_Casas_dos_Montes_placa.jpg|esta foto]], dunha placa na que se indica que a igrexa do lugar fora inaugurada polo bispo de Ourense [[Ángel Temiño Sáiz]]. Anímaste a crear o artigo sobre el? Ten elemento en Wikidata ([[:d:Q64736016]]), e aparece [http://dbe.rah.es/biografias/60101/angel-temino-saiz a súa biografía] no DBE. Moitas grazas pola atención, anímeste a crear o artigo ou non! :) --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|fálame aquí]]} 17 de setembro de 2020 ás 23:10 (UTC) == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Usuario:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Conversa usuario:MediaWiki message delivery|conversa]]) 25 de setembro de 2020 ás 18:50 (UTC) <!-- Mensaxe enviada por User:Samuel (WMF)@metawiki mediante a lista presente en https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 --> == [[Hisham]] == Transliterado ao galego, é Hisham ou Hixam? Grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 2 de abril de 2021 ás 16:11 (UTC) *Boas [[Usuario:Atobar]]. En árabe é [هشام] > [ه ش ا م] > (espello e [[WP:TRL]]) [H(i)xam] > '''Hixam'''. --[[Usuario:Norrin strange|Norrin]]^{([[Conversa_Usuario:Norrin strange|Fálame]])} 7 de abril de 2021 ás 08:52 (UTC) == Xaffa? Iaffa? == Cal sería a transliteración correcta [https://en.wikipedia.org/wiki/Jaffa desta cidade]? Grazas. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 11 de agosto de 2021 ás 14:58 (UTC) == Augustin Prosper Hacquard == Boas, o artigo [[Augustin Prosper Hacquard]], que creaches ti, ten o marcador de curto de máis, a ver se podes amplialo un pouco máis. Saúdos, [[Usuario:Maria zaos|Maria zaos]] ([[Conversa usuario:Maria zaos|conversa]]) 27 de outubro de 2021 ás 15:41 (UTC) == Podolia == Boas, o artigo [[Podolia]], que creaches ti, ten o marcador de curto de máis, a ver se podes amplialo un pouco máis. Saúdos, [[Usuario:MAGHOI|MAGHOI]] ([[Conversa usuario:MAGHOI|conversa]]) 5 de marzo de 2022 ás 20:01 (UTC) == Consulta == Ola! Vin que hai tempo crearas a categoría Universidade Politécnica de Milán. Pregúntome se non sería mais correcto Politécnico de Milán ou Instituto Politécnico de Milán.(https://www.polimi.it/en/) Xa me contas. Graciñas![[Usuario:Maria zaos|Maria zaos]] ([[Conversa usuario:Maria zaos|conversa]]) 25 de abril de 2022 ás 21:52 (UTC) == Markell Popel == Ola Norrin. Lémbrate de [[Markell Popel]]. Un saúdo e a seguir. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 17 de xullo de 2022 ás 09:00 (UTC) == Arsen Aydinian == Ola Norrin. Non esquezas a "[[Arsen Aydinian]]" {{smiley|;)}}. Un saúdo e a seguir. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 2 de agosto de 2022 ás 12:19 (UTC) 3kovf9ludbzbg46bzcu8ijzoocnmjsl 0 116138 6148664 5004619 2022-08-02T16:53:07Z Estevoaei 1131 imaxe de maior resolución wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Star fish on the Suratkal beach.jpeg|miniatura|dereita]] A '''estrelamar''',<ref>{{DRAG|estrelamar}}</ref> tamén chamada '''cercella'''<ref>{{DRAG|cercella}}</ref> ou '''gradicela''',<ref>{{DRAG|gradicela}}</ref> é un [[animal]] equinodermo que ten polo xeral cinco brazos a partir dun centro con [[simetría]] pentarradial. Enuméranse polo menos 1.600 [[especie]]s repartidas en máis de trinta familias en todos os [[océano]]s. As estrelamares non teñen [[esqueleto]] e desprázanse mediante pseudópodos. Contan con pequenos tubos na cara ventral, presentes igualmente nos [[Ourizo do mar|ourizos do mar]], que poden proxectar [[auga]] e que serven para a [[locomoción]] e a [[alimentación]]. Denomínase tamén '''rañacú''', pola súa áspera superficie. Co nome de estrelamar tamén se denominan dúas plantas: * ''Plantago coronopus'', acianos, estrela de mar, herba estrela (pola súa forma estrelada). * ''Teesdalia nudicaulis'' == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Equinodermos]] ma1kwuw24m85kkqn6aq2kd74v2rdvqp 0 118604 6149135 5802990 2022-08-03T05:21:58Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Cruithne.jpg|miniatura|400px|Fotografía do asteroide 3753 Cruithne (entre os dous guións).]] [[Ficheiro:Orbits of Cruithne and Earth.gif|frame|Órbitas de Cruithne e a [[Terra]].]] [[Ficheiro:Horseshoe orbit of Cruithne from the perspective of Earth.gif|frame|Dende a perspectiva da Terra, a órbita de Cruithne parece ter forma de ril.]] O [[asteroide]] '''3753 Cruithne''' é un [[corpo celeste|obxecto celeste]] que ten a súa órbita xunto á do planeta [[Terra]], esta órbita está en [[resonancia orbital]] coa da Terra 1:1, o que fai deste asteroide un ''[[quasi-satélite]]'', moitas veces citase a Cruithne coma a "[[segunda lúa da Terra]]" . Este asteroide comparte a órbita da [[Terra]] de xeito non estable (é dicir, non sempre vai ser deste xeito), cun movemento tal que impide que se estrele contra ela, polo menos nos próximos millóns de anos. Nun [[artigo científico]] publicado na revista británica ''[[Nature]]'' o 12 de xuño do [[1997]] por [[Paul Wiegert]], [[Kim Innanen]] e [[Seppo Mikkola]] detállase con precisión o movemento deste asteroide. O 3753 Cruithne é un asteroide dos chamados NEA (Near-Earth asteroids: [[Near-Earth asteroids|asteroides próximos á Terra]]), que son os veciños máis próximos á Terra salvando á [[Lúa]]. As veces é (coma xa se dixo) chamado coma a segunda [[lúa]] da Terra, aínda que a súa órbita difire radicalmente da do noso satélite, xa que Cruithne non orbita ó redor da Terra, senón do [[Sol]]. Posúe o que na xerga da mecánica celeste o que se denomina un [[traxecto co-orbital]] coa Terra (e dicir comparte a órbita con ela). Esta órbita —xa prevista de xeito teórico— só puido atoparse hai uns cantos anos. En concreto, a órbita deste obxecto celeste ten forma de ferrada. Para poder observa-la órbita de co-rotación deste asteroide deberíamos situarnos por riba do [[Polo Norte]] (aínda que se debe lembrar que Cruithne só é visible con aparatos). Apreciaríamos coma o asteroide ten un comportamento raro, xa que non orbita libremente ó redor do Sol senón que interacciona có noso planeta. == Descubrimento == Cruithne foi descuberto por [[Duncan Waldron]] o [[10 de outubro]] do [[1986]] sobre unha placa fotográfica tomada polo telescopio [[UK Schmidt]] do [[Siding Spring Observatory]] en [[Coonabarabran]] ([[Australia]]). A aparición no 1983 de [[1983 UH]] foi atribuída a [[Giovanni de Sanctis]] e [[Richard M. West]] do [[European Southern Observatory]] en [[Chile]]. Pero non foi ata 1997 cando a súa rara orbita foi determinada por [[Paul Wiegert]] e [[Kimmo Innanen]], da [[Universidade de York]] (en [[Toronto]], [[Canadá]]) e por [[Seppo Mikkola]], da [[Universidade de Turku]] (en [[Finlandia]]). O nome Cruithne procede do primeiro líder dos [[pictos]] (ou [[priteno]]s), un pobo que viviu en [[Escocia]] e [[Irlanda]] entre os anos [[século -IX|800&nbsp;a.&nbsp;C.]] e [[século XI|1000&nbsp;d.&nbsp;C.]] == Dimensións e órbita == Cruithne ten 5&nbsp;kms de diámetro, e na súa aproximación máxima á Terra aproximase a tan só 12&nbsp;millóns de km (30 veces a distancia entre a [[Terra]] e a [[Lúa]]). Aínda que a órbita de Cruithne non é estable a longo prazo, os cálculos de [[Wiegart]] e [[Innanen]] infiren que seguirá conectado á Terra durante moito tempo. Cruithne non é visible sen aparatos en ningún punto da súa órbita. Cruithne ten unha órbita elíptica ó redor do Sol, que é deformada pola atracción da Terra. En realidade non orbita á [[Terra]], e polo tanto non é un [[Satélite natural|satélite]] do noso planeta (móvese entre as órbitas de [[Mercurio (planeta)|Mercurio]] e por fóra da de [[Marte]], á parte de atravesar cada ciclo a da Terra). Pensouse ó principio do seu descubrimento que orbitaba a Terra pois a súa rara órbita ten o mesmo período có da [[translación da Terra]]. Actualmente é algo menos, o que fai que se adiante a súa órbita e que pareza non pechada, aínda que no 2292 cambiará de ciclo, e comezara a xirar atrasándose, polo que o seu período entón será algo maior que un ano. Esta órbita descrita semella dende a Terra a dunha [[ferrada]] ou un [[ril]] a cada translación, e os seus ciclos de cambio de período son 387 anos. Así pois, en xullo de 2289, Cruithne aproximarase á Terra a uns 12,5 millóns de kms, como xa sucedeu no 1902. == Planetas menores semellantes == Doutros tres asteroides próximos á Terra ([[AsPT]]), [[54509-2000 PH5]], [[85770-1998]] UP1 e [[2002 AA29]], descubriuse que teñen orbitas semellantes á de Cruithne. Hai outros exemplos de obxectos naturais que describen orbitas semellantes ás de Cruithne coma [[Xano (lúa)|Xano]] e [[Epimeteo (lúa)|Epimeteo]], que son [[satélite natural|satélites]] de [[Saturno]]. Estas órbitas son moito máis sinxelas, pero en esencia son semellantes e seguen os mesmos principios. Marte ten un asteroide co-orbital, [[(5261) Eureka]], e [[Xúpiter]] moitos outros (máis de 1000 obxectos coñecidos coma [[asteroide troiano|asteroides troianos]]). Tamén hai outras pequenas lúas co-orbitais no sistema de [[Saturno]]: [[Telesto (lúa)|Telesto]] e [[Calipso (lúa)|Calipso]] con [[Tetis (satélite)|Tethys]], e [[Helena (lúa)|Helene]] e [[Polideuco (lúa)|Polideuco]] con [[Dione (lúa)|Dione]]. En cambio, ningún deles segue unha traxectoria con forma de ferrada. == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Satélite natural]] * [[w:en:Co-orbital moon|Co-orbital moon]] {{en}} * [[w:en:Lilith (moon)|Lilith (moon)]] (a hipotética «Lúa escura» da Terra; {{en}}) * [[w:en:Natural satellite|Natural satellite]] {{en}} * [[w:en:Quasi-satellite|Quasi-satellite]] {{en}} * [[w:en:Asteroids in fiction#Other asteroids|Cruithne in fiction]] {{en}} * [[w:en:6R10DB9|6R10DB9]] {{en}} === Ligazóns externas === {{commons|(3753) Cruithne}} * [http://www.astro.uwo.ca/~wiegert/3753/3753.html Astro.UWO.ca]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118153459/http://www.astro.uwo.ca/%7Ewiegert/3753/3753.html |date=18 de xaneiro de 2012 }} (páxina de Paul Wiegert sobre Cruithne, con animacións). * [http://burtleburtle.net/bob/physics/cruithne.html BurtleBurtle.net] (animacións baseadas en Java applet, que amosan a órbita do asteroide Cruithne). * [http://www.orbitsimulator.com/gravity/articles/cruithne.html OrbitSimulator.com] (simulación da órbita de Cruithne, con animación). * [https://web.archive.org/web/20000818060246/http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/second_moon_991029.html Space.com] («¿Máis lúas ó redor da Terra?» declara erroneamente que o asteroide Cruithne orbita ó redor da Terra). {{Control de autoridades}} [[Categoría:Asteroides]] qd77ntott9ekt5c2otw13nf1z88wjvc 0 123101 6149336 6095011 2022-08-03T10:29:26Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Afonso Becerra Arrojo''', coñecido como '''Afonso Becerra de Becerreá''', nado en [[Becerreá]] o [[16 de abril]] de [[1973]], e un dramaturgo e director de escena galego. == Traxectoria == [[Ficheiro:Nós tamén navegar Antonio Reigosa, Afonso Becerra, Silvia Penas e Miguel Sande.jpg|dereita|miniatura|[[Antonio Reigosa]], Afonso Becerra, [[Silvia Penas]] e [[Miguel Sande]] no congreso Nós tamén navegar. 40 anos de poesía galega, no [[Pazo da Cultura de Pontevedra]].]] Doutor en Artes Escénicas pola [[Universitat Autònoma de Barcelona]]. Titulado Superior en Arte Dramática na Escola Superior d’Art Dramàtic do Institut del Teatre de [[Barcelona]], na especialidade de Dirección Escénica e Dramaturxia. Titulado en Interpretación polo ITAE de Asturias.<ref name=":0">{{Cita web|título=Afonso Becerra de Becerreá|url=https://www.aelg.gal/Centrodoc/GetAuthorById.do?id=autor301|páxina-web=www.aelg.gal|data-acceso=2022-06-04}}</ref> Exerce a docencia na [[Escola Superior de Arte Dramática]] de Galicia.<ref>{{Cita web|título=Galaxia de autores|url=http://editorialgalaxia.es/autores/autor.php?id_autor=806|páxina-web=web.archive.org|data=2009-12-18|data-acceso=2022-06-04|data-arquivo=18 de decembro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20091218051102/http://editorialgalaxia.es/autores/autor.php?id_autor=806|url-morta=unfit}}</ref> Dirixiu a Asociación Cultural A Pipa de Becerreá entre [[1988]] e [[2016]], onde desenvolveu diversas iniciativas relacionadas coa literatura galega e o teatro, como son as Noites Poéticas e o Certame Literario da Alta Montaña Luguesa. En [[2009]] fundou, xunto á directora de escena Ana Contreras, a compañía Ónfalo Teatro.<ref name=":0" /> Pertence ao Consello de Redacción da ''[[Erregueté]]'' e director da ''Revista Galega de Teatro''<ref>{{Cita web|título=Afonso Becerra de Becerreá Através Editora área editorial da AGAL|url=https://www.atraves-editora.com/autor/afonso-becerra/|data-acceso=2022-06-04|lingua=pt-PT}}</ref>. É colaborador da revista ''ARTEZ'' e de ''El Periódico de las Artes Escénicas y Visuales ARTEZBLAI'', tamén realiza colaboracións esporádicas na revista ''Primer Acto'' e en ''[[Tempos Novos]]''. Foi membro da AICT (Asociación Internacional de Crítica Teatral), da ADE (Asociación de Directores de Escena). Do 2006 ao 2009 formou parte do Consello Asesor do CDG ([[Centro Dramático Galego]]). == Obras == === Teatro === ==== Libros ==== * ''Agnus Patris'' ([[2002]]). Vigo: [[Edicións Xerais]]. ISBN 84-8302-745-3 e 84-453-3327-5. * ''Crio-Xénese'' ([[2007]])''.'' Santiago de Compostela: [[Laiovento]]. ISBN 978-84-8487-124-X. * ''Dramatículas'' ([[2010]])''.'' Santiago de Compostela: Laiovento. ISBN 84-8487-199-6. * ''Textículos dramáticos e posdramáticos'' ([[2013]]). Santiago de Compostela: Laiovento. ISBN 84-8487-237-5. * ''Pandrama'' ([[2022]]). Santiago de Compostela: Laiovento. ISBN 978-84-8487-578-9.<ref>{{Cita web|título=Edicións Laiovento - PANDRAMA|url=https://laiovento.gal/CATALOGO/1158/PANDRAMA.html|páxina-web=laiovento.gal|data-acceso=2022-06-04}}</ref> ==== Publicacións en revistas ==== * ''Diálogo para cuatro sillas'' e ''Nó''. “Estreno. Cuadernos del teatro español contemporáneo”. Vol. XXXII, No. 2. Outono [[2006]]. Ohio Wesleyan University. Delaware, Ohio. Estados Unidos. (ISSN: 0097-8663) * ''Rexurdimento. Visións dun cego''. “Revista Galega de Teatro” Nº 46. A. C. “Entre Bambalinas”, Cangas, Pontevedra, 2006. (ISNN: 113-956 X). * ''Unha rosa entre as pernas''. “Casahamlet. Revista de Teatro” Nº 9. [[Deputación da Coruña]], [[2007]]. (D.L.: C-1152-1999). * ''Burnig Bright''. “Infoxove” Nº 32, decembro [[2008]]. [[Xunta de Galicia]]. (ISSN: 1886-3035). === Ensaio === * ''O ritmo da dramaturxia. Teoría e práctica da análise rítmica'' ([[2005]]). [[Universidade da Coruña]], Biblioteca-Arquivo Teatral “Francisco Pillado Mayor”. ISBN 84-9749-169-6. * ''Dramaturxia. Teoría e práctica'' (2007). Vigo: [[Editorial Galaxia|Galaxia]]. ISBN 978-84-453-4388-3 e 978-84-7154-016-4. * ''[[Roberto Vidal Bolaño]] e o xogo do teatro'' (2012)''.'' Santiago: Laiovento. ISBN 84-8487-229-0. * ''Confio-te o meu corpo. A dramaturgia pós-dramática'' ([[2018]]). [[Através Editora]]. ISBN 978-84-16545-19-3. *''Historia da Dança contemporánea na Galiza'' ([[2021]]). Através Editora. ISBN 978-84-16545-52-0.<ref>{{Cita web|título=HISTORIA DA DANÇA CONTEMPORÂNEA NA GALIZA|url=https://www.atraves-editora.com/produto/historia-da-danca-contemporanea-na-galiza/|páxina-web=Através Editora área editorial da AGAL|data-acceso=2022-06-04|lingua=}}</ref> === Traducións === * ''Na meta'', de [[Thomas Bernhard]] (2011). Difusora. Con Ana Contreras. === Obras colectivas === * ''[[Manuel Lugrís Freire]]. Do texto ao escenario''. Galaxia, 2006. * ''[[Bernardino Graña]]. Homenaxe no 75 aniversario'', Xerais, 2007. * ''Cento vinte e cinco anos de teatro en galego''. Galaxia, 2007. * ''Literatura dramática. Unha introdución histórica''. Galaxia, 2007. * ''A Coruña á luz das letras''. Trifolium, 2008. * ''Labras do oficio. [[Xesús Rábade Paredes]] ante 33 miradas'', 2008. * ''Vivir un soño repetido. Homenaxe a [[Lois Pereiro]]'', 2011, [[Asociación de Escritores en Lingua Galega]], libro electrónico. * ''Banqueiros'', Laiovento, [[2012]]. == Premios == * [[Premio Álvaro Cunqueiro]] en [[2001]], por ''Agnus Patris'', obra coa que tamén foi finalista no Premio ''Nacional de Literatura Dramática'' do Ministerio de Cultura nese mesmo 2001. * Finalista na modalidade de Teatro dos Premios de [[AELG]] no 2008, por ''Crio-Xénese''. * Premio ''María Casares'' á Mellor Versión/Tradución pola obra ''O principio de Arquímedes'', de Josep María Miró Coromina, en [[2016]]. * Mención Honrosa no Premio Internacional de Jornalismo Carlos Porto do Festival de Almada ([[Portugal]]) en 2020. * Premio de Honra do FETEGA, Festival de Teatro Galego do [[O Carballiño|Carballiño]], Ourense, en 2020.<ref>{{Cita web|título=Alfonso Becerra de Becerreá recibe o Premio FETEGA 2020|url=http://www.diariocultural.gal/radio-galega/alfonso-becerra-de-becerrea-recibe-o-premio-fetega-2020/|páxina-web=Diario Cultural|data=2020-09-22|data-acceso=2022-06-04|lingua=gl-ES}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Gallegos|Becerra Arrojo, Afonso|62}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Becerra de Becerrea, Afonso}} [[Categoría:Dramaturgos en lingua galega]] [[Categoría:Escritores de Galicia]] [[Categoría:Nados en Becerreá]] [[Categoría:Nados en 1973]] qwayg1etxumu6ushbipz6c23z9h59gu 0 123449 6149079 5392928 2022-08-03T02:52:58Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Britain 500 CE.png|miniatura|dereita|260px|As Illas Británicas tras a marcha dos romanos, c. 500. En negro os reinos britóns, en marrón os pictos, en azul os irlandeses e en vermello os xermanos.]] '''Yr Hen Ogledd''' é unha expresión [[lingua galesa|galesa]] que significa ''''O Vello Norte'''' e que se refire aos reinos britanos posteriores aos romanos situados no que hoxe é o norte de [[Inglaterra]] (incluíndo [[Cumbria]] e o sur de [[Escocia]]. Pode ser que o [[lingua cúmbrica|cúmbrico]], un dialecto da [[linguas britónicas]] moi parecido ao [[lingua galesa|galés]], fose a lingua falada polos ''Homes do Norte'' (''Gwŷr y Gogledd'' en galés).<ref name="KHJ">Kenneth Jackson, ''Language and History in Early Britain'', p. 9-10</ref> == Historia == Estes reinos floreceron durante os séculos [[século V|V]], [[século VI|VI]] e [[século VII|VII]] na área meridional do territorio dos [[pictos]]. A xente destes países eran denominados ''Gwŷr y Gogledd'' ou 'Homes do Norte'. Unha serie de liñaxes [[lingua galesa antiga|galeses antigos]], coñecidos como ''Bonhed Gwŷr y Gogleded yw Hyn'' semellan amosar a descendencia de moitos destes monarcas.<ref name="Bromwich">Bromwich, pp. 256–257.</ref> A meirande parte deles comezan cun devanceiro común, [[Coel Hen]]. Os nomes dalgúns destes reinos e posíbeis reinos menores perdéronse para a historia. Algúns dos que sobreviviron só se coñecen por unha simple referencia. As terras coñecidas do Hen Ogledd inclúen: <div style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> * [[Aeron]] (Strath Eireann?). * [[Manaw]] (ou Manaw [[Gododdin]]). * Din Eidyn ([[Edimburgo]]). * [[Gododdin]]. * [[Reino de Strathclyde|Strathclyde]] (Alt Clut/Ystrad Clud). * [[Novant]] (Nouant). * [[Rheged]]. * Argoed ([[Rheged do sur]]). * [[Ebrauc]] (Efrog/York) (nome exacto descoñecido). * [[Bernicia|Bryneich]]. * [[Deira|Deifr]]. * Dent (Dunoting<ref>Dunoting/Dunault (North Pennines). The History Files. Data de acceso: 2008-07-25. [http://www.historyfiles.co.uk/KingListsBritain/BritainDunoting.htm – non hai que confundilo co reino menor de Dunoding en Gwynnedd.]</ref><ref>{{Cita libro |autor=Ford, David Nash |título=Historical Chronology of Early British Kingdoms |publicación=Early British Kingdoms}} [http://www.earlybritishkingdoms.com/kingdoms/496.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120428235029/http://www.earlybritishkingdoms.com/kingdoms/496.html |date=28 de abril de 2012 }}</ref><ref>{{Cita libro |título=St. Deiniol Gwyn, Bishop of Bangor Fawr (c. AD 535-584) |publicación=Britannia |ano=2008}} [url=http://www.britannia.com/bios/ebk/deinigpn.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090331091253/http://www.britannia.com/bios/ebk/deinigpn.html |date=31 de marzo de 2009 }}]</ref>). * Peak (ou The Peak). * [[Elmet]] (Elfed). * [[Arthuret|Arfderydd]]. * [[Calchfynydd]]. * [[Caer Gwenddoleu]]. </div> As liñaxes tamén inclúen unha confusa versión da liñaxe de [[Áedán mac Gabráin|Áedán]] e [[Gabrán mac Domangairt|Gabrán]], xefes do reino [[gaélico]] de [[Dál Riata]], entre os Homes do Norte.<ref name="Bromwich">Bromwich, pp. 256–257.</ref> Os estados britanos desapareceron todos ou caeron so outros reis como consecuencia dos sucesivos ataques que desde o século VI en diante fixeron os [[anglos]] de [[Bernicia]] e [[Deira (reino)|Deira]] (que se unificaron para formaren o [[reino de Northumbria]]), e os pictos, quen tamén absorberon Dál Riata, e polo tanto uniron os dous territorios do [[reino de Alba]]. A máis antiga [[literatura galesa|poesía galesa]] conservada, coñecida como ''[[literatura galesa medieval#Hengerdd|Hengerdd]]'' e representada polas obras de [[Aneirin]] e [[Taliesin]], foi composta en ''Yr Hen Ogledd''. ==Notas== {{Listaref}} ==Véxase tamén== ===Bibliografía=== *[[Rachel Bromwich|Bromwich, Rachel]] (2006). ''Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain''. University Of Wales Press. ISBN 0-7083-1386-8. * [[Kenneth H. Jackson|Jackson, Kenneth]]: ''Language and History in Early Britain'', Edinburgh University Press, 1953. ===Outros artigos=== *[[Britannia Inferior]]. *[[Valentia (Britannia Romana)]]. {{yr hen ogledd}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Lingua galesa]] [[Categoría:Historia de Inglaterra]] [[Categoría:Historia de Escocia]] [[Categoría:Yr Hen Ogledd]] lnk7o6y53nqa4a5raxcvza0eyvc390z 0 127072 6149148 6061242 2022-08-03T05:49:39Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Outros homónimos|ABC}} {{Periódico | nome = ABC | imaxe = Diario ABC logo.svg | data_de_creación = [[1 de xaneiro]] de [[1903]] | director = [[Bieito Rubido|Bieito Rubido Ramonde]] | fundador = [[Torcuato Luca de Tena y Álvarez Ossorio|Torcuato Luca de Tena]] | editorial = | editor = Diario ABC, S.L | tendencia = [[Monarquismo]], [[catolicismo]] e [[conservadorismo]] | lingua = [[Lingua castelá|Castelán]] | localidade = [[Madrid]] | ámbito = {{ESP}} | impresión = Cor | periodicidade = Diario | prezo = 1,50&nbsp;€ (de luns a venres) 2,00&nbsp;€ (sábado) e 2,80&nbsp;€ (domingo) | tiraxe = {{Decrecente}} 314.271<ref name="lo">{{cita web|autor=OJD|url=http://www.ojd.es/Introl/Portal/publicacion_detalle/_LX1O_Pr-rb_siYZ0_A6y7-za2uVi_Kxy|título=ABC|dataacceso=25 de xullo de 2011|data-arquivo=15 de setembro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110915180758/http://www.ojd.es/Introl/Portal/publicacion_detalle/_LX1O_Pr-rb_siYZ0_A6y7-za2uVi_Kxy|url-morta=yes}}</ref> | ISSN = 1136-0143 (Ed. Madrid)<br />1136-0232 (Ed. intern.) | páxina_web = abc.es }} '''''ABC''''' é un xornal de carácter xeralista publicado en [[Madrid]] e distribuído por toda [[España]], de corte conservador e que se define como [[Monarquía|monárquico]]{{Cómpre referencia}}. Foi fundado o [[1 de xaneiro]] de [[1903]] por [[Torcuato Luca de Tena y Álvarez-Ossorio]]. No [[2010]] foi nomeado director o xornalista galego [[Bieito Rubido]]. Edítase en [[lingua castelá]] salvo certos artigos e noticias de carácter autonómico escritos na lingua da comunidade autónoma e, a diferenza doutros xornais españois, a impresión faise de modo que cada exemplar vai grampado e con formato folio. === Ata a guerra civil === [[Ficheiro:Lea-usted-ABC-1909-04-14-Actualidades-advertisements.jpg|miniatura|Publicidade do ano [[1904]].]] Foi fundado en [[Madrid]] o [[1 de xaneiro]] de [[1903]] por [[Torcuato Luca de Tena e Álvarez Ossorio|Torcuato Luca de Tena e Álvarez-Ossorio]]. Nas súas orixes foi un [[semanario]], aínda que se converteu nun bisemanario o 16 de xuño do mesmo ano e comezou a distribuírse diariamente a partir do 1 de xuño de 1905. A partir de 1912, tivo como suplemento dominical a revista "[[Gedeón]]". O [[12 de outubro]] de [[1929]] naceu o "ABC de [[Sevilla]]"'', ''ao que o ''"''ABC de Madrid" achegou a súa doutrina, textos e mesmo as páxinas de [[ocogravado]]. === A guerra civil === Pasados seis anos, a [[Guerra Civil Española]] fixo que cada edición quedase nun bando distinto da guerra, 'ABC' de Madrid no bando republicano e 'ABC' de Sevilla no bando sublevado. Na mañá do 20 de xullo de 1936 e ante a confusión que reinaba en Madrid, onde corrían insistentes rumores de que o Goberno ía incautarse do xornal, o seu director [[Luis de Galinsoga]] logrou entrar en contacto telefónico co [[Ministerio da Gobernación de España|Ministerio de Gobernación]] para confirmar as súas intencións. O seu interlocutor, o subsecretario de Gobernación, respondeulle que o xornal debía considerarse suspendido ata nova orde e aconsellou ao seu persoal de redacción abandonar a súa sede canto antes dado que o Goberno non respondía das súas vidas. Cando a principio da tarde e en seguimento desa recomendación, o persoal da redacción se dispoñía a desaloxar o edificio, este foi ocupado por un comité sindical. Poucos días despois, o ata entón subdirector do xornal (e presidente da [[Asociación da Prensa de Madrid]]), [[Alfonso Rodríguez Santamaría]], foi detido por algunha das bandas que pululaban por Madrid e fusilado a principios de agosto de 1936. Outros redactores conseguiron salvar a vida, xa fose acolléndose ao refuxio nalgunha embaixada (como o fixo o xornalista e escritor [[Xacinto Miquelarena]]), ou escondéndose. O xornal pasou a ser xestionado por [[Unión Republicana (España 1934)|Unión Republicana]]. En 1938 a súa distribución apenas alcanzaba os 10.000 exemplares diarios e a comezos de 1939 o xornal consistía nun caderno de catro páxinas. Ao termo da guerra civil, o 'ABC' foi restituído aos seus propietarios orixinais e volveu ser o xornal máis vendido en España. === Transición e democracia === Na democracia rexurdiu o diario baixo a dirección de [[Luis María Anson]]. Así, en 2005 era o terceiro xornal máis vendido de España e o máis antigo de Madrid.<ref>«[http://www.abc.es/hemeroteca/historico-07-02-2008/abc/Sociedad/angel-exposito-director-de-abc-en-sustitucion-de-jose-antonio-zarzalejos_1641620539109.html Ángel Expósito, director de ABC en substitución de José Antonio Zarzalejos]». ''ABC'' (07/02/2008) {{Es}}.</ref> En febreiro de 2008 o consello de administración de ABC nomeou a [[Ángel Expósito]] como director. O 11 de febreiro anunciouse a fichaxe da plana maior do diario [[La Razón (España)|La Razón]]. O cambio de dirección foi seguido dun significativo aumento de vendas durante o devandito ano. O [[8 de setembro]] de 2010 [[Bieito Rubido|Bieito Rubido Ramonde]] substituíu a Ángel Expósito Mora na dirección do xornal.<ref>«[http://www.abc.es/hemeroteca/historico-24-12-2008/abc/Nacional/abc-es-el-periodico-nacional-que-mas-aumenta-sus-ventas-en-2008_912077996433.html ABC es <span title="o, é correcto cando é o pronome" style="background-color: rgb(255, 145, 145);">el</span> periódico nacional que más aumenta sus <span title="vendas, do verbo vender" style="background-color: rgb(255, 145, 145);">ventas</span> en 2008]». ''ABC'' (24/12/2008) {{Es}}.</ref><ref>[http://www.abc.es/20100908/sociedad/bieito-rubido-ramonde-20100908.html] ''ABC'' (08/09/2010) {{Es}}.</ref> Durante o 2009 realizouse a presentación oficial do fondo documental que alberga ABC.es, dispoñible para todos os públicos de xeito gratuíto, que conta con cinco millóns de páxinas que inclúen, ademais dos máis de 60 000 números do diario que se editaron ata hoxe nas edicións de Madrid e Sevilla, as páxinas de revistas e suplementos da histórica cabeceira.<ref>[http://hemeroteca.abc.es/] ''ABC'' Hemeroteca {{Es}}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.abc.es/ www.abc.es] {{es}}. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xornais de Madrid]] [[Categoría:Xornais en lingua castelá]] fd5j4kb87cl67vc2h4qkf0xw9h6b4ab 0 127325 6148601 6100053 2022-08-02T16:02:47Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | name = Asteráceas<br/>''Asteraceae'' | image = Asteracea poster 3.jpg | image_caption = | image_width = 250px | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Asterales]] | familia = '''Asteraceae''' | familia_authority = [[Bercht.]] & [[J.Presl]], [[1820]]<ref>Thorne, R. (2007) [http://www.rsabg.org/research/angiosperms/angiosperms.pdf ''An updated classification of the class Magnoliopsida (“Angiospermae”)''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081121185410/http://rsabg.org/research/angiosperms/angiosperms.pdf |date=21 de novembro de 2008 }}. The New York Botanical Garden. USA</ref> | synonyms = | subdivision_ranks = Subfamilias | subdivision = :''ver texto'' }} As '''asteráceas''' (''Asteraceae''), tamén chamadas '''compostas''' (''Compositae'' Giseke, [[nomen conservandum|nom. cons.]]), reúnen máis de 23.000 [[especie]]s (Jeffrey, 2007; Stevens, 2001)<ref>Jeffrey, C. 2007. Compositae: Introduction with key to tribes. Pages 61-87 in Families and Genera of Vascular Plants, vol. VIII, Flowering Plants, Eudicots, Asterales (J. W. Kadereit and C. Jeffrey, eds.). Springer-Verlag, Berlin</ref> polo que son a familia de [[anxiospermas]] con maior riqueza e diversidade biolóxica. A familia está caracterizada por presentar as [[flor]]es dispostas nunha [[inflorescencia]] composta denominada [[Capítulo (botánica)|capítulo]] a cal se acha rodeada dunha ou máis filas de [[bráctea]]s ([[invólucro]]). O nome "Asteraceae" deriva do xénero tipo da familia ''[[Aster]]'', termo que -á súa vez- provén do [[lingua grega|grego]] ''ἀστήρ'' que significa "estrela" e fai alusión á forma da inflorescencia. Doutra banda, o nome "compostas", máis antigo pero válido, fai referencia ao tipo particular de inflorescencia composta que caracteriza á familia<ref>[http://ibot.sav.sk/icbn/main.htm International Code of Botanical Nomenclature. ] No seu artigo 18, inciso 5, di: "Os seguintes nomes, utilizados tradicionalmente, son tratados como válidamente publicados: Compositae (Asteraceae; tipo, ''Aster'' L.)..."</ref> e que só se acha en moi poucas familias de anxiospermas. As compostas presentan unha considerable importancia ecolóxica e económica. Os membros desta familia distribúense desde as rexións polares até os trópicos, conquistando todos os hábitats dispoñibles, desde os desertos secos até os [[pantano]]s e desde as [[selva]]s até os picos montañosos. En moitas rexións do mundo as compostas chegan a integrar até o 10% da flora vernácula. A familia contén algúns xéneros cunha gran cantidade de especies, como é o caso de ''[[Senecio]]'' (con 1250 especies), ''[[Hieracium]]'' (1000 especies) e ''[[Helichrysum]]'' (600 especies). == Descrición == === Hábito === A maioría das especies de compostas son [[herba|plantas herbáceas]], raramente [[árbore]]s, [[arbusto]]s ou [[liana]]s. Moitas especies presentan [[látex]] e tamén [[aceite esencial|aceites esenciais]]. Poden ou non ser [[resina|resinosas]]. As [[folla]]s, en xeral, están ben desenvolvidas, nalgúns casos áchanse moi reducidas. En xeral non son [[suculenta|plantas suculentas]], aínda que hai algúns exemplos de compostas con esa característica. Poden ser [[planta anual|anuais]], [[bienal|bienais]] ou [[planta perenne|perennes]], cunha agregación basal de follas (unha "roseta" basal) ou sen ela. Existen especies hidrofíticas (certas especies de ''[[Bidens]]'' ou ''[[Cotula]])'', que presentan follas mergulladas e emerxentes. Doutra banda, existen especies [[heliófilo|helofíticas]], [[mesófilo|mesofíticas]] e [[xerófito|xerofíticas]]. === Follas === As [[folla]]s das compostas son usualmente alternas e espiraladas, menos frecuentemente opostas, raramente verticiladas. Con respecto á súa consistencia, as follas poden ser herbáceas, carnosas, coriáceas ou membranosas e estar máis ou menos modificadas en [[Espiña (botánica)|espiñas]]. Poden ser [[pecíolo|pecioladas]] ou sésiles, con ou sen [[glándula]]s, aromáticas, cheirentas ou sen cheiro marcado. En relación á morfoloxía, as follas poden ser simples ou compostas, ocasionalmente peltadas. A lámina foliar pode ser enteira ou disectada, pinnatífida ou palmatífida, ás veces espiñenta. En xeral carecen de [[estípula]]s. As marxes da lámina foliar poden ser enteiras, crenadas, serradas ou dentadas; planas, revolutas ou involutas. As follas non presentan un [[meristema]] basal persistente. Na maioría das compostas a nervación foliar comprende unha nervadura media e nervaduras laterais máis ou menos similares. Tales follas descríbense como "de nervación pinnada". A venación noutras compostas frecuentemente consiste nunha nervadura media e nervaduras laterais pronunciadas. Tales follas descríbense como 3-nervadas, 5-nervadas etc. dependendo do número de nervaduras laterais presentes. === Anatomía === As compostas (principalmente os membros de ''[[Cichorieae]]''), poden presentar estruturas especializadas para segregar látex denominadas [[laticífero]]s. Estes laticíferos poden atoparse nun ou varios [[órgano (planta)|órganos]] da planta. Ocasionalmente poden presentar estruturas foliares para a eliminación de auga líquida chamadas [[hidatodo|hidátodos]]. As láminas foliares poden presentar cavidades secretoras, con [[resina]]s ou con [[látex]]. As veas menores da folla poden presentar células especializadas no transporte de fotoasimilados desde o mesófilo cara ao elemento criboso do [[floema]], denominadas ''células de transferencia''. Tal tipo de célula foi detectado en 58 xéneros de compostas. Certos xéneros non as presentan, tales como ''[[Eupatorium]]'' e ''[[Barnadesia]]''. Con respecto á anatomía do [[talo]], os [[nó]]s poden ser uni, tri ou multi-lacunares. O engrosamento secundario do talo pode non producirse ou desenvolverse a partir dun anel [[cámbium|cambial]] convencional. ás veces este crecemento secundario é anómalo, no sentido que se produce a partir de elos cambiales concéntricos. As compostas frecuentemente teñen [[tricoma|pelos]] glandulares, que consisten de bases multicelulares que sustentan elementos globulares que conteñen substancias resinosas ou pegañentas. Tales estruturas reciben o nome de glándulas, pelos glandulares ou tricomas glandulares. Estas glándulas poden ser translúcidas, amareladas a marróns, ou alaranxadas. === Flor === [[Ficheiro:Ray-floret.svg|miniatura|esquerda|Esquema dunha flor ligulada.]] [[Ficheiro:Buisbloem.png|miniatura|Esquema dunha flor tubulosa.]] [[Ficheiro:DeltoidBalsamroot1.jpg|miniatura|Capítulo de ''[[Helianthus]]'' (''Asteraceae'') amosando a disposición das flores tubulosas e liguladas sobre o receptáculo común]] As [[flor]]es son pequenas, [[hermafrodita]]s ou, en ocasións, funcionalmente [[unisexual|unisexuais]] ou [[estéril]]es (neste último caso denomínanse ''neutras''). Pola súa simetría poden ser tanto [[actinomorfo|actinomorfas]] como [[zigomorfo|zigomorfas]], é dicir que poden presentar simetría radial ou bilateral, respectivamente. Polo número de pezas que compoñen cada ciclo, as flores das compostas son pentámeras. Hipanto ausente. O [[cáliz (botánica)|cáliz]] é nulo ou ben os sépalos están profundamente modificados, formando un [[papo]] de 2 a moitas escamas, porcas ou pelos, persistentes, ás veces connadas. O papo pode ser piloso, diminutamente barbado, ou plumoso. A [[corola]] é gamopétala, os 5 [[pétalo]]s poden unirse entre si formando un tubo con 4 ou 5 lóbulos (a flor denomínase ''tubulosa'' ou'' flósculo''), ou dous grupos de pétalos unidos (no caso das flores ''bilabiadas'', cun beizo superior formado por 2 pétalos e un beizo inferior formado por 3 pétalos), ou poden presentar un tubo curto e o limbo prolongado lateralmente nunha lígula con 3 ou 5 dentes (flores ''liguladas''). O [[androceo]] presenta usualmente 5 [[estame]]s, os cales alternan cos lóbulos da corola. Os filamentos, afastados entre si, áchanse insertos no tubo da corola. As [[antera]]s únense entre si, moitas veces con apéndices apicais ou lóbulos basais, formando un tubo ao redor do estilo no cal o pole é liberado, e o estilo entón medra a través deste tubo, empuxando cara a fóra ou tomando o pole (con pelos variadamente desenvolvidos) e presentándollo aos visitantes florais, despois do cal os [[estigma (botánica)|estigmas]] vólvense receptivos (é dicir, cun émbolo ou mecanismo de polinización por cepillado). As anteras presentan dehiscencia lonxitudinal e introrsa. Os grans de [[pole]] usualmente son tricolporados. O [[Xineceo (botánica)|xineceo]] é de 2 [[carpelo]]s connados, [[ovario (Botánica)|ovario]] ínfero, unilocular. Presentan un só [[óvulo (botánica)|óvulo]] anátropo, con 1 tegumento e un delgado [[esporanxio|macrosporanxio]]. A [[placentación]] é basal. O [[pistilo]] presenta un [[Estilo (flor)|estilo]] que usualmente posúe no seu ápice un [[nectario]]. O estilo áchase dividido distalmente en dúas ramas (''ramas estilares'') que presentan papilas [[Estigma (botánica)|estigmáticas]] na súa cara adaxial dispostas en dúas liñas afastadas ou ben, nunha soa banda continua. === Inflorescencia === [[Ficheiro:Hoofdje.jpg|miniatura|esquerda|Esquema dunha inflorescencia en capítulo]] O ''capítulo'' é un tipo de inflorescencia racimosa ou aberta na que o pedúnculo ensánchase na extremidade formando un disco algo groso, chamado receptáculo común ou ''clinanto'', que pode ser plano ou cónico. Este receptáculo común áchase rodeado por unha ou máis series de [[bráctea]]s. Sobre este órgano disponse as flores sésiles acompañadas ou non polos seus correspondentes brácteas. é a inflorescencia típica das Compostas e dalgúns outros xéneros como ''[[Scabiosa]]''. Os capítulos poden ter só flores tubulosas, poden ter flores tubulosas no centro e bilabiadas cara a fóra, as últimas femininas ou estériles e as primeiras masculinas ou bisexuais, ou poden ter só flores liguladas, cos lóbulos da corola valvados. Se teñen só flores tubulosas, estas poden ser todas bisexuais, ou pode ser unha mestura de flores femininas estériles con bisexuais estaminadas, no mesmo capítulo ou en capítulos diferentes. Os capítulos, á súa vez, poden agruparse en [[inflorescencia]]s compostas diversas, determinadas, terminais ou axilares. === Froito === [[Ficheiro:Achene.png|miniatura|Detalle dunha [[cipsela]]. Obsérvese o papo que permitirá a diseminación do froito co vento.]] Usualmente, o froito das compostas descríbese como un [[aquenio]] debido ao seu parecido cos aquenios verdadeiros. No entanto, por definición os [[aquenio]]s son froitos secos, uniseminados, derivados de ''ovarios unicapelares e súperos''. Os ovarios das compostas, pola contra, son ''bicarpelares e ínferos''. Por esa razón os froitos das compostas descríbense correctamente como ''[[cipsela]]s'', un termo acuñado por C. de Mirbel en [[1815]]. A morfoloxía dun ovario de composta durante a floración é marcadamente diferente da morfoloxía do froito maduro que deriva de tal ovario. As formas das cipselas foi utilizadas polos taxónomos para distinguir especies, xéneros e aínda subtribus. Na maioría das especies da familia as cipselas son máis ou menos isodiamétricas en sección transversal, amentas que nalgunhas especies é lenticular a elíptica. Tales froitos dinse ''comprimidos'' se o eixo maior da sección transversal é máis ou menos paralelo a un radio do capítulo (por exemplo en ''[[Vervesina]]'') ou ''aplanados radialmente'' se o eixo menor da sección transversal do froito é paralelo a un radio do capítulo (como no caso de ''[[Coreopsis]]''). Como se mencionou previamente, o cáliz nas compostas áchase modificado e, ademais, é persistente no froito (dise que é ''acrescente'') e recibe a denominación de [[papo]]. Este órgano mostra unha gran diversidade morfolóxica (arestas, pelos, coroas, brácteas, páleas etc) e é frecuentemente usado como carácter diagnóstico para o recoñecemento de xéneros e especies de compostas. Nalgúns taxons fórmase un pico elongado entre o froito e o papo. A [[semente]] é exalbuminada e o [[endosperma]] é escaso ou inexistente. === Fitoquímica === As Compostas almacenan [[carbohidrato]]s como [[oligosacárido]]s, incluíndo á [[inulina]]. Xeralmente nas especies da familia están presentes os [[poliacetileno]]s e os [[aceite]]s aromáticos [[terpenoide]]s. Frecuentemente preséntanse [[lactona]]s sesquiterpénicas (no entanto, sen [[iridoide]]s). === Números cromosómicos === As especies da familia presentan números cromosómicos básicos desde x=2 até x=19. Suponse que o número básico da familia é x=9.<ref name="raven">Raven, Peter; Otto T. Solbrig, Donald W. Kyhos and Richard Snow. (1960) Chromosome Numbers in Compositae. I. Astereae. American Journal of Botany, Vol. 47, No. 2 pp. 124-132 [http://www.jstor.org/pss/2439046]</ref> ''[[Brachicome lineariloba]]'' é un [[efimerófito]] nativo de [[Australia]] que, con só 4 [[cromosoma]]s de 6 a 8 [[micrómetro|µm]] de lonxitude nas súas [[Célula somática|células somáticas]], é a composta co menor número cromosómico coñecido.<ref name="Smith-White">Smith-White, S. (1968) ''Brachycome lineariloba'': A species for experimental cytogenetics. Chromosoma 23 (3): 359-364. [http://www.springerlink.com/content/179n2m3j10j48855] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191017002403/https://link.springer.com/article/10.1007/BF02451007 |date=17 de outubro de 2019 }}.</ref> === Xeitos de reprodución === [[Ficheiro:Pollen.arp.750pix.jpg|miniatura|Flores tubulosas, hermafroditas, liberando o [[pole]] nunha composta.]] [[Ficheiro:Helianthus annuus pollen 1.jpg|miniatura|Os grans de [[pole]] das compostas son espiñentos para facilitar a súa adherencia aos [[insecto]]s que levan a cabo a [[polinización]]. Na imaxe amósanse os grans de pole de [[xirasol]] (''Helianthus annuus'').]] A diversidade de xeitos de reprodución das compostas só ten paralelo coa súa heteroxeneidade morfolóxica. Existen especies [[dioico|dioicas]] (ou sexa, con plantas femininas e plantas masculinas, por exemplo ''[[Baccharis articulata]]'') e outras nas cales coexisten individuos [[unisexual|unisexuais]] con [[hermafrodita]]s na mesma poboación ''([[Bidens sandvicensis]]'', por exemplo).<ref name="Bidens">Schultz, Stewart T. & Fred R. Ganders. 1996. Evolution of Unisexuality in the Hawaiian Flora: A Test of Microevolutionary Theory. Evolution, Vol. 50, No. 2, pp. 842-855. [http://www.jstor.org/pss/2410856]</ref> No entanto, a maioría das compostas son hermafroditas, é dicir que os dous sexos preséntanse na mesma [[flor]]. Estas especies hermafroditas, á súa vez, poden ser [[autogamia|autógamas]] ou [[alogamia|alógamas]], segundo poidan ou non producir sementes por autofecundación, respectivamente. No caso das Compostas alógamas, determinouse que a autopolinización evítase debido a un mecanismo de autoincompatibilidade particular chamado [[autoincompatibilidade|autoincompatibilidade esporofítica homomórfica]]. As particularidades do mesmo son que a reacción de incompatibilidade entre o [[pole]] e o [[pistilo]] está gobernada polo xenotipo da planta que dá orixe aos grans de pole (é dicir, polo [[esporófito]]) e non polo xenotipo de cada gran de pole individual. Neste sistema de autoincompatibilidade, determinado por un único xene chamado ''S'', a detención do crecemento dos [[tubos polínicos]] ocorre no [[estigma (botánica)|estigma]], apenas se inicia a súa xerminación.<ref name="senecio1">Tabah DA, McInnis SM, Hiscock SJ (2004) Members of the S-receptor kinase multigene family in ''Senecio squalidus'' L. (Asteraceae), a species with sporophytic self-incompatibility. Sexual Plant Reproduction, 17: 131-140.</ref><ref name="senecio2">Hiscock SJ, McInnis SM, Tabah DA, Henderson CA, Brennan AC (2003) Sporophytic self-incompatibility in ''Senecio squalidus'' L (Asteraceae)--the search for S. Journal of Experimental Botany 380: 169-174.</ref><ref name="senecio3">Hiscock SJ, Hoedemaekers K, Friedman WE, Dickinson HG (2002) The stigma surface and pollen-stigma interactions in ''Senecio squalidus'' L. (Asteraceae) following cross (compatible) and self (incompatible) pollinations. International Journal of Plant Science, 163: 1-16.</ref> Un xeito de reprodución bastante distribuído nesta familia é a apomixia. A [[apomixia]] defínese como a [[reprodución asexual]] a través de sementes. Neste sistema reprodutivo os embrións desenvólvense por mitose a partir dunha [[oosfera]] non reducida sen que teña lugar a [[fecundación]]. Noutras palabras, cada [[embrión]] producido é xeneticamente idéntico a planta nai. A apomixis áchase amplamente distribuída en certas familias de plantas, tales como as [[Poáceas]], as [[Rosáceas]] e as compostas. Nestas últimas a apomixis é un tipo de reprodución obrigada en moitas especies, mentres que nas outras dúas familias a apomixis e a [[reprodución sexual]] poden ter lugar, lado a lado, no mesmo individuo ([[apomixis facultativa]]). A reprodución apomíctica detectouse en varios xéneros de compostas, tales como ''[[Achillea]]'', ''[[Crepis]]'', ''[[Hieracium]]'', ''[[Taraxacum]]'', '' [[Conyza]]'',<ref name="Davis">Davis, G.L. 1967: Apomixis in the Compositae. Phytomorphology 77:270-7.</ref>''[[Eupatorium]]''<ref name="Rozenblum">Rozenblum, E., Sara Maldonado and Celina E. Waisman 1988: Apomixis in ''Eupatorium tanacetifolium'' (Compositae). American Journal of Botany, Vol. 75, No. 3 pp. 311-322 [http://www.jstor.org/pss/2443978]</ref> [[Erigeron]]'',<ref name="Noyes">Noyes, Richard D., Rieseberg, Loren H. 2000. Two Independent Loci Control Agamospermy (Apomixis) in the Triploid Flowering Plant ''Erigeron annuus''. Genetics 155: 379-390.</ref> ''[[Brachycome]]'',<ref name="Davis GL (1964">Davis, G.L. 1964. Embryological studies in the compositae. IV. Sporogenesis, gametogenesis, and embryogeny in ''Brachycome ciliaris'' (Labill.) Less. Australian Journal of Botany 12, 142–151.</ref> ''[[Parthenium]]'',<ref name="Ray">Ray, D.T., D.A. Dierig, and A.E. Thompson. 1990. Facultative apomixis in guayule as a source of genetic diversity. p. 245-247. In: J. Janick and J.E. Simon (eds.), Advances in new crops. Timber Press, Portland, OR.</ref> e ''[[Árnica]]''.<ref name="Wolf">Wolf, S. and Keith E. (1984) ''Arnica gracilis'' (Compositae), a Natural Hybrid between ''A. latifolia'' and ''A. cordifolia''. Systematic Botany, Vol. 9, No. 1 pp. 12-16 [http://www.jstor.org/pss/2418401]</ref>'' Boa parte das especies apomícticas das compostas son estériles debido a autopoliploidía (as especies [[poliploidía|triploides]] ''[[Taraxacum officinale]]'' e '' [[Erigeron annuus]]'', por exemplo) e a hibridación interespecífica (tal é o caso de ''[[Arnica gracilis]]'', unha especie híbrida entre'' A. latifolia'' e ''A. cordifolia''). Os híbridos interespecíficos frecuentemente presentan problemas de segregación cromosómica durante a [[meiose]] debido a un inadecuado apareamiento cromosómico. Debido a isto son altamente estériles. A vantaxe selectiva da reprodución apomíctica faise evidente considerando que nestes individuos, doutro xeito estériles, asegúrase a súa reprodución e dispersión por medio de sementes. Desde un punto de vista ecolóxico, as especies apomícticas distribúense frecuentemente en hábitats disturbados e son moi exitosos colonizadores, xa que non dependen da presenza de individuos da mesma especie nas inmediacións para deixar descendencia. A [[xenética]] da apomixis nas compostas foi investigada polo menos para a especie triploide ''Erigeron annuus'', e áchase determinada por dous xenes con [[segregación independente]].<ref name="Noyes"/> == Ecoloxía == A familia é cosmopolita, as súas especies habitan desde zonas frías até os trópicos, pasando polas zonas tépedas e sub-tropicais. Son especialmente frecuentes en número de especies ou número de individuos nas rexións áridas ou semi-áridas abertas, de latitudes subtropicais ou tépedas. As pequenas flores de Asteraceae non son doadas de ver, os capítulos xeralmente funcionan como (e de golpe de vista até poden semellar) unha única flor. Nos capítulos con flores tubulosas no centro, as flores tubulosas maduran centrípetamente. Os polinizadores xeralmente aterran nas flores e depositan o [[pole]] doutras plantas nos estigmas das flores tubulosas marxinais, máis antigas. Os filamentos de moitas Asteraceae responden o tacto contraéndose abruptamente forzando o pole a saír cara ao corpo do polinizador. A cor da corola é variable. As inflorescencias das compostas xeralmente entrecrúzanse e atraen unha ampla variedade de polinizadores xeneralistas (por exemplo, [[bolboreta]]s, [[abella]]s, [[mosca]]s e [[escaravello]]s), mais a polinización por abellas solitarias é especialmente común. Algúns xéneros teñen flores reducidas que son polinizadas polo vento ([[anemofilia]], como ''[[Ambrosia]]'' e ''[[Baccharis]]''), e algúns teñen capítulos reducidos a unha única flor, pero estes capítulos reducidos son despois engadidos en cabezas compostas (como en ''[[Echinops]]''). Os froitos da maioría dos membros das ''Asteraceae'' son dispersados por vento, co papo funcionando como un paracaídas. O froito aplanado e moitas veces con ás axuda á dispersión por vento. O transporte externo sobre [[paxaro]]s ou [[mamífero]]s é facilitado por modificacións do papo como as porcas con barbas retrorsas, crecementos do froito como ganchos ou espiñas, ou brácteas involucrais especializadas. == Filoxenia == As ''Asteraceae'' foron o foco de numerosas análises filoxenéticas (K. Bremer 1987). O resto das tribos están divididas en metades máis ou menos iguais entre as ''"Cichorioideae"'' e as ''"Asteroideae"'' (K. Bremer 1987,1994,Carlquist 1976). ''"Cichorioideae"'' é [[parafilético|parafilética]], mais as relacións filoxenéticas dentro do complexo aínda non foron completamente comprendidas. ''"Cichorioideae"'' caracterízase por un estilo coa superficie interna estigmática. As súas cabezas son xeralmente discoides, excepto na tribo ''Lactuceae'', que ten cabezas liguladas. Nesta subfamilia hai canles resiníferos e laticíferos, e o sistema de látex está especialmente ben desenvolvido en ''Lactuceae''. ''Lactuceae'' é bastante diferente do resto e ás veces foi situado na súa propia subfamilia (Cronquist 1955, 1977, 1981), mais está cercanamente emparentado a ''Vernonieae''. As monofiléticas ''Asteroideae'' poden ser diagnosticadas por ter o tecido estigmático restrinxido a 2 liñas en cada rama do estilo. AS flores tubulosas con lóbulos curtos (mais secundariamente alargados en algunhas), e caracteres de ADN. A familia foi clasificada recentemente en polo menos 10 subfamilias (Panero e Funk 2002). [[Ficheiro:Asteracea poster.jpg|miniatura|Diversidade de capítulos nas compostas. 1.- ''[[Anthemis tinctoria]]'' (''[[Asteroideae]]''), 2.- ''[[Glebionis coronarium]]'' (''Asteroideae''), 3.- ''[[Coleostephus myconis]]'' (''Asteroideae''), 4.- ''[[Glebionis]]'' sp. (''Asteroideae''), 5.- ''[[Sonchus oleraceus]]'' (''Cichoireideae''), 6.- ''[[Cichorium intybus]]'' (''Cichoireideae''), 7.- ''[[Gazania rigens]]'' (''Cichoireideae''), 8.- ''[[Tithonia rotundifolia]]'' (''Asteroideae''), 9.- ''[[Calendula arvensis]]'' (''Asteroideae''), 10.-'' [[Leucanthemum vulgare]]'' (''Asteroideae''), 11.-'' [[Hieracium lachenalli]]'' (''Cichoireideae''), 12.- ''[[Osteospermum ecklonis]]'' (''Asteroideae'').]] {{clade|style=font-size:100%;line-height:100%|1={{clade|1='''[[Barnadesioideae]]''': de [[Suramérica]]. |2={{clade|1='''[[Mutisioideae]]''' [[Suramérica]] e [[Asia]].|label2=♦ |2={{clade|1='''[[Stifftioideae]]''': [[Suramérica]] e [[Asia]].|label2=• |2={{clade|1='''[[Gochnatioideae]]''': |2={{clade|1='''[[Hecastocleidoideae]]''': (''[[Hecastocleis]] shockleyi''). |2={{clade|1='''[[Carduoideae]]''': Cosmopolita. |2={{clade|1='''[[Pertyoideae]]''': |2={{clade|1='''[[Gymnarrhenoideae]]''': (''[[Gymnarrhena micrantha]]'') do norte de [[África]].|label2=• |2={{clade|1='''[[Cichorioideae]]''': Cosmopolita. |2={{clade|1='''[[Corymbioideae]]''':(''[[Corymbium]]'').|label2=• |2={{clade|1='''[[Asteroideae]]''': Cosmopolita.}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}} == Taxonomía == As Asteráceas foron por moito tempo recoñecidas como un grupo natural e a súa circunscrición nunca foi controvertida (a pesar de que algúns taxónomos subdividiron á familia en 2 ou 3 familias). [[Arthur Cronquist]] dispuxo ás Asteráceas como a única familia na orde [[Asterales]] dentro da subclase [[Asteriidae]], asociado coas ordes [[Gentianales]], [[Rubiales]], [[Dipsacales]] e [[Calycerales]] e relativamente distante de [[Campanulales]]. Os métodos da [[sistemática molecular]] utilizados polo Grupo para a Filoxenia das Anxiospermas ([[APG]] pola súa acrónimo en [[lingua inglesa|inglés]]) permitiron comprender máis cabalmente as [[relacións filoxénéticas]] entre os grupos de plantas. Na súa publicación do ano 2003, o APG suxeriu que as Asteráceas forman parte dunha orde Asterales máis amplamente definido, dentro do clado informal Astéridas II (ou, clado das campanúlidas, ver Judd e Olmstead, 2004). Na súa definición actual, a orde Asterales inclúe ás seguintes familias con [[pétalo]]s valvados, que almacenan [[inulina]] e que presentan [[ácido eláxico|acedo eláxico]]: [[Alseuosmiaceae]], [[Argophyllaceae]], [[Calyceraceae]], [[Campanulaceae]] (incluíndo opcionalmente a [[Lobeliaceae]]), [[Goodeniaceae]], [[Menyanthaceae]], [[Pentaphragmaceae]], [[Phellinaceae]], [[Rousseauaceae]], e [[Stylidiaceae]].<ref name="Lundberg y Kare Bremer 2003">Lundberg, J. y Kåre Bremer. (2003). A Phylogenetic Study of the Order Asterales Using One Morphological and Three Molecular Data Sets. ''International Journal of Plant Sciences'' 164:4, 553-578</ref> A familia máis estreitamente relacionada coas Compostas é [[Calyceraceae]], distribuída en [[Sud América]], coa que comparte a presenza dun [[cáliz (botánica)|cáliz]] altamente modificado e acrescente, xineceo unicarpelar e uniseminado, pole con sucos entre os colpos e froito especializado. A agregación das flores en capítulos aparentemente foi un fenómeno de [[evolución paralela]] en ambas as familias xa que se trata dunha inflorescencia determinada en Calyceraceae mentres que a mesma é indeterminada en Asteraeae.<ref name="Lundberg y Kare Bremer 2003" /><ref>Gustafsson, Mats H. G. y Kare Bremer. (1995). Morphology and Phylogenetic Interrelationships of the Asteraceae, Calyceraceae, Campanulaceae, Goodeniaceae, and Related Families (Asterales). ''American Journal of Botany'', Vol. 82, No. 2 (Feb., 1995), pp. 250-265</ref> As [[sinapomorfía|sinapomorfias]] das Compostas inclúen: o cáliz modificado nunha estrutura denominada papo as anteras connadas formando un tubo e os estigmas modificados para funcionar como cepillos nun mecanismo especializado de polinización, os ovarios que conteñen un só óvulo de placentación basal e a produción de [[lactona]]s sequiterpénicas. A familia, entón, foi universalmente recoñecida e disposta na orde [[Asterales]] das [[dicotiledónea]]s ou [[eudicotiledónea]]s. Desde o punto de vista da taxonomía intrafamiliar, tradicionalmente recoñecéronse dúas subfamilias: [[Asteroideae]] (ou 'Tubuliflorae') e [[Cichorioideae]] (ou 'Liguliflorae'), desde que en 1894 Hoffmann recoñeceu ás mesmas como dúas liñaxes diferentes<ref>Hoffmann, O. (1984).''In Die Naturlichen Pfcanzenfamilien''. En: Engler, A.; Prantl, K. (eds.). Wilhelm Engelmann: Leipzig, 1894, ch. 2.</ref>. Asteroideae caracterízase pola presenza de capítulos radiados e a ausencia de látex. A subfamilia [[Cichorioideae]], en cambio, caracterízase pola presenza de látex e polos seus capítulos con flores liguladas. Os intentos de ordenar a diversidade das compostas en categorías taxonómicas inferiores, tales como tribos, comezaron con H. Cassini, quen en 1826 subdividiu á familia en 19 tribos e suxeriu as súas relacións naturais<ref>Cassini, H. (1826) ''Opuscules Phytologiques'', Strasbourg, Paris.</ref> e foron continuadas polas contribucións de G. Bentham en 1873 e Arthur Cronquist en 1955.<ref>Bentham, G. (1873). Bot. J. Linn. Soc. 13, 335.</ref><ref>Cronquist, A. (1955). Am. Midl. Nat. 1955, 53, 478.</ref> O estudo filoxenético levado a cabo por R.K. Jensen e J.D. Palmer sobre o [[ADN cloroplástico]] e publicado en 1987 foi central para establecer que, ademais de Cichoroideae e Asteroideae, existía outro clado (máis tarde denominado [[Barnadesioideae]]) distribuído por Suramérica e que o mesmo era basal dentro da familia. Os datos morfolóxicos sumados ás análises cladísticas permitiron a K. Bremer suxerir unha clasificación das Compostas que incluía 3 subfamilias e 17 tribos, cuxa sinopse se prové máis adiante.<ref>Bremer, K. 1994. ''Asteraceae: Cladistics and Classification.'' Portland.</ref><ref>Bremer, K. 1996. Major clades and grades of the Asteraceae. In: D. J. N. Hind et al., eds. 1996. ''Proceedings of the International Compositae Conference'', Kew, 1994. 2 vols. Kew. Vol. 1, pp. 1–7.</ref> Os estudos filoxenéticos que se levaron a cabo durante as dúas últimas décadas sobre as secuencias do ADN permitiron concluír que as Cichorioideae son parafiléticas. Máis recentemente, os estudos moleculares de J.L. Panero e V.A. Funk<ref>Panero, J. L., and V. A. Funk. 2002. Toward a phylogenetic subfamilial classification for the Compositae (Asteraceae). ''Proc. Biol. Soc. Wash.'' 115: 909-922</ref><ref>Panero, J. L., and V. A. Funk. 2008. The value of sampling anomalous taxa in phylogenetic studies: major clades of the Asteraceae revealed. ''Mol. Phylogenet. Evol.'' 47: 757-782</ref> recoñecen 12 subfamilias cada unha monofilética, as cales se describen brevemente a continuación. === Subfamilias e tribos === [[Ficheiro:Chuquiraga oppositifolia.jpg|miniatura| ''[[Chuquiraga oppositifolia]]''.]] 1. '''[[Barnadesioideae]]''' (D. Don) Bremer & Jansen Xeralmente arbóreas, notablemente pobres en compostos [[flavonoide]]s. Ademais as espiñas ou aguillóns axilares son moi comúns. As flores e as cipselas presentan longos pelos tricelulares. A corola é bilabiada (4 1), o pole non é espiñento e presenta depresións entre os colpos, o estilo é glabro ou con papilas, o estigma é lobado. A cipsela presenta espiñas. Comprende 9 xéneros e 94 especies que se distribúen en Suramérica, especialmente nos Andes. A idade do "stem" deste clado é entre 42 e 36 milllones de anos antes do presente (K. J. Kim et al. 2005). Algúns dos xéneros desta subfamilia, que inclúe unha soa tribo ([[Barnadesieae]]), son: ''[[Arnaldoa]]'', ''[[Barnadesia]]'', ''[[Chuquiraga]]'', ''[[Dasyphyllum]]'', ''[[Doniophyton]]'', ''[[Fulcadea]]'' e ''[[Schlechtendalia]]''. [[Ficheiro:Trixis californica flower 2.jpg|miniatura| ''[[Trixis californica]] '']] 2. '''[[Mutisioideae]]''' Lindley ([[Sinonimia (bioloxía)|sinonimia]]: Mutisiaceae Burnett, Nassauviaceae Burmeister, Perdiciaceae Link) Esta subfamilia presenta flores con corola bilabiada mais, a diferenza de Barnadesioideae, os pétalos forman dous grupos, un conformado por tres membros e o outro por dous. Os lóbulos do estigma son curtos. O número cromosómico básico é n=6 a 9. A subfamilia presenta 44 xéneros e aproximadamente 630 especies que se distribúen en Suramérica. Os 44 xéneros agrúpanse nas seguintes tribos: Onoserideae ''([[Onoseris]]'', ''[[Lycoseris]]''), Nassauvieae ''([[Nassauvia]], [[Criscia]]''), Mutisieae (exemplo ''[[Gerbera]], [[Mutisia]])'' Os xéneros con maior número de especies son ''[[Acourtia]]'' (65), ''[[Chaptalia]]'' (60), ''[[Mutisia]]'' (50) e ''[[Trixis]]'' (50). 3.- '''[[Stifftioideae]]''' Panero & Funk É unha subfamilia recentemente proposta. Inclúe preto de 10 xéneros e 40 especies distribuídas principalmente en Venezuela e Güiana, aínda que tamén ten representantes nos Andes e o nordés de Suramérica. Algúns dos xéneros que compoñen esta subfamilia, que inclúe unha única tribo chamada [[Stifftieae]], son [[Hyaloseris]], [[Dinoseris]], [[Duidaeae]], [[Gongylolepis]] e [[Stifftia]]. 4.- '''[[Wunderlichioideae]]''' Panero & Funk Subfamilia que inclúe 8 xéneros e aproximadamente 24 especies que se distribúen especialmente en [[Venezuela]] e [[Güiana]], aínda que tamén presenta especies no leste de Suramérica e no suroeste de [[China]]. A característica máis sobresaliente dos membros desta subfamilia é a de presentar estilos e ramas estilares glabras e unha [[deleción]] no [[xene]] ''rpoB''. Nesta subfamilia recoñécense dúas tribos: [[Wundelichieae]] e [[Hyalideae]]. 5.- '''[[Gochnatioideae]]''' Panero & Funk Con 4 ou 5 xéneros e unhas 90 especies que se distribúen por América do Sur e América Central, especialmente o Caribe. Esta subfamilia, que inclúe unha soa tribo denominada [[Gochnatieae]], está caracterizada polas súas flores con ramas estilares curtas, glabras e cos ápices redondeados. Os números cromosómicos básicos son n = 22, 23 e 27. O xénero máis representado é ''[[Gochnatia]]'' que inclúe preto de 70 especies. Os outros xéneros da subfamilia son ''[[Richterago]], [[Cnicothamnus]]'' e ''[[Cyclolepis]].'' 6.- '''[[Hecastocleidoideae]]''' Panero & Funk Subfamilia caracterizada polos seus capítulos unífloros, as flores polisimétricas con corolas pentalobadas, os brazos estilares curtos con ápice redondeado e o papo escamoso. Esta subfamilia, cuxo número cromosómico básico é x=8, comprende unha soa tribo ([[Hecastocleideae]]) e unha soa especie: ''[[Hecastocleis shockleyi]]'' distribuída no suroeste dos Estados Unidos. [[Ficheiro:Bogáncs Útszéli.JPG|miniatura| [[Inflorescencia]] de ''[[Carduus acanthoides]]'', nótese o invólucro de [[bráctea]]s rodeando ao capítulo.]] 7.- '''[[Carduoideae]]''' Sweet (sen.: Acarnaceae Link, Carduaceae Dumortier, Centaureaceae Martynov, Cynaraceae Durande, Echinopaceae Dumortier, Serrulataceae Martynov). É unha subfamilia que comprende 83 xéneros e 2780 especies de distribución cosmopolita, mais cunha marcada concentración de especies no [[Hemisferio Norte]] ([[Eurasia]] e norte de [[África]]). O hábito bienal é moi común. Presentan follas disectas, laticíferos e as flores son usualmente zigomorfas. As ramas estilares son curtas, cun anel de pelos por baixo das ramas estilares. O número cromosómico básico é n=12. Os xéneros desta subfamilia inclúense en tres tribos: [[Cynareae]], [[Dicomeae]] e [[Tarchonantheae]]. Os taxones con maior número de especies son ''[[Centaurea]]'' (695), ''[[Cousinia]]'' (655), ''[[Saussurea]]'' (300), ''[[Cirsium]]'' (250), ''[[Echinops]]'' (120), ''[[Carduus]]'' (90), ''[[Serratula]]'' (70), ''[[Dicoma]]'' (65), ''[[Onopordum]]'' (60). [[Ficheiro:Pertya scandens2.jpg|miniatura| [[Inflorescencia]] de ''[[Pertya scandens]]''.]] 8.- '''[[Pertyoideae]]''' Panero & Funk Subfamilia que comprende 5 ou 6 xéneros e unhas 70 especies incluídas nunha soa tribo ([[Pertyeae]]) e distribuídas en Asia ([[Afganistán]] cara ao sueste do continente). As flores presentan a corola profunda e desigualmente dividida, os brazos estigmátcos son curtos, pilosos a papilosos na súa cara abaxial. O número cromosómico básico é x=12 a 15. O xénero máis grande é ''[[Ainsliaea]]'' con aproximadamente 50 especies. 9.- '''[[Gymnarrhenoideae]]''' Panero & Funk É outra subfamilia [[taxon monotípico|monotípica]], composta por unha soa tribo ([[Gymnarrheneae]]) que inclúe a unha única especie, ''[[Gymnarrhena micrantha]]'' distribuída no norte de África. Os capítulos áchanse agrupados en inflorescencias. As ramas estilares son longas e cos ápices redondeados. O número cromosómico básico é x=10. [[Ficheiro:Chicory flower 001.jpg|miniatura| Inflorescencia de ''[[Cichorium intybus]]'', nótese que todas as flores son liguladas e que as mesmas presentan 5 dentes na súa porción apical.]] 10.- '''[[Cichorioideae]]''' Chevalier (sen.: Aposeridaceae Rafinesque, Arctotidaceae Bessey, Cichoriaceae Jussieu, nom. cons., Cnicaceae Vest, Lactucaceae Drude, Picridaceae Martynov, Vernoniaceae Burmeister.) É unha subfamilia cun número importante de xéneros (224) e especies (3600) de distribución cosmopolita. Presentan látex, as flores do disco son profundamente lobadas, os ápices dos brazos estilares son agudos e os pelos tamén son agudos. Os números cromosómicos básicos máis frecuentes son 9 ou 10, máis raramente 7 ou 13. Os xéneros con maior riqueza de especies son: ''[[Vernonia]]'' (800-1000), ''[[Crepis]]'' (200),'' [[Jurinea]]'' (200), ''[[Scorzonera]]'' (175), ''[[Lepidaploa]]'' (115), [[Tragopogon]] (110), ''[[Lessinganthus]]'' (100), ''[[Hieracium]]'' (90-1000), ''[[Lactuca]]'' (75), ''[[Vernonanthura]]'' (65), ''[[Hypochaeris]]'' (60), ''[[Sonchus]]'' (60) e'' [[Taraxacum]]'' (60-500). Esta subfamilia foi subdividida nas seguintes tribos: [[Gundelieae]], [[Cichorieae]], [[Arctotideae]], [[Liabeae]] e [[Vernonieae]]. 11.- '''[[Corymbioideae]]''' Panero & Funk Esta subfamilia cunha soa tribo ([[Corymbieae]]) comprende un só xénero ''([[Corymbium]])'' con 7 especies oriúndas de Suráfrica. Presenta follas con nervaduras paralelas, capítulos cunha flor encerrados por dúas brácteas involucrais. A corola con lóbulos anchos e conspicuos. O número cromosómico básico é x= 16. [[Ficheiro:Aster 01.JPG|miniatura|Capítulo heterógamo en ''[[Aster]]'', nótense as flores tubulosas centrais, aínda pechadas e de cor amarela, e as flores liguladas de cor vermella, nas marxes da inflorescencia.]] 12.- '''[[Asteroideae]]''' Lindley Con 1135 xéneros e máis de 16.000 especies, esta é a subfamilia con maior riqueza das Compostas. Os seus membros, de distribución cosmopolita, non presentan látex, os capítulos son heterógamos, con flores tubulosas con lóbulos inconspicuos e flores liguladas frecuentemente con tres lóbulos. As áreas estigmáticas áchanse dispostas en dúas candas marxinais. Os xéneros con maior riqueza de especies son ''[[Senecio]]'' (1000), ''[[Eupatorium]]'' ''sensu latexo'' (1200, 40 en sentido estrito), ''[[Helichrysum]]'' (600), ''[[Artemisia]]'' ''(550), ''[[Mikania]]'' (430), ''[[Baccharis]]'' (400), ''[[Verbesina]]'' (300), [[Ageratina]] (290), [[Bidens]]'' (235), ''[[Stevia]]'' (235), ''[[Anthemis]]'' (210), ''[[Erigeron]]'' (200), ''[[Pentacalia]]'' (200), ''[[Aster]]'' (180), ''[[Viguiera]]'' (180), ''[[Chromolaena]]'' (165), ''[[Gnaphalium]]'' (150), ''[[Solidago]]'' (150), [[Tanacetum]] (150), ''[[Olearia]]'' (130), ''[[Seriphidium]]'' (130), ''[[Ligularia]]'' (125), [[Achillea]] (115), ''[[Coreopsis]]'' (115), ''[[Anaphalis]]'' (110), ''[[Brickellia]]'' (110), ''[[Calea]]'' (110), ''[[Blumea]]'' (100),'' [[Koanophyllum]]'' (110), ''[[Euryops]]'' (100), ''[[Pectis]]'' (100) e ''[[Wedelia]]'' (100). Recoñécense 3 supertribus dentro desta subfamilia: [[Senecionodae]], [[Asterodae]] e [[Helianthodae]].Robinson, H. 2004. New supertribes Helianthodae and Senecionodae, for the subfamily Asteroideae (Asteraceae).'' Phytologia'' 86: 116-120. Robinson, H. 2005. Validation of the supertribe Asterodae. ''Phytologia'' 87: 72-88. Inclúe 20 tribos: [[Anthemideae]], [[Astereae]], [[Athroismeae]], [[Bahieae]], [[Calenduleae]], [[Chaenactideae]], [[Coreopsideae]], [[Eupatorieae]], [[Feddeae]], [[Gnaphalieae]], [[Helenieae]], [[Heliantheae]], [[Inuleae]], [[Madieae]], [[Millerieae]], [[Neurolaeneae]], [[Perityleae]], [[Polymnieae]], [[Senecioneae]], [[Tageteae]]. === Sinopse da clasificación tradicional === A continuación provese unha sinopse da clasificación máis tradicional das Compostas baseada na análise cladístico de datos morfolóxicos. Moitas floras de todo o mundo subscriben a esta sinopse publicada por Bremer en 1994, a cal divide ás Compostas de 3 subfamilias, das cales as de maior importancia en número de especies son Cichorioideae e Asteoideae. Advírtase que moitas das tribos da clasificación de Bremer (tales como Mutiseae ou Cardueae) foron elevadas ao rango de subfamilias na clasificación máis recente. [[Barnadesioideae]] :Tribo [[Barnadesieae]] [[Cichorioideae]] :Tribo [[Arctotideae]] :Tribo [[Cardueae]] :Tribo [[Cichorieae]] :Tribo [[Liabeae]] :Tribo [[Mutisieae]] :Tribo [[Vernonieae]] [[Asteroideae]] :Tribo [[Anthemideae]] :Tribo [[Astereae]] :Tribo [[Calenduleae]] :Tribo [[Eupatorieae]] :Tribo [[Gnaphalieae]] :Tribo [[Helenieae]] :Tribo [[Heliantheae]] :Tribo [[Inuleae]] :Tribo [[Plucheeae]] :Tribo [[Senecioneae]] === Xéneros e especies principais === {{Artigo principal|Xéneros e especies de Asteraceae}} Os xéneros máis representados son ''[[Senecio]]'' (1250 spp.), ''[[Vernonia]]'' (1000), ''[[Cousinia]]'' (650), ''[[Eupatorium]]'' (600), ''[[Centaurea]]'' (600), ''[[Artemisia]]'' (550), ''[[Hieracium]]'' (500), ''[[Helichrysum]]'' (500), ''[[Baccharis]]'' (400), ''[[Mikania]]'' (400), ''[[Saussurea]]'' (300), ''[[Verbesina]]'' (300), ''[[Cirsium]]'' (250), ''[[Jurinea]]'' (250), ''[[Bidens]]'' (200), ''[[Crepis]]'' (200), ''[[Aster]]'' (180, excluíndo a segregados como ''[[Symphyotrichum]]'', ''[[Sericocarpus]]''), ''[[Gnaphalium]]'' (150), ''[[Tragopogon]]'' (110), e ''[[Solidago]]'' (100). Os límites xenéricos son moitas veces problemáticos, e moitos destes grandes xéneros son frecuentemente divididos en numerosos segregados (ver Bremer 1994.) === Sinonimia === Os seguintes nomes considéranse sinónimos de Asteraceae: Ambrosiaceae Martynov, Anthemidaceae Martynov, Artemisiaceae Martynov, Athanasiaceae Martynov, Calendulaceae Link, Coreopsidaceae Link, Eupatoriaceae Martynov, Gnaphaliaceae Rudolphi, Heleniaceae Rafinesque, Helianthaceae Dumortier, Helichrysaceae Link, Inulaceae Bessey, Madiaceae (Greene) A. Heller, Matricariaceae J. Voigt, Partheniaceae Link, Santolinaceae Martynov, Senecionaceae Spenner, Tanacetaceae Vest, Xanthiaceae Vest. == Evolución == [[Asteridae]] e as campanúlidas basais aparentemente orixináronse no período [[cretáceo]] cedo, e as [[Asterales]] no cretáceo tardío. Bremer e M. H. G. Gustafsson (1997) fixeron a hipótese dunha orixe no cretáceo tardío para Asterales en [[Gondwana]] oriental ([[Australasia]]) cunha expansión posterior cara a Gondwana occidental ([[América do Sur]] e [[Antártida]]), onde se orixinaron as Asteráceas antes da separación de América e Antártida.<ref name="Bremer 1997">Bremer, K. & M. H. G. Gustafsson. 1997. East Gondwana ancestry of the sunflower alliance of families. Proceedings of the National Academy of Sciences (USA) 94:9188-9190.</ref> De xeito semellante, M. L. Devore e T. F. Stuessy (1995) sostiveron que a estreita relación existente entre as Asteráceas coas familias [[Goodeniaceae]] e [[Calyceraceae]], ademais da posición basal da subfamilia de compostas [[Barnadesioideae]], indican que o complexo orixinouse en Sud América, Antártida e Australia.<ref name="DeVore1997">DeVore, M. L. & T. F. Stuessy. 1995. The place and time of origin of the Asteraceae with additional comments on the Calyceraceae and Goodeniaceae. In: D.J.N. Hind et al. (ed.), Advances in Compositae Systematics, pp. 23-40 Royal Botanic Gardens, Kew.</ref> Doutra banda, os datos do pole [[fósil]] semellan indicar unha orixe suramericana das Asteráceas no [[Eoceno]], cunha migración posterior cara a [[Norteamérica]] no Eoceno tardío ou no [[Oligoceno]] (A. Graham, 1996).<ref name="Graham96">Graham, A. 1996. A contribution to the geologic history of the Compositae. Pages 123-140 in Compositae: Systematics. Proceedings of the International Compositae Conference, Kew, 1994, (D. J. N. Hind and H. Beentje, H. J. eds.). Royal Botanic Gardens, Kew.</ref> Máis recentemente, M. S. Zavada e S. E. de Villiers (2000) informaron o achado de pole de Asteraceae (asignable a [[Mutisioideae]]) do ''Paleoceno''-Eoceno de [[Suráfrica]], o que suxire unha orixe máis cedo da familia en Gondwana oriental. Zavada, M.C., e S. E. De Villiers. 2000..<ref name="Zavada">Zavada, M.C., and S. E. De Villiers. 2000. Pollen of Asteraceae from the Paleocene-Eocene of South Africa. Grana 39: 39-45.</ref> Finalmente, Jansen ''et al.'' (1991) examinaron a evolución dos caracteres na familia. == Importancia económica == As Compostas comprenden máis de 40 especies de importancia económica, as cales inclúen plantas alimenticias ([[leituga]], [[topinambur]]), oleaxinosas ([[xirasol]]), medicinais ([[macela]]) e ornamentais ([[dalia]], [[zinia]], [[crisantemo]]). Tamén outras especies de ''[[Helianthus]]'', ''[[Cichorium]]'', ''[[Cynara]]'', ''[[Taraxacum]]'', ''[[Artemisia]]'' que contén especias. Os [[aceite]]s comestibles de alta calidade do xirasol e do cártamo teñen baixo contido de [[ácidos graxos saturados]] e alta concentración de [[ácidos graxos insaturados]]. Ademais, desenvolvéronse por [[mutaxénese]] outros tipos de aceites, tales como os xirasoles con alto contido de [[ácido oleico]]. Ademais, moitos [[ácido graxo|ácidos graxos]] noveis para a industria áchanse nos aceites de moitas compostas, tales como os ácidos graxos dienólicos conxugados de ''[[Dimorphoteca]]'', os ácidos graxos acetilénicos de ''[[Crepis]]'' e os ácidos graxos [[epoxi]] en'' [[Vernonia]]'' e ''[[Stokesia]].'' As diversas especies da familia son unha rica fonte de [[insecticida]]s e outras substancias químicas de uso industrial, tales como o [[piretro]] (''[[Tanacetum]]'', ou en ''[[Crisantemum]]''), a ''[[Pulicaria]]''... Moitas outras compostas cultívanse como plantas medicinais ou como herbas aromáticas. ''[[Ambrosia]]'' é a maior causa da febre do heno. Atópanse ornamentais en ''[[Calendula]]'', ''[[Dendranthema]]'', ''[[Argyranthemum]]'', ''[[Leucanthemum]]'' (o crisantemo), ''[[Dahlia]]'', ''[[Tagetes]]'', ''[[Senecio]]'', ''[[Spaghenticola]]'', ''[[Gaillardia]]'', ''[[Helianthus]]'', ''[[Zinnia]]'', e moitas outras. Finalmente, as compostas tamén inclúen unha gran cantidade de especies de [[maleza]]s ([[cardo]]s por exemplo) que ocasionan perdas económicas a moitos cultivos. Na seguinte táboa sintetízanse varios dos usos das compostas e se ejemplifica cada un deles. Heywood V.H., Harbourne J.B., Turner B.L. (1977). An overture to the Compositae. In: Heywood VH, Harbourne JB, Turner BL (Eds.) Th''e Biology and Chemistry of the Compositae''. Acad. Press. pp: 1-20. [[Ficheiro:Réunion Dosd'Âne Lettuces2.jpg|miniatura| Campo cultivado con [[leituga]], [[Illa da Reunión]].]] [[Ficheiro:Cichorium endivia field.jpg|miniatura| Horta cultivada con [[endivia]], Xardín Botánico de Montreal, [[Canadá]].]] [[Ficheiro:Safflower.jpg|miniatura| [[Inflorescencia]] de [[cártamo]] (''Carthamus tinctorius'').]] [[Ficheiro:Tobinambur1.jpg|miniatura| [[tubérculo]]s de [[topinambur]] (''Helianthus tuberosus''.)]] {| class="wikitable" border="1" ! Especie ! Nome vulgar ! Importancia económica |- | ''[[Leituga]]'' | align="right" |''[[Lactuca sativa]]'' L. | align="right" |Hortaliza |- | ''[[Xirasol]]'' | align="right" |''[[Helianthus annuus]]'' L. | align="right" |Ornamental, alimentación animal |- | ''[[Cártamo]]'' | align="right" |''[[Carthamus tinctorius]]'' L. | align="right" |Ornamental, alimentación animal |- | ''[[Endivia]]'' | align="right" |''[[Cichorium endivia]]'' L. | align="right" |Hortaliza |- | ''[[Chicoria]]'' | align="right" |''[[Cichorium intybus]]'' L. | align="right" |Hortaliza |- | ''[[Cardo]]'' | align="right" |''[[Cynara cardunculus]]'' L. | align="right" |Maleza, hortaliza |- | ''[[Topinambur]]'' | align="right" |''[[Helianthus tuberosus]]'' L. | align="right" |Hortaliza, alimentación animal |- | ''[[Maravalla]]'' | align="right" |''[[Calendula officinalis]]'' L. | align="right" |Hortaliza e ornamental |- | ''[[Dimorphotheca]]'' | align="right" |''[[Dimorphotheca pluvialis]]'' L. | align="right" |Ornamental |- | ''[[Vernonia]] '' | align="right" |''[[Vernonia]] sp.'' | align="right" |Ornamental |- | ''[[Osteospermum]]'' | align="right" |''[[Osteospermum]] sp.'' | align="right" |Ornamental |- | ''[[Stokesia laevis]]'' | align="right" |''[[Stokesia laevis]]'' | align="right" |Ornamental |- | ''[[Piretro]]'' | align="right" |''[[Chrysanthemum cinerariaefolium]]'' | align="right" |Industrial (insecticida) |- | ''[[Echinacea]]'' | align="right" |''[[Echinacea]] sp.'' | align="right" |Ornamental e medicinal |- | ''[[Cosmos (planta)|Cosmos]]'' | align="right" |''[[Cosmos (planta)|Cosmos]] sp.'' | align="right" |Ornamental |- | ''[[Rudbeckia]]'' | align="right" |''[[Rudbeckia]] sp.'' | align="right" |Ornamental |- | ''[[Xerbera]]'' | align="right" |''[[Gerbera]] sp.'' | align="right" |Ornamental |- | ''[[Crisantemo]]'' | align="right" |''[[Chrysanthemum]] sp.'' | align="right" |Ornamental |- | ''[[Zinnia]]'' | align="right" |''[[Zinnia]] sp.'' | align="right" |Ornamental |- | ''[[Margarida común]]'' | align="right" |''[[Bellis perennis]]'' | align="right" |Ornamental e hortaliza |- | ''[[Tanaceto]]'' | align="right" |''[[Tanacetum vulgare]]'' | align="right" | Ornamental e hortaliza |- | ''[[Cardo]]'' | align="right" |''[[Carduus acanthoides]] '' | align="right" | Maleza |- | ''[[Camomila romana]]'' | align="right" |''[[Chamaemelum nobile]] '' | align="right" | Medicinal |- |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat|Asteraceae}} === Bibliografía === * Panero, J. L., & V. A. Funk. 2008. The value of sampling anomalous taxa in phylogenetic studies: major clades of the Asteraceae revealed. Mol. Phylogenet. Evol. 47: 757-782 [https://web.archive.org/web/20081209083641/http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6WNH-4S563VM-1&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=bc51ba8f1b3cadc0d03f3ad88cb58578.] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20110725190454/http://www.compositae.org/pdf/Genera_of_Compositae.pdf Os xéneros de Compositae]. Lista de máis de 1600 xéneros de Compostas coas súas siglas. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Asteraceae]] 95n67a3h2vl678d070om7iteq6p57ht 0 127402 6149337 5589912 2022-08-03T10:30:04Z Mark Gasoline 5312 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Araceae | image = Arum flower.jpg | image_width = 250 px | image_caption = [[Inflorescencia]] de ''[[Xanthosoma roseum]]'' | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Liliopsida]] | ordo = [[Alismatales]] | familia = '''Araceae''' | subdivision_ranks = xéneros | subdivision = Ver texto. }} [[Ficheiro:Alocasiamacrorrhiza1web.jpg|miniatura|''Alocasia macrorrhiza'']] As '''aráceas''' ('''Araceae''') son unha [[familia (bioloxía)|familia]] de plantas monocotiledóneas herbáceas que comprende uns 104 xéneros e máis de 3.000 especies, fáciles de distinguir pola súa [[inflorescencia]] característica. Entre as aráceas atópanse os coñecidos [[Anthurium]], [[Zantedeschia]] e [[Philodendron]]. Hoxe en día tamén están aniñadas nas aráceas as lentellas de auga (''[[Lemna]]'' e afíns). A familia é utilizada por sistemas de clasificación modernos como o [[sistema APG II]] (2003) e o [[APW]]eb (2001 en diante). Son plantas [[monocotiledónea]]s herbáceas, ás veces arborescentes ou como lianas (salvo en [[Lemnoideae]], onde o corpo vexetativo é reducido e globoso a taloide). [[Folla]]s simples, enteiras ou lobuladas, en ocasións fenestradas (co [[limbo foliar|limbo]] furado), a miúdo grandes. O que comunmente se cre que é a flor é en realidade a inflorescencia, as [[flor]]es son pequenas, con perianto nulo ou con 4-8 pezas escamosas. [[Inflorescencia]]s en espádice (espiga de eixo carnoso, rodeada por unha espata, que é a que adoita ser confundida co "pétalo" da flor). [[Froito]]s en baga. Esta familia é máis diversa nas zonas tropicais do [[Novo Mundo]], aínda que tamén están distribuídas polo [[Vello Mundo]], en zonas cálidas. == Caracteres == [[Herba]]s terrestres a acuáticas, ou enredadeiras con raíces aéreas, epífitas, ou acuáticas flotantes, as últimas moitas veces moi reducidas cun corpo vexetativo máis ou menos taloide. Talos moitas veces [[rizoma]]tosos, ou cormos, ou tuberosos. Cristais de [[ráfide]] ondulados de oxalato de calcio presentes en células especializadas, e con químicos asociados que causan irritación na boca e gorxa se son inxeridos. Compostos cianoxénicos moitas veces presentes, e ás veces con [[alcaloide]]s. Moitas veces con laticíferos, canles de mucilaxe, ou canles de resina, e [[látex]] acuoso ou leitoso. As [[raíz|raíces]] son moitas veces micorrícicas, sen pelos radicais. [[Tricoma|Pelos]] simples, aínda que moitas veces faltan. As [[folla]]s son alternas e espirais ou dísticas, bifaciales, ás veces basais, xeralmente simples, a lámina moitas veces ben desenvolvida, ás veces fortemente lobada, [[pínnula|pinnulada]] ou palmada composta ou fenestrada, xeralmente enteira, con venación paralela, penni-paralela, ou reticulada, envaiñadora na base. Sen [[estípula]]s, mais pelos glandulares ou pequenas escamas ás veces presentes no nodo dentro da vaíña da folla. [[Inflorescencia]]s indeterminadas, xeralmente terminais, formando unha espiga de numerosas flores pequenas empacadas dentro dun eixo carnoso (un espádice), que pode ser estéril no ápice, que xeralmente ten por baixo unha gran bráctea como unha folla ou un pétalo (unha espata). A inflorescencia é reducida a 1-4 flores nun pequeno peto nos taxones acuáticos flotantes ([[Lemnoideae]]). ''[[Amorphophallus titanium]]'' é única en ter unha das inflorescencias máis conspicuas de entre as anxiospermas, mentres que ''[[Wolffia]]'' (unha [[Lemnoideae]]) é única en ter as flores máis pequenas. [[Flor]]es pequenas, bisexuais a unisexuais (plantas xeralmente monoicas), radiais, sen brácteas individuais, sésiles, ás veces olorosas. Normalmente as flores femininas dispóñense en forma proximal e as masculinas en forma distal no espádice. [[Tépalo]]s xeralmente 4-6 en 2 verticilos (raramente 8) ou ausentes, separados a conados basalmente, inconspicuos e moitas veces carnosos, valvados ou imbricados. [[Hipanto]] ausente. [[Estame]]s 4, 6 ou 8 (raramente 1-12), filamentos separados a conados. Nas flores bisexuais os estames son antitépalos (as pezas están dispostas no mesmo radio dos tépalos). [[Pole]] variado. [[Carpelo]]s xeralmente 3 (raramente 1-preto de 50), conados, [[ovario (botánica)|ovario]] usualmente súpero, usualmente tantos lóculos como carpelos, placentación variada. 1 estilo e 1 estigma, puntado ou capitado, curto, ou ausente. [[óvulo (botánica)|Óvulos]] 1 a numerosos por carpelo, anátropos a ortótropos. Sen [[nectario]]s. O [[froito]] xeralmente unha baga (agrupadas nunha infrutescencia), mais ocasionalmente utrícula, drupa, ou como noz. As [[semente]]s son oleosas (ás veces tamén con amidón), endospermadas (o [[endosperma]] ás veces faltante), cunha cuberta seminal ás veces carnosa. == Ecoloxía == [[Cosmopolita]], mais mellor representado en rexións tropicais e subtropicais, moi común en bosques tropicais e terras húmidas. As inflorescencias de Araceae son [[polinización|polinizadas]] por moitos grupos de insectos, especialmente [[escaravello]]s, [[mosca]]s e [[abella]]s. A inflorescencia xeralmente produce un forte cheiro e moitas veces tamén calor. O xineceo madura antes que o androceo, e cando as flores son unisexuais, as flores femininas maduran antes que as masculinas, facilitando a polinización cruzada. En ''[[Arisaema]]'', as plantas pequenas (xeralmente novas) son masculinas e as máis grandes (de máis idade) son femininas, co que se facilita a polinización cruzada. A dispersión das bagas verdes é presumiblemente efectuada por paxaros ou mamíferos. Os utrículos de ''[[Lemna]]'' e afíns son dispersados por auga. == Filoxenia == Uns poucos xéneros de acuáticas flotantes moi reducidas, entre as que se inclúen ''[[Spirodela]], [[Landoltia]], [[Lemna]], [[Wolffia]]'', e ''[[Wolfiella]]'', foron algunha vez segregadas na familia [[Lemnaceae]] (Cronquist 1981, Dahlgren ''et al.'' 1985, dean Hartog 1975, Landolt 1980, 1986, Landolt e Kandeler 1987), mais agora son vistas como aráceas altamente modificadas (French ''et al.'' 1995 Maio ''et al.'' 1995,Stockey ''et al.'' 1997). En ''[[Lemna]], [[Landoltia]]'' e ''[[Spirodela]]'' a espata está representada por unha vaíña membranosa, mentres que falta completamente en ''[[Wolffia]] ''e'' [[Wolfiella]]''. Agora que se sabe que Lemnaceae está aniñada dentro de Araceae pódella reclasificar como subfamilia [[Lemnoideae]] (Simpson 2005). Aínda que as secuencias de ''rbcL'' sitúan á aroide acuática flotante moito máis grande ''[[Pistia]]'', en Aroideae, non está cercanamente emparentada con ''Lemna'' e demais (French ''et al.'' 1995). Araceae como aquí definido é considerado [[monofilético]] en base á morfoloxía (Grayum 1990, Maio ''et al.'' 1995) e secuencias de ADN cp (Chase ''et al.'' 1993, French ''et al.'' 1995.) A familia probablemente é irmá do resto das familias de [[Alismatales]]. Araceae foi dividida en moitas subfamilias en base á variación en hábito, arranxo das follas e morfoloxía das follas, estrutura da inflorescencia, morfoloxía floral, estrutura do pole, anatomía, e número de cromosomas (Grayum 1990). As relacións filoxenéticas tamén foron feitas dentro de Araceae a través de secuencias de ''rbcL'' (French ''et al.'' 1995). ''[[Gymnostachys]], [[Orontium]], [[Symplocarpus]]'', e afíns teñen talos condensados que non son exactamente cormos pero son engrosados, e son irmás do resto da familia. A maioría do resto das aráceas están unidas polas súas follas con lámina expandida, un internodio grande na inflorescencia entre a espata e a seguinte folla por baixo dela, a formación dunha continuación do talo na axila da penúltima folla debaixo da espata, e máis ou menos basal a placentación. Os taxons monoicos comprenden un gran clado, as '''[[Aroideae]]''', con 74 xéneros (''[[Zamioculca]], [[Dieffenbachia]], [[Spathicarpa]], [[Philodendron]], [[Caladium]], [[Syngonium]], [[Aglaonema]], [[Zantedeschia]], [[Amorphophallus]], [[Peltandra]], [[Asarum]], [[Arum]], [[Arisaema]], [[Alocasia]], [[Colocasia]]'', e ''[[Pistia]]'', Maio ''et al.'' 1998). Un segundo gran clado, as '''[[Monsteroideae]]''', está delimitado na base dunha espata indiferenciada (é dicir sen porción tubular) que é prontamente decidua ou marcescente, cunha zona de absición basal diferenciada. Este grupo inclúe xéneros como ''[[Monstera]], [[Scindapsus]]'', e ''[[Epipremnum]]''. ''[[Spathiphyllum]]'' e afíns poden estar emparentados con estes (French ''et al.'' 1995). ''[[Pothos]]'' e parentes, e ''[[Anthurium]]'', forman as '''[[Pothoideae]]''', estas plantas caracterízanse por unha venación da folla fina con veas secundarias e terciarias formando veas cruzadas ás primarias (Maio ''et al.'' 1998). == Taxonomía == :''Introdución teórica en [[Taxonomía]] 109 xéneros, 2.830 especies. Os xéneros máis representados son ''[[Anthurium]]'' (900 especies), ''[[Philodendron]]'' (500 especies), ''[[Arisaema]]'' (150 especies), ''[[Homalomena]]'' (140 epecies), ''[[Amorphophallus]]'' (100 especies), ''[[Schismatoglottis]]'' (100 especies), ''[[Spathiphyllum]]'' (60 especies), ''[[Monstera]]'' (50 especies), ''[[Pothos]]'' (50 especies), ''[[Xanthosoma]]'' (40 especies), ''[[Dieffenbachia]]'' (40 especies), e ''[[Syngonium]]'' (30 especies). Para unha lista completa de xéneros ver [[Lista de xéneros de Araceae]] Sinónimos segundo o [[APW]]eb: '''Arisaraceae''' Rafinesque, '''Caladiaceae''' Salisbury, '''Callaceae''' Bartling, '''Pistiaceae''' C. Agardh == Importancia económica == Os cormos con amidón de ''[[Alocasia]], [[Colocasia]]'' (''[[Colocasia esculenta]]'' é o taro) e ''[[Xanthosoma]]'' (a especie ''[[Xanthosoma sagittifolium]]'') son comestibles logo dun tratamento apropiado para remover os químicos irritantes. As bagas de ''[[Monstera]]'' ocasionalmente son comidas. Outro taxón que é importante fonte de alimentación nos trópicos ("rootstocks", follas, sementes, ou froitos) é por exemplo, ''[[Amorphophallus]]''. Os indíxenas utilizan algunhas aráceas para medicamentos, fibras (das raíces), ou para veleno para frechas. A familia contén numerosas ornamentais, entre as que se inclúen ''[[Philodendron]], [[Zantedeschia]]'' ("lirio de auga", "cala"), ''[[Anthurium]], [[Caladium]]'' ("orella de elefante"), ''[[Colocasia]], [[Dieffenbachia]], [[Epipremnum]], [[Monstera]], [[Spathiphyllum]], [[Syngonium]], [[Aglaonema]], [[Xanthosoma]], [[Scindapsus]], [[Spathicarpa]], ''e'' [[Zamioculcus]]''. == Ligazóns externas == {{commonscat}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Araceae| ]] sqpm43war8fd46pycc3saclsnad6a91 0 130901 6149354 6034244 2022-08-03T10:42:25Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Agrupación de Electores Independientes por Zamora - Unión del Pueblo Zamorano''' (''ADEIZA-UPZ'') é un partido político do [[Estado español]] cuxo ámbito de actuación actual é a [[provincia de Zamora]]. Ideoloxicamente defínense como de centro liberal e social. O grupo político naceu co obxectivo de reclamar maiores cotas de desenvolvemento para a provincia de Zamora e os seus concellos, que ocupan os últimos postos nos diferentes índices de desenvolvemento por provincias. Entre as súas reclamacións estiveron a do canon enerxético, as vías de comunicación (tren e estradas), cultura e educación (creación dun Campus universitario autónomo, iniciativas culturais) etc. A súa cabeza máis visíbel é o historiador e catedrático [[Miguel Ángel Mateos Rodríguez]], voceiro no Concello de Zamora, mentres que o seu presidente é [[Emilio Martín Velasco]], presidente de [[Mercazamora]] == Orixe == O xerme do partido está na iniciativa dos membros máis sobranceiros da Asociación para a promoción e desenvolvemento económico da provincia de Zamora (ADEZA), que ao longo da década dos 90 mantivo unha relevante participación en reclamacións de infraestruturas para Zamora ou a reivindicación dun Campus Universitario para Zamora.<ref>[http://www.infoelectoral.mir.é/Partidos/enlace_rexistro_pp.html Rexistro de Partidos Políticos de España]{{Ligazón morta|data=setembro de 2018 }}.</ref> O partido fundouse coa denominación Unión do Pobo Zamorano (UPZ) / Agrupación de Electores Independentes Zamoranos (ADEIZA) na cidade de Zamora o 4 de marzo de 1999, quedando inscrito no Rexistro de Partidos Políticos o día 31 do mesmo mes.<ref>{{Cita publicación periódica | url=http://www.jcyl.es/web/jcyl/Elecciones/es/Plantilla66y33_100/1265096415792/_/_/_| título= Servizo Web de Resultados Electorais da Xunta de Castilla e León | nomee= | apelidos= | data= | publicación=[[Xunta de Castela e León]] | dataacceso=13 de maio de 2012}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelido= |nomee= |título=Unión do Pobo Zamorano preséntase como partido zamoranista e independente |data=1 de abril de 1999 |publicación=La Opinión El Correo de Zamora |volume= |número= |issn= |url=}}</ref> == Ideoloxía == ADEIZA defínese nos seus Estatutos como unha organización política de compoñente ideolóxico esencialmente pluralista, avanzada no social, autónoma no económico, de vocación política progresista e de conviccións integradoras e centristas. Ademais, ADEIZA é un partido político independente, formando parte do movemento independente a nivel nacional como membro fundador da [[Confederación de Agrupacións Políticas Independentes]].<ref>{{Cita publicación periódica | url=http://www.elbuzon.es/frontend/elbuzon/noticia.php?id_noticia=46733&PHPSESSID=df143dc806f24a52775326dcb2c43a96 | título= Los independientes se unen bajo la marca CAPI para erigirse en la tercera vía política de España| nome= | apelidos= | data= 14-6-2010 | publicación= El Buzón | dataacceso=13 de maio de 2012}}</ref> == Organización e financiamento == O máximo órgano do partido é o Congreso xeral, que se reúne ordinariamente cada catro anos, podendo realizarse convocatorias extraordinarias. Nos Congresos participan todos os afiliados ao día no pago das cotas, non existindo a figura dos compromisarios. O Comité Executivo é o máximo órgano de goberno interno entre congresos, e está formado polo Presidente, Vicepresidente Executivo, Secretario Xeral, Tesoureiro, oito Secretarios Executivos e o Coordinador da organización xuvenil. Todos os cargos internos do partido sen excepcións son elixidos por listas abertas e desbloqueadas por todos os afiliados, podendo presentarse aos cargos calquera afiliado ao corrente no pago das cotas cos avais de entre tres e dez afiliados. Existe a posibilidade da moción de censura dos cargos. Existen outros dous órganos internos: a Comisión de Garantías e Conflitos e a Comisión de Contas. Os mozos de entre 16 e 30 anos poden formar parte da organización xuvenil [[Jóvenes por Zamora]]. As fontes de financiamento son as cotas dos afiliados, as posibles doazóns e as subvencións por resultados electorais nas eleccións municipais.<ref>{{Cita publicación periódica | url=http://web.arquive.org/web/http://adeiza.é/estatutosADEIZA.pdf | título= Estatutos vigentes de ADEIZA | nomee= | apelidos= | data=| publicación=[[www.adeiza.es]] |dataacceso=13 de maio de 2012}}</ref> No Congreso celebrado en decembro de 2011 aprobouse deixar de utilizar a denominación Unión do Pobo Zamorano electoralmente, quedando o nome do partido unicamente como Agrupación de Electores Independentes Zamoranos.<ref>{{Cita publicación periódica | url=http://www.laopiniondezamora.es/zamora/2011/12/18/adeiza-incluye-estatutos-listas-abiertas-posibilidad-voto-censura/566845.html| título= Adeiza inclúe nos seus estatutos listas abertas e a posibilidade do voto de censura| nomee= | apelidos= | data=18 de decembro de 2011 | publicación=[[La Opinión El Correo de Zamora]] | data-acceso=13 de maio de 2012}}</ref> [[Ficheiro:Rueda de prensa de ADEIZA.jpg|miniatura|O Secretario Xeral Luís Almena e o Vicepresidente Executivo Miguel Ángel Mateos nunha rolda de prensa.]] == Resultados electorais == Nas eleccións municipais do 25 de maio de [[2003]] presentouse en varias localidades da provincia de Zamora, obtendo varios concelleiros e alcaldes. Obtivo dous concelleiros na cidade de Zamora, Miguel Ángel Mateos Rodríguez e Luis Almena San José. Nas [[Eleccións municipais de España 2007|eleccións do 27 de maio do 2007]] conseguiu elaborar 50 listas en localidades como [[Benavente, Zamora|Benavente]], [[Alcañices]], [[Tábara]], [[Morales del Vino]], [[Fermoselle]], [[Villardeciervos]], [[Villafáfila]] ou [[Villalpando]]; converténdose así na terceira forza con maior número de listas na provincia. Catro conseguiron maiorías absolutas ([[Cazurra]], [[Cubillos]], [[Villaveza del Agua]] e [[Valdescorriel]]), ademais de maioría relativa noutros catro municipios, entre eles Villalpando. O número total de votos na provincia foi de 6&nbsp;765. Nestas eleccións tamén conseguiron un [[Deputación provincial|deputado provincial]] (polo partido xudicial de Zamora). Ademais, na cidade de Zamora revalidou os seus dos concelleiros, aínda que con menos votos que no 2003, converténdose en chave de goberno ao perder o [[Partido Popular]] a maioría absoluta tras doce anos no Goberno municipal. Ao final o Partido Popular obtivo outra vez a alcaldía de Zamora por non chegar os dous concelleiros de ADEIZA-UPZ a un acordo co PSOE-IU nin co PP. Nas [[Eleccións municipais de España de 2011|eleccións municipais de 2011]] o número de votos nas eleccións municipais diminuíu a 6&nbsp;235 (5,32%), aínda que o número de concelleiros aumentou ata os 86. Na actualidade o partido ten doce alcaldías: [[Cañizo de Campos]], Cazurra, [[Corrales del Vino]], Cubillos, [[Gema (Zamora)|Gema]], [[Peleagonzalo]], [[Pereruela]], [[San Esteban del Molar]], [[Santa Eufemia del Barco]], [[Santa María de la Vega]], [[Uña de Quintana]] e Villaveza del Agua, oito por maiorías absolutas e catro por pactos con outras forzas políticas.<ref>{{Cita publicación periódica | url=http://www.adeiza.es/index.php?option=com_content&view=section&id=8&Itemid=63 | título=Representantes de ADEIZA en la provincia | nome= | apelidos= | data= | publicación=[[www.adeiza.es]] | dataacceso=13 de maio de 2012 | dataarquivo=16 de xuño de 2012 | urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120616203243/http://www.adeiza.es/index.php?option=com_content&view=section&id=8&Itemid=63 | url-morta=yes }}</ref> O partido tamén se presentou ás diferentes convocatorias das eleccións autonómicas de Castela e León dende a súa fundación, tendo seguido unha traxectoria ascendente dende a súa fundación pero sen achegarse á posibilidade de obter representación.<ref>{{Cita publicación periódica | url=http://www.jcyl.es/web/jcyl/Elecciones/es/Plantilla66y33_100/1265096415792/_/_/_ | título= Servicio Web de Resultados Electorales de la Junta de Castilla y León |nome=|apelidos= |data= | publicación=[[Xunta de Castela e León]] |dataacceso=13 de maio de 2012}}</ref> [[Ficheiro:Candidatos del partido político ADEIZA a las elecciones municipales y autonómicas de 2011.jpg|miniatura|Candidatos do partido ADEIZA nas eleccións autonómicas e municipais do ano 2011]] == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.adeiza.es Páxina web de ADEIZA-UPZ]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120616200245/http://adeiza.es/ |date=16 de xuño de 2012 }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Forzas políticas de Castela e León]] [[Categoría:Rexionalismo castelán-leonés]] dsw69mr35eipidre2j4zo85u9wuulps 0 137340 6149241 5589081 2022-08-03T09:41:27Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Grupo_musical | nome = Aereogramme | xp = rock | imaxe = | lenda = | orixe = [[Glasgow]] | país = [[Escocia]] {{ESCb}} | período = [[1998]] - [[2007]] | xénero = [[rock alternativo]], [[rock progresivo]], [[post-rock]] | selo = [[Chemikal Underground]], [[Matador Records]], [[Sonic Unyon]] | membros = Craig B.<br/>Iain Cook<br/>Campbell McNeil<br/>Martin Scott | antigos_membros = | relacionados = [[The Unwinding Hours]], [[Ganger]], [[Isis (grupo musical)|Isis]], [[CHVRCHES]], [[The Twilight Sad]] | web = }} '''Aereogramme''' foi unha banda escocesa de [[rock alternativo]]/[[rock progresivo|progresivo]] formada en abril de [[1998]]. Estivo composta por Craig B. (voces, guitarra), Iain Cook (guitarra, programación), Campbell McNeil (baixo) e Martin Scott (batería). Antes de separarse no ano [[2007]] a banda editou catro álbums de estudio. == Biografía == Formada en abril de [[1998]] a banda editou dous sinxelos de 7" en [[1999]] a través do seu propio selo Babi-Yaga e xirou durante ese ano con [[Low]], [[Geneva]] e [[Snow Patrol]]. O grupo asinou con Chemikal Underground a principios do ano [[2000]].<ref>{{Cita web|título=Aereogramme {{!}} Biography & History|url=https://www.allmusic.com/artist/aereogramme-mn0000598649/biography|páxina-web=AllMusic|data-acceso=2020-07-05|lingua=en-us}}</ref> Nese momento editaron dous EPs antes de lanzar o seu primeiro álbum, ''[[A Story in White]]'', no [[2001]].<ref>{{Cita web|título=CD REVIEWS: Rocket Science, Serial Joe, The Strokes and many more|url=http://chartattack.com/damn/2001/10/0901.cfm|páxina-web=web.archive.org|data=2001-12-17|data-acceso=2020-07-05|data-arquivo=17/12/2001|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20011217085121/http://chartattack.com/damn/2001/10/0901.cfm|url-morta=unfit}}</ref> No ano [[2003]] seguíulle ''[[Sleep and Release]] '' e a banda cambiaríase ao selo Undergroove Records antes do lanzamento do seu terceiro álbum, ''[[Seclusion]]''. O grupo volvería a asinar con Chemikal Underground en agosto do [[2006]]. O seu cuarto álbum, ''[[My Heart Has a Wish That You Would Not Go]]'', foi editado en Europa e nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] o [[29 de xaneiro]] do [[2007]], e no [[Xapón]] o [[14 de outubro]] do [[2006]], e collía o seu título da novela ''The Exorcist''. Nunha o cantante Craig B. revelou o longo espazo entre os lanzamentos debeuse parcialmente a que perdera a súa voz durante seis meses. O [[11 de maio]] do [[2007]] Aereogramme anunciou a súa disolución. A banda realizou o seu derradeiro concerto no Connect Festival en Inverary, Escocia o [[31 de agosto]] dese ano. Iain Cook e Craig B. formaron posteriormente a banda The Unwinding Hours, coa cal editaron un álbum do mesmo nome en febreiro do 2010. Martin Scott traballa na actualidade coa banda escocesa [[Biffy Clyro]] como ''tour manager'', e Campbell McNeil fai o mesmo traballo cos australianos [[The Temper Trap]]. == Discografía == {| class="wikitable" |- ! Álbum !! Ano !! Selo |- | ''[[A Story in White]]'' || [[2001]] || [[Chemikal Underground]] |- | ''[[Sleep and Release]]'' || [[2003]] || Chemikal Underground |- | ''[[Seclusion]]'' || [[2004]] || Undergroove |- | ''[[My Heart Has a Wish That You Would Not Go]]'' || [[2007]] || Chemikal Underground, Sonic Unyon |} == Notas == {{Listaref}} == Ligazóns externas == * [http://www.myspace.com/aereogrammeofficial MySpace da banda] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grupos musicais de rock alternativo]] [[Categoría:Grupos musicais de rock progresivo]] [[Categoría:Grupos musicais de post-rock]] [[Categoría:Grupos musicais de Glasgow]] [[Categoría:Grupos musicais formados en 1998]] npw9lju486qmrxnhr0bp55pfyd5pzvx 0 137469 6148632 5862766 2022-08-02T16:24:24Z Moedagalega 65337 Ligazón interna. wikitext text/x-wiki {{Cidade |bandeira = Bandera de Alhama de Almería.svg |escudo = Escudo de Alhama de Almería.svg |situación = LocationAlhama de Almería.png |país = [[España]] |bandeirapaís= [[Ficheiro:Flag of Spain.svg|25px]] |división 1 = [[Comunidade Autónoma]] |nome división 1 = [[Ficheiro:Flag of Andalucía.svg|25px]] [[Andalucía]] |división 2 = [[Provincias de España|Provincia]] |nome división 2 = [[Provincia de Almería|Almería]] |altitude = 520 |superficie = 26 |poboación = 3.779 hab. (2009) |densidade = 145,35 hab./km² |xentilicio = Alhameño, -ña |código postal = 04400 |alcalde = Francisco José Guil Cortés ([[PSOE]]) |sitio web = [http://www.alhamadealmeria.org/ Páxina Oficial] }} '''Alhama de Almería''' é un municipio [[España|español]] situado na [[provincia de Almería]], [[Andalucía]]. No ano [[2009]], tiña 3.779 habitantes. A súa extensión superficial é de 26&nbsp;km² e ten unha densidade de poboación de 145,35 hab./km². Situada no val do [[río Andarax|Andarax]], esta vila rica en auga é coñecida como '''Alhama la Seca''' ou ''Alhama de Salmerón''. Nas rúas e nas xentes da vila pódese atopar sempre un recordo do seu ''fillo'' máis insigne: [[Nicolás Salmerón|Nicolás Salmerón Alonso]] ([[1838]]-[[1908]]), Presidente da [[Primeira República Española]]. == Historia == === Orixes === Nos arredores do municipio, atopamos restos [[Prehistoria|prehistóricos]], coma a necrópole da Loma Galera, porén na próxima vila de [[Santa Fe de Mondújar]] atópase o poboado de [[Los Millares]]. Existen probas evidentes da existencia dun asentamento romano, como mostran os diferentes descubrimentos, sobresaíndo a aparición, no [[1984]], dunha estatua de mármore dunha figura feminina, ''A Dama de Alhama'', atopada nas proximidades do manancial hidrotermal. Así mesmo, no Frontón municipal, atopáronse os restos dunha importante vila romana. Non hai dúbidas sobre a [[Cristianismo|cristanización]] do municipio, pois atopáronse restos de lucernarios co característico Crismón (símbolo de [[Xesucristo]]). Desde antigo, o municipio pertenceu a Diocese de Urci ([[Pechina]]). === Época musulmá === O nome de Alhama provén do [[lingua árabe|árabe]] ''alhamman'' traducido como ''auga sagrada'', o que da a entender a relevancia que tivo o actual Balneario de San Nicolás. A existencia dunha fortaleza de carácter defensivo, o seu enclave estratéxico e os seus baños termais contribuíron, a dotar de importancia e prestixio á vila. Esta fortaleza, coñecida como "Los Castillejos", construída a finais do século XIII, foi o cuartel do mítico "Señor de Alhama", [[Azomar]]. Este árabe ousou rebelarse contra o poderoso califa cordobés [[Abderramán III]], morrendo tras unha oposición de máis de seis anos. [[Al-Idrisi]], famoso xeógrafo árabe da segunda metade do século XII, ofreceunos algúns detalles sobre a Alhama musulmá:" A seis millas de Pechina está Alhama, fortaleza situada no alto do monte. Os viaxeiros de afastados países relatan que non existe no mundo outra que sexa máis sólida nin outro lugar cuxas augas termais manen a tan cálidas. Desde todos os puntos cardinais acoden alí enfermos que permanecen ata verse aliviados das súas doenzas o completamente curados. Os habitantes de [[Almería]] viñan antes a repousar coas súas mulleres e fillos. Empregaban alí grandes sumas en comer, beber e outros praceres e o alugueiro dunha habitación podía alcanzar os 3 [[Dinar almorábide|dinares almorábides]] ó mes. Os montes que rodean Alhama son moi ricos en xeso; esa substancia extraese, queimase e é transportada cara a [[Almería]] para ser empregada na ensamblaxe das pedras dos edificios. Nesta época, e como recolle Luis Mármol de Carvajal na súa ''Historia de Rebelión y Castigo de los Moriscos del [[Reino de Granada|Reyno de Granada]]'', a cría de [[verme da seda|vermes da seda]] era tamén un florecente comercio no municipio. Actualmente, seguen conservándose centenarias moreiras e a cría destes vermes, aínda que non con fins comerciais, senón como entretemento infantil. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == * [[Provincia de Almería]]. === Ligazóns externas === * [http://www.juntadeandalucia.es/institutodeestadistica/sima/htm/sm04011.htm Alhama de Almería] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060514131259/http://www.juntadeandalucia.es/institutodeestadistica/sima/htm/sm04011.htm |date=14 de maio de 2006 }} - Sistema de Información Multiterritorial de Andalucía * [http://www.dipalme.org/Servicios/Informacion/Informacion.nsf/referencia/Diputacion+Provincial+de+Almeria+SPGTR+DP-SPGTR-OFALHAMA Alhama de Almería- Deputación Provincial de Almería] * [http://www.andalucia.org/es/destinos/provincias/almeria/municipios/alhama-de-almeria/recurso/accommodation/ Alhama de Almería no sitio oficial de Turismo de Almería] {{Concellos de Almería|state=collapsed}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Concellos da provincia de Almería]] f9r5u9oazx2horjqe29ipy09lztl6nw 0 142280 6148351 6103011 2022-08-02T12:35:47Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Músico | nome = Manuel de Falla | imaxe = Manuel de Falla con bastón.jpg | lenda = Manuel de Falla. | nome completo = Manuel de Falla y Matheu | nacido = [[23 de novembro]] de [[1876]]<br />[[Cádiz]] {{ANC}} | morto = [[14 de novembro]] de [[1946]]<br />[[Alta Gracia]] {{ARG}} | orixe = andaluz | instrumento = piano. | bandas = }} '''Manuel de Falla y Matheu''', nado en [[Cádiz]] o [[23 de novembro]] de [[1876]] e finado en [[Alta Gracia]] ([[Arxentina]]) o [[14 de novembro]] de [[1946]], foi un [[compositor]] [[Andalucía|andaluz]] do [[nacionalismo musical]]. Con [[Isaac Albéniz]], [[Enrique Granados]], [[Joaquín Turina]] e [[Joaquín Rodrigo]] é un dos músicos máis importantes da primeira metade do [[século XX]] en España, e un dos compositores españois máis importantes de todos os tempos. Pertenceu a unha acomodada familia de comerciantes gaditanos e recibiu formación musical dende a súa infancia, tanto de [[piano]] como de [[solfexo]]. Continuou os seus estudos con varios profesores e, grazas ás amizades familiares, entrou nos círculos culturais da cidade, particularmente na casa de [[Salvador Viniegra]]. Alí coñeceu as obras de importantes compositores. A súa primeira interpretación pública foi coa súa nai no recital para piano d' ''[[As sete últimas palabras de Cristo na cruz]]'' de [[Joseph Haydn]]. Posteriormente, trasladouse a Madrid, onde continuou a súa formación en piano con [[José Tragó]] e compuxo obras para piano e [[música de cámara]]. Coñeceu a [[Felip Pedrell]], quen foi unha notable influencia na súa posterior carreira e espertou o seu interese polo [[flamenco]] e o [[Flamenco#Cante_e_Cante_jondo|cante jondo]]. Máis tarde, marchou a [[París]], onde fixo amizade con diversos membros da sociedade cultural da cidade, como [[Paul Dukas]], Isaac Albéniz, [[Claude Debussy]], [[Ricard Viñes]] (que o introduciu en ''[[Les Apaches]]''), [[Maurice Ravel]], [[Igor Stravinski]] ou [[Joaquín Nin]]. Ao seu regreso a Madrid en 1914, estreitouse a súa relación con [[María de la O Lejárraga|María]] e [[Gregorio Martínez Sierra]], e colaboraron nalgunhas das súas obras. Tivo unha destacada presenza na vida cultural e política da cidade e creceu a súa popularidade, e traballou con [[Sergei Diagilev]] e os sus [[Ballets Russes]]. En 1919 marchou a Granada, onde fixo relación con [[Antonio de Luna García]], [[Federico García Lorca]], [[Miguel Cerón]], [[Fernando de los Ríos]], [[Hermenegildo Lanz]] e [[Manuel Ángeles Ortiz]], entre outros, e puido coñecer con maior profundidade o flamenco e o cante jondo. En 1939, e finalizada en España a [[Guerra civil española|Guerra civil]], trasladouse á Arxentina, onde viviu ata o seu falecemento en 1946. Entre as súas obras máis célebres encóntranse a [[pantomima]] ''[[El amor brujo]]'', o [[ballet]] ''[[El sombrero de tres picos (ballet)|El sombrero de tres picos]]'', as ''[[Siete canciones populares españolas]]'' para voz e piano, a ''[[Fantasia Bætica]]'' para piano e ''[[Noches en los jardines de España]]'', todas elas compostas ao regreso da súa estadía en París. Ademais, compuxo a [[ópera]] ''[[La vida breve (ópera)|La vida breve]]'', a ópera para [[marioneta]]s ''[[El retablo de Maese Pedro]]'', o ''[[Concerto para clavicémbalo (Falla)|Concerto para clavicémbalo e cinco instrumentos]]'', varias [[zarzuela]]s (aínda que a única que se representou foi ''[[Los amores de la Inés]]'') e varias obras vocais, para piano e [[música de cámara]]. A súa última obra, ''[[Atlàntida (Falla)|Atlàntida]]'', finalizouna o seu discípulo [[Ernesto Halffter]] e publicouse despois da morte do compositor. Exerceu unha grande influencia sobre o [[Grupo dos Oito (España)|Grupo dos Oito]] e a [[Xeración do 27]]. O [[Arquivo Manuel de Falla]], inaugurado en Granada en 1991, garda numerosas fotografías, cartas, partituras, manuscritos e outros documentos do compositor. == Traxectoria == === Infancia e mocidade === [[Ficheiro:Falla infant.gif|miniatura|esquerda|Manuel de Falla, disfrazado, en [[1883]].]] Manuel María de los Dolores Falla y Matheu<ref name=cadiz/>{{refn|group=lower-alpha|En 1891, aos 15 anos de idade, asinou coa preposición "de" no seu primeiro apelido.{{Harvnp|Saborido|2014|p=10}}}} naceu o [[23 de novembro]] de [[1876]] ás seis da mañá no domicilio familiar da Praza de Mina número 3 en [[Cádiz]].{{Harvnp|Harper|1998|p=13}} Fillo maior do matrimonio formado por José María Falla Franco, un acomodado comerciante de orixe [[Comunidade Valenciana|valencana]], e de María Jesús Matheu y Zabala, proveninte dunha adiñeirada familia industrial [[Cataluña|catalá]], aínda que ambos eran de Cádiz.{{Harvnp|Harper|1998|p=13}}{{Harvnp|Hess|2005|p=10}} Tivo catro irmáns: José María "Pepito" (nado 2 anos despois que Manuel), María del Carmen (seis anos máis nova), Servando e Germán, os dos últimos eran xemlgos e 13 anos menores que el.{{Harvnp|Harper|1998|p=13}}{{Harvnp|Hess|2005|p=10}} Bautizárono na [[igrexa católica]] de Nosa Señora do Rosario o 26 de novembro.{{Harvnp|Harper|1998|p=13}}{{Harvnp|Saborido|2014|p=10}} Os falecementos do seu avó materno —en 1884—, a súa tía Magdalena —durante a epidemia de [[cólera]] de 1885—, e os seus irmáns Pepito —na mesma época— e Servando —poco despois de nacer en 1889—, impactáronlle enormemente. Dise que Manuel contraeu [[tuberculose]] na súa infancia. Todo iso, unido á súa feble complexión, fixo que desenvolvera unha obsesión pola limpieza e medo a contaxiarse e enfermar.{{Harvnp|Harper|1998|p=13}}{{Harvnp|Hess|2005|p=10}} Manuel e os seus irmáns recibiron unha boa educación na casa. Recibiu as súas primeiras leccións de [[solfexo]] de man da súa nai, intérprete de [[piano]], e o seu avó. Ademais, a súa [[ama de leite]], "La Morilla", ensinoulle [[Cantiga de berce|cantigas de berce]] e populares que estimularon a súa imaxinación e deixaron pegada nel.{{Harvnp|Harper|2005|pp=5-6}}{{Harvnp|Harper|1998|p=14}}<ref name=infancia>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/infancia-y-juventud |título=Infancia y juventud |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=6 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref><ref name=cadiz/> Aos nove anos de idade, a súa nai decidiu que tiña que estudar máis formalmente, polo que continuou os seus estudos musicais cunha profesora de piano amiga súa chamada Eloísa Galluzo e cuxos métodos de ensinanza eran "moi severos".{{Harvnp|Hess|2005|p=11}}{{Harvnp|Harper|2005|p=7}} En [[1889]] proseguiu os seus estudos de piano, solfexo e [[harmonía]] con Alejandro Odero, e harmonía e [[contrapunto]] con Enrique Broca.{{Harvnp|Hess|2005|p=12}}{{Harvnp|Harper|2005|p=7}}<ref name=cadiz>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/cadiz |título=Cádiz (1876-1897) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=6 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> Tamén realizaba prácticas de [[piano a catro mans]] de obras de [[Richard Wagner]] e [[Wolfgang Amadeus Mozart]] cunha amiga da familia.{{harvnp|Hess|2005|p=12}} Nesa época, Manuel asistía ás veladas vespertinas de [[música de cámara]] que se celebraban na casa de [[Salvador Viniegra]], amigo da familia, e tivo acceso á gran biblioteca musical que posuía.{{harvnp|Hess|2005|p=11}}{{harvnp|Harper|2005|p=8}} Tamén asistía a outros eventos musicais en Cádiz, onde descubriu música como ''[[Faust (ópera)|Faust]]'' de [[Charles Gounod]] e obras de Mozart, [[Ludwig van Beethoven]], [[Vincenzo Bellini]] e [[Edvard Grieg]], que estaba de moda.{{Harvnp|Harper|1998|p=15}}{{Harvnp|Hess|2005|p=11}}{{Harvnp|Harper|2005|pp=7-8}} A súa primeira interpretación pública foi coa súa nai no recital para piano d' ''[[As sete últimas palabras de Cristo na cruz]]'' de [[Joseph Haydn]] na igrexa de San Francisco.{{refn|group=lower-alpha|Nancy Lee Harper afirma que a primeira interpretación pública de Manuel de Falla tivo lugar cando el tiña nove anos,{{Harvnp|Harper|1998|p=15}} mentres que Carol Hess indica que tiña once.{{Harvnp|Hess|2005|p=13}}}} [[Ficheiro:Documento Manuel de Falla.jpg|miniatura|Solicitude ao instituto para cambio de "oficial" a "doméstica" de varias asignaturas de 1891.{{refn|group=lower-alpha|Neste documento, aos 15 anos de idade, asinou coa preposición "de" no seu primeiro apelido.{{Harvnp|Saborido|2014|p=10}}}}]] No [[Arquivo Histórico Provincial de Cádiz]] encóntrase custodiado o seu expediente escolar, que estaba en posesión dos fondos do Instituto Columela onde estudou, ata que foi transferido ao Arquivo en decembro de 2003. Nel, aparte das súas boas notas, saliéntase o seu manexo á hora de resolver unha operación aritmética e a excelente caligrafía que tiña a pesar de contar con tan só once anos.{{harvnp|Saborido|2014|pp=10-15}} Aos doce anos, os seus intereses eran principalmente a [[literatura]] e o [[xornalismo]]. En 1888 fundou e dirixiu, xunto cun grupo de amigos, a revista literaria ''El Burlón'' e, en [[1891]] participou nunha segunda titulada ''El Cascabel'', que tamén terminou dirixindo.{{Harvnp|Hess|2005|p=13}}{{Harvnp|Harper|1998|p=14}} Nesa época, especúlase que compuxera unha [[ópera]] en catro actos chamada ''El conde de Villamediana'', da que non se conserva a música, mais si o [[libreto]], que estaba inspirado en obras do [[Duque de Rivas]]. Ao redor de 1892, cando tiña 16 anos, compuxo o seu [[Opus (música)|Opus]] núm. 1, ''Gavotte et Musette'' para piano.{{Harvnp|Hess|2005|p=13}} Aos dezasete anos, segundo confesou o propio Falla nunha carta en 1928 ao seu biógrafo e amigo [[Alexis Roland-Manuel]], decidiu que a súa vocación era a música.{{Harvnp|Hess|2005|pp=13-15}}{{Harvnp|Harper|1998|pp=15-16}} === Traslado a Madrid === [[Ficheiro:Calle de Serrano nº 72 (Madrid) 01.jpg|miniatura|esquerda|Casa madrileña da [[Rúa de Serrano (Madrid)|rúa Serrano]] núm. 72 na que viviu Falla de 1901 a 1907.]] A partir de [[1896]] comezou a viaxar con asiduidad a [[Madrid]], onde asistiu ao [[Real Conservatorio Superior de Música de Madrid|Real Conservatorio de Música e Declamación]]. Alí estudou piano con José Tragó, que tiña moi boa opinión sobre o seu alumno e comentou que era "un mozo moi estudoso, moi concienzudo; de bos talentos artísticos e ao cal seguramente lle está a esperar un prometedor futuro nesta difícil arte".{{Harvnp|Hess|2005|p=15}}{{Harvnp|Harper|2005|p=20}} Contra finais dese ano, estableceuse definitivamente en Madrid.{{Harvnp|Hess|2005|p=17}} En [[1897]] matriculouse oficialmente en calidade de alumno libre do Conservatorio.{{Harvnp|Harper|2005|pp=20-21}} Ese mesmo ano compuxo ''Melodía'', unha obra para [[violonchelo]] e piano, dedicada a Salvador Viniegra, xa que Falla participaba nas sesións de música de cámara que se realizaban en casa deste.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxiv}}<ref name="madrid">{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/madrid-1898-1907 |título=Madrid (1898-1907) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=7 de marzo de 2021 |lingua=es}}</ref> Ao ano seguinte superou, con altas cualificacións, o equivalente a tres anos de solfexo e cinco de piano no Conservatorio,{{Harvnp|Harper|2005|p=21}} e compuxo ''Scherzo en do menor'' para piano.{{refn|group=lower-alpha|Segundo Nancy Lee Harper, esta datado o 9 de novembro de 1898 e só se conserva un fragmento desa obra.{{Harvnp|Harper|2005|pp=335-336}}}} En [[1899]] terminou os estudos oficiais na ''Escuela Nacional de Música y Declamación''{{refn|group=lower-alpha|Finalizou os estudos de sete anos en dous.{{Harvnp|Harper|2005|pp=20-21}}}} e obtivo, por unanimidade, o primeiro premio de piano de devandito centro.{{Harvnp|Harper|2005|p=21}}<ref name="madrid"/> Neses anos, realizou viaxes frecuentes a Cádiz e deu recitais nas casas de Viniegra e de Manuel Quirell, nos que interpretaba composicións de [[Frédéric Chopin]], [[Robert Schumann]] ou Grieg, xunto con obras propias.{{Harvnp|Harper|2005|p=21}} En casa de Viniegra, estreou en 1899 obras como ''Romanza'', ''Melodía'' para violonchelo e piano (dedicada a Viniegra), ''Cuarteto en sol'' e ''Serenata andaluza''; na de Quirell, estreou ''Nocturno'', e ''Mireya'' no [[Real Teatro das Cortes|Teatro Cómico]].{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxiv}} En 1900 compuxo ''Canción para piano'' e algunhas pezas vocais e para piano. Estreou ''Serenata andaluza'' e ''Vals-Capricho'' para piano no [[Ateneo de Madrid]].{{Harvnp|Hess|2005|pp=23-24}} A súa familia mudouse con el, debido á precaria situación económica da familia, comezou a impartir clases de piano coas que puido manter á familia.{{Harvnp|Hess|2005|p=17}}{{Harvnp|Harper|2005|p=21}} [[Ficheiro:Felipe Pedrell 01.jpg|miniatura|Falla coñeceu a Felip Pedrell en [[1901]] en [[Madrid]]. Este foi unha grande influencia para o compositor gaditano xa que espertou nel o interese polo [[flamenco]] e, en especial, polo cante jondo.<ref>GAMBOA, José Manuel, Felipe (1992). “Felipe Pedrell, Las voces del Pueblo”. La Caña. Revista de Flamenco (Asociación España Abierta) (4): pp. 52-54.</ref>]] Ata ese momento, Falla só compuxera obras para piano e música de cámara. En torno ao ano 1900 escribiu a súa primeira [[zarzuela]], forma musical moi de moda nese momento en España, ''La Juana y la Petra o La casa de Tócame Roque'' (inspirada na popular [[Casa de Tócame Roque|casa madrileña]]). Non chegou a estrearse e a súa música perdeuse, aínda que nos seus cadernos o compositor sinalou que constaba de cinco números musicais.{{harvnp|Harper|2005|pp=24-25}} En [[1901]] coñeceu a [[Felip Pedrell]], quen tería notable influencia na súa posterior carreira, xa que espertou nel o interese polo [[flamenco]] e, en especial, polo cante jondo.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos={{versaleta|Gamboa}} |nome=José Manuel |título=Felipe Pedrell, las voces del pueblo |editorial=Asociación Cultural España Abierta |publicación=La Caña. Revista de Flamenco |url=https://flun.cica.es/bdrevistas/repositorioRevistas/LA_CANA/DVD01/NUMERO_04_INVIERNO_1993/04_INVIERNO_1993.pdf |número=4 |páxinas=52-54 |data=inverno de 1993 |dataacceso=27 de novembro de 2020 |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos={{versaleta|Christoforidis}} |nome=Michael |título=Manuel de Falla y la guitarra flamenca |editorial=Asociación Cultural España Abierta |publicación=La Caña. Revista de Flamenco |número=4 |páxinas=40-44 |data=inverno de 1993 |url=https://flun.cica.es/bdrevistas/repositorioRevistas/LA_CANA/DVD01/NUMERO_04_INVIERNO_1993/04_INVIERNO_1993.pdf |dataacceso=27 de novembro de 2020 |lingua=es}}</ref> Pedrell impartía clases no [[Real Conservatorio Superior de Música de Madrid|Conservatorio]] e o Ateneo. Melquiades Almagro, un rico amigo de Falla, pagou as leccións que recibiu de Pedrell.{{Harvnp|Harper|2005|p=28}} Ese ano Falla tamén compuxo obras como ''Cortejo de gnomos'' e ''Serenata'', ambas para piano.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxv}} O [[12 de abril]] de [[1902]] estreou, no [[Teatro de Capellanes|Teatro Cómico de Madrid]], ''Los amores de la Inés'', a única das súas zarzuelas que se representou, e tivo vinte representacións realizadas pola compañía de [[Loreto Prado]] y [[Enrique Chicote]].{{Harvnp|Harper|2005|pp=25-26}} Ese mesmo ano coñeceu a [[Joaquín Turina]] e [[Federico Chueca]], que axudou e apoiou as súas zarzuelas, e a Sociedade de Autores publicou ''Vals-Capricho'' e ''Serenata andaluza''.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxv}} Entre 1901 e 1902, escribiu ''Limosna de amor'', con [[libreto]] de [[José Jackson Veyán]], outra zarzuela que non se representou.{{Harvnp|Hess|2005|p=30}}{{harvnp|Harper|2005|p=26}} O ano seguinte compuxo ''Allegro de concerto'', e presentouno ao concurso convocado polo Conservatorio de Madrid, que finalmente gañou [[Enrique Granados]], e a Sociedade de Autores publicou as obras ''Tus ojillos negros'' e ''Nocturno''.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxv}} Ese mesmo ano, comezou a súa colaboración con [[Amadeo Vives]] nas zarzuelas ''Prisionero de guerra'', ''El cornetín de órdenes'' e ''La cruz de Malta'', das que só se conservan algúns fragmentos.{{Harvnp|Harper|2005|p=27}} Os anos de estudo na capital española culminaron coa composición, en [[1904]], da [[ópera]] ''[[La vida breve (ópera)|La vida breve]]'', en colaboración con [[Carlos Fernández Shaw]], que se fixo acredora do primeiro premio dun concurso convocado pola [[Real Academia de Belas Artes de San Fernando]] o ano seguinte.{{Harvnp|Harper|2005|p=33}} Aínda que as bases do concurso estipulaban que o traballo gañador debía representarse no [[Teatro Real de Madrid]], Falla tivo de esperar oito anos para dar a coñecer a súa [[partitura]], non en Madrid, senón en [[Niza]] ([[Francia]]).{{Harvnp|Harper|2005|p=40}}{{harvnp|Harper|2005|p=xxxvii}} Dado de que non coñecía aínda [[Granada]], a cidade na que se ambienta esta ópera, Falla pediu información ao seu amigo Antonio Arango. Desta época son os ''Cantares de Nochebuena''.<ref name="madrid"/> En abril de [[1905]] obtivo o premio de piano nun concurso convocado pola firma Ortiz y Cussó.{{Harvnp|Harper|2005|pp=33-34}} Nesa época, sentiuse foortemente atraído pola súa prima María Prieto Ledesma e a última referencia a este asunto está datada o 14 de novembro de 1905.{{Harvnp|Harper|2005|p=34}} === Etapa parisiense === [[Ficheiro:Claude Debussy ca 1908, foto av Félix Nadar.jpg|miniatura|esquerda|[[Claude Debussy]] axudou a Falla durante a súa estadía en París e introduciuno nos círculos musicais da cidade.]] Falla ampliara o seu círculo de amizades e a súa fama estaba crecendo en Madrid, grazas aos dous premios que gañou. En cambio, en parte pola decepción que sufriu ao non poder estrear ''A vida breve'' no Teatro Real como lle prometeran, decidiu trasladarse a [[Francia]].{{Harvnp|Harper|2005|p=40}} Descoñécese a data exacta na que Falla mudouse alí, mais tense constancia dunha carta que enviou á súa familia o 16 de agosto de 1907.{{Harvnp|Harper|1998|p=19}} Fincou en [[París]], por consello de [[Joaquín Turina]] e [[Víctor Mirecki Larramat]], e os seus inicios non foron sinxelos, xa que chegou reunir cupóns de xornais para obter comida gratuíta.{{Harvnp|Harper|2005|p=40}} Comezou gañando a vida como pianista e director dunha pequena compañía de [[pantomima]] que interpretaba ''L'enfant prodigue'' de [[André Wormser]], e realizou unha xira por Francia, Bélxica, Alemaña e Suíza.{{Harvnp|Harper|2005|pp=41-42}} Pouco despois da súa chegada a París, coñeceu a [[Paul Dukas]], quen lle presentou a [[Isaac Albéniz]] e [[Claude Debussy]].{{Harvnp|Harper|2005|p=42}} Grazas a unha carta de recomendación, tamén entablou relación con [[Ricard Viñes]], que o introduciu na ''[[Société des Apaches]]'', un círculo de mozos músicos progresistas con membros como Debussy, [[Maurice Ravel]], [[Ígor Stravinski]] e [[Joaquín Nin]], entre outros.{{Harvnp|Harper|2005|p=43}}{{refn|group=lower-alpha|Outros membros foron os compositores [[Charles Koechlin]], [[Florent Schmitt]], [[Maurice Delage]] e [[Paul Ladmirault]], os poetas [[Léon-Paul Fargue]] e [[Tristan Klingsor]], o pintor [[Paul Sordes]] e o crítico [[Michel-Dimitri Calvocoressi]].{{Harvnp|Harper|2005|p=43}}{{Harvnp|Harper|2005|p=43}}<ref>{{Cita libro |apelidos={{versaleta|Nichols}} |nome=Roger |data=2011 |título=Ravel |editorial=Yale University Press |isbn=9780300108828 |páxina=43 |url=https://books.google.es/books?id=qN8a8S9HuVQC |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita publicación |apelidos={{versaleta|Pasler}} |nome=Jann |título=Stravinsky and the Apaches |publicación=The Musical Times |data=1982 |páxinas=403-407 |volume=123 |número=1672 |doi=10.2307/964115 |jstor=964115 |lingua=en}}</ref>}} Tamén por mediación de Viñes e Albéniz, entablou relación con [[Alexis Roland-Manuel]], tivo acceso a outros círculos culturais parisienses e coñeceu a outros artistas españois na cidade, como [[Enrique Granados]], [[Pau Casals]], [[Miguel Llobet]], [[Ángel Barrios (músico)|Ángel Barrios]], [[Enrique Fernández Arbós]], [[Josep Maria Sert]] e [[Pablo Picasso]].{{Harvnp|Harper|2005|pp=43-44}} Durante ese tempo, gañouse a vida dando clases piano aos fillos de familias adiñeiradas e realizando xiras de concertos.{{harvnp|Harper|2005|p=44}} [[Ficheiro:Paul Dukas 01.jpg|miniatura|dereita|[[Paul Dukas]], ao que Manuel de Falla coñeceu durante a súa estancia en [[París]], foi unha grande influencia para o compositor gaditano durante a súa estancia na cidade.]] En [[1908]] e debido á mediación de Albéniz, o rei [[Afonso XIII de España|Afonso XIII]] outorgoulle unha bolsa para que puidese seguir residindo en París e concluír as ''Catro pezas españolas''.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvi}} En xaneiro dese ano iniciou unha xira polo norte de España, xunto co [[violín|violinista]] [[Antonio Fernández Bordas]] e o [[violoncello|violoncellista]] Víctor Mirecki.{{Harvnp|Harper|2005|p=45}} O [[23 de marzo]] terminou a obra ''Con afectos de xúbilo e gozo''.{{Harvnp|Harper|2005|pp=45-46}} [[Paul Milliet]] traduciu ao [[lingua francesa|francés]] o [[libreto]] d' ''A vida breve'' para que a estrea da obra fose posible en Francia.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvi}} O [[27 de marzo]] do ano seguinte estreáronse na Sáelle Érard as ''Catro pezas españolas'' interpretadas por Ricardo Viñes, que máis tarde foron publicadas polo editor Jacques Durand grazas á recomendación de Dukas, Debussy e Ravel.{{Harvnp|Harper|2005|p=46}} Ese mesmo ano comezou a compor unha serie de pezas chamadas ''Nocturnos'', que máis tarde se converteron en ''[[Noites nos xardíns de España]]'', e revisou substancialmente a orquestración de ''A vida breve''.{{Harvnp|Harper|2005|pp=47-48}} O contacto coa vida musical parisiense exerceu unha gran influencia sobre el, ficou especialmente impresionado por ''[[Peleas e Melisande]]''{{refn|group=lower-alpha|Ficou tan impresionado con esa ópera que asistiu tres veces ás súas representacións.{{Harvnp|Harper|2005|p=44}}{{Harvnp|Hess|2005|p=53}}}} de Debussy e ''[[Boris Godunov (ópera)|Boris Godunov]]'' de [[Modest Musorgskii]], e entrou en contacto coa música sinfónica e de cámara europea de vangarda, mesmo escoitou a [[Richard Strauss]] dirixir as súas obras.{{Harvnp|Harper|2005|p=44}}{{Harvnp|Hess|2005|p=53}} O [[4 de maio]] de [[1910]], grazas á colaboración de Ravel e [[Gabriel Fauré]], a [[soprano]] [[Ada Adiny-Milliet]] estreou na Société Nationale Indépendante, acompañada ao piano por Falla, as ''Trois mélodies'', realizadas sobre textos de [[Théophile Gautier]] e que foron publicadas por ''Rouart, Lerolle et Cie''.{{Harvnp|Harper|2005|p=47}}{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvi}}<ref name="paris">{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/paris-1908-1914 |título=París (1908-1914) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=18 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> Nese mesmo ano produciuse o seu primeiro encontro con [[Igor Stravinskii]] e coñeceu a [[Georges Jean-Aubry]], [[Ignacio Zuloaga]], Joaquín Nin e Wanda Landowska.{{Harvnp|Harper|2005|p=44}}<ref name="paris"/> Un ano máis tarde realizou a súa primeira visita a [[Londres]], por mediación de Jean-Aubry, e en marzo ofreceu algúns recitais.{{Harvnp|Harper|2005|p=49}} Os invernos de 1910 e 1911 afectaron gravemente á súa saúde,{{refn|group=lower-alpha|Na súa correspondencia, o propio Falla afirmaba que a súa saúde empeorou debido ás abundantes choivas e a humidade. Mesmo especulouse coa posibilidade de que padecera [[sífilis]], mais non se atoparon evidencias delo.{{Harvnp|Harper|2005|pp=49-50}}}} que xa era feble de por si, o que incrementou o seu fervor relixioso e fíxolle achegarse aos círculos afíns ás súas inquedanzas relixiosas, especialmente os Apaches, con Viñes e [[Léon Bloy]], entre outros.{{Harvnp|Harper|2005|p=50}} En [[1912]] realizou unha viaxe a [[Suíza]] e [[Italia]].{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvii}} En [[Milán]] negociou con [[Casa Ricordi|Perico Ricordi]] a publicación d' ''A vida breve'', mais non chegaron a un acordo.{{Harvnp|Harper|2005|p=48}} O [[30 de novembro]], Ricard Viñes presentou na Sociedade Filharmónica Madrileña as ''Catro pezas españolas'' de Falla.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvii}} Revisou, coa axuda de Dukas e Debussy, a partitura d' ''A vida breve'' e realizou melloras na súa estrutura e orquestración.{{Harvnp|Harper|2005|pp=52-54}}{{Harvnp|Harper|1998|p=23}} O [[1 de abril]] de [[1913]] estreouse no Casino Municipal de [[Niza]]{{refn|group=lower-alpha|Anteriormente, houbo intentos infrutuosos para estrear a obra en Madrid, París, Bruxelas, Londres e Milán.{{Harvnp|Harper|2005|p=52}}{{Harvnp|Harper|1998|p=23}}}} e o [[30 de decembro]] dese ano realizouse no [[Teatro Nacional da Opéra-Comique]] de París o ensaio xeral, con público e crítica.{{Harvnp|Harper|2005|p=52}} A obra estreouse oficialmente o [[7 de xaneiro]] de [[1914]] en devandito teatro e foi un éxito.{{Harvnp|Harper|1998|p=23}}{{Harvnp|Harper|2005|p=52}} Logo do fracaso con Ricordi, Max Eschig publicou a partitura e converteuse no editor de Falla.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvii}} Ese mesmo ano coñeceu, por mediación de Turina, a [[Gregorio Martínez Sierra|Gregorio]] e [[María de la O Lejárraga|María Martínez Sierra]].{{refn|group=lower-alpha|María Lejárraga, en contra da tradición española de empregar o apelido de solteira, empregou e foi coñecida polos do seu marido, Martínez Sierra.{{harvnp|Hess|2005|pp=74-77}}}}{{harvnp|Harper|2005|pp=52-53}} Debido ao éxito obtido, Falla decidiu establecerse definitivamente en París.{{Harvnp|Harper|2005|p=53}} Grazas ao seu contrato con Eschig, a mediados de 1914 puido rematar as ''[[Sete cancións populares españolas]]''.{{Harvnp|Hess|2005|p=64}} Con todo, logo do inicio da [[primeira guerra mundial]], Falla tivo que regresar ao seu país natal e fixou a súa residencia de novo en Madrid.{{Harvnp|Harper|2005|pp=48, 53-54}} O [[14 de novembro]] representouse ''A vida breve'' no [[Teatro da Zarzuela]] e no mes seguinte termina a ''Oración das nais que teñen aos seus fillos en brazos'' na capital de España.<ref name="paris"/> É difícil saber que experiencia vívida pode cambiar o rumbo dunha sensibilidade artística creadora, pero a relación que Falla mantivo con estes músicos en París influíu de xeito determinante na súa música posterior. Por exemplo, Debussy quen tiña oído e admiraba a arte [[flamenco|flamenca]] de España, aconselloulle que tomase esta música como fonte de inspiración, consello que o español debeu ter en conta en obras como ''Noites nos xardíns de España'', en que o [[impresionismo]] contemporáneo utilízase case como soporte para harmonías, ritmos e sonoridades flamencas. === Volta a Madrid === {{Son |nomeficheiro = CELLO ENCORES JOHN MICHEL-da Falla Suite Populaire Espagnole 1st.ogg |título = Primeira canción popular española |descrición = Interpretada por John Michel. |nomeficheiro2 = CELLO ENCORES JOHN MICHEL-da Falla Suite Populaire Espagnole 5th.ogg |título2 = Quinta canción popular española |descrición2 = Interpretada por John Michel. }} [[Ficheiro:Manuel de Falla.jpg|miniatura|esquerda|Manuel de Falla, ca. 1914.]] Durante a estandía de Falla en París, a crítica musical en Madrid cambiara. Xurdiron numerosas publicacións especializadas e eran frecuentes as disputas entre elas, en ocasións motivadas pola súa ideoloxía política, e fortes en moitos casos.{{Harvnp|Hess|2001|pp=45-49}} Logo do seu regreso a Madrid, o 14 de novembro de 1914 representouse ''La vida breve'', coa [[soprano]] [[Luisa Vela]] como protagonista, no [[Teatro de la Zarzuela]] e baixo a dirección de [[Pablo Luna]].{{Harvnp|Harper|2005|p=58}}{{Harvnp|Hess|2001|p=49}} A estrea foi un gran éxito e posteriormente representouse en 26 ocasións.{{Harvnp|Harper|2005|p=58}} A súa relación cos Martínez Sierra, aos que coñecera durante a súa estadía en París, fíxose máis próxima. Comezaron a traballar xuntos en ''La Pasión'', unha obra que se estreou o 30 de novembro no [[Teatro Lara]] e para a que o compositor escribiu unha [[Soleá (baile)|soleá]] para voz e guitarra.{{Harvnp|Harper|2005|p=60}}{{Harvnp|Hess|2005|pp=74-77}} Nos anos seguintes, Falla compuxo [[música incidental]] para algunhas das obras teatrais do matrimonio, como ''Otelo o tragedia de una noche de verano'', ''Pascua florida'' ou ''Amanecer'', e tamén escribiu música para cancións escritas por María, como «El pan de Ronda que sabe a verdad».{{refn|group=lower-alpha|É complicado diferenciar a produción artística do matrimonio Martínez Sierra, posto que en moitas ocasións María asinaba as obras co nome do seu marido e outras moitas escribíronas en colaboración.{{Harvnp|Hess|2005|pp=74-77}} Semella claro, pola documentación existente no Arquivo Manuel de Falla, que en realidade María escribiu a maioría das obras asinadas co nome de Gregorio.{{Harvnp|Harper|2005|p=83}}}}{{Harvnp|Hess|2005|pp=74-77}} O [[15 de xaneiro]] de [[1915]], Joaquín Turina e Manuel de Falla foron homenaxeados polo Ateneo de Madrid.{{refn|group=lower-alpha|Antes de que Turina e Falla marcharan a París, ambos xa tiveran relación co Ateneo e entablaran trato persoal con Cecilio Roda, director da Sección Musical. No caso de Falla, presentara varias obras alí. Á marxe dos seus méritos artísticos, a homenaxe tivo outras connotacións. Dende os seus inicios, o Ateneo estivo vencellado ao [[liberalismo]], vencello que se incrementou coa [[Primeira Guerra Mundial]]. [[Manuel Azaña]], secretario do Ateneo de 1913 a 1919 e «comprometido [[Aliados da Primeira Guerra Mundial|aliadófilo]]», organizou debates e ofreceu discursos en contra de [[Imperio alemán|Alemaña]] e os seus partidarios en España. A homenaxe a dous compositores que regresaban de París como vítimas da intervención alemá estaba moi en consonancia co punto de vista do Ateneo respecto á Guerra.{{Harvnp|Hess|2001|pp=49-51}}}} En devandita homenaxe estreáronse as ''Sete cancións populares españolas'', interpretadas pola soprano Luisa Vela e acompañada ao piano polo propio Falla.{{Harvnp|Harper|1998|p=24}} O [[8 de febreiro]] realizouse o concerto de presentación da Sociedade Nacional de Música no [[Hotel Ritz (Madrid)|Hotel Ritz de Madrid]], no que a soprano [[Josefina Revillo]] interpretou por primeira vez a antibelicista ''Oración de las madres que tienen a sus hijos en brazos'', con texto de Martínez Sierra.{{Harvnp|Harper|2005|p=60}}{{Harvnp|Hess|2001|p=51}} Falla coñeceu o secretario da Sociedad, [[Adolfo Salazar]], que ademais era un influente crítico e apoiouno nos seus habituais desencontros coa prensa madrileña.{{Harvnp|Hess|2005|p=77}} O [[23 de setembro]] de 1915, o sexteto de José Media-Vila estrea en [[Portugal]] unha versión de ''O amor bruxo'' realizada polo mesmo Falla.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/obras/obras-de-camara-o-para-conjunto-instrumental/el-amor-brujo-version-para-sexteto |título=El amor brujo(versión para sexteto) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> O [[18 de decembro]] concluíu ''O pan de Ronda que sabe a verdade'', unha obra realizada sobre un texto de María Lejárraga.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/obras/obras-para-voz-e-instrumento-acompanante/el-pan-de-ronda-que-sabe-a-verdad |título=El pan de Ronda que sabe a verdad |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> {{Imaxe múltiple | posición_táboa = | dirección = | ancho = | título= Matrimonio Martínez Sierra | posición_título = centre | fondo_de_título = | texto = [[María de la O Lejárraga|María]] e [[Gregorio Martínez Sierra]] colaboraron con Falla nalgunhas das súas obras. | posición_texto = centre | fondo_de_texto = | foto1 = María Lejárraga.JPG | ancho1 = 150 | texto1 = | posición_texto1 = | foto2 = Gregrorio Martínez Sierra.JPG | ancho2 = 150 | texto2 = | posición_texto2 = | pé = }} O [[15 de abril]] tivo lugar a estrea no Teatro Lara da primeira versión de ''[[O amor bruxo]]'', que escribiu xunto a Martínez Sierra, interpretado por [[Pastora Imperio]] no papel de Candelas e baixo a [[director de orquestra|dirección orquestral]] de [[José Moreno Ballesteros]], pai de [[Federico Moreno Torroba]], quen tocou a parte de [[piano]]. Recibiu disparidade de críticas: unhas criticaron a orquestración e animaron a Falla a deixar eses "ensaios menores" e adicarse a "grandes obras", e achacáronlle falta de "españolidade" pola "obsesión" de Falla pola música francesa e rusa; en troques, outras destacábana como "o novo renacemento musical español" e valoraron o esforzo de elevar o flamenco á categoría de arte.{{Harvnp|Harper|2005|pp=61-62}}{{Harvnp|Hess|2005|pp=86-87}} En calquera caso, a obra tivo unha boa recepción de público e representouse en vinte e oito ocasións.{{Harvnp|Hess|2005|p=87}} Entre finais de marzo e principios de abril acompañou a María Lejárraga nunha viaxe por [[Andalucía]], na que puido coñecer [[Granada]]{{refn|group=lower-alpha|Manuel de Falla ambientou a súa ópera ''[[A vida breve (ópera)|A vida breve]]'' na cidade de [[Granada]], mais nunca a había visitara. Baseouse en postais que lle enviaran algúns amigos.{{Harvnp|Hess|2005|p=77}}}} e tamén visitaron [[Ronda]], [[Alxeciras]] e [[Cádiz]].{{Harvnp|Harper|2005|p=61}}{{Harvnp|Hess|2005|pp=77-80}} Pouco despois trasladouse a [[Barcelona]] co matrimonio Martínez Sierra e a súa estancia na cidade prolongouse case seis meses. Foi invitado por [[Santiago Rusiñol]] a pasar uns días no ''Cau Ferrat'' de [[Sitges]] e alí pode que traballara na primeira versión de concerto d' ''O amor bruxo'' e nas ''[[Noites nos xardíns de España]]''.{{Harvnp|Harper|2005|p=65}} A [[Orquestra Sinfónica de Madrid]], dirixida por [[Enrique Fernández Arbós]],{{refn|group=lower-alpha|Nancy Lee Harper afirma que a estrea da versión de concerto d' ''O amor bruxo'' no Hotel Ritz realizouna a [[Orquestra Sinfónica de Madrid]] baixo a dirección de [[Enrique Fernández Arbós]], en contra do que afirman outros autores, que a obra a representó a [[Orquestra Filharmónica de Madrid|Orquesta Filharmónica]], dirixida por [[Bartolomé Pérez Casas]].{{Harvnp|Harper|1998|p=26}}}} estreou a primeira o 28 de marzo de 1916 no [[Hotel Ritz (Madrid)|Hotel Ritz]] de Madrid.{{Harvnp|Harper|2005|p=87}} O 9 de abril, estreouse a segunda no Teatro Real, a cargo da mesma orquestra, xunto co pianista [[José Cubiles]] e dirixida de novo por Fernández Arbós.{{Harvnp|Harper|2005|p=64}} Falla comezou a traballar co matrimonio Martínez Sierra na pantomima ''O correxidor e a muiñeira'', baseada na novela ''[[El sombrero de tres picos (novela)|El sombrero de tres picos]]'' de [[Pedro Antonio de Alarcón]].{{Harvnp|Harper|2005|p=66}} Pode que Falla elixira esta historia máis [[Costumismo|costumista]] para poder obter un maior éxito comercial.{{Harvnp|Hess|2001|p=87}} Estreouse o 7 de abril de 1917 no Teatro Eslava, producida pola compañía dos Martínez Sierra e baixo a dirección de Turina.{{harvnp|Harper|2005|p=67}} [[Ficheiro:Sergej Diaghilev (1872-1929) ritratto da Valentin Aleksandrovich Serov.jpg|miniatura|esquerda|En 1916 Manuel de Falla entablou contacto con [[Igor Stravinskii]] e [[Sergei Diagilev]], cuxos célebres [[Ballets Russes]] estaban naquela época en [[Madrid]], e iniciou unha viaxe polo sur de España con este.]] España foi un país neutral durante a primeira guerra mundial. Falla amosouse publicamente en contra desa postura e asinou un manifesto en 1915, que apoiaron outros intelectuais como [[Gregorio Marañón]], [[Américo Castro]] e [[Fernando de los Ríos]]. Logo do falecemento de [[Enrique Granados]],{{refn|group=lower-alpha|[[Enrique Granados]] morreu no [[Canal da Mancha]] mentres viaxaba nun transbordador rumbo ao [[Reino Unido]] que fue torpedeado por un [[U-Boot]] da [[Mariña Imperial alemá]].{{Harvnp|Hess|2005|p=99}}}}{{refn|group=lower-alpha|Pode que a morte de Granados afectara á saúde de Falla e mesmo Luis Campodónico (citado por [[Federico Sopeña]]) especulou na súa biografía sobre o compositor con que fora internado nun sanatorio en 1916. Con todo, non hai evidencias delo.{{Harvnp|Harper|2005|p=74}}}} criticou a agresión alemá por "arrebatarnos a un artista dos nosos que tan brillantemente representou a España no estranxeiro". Ese mesmo ano, escribiu máis artigos nos que denunciaba a "perniciosa" influencia da "tradición alemá" na música europea.{{Harvnp|Hess|2005|p=99}} Por outra banda, esa neutralidade de España revitalizou a vida cultural da súa capital, Madrid, e atraeu a diversos artistas internacionais, como foi o caso de [[Sergei Diagilev]] e os seus [[Ballets Russes]], que estiveron de xira polo país en 1916 e 1917.{{Harvnp|Hess|2001|pp=45-46}} Falla entablou contacto con [[Igor Stravinskii]] e Diagilev e realizu sendas viaxes acompañado por este e o bailarín [[Léonide Massine]]: en 1916, polo sur do país,{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxviii}} e durante o verán de 1917, por España, na que o 8 de outubro acudiron a [[Fuendetodos]] á inauguración dun monumento en homenaxe a [[Francisco de Goya]].{{Harvnp|Harper|2005|pp=xxxviii-xxxix}} Antes de finalizar o ano, iniciou unha nova xira polo norte de España acompañando ao piano á soprano [[Aga Lahowska]].{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxix}} No número de abril de 1916 da ''Revista Musical Hispano-Americana'' publicouse o texto de Falla "Enrique Granados, Evocación de su obra", e o [[periódico]] ''La Tribuna'' do [[5 de xuño]] fixo o propio con "El gran músico de nuestro tiempo: Igor Stravinsky", ademais ese mesmo ano realizou o [[prólogo]] da obra "La música francesa contemporánea", de Georges Jean-Aubry e no número de decembro da ''Revista Musical Hispano-Americana'' publicou un novo artigo titulado "Introducción a la música nueva".<ref name="temas"/><ref name="temas">{{Cita web |url=https://www.feandalucia.ccoo.es/docu/p5sd11262.pdf |título=Manuel de Falla: Escritos sobre música y músicos |nome=Janos |apelidos=Nagy |editorial=Temas para la educación |data=2014 |lingua=es}}</ref> O [[7 de abril]] de [[1917]] estreouse no Teatro Eslava a obra ''El corregidor y la molinera'' a cargo da Orquestra Filharmónica de Madrid, dirixidos por Joaquín Turina.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/obras/obras-escenicas/el-corregidor-y-la-molinera |título=El corregidor y la molinera |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> O [[29 de abril]], a Orquestra Sinfónica de Madrid, dirixida por Enrique Fernández Arbós realizou unha interpretación no Teatro Real dunha versión de concerto para pequena orquestra de ''O amor brujo''.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/obras/obras-para-orquesta/el-amor-brujo-version-de-concierto-para-pequena-orquesta |título=El amor brujo (versión de concierto para pequeña orquesta) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> Ese mesmo ano Falla realiza o prólogo da "Enciclopedia abreviada de Música" de [[Joaquín Turina]],{{Harvnp|Hess|2001|p=148 (nota ao pé número 71)}}<ref name="temas"/> e publicou "Nuestra música" no número de xuño da revista ''Música''.<ref name="temas"/> En 1918, comezou a compoñer a [[Opéra-comique|ópera cómica]] ''[[Lume fatuo (ópera)|Lume fatuo]]'', con libreto de María Martínez Sierra e baseada en música de [[Frédéric Chopin]], do que Falla era gran admirador. María atribui á estrita moral do compositor o atraso na obra, por non estar de acordo co seu libreto, aínda que non hai evidencias de tales reticencias. En troques, o propio Falla realizou xestións persoais con varios teatros para estrear a obra, que resultaron infructuosas, xa que varios a rexeitaron, como o Teatro Eslava, dirixido temporalmente por el compositor [[Manuel Penella Moreno|Manuel Penella]] e que inicialmente accedera a representala, o a [[Teatro Nacional da Opéra-Comique|Opéra-Comique]] de París, cuxo director, [[Albert Carré]], afirmou: "Debería escribir música orixinal!". A obra non chegou estrearse. Entre tanto, ao estar inmerso na composición de ''Lume fatuo'', Falla rexeitou unha proposición por parte de Diagilev para compoñer un [[ballet]] que finalmente encargou a Stravinskii e se converteu en ''[[Pulcinella]]''. Falla e os Martínez Sierra iniciaron outra colaboración coa traxicomedia ''Don Xoan de España''. Estaba nunha etapa moi temperá de creación e debido á lentitude de Falla na súa composición, que de novo María achacou á moral do compositor, finalmente os Martínez Sierra encargaron a música a [[Conrado del Campo]] e a obra estreouse o 18 de novembro de 1921. Todo isto contribuiu a que a relación entre o matrimonio e o compositor rompera logo da estrea da traxicomedia, a pesar de que María e Falla mantiveran unha correspondencia casi diaria durante anos.{{Harvnp|Hess|2005|pp=124-126}}{{Harvnp|Harper|2005|pp=81-93}}{{Harvnp|Hess|2001|p=182}}<ref>{{Cita novas |url=http://elpais.com/diario/1976/06/23/cultura/204328815_850215.html |título=Estreno de una obra inédita de Manuel de Falla |dataacceso=28 de abril de 2013 |apelidos=Franco |nome=Enrique |xornal= [[El País]]|lingua=es}}</ref> Probablemente, o seu último traballo xuntos foi ''O corazón cego'' de Gregorio, no que Falla puxo música a dúas cancións do cuarto acto e que se estreou en outubro ou novembro de 1919.{{refn|group=lower-alpha|Carol Hess apunta que a estrea foi en [[Donostia]] o 16 de outubro de 1919,{{Harvnp|Hess|2001|p=302}} mentres que Nancy Lee Harper indica que foi en novembro dese ano.{{Harvnp|Harper|2005|p=75}}}} O [[27 de abril]], Falla pronunciou unha conferencia titulada ''El arte profundo de Claude Debussy'' nunha homenaxe que rendeu o Ateneo de Madrid ao compositor francés, e realizouse un concerto, no que tamén participaron Aga Lahowska, [[Arthur Rubinstein]] e a Orquestra Filharmónica.{{Harvnp|Harper|2005|pp=74-75}}{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxix}} En [[1919]] faleceron os seus pais, cuns meses de diferenza: o [[12 de febreiro]] o seu pai, e o [[22 de xullo]] a súa nai. {{Harvnp|Harper|2005|p=75}}{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxix}}{{refn|group=lower-alpha|Falla encontrábase en Londres pola estrea d' ''O sombreiro de tres picos'' cando recibiu a noticia de que a súa nai estaba gravemente enferma. Viaxou de urxencia a Madrid e cando chegu informáronlle de que falecera o 22 de xullo, o mesmo día da estrea do ballet.{{Harvnp|Harper|2005|p=75}}}} En 1917, Falla comezara a traballar nunha nova versión de ''El corregidor y la molinera'', que se acabou convertendo no ballet ''[[O chapeu de tres picos (ballet)|O chapeu de tres picos]]''. A estrea da obra atrasouse por problemas financeiros cos Ballets Russes de Diagilev.{{Harvnp|Harper|2005|pp=67-68}} O [[22 de xullo]] os Ballets Russes de Diagilev realizaron a estrea de ''O chapeu de tres picos'' no [[Alhambra Theatre]] de [[Londres]], con [[coreografía]] de Massine{{refn|group=lower-alpha|En 1916, Massine estivera estudando especificamente os bailes tradicionais españois para preparar esta coreografía.{{Harvnp|Harper|2005|p=67}}}} e decorados e figurantes de [[Pablo Picasso]]. Foi a estrea máis exitosa da compañía esa tempada.{{Harvnp|Harper|2005|p=68}} Esta obra pasou a formar parte do repertorio fixo da compañía rusa. Por encargo de [[Arthur Rubinstein]] comeza a compor ''[[Fantasia Baetica]]''{{harvnp|Harper|2005|pp=75-81}} e iniciou as negociacións do contrato con J. & W. Chester de Londres, que se pasaron a ser os seus principais editores.<ref name="madrid1519">{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/madrid-1915-1919 |título=Madrid (1915-1919) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> O Centro Artístico de Granada tributoulle unha homenaxe o [[15 de setembro]], polo que Falla realizou unha viaxe á cidade, en compañía da súa irmá María del Carmen e do matrimonio Vázquez Díaz. Durante a súa estancia na cidade, hospedouse primeiro na Pensión Alhambra, onde o seu amigo desde a súa estancia en París, Ángel Barrios, reservoulle habitacións, e máis tarde na Pensión Carmona, segundo o seu primeiro biógrafo, John Brande Trend, ao que coñeceu durante esa viaxe. Ambas as pensións estaban situadas na Rúa Real da [[Alhambra]].<ref name="madrid1519"/> Alí levou unha vida retirada, rodeado dun grupo de amigos entre os que se atopaba [[Federico García Lorca]].<ref>{{Cita web |url=http://www.garcia-lorca.org/Federico/Biografia.aspx?Sel=Granada%20y%20Manuel%20de%20Falla |título=Fundación Federico García Lorca |data-acceso=20 de xaneiro de 2014 |data-arquivo=03 de novembro de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131103092137/http://www.garcia-lorca.org/Federico/Biografia.aspx?Sel=Granada%20y%20Manuel%20de%20Falla |url-morta=yes }}</ref> === Etapa granadina === O [[4 de xaneiro]] de [[1920]], tivo lugar a estrea en [[París]] de ''Noites nos xardíns de España'', baixo a dirección de Enrique Fernández Arbós e con Joaquín Nin no papel solista, e ese mesmo mes, os Ballets Rusos realizaron unha exitosa representación de ''O chapeu de tres picos'' no Teatro Nacional da [[Ópera de París]]. O [[8 de febreiro]], [[Arthur Rubinstein]] estreou en [[Nova York]] a ''Fantasia Baetica''. O compositor gaditano concluíu a súa primeira obra en Granada en agosto, ''Homenaxe pour lle Tombeau de Claude Debussy'' para [[guitarra]]. A mediados do mes seguinte fixou a súa residencia en devandita cidade nas mesmas habitacións que ocupou anteriormente Daniel Vázquez Díaz na Pensión Carmona e máis tarde trasladouse ao carmen de Santa Engracia na Rúa Real da Alhambra, número 40. En decembro publicou o seu artigo "Claude Debussy et l'Espagne" en ''A Revue Musicale''. A estrea de ''Homenaxe pour lle Tombeau de Claude Debussy'' tivo lugar o [[24 de xaneiro]] de [[1921]] en París, coa interpretación do [[arpa]]-[[laúde]] a cargo de Marie-Louise Henri Casadesus. A estrea na súa versión para guitarra foi realizado por Miguel Llobet durante unha xira por España un mes máis tarde. Nesa época, Falla estivo moi vinculado coa vida cultural da cidade andaluza e frecuentou as amizades de personaxes como Miguel Cerón, Fernando dos Ríos, Hermenegildo Lanz, Manuel Anxos Ortiz e, sobre todo, [[Federico García Lorca]]. En maio realizou unha viaxe a [[París]] e [[Londres]], cidade na que interpretou a parte para piano de ''Noites nos xardíns de España'' no ''Queen's Hall''. Ao seu regreso a España coincidiu na capital con [[Igor Stravinskii]] que estaba dirixindo no Teatro Real o seu [[ballet]] ''Petrushka''. Durante anos mantivera unha estreita relación persoal e profesional co matrimonio Martínez Sierra, que rompeu debido a desacordos en torno ao proxecto dunha obra titulada ''Don Juan de España''. Tras esta ruptura, comezou a composición das dúas suites de ''O chapeu de tres picos'' e termina ''Fanfare pour une fête'', por encargo da revista ''Fanfare'' de Londres, que sería publicada no seu primeiro número en agosto. Ese ano casou con Cristina de Aranjuez. [[Ficheiro:Federico García Lorca. Huerta de San Vicente, Granada.jpg|miniatura|esquerda|Falla estivo moi vinculado coa vida cultural granadina e frecuentou as amizades de personaxes como [[Federico García Lorca|Lorca]].]] A comezos de [[1922]] estableceu definitivamente a súa residencia no carmen da Antequeruela Alta, número 11. O diplomático Ricardo Baeza, amigo de Falla, encomendoulle o encargo de compor ''Canto dos remeiros do Volga'', en favor dos refuxiados [[Rusia|rusos]]. Realizou unha viaxe durante a Semana Santa de Sevilla, durante o cal coñeceu a Segismundo Romeu e a Eduardo Torres, cos que nun futuro colaboraría para formar a Orquestra Bética de Cámara e que finalmente se presentaría o [[11 de xuño]] en [[1924]] cun concerto no sevillano Teatro Llorens. Uniuse a Miguel Cerón, Federico García Lorca, Hermenegildo Lanz, Ignacio Zuloaga e outros para promover a creación do "Concurso de Cante Jondo" co fin de rescatar o "canto primitivo andaluz". Devandito concurso foi organizado polo Centro Artístico e tivo lugar os días [[13 de xuño|13]] e [[14 de xuño]] na Praza dos Alxibes da Alhambra.<ref>{{cita libro|apelidos= Gibson| nome=Ian| ligazónautor=Ian Gibson |título=Vida, pasión y muerte de Federico García Lorca (1898-1936)| ano=1998| editorial=Barcenona, [[Plaza y Janés]]|páxinas= 175-187|lingua=castelán|isbn= 84-01-55007-6}}</ref> O [[6 de xaneiro]] de [[1923]], festividade dos [[Reis Magos]], en Granada, Falla participou nunha festa privada montada por Federico García Lorca, Adolfo Salazar e o artesán, titiriteiro e artista polifacético Hermenegildo Lanz.<ref>[http://www.manueldefalla.com/pdfs/pdf130316130732_139.pdf Día de Reyes en casa de los Lorca.] La Opinión de Granada, 2/1/2005.</ref> Representouse unha adaptación lorquiana para [[monicreque]]s do conto andaluz "La niña que riega la albahaca y el príncipe preguntón", un [[entremés]] atribuído a [[Miguel de Cervantes]]e o ''Misterio de los Reyes Magos'', un [[auto sacramental]] do [[século XIII]], para o que Falla tiña colaborado na composición da [[música incidental]].<ref>Andrés Soria Ortega, "Una fiesta íntima de arte moderno en la Granada de los años veinte", en ''Lecciones sobre Federico García Lorca'' (Edición de Andrés Soria Olmedo), Granada, 1986, pp. 149-178, 160-161 e 168-169.</ref> En febreiro, ''A Revue Musicale'' publicou dous artigos de Falla: "Felipe Pedrell, (1841-1922)" e "Wanda Landowska à Grenade", que detallaba a visita de dita clavecinista a Granada en novembro do ano anterior. Os días [[23 de marzo|23]] e [[24 de marzo]] realizouse a estrea en público da versión de concerto de ''O retablo de Maese Pedro'' no Teatro San Fernando de Sevilla. A escenificación da obra tivo lugar no palacete da princesa de Polignac en París e os decorados e figurantes foron obra de Manuel Anxos Ortiz e os monicreques con cabezas e figuras planas de Hermenegildo Lanz. Realizou algunhas viaxes a [[Francia]], [[Bélxica]] e [[Italia]] e en Madrid coñeceu a Ernesto Halffter. Comezou a compor ''Concerto para clave e cinco instrumentos'' a instancias de Wanda Landowska e o [[12 de decembro]], Manuel de Falla e Anxo Barrios foron propostos como académicos pola Real Academia de Belas Artes de Granada, sendo finalmente admitidos por unanimidade, como académicos de número, o [[21 de febreiro]] do ano seguinte. A comezos de [[1924]] finalizou a obra ''Psyché'', sobre un texto de Georges Jean-Aubry, e que se estrearía o [[9 de febreiro]] do ano seguinte no Palau da Música de Barcelona. O [[7 de abril]] foi nomeado académico de honra da Real Academia Hispano-Americana de Ciencias e Artes de Cádiz. En xuño de devandito ano tivo lugar a presentación da Orquestra Bética de Cámara, pola que levaba traballando dende facía dous anos. O [[10 de decembro]] estreouse unha revisión orquestral do ''Prélude à l'après-midi d'un faune'' de [[Claude Debussy]] que Falla compuxera para devandita orquestra. Esta interpretación correu baixo a dirección de Ernesto Halffter e tivo lugar no Teatro San Fernando de Sevilla. [[Ficheiro:Don Quixote Chapter XXVI 1.jpg|miniatura|O libreto de ''O retablo de maese Pedro'' está inspirado nun episodio de ''[[Don Quixote da Mancha]]''.]] O ano seguinte aceptou o cargo como académico numerario da Real Academia de Belas Artes de Granada. O [[22 de maio]] tivo lugar a estrea en París da versión definitiva para ballet de ''O amor bruxo'' no ''Trianon Lyrique'', con decorados e figurantes de Gustavo Bacarisas, Falla exercendo como director musical e Antonia Mercé "A Arxentina" e Vicente Escudeiro nos papeis de Candeas e Carmelo, respectivamente. O [[20 de novembro]], a Orquestra Bética interpretou a revisión orquestral realizada por Falla da [[Abertura (música)|abertura]] de ''[[O barbeiro de Sevilla]]'' de [[Gioachino Rossini]] no Teatro San Fernando de Sevilla, dirixida polo seu discípulo Ernesto Halffter. O [[29 de decembro]] tivo lugar a representación de ''O retablo de maese Pedro'' en [[Nova York]], coa ''Philharmonic Symphony Orchestra'', Wanda Landowska e Willem Mengelberg, como director. Foi nomeado membro da ''Hispanic Society of America''. En [[1926]] participou na homenaxe que realizou o Centro Artístico en honra a Luís Bagaría. As representacións de ''O retablo'' realizadas en [[Ámsterdan]] o [[26 de abril]], que contou con [[Luis Buñuel]] como director de escena e con Willem Mengelberg como director de orquestra, e [[Zúric]] o [[20 de xuño]] no ''Festival da Sociedade Nacional de Música Contemporánea'' foron un éxito. Terminou a composición do ''Concerto'' para clavecín e orquestra de cámara, que foi estreado o [[5 de novembro]] no Palau da Música de Barcelona por Wanda Landowska, acompañada por un grupo de profesores da Orquestra Pau Casals e dirixidos polo propio Falla. Foi homenaxeado con motivo do seu cincuenta aniversario e recibiu a distinción de "fillo adoptivo" da cidade de Sevilla o [[20 de marzo]] e "fillo predilecto" da cidade de Cádiz en abril. As homenaxes continuaron en [[1927]], xa que foi nomeado "fillo adoptivo" de [[Guadix]] o [[28 de febreiro]]. Anteriormente, os días [[8 de febreiro|8]] e [[9 de febreiro|9 dese mesmo mes]], realizáronse senllos concertos da Orquestra Bética de Cámara no Coliseo Olympia de Granada, dirixidos por Ernesto Halffter e o propio Falla, respectivamente. En [[Barcelona]], o [[17 de marzo]] tivo lugar o "Festival Falla", que contou coa presenza do compositor. O mes seguinte, Falla uniuse á homenaxe que o Ateneo de Granada rendeu ao compositor alemán [[Ludwig van Beethoven]]. Falla compuxo a música para o ''Soneto a Córdoba'' de [[Luis de Góngora]] como conmemoración do terceiro centenario do falecemento do escritor, obra que foi estreada o [[14 de maio]] na ''Sáelle Pleyel'' de París, con Madeleine Greslé e o propio compositor ao piano. Nesa época comezou a preparación da música para a representación do [[auto sacramental]] de [[Pedro Calderón de la Barca]] ''[[O gran teatro do mundo]]'' que se realizou na Praza dos Alxibes da [[Alhambra]] o 27 de xuño (aínda que nun principio estaba planeada para o 18, problemas técnicos impediron a representación) que foi organizada polo Ateneo de Granada e a Xunta de Damas de Honra e Mérito. En devandita representación interviñeron ademais, Antonio Galego Burín como director artístico, Hermenegildo Lanz como escenógrafo e Anxo Barrios como director de orquestra. O [[5 de novembro]] realizouse un "Festival Falla" en Madrid, no que o propio compositor interpretou o ''Concerto''. As súas actuacións finalizaron ese ano o [[11 de decembro]] cunha homenaxe a Domenico Scarlatti, do que interpretou 14 [[sonata]]s no Ateneo de Granada. O [[30 de xaneiro]] de [[1928]] tomou posesión do seu cargo como académico de número da Real Academia de Belas Artes de Granada. En marzo realizou unha viaxe a París para supervisar unha produción de ''O amor bruxo'', que contaba coa presenza de Antonia Mercé "A Arxentina" e os decorados e o vestiario foron elaborados por Gustavo Bacarisas. No ''Teatro Nacional da Ópera-Cómica'' estreouse unha produción de ''O retablo de maese Pedro'' dirixida por Ignacio Zuloaga. O día 14, recibe a condecoración de cabaleiro da [[Lexión de Honra]]. En setembro viaxou a [[Siena]], en compañía do seu amigo Juan Gisbert Padró, para actuar como solista nunha audición do ''Concerto'' e o 29 de outubro foi nomeado membro da ''Kungliga Svenska Musikaliska Akademien Vágnar'' de [[Estocolmo]]. Por esas mesmas datas foi visitado en Granada por Maurice Ravel. [[Ficheiro:Islote de Sancti Petri desde la playa de Chiclana.jpg|miniatura|esquerda|En decembro de [[1930]], Manuel de Falla realizou unha viaxe ao illote de Sancti Petri mentres estaba traballando en ''Atlántida''.]] Nun principio, e para non entrar en disputas con Conrado del Campo, que preparara durante anos a elección de Falla como membro da Real Academia de San Fernando, rexeitou a invitación formulada por membros desta para cubrir a praza vacante a raíz do falecemento de Manuel Manrique de Lara. O [[13 de maio]] de [[1929]], e tras as presións dos académicos, Falla foi elixido por unanimidade, aínda que nunca chegou a ler o seu discurso de ingreso. John Brande Trend publicou o primeiro libro monográfico sobre Falla en Nova York, titulado ''Manuel de Falla and Spanish music''. Nesa época estaba totalmente inmerso en ''Atlántida'' e tiña a esperanza de poder estrear a obra na Exposición Universal de Barcelona ou na Exposición Iberoamericana de Sevilla que se celebraban ese mesmo ano. A finais de xaneiro de [[1930]], foi visitado por Alfredo Casella, que se atopaba na cidade realizando uns concertos co ''Trío Italiano''. En xuño, realizou a gravación do ''Concerto'' e algunhas das súas cancións en París, na que acompañou ao piano a María Barrientos. En decembro realizou unha viaxe a Cádiz para dirixir un concerto no teatro que leva o seu nome. Durante esta estancia na súa terra natal aproveitou a ocasión para realizar unha excursión, inspirada polos seus traballos en ''Atlántida'', ao illote de Sancti Petri, lugar no que supostamente estarían as ruínas do templo de Hércules. En [[1931]] realizou a súa última visita a Londres para dirixir ''O retablo de maese Pedro'' nunha retransmisión da [[British Broadcasting Corporation|BBC]]. O [[14 de maio]], un mes logo da proclamación da [[Segunda República Española|Segunda República]] en España, escribiu xunto con outros amigos granadinos, ao [[presidente da República]], [[Niceto Alcalá Zamora]], e ao seu amigo Fernando dos Ríos, ministro de Xustiza, para pedirlles que tomasen as medidas oportunas para deter a queima e saqueo de igrexas, así como o crecente proceso de "desevanxelización" de España. Ese mesmo ano foi designado vocal da recentemente creada Xunta Nacional de Música. En 1937, colabora con [[José María Pemán]] nun ''Himno marcial'' para as forzas franquistas. Para iso, Falla arranxa e adapta o "Canto de los Almogávares", de ''Los Pirineos'' de Felip Pedrell, coa letra nova de José María Pemán. === Exilio na Arxentina e falecemento === O [[28 de setembro]] de [[1939]], logo da [[guerra civil española]] e xa comezada a [[segunda guerra mundial]], Manuel de Falla exiliouse na Arxentina, a pesar dos intentos dos gobernos do xeneral [[Francisco Franco]], que lle ofrecían unha pensión se regresaba a [[España]]. Foi nomeado Cabaleiro, co grado de Gran Cruz, da [[Orden de Alfonso X el Sabio]] en 1940.<ref>[http://boe.es/datos/pdfs/BOE/1940/200/A05005-05006.pdf "''Dado en El Pardo a trece de julio de mil novecientos cuarenta''"] [[Boletín Oficial del Estado]] núm. 200, de 18/07/1940.</ref> Viviu no seu exilio arxentino grazas á axuda dalgúns [[Mecenado|mecenas]], entre eles a familia Cambó, e fíxoo de forma tranquila nunha casa nas serras, onde a súa irmá coidaba del, xa que case sempre estaba enfermo. Finalmente, faleceu o [[14 de novembro]] de [[1946]] tras sufrir unha parada cardiorrespiratoria xusto dous días despois de que se despedira del unha das súas colaboradoras predilectas e grande amiga, a cantante [[Conchita Badía]], que volvía do exilio. ''"Debe de ser el destino''", dille ela antes de marchar. "''Al destino no hay que provocarlo''", replica Falla. "''Yo seguiré viviendo aquí o en cualquier parte de América. Adiós, Conchita. Hasta que volvamos a vernos. Y si no, en lo eterno''".<ref>ALAVEDRA, Joan. "Conxita Badia, una vida d'artista"</ref> Co seu pasamento, non puido culminar a súa derradeira obra. A tarefa de finalizala, segundo os esbozos deixados polo mestre, correspondeu ao seu discípulo Ernesto Halffter. Neste país, exiliado, estrearía o seu ''Suite Homenaxes''. Os seus restos foron trasladados desde [[Buenos Aires]], ata a súa terra natal, [[Cádiz]] a bordo do minador ''Marte''. En Cádiz foron recibidos pola súa familia, por José María Pemán e por diferentes autoridades eclesiásticas, civís e militares, entre as que se atopaba o Ministro de Xustiza, Raimundo Fernández-Custa, en representación do Xefe do Estado, [[Francisco Franco]]. O cortexo fúnebre dirixiuse do peirao á [[Catedral de la Santa Cruz de Cádiz]], onde se celebrou un solemne funeral. Con autorización expresa do papa [[Pío XII]], os restos foron enterrados na cripta da catedral, onde se atopan xunto aos de José María Pemán.<ref>{{cita libro|apelidos=Viniegra y Lasso de la Vega|nome=Juan J.|título=Manuel de Falla. Vida Íntima|ano=[[1966]]|páxinas=273|id=ISBN 84-95388-38-3}}</ref> == Obra == {{AP|Lista de composicións de Manuel de Falla}} === Análise musical e estilo === Durante a súa estancia en París compuxo as súas obras máis soadas: a [[pantomima]] ''O amor bruxo'' e o [[ballet]] ''O chapeu de tres picos'' (composto para cumprimentar un encargo dos soados Ballets Rusos de Sergéi Diágilev), as ''Sete cancións populares españolas'' para voz e piano, a ''Fantasia Baetica'' para piano e ''Noites nos xardíns de España'', estreada no Teatro Real en [[1916]]. O seu estilo foi evolucionando a través destas composicións desde o [[nacionalismo]] [[Folclore|folclorista]] que revelan estas primeiras partituras, inspiradas en temas, melodías, ritmos e xiros andaluces ou casteláns, ata un nacionalismo que buscaba a súa inspiración na tradición musical do [[Século de Ouro|Século de Ouro español]] e ao que responden a ópera para [[marioneta]]s ''O retablo de Maese Pedro'', unha das súas obras máis encomiadas, e o ''Concerto para clave e cinco instrumentos''.<ref name=BYV>{{cita web|autor=Biografías y Vidas|título=Biografía de Manuel de Falla|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/f/falla.htm|dataacceso=20 de xaneiro de 2014}}</ref> A madurez creativa de Falla comezou co seu regreso a [[España]], no ano [[1914]]. Nas obras ''O retablo de Maese Pedro'' e o concerto para clavecín e orquestra de cámara de [[1926]] percíbese como a influencia da música folclórica é menos visible que unha sorte de [[neoclasicismo]] ao estilo de [[Igor Stravinskii]]. Mentres que nas súas obras anteriores Falla facía gala dunha extensa paleta sonora, herdada directamente da escola francesa, nestas últimas composicións, o seu estilo foi facéndose máis austero e conciso, e de xeito especial no ''Concerto''. Os últimos vinte anos da súa vida, Manuel de Falla pasounos traballando na que consideraba había de ser a obra da súa vida: a [[cantata]] escénica ''[[Atlántida (Falla)|Atlántida]]'', sobre un poema do autor en [[lingua catalá]] Jacinto Verdaguer, que lle obsesionou desde a súa infancia e no cal vía reflectidas todas as súas preocupacións [[filosofía|filosóficas]], [[relixión|relixiosas]] e [[Humanismo (filosofía)|humanísticas]].<ref name=BYV/> === Estilo e influencias === {{Multimedia |archivo=CELLO ENCORES JOHN MICHEL-da Falla Suite Populaire Espagnole 1st.ogg |título=«Primera canción popular española» |descripción=De ''[[Siete canciones populares españolas]]''. Interpretada por John Michel. |archivo2=CELLO ENCORES JOHN MICHEL-da Falla Suite Populaire Espagnole 5th.ogg |título2=«Quinta canción popular española» |descripción2=De ''Siete canciones populares españolas''. Interpretada por John Michel. |archivo3=Violinist CARRIE REHKOPF-DA FALLA DANSE ESPAGNOLE.ogg |título3=«Danza española» |descripción3=De ''[[La vida breve (ópera)|La vida breve]]''. Interpretada por Carrie Rehkopf. }} Falla non foi un músico moi prolífico, mais a súa produción musical ten, en palabras de [[Harold Charles Schonberg]], "a artesanía dunha xoia".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} [[Felip Pedrell]] exerceu unha grande influencia sobre el, xa que deulle a coñecer a música popular española cando foi o seu profesor.<ref name="biografiasyvidas" /> Falla afirmou que a el debíalle a "máis clara e firme orientación á miña obra.<ref>Citado en {{harvsp|Harper|2005|p=29}} e {{harvsp|Salazar|1982|p=162}}.</ref> Falla axuntou o [[Nacionalismo musical#España|nacionalismo musical]] —con certa influencia do noruegués [[Edvard Grieg]]— co [[Impresionismo musical|impresionismo]], que coñeceu durante a súa estadía en Francia.<ref>''Diccionario de Música'' (2003), p. 114</ref> O seu estilo foi evolucionando dende o nacionalismo [[Folclore|folclorista]] das súas primeiras composicións, ata un nacionalismo que buscaba a súa inspiración na tradición musical do [[Século de Ouro|Século de Ouro español]] e do que dan mostra a [[ópera]] para [[marioneta]]s ''[[El retablo de Maese Pedro]]'', unha das súas obras más loadas, e o ''[[Concerto para clavicémbalo (Falla)|Concerto para clavicémbalo e cinco instrumentos]]''.{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}}<ref name="biografiasyvidas">{{Cita web |apelidos1={{versaleta|Ruiza}} |nome1=M. |apelidos2={{versaleta|Fernández}} |nome2=T. |apelidos3={{versaleta|Tamaro}} |nome3=E. |obra=Biografías y Vidas. La enciclopedia biográfica en línea |título=Manuel de Falla |url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/f/falla.htm |lugar=Barcelona |data=2004 |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> Nos seus inicios, as súas obras seguían a tradición de compositores nacionalistas españois previos, aínda que era "máis refinada, cunha capa agregada de técnicas impresionistas".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} Baseábase no [[cante jondo]], o [[flamenco]], [[Tema musical|temas]], [[melodía]]s, [[ritmo]]s e xiros andaluces ou casteláns, mais cunha elaboración propia dos compositores franceses.{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}}<ref name="biografiasyvidas" /> Durante a súa estadía en París, entablou relación con compositores como [[Claude Debussy]], [[Maurice Ravel]], [[Paul Dukas]] ou [[Isaac Albéniz]], e a súa influencia é notable nas súas obras dese período, sobre todo en ''[[Noches en los jardines de España]]'', na que, "a pesar do innegable aroma español que presenta, está latente certo impresionismo na [[Instrumentación (música)|instrumentación]]".<ref name="biografiasyvidas" /> Schonberg ve unha clara relación entre esta obra e ''[[Sinfonía sobre un aire montañés francés]]'', de [[Vincent d'Indy]] e composta en 1886, xa que "ambas partituras están escritas para piano e orquestra, ambas aproveitan unha técnica pianística que emprega amplamente [[arpexo]]s e efectos de [[arpa]], e ambas partituras empregan os elementos nacionais do xeito máis refinado, no estilo da sala de concertos".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} Estes aspectos non foron en detrimento de ''Noches en los jardines de España'', ''[[La vida breve (ópera)|La vida breve]]'' e ''[[Siete canciones populares españolas]]'', que se popularizaron inmediatamente logo da súa estrea.{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} Ademais de que a música "suxire unha encantadora evocación de España", tamén é "a obra dun compositor sumamente destro, un home que posúe un oído sutil para a cor e unha técnica de absoluta precisión".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} A súa madurez creativa comezou co seu regreso a Madrid en 1914.<ref name="biografiasyvidas" /> O seu estilo mudou de xeito notable logo da Primeira Guerra Mundial. [[Igor Stravinskii]], que en 1918 compuxera ''[[A historia do soldado]]'' e estaba explorando o potencial do [[Neoclasicismo musical do século XX|neoclasicismo]], influíu notablemente en Falla, que comezou a traballar de igual xeito. Para Schonberg, ''El retablo de Maese Pedro'', destinado a unha orquestra de vinte intérpretes, con instrumentos tan pouco frecuentes como o [[clavicordio]], o [[laúd-arpa]] e o [[xilófono]], "constitúe unha contraparte do pequeno relato coreográfico do soldado creado por Stravinskii".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} Schonberg describe o ''Concerto para clavicordio e cinco instrumentos'' como unha "expresión do neoclasicismo hispánico".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=503}} Dita obra non foi tan popular como as súas predecesoras, mais ten raíces máis fondas na canción popular española e rememora as obras de [[Domenico Scarlatti]].{{Harvnp|Schonberg|2007|p=503}} Segundo Schonberg, "Falla non só foi moi superior a todos os compositores españois do seu tempo; foi tamén o único compositor español que superou os límites da mediocridade".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} === Composicións === [[Ficheiro:Siete canciones populares españolas - page de titre (Eschig 1922).png|miniatura|Portada de ''[[Siete canciones populares españolas]]'', de 1922.]] {{VT|Composicións musicais de Manuel de Falla}} Ao regreso da súa estandía en París compuxo as súas obras máis célebres: a [[pantomima]] ''[[El amor brujo]]'', o [[ballet]] ''[[El sombrero de tres picos (ballet)|El sombrero de tres picos]]'' (composto para cumplimentar un encargo dos célebres [[Ballets Rusos]] de [[Sergei Diagilev]]), as ''[[Siete canciones populares españolas]]'' para voz e piano, a ''[[Fantasia Bætica]]'' para piano e ''[[Noches en los jardines de España]]'', estreada no [[Teatro Real de Madrid|Teatro Real]] en 1916. Ademais, compuxo a [[ópera]] ''[[La vida breve (ópera)|La vida breve]]'', a ópera para [[marioneta]]s ''[[El retablo de Maese Pedro]]'', o ''[[Concerto para clavicémbalo (Falla)|Concerto para clavicémbalo e cinco instrumentos]]'', varias [[zarzuela]]s (a única que se representou foi ''[[Los amores de la Inés]]'') e varias obras vocais, para piano e [[música de cámara]].<ref name=obras>{{cita web | url=https://www.manueldefalla.com/es/obras |título=Obras |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=11 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> Para Michael Christoforidis, ''El retablo de Maese Pedro'' "é posiblemente a composición dramática máis complexa realizada por Falla e sobre a que máis control exerceu, elixindo o tema, reunindo o libreto e participando nas primeiras producións".{{harvnp|Christoforidis|2017|p=Introduction}} Nas obras ''El retablo de Maese Pedro'' e o concerto para clavicémbalo e orquestra de cámara de 1926 percíbese como a influencia da [[música tradicional|música folclórica]] é menos visible que unha sorte de [[neoclasicismo]] ao estilo de [[Igor Stravinskii]].<ref>{{Cita publicación |url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=7187278 |título=El influjo de la obra de Igor Stravinki en el proceso de composición de "El retablo de Maese Pedro" de Manuel de Falla (1923) |apelidos={{versaleta|Hakim}} |nome=Katia Sofía |data=2018 |publicación=Musicología en el siglo XXI: nuevos retos, nuevos enfoques |editorial=Sociedad Española de Musicología (SEDEM) |páxinas=1829–1848 |isbn=978-84-86878-45-0}}</ref> Mentres que nas súas obras anteriores Falla facía gala dunha extensa paleta sonora, herdada directamente da escola francesa, nestas últimas composicióons o seu estilo foi facéndose máis austero e conciso, e de xeito especial no ''Concerto''. Os últimos vinte anos da súa vida pasounos traballando na que consideraba debía ser a obra da súa vida: a [[cantata]] escénica ''[[Atlàntida]]'', sobre [[L'Atlàntida|un poema]] do poeta en [[Lingua catalá|lingua catalá]] [[Jacint Verdaguer]], que lle obsesionara dende a súa infancia e no cal vía reflexadas todas as súas preocupacións [[filosofía|filosóficas]], [[relixión|relixiosas]] e [[humanismo|humanísticas]].<ref name="biografiasyvidas" /> Cando morreu coa obra inacabada, o seu discípulo [[Ernesto Halffter]] encarguse de rematala. Non tivo demasiado éxito logo da súa estrea baixo a dirección de [[Ernest Ansermet]] en Nova York e posteriormente tivo poucas representacións.{{Harvnp|Schonberg|2007|p=503}} Como un dos compositores cuxa música foi moldeada máis radicalmente polo instrumento, Falla identificou a [[guitarra]], a súa música e os seus estilos de interpretación como elementos intrínsecos da súa música.{{Harvnp|Christoforidis|2017|p=Introduction}} == Legado == A maioría das obras maduras de Falla estreáronse na década de 1920, dende París ata Nova York e, a finais da década, posiblemente acadara o cumio da súa fama. Se ben as súas obras continúan sendo populares, o interese dos académicos polo compositor e a súa música ten variado, dependendo de factores como a moda musical, as perspectivas culturais dos escritores, as conmemoracións públicas, e mesmo as circunstancias políticas.{{Harvnp|Christoforidis|2017|c=Introduction}} A evolución do estilo musical e as tendencias estéticas de Falla dende unha perspectiva romántica tardía a unha [[Música modernista|modernista]] proporcionou aos comentaristas interesados moito para elixir e identificarse, unha elección que se ten estendido ás veces a interpretacións alternativas da posición política do compositor durante un período tumultuoso na historia de España. Nas décadas posteriores á súa morte en 1946, Falla fora considerado cada vez máis como un compositor nacionalista, frecuentemente a expensas do seu cosmopolitismo e compromiso radical coa vangardia musical parisiense do primeiro carto do [[século XX]]. Dende a década de 1980, estas perspectivas evolucionaron, en parte polo acceso aos materiais en posesión do Arquivo Manuel de Falla, que transformaron a investigación sobre a música de Falla, o seu proceso compositivo e os seus contextos culturais.{{Harvnp|Christoforidis|2017|c=Introduction}} Mentres que Falla foi recoñecido por moitos comentaristas da súa época, como [[Adolfo Salazar]] e [[Alexis Roland-Manuel]], como compositor á vanguardia das correntes neoclásicas da posguerra, esta dimensión da súa traxectoria artística recibiu unha atención máis sostida durante as dúas décadas de comezos do [[século XXI]].{{Harvnp|Christoforidis|2017|c=Introduction}} === Influencia sobre o Grupo dos Oito e a Xeración do 27 === O [[Grupo dos Oito (España)|Grupo dos Oito]] naceu a principios dos anos 1930 co fin de combater o conservadorismo na música e o seu obxectivo era continuar co labor de renovación da música española iniciada por Manuel de Falla.<ref>{{Cita web |url=https://www.march.es/ciclos/1653/ |título=EL GRUPO DE LOS OCHO Y LA NUEVA MÚSICA (1920-1936) |dataacceso=9 de marzo de 2022 |editorial=[[Fundación Juan March]] |lingua=es}}</ref> Algúns, como [[Rosa García Ascot]] e [[Ernesto Halffter]] foron alumnos seus, e [[Adolfo Salazar]] foi o seu ideólogo. As dúas obras que máis influíron aos compositores do Grupo dos Oito foron ''El retablo de Maese Pedro'' e o ''Concierto para clavecín''.{{Harvnp|Harper|1998|p=33}} Ademais, Falla inspirou á [[Zeración do 27]], á que pertencían o Grupo dos Oito, e converteuse no seu "líder espiritual".{{harvnp|Harper|2005|p=li}} Da súa relación cos escritores da Xeración do 27, escribiu [[Federico Sopeña]]:<ref>{{Cita libro |apelidos={{versaleta|Sopeña}} |nome=Federico |ligazónautor=Federico Sopeña |título=Vida y obra de Manuel de Falla |data=1988 |editorial=Turner Libros |isbn=84-7506-247-4 |páxina=143 |capítulo=XVIII |lugar=Universidade de Michigan}}</ref> {{Cita centrada|Debemos a esta xeración sacudirse o sambenito da xordeira herdada dos intelectuais españois. Non hai que esquecer que [[Juan Ramón Jiménez]], a pesar das súas variantes de humor amargo, mantivo a fidelidade á obra de Falla. Cada un dos membros desta xeración recibiu de Juan Ramón loanzas e sarcasmos, mais é incuestionable que o seu aprecio pola música e por Falla especialmente influíu de xeito decisivo.<br/> Cada un dos membros cimeiros desta xeración viviu a música ao seu xeito, pero intensamente. [[Luis Cernuda|Cernuda]], sen ser músico, é o que escribiu de música con máis fondura: lembremos do capítulo anterior o seu encontro providencial co piano de Falla. Na correspondencia de [[Gerardo Diego]] con Falla, nótase o aprecio e a deferencia, sen esquecer que foi Gerardo o primeiro en tocar a ''Fantasia Bætica'', despois de que a abandonou Rubinstein. De [[Federico García Lorca|Lorca]], a súa innata musicalidade inseparable do seu garbo humano, xa falamos. [[Rafael Alberti]] ao recibir o premio Nacional de Literatura, o primeiro que fixo foi comprar o ''Cancionero'' de [[Francisco Asenjo Barbieri|Barbieri]]. [[Adolfo Salazar|Salazar]] pertence plenamente a esa xeración, pois, como veremos máis tarde, o único discípulo de Falla, [[Ernesto Halffter]], debe a Salazar a súa primeira e entusiasta proclamación. Contrasta esta influencia na literatura coa ausencia de discípulos verdadeiros na orde musical. Porque Falla negouse sempre a verse como mestre de composición. Por outra banda, como veremos, Falla dende un ano antes estaba coa preocupación de ''Atlàntida'' e, con todo, meteuse no corazón desa xeración compoñendo o seu "Soneto a Córdoba" sobre o poema de [[Luis de Góngora|Góngora]], e é Góngora o que, precisamente, serve de nexo de unión a todos eles.}} === Arquivo Manuel de Falla === {{AP|Arquivo Manuel de Falla}} O Arquivo Manuel de Falla fundouse en 1991 como lugar de conservación do legado documental e a biblioteca do compositor, e está localizado en Granada.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/la-fundacion |título=La fundación |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> Conta con máis de 25&nbsp;000 documentos epistolares, que axudan a reconstruír a relación por correspondencia, practicamente completa, entre o compositor e as persoas coas que mantiña relación por carta. Ademais, inclúe un catálogo de partituras e manuscritos musicais, creado por Antonio Gallego en 1987; a biblioteca persoal do compositor, con ao redor de 4&nbsp;500 libros e partituras impresas, e 223 revistas; unhas 2&nbsp;300 fotografías; [[Programa (folleto)|programas]] de man de concertos nos que se interpretaron obras do compositor, nos que actuou como intérprete ou aos que asistió; recortes de prensa, tanto española como estranxeira, que o propio compositor recompilou durante a súa vida; e outros documentos persoais ou manuscritos.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/el-archivo |título=El archivo |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> [[Ficheiro:Spain-franco bank notes 0009.jpg|miniatura|[[Papel moeda|Billete]] de 100 [[peseta]]s en homenaxe a Manuel de Falla.]] === Na cultura popular === Como homenaxe á súa labor artística, o [[Banco de España]] decidiu empregar un retrato de Falla no anverso dos billetes de 100 [[peseta]]s, que foron emitidos a partir do [[17 de novembro]] de [[1970]] (aínda que se puxeron en circulación en [[1973]]). Este billete foi o de maior circulación durante a década dos setenta ata que, debido á [[inflación]], en [[1982]] tomouse a decisión de [[Cuñaxe|cuñar]] [[Moeda|moedas]] de 100 pesetas. O billete de 100 pesetas coa efixie de Falla comenzou daquela a ser retirado polos bancos, aínda que seguiu sendo de curso legal ata a instauración do [[euro]].<ref>{{Cita web |apelidos={{versaleta|Montesinos Muñoz}} |nome=Vanessa |url=https://www.numismaticodigital.com/noticia/9909/espacio-del-arte/manuel-de-falla:-el-ultimo-billete-de-100-pesetas.html |título=Manuel de Falla: el último billete de 100 pesetas |data=5 de outubro de 2016 |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> En Cádiz, a súa cidade natal, o [[Gran Teatro Falla]] recibe o seu nome no seu honor<ref>{{Cita web |título=Programación 'Gran Teatro Falla' de Cádiz | obra=Junta de Andalucía |url=https://www.juntadeandalucia.es/cultura/agendaculturaldeandalucia/evento/programacion-gran-teatro-falla-de-cadiz |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> e alí se celebra o Festival de Música Española de Cádiz Manuel de Falla na segunda quincena de novembro, en torno ao día 23, data do nacemento do compositor.<ref>{{Cita web |título=Festival de Música Española de Cádiz Manuel de Falla |editorial=[[Junta de Andalucía]] |url=https://www.juntadeandalucia.es/cultura/aaiicc/festival-musica-cadiz |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> O [[Conservatorio Superior de Música Manuel de Falla|Conservatorio Superior de Música]] da cidade de [[Buenos Aires]]<ref>{{Cita web |url=https://cmfalla-caba.infd.edu.ar/sitio/ | título=El Conservatorio |editorial=Conservatorio Superior de Música Manuel de Falla |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> e a [[Estación de Manuel de Falla]] de [[Alcobendas]] da liña 10 do [[Metro de Madrid]] levan o seu nome.<ref>{{Cita web |url=http://www.metromadrid.es/es/viaja_en_metro/red_de_metro/estaciones/ManuelFalla.html |título=Ficha da estación Manuel de Falla |editorial=[[Metro de Madrid]] |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|02}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.manueldefalla.com A Fundación Manuel de Falla] {{es}} {{en}}. * [https://web.archive.org/web/20100316102936/http://www.hagaselamusica.com/clasica-y-opera/historia/manuel-de-falla-en-argentina/ Manuel de Falla na Argentina] {{es}}. * [http://www.altagracia.gov.ar/cultura/museo-manuel-de-falla.html Museo Manuel de Falla en Alta Gracia] * [http://bdh.bne.es/bnesearch/Search.do?text=&field1val=%22Falla%2c+Manuel+de%22&field1Op=AND&numfields=1&exact=on&advanced=true&field1=autor&language=esEn Obras dixitalizadas de Falla] na ''Biblioteca Digital Hispánica'' da [[Biblioteca Nacional de España]]. {{Barra portal|Música clásica|Ópera|Ballet|Andalucía|España}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Falla, Manuel de}} [[Categoría:Manuel de Falla| ]] [[Categoría:Música clásica]] f50ff1pyx7xvew0802pazrsibsm49e6 6148352 6148351 2022-08-02T12:36:41Z HombreDHojalata 5863 /* Ligazóns externas */ wikitext text/x-wiki {{Músico | nome = Manuel de Falla | imaxe = Manuel de Falla con bastón.jpg | lenda = Manuel de Falla. | nome completo = Manuel de Falla y Matheu | nacido = [[23 de novembro]] de [[1876]]<br />[[Cádiz]] {{ANC}} | morto = [[14 de novembro]] de [[1946]]<br />[[Alta Gracia]] {{ARG}} | orixe = andaluz | instrumento = piano. | bandas = }} '''Manuel de Falla y Matheu''', nado en [[Cádiz]] o [[23 de novembro]] de [[1876]] e finado en [[Alta Gracia]] ([[Arxentina]]) o [[14 de novembro]] de [[1946]], foi un [[compositor]] [[Andalucía|andaluz]] do [[nacionalismo musical]]. Con [[Isaac Albéniz]], [[Enrique Granados]], [[Joaquín Turina]] e [[Joaquín Rodrigo]] é un dos músicos máis importantes da primeira metade do [[século XX]] en España, e un dos compositores españois máis importantes de todos os tempos. Pertenceu a unha acomodada familia de comerciantes gaditanos e recibiu formación musical dende a súa infancia, tanto de [[piano]] como de [[solfexo]]. Continuou os seus estudos con varios profesores e, grazas ás amizades familiares, entrou nos círculos culturais da cidade, particularmente na casa de [[Salvador Viniegra]]. Alí coñeceu as obras de importantes compositores. A súa primeira interpretación pública foi coa súa nai no recital para piano d' ''[[As sete últimas palabras de Cristo na cruz]]'' de [[Joseph Haydn]]. Posteriormente, trasladouse a Madrid, onde continuou a súa formación en piano con [[José Tragó]] e compuxo obras para piano e [[música de cámara]]. Coñeceu a [[Felip Pedrell]], quen foi unha notable influencia na súa posterior carreira e espertou o seu interese polo [[flamenco]] e o [[Flamenco#Cante_e_Cante_jondo|cante jondo]]. Máis tarde, marchou a [[París]], onde fixo amizade con diversos membros da sociedade cultural da cidade, como [[Paul Dukas]], Isaac Albéniz, [[Claude Debussy]], [[Ricard Viñes]] (que o introduciu en ''[[Les Apaches]]''), [[Maurice Ravel]], [[Igor Stravinski]] ou [[Joaquín Nin]]. Ao seu regreso a Madrid en 1914, estreitouse a súa relación con [[María de la O Lejárraga|María]] e [[Gregorio Martínez Sierra]], e colaboraron nalgunhas das súas obras. Tivo unha destacada presenza na vida cultural e política da cidade e creceu a súa popularidade, e traballou con [[Sergei Diagilev]] e os sus [[Ballets Russes]]. En 1919 marchou a Granada, onde fixo relación con [[Antonio de Luna García]], [[Federico García Lorca]], [[Miguel Cerón]], [[Fernando de los Ríos]], [[Hermenegildo Lanz]] e [[Manuel Ángeles Ortiz]], entre outros, e puido coñecer con maior profundidade o flamenco e o cante jondo. En 1939, e finalizada en España a [[Guerra civil española|Guerra civil]], trasladouse á Arxentina, onde viviu ata o seu falecemento en 1946. Entre as súas obras máis célebres encóntranse a [[pantomima]] ''[[El amor brujo]]'', o [[ballet]] ''[[El sombrero de tres picos (ballet)|El sombrero de tres picos]]'', as ''[[Siete canciones populares españolas]]'' para voz e piano, a ''[[Fantasia Bætica]]'' para piano e ''[[Noches en los jardines de España]]'', todas elas compostas ao regreso da súa estadía en París. Ademais, compuxo a [[ópera]] ''[[La vida breve (ópera)|La vida breve]]'', a ópera para [[marioneta]]s ''[[El retablo de Maese Pedro]]'', o ''[[Concerto para clavicémbalo (Falla)|Concerto para clavicémbalo e cinco instrumentos]]'', varias [[zarzuela]]s (aínda que a única que se representou foi ''[[Los amores de la Inés]]'') e varias obras vocais, para piano e [[música de cámara]]. A súa última obra, ''[[Atlàntida (Falla)|Atlàntida]]'', finalizouna o seu discípulo [[Ernesto Halffter]] e publicouse despois da morte do compositor. Exerceu unha grande influencia sobre o [[Grupo dos Oito (España)|Grupo dos Oito]] e a [[Xeración do 27]]. O [[Arquivo Manuel de Falla]], inaugurado en Granada en 1991, garda numerosas fotografías, cartas, partituras, manuscritos e outros documentos do compositor. == Traxectoria == === Infancia e mocidade === [[Ficheiro:Falla infant.gif|miniatura|esquerda|Manuel de Falla, disfrazado, en [[1883]].]] Manuel María de los Dolores Falla y Matheu<ref name=cadiz/>{{refn|group=lower-alpha|En 1891, aos 15 anos de idade, asinou coa preposición "de" no seu primeiro apelido.{{Harvnp|Saborido|2014|p=10}}}} naceu o [[23 de novembro]] de [[1876]] ás seis da mañá no domicilio familiar da Praza de Mina número 3 en [[Cádiz]].{{Harvnp|Harper|1998|p=13}} Fillo maior do matrimonio formado por José María Falla Franco, un acomodado comerciante de orixe [[Comunidade Valenciana|valencana]], e de María Jesús Matheu y Zabala, proveninte dunha adiñeirada familia industrial [[Cataluña|catalá]], aínda que ambos eran de Cádiz.{{Harvnp|Harper|1998|p=13}}{{Harvnp|Hess|2005|p=10}} Tivo catro irmáns: José María "Pepito" (nado 2 anos despois que Manuel), María del Carmen (seis anos máis nova), Servando e Germán, os dos últimos eran xemlgos e 13 anos menores que el.{{Harvnp|Harper|1998|p=13}}{{Harvnp|Hess|2005|p=10}} Bautizárono na [[igrexa católica]] de Nosa Señora do Rosario o 26 de novembro.{{Harvnp|Harper|1998|p=13}}{{Harvnp|Saborido|2014|p=10}} Os falecementos do seu avó materno —en 1884—, a súa tía Magdalena —durante a epidemia de [[cólera]] de 1885—, e os seus irmáns Pepito —na mesma época— e Servando —poco despois de nacer en 1889—, impactáronlle enormemente. Dise que Manuel contraeu [[tuberculose]] na súa infancia. Todo iso, unido á súa feble complexión, fixo que desenvolvera unha obsesión pola limpieza e medo a contaxiarse e enfermar.{{Harvnp|Harper|1998|p=13}}{{Harvnp|Hess|2005|p=10}} Manuel e os seus irmáns recibiron unha boa educación na casa. Recibiu as súas primeiras leccións de [[solfexo]] de man da súa nai, intérprete de [[piano]], e o seu avó. Ademais, a súa [[ama de leite]], "La Morilla", ensinoulle [[Cantiga de berce|cantigas de berce]] e populares que estimularon a súa imaxinación e deixaron pegada nel.{{Harvnp|Harper|2005|pp=5-6}}{{Harvnp|Harper|1998|p=14}}<ref name=infancia>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/infancia-y-juventud |título=Infancia y juventud |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=6 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref><ref name=cadiz/> Aos nove anos de idade, a súa nai decidiu que tiña que estudar máis formalmente, polo que continuou os seus estudos musicais cunha profesora de piano amiga súa chamada Eloísa Galluzo e cuxos métodos de ensinanza eran "moi severos".{{Harvnp|Hess|2005|p=11}}{{Harvnp|Harper|2005|p=7}} En [[1889]] proseguiu os seus estudos de piano, solfexo e [[harmonía]] con Alejandro Odero, e harmonía e [[contrapunto]] con Enrique Broca.{{Harvnp|Hess|2005|p=12}}{{Harvnp|Harper|2005|p=7}}<ref name=cadiz>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/cadiz |título=Cádiz (1876-1897) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=6 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> Tamén realizaba prácticas de [[piano a catro mans]] de obras de [[Richard Wagner]] e [[Wolfgang Amadeus Mozart]] cunha amiga da familia.{{harvnp|Hess|2005|p=12}} Nesa época, Manuel asistía ás veladas vespertinas de [[música de cámara]] que se celebraban na casa de [[Salvador Viniegra]], amigo da familia, e tivo acceso á gran biblioteca musical que posuía.{{harvnp|Hess|2005|p=11}}{{harvnp|Harper|2005|p=8}} Tamén asistía a outros eventos musicais en Cádiz, onde descubriu música como ''[[Faust (ópera)|Faust]]'' de [[Charles Gounod]] e obras de Mozart, [[Ludwig van Beethoven]], [[Vincenzo Bellini]] e [[Edvard Grieg]], que estaba de moda.{{Harvnp|Harper|1998|p=15}}{{Harvnp|Hess|2005|p=11}}{{Harvnp|Harper|2005|pp=7-8}} A súa primeira interpretación pública foi coa súa nai no recital para piano d' ''[[As sete últimas palabras de Cristo na cruz]]'' de [[Joseph Haydn]] na igrexa de San Francisco.{{refn|group=lower-alpha|Nancy Lee Harper afirma que a primeira interpretación pública de Manuel de Falla tivo lugar cando el tiña nove anos,{{Harvnp|Harper|1998|p=15}} mentres que Carol Hess indica que tiña once.{{Harvnp|Hess|2005|p=13}}}} [[Ficheiro:Documento Manuel de Falla.jpg|miniatura|Solicitude ao instituto para cambio de "oficial" a "doméstica" de varias asignaturas de 1891.{{refn|group=lower-alpha|Neste documento, aos 15 anos de idade, asinou coa preposición "de" no seu primeiro apelido.{{Harvnp|Saborido|2014|p=10}}}}]] No [[Arquivo Histórico Provincial de Cádiz]] encóntrase custodiado o seu expediente escolar, que estaba en posesión dos fondos do Instituto Columela onde estudou, ata que foi transferido ao Arquivo en decembro de 2003. Nel, aparte das súas boas notas, saliéntase o seu manexo á hora de resolver unha operación aritmética e a excelente caligrafía que tiña a pesar de contar con tan só once anos.{{harvnp|Saborido|2014|pp=10-15}} Aos doce anos, os seus intereses eran principalmente a [[literatura]] e o [[xornalismo]]. En 1888 fundou e dirixiu, xunto cun grupo de amigos, a revista literaria ''El Burlón'' e, en [[1891]] participou nunha segunda titulada ''El Cascabel'', que tamén terminou dirixindo.{{Harvnp|Hess|2005|p=13}}{{Harvnp|Harper|1998|p=14}} Nesa época, especúlase que compuxera unha [[ópera]] en catro actos chamada ''El conde de Villamediana'', da que non se conserva a música, mais si o [[libreto]], que estaba inspirado en obras do [[Duque de Rivas]]. Ao redor de 1892, cando tiña 16 anos, compuxo o seu [[Opus (música)|Opus]] núm. 1, ''Gavotte et Musette'' para piano.{{Harvnp|Hess|2005|p=13}} Aos dezasete anos, segundo confesou o propio Falla nunha carta en 1928 ao seu biógrafo e amigo [[Alexis Roland-Manuel]], decidiu que a súa vocación era a música.{{Harvnp|Hess|2005|pp=13-15}}{{Harvnp|Harper|1998|pp=15-16}} === Traslado a Madrid === [[Ficheiro:Calle de Serrano nº 72 (Madrid) 01.jpg|miniatura|esquerda|Casa madrileña da [[Rúa de Serrano (Madrid)|rúa Serrano]] núm. 72 na que viviu Falla de 1901 a 1907.]] A partir de [[1896]] comezou a viaxar con asiduidad a [[Madrid]], onde asistiu ao [[Real Conservatorio Superior de Música de Madrid|Real Conservatorio de Música e Declamación]]. Alí estudou piano con José Tragó, que tiña moi boa opinión sobre o seu alumno e comentou que era "un mozo moi estudoso, moi concienzudo; de bos talentos artísticos e ao cal seguramente lle está a esperar un prometedor futuro nesta difícil arte".{{Harvnp|Hess|2005|p=15}}{{Harvnp|Harper|2005|p=20}} Contra finais dese ano, estableceuse definitivamente en Madrid.{{Harvnp|Hess|2005|p=17}} En [[1897]] matriculouse oficialmente en calidade de alumno libre do Conservatorio.{{Harvnp|Harper|2005|pp=20-21}} Ese mesmo ano compuxo ''Melodía'', unha obra para [[violonchelo]] e piano, dedicada a Salvador Viniegra, xa que Falla participaba nas sesións de música de cámara que se realizaban en casa deste.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxiv}}<ref name="madrid">{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/madrid-1898-1907 |título=Madrid (1898-1907) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=7 de marzo de 2021 |lingua=es}}</ref> Ao ano seguinte superou, con altas cualificacións, o equivalente a tres anos de solfexo e cinco de piano no Conservatorio,{{Harvnp|Harper|2005|p=21}} e compuxo ''Scherzo en do menor'' para piano.{{refn|group=lower-alpha|Segundo Nancy Lee Harper, esta datado o 9 de novembro de 1898 e só se conserva un fragmento desa obra.{{Harvnp|Harper|2005|pp=335-336}}}} En [[1899]] terminou os estudos oficiais na ''Escuela Nacional de Música y Declamación''{{refn|group=lower-alpha|Finalizou os estudos de sete anos en dous.{{Harvnp|Harper|2005|pp=20-21}}}} e obtivo, por unanimidade, o primeiro premio de piano de devandito centro.{{Harvnp|Harper|2005|p=21}}<ref name="madrid"/> Neses anos, realizou viaxes frecuentes a Cádiz e deu recitais nas casas de Viniegra e de Manuel Quirell, nos que interpretaba composicións de [[Frédéric Chopin]], [[Robert Schumann]] ou Grieg, xunto con obras propias.{{Harvnp|Harper|2005|p=21}} En casa de Viniegra, estreou en 1899 obras como ''Romanza'', ''Melodía'' para violonchelo e piano (dedicada a Viniegra), ''Cuarteto en sol'' e ''Serenata andaluza''; na de Quirell, estreou ''Nocturno'', e ''Mireya'' no [[Real Teatro das Cortes|Teatro Cómico]].{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxiv}} En 1900 compuxo ''Canción para piano'' e algunhas pezas vocais e para piano. Estreou ''Serenata andaluza'' e ''Vals-Capricho'' para piano no [[Ateneo de Madrid]].{{Harvnp|Hess|2005|pp=23-24}} A súa familia mudouse con el, debido á precaria situación económica da familia, comezou a impartir clases de piano coas que puido manter á familia.{{Harvnp|Hess|2005|p=17}}{{Harvnp|Harper|2005|p=21}} [[Ficheiro:Felipe Pedrell 01.jpg|miniatura|Falla coñeceu a Felip Pedrell en [[1901]] en [[Madrid]]. Este foi unha grande influencia para o compositor gaditano xa que espertou nel o interese polo [[flamenco]] e, en especial, polo cante jondo.<ref>GAMBOA, José Manuel, Felipe (1992). “Felipe Pedrell, Las voces del Pueblo”. La Caña. Revista de Flamenco (Asociación España Abierta) (4): pp. 52-54.</ref>]] Ata ese momento, Falla só compuxera obras para piano e música de cámara. En torno ao ano 1900 escribiu a súa primeira [[zarzuela]], forma musical moi de moda nese momento en España, ''La Juana y la Petra o La casa de Tócame Roque'' (inspirada na popular [[Casa de Tócame Roque|casa madrileña]]). Non chegou a estrearse e a súa música perdeuse, aínda que nos seus cadernos o compositor sinalou que constaba de cinco números musicais.{{harvnp|Harper|2005|pp=24-25}} En [[1901]] coñeceu a [[Felip Pedrell]], quen tería notable influencia na súa posterior carreira, xa que espertou nel o interese polo [[flamenco]] e, en especial, polo cante jondo.<ref>{{Cita publicación periódica |apelidos={{versaleta|Gamboa}} |nome=José Manuel |título=Felipe Pedrell, las voces del pueblo |editorial=Asociación Cultural España Abierta |publicación=La Caña. Revista de Flamenco |url=https://flun.cica.es/bdrevistas/repositorioRevistas/LA_CANA/DVD01/NUMERO_04_INVIERNO_1993/04_INVIERNO_1993.pdf |número=4 |páxinas=52-54 |data=inverno de 1993 |dataacceso=27 de novembro de 2020 |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |apelidos={{versaleta|Christoforidis}} |nome=Michael |título=Manuel de Falla y la guitarra flamenca |editorial=Asociación Cultural España Abierta |publicación=La Caña. Revista de Flamenco |número=4 |páxinas=40-44 |data=inverno de 1993 |url=https://flun.cica.es/bdrevistas/repositorioRevistas/LA_CANA/DVD01/NUMERO_04_INVIERNO_1993/04_INVIERNO_1993.pdf |dataacceso=27 de novembro de 2020 |lingua=es}}</ref> Pedrell impartía clases no [[Real Conservatorio Superior de Música de Madrid|Conservatorio]] e o Ateneo. Melquiades Almagro, un rico amigo de Falla, pagou as leccións que recibiu de Pedrell.{{Harvnp|Harper|2005|p=28}} Ese ano Falla tamén compuxo obras como ''Cortejo de gnomos'' e ''Serenata'', ambas para piano.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxv}} O [[12 de abril]] de [[1902]] estreou, no [[Teatro de Capellanes|Teatro Cómico de Madrid]], ''Los amores de la Inés'', a única das súas zarzuelas que se representou, e tivo vinte representacións realizadas pola compañía de [[Loreto Prado]] y [[Enrique Chicote]].{{Harvnp|Harper|2005|pp=25-26}} Ese mesmo ano coñeceu a [[Joaquín Turina]] e [[Federico Chueca]], que axudou e apoiou as súas zarzuelas, e a Sociedade de Autores publicou ''Vals-Capricho'' e ''Serenata andaluza''.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxv}} Entre 1901 e 1902, escribiu ''Limosna de amor'', con [[libreto]] de [[José Jackson Veyán]], outra zarzuela que non se representou.{{Harvnp|Hess|2005|p=30}}{{harvnp|Harper|2005|p=26}} O ano seguinte compuxo ''Allegro de concerto'', e presentouno ao concurso convocado polo Conservatorio de Madrid, que finalmente gañou [[Enrique Granados]], e a Sociedade de Autores publicou as obras ''Tus ojillos negros'' e ''Nocturno''.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxv}} Ese mesmo ano, comezou a súa colaboración con [[Amadeo Vives]] nas zarzuelas ''Prisionero de guerra'', ''El cornetín de órdenes'' e ''La cruz de Malta'', das que só se conservan algúns fragmentos.{{Harvnp|Harper|2005|p=27}} Os anos de estudo na capital española culminaron coa composición, en [[1904]], da [[ópera]] ''[[La vida breve (ópera)|La vida breve]]'', en colaboración con [[Carlos Fernández Shaw]], que se fixo acredora do primeiro premio dun concurso convocado pola [[Real Academia de Belas Artes de San Fernando]] o ano seguinte.{{Harvnp|Harper|2005|p=33}} Aínda que as bases do concurso estipulaban que o traballo gañador debía representarse no [[Teatro Real de Madrid]], Falla tivo de esperar oito anos para dar a coñecer a súa [[partitura]], non en Madrid, senón en [[Niza]] ([[Francia]]).{{Harvnp|Harper|2005|p=40}}{{harvnp|Harper|2005|p=xxxvii}} Dado de que non coñecía aínda [[Granada]], a cidade na que se ambienta esta ópera, Falla pediu información ao seu amigo Antonio Arango. Desta época son os ''Cantares de Nochebuena''.<ref name="madrid"/> En abril de [[1905]] obtivo o premio de piano nun concurso convocado pola firma Ortiz y Cussó.{{Harvnp|Harper|2005|pp=33-34}} Nesa época, sentiuse foortemente atraído pola súa prima María Prieto Ledesma e a última referencia a este asunto está datada o 14 de novembro de 1905.{{Harvnp|Harper|2005|p=34}} === Etapa parisiense === [[Ficheiro:Claude Debussy ca 1908, foto av Félix Nadar.jpg|miniatura|esquerda|[[Claude Debussy]] axudou a Falla durante a súa estadía en París e introduciuno nos círculos musicais da cidade.]] Falla ampliara o seu círculo de amizades e a súa fama estaba crecendo en Madrid, grazas aos dous premios que gañou. En cambio, en parte pola decepción que sufriu ao non poder estrear ''A vida breve'' no Teatro Real como lle prometeran, decidiu trasladarse a [[Francia]].{{Harvnp|Harper|2005|p=40}} Descoñécese a data exacta na que Falla mudouse alí, mais tense constancia dunha carta que enviou á súa familia o 16 de agosto de 1907.{{Harvnp|Harper|1998|p=19}} Fincou en [[París]], por consello de [[Joaquín Turina]] e [[Víctor Mirecki Larramat]], e os seus inicios non foron sinxelos, xa que chegou reunir cupóns de xornais para obter comida gratuíta.{{Harvnp|Harper|2005|p=40}} Comezou gañando a vida como pianista e director dunha pequena compañía de [[pantomima]] que interpretaba ''L'enfant prodigue'' de [[André Wormser]], e realizou unha xira por Francia, Bélxica, Alemaña e Suíza.{{Harvnp|Harper|2005|pp=41-42}} Pouco despois da súa chegada a París, coñeceu a [[Paul Dukas]], quen lle presentou a [[Isaac Albéniz]] e [[Claude Debussy]].{{Harvnp|Harper|2005|p=42}} Grazas a unha carta de recomendación, tamén entablou relación con [[Ricard Viñes]], que o introduciu na ''[[Société des Apaches]]'', un círculo de mozos músicos progresistas con membros como Debussy, [[Maurice Ravel]], [[Ígor Stravinski]] e [[Joaquín Nin]], entre outros.{{Harvnp|Harper|2005|p=43}}{{refn|group=lower-alpha|Outros membros foron os compositores [[Charles Koechlin]], [[Florent Schmitt]], [[Maurice Delage]] e [[Paul Ladmirault]], os poetas [[Léon-Paul Fargue]] e [[Tristan Klingsor]], o pintor [[Paul Sordes]] e o crítico [[Michel-Dimitri Calvocoressi]].{{Harvnp|Harper|2005|p=43}}{{Harvnp|Harper|2005|p=43}}<ref>{{Cita libro |apelidos={{versaleta|Nichols}} |nome=Roger |data=2011 |título=Ravel |editorial=Yale University Press |isbn=9780300108828 |páxina=43 |url=https://books.google.es/books?id=qN8a8S9HuVQC |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita publicación |apelidos={{versaleta|Pasler}} |nome=Jann |título=Stravinsky and the Apaches |publicación=The Musical Times |data=1982 |páxinas=403-407 |volume=123 |número=1672 |doi=10.2307/964115 |jstor=964115 |lingua=en}}</ref>}} Tamén por mediación de Viñes e Albéniz, entablou relación con [[Alexis Roland-Manuel]], tivo acceso a outros círculos culturais parisienses e coñeceu a outros artistas españois na cidade, como [[Enrique Granados]], [[Pau Casals]], [[Miguel Llobet]], [[Ángel Barrios (músico)|Ángel Barrios]], [[Enrique Fernández Arbós]], [[Josep Maria Sert]] e [[Pablo Picasso]].{{Harvnp|Harper|2005|pp=43-44}} Durante ese tempo, gañouse a vida dando clases piano aos fillos de familias adiñeiradas e realizando xiras de concertos.{{harvnp|Harper|2005|p=44}} [[Ficheiro:Paul Dukas 01.jpg|miniatura|dereita|[[Paul Dukas]], ao que Manuel de Falla coñeceu durante a súa estancia en [[París]], foi unha grande influencia para o compositor gaditano durante a súa estancia na cidade.]] En [[1908]] e debido á mediación de Albéniz, o rei [[Afonso XIII de España|Afonso XIII]] outorgoulle unha bolsa para que puidese seguir residindo en París e concluír as ''Catro pezas españolas''.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvi}} En xaneiro dese ano iniciou unha xira polo norte de España, xunto co [[violín|violinista]] [[Antonio Fernández Bordas]] e o [[violoncello|violoncellista]] Víctor Mirecki.{{Harvnp|Harper|2005|p=45}} O [[23 de marzo]] terminou a obra ''Con afectos de xúbilo e gozo''.{{Harvnp|Harper|2005|pp=45-46}} [[Paul Milliet]] traduciu ao [[lingua francesa|francés]] o [[libreto]] d' ''A vida breve'' para que a estrea da obra fose posible en Francia.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvi}} O [[27 de marzo]] do ano seguinte estreáronse na Sáelle Érard as ''Catro pezas españolas'' interpretadas por Ricardo Viñes, que máis tarde foron publicadas polo editor Jacques Durand grazas á recomendación de Dukas, Debussy e Ravel.{{Harvnp|Harper|2005|p=46}} Ese mesmo ano comezou a compor unha serie de pezas chamadas ''Nocturnos'', que máis tarde se converteron en ''[[Noites nos xardíns de España]]'', e revisou substancialmente a orquestración de ''A vida breve''.{{Harvnp|Harper|2005|pp=47-48}} O contacto coa vida musical parisiense exerceu unha gran influencia sobre el, ficou especialmente impresionado por ''[[Peleas e Melisande]]''{{refn|group=lower-alpha|Ficou tan impresionado con esa ópera que asistiu tres veces ás súas representacións.{{Harvnp|Harper|2005|p=44}}{{Harvnp|Hess|2005|p=53}}}} de Debussy e ''[[Boris Godunov (ópera)|Boris Godunov]]'' de [[Modest Musorgskii]], e entrou en contacto coa música sinfónica e de cámara europea de vangarda, mesmo escoitou a [[Richard Strauss]] dirixir as súas obras.{{Harvnp|Harper|2005|p=44}}{{Harvnp|Hess|2005|p=53}} O [[4 de maio]] de [[1910]], grazas á colaboración de Ravel e [[Gabriel Fauré]], a [[soprano]] [[Ada Adiny-Milliet]] estreou na Société Nationale Indépendante, acompañada ao piano por Falla, as ''Trois mélodies'', realizadas sobre textos de [[Théophile Gautier]] e que foron publicadas por ''Rouart, Lerolle et Cie''.{{Harvnp|Harper|2005|p=47}}{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvi}}<ref name="paris">{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/paris-1908-1914 |título=París (1908-1914) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=18 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> Nese mesmo ano produciuse o seu primeiro encontro con [[Igor Stravinskii]] e coñeceu a [[Georges Jean-Aubry]], [[Ignacio Zuloaga]], Joaquín Nin e Wanda Landowska.{{Harvnp|Harper|2005|p=44}}<ref name="paris"/> Un ano máis tarde realizou a súa primeira visita a [[Londres]], por mediación de Jean-Aubry, e en marzo ofreceu algúns recitais.{{Harvnp|Harper|2005|p=49}} Os invernos de 1910 e 1911 afectaron gravemente á súa saúde,{{refn|group=lower-alpha|Na súa correspondencia, o propio Falla afirmaba que a súa saúde empeorou debido ás abundantes choivas e a humidade. Mesmo especulouse coa posibilidade de que padecera [[sífilis]], mais non se atoparon evidencias delo.{{Harvnp|Harper|2005|pp=49-50}}}} que xa era feble de por si, o que incrementou o seu fervor relixioso e fíxolle achegarse aos círculos afíns ás súas inquedanzas relixiosas, especialmente os Apaches, con Viñes e [[Léon Bloy]], entre outros.{{Harvnp|Harper|2005|p=50}} En [[1912]] realizou unha viaxe a [[Suíza]] e [[Italia]].{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvii}} En [[Milán]] negociou con [[Casa Ricordi|Perico Ricordi]] a publicación d' ''A vida breve'', mais non chegaron a un acordo.{{Harvnp|Harper|2005|p=48}} O [[30 de novembro]], Ricard Viñes presentou na Sociedade Filharmónica Madrileña as ''Catro pezas españolas'' de Falla.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvii}} Revisou, coa axuda de Dukas e Debussy, a partitura d' ''A vida breve'' e realizou melloras na súa estrutura e orquestración.{{Harvnp|Harper|2005|pp=52-54}}{{Harvnp|Harper|1998|p=23}} O [[1 de abril]] de [[1913]] estreouse no Casino Municipal de [[Niza]]{{refn|group=lower-alpha|Anteriormente, houbo intentos infrutuosos para estrear a obra en Madrid, París, Bruxelas, Londres e Milán.{{Harvnp|Harper|2005|p=52}}{{Harvnp|Harper|1998|p=23}}}} e o [[30 de decembro]] dese ano realizouse no [[Teatro Nacional da Opéra-Comique]] de París o ensaio xeral, con público e crítica.{{Harvnp|Harper|2005|p=52}} A obra estreouse oficialmente o [[7 de xaneiro]] de [[1914]] en devandito teatro e foi un éxito.{{Harvnp|Harper|1998|p=23}}{{Harvnp|Harper|2005|p=52}} Logo do fracaso con Ricordi, Max Eschig publicou a partitura e converteuse no editor de Falla.{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxvii}} Ese mesmo ano coñeceu, por mediación de Turina, a [[Gregorio Martínez Sierra|Gregorio]] e [[María de la O Lejárraga|María Martínez Sierra]].{{refn|group=lower-alpha|María Lejárraga, en contra da tradición española de empregar o apelido de solteira, empregou e foi coñecida polos do seu marido, Martínez Sierra.{{harvnp|Hess|2005|pp=74-77}}}}{{harvnp|Harper|2005|pp=52-53}} Debido ao éxito obtido, Falla decidiu establecerse definitivamente en París.{{Harvnp|Harper|2005|p=53}} Grazas ao seu contrato con Eschig, a mediados de 1914 puido rematar as ''[[Sete cancións populares españolas]]''.{{Harvnp|Hess|2005|p=64}} Con todo, logo do inicio da [[primeira guerra mundial]], Falla tivo que regresar ao seu país natal e fixou a súa residencia de novo en Madrid.{{Harvnp|Harper|2005|pp=48, 53-54}} O [[14 de novembro]] representouse ''A vida breve'' no [[Teatro da Zarzuela]] e no mes seguinte termina a ''Oración das nais que teñen aos seus fillos en brazos'' na capital de España.<ref name="paris"/> É difícil saber que experiencia vívida pode cambiar o rumbo dunha sensibilidade artística creadora, pero a relación que Falla mantivo con estes músicos en París influíu de xeito determinante na súa música posterior. Por exemplo, Debussy quen tiña oído e admiraba a arte [[flamenco|flamenca]] de España, aconselloulle que tomase esta música como fonte de inspiración, consello que o español debeu ter en conta en obras como ''Noites nos xardíns de España'', en que o [[impresionismo]] contemporáneo utilízase case como soporte para harmonías, ritmos e sonoridades flamencas. === Volta a Madrid === {{Son |nomeficheiro = CELLO ENCORES JOHN MICHEL-da Falla Suite Populaire Espagnole 1st.ogg |título = Primeira canción popular española |descrición = Interpretada por John Michel. |nomeficheiro2 = CELLO ENCORES JOHN MICHEL-da Falla Suite Populaire Espagnole 5th.ogg |título2 = Quinta canción popular española |descrición2 = Interpretada por John Michel. }} [[Ficheiro:Manuel de Falla.jpg|miniatura|esquerda|Manuel de Falla, ca. 1914.]] Durante a estandía de Falla en París, a crítica musical en Madrid cambiara. Xurdiron numerosas publicacións especializadas e eran frecuentes as disputas entre elas, en ocasións motivadas pola súa ideoloxía política, e fortes en moitos casos.{{Harvnp|Hess|2001|pp=45-49}} Logo do seu regreso a Madrid, o 14 de novembro de 1914 representouse ''La vida breve'', coa [[soprano]] [[Luisa Vela]] como protagonista, no [[Teatro de la Zarzuela]] e baixo a dirección de [[Pablo Luna]].{{Harvnp|Harper|2005|p=58}}{{Harvnp|Hess|2001|p=49}} A estrea foi un gran éxito e posteriormente representouse en 26 ocasións.{{Harvnp|Harper|2005|p=58}} A súa relación cos Martínez Sierra, aos que coñecera durante a súa estadía en París, fíxose máis próxima. Comezaron a traballar xuntos en ''La Pasión'', unha obra que se estreou o 30 de novembro no [[Teatro Lara]] e para a que o compositor escribiu unha [[Soleá (baile)|soleá]] para voz e guitarra.{{Harvnp|Harper|2005|p=60}}{{Harvnp|Hess|2005|pp=74-77}} Nos anos seguintes, Falla compuxo [[música incidental]] para algunhas das obras teatrais do matrimonio, como ''Otelo o tragedia de una noche de verano'', ''Pascua florida'' ou ''Amanecer'', e tamén escribiu música para cancións escritas por María, como «El pan de Ronda que sabe a verdad».{{refn|group=lower-alpha|É complicado diferenciar a produción artística do matrimonio Martínez Sierra, posto que en moitas ocasións María asinaba as obras co nome do seu marido e outras moitas escribíronas en colaboración.{{Harvnp|Hess|2005|pp=74-77}} Semella claro, pola documentación existente no Arquivo Manuel de Falla, que en realidade María escribiu a maioría das obras asinadas co nome de Gregorio.{{Harvnp|Harper|2005|p=83}}}}{{Harvnp|Hess|2005|pp=74-77}} O [[15 de xaneiro]] de [[1915]], Joaquín Turina e Manuel de Falla foron homenaxeados polo Ateneo de Madrid.{{refn|group=lower-alpha|Antes de que Turina e Falla marcharan a París, ambos xa tiveran relación co Ateneo e entablaran trato persoal con Cecilio Roda, director da Sección Musical. No caso de Falla, presentara varias obras alí. Á marxe dos seus méritos artísticos, a homenaxe tivo outras connotacións. Dende os seus inicios, o Ateneo estivo vencellado ao [[liberalismo]], vencello que se incrementou coa [[Primeira Guerra Mundial]]. [[Manuel Azaña]], secretario do Ateneo de 1913 a 1919 e «comprometido [[Aliados da Primeira Guerra Mundial|aliadófilo]]», organizou debates e ofreceu discursos en contra de [[Imperio alemán|Alemaña]] e os seus partidarios en España. A homenaxe a dous compositores que regresaban de París como vítimas da intervención alemá estaba moi en consonancia co punto de vista do Ateneo respecto á Guerra.{{Harvnp|Hess|2001|pp=49-51}}}} En devandita homenaxe estreáronse as ''Sete cancións populares españolas'', interpretadas pola soprano Luisa Vela e acompañada ao piano polo propio Falla.{{Harvnp|Harper|1998|p=24}} O [[8 de febreiro]] realizouse o concerto de presentación da Sociedade Nacional de Música no [[Hotel Ritz (Madrid)|Hotel Ritz de Madrid]], no que a soprano [[Josefina Revillo]] interpretou por primeira vez a antibelicista ''Oración de las madres que tienen a sus hijos en brazos'', con texto de Martínez Sierra.{{Harvnp|Harper|2005|p=60}}{{Harvnp|Hess|2001|p=51}} Falla coñeceu o secretario da Sociedad, [[Adolfo Salazar]], que ademais era un influente crítico e apoiouno nos seus habituais desencontros coa prensa madrileña.{{Harvnp|Hess|2005|p=77}} O [[23 de setembro]] de 1915, o sexteto de José Media-Vila estrea en [[Portugal]] unha versión de ''O amor bruxo'' realizada polo mesmo Falla.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/obras/obras-de-camara-o-para-conjunto-instrumental/el-amor-brujo-version-para-sexteto |título=El amor brujo(versión para sexteto) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> O [[18 de decembro]] concluíu ''O pan de Ronda que sabe a verdade'', unha obra realizada sobre un texto de María Lejárraga.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/obras/obras-para-voz-e-instrumento-acompanante/el-pan-de-ronda-que-sabe-a-verdad |título=El pan de Ronda que sabe a verdad |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> {{Imaxe múltiple | posición_táboa = | dirección = | ancho = | título= Matrimonio Martínez Sierra | posición_título = centre | fondo_de_título = | texto = [[María de la O Lejárraga|María]] e [[Gregorio Martínez Sierra]] colaboraron con Falla nalgunhas das súas obras. | posición_texto = centre | fondo_de_texto = | foto1 = María Lejárraga.JPG | ancho1 = 150 | texto1 = | posición_texto1 = | foto2 = Gregrorio Martínez Sierra.JPG | ancho2 = 150 | texto2 = | posición_texto2 = | pé = }} O [[15 de abril]] tivo lugar a estrea no Teatro Lara da primeira versión de ''[[O amor bruxo]]'', que escribiu xunto a Martínez Sierra, interpretado por [[Pastora Imperio]] no papel de Candelas e baixo a [[director de orquestra|dirección orquestral]] de [[José Moreno Ballesteros]], pai de [[Federico Moreno Torroba]], quen tocou a parte de [[piano]]. Recibiu disparidade de críticas: unhas criticaron a orquestración e animaron a Falla a deixar eses "ensaios menores" e adicarse a "grandes obras", e achacáronlle falta de "españolidade" pola "obsesión" de Falla pola música francesa e rusa; en troques, outras destacábana como "o novo renacemento musical español" e valoraron o esforzo de elevar o flamenco á categoría de arte.{{Harvnp|Harper|2005|pp=61-62}}{{Harvnp|Hess|2005|pp=86-87}} En calquera caso, a obra tivo unha boa recepción de público e representouse en vinte e oito ocasións.{{Harvnp|Hess|2005|p=87}} Entre finais de marzo e principios de abril acompañou a María Lejárraga nunha viaxe por [[Andalucía]], na que puido coñecer [[Granada]]{{refn|group=lower-alpha|Manuel de Falla ambientou a súa ópera ''[[A vida breve (ópera)|A vida breve]]'' na cidade de [[Granada]], mais nunca a había visitara. Baseouse en postais que lle enviaran algúns amigos.{{Harvnp|Hess|2005|p=77}}}} e tamén visitaron [[Ronda]], [[Alxeciras]] e [[Cádiz]].{{Harvnp|Harper|2005|p=61}}{{Harvnp|Hess|2005|pp=77-80}} Pouco despois trasladouse a [[Barcelona]] co matrimonio Martínez Sierra e a súa estancia na cidade prolongouse case seis meses. Foi invitado por [[Santiago Rusiñol]] a pasar uns días no ''Cau Ferrat'' de [[Sitges]] e alí pode que traballara na primeira versión de concerto d' ''O amor bruxo'' e nas ''[[Noites nos xardíns de España]]''.{{Harvnp|Harper|2005|p=65}} A [[Orquestra Sinfónica de Madrid]], dirixida por [[Enrique Fernández Arbós]],{{refn|group=lower-alpha|Nancy Lee Harper afirma que a estrea da versión de concerto d' ''O amor bruxo'' no Hotel Ritz realizouna a [[Orquestra Sinfónica de Madrid]] baixo a dirección de [[Enrique Fernández Arbós]], en contra do que afirman outros autores, que a obra a representó a [[Orquestra Filharmónica de Madrid|Orquesta Filharmónica]], dirixida por [[Bartolomé Pérez Casas]].{{Harvnp|Harper|1998|p=26}}}} estreou a primeira o 28 de marzo de 1916 no [[Hotel Ritz (Madrid)|Hotel Ritz]] de Madrid.{{Harvnp|Harper|2005|p=87}} O 9 de abril, estreouse a segunda no Teatro Real, a cargo da mesma orquestra, xunto co pianista [[José Cubiles]] e dirixida de novo por Fernández Arbós.{{Harvnp|Harper|2005|p=64}} Falla comezou a traballar co matrimonio Martínez Sierra na pantomima ''O correxidor e a muiñeira'', baseada na novela ''[[El sombrero de tres picos (novela)|El sombrero de tres picos]]'' de [[Pedro Antonio de Alarcón]].{{Harvnp|Harper|2005|p=66}} Pode que Falla elixira esta historia máis [[Costumismo|costumista]] para poder obter un maior éxito comercial.{{Harvnp|Hess|2001|p=87}} Estreouse o 7 de abril de 1917 no Teatro Eslava, producida pola compañía dos Martínez Sierra e baixo a dirección de Turina.{{harvnp|Harper|2005|p=67}} [[Ficheiro:Sergej Diaghilev (1872-1929) ritratto da Valentin Aleksandrovich Serov.jpg|miniatura|esquerda|En 1916 Manuel de Falla entablou contacto con [[Igor Stravinskii]] e [[Sergei Diagilev]], cuxos célebres [[Ballets Russes]] estaban naquela época en [[Madrid]], e iniciou unha viaxe polo sur de España con este.]] España foi un país neutral durante a primeira guerra mundial. Falla amosouse publicamente en contra desa postura e asinou un manifesto en 1915, que apoiaron outros intelectuais como [[Gregorio Marañón]], [[Américo Castro]] e [[Fernando de los Ríos]]. Logo do falecemento de [[Enrique Granados]],{{refn|group=lower-alpha|[[Enrique Granados]] morreu no [[Canal da Mancha]] mentres viaxaba nun transbordador rumbo ao [[Reino Unido]] que fue torpedeado por un [[U-Boot]] da [[Mariña Imperial alemá]].{{Harvnp|Hess|2005|p=99}}}}{{refn|group=lower-alpha|Pode que a morte de Granados afectara á saúde de Falla e mesmo Luis Campodónico (citado por [[Federico Sopeña]]) especulou na súa biografía sobre o compositor con que fora internado nun sanatorio en 1916. Con todo, non hai evidencias delo.{{Harvnp|Harper|2005|p=74}}}} criticou a agresión alemá por "arrebatarnos a un artista dos nosos que tan brillantemente representou a España no estranxeiro". Ese mesmo ano, escribiu máis artigos nos que denunciaba a "perniciosa" influencia da "tradición alemá" na música europea.{{Harvnp|Hess|2005|p=99}} Por outra banda, esa neutralidade de España revitalizou a vida cultural da súa capital, Madrid, e atraeu a diversos artistas internacionais, como foi o caso de [[Sergei Diagilev]] e os seus [[Ballets Russes]], que estiveron de xira polo país en 1916 e 1917.{{Harvnp|Hess|2001|pp=45-46}} Falla entablou contacto con [[Igor Stravinskii]] e Diagilev e realizu sendas viaxes acompañado por este e o bailarín [[Léonide Massine]]: en 1916, polo sur do país,{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxviii}} e durante o verán de 1917, por España, na que o 8 de outubro acudiron a [[Fuendetodos]] á inauguración dun monumento en homenaxe a [[Francisco de Goya]].{{Harvnp|Harper|2005|pp=xxxviii-xxxix}} Antes de finalizar o ano, iniciou unha nova xira polo norte de España acompañando ao piano á soprano [[Aga Lahowska]].{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxix}} No número de abril de 1916 da ''Revista Musical Hispano-Americana'' publicouse o texto de Falla "Enrique Granados, Evocación de su obra", e o [[periódico]] ''La Tribuna'' do [[5 de xuño]] fixo o propio con "El gran músico de nuestro tiempo: Igor Stravinsky", ademais ese mesmo ano realizou o [[prólogo]] da obra "La música francesa contemporánea", de Georges Jean-Aubry e no número de decembro da ''Revista Musical Hispano-Americana'' publicou un novo artigo titulado "Introducción a la música nueva".<ref name="temas"/><ref name="temas">{{Cita web |url=https://www.feandalucia.ccoo.es/docu/p5sd11262.pdf |título=Manuel de Falla: Escritos sobre música y músicos |nome=Janos |apelidos=Nagy |editorial=Temas para la educación |data=2014 |lingua=es}}</ref> O [[7 de abril]] de [[1917]] estreouse no Teatro Eslava a obra ''El corregidor y la molinera'' a cargo da Orquestra Filharmónica de Madrid, dirixidos por Joaquín Turina.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/obras/obras-escenicas/el-corregidor-y-la-molinera |título=El corregidor y la molinera |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> O [[29 de abril]], a Orquestra Sinfónica de Madrid, dirixida por Enrique Fernández Arbós realizou unha interpretación no Teatro Real dunha versión de concerto para pequena orquestra de ''O amor brujo''.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/obras/obras-para-orquesta/el-amor-brujo-version-de-concierto-para-pequena-orquesta |título=El amor brujo (versión de concierto para pequeña orquesta) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> Ese mesmo ano Falla realiza o prólogo da "Enciclopedia abreviada de Música" de [[Joaquín Turina]],{{Harvnp|Hess|2001|p=148 (nota ao pé número 71)}}<ref name="temas"/> e publicou "Nuestra música" no número de xuño da revista ''Música''.<ref name="temas"/> En 1918, comezou a compoñer a [[Opéra-comique|ópera cómica]] ''[[Lume fatuo (ópera)|Lume fatuo]]'', con libreto de María Martínez Sierra e baseada en música de [[Frédéric Chopin]], do que Falla era gran admirador. María atribui á estrita moral do compositor o atraso na obra, por non estar de acordo co seu libreto, aínda que non hai evidencias de tales reticencias. En troques, o propio Falla realizou xestións persoais con varios teatros para estrear a obra, que resultaron infructuosas, xa que varios a rexeitaron, como o Teatro Eslava, dirixido temporalmente por el compositor [[Manuel Penella Moreno|Manuel Penella]] e que inicialmente accedera a representala, o a [[Teatro Nacional da Opéra-Comique|Opéra-Comique]] de París, cuxo director, [[Albert Carré]], afirmou: "Debería escribir música orixinal!". A obra non chegou estrearse. Entre tanto, ao estar inmerso na composición de ''Lume fatuo'', Falla rexeitou unha proposición por parte de Diagilev para compoñer un [[ballet]] que finalmente encargou a Stravinskii e se converteu en ''[[Pulcinella]]''. Falla e os Martínez Sierra iniciaron outra colaboración coa traxicomedia ''Don Xoan de España''. Estaba nunha etapa moi temperá de creación e debido á lentitude de Falla na súa composición, que de novo María achacou á moral do compositor, finalmente os Martínez Sierra encargaron a música a [[Conrado del Campo]] e a obra estreouse o 18 de novembro de 1921. Todo isto contribuiu a que a relación entre o matrimonio e o compositor rompera logo da estrea da traxicomedia, a pesar de que María e Falla mantiveran unha correspondencia casi diaria durante anos.{{Harvnp|Hess|2005|pp=124-126}}{{Harvnp|Harper|2005|pp=81-93}}{{Harvnp|Hess|2001|p=182}}<ref>{{Cita novas |url=http://elpais.com/diario/1976/06/23/cultura/204328815_850215.html |título=Estreno de una obra inédita de Manuel de Falla |dataacceso=28 de abril de 2013 |apelidos=Franco |nome=Enrique |xornal= [[El País]]|lingua=es}}</ref> Probablemente, o seu último traballo xuntos foi ''O corazón cego'' de Gregorio, no que Falla puxo música a dúas cancións do cuarto acto e que se estreou en outubro ou novembro de 1919.{{refn|group=lower-alpha|Carol Hess apunta que a estrea foi en [[Donostia]] o 16 de outubro de 1919,{{Harvnp|Hess|2001|p=302}} mentres que Nancy Lee Harper indica que foi en novembro dese ano.{{Harvnp|Harper|2005|p=75}}}} O [[27 de abril]], Falla pronunciou unha conferencia titulada ''El arte profundo de Claude Debussy'' nunha homenaxe que rendeu o Ateneo de Madrid ao compositor francés, e realizouse un concerto, no que tamén participaron Aga Lahowska, [[Arthur Rubinstein]] e a Orquestra Filharmónica.{{Harvnp|Harper|2005|pp=74-75}}{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxix}} En [[1919]] faleceron os seus pais, cuns meses de diferenza: o [[12 de febreiro]] o seu pai, e o [[22 de xullo]] a súa nai. {{Harvnp|Harper|2005|p=75}}{{Harvnp|Harper|2005|p=xxxix}}{{refn|group=lower-alpha|Falla encontrábase en Londres pola estrea d' ''O sombreiro de tres picos'' cando recibiu a noticia de que a súa nai estaba gravemente enferma. Viaxou de urxencia a Madrid e cando chegu informáronlle de que falecera o 22 de xullo, o mesmo día da estrea do ballet.{{Harvnp|Harper|2005|p=75}}}} En 1917, Falla comezara a traballar nunha nova versión de ''El corregidor y la molinera'', que se acabou convertendo no ballet ''[[O chapeu de tres picos (ballet)|O chapeu de tres picos]]''. A estrea da obra atrasouse por problemas financeiros cos Ballets Russes de Diagilev.{{Harvnp|Harper|2005|pp=67-68}} O [[22 de xullo]] os Ballets Russes de Diagilev realizaron a estrea de ''O chapeu de tres picos'' no [[Alhambra Theatre]] de [[Londres]], con [[coreografía]] de Massine{{refn|group=lower-alpha|En 1916, Massine estivera estudando especificamente os bailes tradicionais españois para preparar esta coreografía.{{Harvnp|Harper|2005|p=67}}}} e decorados e figurantes de [[Pablo Picasso]]. Foi a estrea máis exitosa da compañía esa tempada.{{Harvnp|Harper|2005|p=68}} Esta obra pasou a formar parte do repertorio fixo da compañía rusa. Por encargo de [[Arthur Rubinstein]] comeza a compor ''[[Fantasia Baetica]]''{{harvnp|Harper|2005|pp=75-81}} e iniciou as negociacións do contrato con J. & W. Chester de Londres, que se pasaron a ser os seus principais editores.<ref name="madrid1519">{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/madrid-1915-1919 |título=Madrid (1915-1919) |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> O Centro Artístico de Granada tributoulle unha homenaxe o [[15 de setembro]], polo que Falla realizou unha viaxe á cidade, en compañía da súa irmá María del Carmen e do matrimonio Vázquez Díaz. Durante a súa estancia na cidade, hospedouse primeiro na Pensión Alhambra, onde o seu amigo desde a súa estancia en París, Ángel Barrios, reservoulle habitacións, e máis tarde na Pensión Carmona, segundo o seu primeiro biógrafo, John Brande Trend, ao que coñeceu durante esa viaxe. Ambas as pensións estaban situadas na Rúa Real da [[Alhambra]].<ref name="madrid1519"/> Alí levou unha vida retirada, rodeado dun grupo de amigos entre os que se atopaba [[Federico García Lorca]].<ref>{{Cita web |url=http://www.garcia-lorca.org/Federico/Biografia.aspx?Sel=Granada%20y%20Manuel%20de%20Falla |título=Fundación Federico García Lorca |data-acceso=20 de xaneiro de 2014 |data-arquivo=03 de novembro de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131103092137/http://www.garcia-lorca.org/Federico/Biografia.aspx?Sel=Granada%20y%20Manuel%20de%20Falla |url-morta=yes }}</ref> === Etapa granadina === O [[4 de xaneiro]] de [[1920]], tivo lugar a estrea en [[París]] de ''Noites nos xardíns de España'', baixo a dirección de Enrique Fernández Arbós e con Joaquín Nin no papel solista, e ese mesmo mes, os Ballets Rusos realizaron unha exitosa representación de ''O chapeu de tres picos'' no Teatro Nacional da [[Ópera de París]]. O [[8 de febreiro]], [[Arthur Rubinstein]] estreou en [[Nova York]] a ''Fantasia Baetica''. O compositor gaditano concluíu a súa primeira obra en Granada en agosto, ''Homenaxe pour lle Tombeau de Claude Debussy'' para [[guitarra]]. A mediados do mes seguinte fixou a súa residencia en devandita cidade nas mesmas habitacións que ocupou anteriormente Daniel Vázquez Díaz na Pensión Carmona e máis tarde trasladouse ao carmen de Santa Engracia na Rúa Real da Alhambra, número 40. En decembro publicou o seu artigo "Claude Debussy et l'Espagne" en ''A Revue Musicale''. A estrea de ''Homenaxe pour lle Tombeau de Claude Debussy'' tivo lugar o [[24 de xaneiro]] de [[1921]] en París, coa interpretación do [[arpa]]-[[laúde]] a cargo de Marie-Louise Henri Casadesus. A estrea na súa versión para guitarra foi realizado por Miguel Llobet durante unha xira por España un mes máis tarde. Nesa época, Falla estivo moi vinculado coa vida cultural da cidade andaluza e frecuentou as amizades de personaxes como Miguel Cerón, Fernando dos Ríos, Hermenegildo Lanz, Manuel Anxos Ortiz e, sobre todo, [[Federico García Lorca]]. En maio realizou unha viaxe a [[París]] e [[Londres]], cidade na que interpretou a parte para piano de ''Noites nos xardíns de España'' no ''Queen's Hall''. Ao seu regreso a España coincidiu na capital con [[Igor Stravinskii]] que estaba dirixindo no Teatro Real o seu [[ballet]] ''Petrushka''. Durante anos mantivera unha estreita relación persoal e profesional co matrimonio Martínez Sierra, que rompeu debido a desacordos en torno ao proxecto dunha obra titulada ''Don Juan de España''. Tras esta ruptura, comezou a composición das dúas suites de ''O chapeu de tres picos'' e termina ''Fanfare pour une fête'', por encargo da revista ''Fanfare'' de Londres, que sería publicada no seu primeiro número en agosto. Ese ano casou con Cristina de Aranjuez. [[Ficheiro:Federico García Lorca. Huerta de San Vicente, Granada.jpg|miniatura|esquerda|Falla estivo moi vinculado coa vida cultural granadina e frecuentou as amizades de personaxes como [[Federico García Lorca|Lorca]].]] A comezos de [[1922]] estableceu definitivamente a súa residencia no carmen da Antequeruela Alta, número 11. O diplomático Ricardo Baeza, amigo de Falla, encomendoulle o encargo de compor ''Canto dos remeiros do Volga'', en favor dos refuxiados [[Rusia|rusos]]. Realizou unha viaxe durante a Semana Santa de Sevilla, durante o cal coñeceu a Segismundo Romeu e a Eduardo Torres, cos que nun futuro colaboraría para formar a Orquestra Bética de Cámara e que finalmente se presentaría o [[11 de xuño]] en [[1924]] cun concerto no sevillano Teatro Llorens. Uniuse a Miguel Cerón, Federico García Lorca, Hermenegildo Lanz, Ignacio Zuloaga e outros para promover a creación do "Concurso de Cante Jondo" co fin de rescatar o "canto primitivo andaluz". Devandito concurso foi organizado polo Centro Artístico e tivo lugar os días [[13 de xuño|13]] e [[14 de xuño]] na Praza dos Alxibes da Alhambra.<ref>{{cita libro|apelidos= Gibson| nome=Ian| ligazónautor=Ian Gibson |título=Vida, pasión y muerte de Federico García Lorca (1898-1936)| ano=1998| editorial=Barcenona, [[Plaza y Janés]]|páxinas= 175-187|lingua=castelán|isbn= 84-01-55007-6}}</ref> O [[6 de xaneiro]] de [[1923]], festividade dos [[Reis Magos]], en Granada, Falla participou nunha festa privada montada por Federico García Lorca, Adolfo Salazar e o artesán, titiriteiro e artista polifacético Hermenegildo Lanz.<ref>[http://www.manueldefalla.com/pdfs/pdf130316130732_139.pdf Día de Reyes en casa de los Lorca.] La Opinión de Granada, 2/1/2005.</ref> Representouse unha adaptación lorquiana para [[monicreque]]s do conto andaluz "La niña que riega la albahaca y el príncipe preguntón", un [[entremés]] atribuído a [[Miguel de Cervantes]]e o ''Misterio de los Reyes Magos'', un [[auto sacramental]] do [[século XIII]], para o que Falla tiña colaborado na composición da [[música incidental]].<ref>Andrés Soria Ortega, "Una fiesta íntima de arte moderno en la Granada de los años veinte", en ''Lecciones sobre Federico García Lorca'' (Edición de Andrés Soria Olmedo), Granada, 1986, pp. 149-178, 160-161 e 168-169.</ref> En febreiro, ''A Revue Musicale'' publicou dous artigos de Falla: "Felipe Pedrell, (1841-1922)" e "Wanda Landowska à Grenade", que detallaba a visita de dita clavecinista a Granada en novembro do ano anterior. Os días [[23 de marzo|23]] e [[24 de marzo]] realizouse a estrea en público da versión de concerto de ''O retablo de Maese Pedro'' no Teatro San Fernando de Sevilla. A escenificación da obra tivo lugar no palacete da princesa de Polignac en París e os decorados e figurantes foron obra de Manuel Anxos Ortiz e os monicreques con cabezas e figuras planas de Hermenegildo Lanz. Realizou algunhas viaxes a [[Francia]], [[Bélxica]] e [[Italia]] e en Madrid coñeceu a Ernesto Halffter. Comezou a compor ''Concerto para clave e cinco instrumentos'' a instancias de Wanda Landowska e o [[12 de decembro]], Manuel de Falla e Anxo Barrios foron propostos como académicos pola Real Academia de Belas Artes de Granada, sendo finalmente admitidos por unanimidade, como académicos de número, o [[21 de febreiro]] do ano seguinte. A comezos de [[1924]] finalizou a obra ''Psyché'', sobre un texto de Georges Jean-Aubry, e que se estrearía o [[9 de febreiro]] do ano seguinte no Palau da Música de Barcelona. O [[7 de abril]] foi nomeado académico de honra da Real Academia Hispano-Americana de Ciencias e Artes de Cádiz. En xuño de devandito ano tivo lugar a presentación da Orquestra Bética de Cámara, pola que levaba traballando dende facía dous anos. O [[10 de decembro]] estreouse unha revisión orquestral do ''Prélude à l'après-midi d'un faune'' de [[Claude Debussy]] que Falla compuxera para devandita orquestra. Esta interpretación correu baixo a dirección de Ernesto Halffter e tivo lugar no Teatro San Fernando de Sevilla. [[Ficheiro:Don Quixote Chapter XXVI 1.jpg|miniatura|O libreto de ''O retablo de maese Pedro'' está inspirado nun episodio de ''[[Don Quixote da Mancha]]''.]] O ano seguinte aceptou o cargo como académico numerario da Real Academia de Belas Artes de Granada. O [[22 de maio]] tivo lugar a estrea en París da versión definitiva para ballet de ''O amor bruxo'' no ''Trianon Lyrique'', con decorados e figurantes de Gustavo Bacarisas, Falla exercendo como director musical e Antonia Mercé "A Arxentina" e Vicente Escudeiro nos papeis de Candeas e Carmelo, respectivamente. O [[20 de novembro]], a Orquestra Bética interpretou a revisión orquestral realizada por Falla da [[Abertura (música)|abertura]] de ''[[O barbeiro de Sevilla]]'' de [[Gioachino Rossini]] no Teatro San Fernando de Sevilla, dirixida polo seu discípulo Ernesto Halffter. O [[29 de decembro]] tivo lugar a representación de ''O retablo de maese Pedro'' en [[Nova York]], coa ''Philharmonic Symphony Orchestra'', Wanda Landowska e Willem Mengelberg, como director. Foi nomeado membro da ''Hispanic Society of America''. En [[1926]] participou na homenaxe que realizou o Centro Artístico en honra a Luís Bagaría. As representacións de ''O retablo'' realizadas en [[Ámsterdan]] o [[26 de abril]], que contou con [[Luis Buñuel]] como director de escena e con Willem Mengelberg como director de orquestra, e [[Zúric]] o [[20 de xuño]] no ''Festival da Sociedade Nacional de Música Contemporánea'' foron un éxito. Terminou a composición do ''Concerto'' para clavecín e orquestra de cámara, que foi estreado o [[5 de novembro]] no Palau da Música de Barcelona por Wanda Landowska, acompañada por un grupo de profesores da Orquestra Pau Casals e dirixidos polo propio Falla. Foi homenaxeado con motivo do seu cincuenta aniversario e recibiu a distinción de "fillo adoptivo" da cidade de Sevilla o [[20 de marzo]] e "fillo predilecto" da cidade de Cádiz en abril. As homenaxes continuaron en [[1927]], xa que foi nomeado "fillo adoptivo" de [[Guadix]] o [[28 de febreiro]]. Anteriormente, os días [[8 de febreiro|8]] e [[9 de febreiro|9 dese mesmo mes]], realizáronse senllos concertos da Orquestra Bética de Cámara no Coliseo Olympia de Granada, dirixidos por Ernesto Halffter e o propio Falla, respectivamente. En [[Barcelona]], o [[17 de marzo]] tivo lugar o "Festival Falla", que contou coa presenza do compositor. O mes seguinte, Falla uniuse á homenaxe que o Ateneo de Granada rendeu ao compositor alemán [[Ludwig van Beethoven]]. Falla compuxo a música para o ''Soneto a Córdoba'' de [[Luis de Góngora]] como conmemoración do terceiro centenario do falecemento do escritor, obra que foi estreada o [[14 de maio]] na ''Sáelle Pleyel'' de París, con Madeleine Greslé e o propio compositor ao piano. Nesa época comezou a preparación da música para a representación do [[auto sacramental]] de [[Pedro Calderón de la Barca]] ''[[O gran teatro do mundo]]'' que se realizou na Praza dos Alxibes da [[Alhambra]] o 27 de xuño (aínda que nun principio estaba planeada para o 18, problemas técnicos impediron a representación) que foi organizada polo Ateneo de Granada e a Xunta de Damas de Honra e Mérito. En devandita representación interviñeron ademais, Antonio Galego Burín como director artístico, Hermenegildo Lanz como escenógrafo e Anxo Barrios como director de orquestra. O [[5 de novembro]] realizouse un "Festival Falla" en Madrid, no que o propio compositor interpretou o ''Concerto''. As súas actuacións finalizaron ese ano o [[11 de decembro]] cunha homenaxe a Domenico Scarlatti, do que interpretou 14 [[sonata]]s no Ateneo de Granada. O [[30 de xaneiro]] de [[1928]] tomou posesión do seu cargo como académico de número da Real Academia de Belas Artes de Granada. En marzo realizou unha viaxe a París para supervisar unha produción de ''O amor bruxo'', que contaba coa presenza de Antonia Mercé "A Arxentina" e os decorados e o vestiario foron elaborados por Gustavo Bacarisas. No ''Teatro Nacional da Ópera-Cómica'' estreouse unha produción de ''O retablo de maese Pedro'' dirixida por Ignacio Zuloaga. O día 14, recibe a condecoración de cabaleiro da [[Lexión de Honra]]. En setembro viaxou a [[Siena]], en compañía do seu amigo Juan Gisbert Padró, para actuar como solista nunha audición do ''Concerto'' e o 29 de outubro foi nomeado membro da ''Kungliga Svenska Musikaliska Akademien Vágnar'' de [[Estocolmo]]. Por esas mesmas datas foi visitado en Granada por Maurice Ravel. [[Ficheiro:Islote de Sancti Petri desde la playa de Chiclana.jpg|miniatura|esquerda|En decembro de [[1930]], Manuel de Falla realizou unha viaxe ao illote de Sancti Petri mentres estaba traballando en ''Atlántida''.]] Nun principio, e para non entrar en disputas con Conrado del Campo, que preparara durante anos a elección de Falla como membro da Real Academia de San Fernando, rexeitou a invitación formulada por membros desta para cubrir a praza vacante a raíz do falecemento de Manuel Manrique de Lara. O [[13 de maio]] de [[1929]], e tras as presións dos académicos, Falla foi elixido por unanimidade, aínda que nunca chegou a ler o seu discurso de ingreso. John Brande Trend publicou o primeiro libro monográfico sobre Falla en Nova York, titulado ''Manuel de Falla and Spanish music''. Nesa época estaba totalmente inmerso en ''Atlántida'' e tiña a esperanza de poder estrear a obra na Exposición Universal de Barcelona ou na Exposición Iberoamericana de Sevilla que se celebraban ese mesmo ano. A finais de xaneiro de [[1930]], foi visitado por Alfredo Casella, que se atopaba na cidade realizando uns concertos co ''Trío Italiano''. En xuño, realizou a gravación do ''Concerto'' e algunhas das súas cancións en París, na que acompañou ao piano a María Barrientos. En decembro realizou unha viaxe a Cádiz para dirixir un concerto no teatro que leva o seu nome. Durante esta estancia na súa terra natal aproveitou a ocasión para realizar unha excursión, inspirada polos seus traballos en ''Atlántida'', ao illote de Sancti Petri, lugar no que supostamente estarían as ruínas do templo de Hércules. En [[1931]] realizou a súa última visita a Londres para dirixir ''O retablo de maese Pedro'' nunha retransmisión da [[British Broadcasting Corporation|BBC]]. O [[14 de maio]], un mes logo da proclamación da [[Segunda República Española|Segunda República]] en España, escribiu xunto con outros amigos granadinos, ao [[presidente da República]], [[Niceto Alcalá Zamora]], e ao seu amigo Fernando dos Ríos, ministro de Xustiza, para pedirlles que tomasen as medidas oportunas para deter a queima e saqueo de igrexas, así como o crecente proceso de "desevanxelización" de España. Ese mesmo ano foi designado vocal da recentemente creada Xunta Nacional de Música. En 1937, colabora con [[José María Pemán]] nun ''Himno marcial'' para as forzas franquistas. Para iso, Falla arranxa e adapta o "Canto de los Almogávares", de ''Los Pirineos'' de Felip Pedrell, coa letra nova de José María Pemán. === Exilio na Arxentina e falecemento === O [[28 de setembro]] de [[1939]], logo da [[guerra civil española]] e xa comezada a [[segunda guerra mundial]], Manuel de Falla exiliouse na Arxentina, a pesar dos intentos dos gobernos do xeneral [[Francisco Franco]], que lle ofrecían unha pensión se regresaba a [[España]]. Foi nomeado Cabaleiro, co grado de Gran Cruz, da [[Orden de Alfonso X el Sabio]] en 1940.<ref>[http://boe.es/datos/pdfs/BOE/1940/200/A05005-05006.pdf "''Dado en El Pardo a trece de julio de mil novecientos cuarenta''"] [[Boletín Oficial del Estado]] núm. 200, de 18/07/1940.</ref> Viviu no seu exilio arxentino grazas á axuda dalgúns [[Mecenado|mecenas]], entre eles a familia Cambó, e fíxoo de forma tranquila nunha casa nas serras, onde a súa irmá coidaba del, xa que case sempre estaba enfermo. Finalmente, faleceu o [[14 de novembro]] de [[1946]] tras sufrir unha parada cardiorrespiratoria xusto dous días despois de que se despedira del unha das súas colaboradoras predilectas e grande amiga, a cantante [[Conchita Badía]], que volvía do exilio. ''"Debe de ser el destino''", dille ela antes de marchar. "''Al destino no hay que provocarlo''", replica Falla. "''Yo seguiré viviendo aquí o en cualquier parte de América. Adiós, Conchita. Hasta que volvamos a vernos. Y si no, en lo eterno''".<ref>ALAVEDRA, Joan. "Conxita Badia, una vida d'artista"</ref> Co seu pasamento, non puido culminar a súa derradeira obra. A tarefa de finalizala, segundo os esbozos deixados polo mestre, correspondeu ao seu discípulo Ernesto Halffter. Neste país, exiliado, estrearía o seu ''Suite Homenaxes''. Os seus restos foron trasladados desde [[Buenos Aires]], ata a súa terra natal, [[Cádiz]] a bordo do minador ''Marte''. En Cádiz foron recibidos pola súa familia, por José María Pemán e por diferentes autoridades eclesiásticas, civís e militares, entre as que se atopaba o Ministro de Xustiza, Raimundo Fernández-Custa, en representación do Xefe do Estado, [[Francisco Franco]]. O cortexo fúnebre dirixiuse do peirao á [[Catedral de la Santa Cruz de Cádiz]], onde se celebrou un solemne funeral. Con autorización expresa do papa [[Pío XII]], os restos foron enterrados na cripta da catedral, onde se atopan xunto aos de José María Pemán.<ref>{{cita libro|apelidos=Viniegra y Lasso de la Vega|nome=Juan J.|título=Manuel de Falla. Vida Íntima|ano=[[1966]]|páxinas=273|id=ISBN 84-95388-38-3}}</ref> == Obra == {{AP|Lista de composicións de Manuel de Falla}} === Análise musical e estilo === Durante a súa estancia en París compuxo as súas obras máis soadas: a [[pantomima]] ''O amor bruxo'' e o [[ballet]] ''O chapeu de tres picos'' (composto para cumprimentar un encargo dos soados Ballets Rusos de Sergéi Diágilev), as ''Sete cancións populares españolas'' para voz e piano, a ''Fantasia Baetica'' para piano e ''Noites nos xardíns de España'', estreada no Teatro Real en [[1916]]. O seu estilo foi evolucionando a través destas composicións desde o [[nacionalismo]] [[Folclore|folclorista]] que revelan estas primeiras partituras, inspiradas en temas, melodías, ritmos e xiros andaluces ou casteláns, ata un nacionalismo que buscaba a súa inspiración na tradición musical do [[Século de Ouro|Século de Ouro español]] e ao que responden a ópera para [[marioneta]]s ''O retablo de Maese Pedro'', unha das súas obras máis encomiadas, e o ''Concerto para clave e cinco instrumentos''.<ref name=BYV>{{cita web|autor=Biografías y Vidas|título=Biografía de Manuel de Falla|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/f/falla.htm|dataacceso=20 de xaneiro de 2014}}</ref> A madurez creativa de Falla comezou co seu regreso a [[España]], no ano [[1914]]. Nas obras ''O retablo de Maese Pedro'' e o concerto para clavecín e orquestra de cámara de [[1926]] percíbese como a influencia da música folclórica é menos visible que unha sorte de [[neoclasicismo]] ao estilo de [[Igor Stravinskii]]. Mentres que nas súas obras anteriores Falla facía gala dunha extensa paleta sonora, herdada directamente da escola francesa, nestas últimas composicións, o seu estilo foi facéndose máis austero e conciso, e de xeito especial no ''Concerto''. Os últimos vinte anos da súa vida, Manuel de Falla pasounos traballando na que consideraba había de ser a obra da súa vida: a [[cantata]] escénica ''[[Atlántida (Falla)|Atlántida]]'', sobre un poema do autor en [[lingua catalá]] Jacinto Verdaguer, que lle obsesionou desde a súa infancia e no cal vía reflectidas todas as súas preocupacións [[filosofía|filosóficas]], [[relixión|relixiosas]] e [[Humanismo (filosofía)|humanísticas]].<ref name=BYV/> === Estilo e influencias === {{Multimedia |archivo=CELLO ENCORES JOHN MICHEL-da Falla Suite Populaire Espagnole 1st.ogg |título=«Primera canción popular española» |descripción=De ''[[Siete canciones populares españolas]]''. Interpretada por John Michel. |archivo2=CELLO ENCORES JOHN MICHEL-da Falla Suite Populaire Espagnole 5th.ogg |título2=«Quinta canción popular española» |descripción2=De ''Siete canciones populares españolas''. Interpretada por John Michel. |archivo3=Violinist CARRIE REHKOPF-DA FALLA DANSE ESPAGNOLE.ogg |título3=«Danza española» |descripción3=De ''[[La vida breve (ópera)|La vida breve]]''. Interpretada por Carrie Rehkopf. }} Falla non foi un músico moi prolífico, mais a súa produción musical ten, en palabras de [[Harold Charles Schonberg]], "a artesanía dunha xoia".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} [[Felip Pedrell]] exerceu unha grande influencia sobre el, xa que deulle a coñecer a música popular española cando foi o seu profesor.<ref name="biografiasyvidas" /> Falla afirmou que a el debíalle a "máis clara e firme orientación á miña obra.<ref>Citado en {{harvsp|Harper|2005|p=29}} e {{harvsp|Salazar|1982|p=162}}.</ref> Falla axuntou o [[Nacionalismo musical#España|nacionalismo musical]] —con certa influencia do noruegués [[Edvard Grieg]]— co [[Impresionismo musical|impresionismo]], que coñeceu durante a súa estadía en Francia.<ref>''Diccionario de Música'' (2003), p. 114</ref> O seu estilo foi evolucionando dende o nacionalismo [[Folclore|folclorista]] das súas primeiras composicións, ata un nacionalismo que buscaba a súa inspiración na tradición musical do [[Século de Ouro|Século de Ouro español]] e do que dan mostra a [[ópera]] para [[marioneta]]s ''[[El retablo de Maese Pedro]]'', unha das súas obras más loadas, e o ''[[Concerto para clavicémbalo (Falla)|Concerto para clavicémbalo e cinco instrumentos]]''.{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}}<ref name="biografiasyvidas">{{Cita web |apelidos1={{versaleta|Ruiza}} |nome1=M. |apelidos2={{versaleta|Fernández}} |nome2=T. |apelidos3={{versaleta|Tamaro}} |nome3=E. |obra=Biografías y Vidas. La enciclopedia biográfica en línea |título=Manuel de Falla |url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/f/falla.htm |lugar=Barcelona |data=2004 |dataacceso=12 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> Nos seus inicios, as súas obras seguían a tradición de compositores nacionalistas españois previos, aínda que era "máis refinada, cunha capa agregada de técnicas impresionistas".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} Baseábase no [[cante jondo]], o [[flamenco]], [[Tema musical|temas]], [[melodía]]s, [[ritmo]]s e xiros andaluces ou casteláns, mais cunha elaboración propia dos compositores franceses.{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}}<ref name="biografiasyvidas" /> Durante a súa estadía en París, entablou relación con compositores como [[Claude Debussy]], [[Maurice Ravel]], [[Paul Dukas]] ou [[Isaac Albéniz]], e a súa influencia é notable nas súas obras dese período, sobre todo en ''[[Noches en los jardines de España]]'', na que, "a pesar do innegable aroma español que presenta, está latente certo impresionismo na [[Instrumentación (música)|instrumentación]]".<ref name="biografiasyvidas" /> Schonberg ve unha clara relación entre esta obra e ''[[Sinfonía sobre un aire montañés francés]]'', de [[Vincent d'Indy]] e composta en 1886, xa que "ambas partituras están escritas para piano e orquestra, ambas aproveitan unha técnica pianística que emprega amplamente [[arpexo]]s e efectos de [[arpa]], e ambas partituras empregan os elementos nacionais do xeito máis refinado, no estilo da sala de concertos".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} Estes aspectos non foron en detrimento de ''Noches en los jardines de España'', ''[[La vida breve (ópera)|La vida breve]]'' e ''[[Siete canciones populares españolas]]'', que se popularizaron inmediatamente logo da súa estrea.{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} Ademais de que a música "suxire unha encantadora evocación de España", tamén é "a obra dun compositor sumamente destro, un home que posúe un oído sutil para a cor e unha técnica de absoluta precisión".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} A súa madurez creativa comezou co seu regreso a Madrid en 1914.<ref name="biografiasyvidas" /> O seu estilo mudou de xeito notable logo da Primeira Guerra Mundial. [[Igor Stravinskii]], que en 1918 compuxera ''[[A historia do soldado]]'' e estaba explorando o potencial do [[Neoclasicismo musical do século XX|neoclasicismo]], influíu notablemente en Falla, que comezou a traballar de igual xeito. Para Schonberg, ''El retablo de Maese Pedro'', destinado a unha orquestra de vinte intérpretes, con instrumentos tan pouco frecuentes como o [[clavicordio]], o [[laúd-arpa]] e o [[xilófono]], "constitúe unha contraparte do pequeno relato coreográfico do soldado creado por Stravinskii".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} Schonberg describe o ''Concerto para clavicordio e cinco instrumentos'' como unha "expresión do neoclasicismo hispánico".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=503}} Dita obra non foi tan popular como as súas predecesoras, mais ten raíces máis fondas na canción popular española e rememora as obras de [[Domenico Scarlatti]].{{Harvnp|Schonberg|2007|p=503}} Segundo Schonberg, "Falla non só foi moi superior a todos os compositores españois do seu tempo; foi tamén o único compositor español que superou os límites da mediocridade".{{Harvnp|Schonberg|2007|p=502}} === Composicións === [[Ficheiro:Siete canciones populares españolas - page de titre (Eschig 1922).png|miniatura|Portada de ''[[Siete canciones populares españolas]]'', de 1922.]] {{VT|Composicións musicais de Manuel de Falla}} Ao regreso da súa estandía en París compuxo as súas obras máis célebres: a [[pantomima]] ''[[El amor brujo]]'', o [[ballet]] ''[[El sombrero de tres picos (ballet)|El sombrero de tres picos]]'' (composto para cumplimentar un encargo dos célebres [[Ballets Rusos]] de [[Sergei Diagilev]]), as ''[[Siete canciones populares españolas]]'' para voz e piano, a ''[[Fantasia Bætica]]'' para piano e ''[[Noches en los jardines de España]]'', estreada no [[Teatro Real de Madrid|Teatro Real]] en 1916. Ademais, compuxo a [[ópera]] ''[[La vida breve (ópera)|La vida breve]]'', a ópera para [[marioneta]]s ''[[El retablo de Maese Pedro]]'', o ''[[Concerto para clavicémbalo (Falla)|Concerto para clavicémbalo e cinco instrumentos]]'', varias [[zarzuela]]s (a única que se representou foi ''[[Los amores de la Inés]]'') e varias obras vocais, para piano e [[música de cámara]].<ref name=obras>{{cita web | url=https://www.manueldefalla.com/es/obras |título=Obras |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=11 de maio de 2022 |lingua=es}}</ref> Para Michael Christoforidis, ''El retablo de Maese Pedro'' "é posiblemente a composición dramática máis complexa realizada por Falla e sobre a que máis control exerceu, elixindo o tema, reunindo o libreto e participando nas primeiras producións".{{harvnp|Christoforidis|2017|p=Introduction}} Nas obras ''El retablo de Maese Pedro'' e o concerto para clavicémbalo e orquestra de cámara de 1926 percíbese como a influencia da [[música tradicional|música folclórica]] é menos visible que unha sorte de [[neoclasicismo]] ao estilo de [[Igor Stravinskii]].<ref>{{Cita publicación |url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=7187278 |título=El influjo de la obra de Igor Stravinki en el proceso de composición de "El retablo de Maese Pedro" de Manuel de Falla (1923) |apelidos={{versaleta|Hakim}} |nome=Katia Sofía |data=2018 |publicación=Musicología en el siglo XXI: nuevos retos, nuevos enfoques |editorial=Sociedad Española de Musicología (SEDEM) |páxinas=1829–1848 |isbn=978-84-86878-45-0}}</ref> Mentres que nas súas obras anteriores Falla facía gala dunha extensa paleta sonora, herdada directamente da escola francesa, nestas últimas composicióons o seu estilo foi facéndose máis austero e conciso, e de xeito especial no ''Concerto''. Os últimos vinte anos da súa vida pasounos traballando na que consideraba debía ser a obra da súa vida: a [[cantata]] escénica ''[[Atlàntida]]'', sobre [[L'Atlàntida|un poema]] do poeta en [[Lingua catalá|lingua catalá]] [[Jacint Verdaguer]], que lle obsesionara dende a súa infancia e no cal vía reflexadas todas as súas preocupacións [[filosofía|filosóficas]], [[relixión|relixiosas]] e [[humanismo|humanísticas]].<ref name="biografiasyvidas" /> Cando morreu coa obra inacabada, o seu discípulo [[Ernesto Halffter]] encarguse de rematala. Non tivo demasiado éxito logo da súa estrea baixo a dirección de [[Ernest Ansermet]] en Nova York e posteriormente tivo poucas representacións.{{Harvnp|Schonberg|2007|p=503}} Como un dos compositores cuxa música foi moldeada máis radicalmente polo instrumento, Falla identificou a [[guitarra]], a súa música e os seus estilos de interpretación como elementos intrínsecos da súa música.{{Harvnp|Christoforidis|2017|p=Introduction}} == Legado == A maioría das obras maduras de Falla estreáronse na década de 1920, dende París ata Nova York e, a finais da década, posiblemente acadara o cumio da súa fama. Se ben as súas obras continúan sendo populares, o interese dos académicos polo compositor e a súa música ten variado, dependendo de factores como a moda musical, as perspectivas culturais dos escritores, as conmemoracións públicas, e mesmo as circunstancias políticas.{{Harvnp|Christoforidis|2017|c=Introduction}} A evolución do estilo musical e as tendencias estéticas de Falla dende unha perspectiva romántica tardía a unha [[Música modernista|modernista]] proporcionou aos comentaristas interesados moito para elixir e identificarse, unha elección que se ten estendido ás veces a interpretacións alternativas da posición política do compositor durante un período tumultuoso na historia de España. Nas décadas posteriores á súa morte en 1946, Falla fora considerado cada vez máis como un compositor nacionalista, frecuentemente a expensas do seu cosmopolitismo e compromiso radical coa vangardia musical parisiense do primeiro carto do [[século XX]]. Dende a década de 1980, estas perspectivas evolucionaron, en parte polo acceso aos materiais en posesión do Arquivo Manuel de Falla, que transformaron a investigación sobre a música de Falla, o seu proceso compositivo e os seus contextos culturais.{{Harvnp|Christoforidis|2017|c=Introduction}} Mentres que Falla foi recoñecido por moitos comentaristas da súa época, como [[Adolfo Salazar]] e [[Alexis Roland-Manuel]], como compositor á vanguardia das correntes neoclásicas da posguerra, esta dimensión da súa traxectoria artística recibiu unha atención máis sostida durante as dúas décadas de comezos do [[século XXI]].{{Harvnp|Christoforidis|2017|c=Introduction}} === Influencia sobre o Grupo dos Oito e a Xeración do 27 === O [[Grupo dos Oito (España)|Grupo dos Oito]] naceu a principios dos anos 1930 co fin de combater o conservadorismo na música e o seu obxectivo era continuar co labor de renovación da música española iniciada por Manuel de Falla.<ref>{{Cita web |url=https://www.march.es/ciclos/1653/ |título=EL GRUPO DE LOS OCHO Y LA NUEVA MÚSICA (1920-1936) |dataacceso=9 de marzo de 2022 |editorial=[[Fundación Juan March]] |lingua=es}}</ref> Algúns, como [[Rosa García Ascot]] e [[Ernesto Halffter]] foron alumnos seus, e [[Adolfo Salazar]] foi o seu ideólogo. As dúas obras que máis influíron aos compositores do Grupo dos Oito foron ''El retablo de Maese Pedro'' e o ''Concierto para clavecín''.{{Harvnp|Harper|1998|p=33}} Ademais, Falla inspirou á [[Zeración do 27]], á que pertencían o Grupo dos Oito, e converteuse no seu "líder espiritual".{{harvnp|Harper|2005|p=li}} Da súa relación cos escritores da Xeración do 27, escribiu [[Federico Sopeña]]:<ref>{{Cita libro |apelidos={{versaleta|Sopeña}} |nome=Federico |ligazónautor=Federico Sopeña |título=Vida y obra de Manuel de Falla |data=1988 |editorial=Turner Libros |isbn=84-7506-247-4 |páxina=143 |capítulo=XVIII |lugar=Universidade de Michigan}}</ref> {{Cita centrada|Debemos a esta xeración sacudirse o sambenito da xordeira herdada dos intelectuais españois. Non hai que esquecer que [[Juan Ramón Jiménez]], a pesar das súas variantes de humor amargo, mantivo a fidelidade á obra de Falla. Cada un dos membros desta xeración recibiu de Juan Ramón loanzas e sarcasmos, mais é incuestionable que o seu aprecio pola música e por Falla especialmente influíu de xeito decisivo.<br/> Cada un dos membros cimeiros desta xeración viviu a música ao seu xeito, pero intensamente. [[Luis Cernuda|Cernuda]], sen ser músico, é o que escribiu de música con máis fondura: lembremos do capítulo anterior o seu encontro providencial co piano de Falla. Na correspondencia de [[Gerardo Diego]] con Falla, nótase o aprecio e a deferencia, sen esquecer que foi Gerardo o primeiro en tocar a ''Fantasia Bætica'', despois de que a abandonou Rubinstein. De [[Federico García Lorca|Lorca]], a súa innata musicalidade inseparable do seu garbo humano, xa falamos. [[Rafael Alberti]] ao recibir o premio Nacional de Literatura, o primeiro que fixo foi comprar o ''Cancionero'' de [[Francisco Asenjo Barbieri|Barbieri]]. [[Adolfo Salazar|Salazar]] pertence plenamente a esa xeración, pois, como veremos máis tarde, o único discípulo de Falla, [[Ernesto Halffter]], debe a Salazar a súa primeira e entusiasta proclamación. Contrasta esta influencia na literatura coa ausencia de discípulos verdadeiros na orde musical. Porque Falla negouse sempre a verse como mestre de composición. Por outra banda, como veremos, Falla dende un ano antes estaba coa preocupación de ''Atlàntida'' e, con todo, meteuse no corazón desa xeración compoñendo o seu "Soneto a Córdoba" sobre o poema de [[Luis de Góngora|Góngora]], e é Góngora o que, precisamente, serve de nexo de unión a todos eles.}} === Arquivo Manuel de Falla === {{AP|Arquivo Manuel de Falla}} O Arquivo Manuel de Falla fundouse en 1991 como lugar de conservación do legado documental e a biblioteca do compositor, e está localizado en Granada.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/la-fundacion |título=La fundación |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> Conta con máis de 25&nbsp;000 documentos epistolares, que axudan a reconstruír a relación por correspondencia, practicamente completa, entre o compositor e as persoas coas que mantiña relación por carta. Ademais, inclúe un catálogo de partituras e manuscritos musicais, creado por Antonio Gallego en 1987; a biblioteca persoal do compositor, con ao redor de 4&nbsp;500 libros e partituras impresas, e 223 revistas; unhas 2&nbsp;300 fotografías; [[Programa (folleto)|programas]] de man de concertos nos que se interpretaron obras do compositor, nos que actuou como intérprete ou aos que asistió; recortes de prensa, tanto española como estranxeira, que o propio compositor recompilou durante a súa vida; e outros documentos persoais ou manuscritos.<ref>{{Cita web |url=https://www.manueldefalla.com/es/el-archivo |título=El archivo |editorial=manueldefalla.com |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> [[Ficheiro:Spain-franco bank notes 0009.jpg|miniatura|[[Papel moeda|Billete]] de 100 [[peseta]]s en homenaxe a Manuel de Falla.]] === Na cultura popular === Como homenaxe á súa labor artística, o [[Banco de España]] decidiu empregar un retrato de Falla no anverso dos billetes de 100 [[peseta]]s, que foron emitidos a partir do [[17 de novembro]] de [[1970]] (aínda que se puxeron en circulación en [[1973]]). Este billete foi o de maior circulación durante a década dos setenta ata que, debido á [[inflación]], en [[1982]] tomouse a decisión de [[Cuñaxe|cuñar]] [[Moeda|moedas]] de 100 pesetas. O billete de 100 pesetas coa efixie de Falla comenzou daquela a ser retirado polos bancos, aínda que seguiu sendo de curso legal ata a instauración do [[euro]].<ref>{{Cita web |apelidos={{versaleta|Montesinos Muñoz}} |nome=Vanessa |url=https://www.numismaticodigital.com/noticia/9909/espacio-del-arte/manuel-de-falla:-el-ultimo-billete-de-100-pesetas.html |título=Manuel de Falla: el último billete de 100 pesetas |data=5 de outubro de 2016 |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> En Cádiz, a súa cidade natal, o [[Gran Teatro Falla]] recibe o seu nome no seu honor<ref>{{Cita web |título=Programación 'Gran Teatro Falla' de Cádiz | obra=Junta de Andalucía |url=https://www.juntadeandalucia.es/cultura/agendaculturaldeandalucia/evento/programacion-gran-teatro-falla-de-cadiz |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> e alí se celebra o Festival de Música Española de Cádiz Manuel de Falla na segunda quincena de novembro, en torno ao día 23, data do nacemento do compositor.<ref>{{Cita web |título=Festival de Música Española de Cádiz Manuel de Falla |editorial=[[Junta de Andalucía]] |url=https://www.juntadeandalucia.es/cultura/aaiicc/festival-musica-cadiz |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> O [[Conservatorio Superior de Música Manuel de Falla|Conservatorio Superior de Música]] da cidade de [[Buenos Aires]]<ref>{{Cita web |url=https://cmfalla-caba.infd.edu.ar/sitio/ | título=El Conservatorio |editorial=Conservatorio Superior de Música Manuel de Falla |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> e a [[Estación de Manuel de Falla]] de [[Alcobendas]] da liña 10 do [[Metro de Madrid]] levan o seu nome.<ref>{{Cita web |url=http://www.metromadrid.es/es/viaja_en_metro/red_de_metro/estaciones/ManuelFalla.html |título=Ficha da estación Manuel de Falla |editorial=[[Metro de Madrid]] |dataacceso=9 de marzo de 2022 |lingua=es}}</ref> == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|02}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.manueldefalla.com Fundación Manuel de Falla] {{es}} {{en}}. * [https://web.archive.org/web/20100316102936/http://www.hagaselamusica.com/clasica-y-opera/historia/manuel-de-falla-en-argentina/ Manuel de Falla na Argentina] {{es}}. * [http://www.altagracia.gov.ar/cultura/museo-manuel-de-falla.html Museo Manuel de Falla en Alta Gracia] * [http://bdh.bne.es/bnesearch/Search.do?text=&field1val=%22Falla%2c+Manuel+de%22&field1Op=AND&numfields=1&exact=on&advanced=true&field1=autor&language=esEn Obras dixitalizadas de Falla] na ''Biblioteca Digital Hispánica'' da [[Biblioteca Nacional de España]]. {{Barra portal|Música clásica|Ópera|Ballet|Andalucía|España}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Falla, Manuel de}} [[Categoría:Manuel de Falla| ]] [[Categoría:Música clásica]] kk82gzpv0oeeoicq4yxccx8qwf1qsjp 0 144431 6149313 5804646 2022-08-03T10:17:58Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = AdmiralBet ABA Liga | logo = [[Ficheiro:Cibona vs Partizan NLB League Final 2010.JPG|285px]] | actual = | fundado = [[2001]] | rexión = {{BHCb}} [[Bosnia e Hercegovina]]<br/>{{HRVb}} [[Croacia]]<br/>{{SLOb}} [[Eslovenia]]<br/>{{MKDb}} [[Macedonia do Norte]]<br/>{{MNEb}} [[Montenegro]]<br/>{{SRBb}} [[Serbia]] | confederación = {{EURb}} [[FIBA Europa]] | número de equipos = 14 | descenso = [[ABA Liga 2]] | actual campión = {{MNEb}} [[KK Budućnost]] (1º título) | club máis laureado = {{SRBb}} [[KK Partizan]] (6 títulos) | presidente = Đorđije Pavićević | socio de televisión = Arena Sport, TV B92<br/>Adria TV, RTV SLO | sitio web = [http://www.aba-liga.com/ aba-liga.com] }} A '''ABA Liga''', tamén coñecida como a '''Liga do Adriático''' e por motivos de patrocinio '''AdmiralBet ABA Liga''', é unha competición de baloncesto profesional de máximo nivel na que xogan equipos de [[Bosnia e Hercegovina]], [[Croacia]], [[Eslovenia]], [[Macedonia do Norte]], [[Montenegro]] e [[Serbia]], todas elas repúblicas da antiga [[República Federal Socialista de Iugoslavia]]. No pasado teñen participado tamén clubs de [[Bulgaria]], [[Hungría]], [[Israel]] e a [[República Checa]].<ref>{{cita web|url=http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|obra=ABA Liga|título=League History|dataacceso=28 de setembro de 2015|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151020070054/http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|dataarquivo=20 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> A ABA Liga convive coas competicións nacionais de cada país ([[1. A slovenska košarkarska liga|1. A SKL]], [[HT Premijer liga]], [[Košarkaška liga Srbije]], [[Makedonska prva liga]], [[Prva A Liga]], [[Super liga Bosne i Hercegovine|Super liga BiH]]). Todos os equipos da competición únense ás súas respectivas ligas a finais da primavera, cando a tempada regular e os play offs da ABA rematan. A Liga é un proxecto privado. Foi fundada en [[2001]] e dirixida até [[2015]] pola compañía [[Eslovenia|eslovena]] Sidro baixo a Adriatic Basketball Association (do [[lingua inglesa|inglés]]: ''Asociación de Baloncesto do Adriático'', ABA). Desde [[2015]] a organizadora da competición é ABA League JTD, unha asociación para a organización de actividades deportivas con sede en [[Zagreb]], [[Coracia]]. A ABA é membro de pleno dereito da [[Unión de Ligas Europeas de Baloncesto]] (ULEB), así como membro con dereito a voto no corpo directivo da [[Euroliga]]. == Historia == A liga foi fundada o [[3 de xullo]] de [[2001]] con doce equipos, comezando a competición o [[outono]] dese mesmo ano. Estaba composta por catro equipos [[Eslovenia|eslovenos]], catro [[Croacia|croatas]], tres [[Bosnia e Hercegovina|bosníacos]] e un da [[República Federal de Iugoslavia]]. Na tempada [[2002]]-[[2003|03]] deuse de baixa un equipo, ocupando o seu lugar unicamente durante ese ano o [[Maccabi Tel Aviv]] de [[Israel]]. A competición expandiuse a catorce equipos en [[2005]], e en [[2006]] asinou un contrato de patrocinio co Nova Ljubljanska Banka (NLB), banco que agora da nome á competición substituíndo a Goodyear como patrocinador oficial. == Competición == Coma na meirande parte das ligas [[Europa|europeas]], na temporada regular, os equipos xogan todos contra todos a dobre volta, xogando contra cada equipo na casa e fora. Os mellores equipos avanzan a unha segunda fase de playoffs, que é a que determina o campión. Entre o [[2002]] e o [[2004]] celebrouse unha [[Final Four]] para decidir o campión, e dende [[2005]] son oito os equipos que se enfrontan a partido único en eliminatorias directas, sendo coñecida esta fase como a "Final Eight". É un xeito de que os equipos poidan conxugar as súas participacións nas súas ligas respectivas e nas competicións europeas. == Equipos == Os seguintes son os equipos que compiten na temporada 2018−19 da ABA Liga. {{Mapa de localización+ |Iugoslavia |width=375 |float=right| title = yes| etiqueta = Localización dos equipos da ABA Liga 2018–19 |places= {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.44 |long=19.25 |label={{Nowrap|[[KK Budućnost|Budućnost]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cedevita|Cedevita]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cibona|Cibona]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.81 |long=20.48 |label={{Nowrap|[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.73 |long=20.37 |label={{Nowrap|[[KK FMP Beograd|FMP]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8 |long=17.18 |label={{Nowrap|[[KK Igokea|Igokea]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.17 |label={{Nowrap|[[KK Krka|Krka]]}}|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.98 |long=19.61 |label={{Nowrap|[[KK Mega Basket|Mega]]}}|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.1 |long=19.1 |label={{Nowrap|[[KK Mornar Bar|Mornar]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=46.06 |long=14.5 |label={{Nowrap|[[KK Olimpija|Olimpija]]}} |position=top }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.81 |long=20.48 |label={{Nowrap|[[KK Partizan|Partizan]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.11 |long=15.22 |label={{Nowrap|[[KK Zadar|Zadar]]}}|position=right}} }} {| class="wikitable sortable" ! Equipo ! Cidade ! País ! Pavillón ! Capacidade |- | [[KK Budućnost Podgorica|Budućnost VOLI]] | [[Podgorica]] | {{MNE}} | Sportski centar Morača |align="center"|{{formatnum:4300}} |- | [[KK Cedevita|Cedevita]] | [[Zagreb]] | {{HRV}} | Dom Sportova |align="center"|{{formatnum:3100}} |- | [[KK Cibona|Cibona]] | [[Zagreb]] | {{HRV}} | [[Dvorana Dražen Petrović]] |align="center"|{{formatnum:5400}} |- | [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda mts]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Hala Aleksandar Nikolić]] |align="center"|{{formatnum:6500}} |- | [[KK FMP Beograd|FMP]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Dvorana Železnik]] |align="center"|{{formatnum:3000}} |- | [[KK Igokea|Igokea]] | [[Laktaši]] | {{BHC}} | Športska dvorana Laktaši |align="center"|{{formatnum:3050}} |- | [[KK Krka|Krka]] | [[Novo Mesto]] | {{SLO}} | Dvorani Leona Štuklja |align="center"|{{formatnum:2500}} |- | [[KK Mega Basket|Mega Bemax]] | [[Sremska Mitrovica]] | {{SRB}} | Dom sportova Pinki |align="center"|{{formatnum:2500}} |- | [[KK Mornar Bar|Mornar]] | [[Bar, Montenegro|Bar]] | {{MNE}} | Sportska dvorana Topolica |align="center"|{{formatnum:2625}} |- | [[KK Partizan|Partizan NIS]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Hala Aleksandar Nikolić]] |align="center"|{{formatnum:5878}} |- | [[KK Union Olimpija|Petrol Olimpija]] | [[Liubliana]] | {{SLO}} | [[Arena Stožice]] |align="center"|{{formatnum:12480}} |- | [[KK Zadar|Zadar]] | [[Zadar]] | {{HRV}} | Dvorana Krešimira Ćosića |align="center"|{{formatnum:7847}} |} == Campións == === Finais === [[Ficheiro:Partizan fans Pionir.jpg|miniatura|250px|Seareiros do [[KK Partizan]].]] {| class="wikitable" style="font-size: 97%; text-align: center;" |- ! rowspan="2" style="width:5%;"|Ano | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=3|Final | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=2|Semifinais |- !width=15%|Campión !width=10%|Resultado !width=15%|Segundo lugar !width=15%| !width=15%| |- |2001-02 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |73–59 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Zlatorog Laško|Pivovarna Laško]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |- |2002-03 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |91–88 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2003-04 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |71–70 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2004-05 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |89–76 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |- |2005-06 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |73–72 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2006-07 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |179–165 <br/> <small>(<u>85</u>–83 / <u>94</u>–82)</small> |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2007-08 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |69–51 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |- |2008-09 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |63–49 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2009-10 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |75–74 (OT) |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2010-11 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |77–74 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |- |2011-12 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |87–77 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2012-13 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |71–63 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] |- |2013-14 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |72–59 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2014-15 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–1 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2015-16 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2016-17 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2017-18 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |} === Títulos por club === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| Equipo !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRBb}} [[KK Partizan|Partizan]] |align="center"|6 |align="center"|2 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 | 2005, 2006 |- | {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |align="center"|3 |align="center"|2 | 2015, 2016, 2017 | 2013, 2018 |- | {{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] |align="center"|2 |align="center"|1 | 2004, 2006 | 2007 |- | {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |align="center"|1 |align="center"|3 | 2014 | 2004, 2009, 2010 |- | {{SLOb}} [[KK Union Olimpija|Olimpija]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2002 | 2011 |- | {{SRBb}} [[KK Vršac|Vršac]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2005 | 2008 |- | {{ISRb}} [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2003 | – |- | {{HRVb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2018 | – |- | {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |align="center"|– |align="center"|4 | – | 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLOb}} [[Krka Basketball Club|Krka]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2002 |- | {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Basket]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2016 |}</center> === Títulos por país === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| País !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRB}} |align="center"|9 |align="center"|5 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2017 | 2007, 2008, 2013, 2016, 2018 |- | {{SCG}} |align="center"|3 |align="center"|2 | 2004, 2005, 2006 | 2005, 2006 |- | {{HRV}} |align="center"|2 |align="center"|7 | 2003, 2014 | 2004, 2009, 2010, 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLO}} |align="center"|1 |align="center"|2 | 2002 | 2002, 2011 |- | {{ISR}} |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{MNE}} |align="center"|1 |align="center"|0 | 2018 |– |}</center> == Recoñecementos individuais == {{col-begin}} {{col-2}} ==== MVP ==== {| {{táboabonita}} |- ! Tempada !! MVP !! Equipo |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] || {{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Budućnost Podgorica|KK Budućnost]] |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2008-09 || {{HRVb}} [[Ante Tomić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2009-10 || {{USAb}} [[Chester Mason]] || {{BHCb}} [[HKK Široki]] |- |align="center" | 2010-11 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |- |align="center" | 2014–15 || {{SRBb}} [[Nikola Jokić]] || {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |- |align="center" | 2015–16 || {{HRVb}} [[Miro Bilan]] || {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Nikola Janković]] || {{HRVb}} [[KK Union Olimpija|Union Olimpija]] |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |} {{col-2}} ==== Máximo anotador ==== {| class="wikitable" |- ! Tempada !! Xogador !! Equipo !! PPP |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] || 26,23 |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] ||{{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] || 20,14 |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Igor Rakočević]] ||{{SCGb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 23,22 |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 21,77 |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 17,68 |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] ||{{SRBb}} [[KK Red Star|Crvena zvezda]] || 28,60 |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] ||{{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 20,46 |- |align="center" | 2008-09 || {{SRBb}} [[Dragan Labović]] ||{{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] || 17,96 |- |align="center" | 2009-10 || {{HRVb}} [[Andrija Žižić]] ||{{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] || 17,12 |- |align="center" | 2010-11 || {{USAb}} [[Michael Lee]] ||{{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,60 |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,38 |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 17,48 |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 16,27 |- |align="center" | 2014–15 || {{USAb}} [[Malcolm Armstead]] || {{SLOb}} [[KK Krka|Krka]] || 17,56 |- |align="center" | 2015–16 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{MNEb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] || 16,33 |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Ivan Marinković]] || {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] || 17,80 |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{MNEb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 19,70 |} {{col-end}} == Todos os participantes == Na seguinte liga aparecen todos os equipos que teñen participado na Liga do Adriático desde a súa formación no [[2001]] ata a actualidade. Os equipos que non disputan a competición actualmente están sinalados '''en negra'''. Dende a súa formación teñen participado 37 equipos de 10 países na Liga. {| class="wikitable" |style="background-color:#FFFF99" width="80px"| 2D |colspan="6" width="250px"| Xoga na [[ABA Liga 2|Segunda División]] |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Desaparecido |colspan="6" | Equipo desaparecido |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Restrinxido |colspan="6" | Equipo de fóra da área do Adriático |- |style="background-color:#CCFFCC" width="80px"| Suspendido |colspan="6" | Equipo suspendido |- |style="background-color:gold" width="80px"| 1º |colspan="6" | Campión |- |style="background-color:silver" width="80px"| 2º |colspan="6" | Subcampión |- |style="background-color:#9acdff" width="80px"| SF |colspan="6" | Semifinalista |- |width="80px"| '''Negra''' |colspan="6" | Equipos da temporada 2018−19 |- |width="80px"| ASD |colspan="6" | Aínda sen determinar |- |width="80px"| ^'''R''' |colspan="6" | Campión de liga regular |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! rowspan="2" style="width:155px;"| Equipo !02 !03 !04 !05 !06 !07 !08 !09 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !rowspan="2" |Anos<br />totais !rowspan="2" |Mellor<br />posto |- style="text-align:center; height:20px;" ! scope=row| || || || || || || || || || || || || || || || || || |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Borac Banja Luka|Borac Banja Luka]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Bosna|Bosna]] ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}|| {{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} || style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|50|–}} ||7 ||{{Sort|07|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} '''[[KK Igokea|Igokea]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}}||{{Sort|13|ASD}} ||8 ||{{Sort|03|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Sloboda Tuzla|Sloboda Tuzla]] ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[HKK Široki|Široki]] ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||12 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BUL}} [[BC Levski Sofia|Levski Sofia]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cedevita|Cedevita]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}|| bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|13|ASD}} ||10 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cibona|Cibona]]''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|08|CF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}}||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Split|Split]] ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|15|15º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Šibenik|Šibenik]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Kvarner|Triglav Osiguranje]] ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=9 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Zadar|Zadar]]''' ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}}|| {{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|06|6º}}||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Zagreb|Zagreb]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||10 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|CZE}} [[ČEZ Basketball Nymburk|Nymburk]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|HUN}} [[Szolnoki Olaj KK|Szolnoki Olaj]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||3 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||2 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK Karpoš Sokoli|Karpoš Sokoli]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||style="background-color:#CCFFCC" colspan=2 | Sus.{{efn|Equipo suspendido até 2022.}} || 1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK MZT Skopje|MZT Skopje]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||6 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Budućnost|Budućnost]]''' ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|05|5º}}||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}||{{Sort|13|ASD}} ||16 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Lovćen|Lovćen]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Mornar Bar|Mornar]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}}||{{Sort|13|ASD}}||3 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Sutjeska|Sutjeska]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|13|13º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]''' ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R'''||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|07|QF}}||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido || 7 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK FMP Beograd|FMP Beograd]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|13|ASD}} || 3 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Mega Vizura|Mega]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6th }} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|ASD}} || 6 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Metalac Valjevo|Metalac Valjevo]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|06|6º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Partizan|Partizan]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|13|ASD}}||15 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|11|11º}}||style="background:#FBCEB1" colspan=5 |Desaparecido ||5 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vojvodina Srbijagas|Vojvodina Srbijagas]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=3 |Desaparecido ||3 ||{{Sort|06|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[Helios Suns]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|16|16º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||7 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Krka|Krka]]''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|13|ASD}} ||12 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Olimpija|Olimpija]]''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KD Slovan|Slovan]] ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|09|9º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Šentjur|Tajfun]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Zlatorog Laško|Zlatorog Laško]] ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |} <references group="lower-alpha"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aba-liga.com Web oficial da Liga do Adriático] * [https://web.archive.org/web/20110811020508/http://www.eurobasket.com/Adriatic-League/basketball.asp A Liga do Adriático en Eurobasket] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liga do Adriático]] [[Categoría:Competicións de baloncesto]] [[Categoría:Baloncesto en Serbia]] [[Categoría:Baloncesto en Croacia]] [[Categoría:Baloncesto en Montenegro]] [[Categoría:Baloncesto en Bosnia e Hercegovina]] [[Categoría:Baloncesto en Eslovenia]] glwy23s2nj1jekeecjm873znlviuic8 6149314 6149313 2022-08-03T10:18:09Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = AdmiralBet ABA Liga | logo = [[Ficheiro:Cibona vs Partizan NLB League Final 2010.JPG|285px]] | actual = | fundado = [[2001]] | rexión = {{BHCb}} [[Bosnia e Hercegovina]]<br/>{{HRVb}} [[Croacia]]<br/>{{SLOb}} [[Eslovenia]]<br/>{{MKDb}} [[Macedonia do Norte]]<br/>{{MNEb}} [[Montenegro]]<br/>{{SRBb}} [[Serbia]] | confederación = {{EURb}} [[FIBA Europa]] | número de equipos = 14 | descenso = [[ABA Liga 2]] | actual campión = {{MNEb}} [[KK Budućnost]] (1º título) | club máis laureado = {{SRBb}} [[KK Partizan]] (6 títulos) | presidente = Đorđije Pavićević | socio de televisión = Arena Sport, TV B92<br/>Adria TV, RTV SLO | sitio web = [http://www.aba-liga.com/ aba-liga.com] }} A '''ABA Liga''', tamén coñecida como a '''Liga do Adriático''' e por motivos de patrocinio '''AdmiralBet ABA Liga''', é unha competición de baloncesto profesional de máximo nivel na que xogan equipos de [[Bosnia e Hercegovina]], [[Croacia]], [[Eslovenia]], [[Macedonia do Norte]], [[Montenegro]] e [[Serbia]], todas elas repúblicas da antiga [[República Federal Socialista de Iugoslavia]]. No pasado teñen participado tamén clubs de [[Bulgaria]], [[Hungría]], [[Israel]] e a [[República Checa]].<ref>{{cita web|url=http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|obra=ABA Liga|título=League History|dataacceso=28 de setembro de 2015|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151020070054/http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|dataarquivo=20 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> A ABA Liga convive coas competicións nacionais de cada país ([[1. A slovenska košarkarska liga|1. A SKL]], [[HT Premijer liga]], [[Košarkaška liga Srbije]], [[Makedonska prva liga]], [[Prva A Liga]], [[Super liga Bosne i Hercegovine|Super liga BiH]]). Todos os equipos da competición únense ás súas respectivas ligas a finais da primavera, cando a tempada regular e os play offs da ABA rematan. A Liga é un proxecto privado. Foi fundada en [[2001]] e dirixida até [[2015]] pola compañía [[Eslovenia|eslovena]] Sidro baixo a Adriatic Basketball Association (do [[lingua inglesa|inglés]]: ''Asociación de Baloncesto do Adriático'', ABA). Desde [[2015]] a organizadora da competición é ABA League JTD, unha asociación para a organización de actividades deportivas con sede en [[Zagreb]], [[Croacia]]. A ABA é membro de pleno dereito da [[Unión de Ligas Europeas de Baloncesto]] (ULEB), así como membro con dereito a voto no corpo directivo da [[Euroliga]]. == Historia == A liga foi fundada o [[3 de xullo]] de [[2001]] con doce equipos, comezando a competición o [[outono]] dese mesmo ano. Estaba composta por catro equipos [[Eslovenia|eslovenos]], catro [[Croacia|croatas]], tres [[Bosnia e Hercegovina|bosníacos]] e un da [[República Federal de Iugoslavia]]. Na tempada [[2002]]-[[2003|03]] deuse de baixa un equipo, ocupando o seu lugar unicamente durante ese ano o [[Maccabi Tel Aviv]] de [[Israel]]. A competición expandiuse a catorce equipos en [[2005]], e en [[2006]] asinou un contrato de patrocinio co Nova Ljubljanska Banka (NLB), banco que agora da nome á competición substituíndo a Goodyear como patrocinador oficial. == Competición == Coma na meirande parte das ligas [[Europa|europeas]], na temporada regular, os equipos xogan todos contra todos a dobre volta, xogando contra cada equipo na casa e fora. Os mellores equipos avanzan a unha segunda fase de playoffs, que é a que determina o campión. Entre o [[2002]] e o [[2004]] celebrouse unha [[Final Four]] para decidir o campión, e dende [[2005]] son oito os equipos que se enfrontan a partido único en eliminatorias directas, sendo coñecida esta fase como a "Final Eight". É un xeito de que os equipos poidan conxugar as súas participacións nas súas ligas respectivas e nas competicións europeas. == Equipos == Os seguintes son os equipos que compiten na temporada 2018−19 da ABA Liga. {{Mapa de localización+ |Iugoslavia |width=375 |float=right| title = yes| etiqueta = Localización dos equipos da ABA Liga 2018–19 |places= {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.44 |long=19.25 |label={{Nowrap|[[KK Budućnost|Budućnost]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cedevita|Cedevita]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cibona|Cibona]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.81 |long=20.48 |label={{Nowrap|[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.73 |long=20.37 |label={{Nowrap|[[KK FMP Beograd|FMP]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8 |long=17.18 |label={{Nowrap|[[KK Igokea|Igokea]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.17 |label={{Nowrap|[[KK Krka|Krka]]}}|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.98 |long=19.61 |label={{Nowrap|[[KK Mega Basket|Mega]]}}|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.1 |long=19.1 |label={{Nowrap|[[KK Mornar Bar|Mornar]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=46.06 |long=14.5 |label={{Nowrap|[[KK Olimpija|Olimpija]]}} |position=top }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.81 |long=20.48 |label={{Nowrap|[[KK Partizan|Partizan]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.11 |long=15.22 |label={{Nowrap|[[KK Zadar|Zadar]]}}|position=right}} }} {| class="wikitable sortable" ! Equipo ! Cidade ! País ! Pavillón ! Capacidade |- | [[KK Budućnost Podgorica|Budućnost VOLI]] | [[Podgorica]] | {{MNE}} | Sportski centar Morača |align="center"|{{formatnum:4300}} |- | [[KK Cedevita|Cedevita]] | [[Zagreb]] | {{HRV}} | Dom Sportova |align="center"|{{formatnum:3100}} |- | [[KK Cibona|Cibona]] | [[Zagreb]] | {{HRV}} | [[Dvorana Dražen Petrović]] |align="center"|{{formatnum:5400}} |- | [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda mts]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Hala Aleksandar Nikolić]] |align="center"|{{formatnum:6500}} |- | [[KK FMP Beograd|FMP]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Dvorana Železnik]] |align="center"|{{formatnum:3000}} |- | [[KK Igokea|Igokea]] | [[Laktaši]] | {{BHC}} | Športska dvorana Laktaši |align="center"|{{formatnum:3050}} |- | [[KK Krka|Krka]] | [[Novo Mesto]] | {{SLO}} | Dvorani Leona Štuklja |align="center"|{{formatnum:2500}} |- | [[KK Mega Basket|Mega Bemax]] | [[Sremska Mitrovica]] | {{SRB}} | Dom sportova Pinki |align="center"|{{formatnum:2500}} |- | [[KK Mornar Bar|Mornar]] | [[Bar, Montenegro|Bar]] | {{MNE}} | Sportska dvorana Topolica |align="center"|{{formatnum:2625}} |- | [[KK Partizan|Partizan NIS]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Hala Aleksandar Nikolić]] |align="center"|{{formatnum:5878}} |- | [[KK Union Olimpija|Petrol Olimpija]] | [[Liubliana]] | {{SLO}} | [[Arena Stožice]] |align="center"|{{formatnum:12480}} |- | [[KK Zadar|Zadar]] | [[Zadar]] | {{HRV}} | Dvorana Krešimira Ćosića |align="center"|{{formatnum:7847}} |} == Campións == === Finais === [[Ficheiro:Partizan fans Pionir.jpg|miniatura|250px|Seareiros do [[KK Partizan]].]] {| class="wikitable" style="font-size: 97%; text-align: center;" |- ! rowspan="2" style="width:5%;"|Ano | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=3|Final | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=2|Semifinais |- !width=15%|Campión !width=10%|Resultado !width=15%|Segundo lugar !width=15%| !width=15%| |- |2001-02 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |73–59 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Zlatorog Laško|Pivovarna Laško]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |- |2002-03 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |91–88 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2003-04 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |71–70 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2004-05 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |89–76 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |- |2005-06 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |73–72 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2006-07 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |179–165 <br/> <small>(<u>85</u>–83 / <u>94</u>–82)</small> |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2007-08 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |69–51 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |- |2008-09 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |63–49 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2009-10 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |75–74 (OT) |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2010-11 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |77–74 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |- |2011-12 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |87–77 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2012-13 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |71–63 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] |- |2013-14 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |72–59 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2014-15 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–1 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2015-16 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2016-17 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2017-18 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |} === Títulos por club === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| Equipo !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRBb}} [[KK Partizan|Partizan]] |align="center"|6 |align="center"|2 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 | 2005, 2006 |- | {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |align="center"|3 |align="center"|2 | 2015, 2016, 2017 | 2013, 2018 |- | {{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] |align="center"|2 |align="center"|1 | 2004, 2006 | 2007 |- | {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |align="center"|1 |align="center"|3 | 2014 | 2004, 2009, 2010 |- | {{SLOb}} [[KK Union Olimpija|Olimpija]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2002 | 2011 |- | {{SRBb}} [[KK Vršac|Vršac]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2005 | 2008 |- | {{ISRb}} [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2003 | – |- | {{HRVb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2018 | – |- | {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |align="center"|– |align="center"|4 | – | 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLOb}} [[Krka Basketball Club|Krka]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2002 |- | {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Basket]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2016 |}</center> === Títulos por país === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| País !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRB}} |align="center"|9 |align="center"|5 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2017 | 2007, 2008, 2013, 2016, 2018 |- | {{SCG}} |align="center"|3 |align="center"|2 | 2004, 2005, 2006 | 2005, 2006 |- | {{HRV}} |align="center"|2 |align="center"|7 | 2003, 2014 | 2004, 2009, 2010, 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLO}} |align="center"|1 |align="center"|2 | 2002 | 2002, 2011 |- | {{ISR}} |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{MNE}} |align="center"|1 |align="center"|0 | 2018 |– |}</center> == Recoñecementos individuais == {{col-begin}} {{col-2}} ==== MVP ==== {| {{táboabonita}} |- ! Tempada !! MVP !! Equipo |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] || {{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Budućnost Podgorica|KK Budućnost]] |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2008-09 || {{HRVb}} [[Ante Tomić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2009-10 || {{USAb}} [[Chester Mason]] || {{BHCb}} [[HKK Široki]] |- |align="center" | 2010-11 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |- |align="center" | 2014–15 || {{SRBb}} [[Nikola Jokić]] || {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |- |align="center" | 2015–16 || {{HRVb}} [[Miro Bilan]] || {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Nikola Janković]] || {{HRVb}} [[KK Union Olimpija|Union Olimpija]] |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |} {{col-2}} ==== Máximo anotador ==== {| class="wikitable" |- ! Tempada !! Xogador !! Equipo !! PPP |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] || 26,23 |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] ||{{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] || 20,14 |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Igor Rakočević]] ||{{SCGb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 23,22 |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 21,77 |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 17,68 |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] ||{{SRBb}} [[KK Red Star|Crvena zvezda]] || 28,60 |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] ||{{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 20,46 |- |align="center" | 2008-09 || {{SRBb}} [[Dragan Labović]] ||{{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] || 17,96 |- |align="center" | 2009-10 || {{HRVb}} [[Andrija Žižić]] ||{{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] || 17,12 |- |align="center" | 2010-11 || {{USAb}} [[Michael Lee]] ||{{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,60 |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,38 |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 17,48 |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 16,27 |- |align="center" | 2014–15 || {{USAb}} [[Malcolm Armstead]] || {{SLOb}} [[KK Krka|Krka]] || 17,56 |- |align="center" | 2015–16 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{MNEb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] || 16,33 |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Ivan Marinković]] || {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] || 17,80 |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{MNEb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 19,70 |} {{col-end}} == Todos os participantes == Na seguinte liga aparecen todos os equipos que teñen participado na Liga do Adriático desde a súa formación no [[2001]] ata a actualidade. Os equipos que non disputan a competición actualmente están sinalados '''en negra'''. Dende a súa formación teñen participado 37 equipos de 10 países na Liga. {| class="wikitable" |style="background-color:#FFFF99" width="80px"| 2D |colspan="6" width="250px"| Xoga na [[ABA Liga 2|Segunda División]] |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Desaparecido |colspan="6" | Equipo desaparecido |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Restrinxido |colspan="6" | Equipo de fóra da área do Adriático |- |style="background-color:#CCFFCC" width="80px"| Suspendido |colspan="6" | Equipo suspendido |- |style="background-color:gold" width="80px"| 1º |colspan="6" | Campión |- |style="background-color:silver" width="80px"| 2º |colspan="6" | Subcampión |- |style="background-color:#9acdff" width="80px"| SF |colspan="6" | Semifinalista |- |width="80px"| '''Negra''' |colspan="6" | Equipos da temporada 2018−19 |- |width="80px"| ASD |colspan="6" | Aínda sen determinar |- |width="80px"| ^'''R''' |colspan="6" | Campión de liga regular |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! rowspan="2" style="width:155px;"| Equipo !02 !03 !04 !05 !06 !07 !08 !09 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !rowspan="2" |Anos<br />totais !rowspan="2" |Mellor<br />posto |- style="text-align:center; height:20px;" ! scope=row| || || || || || || || || || || || || || || || || || |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Borac Banja Luka|Borac Banja Luka]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Bosna|Bosna]] ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}|| {{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} || style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|50|–}} ||7 ||{{Sort|07|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} '''[[KK Igokea|Igokea]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}}||{{Sort|13|ASD}} ||8 ||{{Sort|03|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Sloboda Tuzla|Sloboda Tuzla]] ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[HKK Široki|Široki]] ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||12 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BUL}} [[BC Levski Sofia|Levski Sofia]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cedevita|Cedevita]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}|| bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|13|ASD}} ||10 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cibona|Cibona]]''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|08|CF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}}||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Split|Split]] ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|15|15º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Šibenik|Šibenik]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Kvarner|Triglav Osiguranje]] ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=9 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Zadar|Zadar]]''' ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}}|| {{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|06|6º}}||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Zagreb|Zagreb]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||10 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|CZE}} [[ČEZ Basketball Nymburk|Nymburk]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|HUN}} [[Szolnoki Olaj KK|Szolnoki Olaj]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||3 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||2 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK Karpoš Sokoli|Karpoš Sokoli]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||style="background-color:#CCFFCC" colspan=2 | Sus.{{efn|Equipo suspendido até 2022.}} || 1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK MZT Skopje|MZT Skopje]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||6 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Budućnost|Budućnost]]''' ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|05|5º}}||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}||{{Sort|13|ASD}} ||16 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Lovćen|Lovćen]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Mornar Bar|Mornar]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}}||{{Sort|13|ASD}}||3 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Sutjeska|Sutjeska]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|13|13º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]''' ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R'''||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|07|QF}}||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido || 7 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK FMP Beograd|FMP Beograd]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|13|ASD}} || 3 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Mega Vizura|Mega]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6th }} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|ASD}} || 6 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Metalac Valjevo|Metalac Valjevo]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|06|6º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Partizan|Partizan]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|13|ASD}}||15 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|11|11º}}||style="background:#FBCEB1" colspan=5 |Desaparecido ||5 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vojvodina Srbijagas|Vojvodina Srbijagas]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=3 |Desaparecido ||3 ||{{Sort|06|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[Helios Suns]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|16|16º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||7 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Krka|Krka]]''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|13|ASD}} ||12 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Olimpija|Olimpija]]''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KD Slovan|Slovan]] ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|09|9º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Šentjur|Tajfun]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Zlatorog Laško|Zlatorog Laško]] ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |} <references group="lower-alpha"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aba-liga.com Web oficial da Liga do Adriático] * [https://web.archive.org/web/20110811020508/http://www.eurobasket.com/Adriatic-League/basketball.asp A Liga do Adriático en Eurobasket] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liga do Adriático]] [[Categoría:Competicións de baloncesto]] [[Categoría:Baloncesto en Serbia]] [[Categoría:Baloncesto en Croacia]] [[Categoría:Baloncesto en Montenegro]] [[Categoría:Baloncesto en Bosnia e Hercegovina]] [[Categoría:Baloncesto en Eslovenia]] 6ulcxwad2vnue38s5n2ybv7tu6o1p72 6149375 6149314 2022-08-03T10:53:45Z Adorian 5132 Traducido da wikipedia en lingua inglesa ([[en:ABA League]]) wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = AdmiralBet ABA Liga | logo = [[Ficheiro:Cibona vs Partizan NLB League Final 2010.JPG|285px]] | actual = | fundado = [[2001]] | rexión = {{BHCb}} [[Bosnia e Hercegovina]]<br/>{{HRVb}} [[Croacia]]<br/>{{SLOb}} [[Eslovenia]]<br/>{{MKDb}} [[Macedonia do Norte]]<br/>{{MNEb}} [[Montenegro]]<br/>{{SRBb}} [[Serbia]] | confederación = {{EURb}} [[FIBA Europa]] | número de equipos = 14 | descenso = [[ABA Liga 2]] | actual campión = {{MNEb}} [[KK Budućnost]] (1º título) | club máis laureado = {{SRBb}} [[KK Partizan]] (6 títulos) | presidente = Đorđije Pavićević | socio de televisión = Arena Sport, TV B92<br/>Adria TV, RTV SLO | sitio web = [http://www.aba-liga.com/ aba-liga.com] }} A '''ABA Liga''', tamén coñecida como a '''Liga do Adriático''' e por motivos de patrocinio '''AdmiralBet ABA Liga''', é unha competición de baloncesto profesional de máximo nivel na que xogan equipos de [[Bosnia e Hercegovina]], [[Croacia]], [[Eslovenia]], [[Macedonia do Norte]], [[Montenegro]] e [[Serbia]], todas elas repúblicas da antiga [[República Federal Socialista de Iugoslavia]]. No pasado teñen participado tamén clubs de [[Bulgaria]], [[Hungría]], [[Israel]] e a [[República Checa]].<ref>{{cita web|url=http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|obra=ABA Liga|título=League History|dataacceso=28 de setembro de 2015|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151020070054/http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|dataarquivo=20 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> A ABA Liga convive coas competicións nacionais de cada país ([[1. A slovenska košarkarska liga|1. A SKL]], [[HT Premijer liga]], [[Košarkaška liga Srbije]], [[Makedonska prva liga]], [[Prva A Liga]], [[Super liga Bosne i Hercegovine|Super liga BiH]]). Todos os equipos da competición únense ás súas respectivas ligas a finais da primavera, cando a tempada regular e os play offs da ABA rematan. A Liga é un proxecto privado. Foi fundada en [[2001]] e dirixida até [[2015]] pola compañía [[Eslovenia|eslovena]] Sidro baixo a Adriatic Basketball Association (do [[lingua inglesa|inglés]]: ''Asociación de Baloncesto do Adriático'', ABA). Desde [[2015]] a organizadora da competición é ABA League JTD, unha asociación para a organización de actividades deportivas con sede en [[Zagreb]], [[Croacia]]. A ABA é membro de pleno dereito da [[Unión de Ligas Europeas de Baloncesto]] (ULEB), así como membro con dereito a voto no corpo directivo da [[Euroliga]]. == Historia == En varios momentos ao longo de mediados e finais da [[década de 1990]], nos anos posteriores á ruptura da [[República Federal Socialista de Iugoslavia]] e as [[guerras iugoslavas]], diferentes administradores de baloncesto dos novos estados balcánicos independentes discutiron informalmente a idea de volver a montar unha competición de baloncesto conxunta para cubrir o baleiro deixado pola disolución da antiga [[YUBA Liga|Liga Iugoslava de Baloncesto]] (YUBA), cuxa última temporada fora a de 1991–92. Porén, non se tomaron medidas concretas antes da creación no verán de 2000 da [[Euroliga|Euroleague Basketball Company]] baixo o liderado de Jordi Bertomeu, que se enfrontou de inmediato a [[FIBA ​​Europa]], e que despois levou a un importante conxunto dos principais clubs europeos á súa nova competición. A temporada 2000−01 abriu así unha división organizativa no baloncesto de clubs europeos. Durante esta división, os dirixentes de varios equipos balcánicos afiliados á [[ULEB]] que competían na nova Euroliga: [[KK Cibona]], [[KK Olimpija]] e [[KK Budućnost]], aumentaron os esforzos para a creación dunha rexional balcánica. No plano das relacións públicas, a proposta encontrouse con fortes críticas. Aínda que moitos o consideraron un paso importante para o desenvolvemento do baloncesto de clubs na rexión dos Balcáns, moitos outros consideraron que non aportaba nada novo e que non pagaba a pena desmantelar tres ligas nacionais. Tamén houbo moitas reaccións negativas por parte dos círculos políticos, especialmente en [[Croacia]], onde incluso as mesas de debate foron transmitidas pola televisión estatal croata. De feito, algunha xente no país vía a formación da liga como un intento político de restabelecer Iugoslavia.<ref>{{cita web|url=http://www.nspm.rs/kulturna-politika/jadranska-liga-ili-samoubistvo-pod-obrucima.html?alphabet=l|título=Jadranska liga ili samoubistvo pod obručima|páxina-web=NSPM|data=31 de decembro de 2008}}</ref> Pola súa banda, os organizadores da liga fixeron todo o posible para apaciguar ao público croata con declaracións como as de Radovan Lorbek no Slobodna Dalmacija en setembro de 2001: {{cquote|''Isto non é e nunca se converterá nunha liga iugoslava. A Liga Adriática non ten clubs de Serbia e Macedonia, polo que a Liga Adriática e a Liga Iugoslava non son o mesmo''.<ref>{{cita novas|first=Milorad|last=Bibić|url=http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|title=Jadranska liga donosi košarkašku revoluciju!|agency=Slobodna Dalmacija|data=28 de setembro de 2001|access-date=3 de agosto de 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20170802004524/http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|archive-date=2 de agosto 2017}}</ref>}} Dez anos despois, nunha entrevista de 2011 para o xornal serbio Press, Roman Lisac explicou que a estratexia entre bastidores da liga durante as súas primeiras etapas era en realidade bastante diferente: {{cquote|''Estou convencido de que a liga nunca podería sobrevivir sen os clubs serbios. Conseguir que o Crvena zvezda e o Partizan se incorporasen á liga foi algo no que traballamos desde o primeiro día. Porén, a situación de hai dez anos non era tan sinxela. Aínda había demasiada política antagónica da posguerra que facía que a nosa tarefa fose aínda máis difícil. Todo o que cheiraba á vella Iugoslavia provocou moita resistencia tanto en Croacia como en Serbia. Repito, a idea de ter na liga tanto ao Crvena zvezda como ao Partizan estivo aí desde o principio, pero evitamos falalo publicamente por mor da política.<ref>{{cita novas|url=http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|título=Lisac: Jadranska liga bi propala bez Srba|data=23 de xullo de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120319233823/http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|xornal=Press|data=23 de xullo de 2011|data-arquivo=19 de marzo de 2012}}</ref>}} O 28 de setembro de 2001, botou a andar cun contrato de patrocinio de cinco anos coa empresa eslovena Sava Tires de Kranj, unha subsidiaria de [[Goodyear Tire and Rubber Company]]. O acordo tamén incluía os dereitos de nomeamento, polo que desde 2001 ata 2006, a competición foi coñecida como a Goodyear League. == Competición == Coma na meirande parte das ligas [[Europa|europeas]], na temporada regular, os equipos xogan todos contra todos a dobre volta, xogando contra cada equipo na casa e fora. Os mellores equipos avanzan a unha segunda fase de playoffs, que é a que determina o campión. Entre o [[2002]] e o [[2004]] celebrouse unha [[Final Four]] para decidir o campión, e dende [[2005]] son oito os equipos que se enfrontan a partido único en eliminatorias directas, sendo coñecida esta fase como a "Final Eight". É un xeito de que os equipos poidan conxugar as súas participacións nas súas ligas respectivas e nas competicións europeas. == Equipos == Os seguintes son os equipos que compiten na temporada 2018−19 da ABA Liga. {{Mapa de localización+ |Iugoslavia |width=375 |float=right| title = yes| etiqueta = Localización dos equipos da ABA Liga 2018–19 |places= {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.44 |long=19.25 |label={{Nowrap|[[KK Budućnost|Budućnost]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cedevita|Cedevita]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cibona|Cibona]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.81 |long=20.48 |label={{Nowrap|[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.73 |long=20.37 |label={{Nowrap|[[KK FMP Beograd|FMP]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8 |long=17.18 |label={{Nowrap|[[KK Igokea|Igokea]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.17 |label={{Nowrap|[[KK Krka|Krka]]}}|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.98 |long=19.61 |label={{Nowrap|[[KK Mega Basket|Mega]]}}|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.1 |long=19.1 |label={{Nowrap|[[KK Mornar Bar|Mornar]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=46.06 |long=14.5 |label={{Nowrap|[[KK Olimpija|Olimpija]]}} |position=top }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.81 |long=20.48 |label={{Nowrap|[[KK Partizan|Partizan]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.11 |long=15.22 |label={{Nowrap|[[KK Zadar|Zadar]]}}|position=right}} }} {| class="wikitable sortable" ! Equipo ! Cidade ! País ! Pavillón ! Capacidade |- | [[KK Budućnost Podgorica|Budućnost VOLI]] | [[Podgorica]] | {{MNE}} | Sportski centar Morača |align="center"|{{formatnum:4300}} |- | [[KK Cedevita|Cedevita]] | [[Zagreb]] | {{HRV}} | Dom Sportova |align="center"|{{formatnum:3100}} |- | [[KK Cibona|Cibona]] | [[Zagreb]] | {{HRV}} | [[Dvorana Dražen Petrović]] |align="center"|{{formatnum:5400}} |- | [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda mts]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Hala Aleksandar Nikolić]] |align="center"|{{formatnum:6500}} |- | [[KK FMP Beograd|FMP]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Dvorana Železnik]] |align="center"|{{formatnum:3000}} |- | [[KK Igokea|Igokea]] | [[Laktaši]] | {{BHC}} | Športska dvorana Laktaši |align="center"|{{formatnum:3050}} |- | [[KK Krka|Krka]] | [[Novo Mesto]] | {{SLO}} | Dvorani Leona Štuklja |align="center"|{{formatnum:2500}} |- | [[KK Mega Basket|Mega Bemax]] | [[Sremska Mitrovica]] | {{SRB}} | Dom sportova Pinki |align="center"|{{formatnum:2500}} |- | [[KK Mornar Bar|Mornar]] | [[Bar, Montenegro|Bar]] | {{MNE}} | Sportska dvorana Topolica |align="center"|{{formatnum:2625}} |- | [[KK Partizan|Partizan NIS]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Hala Aleksandar Nikolić]] |align="center"|{{formatnum:5878}} |- | [[KK Union Olimpija|Petrol Olimpija]] | [[Liubliana]] | {{SLO}} | [[Arena Stožice]] |align="center"|{{formatnum:12480}} |- | [[KK Zadar|Zadar]] | [[Zadar]] | {{HRV}} | Dvorana Krešimira Ćosića |align="center"|{{formatnum:7847}} |} == Campións == === Finais === [[Ficheiro:Partizan fans Pionir.jpg|miniatura|250px|Seareiros do [[KK Partizan]].]] {| class="wikitable" style="font-size: 97%; text-align: center;" |- ! rowspan="2" style="width:5%;"|Ano | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=3|Final | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=2|Semifinais |- !width=15%|Campión !width=10%|Resultado !width=15%|Segundo lugar !width=15%| !width=15%| |- |2001-02 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |73–59 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Zlatorog Laško|Pivovarna Laško]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |- |2002-03 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |91–88 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2003-04 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |71–70 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2004-05 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |89–76 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |- |2005-06 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |73–72 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2006-07 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |179–165 <br/> <small>(<u>85</u>–83 / <u>94</u>–82)</small> |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2007-08 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |69–51 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |- |2008-09 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |63–49 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2009-10 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |75–74 (OT) |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2010-11 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |77–74 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |- |2011-12 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |87–77 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2012-13 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |71–63 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] |- |2013-14 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |72–59 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2014-15 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–1 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2015-16 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2016-17 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2017-18 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |} === Títulos por club === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| Equipo !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRBb}} [[KK Partizan|Partizan]] |align="center"|6 |align="center"|2 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 | 2005, 2006 |- | {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |align="center"|3 |align="center"|2 | 2015, 2016, 2017 | 2013, 2018 |- | {{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] |align="center"|2 |align="center"|1 | 2004, 2006 | 2007 |- | {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |align="center"|1 |align="center"|3 | 2014 | 2004, 2009, 2010 |- | {{SLOb}} [[KK Union Olimpija|Olimpija]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2002 | 2011 |- | {{SRBb}} [[KK Vršac|Vršac]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2005 | 2008 |- | {{ISRb}} [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2003 | – |- | {{HRVb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2018 | – |- | {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |align="center"|– |align="center"|4 | – | 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLOb}} [[Krka Basketball Club|Krka]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2002 |- | {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Basket]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2016 |}</center> === Títulos por país === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| País !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRB}} |align="center"|9 |align="center"|5 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2017 | 2007, 2008, 2013, 2016, 2018 |- | {{SCG}} |align="center"|3 |align="center"|2 | 2004, 2005, 2006 | 2005, 2006 |- | {{HRV}} |align="center"|2 |align="center"|7 | 2003, 2014 | 2004, 2009, 2010, 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLO}} |align="center"|1 |align="center"|2 | 2002 | 2002, 2011 |- | {{ISR}} |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{MNE}} |align="center"|1 |align="center"|0 | 2018 |– |}</center> == Recoñecementos individuais == {{col-begin}} {{col-2}} ==== MVP ==== {| {{táboabonita}} |- ! Tempada !! MVP !! Equipo |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] || {{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Budućnost Podgorica|KK Budućnost]] |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2008-09 || {{HRVb}} [[Ante Tomić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2009-10 || {{USAb}} [[Chester Mason]] || {{BHCb}} [[HKK Široki]] |- |align="center" | 2010-11 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |- |align="center" | 2014–15 || {{SRBb}} [[Nikola Jokić]] || {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |- |align="center" | 2015–16 || {{HRVb}} [[Miro Bilan]] || {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Nikola Janković]] || {{HRVb}} [[KK Union Olimpija|Union Olimpija]] |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |} {{col-2}} ==== Máximo anotador ==== {| class="wikitable" |- ! Tempada !! Xogador !! Equipo !! PPP |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] || 26,23 |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] ||{{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] || 20,14 |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Igor Rakočević]] ||{{SCGb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 23,22 |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 21,77 |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 17,68 |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] ||{{SRBb}} [[KK Red Star|Crvena zvezda]] || 28,60 |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] ||{{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 20,46 |- |align="center" | 2008-09 || {{SRBb}} [[Dragan Labović]] ||{{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] || 17,96 |- |align="center" | 2009-10 || {{HRVb}} [[Andrija Žižić]] ||{{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] || 17,12 |- |align="center" | 2010-11 || {{USAb}} [[Michael Lee]] ||{{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,60 |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,38 |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 17,48 |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 16,27 |- |align="center" | 2014–15 || {{USAb}} [[Malcolm Armstead]] || {{SLOb}} [[KK Krka|Krka]] || 17,56 |- |align="center" | 2015–16 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{MNEb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] || 16,33 |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Ivan Marinković]] || {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] || 17,80 |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{MNEb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 19,70 |} {{col-end}} == Todos os participantes == Na seguinte liga aparecen todos os equipos que teñen participado na Liga do Adriático desde a súa formación no [[2001]] ata a actualidade. Os equipos que non disputan a competición actualmente están sinalados '''en negra'''. Dende a súa formación teñen participado 37 equipos de 10 países na Liga. {| class="wikitable" |style="background-color:#FFFF99" width="80px"| 2D |colspan="6" width="250px"| Xoga na [[ABA Liga 2|Segunda División]] |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Desaparecido |colspan="6" | Equipo desaparecido |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Restrinxido |colspan="6" | Equipo de fóra da área do Adriático |- |style="background-color:#CCFFCC" width="80px"| Suspendido |colspan="6" | Equipo suspendido |- |style="background-color:gold" width="80px"| 1º |colspan="6" | Campión |- |style="background-color:silver" width="80px"| 2º |colspan="6" | Subcampión |- |style="background-color:#9acdff" width="80px"| SF |colspan="6" | Semifinalista |- |width="80px"| '''Negra''' |colspan="6" | Equipos da temporada 2018−19 |- |width="80px"| ASD |colspan="6" | Aínda sen determinar |- |width="80px"| ^'''R''' |colspan="6" | Campión de liga regular |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! rowspan="2" style="width:155px;"| Equipo !02 !03 !04 !05 !06 !07 !08 !09 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !rowspan="2" |Anos<br />totais !rowspan="2" |Mellor<br />posto |- style="text-align:center; height:20px;" ! scope=row| || || || || || || || || || || || || || || || || || |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Borac Banja Luka|Borac Banja Luka]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Bosna|Bosna]] ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}|| {{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} || style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|50|–}} ||7 ||{{Sort|07|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} '''[[KK Igokea|Igokea]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}}||{{Sort|13|ASD}} ||8 ||{{Sort|03|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Sloboda Tuzla|Sloboda Tuzla]] ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[HKK Široki|Široki]] ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||12 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BUL}} [[BC Levski Sofia|Levski Sofia]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cedevita|Cedevita]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}|| bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|13|ASD}} ||10 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cibona|Cibona]]''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|08|CF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}}||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Split|Split]] ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|15|15º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Šibenik|Šibenik]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Kvarner|Triglav Osiguranje]] ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=9 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Zadar|Zadar]]''' ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}}|| {{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|06|6º}}||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Zagreb|Zagreb]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||10 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|CZE}} [[ČEZ Basketball Nymburk|Nymburk]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|HUN}} [[Szolnoki Olaj KK|Szolnoki Olaj]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||3 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||2 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK Karpoš Sokoli|Karpoš Sokoli]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||style="background-color:#CCFFCC" colspan=2 | Sus.{{efn|Equipo suspendido até 2022.}} || 1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK MZT Skopje|MZT Skopje]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||6 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Budućnost|Budućnost]]''' ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|05|5º}}||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}||{{Sort|13|ASD}} ||16 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Lovćen|Lovćen]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Mornar Bar|Mornar]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}}||{{Sort|13|ASD}}||3 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Sutjeska|Sutjeska]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|13|13º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]''' ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R'''||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|07|QF}}||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido || 7 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK FMP Beograd|FMP Beograd]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|13|ASD}} || 3 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Mega Vizura|Mega]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6th }} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|ASD}} || 6 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Metalac Valjevo|Metalac Valjevo]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|06|6º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Partizan|Partizan]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|13|ASD}}||15 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|11|11º}}||style="background:#FBCEB1" colspan=5 |Desaparecido ||5 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vojvodina Srbijagas|Vojvodina Srbijagas]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=3 |Desaparecido ||3 ||{{Sort|06|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[Helios Suns]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|16|16º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||7 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Krka|Krka]]''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|13|ASD}} ||12 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Olimpija|Olimpija]]''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KD Slovan|Slovan]] ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|09|9º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Šentjur|Tajfun]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Zlatorog Laško|Zlatorog Laško]] ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |} <references group="lower-alpha"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aba-liga.com Web oficial da Liga do Adriático] * [https://web.archive.org/web/20110811020508/http://www.eurobasket.com/Adriatic-League/basketball.asp A Liga do Adriático en Eurobasket] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liga do Adriático]] [[Categoría:Competicións de baloncesto]] [[Categoría:Baloncesto en Serbia]] [[Categoría:Baloncesto en Croacia]] [[Categoría:Baloncesto en Montenegro]] [[Categoría:Baloncesto en Bosnia e Hercegovina]] [[Categoría:Baloncesto en Eslovenia]] ol4187j16ktw4yj2aaojoy53zmu3cae 6149403 6149375 2022-08-03T11:00:01Z Adorian 5132 /* Competición */ wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = AdmiralBet ABA Liga | logo = [[Ficheiro:Cibona vs Partizan NLB League Final 2010.JPG|285px]] | actual = | fundado = [[2001]] | rexión = {{BHCb}} [[Bosnia e Hercegovina]]<br/>{{HRVb}} [[Croacia]]<br/>{{SLOb}} [[Eslovenia]]<br/>{{MKDb}} [[Macedonia do Norte]]<br/>{{MNEb}} [[Montenegro]]<br/>{{SRBb}} [[Serbia]] | confederación = {{EURb}} [[FIBA Europa]] | número de equipos = 14 | descenso = [[ABA Liga 2]] | actual campión = {{MNEb}} [[KK Budućnost]] (1º título) | club máis laureado = {{SRBb}} [[KK Partizan]] (6 títulos) | presidente = Đorđije Pavićević | socio de televisión = Arena Sport, TV B92<br/>Adria TV, RTV SLO | sitio web = [http://www.aba-liga.com/ aba-liga.com] }} A '''ABA Liga''', tamén coñecida como a '''Liga do Adriático''' e por motivos de patrocinio '''AdmiralBet ABA Liga''', é unha competición de baloncesto profesional de máximo nivel na que xogan equipos de [[Bosnia e Hercegovina]], [[Croacia]], [[Eslovenia]], [[Macedonia do Norte]], [[Montenegro]] e [[Serbia]], todas elas repúblicas da antiga [[República Federal Socialista de Iugoslavia]]. No pasado teñen participado tamén clubs de [[Bulgaria]], [[Hungría]], [[Israel]] e a [[República Checa]].<ref>{{cita web|url=http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|obra=ABA Liga|título=League History|dataacceso=28 de setembro de 2015|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151020070054/http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|dataarquivo=20 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> A ABA Liga convive coas competicións nacionais de cada país ([[1. A slovenska košarkarska liga|1. A SKL]], [[HT Premijer liga]], [[Košarkaška liga Srbije]], [[Makedonska prva liga]], [[Prva A Liga]], [[Super liga Bosne i Hercegovine|Super liga BiH]]). Todos os equipos da competición únense ás súas respectivas ligas a finais da primavera, cando a tempada regular e os play offs da ABA rematan. A Liga é un proxecto privado. Foi fundada en [[2001]] e dirixida até [[2015]] pola compañía [[Eslovenia|eslovena]] Sidro baixo a Adriatic Basketball Association (do [[lingua inglesa|inglés]]: ''Asociación de Baloncesto do Adriático'', ABA). Desde [[2015]] a organizadora da competición é ABA League JTD, unha asociación para a organización de actividades deportivas con sede en [[Zagreb]], [[Croacia]]. A ABA é membro de pleno dereito da [[Unión de Ligas Europeas de Baloncesto]] (ULEB), así como membro con dereito a voto no corpo directivo da [[Euroliga]]. == Historia == En varios momentos ao longo de mediados e finais da [[década de 1990]], nos anos posteriores á ruptura da [[República Federal Socialista de Iugoslavia]] e as [[guerras iugoslavas]], diferentes administradores de baloncesto dos novos estados balcánicos independentes discutiron informalmente a idea de volver a montar unha competición de baloncesto conxunta para cubrir o baleiro deixado pola disolución da antiga [[YUBA Liga|Liga Iugoslava de Baloncesto]] (YUBA), cuxa última temporada fora a de 1991–92. Porén, non se tomaron medidas concretas antes da creación no verán de 2000 da [[Euroliga|Euroleague Basketball Company]] baixo o liderado de Jordi Bertomeu, que se enfrontou de inmediato a [[FIBA ​​Europa]], e que despois levou a un importante conxunto dos principais clubs europeos á súa nova competición. A temporada 2000−01 abriu así unha división organizativa no baloncesto de clubs europeos. Durante esta división, os dirixentes de varios equipos balcánicos afiliados á [[ULEB]] que competían na nova Euroliga: [[KK Cibona]], [[KK Olimpija]] e [[KK Budućnost]], aumentaron os esforzos para a creación dunha rexional balcánica. No plano das relacións públicas, a proposta encontrouse con fortes críticas. Aínda que moitos o consideraron un paso importante para o desenvolvemento do baloncesto de clubs na rexión dos Balcáns, moitos outros consideraron que non aportaba nada novo e que non pagaba a pena desmantelar tres ligas nacionais. Tamén houbo moitas reaccións negativas por parte dos círculos políticos, especialmente en [[Croacia]], onde incluso as mesas de debate foron transmitidas pola televisión estatal croata. De feito, algunha xente no país vía a formación da liga como un intento político de restabelecer Iugoslavia.<ref>{{cita web|url=http://www.nspm.rs/kulturna-politika/jadranska-liga-ili-samoubistvo-pod-obrucima.html?alphabet=l|título=Jadranska liga ili samoubistvo pod obručima|páxina-web=NSPM|data=31 de decembro de 2008}}</ref> Pola súa banda, os organizadores da liga fixeron todo o posible para apaciguar ao público croata con declaracións como as de Radovan Lorbek no Slobodna Dalmacija en setembro de 2001: {{cquote|''Isto non é e nunca se converterá nunha liga iugoslava. A Liga Adriática non ten clubs de Serbia e Macedonia, polo que a Liga Adriática e a Liga Iugoslava non son o mesmo''.<ref>{{cita novas|first=Milorad|last=Bibić|url=http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|title=Jadranska liga donosi košarkašku revoluciju!|agency=Slobodna Dalmacija|data=28 de setembro de 2001|access-date=3 de agosto de 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20170802004524/http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|archive-date=2 de agosto 2017}}</ref>}} Dez anos despois, nunha entrevista de 2011 para o xornal serbio Press, Roman Lisac explicou que a estratexia entre bastidores da liga durante as súas primeiras etapas era en realidade bastante diferente: {{cquote|''Estou convencido de que a liga nunca podería sobrevivir sen os clubs serbios. Conseguir que o Crvena zvezda e o Partizan se incorporasen á liga foi algo no que traballamos desde o primeiro día. Porén, a situación de hai dez anos non era tan sinxela. Aínda había demasiada política antagónica da posguerra que facía que a nosa tarefa fose aínda máis difícil. Todo o que cheiraba á vella Iugoslavia provocou moita resistencia tanto en Croacia como en Serbia. Repito, a idea de ter na liga tanto ao Crvena zvezda como ao Partizan estivo aí desde o principio, pero evitamos falalo publicamente por mor da política.<ref>{{cita novas|url=http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|título=Lisac: Jadranska liga bi propala bez Srba|data=23 de xullo de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120319233823/http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|xornal=Press|data=23 de xullo de 2011|data-arquivo=19 de marzo de 2012}}</ref>}} O 28 de setembro de 2001, botou a andar cun contrato de patrocinio de cinco anos coa empresa eslovena Sava Tires de Kranj, unha subsidiaria de [[Goodyear Tire and Rubber Company]]. O acordo tamén incluía os dereitos de nomeamento, polo que desde 2001 ata 2006, a competición foi coñecida como a Goodyear League. == Competición == Desde a temporada 2021−22, a liga comprende unha tempada regular de 26 partidos, onde os equipos xogan todos contra todos a dobre volta, xogando contra cada equipo na casa e fóra. Os dous primeiros clasificados acceden directamente ás semifinais da competición, mentres que os posto do terceiro ao sexto xogan unha eliminatorias ao mellor de tres xogos para decidir os outros dous semifinalistas. As semifinais tamén se disputan ao mellor de tres encontros, mentres que a final é ao mellor de cinco. En 2017 creouse a [[Segunda División da ABA Liga]], de xieto que o último clasificado da competición descende de categoría, mentres que o penúltimo debe disputar un playoff de permanencia contra o segundo clasificado da Segunda División. Con todo, o equipo que disputa este playoff de permanencia non ter por que ser necesariamente o penúltimo, xa que hai unha regra que impide que na Primeira división haxa máis de cinco equipos do mesmo país. == Equipos == Os seguintes son os equipos que compiten na temporada 2018−19 da ABA Liga. {{Mapa de localización+ |Iugoslavia |width=375 |float=right| title = yes| etiqueta = Localización dos equipos da ABA Liga 2018–19 |places= {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.44 |long=19.25 |label={{Nowrap|[[KK Budućnost|Budućnost]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cedevita|Cedevita]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cibona|Cibona]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.81 |long=20.48 |label={{Nowrap|[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.73 |long=20.37 |label={{Nowrap|[[KK FMP Beograd|FMP]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8 |long=17.18 |label={{Nowrap|[[KK Igokea|Igokea]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.17 |label={{Nowrap|[[KK Krka|Krka]]}}|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.98 |long=19.61 |label={{Nowrap|[[KK Mega Basket|Mega]]}}|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.1 |long=19.1 |label={{Nowrap|[[KK Mornar Bar|Mornar]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=46.06 |long=14.5 |label={{Nowrap|[[KK Olimpija|Olimpija]]}} |position=top }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.81 |long=20.48 |label={{Nowrap|[[KK Partizan|Partizan]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.11 |long=15.22 |label={{Nowrap|[[KK Zadar|Zadar]]}}|position=right}} }} {| class="wikitable sortable" ! Equipo ! Cidade ! País ! Pavillón ! Capacidade |- | [[KK Budućnost Podgorica|Budućnost VOLI]] | [[Podgorica]] | {{MNE}} | Sportski centar Morača |align="center"|{{formatnum:4300}} |- | [[KK Cedevita|Cedevita]] | [[Zagreb]] | {{HRV}} | Dom Sportova |align="center"|{{formatnum:3100}} |- | [[KK Cibona|Cibona]] | [[Zagreb]] | {{HRV}} | [[Dvorana Dražen Petrović]] |align="center"|{{formatnum:5400}} |- | [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda mts]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Hala Aleksandar Nikolić]] |align="center"|{{formatnum:6500}} |- | [[KK FMP Beograd|FMP]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Dvorana Železnik]] |align="center"|{{formatnum:3000}} |- | [[KK Igokea|Igokea]] | [[Laktaši]] | {{BHC}} | Športska dvorana Laktaši |align="center"|{{formatnum:3050}} |- | [[KK Krka|Krka]] | [[Novo Mesto]] | {{SLO}} | Dvorani Leona Štuklja |align="center"|{{formatnum:2500}} |- | [[KK Mega Basket|Mega Bemax]] | [[Sremska Mitrovica]] | {{SRB}} | Dom sportova Pinki |align="center"|{{formatnum:2500}} |- | [[KK Mornar Bar|Mornar]] | [[Bar, Montenegro|Bar]] | {{MNE}} | Sportska dvorana Topolica |align="center"|{{formatnum:2625}} |- | [[KK Partizan|Partizan NIS]] | [[Belgrado]] | {{SRB}} | [[Hala Aleksandar Nikolić]] |align="center"|{{formatnum:5878}} |- | [[KK Union Olimpija|Petrol Olimpija]] | [[Liubliana]] | {{SLO}} | [[Arena Stožice]] |align="center"|{{formatnum:12480}} |- | [[KK Zadar|Zadar]] | [[Zadar]] | {{HRV}} | Dvorana Krešimira Ćosića |align="center"|{{formatnum:7847}} |} == Campións == === Finais === [[Ficheiro:Partizan fans Pionir.jpg|miniatura|250px|Seareiros do [[KK Partizan]].]] {| class="wikitable" style="font-size: 97%; text-align: center;" |- ! rowspan="2" style="width:5%;"|Ano | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=3|Final | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=2|Semifinais |- !width=15%|Campión !width=10%|Resultado !width=15%|Segundo lugar !width=15%| !width=15%| |- |2001-02 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |73–59 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Zlatorog Laško|Pivovarna Laško]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |- |2002-03 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |91–88 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2003-04 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |71–70 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2004-05 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |89–76 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |- |2005-06 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |73–72 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2006-07 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |179–165 <br/> <small>(<u>85</u>–83 / <u>94</u>–82)</small> |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2007-08 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |69–51 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |- |2008-09 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |63–49 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2009-10 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |75–74 (OT) |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2010-11 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |77–74 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |- |2011-12 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |87–77 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2012-13 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |71–63 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] |- |2013-14 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |72–59 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2014-15 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–1 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2015-16 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2016-17 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2017-18 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |} === Títulos por club === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| Equipo !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRBb}} [[KK Partizan|Partizan]] |align="center"|6 |align="center"|2 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 | 2005, 2006 |- | {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |align="center"|3 |align="center"|2 | 2015, 2016, 2017 | 2013, 2018 |- | {{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] |align="center"|2 |align="center"|1 | 2004, 2006 | 2007 |- | {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |align="center"|1 |align="center"|3 | 2014 | 2004, 2009, 2010 |- | {{SLOb}} [[KK Union Olimpija|Olimpija]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2002 | 2011 |- | {{SRBb}} [[KK Vršac|Vršac]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2005 | 2008 |- | {{ISRb}} [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2003 | – |- | {{HRVb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2018 | – |- | {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |align="center"|– |align="center"|4 | – | 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLOb}} [[Krka Basketball Club|Krka]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2002 |- | {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Basket]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2016 |}</center> === Títulos por país === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| País !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRB}} |align="center"|9 |align="center"|5 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2017 | 2007, 2008, 2013, 2016, 2018 |- | {{SCG}} |align="center"|3 |align="center"|2 | 2004, 2005, 2006 | 2005, 2006 |- | {{HRV}} |align="center"|2 |align="center"|7 | 2003, 2014 | 2004, 2009, 2010, 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLO}} |align="center"|1 |align="center"|2 | 2002 | 2002, 2011 |- | {{ISR}} |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{MNE}} |align="center"|1 |align="center"|0 | 2018 |– |}</center> == Recoñecementos individuais == {{col-begin}} {{col-2}} ==== MVP ==== {| {{táboabonita}} |- ! Tempada !! MVP !! Equipo |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] || {{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Budućnost Podgorica|KK Budućnost]] |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2008-09 || {{HRVb}} [[Ante Tomić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2009-10 || {{USAb}} [[Chester Mason]] || {{BHCb}} [[HKK Široki]] |- |align="center" | 2010-11 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |- |align="center" | 2014–15 || {{SRBb}} [[Nikola Jokić]] || {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |- |align="center" | 2015–16 || {{HRVb}} [[Miro Bilan]] || {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Nikola Janković]] || {{HRVb}} [[KK Union Olimpija|Union Olimpija]] |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |} {{col-2}} ==== Máximo anotador ==== {| class="wikitable" |- ! Tempada !! Xogador !! Equipo !! PPP |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] || 26,23 |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] ||{{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] || 20,14 |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Igor Rakočević]] ||{{SCGb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 23,22 |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 21,77 |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 17,68 |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] ||{{SRBb}} [[KK Red Star|Crvena zvezda]] || 28,60 |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] ||{{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 20,46 |- |align="center" | 2008-09 || {{SRBb}} [[Dragan Labović]] ||{{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] || 17,96 |- |align="center" | 2009-10 || {{HRVb}} [[Andrija Žižić]] ||{{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] || 17,12 |- |align="center" | 2010-11 || {{USAb}} [[Michael Lee]] ||{{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,60 |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,38 |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 17,48 |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 16,27 |- |align="center" | 2014–15 || {{USAb}} [[Malcolm Armstead]] || {{SLOb}} [[KK Krka|Krka]] || 17,56 |- |align="center" | 2015–16 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{MNEb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] || 16,33 |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Ivan Marinković]] || {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] || 17,80 |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{MNEb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 19,70 |} {{col-end}} == Todos os participantes == Na seguinte liga aparecen todos os equipos que teñen participado na Liga do Adriático desde a súa formación no [[2001]] ata a actualidade. Os equipos que non disputan a competición actualmente están sinalados '''en negra'''. Dende a súa formación teñen participado 37 equipos de 10 países na Liga. {| class="wikitable" |style="background-color:#FFFF99" width="80px"| 2D |colspan="6" width="250px"| Xoga na [[ABA Liga 2|Segunda División]] |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Desaparecido |colspan="6" | Equipo desaparecido |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Restrinxido |colspan="6" | Equipo de fóra da área do Adriático |- |style="background-color:#CCFFCC" width="80px"| Suspendido |colspan="6" | Equipo suspendido |- |style="background-color:gold" width="80px"| 1º |colspan="6" | Campión |- |style="background-color:silver" width="80px"| 2º |colspan="6" | Subcampión |- |style="background-color:#9acdff" width="80px"| SF |colspan="6" | Semifinalista |- |width="80px"| '''Negra''' |colspan="6" | Equipos da temporada 2018−19 |- |width="80px"| ASD |colspan="6" | Aínda sen determinar |- |width="80px"| ^'''R''' |colspan="6" | Campión de liga regular |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! rowspan="2" style="width:155px;"| Equipo !02 !03 !04 !05 !06 !07 !08 !09 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !rowspan="2" |Anos<br />totais !rowspan="2" |Mellor<br />posto |- style="text-align:center; height:20px;" ! scope=row| || || || || || || || || || || || || || || || || || |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Borac Banja Luka|Borac Banja Luka]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Bosna|Bosna]] ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}|| {{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} || style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|50|–}} ||7 ||{{Sort|07|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} '''[[KK Igokea|Igokea]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}}||{{Sort|13|ASD}} ||8 ||{{Sort|03|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Sloboda Tuzla|Sloboda Tuzla]] ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[HKK Široki|Široki]] ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||12 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BUL}} [[BC Levski Sofia|Levski Sofia]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cedevita|Cedevita]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}|| bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|13|ASD}} ||10 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cibona|Cibona]]''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|08|CF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}}||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Split|Split]] ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|15|15º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Šibenik|Šibenik]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Kvarner|Triglav Osiguranje]] ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=9 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Zadar|Zadar]]''' ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}}|| {{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|06|6º}}||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Zagreb|Zagreb]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||10 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|CZE}} [[ČEZ Basketball Nymburk|Nymburk]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|HUN}} [[Szolnoki Olaj KK|Szolnoki Olaj]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||3 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||2 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK Karpoš Sokoli|Karpoš Sokoli]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||style="background-color:#CCFFCC" colspan=2 | Sus.{{efn|Equipo suspendido até 2022.}} || 1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK MZT Skopje|MZT Skopje]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||6 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Budućnost|Budućnost]]''' ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|05|5º}}||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}||{{Sort|13|ASD}} ||16 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Lovćen|Lovćen]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Mornar Bar|Mornar]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}}||{{Sort|13|ASD}}||3 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Sutjeska|Sutjeska]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|13|13º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]''' ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R'''||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|07|QF}}||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido || 7 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK FMP Beograd|FMP Beograd]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|13|ASD}} || 3 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Mega Vizura|Mega]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6th }} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|ASD}} || 6 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Metalac Valjevo|Metalac Valjevo]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|06|6º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Partizan|Partizan]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|13|ASD}}||15 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|11|11º}}||style="background:#FBCEB1" colspan=5 |Desaparecido ||5 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vojvodina Srbijagas|Vojvodina Srbijagas]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=3 |Desaparecido ||3 ||{{Sort|06|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[Helios Suns]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|16|16º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||7 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Krka|Krka]]''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|13|ASD}} ||12 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Olimpija|Olimpija]]''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KD Slovan|Slovan]] ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|09|9º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Šentjur|Tajfun]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Zlatorog Laško|Zlatorog Laško]] ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |} <references group="lower-alpha"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aba-liga.com Web oficial da Liga do Adriático] * [https://web.archive.org/web/20110811020508/http://www.eurobasket.com/Adriatic-League/basketball.asp A Liga do Adriático en Eurobasket] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liga do Adriático]] [[Categoría:Competicións de baloncesto]] [[Categoría:Baloncesto en Serbia]] [[Categoría:Baloncesto en Croacia]] [[Categoría:Baloncesto en Montenegro]] [[Categoría:Baloncesto en Bosnia e Hercegovina]] [[Categoría:Baloncesto en Eslovenia]] kvw6u51e7w87oj4y69t2v5690y0u3lx 6149448 6149403 2022-08-03T11:26:12Z Adorian 5132 /* Equipos */ wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = AdmiralBet ABA Liga | logo = [[Ficheiro:Cibona vs Partizan NLB League Final 2010.JPG|285px]] | actual = | fundado = [[2001]] | rexión = {{BHCb}} [[Bosnia e Hercegovina]]<br/>{{HRVb}} [[Croacia]]<br/>{{SLOb}} [[Eslovenia]]<br/>{{MKDb}} [[Macedonia do Norte]]<br/>{{MNEb}} [[Montenegro]]<br/>{{SRBb}} [[Serbia]] | confederación = {{EURb}} [[FIBA Europa]] | número de equipos = 14 | descenso = [[ABA Liga 2]] | actual campión = {{MNEb}} [[KK Budućnost]] (1º título) | club máis laureado = {{SRBb}} [[KK Partizan]] (6 títulos) | presidente = Đorđije Pavićević | socio de televisión = Arena Sport, TV B92<br/>Adria TV, RTV SLO | sitio web = [http://www.aba-liga.com/ aba-liga.com] }} A '''ABA Liga''', tamén coñecida como a '''Liga do Adriático''' e por motivos de patrocinio '''AdmiralBet ABA Liga''', é unha competición de baloncesto profesional de máximo nivel na que xogan equipos de [[Bosnia e Hercegovina]], [[Croacia]], [[Eslovenia]], [[Macedonia do Norte]], [[Montenegro]] e [[Serbia]], todas elas repúblicas da antiga [[República Federal Socialista de Iugoslavia]]. No pasado teñen participado tamén clubs de [[Bulgaria]], [[Hungría]], [[Israel]] e a [[República Checa]].<ref>{{cita web|url=http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|obra=ABA Liga|título=League History|dataacceso=28 de setembro de 2015|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151020070054/http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|dataarquivo=20 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> A ABA Liga convive coas competicións nacionais de cada país ([[1. A slovenska košarkarska liga|1. A SKL]], [[HT Premijer liga]], [[Košarkaška liga Srbije]], [[Makedonska prva liga]], [[Prva A Liga]], [[Super liga Bosne i Hercegovine|Super liga BiH]]). Todos os equipos da competición únense ás súas respectivas ligas a finais da primavera, cando a tempada regular e os play offs da ABA rematan. A Liga é un proxecto privado. Foi fundada en [[2001]] e dirixida até [[2015]] pola compañía [[Eslovenia|eslovena]] Sidro baixo a Adriatic Basketball Association (do [[lingua inglesa|inglés]]: ''Asociación de Baloncesto do Adriático'', ABA). Desde [[2015]] a organizadora da competición é ABA League JTD, unha asociación para a organización de actividades deportivas con sede en [[Zagreb]], [[Croacia]]. A ABA é membro de pleno dereito da [[Unión de Ligas Europeas de Baloncesto]] (ULEB), así como membro con dereito a voto no corpo directivo da [[Euroliga]]. == Historia == En varios momentos ao longo de mediados e finais da [[década de 1990]], nos anos posteriores á ruptura da [[República Federal Socialista de Iugoslavia]] e as [[guerras iugoslavas]], diferentes administradores de baloncesto dos novos estados balcánicos independentes discutiron informalmente a idea de volver a montar unha competición de baloncesto conxunta para cubrir o baleiro deixado pola disolución da antiga [[YUBA Liga|Liga Iugoslava de Baloncesto]] (YUBA), cuxa última temporada fora a de 1991–92. Porén, non se tomaron medidas concretas antes da creación no verán de 2000 da [[Euroliga|Euroleague Basketball Company]] baixo o liderado de Jordi Bertomeu, que se enfrontou de inmediato a [[FIBA ​​Europa]], e que despois levou a un importante conxunto dos principais clubs europeos á súa nova competición. A temporada 2000−01 abriu así unha división organizativa no baloncesto de clubs europeos. Durante esta división, os dirixentes de varios equipos balcánicos afiliados á [[ULEB]] que competían na nova Euroliga: [[KK Cibona]], [[KK Olimpija]] e [[KK Budućnost]], aumentaron os esforzos para a creación dunha rexional balcánica. No plano das relacións públicas, a proposta encontrouse con fortes críticas. Aínda que moitos o consideraron un paso importante para o desenvolvemento do baloncesto de clubs na rexión dos Balcáns, moitos outros consideraron que non aportaba nada novo e que non pagaba a pena desmantelar tres ligas nacionais. Tamén houbo moitas reaccións negativas por parte dos círculos políticos, especialmente en [[Croacia]], onde incluso as mesas de debate foron transmitidas pola televisión estatal croata. De feito, algunha xente no país vía a formación da liga como un intento político de restabelecer Iugoslavia.<ref>{{cita web|url=http://www.nspm.rs/kulturna-politika/jadranska-liga-ili-samoubistvo-pod-obrucima.html?alphabet=l|título=Jadranska liga ili samoubistvo pod obručima|páxina-web=NSPM|data=31 de decembro de 2008}}</ref> Pola súa banda, os organizadores da liga fixeron todo o posible para apaciguar ao público croata con declaracións como as de Radovan Lorbek no Slobodna Dalmacija en setembro de 2001: {{cquote|''Isto non é e nunca se converterá nunha liga iugoslava. A Liga Adriática non ten clubs de Serbia e Macedonia, polo que a Liga Adriática e a Liga Iugoslava non son o mesmo''.<ref>{{cita novas|first=Milorad|last=Bibić|url=http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|title=Jadranska liga donosi košarkašku revoluciju!|agency=Slobodna Dalmacija|data=28 de setembro de 2001|access-date=3 de agosto de 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20170802004524/http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|archive-date=2 de agosto 2017}}</ref>}} Dez anos despois, nunha entrevista de 2011 para o xornal serbio Press, Roman Lisac explicou que a estratexia entre bastidores da liga durante as súas primeiras etapas era en realidade bastante diferente: {{cquote|''Estou convencido de que a liga nunca podería sobrevivir sen os clubs serbios. Conseguir que o Crvena zvezda e o Partizan se incorporasen á liga foi algo no que traballamos desde o primeiro día. Porén, a situación de hai dez anos non era tan sinxela. Aínda había demasiada política antagónica da posguerra que facía que a nosa tarefa fose aínda máis difícil. Todo o que cheiraba á vella Iugoslavia provocou moita resistencia tanto en Croacia como en Serbia. Repito, a idea de ter na liga tanto ao Crvena zvezda como ao Partizan estivo aí desde o principio, pero evitamos falalo publicamente por mor da política.<ref>{{cita novas|url=http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|título=Lisac: Jadranska liga bi propala bez Srba|data=23 de xullo de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120319233823/http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|xornal=Press|data=23 de xullo de 2011|data-arquivo=19 de marzo de 2012}}</ref>}} O 28 de setembro de 2001, botou a andar cun contrato de patrocinio de cinco anos coa empresa eslovena Sava Tires de Kranj, unha subsidiaria de [[Goodyear Tire and Rubber Company]]. O acordo tamén incluía os dereitos de nomeamento, polo que desde 2001 ata 2006, a competición foi coñecida como a Goodyear League. == Competición == Desde a temporada 2021−22, a liga comprende unha tempada regular de 26 partidos, onde os equipos xogan todos contra todos a dobre volta, xogando contra cada equipo na casa e fóra. Os dous primeiros clasificados acceden directamente ás semifinais da competición, mentres que os posto do terceiro ao sexto xogan unha eliminatorias ao mellor de tres xogos para decidir os outros dous semifinalistas. As semifinais tamén se disputan ao mellor de tres encontros, mentres que a final é ao mellor de cinco. En 2017 creouse a [[Segunda División da ABA Liga]], de xieto que o último clasificado da competición descende de categoría, mentres que o penúltimo debe disputar un playoff de permanencia contra o segundo clasificado da Segunda División. Con todo, o equipo que disputa este playoff de permanencia non ter por que ser necesariamente o penúltimo, xa que hai unha regra que impide que na Primeira división haxa máis de cinco equipos do mesmo país. == Equipos == Os seguintes son os equipos que compiten na temporada 2022−23 da ABA Liga. {{Mapa de localización+ |Iugoslavia |width=500|caption=Situación dos equipos da temporada 2022–23 da ABA Liga.|places={{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8162 |long=20.4816 |label='''Belgrado'''|position=bottom|mark=Blue 000080 pog.svg }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.88 |long=20.36 |label={{Nowrap|[[KK Borac Čačak|Borac]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.44 |long=19.25 |label='''Podgorica'''|position=top|mark=Blue 000080 pog.svg|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=46.06 |long=14.51 |label={{Nowrap|[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cibona|Cibona]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8 |long=17.18 |label={{Nowrap|[[KK Igokea|Igokea]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.1 |long=19.1 |label={{Nowrap|[[KK Mornar Bar|Mornar]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42 |long=21.43 |label={{Nowrap|[[KK MZT Skopje|MZT]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.5 |long=16.43 |label={{Nowrap|[[KK Split|Split]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.11 |long=15.22 |label={{Nowrap|[[KK Zadar|Zadar]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.85 |long=23.3 |label='''Belgrado:''' }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.65 |long=23.3 |label={{nowrap|[[KK Crvena zvezda|Crvena&nbsp;z.]]}}<br />[[KK FMP|FMP]]<br />[[KK Mega Basket|Mega Mozzart]]<br />[[KK Partizan|Partizan]] }}}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.42 |long=23.33 |label='''Podgorica:'''}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.37 |long=23.33 |label={{nowrap|[[KK Budućnost|Budućnost]]}}<br />{{Nowrap|[[KK Studentski centar|SC Derby]]}}|position=left }}}} {| class="wikitable sortable" !Equipo !Cidade !País !Pavillón !Capacidade |- |[[KK Borac Čačak|Borac Čačak]] |[[Čačak]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Kraj Morava |style="text-align:center" |{{nts|4000}} |- |[[KK Budućnost|Budućnost VOLI]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]] |[[Liubliana]] |{{bandeira|Eslovenia}} |[[Arena Stožice]] |style="text-align:center" |{{nts|12480}} |- |[[KK Cibona|Cibona]] |[[Zagreb]] |{{bandeira|Croacia}} |[[Dvorana Dražen Petrović]] |style="text-align:center" |{{nts|5400}} |- |[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda mts]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Hala Aleksandar Nikolić]] |style="text-align:center" |{{nts|8000}} |- |[[KK FMP|FMP Meridian]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Dvorana Železnik]] |style="text-align:center" |{{nts|3000}} |- |[[KK Igokea|Igokea m:tel]] |[[Laktaši|Aleksandrovac]] |{{bandeira|Bosnia e Hercegovina}} |Sportska Dvorana Laktaši |style="text-align:center" |{{nts|3050}} |- |[[KK Mega Basket|Mega MIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Sportova Ranko Žeravica |style="text-align:center" |{{nts|5000}} |- |[[KK Mornar Bar|Mornar Barsko zlato]] |[[Bar, Montenegro|Bar]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportska Dvorana Topolica |style="text-align:center" |{{nts|2625}} |- |[[KK MZT Skopje|MZT Skopje Aerodrom]] |[[Skopje]] |{{bandeira|Macedonia do Norte}} |Jane Sandanski |style="text-align:center" |{{nts|7500}} |- |[[KK Partizan|Partizan NIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Štark Arena]] |style="text-align:center" |{{nts|18386}} |- |[[KK Studentski centar|SC Derby]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Split|Split]] |[[Split]] |{{bandeira|Croacia}} |Arena Gripe |style="text-align:center" |{{nts|3500}} |- |[[KK Zadar|Zadar]] |[[Zadar]] |{{bandeira|Croacia}} |Dvorana Krešimira Ćosića |style="text-align:center" |{{nts|7997}} |- |} == Campións == === Finais === [[Ficheiro:Partizan fans Pionir.jpg|miniatura|250px|Seareiros do [[KK Partizan]].]] {| class="wikitable" style="font-size: 97%; text-align: center;" |- ! rowspan="2" style="width:5%;"|Ano | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=3|Final | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=2|Semifinais |- !width=15%|Campión !width=10%|Resultado !width=15%|Segundo lugar !width=15%| !width=15%| |- |2001-02 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |73–59 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Zlatorog Laško|Pivovarna Laško]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |- |2002-03 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |91–88 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2003-04 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |71–70 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2004-05 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |89–76 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |- |2005-06 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |73–72 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2006-07 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |179–165 <br/> <small>(<u>85</u>–83 / <u>94</u>–82)</small> |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2007-08 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |69–51 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |- |2008-09 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |63–49 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2009-10 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |75–74 (OT) |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2010-11 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |77–74 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |- |2011-12 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |87–77 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2012-13 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |71–63 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] |- |2013-14 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |72–59 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2014-15 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–1 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2015-16 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2016-17 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2017-18 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |} === Títulos por club === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| Equipo !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRBb}} [[KK Partizan|Partizan]] |align="center"|6 |align="center"|2 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 | 2005, 2006 |- | {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |align="center"|3 |align="center"|2 | 2015, 2016, 2017 | 2013, 2018 |- | {{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] |align="center"|2 |align="center"|1 | 2004, 2006 | 2007 |- | {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |align="center"|1 |align="center"|3 | 2014 | 2004, 2009, 2010 |- | {{SLOb}} [[KK Union Olimpija|Olimpija]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2002 | 2011 |- | {{SRBb}} [[KK Vršac|Vršac]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2005 | 2008 |- | {{ISRb}} [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2003 | – |- | {{HRVb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2018 | – |- | {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |align="center"|– |align="center"|4 | – | 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLOb}} [[Krka Basketball Club|Krka]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2002 |- | {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Basket]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2016 |}</center> === Títulos por país === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| País !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRB}} |align="center"|9 |align="center"|5 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2017 | 2007, 2008, 2013, 2016, 2018 |- | {{SCG}} |align="center"|3 |align="center"|2 | 2004, 2005, 2006 | 2005, 2006 |- | {{HRV}} |align="center"|2 |align="center"|7 | 2003, 2014 | 2004, 2009, 2010, 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLO}} |align="center"|1 |align="center"|2 | 2002 | 2002, 2011 |- | {{ISR}} |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{MNE}} |align="center"|1 |align="center"|0 | 2018 |– |}</center> == Recoñecementos individuais == {{col-begin}} {{col-2}} ==== MVP ==== {| {{táboabonita}} |- ! Tempada !! MVP !! Equipo |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] || {{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Budućnost Podgorica|KK Budućnost]] |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2008-09 || {{HRVb}} [[Ante Tomić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2009-10 || {{USAb}} [[Chester Mason]] || {{BHCb}} [[HKK Široki]] |- |align="center" | 2010-11 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |- |align="center" | 2014–15 || {{SRBb}} [[Nikola Jokić]] || {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |- |align="center" | 2015–16 || {{HRVb}} [[Miro Bilan]] || {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Nikola Janković]] || {{HRVb}} [[KK Union Olimpija|Union Olimpija]] |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |} {{col-2}} ==== Máximo anotador ==== {| class="wikitable" |- ! Tempada !! Xogador !! Equipo !! PPP |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] || 26,23 |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] ||{{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] || 20,14 |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Igor Rakočević]] ||{{SCGb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 23,22 |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 21,77 |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 17,68 |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] ||{{SRBb}} [[KK Red Star|Crvena zvezda]] || 28,60 |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] ||{{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 20,46 |- |align="center" | 2008-09 || {{SRBb}} [[Dragan Labović]] ||{{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] || 17,96 |- |align="center" | 2009-10 || {{HRVb}} [[Andrija Žižić]] ||{{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] || 17,12 |- |align="center" | 2010-11 || {{USAb}} [[Michael Lee]] ||{{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,60 |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,38 |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 17,48 |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 16,27 |- |align="center" | 2014–15 || {{USAb}} [[Malcolm Armstead]] || {{SLOb}} [[KK Krka|Krka]] || 17,56 |- |align="center" | 2015–16 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{MNEb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] || 16,33 |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Ivan Marinković]] || {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] || 17,80 |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{MNEb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 19,70 |} {{col-end}} == Todos os participantes == Na seguinte liga aparecen todos os equipos que teñen participado na Liga do Adriático desde a súa formación no [[2001]] ata a actualidade. Os equipos que non disputan a competición actualmente están sinalados '''en negra'''. Dende a súa formación teñen participado 37 equipos de 10 países na Liga. {| class="wikitable" |style="background-color:#FFFF99" width="80px"| 2D |colspan="6" width="250px"| Xoga na [[ABA Liga 2|Segunda División]] |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Desaparecido |colspan="6" | Equipo desaparecido |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Restrinxido |colspan="6" | Equipo de fóra da área do Adriático |- |style="background-color:#CCFFCC" width="80px"| Suspendido |colspan="6" | Equipo suspendido |- |style="background-color:gold" width="80px"| 1º |colspan="6" | Campión |- |style="background-color:silver" width="80px"| 2º |colspan="6" | Subcampión |- |style="background-color:#9acdff" width="80px"| SF |colspan="6" | Semifinalista |- |width="80px"| '''Negra''' |colspan="6" | Equipos da temporada 2018−19 |- |width="80px"| ASD |colspan="6" | Aínda sen determinar |- |width="80px"| ^'''R''' |colspan="6" | Campión de liga regular |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! rowspan="2" style="width:155px;"| Equipo !02 !03 !04 !05 !06 !07 !08 !09 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !rowspan="2" |Anos<br />totais !rowspan="2" |Mellor<br />posto |- style="text-align:center; height:20px;" ! scope=row| || || || || || || || || || || || || || || || || || |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Borac Banja Luka|Borac Banja Luka]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Bosna|Bosna]] ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}|| {{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} || style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|50|–}} ||7 ||{{Sort|07|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} '''[[KK Igokea|Igokea]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}}||{{Sort|13|ASD}} ||8 ||{{Sort|03|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Sloboda Tuzla|Sloboda Tuzla]] ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[HKK Široki|Široki]] ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||12 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BUL}} [[BC Levski Sofia|Levski Sofia]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cedevita|Cedevita]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}|| bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|13|ASD}} ||10 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cibona|Cibona]]''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|08|CF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}}||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Split|Split]] ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|15|15º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Šibenik|Šibenik]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Kvarner|Triglav Osiguranje]] ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=9 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Zadar|Zadar]]''' ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}}|| {{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|06|6º}}||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Zagreb|Zagreb]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||10 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|CZE}} [[ČEZ Basketball Nymburk|Nymburk]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|HUN}} [[Szolnoki Olaj KK|Szolnoki Olaj]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||3 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||2 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK Karpoš Sokoli|Karpoš Sokoli]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||style="background-color:#CCFFCC" colspan=2 | Sus.{{efn|Equipo suspendido até 2022.}} || 1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK MZT Skopje|MZT Skopje]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||6 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Budućnost|Budućnost]]''' ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|05|5º}}||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}||{{Sort|13|ASD}} ||16 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Lovćen|Lovćen]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Mornar Bar|Mornar]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}}||{{Sort|13|ASD}}||3 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Sutjeska|Sutjeska]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|13|13º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]''' ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R'''||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|07|QF}}||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido || 7 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK FMP Beograd|FMP Beograd]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|13|ASD}} || 3 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Mega Vizura|Mega]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6th }} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|ASD}} || 6 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Metalac Valjevo|Metalac Valjevo]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|06|6º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Partizan|Partizan]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|13|ASD}}||15 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|11|11º}}||style="background:#FBCEB1" colspan=5 |Desaparecido ||5 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vojvodina Srbijagas|Vojvodina Srbijagas]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=3 |Desaparecido ||3 ||{{Sort|06|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[Helios Suns]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|16|16º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||7 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Krka|Krka]]''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|13|ASD}} ||12 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Olimpija|Olimpija]]''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KD Slovan|Slovan]] ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|09|9º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Šentjur|Tajfun]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Zlatorog Laško|Zlatorog Laško]] ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |} <references group="lower-alpha"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aba-liga.com Web oficial da Liga do Adriático] * [https://web.archive.org/web/20110811020508/http://www.eurobasket.com/Adriatic-League/basketball.asp A Liga do Adriático en Eurobasket] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liga do Adriático]] [[Categoría:Competicións de baloncesto]] [[Categoría:Baloncesto en Serbia]] [[Categoría:Baloncesto en Croacia]] [[Categoría:Baloncesto en Montenegro]] [[Categoría:Baloncesto en Bosnia e Hercegovina]] [[Categoría:Baloncesto en Eslovenia]] q8ytrg26hr1ql649kceejsnlj3iseln 6149449 6149448 2022-08-03T11:27:00Z Adorian 5132 /* Equipos */ wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = AdmiralBet ABA Liga | logo = [[Ficheiro:Cibona vs Partizan NLB League Final 2010.JPG|285px]] | actual = | fundado = [[2001]] | rexión = {{BHCb}} [[Bosnia e Hercegovina]]<br/>{{HRVb}} [[Croacia]]<br/>{{SLOb}} [[Eslovenia]]<br/>{{MKDb}} [[Macedonia do Norte]]<br/>{{MNEb}} [[Montenegro]]<br/>{{SRBb}} [[Serbia]] | confederación = {{EURb}} [[FIBA Europa]] | número de equipos = 14 | descenso = [[ABA Liga 2]] | actual campión = {{MNEb}} [[KK Budućnost]] (1º título) | club máis laureado = {{SRBb}} [[KK Partizan]] (6 títulos) | presidente = Đorđije Pavićević | socio de televisión = Arena Sport, TV B92<br/>Adria TV, RTV SLO | sitio web = [http://www.aba-liga.com/ aba-liga.com] }} A '''ABA Liga''', tamén coñecida como a '''Liga do Adriático''' e por motivos de patrocinio '''AdmiralBet ABA Liga''', é unha competición de baloncesto profesional de máximo nivel na que xogan equipos de [[Bosnia e Hercegovina]], [[Croacia]], [[Eslovenia]], [[Macedonia do Norte]], [[Montenegro]] e [[Serbia]], todas elas repúblicas da antiga [[República Federal Socialista de Iugoslavia]]. No pasado teñen participado tamén clubs de [[Bulgaria]], [[Hungría]], [[Israel]] e a [[República Checa]].<ref>{{cita web|url=http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|obra=ABA Liga|título=League History|dataacceso=28 de setembro de 2015|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151020070054/http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|dataarquivo=20 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> A ABA Liga convive coas competicións nacionais de cada país ([[1. A slovenska košarkarska liga|1. A SKL]], [[HT Premijer liga]], [[Košarkaška liga Srbije]], [[Makedonska prva liga]], [[Prva A Liga]], [[Super liga Bosne i Hercegovine|Super liga BiH]]). Todos os equipos da competición únense ás súas respectivas ligas a finais da primavera, cando a tempada regular e os play offs da ABA rematan. A Liga é un proxecto privado. Foi fundada en [[2001]] e dirixida até [[2015]] pola compañía [[Eslovenia|eslovena]] Sidro baixo a Adriatic Basketball Association (do [[lingua inglesa|inglés]]: ''Asociación de Baloncesto do Adriático'', ABA). Desde [[2015]] a organizadora da competición é ABA League JTD, unha asociación para a organización de actividades deportivas con sede en [[Zagreb]], [[Croacia]]. A ABA é membro de pleno dereito da [[Unión de Ligas Europeas de Baloncesto]] (ULEB), así como membro con dereito a voto no corpo directivo da [[Euroliga]]. == Historia == En varios momentos ao longo de mediados e finais da [[década de 1990]], nos anos posteriores á ruptura da [[República Federal Socialista de Iugoslavia]] e as [[guerras iugoslavas]], diferentes administradores de baloncesto dos novos estados balcánicos independentes discutiron informalmente a idea de volver a montar unha competición de baloncesto conxunta para cubrir o baleiro deixado pola disolución da antiga [[YUBA Liga|Liga Iugoslava de Baloncesto]] (YUBA), cuxa última temporada fora a de 1991–92. Porén, non se tomaron medidas concretas antes da creación no verán de 2000 da [[Euroliga|Euroleague Basketball Company]] baixo o liderado de Jordi Bertomeu, que se enfrontou de inmediato a [[FIBA ​​Europa]], e que despois levou a un importante conxunto dos principais clubs europeos á súa nova competición. A temporada 2000−01 abriu así unha división organizativa no baloncesto de clubs europeos. Durante esta división, os dirixentes de varios equipos balcánicos afiliados á [[ULEB]] que competían na nova Euroliga: [[KK Cibona]], [[KK Olimpija]] e [[KK Budućnost]], aumentaron os esforzos para a creación dunha rexional balcánica. No plano das relacións públicas, a proposta encontrouse con fortes críticas. Aínda que moitos o consideraron un paso importante para o desenvolvemento do baloncesto de clubs na rexión dos Balcáns, moitos outros consideraron que non aportaba nada novo e que non pagaba a pena desmantelar tres ligas nacionais. Tamén houbo moitas reaccións negativas por parte dos círculos políticos, especialmente en [[Croacia]], onde incluso as mesas de debate foron transmitidas pola televisión estatal croata. De feito, algunha xente no país vía a formación da liga como un intento político de restabelecer Iugoslavia.<ref>{{cita web|url=http://www.nspm.rs/kulturna-politika/jadranska-liga-ili-samoubistvo-pod-obrucima.html?alphabet=l|título=Jadranska liga ili samoubistvo pod obručima|páxina-web=NSPM|data=31 de decembro de 2008}}</ref> Pola súa banda, os organizadores da liga fixeron todo o posible para apaciguar ao público croata con declaracións como as de Radovan Lorbek no Slobodna Dalmacija en setembro de 2001: {{cquote|''Isto non é e nunca se converterá nunha liga iugoslava. A Liga Adriática non ten clubs de Serbia e Macedonia, polo que a Liga Adriática e a Liga Iugoslava non son o mesmo''.<ref>{{cita novas|first=Milorad|last=Bibić|url=http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|title=Jadranska liga donosi košarkašku revoluciju!|agency=Slobodna Dalmacija|data=28 de setembro de 2001|access-date=3 de agosto de 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20170802004524/http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|archive-date=2 de agosto 2017}}</ref>}} Dez anos despois, nunha entrevista de 2011 para o xornal serbio Press, Roman Lisac explicou que a estratexia entre bastidores da liga durante as súas primeiras etapas era en realidade bastante diferente: {{cquote|''Estou convencido de que a liga nunca podería sobrevivir sen os clubs serbios. Conseguir que o Crvena zvezda e o Partizan se incorporasen á liga foi algo no que traballamos desde o primeiro día. Porén, a situación de hai dez anos non era tan sinxela. Aínda había demasiada política antagónica da posguerra que facía que a nosa tarefa fose aínda máis difícil. Todo o que cheiraba á vella Iugoslavia provocou moita resistencia tanto en Croacia como en Serbia. Repito, a idea de ter na liga tanto ao Crvena zvezda como ao Partizan estivo aí desde o principio, pero evitamos falalo publicamente por mor da política.<ref>{{cita novas|url=http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|título=Lisac: Jadranska liga bi propala bez Srba|data=23 de xullo de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120319233823/http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|xornal=Press|data=23 de xullo de 2011|data-arquivo=19 de marzo de 2012}}</ref>}} O 28 de setembro de 2001, botou a andar cun contrato de patrocinio de cinco anos coa empresa eslovena Sava Tires de Kranj, unha subsidiaria de [[Goodyear Tire and Rubber Company]]. O acordo tamén incluía os dereitos de nomeamento, polo que desde 2001 ata 2006, a competición foi coñecida como a Goodyear League. == Competición == Desde a temporada 2021−22, a liga comprende unha tempada regular de 26 partidos, onde os equipos xogan todos contra todos a dobre volta, xogando contra cada equipo na casa e fóra. Os dous primeiros clasificados acceden directamente ás semifinais da competición, mentres que os posto do terceiro ao sexto xogan unha eliminatorias ao mellor de tres xogos para decidir os outros dous semifinalistas. As semifinais tamén se disputan ao mellor de tres encontros, mentres que a final é ao mellor de cinco. En 2017 creouse a [[Segunda División da ABA Liga]], de xieto que o último clasificado da competición descende de categoría, mentres que o penúltimo debe disputar un playoff de permanencia contra o segundo clasificado da Segunda División. Con todo, o equipo que disputa este playoff de permanencia non ter por que ser necesariamente o penúltimo, xa que hai unha regra que impide que na Primeira división haxa máis de cinco equipos do mesmo país. == Equipos == Os seguintes son os equipos que compiten na temporada 2022−23 da ABA Liga. {{Mapa de localización+ |Iugoslavia |width=500|caption=Situación dos equipos da temporada 2022–23 da ABA Liga.|places= {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8162 |long=20.4816 |label='''Belgrado'''|position=bottom|mark=Blue 000080 pog.svg }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.88 |long=20.36 |label={{Nowrap|[[KK Borac Čačak|Borac]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.44 |long=19.25 |label='''Podgorica'''|position=top|mark=Blue 000080 pog.svg|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=46.06 |long=14.51 |label={{Nowrap|[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cibona|Cibona]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8 |long=17.18 |label={{Nowrap|[[KK Igokea|Igokea]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.1 |long=19.1 |label={{Nowrap|[[KK Mornar Bar|Mornar]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42 |long=21.43 |label={{Nowrap|[[KK MZT Skopje|MZT]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.5 |long=16.43 |label={{Nowrap|[[KK Split|Split]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.11 |long=15.22 |label={{Nowrap|[[KK Zadar|Zadar]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.85 |long=23.3 |label='''Belgrado:''' }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.65 |long=23.3 |label={{nowrap|[[KK Crvena zvezda|Crvena&nbsp;z.]]}}<br />[[KK FMP|FMP]]<br />[[KK Mega Basket|Mega Mozzart]]<br />[[KK Partizan|Partizan]] }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.57 |long=23.33 |label='''Podgorica:'''}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.37 |long=23.33 |label={{nowrap|[[KK Budućnost|Budućnost]]}}<br />{{Nowrap|[[KK Studentski centar|SC Derby]]}}|position=left }}}} {| class="wikitable sortable" !Equipo !Cidade !País !Pavillón !Capacidade |- |[[KK Borac Čačak|Borac Čačak]] |[[Čačak]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Kraj Morava |style="text-align:center" |{{nts|4000}} |- |[[KK Budućnost|Budućnost VOLI]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]] |[[Liubliana]] |{{bandeira|Eslovenia}} |[[Arena Stožice]] |style="text-align:center" |{{nts|12480}} |- |[[KK Cibona|Cibona]] |[[Zagreb]] |{{bandeira|Croacia}} |[[Dvorana Dražen Petrović]] |style="text-align:center" |{{nts|5400}} |- |[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda mts]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Hala Aleksandar Nikolić]] |style="text-align:center" |{{nts|8000}} |- |[[KK FMP|FMP Meridian]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Dvorana Železnik]] |style="text-align:center" |{{nts|3000}} |- |[[KK Igokea|Igokea m:tel]] |[[Laktaši|Aleksandrovac]] |{{bandeira|Bosnia e Hercegovina}} |Sportska Dvorana Laktaši |style="text-align:center" |{{nts|3050}} |- |[[KK Mega Basket|Mega MIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Sportova Ranko Žeravica |style="text-align:center" |{{nts|5000}} |- |[[KK Mornar Bar|Mornar Barsko zlato]] |[[Bar, Montenegro|Bar]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportska Dvorana Topolica |style="text-align:center" |{{nts|2625}} |- |[[KK MZT Skopje|MZT Skopje Aerodrom]] |[[Skopje]] |{{bandeira|Macedonia do Norte}} |Jane Sandanski |style="text-align:center" |{{nts|7500}} |- |[[KK Partizan|Partizan NIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Štark Arena]] |style="text-align:center" |{{nts|18386}} |- |[[KK Studentski centar|SC Derby]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Split|Split]] |[[Split]] |{{bandeira|Croacia}} |Arena Gripe |style="text-align:center" |{{nts|3500}} |- |[[KK Zadar|Zadar]] |[[Zadar]] |{{bandeira|Croacia}} |Dvorana Krešimira Ćosića |style="text-align:center" |{{nts|7997}} |- |} == Campións == === Finais === [[Ficheiro:Partizan fans Pionir.jpg|miniatura|250px|Seareiros do [[KK Partizan]].]] {| class="wikitable" style="font-size: 97%; text-align: center;" |- ! rowspan="2" style="width:5%;"|Ano | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=3|Final | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=2|Semifinais |- !width=15%|Campión !width=10%|Resultado !width=15%|Segundo lugar !width=15%| !width=15%| |- |2001-02 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |73–59 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Zlatorog Laško|Pivovarna Laško]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |- |2002-03 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |91–88 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2003-04 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |71–70 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2004-05 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |89–76 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |- |2005-06 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |73–72 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2006-07 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |179–165 <br/> <small>(<u>85</u>–83 / <u>94</u>–82)</small> |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2007-08 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |69–51 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |- |2008-09 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |63–49 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2009-10 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |75–74 (OT) |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2010-11 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |77–74 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |- |2011-12 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |87–77 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2012-13 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |71–63 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] |- |2013-14 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |72–59 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2014-15 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–1 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2015-16 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2016-17 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2017-18 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |} === Títulos por club === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| Equipo !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRBb}} [[KK Partizan|Partizan]] |align="center"|6 |align="center"|2 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 | 2005, 2006 |- | {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |align="center"|3 |align="center"|2 | 2015, 2016, 2017 | 2013, 2018 |- | {{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] |align="center"|2 |align="center"|1 | 2004, 2006 | 2007 |- | {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |align="center"|1 |align="center"|3 | 2014 | 2004, 2009, 2010 |- | {{SLOb}} [[KK Union Olimpija|Olimpija]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2002 | 2011 |- | {{SRBb}} [[KK Vršac|Vršac]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2005 | 2008 |- | {{ISRb}} [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2003 | – |- | {{HRVb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2018 | – |- | {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |align="center"|– |align="center"|4 | – | 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLOb}} [[Krka Basketball Club|Krka]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2002 |- | {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Basket]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2016 |}</center> === Títulos por país === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| País !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRB}} |align="center"|9 |align="center"|5 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2017 | 2007, 2008, 2013, 2016, 2018 |- | {{SCG}} |align="center"|3 |align="center"|2 | 2004, 2005, 2006 | 2005, 2006 |- | {{HRV}} |align="center"|2 |align="center"|7 | 2003, 2014 | 2004, 2009, 2010, 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLO}} |align="center"|1 |align="center"|2 | 2002 | 2002, 2011 |- | {{ISR}} |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{MNE}} |align="center"|1 |align="center"|0 | 2018 |– |}</center> == Recoñecementos individuais == {{col-begin}} {{col-2}} ==== MVP ==== {| {{táboabonita}} |- ! Tempada !! MVP !! Equipo |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] || {{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Budućnost Podgorica|KK Budućnost]] |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2008-09 || {{HRVb}} [[Ante Tomić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2009-10 || {{USAb}} [[Chester Mason]] || {{BHCb}} [[HKK Široki]] |- |align="center" | 2010-11 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |- |align="center" | 2014–15 || {{SRBb}} [[Nikola Jokić]] || {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |- |align="center" | 2015–16 || {{HRVb}} [[Miro Bilan]] || {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Nikola Janković]] || {{HRVb}} [[KK Union Olimpija|Union Olimpija]] |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |} {{col-2}} ==== Máximo anotador ==== {| class="wikitable" |- ! Tempada !! Xogador !! Equipo !! PPP |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] || 26,23 |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] ||{{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] || 20,14 |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Igor Rakočević]] ||{{SCGb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 23,22 |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 21,77 |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 17,68 |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] ||{{SRBb}} [[KK Red Star|Crvena zvezda]] || 28,60 |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] ||{{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 20,46 |- |align="center" | 2008-09 || {{SRBb}} [[Dragan Labović]] ||{{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] || 17,96 |- |align="center" | 2009-10 || {{HRVb}} [[Andrija Žižić]] ||{{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] || 17,12 |- |align="center" | 2010-11 || {{USAb}} [[Michael Lee]] ||{{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,60 |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,38 |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 17,48 |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 16,27 |- |align="center" | 2014–15 || {{USAb}} [[Malcolm Armstead]] || {{SLOb}} [[KK Krka|Krka]] || 17,56 |- |align="center" | 2015–16 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{MNEb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] || 16,33 |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Ivan Marinković]] || {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] || 17,80 |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{MNEb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 19,70 |} {{col-end}} == Todos os participantes == Na seguinte liga aparecen todos os equipos que teñen participado na Liga do Adriático desde a súa formación no [[2001]] ata a actualidade. Os equipos que non disputan a competición actualmente están sinalados '''en negra'''. Dende a súa formación teñen participado 37 equipos de 10 países na Liga. {| class="wikitable" |style="background-color:#FFFF99" width="80px"| 2D |colspan="6" width="250px"| Xoga na [[ABA Liga 2|Segunda División]] |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Desaparecido |colspan="6" | Equipo desaparecido |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Restrinxido |colspan="6" | Equipo de fóra da área do Adriático |- |style="background-color:#CCFFCC" width="80px"| Suspendido |colspan="6" | Equipo suspendido |- |style="background-color:gold" width="80px"| 1º |colspan="6" | Campión |- |style="background-color:silver" width="80px"| 2º |colspan="6" | Subcampión |- |style="background-color:#9acdff" width="80px"| SF |colspan="6" | Semifinalista |- |width="80px"| '''Negra''' |colspan="6" | Equipos da temporada 2018−19 |- |width="80px"| ASD |colspan="6" | Aínda sen determinar |- |width="80px"| ^'''R''' |colspan="6" | Campión de liga regular |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! rowspan="2" style="width:155px;"| Equipo !02 !03 !04 !05 !06 !07 !08 !09 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !rowspan="2" |Anos<br />totais !rowspan="2" |Mellor<br />posto |- style="text-align:center; height:20px;" ! scope=row| || || || || || || || || || || || || || || || || || |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Borac Banja Luka|Borac Banja Luka]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Bosna|Bosna]] ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}|| {{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} || style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|50|–}} ||7 ||{{Sort|07|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} '''[[KK Igokea|Igokea]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}}||{{Sort|13|ASD}} ||8 ||{{Sort|03|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Sloboda Tuzla|Sloboda Tuzla]] ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[HKK Široki|Široki]] ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||12 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BUL}} [[BC Levski Sofia|Levski Sofia]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cedevita|Cedevita]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}|| bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|13|ASD}} ||10 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cibona|Cibona]]''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|08|CF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}}||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Split|Split]] ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|15|15º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Šibenik|Šibenik]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Kvarner|Triglav Osiguranje]] ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=9 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Zadar|Zadar]]''' ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}}|| {{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|06|6º}}||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Zagreb|Zagreb]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||10 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|CZE}} [[ČEZ Basketball Nymburk|Nymburk]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|HUN}} [[Szolnoki Olaj KK|Szolnoki Olaj]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||3 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||2 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK Karpoš Sokoli|Karpoš Sokoli]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||style="background-color:#CCFFCC" colspan=2 | Sus.{{efn|Equipo suspendido até 2022.}} || 1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK MZT Skopje|MZT Skopje]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||6 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Budućnost|Budućnost]]''' ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|05|5º}}||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}||{{Sort|13|ASD}} ||16 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Lovćen|Lovćen]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Mornar Bar|Mornar]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}}||{{Sort|13|ASD}}||3 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Sutjeska|Sutjeska]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|13|13º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]''' ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R'''||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|07|QF}}||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido || 7 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK FMP Beograd|FMP Beograd]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|13|ASD}} || 3 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Mega Vizura|Mega]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6th }} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|ASD}} || 6 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Metalac Valjevo|Metalac Valjevo]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|06|6º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Partizan|Partizan]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|13|ASD}}||15 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|11|11º}}||style="background:#FBCEB1" colspan=5 |Desaparecido ||5 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vojvodina Srbijagas|Vojvodina Srbijagas]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=3 |Desaparecido ||3 ||{{Sort|06|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[Helios Suns]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|16|16º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||7 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Krka|Krka]]''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|13|ASD}} ||12 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Olimpija|Olimpija]]''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KD Slovan|Slovan]] ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|09|9º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Šentjur|Tajfun]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Zlatorog Laško|Zlatorog Laško]] ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |} <references group="lower-alpha"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aba-liga.com Web oficial da Liga do Adriático] * [https://web.archive.org/web/20110811020508/http://www.eurobasket.com/Adriatic-League/basketball.asp A Liga do Adriático en Eurobasket] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liga do Adriático]] [[Categoría:Competicións de baloncesto]] [[Categoría:Baloncesto en Serbia]] [[Categoría:Baloncesto en Croacia]] [[Categoría:Baloncesto en Montenegro]] [[Categoría:Baloncesto en Bosnia e Hercegovina]] [[Categoría:Baloncesto en Eslovenia]] id8iyi0tgj5tncwclo102fab308nqm7 6149451 6149449 2022-08-03T11:27:58Z Adorian 5132 /* Equipos */ wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = AdmiralBet ABA Liga | logo = [[Ficheiro:Cibona vs Partizan NLB League Final 2010.JPG|285px]] | actual = | fundado = [[2001]] | rexión = {{BHCb}} [[Bosnia e Hercegovina]]<br/>{{HRVb}} [[Croacia]]<br/>{{SLOb}} [[Eslovenia]]<br/>{{MKDb}} [[Macedonia do Norte]]<br/>{{MNEb}} [[Montenegro]]<br/>{{SRBb}} [[Serbia]] | confederación = {{EURb}} [[FIBA Europa]] | número de equipos = 14 | descenso = [[ABA Liga 2]] | actual campión = {{MNEb}} [[KK Budućnost]] (1º título) | club máis laureado = {{SRBb}} [[KK Partizan]] (6 títulos) | presidente = Đorđije Pavićević | socio de televisión = Arena Sport, TV B92<br/>Adria TV, RTV SLO | sitio web = [http://www.aba-liga.com/ aba-liga.com] }} A '''ABA Liga''', tamén coñecida como a '''Liga do Adriático''' e por motivos de patrocinio '''AdmiralBet ABA Liga''', é unha competición de baloncesto profesional de máximo nivel na que xogan equipos de [[Bosnia e Hercegovina]], [[Croacia]], [[Eslovenia]], [[Macedonia do Norte]], [[Montenegro]] e [[Serbia]], todas elas repúblicas da antiga [[República Federal Socialista de Iugoslavia]]. No pasado teñen participado tamén clubs de [[Bulgaria]], [[Hungría]], [[Israel]] e a [[República Checa]].<ref>{{cita web|url=http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|obra=ABA Liga|título=League History|dataacceso=28 de setembro de 2015|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151020070054/http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|dataarquivo=20 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> A ABA Liga convive coas competicións nacionais de cada país ([[1. A slovenska košarkarska liga|1. A SKL]], [[HT Premijer liga]], [[Košarkaška liga Srbije]], [[Makedonska prva liga]], [[Prva A Liga]], [[Super liga Bosne i Hercegovine|Super liga BiH]]). Todos os equipos da competición únense ás súas respectivas ligas a finais da primavera, cando a tempada regular e os play offs da ABA rematan. A Liga é un proxecto privado. Foi fundada en [[2001]] e dirixida até [[2015]] pola compañía [[Eslovenia|eslovena]] Sidro baixo a Adriatic Basketball Association (do [[lingua inglesa|inglés]]: ''Asociación de Baloncesto do Adriático'', ABA). Desde [[2015]] a organizadora da competición é ABA League JTD, unha asociación para a organización de actividades deportivas con sede en [[Zagreb]], [[Croacia]]. A ABA é membro de pleno dereito da [[Unión de Ligas Europeas de Baloncesto]] (ULEB), así como membro con dereito a voto no corpo directivo da [[Euroliga]]. == Historia == En varios momentos ao longo de mediados e finais da [[década de 1990]], nos anos posteriores á ruptura da [[República Federal Socialista de Iugoslavia]] e as [[guerras iugoslavas]], diferentes administradores de baloncesto dos novos estados balcánicos independentes discutiron informalmente a idea de volver a montar unha competición de baloncesto conxunta para cubrir o baleiro deixado pola disolución da antiga [[YUBA Liga|Liga Iugoslava de Baloncesto]] (YUBA), cuxa última temporada fora a de 1991–92. Porén, non se tomaron medidas concretas antes da creación no verán de 2000 da [[Euroliga|Euroleague Basketball Company]] baixo o liderado de Jordi Bertomeu, que se enfrontou de inmediato a [[FIBA ​​Europa]], e que despois levou a un importante conxunto dos principais clubs europeos á súa nova competición. A temporada 2000−01 abriu así unha división organizativa no baloncesto de clubs europeos. Durante esta división, os dirixentes de varios equipos balcánicos afiliados á [[ULEB]] que competían na nova Euroliga: [[KK Cibona]], [[KK Olimpija]] e [[KK Budućnost]], aumentaron os esforzos para a creación dunha rexional balcánica. No plano das relacións públicas, a proposta encontrouse con fortes críticas. Aínda que moitos o consideraron un paso importante para o desenvolvemento do baloncesto de clubs na rexión dos Balcáns, moitos outros consideraron que non aportaba nada novo e que non pagaba a pena desmantelar tres ligas nacionais. Tamén houbo moitas reaccións negativas por parte dos círculos políticos, especialmente en [[Croacia]], onde incluso as mesas de debate foron transmitidas pola televisión estatal croata. De feito, algunha xente no país vía a formación da liga como un intento político de restabelecer Iugoslavia.<ref>{{cita web|url=http://www.nspm.rs/kulturna-politika/jadranska-liga-ili-samoubistvo-pod-obrucima.html?alphabet=l|título=Jadranska liga ili samoubistvo pod obručima|páxina-web=NSPM|data=31 de decembro de 2008}}</ref> Pola súa banda, os organizadores da liga fixeron todo o posible para apaciguar ao público croata con declaracións como as de Radovan Lorbek no Slobodna Dalmacija en setembro de 2001: {{cquote|''Isto non é e nunca se converterá nunha liga iugoslava. A Liga Adriática non ten clubs de Serbia e Macedonia, polo que a Liga Adriática e a Liga Iugoslava non son o mesmo''.<ref>{{cita novas|first=Milorad|last=Bibić|url=http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|title=Jadranska liga donosi košarkašku revoluciju!|agency=Slobodna Dalmacija|data=28 de setembro de 2001|access-date=3 de agosto de 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20170802004524/http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|archive-date=2 de agosto 2017}}</ref>}} Dez anos despois, nunha entrevista de 2011 para o xornal serbio Press, Roman Lisac explicou que a estratexia entre bastidores da liga durante as súas primeiras etapas era en realidade bastante diferente: {{cquote|''Estou convencido de que a liga nunca podería sobrevivir sen os clubs serbios. Conseguir que o Crvena zvezda e o Partizan se incorporasen á liga foi algo no que traballamos desde o primeiro día. Porén, a situación de hai dez anos non era tan sinxela. Aínda había demasiada política antagónica da posguerra que facía que a nosa tarefa fose aínda máis difícil. Todo o que cheiraba á vella Iugoslavia provocou moita resistencia tanto en Croacia como en Serbia. Repito, a idea de ter na liga tanto ao Crvena zvezda como ao Partizan estivo aí desde o principio, pero evitamos falalo publicamente por mor da política.<ref>{{cita novas|url=http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|título=Lisac: Jadranska liga bi propala bez Srba|data=23 de xullo de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120319233823/http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|xornal=Press|data=23 de xullo de 2011|data-arquivo=19 de marzo de 2012}}</ref>}} O 28 de setembro de 2001, botou a andar cun contrato de patrocinio de cinco anos coa empresa eslovena Sava Tires de Kranj, unha subsidiaria de [[Goodyear Tire and Rubber Company]]. O acordo tamén incluía os dereitos de nomeamento, polo que desde 2001 ata 2006, a competición foi coñecida como a Goodyear League. == Competición == Desde a temporada 2021−22, a liga comprende unha tempada regular de 26 partidos, onde os equipos xogan todos contra todos a dobre volta, xogando contra cada equipo na casa e fóra. Os dous primeiros clasificados acceden directamente ás semifinais da competición, mentres que os posto do terceiro ao sexto xogan unha eliminatorias ao mellor de tres xogos para decidir os outros dous semifinalistas. As semifinais tamén se disputan ao mellor de tres encontros, mentres que a final é ao mellor de cinco. En 2017 creouse a [[Segunda División da ABA Liga]], de xieto que o último clasificado da competición descende de categoría, mentres que o penúltimo debe disputar un playoff de permanencia contra o segundo clasificado da Segunda División. Con todo, o equipo que disputa este playoff de permanencia non ter por que ser necesariamente o penúltimo, xa que hai unha regra que impide que na Primeira división haxa máis de cinco equipos do mesmo país. == Equipos == Os seguintes son os equipos que compiten na temporada 2022−23 da ABA Liga. {{Mapa de localización+ |Iugoslavia |width=450|caption=Situación dos equipos da temporada 2022–23 da ABA Liga.|places= {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8162 |long=20.4816 |label='''Belgrado'''|position=bottom|mark=Blue 000080 pog.svg }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.88 |long=20.36 |label={{Nowrap|[[KK Borac Čačak|Borac]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.44 |long=19.25 |label='''Podgorica'''|position=top|mark=Blue 000080 pog.svg|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=46.06 |long=14.51 |label={{Nowrap|[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cibona|Cibona]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8 |long=17.18 |label={{Nowrap|[[KK Igokea|Igokea]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.1 |long=19.1 |label={{Nowrap|[[KK Mornar Bar|Mornar]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42 |long=21.43 |label={{Nowrap|[[KK MZT Skopje|MZT]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.5 |long=16.43 |label={{Nowrap|[[KK Split|Split]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.11 |long=15.22 |label={{Nowrap|[[KK Zadar|Zadar]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.85 |long=23.3 |label='''Belgrado:''' }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.65 |long=23.3 |label={{nowrap|[[KK Crvena zvezda|Crvena&nbsp;z.]]}}<br />[[KK FMP|FMP]]<br />[[KK Mega Basket|Mega Mozzart]]<br />[[KK Partizan|Partizan]] }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.40 |long=23.33 |label='''Podgorica:'''}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.20 |long=23.33 |label={{nowrap|[[KK Budućnost|Budućnost]]}}<br />{{Nowrap|[[KK Studentski centar|SC Derby]]}}|position=left }}}} {| class="wikitable sortable" !Equipo !Cidade !País !Pavillón !Capacidade |- |[[KK Borac Čačak|Borac Čačak]] |[[Čačak]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Kraj Morava |style="text-align:center" |{{nts|4000}} |- |[[KK Budućnost|Budućnost VOLI]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]] |[[Liubliana]] |{{bandeira|Eslovenia}} |[[Arena Stožice]] |style="text-align:center" |{{nts|12480}} |- |[[KK Cibona|Cibona]] |[[Zagreb]] |{{bandeira|Croacia}} |[[Dvorana Dražen Petrović]] |style="text-align:center" |{{nts|5400}} |- |[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda mts]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Hala Aleksandar Nikolić]] |style="text-align:center" |{{nts|8000}} |- |[[KK FMP|FMP Meridian]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Dvorana Železnik]] |style="text-align:center" |{{nts|3000}} |- |[[KK Igokea|Igokea m:tel]] |[[Laktaši|Aleksandrovac]] |{{bandeira|Bosnia e Hercegovina}} |Sportska Dvorana Laktaši |style="text-align:center" |{{nts|3050}} |- |[[KK Mega Basket|Mega MIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Sportova Ranko Žeravica |style="text-align:center" |{{nts|5000}} |- |[[KK Mornar Bar|Mornar Barsko zlato]] |[[Bar, Montenegro|Bar]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportska Dvorana Topolica |style="text-align:center" |{{nts|2625}} |- |[[KK MZT Skopje|MZT Skopje Aerodrom]] |[[Skopje]] |{{bandeira|Macedonia do Norte}} |Jane Sandanski |style="text-align:center" |{{nts|7500}} |- |[[KK Partizan|Partizan NIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Štark Arena]] |style="text-align:center" |{{nts|18386}} |- |[[KK Studentski centar|SC Derby]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Split|Split]] |[[Split]] |{{bandeira|Croacia}} |Arena Gripe |style="text-align:center" |{{nts|3500}} |- |[[KK Zadar|Zadar]] |[[Zadar]] |{{bandeira|Croacia}} |Dvorana Krešimira Ćosića |style="text-align:center" |{{nts|7997}} |- |} == Campións == === Finais === [[Ficheiro:Partizan fans Pionir.jpg|miniatura|250px|Seareiros do [[KK Partizan]].]] {| class="wikitable" style="font-size: 97%; text-align: center;" |- ! rowspan="2" style="width:5%;"|Ano | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=3|Final | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=2|Semifinais |- !width=15%|Campión !width=10%|Resultado !width=15%|Segundo lugar !width=15%| !width=15%| |- |2001-02 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |73–59 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Zlatorog Laško|Pivovarna Laško]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |- |2002-03 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |91–88 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2003-04 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |71–70 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2004-05 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |89–76 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |- |2005-06 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |73–72 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2006-07 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |179–165 <br/> <small>(<u>85</u>–83 / <u>94</u>–82)</small> |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2007-08 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |69–51 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |- |2008-09 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |63–49 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2009-10 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |75–74 (OT) |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2010-11 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |77–74 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |- |2011-12 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |87–77 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2012-13 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |71–63 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] |- |2013-14 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |72–59 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2014-15 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–1 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2015-16 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2016-17 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2017-18 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |Play-off <br/> 3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |} === Títulos por club === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| Equipo !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRBb}} [[KK Partizan|Partizan]] |align="center"|6 |align="center"|2 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 | 2005, 2006 |- | {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |align="center"|3 |align="center"|2 | 2015, 2016, 2017 | 2013, 2018 |- | {{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] |align="center"|2 |align="center"|1 | 2004, 2006 | 2007 |- | {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |align="center"|1 |align="center"|3 | 2014 | 2004, 2009, 2010 |- | {{SLOb}} [[KK Union Olimpija|Olimpija]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2002 | 2011 |- | {{SRBb}} [[KK Vršac|Vršac]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2005 | 2008 |- | {{ISRb}} [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2003 | – |- | {{HRVb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2018 | – |- | {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |align="center"|– |align="center"|4 | – | 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLOb}} [[Krka Basketball Club|Krka]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2002 |- | {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Basket]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2016 |}</center> === Títulos por país === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| País !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRB}} |align="center"|9 |align="center"|5 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2017 | 2007, 2008, 2013, 2016, 2018 |- | {{SCG}} |align="center"|3 |align="center"|2 | 2004, 2005, 2006 | 2005, 2006 |- | {{HRV}} |align="center"|2 |align="center"|7 | 2003, 2014 | 2004, 2009, 2010, 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLO}} |align="center"|1 |align="center"|2 | 2002 | 2002, 2011 |- | {{ISR}} |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{MNE}} |align="center"|1 |align="center"|0 | 2018 |– |}</center> == Recoñecementos individuais == {{col-begin}} {{col-2}} ==== MVP ==== {| {{táboabonita}} |- ! Tempada !! MVP !! Equipo |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] || {{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Budućnost Podgorica|KK Budućnost]] |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2008-09 || {{HRVb}} [[Ante Tomić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2009-10 || {{USAb}} [[Chester Mason]] || {{BHCb}} [[HKK Široki]] |- |align="center" | 2010-11 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |- |align="center" | 2014–15 || {{SRBb}} [[Nikola Jokić]] || {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |- |align="center" | 2015–16 || {{HRVb}} [[Miro Bilan]] || {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Nikola Janković]] || {{HRVb}} [[KK Union Olimpija|Union Olimpija]] |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |} {{col-2}} ==== Máximo anotador ==== {| class="wikitable" |- ! Tempada !! Xogador !! Equipo !! PPP |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] || 26,23 |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] ||{{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] || 20,14 |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Igor Rakočević]] ||{{SCGb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 23,22 |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 21,77 |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 17,68 |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] ||{{SRBb}} [[KK Red Star|Crvena zvezda]] || 28,60 |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] ||{{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 20,46 |- |align="center" | 2008-09 || {{SRBb}} [[Dragan Labović]] ||{{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] || 17,96 |- |align="center" | 2009-10 || {{HRVb}} [[Andrija Žižić]] ||{{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] || 17,12 |- |align="center" | 2010-11 || {{USAb}} [[Michael Lee]] ||{{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,60 |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,38 |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 17,48 |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 16,27 |- |align="center" | 2014–15 || {{USAb}} [[Malcolm Armstead]] || {{SLOb}} [[KK Krka|Krka]] || 17,56 |- |align="center" | 2015–16 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{MNEb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] || 16,33 |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Ivan Marinković]] || {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] || 17,80 |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{MNEb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 19,70 |} {{col-end}} == Todos os participantes == Na seguinte liga aparecen todos os equipos que teñen participado na Liga do Adriático desde a súa formación no [[2001]] ata a actualidade. Os equipos que non disputan a competición actualmente están sinalados '''en negra'''. Dende a súa formación teñen participado 37 equipos de 10 países na Liga. {| class="wikitable" |style="background-color:#FFFF99" width="80px"| 2D |colspan="6" width="250px"| Xoga na [[ABA Liga 2|Segunda División]] |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Desaparecido |colspan="6" | Equipo desaparecido |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Restrinxido |colspan="6" | Equipo de fóra da área do Adriático |- |style="background-color:#CCFFCC" width="80px"| Suspendido |colspan="6" | Equipo suspendido |- |style="background-color:gold" width="80px"| 1º |colspan="6" | Campión |- |style="background-color:silver" width="80px"| 2º |colspan="6" | Subcampión |- |style="background-color:#9acdff" width="80px"| SF |colspan="6" | Semifinalista |- |width="80px"| '''Negra''' |colspan="6" | Equipos da temporada 2018−19 |- |width="80px"| ASD |colspan="6" | Aínda sen determinar |- |width="80px"| ^'''R''' |colspan="6" | Campión de liga regular |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! rowspan="2" style="width:155px;"| Equipo !02 !03 !04 !05 !06 !07 !08 !09 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !rowspan="2" |Anos<br />totais !rowspan="2" |Mellor<br />posto |- style="text-align:center; height:20px;" ! scope=row| || || || || || || || || || || || || || || || || || |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Borac Banja Luka|Borac Banja Luka]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Bosna|Bosna]] ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}|| {{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} || style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|50|–}} ||7 ||{{Sort|07|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} '''[[KK Igokea|Igokea]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}}||{{Sort|13|ASD}} ||8 ||{{Sort|03|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Sloboda Tuzla|Sloboda Tuzla]] ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[HKK Široki|Široki]] ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||12 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BUL}} [[BC Levski Sofia|Levski Sofia]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cedevita|Cedevita]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}|| bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|13|ASD}} ||10 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cibona|Cibona]]''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|08|CF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}}||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Split|Split]] ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|15|15º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Šibenik|Šibenik]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Kvarner|Triglav Osiguranje]] ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=9 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Zadar|Zadar]]''' ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}}|| {{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|06|6º}}||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Zagreb|Zagreb]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||10 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|CZE}} [[ČEZ Basketball Nymburk|Nymburk]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|HUN}} [[Szolnoki Olaj KK|Szolnoki Olaj]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||3 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||2 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK Karpoš Sokoli|Karpoš Sokoli]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||style="background-color:#CCFFCC" colspan=2 | Sus.{{efn|Equipo suspendido até 2022.}} || 1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK MZT Skopje|MZT Skopje]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||6 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Budućnost|Budućnost]]''' ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|05|5º}}||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}||{{Sort|13|ASD}} ||16 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Lovćen|Lovćen]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Mornar Bar|Mornar]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}}||{{Sort|13|ASD}}||3 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Sutjeska|Sutjeska]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|13|13º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]''' ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R'''||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|07|QF}}||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido || 7 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK FMP Beograd|FMP Beograd]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|13|ASD}} || 3 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Mega Vizura|Mega]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6th }} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|ASD}} || 6 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Metalac Valjevo|Metalac Valjevo]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|06|6º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Partizan|Partizan]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|13|ASD}}||15 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|11|11º}}||style="background:#FBCEB1" colspan=5 |Desaparecido ||5 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vojvodina Srbijagas|Vojvodina Srbijagas]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=3 |Desaparecido ||3 ||{{Sort|06|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[Helios Suns]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|16|16º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||7 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Krka|Krka]]''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|13|ASD}} ||12 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Olimpija|Olimpija]]''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KD Slovan|Slovan]] ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|09|9º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Šentjur|Tajfun]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Zlatorog Laško|Zlatorog Laško]] ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |} <references group="lower-alpha"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aba-liga.com Web oficial da Liga do Adriático] * [https://web.archive.org/web/20110811020508/http://www.eurobasket.com/Adriatic-League/basketball.asp A Liga do Adriático en Eurobasket] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liga do Adriático]] [[Categoría:Competicións de baloncesto]] [[Categoría:Baloncesto en Serbia]] [[Categoría:Baloncesto en Croacia]] [[Categoría:Baloncesto en Montenegro]] [[Categoría:Baloncesto en Bosnia e Hercegovina]] [[Categoría:Baloncesto en Eslovenia]] ip2vy4307bip5coosq62fx62566q1cb 6149454 6149451 2022-08-03T11:31:42Z Adorian 5132 /* Finais */ wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = AdmiralBet ABA Liga | logo = [[Ficheiro:Cibona vs Partizan NLB League Final 2010.JPG|285px]] | actual = | fundado = [[2001]] | rexión = {{BHCb}} [[Bosnia e Hercegovina]]<br/>{{HRVb}} [[Croacia]]<br/>{{SLOb}} [[Eslovenia]]<br/>{{MKDb}} [[Macedonia do Norte]]<br/>{{MNEb}} [[Montenegro]]<br/>{{SRBb}} [[Serbia]] | confederación = {{EURb}} [[FIBA Europa]] | número de equipos = 14 | descenso = [[ABA Liga 2]] | actual campión = {{MNEb}} [[KK Budućnost]] (1º título) | club máis laureado = {{SRBb}} [[KK Partizan]] (6 títulos) | presidente = Đorđije Pavićević | socio de televisión = Arena Sport, TV B92<br/>Adria TV, RTV SLO | sitio web = [http://www.aba-liga.com/ aba-liga.com] }} A '''ABA Liga''', tamén coñecida como a '''Liga do Adriático''' e por motivos de patrocinio '''AdmiralBet ABA Liga''', é unha competición de baloncesto profesional de máximo nivel na que xogan equipos de [[Bosnia e Hercegovina]], [[Croacia]], [[Eslovenia]], [[Macedonia do Norte]], [[Montenegro]] e [[Serbia]], todas elas repúblicas da antiga [[República Federal Socialista de Iugoslavia]]. No pasado teñen participado tamén clubs de [[Bulgaria]], [[Hungría]], [[Israel]] e a [[República Checa]].<ref>{{cita web|url=http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|obra=ABA Liga|título=League History|dataacceso=28 de setembro de 2015|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151020070054/http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|dataarquivo=20 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> A ABA Liga convive coas competicións nacionais de cada país ([[1. A slovenska košarkarska liga|1. A SKL]], [[HT Premijer liga]], [[Košarkaška liga Srbije]], [[Makedonska prva liga]], [[Prva A Liga]], [[Super liga Bosne i Hercegovine|Super liga BiH]]). Todos os equipos da competición únense ás súas respectivas ligas a finais da primavera, cando a tempada regular e os play offs da ABA rematan. A Liga é un proxecto privado. Foi fundada en [[2001]] e dirixida até [[2015]] pola compañía [[Eslovenia|eslovena]] Sidro baixo a Adriatic Basketball Association (do [[lingua inglesa|inglés]]: ''Asociación de Baloncesto do Adriático'', ABA). Desde [[2015]] a organizadora da competición é ABA League JTD, unha asociación para a organización de actividades deportivas con sede en [[Zagreb]], [[Croacia]]. A ABA é membro de pleno dereito da [[Unión de Ligas Europeas de Baloncesto]] (ULEB), así como membro con dereito a voto no corpo directivo da [[Euroliga]]. == Historia == En varios momentos ao longo de mediados e finais da [[década de 1990]], nos anos posteriores á ruptura da [[República Federal Socialista de Iugoslavia]] e as [[guerras iugoslavas]], diferentes administradores de baloncesto dos novos estados balcánicos independentes discutiron informalmente a idea de volver a montar unha competición de baloncesto conxunta para cubrir o baleiro deixado pola disolución da antiga [[YUBA Liga|Liga Iugoslava de Baloncesto]] (YUBA), cuxa última temporada fora a de 1991–92. Porén, non se tomaron medidas concretas antes da creación no verán de 2000 da [[Euroliga|Euroleague Basketball Company]] baixo o liderado de Jordi Bertomeu, que se enfrontou de inmediato a [[FIBA ​​Europa]], e que despois levou a un importante conxunto dos principais clubs europeos á súa nova competición. A temporada 2000−01 abriu así unha división organizativa no baloncesto de clubs europeos. Durante esta división, os dirixentes de varios equipos balcánicos afiliados á [[ULEB]] que competían na nova Euroliga: [[KK Cibona]], [[KK Olimpija]] e [[KK Budućnost]], aumentaron os esforzos para a creación dunha rexional balcánica. No plano das relacións públicas, a proposta encontrouse con fortes críticas. Aínda que moitos o consideraron un paso importante para o desenvolvemento do baloncesto de clubs na rexión dos Balcáns, moitos outros consideraron que non aportaba nada novo e que non pagaba a pena desmantelar tres ligas nacionais. Tamén houbo moitas reaccións negativas por parte dos círculos políticos, especialmente en [[Croacia]], onde incluso as mesas de debate foron transmitidas pola televisión estatal croata. De feito, algunha xente no país vía a formación da liga como un intento político de restabelecer Iugoslavia.<ref>{{cita web|url=http://www.nspm.rs/kulturna-politika/jadranska-liga-ili-samoubistvo-pod-obrucima.html?alphabet=l|título=Jadranska liga ili samoubistvo pod obručima|páxina-web=NSPM|data=31 de decembro de 2008}}</ref> Pola súa banda, os organizadores da liga fixeron todo o posible para apaciguar ao público croata con declaracións como as de Radovan Lorbek no Slobodna Dalmacija en setembro de 2001: {{cquote|''Isto non é e nunca se converterá nunha liga iugoslava. A Liga Adriática non ten clubs de Serbia e Macedonia, polo que a Liga Adriática e a Liga Iugoslava non son o mesmo''.<ref>{{cita novas|first=Milorad|last=Bibić|url=http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|title=Jadranska liga donosi košarkašku revoluciju!|agency=Slobodna Dalmacija|data=28 de setembro de 2001|access-date=3 de agosto de 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20170802004524/http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|archive-date=2 de agosto 2017}}</ref>}} Dez anos despois, nunha entrevista de 2011 para o xornal serbio Press, Roman Lisac explicou que a estratexia entre bastidores da liga durante as súas primeiras etapas era en realidade bastante diferente: {{cquote|''Estou convencido de que a liga nunca podería sobrevivir sen os clubs serbios. Conseguir que o Crvena zvezda e o Partizan se incorporasen á liga foi algo no que traballamos desde o primeiro día. Porén, a situación de hai dez anos non era tan sinxela. Aínda había demasiada política antagónica da posguerra que facía que a nosa tarefa fose aínda máis difícil. Todo o que cheiraba á vella Iugoslavia provocou moita resistencia tanto en Croacia como en Serbia. Repito, a idea de ter na liga tanto ao Crvena zvezda como ao Partizan estivo aí desde o principio, pero evitamos falalo publicamente por mor da política.<ref>{{cita novas|url=http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|título=Lisac: Jadranska liga bi propala bez Srba|data=23 de xullo de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120319233823/http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|xornal=Press|data=23 de xullo de 2011|data-arquivo=19 de marzo de 2012}}</ref>}} O 28 de setembro de 2001, botou a andar cun contrato de patrocinio de cinco anos coa empresa eslovena Sava Tires de Kranj, unha subsidiaria de [[Goodyear Tire and Rubber Company]]. O acordo tamén incluía os dereitos de nomeamento, polo que desde 2001 ata 2006, a competición foi coñecida como a Goodyear League. == Competición == Desde a temporada 2021−22, a liga comprende unha tempada regular de 26 partidos, onde os equipos xogan todos contra todos a dobre volta, xogando contra cada equipo na casa e fóra. Os dous primeiros clasificados acceden directamente ás semifinais da competición, mentres que os posto do terceiro ao sexto xogan unha eliminatorias ao mellor de tres xogos para decidir os outros dous semifinalistas. As semifinais tamén se disputan ao mellor de tres encontros, mentres que a final é ao mellor de cinco. En 2017 creouse a [[Segunda División da ABA Liga]], de xieto que o último clasificado da competición descende de categoría, mentres que o penúltimo debe disputar un playoff de permanencia contra o segundo clasificado da Segunda División. Con todo, o equipo que disputa este playoff de permanencia non ter por que ser necesariamente o penúltimo, xa que hai unha regra que impide que na Primeira división haxa máis de cinco equipos do mesmo país. == Equipos == Os seguintes son os equipos que compiten na temporada 2022−23 da ABA Liga. {{Mapa de localización+ |Iugoslavia |width=450|caption=Situación dos equipos da temporada 2022–23 da ABA Liga.|places= {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8162 |long=20.4816 |label='''Belgrado'''|position=bottom|mark=Blue 000080 pog.svg }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.88 |long=20.36 |label={{Nowrap|[[KK Borac Čačak|Borac]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.44 |long=19.25 |label='''Podgorica'''|position=top|mark=Blue 000080 pog.svg|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=46.06 |long=14.51 |label={{Nowrap|[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cibona|Cibona]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8 |long=17.18 |label={{Nowrap|[[KK Igokea|Igokea]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.1 |long=19.1 |label={{Nowrap|[[KK Mornar Bar|Mornar]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42 |long=21.43 |label={{Nowrap|[[KK MZT Skopje|MZT]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.5 |long=16.43 |label={{Nowrap|[[KK Split|Split]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.11 |long=15.22 |label={{Nowrap|[[KK Zadar|Zadar]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.85 |long=23.3 |label='''Belgrado:''' }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.65 |long=23.3 |label={{nowrap|[[KK Crvena zvezda|Crvena&nbsp;z.]]}}<br />[[KK FMP|FMP]]<br />[[KK Mega Basket|Mega Mozzart]]<br />[[KK Partizan|Partizan]] }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.40 |long=23.33 |label='''Podgorica:'''}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.20 |long=23.33 |label={{nowrap|[[KK Budućnost|Budućnost]]}}<br />{{Nowrap|[[KK Studentski centar|SC Derby]]}}|position=left }}}} {| class="wikitable sortable" !Equipo !Cidade !País !Pavillón !Capacidade |- |[[KK Borac Čačak|Borac Čačak]] |[[Čačak]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Kraj Morava |style="text-align:center" |{{nts|4000}} |- |[[KK Budućnost|Budućnost VOLI]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]] |[[Liubliana]] |{{bandeira|Eslovenia}} |[[Arena Stožice]] |style="text-align:center" |{{nts|12480}} |- |[[KK Cibona|Cibona]] |[[Zagreb]] |{{bandeira|Croacia}} |[[Dvorana Dražen Petrović]] |style="text-align:center" |{{nts|5400}} |- |[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda mts]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Hala Aleksandar Nikolić]] |style="text-align:center" |{{nts|8000}} |- |[[KK FMP|FMP Meridian]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Dvorana Železnik]] |style="text-align:center" |{{nts|3000}} |- |[[KK Igokea|Igokea m:tel]] |[[Laktaši|Aleksandrovac]] |{{bandeira|Bosnia e Hercegovina}} |Sportska Dvorana Laktaši |style="text-align:center" |{{nts|3050}} |- |[[KK Mega Basket|Mega MIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Sportova Ranko Žeravica |style="text-align:center" |{{nts|5000}} |- |[[KK Mornar Bar|Mornar Barsko zlato]] |[[Bar, Montenegro|Bar]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportska Dvorana Topolica |style="text-align:center" |{{nts|2625}} |- |[[KK MZT Skopje|MZT Skopje Aerodrom]] |[[Skopje]] |{{bandeira|Macedonia do Norte}} |Jane Sandanski |style="text-align:center" |{{nts|7500}} |- |[[KK Partizan|Partizan NIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Štark Arena]] |style="text-align:center" |{{nts|18386}} |- |[[KK Studentski centar|SC Derby]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Split|Split]] |[[Split]] |{{bandeira|Croacia}} |Arena Gripe |style="text-align:center" |{{nts|3500}} |- |[[KK Zadar|Zadar]] |[[Zadar]] |{{bandeira|Croacia}} |Dvorana Krešimira Ćosića |style="text-align:center" |{{nts|7997}} |- |} == Campións == === Finais === [[Ficheiro:Partizan fans Pionir.jpg|miniatura|250px|Seareiros do [[KK Partizan]].]] {| class="wikitable" style="font-size: 97%; text-align: center;" |- ! rowspan="2" style="width:5%;"|Ano | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=3|Final | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=2|Semifinais |- !width=15%|Campión !width=10%|Resultado !width=15%|Segundo lugar !width=15%| !width=15%| |- |2001−02 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |73–59 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Zlatorog Laško|Pivovarna Laško]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |- |2002−03 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |91–88 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2003−04 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |71–70 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2004−05 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |89–76 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |- |2005−06 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |73–72 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2006−07 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |179–165 <br/> <small>(<u>85</u>–83 / <u>94</u>–82)</small> |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2007−08 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |69–51 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |- |2008−09 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |63–49 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2009−10 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |75–74 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2010−11 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |77–74 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |- |2011−12 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |87–77 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2012−13 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |71–63 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] |- |2013−14 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |72–59 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2014−15 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–1 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2015−16 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2016−17 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–0 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2017−18 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |- |2018−19 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–2 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |2020−21 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–2 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |- |2022−22 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–2 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]] |} === Títulos por club === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| Equipo !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRBb}} [[KK Partizan|Partizan]] |align="center"|6 |align="center"|2 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 | 2005, 2006 |- | {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |align="center"|3 |align="center"|2 | 2015, 2016, 2017 | 2013, 2018 |- | {{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] |align="center"|2 |align="center"|1 | 2004, 2006 | 2007 |- | {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |align="center"|1 |align="center"|3 | 2014 | 2004, 2009, 2010 |- | {{SLOb}} [[KK Union Olimpija|Olimpija]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2002 | 2011 |- | {{SRBb}} [[KK Vršac|Vršac]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2005 | 2008 |- | {{ISRb}} [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2003 | – |- | {{HRVb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] |align="center"|1 |align="center"|– | 2018 | – |- | {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |align="center"|– |align="center"|4 | – | 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLOb}} [[Krka Basketball Club|Krka]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2002 |- | {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Basket]] |align="center"|– |align="center"|1 | – | 2016 |}</center> === Títulos por país === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| País !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRB}} |align="center"|9 |align="center"|5 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2017 | 2007, 2008, 2013, 2016, 2018 |- | {{SCG}} |align="center"|3 |align="center"|2 | 2004, 2005, 2006 | 2005, 2006 |- | {{HRV}} |align="center"|2 |align="center"|7 | 2003, 2014 | 2004, 2009, 2010, 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLO}} |align="center"|1 |align="center"|2 | 2002 | 2002, 2011 |- | {{ISR}} |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{MNE}} |align="center"|1 |align="center"|0 | 2018 |– |}</center> == Recoñecementos individuais == {{col-begin}} {{col-2}} ==== MVP ==== {| {{táboabonita}} |- ! Tempada !! MVP !! Equipo |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] || {{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Budućnost Podgorica|KK Budućnost]] |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2008-09 || {{HRVb}} [[Ante Tomić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2009-10 || {{USAb}} [[Chester Mason]] || {{BHCb}} [[HKK Široki]] |- |align="center" | 2010-11 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |- |align="center" | 2014–15 || {{SRBb}} [[Nikola Jokić]] || {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |- |align="center" | 2015–16 || {{HRVb}} [[Miro Bilan]] || {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Nikola Janković]] || {{HRVb}} [[KK Union Olimpija|Union Olimpija]] |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |} {{col-2}} ==== Máximo anotador ==== {| class="wikitable" |- ! Tempada !! Xogador !! Equipo !! PPP |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] || 26,23 |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] ||{{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] || 20,14 |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Igor Rakočević]] ||{{SCGb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 23,22 |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 21,77 |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 17,68 |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] ||{{SRBb}} [[KK Red Star|Crvena zvezda]] || 28,60 |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] ||{{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 20,46 |- |align="center" | 2008-09 || {{SRBb}} [[Dragan Labović]] ||{{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] || 17,96 |- |align="center" | 2009-10 || {{HRVb}} [[Andrija Žižić]] ||{{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] || 17,12 |- |align="center" | 2010-11 || {{USAb}} [[Michael Lee]] ||{{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,60 |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,38 |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 17,48 |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 16,27 |- |align="center" | 2014–15 || {{USAb}} [[Malcolm Armstead]] || {{SLOb}} [[KK Krka|Krka]] || 17,56 |- |align="center" | 2015–16 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{MNEb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] || 16,33 |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Ivan Marinković]] || {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] || 17,80 |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{MNEb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 19,70 |} {{col-end}} == Todos os participantes == Na seguinte liga aparecen todos os equipos que teñen participado na Liga do Adriático desde a súa formación no [[2001]] ata a actualidade. Os equipos que non disputan a competición actualmente están sinalados '''en negra'''. Dende a súa formación teñen participado 37 equipos de 10 países na Liga. {| class="wikitable" |style="background-color:#FFFF99" width="80px"| 2D |colspan="6" width="250px"| Xoga na [[ABA Liga 2|Segunda División]] |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Desaparecido |colspan="6" | Equipo desaparecido |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Restrinxido |colspan="6" | Equipo de fóra da área do Adriático |- |style="background-color:#CCFFCC" width="80px"| Suspendido |colspan="6" | Equipo suspendido |- |style="background-color:gold" width="80px"| 1º |colspan="6" | Campión |- |style="background-color:silver" width="80px"| 2º |colspan="6" | Subcampión |- |style="background-color:#9acdff" width="80px"| SF |colspan="6" | Semifinalista |- |width="80px"| '''Negra''' |colspan="6" | Equipos da temporada 2018−19 |- |width="80px"| ASD |colspan="6" | Aínda sen determinar |- |width="80px"| ^'''R''' |colspan="6" | Campión de liga regular |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! rowspan="2" style="width:155px;"| Equipo !02 !03 !04 !05 !06 !07 !08 !09 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !rowspan="2" |Anos<br />totais !rowspan="2" |Mellor<br />posto |- style="text-align:center; height:20px;" ! scope=row| || || || || || || || || || || || || || || || || || |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Borac Banja Luka|Borac Banja Luka]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Bosna|Bosna]] ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}|| {{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} || style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|50|–}} ||7 ||{{Sort|07|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} '''[[KK Igokea|Igokea]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}}||{{Sort|13|ASD}} ||8 ||{{Sort|03|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Sloboda Tuzla|Sloboda Tuzla]] ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[HKK Široki|Široki]] ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||12 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BUL}} [[BC Levski Sofia|Levski Sofia]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cedevita|Cedevita]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}|| bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|13|ASD}} ||10 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cibona|Cibona]]''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|08|CF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}}||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Split|Split]] ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|15|15º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Šibenik|Šibenik]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Kvarner|Triglav Osiguranje]] ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=9 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Zadar|Zadar]]''' ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}}|| {{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|06|6º}}||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Zagreb|Zagreb]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||10 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|CZE}} [[ČEZ Basketball Nymburk|Nymburk]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|HUN}} [[Szolnoki Olaj KK|Szolnoki Olaj]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||3 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||2 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK Karpoš Sokoli|Karpoš Sokoli]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||style="background-color:#CCFFCC" colspan=2 | Sus.{{efn|Equipo suspendido até 2022.}} || 1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK MZT Skopje|MZT Skopje]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||6 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Budućnost|Budućnost]]''' ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|05|5º}}||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}||{{Sort|13|ASD}} ||16 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Lovćen|Lovćen]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Mornar Bar|Mornar]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}}||{{Sort|13|ASD}}||3 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Sutjeska|Sutjeska]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|13|13º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]''' ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R'''||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|07|QF}}||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido || 7 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK FMP Beograd|FMP Beograd]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|13|ASD}} || 3 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Mega Vizura|Mega]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6th }} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|ASD}} || 6 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Metalac Valjevo|Metalac Valjevo]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|06|6º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Partizan|Partizan]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|13|ASD}}||15 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|11|11º}}||style="background:#FBCEB1" colspan=5 |Desaparecido ||5 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vojvodina Srbijagas|Vojvodina Srbijagas]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=3 |Desaparecido ||3 ||{{Sort|06|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[Helios Suns]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|16|16º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||7 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Krka|Krka]]''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|13|ASD}} ||12 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Olimpija|Olimpija]]''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KD Slovan|Slovan]] ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|09|9º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Šentjur|Tajfun]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Zlatorog Laško|Zlatorog Laško]] ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |} <references group="lower-alpha"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aba-liga.com Web oficial da Liga do Adriático] * [https://web.archive.org/web/20110811020508/http://www.eurobasket.com/Adriatic-League/basketball.asp A Liga do Adriático en Eurobasket] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liga do Adriático]] [[Categoría:Competicións de baloncesto]] [[Categoría:Baloncesto en Serbia]] [[Categoría:Baloncesto en Croacia]] [[Categoría:Baloncesto en Montenegro]] [[Categoría:Baloncesto en Bosnia e Hercegovina]] [[Categoría:Baloncesto en Eslovenia]] 18395upyjfczcjr8jneu7i5evmrdkqa 6149459 6149454 2022-08-03T11:34:40Z Adorian 5132 /* Títulos por club */ wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = AdmiralBet ABA Liga | logo = [[Ficheiro:Cibona vs Partizan NLB League Final 2010.JPG|285px]] | actual = | fundado = [[2001]] | rexión = {{BHCb}} [[Bosnia e Hercegovina]]<br/>{{HRVb}} [[Croacia]]<br/>{{SLOb}} [[Eslovenia]]<br/>{{MKDb}} [[Macedonia do Norte]]<br/>{{MNEb}} [[Montenegro]]<br/>{{SRBb}} [[Serbia]] | confederación = {{EURb}} [[FIBA Europa]] | número de equipos = 14 | descenso = [[ABA Liga 2]] | actual campión = {{MNEb}} [[KK Budućnost]] (1º título) | club máis laureado = {{SRBb}} [[KK Partizan]] (6 títulos) | presidente = Đorđije Pavićević | socio de televisión = Arena Sport, TV B92<br/>Adria TV, RTV SLO | sitio web = [http://www.aba-liga.com/ aba-liga.com] }} A '''ABA Liga''', tamén coñecida como a '''Liga do Adriático''' e por motivos de patrocinio '''AdmiralBet ABA Liga''', é unha competición de baloncesto profesional de máximo nivel na que xogan equipos de [[Bosnia e Hercegovina]], [[Croacia]], [[Eslovenia]], [[Macedonia do Norte]], [[Montenegro]] e [[Serbia]], todas elas repúblicas da antiga [[República Federal Socialista de Iugoslavia]]. No pasado teñen participado tamén clubs de [[Bulgaria]], [[Hungría]], [[Israel]] e a [[República Checa]].<ref>{{cita web|url=http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|obra=ABA Liga|título=League History|dataacceso=28 de setembro de 2015|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151020070054/http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|dataarquivo=20 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> A ABA Liga convive coas competicións nacionais de cada país ([[1. A slovenska košarkarska liga|1. A SKL]], [[HT Premijer liga]], [[Košarkaška liga Srbije]], [[Makedonska prva liga]], [[Prva A Liga]], [[Super liga Bosne i Hercegovine|Super liga BiH]]). Todos os equipos da competición únense ás súas respectivas ligas a finais da primavera, cando a tempada regular e os play offs da ABA rematan. A Liga é un proxecto privado. Foi fundada en [[2001]] e dirixida até [[2015]] pola compañía [[Eslovenia|eslovena]] Sidro baixo a Adriatic Basketball Association (do [[lingua inglesa|inglés]]: ''Asociación de Baloncesto do Adriático'', ABA). Desde [[2015]] a organizadora da competición é ABA League JTD, unha asociación para a organización de actividades deportivas con sede en [[Zagreb]], [[Croacia]]. A ABA é membro de pleno dereito da [[Unión de Ligas Europeas de Baloncesto]] (ULEB), así como membro con dereito a voto no corpo directivo da [[Euroliga]]. == Historia == En varios momentos ao longo de mediados e finais da [[década de 1990]], nos anos posteriores á ruptura da [[República Federal Socialista de Iugoslavia]] e as [[guerras iugoslavas]], diferentes administradores de baloncesto dos novos estados balcánicos independentes discutiron informalmente a idea de volver a montar unha competición de baloncesto conxunta para cubrir o baleiro deixado pola disolución da antiga [[YUBA Liga|Liga Iugoslava de Baloncesto]] (YUBA), cuxa última temporada fora a de 1991–92. Porén, non se tomaron medidas concretas antes da creación no verán de 2000 da [[Euroliga|Euroleague Basketball Company]] baixo o liderado de Jordi Bertomeu, que se enfrontou de inmediato a [[FIBA ​​Europa]], e que despois levou a un importante conxunto dos principais clubs europeos á súa nova competición. A temporada 2000−01 abriu así unha división organizativa no baloncesto de clubs europeos. Durante esta división, os dirixentes de varios equipos balcánicos afiliados á [[ULEB]] que competían na nova Euroliga: [[KK Cibona]], [[KK Olimpija]] e [[KK Budućnost]], aumentaron os esforzos para a creación dunha rexional balcánica. No plano das relacións públicas, a proposta encontrouse con fortes críticas. Aínda que moitos o consideraron un paso importante para o desenvolvemento do baloncesto de clubs na rexión dos Balcáns, moitos outros consideraron que non aportaba nada novo e que non pagaba a pena desmantelar tres ligas nacionais. Tamén houbo moitas reaccións negativas por parte dos círculos políticos, especialmente en [[Croacia]], onde incluso as mesas de debate foron transmitidas pola televisión estatal croata. De feito, algunha xente no país vía a formación da liga como un intento político de restabelecer Iugoslavia.<ref>{{cita web|url=http://www.nspm.rs/kulturna-politika/jadranska-liga-ili-samoubistvo-pod-obrucima.html?alphabet=l|título=Jadranska liga ili samoubistvo pod obručima|páxina-web=NSPM|data=31 de decembro de 2008}}</ref> Pola súa banda, os organizadores da liga fixeron todo o posible para apaciguar ao público croata con declaracións como as de Radovan Lorbek no Slobodna Dalmacija en setembro de 2001: {{cquote|''Isto non é e nunca se converterá nunha liga iugoslava. A Liga Adriática non ten clubs de Serbia e Macedonia, polo que a Liga Adriática e a Liga Iugoslava non son o mesmo''.<ref>{{cita novas|first=Milorad|last=Bibić|url=http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|title=Jadranska liga donosi košarkašku revoluciju!|agency=Slobodna Dalmacija|data=28 de setembro de 2001|access-date=3 de agosto de 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20170802004524/http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|archive-date=2 de agosto 2017}}</ref>}} Dez anos despois, nunha entrevista de 2011 para o xornal serbio Press, Roman Lisac explicou que a estratexia entre bastidores da liga durante as súas primeiras etapas era en realidade bastante diferente: {{cquote|''Estou convencido de que a liga nunca podería sobrevivir sen os clubs serbios. Conseguir que o Crvena zvezda e o Partizan se incorporasen á liga foi algo no que traballamos desde o primeiro día. Porén, a situación de hai dez anos non era tan sinxela. Aínda había demasiada política antagónica da posguerra que facía que a nosa tarefa fose aínda máis difícil. Todo o que cheiraba á vella Iugoslavia provocou moita resistencia tanto en Croacia como en Serbia. Repito, a idea de ter na liga tanto ao Crvena zvezda como ao Partizan estivo aí desde o principio, pero evitamos falalo publicamente por mor da política.<ref>{{cita novas|url=http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|título=Lisac: Jadranska liga bi propala bez Srba|data=23 de xullo de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120319233823/http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|xornal=Press|data=23 de xullo de 2011|data-arquivo=19 de marzo de 2012}}</ref>}} O 28 de setembro de 2001, botou a andar cun contrato de patrocinio de cinco anos coa empresa eslovena Sava Tires de Kranj, unha subsidiaria de [[Goodyear Tire and Rubber Company]]. O acordo tamén incluía os dereitos de nomeamento, polo que desde 2001 ata 2006, a competición foi coñecida como a Goodyear League. == Competición == Desde a temporada 2021−22, a liga comprende unha tempada regular de 26 partidos, onde os equipos xogan todos contra todos a dobre volta, xogando contra cada equipo na casa e fóra. Os dous primeiros clasificados acceden directamente ás semifinais da competición, mentres que os posto do terceiro ao sexto xogan unha eliminatorias ao mellor de tres xogos para decidir os outros dous semifinalistas. As semifinais tamén se disputan ao mellor de tres encontros, mentres que a final é ao mellor de cinco. En 2017 creouse a [[Segunda División da ABA Liga]], de xieto que o último clasificado da competición descende de categoría, mentres que o penúltimo debe disputar un playoff de permanencia contra o segundo clasificado da Segunda División. Con todo, o equipo que disputa este playoff de permanencia non ter por que ser necesariamente o penúltimo, xa que hai unha regra que impide que na Primeira división haxa máis de cinco equipos do mesmo país. == Equipos == Os seguintes son os equipos que compiten na temporada 2022−23 da ABA Liga. {{Mapa de localización+ |Iugoslavia |width=450|caption=Situación dos equipos da temporada 2022–23 da ABA Liga.|places= {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8162 |long=20.4816 |label='''Belgrado'''|position=bottom|mark=Blue 000080 pog.svg }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.88 |long=20.36 |label={{Nowrap|[[KK Borac Čačak|Borac]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.44 |long=19.25 |label='''Podgorica'''|position=top|mark=Blue 000080 pog.svg|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=46.06 |long=14.51 |label={{Nowrap|[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cibona|Cibona]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8 |long=17.18 |label={{Nowrap|[[KK Igokea|Igokea]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.1 |long=19.1 |label={{Nowrap|[[KK Mornar Bar|Mornar]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42 |long=21.43 |label={{Nowrap|[[KK MZT Skopje|MZT]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.5 |long=16.43 |label={{Nowrap|[[KK Split|Split]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.11 |long=15.22 |label={{Nowrap|[[KK Zadar|Zadar]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.85 |long=23.3 |label='''Belgrado:''' }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.65 |long=23.3 |label={{nowrap|[[KK Crvena zvezda|Crvena&nbsp;z.]]}}<br />[[KK FMP|FMP]]<br />[[KK Mega Basket|Mega Mozzart]]<br />[[KK Partizan|Partizan]] }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.40 |long=23.33 |label='''Podgorica:'''}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.20 |long=23.33 |label={{nowrap|[[KK Budućnost|Budućnost]]}}<br />{{Nowrap|[[KK Studentski centar|SC Derby]]}}|position=left }}}} {| class="wikitable sortable" !Equipo !Cidade !País !Pavillón !Capacidade |- |[[KK Borac Čačak|Borac Čačak]] |[[Čačak]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Kraj Morava |style="text-align:center" |{{nts|4000}} |- |[[KK Budućnost|Budućnost VOLI]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]] |[[Liubliana]] |{{bandeira|Eslovenia}} |[[Arena Stožice]] |style="text-align:center" |{{nts|12480}} |- |[[KK Cibona|Cibona]] |[[Zagreb]] |{{bandeira|Croacia}} |[[Dvorana Dražen Petrović]] |style="text-align:center" |{{nts|5400}} |- |[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda mts]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Hala Aleksandar Nikolić]] |style="text-align:center" |{{nts|8000}} |- |[[KK FMP|FMP Meridian]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Dvorana Železnik]] |style="text-align:center" |{{nts|3000}} |- |[[KK Igokea|Igokea m:tel]] |[[Laktaši|Aleksandrovac]] |{{bandeira|Bosnia e Hercegovina}} |Sportska Dvorana Laktaši |style="text-align:center" |{{nts|3050}} |- |[[KK Mega Basket|Mega MIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Sportova Ranko Žeravica |style="text-align:center" |{{nts|5000}} |- |[[KK Mornar Bar|Mornar Barsko zlato]] |[[Bar, Montenegro|Bar]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportska Dvorana Topolica |style="text-align:center" |{{nts|2625}} |- |[[KK MZT Skopje|MZT Skopje Aerodrom]] |[[Skopje]] |{{bandeira|Macedonia do Norte}} |Jane Sandanski |style="text-align:center" |{{nts|7500}} |- |[[KK Partizan|Partizan NIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Štark Arena]] |style="text-align:center" |{{nts|18386}} |- |[[KK Studentski centar|SC Derby]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Split|Split]] |[[Split]] |{{bandeira|Croacia}} |Arena Gripe |style="text-align:center" |{{nts|3500}} |- |[[KK Zadar|Zadar]] |[[Zadar]] |{{bandeira|Croacia}} |Dvorana Krešimira Ćosića |style="text-align:center" |{{nts|7997}} |- |} == Campións == === Finais === [[Ficheiro:Partizan fans Pionir.jpg|miniatura|250px|Seareiros do [[KK Partizan]].]] {| class="wikitable" style="font-size: 97%; text-align: center;" |- ! rowspan="2" style="width:5%;"|Ano | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=3|Final | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=2|Semifinais |- !width=15%|Campión !width=10%|Resultado !width=15%|Segundo lugar !width=15%| !width=15%| |- |2001−02 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |73–59 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Zlatorog Laško|Pivovarna Laško]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |- |2002−03 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |91–88 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2003−04 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |71–70 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2004−05 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |89–76 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |- |2005−06 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |73–72 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2006−07 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |179–165 <br/> <small>(<u>85</u>–83 / <u>94</u>–82)</small> |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2007−08 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |69–51 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |- |2008−09 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |63–49 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2009−10 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |75–74 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2010−11 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |77–74 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |- |2011−12 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |87–77 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2012−13 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |71–63 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] |- |2013−14 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |72–59 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2014−15 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–1 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2015−16 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2016−17 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–0 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2017−18 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |- |2018−19 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–2 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |2020−21 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–2 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |- |2022−22 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–2 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]] |} === Títulos por club === {| class="wikitable sortable" |- !width=150px|Equipo !width=100px|Campión !width=100px|Subcampión !width=250px|Anos campión !width=250px|Anos subcampión |- | {{flagicon|SRB}} [[KK Partizan|Partizan]] |{{center|6}} |{{center|3}} |2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 |2005, 2006, 2022 |- | {{flagicon|SRB}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |{{center|6}} |{{center|2}} |2015, 2016, 2017, 2019, 2021, 2022 |2013, 2018 |- | {{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] |{{center|2}} |{{center|1}} |2004, 2006 |2007 |- | {{flagicon|CRO}} [[KK Cibona|Cibona]] |{{center|1}} |{{center|3}} |2014 |2004, 2009, 2010 |- | {{flagicon|MNE}} [[KK Budućnost|Budućnost]] |{{center|1}} |{{center|2}} |2018 |2019, 2021 |- | {{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |{{center|1}} |{{center|1}} |2012 |2003 |- | {{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] |{{center|1}} |{{center|1}} |2005 |2008 |- |{{flagicon|SLO}} [[KK Olimpija|Olimpija]] |{{center|1}} |{{center|1}} |2002 |2011 |- | {{flagicon|CRO}} [[KK Zadar|Zadar]] |{{center|1}} |{{center|0}} |2003 | |- | {{flagicon|CRO}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |{{center|0}} |{{center|4}} | |2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{flagicon|SRB}} [[KK Mega Basket|Mega Basket]] |{{center|0}} |{{center|1}} | |2016 |- | {{flagicon|SLO}} [[KK Krka|Krka]] |{{center|0}} |{{center|1}} | |2002 |- ! Total !! 20 !! 20 !! !! |} === Títulos por país === <center> {| {{táboabonita}} |- !width=10%| País !width=5%| Campionatos !width=5%| Finalista !width=20%| Anos campión !width=20%| Anos finalista |- | {{SRB}} |align="center"|9 |align="center"|5 | 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2017 | 2007, 2008, 2013, 2016, 2018 |- | {{SCG}} |align="center"|3 |align="center"|2 | 2004, 2005, 2006 | 2005, 2006 |- | {{HRV}} |align="center"|2 |align="center"|7 | 2003, 2014 | 2004, 2009, 2010, 2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{SLO}} |align="center"|1 |align="center"|2 | 2002 | 2002, 2011 |- | {{ISR}} |align="center"|1 |align="center"|1 | 2012 | 2003 |- | {{MNE}} |align="center"|1 |align="center"|0 | 2018 |– |}</center> == Recoñecementos individuais == {{col-begin}} {{col-2}} ==== MVP ==== {| {{táboabonita}} |- ! Tempada !! MVP !! Equipo |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] || {{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Budućnost Podgorica|KK Budućnost]] |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2008-09 || {{HRVb}} [[Ante Tomić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2009-10 || {{USAb}} [[Chester Mason]] || {{BHCb}} [[HKK Široki]] |- |align="center" | 2010-11 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |- |align="center" | 2014–15 || {{SRBb}} [[Nikola Jokić]] || {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |- |align="center" | 2015–16 || {{HRVb}} [[Miro Bilan]] || {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Nikola Janković]] || {{HRVb}} [[KK Union Olimpija|Union Olimpija]] |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |} {{col-2}} ==== Máximo anotador ==== {| class="wikitable" |- ! Tempada !! Xogador !! Equipo !! PPP |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] || 26,23 |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] ||{{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] || 20,14 |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Igor Rakočević]] ||{{SCGb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 23,22 |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 21,77 |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 17,68 |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] ||{{SRBb}} [[KK Red Star|Crvena zvezda]] || 28,60 |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] ||{{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 20,46 |- |align="center" | 2008-09 || {{SRBb}} [[Dragan Labović]] ||{{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] || 17,96 |- |align="center" | 2009-10 || {{HRVb}} [[Andrija Žižić]] ||{{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] || 17,12 |- |align="center" | 2010-11 || {{USAb}} [[Michael Lee]] ||{{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,60 |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,38 |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 17,48 |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 16,27 |- |align="center" | 2014–15 || {{USAb}} [[Malcolm Armstead]] || {{SLOb}} [[KK Krka|Krka]] || 17,56 |- |align="center" | 2015–16 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{MNEb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] || 16,33 |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Ivan Marinković]] || {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] || 17,80 |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{MNEb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 19,70 |} {{col-end}} == Todos os participantes == Na seguinte liga aparecen todos os equipos que teñen participado na Liga do Adriático desde a súa formación no [[2001]] ata a actualidade. Os equipos que non disputan a competición actualmente están sinalados '''en negra'''. Dende a súa formación teñen participado 37 equipos de 10 países na Liga. {| class="wikitable" |style="background-color:#FFFF99" width="80px"| 2D |colspan="6" width="250px"| Xoga na [[ABA Liga 2|Segunda División]] |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Desaparecido |colspan="6" | Equipo desaparecido |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Restrinxido |colspan="6" | Equipo de fóra da área do Adriático |- |style="background-color:#CCFFCC" width="80px"| Suspendido |colspan="6" | Equipo suspendido |- |style="background-color:gold" width="80px"| 1º |colspan="6" | Campión |- |style="background-color:silver" width="80px"| 2º |colspan="6" | Subcampión |- |style="background-color:#9acdff" width="80px"| SF |colspan="6" | Semifinalista |- |width="80px"| '''Negra''' |colspan="6" | Equipos da temporada 2018−19 |- |width="80px"| ASD |colspan="6" | Aínda sen determinar |- |width="80px"| ^'''R''' |colspan="6" | Campión de liga regular |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! rowspan="2" style="width:155px;"| Equipo !02 !03 !04 !05 !06 !07 !08 !09 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !rowspan="2" |Anos<br />totais !rowspan="2" |Mellor<br />posto |- style="text-align:center; height:20px;" ! scope=row| || || || || || || || || || || || || || || || || || |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Borac Banja Luka|Borac Banja Luka]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Bosna|Bosna]] ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}|| {{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} || style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|50|–}} ||7 ||{{Sort|07|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} '''[[KK Igokea|Igokea]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}}||{{Sort|13|ASD}} ||8 ||{{Sort|03|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Sloboda Tuzla|Sloboda Tuzla]] ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[HKK Široki|Široki]] ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||12 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BUL}} [[BC Levski Sofia|Levski Sofia]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cedevita|Cedevita]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}|| bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|13|ASD}} ||10 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cibona|Cibona]]''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|08|CF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}}||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Split|Split]] ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|15|15º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Šibenik|Šibenik]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Kvarner|Triglav Osiguranje]] ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=9 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Zadar|Zadar]]''' ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}}|| {{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|06|6º}}||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Zagreb|Zagreb]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||10 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|CZE}} [[ČEZ Basketball Nymburk|Nymburk]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|HUN}} [[Szolnoki Olaj KK|Szolnoki Olaj]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||3 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||2 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK Karpoš Sokoli|Karpoš Sokoli]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||style="background-color:#CCFFCC" colspan=2 | Sus.{{efn|Equipo suspendido até 2022.}} || 1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK MZT Skopje|MZT Skopje]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||6 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Budućnost|Budućnost]]''' ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|05|5º}}||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}||{{Sort|13|ASD}} ||16 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Lovćen|Lovćen]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Mornar Bar|Mornar]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}}||{{Sort|13|ASD}}||3 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Sutjeska|Sutjeska]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|13|13º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]''' ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R'''||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|07|QF}}||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido || 7 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK FMP Beograd|FMP Beograd]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|13|ASD}} || 3 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Mega Vizura|Mega]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6th }} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|ASD}} || 6 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Metalac Valjevo|Metalac Valjevo]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|06|6º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Partizan|Partizan]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|13|ASD}}||15 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|11|11º}}||style="background:#FBCEB1" colspan=5 |Desaparecido ||5 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vojvodina Srbijagas|Vojvodina Srbijagas]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=3 |Desaparecido ||3 ||{{Sort|06|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[Helios Suns]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|16|16º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||7 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Krka|Krka]]''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|13|ASD}} ||12 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Olimpija|Olimpija]]''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KD Slovan|Slovan]] ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|09|9º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Šentjur|Tajfun]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Zlatorog Laško|Zlatorog Laško]] ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |} <references group="lower-alpha"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aba-liga.com Web oficial da Liga do Adriático] * [https://web.archive.org/web/20110811020508/http://www.eurobasket.com/Adriatic-League/basketball.asp A Liga do Adriático en Eurobasket] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liga do Adriático]] [[Categoría:Competicións de baloncesto]] [[Categoría:Baloncesto en Serbia]] [[Categoría:Baloncesto en Croacia]] [[Categoría:Baloncesto en Montenegro]] [[Categoría:Baloncesto en Bosnia e Hercegovina]] [[Categoría:Baloncesto en Eslovenia]] 7quwl0t11ablg34i4rzt4nww7u9f30m 6149462 6149459 2022-08-03T11:37:03Z Adorian 5132 /* Campións */ wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = AdmiralBet ABA Liga | logo = [[Ficheiro:Cibona vs Partizan NLB League Final 2010.JPG|285px]] | actual = | fundado = [[2001]] | rexión = {{BHCb}} [[Bosnia e Hercegovina]]<br/>{{HRVb}} [[Croacia]]<br/>{{SLOb}} [[Eslovenia]]<br/>{{MKDb}} [[Macedonia do Norte]]<br/>{{MNEb}} [[Montenegro]]<br/>{{SRBb}} [[Serbia]] | confederación = {{EURb}} [[FIBA Europa]] | número de equipos = 14 | descenso = [[ABA Liga 2]] | actual campión = {{MNEb}} [[KK Budućnost]] (1º título) | club máis laureado = {{SRBb}} [[KK Partizan]] (6 títulos) | presidente = Đorđije Pavićević | socio de televisión = Arena Sport, TV B92<br/>Adria TV, RTV SLO | sitio web = [http://www.aba-liga.com/ aba-liga.com] }} A '''ABA Liga''', tamén coñecida como a '''Liga do Adriático''' e por motivos de patrocinio '''AdmiralBet ABA Liga''', é unha competición de baloncesto profesional de máximo nivel na que xogan equipos de [[Bosnia e Hercegovina]], [[Croacia]], [[Eslovenia]], [[Macedonia do Norte]], [[Montenegro]] e [[Serbia]], todas elas repúblicas da antiga [[República Federal Socialista de Iugoslavia]]. No pasado teñen participado tamén clubs de [[Bulgaria]], [[Hungría]], [[Israel]] e a [[República Checa]].<ref>{{cita web|url=http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|obra=ABA Liga|título=League History|dataacceso=28 de setembro de 2015|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151020070054/http://www.abaliga.com/a4508/League/History/League_History.html|dataarquivo=20 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> A ABA Liga convive coas competicións nacionais de cada país ([[1. A slovenska košarkarska liga|1. A SKL]], [[HT Premijer liga]], [[Košarkaška liga Srbije]], [[Makedonska prva liga]], [[Prva A Liga]], [[Super liga Bosne i Hercegovine|Super liga BiH]]). Todos os equipos da competición únense ás súas respectivas ligas a finais da primavera, cando a tempada regular e os play offs da ABA rematan. A Liga é un proxecto privado. Foi fundada en [[2001]] e dirixida até [[2015]] pola compañía [[Eslovenia|eslovena]] Sidro baixo a Adriatic Basketball Association (do [[lingua inglesa|inglés]]: ''Asociación de Baloncesto do Adriático'', ABA). Desde [[2015]] a organizadora da competición é ABA League JTD, unha asociación para a organización de actividades deportivas con sede en [[Zagreb]], [[Croacia]]. A ABA é membro de pleno dereito da [[Unión de Ligas Europeas de Baloncesto]] (ULEB), así como membro con dereito a voto no corpo directivo da [[Euroliga]]. == Historia == En varios momentos ao longo de mediados e finais da [[década de 1990]], nos anos posteriores á ruptura da [[República Federal Socialista de Iugoslavia]] e as [[guerras iugoslavas]], diferentes administradores de baloncesto dos novos estados balcánicos independentes discutiron informalmente a idea de volver a montar unha competición de baloncesto conxunta para cubrir o baleiro deixado pola disolución da antiga [[YUBA Liga|Liga Iugoslava de Baloncesto]] (YUBA), cuxa última temporada fora a de 1991–92. Porén, non se tomaron medidas concretas antes da creación no verán de 2000 da [[Euroliga|Euroleague Basketball Company]] baixo o liderado de Jordi Bertomeu, que se enfrontou de inmediato a [[FIBA ​​Europa]], e que despois levou a un importante conxunto dos principais clubs europeos á súa nova competición. A temporada 2000−01 abriu así unha división organizativa no baloncesto de clubs europeos. Durante esta división, os dirixentes de varios equipos balcánicos afiliados á [[ULEB]] que competían na nova Euroliga: [[KK Cibona]], [[KK Olimpija]] e [[KK Budućnost]], aumentaron os esforzos para a creación dunha rexional balcánica. No plano das relacións públicas, a proposta encontrouse con fortes críticas. Aínda que moitos o consideraron un paso importante para o desenvolvemento do baloncesto de clubs na rexión dos Balcáns, moitos outros consideraron que non aportaba nada novo e que non pagaba a pena desmantelar tres ligas nacionais. Tamén houbo moitas reaccións negativas por parte dos círculos políticos, especialmente en [[Croacia]], onde incluso as mesas de debate foron transmitidas pola televisión estatal croata. De feito, algunha xente no país vía a formación da liga como un intento político de restabelecer Iugoslavia.<ref>{{cita web|url=http://www.nspm.rs/kulturna-politika/jadranska-liga-ili-samoubistvo-pod-obrucima.html?alphabet=l|título=Jadranska liga ili samoubistvo pod obručima|páxina-web=NSPM|data=31 de decembro de 2008}}</ref> Pola súa banda, os organizadores da liga fixeron todo o posible para apaciguar ao público croata con declaracións como as de Radovan Lorbek no Slobodna Dalmacija en setembro de 2001: {{cquote|''Isto non é e nunca se converterá nunha liga iugoslava. A Liga Adriática non ten clubs de Serbia e Macedonia, polo que a Liga Adriática e a Liga Iugoslava non son o mesmo''.<ref>{{cita novas|first=Milorad|last=Bibić|url=http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|title=Jadranska liga donosi košarkašku revoluciju!|agency=Slobodna Dalmacija|data=28 de setembro de 2001|access-date=3 de agosto de 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20170802004524/http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20010928/sport2.htm|archive-date=2 de agosto 2017}}</ref>}} Dez anos despois, nunha entrevista de 2011 para o xornal serbio Press, Roman Lisac explicou que a estratexia entre bastidores da liga durante as súas primeiras etapas era en realidade bastante diferente: {{cquote|''Estou convencido de que a liga nunca podería sobrevivir sen os clubs serbios. Conseguir que o Crvena zvezda e o Partizan se incorporasen á liga foi algo no que traballamos desde o primeiro día. Porén, a situación de hai dez anos non era tan sinxela. Aínda había demasiada política antagónica da posguerra que facía que a nosa tarefa fose aínda máis difícil. Todo o que cheiraba á vella Iugoslavia provocou moita resistencia tanto en Croacia como en Serbia. Repito, a idea de ter na liga tanto ao Crvena zvezda como ao Partizan estivo aí desde o principio, pero evitamos falalo publicamente por mor da política.<ref>{{cita novas|url=http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|título=Lisac: Jadranska liga bi propala bez Srba|data=23 de xullo de 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120319233823/http://sportservis.name/wsw/index.php?p=81&ni=24764|xornal=Press|data=23 de xullo de 2011|data-arquivo=19 de marzo de 2012}}</ref>}} O 28 de setembro de 2001, botou a andar cun contrato de patrocinio de cinco anos coa empresa eslovena Sava Tires de Kranj, unha subsidiaria de [[Goodyear Tire and Rubber Company]]. O acordo tamén incluía os dereitos de nomeamento, polo que desde 2001 ata 2006, a competición foi coñecida como a Goodyear League. == Competición == Desde a temporada 2021−22, a liga comprende unha tempada regular de 26 partidos, onde os equipos xogan todos contra todos a dobre volta, xogando contra cada equipo na casa e fóra. Os dous primeiros clasificados acceden directamente ás semifinais da competición, mentres que os posto do terceiro ao sexto xogan unha eliminatorias ao mellor de tres xogos para decidir os outros dous semifinalistas. As semifinais tamén se disputan ao mellor de tres encontros, mentres que a final é ao mellor de cinco. En 2017 creouse a [[Segunda División da ABA Liga]], de xieto que o último clasificado da competición descende de categoría, mentres que o penúltimo debe disputar un playoff de permanencia contra o segundo clasificado da Segunda División. Con todo, o equipo que disputa este playoff de permanencia non ter por que ser necesariamente o penúltimo, xa que hai unha regra que impide que na Primeira división haxa máis de cinco equipos do mesmo país. == Equipos == Os seguintes son os equipos que compiten na temporada 2022−23 da ABA Liga. {{Mapa de localización+ |Iugoslavia |width=450|caption=Situación dos equipos da temporada 2022–23 da ABA Liga.|places= {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8162 |long=20.4816 |label='''Belgrado'''|position=bottom|mark=Blue 000080 pog.svg }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.88 |long=20.36 |label={{Nowrap|[[KK Borac Čačak|Borac]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.44 |long=19.25 |label='''Podgorica'''|position=top|mark=Blue 000080 pog.svg|position=left}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=46.06 |long=14.51 |label={{Nowrap|[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=45.8 |long=15.96 |label={{Nowrap|[[KK Cibona|Cibona]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.8 |long=17.18 |label={{Nowrap|[[KK Igokea|Igokea]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42.1 |long=19.1 |label={{Nowrap|[[KK Mornar Bar|Mornar]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=42 |long=21.43 |label={{Nowrap|[[KK MZT Skopje|MZT]]}}|position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=43.5 |long=16.43 |label={{Nowrap|[[KK Split|Split]]}}|position=top}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |lat=44.11 |long=15.22 |label={{Nowrap|[[KK Zadar|Zadar]]}}|position=right}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.85 |long=23.3 |label='''Belgrado:''' }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=46.65 |long=23.3 |label={{nowrap|[[KK Crvena zvezda|Crvena&nbsp;z.]]}}<br />[[KK FMP|FMP]]<br />[[KK Mega Basket|Mega Mozzart]]<br />[[KK Partizan|Partizan]] }} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.40 |long=23.33 |label='''Podgorica:'''}} {{Mapa de localización~ |Iugoslavia |mark=TransparentPlaceholder.png|lat=45.20 |long=23.33 |label={{nowrap|[[KK Budućnost|Budućnost]]}}<br />{{Nowrap|[[KK Studentski centar|SC Derby]]}}|position=left }}}} {| class="wikitable sortable" !Equipo !Cidade !País !Pavillón !Capacidade |- |[[KK Borac Čačak|Borac Čačak]] |[[Čačak]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Kraj Morava |style="text-align:center" |{{nts|4000}} |- |[[KK Budućnost|Budućnost VOLI]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]] |[[Liubliana]] |{{bandeira|Eslovenia}} |[[Arena Stožice]] |style="text-align:center" |{{nts|12480}} |- |[[KK Cibona|Cibona]] |[[Zagreb]] |{{bandeira|Croacia}} |[[Dvorana Dražen Petrović]] |style="text-align:center" |{{nts|5400}} |- |[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda mts]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Hala Aleksandar Nikolić]] |style="text-align:center" |{{nts|8000}} |- |[[KK FMP|FMP Meridian]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Dvorana Železnik]] |style="text-align:center" |{{nts|3000}} |- |[[KK Igokea|Igokea m:tel]] |[[Laktaši|Aleksandrovac]] |{{bandeira|Bosnia e Hercegovina}} |Sportska Dvorana Laktaši |style="text-align:center" |{{nts|3050}} |- |[[KK Mega Basket|Mega MIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |Hala Sportova Ranko Žeravica |style="text-align:center" |{{nts|5000}} |- |[[KK Mornar Bar|Mornar Barsko zlato]] |[[Bar, Montenegro|Bar]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportska Dvorana Topolica |style="text-align:center" |{{nts|2625}} |- |[[KK MZT Skopje|MZT Skopje Aerodrom]] |[[Skopje]] |{{bandeira|Macedonia do Norte}} |Jane Sandanski |style="text-align:center" |{{nts|7500}} |- |[[KK Partizan|Partizan NIS]] |[[Belgrado]] |{{bandeira|Serbia}} |[[Štark Arena]] |style="text-align:center" |{{nts|18386}} |- |[[KK Studentski centar|SC Derby]] |[[Podgorica]] |{{bandeira|Montenegro}} |Sportski Centar Morača |style="text-align:center" |{{nts|6000}} |- |[[KK Split|Split]] |[[Split]] |{{bandeira|Croacia}} |Arena Gripe |style="text-align:center" |{{nts|3500}} |- |[[KK Zadar|Zadar]] |[[Zadar]] |{{bandeira|Croacia}} |Dvorana Krešimira Ćosića |style="text-align:center" |{{nts|7997}} |- |} == Campións == === Finais === [[Ficheiro:Partizan fans Pionir.jpg|miniatura|250px|Seareiros do [[KK Partizan]].]] {| class="wikitable" style="font-size: 97%; text-align: center;" |- ! rowspan="2" style="width:5%;"|Ano | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=3|Final | style="width:1%;" rowspan="61"| !colspan=2|Semifinais |- !width=15%|Campión !width=10%|Resultado !width=15%|Segundo lugar !width=15%| !width=15%| |- |2001−02 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |73–59 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Zlatorog Laško|Pivovarna Laško]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |- |2002−03 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |91–88 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2003−04 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |71–70 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2004−05 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |89–76 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |- |2005−06 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |73–72 |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia and Montenegro.svg|30px|border|Serbia e Montenegro]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2006−07 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |179–165 <br/> <small>(<u>85</u>–83 / <u>94</u>–82)</small> |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK FMP|FMP]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2007−08 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |69–51 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Zadar|Zadar]] |- |2008−09 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |63–49 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |- |2009−10 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |75–74 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Vršac|Vršac]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |- |2010−11 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |77–74 |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Olimpija|Olimpija]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Eslovenia]]<br /> [[KK Krka|Krka]] |- |2011−12 |[[Ficheiro:Flag of Israel.svg|30px|border|Israel]]<br /> [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |87–77 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2012−13 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |71–63 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] |- |2013−14 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cibona|Cibona]] |72–59 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2014−15 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–1 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2015−16 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |- |2016−17 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–0 |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |- |2017−18 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |3–0 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |- |2018−19 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–2 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Croatia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |2020−21 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–2 |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Mornar Bar|Mornar]] |[[Ficheiro:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|30px|border|Bosnia e Hercegovina]]<br /> [[KK Igokea|Igokea]] |- |2022−22 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Crvena zvezda|Crvena Zvezda]] |3–2 |[[Ficheiro:Flag of Serbia.svg|30px|border|Serbia]]<br /> [[KK Partizan|Partizan]] |[[Ficheiro:Flag of Montenegro.svg|30px|border|Montenegro]]<br /> [[KK Budućnost|Budućnost]] |[[Ficheiro:Flag of Slovenia.svg|30px|border|Croacia]]<br /> [[KK Cedevita Olimpija|Cedevita Olimpija]] |} === Títulos por club === {| class="wikitable sortable" |- !width=150px|Equipo !width=100px|Campión !width=100px|Subcampión !width=250px|Anos campión !width=250px|Anos subcampión |- | {{flagicon|SRB}} [[KK Partizan|Partizan]] |{{center|6}} |{{center|3}} |2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013 |2005, 2006, 2022 |- | {{flagicon|SRB}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |{{center|6}} |{{center|2}} |2015, 2016, 2017, 2019, 2021, 2022 |2013, 2018 |- | {{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] |{{center|2}} |{{center|1}} |2004, 2006 |2007 |- | {{flagicon|CRO}} [[KK Cibona|Cibona]] |{{center|1}} |{{center|3}} |2014 |2004, 2009, 2010 |- | {{flagicon|MNE}} [[KK Budućnost|Budućnost]] |{{center|1}} |{{center|2}} |2018 |2019, 2021 |- | {{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv B.C.|Maccabi Tel Aviv]] |{{center|1}} |{{center|1}} |2012 |2003 |- | {{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] |{{center|1}} |{{center|1}} |2005 |2008 |- |{{flagicon|SLO}} [[KK Olimpija|Olimpija]] |{{center|1}} |{{center|1}} |2002 |2011 |- | {{flagicon|CRO}} [[KK Zadar|Zadar]] |{{center|1}} |{{center|0}} |2003 | |- | {{flagicon|CRO}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |{{center|0}} |{{center|4}} | |2012, 2014, 2015, 2017 |- | {{flagicon|SRB}} [[KK Mega Basket|Mega Basket]] |{{center|0}} |{{center|1}} | |2016 |- | {{flagicon|SLO}} [[KK Krka|Krka]] |{{center|0}} |{{center|1}} | |2002 |- ! Total !! 20 !! 20 !! !! |} === Títulos por país === {| class="wikitable sortable" |- !width=150px|País !width=100px|Campión !width=100px|Subcampión !width=100px|Finais |- | {{bandeira|Serbia}} |{{center|15}} |{{center|8}} |{{center|23}} |- | {{bandeira|Croacia}} |{{center|2}} |{{center|7}} |{{center|9}} |- | {{bandeira|Montenegro}} |{{center|1}} |{{center|2}} |{{center|3}} |- | {{bandeira|Eslovenia}} |{{center|1}} |{{center|2}} |{{center|3}} |- | {{bandeira|Israel}} |{{center|1}} |{{center|1}} |{{center|2}} |} == Recoñecementos individuais == {{col-begin}} {{col-2}} ==== MVP ==== {| {{táboabonita}} |- ! Tempada !! MVP !! Equipo |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] || {{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Budućnost Podgorica|KK Budućnost]] |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] || {{SCGb}} [[KK Partizan]] |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] |- |align="center" | 2008-09 || {{HRVb}} [[Ante Tomić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2009-10 || {{USAb}} [[Chester Mason]] || {{BHCb}} [[HKK Široki]] |- |align="center" | 2010-11 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Zagreb]] |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |- |align="center" | 2014–15 || {{SRBb}} [[Nikola Jokić]] || {{SRBb}} [[KK Mega Basket|Mega Leks]] |- |align="center" | 2015–16 || {{HRVb}} [[Miro Bilan]] || {{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Nikola Janković]] || {{HRVb}} [[KK Union Olimpija|Union Olimpija]] |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] |} {{col-2}} ==== Máximo anotador ==== {| class="wikitable" |- ! Tempada !! Xogador !! Equipo !! PPP |- |align="center" | 2001-02 || {{HRVb}} [[Marino Baždarić]] || {{HRVb}} [[Triglav osiguranje]] || 26,23 |- |align="center" | 2002-03 || {{USAb}} [[Kenyan Weaks]] ||{{SLOb}} [[KK Pivovarna Laško|Pivovarna Laško]] || 20,14 |- |align="center" | 2003-04 || {{SCGb}} [[Igor Rakočević]] ||{{SCGb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 23,22 |- |align="center" | 2004-05 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 21,77 |- |align="center" | 2005-06 || {{SCGb}} [[Dejan Milojević]] ||{{SCGb}} [[KK Partizan|Partizan]] || 17,68 |- |align="center" | 2006-07 || {{SRBb}} [[Milan Gurović]] ||{{SRBb}} [[KK Red Star|Crvena zvezda]] || 28,60 |- |align="center" | 2007-08 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] ||{{SRBb}} [[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] || 20,46 |- |align="center" | 2008-09 || {{SRBb}} [[Dragan Labović]] ||{{SRBb}} [[KK FMP|FMP]] || 17,96 |- |align="center" | 2009-10 || {{HRVb}} [[Andrija Žižić]] ||{{HRVb}} [[KK Cedevita|Cedevita]] || 17,12 |- |align="center" | 2010-11 || {{USAb}} [[Michael Lee]] ||{{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,60 |- |align="center" | 2011–12 || {{USAb}} [[David Simon]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 19,38 |- |align="center" | 2012–13 || {{SLOb}} [[Aleksandar Ćapin]] || {{SRBb}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički]] || 17,48 |- |align="center" | 2013–14 || {{HRVb}} [[Dario Šarić]] || {{HRVb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 16,27 |- |align="center" | 2014–15 || {{USAb}} [[Malcolm Armstead]] || {{SLOb}} [[KK Krka|Krka]] || 17,56 |- |align="center" | 2015–16 || {{SRBb}} [[Tadija Dragićević]] || {{MNEb}} [[KK Budućnost|Budućnost]] || 16,33 |- |align="center" | 2016–17 || {{SRBb}} [[Ivan Marinković]] || {{HRVb}} [[KK Zadar|Zadar]] || 17,80 |- |align="center" | 2017–18 || {{HRVb}} [[Luka Žorić]] || {{MNEb}} [[KK Cibona|Cibona]] || 19,70 |} {{col-end}} == Todos os participantes == Na seguinte liga aparecen todos os equipos que teñen participado na Liga do Adriático desde a súa formación no [[2001]] ata a actualidade. Os equipos que non disputan a competición actualmente están sinalados '''en negra'''. Dende a súa formación teñen participado 37 equipos de 10 países na Liga. {| class="wikitable" |style="background-color:#FFFF99" width="80px"| 2D |colspan="6" width="250px"| Xoga na [[ABA Liga 2|Segunda División]] |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Desaparecido |colspan="6" | Equipo desaparecido |- |style="background-color:#FBCEB1" width="80px"| Restrinxido |colspan="6" | Equipo de fóra da área do Adriático |- |style="background-color:#CCFFCC" width="80px"| Suspendido |colspan="6" | Equipo suspendido |- |style="background-color:gold" width="80px"| 1º |colspan="6" | Campión |- |style="background-color:silver" width="80px"| 2º |colspan="6" | Subcampión |- |style="background-color:#9acdff" width="80px"| SF |colspan="6" | Semifinalista |- |width="80px"| '''Negra''' |colspan="6" | Equipos da temporada 2018−19 |- |width="80px"| ASD |colspan="6" | Aínda sen determinar |- |width="80px"| ^'''R''' |colspan="6" | Campión de liga regular |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! rowspan="2" style="width:155px;"| Equipo !02 !03 !04 !05 !06 !07 !08 !09 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !rowspan="2" |Anos<br />totais !rowspan="2" |Mellor<br />posto |- style="text-align:center; height:20px;" ! scope=row| || || || || || || || || || || || || || || || || || |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Borac Banja Luka|Borac Banja Luka]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Bosna|Bosna]] ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}|| {{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} || style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|50|–}} ||7 ||{{Sort|07|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} '''[[KK Igokea|Igokea]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}}||{{Sort|13|ASD}} ||8 ||{{Sort|03|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[KK Sloboda Tuzla|Sloboda Tuzla]] ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BIH}} [[HKK Široki|Široki]] ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||12 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|BUL}} [[BC Levski Sofia|Levski Sofia]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cedevita|Cedevita]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}|| bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|13|ASD}} ||10 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Cibona|Cibona]]''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|08|CF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}}||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Split|Split]] ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|15|15º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Šibenik|Šibenik]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|11|11º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Kvarner|Triglav Osiguranje]] ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=9 |Desaparecido ||1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} '''[[KK Zadar|Zadar]]''' ||{{Sort|07|7º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|07|QF}} ||{{Sort|08|CF}} ||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|13|13º}}|| {{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|06|6º}}||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|CRO}} [[KK Zagreb|Zagreb]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||10 ||{{Sort|05|5º}} |- |align=left|{{flagicon|CZE}} [[ČEZ Basketball Nymburk|Nymburk]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||1 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|HUN}} [[Szolnoki Olaj KK|Szolnoki Olaj]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||{{Sort|07|7º}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||3 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|ISR}} [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background:#FBCEB1" colspan=4 |Restrinxido ||2 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK Karpoš Sokoli|Karpoš Sokoli]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||style="background-color:#CCFFCC" colspan=2 | Sus.{{efn|Equipo suspendido até 2022.}} || 1 ||{{Sort|10|10º}} |- |align=left|{{flagicon|MKD}} [[KK MZT Skopje|MZT Skopje]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||6 ||{{Sort|07|7º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Budućnost|Budućnost]]''' ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|05|5º}}||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}||{{Sort|13|ASD}} ||16 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Lovćen|Lovćen]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} '''[[KK Mornar Bar|Mornar]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}}||{{Sort|13|ASD}}||3 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|MNE}} [[KK Sutjeska|Sutjeska]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||1 ||{{Sort|13|13º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]]''' ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|05|QF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R'''||{{Sort|13|ASD}} ||17 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK FMP|FMP]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||{{Sort|07|QF}}||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=8 |Desaparecido || 7 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK FMP Beograd|FMP Beograd]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|13|ASD}} || 3 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Mega Vizura|Mega]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|08|8º}}||{{Sort|10|10º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6th }} ||{{Sort|09|9º}}||{{Sort|13|ASD}} || 6 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Metalac Valjevo|Metalac Valjevo]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||2 ||{{Sort|06|6º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} '''[[KK Partizan|Partizan]]''' ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|05|5º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}}||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|13|ASD}}||15 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Radnički Kragujevac|Radnički Kragujevac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|08|8º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|11|11º}}||style="background:#FBCEB1" colspan=5 |Desaparecido ||5 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vojvodina Srbijagas|Vojvodina Srbijagas]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|06|QF}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#FBCEB1" colspan=3 |Desaparecido ||3 ||{{Sort|06|Cuartos de final}} |- |align=left|{{flagicon|SRB}} [[KK Vršac|Vršac]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||8 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[Helios Suns]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|16|16º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}} ||7 ||{{Sort|08|8º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Krka|Krka]]''' ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|12|12º}} ||{{Sort|14|14º}} ||style="background-color:#FFFF99"|{{Sort|50|2D}}||{{Sort|13|ASD}} ||12 ||{{Sort|02|2º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} '''[[KK Olimpija|Olimpija]]''' ||bgcolor=gold|{{Sort|01|1º}}^'''R''' ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|03|SF}} ||{{Sort|05|QF}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|09|9º}} ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||bgcolor=silver|{{Sort|02|2º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|05|5º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|07|7º}} ||{{Sort|13|ASD}} ||18 ||{{Sort|01|1º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KD Slovan|Slovan]] ||{{Sort|11|11º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|10|10º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|13|13º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|09|9º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Šentjur|Tajfun]] ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||1 ||{{Sort|14|14º}} |- |align=left|{{flagicon|SLO}} [[KK Zlatorog Laško|Zlatorog Laško]] ||style="background:#9acdff"|{{Sort|04|SF}} ||{{Sort|08|8º}} ||{{Sort|06|6º}} ||{{Sort|09|9º}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|14|14º}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}}||{{Sort|50|–}} ||{{Sort|50|–}} ||6 ||{{Sort|04|Semifinais}} |- |} <references group="lower-alpha"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aba-liga.com Web oficial da Liga do Adriático] * [https://web.archive.org/web/20110811020508/http://www.eurobasket.com/Adriatic-League/basketball.asp A Liga do Adriático en Eurobasket] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liga do Adriático]] [[Categoría:Competicións de baloncesto]] [[Categoría:Baloncesto en Serbia]] [[Categoría:Baloncesto en Croacia]] [[Categoría:Baloncesto en Montenegro]] [[Categoría:Baloncesto en Bosnia e Hercegovina]] [[Categoría:Baloncesto en Eslovenia]] rq3s3xup4rl4ge6lw6xmjzr0rnd1pbh 0 147699 6149420 5553599 2022-08-03T11:06:18Z Adorian 5132 Adorian moveu a páxina "[[Dražen Petrović Basketball Hall]]" a "[[Košarkaški centar Dražen Petrović]]" wikitext text/x-wiki {{Estadio |nome = Dražen Petrović Basketball Hall |imaxe = Dvorana Dražen Petrović.jpg |pé = {{HRVb}} Košarkaški centar Dražen Petrović |localización = [[Ficheiro:Flag of Zagreb.svg|20px|border]] [[Zagreb]] |inauguración = [[1987]] |capacidade = 5.400 espectadores |localía = [[KK Cibona]] ([[A1 Liga]]) |outros_nomes = Cibona Sports Center (1987-1993) |eventos = *Concerto de Nadal en Cibona (dende [[1989]]) }} O '''Dražen Petrović Basketball Hall''' (en [[lingua croata|croata]]: ''Košarkaški centar Dražen Petrović'' ou ''Dvorana Dražen Petrović'') é un pavillón deportivo cuberto situado en [[Zagreb]], [[Croacia]]. É a cancha onde xoga os seus partidos como local o club de [[baloncesto]] profesional [[KK Cibona]]. Ten capacidade para 5.400 espectadores. == Historia == O pavillón foi construído en [[1987]], coñecido entón co nome de Cibona Sports Center. En [[1993]] cambiou ao nome coma homenaxe ao lendario xogador [[Croacia|croata]] de baloncesto de [[Europa]] e a [[NBA]], membro do [[Basketball Hall of Fame]], [[Dražen Petrović]]. Petrović, que xogou no Cibona Zagreb, morrera ese mesmo ano, con tan só vinte e oito anos, anos nun accidente de tráfico, na metade da súa carreira. == Eventos == O cardenal Franjo Kuharić organizou o primeiro Concerto de Nadal en Cibona en [[1989]], celebrándose dende aquela anualmente.<ref>{{Cita web |url=http://www.javno.com/hr/scena/clanak.php?id=218554 |título=Tereza i Thompson obradovali narod |data-acceso=25 de abril de 2010 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090225232050/http://www.javno.com/hr/scena/clanak.php?id=218554 |dataarquivo=25 de febreiro de 2009 |urlmorta=yes }}</ref> O pavillón tamén foi escenario de moitos concertos, destacando grupos coma, [[Pink]], [[Nightwish]], [[Pain]], [[Muse]], [[Bryan Ferry]], [[James Brown]], [[Boney M]], [[Seal]], [[Joe Cocker]], [[Simple Minds]], [[José Carreras]], [[Michael Bolton]], [[Diana Krall]] ou [[Pet Shop Boys]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160303193143/http://www.zagrebinfo.net/opce_informacije/sportski_objekti/kosarkaski_centar_drazen_petrovic ZagrebInfo.net - Košarkaški centar Dražen Petrović] * [http://www.cibona.com/cibona/info/dvorana/ Cibona.com - Dvorana] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Pavillóns de Croacia]] [[Categoría:Pavillóns de baloncesto de Croacia]] [[Categoría:Pavillóns da Liga do Adriático]] m6fx9t7k2rdrmqlc9dg27sajixa3qwx 6149424 6149420 2022-08-03T11:06:42Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Estadio |nome = Košarkaški centar Dražen Petrović |imaxe = Dvorana Dražen Petrović.jpg |pé = {{HRVb}} Košarkaški centar Dražen Petrović |localización = [[Ficheiro:Flag of Zagreb.svg|20px|border]] [[Zagreb]] |inauguración = [[1987]] |capacidade = 5.400 espectadores |localía = [[KK Cibona]] ([[A1 Liga]]) |outros_nomes = Cibona Sports Center (1987-1993) |eventos = *Concerto de Nadal en Cibona (dende [[1989]]) }} O '''Košarkaški centar Dražen Petrović''' (tamén en [[lingua croata|croata]] ''Dvorana Dražen Petrović'') é un pavillón deportivo cuberto situado en [[Zagreb]], [[Croacia]]. É a cancha onde xoga os seus partidos como local o club de [[baloncesto]] profesional [[KK Cibona]]. Ten capacidade para 5.400 espectadores. == Historia == O pavillón foi construído en [[1987]], coñecido entón co nome de Cibona Sports Center. En [[1993]] cambiou ao nome coma homenaxe ao lendario xogador [[Croacia|croata]] de baloncesto de [[Europa]] e a [[NBA]], membro do [[Basketball Hall of Fame]], [[Dražen Petrović]]. Petrović, que xogou no Cibona Zagreb, morrera ese mesmo ano, con tan só vinte e oito anos, anos nun accidente de tráfico, na metade da súa carreira. == Eventos == O cardenal Franjo Kuharić organizou o primeiro Concerto de Nadal en Cibona en [[1989]], celebrándose dende aquela anualmente.<ref>{{Cita web |url=http://www.javno.com/hr/scena/clanak.php?id=218554 |título=Tereza i Thompson obradovali narod |data-acceso=25 de abril de 2010 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090225232050/http://www.javno.com/hr/scena/clanak.php?id=218554 |dataarquivo=25 de febreiro de 2009 |urlmorta=yes }}</ref> O pavillón tamén foi escenario de moitos concertos, destacando grupos coma, [[Pink]], [[Nightwish]], [[Pain]], [[Muse]], [[Bryan Ferry]], [[James Brown]], [[Boney M]], [[Seal]], [[Joe Cocker]], [[Simple Minds]], [[José Carreras]], [[Michael Bolton]], [[Diana Krall]] ou [[Pet Shop Boys]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160303193143/http://www.zagrebinfo.net/opce_informacije/sportski_objekti/kosarkaski_centar_drazen_petrovic ZagrebInfo.net - Košarkaški centar Dražen Petrović] * [http://www.cibona.com/cibona/info/dvorana/ Cibona.com - Dvorana] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Pavillóns de Croacia]] [[Categoría:Pavillóns de baloncesto de Croacia]] [[Categoría:Pavillóns da Liga do Adriático]] hzlu10zam8b32mc1knjtkstz0ax9k8e 6149427 6149424 2022-08-03T11:07:08Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Estadio |nome = Košarkaški centar Dražen Petrović |imaxe = Dvorana Dražen Petrović.jpg |localización = {{HRVb}} [[Zagreb]], [[Croacia]] |inauguración = [[1987]] |capacidade = 5&nbsp;400 espectadores |localía = [[KK Cibona]] ([[A1 Liga]]) |outros_nomes = Cibona Sports Center (1987−1993) |eventos = Concerto de Nadal en Cibona (dende [[1989]]) }} O '''Košarkaški centar Dražen Petrović''' (tamén en [[lingua croata|croata]] ''Dvorana Dražen Petrović'') é un pavillón deportivo cuberto situado en [[Zagreb]], [[Croacia]]. É a cancha onde xoga os seus partidos como local o club de [[baloncesto]] profesional [[KK Cibona]]. Ten capacidade para 5.400 espectadores. == Historia == O pavillón foi construído en [[1987]], coñecido entón co nome de Cibona Sports Center. En [[1993]] cambiou ao nome coma homenaxe ao lendario xogador [[Croacia|croata]] de baloncesto de [[Europa]] e a [[NBA]], membro do [[Basketball Hall of Fame]], [[Dražen Petrović]]. Petrović, que xogou no Cibona Zagreb, morrera ese mesmo ano, con tan só vinte e oito anos, anos nun accidente de tráfico, na metade da súa carreira. == Eventos == O cardenal Franjo Kuharić organizou o primeiro Concerto de Nadal en Cibona en [[1989]], celebrándose dende aquela anualmente.<ref>{{Cita web |url=http://www.javno.com/hr/scena/clanak.php?id=218554 |título=Tereza i Thompson obradovali narod |data-acceso=25 de abril de 2010 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090225232050/http://www.javno.com/hr/scena/clanak.php?id=218554 |dataarquivo=25 de febreiro de 2009 |urlmorta=yes }}</ref> O pavillón tamén foi escenario de moitos concertos, destacando grupos coma, [[Pink]], [[Nightwish]], [[Pain]], [[Muse]], [[Bryan Ferry]], [[James Brown]], [[Boney M]], [[Seal]], [[Joe Cocker]], [[Simple Minds]], [[José Carreras]], [[Michael Bolton]], [[Diana Krall]] ou [[Pet Shop Boys]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160303193143/http://www.zagrebinfo.net/opce_informacije/sportski_objekti/kosarkaski_centar_drazen_petrovic ZagrebInfo.net - Košarkaški centar Dražen Petrović] * [http://www.cibona.com/cibona/info/dvorana/ Cibona.com - Dvorana] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Pavillóns de Croacia]] [[Categoría:Pavillóns de baloncesto de Croacia]] [[Categoría:Pavillóns da Liga do Adriático]] hrahkvbex6rvatau71ijxz1ecpbxbki 0 147929 6148624 6148092 2022-08-02T16:21:07Z Moedagalega 65337 Axuste de ligazón interna. / Outros artigos. wikitext text/x-wiki {{Estado_desaparecido |nome_oficial = ''المرابطون'' <br />Al-Murabitun |nome_completo = Dinastía almorábide |nome_común = Almorábides |continente = Europa e África |era = [[Idade Media]] |status= Imperio |ano_inicio= 1040 |ano_fin= 1147 |esdeveniment_inici = |esdeveniment_fi = |data_inicio = |data_fin = |esdeveniment1 = |data_esdeveniment1 = |esdeveniment2 = |data_esdeveniment2 = |esdeveniment3 = |data_esdeveniment3 = |esdeveniment4 = |data_esdeveniment4 = |esdeveniment_anterior1 = |data_esdeveniment_anterior1 = |esdeveniment_anterior2 = |data_esdeveniment_anterior2 = |p1 = Lamtuna |bandeira_p1=blank.png |p2 = Taifas |bandeira_p2=blank.png |p3 = |s1 = Taifas |s2 = Almohades |bandeira_s2=Flag of Almohad Dynasty.svg |s3 = |s4 = |s5 = |s6 = |s7= |s8= |s9= |s10= |s11= |s12= |s13= |s14= |s15= |imaxe_bandeira = Flag of Almohad Dynasty.svg |bandeira = |imaxe_escudo = |símbolo = |mapa = Almoravid Empire.png |aclaración_mapa = Máxima expansión do dominio almorábide |capital = [[Aghmat]] (1040-1062) [[Marraquex]] (1062-1147) [[Córdoba, España|Córdoba]] |lema_nacional = |himno_nacional = |lingua = [[Árabe]] |lingua_non_oficial = [[Berber]] (predominante)<br />[[Árabe andalusí]]<br />[[Mozárabe|Mozárabe hispánico]]<br />[[Mozárabe|Mozárabe africano]]<br />[[Hebreo]] |relixión= [[Malikismo|Malikismo sunnita]] (oficial)<br />[[Sufismo]]<br />[[Xudaísmo]]<br />[[Cristianisme|Cristianismo mozárabe]] |moeda = [[Dinar almorábide]] e [[marabedí]] |goberno_tipo = [[Monarquía]] |título_gobernante = [[Emir]] |gobernante1 = |ano_gobernante1 = |gobernante2 = |ano_gobernante2 = |gobernante3 = |ano_gobernante3 = |forma_de_goberno = [[Emirato]] |título_líder = [[Emir]] |líder1= [[Abdallah ibn Yasin]] |ano_líder1 = 1040-1059 |líder2= [[Ishaq ibn Ali]] |ano_líder2= 1146–1147 }} [[Ficheiro:Almoravid dinar 1138 631905.jpg|miniatura|250px|[[Dinar almorábide]] de [[Ali ibn Yusuf]]. Almería, 1106-1142.]] Os '''Almorábides''' foron unha dinastía [[Bérberes|bérber]] do Sáhara que vivía entre o actual Senegal e o sur do Sáhara occidental<ref>Extraído de [http://www.universalis.fr/encyclopedie/A912241/ALMORAVIDES.htm Encyclopedia Universalis on Almoravids]</ref>. Esta dinastía está emparentada coas tribos bérberes de [[Sanhaja]] e [[Lamtuna]]. Desde o século XI até o XII, a dinastía almorábide gobernou o [[Deserto do Sáhara|Sáhara]], parte do norte de África e parte da [[Península Ibérica]]. Baixo esta dinastía o imperio musulmán estendeuse sobre o actual [[Marrocos]], [[Sáhara Occidental|Sahara occidental]], [[Mauritania]], [[Xibraltar]], [[Tlemcen]] (en [[Alxeria]]) e grande parte do que hoxe son [[Senegal]], [[Malí]], [[España]] e [[Portugal]]. Na súa maior extensión, o imperio ocupaba 3000 quilómetros desde o norte ao sur (a maior latitude de todos os tempos até a colonización española das Américas). == Orixes e expansión almorábide == Os almorábides tiñan unha confraría relixiosa militar que defendía a expansión do [[islam]], tal e como facían os cruzados respecto á relixión cristiá. Eran seguidores de Abdallah ibn Yasin, teólogo do islam ortodoxo chamado por un dos xefes das tribos bérberes que controlaban o Sáhara occidental. Os seus seguidores, ao redor do medio do [[século XI]], comezaron a ser coñecidos como ''al-Murabitun'', ou "o pobo da fortaleza" e no Occidente son chamados Almorábides. O seu obxectivo inicial era estabelecer unha comunidade política na cal puidesen ser aplicados os principios islámicos, inclusive sobre a [[jihad]] contra os non-musulmáns. Procuraron impor súa doutrina pola predicación e pola guerra. En [[1055]] conseguiron apoderarse de dous dos máis importantes centros onde se comerciaba o ouro que viña do centro da [[África]] polo deserto do Sáhara, Sijilmasa e Awdaghust/Audagost. En 1059, morreu ibn Yasin, mais un seu seguidor, Abu Bakr, fíxose líder e conquistou continuamente a rexión do noroeste da África até morrer á súa vez en [[1087]]: xa entón tíñase apoderado do que hoxe coñecemos como [[Marrocos]]. Con capital na cidade que é hoxe [[Marrakech]], pasaron a controlar toda a rexión até a actual [[Alxeria]]. En [[1087]], o primo de Abu Bakr, Yusuf ibn Tashfin, conquistou Ceuta e pasou a dominar a rexión norte nas marxes do Estreito de Xibraltar e ao longo das costas mediterráneas. Cando o rei galaico [[Afonso VI de León|Afonso VI]] conquistou a cidade de Toledo, en 1085, o emir musulmán de Sevilla, ameazado, pediulles axuda aos almorábides. En [[1086]], o exército de [[ibn Tashufin]] cruzou o Estreito, derrotou o rei galaico e volveu a África. Posteriores vitorias dos reis cristiáns da Península Ibérica contra estados musulmáns levárono a atravesar de novo o Estreito, mais desa vez non máis retornaría á África. Anexaron toda a ''Spania'', o territorio que pertencía a emires musulmáns e formaron un vastísimo Imperio que se estendería desde a África -o Senegal- até o [[río Ebro]], incluíndo todas as fértis terras do sur peninsular. A conquista non foi duradeira, por dificultades económicas, inquedanza social, os ataques ás comunidades cristiá e xudía, que até entón vivían en certa harmonía e até protexidos polos emires. Unha administración feble xerou abusos e, en [[1140]], outros bérberes do norte da África uníronse e declaráronlles á súa vez a guerra aos almorábides, acusados de corrupción e opresión. Eran os fanáticos que ficaron coñecidos como Almohades. Penetraron na Península Ibérica, sometendo os Almorábides. Soamente cos almohades o comercio andaluz conseguiu expandirse, e a cidade de Sevilla pasaría a ser a capital do mundo islámico no Occidente. == Almohades == Os reis cristiáns aproveitáronse novamente destas loitas internas para ampliaren os seus estados para o sur. Inicialmente o rei castelán [[Afonso VIII de Castela|Afonso VIII]] ([[1155]]-[[1214]]) foi vencido polos mouros almohades na [[batalla de Alarcos]] ([[1195]]). Eran anos tan inestábeis que o [[Reino de Galicia|rei de Galiza]] e [[reino de León|León]], [[Afonso VIII de León e Galicia|Afonso VIII]] chegou a ser excomungado polo papa por terse unido aos estados musulmáns nas loitas contra os seus inimigos cristiáns. Ante isto, os reis de [[Navarra]], [[Aragón]], [[Castela]] e [[Portugal]] uníronse, bendicidos polo [[Papa]] que lles concedía as mesmas [[indulxencia]]s concedidas aos cruzados no [[Oriente]]. A vitoria chegoulles en [[1212]], garantindo acceso e pasaxe no [[Río Guadalquivir|Guadalquivir]]. Esa batalla, coñecida como [[Batalla das Navas de Tolosa|Las Navas de Tolosa]], representou o golpe definitivo no dominio almohade. A ''Spania'' musulmá fragmentábase agora en numerosos centros políticos de poder coñecidos como reinos de [[taifa]]s, disgregación política e económica que ao longo do tempo foi aproveitada polos estados cristiáns ibéricos para atacar constantemente. Sucesivas conquistas de reis cristiáns acabarían por reducir o outrora rico mundo hispano-musulmán a un só reino, [[Reino de Granada|Granada]]. == Lista de emires almorábides == A dinastía Almorábide estivo composta por: * Yusuf ibn Tashfin ([[1061]]-[[1106]]) * Alí ibn Yusuf ([[1106]]-[[1142]]) * Tashfin ibn Alí ([[1142]]-[[1146]]) * Ibrahim ibn Tashfin ([[1146]]) * Ishaq ibn Alí ([[1146]]-[[1147]]) * A partir de [[1145]] creáronse pequenos reinos chamados "[[taifa]]s" (1145 a 1157) e outros dominios pasaron para os [[almohade]]s ([[1147]]-[[1157]]) == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Dinar almorábide]] * [[Imperio almohade]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Dinastía almorábide]] [[Categoría:Historia do islam]] fkbc2if7swvivj0u6cwhf1leuazy8tc 0 151068 6149207 6095152 2022-08-03T09:07:24Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{Futbolista | nome_xogador = Claudio Giráldez | imaxe = | pé = | nome_completo = Claudio Giráldez González | nacemento = 24 de febreiro de 1988 {{idade|24|2|1988}} | cidade = [[O Porriño]] | país = [[Galicia]] | altura = 1,85 m. | posición = [[Posicións no fútbol|Centrocampista]] | club_actual = [[Celta de Vigo B]] {{Abbr|(ad.)|Adestrador}} | club_número = | youthyears1 = | youthclubs1 = [[Porriño Industrial Club de Fútbol|Porriño Industrial]] | youthyears2 = 2001–2006 | youthclubs2 = [[Real Madrid]] | years1 = 2006–2007 | clubs1 = [[Real Madrid C]] | caps1 = | goals1 = | years2 = 2007–2008 | clubs2 = [[Real Madrid Castilla|Real Madrid B]] | caps2 = 1 | goals2 = 0 | years3 = 2008–2009 | clubs3 = [[Club Atlético de Madrid B|Atlético B]] | caps3 = 35 | goals3 = 4 | years4 = 2009–2011 | clubs4 = [[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] | caps4 = 35 | goals4 = 1 | years5 = 2010–2011 | clubs5 = [[Pontevedra Club de Fútbol B|Pontevedra B]] | caps5 = 2 | goals5 = 0 | years6 = 2012–2013 | clubs6 = [[Club Deportivo Ourense|Ourense]] | caps6 = 69 | goals6 = 1 | years7 = 2013–2014 | clubs7 = [[Coruxo Fútbol Club|Coruxo]] | caps7 = 18 | goals7 = 0 | years8 = 2014–2019 | clubs8 = [[Porriño Industrial Club de Fútbol|Porriño Industrial]] | caps8 = 89 | goals8 = 21 | totalcaps = | totalgoals = | nationalyears1 = | nationalteam1 = | nationalcaps1 = | nationalgoals1 = | medaltemplates = | club-update = | nationalteam-update = | manageryears1 = 2019–2021 | managerclubs1 = [[Gran Peña Fútbol Club|Gran Peña]] | manageryears2 = 2021–2022 | managerclubs2 = [[Real Club Celta de Vigo|Celta de Vigo]] {{Abbr|(xuv.)|Xuvenís}} | manageryears3 = 2022– | managerclubs3 = [[Celta de Vigo B]] }} '''Claudio Giráldez González''', nado no [[O Porriño|Porriño]] o [[24 de febreiro]] de [[1988]], é un [[Fútbol|exfutbolista]] e [[Adestrador, adestradora|adestrador]] [[Galicia|galego]]. Dende [[2022]] adestra o [[Celta de Vigo B]].<ref>{{Cita novas|data=12 de xullo de 2022|título=Oficial: Claudio Giráldez, nuevo entrenador del Celta B para las próximas dos temporadas|url=https://eldesmarque.com/vigo/celta/noticias/175070-oficial-claudio-giraldez-nuevo-entrenador-del-celta-b-para-las-proximas-dos-temporadas|data-acceso=3 de agosto de 2022|lingua=es}}</ref> Xogaba de [[Posicións no fútbol|centrocampista]] e militou en varios equipos da [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División B]] e a [[Terceira División RFEF|Terceira División]]. == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.bdfutbol.com/es/j/j200197.html Datos do xogador en bdfutbol.com] * [https://web.archive.org/web/20080623091932/http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/es/1193040472515/1193040943206/jugador/Jugador/Claudio.htm Datos do xogador na páxina do Real Madrid] * [http://atemporadadofutbolgalego.com/2009/index.php?option=com_joomleague&func=showPlayer&p=38&pid=1059&Itemid=121 Claudio Giráldez en A Temporada do Fútbol Galego]{{Ligazón morta|data=setembro de 2018 }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Giraldez Gonzalez, Cluadio}} [[Categoría:Nados en 1988]] [[Categoría:Nados no Porriño]] [[Categoría:Futbolistas do Porriño]] [[Categoría:Centrocampistas de fútbol]] [[Categoría:Xogadores do Real Madrid C]] [[Categoría:Xogadores do Real Madrid Castilla]] [[Categoría:Xogadores do Atlético de Madrid B]] [[Categoría:Xogadores do Pontevedra CF]] [[Categoría:Xogadores do Pontevedra CF B]] [[Categoría:Xogadores do CD Ourense]] [[Categoría:Xogadores do Coruxo FC]] [[Categoría:Xogadores do Porriño Industrial CF]] [[Categoría:Adestradores de fútbol de Galicia]] [[Categoría:Adestradores do Gran Peña]] [[Categoría:Adestradores do Celta de Vigo B]] db2fmlailonqli6fx2l0y940j2nt3ea 0 151297 6148841 1563159 2022-08-02T21:24:19Z EmausBot 17467 Bot: Arranxo a redirección dobre cara a "[[CB Tizona]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[CB Tizona]] ehztrdsin01cf3qukjibk6grqkzcw2k 0 151298 6148839 1563160 2022-08-02T21:23:59Z EmausBot 17467 Bot: Arranxo a redirección dobre cara a "[[CB Tizona]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[CB Tizona]] ehztrdsin01cf3qukjibk6grqkzcw2k 0 151299 6148840 1563161 2022-08-02T21:24:09Z EmausBot 17467 Bot: Arranxo a redirección dobre cara a "[[CB Tizona]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[CB Tizona]] ehztrdsin01cf3qukjibk6grqkzcw2k 0 151300 6148837 1563162 2022-08-02T21:23:49Z EmausBot 17467 Bot: Arranxo a redirección dobre cara a "[[CB Tizona]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[CB Tizona]] ehztrdsin01cf3qukjibk6grqkzcw2k 0 151301 6148836 1563163 2022-08-02T21:23:39Z EmausBot 17467 Bot: Arranxo a redirección dobre cara a "[[CB Tizona]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[CB Tizona]] ehztrdsin01cf3qukjibk6grqkzcw2k 0 151302 6148842 1563165 2022-08-02T21:24:29Z EmausBot 17467 Bot: Arranxo a redirección dobre cara a "[[CB Tizona]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[CB Tizona]] ehztrdsin01cf3qukjibk6grqkzcw2k 0 152559 6149002 5947692 2022-08-03T00:32:02Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Vuvuzela ZA.jpg|miniatura|dereita|200px|Un seareiro surafricano sopra unha vuvuzela de plástico.]] A '''vuvuzela''' ou '''vuvucela''', tamén chamada ''lepetata'' en [[lingua tsuana]], é unha [[corneta]] de aproximadamente un metro de lonxitude, moi empregada no recintos deportivos de [[Suráfrica]]<ref>[http://www.fifa.com/worldcup/destination/southafricafromatoz/letter=v/index.html V is Vuvuzela] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080913223530/http://www.fifa.com/worldcup/destination/southafricafromatoz/letter%3Dv/index.html |date=13 de setembro de 2008 }}, FIFA.com {{en}}.</ref>. == Orixe == Orixinalmente estaban feitas de [[estaño]]<ref name=Vuvuzela>[http://www.southafrica.info/2010/vuvuzela.htm Vuvuzela: SA football's beautiful noise] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120531123751/http://www.southafrica.info/2010/vuvuzela.htm |date=31 de maio de 2012 }}, SouthAfrica.info {{en}}.</ref> e popularizáronse en Suráfrica durante os anos 90, ata que en 2001 unha empresa comezou a comercializalas en material [[plástico]]. A orixe do termo ''vuvuzela'' é discutido, existindo a teoría de que o termo provén do [[Lingua zulú|zulú]] "facer ruído", mentres que outra teoría sostén que deriva dun termo coloquial surafricano que significa "baño", xa que as vuvuzelas producen un "baño de son"<ref name=Vuvuzela/>. == Mundial de Fútbol Suráfrica 2010 == {{Son |nomeficheiro = Vuvuzela single note.ogg |título = Zunido da vuvuzela |descrición = Unha nota si♭dunha vuvuzela de plástico. }} As vuvuzelas adquiriron popularidade en todo o mundo despois da [[Copa das Confederacións 2009]] e sobre todo no [[Mundial de Fútbol Suráfrica 2010]], onde causaron polémica polo seu monótono zunido constante en tódolos partidos<ref>[http://www.lefigaro.fr/sport/2010/06/11/02001-20100611ARTFIG00750-mondial-l-insupportable-bourdonnement-des-vuvuzelas.php Mondial: l'insupportable bourdonnement des vuvuzelas], Le Figaro {{fr}}.</ref><ref>[http://msn.foxsports.com/foxsoccer/worldcup/story/vuvuzela-drone-killing-world-cup-atmosphere?GT1=39011 Vuvuzela drone killing World Cup atmosphere], Foxsoccer.com {{en}}.</ref>. Numerosos comentaristas deportivos, así como adestradores e xogadores pediron a súa prohibición<ref>[http://www.timeslive.co.za/opinion/columnists/article476668.ece/Nothing-kills-the-joy-of-soccer-like-a-bunch-of-wailing-vuvuzelas Nothing kills the joy of soccer like a bunch of wailing vuvuzelas] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131020142019/http://www.timeslive.co.za/opinion/columnists/article476668.ece/Nothing-kills-the-joy-of-soccer-like-a-bunch-of-wailing-vuvuzelas |date=20 de outubro de 2013 }}, Times Live {{en}}.</ref>, ó que se negaron os organizadores da Copa do Mundo<ref>[http://www.europapress.es/deportes/futbol-00162/mundial/noticia-futbol-mundial-organizadores-reiteran-no-quitaran-vuvuzelas-estadios-20100614160557.html Los organizadores reiteran que no quitarán las vuvuzelas], Europapress {{es}}.</ref>. A propia [[FIFA]] pensara, despois da Copa das Confederacións de 2009, prohibilas<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/africa/8106502.stm Fifa to discuss vuvuzela future], BBC {{en}}.</ref>. Un estudo determinou que pode ocasionar serios danos ó aparato auditivo das persoas debido ó elevado nivel da intensidade do son que emite. A modo de comparación, o motor dun [[avión (medio de transporte)|avión]] en marcha xera 120 decibelios (dB), e no momento de engalar 130&nbsp;dB. Unha vuvuzela alcanza 127&nbsp;dB. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Vuvuzelas}} === Ligazóns externas === * [http://twitter.com/the_vuvuzela O twitter da vuvuzela]. * [https://web.archive.org/web/20100613012446/http://www.spitorswallow.co.za/blowme.php Toca virtualmente a vuvuzela]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Instrumentos de vento]] [[Categoría:Mundial de Fútbol de 2010]] ka9w2wvoq2zt9kzmm1jmag0j2vjg5w0 0 152596 6149217 6035961 2022-08-03T09:27:09Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Sergebac7thcentury.jpg|miniatura|350px|De acordo a [[John Boswell]], os mártires cristiáns do [[século IV]] [[Serxio e Baco]] uníronse baixo o ritual da adelphopoiesis]] A '''''adelphopoiesis''''', '''''fraternitas iurata''''' ou '''''ordo ad fratres faciendum''''' é unha cerimonia practicada por varias igrexas cristiás durante a [[Idade Media]] e inicios da [[Idade Moderna]] en [[Europa]] para unir a dúas persoas do mesmo sexo (habitualmente homes). ==[[Etimoloxía]]== O termo ''adelphopoiesis'' (literalmente ‘facer irmáns’) provén do grego ἀδελφός (adelphós): ‘irmán’, e ποιῶ (poió): ‘eu fago’. ==O rito da adelphopoiesis== A primeira noticia moderna que se ten do rito da ''adelphopoiesis'' (en [[linguas eslavas|eslavo]] ''pobratimstwo'') é de 1914, cando [[Pável Florenski]]<ref>{{cita web|autor = JAS|ano = 2003|url = http://www.paratheke.net/stephanos/articles/adelphopoiesis.html|título = Adelphopoiesis|obra = The Stephanos Project|dataacceso = 15 de xuño de 2010|idioma = inglés|data-arquivo = 15 de febreiro de 2005|url-arquivo = https://web.archive.org/web/20050215134921/http://www.paratheke.net/stephanos/articles/adelphopoiesis.html|url-morta = unfit}}</ref> cita os elementos clave da [[liturxia]] do rito: # os irmáns, que están colocados na igrexa diante do atril, no cal se atopa a cruz e as escrituras; o maior dos dous colócase á dereita, mentres que o máis novo colócase á esquerda; # realízanse oracións e ladaíñas que piden que os dous sexan unidos no amor e lémbraselles exemplos de amizade da historia da Igrexa; # os dous son atados cun cinto, as súas mans colocadas nos evanxeos e unha candea ardendo é entregada a cada un; # os versos de [[:Wikisource:es:Corintios primera - 12|''Primeira carta aos corintios'' 12:27]] a [[:Wikisource:es:Corintios primera - 13|13:8]] ([[Paulo de Tarso]] sobre o amor) e [[:Wikisource:es:San Juan - Capítulo 16|''Evanxeo de san Xoán'' 17:18-26]] ([[Xesús de Nazaret]] sobre a unidade) son lidos; # lense máis oracións e ladaíñas como as indicadas no punto 2; # lese o ''[[Noso Pai]]''; # os futuros irmáns reciben os agasallos santificados dunha copa común; # condúceselles ao redor do atril mentres se dan a man e cántase o seguinte ''[[troparion]]:'' «Señor, mira dende o ceo e ve»; # intercambian bicos; e # os presentes cantan: «Oh, que bo, que doce habitar os irmáns todos xuntos!» ([[:Wikisource:es:Salmos: Capítulo 133|''Salmos'' 133:1]]). Unha das oracións, que se recitan durante a cerimonia, é a seguinte: {{cita|Deus todopoderoso, que fuches antes que o tempo e serás por todos os tempos, que se rebaixou a visitar os homes a través do seo da Nai de Deus e Virxe María, envía o teu santo anxo a estes os teus servidores [nome] e [nome], que se amen o un ao outro, así como os teus santos apóstolos Pedro e Paulo amábanse e Andrés e Xacobe, Xoán e Tomé, Xacobe, Filipe, Mateu, Simón, Tadeu, Matías e os santos mártires [[Serxio e Baco]], así como Cosme e Damián, non por amor carnal, senón pola fe e o amor do Espírito Santo, que todos os días da súa vida permanezan no amor. Por Xesús Cristo, o noso señor. Amén}} ==Adelphopoiesis na igrexa occidental== Na [[Igrexa Católica]], os sacerdotes de cando en cando participaban nos matrimonios até ben entrada a Época Moderna, xa que non foi introducida até o [[Concilio de Trento]] e a execución efectiva foi moito máis tardía nalgúns países. Isto e algúns outros feitos falan en contra de que o rito da ''adelphopoiesis'', en latín ''ordo ad fratres faciendum'', tivese unha grande implantación en Occidente. Con todo practícase, en parte, aínda na [[Igrexa Católica|antiga Igrexa Católica]]. Se non era no marco dunha misa e ante un sacerdote, os «irmáns» xuraban de todos os xeitos sobre un altar e anunciábano á comunidade na porta da igrexa. Pero máis que o xuramento, era o soterramento común o que daba unha vertente relixiosa ao «parentesco artificial». Da extensión desta práctica son testemuña os cemiterios [[Inglaterra|ingleses]] e [[Irlanda|irlandeses]], nos que se poden atopar numerosos enterramentos cos nomes de dous homes.<ref>{{cita web|autor = Vitoria Combe|ano = 2001|url = http://www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2001/08/10/ngay10.xml|título = Church 'has long blessed gays'|obra = Telegraph.co.uk|dataacceso = 15 de xuño de 2010|idioma = inglés|data-arquivo = 15 de marzo de 2008|url-arquivo = https://web.archive.org/web/20080315040536/http://www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=%2Fnews%2F2001%2F08%2F10%2Fngay10.xml|url-morta = yes}}</ref> As inscricións son a miúdo unha mostra do agarimo que se tiñan: «O amor uniunos na vida. Que a terra os una na morte». Unha das fontes máis temperás que describe o rito no occidente latino é o escrito de propaganda anti irlandesa ''Topographica Hibernica'' de [[Giraldus Cambrensis]] (cara a 1146-1223).<ref>{{cita web|autor = Alan Bray|ano = 1999|url = http://www.fordham.edu/halsall/pwh/bray-medievalsamesex.html|título = Boswell and the Latin West and the debate over the blessing of friendship today|obra =|dataacceso = 15 de xuño de 2010|idioma = inglés }}</ref> Trátase dunha esaxeración satírica que trata de imputarlles aos irlandeses a perversión do rito cristián con elementos pagáns: {{cita|Entre os moitos enganos da súa hostil maneira de ser, unha é especialmente instructiva. Baixo a pretensión de relixión e paz, reúnense co home co que se queren irmandar nun lugar sacro. Primeiro realizan unha alianza espiritual ''[compaternitatis foedera]''. Logo, transpórtanse o un ao outro tres veces ao redor da igrexa e ante o altar, en presenza das reliquias dos santos, realízanse moitas promesas. Finalmente, úneselles indivisiblemente coa celebración dunha misa e os rezos de sacerdotes, coma se se tratase dunha voda.<br />Pero ao final, para asentar máis a súa amizade e para finalizar as cousas, cada un bebe o sangue do outro: isto copiárono do rito dos pagáns, que empregan o sangue para pechar un xuramento. Que a miúdo, nese intre da voda, eses violentos e falsos homes verquen sangue de forma tan maliciosa e hostil, que o un ou o outro fican sen sangue ningunha! Que a miúdo segue os esposorios unha separación sanguenta nesa hora inesperada, adiántaselle ou a interrompe en forma inaudita.}} Douscentos anos despois da polémica de Geraldus sobre os ritos de irmandamento irlandeses, atópase o seguinte texto nunha crónica oficial dos anos da guerra civil sobre o primeiro encontro de [[Eduardo II de Inglaterra]] e [[Piers Gaveston]]: {{cita|Cando o fillo do rei viuno, sentiu tanto amor que realizou un irmandamento con el e decidiuse resolutamente ante todos os mortais a entrelazar unha liga indisoluble de amor con el.{{cómpre referencia}}}} Ese tipo de descricións tiñan un modelo na [[Biblia]], concretamente en [[David]] e o seu «irmán» [[Ionatán]]: {{cita|Apenas David terminou de falar con Saúl, Ionatán encariñouse con el e chegou a querelo como a si mesmo. Saúl fíxoo quedar con el aquel día e non o deixou volver á casa do seu pai. E Ionatán fixo un pacto con David, porque o amaba como a si mesmo.|[[:Wikisource:es:Libro Primero de Samuel: Capítulo 18|Libro Primeiro de Samuel: Capítulo 18]]}} Tamén a literatura mundana elevou o amor entre dous irmáns de sangue ao ideal romántico. Isto demóstrano innumerables obras, que, en parte, contiñan relatos populares, como a historia de Horn e o seu irmán xurado Ayol, ''[[Adam Bell]]'', o romance entre ''[[Floris e Blancheflour]]'', ''[[Guy of Warwick]]'' ou a balada de ''[[Bewick e Graham]]''. Outro exemplo é a versión de ''[[Amys e Amylion]]'' realizada por un sacerdote en latín antes do [[século XIV]]. ''Amys e Amylion'', sendo unha mestura de literatura relixiosa e secular, é unha [[Saga (literatura)|saga]] popular que se atopou en diversas culturas dende a [[India]] até o [[Atlántico]]. Na súa versión cristianizada trata de dous irmáns de sangue que loitaron para [[Carlomagno]] e que tras a súa morte foron soterrados por separado. Pero no transcurso da noite os cadáveres movéronse cara ao outro e á mañá seguinte foron atopados deitados un á beira do outro. De forma semellante á inscrición funeraria mencionada enriba, a historia comenta «Así como Deus uníraos na vida a través da harmonía e o amor, así non quixo que estivesen separados na morte». Debido á relativa uniformidade coa que foi empregada a fórmula, pódese supor que se trata dunha referencia ao ''[[Evanxeo de Mateo]]'', onde Xesús Cristo funda a indivisibilidade do matrimonio coas palabras: «Pois ben, o que Deus uniu non o separe o home» ([[:Wikisource:es:San Mateo - Capítulo 19|''Evanxeo de san Mateu'', capítulo 19]]). ===Adelphoiesis en Galicia=== O documento máis antigo que acredita este tipo de unión en [[Galicia]] data de [[1061]]. Este foi atopado no Tombo de Celanova, e actualmente atópase no Arquivo Histórico Nacional de Madrid. Neste documento estipúlase o irmandamento de Pedro Díaz e Muño Vandilaz, veciños da parroquia de [[Ordes, Rairiz de Veiga|Ordes]] ([[Rairiz de Veiga]]).<ref>[http://www.vieiros.com/nova/70724/mais-que-amigos "Máis que amigos"], artigo en ''Vieiros'', 6 de decembro de 2008. Consultado o 15 de xuño de 2010</ref> ==Interpretación moderna== O rito do irmandamento ou ''adelphopoiesis'' gañou en relevancia entre os historiadores que se ocupan da [[A homosexualidade na historia|historia da homosexualidade]] nos últimos anos, xa que modificou a imaxe que se tiña da Idade Media e o inicio da Idade Moderna. [[John Boswell]] tomou a institución como demostración de que o cristianismo non sempre foi [[homofobia|homófobo]] no seu libro ''Same-sex unions in premodern Europe'' (unións homosexuais na Europa premoderna), tamén publicada como ''The marriage of likeness'' (O matrimonio de semellanza). Boswell dá o texto e a tradución dunha serie de versións desta cerimonia en grego e a tradución para unha serie de versións en [[Antigo eslavo eclesiástico|eslavónico]]. Con todo, Boswell presupón unha acepción moderna da [[homosexualidade]], que na Idade Media non tiña ningún sentido: a consideración do homosexual como unha tipoloxía de persoa. O non menos coñecido historiador [[Alan Bray]] estudou a ''adelphopoiesis'' con máis detalle, tomando como base as fontes inglesas. Na súa obra póstuma ''The friend'' tenta reconstruír a institución desde o punto de vista e a sociedade medieval. Relacións de parentesco «artificiais», das que o irmandamento parece non ser máis que unha variante, tiñan unha función central no apontoamento horizontal da familia nos fogares premodernos. Non só se defendían coas armas o un ao outro, o que na [[sociedade feudal]] era un aspecto que non se pode sobrevalorar, senón que os irmandamentos unían familias completas, polo que tales amizades eran a miúdo fomentadas polos pais. Así, se un dos irmáns casaba máis tarde e tiña fillos, o irmandamento servía de elemento de seguridade: se un dos irmáns morría, o outro estaba obrigado a apoiar a familia do seu irmán de sangue cos medios que tivese dispoñibles. Semellante era a institución da ''compaternitas'' ([[padriño]]), pola que a responsabilidade dos fillos -que durante a súa mocidade vivían a miúdo en varios fogares- colectivizábase até certo punto. Debe destacarse que a institución non foi concibida como alternativa ao matrimonio. O irmandamento non debe verse como unha institución exclusivamente romántica, senón que debe considerarse baixo os aspectos de seguridade material e persoal, a pesar do marco literario e litúrxico que resaltan o amor e a fidelidade. Os teólogos cristiáns interésanse a miúdo pola cuestión de se tales unións foron «castas», sobre todo como consecuencia do traballo de Boswell, que interpretan a miúdo como un ataque ás súas doutrinas.<ref>{{cita web|autor = Paul Halsall|ano = 1995|url = http://www.fordham.edu/halsall/pwh/bosrevdisc-kennedy1.html|título = Reviewing Boswell|obra =|dataacceso = 15 de xuño de 2010|idioma = inglés }}</ref><ref>{{cita web|autor = Robin Darling Young|ano = 1994|url = http://www.leaderu.com/ftissues/ft9411/articles/darling.html|título = Gay Marriage: Reimagining Church History|obra = Leadership Ou|dataacceso = 15 de maio de 2010|idioma = inglés }}</ref> A pregunta non se pode contestar de forma xeneralizada coas fontes existentes. Alan Bray dio da seguinte maneira: {{cita|Unha segunda dificultade molesta é a demostración da opinión de Boswell de que as irmandades de sangue implicasen (ou puidesen implicar) a relación sexual entre homes ou mulleres. A crónica do mosteiro [[cisterciense]] de [[Meaux]] (en [[Yorkshire]]), unha obra de enorme erudición do [[século XIV]], comenta que [[Eduardo II de Inglaterra]] «in vitio sodomitico nimium delectábat» (no vicio [[sodomía|sodomítico]] especialmente deleitábase) e o biógrafo moderno de Gaveston conclúe, de forma comprensible, que non hai dúbida de que a relación de Eduardo e Graveston era de natureza sexual. Isto naturalmente non era apoiado polo dereito canónico, pero é pouco probable que Eduardo e Graveston fosen únicos neste senso. Tamén existe unha ambivalencia sexual semellante en canto ás demais formas de parentesco ritual, que evoca a exposición de Giraldus. Os tribunais eclesiásticos rexeitaban as relacións sexuais antes do matrimonio eclesiástico e non secundaban as relacións sexuais dos parentes espirituais da ''compaternitas'', os ''commatres'' e ''compatres''; con todo a condena das relacións sexuais tras o matrimonio era desatendida, e o pracer especial das relacións sexuais con ''commatres'' e ''compatres'' era unha boa fonte de chistes durante toda a Idade Media.<ref>{{cita libro|autor = Bray, Alan|título = The friend|ano = 2003|editorial = Chicago, Londres|ide = }} páx. 38 e sig.</ref>}} ==Notas== {{Listaref|30em}} ==Véxase tamén== ===Bibliografía=== *John Boswell: ''Same-Sex Unions in Premodern Europa''. Nova York, 1994. *Alan Bray: ''The friend''. Chicago e Londres, 2003. ===Outros artigos=== *[[Homosexualidade]] *[[Matrimonio]] *[[Matrimonio entre persoas do mesmo sexo]] ===Ligazóns externas=== *[http://www.islaternura.com/aplaya/homoenhistoria/matrimoniosmedievales.htm IslaTernura.com]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100619115725/http://www.islaternura.com/APLAYA/HOMOenHISTORIA/MatrimoniosMEDIEVALES.htm |date=19 de xuño de 2010 }} (parellas gais medievais). *[http://www.titipu.demon.co.uk/samesexunions/ Titipu.Demon.co.uk]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070220100608/http://www.titipu.demon.co.uk/samesexunions/ |date=20 de febreiro de 2007 }} (cerimonias eclesiásticas para unir parellas do mesmo sexo; en inglés). {{Orientación e identidade xenérico-sexuais}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia do cristianismo]] [[Categoría:LGTB]] [[Categoría:Matrimonio homosexual]] 355lxpmmaf37bumfeq7oxgxrmcaj9rm 1 153062 6149333 4581769 2022-08-03T10:25:28Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki {{visitas}} ==Untitled== Creo que a mudanza de [[Alumno]] a [[alumnado]] foi feita para non empregar unha linguaxe sexista. Estou de acordo coa intención pero non coa medida, que ignora que en galego, como noutras linguas, existe unha cousa que se chama [[epiceno]]. Non sei se o tema dá para debater, pero quero deixar parente o meu desacordo. [[Usuario:Xoacas|Xoacas]]_{([[Conversa Usuario:Xoacas|a ver se fajo unhas croquetas]])} 13:18, 21 de xuño de 2010 (UTC) :Ola, Xoacas; "alumno" non é un epiceno, pois existe "alumna". Precisamente por iso movín o nome do artigo, pois o substantivo "alumnado" engloba as persoas dos dous sexos coas características descritas no artigo. En calquera caso, un debate sempre é útil se é construtivo, e todas as melloras son benvidas. Un saúdo! --[[User:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[User_talk:Estevoaei|pa o que queiras...]]} 13:28, 21 de xuño de 2010 (UTC) Eu non o vexo así: dicir que "a esencia do alumno é estar aprendendo" non equivale a dicir que o aprender non vai na esencia da alumna. En calquera caso alumnado e o "conxunto de alumnos que asisten a un centro docente" (Ir Indo). Iso quere dicir que as alumnas non asisten ou que non forman parte do alumnado? Cando un profesor di que ten 20 alumnos está dicindo que suman 20 os alumnos e as alumnas ou que sabe dios cantas alumnas ten? En calquera caso falar do alumno é falar do individuo, falar do alumnado é falar do conxunto de individuos, e só iso xa me fai dubidar de que o movemento sexa boa idea. Non imos mudar [[Soldado]] a [[Exército]] así como así, nin [[Abella]] a [[Enxame]]. Non me opoño a prescindir do uso do epiceno, pero se o facemos con coherencia habería que entrar a facer moitos cambios pola Galipedia adiante. [[Usuario:Xoacas|Xoacas]]_{([[Conversa Usuario:Xoacas|a ver se fajo unhas croquetas]])} 13:40, 21 de xuño de 2010 (UTC) :Estou superafavor de corrixir moitas das innecesarias tendencias masculinizantes da Galipedia. Porén, creo que mover alumno a alumnado non é moi correcto pois non son a mesma cousa: por iso unha abella non é un examio, nin ao revés. Quizais antes que nos nomes dos artigos deberiamos pensar en mudanzas nos nomes das categorías, e tomar algunhas decisións estratéxicas ao respecto. Eu regresaría a 'alumno'. PS: O exemplo do enxamio púxeno sen ver a edición de Xoacas--[[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] ^{[[Conversa Usuario:Xabier Cid| Conversa ]]} 13:44, 21 de xuño de 2010 (UTC) 7b4nxlkweqr69nzn3squ1hky8afwuhp 0 153317 6148407 6145829 2022-08-02T14:06:16Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «and» wikitext text/x-wiki {{Grupo_musical | nome = The Antlers | xp = rock | imaxe = The Antlers at Neumos.jpg | orixe = [[Brooklyn]], [[Nova York]] | país = [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] {{USAb}} | xénero = [[indie rock]], [[post-rock]], [[dream pop]] | período = 2006 - presente | selo = [[Fall Records]], [[Frenchkiss Records]], [[Transgressive Records]], [[ANTI-]] | web = [http://www.antlersmusic.com/ www.antlersmusic.com] | membros = [[Peter Silberman]]<br />Michael Lerner<br />Darby Cicci }} '''The Antlers''' é unha banda de [[indie rock]] formada en [[Brooklyn]], [[Nova York]], liderada por Peter Silberman. O grupo está no presente formado por Silberman e o batería Michael Lerner. A formación contaba anteriormente con Darby Cicci (trompeta, baixo eléctrico/contrabaixo, teclados, sintetizadores, voces). A instrumentación típica da banda consiste normalmente en voces, guitarra eléctrica, teclados/sintetizadores, batería e un conxunto doutros instrumentos como piano, ventos, cordas e elementos electrónicos.<ref>{{Cita web|título=The Antlers Biography, Songs, & Albums|url=https://www.allmusic.com/artist/the-antlers-mn0000739713/biography|páxina-web=AllMusic|data-acceso=2022-07-30|lingua=en}}</ref> Silberman dixo que o nome da banda foi collido da canción de [[The Microphones]] "Antlers". En 2022 a banda levaba publicados seis álbums de estudio: ''Uprooted'' (2006), ''In the Attic of the Universe'' (2007), ''Hospice'' (2009), ''Burst Apart'' (2011), ''Familiars'' (2014) e ''Green to Gold'' (2021). == Discografía == === Discos de estudio === {| class="wikitable" |- ! Álbum !! Ano !! Selo |- | ''[[Uprooted]]'' || [[2006]] || autoeditado |- | ''[[In the Attic of the Universe]]'' || [[2007]] || [[Fall Records]] |- | ''[[Hospice]]'' || [[2009]] || [[Frenchkiss Records]] |- | ''[[Burst Apart]]'' || [[2011]] || Frenchkiss Records, [[Transgressive Records]] |- | ''[[Familiars]]'' || [[2014]] || [[ANTI-]], Transgressive Records |- | ''[[Green to Gold]]'' || [[2021]] || [[ANTI-]], Transgressive Records |} === EPs === * ''Cold War'' (2007) * ''New York Hospitals'' (2008) === Sinxelos === * ''Bear'' (2009) * ''Two'' (2009) == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.antlersmusic.com/ Páxina web oficial] * [https://web.archive.org/web/20091217101136/http://www.theantlers-hospice.com/ Páxina do álbum "Hospice"] * [http://www.myspace.com/theantlers/ MySpace Oficial] * [http://www.last.fm/music/The+Antlers/ Páxina de Last.fm] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Antlers}} [[Categoría:Grupos musicais de indie rock]] [[Categoría:Grupos musicais de post-rock]] [[Categoría:Grupos musicais de dream pop]] [[Categoría:Grupos musicais de Brooklyn]] [[Categoría:Grupos musicais formados en 2006]] b7z1gfs3qemoz0fy787vmv855d7q3pe 0 156602 6148697 5987835 2022-08-02T17:51:07Z Drow male 59507 Engado info da versión en castelán do artigo. wikitext text/x-wiki {{Radio | nome = Cuac FM | imaxe = Ficheiro:Cuac FM logo.PNG|centro | localización = [[A Coruña]] | área = [[Galicia]], {{ESP}} | eslogan = Nada que ver. | frecuencia = 103.4 FM | primeraemi = [[8 de marzo]] de [[1996]] | últimaemi = | formato = FM<br/>[[Internet]] | lingua = [[Idioma galego|Galego]] e [[Idioma español|castelán]] | clase = Radio comunitaria | afiliación = Asociación Mundial de Radios Comunitarias, Red de Medios Comunitarios, [[Rede Galega de Radios Libres e Comunitarias|ReGaRLiC]] | propietario = Colectivo de Universitarios Activos | webcast = https://cuacfm.org/directo/ | web = https://www.cuacfm.org/ | facebook = http://www.facebook.com/cuacfm | twitter = CuacFM | youtube = http://www.youtube.com/user/cuacfm }} Cuac FM é unha radio comunitaria<ref name="RRI">{{cita web|url=https://cuacfm.org/wp-content/uploads/2015/05/Regulamento-de-Rexime-Interior-Cuac-FM-2010.pdf|título=Reglamento de Régimen Interno de Cuac FM|dataacceso=14 de maio de 2015|lugar=Web de Cuac FM|idioma=Galego}}</ref> que emite desde 1996<ref name="aficcionada">{{cita publicación|apelido=Gradín|nome=Elena|título=La radio más aficionada|ano=2008|publicación=La Opinión de A Coruña|url=http://www.laopinioncoruna.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2008110400_2_234091__A-Coruna--Metro-radio-aficionada}}</ref> no 103.4 FM da Coruña e a través de Internet. Está xestionado pola asociación cultural Colectivo de Universitarios Activos, que dá nome á emisora; esta asociación foi declarada no ano 2021 de utilidade pública pola Xunta de Galicia.<ref name="utilidadep">{{cita publicación|autor= Xunta de Galicia |título= Orden de 3 de noviembre de 2021 por la que se declara de utilidad pública la Asociación Colectivo de Universitarios Activos |data= 12 de novembro de 2021|publicación=DOG |url= https://www.xunta.gal/dog/Publicados/2021/20211112/AnuncioG0595-051121-0001_es.html }}</ref> A radio está situada nun edificio do Campus da Zapateira, da [[Universidade da Coruña]]<ref name="localizacion">{{cita web|url=https://www.google.com/maps/d/viewer?mid=1rMJ5Z0_RdyKD_xX5_xd3L4nS5ek&hl=es&usp=sharing |título= Localización de la emisora | data-acceso= 1 de xaneiro de 2018 |lugar= Google Maps|idioma=Español}}</ref>, onde se atopa o estudio José Couso (ou estudio 1) e a redacción da emisora. Dende o [[29 de xaneiro]] de 2011 está en funcionamento o estudio ou estudio 2 (estudio de gravación) Alexandre Bóveda.<ref>{{cita web|url=http://old.cuacfm.org/web2/lang/es-es/2010/10/16/comezo-das-obras-de-creacion-do-estudo-alexandre-boveda|título=Comienzo de las obras de creación del estudio Alexandre Bóveda|dataacceso=17 de outubro de 2010|lugar=Web de Cuac FM|idioma=Gallego}}</ref><ref>{{cita web|url=http://old.cuacfm.org/web2/lang/es-es/2011/01/29/queda-inaugurado-o-estudio-de-gravacion-alexandre-boveda|título=Queda inaugurado el estudio de grabación Alexandre Bóveda|dataacceso=29 de enero de 2011|lugar=Web de Cuac FM|idioma=Gallego}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.youtube.com/watch?v=NdnOm9kINm0|título=Inauguración Estudio Alexandre Bóveda (CUAC FM)|dataacceso=31 de enero de 2011|lugar=Youtube|idioma=Gallego}}</ref>​Desde 2015, a Escola de Radio e Asociacionismo da emisora ​​sitúase no anexo do edificio.<ref name="escola">{{cita publicación|título=La emisora Cuac FM abre su escuela de radio y asociacionismo|ano=2015|publicación=La Opinión de A Coruña|url=http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2015/12/10/emisora-cuac-fm-abre-escuela/1022208.html}}</ref> A súa a actual presidenta é Paula Alonso.<ref name="escola">{{cita publicación|título=La emisora Cuac FM abre su escuela de radio y asociacionismo|ano=2015|publicación=La Opinión de A Coruña|url=http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2015/12/10/emisora-cuac-fm-abre-escuela/1022208.html}}</ref> Atópase nun edificio do Campus de Zapateira, da [[Universidade da Coruña]], onde está o estudio [[José Couso]] (ou estudio 1) e a redacción da emisora. Desde o [[29 de xaneiro]] de [[2011]] está en marcha o estudio [[Alexandre Bóveda]] ou estudio 2 (estudio de gravación).<ref>{{cita web|url=http://old.cuacfm.org/web2/lang/es-es/2010/10/16/comezo-das-obras-de-creacion-do-estudo-alexandre-boveda|título=Comienzo de las obras de creación del estudio Alexandre Bóveda|dataacceso=17 de outubro de 2010|lugar=Web de Cuac FM|idioma=Gallego}}</ref><ref>{{cita web|url=http://old.cuacfm.org/web2/lang/es-es/2011/01/29/queda-inaugurado-o-estudio-de-gravacion-alexandre-boveda|título=Queda inaugurado el estudio de grabación Alexandre Bóveda|dataacceso=29 de enero de 2011|lugar=Web de Cuac FM|idioma=Gallego}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.youtube.com/watch?v=NdnOm9kINm0|título=Inauguración Estudio Alexandre Bóveda (CUAC FM)|dataacceso=31 de enero de 2011|lugar=Youtube|idioma=Gallego}}</ref> Desde [[2015]], no anexo do edificio está situada a Escola de Radio e Asociacionismo da emisora.<ref name="escola">{{cita publicación|título=La emisora Cuac FM abre su escuela de radio y asociacionismo|ano=2015|publicación=La Opinión de A Coruña|url=http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2015/12/10/emisora-cuac-fm-abre-escuela/1022208.html}}</ref> A súa actual presidenta é Paula Alonso.<ref name="25 años"/> Desde a súa fundación foi canteira<ref name="mariano">{{cita web||título=Biografía de Mariano Enrique Fernández Cabarcos|dataacceso=84 de setembro de 2010|apelido=Fernández Cabarcos|nome=Mariano Enrique|lugar=Radio en Galicia|idioma=español|url=https://web.archive.org/web/20100904040949/http://radioengalicia.com/locutores/mariano-fernandez/|}}</ref> de numerosos comunicadores de [[prensa escrita]], [[Radio (medio de comunicación)|radio]] e [[televisión]], tales como Hugh McGinley, Antón Lezcano, Txury Ferrer, [[Tomás Legido Sánchez|Tomás Legido]], [[Mariano Fernández Cabarcos|Mariano Fernández]], Víctor Grande, [[Estíbaliz Espinosa]], Fernando Molezún, Teba Chacón, Javier Lojo, Isaac González, Álvaro Valiño ou [[Francisco Dotras Lamberti|Francisco Dotras]]. Os seus padriños de honra son o escritor e periodista [[Manuel Rivas]] e o tamén escritor e músico [[Xurxo Souto]]. En [[2018]] o [[Tribunal Superior de Xustiza de Galicia]] anulou a decisión da [[Xunta de Galicia]] e permite que volva a emitir por FM.<ref>{{Cita web|url=http://praza.gal/movementos-sociais/17767/o-tribunal-superior-anula-a-decision-da-xunta-e-permite-emitir-a-cuac-fm/|título=O Tribunal Superior anula a decisión da Xunta e permite emitir a CUAC FM}}</ref> == Historia == A emisora ten a súa orixe no club de prensa da [[Universidade da Coruña]].<ref>{{cita publicación|apelido=Legido Sánchez|nome=Tomás|título=Radio a través dun pico|ano=2000|publicación=Cuaczine|número=1|url=http://old.cuacfm.org/web2/?p=972}}</ref> O dito club realizaba en [[1995]] un programa chamado ''A pé de Campus'' en [[Radio Culleredo]], así que pensaron que a UDC debería ter unha radio que dese voz a todos os estudantes e colectivos, polo cal o [[15 de xuño]] de 1995 crearon o Colectivo de Universitarios Activos como asociación xuvenil. Unicamente dous dos fundadores (Tomás Legido e Mariano Fernández), seguen formando parte activa de Cuac FM.<ref name="aficcionada"/><ref name ="mariano"/><ref>{{cita web|título=Biografía de Tomás Legido Sánchez|dataacceso=8 de agosto de 2010|apelido=Legido Sánchez|nome=Tomás|lugar=Radio en Galicia|idioma=gallego|url=https://web.archive.org/web/20100624072703/http://radioengalicia.com/locutores/tomas-legido-sanchez/|dataarquivo=24 de junio de 2010}}</ref> Por esa data comezou ''Café con Gotas'', conducido por Pablo Rubén Fernández, único programa que se mantivo ininterrumpidamente desde a inauguración da emisora.<ref name="25 años">{{cita novas |autor=Rodríguez, Rubén D. |título=Cuac FM, 25 años en antena |data= 27 de marzo de 2021 |xornal= La Opinión de A Coruña |url= https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2021/03/27/cuac-fm-25-anos-antena-45925628.html |cita= Hai quen desde o primeiro día comparte a súa voz cos oíntes de xeito ininterrumpido, como Pablo Rubén Fernández, que en 25 anos estivo á fronte de tres programas, “por locura total pola radio”.(...) Paula Alonso é desde o pasado setembro a presidenta da asociación cultural Colectivo de Universitarios Activos, onde se engloba Cuac.}}</ref> [[Arquivo:Txury Ferrer e Anton Lezcano - I Romaria Asociativa de Cuac FM.001.JPG|miniatura|left|Txury Ferrer e Antón Lezcano, na ''I Romaría Asociativa''.]] O [[8 de marzo]] de 1996, instalouse o dipolo radiante vertical ([[antena]]) e o emisor nun despacho da Facultade de Económicas, e comezou o período de probas. A inauguración oficial produciuse o [[27 de marzo]], contando no estudio con Antonio Erias, Decano da Facultade de Económicas, e Manuel Sarceda, Vicerreitor de Estudantes. En [[maio]] de [[2002]], clausurouse por sorpresa o estudio, xa que a Facultade de Económicas se mudaba ao [[Elviña, A Coruña|Campus de Elviña]], e o seu edificio sería ocupado pola Facultade de Filoloxía (empregouse o espazo do aula para ampliar a biblioteca), e en outubro de [[2003]] reanudáronse<ref>{{cita publicación|apelido=Vila|nome=Juan|título=Vuelve Cuac FM|ano=2003|lugar=Muzikalia|url=https://web.archive.org/web/20100212163447/http://muzikalia.com/noticias_leer.php/3441/vuelve-cuac-fm|dataarquivo=12 de febrero de 2010}}</ref><ref>{{cita web|título=Cuac FM, emisora que emite a través del 103.4 FM vuelve a las ondas tras más de un año sin hacerlo aumentando su horario en antena hasta la medianoche|dataacceso=8 de agosto de 2010|apelido=Sal|nome=Javier|lugar=Metamedia|idioma=español|url=https://web.archive.org/web/20110711000119/http://metamedia.fiestras.com/servlet/ContentServer?pagename=R&c=Articulo&cid=1064674002757&pubid=979757023949|dataarquivo=11 de julio de 2011}}</ref> as emisións por FM, coa participación de [[Manuel Rivas]] e [[Xurxo Souto]].<ref>{{cita publicación|título=Manolo Rivas y Xurxo Souto apadrinaron la inauguración de la emisora CUAC F.M. que emite a través del 103.4 para A Coruña y su área de influencia|ano=2003|lugar=El Ideal Gallego|url=http://metamedia.fiestras.com/servlet/ContentServer?pagename=R&c=Articulo&cid=1065688141344&pubid=979757023949|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110711000545/http://metamedia.fiestras.com/servlet/ContentServer?pagename=R&c=Articulo&cid=1065688141344&pubid=979757023949|dataarquivo=11 de xullo de 2011|apelidos=|data=|revista=|data-acceso=03 de agosto de 2010|urlmorta=yes}}</ref> En [[2006]], coincidindo co seu décimo aniversario,<ref>{{cita publicación|apelido=Molezún|nome=Fernando|título=La emisora Cuac FM cumple diez años de actividad universitaria|ano=2006|publicación=La Voz de Galicia|url=http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2006/03/17/4609284.shtml|apelidos=|data=|revista=|data-acceso=03 de agosto de 2010|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120119171932/http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2006/03/17/4609284.shtml|dataarquivo=19 de xaneiro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> participou xunto con outros 5 proxectos radiofónicos, na creación da [[Rede Galega de Radios Libres e Comunitarias]]<ref>{{cita web|url=http://www.culturagalega.org/noticia.php?id=8042|título=Las radios libres gallegas se mantienen vigorosas y preparan una coordinadora que facilite su trabajo|dataacceso=8 de agosto de 2010|lugar=Cultura Galega|idioma=Gallego}}</ref> (ReGaRLiC), aínda que esta aínda non ten personalidade xurídica. É un dos proxectos fundadores da Red de Medios Comunitarios,<ref name="Centro">{{cita web|url=http://www.centreforcommunicationrights.org/news/41-latest/418-red-de-medios-comunitarios-en-espana.html|título=Red de Medios Comunitarios en España|dataacceso=8 de agosto de 2010|lugar=Centre for Communication Rights|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100116205840/http://www.centreforcommunicationrights.org/news/41-latest/418-red-de-medios-comunitarios-en-espana.html|dataarquivo=16 de xaneiro de 2010|urlmorta=yes}}</ref> asociación que dá forma xurídica ao movemento de medios comunitarios no Estado español, no que participa activamente durante os catro anos previos á súa constitución.<ref>{{cita publicación|apelido=Fleischman|apelido2=Reguero|apelido3=Sáez|nome=Luciana|nome2=Núria|nome3=Chiara|título=Políticas de comunicación y sustentabilidad del tercer sector de la comunicación: el caso catalán en el contexto español y europeo|ano=2009|publicación=Medioscomunitarios.net|número=|url=http://medioscomunitarios.net/barcelona/IMG/pdf/Ulepicc09_TSC_VF2.pdf|cita=(...) el hito de inflexión lo va a constituir la celebración de las Primeras Jornadas Internacionales de redes comunitarias, en octubre de 2005, que contó con una alta participación y presencia de radios y proyectos audiovisuales de gran parte de las comunidades autónomas. En dicho encuentro, un grupo de medios inicialmente compuesto por la ACS, Pluralia TV (Valencia), Tele K (Madrid), la Unión de radios libres de Madrid, y Cuac FM (Coruña) promueven la gestación de una plataforma común a distintas iniciativas de medios comunitarios en el ámbito estatal. De esta manera se puso en marcha la Red [estatal] de Medios Comunitarios y se propone la realización de su primer encuentro en febrero de 2006}}</ref> Sobre Cuac FM recae a sede social<ref name="Centro"/> da Rede na Asemblea Fundacional celebrada en Madrid o [[24 de maio]] de [[2009]], e a emisora asumiría a Secretaría e a Coordinadora de Lexislación na persoa de Mariano Fernández. Nesta época, mentres se tramitaba a Lei Xeral da Comunicación Audiovisual,<ref>{{cita publicación|título=Ley 7/2010, de 31 de marzo, General de la Comunicación Audiovisual|ano=1 de abril de 2010|lugar=Boletín Oficial del Estado|url=http://www.boe.es/boe/dias/2010/04/01/pdfs/BOE-A-2010-5292.pdf}}</ref> a emisora posicionouse a favor<ref>{{cita publicación|apelido=Figueroa|nome=Clara|título=Tomi Legido y Mariano Fernández: “No queremos ocupar todo el espacio, sólo queremos caber”|ano=2009|lugar=Xornal|url=http://www.xornal.com/artigo/2009/07/12/sociedad/comunicacion/no-queremos-ocupar-todo-espacio-solo-queremos-caber/2009071222180284647.html|apelidos=|data=|revista=|data-acceso=24 de agosto de 2010|urlarquivo=https://archive.today/20090721012352/http://www.xornal.com/artigo/2009/07/12/sociedad/comunicacion/no-queremos-ocupar-todo-espacio-solo-queremos-caber/2009071222180284647.html|dataarquivo=21 de xullo de 2009|urlmorta=yes}}|urlmorta=si|dataarquivo=21 de xullo de 2009|urlarquivo= de novembro de 2018}}</ref><ref> {{cita publicación|apelido=Obelleiro|nome=Paola|título=Las ONG de la comunicación|ano=2009|lugar=El País|url=http://www.elpais.com/articulo/Galicia/ONG/comunicacion/elpepiautgal/20091209elpgal_11/Tes}}</ref> da regulación dos medios do Terceiro Sector da Comunicación.<ref>{{cita publicación|apelido=Meda González|nome=Miriam|título=La Ley UTECA y el Tercer Sector de la Comunicación: comparativa internacional de las fallas de la legislación española audiovisual y respuesta de la sociedad civil.|ano=2010|lugar=Trabajo Fin de Máster del Máster en Comunicación con fines sociales: estrategias y campañas de la Universidad de Valladolid.|url=http://medagonzalez.es/text/ley_uteca_y_tercer_sector.pdf|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100921214651/http://medagonzalez.es/text/ley_uteca_y_tercer_sector.pdf|dataarquivo=21 de setembro de 2010|apelidos=|data=|revista=|data-acceso=24 de agosto de 2010|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cita publicación|apelido=Sáez Baeza|nome=Chiara|título=Tercer Sector de la Comunicación. Teoría y praxis de la televisión alternativa. Una mirada a los casos de España, Estados Unidos y Venezuela|ano=2008|lugar=Tesis Doctoral. Departament de Periodisme de la Facultat de Ciéncies de la Comunicació. Universitat Autonoma de Barcelona|url=http://www.tesisenxarxa.net/TESIS_UAB/AVAILABLE/TDX-1021109-003052/csb1de2.pdf|apelidos=|data=|revista=|data-acceso=24 de agosto de 2010|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111212004016/http://www.tesisenxarxa.net/TESIS_UAB/AVAILABLE/TDX-1021109-003052/csb1de2.pdf|dataarquivo=12 de decembro de 2011|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.escolar.net/wiki/index.php/Tercer_sector|título=Tercer Sector de la Comunicación: medios libres y comunitarios|dataacceso=13 de agosto de 2010|lugar=Wiki de Escolar.net|idioma=Español|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100302155147/http://escolar.net/wiki/index.php/Tercer_sector|dataarquivo=02 de marzo de 2010|urlmorta=yes}}</ref> En [[2021]], a [[Xunta de Galicia]] declarou ao Colectivo de Estudantes Activos, xestor da emisora, como asociación de utilidade pública.<ref>{{Cita web|título=Orde do DOG nº 218 do 2021/11/12 - Xunta de Galicia|url=https://www.xunta.gal/dog/Publicados/2021/20211112/AnuncioG0595-051121-0001_gl.html|páxina-web=www.xunta.gal|data-acceso=2022-01-01|lingua=gl}}</ref> === De radio ''universitaria'' a radio ''comunitaria'' === Nos seus inicios, Cuac FM foi concibida polos seus fundadores como unha '''radio universitaria''', isto é, unha emisora dependente da Universidade na que os alumnos puidesen expresarse; no entanto, a oposición<ref>[http://sociedadinformacion.fundacion.telefonica.com/telos/articulodocumento.asp@idarticulo=2&rev=80.htm As radios universitarias en España. Transformación ao mundo dixital] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130119053019/http://sociedadinformacion.fundacion.telefonica.com/telos/articulodocumento.asp%40idarticulo%3D2%26rev%3D80.htm |date=19 de xaneiro de 2013 }} {{es}}. Diego Fidalgo Díez. Cuadernos de Comunicación e Innovación. nº 80. Xullo-setembro de 2009 {{cita|A oposición da Universidade da Coruña en 1996 á creación dunha emisora de radio dependente desta Universidade galega provocou que un conxunto de alumnos formasen un colectivo que puxo en marcha esta radio universitaria. Teñen un funcionamento colectivo aberto a toda a sociedade e autofináncianse. Emiten a través da Internet e en FM.}}</ref> da Universidade provocou que os fundadores creasen unha asociación xuvenil autoxestionada (o Colectivo de Universitarios Activos) que puxese en marcha, pola súa conta e risco, a devandita emisora. [[Ficheiro:Estudio José Couso.001 - Cuac FM.jpg|miniatura|esquerda|Mariano Fernández e Diego de la Vega, no Estudio [[José Couso]] de Cuac FM.]] Pouco a pouco, Cuac FM foi mudando ata converterse nunha '''radio comunitaria''' (aínda que segue emitindo dende a Universidade). En diversos medios refírense a esta emisora cos adxectivos de universitaria e comunitaria (ou incluso co de '''radio libre'''), pero considérase que o concepto de radio comunitaria é máis correcto por diversos motivos: * Cando alguén fala de radio universitaria, o interlocutor entende que esta é unha radio levada a cabo por e para universitarios. Non cómpre ser universitario para formar parte de Cuac FM, nin a emisión de Cuac FM está dirixida principalmente a universitarios, senón a toda a área metropolitana. * Por outra banda, varios socios desta emisora asistiron a diversos encontros de medios comunitarios de Galicia e do resto de España, alén de participaren na creación da Rede de Medios Comunitarios, da que Cuac FM é a súa sede social. * Porén, a meirande parte dos socios da asociación son alumnos da UDC, e Cuac é unha asociación universitaria. A emisora emite dende un edificio do Campus da Zapateira (Universidade da Coruña). == Programas históricos == Un dos programas que máis éxito tiveron na cidade foi o "magazine" '''Zapping''' dende o [[11 de novembro]] de [[1996]], levado a cabo por Antón Lezcano e Txuri Ferrer, quen máis adiante ficharían pola emisora local de [[Radio Voz]]; así e todo, o seu programa rematou por sorpresa causando malestar nos seus responsables, malestar que manifestaron na despedida da tempada, que se realizou de novo en Cuac FM.<ref>[http://marcus.es/2006/07/la-despedida-de-zapping-desde-cuac-fm/ Despedida de Zapping dende Cuac FM] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100701010308/http://marcus.es/2006/07/la-despedida-de-zapping-desde-cuac-fm/ |date=01 de xullo de 2010 }} {{es}}. Marcus.es. 1 de xullo de 2006</ref> Posteriormente ficharon por Radio Coruña<ref>[http://radiocoruna.com/zapping/gmx-niv30.htm Zapping] {{es}}. Web de Radio Coruña - Cadena SER</ref> (emisora local comercial asociada á [[Cadena SER]]) onde continuaron o programa ata o [[15 de xaneiro]] de [[2010]].<ref>[http://zappingyes.blogspot.com/2010_01_01_archive.html Último programa en directo] {{es}}. Blog de Zapping</ref> Outro programa histórico é o musical '''Inframundo''' (conducido por Hugh McGinley, quen chegou a ser [[Presidente]] da emisora), adicado integramente a difundir a [[música]] local. A susodita difusión realizábase, non só a través do programa, senón tamén do ''Inframundo Magazine'' (revista gratuíta mensual que chegou a 13 edicións), a web, o disco gratuíto Inframundo (en 2010 saíu a terceira edición)... e os Premios Inframundo da Música, que na súa primeira edición foron cualificados por [[La Voz de Galicia]] como os ''Grammy Coruñeses''.<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2008/06/17/0003_6912826.htm Unha produtora local pon en marcha os «grammy» coruñeses] {{es}}. La Voz de Galicia. Javier Becerra. 17 de xuño de 2008</ref> Na segunda edición, realizouse un ciclo de concertos<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/agenda/2009/05/05/00031241537569019366320.htm I Ciclo de concertos Inframundo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090509103753/http://www.lavozdegalicia.es/agenda/2009/05/05/00031241537569019366320.htm |date=09/05/2009 }} {{es}}. La Voz de Galicia. 5 de maio de 2009</ref> na sede da [[Fundación Caixa Galicia]]; a final celebrouse no Teatro Colón, presentada por [[Rober Bodegas]]. No [[2010]] deixou de emitirse en Cuac FM para converterse nun microespazo de Radio Coruña ([[Cadena SER]]). Pola emisora pasaron máis de 350 programas, algúns deles moi seguidos no ámbito radiofónico coruñés, como "Fraggel Rock", "Cosecha del 78", "El Kamikaze", "Falta Paixón", "La Senda del Bebedor", "O Arredemo", "Ulalume", "Oye Neno", "4con60", "Cabaret", "La Calle del Delfín Verde"... == Proxectos == A emisora convoca anualmente un Concurso de Maquetas a nivel estatal no que se pode presentar calquera grupo ou solista de España que non tivese contrato con ningunha discográfica. Ata a XII edición ([[2010]]), presentáronse grupos de todas as autonomías de [[España]], coas excepcións de [[Cantabria]] e as cidades autónomas de [[Ceuta]] e [[Melilla]]. [[Ficheiro:Ortofalico Chisme.001 - Cuac FM.JPG|miniatura|esquerda|''Ortofálico Chisme'', grupo [[Almería|almeriense]] gañador do XI Concurso de Maquetas de Cuac FM (2009), na final do devandito concurso.]] En [[inverno]] de [[2000]], comezouse a editar o Cuaczine,<ref>[http://cuacfm.org/web2/wp-content/uploads/2010/01/2000.Cuaczine.01.pdf Cuaczine], nº1</ref> unha revista de balde adicada a difundir a cultura da cidade e a súa área de influencia. Debido á cantidade de traballo e material necesarios para realizar a revista, só chegou aos 3 números.<ref>[http://old.cuacfm.org/web2/?p=967 Cuaczine, nº1]. Web de Cuac FM</ref> Dende 2009, Cuac impulsou<ref>[http://old.cuacfm.org/web2/?p=950 A Coruña debe ter un albergue xuvenil] {{es}}. Web de Cuac FM</ref> en diversas ocasións ao [[Concello da Coruña]] a creación dun [[albergue xuvenil]]<ref>[http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2010/01/15/asociacion-estudiantil-demanda-albergue-jovenes/350317.html Unha asociación estudantil demanda un albergue para mozos]. La Opinión de A Coruña. 15 de xaneiro de 2010</ref><ref>[http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2010/01/15/0003_8228836.htm?idioma=galego Unha páxina de Facebook suma xa 1.260 «amigos» solicitando un albergue xuvenil na cidade]. La Voz de Galicia. Fernando Molezún. 15 de xaneiro de 2010</ref> na cidade, xa que o máis achegado se atopa en [[Gandarío, Bergondo|Gandarío]], en [[Bergondo]]. O antedito proxecto, aínda que contaba co aval da Concellería de Xuventude e Normalización Lingüística,<ref>[http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2010/02/05/ayuntamiento-compromete-habilitar-albergue-juvenil/356101.html O Concello comprométese a habilitar un albergue xuvenil] {{es}}. La Opinión de A Coruña. Sara Vázquez. 5 de febreiro de 2010</ref> foi paralizado polo Concello<ref>[http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2010/06/03/gobierno-municipal-frena-construccion-albergue-juvenil/390151.html O Goberno municipal frea a construción do albergue xuvenil] {{es}}. La Opinión de A Coruña. 3 de xuño de 2010</ref> porque, en palabras do Alcalde [[Javier Losada]],<ref>[http://www.coruna.es/videoblog/?p=671 Novas respostas do Alcalde] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100629155032/http://www.coruna.es/videoblog/?p=671 |date=29 de xuño de 2010 }} {{es}}: Blog de Javier Losada. 14 de xuño de 2010: {{cita|A Macarena e máis a Mariano, permitídeme que vos diga que nestes momentos non se vai facer o albergue xuvenil, xa que, como sabedes, nos atopamos nunhas circunstancias difíciles e hai que dar prioridade a uns proxectos sobre outros. Dende o goberno municipal mantemos a aposta polo benestar social, a educación e maila renovación dos barrios. O albergue é un proxecto, que mantemos aínda, mais que non se vai realizar neste ano.}}</ref> ''atopámonos nunhas circunstancias difíciles'' (en referencia á [[Crise económica de 2008-2010|crise]]). En 2010 (representados por Tomás Legido Sanchez) formou parte do Xurado <ref>[http://www.festivalnoroestepoprock.com/images/actajurado.pdf Actas]{{Ligazón morta|intento arranxo=si}} das deliberacións do Xurado cualificador para o Concurso do Festival Noroeste Pop Rock 2010 {{es}}.</ref> que elixiu aos grupos participantes na 24ª edición do [[Festival Noroeste Pop Rock]], a cal estivo a piques de non celebrarse<ref>[http://www.lavozdegalicia.com/coruna/2010/05/27/00031274955096913435830.htm O Concello confirma que non se celebrará o Festival Noroeste Pop Rock] {{es}}. La Voz de Galicia. 27 de maio de 2010</ref> a pesar de que o [[alcalde]] prometeu un ''Gran Noroeste'' para 2010<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2009/08/06/0003_7891556.htm Losada asume as críticas e promete un «gran Noroeste» para o 2010] {{es}}. La Voz de Galicia. Javier Becerra. 6 de agosto de 2009</ref>. As protestas de organizacións sociais<ref>[http://salvemosonoroestepoprock.blogspot.com/2010/06/encuentro-con-el-alcalde-javier-losada.html Encontro co Alcalde Javier Losada] {{es}}. Web da Plataforma ''Salvemos o Noroeste Pop-Rock''. 4 de xuño de 2010</ref> (entre as que se encontraba Cuac FM) e dos hostaleiros fixeron rectificar<ref>{{Cita novas|título=Tello asegura que el Noroeste Pop Rock se va a celebrar pese al momento económico actual|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2010/06/04/tello-asegura-noroeste-pop-rock-va-celebrar-pese-momento-economico-actual/0003_8527817.htm|xornal=[[La Voz de Galicia]]. Edición Coruña|data=4 de xuño de 2010data-acceso=29 de maio de 2019|lingua=es|nome=Javier|apelidos=Becerra}}</ref> ao Consistorio. Trala súa celebración, o Colectivo enviou unha proposta aos tres grupos municipais ([[Partido Popular|PP]], [[Partido dos Socialistas de Galicia-PSOE|PSdeG]] e [[Bloque Nacionalista Galego|BNG]]) para asegurar que o Festival se leve a cabo no ano [[2011]].<ref>«[http://old.cuacfm.org/web2/?p=1900&lang=ga-es Proposta de Cuac FM para o Noroeste Pop-Rock 2011]» Consultado o 29 de agosto de 2010</ref><ref>«[http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2010/08/19/0003_8677577.htm?idioma=galego Un colectivo universitario solicita que se ratifique en pleno o Noroeste Pop Rock do 2011]» ''La Voz de Galicia''</ref><ref>Legido Sánchez, Tomás. «[http://www.ivoox.com/tomi-cope-noroeste-2011-entrevista-audios-mp3_rf_350402_1.html Entrevista a cargo de Noela Bao na que Tomás Legido Sánchez explica a proposta de Cuac FM para o Noroeste Pop Rock 2011]» {{es}} (Audio). Consultado o 24 de agosto de 2010</ref> Cuac FM realiza máis actividades, vinculadas co mundo da cultura local, creación de cursos de galego,<ref>«[http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2010/08/11/concello-reparte-30000-12-entidades-promocionar-gallego/409608.html O Concello reparte 30.000€ entre 12 entidades para promociona-lo galego]» {{es}} ''La Opinión de A Coruña'' 11 de agosto de 2010 «A Cooperativa Xocamiñoca e a Asociación Cultural CUAC recibirán 1.760 euros cada unha pola web da primeira e o Curso de galego en CUAC FM.».</ref> organización de obradoiros de radio,<ref>Novoa, I. (2006). «[http://www.20minutos.es/noticia/95089/0/Escuchar/rock/ayudarte/ Escoitar rock roll pode axudarche a rematar a carreira]». {{es}} ''20 minutos''. «Os obradoiros que organiza o Vicerreitorado de Extensión Universitaria e Comunicación tamén teñen actividades para tódalas afeccións. Desde fotografía artística ata radio, na emisora de Cuac FM.».</ref> actividades escénicas e musicais, e ata freta autobuses para acudir a citas culturais noutras localidades como o concerto de [[Patti Smith]]<ref>[http://old.cuacfm.org/web2/?p=1802 Cuac FM freta un autobús para asistir ao concerto de Patti Smith en Vigo]. Web de Cuac FM. 9 de xuño de 2010</ref> en [[Vigo]] ou o de [[Muse]]<ref>[http://old.cuacfm.org/web2/?p=1867 Cuac FM freta outro bus. Esta vez, para ver a Muse]. Web de Cuac FM. 21 de xullo de 2010</ref> en [[Santiago de Compostela]]. == Organización interna == [[Ficheiro:Estudio Jose Couso - Cuac FM.002.JPG|miniatura|200px|Tomás Legido Sánchez (''Tomi Desastre'') nos micrófonos de Cuac FM.]] O órgano supremo de decisión da asociación é a Asemblea Xeral,<ref>«[http://www.vieiros.com/nova.php?Ed=1&id=48796 Entrevista a Cuac FM: "A soberanía está na Asemblea"]» Consultado o 25 de agosto de 2010.</ref> que consta de todos os socios. Reúnese de forma ordinaria unha vez ó ano, e de forma extraordinaria cantas veces o determine a asociación (xeralmente 2 veces ao ano). Ademais, a asociación Cuac organízase nunha Comisión de Coordinación que consta das seguintes Coordinadoras (ás que os socios se poden unir de forma voluntaria):<ref>«[https://cuacfm.org/wp-content/uploads/2015/05/Regulamento-de-Rexime-Interior-Cuac-FM-2010.pdf Regulamento de Réxime Interno de Cuac FM]» Consultado o 14 de maio de 2015</ref> * '''Coordinadora de Redacción:''' Encárgase de organizar, planificar e crear contidos, ademais de xestionalos e avaliar a súa calidade. * '''Coordinadora de Programación.''' Organiza a grella e a continuidade, ademais de encargarse do intercambio de programas con outras emisoras. * '''Coordinadora de Relacións coas Persoas Asociadas.''' Ten o cometido de incentivar e manter ó día a comunicación entre os socios, e de eles cos ex-socios. Tamén leva o arquivo da emisora e organiza as actividades paralelas. * '''Coordinadora de Tecnoloxía.''' Encárgase do material técnico e informático. * '''Coordinadora de Organización e Estratexia.''' Define os obxectivos (e os medios para acadalos), encárgase da estratexia legal e leva a cabo a representación exterior da emisora. * '''Coordinadora de Finanzas e Promoción.''' Encárgase do financiamento, da promoción e das relacións cos patrocinadores da emisora. Como tódalas asociacións culturais, o Colectivo de Universitarios Activos ten unha Xunta Directiva que se elixe cada dous anos e que consta de Presidencia, Vicepresidencia, Secretaría, Tesourería e tres Vogalías. == Premios == * 1996: Premio da Gaceta Universitaria por ser a primeira ''radio universitaria'' da Coruña. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://cuacfm.org/ Sitio web de Cuac FM] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Emisoras de radio de Galicia]] dr7waaec3es7mck24ojq2rlmgbwkzua 6148859 6148697 2022-08-02T21:48:04Z Drow male 59507 Engado máis cousas que xa estaban na edición en castelán wikitext text/x-wiki {{Radio | nome = Cuac FM | imaxe = Ficheiro:Cuac FM logo.PNG|centro | localización = [[A Coruña]] | área = [[Galicia]], {{ESP}} | eslogan = Nada que ver. | frecuencia = 103.4 FM | primeraemi = [[8 de marzo]] de [[1996]] | últimaemi = | formato = FM<br/>[[Internet]] | lingua = [[Idioma galego|Galego]] e [[Idioma español|castelán]] | clase = Radio comunitaria | afiliación = Asociación Mundial de Radios Comunitarias, Red de Medios Comunitarios, [[Rede Galega de Radios Libres e Comunitarias|ReGaRLiC]] | propietario = Colectivo de Universitarios Activos | webcast = https://cuacfm.org/directo/ | web = https://www.cuacfm.org/ | facebook = http://www.facebook.com/cuacfm | twitter = CuacFM | youtube = http://www.youtube.com/user/cuacfm }} Cuac FM é unha radio comunitaria<ref name="RRI">{{cita web|url=https://cuacfm.org/wp-content/uploads/2015/05/Regulamento-de-Rexime-Interior-Cuac-FM-2010.pdf|título=Reglamento de Régimen Interno de Cuac FM|dataacceso=14 de maio de 2015|lugar=Web de Cuac FM|idioma=Galego}}</ref> que emite desde 1996<ref name="aficcionada">{{cita publicación|apelido=Gradín|nome=Elena|título=La radio más aficionada|ano=2008|publicación=La Opinión de A Coruña|url=http://www.laopinioncoruna.es/secciones/noticia.jsp?pRef=2008110400_2_234091__A-Coruna--Metro-radio-aficionada}}</ref> no 103.4 FM da Coruña e a través de Internet. Está xestionado pola asociación cultural Colectivo de Universitarios Activos, que dá nome á emisora; esta asociación foi declarada no ano 2021 de utilidade pública pola Xunta de Galicia.<ref name="utilidadep">{{cita publicación|autor= Xunta de Galicia |título= Orden de 3 de noviembre de 2021 por la que se declara de utilidad pública la Asociación Colectivo de Universitarios Activos |data= 12 de novembro de 2021|publicación=DOG |url= https://www.xunta.gal/dog/Publicados/2021/20211112/AnuncioG0595-051121-0001_es.html }}</ref> A radio está situada nun edificio do Campus da Zapateira, da [[Universidade da Coruña]]<ref name="localizacion">{{cita web|url=https://www.google.com/maps/d/viewer?mid=1rMJ5Z0_RdyKD_xX5_xd3L4nS5ek&hl=es&usp=sharing |título= Localización de la emisora | data-acceso= 1 de xaneiro de 2018 |lugar= Google Maps|idioma=Español}}</ref>, onde se atopa o estudio José Couso (ou estudio 1) e a redacción da emisora. Dende o [[29 de xaneiro]] de 2011 está en funcionamento o estudio ou estudio 2 (estudio de gravación) Alexandre Bóveda.<ref>{{cita web|url=http://old.cuacfm.org/web2/lang/es-es/2010/10/16/comezo-das-obras-de-creacion-do-estudo-alexandre-boveda|título=Comienzo de las obras de creación del estudio Alexandre Bóveda|dataacceso=17 de outubro de 2010|lugar=Web de Cuac FM|idioma=Gallego}}</ref><ref>{{cita web|url=http://old.cuacfm.org/web2/lang/es-es/2011/01/29/queda-inaugurado-o-estudio-de-gravacion-alexandre-boveda|título=Queda inaugurado el estudio de grabación Alexandre Bóveda|dataacceso=29 de enero de 2011|lugar=Web de Cuac FM|idioma=Gallego}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.youtube.com/watch?v=NdnOm9kINm0|título=Inauguración Estudio Alexandre Bóveda (CUAC FM)|dataacceso=31 de enero de 2011|lugar=Youtube|idioma=Gallego}}</ref>​Desde 2015, a Escola de Radio e Asociacionismo da emisora ​​sitúase no anexo do edificio.<ref name="escola">{{cita publicación|título=La emisora Cuac FM abre su escuela de radio y asociacionismo|ano=2015|publicación=La Opinión de A Coruña|url=http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2015/12/10/emisora-cuac-fm-abre-escuela/1022208.html}}</ref> A súa a actual presidenta é Paula Alonso.<ref name="25 años"/> Desde a súa fundación foi canteira<ref name="mariano">{{cita web||título=Biografía de Mariano Enrique Fernández Cabarcos|dataacceso=84 de setembro de 2010|apelido=Fernández Cabarcos|nome=Mariano Enrique|lugar=Radio en Galicia|idioma=español|url=https://web.archive.org/web/20100904040949/http://radioengalicia.com/locutores/mariano-fernandez/|}}</ref> de numerosos comunicadores de [[prensa escrita]], [[Radio (medio de comunicación)|radio]] e [[televisión]], tales como Hugh McGinley, Antón Lezcano, Txury Ferrer, [[Tomás Legido Sánchez|Tomás Legido]], [[Mariano Fernández Cabarcos|Mariano Fernández]], Víctor Grande, [[Estíbaliz Espinosa]], Fernando Molezún, Teba Chacón, Javier Lojo, Isaac González, Álvaro Valiño ou [[Francisco Dotras Lamberti|Francisco Dotras]]. Os seus padriños de honra son o escritor e periodista [[Manuel Rivas]] e o tamén escritor e músico [[Xurxo Souto]]. == Historia == A emisora ten a súa orixe no club de prensa da [[Universidade da Coruña]].<ref>{{cita publicación|apelido=Legido Sánchez|nome=Tomás|título=Radio a través dun pico|ano=2000|publicación=Cuaczine|número=1|url=http://old.cuacfm.org/web2/?p=972}}</ref> O dito club realizaba en [[1995]] un programa chamado ''A pé de Campus'' en [[Radio Culleredo]], así que pensaron que a UDC debería ter unha radio que dese voz a todos os estudantes e colectivos, polo cal o [[15 de xuño]] de 1995 crearon o Colectivo de Universitarios Activos como asociación xuvenil. Unicamente dous dos fundadores (Tomás Legido e Mariano Fernández), seguen formando parte activa de Cuac FM.<ref name="aficcionada"/><ref name ="mariano"/><ref>{{cita web|título=Biografía de Tomás Legido Sánchez|dataacceso=8 de agosto de 2010|apelido=Legido Sánchez|nome=Tomás|lugar=Radio en Galicia|idioma=gallego|url=https://web.archive.org/web/20100624072703/http://radioengalicia.com/locutores/tomas-legido-sanchez/|dataarquivo=24 de junio de 2010}}</ref> Por esa data comezou ''Café con Gotas'', conducido por Pablo Rubén Fernández, único programa que se mantivo ininterrumpidamente desde a inauguración da emisora.<ref name="25 años">{{cita novas |autor=Rodríguez, Rubén D. |título=Cuac FM, 25 años en antena |data= 27 de marzo de 2021 |xornal= La Opinión de A Coruña |url= https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2021/03/27/cuac-fm-25-anos-antena-45925628.html |cita= Hai quen desde o primeiro día comparte a súa voz cos oíntes de xeito ininterrumpido, como Pablo Rubén Fernández, que en 25 anos estivo á fronte de tres programas, “por locura total pola radio”.(...) Paula Alonso é desde o pasado setembro a presidenta da asociación cultural Colectivo de Universitarios Activos, onde se engloba Cuac.}}</ref> [[Arquivo:Txury Ferrer e Anton Lezcano - I Romaria Asociativa de Cuac FM.001.JPG|miniatura|left|Txury Ferrer e Antón Lezcano, na ''I Romaría Asociativa''.]] O [[8 de marzo]] de 1996, instalouse o dipolo radiante vertical ([[antena]]) e o emisor nun despacho da Facultade de Económicas, e comezou o período de probas. A inauguración oficial produciuse o [[27 de marzo]], contando no estudio con Antonio Erias, Decano da Facultade de Económicas, e Manuel Sarceda, Vicerreitor de Estudantes. En [[maio]] de [[2002]], clausurouse por sorpresa o estudio, xa que a Facultade de Económicas se mudaba ao [[Elviña, A Coruña|Campus de Elviña]], e o seu edificio sería ocupado pola Facultade de Filoloxía (empregouse o espazo do aula para ampliar a biblioteca), e en outubro de [[2003]] reanudáronse<ref>{{cita publicación|apelido=Vila|nome=Juan|título=Vuelve Cuac FM|ano=2003|lugar=Muzikalia|url=https://web.archive.org/web/20100212163447/http://muzikalia.com/noticias_leer.php/3441/vuelve-cuac-fm|dataarquivo=12 de febrero de 2010}}</ref><ref>{{cita web|título=Cuac FM, emisora que emite a través del 103.4 FM vuelve a las ondas tras más de un año sin hacerlo aumentando su horario en antena hasta la medianoche|dataacceso=8 de agosto de 2010|apelido=Sal|nome=Javier|lugar=Metamedia|idioma=español|url=https://web.archive.org/web/20110711000119/http://metamedia.fiestras.com/servlet/ContentServer?pagename=R&c=Articulo&cid=1064674002757&pubid=979757023949|dataarquivo=11 de julio de 2011}}</ref> as emisións por FM, coa participación de [[Manuel Rivas]] e [[Xurxo Souto]].<ref>{{cita publicación|título=Manolo Rivas y Xurxo Souto apadrinaron la inauguración de la emisora CUAC F.M. que emite a través del 103.4 para A Coruña y su área de influencia|ano=2003|lugar=El Ideal Gallego|url=http://metamedia.fiestras.com/servlet/ContentServer?pagename=R&c=Articulo&cid=1065688141344&pubid=979757023949|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110711000545/http://metamedia.fiestras.com/servlet/ContentServer?pagename=R&c=Articulo&cid=1065688141344&pubid=979757023949|dataarquivo=11 de xullo de 2011|apelidos=|data=|revista=|data-acceso=03 de agosto de 2010|urlmorta=yes}}</ref> En [[2006]], coincidindo co seu décimo aniversario,<ref>{{cita publicación|apelido=Molezún|nome=Fernando|título=La emisora Cuac FM cumple diez años de actividad universitaria|ano=2006|publicación=La Voz de Galicia|url=http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2006/03/17/4609284.shtml|apelidos=|data=|revista=|data-acceso=03 de agosto de 2010|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120119171932/http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2006/03/17/4609284.shtml|dataarquivo=19 de xaneiro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> participou xunto con outros 5 proxectos radiofónicos, na creación da [[Rede Galega de Radios Libres e Comunitarias]]<ref>{{cita web|url=http://www.culturagalega.org/noticia.php?id=8042|título=Las radios libres gallegas se mantienen vigorosas y preparan una coordinadora que facilite su trabajo|dataacceso=8 de agosto de 2010|lugar=Cultura Galega|idioma=Gallego}}</ref> (ReGaRLiC), aínda que esta aínda non ten personalidade xurídica. É un dos proxectos fundadores da Red de Medios Comunitarios,<ref name="Centro">{{cita web|url=http://www.centreforcommunicationrights.org/news/41-latest/418-red-de-medios-comunitarios-en-espana.html|título=Red de Medios Comunitarios en España|dataacceso=8 de agosto de 2010|lugar=Centre for Communication Rights|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100116205840/http://www.centreforcommunicationrights.org/news/41-latest/418-red-de-medios-comunitarios-en-espana.html|dataarquivo=16 de xaneiro de 2010|urlmorta=yes}}</ref> asociación que dá forma xurídica ao movemento de medios comunitarios no Estado español, no que participa activamente durante os catro anos previos á súa constitución.<ref>{{cita publicación|apelido=Fleischman|apelido2=Reguero|apelido3=Sáez|nome=Luciana|nome2=Núria|nome3=Chiara|título=Políticas de comunicación y sustentabilidad del tercer sector de la comunicación: el caso catalán en el contexto español y europeo|ano=2009|publicación=Medioscomunitarios.net|número=|url=http://medioscomunitarios.net/barcelona/IMG/pdf/Ulepicc09_TSC_VF2.pdf|cita=(...) el hito de inflexión lo va a constituir la celebración de las Primeras Jornadas Internacionales de redes comunitarias, en octubre de 2005, que contó con una alta participación y presencia de radios y proyectos audiovisuales de gran parte de las comunidades autónomas. En dicho encuentro, un grupo de medios inicialmente compuesto por la ACS, Pluralia TV (Valencia), Tele K (Madrid), la Unión de radios libres de Madrid, y Cuac FM (Coruña) promueven la gestación de una plataforma común a distintas iniciativas de medios comunitarios en el ámbito estatal. De esta manera se puso en marcha la Red [estatal] de Medios Comunitarios y se propone la realización de su primer encuentro en febrero de 2006}}</ref> Sobre Cuac FM recae a sede social<ref name="Centro"/> da Rede na Asemblea Fundacional celebrada en Madrid o [[24 de maio]] de [[2009]], e a emisora asumiría a Secretaría e a Coordinadora de Lexislación na persoa de Mariano Fernández. Nesta época, mentres se tramitaba a Lei Xeral da Comunicación Audiovisual,<ref>{{cita publicación|título=Ley 7/2010, de 31 de marzo, General de la Comunicación Audiovisual|ano=1 de abril de 2010|lugar=Boletín Oficial del Estado|url=http://www.boe.es/boe/dias/2010/04/01/pdfs/BOE-A-2010-5292.pdf}}</ref> a emisora posicionouse a favor<ref>{{cita publicación|apelido=Figueroa|nome=Clara|título=Tomi Legido y Mariano Fernández: “No queremos ocupar todo el espacio, sólo queremos caber”|ano=2009|lugar=Xornal|url=http://www.xornal.com/artigo/2009/07/12/sociedad/comunicacion/no-queremos-ocupar-todo-espacio-solo-queremos-caber/2009071222180284647.html|apelidos=|data=|revista=|data-acceso=24 de agosto de 2010|urlarquivo=https://archive.today/20090721012352/http://www.xornal.com/artigo/2009/07/12/sociedad/comunicacion/no-queremos-ocupar-todo-espacio-solo-queremos-caber/2009071222180284647.html|dataarquivo=21 de xullo de 2009|urlmorta=yes}}|urlmorta=si|dataarquivo=21 de xullo de 2009|urlarquivo= de novembro de 2018}}</ref><ref> {{cita publicación|apelido=Obelleiro|nome=Paola|título=Las ONG de la comunicación|ano=2009|lugar=El País|url=http://www.elpais.com/articulo/Galicia/ONG/comunicacion/elpepiautgal/20091209elpgal_11/Tes}}</ref> da regulación dos medios do Terceiro Sector da Comunicación.<ref>{{cita publicación|apelido=Meda González|nome=Miriam|título=La Ley UTECA y el Tercer Sector de la Comunicación: comparativa internacional de las fallas de la legislación española audiovisual y respuesta de la sociedad civil.|ano=2010|lugar=Trabajo Fin de Máster del Máster en Comunicación con fines sociales: estrategias y campañas de la Universidad de Valladolid.|url=http://medagonzalez.es/text/ley_uteca_y_tercer_sector.pdf|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100921214651/http://medagonzalez.es/text/ley_uteca_y_tercer_sector.pdf|dataarquivo=21 de setembro de 2010|apelidos=|data=|revista=|data-acceso=24 de agosto de 2010|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cita publicación|apelido=Sáez Baeza|nome=Chiara|título=Tercer Sector de la Comunicación. Teoría y praxis de la televisión alternativa. Una mirada a los casos de España, Estados Unidos y Venezuela|ano=2008|lugar=Tesis Doctoral. Departament de Periodisme de la Facultat de Ciéncies de la Comunicació. Universitat Autonoma de Barcelona|url=http://www.tesisenxarxa.net/TESIS_UAB/AVAILABLE/TDX-1021109-003052/csb1de2.pdf|apelidos=|data=|revista=|data-acceso=24 de agosto de 2010|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111212004016/http://www.tesisenxarxa.net/TESIS_UAB/AVAILABLE/TDX-1021109-003052/csb1de2.pdf|dataarquivo=12 de decembro de 2011|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.escolar.net/wiki/index.php/Tercer_sector|título=Tercer Sector de la Comunicación: medios libres y comunitarios|dataacceso=13 de agosto de 2010|lugar=Wiki de Escolar.net|idioma=Español|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100302155147/http://escolar.net/wiki/index.php/Tercer_sector|dataarquivo=02 de marzo de 2010|urlmorta=yes}}</ref> A publicación en setembro de 2006 do Plan Técnico Nacional de Radiodifusión Sonora<ref name="plan">{{cita publicación|autor= Ministerio de Industria, Turismo e Comercio |título= Real Decreto 964/2006, de 1 de septembro, polo que se aproba o Plan técnico nacional de radiodifusión sonora en ondas métricas con modulación de frecuencia. |ano=2006 |publicación= Boletín Oficial do Estado |url= https://www.boe.es/buscar/act.php?lang=gl&id=BOE-A-2006-16285 }}</ref> permitiu que Galicia saque a concurso 84 frecuencias de FM máis, tres deles na Coruña: 87,7, 99,9 e 106,8. Non foi ata o [[7 de agosto]] de 2011 cando a Xunta de Galicia convocou un concurso de licenzas exclusivamente para emisoras comerciais, ao que respondeu nun comunicado Cuac FM,<ref>{{cita novas |título= Comunicado de Cuac FM sobre o concurso de licenzas en FM |ano= 2011 |publicación= Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia |url= http://xornalistas.org/novidades/nova.php?id=8114 }}</ref><ref>{{cita novas |apelido= Calvo Gutiérrez |nome= Elvira |título=As radios comunitarias tras a nueva Lei de Comunicación Audiovisual |ano= 2011 |publicación= Derecom |número= 7 |issn= 1988-2629 |url= http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3734528 }}</ref> protestando por que as radios comunitarias quedaran fóra do concurso de licenzas, e lembrando que o dial 103.2 en [[Ferrol]] está a concurso e que con esta convocatoria se esgota o espectro radioeléctrico previsto. Tendo en conta o ditame do Consello Consultivo de Galicia, que (entre outras incompatibilidades) non considerou correcta a denominación das emisoras comerciais por excluír do concurso as que non tiñan esa denominación, o Goberno declarou deserto o concurso,<ref name="deserto">{{cita novas |xornal= Galicia Confidencial |título= As radios libres galegas sálvanse por agora |ano= 2012 |url=http://www.galiciaconfidencial.com/nova/10534.html}}</ref> e convocou outro o 30 de xullo de 2012.<ref>{{cita web|url= http://medios.xunta.es/concurso-fm |título= Concurso público para o outorgamento de licenzas para a prestación de servizos de comunicación audiovisual radiofónica de titularidade privada na comunidade autónoma de Galicia |data-acceso= 2 de agosto de 2022 |ubicación=Secretaría Xeral de Medios. Xunta de Galicia }}</ref> Aínda que cambiou o seu nome a emisoras privadas, o devandito certame deixa fóra do seu ámbito de aplicación aos servizos de comunicación audiovisual radiofónica comunitaria sen ánimo de lucro no artigo primeiro das súas bases.<ref>{{cita web |url= https://web.archive.org/web/20120830105110/http://medios.xunta.es/c/document_library/get_file?file_path=%2Fportal-sxm%2FConcursos%2FBASES%20concurso%20radiodifusi%C3%B3n.pdf |título=Bases do concurso FM |data-acceso= 2 de agosto de 2022 |lugar= Secretaría Xeral de Medios. Xunta de Galicia |data=30 de agosto de 2012}}</ref> A resposta da emisora ​​foi unha rolda de prensa. no que anunciaron que, mentres a Rede de Medios Comunitarios impugnará o concurso por vulnerar os dereitos dos medios comunitarios,<ref>{{cita novas ||título= ReMC impugnará o reparto de novas licenzas radiofónicas en Galicia |ano= 2012 |xornal= ABC |url= http://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=1235564 }}</ref> Cuac FM presentaríase ao concurso para obter unha licenza comercial,<ref>{{cita novas |título= Cuac FM deposita 8.200 euros para optar a unha licenza de radio |ano= 2012 |xornal= La Opinión de A Coruña |url= http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2012/08/30/cuac-fm-deposita-8200-euros-optar-licencia-radio/641145.html }}</ref> e iniciaría unha campaña de recollida de fondos para o financiamento masivo de poder afrontar o proceso.<ref>{{cita novas |url= https://cuacfm.org/asociacion-cuac/unha-licenza-para-cuac/ |título= Queremos unha licenza de FM para a cidadanía coruñesa |data-acceso= 28 de agosto de 2012 |ubicación= Cuac FM }}</ref> Así mesmo, iniciaron unha campaña de concienciación cidadá a través de vídeos e diferentes recursos legais.<ref>{{cita novas |nome= M.G.M.|título= Cuac FM presenta 50 recursos para frenar o concurso de licenzas ofertado pola Xunta |ano= 2012 |xornal= El Ideal Gallego |url= http://www.elidealgallego.com/articulo/coruna/cuac-fm-presenta-50-recursos-para-frenar-el-concurso-de-licencias-ofertado-por-la-xunta/20120830223449069757.html }}</ref> Nesta campaña contou co apoio de diferentes formacións políticas locais ou comarcais, como Esquerda Unida - Os Verdes,<ref>{{cita novas |nombre=|título= EU-Os Verdes acusa á Xunta de acabar con radios como Cuac FM |ano= 2012 |xornal= La Opinión de A Coruña |url= http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2012/08/27/eu-verdes-acusa-xunta-acabar-radios-cuac-fm/640104.html }}</ref> o Bloque Nacionalista Galego<ref>{{cita novas |nombre=|título= O BNG defende no Congreso que Cuac FM dispoña de un dial |ano= 2012 |xornal= La Opinión de A Coruña |url= http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2012/09/04/bng-defiende-congreso-cuac-fm-disponga-dial/642536.html }}</ref> ou o Partido dos Socialistas de Galicia-PSOE.<ref>{{cita novas |nombre=|título= El Grupo Socialista reclama apoio claro e decidido para a emisora Cuac FM |ano= 2012 |xornal= Blog do grupo municipal socialista de A Coruña |url= http://grupomunicipalsocialistacoruna.wordpress.com/2012/09/07/el-grupo-socialista-reclama-apoyo-claro-y-decidido-para-la-emisora-cuac-fm/ }}</ref> O 1 de agosto de 2013 aprobouse o reparto de licenzas, sen conceder ningunha a Cuac FM.<ref>{{cita novas |nombre=|título= A Xunta aproba o reparto de 84 novas frecuencias de FM |data= 1 de agosto de 2013 |xornal= Praza Pública |url= http://praza.com/politica/5165/a-xunta-aproba-o-reparto-de-84-novas-frecuencias-de-fm/ }}</ref> En [[2018]] o [[Tribunal Superior de Xustiza de Galicia]] anulou a decisión da [[Xunta de Galicia]] e permite que volva a emitir por FM.<ref>{{Cita web|url=http://praza.gal/movementos-sociais/17767/o-tribunal-superior-anula-a-decision-da-xunta-e-permite-emitir-a-cuac-fm/|título=O Tribunal Superior anula a decisión da Xunta e permite emitir a CUAC FM}}</ref> En [[2021]], a [[Xunta de Galicia]] declarou ao ''Colectivo de Universitarios Activos'' (CUAC), xestor da emisora, como asociación de utilidade pública.<ref name ="utilidadep"/> === De radio ''universitaria'' a radio ''comunitaria'' === Nos seus inicios, Cuac FM foi concibida polos seus fundadores como unha '''radio universitaria''', isto é, unha emisora dependente da Universidade na que os alumnos puidesen expresarse; no entanto, a oposición<ref>[http://sociedadinformacion.fundacion.telefonica.com/telos/articulodocumento.asp@idarticulo=2&rev=80.htm As radios universitarias en España. Transformación ao mundo dixital] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130119053019/http://sociedadinformacion.fundacion.telefonica.com/telos/articulodocumento.asp%40idarticulo%3D2%26rev%3D80.htm |date=19 de xaneiro de 2013 }} {{es}}. Diego Fidalgo Díez. Cuadernos de Comunicación e Innovación. nº 80. Xullo-setembro de 2009 {{cita|A oposición da Universidade da Coruña en 1996 á creación dunha emisora de radio dependente desta Universidade galega provocou que un conxunto de alumnos formasen un colectivo que puxo en marcha esta radio universitaria. Teñen un funcionamento colectivo aberto a toda a sociedade e autofináncianse. Emiten a través da Internet e en FM.}}</ref> da Universidade provocou que os fundadores creasen unha asociación xuvenil autoxestionada (o Colectivo de Universitarios Activos) que puxese en marcha, pola súa conta e risco, a devandita emisora. [[Ficheiro:Estudio José Couso.001 - Cuac FM.jpg|miniatura|esquerda|Mariano Fernández e Diego de la Vega, no Estudio [[José Couso]] de Cuac FM.]] Pouco a pouco, Cuac FM foi mudando ata converterse nunha '''radio comunitaria''' (aínda que segue emitindo dende a Universidade). En diversos medios refírense a esta emisora cos adxectivos de universitaria e comunitaria (ou incluso co de '''radio libre'''), pero considérase que o concepto de radio comunitaria é máis correcto por diversos motivos: * Cando alguén fala de radio universitaria, o interlocutor entende que esta é unha radio levada a cabo por e para universitarios. Non cómpre ser universitario para formar parte de Cuac FM, nin a emisión de Cuac FM está dirixida principalmente a universitarios, senón a toda a área metropolitana. * Por outra banda, varios socios desta emisora asistiron a diversos encontros de medios comunitarios de Galicia e do resto de España, alén de participaren na creación da Rede de Medios Comunitarios, da que Cuac FM é a súa sede social. * Porén, a meirande parte dos socios da asociación son alumnos da UDC, e Cuac é unha asociación universitaria. A emisora emite dende un edificio do Campus da Zapateira (Universidade da Coruña). == Programas históricos == Un dos programas que máis éxito tiveron na cidade foi o "magazine" '''Zapping''' dende o [[11 de novembro]] de [[1996]], levado a cabo por Antón Lezcano e Txuri Ferrer, quen máis adiante ficharían pola emisora local de [[Radio Voz]]; así e todo, o seu programa rematou por sorpresa causando malestar nos seus responsables, malestar que manifestaron na despedida da tempada, que se realizou de novo en Cuac FM.<ref>[http://marcus.es/2006/07/la-despedida-de-zapping-desde-cuac-fm/ Despedida de Zapping dende Cuac FM] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100701010308/http://marcus.es/2006/07/la-despedida-de-zapping-desde-cuac-fm/ |date=01 de xullo de 2010 }} {{es}}. Marcus.es. 1 de xullo de 2006</ref> Posteriormente ficharon por Radio Coruña<ref>[http://radiocoruna.com/zapping/gmx-niv30.htm Zapping] {{es}}. Web de Radio Coruña - Cadena SER</ref> (emisora local comercial asociada á [[Cadena SER]]) onde continuaron o programa ata o [[15 de xaneiro]] de [[2010]].<ref>[http://zappingyes.blogspot.com/2010_01_01_archive.html Último programa en directo] {{es}}. Blog de Zapping</ref> Outro programa histórico é o musical '''Inframundo''' (conducido por Hugh McGinley, quen chegou a ser [[Presidente]] da emisora), adicado integramente a difundir a [[música]] local. A susodita difusión realizábase, non só a través do programa, senón tamén do ''Inframundo Magazine'' (revista gratuíta mensual que chegou a 13 edicións), a web, o disco gratuíto Inframundo (en 2010 saíu a terceira edición)... e os Premios Inframundo da Música, que na súa primeira edición foron cualificados por [[La Voz de Galicia]] como os ''Grammy Coruñeses''.<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2008/06/17/0003_6912826.htm Unha produtora local pon en marcha os «grammy» coruñeses] {{es}}. La Voz de Galicia. Javier Becerra. 17 de xuño de 2008</ref> Na segunda edición, realizouse un ciclo de concertos<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/agenda/2009/05/05/00031241537569019366320.htm I Ciclo de concertos Inframundo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090509103753/http://www.lavozdegalicia.es/agenda/2009/05/05/00031241537569019366320.htm |date=09/05/2009 }} {{es}}. La Voz de Galicia. 5 de maio de 2009</ref> na sede da [[Fundación Caixa Galicia]]; a final celebrouse no Teatro Colón, presentada por [[Rober Bodegas]]. No [[2010]] deixou de emitirse en Cuac FM para converterse nun microespazo de Radio Coruña ([[Cadena SER]]). Pola emisora pasaron máis de 350 programas, algúns deles moi seguidos no ámbito radiofónico coruñés, como "Fraggel Rock", "Cosecha del 78", "El Kamikaze", "Falta Paixón", "La Senda del Bebedor", "O Arredemo", "Ulalume", "Oye Neno", "4con60", "Cabaret", "La Calle del Delfín Verde"... == Proxectos == A emisora convoca anualmente un Concurso de Maquetas a nivel estatal no que se pode presentar calquera grupo ou solista de España que non tivese contrato con ningunha discográfica. Ata a XII edición ([[2010]]), presentáronse grupos de todas as autonomías de [[España]], coas excepcións de [[Cantabria]] e as cidades autónomas de [[Ceuta]] e [[Melilla]]. [[Ficheiro:Ortofalico Chisme.001 - Cuac FM.JPG|miniatura|esquerda|''Ortofálico Chisme'', grupo [[Almería|almeriense]] gañador do XI Concurso de Maquetas de Cuac FM (2009), na final do devandito concurso.]] En [[inverno]] de [[2000]], comezouse a editar o Cuaczine,<ref>[http://cuacfm.org/web2/wp-content/uploads/2010/01/2000.Cuaczine.01.pdf Cuaczine], nº1</ref> unha revista de balde adicada a difundir a cultura da cidade e a súa área de influencia. Debido á cantidade de traballo e material necesarios para realizar a revista, só chegou aos 3 números.<ref>[http://old.cuacfm.org/web2/?p=967 Cuaczine, nº1]. Web de Cuac FM</ref> Dende 2009, Cuac impulsou<ref>[http://old.cuacfm.org/web2/?p=950 A Coruña debe ter un albergue xuvenil] {{es}}. Web de Cuac FM</ref> en diversas ocasións ao [[Concello da Coruña]] a creación dun [[albergue xuvenil]]<ref>[http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2010/01/15/asociacion-estudiantil-demanda-albergue-jovenes/350317.html Unha asociación estudantil demanda un albergue para mozos]. La Opinión de A Coruña. 15 de xaneiro de 2010</ref><ref>[http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2010/01/15/0003_8228836.htm?idioma=galego Unha páxina de Facebook suma xa 1.260 «amigos» solicitando un albergue xuvenil na cidade]. La Voz de Galicia. Fernando Molezún. 15 de xaneiro de 2010</ref> na cidade, xa que o máis achegado se atopa en [[Gandarío, Bergondo|Gandarío]], en [[Bergondo]]. O antedito proxecto, aínda que contaba co aval da Concellería de Xuventude e Normalización Lingüística,<ref>[http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2010/02/05/ayuntamiento-compromete-habilitar-albergue-juvenil/356101.html O Concello comprométese a habilitar un albergue xuvenil] {{es}}. La Opinión de A Coruña. Sara Vázquez. 5 de febreiro de 2010</ref> foi paralizado polo Concello<ref>[http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2010/06/03/gobierno-municipal-frena-construccion-albergue-juvenil/390151.html O Goberno municipal frea a construción do albergue xuvenil] {{es}}. La Opinión de A Coruña. 3 de xuño de 2010</ref> porque, en palabras do Alcalde [[Javier Losada]],<ref>[http://www.coruna.es/videoblog/?p=671 Novas respostas do Alcalde] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100629155032/http://www.coruna.es/videoblog/?p=671 |date=29 de xuño de 2010 }} {{es}}: Blog de Javier Losada. 14 de xuño de 2010: {{cita|A Macarena e máis a Mariano, permitídeme que vos diga que nestes momentos non se vai facer o albergue xuvenil, xa que, como sabedes, nos atopamos nunhas circunstancias difíciles e hai que dar prioridade a uns proxectos sobre outros. Dende o goberno municipal mantemos a aposta polo benestar social, a educación e maila renovación dos barrios. O albergue é un proxecto, que mantemos aínda, mais que non se vai realizar neste ano.}}</ref> ''atopámonos nunhas circunstancias difíciles'' (en referencia á [[Crise económica de 2008-2010|crise]]). En 2010 (representados por Tomás Legido Sanchez) formou parte do Xurado <ref>[http://www.festivalnoroestepoprock.com/images/actajurado.pdf Actas]{{Ligazón morta|intento arranxo=si}} das deliberacións do Xurado cualificador para o Concurso do Festival Noroeste Pop Rock 2010 {{es}}.</ref> que elixiu aos grupos participantes na 24ª edición do [[Festival Noroeste Pop Rock]], a cal estivo a piques de non celebrarse<ref>[http://www.lavozdegalicia.com/coruna/2010/05/27/00031274955096913435830.htm O Concello confirma que non se celebrará o Festival Noroeste Pop Rock] {{es}}. La Voz de Galicia. 27 de maio de 2010</ref> a pesar de que o [[alcalde]] prometeu un ''Gran Noroeste'' para 2010<ref>[http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2009/08/06/0003_7891556.htm Losada asume as críticas e promete un «gran Noroeste» para o 2010] {{es}}. La Voz de Galicia. Javier Becerra. 6 de agosto de 2009</ref>. As protestas de organizacións sociais<ref>[http://salvemosonoroestepoprock.blogspot.com/2010/06/encuentro-con-el-alcalde-javier-losada.html Encontro co Alcalde Javier Losada] {{es}}. Web da Plataforma ''Salvemos o Noroeste Pop-Rock''. 4 de xuño de 2010</ref> (entre as que se encontraba Cuac FM) e dos hostaleiros fixeron rectificar<ref>{{Cita novas|título=Tello asegura que el Noroeste Pop Rock se va a celebrar pese al momento económico actual|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2010/06/04/tello-asegura-noroeste-pop-rock-va-celebrar-pese-momento-economico-actual/0003_8527817.htm|xornal=[[La Voz de Galicia]]. Edición Coruña|data=4 de xuño de 2010data-acceso=29 de maio de 2019|lingua=es|nome=Javier|apelidos=Becerra}}</ref> ao Consistorio. Trala súa celebración, o Colectivo enviou unha proposta aos tres grupos municipais ([[Partido Popular|PP]], [[Partido dos Socialistas de Galicia-PSOE|PSdeG]] e [[Bloque Nacionalista Galego|BNG]]) para asegurar que o Festival se leve a cabo no ano [[2011]].<ref>«[http://old.cuacfm.org/web2/?p=1900&lang=ga-es Proposta de Cuac FM para o Noroeste Pop-Rock 2011]» Consultado o 29 de agosto de 2010</ref><ref>«[http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2010/08/19/0003_8677577.htm?idioma=galego Un colectivo universitario solicita que se ratifique en pleno o Noroeste Pop Rock do 2011]» ''La Voz de Galicia''</ref><ref>Legido Sánchez, Tomás. «[http://www.ivoox.com/tomi-cope-noroeste-2011-entrevista-audios-mp3_rf_350402_1.html Entrevista a cargo de Noela Bao na que Tomás Legido Sánchez explica a proposta de Cuac FM para o Noroeste Pop Rock 2011]» {{es}} (Audio). Consultado o 24 de agosto de 2010</ref> Cuac FM realiza máis actividades, vinculadas co mundo da cultura local, creación de cursos de galego,<ref>«[http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2010/08/11/concello-reparte-30000-12-entidades-promocionar-gallego/409608.html O Concello reparte 30.000€ entre 12 entidades para promociona-lo galego]» {{es}} ''La Opinión de A Coruña'' 11 de agosto de 2010 «A Cooperativa Xocamiñoca e a Asociación Cultural CUAC recibirán 1.760 euros cada unha pola web da primeira e o Curso de galego en CUAC FM.».</ref> organización de obradoiros de radio,<ref>Novoa, I. (2006). «[http://www.20minutos.es/noticia/95089/0/Escuchar/rock/ayudarte/ Escoitar rock roll pode axudarche a rematar a carreira]». {{es}} ''20 minutos''. «Os obradoiros que organiza o Vicerreitorado de Extensión Universitaria e Comunicación tamén teñen actividades para tódalas afeccións. Desde fotografía artística ata radio, na emisora de Cuac FM.».</ref> actividades escénicas e musicais, e ata freta autobuses para acudir a citas culturais noutras localidades como o concerto de [[Patti Smith]]<ref>[http://old.cuacfm.org/web2/?p=1802 Cuac FM freta un autobús para asistir ao concerto de Patti Smith en Vigo]. Web de Cuac FM. 9 de xuño de 2010</ref> en [[Vigo]] ou o de [[Muse]]<ref>[http://old.cuacfm.org/web2/?p=1867 Cuac FM freta outro bus. Esta vez, para ver a Muse]. Web de Cuac FM. 21 de xullo de 2010</ref> en [[Santiago de Compostela]]. == Organización interna == [[Ficheiro:Estudio Jose Couso - Cuac FM.002.JPG|miniatura|200px|Tomás Legido Sánchez (''Tomi Desastre'') nos micrófonos de Cuac FM.]] O órgano supremo de decisión da asociación é a Asemblea Xeral,<ref>«[http://www.vieiros.com/nova.php?Ed=1&id=48796 Entrevista a Cuac FM: "A soberanía está na Asemblea"]» Consultado o 25 de agosto de 2010.</ref> que consta de todos os socios. Reúnese de forma ordinaria unha vez ó ano, e de forma extraordinaria cantas veces o determine a asociación (xeralmente 2 veces ao ano). Ademais, a asociación Cuac organízase nunha Comisión de Coordinación que consta das seguintes Coordinadoras (ás que os socios se poden unir de forma voluntaria):<ref>«[https://cuacfm.org/wp-content/uploads/2015/05/Regulamento-de-Rexime-Interior-Cuac-FM-2010.pdf Regulamento de Réxime Interno de Cuac FM]» Consultado o 14 de maio de 2015</ref> * '''Coordinadora de Redacción:''' Encárgase de organizar, planificar e crear contidos, ademais de xestionalos e avaliar a súa calidade. * '''Coordinadora de Programación.''' Organiza a grella e a continuidade, ademais de encargarse do intercambio de programas con outras emisoras. * '''Coordinadora de Relacións coas Persoas Asociadas.''' Ten o cometido de incentivar e manter ó día a comunicación entre os socios, e de eles cos ex-socios. Tamén leva o arquivo da emisora e organiza as actividades paralelas. * '''Coordinadora de Tecnoloxía.''' Encárgase do material técnico e informático. * '''Coordinadora de Organización e Estratexia.''' Define os obxectivos (e os medios para acadalos), encárgase da estratexia legal e leva a cabo a representación exterior da emisora. * '''Coordinadora de Finanzas e Promoción.''' Encárgase do financiamento, da promoción e das relacións cos patrocinadores da emisora. Como tódalas asociacións culturais, o Colectivo de Universitarios Activos ten unha Xunta Directiva que se elixe cada dous anos e que consta de Presidencia, Vicepresidencia, Secretaría, Tesourería e tres Vogalías. == Premios == * 1996: Premio da Gaceta Universitaria por ser a primeira ''radio universitaria'' da Coruña. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://cuacfm.org/ Sitio web de Cuac FM] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Emisoras de radio de Galicia]] 9wbdv4h3exwrdtngdmijn21nqwe0w6a 0 163826 6149204 6123047 2022-08-03T09:05:07Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|16|51|49|N|99|52|57|W|display=title}} {{Cidade |nome_local = Acapulco de Juárez |código = es |bandeira = |escudo = AyuAcaEscudo.png |imaxe = Collage Acapulco.jpg |pé = Imaxes da cidade |situación = {{Mapa de localización |México |label= Acapulco |position=right |lat_deg=16| lat_min=51 | lat_seg=49 | latNS = N | lon_deg =-99 | lon_min =-52 | lon_seg =-57 |longEW=W |float=none |caption= |width=300 }} |país = [[México]] |bandeirapaís= {{MEXb}} |división 1 = Estado |nome división 1 = [[Estado de Guerrero|Guerrero]] |altitude = 30 |superficie = 1.724,64 |poboación = 673.479 hab. (2010) <ref>{{Cita web|url=https://www.citypopulation.de/Mexico-Cities.html|título=Poboación de Acapulco (cidade)|editorial=www.citypopulation.de|lingua=inglés|dataacceso=20 de xullo de 2017}}</ref> |densidade = |xentilicio = Acapulqueño/a<br/>Porteño/a |código postal = 39300-39937 |alcalde = Evodio Velázquez (2015-2018) |sitio web = [http://www.acapulco.gob.mx/ Páxina oficial de Acapulco] }} '''Acapulco de Juárez''' é unha cidade do estado de [[estado de Guerrero|Guerrero]], [[México]], ten 638&nbsp;000 habitantes, é o principal porto da costa oeste mexicana, e un dos destinos turísticos máis importantes do mundo. A voz acapulco procede do [[náhuatl]] e quere dicir, o lugar das canas. En 1873 engadiuse '''de Juárez''' ó nome da cidade como homenaxe ao presidente [[Benito Juárez]], aínda que non se emprega popularmente. Ademais é un municipio no [[Estado de Guerrero]], en [[México]]. Limita coas municipalidades de [[Juan R. Escudero, Guerrero|Juan R. Escudero]], [[Coyuca de Benitez]], [[Municipio de San Marcos, Guerrero|San Marcos]] e con [[Chilpancingo]]. A súa área é de 1.724,64&nbsp;km², e a súa poboación era de 673.479 habitantes en 2010. A cabeceira municipal é '''Acapulco'''.<ref>[http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM12guerrero/municipios/12001a.html Monografia municipal de Acapulco de Juárez] {{es}}</ref> == Historia == === Época prehispánica === [[Ficheiro:Yope Acapulco.png|esquerda|200px|miniatura|[[Códice Tudela]]: "Yndio Yope de Acapulco, en el Mar del Sur"]] No século XI houbo novas vagas de inmigracións náhuatl, coixcas procedentes de Aztlán no norte do país. O anfiteatro da baía estivo habitado dende o [[-3000|3000 a. C.]] e os primeiros asentamentos formais déronse no [[século XIII]] da nosa era por diversas tribos [[olmeca]]s que habitaron ''Tambuco'' (entre [[Playa Larga]] e [[Cerro de la Aguada]]) e Icacos (entre o [[cerro El Guitarrón]], Punta Bruja e o [[Farallón del Obispo]]).{{Cómpre referencia}} Na [[praia Hornos]], [[Pie de la Cuesta]] e Tambuco, encontráronse obxectos de cerámica e pedra tallada de orixe maia que demostran os achados arqueolóxicos. Durante o reinado de [[Ahuízotl (gobernante)|Ahuizotl]], tras unha campaña militar de catro anos, Acapulco pasou a formar parte do [[imperio azteca]], anexado á provincia tributaria de Tepecuacuilco, aínda que só transitoriamente e como unha rexión de administración militar non consolidada, pois estaba dentro do territorio dos [[Cultura yope|Yopes]], quen habitaron e defenderon a rexión ata a chegada dos españois. === Época virreinal === [[Ficheiro:Puerto de Acapulco Boot 1628.png|miniatura|200px|dereita|Vista de Acapulco en [[1628]] polo enxeñeiro holandés [[Adrián Boot]].]] En 1521 consumada a conquista de [[Tenochtitlán|México-Tenochtitlán]], [[Hernán Cortés]] enviou diversas expedicións ao sur co obxecto de localizar vetas de ouro. O 25 de abril de 1528 por orde do rei [[Carlos I de España]], Acapulco pasou ao poder directo da coroa tomando o nome de «Cidade dos Reis» .<ref>{{cita publicación |apelidos= |nome= |enlaceautor= |ano=3 de setembro de 2011 |título=Historia De Acapulco |publicación= |volume= |número= |páxinas=7 |lugar= |editorial= |issn= |url=http://clubensayos.com/Historia/Historia-De-Acapulco/55137.html |dataacceso=19 de marzo de 2013}}</ref> Foi fundada por Antonio de Mendoza e Pacheco, primeiro vicerrei da Nova España ao designar ao primeiro alcalde e Fernando de Santa Ana levou a 29 familias españolas que proviñan da Cidade de México, para colonizala no ano de 1550.<ref>{{cita web|url= http://www.viajesenmexico.com.mx/informacion/acapulco/historia.html|editor= viajesenmexico|título= Historia de Acapulco|urlmorta= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20150510232926/http://www.viajesenmexico.com.mx/informacion/acapulco/historia.html|dataarquivo= 10 de maio de 2015|lingua= es|data-acceso= 04 de xullo de 2017}}</ref> Con todo, non foi ata o 17 de novembro de 1599 cando o rei [[Carlos II de España]] ascendeu a Acapulco a rango de cidade.<ref name="Acapulco historia">{{cita web |url=http://www.acapulco.com/es/general/history.html |título=Historia de Acapulco |ano=2012 |autor=Acapulco.com |data-acceso=04 de xullo de 2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130124010511/http://www.acapulco.com/es/general/history.html |dataarquivo=24 de xaneiro de 2013 |urlmorta=yes }}</ref> {{cita|En ti xúntase España coa China,<br/> Italia con Xapón, e finalmente<br/> Un mundo enteiro en trato e disciplina.|Referencia en ''Grandeza Mexicana'' (1601) de Bernardo de Balbuena, incidindo sobre a hexemonía do mercado de Acapulco como distribuidor de orden mundial (sic)<ref>Sanz Camañanes, Porfirio, 2004, ''Las Ciudades en la América hispana: siglos XV al XVIII'', [[Sílex Ediciones]], ISBN 978-84-7737-135-9</ref> }} Pouco despois, por encargo da [[Realeza Española]], Frei [[Andrés de Urdaneta]] cruzou o Océano Pacífico desde o arquipélago das [[Filipinas]] coa finalidade de atopar a mellor ruta, que por máis de 250 anos comunicaría ás colonias [[Asia|asiáticas]] españolas coa [[Península Ibérica]]. De aí xorde a famosa e equivocamente nomeada "[[Nao de China]]", que en realidade era un barco tipo [[galeón]] e que partía desde Acapulco e facía o [[tornaviaxe]] desde Filipinas. Frei de Urdaneta describe a Acapulco como un porto "Grande, seguro, moi saudable e dotado de boa auga". De 1571 a 1815, Acapulco convertíase unha vez ao ano e durante case dous meses, no punto de comercio máis activo e dinámico da [[Nova España]], superando mesmo ao porto de Veracruz. En 1697, a poboación do porto triplicábase durante os días que chegaban os galeóns cargados de belas novidades de oriente, como: China, Xapón, Ceilán, Damasco. Ao longo da historia do porto, fixéronse propostas frecuentes para cambiar a terminal de Acapulco a outro porto. A razón era que se buscaba maior accesibilidade á cidade de México, mellores condicións de clima, e outras vantaxes. As propostas máis serias deste tipo foron para transferir a terminal a [[San Blas, Nayarit|San Blas]] ou a [[Baía de Banderas]] na costa de [[Xalisco]]. Como as provincias do noroeste do [[vicerreinado de Nova España|vicerreinado]] volvéronse máis poboadas no [[século XVIII]], a idea de trasladar a terminal do Galeón a un porto do norte tomou forza. Isto deuse particularmente desde o establecemento do Departamento de San Blas. Este porto incrementou a súa importancia debido á súa posición como punto de partida para novas actividades ao longo da costa de California e partir de aí cara ao norte. Nas súas instrucións ao seu sucesor, o vicerrei Revillagigedo contendeu pola retención da terminal de Acapulco, pero o [[Miguel de la Grúa Talamanca|Marqués de Branciforte]] favoreceu a San Blas. Con todo, por eses tempos o comercio filipino entrou notoriamente en decadencia, e foi permitido que Acapulco mantivese a posición que ocupara ao longo de dous séculos por dereito de inercia oficial e polo seu incomparable porto.<ref>Lytle Schurz, William. The Manila Galeon. New York, E. P. Dutton & Co. Inc., 1939, p. 371.</ref> Durante o seu tempo como porto principal no Pacífico e polas riquezas que albergaba, Acapulco foi obxecto de ataques por piratas e corsarios, o que motivou a súa fortificación. Isto levouse a cabo entre [[1615]] e [[1617]]. Edificouse un [[Forte de San Diego|forte]] e nomeouse San Diego en honra ao vicerrei [[Diego Fernández de Córdoba (marqués de Guadalcázar)|Diego Fernández de Córdoba, I Marqués de Guadalcázar]].<ref name="Ceaa">{{cita web| url = http://ceaa.colmex.mx/aladaa/imagesmemoria/andresdelcastillo.pdf| editor = Ceaa| título = El Fuerte de San Diego, el Galeón de Manila y los insurgentes de Morelos: Acapulco 1810 – 1821| formato = PDF| data-acceso = 04 de xullo de 2017| data-arquivo = 04 de marzo de 2016| url-arquivo = https://web.archive.org/web/20160304191806/http://ceaa.colmex.mx/aladaa/imagesmemoria/andresdelcastillo.pdf| url-morta = yes}}</ref> O 28 de novembro de 1799. Carlos IV outorgoulle Cédula Real dándolle o título de cidade. === México independente === Co inicio da guerra de Independencia en 1810, iniciouse un proceso que poría fin á comunicación e comercio con [[Manila]] a través do porto de Acapulco. A idea de tomar o porto de Acapulco por parte dos insurxentes data de [[1810]], cando en [[Indaparapeo]] reuníronse [[Miguel Hidalgo y Costela]] e [[José María Morelos]]. O obxectivo de tomar o porto consistiu en romper a rede de comunicacións do vicerreinado, illar a costa do Pacífico e as [[Filipinas]], interromper o sistema comercial, beneficiarse dos produtos do mercado asiático e establecer relacións con países estranxeiros. En novembro dese mesmo ano, Morelos organizou un continxente cuxo fin era tomar Acapulco. Ao chegar rodeárono para cercalo, cortaron toda comunicación por terra coa capital, incluído a subministración de alimentos. Desta maneira, interrompeuse a comunicación entre a [[México, D. F.|Cidade de México]] coa costa do Pacífico, e polo tanto, coas zonas que este porto conectaba, como América do Sur, Central e as Filipinas. Entre [[1810]] e [[1813]] deuse un proceso de loita entre insurxentes e realistas que derivou na alteración das rutas de navegación do Pacífico. En ocasións, o [[forte de San Diego]] foi tomado polos insurxentes, noutras polos realistas. As feiras que regularmente se levaban a cabo pola chegada do Galeón interrompéronse. Unha consecuencia deste illamento do forte foi que en [[1812]] enviouse a orde á Nave de non chegar a Acapulco e dirixirse a San Blas, polo menos ata que non se pacificara a rexión. A feira levouse a cabo en [[Tepic]], e só ata 1814 autorizouse que o [[Galeón de Manila]] chegase a Acapulco. A situación dexenerouse entre 1814 e 1820. O porto, que nestes anos estaba en poder dos insurxentes, foi esquecido por eles e non recibiu apoio nin subministracións. A tal grao chegou este descoido que Morelos, en 1814, chegou a anunciar o desmantelamento do porto. A pesar desta orde, o porto volveu caer en mans realistas e así se mantivo ata a culminación da guerra de Independencia en [[1821]]. Algúns cambios importantes neste período foron que o Galeón de Manila xa non desembarcou en San Blas, senón que volveu a Acapulco, que unha vez ao ano e durante case dous meses, era o punto de comercio máis activo e dinámico durante o vicerreinado, superando mesmo ao porto de [[Veracruz]] xa que a poboación do porto triplicábase durante os días que chegaban os galeóns cargados de belas novidades da [[República Popular da China|China]], [[Xapón]], [[Sri Lanka|Ceilán]] e [[Damasco]]. Posteriormente, xa non regresaría a Nave, é dicir, o barco administrado polo goberno, senón embarcacións particulares que tiñan permiso para realizar comercio no porto. Por tanto, o último Galeón oficial foi o Magallanes en 1815.<ref>{{Cita web |url=http://ceaa.colmex.mx/aladaa/imagesmemoria/andresdelcastillo.pdf |título=Consultado o 13 de marzo do 2011. |data-acceso=04 de xullo de 2017 |data-arquivo=04 de marzo de 2016 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160304191806/http://ceaa.colmex.mx/aladaa/imagesmemoria/andresdelcastillo.pdf |url-morta=yes }}</ref> Trala consumación da [[independencia de México]] en [[1821]], Acapulco formou parte do [[estado de México]]. O [[27 de outubro]] de [[1849]], ao crearse o estado de [[Estado de Guerrero|Guerrero]], o porto pasou a formar parte del, como cabeceira do distrito de Tabares. O porto sofre de carencias durante o período da Revolución e a finais do ano 1919, o Partido Obreiro de Acapulco gaña as eleccións por medio de [[Juan R. Escudero]]. === Séculos XX e XXI === [[Ficheiro:Acapulco - PlacaPaulina2.JPG|miniatura|200px|dereita|Monumento aos caídos, en honor ás vítimas do Furacán Paulina.]] En [[1949]], é inaugurada a [[avenida Costera Miguel Alemán]], o paseo turístico do porto e máis tarde a principal arteria da cidade, o que marcaría o inicio do desenvolvemento da infraestrutura hoteleira de alto nivel no porto.<ref>{{cita libro|apelidos=ESCUDERO|nome=Francisco R.|título=Origen y evolución del turismo en Acapulco|ano=1997|lugar=Acapulco|páxinas=186|lingua=castelán|capítulo=IV: Los porteños se organizan: la calzada Costera}}</ref> Na mesma época, encárgaselle á construtora [[Techo Eterno Eureka]], do empresario [[Manuel Suárez y Suárez]], a construción da [[estrada Escénica]] co fin de comunicar a avenida Costera Miguel Alemán coa estrada Cayaco-Puerto Marqués e a baía de Puerto Marqués; a vía serviría máis tarde para conectar o centro de Acapulco co [[Aeroporto Internacional General Juan N. Álvarez]], construído en [[1954]]. Entre os [[década de 1950|anos 1950]] e [[década de 1970|70]], Acapulco foi o lugar favorito das vacacións dos chamados ''[[Jet set]]''. Entre as personalidades destacan [[John F. Kennedy]] e a súa esposa [[Jacqueline Kennedy Onassis|Jacqueline]], quen pasaron a súa [[lúa de mel]] en [[1953]],<ref>{{cita web | url= http://www.quien.com/espectaculos/2012/02/16/la-historia-de-amor-de-john-f-kennedy-y-jackie| editorial= Quién.com| autor= Ana Dávila|título= La historia de amor de John F. Kennedy y Jackie|ano= 2012|lingua=castelán|dataacceso= 7 de febreiro de 2013}}</ref> así como a actriz estadounidense [[Elizabeth Taylor]], quen contraxo matrimonio civil en [[1957]] co seu terceiro marido, [[Mike Todd]].<ref>{{cita web|url= http://entretenimiento.aollatino.com/2011/03/23/elizabeth-taylor-historia-mexico/|editorial= AOL Latino|autor= Gustavo Heredia|título= La historia de Elizabeth Taylor con México|ano= 2011|lingua= castelán|dataacceso= 7 de febreiro de 2013|data-arquivo= 22 de maio de 2013|url-arquivo= https://web.archive.org/web/20130522163542/http://entretenimiento.aollatino.com/2011/03/23/elizabeth-taylor-historia-mexico/|url-morta= yes}}</ref> Neste contexto, o porto serve de escenario para algunhas películas con proxección internacional como ''[[Lady from Shangai]]'' (1947), ''[[Tarzan and the Mermaids]]'' (1948) e ''[[Fun in Acapulco]]'' (1963), entre outras. A finais dos [[década de 1950|anos 1950]], creáronse os fraccionamentos Las Brisas e Brisas Guitarrón, albergando as casas máis luxosas de empresarios e artistas tanto nacionais como internacionais. Na madrugada do [[9 de outubro]] de [[1997]] a cidade foi case destruída polo [[furacán Paulina]] o que provocou unha das maiores traxedias na rexión dos últimos 88 anos. Os informes oficiais deron conta de entre 200 e 500 mortos e preto de 10&nbsp;000 damnificados.<ref>{{cita web|autor=Instituto de Geografía de la Universidad Nacional Autónoma de México|ano=1998|título=Algunos efectos de la precipitación del huracán Paulina en Acapulco, Guerrero|editorial=Lucía Guadalupe Matías Ramírez|lingua=castelán|dataacceso=21 de xullo de 2008|url=http://www.igeograf.unam.mx/instituto/publicaciones/boletin/bol37/b37art1.pdf|data-arquivo=28 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070928160302/http://www.igeograf.unam.mx/instituto/publicaciones/boletin/bol37/b37art1.pdf|url-morta=yes}}</ref><ref>{{cita web|autor= Church World Service|ano= 1997|título= Situation Report Hurricane Pauline|editor= [[Oficina de Coordinación de Asuntos Humanitarios|ReliefWeb]]|dataacceso= 9 de xaneiro de 2007|url= http://wwwnotes.reliefweb.int/w/rwb.nsf/480fa8736b88bbc3c12564f6004c8ad5/3dbfbae1700246fbc125652f002f42bb?OpenDocument|lingua= inglés|data-arquivo= 27 de setembro de 2007|url-arquivo= https://web.archive.org/web/20070927190313/http://wwwnotes.reliefweb.int/w/rwb.nsf/480fa8736b88bbc3c12564f6004c8ad5/3dbfbae1700246fbc125652f002f42bb?OpenDocument|url-morta= yes}}</ref> Paulina produciu unhas precipitacións torrenciais récords en Acapulco de 411&nbsp;mm acumulados en menos de 24 [[hora]]s. Entre o 14 e 16 de [[setembro]] de [[2013]], as chuvias provocadas pola [[Furacán Manuel|tormenta tropical Manuel]] afectaron parcialmente o porto e deixaron a cidade incomunicada polas vías terrestre e aérea preto de cinco días, debido a que afectou gravemente a Autoestrada del Sol, a Estrada Federal 95, a Estrada Federal 200 e o Aeroporto Internacional General Juan N. Álvarez de Acapulco. Ata o 16 de setembro, informouse da morte de 24 persoas no concello e danos por inundacións en 17 colonias, a maioría delas localizadas en [[Acapulco Diamante|zona Diamante]].<ref>{{cita web|url= http://mexico.cnn.com/nacional/2013/09/16/la-tormenta-manuel-deja-incomunicado-al-puerto-de-acapulco|editorial= cnn.com|autor= Laura Reyes|título= La tormenta 'Manuel' deja incomunicado al puerto de Acapulco|ano= 2013|lingua= castelán|dataacceso= 28 de setembro de 2013|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20130928101925/http://mexico.cnn.com/nacional/2013/09/16/la-tormenta-manuel-deja-incomunicado-al-puerto-de-acapulco|dataarquivo= 28 de setembro de 2013|urlmorta= yes}}</ref> == Xeografía == {{Ampliar}} == Demografía == {{Ampliar}} == Goberno == {{Ampliar}} == Economía == {{Ampliar}} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.acapulco.gob.mx/ Páxina web oficial de Acapulco] {{es}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Guerrero]] [[Categoría:Concellos de Guerrero]] g845cghf7yyls6klm1z6joktjf62ans 0 177597 6148684 6037222 2022-08-02T17:17:05Z Maria zaos 54334 elimino a [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Pilar Barreiro Álvarez''', nada en [[Lugo]] o [[24 de novembro]] de [[1955]], é unha [[política]] [[Galiza|galega]] radicada na [[Rexión de Murcia]]. É alcaldesa de [[Cartagena, Murcia|Cartagena]] desde o [[17 de xuño]] de [[1995]] e deputada no [[Congreso dos Deputados de España|Congreso]] desde marzo de [[2008]] polo [[Partido Popular]]. Ten dous fillos. == Traxectoria == Licenciouse en Dereito no ICADE. Pertence ao Colexio de Avogados de Cartagena desde [[1981]], e en [[1983]] desempeñou a función de xuíz substituta de distrito. En [[1986]] iniciou a súa actividade docente na Escola de Estudos Empresariais da Escola Universitaria de Graduados Sociais de Cartagena. Na actualidade imparte clases na [[UNED]]. En [[1987]] ingresou en [[Alianza Popular]], e tres anos despois pasou a formar parte dos comités executivos local e rexional. Entre [[1991]] e [[1995]] foi deputada na [[Asemblea Rexional de Murcia]] pola circunscrición de Cartagena, sendo portavoz adxunta do seu grupo parlamentario. O [[17 de xuño]] de [[1995]] converteuse na primeira alcaldesa de Cartagena, ao obter o PP 15 das 27 concellerías da corporación. Revalidou a maioría absoluta en [[1999]], [[2003]] e [[2007]]. Nas [[Eleccións Xerais 2008 en España|eleccións xerais]] do [[9 de marzo]] de [[2008]] foi elixida deputada para o Congreso. En [[2004]] foi pregoeira das festas de Cartagineses e Romanos<ref>[http://www.cartaginesesyromanos.es/index.php?option=com_content&task=view&id=111&Itemid=150 Pregón 2004: Pilar Barreiro Ávarez] {{es}}.</ref>. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Diputados/BusqForm?_piref73_1333155_73_1333154_1333154.next_page=/wc/fichaDiputado&idDiputado=3&idLegislatura=9 Ficha de Pilar Barreiro no Congreso dos Deputados] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170815055557/http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Diputados/BusqForm?_piref73_1333155_73_1333154_1333154.next_page=%2Fwc%2FfichaDiputado&idDiputado=3&idLegislatura=9 |date=15 de agosto de 2017 }} {{es}}. {{Sucesión | predecesor = [[José Antonio Alonso Conesa]] | título = [[Cartagena, Murcia|Alcaldía de Cartagena]] | período = [[1995]]–[[2015]] | sucesor = [[José López Martínez]] }} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Barreiro Alvarez, Pilar}} [[Categoría:Nados en Lugo]] [[Categoría:Alcaldes de Cartaxena]] [[Categoría:Políticos do PP]] [[Categoría:Nados en 1955]] fm82bk1hkqjhw9z2do4rdrdpmbyebwn 0 177721 6149046 5978655 2022-08-03T01:34:59Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Xaime Domínguez Toxo''', nado en [[Bueu]] o [[7 de novembro]] de [[1955]], é un mestre, pedagogo e escritor galego.<ref name="XERAIS"/><ref>{{Cita web|título=Xaime Domínguez Toxo por Ana Santos Solla|url=https://devellabella.com/xaime-dominguez-toxo-por-ana-santos-solla/|páxina-web=De Vella a Bella|data=2022-01-30|data-acceso=2022-02-01|lingua=gl-ES|apelidos=Ana}}</ref> == Traxectoria == [[Ficheiro:Freixanesalonso.jpg|miniatura|Xaime Toxo, [[Francisco Castro Veloso|Francisco Castro]], [[Víctor Freixanes]], [[Fina Casalderrey]], [[Xesús Alonso Montero]], na presentación de ''Unha ducia de galegos'', en Pontevedra o 08/10/2017]] É mestre especialista en atención escolar a alumnos con cegueira e discapacidade visual. Foi fundador da Asociación Liboreiro de Bueu en [[1974]]. É presidente do Ateneo de Pontevedra.<ref name="XERAIS">{{Cita web |url=https://www.xerais.gal/autores.php?tipo=autores&id=100030628 |editorial=Edicións Xerais de Galicia |título=Ficha de autor |data-acceso=3/1/2019}}</ref> Foi accésit no [[premio Modesto R. Figueiredo]] no [[2002]], obtivo o primeiro premio do certame de relatos do Concello de Paradela no 2002, e o primeiro premio no [[certame Manuel Murguía de narracións breves]] en [[2004]]. En [[2011]] publicou ''As palabras que move o mar''. En 2016 publicou o libro de relatos ''Protexer o invisible''. En 2019 volveu á poesía con ''A casa sen nós.'' == Obra == === Narrativa === * ''Mouro é o rostro da memoria'' (2001). Ateneo de Pontevedra. 29 páx. Relatos. * ''As palabras que move o mar'' (2011). [[Edicións Xerais de Galicia]]. ISBN 978-84-9914-213-5.<ref>{{Cita web |url=https://www.xerais.gal/libro.php?id=948893|editorial=Edicións Xerais de Galicia |título=As palabras que move o mar |data-acceso=3/1/2019}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://blog.xerais.gal/2011/critica-de-armando-requeixo-sobre-palabras-que-move-o-mar-de-xaime-toxo/ |editorial=Edicións Xerais de Galicia |título=Crítica de Armando Requeixo sobre «Palabras que move o mar», de Xaime Toxo |data-acceso=3/1/2019 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190924182716/https://blog.xerais.gal/2011/critica-de-armando-requeixo-sobre-palabras-que-move-o-mar-de-xaime-toxo/ |dataarquivo=24/09/2019 |urlmorta=yes }}</ref> * ''Protexer o invisible'' (2016). Ancoradouro. 141 páx. ISBN 978-84-608-6394-6.<ref>{{Cita web |url=https://www.diariodepontevedra.es/articulo/sociedad/protexer-o-invisible/20161025135459312207.html |apelidos=Rozas |nome=Ramón |data=25/10/2016 |xornal=[[Diario de Pontevedra]] |título=Protexer o invisible |lingua=es}}</ref> === Poesía === * ''Caderno de mar'' (2014). [[Deputación de Pontevedra]]. Ilustracións de [[Antón Sobral]].<ref>{{Cita web |url=https://cadernodacritica.wordpress.com/2015/02/25/caderno-do-mar-anton-sobral-e-xaime-toxo/ |apelidos=Nicolás |nome=Ramón |ligazónautor=Ramón Nicolás |data=25/2/2015 |páxina-web=Caderno da crítica |título=Caderno do mar, Antón Sobral e Xaime Toxo |data-acceso=3/1/2019 }}</ref> * ''A casa sen nós'' ([[2019]]). [[Edicións Laiovento]]. Ilustracións de Juan de la Sota. 82 páxs. ISBN 84-8487-450-8.<ref>{{Cita web |título=A casa sen nós |url=http://www.laiovento.com/CATALOGO/983/A-CASA-SEN-NOS.html |editorial=Edicións Laiovento |data-acceso=15/8/2019 |data-arquivo=29/09/2020 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200929081719/http://www.laiovento.com/CATALOGO/983/A-CASA-SEN-NOS.html |url-morta=yes }}</ref><ref>{{Cita web|título=A casa sen nós, de Xaime Toxo|url=https://cadernodacritica.wordpress.com/2019/11/14/a-casa-sen-nos-de-xaime-toxo/|páxina-web=Caderno da crítica|data=14/11/2019|nome=Ramón|apelidos=Nicolás}}</ref> === Texto de exposición === * ''Bitácora dun mariñero sentimental''. Centro Cultural Marcos Valcárcel, do 26 de febreiro ao 5 de abril de 2015 / Antón Sobral.Texto, Xaime Toxo.<ref>{{Cita web |url=http://www.crtvg.es/cultural/corte-a-corte/anton-sobral-expon-en-ourense-bitacora-dun-marineiro-sentimental |editorial=Televisión de Galicia |título=Antón Sobral expón en Ourense "Bitácora dun mariñeiro sentimental" |data-acceso=3/1/2019 |data-arquivo=04/01/2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190104124052/http://www.crtvg.es/cultural/corte-a-corte/anton-sobral-expon-en-ourense-bitacora-dun-marineiro-sentimental |url-morta=unfit }}</ref> === Obras colectivas === * ''Certame de narración breve Modesto R. Figueiredo Premios Pedrón de Ouro 2010 e 2011'', [[2012]], [[Editorial Toxosoutos]]. == Premios == * Accésit do [[Premio Modesto R. Figueiredo]] no 2002. * Primeiro premio do Certame de relatos do Concello de [[Paradela]] no 2002. * Primeiro premio do [[Certame Manuel Murguía de narracións breves]] no 2004. *[[Ficheiro:Manuel Forcadela e Xaime Toxo.jpg|miniatura|Con [[Manuel Forcadela]] na Casa das Campás de Pontevedra]]Accésit do Premio Modesto R. Figueiredo no 2011, por ''Eco da afasia''. == Notas == {{Listaref|30EM}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [[Ficheiro:High-contrast-camera-video.svg|20px]] [https://www.youtube.com/watch?v=lJRWojJxHio Presentacion Protexer o invisible de Xaime Toxo. Filme de Manuel Reboiras] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Toxo, Xaime}} [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Nados en Bueu]] [[Categoría:Nados en 1955]] fpxskutkaokbnfr5ljllaveljlbzqhq 0 178712 6149008 6134712 2022-08-03T00:48:30Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" style="margin:0.5em;" !colspan="2" align=center bgcolor="#336699" | <font color="#FFFFFF">'''Grupo Compostela de Universidades ''' |- |bgcolor="#888888" | <font color="#FFFFFF"> '''Fundación''' || bgcolor="#efefef" | [[1993]] |- |bgcolor="#888888" | <font color="#FFFFFF"> '''Membros''' || bgcolor="#efefef" | 67 |- |bgcolor="#888888" | <font color="#FFFFFF"> '''Países''' || bgcolor="#efefef" | 27 |- |bgcolor="#888888" | <font color="#FFFFFF"> '''Presidente''' || bgcolor="#efefef" | Maurits van Rooijen |- |bgcolor="#888888" | <font color="#FFFFFF"> '''Sede''' || bgcolor="#efefef" |[[Santiago de Compostela]] |- |bgcolor="#888888" | <font color="#FFFFFF"> '''Acrónimo''' || bgcolor="#efefef" | ''GCU'' |- |bgcolor="#888888" | <font color="#FFFFFF"> '''Homepage''' || bgcolor="#efefef" | [http://www.gcompostela.org GCompostela.org] |- |} O '''Grupo Compostela de Universidades''' é unha asociación sen ánimo de lucro que agrupa a máis de sesenta [[universidade]]s de todo o mundo. O seu obxectivo é a promoción e a execución de proxectos de colaboración interuniversitaria. == Historia == No ano 1993, [[Ano Xacobeo]], a [[Universidade de Santiago de Compostela]] iniciou contactos con outras institucións de [[educación]] superior localizadas no secular [[Camiño de Santiago]]. O seu principal obxectivo era establecer unha rede que facilitase a colaboración entre universidades para preservar a [[herdanza]] histórica e cultural xurdida ao redor da peregrinación a Compostela. Tras estes primeiros contactos, 57 universidades [[Europa|europeas]] acudiron a unha reunión en Santiago entre o 2 e o 4 de setembro de 1993 para establecer as principais liñas de creación e determinar os seus obxectivos. Establecéronse tres puntos básicos: * Fortalecer as canles de comunicación entre as universidades socias. * Organizar eventos para o estudo e a discusión de diferentes cuestións relacionadas con Europa. * Promover a mobilidade como a base para incrementar o coñecemento das diferentes [[lingua]]s e culturas europeas. Unha comisión formada por representantes das universidades de [[Valladolid]], [[Liexa]], Nantes, Göttingen, Minho, Jaume I e Santiago de Compostela elaborou as Normas Estatutarias e a Normativa do Grupo Compostela de Universidades. Estes documentos foron aprobados na Asemblea Constituínte que tivo lugar na Universidade de Santiago os días 2 e 3 de setembro de 1994. Nun principio, o Grupo constituíuse exclusivamente con universidades europeas. Dende a Asemblea Xeral de Roehampton ([[Reino Unido]]), celebrada en setembro do 2007, as institucións de educación superior doutras partes do mundo (Norte de África, América Latina, Oceanía...) son admitidas como membros de pleno dereito. Dende a súa creación, o Grupo Compostela ten organizado talleres de aprendizaxe, promovido conferencias de dimensión internacional, deseñado [[proxecto]]s de mobilidade intercontinental (como o STELLA, unha orixinal proposta dirixida ao persoal administrativo das universidades )e mesmo creado unha serie de grupos de traballo en áreas de interese social (estudos de [[Xénero sexual|xénero]], [[lingüística|lingüísticos]], relacionados coa conservación da herdanza cultural do Camiño de Santiago, europeos etc.). Unha das principais funcións do Grupo é a de catalizar os procesos de comunicación entre as universidades socias. Para isto, entre outras actuacións, ten unha relevancia especial a celebración da Asemblea Xeral do Grupo, que acostuma ter lugar no mes de setembro. Neste evento anual, ademais de revisarse os aspectos administrativos da rede, as institucións educativas reunidas teñen ocasión de poñer en común as súas experiencias, debater e presentar propostas para iniciativas conxuntas. O Grupo Compostela participou e participa en multitude de proxectos internacionais concedidos pola Comisión Europea. Foi coordinador de tres TEMPUS MEDA (IGBRIU, GASRIU, MUQ), participou como socio en dous Lifelong Learning Programmes (GRUNDTVIG-PAVE e Action Key 1-CHINESECOM), nun Socrates Thematic Network con Eslovenia e en dous ERASMUS MUNDUS (External Cooperation Window e Master Stipends: Glitema). Actualmente, está participando como socio no programa TEMPUS CORINTHIAM con [[Israel]]. Ademais, a mediados do 2010, o Grupo Compostela reuniu un grupo de expertos para traballar na creación, desenvolvemento e implantación, xunto co Centro EMUNI (Portoroz, Eslovenia), dun máster executivo en Xestión de educación superior, finanzas e mellora da calidade. == Premio Internacional Grupo Compostela-Xunta de Galicia == {{Artigo principal|Premio Internacional Grupo Compostela-Xunta de Galicia}} En 1996 o Grupo Compostela de Universidades e a [[Consellería de Cultura e Turismo|Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo]] do goberno galego firmaron un acordo para o establecemento do [[Premio Internacional Grupo Compostela-Xunta de Galicia]], unha recompensa anual para persoas ou institucións destacadas debido ao seu traballo a prol da difusión de proxectos ou ideas de alcance internacional, especialmente aquelas relacionadas coa promoción do ideal común europeo, a educación e a preservación da nosa herdanza cultural. O xurado do Premio Compostela está presidido polo [[Presidente da Xunta|titular do Goberno galego]] e formado por tres personalidades escollidas pola institución; habitualmente, o conselleiro de Cultura e Turismo, o conselleiro de [[Consellería de Educación e Ordenación Universitaria|Educación e Ordenación Universitaria]] e o secretario xeral para Universidades. Por parte do Grupo Compostela, compoñen o xurado o presidente da institución e os reitores de tres universidades do Grupo que son elixidos na Asemblea Xeral previa á reunión do xurado. == Membros == {| class="wikitable" |'''Países'''||'''Universidades asociadas''' |- | '''{{DEU}}''' | [[International School of Management]]<br />[[Universidade de Ratisbona]]<br />[[Universidade Philipps de Marburgo]] |- | '''{{BEL}}''' | [[Erasmushogeschool Brussel]]<br /> |- | '''{{BUL}}''' | [[Universidade de Tecnoloxía Química e Metalurxia]] |- | '''{{BRA}}''' | [[UNESP|UNESP-Universidade Estadual Paulista 'Julio de Mesquita Filho'<br />]] |- | '''{{CHL}}''' | [[Universidade Mayor]] |- | '''{{ESP}}''' | [[Universidade da Coruña]]<br />[[Universidade de Alacant]]<br />[[Universidade de Almería]]<br />[[Universidade de Cádiz]]<br />[[Universidade de Cantabria]]<br />[[Universidade de Castela-A Mancha]]<br />[[Universidade de Estremadura]]<br />[[Universidade de Xaén]]<br />[[Universidade Xaime I]]<br />[[Universidade das Palmas de Gran Canaria]]<br />[[Universidade de León]]<br />[[Universidade de Lleida]]<br />[[Universidade de Málaga]]<br />[[Universidade de Oviedo]]<br />[[Universidade do País Vasco]]<br />[[Universidade Politécnica de Cartagena|Universidade Politécnica de Cartaxena]]<br />[[Universidade Politécnica de Madrid]]<br />[[Universidade Pontificia de Comillas]]<br />[[Universidade Pública de Navarra]]<br />[[Universidade Rovira i Virgili]]<br />[[Universidade de Santiago de Compostela]]<br />[[Universidade de Valladolid]]<br />[[Universidade de Vigo]]<br />[[Universidade de Xirona]]<br />[[Universidade de Zaragoza]] |- |'''{{USA}}''' | [[Universidade de Arizona]] <br />[[Universidade Northeastern]] </br>[[Universidade de Massachusetts Lowell]] |- |'''{{FIN}}''' | [[Universidade de Oulu]] |- |'''{{FRA}}''' | [[Universidade Bordeos I]] <br/>[[Universidade de Nantes]] |- |'''{{HUN}}''' | [[Universidade de Pécs]] |- |'''{{ITA}}''' | [[Universidade de Foggia]]<br />[[Universidade de Kore di Enna]]<br />[[International Telematic University UNINETTUNO]]<br />[[Universidade de Perugia]] |- |'''{{KOS}}''' | [[Universidade de Prishtina]] |- |'''{{LTU}}''' | [[International School of Law and Business]] |- |'''{{MLT}}''' | [[Universidade de Malta]] |- |'''{{MEX}}''' | [[Instituto Tecnológico y de Estudios Superiores de Monterrey]]<br />[[Universidade de Guadalajara]]<br />[[Universidade de Monterrey]] |- |'''{{NOR}}''' | [[Universidade de Bergen]] |- |'''{{PER}}''' | [[Pontificia Universidade Católica del Perú]]<br />[[Universidade de Lima]] |- |'''{{POL}}''' | [[Universidade Adam Mickiewicz de Poznan]]<br />[[Universidade de Łódz]]<br />[[Pultusk Academy of Humanities]] |- |'''{{POR}}''' | [[Universidade de Aveiro]]<br />[[Universidade de Lisboa]]<br />[[Universidade do Porto]]<br />[[Universidade de Évora]]<br />[[Universidade do Minho]]<br />[[Universidade Católica Portuguesa]] |- | '''{{GBR}}''' | [[Universidade de Roehampton]] |- | '''{{CZE}}''' | [[Universidade Masaryk]] |- | '''{{RUS}}''' | [[Universidade Socio-Económica Estatal de Saratov]] |- | '''{{SLO}}''' | [[EMUNI Universidade]] |- | '''{{SWE}}''' | [[Universidade de Karlstad]] |- | '''{{CHE}}''' | [[Escola de Traballo Social de Lucerna]]<br />[[Universidade de Friburgo, Suíza|Universidade de Friburgo]] |} {| class="wikitable" |- ! Membros asociados !! Membresía mutua |- |CHE Consult-Centre for Higher Education Development Consult||CONAHEC- Consortium for North American Higher Education Collaboration |- |Going Global || FAUBAI |- |i-graduate-International Graduate Insight Group (United Kingdom) |} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.gcompostela.org/index.php?option=com_sobi2&catid=2&Itemid=260 Compostela Group] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidades]] [[Categoría:Camiño de Santiago]] f3gcvwpyxutg7hmywr2css1qsi4azlb 0 179591 6148360 5892410 2022-08-02T13:04:01Z HacheDous=0 55340 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Barco |nome = ''Admiral Graf Spee'' |imaxe = Bundesarchiv DVM 10 Bild-23-63-06, Panzerschiff "Admiral Graf Spee".jpg |título = O ''Admiral Graf Spee'' en 1936 |tamaño = 330px |bandeiras = [[Ficheiro:War ensign of Germany (1938-1945).svg|75px]] |estaleiro = Kriegsmarinewerft Wilhelmshaven |clase = clase ''Deutschland'' |tipo = cruceiro |operador = |porto_de_rexistro = |autorizado= [[23 de agosto]] de [[1932]] |iniciado = [[1 de outubro]] de [[1932]] |botado = [[30 de xuño]] de [[1934]] |asignado = [[6 de xaneiro]] de [[1936]] |viaxe_inaugural = |baixa = [[17 de decembro]] de [[1939]] |destino = afundido pola tripulación |desprazamento = 12&nbsp;100 t estándar<br />16&nbsp;200 t carga máxima |desprazamento_inmersión = |propulsión= |potencia = |potencia_inmersión = |velocidade= |velocidade_inmersión = |eslora = 186 m |manga = 21,6 m |puntal = 7,4 m |calado = |calado_aéreo = |profundidade = |cubertas = |aparello = |sensores = rádar tipo Fumo 22 |blindaxe = |armamento = |guerra_electrónica = |tripulación = |tropas = |capacidade= |aeronaves = |equipamento_aeronaves = |autonomía = |notas = }} O '''''Admiral Graf Spee''''' foi un dos buques de guerra alemáns máis famosos da [[segunda guerra mundial]], xunto co acoirazado ''[[acoirazado Bismarck|Bismarck]]''. O seu tamaño estaba limitado ao dun cruceiro polo [[Tratado de Versalles]], pero estaba máis fortemente armado debido ás novidosas técnicas de aforro de peso usadas na súa construción. A súa velocidade máxima de 28 nós (52 km/h) provocaba que só un escaso número de naves francesas e británicas fosen o suficientemente rápidas e poderosas para poder alcanzalo e afundilo.<ref>Pope, 2005, p.7</ref> O cruceiro levou a cabo cinco patrullas de non intervención durante a [[Guerra civil española]] entre [[1936]] e [[1938]], e participou na coroación do rei [[Xurxo VI do Reino Unido]] en maio de [[1937]]. Semanas previas ao comezo da [[segunda guerra mundial]] foi enviado ao [[océano Atlántico|Atlántico]] sur para asaltar as rutas de comercio en canto empezara o conflito e, a partir de setembro de 1939 e en dous meses e medio, afundiu nove barcos mercantes aliados, cun total de 50&nbsp;893 toneladas. Numerosos grupos de caza británicos foron organizados para atopalo, dando con el finalmente tres cruceiros británicos e neozelandeses en decembro de [[1939]]. Produciuse entón a [[Batalla do río da Prata]], durante a cal o ''Graf Spee'' foi danado. Atracou para facer reparacións no porto neutral de [[Montevideo]], pero foi forzado polas leis internacionais a abandonalo en 72 horas. Debido ás poucas posibilidades que cría que tiña contra as forzas aliadas, o capitán decidiu afundir o barco, o 17 de decembro de 1939, antes de arriscar as vidas dos seus tripulantes. == Características == Difíciles de clasificar os barcos da clase ''Deutschland'' era un novo concepto de cruceiros fortemente blindados e cunha gran potencia de artillería que, en teoría, cumprían as limitacións impostas a Alemaña polo [[Tratado de Versalles]] pero que, na realidade, as excedían amplamente. Superaron as características dun cruceiro pesado, pero non coincidían coas dun [[acoirazado]], polo que a prensa e as armadas estranxeiras denomináronas "acoirazados de peto". O ''Admiral Graf Spee'' tiña unha lonxitude total de 186 metros, unha manga de 21,65 m e un calado máximo de 7,34 m. O seu desprazamento de deseño foi de 16 020 toneladas,<ref name=":0">Gröner, 1990, p. 60</ref> aínda que se adheriu oficialmente ao límite de 10.000 t imposto polo Tratado de Versalles.<ref>Pope, 2005, p. 3</ref> O ''Admiral Graf Spee'' estaba propulsado por dúas [[Hélice|hélices]] de tres palas unidas a catro conxuntos de motores diésel MAN de 9 cilindros de dobre efecto e de dous tempos. A súa velocidade máxima era de 29,5 [[Nó (náutica)|nós]] (54,6 km/h) cos seus 54.000 [[Cabalo de vapor|CV]] (40.000 kW), e a unha velocidade de cruceiro de 18,6 nós (uns 35 km/h) o barco tiña un alcance de 16.300 millas náuticas (30.200 km).<ref>Koop & Schmolke, 2014, pp. 33–34</ref> Segundo os deseños, a súa tripulación era de 33 oficiais e 586 mariñeiros, aínda que a partir de 1935 aumentaron a tripulación a preto de mil membros.<ref name=":0" /> O armamento principal do ''Admiral Graf Spee'' eran seis [[Canón (arma)|canóns]] de [[Canón naval 28 cm SK C/28|280 mm SK C/28]] montados en dúas [[Torreta|torretas]] triplas, unha diante e outra detrás da superestructura. Tamén tiña unha batería secundaria de oito canóns SK C / 28 de 150 mm agrupados en torretas individuais en ámbolos dous lados do centro do cruceiro. A súa batería antiaérea orixinal consistía en tres canóns de 88 mm L/45, substituídos por seis de 88 mm L / 78 en 1935. En 1938 retiráronse todas estas armas para acomodar seis canóns de 105 mm L/65 máis, catro de 37 mm e dez 20 mm.<ref name=":0" /> O cruceiro tamén levaba un par de tubos lanzatorpedos cuádruplas de 533 mm dispostos á [[popa]] na cuberta e dous [[Hidroavión|hidroavións]] Arado Ar 196 cunha catapulta para a engalaxe. O cinto blindado do ''Admiral Graf Spee'' era escaso para favorecer a velocidade, tiña entre 60 e 80 mm de grosor, na cuberta superior era de só 17 mm, mentres que na cuberta blindada principal estaba entre 17 e 45 mm de espesor. As torres da batería principal presentaban placas de 140 mm nos seus frontes e placas de 80 mm nos seus lados.<ref name=":0" /> O ''Admiral Graf Spee'' foi o primeiro buque de guerra alemán que montou equipos de [[radar]],<ref>Bidlingmaier, 1971, p. 74</ref> un xogo FMG G (gO ) «Seetakt».<ref>Gröner, 1990, p. 61</ref> [[Ficheiro:Graf Spee telémetro 01.jpg|miniatura|Telémetro rescatado do ''Admiral Graf Spee.'']] == Restos == En febreiro de 2004, un equipo de rescate comezou a traballar no rescate dos restos do barco. A operación estaba, en parte, financiada polo goberno do [[Uruguai]] e, en parte polo sector privado, xa que o restos eran un perigo para a navegación. A primeira sección importante rescatada foi un [[telémetro]] de artillería de 27 toneladas que se ergueu o 25 de febreiro.<ref>{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/3489532.stm|páxina-web=bbc.co.uk/|título=Divers recover piece of Graf Spee|data-acceso=13 de xaneiro de 2021|data-publicación=26 de febreiro de 2004|lingua=en|apelidos=Redacción}}</ref> O 10 de febreiro de 2006, recuperáronse unha enorme aguia e unha esvástica de 2 m de alto e 400 quilogramos que, orixinalmente, estaban na popa do buque<ref>{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4702832.stm|páxina-web=bbc.co.uk|título=Graf Spee's eagle rises from deep|data-acceso=13 de xaneiro de 2021|apelidos=Redacción|data-publicación=10 de febreiro de 2006|lingua=en}}</ref> e que foron almacenadas nun almacén naval uruguaio despois das queixas do goberno alemán pola exhibición de "parafernalia nazi.<ref>{{Cita web|url=https://www.bbc.com/news/world-latin-america-30471063|páxina-web=bbc.com|título=What should Uruguay do with its Nazi eagle?|data-acceso=13 de xaneiro de 2021|apelidos=de los Reyes|nome=Ignacio|data=15 de decembro de 2014}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat|Admiral Graf Spee (ship, 1934) }} === Bibliografía === * {{Cita libro|título=KM Admiral Graf Spee: pocket battleship 1932-1939|apelidos=Bidlingmaier|nome=Gerhard|editorial=Profile Publications|ano=1971|ISBN=|ref=|lugar=Windsor, Inglaterra|lingua=en|serie=Colección: Warship Profile nº 4}} *{{Cita libro|título=German Warships: 1815–1945.|apelidos=Gröner|nome=Erich|editorial=Naval Institute Press|ano=1990|ISBN=978-0-87021-790-6|ref=|lugar=Annapolis}} *{{Cita libro|título=Pocket battleships of the Deutschland class : Deutschland/Lützow, Admiral Scheer, Admiral Graf Spee|apelidos=Koop|nome=Gerhard|editorial=Seaforth Publishing|ano=2014|ISBN=9781848321960|ref=|apelidos2=Schmolke|nome2=Klaus-Peter|lugar=Barnsley|lingua=en}} *{{Cita libro|título=The Battle of the River Plate: The Hunt for the German Pocket Battleship Graf Spee|apelidos=Pope|nome=Dudley|editorial=McBooks Press|ano=2005|ISBN=978-1-59013-096-4|ref=|lugar=Ithaca (NY)|lingua=en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cruceiros (barcos)]] [[Categoría:Barcos de 1934]] [[Categoría:Buques da segunda guerra mundial]] qmm09ngf1q1degzxasuwt8obvkpccgh 10 182979 6148338 6087056 2022-08-02T12:10:09Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {| class="taboabonita" style="width: 195px; border: 1px #888888 solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%; background:white; float: right;" |+ <span style="font-size:120%;">'''[[Modelo:Táboa mantemento|Mantemento]]'''</span> |- ! colspan="2" align="center" | <u>[[Wikipedia:Mantemento|Mantemento de artigos]]</u> |- | colspan="2" style="background: #ccff99;" align="center" | '''Total artigos: {{NUMBEROFARTICLES:R}}''' |- |style="background: #ff9999;" | [[:Categoría:Wikipedia:Limpar|Limpar]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Limpar|R}} |- |style="background: #ff9999;" | [[:Categoría:Wikipedia:Copyright|Violacións dereitos autor]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Copyright|R}} |- |style="background: #ff9999;" | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos que poden conter investigacións orixinais|Investigacións orixinais]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos que poden conter investigacións orixinais|R}} |- |style="background: #ff9999;" | [[:Categoría:Wikipedia:Borrar|Consultas de borrado]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Borrar|R}} |- |style="background: #ff9999;" | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos que precisan tradución|Traducir]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos que precisan tradución|R}} |- |style="background: #ff9999;" | [[:Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas|Traducións non revisadas]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas|R}} |- |style="background: #ffff99;" | [[:Categoría:Artigos duplicados|Artigos duplicados]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Artigos duplicados|R}} |- |style="background: #ffff99;" | [[:Categoría:Artigos sen formato wiki|Artigos sen formato wiki]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Artigos sen formato wiki|R}} |- |style="background: #ffff99;" | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos con tarefas pendentes|Tarefas pendentes]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos con tarefas pendentes|R}} |- |style="background: #ffff99;" | [[:Categoría:Wikipedia:Todos os artigos que requiren revisión|Requiren revisión]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Todos os artigos que requiren revisión|R}} |- |style="background: #ffff99;" | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos que precisan de revisión ortográfica|Revisión ortográfica]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos que precisan de revisión ortográfica |R}} |- |style="background: #ffff99;" | [[:Categoría:Wikipedia:Todos os artigos que requiren atención|Atención]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Todos os artigos que requiren atención|R}} |- |style="background: #ffff99;" | [[:Categoría:Wikipedia:Todos os artigos que requiren referencias|Que requiren referencias]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Todos os artigos que requiren referencias|R}} |- |style="background: #ffff99;" | [[:Categoría:Wikipedia:Páxinas sen categorías|Páxinas sen categorías]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Páxinas sen categorías|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Páxinas en edición por un usuario|En edición]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Páxinas en edición por un usuario|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos sen ligazóns internas|Sen ligazóns internas]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos sen ligazóns internas|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos sen interwikis|Sen interwikis]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos sen interwikis|R}} |- | [[:Categoría:Todos os artigos con ligazóns externas rotas|Ligazóns externas rotas]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Todos os artigos con ligazóns externas rotas|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Todos os artigos pendentes de mover a wiki-irmáns|Mover a wiki-irmáns]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Todos os artigos pendentes de mover a wiki-irmáns|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos que inclúen títulos dubidosos|Inclúen títulos dubidosos]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos que inclúen títulos dubidosos|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos con seccións de curiosidades|Inclúen curiosidades]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos con seccións de curiosidades|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos que requiren expansión|Que requiren expansión]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos que requiren expansión|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos orfos|Artigos orfos]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos orfos|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Todos os artigos en progreso|En progreso]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Todos os artigos en progreso|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos desactualizados|Artigos desactualizados]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos desactualizados|R}} |- | [[:Categoría:Mantemento do modelo commonscat|''Commonscat'' incorrecto]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Mantemento do modelo commonscat|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Categorías pendentes de ser movidas|Categorías para mover]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Categorías pendentes de ser movidas|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Páxinas con erros de referencia|Erros de referencia]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Páxinas con erros de referencia|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Páxinas con referencias sen título|Referencias sen título]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Páxinas con referencias sen título|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Erros nos marcados de ligazóns externas|Erros nas ligazóns externas]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Erros nos marcados de ligazóns externas|R}} |- | [[:Categoría:Wikipedia:Artigos que requiren coordenadas|Artigos sen coordenadas]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Artigos que requiren coordenadas|R}} |- | colspan="2" style="background: #cedaf2;" align="center" | ''[[Especial:Páxinas_sen_categoría|Psencat]] • [[Especial:Páxinas_orfas|Orfas]] • [[Especial:Categorías_sen_categoría|Catsencat]] • [[Especial:Redireccións dobres|RD]]'' |- | colspan="2" style="background: #cedaf2;" align="center" | ''E.modelos: [[Especial:Modelos_sen_categoría|Msencat]] • [[Especial:Modelos_non_usados|Msenuso]]'' |- | colspan="2" align="center" | <span style="color:gray; font-size:80%;">{{CURRENTDAY}} {{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTYEAR}} {{CURRENTTIME}} UTC {{Purgar|actualizar}}</span> |- ! colspan="2" align="center" | <u>[[:Categoría:Wikipedia:Mantemento de imaxes|Mantemento de imaxes:]]</u> |- | colspan="2" style="background: #ccff99;" align="center" | '''Total ficheiros: {{NUMBEROFFILES:R}}''' |- |style="background: #ff9999;" | [[:Categoría:Wikipedia:Imaxes para borrar|Imaxes para borrar]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia:Imaxes para borrar}} |- |style="background: #ff9999;" | [[:Categoría:Imaxes sen orixe|Imaxes sen orixe]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Imaxes sen orixe}} |- |style="background: #ffff99;" | [[:Categoría:Páxinas con ligazóns rotas cara a ficheiros|Ligazóns rotas a ficheiros]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Páxinas con ligazóns rotas cara a ficheiros}} |- |style="background: #ffff99;" | [[:Categoría:Imaxes pendentes de categorización|Imaxes sen categoría]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Imaxes pendentes de categorización}} |- | [[:Categoría:Imaxes tarefas pendentes|Tarefas pendentes]] || align="right" |{{PAGESINCATEGORY:Imaxes tarefas pendentes}} |- | colspan="2" style="background: #cedaf2;" align="center" | ''E.: [[Especial:Lista_de_imaxes|I.novas]] • [[Especial:Imaxes_sen_categoría|I.sencat]] • [[Especial:Imaxes_sen_uso|I.senuso]]'' |}<noinclude>{{Uso de marcador}}[[Categoría:Marcadores de mantemento]]</noinclude> 2lzan7p5s33952kukaz17zra3yudlzy 0 183781 6149050 6122118 2022-08-03T01:52:11Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Xerardo Agrafoxo Pérez''', nado en [[Noia]] o [[15 de outubro]] de [[1952]], é un profesor e escritor galego.<ref>{{Cita web|título=Xerardo Agrafoxo|url=http://consellodacultura.gal/noticia.php?id=23213&tipo=|páxina-web=CONSELLO DA CULTURA GALEGA|data-acceso=2020-07-22|lingua=en-US|nome=Consello da Cultura|apelidos=Galega}}</ref> == Traxectoria == Mestre de [[Educación Xeral Básica|EXB]] e profesor de ensino medio en [[Boiro]], é licenciado en Xeografía e Historia, graduado en Historia<ref>{{Cita web|título=autor/a A Editorial Xerais|url=https://www.xerais.gal/autores.php?tipo=autores&id=100040186|páxina-web=www.xerais.gal|data-acceso=2020-07-22}}</ref> e doutor e doutor en Prehistoria pola [[Universidade de Santiago de Compostela]],<ref>{{Cita web|título=Xerardo AgraFoxo|url=http://editorialgalaxia.gal/autor/xerardo-agrafoxo/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2020-07-22|lingua=gl-ES}}</ref> e dedícase á investigación histórica especialmente sobre a [[Guerra civil española]] en [[Lousame]] e Noia. Publicou varios traballos na revista de Noia ''Alameda''.<ref>{{Cita web|título=Diccionario de escritores/as do Barbanza- Asociación Barbantia|url=http://www.barbantia.org/dicionario/a/agrafoxoperez.htm|páxina-web=web.archive.org|data=2008-07-23|data-acceso=2020-07-22|data-arquivo=23 de xullo de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080723123051/http://www.barbantia.org/dicionario/a/agrafoxoperez.htm|url-morta=unfit}}</ref> == Obras == ===Ensaio=== *''Noia unha vila histórica. Dende a orixe ata a edade moderna'' [[1987|(1987]]). Colexio Público de Lousame. 182 páxs. *''Poboamento castrexo na rexión occidental da provincia da Coruña'' ([[1989|1989)]]. Dirección Xeral do Patrimonio Histório-Artístico da [[Consellería de Educación, Universidade e Formación Profesional|Consellería de Cultura da Xunta de Galicia]]. 242 páxs. *''Catrocentos anos na historia da Vila de Noia'' [[1990|(1990]]). Toxosoutos. 250 páxs. *''A cultura castrexa nos concellos de [[Outes]], [[Muros]] e [[Carnota]]'' [[1991|(1991]]). G. Sementeira. 100 páxs. *''Didáctica da historia antiga e medieval de [[Galicia]]'' [[1993|(1993]]). Toxosoutos. 196 páxs. *''A segunda república en [[Lousame]] e Noia. Radiografía dunha época'' (1993). Concello de Lousame. 347 páxs. *''Didáctica da historia moderna de Galicia. O [[Antigo Réxime|antigo réxime]]'' [[1995|(1995]]). Toxosoutos. 213 páxs. *''[[1936]], a guerra civil en Lousame e Noia. Testemuñas dunha represión'' (1995). Concello de Lousame. 493 páxs. *''Didáctica da historia contemporánea de Galicia'' [[1997|(1997]]). Toxosoutos. 296 páxs. *''[[1937]], a guerra civil en Lousame e Noia. O fusilamento de David Mariño Ramos'' (1997). Concello de Lousame. 440 páxs. *''1938-1939, a guerra civil en Lousame e Noia. O triple crime de Marselle, a traxedia do Baleares'' ([[1999]]). Concello de Lousame. 704 páxs. *''Memorias do franquismo (''[[2002]]). Toxosoutos. 949 páxs. *''Crónicas dunha democracia. A transición política en Noia: os dous mandatos de Díaz Fornas'' [[2006|(2006]]). Toxosoutos. 332 páxs. *''A revolta nacionalista. A Noia de Pastor Alonso. O goberno de Bieito González'' (2006). Toxosoutos. 634 páxs. *''Biografía de [[María Mariño]]'' ([[2007]]). [[Editorial Galaxia|Galaxia]]. 176 páxs. *''María Mariño: Retrato dunha vida'' (2007). [[Fundación Caixa Galicia]]. *''Noia no cambio de século'' [[2008|(2008]]). Toxosoutos. 584 páxs. *''Quen matou o Cantino? O 36 no Concello de Noia'' ([[2013]]). [[Edicións Xerais de Galicia|Xerais]], Memoria. 160 páxs. *''Historia de Noia'' (2019). [[Deputación da Coruña]]. Non venal. ===Narrativa=== *''O triángulo de [[Oscar Wilde]]'' ([[2003]]). [[Edicións Laiovento|Laiovento]]. 232 páxs. Relatos.<ref>{{Cita web|título=Edicións Laiovento - EL TRIÁNGULO DE ÓSCAR WILDE|url=http://www.laiovento.com/CATALOGO/731/EL-TRIANGULO-DE-OSCAR-WILDE.html|páxina-web=www.laiovento.com|data-acceso=2020-07-22|data-arquivo=25 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200625083432/https://www.laiovento.com/CATALOGO/731/EL-TRIANGULO-DE-OSCAR-WILDE.html|url-morta=yes}}</ref> Foi traducida ao castelán.<ref>{{Cita web|título=El triángulo de Oscar Wilde|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5829|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-08-07|lingua=|apelidos=|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190924191202/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5829|dataarquivo=24 de setembro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> *''Unha viaxe no Ford T'' ([[2004]]). 220 páxs.<ref>{{Cita web|título=Unha viaxe no Ford T|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/unha-viaxe-no-ford-t/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2020-07-22|lingua=gl-ES}}</ref> *''O violinista de Malá Strana'' (2008). Galaxia. 228 páxs. *''A maleta de [[Victoria Kent]]'' ([[2015]]). Galaxia. 432 páxs. === Viaxes === * ''Viaxe á última revolución'' (2014). Galaxia. 372 páxs. 30 días de viaxe a [[Cuba]]. * ''O país sen fronteiras. Trinta días a través do [[Senegal]]'' (2018). Galaxia. 324 páxs.<ref>{{Cita web|título=O país sen fronteiras. Trinta días a través do Senegal|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/o-pais-sen-fronteiras-trinta-dias-traves-senegal/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2020-07-22|lingua=gl-ES}}</ref> * ''Nas terras vermellas do Brasil'' ([[2022]]). Noia: Toxosoutos. 296 páxs. ISBN 978-84-124910-6-7. Describe o periplo de 45 días realizado polo autor dende [[Recife]] a [[Río de Xaneiro]] pasando por [[Salvador, Baía|Salvador de Baía]], [[Belo Horizonte]] e [[São Paulo]] == Premios == * [[Premio García Barros]] no 2004 por ''Unha viaxe no Ford T''.<ref>{{Cita web|título=El noiés Xerardo Agrafoxo gana el premio de novela García Barros|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/television/2004/06/18/noies-xerardo-agrafoxo-gana-premio-novela-garcia-barros/0003_2782853.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2004-06-18|data-acceso=2020-07-22|lingua=es}}</ref> == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == === Bibliografía === *{{Cita libro |nome-editor= {{Versaleta|F.}} |apelidos-editor= {{Versaleta|Barrera}} |ligazón-editor= Feliciano Barrera |título= Gallegos. Quién es quien en la Galicia del siglo XXI |ano= 2002 |editorial= ''[[El Correo Gallego]]'' |lugar= [[Santiago de Compostela]] |lingua= castelán |isbn= 84-8064-113-4 |páxina= 14 }} * {{Cita libro |artigo= |título=[[Dicionario biográfico de Galicia]] |ano=2010-2011 |volume= |páxina= |editorial=[[Ir Indo|Ir Indo Edicións]] }} === Ligazóns externas === *[https://sites.google.com/a/iesgarciabarros.org/literatura-galega-do-s/xerardo-agrafoxo Entrevista a Xerardo Agrafoxo feita polo alumnado de Literatura galega do século XX do MGB.] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Agrafoxo Perez, Xerardo}} [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Nados en Noia]] [[Categoría:Nados en 1952]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] [[Categoría:Personalidades da historiografía de Galicia]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Santiago de Compostela]] dr5lmp7qee345v1xifg51kb7ycsbjdn 0 186222 6148630 5926952 2022-08-02T16:23:01Z Moedagalega 65337 Véxase tamén wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Golden dinar al hakam ii 21341.jpg|miniatura|'''Dinar''' [[Cuñaxe|cuñado]] a nome de [[Al-Hakam II]] en [[Madīnat al-Zahrā]], no ano 358 da [[Héxira]]]] O '''dinar''' é a [[moeda|unidade monetaria]] de diversos [[estado]]s do mundo, a maioría dos cales de [[lingua árabe]]<ref>{{Cita web|url=https://academia.gal/dicionario/-/termo/busca/dinar|páxina-web=academia.gal|título=Dinar|data-acceso=4 de decembro de 2021}}</ref> ou que antigamente formaran parte do [[Imperio Otomán|Imperio otomán]], xa que historicamente foi usado en terras [[Musulmán|musulmás]], desde tempos do [[Califato Abbásida|Califato abasí de Bagdad]]. A palabra "dinar" (دينار en [[lingua árabe|árabe]] e en [[lingua persa|persa]]) ten a mesma orixe que o vocábulo ''[[diñeiro]]'', xa que ambas as dúas derivan do [[denario]] (''denarius'') [[Imperio Romano|romano]]. == Orixe == O dinar ten a súa orixe na antiga [[moeda sasánida]] e araboislámica de ouro que se empezou a [[Cuñaxe|cuñar]] a finais do [[século VII]], e que tiña un peso que, segundo as épocas, oscilaba entre os 3,85 g e os 4,25. Nos seus inicios era unha imitación dos modelos [[Bizancio|bizantinos]], pero pronto adquiriu carácter propio e definido, até o punto que foi imitado fóra dos territorios [[califato|califais]]. == Estados que usan o ''dinar'' como moeda == [[Ficheiro:Tunesische dinar.JPG|miniatura|Moeda e billete con [[Valor facial|valores faciais]] en '''dinares tunisianos''']] * [[Alxeria]]: o [[dinar alxeriano]] * [[Bahrain]]: o [[dinar bahrainí]]<ref>González Rei, Begoña (2004). Ortografía da lingua galega. A Coruña: Galinova Editorial. ISBN 84-9737-041-4.</ref> * [[Irán]]: o [[rial iraniano]] divídese en 100 dinares * [[Iraq]]: o [[dinar iraquí]] * [[Kuwait]]: o [[dinar kuwaití]] * [[Libia]]: o [[dinar libio]] * [[Macedonia do Norte]]: o [[denar macedonio]] * [[Serbia]]: o [[dinar serbio]] * [[Sudán]]: o [[dinar sudanés]] (antes utilizaba a [[libra sudanesa]]) * [[Tunisia]]: o [[dinar tunisiano]] * [[Xordania]]: o [[dinar xordano]] == Estados e territorios que usaron noutros tempos o ''dinar'' como moeda == [[Ficheiro:Jugoslavia 1 dinaro.JPG|miniatura|Moeda dun '''dinar iugoslavo''' de [[1984]]]] * [[Abu Zabi|Abu Dabi]]: o [[dinar de Abu Dhabi]] * [[Federación de Arabia do Sur]]: o [[dinar de Arabia do Sur]] * [[Croacia]]: o [[dinar croata]] * [[Iemen do Sur]]: o [[dinar iemení]] * [[Iugoslavia]]: o [[dinar iugoslavo]] * [[República da Krajina Serbia]]: o [[dinar reformado da Krajina]] * [[República Serbia]]: o [[dinar da República Serbia]] * [[Sudán]]: o [[dinar sudanés]] == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Dinar almorábide]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Moedas de África]] [[Categoría:Moedas de Asia]] [[Categoría:Moedas de Europa]] [[Categoría:Moedas fóra de curso]] n6n6e0na1fwne21fbr9kyi0db0jdr8n 0 193176 6148683 6111571 2022-08-02T17:16:20Z Maria zaos 54334 elimino a [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía |ocupación=profesora, filósofa e escritora }} '''Rebeca Baceiredo Pérez''', nada en [[Ourense]] o [[19 de decembro]] de [[1979]], é unha [[Filosofía|filósofa]], profesora e escritora [[Pobo galego|galega]].<ref>{{Cita web|título=Rebeca Baceiredo|url=https://editorialgalaxia.gal/autor/rebeca-baceiredo/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2021-08-01|lingua=gl-ES}}</ref> Gañadora do [[Premio Ramón Piñeiro de Ensaio]] no [[2005]] por ''O suxeito Posmoderno. Entre a estética e o consumo'', e o Premio Extraordinario de doutoramento no [[2011]] pola súa tese ''Achegas onto-éticas para a liberación do suxeito. Unha aproximación a partir da filosofía de Gilles Deleuze''. == Traxectoria == === Primeiros anos === Rebeca Baceiredo naceu o [[19 de decembro]] de [[1979]] en [[Ourense]].<ref>{{Cita web|url=https://entrevistandoareferentes.blogspot.com/|páxina-web=Entrevistando Referentes|título=Entrevista a Rebeca Baceiredo realizada por Mar Ferreiro, Gisela Cames e Inés Cao|data-acceso=08/06/2022}}</ref> Viviu no barrio obreiro de San Francisco. Estudou [[Educación Xeral Básica|EXB]] no Divino Maestro e continuou estudos de bacharelato no [[IES Ramón Otero Pedrayo]]. Nesta época, xa mostraba interese pola lectura, a escritura e o xornalismo. === Formación === Licenciouse en Ciencias da Comunicación pola [[Universidade de Santiago de Compostela]], en [[2011]] publica a súa tese de doutoramento en Filosofía sobre [[Gilles Deleuze|Deleuze]] onde desenvolve unha liña [[Ontoloxía|ontolóxica]] que posibilita desfacer o suxeito para propor outro tipo de subxectividades: ''Achegas onto-éticas para a liberación do suxeito. Unha aproximación a partir da filosofía de Gilles Deleuze,''<ref>{{Cita web|título=Rebeca Baceiredo Através Editora área editorial da AGAL|url=https://www.atraves-editora.com/autor/rebeca-baceiredo/|data-acceso=2021-08-01|lingua=}}</ref> gañando o Premio Extraordinario de Doutoramento. Simultaneamente, realizou un posgrao en Teoría e Práctica da Interpretación e o mestrado en Arte, museoloxía e crítica contemporáneas pola mesma universidade e en colaboración co [[Centro Galego de Arte Contemporánea|Centro Galego de Arte Contemporáneas]] (CGAC). === Vida laboral === Durante os seus estudos de doutoramento e mestrado, traballou no [[Auditorio de Galicia]]. En [[2007]] iniciou a súa etapa como docente, aínda que non exerceu de forma estable ata [[2015]], profesión actual que compatibilizou co seu traballo como escritora. Durante uns anos encargouse da comunicación na Semana Galega de Filosofía, organizada pola Aula Castelao. == Influencias == A nivel persoal, a súa nai representa unha gran influencia, especialmente nos seus escritos máis poéticos e obras narrativas, nos cales consegue dar a un feito da vida cotiá unha expresión particular ou unha rutina, unha lectura máis metafísica. Ao longo da súa extensa carreira, diversos autores tiveron unha notable influencia, tanto na súa obra como nos seus intereses. No caso da súa tese de doutoramento, cabe citar ao seu director de tese, o filósofo e premiado escritor galego [[Luís G. Soto|Luís Modesto García Soto]]. Tamén cómpre destacar a figura de [[Óscar Horta|Óscar Horta Álvarez]], filósofo e activista referente no campo da ética animal. A nivel literario, destaca á escritora e periodista ucranína-brasileira [[Clarice Lispector]]. Constitúe unha das súas maiores referentes. No ámbito filosófico, [[Gilles Deleuze]] é a figura máis presente e referenciada na súa obra. == Estilo == Nos escritos de ensaio e artigos para revistas, adopta un enfoque teórico e rigoroso. Preocúpase pola precisión do emprego de conceptos tanto de autores nos que se basea para construír a redacción, como conceptos que xa adopta como propios dentro do seu marco conceptual, por exemplo: [[ontoloxía]], [[epistemoloxía]], [[:es:Semiología|códigos]], etc. No que respecta ás obras poéticas, é unha disciplina que adopta dotar dun carácter máis subxectivo. Moitas delas parten de experiencias, recordos e inquietudes que trata de materializar cun estilo máis artístico. O mesmo sucede coa fotografía, que adoita acompañar cun breve texto que define, ben o contexto e idea que representa, ben expón a modo de diálogo entre os personaxes o que está a suceder. == Filosofía == A nivel filosófico, parte da filosofía de Gilles Deleuze. Na súa tese de doutoramento, a comprensión dos conceptos que conforman parte da [[metafísica]] proposta polo filósofo francés permítelle tratar de aproximarse á investigación da [[ontoloxía]] e o poder. ==== Filosofía da diferenza ==== O seu interese comeza na inversión da tradicional relación metafísica entre identidade e diferenza. Tradicionalmente, a diferenza considérase derivada da identidade. Pola contra, Deleuze afirma que todas as identidades son efectos da diferenza. A diferenza pura non é espazo-temporal; constitúe, a partir de singularidades, unha idea-diagrama que se desprega ou organiza no plano “virtual”. Mentres que as ideas virtuais de Deleuze se asemellan superficialmente ás formas de [[Platón]] e ás ideas de [[Immanuel Kant|Kant]] de [[razón]], non son orixinais nin modelos, nin estables, nin transcenden á experiencia posible; en cambio, son as condicións da experiencia real, a realidade transcendental, a diferenza interna en si mesma que dá lugar ao que existe. Polo tanto, unha idea ou concepto delezeano de diferenza non é unha abstracción fantasmagórica dunha cousa experimentada, é un sistema real de relacións diferenciais que crea espazos, tempos e sensacións actuais. ==== Ética e política ==== Tamén fai fincapé na súa proposta [[ética]] e [[política]]. Nun modelo [[Liberalismo|liberal]] clásico de sociedade, a moralidade parte dos individuos, que teñen dereitos ou deberes naturais abstractos establecidos por eles mesmos ou por Deus. Tras o rexeitamento de calquera metafísica baseada na identidade, [[Gilles Deleuze|Deleuze]] critica a noción de individuo como unha detención ou detención da diferenciación. Busca comprender aos individuos e as súas moralidades como produtos da organización de desexos e poderes pre-individuais. En ''Post-scriptum sur les sociétés de contrôle'', o filósofo di que a sociedade está experimentando un cambio na estrutura e o control. As sociedades de disciplina caracterizábanse por recintos físicos discretos (como escolas, fábricas, prisioneiros, edificios de oficinas, etc.) As institucións e tecnoloxías introducidas desde a [[Segunda guerra mundial]] foron desarticulando os límites entre estes recintos. Como resultado,a coerción social e a disciplina se trasladaron á vida dos individuos considerados como masas, mostras, datos, mercados ou bancos. Os mecanismos das modernas sociedades de control se describen como seguimento continuo e seguimento de persoas ao longo da súa existencia a través de rexistros de transaccións, seguimento de localización móbil e outra información de identificación persoal. Os estándares de valor son internos ou inmanentes: vivir ben é expresar plenamente a potencia dun, en lugar de xulgar o que existe por estándares non empíricos e transcendentes. A sociedade moderna aínda suprime a diferenza e [[Alienación|aliena]] ás persoas a respecto do que poden facer. Para afirmar a realidade, que é un fluxo de cambio e diferenza, debemos derrocar as identidades establecidas e converternos en todo o que podemos chegar a ser, pasar a formar parte dos acontecementos e saber contra-efectualos, é dicir, permitir que sucedan na súa máxima potencia. En definitiva, lograr outros estados de cousas ou outras actualizacións dos mesmos. O pináculo da práctica deleuzeana, entón, é a creatividade. Poderíase dicir que a partir das estruturas metafísicas hexemónicas se fundamenta e lexitima a orde política. Esta emprégaas ao seu favor como eixe da súa superestrutura. Afirma que os medios tecnolóxicos da época actual nese sentido formarían parte da infraestrutura en tanto que instrumentos. A partir de aí si que emana unha superestrutura. Trata de atopar aquelas propostas ontolóxicas e éticas que permitan unha modificación dos estados das cousas actuais. En propias palabras, “falar da liberación dunha subxectividade encadeada aos contextos mediante a desestabilización permanente dunha identidade moldeada a partir das pautas externas que, acaban sendo moi interiores.”<ref name=":0">{{Cita libro|título=Achegas onto-éticas para a liberación do suxeito. Unha aproximación a partir da filosofía de Gilles Deleuze|apelidos=Baceiredo Pérez|nome=Rebeca|editorial=Servizo de Publicacións e Intercambio Científico USC|ano=2011|ISBN=978-84-9887-635-2|lugar=Santiago de Compostela}}</ref> ==== Obra filosófica ==== En ''A revolución non vai ser televisada'' [[2013|(2013)]], preséntase a idea de que a revolución ten que atinxir ao suxeito como punto de encarnación do poder, para que quede desprovisto de intención. Propón transmutar os valores, non unha inversión, senón instalarse nun novo plano ontolóxico e [[Ética|ético]] no que se di si á vida, descargándoa do peso dos desexos. Trátase de entender, con [[Friedrich Nietzsche|Nietzsche]], que o mundo non é nin verdadeiro nin real, senón vivente. En ''Capitalismo e Fascismo. Psico-ontoloxía da escravitude'' [[2015|(2015)]] trata de facer unha análise do [[Capitalismo|sistema capitalista]] como medio que perfecciona as técnicas de poder. O seu principal instrumento baséase na produción de subxectividade. Encárgase de moldear a subxectivación dos corpos produtivos por medio dunha aparencia de liberdade que semella respectar o desenvolvemento da diferenza individual. Coñecer ao ser para imitalo é a proposta máis antiga, e tamén sucede este vínculo entre [[capitalismo]] e retorno do devir, da deconstrución da [[Substancia (filosofía)|substancia]]. A forma de coñecemento, é dicir, de acceso ao mundo, ou mellor dito a súa construción ou produción débese ter en conta non tanto para resolver problemas como para saber formulalos, que concibe como fundamental. Trata de expoñer un proxecto teórico, pois pensa que é a teoría a que fai o mundo, para ceibarnos a descompensación entre o desenvolvemento onto-ético e o desenvolvemento maquínico e técnico da [[Capitalismo|sociedade capitalista]]. ''A verdade errada e a representación errante'' [[2018|(2018)]], presenta unha exposición directa, non exenta de interrogacións e cuestionamento, da modernidade e da produción de epistemes. Desde a [[socioloxía]], o [[positivismo]] e o [[marxismo]] ás distintas [[Semiótica|semióticas]] e réximes de verdade. A autora analiza as imaxes, a representación e a produción de verdade, pregúntase sobre a oposición entre verdade e ficción e introdúcese na fragmentación [[Ontoloxía|ontolóxica]] da representación para logo analizar a subxectivación dixital, o ego fronte á identidade. A filósofa pregúntase se todo discurso, toda enunciación pon en perigo a interioridade do suxeito, se este realmente nunca chega a posuír o seu discurso. Se emite, reproduce o escoitado e visto, as ficcións arquetípicas, ou se podería falar desde fóra de si, desde fóra de si como suxeito, afastado da forma gramatical coa que se representa. Polo tanto, se a tal fala pode ser articulada a partir da autorreflexión ou se soamente pode ser pensamento do pensamento, palabra da palabra, representación.<blockquote>“Dese despregamento presentado podemos obter a verdade, o verdadeiro e o verosímil, do mesmo xeito que permitiría propor, con conflito, o real e a realidade, e a verdade e a ficción. A realidade é xa selección, tería a verdade que coincidir co real? Mais o real é inaccesible, así que sobre el se fai unha con-formación interpretativa que funcionaría, en último caso, como ficción. E aí está o quid. Derrúbanse as barreiras entre a verdade e a ficción na posmodernidade, ou é que nunca foron diáfanas e non poden selo, nin ontolóxica nin epistemoloxicamente?”<ref>{{Cita web|url=https://euseino.org/a-verdade-errada-e-a-representacion-errante/|páxina-web=Euseino? Editores|título=A verdade errada e a representación errante|data-acceso=08/06/2022}}</ref></blockquote>Por último, en ''Como não ser tranquilamente, human@s. Técnica e Política da Antiguidade à Era Neoliberal'' [[2021|(2021)]], a autora busca a relación entre a concepción da técnica, o [[antropocentrismo]] e o pacto social, que envolve, non só o ámbito deliberativo da constitución da [[cidadanía]], referente ao ''[[logos]]'', senón á distribución de funcións, é dicir, o traballo. Se dende a orixe a técnica era concibida como pre-humana, posteriormente pasa a ser entendida como unha capacidade do ''anthropos'', inaugurando o humanismo. Por iso, na actualidade, a tecnoloxía é tecnociencia con capacidade para alterar a propia ontoloxía, tornándose algo autónomo, alleo ao humano. Xa non forma parte do pensamento cósmico antigo (''Nous''), senón da estrutura produtiva do [[capitalismo]], que naturaliza os procesos do [[Humanismo (filosofía)|humanismo]] e permanece atado no [[nihilismo]] negativo e reactivo dos últimos humanos. == Obras == === Ensaio === *''O suxeito posmoderno. Entre a estética e o consumo'' ([[2006]]). [[Vigo]]: [[Editorial Galaxia|Galaxia]], 148 páxs. ISBN 978-84-8288-932-0. *''(repeat to fade)'' ([[2011]]). Santiago de Compostela: [[Estaleiro Editora]]. 60 páxs. ISBN 9788461502219. *''A revolución non vai ser televisada'' ([[2013]]).Vigo: [[Euseino? Editores]]. 170 páxs. ISBN 978-84-616-4175-8. *''E meterei a miña Lei no seu peito'' (2014). SAntiago de Compostela: Estaleiro Editora. ISBN 978-84-616-9096-1.<ref>{{Cita web|título=Rebeca Baceiredo presenta 'E meterei a miña Lei no seu peito'|url=http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/19647-rebeca-baceiredo-presenta-meterei-mina-lei-peito|páxina-web=Galicia Confidencial|data-acceso=2021-08-01}}</ref> *''Capitalismo e fascismo. Psico-ontoloxía da escravitude'' ([[2015]]). Vigo: Euseino? Editores. 198 páxs. ISBN 978-84-608-3263-8.<ref>{{Cita web|título=Rebeca Baceiredo analiza os mecanismos de dominación en 'Capitalismo e fascismo. Psico-ontoloxía da escravitude' CRTVG|url=http://www.crtvg.es/rg/destacados/diario-cultural-diario-cultural-do-dia-05-05-2016-2037497|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2021-08-01|lingua=gl}}</ref> *''Oiko-nomía do xénero. Relato das clausuras'' ([[2016]]). Axóuxere. 214 páxs. ISBN 978-8494476334.<ref>{{Cita web|título=Oiko-nomía do xénero|url=http://tenda.axouxerestream.com/index.php?route=product/product&product_id=89|páxina-web=tenda.axouxerestream.com|data-acceso=2021-08-01}}</ref> *''A verdade errada e a representación errante'' (2018). Vigo: Euseino? Editores. 102 páxs. ISBN 978-84-945621-7-4.<ref>{{Cita web|título=A verdade errada e a representación errante|url=https://euseino.org/a-verdade-errada-e-a-representacion-errante/|páxina-web=euseino.org|data=2018-02-26|data-acceso=2021-08-01|lingua=gl-ES}}</ref> *''Animais de estimação e bestas de companhia'' ([[2019]]). Santiago de Compostela: [[Através Editora|Através]], Ensaio. 99 páxs. ISBN 978-84-16545-26-1. *''Como não ser, tranquilamente, human@s. Técnica e política da Antiguidade à era neoliberal'' ([[2021]]). Santiago de Compostela: Através. 232 páxs. ISBN 978-84-16545-56-8.<ref>{{Cita entrevista|nome=Rebeca|apelidos=Baceiredo|título=“O sistema fai confundir os dereitos con desexos. Por iso parece que agora algúns dereitos se poden mercar”|url=https://praza.gal/cultura/o-sistema-fai-confundir-os-dereitos-con-desexos-por-iso-parece-que-agora-alguns-dereitos-se-poden-mercar|xornal=Praza Pública|data=2021-10-01|data-acceso=2021-10-04}}</ref> === Tese de doutoramento === * ''Achegas onto-éticas para a liberación do suxeito. Unha aproximación a partir da filosofía de Gilles Deleuze''(2011). USC: Servizo de Publicacións e Intercambio Científico. 474 páxs. ISBN: 978-84-9887-635-2.<ref name=":0" /> === Poesía === *''O canto da Sibila'' (2016). Vigo: Galaxia, Dombate. 94 páxs. ISBN 978-84-9865-725-8.<ref>{{Cita web|título="O canto da Sibila" de Rebeca Baceiredo CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/o-canto-da-sibila-de-rebeca-baceiredo|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2021-08-01|lingua=gl}}</ref> *''Libro de horas'' (2019). Pontevedra: Urutau. ISBN 978-85-7105-055-6.<ref>{{Cita web|título=Libro de horas, de Rebeca Baceiredo|url=https://lecturafilia.com/2020/04/28/libro-de-horas-de-rebeca-baceiredo/|páxina-web=Lecturafilia|data=2020-04-28|data-acceso=2021-08-01|lingua=|apelidos=Lecturafilia}}</ref> === Narrativa === *''Éxodo'' ([[2020]]). Madrid: Ápeiron Ediciones. ISBN 978-84-122067-2-2 === Obras colectivas === *“A revolución como frecuencia e o comunismo como ontoética” (2016). ''Bolcheviques. Vigo:'' Xerais. ISBN 978-84-9121-136-5 *"Obturador e precursor escuro: instalacións que naturalmente se capturan". (2017). En A. Rodríguez, Instalacións e outras deformidades pseudoartísticas no territorio rururbano. SauroBuks. *“Sempre vou coas folerpas da túa nada”, ''Manuel María. Libro colectivo de homenaxe (2017).'' Deputación de Lugo. *“Un xardín de medio lado. Antoloxía.” (2019). En M. D. Vaz, Un xardín de medio lado.Antoloxía. Pontevedra: Urutau. == Premios == *[[Premio Ramón Piñeiro de Ensaio]] no 2006, por ''O suxeito posmoderno''. *Finalista Premios Asociación Escritores en Lingua Galega en 2007 por ''O suxeito posmoderno. Entre a estética e o consumo''. *Premio Extraordinario de Doutoramento por ''[[Achegas onto-éticas para a liberación do suxeito. Unha aproximación a partir da filosofía de Gilles Deleuze]]'' *Premio da [[Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega|AELG]] ao mellor ensaio de 2013, por ''A revolución non vai ser televisada''. *Finalista Premios Asociación de Escritores en Lingua Galega en 2017 por ''Oiko-nomía do xénero. Relato das clausuras.'' == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * https://proxectoderriba.org/ * https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/culturgal-migas-de-pan-maria-y-los-demas-rebeca-baceiredo * [http://euseinoeditores.files.wordpress.com/2013/11/anotacic3b3ns-2-das-identidades-alternas-rebeca-baceiredo.pdf “Das identidades alternas ás alternativas: saír dos corpos programados”] * Rebeca Baceiredo, Beatriz Blanco e [[Abraham Rubín]]: ''[https://euseinoeditores.files.wordpress.com/2015/04/anotacic3b3ns-8-as-conferencias-da-sorbona.pdf As conferencias da Sorbona: “Corpos, propiedade e subxectivación”]'', abril 2015 * Rebeca Baceiredo - [https://editoraurutau.com/autor/rebeca-baceiredo editoraurutau.com] * Rebeca Baceiredo | Através Editora área editorial da AGAL - [https://www.atraves-editora.com/autor/rebeca-baceiredo/ atraves-editora.com] * Rebeca Baceiredo - [https://euseino.org/autores/rebeca-baceiredo/ euseino.org] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Baceiredo Perez, Rebeca}} [[Categoría:Filósofos de Galicia]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Nados en Ourense]] [[Categoría:Nados en 1979]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Santiago de Compostela]] mcte2ka0haj9xg73me6qx6azi8to2ih 0 193627 6149056 5547657 2022-08-03T02:18:09Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = Xosé López Calo {{Medalla|Castelao}} }} '''José López Calo''', nado en [[Nebra, Porto do Son|Nebra]] ([[Porto do Son]]) o [[4 de febreiro]] de [[1922]] e finado en [[Salamanca]] o [[10 de maio]] de [[2020]], foi un sacerdote [[católico]] [[Compañía de Xesús|xesuíta]] e [[musicoloxía|musicólogo]] [[Galicia|galego]]. Salientan os seus estudos sobre a música do [[Códice Calixtino]] e foi membro correspondente da Real Academia Galega dende 1967<ref>[https://academia.gal/plenario?p_p_id=ManageChairs_WAR_ragportal&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&_ManageChairs_WAR_ragportal_action=listNoAcademic&_ManageChairs_WAR_ragportal_tableDate=1319528574106 Membros da RAG]</ref>. == Traxectoria == López Calo estudou no [[Seminario de Santiago de Compostela]] e na Compañía de Xesús, onde ingresou en [[1942]]. Licenciouse en [[Filosofía]] ([[Universidade de Comillas]]), [[Teoloxía]] ([[Universidade de Granada]]) e doutorouse en Filosofía e Letras por esta última universidade e mais pola [[Universidade de Santiago de Compostela]]. Estudou [[Musicoloxía]] na Escola Superior de Música Sagra de [[Madrid]] e no Instituto Pontificio de Música Sagrada de [[Roma]], onde tivo como profesor principal ao musicólogo [[Higinio Anglés]] e onde se doutorou en [[1962]] coa tese “A Música na catedral de Granada no século XVI”. Bolseiro da [[Fundación March]], traballou na organización dos arquivos musicais de diversas [[catedral|catedrais]] [[España|españolas]]. Foi Profesor de Musicoloxía entre [[1965]] e [[1970]] e vicerreitor do Instituto Pontificio de Música Sagrada de Roma entre [[1967]] e [[1970]], así como Secretario xeral da Sociedade Internacional de Música Sagra ([[1963]]-[[1968]]) e asesor musical da Radio Vaticana ([[1963]]-[[1970]]). Dende [[1973]] exerceu como profesor agregado, e despois catedrático de [[Historia da Música]] na [[Universidade de Santiago de Compostela]], que, á súa xubilación, o nomeou catedrático emérito. Escribiu máis de sesenta libros e uns 300 artigos nas principais revistas, enciclopedias e dicionarios de música do mundo, entre os que cómpre salientar o [[Alemaña|alemán]] “Die Musik in Geschichte und Gegenwart” e o “The New Grove Dictionary of Music and Musicians”, para o cal escribiu máis de 200 voces sobre música e músicos españois, mais tamén na''Encyclopédie des Musiques Sacrées'' ou na ''Storia dell’Opera''. Tamén traballou especialmente na catalogación de música manuscrita española entre [[1575]] e [[1825]] para o ''Repertoire International des Sources Musicales''. Considéraselle como un dos promotores da reconstrución dos instrumentos do [[Pórtico da Gloria]] da [[catedral de Santiago de Compostela]]<ref>[http://www.egu.es/egu/html/index.php?op=ver&id=79644&pantalla=efemeride López Calo, José]{{Ligazón morta|data=setembro de 2018 }}, ''[[Enciclopedia Galega Universal]]''.</ref>. É membro de numerosas Academias e Sociedades Internacionais de Musicoloxía e Socio Fundador das Sociedades Nacionais de Musicoloxía de [[Italia]] e [[España]] (sendo varios anos vicepresidente desta). É membro da [[Real Academia Galega de Belas Artes]] e membro correspondente das de [[Granada]], [[Segovia]] e [[Sevilla]]. Impulsou a constitución do [[Coro Campus Stellae]]. Finou o 10 de maio de 2020, na residencia dos xesuítas de Salamanca<ref>{{cita web|autor=A. Gerpe|xornal=La Voz de Galicia|título=Fallece el padre José López Calo, uno de los máximos representantes de la musicología a nivel internacional|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/barbanza/porto-do-son/2020/05/10/fallece-padre-jose-lopez-calo-maximos-representantes-musicologia-nivel-internacional/00031589107849933715701.htm|data=10 de maio de 2020}}</ref>. == Obras == * ''El Archivo de Música de la catedral de Santiago de Compostela'' (1962) * ''Presente y futuro de la música sagrada'' (1967) * ''La música en la catedral de Palencia'' (1981-1982) * ''El Arpa en la catedral de Santiago: un estudo sobre estética musical barroca'' * ''O Feito diferencial galego na música, Idade Media e Renacemento'' == Galardóns e recoñecementos == * [[Medalla Castelao]] * [[Premio Otero Pedrayo]] * [[Medalla de Ouro ao Mérito nas Belas Artes]], 1989 * [[Premio das Artes e das Letras de Galicia]], 2002 * [[Premio Fernández Latorre]], 2008<ref>{{Cita web|url=http://www.fundacionsantiagoreyfernandezlatorre.com/premios/ano2008.shtml|páxina-web=Fundación Santago Rey Fernández Latorre|título=Premios Fernández Latorre. Año 2008 - 50ª edición|urlarquivo=https://archive.today/20130629082143/http://www.fundacionsantiagoreyfernandezlatorre.com/premios/ano2008.shtml|data-acceso=18 de xullo de 2018|lingua=es|dataarquivo=29 de xuño de 2013|urlmorta=yes}}</ref> * [[Premio Andrés Bello]] * Medalla de Ouro da Cidade de Santiago de Compostela == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Carlos Villanueva Abelairas]] === Ligazóns externas === * [[Ficheiro:High-contrast-camera-video.svg|20px]] [http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/xose-lopez-calo ''Galegos''], [[TVG]], 5/7/2014. {{Medallas Castelao}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Lopez Calo, Jose}} [[Categoría:Nados en 1922]] [[Categoría:Nados en Porto do Son]] [[Categoría:Sacerdotes católicos de Galicia]] [[Categoría:Musicólogos de Galicia]] [[Categoría:Medallas Castelao]] [[Categoría:Xesuítas de España]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Medalla de Ouro ao Mérito nas Belas Artes]] [[Categoría:Membros da Real Academia Galega de Belas Artes]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] [[Categoría:Membros correspondentes da Real Academia Galega]] 0j91vp4q9v0hx7r70wphwdkcnujy1wb 0 194029 6149090 5149187 2022-08-03T03:20:30Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{chembox | verifiedrevid = 464362073 |Name=Ácido <small>D</small>-galacturónico |ImageFile=Galacturonic_acid.png |ImageSize=180px |IUPACName=Ácido (''2S,3R,4S,5R'')-2,3,4,5-tetrahidroxi-6-oxo-hexanoico |OtherNames= |Section1= {{Chembox Identifiers | ChemSpiderID_Ref = | ChemSpiderID = 76444 | InChI = 1/C6H10O7/c7-1-2(8)4(5(10)11)13-6(12)3(1)9/h1-4,6-9,12H,(H,10,11)/t1-,2+,3+,4-,6?/m0/s1 | InChIKey = AEMOLEFTQBMNLQ-YMDCURPLBW | InChI1 = 1/C6H10O7/c7-1-2(8)3(9)4(10)5(11)6(12)13/h1-5,8-11H,(H,12,13)/t2-,3+,4+,5-/m0/s1 | InChIKey1 = IAJILQKETJEXLJ-RSJOWCBRBL | SMILES1 = O=C[C@H](O)[C@@H](O)[C@@H](O)[C@H](O)C(=O)O | StdInChI_Ref = | StdInChI = 1S/C6H10O7/c7-1-2(8)3(9)4(10)5(11)6(12)13/h1-5,8-11H,(H,12,13)/t2-,3+,4+,5-/m0/s1 | StdInChIKey_Ref = | StdInChIKey = IAJILQKETJEXLJ-RSJOWCBRSA-N | CASNo_Ref = | CASNo=685-73-4 | EINECS=211-682-6 | PubChem=84740 | ChEBI_Ref = | ChEBI = 47962 | SMILES = O=C(O)[C@H]1OC(O)[C@H](O)[C@@H](O)[C@H]1O }} |Section2= {{Chembox Properties | Formula=C₆H₁₀O₇ | MolarMass=194,139 | Appearance= | Density= | MeltingPt= | BoilingPt= | Solubility= }} |Section3= {{Chembox Hazards | MainHazards= | FlashPt= | Autoignition= }} }} O '''ácido D-galacturónico''' é un [[azucre ácido]] derivado da [[galactosa|D-galactosa]] por oxidación do [[grupo OH]] do seu carbono 6 <ref>ChemSpider [http://www.chemspider.com/76444 D-galacturonic acid]</ref>. É o principal compoñente das [[pectina]]s <ref>{{cita publicación periódica|título=Determination of galacturonic acid content of pectin using a microtiter plate assay|nome=Gary A.|apelidos=Luzio|url=https://ttps/|revista=Proc. Fla. State Hort. Soc|volume=117|páxinas=416-421|ano=2004|lingua=en|data-acceso=15 de maio de 2019|data-arquivo=25 de xullo de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130725171209/http://ttps/|url-morta=yes}}</ref>, onde pode encontrarse en forma de [[ácido poligalacturónico]]. Presenta un grupo [[aldehido]] no carbono 1 (na forma ciclada forma un [[hemiacetal]]) e un grupo [[carboxilo]] (COOH) no carbono 6 <ref>PubChem compound [http://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/summary/summary.cgi?cid=84740 (2S,3R,4S,5R)-2,3,4,5-tetrahydroxy-6-oxohexanoic acid]</ref>. Outras formas oxidadas da D-galactosa relacionadas son o [[ácido galactónico|ácido D-galactónico]] (cun carboxilo en C1) e o ácido meso-galactárico ou [[ácido múcico]] (con dous grupos carboxilos, en C1 e C6). O ácido galacturónico é un [[ácido urónico]] ou ácido hexurónico, entre os cales os que se atopan na natureza son o [[ácido glicurónico]], o ácido D-galacturónico, o [[ácido idurónico]] e o [[ácido manurónico]]. Nas imaxes móstranse os isómeros alfa e beta do ácido D-galacturónico ciclado na fórmula de Haworth, e a fórmula liñal. <gallery> Ficheiro:Alpha-D-Galacturonopyranose.svg|Ácido α-<small>D</small>-galacturónico Ficheiro:Beta-D-Galacturonopyranose.svg|Ácido β-<small>D</small>-galacturónico Ficheiro:D-Galacturonsäure Fischer.svg|Ácido D-galacturónico na fórmula liñal de Fischer. </gallery> ==Notas== {{listaref}} == Véxase tamén == ===Outros artigos=== * [[Pectina]] * [[Ácido glicurónico]] * [[Ácido idurónico]] ===Ligazóns externas=== * [http://www.snv.jussieu.fr/bmedia/paroi/pectines.htm Site sur la pectine] {{fr}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Carbohidratos]] [[Categoría:Monosacáridos]] [[Categoría:Azucres ácidos]] dg69msuzjwqocb9vuowf1bc1zgd453d 0 194225 6149182 6147774 2022-08-03T08:33:36Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Artigo de calidade}} {{Título en cursiva}} {{Filme | título = A guerra das galaxias | títuloorixinal = {{plainlist| *''Star Wars'' *''Star Wars: Episode IV - A New Hope'' (dende 1999) }} | imaxe = Star Wars Logo.svg | descrición = Logotipo orixinal de ''Star Wars'' | director = [[George Lucas]] | produtor = [[Gary Kurtz]] | guión = George Lucas | baseado = | intérpretes = {{plainlist| *[[Mark Hamill]] *[[Harrison Ford]] *[[Carrie Fisher]] *[[Peter Cushing]] *[[Alec Guinness]] }} | música = [[John Williams]] | fotografía = Gilbert Taylor | montaxe = {{plainlist| *Paul Hirsch *Richard Chew *[[Marcia Lucas]] }} | estudio = [[Lucasfilm]] | distribuidor = [[20th Century Fox]] | estrea = {{USAb}} [[25 de maio]] de [[1977]] | duración = 121 minutos<ref>{{cita web |título=Star Wars |url=http://www.bbfc.co.uk/releases/star-wars-film |páxina-web=[[British Board of Film Classification]] |dataacceso=28-12-2018}}</ref> | país = {{USA}}<ref>{{cita web |url=http://www.bfi.org.uk/films-tv-people/4ce2b6b738e6d |título=Star Wars (1977) |urlmorta=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170709094937/http://www.bfi.org.uk/films-tv-people/4ce2b6b738e6d |dataarquivo=09-07-2017 |data-acceso=28-12-2018 }}</ref> | xénero = Ciencia ficción, Aventuras | orzamento = 11&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;[[Dólar estadounidense|$]]<ref name="caixa" /><ref name="Budget">{{cita web |url=http://io9.gizmodo.com/5875998/behold-the-1977-budget-breakdown-for-star-wars |título=Behold, the 1977 budget breakdown for Star Wars |autor=Cyriaque Lamar |obra=io9 |data=13-1-2012 |dataacceso=28-12-2018}}</ref> | recadación = 775&nbsp;398&nbsp;007&nbsp;$<ref name="caixa" /> | anterior = ''[[Rogue One]]'' | seguinte = ''[[A guerra das galaxias, episodio V: O imperio contraataca|O imperio contraataca]]'' | imdb_id = 0076759 }} '''''Star Wars''''' é unha [[filme|película]] estadounidense de [[1977]] do subxénero de [[ciencia ficción]] ''[[space opera]]'',<ref>{{cita novas |apelido=Anthikad-Chhibber |nome=Mini |url=https://www.thehindu.com/thehindu/fr/2005/05/20/stories/2005052002730100.htm |título=End of the great space opera |xornal=The Hindu |data=20-5-2005 |dataacceso=28-12-2018}}</ref> escrita e dirixida por [[George Lucas]];<ref name="Lucas">{{cita audiovisual |título=DVD commentary for Star Wars Episode IV: A New Hope |autores=Lucas, George |ano=2004 |medio=DVD |editorial=20th Century Fox |dataacceso=28-12-2018}}</ref> renomeada como '''''Star Wars: Episode IV - A New Hope''''' en [[1999]]. En galego titulouse orixinalmente '''''A guerra das galaxias'''''<ref>{{Diciopedia|Ford, Harrison|2|926}}</ref> e tras ser renomeada coñécese como '''''A guerra das galaxias: Episodio IV - Unha esperanza nova''''' ou '''''Star Wars: Episodio IV - Unha esperanza nova'''''. Foi a primeira película que se estreou da saga [[A guerra das galaxias|Star Wars]], e ordénase como a cuarta en termos da súa cronoloxía interna. Dous filmes subseguintes continuarían a trama da triloxía orixinal (''[[O imperio contraataca]]'' e ''[[O retorno do Jedi]]''), namentres que outra triloxía (''[[Star Wars Episode I: The Phantom Menace|The Phantom Menace]]'', ''[[Star Wars Episode II: Attack of the Clones|Attack of the Clones]]'' e ''[[Star Wars Episode III: Revenge of the Sith|Revenge of the Sith]]'') describiría os eventos previos a ''A guerra das galaxias'', centrada en torno ó antagonista principal [[Darth Vader]]. A estrea desta precuela provocou o cambio no título orixinal da primeira película, que pasou a incorporar o número de episodio IV (catro en [[numeración romana]]) e o subtítulo ''A New Hope'' («''Unha esperanza nova''» en galego). O [[Guión (arte)|guión]] foi redactado por George Lucas mentres dirixía a súa primeira longametraxe, influenciado principalmente polos [[Banda deseñada|cómics]] de [[Flash Gordon]], as películas sobre [[samurai]]s de [[Akira Kurosawa]] e a obra ''[[The Hero with a Thousand Faces]]'' de [[Joseph Campbell]]. Ó finalizar o [[Festival Internacional de Cine de Cannes|Festival de Cannes]] de 1971, Lucas firmou un acordo coa produtora [[Universal Studios]] para realizar dúas películas, que máis tarde se converterían en ''[[American Graffiti]]'' e ''Star Wars''. O elenco estivo integrado por [[Mark Hamill]], [[Harrison Ford]], [[Carrie Fisher]], [[Peter Cushing]], [[Alec Guinness]], [[Anthony Daniels]], [[Kenny Baker]], [[Peter Mayhew]] e [[David Prowse]]; a rodaxe realizouse na [[Estepa (bioma)|estepa]] [[tunisia]]na, [[Londres]] e [[Guatemala]]. Os efectos especiais correron a cargo de Industrial Light & Magic, empresa creada especificamente para esta película. A trama describe a historia dun grupo de [[Loita de guerrillas|guerrilleiros]] —coñecidos como a [[Alianza Rebelde]]— que ten como obxectivo destruír a estación espacial [[Estrela da Morte]], creada polo opresor [[Imperio Galáctico]]. Dende unha perspectiva xeral, a historia enfócase nun mozo campesiño chamado [[Luke Skywalker]], quen, de xeito repentino se converte nun heroe conforme acompaña o Mestre [[Jedi]] [[Obi-Wan Kenobi]], nunha misión que o levará a unirse á Alianza Rebelde para axudarlles a destruír a estación espacial do Imperio. A partir do seu lanzamento mundial, o [[25 de maio]] de 1977, foi considerada un fito na [[Historia do cinema|historia do cine]], principalmente polo uso de [[efectos especiais]] innovadores na época. Ademais, é unha das [[Lista de filmes coas maiores recadacións|películas de máis éxito de tódolos tempos]], así como unha das máis influentes na cinematografía contemporánea. Obtivo sete [[premios Óscar]] dun total de dez candidaturas (incluíndo a de «mellor película», que perdeu fronte a ''[[Annie Hall]]'' de [[Woody Allen]]). Star Wars converteuse na película que acadou máis recadación de tódolos tempos, superando a ''[[Tiburón (filme)|Tiburón]]'' (1975), alcanzando unha cifra superior ós 775 millóns [[Dólar estadounidense|USD]] en todo o mundo, e mantivo o récord ata que foi superada por ''[[E.T. the Extra-Terrestrial]]'' (1982) de [[Steven Spielberg]]. En 1989 a filmoteca [[National Film Registry]] da [[Biblioteca do Congreso dos Estados Unidos de América]] engadiu o título á súa escolma, ó considerala unha «película cultural, estética ou historicamente relevante»,<ref name="NFR">{{cita web |url=https://www.loc.gov/programs/national-film-preservation-board/film-registry/complete-national-film-registry-listing/ |título=Complete National Film Registry Listing - Film Registry - National Film Preservation Board - Programs at the Library of Congress |páxina-web=Library of Congress |dataacceso=20-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160305191832/https://www.loc.gov/programs/national-film-preservation-board/film-registry/complete-national-film-registry-listing/ |dataarquivo=05-03-2016 |urlmorta=yes }}</ref> e en 2004 o [[National Recording Registry]] seleccionou do mesmo xeito a [[Banda sonora orixinal|banda sonora]].<ref>{{cita web |url=https://www.loc.gov/programs/national-recording-preservation-board/recording-registry/complete-national-recording-registry-listing/ |título=Complete National Recording Registry Listing National - Recording Registry - National Recording Preservation Board - Programs at the Library of Congress |páxina-web=Library of Congress |dataacceso=27-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200309102746/https://www.loc.gov/programs/national-recording-preservation-board/recording-registry/complete-national-recording-registry-listing/ |dataarquivo=09-03-2020 |urlmorta=yes }}</ref> O guión de Lucas foi escollido polo gremio [[Premios Writers Guild of America|Writers Guild of America]] como un dos mellores xamais redactados.<ref name="guión">{{cita web |título=101 Greatest Screenplays: The List |páxina-web=Writers Guild of America |url=http://www.wgaeast.org/greatest_screenplays/2006/04/03/list/index.html |dataacceso=29-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20060901213527/http://www.wgaeast.org/greatest_screenplays/2006/04/03/list/index.html |dataarquivo=01-09-2006 |urlmorta=yes }}</ref> A película foi reeditada en varias ocasións a instancia de George Lucas, incorporando moitos cambios que inclúen; a adición de imaxes xeradas por ordenador, alteración de diálogos, reedición de secuencias, banda sonora mesturada e escenas engadidas. ==Produción== A descrición detallada acerca de como se iniciou A guerra das galaxias non puido ser determinada a consecuencia das diferentes declaracións emitidas por George Lucas, as cales tenden a cambiar co transcurso do tempo.<ref>[[#Bibliografía|Kaminski (2008)]]</ref>{{#tag:ref|O libro de Kaminski ten como obxectivo primordial determinar a historia de ''A guerra das galaxias'', para o cal ofrece numerosos exemplos de entrevistas, notas e publicacións oficiais dende a década de 1970 ata a actualidade, entre os cales se atopan enunciados que se contradín, e que permanecen como evidencia entre as súas páxinas.|group="lower-alpha"}} ===Guión=== {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = vertical | ancho = 200 | foto1 = United Artists logo 1975.svg | texto1 = Tras finalizar a [[Realización|rodaxe]] de ''[[THX 1138]]'', [[United Artists]] firmou un contrato con George Lucas para a realización de ''American Graffiti'' e ''A guerra das galaxias''. Pouco despois a compañía abandonou os proxectos.<ref name="RS1980" /><ref>[[#Bibliografía|Hearn (2005)]], p. 54–55</ref> | foto2 = George Lucas.jpg | texto2 = O director e guionista [[George Lucas]] explicándolle á audiencia en 2007 a dificultade para facer ''A guerra das galaxias'', rexeitada reiteradamente, ata que [[20th Century Fox]] adquiriu finalmente a película.<ref name="Time">{{cita publicación periódica |apelido=Clarke |nome=Gerald |data=30-05-1977 |title=Star Wars: The Year's Best Movie |revista=[[Time]] |lugar=[[Nova York]] |volume=109 |número=22 |páxina=57 |url=http://time.com/4153583/star-wars-the-years-best-movie/ |dataacceso=20-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151227175748/http://time.com/4153583/star-wars-the-years-best-movie/ |dataarquivo=27-12-2015 |urlmorta=yes }}</ref> }} En [[1971]] o director George Lucas empezou a concibir as primeiras ideas sobre ''A guerra das galaxias'' mentres finalizaba a produción da súa primeira [[longametraxe]], ''[[THX 1138]]'',<ref>{{Cita entrevista |entrevistador=Love, B. |título=George Lucas: The Well Rounded Interview |url=http://www.well-rounded.com/movies/reviews/lucas_intv.html |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080609010258/http://www.well-rounded.com/movies/reviews/lucas_intv.html |dataarquivo=09-06-2008 |dataacceso=20-05-2020 |urlmorta=yes }}</ref><ref name="cinematografía#1">{{cita web |título=A young, enthusiastic crew employs far-out technology to put a rollicking intergalactic fantasy onto the screen |url=http://www.theasc.com/magazine/starwars/articles/starwars/behind/pg1.htm |páxina-web=[[American Society of Cinematographers]] |dataacceso=20-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161001221045/http://www.theasc.com/magazine/starwars/articles/starwars/behind/pg1.htm |dataarquivo=01-10-2016 |páxina=1 |urlmorta=yes }}</ref> non obstante Lucas desvelou que realmente o proxecto xurdiu incluso antes de dirixir ''THX 1138''.<ref>[[#Bibliografía|Rinzler (2007)]], p. 2</ref> Influenciado directamente polas [[Banda deseñada|historieta]]s do [[Personaxe|personaxe ficticio]] Flash Gordon<ref name="AF1977">{{Cita publicación periódica|nome=Stephen |apelido=Zito |título=George Lucas Goes Far Out |revista=American Film |dataacceso=30-01-2019}}</ref> intentou en van obter os dereitos destas para realizar unha adaptación cinematográfica.<ref>[[#Bibliografía|Rinzler (2007)]], p. 4</ref><ref name="FlashG">{{cita web |apelido=Macek |nome=J.C., III |título=Abandoned 'Star Wars' Plot Points Episode II: The Force Behind the Scenes |url=https://popmatters.com/feature/165507-abandoned-star-wars-plot-points-episode-ii-the-force-behind-the-scen/ |páxina-web=PopMatters |data=21-02-2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130913052400/https://www.popmatters.com/feature/165507-abandoned-star-wars-plot-points-episode-ii-the-force-behind-the-scen/ |dataarquivo=13-09-2013 |dataacceso=20-05-2020 |urlmorta=yes }}</ref> Tras finalizar a rodaxe da súa primeira película, e en pleno [[Festival Internacional de Cine de Cannes|Festival de Cine de Cannes]], a compañía United Artists firmou un contrato co director para a realización de dúas películas. A primeira reflectiría a [[xuventude]] estadounidense de principios da [[década de 1960]] (''American Graffiti''), mentres que a outra xiraría en torno a unha ''space opera'' denominada ''The Star Wars''. Pero United Artists desligouse do proxecto xusto cando Lucas comezaba a escribir o guión da primeira, no entanto, [[Universal Studios]] accedeu a encargarse da produción e distribución do filme,<ref name="RS1980">{{Cita publicación periódica|nome=Jean |apelido=Vallely |título=The Empire Strikes Back and So Does Filmmaker George Lucas With His Sequel to Star Wars |revista=[[Rolling Stone]] |dataacceso=30-01-2019}}</ref> que se estreou en [[1973]]. Tras finalizar ''American Graffiti'' o director comezou a enfocar a súa atención en ''The Star Wars'', empezando a redactar os primeiros bosquexos en xaneiro dese mesmo ano.<ref name="cinematografía#1" /> Por aquel entón —aínda se descoñecía a recepción alcanzada por ''American Graffiti''— non contaba cunha estrutura ben definida sobre tódolos detalles relacionados coa ''space opera''.<ref name="RS1980" /> ====Primeiros escritos==== George Lucas consideraba que a mala recepción de ''THX 1138'' era consecuencia do seu carácter sombrío e decidiu que ''A guerra das galaxias'' fose máis optimista.<ref>{{cita libro|título=Star Wars: Year by Year: A Visual Chronicle |nome=Ryder |apelido=Windham |nome2=Daniel |apelido2=Wallace |nome3=Pablo |apelido3=Hidalgo |editorial=DK Publishing |lugar=Nova York |ano=2016 |oclc=1003722820 |isbn=9781465452580 |páxina=32}}</ref> A situación política, coa reelección de [[Richard Nixon|Nixon]] e a [[guerra de Vietnam]] a punto de concluír, influíu tamén na película.<ref>{{Cita novas |url=https://www.chicagotribune.com/news/ct-xpm-2005-05-18-0505180309-story.html |title='Star Wars' inadvertently hits too close to U.S.'s role |apelido=Caro |nome=Mark |xornal=[[Chicago Tribune]] |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180918054523/http://www.chicagotribune.com/news/ct-xpm-2005-05-18-0505180309-story.html |dataarquivo=18 de setembro de 2018 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |url=http://time.com/4975813/star-wars-politics-watergate-george-lucas/ |título=George Lucas Wrote 'Star Wars' as a Liberal Warning. Then Conservatives Struck Back |apelido=Beckwith |nome=Ryan Teague |revista=Time |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180916011004/http://time.com/4975813/star-wars-politics-watergate-george-lucas/ |dataarquivo=16-09-2018 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita novas |apelido=Smith |nome=Kyle |título=How 'Star Wars' was secretly George Lucas' Vietnam protest |url=https://nypost.com/2014/09/21/how-star-wars-was-secretly-george-lucas-protest-of-vietnam/ |dataacceso=21-05-2020 |xornal=New York Post |data=21-09-2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140922100823/http://nypost.com/2014/09/21/how-star-wars-was-secretly-george-lucas-protest-of-vietnam/ |dataarquivo=22-09-2014 |urlmorta=yes }}</ref> O proceso de redacción do guión comezou de forma progresiva, conforme Lucas ía engadindo os elementos principais da trama. Deste modo inventou varios nomes que serían asignados a unha personalidade en particular, os cales tiñan en común o feito de posuír unha estraña pronunciación. Malia que a maioría foron descartados en revisións posteriores do escrito orixinal, unha boa parte conseguiu ser introducida no guión definitivo e nas [[Secuela|continuacións]] da película. Entre estes encóntranse «Luke Skywalker» e «Han Solo». De igual xeito outros serían considerados durante a produción da [[triloxía]] previa ós sucesos de ''A guerra das galaxias'', sendo o caso do personaxe [[Mace Windu]], quen logo pasou a ser coñecido simplemente como Windu. Deseguido Lucas compilou os seus bosquexos para conformar unha sinopse de dúas páxinas de extensión titulada ''The Journal of the Whills'', relato —acerca do fillo dun famoso piloto que logo sería instruído como aprendiz de «Padawan» por un respectable «Jedi-Bendu»—<ref name=rinzler8>[[#Bibliografía|Rinzler (2007)]], p. 8</ref> que non tiña moito que ver co escrito que sería considerado para a adaptación cinematográfica.<ref name=rinzler8 /> Empeñado en crear un novo escrito que resultase máis comprensible para os estudios Universal<ref>[[#Bibliografía|Baxter (1999)]], p. 142</ref> Lucas decidiu basearse nos elementos narrativos de ''[[A fortaleza escondida]]'' (1958) do director Akira Kurosawa.<ref name="Kaminski50">[[#Bibliografía|Kaminski (2008)]], p. 50</ref> De xeito similar ó acontecido con ''Flash Gordon'', tentaría adquirir os dereitos para unha nova versión fílmica de ''A fortaleza escondida'', sen progresar tampouco esta vez na súa pretensión.<ref>[[#Bibliografía|Baxter (1999)]], p. 158</ref> Finalmente decidiu crear un escrito de 13 páxinas, denominado ''The Star Wars'', inspirado nos filmes de Akira Kurosawa.<ref>{{Cita libro |apelido=Richie |nome=Donald |apelido2=Mellen |nome2=Joan |título=The Films of Akira Kurosawa |editorial=University of California Press |ano=1998 |url=https://books.google.es/books?id=zBtp45UCpu4C&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false |isbn=0-520-22037-4}}</ref> A sinopse tiña varias similitudes con ''A fortaleza escondida'', co que semellaba un texto idéntico onde a única diferenza radicaba nos nomes e nos escenarios principais da historia.<ref name="Kaminski50" /> ====A negociación con 20th Century Fox==== Pouco despois de crear o extracto, idéntico a ''A fortaleza escondida'', Universal Studios desligouse da película pensando que o seu orzamento se tornaría demasiado arriscado como para investir nela.<ref name="Time" /> Ante isto Lucas reuniuse co produtor executivo de [[20th Century Fox]] Alan Ladd Jr. —fillo do actor de [[Cinema negro|cine negro]] [[Alan Ladd]]—, con quen firmou un contrato para comezar a rodaxe de ''The Star Wars'' en xuño de 1973. Probablemente a razón primordial pola cal Alan Ladd Jr. decidiu apoialo era a fe que tiña nas capacidades de George Lucas, quen chegaría a puntualizar; «Ladd investiu en min, non na película».<ref name="EmpireOfDreams">''Empire of Dreams: The Story of the Star Wars Trilogy'' Documental Star Wars Trilogy Box Set DVD, [2005]</ref> Coa sinatura do contrato o financiaciamento para o filme alcanzou a cifra de 150&nbsp;000 USD,<ref name="BBCTrivia">{{cita novas|título=30 pieces of trivia about ''Star Wars''|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/6679425.stm |páxina-web=BBC |dataacceso=26-05-2019 |data=23-05-2007}}</ref> co cal o director redactaría o guión e comezaría a rodaxe; a partir da súa última sinopse completou o seu primeiro guión en maio de [[1974]].<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Starkiller">{{cita web |dataacceso=21-05-2020 |url=http://starwarz.com/starkiller/scripts.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060628065925/http://www.starwarz.com/starkiller/scripts.htm |dataarquivo=28-06-2006 |título=Starkiller |páxina-web=starwarz.com |editor=Jedi Bendu |urlmorta=yes }}</ref> [[Ficheiro:Alaskanmalamute0b.jpg|miniatura|O Alaskan Malamute de Lucas, chamado Indiana, serviu de inspiración para crear o personaxe de [[Chewbacca]], acompañante de [[Han Solo]]. Anos despois o seu nome sería considerado para o icónico aventureiro [[Indiana Jones]].<ref name="Characters" />]] O primeiro libreto de ''Star Wars'' incorporou de novo os [[jedi]], que foran descartados nos anteriores escritos, así como os principais antagonistas da historia, é dicir, os [[sith]]. Ademais o protagonista sufriu un cambio radical na súa concepción, pois inicialmente era un xeneral adulto e neste texto comezou a ser descrito como un adolescente.<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Characters">''The Characters of Star Wars'' Star Wars Original Trilogy DVD Box Set: Bonus Materials, [2004]</ref> Por outra banda o [[Contrabando|contrabandista]] do planeta [[Corellia]], [[Han Solo]], era un gran monstro verde con [[Branquia|galadas]] que tiña como acompañante ideal a criatura [[Chewbacca]], inspirada en Indiana (nome do Alaskan Malamute de Lucas, nome que tamén serviría de inspiración para o personaxe de [[Indiana Jones]]).<ref name="Characters" /> Os elementos restantes serían perfeccionados nas seguintes revisións, posto que o cineasta estaba máis concentrado nos eventos do argumento que nos personaxes e escenarios.<ref>{{Cita publicación periódica|nome=Claire |apelido=Clouzot |título=The morning of the Magician: George Lucas and Star Wars |revista=Ecran |data=15-09-1977 |dataacceso=30-01-2019}}</ref> A sinopse que unha vez chegou a ser idéntica á película de Kurosawa agora comezaba a diverxer coa inclinación de Lucas pola [[ciencia ficción]] a partir do estudo e análise dalgunhas películas, libros e cómics distintivos do xénero.<ref>[[#Bibliografía|Pollock (1999)]], p. 141–142</ref> Un dos conceptos indispensables que daría forma á trama principal —a relación familiar entre un jedi e o seu fillo, quen logo sería instruído por un dos amigos de seu pai para converterse nun mestre jedi— foi introducida no primeiro guión, a única diferenza xiraba en torno a que o pai era un heroe que aínda vivía durante as primeiras secuencias.<ref>{{Cita web |url=http://www.starwarz.com/starkiller/writings/development_jan.htm |título=The development of Star Wars as Seen Through the Scripts of George Lucas |dataacceso=30-01-2019 |páxina-web=Star Warz.com |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090609024314/http://www.starwarz.com/starkiller/writings/development_jan.htm |dataarquivo=09-06-2009 |urlmorta=yes }}</ref> Tamén foi descrito por primeira vez o antagonista [[Darth Vader]], quen peculiarmente era visto por Lucas como un heroe caído máis que como un [[supervilán]]. Malia que se entretivo con outros proxectos momentos antes de volver a revisar o guión orixinal, Lucas finalizou un segundo guión en xaneiro de [[1975]]. Este novo escrito aínda presentaba algunhas diferenzas substanciais entre os personaxes e as súas relacións individuais. Por exemplo [[Luke Skywalker|Luke]] (apelidado orixinalmente «Starkiller») tiña varios irmáns e seu pai aparecía en escena xusto antes de finalizar a historia. Debido a isto o segundo libreto de ''Star Wars'' interpretábase máis ben como un [[conto de fadas]] que como un relato de acción e aventura, típico dos escritos anteriores. Cabe mencionar que esta redacción concluía cun texto que avanzaba mencionando os vindeiros acontecementos que continuarían a historia, sendo daquela a primeira vez que se introducía o concepto dos textos que avanzaban pola pantalla para explicar o contexto de cada nova película de ''Star Wars''. Ademais introduciu o concepto da conversión dun jedi á orde escura dos sith, especificamente dun membro notable que optaría por continuar coa súa instrución cun mestre sith para perfeccionar as súas habilidades. Pouco despois o ilustrador [[Ralph McQuarrie]] foi contratado para representar os anteriores conceptos en escenas visuais que acompañarían o segundo guión, unha vez que fora entregado ós estudios Fox.<ref name="McQuarrie">{{Cita web |url=http://www.starwars.com/bio/ralphmcquarrie.html |título=Star Wars Biography: Ralph McQuarrie |dataacceso=30-01-2019 |páxina-web=Star Warz.com |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080623032707/http://www.starwars.com/bio/ralphmcquarrie.html |dataarquivo=23-06-2008 |urlmorta=yes }}</ref> ====Últimas revisións==== Un terceiro libreto foi redactado por Lucas e concluído o 1 de agosto de 1975 baixo o título ''The Star Wars: From the Adventures of Luke Starkiller''. Este novo escrito contiña a maior parte dos elementos definitivos da película mais aínda presentaba lixeiras diferenzas nos personaxes e lugares. Por exemplo Luke describíase como un neno a quen lle morrera o pai tempo atrás.<ref name="Starkiller" /> Finalmente e tras unha revisión do guión anterior Lucas completou un cuarto e último guión o 1 de xaneiro de 1976 coa denominación ''The Adventures of Luke Starkiller''.<ref name="Starkiller" /> En colaboración cos seus amigos [[Gloria Katz]] e [[Willard Huyck]] decidiu perfeccionar os últimos detalles tralos que comezaría a etapa de produción.<ref>[[#Bibliografía|Bouzereau (1997)]], p. 7</ref> Co éxito de ''American Graffiti'' para a crítica especializada o realizador tivo a ocasión de renegociar o seu contrato orixinal con Alan Ladd Jr., nun acto que lle garantiu os dereitos sobre futuras continuacións da película así como a «protexer» os demais bosquexos que non foran utilizados en ''Star Wars'', co que el participaría directamente das ganancias que acadaran os produtos derivados do que pretendía ser unha serie de películas.<ref name="EmpireOfDreams" /><ref>{{Cita web |url=http://www.allmovie.com/cg/avg.dll?p=avg&sql=1:72309 |título=Star Wars (Film Series) |dataacceso=30-01-2019 |páxina-web=Allmovie |data-arquivo=25-09-2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190925042240/https://www.allmovie.com/ |url-morta=yes }}</ref> Durante a rodaxe continuou traballando na historia para engadir relatos secundarios, como a morte de [[Obi-Wan Kenobi]], tras decatarse de que este non era absolutamente indispensable para as últimas secuencias.<ref>{{Cita web |apelido=Scanlon |nome=Paul |url=http://www.rollingstone.com/news/story/7330268/the_force_behind_star_wars |título=The Force Behind Star Wars, ''Rolling Stone'' |dataacceso=30-01-2019 |data=agosto de 1977 |páxina-web=Rolling Stone |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080619110633/http://www.rollingstone.com/news/story/7330268/the_force_behind_star_wars |dataarquivo=19-06-2008 |urlmorta=yes }}</ref><ref>''Star Wars'' Entrevista do disco da edición definitiva, 1993. «No proceso de reescribilo (a ''Star Wars'') e crendo que só era unha película, mais non unha triloxía, decidín que Ben Kenobi realmente non tiña ningunha función primordial na historia tras enfrontarse a Darth Vader... Díxenme a min mesmo, 'sabes ti, el só aparece como un personaxe inerte no 25% final da película'.»</ref> ====O escrito inexistente==== Con frecuencia George Lucas comentou que a triloxía orixinal foi escrita en realidade como unha única película; debido a que o guión era moi longo decidiu dividila en tres partes que logo constituirían as tres primeiras películas de ''Star Wars''.<ref>{{Cita web |título=George Lucas: Mapping the mythology |url=http://archives.cnn.com/2002/SHOWBIZ/Movies/05/07/ca.s02.george.lucas/ |páxina-web=CNN |data=08-05-2002 |dataacceso=22-03-2019 |data-arquivo=09-09-2009 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090909065747/http://archives.cnn.com/2002/SHOWBIZ/Movies/05/07/ca.s02.george.lucas/ |url-morta=yes }}</ref><ref name="Maker">{{Cita web |url=http://www.starwars.com/community/event/celebration/f20050419/indexp17.html |título=Thank the Maker: George Lucas |dataacceso=22-03-2019 |páxina-web=Star Wars.com |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080605014152/http://www.starwars.com/community/event/celebration/f20050419/indexp17.html |dataarquivo=05-06-2008 |urlmorta=yes }}</ref> Non obstante ningún dos bosquexos creados por Lucas tiña máis páxinas ou escenas que o seu libreto definitivo. De calquera maneira o seu segundo guión podería ser o escrito ó cal fixo referencia nos seus enunciados.<ref name="Kaminski73">[[#Bibliografía|Kaminski (2008)]], p. 73</ref> Na súa obra ''The Secret History of Star Wars'', Michael Kaminski dixo que ese libreto foi estruturado dun xeito similar ó que despois se convertería no guión final, engadindo que só algúns dos seus elementos foron retomados nas continuacións de ''A guerra das galaxias'', tales como a escena da persecución no campo de asteroides (trasladada a ''O Imperio contraataca'') e unha batalla no bosque onde participan [[wookiee]]s (en ''O retorno do Jedi'' os wookies serían substiuídos por [[ewok]]s). Ademais Kaminski suxeriu que ningún dos principais fíos argumentais nos que están baseadas as secuelas estivo presente en anteriores escritos, desmentindo entón o mencionado por Lucas.<ref name="Kaminski73" /> Tempo despois o cineasta admitiría todo isto.<ref>{{Cita libro|apelidos=Worrell |nome=Denise |título=Icons: Intimate Portraits |páxina=185 |cita=Nunca houbo tal guión que considerara a historia completa de ''Star Wars'' ata estes días [1983]... Conforme as historias se van revelando, tomaría certas ideas para retomalas[...] Pasei moito tempo eliminado os elementos bos, que me dicía a min mesmo que faría outras películas algún día.}}</ref> ===Deseño=== Afastándose da arquitectura elegante e futurista das películas de ciencia ficción tradicionais «onde todo se ve novo, limpo e brillante»,<ref name="cinematografía#2">{{cita web |título=A young, enthusiastic crew employs far-out technology to put a rollicking intergalactic fantasy onto the screen |url=http://www.theasc.com/magazine/starwars/articles/starwars/behind/pg2.htm |páxina-web=American Society of Cinematographers |dataacceso=24-05-2020 |páxina=2 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140517122522/http://www.theasc.com/magazine/starwars/articles/starwars/behind/pg2.htm |dataarquivo=17-05-2014 |urlmorta=yes }}</ref> Lucas optou polo concepto dun «universo preexistente» onde tódolos obxectos (naves espaciais, edificios etcétera) se visen «usados e sucios».<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Legado">{{Cita audiovisual|título=The Force Is With Them: The Legacy of Star Wars| |medio=Star Wars Original Trilogy DVD Box Set: Bonus Materials |ano=2004}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.starwars.com/bio/industriallightmagic.html |título=Star Wars Biography: Industrial Light & Magic |dataacceso=25-03-2019 |páxina-web=Starwars.com |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080622075645/http://www.starwars.com/bio/industriallightmagic.html |dataarquivo=22-06-2008 |urlmorta=yes }}</ref> Lucas xuntou a artistas como Colin Cantwell, que traballara en ''[[2001: Unha odisea do espazo]]'' (1968) de [[Stanley Kubrick]], para crear os modelos de naves espaciais;<ref name="cinematografía#1" /> construídas a partir dos debuxos creados por [[Joe Johnston]]. Ralph McQuarrie representou unha noción inicial dos personaxes, disfraces, accesorios e escenarios, que estableceron o ton visual da produción e Alex Tavoularis colaborou nos bosquexos do ''[[storyboard]]'' preliminar.<ref name="cinematografía#1" /> As pinturas de McQuarrie durante preprodución sobre determinadas escenas permitíronlle a 20th Century Fox visualizar a película, influíndo positivamente na decisión de financiar o proxecto.<ref>{{cita web |apelido=Magid |nome=Ron |título=Ralph McQuarrie on designing Star Wars |url=http://www.ralphmcquarrie.com/interviews/insider_76/index.html |páxina-web=RalphMcQuarrie.com |dataacceso=25-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120510000221/http://www.ralphmcquarrie.com/interviews/insider_76/index.html |dataarquivo=10-05-2012 |data=Xuño-xullo de 2004 |urlmorta=yes }}</ref> Lucas encargoulle o [[Decorado|deseño de produción]] a John Barry e Roger Christian, que daquela estaban a traballar en ''[[Lucky Lady]]'' (1975) de [[Stanley Donen]]. Comezaron a colaborar co director antes de que ''A guerra das galaxias'' recibise o visto e prace de 20th Century Fox; durante catro ou cinco meses planificaron a creación de accesorios e escenarios sen cartos, nun estudio en [[Kensal Rise]], [[Londres]], [[Inglaterra]], aínda que Lucas inicialmente proporcionou fondos coas ganancias de ''American Graffiti''.<ref>{{cita publicación periódica |apelido=Singer |nome=Jeremy |título=The Man Who Literally Build Star Wars |url=http://www.esquire.com/blogs/culture/star-wars-roger-christian |revista=[[Esquire]] |dataacceso=25-05-2020 |data=04-05-2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20141212195647/http://www.esquire.com/blogs/culture/star-wars-roger-christian |dataarquivo=12-12-2014 |urlmorta=yes }}</ref> Barry e Christian, xunto co seu equipo, empezaron a deseñar os decorados e accesorios nos [[estudios Elstree]], preto de Londres.<ref name="cinematografía#2" /> Crearon un total de 30 decorados, que consistían en naves espaciais, covas, salas de control, cantinas, planetas e os corredores da Estrela da Morte. Empregáronse os nove escenarios cos que contaban os estudios Elstree. Os [[Shepperton Studios|estudios Shepperton]], que posuían o escenario máis grande de Europa naquel momento, empregáronse para acoller o decorado do enorme hangar rebelde.<ref name="cinematografía#2" /> [[John Mollo]] —coñecedor destacado dos [[Uniforme militar|uniformes militares]]—<ref>{{cita web |url=http://www.filmreference.com/film/50/John-Mollo.html |título=John Mollo Biography (1931–) |páxina-web=FilmReference |dataacceso=26-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190309074024/http://www.filmreference.com/film/50/John-Mollo.html |dataarquivo=09-03-2019 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita novas |apelido=Slotnik |nome=Daniel E. |título=John Mollo, Whose Costumes Made 'Star Wars' Seem Real, Dies at 86 |xornal=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2017/11/03/obituaries/john-mollo-whose-costumes-made-star-wars-seem-real-dies-at-86.html |dataacceso=26-05-2020 |date=03-11-2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200206094017/https://www.nytimes.com/2017/11/03/obituaries/john-mollo-whose-costumes-made-star-wars-seem-real-dies-at-86.html |dataarquivo=06-02-2020 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita libro|apelido=Lentz |nome=Harris M., III |título=Obituaries in the Performing Arts, 2017 |ano=2018 |editorial=McFarland |isbn=9781476670324}}</ref> foi o encargado de deseñar os traxes e uniformes de ''A guerra das galaxias''. Lucas pediulle a Mollo que o vestiario non fose o común das producións de ciencia ficción, o obxectivo era que o universo de George Lucas parecese auténtico. Mollo baseouse nos esbozos e ilustracións de McQuarrie para crear os deseños. A aparencia de Darth Vader inspirouse na [[armadura]] [[Samurai]]; os uniformes dos oficiais do Imperio pretendían asemellarse ós uniformes dos [[Heer|oficiais nazis]]. Pola contra, a roupa que vestían os heroes da película semellaba do salvaxe Oeste. Un dos maiores desafíos foi crear a gran cantidade de extraterrestres exóticos que aparecen en escena na cantina de Mos Eisley. Mollo, contando coa colaboración de George Lucas, compilou deseños de múltiples tipos de personaxes. E colaborou co maquillador Stuart Freeborn, que deseñou as máscaras e accesorios para complementar cada un dos traxes, xunto co seu equipo.<ref>{{cita web |título=9 Things You Might Not Know About the Aliens of Star Wars: A New Hope |url=https://www.starwars.com/news/much-to-learn-you-still-have-9-things-you-might-not-know-about-the-aliens-of-star-wars-a-new-hope |páxina-web=StarWars.com |dataacceso=26-05-2020 |data=24-05-2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200220094341/https://www.starwars.com/news/much-to-learn-you-still-have-9-things-you-might-not-know-about-the-aliens-of-star-wars-a-new-hope |dataarquivo=20-02-2020 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita libro|apelido=Titelman |nome=Carol |apelido2=Hoffman |nome2=Valerie |título=The Art of Star Wars |url=https://archive.org/details/artstarwars00tite |ano=1979 |editorial=Ballantine Books |lugar=Nova York |isbn=0345282736 |edición=1ª |páxinas=[https://archive.org/details/artstarwars00tite/page/n61 61]–63}}</ref><ref>{{cita novas |apelido=Gilbey |nome=Ryan |título=John Mollo obituary: Star Wars costume designer who dressed Darth Vader |url=https://www.theguardian.com/film/2017/nov/01/john-mollo-obituary |xornal=The Guardian |dataacceso=26-05-2020 |data=01-11-2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190330143416/https://www.theguardian.com/film/2017/nov/01/john-mollo-obituary |dataarquivo=30-03-2019 |urlmorta=yes }}</ref> ===Rodaxe=== En [[1975]] George Lucas constituíu a empresa de [[efectos especiais]] [[Industrial Light & Magic]] (ILM) trala desaparición do departamento respectivo pertencente a [[20th Century Fox]]. En consecuencia, o proceso de realización dos efectos que acompañarían a ''Star Wars'' comezou nun almacén de [[Van Nuys]], [[California]], baseado na técnica de «control fotográfico do movemento»{{#tag:ref|''Motion control photography'' (termo orixinal en inglés): é unha técnica cinematográfica que permite a repetición precisa dos movementos de cámara, co que se facilita a captura dos efectos especiais durante a filmación. Úsase con frecuencia para duplicar obxectos que non poden ser duplicados por medios físicos, recorrendo entón á repetición dunha toma específica nunha mesma escena.|group="lower-alpha"}} desenvolvida por John Dykstra e o seu equipo, coa que se crea unha [[ilusión óptica]] respecto ó tamaño dos obxectos empregando pequenos modelos e cámaras de movento lento.<ref name="EmpireOfDreams" /> Lucas contratatou o [[director de fotografía]] británico [[Gilbert Taylor]], que traballara na fotografía de ''[[Teléfono vermello, voamos cara a Moscova]]'' (1964) do director Stanley Kubrick e en ''[[A Hard Day's Night]]'' (1964) de [[Richard Lester]].<ref name="cinematografía#2" /> No entanto a primeira opción para o posto era [[Geoffrey Unsworth]], que traballara na fotografía de ''2001: Unha odisea do espazo'' (1968), tamén de Stanley Kubrick e quen finalmente rexeitou o ofrecemento.<ref name="Kurtz#3">{{cita web|apelido=Kurtz |nome=Gary |título=An Interview with Gary Kurtz |url=https://www.ign.com/articles/2002/11/11/an-interview-with-gary-kurtz?page=3 |páxina-web=IGN |dataacceso=16-07-2019 |data=11-11-2002 |páxina=3}}</ref> [[Ficheiro:Hotel Sidi Driss-underground view only.jpg|miniatura|Edificación subterránea en [[Matmâta]], [[Tunisia]], que foi utilizada para representar o fogar de [[Luke Skywalker]] no planeta [[Tatooine (Star Wars)|Tatooine]].]] Cando comezou a rodaxe no deserto tunisiano, o 22 de marzo de 1976, para as escenas correspondentes a [[Tatooine (Star Wars)|Tatooine]]<ref>{{Cita web|url=http://www.imdb.com/title/tt0076759/business |título=Business Data for Star Wars |ano=1977 |dataacceso=25-03-2019 |páxina-web=[[Internet Movie Database]]}}</ref> o equipo de produción enfrontouse a varios problemas.<ref>{{Cita web|url=http://www.imdb.com/title/tt0076759/locations |título=Filming Locations for Star Wars |ano=1977 |dataacceso=25-03-2019 |páxina-web=Internet Movie Database}}</ref> Entre estes destacan o atraso na programación da axenda de traballo debido a que se formou unha estraña tormenta, sumado ó mal funcionamento do ''attrezzo'' e a algunhas avarías electrónicas.<ref name="Heritage">{{Cita web |url=http://www.americanheritage.com/entertainment/articles/web/20060525-star-wars-george-lucas-movies-hollywood-luke-skywalker-darth-vader-american-graffiti-science-fiction-special-effects.shtml |título=How Star Wars Surprised the World |dataacceso=25-03-2019 |data=25-05-2006 |páxina-web=AmericanHeritage |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090712111009/http://www.americanheritage.com/entertainment/articles/web/20060525-star-wars-george-lucas-movies-hollywood-luke-skywalker-darth-vader-american-graffiti-science-fiction-special-effects.shtml |dataarquivo=12-07-2009 |urlmorta=yes }}</ref> Parte disto resulta descritible nun incidente no cal o actor [[Anthony Daniels]], intérprete de [[C-3PO]] na película, resultou ferido despois de que unha das pezas que conformaban a perna esquerda do robot rompese e atravesase o plástico que cubría o seu pé.<ref name="Heritage" /> Tras dúas semanas e media filmando en Tunisia<ref name="cinematografía#3">{{cita web |título=A young, enthusiastic crew employs far-out technology to put a rollicking intergalactic fantasy onto the screen |url=http://www.theasc.com/magazine/starwars/articles/starwars/behind/pg3.htm |páxina-web=American Society of Cinematographers |dataacceso=24-05-2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140517122204/http://www.theasc.com/magazine/starwars/articles/starwars/behind/pg3.htm |dataarquivo=17-05-2014 |páxina=3 |urlmorta=yes }}</ref> o equipo trasladouse ós estudios Elstree, cerca de Londres, tras considerar que «sería un lugar mellor para filmar».<ref name="Heritage" /> Elstree foi elixido pola súa proximidade ó norte de África e pola disposición de mellores condicións técnicas.<ref name="cinematografía#2" /> Non obstante volveron a xurdir outro tipo de problemas, entre os que se encontraba o pouco interese na cinta por parte do elenco principal.<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Heritage" /> Debido a que moitos deles consideraban o proxecto como «un filme infantil», optaban por non tomar o traballo coa seriedade requirida, calificándoo de «xocoso».<ref>{{Cita web |url=http://www.history.com/minisites/starwarslegacy/ |título=Star Wars - The Legacy Revealed |dataacceso=25-03-2019 |data=maio de 2007 |páxina-web=[[The History Channel]] |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090429180044/http://www.history.com/minisites/starwarslegacy/ |dataarquivo=29-04-2009 |urlmorta=yes }}</ref> Tempo despois o actor [[Kenny Baker]] confesaría que, dende o seu punto de vista, a película estaba destinada a converterse nun fracaso. Para [[Harrison Ford]] (co personaxe de [[Han Solo]]) ''Star Wars'' era «un proxecto raro», posto que describía unha historia onde había unha princesa con moños no seu cabelo e «un xigante disfrazado de mono» ([[Chewbacca]]). Igualmente consideraba que os diálogos eran complexos, algo que logo lle comentaría a Lucas: «Talvez poidas escribir todas estas parvadas, George, pero estou seguro de que nin ti poderías pronuncialas ben».<ref>{{Cita web |url=http://www.harrisonfordweb.com/quotes/ |título=Harrison Ford quote |dataacceso=05-06-2009 |páxina-web=HarrisonFordWeb.com |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080820061330/http://www.harrisonfordweb.com/quotes/ |dataarquivo=20-08-2008 |urlmorta=yes }}</ref> A rodaxe en Inglaterra durou catorce semanas e media.<ref name="cinematografía#3" /> Por outra parte, Lucas tivo desacordos co director de fotografía Gilbert Taylor, a quen o produtor [[Gary Kurtz]] definía como integrante «rigoroso» da «vella escola».<ref name = "EmpireOfDreams" /> Taylor consideraba que Lucas estaba absorbido polos detalles dunha produción complicada; «evitou tódalas reunións e o contacto comigo dende o primeiro día, así que lin o guión extralongo moitas veces e tomei as miñas propias decisións de como realizaría a fotografía».<ref>{{cita web |apelido=Williams |nome=David E. |título=Gilbert Taylor, BSC is given the spotlight with the ASC's International Achievement Award |url=http://www.theasc.com/magazine/feb06/taylor/page3.html |páxina-web=American Society of Cinematographers |dataacceso=24-05-2020 |data=Febreiro de 2006 |páxina=3 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130826032800/http://www.theasc.com/magazine/feb06/taylor/page3.html |dataarquivo=26-08-2013 |urlmorta=yes }}</ref> Ante as discordancias e coa experiencia na realización de [[cine independente]], Lucas decidiu crear a maior parte das secuencias e elementos da película pola súa propia conta. As suxestións do cineasta foron rexeitadas por un ofendido Taylor, quen sentía que Lucas o humillaba ó darlle instrucións específicas sobre como facer as cousas. De igual xeito, en varias ocasións Lucas demostrou a súa frustración polo vestiario, as paraxes e algúns outros elementos, ós que non consideraba como parte da súa «visión orixinal» de ''A guerra das galaxias''. Raramente conversaba cos actores, que sentían que el esperaba moito máis deles cando a súa dirección era «mínima» —as principais interaccións entre Lucas e o elenco consistían en termos como «máis rápido» e «máis intenso»—.<ref name = "EmpireOfDreams" /> [[Ficheiro:Star Wars - A New Hope, filming in Death Valley.jpg|miniatura|esquerda|Escenas adicionais de Tatooine foron filmadas no [[Death Valley]].]] Filmáronse escenas adicionais de Tatooine no [[Death Valley]], en California.<ref name="cinematografía#4">{{cita web |título=A young, enthusiastic crew employs far-out technology to put a rollicking intergalactic fantasy onto the screen |url=http://www.theasc.com/magazine/starwars/articles/starwars/behind/pg4.htm |páxina-web=American Society of Cinematographers |dataacceso=24-05-2020 |páxina=4 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140517122203/http://www.theasc.com/magazine/starwars/articles/starwars/behind/pg4.htm |dataarquivo=17-05-2014 |urlmorta=yes }}</ref> [[Ficheiro:Star Wars in Guatemala 3.jpg|miniatura|Ruínas [[Civilización maia|maias]] en [[Tikal]], [[Guatemala]], as cales foron utilizadas como a base rebelde no [[Satélite natural|satélite]] [[Yavin IV]] en ''A guerra das galaxias''.]] Larry Cuba, programador informático, creou os planos da Estrela da Morte que se amosan no filme; son as únicas [[Imaxe xerada por ordenador|imaxes xeradas por ordenador]] creadas para a versión orixinal da película.<ref>{{cita web |apelido=Plesset |nome=Ross |título=The Death Star Plans ARE in the Main Computer |url=http://www.starwars.com/news/death-star-plans-are-in-the-main-computer-and-special-postcard |páxina-web=StarWars.com |dataacceso=24-05-2020 |data=11-12-2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190719001758/https://www.starwars.com/news/death-star-plans-are-in-the-main-computer-and-special-postcard |dataarquivo=19-07-2019 |urlmorta=yes }}</ref> As escenas de [[Yavin IV]] foron filmadas nos templos [[Civilización maia|maias]] de [[Tikal]], en [[Guatemala]].<ref>{{cita novas |apelido=McDonald |nome=Mike |título=Maya apocalypse and Star Wars collide in Guatemalan temple |url=https://www.reuters.com/article/2012/12/18/us-maya-calendar-starwars-idUSBRE8BH16120121218 |axencia=Reuters |dataacceso=24-05-2020 |data=18-12-2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140517154439/http://www.reuters.com/article/2012/12/18/us-maya-calendar-starwars-idUSBRE8BH16120121218 |dataarquivo=17-05-2014 |urlmorta=yes }}</ref> Ladd ofreceulle a Lucas parte do único apoio que tiña da produtora, ante a decisión por escrutinio acordada polos membros da xunta directiva acerca do orzamento crecente e o complexo guión<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Heritage" /> —inicialmente Fox aprobara 8 millóns USD para o proxecto, que non foron suficientes—.<ref name="Kurtz#1">{{cita web|apelido=Kurtz |nome=Gary |título=An Interview with Gary Kurtz |url=http://www.ign.com/articles/2002/11/11/an-interview-with-gary-kurtz?page=1 |páxina-web=IGN |dataacceso=24-05-2020 |data=11-11-2002 |páxina=1}}</ref> Tras dúas semanas máis de atraso, Ladd díxolle a Lucas que tería que finalizar a rodaxe ó cabo dunha semana máis ou cancelaríalle definitivamente o financiamento, e por conseguinte o proxecto. Desta forma o equipo realizador dividiuse en tres unidades, dirixidas por Lucas, Kurtz e o supervisor Robert Watts como estratexia para cumprir co ultimato de Fox.<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Heritage" /> Durante a seguinte semana o elenco tratou de animar a Lucas (intentando facelo rir, ou polo menos sorrir), xa que estaba deprimido a maior parte do tempo. A realización da película comezaba a facerse máis esixente, o cal lle ocasionou cadros de [[hipertensión arterial]] e cansazo. A recomendación dos médicos consistiu en reducir os seus niveis de [[estrés]].<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Heritage" /> No entanto a [[posprodución]] conduciuno a trazos similares, e inclusive maiores, de estrés, ocasionados pola presión dos estudios Fox. A isto engadiuse que o actor [[Mark Hamill]] resultou ferido durante un accidente de tráfico, magoándose no rostro e facendo practicamente nulas as posibilidades de volver a gravar nos días seguintes calquera escena que puidese requirilo.<ref name="Heritage" /> ===Edición=== [[Ficheiro:Luftkampf im Pazifik Juni 1942.jpg|miniatura|Debido a que a empresa de George Lucas, [[Industrial Light & Magic]], buscaba brindarlle efectos especiais inéditos a ''Star Wars'', o cineasta apoiou o equipo con regularidade ensinándolle no proceso a editar escenas ''[[dogfight]]'' (combates aéreos) de películas bélicas antigas, co que esperaba que mellorasen os seus coñecementos nesa área.<ref name="Heritage" />]] Orixinalmente ''Star Wars'' ía estrearse durante o Nadal de 1976 pero cos atrasos na filmación a data foi movida ó verán de 1977. Sumándose a proximidade do prazo sinalado no ultimato, Lucas atopouse cunha primeira edición «desastrosa» da cinta levada a cabo por John Jympson. Insatisfeito co labor e tras convencer o editor para poder realizar un novo corte final, substituíuno por Paul Hirsch e Richard Chew. Ademais pediulle á súa esposa de entón, [[Marcia Lucas|Marcia]], que lle axudase na edición —nese instante Marcia xa estaba involucrada no filme ''[[New York, New York (filme)|New York, New York]]'' (1977), de [[Martin Scorsese]]—. De acordo con Chew, a edición orixinal tiña unha «paz lamentable», suxerindo que o anterior editor fixera un labor simplista (segundo as súas propias declaracións, algunhas escenas foran unidas mediante «tomas mestras»{{#tag:ref|''Master shot'' (termo orixinal en inglés): é a gravación cinematográfica dunha escena dramática completa dende un ángulo onde se poden apreciar tódolos involucrados no acto. Con certa frecuencia tende a ser de longa duración. |group="lower-alpha"}} que terminaban por converterse en ''close-ups'').{{#tag:ref|''Close-up'': é unha toma fotográfica onde os fotogramas se centran nunha persoa ou obxecto en particular. |group="lower-alpha"}} No sucesivo, Hirsh e Chew traballaron simultaneamente con dúas [[Película de cine|películas]] cada un.<ref name="EmpireOfDreams" /> Namentres, Industrial Light & Magic coordinaba os seus esforzos para brindarlle efectos especiais inéditos á cinta. Ó final a empresa gastou a metade do seu orzamento en catro tomas que Lucas consideraba como inaceptables.<ref name="Heritage" /> Neses momentos xurdían rumores sobre unha presunta indisciplina de varios empregados de ILM, en consecuencia o cineasta viuse na obriga de intervir con regularidade para asegurarse que se cumprise co calendario previsto.<ref name="EmpireOfDreams" /> Aínda con centos de tomas incompletas, ILM tivo que terminar o seu traballo dentro dun período relativo a seis meses, en lugar dun ano (que era o prazo estipulado nun inicio). Durante as súas intervencións Lucas procurou inspirar os seus empregados mediante a edición de escenas ''[[dogfight]]'' (combates aéreos de [[Caza (avión)|avións caza]]) de películas bélicas antigas para conseguir mellorar o ritmo das escenas.<ref name="EmpireOfDreams" /> ===Efectos de son=== {{cita|Nas miñas primeiras conversacións con George Lucas, el díxome que quería unha [[banda sonora]] orgánica, oposta ás electrónicas e artificiais que figuran como tradicionais no xénero. Así, e coa idea de deseñar un mundo visual que fose oxidado, abolado e sucio, sería necesario crear efectos de son onde houbese rinchares e motores; o que queriamos era incorporar elementos ruidosos nun mundo real. O básico en tódalas películas de ''Star Wars'' foi compoñer sons que resulten cribles para calquera, a partir de cousas que non poidan ser recoñecidas de inmediato.|Ben Burtt, deseñador de efectos de son.<ref name="designerM">{{Cita web|url=http://filmsound.org/starwars/ |título=Sound Design of Star Wars |dataacceso=25-05-2019 |páxina-web=Film Sound.com}}</ref>}} [[Ficheiro:James Earl Jones 2010 Crop.jpg|miniatura|180px|Nun principio, [[Orson Welles]] prestaría a súa voz a [[Darth Vader]] (interpretado fisicamente por [[David Prowse]]). Convencido de que a súa voz resultaría recoñecible con facilidade, o equipo escolleu o pouco coñecido [[James Earl Jones]].]] Aínda co caos existente entre a produción e posprodución de ''Star Wars'', o equipo realizador tomou importantes decisións sobre os efectos de son que serían introducidos na cinta. Como resultado, o deseñador de efectos de son [[Ben Burtt]] decidiu crear unha biblioteca de son, á que máis tarde Lucas definiría como «unha [[banda sonora]] orgánica».<ref name="designerM" /> Mediante a modificación do bruído dun [[Elephantidae|elefante]], Burtt conseguiu crear o ruído dos [[Caza TIE|cazas estelares]];<ref name="designerM" /> as explosións resultaron da gravación modificada dun cable de aceiro baixo [[tensión eléctrica]] que era sometido a golpes constantes, mentres que os característicos zunidos dos [[Sabre láser|sabres de luz]] xurdiron ó mesturar os ruídos do seu televisor avariado cos emitidos por un vello [[Proxector cinematográfico|proxector]] de [[Película de 35 mm|35 mm]]. Os disparos láser son produto dun martelo que golpea o cable dunha torre de [[antena]] de [[Radio (medio de comunicación)|radio]].<ref name="designerM" /> Canto ós vehículos, tras mesturar gravacións do [[North American P-51 Mustang|caza monomotor P-51 Mustang]] e o popular interceptor estadounidense [[Lockheed P-38 Lightning]], o deseñador logrou compoñer as vibracións dunha [[Speeder bike|moto jet]]. De maneira similar, para o [[Antigravitación|antigravitacional]] ''landspeeder'' de Luke Skywalker, gravou os estrondos da autoestrada Harbor Freeway nos [[Os Ánxeles|Ánxeles]], [[California]].<ref name="designerM" /> Para crear os gruñidos de Chewbacca, Burtt gravou e combinou ruídos provenientes de [[can]]s, [[oso]]s, [[león]]s, [[tigre]]s e [[morsa]]s, a partir dos cales conformou frases e oracións. En colaboración con Lucas, compuxo a voz robótica de [[R2-D2]] tras pasar as súas voces a través dun [[sintetizador]], en combinación con tubos de auga e asubíos.<ref name="designerM" /> A [[Respiración pulmonar|respiración]] de Darth Vader foi lograda a partir da respiración de Burtt no interior dunha máscara de [[mergullo]] (provista dun tanque de osíxeno) á que lle foi implantada un micrófono.<ref name="Silicon">{{Cita web |url=http://www.transmitmedia.com/svr/burtt/index.html |título=Interview with Ben Burtt |dataacceso=25-05-2019 |páxina-web=Silicon Valley Radio |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180811231156/http://www.transmitmedia.com/svr/burtt/index.html |dataarquivo=11-08-2018 |urlmorta=yes }}</ref> Como dato relevante, Lucas nunca intentou utilizar a voz de [[David Prowse]] (o intérprete fisicamente de Darth Vader foi descartado para prestar a súa voz debido ó seu recoñecible acento da rexión [[suroeste de Inglaterra]]). Nun principio quería que [[Orson Welles]] prestase a súa voz para o personaxe, pero axiña se convenceu de que a voz de Welles sería facilmente identificable, así que optou por escoller o pouco coñecido [[James Earl Jones]].<ref>{{Cita web |publicación=Revista Premiere (Estados Unidos) |título=The Force Wasn't With Them |url=http://www.premiere.com/features/2164/the-force-wasnt-with-them.html |dataacceso=25-05-2019 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20071106045549/http://www.premiere.com/features/2164/the-force-wasnt-with-them.html |dataarquivo=06-11-2007 |url-morta=yes }}</ref> De igual xeito tampouco pretendía usar a voz de Anthony Daniels no caso de [[C-3PO]]. Ata trinta [[Actor de voz|actores de voz]] participaron na audición mais finalmente decidiu utilizar a voz de Daniels confundíndoa coa audición do actor [[Stan Freberg]].<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Characters" /> ===A aprobación de Fox=== Cando Lucas lle mostrou unha das primeiras edicións definitivas da película ós seus amigos, entre eles os directores [[Brian De Palma]], [[John Milius]] e [[Steven Spielberg]], as súas reaccións foron negativas. Spielberg, o único da audiencia en expresar a súa aprobación,<ref name="EmpireOfDreams" /> cría que a falta de entusiasmo dos demais se debía á ausencia de efectos especiais nas principais secuencias. Máis tarde Lucas comentou que eles foran honestos con el, semellando atordados durante a proxección especial da súa longametraxe. En contraste coa maioría, Alan Ladd e 20th Century Fox quedaron fascinados; un dos executivos, Gareth Wigan, díxolle ó director «esta é a mellor película que vin en toda a miña vida», revelando que incluso chorara durante a exhibición. Lucas escoitou isto con sobresalto, concluíndo que resultara gratificante para el, posto que nunca lograra que algún dos executivos do estudio acreditara nel.<ref name="EmpireOfDreams" /> Malia que os atrasos incrementaron o orzamento inicial (de 8 a 11 millóns de dólares), a película continúa sendo a menos custosa da serie. === Banda sonora === {{cita|Ningunha [[Orquestra|composición orquestral]] tivo maior influencia na historia do cine e nos seus elementos musicais que a orixinal ''Star Wars''. Nun período significativo para as bandas sonoras, onde se comezaba a recorrer a orquestras máis pequenas e ó xénero [[Música pop|pop]], os coleccionistas temían que os días gloriosos de ''[[Ben-Hur (filme de 1959)|Ben-Hur]]'' e de ''[[Lawrence de Arabia (filme)|Lawrence de Arabia]]'' rematasen [...] Pero o uso dun tema musical prominente e varios ''[[leitmotiv]]'' en 1977 conseguiu ser un regreso indispensable á influencia wagneriana da época dourada de Hollywood. Noutras palabras, a existencia de tantos temas memorables, e a súa relación perfecta cos personaxes e escenarios da película, foi unha especie de concepto revolucionario neses días. Tras cinco tomas tan só no primeiro día das sesións de gravación, Williams e Lucas combinaron tres ''leitmotiv'' para formar as melodías principais que agora lle resultan familiares a calquera. Xunto coa [[fanfarra]] viñeron dúas composicións primarias: unha para a Forza e outra para a Princesa Leia.|Filmtracks.<ref>{{Cita web|páxina-web=Filmtracks |título=Star Wars: A New Hope (John Williams) |url=http://www.filmtracks.com/titles/star_wars.html |dataacceso=30-05-2019}}</ref>}} [[Ficheiro:John Williams tux.jpg|180px|miniatura|esquerda|[[John Williams]], quen traballara previamente na banda sonora de ''[[Tiburón (filme)|Tiburón]]'' (1975), pola cal ganou un [[Premios Óscar|premio Óscar]], foi o encargado de compoñer a [[Banda sonora orixinal|banda sonora]] de ''Star Wars'', mediante a introdución de varios ''[[leitmotiv]]'' nos temas principais.]] Por recomendación do seu amigo [[Steven Spielberg]] Lucas decidiu contratar o compositor [[John Williams]], quen traballara previamente na banda sonora de ''[[Tiburón (filme)|Tiburón]]'', pola cal ganou un [[Premios Óscar|premio Óscar]]. Lucas sentía que a natureza cinematográfica de Star Wars debía representar visualmente mundos completamente novos e descoñecidos, e respecto ó musicado quería lograr que as audiencias se familiarizasen emocionalmente coa mesma. En marzo de 1977 Williams comezou a dirixir a [[London Symphony Orchestra|Orquestra Sinfónica de Londres]], buscando gravar a banda sonora da película en 20 días.<ref name="EmpireOfDreams" /> Tras 8 sesións de gravación nos estudios Anvil de [[Inglaterra]] e baixo a orquestración de Herbert W. Spencer a banda foi lanzada de maneira simultánea á película co título ''Star Wars - Original Soundtrack'' en formato de [[Long Play|longa duración]], que incluía un [[póster]] ilustrado por John Berkey onde se describía a batalla final do asalto á Estrela da Morte. Cabe destacar que Williams optou por non seguir a orde cronolóxica da película, coa finalidade de prover unha variedade musical ó produto final, cun contido de 75 minutos de duración distribuídos en 16 pistas. Máis tarde, [[Polydor Records]] distribuíu a banda sonora en formato de [[disco compacto]]. En [[1993]] 20th Century Fox lanzou unha caixa recompilación de 4 discos coas bandas sonoras da primeira triloxía de ''Star Wars''. Debido a que quería un son musical maxestoso para ''Star Wars'' a partir de ''[[leitmotiv]]s'' que brindasen distinción ás composicións, Lucas xuntou as súas pezas orquestrais favoritas para conformar a banda sonora do seu filme, malia que despois Williams convenceríao de que un musicado orixinal tiña que ser único e máis unificado. Non obstante, só algunhas pezas finais do compositor foron influenciadas polas melodías favoritas de Lucas. O tema principal foi inspirado na composición de ''[[Kings Row]]'' (1942), creada por [[Erich Wolfgang Korngold]], mentres que a pista ''Dune Sea of Tatooine'' foi trazada a partir da obra musical de [[Alessandro Cicognini]] para ''[[Ladrón de bicicletas]]'' (1948).<ref name="Origins">{{Cita web|url= http://www.moongadget.com/origins/index.html |título=How did George Lucas create Star Wars? |dataacceso=30-05-2019 |páxina-web=Star Wars Origins}}</ref> O [[American Film Institute]] catalogou a banda sonora de ''Star Wars'' como «a mellor de tódolos tempos» na súa lista ''AFI's 100 Years of Film Scores''. ==Argumento== Durante a [[guerra civil galáctica]] a Alianza Rebelde apropiouse dos planos da poderosa [[estación espacial]] Estrela da Morte cos que agardaban obter vantaxe na guerra. Os planos son transmitidos ó [[Tantive IV]], unha nave diplomática ó servizo da [[Leia Organa|princesa Leia]] do planeta [[Alderaan]]. Non obstante a transmisión é interceptada polo Imperio Galáctico, dando alcance ó Tantive IV cerca da órbita de Tatooine. De forma inmediata as [[Stormtroopers|tropas de asalto imperiais]] toman o control da Tantive IV, con [[Darth Vader]] ó mando da abordaxe. Durante o asalto ó Tantive IV capturan a princesa Leia, quen antes de ser prendida consegue depositar os planos roubados e unha gravación [[Holografía|holográfica]] dentro do [[androide|droide]] astromecánico chamado R2-D2, o cal logra escapar a bordo dunha pequena cápsula de escape con destino ó desértico planeta Tatooine xunto co droide de protocolo e relacións cibernéticas, e amigo seu, chamado C-3PO. Ó chegar a Tatooine ambos os droides son capturados polos [[Jawa (Star Wars)|Jawas]], unhas criaturas do [[deserto]] que se dedican a comercializar partes de droides e vehículos abandonados nas areas, e son vendidos máis tarde a [[Owen Lars]] e ó seu sobriño Luke Skywalker, un mozo con ganas de coñecer o [[Espazo exterior|espazo]]. Casualmente, cando Luke se encontra limpando a R2-D2, activa sen querer parte da mensaxe holográfica de Leia, o que lle fai sospeitar que os androides pertencen a un tal Obi-Wan Kenobi. Luke non coñece a ninguén con ese nome, mais cre que pode estar relacionado con [[Obi-Wan Kenobi|Ben Kenobi]], un vello ermitán da redonda. Pouco despois, o droide R2-D2 escapa pola noite da granxa dos Lars cara ó deserto na busca de Obi-Wan Kenobi. Cando se decatan da fuxida de R2-D2, Luke e C-3PO acoden na súa procura. Durante a súa travesía logran atopalo pero repentinamente son atacados polos «[[moradores das areas]]», sendo finalmente rescatados por un misterioso home encapuchado que escorrenta os moradores. Cando este se achega, quita a carapucha, só para revelar que é Ben Kenobi. Unha vez a salvo Obi-Wan dille a Luke que el é un cabaleiro Jedi, desvelándolle ademais que coñecera a seu pai, tamén Jedi, con quen loitou na [[Guerras clon|guerra dos clons]] defendendo a [[República Galáctica|República]] e que seu pai morrera nunha batalla. Ó ver a mensaxe holográfica onde a princesa Leia lle pide a súa axuda, Obi-Wan ofrécelle a Luke a posibilidade de acompañalo na súa viaxe a Alderaan para entregarlle o droide R2-D2 á Alianza rebelde, ensinarlle todo sobre a [[A Forza|Forza]] e obséquialle o sabre de luz que fora de seu pai, [[Anakin Skywalker]]. Seguindo o rastro dos droides, as tropas imperiais chegan á granxa de Owen Lars e da súa esposa [[Beru Lars|Beru]], asasinando a quen alí encontran. Ó regresar á súa casa Luke descobre os cadáveres carbonizados de seus tíos e a súa casa destruída. Motivado por vingar a súa morte, e porque xa nada o retén alí, decide aceptar a proposta de Obi-Wan e axudarlle á princesa capturada, acompañalo na súa viaxe ó planeta Alderaan e aprender sobre a Forza. [[Ficheiro:Galaxymap p1.jpg|miniatura|upright=2|Mapa da galaxia onde se desenvolven os eventos de ''Star Wars''.]] Sendo perseguidos polas tropas imperiais, Luke e Obi-Wan logran chegar ó [[Base espacial|porto espacial]] da cidade de [[Mos Eisley]] co obxectivo de encontrar un vehículo espacial ou unha nave de carga que os leve a Alderaan. Dentro dunha cantina encóntranse co contrabandista Han Solo e o seu compañeiro Chewbacca, que se ofrecen a levalos a bordo da nave, o [[Falcón Milenario]] —considerada por Han como «a nave máis veloz da galaxia»—. Por outra parte, Leia é interrogada e torturada por Darth Vader, pois este desexa saber onde se atopa instalada a base rebelde e en consecuencia os planos roubados. Pero a pesar da insistencia de Vader, Leia demostra ter unha forza considerable de control mental e non cede nos interrogatorios, polo que a leva ante o comandante da Estrela da Morte, o [[Grand Moff Tarkin]], quen a ameaza con destruír o seu planeta de orixe, Alderaan, no caso de que non colabore co Imperio Galáctico. Debido a isto Leia finalmente cede e dille a Tarkin que a base rebelde se encontra en [[Dantooine]]. Malia todo Tarkin ordena disparar contra Alderaan, xa que segundo Tarkin, Dantooine se atopa demasiado lonxe como para comprobar as palabras dunha prisioneira pouco fiable e mais para probar a capacidade da arma que porta a Estrela da Morte: un raio de enerxía de plasma que pode destruír planetas enteiros. Proxectado dende a estación espacial prodúcese o disparo e o planeta Alderaan é destruído. Luke e Obi-Wan escapan do planeta Tatooine na nave de carga de Han Solo xusto cando un grupo de soldados de asalto imperiais trataban de capturalos, grazas á información comprada a mercadores e piratas para dar con eles sobre a presenza de dous droides na cidade. Han Solo sospeita que o Imperio os buscaba e decide aumentar o custo do transporte ós pasaxeiros se queren evadir as naves imperiais. Mentres seguen o seu camiño cara a Alderaan Obi-Wan promételle aumentar a recompensa se os mantén afastados do Imperio e deseguido, mentres lle aprende a Luke o uso do sabre de luz, nota unha alteración na Forza pola destrución do planeta coa arma da Estrela da Morte, sentindo que algo malo acontecera en Alderaan. Cando Han Solo e os demais chegan ó sistema onde está Alderaan a bordo do Falcón descobren que o planeta desapareceu por completo e o único que encontran son os restos do planeta, asteroides e entullo flotando no espazo exterior e decátanse da presenza da Estrela da Morte nas proximidades, a cal consegue atraer o Falcón ata o seu interior grazas ó seu [[Gravidade|campo de tracción]]. Han Solo trata de librarse do campo de tracción pero Obi-Wan suxire que pense nalgunha outra alternativa. Unha vez que a nave aterra nun hangar de forma controlada na estación espacial os tripulantes ocúltanse nuns compartimentos utilizados para esconder o contrabando. Mentres buscan a maneira de desactivar o campo de tracción descobren que a princesa Leia está encerrada na estación cando o droide R2-D2 se conecta ó terminal da computadora do hangar da estación espacial, polo que Obi-Wan lle promete a Han Solo unha gran fortuna se rescatan a princesa Leia e escapan da estación espacial con ela. Deseguido deciden dividirse en dous grupos; Han Solo e Luke acoden ó rescate de Leia, mentres que Obi-Wan tratará de desactivar o campo de tracción segundo a información obtida polo droide R2-D2 no terminal da computadora. Namentres, un oficial do imperio informa a Tarkin e Darth Vader que un escuadrón imperial foi enviado a investigar a Dantooine para encontrar a base rebelde en dito planeta, pero a información obtida de Leia resultou ser falsa, xa que a base que descubriron en Dantooine estaba abandonada dende había moito tempo. Darth Vader decláralle a Tarkin que Leia non ía traizoar a rebelión a pesar de todo o que lle fixesen, Tarkin anoxado por tal engano ordena a execución de Leia. Como parte do seu plan, Luke e Han fanse pasar por dous soldados que escoltan un «prisioneiro» (Chewbacca), capturado no Falcón Milenario e que é enviado ó bloque de celas, xusto onde se encontra encerrada a princesa Leia. Tras un enfrontamento coas tropas de asalto, conseguen rescatar a Leia. Mentres que por outro lado Obi-Wan consegue desactivar o campo de tracción, baixando os interruptores de forma manual para non ser descubertos, pero cando trata de chegar ó hangar da nave Obi-Wan atópase con Darth Vader, quen sentira a súa presenza na estación. Obi-Wan decide enfrontarse con el nun duelo con sabres de luz para ganar algo de tempo. Cando se decata de que o outro grupo conseguiu escapar con éxito coa princesa Leia e chegar ó hangar onde se encontra o Falcón Milenario, Obi Wan intensifica o combate para distraer os gardas que se encontran xusto na comporta de entrada do Falcón e permitir así que os seus amigos poidan embarcar e fuxir. Xusto cando Luke e os demais soben no Falcón Obi-Wan sorrí por última vez, ergue o seu sabre de luz e réndese, Darth Vader non desaproveita a ocasión e acaba coa súa vida, porén misteriosamente Obi-Wan desaparece deixando atrás a súa capa e o sabre de luz. Luke e os seus compañeiros son descubertos e empezan a disparar contra os soldados que se atopan no hangar, no medio do intercambio de disparos Leia consegue atinar no mecanismo das comportas blindadas, polo que Darth Vader non pode interferir e conseguen entrar no Falcón Milenario, tras acender os motores o grupo logra escapar da Estrela da Morte. No perímetro de defensa da Estrela da Morte, en plena fuxida, son inmediatamente atacados por un grupo de [[Caza TIE|cazas espaciais TIE]] do Imperio e tras un combate conseguen zafarse deles e entrar no hiperespazo, onde xa non poden ser interceptados. Luke séntese triste pola desaparición do seu amigo Obi-Wan, no entanto Leia desconfía de que o Imperio os deixase escapar tan facilmente. En realidade as tropas colocaran un rastreador dentro do Falcón Milenario por orde de Darth Vader, quen tras percibir a Obi-Wan presentía que lograrían escapar. O rastreador permitiríalle seguir a nave e encontrar o sistema estelar onde se ocultaba a base rebelde. A base rebelde en [[Yavin IV]] estaba en perigo. Mentres tanto os técnicos rebeldes analizan os planos roubados e descobren un punto débil no deseño da estación espacial inimiga, un «branco», un punto débil de apenas dous metros de largo, consistente nunha trapela de ventilación que comunica directamente co sistema de reactores da estación especial. Unicamente un disparo certeiro cun torpedo de protóns realizado dende un caza de ataque podería alcanzar a apertura, xa que estaba blindado con escudos contra armas láser. Sabendo isto, Luke e un escuadrón da Alianza Rebelde deciden preparar o asalto sobre a Estrela da Morte. Han Solo rexeita formar parte do contraataque, reclama o rescate da princesa Leia e pretende regresar á súa vida de pirata e ó contrabando de mercadorías e mais pagar as súas débedas. Namentres, a Estrela da Morte entra no sistema de Yavin preparada para destruír a base rebelde, pero para alcanzar o seu obxectivo a estación necesita rodear o planeta, perdendo trinta minutos para conseguilo. Alertados da presenza da Estrela da Morte no sistema, o grupo de naves da Alianza Rebelde decide iniciar o ataque decontado. Ante o inminente ataque Darth Vader ordena enviar as naves TIE para detelos. No medio da batalla, unha a unha, as naves TIE son abatidas polos rebeldes mais a Alianza tamén perde varios dos seus escuadróns conforme se intensifica a batalla. Ó ver que as naves TIE fracasan en repeler os rebeldes, Darth Vader decide persoalmente formar parte do combate xunto a un grupo de pilotos imperiais. Os pilotos rebeldes logran entrar na zona onde está o branco pero, a pesar dos seus esforzos, ningunha logra acertar no branco por mor dos disparos das torres de defensa e por Darth Vader e mais a súa escolta, que os derruban antes de tempo. Mentres, no interior da estación, Tarkin é informado por un oficial de que existe risco no ataque, suxerindo prepararse para unha eventual evacuación da Estrela da Morte de inmediato, pero Tarkin rexeita abandonar a estación «no momento do seu triunfo» e recálcalle ó seu oficial que subestima as posibilidades da estación. Cando a Alianza Rebelde conta xa con poucos pilotos para o ataque o líder do escuadrón decide entrar en acción xunto con outros pilotos e trata de alcanzar o branco, non obstante non pode conseguilo, sendo derrubado por Darth Vader, ó igual que a escolta que o acompañaba. Ó ser os únicos que quedan e coa Estrela da Morte acercándose cada vez máis ó seu obxectivo, Luke e o seu grupo deciden intentalo, sendo tamén perseguidos por Darth Vader, que consegue abater a un dos pilotos da escolta de Luke e dana severamente a nave de [[Wedge Antilles]], polo que decide deixalo todo en mans de Luke. Darth Vader ordénalle decontado á súa escolta que deixen ir a nave de Wedge e que concentren a súa atención en Luke. A Estrela da Morte consegue rodear finalmente o planeta e prepárase para disparar o poderoso raio destrutor contra a base rebelde no satélite Yavin IV. Tras escoitar a voz de Obi-Wan, dicíndolle que use a Forza, Luke desconecta o seu ordenador e decide confiar nos seus instintos. Mentres tanto Darth Vader, que intenta detelo, descobre que a Forza é intensa en Luke. Xusto cando Darth Vader o ten na mira e preparado para destruílo, Han Solo aparece sorprendentemente no Falcón Milenario no último momento e salva a Luke de Darth Vader. Os seus escoltas despéxanlle o camiño a Luke para que non teña interferencia algunha e poida disparar sen problemas; Luke cun certeiro disparo logra finalmente alcanzar o branco e destrúe a Estrela da Morte. Por outro lado, Darth Vader xira fóra de control polo espazo, consegue sobrevivir e logra escapar. Nas escenas finais celébrase unha cerimonia na base rebelde do Templo Massassi, onde a princesa Leia concede a Luke e a Han as medallas ó valor pola súa intervención durante a batalla.<ref name="Star Wars_1">{{Cita web |url=http://www.blueharvest.net/scoops/anh-script.shtml |título=Star Wars: A New Hope script |dataacceso=05-06-2019 |páxina-web=BlueHarvest.net |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090308124710/http://www.blueharvest.net/scoops/anh-script.shtml |dataarquivo=08-03-2009 |urlmorta=yes }}</ref> ==Personaxes== * [[Mark Hamill]] como [[Luke Skywalker]] :Luke Skywalker é un mozo que vive en Tatooine con seus tíos Beru e Owen Lars, nunha granxa onde axuda en tódalas tarefas mais pretende abandonar o planeta e emprender unha nova vida lonxe de Tatooine. É moi sensible á Forza e representa o [[heroe]] [[arquetipo]].<ref>{{cita libro|título=The Power of Myth |ano=1989 |apelido=Campbell |nome=Joseph |ligazón-autor=Joseph Campbell |apelido2=Moyers |nome2=Bill |isbn=978-0385247740}}</ref> :Para seleccionar o elenco da película Lucas quería intérpretes novos que non tivesen moita experiencia no cine. Para escoller os actores protagonistas do filme, nunha ocasión Lucas compartiu unha sesión do ''casting'' co seu amigo Brian De Palma, quen tamén buscaba actores para o seu próximo proxecto, titulado ''[[Carrie (filme)|Carrie]]'' (baseado na [[Carrie (novela)|novela homónima]] de [[Stephen King]]). Mentres facía as audicións para o rol de Luke Skywalker —naquel momento denominado Luke Starkiller—, Mark Hamil concluíu que os seus diálogos eran demasiado estraños (debido ós conceptos relacionados coa galaxia ficticia) e decidiu ler simplemente a súa parte da forma máis sincera posible, finalmente foi o elixido para o papel no canto de [[William Katt]], que en troques foi contratado para a película de Brian De Palma.<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Katt">{{Cita web|url=http://www.filmbug.com/db/282027 |título=William Katt |dataacceso=14-06-2019 |páxina-web=Filmbug}}</ref><ref name="casting">{{Cita web |url=http://www.premiere.com/article.asp?section_id=6&article_id=2164 |título=The Force Wasn't With Them |dataacceso=14-06-2019 |páxina-web=Revista ''Premiere'' (Estados Unidos) |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20060508222750/http://www.premiere.com/article.asp?section_id=6&article_id=2164 |dataarquivo=08-05-2006 |url-morta=yes }}</ref> * [[Carrie Fisher]] como a [[Leia Organa|princesa Leia]] :A princesa Leia, procedente do planeta Alderaan, é integrante do [[Senado Galáctico|Senado Imperial]], emporiso é un dos membros máis destacados da Alianza Rebelde. Consegue facerse cos planos da Estrela da Morte, considerados cruciais para adquirir vantaxe na guerra contra o Imperio polos rebeldes. :Carrie Fisher presentouse para as audicións de ''A guerra das galaxias'' e mais de ''Carrie'', ó igual que [[Sissy Spacek]], que foi a elixida para interpretar o papel protagonista no filme de Brian De Palma.<ref name="BlueCasting">{{Cita web |url=http://www.blueharvest.net/cast/ |título=Alternate Casting |dataacceso=14-06-2019 |páxina-web=BlueHarvest.net |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090511222601/http://www.blueharvest.net/cast/ |dataarquivo=11-05-2009 |url-morta=yes }}</ref> De maneira similar, a maioría das actrices novas de [[Hollywood]] acudiron ás audicións para o papel de Leia, incluíndo a [[Terri Nunn]],<ref name="HNR">{{Cita web|url=http://www.hollywoodnorthreport.com/documents/starwarsedlund1.php#s2 |título=Star Wars: A Look Back |dataacceso=14-06-2019 |páxina-web=Hollywood North Report}}</ref> [[Jodie Foster]],<ref name="BlueCasting" /> e [[Cindy Williams]];<ref name="EmpireOfDreams" /> finalmente Carrie Fisher foi a actriz elixida baixo a condición de que perdera 4.5 [[Quilogramo|quilos]] (10 ''[[Libra (masa)|pounds]]'') de peso para o personaxe.<ref>{{cita novas|título=Carrie Fisher Told To Lose Weight For 'Star Wars' Role |url=http://www.huffingtonpost.com/2011/11/08/carrie-fisher-star-wars-lose-weight-princess-leia_n_1081688.html |dataacceso=18-06-2014 |data=08-11-2011 |xornal=[[The Huffington Post]]}}</ref> * [[David Prowse]] como [[Darth Vader]] :Darth Vader é un [[Sith|lord Sith]] moi poderoso, leal ó Imperio Galáctico, anda na procura dos planos roubados e busca rematar coa sublevación rebelde. É o principal antagonista da película. :Lucas nun principio pretendía que [[Orson Welles]] lle prestase a Darth Vader a súa voz, tras descartar a voz do propio David Prowse polo seu característico acento da rexión suroeste de Inglaterra.<ref name="Lucas" /> Considerando que a voz de Welles resultaría facilmente recoñecible, finalmente elixiu no seu lugar o pouco coñecido [[James Earl Jones]].<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="casting" /> * [[Harrison Ford]] como [[Han Solo]] :Un contrabandista con cuantiosas débedas. A súa nave é o Falcón Milenario, considerada por Han Solo a máis veloz da galaxia. Ofrécese a levar a Obi-Wan e mais a Luke a Alderaan a cambio dunha importante suma de diñeiro. :George Lucas era reticente a contratar a Harrison Ford, pois xa traballara con el en ''American Graffiti''. En cambio, pediulle que lle prestase axuda no ''casting'', xa fora lendo liñas de diálogo cos actores que optaban ó papel ou explicándolles o contexto das escenas que ían interpretar. Pouco despois elixiuno por diante de [[Kurt Russell]], [[Nick Nolte]],<ref name="casting" /> [[Christopher Walken]], [[Billy Dee Williams]] (quen interpretou a [[Lando Calrissian]] na continuación do filme) e [[Perry King]].<ref name = "EmpireOfDreams" /><ref name="BlueCasting" /><ref name="AboutCasting">{{Cita web |url=http://scifi.about.com/od/starwarsfaqs/f/swburtreynolds.htm |título=Is it true about Burt Reynolds and Han Solo? |dataacceso=14-06-2019 |páxina-web=Scifi |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20060622213751/http://scifi.about.com/od/starwarsfaqs/f/swburtreynolds.htm |dataarquivo=22-06-2006 |url-morta=yes }}</ref> * [[Peter Cushing]] como o [[Wilhuff Tarkin|Grand Moff Tarkin]] :Comandante da Estrela da Morte e gobernador rexional de carácter implacable. A súa misión consiste en dar coa base secreta rebelde para destruíla e acabar coa Alianza Rebelde. :Lucas considerou a Cushing inicialmente para o papel de Obi-Wan Kenobi, mais cría que «as súas delgadas faccións» serían mellor para o papel do Grand Moff Tarkin. Lucas eloxiou a actuación de Cushing e comentou: «é un moi bo actor. Adorado e idolatrado polos mozos e polas persoas que ven determinado tipo de películas. Creo que será recordado con cariño».<ref>{{cita web|apelido=Sietz |nome=Dan |título=‘Peter Cushing: A Life In Film' Is A Genre Geek's Dream |url=http://uproxx.com/gammasquad/2013/04/peter-cushing-a-life-in-film-is-a-genre-geeks-dream/ |páxina-web=Uproxx |dataacceso=26-06-2019 |data=18-04-2013}}</ref> *[[Alec Guinness]] como [[Obi-Wan Kenobi]] :Un vello cabaleiro Jedi, considerado polos colonos de Tatooine un austero ermitán. R2-D2 anda na súa procura para entregarlle unha mensaxe da princesa Leia, que está en apuros e necesita a súa axuda. Desvélalle a Luke a existencia da Forza e ofrécese a iniciar a súa instrución como cabaleiro Jedi. :Preocupado pola idea de que o estudio puidese desaprobar o proxecto ante a ausencia de actores recoñecidos, Lucas decidiu contratar o veterano [[Alec Guinness]] —ganador do [[Premios Óscar|óscar ó mellor actor]] pola súa interpretación en ''[[A ponte sobre o río Kwai]]'' (1957)— como Obi-Wan Kenobi.<ref name="EmpireOfDreams" /> Alec Guinness foi un dos poucos que consideraba que a película tería éxito.<ref name="BBCTrivia" /> Antes de que Guinness fose escollido, o actor xaponés [[Toshirō Mifune]] (protagonista de ''A fortaleza escondida'' e ''[[Yojimbo]]'', ambas do director Akira Kurosawa) foi considerado para o papel.<ref name="casting" /><ref>{{cita web|url=http://kotaku.com/5975671/how-star-wars-mightve-had-a-different-darth-vader |título=How Star Wars Might've Had a Different Darth Vader |nome=Brian |apelido=Ashcraft |páxina-web=Kotaku |dataacceso=26-06-2019}}</ref> De acordo coa filla de Mifune, Mika Kitagawa, seu pai rexeitou a proposta de Lucas para interpretar a Kenobi e Darth Vader porque «lle preocupaba a aparencia da película e como se rebaixaba a imaxe dos samurais», nese momento as películas de ciencia ficción parecían cativas pois os efectos especiais non eran moi avanzados e ademais Mifune sentía moito respecto polos [[samurai]]s.<ref>{{cita novas|apelido=Lee |nome=Benjamin |título=Toshiro Mifune turned down Obi-Wan Kenobi and Darth Vader roles |url=https://www.theguardian.com/film/2015/dec/04/toshiro-mifune-star-wars-turned-down-obi-wan-kenobi-and-darth-vader-roles |xornal=The Guardian |dataacceso=26-06-2019 |data=04-12-2015}}</ref> *[[Peter Mayhew]] como [[Chewbacca]] :É un wookiee, amigo de Han Solo e contrabandista, é o copiloto do Falcón Milenario. :Peter Mayhew soubo que se estaba facendo un ''casting'' en [[Londres]] para ''A guerra das galaxias'' e decidiu presentarse. O actor de 2.21 [[metro|m]] (7 [[Pé (medida)|pés]] e 3 [[polgada]]s) de altura foi elixido inmediatamente para interpretar a Chewbacca con só poñerse de pé para saudar a Lucas.<ref name="Mayhew">{{Cita web|url=http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800050737/bio |título=Peter Mayhew Biography |dataacceso=14-06-2019 |páxina-web=Yahoo! |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100808060227/http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800050737/bio |dataarquivo=08-08-2010}}</ref> En realidade podía optar tamén a interpretar o rol de Darth Vader, mais ó decantarse polo wookiee, foi David Prowse quen interpretou a Vader.<ref name="Mayhew"/> Mayhew estudou o comportamento dos animais no zoolóxico para modelar o personaxe de Chewbacca.<ref name="BBCTrivia" /> *[[Anthony Daniels]] como [[C-3PO]] :É un droide de protocolo, domina máis de seis millóns de formas de comunicación. Chega a Tatooine canda R2-D2 tras escapar da Tantive IV a bordo dunha cápsula fuxindo das tropas de asalto imperiais. :Anthony Daniels acudiu ó ''casting'' e foi elixido como C-3PO, tras ver un debuxo do ilustrador Ralph McQuarrie do personaxe, quedou sorprendido e decidiu optar ó papel.<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Daniels">{{Cita web|url=http://www.starwars.com/bio/anthonydaniels.html |título=Biography: Anthony Daniels |dataacceso=14-06-2019 |páxina-web=Starwars.com |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080623073020/http://www.starwars.com/bio/anthonydaniels.html |dataarquivo=23-06-2008}}</ref> Inicialmente Lucas non pretendía usar a voz de Anthony Daniels para C-3PO, arredor de trinta actores de voz participaron na audición pero finalmente decidiu utilizar a voz de Daniels confundíndoa coa audición do actor Stan Freberg.<ref name="EmpireOfDreams" /><ref name="Characters" /> *[[Kenny Baker]] como [[R2-D2]] :Droide astromecánico, porta unha mensaxe secreta da princesa Leia dirixida a Obi-Wan Kenobi, cumprir este mandato é o seu único propósito. :Cando Lucas estaba rodando en Londres realizouse un ''casting'' adicional e Kenny Baker, que estaba involucrado nunha comedia musical, soubo que o equipo de filmación buscaba unha persoa pequena que fose adecuada para interpretar a R2-D2 —Baker medía 1.12 m (3 pés e 8 polgadas) de altura— foi inmediatamente seleccionado por George Lucas. Nun principio foi reticente, dubidando se aparecer nunha película onde non se mostraba o seu rostro e pensando en continuar coa comedia na que andaba metido, mais finalmente aceptou.<ref>{{cita novas|apelido=Williams |nome=Andrew |título=Kenny Baker |url=http://metro.co.uk/2009/10/27/kenny-baker-240855/ |xornal=Metro |dataacceso=26-06-2019 |date=02-10-2009}}</ref> O característico son de R2-D2 creárono Ben Burtt e Lucas a partir de ruídos de bebé, gravando estas voces escoitadas a través dun [[intercomunicador]] e mesturadas finalmente usando un sintetizador.<ref name="Lucas" /> *[[Denis Lawson]] como [[Wedge Antilles]] :É un dos mellores pilotos da Alianza Rebelde de caza X-Wing, participou na batalla de Yavin, combateu xunto a Luke Skywalker no Escuadrón Vermello. :O actor escocés Denis Lawson interpretou a Wedge Antilles en ''A guerra das galaxias'', no entanto foi David Ankrum quen lle prestou a súa voz ó personaxe.<ref>{{cita web|título=Star Wars Mysteries: hunting for the fake wedge |url=https://www.starwars.com/news/star-wars-mysteries-hunting-for-the-fake-wedge |páxina-web=Star Wars |dataacceso=26-06-2019}}</ref><ref>{{cita web|título=David Ankrum |url=http://www.coolwatersproductions.com/Clients/davidankruma.html |páxina-web=Coolwaters productions |dataacceso=26-06-2019}}</ref> Nos créditos o nome de Lawson está mal escrito e aparece como "Dennis".<ref>{{cita web|título=Denis Lawson |url=https://www.imdb.com/name/nm0493200/ |páxina-web=IMDb |dataacceso=26-06-2019}}</ref> *[[Declan Mulholland]] como [[Jabba o Hutt|Jabba, o Hutt]] :O xefe do crime máis poderoso de Tatooine, ofreceu unha recompensa polo contrabandista Han Solo. :Cando filmou a escena entre Han Solo e Jabba en 1976, Lucas contratou o actor norteirlandés Declan Mulholland para representar a Jabba o Hutt, cun disfrace marrón peludo. Lucas pretendía substituír a Mulholland na posprodución por unha criatura mais foi imposible polas limitacións técnicas da época.<ref>Entrevista a George Lucas, ''Star Wars Episode IV: A New Hope'', Special Edition (VHS, 20th Century Fox, 1997).</ref> En definitiva, Lucas decidiu deixar a escena fóra da montaxe final da película.<ref>Comentarios de George Lucas, ''Star Wars Episode IV: A New Hope'', Special Edition, dir. George Lucas, (DVD, 20th Century Fox, 2004).</ref> Lucas volveu a introducir a escena na edición especial de 1997, restaurando a secuencia e substituíndo a Mulholland por unha [[imaxe xerada por ordenador]] de Jabba o Hutt e o diálogo en huttese —unha lingua ficticia creada por Ben Burtt— no canto de inglés.<ref>Entrevista a Joseph Letteri, ''Star Wars Episode IV: A New Hope'', Special Edition (VHS, 20th Century Fox, 1997).</ref><ref>"''A New Hope'': Special Edition — What has changed?: Jabba the Hutt", 15-01-1997, en {{cita web |url=http://www.starwars.com/episode-iv/bts/article/f19970115/indexp2.html |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080301000000/http://www.starwars.com/episode-iv/bts/article/f19970115/indexp2.html |dataarquivo=01-03-2008 |título=A New Hope: Special Edition – What has changed? |urlmorta=yes |dataacceso=27-06-2019 }}. {{cita web |url=http://www.starwars.com/episode-iv/bts/article/f19970115/indexp2.html |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080229204948/http://www.starwars.com/episode-iv/bts/article/f19970115/indexp2.html |dataarquivo=29-02-2008 |título=A New Hope: Special Edition – What has changed? |urlmorta=yes |dataacceso=27-06-20192016 }}</ref> A escena puíuse aínda máis para o lanzamento en DVD no 2004, mellorando a aparencia de Jabba cos avances nas técnicas de imaxe xerada por ordenador.<ref>{{cita web|título=Star Wars: The Changes — Part One |url=http://www.dvdactive.com/editorial/articles/star-wars-the-changes-part-one.html |páxina-web=DVDActic.com |dataacceso=27-06-2019}}</ref> :*Mark Austin como [[Boba Fett]] ::Un cazador de recompensas contratado por Jabba, o Hutt. ::Mark Austin, un animador de ILM, interpretou a Boba Fett na escena da edición especial de 1997 onde aparece Jabba o Hutt, no entanto, este personaxe non aparece na escena orixinal de 1977 e foi incorporado ex professo á película.<ref>{{cita web |url=https://www.digitalfox.media/explained/mark-austin-becoming-the-power-of-the-force-boba-fett-figure/ |título=Becoming a Boba Fett actor – Mark Austin |páxina-web=Digital Fox |data=18-09-2015 |dataacceso=18-06-2019 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190925042244/https://www.digitalfox.media/explained/mark-austin-becoming-the-power-of-the-force-boba-fett-figure/ |dataarquivo=25-09-2019 |urlmorta=yes }}</ref> Austin, que interpretou o rol, non aparece nos títulos de crédito.<ref>{{cita web|título=Mark Austin filmography |url=http://cinema.com/people/030/049/mark-austin/filmography.phtml |páxina-web=Cinema.com |dataacceso=27-06-2019}}</ref> <gallery caption="Actores principais do filme."> Mark Hamill (1978).jpg|[[Mark Hamill]] en 1978. Harrison Ford by Gage Skidmore 2.jpg|[[Harrison Ford]] en 2017. Carrie Fisher 1978 party - headshot.jpg|[[Carrie Fisher]] en 1978. David Prowse at Mountain-Con III in 2007 (cropped).png|[[David Prowse]] en 2007. Peter cushing the brides of dracula (1).jpg|[[Peter Cushing]] en 1960. Sir Alec Guinness Allan Warren (2).jpg|[[Alec Guinness]] en 1973. Kenny Baker at Star Wars Celebration IV (2007).jpg|[[Kenny Baker]] en 2007. Daniels03 cropped.jpg|[[Anthony Daniels]] en 2005. </gallery> ==Alusións literarias e cinematográficas== [[Ficheiro:Poster - Flash Gordon (Chapter 13, Rocketing to Earth) 01.jpg|miniatura|180px|A idea orixinal de George Lucas era comprar os dereitos dos [[Banda deseñada|cómics]] e da serie de filmes de ''[[Flash Gordon]]'' das [[Década de 1930|décadas de 1930]] e [[Década de 1940|1940]].]] De acordo con George Lucas, ''Star Wars'' estivo inspirada por diversas obras tales como ''[[Beowulf (poema)|Beowulf]]'' e o [[Ciclo artúrico]] —sobre as que sentou as orixes do mito— así como por varias relixións ([[Relixións abrahámicas|abrahámica]], [[confucianismo]], [[xintoísmo]] e [[taoísmo]]).<ref name="EmpireOfDreams" /> Orixinalmente, quería partir dos [[Serial (cine)|seriais]] de ''[[Flash Gordon]]'' dos [[Década de 1930|anos 1930]]. Non obstante, recorreu á película ''A fortaleza escondida'' de Akira Kurosawa e ó libro ''The Hero with a Thousand Faces'' de Joseph Campbell, tras non conseguir os dereitos de antedito cómic.<ref name="FlashG" /><ref name="Origins" /> Respecto ás semellanzas con estas e outros elementos multimedia, a película mostra trazos en común con ''[[Buck Rogers]]'' e ''Flash Gordon'', os mesmos que poden identificarse co conflito existente entre os rebeldes e as tropas imperiais, os efectos de transición nas escenas e o texto que avanza pola pantalla para explicar os acontecementos ó inicio das películas. Así mesmo, un dos conceptos introducidos en ''Flash Gordon'', a fusión entre a tecnoloxía do futuro e a maxia tradicional, fora desenvolvido por [[H. G. Wells]] —considerado como un dos fundadores da [[ciencia ficción]]— quen cría que a [[revolución industrial]] «destruíra» a idea de que as [[Xénero fantástico|fantasías máxicas]] podían facerse realidade. Desta maneira, concluíu que para conseguir que todo mito poida desenvolverse como tal é necesario que resulte plausible, e Wells decidiu substituír os elementos da [[Revolución Industrial|época industrial]] introducindo [[Viaxe no tempo|máquinas do tempo]] en lugar de [[Alfombra máxica|alfombras máxicas]], [[extraterrestre]]s en vez de [[dragón]]s e científicos no canto de feiticeiros; así, Wells iniciou un novo xénero literario que denominou «fantasía científica».<ref>{{Cita web|url=http://www.moongadget.com/origins/flash.html |título=Star Wars Origins - Flash Gordon |dataacceso=21-06-2019 |páxina-web=Star Wars Origins}}</ref><ref name="Wellsss">{{Cita web|url=http://www.u.arizona.edu/~gmcmilla/oral.html |título=Wells on The Time Machine |dataacceso=21-06-2019 |páxina-web=U.arizona.edu}}</ref><ref name="THX">{{Cita web|url=http://www.starwars.com/episode-iv/bts/article/f20040810/index.html |título=Before A New Hope: THX 1138 |dataacceso=21-06-2019 |páxina-web=Starwars.com |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080419055512/http://www.starwars.com/episode-iv/bts/article/f20040810/index.html |dataarquivo=19-04-2008 }}</ref> [[Ficheiro:Arrakis.jpg|miniatura|esquerda|200px|''A guerra das galaxias'' fai alusión á obra de [[Frank Herbert]] ''[[Dune (novela)|Dune]]''; á descrición do planeta Tatooine pódese asimilar á de [[Arrakis]], un planeta conformado case por completo por un [[deserto]] de [[duna]]s.<ref name="Dunedune" /> De acordo coa novela, Arrakis é o único lugar coñecido onde se produce unha droga-especia de [[lonxevidade]] denominada [[melange]], mentres que o planeta Kessel, en ''A guerra das galaxias'', é característico polas súas reservas de especias.]] Igualmente, ''A fortaleza escondida'' foi outra das súas principais inspiracións, algo que resulta perceptible nalgunhas expresións singulares; por exemplo, os dous campesiños tunantes do filme de Kurosawa equipáranse coas formas robóticas de C-3PO e R2-D2, mentres que a xerarquía da familia xaponesa en ''A fortaleza escondida'' é semellante estruturalmente ás forzas imperiais de ''Star Wars''. Non obstante, non só esta película influíu en ''A guerra das galaxias'', pois ''[[Yojimbo]]'' (1961), do mesmo director, serviu tamén de inspiración. As principais comparacións radican en que varios homes ameazan o heroe (fanfurriñando entre si sobre como son buscados polas autoridades), nas escenas finais (un brazo [[Amputación|amputado]] por unha espada) e o ofrecemento ó [[rōnin]] Sanjurō (interpretado por Toshirō Mifune) de «vinte e cinco [[ryō]]s cando complete a misión»,{{#tag:ref|Un {{nihongo|'''ryō'''|両}} era unha unidade monetaria de ouro utilizada no [[Xapón]] durante a [[era Meiji]]. O seu valor equivalería a 4&nbsp;000 moedas de [[cobre]]. Tempo despois, foi substituído por un novo sistema baseado no {{nihongo|[[ien]]|円}}.|group="lower-alpha"}} unha promesa moi parecida á que recibe Han Solo de «dous mil agora, e quince mil máis cando cheguemos a Alderaan». A afección de Lucas polas películas de Kurosawa puido influír na súa decisión de visitar o Xapón nos [[Década de 1970|anos 1970]], provocando á súa vez que algúns pensasen que o termo «jedi» proviña de «jidaigeki» (drama xaponés, que usualmente se refire a películas de samurais).<ref name = "THX" /><ref>{{Cita web |url=http://www.moongadget.com/origins/kurosawa.html |título=Star Wars Origins - Akira Kurosawa |dataacceso=21-06-2019 |páxina-web=Star Wars Origins |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151103145347/http://www.moongadget.com/origins/kurosawa.html |dataarquivo=03-11-2015 |urlmorta=yes }}</ref> Outra alusión literaria está relacionada coa obra ''[[Dune (novela)|Dune]]'' (ganadora do [[premio Nébula]] na categoría «Mellor novela de ciencia ficción») de [[Frank Herbert]], e a descrición do [[Arrakis|planeta Arrakis]], que estaría relacionado co planeta Tatooine. De acordo coa novela, Arrakis é o único lugar coñecido onde se produce unha droga-especia de lonxevidade denominada [[melange]], mentres que Han Solo é un contrabandista de especias que foi visto nas minas de Kessel, características polas súas reservas de especias. Debido a que o concepto orixinal de ''Star Wars'' trataba sobre o transporte da especia, a natureza do material non era moi detallada. Nunha das súas conversas, Luke coméntalle a Obi-Wan que intúe que seu pai fora un navegante a bordo dun cargador de especias. Outras similitudes entrambas as creacións inclúen a princesa Leia e a [[princesa Alia]], a Forza e «a Voz» (habilidade usada pola irmandade [[Bene Gesserit]]), e a granxa «de humidade» do tío Owen e a tía Beru (a cal se asemella ó resío de bágoas usadas polo pobo [[fremen]] como «fonte pequena pero fiable de agua»).<ref name="Dunedune">{{Cita web|url=http://www.moongadget.com/origins/dune.html |título=Star Wars Origins - Frank Herbert's Dune |dataacceso=24-06-2009 |páxina-web=Star Wars Origins}}</ref><ref>{{Cita web|url= http://www.dahoudek.com/pages/starwarsdune.htm |título=Star Wars is Dune |dataacceso=24-06-2009 |autor=D. A. Houdek}}</ref> Máis tarde, Herbert diría que «[[David Lynch]], director da [[Dune (filme de 1984)|adaptación cinematográfica da súa novela homónima]], tivera que pasar por varias complicacións debido a que ''Star Wars'' utilizou moitos conceptos da súa obra literaria». Tanto Herbert como Lynch encontraron ata «16 puntos de similitude», calculando que as probabilidades de que non fose coincidencia eran moi elevadas.<ref>{{cita libro|nome=Frank |apelido=Herbert |ligazón-autor=Frank Herbert |ano=1985 |título=Eye |url=https://archive.org/details/eye00herb |editorial=Byron Preiss Publications |páxina=[https://archive.org/details/eye00herb/page/13 13]}}</ref> [[Ficheiro:Wizard of oz movie poster.jpg|miniatura|170px|O filme ''[[The Wizard of Oz (filme de 1939)|The Wizard of Oz]]'' (1939) serviría igualmente de inspiración para algunhas escenas de ''Star Wars'', as cales poden considerarse como referencias á clásica adaptación de [[Victor Fleming]].<ref name="Ozz" />]] {{Imaxe múltiple | posición_táboa = left | dirección = vertical | ancho = 220 | foto1 = Avro Lancaster flying-2 1985mod.jpg | foto2 = De Havilland Mosquito Prototype.jpg | texto2 = Filmes bélicos como ''[[The Dam Busters]]'' (1954) e ''[[633 Squadron]]'' (1956), que usaban avións como o [[Avro Lancaster]] ''(arriba)'' e o [[De Havilland Mosquito|Mosquito]] ''(abaixo)'', respectivamente, serviron de inspiración para as secuencias de combate. }} A escena do asalto á Estrela da Morte foi concibida despois de que Lucas analizara ''[[The Dam Busters]]'' (1954), de [[Michael Anderson]], especificamente a secuencia onde o [[Avro Lancaster|bombardeiro Lancaster]] da [[Royal Air Force|Forza Aérea Británica]] voa sobre uns [[pantano]]s para logo dirixir un par de [[Bomba de rebote|bombas de rebote]] que tiñan como obxectivo as [[Encoro|presas]], como parte dun plan que tiña como finalidade paralizar a [[industria pesada]] da [[rexión do Ruhr]]. Incluso algúns diálogos repítense durante o clímax de ''A guerra das galaxias'' —Gilbert Taylor fora responsable dos efectos especiais de ''The Dam Busters''—.<ref>{{Cita web|url=http://www.moongadget.com/origins/other.html |título=Star Wars Origins – Other inspirations |dataacceso=24-0-20192009 |páxina-web=Star Wars Origins}}</ref> Outra inspiración para a mesma escena sería o clímax da película ''[[633 Squadron]]'' (1956), de [[Walter Grauman]],<ref>{{Cita web|url=http://www.musicweb-international.com/film/2005/Sum05/633sqdrn.html |título=Summer 2005 Film Music CD Reviews |dataacceso=24-06-2019 |páxina-web=Film, Music on the Web}}</ref> na que [[de Havilland Mosquito|Mosquitos]] da Forza Aérea Británica atacan unha [[central hidroeléctrica]] alemá mediante unha estratexia que consistía en deixar caer bombas especiais nun punto específico, mentres sobrevoan a baixa altura no medio dun [[fiorde]], protexéndose de bombardeos procedentes de [[Canón antiaéreo|canóns antiaéreos]] e de disparos producidos por soldados alemáns. Ó final, vídeos de ambas as cintas foron incluídos na versión ''dogfight'' que Lucas usaría a modo de proba para editar as secuencias dos combates aéreos.<ref name="AF1977" /> Algunhas outras identidades de ''A guerra das galaxias'' susténtanse en referencias de inferencia a outras películas clásicas do xénero, tales como ''[[2001: Unha odisea do espazo]]'' (1968) de [[Stanley Kubrick]] —a escena na que unha nave espacial cobre a parte superior da pantalla, alude á secuencia inicial da astronave interplanetaria Discovery 1. Dita cinta influiría de moitas formas distintas na aparencia de ''Star Wars''. Entre estas semellanzas encóntranse o uso de cápsulas [[Actividade extravehicular|EVA]], corredores hexagonais e gráficos primitivos. Mención similar no referente ó porto de acoplamento da Estrela da Morte, que alude a un idéntico que se atopa na estación espacial orbitaria de ''2001: Unha odisea do espazo''.<ref>{{Cita web|páxina-web=Star Wars Origins |título=Star Wars Origins - 2001 A Space Odyssey |url=http://www.moongadget.com/origins/2001.html |dataacceso=24-06-2019}}</ref> Existen tamén certas coincidencias con ''[[The Wizard of Oz (filme de 1939)|The Wizard of Oz]]'' (1939) de [[Victor Fleming]]. Por exemplo, os jawas son moi parecidos ós munchkin —ananos nativos de [[Munchkinland]] nos [[Lista de libros de OZ|libros de Oz]] redactados por [[L. Frank Baum]]. Ademais, os personaxes principais disfrázanse como soldados das tropas inimigas, mentres que a secuencia onde Obi-Wan morre, deixando caer unicamente a súa túnica baleira no sitio, é practicamente igual a aquela onde a malvada bruxa do leste se derrete en ''Oz''.<ref name="Ozz">{{Cita web|páxina-web=Star Wars Origins |título=Star Wars Origins - The Wizard of Oz |url=http://www.moongadget.com/origins/oz.html |dataacceso=24-06-2019}}</ref><ref>{{Cita informe|nome=Elisa Kay |apelido=Sparks |título=Female Hero in Wizard of Oz Compared to Male Hero in Star Wars}}</ref> Noutros ámbitos, e malia ser de cor dourada e presentar características masculinas, o androide C-3PO está inspirado no robot Maria de ''[[Metropolis]]'' (1927), dirixida por [[Fritz Lang]]. Os zunidos emitidos no filme nacerían a partir dos ruídos metálicos de Hickory, un dos protagonistas de ''The Wizard of Oz''.<ref>{{Cita web|páxina-web=Star Wars Origins |título=Star Wars Origins - The Droids |url=http://www.moongadget.com/origins/droids.html |dataacceso=24-06-2019}}</ref><ref>{{Cita web|páxina-web=Starwars.com |título=Star Wars Databank: C-3PO |url=http://www.starwars.com/databank/droid/c3po/?id=bts |dataacceso=24-06-2019}}</ref> ==Promoción== [[Ficheiro:Star wars 1977 us.svg|miniatura|esquerda|Logotipo ideado por Dan Perri para ''Star Wars'']] Mentres a película estaba en produción encargóuselle un [[logotipo]] a [[Dan Perri]], un deseñador de títulos que traballara nos títulos de películas como ''[[O exorcista (filme)|O exorcista]]'' (1973) e ''[[Taxi Driver]]'' (1976). Perri ideou un logotipo de STAR WARS en escorzo que consistía en letras maiúsculas cheas de estrelas e nesgadas cara a un punto de fuga. O deseño deste logotipo concibiuse orixinalmente para seguir a mesma perspectiva que o texto que avanza na secuencia de apertura da película. Ó final, o logotipo de Perri non se usou para a secuencia que dá inicio á película, no entanto utilizouse amplamente na publicidade impresa previa ó lanzamento do filme e nas marquesiñas publicitarias dos cines.<ref name=Taylor11>[[#Bibliografía|Taylor (2015)]], Capítulo 11</ref><ref>{{cita web |título=Star Wars (1977) |url=http://www.artofthetitle.com/title/star-wars/ |páxina-web=Art of the Title |dataacceso=16-07-2019 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160402074725/http://www.artofthetitle.com/title/star-wars/ |dataarquivo=02-04-2016 |urlmorta=yes }}</ref> [[Ficheiro:Star Wars original logo by Suzy Rice.png|miniatura|Logotipo orixinal de Suzy Rice para ''Star Wars'']] O logotipo introducido finalmente na película orixinouse a partir dun folleto para promover o filme distribuído por Fox e destinado ós propietarios de cines en 1976. Este folleto foi deseñado por [[Suzy Rice]], unha directora de arte da axencia publicitaria Seiniger Advertising dos [[Os Ánxeles|Ánxeles]]. Nunha visita a ILM en Van Nuys, Lucas mandoulle crear a Rice un logotipo que intimidase o espectador e pediulle que o estilo do logotipo resultase «[[Fascismo|moi fascista]]». A resposta de Rice á súa petición foi utilizar para o deseño do logotipo un tipo de imprenta Helvética grosa modificada e co contorno perfilado. Tras recibir algunhas suxestións de Lucas, Rice decidiu entrelazar o ''S'' e o ''T'' de ''STAR'' e mailo ''R'' e o ''S'' de ''WARS''. Lucas aprobou o cartel no medio da rodaxe das escenas da cantina de Mos Eisley. Gary Kurtz quedou impresionado co logotipo de Rice e escolleuno en lugar do deseño de Perri para a secuencia de apertura da película, despois de modificar a letra ''W'', estreitando as puntas na parte inferior do deseño orixinal de Rice. Creouse, en conclusión, o deseño definitivo; un dos logotipos máis recoñecibles no mundo do cine, emporiso, a contribución de Rice non aparece nos créditos da película.<ref name=Taylor11 /> Para o lanzamento nos Estados Unidos en 1977, 20th Century Fox encargou un [[Cartel|póster]] de promoción á axencia de publicidade Smolen, Smith and Connolly. Recorreron ó [[Traballador independente|artista independente]] [[Tom Jung]], a quen se lle pediu que representase «o ben sobre o mal». O seu póster, coñecido como ''Estilo ‘A’'', mostraba a Luke Skywalker de pé nunha pose heroica, brandindo un sabre de luz brillante sobre a súa cabeza, coa princesa Leia debaixo del, e unha grande imaxe fantasmal do casco de Darth Vader que se achega detrás deles. Algúns executivos de Fox consideraron que este cartel era «demasiado escuro» e encargáronlle ós imáns Hildebrandt, dous coñecidos artistas do xénero de fantasía, que traballasen nun novo cartel para o lanzamento no Reino Unido. Cando a película se estreou nos cines británicos, o cartel ''Estilo ‘B’'' dos irmáns Hildebrandt usouse como reclamo nas estadas publicitarias. Fox e Lucasfilm decidiron posteriormente que querían promover a película cunha nova representación menos estilizada e máis realista dos personaxes principais. O produtor Gary Kurtz acudiu ó artista Tom Chantrell, quen xa era coñecido polo seu prolífico traballo para as películas de terror da Hammer, e encargoulle unha nova versión do póster. Dous meses despois o cartel dos irmáns Hildebrandt foi substituído polo cartel ''Estilo ‘C’'' de Chantrell nos cines do Reino Unido.<ref>{{cita libro|apelido1=Sansweet |nome1=Stephen J. |apelido2=Vilmur |nome2=Peter |título=The Star Wars poster book |data=2005 |editorial=Chronicle Books |lugar=San Francisco|isbn=9780811848831}}</ref><ref name="photosecrets">{{cita web |título=Evolution of the Star Wars Poster |url=https://www.photosecrets.com/evolution-of-the-star-wars-poster.html |páxina-web=PhotoSecrets.com |dataacceso=16-07-2019 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170728144712/https://www.photosecrets.com/evolution-of-the-star-wars-poster.html |dataarquivo=28-07-2017 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita web|apelido1=Dass |nome1=William |título=The History of Star Wars Posters |url=https://filmschoolrejects.com/star-wars-the-posters-14ad09654325/ |páxina-web=Film School Rejects |dataacceso=16-07-2019 |data=14-12-2016}}</ref><ref>{{cita web|título=A short history of the first British Star Wars posters |url=http://www.sci-fimovieposters.co.uk/british-star-wars-posters.htm |páxina-web=www.sci-fimovieposters.co.uk |dataacceso=16-07-2019}}</ref> [[Charles Lippincott]] foi o director de [[mercadotecnia]] de Star Wars e como 20th Century Fox brindou pouco apoio para a comercialización, alén das licenzas de camisetas e pósters, Lippincott viuse na obriga a buscar apoios por outro lado. Conseguiu acordos con [[Marvel Comics]] para unha adaptación en banda deseñada e con [[Del Rey Books]] para adaptala a unha novela. Como fanático da ciencia ficción, utilizou os seus contactos para promover a película na [[Convención Internacional de Banda Deseñada de San Diego|Comic-Con de San Diego]] e noutros ámbitos relacionados cos adeptos da ciencia ficción.<ref name="EmpireOfDreams"/><ref name="Kurtz#1" /> Figuras de ''A guerra das galaxias'' estiveron dispoñibles durante varios meses despois do debut da película, tras aceptar [[Kenner Products]] a proposta de licenza presentada polo Charles Lippincott.<ref name="EmpireOfDreams" /><ref>{{cita web |apelido=West |nome=Jay |título=''Star Wars'' flashback: Christmas '77 left fans with empty feeling |url=http://herocomplex.latimes.com/movies/star-wars-flashback-christmas-77-left-fans-with-empty-feeling/ |xornal=Los Angeles Times |data=10-01-2012 |dataacceso=30-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140526123434/http://herocomplex.latimes.com/movies/star-wars-flashback-christmas-77-left-fans-with-empty-feeling/ |dataarquivo=26-05-2014 |urlmorta=yes }}</ref> ==Lanzamento== Malia que inicialmente só se lanzou nunha serie reducida de cines, ''A guerra das galaxias'' foi un éxito sen precedentes para 20th Century Fox, que axiña se converteu nun éxito de recadación e se estendeu máis amplamente o seu lanzamento. Finalmente produciríanse moitos outros lanzamentos en anos posteriores, tanto en vídeo como nos cines. ===Estrea=== {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = vertical | ancho = 180 | foto1 = Grauman's Chinese Theatre, by Carol Highsmith fixed & straightened.jpg | texto1 = [[20th Century Fox]] solicitou dúas semanas para a proxección de ''Star Wars'' no [[Mann's Chinese Theatre]] ó considerar que o filme non acadaría gran repercusión. | foto2 = Star Wars Grauman's Chinese Theatre.jpg | texto2 = Nunha cerimonia celebrada durante a segunda estrea de ''Star Wars'' no Mann's Chinese Theatre o 3 de agosto de 1977, nun acontecemento sen precedentes ó que asistiron miles de persoas, [[C-3PO]], [[R2-D2]] e [[Darth Vader]] plasmaron as súas pegadas na beirarrúa fronte antedito teatro. }} 20th Century Fox, cautelosa ante a posibilidade de que outras películas do verán como ''[[Smokey and the Bandit]]'' (1977) vencesen a ''Star Wars'', trasladou a data de estrea ó [[25 de maio]], o mércores anterior ó [[Días dos Caídos (Estados Unidos)|Día dos Caídos]]. Non obstante, a escasa publicidade que tivo a película provocou que menos de 40 salas de cine aceptasen proxectala, en resposta, 20th Century Fox esixiu que para exhibir ''[[The Other Side of Midnight (filme)|The Other Side of Midnight]]'' (1977), película baseada na [[The Other Side of Midnight|novela homónima]] de [[Sidney Sheldon]], as salas de cine deberían reservar tamén ''A guerra das galaxias''.<ref name="EmpireOfDreams"/> ''A guerra das galaxias'' estreouse o mércores 25 de maio de 1977 en menos de 32 cines, e en oito máis o xoves e o venres. Kurtz aseverou no 2002: «resultaría ridículo hoxe». O filme rompeu decontado os récords de recadación, converténdose de feito nun dos primeiros ''[[blockbuster]]s'' e Fox ampliou axiña os plans para o seu lanzamento noutras salas de cine.<ref name="Kurtz#1" /><ref name="coate20040921">{{cita web|apelido=Coate |nome=Michael |título=May 25, 1977: A Day Long Remembered |páxina-web=The Screening Room |data=21-09-2004 |url=http://www.fromscripttodvd.com/star_wars_a_day_long_remembered.htm |dataacceso=19-07-2019}}</ref> O propio Lucas non puido predicir o éxito de ''Star Wars''. Despois de visitar o estudio de rodaxe da película de Steven Spielberg, ''[[Close Encounters of the Third Kind]]'' (1977), Lucas estaba seguro de que a película de Spielberg superaría a Star Wars en recadación. Spielberg non estaba de acordo e cría que ''A guerra das galaxias'' acadaría maior éxito. Lucas propuxo un intercambio do 2,5% das ganancias de ambas películas; Spielberg aceptou o trato e aínda recibe o 2.5% das ganancias de ''Star Wars''.<ref>{{cita web|url=http://www.businessinsider.com/george-lucas-star-wars-bet-made-steven-spielberg-millions-2014-3?op=1 |título=How Steven Spielberg Made Millions Off 'Star Wars' After A 1977 Bet With George Lucas |páxina-web=Business Insider |dataacceso=19-07-2019 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180131235102/http://www.businessinsider.com/george-lucas-star-wars-bet-made-steven-spielberg-millions-2014-3 |dataarquivo=31-01-2018}}</ref> Fox inicialmente tiña dúbidas sobre se ''A guerra das galaxias'' obtería un éxito destacado. Pensábase que ''The Other Side of Midnight'' sería o grande éxito do verán para o estudio, mentres que a película de Lucas tiña a consideración de secundaría para os propietarios das salas de cine nos Estados Unidos. Cando Fox solicitou o [[Mann's Chinese Theatre]], o estudio estimou que a película só necesitaba dúas semanas.<ref name="THRcover">{{cita novas|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/star-wars-flashback-no-theater-846864 |título='Star Wars' Flashback: When No Theater Wanted to Show the Movie in 1977 |nome=Pamela |apelido=McClintock |xornal=[[The Hollywood Reporter]] |data=09-12-2015 |dataacceso=19-07-2019}}</ref> Ante o temor de que o filme fracasase Lucas tiña previsto pasar unha estancia en Hawai coa súa dona Marcia. Despreocupándose de que o filme se estreaba ese día,<ref name="Biskind">{{cita libro|apelido=Biskind |nome=Peter |ano=1998 |título=Easy Riders, Raging Bulls: How the Sex-Drugs-and-Rock 'N' Roll Generation Saved Hollywood |url=https://archive.org/details/easyridersraging00bisk |lugar=New York |editorial=Simon & Schuster |páxinas=[https://archive.org/details/easyridersraging00bisk/page/336 336]–337, 343 |isbn=0-684-80996-6}}.</ref> pasou case todo o mércores nun estudio de son nos Ánxeles. Cando Lucas foi xantar con Marcia encontráronse cunha longa ringleira de persoas ó longo das beirarrúas que conducían ó Mann's Chinese Theatre, agardando para ver ''A guerra das galaxias''.<ref name="Heritage" /> Mais aínda era escéptico sobre o éxito do filme, incluso atendendo ós informes optimistas de Ladd e do estudio. Mentres estivo en Hawai, non foi ata que escoitou os comentarios de Walter Cronkite no ''CBS Evening News'' sobre a enorme multitude de xente que ateigaba os cines cando Lucas se decatou de que se fixera moi rico; [[Francis Ford Coppola]], que necesitaba cartos para terminar ''[[Apocalypse Now]]'' (1979), envioulle un telegrama ó hotel onde se aloxaba Lucas solicitando financiamento.<ref name="Biskind" /> Os actores do elenco convertéronse deseguida en personaxes familiares;<ref name="EmpireOfDreams"/> incluso os membros do equipo técnico, como os decoradores do filme, querían autógrafos.<ref name="Biskind" /> A película foi un grande éxito para 20th Century Fox e foi responsable do fortalecemento da compañía. Tres semanas despois da estrea o prezo das [[Acción (finanzas)|accións]] do estudio ascenderon a un nivel récord. Antes de 1977 as maiores ganancias anuais de 20th Century Fox foran 37 millóns USD, namentres que en 1977 a compañía rompeu ese récord declarando unha ganancia de 79 millóns USD.<ref name="EmpireOfDreams"/> Malia que a neutralidade da película respecto a outras culturas axudou a conseguir éxito internacional, Ladd mostrouse preocupado durante a estrea no [[Xapón]]; trala proxección o público ficou en silencio, o que lle fixo temer a Ladd que o filme non gustara. Os seus contactos aseguráronlle a Ladd que esta era unha reacción positiva, pois no Xapón o silencio era o mellor xeito de honrar unha película. Os grandes ingresos de recadación confirmaron a súa popularidade.<ref name="EmpireOfDreams"/> Pasadas dúas semanas, ''[[Sorcerer (filme)|Sorcerer]]'' (1977) do director [[William Friedkin]], substituíu a ''Star Wars'' no Mann's Chinese Theatre debido ós acordos contractuais; o teatro pasou a película nun lugar de menos prestixio, mais previamente renovou o contrato.<ref name="THRcover" /> Tralo fracaso de ''Sorcerer'', efectuouse a segunda estrea de ''Star Wars'' no Mann's Chinese Theatre o 3 de agosto de 1977, acontecemento sen precedentes ó que asistiron miles de persoas, cerimonia na que C-3PO, R2-D2 e Darth Vader plasmaron as súas pegadas na beirarrúa fronte ó teatro.<ref name="EmpireOfDreams"/><ref name="coate20040921" /> Nese momento ''A guerra das galaxias'' proxectábase en 1&nbsp;096 salas de cine nos Estados Unidos.<ref>{{cita web|url=http://boxofficemojo.com/movies/?page=weekly&id=starwars4.htm |título=''Star Wars'' (1977) – Weekly Box Office Results |páxina-web=[[Box Office Mojo]] |dataacceso=19-07-2019}}</ref> Aproximadamente 60 cines mantiveron a proxección do filme ininterrompidamente durante máis dun ano;<ref>{{cita web|apelido=Zoldessy |nome=Michael |url=http://cinematreasures.org/blog/2012/5/25/celebrating-the-original-star-wars-on-its-35th-anniversary |título=Celebrating the Original STAR WARS on its 35th Anniversary |data=25-05-2012 |dataacceso=19-07-2019 |páxina-web=CinemaTreasures.org}}</ref> en 1978 Lucasfilm distribuíu carteis nestes cines o 25 de maio para conmemorar os eventos do primeiro aniversario da estrea do filme.<ref name="BirthdayPoster">{{cita web|título=MoviePosterCollectors Authentication Star Wars Birthday Cake/First Anniversary One Sheet Movie Poster |url=http://www.moviepostercollectors.guide/MPC_Authentication_Star_Wars_Birthday_Cake.html |páxina-web=MoviePosterCollectors |dataacceso=19-07-2019}}</ref> ''A guerra das galaxias'' estreouse no Reino Unido o 27 de decembro de 1977. As noticias sobre a popularidade do filme nos Estados Unidos propiciaron longas ringleiras á entrada das salas de cine que ofrecían a película por primeira vez en Londres; proxectouse en 12 grandes cidades en xaneiro de 1978 e mais noutros cines de Londres en febreiro.<ref>{{cita web|apelido1=Newbold |nome1=Mark |título=Star Wars in the UK: 1977, the First Star Wars Christmas|url=http://www.starwars.com/news/star-wars-in-ihe-uk-1977-the-first-star-wars-christmas |páxina-web=StarWars.com |dataacceso=19-07-2019}}</ref> ===Reestrea=== ''A guerra das galaxias'' foi reestreada en 1978, 1979, 1981 e 1982.<ref>{{cita web |título=''Star Wars Ep. IV: A New Hope'' – Box Office Data, DVD and Blu-ray Sales, Movie News, Cast and Crew Information |url=https://the-numbers.com/movie/Star-Wars#tab=summary |páxina-web=The Numbers |dataacceso=20-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140517182918/http://www.the-numbers.com/movie/Star-Wars#tab=summary |dataarquivo=17-05-2014 |urlmorta=yes }}</ref> A película editouse de novo dixitalmente con algunhas escenas modificadas en 1997 para a estrea da «Edición especial». Dende o seu lanzamento orixinal, a película tamén foi dobrada e subtitulada en numerosos idiomas. En 2010 Lucas anunciou que as seis películas de A guerra das galaxias lanzadas anteriormente serían escaneadas e convertidas a 3D para un lanzamento cinematográfico, pero unicamente se completou a versión en 3D das tres películas que constitúen a precuela antes de que a serie cinematográfica fora vendida a [[The Walt Disney Company|Disney]] en 2012.<ref>{{cita publicación periódica |url=https://hollywoodreporter.com/news/star-wars-saga-set-3d-28485 |title='Star Wars' saga set for 3D release starting 2012 |apelido=Fernandez |nome=Jay |apelido2=Masters |nome2=Kim |revista=The Hollywood Reporter |data=28-09-2010 |dataacceso=20-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171203125712/https://www.hollywoodreporter.com/news/star-wars-saga-set-3d-28485 |dataarquivo=03-12-2017 |urlmorta=yes }}</ref> ====Edición especial==== {{Véxase tamén|Cambios efectuados nos relanzamentos de A Guerra das galaxias}} Despois de que ILM utilizara os efectos xerados por ordenador para a película ''[[Parque Xurásico]]'' ([[1993]]) de Steven Spielberg, Lucas decidiu que a tecnoloxía dixital acadara a súa «visión orixinal» para A guerra das galaxias.<ref name="EmpireOfDreams" /> Para o vixésimo aniversario da película en 1997, ''A guerra das galaxias'' remasterizouse dixitalmente con algunhas escenas modificadas e volveuse a estrear nos cines, xunto con ''O imperio contraataca'' e o ''Retorno do Jedi'', baixo a campaña titulada Star Wars Trilogy: Special Edition. Esta versión da película dura 124 minutos. [[Ficheiro:Han shot first.jpg|miniatura|upright|Camiseta coa inscrición «Han shot first» («Han disparou primeiro») que se comercializou por mor dunha modificación na edición especial de ''A New Hope'', estreada en 1997.<ref name="Disparo" />]] A edición especial contén tomas e escenas que non se puideron conseguir no lanzamento orixinal debido a limitacións financeiras, tecnolóxicas e de tempo; unha desas escenas representa o encontro entre Han Solo e Jabba o Hutt.<ref name="EmpireOfDreams" /> O proceso de creación dos novos efectos visuais para ''A guerra das galaxias'' apareceu na película documental, ''Special Effects: Anything Can Happen'', dirixida polo deseñador de efectos de son de ''A guerra das galaxias'' Ben Burtt.<ref>{{cita publicación periódica |apelido=Kwinn |nome=Ann |título=Special Effects: Anything Can Happen |url=http://www.boxoffice.com/reviews/2008-08-special-effects?q=John+Lithgow |revista=Boxoffice |dataacceso=20-05-2020 |data=04-07-1996 |urlmorta=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140521032352/http://www.boxoffice.com/reviews/2008-08-special-effects?q=John+Lithgow |dataarquivo=21-05-2014 |apelidos= }}</ref> Aínda que a maior parte dos cambios son de natureza menor ou estéticos, moitos seguidores e críticos consideran que Lucas degradou a película coas adicións.<ref>{{cita web |páxina-web=DVDActive.com |título=Star Wars: The Changes |url=http://www.dvdactive.com/editorial/articles/star-wars-the-changes-part-one.html |dataacceso=20-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20101223003329/http://www.dvdactive.com/editorial/articles/star-wars-the-changes-part-one.html |dataarquivo=23-12-2010 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita novas |apelido=Sagers |nome=Aaron |url=https://www.mcall.com/news/mc-xpm-2006-02-15-3653760-story.html |título=An unbelievable day in the life of Jack Bauer |xornal=[[The Morning Call]] |data=15-02-2006 |dataacceso=01-06-2022 |urlarquivo=https://archive.today/20220601102929/https://www.mcall.com/news/mc-xpm-2006-02-15-3653760-story.html |dataarquivo=01-06-2022 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita web |apelido=Miller |nome=Daniel |url=http://www.abc.net.au/news/2015-12-14/restoring-star-wars/6994818 |título=Restoring Star Wars |páxina-web=ABC News |dataacceso=20-05-2020 |data=13-12-2015 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170124070713/http://www.abc.net.au/news/2015-12-14/restoring-star-wars/6994818 |dataarquivo=24-01-2017 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita publicación periódica |nome=Rose |apelido=Eveleth |url=https://www.theatlantic.com/technology/archive/2014/08/the-star-wars-george-lucas-doesnt-want-you-to-see/379184/ |título=The Star Wars George Lucas Doesn't Want You To See |data=27-08-2014 |revista=The Atlantic |dataacceso=20-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140828030602/http://www.theatlantic.com/technology/archive/2014/08/the-star-wars-george-lucas-doesnt-want-you-to-see/379184/ |dataarquivo=28-08-2014 |urlmorta=yes }}</ref> Un cambio particularmente polémico no que un cazador de recompensas chamado Greedo dispara primeiro cando se encontra con Han Solo inspirou camisetas coa frase «[[Han shot first]]» («Han disparou primeiro»).<ref>{{cita web |páxina-web=StarWars.com |editorial=Lucasfilm |título=Exclusive T-shirts to Commemorate DVD Release |url=http://www.starwars.com/collecting/shop/shopnews/news20060503.html |dataacceso=20-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20060902034847/http://starwars.com/collecting/shop/shopnews/news20060503.html |dataarquivo=02-09-2006 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita publicación periódica |url=https://collider.com/star-wars-blu-ray-changes-2/112594/ |título=More Changes to STAR WARS Include Blinking Ewoks and Different Cut of Greedo Shooting First |dataacceso=20-05-2020 |data=01-09-2011 |revista=Collider |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110925081226/http://collider.com/star-wars-blu-ray-changes-2/112594 |dataarquivo=25-09-2011 |urlmorta=yes }}</ref><ref name="Disparo">{{cita web |url=http://www.hanshootsfirst.org/ |urlmorta=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120316025904/http://www.hanshootsfirst.org/ |dataarquivo=16-03-2012 |título=Han Shoots First |dataacceso=20-05-2020 }}</ref> ''A guerra das galaxias'' necesitou unha extensa recuperación do filme e a restauración de toda a película antes de poder efectuar as modificacións da edición especial de Lucas. Descubriuse que ademais dos negativos comunmente utilizados nas películas, Lucas tamén utilizou Color Reversal Internegative (CRI), unha técnica de inversión de imaxes que Kodak abandonou posteriormente. Resultou que o CRI se deterioraba máis rápido que os negativos, malia que en teoría era de mellor calidade, ó xerarse por duplicado (unha interpositiva e mais unha internegativa) onde se aplicou. En consecuencia todos os negativos compostos tiveron que ser retirados, e os anacos de CRI limpáronse por separado dos negativos convencionais. Unha vez completada a limpeza, a película escaneouse na computadora para efectuar a restauración. En moitos casos, escenas enteiras tiveron que ser reconstruídas restaurando individualmente os seus elementos. A tecnoloxía de composición dixital permitiulle ós restauradores corrixir problemas como o desaliñamento de mates e o «azul derramado».<ref>{{cita web |url=http://www.theasc.com/magazine/starwars/articles/sped/ssws/pg1.htm |título=Saving the Star Wars Saga - A team of determined craftsmen restore luster to the science-fiction classic |páxina=1 |páxina-web=American Society of Cinematographers |data= |dataacceso=20-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120921225101/http://www.theasc.com/magazine/starwars/articles/sped/ssws/pg1.htm |dataarquivo=21-09-2012 |urlmorta=yes }}</ref> ===Vídeo e outros formatos=== Nos Estados Unidos, [[Francia]], [[República Federal Alemá|Alemaña Occidental]], Italia e o Xapón cachos da película foron lanzados en [[Super 8]], incluídas edicións mudas e en español nos Estados Unidos, e en Italia en sete escenas breves.<ref>{{cita web |url=http://theswca.com/index.php?action=disp_category&category_id=409 |título=Video e Filme - Super 8 |páxina-web=Star Wars Collectors Archive |ano=2014 |dataacceso=22-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140818224123/http://theswca.com/index.php?action=disp_category&category_id=409 |dataarquivo=18-08-2014 |urlmorta=yes }}</ref> ''A guerra das galaxias'' lanzouse en [[Betamax]],<ref>{{cita libro|title=Star wars |editorial=[[WorldCat]] |oclc=13842348}}</ref> [[CED]],<ref>{{cita novas |apelido=Smith |nome=Doug |url=http://qctimes.com/news/opinion/editorial/columnists/doug-smith/yesterday-s-technology-can-be-a-collectible/article_9e12f11e-7a88-11e0-8008-001cc4c03286.html |título=Yesterday's technology can be a collectible |xornal=Quad-City Times |data=09-05-2011 |dataacceso=23-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161127152152/http://qctimes.com/news/opinion/editorial/columnists/doug-smith/yesterday-s-technology-can-be-a-collectible/article_9e12f11e-7a88-11e0-8008-001cc4c03286.html |archive-date=27-11-2016 |urlmorta=yes }}</ref> [[LaserDisc]],<ref>{{cita libro|título=Star wars. / Episode IV, A new hope |editorial=WorldCat |oclc=8896917}}</ref> [[Video 2000]] e [[VHS]]<ref>{{cita web |título=Star Wars Trilogy, VHS, CBS/Fox Video, USA 1990 |url=http://www.swonvideo.com/vhs/vvhstrilogyus1988box.htm |páxina-web=SWOnVideo.com |dataacceso=23-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140715002133/http://www.swonvideo.com/vhs/vvhstrilogyus1988box.htm |dataarquivo=15-07-2014 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita web |título=Star Wars Trilogy, Widescreen, VHS, 20th Century Fox Video USA, 1992 |url=http://www.swonvideo.com/vhs/vtrilogylbxbox.htm |páxina-web=SWOnVideo.com |dataacceso=23-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140714173627/http://www.swonvideo.com/vhs/vtrilogylbxbox.htm |dataarquivo=14-07-2014 |urlmorta=yes }}</ref> entre as [[Década de 1980|décadas de 1980]] e [[Década de 1990|1990]] por CBS/Fox Video. O último lanzamento da película orixinal (anterior á edición especial) en formato VHS foi en 1995, como parte da campaña "Last Chance to Own the Original" ("A última oportunidade de ter o orixinal"), dispoñible de forma independente ou como parte da triloxía completa.<ref>{{cita web |autor=Jedi1 |título=The Original Star Wars Trilogy – One Last Time |url=http://thestarwarstrilogy.com/starwars/post/2013/04/30/The-Original-Star-Wars-Trilogy-One-Last-Time |website=TheStarWarsTrilogy.com |dataacceso=23-05-2020 |data=04-04-2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140714151938/http://thestarwarstrilogy.com/starwars/post/2013/04/30/The-Original-Star-Wars-Trilogy-One-Last-Time |dataarquivo=14-07-2014 |urlmorta=yes }}</ref> A película lanzouse por primeira vez en [[DVD]] o 21 de setembro de 2004, nunha caixa con ''O imperio contraataca'', ''O retorno do Jedi'' e un disco extra de material complementario. As películas foron restauradas e remasterizadas dixitalmente, Lucas ademais realizou cambios nos filmes. O DVD presenta unha pista con comentarios de Lucas, Ben Burtt, Dennis Muren e Carrie Fisher. O disco adicional contén o documental ''Empire of Dreams: The Story of the Star Wars Trilogy'', tres longametraxes, avances de filmes, anuncios de televisión, galería de imaxes, un avance exclusivo de ''Episode III: Revenge of the Sith'', unha demostración do [[videoxogo]] para [[Xbox]] de [[LucasArts]] ''[[Star Wars: Battlefront]]'', e un documental sobre o videoxogo do Episodio III.<ref>{{cita web |url=https://ign.com/articles/2004/09/09/star-wars-trilogy |título=Star Wars Trilogy |páxina-web=IGN |data=09-09-2004 |dataacceso=23-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140430013032/http://www.ign.com/articles/2004/09/09/star-wars-trilogy |dataarquivo=30-04-2014 |urlmorta=yes }}</ref> O paquete completo foi reeditado en decembro de 2005 como parte dunha caixa de edición limitada de tres discos, excluíndo o disco extra.<ref>{{cita web |url=https://ign.com/articles/2005/09/29/star-wars-due-again-on-dvd |title=Star Wars Due Again on DVD |páxina-web=IGN |data=28-09-2005 |dataacceso=23-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121018160342/http://www.ign.com/articles/2005/09/29/star-wars-due-again-on-dvd |dataarquivo=18-10-2012 |urlmorta=yes }}</ref> A triloxía orixinal foi lanzada por separado en DVD nunha edición limitada de dous discos, do 12 de setembro ó 31 de decembro de 2006, e novamente nunha caixa de lata nunha edición limitada o 4 de novembro de 2008;<ref>{{cita web |url=http://www.starwars.com/movies/saga/20080826news.html |título=Star Wars Saga Repacked in Trilogy Sets on DVD |data=08-08-2008 |páxina-web=StarWars.com |dataacceso=23-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20081026032957/http://www.starwars.com/movies/saga/20080826news.html |dataarquivo=26-10-2008 |urlmorta=yes }}</ref> incluíronse as versións orixinais das películas en LaserDisc como material extra, aínda que a conversión provocou deficiencias canto á calidade de imaxe.<ref>{{cita web |apelido=Dawe |nome=Ian |título=Anamorphic Star Wars and Other Musings |páxina-web=Mindjack Film |url=http://www.mindjack.com/film/archives/2006_05_01_archive.html |dataacceso=23-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20060613224955/http://www.mindjack.com/film/archives/2006_05_01_archive.html |dataarquivo=13-06-2006 |urlmorta=yes }}</ref> As seis películas feitas ata o momento de A guerra das galaxias foron lanzadas por 20th Century Fox Home Entertainment en [[Blu-ray Disc]] o 16 de setembro de 2011 en tres edicións diferentes, con ''A New Hope'' dispoñible nunha caixa da triloxía orixinal<ref>{{cita web |url=http://www.starwars.com/themovies/saga/preorder_bluray/index.html |title=Pre-order Star Wars: The Complete Saga on Blu-ray Now! |data=06-01-2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110228024727/http://www.starwars.com/themovies/saga/preorder_bluray/index.html |dataarquivo=28-02-2011 |páxina-web=StarWars.com |dataacceso=23-05-2020 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita novas |nome=Joe |apelido=Utichi |data=15-09-2011 |título=Star Wars on Blu-ray: what surprises does LucasFilm have in store? |url=https://www.theguardian.com/film/filmblog/2011/sep/15/star-wars-blu-ray-lucasfilm |xornal=[[The Guardian]] |dataacceso=23-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140508151643/http://www.theguardian.com/film/filmblog/2011/sep/15/star-wars-blu-ray-lucasfilm |dataarquivo=08-05-2014 |urlmorta=yes }}</ref> e coas seis películas de A guerra das galaxias feitas ata o momento en Star Wars: The Complete Saga, que inclúe nove discos e máis de 40 horas de contido adicional.<ref>{{cita web |título=Bring the Complete Collection Home: Star Wars: The Complete Saga on Blu-Ray |url=http://www.starwars.com/movies/saga/bluraymay4/index.html |website=StarWars.com |dataacceso=23-05-2020 |data=04-05-2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110507103835/http://www.starwars.com/movies/saga/bluraymay4/index.html |dataarquivo=07-05-2011 |urlmorta=yes }}</ref> As versións orixinais das películas non se incluíron na caixa. Fixéronse novas modificacións nas películas.<ref>{{cita web |apelido=Phillips |nome=Casey |título=Star Wars fans react with mixed feelings to changes in new Blu-ray release |url=http://www.timesfreepress.com/news/2011/sep/16/star-wars-fans-react-with-mixed-feelings/ |xornal=Chattanooga Times Free Press |dataacceso=23-05-2020 |data=16-09-2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140521032253/http://www.timesfreepress.com/news/2011/sep/16/star-wars-fans-react-with-mixed-feelings/ |dataarquivo=21-05-2014 |urlmorta=yes }}</ref> O 7 de abril de 2015, Walt Disney Studios, 20th Century Fox e Lucasfilm anunciaron conxuntamente os lanzamentos dixitais das seis películas de A guerra das galaxias. Fox lanzou ''A New Hope'' para descarga dixital o 10 de abril de 2015, Walt Disney Studios Home Entertainment lanzou as outras cinco películas.<ref>{{cita web |título=The Walt Disney Company FY 2013 SEC Form 10-K Filing |url=http://thewaltdisneycompany.com/sites/default/files/reports/fy13-form-10k.pdf |páxina-web=The Walt Disney Company |dataacceso=23-05-2020 |páxina=13 |data=20-11-2013 |urlmorta=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150311190755/http://thewaltdisneycompany.com/sites/default/files/reports/fy13-form-10k.pdf |dataarquivo=11-03-2015 |cita=Antes da adquisición da compañía, Lucasfilm produciu seis películas de A guerra das galaxias (Episodios do I ó VI). Lucasfilm mantivo os dereitos dos bens de consumo relacionados con tódalas películas e os dereitos relativos á televisión e os formatos de distribución electrónica para tódalas películas, coa excepción dos dereitos do Episodio IV, que son propiedade dun terceiro estudio. Todas as películas son distribuídas por un terceiro estudio nos mercados relacionados co cine e o vídeo. Os dereitos de distribución de vídeo para estas películas retornaron a Lucasfilm en maio de 2020 coa excepción do Episodio IV, para o que devandito terceiro conserva estes dereitos de distribución a perpetuidade. }}</ref><ref>{{cita novas |apelido=Vlessing |nome=Etan |título='Star Wars' Movie Franchise Headed to Digital HD |url=https://hollywoodreporter.com/heat-vision/star-wars-movie-franchise-headed-786673 |dataacceso=23-05-2020 |xornal=[[The Hollywood Reporter]] |data=06-04-2015 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150410030917/http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/star-wars-movie-franchise-headed-786673 |dataarquivo=10-04-2015 |urlmorta=yes }}</ref> Walt Disney Studios Home Entertainment reeditou a película en Blu-ray, DVD e descarga dixital o 22 de setembro de 2019.<ref>{{Cita web |url=https://comicbook.com/starwars/2019/08/09/star-wars-saga-bluray-rereleases-artwork-covers/#10 |título=Newest Star Wars Saga Blu-rays Get Matching Artwork |apelido=Bonomolo |nome=Cameron |data=08-08-2019 |páxina-web=Comicbook.com |urlmorta=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190926042851/https://comicbook.com/starwars/2019/08/09/star-wars-saga-bluray-rereleases-artwork-covers/#10 |dataarquivo=26-09-2019 |dataacceso=23-05-2020 }}</ref> Ademais, as seis películas estaban dispoñibles en [[resolución 4K]] HDR e Dolby Atmos en [[streaming]] en [[Disney+]] tralo lanzamento do servizo o 12 de novembro de 2019.<ref>{{cita novas |apelido=Whitbrook |nome=James |título=The Mandalorian Will Premiere on Disney+ November 12 |url=https://io9.gizmodo.com/the-mandalorian-will-be-available-on-disney-from-day-o-1833985687/amp |páxina-web=io9 |dataacceso=23-05-2020 |data=11-04-2019 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190412063838/https://io9.gizmodo.com/the-mandalorian-will-be-available-on-disney-from-day-o-1833985687/amp |dataarquivo=12-04-2019 |urlmorta=yes }}</ref> Esta versión da película foi lanzada por Disney nunha caixa 4K Ultra HD Blu-ray o 31 de marzo de 2020.<ref>{{Cita web |url=https://www.filmstories.co.uk/news/star-wars-skywalker-saga-27-disc-ultra-hd-4k-blu-ray-set-now-up-for-preorder/ |title=Star Wars: Skywalker Saga 27-disc Ultra HD 4K Blu-ray set now up for preorder |data=07-01-2020 |páxina-web=Film Stories |dataacceso=23-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200113153302/https://www.filmstories.co.uk/news/star-wars-skywalker-saga-27-disc-ultra-hd-4k-blu-ray-set-now-up-for-preorder/ |dataarquivo=13-01-2020 |urlmorta=yes }}</ref> ==Recepción== ===Recadación=== ''A guerra das galaxias'' continúa sendo unha das películas de máis éxito de recadación de tódolos tempos. O filme estreouse un mércores en 32 salas que se ampliou a 43 o venres; recadou 2&nbsp;556&nbsp;418 USD os primeiros 6 días, na fin de semana do Día dos Caídos<ref>{{cita publicación periódica|revista=[[Variety]] |título=Star Wars' B.O. Hits Wow $2.5 Mil |data=01-07-1977 |páxina=1}}</ref> (10,8 millóns de USD de 2019). Foi aumentando o número de pantallas gradualmente, acumulando 7 millóns USD en poucas semanas trala súa estrea (29,5 millóns USD de 2019).<ref name="caixa">{{cita web |título=Star Wars (1977) |url=https://boxofficemojo.com/movies/?id=starwars4.htm |publisher=[[Box Office Mojo]] |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120312144337/http://boxofficemojo.com/movies/?id=starwars4.htm |dataarquivo=12-03-2012 |urlmorta=yes }}</ref> Superou a ''Tiburón'' (1975) como a película con máis éxito de recadación en América do Norte apenas seis meses despois da súa estrea,<ref>{{cita novas|xornal=The Modesto Bee |título='Star Wars' the new box office champ |data=01-12-1972}}</ref> ingresando máis de 220 millóns USD (928 millóns USD de 2019) durante este período.<ref>{{cita novas|xornal=The StarPhoenix |título=Grease lead summer films as top box-office draw |url=https://news.google.com/newspapers?id=jZVjAAAAIBAJ&sjid=YnoNAAAAIBAJ&pg=1179,1672206 |data=07-09-1978 |páxina=10}}</ref> ''A guerra das galaxias'' fixo a súa estrea internacional contra finais do ano 1978, engadindo o récord mundial ó seu récord nacional de recadación,<ref>{{cita novas|xornal=The StarPhoenix |título=Scariness of Jaws 2 unknown quantity |data=26-05-1978 |url=https://news.google.com/newspapers?id=TpZjAAAAIBAJ&sjid=dnoNAAAAIBAJ&pg=5679,3145694 |páxina=21]}}</ref> ganando 410 millóns USD en total (1,7 billóns{{#tag:ref|Un [[Billón (número)|billón]] equivale a un millón de millóns, ou 10¹².|group="lower-alpha"}} USD de 2018).<ref>{{cita novas |apelido=Harmetz |nome=Aljean |xornal=The New York Times |título=The Saga Beyond 'Star Wars' |data=18-05-1980 |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0617FE345D17728DDDA10994DD405B8084F1D3 |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130520094753/http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0617FE345D17728DDDA10994DD405B8084F1D3 |dataarquivo=20-05-2013 |urlmorta=yes }}</ref> Dende 21 de xullo de 1978, cando aínda se exhibía en 38 salas de cine nos Estados Unidos, a película foi ampliando o número de salas ata acadar 1&nbsp;744, establecendo un novo récord nos Estados Unidos de 10&nbsp;202&nbsp;726 USD recadados nunha fin de semana.<ref>{{cita publicación periódica|apelido=Murphy |nome=A.D. |revista=Variety |título='Star Wars' Proves There's Plenty of Life in Deluxers |data=21-07-1978 |páxina=1}}</ref><ref>{{cita publicación periódica|revista=Variety |título='Wars' Domestic Weekend B.O. Hits $10.2 Mil For New Record |data=26-07-1978}}</ref><ref>{{cita web |páxina-web=Box Office Mojo |title=Weekend Records Through the Years |url=https://boxofficemojo.com/alltime/weekends/pastrecords.htm |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180307172557/http://www.boxofficemojo.com/alltime/weekends/pastrecords.htm |dataarquivo=07-03-2018 |urlmorta=yes }}</ref> Inicialmente recadou 221&nbsp;280&nbsp;994 USD e, trala súa expansión, sumou 43&nbsp;774&nbsp;911 USD adicionais para elevar os ingresos brutos a 265&nbsp;055&nbsp;905 USD. As reestreas de 1979 (22&nbsp;455&nbsp;262 USD), 1981 (17&nbsp;247&nbsp;363 USD) e 1982 (17&nbsp;981&nbsp;612) elevaron os ingresos brutos acumulados nos Estados Unidos e Canadá a 323 millóns USD<ref>{{cita publicación periódica|revista=Variety |título='Star Wars' B.O. History |data=17-05-1999 |páxina=30}}</ref><ref>{{cita novas |título='Star Wars' takes box office lead over 'E.T.' |data=15-02-1997 |xornal=Lubbock Avalanche-Journal |url=http://lubbockonline.com/news/021597/starwars.htm |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120717101316/http://lubbockonline.com/news/021597/starwars.htm |dataarquivo=17-07-2012 |urlmorta=yes }}</ref> e ampliaron as súas ganancias globais a 530 millóns USD.<ref>{{cita novas |apelido=Wuntch |nome=Philip |xornal=The Dallas Morning News |título=Return of E.T. |data=19-07-1985 |url=http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=DM&p_text_direct-0=0ED3CD81CFEA1C2E&p_field_direct-0=document_id |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130517022355/http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=DM&p_text_direct-0=0ED3CD81CFEA1C2E&p_field_direct-0=document_id |dataarquivo=17-05-2013 |urlmorta=yes }}</ref> A película seguiu sendo o filme de máis recadación de tódolos tempos ata que ''E.T. the Extra-Terrestrial'' (1982) superou ese récord.<ref>{{cita web |apelido=Dirks |nome=Tim |título=Top Films of All-Time: Part 1&nbsp;– Box-Office Blockbusters |páxina-web=Filmsite.org |url=http://www.filmsite.org/greatfilmssummary.html |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131014123530/http://www.filmsite.org/greatfilmssummary.html |dataarquivo=14-10-2013 |urlmorta=yes }}</ref> Trala estrea da edición especial en 1997,<ref>{{cita web |apelido=Dirks |nome=Tim |title=Greatest Movie Series Franchises of All Time: The Star Wars Trilogy&nbsp;– Part IV |páxinaweb=Filmsite.org |url=http://www.filmsite.org/series-starwars4.html |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131003231735/http://www.filmsite.org/series-starwars4.html |dataarquivo=03-10-2013 |urlmorta=yes }}</ref> ''A guerra das galaxias'' recuperou brevemente o récord de América do Norte antes de perdelo de novo o ano seguinte con ''[[Titanic (filme de 1997)|Titanic]]'' (1997).<ref>{{cita novas |apelido=Lasalle |nome=Mick |título=''Titanic'' Makes Movie History&nbsp;– It's now the biggest moneymaker ever |data=16-03-1998 |xornal=[[San Francisco Chronicle]] |url=http://www.sfgate.com/entertainment/article/Titanic-Makes-Movie-History-It-s-now-the-3011693.php |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130618100509/http://www.sfgate.com/entertainment/article/Titanic-Makes-Movie-History-It-s-now-the-3011693.php |dataarquivo=18-06-2013 |urlmorta=yes }}</ref> En total, a película ganou 775&nbsp;398&nbsp;007 USD en todo o mundo (2&nbsp;500 millóns USD de 2011), incluíndo 460&nbsp;998&nbsp;007 USD só en América do Norte.<ref name="caixa" /> Segundo o [[Guinness World Records]], a película é a terceira con máis recadación cando se axusta á [[inflación]];<ref>{{cita libro|editor=Glenday, Craig |título-translit=ru:Гиннесс. Мировые рекорды 2012 |título-trad=Guinness World Records 2012 |ano=2011 |editorial=Astrel |lugar=[[Moscova]] |isbn=978-5-271-36423-5 |páxina=211 |idioma=ruso}}</ref> no ámbito de América do Norte, ocupa o segundo lugar na lista detrás de ''[[Foise co vento]]'' (1939), axustada á inflación.<ref>{{cita web |páxina-web=Box Office Mojo |título=All Time Box Office: Domestic Grosses&nbsp;– Adjusted for Ticket Price Inflation |url=https://boxofficemojo.com/alltime/adjusted.htm |dataacceso=21-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090504000735/http://www.boxofficemojo.com/alltime/adjusted.htm |dataarquivo=04-05-2009 |urlmorta=yes }}</ref> ===Crítica=== O filme recibiu, en xeral, críticas positivas trala súa estrea. [[Roger Ebert]] do ''[[Chicago Sun-Times]]'', na súa crítica de 1977, declarou: «a miña imaxinación esqueceu que realmente estaba presente nunha sala de cine [...] os eventos da película parecen reais e eu semello ser parte deles», cualificou ''A guerra das galaxias'' como «un conto de fadas» que «aproveita as fantasías ''[[Pulps|pulp]]'' ocultas nos nosos recordos e, ó facelo de xeito tan brillante, reactiva as vellas emocións, medos e sensacións», os personaxes parecéronlle «moi fortes e sinxelos, e teñen unha morea de pequenas debilidades, e grandes e vas esperanzas, coas que nos podemos sentir identificados».<ref>{{cita novas |xornal=Chicago Sun-Times |apelido=Ebert |nome=Roger |ligazón-autor=Roger Ebert |data=1977<!--a data non é "1 de xaneiro de 1977" porque a película estreouse en maio--> |título=''Star Wars'' |url=https://rogerebert.com/reviews/star-wars-1977 |dataacceso=25-06-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130430064749/http://www.rogerebert.com/reviews/star-wars-1977 |dataarquivo=30-04-2013 |urlmorta=yes }}</ref> A.D. Murphy de ''[[Variety]]'' describiu ''A guerra das galaxias'' como «un filme magnífico. George Lucas procurou crear a maior aventura de fantasía posible a partir dos seriais e as antigas épicas de acción da súa infancia, e tivo un éxito brillante» e engadiu: «o excelente equilibrio entre a tecnoloxía e o drama humano é un dos moitos logros: un identifícase cos personaxes e acepta, ó igual que eles, o intrigante mundo intergaláctico no que habitan».<ref>{{cita publicación periódica |apelido=Murphy |nome=A.D. |url=https://variety.com/1977/film/reviews/star-wars-3-1200424073/ |título=Star Wars |revista=Variety |data=24-05-1977 |dataacceso=25-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130801112049/http://variety.com/1977/film/reviews/star-wars-3-1200424073/ |dataarquivo=01-08-2013 |urlmorta=yes }}</ref> Vincent Canby de ''[[The New York Times]]'' dixo que a película «entreterá a moita xente» e que fora «a película máis elaborada, máis cara e máis fermosa endexamais realizada».<ref>{{cita novas |apelido=Canby |nome=Vincent |data=26-05-1977 |título=''Star Wars'' – A Trip to a Far Galaxy That's Fun and Funny... |xornal=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/library/film/052677wars.html |dataacceso=25-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20060424081519/http://www.nytimes.com/library/film/052677wars.html |dataarquivo=24-04-2006 |urlmorta=yes }}</ref> Gary Arnold de ''[[The Washington Post]]'' definiu ''Star Wars'' como unha «aventura fantástica de ciencia ficción» e «malia que ''Star Wars'' foi influenciada por Kubrick —moitos do equipo téninco traballaron con el ou estiveron directamente influenciados por el— o ton e o tempo son completamente diferentes a ''2001: Unha odisea do espazo'' [...]. O filme de Lucas é alegre no canto de portentoso [...] non acouga, mentres Kubrick vai paseniño [...]. O xeneroso estilo de ciencia ficción de Lucas é alegremente entretido».<ref>{{cita novas |apelido=Arnold |nome=Gary |título='Star Wars': A Spectacular Intergalactic Joyride |url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/04/06/AR2005040601186.html |xornal=The Washington Post |dataacceso=25-04-2020 |data=25-05-1977 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20141222053030/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/04/06/AR2005040601186.html |dataarquivo=22-12-2014 |urlmorta=yes }}</ref> Non obstante, o filme non estivo exento de críticas negativas. [[Pauline Kael]] da revista ''[[The New Yorker]]'' criticou ''A guerra das galaxias'' afirmando que «non hai respiro na imaxe, non hai lirismo» e que non tiña «control emocional», e comentou; «nun xesto cara á [[igualdade de xénero]], a animadora de instituto / princesa en apuros fala coma un macholo duro e atrevido».<ref>{{cita publicación periódica |apelido=Kael |nome=Pauline |ligazón-autor=Pauline Kael |revista=The New Yorker |data=26-09-1977 |título=Contrasts |url=https://www.newyorker.com/archive/content/articles/050523fr_archive02 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061217122529/http://www.newyorker.com/archive/content/articles/050523fr_archive02 |dataarquivo=17-12-2006 |dataacceso=25-04-2020 |urlmorta=yes |apelidos= }}</ref> Stanley Kauffmann de ''[[The New Republic]]'' opinou que «''Star Wars'' é unha película rancia, corrente e para homes que estrañan a adolescencia», o traballo «parece menos enxeñoso que en ''TX 1138''».<ref>{{cita publicación periódica |apelido=Kauffmann |nome=Stanley |url=https://newrepublic.com/article/125424/innocences-star-wars-iv-a-new-hope-review-stanley-kauffmann |título=Innocences |revista=[[The New Republic]] |data=18-06-1977 |dataacceso=26-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151222181328/https://newrepublic.com/article/125424/innocences-star-wars-iv-a-new-hope-review-stanley-kauffmann |dataarquivo=22-12-2015 |urlmorta=yes }}</ref> John Simon da revista ''[[New York (revista)|New York]]'' escribiu; «''Star Wars'' espida das súas imaxes a miúdo sorprendentes e a súa xerga científica elevada, ofrece unha historia, personaxes e diálogo dunha banalidade insoportable».<ref>{{cita publicación periódica |apelido=Simon |nome=John |título=Looking Back at New York's Critical 1977 Review of Star Wars |url=https://www.vulture.com/2015/12/nymag-original-star-wars-review-1977.html# |revista=[[New York (revista)|New York]] |data=20-06-1977 |dataacceso=26-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151217215621/http://www.vulture.com/2015/12/nymag-original-star-wars-review-1977.html |dataarquivo=17-12-2015 |urlmorta=yes }}</ref> Cando ''A guerra das galaxias'' se estreou no Reino Unido, Derek Malcolm de ''[[The Guardian]]'' afirmou; «non mellora o traballo anterior de Lucas, excepto en termos de recadación. Non é a mellor película do ano, non é a mellor ciencia ficción que se levou á pantalla [...]. Pero, por outra banda, é unha diversión enorme e emocionante para quen estea disposto a acomodarse na súa butaca e deixar que todo se apodere del».<ref>{{cita novas |url=https://www.theguardian.com/film/1977/dec/27/derekmalcolmscenturyoffilm |title=Lucas in the sky with diamonds |xornal=[[The Guardian]] |data=27-12-1977 |dataacceso=26-05-2020 |apelido=Malcolm |nome=Derek |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20141222053246/http://www.theguardian.com/film/1977/dec/27/derekmalcolmscenturyoffilm |dataarquivo=22-12-2014 |urlmorta=yes }}</ref> O correspondente de ''[[The Daily Telegraph]]'', Adrian Berry, dixo que ''Star Wars'' «é a mellor película deste tipo dende ''2001'' [: ''A Space Odyssey''] e, en certos aspectos, é unha das máis emocionantes xamais realizadas», describiu a trama como «non pretensiosa e agradablemente desprovista de calquera 'mensaxe'».<ref>{{cita novas |apelido=Berry |nome=Adrian |título=Star Wars: the Telegraph's original 1977 review |url=https://www.telegraph.co.uk/culture/star-wars/10430039/Star-Wars-the-Telegraphs-original-1977-review.html |xornal=The Daily Telegraph |dataacceso=26-05-2020 |data=16-12-1977 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140608235200/http://www.telegraph.co.uk/culture/star-wars/10430039/Star-Wars-the-Telegraphs-original-1977-review.html |dataarquivo=08-06-2014 |urlmorta=yes }}</ref> ===Premios e candidaturas=== A película obtivo numerosos premios trala súa estrea nas pantallas. ''A guerra das galaxias'' ganou seis [[premios Óscar]] na súa [[50ª edición dos Óscar|50ª edición]] dentro das categorías de «[[Óscar ó mellor deseño de produción|mellor dirección artística]]», «[[Óscar ó mellor deseño de vestiario|mellor vestiario]]», «[[Óscar á mellor montaxe|mellor montaxe]]», «[[Óscar á mellor banda sonora|mellor banda sonora]]», «[[Óscar ó mellor son|mellor son]]», «[[Óscar ós mellores efectos visuais|mellores efectos visuais]]» e logrou un Óscar especial pola edición dos efectos de son de Ben Burtt. Foi candidata a «[[Óscar ó mellor filme|mellor filme]]», que conseguiu ''Annie Hall'' (1977) de Woody Allen, aspirou a «[[Óscar ó mellor guión orixinal|mellor guión orixinal]]» polo escrito de George Lucas, quen optou tamén a «[[Óscar ó mellor director|mellor director]]» —non obstante ambos fóronlle concedidos a Woody Allen—, e finalmente optou ó «[[Óscar ó mellor actor secundario|mellor actor secundario]]» pola interpretación de Alec Guinness, que conseguiu no seu lugar [[Jason Robards]] por ''[[Julia (filme de 1977)|Julia]]'' (1977).<ref>{{cita web |url=http://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1978 |título=The 50th Academy Awards (1978) Nominees and Winners |dataacceso=26-05-2020 |páxina-web=[[Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas]] |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150402004056/http://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1978 |dataarquivo=02-04-2015 |urlmorta=yes }}</ref> Un Academy Scientific and Technical Award foille concedido, entre outros, a John Dykstra polo seu desempeño.<ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0004375/awards |title=John Dykstra |páxina-web=IMDb |dataacceso=27-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170414202022/http://www.imdb.com/name/nm0004375/awards |dataarquivo=14-04-2017 |urlmorta=yes }}</ref> Nos [[premios Globo de Ouro]], a película foi candidata a «[[Globo de Ouro ó mellor filme dramático|mellor filme dramático]]», «[[Globo de Ouro ó mellor director|mellor director]]», «mellor actor secundario» (Alec Guinness) e ganou o premio á «mellor banda sonora».<ref>{{cita web |título=35th Golden Globes Awards (1978) – Movies from 1977 |url=https://www.filmaffinity.com/es/awards.php?award_id=goldenglobes&year=1978 |páxina-web=[[FilmAffinity]] |dataacceso=27-05-2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200503021421/https://www.filmaffinity.com/es/awards.php?award_id=goldenglobes&year=1978 |dataarquivo=03-05-2020 |idioma=castelán |urlmorta=yes }}</ref> Na 32ª edición dos [[BAFTA|premios BAFTA]], foi candidata a «mellor filme», «mellor montaxe», «mellor vestiario», «mellor deseño artístico», «mellor son» e «mellor banda sonora»; venceu nas dúas últimas categorías.<ref>{{cita web |título=Film in 1979 |url=http://awards.bafta.org/award/1979/film |páxina-web=[[BAFTA|British Academy of Film and Television Arts]] |dataacceso=27-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140429183314/http://awards.bafta.org/award/1979/film |dataarquivo=29-04-2014 |urlmorta=yes }}</ref> A película conseguiu o [[premio Hugo]] á «[[Premio Hugo á mellor presentación dramática|mellor presentación dramática]]»<ref>{{cita web |url=http://www.thehugoawards.org/hugo-history/1978-hugo-awards/ |título=1978 Hugo Awards |páxina-web=World Science Fiction Society |dataacceso=27-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110507164638/http://www.thehugoawards.org/hugo-history/1978-hugo-awards/ |dataarquivo=07-05-2011 |urlmorta=yes }}</ref> e a banda sonora de John Williams obtivo o [[Premios Grammy|premio Grammy]] á «mellor banda sonora de cine ou televisión».<ref>{{cita web |título=Past Winners Search |url=http://www.grammy.com/nominees/search?artist=&title=&year=1977&genre=All |páxina-web=[[Premio Grammy|Grammy Awards]] |dataacceso=28-05-2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141222041310/http://www.grammy.com/nominees/search?artist=&title=&year=1977&genre=All |dataarquivo=22-12-2014 |urlmorta=yes }}</ref> O filme obtivo doce candidaturas nos [[premios Saturn]], ganando oito: «mellor filme de ciencia ficción», «mellor director», «mellor guión», «mellor actor secundario», «mellor música», «mellor vestiario», «mellor maquillaxe» e «mellores efectos especiais».<ref>{{cita web |url=http://award.mtime.com/24/1978/ |páxina-web=Mtime.com |title=第5届美国电影电视土星奖The 5th Saturn Awards(1978) |data=24-02-2016 |dataacceso=27-05-2020 |data-arquivo=24-12-2015 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151224171542/http://award.mtime.com/24/1978/ |url-morta=yes }}</ref> {| class="wikitable centre" style="margin:auto; border:1px #aaa solid; border-collapse:collapse; text-align:center" |+Lista de premios e candidaturas : ! scope="col" style="background:#B0C4DE;" | Ano ! scope="col" style="background:#B0C4DE;" | Cerimonia ou premio ! scope="col" style="background:#B0C4DE;" | Categoría ! scope="col" style="background:#B0C4DE;" | Candidatos ! scope="col" style="background:#B0C4DE;" | Resultado |- | rowspan="2" | 1977 | rowspan="2" | Los Angeles Film Critics Association | Mellor filme | | {{y}} |- | Mellor música | [[John Williams]] | {{y}} |- | rowspan="32" | 1978 | rowspan="11" | [[50ª edición dos Óscar|Óscars]] | [[Óscar ó mellor filme|Mellor filme]] | Gary Kurtz | {{n}} |- | [[Óscar ó mellor director|Mellor director]] | [[George Lucas]] | {{n}} |- | [[Óscar ó mellor guión orixinal|Mellor guión orixinal]] | George Lucas | {{n}} |- | [[Óscar ó mellor actor secundario|Mellor actor secundario]] | [[Alec Guinness]] | {{n}} |- | [[Óscar ó mellor deseño de produción|Mellor dirección artística]] | John Barry, Roger Christian, Leslie Dilley e Norman Reynolds | {{y}} |- | [[Óscar ó mellor deseño de vestiario|Mellor vestiario]] | John Mollo | {{y}} |- | [[Óscar ó mellor son|Mellor son]] | Derek Ball, Don McDougall, Bob Minkler e Ray West | {{y}} |- | [[Óscar á mellor montaxe|Mellor montaxe]] | Richard Chew, Paul Hirsch e Marcia Lucas | {{y}} |- | [[Óscar ós mellores efectos visuais|Mellores efectos visuais]] | Robert Blalack, John Dykstra, Richard Edlund, Grant McCune e John Stears | {{y}} |- | [[Óscar á mellor banda sonora|Mellor banda sonora]] | John Williams | {{y}} |- | Óscar por unha contribución especial | Ben Burtt, pola creación de efectos sonoros | {{y}} |- | rowspan="4" | [[Premios Globo de Ouro|Globos de Ouro]] | [[Globo de Ouro ó mellor filme dramático|Mellor filme dramático]] | | {{n}} |- | [[Globo de Ouro ó mellor director|Mellor director]] | George Lucas | {{n}} |- | Mellor actor secundario | Alec Guinness | {{n}} |- | Mellor música | John Williams | {{y}} |- | rowspan="12" | [[Premios Saturn]] | Mellor actríz | [[Carrie Fisher]] | {{n}} |- | rowspan="2" | Mellor actor | [[Harrison Ford]] | {{n}} |- | [[Mark Hamill]] | {{n}} |- | rowspan="2" | Mellor actor secundario | [[Peter Cushing]] | {{n}} |- | Alec Guinness | {{y}} |- | Mellor filme de ciencia ficción | | {{y}} |- | Mellor director | George Lucas [[ex aequo]] con [[Steven Spielberg]] por ''Close Encounters of the Third Kind'' | {{y}} |- | Mellor guión | George Lucas | {{y}} |- | Mellor música | John Williams ex aequo con el mesmo por ''Close Encounters of the Third Kind'' | {{y}} |- | Mellor vestiario | John Mollo | {{y}} |- | Mellor maquillaxe | Rick Baker e Stuart Freeborn | {{y}} |- | Mellores efectos especiais | John Dykstra e John Stears | {{y}} |- | [[Premios Grammy]] | Mellor álbum de música nun filme | John Williams | {{y}} |- | [[Premio Hugo]] | [[Premio Hugo á mellor presentación dramática|Mellor presentación dramática]] | | {{y}} |- | People's Choice Awards | Filme preferido | | {{y}} |- | [[Premio Nébula]] | Premio especial | | {{y}} |- | Writers Guild of America Awards | Mellor guión orixinal de comedia | George Lucas | {{n}} |- | rowspan="8" | 1979 | rowspan="6" | [[BAFTA]] | Mellor filme | | {{n}} |- | Mellor dirección artística | John Barry | {{n}} |- | Mellor vestiario | John Mollo | {{n}} |- | Mellor montaxe | Richard Chew, Paul Hirsch e Marcia Lucas | {{n}} |- | Mellor banda sonora | John Williams | {{y}} |- | Mellor son | Ben Burtt e outros once técnicos | {{y}} |- | rowspan="2" | Evening Standard British Film Awards | Mellor filme | | {{y}} |- | Mellor actor | Alec Guinness | {{y}} |} ==Influencia== O crítico de cine Roger Ebert escribiu no seu libro ''The Great Movies'': «ó igual que ''[[The Birth of a Nation]]'' e ''[[Cidadán Kane]]'', ''A guerra das galaxias'' foi un fito técnico que influíu en moitas películas posteriores». Empezou unha nova xeración de efectos especiais e filmes enérxicos. A película foi unha das primeiras en combinar varios xéneros cinematográficos para crear un novo concepto de xénero.<ref name="Legado" /> Finalmente, xunto a ''Tiburón'' (1975) de Steven Spielberg, cambiou a atención da industria cinematográfica, afastándose das películas de carácter máis persoal, cara ós ''blockbusters'' de grande orzamento centrados en espectadores máis novos.<ref name="EmpireOfDreams" /><ref>{{cita web |xornal=Chicago Sun-Times |apelido=Ebert |nome=Roger |ligazón-autor=Roger Ebert |data=28-06-1999 |título=Great Movies: Star Wars |url=https://rogerebert.com/reviews/great-movie-star-wars-episode-iv-a-new-hope-1977 |dataacceso=01-10-2006 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130413113345/http://www.rogerebert.com/reviews/great-movie-star-wars-episode-iv-a-new-hope-1977 |dataarquivo=13-04-2013 |urlmorta=yes }}</ref><ref name="Shone">{{cita libro|apelido=Shone |nome=Tom |ano=2004 |título=Blockbuster: How Hollywood Learned to Stop Worrying and Love the Summer |lugar=London |editorial=Simon & Schuster |páxina=64 |isbn=0-7432-6838-5}}</ref> Entre os cineastas que admitiron a influencia de ''A guerra das galaxias'' na súa carreira encóntranse [[James Cameron]], [[J. J. Abrams]], [[Damon Lindelof]], [[Dean Devlin]], [[Gareth Edwards (director)|Gareth Edwards]],<ref>{{cita web |url=https://www.theguardian.com/film/2011/feb/27/gareth-edwards-monsters-star-wars |título=The film that changed my life: Gareth Edwards |apelido=Hopkins |nome=Jessica |data=27-02-2011 |dataacceso=27-05-2020 |xornal=The Guardian |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140505015532/http://www.theguardian.com/film/2011/feb/27/gareth-edwards-monsters-star-wars |dataarquivo=05-05-2014 |urlmorta=yes }}</ref> [[Roland Emmerich]], [[John Lasseter]],<ref>{{cita web |apelido=Pond |nome=Steve |título=Why Disney Fired John Lasseter&nbsp;– And How He Came Back to Heal the Studio |url=https://thewrap.com/john-lasseter-disney-fired-frozen-healed-studio-oscarwrap-down-wire |páxina-web=TheWrap |dataacceso=10-05-2014 |data=21-02-2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140508200853/http://www.thewrap.com/john-lasseter-disney-fired-frozen-healed-studio-oscarwrap-down-wire |dataarquivo=08-05-2014 |urlmorta=yes }}</ref> [[David Fincher]], [[Peter Jackson]], [[Joss Whedon]], [[Christopher Nolan]], [[Ridley Scott]], [[John Singleton]] e [[Kevin Smith]].<ref name="Legado" /> Scott, Cameron e Jackson asimilaron o concepto de Lucas de «futuro preexistente» introducindo o concepto nas súas películas, como ''[[Alien (filme)|Alien]]'' (1979) e ''[[Blade Runner]]'' (1982) de Scott , e ''[[Terminator]]'' (1984) de Cameron —quen tamén dirixiu ''[[Aliens]]'' (1986)—. Peter Jackson aplicou o concepto na súa triloxía ''The Lord of the Rings'' para producir a sensación de realismo e credibilidade.<ref name="Legado" /> Christopher Nolan citou ''A guerra das galaxias'' como un influxo para o seu filme ''[[Orixe (filme)|Orixe]]'' (2010).<ref>{{cita web |título=Christopher Nolan's Star Wars Inspiration |url=http://hub.contactmusic.com/news/christopher-nolans-star-wars-inspiration_1153625 |páxina-web=ContactMusic.com |data=16-07-2010 |dataacceso=27-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20141219064444/http://hub.contactmusic.com/news/christopher-nolans-star-wars-inspiration_1153625 |dataarquivo=19-12-2014 |urlmorta=yes }}</ref> Algúns críticos consideran que ''A guerra das galaxias'', ó igual que ''Tiburón'', prexudicaron notablemente a Hollywood ó cambiar a preferencia por películas como ''[[O padriño]]'' (1972), ''[[Taxi Driver]]'' (1976) e ''Annie Hall'' (1977) cara a películas de fantasía e espectaculares para un público máis novo.<ref name="Greydanus">{{cita web |páxina-web=Decent Films Guide |apelido=Greydanus |nome=Steven D. |título=An American Mythology: Why Star Wars Still Matters |url=http://www.decentfilms.com/articles/starwars |dataacceso=28-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120206024753/http://www.decentfilms.com/articles/starwars |dataarquivo=06-02-2012 |urlmorta=yes }}</ref> Peter Biskind aseverou: «cando todo estivo dito e feito, Lucas e Spielberg cambiaron os espectadores da [[década de 1970]], que se volveran máis sofisticados consumindo películas europeas e do [[Novo Hollywood]], cara á simplicidade das películas da [[Cine clásico de Hollywood|Idade de ouro de Hollywood]] anterior á [[década de 1960]], camiñaron de regreso ó [[Alicia do outro lado do espello|outro lado do espello]]».<ref name="Biskind" /><ref name="Greydanus" /> Pola contra, Tom Shone escribiu que a través de ''A guerra das galaxias'' e ''Tiburón'', Lucas e Spielberg «non traizoaron o cine en absoluto: conectaron novamente, devolveron o medio ás súas raíces, como nun espectáculo festivo, un acto máxico e un enorme efecto especial», que representou «unha especie de renacemento».<ref name="Shone" /> Por outra banda, a película foi obxecto de diversas [[parodia]]s; a [[curtametraxe]] ''Hardware Wars'' (1978) foi unha das primeiras;<ref>{{cita web |título=''Star Wars, Episode IV: A New Hope'' (1977) |url=http://www.filmsite.org/starw.html |páxina-web=Filmsite.org |dataacceso=28-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140328054859/http://www.filmsite.org/starw.html |dataarquivo=28-03-2014 |urlmorta=yes }}</ref> ''[[Spaceballs]]'' (1987) de [[Mel Brooks]] é unha comedia satírica de ''A guerra das galaxias'';<ref>{{cita web |título=Spaceballs |url=https://www.metacritic.com/movie/spaceballs |páxina-web=Metacritic |dataacceso=28-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140329090328/http://www.metacritic.com/movie/spaceballs |dataarquivo=29-03-2014 |urlmorta=yes }}</ref> e algunhas series como ''[[Family Guy]]'',<ref>{{cita novas |apelido=Collins |nome=Scott |título=Q & A with Seth MacFarlane |url=https://articles.latimes.com/2009/dec/27/entertainment/la-ca-conversation27-2009dec27 |xornal=Los Angeles Times |dataacceso=28-08-2020 |data=27-12-2009 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140304054300/http://articles.latimes.com/2009/dec/27/entertainment/la-ca-conversation27-2009dec27 |dataarquivo=04-03-2014 |urlmorta=yes }}</ref> ''[[Robot Chicken]]''<ref>{{cita novas |apelido=Snider |nome=Mike |título=''Robot Chicken'' digs its satirical talons into ''Star Wars'' |url=http://usatoday30.usatoday.com/life/television/news/2007-06-12-robot-chicken_N.htm |xornal=[[USA Today]] |dataacceso=28-05-2020 |data=13-06-2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121119051422/http://usatoday30.usatoday.com/life/television/news/2007-06-12-robot-chicken_N.htm |dataarquivo=19-11-2012 |urlmorta=yes }}</ref> e ''[[The Simpsons]]''<ref>{{cita web |url=http://www.starwars.com/community/news/media/f20070724/index.html?page=3 |título=I Bent My Wookiee! Celebrating the Star Wars/Simpsons Connection |dataacceso=28-05-2020 |data=24-07-2007 |apelido=Scott |nome=Chernoff |páxina-web=StarWars.com |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110724223022/http://starwars.com/community/news/media/f20070724/index.html?page=3 |dataarquivo=24-07-2011 |urlmorta=yes }}</ref> produciron episodios parodiando o filme. ==Recoñecemento== En 1989, a versión cinematográfica de ''A guerra das galaxias'' de 1977 foi seleccionada polo [[National Film Registry]] da [[Biblioteca do Congreso dos Estados Unidos de América]] para a súa preservación.<ref name="NFR" /> A película de 35 mm da edición especial de 1997 presentouse inicialmente para efectuar a preservación debido á dificultade para transferila dende os positivos orixinais,<ref name="positivo">{{cita web |apelido=Andrews |nome=Mallory |título=A 'New' New Hope: Film Preservation and the Problem with 'Star Wars' |url=http://www.soundonsight.org/a-new-new-hope-film-preservation-and-the-problem-with-star-wars/ |páxina-web=Sound on Sight |dataacceso=20-05-2020 |data=21-07-2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140728002438/http://www.soundonsight.org/a-new-new-hope-film-preservation-and-the-problem-with-star-wars/ |dataarquivo=28-07-2014 |urlmorta=yes }}</ref> pero máis tarde desvelouse que a Biblioteca posuía unha película como depósito dos dereitos de autor do lanzamento cinematográfico orixinal. No 2015 esta copia fora transferida a unha [[resolución 2K]] mediante escaneo, dispoñible para a súa visión mediante solicitude previa.<ref name="2k">{{cita web |apelido=Ulanoff |nome=Lance |título=The search for the 'Star Wars' George Lucas doesn't want you to see |url=http://mashable.com/2015/12/17/star-wars-original-cut/#q9dBHW8NZkq0 |páxina-web=Mashable |data=17-12-2015 |dataacceso=20-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161013075503/http://mashable.com/2015/12/17/star-wars-original-cut/#q9dBHW8NZkq0 |dataarquivo=13-10-2016 |urlmorta=yes }}</ref> No ano 2004 o [[National Recording Registry]] seleccionou para a súa conservación a [[Banda sonora orixinal|banda sonora]] creada por John Williams para a película.<ref>{{cita web |url=https://www.loc.gov/programs/national-recording-preservation-board/recording-registry/complete-national-recording-registry-listing/ |título=Complete National Recording Registry Listing National - Recording Registry - National Recording Preservation Board - Programs at the Library of Congress |páxina-web=Library of Congress |dataacceso=27-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200309102746/https://www.loc.gov/programs/national-recording-preservation-board/recording-registry/complete-national-recording-registry-listing/ |dataarquivo=09-03-2020 |urlmorta=yes }}</ref> No seu número do [[30 de maio]] de [[1977]] da revista ''[[Time]]'', Gerald Clarke<ref>{{cita publicación periódica |apelido=Corliss |nome=Richard |título=Star Wars Turns 35: How TIME Covered the Film Phenomenon |url=http://entertainment.time.com/2012/05/25/happy-35th-anniversary-star-wars/ |revista=Time |dataacceso=28-05-2020 |data=25-05-2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140601173454/http://entertainment.time.com/2012/05/25/happy-35th-anniversary-star-wars/ |dataarquivo=01-06-2014 |urlmorta=yes }}</ref> declarou ''A guerra das galaxias'' «película do ano».<ref>{{cita publicación periódica |título=STAR WARS The Year's Best Movie |url=https://time.com/4153583/star-wars-the-years-best-movie/ |revista=Time |dataacceso=28-05-2020 |data=30-05-1977 |volume=109 |número=22 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200217194356/https://time.com/4153583/star-wars-the-years-best-movie/ |dataarquivo=17-02-2020 |urlmorta=yes }}</ref> Nunha cerimonia celebrada durante a segunda estrea de ''A guerra das galaxias'' no Mann's Chinese Theatre o 3 de agosto de 1977, nun acontecemento sen precedentes ó que asistiron miles de persoas, [[C-3PO]], [[R2-D2]] e [[Darth Vader]] plasmaron as súas pegadas na beirarrúa fronte a debandito teatro.<ref name="EmpireOfDreams"/><ref name="coate20040921" /> O guión orixinal de George Lucas foi escollido polo [[Writers Guild of America]] como un dos mellores de tódolos tempos.<ref name="guión" /> Para conmemorar o 30º aniversario da película, en maio de 2007, o [[Servizo Postal dos Estados Unidos de América]] emitiu un conxunto de 15 [[Selo postal|selos]] que representan os personaxes de A guerra das galaxias.<ref>{{cita web |título=Two Legendary Forces Unite to Honor 30th Anniversary of ''Star Wars'' |url=http://www.usps.com/communications/newsroom/2007/sr07_012.htm |páxina-web=[[Servizo Postal dos Estados Unidos de América]] |dataacceso=29-05-2020 |data=marzo de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070329033048/http://www.usps.com/communications/newsroom/2007/sr07_012.htm |dataarquivo=29-03-2007 |urlmorta=yes }}</ref> ==Adaptacións== ===Novela e banda deseñada=== ''A guerra das galaxias'' foi novelada e publicada como ''Star Wars: From the Adventures of Luke Skywalker'' en decembro de 1976, seis meses antes do lanzamento da película.<ref>{{cita web|url=https://www.starwars.com/news/check-out-over-40-years-of-star-wars-a-new-hope-novelization-covers |título=Over 40 Yeras of Star Wars: A New Hope Novelization Covers |páxina-web=StarWars.com |dataacceso=31-05-2020}}</ref> George Lucas figura como o autor, non obstante Alan Dean Foster foi o responsable de escribir o libro baseandose no guión de Lucas.<ref>{{cita libro|título=Star Wars: A New Hope |url=https://archive.org/details/starwars00gard |apelido=Lucas |nome=George |ano=1997 |editorial=Del Rey |page=introdución}}</ref> O director de mercadotecnia Charles Lippincott acadou un acordo en novembro de 1976 con [[Ballantine Books]] para publicar a novela, no mes de febreiro de 1977 vendéranse medio millón de copias.<ref>{{cita libro|apelido=Sutherland |nome=John |título=Bestsellers (Routledge Revivals): Popular Fiction of the 1970s |ano=2010 |editorial=Routledge |isbn=9781136830631 |capítulo=8. Star Wars - a real gee-whizz book}}</ref> Foster escribiu unha secuela da novela titulada ''Splinter of the Mind's Eye'' e publicada por [[Del Rey Books]] (unha filial de Ballantine Books) en 1978. O libro foi escrito coa intención de ser unha continuación de baixo orzamento de ''A guerra das galaxias'' no caso de que a película non tivese éxito.<ref>{{cita web |apelido=Wenz |nome=John |título=The First Star Wars sequel: Inside the writing of Splinter of the Mind's Eye |url=https://syfy.com/syfywire/the-first-star-wars-sequel-inside-the-writing-of-splinter-of-the-minds-eye |páxina-web=SyFy.com |data=01-01-2018 |dataacceso=31-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180930231749/https://www.syfy.com/syfywire/the-first-star-wars-sequel-inside-the-writing-of-splinter-of-the-minds-eye |dataarquivo=30-09-2018 |urlmorta=yes }}</ref> [[Marvel Comics]], tras acadar un acordo para obter a licenza, adaptou ''A guerra das galaxias'' nos seis primeiros números do seu cómic ''Star Wars''. A adaptación foi escrita por [[Roy Thomas]] con ilustracións de [[Howard Chaykin]], o primeiro número foi publicado en abril de 1977<ref>{{cita web |url=http://www.starwars.com/episode-iv/bts/article/f20070601/index.html?page=1 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100326072227/http://www.starwars.com/episode-iv/bts/article/f20070601/index.html |título=Star Wars: The Comic Book That Saved Marvel! |páxina=StarWars.com |data=01-06-2007 |dataacceso=32-05-2020 |apelido=Thomas |nome=Roy |dataarquivo=26-03-2010 |urlmorta=yes }}</ref> e foi un éxito de vendas para Marvel.<ref>{{cita web |url=http://www.comicbookresources.com/?page=article&old=1&id=186 |título=Jim Shooter Interview: Part 1 |páxina-web=Comic Book Resources |data=06-10-2000 |dataacceso=32-05-2020 |apelido=Thomas |nome=Michael |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120813074853/http://www.comicbookresources.com/?page=article&old=1&id=186 |dataarquivo=13-08-2012 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.jimshooter.com/2011/07/roy-thomas-saved-marvel.html |título=Roy Thomas Saved Marvel |apelido=Shooter |nome=Jim |data=05-07-2011 |páxina-web=Jimshooter.com |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150912134444/http://www.jimshooter.com/2011/07/roy-thomas-saved-marvel.html |dataarquivo=12-09-2015 |urlmorta=yes |data-acceso=31-05-2020 }}</ref><ref>{{cita publicación periódica|apelido=Miller |nome=John Jackson |data=07-03-1997 |título=Gone but not forgotten: Marvel Star Wars series kept franchise fans guessing between films |revista=Comics Buyer's Guide |lugar=Iola, Wisconsin |páxina=46}}</ref> Lucasfilm adaptou a historia a un libro para nenos, con casete ou disco incluído, publicado en 1979; en cada páxina do libro represéntase un fotograma da película cunha explicación sucinta da historia.<ref>{{cita web |url=http://www.starwars.com/hyperspace/member/kessel/news20051222.html |title=The Flight and Fall of Black Falcon |apelido=Vilmur |nome=Pete |páxina-web=StarWars.com |data=11-09-2008 |dataacceso=31-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110912232305/http://www.starwars.com/hyperspace/member/kessel/news20051222.html |dataarquivo=12-09-2011 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita web|url=http://blog.theswca.com/2016/03/the-read-along-story-look-at-audio.html |title=The Read-Along Story: A Look at Audio-Literary Collectibles |apelido=Salvatore |nome=Ron |páxina-web=The Star Wars Collectors Archive |data=08-03-2016 |dataacceso=31-05-2020}}</ref> No ano 2013 [[Dark Horse Comics]] publicou unha adaptación en banda deseñada da trama descrita no guión orixinal.<ref>{{cita web |título=The Star Wars #1 (Nick Runge Cover) |url=http://www.darkhorse.com/Comics/22-824/The-Star-Wars-1-Nick-Runge-cover |editorial=[[Dark Horse Comics]] |dataacceso=31-05-2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140526060000/http://www.darkhorse.com/Comics/22-824/The-Star-Wars-1-Nick-Runge-cover |dataarquivo=26-05-2014 |urlmorta=yes }}</ref> ===Radio=== {{Artigo principal|Star Wars (radionovela)}} Na década de 1980, os dramas radiofónicos estaban en declive nos Estados Unidos. Richard Toscan, decano asociado da escola de artes escénicas da University of Southern California (USC), que empezara coa dramatización dos contos de [[Raymond Carver]] na emisora de [[Radio (medio de comunicación)|radio]] KUSC-FM —cadea de radio da universidade afiliada á [[National Public Radio]] (NPR)— contando co apoio de [[John Houseman]], produtor responsable do drama radiofónico ''[[The War of the Worlds (radio)|The War of the Worlds]]'' de [[Orson Welles]] en 1938. Trala suxestión de Frank Mankiewicz, alumno seu, considerou que a popularidade de ''A guerra das galaxias'' atraería novos oíntes e máis novos. Non obstante, estimaban que os custos de produción eran excesivamente elevados, emporiso, a USC era a [[alma máter]] de George Lucas e estes lazos resultaron ser vantaxosos; o director cedeulle decontado os dereitos de ''A guerra das galaxias'', incluídos os dereitos da música e os efectos de son, polo prezo simbólico de 1 USD.<ref name="Robb">{{cita libro|apelido=Robb |nome=Brian J. |ano=2012 |título=A Brief Guide to Star Wars |lugar=London |editorial=Hachette |isbn=9781780335834}}</ref><ref name="allthings">{{cita web |apelido=John |nome=Derek |título=That Time NPR Turned 'Star Wars' Into A Radio Drama — And It Actually Worked |url=https://www.npr.org/2015/12/18/460269884/that-time-npr-turned-star-wars-into-a-radio-drama-and-it-actually-worked |via=NPR.org |páxina-web=[[All Things Considered]] |dataacceso=30-05-2020 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160620103128/http://www.npr.org/2015/12/18/460269884/that-time-npr-turned-star-wars-into-a-radio-drama-and-it-actually-worked |dataarquivo=20-06-2016 |urlmorta=yes }}</ref> A pesar de todo a NPR necesitaba de escribir guións, contratar actores e alugar o estudio. Sen fondos para cubrir o orzamento de 200&nbsp;000 USD, a NPR alcanzou un acordo de coprodución coa cadea de radiotelevisión británica [[British Broadcasting Corporation|BBC]], cunha longa tradición na produción de dramas radiofónicos. A BBC proporcionou un equipo de produción, incluído o director [[John Madden]], e a cambio recibiu os dereitos de transmisión no Reino Unido. Dende o principio, os produtores de NPR pensaron que o guión se adaptaría ben a un relato episódico, baseándose no formato de seriais da década de 1930 como ''Flash Gordon'' e ''Buck Rogers'', que tamén inspiraran a Lucas.<ref name="Robb" /> Contrataron o novelista de ciencia ficción Brian Daley para escribir o guión. Daley tivo acceso ós primeiros borradores do guión de ''A guerra das galaxias'' e ampliou a narrativa incluíndo material que quedou fóra da edición final do filme, en consecuencia a adaptación de radio dura aproximadamente catro horas máis que a versión cinematográfica. Os produtores puideron conseguir os actores Mark Hamill e Anthony Daniels para interpretar o rol de Luke Skywalker e C-3PO respectivamente, o personaxe de Han Solo interpretouno Perry King, quen xa fora á audición para interpretar ese papel no filme.<ref name="Robb" /> A radionovela gravouse durante dez días nos estudios Westlake Recording en West Hollywood, California, consta de 13 capítulos (cunha duración total de 5 horas e 57 minutos) e empezouse a emitir o 9 de marzo de 1981. Adaptada por Brian Daley, dirixida por John Madden, coa música de John Williams e os efectos de son creados por Ben Burtt.<ref>{{Cita web|url= http://www.loresdelsith.net/ls/sombrasith/ss_2_se/radio/radio.htm |título= The radio drama |dataacceso=30-05-2020 |páxina-web= Loresdelsith.net |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160308200257/http://www.loresdelsith.net/ls/sombrasith/ss_2_se/radio/radio.htm |dataarquivo=08-03-2016}}</ref><ref>{{Cita web |url= http://www.highbridgeaudio.com/starwars1.html |título= Star Wars, the NPR dramatization |dataacceso= 30-05-2020 |páxina-web= High Bridge Audio |urlarquivo= https://web.archive.org/web/20090701081712/http://www.highbridgeaudio.com/starwars1.html |dataarquivo= 01-07-2009 |urlmorta= yes }}</ref> As transmisións recibiron comentarios positivos por parte da crítica. O drama radiofónico proporcionoulle á cadea 750&nbsp;000 novos oíntes, que representaba un aumento do 40&nbsp;% da audiencia de NPR e cuadriplicando a audiencia máis nova. Con semellante éxito acado, KUSC produciu tamén a adaptación radiofónica de ''O imperio contraataca''.<ref name="Robb" /><ref>{{cita libro|apelido=Sterling |nome=Christopher H. |ano=2004 |título=Encyclopedia of Radio (Vol. 3) |editorial=Routledge |url=https://books.google.co.uk/books?id=-UeveLMilioC&lpg=PA2206&dq=Frank%20Mankiewicz%20star%20wars&pg=PA2206#v=onepage&q=Frank%20Mankiewicz%20star%20wars&f=false |isbn=9781135456498 |dataacceso=30-05-2020}}</ref> En 1993 lanzouse unha recompilación en formato [[Disco compacto|CD]] da adaptación radiofónica de ''A guerra das galaxias'', que incluía o drama radiofónico orixinal emitido en 1981, xunto coa adaptación dos dramas radiofónicos de ''O imperio contraataca'' e ''O retorno do Jedi''.<ref>{{cita libro|apelido=Wells |nome=Stuart W. |título=A Universe of Star Wars Collectibles: Identification and Price Guide |url=https://archive.org/details/universeofstarwa00well |editorial=[[Krause Publications]] |isbn=0873494156 |páxina=[https://archive.org/details/universeofstarwa00well/page/239 239] |ano=2002}}</ref> ==Notas== {{listaref|group="lower-alpha"}} ;Referencias :''Tódalas referencias en inglés agás cando se indique o contrario'' {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} ===Bibliografía=== ====Bibliografía consultada==== * {{cita libro|ref=harv|apelido=Baxter |nome=John |título=Mythmaker: The Life and Work of George Lucas |url=https://archive.org/details/mythmakerlifewor00baxt|edición=1ª |editorial=William Morrow |lugar=Nova York | ano=1999 |isbn=978-0-380-97833-5}} * {{cita libro|ref=harv|apelido=Bouzereau |nome=Laurent |título=Star Wars: The Annotated Screenplays |editorial=Del Rey |lugar=Nova York |ano=1997 |isbn=0-345-40981-7}} * {{cita libro|ref=harv|apelido=Brooker |nome=Will |título=BFI Film Classics: Star Wars |ano=2009 |editorial=Palgrave Macmillan |isbn=1844575543 |url=https://books.google.com/books?id=wWodBQAAQBAJ}} * {{cita libro|ref=harv|apelido=Guinness |nome=Alec |título=Blessings in Disguise |url=https://archive.org/details/blessingsindisgu00guin|editorial=Knopf |lugar=Nova York |ano=1986 |isbn=0394552377}} * {{cita libro|ref=harv|apelido=Hearn |nome=Marcus |título=The Cinema of George Lucas |editorial=Abrahams Books |lugar=Nova York |ano=2005 |isbn=0-8109-4968-7}} * {{cita libro|ref=harv|apelido=Kaminski|nome=Michael|título=The Secret History of Star Wars: The Art of Storytelling and the Making of a Modern Epic |editorial=Legacy Books Press |lugar=Kingston, Ontario |ano=2007 |isbn=978-0-9784652-3-0 |url=https://books.google.com/books/about/The_Secret_History_of_Star_Wars.html?id=YkzKPAAACAAJ}} * {{cita libro|ref=harv|apelido=Pollock |nome=Dale |título=Skywalking: The Life and Films of George Lucas |url=https://archive.org/details/skywalkinglifefi0000poll_g1q6|editorial=Da Capo Press |lugar=Nova York |ano=1999 |isbn=0-306-80904-4}} * {{cita libro|ref=harv|apelido=Rinzler |nome=J. W. |título=The Making of Star Wars |editorial=Ballantine Books |lugar=Nova York |ano=2007 |isbn=978-0-345-49476-4 |url=https://books.google.com/books?id=AKqMW5ChgScC}} * {{cita libro|ref=harv|apelido=Taylor |nome=Chris |título=How Star Wars Conquered the Universe: The Past, Present, and Future of a Multibillion Dollar Franchise |ano=2015 |editorial=Basic Books |isbn= 978-046509751-7 |url=https://books.google.com/books?id=uG0uCgAAQBAJ}} * {{cita libro|ref=harv|apelido=Westfahl |nome=Gary |título=Space and Beyond: The Frontier Theme in Science Fiction |data=30-02-2000 |editorial=Greenwood Press |lugar=California |isbn=9780313308468|url=https://books.google.com/books?id=cLbvA_WyBRMC}} ====Bibliografía adicional==== * {{cita libro|apelido=Rinzler |nome=J. W. |ano=2007 |título=The Making of Star Wars: The Definitive Story Behind the Original Film |editorial=Quarto Publishing |isbn=978-1781311905}} * {{cita libro|apelido=Bailey |nome= T. J. |ano=2005 |título=Devising a Dream: A Book of Star Wars Facts and Production Timeline |lugar=Louisville, Kentucky |editorial=Wasteland Press |isbn=1-933265-55-8}} * {{cita libro|apelido=Blackman |nome=W. Haden |ano=2004 |título=The New Essential Guide to Weapons and Technology, Revised Edition (Star Wars) |lugar=New York |editorial=Del Rey |isbn=0-345-44903-7}} * {{cita libro|apelido=Galipeau |nome=Steven A. |ano=2001 |título=The Journey of Luke Skywalker: An Analysis of Modern Myth and Symbol |url=https://archive.org/details/journeyoflukesky0000gali |editorial=Open Court |isbn=978-0812694321}} * {{cita libro|apelido=Sansweet |nome=Stephen |ano=1992 |título=Star Wars: From Concept to Screen to Collectible|url=https://archive.org/details/starwarsfromconc0000sans |location= San Francisco |editorial=Chronicle Books |isbn=0-8118-0101-2}} === Ligazóns externas === * [http://www.starwars.com/films/star-wars-episode-iv-a-new-hope ''A guerra das galaxias''] en StarWars.com * [http://www.filmsite.org/starw.html ''A guerra das galaxias''] en Filmsite.org * [https://starwars.fandom.com/wiki/Star_Wars:_Episode_IV_A_New_Hope ''A guerra das galaxias: Episodio IV - Unha esperanza nova''] en Wookieepedia {{Star Wars}} {{Barra portal|Cine|Star Wars|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:guerra das galaxias, A}} [[Categoría:Filmes de Star Wars]] [[Categoría:Filmes de 1977]] [[Categoría:Filmes en lingua inglesa]] [[Categoría:Filmes dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Filmes dirixidos por George Lucas]] [[Categoría:Filmes con banda sonora de John Williams]] [[Categoría:Filmes de ciencia ficción e aventuras dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Filmes de 20th Century Fox]] [[Categoría:Filmes rodados en California]] [[Categoría:Filmes rodados en Inglaterra]] [[Categoría:Filmes rodados en Guatemala]] [[Categoría:Filmes rodados en Arizona]] [[Categoría:Filmes rodados en Tunisia]] [[Categoría:Filmes sobre xemelgos]] [[Categoría:Filmes preservados no National Film Registry]] [[Categoría:Filmes de 1977 con versión en galego]] e1lm9r80c10ykfupvwycex5xjdqy6oh 0 195506 6148883 5549935 2022-08-02T22:29:12Z Xosema 4817 Arranxo referencia wikitext text/x-wiki {{outros homónimos|Artemis}} {{Satélite | nome = Artemis | imaxe = Imaxe:Artemismodrp.jpg | pé de foto = Modelo de Artemis a escala real. | tipo = Comunicacións. | fabricante = | organización = [[ESA]] | contratistas = | bus = | sobrevoo = | datasobrevoo = | Destino_actual = | satélite de = [[Terra]] | data de inserción orbital = | órbitas = | data de lanzamento = 12 de xullo de 2001<ref name=n2yo>{{Cita web|url= http://www.n2yo.com/satellite/?s=26863|título= ARTEMIS|dataacceso=18 de decembro de 2011|autor= N2YO|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Real Time Satellite Tracking|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=NSSDC/><ref name="UNOOSA">{{cita publicación periódica|autor=|apelido= |nome= |ligazonautor= |coautores= |data=9 de setembro de 2003|ano= |mes= |título=Letter dated 11 August 2003 from the Head of the Legal Department of the European Space Agency to the Secretary-General|revista= COMMITTEE ON THE PEACEFUL USES OF OUTER SPACE|volume= |número=03-87784(E)|páxinas= |id= |url=http://www.unoosa.org/documents/pdf/ser432E.pdf|data-acceso= 18 de decembro de 2011|formato= PDF}}</ref> | foguete portador = [[Ariane 5]]<ref name=NSSDC/><ref name=gunter>{{Cita web|url= http://space.skyrocket.de/doc_sdat/artemis.htm|título= Artemis|dataacceso=18 de decembro de 2011|autor= Gunter Dirk Krebs|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Gunter's Space Page|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | número de voo = | sitio de lanzamento = [[Centro Espacial de Kourou]]<ref name=NSSDC>{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=2001-029A|título=Artemis|dataacceso=18 de decembro de 2011|autor=NASA|apelidos=|nome=|ligazónautor=|coautores=|data=4 de novembro de 2011|ano=|mes=|formato=|obra=|editor=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=|dataarquivo=|urlmorta=}}</ref> | duración da misión = | obxectivo da misión = Satélite de comunicacións.<ref name=NSSDC/> | decaemento = | regreso = | sitio de regreso = | NSSDC_ID = 2001-029A | COSPAR ID = | web = | masa = 3105 kg<ref name=gunter/> | dimensións = 4,8 metros de alto x 25 metros de longo (cos paneis solares estendidos)<ref name=aerospace/> | potencia = 2,5 [[Vatio|kW]]<ref name=NSSDC/><ref name=aerospace/><ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/artemis.html|título=Artemis|dataacceso=20 de decembro de 2011|autor= Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2011|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | baterías = <!--Datos orbitais--> | órbita de referencia = | semieixo maior = | excentricidade = | inclinación = 9,5°<ref name=n2yo/> | altura orbital = | apoapse = 35.806,8 km<ref name=n2yo/> | periapse = 35.779,8 km<ref name=n2yo/> | periodo orbital = 1436,1 minutos | lonxitude = <!--Aterraxes planetarias--> | planeta = | data de aterraxe = | coordenadas da aterraxe = }} '''Artemis''' ([[acrónimo]] de ''Advanced Relay And Technology Mission'') é un [[satélite de comunicacións]] xeosincrónico da [[ESA]] lanzado o 12 de xullo de 2001 desde o [[centro Espacial de Kourou]] mediante un foguete [[Ariane 5]]. == Características == A misión de Artemis é de por un lado probar novas tecnoloxías e por outro proporcionar servizos de comunicacións. Leva tamén elementos do sistema EGNOS (''European Geostationary Navigation Overlay Service''). Tralo lanzamento un problema impediu que a última etapa do foguete situara o satélite na órbita xeoestacionaria, quedando nunha órbita de 590 x 17487&nbsp;km e unha inclinación de 2,94 graos. Para resolve-lo problema de achegar ata a órbita xeoestacionaria planificáronse unha serie de pasos consistentes no uso do motor químico de apoxeo conxuntamente co sistema de [[propulsión iónica]] de a bordo, concibido inicialmente só para manter a posición do satélite unha vez situado na órbita xeoestacionaria.<ref name=aerospace>{{Cita web|url= http://www.aerospace-technology.com/projects/artemis/|título= Artemis Telecommunications Satellite|dataacceso=20 de decembro de 2011|autor= |apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= aerospace-technology.com|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> Artemis acadou a súa órbita de traballo en 2003 e participou, entre outros experimentos, na comunicación mediante láser co satélite experimental [[Xapón|xaponés]] [[OICETS]] (tamén coñecido como Kirari).<ref name=gunter2>{{Cita web|url= http://space.skyrocket.de/doc_sdat/oicets.htm|título= OICETS (Kirari)|dataacceso=9 de maio de 2013|autor= Gunter Dirk Krebs|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2013|mes= |formato= |obra= |editor= Gunter's Space Page|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[OICETS]] === Ligazóns externas === * [https://archive.is/20120524004417/www.esa.int/artemislaunch/ Páxina de Artemis na ESA] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Satélites artificiais]] awv3aaks8fa1myt7vr81cvtrtzsx6l7 0 196198 6149057 6097404 2022-08-03T02:21:26Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Xosé María Vila Ribadomar''', nado en [[Cambados]] en [[1970]], é un escritor galego. == Traxectoria == Reside actualmente en Cambados ==Obra== ===Poesía=== *''A fraga do pericardio'', [[2001]], Tema. *''Peixes medievais'', [[2004]], [[Deputación de Pontevedra]]. *''Fotogramática'', [[2011]]. *''O corpo en extinción'', 2018. Editorial Toxosoutos *''Mar de la'' ([[2019]]). Editorial Toxosoutos. 100 páxs. ISBN 978-84-120613-0-7. == Véxase tamén == === Ligazóns externas === *{{Cita web|título=Temperado cristal|páxina-web=Criticalia|url=http://armandorequeixo.blogaliza.org/2011/12/16/temperado-cristal/|dataarquivo=03 de xullo de 2013|data-acceso=2019-03-31|data=2011-12-16|url-arquivo=https://archive.today/20130703213555/http://armandorequeixo.blogaliza.org/2011/12/16/temperado-cristal/|url-morta=unfit}} * [https://web.archive.org/web/20071123191929/http://www.culturagalega.org/lg3/lg3_autor_detalle.php?Cod_prsa=316 Ficha en Cultura Galega] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Vila Ribadomar, Xose Maria}} [[Categoría: Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría: Poetas de Galicia]] [[Categoría: Nados en Cambados]] [[Categoría: Nados en 1970]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] p4smlimrombmhpxwk0oks04vqehwyvz 0 196447 6149073 5942179 2022-08-03T02:44:11Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Clupeiformes<br/>''Clupeiformes'' | image = Herringadultkils.jpg | image_width = 250px | image_caption = Arenque do Atántico (''[[Clupea harengus]]'') | image2 = Sardina pilchardus 2011.jpg | image2_width = 250px | image2_caption = Sardiña (''[[Sardina pilchardus]]'') | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | infraphylum = [[Gnathostomata]] | superclassis = [[Osteichthyes]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = [[Clupeomorpha]] | ordo = '''Clupeiformes''' | ordo_authority = [[Pieter Bleeker|Bleeker]], 1959 | subdivision_ranks = [[orde (bioloxía)|Subordes]] e [[familia (bioloxía)|Familias]] | subdivision = * ''Véxase o texto'' }} Os '''clupeiformes''' (''Clupeiformes'') son unha [[orde (bioloxía)|orde]] de [[osteíctios|peixes osteíctios]] da superorde dos [[clupeomorfos]] (''Clupeomorpha''), entre os que se inclúen [[especies]] de tanta importancia pesqueira e comercial como os [[arenque]]s, as [[sardiña]]s ou os [[bocareu]]s.<ref name=Nelson>Nelson, Joseph S. (2006)</ref><ref name=ADW>[http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Clupeiformes.html ''Clupeiformes''] en ADW. {{en}}</ref> A orde comprende 397 [[especie (bioloxía)|especies]] agrupadas en 6 [[Familia (bioloxía)|familias]]. Son peixes de pequeno tamaño e coloración prateada polos flancos e o ventre, peláxicos, que viaxan a miúdo en grandes [[cardume]]s.<ref name=ADW/><ref name=M>Muus, Bent J. (1998), p. 87.</ref> == Características == Caracterízanse por presentaren unha [[aleta|aleta caudal]] [[aleta|homocerca]] (é dicir, formada por dous lobos iguais e sen prolongación da columna vertebral), careceren de raios espiñosos nas [[aleta]]s e presentaren —normalmente— grandes [[escama de peixe|escamas]] [[escama de peixe|cicloides]]. Teñen unha curta [[aleta|aleta dorsal]], coas [[aleta|ventrais]] xusto por debaixo.<ref name=M/> Carecen de [[aleta|aleta adiposa]] e de [[liña lateral]]; porén, poden percibir e identificar a dirección dos sons e as ondas de presión porque son peixes fisóstomos, é dicir, coa [[vexiga natatoria]] unida por un conduto á parte anterior do tubo dixestivo e conectada ao oído medio.<ref name=M/> == Clasificación == Divídense en dúas subordes:<ref>[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161694#null ''Clupeiformes'' (Taxonomic Serial No.: 161694)] en [[SIIT]]. {{en}}</ref> * '''Suborde ''[[Clupeoidei]]''''':<ref>[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161699#null ''Clupeoidei''(Taxonomic Serial No.: 161699)] en SIIT. {{en}}</ref> ** Familia ''[[Chirocentridae]]'' ** Familia ''[[Clupeidae]]'' ([[arenque]]s e [[sardiña]]s) ** Familia ''[[Engraulidae]]'' ([[bocareu]]s) ** Familia ''[[Pristigasteridae]]'' ** Familia ''[[Sundasalangidae]]'' * '''Suborde ''[[Denticeps clupeoides|Denticipitoidei]]''''':<ref>[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161695#null ''Denticipitoidei'' (Taxonomic Serial No.: 161695)] en SIIT. {{en}}</ref> ** Familia ''[[Denticipitidae]]'' == En Galicia == Nas augas da nosa comunidade están citadas s seguintes especies da orde:<ref>Solórzano ''et al.'' (1988), pp. 18-19.</ref> * '''Familia ''[[Clupeidae]]'' ** ''[[Alosa alosa]]'', a '''zamborca''',<ref name=A>{{Cita web |url=http://www.realacademiagalega.org/dicionario#loadNoun.do?nounTitle=zamborca&homonymNumber= |título=Dicionario da RAG |data-acceso=04 de agosto de 2013 |data-arquivo=22 de xullo de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130722230111/http://www.realacademiagalega.org/dicionario#loadNoun.do?nounTitle=zamborca&homonymNumber= |url-morta=yes }}</ref><ref name=RP>Ríos Panisse (1977), pp. 210-218.</ref><ref name=RS>Rodríquez Solórzano (1983), p. 62.</ref><ref name=LV>Lahuerta e Vázquez (2000), p. 65-</ref> '''sabela''',<ref name=A/><ref name=RP/> '''tasca''',<ref name=RP/> '''nai da sardiña''' <ref name=RS/> ou '''sábalo'''.<ref name=RS/><ref name=RV>Rodríguez Villanueva ''et al.'' (1995), pp. 24-25.</ref> ** ''[[Alosa fallax]]'', moi semellante á anterior, e chamada tamén '''zamborca''' <ref name=RP/> e '''sabela'''.<ref name=LV/><ref name=RV/> ** ''[[Sardina pilchardus]]'', a '''sardiña''' ** ''[[Sprattus sprattus]]'', a '''trancha''',<ref name=RP/><ref name=RS61>Rodríquez Solórzano (1983), p. 61.</ref> '''trancho''' <ref name=RP/><ref name=RS/><ref name=LV2>Lahuerta e Vázquez (2000), p. 164.</ref> ou '''espadín'''.<ref name=RP/><ref name=RS/> * '''Familia ''[[Engraulidae]]''''' ** ''[[Engraulis encrasicolus]]'', o '''bocareu''', '''bocarte''' ou '''bucareu'''. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commons}} {{Wikispecies}} === Bibliografía === * Lahuerta Mouriño, F. e Vázquez Álvarez, F. X. (2000): ''Vocabulario multilingüe de organismos acuáticos''. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. ISBN 84-453-2913-8. * Muus, Bent J.; Jørgen G. Nielsen; Preben Dahlstrøm e Bente O. Nyström (1998): ''Peces de mar del Atlántico y del Mediterráneo''. Barcelona: Ediciones Omega. ISBN 84-282-1161-2. * Nelson, Joseph S. (2006): ''Fishes of the World''. John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-471-25031-7. * Ríos Panisse, M. C. (1977): ''Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de Galicia. I Invertebrados y peces.'' Santiago: Universidad de Santiago de Compostela. ISBN 84-7191-008-X. * Rodríguez Solórzano, Manuel; Sergio Devesa Regueiro e Lidia Soutullo Garrido (1983): ''Guía dos peixes de Galicia''. Vigo: Editorial Galaxia. ISBN 84-7154-433-4. * Rodríguez Villanueva, X. L. e Xavier Vázquez (1995): ''Peixes do mar de Galicia. (III) Peixes óseos (continuación)''. Vigo: Edicións Xerais de Galicia. ISBN 84-7507-870-2. * Solórzano, Manuel R[odríguez]; José L. Rodríguez, José Iglesias, Francisco X, Pereira e Federico Álvarez (1988): ''Inventario dos peixes do litoral galego (Pisces: Cyclostomata, Chondrichthyes, Osteichthyes).'' O Castro-Sada, A Coruña: Cadernos da Área de Ciencias Biolóxicas (Inventarios). Seminario de Estudos Galegos, vol. IV. ISBN 84-7492-370-0. * Xunta de Galicia (1999): ''Guía do consumidor de peixe fresco''. Consellería de Pesca, Marisqueo e Acuicultura. === Outros artigos === * [[Clupeidos]] * [[Engráulidos]] === Ligazóns externas === * [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?lin=s&p=has_linkout&id=32446 ''Clupeiformes''] en NCBI. {{en}} * [http://www.fishbase.org/summary/OrdersSummary.php?order=Clupeiformes ''Clupeiformes''] en FishBase. Taxonomía e algunhas informacións sobre as características da orde. {{en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Clupeiformes| ]] gtn8ma931k3ywcigc85auguceofhrgf 0 196458 6149027 5846947 2022-08-03T01:05:59Z Xoio 22795 arranxiños wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Clupeomorfos<br>''Clupeomorpha'' | image = Herringadultkils.jpg | image_width = 250px | image_caption = Arenque do Atántico (''[[Clupea harengus]]'') | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | infraphylum = [[Gnathostomata]] | superclassis = [[Osteichthyes]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = '''Clupeomorpha''' | superordo_authority = [[Peter Humphry Greenwood|Greenwood]] ''et al.'', [[1966]] }} [[Ficheiro:Sardina pilchardus 2011.jpg|miniatura|240px|Sardiña (''[[Sardina pilchardus]]'').]] A dos '''clupeomorfos''' (''Clupeomorpha'') é unha superorde [[osteíctios|peixes osteíctios]] mariños que comprende unha única [[orde (bioloxía)|orde]] con representantes vivos, a dos [[clupeiformes]] (''Clupeiformes'') e outra só con [[especie (bioloxía)|especies]] [[fósil]]es, a dos [[elimmichtiiformes]] (''Ellimmichthyiformes'').<ref>[http://taxonomicon.taxonomy.nl/TaxonTree.aspx?id=201773 ''Clupeomorfa''] en The Taxonomicon.</ref> == Taxonomía == A suborde dos clupeomorfos foi establecida e nomeada por [[Peter Humphry Greenwood|Greenwood]] ''et al.'' en [[1966]]. É nome válido. Foi asignada aos ''[[Clupeocephala]]'' por Murray ''et al.'' en 2005; a ''[[Teleostei]]'' por Nelson en 2006; a ''Teleostei'' por Forey ''et al.'' en 2003 e De Figueiredo en 2009, e a ''[[Ostarioclupeomorpha]]'' Long en 2011.<ref>Long,J. A. (2011): ''The Rise of Fishes: 500 Million Years of Evolution (Second edition).'' The Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-9695-8.</ref> – Orde ''[[Clupeiformes]]'': :* Suborde ''[[Clupeoidei]]'':<ref>''[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161699#null Clupoeoidei]'' en [[Sistema Integrado de Información Taxonómica|ITIS]]. </ref> :** Familia ''[[Chirocentridae]]'' :** Familia ''[[Clupeidae]]'' ([[arenque]]s e [[sardiña]]s) :** Familia ''[[Engraulidae]]'' ([[bocareu]]s) :** Familia ''[[Pristigasteridae]]'' :** Familia ''[[Sundasalangidae]]'' :* Suborde ''[[Denticiptoidei]]'':<ref>''[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161695#null DenticipItoidei]'' en [[Sistema Integrado de Información Taxonómica|ITIS]]. </ref> :** Familia ''[[Denticipitidae]]'' – Orde ''[[Ellimmichthyiformes]]'' (†) == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Blainville, H. M. D. d. (1818): "Sur les ichthyolithes ou les poissons fossiles" en ''Nouveau Dictionnaire d'Histoire Naturelle'', Deterville, París, pp.&nbsp;310–395. * Nelson, Joseph S. (2006): ''Fishes of the World''. John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-471-25031-7. === Ligazóns externas === * [http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161694 Taxonomía ITIS] {{en}} * [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?lin=s&p=has_linkout&id=282425 ''Clupeomorpha''] en NCBI. {{en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Clupeiformes]] kszannm3944bskxxow25s7lbdjdwbo6 6149030 6149027 2022-08-03T01:08:41Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Clupeomorfos<br>''Clupeomorpha'' | image = Herringadultkils.jpg | image_width = 250px | image_caption = Arenque do Atántico (''[[Clupea harengus]]'') | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | infraphylum = [[Gnathostomata]] | superclassis = [[Osteichthyes]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = '''Clupeomorpha''' | superordo_authority = [[Peter Humphry Greenwood|Greenwood]] ''et al.'', [[1966]] }} [[Ficheiro:Sardina pilchardus 2011.jpg|miniatura|240px|Sardiña (''[[Sardina pilchardus]]'').]] A dos '''clupeomorfos''' (''Clupeomorpha'') é unha [[orde (bioloxía)|superorde]] de [[osteíctios|peixes osteíctios]] [[mar|mariños]] que comprende unha única [[orde (bioloxía)|orde]] con representantes vivos, a dos [[clupeiformes]] (''Clupeiformes'') e outra só con [[especie (bioloxía)|especies]] [[fósil]]es, a dos [[elimmichtiiformes]] (''Ellimmichthyiformes'').<ref>[http://taxonomicon.taxonomy.nl/TaxonTree.aspx?id=201773 ''Clupeomorfa''] en The Taxonomicon.</ref> == Taxonomía == A suborde dos clupeomorfos foi establecida e nomeada por [[Peter Humphry Greenwood|Greenwood]] ''et al.'' en [[1966]]. É nome válido. Foi asignada aos ''[[Clupeocephala]]'' por Murray ''et al.'' en 2005; a ''[[Teleostei]]'' por Nelson en 2006; a ''Teleostei'' por Forey ''et al.'' en 2003 e De Figueiredo en 2009, e a ''[[Ostarioclupeomorpha]]'' Long en 2011.<ref>Long,J. A. (2011): ''The Rise of Fishes: 500 Million Years of Evolution (Second edition).'' The Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-9695-8.</ref> – Orde ''[[Clupeiformes]]'': :* Suborde ''[[Clupeoidei]]'':<ref>''[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161699#null Clupoeoidei]'' en [[Sistema Integrado de Información Taxonómica|ITIS]]. </ref> :** Familia ''[[Chirocentridae]]'' :** Familia ''[[Clupeidae]]'' ([[arenque]]s e [[sardiña]]s) :** Familia ''[[Engraulidae]]'' ([[bocareu]]s) :** Familia ''[[Pristigasteridae]]'' :** Familia ''[[Sundasalangidae]]'' :* Suborde ''[[Denticiptoidei]]'':<ref>''[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161695#null DenticipItoidei]'' en [[Sistema Integrado de Información Taxonómica|ITIS]]. </ref> :** Familia ''[[Denticipitidae]]'' – Orde ''[[Ellimmichthyiformes]]'' (†) == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Blainville, H. M. D. d. (1818): "Sur les ichthyolithes ou les poissons fossiles" en ''Nouveau Dictionnaire d'Histoire Naturelle'', Deterville, París, pp.&nbsp;310–395. * Nelson, Joseph S. (2006): ''Fishes of the World''. John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-471-25031-7. === Ligazóns externas === * [http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161694 Taxonomía ITIS] {{en}} * [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?lin=s&p=has_linkout&id=282425 ''Clupeomorpha''] en NCBI. {{en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Clupeiformes]] a1eupyyqtr3z4bhhb52061z59plno4q 0 196517 6148876 6089982 2022-08-02T22:11:10Z Xoio 22795 arranxos wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Taxobox | name = Protacantopterixios<br>''Protacanthopterygii'' | image = Salmo trutta GLERL 1.jpg | image_width = 250px | image_caption = Troita (''[[Salmo trutta fario]]'') | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = '''Protacanthopterygii''' | subdivision_ranks = [[Orde (bioloxía)|Ordes]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A dos '''protacantopterixios''' (''Protacanthopterygii'') é unha [[orde (bioloxía)|superorde]] de [[peixes]] [[teleósteos]] de [[anatomía]] primitiva, tanto [[mar|mariños]] como [[dulciacuícola]]s, moitos deles [[migración animal|anádromos]]. == Características == Entre as súas características corporais destaca as presenza duna [[aleta|aleta adiposa]] tras a [[aleta|aleta dorsal]]. Teñen máis de 24 [[vértebra]]s, un [[óso]] mesocoracoides, [[dente]]s na [[lingua]] e no [[hioide]], [[mandíbula]] superior non protusíble, e un forame supraorbital.<ref>Protacanthopterygii na [http://www.britannica.com/eb/article-63657 ''[[Encyclopædia Britannica]] Online'']. Consultada o 3 de agosto de 2022.</ref> == Clasificación == A superorde comprende tres ordes:<ref>[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161928#null Protacanthopterygii] no [[ITIS]].</ref> * [[Esociformes]] * [[Osmeriformes]] * [[Salmoniformes]] == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Category:Protacanthopterygii}} {{Wikispecies|Protacanthopterygii}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Teleósteos]] 35dyio1bpshyh6qsapt7lkve4yll9ax 6148888 6148876 2022-08-02T22:46:14Z Xoio 22795 ampliación wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Taxobox | name = Protacantopterixios<br>''Protacanthopterygii'' | image = Salmo trutta GLERL 1.jpg | image_width = 250px | image_caption = Troita (''[[Salmo trutta fario]]'') | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = '''Protacanthopterygii''' | superordo_authority = [[Humphry Greenwood|Greenwood]] ''et al''. [[1966]] | subdivision_ranks = [[Orde (bioloxía)|Ordes]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A dos '''protacantopterixios''' (''Protacanthopterygii'') é unha [[orde (bioloxía)|superorde]] de [[peixes]] [[teleósteos]] de [[anatomía]] primitiva, tanto [[mar|mariños]] como [[dulciacuícola]]s, moitos deles [[migración animal|anádromos]]. == Características == Entre as súas características corporais destaca as presenza duna [[aleta|aleta adiposa]] tras a [[aleta|aleta dorsal]]. Teñen máis de 24 [[vértebra]]s, un [[óso]] mesocoracoides, [[dente]]s na [[lingua]] e no [[hioide]], [[mandíbula]] superior non protusíble, e un forame supraorbital.<ref>Protacanthopterygii na [http://www.britannica.com/eb/article-63657 ''[[Encyclopædia Britannica]] Online'']. Consultada o 3 de agosto de 2022.</ref> == Clasificación == A superorde comprende tres ordes:<ref>[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161928#null Protacanthopterygii] no [[ITIS]].</ref> * [[Esociformes]] * [[Osmeriformes]] * [[Salmoniformes]] == Evolución == Parece que evolucionaron no [[Cretáceo]] ou quizais no [[Xurásico]] tardío, probabelmente hai uns 150 millóns de anos; coñécense [[fósil]]es deles e da estreitamente relacionada ''Otocephala'' en todo o Cretáceo.<ref name = ebo2009>''Encyclopædia Britannica Online'' (2009): Annotated classification &ndash; Superorder Protacanthopterygii. En: [http://www.britannica.com/eb/article-63657 Fish]. Version do 22 de abril de 2009. Consultada o 3 de agosto de 2022.</ref> === Filoxenia === [[Cladograma]] baseado en Betancur-Rodriguez ''et al''. (2016).<ref name="Betancur-Rodriguez-4">R. Betancur-Rodriguez, E. Wiley, N. Bailly, A. Acero, M. Miya, G. Lecointre & G. Ortí: [https://sites.google.com/site/guilleorti/classification-v-4 ''Phylogenetic Classification of Bony Fishes'']. Versión 4.</ref> {{clade |style=font-size:90%;line-height:90% |label1=Euteleostei |1={{clade |label1=Lepidogalaxii |1=[[Lepidogalaxiiformes]] |2={{clade |label1=Protacanthopterygii |1={{clade |1=[[Argentiniformes]] [[File:Argentina sphyraena.jpg|70 px]] |2={{clade |1=[[Galaxiiformes]] |2={{clade |1=[[Esociformes]] [[File:Esox lucius1.jpg|70px]] |2=[[Salmoniformes]] [[File:Salmo salar flipped.jpg|70px]] }} }} }} |2={{clade |label1=[[Stomiati]] |1={{clade |1=[[Stomiiformes]] [[File:Sigmops bathyphilus.jpg|70px]] |2=[[Osmeriformes]] [[File:Southern Pacific fishes illustrations by F.E. Clarke 100 1.jpg|70px]]</span> }} |label2=[[Neoteleostei]] |2={{clade |label1=Ateleopodia |1=[[Ateleopodidae]] [[File:Ijimaia plicatellus1.jpg|70px]] |label2=Eurypterygia |2={{clade |label1=Aulopa |1=[[Aulopiformes]] [[File:Aulopus filamentosus.jpg|70px]] |label2=Ctenosquamata |2={{clade |label1=Scopelomorpha |1=[[Myctophiformes]] [[File:Myctophum punctatum1.jpg|70px]] |2=[[Acanthomorpha]] [[File:Scomber scombrus.png|70px]] }} }} }} }} }} }} }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Category:Protacanthopterygii}} {{Wikispecies|Protacanthopterygii}} === Bibliografía === * Nelson, Joseph S. (2006): ''Fishes of the World''. 4th ed. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-4712-5031-7, pp.189-207. === Outros artigos === * [[Teleósteos]] === Ligazóns externas === * [https://eol.org/pages/2777738 Protacanthopterygii] na [[EOL]]. * [http://www.fossilworks.org/cgi-bin/bridge.pl?a=taxonInfo&taxon_no=92063 Superorder Protacanthopterygii] en [[Fossilworks]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Teleósteos]] 5s3oin0juy83pqfw7cl3xrxldig9xgv 6148889 6148888 2022-08-02T22:46:45Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Protacantopterixios<br>''Protacanthopterygii'' | image = Salmo trutta GLERL 1.jpg | image_width = 250px | image_caption = Troita (''[[Salmo trutta fario]]'') | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = '''Protacanthopterygii''' | superordo_authority = [[Humphry Greenwood|Greenwood]] ''et al''. [[1966]] | subdivision_ranks = [[Orde (bioloxía)|Ordes]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A dos '''protacantopterixios''' (''Protacanthopterygii'') é unha [[orde (bioloxía)|superorde]] de [[peixes]] [[teleósteos]] de [[anatomía]] primitiva, tanto [[mar|mariños]] como [[dulciacuícola]]s, moitos deles [[migración animal|anádromos]]. == Características == Entre as súas características corporais destaca as presenza duna [[aleta|aleta adiposa]] tras a [[aleta|aleta dorsal]]. Teñen máis de 24 [[vértebra]]s, un [[óso]] mesocoracoides, [[dente]]s na [[lingua]] e no [[hioide]], [[mandíbula]] superior non protusíble, e un forame supraorbital.<ref>Protacanthopterygii na [http://www.britannica.com/eb/article-63657 ''[[Encyclopædia Britannica]] Online'']. Consultada o 3 de agosto de 2022.</ref> == Clasificación == A superorde comprende tres ordes:<ref>[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=161928#null Protacanthopterygii] no [[ITIS]].</ref> * [[Esociformes]] * [[Osmeriformes]] * [[Salmoniformes]] == Evolución == Parece que evolucionaron no [[Cretáceo]] ou quizais no [[Xurásico]] tardío, probabelmente hai uns 150 millóns de anos; coñécense [[fósil]]es deles e da estreitamente relacionada ''Otocephala'' en todo o Cretáceo.<ref name = ebo2009>''Encyclopædia Britannica Online'' (2009): Annotated classification &ndash; Superorder Protacanthopterygii. En: [http://www.britannica.com/eb/article-63657 Fish]. Version do 22 de abril de 2009. Consultada o 3 de agosto de 2022.</ref> === Filoxenia === [[Cladograma]] baseado en Betancur-Rodriguez ''et al''. (2016).<ref name="Betancur-Rodriguez-4">R. Betancur-Rodriguez, E. Wiley, N. Bailly, A. Acero, M. Miya, G. Lecointre & G. Ortí: [https://sites.google.com/site/guilleorti/classification-v-4 ''Phylogenetic Classification of Bony Fishes'']. Versión 4.</ref> {{clade |style=font-size:90%;line-height:90% |label1=Euteleostei |1={{clade |label1=Lepidogalaxii |1=[[Lepidogalaxiiformes]] |2={{clade |label1=Protacanthopterygii |1={{clade |1=[[Argentiniformes]] [[File:Argentina sphyraena.jpg|70 px]] |2={{clade |1=[[Galaxiiformes]] |2={{clade |1=[[Esociformes]] [[File:Esox lucius1.jpg|70px]] |2=[[Salmoniformes]] [[File:Salmo salar flipped.jpg|70px]] }} }} }} |2={{clade |label1=[[Stomiati]] |1={{clade |1=[[Stomiiformes]] [[File:Sigmops bathyphilus.jpg|70px]] |2=[[Osmeriformes]] [[File:Southern Pacific fishes illustrations by F.E. Clarke 100 1.jpg|70px]]</span> }} |label2=[[Neoteleostei]] |2={{clade |label1=Ateleopodia |1=[[Ateleopodidae]] [[File:Ijimaia plicatellus1.jpg|70px]] |label2=Eurypterygia |2={{clade |label1=Aulopa |1=[[Aulopiformes]] [[File:Aulopus filamentosus.jpg|70px]] |label2=Ctenosquamata |2={{clade |label1=Scopelomorpha |1=[[Myctophiformes]] [[File:Myctophum punctatum1.jpg|70px]] |2=[[Acanthomorpha]] [[File:Scomber scombrus.png|70px]] }} }} }} }} }} }} }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Category:Protacanthopterygii}} {{Wikispecies|Protacanthopterygii}} === Bibliografía === * Nelson, Joseph S. (2006): ''Fishes of the World''. 4th ed. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-4712-5031-7, pp.189-207. === Outros artigos === * [[Teleósteos]] === Ligazóns externas === * [https://eol.org/pages/2777738 Protacanthopterygii] na [[EOL]]. * [http://www.fossilworks.org/cgi-bin/bridge.pl?a=taxonInfo&taxon_no=92063 Superorder Protacanthopterygii] en [[Fossilworks]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Teleósteos]] 3cjpwhxdr4ndezpls5q1l3ssi5cols0 0 201127 6149059 6034030 2022-08-03T02:25:57Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Xoán Eiriz''', nado na [[A Coruña|Coruña]] en [[1956]], é un cantante e profesor de [[música]] [[Pobo galego|galego]]<ref>{{cita novas|url=http://www.lavozdegalicia.es/galicia/2009/08/31/0003_7939087.htm|título=Xoán Eiriz: «Os cantautores estamos na uvi»|autor=Nacho Mirás Fole|data=31 de agosto de 2009|xornal=[[La Voz de Galicia]]|data-acceso=08 de setembro de 2018|data-arquivo=12 de xaneiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120112130658/http://www.lavozdegalicia.es/galicia/2009/08/31/0003_7939087.htm|url-morta=unfit}}</ref>. ==Discografía== *''Sentimientos'' (1988) *''Xoán Eiriz'' (1992) *''Na miña fala'' (1992) *''Eu voute amar'' (1993) *''Amores hei'' (1998) *''30 anos e unha canción de amor'' ==Notas== {{listaref}} {{Personalidades en progreso}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Eiriz, Xoán}} [[Categoría:Nados na Coruña]] [[Categoría:Personalidades da música de Galicia]] [[Categoría:Nados en 1956]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] r33ws29ioq3n3rhpc5bm0r9sddjtzbo 0 202064 6149216 6072409 2022-08-03T09:27:00Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Sen referencias|data=febreiro de 2013}} {{Artista musical | nome = Adele | imaxe =Adele - Live 2016, Glasgow SSE Hydro 03.jpg | lenda = Adele durante a súa xira ''[[Adele Live 2016]]''. | nome completo = Adele Laurie Blue Adkins | alias = | naceu = {{data|5|05|1988|idade}} | orixe = [[Tottenham]], [[Inglaterra]], {{GBR}} | morreu = | ocupación = [[Cantante]] e [[compositor]]a | xénero = [[Soul]], [[jazz]], [[pop]], [[blues]], [[neo soul]] | instrumento = [[Voz (música)|Voz]], [[guitarra]], [[piano]], [[baixo eléctrico|baixo]], [[celesta]], [[teclado (instrumento musical)|teclado]] | tipo de voz = [[Contralto]]<ref>{{cita web|apelidos=Gilbert|nome=Andrew|título=Singer-songwriter Adele brings introspection to Brit-soul scene|url=http://seattletimes.nwsource.com/html/musicnightlife/2008669564_zmus26adele.html|editorial=Seattle Times}}</ref> | selo = [[XL Recordings]], [[Universal Music|Universal]], [[Columbia Records]] | relacionado con = [[Amy Winehouse]]<br />[[Lady Gaga]]<br />[[Duffy]]<br />[[Aretha Franklin]]<br />[[Dido (cantante)]]<br />[[Paul McCartney]] | tempo en activo = [[2008]]-presente | web = [http://adele.tv/ Adele.tv] }} '''Adele Laurie Blue Adkins''', nada o [[5 de maio]] de [[1988]], en [[Tottenham]], [[Londres]], [[Inglaterra]],<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.theguardian.com/music/2008/jan/27/popandrock.britawards2008|páxina-web=theguardian.com|título=Mad about the girl|data-acceso=14 de xaneiro de 2021|apelidos=Patterson|nome=Sylvia|lingua=en|data-publicación=27 de xaneiro de 2008}}</ref> coñecida simplemente como '''Adele''', é unha cantante e compositora británica de [[soul]], [[blues]], [[pop]] e [[jazz]], gañadora de oito [[Premios Grammy]] e tres Brit Awards. Dende moi nova amosou un grande interese pola música e, en 2006, egresou da BRIT School de Artes Escénicas e Tecnoloxía. Ese mesmo ano, firmou un contrato con XL Recordings, tras ser descubierta por unhas demos que un amigo publicou en MySpace.​ Nos Premios Brit de 2007 recibiu o galardón de elección dos críticos e tamén gañou a enquisa Sound of 2008 realizada pola BBC.​ En 2008, Adele debutou co seu primeiro álbum de estudio, ''19,'' que se situou no número 1 da lista de álbums británica e foi certificado, tamén, como disco dobre platino nos Estados Unidos No territorio norteamericano, a súa carreira, viuse moi lanzada trala actuación no programa ''Saturday Night Live,'' a mediados de outubro de 2008; ese programa contou coa maior cantidade de espectadores en catorce anos.​ Un ano despois, na 51ª entrega dos Premios Grammy, gañou os galardóns á mellor artista novo, e mellor interpretación vocal por feminina por "Chasing Pavements".<ref>{{Cita web|url=http://www.mtv.com/news/1604545/grammy-2009-winners-list/|páxina-web=mtv.com|título=GRAMMY 2009 WINNERS LIST|data-acceso=15 de xaneiro de2021|apelidos=Redacción|lingua=en|data-publicación=2 de agosto de 2009}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Adele naceu no barrio londiniense de Tottenham. Súa nai, Penny Adkins, é unha masaxista inglesa e seu pais Mark Evans, é galés.​ Cando apenas tiña dous anos, seu pai abandonounas, quedando soa coa súa nai, de vinte anos e sen axuda de ninguén.<ref>{{Cita web|url=http://www.vogue.com/magazine/article/adele-one-and-only/|páxina-web=vogue.com|título=Adele: One and Only|data-acceso=14 de xaneiro de 2021|nome=Jonathan|apelidos=Van Meter|data-publicación=13 de febreiro de 2012|lingua=en|data-arquivo=14 de febreiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120214164937/http://www.vogue.com/magazine/article/adele-one-and-only/|url-morta=unfit}}</ref>​ En 1997, con nove anos, mudáronse a Brighton, pois Penny atopara traballo como fabricante de mobles e organizadora de actividades de aprendizaxe para adultos. En 1999, as dúas xunto co seu padrastro mudáronse, de novo, a Londres; primeiros a Brixton e despois aos suburbios do distrito West Norwood, no sur de Londres.<ref name=":0" /> Comezou a cantar aos catro anos e afirmou que estivo obsesionada coas voces. Dixo que as [[Spice Girls]] foran unha grande influencia na súa paixón pola música e afirmou que "elas me fixeron o que son hoxe". Aos nove anos trasladouse xunto con súa nai, un carpinteiro e un programador de actividades a [[Brighton]]. Dous anos despois mudouse a [[Brixton]], e máis tarde ao distrito de [[West Norwood]], no sur de Londres. West Norwood é o tema da súa primeira canción "[[Hometown Glory]]", escrita aos 16 anos. Despois de mudarse alí comezou a interesarlle o [[Rhythm and blues|R&B]] e tamén artistas como [[Aaliagh]], [[Destin's Child]] e [[Mary J. Blige]]. Graduouse na escola [[BRIT e Performing Arts & Technology]] en Croydon, Londres, en maio de 2006 onde coincidiu con grandes cantantes actualmente coñecidas como [[Leona Lewis]] e [[Jessie J]]. Confirmou que na escola de Londres foi onde cultivou todo o seu talento. == Traxectoria profesional == Adele chegou ó éxito con suaves melodías pop e blues (e non electro pop), o que a converteu nunha expoñente do chamado neo soul. === 2008-2009: Principios da carreira === O seu primeiro álbum de estudio, titulado ''[[19 (álbum de Adele)|19]]'', lanzouse en 2008, vendendo arredor de 6,5 millóns de copias en todo o mundo. Tamén gañou a 51ª edición dos [[Premios Grammy]], con dous galardóns nas categorías de "mellor artista nova" e "mellor interpretación vocal pop feminina". Máis tarde nomeárona tres veces aos premios [[Brit]]. === 2010-2011: ''21'' e fama mundial === En 2011, saca o seu segundo álbum, titulado ''21'', o 24 de xaneiro de 2011 no Reino Unido e o 22 de febreiro nos Estados Unidos.<ref>{{Cita web|url=https://www.digitalspy.com/music/a285526/adele-announces-second-album-details/|páxina-web=digitalspy.com|título=Adele announces second album details|data-acceso=15 de xaneiro de 2021|nome=Nick|apelidos=Levine|data-publicación=2 de novembro de 2010|lingua=en}}</ref> Vendeu arredor de 18,5 millóns de copias e logrou tres números un consecutivos nos Estados Unidos con: "[[Set Fire To The Rain]]", "[[Someone Like You]]" e "[[Rolling in the Deep]]". O tema "[[Someone Like You]]" foi número un nas listas de [[Reino Unido]], e o seu disco mantívose durante once semanas consecutivas como o álbum máis vendido e 36 semanas non consecutivas. ''21'' foi o álbum máis vendido en 2011 e ocupa o posto 71 dos álbums máis vendidos de toda a historia. Outro dos fitos desta xove artista é que ''21'' foi o álbum que máis durou nas listas do Reino Unido (16 semanas) e o álbum dunha muller que máis tempo permaneceu no número na historia do [[Billboard 200|''Billboard'' 200]], con 23 semanas. Ademais, é a primeira artista feminina que ten tres sinxelos no top 10 do [[Billboard Hot 100|''Billboard'' Hot 100]] á vez, e a primeira artista feminina en ter dous álbums no Top 5 do Billboard 200. En total, as vendas de tódalas súas producións musicais superan os 78 millóns de copias, repartidas en máis de 30 millóns de discos e arredor de 42 millóns de sinxelos. === Premios Grammy 2012 === Adele foi a grande triunfadora dos premios Grammy en 2012, levando 6, dos que dous foron polo seu álbum ''21'', tres pola canción "[[Rolling in the Deep]]" e o restante por "[[Someone Like You]]". En total, os Emmy que leva gañados xa superan os doutras coñecidas artistas entre as que se atopan [[Christina Aguilera]], [[Lady Gaga]], [[Taylor Swift]], [[Rihanna]], [[Katy Perry]] ou [[Pink]]. == Vida persoal == Adele comezou a saír co empresario Simon Konecki a mediados de 2011 e, en xuño de 2012, anunciou que ela e Konecki esperaban un fillo.<ref>{{Cita web|url=https://www.belfasttelegraph.co.uk/news/uk/singer-adele-announces-pregnancy-28766271.html|páxina-web=belfasttelegraph.co.uk|título=Singer Adele announces pregnancy|data-acceso=14 de xaneiro de 2021|apelidos=PA|data-publicación=29 de xuño de 2012|lingua=en}}</ref>  Seu primeiro fillo, Angelo James, naceu o [[19 de outubro]] de [[2012]],  e despois de ser fotografado polos paparazzi en 2013 mentres realizaba unha excursión familiar,<ref>{{Cita web|url=https://www.eonline.com/news/434046/adele-s-baby-boy-angelo-see-photos-of-his-adorable-face|páxina-web=|título=Adele's Baby Boy Angelo: See Photos of His Adorable Face!|data-acceso=14 de xaneiro de 2021|nome=Brett|data-publicación=26 de xuño de 2013|lingua=en|apelidos=Malec}}</ref> a cantante presentou unha demanda contra unha axencia fotográfica con sede no Reino Unido por publicar as imaxes en todo o mundo sen o seu consentimento. A axencia Corbin ofreceuse a pagar todos os danos causados, ademais de facerse cargo dos gastos legais.<ref>{{Cita web|url=http://www.el-nacional.com/escenas/Adele-recibe-dinero-demanda-publicacion_0_451154897.html|páxina-web=el-nacional.com|título=El hijo de Adele recibe suma de dinero tras demanda por publicación de fotos|data-acceso=14 de xaneiro de 2021|apelidos=EFE|data-publicación=23 de xullo de 2014|lingua=es|data-arquivo=23 de xullo de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150723081437/http://www.el-nacional.com/escenas/Adele-recibe-dinero-demanda-publicacion_0_451154897.html|url-morta=unfit}}</ref> En abril de 2019, Adele anunciou que ela e Konecki separáronse despois dun matrimonio de sete anos. A pesar da separación, Adele e Konecki seguirán criando ao seu fillo xuntos.<ref>{{Cita web|url=https://people.com/music/adele-simon-konecki-split/|páxina-web=people.com|título=Adele and Husband Simon Konecki Split After More Than 7 Years Together|data-acceso=14 de xaneiro de 2021|apelidos=Nelson|nome=Jeff|apelidos2=Merrett|nome2=Robyn|data-publicación=19 de abril de 2019|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://apnews.com/article/e74bd7473e7c4144941511c9abb564ae|páxina-web=apnews.com|título=Rep: Adele, husband Simon Konecki have separated|data-acceso=14 de xaneiro de 2021|apelidos=Fekadu|nome=Mesfin|lingua=en|data-publicación=20 de abril de 2019}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat|Adele (vocalist)}} === Ligazóns externas === * [http://www.adele.tv/ Adele.tv] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Personalidades da música do Reino Unido]] [[Categoría:Personalidades do soul]] [[Categoría:Nados en 1988]] [[Categoría:Gañadores do Premio Ivor Novello]] [[Categoría:Nados en Tottenham]] [[Categoría:Cantantes de Inglaterra]] myp49dv31uz9jqb6xghomrdddo0d4jm 0 203930 6149435 6122648 2022-08-03T11:14:27Z Estevoaei 1131 /* Ligazóns externas */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Ramón de Artaza Malvárez''', nado en [[Muros]] o [[6 de marzo]] de [[1877]] e finado na [[A Coruña|Coruña]] o [[20 de decembro]] de [[1976]], foi un avogado e escritor galego. == Traxectoria == Licenciado en Dereito. Foi rexistrador da propiedade en Castellote (Teruel) e Fuentesaúco (Zamora). Dirixiu a revista ''[[Tribuna Gallega]]'' editada polos emigrantes galegos en Madrid entre 1914 e 1915. Falanxista, co [[golpe de Estado do 18 de xullo de 1936]] ocupouse da administración do periódico falanxista ''Proa'' en León. Foi cronista oficial de Muros e escribiu varias obras de carácter histórico. Ingresou na [[Real Academia Galega]] o 22 de abril de 1939. ==Vida persoal== Estivo casado con María Luisa Elices Gasset e con Mercedes Blázquez Jiménez-Arenas<ref>{{cita web|url=https://themurostimes.com/2015/02/25/a-nosa-xente-20/|título=A nosa xente: Ramón de Artaza Malvárez|páxina-web=The Muros Times|data=25 de febreiro de 2015}}</ref>. == Obras == * ''Ante el palenque''. * ''Recuerdos de la muy leal, muy noble y muy humanitaria villa de Muros'', 1908. * ''El Serafín de Asís y su Orden Tercera'', 1910. * ''Tres fechas memorables''. * ''Reconquista de Santiago en 1809''. * ''Historia de Muros y su distrito''. * ''Muros: Páginas de su historia'', 1922. * ''Da nosa terra. Folklorismo e historia'', 1936. * ''Diego de Muros III''. * ''Gelmírez y su época''. * ''De mi tierra. Cuentos, decires y leyendas''. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{cita web|url=https://academia.gal/membro/-/membro/ramon-de-artaza-y-malvarez|título=Ramón de Artaza y Malvárez|páxina-web=Real Academia Galega}} {{Membros de número da Real Academia Galega}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Artaza Malvarez, Ramon}} [[Categoría:Falanxistas]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua castelá]] [[Categoría:Membros de número da Real Academia Galega]] [[Categoría:Nados en Muros]] [[Categoría:Nados en 1877]] [[Categoría:Finados en 1976]] [[Categoría:Cronistas de Muros]] tsvodcz8ij8ez8nl2s8gefojf0iy2cx 6149436 6149435 2022-08-03T11:14:55Z Estevoaei 1131 /* Vida persoal */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Ramón de Artaza Malvárez''', nado en [[Muros]] o [[6 de marzo]] de [[1877]] e finado na [[A Coruña|Coruña]] o [[20 de decembro]] de [[1976]], foi un avogado e escritor galego. == Traxectoria == Licenciado en Dereito. Foi rexistrador da propiedade en Castellote (Teruel) e Fuentesaúco (Zamora). Dirixiu a revista ''[[Tribuna Gallega]]'' editada polos emigrantes galegos en Madrid entre 1914 e 1915. Falanxista, co [[golpe de Estado do 18 de xullo de 1936]] ocupouse da administración do periódico falanxista ''Proa'' en León. Foi cronista oficial de Muros e escribiu varias obras de carácter histórico. Ingresou na [[Real Academia Galega]] o 22 de abril de 1939. ==Vida persoal== Estivo casado con María Luisa Elices Gasset e con Mercedes Blázquez Jiménez-Arenas<ref>{{cita web|url=https://themurostimes.com/2015/02/25/a-nosa-xente-20/|título=A nosa xente: Ramón de Artaza Malvárez|páxina-web=The Muros Times|data=25 de febreiro de 2015}}</ref>. Foi pai de [[Antonio de Artaza Blázquez]]. == Obras == * ''Ante el palenque''. * ''Recuerdos de la muy leal, muy noble y muy humanitaria villa de Muros'', 1908. * ''El Serafín de Asís y su Orden Tercera'', 1910. * ''Tres fechas memorables''. * ''Reconquista de Santiago en 1809''. * ''Historia de Muros y su distrito''. * ''Muros: Páginas de su historia'', 1922. * ''Da nosa terra. Folklorismo e historia'', 1936. * ''Diego de Muros III''. * ''Gelmírez y su época''. * ''De mi tierra. Cuentos, decires y leyendas''. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{cita web|url=https://academia.gal/membro/-/membro/ramon-de-artaza-y-malvarez|título=Ramón de Artaza y Malvárez|páxina-web=Real Academia Galega}} {{Membros de número da Real Academia Galega}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Artaza Malvarez, Ramon}} [[Categoría:Falanxistas]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua castelá]] [[Categoría:Membros de número da Real Academia Galega]] [[Categoría:Nados en Muros]] [[Categoría:Nados en 1877]] [[Categoría:Finados en 1976]] [[Categoría:Cronistas de Muros]] 1mmwp4949p0gu226wvwjms9kei9zps6 6149446 6149436 2022-08-03T11:24:33Z Estevoaei 1131 /* Vida persoal */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Ramón de Artaza Malvárez''', nado en [[Muros]] o [[6 de marzo]] de [[1877]] e finado na [[A Coruña|Coruña]] o [[20 de decembro]] de [[1976]], foi un avogado e escritor galego. == Traxectoria == Licenciado en Dereito. Foi rexistrador da propiedade en Castellote (Teruel) e Fuentesaúco (Zamora). Dirixiu a revista ''[[Tribuna Gallega]]'' editada polos emigrantes galegos en Madrid entre 1914 e 1915. Falanxista, co [[golpe de Estado do 18 de xullo de 1936]] ocupouse da administración do periódico falanxista ''Proa'' en León. Foi cronista oficial de Muros e escribiu varias obras de carácter histórico. Ingresou na [[Real Academia Galega]] o 22 de abril de 1939. ==Vida persoal== Estivo casado con María Luisa Elices Gasset e con Mercedes Blázquez Jiménez-Arenas<ref>{{cita web|url=https://themurostimes.com/2015/02/25/a-nosa-xente-20/|título=A nosa xente: Ramón de Artaza Malvárez|páxina-web=The Muros Times|data=25 de febreiro de 2015}}</ref>. Foi pai de [[Ramón de Artaza Blázquez|Ramón]] e [[Antonio de Artaza Blázquez]]. == Obras == * ''Ante el palenque''. * ''Recuerdos de la muy leal, muy noble y muy humanitaria villa de Muros'', 1908. * ''El Serafín de Asís y su Orden Tercera'', 1910. * ''Tres fechas memorables''. * ''Reconquista de Santiago en 1809''. * ''Historia de Muros y su distrito''. * ''Muros: Páginas de su historia'', 1922. * ''Da nosa terra. Folklorismo e historia'', 1936. * ''Diego de Muros III''. * ''Gelmírez y su época''. * ''De mi tierra. Cuentos, decires y leyendas''. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{cita web|url=https://academia.gal/membro/-/membro/ramon-de-artaza-y-malvarez|título=Ramón de Artaza y Malvárez|páxina-web=Real Academia Galega}} {{Membros de número da Real Academia Galega}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Artaza Malvarez, Ramon}} [[Categoría:Falanxistas]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua castelá]] [[Categoría:Membros de número da Real Academia Galega]] [[Categoría:Nados en Muros]] [[Categoría:Nados en 1877]] [[Categoría:Finados en 1976]] [[Categoría:Cronistas de Muros]] tdo29py62onfdlzdbt8xlaz9fy8jdlb 0 204579 6148322 6148290 2022-08-02T12:03:09Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «caracter» wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = Copa do Rei | actual = [[Copa do Rei de baloncesto 2022|Copa do Rei 2022]] | logo = | fundado = [[1933]] | rexión = {{ESPb}} [[España]] | confederación = [[FIBA Europa]] | número de equipos = 8 | presidente = Antonio Martín | socio de tv = [[Movistar+]] | organizador = [[Asociación de Clubs de Baloncesto|ACB]] | actual campión = [[Fútbol Club Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] (27º título) | club máis laureado = [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] (28 títulos) | sitio web = [http://www.acb.com/copadelrey/ acb.com/copadelrey] }} :''Para outras competicións co mesmo nome, véxase [[Copa do Rei]].'' A '''Copa do Rei de baloncesto''' (en [[lingua castelá|castelán]]: ''Copa del Rey de Baloncesto'') é unha competición de [[baloncesto]] que se disputa anualmente en [[España]]. Organizada nos seus inicios pola [[Federación Española de Baloncesto]] (FEB), desde [[1983]] a competición é organizada pola [[Asociación de Clubs de Baloncesto]] (ACB). O torneo comezou a xogarse co nome de Campionato de España, disputándose a súa primera edición en 1933. Esta competición foi a primeira que enfrontaba a clubs de todo estados, xa que a [[Liga Española de Baloncesto (1957-1983)|Liga Nacional]] non foi creada até [[Liga Española de Baloncesto 1957|1957]], vinte e catro anos despois. Actualmente disputan a competición oito equipos, sendo estes os sete mellores clasificados na [[Liga ACB]] ao final da primeira volta da competición xunto cun conxunto da cidade organizadora do torneo. O formato de competición é un sistema de final a oito a partido único. Tradicionalmente, o equipo gañador lograba ademais o dereito a inscribirse na seguinte edición da [[Recopa de Europa de baloncesto|Recopa de Europa]]. Porén, actualmente a Copa non dá acceso a ningunha competición de carácter continental. == Historia == A primeira edición da Copa do Rei, naquela altura Campionato de España de baloncesto, botou a andar o 15 de outubro de 1933, algo máis dunha década despois da chegada a España do baloncesto, grazas ao pai escolapio Eusebio Millán.<ref name="Historia">{{Cita web|páxina-web=ACB.com|título=La historia de la Copa del Rey|trans_title=Historia da Copa do Rei|url=https://www.acb.com/articulo/ver/46249|lingua=es|data=4 de febreiro de 2008}}</ref> Nun principio, a súa primeira edición estaba aberta a todos os campións rexionais, porén, por diversos motivos económicos e profesionais, a competición quedou circunscrita aos campións e subcampións de [[Cataluña]] e [[Castela]]. Como o resto de competicións deportivas en España, a competición suspendeuse en 1936 debido á [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]], para renovarse novamente baixo unha nova denominación ao final da mesma, a Copa do Xeneralísimo. Após o mudanza de denominación, o número de equipos participantes aumentou a oito tras a incorporación de [[Aragón]]. Así a copa pasou a ser disputada desde os cuartos de final. Este sistema mantívose até 1942, cando os participantes aumentaron até 16 coa incorporación de clubs de [[Rexión de Murcia|Murcia]], [[Estremadura]], [[Asturias]], [[País Vasco]], [[Illas Baleares]] e [[Galiza]], chegando a un tope máximo de vinte e catro participantes na seguinte edición. Neste época, o principal equipo dominador foi o [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]], que conseguiu 15 títulos entre os anos 1956 e 1977. Co fin da ditadura e a creación da [[Liga ACB]] en [[Liga ACB 1983-84|1983]], a Copa foi tamén obxecto de remodelacións que a levaron a ser unha competición de referencia no mundo do baloncesto, exportándose o modelo de competición exportouse a outros países e deportes. == Denominacións == O torneo naceu co nome de Campionato de España, porén, o nome oficial da competición mudou ao longo dos anos en función do [[Xefe de Estado]], xa que é quen outorga o trofeo desde a primeira edición. Así, o torneo ten contado coas seguintes denominacións: * '''Campionato de España de Copa''' (1933−1936) * '''Campionato de España–Copa da Súa Excelencia o Xeneralísimo''' (1940−1976) * '''Campionato de España–Copa da Súa Maxestade o Rei''' (1976−1983) * '''Copa da Súa Maxestade o Rei–ACB''' (1983−presente). == Historial == === Copa de España (1933−1936) === {|class="wikitable" !width=1%|Ano !width=12%|Campión ! width="3%" |Resultado ! width="12%" |Subcampión ! width="16%" |Pavillón ! width="8%" |Cidade !width=11%|Máximo anotador |- |align=center|1933 || [[Rayo Club Madrid]] || align="center" |21–11 || [[Real Madrid Baloncesto|Madrid CF]] || Jardines del Cine Goya || [[Madrid]] || {{flagicon|ESP|1931}} [[Juan Castellví]] |- |align=center|1935 || [[Societé Patrie]] || align="center" |23–19 || [[Rayo Club Madrid]] || Parc Municipal de Montjuïc || [[Barcelona]] || {{flagicon|ESP|1931}} [[Fernando Font]] |- |align=center|1936 || [[Rayo Club Madrid]] || align="center" |23–20 || [[Societé Patrie]] || Frontón de Recoletos || [[Madrid]] || {{flagicon|FRA}} [[Raoul Arnaud]] |} === Copa do Xeneralísimo (1940-1976) === {|class="wikitable" !width=1%|Ano !width=12%|Campión ! width="3%" |Resultado ! width="12%" |Subcampión ! width="16%" |Pavillón ! width="8%" |Cidade !width=11%|Máximo anotador |- |align=center|1940 || [[CB L'Hospitalet|L'Hospitalet]] || align="center" |20–17 || [[CB Atlético Gracia|Atlético Gracia]] || Polideportivo de Sarriá || [[Barcelona]] || {{flagicon|ESP|1938}} [[Ramón Sanahuja]] |- |align=center|1941 || [[RCD Espanyol Bàsquet|Español]] || align="center" |35–20 || [[CB L'Hospitalet|L'Hospitalet]] || Frontón Fiesta Alegre || [[Madrid]] || {{flagicon|ESP|1938}} [[Ramón Sanahuja]] |- |align=center|1942 || [[Laietà BC|Layetano]] || align="center" |30–28 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || Frontón Zaragozano || [[Zaragoza]] || {{flagicon|ESP|1938}} [[Sebastián Navarrete]] |- |align=center|1943 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |27–25 || [[Laietà BC|Layetano]] || Frontón Balear || [[Palma]] || {{flagicon|ESP|1938}} [[Eduardo Kucharski]] |- |align=center|1944 || [[Laietà BC|Layetano]] || align="center" |32–18 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Pista de Vista Alegre || [[Vigo]] || {{flagicon|ESP|1938}} [[Eduardo Kucharski]] |- |align=center|1945 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |37–34 || [[Laietà BC|Layetano]] || Pista de Gran Vía || [[Barcelona]] || {{flagicon|ESP|1938}} [[Eduardo Kucharski]] |- |align=center|1946 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |44–35 || [[UD Montgat|Montgat]] || Plaza de toros de las Arenas || [[Barcelona]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Juan Ferrando]] |- |align=center|1947 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |39–25 || [[Canarias de Madrid]] || Centro de Natación Helios || [[Zaragoza]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Juan Ferrando]] |- |align=center|1948 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Badalona]] || align="center" |41–32 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Instituto Deportivo General Yagüe || [[Burgos]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Andrés Oller]] |- |align=center|1949 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" | ''Liga'' || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Palacio de Deportes del Club América || [[Madrid]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Andrés Oller]] |- |align=center|1950 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |46–39 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Badalona]] || Plaza de toros de las Arenas || [[Barcelona]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Andrés Oller]] |- |align=center|1951 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |47–36 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || Frontón Gros || [[Donostia]] || {{flagicon|PUR|1895}} [[Guillermo Galíndez]] |- |align=center|1952 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |43–31 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Badalona]] || Plaza de toros de Alicante || [[Alacant]] || {{flagicon|PUR}} [[Guillermo Galíndez]] |- |align=center|1953 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Badalona]] || align="center" |41–39 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Colegio San José || [[Valladolid]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Ignacio Pinedo]] |- |align=center|1954 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |56–41 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Badalona]] || Frontón Fiesta Alegre || [[Madrid]] || {{flagicon|PUR}} [[Guillermo Galíndez]] |- |align=center|1955 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Badalona]] || align="center" |59–44 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Pabellón del Deporte || [[Barcelona]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[José Brunet]] |- |align=center|1956 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |59–55 || [[CB Aismalíbar|Aismalíbar]] || Frontón Fiesta Alegre || [[Madrid]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Alfonso Martínez]] |- |align=center|1957 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |54–50 || [[CB Aismalíbar|Aismalíbar]] || Pista de Vista Alegre || [[Vigo]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Alfonso Martínez]] |- |align=center|1958 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Badalona]] || align="center" |74–69 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Centro de Natación Helios|| [[Zaragoza]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[José Brunet]] |- |align=center|1959 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |50–36 || [[CB Aismalíbar|Aismalíbar]] || Palacio de los Deportes || [[Barcelona]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Jorge Bonareu]] |- |align=center|1960 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |76–64 || [[Real Madrid Baloncesto B|Hesperia]] || Frontón Fiesta Alegre || [[Madrid]] || {{flagicon|USA|1959}} [[Travis Montgomery]] |- |align=center|1961 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |76–51 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || Frontón Deportivo || [[Bilbao]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Emiliano Rodríguez]] |- |align=center|1962 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |80–66 || [[CB Estudiantes|Estudiantes]] || Palacio de los Deportes || [[Barcelona]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[José Ramón Ramos]] |- |align=center|1963 || [[CB Estudiantes|Estudiantes]] || align="center" |94–90 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Frontón Urumea || [[Donostia]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[José Ramón Ramos]] |- |align=center|1964 || [[Picadero JC]] || align="center" |63–51 || [[CB Aismalíbar|Aismalíbar]] || [[Pavillón dos Deportes de Lugo|Palacio dos Deportes]] || [[Lugo]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Miguel Albanell]] |- |align=center|1965 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |102–82 || [[RC Náutico Tenerife|Náutico Tenerife]] || Pabellón de Deportes || [[Salamanca]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Lolo Sainz]] |- |align=center|1966 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |62–61 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Kalso]] || Pabellón del Casal Sagrada Familia || [[Terrasa]] ||{{flagicon|ESP|1945}} [[Clifford Luyk]] |- |align=center|1967 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |82–80 || [[Kas (cycling team)|Kas Vitoria]] || Frontón Vitoriano || [[Vitoria]] ||{{flagicon|ESP|1945}} [[Clifford Luyk]] |- |align=center|1968 || [[Picadero Damm]] || align="center" |58–55 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Kalso]] || Pabellón de Deportes de La Arena || [[Xixón]] ||{{flagicon|ESP|1945}} [[Enrique Margall]] |- |align=center|1969 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Nerva]] || align="center" |82–81 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || [[Pavillón dos Remedios|Pavillón de Deportes]] || [[Ourense]] ||{{flagicon|ESP|1945}} [[Clifford Luyk]] |- |align=center|1970 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |102–90 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Nerva]] || Palacio de los Deportes || [[León, España|León]] ||{{flagicon|ESP|1945}} [[Clifford Luyk]] |- |align=center|1971 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |72–63 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Nerva]] || Pabellón de Deportes de Mendizorroza || [[Vitoria]] ||{{flagicon|ESP|1945}} [[Clifford Luyk]] |- |align=center|1972 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |92–77 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Schweppes]] || [[Pazo dos Deportes de Riazor]] || [[A Coruña]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Emiliano Rodríguez]] |- |align=center|1973 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |123–79 || [[CB Estudiantes|Estudiantes Monteverde]] || Pabellón Polideportivo de La Salle || [[Paterna]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Clifford Luyk]] |- |align=center|1974 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |87–85 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Schweppes]] || Pabellón de Deportes || [[Alacant]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Miguel Ángel Estrada]] |- |align=center|1975 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |114–85 || [[CB Estudiantes|Estudiantes Monteverde]] || Pabellón Polideportivo || [[Xaén]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Gonzalo Sagi-Vela]] |- |align=center|1976 || [[Club Joventut Badalona|Juventud Schweppes]] || align="center" |99–88 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Pabellón Municipal || [[Cartaxena]] || {{flagicon|ESP|1945}} [[Wayne Brabender]] |- |} === Copa do Rei (1977−presente) === {|class="wikitable" !width=1%|Ano !width=12%|Campión ! width="3%" |Resultado ! width="12%" |Subcampión ! width="16%" |Pavillón ! width="8%" |Cidade !width=11%|Máximo anotador |- |align=center|1977 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || align="center" |97–71 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || Nuevo Palacio de Deportes || [[Palma]]|| {{flagicon|ESP|1977}} [[Wayne Brabender]] |- |align=center|1978 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |103–96 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Pabellón Municipal || [[Zaragoza]]|| {{flagicon|USA}} [[Bob Guyette]] |- |align=center|1979 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |130–113 || [[CB Tempus|CB Tempus Madrid]] || Polideportivo Anaitasuna || [[Pamplona]]|| {{flagicon|ESP|1977}} [[Chicho Sibilio]] |- |align=center|1980 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |92–83 || [[Bàsquet Manresa|Manresa EB]] || Pavillón Municipal de Punta Arnela || [[Ferrol]]|| {{flagicon|USA}} [[Bob Fullarton]] |- |align=center|1981 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |106–90 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Pabellón Municipal || [[Almería]]|| {{flagicon|ESP|1977}} [[Juan Antonio San Epifanio|Epi]] |- |align=center|1982 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |110–108 || [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] || Polideportivo Entrepuentes || [[Badaxoz]]|| {{flagicon|ESP}} [[Chicho Sibilio]] |- |align=center|1983 || [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] || align="center" |125–93 || [[CB Inmobanco|Inmobanco Madrid]] || Pabellón Municipal de Deportes || [[Palencia]]|| {{flagicon|ESP}} [[Juan Antonio San Epifanio|Epi]] |- |align=center|1984 | [[CB Zaragoza|CAI Zaragoza]] | align="center"|81–78 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] | Pabellón Municipal | [[Zaragoza]] | {{flagicon|ESP}} [[Juan Antonio San Epifanio|Epi]] |- |align=center|1985 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | align="center"|90–76 | [[Club Joventut Badalona|Ron Negrita Joventut]] | Pavelló Club Joventut Badalona | [[Badalona]] | {{flagicon|ESP}} [[Fernando Martín Espina|Fernando Martín]] |- |align=center|1986 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | align="center"|87–79 | [[Club Joventut Badalona|Ron Negrita Joventut]] | [[Palau Blaugrana]] | [[Barcelona]] | {{flagicon|ESP}} [[Jordi Villacampa]] |- |align=center|1987 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] | align=center|110–102 | [[Club Joventut Badalona|Ron Negrita Joventut]] | Palacio Municipal de Deportes | [[Santa Cruz de Tenerife|Santa Cruz]] | {{flagicon|USA}} [[Wallace Bryant]] |- |align=center|1988 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] | align=center|84–83 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | [[Pabellón Polideportivo Pisuerga]] | [[Valladolid]] | {{flagicon|USA}} [[Wendell Alexis]] |- |align=center|1989 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] |align=center|85–81 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] | [[Pazo dos Deportes de Riazor]] | [[A Coruña]] | {{flagicon|YUG}} [[Dražen Petrović]] |- |} Desde a edición de 1990 a ACB entrega o trofeo MVP ao mellor xogador da Copa do Rei {|class="wikitable" !width=1%|Ano !width=12%|Campión ! width="3%" |Resultado ! width="12%" |Subcampión ! width="16%" |Pavillón ! width="8%" |Cidade !width=11%|MVP |- |align=center|1990 | [[CB Zaragoza|CAI Zaragoza]] |align=center|76–69 | [[Club Joventut Badalona|RAM Joventut]] | Centro Insular de Deportes | [[As Palmas de Gran Canaria|As Palmas]] | {{flagicon|USA}} [[Mark Davis]] |- |align=center|1991 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona Banca Catalana]] |align=center|67–65 | [[CB Estudiantes|Estudiantes Caja Postal]] | [[Pabellón Príncipe Felipe]] | [[Zaragoza]] | {{flagicon|Spain}} [[Juan Antonio Orenga]] |- |align=center|1992 | [[CB Estudiantes|Estudiantes Caja Postal]] | align=center|61–56 | [[CB Zaragoza|CAI Zaragoza]] | [[Palacio Municipal de Deportes de Granada|Palacio de Deportes]] | [[Granada]] | {{flagicon|USA}} [[John Pinone]] |- |align=center|1993 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid Teka]] | align=center|74–71 | [[Club Joventut Badalona|Marbella Joventut]] | [[Coliseum da Coruña]] | [[A Coruña]] <small>(2)</small> | {{flagicon|USA}} [[Joe Arlauckas]] |- |align=center|1994 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona Banca Catalana]] | align=center|86–75 | [[Saski Baskonia|Taugrés]] | [[Palacio Municipal de Deportes San Pablo|Palacio San Pablo]] | [[Sevilla]] | {{flagicon|Croatia}} [[Velimir Perasović]] |- |align=center|1995 | [[Saski Baskonia|Taugrés]] | align=center|88–80 | [[CB Zaragoza|Amway Zaragoza]] | [[Palacio Municipal de Deportes de Granada|Palacio de Deportes]] <small>(2)</small> | [[Granada]] <small>(2)</small> | {{flagicon|Spain}} [[Pablo Laso]] |- |align=center|1996 | [[Bàsquet Manresa|TDK Manresa]] | align=center|94–92 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona Banca Catalana]] | [[Palacio de Deportes de Murcia|Palacio de Deportes]] | [[Murcia]] | {{flagicon|Spain}} [[Joan Creus]] |- |align=center|1997 | [[Club Joventut Badalona|Festina Joventut]] | align=center|79–71 | [[Cáceres CB]] | Palacio de los Deportes | [[León, España|León]] | {{flagicon|USA}} [[Andre Turner]] |- |align=center|1998 | [[Valencia Basket|Pamesa Valencia]] |align=center|89–75 | [[Club Joventut Badalona|Pinturas Bruguer Badalona]] | [[Pabellón Polideportivo Pisuerga]] <small>(2)</small> | [[Valladolid]] <small>(2)</small> | {{flagicon|Spain}} [[Nacho Rodilla]] |- |align=center|1999 | [[Saski Baskonia|TAU Cerámica]] |align=center|70–61 | [[CB Sevilla|Caja San Fernando]] | [[Pavelló Font de Sant Lluís]] | [[Valencia]] | {{flagicon|USA}} [[Elmer Bennett]] |- |align=center|2000 | [[CB Estudiantes|Adecco Estudiantes]] | align=center|73–63 | [[Valencia Basket|Pamesa Valencia]] | [[Fernando Buesa Arena]] | [[Vitoria]] | {{flagicon|Spain}} [[Alfonso Reyes Cabanas|Alfonso Reyes]] |- |align=center|2001 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] | align=center|80–77 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | [[Palacio de Deportes José María Martín Carpena|Palacio Martín Carpena]] | [[Málaga]] | {{flagicon|Spain}} [[Pau Gasol]] |- |align=center|2002 | [[Saski Baskonia|TAU Cerámica]] | align=center|85–83 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] | [[Fernando Buesa Arena]] <small>(2)</small> | [[Vitoria]] <small>(2)</small> | {{flagicon|FRY}} [[Dejan Tomašević]] |- |align=center|2003 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] | align=center|84–78 | [[Saski Baskonia|TAU Cerámica]] | [[Pavelló Font de Sant Lluís]] <small>(2)</small> | [[Valencia]] <small>(2)</small> | {{flagicon|Serbia e Montenegro}} [[Dejan Bodiroga]] |- |align=center|2004 | [[Saski Baskonia|TAU Cerámica]] | align=center|81–77 | [[Club Joventut Badalona|DKV Joventut]] | [[Palacio Municipal de Deportes San Pablo|Palacio San Pablo]] <small>(2)</small> | [[Sevilla]] <small>(2)</small> | {{flagicon|Spain}} [[Rudy Fernández]] |- |align=center|2005 | [[Baloncesto Málaga|Unicaja]] | align=center|80–76 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | [[Pabellón Príncipe Felipe]] <small>(2)</small> | [[Zaragoza]] <small>(2)</small> | {{flagicon|Spain}} [[Jorge Garbajosa]] |- |align=center|2006 | [[Saski Baskonia|TAU Cerámica]] | align=center|85–80 | [[Valencia Basket|Pamesa Valencia]] | [[Palacio de Deportes de la Comunidad de Madrid|Palacio de los Deportes]] | [[Madrid]] | {{flagicon|Argentina}} [[Pablo Prigioni]] |- |align=center|2007 | [[FC Barcelona Bàsquet|Winterthur FC Barcelona]] | align=center|69–53 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | [[Palacio de Deportes José María Martín Carpena|Palacio Martín Carpena]] <small>(2)</small> | [[Málaga]] <small>(2)</small> | {{flagicon|Spain}} [[Jordi Trias]] |- |align=center|2008 | [[Club Joventut Badalona|DKV Joventut]] | align=center|82–80 | [[Saski Baskonia|TAU Cerámica]] | [[Fernando Buesa Arena]] <small>(3)</small> | [[Vitoria]] <small>(3)</small> | {{flagicon|Spain}} [[Rudy Fernández]] <small>(2)</small> |- |align=center|2009 | [[Saski Baskonia|TAU Cerámica]] | align=center|100–98 | [[Baloncesto Málaga|Unicaja]] | [[Palacio de Deportes de la Comunidad de Madrid|Palacio de los Deportes]] <small>(2)</small> | [[Madrid]] <small>(2)</small> | {{flagicon|BIH}} [[Mirza Teletović]] |- |align=center|2010 | [[FC Barcelona Bàsquet|Regal FC Barcelona]] | align=center|80–61 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | [[Bizkaia Arena]] | [[Bilbao]] | {{flagicon|Spain}} [[Fran Vázquez]] |- |align=center|2011 | [[FC Barcelona Bàsquet|Regal FC Barcelona]] | align=center|68–60 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | [[Palacio de Deportes de la Comunidad de Madrid|Palacio de los Deportes]] <small>(3)</small> | [[Madrid]] <small>(3)</small> | {{flagicon|USA}} [[Alan Anderson]] |- |align=center|2012 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] |align=center|91–74 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona Regal]] | [[Palau Sant Jordi]] | [[Barcelona]] | {{flagicon|Spain}} [[Sergio Llull]] |- |align=center|2013 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona Regal]] | align=center|85–69 | [[Valencia Basket Club]] | [[Fernando Buesa Arena]] <small>(4)</small> | [[Vitoria]] <small>(4)</small> | {{flagicon|USA}} [[Pete Mickeal]] |- |align=center|2014 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | align=center|77–76 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] | [[Palacio de Deportes José María Martín Carpena|Palacio Martín Carpena]] <small>(3)</small> | [[Málaga]] <small>(3)</small> | {{flagicon|Spain}} [[Nikola Mirotić]] |- |align=center|2015 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | align=center|77–71 | [[FC Barcelona Bàsquet|FC Barcelona]] | [[Gran Canaria Arena]] | [[As Palmas de Gran Canaria|As Palmas]] <small>(2)</small> | {{flagicon|ESP}} [[Rudy Fernández]] <small>(3)</small> |- |align=center|[[Copa do Rei de baloncesto 2016|2016]] | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | align=center|85–81 | [[CB Gran Canaria|Herbalife Gran Canaria]] | [[Coliseum da Coruña]] <small>(2)</small> | [[A Coruña]] <small>(3)</small> | {{flagicon|MEX}} [[Gustavo Ayón]] |- |align=center|2017 | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | align=center|97–95 | [[Valencia Basket Club]] | [[Fernando Buesa Arena]] <small>(5)</small> | [[Vitoria]] <small>(5)</small> | {{flagicon|Spain}} [[Sergio Llull]] <small>(2)</small> |- |align=center|2018 |[[FC Barcelona Bàsquet|Barcelona Lassa]] | align=center|92–90 |[[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] |[[Gran Canaria Arena]] <small>(2)</small> |[[As Palmas de Gran Canaria|As Palmas]] <small>(3)</small> | {{flagicon|France}} [[Thomas Heurtel]] |- |align=center|[[Copa do Rei de baloncesto 2019|2019]] |[[FC Barcelona Bàsquet|Barça Lassa]] | align=center|94–93 |[[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | [[Palacio de Deportes de la Comunidad de Madrid|Palacio de los Deportes]] <small>(4)</small> | [[Madrid]] <small>(4)</small> | {{flagicon|France}} [[Thomas Heurtel]] <small>(2)</small> |- |align=center|2020 |[[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | align=center|95–68 |[[Baloncesto Málaga|Unicaja]] | [[Palacio de Deportes José María Martín Carpena|Palacio Martín Carpena]] <small>(4)</small> | [[Málaga]] <small>(4)</small> | {{flagicon|Argentina}} [[Facundo Campazzo]] |- |align=center|2021 |[[FC Barcelona Bàsquet|Barça]] | align=center|88–73 |[[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | [[Palacio de Deportes de la Comunidad de Madrid|Palacio de los Deportes]] <small>(5)</small> | [[Madrid]] <small>(5)</small> | {{flagicon|United States}} [[Cory Higgins]] |- |align=center|[[Copa do Rei de baloncesto 2022|2022]] |[[FC Barcelona Bàsquet|Barça]] | align=center|64–59 |[[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | [[Palacio Municipal de Deportes de Granada|Palacio de Deportes]] <small>(2)</small> | [[Granada]] <small>(2)</small> | {{flagicon|Spain}} [[Nikola Mirotić]] <small>(2)</small> |- |} == Palmarés == {{div col|4}} * 1933 - [[Ficheiro:600px diagonal HEX-F6DE14 background Black.svg|20px]] [[Rayo Club de Madrid|Rayo Madrid]] * 1935 - [[Ficheiro:600px Bianco con striscia Blu centrale.svg|20px]] [[Societé Patrie]] * 1936 - [[Ficheiro:600px diagonal HEX-F6DE14 background Black.svg|20px]] [[Rayo Club de Madrid|Rayo Madrid]] * 1940 - [[Ficheiro:Bianco e Blu.svg|20px]] [[CB L'Hospitalet|L'Hospitalet]] * 1941 - [[Ficheiro:600px Bianco e Blu a Strisce-Flag.svg|20px]] [[RCD Espanyol (baloncesto)|Espanyol]] * 1942 - [[Ficheiro:Horizontal bisection HEX-1B46B8 White.svg|20px]] [[Laietà Basket Club|Laietà]] * 1943 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1944 - [[Ficheiro:Horizontal bisection HEX-1B46B8 White.svg|20px]] [[Laietà Basket Club|Laietà]] * 1945 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1946 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1947 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1948 - [[Ficheiro:600px bisection vertical HEX-1D913D Black.svg|20px]] [[Club Joventut Badalona|Joventut]] * 1949 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1950 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1951 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1952 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1953 - [[Ficheiro:600px bisection vertical HEX-1D913D Black.svg|20px]] [[Club Joventut Badalona|Joventut]] * 1954 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1955 - [[Ficheiro:600px bisection vertical HEX-1D913D Black.svg|20px]] [[Club Joventut Badalona|Joventut]] * 1956 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1957 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1958 - [[Ficheiro:600px bisection vertical HEX-1D913D Black.svg|20px]] [[Club Joventut Badalona|Joventut]] * 1959 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1960 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1961 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1962 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1963 - [[Ficheiro:600px HEX-053364 HEX-FFFF00 HEX-3471B4.svg|20px]] [[CB Estudiantes|Estudiantes]] * 1964 - [[Ficheiro:600px Blu Bianco Rosso e Blu.png|20px]] [[Picadero JC|Picadero]] * 1965 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1966 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1967 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1968 - [[Ficheiro:600px Blu Bianco Rosso e Blu.png|20px]] [[Picadero JC|Picadero]] * 1969 - [[Ficheiro:600px bisection vertical HEX-1D913D Black.svg|20px]] [[Club Joventut Badalona|Joventut]] * 1970 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1971 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1972 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1973 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1974 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1975 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1976 - [[Ficheiro:600px bisection vertical HEX-1D913D Black.svg|20px]] [[Club Joventut Badalona|Joventut]] * 1977 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1978 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1979 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1980 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1981 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1982 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1983 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1984 - [[Ficheiro:600px HEX-CD101A vertical White stripes.svg|20px]] [[CB Zaragoza|Zaragoza]] * 1985 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1986 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1987 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1988 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1989 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1990 - [[Ficheiro:600px HEX-CD101A vertical White stripes.svg|20px]] [[CB Zaragoza|Zaragoza]] * 1991 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1992 - [[Ficheiro:600px HEX-053364 HEX-FFFF00 HEX-3471B4.svg|20px]] [[CB Estudiantes|Estudiantes]] * 1993 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 1994 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 1995 - [[Ficheiro:600px Rosso e Blu Quadrati 2.png|20px]] [[Saski Baskonia|Baskonia]] * 1996 - [[Ficheiro:Flag red HEX-BF0000.svg|20px]] [[Bàsquet Manresa|Manresa]] * 1997 - [[Ficheiro:600px bisection vertical HEX-1D913D Black.svg|20px]] [[Club Joventut Badalona|Joventut]] * 1998 - [[Ficheiro:600px horizontal Blue HEX-0434B1 Orange HEX-FF8A00.svg|20px]] [[Valencia Basket|Valencia]] * 1999 - [[Ficheiro:600px Rosso e Blu Quadrati 2.png|20px]] [[Saski Baskonia|Baskonia]] * 2000 - [[Ficheiro:600px HEX-053364 HEX-FFFF00 HEX-3471B4.svg|20px]] [[CB Estudiantes|Estudiantes]] * 2001 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 2002 - [[Ficheiro:600px Rosso e Blu Quadrati 2.png|20px]] [[Saski Baskonia|Baskonia]] * 2003 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 2004 - [[Ficheiro:600px Rosso e Blu Quadrati 2.png|20px]] [[Saski Baskonia|Baskonia]] * 2005 - [[Ficheiro:600px solid HEX-00612F.svg|20px]] [[Baloncesto Málaga|Málaga]] * 2006 - [[Ficheiro:600px Rosso e Blu Quadrati 2.png|20px]] [[Saski Baskonia|Baskonia]] * 2007 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 2008 - [[Ficheiro:600px bisection vertical HEX-1D913D Black.svg|20px]] [[Club Joventut Badalona|Joventut]] * 2009 - [[Ficheiro:600px Rosso e Blu Quadrati 2.png|20px]] [[Saski Baskonia|Baskonia]] * 2010 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 2011 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 2012 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 2013 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 2014 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 2015 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 2016 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 2017 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 2018 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 2019 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 2020 - [[Ficheiro:White background HEX-FEFB58 border HEX-3F479E diagonal stripe.svg|20px]] [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] * 2021 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] * 2022 - [[Ficheiro:600px Blue HEX-00529F Purple HEX-A2214B.svg|20px]] [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] {{fin div col}} === Por equipo === [[Ficheiro:Copa del Rey Baloncesto (adjusted).png|thumb|100px|Torfeo actual]] {| class="wikitable" ! width=140|Equipo ! width=80|Campión ! width=80|Subcampión ! Anos campión |- | [[Real Madrid Baloncesto|Real Madrid]] | align=center| 28 | align=center| 23 | <small>1951, 1952, 1954, 1956, 1957, 1960, 1961, 1962, 1965, 1966, 1967, 1970, 1971, 1972, 1973, 1974, 1975, 1977, 1985, 1986, 1989, 1993, 2012, 2014, 2015, 2016, 2017, 2020</small> |- | [[FC Barcelona Bàsquet|Barcelona]] | align=center| 27 | align=center| 11 | <small>1943, 1945, 1946, 1947, 1949, 1950, 1959, 1978, 1979, 1980, 1981, 1982, 1983, 1987, 1988, 1991, 1994, 2001, 2003, 2007, 2010, 2011, 2013, 2018, 2019, 2021, 2022</small> |- | [[Club Joventut Badalona|Joventut]] | align=center| 8 | align=center| 16 | <small>1948, 1953, 1955, 1958, 1969, 1976, 1997, 2008</small> |- | [[Saski Baskonia|Baskonia]] | align=center| 6 | align=center| 3 | <small>1995, 1999, 2002, 2004, 2006, 2009</small> |- | [[CB Estudiantes|Estudiantes]] | align=center| 3 | align=center| 4 | <small>1963, 1992, 2000</small> |- | [[Laietà BC|Laietà]] | align=center| 2 | align=center| 2 | <small>1942, 1944</small> |- | [[CB Zaragoza|Zaragoza]] | align=center| 2 | align=center| 2 | <small>1984, 1990</small> |- | [[Rayo Club Madrid]] | align=center| 2 | align=center| 1 | <small>1933, 1936</small> |- | [[Picadero JC|Picadero]] | align=center| 2 | align=center| 0 | <small>1964, 1968</small> |- | [[Valencia Basket]] | align=center| 1 | align=center| 4 | <small>1998</small> |- | [[Societé Patrie]] | align=center| 1 | align=center| 2 | <small>1935</small> |- | [[Baloncesto Málaga|Málaga]] | align=center| 1 | align=center| 2 | <small>2005</small> |- | [[CB L'Hospitalet|L'Hospitalet]] | align=center| 1 | align=center| 1 | <small>1940</small> |- | [[Bàsquet Manresa|Manresa]] | align=center| 1 | align=center| 1 | <small>1996</small> |- | [[RCD Espanyol Bàsquet|Espanyol]] | align=center| 1 | align=center| 0 | <small>1941</small> |- | [[CB Aismalíbar|Aismalíbar]] | align=center| 0 | align=center| 4 | |- | [[CB Inmobanco|Inmobanco]] | align=center| 0 | align=center| 2 | |- | [[UE Montgat|Montgat]] | align=center| 0 | align=center| 1 | |- | [[Canarias de Madrid]] | align=center| 0 | align=center| 1 | |- | [[Real Madrid Baloncesto B|Hesperia]] | align=center| 0 | align=center| 1 | |- | [[RC Náutico Tenerife|Náutico Tenerife]] | align=center| 0 | align=center| 1 | |- | [[SD Kas|Kas Vitoria]] | align=center| 0 | align=center| 1 | |- | [[Cáceres CB|Cáceres]] | align=center| 0 | align=center| 1 | |- | [[CB Sevilla|Sevilla]] | align=center| 0 | align=center| 1 | |- | [[CB Gran Canaria|Gran Canaria]] | align=center| 0 | align=center| 1 | |- |} == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Copa Princesa de Asturias]] === Ligazóns externas === * [http://www.acb.com Páxina web oficial da ACB] {{es}} * [http://www.feb.es Páxina web oficial da FEB] {{es}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Copa do Rei de baloncesto| ]] gio1iljeah6ihzbno8b60no1mjzh6y8 0 208072 6149076 6081939 2022-08-03T02:50:05Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Grupo_musical | nome = Yothu Yindi | xp = folk | imaxe = 201000 - Opening Ceremony Yothu Yindi perform 3 - 3b - 2000 Sydney opening ceremony photo.jpg | lenda = Yothu Yindi na cerimonia dos Xogos Paralímpicos de Sidney 2000. | orixe = [[Terra de Arnhem]], [[Territorio do Norte]] | país = {{AUS}} | período = [[1993]] - [[2013]] | xénero = [[música rock|rock]] e [[música indíxena australiana]] | selo = [[Mushroom Records]] e Hollywood | membros = [[Mandawuy Yunupingu]]<br />Stuart Kellaway<br />Ben Hakalitz<br />Cal Williams<br />Gapanbulu Yunupingu | antigos_membros = [[#Membros actuais e antigos|véxase a lista abaixo]] | web = [http://www.yothuyindi.com Yothuyindi.com] }} '''Yothu Yindi''' (''Neno e nai'' en [[Linguas yolŋu|lingua yolŋu]]) é un grupo [[música|musical]] [[australia]]no fundado en [[1986]]. Está formado por membros [[aborixes australianos]] e por membros ''balanda'' (non aborixes).<ref name="McF">{{Cita libro |título=[[Encyclopedia of Australian Rock and Pop]] |url=http://www.whammo.com.au/encyclopedia.asp?articleid=800 |last=McFarlane |first=Ian |authorlink=Ian McFarlane |publisher=[[Allen & Unwin]] |year=1999 |chapter=Encyclopedia entry for 'Yothu Yindi' |chapterurl=http://web.archive.org/web/20040930230809/www.whammo.com.au/encyclopedia.asp?articleid=800 |isbn=1-86448-768-2 |accessdate=2008-11-04 |data-arquivo=30 de setembro de 2004 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20040930230809/http://www.whammo.com.au/encyclopedia.asp?articleid=800 |url-morta=unfit }}</ref><ref name="ARDb">{{Cita web |url=http://hem.passagen.se/honga/database/y/yothuyindi.html |title=Yothu Yindi discography |publisher=[[Australian Rock Database]] |editor=Magnus Holmgren |accessdate=2008-11-04 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120927020038/http://hem.passagen.se/honga/database/y/yothuyindi.html |dataarquivo=27 de setembro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref><ref name="Howl">{{Cita web |url=http://www.whiteroom.com.au/howlspace/en/yothuyindi/yothuyindi.htm |title=Yothu Yindi |publisher=HowlSpace |editor=[[Ed Nimmervoll]] |accessdate=2008-11-04 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120217165318/http://www.whiteroom.com.au/howlspace/en/yothuyindi/yothuyindi.htm |dataarquivo=17 de febreiro de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> Os membros aborixes proveñen de preto de [[Yirrkala, Territorio do Norte|Yirrkala]] na [[Terra de Arnhem]] no [[Territorio do Norte]].<ref name="McF"/><ref name="Howl"/> Os membros fundadores inclúen a Stuart Kellaway ó [[baixo]], Cal Williams á [[guitarra]], Witiyana Marika ó ''manikay'' (coro tradicional), ''bilma'' (semellantes ás [[claves]]) e baile, Milkayngu Mununggurr ó ''yidaki'' ([[didgeridoo]]), [[Geoffrey Gurrumul Yunupingu]] ó [[teclado (instrumento musical)|teclado]], [[guitarra]] e [[percusión]], e [[Mandawuy Yunupingu]], [[cantante]], [[guitarra]] e líder do grupo. == Discografía == '''[[Álbum musical|Álbums]]''' * ''[[Homeland Movement]]'' (1989) * ''[[Tribal Voice]]'' (1991) * ''[[Freedom (álbum de Yothu Yindi)|Freedom]]'' (1993) * ''[[Birrkuta - Wild Honey]]'' (1996) * ''[[One Blood (álbum)|One Blood]]'' (1999) * ''[[Garma]]'' (2000) == Membros actuais e antigos == * Andrew Bellety &mdash; [[tambores]] * Hughie Benjamin &mdash; tambores * Jodie Cockatoo Creed &mdash; voz * Sophie Garrkali &mdash; [[baile]] * Natalie Gillespie &mdash; voz * Julie Gungunbuy &mdash; baile * Ben Hakalitz &mdash; tambores * Stuart Kellaway &mdash; [[baixo]] * Banula Marika &mdash; voz, baile * Bunimburr Marika &mdash; ''yidaki'' ([[didgeridoo]]) * Witiyana Marika &mdash; ''manikay'' (cancións tradicionais), ''bilma'' (semellantes ás [[claves]]), baile * Milkayngu Mununggurr &mdash; ''yidaki'' * Tom Neil &mdash; [[harmónica]]/[[ferriños]] * Baruka Tau-Matagu &mdash; [[teclado (instrumento musical)|teclado]] * Cal Williams &mdash; [[guitarra]] * Bart Willoughby &mdash; tambores * [[Galarrwuy Yunupingu]] &mdash; voz, ''bilma'', guitarra * Gapanbulu Yunupingu &mdash; ''yidaki'' * Gavin Makuma Yunupingu &mdash; ''yidaki'', ''bilma'', voz * [[Geoffrey Gurrumul Yunupingu]] &mdash; teclado, guitarra, [[percusión]], ''yidaki'', voz * [[Mandawuy Yunupingu]] &mdash; guitarra * Mangatjay Yunupingu &mdash; baile * Narripapa Nicky Yunupingu &mdash; ''yidaki'', baile ([[morte|morto]] o [[23 de xullo]] de [[2008]]) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20021125173004/http://www.yothuyindi.com/ Páxina oficial Yothu Yindi] * [http://www.yolnguboy.com/directory/htm/frameset3.htm The Yolngu] * [https://web.archive.org/web/20050717221522/http://www.garma.telstra.com/ Garma Festival] * [http://aso.gov.au/titles/music/treaty/ Australianscreen online]. * [https://www.discogs.com/artist/10960-Yothu-Yindi Yothu Yindi] en [[Discogs]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grupos musicais de Australia]] nvr49o500hsugt1m3q5g9ehuqt25g15 10 209183 6148318 6147429 2022-08-02T12:01:42Z Jembot 33958 Bot: Actualizando datos wikitext text/x-wiki {{<includeonly>safesubst:</includeonly>#switch:{{ucfirst:{{{1|{{{User|{{{user}}}}}}}}}}} |BanjoBot 2.0=393002 |Breogan2008=349175 |HombreDHojalata=210383 |Miguelferig=202499 |InternetArchiveBot=198188 |TXiKiBoT=140418 |Estevoaei=136823 |Chairego apc=134271 |EmausBot=113531 |Banjo=110001 |Alfonso Márquez=109021 |BotDHojalata=103099 |Luckas-bot=102607 |Xas=101361 |Elisardojm=100129 |Xqbot=76597 |SieBot=75542 |Addbot=71894 |Norrin strange=71694 |Prevert=68670 |BanjoBot=67216 |Beninho=66522 |VolkovBot=63439 |MerlIwBot=62905 |XoseBot=61374 |Xabier Cid=61214 |Adorian=59743 |Lameiro=59279 |Corribot=57415 |Servando2=53373 |Imxavitooh=48021 |Atobar=44802 |Prebot=44135 |Xoacas=43151 |AMPERIO=42401 |Lmbuga=40243 |Jglamela=39986 |Escarbot=39877 |Thijs!bot=39349 |ListeriaBot=38327 |ZéroBot=35164 |ArthurBot=34576 |Piquito=34314 |Xoio=34046 |Krisko=32838 |HacheDous=0=32824 |JAnDbot=31735 |RubenWGA=31113 |Xanetas=30848 |MAGHOI=30577 |Toliño=29647 |WikitanvirBot=28904 |Anton45=28460 |Breobot=27134 |Moedagalega=26009 |Fendetestas=25769 |Albert galiza=23061 |Maria zaos=22607 |MediaWiki message delivery=22102 |MelancholieBot=21928 |FleaRHCP=21680 |Nachonion=21448 |YurikBot=21279 |Angeldomcer=19765 |Sobreira=19752 |CommonsDelinker=19461 |Vivaelcelta=18520 |Zaosbot=18473 |Xosé=17175 |Agremon=15721 |Loveless=15666 |ChuispastonBot=15335 |Hugo22=15286 |Rocastelo=15163 |PepedoCouto=15153 |Calq=14324 |KLBot2=14320 |Xosé Antonio=14256 |Gasparoff=13802 |Xoán Carlos Fraga=13785 |JaviP96=13744 |Gallaecio=13519 |Vitoriaogando=12676 |ToloBot=12606 |Jembot=12600 |Lles=12336 |Castelao=11880 |Xosema=11632 |Lansbricae=11584 |JonnyJonny=11466 |AlleborgoBot=11120 |TobeBot=10433 |Isili0n=10315 |Rembiapo pohyiete (bot)~glwiki=10095 |Ptbotgourou=10053 |Idioma-bot=9722 |Ramiro Torres=9665 |Elvire=9583 |Iago Pillado=9259 |Rei-bot=9136 |MastiBot=8913 |DragonBot=8896 |KamikazeBot=8470 |Xabier Cancela=8410 |Judcosta=8391 |Paradanta=8314 |TjBot=8128 |RedBot=8120 |Martinho12=8026 |Unhanova=7964 |MalafayaBot=7890 |Makecat-bot=7780 |Synthebot=7614 |Caronium=7605 |Chairebot=7541 |Shyde=7206 |LucienBOT=7089 |Ogalego.gal=7006 |One2=6998 |Fis-mulleres=6980 |Rubinbot=6789 |Aosbot=6362 |Alma~glwiki=6357 |FlaBot=6309 |Xan de ningures=6181 |BotMultichill=5983 |JackieBot=5960 |Joao Xavier=5946 |Amirobot=5756 |RNC=5354 |Dodro=5180 |DSisyphBot=5152 |Xapones=5028 |Sernostri=4990 |Xelo2004=4946 |Nonso91=4777 |CarsracBot=4532 |Alyssalover=4515 |ArtaiGZ=4511 |Cheluco=4504 |BodhisattvaBot=4333 |Chlewbot=4273 |CommonsTicker=4201 |Mgl.branco=4166 |Meu rei=4047 |BOTarate=4007 |AvocatoBot=3973 |Xosel=3966 |Cossue=3961 |Marrovi=3904 |Oilisab=3723 |Nallimbot=3706 |Robbot=3606 |Arco de Rayne=3606 |Rezabot=3579 |JYBot=3522 |Iria.cestmoi=3484 |Mjbmrbot=3457 |PipepBot=3402 |Xandrwijk=3364 |Carronada=3324 |PixelBot=3279 |Manudosde=3209 |Miñato=3198 |CristianCb=3142 |4bot=3067 |BenoniBot~glwiki=3047 |Vagobot=3032 |YonaBot=3005 |Fryant=2951 |MGA73bot=2831 |Pontevedra78=2753 |MrCarlete=2748 |Adalbertofrenesi=2743 |Nicole=2721 |Emilio juanatey=2698 |WiKorunna=2669 |Purbo T=2646 |Movses-bot=2596 |Ourol=2558 |Almabot=2549 |Victortpr=2518 |Ogaiago=2485 |Força do Barbantinho=2483 |Sz-iwbot=2479 |Pementa=2474 |Suarez ruibal=2389 |Maañón=2361 |GhalyBot=2322 |Jorges65=2310 |Todesfuge=2309 |HerculeBot=2273 |CocuBot=2247 |AlberteBot=2237 |Tfeliz=2235 |Darkicebot=2144 |Furado=2080 |Calrosfking=2079 |Miguel.lima=2074 |Jordav=2057 |CoroRP=2035 |SassoBot=2003 |MystBot=1993 |Woden=1931 |Pontesiño=1863 |FormacionWiki=1843 |WikiDreamer Bot=1825 |Mark Gasoline=1822 |MVF=1816 |Jchapela=1813 |HiW-Bot=1803 |Uxío=1756 |タチコマ robot=1755 |Xián=1749 |Elster~glwiki=1748 |Petillés=1735 |Marcio=1721 |Brais Oliveira=1660 |Stoni=1634 |Pexego=1629 |Chabi=1585 |Quorthom=1576 |Ibercastell=1573 |Almaffi=1573 |Silverfox=1551 |Xabade=1540 |Marcos B. R.=1537 |Andalcant=1532 |Zwobot=1528 |SpBot=1501 |VaiPolaSombra=1480 |Rotlink=1424 |Invadibot=1414 |Regato das Tres Regueiras=1388 |Viascos=1385 |Brathxa=1377 |Muro Bot=1350 |Iscream icecream=1347 |Dannycas=1331 |La fabrica de nubes=1319 |Porto=1296 |Iagocasabiell=1287 |MedBot~glwiki=1278 |Vilachan=1276 |Acerto=1267 |Moderador=1174 |TuvicBot=1172 |Soleil222=1127 |Esquwiki=1101 |AmeliaVR2019=1089 |Charicaric=1082 |Alybot=1079 |DGDIC=1076 |Manuelcalvino=1071 |Nerk=1061 |Biógrafo=1050 |Ogcbizrohnoacn=1004 |Zumbi=987 |Furagaitas=984 |Jorjum=971 |Nemigo=944 |El bot de la dieta~glwiki=930 |MondalorBot=927 |Lissander~glwiki=910 |Xermán=897 |Servando=896 |Manu bcn=896 |Eurocatro=879 |Raposo=878 |Vanbasten 23=869 |MarceloRenard2=851 |Moniquiña=830 |Rabalde~glwiki=828 |Shinichi~glwiki=814 |148LENIN=800 |Daniarmo=800 |Ecemaml=797 |Baralloco=771 |Peixe22=770 |Tinsiño=760 |Byrialbot=759 |Estirabot=754 |Goresqui=738 |Sarigueia=738 |Slade=715 |Gobraves=707 |AshSXXI=694 |Hipólito=690 |Resorte=683 |Ambiorix=676 |Satna=675 |Gato con patas=673 |!d'O Magriço valho=658 |DarafshBot=652 |Quatrinauta=651 |Lala Lugo=651 |Xohanatorres=648 |Dexbot=647 |Carlos Kaplan=640 |Discasto=637 |Alguén=636 |Chobot=634 |Wikitom=622 |Filo-Laxeiro=609 |MahdiBot=603 |Εὐθυμένης=593 |Makenzis=582 |Loisteixeiro=581 |Xohán Baldomir=579 |Dou Gweler=575 |Nanotrasno=574 |Alexanderps=572 |Osarsan=569 |MSBOT=567 |Andrespe=564 |AArizaga=560 |Sualaxe=557 |Caro de Segeda=551 |Gaudio=550 |Xavier36=529 |DJose Méndez=529 |Fadesga=528 |Fry1989=527 |Cycn=526 |EDUCA33E=524 |Varperalta=518 |Lancebot=505 |Loischantada=503 |Penidos=498 |Marcoos44=491 |Asqueladd=481 |GZKZ=478 |Ledoira=477 |Japan Football=476 |Santista1982=475 |TXiKi=468 |Minorax=460 |Riciños=457 |MGA73=456 |Segredos de Pantón=456 |Alalvarez=452 |Oscarpc21=433 |JhsBot=432 |Ceancata=424 |Brais pika=424 |Semangat=420 |Turonio=419 |Eoax=418 |Txabiwiki=414 |Kamakic=409 |Pathoschild=409 |Rei Momo=408 |X4v13r3=406 |Faia Costeira=405 |Wikipeixe=405 |XustoRguez=399 |Mosquis=398 |Céltigos=393 |Skulda=392 |Pablo Grandio=392 |Rosamf=392 |ANDOcategorizANDO=388 |Zumalabe=388 |AmilGZ=383 |Robin Hood~glwiki=379 |André=378 |Aprofa=374 |Jockerouac=367 |Unho=366 |Daniel Pita López=366 |USI2020=363 |Martiño1996=362 |Hera Xela=361 |FiriBot=358 |Ferreiroa=357 |Ginosbot=356 |Archaeodontosaurus=355 |Ensada=354 |PepTheVoyager=350 |SantoshBot=347 |Benoni~glwiki=347 |Chum=344 |Frumosul=342 |AlonsoMartinez=341 |Onda de lume=337 |Ric delg=334 |Manuel Pérez Lorenzo=334 |Ifrit.eu=332 |Milenioscuro=332 |ZEph!=328 |Fran.dorado=327 |IES Pazo da Mercé=326 |Ravave=325 |Karlggest=323 |Harpagornis=323 |RMGAvania=321 |Neal~glwiki=319 |Julrivas=319 |Alonso de Mendoza=318 |Pablo Usuario=316 |Penny Black=315 |Aralenorimaki=315 |Mercedescasimira=314 |Acandals=309 |Lanobriga=309 |Born2bgratis=308 |AMPC98=308 |D'ohBot=306 |MPereiro=305 |Yavanno=303 |Margoz~glwiki=302 |Boteiro=302 |Titvs=301 |&beer&love=297 |Th3B1NaR1C0dE=297 |ErfgoedBot=296 |Mariquinhagz=294 |Soulbot=292 |MarisaLR=292 |Kasirbot=291 |Randyco=289 |Salvora=289 |IaRRoVaWo=285 |Néboa=284 |Euskalduna=284 |Knorpel=283 |Sylvanorash=282 |BOTijo=281 |Ercé=280 |Alexbot=279 |Frandieguez=276 |Xentenatural=275 |Stephan1000000=274 |Miguinico=271 |XurxoStepanek=269 |AT~glwiki=269 |Cleoninha=266 |Somos nós=265 |Carlosss96=263 |Susomoinhos=260 |Varelarubin=259 |Iesmgb2=258 |Casasnovas=257 |Gato Preto=257 |NobelBot=257 |Marcus Cyron=256 |Iloveread0102=254 |Kmoksy=253 |Strakhov=251 |Zanaer=249 |Sr71=249 |Syum90=248 |Kliksberg=246 |Sverigekillen=245 |Auley=243 |Hasley=243 |Sergio Junior from Brazil=241 |Jtcurses=241 |Frybot=240 |DaddyCell=240 |Menkaura=239 |Alex~glwiki=237 |Minsbot=237 |SsNewHouses=237 |Alexandre D.Ferreiro=236 |Chairaman=235 |Mix=235 |Yurik=233 |Grixandermor=233 |O TeRMi=232 |Taboada=232 |Orxeira=232 |TohaomgBot=229 |Vigués orgulloso de selo=229 |Garrote20=229 |Tegel=229 |Doctor Serpiente=228 |Mauna=225 |Albambot=224 |Xavitooh=224 |Expósito=223 |Ibérico=222 |Casdeiro=222 |Jhendin=222 |Alchemist-hp=222 |XAVIER=221 |Je7roi=220 |LiteraturaGalegadosXX mgb=220 |Barfly2001~glwiki=215 |Wutsje=215 |Xeol'oartabro=213 |IvanPerez=212 |MiguelSR=212 |Davazpe.94=212 |FMSky=212 |Macondo=210 |Fourplay=209 |Anxogcd=209 |Xaguar=207 |Majoalpe=206 |Rafipe=205 |Anti Cristo=205 |Teoamez=202 |Mvence=202 |Waka~glwiki=201 |Thekakokid=201 |Heralder=200 |Ac78=199 |Trasdezana=199 |Bluesangrel=199 |AstaBOTh15=197 |Justincheng12345-bot=196 |Dianaoxea=196 |Frebas=196 |Galicus1=195 |Fobos92=195 |Ticllahuanca=195 |Tijd-jp=195 |Fmrmayo=195 |Le Pied-bot~glwiki=194 |He7d3r=194 |Forza4=193 |StigBot=192 |Magus=191 |Villalustre=191 |Scaaveiro=190 |Samersoc=189 |Ivan villalon=189 |David Márquez=188 |Bluestone Beagle=187 |Andre Engels=186 |Rejenja=186 |Mergulho=186 |Lavandeira=185 |Purodha=184 |Anox=183 |Xermánico=182 |KuduBot=181 |Martiztarra=181 |Caneburrio=181 |Domato=180 |UL mrsanmartin=179 |Vini 17bot5=179 |Courcelles=178 |Judiosefardi=178 |Elwikipedista~glwiki=177 |Lúa=177 |Opaulo=177 |Ghazafelho1977=176 |Teodoromix=176 |Imagens SM=175 |Savh=174 |XINDIRIZ=174 |Brankses=172 |Rubi=171 |12VSL=170 |Chuck es dios=170 |Da liñaxe de Uxío o Grande=169 |RichardAerts01=168 |Baaden=168 |EleferenBot=168 |Desancristovo=167 |Aricum~glwiki=166 |Killerwhale=164 |Sadrechan=164 |Varlaam=163 |Cabaleiro de Espadas=163 |Kekoroto=163 |Carlog3=162 |Cangrejo Ruso=161 |Grela=161 |DaniGaliza=161 |Kwamikagami=161 |Pablo131415=160 |Schekinov Alexey Victorovich=160 |Jarlaxle=159 |Prestexoan=159 |Savijaarvivensen=158 |Addihockey10 (automated)=158 |Lucabouzon=158 |Estésar Seoane=158 |Abeigont=158 |BREAMO4B17=158 |Egmontbot=158 |GnawnBot=156 |Al Lemos=156 |Shotokan=155 |Alvaropv DGallaecia=155 |Luisinho=154 |TheRacso98=154 |Barto Fiallega=153 |DIEGO Kn2=153 |María Castaño Gómez=153 |Plaslux=151 |SuperBraulio13=151 |EdwardsBot=150 |Davidhez=150 |LIMIAO=150 |Sodacan=150 |Marcos~glwiki=149 |Mateteh=149 |Vímara Peres=149 |Croll=147 |Palen2=147 |Jailender=147 |Deppty=146 |Xbello=146 |Xesiño=145 |Gradebo=145 |Millars=145 |Darev=144 |Sangjinhwa=143 |Lauramcastro=143 |M~glwiki=142 |DarkraiWeb=141 |Drow male=141 |Lamas Angels=140 |Moinante=140 |Sogdiana=140 |Suisui=139 |Reuven Ya'akov Schönstein=139 |Enredados=139 |Niegodzisie=139 |Damorabe=139 |IES A Estrada=138 |Xmps=138 |Miriheco=137 |Eden~glwiki=136 |Dende=136 |Barrie~glwiki=136 |Dennui=136 |Manners11=135 |Xabier Loureiro=135 |Pazos2019=135 |Moscow Connection=135 |Rlopglez=134 |IvánGFuentes=133 |Angelprotector=133 |DARIO SEVERI=133 |Xenxo=133 |Datkad=133 |Storyreffer=132 |Johny89=131 |M.gm2009=130 |Manubot=130 |Steinsplitter=129 |Gaelico Galego=129 |Krassotkin=129 |Henryk Borawski=128 |FuckinChilliPeanuts=127 |Ocarteiro=127 |Vargenau=126 |Asfarer=126 |Xoancosta=126 |WikiFroebel2013=126 |Reena=124 |UL Abelrr=124 |MatthewVanitas=123 |Rptraballando=123 |Birdie=123 |PDCCARNOTA=123 |Kikooo1984=122 |Luimipi~glwiki=122 |Lotje=122 |Wikiguy 90=121 |PeioR=121 |Gemini1980=121 |Arquimedes=120 |Axudamos=120 |Su Neutralidad=119 |Es carva=119 |Galandil=119 |Colexio Doroteas=118 |Estevo=118 |Miguel Chong=117 |Fsx74=116 |Billinghurst=116 |Fralonsot=116 |Canyq=115 |Averaver=115 |Treus72=114 |Berthold Werner=114 |Ima~glwiki=113 |Armoniauniversal=113 |Eduard-Gz-Cat=112 |Xoseanton=112 |Pelos=112 |Jbaronet=112 |Manuel Trujillo Berges=112 |Carlitoscarlos=112 |Ver-bot=111 |Escotoneto=111 |Luciapgomez=111 |Mazuritz=111 |Anabelml DGallaecia=111 |Cordal=111 |Miaow Miaow=110 |Valencian=109 |Bruno Meireles=109 |Youssefsan=108 |Terrícola=108 |SEPRodrigues=108 |Joseolgon=108 |Percebe=107 |BendelacBOT=107 |Edvac=107 |Illegitimate Barrister=106 |Policisne=106 |XDB=106 |Gravesen06=105 |Mosquera~glwiki=105 |Guillerme Recuado=105 |AlexandreGZ=105 |Carxibai=105 |DEagleBot=105 |Eduardo Pazos=105 |Hadrián Loureiro=105 |Odelfos=104 |Kryser=104 |Espantall0=104 |Hil 2613=104 |Amañador de redireccións=104 |Koppany~glwiki=104 |Racconish=103 |Xurxoam=103 |Anacapa~glwiki=102 |Manolino=102 |Isidoro Castaño=102 |Jarould=102 |TelmoPP=102 |Moeng=101 |Felipe08=101 |Maceirax=101 |Obersachsebot=101 |Martin Macha 2111=101 |Ivans wiki=101 |Gangleri=100 |Xabiercs=100 |Skrime=100 |Antemister=100 |SerVaGe=99 |AliciaPSF=99 |Delotrooladoo=99 |Pablo pousa carrera=99 |Footballbm31=99 |Denniss=98 |El refugio de la Cultura~glwiki=98 |Milia=97 |Fernando Riveiro=97 |Kst1712=97 |Evelinwendy=97 |Luis Reynaldos=96 |Durmideira=96 |Earanwe=96 |RadiX=96 |Xograr=95 |Amherst99=95 |Federico Leva (BEIC)=95 |Anawiki=95 |Castellbo=95 |D4c4mp0=95 |NetOverflow=95 |VulpesVulpes42=95 |Pablo goian=95 |Tremo72=94 |Punta da falsa=94 |Sucador=94 |Danielpc2010=94 |Cvbr=93 |Nikolai Kurbatov=93 |Budelberger=93 |Wieralee=92 |Qwelk=92 |MacedonianBoy=92 |BraisSieira=92 |NTBot~glwiki=91 |Gtdanielz=91 |Kai670=91 |CAPTAIN RAJU=91 |Gorigori=91 |Túrelio=91 |Teixugo=90 |JamesP=90 |Un do Deza=90 |Lolamteira=90 |Patribr24=90 |Pavlemadrid~glwiki=89 |Rouge~glwiki=89 |Macalla=89 |Citaniaudc=89 |Miguelregojo=89 |Illinois347=88 |Solaria=88 |Finesfacil=88 |Candalín=88 |Miguel303xm~glwiki=88 |Votasobononfagasobobo=88 |Xicodaponte=88 |LombardBeige=88 |The blade=87 |RodrigoRega=87 |Primeiros de Lamas=87 |Rañolas=86 |Efremigio=86 |Fxtorres=86 |Cloudsfisica=86 |Xyxy93=86 |Nipisiquit=85 |Biologo2001=84 |Supino in albis=84 |Procastino=84 |Ignlg=84 |Biosbardos=84 |Lijealso=84 |Erreja=84 |Kwjbot=84 |TinoR=84 |Metiawr85=84 |Flix11=83 |Riedel=83 |Cpls=83 |Cuatrivialer=83 |GzS=83 |Umbalawe=82 |GilliamJF=82 |DragonflySixtyseven=82 |Meinhof=82 |Grunge~glwiki=82 |Poco a poco=82 |Alejandrocaro35=82 |Garciman73=81 |Birnarem=81 |Anxo Núñez Fernández=81 |Zairaft=81 |Anjo-sozinho=81 |Tarih=81 |Vitoria=81 |Sardur=81 |COGS97=80 |Artritris=80 |J 1982=80 |DavidReyAlvite=80 |Imolavirando=80 |Nachete93=80 |Wikiportas=80 |Jcfidy=80 |María Baldomir=79 |Sapito=79 |Ostiudo=79 |Andciao=79 |Raimundo Pastor=78 |JuanQuintela=78 |Mofl5=77 |Independència=77 |UL rbcouto=76 |Rugbya15=76 |Mskina=76 |Zuntig=76 |Iifar=76 |Santiago galego=76 |MerlLinkBot=76 |Oscarpoio=76 |Ladsgroup=76 |Toby123perruno=76 |Colexio de Quintela-Moaña=76 |Castro96=76 |Ervixe=76 |Jeronim=75 |Refoxeiro=75 |-Lemmy-=75 |Binturong=75 |Richardkiwi=75 |Llywelyn2000=75 |Rodamón4=75 |Nilopa=75 |Jaqeli=75 |Bulebule=75 |NuriaConde=75 |Romaine=75 |M0KLB=75 |Martinh090=75 |Creandoentradas=74 |Fridolin freudenfett=74 |Paguiar=74 |Lojwe=74 |Cherkash=74 |Rpo.castro=74 |WikimediaNotifier=74 |Uriel1022=74 |Qatariq=73 |Matthew Barera=73 |Gz2005~glwiki=73 |Igor Seoane=73 |Xabier8=73 |Ultramar2016=73 |Sergio Serantes Blanco=73 |Oviguan=73 |Fabiojrsouza=73 |YasBot=73 |Gaescribe=73 |Hégésippe Cormier=72 |Rosarinagazo=72 |Barrimei=72 |Inesdecampos=72 |Barrabi=72 |El filóloco~glwiki=72 |Matiia=72 |Mathonius=72 |Lucien leGrey=72 |Kadellar=72 |Fabian Zubia~glwiki=71 |PauLoCris=71 |Arroutado=71 |B25es=71 |Álvaro Díaz Seijo=71 |Wikimandia=71 |Sirionnd1118=71 |DavizRP=71 |Traballad=70 |Karvayedo=70 |Tiyoringo=70 |Os don sam cañóns=70 |Lecs2311=70 |KsaveroEO=70 |Josep Maria Roca Peña=70 |Khamsintv=70 |Cesardelcano=70 |Arttikusbcn=70 |Echando una mano=69 |Fagairolles 34=69 |Triplecaña=69 |Ts12rAc=69 |Benjavalero=68 |DwightFry=68 |Stegop=68 |Jfblanc=68 |Paramaribo1975=68 |TastyPoutine=68 |José Guirao=67 |Betucagomes=67 |DannyS712=67 |Fersanlo58=67 |Athena in Wonderland=67 |Aveleiro=67 |Ivandaponte=67 |SarahStierch=67 |Glaisher=67 |Erzskamera=67 |Palica=66 |IXCat=66 |Joseveiga=65 |Jesusricofuentes=65 |FatimaRomero=65 |Zaixe=65 |Ранко Николић=65 |Teshuveros=65 |MarcoAurelio=65 |Oestrimnium=64 |Érico=64 |Doc Taxon=64 |Xtquique=64 |Skiuv~glwiki=64 |Komun=64 |Spacorum=63 |Alvaro Freijo=63 |Quentinv57=63 |Noeliallagof=63 |Chorima1=63 |Xeror=63 |Faolin42=63 |Mrmw=63 |Zafer=63 |AnxoLB=63 |Jmarchn=62 |Kolega2357=62 |Neo azulis=62 |FiloloxiaUDC=62 |AlejandroBS97=62 |Elzevir=62 |Hbf878=61 |Calviño96=61 |Eurohunter=60 |Gelote=60 |Chlewey=60 |Canzobre=60 |FREIXO=60 |Arts&Labour=60 |Eleefecosta=60 |Isaac1991~glwiki=60 |Kirito=60 |Lamas-unionpenosa=59 |AJona1992=59 |Ommrianxo=59 |Miketanis=59 |20396MM=59 |Airela=59 |WikiBayer=59 |Alber1840=59 |NoeliaAndrea=59 |Ghalegho~glwiki=59 |Danlimusic62=59 |FriedrickMILBarbarossa=59 |Edward.e=59 |SandrinhaRC=58 |Kelovy=58 |Mendinho=58 |Alex Perez=58 |Gray eyes=58 |PaulaLopezOtero=58 |Bemilladoiro=58 |Guldhammer=58 |Evafuentes=58 |Sergio9C.M.=57 |Vainilladetahiti=57 |Deusdixital=57 |John1796=57 |Wiki Wikardo~glwiki=57 |Rodrigo~glwiki=57 |Toulousain=57 |Manuel de Sousa=57 |123~glwiki=57 |Jpereira=57 |Anxova=57 |Edgar181=57 |Xabel10=57 |Paulo carballo=57 |InesVarelaBlanco=57 |Perhelion=57 |Mercy=57 |Luciacev=56 |Xaimex=56 |Tania fs=56 |Meniño=56 |Aavindraa=56 |Jorunn=56 |Qoan=56 |Brara=56 |Laverca=56 |JardelW=56 |Vifito=56 |Pepeto50=56 |TheWikipedian1250=56 |Robin Patterson=55 |LvKinHo=55 |Wiki13=55 |Xlpastoriza=55 |Pilarsamon=55 |Jurjinho=55 |Araceligarcianavia=55 |Platinol=55 |Andreskasta=55 |Kiko.1984=55 |Tomukas=55 |Xacobe=54 |Cekli829=54 |Mcastrof=54 |Sanya3=54 |Galipediantefisico=54 |Gabriela1996=54 |Danidvt=54 |Sss~glwiki=54 |Miguelfernandez1=54 |CGA22=54 |Capmo=54 |Henrique Pereira=53 |Jackie=53 |Shaulhochberger=53 |Aketito=53 |Davidayude=53 |Andbar02=53 |Crisky=53 |Roamata=53 |Jackirtash=53 |Marinna=53 |César Reis~glwiki=53 |Materialscientist=53 |J. Pais=52 |Thepinkphink=52 |Vizktor=52 |Tacaju=52 |Hoo man=52 |Vicente Rojo=52 |Common Good=52 |Latingregopoio=52 |Estefaniapt DGallaecia=52 |Lucas Sanchez Dalmau=52 |Thecangri6=52 |Mos=52 |Laura207=52 |Mjifr=52 |TuHan-Bot=52 |Stanglavine=52 |Danips98=52 |JorgeGG=51 |Bonovyh=51 |Solexhn=51 |Cachaldora=51 |Dan w~glwiki=51 |FishInWater=51 |A Festa da Dorna=51 |ValeriaVarela=51 |Belagaile=51 |Serlui=51 |Butelo=51 |SABIR2.0=51 |Saturnino=51 |Boirense=51 |Giovanic0=51 |VanBot=51 |Frangza=51 |Kayaya=51 |Galewiki=51 |Landriessen=50 |Ana Caramés Canosa=50 |Villanueva96=50 |GleOsp=50 |Albertony=50 |Mmeixide=50 |Udufruduhu=50 |Braisgg=50 |Orriolense=50 |Rokambolexko=50 |Santaia=50 |O-carallo-29=50 |Rabalexo=50 |Place Clichy=50 |Stryn=50 |Dikinson01=49 |Vnovegil=49 |Sinosuke 2=49 |Divesgallaecia2012=49 |Santy1789=49 |Daniela.ciociola=49 |Chirz105=49 |Paula Sánchez Hernández, Sarai Sánchez Prieto e Inés Trigás Pereira=49 |Quinif=49 |Monicabaleiron=49 |Creepin galego16=49 |NguoiDungKhongDinhDanh=49 |Rafa Salgado=49 |Jü=48 |Hashar=48 |Caravincho=48 |Triedros=48 |Máximo Albedo=48 |Paco~glwiki=48 |Defender=48 |Filologosd1=48 |Xandi=48 |Ignacio.Agulló=48 |Maria otero bouzón=48 |Wikinña=48 |Tereperdicilla=48 |Barbarobarbarez=48 |Bredodo=48 |Dura-Ace=48 |Easy Tempo=48 |LeonardoAbenis=48 |Bolinhodeamor=48 |J.delanoy=48 |Juan Quisqueyano=47 |Marinha vs~glwiki=47 |Marc-André Aßbrock=47 |Ailura=47 |Rameshmurmu1684=47 |Emijrp=47 |Ary29=47 |C.Veiguela=47 |CondeDeSantibáñezDelRío=47 |Galathil7=47 |Sergiooboe7=47 |Vazvilpa=47 |Cattus=47 |Doradorodriguez=47 |Manolofreiria=47 |Manuelmicro=47 |REDMAXIM=46 |Hipiosa=46 |MarcosEire=46 |Neevy Ambr Du=46 |Sergio~glwiki=46 |Animadelpurgatorio=46 |NikNaks=46 |DTabCam=46 |Dalvasan=46 |Praxidicae=46 |SajoR=46 |Swamp Greetings=46 |Xomabepo=45 |Samueltr DGallaecia=45 |Xosediaz=45 |Mr. Fulano=45 |IreneRiveiro=45 |Hedwig in Washington=45 |Leoplus=45 |Imsweetalbi=45 |ReyBrujo=45 |Actia Nicopolis=45 |Sinde~glwiki=45 |SamiKullström=45 |Lsses7=45 |Belen43 eih=45 |Capa23=45 |Salvabl=45 |Góngora=45 |Pau~glwiki=45 |Jog13=45 |Paulo roberto silva gomes=45 |Raulsalgado=44 |Gustavo Girardelli=44 |Lordiegor=44 |Esteban Paz=44 |Satxa=44 |Dantadd=44 |Vilartatim=44 |Hozro=44 |David García Granja=44 |Culex=44 |Jorgecasru=44 |Sueviacc DGallecia=44 |Pichi.do.borron=44 |Deus=44 |Eladio Medel=44 |Adailton=44 |Desicarpente=44 |SHs=44 |J. Patrick Fischer=44 |Fma12=44 |Jvidalc=44 |Sa=43 |Sdocio~glwiki=43 |DiegoVS=43 |Xavinho=43 |Sfs90=43 |Comgalego=43 |Raul=43 |Afgán=43 |Robin van der Vliet=43 |Zarmot Flaggown=43 |Kippelboy=43 |Acer=43 |Breixo=43 |Rxy=43 |Codeks=43 |Pargal=43 |Eduardo P=43 |The Obento Musubi=43 |Calpurnia~glwiki=43 |DerHexer=43 |Yeza=43 |A.Savin=43 |Rafaelidolatra daluz=43 |Marvelshine=43 |SpookyFlora=43 |Alan=43 |Brincadeira=43 |Marco Chemello (BEIC)=43 |Cotaron=43 |Juan53=43 |Sant8=43 |Filosofía Universidade de Santiago de Compostela=42 |Noelgf=42 |Arturo Iglesias=42 |JESSIP=42 |Ogaiteirodoredondo=42 |UL fernandocorme=42 |Önni=42 |Innerstream=42 |Yoda1893=42 |Spider Pig~glwiki=42 |Karrapucho=42 |Covelus=42 |Mtarch11=42 |Compostelana=42 |Kanabekobaton=42 |Ebrambot=42 |Mjazick=42 |Medium69=41 |Raichsweet=41 |Authentise=41 |Cunetas=41 |Davisuke=41 |O Mago Rock=41 |Saul ip=41 |UL mouriño=41 |Jafeluv=41 |Javierbossa=41 |Tooru~glwiki=41 |INeverCry=41 |Paularv7=41 |Rastrojo=41 |Capsot=41 |Lalinense=41 |Luciaavarela=41 |Gigfngjfjgnjf=41 |Wikibolo2955=41 |Bea.trice=41 |Oximurah=41 |Citocromo c oxidasa=40 |Juancalobo=40 |Piquita=40 |Ggonz=40 |BrandanPedre=40 |Pedro Insua=40 |Robertovinki=40 |Conde00=40 |PBA96=40 |Teixuga=40 |Elena cp=40 |Inesgl=40 |Tacho3=40 |Karlitos=40 |EVula=40 |Gereon K.=40 |Marium Alberto=40 |Cheminha=40 |Sailko=40 |MPF=40 |Tetractismonelos=39 |Lorenafj DGallaecia=39 |Scostas=39 |Lévedo=39 |Chema43=39 |Lopezsuarez=39 |Segarun=39 |A. B.=39 |Penarc=39 |BenficaNNossaPaixao=39 |Magog the Ogre=39 |Alejandrfernandez=39 |Tetradracma=39 |Vriullop=39 |Integral Momento Dipolar=39 |Gustavo Siqueira=39 |BREAMO4A16=39 |Leszek Jańczuk=39 |Daniel (usurped)=38 |Stïnger=38 |Phe=38 |Natalia Bergaño=38 |Kgsbot=38 |Musiqiyjj74=38 |Alvripoll=38 |Samurais mission=38 |DJMalik=38 |Bombadil~glwiki=38 |Ursidaecoruñes=38 |Jo-Jo Eumerus=38 |Adrián Ouro=38 |AIA Espana=38 |Sashko1999=38 |Jdiazdelrio=38 |Asturcon=38 |Michael Barera=38 |Soman=38 |BD2412=38 |Alexiadq DGallaecia=38 |Artebruta=38 |Masum Ibn Musa=38 |Tux~glwiki=38 |USCtrad=38 |Esteban16=38 |Zscout370=38 |Wikitanvir=38 |Jfcobo=38 |Carsrac=38 |Justinoguerra=38 |Thknny=38 |Pedromadruga=38 |Nataliacb DGallaecia=38 |Pd=38 |Lorocesvanava 23899=38 |Auslli=38 |Cactusverde=37 |MiniPictures=37 |Sotiale=37 |Earelin=37 |Devónico1234=37 |Holder=37 |Yuslo=37 |Rdg Vito=37 |Arcanxo=37 |Ev=37 |Aaronferrari=37 |Aestragada=37 |Profesorpaciencias=37 |Vieitez=37 |Histagra=37 |SergioFontánÁlvarez=37 |Mougán=37 |Turiliu=37 |Finlaure=37 |Nino Dolce=37 |Mike.lifeguard=37 |CValcarcel=37 |Mestas=37 |Alejandra carpena=37 |McZusatz=37 |Lucia A. Iglesias=37 |Bugallales=36 |Achim55=36 |Margamarcuño=36 |José FerPre=36 |Shastre=36 |Zarrulheiro=36 |Asantinc=36 |Nerea Lorenzo=36 |Alexander Vigo=36 |GUTIERREZGD=36 |Deivid=36 |UL fernando.torreiro=36 |Nethac DIU=36 |Texvc2LaTeXBot=36 |Guise=36 |Gumruch=36 |Spyfly=36 |Racapa=36 |Janitoalevic=36 |Kirita22=36 |Xic667=36 |Pentimento=36 |Tony~glwiki=36 |Anxoneta=36 |Chabi1=36 |Aitortxasko=36 |Marceloavila84=36 |LamasPC20=35 |Adriana Bargados Calviño=35 |Quinto de Bamiro=35 |Tiberioclaudio99=35 |Luan=35 |Xandepardo=35 |Dopazo98=35 |Sciking=35 |Martaandion97=35 |Robertohermida=35 |Or8a=35 |VictorAlvarez89=35 |Touriñán=35 |Oursana=35 |AnselmiJuan=35 |Amasuela=35 |Philippe49730=35 |NoeliaLauraSilvia=35 |Galego08=35 |Superpes15=35 |Ras67=35 |Luckas Blade=35 |Beatrizpn DGallaecia=35 |JotaCartas=35 |PCalvinho=34 |Mykhailo=34 |Manoel.folgueira=34 |Juliasilva5=34 |Cat~glwiki=34 |Apcbg=34 |Urco65=34 |Filósofo Galego=34 |Escoitar=34 |Lliura=34 |Gabriel Schnee=34 |Fernandezsara12=34 |Pere prlpz=34 |Taketa=34 |Volkov=34 |Brightify=34 |Echeoquehai=34 |Raquel Arias Añón=34 |Ana Montes Couñago=34 |Mike Rohsopht=34 |Preghiseiro=34 |Mondoxíbaro=34 |Nosferatu~glwiki=34 |Edén=34 |Daniel Mietchen=34 |Mreysita=34 |SurdusVII=34 |Iriasc=34 |Follgramm3006=34 |Irene Duinkerken=34 |FCPB=34 |Hercule=34 |AtosCrip$=34 |Angelarcay=34 |FireDragonValo=34 |Natuur12=33 |Danielba894=33 |AndreaMorena=33 |Colineta=33 |Luigi Salvatore Vadacchino=33 |Asterion~glwiki=33 |Club Hockey Compostela=33 |Guillerme Moreira=33 |Claudia Piñeiro=33 |Zuntig fiber=33 |Magnefl=33 |Fisterraeomar=33 |Mfons2000=33 |Joseghast=33 |Xansroque=33 |Azote Galaico=33 |Eldizzino=33 |Hugo1982=33 |Ana Ojea Villamarín=33 |Fidi gz=33 |Lamas alt=33 |Nodulation=33 |Dcoetzee=33 |Prowiki=33 |Magosto=33 |Martinhogz=33 |Ppefelipe.prox08=33 |Literaturagalegac1=33 |Galegoman~glwiki=33 |VanBandini=33 |L&T=33 |Usuarioeditor9=33 |Don Saturio=33 |TottyBot=33 |Biblioteca intercentros lugo=33 |Simonalsa=33 |Bsadowski1=33 |1997kB=33 |Pedridotransas=33 |Parodper=33 |Faraday~glwiki=32 |Glosoli=32 |Saldagon=32 |Chisuchian=32 |Oresthes=32 |Breogan72=32 |Keepscases~glwiki=32 |Visopedia=32 |Brixida=32 |Uhanu=32 |Carminhas=32 |Patricia Mannerheim=32 |Toxedinho=32 |Rebentabois=32 |Zailaufran=32 |Susana Seivane=32 |Satesclop=32 |Ernesto53=32 |Mistico=32 |Pobracara=32 |Manuelt15=32 |MargaritaPoppa=32 |Mayterios=32 |Arale~glwiki=32 |Delphidius=32 |Sálvora=32 |Maquia=32 |Aqwuo=32 |Ferbr1=32 |Florentino filo=32 |Laura~glwiki=32 |Teo.raff=32 |Vidueiros=32 |Ferreolus=32 |Pauuguezz=32 |Uxío Castelo=32 |Xues=32 |Breno Damasceno=32 |Iojhug=32 |Bolboreta95=32 |JuTa=32 |Bridget=32 |Taniarf=32 |André el pescadero=32 |Angelsc89=32 |LuciaaPiñeiro=32 |BREAMOA16=32 |WPPilot=32 |Prensagalega=32 |Analva=31 |Xabier meilan=31 |E2mb0t~glwiki=31 |Peixiño=31 |Botend=31 |Fanfurriñeiro=31 |Mamorusenshi=31 |D. Carlos Ramon Canosa Carro=31 |Mateosx 21=31 |Chichou=31 |Siebrand=31 |Jenócrates=31 |LaVozDeTuRelato=31 |Niridya=31 |User2352352=31 |Davidgval=31 |Vgarabana=31 |Wikielwikingo=31 |TonyMontana~glwiki=31 |Gilles2014=31 |Danibuhu=31 |Aldnonymous=31 |Mariana~glwiki=31 |Upolu=31 |Isha=31 |Trini Pérez=31 |Ontzak=31 |Mahir256=31 |Carunchiño=31 |Jbrey360=31 |URSULA FERNANDEZ=31 |Kelykz=31 |Leyo=31 |Ángela Souto Vieites=31 |Ceivar=31 |BREAMOB11=31 |Luciano~glwiki=31 |CHV=31 |せいきょういく=31 |Sonia5999=30 |Manuelfg DGallaecia=30 |Pichucu=30 |Qrfqr=30 |Tamanca=30 |Museo8bits=30 |Oicorojuara=30 |Geldare=30 |Anagram16=30 |Edoarado~glwiki=30 |Kijand=30 |Fajesus=30 |NicoSGF 64=30 |Newsou=30 |Carlos Abal Cerviño=30 |Rapo~glwiki=30 |Redf0x=30 |Carlos Rodriguez Otero=30 |Santiago Vieites=30 |Henriku=30 |Robergal88=30 |Ayto=30 |Sobroseño~glwiki=30 |Ana Montez=30 |XXBlackburnXx=30 |Dalog1995=30 |Teles=30 |Pmlineditor=30 |D’Azur=30 |Zaqarbal=30 |P.riveira=30 |Antywyky=30 |Gallita=30 |Ketxus=30 |Unikalinho=29 |Binlou=29 |Xinelo=29 |Hispanitas=29 |Yann=29 |Draxtreme=29 |Färber=29 |Manuel gonzalez coego=29 |Corgo=29 |Xabier Armendaritz=29 |Vanegarciaa9=29 |Sihomesi=29 |Modesto=29 |EliRios=29 |MediaWiki default=29 |Theodoxa=29 |Paula de Luis Fernández=29 |Piratasgz=29 |BouwMaster=29 |Russavia=29 |Cheluco usopúblico=29 |Evajlaural=29 |Tencosteas=29 |Bucephala=29 |Andrea Quintas=29 |Daniel Gz=29 |Vilagarciana=29 |Addihockey10=29 |Amire80=29 |Galiciencia=29 |Henry Moleskine=29 |Elena-Oskar=29 |Isaac Mansur=29 |Dictablanda=29 |Santiago Rua=29 |Trey314159=29 |Samieira Existe=29 |Sara B.O.=29 |Seoane Prado=29 |Lourixe=29 |Οσελότος=29 |Guti Galiza=29 |(-bcm-)=29 |S.edreira=29 |Kim~glwiki=29 |TheBlueCat22=29 |Sandro Halank=28 |Tony Fernández Barco=28 |FFTDeutsch2021=28 |Naraht=28 |Memedgarcia=28 |Martín Taboada=28 |Tonyjeff=28 |Fxparadelo=28 |Ji-Elle=28 |Sisa19=28 |AsCuFo=28 |FerMirra=28 |Faxeirada=28 |Roi Xordo=28 |Aspres=28 |Nomada226=28 |Лобачев Владимир=28 |UL Ospala=28 |פארוק=28 |José do Arnado=28 |BREAMO4A26=28 |Patxon=28 |Carolina Laíño=28 |Cantigasdaterra=28 |Mdaniels5757=28 |Rakasa ayat Alien=28 |Jonathan359=28 |BREAMOB0001=28 |Pvieito=28 |X.l.dean.ben=28 |Ophiusafolk=28 |Jacobbraeutigam=28 |Gerd Eichmann=28 |Comandancia=28 |AmpiGR=28 |Frenchchou=28 |Egmontaz=28 |Manuel 111091=28 |EstebanTorr=28 |Ah3kal=28 |Trasnadas83=28 |Noé Valti Ape=28 |Naosenlleira=28 |Juanoro=28 |Alroga=28 |Borjaseob=28 |Miguereg=28 |Krmn8220=28 |Morancio=28 |Elyms95=28 |Wim b=27 |Htc3594=27 |Lomeno 24=27 |Leogalego=27 |Homobot=27 |Noafp10=27 |Breoghain=27 |Pijusmagnifikus=27 |Ices2Csharp=27 |VanesaFerreira=27 |Litteralittera=27 |Peluche.josemanuel=27 |Pedece1=27 |Leefeni de Karik=27 |Daisystinkafds=27 |Jerzyjan1=27 |Onipsis~glwiki=27 |BEABP=27 |Likewike=27 |Patricilla5=27 |Peregrina.pintos=27 |Alberth2=27 |Bethlem2809=27 |Anagc99=27 |Marta bp=27 |Andrew J.Kurbiko=27 |SeidaSokoara=27 |Atalanta86=27 |The White Lion=27 |Scg781998=27 |Frigotoni=27 |Froaringus=27 |Jparcur=27 |Lolox76=27 |Ralf Roletschek=27 |HefePine23=27 |Martalemaq=27 |Santiago Calviño=27 |UL Vilariño=27 |Infiespobra=27 |Baldrocas=27 |Aiamar=27 |Tamarayupi=27 |Elena.R.=27 |Dumbriaecultura=27 |Miguel Ángel González López=27 |TheBellaTwins1445=27 |Vilalbafs=27 |Laszlovszky András=27 |Víctor Alexis Cantillano Oviedo=27 |Michael Romanov=27 |Rainya=27 |R.albergaria=27 |Juangz97=27 |Joakko=26 |Sualla=26 |Rzuwig=26 |Lirafranklin5=26 |KS88=26 |Davidlombao=26 |Sock puppet=26 |Garthof=26 |Arredista=26 |Mr Accountable=26 |CrisEstevez3=26 |LiteraturagalegaCPG=26 |Scip.=26 |Deshgloshe=26 |Igna=26 |Alternativa407=26 |とある白い猫=26 |Nhasky=26 |Shaqster~glwiki=26 |AnderTecht=26 |Mywikimediaaccount=26 |Cgnk=26 |Eustaquio Ramírez Ortelo=26 |マティ男=26 |Martinsfer=26 |Dafide=26 |Laura Fiorucci=26 |MP~glwiki=26 |Hugo.arg=26 |Adri guarda=26 |Vermont=26 |Penarc1~glwiki=26 |Oskar=26 |Wwikix=26 |P4K1T0=26 |Ciaran.london=26 |Adrianpany=26 |Gustavo.bng=26 |CamiloRock77=26 |Artanisen=26 |Rrm11=26 |Dani.pazos=26 |Murilotifoski=26 |Ernestolake=26 |Paula&Rosalía=26 |I diaze1993=26 |Lutin bleu=26 |Luxusfrosch=26 |Mario villaflores=26 |Legarra=26 |Michampinion=26 |Sabadelhe=25 |Sirius~glwiki=25 |Olequefacil=25 |Simplus Menegati=25 |Anieten=25 |Mohandas g=25 |Elresaltador=25 |Klemen Kocjancic=25 |Lamas-Nós=25 |Pablofc4~glwiki=25 |EncycloPetey=25 |Platonides=25 |The Anome=25 |Svathpl29=25 |XoséXabarin=25 |ArwinJ=25 |Nazaretfp=25 |Samuele2002=25 |Ana Costas Castro=25 |Oscar36202=25 |Uxiosa=25 |Mariaformoso=25 |Sofiacl DGallaecia=25 |Alba.pardinas=25 |Alarikaviana=25 |VL96=25 |Pepito Giraldito=25 |Arribi=25 |Jorginho 2=25 |Pedro002094=25 |Wilfredor=25 |-jem-=25 |Bloobrey=25 |Santhy=25 |Jjhhggrrr=25 |City of Rebellion=25 |Ajraddatz=25 |Marcusfernandez=25 |Iagomeijiide=25 |2eight=25 |Juanjo García González=25 |Diegohuberman=25 |Sr.Kaplan1=25 |WiGali=25 |Hindustanilanguage=25 |Xabre~glwiki=25 |Regueiro=25 |Vgonzalez630=25 |Boicentril=25 |Jbribeiro1=25 |AreVazquez=25 |Anagi33=25 |SF007=25 |Fernangomen=25 |Davidbouzon~glwiki=25 |CzarJobKhaya=25 |Erwin=25 |ChongDae=25 |Busurbano=25 |Shanmugamp7=25 |HakanIST=25 |Piterleik=25 |Mustek=25 |Maximillion Pegasus=25 |Maasje=25 |Andrea.penedo=25 |Elena de Peleyos=25 |HectorLC=25 |ErikvanB=24 |Nere18=24 |Crismartinez24=24 |Orijentolog=24 |Litegalega2018=24 |Furabolos=24 |Lamas carraxocam=24 |Deltaman=24 |Fredirib=24 |Manugarrobo3=24 |Macarrones=24 |Krisito=24 |Beko=24 |Willtron=24 |Natalia G. Mouriño=24 |Nitch=24 |Vítor=24 |Jpbarbier=24 |Mxose=24 |Lathir=24 |Maosinnovacion=24 |GFHund=24 |Xosé M. Eyré=24 |Stang=24 |Aliwal2012=24 |XockoGaliza=24 |Rfsotelo=24 |Raderich=24 |Comba=24 |Xosé Cabanillas=24 |Hugovillarfernandez=24 |Cesarinmontoto=24 |Daphne Lantier=24 |Lápisdecores=24 |Ainz Ooal Gown=24 |Restu20=24 |BREAMO4A10=24 |Fdsh=24 |Bhgh543bgf=24 |Vilho-Veli=24 |Chemegelece=24 |HReineGz=24 |Rachmat04=24 |Bencmq=24 |Balo=24 |Aitor.bouso=24 |Jani Koskiin=24 |Breogan73=24 |Uxilamalv=24 |O monstro da ria=24 |Stardsen=24 |Aquae Querquennae=24 |LgL 4ºESO IES David Buján=24 |Xamasi~glwiki=24 |Rlm756a=24 |Cristiangl=24 |DidiWeidmann=24 |Fscres=24 |Nusmg=24 |Ave Phenix=24 |Bdk=24 |Dreamonish=24 |Mateo scq=24 |ATORREDOCASTRO=24 |Martín Codax=24 |DrKay=24 |Alenlugo=24 |Alpinu=24 |Robby=23 |Wow=23 |Lantania=23 |BokY=23 |Albaleston=23 |Vila666=23 |Mariluz=23 |Carmen Cal=23 |PlyrStar93=23 |El Viajero 3000=23 |Lonega=23 |Erik Warmelink=23 |K9re11=23 |Koavf=23 |Odejea=23 |Lilacpiu=23 |Cristiano2012=23 |MetalBrasil=23 |Shuyeol=23 |Lidiadiazdominguez1=23 |Paula Crespo=23 |Valenciano=23 |Chongkian=23 |CGN=23 |Jose77=23 |Anxorodriguez=23 |Roozman=23 |Tamara Amorín=23 |VigoGZ=23 |Jmlhermida=23 |Bivero=23 |Myrhonon=23 |Martuinbiya=23 |Xeira89=23 |Nowikipp=23 |Valentim47=23 |Vogone=23 |Knochen=23 |Bradmanthedon=23 |Jemo2200=23 |Wikilandia=23 |El Morenus=23 |SiareiroLugo=23 |Sergio Ferradás Varela=23 |UDC-ED.CIT.=23 |Felipelago=23 |Francisco J. Gil=23 |ZeneizeForesto~glwiki=23 |Adam Cuerden=23 |Daniuu=23 |Roixordo dodro=23 |PasaporteGalego=23 |WEdSza=23 |David0811=23 |Chumwa=23 |VazquezCagide96=23 |Lourdes Limia Villar=23 |GO69=23 |Wiki 9SIC=23 |Uxía69=23 |SpesBona=23 |Donmusic=23 |GZML=23 |Horst-schlaemma=23 |Asierog=23 |Wallflower=23 |Tamburlano=22 |Eyebag=22 |Minhoulha=22 |Daniel Ferro=22 |Emaus=22 |LMLM=22 |Sergiotics=22 |Santamarcanda=22 |Abelrl=22 |Albertomos=22 |Ha98574=22 |Kordas=22 |Martafondevila=22 |Verius9=22 |Pedagogos2015=22 |BelénLamas=22 |Martinfg998=22 |Bardeluc~glwiki=22 |Ankhara=22 |Jurliki=22 |Loispardo=22 |Migueldaborreira=22 |V0ctor=22 |VulcanSphere=22 |Muhammad Abul-Futooh=22 |Fernanpercussion=22 |Lissall=22 |Arĝenta Neĝo=22 |Pirags=22 |Yosri=22 |AriadnayPaula=22 |Lolo=22 |In ictu oculi=22 |Rapariga=22 |Rémih=22 |Bosna Sarajevo=22 |Celiamartinezf=22 |Victorioco=22 |Alberto361=22 |Jonathan Fernández Varela=22 |Nieves0708=22 |Lidia.ddominguez=22 |Campeones 2008=22 |Seelah=22 |Eskio=22 |OVítor=22 |Denniselynn=22 |María Coego Montoto=22 |Anaarias=22 |Albars=22 |MF-Warburg=22 |Obersachse=22 |Sije=22 |Aquelli=22 |Pwjg=22 |Soundwaweserb=22 |The Ogre=22 |Albiñanp=22 |Bibi Saint-Pol=22 |Yago Amx=22 |Pablo27=22 |Augusto Canetas=22 |Dxar=22 |Claus Ableiter=22 |Bestiasonica=22 |Saurom Lamderth=21 |Savig=21 |O pimpín=21 |Angel do Xastre de Vilachán=21 |Bromo15=21 |Ed veg=21 |MaatyBot=21 |Pontovilio=21 |Darabuc~glwiki=21 |Pauloferlo@wanadoo.es=21 |Diegoestrada=21 |Hoo User Page Bot=21 |Aurora Fernández Fernández=21 |A1906=21 |Jon Harald Søby=21 |Enekorga=21 |AnabelCris=21 |Serghinho=21 |Pulga013=21 |Juliano o apostata=21 |Dconde=21 |Astronauta lunático=21 |AStiasny=21 |Bernd Schwabe in Hannover=21 |Jack 31ES=21 |A2pista=21 |Elchavo=21 |Evals52=21 |Ainhoapaños=21 |Miguel Mosquera Paans=21 |Baroc=21 |Squiresy92=21 |Hanibaal=21 |Yolanda~glwiki=21 |Alvilela=21 |J Hazard=21 |Hurfer=21 |Manuel Parada Freire=21 |Risonsinho=21 |Muimenta13=21 |Mila2=21 |Cancioneiro galego-castelán Henry Lang=21 |IES Mendiño=21 |Jirka23=21 |Lauralevaj=21 |Đông Minh=21 |Tanialr18=21 |Laura Blanco Areán=21 |Ruthriay=21 |José Manuel Veiga Pose=21 |Galeguinha virgo=21 |FpAmelia=21 |Molibi=21 |ChamomeXis=21 |Pardalem=21 |Damufo=21 |TheGlasgaeJimmy=21 |Dorieo=21 |Hortorub=21 |Chouciño=21 |Gharabato=21 |CommonsDelinquent=21 |Vengador54=21 |MdsShakil=21 |BREAMOB16=21 |Sekitabikini=21 |OffsBlink=21 |Mcapdevila=21 |Ilpardogatto=21 |Termininja=21 |Tjmoel=21 |Cambada=21 |Vipesa=21 |Vinicius10=21 |Garrafón de Nadel=21 |Rodland=20 |AlexJSUM=20 |Jojufe=20 |Shikai shaw=20 |Usuario871=20 |Razr Nation=20 |SofiaPerezD=20 |Jvano~glwiki=20 |Cs-wolves=20 |Andreuvv=20 |Zhek~glwiki=20 |PedagogosNaRede=20 |Jutta234=20 |Mariasorey=20 |Yaizatc=20 |Machake=20 |Goldorak=20 |Bascer=20 |Enric=20 |Alejandra Vidal Martínez=20 |Taboada98=20 |VilaLois=20 |Pbalea=20 |GKFX=20 |Metrónomo=20 |Jesielt=20 |Sirslayercort=20 |Martin Urbanec=20 |Iosva=20 |Iketsi=20 |Mazbel=20 |Isómero=20 |Dvdgmz=20 |Danimg02=20 |Cristinagb DGallaecia=20 |Casanova-j=20 |Bradford=20 |Undeviginti=20 |Paristoaxxxx=20 |Fernando Buide=20 |Oliventino~glwiki=20 |Amazonia 2017=20 |Casahamlet=20 |Álvarez589=20 |Lofty abyss=20 |Miriam~glwiki=20 |NuriaParada=20 |Piedruxy=20 |NuriaVidalVillasante=20 |Andregegunde=20 |Andreavineira1999=20 |RaquelGaby=20 |GENOVEVA=20 |Tri Sulis Tiyani=20 |Veronica~glwiki=20 |Baintpq=20 |SenhorPercebeiro=20 |Juan Emilio Prades Bel=20 |Djpetrallo~glwiki=20 |Laura Machado=20 |Sneeuwschaap=20 |Profesor Tornasol=20 |Madboy74=20 |Mpernas=20 |Jpuelche=20 |Mario yaracuy=20 |Ofilhodomanolo=20 |Axeitos=20 |Sermenfer=20 |Caiaffa=20 |Colectivoliterario=20 |Anke~glwiki=20 |Poesíagalega=20 |Concello de Larouco=20 |Vazquez24=20 |Karwen=20 |Pratyya Ghosh=20 |Hawgonnaenodaethat=20 |Grobamonica=20 |Negebaur Forlan Brusadin=20 |Filomein=20 |IndvTbot=20 |FocalPoint=20 |Strange55=20 |Dfreijeiro=20 |Wargolth=20 |Mistico Dois=20 |David~glwiki=19 |Webkid~glwiki=19 |Laura Novoa Froiz=19 |Pescadito frito=19 |Soneu56=19 |Pigsonthewing=19 |Vitorvec=19 |Wolfgang1212=19 |Dman41689=19 |Sairalinde89=19 |Crochet.david=19 |Luisgaco=19 |El Mexicano=19 |Vitrinho=19 |Iria Martínez Valladares=19 |Judith Castro García=19 |Adripoblado=19 |Bob08~glwiki=19 |Cote d'Azur=19 |Marya Karib=19 |Manlalakbay=19 |Tuzaro=19 |Oms españa=19 |UrielAcosta=19 |Señor T=19 |Hugogs02=19 |Casamanita=19 |Mónica Dafonte=19 |Joseeulogio=19 |Serdar³=19 |Ramon132321=19 |Anton Mundinger=19 |Yahadzija=19 |Teatro Popular Galego=19 |Eva.cernadas=19 |Lukas²³=19 |Rrgaioso=19 |Ytha67=19 |Ruchi99=19 |Nancy DV0123=19 |Rosalía12=19 |Pdeimos=19 |Utreraa96=19 |RockyMasum=19 |Albadas=19 |Diego barbosa silva=19 |Breixosuevia=19 |Ecoestudiante=19 |Ariaglz=19 |Alkantara=19 |Greenman=19 |Чръный человек=19 |NBS=19 |Ainhoasan9=19 |Silvia~glwiki=19 |Paloma5472=19 |Helmy oved=19 |Anxolencias=19 |SaraRiveiro=19 |Sergiovl1993=19 |PasabaUnBotPorAqui=19 |Inés Alonso Veloso=19 |Bcschneider53=19 |Spacebirdy=19 |Unasombraaelegir=19 |Aybeg=19 |Mac~glwiki=19 |Vicious~glwiki=19 |Lonet=19 |Llimiagu~glwiki=19 |Celtibero=19 |Teleadictoyque=19 |AmiMiguel=19 |Rmb=19 |Nerea L.G.=19 |Fasouzafreitas=19 |Ferry Zed=19 |Ana mpd96=19 |Fabio Santamaria=19 |Mazaricu=19 |Nerea Bello=19 |Sebleouf=19 |Krinkle=19 |Paavoerbau=19 |Xaverius=19 |MariaG=19 |Gwp5=19 |Pilladooo=19 |ASTOROT=19 |AníbalR=19 |Kicosa=19 |Marina Wheels=19 |Tlustulimu=19 |Toglenn=19 |Maus-78=19 |BREAMOB05=19 |JaimeAlbertoGarcía=19 |WOSlinker=19 |Pilarmt DGallaecia=19 |Eu~glwiki=18 |Marulas~glwiki=18 |Merlissimo=18 |Stardust=18 |Eduardo Gutiérrez Carril=18 |Marta Ojea Gutiérrez=18 |Tomeseara=18 |Mouh2jijel=18 |Nuno Tavares=18 |Footwiks=18 |RedeWa=18 |Guille Platelminto=18 |Adrigase=18 |Hoffart94=18 |Jagseer S Sidhu=18 |MarinRamos=18 |Etienne=18 |Frombenny~glwiki=18 |Xio~glwiki=18 |Kallerna=18 |Sararioss=18 |Iagoastrar=18 |Rodejong=18 |Marcelo Gomes Bezerril=18 |Frco. Javier=18 |Rui Albergaria=18 |Patxi lurra=18 |Sreejithk2000=18 |AnthonyAngrywolf=18 |Blackcat=18 |Beluroca=18 |Shaku-kun=18 |PetrusdictusA=18 |Wazowski123=18 |Angalju=18 |Maribel iglesias baldonedo=18 |Meos=18 |Botz=18 |Pf vald=18 |Julia Romero Canedo=18 |Renvoy=18 |Maiteiglesias=18 |The Eloquent Peasant=18 |GETEVO=18 |Rojas99=18 |Mastelo=18 |Noble Caraqueño=18 |Msvigo=18 |Pinchorla=18 |Obabion=18 |PGSCARNOTA=18 |Zusasa=18 |Jrelo=18 |Marinacoego=18 |Vikiçizer=18 |Avocato=18 |Lio.dee=18 |Lansbriga=18 |Arenasky=18 |Cristianfdez28=18 |Katvedra=18 |Adolfo caamaño vazquez=18 |Yikrazuul=18 |Rbrausse=18 |Elperal~glwiki=18 |Capricorn4049=18 |Jaime29306=18 |Finnrind=18 |Xesus1970=18 |Déby=18 |~riley=18 |Vanished user 24kwjf10h32h=18 |Jarbento=18 |Aleks Andre=18 |Jürgen Krause=18 |Susanalos=18 |Eloi dos Freiria=18 |Fihefrecvb=18 |Gökhan=18 |JarrahTree=18 |Laura Fernández Sueiro=18 |777sms=18 |Ulala eu=18 |Coentor=18 |Reileis=18 |Frias96=18 |Javier lopdia96=18 |Arancha Vilas=18 |Millar Adas=18 |Caghulo=18 |91.197.junr3170=18 |Miaecbruno=18 |Glomoa=18 |Sandrareboredo=18 |Ruthven=18 |Lauratd=18 |Paulatk=18 |Drelfon=18 |Egomcsz=18 |Sawlom=18 |Lascorz=18 |Maniu13=18 |OmenBreeze=18 |Laura García Moldes=18 |Pachicha26=18 |Yolanda25=18 |UnGalegoMais=18 |Trasancos=18 |Kam Solusar=18 |Esejes=17 |Cristina Toimil=17 |Andrevruas=17 |Armbrust=17 |Tharkun=17 |Carnicerocarnicero=17 |Yumikimi=17 |OLiMoN=17 |Wiki15071=17 |Sof4b=17 |Onioram=17 |Nimovich=17 |R65898=17 |Atcovi=17 |O Porrinho=17 |#default=Usuario descoñecido }}<noinclude>{{Uso de marcador}}</noinclude> r77999aujl7nxjl5yb9bewh1bs8ho85 0 209264 6149125 6060857 2022-08-03T04:25:43Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Dominio |nome = .cl |ficheiro = |anocreado = [[1987]] |servizo = |tipo = [[Dominio de primeiro nivel xeográfico|ccTLD]] |estado = activo |rexistrador = NIC Chile |patrocinador = NIC Chile ([[Universidad de Chile]]) |usodestinado = Persoas naturais ou xurídicas aveciñadas ou domiciliadas en calquera parte do mundo |usoactual = moi popular en Chile |restricións = Calquera persoa natural ou xurídica, nacional ou estranxeira pode rexistrar un nome de dominio .CL<ref>{{cita web |url=http://nic.cl/normativa/reglamentacion.html |título=Reglamentación para el funcionamiento del Registro de Nombres del Dominio .CL |dataacceso=14-7-2017 |formato=HTML |autor=NIC Chile |data=decembro de 2013 |editorial=nic.cl}}</ref> |paísorixe = [[Chile]] {{CHIb}} |sitioweb = [http://www.nic.cl/ NIC Chile] }} '''.cl''' é o [[Dominio de Nivel Superior xeográfico (ccTLD)]] para [[Chile]] creado en [[1987]]<ref name=carta>{{cita web |url=https://www.nic.cl/acerca/documentos/universidad.html |título=Carta enviada por el Sr. Rector de la Universidad de Chile al Sr. Contralor General de la República |dataacceso=12-5-2011 |formato=HTML |autor=NIC Chile |data=19-11-2001 |editor=www.nic.cl}}</ref>. É administrado por [http://www.nic.cl NIC Chile], organismo dependente da [[Universidad de Chile]]. A reglamentación para o funcionamiento do Rexistro de nomes de dominio .CL, vixente desde decembro de [[2013]], eliminou o requisito previo de identificación persoal ao momento de inscribir un nome. Excepcionalmente, NIC Chile resérvase a facultade de pedir información que comprobe a identidade do titular, cando sexa necesario. A [[sintaxe]] dos dominios que poden ser inscritos en NIC Chile (como wikipedia.cl), encóntranse descrita nas [https://www.nic.cl/normativa/CL-sintaxis-IDN.html Regras de Sintaxes] vixentes. O rexistro de dominio, tanto para [[persoa física|persoas físicas]] como para [[empresa]]s, foi gratuíto ata [[1997]]. Actualmente, ten un valor de [[Peso chileno|CL$]] 9&nbsp;950 con 19&nbsp;% [[IVE]] incluído polo primeiro ano de cobertura da inscrición. Ademais de nacións como [[Alemaña]], [[Austria]], [[Brasil]] e [[Polonia]], [[Chile]] permite o registro de [[Nome de dominio internacionalizado]] (IDN), é dicir, con caracteres non-ASCII. [[Chile]] é o primeiro país de lingua [[Idioma español|castelá]] en permitir o rexistro de dominios con [[vogal|vogais]] [[acento ortográfico|acentuadas]] (á é í ó ú), a letra [[U]] con [[diérese]] (ü) e a letra [[Ñ]] desde o [[21 de setembro]] de [[2005]]<ref>{{cita web |url=https://www.nic.cl/anuncios/20050920-reglamentacion.html |título=NIC Chile anuncia modificación a la Reglamentación |dataacceso=7-10-2015 |formato=HTML |autor=NIC Chile |data=20-9-2005 |editor=www.nic.cl}}</ref>, como por exemplo [http://www.ñandú.cl www.ñandú.cl]. Baixo este dominio, a diferenza do resto de [[América Latina]], non existe a obriga de someterse baixo un dominio de segundo nivel (SLD); calquera rexistrante pode obter un dominio de segundo nivel. Desde abril do 2011 soporta [[DNSSEC]], a zona está asinada e, polo tanto, calquera dominio que queira asinar os seus rexistros pode facelo<ref>{{cita web |autor=NIC.cl |título=Extensiones de seguridad DNSSEC disponibles para todos los dominios .CL |url=https://www.nic.cl/anuncios/20111214-dnssec.html |dataacceso=7-10-2015 |data=14-12-2011}}</ref>. O día [[23 de marzo]] de 2016 acadouse a cifra de 500 mil dominios rexistrados e activos<ref>{{Cita web |url=http://www.nic.cl/contador.html |título=Contador de dominios .CL - NIC Chile |dataacceso=24-3-2016 |páxina-web=www.nic.cl |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160331054516/http://www.nic.cl/contador.html |dataarquivo=31-03-2016 |urlmorta=yes }}</ref>. == Soporte para IPv6 == A partir do ano 2007, os nomes de dominio .CL poden informar DNS con rexistros IPv6 (AAAA)<ref>{{Cita web |url=https://www.nic.cl/anuncios/20110203-ipv4.html |título=Agotamiento de direcciones IPv4 a nivel central - NIC Chile |dataacceso=9-6-2016 |páxina-web=www.nic.cl}}</ref> e desde [[2008]] dispón de servidores de nome para .CL con soporte IPv6, desde a súa inclusión na raíz do DNS, en xaneiro de 2008. No informe de Hurricane Electric do [[28 de maio]] de [[2012]], .cl aparece como dominio con soporte para IPv6 e con nameservers en IPv6 <ref name=HE>{{cita web |autor=Hurricane Electric |título=Global IPv6 Deployment Progress Report |url=http://bgp.he.net/ipv6-progress-report.cgi |dataacceso=29-5-2012 |data=actualizada diariamente |lingua=en}}</ref>. Para xuño de [[2016]], todos os seus servizos en liña son compatibles con IPv6. === Historia === NIC Chile ten realizado esforzos pioneiros para preparar a súa adopción planificada e exitosa das tecnoloxías IPv6. No ano 2005 obtivo o seu prefixo IPv6 (2001:1398::/32), activando conectividade IPv6 en forma experimental desde inicios de 2006. Desde mediados de 2008 contou con conectividad nativa IPv6 (dual stack) e participou en 2009 no primeiro banco de probas IPv6 de Google. A organización fomentou e colaborou, con esforzos locais e rexionais, na sensibilización e capacitación sobre o protocolo numérico de nova xeración, participando en 2005 e 2007 nos seminarios "IPv6 Tour", organizados en Santiago de Chile xuntamente con LACNIC e a Subsecretaría de Telecomunicacións (Subtel). No ano 2011, o Laboratorio de Investigación Aplicada e Transferencia Tecnolóxica de NIC Chile, en conxunto con Subtel e co apoio da Corporación de Fomento da Produción, desenvolveron o proxecto "IPv6 para Chile"<ref>{{Cita web |url=http://repositoriodigital.corfo.cl/handle/11373/925 |título=IP version 6 para Chile: desarrollo de roadmap para la implementación del protocolo de internet versión 6 (IPV6) para Chile e instalación del primer punto de intercambio de tráfico (PIT) y laboratorio de experimentación IPV6 |dataacceso=9-6-2016 |páxina-web=corfo.cl |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190925011408/http://repositoriodigital.corfo.cl/handle/11373/925 |dataarquivo=25-09-2019 |urlmorta=yes }}</ref>, orientado ao desenvolvemento dun roadmap para a posta en funcionamento de IPv6 nas principais redes de conectividade dixital de Chile, establecendo un plan que involucraba operadores, axencias gobernamentais e empresas interesadas en desenvolver o tema<ref>{{cita web |autor=IPv6.cl |título=IPv6 en los gobiernos |url=http://www.ipv6.cl/gobierno |dataacceso=29-5-2012 |data-arquivo=22-06-2012 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120622015717/http://www.ipv6.cl/gobierno |url-morta=yes }}</ref>. == Véxase tamén == * [[Internet en Chile]] * [[Dominio de nivel superior xeográfico]] * [[DNS]] * [[LACNIC]] * [[ARIN]] * [[Servidor raíz]] == Notas == {{Todas as ref|es}} {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.nic.cl NIC Chile (Universidad de Chile).] * [http://www.ñandú.cl Ñandú.cl] Para probar se o navegador admite URL con acentos ou eñes. * [http://whois.marcaria.com/whois-dominio/America-del-Sur/Chile-dominio-CL/ whois .cl] Para buscar información whois de dominios .cl. * [https://web.archive.org/web/20130530091334/http://lacnic.net/documentos/lacnicxiii/presentaciones/flip/IPv6enChilev.1.pdf Presentación en LACNIC de Plan IPv6 para Chile.] * [https://twitter.com/puuntocl Bot de Twitter para ver os últimos dominios rexistrados en NIC Chile.] * [https://github.com/jlobos/nic-chile Libraría en Javascript (Node.js) para lista, busca e whois dos dominios rexistrados en NIC Chile.] {{CcTLD}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:cl}} [[Categoría:Dominios de internet]] [[Categoría:Chile]] 9n7r1bksqeitzzfl7c9tc0cuvpr0h7d 0 209485 6149124 6023928 2022-08-03T04:24:57Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{dominios |nome= .ba |anocreado= [[1996]] |servizo= 1996 |tipo= ccTLD |estado= Activo |rexistrador= University Telinformatic Centre |patrocinador= University Telinformatic Centre |usodestinado= Entidades ligadas con [[Bosnia e Hercegovina]] |paísorixe= [[Bosnia e Hercegovina]] |sitioweb= [http://www.nic.ba/ NIC.BA] |}} '''.ba''' é o [[Dominio de Nivel Superior xeográfico (ccTLD)]] para [[Bosnia e Hercegovina]]. Está administrado pola Universidade Teleinformation Center. Posúe os seguintes [[dominio de segundo nivel|dominios de segundo nivel]]: *.web.ba: (dispoñible a través de nic.ba) *.org.ba: [[Organización sen ánimo de lucro|organizacións sen ánimo de lucro]] *.net.ba: provedores de telecomunicacións *.edu.ba: educación *.gov.ba: webs relacionadas co goberno nacional, rexional ou local *.mil.ba: militar *.unsa.ba: [[Universidade de Saraxevo]] *.untz.ba: [[Universidade de Tuzla]] *.unmo.ba: Universidade de Mostar "Džemal Bijedić" *.unbi.ba: [[Universidade de Bihać]] *.unze.ba: Universidade de Zenica *.co.ba está mantida pola compañía Sayber, localizada en Saraievo. *.com.ba está administrada por BIHnet, unha subsidiaria de [[BH Telecom]]. *.rs.ba está administrada por SARnet Centar (Centro Académico e de Investigación de [[Republika Srpska]]) en Banja Luka. Este dominio de segundo nivel pode ser rexistrado por calquera de balde dentro da entidade da Republika Srpska de Bosnia e Hercegovina. Os trámites de rexistro para o dominio é lixeiramente máis complicado que outros dominios, e está regulado polas leis das institucións de Bosnia e Hercegovina. {{CcTLD}} ==Véxase tamén== ===Ligazóns externas=== * [http://www.iana.org/root-whois/ba.htm Información no IANA do .ba] {{en}} * [https://web.archive.org/web/20060110121312/http://web.bih.net.ba/comba.html BIHnet (.com.ba)] * [http://www.co.ba Sayber (.co.ba)] * [https://web.archive.org/web/20051225222622/http://www.rs.ba/ SARnet Centar (.rs.ba)] * [http://www.registracijadomena.ba/register-domain/procedura_registracija_ba_domen.php Registracijadomena.ba - Registration procedure] * [https://web.archive.org/web/20120414122534/http://www.registracijadomena.ba/register-domain/pravilnik_ba_domen.php Registracijadomena.ba - Regulations for .BA domains registration] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:ba}} [[Categoría:Dominios de internet]] [[Categoría:Bosnia e Hercegovina]] [[sv:Toppdomän#B]] 04cmfpoqru8sx6dd2jicve3fkve5j5l 0 210792 6149243 6061879 2022-08-03T09:42:00Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{1000 artigos icona título|materia=Bioloxía e Xeoloxía}} [[Ficheiro:Human genome by functions.svg|miniatura|dereita|350 px|Xenoma humano clasificado polos produtos dos seus xenes.]] O '''xenoma humano''' é o [[xenoma]] do ''[[Homo sapiens]]'', é dicir, a [[secuencia de ADN|secuencia]] do [[ácido desoxirribonucleico|ADN]], con toda a información xenética dos seus [[xene]]s e as secuencias [[ADN non codificante|non codificantes]], contida nos seus 23 pares de [[cromosoma]]s situados no [[núcleo celular|núcleo]] de cada [[célula]] humana [[diploide]]. Tamén forma parte do xenoma humano o [[ADN mitocondrial]]. Dos 23 pares de cromosomas, 22 pares son cromosomas [[autosoma|autosómicos]] e un par determina o sexo, que está formado por dous [[cromosoma X|cromosomas X]] nas mulleres e un X e un [[cromosoma Y|Y]] en homes, polo que a muller ten 23 cromosomas distintos e o home 24. O xenoma haploide (é dicir, cunha soa copia dos cromosomas de cada par) ten unha lonxitude total aproximada de 3.200 millóns de [[par de bases|pares de bases]] ([[nucleótido]]s do [[ácido desoxirribonucleico|ADN]]) ou 3.200 megabases (Mb) que conteñen entre 20.000 e 25.000 [[xene]]s <ref name="IHSGC2004">{{Cita publicación periódica| autor= International Human Genome Sequencing Consortium | título= Finishing the euchromatic sequence of the human genome. | revista= Nature | volume= 431 | número= 7011 | páxinas= 931-45 | ano= 2004 | id = PMID 15496913}} [http://www.nature.com/nature/journal/v431/n7011/full/nature03001.html]</ref> (as estimacións máis recentes indican uns 20.500). Das 3.200 Mb unhas 2.950 Mb corresponden a [[eucromatina]] e unhas 250 Mb a [[heterocromatina]]. O [[Proxecto Xenoma Humano]] obtivo unha secuencia de referencia do xenoma humano eucromático, usado en todo o mundo nas ciencias [[Biomedicina|biomédicas]]. A secuencia de ADN que forma o xenoma humano contén [[código xenético|codificada]] a información necesaria para a expresión, altamente coordinada e adaptable ao ambiente, do [[proteoma]] humano, é dicir, do conxunto das [[proteína]]s do ser humano. As proteínas, e non o ADN, son as principais [[biomolécula]]s efectoras; posúen funcións estruturais, [[encima|encimáticas]], [[metabolismo|metabólicas]], reguladoras, sinalizadoras..., organizándose en enormes redes funcionais de interaccións. O proteoma fundamenta a particular morfoloxía e funcionalidade de cada [[célula]]. Igualmente, a organización estrutural e funcional das distintas células conforma cada [[Tecido (bioloxía)|tecido]] e cada órgano, e, finalmente, o organismo vivo no seu conxunto. O xenoma humano contén a información básica precisa para o desenvolvemento físico dun ser humano completo. O xenoma humano presenta unha densidade de xenes moi inferior á que inicialmente se predicira, e só arredor do 1,5%<ref name="IHSGC2001">{{Cita publicación periódica| autor= International Human Genome Sequencing Consortium | título= Initial sequencing and analysis of the human genome. | revista= Nature | volume= 409 | número= 6822 | páxinas= 860-921 | ano= 2001 | id = PMID 11237011}} [http://www.nature.com/nature/journal/v409/n6822/full/409860a0.html]</ref> da súa lonxitude está composta por [[exón]]s codificantes de proteínas. Un 70% está composto por ADN extraxénico e un 30 % por secuencias relacionadas con xenes. Do total de ADN extraxénico, aproximadamente un 70% corresponde a repeticións dispersas, de maneira que, máis ou menos, a metade do xenoma humano corresponde a secuencias repetitivas de ADN. En canto ao total de ADN relacionado con xenes estímase que o 95% corresponde a [[ADN non codificante]]: [[pseudoxene]]s, fragmentos de xenes, [[intrón]]s ou secuencias [[UTR]], entre outros. <center> {| class="wikitable" style="float:center; margin:0 0 1em 1em" |+<small>'''Contido en xenes e [[tamaño do xenoma]] de varios organismos'''</small><ref name="Watson">Watson, JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M, Losick R. (2004). “Ch9-10”, Molecular Biology of the Gene, 5th ed., Peason Benjamin Cummings; CSHL Press.</ref> |- ! Especie ! Tamaño do<br/>xenoma (Mb) ! Número<br/>de xenes |- | ''[[Mycoplasma genitalium]]'' | 0,58 | 500 |- | ''[[Streptococcus pneumoniae]]'' | 2,2 | 2300 |- | ''[[Escherichia coli]]'' | 4,6 | 4.400 |- | ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'' | 12 | 5.800 |- | ''[[Caenorhabditis elegans]]'' | 97 | 19.000 |- | ''[[Arabidopsis thaliana]]'' | 125 | 25.500 |- | ''[[Drosophila melanogaster]]'' (mosca) | 180 | 13.700 |- | ''[[Oryza sativa]]'' (arroz) | 466 | 45-55.000 |- | ''[[Mus musculus]]'' (rato) | 2500 | 29.000 |- | ''[[Homo sapiens]]'' (ser humano) | 2900 | 27.000 |}</center> [[Ficheiro:Components of the Human Genome.jpg|miniatura|dereita|300px|Unha estimación dos diferentes compoñentes do xenoma humano.]] == Compoñentes == === Cromosomas === O xenoma humano (como o de calquera [[Eukarya|organismo eucariota]]) está contido en [[cromosoma]]s, que son longas secuencias continuas de ADN moi organizadas espacialmente (con axuda de proteínas [[histona|histónicas]] e non histónicas) para adoptar unha forma ultracondensada en [[metafase]]. Son observables con [[microscopio óptico|microscopía óptica]] convencional ou de [[microscopio de fluorescencia|fluorescencia]] por medio de técnicas de [[citoxenética]] e ordénanse formando un [[cariotipo]]. O cariotipo humano normal contén un total de 23 pares de cromosomas distintos: 22 pares de [[autosoma]]s máis un par de cromosomas sexuais que determinan o sexo do individuo. Os cromosomas 1-22 foron numerados en orde decrecente de tamaño. Porén, posteriormente puido comprobarse que o [[cromosoma 22]] é en realidade maior ca o [[cromosoma 21|21]]. [[Ficheiro:Karyotype.png|250px|miniatura|Representación gráfica do [[cariotipo]] humano normal.]] As células somáticas dun organismo posúen no seu [[núcleo celular|núcleo]] un total de 46 cromosomas (23 pares) e os óvulos e espermatozoides teñen 23. {| class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- ! Cromosoma !! [[Xene]]s !! Número de [[Nucleótido|bases]] !! Bases secuenciadas<ref>As porcentaxes secuenciadas están baseadas na porción [[eucromatina|eucromatínica]], xa que o obxectivo do [[Proxecto Xenoma Humano]] era a determinación de só a porción eucromatínica do xenoma. Os [[telómero]]s, [[centrómero]]s, e outras rexións [[heterocromatina|heterocromáticas]] quedaron sen determinar, xa que teñen un pequeno número de tramos non clonables. Ver http://www.ncbi.nlm.nih.gov/genome/seq/ para máis información sobre o Proxecto Xenoma Humano.</ref> |- | [[Cromosoma 1 humano|1]] || 4.220 || 247.199.719 || 224.999.719 |- | [[Cromosoma 2 humano|2]] || 1.491 || 242.751.149 || 237.712.649 |- | [[Cromosoma 3 humano|3]] || 1.550 || 199.446.827 || 194.704.827 |- | [[Cromosoma 4 humano|4]] || 446 || 191.263.063 || 187.297.063 |- | [[Cromosoma 5 humano|5]] || 609 || 180.837.866 || 177.702.766 |- | [[Cromosoma 6 humano|6]] || 2.281 || 170.896.993 || 167.273.993 |- | [[Cromosoma 7 humano|7]] || 2.135 || 158.821.424 || 154.952.424 |- | [[Cromosoma 8 humano|8]] || 1.106 || 146.274.826 || 142.612.826 |- | [[Cromosoma 9 humano|9]] || 1.920 || 140.442.298 || 120.312.298 |- | [[Cromosoma 10 humano|10]] || 1.793 || 135.374.737 || 131.624.737 |- | [[Cromosoma 11 humano|11]] || 379 || 134.452.384 || 131.130.853 |- | [[Cromosoma 12 humano|12]] || 1.430 || 132.289.534 || 130.303.534 |- | [[Cromosoma 13 humano|13]] || 924 || 114.127.980 || 95.559.980 |- | [[Cromosoma 14 humano|14]] || 1.347 || 106.360.585 || 88.290.585 |- | [[Cromosoma 15 humano|15]] || 921 || 100.338.915 || 81.341.915 |- | [[Cromosoma 16 humano|16]] || 909 || 88.822.254 || 78.884.754 |- | [[Cromosoma 17 humano|17]] || 1.672 || 78.654.742 || 77.800.220 |- | [[Cromosoma 18 humano|18]] || 519 || 76.117.153 || 74.656.155 |- | [[Cromosoma 19 humano|19]] || 1.555 || 63.806.651 || 55.785.651 |- | [[Cromosoma 20 humano|20]] || 1.008 || 62.435.965 || 59.505.254 |- | [[Cromosoma 21 humano|21]] || 578 || 46.944.323 || 34.171.998 |- | [[Cromosoma 22 humano|22]] || 1.092 || 49.528.953 || 34.893.953 |- | [[Cromosoma X|X (cromosoma sexual)]] || 1.846 || 154.913.754 || 151.058.754 |- | [[Cromosoma Y|Y (cromosoma sexual)]] || 454 || 57.741.652 || 25.121.652 |-class="sortbottom" ! Total !! 32.185 || 3.079.843.747 || 2.857.698.560 |} === ADN intraxénico === ==== Xenes ==== Un [[xene]] é a unidade básica da herdanza, e leva a información xenética necesaria para a síntese dunha [[proteína]] (xenes codificantes) ou dun [[ARN non codificante]] (xenes de ARN). Está formado por unha secuencia [[Promotor (xenética)|promotora]], que regula a súa expresión, e unha secuencia que se [[Transcrición (xenética)|transcribe]], composta á súa vez por: secuencias [[UTR]] (rexións flanqueantes non traducidas), necesarias para a [[tradución de proteínas]] e a estabilidade do [[ARNm]], [[exón]]s (codificantes) e [[intrón]]s, que son secuencias de ADN non traducidas situadas entre dous exóns que serán eliminadas durante o [[procesamento do ARN|procesamento]] do ARNm ([[splicing]]). [[Ficheiro:Gene.png|miniatura|270px|Este diagrama esquemático mostra un xene, a súa estrutura física (dobre hélice de ADN) e un cromosoma (dereita). Os intróns son rexións que se encontran frecuentemente nos xenes de eucariotas, que se transcriben, pero son eliminadas durante o procesamento do ARN ([[splicing]]) para producir un [[ARN mensaxeiro|ARNm]] formado só por [[exón]]s, encargados de traducir unha proteína. Este diagrama está moi simplificado, xa que mostra un xene composto por uns 40 [[par de bases|pares de bases]] cando en realidade o seu tamaño medio é de 20.000-30.000 pares de bases.]] Actualmente, estímase que o xenoma humano contén entre 20.000 e 25.000 [[xene]]s codificantes de proteínas, estimación moi inferior ás predicións iniciais que falaban duns 100.000 xenes ou máis. Isto implica que o xenoma humano ten menos do dobre de xenes que organismos [[Célula eucariota|eucariotas]] moito máis simples, como a mosca da froita ou o [[nematodo]] ''[[Caenorhabditis elegans]]''. Porén, as células humanas recorren en gran medida ao [[splicing alternativo]] para produciren varias proteínas distintas a partir dun mesmo xene, e como consecuencia o [[proteoma]] humano é máis amplo ca o doutros organismos moito máis simples. Na práctica, o xenoma ''tan só'' leva a información necesaria para unha expresión perfectamente coordinada e regulada do conxunto de proteínas que forman o proteoma, e é este o encargado de executar a maior parte das funcións celulares. Baseándose nos resultados iniciais obtidos polo proxecto [[ENCODE]] <ref>{{Cita publicación periódica| autor= The ENCODE Project Consortium.| título= Identification and analysis of functional elements in 1% of the human genome by the ENCODE pilot project. | revista= Nature | volume= 447 | número= 7146 | páxinas= 799-816 | ano= 2007 | id = PMID 17571346}}.</ref> (acrónimo de '''ENC'''yclopedia '''O'''f '''D'''NA '''E'''lements), algúns autores propuxeron redefinir o concepto actual de xene. As observacións máis recentes fan dificilmente sostible a visión tradicional dun xene, como unha secuencia formada polas rexións [[UTR]]s, os [[exón]]s e os [[intrón]]s. Estudos detallados acharon un número de secuencias de inicio de transcrición por xene moi superior ás estimacións iniciais, e algunhas destas secuencias sitúanse en rexións moi afastadas da traducida, polo que os UTR 5' poden abranguer secuencias longas dificultando a delimitación do xene. Por outro lado, un mesmo transcrito pode dar lugar a ARN maduros totalmente diferentes (ausencia total de solapamento), debido a unha grande utilización do [[splicing alternativo]]. Deste modo, un mesmo transcrito primario pode dar lugar a proteínas de secuencia e funcionalidade moi diversa. En consecuencia, algúns autores propuxeron unha nova definición de xene:<ref>{{Cita publicación periódica| autor= Mark B. Gerstein, Can Bruce, Joel S. Rozowsky, Deyou Zheng, Jiang Du, Jan O. Korbel, Olof Emanuelsson, Zhengdong D. Zhang, Sherman Weissman, and Michael Snyder| título= What is a gene, post-ENCODE? History and updated definition | revista= Genome Research | volume= 17 | páxinas= 669-681 | ano= 2007}} [http://www.genome.org/cgi/content/abstract/17/6/669] Versión completa accesible gratuitamente.</ref><ref name="Web">http://www.unav.es/genetica/GH/cap5.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080601160822/http://www.unav.es/genetica/GH/cap5.html |date=01 de xuño de 2008 }} Páxina web con recentes actualizacións do libro do Dr. Novo. Inclúe un video sobre a redefinición do concepto de xene [http://www.unav.es/genetica/GH/refs5/encode.avi]{{Ligazón morta|data=agosto de 2018 }}.</ref> '''''unión de secuencias xenómicas que codifican un conxunto coherente de produtos funcionais, potencialmente solapantes'''''. Deste modo, identifícanse como xenes os xenes de ARN e os conxuntos de secuencias traducidas parcialmente solapantes (exclúense, así, as secuencias UTR e os intróns, que pasan a ser considerados como "rexións asociadas a xenes", xunto cos promotores). De acordo con esta definición, un mesmo transcrito primario que dá lugar a dous transcritos secundarios (e dúas proteínas) non solapantes debe considerarse en realidade dous xenes diferentes, independentemente de que estes presenten un solapamento total ou parcial dos seus transcritos primarios. As novas evidencias achegadas por ENCODE, segundo as cales as rexións UTR non son doadamente delimitables e esténdense por longas distancias, obrigarían a reidentificar novamente os xenes que en realidade compoñen o xenoma humano. De acordo coa definición tradicional (actualmente vixente), sería necesario identificar como un mesmo xene a todos aqueles que mostren un solapamento parcial (incluíndo as rexións UTR e os intróns), co que á luz das novas observacións, os xenes incluirían múltiples proteínas de secuencia e funcionalidade moi diversa. Colateralmente reduciríase o número de xenes que compoñen o xenoma humano. A definición proposta, polo contrario, fundaméntase no produto funcional do xene, polo que se mantén unha relación máis coherente entre un xene e unha función biolóxica. Como consecuencia, coa adopción desta nova definición, o número de xenes do xenoma humano aumentará significativamente. ===== Xenes de ARN ===== Ademais dos xenes codificantes de proteínas, o xenoma humano contén varios miles de [[xenes de ARN]], cuxa [[Transcrición (xenética)|transcrición]] produce [[ARN transferente]] (ARNt), [[ARN ribosómico]] (ARNr), [[microARN]] (miARN), ou outros xenes de [[ARN non codificante]]s. Os ARN ribosómicos e de transferencia son esenciais na constitución dos [[ribosoma]]s e na [[tradución de proteínas]]. Os microARN teñen grande importancia na regulación da [[expresión xénica]], e estímase que ata un 20-30% dos xenes do xenoma humano pode estar regulado polo mecanismo de [[interferencia de ARN|interferencia por miARN]]. Ata o momento identificáronse máis de 300 xenes de miARN e estímase que poden existir uns 500. ===== Distribución de xenes ===== A continuación indícanse algúns valores medios do xenoma humano. Téñase en conta que a enorme heteroxeneidade que presentan estas variables fai pouco representativos os valores medios, pero teñen valor orientativo. A densidade media de xenes é de 1 xene cada 100 kb, cun tamaño medio de 20–30 kb, e un número de exóns medio de 7-8 por cada xene, cun tamaño medio de 150 nucleótidos. O tamaño medio dun ARNm é de 1,8-2,2 kb, incluíndo as [[UTR|rexións UTR]] (rexións non traducidas flanqueantes), e a lonxitude media da rexión codificante é de 1,4 kb. [[Ficheiro:Xenoma4 miguelferig.jpg|miniatura|400px|Isocoros. Frecuencia e riqueza en G+C e xenes, no xenoma humano.]] O xenoma humano caracterízase por presentar unha grande heteroxeneidade na súa secuencia. En particular, a riqueza nas bases [[guanina]] (G) e [[citosina]] (C) fronte a [[adenina]] (A) e [[timina]] (T) distribúese heteroxeneamente, con rexións moi ricas en G+C flanqueadas por rexións moi pobres. O [[contido GC|contido medio de G+C]] é do 41%, o que é un valor menor ao teoricamente agardado (50%). Dita heteroxeneidade está correlacionada coa riqueza en xenes, de maneira que os xenes tenden a se concentrar nas rexións máis ricas en G+C. Este feito era coñecido xa desde hai anos grazas á separación mediante [[centrifugación]] en gradiente de densidade de rexións ricas en G+C (que recibiron o nome de isocoros H; do inglés ''High'') e rexións ricas en A+T (isocoros L; do inglés ''Low''). ===== Secuencias reguladoras ===== O xenoma ten diversos sistemas de regulación da expresión xénica, baseados na regulación da unión de [[factor de transcrición|factores de transcrición]] ás secuencias [[promotor (xenética)|promotoras]], en mecanismos de modificación [[epixenética]] ([[metilación do ADN]] ou [[metilación]]-[[acetilación]] de [[histona]]s) ou no control da accesibilidade aos promotores determinada polo grao de condensación da [[cromatina]]; todos eles moi interrelacionados. Ademais hai outros sistemas de regulación a nivel do procesamento, estabilidade e tradución do ARNm, entre outros. Polo tanto, a expresión xénica está intensamente regulada, o cal permite desenvolver os múltiples [[fenotipo]]s que caracterizan os distintos tipos celulares dun organismo [[Célula eucariota|eucariota]] multicelular, ao mesmo tempo que se dá á célula a plasticidade necesaria para adaptarse a un medio cambiante. Porén, toda a información necesaria para a regulación da expresión xénica, en función do ambiente celular, está codificada na secuencia de ADN igual que o están os xenes. As [[secuencia reguladora|secuencias reguladoras]] son tipicamente secuencias curtas que se encontran nas proximidades ou no interior (frecuentemente en intróns) dos xenes. Na actualidade, o coñecemento sistemático destas secuencias e de como actúan en complexas redes de regulación xénica, sensibles a sinais exóxenos, é moi escaso e está comezando a desenvolverse por medio de estudos de xenómica comparada, [[bioinformática]] e [[bioloxía de sistemas]]. A identificación de secuencias reguladoras baséase en parte na procura de rexións [[ADN non codificante|non codificantes]] evolutivamente [[secuencia conservada|conservadas]].<ref>{{Cita publicación periódica| autor= Loots G, Locksley R, Blankespoor C, Wang Z, Miller W, Rubin E, Frazer K | título= Identification of a coordinate regulator of interleukins 4, 13, and 5 by cross-species sequence comparisons. | revista= Science | volume= 288 | número= 5463 | páxinas= 136-40 | ano= 2000 | id = PMID 10753117}} [http://www.lbl.gov/Science-Articles/Archive/mouse-dna-model.html Summary]</ref> Por exemplo, a diverxencia evolutiva entre o rato e o ser humano ocorreu hai 70-90 millóns de anos.<ref>{{Cita publicación periódica| autor= Nei M, Xu P, Glazko G | título= Estimation of divergence times from multiprotein sequences for a few mammalian species and several distantly related organisms. | revista= Proc Natl Acad Sci U S A | volume= 98 | número= 5 | páxinas= 2497-502 | ano= 2001 | id = PMID 11226267 | url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/051611498}}</ref> Facendo estudos de xenómica comparada, aliñando secuencias de ambos os xenomas poden identificarse rexións con alto grao de coincidencia, moitas correspondentes a xenes e outras a secuencias non codificantes de proteínas pero de grande importancia funcional, porque estiveron sometidas a [[selección natural|presión selectiva]]. ===== Elementos ultraconservados ===== Reciben o nome de [[elemento ultraconservado|elementos ultraconservados]] as rexións que mostran unha constancia evolutiva case total, maior mesmo que as secuencias codificantes de proteínas, nos estudos de [[xenómica comparada]]. Estas secuencias xeralmente están solapadas cos intróns de xenes implicados na regulación da transcrición ou no [[embrioxénese humana|desenvolvemento embrionario]] e cos exóns de xenes relacionados co procesamento do ARN. A súa función é xeralmente pouco coñecida, mais probablemente de estrema importancia dado o seu grao de conservación evolutiva. Na actualidade lévanse encontrado uns 500 segmentos dun tamaño maior de 200 pares de bases totalmente conservados (100% de coincidencia) entre os xenomas de [[humano]], [[rato]] e [[rata]], e case totalmente conservados en [[can]] (99%) e [[galiña|polo]] (95%).<ref name="Novo" /> ==== Pseudoxenes ==== {{Artigo principal|pseudoxene}} No xenoma humano atopáronse uns 19.000 [[pseudoxene]]s, que son versións completas ou parciais de xenes que acumularon diversas [[mutación]]s e que xeralmente non se transcriben. Clasifícanse en pseudoxenes non procesados (~30%) e pseudoxenes procesados (~70%)<ref>{{Cita publicación periódica| autor= Torrents D., Suyama M., Zdobnov E. and Bork p. | título= A Genome-Wide Survey of Human Pseudogenes. | revista= Genome Research | volume= 13 | número= 12 | páxinas= 2559-2567 | ano= 2003 | id = PMID 14656963}} [http://www.nature.com/nature/journal/v431/n7011/full/nature03001.html]</ref> * Os pseudoxenes non procesados son copias de xenes xeralmente orixinadas por [[duplicación xénica|duplicación]], que non se transcriben por carecer dunha secuencia [[Promotor (xenética)|promotora]] e ter acumulado múltiples mutacións, algunhas das cales [[mutación sen sentido|sen sentido]] (o que orixina [[codón]]s de parada prematuros). Caracterízanse pola posesión tanto de exóns coma de intróns. * Os pseudoxenes procesados son copias de ARN mensaxeiro [[retrotranscrición|retrotranscritas]] e inseridas no xenoma, razón pola que carecen de intróns e de secuencia promotora. === ADN interxénico === As rexións interxénicas ou extraxénicas comprenden a maior parte da secuencia do xenoma humano, e a súa función é xeralmente descoñecida. Boa parte destas rexións está composta por elementos repetitivos, clasificables como repeticións en tándem ou repeticións dispersas, aínda que o resto da secuencia non responde a un patrón definido e clasificable. Gran parte do ADN interxénico pode ser un artefacto evolutivo sen unha función determinada no xenoma actual, polo que tradicionalmente estas rexións foron denominadas [[ADN lixo|ADN "lixo"]] (''junk DNA''), denominación na que se inclúen tamén as secuencias intrónicas e pseudoxenes. Porén, esta denominación talvez non é a máis axeitada dado o papel regulador coñecido de moitas destas secuencias. Ademais, o notable grao de conservación evolutiva dalgunhas destas secuencias parece indicar que posúen outras funcións esenciais aínda descoñecidas ou pouco coñecidas. Polo tanto, cada vez é máis frecuente o uso da denominación "[[ADN non codificante]]" (aínda que o chamado "ADN lixo" inclúe tamén [[transposón]]s codificantes) ou "[[ADN repetitivo]]", algunhas destas rexións constitúen en realidade xenes precursores para a síntese de [[microARN]] (reguladores da [[expresión xénica]] e do silenciamiento xénico). [[Ficheiro:Xenoma3 miguelferig.jpg|miniatura|300px|Frecuencia das rexións interxénicas e intraxénicas do cromosoma 22. Adaptado de: Dunham, I., et al., 1999. The DNA sequence of human chromosome 22, Nature 402(6761):489–495.]] Estudos recentes enmarcados no proxecto ENCODE obtiveron resultados sorprendentes, que esixen a reformulación da nosa visión da organización e a dinámica do xenoma humano. Segundo estes estudos, o 15% da secuencia do xenoma humano transcríbese a ARN maduros, e ata o 90% transcríbese polo menos a transcritos inmaduros nalgún tecido:<ref name="Web" /> Así, unha gran parte do xenoma humano codifica xenes de ARN funcionais. Isto é coherente coa tendencia da literatura científica recente a asignar unha importancia crecente ao ARN na [[regulación xénica]]. Ademais, estudos detallados identificaron un número moito maior de secuencias de inicio de transcrición por xene, algunhas moi afastadas da rexión próxima á traducida. Como consecuencia, actualmente é más complicado definir unha rexión do xenoma como xénica ou interxénica, dado que os xenes e as secuencias relacionadas cos xenes se estenden nas rexións habitualmente consideradas interxénicas. ==== ADN repetido en tándem ==== As repeticións en tándem son repeticións que se ordenan unha detrás da outra, consecutivamente, de modo que secuencias idénticas, ou case, presentan varias copias seguidas. Constitúe os satélites, minisatélites e microsatélites. ===== Satélites ===== O conxunto de repeticións en tándem de tipo [[ADN satélite|satélite]] comprende un total de 250 Mb do xenoma humano. Son secuencias de entre 5 e varios centos de [[nucleótido]]s que se repiten en tándem miles de veces xerando rexións repetidas con tamaños que oscilan entre 100 kb (100.000 nucleótidos) ata varias megabases. Reciben o seu nome das observacións iniciais de centrifugacións en gradiente de densidade do ADN xenómico fragmentado, que orixinaban unha banda principal correspondiente á maior parte do xenoma e tres bandas satélites de menor densidade. Isto débese a que as secuencias satélite teñen unha riqueza en nuclétidos A+T superior á media do xenoma e en consecuencia son menos densas. Hai principalmente 6 tipos de repeticións de ADN satélite <ref name="Novo">{{cita libro| autor = Novo Villaverde, F.J. | título = Genética Humana | ano = 2007 | editor = Madrid: Pearson | id = ISBN 8483223598 }}</ref> # Satélite 1: secuencia básica de 42 nucleótidos. Situado nos [[centrómero]]s dos [[cromosoma 3|cromosomas 3]] e [[cromosoma 4|4]] e no brazo curto dos cromosomas [[cromatina#Posición do centrómero|acrocéntricos]] (en posición distal respecto ao ''cluster'' codificante de ARNr). # Satélite 2: a secuencia básica é ATTCCATTCG. Presente nas proximidades dos centrómeros dos [[cromosoma 2|cromosomas 2]] e [[cromosoma 10|10]], e na [[constrición secundaria]] do [[cromosoma 1|1]] e [[cromosoma 16|16]]. # Satélite 3: a secuencia básica é ATTCC. Presente na constrición secundaria dos [[cromosoma 9|cromosomas 9]] e [[cromosoma Y|Y]], e en posición proximal respecto ao ''cluster'' de ADNr (que codifica [[ARNr]]) do brazo curto dos cromosomas acrocéntricos. # Satélite alfa: secuencia básica de 171 nucleótidos. Forma parte do ADN dos centrómeros cromosómicos. # Satélite beta: secuencia básica de 68 nucleótidos. Aparece arredor do centrómero nos cromosomas acrocéntricos e na constrición secundaria do [[cromosoma 1]]. # Satélite gamma: secuencia básica de 220 nucleótidos. Próximo ao centrómero dos [[cromosoma 8|cromosomas 8]] e [[cromosoma X|X]]. ===== Minisatélites ===== Están compostas por unha unidade básica de secuencia de 6-25<ref name="Novo" /> nucleótidos que se repite en tándem xerando secuencias de entre 100 e 20.000 pares de bases. Estímase que o xenoma humano contén uns 30.000 minisatélites. Diversos estudos relacionaron os minisatélites con procesos de regulación da [[expresión xénica]], como o control do nivel de transcrición, o [[splicing alternativo]] ou a [[Impronta xenética|impronta]] (''imprinting''). Tamén se asociaron con puntos de fraxilidade cromosómica dado que se sitúan preto de lugares preferentes de rotura cromosómica, [[Translocación cromosómica|translocación]] xenética e [[recombinación homóloga|recombinación]] [[meiose|meiótica]]. Por último, algúns minisatélites humanos (~10%) son hipermutables, e presentan unha taxa media de mutación entre o 0,5% e o 20% nas células da [[liña xerminal]], polo que son as rexións máis inestables do xenoma humano coñecidas ata agora. No xenoma humano, aproximadamente o 90% dos minisatélites sitúanse nos [[telómero]]s dos cromosomas. Neles a secuencia básica de seis nucleótidos TTAGGG repítese miles de veces en tándem, xerando as rexións de 5–20 kb que forman os telómeros. Algúns minisatélites pola súa grande inestabilidade presentan unha notable variabilidade entre individuos distintos. Considéranse [[polimorfismo (bioloxía)|polimorfismos multialélicos]], dado que poden presentarse nun número de repeticións moi variable, e denomínanse '''VNTR''' (''Variable Number Tandem Repeats''). Son marcadores moi utilizados en xenética forense, xa que permiten establecer unha [[pegada xenética]] característica de cada individuo, e son identificables polas técnicas de [[Southern blot]] e hibridación. ===== Microsatélites ===== Están compostos por secuencias básicas de 2-4 nucleótidos que se repiten en tándem, orixinando frecuentemente secuencias de menos de 150 nucleótidos. Algúns exemplos importantes son o dinucleótido CA e o trinucleótido CAG. Os [[microsatélite]]s son tamén polimorfismos multialélicos, denominados '''[[repeticións en tándem curtas|STR]]''' (siglas de ''Short Tandem Repeats'') e poden identificarse utilizando a [[Reacción en cadea da polimerase|PCR]], de modo rápido e sinxelo, polo que tamén se poden utilizar para identificar individuos. Estímase que o xenoma humano contén uns 200.000 microsatélites, que se distribúen máis ou menos homoxeneamente, ao contrario que os minisatélites, o que os fai máis informativos como marcadores. ==== ADN repetido disperso ==== Son secuencias de ADN que se repiten de modo disperso (ou intercalado) por todo o xenoma, constituíndo o 45% do xenoma humano. Os elementos cuantitativamente máis importantes son os [[LINE]]s e [[SINE]]s, que se distinguen polo tamaño da unidade repetida. Estas secuencias teñen a potencialidade de autopropagarse ao transcribirse a un ARNm intermediario, retrotranscribirse e inserirse noutro punto do xenoma. Este fenómeno prodúcese cunha baixa frecuencia, estimándose que 1 de cada 100-200 neonatos levan unha inserción nova dun [[elemento Alu|Alu]] ou un L1, que poden ser [[patóxeno]]s por [[mutaxénese insercional]], por desregulación da expresión de xenes próximos (polos propios [[promotor (xenética)|promotores]] dos SINE e LINE) ou por [[recombinación xenética|recombinación]] ilexítima entre dúas copias idénticas de distinta localización cromosómica (recombinación intra ou intercromosómica), especialmente entre [[elemento Alu|elementos Alu]]. <center> {| class="wikitable sortable" style="float:center; margin:0 0 1em 1em" |+<small>'''Frecuencias e tipos de repeticións dispersas no xenoma de varios organismos'''</small><ref name="Novo" /> |- ! Tipo de repetición ! ''[[Homo sapiens|Homo<br/>sapiens]]'' ! ''[[Drosophila melanogaster|Drosophila<br/>melanogaster]]'' ! ''[[Caenorhabditis elegans|Caenorhabditis<br/>elegans]]'' ! ''[[Arabidopsis thaliana|Arabidopsis<br/>thaliana]]'' |- | LINE,SINE | 33,4% | 0,7% | 0,4% | 0,5% |- | [[LTR]]/HERV | 8,1% | 1,5% | 0% | 4,8% |- | Transposóns de ADN | 2,8% | 0,7% | 5,3% | 5,1% |- | Total | 44,4% | 3,1% | 6,5% | 10,4% |- |}</center> ===== SINE ===== As [[SINE]] ('''''S'''hort '''I'''nterspersed '''N'''uclear '''E'''lements'', Elementos Nucleares Intercalados Curtos) son secuencias curtas, xeralmente duns poucos centos de bases, que aparecen repetidas miles de veces no xenoma humano. Supoñen o 13% do xenoma humano,<ref name="Novo" /> un 10% debido exclusivamente á familia de elementos Alu (característica de primates). Os [[elemento Alu|elementos Alu]] son secuencias de 250-280 nucleótidos presentes en 1.500.000 <ref name="Novo" /> copias dispersas por todo o xenoma. Estruturalmente son dímeros case idénticos, agás que a segunda unidade contén un inserto de 32 nucleótidos, e é maior ca a primeira. En canto á súa secuencia, teñen unha considerable riqueza en G+C (56%),<ref name="Novo" /> polo que predominan nas [[banda R|bandas R]], e ambos monómeros presentan unha [[cola poli(A)]] (secuencia de bases adeninas) vestixio evidente da súa orixe a partir dun ARNm. Ademais posúen un promotor da [[ARN polimerase III]] para transcribirse. Considéranse [[retrotransposón]]s non autónomos, xa que dependen para propagarse da retrotranscrición do seu ARNm por unha [[retrotranscritase]] presente no medio. ===== LINE ===== [[Ficheiro:LINE.PNG|300px|miniatura|Esquema simplificado do mecanismo de retrotransposición dun elemento LINE e un SINE. Un elemento LINE é [[Transcrición (xenética)|transcrito]] producindo un ARNm que sae do [[núcleo celular|núcleo]] celular. No [[citoplasma]] [[tradución (proteínas)|tradúcese]] nos seus dous [[marco aberto de lectura|marcos de lectura abertos]] xerando ambas as proteínas que codifica, que para simplificar se representaron como ORF1p e ORF2p. Ambas as dúas permiten [[retrotranscrición|retrotranscribir]] o ARNm do LINE e doutros retrotransposóns non autónomos, como SINEs e [[pseudoxene]]s procesados. Durante a retrotranscrición a nova secuencia de ADN intégrase noutro punto do xenoma.]] As [[LINE]] ('''''L'''ong '''I'''nterspersed '''N'''uclear '''E'''lements'', Elementos Nucleares Intercalados Longos) constitúen o 20% do xenoma humano. A familia de maior importancia cuantitativa é LINE-1 ou L1 que é unha secuencia de 6 kb repetida unhas 800.000 veces de modo disperso por todo o xenoma, aínda que a gran maioría das copias é incompleta porque presentan o extremo 5' truncado por unha retrotranscrición incompleta. Estímase que hai unhas 5.000 copias completas de L1, pero só 90 delas son activas,<ref name="Novo" /> e o resto están inhibidas pola metilación do seu [[promotor (xenética)|promotor]]. A súa riqueza en [[contido GC|G+C]] é do 42%,<ref name="Novo" /> próxima á media do xenoma (41%) e localízanse preferentemente nas bandas G dos cromosomas. Posúen ademais un [[promotor (xenética)|promotor]] da [[ARN polimerase II]]. Os elementos LINE completos son codificantes. En concreto LINE-1 codifica dúas proteínas: # Proteína de unión a ARN (’’RNA-binding protein’’): codificada polo [[marco aberto de lectura|marco de lectura aberto]] 1 (ORF1, acrónimo do inglés ‘’Open reading Frame 1’’) # Encima con actividade [[reversotranscritase|retrotranscritase]] e [[endonuclease]]: codificada polo ORF2. Polo tanto, considéranse retrotransopsóns autónomos, xa que codifican as proteínas que necesitan para propagarse. A ARN polimerase II presente no medio transcribe o LINE, e este ARNm tradúcese en ambos os marcos de lectura producindo unha retrotranscritase que actúa sobre o ARNm xerando unha copia de ADN do LINE, coa capacidade potencial de inserirse no xenoma. Ademais, estas proteínas poden ser utilizadas por [[pseudoxene]]s procesados ou elementos SINE para a súa propagación. Diversos estudos mostraron que as secuencias LINE poden ter importancia na regulación da expresión xénica, e comprobouse que os xenes próximos a LINE presentan un nivel de expresión inferior. Isto é especialmente importante porque aproximadamente o 80% dos xenes do xenoma humano contén algún elemento L1 nos seus intróns.<ref name="Novo" /> ===== HERV ===== Os [[HERV]] ('''''H'''uman '''e'''ndogenous '''r'''etro'''v'''irus'', retrovirus endóxenos humanos) son copias parciais do xenoma de [[retrovirus]] integrados no xenoma humano ao longo da evolución dos vertebrados, vestixios de antigas infeccións retrovirais que afectaron a células da liña xerminal. Os retrovirus son virus cun xenoma de ARN que poden retrotranscribirse e integrarse no xenoma da célula infectada. Algunhas estimacións establecen que hai unhas 98.000 secuencias HERV ,<ref>{{Cita publicación periódica|título=Long-term reinfection of the human genome by endogenous retroviruses|nome2=Vini|nome7=Michael|apelidos6=Burt|nome6=Austin|apelidos5=Pačes|nome5=Jan|apelidos4=Talbot|nome4=Gillian|apelidos3=Katzourakis|nome3=Aris|apelidos2=Pereira|apelidos=Belshaw|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0307800101|nome=Robert|lingua=en|doi=10.1073/pnas.0307800101|número=14|volume=101|páxina=4894–4899|PMID=15044706|PMC=387345|ISSN=0027-8424|data=2004-04-06|revista=Proceedings of the National Academy of Sciences|apelidos7=Tristem}}</ref> pero outras afirman que son máis de 400.000.<ref name="Novo" /> En calquera caso, acéptase que arredor do 5-8% do xenoma humano está constituído por xenomas antigamente virais. O tamaño dun xenoma retroviral completo é duns 6-11 kb, pero a maioría dos HERV son copias incompletas. Ao longo da evolución estas secuencias sen interese para o xenoma hospedador foron acumulando mutacións sen sentido e delecións que os deixaron inactivadas. A maioría dos HERV teñen millóns de anos de antigüidade, e polo menos unha familia de retrovirus integrouse durante a diverxencia evolutiva de humanos e chimpancés, a familia HERV-K(HML2), que supón un 1% dos HERV. ===== Transposóns de ADN ===== Dentro da denominación de [[transposón]]s ás veces inclúense os retrotransposóns, tales como os pseudoxenes procesados, os SINEs e os LINEs. En tal caso fálase de transposóns de clase I para facer referencia aos retrotransposóns, e de clase II para referirse a transposóns de ADN, aos que se dedica o presente apartado. Os transposóns de ADN completos posúen a potencialidade de autopropagarse sen utilizar un intermediario de ARNm que despois se retrotranscribe. Un transposón contén o xene dun encima transposase, flanqueado por repeticións invertidas. O seu mecanismo de transposición consiste en ''cortar e pegar'', movendo a súa secuencia a outra localización distinta do xenoma. Os distintos tipos de transposases actúan de modo diferente, e hai algunhas que poden unirse a calquera parte do xenoma entanto que outras se unen a secuencias diana específicas. A transposase codificada polo propio transposón extráeo realizando dous cortes flanqueantes na fibra de ADN, xerando [[extremo cohesivo|extremos cohesivos]], e insíreo na secuencia diana noutro punto do xenoma. Unha [[ADN polimerase]] rechea os ocos xerados polos extremos cohesivos e unha [[ADN ligase]] restablece os [[enlace fosfodiéster|enlaces fosfodiéster]], recuperando a continuidade da secuencia de ADN. Isto comporta unha duplicación da secuencia diana arredor do transposón, na súa nova localización. Calcúlase que o xenoma humano contén unhas 300.000 copias <ref name="Novo" /> de elementos repetidos dispersos orixinados por transposóns de ADN, que constitúen un 3% do xenoma. Hai múltiples familias, das que se pode salientar pola súa importancia patoxénica debido á xeración de reordenacións cromosómicas, aos elementos mariner e ás familias MER1 e MER2. == Variabilidade == Aínda que dous seres humanos do mesmo sexo comparten unha porcentaxe elevadísima (dun 99,9%)<ref name="Novo" /> da súa secuencia de ADN, o que nos permite traballar cunha ''única'' secuencia de referencia, pequenas variacións xenómicas fundamentan boa parte da variabilidade [[fenotipo|fenotípica]] interindividual. Unha variación no xenoma, por substitución, [[deleción]] ou inserción, denomínase [[polimorfismo xenético]] ou [[alelo]] xenético. Non todo polimorfismo xenético provoca unha alteración na secuencia dunha proteína ou do seu nivel de expresión, é dicir, moitos son silenciosos e carecen de [[expresión xénica|expresión]] [[fenotipo|fenotípica]]. === SNPs === A principal fonte de variabilidade nos xenomas de dous seres humanos procede das variacións nun só nucleótido, coñecidas como [[Polimorfismo dun só nucleótido|polimorfismos dun só nucleótido]] (SNPs ou '''''S'''ingle '''n'''ucleotide '''p'''olimorphisms''), nos cales se centraron a maior parte dos estudos. Dada a súa importancia, na actualidade existe un proxecto internacional (''[[Proxecto HapMap|International HapMap Project]]'') para catalogar a grande escala os SNPs do xenoma humano. Neste contexto, a denominación de SNP frecuentemente se restrinxe a aqueles polimorfismos dun só nucleótido nos que o alelo menos frecuente aparece en polo menos o 1% da poboación. Os SNP son marcadores tetralélicos, dado que en teoría nunha posición pode haber catro nucleótidos distintos, cada un dos cales identificaría un alelo; porén, na práctica adoitan presentar só dous alelos na poboación. Estímase que a frecuencia de SNPs no xenoma humano é dun SNP cada 500-100 pares de bases,<ref name="Novo" /> dos que unha parte relevante son polimorfismos codificantes, que causan a substitución dun aminoácido por outro nunha proteína. Grazas á súa abundancia e a que presentan unha distribución aproximadamente uniforme no xenoma, tiveron grande utilidade como marcadores para os [[mapa de ligamento|mapas de ligamento]], ferramenta fundamental do [[Proxecto Xenoma Humano]]. Ademais son facilmente detectables a grande escala utilizando [[chip de ADN|chips de ADN]] (comunmente coñecidos como micromatrices ou ''[[micromatriz de ADN|microarrays]]''). === Variación estrutural === Este tipo de variacións refírense a duplicacións, [[inversión cromosómica|inversións]], insercións ou variacións no número de copias de segmentos grandes do xenoma (polo xeral de 1000 nucléotidos ou máis). Estas variantes implican a unha gran proporción do xenoma, polo que se pensa que son, como mínimo, tan importantes coma os [[Polimorfismo dun só nucleótido|SNPs]].<ref> {{Cita publicación periódica| autor= Feuk L., Carson A. R. y Scherer S. W. | título= Structural Variation in the human Genome. | revista= Nature Reviews Genetics | volume= 7 | número= 2 | páxinas= 85-97 | ano= 2006 | id = PMID 16418744}}[http://www.nature.com/nrg/journal/v7/n2/abs/nrg1767.html;jsessionid=881DA4C32EE2C9DEA6BCA58B61107126]</ref> A pesar de que este campo de estudo é relativamente novo (os primeiros estudos a grande escala publicáronse nos anos 2004 e 2005), tiveron un gran pulo, ata o punto de que se creou un nuevo proxecto para estudar este tipo de variantes nos mesmos individuos nos que se baseou o [[Proxecto HapMap]]. Aínda que quedan dúbidas sobre as causas deste tipo de variantes, cada vez existen máis evidencias a favor de que é un fenómeno recorrente que aínda continua moldeando e creando novas variantes do xenoma. O estudo deste tipo de variacións potenciou a idea de que o xenoma humano non é unha entidade estática, senón que se encontra en constante cambio e evolución. == Enfermidades xenéticas == A alteración da secuencia de ADN que constitúe o xenoma humano pode causar a expresión anormal dun ou máis xenes, orixinando un [[fenotipo]] patolóxico. As enfermidades xenéticas poden ser causadas por [[mutación]] da secuencia de ADN, afectando á secuencia codificante (o que producirá proteínas ''incorrectas'') ou de secuencias reguladoras (alterando o nivel de expresión dun xene), ou por alteracións cromosómicas, numéricas ou estruturales. A alteración do xenoma das células xerminais dun individuo transmítese frecuentemente á súa descendencia. Actualmente o número de enfermidades xenéticas coñecidas é de aproximadamente de 4.000, e a máis común é a [[fibrose quística]]. O estudo das enfermidades xenéticas frecuentemente se inclúe dentro da [[xenética de poboacións]]. Os resultados do [[Proxecto Xenoma Humano]] son de grande importancia para a identificación de novas doenzas xenéticas e para o desenvolvemento de novos e mellores sistemas de diagnóstico xenético, e para a investigación en novos tratamentos, incluída a [[terapia xénica]]. == Evolución == Os estudos de xenómica comparada baséanse en comparacións de secuencias xenómicas a grande escala, xeralmente por medio de ferramentas [[bioinformática]]s. Ditos estudos permiten mellorar o coñecemento de aspectos evolutivos de escala temporal e espacial moi diversa, desde o estudo da evolución dos primeiros seres vivos hai miles de millóns de anos ou as radiacións filoxenéticas en mamíferos, ata o estudo das migracións de seres humanos nos últimos 100.000 anos, que explican a actual distribución das distintas razas humanas. === Xenómica comparada entre distintas especies === Os estudos de xenómica comparada con xenomas de mamíferos suxiren que aproximadamente o 5% do xenoma humano se conservou evolutivamente nos últimos 200 millóns de anos; o cal inclúe a gran maioría dos xenes e secuencias reguladoras. Porén, os xenes e as secuencias reguladoras actualmente coñecidas supoñen só o 2% do xenoma, o que suxire que a maior parte da secuencia xenómica con grande importancia funcional é descoñecida. Unha porcentaxe importante dos xenes humanos presenta un alto grao de conservación evolutiva. A semellanza entre o xenoma humano e o de [[chimpancé]] (''[[Pan troglodytes]]'') é do 98,77%. Como media, unha proteína humana diferénciase da súa [[ortólogo|ortóloga]] de chimpancé en tan só dous [[aminoácido]]s, e case un terzo dos xenes ten a mesma secuencia. Unha diferenza importante entre os dous xenomas é o [[cromosoma 2 humano]], que é o produto dunha fusión entre os cromosomas 12 e 13 do chimpancé<ref>"<cite>O cromosoma 2 humano orixinouse pola fusión de dous cromosomas ancestrais que permaneceron separados na liñaxe do chimpancé</cite>" {{Cita publicación periódica| autor= The Chimpanzee Sequencing and Analysis Consortium | título= Initial sequence of the chimpanzee genome and comparison with the human genome. | revista= Nature | volume= 437 | número= 7055 | páxinas= 69-87 | ano= 2005 | id = PMID 16136131}}<br/>"<cite>A secuenciación a grande escala do xenoma do chimpancé é agora inminente.</cite>"{{Cita publicación periódica| autor= Olson M, Varki A | título= Sequencing the chimpanzee genome: insights into human evolution and disease. | revista= Nat Rev Genet | volume= 4 | número= 1 | páxinas= 20-8 | ano= 2003 | id = PMID 12509750}}</ref> Outra conclusión da comparación do xenoma de distintos [[primate]]s é a notable perda de xenes de receptores olfactivos que se produciu paralelamente ao desenvolvemento da visión en cor (tricrómica) durante a evolución dos primates.<ref>"<cite>Os nosos descubrimentos suxiren que a deterioración do repertorio olfactorio occorrida concomitantemente coa adquisición dunha visión en cor tricromática plena nos primates.</cite>" {{Cita publicación periódica| autor= Gilad Y, Wiebe V, Przeworski M, Lancet D, Pääbo S | título= Loss of olfactory receptor genes coincides with the acquisition of full trichromatic vision in primates. | revista= PLoS Biol | volume= 2 | número= 1 | páxinas= E5 | ano= 2004 | id = PMID 14737185}}</ref> Tamén se fixeron estudos comparativos entre o ADN mitocondrial do Home de Neanderthal e os humanos modernos. O ADN extraeuse dos seus ósos en 1997 e 2000 <ref>Brown, Cynthia Stokes. Big History. New York, NY: The New Press, 2008. Print.</ref>. Dito ADN tiña unha similitude moi elevada coa do home moderno, pero non mostraba signos de que o ser humano moderno descenda ou se hibridase significativamente co neanderthal.<ref>Ovchinnikov, Iv; Götherström, A; Romanova, Gp; Kharitonov, Vm; Lidén, K; Goodwin, W (March 2000). "Molecular analysis of Neanderthal DNA from the northern Caucasus". Nature 404 (6777): 490–3. doi:10.1038/35006625. ISSN 0028-0836. PMID 10761915.</ref><ref>{{Cita publicación periódica |título=Neanderthal Genome Sequencing Yields Surprising Results And Opens A New Door To Future Studies |revista=[[Lawrence Berkeley National Laboratory]] |data=16 November 2006 |url=http://www.sciencedaily.com/releases/2006/11/061116083223.htm |accessdate=08 Maio 2012}}</ref> === Xenómica comparada entre xenomas humanos === [[Ficheiro:Mapa de las migraciones humanas.svg|400px|miniatura|Mapa das migracións humanas creado a partir de xenómica comparada cos xenomas mitocondriais de individuos actuais. Os números da lenda representan miles de anos antes do presente. A liña azul raiada delimita a área cuberta de xeo ou de [[tundra]] durante a última [[glaciación]]. As letras dentro de círculos indican os [[haplogrupo]]s de ADN mitocondrial; os haplogrupos úsanse para definir subpoboacións xenéticas, que a miúdo teñen unha correlación xeográfica. Os principais haplogrupos de ADNmt son: Africa: L, L1, L2, L3. Oriente próximo: J, N. Europa meridional: J, K. Europa (xeral): H, V. Europa setentrional: T, U, X. Asia: A, B, C, D, E, F, G (no debuxo: M está composta por C, D, E, e G). Nativos Americanos: A, B, C, D e a miúdo X. Véxase o artigo: [[Haplogrupos de ADN mitocondrial humano]].]] Durante décadas as únicas evidencias que permitían estudar a orixe e a expansión do ''Homo sapiens'' eran os escasos achados arqueolóxicos. Porén, máis tarde utilizáronse estudos moleculares e actualmente os estudos de xenómica comparada a partir de xenomas de individuos actuais de todo o mundo están achegando moita información. O seu fundamento básico consiste en identificar un polimorfismo, unha mutación, que se asume que se orixinou nun individuo dunha poboación ancestral, e que herdou toda a súa descendencia ata a actualidade. Ademais, dado que as mutacións parecen producirse a un ritmo constante, pode estimarse a antigüidade dunha determinada mutación en base ao tamaño do [[haplotipo]] no que se sitúa, é dicir, o tamaño da secuencia conservada que flanquea a mutación. Esta metodoloxía vese complicada polo fenómeno da [[recombinación xenética|recombinación]] entre cromosomas dun mesmo par dun individuo, procedentes dos seus dous proxenitores. Porén, hai dúas rexións nas que non existe dito inconveniente porque presentan unha herdanza uniparental: o [[xenoma mitocondrial]] (de herdanza matrilinear), e o [[cromosoma Y]] (de herdanza patriliñal). Nas últimas décadas, os estudos de xenómica comparada baseada no xenoma mitocondrial, e en menor medida no cromosoma Y, obtiveron conclusións de moito interese. En diversos estudos trazouse a [[filoxenia]] destas secuencias, estimándose que todos os seres humanos actuais comparten un antepasado feminino común que viviu en África hai uns 150.000 anos. Pola súa parte, por razóns aínda pouco coñecidas, a maior converxencia do ADN do cromosoma Y establece que o antepasado masculino común máis recente data de hai uns 60.000 anos. Estes individuos foron bautizados como [[Eva mitocondrial]] e [[Adán cromosómico Y]], por analoxía cos famosos personaxes das narracións bíblicas. (Ver [[antepasado común máis recente]]). A maior diversidade de marcadores xenéticos e en consecuencia, os haplotipos de menor lonxitude, atopáronse en África. Todo o resto da poboación mundial presenta só unha pequeña parte destes marcadores, de modo que a composición xenómica do resto da poboación humana actual é só un subconxunto da que pode apreciarse en África. Isto induce a afirmar que un pequeno grupo de seres humanos (quizais arredor dun milleiro) emigrou do continente africano cara ás costas de Asia occidental, hai uns 50.000-70.000 anos, segundo estudos baseados no xenoma mitocondrial. Hai uns 50.000 anos chegaron a [[Australia]] e hai uns 40.000-30.000 anos outras subpoboacións colonizaron [[Europa]] occidental e o centro de [[Asia]]. Estímase que hai 20.000-15.000 anos chegaron a [[América]] a través do estreito de Bering (o nivel do mar era menor durante a última glaciación, ou [[glaciación de Würm|glaciación de Würm ou Wisconsin]]), poboando Suramérica hai uns 15.000-12.000 anos. Porén, estes datos só son estimacións, e a metodoloxía presenta certas limitacións. Na actualidade, a tendencia é combinar os estudos de xenómica comparada baseados no ADN mitocondrial con análises da secuencia do cromosoma Y. == Xenoma mitocondrial == {{Artigo principal|Xenoma mitocondrial}} O [[xenoma mitocondrial]] é o xenoma propio das [[mitocondria]]s das células [[Célula eucariota|eucariotas]]. A mitocondria é un [[orgánulo]] esencial no metabolismo aerobio ou oxidativo das células eucariotas. A súa orixe é [[endosimbiose|endosimbionte]], é dicir, considérase que antigamente foron organismos [[procariota]]s independentes, que foron captados por unha célula eucariota ancestral, coa que desenvolveron unha relación simbiótica. As características do seu xenoma, por tanto, son moi semellantes ás dun organismo procariota actual, e o seu [[código xenético]] é lixeiramente distinto ao considerado ''universal''. Para adaptarse ao nicho intracelular e aumentar a súa taxa de replicación, o xenoma mitocondrial foise reducindo substancialmente ao longo da súa [[coevolución]], presentando na actualidade un tamaño de 16.569 pares de bases. Así, a gran maioría das proteínas localizadas nas mitocondrias (~1500 en [[mamífero]]s) están codificadas polo xenoma nuclear (ao que fai referencia todo o resto deste artigo), de modo que moitos destes xenes foron transferidos da mitocondria ao núcleo celular no decurso da coevolución da célula eucariota. Na maioría dos mamíferos, só a femia transmite ao [[cigoto]] as súa mitocondrias, polo que presentan un patrón hereditario matriliñal. En xeral unha célula humana media contén 100-10.000 copias do xenoma mitocondrial por cada célula, a razón dunhas 2-10 moléculas de ADN por mitocondria. [[Ficheiro:Mitochondrial genome (spanish).PNG|350px|miniatura|Diagrama simplificado do xenoma mitocondrial. Poden apreciarse os 37 xenes e a secuencia ''orixe de replicación'' non codificante. Neste esquema non se sinala a cadea lixeira e a pesada.]] O xenoma mitocondrial posúe 37 xenes:<ref name="Novo" /> * 13 xenes codificantes de proteínas: codifican 13 [[polipéptido]]s que forman parte dos [[complexo multiencimático|complexos multiencimáticos]] da [[cadea de transporte de electróns]] e [[fosforilación oxidativa]] (sistema OXPHOS). Son 7 subunidades do [[complexo I]] ([[NADH deshidroxenase]]), unha subunidade do [[complexo III]] ([[citocromo b]]), 3 subunidades do [[complexo IV]] ([[citocromo c oxidase]]) e 2 subunidades do ás veces chamado complexo V ([[ATP sintase]]). * 2 xenes de ARNrs, que codifican as dúas subunidades do [[ARN ribosómico]] da matriz mitocondrial. * 22 xenes de ARNts, que codifican os 22 [[ARN de transferencia]] necesarios para a síntese proteica na matriz mitocondrial. Ao contrario do que acontecía co xenoma nuclear, no que só o 1,5% era codificante, no xenoma mitocondrial o 97% corresponde a secuencias codificantes. Está constituído por unha única molécula de ADN bicatenario circular, pero dela pode haber varias copias na mitocondria. Unha das cadeas recibe o nome de cadea pesada ou cadea H, e contén 28 dos 37 xenes (2 para ARNr, 14 para ARNt e 12 para [[polipéptido]]s). A cadea [[complementariedade (bioloxía molecular)|complementaria]] (cadea lixeira ou L) codifica os 9 xenes restantes. En ambas as cadeas, os xenes dos ARNt aparecen distribuídos entre dous xenes de ARNr ou codificantes de proteínas, o cal é de grande importancia para o procesamento do ARN mitocondrial. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Ácido desoxirribonucleico|ADN]] | [[Xene]] | [[Transcrición (xenética)|Transcrición]] | [[Tradución de proteínas]] | [[Código xenético]] | [[Xenética]] * [[Cromosoma]] | [[Xenoma]] | [[Xenómica]] | [[Haplotipo]] | [[Haplogrupo]] | [[ADN mitocondrial]] | [[Proxecto Xenoma Humano]] | [[Secuenciación do ADN]] | [[Proxectos xenoma]] * [[Xenética humana]] | [[Haplogrupos de ADN mitocondrial humano]] | [[Haplogrupos do cromosoma Y humano]] | [[Retrovirus endóxeno]] | [[Elemento viral endóxeno]] * [[Medicina xenómica]] === Ligazóns externas === * [http://bioinformatica.uab.es/base/base.asp?sitio=ensayosgenetica&anar=pgh La investigación sobre el genoma humano] {{es}} * [http://camineo.info/news/160/ARTICLE/10622/2010-08-28.html El significado biológico del mensaje genético escrito en el genoma] {{es}} * [http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/291/5507/1304 Secuencia del genoma humano. ''Science 2001;291;5507;1304-51.Texto completo] {{en}} * [http://www.genome.gov/ The National Human Genome Research Institute] {{en}} * [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/mapview/map_search.cgi?taxid=9606 National Library of Medicine human genome viewer ]. (Recomendado). Interface de acceso á secuencia do xenoma humano. {{en}} * [http://genome.ucsc.edu/ UCSC Genome Browser]. (Recomendado). Interface de acceso á secuencia do xenoma humano. {{en}} * [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=OMIM OMIM: Online Mendelian Inheritance in Man]. (Recomendado). Base de datos de enfermidades xenéticas. {{en}} * [https://web.archive.org/web/20130102065343/http://www.ornl.gov/sci/techresources/Human_Genome/project/info.shtml Human Genome Project]. {{en}} * [https://web.archive.org/web/20060922001407/http://www.sabanciuniv.edu/do/eng/PodCast/files/podcast18.mp3 Sabancı University School of Languages Podcasts What makes us different from chimpanzees? by Andrew Berry] (MP3 file) {{en}} * [http://www.cdc.gov/genomics/default.htm The National Office of Public Health Genomics] {{en}} * [http://www3.nationalgeographic.com/genographic/index.html?fs=www3.nationalgeographic.com ''The Genographic Project'' de National Geographic] {{en}} {{Xenómica}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] 5xtjd1n5rsv7fg6iz16rl64k3qlgyuy 0 213268 6149181 6061337 2022-08-03T08:33:22Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Obra de arte | float=right | imaxe=Great Wave off Kanagawa2.jpg | pixels=500px,640px | título=A grande onda de Kanagawa<ref>Versión da [[Biblioteca do Congreso de Estados Unidos]], unha reimpresión posterior da obrada polo autor.</ref><ref name="Congreso" /> | artista=[[Katsushika Hokusai]] | data=entre [[1830]] e [[1833]] | técnica=[[Gravado]] | altura=25 | largura=37 | cidade=[[Nova York]] | museo=[[Museo Metropolitano de Arte]] }} {{Contén texto xaponés}} {{nihongo|'''''A grande onda de Kanagawa'''''|神奈川沖浪裏|Kanagawa oki nami ura|literalmente «Baixo unha onda en alta mar en Kanagawa»}}, tamén coñecida simplemente como '''''A onda''''' ou '''''A grande onda''''', é unha famosa [[Ukiyo-e|estampa xaponesa]] do pintor especialista en ''[[ukiyo-e]]'' [[Katsushika Hokusai]], publicada entre [[1830]] e [[1833]],<ref name="british">{{cita web|url= http://www.britishmuseum.org/research/search_the_collection_database/search_object_details.aspx?objectid=3097579&partid=1&searchText=JCF20008&fromADBC=ad&toADBC=ad&numpages=10&orig=/research/search_the_collection_database.aspx&currentPage=1|título= British Museum|dataacceso= 9 de xuño de 2012|autor= [[British Museum]]|idioma= inglés|data-arquivo= 22 de outubro de 2012|url-arquivo= https://web.archive.org/web/20121022094135/http://www.britishmuseum.org/research/search_the_collection_database/search_object_details.aspx?objectid=3097579&partid=1&searchText=JCF20008&fromADBC=ad&toADBC=ad&numpages=10&orig=%2Fresearch%2Fsearch_the_collection_database.aspx&currentPage=1|url-morta= yes}}</ref> durante o [[período Edo]] da [[historia do Xapón]]. Esta estampa é a obra máis coñecida de Hokusai e a primeira da súa famosa serie {{nihongo|''Fugaku sanjūrokkei''|富嶽三十六景|extra=«[[Trinta e seis vistas do monte Fuji]]»}},<ref name="Congreso">{{cita web |url=http://www.loc.gov/pictures/item/2008660568 |título=Kanagawa oki nami ura |dataacceso= 9 de xuño de 2012|autor=[[Biblioteca do Congreso de Estados Unidos]] |idioma=inglés }}</ref> ademais de ser a estampa máis famosa do seu xénero. Do molde utilizado realizáronse varios miles de copias, chegando moitas delas a mans de coleccionistas europeos. A partir da década de 1870 a estampa tornouse moi popular entre artistas e coleccionistas franceses.<ref name="british" /> Varios museos conservan exemplares da obra, como o [[Museo Guimet]], o [[Museo Metropolitano de Arte]], o [[Museo Británico]], ou incluso a [[Bibliothèque nationale de France|Biblioteca Nacional de Francia]], xeralmente provenientes de coleccións privadas do século XIX. == Contexto == === A arte do ''ukiyo-e'' === {{Artigo principal|Ukiyo-e}} [[Ficheiro:Moronobu b-w shunga.jpg|miniatura|dereita|250px|Estampa de [[Hishikawa Moronobu]], un dos primeiros mestres de ''ukiyo-e''.]] O {{nihongo|''ukiyo-e''|浮世絵|extra=lit. «pinturas do mundo flotante»}} é unha técnica de [[estampa]] xaponesa, moi popular durante o [[período Edo]] da [[historia do Xapón]]. A técnica de gravado a partir de pranchas de madeira introduciuse no Xapón no [[século VIII]] procedente da [[China (rexión)|China]] e utilizouse a partir dese momento principalmente na ilustración de textos [[budismo|budistas]].<ref name="mundial706">[[#mundial706|Fleming e Honour, 2006]]:p.706.</ref> A partir do século XVII esta técnica empezouse a utilizar para ilustrar poemas e romanceiros.<ref name="mundial706" /> É durante esta época cando xorde propiamente o estilo do ''ukiyo-e'', que reflectía a vida e intereses dos estratos máis baixos da sociedade: mercadores, artistas e ''[[rōnin]]'', quen estaban desenvolvendo a súa propia arte e literatura en zonas urbanas como [[Toquio|Edo]] (hoxe [[Toquio]]), [[Osaka]] e [[Sakai, Osaka|Sakai]], nun movemento que se coñecería posteriormente como ''ukiyo'', o mundo flotante.<ref name="reproductions">{{cita web|url=http://www.ukiyoe-reproductions.com/html/history.html|título=A HISTORY OF THE UKIYO-E WOODBLOCK PRINT|dataacceso=9 de xuño de 2012|editor=''ukiyoe-reproductions.com|idioma=inglés|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130206084756/http://www.ukiyoe-reproductions.com/html/history.html|dataarquivo=06 de febreiro de 2013|urlmorta=yes}}</ref> Foi o novelista [[Asai Ryōi]] quen no ano [[1661]] definiu o movemento no seu libro ''[[Ukiyo-monogatari]]'': «vivindo só para o momento, saboreando a lúa, a neve, as cereixeiras en flor e as follas de arce, cantando cancións, bebendo ''[[sake]]'' e divertíndose simplemente flotando, indiferente pola perspectiva de pobreza inminente, optimista e despreocupado, como unha cabaza arrastrada pola corrente do río».<ref>[[#Guth2009|Guth, 2009]]:p.29.</ref> [[Ficheiro:'Courtesan Playing the Samisen' by Isoda Koryusai, c. 1785.jpg|miniatura|dereita|250px|''Cortesá tocando o [[shamisen]]'', de [[Isoda Koryusai]], c. 1785.]] Grazas a movementos como a [[Ukiyo-zōshi|literatura ''ukiyo'']] e aos gravados, os cidadáns comezaron a ter máis contacto cos movementos artísticos. A mediados do século XVII, os artistas empezaron a reflectir o que ocorría nos lugares de lecer, no ''[[kabuki]]'', nos [[matsuri|festivais]] e nas viaxes. Estas últimas deron nacemento a guías turísticas que describían o máis destacado tanto de lugares urbanos como rurais.<ref name="reproductions" /> Arredor de [[1670]] xurdiu o primeiro dos grandes mestres do ''ukiyo-e'', [[Hishikawa Moronobu]].<ref name="reproductions" /> Moronobu empezou a reproducir gravados dunha soa folla onde representaba flores, paxaros, figuras femininas e escenas eróticas, do tipo coñecido como ''[[shunga]]''. Este tipo de gravados eran realizados en negro sobre papel branco, e o artista posteriormente debía engadirlle a man as distintas cores. A finais do [[século XVIII]] desenvolvéronse as técnicas necesarias para a impresión de deseños polícromos,<ref name="mundial706" /> coñecidos como ''nishiki-e''.<ref name="metwoodblock">{{cita web |url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/ukiy/hd_ukiy.htm |título=Woodblock Prints in the Ukiyo-e Style |dataacceso=9 de xuño de 2012 |editor=[[Museo Metropolitano de Arte]]|idioma=inglés}}</ref> ==== Método de elaboración ==== [[Ficheiro:Ukiyo-e dsc04680.jpg|miniatura|dereita|250px|Prancha utilizada para imprimir estampas ''ukiyo-e''.]] Os debuxos de ''ukiyo-e'', chamados en xaponés ''nikuhitsu ukiyo-e'', eran obras únicas que realizaba un pintor con [[pincel|pinceis]] directamente sobre [[washi|papel]] ou [[seda]]. Estes debuxos permitían ver a obra final na súa totalidade, aínda que, perdéndose, agás a forma das liñas e o arranxo de cor, no proceso de elaboración. Posteriormente o artista, chamado ''eshi'', levaba a obra a un ''horishi'', ou gravador, quen pegaba o debuxo sobre un panel de madeira, xeralmente de [[Sakura|cerdeira]],<ref name="metwoodblock" /> e sucábao todo, tallando coidadosamente o panel, formando un relevo coas liñas do debuxo. Finalmente, xa coas pranchas necesarias (usualmente utilizábase unha por cada cor necesaria),<ref name="metwoodblock" /> un ''surishi'', ou impresor, levaba a cabo o traballo de impresión colocando o papel de estampación sobre as consecutivas pranchas. A impresión realizábase frotando unha ferramenta chamada ''baren'' sobre o dorso das follas.<ref>{{cita web |url=http://www.lagranepoca.com/articles/2010/05/22/4615.html |título=Ukiyo-e: Imágenes del mundo flotante |dataacceso=9 de xuño de 2012 |idioma=castelán |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20101210013416/http://www.lagranepoca.com/articles/2010/05/22/4615.html |dataarquivo=10 de decembro de 2010 |urlmorta=yes }}</ref> Este sistema podía producir variacións de tonalidade nas estampas.<ref name="mundial706" /> Dunha serie de pranchas podían facerse unha gran cantidade de copias, ás veces contadas en miles, até que as pranchas se desgastaban.<ref name="metwoodblock" /> Dada a natureza do proceso de realización, a obra final era resultado dun traballo colaborativo onde o pintor xeralmente non participaba na impresión das copias. A pesar de que no Xapón non existían leis de [[propiedade intelectual]] antes da [[era Meixi]], existía un sentido de pertenza e dereitos respecto ás pranchas coas que se imprimían as estampas, chamadas ''zōhan''. Considerábase que o ''hanmoto'' ou editor, ou un ''hon'ya'' ou editor que vendía os libros, eran os donos das pranchas, non o artista, polo que tiñan dereito de facer con elas o que quixeran. Nalgúns casos, as pranchas eran vendidas ou cedidas a outros editores, caso no que estas eran coñecidas como ''kyūhan''.<ref>{{cita web|url=http://www.viewingjapaneseprints.net/texts/topictexts/faq/faq_original.html|título=Viewing Japanese Prints: What Is an Original Woodblock Print?|dataacceso=9 de xuño de 2012|editor=''Viewing Japanese Prints''|idioma=inglés|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080327112545/http://www.viewingjapaneseprints.net/texts/topictexts/faq/faq_original.html|dataarquivo=27 de marzo de 2008|urlmorta=yes}}</ref> === Sobre o autor === {{Artigo principal|Katsushika Hokusai}} [[Ficheiro:Hokusai portrait.jpg|miniatura|dereita|200px|Hokusai, autorretrato de 1839.]] [[Ficheiro:Portada 36 vistas del monte Fuji.jpg|miniatura|dereita|200px|Sobre pictórico da serie ''[[Trinta e seis vistas do monte Fuji]]''.]] Hokusai naceu no ano de [[1760]], en [[Katsushika]], un distrito do leste de [[tokio|Edo]] (actual Toquio), no [[Xapón]]. Nomeado ao nacer Tokitarō,<ref name="epdlp">{{cita web |url=http://www.epdlp.com/pintor.php?id=2884 |título=Katsushika Hokusai |dataacceso=9 de xuño de 2012 |idioma= castelán}}</ref> foi fillo dun artesán de espellos do ''[[shōgun]]'' e debido a que nunca foi recoñecido como herdeiro, é probable que súa nai fora unha [[concubina]].<ref name="Weston116">[[#Weston2002|Weston, 2002]]:p.116.</ref> Comezou a pintar aos seis anos, e aos doce, seu pai púxoo a traballar nunha libraría. Aos dezaseis converteuse en aprendiz de gravador, actividade que desenvolveu durante tres anos ao mesmo tempo que empezaba a facer as súas propias ilustracións. Aos dezaoito anos foi aceptado como aprendiz do artista [[Katsukawa Shunshō]], un dos máis grandes artistas de ''ukiyo-e'' do seu tempo. Despois dun ano co seu mestre, este deulle o nome de Shunrō, que empregou na sinatura dos seus primeiros traballos ese mesmo ano de [[1779]].<ref>[[#Weston2002|Weston, 2002]]:p.116-117.</ref> Shunshō faleceu en [[1793]], polo que se dedicou a estudar pola súa conta distintos estilos xaponeses e chineses, así como algunhas pinturas [[Países Baixos|holandesas]] e [[Francia|francesas]]. Durante esta etapa da súa vida adicouse principalmente a debuxar ''[[surimono]]'', ou tarxetas de aninovo e anuncios, escenas da vida diaria e paisaxes.<ref name="Weston117">[[#Weston2002|Weston, 2002]]:p.117.</ref> No ano [[1800]] publicou ''Vistas famosas da capital do leste'' e ''Oito vistas de Edo'', ademais de que comezou a aceptar discípulos. É durante este período cando empezou a utilizar o nome de Hokusai.<ref name="Weston117" /> Durante a súa vida utilizaría máis de 30 [[pseudónimo]]s diferentes.<ref name="Weston116" /> En [[1804]] adquiriu gran fama como artista cando, durante un [[matsuri|festival]] en Toquio, realizou un debuxo de 240 metros cadrados<ref name="epdlp" /> dun monxe budista chamado Daruma. A súa fama levouno a presentarse pouco despois ante o ''shōgun'' [[Tokugawa Ienari]] nun concurso de talento, onde competiu contra un artista de estilo tradicional chinés, ao cal venceu. Tres anos despois empezou a ilustrar tres libros do novelista [[Takizawa Bakin]], con quen tivo grandes diferenzas. En [[1812]], debido á precaria situación económica pola que pasaba, publicou ''Leccións rápidas de debuxo simplificado'' e empezou a viaxar a [[Nagoya]] e [[Kioto]] para tratar de conseguir máis alumnos. En [[1814]] publicou o primeiro de quince volumes de [[sketch]]s, chamados ''[[Hokusai manga|manga]]'', nos que debuxaba cousas que lle interesaban como persoas, animais e a [[Buda]], entre outras cosas. Durante os últimos anos da década de 1820 publicou a súa famosa serie ''[[Trinta e seis vistas do monte Fuji]]'', que foi tan popular que posteriormente tivo que engadirlle dez estampas máis.<ref name="Weston118">[[#Weston2002|Weston, 2002]]:p.118.</ref> Obras posteriores inclúen ''Vistas de pontes famosas'', ''Famosas cataratas en varias provincias'' e ''Cen vistas do Fuji''.<ref name="Weston119">[[#Weston2002|Weston, 2002]]:p.119.</ref> En [[1839]], mentres o seu traballo comenzaba a ser eclipsado polo de [[Andō Hiroshige]], o seu estudio incendiouse, sendo destruídas a maioría das súas obras. Faleceu aos 89 anos,<ref name="Weston120">[[#Weston2002|Weston, 2002]]:p.120.</ref> no ano de [[1849]].<ref>{{cita web |url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/h/hokusai.htm |título=Biografía de Katsushika Hokusai |dataacceso=9 de xuño de 2012 |idioma= castelán}}</ref> == Imaxe == === Descrición === Esta impresión é do tipo ''[[yoko-e]]'', é dicir, en forma de paisaxe, e foi realizada cun tamaño ''ōban'', de 25 centímetros de alto por 37 de ancho.<ref name="metmuseum">{{cita web |url=http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/JP1847 |título=Katsushika Hokusai: The Great Wave at Kanagawa |dataacceso=9 de xuño de 2012 |idioma= inglés|autor=[[Museo Metropolitano de Arte]]}}</ref> A paisaxe componse de tres elementos: o [[mar]] axitado por unha tormenta, tres barcos e unha montaña, imaxe que se complementa coa sinatura, claramente visible na parte superior esquerda. ==== A montaña ==== {{Artigo principal|Monte Fuji}} [[Ficheiro:Kanagawa-oki nami-ura - huge wave against human.jpg|miniatura|dereita|200px|Detalle do centro da imaxe. Ao fondo obsérvase o Fuji en cor azul e co curuto nevado.]] A montaña que se ve ao fondo é o [[monte Fuji]], co curuto nevado. O Fuji é a figura central da obra de ''[[meisho-e]]'' (representación de lugares famosos) ''[[Trinta e seis vistas do monte Fuji]]'', que retrata o monte visto desde distintos ángulos. Cabe destacar que no Xapón esta montaña foi considerada sagrada e símbolo de identidade nacional, ademais de que a súa imaxe foi utilizada na arte nacional debido a que é considerado como un símbolo de beleza.<ref>{{cita web |url=http://web-japan.org/nipponia/nipponia35/es/topic/index.html |título=El Monte Fuji como Objeto Artístico |dataacceso=9 de xuño de 2012 |idioma= castelán|autor=''NIPPONIA''}}</ref> A cor escura arredor do Fuji parece indicar que a pintura ten lugar cedo pola mañá, co sol saíndo desde o punto do observador que comeza a iluminar o curuto nevado do Fuji. Entre a montaña e o espectador atópanse [[cumulonimbus]], e aínda que indican tormenta, non chove nin no Fuji nin na escena principal.<ref name="royal">{{cita web |url=http://rsnr.royalsocietypublishing.org/content/early/2009/02/23/rsnr.2007.0039.full |título=What kind of a wave is Hokusai's Great wave off Kanagawa? |dataacceso=9 de xuño de 2012 |idioma=inglés |autor=[[Royal Society]] |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150905161018/http://rsnr.royalsocietypublishing.org/content/early/2009/02/23/rsnr.2007.0039.full |dataarquivo=05 de setembro de 2015 |urlmorta=yes }}</ref> ==== Barcos ==== A escena mostra tres ''oshiokuri-bune'', barcazas rápidas que se utilizaban para transportar o peixe vivo<ref>[[#HarbisonKobayashi1997|Kobayashi e Harbison, 1997]]:p.47.</ref> desde as penínsulas de [[península de Izu|Izu]] e [[Península de Bōsō|Bōsō]] até os mercados da [[baía de Toquio|baía de Edo]]. Como o indica o nome da obra, os barcos atópanse na [[prefectura de Kanagawa]], con Toquio ao norte, o relevo do Fuji ao noroeste, a [[baía de Sagami]] ao sur e a baía de Toquio ao leste. Os barcos, con orientación cara ao suroeste, regresan da capital. Hai oito remeiros por embarcación, que se aferran aos seus remos. Hai dous pasaxeiros máis na fronte de cada barco, polo que na imaxe hai un total de trinta homes. Usando como referencia os barcos pódese facer unha aproximación do tamaño da onda: os ''oshiokuri-bune'' tiñan xeralmente entre 12 e 15 metros de lonxitude, e se se toma en conta que Hokusai reduciu a escala vertical nun 30%, chégase á conclusión de que a onda ten entre 10 e 12 metros de altura.<ref name="royal" /> ==== O mar e as súas ondas ==== {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = vertical | ancho = 200 | título = Detalle das ondas.| posición_título = center | fondo_de_título = gainsboro | foto1 = The Great Wave off Kanagawa - wave.jpg | ancho1 = 200 | texto1 = Detalle da crista da onda, de aspecto similar ao dunhas «poutas».| posición_texto1 = center | foto2 = Kanagawa-oki nami-ura - 2 waves or 2 Fuji.jpg | ancho2 = 200 | texto2 = Detalle da onda pequena, que garda similitude coa silueta do Fuji.| posición_texto2 = center }} O mar é o elemento dominante da composición, que se basea na forma dunha [[Onda (mar)|onda]], a cal se estende e domina toda a escena mentres cae. Nese momento a onda forma unha espiral cun centro que se atopa polo centro do deseño, dando a posibilidade de ver o monte Fuji ao fondo. [[Edmond de Goncourt]] describiu a onda do seguinte xeito: {{cita|O debuxo da onda é unha especie de versión divinizada do mar feita por un pintor que viviu o terror relixioso do océano abrumador rodeando por completo o seu país; impresiona pola súbita furia do seu salto a través do ceo, polo azul profundo do lado interno da súa curvatura, polo salpicar da súa crista que desparrama un orballo de pequenas gotas en forma de garras de animais.<ref name="radioUNAM">{{cita web |url=http://www.radiounam.unam.mx/site/index.php?option=com_content&view=article&id=1130&Itemid=55 |título=La Gran Ola de Kanagawa |dataacceso=9 de xuño de 2012 |idioma=castelán |autor=[[Universidade Nacional Autónoma de México|Radio UNAM]] |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110722230510/http://www.radiounam.unam.mx/site/index.php?option=com_content&view=article&id=1130&Itemid=55 |dataarquivo=22 de xullo de 2011 |urlmorta=yes }}</ref>}} Andreas Ramos, escritor, comenta: {{cita|[...]unha paisaxe mariña co Fuji. As ondas forman un marco a través do cal vemos o monte. A xigantesca onda é un gran [[Yin e yang|''yang'' para o ''ying'']] de espazo baleiro baixo dela. O inevitable estalido de auga que esperamos imprime tensión á pintura. Ao fondo, unha pequena onda en pico, que forma un monte Fuji en miniatura, está reflectida a centos de millas de distancia polo enorme monte Fuji orixinal, encollido en perspectiva. A ondiña é máis grande que a montaña. Os pequenos pescadores suxéitanse ás súas delgadas barcas, deslízanse sobre un monte submarino buscando esquivar a onda. A violencia ''yang'' da natureza é vencida polo ''ying'' da confianza destes experimentados pescadores. Estrañamente, a pesar de que haxa unha tormenta, o sol brilla no alto.<ref name="radioUNAM" />}} ==== Sinatura ==== [[Ficheiro:The Great Wave off Kanagawa - Title and signature.jpg|miniatura|dereita|100px|Sinatura de Hokusai.]] ''A grande onda de Kanagawa'' conta con dúas inscricións. A primeira, o título da serie, está escrita na parte superior esquerda dentro dun marco rectangular, no que se pode ler: "冨岳三十六景/神奈川冲/浪里" ''Fugaku Sanjūrokkei / Kanagawa oki / nami ura'', que significa «Trinta e seis vistas do monte Fuji / en alta mar en Kanagawa / Baixo a onda». A segunda inscrición atópase á esquerda do recadro e nela está a rúbrica do artista: 北斎改为一笔 ''Hokusai aratame Iitsu hitsu'' que se le como «(pintura) da brocha de Hokusai, quen cambiou o seu nome a Iitsu». Hokusai, dado a súa orixe humilde, non tiña apelido, e o seu primeiro alcume, Katsuchika, tomouno da rexión da que proviña. Ao longo da súa carreira chegou a utilizar máis de 30 nomes distintos e nunca iniciou un novo ciclo de traballo sen mudalo, deixando entón o seu nome aos seus estudantes. Na súa obra ''Trinta e seis vistas do monte Fuji'' utilizou catro sinaturas distintas, todas en función das distintas fases do seu traballo: ''Hokusai aratame Iitsu hitsu'', ''zen Hokusai Iitsu hitsu'', ''Hokusai Iitsu hitsu'' e ''zen saki no Hokusai Iitsu hitsu''.<ref>{{cita web |url=http://expositions.bnf.fr/japonaises/grand/083.htm |título=Hokusai, Les Trente-six vues du mont Fuji |dataacceso=9 de xuño de 2012 |idioma=francés |autor=[[Bibliothèque nationale de France]]}}</ref> === Concepción da obra === {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = vertical | ancho = 200 | título = Obras relacionadas.| posición_título = center | fondo_de_título = gainsboro | foto1 = Kanagawa-oki Honmoku no zu.jpg | ancho1 = 200 | texto1 = ''Kanagawa-oki Honmoku no zu'', estampa creada arredor de 1803.| posición_texto1 = center | foto2 = Oshiokuri Hato Tsusen no Zu.jpg | ancho2 = 200 | texto2 = ''Oshiokuri Hato Tsusen no Zu'', estampa creada arredor de 1805.| posición_texto2 = center | foto3 = A colored version of the Big wave from 100 views of the Fuji, 2nd volume.jpg | ancho3 = 200 | texto3 = ''Kaijo no Fuji'', do segundo volume das ''Cen vistas do monte Fuji'', 1834.| posición_texto3 = center }} Durante a etapa de composición da obra, Hokusai encontrábase nun momento de moitas dificultades. Estando nos seus sesenta, en 1826 tiña serios problemas económicos, en 1827 ao parecer tivo un forte problema de saúde —probablemente un infarto—, ao ano seguinte faleceu a súa esposa e en 1829 tivo que rescatar o seu neto de problemas económicos, situación que o levou á pobreza. A pesar de que en 1830 enviou o seu neto ao campo co seu pai —fillo adoptivo de Hokusai—, as repercusións financeiras continuaron durante varios anos, período durante o cal estivo traballando na serie ''Trinta e seis vistas do monte Fuji''. É quizais por ditos problemas que o obxectivo da serie parece ser o de contrastar o sagrado monte Fuji coa vida [[secular]].<ref name="royal" /> Hokusai chegou ao deseño final tras varios anos de traballo e ter realizado outros debuxos. Existen dous traballos similares, que datan duns 30 anos antes da publicación da grande onda, que poden considerarse como os precursores. Trátase de ''Kanagawa-oki Honmoku no zu'' e ''Oshiokuri Hato Tsusen no Zu'',<ref>[[#NagataBester1999|Nagata e Bester,1999]]:p.40.</ref> ambos traballos cunha temática idéntica ao da grande onda: no primeiro caso un barco de vela, no segundo un de remos, ambos no medio dunha tormenta e na base dunha grande onda que ameaza con devoralos. O estudo das diferenzas entre as dúas obras precursoras e a final é útil para analizar a evolución artística e técnica de Hokusai:<ref name="soundfury">{{cita web |url=http://thesoundsinsidemyhead.blogspot.com/2008/05/hokusais-great-wave.html |título=Hokusai's Great Wave |dataacceso=9 de xuño de 2012 |idioma=inglés }}</ref> * Nos primeiros deseños, as ondas parecen estar feitas dun material denso e uniforme, case parecen minerais. A súa rixidez e verticalidade evoca máis a forma dunha montaña nevada, mentres que na grande onda loce máis activa, dinámica e agresiva, que provoca sensación de ameaza. * As primeiras impresións están moi marcadas pola perspectiva utilizada tradicionalmente na pintura xaponesa, onde o espectador ve o panorama desde unha perspectiva de ollo de paxaro. A grande onda polo contrario ten un manexo da perspectiva máis occidental, onde o espectador ten a sensación de que vai ser esmagado. * Nas primeiras estampas no fondo pódese observar o horizonte, mentres que nesta última obra o horizonte encóntrase nun punto tan baixo que nos obriga a ir ao centro mesmo da acción. * Nos primeiros gravados, un barco de vela atópase na crista da onda, como se lograra escapar. Hokusai eliminou ese elemento na grande onda, xa fora porque interfería coa dinámica da curva ou para darlle máis drama á impresión. * As dúas primeiras impresións contan cunha composición dispar, carecendo de consistencia. A grande onda pola súa parte conta tan só con dúas grandes masas visuais: a onda mesma e o punto de fuga creado baixo a onda, como o seu nome indica, «baixo a onda». * A onda mostra o control do debuxo que Hokusai alcanzou. A imaxe, aínda que simple no seu deseño como se presenta ao observador é, non obstante, o resultado dun longo proceso, dunha reflexión metódica. As bases deste método quedaron asentadas por Hokusai na súa obra de 1812 ''Leccións rápidas de debuxo simplificado'', no que explica que todo obxecto pode debuxarse mediante a relación do círculo e o cadrado. {{cita|O libro consiste en mostrar a técnica de debuxo utilizando unicamente unha regra e un compás [...] Este método comeza cunha liña e a proporción obtida máis naturalmente.<ref name="Delay">[[#Delay2004|Delay, 2004]]:p.197.</ref>}} No prefacio do libro ademais escribe:<ref name="Delay" /> {{cita|Todas as formas teñen as súas propias dimensións que debemos respectar [...] Non se debe esquecer que tales cousas pertencen a un universo do que non debemos romper a súa harmonía.}} Algúns anos despois Hokusai volveu a recorrer á imaxe da grande onda, isto cando realizou a obra ''Kaijo no Fuji'', con motivo do segundo volume de ''Cen vistas do Fuji''. En dita estampa pódese encontrar a mesma relación entre a onda e o volcán, así como o mesmo estalido de espuma. Nesta última imaxe xa non hai nin seres humanos nin barcos, e os fragmentos da onda coinciden co voo dalgunhas aves. Mentres que en ''A grande onda'' a viaxe desta é contraria á lectura en xaponés —de dereita a esquerda—, en ''Kaijo no Fuji'' tanto a onda como as aves avanzan harmoniosamente.<ref>{{cita web |url=http://classes.yale.edu/fractals/Panorama/Art/Hokusai/Hokusai.html |título=Hokusai |dataacceso=9 de xuño de 2012 |idioma=inglés |autor=[[Universidade Yale]] |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110908210222/http://classes.yale.edu/fractals/panorama/Art/Hokusai/Hokusai.html |dataarquivo=08 de setembro de 2011 |urlmorta=yes }}</ref> === Expresión do artista === [[Ficheiro:Hokusai Manga 04.jpg|miniatura|dereita|200px|Debuxo dentro do ''[[Hokusai manga]]'', onde unha pantasma ameaza un home do mesmo xeito que a onda ameaza os pescadores.]] Na obra, Hokusai reúne e ensambla diversos temas que aprecia particularmente. O monte Fuji é representado como un punto azul con branco, que rememora a onda do primeiro plano. A imaxe técese a partir de curvas: a superficie da auga é a ampliación das curvas do interior das ondas. As curvas da espuma da grande onda xeran outras curvas que se dividen en moitas ondas pequenas que repiten a imaxe da onda nai. Esta descomposición en [[fractal|fractais]] pode ser considerada como unha representación do infinito. Os rostros dos mariñeiros son manchas brancas que fan eco das gotas de espuma que se proxectan da onda. Desde un enfoque puramente subxectivo desta obra, a onda pode ser considerada como a producida por un [[tsunami]] ou unha [[onda xigante]], ou tamén como unha onda monstruosa ou fantasmagórica, como un esqueleto branco que ameaza os pescadores coas súas poutas de escuma.<ref>[[#Hillier1970|Hillier, 1970]]:p.451.</ref> Esta visión fantástica da obra recorda que Hokusai era mestre da fantasía xaponesa, como o demostran os fantasmas que debuxou no seu ''[[Hokusai manga]]''. De feito, un exame da onda do lado esquerdo mostra moitas máis garras listas para apresar os pescadores que se encontran detrás da franxa de espuma branca. A partir dos anos 1831 e 1832, Hokusai comezou a abordar os temas sobrenaturais dunha forma máis explícita na serie ''[[Hyaku monogotari]]'', «Conto de cen [pantasmas]».<ref>[[#Bayou2008|Bayou, 2008]]:p.144-145.</ref> [[Ficheiro:La Grande Vague, Yin et Yang couleur origine.jpg|miniatura|dereita|250px|Redución da onda a dúas formas simétricas entrelazadas, que se complementan como [[Yin e yang|o ''yin'' e o ''yang'']].]] Esta imaxe é a reminiscencia de moitas outras obras do artista. A silueta da onda evoca tamén a dun [[dragón xaponés|dragón]] xigante, o cal é debuxado constantemente polo autor, incluso no Fuji. A onda tamén é como un fantasma da morte empoleirado sobre os mariñeiros condenados, que estende os seus múltiplos pregos como os tentáculos dun polbo, animal que Hokusai usa continuamente nos seus debuxos eróticos. Destaca ademais o traballo de profundidade e perspectiva (''[[uki-e]]''), co marcado contraste entre o fondo e o primeiro plano. As dúas grandes masas ocupan o espazo visual, a violencia da grande onda contraponse á serenidade do fondo baleiro,<ref>{{cita web |url=http://www.metmuseum.org/works_of_art/collection_database/asian_art/the_great_wave_at_kanagawa_from_a_series_of_thirty_six/objectView.aspx?&OID=60013238&collID=6&vw=0|título-translit=ja:富嶽三十六景　神奈川沖浪裏」|título=Under the Wave off Kanagawa|series=Thirty-six Views of Mount Fuji (Fugaku sanjūrokkei) | autor=Katsushika Hokusai|dataacceso=10 de xuño de 2012 |editorial=The Metropolitan Museum of Art|idioma=inglés|lugar=Nova York}}</ref> o que lembra o símbolo do [[yin e yang|''yin'' e ''yang'']]. O home, impotente, loita entre os dous, o que pode constituír unha referencia ao [[taoísmo]], pero tamén ao [[budismo]] —as cousas feitas polo home son efémeras, representado polos barcos arrastrados pola onda xigante— e o [[xintoísmo]], onde a natureza é omnipotente.<ref>{{cita web |url=http://wikiwix.com/cache/?url=http://www.letemps.ch/dossiers/dossiersarticle.asp?ID=147592&title=La%20%ABGrande%20vague%BB%20du%20Japonais%20Hokusai,%20symbole%20de%20la%20violence%20des%20tsunamis%3C/ref%3E%3Cref%3Ehttp://wikiwix.com/cache/?url=http://lettres-histoire.ac-rouen.fr/histgeo/hokusai.htm&title=Hokusai |título=La «Grande vague» du Japonais Hokusai, symbole de la violence des tsunamis |dataacceso=10 de xuño de 2012 |autor=Isabelle Rüf |data=29 de decembro de 2004|editor=''[[Le Temps]]''|idioma=francés}}</ref> A oposición do ''ying'' e o ''yang''<ref name="soundfury" /> reflíctese tamén no nivel de cores: o [[azul de Prusia]] oponse á [[Cores complementarias|cor complementaria]] utilizada no fondo: un ton entre rosa e amarelo. A simetría na imaxe é case perfecta, tanto en formas como en tonalidades. === Sentido da lectura === [[Ficheiro:La Grande Vague inversée.jpg|miniatura|dereita|200px|Imaxe invertida, que facilitaría a apreciación de como o vería normalmente un xaponés.]] [[Ficheiro:Hokusai 1760-1849 Ocean waves.jpg|miniatura|dereita|200px|''Sōshū Chōshi'', de Hokusai, 1832-1834.]] Se ben o [[lingua xaponesa|idioma xaponés]] se le de arriba para abaixo, é importante recalcar que este se le de dereita a esquerda, mentres que un occidental realiza a lectura de esquerda a dereita. Esta diferenza causa que a primeira impresión do cadro dun xaponés non sexa a mesma que para un occidental:<ref>{{cita web |url=http://www.art.unt.edu/ntieva/pages/about/newsletters/vol_12/no_3/page9.html |título=NTIEVA Newsletter v.12n.3pg.9 |dataacceso=16 de xuño de 2012 |editor=College of Visual Arts + Design, [[University of North Texas]]|idioma=inglés}}</ref> * Para un occidental a imaxe pode dar a impresión de que os pescadores se dirixen cara ao lado dereito, isto é, proveñen da península de Izu. Os pescadores están atrapados pola onda ou quizais tratan de fuxir dela. * Para o observador xaponés os barcos proceden da dereita da imaxe, dirixíndose cara á esquerda, isto é, en sentido contrario á onda. Os mariñeiros atópanse fronte ás costas de Kanagawa regresando de Edo, seguramente de regreso despois de ter vendido o seu pescado. En lugar de fuxir da onda teñen que seguir por esa ruta e encarala con toda a súa violencia. Desde a perspectiva dun xaponés, de dereita a esquerda, a imaxe é máis forte, facendo a ameaza da onda máis evidente.<ref>{{cita web |url=http://archpsyc.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=482538 |título=Under the Wave off Kanagawa, January 2008, Harris 65 (1): 12|dataacceso=15 de xuño de 2012|autor=James C. Harris| editor=''[[Archives of General Psychiatry]]''|idioma=inglés}}</ref> Analizando os barcos na imaxe, especialmente o da parte superior, pódese observar que a [[proa]], delgada e afiada, se orienta cara á esquerda, polo que a interpretación «xaponesa» é a «correcta». O aspecto dos barcos pódese analizar tamén noutra das estampas de Hokusai, ''Sōshū Chōshi'' da serie ''Chie no umi'', «Mil imaxes do océano». === Influencia occidental na obra === ==== A perspectiva ==== [[Ficheiro:Ch5 wakamurasaki.jpg|miniatura|dereita|200px|Debuxo tradicional xaponés, ilustración do ''[[Genji monogatari]]'' de [[Tosa Mitsuoki]], século XVII.]] Na pintura tradicional xaponesa e na do [[Extremo Oriente]] en xeral, os obxectos non se debuxaban en [[Perspectiva (visión)|perspectiva]], senón que, ao igual que no [[antigo Exipto]], o tamaño dos obxectos ou dos personaxes non depende nin da súa proximidade nin do seu afastamento, senón da importancia do suxeito dentro do contexto.<ref>[[#Lane1962|Lane, 1962]]:p.240.</ref> Nunha paisaxe onde os personaxes aparecen con maiores dimensións, pódese entender que son o verdadeiro suxeito da imaxe, mentres que árbores e montañas circundantes son reducidas coa intención de que non acaparen a atención dos personaxes principais. O concepto de [[liña de fuga]] non existía. A perspectiva, utilizada nas pinturas occidentais a partir dos traballos de [[Paolo Uccello]] e [[Piero della Francesca]], chegou ao Xapón no [[século XVIII]] a través de gravados que levaban os comerciantes occidentais (especialmente holandeses) que chegaron a [[Nagasaki]]. Os primeiros intentos por copiar o uso da perspectiva occidental foron levados a cabo por [[Okumura Masanobu]] e especialmente por [[Utagawa Toyoharu]], quen incluso arredor de 1750 realizou algúns gravados nos que representaba en perspectiva as canles de [[Venecia]] ou as ruínas da [[Roma Antiga|antiga Roma]].<ref>[[#Delay2004|Delay, 2004]]:p.173.</ref> Grazas á obra de Toyoharu, a estampa xaponesa de paisaxes viuse sumamente influenciada, evolucionando cos traballos de [[Utagawa Hiroshige|Hiroshige]] —estudante indirecto de Toyoharu a través de Toyohiro— e de Hokusai. Hokusai familiarizouse coa perspectiva occidental desde a década de 1790 mediante as investigacións de [[Shiba Kōkan]]. Entre 1805 e 1810 publicou unha serie titulada ''Espello de imaxes holandesas - Oito vistas de Edo''.<ref>[[#Bayou2008|Bayou, 2008]]:p.110.</ref> Sen dúbida, ''A grande ola'' non tería sido tan exitosa en occidente se o público non sentira certa familiaridade coa obra. En certa medida trátase dunha obra occidental vista a través dos ollos dun xaponés. Richard Lane asegura: {{cita|Os occidentais ao estar por primeira vez ante a presenza de obras xaponesas, veranse tentados a elixir entre estes dous artistas [Hokusai e Hiroshige] como representante principal da arte xaponesa, sen darse conta de que o que a maioría admira é precisamente este parentesco oculto coa tradición occidental que lles causa confusión.<ref name="ReferenceA">[[#Lane1962|Lane, 1962]]:p.237.</ref>}} ==== A «revolución azul» ==== [[Ficheiro:Kajikazawa in Kai Province (Koshu Kajikazawa).jpg|miniatura|dereita|200px|''Kōshu Kajikazawa'', «Kajikazawa na [[provincia de Kai]]», de estilo ''[[aizuri-e]]''.]] Durante a década de 1830 tivo lugar unha «revolución azul» nos gravados de Hokusai,<ref>[[#Bayou2008|Bayou, 2008]]:p.144.</ref> nos que utilizou moito unha cor que estaba moi de moda, coñecida como «azul de Berlín» ou tamén como «[[azul de Prusia]]».<ref>{{cita web |url=http://www.aisf.or.jp/~jaanus/deta/b/berorinai.htm |título=berorin ai　ベロリン藍 |dataacceso=16 de xuño de 2012 |idioma=inglés |autor=Japanese Architecture and Art Net Users System }}</ref> Foi este ton de azul o que utilizou para esta obra, cor diferente ao delicado e fugaz ton de azul que era utilizado comunmente nos traballos de ''ukiyo-e'' da época, o [[Anil|índigo]]. Este azul de Berlín, ''berorin ai'' en xaponés, empezouse a [[importación|importar]] desde os [[Países Baixos]] a partir de 1820, sendo utilizado especialmente por Hiroshige e Hokusai a partir da súa chegada ao Xapón en grandes cantidades, en 1829.<ref name="Bayou130">[[#Bayou2008|Bayou, 2008]]:p.130.</ref> Os primeiros dez gravados da serie, entre os que se encontra ''A grande onda'', son das primeiras estampas xaponesas nas que aparece o azul de Prusia, e é moi probable que este ton se lle fora suxerido ao editor no ano 1830. Esta innovación tivo un éxito inmediato e no aninovo de 1831, o editor de Hokusai, Nishimuraya Yohachi (Eijudō), fixo por doquier anuncios publicitarios para presentar a innovación.<ref name="Bayou130" /> Dado o éxito, Nishimuraya publicou ao ano seguinte as seguintes dez estampas da serie ''Trinta e seis vistas do monte Fuji'', as cales presentan unha singularidade: algunhas delas están impresas utilizando a técnica ''[[aizuri-e]]'': imaxes impresas exclusivamente en azul. Unha desas estampas ''aizuri-e'' é a titulada ''Kōshū Kajikazawa'', «Kajikazawa na [[provincia de Kai]]». A publicación da serie continuou até 1832 ou 1833, cun total de 46 estampas, grazas a dez estampas supernumerarias.<ref>{{cita web |url=http://files.shareholder.com/downloads/BID/0x0x104894/7edc9067-35f8-4179-bb6f-3687fb20876c/20030924-118693.pdf |título=The Huguette Berès Collection of Japanese Prints, Drawings & Illustrated Books |dataacceso=16 de xuño de 2012 |idioma=inglés |autor=[[Sotheby's]] |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160304193550/http://files.shareholder.com/downloads/BID/0x0x104894/7edc9067-35f8-4179-bb6f-3687fb20876c/20030924-118693.pdf |dataarquivo=04 de marzo de 2016 |urlmorta=yes }}</ref> Estas dez estampas suplementarias non teñen o ton azul de Prusia, senón que teñen os contornos en negro ''sumi'', con [[tinta chinesa]], como era habitual. Estas dez estampas son coñecidas como ''ura Fuji'' ou «Fuji visto desde atrás».<ref name="Bayou130" /> === Influencia na arte occidental === {{Artigo principal|Xaponismo}} [[Ficheiro:Debussy - La Mer - The great wave of Kanaga from Hokusai.jpg|miniatura|dereita|200px|Portada orixinal de 1905 de ''[[La Mer]]'' de [[Claude Debussy]].]] Tan só catro anos despois da morte de Hokusai, o [[comodoro]] [[Matthew C. Perry]] chegou á [[baía de Toquio|baía de Edo]] e obrigoulle ao Xapón terminar co seu período de seclusión,<ref name="Private Life">{{Cita audiovisual |título=Katsushika Hokusai: The Great Wave, dentro de la serie ''The Private Life of a Masterpiece'' |people= Russell Davies (escritor) |date=2003 |url=http://www.imdb.com/title/tt0408412/ |medium=Documental |publisher=[[BBC]] |time=50 min }}</ref> coñecido como ''[[sakoku]]'', de modo que a arte xaponesa chegou a Europa. A visión artística do Extremo Oriente era totalmente nova e rompía coas convencións en pintura da época. Desta forma xurdiu o [[xaponismo]]. Entre os principais artistas que influíron nos europeos estaban Hokusai, Hiroshige e Utamaro.<ref name="intermonet">{{cita web |url=http://www.intermonet.com/japan/ |título=Monet's collection of Japanese WoodBlocks |dataacceso=17 de xuño de 2012 |idioma=inglés }}</ref> As primeiras exhibicións de arte xaponesa déronse en [[Francia]], onde pequenos grupos de interesados -entre os que destacan os [[irmáns Goncourt]]- exhibían as obras adquiridas polo [[París]] da época. As ''Trinta e seis vistas do monte Fuji'' foron unha importante fonte de inspiración para artistas europeos e xaponeses do século XIX. Personalidades como [[Vincent van Gogh]], [[Claude Monet]], [[Edgar Degas]], [[Auguste Renoir]], [[Camille Pissarro]], [[Gustav Klimt]], [[Giuseppe De Nittis]] e [[Mary Cassatt]] contaron con gravados da serie. Considerada como a estampa xaponesa máis famosa,<ref name="palettes">{{cita web|url=http://www.artepro.com/fr_fichiers/fichiers/01672821.pdf|título=Palettes, du 6 juillet au 31 août 2002|dataacceso=17 de xuño de 2012|editor=''Arte Pro''|idioma=francés|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090617163006/http://www.artepro.com/fr_fichiers/fichiers/01672821.pdf|dataarquivo=17 de xuño de 2009|urlmorta=yes}}</ref> ''A grande onda de Kanagawa'' influíu en grandes obras: na pintura de [[Claude Monet]],<ref name="palettes" /> na música en ''[[La Mer]]'' de [[Claude Debussy]]<ref name="metmuseum" /> e na literatura en ''Der Berg'' de [[Rainer Maria Rilke]].<ref name="metmuseum" /> [[Félix Bracquemond]] foi un precursor do xaponismo, ademais de ter sido o primeiro artista europeo en copiar obras xaponesas. En [[1856]] encontrou un volume do ''manga'' de Hokusai, copiando posteriormente os deseños en cerámica.<ref name="jstor">Bracquemond, Delâtre and the Discovery of Japanese Prints. Martin Eidelberg. The Burlington Magazine, Vol. 123, No. 937 (Apr., 1981), pp. 221-227. [http://www.jstor.org/pss/880340 résumé]</ref> Posteriormente na [[Exposición Universal de 1867]], a primeira na que o Xapón participou de xeito oficial, vendéronse uns 1.300 obxectos, o que puxo de moda a arte xaponesa en Europa. A pesar de que os intelectuais [[Estados Unidos de América|estadounidenses]] non compartían a visión europea, especialmente francesa, do ''ukiyo-e'' como forma suprema da arte xaponesa,<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://nichibun.repo.nii.ac.jp/?action=pages_view_main&active_action=repository_view_main_item_detail&item_id=262&item_no=1&page_id=41&block_id=63|doi=10.15055/00000256|título=The Making of Hokusai’s Reputationin the Context of Japonisme |revista=Nichibunken Japan review : Jourmal of the International Research Center for Japanese Studies|volume=15|páxinas=77 - 100|editorial=International Research Center for Japanese Studies|lingua=en}}</ref> esta forma artística propagouse por Europa, converténdose nunha nova forma de inspiración de artistas [[impresionismo|impresionistas]]. En [[1872]], o coleccionista [[Philippe Burty]] foi o primeiro en darlle nome á revolución artística que tiña lugar en torno a artistas que incluso dentro do Xapón eran descoñecidos, ao definir o termo como «[[xaponismo]]» nalgúns artigos publicados no periódico ''Renaissance litteraire et artistique''. Xurdiu unha retrospectiva na arte xaponesa na [[Exposición Universal de 1878]], período durante o que [[Hayashi Tadamasa]], xunto con [[Samuel Bing]], se converteu no principal distribuidor de arte xaponesa en Francia e en toda Europa.<ref>[[#Bayou2008|Bayou, 2008]]:p.62-63.</ref> En 1871, Monet iniciou unha colección de estampas, chegando a contar con 231 obras de 36 artistas diferentes, entre os que se encontraban Hokusai, Hiroshige e Utamaro. Da serie ''Trinta e seis vistas do monte Fuji'' contou con 9 estampas, incluíndo ''A onda''.<ref>{{cita web |url=http://www.nga.gov.au/MonetJapan/Theme.cfm?ThemeID=3 |título=Monet & Japan |dataacceso=17 de xuño de 2012 |idioma=inglés |autor=National Gallery of Australia |data-arquivo=25 de abril de 2012 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120425155811/http://nga.gov.au/monetjapan/Theme.cfm?ThemeID=3 |url-morta=yes }}</ref> [[Henri Riviére]], debuxante, gravador e acuarelista, así como un dos principais impulsores do ''[[Le Chat Noir]]'', foi un dos primeiros artistas en ser grandemente influenciado pola obra de Hokusai, especialmente pola ''Grande onda''. En [[1902]], publicou unha serie de litografías titulada ''As trinta e seis vistas da Torre Eiffel'' en homenaxe ao seu traballo.<ref>[[#Sueur-hermel2009|Sueur-hermel, 2009]]:p.28.</ref> Coleccionista de gravados xaponeses, mercoulle obras a [[Samuel Bing|Bing]], a [[Hayashi Tadamasa|Hayashi]] e a Florine Langweil.<ref>[[#Sueur-hermel2009|Sueur-hermel, 2009]]:p.26.</ref> Posuía ademais un exemplar da ''Grande onda'', que lle servira de inspiración para dúas series de gravados en madeira nos que representou paisaxes mariñas de Gran Bretaña, lugar onde vivía no momento de realizalas. [[Claude Debussy]], apaixonado polo mar e as estampas do Extremo Oriente, contaba cunha copia da ''Grande onda'' no seu estudio. A obra inspirouno durante o seu traballo para crear ''[[La Mer]]'', e pediu que a imaxe fora posta na portada da partitura orixinal de 1905.<ref>{{cita web |url=http://expositions.bnf.fr/lamer/grand/121.htm |título=La Mer |dataacceso=17 de xuño de 2012 |idioma=francés|autor=[[Bibliothèque nationale de France]]}}</ref> É curioso resaltar que a arte de Hokusai, tendo sido fortemente influenciada pola arte e as técnicas occidentais, á súa vez se convertera nunha fonte de rexuvenecemento para a arte occidental, a través da admiración que lle profesaron artistas [[impresionismo|impresionistas]] e [[postimpresionismo|postimpresionistas]].<ref name="ReferenceA"/> == Exemplares no mundo == No mundo existen varias copias deste traballo. O [[Museo Metropolitano de Arte]] de [[Nova York]],<ref>{{cita web |url=http://www.metmuseum.org/works_of_art/collection_database/asian_art/the_great_wave_at_kanagawa_from_a_series_of_thirty_six_katsushika_hokusai/objectview.aspx?collID=6&OID=60013238 |título=The Great Wave at Kanagawa (from a Series of Thirty-six Views of Mount Fuji) |dataacceso=17 de xuño de 2012 |idioma=inglés |autor=[[Museo Metropolitano de Arte]] }}</ref> o [[Museo Británico]] en [[Londres]],<ref name="british" /> a colección de [[Claude Monet]] en [[Giverny]], [[Francia]],<ref>{{cita web |url=http://wikiwix.com/cache/?url=http://www.intermonet.com/japan/hokusai/estampe.htm&title=Les%20estampes%20japonaises%20de%20Hokusai%20Katsushika%20dans%20la%20collection%20de%20Claude%20Monet%20pr%E9sent%E9e%20%E0%20Giverny |título=Les estampes japonaises de Hokusai Katsushika dans la collection de Claude Monet présentée à Giverny |dataacceso=17 de xuño de 2012|editor=''intermonet.com''|idioma=francés}}</ref> a [[Galería Arthur M. Sackler|Galería Sackler]],<ref>[[#Hartman2005|Hartman Ford, 2005]]:p.203.</ref> o [[Museo Guimet]] e a [[Bibliothèque nationale de France|Biblioteca Nacional de Francia]]<ref>{{cita web |url=http://expositions.bnf.fr/japonaises/visite/telecharger.htm |título=L'estampe japanaise |dataacceso=17 de xuño de 2012 |idioma=francés }}</ref> son algúns dos lugares onde se conta con algunha das copias para a súa exposición. Algunhas coleccións privadas tamén contan con algunha copia, como é o caso da colección Gale, nos Estados Unidos. Foron os grandes coleccionistas privados do [[século XIX]] os que deron nacemento ás colecciones de estampas nos museos. Por exemplo, a copia que se encontra no Museo Metropolitano provén da antiga colección de [[Henry Osborne Havemeyer]], exemplar que foi doado pola señora Havemeyer en 1929.<ref>[[#Forrer1996|Forrer, 1996]]:p.43.</ref> Do mesmo xeito, o exemplar da Biblioteca Nacional de Francia foi adquirido en 1888 da colección de [[Samuel Bing]].<ref>[[#Bibliotheque2008|Bibliothèque nationale de France, 2008]]:p.216.</ref> En canto á copia do Museo Guimet, esta provén do legado de [[Raymond Koechlin]], e atópase no museo desde 1932.<ref>{[[#Bayou20008|Bayou, 2008]]:p.131.</ref> A día de hoxe aínda é posible mercar unha copia orixinal da obra. Un exemplar da colección Huguette Berès foi poxada o [[7 de marzo]] de [[2003]], alcanzando a oferta 23.000 euros. As 46 estampas da serie ''Trinta e seis vistas do monte Fuji'' foron poxadas en [[Sotheby's]] no ano 2002 pola cantidade de 1&nbsp;350&nbsp;000 euros.<ref>{{cita web |url=http://www.le-japon.info/articles.php?lng=fr&pg=33 |título=Retour de vague nippone - Vente Bérès de 2003 : prix d'adjudication de ''La Vague'' d'Hokusai |dataacceso=17 de xuño de 2012 |idioma=francés |data-arquivo=22 de decembro de 2007 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071222004937/http://www.le-japon.info/articles.php?lng=fr&pg=33 |url-morta=yes }}</ref> === Diferenzas entre as versións === [[Ficheiro:Tsunami by hokusai 19th century.jpg|miniatura|dereita|250px|Versión da grande onda do [[Museo Metropolitano de Arte]].]] Xa que a serie foi todo un éxito cando saíu, continuáronse facendo copias até que as pranchas mostraron un desgaste importante. É probable que das pranchas orixinais se fixeran arredor dunhas 5.000 copias.<ref name="Private Life" /> É posible determinar o grao de dano que tiñan as pranchas no momento da impresión dunha copia determinada analizando dous puntos característicos. O primeiro deles encóntrase xusto detrás do barco da dereita que aparece na imaxe. En casos de impresións con pranchas gastadas, a liña non aparece de forma continua. O segundo punto está no lado esquerdo do recadro da firma, onde as liñas que o forman deben aparecer continuas.<ref name="Private Life" /> Outro aspecto a considerar é o estado de conservación das impresións, o cal se pode observar facilmente mirando a pigmentación do ceo na parte superior. Gravados cun bo estado de conservación, como é o caso da copia que está no Museo Metropolitano, conservan a cor como debera ser, onde se observa un contraste marcado coas nubes. Dado que moitas reproducións se perderon, existen poucas copias cun bo estado de conservación e elaboradas cos bordos das pranchas aínda afiados.<ref name="Private Life" /> == Na cultura popular == [[Ficheiro:Dresden Altstadt Kongresszentrum C.Muench.jpg|miniatura|dereita|Escultura «Die Woge», en [[Dresden]].]] Debido á súa enorme popularidade e ao feito de que a obra está no [[dominio público]], son numerosas as reproducións que se fixeron d'''A grande onda de Kanagawa'' utilizadas en publicidade, arte ou obxectos cotiáns.<ref name="palettes"/> A continuación expóñense os casos máis destacados: '''Referencias culturais''' * O logotipo da marca de roupa [[Quiksilver]] está claramente influenciado pola onda. * O primeiro reloxo [[Seiko]] somerxible, o modelo 6217 do ano 1965, estaba decorado na súa parte traseira cunha onda tomada da "Grande Onda de Kanagawa". Hoxe, todos os modelos Seiko de mergullo seguen levando a onda na súa parte traseira. * Unha sección da obra aparece na carátula do álbum ''Strange Free World'' (1991), da banda inglesa Kitchens of Distinction. * Decoración de diversos produtos cotiáns como fundas de [[iPod]],<ref>{{cita web |url=http://www.etsy.com/listing/43176002/great-wave-off-kanagawa-iphone-ipod|título=GREAT WAVE off KANAGAWA iPhone iPod GADGET CASE|dataacceso=17 de xuño de 2012 |editor=''Etsy''|idioma=inglés}}</ref> axendas escolares ou cortinas de ducha, entre outros. * Aparece como escenario no [[videoxogo]] para a consola [[Wii]] «''[[Muramasa: The Demon Blade]]''». * Foi protagonista de numerosos anuncios publicitarios de marcas comerciais tales como [[Levi Strauss & Co.]], [[Orangina]] ou [[IBM]]. '''Parodias e obras de arte''' * A parella de artistas [[Kozyndan]] fixeron unha versión da obra titulada «Uprising», cunha particularidade que é que a crista da onda está formada por coellos brancos.<ref>{{cita web |url=http://www.kozyndan.com/art/uprisings|título=Uprisings | autor=Kozyndan|dataacceso=17 de xuño de 2012 |ano=2003 |idioma=inglés}}</ref> * «A grande onda de San Francisco», creada por un usuario de [[Flickr]], ten como fondo o [[Ponte Golden Gate|Golden Gate]] de [[San Francisco, California|San Francisco]], en vez do monte Fuji.<ref>{{cita web |url=http://www.flickr.com/photos/doegox/2085419215/ |título= The Great Wave off San Francisco | dataacceso = 17 de xuño de 2012}}</ref> * Nana Shiomi, artista xaponesa, creou un [[díptico]] de madeira formado por este gravado de Hokusai e por un can que xoga coa onda, que chamou «''Hokusai's Wave - Happy Dog''».<ref>{{cita web |url=http://www.tolmantokyo.com/artists/shiomi/01.html |título=SHIOMI Nana Hokusai's Wave ( Left ) -Happy Dog - |dataacceso=17 de xuño de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130708030504/http://www.tolmantokyo.com/artists/shiomi/01.html |dataarquivo=08 de xullo de 2013 |urlmorta=yes }}</ref> * Fixéronse numerosas esculturas como tema central ''A onda'', como «''Die Woge''», de Tobias Stengel,<ref>{{cita web |url=http://www.dresden.de/media/pdf/kulturamt/stengel_3.pdf|título=Die Woge - Tobias Stengel|dataacceso=17 de xuño de 2012 |ano=2006 |editor=''dresden.de''|idioma=alemán}}</ref> ou «Hokusai 20 ft.», de Jeffery Laudenslager.<ref>{{cita web |url=http://www.laudenslagersculpture.com/|título=Laudenslager Sculpture |dataacceso=17 de xuño de 2012 |editor=''laudenslagersculpture.com''|idioma=inglés}}</ref> * No ano [[2003]], a deseñadora [[Hanae Mori]] utilizou a imaxe da obra para a súa colección de roupa.<ref name="Private Life" /> * [[Colaxe|Collage]] de María V. Villamarín.<ref>{{cita web |título = Collage_Villamarín |url=http://temposdixital.com/td/cultura/06/tempo-de-contos-pentecostes-veni-sancte-spiritus/attachment/collage/ |dataacceso=17 de xuño de 2012 |editor=''temposdixital.com''}}</ref> == Medios de comunicación == ''A grande onda'' foi motivo de programas especiais e documentais. En [[lingua francesa|francés]] fíxose ''La menace suspendue: La Vague'', documental de 30 minutos de duración, no ano 1999.<ref>{{cita web |url=http://programme-tv.linternaute.com/5379-palettes/452945-katsushita-hokusai-la-menace-suspendue-la-vague-vers-1826-1833/ |título=Palettes: Hokusai - La menace suspendue «La Vague» |dataacceso=17 de xuño de 2012 |idioma=francés }}</ref> En [[lingua inglesa|inglés]], a [[BBC]] transmitiu un programa especial o 17 de abril de 2004 como parte da serie ''[[The Private Life Of A Masterpiece]]'',<ref>{{cita web |url=http://www.bbc.co.uk/ahistoryoftheworld/objects/MAPlqOEHRsmI1awIHQzRSQ |título=The Great Wave by Hokusai |dataacceso=17 de xuño de 2010 |idioma=inglés }}</ref> ademais de que a estampa foi escollida para ser parte da serie ''[[A History of the World in 100 Objects]]'', producida xunto co [[Museo Británico]]. O cadro foi o obxecto número 93 da serie e a emisión realizouse o 4 de setembro de 2010.<ref>{{cita web |url=http://www.bbc.co.uk/ahistoryoftheworld/objects/MAPlqOEHRsmI1awIHQzRSQ |título=Hokusai's 'The Great Wave', No. 93 |dataacceso=17 de xuño de 2012 |idioma=inglés |autor=[[BBC]] }}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Bibliografía === * {{cita libro |apelidos=Bayou |nome=Hélène |título=Hokusai, 1760-1849: l'affolé de son art: d'Edmond de Goncourt à Norbert Lagane |ano=2008 |editor=Connaissance des Arts |ISBN=978-2-7118-5406-6 | ref = Bayou2008}} * {{cita libro |apelidos=Bibliothèque nationale de France |título=Estampes japonaises: images d'un monde éphémère |ano=2008 |editor=Bibliothèque nationale de France, Fundação Caixa Catalunya |ISBN = 84-89860-92-0 | ref = Bibliotheque2008}} * {{cita libro |apelidos=Delay |nome=Nelly |título=L'estampe japonaise |ano=2004 |editor=Hazan |ISBN = 2-85025-807-5 | ref = Delay2004}} * {{cita libro |apelidos=Fleming |nome=John |autor2=Honour, Hugh |título=Historia mundial del arte |ano=2006 |editor=Ediciones AKAL |ISBN = 84-460-2092-0 |ref= mundial706 }} * {{cita libro |apelidos=Forrer |nome=Matthi |título=Hokusai |ano=1996 |editor=Bibliothèque de l'image | ref = Forrer1996}} * {{cita libro |apelidos=Guth |nome=Christine |título=Arte en el Japón Edo |ano=2009 |editor=Ediciones AKAL |ISBN = 84-460-2473-X | ref= Guth2009}} * {{cita libro |apelidos=Hartman Ford |nome=Elise |título=Frommer's Washington |url=https://archive.org/details/frommerswashingt00ford |ano= 2005|editor=John Wiley and Sons |ISBN= 0-7645-9591-1 | ref = Hartman2005}} * {{cita libro |apelidos=Hillier |nome=Jack |título=Catalogue of the Japanese paintings and prints in the collection of Mr. & Mrs Richard P. Gale, Tomo II |ano=1970 |editor=Routledge & K. Paul|ISBN = 978-2-7118-5406-6 | ref = Hillier1970}} * {{cita libro |apelidos=Kobayashi |nome=Tadashi |autor2=Harbison, Mark |título=Ukiyo-e: an introduction to Japanese woodblock prints |ano=1997 |editor=Kodansha International |ISBN = 4-7700-2182-8 | ref = HarbisonKobayashi1997}} * {{cita libro |apelidos=Lane |nome=Richard |título=L'Estampe japonaise |ano=1962 |editor=Aimery Somogy | ref = Lane1962}} * {{cita libro |apelidos=Nagata |nome=Seiji |autor2=Bester, John |título=Hokusai: Genius of the Japanese Ukiyo-e |ano=1999 |editor=Kodansha International |ISBN = 4-7700-2479-7 |ref = NagataBester1999}} * {{cita libro |apelidos=Sueur-hermel |nome=Valérie |título=Henri Rivière: entre impressionnisme et japonisme |ano=2009 |editor=Bibliothèque nationale de France |ISBN = 2-7177-2431-1 | ref = Sueur-hermel2009}} * {{cita libro |apelidos=Weston |nome=Mark |título=Giants of Japan: The Lives of Japan's Most Influential Men and Women |url=https://archive.org/details/giantsofjapanliv0000west |ano=2002 |editor=Kodansha America |ISBN = 1-56836-324-9 | ref = Weston2002}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20090325140528/http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/asia/k/katsushika_hokusai,_under_the.aspx ''Hokusai's The Great Wave''] [[Museo Británico]] {{en}} * [http://www.youtube.com/watch?v=-bv_QbZNtOc#! ''Private Life Of A Masterpiece''], documental da BBC {{en}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Grande onda de Kanagawa, A}} [[Categoría:Gravado]] [[Categoría:Obras pictóricas]] [[Categoría:Arte do Xapón]] [[Categoría:Coleccións do Museo Británico]] 4f52pf9c9gctw70f1t4j3iiq0lskeua 0 215034 6149391 6083040 2022-08-03T10:57:15Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = A330 MRTT / KC-30A Voyager | imaxe = Ficheiro:AirbusVoyageratRIAT2011.jpg | pé de foto = | tipo = repostaxe en voo e transporte | fabricante = [[Airbus Military]] | deseñador = | primeiro voo = [[15 de xuño]] do [[2007]] | introducido = [[1 de xuño]] do [[2011]] | retirado = | estado = | usuario = [[Royal Air Force]]<br>[[Real Foza Aérea Saudita]]<br>[[Real Forza Aérea de Australia]]<br>[[Forza Aérea dos Emiratos Árabes Unidos]] | produción = | unidades construídas = 29 | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''Airbus A330 Multi Role Tanker Transport'''(MRTT) é un avión de repostaxe en voo baseado na aeronave de pasaxeiros civil [[Airbus A330|Airbus A330-200]]. O A330 MRTT foi pedido polas forzas aéreas de [[Australia]], [[Reino Unido]], [[Emiratos Árabes Unidos]] e [[Arabia Saudita]]. O [[EADS/Northrop Grumman KC-45]] foi unha versión do A330 MRTT proposta para a Forza Aérea dos Estados Unidos, pero o programa foi cancelado. == Deseño e desenvolvemento == O Airbus A330 MRTT é un derivado militar do avión de pasaxeiros [[Airbus A330-200|A330-200]]. Está deseñado para os roles de repostaxe aérea e transporte. Para misión de repostaxe aérea o A330 MRTT pode equiparse cunha combinación ou calquera dos seguintes sistemas: un sistema de repostaxe de pértiga ou vainas de repostaxe baixo as ás, ademais dun receptáculo para poder ser tamén repostado no aire. O A330 MRTT ten unha capacidade máxima de combustible de 111 000 kg sen o uso de tanques adicionais, o que deixa un espazo para 45 000 kg de carga a maiores. A á do A330 MRTT ten unha estrutura común coa do catrimotor [[Airbus A340|A340-200/-300]] con partes reforzadas e disposición para tubos de combustible para os motores a bordo do A340. A á do A330 MRTT así precisa poucas modificacións para o uso deses reforzos para as vainas de reabastacemento das ás.<ref>{{Cita novas|xornal=Airforce Technology|título=A330-200 MRTT Future Strategic Tanker Aircraft (FSTA) - Airforce Technology|url=https://www.airforce-technology.com/projects/a330_200/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-28}}</ref> A cabina do A330 MRTT pode modificarse para levar ata 380 pasaxeiros nunha única clase, permitindo un completo rango de configuracións dende maximizar o transporte de tropas ata unha complexa personalización para transporte VIP. Entre as configuracións dispoñibles están 300 pasaxeiros nunha clase e 266 en dúas. O A330 MRTT tamén pode configurarse para realizar misións de evacuación médica; pode levar ata 130 padiolas stándar. A configuración da bodega de carga principal permite levar contedores comerciais, e contedores e palés militares, ISO e OTAN, ademais de equipo militar e outros obxectos grandes que son cargados a través dunha porta de carga. Ao igual que o A330-200, o A330 MRTT ten dous compartimentos de carga na bodega inferior e capacidade de área a granel. A bodega de carga foi modificada para ser capaz de transprtar ata 8 palés militares ademais de elementos unitarios de carga (ULD) civís. Pode instalarse un compartimento de descanso para a tripulación opcional, situado na parte dianteira da cabina, para unha tripulación de reposto e así aumentar o tempo dispoñible de misión. Á cabina de pasaxeiros do A330 MRTT pode instalárselle unha serie de escaleiras desmontable para permitir o embarque e desembarque cando non hai dispoñibles pasarelas ou equipo de apoio en terra. Os A330-200 comerciais stándar son entregados dende a liña de montaxe de Airbus en [[Tolosa, Francia]] ao centro de conversión de Airbus Military en [[Xetafe]], para equiparlles os sistemas de reabastecemento e a aviónica militar. O avión de reabastecemento foi certificado polas autoridades españolas en outubro de [[2010]].<ref>{{Cita novas|data=2010-10-06|xornal=Flightglobal.com|título=A330 tanker gains military certification|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/a330-tanker-gains-military-certification-348171/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-28}}</ref> O primeiro foi entregado a [[Australia]] o [[1 de xuño]] de [[2011]].<ref>{{Cita novas|data=2011-05-31|xornal=Australian Aviation|título=First RAAF KC-30 arrives - Australian Aviation|url=http://australianaviation.com.au/2011/06/first-raaf-kc-30-arrives/|lingua=en-US|data-acceso=2018-11-28}}</ref> Qantas Defence Services converteu os outros catro A330-200 nas súas instalacións do [[aeroporto de Brisbane]] no nome de EADS para a Real Forza Aérea de Australia.<ref>{{Cita novas|data=2009-06-25|xornal=Flightglobal.com|título=Qantas receives second A330 for Australia's KC-30 tanker conversion|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/qantas-receives-second-a330-for-australias-kc-30-ta-328841/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-28}}</ref> O [[30 de setembro]] de 2016, Airbus Defence and Space completou o primeiro voo do ''new standard'' A330 MRTT. O ''new standard'' conta con modificacións estruturais, melloras aerodinámicas para aforrar un 1% de combustible, aviónica actualizada e sistemas militares mellorados. A primeira entrega está planeada para o ano [[2018]].<ref>{{Cita web|url=https://airbusdefenceandspace.com/newsroom/news-and-features/first-new-standard-a330-mrtt-makes-maiden-flight/|data=2016-10-13|título=First new standard A330 MRTT makes maiden flight|data-acceso=2018-11-28|data-arquivo=13 de outubro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161013083234/https://airbusdefenceandspace.com/newsroom/news-and-features/first-new-standard-a330-mrtt-makes-maiden-flight/|url-morta=unfit}}</ref> O equipo Airbus/Saab propuxo un avión [[AWACS]] baseado nun A330 cun radar Erieye de [[Saab Group|Saab]] ao Ministerio de Defensa británico en 2018 para substituír a súa frota de [[Boeing E-3 Sentry|E-3D]].<ref>{{Cita web|título=UK MoD: Other bidders didn’t have a chance against Boeing Wedgetail|url=https://www.defensenews.com/air/2018/11/15/uk-mod-other-bidders-didnt-have-a-chance-against-boeing-wedgetail/|páxina-web=Defense News|data=2018-11-15|data-acceso=2022-03-14|lingua=en}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> == Operadores == ==== {{DEU}} ==== * [[Luftwaffe]] - 4 pedidos que serán propiedade da [[OTAN]] como parte da Multinational Multi-Role Tanker Transport Fleet (MMF).<ref name=":0">{{Cita web|título=Germany and Norway place firm order for fleet of five NATO-owned Airbus A330 MRTT tankers|url=https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2017/09/Germany-and-Norwa-place-firm-order.html|páxina-web=Airbus|data-acceso=2020-12-21|lingua=en}}</ref> ==== {{SAU}} ==== * [[Real Forza Aérea de Arabia Saudita]] - 6 entregados. ==== {{AUS}} ==== * [[Real Forza Aérea de Australia]] - 7 en servizo.<ref>{{Cita web|título=Sixth RAAF KC-30A arrives at Amberley|url=https://australianaviation.com.au/2017/09/sixth-raaf-kc-30a-arrives-at-amberley/|páxina-web=Australian Aviation|data=2017-09-18|data-acceso=2020-12-21|lingua=en-AU}}</ref> ==== {{BEL}} ==== * [[Forza Aérea de Bélxica]] - 1 pedido que será propiedade da OTAN como parte da Multinational Multi-Role Tanker Transport Fleet (MMF).<ref>{{Cita novas|título=Belgium to invest in multi-role tanker plane|url=https://www.reuters.com/article/us-belgium-defence-idUSKBN1EG1FB|xornal=Reuters|data=2017-12-22|data-acceso=2020-12-21|lingua=en}}</ref> ==== {{KOR}} ==== * [[Forza Aérea da República de Corea]] - 4 entregados. ==== {{UAEf}} ==== * [[Forza Aérea dos Emiratos Árabes Unidos]] - 3 entregados.<ref>{{Cita web|título=Airbus Military completes A330 tanker deliveries to UAE|url=https://www.flightglobal.com/airbus-military-completes-a330-tanker-deliveries-to-uae/110720.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2020-12-21|lingua=en|nome=Craig|apelidos=Hoyle}}</ref> ==== {{FRA}} ==== * [[Forza Aérea de Francia]] - 15 avións pedidos con 3 entregados.<ref>{{Cita web|título=La France prévoit de consacrer 295 milliards d'euros à sa défense entre 2019 et 2025|url=https://www.europe1.fr/politique/la-france-prevoit-de-consacrer-295-milliards-deuros-a-sa-defense-entre-2019-et-2025-3568310|páxina-web=Europe 1|data-acceso=2020-12-21|lingua=fr}}</ref> ==== {{NOR}} ==== * [[Real Forza Aérea de Noruega]] - 1 pedido que será propiedade da OTAN como parte da Multinational Multi-Role Tanker Transport Fleet (MMF).<ref name=":0" /> ==== {{NLD}} ==== * [[Real Forza Aérea dos Países Baixos]] - 2 avións pedidos cun xa entregado. Os dous serán propiedade da OTAN como parte da Multinational Multi-Role Tanker Transport Fleet (MMF).<ref>{{Cita web|título=Netherlands, Luxembourg Pitch In Two Airbus Tankers For NATO Fleet|url=http://www.defensenews.com/story/defense/international/europe/2016/07/28/netherlands-luxembourg-nato-a330-mrtt/87663968/|páxina-web=archive.vn|data=2016-10-12|data-acceso=2020-12-21|data-arquivo=12 de outubro de 2016|url-arquivo=https://archive.today/20161012111305/http://www.defensenews.com/story/defense/international/europe/2016/07/28/netherlands-luxembourg-nato-a330-mrtt/87663968/|url-morta=yes}}</ref> ==== {{GBR}} ==== * [[Royal Air Force]] - 16 entregados.<ref>{{Cita web|título=Royal Air Force|url=https://www.raf.mod.uk/|páxina-web=Royal Air Force|data-acceso=2020-12-21|lingua=en-gb}}</ref> ==== {{SGP}} ==== * [[Forza Aérea da República de Singapur]] - 6 entregados. == Notas == {{Listaref|2}}{{airbus}} {{commonscat|Airbus A330 MRTT}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Avións cisterna]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2007]] lt7jd6tplpb6753p81f3vtdcdfafscu 0 216099 6149104 6120121 2022-08-03T03:38:19Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|árabe}} {{Pobo |grupo = Pobo árabe |native_name= العرب (''Al-ʿArab'') |imaxe = [[Ficheiro:Arab infobox.jpg|300px]] |pé = [[Filipo o Árabe]] • [[Xoán Damasceno]] • [[Al-Kindi]] • [[Al-Khansa]] • [[Faysal ibn Husayn]] • [[Gamal Abdel Nasser]] • [[Asmahan]] • [[May Ziade]] |poboación = 450.544.478 |país1= [[Ficheiro:Flag of the Arab League.svg|24px]] [[Mundo árabe|Países árabes]] |poboación1=430.722.682 |país2={{BRA}} |poboación2=12.000.000 |país3={{FRA}} |poboación3=6.000.000 |país4={{USA}} |poboación4=3.500.000 |país5={{ARG}} |poboación5=3.500.000 |país6={{ISR}} |poboación6=1.414.000 |país7={{MEX}} |poboación7=1.066.825 |lingua = <center>'''[[Lingua|Lingua falada]]<br/> predominante'''<br />[[Lingua árabe|Árabe]]</center> <center>'''históricas'''<br /> [[Algarabía]], [[Lingua árabe#Dialectolog.C3.ADa e variantes|outros]]<br/> A [[lingua vernácula]] dos árabes na [[diáspora (grupo)|diáspora]], inclúe [[Lingua francesa|francés]], [[Lingua inglesa|inglés]], [[Lingua castelá|español]], [[Lingua portuguesa|portugués]] e [[Lingua hebrea|hebreo]]</center> |relixión = [[Islam]] 89%, [[Cristianismo]] 10%, outras relixións 0.1%. |relacionados = [[Xudeus]], [[Arameos]], outros grupos [[semitas]]. }} {{Contén texto árabe}} [[Ficheiro:Beduinphoto.jpg|miniatura|200px|right|Cameleiro beduíno tradicional.]] Os '''[[:wikt:árabe#Galego|árabes]]''' (en [[Lingua árabe|árabe]]: عربي ‎; [[transliteración]]: ʻarabī) son un pobo [[Semitas|semita]] orixinario de [[Península de Arabia|Arabia]]. A pesar de que o concepto de '''pobo árabe''' ou de '''nación árabe''' cambiou moito ao longo dos tempos e dos diversos contextos sociopolíticos, e que a miúdo se confundiu con agrupamentos de tipo relixioso (o [[islam]] ou "comunidade dos [[crenza|crentes]]"), actualmente defínese principalmente polo feito de falar a [[lingua árabe]]<ref>{{DRAG|árabe}}</ref> e non ten ningunha connotación racial, relixiosa nin política. Debido á extensión da [[lingua árabe]] por todo o [[Oriente Medio]] e o [[África do Norte|norte de África]] a partir do século {{Versaleta|viii}}, modernamente adóitanse considerar árabes as persoas que teñen como [[lingua materna]] o árabe, sexa cal for a súa orixe étnica ou a súa relixión, e por extensión os naturais dos chamados países árabes, aínda que algúns destes teñen minorías étnicas de lingua non árabe.<ref name="Berbers"/> Os árabes, xa que logo, non constitúen un [[Etnia|grupo étnico]] homoxéneo e a definición de "árabe" variou a través das épocas e os contextos. == Etimoloxía do nome == O uso máis antigo da palabra "árabe" que se atopa documentado, na [[Mesopotamia]], refírese a un grupo de pobos existentes no [[Século -IX|século IX a.C.]]<ref name=Retsop105>{{Cita libro |url=http://books.google.cat/books?id=pUepRuQO8ZkC&pg=PA211&lpg=PA211&dq=%22west+semites%22&source=web&ots=6kyuNF1B1w&sig=sLzW2BOuHDDYHYEHbQqW-RyqVh8#PPA105,M1 |páxina= 105 |lingua=inglés |autor= Jean Retsö |ano=2004 |título=The problem of the earliest arabs |dataacceso=15 de xuño do 2015}}</ref> A raíz da palabra "árabe" (-R-B) ten moitos significados diversos nas [[linguas semíticas]]: "poñente", "deserto", "mesturar", "mercador" ou "corvo". Ata é posible que algunhas destas formas proveñan dunha [[metátese]] da raíz -B-R, que significaría "trasladarse", "atravesar", e polo tanto, suponse, "nómade". Se o árabe é inicialmente «o home do deserto» ou «o home que atravesou o deserto», representaría a identidade [[Beduínos|beduína]] en sentido estrito, é dicir, o conxunto das [[tribo]]s nómades que vivían do pastoreo en [[Península de Arabia|Arabia]]. Esta raíz (-R-B) tamén podería designar «o lugar onde se pon o sol» (e de aquí ''[[Erebo]]'', as tebras), é dicir, o Occidente. Árabe e [[Europa]], pois, poderían provir ambos do [[linguas semíticas|semítico]] ''ereb'', que significa «[[Ocaso|posta de sol]]» (e polo tanto, occidente); esta hipótese non é totalmente aceptada, de momento. == Identidade árabe == [[Ficheiro:Peasant Family of Ramallah 1900-1910.jpg|miniatura|200px|Familia árabe de Ramala, ao comezo do século XX.]] A identidade étnica dos árabes non se ten que confundir coa súa adscrición [[Relixión|relixiosa]], e é anterior á aparición do [[islam]], tal como se demostra historicamente pola existencia de reinos [[árabes cristiáns]] e de tribos [[árabes xudeus|árabes xudías]] na antiga [[Península de Arabia|Arabia]]. Aínda así, hoxe en día a gran maioría dos árabes son musulmáns, con pequenas minorías que seguen outras relixións, principalmente o [[cristianismo]]. Na actualidade os árabes son xeralmente musulmáns [[Sunnismo|sunnistas]], [[Xiísmo|xiítas]] ou [[Zaidismo|zaidi]], aínda que, entre o 7,1 e o 10 por cento dos árabes son árabes cristiáns .<ref name=Pacini>{{Cita libro|autor=Philippe Fargues |título=Christian Communities in the Middle East|edición=Oxford University Press |ano=1998 |isbn=0-19-829388-7 |editor= Andrea Pacini|lingua=inglés}}</ref> Doutra banda, os pobos [[islam]]izados pero non [[Arabización|arabizados]], que constitúen o 80% da poboación musulmá mundial, non forman parte do [[mundo árabe]], pero si do [[mundo islámico]], que é xeograficamente moito máis extenso e diverso. Na actualidade, a definición de quen é ou non é árabe ten que incluír un ou máis dos tres criterios seguintes: 1. [[Xenealoxía|Criterio xenealóxico]]: Árabes son os descendentes das antigas [[tribos de Arabia]], habitantes iniciais da [[Península de Arabia|Península Arábiga]] e de [[Siria]]. Esta definición foi moi empregada na [[Idade Media]], por exemplo o historiador e historiógrafo árabe [[Ibn Khaldún]] (1332-1406) distingue entre os árabes aos árabes sedentarios que foran nómades no pasado e os árabes beduínos que aínda eran [[nómade]]s do deserto. Utiliza a expresión "árabes exnómades" para referirse aos musulmáns sedentarios, pero denominándoos a continuación segundo a cidade ou o país onde vivían, é dicir, [[Exipto|exipcios]], [[Al-Andalus|hispanos]] ou [[iemen]]ís.<ref name=Levity>{{cita web|url=http://www.levity.com/alchemy/islam20.html |título=Alchemy in Ibn Khaldun's Muqaddimah |editor=Levity.com |dataacceso=2012-07-21|lingua=inglés}}</ref> Os [[Xenealoxía|xenealoxistas]] árabes medievais dividían os árabes en tres grupos: ** "Antigos árabes": tribos que desapareceran ou que foran desfeitas, como os A'ad e os Thamud, a miúdo mencionadas no [[Corán]] como exemplos do poder de Deus para destruír os pobos impíos. ** "Árabes puros": os do sur de Arabia, especialmente do [[Iemen]], descendentes dos [[catanitas]] (moitos deles emigrados logo da destrución de [[Ma'rib]]), e os seus rivais norteños, descendentes de [[Adnan]]. ** "Árabes arabizados" (''musta`ribah''): os do centro e norte de Arabia, descendentes de [[Ismael]], fillo de [[Abraham]]. O [[Libro dos Xubileus]] explica que os fillos de [[Ismael]] mesturáronse cos fillos de [[Quetura]] e [[Abraham]], e que os seus descendentes nomearonse "árabes" e "[[ismaelismo|ismaelitas]]". O criterio xenealóxico, foi perdendo forza a medida que diversos pobos íanse identificando progresivamente como árabes. 2. [[Lingüística|Criterio lingüístico]]: os que falan [[lingua árabe|árabe]] como [[lingua materna]], incluíndo calquera das súas variedades locais. Esta definición alcanza máis de 300 millóns de persoas. Aínda así, algúns grupos que cumpren este criterio rexeitan denominarse árabes en base ao feito que non teñen devanceiros árabes. Por exemplo, os [[Exipto|exipcios]] prefiren definirse propiamente como exipcios, e non árabes.<ref name=Jankowskip244>Jankowski, James, ''"Egypt and Early Arab Nationalism"'', a Rashid Kakhlidi, ed., ''Origins of Arab Nationalism'', pàx. 244–245</ref><ref name=Dawishp99>Citado por Dawisha, Adeed, [http://books.google.cat/books?id=PjhqEusGs0UC&pg=PA99 ''Arab Nationalism in the Twentieth Century'', Princeton University Press, 2003, ISBN 0-691-12272-5, pàx. 99]</ref> 3. [[Xeografía política|Criterio xeopolítico]]: no contexto do moderno [[nacionalismo]], calquera [[Cidadanía|cidadán]] de calquera [[estado]] onde o [[lingua árabe|árabe]] é a [[lingua oficial]] ou unha das linguas oficiais, ou que simplemente forma parte da [[Liga Árabe]] (no cal o árabe é lingua oficial daquel país, aínda que non o fale a maioría da poboación). Esta definición tamén incluiría máis de 300 millóns de persoas, pero é a máis contestada e a máis simplista das tres. É un criterio que exclúe toda a [[diáspora]] árabe fora do [[mundo árabe]] e en cambio inclúe non só os que se consideran árabes senón tamén poboacións arabizadas que non se consideran árabes elas mesmas, por exemplo a maioría de [[Líbano|libaneses]] e de [[Exipto|exipcios]], tanto cristiáns como musulmáns, e tamén [[Minoría étnica|minorías étnicas]] non arabizadas que conservaron as súas propias linguas, diferentes do árabe, como os [[bérberes]] do [[Marrocos]] e de [[Alxeria]], os [[Pobo kurdo|kurdos]] do [[Iraq]] ou os somalís, maioritarios en [[Somalia]], un país non árabe e aínda así membro da [[Liga Árabe]]. <center><gallery> Ficheiro:Tell Arab - Frauen beim Hennabemalen 1.jpg|Mozas árabes pintándose con [[henna]]. Ficheiro:Old Arab in Israel.JPG|Un vello árabe de [[Israel]]. Ficheiro:Eid Ahwaz.jpg|Un árabe de [[Khuzestan]] ([[Irán]]). Ficheiro:Demonstration against road block, Kafr Qaddum, March 2012 5.JPG|Manifestación en [[Estado de Palestina|Palestina]] contra a ocupación israeliana. Ficheiro:א נבי סלאח - 20.5.11 460.jpg|Xente moza palestina nunha manifestación. </gallery></center> A importancia relativa de cada un destes tres factores vese de forma diversa segundo quen os formule, e a miúdo orixinan discusións. En xeral, a maioría dos que se consideran así mesmos árabes baséanse nunha superposición das definicións xeopolíticas e lingüísticas. Pouca xente acepta unha definición política de quen é árabe se non se trata á vez de falantes do [[lingua árabe|árabe]]. Por exemplo, son poucos os [[pobo kurdo|kurdos]] e os bérberes que se identifican como árabes, a pesar de que algúns bérberes si que o fan.<ref name="Berbers">{{Cita libro|autores= Gellner, Ernest, i Micaud, Charles, Eds. |título=Arabs and Berbers: from tribe to nation in North Africa |editorial= Lexington Books |ano= 1972}}</ref> Algunhas minorías relixiosas da [[Asia Occidental]] e do [[África do Norte|norte de África]] que falan árabe, como os [[Cristianismo oriental|cristiáns]] de [[Exipto]], [[Líbano]] e [[Siria]], ás veces non se consideran eles mesmos árabes e, obviamente por motivos políticos, tampouco se denominan árabes os [[xudeus]] orientais, orixinarios dos países árabes, que son de lingua e cultura árabes pero de [[Xudaísmo|relixión xudía]]. A [[Liga Árabe]] estableceu na súa declaración fundacional, de [[1946]], que era árabe "unha persoa que fala árabe, que vive nun país de lingua árabe, que simpatiza coas aspiracións dos pobos de lingua árabe" (unha curiosa combinación de definición lingüística e política). Durante a época de [[expansión do islam]], nos [[Século VII|séculos VII]] e [[Século VIII|VIII]], os árabes crearon un grande imperio gobernado sucesivamente polos [[Califado Rashidun|Rashidun]], polos [[Dinastía Omeia|Omeias]], e polos [[Abbásida]], os límites do cal tocaban [[Francia]] ao oeste, a [[China]] ao leste, [[Anatolia|Asia Menor]] ao norte, e o [[Sudán]] ao sur. Os árabes expandiron o [[islam]] e a súa lingua, que é a lingua do [[Corán]], intermediando [[Conversión relixiosa|conversións]] e [[asimilación cultural]]. Moitos grupos foron sendo coñecidos como "árabes" ao longo deste proceso de [[arabización]], complementario da conquista militar. Polo tanto, co tempo, o termo "árabe" foise cargando dun significado máis amplo que o da etnia orixinal: aparece un "árabe cultural" fronte ao "árabe étnico". O [[panarabismo]] proclama que os árabes comparten unha mesma historia, unha mesma cultura e unha mesma lingua. A consecuencia lóxica disto foi a reclamación dun [[Estado|estado soberano]] onde quedasen agrupados todos os territorios árabes, pero o panarabismo ten que competir a miúdo cos [[nacionalismo]]s locais, especialmente no [[Líbano]], en [[Siria]], no [[Iraq]] e no [[Exipto]]. Na [[Idade Media]], os cristiáns de [[Italia]] e os [[Cruzadas|cruzados]] en xeral preferían a palabra [[sarracenos]] para todos os musulmáns, sen distinción.<ref name=Lionheart>{{cita web|url=http://www.eyewitnesstohistory.com/lionheart.htm |título=www.eyewitnesstohistory.com |editor=www.eyewitnesstohistory.com |dataacceso=2010-04-13}}</ref> Os cristiáns de [[Hispania]] denominábanos '''mouros''', tamén sen distinción de orixe, incluíndo os que vivían na [[Península Ibérica]], a pesar de que este termo designaba orixinariamente os habitantes do [[Magreb]] da antigüidade == Lingua == {{Artigo principal|Lingua árabe}} [[Ficheiro:Arabic speaking world.svg|miniatura|200px|dereita|Distribución do árabe: como única lingua oficial (<font color="#1a8000"> verde</font>) xunto con outras linguas (<font color="#0000FF">azul</font>)]] A [[lingua árabe]], o principal factor definitorio e unificador dos árabes, é unha [[Linguas semíticas|lingua semítica]] orixinaria de [[Arabia]] que este pobo conseguiu expandir enormemente como [[lingua materna|primeira]] ou [[lingua vehicular|segunda lingua]], e sobre todo como [[lingua litúrxica]] de todos os [[musulmán]]s, por [[Asia]] occidental e [[África do Norte]].<ref name=Dictionary>{{Cita web|url=http://dictionary.reference.com/browse/Arab |título=Arab |editor=Dictionary.reference.com |data=1945-03-22|dataacceso=30-08-2012|lingua=inglés}}</ref> Esta expansión a través de tantos pobos inicialmente non árabes da como resultado na súa [[aculturación]] e, nalgúns casos, dominación por parte dos árabes. A [[arabización]], un movemento lingüístico-cultural, foi ligado a miúdo, pero non sempre, coa [[islam]]ización, un movemento relixioso. Coa expansión do [[islam]] no [[século VII]], o [[Lingua árabe|árabe]], a lingua na que foi escrito a [[Corán]], pasa a ser a [[lingua franca]] de toda a [[Mar Mediterráneo|conca mediterránea]]. Foi neste período que a lingua e a cultura árabes vanse expandir cumpridamente xunto coa expansión do [[islam]], tanto polas conquistas como polo [[Aculturación|contacto cultural]].<ref name=IslamAr>{{Cita web|url=http://islam.about.com/library/weekly/aa032300a.htm |título=Islam and the Arabic language |editor=Islam.about.com |data=2009-11-03 |dataacceso=1-09-2012|lingua=inglés}}</ref> A lingua e a cultura árabes, con todo, tiveron unha primeira expansión máis reducida antes do [[Idade de Ouro do Islam|Renacemento islámico]], desde o [[século II]], polo oeste de [[Asia]], con [[árabes cristiáns]] (as tribos [[gassànidas]],<ref name=Ghassan>{{Cita web|url=http://www.innerbrat.org/Andyf/Articles/Diglossia/hist_arab.htm|título=Ghassanids Arabic lingüístico influence in Syria|editor=Personal.umich.edu|data=|dataacceso=2010-04-13|lingua=inglés|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121026022130/http://www.innerbrat.org/andyf/articles/diglossia/hist_arab.htm|dataarquivo=26 de outubro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> [[lakhmidas]] e [[Banu Judham]])<ref name=BanuJ>{{Cita web | url = http://www.witness-pioneer.org/vil/Books/SM_tsn/ch1s1.html | título = Banu Judham migration |editor = Witness-pioneer.org | data = 2002-09-16 | dataacceso = 2010-04-13|lingua=inglés}}</ref> que emigraron desde o norte de Arabia cara ao deserto de [[Siria]] e cara á costa oriental do Mediterráneo ([[Estado de Palestina|Palestina]] e [[Líbano]]). Actualmente, entre un 7,1% e un 10% dos árabes son [[Arabes cristiáns|cristiáns]],<ref name=Pacini/> xunto con outras minorías da zona. === Alfabeto árabe === {{Artigo principal|Alfabeto árabe}} {{Alfabeto árabe}} [[Ficheiro:Arabic alphabet world distribution.png|miniatura|300x300px|left|Verde escuro: estados onde o alfabeto árabe é o único oficial.<br />Verde claro: estados onde son empregados outro tipo de alfabeto adicional ao árabe.]] A [[lingua árabe]] escríbese no seu propio [[alfabeto]], o ''Alif'', desde o século IV. O alfabeto árabe xurdiu dunha evolución da [[alfabeto nabateo]], que provén da variante siríaca do [[alfabeto arameo]], e esta variante deriva do [[alfabeto fenicio]]. É un [[abjad|alfabeto consonántico]] moi parecido o [[Alfabeto hebreo|hebreo]]. Isto quere dicir que as vogais curtas non se escriben, senón que deben deducirse do contexto. Esta situación vese aliviada co feito de que as [[linguas semíticas]] poñen a maior parte do significado nas consoantes e vogais longas, que si se escriben. A escritura árabe, que vai de dereita a esquerda, é unha escritura ligada e cursiva, máis que unha sucesión de caracteres individuais. Isto quere dicir que a forma da [[letra]] está influída pola súa posición dentro de cada palabra ou na frase . De antes da chegada do [[islam]] só se conservan cinco inscricións que eran indubidablemente en alfabeto árabe. No século VII engadíronse puntos encima e debaixo das letras para diferencialas, xa que a [[lingua aramea]] só tiña 15 letras coas que o [[lingua árabe|árabe]] debía representar os seus 28 sons, coas conseguintes ambigüidades. O documento máis antigo conservado que utiliza estes puntos data do [[643]]. Pero este sistema para diferenciar os sons non foi obrigatorio ata moito máis tarde. Cara ao século VIII alterouse a orde das letras, que se xuntaron por afinidade de forma. Tamén se engadiron signos vocálicos e [[diacrítico]]s para facilitar a lectura e eliminar parcialmente as ambigüidades, inicialmente utilizando un sistema de puntos vermellos. Con todo, este sistema tamén provocaba certa confusión cos puntos das letras e uns cen anos máis tarde adoptaría o actual sistema de diacríticos. Coa expansión territorial, moitas outras linguas adoptaron historicamente a [[alfabeto árabe]], ou o seguen facendo hoxe en día. As principais das que o fan hoxe en día son o [[Lingua urdú|urdu]] e o [[Lingua iraniana|persa]], e entre as históricas destacan o [[Lingua turca|turco]] ata o ano 1928 e a [[Linguas románicas|lingua romance]] que falaban os [[mozárabes]]. A miúdo, a adopción deste alfabeto por parte doutra lingua, especialmente se non é unha [[linguas semíticas|lingua semítica]], comportou a necesidade de adaptalo, incorporando algunhas letras novas. A [[caligrafía árabe]] considérase unha arte en si mesma. Como o [[Sunnismo|islam sunní]] prohibe a representación de figuras animadas, as [[mesquita]]s e os demais edificios públicos do ámbito musulmán adoitan estar decorados con versos do [[Corán]] delicadamente escritos xeralmente con relevos de [[xeso]]. Un exemplo é o [[Palacio da Aljafería]] de [[Zaragoza]]. ==== Numerais árabes ==== {{Artigo principal|Numeración arábiga oriental}} Hai dous tipos de numerais na escritura árabe: os numerais árabes estándar, que son empregados no [[Mundo árabe]], e os numerais araboorientais, utilizados na escritura árabe de [[Irán]], o [[Paquistán]] e a [[India]]. Os numerais, ao contrario que as letras, escríbense e len de esquerda a dereita. Como se pode apreciar no cadro seguinte, os dous sistemas só difieren no 4, o 5 e o 6: {| |----- | {| |----- | colspan="2"|números estándar |----- | <font size=+2>٠</font> || 0 |----- | <font size=+2>١</font> || 1 |----- | <font size=+2>٢</font> || 2 |----- | <font size=+2>٣</font> || 3 |----- | <font size=+2>٤</font> || 4 |----- | <font size=+2>٥</font> || 5 |----- | <font size=+2>٦</font> || 6 |----- | <font size=+2>٧</font> || 7 |----- | <font size=+2>٨</font> || 8 |----- | <font size=+2>٩</font> || 9 |} | {| |----- | colspan="2"|números araboorientais |----- | <font size=+2>۰</font> || 0 |----- | <font size=+2>۱</font> || 1 |----- | <font size=+2>۲</font> || 2 |----- | <font size=+2>۳</font> || 3 |----- | <font size=+2>۴</font> || 4 |----- | <font size=+2>۵</font> || 5 |----- | <font size=+2>۶</font> || 6 |----- | <font size=+2>۷</font> || 7 |----- | <font size=+2>۸</font> || 8 |----- | <font size=+2>۹</font> || 9 |} |} == Cultura == [[Ficheiro:Arabic mathematical complex analysis.PNG|miniatura|dereita|400px|Fórmula matemática en árabe, que hai que ler de dereita a esquerda, e que equivale a: <center><math>z = x + iy = r(\cos{\varphi}+i \sin{\varphi})= r e^{i\varphi} = r\angle{\varphi}</math></center>.]] A cultura árabe non é tanto só a cultura dos árabes, senón que inclúe todo aquilo que teñen en común os pobos de [[lingua árabe]] e tamén as diversas especificidades que se manifestan entre eles, especialmente nos países do [[Próximo Oriente]]. Ademais, debido a que os árabes expandironse polos países veciños desde moi antigo e foron asimilando as culturas preexistentes en todos estes países, a miúdo máis desenvolvidas que a súa, agora non é posible discernir unha cultura propiamente árabe da que se chama [[cultura islámica]]. As diversidades existentes en [[relixión]], [[arte]] e [[cociña]] son algúns dos termos principais que definen a cultura árabe. === Artes plásticas === [[Ficheiro:Meknes Medersa Bou Inania Calligraphie.jpg|miniatura|200px|Caligrafia mural en [[Marrocos]].]] {{Artigo principal|Arte islámica|Caligrafía árabe|Arabesco}} Debido á prohibición [[Corán|corànica]] de representar a figura humana, a arte arábiga tense que limitar a unha serie de disciplinas que inclúe as [[miniatura]]s, a [[caligrafía]] ou os [[arabesco]]s. A arte islámica naceu e desenvolveuse a partir do século VII, absorbendo e superando a primitiva arte do pobo árabe preislámico. Debido á expansión do [[islam]], estendeuse rapidamente por [[Oriente Próximo]] e pola [[Mediterráneo]] ata a [[Península Ibérica]], e chegou ata [[Persia]] e a [[India]]. A arte islámica presenta unha certa unidade estilística debida aos desprazamento dos artistas, dos comerciantes e das obras. O uso dunha escritura común en todo o [[mundo musulmán]] e a importancia particular da [[Caligrafía árabe|caligrafía]] reforzan esta idea de unidade. Outros elementos foron postos en valor de xeito xeral, como a atención preferente ás [[artes decorativas]] e a importancia que se dá á [[xeometría]] e as decoracións en tapizado. Con todo, pese a estes trazos comúns, esta arte presenta unha gran diversidade de formas, segundo os países e as épocas. Aínda que a arte islámica non se manifesta case nada na [[escultura]], o traballo en obxectos de [[metal]], de [[marfil]] ou de [[cerámica]] alcanza frecuentemente unha gran perfección técnica. Tamén destacan a [[pintura]] e a iluminación dos libros sagrados e profanos con representacións humanas, de animais e, aínda que non sexa corrente, ata do [[Mahoma|Profeta]]. === Arquitectura === A [[arquitectura islámica]], máis que árabe, é un termo amplo que agrupa os estilos relixiosos propios da cultura islámica desde os tempos de [[Mahoma]] ata os nosos días, influenciando no deseño e construción de edificios e estruturas en todo do mundo. Os tipos principais de construcións da arquitectura islámica son: a [[mesquita]], a [[madrasa]], a [[tumba]], o [[palacio]] e o [[fortificación|forte]], aínda que tamén destacaron edificacións de menor importancia como os [[baño turco|baños públicos]], as [[Fonte (arquitectura)|fontes]] e a [[Casa|arquitectura doméstica]]. Dise que a [[Columna (arquitectura)|columna]], o [[Arco (arquitectura)|arco]] e a [[cúpula]] son a "santísima trindade" da arquitectura islámica, xa que as tres xuntas son características que lle dan beleza e orixinalidade. Por outra banda, a decoración dos edificios é sempre a base de motivos xeométricos, vexetais e caligráficos, debido ao [[tabú]] das representacións figurativas. <center>'''Distintos modelos de arquitectura árabe'''</center> <center> <gallery> Ficheiro:110409 042.jpg|[[Cúpula da Rocha]] de [[Xerusalén]]. Ficheiro:Al-Masjid al-Nabawi 06.jpg|Columnata da mesquita de [[Medina]]. Ficheiro:Ceiling in Alhambra.JPG|Decoración mourisca da [[Alhambra]]. </gallery> </center> === Música === [[Ficheiro:Bmane2002-1-114,1.jpg|miniatura|200px|Escena musical, [[século -I|século I a.C.]]]] [[Ficheiro:Maler der Geschichte von Bayâd und Riyâd 002.jpg|miniatura|200px|"Bayad tócalle o [[laúde]] á señora", manuscrito de finais do século XII.]] A música árabe clasifícase en tres tipos: clásica, sentimental e tradicional. Pódense atopar desde pezas de música secular e popular ata algunhas de carácter eminentemente relixioso. É particular o enfoque que a música árabe outorga á melodía e o ritmo, xa que xera unha música [[Homofonía (música)|homofónica]] e contraposta á [[harmonía|cuestión harmónica]]. A [[música árabe]] é, de feito, a música dos pobos araboparlantes, dentro e fóra da [[Península Arábiga]]. O mundo musical árabe estivo dominado durante moito tempo pola cidade do [[O Cairo|Cairo]], aínda que haxa unha gran cantidade de centros de innovación musical e de estilos rexionais desde [[Marrocos]] ata [[Iraq]]. Agora ben, desde hai algúns anos, [[Beirut]] desprazou o Cairo como principal centro de produción musical árabe. A [[música clásica árabe]] é enormemente popular entre a poboación, especialmente un pequeno número de intérpretes "superestrelas" coñecidos en todo o [[Mundo árabe]]. Entre os estilos rexionais de música popular atópanse o [[raï]] [[Alxeria|alxerino]], o [[gnawa]] [[Marrocos|marroquí]], o [[Sawt]] [[kuwait|kuwaití]] e o [[Gil (música)|gil]] [[Exipto|exipcio]]. Fóra do [[Mundo árabe]], hai que dicir que en [[Turquía]], país non árabe pero si [[musulmán]], tamén é moi viva a música popular de estilo árabe, pero cantada en [[Lingua turca|turco]]. Ademais, parte dos conceptos musicais árabes entraron en contacto coa música doutros lugares, destacando a súa presenza no [[Música flamenca|flamenco]] da [[Península Ibérica]] e [[Occitania]], e en ritmos africanos, tanto en [[lingua bérber]] na [[África do Norte]], como en [[Lingua suahili|suahili]] na [[África Oriental]]. === Literatura === {{Artigo principal|Literatura árabe }} [[Ficheiro: Arabian nights manuscript.jpg |miniatura| 200px |esquerda| Exemplar dun dos manuscritos máis antigos de '' [[As mil e unha noites]]'' (século XIV).]] A literatura arábiga, que non inclúe as outras literaturas escritas en [[alfabeto árabe]], como a [[Lingua iraniana|persa]] e a [[urdu]], esténdese ao longo de dous milenios, e distínguense tres fases: a literatura preislámica, a islámica e a moderna. As primeiras manifestacións literarias que se conservan son do século VI. O período preislámico é coñecido entre os musulmáns como ''[[Jahiliyya]]'' (الجاهلية) ou "período da ignorancia". Con todo, parece claro que existiu unha importante literatura de tradición oral, basicamente [[Poesía|poética]] e [[oratoria]], a cal foi aparentemente considerable e moi perfeccionada.<ref name="GEC">Entrada ''[http://www.enciclopedia.cat/enciclop%C3%A8dies/gran-enciclop%C3%A8dia-catalana/EC-GEC-0152377.xml?s.q=literatura+arab#.Uh-zb-bxmV4 Literatura árabe]'' na [[Gran Enciclopèdia Catalana|GEC]] en línia.{{ca}}</ref> O [[Corán]] (644-655) é a principal fonte literaria árabe, cunha influencia capital sobre a lingua: o árabe coránico é considerado como o [[árabe clásico]] e, aínda que o árabe moderno afastouse lixeiramente, segue sendo considerado o modelo lingüístico por [[antonomasia]]. Ademais, inspirou moitas obras ulteriores e non só é a primeira obra cunha extensión significativa escrita en [[lingua árabe]], senón que tamén supón un enriquecemento estrutural respecto as primitivas mostras de literatura nesta lingua. A investigación sobre a vida de [[Mahoma]] (os [[hadith]]s) para determinar a lexitimidade dos diversos escritos foi unha das primeiras motivacións importantes para profundar na lingua. A tradición conta que o [[califa]] [[Ali ibn Abi Talib]], logo de ler un Corán con erros, instou a [[Abu-l-Àswad ad-Dualí]] a escribir unha obra na que se codificara a [[gramática]] do árabe. [[Al-Khalil ibn Àhmad al-Farahidí|Al-Khalil ibn Àhmad]], máis adiante, escribiu 'Kitab al-ayn'', o primeiro [[dicionario]] de árabe, e o seu discípulo, [[Sibawayh]], produciría a obra máis respectada de gramática árabe, coñecida simplemente como ''Al-kitab'' ("O libro"). A finais do [[século VII]], o califa [[Abd al-Malik ibn Marwan]] fixo da árabe a lingua oficial da administración do novo imperio, o que favoreceu que a literatura árabe saíse definitivamente da [[Península Arábiga]] e se desenvolvese por todas as terras onde se estendía o [[islam]], e onde o árabe converteuse lingua de prestixio. Abriuse así o amplo campo da literatura árabe clásica, que gozou dunha gran profusión de xéneros e autores. O califa [[Hixam ibn Abd-al-Màlik]] (691-743) favoreceu a literatura cando encargou a tradución de moitas obras ao árabe. Foi a partir destas traducións que as obras orixinais, especialmente as da literatura da [[antiga Grecia]], foron redescubertas en [[Europa]] durante a [[Idade Media]]. O califa [[Al-Mamun]] (787-833) fixo construír ''Bayt al-Hikma'' ou [[Casa da Sabedoría]], en [[Bagdad]], para a investigación e a elaboración de traducións. Unha parte moi importante da literatura árabe anterior ao século XX é [[Poesía|poética]], ata o punto de que ata a prosa estaba chea de versos soltos ou se facía en forma de '' [[saj]]'' (prosa rimada). Isto é debido a que a literatura debía ser lida en voz alta, polo que se tiña gran coidado da sonoridade dos textos. En prosa, destacan [[Al-Baladhurí]], o primeiro gran biógrafo, que privilexiou a descrición do personaxe por encima da simple alabanza, os famosos viaxes de [[Ibn Battuta]], ou [[Ibn Khaldun]], o historiador considerado como o máis grande do mundo árabe, e que foi o primeiro do mundo e o único árabe en facer [[filosofía da historia]]; na introdución da súa obra principal, ''[[Muqaddima]]'', céntrase na sociedade, constituíndo así un texto fundacional da [[socioloxía]] e da [[economía]]. Máis adiante, a poesía xogou un papel moi importante no [[sufismo]], onde o poema de amor tivo unha importancia superior, tocando o aspecto [[misticismo|místico]] e relixioso. Destacan autores como [[Ibn al-Fárid]]. Naturalmente , son miles os autores árabes modernos que teñen unha certa notabilidade , e moitos deles destacaron non só como poetas ou escritores, senón tamén noutros campos, como políticos, científicos ou intelectuais, entre outros. === Ciencia === [[Ficheiro: Arabic machine manuscript - Anonym - Ms. or. fol. 3306 c.jpg|miniatura|200px |dereita| Tratado de mecánica hidráulica.]] O [[Idade de ouro do islam]] iniciouse a mediados do século VIII, co establecemento do [[Abbásida|Califato Abbásida]] e o traslado da capital desde [[Damasco]] na cidade de [[Bagdad]], recentemente fundada, e prolongouse ata mediados do século XIII. Os abbásidas estaban influenciados polos mandamientos da [[Corán]] e os [[hadith]]s, as [[Parábola (literatura)|parábolas]] de [[Mahoma]] do estilo de "A tinta dos estudantes é máis sagrada que o sangue dos mártires" , que acentuaban o valor do coñecemento. Durante este período, o [[mundo islámico]] converteuse nun foco intelectual para a ciencia, a filosofía, a medicina e a educación, xa que os abbásidas lideraban a causa do coñecemento e estableceron a "[[Casa da Sabedoría]] "(en [[lingua árabe|árabe]]: بيت الحكمة ) en [[Bagdad]], un centro de tradución, creación e ensino de moi alto nivel. A "Casa da Sabedoría" traduciu boa parte do legado científico e literario da [[Antiga Grecia]], de [[Persia]] e da [[India]], e tamén tivo unha importante produción propia . As dinastías árabes rivais dos abasíes, [[Califato fatimí|fatimíes]] de [[Exipto]] e os [[Dinastía Omeia|omeias]] de [[Al-Andalus]], tamén foron centros culturais de primeira orde, con cidades como [[O Cairo]] e [[Córdoba, España|Córdoba]], que rivalizaban con [[Bagdad]].<ref name="Vartan">Vartan Gregorian, "Islam: A Mosaic, Not a Monolith", Brookings Institution Press, 2003, pàg. 26–38, ISBN 0-8157-3283-X {{en}}</ref> Finalmente, en [[Toledo]] e [[Sicilia]] toda esta bibliografía púidose traducir ao [[Lingua latina|latín]] e permitir a eclosión do [[Renacemento]] en [[Occidente]]. === Gastronomía === {{Artigo principal|Gastronomía árabe}} [[Ficheiro: Baklava sweets from Aleppo.jpg |miniatura|200px | Pastelería árabe]] A gastronomía do [[Mundo árabe]], que inicialmente foi unha cociña de pastores que vivían en contornas desérticos, coa expansión territorial foi recollendo as tradicións gastronómicas dos pobos ocupados e foinas esparciendo por toda a súa área de influencia.<ref>Rudolf Grewe, no prólogo do [[Libro de Sent Soví]] reeditado por Barcino no ano 1979. ISBN 978-84-7226-071-9 {{ca}}</ref> A cociña árabe ha ter moita influencia na [[gastronomía de Cataluña|cociña dos Países Cataláns]] durante a [[cociña medieval|Idade Media]].<ref>''Cuina medieval catalana'', [[Eliana Thibaut i Comalada]], Cossetània Edicions, 2006. ISBN 978-84-9791-216-7 {{ca}}</ref><ref>''El gust d'un poble: Els plats més famosos de la cuina catalana'', [[Jaume Fàbrega]], Cossetània Edicions, 2002. ISBN 978-84-95684-91-2 {{ca}}</ref><ref>''L'alimentació mediterrània'', R. Alonso, Edicions Proa, 1996. ISBN 978-84-8256-170-7 {{ca}}</ref> Actualmente, é unha [[dieta mediterrània|cociña mediterránea]] basicamente, con certa influencia da [[gastronomía da India|cociña india]] e [[gastronomía de Asia|asiática]] en xeral, en especial para o uso de [[especies]], en razón da [[ruta da seda]] e da expansión do [[Imperio Otomán]]. O [[Homus|puré de garavanzos]] e o de [[puré de berenxena|berenxena]] son moi populares; conteñen [[tahina|pasta de sésamo]]. En menor cantidade cómese carne, especialmente de [[ovella|cordeiro]], e, na costa, peixe, especialmente [[peixe azul|azul]]. E existe unha gran variedade de pasteliños moi sofisticados, que se poden tomar para acompañar o [[té]] ou o [[café]]. == Relixións == === O antigo politeísmo === Antes da aparición do [[islam]], a maioría dos árabes seguían sendo [[Politeísmo|politeístas]] adorando aun número indeterminado de deuses incluíndo a [[Hubal]] (este era o principal deus que adoraban),<ref name=Hubal>{{cita web|url=http://www.islamic-awareness.org/Quran/Sources/Allah/hubal.html |título=Is Hubal The Same As Allah? |editor=Islamic-awareness.org |dataacceso=13-9-2012}}{{en}}</ref> aínda que tiñan outros ([[Wadd]], [[Alilat]], [[Manat]] e [[Uzza]]).<ref name=autogenerated1>{{Cita libro|url=http://books.google.cat/books?id=jEcpkWjYOZQC&vq=Allat&pg=PA34 |título=Dictionary of Ancient Deities |editor=Oxford University Press|isbn=0195145046|lingua=en}}</ref> Algúns grupos illados, os chamados '' [[Hanif]]s'', con todo rexeitaran o [[politeísmo]] e abrazado o [[monoteísmo]] pero sen apuntarse a ningunha relixión concreta. Outras tribos convertéronse primeiro ao [[xudaísmo]] ou ben, máis tarde, ao [[cristianismo]]. Os principais reinos árabes cristiáns foron os [[Ghassanides]] e os [[Lakhmidas]].<ref name=Marib>{{Cita web |url=http://www.buzzle.com/editorials/1-29-2005-64989.asp |título=From Marib The Sabean Capital To Carantania |editor=Buzzle.com |dataacceso=13-4-2010 |urlarquivo=https://wayback.archive-it.org/all/20090316053335/http://www.buzzle.com/editorials/1-29-2005-64989.asp |dataarquivo=16 de marzo de 2009 |urlmorta=yes }}</ref> Cando o rei dos [[Reino Homerita|homeritas]] se converteu ao [[xudaísmo]] a finais do [[século IV]],<ref name=Encarta>{{Cita web|título=Himyarites|url=http://www.webcitation.org/5kwKYrqyh|autor=[[Encarta]]|editor=Microsoff|dataacceso=18-9-2012|data-arquivo=09-07-2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120709200028/http://www.webcitation.org/5kwKYrqyh|url-morta=yes}}</ref> as elites dos outros reinos importantes de Arabia convertéronse en vasalos do reino Homerita, e aparentemente tamén convertidos , polo menos parcialmente. Coa expansión do islam, os árabes politeístas foron [[islam]]izados rapidamente,<ref name=MSNU>{{cita web |url=http://www.mnsu.edu/emuseum/cultural/religion/islam/history.html |título=History of Islam |editor=Mnsu.edu |data=2009-01-06 |dataacceso=13-4-2010 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100531045659/http://www.mnsu.edu/emuseum/cultural/religion/islam/history.html |dataarquivo=31-05-2010 |urlmorta=yes }}</ref><ref name=EncyRe>{{cita web|url=http://www.cqpress.com/context/articles/epr_islam.html |título=Encyclopedia of Politics and Religion |editor=Cqpress.com |dataacceso=13-4-2010}}</ref> e as tradicións politeístas foron desaparecendo gradualmente, o igual que ocorreu coa maior parte dos árabes xudeus e os árabes cristiáns. === Islam === [[Ficheiro: Kaaba at night.jpg |miniatura | 200px | esquerda | A [[Kaaba]], localizada na Meca (Arabia Saudita), é o centro do islam, considerada "a casa do Deus único"]] Hoxe en día, a maior parte dos árabes son [[Islam|musulmáns]], e máis concretamente [[sunnismo|sunnitas]], especialmente no [[Norte de África]]. Esta primacía tan grande dos musulmáns sobre calquera outra relixión, unida ao feito de que o [[islam]] orixinouse, de feito, en [[Arabia]], é o que leva a miúdo á confusión totalmente errónea entre os conceptos '' árabe/musulmán'' e'' [[mundo árabe]]/[[mundo islámico]]''. O resto son [[xiísmo|xiítas]], dominantes no sur de [[Iraq]], no [[Khuzestan]] (rexión árabe en [[Irán]]) e no [[Líbano]], e con importantes minorías en [[Arabia Saudita]],<ref name=Shia>{{cita web |autor=Lionel Beehner |url=http://www.cfr.org/publication/10903/shiite_muslims_in_the_middle_east.html#2 |título=Shia Muslims in the Mideast |editor=Cfr.org |dataacceso=2010-04-13 |lingua=inglés |data-arquivo=11 de abril de 2010 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100411123648/http://www.cfr.org/publication/10903/shiite_muslims_in_the_middle_east.html#2 |url-morta=yes }}</ref> [[Kuwait]], no norte de [[Siria]], a rexión de el-Batinah en [[Omán]], e no norte do [[Iemen]]. Tamén existe un pequeno grupo de [[ismaelismo|ismaelitas]], que se atopan situados principalmente en [[Siria]] e no [[Iemen]]. O [[ismaelismo]] é unha seita musulmá derivada do [[xiísmo]]. {{-}} === Cristianismo === [[Ficheiro:Church of the Nativity (Bethlehem, 2008).jpg|miniatura|200px|A Igrexa da Natividade, en Belén (Palestina), construída sobre a cova onde a tradición sitúa o lugar do nacemento de Xesús.]] Os árabes [[Cristianismo|cristiáns]] seguen en xeral as [[cristianismo oriental|igrexas orientais]], como a [[Igrexa Ortodoxa|Igrexa Ortodoxa Grega]], a [[Igrexa Católica Melquita]], a [[Igrexa Maronita]], a [[Igrexa Ortodoxa Siríaca]], a [[Igrexa Católica Caldea]] (estas dúas maioritarias en [[Iraq]]) e a [[Igrexa Ortodoxa Copta]] (en [[Exipto]]).<ref name=Christi>{{cita web |autor=United Networks |url=http://www.medea.be/en/themes/societypopulation/christians-in-the-arab-world/ |título=CHRISTIANS (in the Arab world) |editor=Medea.be |dataacceso=14-10-2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120406215726/http://www.medea.be/en/themes/societypopulation/christians-in-the-arab-world/ |dataarquivo=06-04-2012 |urlmorta=yes }}</ref> Os católicos gregos e os maronitas mantéñense baixo a obediencia de [[Igrexa Católica|Roma]], e forman parte, polo tanto, da gran familia católica mundial. Hoxe en día, entre un 7,1% e un 10% dos árabes son [[Árabes cristiáns|cristiáns]],<ref name=Pacini/> xunto con outras minorías da zona, e constitúen o 5,5% da poboación total do [[Próximo Oriente]],<ref name=Pacini/> pero a súa distribución é moi desigual. No [[Líbano]] atópase a concentración de cristiáns máis grande do Mundo Árabe, en torno ao 39%.<ref name=WFLebanon>{{Cita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/le.html |título=CIA – The World Factbook – Lebanon |data-acceso=21 de outubro de 2012 |data-arquivo=12 de setembro de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190912232328/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/le.html |url-morta=yes }}</ref> En [[Siria]] chegan ao 16% da poboación.<ref name=WFSyria>{{Cita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html |título=CIA – The World Factbook – Syria |data-acceso=21 de outubro de 2012 |data-arquivo=25 de decembro de 2018 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181225073748/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html |url-morta=yes }}</ref> Na antiga [[Mandato británico de Palestina|Palestina británica]] estímase que se chegou a un máximo do 25%, pero hoxe en día baixouse ata o 3,8% principalmente debido ao [[éxodo palestino de 1948]] (tamén coñecido como a '''''Nakba''''' (en árabe النكبة, "catástrofe"). Hoxe en día, neste mesmo ámbito, en [[Cisxordania]], son un 8%<ref name=WFWest>{{Cita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/we.html |título=CIA The World Factbook – West Bank |data-acceso=21 de outubro de 2012 |data-arquivo=06 de maio de 2014 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140506164505/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/we.html |url-morta=yes }}</ref> e na [[Franxa de Gaza]] tan só o 0,8%,<ref name="WFGaza">{{Cita web|título=Middle East : Gaza Strip — The World Factbook - Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gz.html|páxina-web=www.cia.gov|data-acceso=2020-01-11|data-arquivo=08 de xuño de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140608204417/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gz.html|url-morta=yes}}</ref> mentres que en [[Israel]] os árabes cristiáns son o 1,7% (aproximadamente o 9% da poboación [[palestina]] do Estado de Israel).<ref name=WFIS>{{Cita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html |título=CIA The World Factbook – Israel |data-acceso=21 de outubro de 2012 |data-arquivo=25 de decembro de 2018 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181225080845/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html%20 |url-morta=yes }}</ref> En [[Iraq]] hoxe en día os cristiáns son só un 2%, tras o forte descenso tras a [[guerra do Golfo]].<ref>[http://www.arabicbible.com/christian/arab_christians_who_are_they.htm Arab Christians – Who are they?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101206024540/http://www.arabicbible.com/christian/arab_christians_who_are_they.htm |date=06 de decembro de 2010 }}. Arabicbible.com. Retrieved on 2011-01-03.</ref> En [[Xordania]] son o 6%.<ref name=WFJord>{{Cita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/jo.html |título=CIA The World Factbook – Jordan |data-acceso=21 de outubro de 2012 |data-arquivo=29 de xuño de 2011 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110629165359/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/jo.html |url-morta=yes }}</ref> e en [[Exipto]] o 10% ([[copto]]s).<ref name="Factbook">{{cita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html|título=Egyptian people section from the World Factbook|obra=[[World Fact Book]]|dataacceso=30/08/2013|data-arquivo=26/12/2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181226020747/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html%20|url-morta=yes}}</ref> A maior parte dos árabes emigrados a [[Norteamérica]] e [[Suramérica]] son cristiáns,<ref name=AAIUSA>{{cita web |url=http://www.aaiusa.org/arab-americans/22/demographics |título=The Arab American Institute &#124; Arab Americans |editor=Aaiusa.org |dataacceso=29/08/2013 |lingua=inglés |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20060601221810/http://www.aaiusa.org/arab-americans/22/demographics |dataarquivo=01/06/2006 |urlmorta=yes }}</ref> así como a metade aproximadamente dos que hai en [[Australia]], chegados principalmente desde o [[Líbano]], [[Siria]] e [[Palestina]]. === Xudaísmo === [[Ficheiro: Yemen1.jpg |miniatura|100px | Xudeu iemení de finais do século XIX.]] Os [[xudeus]] dos países árabes, principalmente [[xudeus mizrahim|mizrahim]] e [[xudeus iemenís|iemenís]], hoxe en día non son considerados árabes. De feito, hoxe en día sería un [[tabú]] absoluto dicirlle árabe a un xudeu oriental, desde o estalido do [[Conflito árabe-israelí]]. Agora ben, no pasado, a situación era moi diferente. O [[sociólogo]] Philip Mendes afirma que antes dos ataques antixudíos dos anos 1930 e 1940, todos os xudeus de [[Iraq]] "víanse eles mesmos como árabes de fe xudía, máis que unha raza ou nacionalidade diferenciada ".<ref name=Mendes>{{Cita web |url=http://www.palestineremembered.com/Articles/General/Story2127.html#Iraqi%20Jews%20in%20the%20pre-1948%20period |title=The forgotten refugees: the causes of the post-1948 Jewish Exodus from Arab Countries By Philip Mendes |publisher=Palestineremembered.com |accessdate=28-10-2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121022225124/http://www.palestineremembered.com/Articles/General/Story2127.html#Iraqi%20Jews%20in%20the%20pre-1948%20period |dataarquivo=22-10-2012 |urlmorta=yes }}</ref> Así mesmo, antes das migracións masivas de [[Sefardí|xudeus sefardíes]] en Oriente Próximo nos [[Século XVI|séculos XVI]] e [[Século XVII|XVII]], as comunidades xudías do que agora son [[Siria]], [[Iraq]], [[Palestina]], [[Líbano]], [[Exipto]] e o [[Iemen]] eran chamados polos demais xudeus'' musta'arabi'', é dicir, "arabizados". E antes da aparición do termo'' Mizrahi'', a miúdo chamábase "xudeus árabes" a todos os xudeus do [[Mundo árabe]]. Esta denominación hoxe en día caeu en desuso. Os poucos xudeus que aínda permanecen nos países árabes concéntranse basicamente no [[Marrocos]] e [[Tunisia]]. Desde o [[1948]] ata os primeiros anos 1960, logo da creación do [[Estado de Israel]], a maioría destes xudeus deixaron os seus países de nacemento e se irán a instalar exclusivamente no novo estado xudeu. Algúns emigraron a [[Francia]], onde agora son a maior comunidade xudía, superando en número aos xudeus [[asquenací]]s, e uns poucos a os [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. === Os drusos === Os [[drusos]] son unha pequena comunidade relixiosa árabe <ref>"[http://faculty-staff.ou.edu/L/Joshua.M.Landis-1/Joshua_Landis_Druze_and_Shishakli.htm Shishakli and the Druzes: Integration and Intransigence]"</ref> que se concentra no [[Líbano]], [[Palestina]], [[Israel]] e [[Siria]]. Os drusos considéranse eles mesmos [[musulmán]]s, aínda que os musulmáns auténticos non o aceptan. De feito, derívanse da rama [[xiísmo|xiíta]]. Con todo, moitos reclaman a independencia da súa fe respecto das outras relixións da zona, e consideran que a súa é máis ben unha [[filosofía]], aínda que teñen libros de culto, cren na [[reencarnación]] e rogan a cinco mensaxeiros de [[Deus]]. === A Fe Bahá'í === Os [[Fe bahá'í|bahá'í]] son unha comunidade moi particular, cunha mensaxe máis filantrópica que relixiosa, e con implantación en todo o mundo.<ref>{{Cita web |url=http://info.bahai.org/article-1-6-0-5.html |title=The Bahá'í World Centre: Focal Point for a Global Community |editor=The Bahá'í International Community |dataacceso=10-11-2012 |lingua=inglés |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070629171538/http://info.bahai.org/article-1-6-0-5.html |dataarquivo=29-06-2007 |urlmorta=yes }}</ref> Aínda que ten un dos seus centros mundiais na cidade palestina de [[Haifa]] ([[Israel]]), a Fe Bahá'í é orixinaria de [[Irán]] (fora do [[Mundo árabe]]). == Expansión territorial == O pobo árabe protagonizou unha grande expansión territorial ([[Mundo árabe|Países árabes]]) baixo o impulso do [[islam]]. asimilaron unha gran multitude de pobos da [[Asia]] suroccidental e do norte de [[África]]. Hoxe en día, o [[Mundo árabe]] é a terceira unidade xeocultural máis grande do mundo, logo de [[Rusia]] e [[América do Norte|angloamericano]], cunha poboación que excede os 300 millóns e un territorio de máis de 14.000.000&nbsp;km², desde o [[Océano Atlántico]] ao oeste ata o [[Mar de Arabia]] ao leste. A táboa seguinte baséase nos falantes de árabe: <center>'''Estados árabes'''</center><!-- Ao actualizar un dato, non se esqueza de actualizar as cifras totais --> <center> {| class="toccolours sortable" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse" |+ |- bgcolor=#6495ED !Bandeira !Estado !Poboación<br />árabe !Poboación<br />total !% árabes !Notas |- |{{EGYb}} |[[Exipto]] |style="text-align: right"|82,667,004 |style="text-align: right"|82,999,000 |style="text-align: right"|99.6% |<ref name="TWF">The World Factbook [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130510200259/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ |date=10 de maio de 2013 }}{{en}}</ref> |- |[[Ficheiro:Flag_of_Algeria.svg|25px]] |[[Alxeria]] |style="text-align: right"|34,546,050 |style="text-align: right"|34,895,000 |style="text-align: right"|99% |<ref name="TWF"/> |- |{{MARb}} | [[Marrocos]] |style="text-align: right"|31,705,063 |style="text-align: right"|31,993,000 |style="text-align: right"|99.1% |<ref name="TWF"/> |- |[[Ficheiro:Flag_of_Saudi_Arabia.svg|25px]] |[[Arabia Saudita]] |style="text-align: right"|25,817,970 |style="text-align: right"|28,686,633 |style="text-align: right"|90% |<ref name="TWF"/> |- |{{IRQb}} |[[Iraq]] |style="text-align: right"|24,206,350 |style="text-align: right"|31,234,000 |style="text-align: right"|75-80% |<ref name="TWF"/> |- |{{YEMb}} |[[Iemen]] |style="text-align: right"|23,580,000 |style="text-align: right"|23,580,000 |style="text-align: right"|100% |<ref name="TWF"/> |- |{{SYRb}} |[[Siria]] |style="text-align: right"|19,781,118 |style="text-align: right"|21,906,000 |style="text-align: right"|90.3% |<ref name="TWF"/> |- |{{SDNb}} |[[Sudán]] |style="text-align: right"|16,486,080 |style="text-align: right"|42,272,000 |style="text-align: right"|39% |<ref name="TWF"/> |- |{{TUNb}} |[[Tunisia]] |style="text-align: right"|10,121,244 |style="text-align: right"|10,327,800 |style="text-align: right"|98% |<ref name="TWF"/> |- |[[Ficheiro:Flag_of_Libya.svg|25px]] |[[Libia]] |style="text-align: right"|6,227,400 |style="text-align: right"|6,420,000 |style="text-align: right"|97% |<ref name="TWF"/> |- |[[Ficheiro:Flag_of_Jordan.svg|25px]] |[[Xordania]] |style="text-align: right"|6,189,680 |style="text-align: right"|6,316,000 |style="text-align: right"|98% |<ref name="TWF"/> |- |[[Ficheiro:Flag_of_Lebanon.svg|25px]] |[[Líbano]] |style="text-align: right"|4,012,800 |style="text-align: right"|4,224,000 |style="text-align: right"|95% |<ref name="TWF"/> |- |{{PSEb}} |[[Palestina]] |style="text-align: right"|3,716,608 |style="text-align: right"|4,148,000 |style="text-align: right"|89.6% |<ref name="TWF"/> |- |[[Ficheiro:Flag_of_Kuwait.svg|25px]] |[[Kuwait]] |style="text-align: right"|2,388,000 |style="text-align: right"|2,985,000 |style="text-align: right"|80% |<ref name="TWF"/> |- |[[Ficheiro:Flag_of_the_United_Arab_Emirates.svg|25px]] |[[Emiratos Árabes Unidos]] |style="text-align: right"|1,839,600 |style="text-align: right"|4,599,000 |style="text-align: right"|40% |<ref name="TWF"/> |- |[[Ficheiro:Flag_of_Oman.svg|25px]] |[[Omán]] |style="text-align: right"|1,650,100 |style="text-align: right"|2,845,000 |style="text-align: right"|58% |<ref>[http://www.joshuaproject.net/peopctry.php?rop3=100431&rog3=MU] {{en}}</ref> |- |{{MRTb}} |[[Mauritania]] |style="text-align: right"|1,645,500 |style="text-align: right"|3,291,000 |style="text-align: right"|30-70% |<ref name="TWF"/> |- |{{QATb}} |[[Qatar]] |style="text-align: right"|563,600 |style="text-align: right"|1,409,000 |style="text-align: right"|40% |<ref name="TWF"/> |- |[[Ficheiro:Flag_of_the_Sahrawi_Arab_Democratic_Republic.svg|25px]] |[[Sáhara Occidental]] |style="text-align: right"|513,000 |style="text-align: right"|513,000 |style="text-align: right"|100% |<ref name="TWF"/> |- |[[Ficheiro:Flag_of_Bahrain.svg|25px]] |[[Bahrein]] |style="text-align: right"|493,584 |style="text-align: right"|791,000 |style="text-align: right"|62.4% |<ref name="TWF"/> |- | - |'''Total''' |style="text-align: right"|~'''298,150,751''' |style="text-align: right"|~'''345,434,433''' |style="text-align: right"|~'''86.32%''' | |} </center> == Diáspora == A [[diáspora]] árabe comprende entre 30 e 50 millóns de persoas distribuídas por todos os continentes e por case todos os países do mundo. Máis da metade dos árabes na diáspora concéntranse en [[América Latina|Latinoamérica]].<ref name="cultura árabe">{{cita web |url=http://www.arabe.cl/inmigracion.html |título=Inmigración Árabe en América |dataacceso=28/8/2013 |data=8/12/2005 |editor=www.arabe.cl|lingua=inglés}}</ref> Outras rexións con importantes concentracións son [[Europa]] occidental, [[Asia]] occidental e [[Norteamérica]]. Segundo a [[Organización Internacional para as Migracións]], hai 13 millóns de emigrados árabes de primeira xeración en todo o mundo, 5,8 dos cales viven nos propios países árabes. Os expatriados contribúen á circulación de capitais financeiros e humanos á [[Mundo árabe|zona]] e, deste xeito, á promoción dun desenvolvemento rexional significativo. En [[2009]] os países árabes recibiron un total de 35,1 billóns de [[Dólar estadounidense|dólares]] en remesas procedentes dos emigrantes. E o volume das remesas enviadas a [[Xordania]], [[Exipto]] e [[Líbano]] desde outros países árabes son entre un 40% e un 190% máis elevadas que os intercambios comerciais entre estes mesmos estados .<ref>[http://www.egypt.iom.int/Doc/IOM%20Intra%20regional%20labour%20mobility%20in%20Arab%20region%20Facts%20and%20Figures%20(English).pdf Mobilidade laboral intrarregional no Mundo árabe] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160507114953/http://www.egypt.iom.int/Doc/IOM%20Intra%20regional%20labour%20mobility%20in%20Arab%20region%20Facts%20and%20Figures%20(English).pdf |date=07 de maio de 2016 }}, {{en}} Organización Internacional para as Migracións, O Cairo</ref> {| class="toccolours sortable" style="border-collapse:collapse; margin:auto;" |+ style="font-weight:bold;" | '''Diáspora árabe''' <!-- When updating a diaspora figure, don't forget to update the total figure --> |- style="background:#6495ed;" |+ |- bgcolor=#6495ED !Bandeira !Estado !Poboación árabe !Poboación total !% àrabes !Notas |- |{{BRAb}} |[[Brasil]] |style="text-align: right"|12,000,000 |style="text-align: right"|191,241,714 |style="text-align: right"|6.28% |<ref>[http://www.brazzil.com/2004/html/articles/sep04/p118sep04.htm Brazil] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100914205846/http://www.brazzil.com/2004/html/articles/sep04/p118sep04.htm |date=14 de setembro de 2010 }} {{en}}</ref> |- |{{FRAb}} |[[Francia]] |style="text-align: right"|6,000,000 |style="text-align: right"|65,073,482 |style="text-align: right"|9.22% | |- |{{ARGb}} |[[Arxentina]] |style="text-align: right"|3,500,000 |style="text-align: right"|40,482,000 |style="text-align: right"|8.65% |<ref>[http://www.fearab.org.ar/inmigracion_sirio_libanesa_en_argentina.php Inmigracion sirio-libanesa en Argentina] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070108124844/http://www.fearab.org.ar/inmigracion_sirio_libanesa_en_argentina.php |date=08 de xaneiro de 2007 }} {{es}}</ref> |- |{{USAb}} |[[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] |style="text-align: right"|3,500,000 |style="text-align: right"|307,473,000 |style="text-align: right"|1.14% |<ref>[http://www.aaiusa.org/about/17/our-history Arab American Institute (AAI)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100510071021/http://www.aaiusa.org/about/17/our-history |date=10 de maio de 2010 }} {{en}}</ref> |- |{{IRNb}} |[[Irán]] |style="text-align: right"|2,225,880 |style="text-align: right"|74,196,000 |style="text-align: right"|3% |<ref name="TWF" /> |- |{{ITAb}} |[[Italia]] |style="text-align: right"|1,950,210 |style="text-align: right"|60,234,000 |style="text-align: right"|3.1% | |- |{{ISRb}} |[[Israel]] |style="text-align: right"|1,500,000 |style="text-align: right"|7,411,000 |style="text-align: right"|20.24% |<ref>[http://www.cbs.gov.il/www/publications/isr_in_n08e.pdf CBS Israel] {{en}}</ref> |- |{{TURb}} |[[Turquía]] |style="text-align: right"|1,200,000 |style="text-align: right"|74,816,000 |style="text-align: right"|1.60% | |- |{{MEXb}} |[[México]] |style="text-align: right"|1,100,000 |style="text-align: right"|111,211,789 |style="text-align: right"|1% | |- |{{VENb}} |[[Venezuela]] |style="text-align: right"|900,000 |style="text-align: right"|26,814,843 |style="text-align: right"|3.36% | |- |{{CHIb}} |[[Chile]] |style="text-align: right"|800,000 |style="text-align: right"|16,928,873 |style="text-align: right"|4.73% |<ref>[http://www.blog-v.com/arabesenchile/ Árabes chilenos] {{es}}</ref> |- |{{COLb}} |[[Colombia]] |style="text-align: right"|700,000 |style="text-align: right"|44,928,970 |style="text-align: right"|1.56% |<ref>[http://www2.anba.com.br/noticia_diplomacia.kmf?cod=8701931 Colòmbia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110706150728/http://www2.anba.com.br/noticia_diplomacia.kmf?cod=8701931 |date=06 de xullo de 2011 }} {{en}}</ref> |- |{{GBRb}} |[[Reino Unido]] |style="text-align: right"|500,000 |style="text-align: right"|61,113,205 |style="text-align: right"|0.82% | |- |{{AUSb}} |[[Australia]] |style="text-align: right"|500,000 |style="text-align: right"|21,885,016 |style="text-align: right"|2.29% | |- |{{CANb}} |[[Canadá]] |style="text-align: right"|500,000 |style="text-align: right"|33,790,000 |style="text-align: right"|1.48% | |- |{{DEUb}} |[[Alemaña]] |style="text-align: right"|400,000 |style="text-align: right"|82,060,000 |style="text-align: right"|0.49% | |- |{{PAKb}} |[[Paquistán]] |style="text-align: right"|300,000 |style="text-align: right"|180,808,000 |style="text-align: right"|0.17% | |- |{{ECUb}} |[[Ecuador]] |style="text-align: right"|200,000 |style="text-align: right"|13,625,000 |style="text-align: right"|1.47% | |- |{{RUSb}} |[[Rusia]] |style="text-align: right"|200,000 |style="text-align: right"|142,008,838 |style="text-align: right"|0.14% | |- | - |'''Total''' |style="text-align: right"|~'''36,025,880''' | - | - | |} ==== Árabes do Cáucaso e de Asia Central ==== En [[1728]], un funcionario ruso describiu un grupo de árabes [[sunnismo|sunnitas]] [[nómade]]s que poboaban a chaira de [[Mughan]], na costa do [[Mar Caspio]], na actual [[Acerbaixán]], e que falaban unha mestura de [[turco]] e [[Lingua árabe|árabe]].<ref name=Genko>Genko, A. ''The Arabic Language and Caucasian Studies''. USSR Academy of Sciences Publ. Moscow-Leningrad. 8–109</ref> Crese que estes grupos de árabes chegaron ao [[Cáucaso]] no [[século XVI]].<ref name="zelkina">Zelkina, Anna. [http://books.google.cat/books?id=Ih6b9iupT6oC&pg=PA101 Arabic as a Minority Language]. Walter de Gruyter, 2000; ISBN 3-11-016578-3 p. 101</ref> A edición de [[1888]] da [[Encyclopædia Britannica]] aínda mencionaba un certo número de árabes que poboaban a provincia de [[Bakú]], no [[Imperio Ruso]].<ref name=Baynesp514>Baynes, Thomas Spencer (ed). "Transcaucasia." Encyclopædia Britannica. 1888. p. 514</ref> Esta xente conservarían un dialecto árabe ("árabe de Shirvan") polo menos ata mediados [[século XIX]],<ref name=Bakik>[http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/framevved.htm Golestan-i Iram] de [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]. Translated by Ziya Bunyadov. Baku: 1991, p. 21</ref> aínda que desde entón foron totalmente asimilados polos seus veciños [[pobo azarí|azarís]] e [[tats]], a maioría [[xiíta]]s. Hoxe en día, só en [[Acerbaixán]], aínda hai unha trintena de topónimos que conteñen o prefixo'' Arab-'' por exemplo, [[Arabgadim]] (en [[lingua azarí|azarí]], Ərəbqədim), [[Arabojaghy]] (en azarí, Ərəbocağı), [[Arab-Yengija]] (en azarí, Ərəbyengicə) etc. Desde a época da conquista árabe do [[Cáucaso]], vaise producir unha corrente migratoria árabe continua pero de pouco volume desde varias zonas arabeparlantes cara ao [[Daguestán]], o que vai influír e formar a cultura das poboacións locais. Ata mediados [[século XX]], aínda había persoas no Dagestani que declaraban o árabe como lingua materna, e a maioría vivían na poboación de [[Darvag]], ao noroeste de [[Derbent]] . O último destes testemuños é dos anos 1930.<ref name="zelkina"/> A maioría de comunidades árabes no Daguestán meridional sufriron un proceso de turquización lingüística, de maneira que hoxe Darvag é unha poboación maioritariamente [[pobo azarí|azarí]].<ref name=Sefer>Seferbekov, Ruslan. [http://www.tabasaran.com/modules.php?name=News&file=print&sid=171 Characters Персонажи традиционных религиозных представлений азербайджанцев Табасарана.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081216032153/http://www.tabasaran.com/modules.php?name=News&file=print&sid=171 |date=16 de decembro de 2008 }}</ref><ref name=Wrum>Stephen Adolphe Wurm et al. [http://books.google.ca/books?id=glU0vte5gSkC&pg=PA966 Atlas of languages of intercultural communication]. Walter de Gruyter, 1996; p. 966</ref> Segundo o historiador [[Ibn Khaldun]], os árabes que había na [[Asia Central]] resultaran mortos ou fuxiran cando se produciu a invasión da rexión polos [[pobo tártaro|tártaros]], e só permaneceron os poboadores autóctonos.<ref name=Khaldun>History of Ibn Khaldun</ref> Con todo, hoxe en día moita xente da Asia Central identifícase como árabe. A maioría están completamente integrados coas etnias locais, e a miúdo identifícanse ata co nome, é dicir, que se chaman eles mesmos [[taxikos]] ou ben [[uzbekos]], pero tamén empregan títulos que lles permiten identificar de xeito inconfundible a súa orixe árabe, como'' sayyid'' ("señor" en árabe),'' Khoja'' ("mestre" en persa) ou o apelido familiar'' Siddiqui'' (os descendentes do primeiro califa, [[Abu Bakr]], moi estendidos ata en toda a [[India]] e [[Paquistán]])<ref name=Owensp184>Arabic As a Minority Language By Jonathan Owens, páx. 184</ref>. En [[Irán]] tamén hai unha importante minoría de orixe e lingua árabe, localizada sobre todo na provincia meridional do [[Khuzestan]] (antes "Arabistan"). == Historia == === Período preislámico === [[Ficheiro:Petra Jordan BW 21.JPG|miniatura|200px|A antiga cidade de [[Petra]], en [[Xordania]], construída a principios do século I polos nabateos.]] O país de onde son orixinarios os árabes é a [[Península Arábiga]], entre o [[Mar Vermello]] e o [[Golfo Pérsico]], comprendendo o norte as terras áridas ao leste do [[río Xordán]] e ao oeste de [[Mesopotamia]].<ref name=Craggp13>Cragg, 1991, p. 13.</ref> Os pobos [[semitas]] que estableceron as primeiras civilizacións en [[Mesopotamia]] e o [[Próximo Oriente]] ([[arameos]], [[acad]]eos e [[Canaan|cananeos]] ) tamén poderían ser orixinarios de Arabia. A miúdo mesturáronse xenéticamente entre si.<ref name=Semitic>{{Cita web|url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/97/12/6769 |title=Journal of Semitic Studies Volume 52, Number 1 |publisher=Pnas.org |date=2000-06-06 |accessdate=21/02/2013|lingua=inglés}}</ref> Aos poucos, con todo, os pobos semitas foron perdendo a súa supremacía no [[próximo Oriente]] e acabaron sometidos o [[Imperio Persa]]. Con todo, o [[arameo]] seguiu funcionando como [[lingua franca]] de Mesopotamia e o Próximo Oriente ata que foi substituído polo [[lingua grega|grego]] logo das conquistas de [[Alexandre o Grande|Alexandre Magno]]. A primeira referencia escrita do [[etnónimo]] "árabe" é unha inscrición [[asiria]] do ano [[-853|853 a.C.]], en que o rei [[Salmanasar III]] menciona un rei [[Gindibu]] de ''mâtu arbâi'' ("a terra árabe") a os que puido derrotar na [[batalla de Karkar]]. Algúns dos nomes que atopamos nestes textos son en [[Lingua aramea|arameo]], mentres que os outros son as primeiras testemuñas dos dialectos [[Nordaràbic antigo|protoárabes]]: varios etnónimo traduciron convencionalmente por "árabe":'' arabi '','' arubu'','' ARIB'' e'' urbi''. Moitas raíñas [[quedaritas]] foron descritas como raíñas dos'' ARIB''. A [[Tanakh|Biblia hebrea]] refírese ocasionalmente aos pobos'' ARVI'' (ou outras variantes), que traducimos por "árabes" ou "arábigos". O alcance real deste termo nesta época tan primitiva non é suficientemente claro, pero parece que se refire a varias tribos [[semitas]] [[nómade]]s dos desertos de [[Siria]] e de [[Arabia]] . Os [[nabateos]] foron uns nómades recentemente chegados <ref name=Biblical>{{Cita web | url = http://www.biblicalisraeltours.com/Arch/ArchaeologyJordan.htm | title = Biblical Israel Tours | publisher = Biblical Israel Tours | accessdate = 2010-04-13 | urlarquivo = https://web.archive.org/web/20100411062048/http://www.biblicalisraeltours.com/Arch/ArchaeologyJordan.htm | dataarquivo = 11 de abril de 2010 | urlmorta = yes }}</ref> que ocuparon o territorio que abandonaran os [[edom]]itas. As inscricións máis antigas que nos deixaron son en [[Lingua aramea|arameo]], pero aos poucos fóronse pasando o [[Lingua árabe|árabe]], e son o primeiro pobo que escribe nesta lingua. De feito, o [[alfabeto nabateo]] foi adoptado polos árabes e converteuse na [[alfabeto árabe|escritura árabe]] moderna cara ao [[século IV]]. ==== Primeiras migracións ==== Para os gregos e para os romanos, o termo'' "arabi"'' servía para designar calquera tribo nómade dos desertos do [[Próximo Oriente]]. Os [[Imperio Romano|romanos]] chamaban [[Arabia Petrea]] a súa provincia fronteiriza co [[Imperio Persa]], ao redor da cidade de [[Petra]], e que desde os últimos séculos antes da era cristiá foi caendo cada vez máis baixo a influencia árabe, sobre todo coa migración dos [[gassánidas]], desde o [[século III]]. O afastado [[Iemen]] era a [[Iemen|Arabia Félix]], porque era o único recuncho fértil da península. E os desertos non conquistados máis aló das fronteiras orientais e meridionais do Imperio eran o [[Arabia Magna]].<ref name=Diony>{{Cita web |url=http://www.infilled.net/Infilled.net/reference/World%20map%20according%20to%20Dionysius,%20124%20A.D/Reconstruction%20of%20the%20world%20map%20according%20to%20Dionysius,%20124%20A.D..gif |título=Reconstruction of the World Map according to Dionysus |data-acceso=16 de marzo de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20081028215931/http://www.infilled.net/Infilled.net/reference/World%20map%20according%20to%20Dionysius,%20124%20A.D/Reconstruction%20of%20the%20world%20map%20according%20to%20Dionysius,%20124%20A.D..gif |dataarquivo=28 de outubro de 2008 |urlmorta=yes }}</ref> Os gassánidas, os [[lakhmidas]] e os [[kinda]] protagonizaron a última gran migración de xente de [[Iemen]] cara ao norte antes da aparición do [[islam]] . * Os gassánidas reavivaron a presenza semita a entón helenizada [[Siria (provincia romana)|Provincia romana de Siria]], que controlaron ata a expansión do [[islam]]. Establecéronse principalmente na rexión de [[Houran]] e se expandieron cara ao territorio dos actuais [[Líbano]], [[Palestina]] e [[Xordania]]. * Os [[lakhmidas]] establecéronse na rexión do [[Tigris]] medio, en alianza co [[Imperio Sasánida]] contra os [[gassánidas]] e a [[Imperio Bizantino]]. Disputaban o control das tribos de Arabia central aos [[kinda]]. Os sasánidas disolveron o reino lakhmida no [[602]].<ref>Harold Bailey [http://books.google.cat/books?id=Ko_RafMSGLkC&pg=PR59 The Cambridge history of Iran: The Seleucid, Parthian and Sasanian periods], Volume 1'', Cambridge University Press, 1983, ISBN 0-521-20092-X p. 59''</ref> * Os [[kinda]] emigraron do [[Iemen]] xunto cos gassánidas e lakhmides, pero desviáronse cara a [[Bahrein]] e logo devolveron a Iemen, onde constituíron un reino vasalo dos [[himiarites]] que controlaba a maior parte do centro e norte de Arabia, ata a caída dos himiarites no [[-525|525 a.C.]]. [[Ficheiro:Map of expansion of Caliphate.svg|miniatura|200px| Expansión do Califato {{legend|#a1584e|Mahoma, 622–632}} {{legend|#ef9070|Califas Raixidun, 632–661}} {{legend|#fad07d|Califas Omeias, 661–750}}]] === Período islámico === Os musulmáns de [[Medina]] chamaban as tribos [[nómade]]s do deserto os ''a'raab'', e eles considerábanse diferentes porque eran sedentarios, aínda que eran conscientes dos lazos raciais que os unían. O termo ''a'raab'' reflicte os que tiñan os [[Asiria|asirios]] para os nómades cos que tiñan unha relación moi estreita e os que derrotaran en [[Siria]]. Na termoloxía islámica máis antiga, no [[Corán]], ''ʿarabiy'' refírese á [[lingua árabe]] e ''ʾaʿrāb'' aos árabes [[beduínos]], coas connotacións negativas de ser a xente que se atrincheiraba no deserto para resistir o avance da [[islam]]ización. Pero logo da conquista do deserto interior, no [[século VIII]], a lingua que falaban os nómades beduínos pasou a ser vista como a forma máis pura e incontaminada da [[lingua árabe]]. ==== Siria e Iraq ==== A aparición da [[islam]] fixo que se xuntaran moitas tribos de [[Arabia]] que ata entón vivían enfrontadas, e proxectounas cara ao norte á conquista de [[Siria]] e o [[Iraq]]. No ano [[661]], baixo o goberno da [[dinastía Omeia]], [[Damasco]] converteuse na capital do [[Califato]]. Nos novos territorios conquistados, os árabes constituían a elite militar dominante e, en consecuencia, gozaban de privilexios especiais. Sentíanse moi orgullosos dos seus antepasados árabes e promovían a poesía e a cultura da Arabia preislámica, que se fundía progresivamente coa cultura destes países. Hai estableceron gornicións militares en [[Ramla]], [[Raqqa]], [[Basora]], [[Kufa]], [[Mosul]] e [[Samarra]], todas as cales máis adiante se converterían en cidades .<ref name="Lunde">{{Cita libro | apelidos = Lunde | nome = Paul | título = Islam | ano = 2002 | editor = Dorling Kindersley Publishing | páxinas = 50-52 | localización = Nova York | ISBN = 0-7894-8797-7}}</ref> O califa [[Abd al-Malik ibn Marwan|Abd-al-Malik]] estableceu o [[lingua árabe|árabe]] como idioma oficial do Califato no [[686]].<ref>John Joseph Saunders, ''A history of medieval Islam'', Routledge, 1965, page 13</ref> Esta disposición tivo unha grande influencia nos países non árabes conquistados e alimentou a [[arabización]] da rexión. Con todo, a situación privilexiada dos árabes sobre os non árabes conversos e os impostos adicionais que debían pagar estes foron xerando un resentimento contra os árabes de orixe. O califa [[Umar II]] intentou resolver o conflito cando asumiu o poder no [[717]], proclamando que todos os musulmáns debían ser tratados igual, pero as súas intencións reformadoras non tiveron efecto porque morreu cando só levaba tres anos no poder. En consecuencia, o malestar contra os [[Omeias]] espallouse por toda a rexión e estalou unha revolta que deu o poder aos [[abbásida]] e trasladou a capital a [[Bagdad]]. Os Abbásida tamén eran árabes, xa que descendían de [[Al-Abbas ibn Abd al-Muttalib|Abbas]], o tío de [[Mahoma]], pero, a diferenza dos Omeias, eles tiñan o apoio dos grupos musulmáns non árabes.<ref name="Lunde"/> Cando houberon [[Sustitución lingüística|adoptado]] a [[lingua árabe]] e a relixión [[Islam|islámica]], as poboacións de Oriente Próximo e de Iraq forón, ademais, [[Arabización|arabizadas]]. ==== O norte de África e o Al-Andalus ==== [[Ficheiro: Kairouan Mosque Courtyard.jpg |miniatura| 200px | A mesquita de Uqba ou Gran Mesquita de Kairouan (Túnez), fundada en 670, é a máis antiga de todo o islam occidental.<ref>Clifford Edmund Bosworth [http://books.google.cat/books?id=UB4uSVt3ulUC&pg=PA264 Historic cities of the Islamic world], Brill, Leyde, 2007, ISBN 90-04-15388-8 p. 264</ref>]] Ao [[Norte de África]], os [[bérber]]es resistíronse moito á conquista arabomusulmá, pero, logo de ser derrotados e asimilados, van contribuír decisivamente á invasión de [[Hispania]]. De feito, a maior parte da tropa que pasou a [[estreito de Xibraltar]] a partir do ano [[711]] constituíana bérberes, e ata a comandaba o xefe bérber [[Táriq ibn Ziyad]]. Os primeiros séculos da dominación musulmá no Norte de África e da Península Ibérica a inmigración árabe na zona foi pouco importante. A Hispania musulmá, [[Al-Andalus]], era de poboación maioritariamente hispana (ibero-romano-goda) cunha minoría significativa bérber, mentres que os árabes constituían unha pequena pero poderosa elite. Non pasou moito tempo ata que o Al-Andalus e boa parte do [[Magreb]] liberáronse do [[Califato Omeia]]. No [[Marrocos]], as tribos bérberes propiciaron a aparición de varios estados independentes. Co colapso do Califato Omeia, [[Al-Andalus]] converteuse no escenario de conflitos étnicos entre árabes e bérberes. O último supervivente da [[dinastía Omeia]], [[Abd ar-Rahman I]], puido fuxir da persecución dos seus rivais e refuxiouse no Al-Andalus. Como descendía a vez de árabes e de bérberes, foi capaz de acougar aos contrincantes e creou o [[Emirato de Córdoba]]. O groso máis importante de inmigración árabe ao [[Magreb]] non chegou ata o [[século XI]], cando as tribos beduínas [[Banu Hilal]] foron enviadas polos [[Califato Fatímida|fatimídas]] contra a dinastía [[Zirida]], e, logo de derrotala, seguiron avanzando pola súa conta. Isto contribuíu decisivamente á [[arabización]] da rexión, e tamén á expansión do [[nomadismo]] en zonas que antes foran predominantemente agrícolas. Foron destruídos moitos pobos e cidades en todo o Magreb. Mentres que as áreas costeiras e urbanas seguiron baixo control bérber, o interior quedou fóra de control e baixo o dominio dos beduínos. [[Ibn Khaldun]] testemuñou que as zonas devastadas polos invasores Banu Hilal desertizaronses completamente. Aínda que os bérberes seguiron gobernando a súa rexión ata o [[século XVI]], con varias dinastías, como os [[Dinastía almorábide|Almorábides]], os [[Almohades]] etc., O certo é que a chegada destas tribos contribuíu moito á súa [[arabización]] desde os puntos de vista lingüístico e político. ==== O Califato ==== [[Ficheiro:Alhambra view.jpg|miniatura|200px|Vista da [[Alhambra]] desde [[Albaicín]], en [[Granada]].]] Durante a época da [[expansión do islam]] do [[século VII]] e [[Século VIII|principio do VIII]], vaise a establecer o [[Califato]], primeiro sera o "[[Primeiro califato|Califato Raixidun]]", que vai a dar nun dos [[Lista dos imperios máis grandes da historia|imperios máis grandes da historia]]. A [[Idade de ouro]] do [[islam]] iniciouse a mediados do [[século VIII]] coa chegada ao poder da [[Abbásida|dinastía abbásida]] e a substitución da vella capital [[Damasco]] pola recentemente fundada [[Bagdad]]. Durante o período dos abbásides, baixo a influencia dos preceptos [[corán]]icos e os [[hadith]], como que "A tinta dos eruditos é máis sagrada que o sangue dos mártires", que reforza o valor do coñecemento, o [[Mundo islámico]] converteuse nun centro cultural de primeira orde, onde floreceron a [[ciencia]], a [[filosofía]], a [[medicina]] e o [[ensino]], de modo que os abbásides alentaron a causa do coñecemento e estableceron a "[[Casa do Saber]]" (en árabe:بيت الحكمة) en Bagdad, onde os intelectuais, musulmáns e non musulmáns, esforzábanse por traducir e recoller a totalidade do coñecemento humano en [[lingua árabe]]. Moitas obras da Antigüidade clásica, que xa foran esquecidas, foron traducidas o [[lingua árabe|árabe]] e logo o [[lingua turca|turco]], o [[Lingua iraniana|persa]], na [[Lingua hebrea|hebreo]] e ao [[Lingua latina|latín]]. Durante este período, o mundo islámico foi un [[crisol]] de culturas onde se recollía, se sintetizaba e facíase avanzar o coñecemento obtido pola Humanidade desde as antigas civilizacións de [[Mesopotamia]], [[Imperio Romano|Roma]], [[Chinesa]], [[India]], [[Persia]], [[Exipto]], [[Norte de África]], [[Grecia]] e [[Bizancio]]. As dinastías musulmás rivais, como os [[califato fatimita|fatimites]] de [[Exipto]] e os [[Omeias]] de [[Al-Andalus]] tamén foron núcleos importantes de cultura, con cidades como [[O Cairo]] e [[Córdoba, España|Córdoba]] que rivalizaban con [[Bagdad]].<ref name="Vartan"/> ==== Califato Otomán ==== [[Ficheiro:OttomanLanguages.jpg|miniatura|200px|Os árabes (en marrón) no Imperio Otománn.]] Cando O [[Imperio Otomán]] someteu o Califato árabe e adoptou para o seu soberano o título de califa, iniciouse unha nova era de dominación para todo o pobo árabe, que se estendeu desde [[1513]] ata [[1922]]. Pero os árabes non notaron moito o cambio, de feito que, os [[Imperio Otomán|turcos otománs]] aproveitaron o modelo de administración árabe preexistente. ==== Na actualidade ==== Logo da caída do [[imperio otomán]] en 1918, a maioría dos árabes modernos viven no [[Mundo árabe]], que comprende unha veintena de estados independentes no [[Oriente Medio]] (incluída [[Palestina]]) e o [[África do Norte|norte de África]]. Todos estes estados comparten unha política exterior común centrada no [[conflito árabe-israelí]], aínda que só os máis próximos a [[Israel]] teñen ou tiverón unha participación real na guerra. Nos anos trinta do século {{Versaleta|xx}}, cando en moitos estados musulmáns, e sobre todo árabes, discutíase sobre unha nova organización política e territorial trala disgregación do imperio otomán, xurdiron dúas novas ideoloxías que propugnaban a unión, ben de todos os árabes nunha soa [[nación]] (o [[panarabismo]]), ben de todos os musulmáns en torno o [[islam]] e baixo o imperio da [[Xaria|lei islámica]] (o [[panislamismo]]). Ambas ideoloxías unitaristas, con todo, han ter que competir na escena política cos nacionalismos locais dos diversos Estados árabes. [[Ficheiro:Arab League History.svg|miniatura|200px|esquerda|Datas de incorporación dos membros da Liga Árabe.]] Unha consecuencia práctica do [[panarabismo]] foi a creación da [[Liga Árabe]] , fundada no [[O Cairo|Cairo]] o 22 de marzo de 1945 con seis membros: [[Exipto]], [[Iraq]], Transxordania (chamada [[Xordania]] a partir de [[1946]]), [[Líbano]], [[Arabia Saudita]] e [[Siria]]. O [[Iemen]] engadiuse o 5 de maio. Actualmente ten 22 membros e catro observadores. O obxectivo principal da organización é "reforzar as relacións entre os estados membros e coordinar a colaboración entre eles, salvagardar a independencia e soberanía dos Estados membros, e tratar de xeito xeral os asuntos e intereses dos países árabes".<ref name="yale">{{cita web| autores= Head of states of the founding members| título = The Middle East 1916-2001 : A Documentary Record| obra = The Avalon Project| editorial= Yale Law School| ano = 1998| url =http://avalon.law.yale.edu/subject_menus/mideast.asp| dataacceso = 20/08/2013|lingua=inglés}}</ref> O caudillo [[Exipto|exipcio]] [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]] foi o principal líder do [[panarabismo]]. Como líder carismático, todo o mundo árabe esixíalle que terminase co problema [[Territorios Palestinos|palestino]], mediante a derrota militar de [[Israel]]. Por outra banda, os dirixentes israelís percibían como un perigo que Nasser puidese unir os atomizados países árabes da zona baixo unha estrutura estatal única, e tamén que puidese converterse nun novo [[Atatürk]] árabe, de maneira que se buscou o enfrontamento armado para derrotalo e provocar a súa caída. Estas tensións levaron en 1967 á [[guerra dos Seis Días]], que supuxo un fracaso militar enorme para os países árabes que participaron ([[Exipto]], [[Siria]] e [[Xordania]]), e para todos os seus aliados. Esta derrota marcou o final do [[panarabismo]], xa que a poboación árabe sentiuse tan defraudada polos resultados desta guerra, como xa lles pasara coa [[guerra árabe-israelí de 1948]], e , do mesmo xeito que entón , a opinión pública radicalizouse , esta vez ao redor de movementos [[Islamismo|islamistas]] como o que eclosionou en 1979 coa [[revolución iraniana|revolución islámica]] en [[Irán]]. En parte como reacción contra a [[occidentalización]] e en parte atizada por [[conflito árabe-israelí]], a finais do século {{Versaleta|xx}} estendeuse entre os árabes unha forte onda de [[Islamismo|islamismo político]] radical, que domina calquera movemento político, non só aos [[Mundo árabe|países árabes]], senón a todo o [[Mundo islámico]] en xeral. Por outra banda, a partir de 2010, varios países víronse axitados con diversa intensidade pola [[primavera árabe]], un movemento de protesta e vontade de rexeneración política que se xerou e estendio principalmente por iniciativa popular e coa axuda das [[Tecnoloxías da información e da comunicación|novas tecnoloxías]], aínda que o seu avance choca frontalmente coa forza e a implantación popular do islamismo político. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Arab people}} === Outros artigos === * [[Lingua árabe]] * [[Liga Árabe]] * [[Mundo árabe]] * [[Península de Arabia]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20110717194035/http://www.libreria-mundoarabe.com/alifnun.php Revista Alif Nûn] Publicación virtual gratuíta de periodicidade mensual especializada no mundo árabe e islámico {{es}}. * [https://web.archive.org/web/20130729045034/http://www.arabe.galeon.com/articulos/pronald.html Carta sobre os árabes de Ronald Gorab] {{es}}. {{ORDENAR:Arabes}} [[Categoría:Árabes]] [[Categoría:Grupos étnicos de África]] [[Categoría:Grupos étnicos de Asia]] 9m0ejio4gn4dogflyzu9jzvt3wx3h80 0 219707 6149015 6080963 2022-08-03T00:51:17Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Wenceslao González Garra''', nado en [[Vilagarcía de Arousa]] o [[19 de xaneiro]] de [[1888]] e finado na mesma vila o [[16 de setembro]] de [[1965]], foi un navieiro e político galego. == Traxectoria == Fillo de Wenceslao González Jimeno e Camila Garra Castellanzuelo. Propietario da navieira González Garra.<ref>[http://www.ine.es/inebaseweb/pdfDispacher.do;jsessionid=42DD37E9C4F7293D47D1EDDCEFB0BECD.inebaseweb01?td=79309 Navieras 1928] Consultado o 28 de agosto de 2012.</ref> Foi consignatario e dono do [[Salto Eléctrico do Tambre]] que adquiriu en 1918,<ref>{{cita novas|url=http://www.galiciahoxe.com/index_2.php?idMenu=149&idNoticia=413039|título=A catedral industrial galega|páxina-web=GaliciaHoxe|data=4 de abril de 2009|nome=Claudio|apelidos=González Pérez|urlmorta=yes|urlarquivo=https://archive.today/20130629083510/http://www.galiciahoxe.com/index_2.php?idMenu=149&idNoticia=413039|dataarquivo=29 de xuño de 2013|data-acceso=28 de agosto de 2012}}</ref> e que foi xerme de [[Fenosa (1942)|Fenosa]]. Constituíu en [[1918]] a sociedade Fábricas Coruñesas de Gas y Electricidad xunto con [[Ricardo Rodríguez Pastor]].<ref>{{cita|"Se constituyó el 1 de noviembre de 1918, con un capital social de 2.000.000 pts. De la empresa formaba parte la Cooperativa Eléctrica Coruñesa, con una aportación de 1.600.000 pts., y el grupo bancario formado por Ricardo Rodríguez Pastor y Wenceslao González Garra, representando un capital de 400.000 pts."<br/> Citado en {{Cita web|título=LA TRANSICIÓN ENERGÉTICA EN LAS CIUDADES DE GALICIA. DEL GAS A LA ELECTRICIDAD, 1850-1936|url=http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache%3AZ0uUFXpfT4AJ%3Awww.ub.edu%2Fgeocrit%2FSimposio%2FcMirasMartinez_Latransicion.pdf|páxina-web=webcache.googleusercontent.com|data-acceso=7 de xuño de 2019|nome1=Jesús|apelidos1=Mirás Araujo|nome2=Alberte|apelidos2=Martínez López|páxina=11|data-arquivo=24 de setembro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190924173002/http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache%3AZ0uUFXpfT4AJ%3Awww.ub.edu%2Fgeocrit%2FSimposio%2FcMirasMartinez_Latransicion.pdf|url-morta=yes}}}}.</ref> Foi socio prioritario da Compañía General de los Ferrocarriles de Galicia constituída en 1920 e principal accionista da Compañía Minera de Linares en 1939. Encomendou ao seu amigo [[Antonio Palacios]] o proxecto de Ensanche de [[Vilagarcía de Arousa]], cuxos planos se exhibiron na Casa do Concello.<ref>[http://www.farodevigo.es/portada-arousa/2010/03/14/tesoro-costa-vilagarciana/419940.html El tesoro de la costa vilagarciana] - Faro de Vigo. Consultado o 28 de agosto de 2012.</ref> Formou parte dos consellos de administración de [[Unión Fenosa|FENOSA]] e do [[Banco de Vigo]]. Membro do [[Partido Liberal-Conservador|Partido Conservador]], foi elixido deputado polo distrito de Cambados nas [[Eleccións xerais de España de 1920|eleccións de 1920]] e volveu ser elixido deputado nas eleccións de [[Eleccións xerais de España de 1923|1923]]. Na República integrouse no [[Partido Republicano Radical|Partido Radical]] e despois pasou a militar na [[CEDA]] e presentouse na candidatura de dereitas ás [[Eleccións a Cortes de 1936 en Galicia|eleccións de febreiro de 1936]].<ref>''El Pueblo Gallego'', 12-2-1936, p. 11.</ref> Amigo persoal do xeneral [[Emilio Mola]], foi un dos empresarios que financiou a conspiración que deu ligar ao [[golpe de Estado do 18 de xullo de 1936]]. En setembro de 1936 foi a [[Burgos]] e ao regreso trouxo a Consuelo Bascón, esposa de Mola, e a súa filla a pasar uns días en Vilagarcía.<ref>''El Diario de Pontevedra'', 7-9-1936, p. 2.</ref> Tamén acompañou ao xeneral [[Miguel Cabanellas|Cabanellas]] cando visitou Vilagarcía en outubro como inspector xeral do Exército.<ref>''El Pueblo Gallego'', 24-10-1936, p. 11.</ref> Acompañou a [[Francisco Franco]] na visita que este fixo a Vilagarcía en 1941. Foi un gran amante do deporte da vela, gañador de trofeos patroneando os balandros de 6,5 metros Cisco e Folerpa.<ref>[http://www.farodevigo.es/deportes/3075/ochenta-anos-regatas/154290.html Ochenta años de regatas]. Faro de Vigo. Consultado 28 de agosto de 2012</ref><ref>[http://elblogdearlillo.blogspot.com/2009/06/mis-memorias-nauticas-los-inicios-y-el.html El blog de Arlillo] Consultado o 28 de agosto de 2012.</ref> == Recoñecementos == * Foi nomeado fillo predilecto de Vilagarcía de Arousa. * O 7 de setembro de [[1953]] foille imposta a Gran Cruz do Mérito Naval. == Vida persoal == Casou con Purificación Rasilla Salgado == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro |título= Á volta do tempo. Estudos de Historia Contemporánea|nome= Aurora|apelidos= Artiaga Rego|ligazónautor=Aurora Artiaga|ano= 2021|capítulo= Wenceslao González Garra e a trama civil do golpe de estado de 1936 |editorial= Xerais|localización= Vigo|isbn= 978-84-9121-983-5|páxinas= 15-54}} * {{Cita libro |título= La primavera rota. Vilagarcía de Arousa, 1936-1941|nome= Marcelino|apelidos= Abuín Duro|ligazónautor= Marcelino Abuín Duro|ano= 2018|editorial= Sociedad Bibliográfica de Galicia|lugar= Abegondo|isbn= 978-84-09-02453-7|páxinas= 126-129|dataacceso= |url=}} === Ligazóns externas === * [http://www.patrimoniovilagarcia.com/don-wenceslao--el-opulento-diputado-por-cambados---por-victor-viana_ws193140.wsbl Don Wenceslao, el opulento diputado por Cambados - Por Víctro Viana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210118165941/http://www.patrimoniovilagarcia.com/don-wenceslao--el-opulento-diputado-por-cambados---por-victor-viana_ws193140.wsbl |date=18 de xaneiro de 2021 }} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Gonzalez Garra, Wenceslao}} [[Categoría:Personalidades da empresa de Galicia]] [[Categoría:Deputados de Galicia no Congreso dos Deputados]] [[Categoría:Nados en Vilagarcía de Arousa]] [[Categoría:Nados en 1888]] [[Categoría:Finados en 1965]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] e0w47cddwkw9mgl14zyr8lyund2mcd9 0 222422 6149061 5928060 2022-08-03T02:31:13Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{formato de referencias}} {{Santo |título=San |nome= Xudas Tadeo |títulos=[[Apóstolo]] e [[mártir]] |imaxe= (Albi) Saint Jude Thaddée 1620 - Georges de La Tour Inv.166.jpg |nota='''San Xudas Tadeo''' por [[Georges de La Tour]] (1615 - 1620). |data de nacemento= século I d.C. |lugar de nacemento=[[Galilea]], [[Palestina]] |lugar de pasamento=[[Persia]] |data de pasamento= século I d.C. |festividade=[[28 de outubro]]<br/>(Igrexas Occidentais)<br/>[[19 de xuño]]<br/>(Igrexas Orientais) |venerado en= [[Igrexa católica]], [[Igrexa ortodoxa]] [[Igrexa copta]], [[Comuñón Anglicana]], [[Umbanda]], [[Igrexa luterana]]. |santuario principal= [[Basílica de San Pedro]], en [[Roma]]; [[Catedral de Reims]] e [[Catedral de Tolosa]], en [[Francia]]. Venerado na [[catedral de Tui]]. |patrón de= causas desesperadas; das causas perdidas; de [[Armenia]]; dos hospitais. |atributos= Machado; Maza; barco; remo; medallón }} '''San Xudas Tadeo''' é un [[santo]] [[Cristianismo|cristián]] e un dos doce [[apóstolos]] de [[Xesús de Nazaret]]. Os seus outros nomes son '''Tadeo''', '''Xudas Lebeo''' e '''Xudas, irmán de [[Santiago o Menor]]'''. Tamén coñecido como San Tadeo (Θαδδαῖος, [[Transliteración|transl.]] ''Thaddæus'' ou ''Thaddaeus'' en diferentes versións da [[Biblia]]), e como '''San Matfiy''' (Фаддей, он же Иуда Иаковлев или Леввей, en [[lingua rusa|ruso]]) na [[Igrexa Ortodoxa Rusa|tradición ortodoxa rusa]] (xunto con San Xudas). Ás veces identifícase como Xudas, ''irmán de Xesús'', mais cómpre non confundilo con [[Xudas Iscariote]], o outro apóstolo, que traizoou a Xesús Cristo. A [[Igrexa Apostólica Armenia]] honra a Tadeo xuntamente con [[Bertomeu, apóstolo|San Bartolomeu]] como santo padroeiro e responsábel por ter levado o [[Cristianismo]] á [[Armenia]]. É o santo patrón das causas desesperadas e das causas perdidas na [[Igrexa Católica]]. O atributo de San Xudas é a [[maza]] ou mallo. Tamén acostuma aparecer nas [[Icona (arte)|iconas]] cunha lapa á volta da cabeza, que representa a súa presenza durante a [[Pentecoste]], cando recibiu o [[Espírito Santo]] xuntamente cos outros doce [[apóstolo]]s. Outro atributo común é ver a Xudas Tadeo cunha imaxe de [[Xesús de Nazaret|Xesús Cristo]], a [[imaxe de Edesa]]. Nalgunhas ocasións leva un [[rolo (manuscrito)|rolo]] ou un libro (presuntamente a [[Epístola de Xudas]]) ou unha regra de carpinteiro. == Identidade == [[Ficheiro:SJTLima001.JPG|miniatura|esquerda|230px|Procesión de San Xudas Tadeo en [[Lima]], [[Perú]]]] === Posíbel identificación con Xudas, irmán de Xesús === Xudas é claramente distinto de [[Xudas Iscariote]], outro discípulo que sería o traidor de [[Xesús de Nazaret|Xesús]]. Xudas é unha tradución do nome ''Ιούδας'' do orixinal [[lingua grega|grego]] do [[Novo Testamento]], o que á súa vez é unha variante de [[Xudá]], un nome moi común entre os [[xudeus]] da época. "Xudas, fillo de Santiago" ou "Xudas de Santiago" (na ''[[Vulgata]]'', '''''''Iudam Iacobi''' et Iudam Scarioth qui fuit proditor'''')<ref>{{Cita web|título=Vulgate (Latin Bible): Luke 6|url=http://theology101.org/bib/vul/luk006.htm|páxina-web=web.archive.org|data=2014-03-09|data-acceso=2019-02-04|data-arquivo=09 de marzo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140309011720/http://theology101.org/bib/vul/luk006.htm|url-morta=unfit}}</ref> é mencionado só dúas veces no Novo Testamento: nas listas apostólicas de [[Lucas o Evanxelista|Lucas]], no [[Evanxeo de Lucas|Evanxeo]] e nos [[Feitos dos Apóstolos]]<ref>{{biblia|Lucas|6:16}} e {{biblia|Hechos|1:13}}</ref>. O [[Evanxeo de Xoán]] tamén menciona unha vez - (Xoán, capítulo = 14, verso = 22) un discípulo chamado "Xudas (non o Iscariote)", o que xeralmente é identificado coma Xudas Tadeo<ref>Veja Commentary on John 14:22, Expositor's Bible Commentary CDROM, [[Zondervan]], 1978 {{en}}</ref>, aínda que algúns estudosos vexan esta identificación incerta<ref>{{cita libro|autor = [[Raymond E. Brown]]| título = The Gospel According to Saint John|volume= 2| páxinas = 641| lingua = inglés}}</ref>. A frase "Xudas de Santiago" pode igualmente ser entendida como unha relación entre irmáns ou de pai e fillo e, por iso, as opinións se dividen sobre que Xudas, o apóstolo, podería ser a mesma persoa que [[Xudas, irmán de Xesús]], que é mencionado en Marcos 6:3 e Mateo 13:55-57 (xuntamente con outros irmáns, inclusive [[Santiago, o Xusto]]), considerado pola tradición como o autor da [[Epístola de Xudas]]<ref>{{cita libro|nome=Jerome H.|apelidos=Neyrey|subtítulo=|título=Anchor Bible Reference Library|editorial=Doubleday|ano=1993|páxinas=44-45|lingua=inglés|ISBN=|ref=}}</ref>. Algúns católicos cren que os dous Xudas son a mesma persoa <ref name = CE>[[:s:en:Catholic Encyclopedia (1913)/Brethren of the Lord|"The Brethren of the Lord"]] na edición de 1913 da Catholic Encyclopedia (en inglés), unha publicación agora en [[dominio público]].</ref>, mentres que os [[protestantismo|protestantes]] non. === Posíbel identificación con Tadeo === Nas listas apostólicas de [[Mateo o Evanxelista|Mateo]] e [[Marcos o Evanxelista|Marcos]]<ref>{{biblia|Mateo|10:3}} e {{biblia|Marcos|3:18}}</ref>, non se fala de Xudas, mais de Tadeo (ou, nalgúns manuscritos de Mateo 10:3, "Lebeus, de apelidos Tadeo"). Isto levou a moitos cristiáns desde os primeiros anos a harmonizar as listas propondo un "Xudas Tadeo", coñecido por ambos os nomes. Esta proposta se torna aínda máis plausíbel polo feito de que ''"Thaddeus"'' parece ter sido un apelido. Unha complicación adicional está no feito de que o nome "Xudas" foi manchado por [[Xudas Iscariote]]. Xa se argumentou que por iso non é sorprendente que Marcos e Mateo se refiran a el con outro nome<ref>Por exemplo en {{cita libro|nome=Otto|apelidos=Harpan|título=The Apostle|local=|ano=1962|url=http://www.12apostlesofthecatholicchurch.com/jude.html|dataacceso=24/12/2010|lingua=inglés|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20050126095816/http://www.12apostlesofthecatholicchurch.com/jude.html|dataarquivo=26/01/2005|urlmorta=yes|editorial=|ISBN=|ref=}}</ref>. Algúns estudosos bíblicos rexeitan esta teoría, porén, defendendo que Xudas e Tadeo non son a mesma persoa<ref name="AMJ">{{cita libro|nome=John P.|apelidos=Meier|título=A Marginal Jew|volume=3|páxinas=130-133, 200|lingua=inglés}}- ''"A imaginação cristã foi rápida em harmonizar e produzir um 'Judas Tadeu', algo que não tem base na realidade"''. Vexa tamén {{Cita publicación periódica|nome=Rudolf|apelido=Pesch|título=Simon-Petrus. Geschichte und geschichtliche Bedeutung der ersten Juengers Jesu Christ|jornal=|número=15|editorial=Hiersmann|ano=1980|páxinas=36|lingua=alemán|apelidos=|data=|PMC=|revista=Päpste und Papsttum|doi=|ISSN=|PMID=|volume=}}</ref>. Outros entón propuxeron teorías alternativas para explicar a discrepancia: unha substitución dun polo outro incluso durante o ministerio de Xesus por mor dunha suposta morte<ref name=AMJ />; a possibilidade que "doze" seria um número simbólico ou uma estimativa<ref>{{cita libro|autor = [[E. P. Sanders]]| url = http://books.google.com/books?id=Ng9JaKKaeCIC| título = Jesus and Judaism| editorial = Fortress Press| ano = 1985| id = ISBN 0-334-02091-3| páxinas = 102| lingua = inglés}}</ref> ou simplemente que os nomes non foron preservados de forma exacta pola [[igrexa antiga]]<ref>{{cita libro|autor=[[Joseph Fitzmyer]]|volume=2|título=The Anchor Bible|editorial=Doubleday|ano=1981-1985|id=ISBN 0-385-00515-6|páxinas=619-620|lingua=inglés|nome=|ISBN=|ref=}}</ref>. Tadeo, o apóstolo, xeralmente crese distinto de Tadeo de Edesa, un dos [[Setenta Discípulos]]. == Tradición e lenda == {{Sen referencias|data=febreiro de 2016}} [[Ficheiro:Saint Thaddeus Monastery.jpg |miniatura|Mosteiro de San Tadeo, en Irán.]] A tradición conta que San Xudas predicou o Evanxeo na [[Xudea]], [[Samaria]], [[Idumeia]], [[Siria (provincia romana)|Siria]], [[Mesopotamia]] e [[Libia antiga]]. Crese tamén que visitou [[Beirut]] e [[Edesa]] na Mesopotamia, malia que o emisario desta última misión sexa tamén identificado por outras fontes como [[Tadeo de Edesa]], un dos Setenta. A súa morte ocorrería xunto coa de [[Simón, o zelote]] na Persia, onde terían sido [[mártir|martirizados]]. A lenda dá ademais datos de que San Xudas tería nacido dunha familia [[xudeus|xudaica]] en [[Paneas]], unha cidade na [[Galilea]] que, cando foi posteriormente reconstruída polos [[Imperio romano|romanos]], foi renomeada como [[Cesareia de Filipe]]. É probábel que falase tanto grego coma [[Arameo|aramaico]], e, ao igual que os seus contemporáneos naquela rexión, que era labrego de profesión. Ademais, segundo a lenda, San Xudas era fillo de [[Cleofas]] e a súa esposa, [[María de Cleofas|María]], unha irmá da [[Virxe María]]. Esta mesma tradición afirma que seu pai fora asasinado pola súa devoción aberta e sen restricións a Cristo resucitado. Aínda que [[San Gregorio, o Iluminador]] é considerado o "Apóstolo dos Armenios", cando Xudas Tadeo bautizou o rei [[Tiridates III da Armenia]] en 301 d.C., converteu os [[armenios]] e os apóstolos Xudas e [[Bertomeu, apóstolo|Bartolomeu]], considérase que foi el quen levou o cristianismo a [[Armenia]] e, por iso, todos eles son venerados como santos padroeiros pola [[Igrexa Apostólica Armenia]]. Ligada a esta tradición están os [[mosteiro]]s de [[Mosteiro de San Tadeo|San Tadeo]] (hoxe no norte do Irán) e o [[Mosteiro de San Bartolomeu|San Bartolomeu]] (hoxe no sueste de Turquía), ambos os dous construídos no que entón era parte da [[Armenia (provincia romana)]]. As súas reliquias atópanse presuntamente na [[Basílica de San Pedro]], en [[Roma]], a onde foron trasladadas e onde son veneradas até hoxe. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Apóstolo]] === Ligazóns externas === *[https://www.estudosdabiblia.net/bd32.htm Jesus teve irmãos?] * {{Link||2=http://www.saojudasbh.com.br/ |3=Santuário de São Judas Tadeu em Belo Horizonte, MG}} Sitio completo de San Xudas Tadeo. * {{Link||2=http://www.paroquiasaojudastadeusc.org.br/ |3=Paróquia São Judas Tadeu - São Carlos, SP}} * {{Link||2=http://www.paroquiadesaojudastadeu.org.br/ |3=Paróquia de São Judas Tadeu - Niterói, RJ}} * {{Link||2=http://saojudastadeu.com.sapo.pt/ |3=Site dedicado a São Judas Tadeu}} * {{Link||2=http://www.saojudas.org.br/ |3=Paróquia de São Judas Tadeu - São Paulo SP}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Apóstolos|Xudas Tadeo]] ep6vymhr3ynz2d7xj4dam37w24xq4l7 0 223704 6149311 6012140 2022-08-03T10:13:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox Aeroporto |nome = Aeroporto Internacional de Praga Václav Havel<br /><small>Mezinárodní letiště Václava Havla-Praha</small> |imaxe = Prg Ruzyne airport 5841.JPG |IATA = PRG |ICAO = LKPR |mapa_loc = República Checa |pos_etiqueta_mapa_loc = left |pie_mapa_loc = Situación do aeroporto en [[República Checa]] |tam_mapa_loc = 250 |tipo = Público |operador = Airport Prague |opened = 5 de abril de 1937 |cidade-sirve = Praga |elevación-f = 1,247 |elevación-m = 380 |p1-número = 06/24 |p1-lonx-f = 12,191 |p1-lonx-m = 3,715 |p1-sup = [[Concreto]] |p2-número = 13/31 |p2-lonx-f = 10,665 |p2-lonx-m = 3,250 |p2-sup = [[Concreto]] |p3-número = <s>04/22</s> |p3-lonx-f = <s>6,957</s> |p3-lonx-m = <s>2,120</s> |p3-sup = <s>[[Asfalto]]/[[Concreto]]</s> |estad_ano = 2014 |cab-estad1 = Pasaxeiros |dato-estad1 = 11.149.926<ref name="gf">{{Cita web|url =http://www.prg.aero/cs/o-letisti-praha/tiskove-centrum/tiskove-zpravy/letisti-vaclava-havla-praha-mezirocne-stoupl-pocet-odbavenych-cestujicich/|título =Informaciones sobre el aeropuerto|autor =|ligazónautor =|data =|idioma =checo|editorial =Letiště Praha|dataacceso =18 de febreiro de 2015|urlarquivo =https://web.archive.org/web/20150218115507/http://www.prg.aero/cs/o-letisti-praha/tiskove-centrum/tiskove-zpravy/letisti-vaclava-havla-praha-mezirocne-stoupl-pocet-odbavenych-cestujicich/|dataarquivo =18 de febreiro de 2015|urlmorta =yes}}</ref> |estatística2 = Operacións |datos_estatística2 = 125 437<ref name="gf"/> |estatística3 = Carga |datos_estatística3 = 52.977,518 t<ref name="gf"/> }} O '''Aeroporto Internacional de Praga Václav Havel''' (en [[lingua checa|checo]]: ''Mezinárodní Letiště Václava Havla Praha'') {{Códigos aeroportuarios|PRG|LKPR}}, coñecido anteriormente como '''Aeroporto Internacional de Ruzyně''', é o maior aeroporto da [[República Checa]] e un dos máis importantes de [[Europa Central]], con 16,8 pasaxeiros en 2018. Atópase a 10&nbsp;km ao oeste do centro da cidade,<ref name="AIP">[http://www.ead.eurocontrol.int/publicuser/protect/pu/main.jsp EAD Basic]</ref> e é a sede de [[Czech Airlines]]. Foi inaugurado o [[5 de abril]] de [[1937]]. A maioría dos voos parten das Terminais Norte (Norte 1 e Norte 2). As Terminais Sur (Sur 1 e Sur 2) utilízanse para uns poucos voos irregulares, así como para voos especiais e de [[aeronave]]s pequenas. No 2004, o aeroporto serviu a 9,7 millóns de pasaxeiros, no 2005 preto de 10,8 millóns<ref>{{Cita web |url=http://www.prg.aero/en/site/download/statistiky/praha_komplet_2005_pdf.pdf |título=Estadísticas Oficiales para el 2005 |data-acceso=26 de decembro de 2015 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080410005454/http://www.prg.aero/en/site/download/statistiky/praha_komplet_2005_pdf.pdf |dataarquivo=10 de abril de 2008 |urlmorta=yes }}</ref> e no 2006 aproximadamente 11,6 millóns. En 2010 serviu a 11,55 millóns de pasaxeiros. O aeroporto ten dous [[pista de aterraxe|pistas]] en servizos: 06/24 e 13/31. O que foi a pista 04/22 deixouse de utilizar. A pista máis utilizada é a 24 dado que os ventos que prevalecen son os do oeste. A pista 31 tamén é utilizada con frecuencia. A pista 06 é raramente utilizada e a pista 13 é utilizada só excepcionalmente. == Historia == [[Checoslovaquia]] foi pioneira en [[Europa]] en materia de aviación civil e converteuse co tempo, nunha parte do máis importante sistema de transporte continental. O aeroporto iniciou as súas operacións o [[5 de abril]] de [[1937]], pero a historia da aviación civil checoslovaca comezou no aeroporto militar Kbely de Praga en 1919. Dado á insuficiente capacidade do [[Aeroporto de Kbely]] a mediados de [[1930]], o Goberno decidiu desenvolver un novo Aeroporto Civil Estatal en Ruzyně. Un dos premios máis importantes que recibiu o Aeroporto Internacional de Ruzyně inclúe o Diploma e Medalla de Ouro recibidos en 1937 en ocasión da Exposition Internationale des Arts et Techniques dans la Vie Moderne (Exposición Internacional de Artes e Técnicas) realizada en [[París]] no ano 1937 pola cencepción técnica do aeroporto central, especialmente a arquitectura do seu edificio para o [[check-in]] (actual Terminal Sur 1) deseñado polo arquitecto Enxeñeiro A. Beneš. Outros premios foron outorgados pola modernización durante as fases de desenvolvemento do aeroporto. O aeroporto ten unha excelente localización, moi preto do centro de Praga e do centro de [[Europa]]. Ademais, os terreos de Ruzyně ofrecen oportunidades para maiores expansións do aeroporto conforme aumenta a demanda. É aeroporto serve como [[centro de conexión]] para a rede aeroportuaria transeuropea. Claramente, os cambios políticos e económicos afectaron os 70 anos de existencia do Aeroporto Internacional de Ruzyně. Algunhas compañías de transporte aéreo e institucións foron creadas e outras deixaron de operar. Dez organismos foron responsables da administración do aeroporto ao longo do tempo, incluíndo as novas obras e o desenvolvemento. Ata a década de 1990, houbo unha brecha de dúas ou tres décadas, antes de que se levasen a cabo importantes obras de modernización para responder aos actuais requirimentos de capacidade. Desde entón, o aeroporto empezou a modernización a un ritmo progresivo e gradualmente está converténdose nun dos mellores dez aeroportos de Europa. === Posterior desenvolvemento === [[Ficheiro:41.Aeropuerto de Praga (2).JPG|miniatura|220px|Sala de facturación do Aeroporto Internacional de Ruzyně.]] [[Ficheiro:Aeropuerto Internacional de Praga, República Checa.JPG|miniatura|Aeroporto Internacional de Praga nunha mañá de inverno]] [[Ficheiro:A319 de Czech Airlines en el Aeropuerto Internacional de Praga, República Checa.JPG|miniatura|[[Airbus A319]] de [[Czech Airlines]] no Aeropuerto Internacional de Praga, República Checa]] A medida que a capacidade do aeroporto empezou a alcanzar o seu límite durante os últimos anos (a 2005), desenvolvementos adicionais do aeroporto están sendo considerados. Ademais das habituais refraccións das pistas, Letiště Praha s.p. (concesionaria do aeroporto) iniciou os plans para a construción dunha nova pista, paralela á 06/24. A construción ten un custo estimado de 5 a 7 billóns de coroas checas e o inicio das obras estímase que será durante o 2007 e a nova pista 06R/24L (tamén denominada pista BIS) será posta en funcionamento no 2010. Terá un longo de 3,500 e estará situada a uns 1,500 metros ao sueste da actual pista principal. A pista 24L estará equipada cun [[ILS]] de categoría III, o que lle permitirá operar aterraxes e engalaxes en condicións de mal tempo. A concesionaria asegura que ademais de incrementar a capacidade do aeroporto, o novo sistema da pista reducirá de xeito significativo o nivel de ruído nalgunhas zonas densamente habitadas de Praga. Isto lograrase reorganizando o espazo de tráfico aéreo do aeroporto e desprazando os corredores de tráfico trala entrada en servizo das dúas pistas paralelas. Porén, moitos habitantes das zonas contiguas ao aeroporto creen que o tráfico aumentará, o que provocou varias protestas. O [[6 de novembro]] de [[2004]], tivo lugar un [[referendo]] local en dous barrios de Praga (Nebušice e Přední Kopanina), resultando no apoio oficial ás autoridades locais para promover unha activa oposición ante a construción da pista paralela. == Terminais == === Terminal Norte 1 === Todos os voos fora da [[Acordo de Schengen|área Schengen]], e voos intercontinentais (incluíndo voos ao [[Reino Unido]], [[Canadá]], [[Estados Unidos]], [[Oriente Medio]], [[África]] e [[Asia]]. === Terminal Norte 2 === Voos dentro da área Schengen. === Terminal Sur 1 === Voos especiais e privados. Visitas oficiais de Estado o acontecementos importantes. Voos chárter. É unha terminal histórica, que iniciou as súas operacións o [[5 de abril]] de [[1937]]. === Terminal Sur 2 === Voos especiais e privados. Visitas oficiais de Estado o acontecementos importantes. Voos chárter. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list |[[Adria Airways]] | [[Aeroporto de Liubliana|Liubliana]] <!-- --> |[[Aegean Airlines]] | [[Aeroporto de Atenas|Atenas]] <!-- --> |[[Aer Lingus]] | [[Aeroporto de Dublín|Dublín]] <!-- --> |[[Aeroflot]] | [[Moscova-Sheremetyevo]] <!-- --> |[[Aeroflot]]<br/>{{nowrap|operado por [[Rossiya Airlines]]}} | [[Aeroporto de Pulkovo|San Petersburgo]] <!-- --> |[[airBaltic]] | [[Aeroporto de Riga|Riga]] <!-- --> |[[Air Cairo]] | [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]], [[Aeroporto de Marsa Alam|Marsa Alam]]<ref name="newPRGroutes">{{cita web|título=New destinations and carriers|url=http://www.prg.aero/en/flight-info/new-destinations-and-carriers/|editor=Prague Airport|dataacceso=23 de xaneiro de 2018}}</ref> <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Sharm El Sheikh|Sharm El Sheikh]] <!-- --> |[[Air Canada]] <br/>{{nowrap|operado por [[Air Canada Rouge]]}} | '''Estacional:''' [[Toronto-Pearson]] <!-- --> |[[Air France]] | [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[Air Malta]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Malta|Malta]] <!-- --> |[[Air Serbia]] | [[Aeroporto de Belgrado-Nikola Tesla|Belgrado]] <!-- --> |[[Air Transat]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Toronto-Pearson]]<ref>{{cita web|título=Transat Introduces New European Destination: Prague|url=http://finance.yahoo.com/news/transat-introduces-european-destination-prague-132500311.html;_ylt=A2KLOzItWVBSDXwAuA7QtDMD|editor=Yahoo! Finance|dataacceso=23 de xaneiro de 2018|data-arquivo=06 de outubro de 2013|url-arquivo=https://archive.is/20131006110559/http://finance.yahoo.com/news/transat-introduces-european-destination-prague-132500311.html;_ylt=A2KLOzItWVBSDXwAuA7QtDMD|url-morta=unfit}}</ref> <!-- --> |[[American Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]]<ref>{{cita web |título=American Airlines Announces New Flights to Europe |url=http://news.aa.com/default.aspx?SectionId=5cc5ecae-6c48-4521-a1ad-480e593e4835&LanguageId=1&PressReleaseId=ddc69b89-5a2d-41d2-819c-d0837819003a |editor=American Airlines |dataacceso=3 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Austrian Airlines]] | [[Aeroporto de Viena|Viena]] <!-- --> |[[Alitalia]] | [[Roma-Fiumicino]] <!-- --> |[[Belavia]] | [[Aeroporto de Minsk|Minsk]] <!-- --> |[[Blue Air]] | [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv]]<ref>{{cita web |título=Rumunský Blue Air od 15.6. z Tel Avivu do Prahy |url=http://www.planes.cz/cs/article/201707/rumunsky-blue-air-od-15-6-z-tel-avivu-do-prahy |editor=Planes.cz |dataacceso=3 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> |[[British Airways]]<br/>{{nowrap|operado por [[BA CityFlyer]]}} | [[Aeroporto da Cidade de Londres|Londres-City]] <!-- --> |[[Brussels Airlines]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <!-- --> |[[Bulgaria Air]] | [[Aeroporto de Sofía|Sofía]] <!-- --> |[[Bulgarian Air Charter]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Burgas|Burgas]], [[Aeroporto de Varna|Varna]] <!-- --> |[[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]] <!-- --> |[[Croatia Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Zagreb|Zagreb]] <!-- --> | [[Charlie Airlines|Cyprus Airways]] | [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]] (comeza en xuño de 2018)<ref>{{cita web |título=Flight timetable |url=https://www.cyprusairways.com/home/info/timetable.dot |editor=Cyprus Airways |dataacceso=3 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Czech Airlines]] | [[Aeroporto de Aarhus|Aarhus]],<ref name="routesonline.com">{{cita web |título=CSA Czech Airlines S17 Europe service additions |url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270278/csa-czech-airlines-s17-europe-service-additions/ |editor=Routes Online |dataacceso=3 de xuño de 2018}}</ref> [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Birmingham|Birmingham]], [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Aeroporto de Bratislava|Bratislava]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Friedrichshafen|Friedrichshafen]], [[Gotemburgo-Landvetter|Gotemburgo]], [[Aeroporto de Hamburgo|Hamburgo]], [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]], [[Aeroporto de Kazán|Kazán]],<ref>{{cita web |título=CSA Czech Airlines Adds Kazan Service from late-April 2016 |url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/253147/csa-czech-airlines-adds-kazan-service-from-late-april-2016/ |editor=Routes Online |dataacceso=3 de xuño de 2018}}</ref> [[Kíiv-Boryspil]], [[Aeroporto de Košice|Košice]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Milán-Malpensa]], [[Moscova-Sheremetyevo]], [[Aeroporto de Niza|Niza]], [[Aeroporto de Odesa|Odesa]], [[Oslo-Gardermoen]], [[Aeroporto de Ostrava-Leoš Janáček|Ostrava]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Rostov do Don|Rostov do Don]], [[Aeroporto de Pulkovo|San Petersburgo]], [[Aeroporto de Samara-Kurumoch|Samara]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Skopje|Skopje]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Aeroporto de Estrasburgo|Estrasburgo]], [[Aeroporto de Ufa|Ufa]], [[Aeroporto de Venecia|Venecia]], [[Varsovia-Chopin]], [[Aeroporto de Ekaterimburgo-Koltsovo|Ekaterimburgo]], [[Aeroporto de Zagreb|Zagreb]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]], [[Aeroporto de Bilbao|Bilbao]], [[Aeroporto de Hévíz-Balaton|Hévíz-Balaton]], [[Aeroporto de Linköping|Linköping]], [[Aeroporto de Malmö|Malmö]], [[Aeroporto de Malta|Malta]], [[Aeroporto de Pisa|Pisa]],<ref>{{cita web |título=CSA Czech Airlines Adds New European Service in S16 |url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/251985/csa-czech-airlines-adds-new-european-service-in-s16/ |editor=Routes Online |dataacceso=3 de xuño de 2018}}</ref> [[Aeroporto do Porto|Porto]], [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]],<ref name="routesonline.com"/> [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Aeroporto de Växjö Småland|Växjö]], [[Aeroporto de Verona|Verona]]<ref>{{cita web |título=Czech Airlines aggiunge Verona al network da Praga |url=http://www.travelquotidiano.com/trasporti/czech-airlines-aggiunge-verona-al-network-da-praga/tqid-263655 |editor=Travel Quotidiano |dataacceso=3 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Delta Air Lines]] |'''Estacional:''' [[Nova York-JFK]] <!-- --> |[[easyJet]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Bristol|Bristol]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Londres-Gatwick]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Nápoles|Nápoles]], [[Aeroporto de Venecia|Venecia]]<ref>{{cita web |título=easyJet to Launch Venice Base in 2016 |url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/251351/easyjet-to-launch-venice-base-in-2016/ |editor=Routes Online |dataacceso=3 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[easyJet Switzerland]] | [[Aeroporto de Basilea-Mulhouse-Friburgo|Basilea/Mulhouse]] <!-- --> |[[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> |[[Enter Air]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Catania|Catania]], [[Aeroporto da Madeira|Funchal]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Tirana-Nai Tareixa|Tirana]] <!-- --> |[[Eurowings]] | [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]], [[Aeroporto de Hamburgo|Hamburgo]] <!-- --> |[[Eurowings]] <br/>{{nowrap|operado por [[Germanwings]]}} | [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]] <!-- --> |[[Finnair]] | [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]] <!-- --> |[[Flybe]] <br/> operado por [[Stobart Air]] | [[Londres-Southend]] <!-- --> |[[Flydubai]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]]<ref>{{cita web |título=Flydubai is coming to Bratislava, Prague and Sofia |url=https://worldairlinenews.com/2014/10/03/flydubai-is-coming-to-bratislava-prague-and-sofia/ |editor=World Airline News |dataacceso=3 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Georgian Airways]]|[[Aeroporto de Tbilisi|Tbilisi]]<ref>{{cita web |título=Georgian Airways schedules new routes in S17 |url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271640/georgian-airways-schedules-new-routes-in-s17/ |editor=Routes Online |dataacceso=3 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Hainan Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Belgrado-Nikola Tesla|Belgrado]]<ref>{{cita web |título=Hainan Airlines schedules Belgrade Sep 2017 launch |url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273931/hainan-airlines-schedules-belgrade-sep-2017-launch/ |editor=Routes Online |dataacceso=4 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[HOP!]] | [[Aeroporto de Lión|Lión]] <!-- --> |[[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] | [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> |[[Jet2.com]] | [[Aeroporto de East Midlands|East Midlands]], [[Aeroporto de Glasgow|Glasgow]], [[Aeroporto de Leeds/Bradford|Leeds/Bradford]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]], [[Aeroporto de Newcastle|Newcastle upon Tyne]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Birmingham|Birmingham]] <!-- --> |[[KLM]] <br/>{{nowrap|operado por [[KLM Cityhopper]]}} | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> |[[Korean Air]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[LOT Polish Airlines]] | [[Varsovia-Chopin]] <!-- --> |[[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] <!-- --> |[[Lufthansa Regional]] <br/>{{nowrap|operado por [[Lufthansa CityLine]]}} | [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> |[[Luxair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]]<ref>{{cita web |título=Luxair Resumes Prague Service from late-Mar 2016 |url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/251582/luxair-resumes-prague-service-from-late-mar-2016/ |editor=Routes Online |dataacceso=4 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Norwegian Air Shuttle]] | [[Aeroporto de Bergen, Flesland|Bergen]], [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]], [[Oslo-Gardermoen]], [[Estocolmo-Arlanda]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Stavanger|Stavanger]] <!-- --> |[[Pegasus Airlines]] | [[Istanbul-Sabiha Gökçen]]<ref>{{cita web |título=Pegasus ještě nezačal létat a již vyvolal rozruch |url=https://www.ceskoturecko.cz/pegasus-jeste-nezacal-letat-a-jiz-vyvolal-rozruch/ |editor=Česko Turecko |dataacceso=4 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Qatar Airways]]|[[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]]<ref>{{cita web |título=Qatar Airways Accelerates Its Global Expansion With the Launch of Prague and Sohar |url=https://www.qatarairways.com/en/press-releases/2017/July/qatar-airways-accelerates-its-global-expansion-with-the-launch-o.html?activeTag=Press-releases# |editor=Qatar Airways |dataacceso=4 de xuño de 2018}}</ref> <!-- --> |[[RusLine]]|[[Aeroporto de Kaliningrado-Khrabrovo|Kaliningrado]]<ref name="RusLineFromKGD">{{Cita novas|last1=Liu|first1=Jim|title=RusLine adds Kaliningrad routes in W17|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275539/rusline-adds-kaliningrad-routes-in-w17/|accessdate=2 de novembro de 2017|work=Routesonline|date=2 de novembro de 2017}}</ref> <!-- --> |[[Ryanair]] | [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Bérgamo|Bérgamo]], [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto de Bruxelas Sur-Charleroi|Charleroi]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Eindhoven|Eindhoven]], [[Aeroporto de Cracovia|Cracovia]], [[Aeroporto de Liverpool|Liverpool]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Roma-Ciampino]], [[Aeroporto de Trapani-Birgi|Trapani]] <!-- --> |[[S7 Airlines]] | [[Aeroporto de Novosibirsk-Tolmachevo|Novosibirsk]] <!-- --> |[[Scandinavian Airlines]] | [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Oslo-Gardermoen]], [[Estocolmo-Arlanda]] <!-- --> |[[Sichuan Airlines]] | [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]]<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/267922/sichuan-airlines-scheduled-prague-service-form-aug-2016/|title=Sichuan Airlines Scheduled Prague Service form Aug 2016|publisher=routesonline|accessdate=14 de xullo de 2016}}</ref> <!-- --> |[[SmartWings]]<br/>{{nowrap|operado por [[Travel Service]]}}<!--THE RULE IS "BRAND OPERADO POR AIRLINE"--> | [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Lanzarote|Lanzarote]], [[Londres-Gatwick]],<ref>{{Cita web|url=http://www.smartwings.com/en/news/2014/11/26/smartwings-starts-new-regular-connection-between-prague-and-london-gatwick/|title=SmartWings starts a new regular connection between Prague and London (Gatwick)|publisher=SmartWings|accessdate=26 de novembro de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20141224213125/http://www.smartwings.com/en/news/2014/11/26/smartwings-starts-new-regular-connection-between-prague-and-london-gatwick/|dataarquivo=24 de decembro de 2014|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Menorca|Menorca]], [[Moscova-Sheremetyevo]], [[Aeroporto de Oujda-Angads|Oujda]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Ajaccio-Napoleón Bonaparte|Ajaccio]], [[Aeroporto de L’Alguer-Fertilia|L’Alguer]], [[Aeroporto de Alacant|Alacant]], [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Bilbao|Bilbao]], [[Aeroporto de Burgas|Burgas]], [[Aeroporto de Cagliari|Cagliari]], [[Aeroporto de Catania|Catania]], [[Aeroporto de Chania|Chania]], [[Aeroporto de Corfú|Corfú]], [[Aeroporto de Xerba-Zarzis|Xerba]],<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/254394/smartwings-s16-new-routes-as-of-22apr16/|title=Smartwings S16 New Routes as of 22APR16|website=Routesonline.com|accessdate=2017-03-29}}</ref> [[Aeroporto de Dubrovnik|Dubrovnik]], [[Aeroporto de Faro|Faro]],<ref name="newPRGroutes"/> [[Aeroporto da Madeira|Funchal]],<ref name="newPRGroutes"/> [[Aeroporto de Xirona-Costa Brava|Xirona]], [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Karpathos|Karpathos]], [[Aeroporto de Kavala|Kavala]], [[Aeroporto Internacional da Illa de Cos|Cos]], [[Aeroporto de Lamezia Terme|Lamezia Terme]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]], [[Aeroporto de Lemnos|Lemnos]], [[Aeroporto de Lión|Lión]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Monastir-Habib Bourguiba|Monastir]], [[Aeroporto de Míconos|Míconos]], [[Aeroporto de Nápoles|Nápoles]], [[Aeroporto de Olbia|Olbia]], [[Aeroporto de Aktion|Preveza]], [[Aeroporto de Podgorica|Podgorica]], [[Aeroporto de Ras al-Khaimah|Ras Al Khaimah]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]], [[Aeroporto de Rimini|Rimini]], [[Aeroporto de Samos|Samos]],<ref name="newPRGroutes"/> [[Aeroporto de Santorini|Santorini]], [[Aeroporto de Sevila|Sevilla]], [[Aeroporto de Skiathos|Skiathos]], [[Aeroporto de Split|Split]], [[Aeroporto de Tesalónica|Tesalónica]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]], [[Aeroporto de Tirana-Nai Tareixa|Tirana]], [[Aeroporto de Valencia|Valencia]], [[Aeroporto de Varna|Varna]], [[Aeroporto de Zante|Zante]] <!-- --> |[[Sprint Air]] | [[Aeroporto de Radom|Radom]] <!-- --> |[[Swiss International Air Lines]] |[[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]] <!-- --> |[[Swiss International Air Lines]] <br/>{{nowrap|operado por [[Swiss Global Air Lines]]}} | [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> |[[TAP Portugal]] | [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]] <!-- --> |[[TAROM]] | [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]] <!-- --> |[[Transavia]] | [[Aeroporto de Eindhoven|Eindhoven]] <!-- --> |[[Transavia France]] | [[París-Orly]] <!-- --> |[[Travel Service]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Agadir|Agadir]], [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto Rei Hussein|Aqaba]], [[Aeroporto de Milas-Bodrum|Bodrum]], [[Aeroporto de Xirona-Costa Brava|Xirona]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]], [[Aeroporto Frank País|Holguín]], [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]], [[Aeroporto de Marsa Alam|Marsa Alam]], [[Aeroporto Internacional Moi|Mombasa]], [[Aeroporto de Monastir-Habib Bourguiba|Monastir]], [[Aeroporto de Míconos|Míconos]], [[Aeroporto de Aktion|Preveza]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]], [[Aeroporto de Salalah|Salalah]], [[Aeroporto de Sochi|Sochi]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]], [[Aeroporto Juan Gualberto Gómez|Varadero]], [[Aeroporto de Zanzíbar|Zanzíbar]] <!-- --> |[[Tunisair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Tunes-Cartago|Tunes]] <!-- --> |[[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> |[[Ukraine International Airlines]] | [[Aeroporto de Kíiv-Boryspil|Kíiv-Boryspil]] <!-- --> |[[Up (aeroliña)|Up]] <br/>{{nowrap|operado por [[El Al]]}}<!--THE RULE IS "BRAND OPERADO POR AIRLINE"--> | [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> |[[Ural Airlines]] | [[Aeroporto de Ekaterimburgo-Koltsovo|Ekaterimburgo]] <!-- --> |[[Volotea]] | [[Aeroporto de Bordeos|Bordeos]], [[Aeroporto de Nantes|Nantes]], [[Aeroporto de Venecia|Venecia]]<ref name="newPRGroutes"/> <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Marsella|Marsella]],<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/251297/volotea-adds-new-routes-in-s16/|title=Volotea Adds New Routes in S16|website=Routesonline.com|accessdate=2017-03-29}}</ref> [[Aeroporto de Tolosa|Tolosa]]<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/251523/volotea-continues-to-roll-out-new-routes-in-s16/|title=Volotea Continues to Roll Out New Routes in S16|website=Routesonline.com|accessdate=2017-03-29}}</ref> <!-- --> |[[Vueling]] | [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[París-Charles de Gaulle]],<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/251121/vueling-adds-paris-cdg-base-from-may-2016/|title=Vueling Adds Paris CDG Base from May 2016|website=Routesonline.com|accessdate=2017-03-29}}</ref> [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> |[[Wings of Lebanon]] | [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]] <!-- --> |[[Wizz Air]] | [[Aeroporto de Bari|Bari]], [[Aeroporto de Bérgamo|Bérgamo]], [[Aeroporto de Kutaisi|Kutaisi]] (comeza en maio de 2018),<ref name="WizzKUTforS18">{{Cita novas|title=Rome, Paris, Barcelona, Prague: Wizz Air launches new direct flights from Kutaisi|url=http://agenda.ge/news/88278/eng|accessdate=6 de outubro de 2017|publisher=agenda.ge|date=6 de outubro de 2017}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://happyfly.cz/nova-linka-wizzair-z-prahy-gruzie-1-878-kc/|title=Nová linka WizzAir z Prahy do Gruzie|website=www.happyfly.cz|accessdate=2017-10-06}}</ref> [[Londres-Luton]], [[Aeroporto de Nápoles|Nápoles]],<ref name="WZZtimetable2">{{Cita web |url=https://book.wizzair.com/en-GB/TimeTable |title=Archived copy |accessdate=2017-03-12 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170301032728/https://book.wizzair.com/en-GB/TimeTable |archivedate=01 de marzo de 2017 |df=dmy-all }}</ref> [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]],<ref name="WZZtimetable">{{Cita web|url=http://wizzair.com/en-gb/timetable|title=Timetable|website=Wizzair.com|date=2016-09-01|accessdate=2017-03-29}}</ref> [[Aeroporto de Treviso|Treviso]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Ovda|Eilat-Ovda]]<ref>{{Cita web|url=http://happyfly.cz/wizzair-bude-letat-z-prahy-eilatu/|title=WizzAir bude létat z Prahy do Eilatu od 2. listopadu|website=www.happyfly.cz|accessdate=2017-08-09}}</ref> <!-- --> |[[Yakutia Airlines]] | [[Aeroporto de Krasnodar|Krasnodar]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[Air Cargo Global]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Türkmenbaşy|Türkmenbaşy]] <!-- --> |[[ASL Airlines Belgium]] | [[Aeroporto de Brno-Tuřany|Brno]], [[Aeroporto de Katowice|Katowice]], [[Aeroporto de Liexa|Liexa]] <!-- --> |[[ASL Airlines Ireland]] | [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[China Airlines Cargo]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> |[[Czech Airlines]] | [[Aeroporto de Belgrado-Nikola Tesla|Belgrado]], [[Aeroporto de Chișinău|Chișinău]], [[Aeroporto de Sofía|Sofía]] <!-- --> |[[Genex]] | [[Aeroporto de Minsk|Minsk]] <!-- --> |[[UPS Airlines]] <br/>{{nowrap|operado por [[ASL Airlines Switzerland]]}} | [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]] <!-- --> |[[Qatar Airways Cargo]] | [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> |[[Silk Way Airlines]] | [[Aeroporto Heydar Aliyev|Baku]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> |[[Turkish Airlines Cargo]] | '''Estacional:''' [[Istanbul-Atatürk]], [[Aeroporto de Riga|Riga]] }} == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.prg.aero/ Sitio web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da República Checa|Praga]] [[Categoría:Transporte en Praga]] lpm02mkozv2wm4g0bt0wap1gcksl2dg 0 226127 6149324 5826058 2022-08-03T10:23:15Z 777sms 15335 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Ayuntamiento.001 - O Barqueiro.JPG]] → [[File:Concello.001 - O Barqueiro.jpg]] [[c:COM:FR#FR1|Criterion 1]] (original uploader’s request) wikitext text/x-wiki '''Galería de imaxes de casas dos concellos da [[provincia da Coruña]]'''. == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:P1070735_casa_concello_Abegondo.JPG|Casa do Concello de [[Abegondo]]. Ficheiro:Bertamiráns-Ames-Galicia 101.jpg|Casa do Concello de [[Ames]]. Ficheiro:ConcelloAranga.jpg|Casa do Concello de [[Aranga]]. Ficheiro:Casa do Concello de Ares.JPG|Casa do Concello de [[Ares]]. Ficheiro:Casa do concello de Arteixo.JPG|Casa do Concello de [[Arteixo]]. Ficheiro:Arzúa, concello 01-01.JPG|Casa do Concello de [[Arzúa]]. Ficheiro:A Baña, concello 01-01.jpg|Casa do Concello da [[A Baña|Baña]]. Ficheiro:Casa do Concello de Bergondo.JPG|Casa do Concello de [[Bergondo]]. Ficheiro:P1060430 Casa concello Betanzos.JPG|Casa do Concello de [[Betanzos]]. Ficheiro:Casa do Concello de Boimorto.JPG|Casa do Concello de [[Boimorto]]. Ficheiro:Concello Boiro dende estrada (5).jpg|Casa do Concello de [[Boiro]]. Ficheiro:Concello de Boqueixón.JPG|Casa do Concello de [[Boqueixón]]. Ficheiro:Casa do concello de Brión.JPG|Casa do Concello de [[Brión]]. Ficheiro:Casa consistorial de Cabana de Bergantiños.jpg|Casa do Concello de [[Cabana de Bergantiños]]. Ficheiro:Nova Casa do concello de Cabanas.JPG|Casa do Concello de [[Cabanas]]. Ficheiro:Camariñas 01-14a.JPG|Casa do Concello de [[Camariñas]]. Ficheiro:Casa Concello Cambre.jpg|Casa do Concello de [[Cambre]]. Ficheiro:Casa do Concello da Capela.JPG|Casa do Concello da [[A Capela|Capela]]. Ficheiro:Casa do Concello de Carballo.JPG|Casa do Concello de [[Carballo]]. Ficheiro:Casa do Concello de Cariño.JPG|Casa do Concello de [[Cariño]]. Ficheiro:Casa consistorial de Carnota.jpg|Casa do Concello de [[Carnota]]. Ficheiro:Casa do Concello de Carral.JPG|Casa do Concello de [[Carral]]. Ficheiro:Casa do concello de Cedeira.JPG|Casa do Concello de [[Cedeira]]. Ficheiro:Casa consistorial de Cee.jpg|Casa do Concello de [[Cee]]. Ficheiro:P1120447 Cerceda casa concello.JPG|Casa do Concello de [[Cerceda]]. Ficheiro:Casa do Concello de Cerdido.JPG|Casa do Concello de [[Cerdido]]. Ficheiro:P1090468 Casa concello Coirós.JPG|Casa do Concello de [[Coirós]]. Ficheiro:Casa consistorial de Corcubión.jpg|Casa do Concello de [[Corcubión]]. Ficheiro:1 Coristanco (1).JPG|Casa do Concello de [[Coristanco]]. Ficheiro:Ayuntamiento, La Coruña, España, 2015-09-25, DD 44.jpg|Casa do Concello da [[A Coruña|Coruña]]. Ficheiro:Casa do Concello Culleredo.JPG|Casa do Concello de [[Culleredo]]. Ficheiro:Casa do Concello de Curtis.JPG|Casa do Concello de [[Curtis]]. Ficheiro:Casa do Concello de Dodro.jpg|Casa do Concello de [[Dodro]]. Ficheiro:Casa consistorial de Dumbría.jpg|Casa do Concello de [[Dumbría]]. Ficheiro:Casa concello Frades 11.JPG|Casa do Concello de [[Frades]]. Ficheiro:Casa do concello de Fene.JPG|Casa do Concello de [[Fene]]. Ficheiro:Ferrol-021.jpg|Casa do Concello de [[Ferrol]]. Ficheiro:Casa consistorial de Fisterra.jpg|Casa do Concello de [[Fisterra]]. Ficheiro:Casa do concello de Irixoa.JPG|Casa do Concello de [[Irixoa]]. Ficheiro:Casa concello A Laracha, Coruña, Spain.JPG|Casa do Concello da [[A Laracha|Laracha]]. Ficheiro:Casa concello Laxe.JPG|Casa do Concello de [[Laxe]]. Ficheiro:Ayuntamiento de Lousame.png|Casa do Concello de [[Lousame]]. Ficheiro:Casa do concello de Malpica.JPG|Casa do Concello de [[Malpica de Bergantiños]]. Ficheiro:Concello.001 - O Barqueiro.jpg|Casa do Concello de [[Mañón]]. Ficheiro:Casa do Concello de Mazaricos-Galiza.jpg|Casa do Concello de [[Mazaricos]]. Ficheiro:Melide Galiza 2008-02-07 18b.jpg|Casa do Concello de [[Melide]]. Ficheiro:Mesía, Xanceda 01-04.JPG|Casa do Concello de [[Mesía]]. Ficheiro:Casa do Concello de Miño.JPG|Casa do Concello de [[Miño]]. Ficheiro:Casa do Concello de Moeche.JPG|Casa do Concello de [[Moeche]]. Ficheiro:27 Casa do concello de Monfero.JPG|Casa do Concello de [[Monfero]]. Ficheiro:Casa do concello de Mugardos.JPG|A Casa do Concello de [[Mugardos]]. Ficheiro:Muros.Galiza.04-2008_casa_do_concello.jpg|Casa do Concello de [[Muros]]. Ficheiro:Casa consistorial de Muxía.jpg|Casa do Concello de [[Muxía]]. Ficheiro:Casa do Concello de Naron.jpg|Casa do Concello de [[Narón]]. Ficheiro:Casa do concello de Neda.JPG|Casa do Concello de [[Neda]]. Ficheiro:Concellonegreira8.JPG|Casa do Concello de [[Negreira]]. Ficheiro:Noia 060828 008.jpg|Casa do Concello de [[Noia]]. Ficheiro:Casa do concello de Oleiros.JPG|Casa do Concello de [[Oleiros]]. Ficheiro:Ordes - concello - 4.jpg|Casa do Concello de [[Ordes]]. Ficheiro:Sigueiro Oroso Galiza 1.jpg|Casa do Concello de [[Oroso]]. Ficheiro:Casa concello Ortigueira 2.jpg|Casa do Concello de [[Ortigueira]]. Ficheiro:Serra_de_Outes_Casa_do_concello.JPG|Casa do Concello de [[Outes]]. Ficheiro:Casa Concello, Cesuras.jpg|Casa do Concello de [[Oza-Cesuras]] (sede Cesuras) Ficheiro:Casa do Concello de Oza dos Ríos.JPG|Casa do Concello de [[Oza-Cesuras]] (sede Oza) Ficheiro:Casa do concello de Paderne.JPG|Casa do Concello de [[Paderne]]. Ficheiro:Concello de Padrón.jpg|Casa do Concello de [[Padrón]]. Ficheiro:Casa do Concello de O Pino.JPG|Casa do Concello do [[O Pino|Pino]]. Ficheiro:Casa concello A Pobra.jpg|Casa do Concello da [[A Pobra do Caramiñal|Pobra do Caramiñal]]. Ficheiro:Casa consistorial de Ponteceso.jpg|Casa do Concello de [[Ponteceso]]. Ficheiro:Pontedeume.Galiza.031.jpg|Casa do Concello de [[Pontedeume]]. Ficheiro:Concello As Pontes 1.jpg|Casa do Concello das [[As Pontes de García Rodríguez|Pontes de García Rodríguez]]. Ficheiro:Porto_do_Son_06.jpg|Casa do Concello de [[Porto do Son]]. Ficheiro:Rianxo Galicia 060521 15.jpg|Casa do Concello de [[Rianxo]]. Ficheiro:Casa concello Ribeira.jpg|Casa do Concello de [[Ribeira]]. Ficheiro:Concello de Rois.JPG|Casa do Concello de [[Rois]]. Ficheiro:Casa do concello de Sada.JPG|Casa do Concello de [[Sada]]. Ficheiro:Nova Casa do concello de San Sadurniño.JPG|Casa do Concello de [[San Sadurniño]]. Ficheiro:Casa concello Santa Comba 04.JPG|Casa do Concello de [[Santa Comba]]. Ficheiro:Santiago_concello_GDFL050914_040.jpg|Casa do Concello de [[Santiago de Compostela]]. Ficheiro:Casa_do_Concello_de_Santiso.jpg|Casa do Concello de [[Santiso]]. Ficheiro:Casa do Concello de Sobrado.JPG|Casa do Concello de [[Sobrado]]. Ficheiro:Casa do Concello de As Somozas.JPG|Casa do Concello das [[As Somozas|Somozas]]. Ficheiro:Ramallosa_050917_009.JPG|Casa do Concello de [[Teo]]. Ficheiro:2 Casa do Concello de Toques (2).JPG|Casa do Concello de [[Toques]]. Ficheiro:Casa do Concello de Tordoia.JPG|Casa do Concello de [[Tordoia]]. Ficheiro:Concello Touro.jpg|Casa do Concello de [[Touro]]. Ficheiro:Concello de Trazo.JPG|Casa do Concello de [[Trazo]]. Ficheiro:Val do Dubra concello 01-02.jpg|Casa do Concello de [[Val do Dubra]]. Ficheiro:Casa do concello de Valdoviño.jpg|Casa do Concello de [[Valdoviño]]. Ficheiro:Casa do Concello de Vedra.JPG|Casa do Concello de [[Vedra]]. Ficheiro:Casa do concello de Vilarmaior.JPG|Casa do Concello de [[Vilarmaior]]. Ficheiro:Casa do Concello de Vilasantar.jpg|Casa do Concello de [[Vilasantar]]. Ficheiro:Casa consistorial de Vimianzo.jpg|Casa do Concello de [[Vimianzo]]. Ficheiro:Casa Concello Zas.JPG|Casa do Concello de [[Zas]]. </gallery> == Véxase tamén == {{Commonscat‎}} === Outros artigos === * [[Galería de imaxes de casas dos concellos da provincia de Lugo]] * [[Galería de imaxes de casas dos concellos da provincia de Ourense]] * [[Galería de imaxes de casas dos concellos da provincia de Pontevedra]] * [[Galería de imaxes de placas altimétricas dos concellos da provincia da Coruña]] * [[Galería de imaxes dos concellos da provincia da Coruña]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Galerías de imaxes de Galicia por concello]] [[Categoría:Galerías de imaxes da provincia da Coruña]] dujh6ta4e0jru526tt60q0kb022flfs 0 227073 6148610 5788670 2022-08-02T16:08:13Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Estadio |nome = The Gabba |imaxe = Gabba ashes 24112006.jpg |pé = {{AUSb}} Brisbane Cricket Ground |localización = [[Brisbane]], [[Australia]] |arquitecto = |custo = |inauguración = [[1895]] |renovación = Entre [[1993]] e [[2005]] |demolición = |superficie = [[Herba]] |capacidade = 42.000 asentos |dimensións = 170'6 x 149'9 |dono = Goberno de [[Queensland]] |localía = {{small|[[Fútbol australiano]]:}} [[Brisbane Lions]] ([[AFL]])<br />{{small|[[Crícket]]:}} [[Queensland Bulls]] ([[Sheffield Shield]])<br />{{small|[[Crícket]]:}} [[Brisbane Heat]] ([[Big Bash League]]) |eventos = Copa do Mundo de Rugby League 1957<br/>Copa do Mundo de Cricket 1982<br/>[[Xogos Olímpicos de 2000]] (fútbol)<br/>[[Xogos Olímpicos de 2032]] |}} O '''Brisbane Cricket Ground''', popularmente coñecido como '''The Gabba''', é un estadio da cidade [[australia]]na de [[Brisbane]], a capital de [[Queensland]]. O seu [[alcume]] provén do nome do barrio no que está situado: Woolloongabba. O terreo de xogo é [[Elipse (xeometría)|elíptico]], cunhas dimensións de 170'6 metros de lonxitude no seu eixo maior, e 149'9 metros no seu eixo menor. A capacidade das bancadas é de 42.000 persoas sentadas. Trátase do terceiro recinto deportivo con maior capacidade da cidade, tralo [[Lang Park]] (52.500 asentos) e o [[Queensland Sport and Athletics Centre]] (49.000 asentos). Construído en [[1895]] para acoller os encontros de [[crícket]] do equipo de Queensland, neste recinto deportivo tamén comezou a xogarse a [[fútbol australiano]] a comezos do [[século XX]]. Na actualidade emprégase para disputar encontros de [[fútbol australiano]] entre os meses de marzo e setembro, e encontros de [[crícket]] entre setembro de marzo, aproveitando que estes dous deportes desenvolven as súas competicións oficiais cada un nunha metade oposta do ano. Cada un dos dous equipos de crícket representativos de Queensland (os [[Queensland Bulls]] de crícket clásico e o [[Brisbane Heat]] da disciplina [[Twenty20]]) disputa ó redor de 6 ou 7 encontros por tempada no Brisbane Cricket Ground durante as estacións de [[primavera]] e [[verán]], mentres que o equipo de [[fútbol australiano]] ([[Brisbane Lions]]) celebra 11 ou 12 encontros por tempada durante as estacións de [[outono]] e [[inverno]]. Ó longo da historia, The Gabba tamén ten acollido eventos deportivos de exhibición ou entre seleccións nacionais nas disciplinas de [[fútbol]], de [[rugby union]], [[rugby league]], [[béisbol]], [[ciclismo]] e mesmo [[equitación]]. Tamén serve como recinto para concertos. ==Véxase tamén== ===Ligazóns externas=== * [http://www.thegabba.com.au/ Páxina oficial do Brisbane Cricket Ground] {{en}} * [http://www.austadiums.com/stadiums/stadiums.php?id=52 Información sobre The Gabba na web austadiums.com] {{en}} {{AFL}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Brisbane]] [[Categoría:Deporte en Australia]] [[Categoría:Estadios de crícket]] [[Categoría:Estadios de fútbol australiano]] [[Categoría:Australian Football League]] 11mmcv789dpqxnpgl7pl0zaddo5nmnt 0 231279 6149269 5766457 2022-08-03T09:49:08Z Estevoaei 1131 + info wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42.569818|-7.82315951|display=title}} {{Outros homónimos|Aspai}} {{Lugar |nome = Aspai |imaxe =Aspai.jpg |lenda = |parroquia = Santa Uxía de Asma |concello = Chantada |poboación = 11 |ano = 2016 }} [[Ficheiro:Aspai1.jpg|miniatura|Unha das entradas ao lugar]] [[Ficheiro:Aspai2.jpg|miniatura|Capela dunha das casas do lugar]] '''Aspai''' é un lugar na parroquia de [[Santa Uxía de Asma, Chantada|Santa Uxía de Asma]], do concello de [[Chantada]], na [[comarca de Chantada]], pertencente á [[provincia de Lugo]]. Segundo o [[Instituto Nacional de Estadística|INE]]<ref>{{Cita web |url= http://www.ine.es/nomen2/index.do |título= Instituto Nacional de Estadística. Nomenclátor. Relación de unidades poblacionales |dataacceso= 27.decembro.2012 |editor= INE|lingua= [[Lingua castelá|castelán]]}}</ref> e o [[Instituto Galego de Estatística|IGE]]<ref>{{Cita web|url= http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002001&ruta=nomenclator/nomenclator.jsp |título= IGE - Nomenclátor de Galicia|dataacceso= 27.decembro.2012|editor= IGE|data-arquivo= 30 de decembro de 2020|url-arquivo= https://web.archive.org/web/20201230124345/https://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002001&ruta=nomenclator%2Fnomenclator.jsp|url-morta= yes}}</ref> en [[2011]] tiña 16 habitantes (oito homes e oito mulleres), e en [[2016]] tiña 11 habitantes (seis mulleres e cinco homes, segundo o [[Instituto Nacional de Estadística|INE]]). ==Toponimia== O [[topónimo]] pode significar as terras ou casa do [[antropónimo]] godo {{Versaleta|Aspadius}}.{{BiblioNicandroETG2}} Algúns dos [[microtopónimo]]s da zona son As Abelairas, O Agro, A Antadega, A Batoca, O Bico da Fonte, A Bouza Vella, As Bugalleiras, Os Caños, A Carrasqueira, O Castrillón, A Cerrada dos Penedos, A Cerrada Grande, O Chafanizo, O Charquete, O Chousiño, O Chouso Vello, Os Cortellos, O Cotarro, As Cubelas, O Cutiño, Os Desvíos, As Devesas, O Escubial, A Felga, Fernande, Fonteboa, Fontesamuelas, Grabiel, Grabiel do Xastre, A Horta Daculá, O Lameiriño, O Lameiro Daculá, O Lameiro da Fonte, O Lameiro Novo, O Leiro do Campo, O Leiro Longo, O Monte da Cruz, O Monte das Corneas, O Monte do Penedo do Lagarto, O Monte do Merlo, O Monte do Soldado, O Monte dos Pinos, O monte Miau, A Nabeira da Porta, A Nabeira de Baixo, A Peneda, O Pombal, Porta Riqueixo, A Portela, O Prado da Lama, O Prado de Baixo, A Presa, A Purreira, O Puzo, O Reboredo, A Redonda, A Rigueira, A Ruciña, O Souto, Susnabeiras, Tras do Lameiro, As Videiras (recollidos o 12/11/2017; fonte: as señoras Ólida e Maruja do Torozas de Aspai). ==Historia== O 16 de xaneiro de 1921 houbo un atentado contra o mestre da aldea, Aniceto Pereira Gutiérrez, de 33 anos e natural de Camba.<ref>{{cita novas|url=https://www.elprogreso.es/articulo/ribeira-sacra/aspai-historia-dun-atentado-chantada/202003231840331429781.html|título=Aspai, historia dun atentado que conmocionou Chantada no ano 1921|autor=Pardo, Alfredo|data=23 de marzo de 2020|xornal=El Progreso}}</ref> == Lugares e parroquias == === Lugares de Santa Uxía de Asma === {{Lp Santa Uxía de Asma}} === Parroquias de Chantada === {{Chantada}} == Notas == {{listaref}} {{ORDENAR:Aspai}} [[Categoría:Lugares de Chantada]] [[Categoría:Topónimos galegos con etimoloxía]] 02xztjxd942emkodk17dfv2p7uf3j7o 0 235992 6148866 5871807 2022-08-02T21:56:38Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{cómpren coordenadas}} A '''Colonia Güell''' é unha colonia de orixe industrial situada na comarca do [[Baix Llobregat]] na provincia de [[Barcelona]]. Actualmente é un foco de atracción turística e contén importantes mostras do [[Modernismo catalán]], sendo a máis salientable a igrexa, coñecida como Cripta de Gaudí, declarada '''Patrimonio da Humanidade''' no 2005, conxuntamente co Portal da Natividade da Sagrada Familia. ==Orixe da Colonia== [[Ficheiro:Eusebi_Guell_Colonia_Guell.JPG|250px|miniatura|[[Eusebi Güell]], fundador da Colonia Güell]] A Colonia Güell comezou a formarse no 1890 co impulso do empresario [[Eusebi Güell]] na súa herdade Can Soler da Torre, na localidade de Santa Coloma de Cervelló. Alí trasladou a industria téxtil que tiña en Sants (barrio actual de Barcelona). O interese en situarse lonxe dos conflitos existentes na cidade, fixo que a nova industria se aséntase na forma de colonia industrial; coas casas dos obreiros ó carón da fábrica, constituíndo un núcleo urbano de entidade propia e coa vida social e económica tutelada pola empresa. A diferenza doutras colonias industriais de [[Cataluña]], Eusebi Güell adoptou melloras sociais para os seus traballadores e tamén incorporou un rol de mecenas da cultura, dotando a Colonia Güell de equipamentos culturais e relixiosos. A maior parte destes proxectos foron encargados os grandes arquitectos do [[Modernismo catalán]], entre eles [[Francesc Berenguer]], [[Joan Rubió]] e [[Antoni Gaudí]] (responsable da igrexa). Desta maneira construíronse o Centre Cultural Sant Lluis, o Ateneo Unió co seu teatro, unha cooperativa de consumo, unha escola e orixinais edificios de vivendas coma Ca l'Ordal, Ca l Éspinal, A casa do secretario ou a casa parroquial. En realidade a Colonia tiña coma finalidade principal a produción industrial de tecidos, seguindo un modelo organizativo social inspirado no cristianismo social da época. Durante as primeiras décadas do século XX a Colonia medrou coa chegada de familias empobrecidas de contornas rurais. Así puideron mellorar as súas condicións de vida, dispoñendo de vivenda se demostraban ser bos traballadores. Ó comezar a guerra civil, a fábrica foi colectivizada. Rematada a guerra, a familia Güell recuperou a súa fábrica, pero no 1943 vendeuse a outros industriais. Finalmente a fábrica pechouse no 1973 por mor da crise do sector. Nese momento a propiedade da Colonia partiuse entre veciños, industriais e institucións públicas. Hoxe en día, A Colonia Güell no seu conxunto: núcleo urbano, fábrica, igrexa e piñeirais, constitúe un importante foco de atracción turístico na periferia de Barcelona. Algúns dos elementos máis salientables da colonia son: * Antiga cooperativa de consumo. Ano 1900. Obra de [[Francesc Berenguer i Mestres]], [[Joan Rubió i Bellver]]. Actualmente é o Centro de interpretación da Colonia Güell * Centro de San Luis.Anos 1915-1917. Obra de [[Francesc Berenguer i Bellvehi]]. Centro Cultural * Escola e Casa do Mestre. Anos 1917 e 1912. Obra de Francesc Berenguer i Mestres. Francesc Berenguer i Bellvehi * Ca l'Espinal. Ano 1900. Obra de Joan Rubió i Bellver. Vivenda privada * Ca l'Ordal. Ano 1894 aprox. Obra de Joan Rubió i Bellver. Vivenda privada. * Casa parroquial-1917. Obra de Francesc Berenguer i Bellvehi. Despacho parroquial e vivenda privada. * Can Julià de la muntanya- SXVI/XIX Antiga masía e vivendas * Torre Salbana. Séculos XII-XIX ==Cripta de Gaudí== [[Ficheiro:Entrada_Cripta_Gaudi.JPG|250px|miniatura|Entrada á '''Cripta de Gaudí''']] A pesar de quedar inacabada, a igrexa supón unha das obras cumios de Gaudí. Esta edificación contén de maneira unificada tódalas innovacións desenvolvidas polo arquitecto. Algúns destes elementos son os arcos da catenaria, simplificadores do problema das cargas, ou os muros exteriores con forma de paraboloides hiperbólicos. Adicionalmente cómpre salientar a integración do edificio co medio natural: os diferentes niveis das naves adáptanse á pendente do terreo e os materiais de construción teñen as mesmas cores e texturas que as do chan e vexetación exteriores. En 1898, [[Eusebi Güell]] encargou a [[Antoni Gaudí]] o proxecto dunha igrexa para a colonia téxtil que fundara no municipio de [[Santa Coloma de Cervelló]]. Gaudí realizou varios estudos previos que remataron nunha maqueta da igrexa instalada nun pavillón situado no mesmo lugar onde se erguería o edificio. Finalmente no 1908, iniciouse a construción do templo. Porén o ambicioso proxecto, que prevía unha igrexa con dúas naves, inferior e superior, complementada con diferentes torres laterais e un ciborio central de 40 metros de altura, ficou inacabada. En 1914 a familia Güell comunicou a Gaudí que non continuaría a obra. En novembro do 1915, o bispo de Barcelona bendicía a nave inferior, a única que se construíu e que deu lugar ó nome popular actual de '''Cripta'''. Entre 1915 e 1917, un novo construtor pechou a nave superior con muros de ladrillo e tellados de uralita. Interiormente os elementos decorativos máis salientables son: * Altar da Virxe de Montserrat de [[Isidre Puig Boada]] (1956) * Presbiterio reorganizado por [[Peter Hardn]] (1965) * Sagrario e anxos de [[Josep M. Jujol]] (1945-1946) * Altar da Sagrada Familia de Josep M. Jujol (1945). ==Véxase tamén== *[https://web.archive.org/web/20130101114026/http://www.santacolomadecervello.cat/MUNICIPI/colonia_guell/colonia.htm Información sobre a Colonia na Web de Santa Coloma de Cervelló {{ca}}] *[https://web.archive.org/web/20130204072145/http://www.santacolomadecervello.cat/MUNICIPI/colonia_guell/cripta.htm Información sobre a Cripta de Gaudí na Web de Santa Coloma de Cervelló {{ca}}] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Patrimonio da Humanidade en Cataluña|Cripta de Gaudí]] o37a5cgtyn9wohgq5xrtxuvklt8u4d6 0 236251 6148696 6095001 2022-08-02T17:46:32Z Ogalego.gal 59564 /* Literatura infanto-xuvenil */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Miguel Ángel Alonso Diz''', nado en [[Madrid]] o [[14 de xaneiro]] de [[1976]], é un escritor galego. == Traxectoria == Licenciado en Economía, ten exercido a docencia no ensino privado. Participa en numerosas iniciativas culturais en [[Galicia]] e [[Portugal]]. É membro do colectivo A porta verde do sétimo andar, un dos impulsores dos Cadernos ''Q de Vián'', e colaborador habitual da revista ''Atenea''. Tamén é un dos organizadores do ''Poetry Slam Vigo''. Colabora no programa ''Banda Aparte 2.0'' de Radio Allariz cunha sección que se chama "A cultura oculta"; e no portal "Letraenobras"<ref>[http://letraenobras.com/author/miguelalonsodiz/ Colaboracións do autor en ''Letraenobras'']</ref>. Destaca o seu labor como contacontos<ref>{{Cita web|url=https://www.farodevigo.es/portada-o-morrazo/2015/04/30/cuentacuentos-miguel-angel-alonso-ceip/1230562.html|páxina-web=farodevigo.es|título=Cuentacuentos de Miguel Ángel Alonso en el CEIP A Pedra|data-acceso=30/11/2018}}</ref> e a súas colaboracións cos Servizo de Normalización Lingüística de diversos concellos e centros educativos, tanto como contador de historias como impartindo obradoiros de poesía e de escrita.<ref>{{Cita web|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2015/11/01/miguel-angel-alonso-diz-imparte/1342300.html|páxina-web=farodevigo.es|título=Miguel Ángel Alonso Diz imparte un taller de escritura creativa|data-acceso=30/11/2018}}</ref> Deuse a coñecer no eido da literatura infantil e xuvenil xunto á ilustradora Luz Beloso no ano 2012 coa obra ''O cullarapo Croque''. Este libro supuxo o primeiro libro galego auto editado a través do sistema de Crowdfunding, abrindo un novo camiño no mundo da autoedición. ''O soño de Esther'' <ref>{{Cita web|url=https://armandorequeixo.wordpress.com/tag/miguel-angel-alonso-diz/|páxina-web=armandorequeixo|título=Criticalia.Un soño de vogais|data-acceso=30/11/2018}}</ref> foi finalista dos premios Neira Vilas ao mellor libro infantil e xuvenil do ano 2014 e Isaac Díaz Pardo ao libro ilustrado do ano 2014. Co volume ''O valente coello que quixo soñar'' foi finalista do premio Frei Martín Sarmiento. O seu segundo libro, ''A nena á que non deixaban ser feliz'', foi seleccionado entre 10 000 títulos polo Servizo de Educación Pública de México para a súa incorporación ás bibliotecas de aula dos centros de ensino público.<ref>[http://www.elcorreogallego.es/tendencias/ecg/libro-galego-reforza-sua-proxeccion-internacional-traves-dos-centros-ensino-publico-mexico/idEdicion-2015-02-03/idNoticia-914057/ "O libro galego reforza a súa proxección internacional a través dos centros de ensino público de México", El Correo Gallego, 03/02/2015]</ref> En 2018 publica a novela infantil e xuvenil ''Música no faiado''<ref>{{Cita web|url=http://www.aelg.gal/centro-documentacion/autores-as/miguel-angel-alonso-diz/obra|páxina-web=aelg.gal|título=Miguel Angel Alonso Diz. Obra|data-acceso=30/11/2018}}</ref> e con [[Luz Beloso]] o álbum infaltil ilustrado ''Piratas no recreo.''<ref>{{Cita libro|título=Piratas no recreo|apelidos=Alonso Diz|nome=Miguel Ángel|editorial=Belagua Ediciones|ano=2018|ISBN=978-84-946959-9-5|apelidos2=Beloso|nome2=Luz|ref=}}</ref> Tamén con Luz Beloso autoeditaron en 2020 ''Unha folla vermella''. En 2022 editor de poesía de Antela Editorial. == Obra en galego == === Poesía === * ''Poemas do día e da noite'' ([[2008]]). Publicado en Internet. * ''Memorias da cidade escura'' ([[2009]]). Outrovigo.com. * ''Imaxes e palabras'' ([[2010]]). Blurb.es. * ''Beiramar inverno'' ([[2012]]). Publicado en Internet. * ''Retorno ao país dos ananos sen moverse da habitación'' ([[2015]]). A porta verde do sétimo andar. === Literatura infanto-xuvenil === * ''O cullarapo Croque'' (2012). A porta verde do sétimo andar. Reeditado en 2013 por Nova Galicia Edicións (Vigo), con ilustracións de [[Luz Beloso]]. ISBN 978-8415164845. * ''A nena á que non deixaban ser feliz'' ([[2013]]). A porta verde do sétimo andar. Reeditado en 2013 por Nova Galicia Edicións (Vigo), con ilustracións de Luz Beloso. ISBN 978-8415164883. * ''O soño de Esther'' [[2014|(2014]]). Vigo: Nova Galicia Edicións, con ilustracións de Luz Beloso. ISBN 978-8415164890. ''El sueño de Esther'', Nova Galicia Edicións. * ''O valente coello que quixo soñar'' (2015). Vigo: Nova Galicia Edicións, con ilustracións de Luz Beloso.<ref>{{Cita web|url=https://cadernodacritica.wordpress.com/2015/07/18/o-valente-coello-que-quixo-sonar-de-miguel-angel-alonso-diz-e-luz-beloso/|páxina-web=cadernodacritica.wordpress.com|título=O valente coello que quixo soñar, de Miguel Ángel Alonso Diz e Luz Beloso|data-acceso=30/11/2018}}</ref> ISBN 978-8494388118. * ''Mel, unha mosca agradecida'' ([[2016]]). Vigo: Nova Galicia Edicións, con ilustracións de Luz Beloso. ISBN 978-84-16879-21-2. * ''[[Música no faiado]]'' ([[2018]]). Vigo: [[Edicións Xerais|Xerais]], con ilustracións de Laura Tova. *''Piratas no recreo'' (2018). Con ilustacións de Luz Beloso. Vigo: Belagua Ediciones. ISBN 978-84-946959-9-5. *''Unha folla vermella'' ([[2020]]). Con Luz Beloso. Vigo: autodedición. Álbum ilustrado de edición numerada e limitada a 300 exemplares no que, cunha soa voz, fan unha reflexión crítica sobre o proceso de creación. ISBN 978-84-09-20094-8. Prólogo de [[Kiko da Silva]].<ref>{{Cita web|título=Unha folla vermella, de Miguel Anxo Alonso Diz e Luz Beloso|url=https://cadernodacritica.wordpress.com/2021/01/18/unha-folla-vermella-de-miguel-anxo-alonso-diz-e-luz-beloso/|páxina-web=Caderno da crítica|data=2021-01-18|data-acceso=2022-08-02|lingua=gl-ES|nome=Ramón|apelidos=Nicolás}}</ref> *''O país da choiva'' ([[2021]]). Antela Editorial. Ilustracións de Xosé Tomás. 80 páxs. ISBN 978-84-09-33067-6. *''O xigante de Allariz. Monchiño de Magarelos'' (2021). Antela Editorial. Con [[Xabier Domínguez Pérez]]. 26 páxs. ISBN 978-84-09-32428-6. Ilustracións de Tania Martíns. En verso.<ref>{{Cita web|título=El «biopoema» de Monchiño de Magarelos|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/allariz/2021/11/02/biopoema-monchino-magarelos/0003_202111O2C8991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2021-11-02|data-acceso=2021-11-02|lingua=es}}</ref> *''Instrucións para ler este libro'' ([[2022]]). Vigo: Xerais, Sopa de Letras. Con ilustracións de Luz Beloso. 160 páxs. ISBN 978-84-1110-088-5. ePub: ISBN 978-84-1110-095-3. === Traducións === * ''La niña a la que no dejaban ser feliz'' (2013)''.'' Autotradución de ''A nena á que non deixaban ser feliz.'' Nova Galicia Edicións. * ''El renacuajo Croque'' (2013). Autotradución de ''O cullarapo Croque'', 2013. Nova Galicia Edicións. * ''El sueño de Esther'' (2014). autotradución de ''O soño de Esther''.<ref>{{Cita web|título=El sueño de Esther|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5952|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-22|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602044926/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5952|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|título=El sueño de Esther|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5952|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-22|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602044926/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5952|url-morta=yes}}</ref> * ''As letras máis eu'' (2014). Xunto a Joaquina Ramilo Rouco. Editorial Sandia Books. * ''El valiente conejo que quiso soñar'' (2015)''.'' Autotradución de ''O valente coello que quixo soñar.'' Nova Galicia Edicións. === Videopoesía === * ''En galego'' (2012). L’Avioneta. * Guión de ''A muller lamprea IV'' (2014). Obradoiro de educación plástica IES As Barxas. * ''Pedra e Pel (''2014). Proxecto con Tere Freiría (fotografía), Susana Rocha e Sergio Martínez. * ''Sinais na terra'' (2014). Con Flora Fernández. === Obras colectivas === * ''As voces do pan'' (2009). Entremos na Panificadora. * ''Ciencia que conta'' (2010). [[Universidade de Vigo]]. * ''Sétimo Andar, Poesía Alén'' (2010). (Nova Galicia Edicións, baixo licenza Creative Commons - Volume colectivo). * ''Pegadas'' ([[2011]]). Nova Galicia Edicións. * ''Coroa poética a Urbano Lugrís'' (2011). A nave das ideas. * ''Sétimo andar'' (2012). A porta verde do sétimo andar - Cadernos de Q de Vian. * ''Versus cianuro. Poemas contra a mina de ouro de [[Corcoesto, Cabana de Bergantiños|Corcoesto]]'' (2013). A. C. Caldeirón. * ''Xabarín 18'' (2013). EEI Monte da Guía/Concello de Vigo/[[Editorial Galaxia|Galaxia]]. * ''O xigante de Magarelos'' (2013). Edizer. * ''Alén do silencio'' (2014). Abooks. * ''150 Cantares para [[Rosalía de Castro]]'' ([[2015]]). Libro electrónico. * ''6 poemas 6. Homenaxe a [[Federico García Lorca]]'' (2015). [[Biblos Clube de Lectores]]. Poesía. * ''Dez anos na Porta'' (2015) A porta verde do sétimo andar. Poesía. * ''Aldeas sen voz'' (2016). Editorial Canela. * ''E de súpeto o inverno (''[[2017]]). Agalir. * ''Latexo Beat'' (2017). [[Editorial Galaxia|Galaxia]]. * ''Contos Estraños (''2017)''.'' Volume 11. "A rebelión de Prometeo". * ''Poemaria'' (2018). Amargord Ediciones. == Obra en castelán == === Literatura infanto-xuvenil === * ''La seguridad vial y yo'' (2016). Nova Galicia Edicións. Con ilustracións de [[Xosé Tomás]]. * ''No quiero ir (''2016). Nova Galicia Edicións. Con ilustracións de Xosé Tomás. == Premios == * Segundo premio do Certame de relatos ''Ciencia que conta'' no 2010. * Premio do I Certame de micro-relatos ''OZOCOgz'' no 2013. * Premio secundaria obrigatoria da Concellería de Normalización Lingüística de Compostela no 2014, por ''A muller lamprea IV''. * Premio Olloboi Orixinal no 2014, por ''A muller lamprea IV''. * Premio no Festival Internacional de Curtas de Bueu por <em>Cabelos de Batalla</em>, feito no obradoiro de plástica do IES As Barxas no 2016. * Premio "Paraugas" 2017 do Cluster de Comunicación de Galicia ao libro infantil do ano con "Manual del Bullying", editado por Nova Galicia Edicións. == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://forxadordeversos.blogspot.com.es/ ''O forxador de versos'', blog do autor] desactualizado. * [https://asescollaselectivas.wordpress.com/2012/06/21/miguel-angel-alonso-diz/ Biografía en ''As escollas electivas''] * [https://web.archive.org/web/20130124170210/http://www.fervenzasliterarias.com/index.php/de-actualidade/entrevistas/item/1218-o-cullarapo-croque-apvdsa-de-ma-alonso-diz-e-luz-beloso.html "O cullarapo Croque"] e [https://web.archive.org/web/20160305185150/http://www.fervenzasliterarias.com/index.php/de-actualidade/entrevistas/item/1590-a-nena-%C3%A1-que-non-deixaban-ser-feliz-apvdsa-de-ma-alonso-diz-e-luz-beloso.html/ "A nena á que non deixaban ser feliz"] en ''Fervenzas Literarias''. * [http://about.me/forxadordeversos/ Miguel Ángel Alonso Diz en ''aboutme''] *[https://www.youtube.com/watch?v=2W7b3uAIgpM Videopoema "En galego"] *[http://www.aelg.gal/centro-documentacion/autores-as/miguel-angel-alonso-diz/videoteca Cal é a orixe da túa vocación literaria? Por que comezaches a escribir?] *[https://vimeo.com/301401153 Piratas no recreo, booktrailer] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Alonso Diz, Miguel Angel}} [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua castelá]] [[Categoría:Poetas de Galicia]] [[Categoría:Nados en Madrid]] [[Categoría:Nados en 1976]] mjr2yb039v2tavvcctu3732ultfpy7j 0 237950 6148412 6147839 2022-08-02T14:07:59Z Lameiro 1822 máis wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W|display=title|type:landmark}} {{Xacemento arqueolóxico | nome = Adro Vello | nome_nativo = | nome_nativo_lingua = | nome_alternativo= <!-- amosado como "Nome alternativo" --> | imaxe = [[Ficheiro:Adro Vello O Grove.jpg|300px]] | tamaño_imaxe = | alt = | pé_imaxe = |Vista xeral de Adro Vello. | mapa = | tipo_mapa = | mapa_alt = | pé_mapa = | tamaño_mapa = | altitude_m = <!-- Indicar un número para a altitude en metros (m) --> | altitude_ref = | relevo = | coordenadas = {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W}} | etiqueta_do_punto= | localización = [[Praia do Carreiro]] | rexión = [[O Grove]], [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]] | tipo = | parte_de = | lonxitude = | ancho = | área = | volume = | diámetro = | circunferencia = | altura = | construtor = | material = | fundado = Século [[século III|III]] | abandonado = | periódos = | culturas = | dependencia_de = | ocupantes = | evento = | descuberto = | escavacións = | arqueólogos = | condición = | propiedade = | xestor = | acceso_público = Non | sitio_web = <!-- {{URL|exemplo.gal}} --> | estilos_arquitectónicos= | detalles_arquitectónicos= | notas = }} A necrópole de '''Adro Vello''' é un [[sitio arqueolóxico]] localizado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], a carón da [[praia do Carreiro]], que acolle restos dunha vila [[Romanización de Galicia|romana]], con elementos que evidencian a práctica da [[salgadura|salga]] de peixe, dunha igrexa de orixe visigótica e dunha necrópole de inhumación que se prolongaron entre os séculos [[século VI|VI]] e [[século XVIII|XVIII]]. Toda a construción está bordeada cara ó mar por unha serie de muros superpostos que intentaron protexer as construcións dos embates do mar. O nome da necrópole, ''Adro Vello'', fai alusión á devandita igrexa. Xa no século XVIII tivo que ser trasladada cara ó interior, ó lugar no que hoxe se levanta a actual igrexa de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]], traslado que explica que a necrópole quedase abandonada nese tempo para ser cuberta pola area e desaparecer da memoria popular, ata o seu descubrimento na segunda metade do século XX. == Xeografía == Como xa se dixo, o xacemento está situado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], fronte á [[praia do Carreiro]], na parroquia de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]]. Está levantado sobre unha plataforma litoral estreita que se abre, ó norte, á praia, e limita ó sur por un destacado outeiro rochoso, ó oeste pola Punta do Castriño e ó leste pola Punta Barcela e illas Barceliñas; inmediatamente ó leste do xacemento baixa un pequeno rego -hoxe estacional- que desemboca na mesma praia e que formaba un [[Estuario|esteiro]] onde os habitantes do asentamento podían atracar e onde, probablemente, houbo [[salina]]s (imprescindibles para a actividade produtiva de salgado de peixe) <ref>Este rego nace na chamada Fonte do Santo, fonte de sona milagreira situada a metade de camiño entre o xacemento e a actual igrexa de San Vicente. A construción da estrada, nos anos cincuenta do século XX, cortou a entrada e saída do mar e provocou a colmatación das estruturas. Todo este espazo está comprendido na área non explorada (Ochoa Gondar: "Da salga romana", en ''Da gran historia da igrexa..., px 39-47).</ref>. A fronte costeira está protexida por unha serie de rochas que asoman sobre a superficie do mar e que proporcionan certa protección ante os embates do mar. En conxunto, constitúe unha localización prototípica doutros asentamentos romanos costeiros: costa baixa, unha pequena enseada protexida por puntas mariñas e un curso fluvial inmediato. A zona utilizada como vila romana e posterior necrópole conforma unha elevación areosa duns 170 m de lonxitude e 19-20 m de anchura. == Historia == Os restos máis antigos de ocupación humana deste lugar corresponden a un molde de arxila para fundir machados de bronce, que indican que o contorno xa fora habitado na [[Idade de Bronce]] <ref>Citado por [[Luís Monteagudo]] e [[José Caamaño Bournacell]].</ref>. [[File:Ruta Arqueolóxica 05, Adro Vello (O Carreiro) 01-01b.jpg|miniatura|160px|Indicador no lugar onde se atopou un molde para fundir machados de bronce]] As primeiras edificacións pódense datar nos séculos [[século III|III]] e [[século IV|IV]] d.C. A igrexa dátase no [[século VII]]. E a necrópole foi utilizada reiteradamente desde o século V-VII ata o XVIII. Tamén forma parte do complexo unha torre medieval, posterior ó século XII, e algunhas estruturas defensivas. Foi a partir da construción dunha estrada de acceso a unha urbanización proxectada ó oeste do lugar (e que nunca chegou a levantarse) cando se detectou a presenza de muros e ósos humanos, descubrimento que motivou as primeiras escavacións. O caso foi que a estrada atravesa o xacemento e baixo ela, así como baixo unha vivenda levantada ó outro lado da estrada, quedou soterrada unha superficie que se estima na metade da área ocupada polas construcións. As escavacións comezaron nos anos 70 do pasado século, se ben con longas interrupcións ata finais dos anos 80. Segundo explicaba ó profesor Carro Otero, as primeiras prospeccións se realizaron cando, en 1968, os temporais puxeron ó descuberto tellas e ósos humanos na praia do Carreiro. Foron estes achados ocasionais os que espertaron o interese dos expertos. En [[1971]] realizáronse as primeiras prospeccións (xa veremos cómo xa na segunda campaña, en 1972, se descubriu a ara dedicada ó deus Deverius). Cara [[1990]] retomáronse as escavacións, que se sucedieron regularmente ata ben entrados os anos noventa, cando volveron a suspenderse. Xa durante o século XXI se realizaron novas prospeccións, pero sen continuidade e dirixidas a investigar aspectos concretos, como a delimitación exacta do xacemento (en 2002) ou a composición dos restos de peixes conservados no fondo das cubas de salgado (en 2017, cando un equipo da [[Universidade de Vigo]] realizou investigacións no lugar para estudar a orixe da industria pesqueira galega e, en concreto, os establecementos de salgado romanos en Galicia <ref>"Un equipo de la Universidad de Vigo inicia una nueva intervención en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 20.06.2017.</ref>). Aínda que nos primeiros momentos participaron na escavación personaxes do nivel de [[Fermín Bouza-Brey]] ou ou profesor [[José Manuel Vázquez Varela]], o groso da investigación correspondeu ó antropólogo [[Xosé Carro Otero]] (1942-2021). == Estrutura == [[Ficheiro:Adro Vello O Grove detalle.jpg|miniatura|300px|Detalle dos restos recuperados.]] Adro Vello foi modificado e ampliado ó longo dos séculos, desde a actividade pesqueira en época romana ata a súa función relixiosa e funeraria desde a época tardo-antigua ata ben entrado o século XVIII. Segundo as escavacións realizadas ata hoxe pode afirmarse que está constituído por cinco áreas: * Unha vila romana (séculos III a V) * Unha fábrica de salga (séculos I a III) * A necrópole (séculos V-VII a XVIII) * Unha igrexa (séculos VII e XII) * Unha estrutura que puido ser unha torre defensiva ou un campanario === A vila romana === Unha vila romana, ''villa a mare'' <ref>Denominación dunha tipoloxía particular das ''villae'' costeiras que non só están construídas na propia liña de costa, senón que a súa arquitectura e actividade están directamente relacionadas co mar a cunha produtividade mariña intensiva.</ref> como as que houbo en numerosos puntos da costa galega, ''villae'' costeiras dedicadas á explotación de recursos mariños: pesca, salga, salinas, etc.</ref>, datada entre os séculos III e [[século V|V]], e documentada pola presenza de muros, canalizacións de pedra, cuncheiros, pavimentos e mesmo restos de estuco pintado. Os muros perimetrais están formados por grandes perpiaños almofadados, típicos da arquitectura romana. Ó longo das sucesivas campañas recuperáronse numerosos restos de [[cerámica]] de tipo [[Cultura castrexa|castrexo]] e [[Romanización de Galicia|romana]] e unha doa de ámbar. As estruturas romanas foron devastadas por un incendio a mediados do [[século IV]], e o espazo pasou a utilizarse como cemiterio <ref>"Las excavaciones de Adro Vello, en 'punto muerto' por razones de tipo administrativo", en ''Faro de Vigo'' 5.08.1993.</ref>. === A fábrica de salga === [[Ficheiro:Adro Vello 08-01e.jpg|miniatura|250px|esquerda|Detalle das cubas de salgado de peixe]] A fábrica de [[salgadura|salgadura de peixe]] puido estar activa xa entre os séculos [[século I|I]] e [[século III|III]]. A primeira pía para o salgado de peixe foi descuberta na campaña de 1988, e nela aínda se conservaba uha capa no fondo duns 20 cm de espesor de escamas e espiñas de peixe <ref>O estudo destes restos permitiu analizar as especies capturadas neste tempo e utilizadas para elaborar salgado ou salsas.</ref>. Posteriormente descubríronse tres pías máis, o que supón un volume de produción moi superior ás necesidades de autoconsumo, dato que acredita a existencia dunha produción industrializada e un comercio do que se descoñece a amplitude. Foron as primeiras estruturas deste tipo atopadas en Galicia. As pías, cuadrangulares e duns 30 cm de grosor, tiñan as paredes coidadosamente revocadas cunha mestura de cal e grava, maiormente de [[cuarzo]]. Deste xeito asegurábase a impermeabilización das paredes e o lavado e limpeza do depósito, algo ó que contribuía o feito de ter as esquinas redondeadas. === A necrópole === [[Ficheiro:Adro Vello 01-05.jpg|miniatura|250px|Detalle dun dos sartegos recuperados durante as escavacións]] A [[necrópole]], quizais o elemento máis característico de Adro Vello, estivo en funcionamento desde os séculos [[século V|V]]-[[século VII|VII]] ata o século [século XVIII|XVIII]]. Resulta imposible calcular o número de persoas inhumadas alí, pero xa se levan recuperados máis de 3000 esqueletos e ben pode chegar ós 4000 enterramentos. Os enterramentos dispóñense en ata dez capas de diferente cronoloxía e son de características e rangos moi diferentes, desde tumbas moi simples -a maioría-, directamente nun burato escavado na terra, ata [[sarcófago]]s labrados en bloques monolíticos de pedra, pasando por tumbas rodeadas por pedras ''en paréntese'' verticais, ou ladrillos ou tégulas, ou cubertas por lápidas, unha delas con inscricións gremiais referidas posiblemente a un [[Canteiro, canteira|canteiro]]. Non resulta infrecuente que as sepulturas estean reaproveitadas para sucesivos enterramentos, e hai constancia de casos nos que unha mesma tumba acolle ata tres corpos. Tamén se observan acumulacións de ósos procedentes de amoreamentos de restos cando se debía liberar un espazo para un novo cadáver. === A igrexa === Da igrexa, do século VII e documentada historicamente desde finais do [[século IX]], só se conservan os alicerces e as primeiras fileiras de [[perpiaño]]s que delimitan a nave, coa cabeceira orientada ó este, a porta rebaixada, os altares e un anexo no lado sur. No século XVIII houbo de ser trasladada por cousa dos sucesivos ataques piratas e das condicións inherentes á súa situación tan inmediata ó mar do norte. A nova igrexa, situada máis no interior da península do Grove e a maior altura, foi construída a uns 500 m ó sueste, aproveitando as pedras da vella igrexa. [[Ficheiro:Adro Vello 05-05r.jpg|miniatura|250 px|esquerda|Ara ó suposto deus Deverius]] Nunha das paredes da igrexa descubriuse en [[1972]] <ref>"El dios Devero, arcaico Neptuno de Galicia, descubierto en una piedra votiva en San Vicente de O Grove", en ''La Voz de Galicia'' 9.10.1983.</ref> unha [[altar|ara]] romana, incompleta <ref>A peza formaba parte, como material construtivo reutilizado, do muro norte da igrexa. Mostra sinais evidentes de haber sido recortada para adaptala ó muro e o profesor Carro supón que probablemente falten dúas ou mesmo tres liñas de texto. Nunca se atoparon os fragmentos que completarían a peza.</ref>. A ara -a parte recuperada- mide 49 cm de alto, uns 25 cm de ancho e 21 cm de espesor máximo. Na cabeza distínguense tres vans rematados en arco de medio punto, que se relacionan coas ''Portas do Hades'', o inframundo grego, e que tamén se observan noutras aras romanas atopadas en Galicia. No campo epigráfico pode lerse unha inscrición que di: DEO D / EVER, e que se interpreta como unha invocación a Devero, Deveros ou Deverius, unha suposta divindade indíxena mariña, quizais relacionada con [[Poseidón|Neptuno]]. === A torre defensiva === Unha torre defensiva altomedieval, posterior ó século [[século XII|XII]], protexida por unha cerca da mesma época. Este conxunto defensivo tería unha función similar á doutras torres na costa galega na defensa contra os ataques normandos e piratas na [[Alta Idade Media|Alta]] e na [[Baixa Idade Media]]. == A moeda da ''traslatio''== [[Ficheiro:Moeda coa traslación do corpo do Apóstolo.jpg|miniatura|300px|Réplica da moeda, coa imaxe da translación do Apóstolo.]] Na campaña de 1985 atopouse na cara norte do muro perimetral da vila romana, unha moeda (un medio diñeiro de vellón) cuñada na ceca de [[Santiago de Compostela]] que constitúe un exemplar único ata o momento. A moeda é dunha aliaxe de prata e cobre, mide 13 mm de diámetro e ten 0,28 g de peso. Exponse desde o seu descubrimento no [[Museo das Peregrinacións]] de Santiago de Compostela. No anverso figura un león pasante á dereita, rodeado dunha inscrición FERDINANDUS REX. Corresponde ó rei [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]], rei de León e Galicia entre [[1157]] e [[1188]], o que permite situar a moeda cronoloxicamente. No reverso figura a que pode ser a representación máis antiga da ''Traslatio'', a chegada dos restos do [[Santiago o Maior|apóstolo Santiago]] a Compostela <ref>Esta prioridade histórica discútea co tímpano da igrexa románica, tamén do século XX, de [[Cereixo, Vimianzo|Santiago de Cereixo]], en [[Vimianzo]].</ref>. Pode verse a imaxe dunha barca que ocupa case toda a superficie da moeda. Sobre a cuberta estaría o corpo do apóstolo, ó que se ve a cabeza na zona de proa, e as cabezas ou bustos doutros dous personaxes na zona de popa, que serían os seus discípulos Teodoro e Atanasio. Na zona superior da moeda lese unha inscrición S(ancti) IA / COBI (San Xacobe) dividida polo varal da vela, rematado nunha cruz. Ata agora realizáronse algunhas réplicas da moeda, como a producida pola fundación Ruta Xacobea, que promove a [[Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla]] <ref>"Ruta Xacobea reproduce la moneda de la Traslatio hallada en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 11.09.2013.</ref>. O concello do Grove utiliza un cuño con este motivo para selar as credenciais dos peregrinos que fan esta ruta. Igualmente, a Deputación de Pontevedra subvencionou a creación dunha réplica en granito, a gran escala (120 cm de diámetro), realizada pola Escola de Cantería da Deputación e que foi inaugurada o 21.07.2017 <ref>"La historia del Apóstol plasmada en una moneda", en ''La Voz de Galicia'' 19.07.2017.</ref>. == Musealización do xacemento == [[Ficheiro:Adro Vello 02-02r.jpg|miniatura|250px|Vista aérea da área escavada, segundo un panel informativo colocado por Patrimonio a carón do xacemento. No centro, en marelo, a igrexa visigótica; en vermello, os muros da vila romana; na parte inferior, en verde, as cubas de salga de peixe; en morado, as tumbas da necrópole; na esquina inferior dereita, a estrada e o chalé construídos sobre o xacmento]] Desde as primeiras datas do descubrimento e trala recollida dos primeiros achados, os responsables técnicos das escavacións e os responsables políticos do concello, da [[Deputación de Pontevedra|Deputación]] e [[Xunta de Galicia|Xunta]] propuxeron e prometeron valorizar o xacemento mediante a musealización ''in situ'' dos restos. O principal problema para levar adiante este proxecto consiste na necesidade de levantar a estrada provincial EP-9106 <ref>De competencia da Deputación.</ref> que atravesa a área a protexer (única solución e na expropiación dunha vivenda particular na marxe sur da devandita estrada, tamén construída na área de interese arquelóxica. Como dificultade inmediata a este punto estaría a confrontación de competencias entre as diferentes administracións (concello, [[Ministerio para a Transición Ecolóxica|Costas do Estado]] <ref>Pola súa situación a carón do mar, o organismo titular e responsable do xacemento é Costas do Estado, dependente do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico.</ref>, [[Consellería de Cultura, Educación e Universidade|Patrimonio]], Deputación). Por suposto, tampouco axuda a necesidade do orzamento que sería preciso. A pesar do aparente acordo entre tódolos órganos interesados e o recoñecemento unánime do seu valor histórico e arqueolóxico <ref>Houbo una expresión que utilizaba repetidamente a prensa e as declaracións dos responsables políticos: o recoñecemento de Adro Vello como "''buque insignia da arqueoloxía galega''" (''La Voz de Galicia'' 10.11.2002).</ref>, o feito é que despois de case 40 anos desde o comezo das escavacións, en [[2022]] non só non existe tal museo senón que tampouco se coñece que se estea estudando. As propias escavacións e os restos que ían descubrindo tamén sufriron as consecuencias destes problemas debidos, en boa parte, á exposición á intemperie das estruturas e restos exhumados. As campañas fóronse realizando máis ou menos regularmente desde o ano 1985 ata o ano 1991, en que foron interrompidas ó alcanzar a estrada. Desde entón realizouse algunha campaña máis, de xeito esporádico e sen continuidade, quedando a superficie escavada ''a monte'', e mesmo non houbo constancia no mantemento do peche que a circundaba: houbo temporais que botaron abaixo os pés inmediatos á praia e a ondada chegou a erosionar a duna e esparexer ósos pola praia <ref>Así aconteceu nos anos 2006, 2016 ou 2021. "La lluvia deja al descubierto un rastro de huesos e O Carreiro", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2006; "Investigan la aparición de una mandíubula humana junto a Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 10.03.2016; "O carreiro, la playa de los huesos", en ''La Voz de Galicia'' 11.03.2016.</ref>. A prensa local falou en ocasións de expolio e roubo dos restos que quedaban á vista, pero non houbo constancia de tales feitos. Cómpre indicar que cando se construíu a estrada sobre o xacemento, a area que foi desprazada para a súa cimentación foi botada sobre a duna da praia, e esa area contiña numerosos ósos; posteriormente, os arqueólogos non os tiveron en consideración ó estar completamemte descontextualizados. Esta situación deu lugar a unha situación de abandono que causou numerosas denuncias e acusacións cruzadas de desinterese e de incumplimento de responsabilidades <ref>[https://historiadegalicia.gal/2016/07/adro-vello-un-exemplo-abandono-patrimonio-galego/ ''Adro Vello, un exemplo do abandono do patrimonio galego'', en Historiadegalicia.gal], 17.07.2016.</ref> <ref>"Adro Vello, el abandono de un yacimiento durante treinta años", en ''La Voz de Galicia'' 25.01.2022.</ref>. As devanditas denuncias ocuparon as páxinas da prensa e formaron parte da orde do día de diferentes debates no concello, na deputación e mesmo no [[Parlamento de Galicia]]. O propio Concello autorizou a colocación de contedores de lixo acaroados ó peche da escavación ou habilitar como aparcadoiro as zonas inmediatas ó xacemento, onde se sabía con seguridade que había restos aínda non escavados; mesmo, persoal do Concello cavou unha gabia ó todo o longo do peche, e pegada a este, para habilitar unha condución de auga para as duchas da praia. [[Ficheiro:Adro Vello 11-04a.jpg|miniatura|250px|esquerda|Cartel indicador do xacemento de Adro Vello]] Xunto ás numerosas denuncias non faltaron innumerables reunións, acordos e comisións, das que xurdiron continuas declaracións e promesas de, por fin, solucionar os diferentes problemas burocráticos, pero tampouco callaron en feitos e foron sistematicamente incumpridas. Así, por exemplo, segundo o alcalde do Grove "''As escavacións de Adro Vello, no Grove, estarán en condicións de ser expostas ó público en 1993, trala confirmación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio dunha partida de 20 millóns de pesetas. Con ela procederase ó peche e valado do recinto e á expropiación de terreos que inclúen un chalé próximo e o desvío da estrada''" <ref>"Nuevas expropiaciones ampliarán las excavaciones de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 6.08.1992. En castelán no orixinal.</ref>. Non sabemos qué se fixo con esa partida de ''20 millóns de pesetas'', nin tampouco co orzamento de 150.000 euros que a Deputación en 2003 anunciou que se habilitarían dun para a compra da vivenda inmediata ó xacemento e os terreos que foran precisos para a necesaria ampliación <ref>"La Diputación inicia el proceso para construir el museo de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 31.05.2003.</ref>. Outro exemplo foi o anuncio da Consellería da Cultura, en 2001, de proceder a construír unha cuberta provisional sobre o xacemento ese mesmo ano, que se substituiría por unha cuberta definitiva no 2002 <ref>La Xunta prevé instalar este año una cubierta provisional sobre Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'', 11.02.2001.</ref>. Vinte anos despois, nada disto se fixo <ref>"Adro Vello, cuando el patrimonio y las soluciones prometidas se los lleva el viento", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2021.</ref>. Adiantando acontecementos, xa se levantaron voces que reclaman a devolución a este futuro museo local daquelas pezas que se foron descubrindo ó longo dos anos e que hoxe forman parte de museos e institucións de Pontevedra e Santiago e mesmo mans privadas: {{cita|"''Ademais dos achados que se incorporen coas novas escavacións, terase que devolver a Adro Vello o material espoliado, espallado por diversos museos e ciscado por lugares privados. A moeda de Adro Vello debe volver, así como a pedra votiva do deus Devero e os sartegos... A deslocalización é unha característica do espolio do Patrimonio, porque ao subtraer un ben do seu lugar orixinario pérdese parte do valor cultural do xacemento e do obxecto, incluso aínda que estea noutro museo''"|Avelino Ochoa: "Do espolio e da descontextualización", en ''La Voz de Galicia'' 30.01.2022}} == Declaración de BIC de Adro Vello == En febreiro de 2022 produciuse a apertura do expediente de declaración de Adro Vello, baixo a denominación oficial de "Zona arqueolóxica de Adro Vello", como [[Ben de Interese Cultural]] (BIC) <ref>Resolución do 20 de xaneiro de 2022, da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, pola que se incoa o procedemento para declarar ben de interese cultural a zona arqueolóxica de Adro Vello, na parroquia de San Vicente do Grove, no termo municipal do Grove (DOG nº 26, de 8.02.2022).</ref>. A declaración como BIC do xacemento era unha vella aspiración e viña sendo prometida desde, como mínimo, o ano 2011 <ref>"La Xunta anuncia que Adro Vello será Ben de Interese Cultural", en ''La Voz de Galicia'' 27.02.2011.</ref> e foi acollida con alegría e esperanza por tódolos actores políticos, en contraste coa resposta escéptica do alcalde do Grove [[José Antonio Cacabelos]], [[Partido dos Socialistas de Galicia|socialista]] que declarou que "''Adro Vello no necesita declaraciones, necesita fondos''", sen os que "''o mellor vai ser botarlle un camión de area por riba e tapalo''" <ref>''La Voz de Galicia'', 25.01.2022.</ref>. A declaración da Dirección de Patrimonio fundaméntase "''no seu interese científico, así como na súa importancia histórica e arqueolóxica no panorama da arqueoloxía clásica en Galicia, que o configuran como un dos bens arqueolóxicos máis sobranceiros no ámbito da Comunidade Autónoma''", contemplando tamén o potencial que representa toda a ampla zona aínda sen escavar. Destaca a longa secuencia de ocupación, ininterrompida, que vai desde a época romana ata o século XVIII, "''o que o converte nunhas das zonas arqueolóxicas máis importantes do noroeste peninsular pola potencialidade da información que pode achegar''". [[Ficheiro:Mapa de Adro Vello.jpg|miniatura|250px|Situación de Adro Vello na península do Grove. En negro, a área escavada; en verde, a zona arqueolóxica protexida como BIC]] Pero non só comprende a área ocupada como vila romana e necrópole, senón que a zona protexida dentro da ''Zona arqueolóxica de Adro Vello'' inclúe un amplo espazo denominado "Contorno de protección", no que se levantan outras estruturas arquitectónicas modernas (actual igrexa de San Vicente <ref>Téñase presente que a orixe desta igrexa está na igrexa vella que centraliza o xacemento e,polo tanto, forma parte da historia de Adro Vello.</ref>, casa reitoral, hórreo e dous cruceiros), etnográficas (catro fábricas de salgadura contemporáneas) e o [[castro (poboado)|Castro do Castriño]] (habitado xa na [[Idade de Ferro]] ou de [[Idade de Bronce|Bronce]], situado a uns 500 m cara o oeste e do que ás penas quedan restos, pero que deixou a pegada na [[toponimia|microtoponimia]]: ''O Castriño'' ou ''Os Castriños''). Inclúe así mesmo a franxa de 200 m que rodea estas estruturas protexidas. A ampliación do xacemento cara o sur (baixo a estrada e as leiras situadas na beira sur da estrada) xustifícase polas catas realizadas para delimitar a área con restos arqueolóxicos, como resultaba evidente con só observar as fotografías aéreas. Cara o norte, o contorno de protección comprende unha franxa de mar e algunhas das rochas localizadas nos primeiros metros de costa. O expediente de declaración como BIC ten un prazo de resolución máximo de dous anos, durante os que queda prohibida tódalas licenzas de obra, construción, demolición e parcelación. En todo caso, o réxime de protección aplícase de forma inmediata tras a publicación da Resolución <ref>De acordo co artigo 17.5 da Lei 5/2016, de 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia.</ref>. == Galería de imaxes== <gallery> Ficheiro:Adro Vello 12-08a.jpg|Vista do estado de abandono no que se atopaba o xacemento en maio de 2022 Ficheiro:Adro Vello 05-07a.jpg|Planta da igrexa vella Ficheiro:Adro Vello 10-01a.jpg|Réplica da moeda da ''Traslatio'' no adro da igrexa de San Vicente Ficheiro:A Coruña (provincia) 1992 10.jpg|Portada da igrexa de Santiago de Cereixo (Vimianzo), coa representación da ''Traslatio'' no tímpano </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Información recollida dos paneis informativos situados ó pé do xacemento e na exposición sobre o mesmo realizada co gallo da [[Festa do Marisco]] de 2016. * Prensa diaria (de 1983 a 2022) * [[Xosé Carro Otero|Carro Otero, José]] e [[Isidoro Millán González-Pardo|Millán González-Pardo, Isidoro]]: "Ara con nuevo teónimo indígena en San Vicente de O Grove", en ''El Museo de Pontevedra'', Pontevedra 10976, tomo XXX, 179-194. * Carro Otero, José, e outros: ''El yacimiento antropo-arqueológico de 'Adro Vello', en San Vicente de O Grove (Pontevedra-España)'', O Grove 1989. * García Martínez, Manuel Carlos: ''Gran Enciclopedia Galega'' Lugo 2003, tomo 1, s.v. ''Adro Vello, Necrópole de''. * Ochoa Gondar, Xosé Avelino, e outros: ''Da gran historia da igrexa de San Vicente dos Groves'', Parroquia de San Vicente, 2021 [compilación de 15 artigos publicados entre 2019 e 2022]. === Ligazóns externas === * [http://www.turismogrove.es/ga/cultura/necropole_de_Adro_Vello/ Páxina web do Grove] * [https://web.archive.org/web/20130711141022/http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/PONTEVEDRA/grove/adrovello.html Galicia Máxica] {{Control de autoridades}} [[Categoría:O Grove]] [[Categoría:Sitios arqueolóxicos de Galicia]] jclhfqfmc90jsbdjusub4zcw18psgjb 6148436 6148412 2022-08-02T14:22:15Z Lameiro 1822 máis imaxes wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W|display=title|type:landmark}} {{Xacemento arqueolóxico | nome = Adro Vello | nome_nativo = | nome_nativo_lingua = | nome_alternativo= <!-- amosado como "Nome alternativo" --> | imaxe = [[Ficheiro:Adro Vello O Grove.jpg|300px]] | tamaño_imaxe = | alt = | pé_imaxe = |Vista xeral de Adro Vello. | mapa = | tipo_mapa = | mapa_alt = | pé_mapa = | tamaño_mapa = | altitude_m = <!-- Indicar un número para a altitude en metros (m) --> | altitude_ref = | relevo = | coordenadas = {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W}} | etiqueta_do_punto= | localización = [[Praia do Carreiro]] | rexión = [[O Grove]], [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]] | tipo = | parte_de = | lonxitude = | ancho = | área = | volume = | diámetro = | circunferencia = | altura = | construtor = | material = | fundado = Século [[século III|III]] | abandonado = | periódos = | culturas = | dependencia_de = | ocupantes = | evento = | descuberto = | escavacións = | arqueólogos = | condición = | propiedade = | xestor = | acceso_público = Non | sitio_web = <!-- {{URL|exemplo.gal}} --> | estilos_arquitectónicos= | detalles_arquitectónicos= | notas = }} A necrópole de '''Adro Vello''' é un [[sitio arqueolóxico]] localizado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], a carón da [[praia do Carreiro]], que acolle restos dunha vila [[Romanización de Galicia|romana]], con elementos que evidencian a práctica da [[salgadura|salga]] de peixe, dunha igrexa de orixe visigótica e dunha necrópole de inhumación que se prolongaron entre os séculos [[século VI|VI]] e [[século XVIII|XVIII]]. Toda a construción está bordeada cara ó mar por unha serie de muros superpostos que intentaron protexer as construcións dos embates do mar. O nome da necrópole, ''Adro Vello'', fai alusión á devandita igrexa. Xa no século XVIII tivo que ser trasladada cara ó interior, ó lugar no que hoxe se levanta a actual igrexa de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]], traslado que explica que a necrópole quedase abandonada nese tempo para ser cuberta pola area e desaparecer da memoria popular, ata o seu descubrimento na segunda metade do século XX. == Xeografía == Como xa se dixo, o xacemento está situado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], fronte á [[praia do Carreiro]], na parroquia de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]]. Está levantado sobre unha plataforma litoral estreita que se abre, ó norte, á praia, e limita ó sur por un destacado outeiro rochoso, ó oeste pola Punta do Castriño e ó leste pola Punta Barcela e illas Barceliñas; inmediatamente ó leste do xacemento baixa un pequeno rego -hoxe estacional- que desemboca na mesma praia e que formaba un [[Estuario|esteiro]] onde os habitantes do asentamento podían atracar e onde, probablemente, houbo [[salina]]s (imprescindibles para a actividade produtiva de salgado de peixe) <ref>Este rego nace na chamada Fonte do Santo, fonte de sona milagreira situada a metade de camiño entre o xacemento e a actual igrexa de San Vicente. A construción da estrada, nos anos cincuenta do século XX, cortou a entrada e saída do mar e provocou a colmatación das estruturas. Todo este espazo está comprendido na área non explorada (Ochoa Gondar: "Da salga romana", en ''Da gran historia da igrexa..., px 39-47).</ref>. A fronte costeira está protexida por unha serie de rochas que asoman sobre a superficie do mar e que proporcionan certa protección ante os embates do mar. En conxunto, constitúe unha localización prototípica doutros asentamentos romanos costeiros: costa baixa, unha pequena enseada protexida por puntas mariñas e un curso fluvial inmediato. A zona utilizada como vila romana e posterior necrópole conforma unha elevación areosa duns 170 m de lonxitude e 19-20 m de anchura. == Historia == Os restos máis antigos de ocupación humana deste lugar corresponden a un molde de arxila para fundir machados de bronce, que indican que o contorno xa fora habitado na [[Idade de Bronce]] <ref>Citado por [[Luís Monteagudo]] e [[José Caamaño Bournacell]].</ref>. [[File:Ruta Arqueolóxica 05, Adro Vello (O Carreiro) 01-01b.jpg|miniatura|160px|Indicador no lugar onde se atopou un molde para fundir machados de bronce]] As primeiras edificacións pódense datar nos séculos [[século III|III]] e [[século IV|IV]] d.C. A igrexa dátase no [[século VII]]. E a necrópole foi utilizada reiteradamente desde o século V-VII ata o XVIII. Tamén forma parte do complexo unha torre medieval, posterior ó século XII, e algunhas estruturas defensivas. Foi a partir da construción dunha estrada de acceso a unha urbanización proxectada ó oeste do lugar (e que nunca chegou a levantarse) cando se detectou a presenza de muros e ósos humanos, descubrimento que motivou as primeiras escavacións. O caso foi que a estrada atravesa o xacemento e baixo ela, así como baixo unha vivenda levantada ó outro lado da estrada, quedou soterrada unha superficie que se estima na metade da área ocupada polas construcións. As escavacións comezaron nos anos 70 do pasado século, se ben con longas interrupcións ata finais dos anos 80. Segundo explicaba ó profesor Carro Otero, as primeiras prospeccións se realizaron cando, en 1968, os temporais puxeron ó descuberto tellas e ósos humanos na praia do Carreiro. Foron estes achados ocasionais os que espertaron o interese dos expertos. En [[1971]] realizáronse as primeiras prospeccións (xa veremos cómo xa na segunda campaña, en 1972, se descubriu a ara dedicada ó deus Deverius). Cara [[1990]] retomáronse as escavacións, que se sucedieron regularmente ata ben entrados os anos noventa, cando volveron a suspenderse. Xa durante o século XXI se realizaron novas prospeccións, pero sen continuidade e dirixidas a investigar aspectos concretos, como a delimitación exacta do xacemento (en 2002) ou a composición dos restos de peixes conservados no fondo das cubas de salgado (en 2017, cando un equipo da [[Universidade de Vigo]] realizou investigacións no lugar para estudar a orixe da industria pesqueira galega e, en concreto, os establecementos de salgado romanos en Galicia <ref>"Un equipo de la Universidad de Vigo inicia una nueva intervención en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 20.06.2017.</ref>). Aínda que nos primeiros momentos participaron na escavación personaxes do nivel de [[Fermín Bouza-Brey]] ou ou profesor [[José Manuel Vázquez Varela]], o groso da investigación correspondeu ó antropólogo [[Xosé Carro Otero]] (1942-2021). == Estrutura == [[Ficheiro:Adro Vello O Grove detalle.jpg|miniatura|300px|Detalle dos restos recuperados.]] Adro Vello foi modificado e ampliado ó longo dos séculos, desde a actividade pesqueira en época romana ata a súa función relixiosa e funeraria desde a época tardo-antigua ata ben entrado o século XVIII. Segundo as escavacións realizadas ata hoxe pode afirmarse que está constituído por cinco áreas: * Unha vila romana (séculos III a V) * Unha fábrica de salga (séculos I a III) * A necrópole (séculos V-VII a XVIII) * Unha igrexa (séculos VII e XII) * Unha estrutura que puido ser unha torre defensiva ou un campanario === A vila romana === Unha vila romana, ''villa a mare'' <ref>Denominación dunha tipoloxía particular das ''villae'' costeiras que non só están construídas na propia liña de costa, senón que a súa arquitectura e actividade están directamente relacionadas co mar a cunha produtividade mariña intensiva.</ref> como as que houbo en numerosos puntos da costa galega, ''villae'' costeiras dedicadas á explotación de recursos mariños: pesca, salga, salinas, etc.</ref>, datada entre os séculos III e [[século V|V]], e documentada pola presenza de muros, canalizacións de pedra, cuncheiros, pavimentos e mesmo restos de estuco pintado. Os muros perimetrais están formados por grandes perpiaños almofadados, típicos da arquitectura romana. Ó longo das sucesivas campañas recuperáronse numerosos restos de [[cerámica]] de tipo [[Cultura castrexa|castrexo]] e [[Romanización de Galicia|romana]] e unha doa de ámbar. As estruturas romanas foron devastadas por un incendio a mediados do [[século IV]], e o espazo pasou a utilizarse como cemiterio <ref>"Las excavaciones de Adro Vello, en 'punto muerto' por razones de tipo administrativo", en ''Faro de Vigo'' 5.08.1993.</ref>. === A fábrica de salga === [[Ficheiro:Adro Vello 08-01e.jpg|miniatura|250px|esquerda|Detalle das cubas de salgado de peixe]] A fábrica de [[salgadura|salgadura de peixe]] puido estar activa xa entre os séculos [[século I|I]] e [[século III|III]]. A primeira pía para o salgado de peixe foi descuberta na campaña de 1988, e nela aínda se conservaba uha capa no fondo duns 20 cm de espesor de escamas e espiñas de peixe <ref>O estudo destes restos permitiu analizar as especies capturadas neste tempo e utilizadas para elaborar salgado ou salsas.</ref>. Posteriormente descubríronse tres pías máis, o que supón un volume de produción moi superior ás necesidades de autoconsumo, dato que acredita a existencia dunha produción industrializada e un comercio do que se descoñece a amplitude. Foron as primeiras estruturas deste tipo atopadas en Galicia. As pías, cuadrangulares e duns 30 cm de grosor, tiñan as paredes coidadosamente revocadas cunha mestura de cal e grava, maiormente de [[cuarzo]]. Deste xeito asegurábase a impermeabilización das paredes e o lavado e limpeza do depósito, algo ó que contribuía o feito de ter as esquinas redondeadas. === A necrópole === [[Ficheiro:Adro Vello 01-05.jpg|miniatura|250px|Detalle dun dos sartegos recuperados durante as escavacións]] A [[necrópole]], quizais o elemento máis característico de Adro Vello, estivo en funcionamento desde os séculos [[século V|V]]-[[século VII|VII]] ata o século [século XVIII|XVIII]]. Resulta imposible calcular o número de persoas inhumadas alí, pero xa se levan recuperados máis de 3000 esqueletos e ben pode chegar ós 4000 enterramentos. Os enterramentos dispóñense en ata dez capas de diferente cronoloxía e son de características e rangos moi diferentes, desde tumbas moi simples -a maioría-, directamente nun burato escavado na terra, ata [[sarcófago]]s labrados en bloques monolíticos de pedra, pasando por tumbas rodeadas por pedras ''en paréntese'' verticais, ou ladrillos ou tégulas, ou cubertas por lápidas, unha delas con inscricións gremiais referidas posiblemente a un [[Canteiro, canteira|canteiro]]. Non resulta infrecuente que as sepulturas estean reaproveitadas para sucesivos enterramentos, e hai constancia de casos nos que unha mesma tumba acolle ata tres corpos. Tamén se observan acumulacións de ósos procedentes de amoreamentos de restos cando se debía liberar un espazo para un novo cadáver. === A igrexa === Da igrexa, do século VII e documentada historicamente desde finais do [[século IX]], só se conservan os alicerces e as primeiras fileiras de [[perpiaño]]s que delimitan a nave, coa cabeceira orientada ó este, a porta rebaixada, os altares e un anexo no lado sur. No século XVIII houbo de ser trasladada por cousa dos sucesivos ataques piratas e das condicións inherentes á súa situación tan inmediata ó mar do norte. A nova igrexa, situada máis no interior da península do Grove e a maior altura, foi construída a uns 500 m ó sueste, aproveitando as pedras da vella igrexa. [[Ficheiro:Adro Vello 05-05r.jpg|miniatura|250 px|esquerda|Ara ó suposto deus Deverius]] Nunha das paredes da igrexa descubriuse en [[1972]] <ref>"El dios Devero, arcaico Neptuno de Galicia, descubierto en una piedra votiva en San Vicente de O Grove", en ''La Voz de Galicia'' 9.10.1983.</ref> unha [[altar|ara]] romana, incompleta <ref>A peza formaba parte, como material construtivo reutilizado, do muro norte da igrexa. Mostra sinais evidentes de haber sido recortada para adaptala ó muro e o profesor Carro supón que probablemente falten dúas ou mesmo tres liñas de texto. Nunca se atoparon os fragmentos que completarían a peza.</ref>. A ara -a parte recuperada- mide 49 cm de alto, uns 25 cm de ancho e 21 cm de espesor máximo. Na cabeza distínguense tres vans rematados en arco de medio punto, que se relacionan coas ''Portas do Hades'', o inframundo grego, e que tamén se observan noutras aras romanas atopadas en Galicia. No campo epigráfico pode lerse unha inscrición que di: DEO D / EVER, e que se interpreta como unha invocación a Devero, Deveros ou Deverius, unha suposta divindade indíxena mariña, quizais relacionada con [[Poseidón|Neptuno]]. === A torre defensiva === Unha torre defensiva altomedieval, posterior ó século [[século XII|XII]], protexida por unha cerca da mesma época. Este conxunto defensivo tería unha función similar á doutras torres na costa galega na defensa contra os ataques normandos e piratas na [[Alta Idade Media|Alta]] e na [[Baixa Idade Media]]. == A moeda da ''traslatio''== [[Ficheiro:Moeda coa traslación do corpo do Apóstolo.jpg|miniatura|300px|Réplica da moeda, coa imaxe da translación do Apóstolo.]] Na campaña de 1985 atopouse na cara norte do muro perimetral da vila romana, unha moeda (un medio diñeiro de vellón) cuñada na ceca de [[Santiago de Compostela]] que constitúe un exemplar único ata o momento. A moeda é dunha aliaxe de prata e cobre, mide 13 mm de diámetro e ten 0,28 g de peso. Exponse desde o seu descubrimento no [[Museo das Peregrinacións]] de Santiago de Compostela. No anverso figura un león pasante á dereita, rodeado dunha inscrición FERDINANDUS REX. Corresponde ó rei [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]], rei de León e Galicia entre [[1157]] e [[1188]], o que permite situar a moeda cronoloxicamente. No reverso figura a que pode ser a representación máis antiga da ''Traslatio'', a chegada dos restos do [[Santiago o Maior|apóstolo Santiago]] a Compostela <ref>Esta prioridade histórica discútea co tímpano da igrexa románica, tamén do século XX, de [[Cereixo, Vimianzo|Santiago de Cereixo]], en [[Vimianzo]].</ref>. Pode verse a imaxe dunha barca que ocupa case toda a superficie da moeda. Sobre a cuberta estaría o corpo do apóstolo, ó que se ve a cabeza na zona de proa, e as cabezas ou bustos doutros dous personaxes na zona de popa, que serían os seus discípulos Teodoro e Atanasio. Na zona superior da moeda lese unha inscrición S(ancti) IA / COBI (San Xacobe) dividida polo varal da vela, rematado nunha cruz. Ata agora realizáronse algunhas réplicas da moeda, como a producida pola fundación Ruta Xacobea, que promove a [[Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla]] <ref>"Ruta Xacobea reproduce la moneda de la Traslatio hallada en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 11.09.2013.</ref>. O concello do Grove utiliza un cuño con este motivo para selar as credenciais dos peregrinos que fan esta ruta. Igualmente, a Deputación de Pontevedra subvencionou a creación dunha réplica en granito, a gran escala (120 cm de diámetro), realizada pola Escola de Cantería da Deputación e que foi inaugurada o 21.07.2017 <ref>"La historia del Apóstol plasmada en una moneda", en ''La Voz de Galicia'' 19.07.2017.</ref>. == Musealización do xacemento == [[Ficheiro:Adro Vello 02-02r.jpg|miniatura|250px|Vista aérea da área escavada, segundo un panel informativo colocado por Patrimonio a carón do xacemento. No centro, en marelo, a igrexa visigótica; en vermello, os muros da vila romana; na parte inferior, en verde, as cubas de salga de peixe; en morado, as tumbas da necrópole; na esquina inferior dereita, a estrada e o chalé construídos sobre o xacmento]] Desde as primeiras datas do descubrimento e trala recollida dos primeiros achados, os responsables técnicos das escavacións e os responsables políticos do concello, da [[Deputación de Pontevedra|Deputación]] e [[Xunta de Galicia|Xunta]] propuxeron e prometeron valorizar o xacemento mediante a musealización ''in situ'' dos restos. O principal problema para levar adiante este proxecto consiste na necesidade de levantar a estrada provincial EP-9106 <ref>De competencia da Deputación.</ref> que atravesa a área a protexer (única solución e na expropiación dunha vivenda particular na marxe sur da devandita estrada, tamén construída na área de interese arquelóxica. Como dificultade inmediata a este punto estaría a confrontación de competencias entre as diferentes administracións (concello, [[Ministerio para a Transición Ecolóxica|Costas do Estado]] <ref>Pola súa situación a carón do mar, o organismo titular e responsable do xacemento é Costas do Estado, dependente do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico.</ref>, [[Consellería de Cultura, Educación e Universidade|Patrimonio]], Deputación). Por suposto, tampouco axuda a necesidade do orzamento que sería preciso. A pesar do aparente acordo entre tódolos órganos interesados e o recoñecemento unánime do seu valor histórico e arqueolóxico <ref>Houbo una expresión que utilizaba repetidamente a prensa e as declaracións dos responsables políticos: o recoñecemento de Adro Vello como "''buque insignia da arqueoloxía galega''" (''La Voz de Galicia'' 10.11.2002).</ref>, o feito é que despois de case 40 anos desde o comezo das escavacións, en [[2022]] non só non existe tal museo senón que tampouco se coñece que se estea estudando. As propias escavacións e os restos que ían descubrindo tamén sufriron as consecuencias destes problemas debidos, en boa parte, á exposición á intemperie das estruturas e restos exhumados. As campañas fóronse realizando máis ou menos regularmente desde o ano 1985 ata o ano 1991, en que foron interrompidas ó alcanzar a estrada. Desde entón realizouse algunha campaña máis, de xeito esporádico e sen continuidade, quedando a superficie escavada ''a monte'', e mesmo non houbo constancia no mantemento do peche que a circundaba: houbo temporais que botaron abaixo os pés inmediatos á praia e a ondada chegou a erosionar a duna e esparexer ósos pola praia <ref>Así aconteceu nos anos 2006, 2016 ou 2021. "La lluvia deja al descubierto un rastro de huesos e O Carreiro", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2006; "Investigan la aparición de una mandíubula humana junto a Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 10.03.2016; "O carreiro, la playa de los huesos", en ''La Voz de Galicia'' 11.03.2016.</ref>. A prensa local falou en ocasións de expolio e roubo dos restos que quedaban á vista, pero non houbo constancia de tales feitos. Cómpre indicar que cando se construíu a estrada sobre o xacemento, a area que foi desprazada para a súa cimentación foi botada sobre a duna da praia, e esa area contiña numerosos ósos; posteriormente, os arqueólogos non os tiveron en consideración ó estar completamemte descontextualizados. Esta situación deu lugar a unha situación de abandono que causou numerosas denuncias e acusacións cruzadas de desinterese e de incumplimento de responsabilidades <ref>[https://historiadegalicia.gal/2016/07/adro-vello-un-exemplo-abandono-patrimonio-galego/ ''Adro Vello, un exemplo do abandono do patrimonio galego'', en Historiadegalicia.gal], 17.07.2016.</ref> <ref>"Adro Vello, el abandono de un yacimiento durante treinta años", en ''La Voz de Galicia'' 25.01.2022.</ref>. As devanditas denuncias ocuparon as páxinas da prensa e formaron parte da orde do día de diferentes debates no concello, na deputación e mesmo no [[Parlamento de Galicia]]. O propio Concello autorizou a colocación de contedores de lixo acaroados ó peche da escavación ou habilitar como aparcadoiro as zonas inmediatas ó xacemento, onde se sabía con seguridade que había restos aínda non escavados; mesmo, persoal do Concello cavou unha gabia ó todo o longo do peche, e pegada a este, para habilitar unha condución de auga para as duchas da praia. [[Ficheiro:Adro Vello 11-04a.jpg|miniatura|250px|esquerda|Cartel indicador do xacemento de Adro Vello]] Xunto ás numerosas denuncias non faltaron innumerables reunións, acordos e comisións, das que xurdiron continuas declaracións e promesas de, por fin, solucionar os diferentes problemas burocráticos, pero tampouco callaron en feitos e foron sistematicamente incumpridas. Así, por exemplo, segundo o alcalde do Grove "''As escavacións de Adro Vello, no Grove, estarán en condicións de ser expostas ó público en 1993, trala confirmación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio dunha partida de 20 millóns de pesetas. Con ela procederase ó peche e valado do recinto e á expropiación de terreos que inclúen un chalé próximo e o desvío da estrada''" <ref>"Nuevas expropiaciones ampliarán las excavaciones de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 6.08.1992. En castelán no orixinal.</ref>. Non sabemos qué se fixo con esa partida de ''20 millóns de pesetas'', nin tampouco co orzamento de 150.000 euros que a Deputación en 2003 anunciou que se habilitarían dun para a compra da vivenda inmediata ó xacemento e os terreos que foran precisos para a necesaria ampliación <ref>"La Diputación inicia el proceso para construir el museo de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 31.05.2003.</ref>. Outro exemplo foi o anuncio da Consellería da Cultura, en 2001, de proceder a construír unha cuberta provisional sobre o xacemento ese mesmo ano, que se substituiría por unha cuberta definitiva no 2002 <ref>La Xunta prevé instalar este año una cubierta provisional sobre Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'', 11.02.2001.</ref>. Vinte anos despois, nada disto se fixo <ref>"Adro Vello, cuando el patrimonio y las soluciones prometidas se los lleva el viento", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2021.</ref>. Adiantando acontecementos, xa se levantaron voces que reclaman a devolución a este futuro museo local daquelas pezas que se foron descubrindo ó longo dos anos e que hoxe forman parte de museos e institucións de Pontevedra e Santiago e mesmo mans privadas: {{cita|"''Ademais dos achados que se incorporen coas novas escavacións, terase que devolver a Adro Vello o material espoliado, espallado por diversos museos e ciscado por lugares privados. A moeda de Adro Vello debe volver, así como a pedra votiva do deus Devero e os sartegos... A deslocalización é unha característica do espolio do Patrimonio, porque ao subtraer un ben do seu lugar orixinario pérdese parte do valor cultural do xacemento e do obxecto, incluso aínda que estea noutro museo''"|Avelino Ochoa: "Do espolio e da descontextualización", en ''La Voz de Galicia'' 30.01.2022}} == Declaración de BIC de Adro Vello == En febreiro de 2022 produciuse a apertura do expediente de declaración de Adro Vello, baixo a denominación oficial de "Zona arqueolóxica de Adro Vello", como [[Ben de Interese Cultural]] (BIC) <ref>Resolución do 20 de xaneiro de 2022, da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, pola que se incoa o procedemento para declarar ben de interese cultural a zona arqueolóxica de Adro Vello, na parroquia de San Vicente do Grove, no termo municipal do Grove (DOG nº 26, de 8.02.2022).</ref>. A declaración como BIC do xacemento era unha vella aspiración e viña sendo prometida desde, como mínimo, o ano 2011 <ref>"La Xunta anuncia que Adro Vello será Ben de Interese Cultural", en ''La Voz de Galicia'' 27.02.2011.</ref> e foi acollida con alegría e esperanza por tódolos actores políticos, en contraste coa resposta escéptica do alcalde do Grove [[José Antonio Cacabelos]], [[Partido dos Socialistas de Galicia|socialista]] que declarou que "''Adro Vello no necesita declaraciones, necesita fondos''", sen os que "''o mellor vai ser botarlle un camión de area por riba e tapalo''" <ref>''La Voz de Galicia'', 25.01.2022.</ref>. A declaración da Dirección de Patrimonio fundaméntase "''no seu interese científico, así como na súa importancia histórica e arqueolóxica no panorama da arqueoloxía clásica en Galicia, que o configuran como un dos bens arqueolóxicos máis sobranceiros no ámbito da Comunidade Autónoma''", contemplando tamén o potencial que representa toda a ampla zona aínda sen escavar. Destaca a longa secuencia de ocupación, ininterrompida, que vai desde a época romana ata o século XVIII, "''o que o converte nunhas das zonas arqueolóxicas máis importantes do noroeste peninsular pola potencialidade da información que pode achegar''". [[Ficheiro:Mapa de Adro Vello.jpg|miniatura|250px|Situación de Adro Vello na península do Grove. En negro, a área escavada; en verde, a zona arqueolóxica protexida como BIC]] Pero non só comprende a área ocupada como vila romana e necrópole, senón que a zona protexida dentro da ''Zona arqueolóxica de Adro Vello'' inclúe un amplo espazo denominado "Contorno de protección", no que se levantan outras estruturas arquitectónicas modernas (actual igrexa de San Vicente <ref>Téñase presente que a orixe desta igrexa está na igrexa vella que centraliza o xacemento e,polo tanto, forma parte da historia de Adro Vello.</ref>, casa reitoral, hórreo e dous cruceiros), etnográficas (catro fábricas de salgadura contemporáneas) e o [[castro (poboado)|Castro do Castriño]] (habitado xa na [[Idade de Ferro]] ou de [[Idade de Bronce|Bronce]], situado a uns 500 m cara o oeste e do que ás penas quedan restos, pero que deixou a pegada na [[toponimia|microtoponimia]]: ''O Castriño'' ou ''Os Castriños''). Inclúe así mesmo a franxa de 200 m que rodea estas estruturas protexidas. A ampliación do xacemento cara o sur (baixo a estrada e as leiras situadas na beira sur da estrada) xustifícase polas catas realizadas para delimitar a área con restos arqueolóxicos, como resultaba evidente con só observar as fotografías aéreas. Cara o norte, o contorno de protección comprende unha franxa de mar e algunhas das rochas localizadas nos primeiros metros de costa. O expediente de declaración como BIC ten un prazo de resolución máximo de dous anos, durante os que queda prohibida tódalas licenzas de obra, construción, demolición e parcelación. En todo caso, o réxime de protección aplícase de forma inmediata tras a publicación da Resolución <ref>De acordo co artigo 17.5 da Lei 5/2016, de 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia.</ref>. == Galería de imaxes== <gallery> Ficheiro:Adro Vello 12-08a.jpg|Vista do estado de abandono no que se atopaba o xacemento en maio de 2022 Ficheiro:Adro Vello 05-07a.jpg|Planta da igrexa vella Ficheiro:Adro Vello 10-01a.jpg|Réplica da moeda da ''Traslatio'' no adro da igrexa de San Vicente Ficheiro:Adro Vello 10-02.jpg|Placa colocada no pedestal Ficheiro:A Coruña (provincia) 1992 10.jpg|Portada da igrexa de Santiago de Cereixo (Vimianzo), coa representación da ''Traslatio'' no tímpano Ficheiro:Adro Vello 01-04.jpg|Algúns dos sarcófagos descubertos Ficheiro:File:Ruta Arqueolóxica 06, O Castriño 01-01b.jpg|Cartel indicador do Castriño </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Información recollida dos paneis informativos situados ó pé do xacemento e na exposición sobre o mesmo realizada co gallo da [[Festa do Marisco]] de 2016. * Prensa diaria (de 1983 a 2022) * [[Xosé Carro Otero|Carro Otero, José]] e [[Isidoro Millán González-Pardo|Millán González-Pardo, Isidoro]]: "Ara con nuevo teónimo indígena en San Vicente de O Grove", en ''El Museo de Pontevedra'', Pontevedra 10976, tomo XXX, 179-194. * Carro Otero, José, e outros: ''El yacimiento antropo-arqueológico de 'Adro Vello', en San Vicente de O Grove (Pontevedra-España)'', O Grove 1989. * García Martínez, Manuel Carlos: ''Gran Enciclopedia Galega'' Lugo 2003, tomo 1, s.v. ''Adro Vello, Necrópole de''. * Ochoa Gondar, Xosé Avelino, e outros: ''Da gran historia da igrexa de San Vicente dos Groves'', Parroquia de San Vicente, 2021 [compilación de 15 artigos publicados entre 2019 e 2022]. === Ligazóns externas === * [http://www.turismogrove.es/ga/cultura/necropole_de_Adro_Vello/ Páxina web do Grove] * [https://web.archive.org/web/20130711141022/http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/PONTEVEDRA/grove/adrovello.html Galicia Máxica] {{Control de autoridades}} [[Categoría:O Grove]] [[Categoría:Sitios arqueolóxicos de Galicia]] n8jnzhcyuvyyrp4d3klkoticu2p655k 6148446 6148436 2022-08-02T14:27:52Z Lameiro 1822 máis wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W|display=title|type:landmark}} {{Xacemento arqueolóxico | nome = Adro Vello | nome_nativo = | nome_nativo_lingua = | nome_alternativo= <!-- amosado como "Nome alternativo" --> | imaxe = [[Ficheiro:Adro Vello O Grove.jpg|300px]] | tamaño_imaxe = | alt = | pé_imaxe = |Vista xeral de Adro Vello. | mapa = | tipo_mapa = | mapa_alt = | pé_mapa = | tamaño_mapa = | altitude_m = <!-- Indicar un número para a altitude en metros (m) --> | altitude_ref = | relevo = | coordenadas = {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W}} | etiqueta_do_punto= | localización = [[Praia do Carreiro]] | rexión = [[O Grove]], [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]] | tipo = | parte_de = | lonxitude = | ancho = | área = | volume = | diámetro = | circunferencia = | altura = | construtor = | material = | fundado = Século [[século III|III]] | abandonado = | periódos = | culturas = | dependencia_de = | ocupantes = | evento = | descuberto = | escavacións = | arqueólogos = | condición = | propiedade = | xestor = | acceso_público = Non | sitio_web = <!-- {{URL|exemplo.gal}} --> | estilos_arquitectónicos= | detalles_arquitectónicos= | notas = }} A necrópole de '''Adro Vello''' é un [[sitio arqueolóxico]] localizado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], a carón da [[praia do Carreiro]], que acolle restos dunha vila [[Romanización de Galicia|romana]], con elementos que evidencian a práctica da [[salgadura|salga]] de peixe, dunha igrexa de orixe visigótica e dunha necrópole de inhumación que se prolongaron entre os séculos [[século VI|VI]] e [[século XVIII|XVIII]]. Toda a construción está bordeada cara ó mar por unha serie de muros superpostos que intentaron protexer as construcións dos embates do mar. O nome da necrópole, ''Adro Vello'', fai alusión á devandita igrexa. Xa no século XVIII tivo que ser trasladada cara ó interior, ó lugar no que hoxe se levanta a actual igrexa de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]], traslado que explica que a necrópole quedase abandonada nese tempo para ser cuberta pola area e desaparecer da memoria popular, ata o seu descubrimento na segunda metade do século XX. == Xeografía == Como xa se dixo, o xacemento está situado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], fronte á [[praia do Carreiro]], na parroquia de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]]. Está levantado sobre unha plataforma litoral estreita que se abre, ó norte, á praia, e limita ó sur por un destacado outeiro rochoso, ó oeste pola Punta do Castriño e ó leste pola Punta Barcela e illas Barceliñas; inmediatamente ó leste do xacemento baixa un pequeno rego -hoxe estacional- que desemboca na mesma praia e que formaba un [[Estuario|esteiro]] onde os habitantes do asentamento podían atracar e onde, probablemente, houbo [[salina]]s (imprescindibles para a actividade produtiva de salgado de peixe) <ref>Este rego nace na chamada Fonte do Santo, fonte de sona milagreira situada a metade de camiño entre o xacemento e a actual igrexa de San Vicente. A construción da estrada, nos anos cincuenta do século XX, cortou a entrada e saída do mar e provocou a colmatación das estruturas. Todo este espazo está comprendido na área non explorada (Ochoa Gondar: "Da salga romana", en ''Da gran historia da igrexa..., px 39-47).</ref>. A fronte costeira está protexida por unha serie de rochas que asoman sobre a superficie do mar e que proporcionan certa protección ante os embates do mar. En conxunto, constitúe unha localización prototípica doutros asentamentos romanos costeiros: costa baixa, unha pequena enseada protexida por puntas mariñas e un curso fluvial inmediato. A zona utilizada como vila romana e posterior necrópole conforma unha elevación areosa duns 170 m de lonxitude e 19-20 m de anchura. == Historia == Os restos máis antigos de ocupación humana deste lugar corresponden a un molde de arxila para fundir machados de bronce, que indican que o contorno xa fora habitado na [[Idade de Bronce]] <ref>Citado por [[Luís Monteagudo]] e [[José Caamaño Bournacell]].</ref>. [[File:Ruta Arqueolóxica 05, Adro Vello (O Carreiro) 01-01b.jpg|miniatura|160px|Indicador no lugar onde se atopou un molde para fundir machados de bronce]] As primeiras edificacións pódense datar nos séculos [[século III|III]] e [[século IV|IV]] d.C. A igrexa dátase no [[século VII]]. E a necrópole foi utilizada reiteradamente desde o século V-VII ata o XVIII. Tamén forma parte do complexo unha torre medieval, posterior ó século XII, e algunhas estruturas defensivas. Foi a partir da construción dunha estrada de acceso a unha urbanización proxectada ó oeste do lugar (e que nunca chegou a levantarse) cando se detectou a presenza de muros e ósos humanos, descubrimento que motivou as primeiras escavacións. O caso foi que a estrada atravesa o xacemento e baixo ela, así como baixo unha vivenda levantada ó outro lado da estrada, quedou soterrada unha superficie que se estima na metade da área ocupada polas construcións. As escavacións comezaron nos anos 70 do pasado século, se ben con longas interrupcións ata finais dos anos 80. Segundo explicaba ó profesor Carro Otero, as primeiras prospeccións se realizaron cando, en 1968, os temporais puxeron ó descuberto tellas e ósos humanos na praia do Carreiro. Foron estes achados ocasionais os que espertaron o interese dos expertos. En [[1971]] realizáronse as primeiras prospeccións (xa veremos cómo xa na segunda campaña, en 1972, se descubriu a ara dedicada ó deus Deverius). Cara [[1990]] retomáronse as escavacións, que se sucedieron regularmente ata ben entrados os anos noventa, cando volveron a suspenderse. Xa durante o século XXI se realizaron novas prospeccións, pero sen continuidade e dirixidas a investigar aspectos concretos, como a delimitación exacta do xacemento (en 2002) ou a composición dos restos de peixes conservados no fondo das cubas de salgado (en 2017, cando un equipo da [[Universidade de Vigo]] realizou investigacións no lugar para estudar a orixe da industria pesqueira galega e, en concreto, os establecementos de salgado romanos en Galicia <ref>"Un equipo de la Universidad de Vigo inicia una nueva intervención en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 20.06.2017.</ref>). Aínda que nos primeiros momentos participaron na escavación personaxes do nivel de [[Fermín Bouza-Brey]] ou ou profesor [[José Manuel Vázquez Varela]], o groso da investigación correspondeu ó antropólogo [[Xosé Carro Otero]] (1942-2021). == Estrutura == [[Ficheiro:Adro Vello O Grove detalle.jpg|miniatura|300px|Detalle dos restos recuperados.]] Adro Vello foi modificado e ampliado ó longo dos séculos, desde a actividade pesqueira en época romana ata a súa función relixiosa e funeraria desde a época tardo-antigua ata ben entrado o século XVIII. Segundo as escavacións realizadas ata hoxe pode afirmarse que está constituído por cinco áreas: * Unha vila romana (séculos III a V) * Unha fábrica de salga (séculos I a III) * A necrópole (séculos V-VII a XVIII) * Unha igrexa (séculos VII e XII) * Unha estrutura que puido ser unha torre defensiva ou un campanario === A vila romana === Unha vila romana, ''villa a mare'' <ref>Denominación dunha tipoloxía particular das ''villae'' costeiras que non só están construídas na propia liña de costa, senón que a súa arquitectura e actividade están directamente relacionadas co mar a cunha produtividade mariña intensiva.</ref> como as que houbo en numerosos puntos da costa galega, ''villae'' costeiras dedicadas á explotación de recursos mariños: pesca, salga, salinas, etc.</ref>, datada entre os séculos III e [[século V|V]], e documentada pola presenza de muros, canalizacións de pedra, cuncheiros, pavimentos e mesmo restos de estuco pintado. Os muros perimetrais están formados por grandes perpiaños almofadados, típicos da arquitectura romana. Ó longo das sucesivas campañas recuperáronse numerosos restos de [[cerámica]] de tipo [[Cultura castrexa|castrexo]] e [[Romanización de Galicia|romana]] e unha doa de ámbar. As estruturas romanas foron devastadas por un incendio a mediados do [[século IV]], e o espazo pasou a utilizarse como cemiterio <ref>"Las excavaciones de Adro Vello, en 'punto muerto' por razones de tipo administrativo", en ''Faro de Vigo'' 5.08.1993.</ref>. === A fábrica de salga === [[Ficheiro:Adro Vello 08-01e.jpg|miniatura|250px|esquerda|Detalle das cubas de salgado de peixe]] A fábrica de [[salgadura|salgadura de peixe]] puido estar activa xa entre os séculos [[século I|I]] e [[século III|III]]. A primeira pía para o salgado de peixe foi descuberta na campaña de 1988, e nela aínda se conservaba uha capa no fondo duns 20 cm de espesor de escamas e espiñas de peixe <ref>O estudo destes restos permitiu analizar as especies capturadas neste tempo e utilizadas para elaborar salgado ou salsas.</ref>. Posteriormente descubríronse tres pías máis, o que supón un volume de produción moi superior ás necesidades de autoconsumo, dato que acredita a existencia dunha produción industrializada e un comercio do que se descoñece a amplitude. Foron as primeiras estruturas deste tipo atopadas en Galicia. As pías, cuadrangulares e duns 30 cm de grosor, tiñan as paredes coidadosamente revocadas cunha mestura de cal e grava, maiormente de [[cuarzo]]. Deste xeito asegurábase a impermeabilización das paredes e o lavado e limpeza do depósito, algo ó que contribuía o feito de ter as esquinas redondeadas. === A necrópole === [[Ficheiro:Adro Vello 01-05.jpg|miniatura|250px|Detalle dun dos sartegos recuperados durante as escavacións]] A [[necrópole]], quizais o elemento máis característico de Adro Vello, estivo en funcionamento desde os séculos [[século V|V]]-[[século VII|VII]] ata o século [século XVIII|XVIII]]. Resulta imposible calcular o número de persoas inhumadas alí, pero xa se levan recuperados máis de 3000 esqueletos e ben pode chegar ós 4000 enterramentos. Os enterramentos dispóñense en ata dez capas de diferente cronoloxía e son de características e rangos moi diferentes, desde tumbas moi simples -a maioría-, directamente nun burato escavado na terra, ata [[sarcófago]]s labrados en bloques monolíticos de pedra, pasando por tumbas rodeadas por pedras ''en paréntese'' verticais, ou ladrillos ou tégulas, ou cubertas por lápidas, unha delas con inscricións gremiais referidas posiblemente a un [[Canteiro, canteira|canteiro]]. Non resulta infrecuente que as sepulturas estean reaproveitadas para sucesivos enterramentos, e hai constancia de casos nos que unha mesma tumba acolle ata tres corpos. Tamén se observan acumulacións de ósos procedentes de amoreamentos de restos cando se debía liberar un espazo para un novo cadáver. === A igrexa === Da igrexa, do século VII e documentada historicamente desde finais do [[século IX]], só se conservan os alicerces e as primeiras fileiras de [[perpiaño]]s que delimitan a nave, coa cabeceira orientada ó este, a porta rebaixada, os altares e un anexo no lado sur. No século XVIII houbo de ser trasladada por cousa dos sucesivos ataques piratas e das condicións inherentes á súa situación tan inmediata ó mar do norte. A nova igrexa, situada máis no interior da península do Grove e a maior altura, foi construída a uns 500 m ó sueste, aproveitando as pedras da vella igrexa. [[Ficheiro:Adro Vello 05-05r.jpg|miniatura|250 px|esquerda|Ara ó suposto deus Deverius]] Nunha das paredes da igrexa descubriuse en [[1972]] <ref>"El dios Devero, arcaico Neptuno de Galicia, descubierto en una piedra votiva en San Vicente de O Grove", en ''La Voz de Galicia'' 9.10.1983.</ref> unha [[altar|ara]] romana, incompleta <ref>A peza formaba parte, como material construtivo reutilizado, do muro norte da igrexa. Mostra sinais evidentes de haber sido recortada para adaptala ó muro e o profesor Carro supón que probablemente falten dúas ou mesmo tres liñas de texto. Nunca se atoparon os fragmentos que completarían a peza.</ref>. A ara -a parte recuperada- mide 49 cm de alto, uns 25 cm de ancho e 21 cm de espesor máximo. Na cabeza distínguense tres vans rematados en arco de medio punto, que se relacionan coas ''Portas do Hades'', o inframundo grego, e que tamén se observan noutras aras romanas atopadas en Galicia. No campo epigráfico pode lerse unha inscrición que di: DEO D / EVER, e que se interpreta como unha invocación a Devero, Deveros ou Deverius, unha suposta divindade indíxena mariña, quizais relacionada con [[Poseidón|Neptuno]]. === A torre defensiva === Unha torre defensiva altomedieval, posterior ó século [[século XII|XII]], protexida por unha cerca da mesma época. Este conxunto defensivo tería unha función similar á doutras torres na costa galega na defensa contra os ataques normandos e piratas na [[Alta Idade Media|Alta]] e na [[Baixa Idade Media]]. == A moeda da ''traslatio''== [[Ficheiro:Moeda coa traslación do corpo do Apóstolo.jpg|miniatura|300px|Réplica da moeda, coa imaxe da translación do Apóstolo.]] Na campaña de 1985 atopouse na cara norte do muro perimetral da vila romana, unha moeda (un medio diñeiro de vellón) cuñada na ceca de [[Santiago de Compostela]] que constitúe un exemplar único ata o momento. A moeda é dunha aliaxe de prata e cobre, mide 13 mm de diámetro e ten 0,28 g de peso. Exponse desde o seu descubrimento no [[Museo das Peregrinacións]] de Santiago de Compostela. No anverso figura un león pasante á dereita, rodeado dunha inscrición FERDINANDUS REX. Corresponde ó rei [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]], rei de León e Galicia entre [[1157]] e [[1188]], o que permite situar a moeda cronoloxicamente. No reverso figura a que pode ser a representación máis antiga da ''Traslatio'', a chegada dos restos do [[Santiago o Maior|apóstolo Santiago]] a Compostela <ref>Esta prioridade histórica discútea co tímpano da igrexa románica, tamén do século XX, de [[Cereixo, Vimianzo|Santiago de Cereixo]], en [[Vimianzo]].</ref>. Pode verse a imaxe dunha barca que ocupa case toda a superficie da moeda. Sobre a cuberta estaría o corpo do apóstolo, ó que se ve a cabeza na zona de proa, e as cabezas ou bustos doutros dous personaxes na zona de popa, que serían os seus discípulos Teodoro e Atanasio. Na zona superior da moeda lese unha inscrición S(ancti) IA / COBI (San Xacobe) dividida polo varal da vela, rematado nunha cruz. Ata agora realizáronse algunhas réplicas da moeda, como a producida pola fundación Ruta Xacobea, que promove a [[Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla]] <ref>"Ruta Xacobea reproduce la moneda de la Traslatio hallada en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 11.09.2013.</ref>. O concello do Grove utiliza un cuño con este motivo para selar as credenciais dos peregrinos que fan esta ruta. Igualmente, a Deputación de Pontevedra subvencionou a creación dunha réplica en granito, a gran escala (120 cm de diámetro), realizada pola Escola de Cantería da Deputación e que foi inaugurada o 21.07.2017 <ref>"La historia del Apóstol plasmada en una moneda", en ''La Voz de Galicia'' 19.07.2017.</ref>. == Musealización do xacemento == [[Ficheiro:Adro Vello 02-02r.jpg|miniatura|250px|Vista aérea da área escavada, segundo un panel informativo colocado por Patrimonio a carón do xacemento. No centro, en marelo, a igrexa visigótica; en vermello, os muros da vila romana; na parte inferior, en verde, as cubas de salga de peixe; en morado, as tumbas da necrópole; na esquina inferior dereita, a estrada e o chalé construídos sobre o xacmento]] Desde as primeiras datas do descubrimento e trala recollida dos primeiros achados, os responsables técnicos das escavacións e os responsables políticos do concello, da [[Deputación de Pontevedra|Deputación]] e [[Xunta de Galicia|Xunta]] propuxeron e prometeron valorizar o xacemento mediante a musealización ''in situ'' dos restos. O principal problema para levar adiante este proxecto consiste na necesidade de levantar a estrada provincial EP-9106 <ref>De competencia da Deputación.</ref> que atravesa a área a protexer (única solución e na expropiación dunha vivenda particular na marxe sur da devandita estrada, tamén construída na área de interese arquelóxica. Como dificultade inmediata a este punto estaría a confrontación de competencias entre as diferentes administracións (concello, [[Ministerio para a Transición Ecolóxica|Costas do Estado]] <ref>Pola súa situación a carón do mar, o organismo titular e responsable do xacemento é Costas do Estado, dependente do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico.</ref>, [[Consellería de Cultura, Educación e Universidade|Patrimonio]], Deputación). Por suposto, tampouco axuda a necesidade do orzamento que sería preciso. A pesar do aparente acordo entre tódolos órganos interesados e o recoñecemento unánime do seu valor histórico e arqueolóxico <ref>Houbo una expresión que utilizaba repetidamente a prensa e as declaracións dos responsables políticos: o recoñecemento de Adro Vello como "''buque insignia da arqueoloxía galega''" (''La Voz de Galicia'' 10.11.2002).</ref>, o feito é que despois de case 40 anos desde o comezo das escavacións, en [[2022]] non só non existe tal museo senón que tampouco se coñece que se estea estudando. As propias escavacións e os restos que ían descubrindo tamén sufriron as consecuencias destes problemas debidos, en boa parte, á exposición á intemperie das estruturas e restos exhumados. As campañas fóronse realizando máis ou menos regularmente desde o ano 1985 ata o ano 1991, en que foron interrompidas ó alcanzar a estrada. Desde entón realizouse algunha campaña máis, de xeito esporádico e sen continuidade, quedando a superficie escavada ''a monte'', e mesmo non houbo constancia no mantemento do peche que a circundaba: houbo temporais que botaron abaixo os pés inmediatos á praia e a ondada chegou a erosionar a duna e esparexer ósos pola praia <ref>Así aconteceu nos anos 2006, 2016 ou 2021. "La lluvia deja al descubierto un rastro de huesos e O Carreiro", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2006; "Investigan la aparición de una mandíubula humana junto a Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 10.03.2016; "O carreiro, la playa de los huesos", en ''La Voz de Galicia'' 11.03.2016.</ref>. A prensa local falou en ocasións de expolio e roubo dos restos que quedaban á vista, pero non houbo constancia de tales feitos. Cómpre indicar que cando se construíu a estrada sobre o xacemento, a area que foi desprazada para a súa cimentación foi botada sobre a duna da praia, e esa area contiña numerosos ósos; posteriormente, os arqueólogos non os tiveron en consideración ó estar completamemte descontextualizados. Esta situación deu lugar a unha situación de abandono que causou numerosas denuncias e acusacións cruzadas de desinterese e de incumplimento de responsabilidades <ref>[https://historiadegalicia.gal/2016/07/adro-vello-un-exemplo-abandono-patrimonio-galego/ ''Adro Vello, un exemplo do abandono do patrimonio galego'', en Historiadegalicia.gal], 17.07.2016.</ref> <ref>"Adro Vello, el abandono de un yacimiento durante treinta años", en ''La Voz de Galicia'' 25.01.2022.</ref>. As devanditas denuncias ocuparon as páxinas da prensa e formaron parte da orde do día de diferentes debates no concello, na deputación e mesmo no [[Parlamento de Galicia]]. O propio Concello autorizou a colocación de contedores de lixo acaroados ó peche da escavación ou habilitar como aparcadoiro as zonas inmediatas ó xacemento, onde se sabía con seguridade que había restos aínda non escavados; mesmo, persoal do Concello cavou unha gabia ó todo o longo do peche, e pegada a este, para habilitar unha condución de auga para as duchas da praia. [[Ficheiro:Adro Vello 11-04a.jpg|miniatura|250px|esquerda|Cartel indicador do xacemento de Adro Vello]] Xunto ás numerosas denuncias non faltaron innumerables reunións, acordos e comisións, das que xurdiron continuas declaracións e promesas de, por fin, solucionar os diferentes problemas burocráticos, pero tampouco callaron en feitos e foron sistematicamente incumpridas. Así, por exemplo, segundo o alcalde do Grove "''As escavacións de Adro Vello, no Grove, estarán en condicións de ser expostas ó público en 1993, trala confirmación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio dunha partida de 20 millóns de pesetas. Con ela procederase ó peche e valado do recinto e á expropiación de terreos que inclúen un chalé próximo e o desvío da estrada''" <ref>"Nuevas expropiaciones ampliarán las excavaciones de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 6.08.1992. En castelán no orixinal.</ref>. Non sabemos qué se fixo con esa partida de ''20 millóns de pesetas'', nin tampouco co orzamento de 150.000 euros que a Deputación en 2003 anunciou que se habilitarían dun para a compra da vivenda inmediata ó xacemento e os terreos que foran precisos para a necesaria ampliación <ref>"La Diputación inicia el proceso para construir el museo de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 31.05.2003.</ref>. Outro exemplo foi o anuncio da Consellería da Cultura, en 2001, de proceder a construír unha cuberta provisional sobre o xacemento ese mesmo ano, que se substituiría por unha cuberta definitiva no 2002 <ref>La Xunta prevé instalar este año una cubierta provisional sobre Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'', 11.02.2001.</ref>. Vinte anos despois, nada disto se fixo <ref>"Adro Vello, cuando el patrimonio y las soluciones prometidas se los lleva el viento", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2021.</ref>. Adiantando acontecementos, xa se levantaron voces que reclaman a devolución a este futuro museo local daquelas pezas que se foron descubrindo ó longo dos anos e que hoxe forman parte de museos e institucións de Pontevedra e Santiago e mesmo mans privadas: {{cita|"''Ademais dos achados que se incorporen coas novas escavacións, terase que devolver a Adro Vello o material espoliado, espallado por diversos museos e ciscado por lugares privados. A moeda de Adro Vello debe volver, así como a pedra votiva do deus Devero e os sartegos... A deslocalización é unha característica do espolio do Patrimonio, porque ao subtraer un ben do seu lugar orixinario pérdese parte do valor cultural do xacemento e do obxecto, incluso aínda que estea noutro museo''"|Avelino Ochoa: "Do espolio e da descontextualización", en ''La Voz de Galicia'' 30.01.2022}} == Declaración de BIC de Adro Vello == [[Ficheiro:Mapa de Adro Vello.jpg|miniatura|250px|Situación de Adro Vello na península do Grove. En negro, a área escavada; en verde, a zona arqueolóxica protexida como BIC, incluíndo o contorno de protección]] En febreiro de 2022 produciuse a apertura do expediente de declaración de Adro Vello, baixo a denominación oficial de "Zona arqueolóxica de Adro Vello", como [[Ben de Interese Cultural]] (BIC) <ref>Resolución do 20 de xaneiro de 2022, da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, pola que se incoa o procedemento para declarar ben de interese cultural a zona arqueolóxica de Adro Vello, na parroquia de San Vicente do Grove, no termo municipal do Grove (DOG nº 26, de 8.02.2022).</ref>. A declaración como BIC do xacemento era unha vella aspiración e viña sendo prometida desde, como mínimo, o ano 2011 <ref>"La Xunta anuncia que Adro Vello será Ben de Interese Cultural", en ''La Voz de Galicia'' 27.02.2011.</ref> e foi acollida con alegría e esperanza por tódolos actores políticos, en contraste coa resposta escéptica do alcalde do Grove [[José Antonio Cacabelos]], [[Partido dos Socialistas de Galicia|socialista]] que declarou que "''Adro Vello no necesita declaraciones, necesita fondos''", sen os que "''o mellor vai ser botarlle un camión de area por riba e tapalo''" <ref>''La Voz de Galicia'', 25.01.2022.</ref>. A declaración da Dirección de Patrimonio fundaméntase "''no seu interese científico, así como na súa importancia histórica e arqueolóxica no panorama da arqueoloxía clásica en Galicia, que o configuran como un dos bens arqueolóxicos máis sobranceiros no ámbito da Comunidade Autónoma''", contemplando tamén o potencial que representa toda a ampla zona aínda sen escavar. Destaca a longa secuencia de ocupación, ininterrompida, que vai desde a época romana ata o século XVIII, "''o que o converte nunhas das zonas arqueolóxicas máis importantes do noroeste peninsular pola potencialidade da información que pode achegar''". [[Ficheiro:Grove 15, Espadeñal 04-01b.jpg|miniatura|250px|esquerda|Entre os elementos protexidos inclúese a igrexa actual de San Vicente e o cruceiro de Espadeñal]] Pero non só comprende a área ocupada como vila romana e necrópole, senón que a zona protexida dentro da ''Zona arqueolóxica de Adro Vello'' inclúe un amplo espazo denominado "Contorno de protección", no que se levantan outras estruturas arquitectónicas modernas (actual igrexa de San Vicente <ref>Téñase presente que a orixe desta igrexa está na igrexa vella que centraliza o xacemento e,polo tanto, forma parte da historia de Adro Vello.</ref>, casa reitoral, hórreo e dous cruceiros), etnográficas (catro fábricas de salgadura contemporáneas) e o [[castro (poboado)|Castro do Castriño]] (habitado xa na [[Idade de Ferro]] ou de [[Idade de Bronce|Bronce]], situado a uns 500 m cara o oeste e do que ás penas quedan restos, pero que deixou a pegada na [[toponimia|microtoponimia]]: ''O Castriño'' ou ''Os Castriños''). Inclúe así mesmo a franxa de 200 m que rodea estas estruturas protexidas. A ampliación do xacemento cara o sur (baixo a estrada e as leiras situadas na beira sur da estrada) xustifícase polas catas realizadas para delimitar a área con restos arqueolóxicos, como resultaba evidente con só observar as fotografías aéreas. Cara o norte, o contorno de protección comprende unha franxa de mar e algunhas das rochas localizadas nos primeiros metros de costa. O expediente de declaración como BIC ten un prazo de resolución máximo de dous anos, durante os que queda prohibida tódalas licenzas de obra, construción, demolición e parcelación. En todo caso, o réxime de protección aplícase de forma inmediata tras a publicación da Resolución <ref>De acordo co artigo 17.5 da Lei 5/2016, de 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia.</ref>. == Galería de imaxes== <gallery> Ficheiro:Adro Vello 12-08a.jpg|Vista do estado de abandono no que se atopaba o xacemento en maio de 2022 Ficheiro:Adro Vello 05-07a.jpg|Planta da igrexa vella Ficheiro:Adro Vello 10-01a.jpg|Réplica da moeda da ''Traslatio'' no adro da igrexa de San Vicente Ficheiro:Adro Vello 10-02.jpg|Placa colocada no pedestal Ficheiro:A Coruña (provincia) 1992 10.jpg|Portada da igrexa de Santiago de Cereixo (Vimianzo), coa representación da ''Traslatio'' no tímpano Ficheiro:Adro Vello 01-04.jpg|Algúns dos sarcófagos descubertos Ficheiro:Ruta Arqueolóxica 06, O Castriño 01-01b.jpg|Cartel indicador do Castriño </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Información recollida dos paneis informativos situados ó pé do xacemento e na exposición sobre o mesmo realizada co gallo da [[Festa do Marisco]] de 2016. * Prensa diaria (de 1983 a 2022) * [[Xosé Carro Otero|Carro Otero, José]] e [[Isidoro Millán González-Pardo|Millán González-Pardo, Isidoro]]: "Ara con nuevo teónimo indígena en San Vicente de O Grove", en ''El Museo de Pontevedra'', Pontevedra 10976, tomo XXX, 179-194. * Carro Otero, José, e outros: ''El yacimiento antropo-arqueológico de 'Adro Vello', en San Vicente de O Grove (Pontevedra-España)'', O Grove 1989. * García Martínez, Manuel Carlos: ''Gran Enciclopedia Galega'' Lugo 2003, tomo 1, s.v. ''Adro Vello, Necrópole de''. * Ochoa Gondar, Xosé Avelino, e outros: ''Da gran historia da igrexa de San Vicente dos Groves'', Parroquia de San Vicente, 2021 [compilación de 15 artigos publicados entre 2019 e 2022]. === Ligazóns externas === * [http://www.turismogrove.es/ga/cultura/necropole_de_Adro_Vello/ Páxina web do Grove] * [https://web.archive.org/web/20130711141022/http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/PONTEVEDRA/grove/adrovello.html Galicia Máxica] {{Control de autoridades}} [[Categoría:O Grove]] [[Categoría:Sitios arqueolóxicos de Galicia]] 9t2tfrfmu5fjd79et6dxgwweemozxqn 6148467 6148446 2022-08-02T14:40:38Z Lameiro 1822 máis wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W|display=title|type:landmark}} {{Xacemento arqueolóxico | nome = Adro Vello | nome_nativo = | nome_nativo_lingua = | nome_alternativo= <!-- amosado como "Nome alternativo" --> | imaxe = [[Ficheiro:Adro Vello O Grove.jpg|300px]] | tamaño_imaxe = | alt = | pé_imaxe = |Vista xeral de Adro Vello. | mapa = | tipo_mapa = | mapa_alt = | pé_mapa = | tamaño_mapa = | altitude_m = <!-- Indicar un número para a altitude en metros (m) --> | altitude_ref = | relevo = | coordenadas = {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W}} | etiqueta_do_punto= | localización = [[Praia do Carreiro]] | rexión = [[O Grove]], [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]] | tipo = | parte_de = | lonxitude = | ancho = | área = | volume = | diámetro = | circunferencia = | altura = | construtor = | material = | fundado = Século [[século III|III]] | abandonado = | periódos = | culturas = | dependencia_de = | ocupantes = | evento = | descuberto = | escavacións = | arqueólogos = | condición = | propiedade = | xestor = | acceso_público = Non | sitio_web = <!-- {{URL|exemplo.gal}} --> | estilos_arquitectónicos= | detalles_arquitectónicos= | notas = }} A necrópole de '''Adro Vello''' é un [[sitio arqueolóxico]] localizado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], a carón da [[praia do Carreiro]], que acolle restos dunha vila [[Romanización de Galicia|romana]], con elementos que evidencian a práctica da [[salgadura|salga]] de peixe, dunha igrexa de orixe visigótica e dunha necrópole de inhumación que se prolongaron entre os séculos [[século VI|VI]] e [[século XVIII|XVIII]]. Toda a construción está bordeada cara ó mar por unha serie de muros superpostos que intentaron protexer as construcións dos embates do mar. O nome da necrópole, ''Adro Vello'', fai alusión á devandita igrexa. Xa no século XVIII tivo que ser trasladada cara ó interior, ó lugar no que hoxe se levanta a actual igrexa de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]], traslado que explica que a necrópole quedase abandonada nese tempo para ser cuberta pola area e desaparecer da memoria popular, ata o seu descubrimento na segunda metade do século XX. == Xeografía == Como xa se dixo, o xacemento está situado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], fronte á [[praia do Carreiro]], na parroquia de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]]. Está levantado sobre unha plataforma litoral estreita que se abre, ó norte, á praia, e limita ó sur por un destacado outeiro rochoso, ó oeste pola Punta do Castriño e ó leste pola Punta Barcela e illas Barceliñas; inmediatamente ó leste do xacemento baixa un pequeno rego -hoxe estacional- que desemboca na mesma praia e que formaba un [[Estuario|esteiro]] onde os habitantes do asentamento podían atracar e onde, probablemente, houbo [[salina]]s (imprescindibles para a actividade produtiva de salgado de peixe) <ref>Este rego nace na chamada Fonte do Santo, fonte de sona milagreira situada a metade de camiño entre o xacemento e a actual igrexa de San Vicente. A construción da estrada, nos anos cincuenta do século XX, cortou a entrada e saída do mar e provocou a colmatación das estruturas. Todo este espazo está comprendido na área non explorada (Ochoa Gondar: "Da salga romana", en ''Da gran historia da igrexa..., px 39-47).</ref>. A fronte costeira está protexida por unha serie de rochas que asoman sobre a superficie do mar e que proporcionan certa protección ante os embates do mar. En conxunto, constitúe unha localización prototípica doutros asentamentos romanos costeiros: costa baixa, unha pequena enseada protexida por puntas mariñas e un curso fluvial inmediato. A zona utilizada como vila romana e posterior necrópole conforma unha elevación areosa duns 170 m de lonxitude e 19-20 m de anchura. == Historia == Os restos máis antigos de ocupación humana deste lugar corresponden a un molde de arxila para fundir machados de bronce, que indican que o contorno xa fora habitado na [[Idade de Bronce]] <ref>Citado por [[Luís Monteagudo]] e [[José Caamaño Bournacell]].</ref>. [[File:Ruta Arqueolóxica 05, Adro Vello (O Carreiro) 01-01b.jpg|miniatura|160px|Indicador no lugar onde se atopou un molde para fundir machados de bronce]] As primeiras edificacións pódense datar nos séculos [[século III|III]] e [[século IV|IV]] d.C. A igrexa dátase no [[século VII]]. E a necrópole foi utilizada reiteradamente desde o século V-VII ata o XVIII. Tamén forma parte do complexo unha torre medieval, posterior ó século XII, e algunhas estruturas defensivas. Foi a partir da construción dunha estrada de acceso a unha urbanización proxectada ó oeste do lugar (e que nunca chegou a levantarse) cando se detectou a presenza de muros e ósos humanos, descubrimento que motivou as primeiras escavacións. O caso foi que a estrada atravesa o xacemento e baixo ela, así como baixo unha vivenda levantada ó outro lado da estrada, quedou soterrada unha superficie que se estima na metade da área ocupada polas construcións. As escavacións comezaron nos anos 70 do pasado século, se ben con longas interrupcións ata finais dos anos 80. Segundo explicaba ó profesor Carro Otero, as primeiras prospeccións se realizaron cando, en 1968, os temporais puxeron ó descuberto tellas e ósos humanos na praia do Carreiro. Foron estes achados ocasionais os que espertaron o interese dos expertos. En [[1971]] realizáronse as primeiras prospeccións (xa veremos cómo xa na segunda campaña, en 1972, se descubriu a ara dedicada ó deus Deverius). Cara [[1990]] retomáronse as escavacións, que se sucedieron regularmente ata ben entrados os anos noventa, cando volveron a suspenderse. Xa durante o século XXI se realizaron novas prospeccións, pero sen continuidade e dirixidas a investigar aspectos concretos, como a delimitación exacta do xacemento (en 2002) ou a composición dos restos de peixes conservados no fondo das cubas de salgado (en 2017, cando un equipo da [[Universidade de Vigo]] realizou investigacións no lugar para estudar a orixe da industria pesqueira galega e, en concreto, os establecementos de salgado romanos en Galicia <ref>"Un equipo de la Universidad de Vigo inicia una nueva intervención en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 20.06.2017.</ref>). Aínda que nos primeiros momentos participaron na escavación personaxes do nivel de [[Fermín Bouza-Brey]] ou ou profesor [[José Manuel Vázquez Varela]], o groso da investigación correspondeu ó antropólogo [[Xosé Carro Otero]] (1942-2021). == Estrutura == [[Ficheiro:Adro Vello O Grove detalle.jpg|miniatura|300px|Detalle dos restos recuperados.]] Adro Vello foi modificado e ampliado ó longo dos séculos, desde a actividade pesqueira en época romana ata a súa función relixiosa e funeraria desde a época tardo-antigua ata ben entrado o século XVIII. Segundo as escavacións realizadas ata hoxe pode afirmarse que está constituído por cinco áreas: * Unha vila romana (séculos III a V) * Unha fábrica de salga (séculos I a III) * A necrópole (séculos V-VII a XVIII) * Unha igrexa (séculos VII e XII) * Unha estrutura que puido ser unha torre defensiva ou un campanario === A vila romana === Unha vila romana, ''villa a mare'' <ref>Denominación dunha tipoloxía particular das ''villae'' costeiras que non só están construídas na propia liña de costa, senón que a súa arquitectura e actividade están directamente relacionadas co mar a cunha produtividade mariña intensiva.</ref> como as que houbo en numerosos puntos da costa galega, ''villae'' costeiras dedicadas á explotación de recursos mariños: pesca, salga, salinas, etc.</ref>, datada entre os séculos III e [[século V|V]], e documentada pola presenza de muros, canalizacións de pedra, cuncheiros <ref>Descuberto en 2002.</ref>, pavimentos e mesmo restos de estuco pintado. Os muros perimetrais están formados por grandes perpiaños almofadados, típicos da arquitectura romana. Ó longo das sucesivas campañas recuperáronse numerosos restos de [[cerámica]] de tipo [[Cultura castrexa|castrexo]] e [[Romanización de Galicia|romana]] e unha doa de ámbar. As estruturas romanas foron devastadas por un incendio a mediados do [[século IV]], e o espazo pasou a utilizarse como cemiterio <ref>"Las excavaciones de Adro Vello, en 'punto muerto' por razones de tipo administrativo", en ''Faro de Vigo'' 5.08.1993; "Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. === A fábrica de salga === [[Ficheiro:Adro Vello 08-01e.jpg|miniatura|250px|esquerda|Detalle das cubas de salgado de peixe]] A fábrica de [[salgadura|salgadura de peixe]] puido estar activa xa entre os séculos [[século I|I]] e [[século III|III]]. A primeira pía para o salgado de peixe foi descuberta na campaña de 1988, e nela aínda se conservaba uha capa no fondo duns 20 cm de espesor de escamas e espiñas de peixe <ref>O estudo destes restos permitiu analizar as especies capturadas neste tempo e utilizadas para elaborar salgado ou salsas.</ref>. Posteriormente descubríronse tres pías máis, o que supón un volume de produción moi superior ás necesidades de autoconsumo, dato que acredita a existencia dunha produción industrializada e un comercio do que se descoñece a amplitude. Foron as primeiras estruturas deste tipo atopadas en Galicia <ref>"Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. As pías, cuadrangulares e duns 30 cm de grosor, tiñan as paredes coidadosamente revocadas cunha mestura de cal e grava, maiormente de [[cuarzo]]. Deste xeito asegurábase a impermeabilización das paredes e o lavado e limpeza do depósito, algo ó que contribuía o feito de ter as esquinas redondeadas. === A necrópole === [[Ficheiro:Adro Vello 01-05.jpg|miniatura|250px|Detalle dun dos sartegos recuperados durante as escavacións]] A [[necrópole]], quizais o elemento máis característico de Adro Vello, estivo en funcionamento desde os séculos [[século V|V]]-[[século VII|VII]] ata o século [século XVIII|XVIII]]. Resulta imposible calcular o número de persoas inhumadas alí, pero xa se levan recuperados máis de 3000 esqueletos e ben pode chegar ós 4000 enterramentos. Os enterramentos dispóñense en ata dez capas de diferente cronoloxía e son de características e rangos moi diferentes, desde tumbas moi simples -a maioría-, directamente nun burato escavado na terra, ata [[sarcófago]]s labrados en bloques monolíticos de pedra, pasando por tumbas rodeadas por pedras ''en paréntese'' verticais, ou ladrillos ou tégulas, ou cubertas por lápidas, unha delas con inscricións gremiais referidas posiblemente a un [[Canteiro, canteira|canteiro]]. Non resulta infrecuente que as sepulturas estean reaproveitadas para sucesivos enterramentos, e hai constancia de casos nos que unha mesma tumba acolle ata tres corpos. Tamén se observan acumulacións de ósos procedentes de amoreamentos de restos cando se debía liberar un espazo para un novo cadáver. === A igrexa === Da igrexa, do século VII e documentada historicamente desde finais do [[século IX]], só se conservan os alicerces e as primeiras fileiras de [[perpiaño]]s que delimitan a nave, coa cabeceira orientada ó este, a porta rebaixada, os altares e un anexo no lado sur. No século XVIII houbo de ser trasladada por cousa dos sucesivos ataques piratas e das condicións inherentes á súa situación tan inmediata ó mar do norte. A nova igrexa, situada máis no interior da península do Grove e a maior altura, foi construída a uns 500 m ó sueste, aproveitando as pedras da vella igrexa. [[Ficheiro:Adro Vello 05-05r.jpg|miniatura|250 px|esquerda|Ara ó suposto deus Deverius]] Nunha das paredes da igrexa descubriuse en [[1972]] <ref>"El dios Devero, arcaico Neptuno de Galicia, descubierto en una piedra votiva en San Vicente de O Grove", en ''La Voz de Galicia'' 9.10.1983.</ref> unha [[altar|ara]] romana, incompleta <ref>A peza formaba parte, como material construtivo reutilizado, do muro norte da igrexa. Mostra sinais evidentes de haber sido recortada para adaptala ó muro e o profesor Carro supón que probablemente falten dúas ou mesmo tres liñas de texto. Nunca se atoparon os fragmentos que completarían a peza.</ref>. A ara -a parte recuperada- mide 49 cm de alto, uns 25 cm de ancho e 21 cm de espesor máximo. Na cabeza distínguense tres vans rematados en arco de medio punto, que se relacionan coas ''Portas do Hades'', o inframundo grego, e que tamén se observan noutras aras romanas atopadas en Galicia. No campo epigráfico pode lerse unha inscrición que di: DEO D / EVER, e que se interpreta como unha invocación a Devero, Deveros ou Deverius, unha suposta divindade indíxena mariña, quizais relacionada con [[Poseidón|Neptuno]]. === A torre defensiva === Unha torre defensiva altomedieval, posterior ó século [[século XII|XII]], protexida por unha cerca da mesma época. Este conxunto defensivo tería unha función similar á doutras torres na costa galega na defensa contra os ataques normandos e piratas na [[Alta Idade Media|Alta]] e na [[Baixa Idade Media]]. == A moeda da ''traslatio''== [[Ficheiro:Moeda coa traslación do corpo do Apóstolo.jpg|miniatura|300px|Réplica da moeda, coa imaxe da translación do Apóstolo.]] Na campaña de 1985 atopouse na cara norte do muro perimetral da vila romana, unha moeda (un medio diñeiro de vellón) cuñada na ceca de [[Santiago de Compostela]] que constitúe un exemplar único ata o momento. A moeda é dunha aliaxe de prata e cobre, mide 13 mm de diámetro e ten 0,28 g de peso. Exponse desde o seu descubrimento no [[Museo das Peregrinacións]] de Santiago de Compostela. No anverso figura un león pasante á dereita, rodeado dunha inscrición FERDINANDUS REX. Corresponde ó rei [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]], rei de León e Galicia entre [[1157]] e [[1188]], o que permite situar a moeda cronoloxicamente. No reverso figura a que pode ser a representación máis antiga da ''Traslatio'', a chegada dos restos do [[Santiago o Maior|apóstolo Santiago]] a Compostela <ref>Esta prioridade histórica discútea co tímpano da igrexa románica, tamén do século XX, de [[Cereixo, Vimianzo|Santiago de Cereixo]], en [[Vimianzo]].</ref>. Pode verse a imaxe dunha barca que ocupa case toda a superficie da moeda. Sobre a cuberta estaría o corpo do apóstolo, ó que se ve a cabeza na zona de proa, e as cabezas ou bustos doutros dous personaxes na zona de popa, que serían os seus discípulos Teodoro e Atanasio. Na zona superior da moeda lese unha inscrición S(ancti) IA / COBI (San Xacobe) dividida polo varal da vela, rematado nunha cruz. Ata agora realizáronse algunhas réplicas da moeda, como a producida pola fundación Ruta Xacobea, que promove a [[Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla]] <ref>"Ruta Xacobea reproduce la moneda de la Traslatio hallada en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 11.09.2013.</ref>. O concello do Grove utiliza un cuño con este motivo para selar as credenciais dos peregrinos que fan esta ruta. Igualmente, a Deputación de Pontevedra subvencionou a creación dunha réplica en granito, a gran escala (120 cm de diámetro), realizada pola Escola de Cantería da Deputación e que foi inaugurada o 21.07.2017 <ref>"La historia del Apóstol plasmada en una moneda", en ''La Voz de Galicia'' 19.07.2017.</ref>. == Musealización do xacemento == [[Ficheiro:Adro Vello 02-02r.jpg|miniatura|250px|Vista aérea da área escavada, segundo un panel informativo colocado por Patrimonio a carón do xacemento. No centro, en marelo, a igrexa visigótica; en vermello, os muros da vila romana; na parte inferior, en verde, as cubas de salga de peixe; en morado, as tumbas da necrópole; na esquina inferior dereita, a estrada e o chalé construídos sobre o xacmento]] Desde as primeiras datas do descubrimento e trala recollida dos primeiros achados, os responsables técnicos das escavacións e os responsables políticos do concello, da [[Deputación de Pontevedra|Deputación]] e [[Xunta de Galicia|Xunta]] propuxeron e prometeron valorizar o xacemento mediante a musealización ''in situ'' dos restos. O principal problema para levar adiante este proxecto consiste na necesidade de levantar a estrada provincial EP-9106 <ref>De competencia da Deputación.</ref> que atravesa a área a protexer (única solución e na expropiación dunha vivenda particular na marxe sur da devandita estrada, tamén construída na área de interese arquelóxica. Como dificultade inmediata a este punto estaría a confrontación de competencias entre as diferentes administracións (concello, [[Ministerio para a Transición Ecolóxica|Costas do Estado]] <ref>Pola súa situación a carón do mar, o organismo titular e responsable do xacemento é Costas do Estado, dependente do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico.</ref>, [[Consellería de Cultura, Educación e Universidade|Patrimonio]], Deputación). Por suposto, tampouco axuda a necesidade do orzamento que sería preciso. A pesar do aparente acordo entre tódolos órganos interesados e o recoñecemento unánime do seu valor histórico e arqueolóxico <ref>Houbo una expresión que utilizaba repetidamente a prensa e as declaracións dos responsables políticos: o recoñecemento de Adro Vello como "''buque insignia da arqueoloxía galega''" (''La Voz de Galicia'' 10.11.2002).</ref>, o feito é que despois de case 40 anos desde o comezo das escavacións, en [[2022]] non só non existe tal museo senón que tampouco se coñece que se estea estudando. As propias escavacións e os restos que ían descubrindo tamén sufriron as consecuencias destes problemas debidos, en boa parte, á exposición á intemperie das estruturas e restos exhumados. As campañas fóronse realizando máis ou menos regularmente desde o ano 1985 ata o ano 1991, en que foron interrompidas ó alcanzar a estrada. Desde entón realizouse algunha campaña máis, de xeito esporádico e sen continuidade, quedando a superficie escavada ''a monte'', e mesmo non houbo constancia no mantemento do peche que a circundaba: houbo temporais que botaron abaixo os pés inmediatos á praia e a ondada chegou a erosionar a duna e esparexer ósos pola praia <ref>Así aconteceu nos anos 2006, 2016 ou 2021. "La lluvia deja al descubierto un rastro de huesos e O Carreiro", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2006; "Investigan la aparición de una mandíubula humana junto a Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 10.03.2016; "O carreiro, la playa de los huesos", en ''La Voz de Galicia'' 11.03.2016.</ref>. A prensa local falou en ocasións de expolio e roubo dos restos que quedaban á vista, pero non houbo constancia de tales feitos. Cómpre indicar que cando se construíu a estrada sobre o xacemento, a area que foi desprazada para a súa cimentación foi botada sobre a duna da praia, e esa area contiña numerosos ósos; posteriormente, os arqueólogos non os tiveron en consideración ó estar completamemte descontextualizados. Esta situación deu lugar a unha situación de abandono que causou numerosas denuncias e acusacións cruzadas de desinterese e de incumplimento de responsabilidades <ref>[https://historiadegalicia.gal/2016/07/adro-vello-un-exemplo-abandono-patrimonio-galego/ ''Adro Vello, un exemplo do abandono do patrimonio galego'', en Historiadegalicia.gal], 17.07.2016.</ref> <ref>"Adro Vello, el abandono de un yacimiento durante treinta años", en ''La Voz de Galicia'' 25.01.2022.</ref>. As devanditas denuncias ocuparon as páxinas da prensa e formaron parte da orde do día de diferentes debates no concello, na deputación e mesmo no [[Parlamento de Galicia]]. O propio Concello autorizou a colocación de contedores de lixo acaroados ó peche da escavación ou habilitar como aparcadoiro as zonas inmediatas ó xacemento, onde se sabía con seguridade que había restos aínda non escavados; mesmo, persoal do Concello cavou unha gabia ó todo o longo do peche, e pegada a este, para habilitar unha condución de auga para as duchas da praia. [[Ficheiro:Adro Vello 11-04a.jpg|miniatura|250px|esquerda|Cartel indicador do xacemento de Adro Vello]] Xunto ás numerosas denuncias non faltaron innumerables reunións, acordos e comisións, das que xurdiron continuas declaracións e promesas de, por fin, solucionar os diferentes problemas burocráticos, pero tampouco callaron en feitos e foron sistematicamente incumpridas. Así, por exemplo, segundo o alcalde do Grove "''As escavacións de Adro Vello, no Grove, estarán en condicións de ser expostas ó público en 1993, trala confirmación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio dunha partida de 20 millóns de pesetas. Con ela procederase ó peche e valado do recinto e á expropiación de terreos que inclúen un chalé próximo e o desvío da estrada''" <ref>"Nuevas expropiaciones ampliarán las excavaciones de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 6.08.1992. En castelán no orixinal.</ref>. Non sabemos qué se fixo con esa partida de ''20 millóns de pesetas'', nin tampouco co orzamento de 150.000 euros que a Deputación en 2003 anunciou que se habilitarían dun para a compra da vivenda inmediata ó xacemento e os terreos que foran precisos para a necesaria ampliación <ref>"La Diputación inicia el proceso para construir el museo de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 31.05.2003.</ref>. Outro exemplo foi o anuncio da Consellería da Cultura, en 2001, de proceder a construír unha cuberta provisional sobre o xacemento ese mesmo ano, que se substituiría por unha cuberta definitiva no 2002 <ref>La Xunta prevé instalar este año una cubierta provisional sobre Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'', 11.02.2001.</ref>. Vinte anos despois, nada disto se fixo <ref>"Adro Vello, cuando el patrimonio y las soluciones prometidas se los lleva el viento", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2021.</ref>. Adiantando acontecementos, xa se levantaron voces que reclaman a devolución a este futuro museo local daquelas pezas que se foron descubrindo ó longo dos anos e que hoxe forman parte de museos e institucións de Pontevedra e Santiago e mesmo mans privadas: {{cita|"''Ademais dos achados que se incorporen coas novas escavacións, terase que devolver a Adro Vello o material espoliado, espallado por diversos museos e ciscado por lugares privados. A moeda de Adro Vello debe volver, así como a pedra votiva do deus Devero e os sartegos... A deslocalización é unha característica do espolio do Patrimonio, porque ao subtraer un ben do seu lugar orixinario pérdese parte do valor cultural do xacemento e do obxecto, incluso aínda que estea noutro museo''"|Avelino Ochoa: "Do espolio e da descontextualización", en ''La Voz de Galicia'' 30.01.2022}} == Declaración de BIC de Adro Vello == [[Ficheiro:Mapa de Adro Vello.jpg|miniatura|250px|Situación de Adro Vello na península do Grove. En negro, a área escavada; en verde, a zona arqueolóxica protexida como BIC, incluíndo o contorno de protección]] En febreiro de 2022 produciuse a apertura do expediente de declaración de Adro Vello, baixo a denominación oficial de "Zona arqueolóxica de Adro Vello", como [[Ben de Interese Cultural]] (BIC) <ref>Resolución do 20 de xaneiro de 2022, da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, pola que se incoa o procedemento para declarar ben de interese cultural a zona arqueolóxica de Adro Vello, na parroquia de San Vicente do Grove, no termo municipal do Grove (DOG nº 26, de 8.02.2022).</ref>. A declaración como BIC do xacemento era unha vella aspiración e viña sendo prometida desde, como mínimo, o ano 2011 <ref>"La Xunta anuncia que Adro Vello será Ben de Interese Cultural", en ''La Voz de Galicia'' 27.02.2011.</ref> e foi acollida con alegría e esperanza por tódolos actores políticos, en contraste coa resposta escéptica do alcalde do Grove [[José Antonio Cacabelos]], [[Partido dos Socialistas de Galicia|socialista]] que declarou que "''Adro Vello no necesita declaraciones, necesita fondos''", sen os que "''o mellor vai ser botarlle un camión de area por riba e tapalo''" <ref>''La Voz de Galicia'', 25.01.2022.</ref>. A declaración da Dirección de Patrimonio fundaméntase "''no seu interese científico, así como na súa importancia histórica e arqueolóxica no panorama da arqueoloxía clásica en Galicia, que o configuran como un dos bens arqueolóxicos máis sobranceiros no ámbito da Comunidade Autónoma''", contemplando tamén o potencial que representa toda a ampla zona aínda sen escavar. Destaca a longa secuencia de ocupación, ininterrompida, que vai desde a época romana ata o século XVIII, "''o que o converte nunhas das zonas arqueolóxicas máis importantes do noroeste peninsular pola potencialidade da información que pode achegar''". [[Ficheiro:Grove 15, Espadeñal 04-01b.jpg|miniatura|250px|esquerda|Entre os elementos protexidos inclúese a igrexa actual de San Vicente e o cruceiro de Espadeñal]] Pero non só comprende a área ocupada como vila romana e necrópole, senón que a zona protexida dentro da ''Zona arqueolóxica de Adro Vello'' inclúe un amplo espazo denominado "Contorno de protección", no que se levantan outras estruturas arquitectónicas modernas (actual igrexa de San Vicente <ref>Téñase presente que a orixe desta igrexa está na igrexa vella que centraliza o xacemento e,polo tanto, forma parte da historia de Adro Vello.</ref>, casa reitoral, hórreo e dous cruceiros), etnográficas (catro fábricas de salgadura contemporáneas) e o [[castro (poboado)|Castro do Castriño]] (habitado xa na [[Idade de Ferro]] ou de [[Idade de Bronce|Bronce]], situado a uns 500 m cara o oeste e do que ás penas quedan restos, pero que deixou a pegada na [[toponimia|microtoponimia]]: ''O Castriño'' ou ''Os Castriños''). Inclúe así mesmo a franxa de 200 m que rodea estas estruturas protexidas. A ampliación do xacemento cara o sur (baixo a estrada e as leiras situadas na beira sur da estrada) xustifícase polas catas realizadas para delimitar a área con restos arqueolóxicos, como resultaba evidente con só observar as fotografías aéreas. Cara o norte, o contorno de protección comprende unha franxa de mar e algunhas das rochas localizadas nos primeiros metros de costa. O expediente de declaración como BIC ten un prazo de resolución máximo de dous anos, durante os que queda prohibida tódalas licenzas de obra, construción, demolición e parcelación. En todo caso, o réxime de protección aplícase de forma inmediata tras a publicación da Resolución <ref>De acordo co artigo 17.5 da Lei 5/2016, de 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia.</ref>. == Galería de imaxes== <gallery> Ficheiro:Adro Vello 12-08a.jpg|Vista do estado de abandono no que se atopaba o xacemento en maio de 2022 Ficheiro:Archaeological excavations in Adro Vello, O Grove, Galicia, Spain 17-01-2012 15-42-05.JPG|Á dereita, o muro perimetral, de fábrica romana Ficheiro:Adro Vello 05-07a.jpg|Planta da igrexa vella Ficheiro:Adro Vello 10-01a.jpg|Réplica da moeda da ''Traslatio'' no adro da igrexa de San Vicente Ficheiro:Adro Vello 10-02.jpg|Placa colocada no pedestal Ficheiro:A Coruña (provincia) 1992 10.jpg|Portada da igrexa de Santiago de Cereixo (Vimianzo), coa representación da ''Traslatio'' no tímpano Ficheiro:Adro Vello 01-04.jpg|Algúns dos sarcófagos descubertos Ficheiro:Ruta Arqueolóxica 06, O Castriño 01-01b.jpg|Cartel indicador do Castriño Ficheiro:2017 Cruceiro. San Martiño do Grove. Galiza.jpg|Outro dos cruceiros protexidos, fronte á igrexa parroquial </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Información recollida dos paneis informativos situados ó pé do xacemento e na exposición sobre o mesmo realizada co gallo da [[Festa do Marisco]] de 2016. * Prensa diaria (de 1983 a 2022) * [[Xosé Carro Otero|Carro Otero, José]] e [[Isidoro Millán González-Pardo|Millán González-Pardo, Isidoro]]: "Ara con nuevo teónimo indígena en San Vicente de O Grove", en ''El Museo de Pontevedra'', Pontevedra 10976, tomo XXX, 179-194. * Carro Otero, José, e outros: ''El yacimiento antropo-arqueológico de 'Adro Vello', en San Vicente de O Grove (Pontevedra-España)'', O Grove 1989. * García Martínez, Manuel Carlos: ''Gran Enciclopedia Galega'' Lugo 2003, tomo 1, s.v. ''Adro Vello, Necrópole de''. * Ochoa Gondar, Xosé Avelino, e outros: ''Da gran historia da igrexa de San Vicente dos Groves'', Parroquia de San Vicente, 2021 [compilación de 15 artigos publicados entre 2019 e 2022]. === Ligazóns externas === * [http://www.turismogrove.es/ga/cultura/necropole_de_Adro_Vello/ Páxina web do Grove] * [https://web.archive.org/web/20130711141022/http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/PONTEVEDRA/grove/adrovello.html Galicia Máxica] {{Control de autoridades}} [[Categoría:O Grove]] [[Categoría:Sitios arqueolóxicos de Galicia]] ipfz1dd0z7ssbmrgkxi90xxjf83ob49 6148492 6148467 2022-08-02T14:54:03Z Lameiro 1822 máis wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W|display=title|type:landmark}} {{Xacemento arqueolóxico | nome = Adro Vello | nome_nativo = | nome_nativo_lingua = | nome_alternativo= <!-- amosado como "Nome alternativo" --> | imaxe = [[Ficheiro:Adro Vello O Grove.jpg|300px]] | tamaño_imaxe = | alt = | pé_imaxe = |Vista xeral de Adro Vello. | mapa = | tipo_mapa = | mapa_alt = | pé_mapa = | tamaño_mapa = | altitude_m = <!-- Indicar un número para a altitude en metros (m) --> | altitude_ref = | relevo = | coordenadas = {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W}} | etiqueta_do_punto= | localización = [[Praia do Carreiro]] | rexión = [[O Grove]], [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]] | tipo = | parte_de = | lonxitude = | ancho = | área = | volume = | diámetro = | circunferencia = | altura = | construtor = | material = | fundado = Século [[século III|III]] | abandonado = | periódos = | culturas = | dependencia_de = | ocupantes = | evento = | descuberto = | escavacións = | arqueólogos = | condición = | propiedade = | xestor = | acceso_público = Non | sitio_web = <!-- {{URL|exemplo.gal}} --> | estilos_arquitectónicos= | detalles_arquitectónicos= | notas = }} A necrópole de '''Adro Vello''' é un [[sitio arqueolóxico]] localizado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], a carón da [[praia do Carreiro]], que acolle restos dunha vila [[Romanización de Galicia|romana]], con elementos que evidencian a práctica da [[salgadura|salga]] de peixe, dunha igrexa de orixe visigótica e dunha necrópole de inhumación que se prolongaron entre os séculos [[século VI|VI]] e [[século XVIII|XVIII]]. Toda a construción está bordeada cara ó mar por unha serie de muros superpostos que intentaron protexer as construcións dos embates do mar. O nome da necrópole, ''Adro Vello'', fai alusión á devandita igrexa. Xa no século XVIII tivo que ser trasladada cara ó interior, ó lugar no que hoxe se levanta a actual igrexa de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]], traslado que explica que a necrópole quedase abandonada nese tempo para ser cuberta pola area e desaparecer da memoria popular, ata o seu descubrimento na segunda metade do século XX. == Xeografía == Como xa se dixo, o xacemento está situado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], fronte á [[praia do Carreiro]], na parroquia de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]]. Está levantado sobre unha plataforma litoral estreita que se abre, ó norte, á praia, e limita ó sur por un destacado outeiro rochoso, ó oeste pola Punta do Castriño e ó leste pola Punta Barcela e illas Barceliñas; inmediatamente ó leste do xacemento baixa un pequeno rego -hoxe estacional- que desemboca na mesma praia e que formaba un [[Estuario|esteiro]] onde os habitantes do asentamento podían atracar e onde, probablemente, houbo [[salina]]s (imprescindibles para a actividade produtiva de salgado de peixe) <ref>Este rego nace na chamada Fonte do Santo, fonte de sona milagreira situada a metade de camiño entre o xacemento e a actual igrexa de San Vicente. A construción da estrada, nos anos cincuenta do século XX, cortou a entrada e saída do mar e provocou a colmatación das estruturas. Todo este espazo está comprendido na área non explorada (Ochoa Gondar: "Da salga romana", en ''Da gran historia da igrexa..., px 39-47).</ref>. A fronte costeira está protexida por unha serie de rochas que asoman sobre a superficie do mar e que proporcionan certa protección ante os embates do mar. En conxunto, constitúe unha localización prototípica doutros asentamentos romanos costeiros: costa baixa, unha pequena enseada protexida por puntas mariñas e un curso fluvial inmediato. A zona utilizada como vila romana e posterior necrópole conforma unha elevación areosa duns 170 m de lonxitude e 19-20 m de anchura. == Historia == Os restos máis antigos de ocupación humana deste lugar corresponden a un molde de arxila para fundir machados de bronce, que indican que o contorno xa fora habitado na [[Idade de Bronce]] <ref>Citado por [[Luís Monteagudo]] e [[José Caamaño Bournacell]].</ref>. [[File:Ruta Arqueolóxica 05, Adro Vello (O Carreiro) 01-01b.jpg|miniatura|160px|Indicador no lugar onde se atopou un molde para fundir machados de bronce]] As primeiras edificacións pódense datar nos séculos [[século III|III]] e [[século IV|IV]] d.C. A igrexa dátase no [[século VII]]. E a necrópole foi utilizada reiteradamente desde o século V-VII ata o XVIII. Tamén forma parte do complexo unha torre medieval, posterior ó século XII, e algunhas estruturas defensivas. Foi a partir da construción dunha estrada de acceso a unha urbanización proxectada ó oeste do lugar (e que nunca chegou a levantarse) cando se detectou a presenza de muros e ósos humanos, descubrimento que motivou as primeiras escavacións. O caso foi que a estrada atravesa o xacemento e baixo ela, así como baixo unha vivenda levantada ó outro lado da estrada, quedou soterrada unha superficie que se estima na metade da área ocupada polas construcións. As escavacións comezaron nos anos 70 do pasado século, se ben con longas interrupcións ata finais dos anos 80. Segundo explicaba ó profesor Carro Otero, as primeiras prospeccións se realizaron cando, en 1968, os temporais puxeron ó descuberto tellas e ósos humanos na praia do Carreiro. Foron estes achados ocasionais os que espertaron o interese dos expertos. En [[1971]] realizáronse as primeiras prospeccións (xa veremos cómo xa na segunda campaña, en 1972, se descubriu a ara dedicada ó deus Deverius). Cara [[1990]] retomáronse as escavacións, que se sucedieron regularmente ata ben entrados os anos noventa, cando volveron a suspenderse. Xa durante o século XXI se realizaron novas prospeccións, pero sen continuidade e dirixidas a investigar aspectos concretos, como a delimitación exacta do xacemento (en 2002) ou a composición dos restos de peixes conservados no fondo das cubas de salgado (en 2017, cando un equipo da [[Universidade de Vigo]] realizou investigacións no lugar para estudar a orixe da industria pesqueira galega e, en concreto, os establecementos de salgado romanos en Galicia <ref>"Un equipo de la Universidad de Vigo inicia una nueva intervención en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 20.06.2017.</ref>). Aínda que nos primeiros momentos participaron na escavación personaxes do nivel de [[Fermín Bouza-Brey]] ou ou profesor [[José Manuel Vázquez Varela]], o groso da investigación correspondeu ó antropólogo [[Xosé Carro Otero]] (1942-2021). == Estrutura == [[Ficheiro:Adro Vello O Grove detalle.jpg|miniatura|300px|Detalle dos restos recuperados.]] Adro Vello foi modificado e ampliado ó longo dos séculos, desde a actividade pesqueira en época romana ata a súa función relixiosa e funeraria desde a época tardo-antigua ata ben entrado o século XVIII. Segundo as escavacións realizadas ata hoxe pode afirmarse que está constituído por cinco áreas: * Unha vila romana (séculos III a V) * Unha fábrica de salga (séculos I a III) * A necrópole (séculos V-VII a XVIII) * Unha igrexa (séculos VII e XII) * Unha estrutura que puido ser unha torre defensiva ou un campanario === A vila romana === Unha vila romana, ''villa a mare'' <ref>Denominación dunha tipoloxía particular das ''villae'' costeiras que non só están construídas na propia liña de costa, senón que a súa arquitectura e actividade están directamente relacionadas co mar a cunha produtividade mariña intensiva.</ref> como as que houbo en numerosos puntos da costa galega, ''villae'' costeiras dedicadas á explotación de recursos mariños: pesca, salga, salinas, etc.</ref>, datada entre os séculos III e [[século V|V]], e documentada pola presenza de muros, canalizacións de pedra, cuncheiros <ref>Descuberto en 2002.</ref>, pavimentos e mesmo restos de estuco pintado. Os muros perimetrais están formados por grandes perpiaños almofadados, típicos da arquitectura romana. Ó longo das sucesivas campañas recuperáronse numerosos restos de [[cerámica]] de tipo [[Cultura castrexa|castrexo]] e [[Romanización de Galicia|romana]] e unha doa de ámbar. As estruturas romanas foron devastadas por un incendio a mediados do [[século IV]], e o espazo pasou a utilizarse como cemiterio <ref>"Las excavaciones de Adro Vello, en 'punto muerto' por razones de tipo administrativo", en ''Faro de Vigo'' 5.08.1993; "Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. === A fábrica de salga === [[Ficheiro:Adro Vello 08-01e.jpg|miniatura|250px|esquerda|Detalle das cubas de salgado de peixe]] A fábrica de [[salgadura|salgadura de peixe]] puido estar activa xa entre os séculos [[século I|I]] e [[século III|III]]. A primeira pía para o salgado de peixe foi descuberta na campaña de 1988, e nela aínda se conservaba uha capa no fondo duns 20 cm de espesor de escamas e espiñas de peixe <ref>O estudo destes restos permitiu analizar as especies capturadas neste tempo e utilizadas para elaborar salgado ou salsas.</ref>. Posteriormente descubríronse tres pías máis, o que supón un volume de produción moi superior ás necesidades de autoconsumo, dato que acredita a existencia dunha produción industrializada e un comercio do que se descoñece a amplitude. Foron as primeiras estruturas deste tipo atopadas en Galicia <ref>"Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. As pías, cuadrangulares e duns 30 cm de grosor, tiñan as paredes coidadosamente revocadas cunha mestura de cal e grava, maiormente de [[cuarzo]]. Deste xeito asegurábase a impermeabilización das paredes e o lavado e limpeza do depósito, algo ó que contribuía o feito de ter as esquinas redondeadas. === A necrópole === [[Ficheiro:Adro Vello 01-05.jpg|miniatura|250px|Detalle dun dos sartegos recuperados durante as escavacións]] A [[necrópole]], quizais o elemento máis característico de Adro Vello, estivo en funcionamento desde os séculos [[século V|V]]-[[século VII|VII]] ata o século [século XVIII|XVIII]]. Resulta imposible calcular o número de persoas inhumadas alí, pero xa se levan recuperados máis de 3000 esqueletos e ben pode chegar ós 4000 enterramentos. Os enterramentos dispóñense en ata dez capas de diferente cronoloxía e son de características e rangos moi diferentes, desde tumbas moi simples -a maioría-, directamente nun burato escavado na terra, ata [[sarcófago]]s labrados en bloques monolíticos de pedra, pasando por tumbas rodeadas por pedras ''en paréntese'' verticais, ou ladrillos ou tégulas, ou cubertas por lápidas, unha delas con inscricións gremiais referidas posiblemente a un [[Canteiro, canteira|canteiro]]. Non resulta infrecuente que as sepulturas estean reaproveitadas para sucesivos enterramentos, e hai constancia de casos nos que unha mesma tumba acolle ata tres corpos. Tamén se observan acumulacións de ósos procedentes de amoreamentos de restos cando se debía liberar un espazo para un novo cadáver. === A igrexa === Da igrexa, do século VII e documentada historicamente desde finais do [[século IX]], só se conservan os alicerces e as primeiras fileiras de [[perpiaño]]s que delimitan a nave, coa cabeceira orientada ó este, a porta rebaixada, os altares e un anexo no lado sur. No século XVIII houbo de ser trasladada por cousa dos sucesivos ataques piratas e das condicións inherentes á súa situación tan inmediata ó mar do norte. A nova igrexa, situada máis no interior da península do Grove e a maior altura, foi construída a uns 500 m ó sueste, aproveitando as pedras da vella igrexa. [[Ficheiro:Adro Vello 05-05r.jpg|miniatura|250 px|esquerda|Ara ó suposto deus Deverius]] Nunha das paredes da igrexa descubriuse en [[1972]] <ref>"El dios Devero, arcaico Neptuno de Galicia, descubierto en una piedra votiva en San Vicente de O Grove", en ''La Voz de Galicia'' 9.10.1983.</ref> unha [[altar|ara]] romana, incompleta <ref>A peza formaba parte, como material construtivo reutilizado, do muro norte da igrexa. Mostra sinais evidentes de haber sido recortada para adaptala ó muro e o profesor Carro supón que probablemente falten dúas ou mesmo tres liñas de texto. Nunca se atoparon os fragmentos que completarían a peza.</ref>. A ara -a parte recuperada- mide 49 cm de alto, uns 25 cm de ancho e 21 cm de espesor máximo. Na cabeza distínguense tres vans rematados en arco de medio punto, que se relacionan coas ''Portas do Hades'', o inframundo grego, e que tamén se observan noutras aras romanas atopadas en Galicia. No campo epigráfico pode lerse unha inscrición que di: DEO D / EVER, e que se interpreta como unha invocación a Devero, Deveros ou Deverius, unha suposta divindade indíxena mariña, quizais relacionada con [[Poseidón|Neptuno]]. === A torre defensiva === Unha torre defensiva altomedieval, posterior ó século [[século XII|XII]], protexida por unha cerca da mesma época. Este conxunto defensivo tería unha función similar á doutras torres na costa galega na defensa contra os ataques normandos e piratas na [[Alta Idade Media|Alta]] e na [[Baixa Idade Media]]. == A moeda da ''traslatio''== [[Ficheiro:Moeda coa traslación do corpo do Apóstolo.jpg|miniatura|300px|Réplica da moeda, coa imaxe da translación do Apóstolo.]] Na campaña de 1985 atopouse na cara norte do muro perimetral da vila romana, unha moeda (un medio diñeiro de vellón) cuñada na ceca de [[Santiago de Compostela]] que constitúe un exemplar único ata o momento. A moeda é dunha aliaxe de prata e cobre, mide 13 mm de diámetro e ten 0,28 g de peso. Exponse desde o seu descubrimento no [[Museo das Peregrinacións]] de Santiago de Compostela. No anverso figura un león pasante á dereita, rodeado dunha inscrición FERDINANDUS REX. Corresponde ó rei [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]], rei de León e Galicia entre [[1157]] e [[1188]], o que permite situar a moeda cronoloxicamente. No reverso figura a que pode ser a representación máis antiga da ''Traslatio'', a chegada dos restos do [[Santiago o Maior|apóstolo Santiago]] a Compostela <ref>Esta prioridade histórica discútea co tímpano da igrexa románica, tamén do século XX, de [[Cereixo, Vimianzo|Santiago de Cereixo]], en [[Vimianzo]].</ref>. Pode verse a imaxe dunha barca que ocupa case toda a superficie da moeda. Sobre a cuberta estaría o corpo do Apóstolo, ó que se ve a cabeza na zona de proa, e as cabezas ou bustos doutros dous personaxes na zona de popa, que serían os seus discípulos Teodoro e Atanasio. Na zona superior da moeda lese unha inscrición S(ancti) IA / COBI (San Xacobe) dividida polo varal da vela, rematado nunha cruz. A tradición di que o corpo do Apóstolo foi trasladado ata Galicia nunha barca de pedra. Existen diversas teorías para explicar este feito, desde que se trataba dunha barca na que se transportaba pedra ata que se trate dunha evolución da lenda que di que, ó chegar a [[Padrón]], os discípulos depositaron o corpo sobre unha pedra e esta rebrandeceuse, como se fose de cera, para amoldarse á forma do corpo, que quedou así baleirado nesa pedra [https://xacopedia.com/Barca_A Xacopedia.com]. Na moeda represéntase como unha barca construída con taboleiros de madeira, do mesmo xeito que os barcos de carga da época <ref>Existe un selo da cidade de [[París]], de 1200, que contén unha barca coa mesma traza que esta da moeda.</ref>. Posúe cadanseu mascarón na proa e na popa. Ata agora realizáronse algunhas réplicas da moeda, como a producida pola fundación Ruta Xacobea, que promove a [[Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla]] <ref>"Ruta Xacobea reproduce la moneda de la Traslatio hallada en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 11.09.2013.</ref>. O concello do Grove utiliza un cuño con este motivo para selar as credenciais dos peregrinos que fan esta ruta. Igualmente, a Deputación de Pontevedra subvencionou a creación dunha réplica en granito, a gran escala (120 cm de diámetro), realizada pola Escola de Cantería da Deputación e que foi inaugurada o 21.07.2017 <ref>"La historia del Apóstol plasmada en una moneda", en ''La Voz de Galicia'' 19.07.2017.</ref>. == Musealización do xacemento == [[Ficheiro:Adro Vello 02-02r.jpg|miniatura|250px|Vista aérea da área escavada, segundo un panel informativo colocado por Patrimonio a carón do xacemento. No centro, en marelo, a igrexa visigótica; en vermello, os muros da vila romana; na parte inferior, en verde, as cubas de salga de peixe; en morado, as tumbas da necrópole; na esquina inferior dereita, a estrada e o chalé construídos sobre o xacmento]] Desde as primeiras datas do descubrimento e trala recollida dos primeiros achados, os responsables técnicos das escavacións e os responsables políticos do concello, da [[Deputación de Pontevedra|Deputación]] e [[Xunta de Galicia|Xunta]] propuxeron e prometeron valorizar o xacemento mediante a musealización ''in situ'' dos restos. O principal problema para levar adiante este proxecto consiste na necesidade de levantar a estrada provincial EP-9106 <ref>De competencia da Deputación.</ref> que atravesa a área a protexer (única solución e na expropiación dunha vivenda particular na marxe sur da devandita estrada, tamén construída na área de interese arquelóxica. Como dificultade inmediata a este punto estaría a confrontación de competencias entre as diferentes administracións (concello, [[Ministerio para a Transición Ecolóxica|Costas do Estado]] <ref>Pola súa situación a carón do mar, o organismo titular e responsable do xacemento é Costas do Estado, dependente do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico.</ref>, [[Consellería de Cultura, Educación e Universidade|Patrimonio]], Deputación). Por suposto, tampouco axuda a necesidade do orzamento que sería preciso. A pesar do aparente acordo entre tódolos órganos interesados e o recoñecemento unánime do seu valor histórico e arqueolóxico <ref>Houbo una expresión que utilizaba repetidamente a prensa e as declaracións dos responsables políticos: o recoñecemento de Adro Vello como "''buque insignia da arqueoloxía galega''" (''La Voz de Galicia'' 10.11.2002).</ref>, o feito é que despois de case 40 anos desde o comezo das escavacións, en [[2022]] non só non existe tal museo senón que tampouco se coñece que se estea estudando. As propias escavacións e os restos que ían descubrindo tamén sufriron as consecuencias destes problemas debidos, en boa parte, á exposición á intemperie das estruturas e restos exhumados. As campañas fóronse realizando máis ou menos regularmente desde o ano 1985 ata o ano 1991, en que foron interrompidas ó alcanzar a estrada. Desde entón realizouse algunha campaña máis, de xeito esporádico e sen continuidade, quedando a superficie escavada ''a monte'', e mesmo non houbo constancia no mantemento do peche que a circundaba: houbo temporais que botaron abaixo os pés inmediatos á praia e a ondada chegou a erosionar a duna e esparexer ósos pola praia <ref>Así aconteceu nos anos 2006, 2016 ou 2021. "La lluvia deja al descubierto un rastro de huesos e O Carreiro", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2006; "Investigan la aparición de una mandíubula humana junto a Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 10.03.2016; "O carreiro, la playa de los huesos", en ''La Voz de Galicia'' 11.03.2016.</ref>. A prensa local falou en ocasións de expolio e roubo dos restos que quedaban á vista, pero non houbo constancia de tales feitos. Cómpre indicar que cando se construíu a estrada sobre o xacemento, a area que foi desprazada para a súa cimentación foi botada sobre a duna da praia, e esa area contiña numerosos ósos; posteriormente, os arqueólogos non os tiveron en consideración ó estar completamemte descontextualizados. Esta situación deu lugar a unha situación de abandono que causou numerosas denuncias e acusacións cruzadas de desinterese e de incumplimento de responsabilidades <ref>[https://historiadegalicia.gal/2016/07/adro-vello-un-exemplo-abandono-patrimonio-galego/ ''Adro Vello, un exemplo do abandono do patrimonio galego'', en Historiadegalicia.gal], 17.07.2016.</ref> <ref>"Adro Vello, el abandono de un yacimiento durante treinta años", en ''La Voz de Galicia'' 25.01.2022.</ref>. As devanditas denuncias ocuparon as páxinas da prensa e formaron parte da orde do día de diferentes debates no concello, na deputación e mesmo no [[Parlamento de Galicia]]. O propio Concello autorizou a colocación de contedores de lixo acaroados ó peche da escavación ou habilitar como aparcadoiro as zonas inmediatas ó xacemento, onde se sabía con seguridade que había restos aínda non escavados; mesmo, persoal do Concello cavou unha gabia ó todo o longo do peche, e pegada a este, para habilitar unha condución de auga para as duchas da praia. [[Ficheiro:Adro Vello 11-04a.jpg|miniatura|250px|esquerda|Cartel indicador do xacemento de Adro Vello]] Xunto ás numerosas denuncias non faltaron innumerables reunións, acordos e comisións, das que xurdiron continuas declaracións e promesas de, por fin, solucionar os diferentes problemas burocráticos, pero tampouco callaron en feitos e foron sistematicamente incumpridas. Así, por exemplo, segundo o alcalde do Grove "''As escavacións de Adro Vello, no Grove, estarán en condicións de ser expostas ó público en 1993, trala confirmación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio dunha partida de 20 millóns de pesetas. Con ela procederase ó peche e valado do recinto e á expropiación de terreos que inclúen un chalé próximo e o desvío da estrada''" <ref>"Nuevas expropiaciones ampliarán las excavaciones de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 6.08.1992. En castelán no orixinal.</ref>. Non sabemos qué se fixo con esa partida de ''20 millóns de pesetas'', nin tampouco co orzamento de 150.000 euros que a Deputación en 2003 anunciou que se habilitarían dun para a compra da vivenda inmediata ó xacemento e os terreos que foran precisos para a necesaria ampliación <ref>"La Diputación inicia el proceso para construir el museo de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 31.05.2003.</ref>. Outro exemplo foi o anuncio da Consellería da Cultura, en 2001, de proceder a construír unha cuberta provisional sobre o xacemento ese mesmo ano, que se substituiría por unha cuberta definitiva no 2002 <ref>La Xunta prevé instalar este año una cubierta provisional sobre Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'', 11.02.2001.</ref>. Vinte anos despois, nada disto se fixo <ref>"Adro Vello, cuando el patrimonio y las soluciones prometidas se los lleva el viento", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2021.</ref>. Adiantando acontecementos, xa se levantaron voces que reclaman a devolución a este futuro museo local daquelas pezas que se foron descubrindo ó longo dos anos e que hoxe forman parte de museos e institucións de Pontevedra e Santiago e mesmo mans privadas: {{cita|"''Ademais dos achados que se incorporen coas novas escavacións, terase que devolver a Adro Vello o material espoliado, espallado por diversos museos e ciscado por lugares privados. A moeda de Adro Vello debe volver, así como a pedra votiva do deus Devero e os sartegos... A deslocalización é unha característica do espolio do Patrimonio, porque ao subtraer un ben do seu lugar orixinario pérdese parte do valor cultural do xacemento e do obxecto, incluso aínda que estea noutro museo''"|Avelino Ochoa: "Do espolio e da descontextualización", en ''La Voz de Galicia'' 30.01.2022}} == Declaración de BIC de Adro Vello == [[Ficheiro:Mapa de Adro Vello.jpg|miniatura|250px|Situación de Adro Vello na península do Grove. En negro, a área escavada; en verde, a zona arqueolóxica protexida como BIC, incluíndo o contorno de protección]] En febreiro de 2022 produciuse a apertura do expediente de declaración de Adro Vello, baixo a denominación oficial de "Zona arqueolóxica de Adro Vello", como [[Ben de Interese Cultural]] (BIC) <ref>Resolución do 20 de xaneiro de 2022, da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, pola que se incoa o procedemento para declarar ben de interese cultural a zona arqueolóxica de Adro Vello, na parroquia de San Vicente do Grove, no termo municipal do Grove (DOG nº 26, de 8.02.2022).</ref>. A declaración como BIC do xacemento era unha vella aspiración e viña sendo prometida desde, como mínimo, o ano 2011 <ref>"La Xunta anuncia que Adro Vello será Ben de Interese Cultural", en ''La Voz de Galicia'' 27.02.2011.</ref> e foi acollida con alegría e esperanza por tódolos actores políticos, en contraste coa resposta escéptica do alcalde do Grove [[José Antonio Cacabelos]], [[Partido dos Socialistas de Galicia|socialista]] que declarou que "''Adro Vello no necesita declaraciones, necesita fondos''", sen os que "''o mellor vai ser botarlle un camión de area por riba e tapalo''" <ref>''La Voz de Galicia'', 25.01.2022.</ref>. A declaración da Dirección de Patrimonio fundaméntase "''no seu interese científico, así como na súa importancia histórica e arqueolóxica no panorama da arqueoloxía clásica en Galicia, que o configuran como un dos bens arqueolóxicos máis sobranceiros no ámbito da Comunidade Autónoma''", contemplando tamén o potencial que representa toda a ampla zona aínda sen escavar. Destaca a longa secuencia de ocupación, ininterrompida, que vai desde a época romana ata o século XVIII, "''o que o converte nunhas das zonas arqueolóxicas máis importantes do noroeste peninsular pola potencialidade da información que pode achegar''". [[Ficheiro:Grove 15, Espadeñal 04-01b.jpg|miniatura|250px|esquerda|Entre os elementos protexidos inclúese a igrexa actual de San Vicente e o cruceiro de Espadeñal]] Pero non só comprende a área ocupada como vila romana e necrópole, senón que a zona protexida dentro da ''Zona arqueolóxica de Adro Vello'' inclúe un amplo espazo denominado "Contorno de protección", no que se levantan outras estruturas arquitectónicas modernas (actual igrexa de San Vicente <ref>Téñase presente que a orixe desta igrexa está na igrexa vella que centraliza o xacemento e,polo tanto, forma parte da historia de Adro Vello.</ref>, casa reitoral, hórreo e dous cruceiros), etnográficas (catro fábricas de salgadura contemporáneas) e o [[castro (poboado)|Castro do Castriño]] (habitado xa na [[Idade de Ferro]] ou de [[Idade de Bronce|Bronce]], situado a uns 500 m cara o oeste e do que ás penas quedan restos, pero que deixou a pegada na [[toponimia|microtoponimia]]: ''O Castriño'' ou ''Os Castriños''). Inclúe así mesmo a franxa de 200 m que rodea estas estruturas protexidas. A ampliación do xacemento cara o sur (baixo a estrada e as leiras situadas na beira sur da estrada) xustifícase polas catas realizadas para delimitar a área con restos arqueolóxicos, como resultaba evidente con só observar as fotografías aéreas. Cara o norte, o contorno de protección comprende unha franxa de mar e algunhas das rochas localizadas nos primeiros metros de costa. O expediente de declaración como BIC ten un prazo de resolución máximo de dous anos, durante os que queda prohibida tódalas licenzas de obra, construción, demolición e parcelación. En todo caso, o réxime de protección aplícase de forma inmediata tras a publicación da Resolución <ref>De acordo co artigo 17.5 da Lei 5/2016, de 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia.</ref>. == Galería de imaxes== <gallery> Ficheiro:Adro Vello 12-08a.jpg|Vista do estado de abandono no que se atopaba o xacemento en maio de 2022 Ficheiro:Archaeological excavations in Adro Vello, O Grove, Galicia, Spain 17-01-2012 15-42-05.JPG|Á dereita, o muro perimetral, de fábrica romana Ficheiro:Adro Vello 05-07a.jpg|Planta da igrexa vella Ficheiro:Adro Vello 10-01a.jpg|Réplica da moeda da ''Traslatio'' no adro da igrexa de San Vicente Ficheiro:Adro Vello 10-02.jpg|Placa colocada no pedestal Ficheiro:A Coruña (provincia) 1992 10.jpg|Portada da igrexa de Santiago de Cereixo (Vimianzo), coa representación da ''Traslatio'' no tímpano Ficheiro:Adro Vello 01-04.jpg|Algúns dos sarcófagos descubertos Ficheiro:Ruta Arqueolóxica 06, O Castriño 01-01b.jpg|Cartel indicador do Castriño Ficheiro:2017 Cruceiro. San Martiño do Grove. Galiza.jpg|Outro dos cruceiros protexidos, fronte á igrexa parroquial </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Información recollida dos paneis informativos situados ó pé do xacemento e na exposición sobre o mesmo realizada co gallo da [[Festa do Marisco]] de 2016. * Prensa diaria (de 1983 a 2022) * [[Xosé Carro Otero|Carro Otero, José]] e [[Isidoro Millán González-Pardo|Millán González-Pardo, Isidoro]]: "Ara con nuevo teónimo indígena en San Vicente de O Grove", en ''El Museo de Pontevedra'', Pontevedra 10976, tomo XXX, 179-194. * Carro Otero, José, e outros: ''El yacimiento antropo-arqueológico de 'Adro Vello', en San Vicente de O Grove (Pontevedra-España)'', O Grove 1989. * García Martínez, Manuel Carlos: ''Gran Enciclopedia Galega'' Lugo 2003, tomo 1, s.v. ''Adro Vello, Necrópole de''. * Ochoa Gondar, Xosé Avelino, e outros: ''Da gran historia da igrexa de San Vicente dos Groves'', Parroquia de San Vicente, 2021 [compilación de 15 artigos publicados entre 2019 e 2022]. === Ligazóns externas === * [http://www.turismogrove.es/ga/cultura/necropole_de_Adro_Vello/ Páxina web do Grove] * [https://web.archive.org/web/20130711141022/http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/PONTEVEDRA/grove/adrovello.html Galicia Máxica] {{Control de autoridades}} [[Categoría:O Grove]] [[Categoría:Sitios arqueolóxicos de Galicia]] 0ahjrxzfiz36vrodrmqoeqmihke4hn4 6148513 6148492 2022-08-02T15:01:12Z Lameiro 1822 máis wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W|display=title|type:landmark}} {{Xacemento arqueolóxico | nome = Adro Vello | nome_nativo = | nome_nativo_lingua = | nome_alternativo= <!-- amosado como "Nome alternativo" --> | imaxe = [[Ficheiro:Adro Vello O Grove.jpg|300px]] | tamaño_imaxe = | alt = | pé_imaxe = |Vista xeral de Adro Vello. | mapa = | tipo_mapa = | mapa_alt = | pé_mapa = | tamaño_mapa = | altitude_m = <!-- Indicar un número para a altitude en metros (m) --> | altitude_ref = | relevo = | coordenadas = {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W}} | etiqueta_do_punto= | localización = [[Praia do Carreiro]] | rexión = [[O Grove]], [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]] | tipo = | parte_de = | lonxitude = | ancho = | área = | volume = | diámetro = | circunferencia = | altura = | construtor = | material = | fundado = Século [[século III|III]] | abandonado = | periódos = | culturas = | dependencia_de = | ocupantes = | evento = | descuberto = | escavacións = | arqueólogos = | condición = | propiedade = | xestor = | acceso_público = Non | sitio_web = <!-- {{URL|exemplo.gal}} --> | estilos_arquitectónicos= | detalles_arquitectónicos= | notas = }} A necrópole de '''Adro Vello''' é un [[sitio arqueolóxico]] localizado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], a carón da [[praia do Carreiro]], que acolle restos dunha vila [[Romanización de Galicia|romana]], con elementos que evidencian a práctica da [[salgadura|salga]] de peixe, dunha igrexa de orixe visigótica e dunha necrópole de inhumación que se prolongaron entre os séculos [[século VI|VI]] e [[século XVIII|XVIII]]. Toda a construción está bordeada cara ó mar por unha serie de muros superpostos que intentaron protexer as construcións dos embates do mar. O nome da necrópole, ''Adro Vello'', fai alusión á devandita igrexa. Xa no século XVIII tivo que ser trasladada cara ó interior, ó lugar no que hoxe se levanta a actual igrexa de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]], traslado que explica que a necrópole quedase abandonada nese tempo para ser cuberta pola area e desaparecer da memoria popular, ata o seu descubrimento na segunda metade do século XX. == Xeografía == Como xa se dixo, o xacemento está situado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], fronte á [[praia do Carreiro]], na parroquia de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]]. Está levantado sobre unha plataforma litoral estreita que se abre, ó norte, á praia, e limita ó sur por un destacado outeiro rochoso, ó oeste pola Punta do Castriño e ó leste pola Punta Barcela e illas Barceliñas; inmediatamente ó leste do xacemento baixa un pequeno rego -hoxe estacional- que desemboca na mesma praia e que formaba un [[Estuario|esteiro]] onde os habitantes do asentamento podían atracar e onde, probablemente, houbo [[salina]]s (imprescindibles para a actividade produtiva de salgado de peixe) <ref>Este rego nace na chamada Fonte do Santo, fonte de sona milagreira situada a metade de camiño entre o xacemento e a actual igrexa de San Vicente. A construción da estrada, nos anos cincuenta do século XX, cortou a entrada e saída do mar e provocou a colmatación das estruturas. Todo este espazo está comprendido na área non explorada (Ochoa Gondar: "Da salga romana", en ''Da gran historia da igrexa..., px 39-47).</ref>. A fronte costeira está protexida por unha serie de rochas que asoman sobre a superficie do mar e que proporcionan certa protección ante os embates do mar. En conxunto, constitúe unha localización prototípica doutros asentamentos romanos costeiros: costa baixa, unha pequena enseada protexida por puntas mariñas e un curso fluvial inmediato. A zona utilizada como vila romana e posterior necrópole conforma unha elevación areosa duns 170 m de lonxitude e 19-20 m de anchura. == Historia == Os restos máis antigos de ocupación humana deste lugar corresponden a un molde de arxila para fundir machados de bronce, que indican que o contorno xa fora habitado na [[Idade de Bronce]] <ref>Citado por [[Luís Monteagudo]] e [[José Caamaño Bournacell]].</ref>. [[File:Ruta Arqueolóxica 05, Adro Vello (O Carreiro) 01-01b.jpg|miniatura|160px|Indicador no lugar onde se atopou un molde para fundir machados de bronce]] As primeiras edificacións pódense datar nos séculos [[século III|III]] e [[século IV|IV]] d.C. A igrexa dátase no [[século VII]]. E a necrópole foi utilizada reiteradamente desde o século V-VII ata o XVIII. Tamén forma parte do complexo unha torre medieval, posterior ó século XII, e algunhas estruturas defensivas. Foi a partir da construción dunha estrada de acceso a unha urbanización proxectada ó oeste do lugar (e que nunca chegou a levantarse) cando se detectou a presenza de muros e ósos humanos, descubrimento que motivou as primeiras escavacións. O caso foi que a estrada atravesa o xacemento e baixo ela, así como baixo unha vivenda levantada ó outro lado da estrada, quedou soterrada unha superficie que se estima na metade da área ocupada polas construcións. As escavacións comezaron nos anos 70 do pasado século, se ben con longas interrupcións ata finais dos anos 80. Segundo explicaba ó profesor Carro Otero, as primeiras prospeccións se realizaron cando, en 1968, os temporais puxeron ó descuberto tellas e ósos humanos na praia do Carreiro. Foron estes achados ocasionais os que espertaron o interese dos expertos. En [[1971]] realizáronse as primeiras prospeccións (xa veremos cómo xa na segunda campaña, en 1972, se descubriu a ara dedicada ó deus Deverius). Cara [[1990]] retomáronse as escavacións, que se sucedieron regularmente ata ben entrados os anos noventa, cando volveron a suspenderse. Xa durante o século XXI se realizaron novas prospeccións, pero sen continuidade e dirixidas a investigar aspectos concretos, como a delimitación exacta do xacemento (en 2002) ou a composición dos restos de peixes conservados no fondo das cubas de salgado (en 2017, cando un equipo da [[Universidade de Vigo]] realizou investigacións no lugar para estudar a orixe da industria pesqueira galega e, en concreto, os establecementos de salgado romanos en Galicia <ref>"Un equipo de la Universidad de Vigo inicia una nueva intervención en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 20.06.2017.</ref>). Aínda que nos primeiros momentos participaron na escavación personaxes do nivel de [[Fermín Bouza-Brey]] ou ou profesor [[José Manuel Vázquez Varela]], o groso da investigación correspondeu ó antropólogo [[Xosé Carro Otero]] (1942-2021). == Estrutura == [[Ficheiro:Adro Vello O Grove detalle.jpg|miniatura|300px|Detalle dos restos recuperados.]] Adro Vello foi modificado e ampliado ó longo dos séculos, desde a actividade pesqueira en época romana ata a súa función relixiosa e funeraria desde a época tardo-antigua ata ben entrado o século XVIII. Segundo as escavacións realizadas ata hoxe pode afirmarse que está constituído por cinco áreas: * Unha vila romana (séculos III a V) * Unha fábrica de salga (séculos I a III) * A necrópole (séculos V-VII a XVIII) * Unha igrexa (séculos VII e XII) * Unha estrutura que puido ser unha torre defensiva ou un campanario === A vila romana === Unha vila romana, ''villa a mare'' <ref>Denominación dunha tipoloxía particular das ''villae'' costeiras que non só están construídas na propia liña de costa, senón que a súa arquitectura e actividade están directamente relacionadas co mar a cunha produtividade mariña intensiva.</ref> como as que houbo en numerosos puntos da costa galega, ''villae'' costeiras dedicadas á explotación de recursos mariños: pesca, salga, salinas, etc.</ref>, datada entre os séculos III e [[século V|V]], e documentada pola presenza de muros, canalizacións de pedra, cuncheiros <ref>Descuberto en 2002.</ref>, pavimentos e mesmo restos de estuco pintado. Os muros perimetrais están formados por grandes perpiaños almofadados, típicos da arquitectura romana. Ó longo das sucesivas campañas recuperáronse numerosos restos de [[cerámica]] de tipo [[Cultura castrexa|castrexo]] e [[Romanización de Galicia|romana]] e unha doa de ámbar. As estruturas romanas foron devastadas por un incendio a mediados do [[século IV]], e o espazo pasou a utilizarse como cemiterio <ref>"Las excavaciones de Adro Vello, en 'punto muerto' por razones de tipo administrativo", en ''Faro de Vigo'' 5.08.1993; "Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. === A fábrica de salga === [[Ficheiro:Adro Vello 08-01e.jpg|miniatura|250px|esquerda|Detalle das cubas de salgado de peixe]] A fábrica de [[salgadura|salgadura de peixe]] puido estar activa xa entre os séculos [[século I|I]] e [[século III|III]]. A primeira pía para o salgado de peixe foi descuberta na campaña de 1988, e nela aínda se conservaba uha capa no fondo duns 20 cm de espesor de escamas e espiñas de peixe <ref>O estudo destes restos permitiu analizar as especies capturadas neste tempo e utilizadas para elaborar salgado ou salsas.</ref>. Posteriormente descubríronse tres pías máis, o que supón un volume de produción moi superior ás necesidades de autoconsumo, dato que acredita a existencia dunha produción industrializada e un comercio do que se descoñece a amplitude. Foron as primeiras estruturas deste tipo atopadas en Galicia <ref>"Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. As pías, cuadrangulares e duns 30 cm de grosor, tiñan as paredes coidadosamente revocadas cunha mestura de cal e grava, maiormente de [[cuarzo]]. Deste xeito asegurábase a impermeabilización das paredes e o lavado e limpeza do depósito, algo ó que contribuía o feito de ter as esquinas redondeadas. === A necrópole === [[Ficheiro:Adro Vello 01-05.jpg|miniatura|250px|Detalle dun dos sartegos recuperados durante as escavacións]] A [[necrópole]], quizais o elemento máis característico de Adro Vello, estivo en funcionamento desde os séculos [[século V|V]]-[[século VII|VII]] ata o século [século XVIII|XVIII]]. Resulta imposible calcular o número de persoas inhumadas alí, pero xa se levan recuperados máis de 3000 esqueletos e ben pode chegar ós 4000 enterramentos. Os enterramentos dispóñense en ata dez capas de diferente cronoloxía e son de características e rangos moi diferentes, desde tumbas moi simples -a maioría-, directamente nun burato escavado na terra, ata [[sarcófago]]s labrados en bloques monolíticos de pedra, pasando por tumbas rodeadas por pedras ''en paréntese'' verticais, ou ladrillos ou tégulas, ou cubertas por lápidas, unha delas con inscricións gremiais referidas posiblemente a un [[Canteiro, canteira|canteiro]]. Non resulta infrecuente que as sepulturas estean reaproveitadas para sucesivos enterramentos, e hai constancia de casos nos que unha mesma tumba acolle ata tres corpos. Tamén se observan acumulacións de ósos procedentes de amoreamentos de restos cando se debía liberar un espazo para un novo cadáver. === A igrexa === Da igrexa, do século VII e documentada historicamente desde finais do [[século IX]], só se conservan os alicerces e as primeiras fileiras de [[perpiaño]]s que delimitan a nave, coa cabeceira orientada ó este, a porta rebaixada, os altares e un anexo no lado sur. No século XVIII houbo de ser trasladada por cousa dos sucesivos ataques piratas e das condicións inherentes á súa situación tan inmediata ó mar do norte. A nova igrexa, situada máis no interior da península do Grove e a maior altura, foi construída a uns 500 m ó sueste, aproveitando as pedras da vella igrexa. [[Ficheiro:Adro Vello 05-05r.jpg|miniatura|250 px|esquerda|Ara ó suposto deus Deverius]] Nunha das paredes da igrexa descubriuse en [[1972]] <ref>"El dios Devero, arcaico Neptuno de Galicia, descubierto en una piedra votiva en San Vicente de O Grove", en ''La Voz de Galicia'' 9.10.1983.</ref> unha [[altar|ara]] romana, incompleta <ref>A peza formaba parte, como material construtivo reutilizado, do muro norte da igrexa. Mostra sinais evidentes de haber sido recortada para adaptala ó muro e o profesor Carro supón que probablemente falten dúas ou mesmo tres liñas de texto. Nunca se atoparon os fragmentos que completarían a peza.</ref>. A ara -a parte recuperada- mide 49 cm de alto, uns 25 cm de ancho e 21 cm de espesor máximo. Na cabeza distínguense tres vans rematados en arco de medio punto, que se relacionan coas ''Portas do Hades'', o inframundo grego, e que tamén se observan noutras aras romanas atopadas en Galicia. No campo epigráfico pode lerse unha inscrición que di: DEO D / EVER, e que se interpreta como unha invocación a Devero, Deveros ou Deverius, unha suposta divindade indíxena mariña, quizais relacionada con [[Poseidón|Neptuno]]. === A torre defensiva === Unha torre defensiva altomedieval, posterior ó século [[século XII|XII]], protexida por unha cerca da mesma época. Este conxunto defensivo tería unha función similar á doutras torres na costa galega na defensa contra os ataques normandos e piratas na [[Alta Idade Media|Alta]] e na [[Baixa Idade Media]]. == A moeda da ''traslatio''== [[Ficheiro:Moeda coa traslación do corpo do Apóstolo.jpg|miniatura|300px|Réplica da moeda, coa imaxe da translación do Apóstolo.]] Na campaña de 1985 atopouse na cara norte do muro perimetral da vila romana, unha moeda (un medio diñeiro de vellón) cuñada na ceca de [[Santiago de Compostela]] que constitúe un exemplar único ata o momento. A moeda é dunha aliaxe de prata e cobre, mide 13,1 mm de diámetro (en sentido horizontal, pero 13,5 mm en sentido vertical) e ten 0,28 g de peso. Exponse desde o seu descubrimento no [[Museo das Peregrinacións]] de Santiago de Compostela. No anverso figura un león pasante á dereita, rodeado dunha inscrición FERDINANDUS REX. Corresponde ó rei [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]], rei de León e Galicia entre [[1157]] e [[1188]], o que permite situar a moeda cronoloxicamente. No reverso figura a que pode ser a representación máis antiga da ''Traslatio'', a chegada dos restos do [[Santiago o Maior|apóstolo Santiago]] a Compostela <ref>Esta prioridade histórica discútea co tímpano da igrexa románica, tamén do século XX, de [[Cereixo, Vimianzo|Santiago de Cereixo]], en [[Vimianzo]].</ref>. Pode verse a imaxe dunha barca que ocupa case toda a superficie da moeda (11,1 mm de proa a popa e 6,2 mm de cuberta a quilla <ref>Medidas tomadas da reproducción da moeda publicada en Ochoa Gondar: ''Da gran historia da igrexa ...'', px. 60.</ref>). Sobre a cuberta estaría o corpo do Apóstolo, ó que se ve a cabeza na zona de proa, e as cabezas ou bustos doutros dous personaxes na zona de popa, que serían os seus discípulos Teodoro e Atanasio. Na zona superior da moeda lese unha inscrición S(ancti) IA / COBI (San Xacobe) dividida polo varal da vela, rematado nunha cruz. A tradición di que o corpo do Apóstolo foi trasladado ata Galicia nunha barca de pedra. Existen diversas teorías para explicar este feito, desde que se trataba dunha barca na que se transportaba pedra ata que se trate dunha evolución da lenda que di que, ó chegar a [[Padrón]], os discípulos depositaron o corpo sobre unha pedra e esta rebrandeceuse, como se fose de cera, para amoldarse á forma do corpo, que quedou así baleirado nesa pedra [https://xacopedia.com/Barca_A Xacopedia.com]. Na moeda represéntase como unha barca construída con taboleiros de madeira, do mesmo xeito que os barcos de carga da época <ref>Existe un selo da cidade de [[París]], de 1200, que contén unha barca coa mesma traza que esta da moeda.</ref>. Posúe cadanseu mascarón na proa e na popa. Ata agora realizáronse algunhas réplicas da moeda, como a producida pola fundación Ruta Xacobea, que promove a [[Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla]] <ref>"Ruta Xacobea reproduce la moneda de la Traslatio hallada en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 11.09.2013.</ref>. O concello do Grove utiliza un cuño con este motivo para selar as credenciais dos peregrinos que fan esta ruta. Igualmente, a Deputación de Pontevedra subvencionou a creación dunha réplica en granito, a gran escala (120 cm de diámetro), realizada pola Escola de Cantería da Deputación e que foi inaugurada o 21.07.2017 <ref>"La historia del Apóstol plasmada en una moneda", en ''La Voz de Galicia'' 19.07.2017.</ref>. == Musealización do xacemento == [[Ficheiro:Adro Vello 02-02r.jpg|miniatura|250px|Vista aérea da área escavada, segundo un panel informativo colocado por Patrimonio a carón do xacemento. No centro, en marelo, a igrexa visigótica; en vermello, os muros da vila romana; na parte inferior, en verde, as cubas de salga de peixe; en morado, as tumbas da necrópole; na esquina inferior dereita, a estrada e o chalé construídos sobre o xacmento]] Desde as primeiras datas do descubrimento e trala recollida dos primeiros achados, os responsables técnicos das escavacións e os responsables políticos do concello, da [[Deputación de Pontevedra|Deputación]] e [[Xunta de Galicia|Xunta]] propuxeron e prometeron valorizar o xacemento mediante a musealización ''in situ'' dos restos. O principal problema para levar adiante este proxecto consiste na necesidade de levantar a estrada provincial EP-9106 <ref>De competencia da Deputación.</ref> que atravesa a área a protexer (única solución e na expropiación dunha vivenda particular na marxe sur da devandita estrada, tamén construída na área de interese arquelóxica. Como dificultade inmediata a este punto estaría a confrontación de competencias entre as diferentes administracións (concello, [[Ministerio para a Transición Ecolóxica|Costas do Estado]] <ref>Pola súa situación a carón do mar, o organismo titular e responsable do xacemento é Costas do Estado, dependente do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico.</ref>, [[Consellería de Cultura, Educación e Universidade|Patrimonio]], Deputación). Por suposto, tampouco axuda a necesidade do orzamento que sería preciso. A pesar do aparente acordo entre tódolos órganos interesados e o recoñecemento unánime do seu valor histórico e arqueolóxico <ref>Houbo una expresión que utilizaba repetidamente a prensa e as declaracións dos responsables políticos: o recoñecemento de Adro Vello como "''buque insignia da arqueoloxía galega''" (''La Voz de Galicia'' 10.11.2002).</ref>, o feito é que despois de case 40 anos desde o comezo das escavacións, en [[2022]] non só non existe tal museo senón que tampouco se coñece que se estea estudando. As propias escavacións e os restos que ían descubrindo tamén sufriron as consecuencias destes problemas debidos, en boa parte, á exposición á intemperie das estruturas e restos exhumados. As campañas fóronse realizando máis ou menos regularmente desde o ano 1985 ata o ano 1991, en que foron interrompidas ó alcanzar a estrada. Desde entón realizouse algunha campaña máis, de xeito esporádico e sen continuidade, quedando a superficie escavada ''a monte'', e mesmo non houbo constancia no mantemento do peche que a circundaba: houbo temporais que botaron abaixo os pés inmediatos á praia e a ondada chegou a erosionar a duna e esparexer ósos pola praia <ref>Así aconteceu nos anos 2006, 2016 ou 2021. "La lluvia deja al descubierto un rastro de huesos e O Carreiro", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2006; "Investigan la aparición de una mandíubula humana junto a Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 10.03.2016; "O carreiro, la playa de los huesos", en ''La Voz de Galicia'' 11.03.2016.</ref>. A prensa local falou en ocasións de expolio e roubo dos restos que quedaban á vista, pero non houbo constancia de tales feitos. Cómpre indicar que cando se construíu a estrada sobre o xacemento, a area que foi desprazada para a súa cimentación foi botada sobre a duna da praia, e esa area contiña numerosos ósos; posteriormente, os arqueólogos non os tiveron en consideración ó estar completamemte descontextualizados. Esta situación deu lugar a unha situación de abandono que causou numerosas denuncias e acusacións cruzadas de desinterese e de incumplimento de responsabilidades <ref>[https://historiadegalicia.gal/2016/07/adro-vello-un-exemplo-abandono-patrimonio-galego/ ''Adro Vello, un exemplo do abandono do patrimonio galego'', en Historiadegalicia.gal], 17.07.2016.</ref> <ref>"Adro Vello, el abandono de un yacimiento durante treinta años", en ''La Voz de Galicia'' 25.01.2022.</ref>. As devanditas denuncias ocuparon as páxinas da prensa e formaron parte da orde do día de diferentes debates no concello, na deputación e mesmo no [[Parlamento de Galicia]]. O propio Concello autorizou a colocación de contedores de lixo acaroados ó peche da escavación ou habilitar como aparcadoiro as zonas inmediatas ó xacemento, onde se sabía con seguridade que había restos aínda non escavados; mesmo, persoal do Concello cavou unha gabia ó todo o longo do peche, e pegada a este, para habilitar unha condución de auga para as duchas da praia. [[Ficheiro:Adro Vello 11-04a.jpg|miniatura|250px|esquerda|Cartel indicador do xacemento de Adro Vello]] Xunto ás numerosas denuncias non faltaron innumerables reunións, acordos e comisións, das que xurdiron continuas declaracións e promesas de, por fin, solucionar os diferentes problemas burocráticos, pero tampouco callaron en feitos e foron sistematicamente incumpridas. Así, por exemplo, segundo o alcalde do Grove "''As escavacións de Adro Vello, no Grove, estarán en condicións de ser expostas ó público en 1993, trala confirmación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio dunha partida de 20 millóns de pesetas. Con ela procederase ó peche e valado do recinto e á expropiación de terreos que inclúen un chalé próximo e o desvío da estrada''" <ref>"Nuevas expropiaciones ampliarán las excavaciones de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 6.08.1992. En castelán no orixinal.</ref>. Non sabemos qué se fixo con esa partida de ''20 millóns de pesetas'', nin tampouco co orzamento de 150.000 euros que a Deputación en 2003 anunciou que se habilitarían dun para a compra da vivenda inmediata ó xacemento e os terreos que foran precisos para a necesaria ampliación <ref>"La Diputación inicia el proceso para construir el museo de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 31.05.2003.</ref>. Outro exemplo foi o anuncio da Consellería da Cultura, en 2001, de proceder a construír unha cuberta provisional sobre o xacemento ese mesmo ano, que se substituiría por unha cuberta definitiva no 2002 <ref>La Xunta prevé instalar este año una cubierta provisional sobre Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'', 11.02.2001.</ref>. Vinte anos despois, nada disto se fixo <ref>"Adro Vello, cuando el patrimonio y las soluciones prometidas se los lleva el viento", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2021.</ref>. Adiantando acontecementos, xa se levantaron voces que reclaman a devolución a este futuro museo local daquelas pezas que se foron descubrindo ó longo dos anos e que hoxe forman parte de museos e institucións de Pontevedra e Santiago e mesmo mans privadas: {{cita|"''Ademais dos achados que se incorporen coas novas escavacións, terase que devolver a Adro Vello o material espoliado, espallado por diversos museos e ciscado por lugares privados. A moeda de Adro Vello debe volver, así como a pedra votiva do deus Devero e os sartegos... A deslocalización é unha característica do espolio do Patrimonio, porque ao subtraer un ben do seu lugar orixinario pérdese parte do valor cultural do xacemento e do obxecto, incluso aínda que estea noutro museo''"|Avelino Ochoa: "Do espolio e da descontextualización", en ''La Voz de Galicia'' 30.01.2022}} == Declaración de BIC de Adro Vello == [[Ficheiro:Mapa de Adro Vello.jpg|miniatura|250px|Situación de Adro Vello na península do Grove. En negro, a área escavada; en verde, a zona arqueolóxica protexida como BIC, incluíndo o contorno de protección]] En febreiro de 2022 produciuse a apertura do expediente de declaración de Adro Vello, baixo a denominación oficial de "Zona arqueolóxica de Adro Vello", como [[Ben de Interese Cultural]] (BIC) <ref>Resolución do 20 de xaneiro de 2022, da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, pola que se incoa o procedemento para declarar ben de interese cultural a zona arqueolóxica de Adro Vello, na parroquia de San Vicente do Grove, no termo municipal do Grove (DOG nº 26, de 8.02.2022).</ref>. A declaración como BIC do xacemento era unha vella aspiración e viña sendo prometida desde, como mínimo, o ano 2011 <ref>"La Xunta anuncia que Adro Vello será Ben de Interese Cultural", en ''La Voz de Galicia'' 27.02.2011.</ref> e foi acollida con alegría e esperanza por tódolos actores políticos, en contraste coa resposta escéptica do alcalde do Grove [[José Antonio Cacabelos]], [[Partido dos Socialistas de Galicia|socialista]] que declarou que "''Adro Vello no necesita declaraciones, necesita fondos''", sen os que "''o mellor vai ser botarlle un camión de area por riba e tapalo''" <ref>''La Voz de Galicia'', 25.01.2022.</ref>. A declaración da Dirección de Patrimonio fundaméntase "''no seu interese científico, así como na súa importancia histórica e arqueolóxica no panorama da arqueoloxía clásica en Galicia, que o configuran como un dos bens arqueolóxicos máis sobranceiros no ámbito da Comunidade Autónoma''", contemplando tamén o potencial que representa toda a ampla zona aínda sen escavar. Destaca a longa secuencia de ocupación, ininterrompida, que vai desde a época romana ata o século XVIII, "''o que o converte nunhas das zonas arqueolóxicas máis importantes do noroeste peninsular pola potencialidade da información que pode achegar''". [[Ficheiro:Grove 15, Espadeñal 04-01b.jpg|miniatura|250px|esquerda|Entre os elementos protexidos inclúese a igrexa actual de San Vicente e o cruceiro de Espadeñal]] Pero non só comprende a área ocupada como vila romana e necrópole, senón que a zona protexida dentro da ''Zona arqueolóxica de Adro Vello'' inclúe un amplo espazo denominado "Contorno de protección", no que se levantan outras estruturas arquitectónicas modernas (actual igrexa de San Vicente <ref>Téñase presente que a orixe desta igrexa está na igrexa vella que centraliza o xacemento e,polo tanto, forma parte da historia de Adro Vello.</ref>, casa reitoral, hórreo e dous cruceiros), etnográficas (catro fábricas de salgadura contemporáneas) e o [[castro (poboado)|Castro do Castriño]] (habitado xa na [[Idade de Ferro]] ou de [[Idade de Bronce|Bronce]], situado a uns 500 m cara o oeste e do que ás penas quedan restos, pero que deixou a pegada na [[toponimia|microtoponimia]]: ''O Castriño'' ou ''Os Castriños''). Inclúe así mesmo a franxa de 200 m que rodea estas estruturas protexidas. A ampliación do xacemento cara o sur (baixo a estrada e as leiras situadas na beira sur da estrada) xustifícase polas catas realizadas para delimitar a área con restos arqueolóxicos, como resultaba evidente con só observar as fotografías aéreas. Cara o norte, o contorno de protección comprende unha franxa de mar e algunhas das rochas localizadas nos primeiros metros de costa. O expediente de declaración como BIC ten un prazo de resolución máximo de dous anos, durante os que queda prohibida tódalas licenzas de obra, construción, demolición e parcelación. En todo caso, o réxime de protección aplícase de forma inmediata tras a publicación da Resolución <ref>De acordo co artigo 17.5 da Lei 5/2016, de 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia.</ref>. == Galería de imaxes== <gallery> Ficheiro:Adro Vello 12-08a.jpg|Vista do estado de abandono no que se atopaba o xacemento en maio de 2022 Ficheiro:Archaeological excavations in Adro Vello, O Grove, Galicia, Spain 17-01-2012 15-42-05.JPG|Á dereita, o muro perimetral, de fábrica romana Ficheiro:Adro Vello 05-07a.jpg|Planta da igrexa vella Ficheiro:Adro Vello 10-01a.jpg|Réplica da moeda da ''Traslatio'' no adro da igrexa de San Vicente Ficheiro:Adro Vello 10-02.jpg|Placa colocada no pedestal Ficheiro:A Coruña (provincia) 1992 10.jpg|Portada da igrexa de Santiago de Cereixo (Vimianzo), coa representación da ''Traslatio'' no tímpano Ficheiro:Adro Vello 01-04.jpg|Algúns dos sarcófagos descubertos Ficheiro:Ruta Arqueolóxica 06, O Castriño 01-01b.jpg|Cartel indicador do Castriño Ficheiro:2017 Cruceiro. San Martiño do Grove. Galiza.jpg|Outro dos cruceiros protexidos, fronte á igrexa parroquial </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Información recollida dos paneis informativos situados ó pé do xacemento e na exposición sobre o mesmo realizada co gallo da [[Festa do Marisco]] de 2016. * Prensa diaria (de 1983 a 2022) * [[Xosé Carro Otero|Carro Otero, José]] e [[Isidoro Millán González-Pardo|Millán González-Pardo, Isidoro]]: "Ara con nuevo teónimo indígena en San Vicente de O Grove", en ''El Museo de Pontevedra'', Pontevedra 10976, tomo XXX, 179-194. * Carro Otero, José, e outros: ''El yacimiento antropo-arqueológico de 'Adro Vello', en San Vicente de O Grove (Pontevedra-España)'', O Grove 1989. * García Martínez, Manuel Carlos: ''Gran Enciclopedia Galega'' Lugo 2003, tomo 1, s.v. ''Adro Vello, Necrópole de''. * Ochoa Gondar, Xosé Avelino, e outros: ''Da gran historia da igrexa de San Vicente dos Groves'', Parroquia de San Vicente, 2021 [compilación de 15 artigos publicados entre 2019 e 2022]. === Ligazóns externas === * [http://www.turismogrove.es/ga/cultura/necropole_de_Adro_Vello/ Páxina web do Grove] * [https://web.archive.org/web/20130711141022/http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/PONTEVEDRA/grove/adrovello.html Galicia Máxica] {{Control de autoridades}} [[Categoría:O Grove]] [[Categoría:Sitios arqueolóxicos de Galicia]] onciggvg5cnywmjyz1t9ptgqwyy7vda 6148553 6148513 2022-08-02T15:15:54Z Lameiro 1822 engado imaxe wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W|display=title|type:landmark}} {{Xacemento arqueolóxico | nome = Adro Vello | nome_nativo = | nome_nativo_lingua = | nome_alternativo= <!-- amosado como "Nome alternativo" --> | imaxe = [[Ficheiro:Adro Vello O Grove.jpg|300px]] | tamaño_imaxe = | alt = | pé_imaxe = |Vista xeral de Adro Vello. | mapa = | tipo_mapa = | mapa_alt = | pé_mapa = | tamaño_mapa = | altitude_m = <!-- Indicar un número para a altitude en metros (m) --> | altitude_ref = | relevo = | coordenadas = {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W}} | etiqueta_do_punto= | localización = [[Praia do Carreiro]] | rexión = [[O Grove]], [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]] | tipo = | parte_de = | lonxitude = | ancho = | área = | volume = | diámetro = | circunferencia = | altura = | construtor = | material = | fundado = Século [[século III|III]] | abandonado = | periódos = | culturas = | dependencia_de = | ocupantes = | evento = | descuberto = | escavacións = | arqueólogos = | condición = | propiedade = | xestor = | acceso_público = Non | sitio_web = <!-- {{URL|exemplo.gal}} --> | estilos_arquitectónicos= | detalles_arquitectónicos= | notas = }} A necrópole de '''Adro Vello''' é un [[sitio arqueolóxico]] localizado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], a carón da [[praia do Carreiro]], que acolle restos dunha vila [[Romanización de Galicia|romana]], con elementos que evidencian a práctica da [[salgadura|salga]] de peixe, dunha igrexa de orixe visigótica e dunha necrópole de inhumación que se prolongaron entre os séculos [[século VI|VI]] e [[século XVIII|XVIII]]. Toda a construción está bordeada cara ó mar por unha serie de muros superpostos que intentaron protexer as construcións dos embates do mar. O nome da necrópole, ''Adro Vello'', fai alusión á devandita igrexa. Xa no século XVIII tivo que ser trasladada cara ó interior, ó lugar no que hoxe se levanta a actual igrexa de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]], traslado que explica que a necrópole quedase abandonada nese tempo para ser cuberta pola area e desaparecer da memoria popular, ata o seu descubrimento na segunda metade do século XX. == Xeografía == Como xa se dixo, o xacemento está situado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], fronte á [[praia do Carreiro]], na parroquia de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]]. Está levantado sobre unha plataforma litoral estreita que se abre, ó norte, á praia, e limita ó sur por un destacado outeiro rochoso, ó oeste pola Punta do Castriño e ó leste pola Punta Barcela e illas Barceliñas; inmediatamente ó leste do xacemento baixa un pequeno rego -hoxe estacional- que desemboca na mesma praia e que formaba un [[Estuario|esteiro]] onde os habitantes do asentamento podían atracar e onde, probablemente, houbo [[salina]]s (imprescindibles para a actividade produtiva de salgado de peixe) <ref>Este rego nace na chamada Fonte do Santo, fonte de sona milagreira situada a metade de camiño entre o xacemento e a actual igrexa de San Vicente. A construción da estrada, nos anos cincuenta do século XX, cortou a entrada e saída do mar e provocou a colmatación das estruturas. Todo este espazo está comprendido na área non explorada (Ochoa Gondar: "Da salga romana", en ''Da gran historia da igrexa..., px 39-47).</ref>. A fronte costeira está protexida por unha serie de rochas que asoman sobre a superficie do mar e que proporcionan certa protección ante os embates do mar. En conxunto, constitúe unha localización prototípica doutros asentamentos romanos costeiros: costa baixa, unha pequena enseada protexida por puntas mariñas e un curso fluvial inmediato. A zona utilizada como vila romana e posterior necrópole conforma unha elevación areosa duns 170 m de lonxitude e 19-20 m de anchura. == Historia == Os restos máis antigos de ocupación humana deste lugar corresponden a un molde de arxila para fundir machados de bronce, que indican que o contorno xa fora habitado na [[Idade de Bronce]] <ref>Citado por [[Luís Monteagudo]] e [[José Caamaño Bournacell]].</ref>. [[File:Ruta Arqueolóxica 05, Adro Vello (O Carreiro) 01-01b.jpg|miniatura|160px|Indicador no lugar onde se atopou un molde para fundir machados de bronce]] As primeiras edificacións pódense datar nos séculos [[século III|III]] e [[século IV|IV]] d.C. A igrexa dátase no [[século VII]]. E a necrópole foi utilizada reiteradamente desde o século V-VII ata o XVIII. Tamén forma parte do complexo unha torre medieval, posterior ó século XII, e algunhas estruturas defensivas. Foi a partir da construción dunha estrada de acceso a unha urbanización proxectada ó oeste do lugar (e que nunca chegou a levantarse) cando se detectou a presenza de muros e ósos humanos, descubrimento que motivou as primeiras escavacións. O caso foi que a estrada atravesa o xacemento e baixo ela, así como baixo unha vivenda levantada ó outro lado da estrada, quedou soterrada unha superficie que se estima na metade da área ocupada polas construcións. As escavacións comezaron nos anos 70 do pasado século, se ben con longas interrupcións ata finais dos anos 80. Segundo explicaba ó profesor Carro Otero, as primeiras prospeccións se realizaron cando, en 1968, os temporais puxeron ó descuberto tellas e ósos humanos na praia do Carreiro. Foron estes achados ocasionais os que espertaron o interese dos expertos. En [[1971]] realizáronse as primeiras prospeccións (xa veremos cómo xa na segunda campaña, en 1972, se descubriu a ara dedicada ó deus Deverius). Cara [[1990]] retomáronse as escavacións, que se sucedieron regularmente ata ben entrados os anos noventa, cando volveron a suspenderse. Xa durante o século XXI se realizaron novas prospeccións, pero sen continuidade e dirixidas a investigar aspectos concretos, como a delimitación exacta do xacemento (en 2002) ou a composición dos restos de peixes conservados no fondo das cubas de salgado (en 2017, cando un equipo da [[Universidade de Vigo]] realizou investigacións no lugar para estudar a orixe da industria pesqueira galega e, en concreto, os establecementos de salgado romanos en Galicia <ref>"Un equipo de la Universidad de Vigo inicia una nueva intervención en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 20.06.2017.</ref>). Aínda que nos primeiros momentos participaron na escavación personaxes do nivel de [[Fermín Bouza-Brey]] ou ou profesor [[José Manuel Vázquez Varela]], o groso da investigación correspondeu ó antropólogo [[Xosé Carro Otero]] (1942-2021). == Estrutura == [[Ficheiro:Adro Vello O Grove detalle.jpg|miniatura|300px|Detalle dos restos recuperados.]] Adro Vello foi modificado e ampliado ó longo dos séculos, desde a actividade pesqueira en época romana ata a súa función relixiosa e funeraria desde a época tardo-antigua ata ben entrado o século XVIII. Segundo as escavacións realizadas ata hoxe pode afirmarse que está constituído por cinco áreas: * Unha vila romana (séculos III a V) * Unha fábrica de salga (séculos I a III) * A necrópole (séculos V-VII a XVIII) * Unha igrexa (séculos VII e XII) * Unha estrutura que puido ser unha torre defensiva ou un campanario === A vila romana === Unha vila romana, ''villa a mare'' <ref>Denominación dunha tipoloxía particular das ''villae'' costeiras que non só están construídas na propia liña de costa, senón que a súa arquitectura e actividade están directamente relacionadas co mar a cunha produtividade mariña intensiva.</ref> como as que houbo en numerosos puntos da costa galega, ''villae'' costeiras dedicadas á explotación de recursos mariños: pesca, salga, salinas, etc.</ref>, datada entre os séculos III e [[século V|V]], e documentada pola presenza de muros, canalizacións de pedra, cuncheiros <ref>Descuberto en 2002.</ref>, pavimentos e mesmo restos de estuco pintado. Os muros perimetrais están formados por grandes perpiaños almofadados, típicos da arquitectura romana. Ó longo das sucesivas campañas recuperáronse numerosos restos de [[cerámica]] de tipo [[Cultura castrexa|castrexo]] e [[Romanización de Galicia|romana]] e unha doa de ámbar. As estruturas romanas foron devastadas por un incendio a mediados do [[século IV]], e o espazo pasou a utilizarse como cemiterio <ref>"Las excavaciones de Adro Vello, en 'punto muerto' por razones de tipo administrativo", en ''Faro de Vigo'' 5.08.1993; "Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. === A fábrica de salga === [[Ficheiro:Adro Vello 08-01e.jpg|miniatura|250px|esquerda|Detalle das cubas de salgado de peixe]] A fábrica de [[salgadura|salgadura de peixe]] puido estar activa xa entre os séculos [[século I|I]] e [[século III|III]]. A primeira pía para o salgado de peixe foi descuberta na campaña de 1988, e nela aínda se conservaba uha capa no fondo duns 20 cm de espesor de escamas e espiñas de peixe <ref>O estudo destes restos permitiu analizar as especies capturadas neste tempo e utilizadas para elaborar salgado ou salsas.</ref>. Posteriormente descubríronse tres pías máis, o que supón un volume de produción moi superior ás necesidades de autoconsumo, dato que acredita a existencia dunha produción industrializada e un comercio do que se descoñece a amplitude. Foron as primeiras estruturas deste tipo atopadas en Galicia <ref>"Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. As pías, cuadrangulares e duns 30 cm de grosor, tiñan as paredes coidadosamente revocadas cunha mestura de cal e grava, maiormente de [[cuarzo]]. Deste xeito asegurábase a impermeabilización das paredes e o lavado e limpeza do depósito, algo ó que contribuía o feito de ter as esquinas redondeadas. === A necrópole === [[Ficheiro:Adro Vello 01-05.jpg|miniatura|250px|Detalle dun dos sartegos recuperados durante as escavacións]] A [[necrópole]], quizais o elemento máis característico de Adro Vello, estivo en funcionamento desde os séculos [[século V|V]]-[[século VII|VII]] ata o século [século XVIII|XVIII]]. Resulta imposible calcular o número de persoas inhumadas alí, pero xa se levan recuperados máis de 3000 esqueletos e ben pode chegar ós 4000 enterramentos. Os enterramentos dispóñense en ata dez capas de diferente cronoloxía e son de características e rangos moi diferentes, desde tumbas moi simples -a maioría-, directamente nun burato escavado na terra, ata [[sarcófago]]s labrados en bloques monolíticos de pedra, pasando por tumbas rodeadas por pedras ''en paréntese'' verticais, ou ladrillos ou tégulas, ou cubertas por lápidas, unha delas con inscricións gremiais referidas posiblemente a un [[Canteiro, canteira|canteiro]]. Non resulta infrecuente que as sepulturas estean reaproveitadas para sucesivos enterramentos, e hai constancia de casos nos que unha mesma tumba acolle ata tres corpos. Tamén se observan acumulacións de ósos procedentes de amoreamentos de restos cando se debía liberar un espazo para un novo cadáver. === A igrexa === Da igrexa, do século VII e documentada historicamente desde finais do [[século IX]], só se conservan os alicerces e as primeiras fileiras de [[perpiaño]]s que delimitan a nave, coa cabeceira orientada ó este, a porta rebaixada, os altares e un anexo no lado sur. No século XVIII houbo de ser trasladada por cousa dos sucesivos ataques piratas e das condicións inherentes á súa situación tan inmediata ó mar do norte. A nova igrexa, situada máis no interior da península do Grove e a maior altura, foi construída a uns 500 m ó sueste, aproveitando as pedras da vella igrexa. [[Ficheiro:Adro Vello 05-05r.jpg|miniatura|250 px|esquerda|Ara ó suposto deus Deverius]] Nunha das paredes da igrexa descubriuse en [[1972]] <ref>"El dios Devero, arcaico Neptuno de Galicia, descubierto en una piedra votiva en San Vicente de O Grove", en ''La Voz de Galicia'' 9.10.1983.</ref> unha [[altar|ara]] romana, incompleta <ref>A peza formaba parte, como material construtivo reutilizado, do muro norte da igrexa. Mostra sinais evidentes de haber sido recortada para adaptala ó muro e o profesor Carro supón que probablemente falten dúas ou mesmo tres liñas de texto. Nunca se atoparon os fragmentos que completarían a peza.</ref>. A ara -a parte recuperada- mide 49 cm de alto, uns 25 cm de ancho e 21 cm de espesor máximo. Na cabeza distínguense tres vans rematados en arco de medio punto, que se relacionan coas ''Portas do Hades'', o inframundo grego, e que tamén se observan noutras aras romanas atopadas en Galicia. No campo epigráfico pode lerse unha inscrición que di: DEO D / EVER, e que se interpreta como unha invocación a Devero, Deveros ou Deverius, unha suposta divindade indíxena mariña, quizais relacionada con [[Poseidón|Neptuno]]. === A torre defensiva === Unha torre defensiva altomedieval, posterior ó século [[século XII|XII]], protexida por unha cerca da mesma época. Este conxunto defensivo tería unha función similar á doutras torres na costa galega na defensa contra os ataques normandos e piratas na [[Alta Idade Media|Alta]] e na [[Baixa Idade Media]]. == A moeda da ''traslatio''== [[Ficheiro:Moeda coa traslación do corpo do Apóstolo.jpg|miniatura|300px|Réplica da moeda, coa imaxe da translación do Apóstolo.]] Na campaña de 1985 atopouse na cara norte do muro perimetral da vila romana, unha moeda (un medio diñeiro de vellón) cuñada na ceca de [[Santiago de Compostela]] que constitúe un exemplar único ata o momento. A moeda é dunha aliaxe de prata e cobre, mide 13,1 mm de diámetro (en sentido horizontal, pero 13,5 mm en sentido vertical) e ten 0,28 g de peso. Exponse desde o seu descubrimento no [[Museo das Peregrinacións]] de Santiago de Compostela. No anverso figura un león pasante á dereita, rodeado dunha inscrición FERDINANDUS REX. Corresponde ó rei [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]], rei de León e Galicia entre [[1157]] e [[1188]], o que permite situar a moeda cronoloxicamente. No reverso figura a que pode ser a representación máis antiga da ''Traslatio'', a chegada dos restos do [[Santiago o Maior|apóstolo Santiago]] a Compostela <ref>Esta prioridade histórica discútea co tímpano da igrexa románica, tamén do século XX, de [[Cereixo, Vimianzo|Santiago de Cereixo]], en [[Vimianzo]].</ref>. Pode verse a imaxe dunha barca que ocupa case toda a superficie da moeda (11,1 mm de proa a popa e 6,2 mm de cuberta a quilla <ref>Medidas tomadas da reproducción da moeda publicada en Ochoa Gondar: ''Da gran historia da igrexa ...'', px. 60.</ref>). Sobre a cuberta estaría o corpo do Apóstolo, ó que se ve a cabeza na zona de proa, e as cabezas ou bustos doutros dous personaxes na zona de popa, que serían os seus discípulos Teodoro e Atanasio. Na zona superior da moeda lese unha inscrición S(ancti) IA / COBI (San Xacobe) dividida polo varal da vela, rematado nunha cruz. A tradición di que o corpo do Apóstolo foi trasladado ata Galicia nunha barca de pedra. Existen diversas teorías para explicar este feito, desde que se trataba dunha barca na que se transportaba pedra ata que se trate dunha evolución da lenda que di que, ó chegar a [[Padrón]], os discípulos depositaron o corpo sobre unha pedra e esta rebrandeceuse, como se fose de cera, para amoldarse á forma do corpo, que quedou así baleirado nesa pedra [https://xacopedia.com/Barca_A Xacopedia.com]. Na moeda represéntase como unha barca construída con taboleiros de madeira, do mesmo xeito que os barcos de carga da época <ref>Existe un selo da cidade de [[París]], de 1200, que contén unha barca coa mesma traza que esta da moeda.</ref>. Posúe cadanseu mascarón na proa e na popa. Ata agora realizáronse algunhas réplicas da moeda, como a producida pola fundación Ruta Xacobea, que promove a [[Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla]] <ref>"Ruta Xacobea reproduce la moneda de la Traslatio hallada en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 11.09.2013.</ref>. O concello do Grove utiliza un cuño con este motivo para selar as credenciais dos peregrinos que fan esta ruta. Igualmente, a Deputación de Pontevedra subvencionou a creación dunha réplica en granito, a gran escala (120 cm de diámetro), realizada pola Escola de Cantería da Deputación e que foi inaugurada o 21.07.2017 <ref>"La historia del Apóstol plasmada en una moneda", en ''La Voz de Galicia'' 19.07.2017.</ref>. == Musealización do xacemento == [[Ficheiro:Adro Vello 02-02r.jpg|miniatura|250px|Vista aérea da área escavada, segundo un panel informativo colocado por Patrimonio a carón do xacemento. No centro, en marelo, a igrexa visigótica; en vermello, os muros da vila romana; na parte inferior, en verde, as cubas de salga de peixe; en morado, as tumbas da necrópole; na esquina inferior dereita, a estrada e o chalé construídos sobre o xacmento]] Desde as primeiras datas do descubrimento e trala recollida dos primeiros achados, os responsables técnicos das escavacións e os responsables políticos do concello, da [[Deputación de Pontevedra|Deputación]] e [[Xunta de Galicia|Xunta]] propuxeron e prometeron valorizar o xacemento mediante a musealización ''in situ'' dos restos. O principal problema para levar adiante este proxecto consiste na necesidade de levantar a estrada provincial EP-9106 <ref>De competencia da Deputación.</ref> que atravesa a área a protexer (única solución e na expropiación dunha vivenda particular na marxe sur da devandita estrada, tamén construída na área de interese arquelóxica. Como dificultade inmediata a este punto estaría a confrontación de competencias entre as diferentes administracións (concello, [[Ministerio para a Transición Ecolóxica|Costas do Estado]] <ref>Pola súa situación a carón do mar, o organismo titular e responsable do xacemento é Costas do Estado, dependente do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico.</ref>, [[Consellería de Cultura, Educación e Universidade|Patrimonio]], Deputación). Por suposto, tampouco axuda a necesidade do orzamento que sería preciso. A pesar do aparente acordo entre tódolos órganos interesados e o recoñecemento unánime do seu valor histórico e arqueolóxico <ref>Houbo una expresión que utilizaba repetidamente a prensa e as declaracións dos responsables políticos: o recoñecemento de Adro Vello como "''buque insignia da arqueoloxía galega''" (''La Voz de Galicia'' 10.11.2002).</ref>, o feito é que despois de case 40 anos desde o comezo das escavacións, en [[2022]] non só non existe tal museo senón que tampouco se coñece que se estea estudando. As propias escavacións e os restos que ían descubrindo tamén sufriron as consecuencias destes problemas debidos, en boa parte, á exposición á intemperie das estruturas e restos exhumados. As campañas fóronse realizando máis ou menos regularmente desde o ano 1985 ata o ano 1991, en que foron interrompidas ó alcanzar a estrada. Desde entón realizouse algunha campaña máis, de xeito esporádico e sen continuidade, quedando a superficie escavada ''a monte'', e mesmo non houbo constancia no mantemento do peche que a circundaba: houbo temporais que botaron abaixo os pés inmediatos á praia e a ondada chegou a erosionar a duna e esparexer ósos pola praia <ref>Así aconteceu nos anos 2006, 2016 ou 2021. "La lluvia deja al descubierto un rastro de huesos e O Carreiro", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2006; "Investigan la aparición de una mandíubula humana junto a Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 10.03.2016; "O carreiro, la playa de los huesos", en ''La Voz de Galicia'' 11.03.2016.</ref>. A prensa local falou en ocasións de expolio e roubo dos restos que quedaban á vista, pero non houbo constancia de tales feitos. Cómpre indicar que cando se construíu a estrada sobre o xacemento, a area que foi desprazada para a súa cimentación foi botada sobre a duna da praia, e esa area contiña numerosos ósos; posteriormente, os arqueólogos non os tiveron en consideración ó estar completamemte descontextualizados. Esta situación deu lugar a unha situación de abandono que causou numerosas denuncias e acusacións cruzadas de desinterese e de incumplimento de responsabilidades <ref>[https://historiadegalicia.gal/2016/07/adro-vello-un-exemplo-abandono-patrimonio-galego/ ''Adro Vello, un exemplo do abandono do patrimonio galego'', en Historiadegalicia.gal], 17.07.2016.</ref> <ref>"Adro Vello, el abandono de un yacimiento durante treinta años", en ''La Voz de Galicia'' 25.01.2022.</ref>. As devanditas denuncias ocuparon as páxinas da prensa e formaron parte da orde do día de diferentes debates no concello, na deputación e mesmo no [[Parlamento de Galicia]]. O propio Concello autorizou a colocación de contedores de lixo acaroados ó peche da escavación ou habilitar como aparcadoiro as zonas inmediatas ó xacemento, onde se sabía con seguridade que había restos aínda non escavados; mesmo, persoal do Concello cavou unha gabia ó todo o longo do peche, e pegada a este, para habilitar unha condución de auga para as duchas da praia. [[Ficheiro:Adro Vello 11-04a.jpg|miniatura|250px|esquerda|Cartel indicador do xacemento de Adro Vello]] Xunto ás numerosas denuncias non faltaron innumerables reunións, acordos e comisións, das que xurdiron continuas declaracións e promesas de, por fin, solucionar os diferentes problemas burocráticos, pero tampouco callaron en feitos e foron sistematicamente incumpridas. Así, por exemplo, segundo o alcalde do Grove "''As escavacións de Adro Vello, no Grove, estarán en condicións de ser expostas ó público en 1993, trala confirmación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio dunha partida de 20 millóns de pesetas. Con ela procederase ó peche e valado do recinto e á expropiación de terreos que inclúen un chalé próximo e o desvío da estrada''" <ref>"Nuevas expropiaciones ampliarán las excavaciones de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 6.08.1992. En castelán no orixinal.</ref>. Non sabemos qué se fixo con esa partida de ''20 millóns de pesetas'', nin tampouco co orzamento de 150.000 euros que a Deputación en 2003 anunciou que se habilitarían dun para a compra da vivenda inmediata ó xacemento e os terreos que foran precisos para a necesaria ampliación <ref>"La Diputación inicia el proceso para construir el museo de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 31.05.2003.</ref>. Outro exemplo foi o anuncio da Consellería da Cultura, en 2001, de proceder a construír unha cuberta provisional sobre o xacemento ese mesmo ano, que se substituiría por unha cuberta definitiva no 2002 <ref>La Xunta prevé instalar este año una cubierta provisional sobre Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'', 11.02.2001.</ref>. Vinte anos despois, nada disto se fixo <ref>"Adro Vello, cuando el patrimonio y las soluciones prometidas se los lleva el viento", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2021.</ref>. Adiantando acontecementos, xa se levantaron voces que reclaman a devolución a este futuro museo local daquelas pezas que se foron descubrindo ó longo dos anos e que hoxe forman parte de museos e institucións de Pontevedra e Santiago e mesmo mans privadas: {{cita|"''Ademais dos achados que se incorporen coas novas escavacións, terase que devolver a Adro Vello o material espoliado, espallado por diversos museos e ciscado por lugares privados. A moeda de Adro Vello debe volver, así como a pedra votiva do deus Devero e os sartegos... A deslocalización é unha característica do espolio do Patrimonio, porque ao subtraer un ben do seu lugar orixinario pérdese parte do valor cultural do xacemento e do obxecto, incluso aínda que estea noutro museo''"|Avelino Ochoa: "Do espolio e da descontextualización", en ''La Voz de Galicia'' 30.01.2022}} == Declaración de BIC de Adro Vello == [[Ficheiro:Adro Vello, contorno de protección (DOG 26, 8.02.2022).png|miniatura|250px|Area arqueolóxica de Adro Vello. En laranxa, a área escavada; en azul, o contorno de protección]] En febreiro de 2022 produciuse a apertura do expediente de declaración de Adro Vello, baixo a denominación oficial de "Zona arqueolóxica de Adro Vello", como [[Ben de Interese Cultural]] (BIC) <ref>Resolución do 20 de xaneiro de 2022, da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, pola que se incoa o procedemento para declarar ben de interese cultural a zona arqueolóxica de Adro Vello, na parroquia de San Vicente do Grove, no termo municipal do Grove (DOG nº 26, de 8.02.2022).</ref>. A declaración como BIC do xacemento era unha vella aspiración e viña sendo prometida desde, como mínimo, o ano 2011 <ref>"La Xunta anuncia que Adro Vello será Ben de Interese Cultural", en ''La Voz de Galicia'' 27.02.2011.</ref> e foi acollida con alegría e esperanza por tódolos actores políticos, en contraste coa resposta escéptica do alcalde do Grove [[José Antonio Cacabelos]], [[Partido dos Socialistas de Galicia|socialista]] que declarou que "''Adro Vello no necesita declaraciones, necesita fondos''", sen os que "''o mellor vai ser botarlle un camión de area por riba e tapalo''" <ref>''La Voz de Galicia'', 25.01.2022.</ref>. A declaración da Dirección de Patrimonio fundaméntase "''no seu interese científico, así como na súa importancia histórica e arqueolóxica no panorama da arqueoloxía clásica en Galicia, que o configuran como un dos bens arqueolóxicos máis sobranceiros no ámbito da Comunidade Autónoma''", contemplando tamén o potencial que representa toda a ampla zona aínda sen escavar. Destaca a longa secuencia de ocupación, ininterrompida, que vai desde a época romana ata o século XVIII, "''o que o converte nunhas das zonas arqueolóxicas máis importantes do noroeste peninsular pola potencialidade da información que pode achegar''". [[Ficheiro:Grove 15, Espadeñal 04-01b.jpg|miniatura|250px|esquerda|Entre os elementos protexidos inclúese a igrexa actual de San Vicente e o cruceiro de Espadeñal]] Pero non só comprende a área ocupada como vila romana e necrópole, senón que a zona protexida dentro da ''Zona arqueolóxica de Adro Vello'' inclúe un amplo espazo denominado "Contorno de protección", no que se levantan outras estruturas arquitectónicas modernas (actual igrexa de San Vicente <ref>Téñase presente que a orixe desta igrexa está na igrexa vella que centraliza o xacemento e,polo tanto, forma parte da historia de Adro Vello.</ref>, casa reitoral, hórreo e dous cruceiros), etnográficas (catro fábricas de salgadura contemporáneas) e o [[castro (poboado)|Castro do Castriño]] (habitado xa na [[Idade de Ferro]] ou de [[Idade de Bronce|Bronce]], situado a uns 500 m cara o oeste e do que ás penas quedan restos, pero que deixou a pegada na [[toponimia|microtoponimia]]: ''O Castriño'' ou ''Os Castriños''). Inclúe así mesmo a franxa de 200 m que rodea estas estruturas protexidas. A ampliación do xacemento cara o sur (baixo a estrada e as leiras situadas na beira sur da estrada) xustifícase polas catas realizadas para delimitar a área con restos arqueolóxicos, como resultaba evidente con só observar as fotografías aéreas. Cara o norte, o contorno de protección comprende unha franxa de mar e algunhas das rochas localizadas nos primeiros metros de costa. O expediente de declaración como BIC ten un prazo de resolución máximo de dous anos, durante os que queda prohibida tódalas licenzas de obra, construción, demolición e parcelación. En todo caso, o réxime de protección aplícase de forma inmediata tras a publicación da Resolución <ref>De acordo co artigo 17.5 da Lei 5/2016, de 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia.</ref>. == Galería de imaxes== <gallery> Ficheiro:Adro Vello 12-08a.jpg|Vista do estado de abandono no que se atopaba o xacemento en maio de 2022 Ficheiro:Archaeological excavations in Adro Vello, O Grove, Galicia, Spain 17-01-2012 15-42-05.JPG|Á dereita, o muro perimetral, de fábrica romana Ficheiro:Adro Vello 05-07a.jpg|Planta da igrexa vella Ficheiro:Adro Vello 10-01a.jpg|Réplica da moeda da ''Traslatio'' no adro da igrexa de San Vicente Ficheiro:Adro Vello 10-02.jpg|Placa colocada no pedestal Ficheiro:A Coruña (provincia) 1992 10.jpg|Portada da igrexa de Santiago de Cereixo (Vimianzo), coa representación da ''Traslatio'' no tímpano Ficheiro:Adro Vello 01-04.jpg|Algúns dos sarcófagos descubertos Ficheiro:Ruta Arqueolóxica 06, O Castriño 01-01b.jpg|Cartel indicador do Castriño Ficheiro:2017 Cruceiro. San Martiño do Grove. Galiza.jpg|Outro dos cruceiros protexidos, fronte á igrexa parroquial Ficheiro:Mapa de Adro Vello.jpg|Situación de Adro Vello na península do Grove. En negro, a área escavada; en verde, a zona arqueolóxica protexida como BIC, incluíndo o contorno de protección </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Información recollida dos paneis informativos situados ó pé do xacemento e na exposición sobre o mesmo realizada co gallo da [[Festa do Marisco]] de 2016. * Prensa diaria (de 1983 a 2022) * [[Xosé Carro Otero|Carro Otero, José]] e [[Isidoro Millán González-Pardo|Millán González-Pardo, Isidoro]]: "Ara con nuevo teónimo indígena en San Vicente de O Grove", en ''El Museo de Pontevedra'', Pontevedra 10976, tomo XXX, 179-194. * Carro Otero, José, e outros: ''El yacimiento antropo-arqueológico de 'Adro Vello', en San Vicente de O Grove (Pontevedra-España)'', O Grove 1989. * García Martínez, Manuel Carlos: ''Gran Enciclopedia Galega'' Lugo 2003, tomo 1, s.v. ''Adro Vello, Necrópole de''. * Ochoa Gondar, Xosé Avelino, e outros: ''Da gran historia da igrexa de San Vicente dos Groves'', Parroquia de San Vicente, 2021 [compilación de 15 artigos publicados entre 2019 e 2022]. === Ligazóns externas === * [http://www.turismogrove.es/ga/cultura/necropole_de_Adro_Vello/ Páxina web do Grove] * [https://web.archive.org/web/20130711141022/http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/PONTEVEDRA/grove/adrovello.html Galicia Máxica] {{Control de autoridades}} [[Categoría:O Grove]] [[Categoría:Sitios arqueolóxicos de Galicia]] 3w17zlz9rz1qt8wf8terlqn73l8mp6i 6148887 6148553 2022-08-02T22:45:38Z Lameiro 1822 corrixo, engado foto wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W|display=title|type:landmark}} {{Xacemento arqueolóxico | nome = Adro Vello | nome_nativo = | nome_nativo_lingua = | nome_alternativo= <!-- amosado como "Nome alternativo" --> | imaxe = [[Ficheiro:Adro Vello O Grove.jpg|300px]] | tamaño_imaxe = | alt = | pé_imaxe = |Vista xeral de Adro Vello. | mapa = | tipo_mapa = | mapa_alt = | pé_mapa = | tamaño_mapa = | altitude_m = <!-- Indicar un número para a altitude en metros (m) --> | altitude_ref = | relevo = | coordenadas = {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W}} | etiqueta_do_punto= | localización = [[Praia do Carreiro]] | rexión = [[O Grove]], [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]] | tipo = | parte_de = | lonxitude = | ancho = | área = | volume = | diámetro = | circunferencia = | altura = | construtor = | material = | fundado = Século [[século III|III]] | abandonado = | periódos = | culturas = | dependencia_de = | ocupantes = | evento = | descuberto = | escavacións = | arqueólogos = | condición = | propiedade = | xestor = | acceso_público = Non | sitio_web = <!-- {{URL|exemplo.gal}} --> | estilos_arquitectónicos= | detalles_arquitectónicos= | notas = }} A necrópole de '''Adro Vello''' é un [[sitio arqueolóxico]] localizado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], a carón da [[praia do Carreiro]], que acolle restos dunha vila [[Romanización de Galicia|romana]], con elementos que evidencian a práctica da [[salgadura|salga]] de peixe, dunha igrexa de orixe visigótica e dunha necrópole de inhumación que se prolongaron entre os séculos [[século VI|VI]] e [[século XVIII|XVIII]]. Toda a construción está bordeada cara ó mar por unha serie de muros superpostos que intentaron protexer as construcións dos embates do mar. O nome da necrópole, ''Adro Vello'', fai alusión á devandita igrexa. Xa no século XVIII tivo que ser trasladada cara ó interior, ó lugar no que hoxe se levanta a actual igrexa de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]], traslado que explica que a necrópole quedase abandonada nese tempo para ser cuberta pola area e desaparecer da memoria popular, ata o seu descubrimento na segunda metade do século XX. == Xeografía == Como xa se dixo, o xacemento está situado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], fronte á [[praia do Carreiro]], na parroquia de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]]. Está levantado sobre unha plataforma litoral estreita que se abre, ó norte, á praia, e limita ó sur por un destacado outeiro rochoso, ó oeste pola Punta do Castriño e ó leste pola Punta Barcela e illas Barceliñas; inmediatamente ó leste do xacemento baixa un pequeno rego -hoxe estacional- que desemboca na mesma praia e que formaba un [[Estuario|esteiro]] onde os habitantes do asentamento podían atracar e onde, probablemente, houbo [[salina]]s (imprescindibles para a actividade produtiva de salgado de peixe) <ref>Este rego nace na chamada Fonte do Santo, fonte de sona milagreira situada a metade de camiño entre o xacemento e a actual igrexa de San Vicente. A construción da estrada, nos anos cincuenta do século XX, cortou a entrada e saída do mar e provocou a colmatación das estruturas. Todo este espazo está comprendido na área non explorada (Ochoa Gondar: "Da salga romana", en ''Da gran historia da igrexa..., px 39-47).</ref>. A fronte costeira está protexida por unha serie de rochas que asoman sobre a superficie do mar e que proporcionan certa protección ante a ondada. En conxunto, constitúe unha localización prototípica doutros asentamentos romanos costeiros: costa baixa, unha pequena enseada protexida por puntas mariñas e un curso fluvial inmediato que proporciona auga doce. A zona utilizada como vila romana e posterior necrópole conforma unha elevación areosa duns 170 m de lonxitude e 19-20 m de anchura. == Historia == Os restos máis antigos de ocupación humana deste lugar corresponden a un molde de arxila para fundir machados de bronce <ref>Citado por [[Luís Monteagudo]] e [[José Caamaño Bournacell]].</ref>, que indican que o contorno xa fora habitado na [[Idade de Bronce]] . [[Ficheiro:Ruta Arqueolóxica 05, Adro Vello (O Carreiro) 01-01b.jpg|miniatura|160px|Indicador no lugar onde se atopou un molde para fundir machados de bronce]] As primeiras edificacións pódense datar nos séculos III e IV d.C. A igrexa dátase no século VII. E a necrópole foi utilizada reiteradamente desde o século V-VII ata o XVIII. Tamén forma parte do complexo unha torre medieval, posterior ó século XII, e algunhas estruturas defensivas. Foi a partir da construción dunha estrada de acceso a unha urbanización proxectada ó oeste do lugar (e que nunca chegou a levantarse) cando se detectou a presenza de muros e ósos humanos, descubrimento que motivou as primeiras escavacións. O caso foi que a estrada atravesa o xacemento e baixo ela, así como baixo unha vivenda levantada ó outro lado da estrada, quedou soterrada unha superficie que se estima na metade da área ocupada polas construcións. As escavacións comezaron nos anos 70 do pasado século, se ben con longas interrupcións ata finais dos anos 80. Segundo explicaba ó profesor Carro Otero, as primeiras prospeccións se realizaron cando, en 1968, os temporais puxeron ó descuberto tellas e ósos humanos na praia do Carreiro. Foron estes achados ocasionais os que espertaron o interese dos expertos. En [[1971]] realizáronse as primeiras prospeccións (xa veremos cómo xa na segunda campaña, en 1972, se descubriu a ara dedicada ó deus Deverius). Cara [[1990]] retomáronse as escavacións, que se sucedieron regularmente ata ben entrados os anos noventa, cando volveron a suspenderse. Xa durante o século XXI se realizaron novas prospeccións, pero sen continuidade e dirixidas a investigar aspectos concretos, como a delimitación exacta do xacemento (en 2002) ou a composición dos restos de peixes conservados no fondo das cubas de salgado (en 2017, cando un equipo da [[Universidade de Vigo]] realizou investigacións no lugar para estudar a orixe da industria pesqueira galega e, en concreto, os establecementos de salgado romanos en Galicia <ref>"Un equipo de la Universidad de Vigo inicia una nueva intervención en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 20.06.2017.</ref>). Aínda que nos primeiros momentos participaron na escavación personaxes do nivel de [[Fermín Bouza-Brey]] ou o profesor [[José Manuel Vázquez Varela]], o groso da investigación correspondeu ó antropólogo [[Xosé Carro Otero]] (1942-2021). == Estrutura == [[Ficheiro:Adro Vello O Grove detalle.jpg|miniatura|300px|Detalle dos restos recuperados.]] Adro Vello foi modificado e ampliado ó longo dos séculos nos que foi habitado ininterrompidamente, desde a actividade pesqueira en época romana ata a súa función relixiosa e funeraria desde a época tardo-antigua ata ben entrado o século XVIII. Segundo as escavacións realizadas ata hoxe pode afirmarse que está constituído por cinco áreas: * Unha vila romana (séculos III a V) * Unha fábrica de salga (séculos I a III) * A necrópole (séculos V-VII a XVIII) * Unha igrexa (séculos VII e XII) * Unha estrutura que puido ser unha torre defensiva ou un campanario === A vila romana === Unha vila romana, ''villa a mare'' <ref>Denominación dunha tipoloxía particular das ''villae'' costeiras que non só están construídas na propia liña de costa, senón que a súa arquitectura e actividade están directamente relacionadas co mar a cunha produtividade mariña intensiva.</ref> como as que houbo en numerosos puntos da costa galega <ref>''Villae'' costeiras dedicadas á explotación de recursos mariños: pesca, salga, salinas, etc.</ref>, datada entre os séculos [[século III|III]] e [[século V|V]], e documentada pola presenza de muros, canalizacións de pedra, cuncheiros <ref>Descuberto en 2002.</ref>, pavimentos e mesmo restos de estuco pintado. Os muros perimetrais están formados por grandes perpiaños almofadados, típicos da arquitectura romana. Ó longo das sucesivas campañas recuperáronse numerosos restos de [[cerámica]] de tipo [[Cultura castrexa|castrexo]] e [[Romanización de Galicia|romana]] e unha doa de [[ámbar]], o que indica a existencia dun comercio exterior. As estruturas romanas foron devastadas por un incendio a mediados do [[século IV]], e o espazo pasou a utilizarse como cemiterio <ref>"Las excavaciones de Adro Vello, en 'punto muerto' por razones de tipo administrativo", en ''Faro de Vigo'' 5.08.1993; "Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. === A fábrica de salga === [[Ficheiro:Adro Vello 08-01e.jpg|miniatura|250px|esquerda|Detalle das cubas de salgado de peixe]] A fábrica de [[salgadura|salgadura de peixe]] puido estar activa xa entre os séculos [[século I|I]] e [[século III|III]]. A primeira pía para o salgado de peixe foi descuberta na campaña de 1988, e nela aínda se conservaba uha capa no fondo duns 20 cm de espesor de escamas e espiñas de peixe <ref>O estudo destes restos permitiu analizar as especies capturadas neste tempo e utilizadas para elaborar salgado ou salsas.</ref>. Posteriormente descubríronse tres pías máis, o que supón un volume de produción moi superior ás necesidades de autoconsumo, dato que acredita a existencia dunha produción industrializada e un comercio do que se descoñece a amplitude. Foron as primeiras estruturas deste tipo atopadas en Galicia <ref>"Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. As pías, cuadrangulares e cunhas paredes duns 30 cm de grosor, estaban coidadosamente revocadas cunha mestura de cal e grava, maiormente de [[cuarzo]]. Deste xeito asegurábase a impermeabilización das paredes e o lavado e limpeza do depósito, algo ó que contribuía o feito de ter as esquinas redondeadas. === A necrópole === [[Ficheiro:Adro Vello 01-05.jpg|miniatura|250px|Detalle dun dos sartegos recuperados durante as escavacións]] A [[necrópole]], quizais o elemento máis característico de Adro Vello, estivo en funcionamento desde os séculos [[século V|V]]-[[século VII|VII]] ata o século [[século XVIII|XVIII]]. Resulta imposible calcular o número de persoas inhumadas alí, pero xa se levan recuperados máis de 3000 esqueletos e ben pode chegar ós 4000 enterramentos. Os enterramentos dispóñense en ata dez capas de diferente cronoloxía e son de características e rangos moi diferentes, desde tumbas moi simples -a maioría-, directamente nun burato escavado na terra, ata [[sarcófago]]s labrados en bloques monolíticos de pedra, pasando por tumbas rodeadas por pedras ''en paréntese'' verticais, ou ladrillos ou tégulas, ou cubertas por lápidas, unha delas con inscricións gremiais referidas posiblemente a un [[Canteiro, canteira|canteiro]]. Non resulta infrecuente que as sepulturas estean reaproveitadas para sucesivos enterramentos, e hai constancia de casos nos que unha mesma tumba acolle ata tres corpos. Tamén se observan acumulacións de ósos procedentes de amoreamentos de restos cando se debía liberar un espazo para un novo cadáver. === A igrexa === Da igrexa, do século VII e documentada historicamente desde finais do [[século IX]], só se conservan os alicerces e as primeiras fileiras de [[perpiaño]]s que delimitan a nave, coa cabeceira orientada ó este, a porta rebaixada, os altares e un anexo no lado sur. No século XVIII houbo de ser trasladada por cousa dos sucesivos ataques piratas e das condicións inherentes á súa situación tan inmediata ó mar do norte. A nova igrexa, situada máis no interior da península do Grove e a maior altura, foi construída a uns 500 m ó sueste, aproveitando as pedras da vella igrexa. [[Ficheiro:Adro Vello 05-05r.jpg|miniatura|250 px|esquerda|Ara ó suposto deus Deverius]] Nunha das paredes da igrexa descubriuse en [[1972]] <ref>"El dios Devero, arcaico Neptuno de Galicia, descubierto en una piedra votiva en San Vicente de O Grove", en ''La Voz de Galicia'' 9.10.1983.</ref> unha [[altar|ara]] romana, incompleta. A peza formaba parte, como material construtivo reutilizado, do muro norte da igrexa e mostra sinais evidentes de haber sido recortada para adaptala ó muro. Nunca se atoparon os fragmentos que completarían a peza e o profesor Carro supón que probablemente falten dúas ou mesmo tres liñas de texto. A ara -a parte recuperada- mide 49 cm de alto, uns 25 cm de ancho e 21 cm de espesor máximo. Na cabeza distínguense tres vans rematados en arco de medio punto, que se relacionan coas ''Portas do Hades'', o inframundo grego, e que tamén se observan noutras aras romanas atopadas en Galicia. No campo epigráfico pode lerse unha inscrición que di: DEO D / EVER, e que se interpreta como unha invocación a Devero, Deveros ou Deverius, unha suposta divindade indíxena mariña, quizais relacionada con [[Poseidón|Neptuno]]. === A torre defensiva === Unha torre defensiva altomedieval, posterior ó século [[século XII|XII]], protexida por unha cerca da mesma época. Este conxunto defensivo tería unha función similar á doutras torres na costa galega na defensa contra os ataques normandos e piratas na [[Alta Idade Media|Alta]] e na [[Baixa Idade Media]]. == A moeda da ''traslatio''== [[Ficheiro:Moeda coa traslación do corpo do Apóstolo.jpg|miniatura|300px|Réplica da moeda, coa imaxe da translación do Apóstolo.]] Na campaña de [[1985]] atopouse na cara norte do muro perimetral da vila romana, unha moeda (un medio diñeiro de vellón) cuñada na ceca de [[Santiago de Compostela]], que constitúe un exemplar único ata o momento. A moeda é dunha aliaxe de prata e cobre, mide 13,1 mm de diámetro (en sentido horizontal, pero 13,5 mm en sentido vertical) e ten 0,28 g de peso. Exponse desde o seu descubrimento no [[Museo das Peregrinacións]] de Santiago de Compostela. No anverso figura un león pasante á dereita, rodeado dunha inscrición: FERDINANDUS REX. Corresponde ó rei [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]], rei de León e Galicia entre [[1157]] e [[1188]], o que permite situar a moeda cronoloxicamente. No reverso figura a que pode ser a representación máis antiga da ''Traslatio'', a chegada dos restos do [[Santiago o Maior|apóstolo Santiago]] a Compostela <ref>Esta prioridade histórica discútea co tímpano da igrexa románica, tamén do século XX, de [[Cereixo, Vimianzo|Santiago de Cereixo]], en [[Vimianzo]].</ref>. Pode verse a imaxe dunha barca que ocupa case toda a superficie da moeda (11,1 mm de proa a popa e 6,2 mm de cuberta a quilla <ref>Medidas tomadas da reproducción da moeda publicada en Ochoa Gondar: ''Da gran historia da igrexa ...'', px. 60.</ref>). Sobre a cuberta estaría o corpo do Apóstolo, do que se ve a cabeza na zona de proa, e as cabezas ou bustos doutros dous personaxes na zona de popa, que serían os seus discípulos Teodoro e Atanasio. Na zona superior da moeda lese unha inscrición S(ancti) IA / COBI (San Xacobe) dividida polo varal da vela, rematado nunha cruz. A tradición di que o corpo do Apóstolo foi trasladado ata Galicia nunha barca de pedra. Existen diversas teorías para explicar este feito, desde que se trataba dunha barca na que se transportaba pedra ata que se trate dunha evolución da lenda que di que, ó chegar a [[Padrón]], os discípulos depositaron o corpo sobre unha pedra e esta rebrandeceuse, como se fose de cera, para amoldarse á forma do corpo, que quedou así baleirado nesa pedra [https://xacopedia.com/Barca_A Xacopedia.com]. Na moeda represéntase como unha barca construída con taboleiros de madeira, do mesmo xeito que os barcos de carga da época <ref>Existe un selo da cidade de [[París]], de 1200, que contén unha barca coa mesma traza que esta da moeda.</ref>. Posúe cadanseu mascarón na proa e na popa. Ata agora realizáronse algunhas réplicas da moeda, como a producida pola fundación Ruta Xacobea, que promove a [[Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla]] <ref>"Ruta Xacobea reproduce la moneda de la Traslatio hallada en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 11.09.2013.</ref>. O concello do Grove utiliza un cuño con este motivo para selar as credenciais dos peregrinos que fan esta ruta. Igualmente, a Deputación de Pontevedra subvencionou a creación dunha réplica en granito, a gran escala (120 cm de diámetro), realizada pola Escola de Cantería da Deputación e que foi inaugurada o 21.07.2017 <ref>"La historia del Apóstol plasmada en una moneda", en ''La Voz de Galicia'' 19.07.2017.</ref>. == Musealización do xacemento == [[Ficheiro:Adro Vello 02-02r.jpg|miniatura|250px|Vista aérea da área escavada, segundo un panel informativo colocado por Patrimonio a carón do xacemento. No centro, en marelo, a igrexa visigótica; en vermello, os muros da vila romana; na parte inferior, en verde, as cubas de salga de peixe; en morado, as tumbas da necrópole; na esquina inferior dereita, a estrada e o chalé construídos sobre o xacmento]] Desde as primeiras datas do descubrimento e trala recollida dos primeiros achados, os responsables técnicos das escavacións e os responsables políticos do concello, da [[Deputación de Pontevedra|Deputación]] e [[Xunta de Galicia|Xunta]] propuxeron e prometeron valorizar o xacemento mediante a musealización ''in situ'' dos restos. O principal problema para levar adiante este proxecto consiste na necesidade de levantar a estrada provincial EP-9106 <ref>De competencia da Deputación.</ref> que atravesa a área a protexer (única solución e na expropiación dunha vivenda particular na marxe sur da devandita estrada, tamén construída na área de interese arquelóxica. Como dificultade inmediata a este punto estaría a confrontación de competencias entre as diferentes administracións (concello, [[Ministerio para a Transición Ecolóxica|Costas do Estado]] <ref>Pola súa situación a carón do mar, o organismo titular e responsable do xacemento é Costas do Estado, dependente do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico.</ref>, [[Consellería de Cultura, Educación e Universidade|Patrimonio]], Deputación). Por suposto, tampouco axuda a necesidade do orzamento que sería preciso. A pesar do aparente acordo entre tódolos órganos interesados e o recoñecemento unánime do seu valor histórico e arqueolóxico <ref>Houbo una expresión que utilizaba repetidamente a prensa e as declaracións dos responsables políticos: o recoñecemento de Adro Vello como "''buque insignia da arqueoloxía galega''" (''La Voz de Galicia'' 10.11.2002).</ref>, o feito é que despois de case 40 anos desde o comezo das escavacións, en [[2022]] non só non existe tal museo senón que tampouco se coñece que se estea estudando. As propias escavacións e os restos que ían descubrindo tamén sufriron as consecuencias destes problemas debidos, en boa parte, á exposición á intemperie das estruturas e restos exhumados. As campañas fóronse realizando máis ou menos regularmente desde o ano 1985 ata o ano 1991, en que foron interrompidas ó alcanzar a estrada. Desde entón realizouse algunha campaña máis, de xeito esporádico e sen continuidade, quedando a superficie escavada ''a monte'', e mesmo non houbo constancia no mantemento do peche que a circundaba: houbo temporais que botaron abaixo os pés inmediatos á praia e a ondada chegou a erosionar a duna e esparexer ósos pola praia <ref>Así aconteceu nos anos 2006, 2016 ou 2021. "La lluvia deja al descubierto un rastro de huesos e O Carreiro", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2006; "Investigan la aparición de una mandíubula humana junto a Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 10.03.2016; "O carreiro, la playa de los huesos", en ''La Voz de Galicia'' 11.03.2016.</ref>. A prensa local falou en ocasións de expolio e roubo dos restos que quedaban á vista, pero non houbo constancia de tales feitos. Cómpre indicar que cando se construíu a estrada sobre o xacemento, a area que foi desprazada para a súa cimentación foi botada sobre a duna da praia, e esa area contiña numerosos ósos; posteriormente, os arqueólogos non os tiveron en consideración ó estar completamemte descontextualizados. Esta situación deu lugar a unha situación de abandono que causou numerosas denuncias e acusacións cruzadas de desinterese e de incumplimento de responsabilidades <ref>[https://historiadegalicia.gal/2016/07/adro-vello-un-exemplo-abandono-patrimonio-galego/ ''Adro Vello, un exemplo do abandono do patrimonio galego'', en Historiadegalicia.gal], 17.07.2016.</ref> <ref>"Adro Vello, el abandono de un yacimiento durante treinta años", en ''La Voz de Galicia'' 25.01.2022.</ref>. As devanditas denuncias ocuparon as páxinas da prensa e formaron parte da orde do día de diferentes debates no concello, na deputación e mesmo no [[Parlamento de Galicia]]. O propio Concello autorizou a colocación de contedores de lixo acaroados ó peche da escavación ou habilitar como aparcadoiro as zonas inmediatas ó xacemento, onde se sabía con seguridade que había restos aínda non escavados; mesmo, persoal do Concello cavou unha gabia ó todo o longo do peche, e pegada a este, para habilitar unha condución de auga para as duchas da praia. [[Ficheiro:Adro Vello 11-04a.jpg|miniatura|250px|esquerda|Cartel indicador do xacemento de Adro Vello]] Xunto ás numerosas denuncias non faltaron innumerables reunións, acordos e comisións, das que xurdiron continuas declaracións e promesas de, por fin, solucionar os diferentes problemas burocráticos, pero tampouco callaron en feitos e foron sistematicamente incumpridas. Así, por exemplo, segundo o alcalde do Grove "''As escavacións de Adro Vello, no Grove, estarán en condicións de ser expostas ó público en 1993, trala confirmación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio dunha partida de 20 millóns de pesetas. Con ela procederase ó peche e valado do recinto e á expropiación de terreos que inclúen un chalé próximo e o desvío da estrada''" <ref>"Nuevas expropiaciones ampliarán las excavaciones de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 6.08.1992. En castelán no orixinal.</ref>. Non sabemos qué se fixo con esa partida de ''20 millóns de pesetas'', nin tampouco co orzamento de 150.000 euros que a Deputación en 2003 anunciou que se habilitarían dun para a compra da vivenda inmediata ó xacemento e os terreos que foran precisos para a necesaria ampliación <ref>"La Diputación inicia el proceso para construir el museo de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 31.05.2003.</ref>. Outro exemplo foi o anuncio da Consellería da Cultura, en 2001, de proceder a construír unha cuberta provisional sobre o xacemento ese mesmo ano, que se substituiría por unha cuberta definitiva no 2002 <ref>La Xunta prevé instalar este año una cubierta provisional sobre Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'', 11.02.2001.</ref>. Vinte anos despois, nada disto se fixo <ref>"Adro Vello, cuando el patrimonio y las soluciones prometidas se los lleva el viento", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2021.</ref>. Adiantando acontecementos, xa se levantaron voces que reclaman a devolución a este futuro museo local daquelas pezas que se foron descubrindo ó longo dos anos e que hoxe forman parte de museos e institucións de Pontevedra e Santiago e mesmo mans privadas: {{cita|"''Ademais dos achados que se incorporen coas novas escavacións, terase que devolver a Adro Vello o material espoliado, espallado por diversos museos e ciscado por lugares privados. A moeda de Adro Vello debe volver, así como a pedra votiva do deus Devero e os sartegos... A deslocalización é unha característica do espolio do Patrimonio, porque ao subtraer un ben do seu lugar orixinario pérdese parte do valor cultural do xacemento e do obxecto, incluso aínda que estea noutro museo''"|Avelino Ochoa: "Do espolio e da descontextualización", en ''La Voz de Galicia'' 30.01.2022}} == Declaración de BIC de Adro Vello == [[Ficheiro:Adro Vello, contorno de protección (DOG 26, 8.02.2022).png|miniatura|250px|Area arqueolóxica de Adro Vello. En laranxa, a área escavada; en azul, o contorno de protección]] En febreiro de 2022 produciuse a apertura do expediente de declaración de Adro Vello, baixo a denominación oficial de "Zona arqueolóxica de Adro Vello", como [[Ben de Interese Cultural]] (BIC) <ref>Resolución do 20 de xaneiro de 2022, da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, pola que se incoa o procedemento para declarar ben de interese cultural a zona arqueolóxica de Adro Vello, na parroquia de San Vicente do Grove, no termo municipal do Grove (DOG nº 26, de 8.02.2022).</ref>. A declaración como BIC do xacemento era unha vella aspiración e viña sendo prometida desde, como mínimo, o ano 2011 <ref>"La Xunta anuncia que Adro Vello será Ben de Interese Cultural", en ''La Voz de Galicia'' 27.02.2011.</ref> e foi acollida con alegría e esperanza por tódolos actores políticos, en contraste coa resposta escéptica do alcalde do Grove [[José Antonio Cacabelos]], [[Partido dos Socialistas de Galicia|socialista]] que declarou que "''Adro Vello no necesita declaraciones, necesita fondos''", sen os que "''o mellor vai ser botarlle un camión de area por riba e tapalo''" <ref>''La Voz de Galicia'', 25.01.2022.</ref>. A declaración da Dirección de Patrimonio fundaméntase "''no seu interese científico, así como na súa importancia histórica e arqueolóxica no panorama da arqueoloxía clásica en Galicia, que o configuran como un dos bens arqueolóxicos máis sobranceiros no ámbito da Comunidade Autónoma''", contemplando tamén o potencial que representa toda a ampla zona aínda sen escavar. Destaca a longa secuencia de ocupación, ininterrompida, que vai desde a época romana ata o século XVIII, "''o que o converte nunhas das zonas arqueolóxicas máis importantes do noroeste peninsular pola potencialidade da información que pode achegar''". [[Ficheiro:Grove 15, Espadeñal 04-01b.jpg|miniatura|250px|esquerda|Entre os elementos protexidos inclúese a igrexa actual de San Vicente e o cruceiro de Espadeñal]] Pero non só comprende a área ocupada como vila romana e necrópole, senón que a zona protexida dentro da ''Zona arqueolóxica de Adro Vello'' inclúe un amplo espazo denominado "Contorno de protección", no que se levantan outras estruturas arquitectónicas modernas (actual igrexa de San Vicente <ref>Téñase presente que a orixe desta igrexa está na igrexa vella que centraliza o xacemento e,polo tanto, forma parte da historia de Adro Vello.</ref>, casa reitoral, hórreo e dous cruceiros), etnográficas (catro fábricas de salgadura contemporáneas) e o [[castro (poboado)|Castro do Castriño]] (habitado xa na [[Idade de Ferro]] ou de [[Idade de Bronce|Bronce]], situado a uns 500 m cara o oeste e do que ás penas quedan restos, pero que deixou a pegada na [[toponimia|microtoponimia]]: ''O Castriño'' ou ''Os Castriños''). Inclúe así mesmo a franxa de 200 m que rodea estas estruturas protexidas. A ampliación do xacemento cara o sur (baixo a estrada e as leiras situadas na beira sur da estrada) xustifícase polas catas realizadas para delimitar a área con restos arqueolóxicos, como resultaba evidente con só observar as fotografías aéreas. Cara o norte, o contorno de protección comprende unha franxa de mar e algunhas das rochas localizadas nos primeiros metros de costa. O expediente de declaración como BIC ten un prazo de resolución máximo de dous anos, durante os que queda prohibida tódalas licenzas de obra, construción, demolición e parcelación. En todo caso, o réxime de protección aplícase de forma inmediata tras a publicación da Resolución <ref>De acordo co artigo 17.5 da Lei 5/2016, de 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia.</ref>. == Galería de imaxes== <gallery> Ficheiro:Adro Vello 12-08a.jpg|Vista do estado de abandono no que se atopaba o xacemento en maio de 2022 Ficheiro:Archaeological excavations in Adro Vello, O Grove, Galicia, Spain 17-01-2012 15-42-05.JPG|Á dereita, o muro perimetral, de fábrica romana Ficheiro:Adro Vello 05-07a.jpg|Planta da igrexa vella Ficheiro:Adro Vello 10-01a.jpg|Réplica da moeda da ''Traslatio'' no adro da igrexa de San Vicente Ficheiro:Adro Vello 10-02.jpg|Placa colocada no pedestal Ficheiro:A Coruña (provincia) 1992 10.jpg|Portada da igrexa de Santiago de Cereixo (Vimianzo), coa representación da ''Traslatio'' no tímpano Ficheiro:Adro Vello 01-04.jpg|Algúns dos sarcófagos descubertos Ficheiro:Ruta Arqueolóxica 06, O Castriño 01-01b.jpg|Cartel indicador do Castriño Ficheiro:2017 Cruceiro. San Martiño do Grove. Galiza.jpg|Outro dos cruceiros protexidos, fronte á igrexa parroquial Ficheiro:O Grove, San Vicente 09-05a.jpg|Piorno da casa reitoral de San Vicente, outra das arquitecturas protexidas Ficheiro:Mapa de Adro Vello.jpg|Situación de Adro Vello na península do Grove. En negro, a área escavada; en verde, a zona arqueolóxica protexida como BIC, incluíndo o contorno de protección </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Información recollida dos paneis informativos situados ó pé do xacemento e na exposición sobre o mesmo realizada co gallo da [[Festa do Marisco]] de 2016. * Prensa diaria (de 1983 a 2022) * [[Xosé Carro Otero|Carro Otero, José]] e [[Isidoro Millán González-Pardo|Millán González-Pardo, Isidoro]]: "Ara con nuevo teónimo indígena en San Vicente de O Grove", en ''El Museo de Pontevedra'', Pontevedra 10976, tomo XXX, 179-194. * Carro Otero, José, e outros: ''El yacimiento antropo-arqueológico de 'Adro Vello', en San Vicente de O Grove (Pontevedra-España)'', O Grove 1989. * García Martínez, Manuel Carlos: ''Gran Enciclopedia Galega'' Lugo 2003, tomo 1, s.v. ''Adro Vello, Necrópole de''. * Ochoa Gondar, Xosé Avelino, e outros: ''Da gran historia da igrexa de San Vicente dos Groves'', Parroquia de San Vicente, 2021 [compilación de 15 artigos publicados entre 2019 e 2022]. === Ligazóns externas === * [http://www.turismogrove.es/ga/cultura/necropole_de_Adro_Vello/ Páxina web do Grove] * [https://web.archive.org/web/20130711141022/http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/PONTEVEDRA/grove/adrovello.html Galicia Máxica] {{Control de autoridades}} [[Categoría:O Grove]] [[Categoría:Sitios arqueolóxicos de Galicia]] 2pcm6cwinvikwpejx7q5ti6g2xonvx3 6148891 6148887 2022-08-02T22:50:23Z Lameiro 1822 corrixo wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W|display=title|type:landmark}} {{Xacemento arqueolóxico | nome = Adro Vello | nome_nativo = | nome_nativo_lingua = | nome_alternativo= <!-- amosado como "Nome alternativo" --> | imaxe = [[Ficheiro:Adro Vello O Grove.jpg|300px]] | tamaño_imaxe = | alt = | pé_imaxe = |Vista xeral de Adro Vello. | mapa = | tipo_mapa = | mapa_alt = | pé_mapa = | tamaño_mapa = | altitude_m = <!-- Indicar un número para a altitude en metros (m) --> | altitude_ref = | relevo = | coordenadas = {{Coordenadas|42|28|39.8|N|08|55|49.5|W}} | etiqueta_do_punto= | localización = [[Praia do Carreiro]] | rexión = [[O Grove]], [[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]] | tipo = | parte_de = | lonxitude = | ancho = | área = | volume = | diámetro = | circunferencia = | altura = | construtor = | material = | fundado = Século [[século III|III]] | abandonado = | periódos = | culturas = | dependencia_de = | ocupantes = | evento = | descuberto = | escavacións = | arqueólogos = | condición = | propiedade = | xestor = | acceso_público = Non | sitio_web = <!-- {{URL|exemplo.gal}} --> | estilos_arquitectónicos= | detalles_arquitectónicos= | notas = }} A necrópole de '''Adro Vello''' é un [[sitio arqueolóxico]] localizado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], a carón da [[praia do Carreiro]], que acolle restos dunha vila [[Romanización de Galicia|romana]], con elementos que evidencian a práctica da [[salgadura|salga]] de peixe, dunha igrexa de orixe visigótica e dunha necrópole de inhumación que se prolongaron entre os séculos [[século VI|VI]] e [[século XVIII|XVIII]]. Toda a construción está bordeada cara ó mar por unha serie de muros superpostos que intentaron protexer as construcións dos embates do mar. O nome da necrópole, ''Adro Vello'', fai alusión á devandita igrexa. Xa no século XVIII tivo que ser trasladada cara ó interior, ó lugar no que hoxe se levanta a actual igrexa de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]], traslado que explica que a necrópole quedase abandonada nese tempo para ser cuberta pola area e desaparecer da memoria popular, ata o seu descubrimento na segunda metade do século XX. == Xeografía == Como xa se dixo, o xacemento está situado na costa norte da península do [[O Grove|Grove]], fronte á [[praia do Carreiro]], na parroquia de [[San Vicente do Grove, O Grove|San Vicente do Grove]]. Está levantado sobre unha plataforma litoral estreita que se abre, ó norte, á praia, e limita ó sur por un destacado outeiro rochoso, ó oeste pola Punta do Castriño e ó leste pola Punta Barcela e illas Barceliñas; inmediatamente ó leste do xacemento baixa un pequeno rego -hoxe estacional- que desemboca na mesma praia e que formaba un [[Estuario|esteiro]] onde os habitantes do asentamento podían atracar e onde, probablemente, houbo [[salina]]s (imprescindibles para a actividade produtiva de salgado de peixe) <ref>Este rego nace na chamada Fonte do Santo, fonte de sona milagreira situada a metade de camiño entre o xacemento e a actual igrexa de San Vicente. A construción da estrada, nos anos cincuenta do século XX, cortou a entrada e saída do mar e provocou a colmatación das estruturas. Todo este espazo está comprendido na área non explorada (Ochoa Gondar: "Da salga romana", en ''Da gran historia da igrexa...'', px 39-47).</ref>. A fronte costeira está protexida por unha serie de rochas que asoman sobre a superficie do mar e que proporcionan certa protección ante a ondada. En conxunto, constitúe unha localización prototípica doutros asentamentos romanos costeiros: costa baixa, unha pequena enseada protexida por puntas mariñas e un curso fluvial inmediato que proporciona auga doce. A zona utilizada como vila romana e posterior necrópole conforma unha elevación areosa duns 170 m de lonxitude e 19-20 m de anchura. == Historia == Os restos máis antigos de ocupación humana deste lugar corresponden a un molde de arxila para fundir machados de bronce <ref>Citado por [[Luís Monteagudo]] e [[José Caamaño Bournacell]].</ref>, que indican que o contorno xa fora habitado na [[Idade de Bronce]] . [[Ficheiro:Ruta Arqueolóxica 05, Adro Vello (O Carreiro) 01-01b.jpg|miniatura|160px|Indicador no lugar onde se atopou un molde para fundir machados de bronce]] As primeiras edificacións pódense datar nos séculos III e IV d.C. A igrexa dátase no século VII. E a necrópole foi utilizada reiteradamente desde o século V-VII ata o XVIII. Tamén forma parte do complexo unha torre medieval, posterior ó século XII, e algunhas estruturas defensivas. Foi a partir da construción dunha estrada de acceso a unha urbanización proxectada ó oeste do lugar (e que nunca chegou a levantarse) cando se detectou a presenza de muros e ósos humanos, descubrimento que motivou as primeiras escavacións. O caso foi que a estrada atravesa o xacemento e baixo ela, así como baixo unha vivenda levantada ó outro lado da estrada, quedou soterrada unha superficie que se estima na metade da área ocupada polas construcións. As escavacións comezaron nos anos 70 do pasado século, se ben con longas interrupcións ata finais dos anos 80. Segundo explicaba ó profesor Carro Otero, as primeiras prospeccións se realizaron cando, en 1968, os temporais puxeron ó descuberto tellas e ósos humanos na praia do Carreiro. Foron estes achados ocasionais os que espertaron o interese dos expertos. En [[1971]] realizáronse as primeiras prospeccións (xa veremos cómo xa na segunda campaña, en 1972, se descubriu a ara dedicada ó deus Deverius). Cara [[1990]] retomáronse as escavacións, que se sucedieron regularmente ata ben entrados os anos noventa, cando volveron a suspenderse. Xa durante o século XXI se realizaron novas prospeccións, pero sen continuidade e dirixidas a investigar aspectos concretos, como a delimitación exacta do xacemento (en 2002) ou a composición dos restos de peixes conservados no fondo das cubas de salgado (en 2017, cando un equipo da [[Universidade de Vigo]] realizou investigacións no lugar para estudar a orixe da industria pesqueira galega e, en concreto, os establecementos de salgado romanos en Galicia <ref>"Un equipo de la Universidad de Vigo inicia una nueva intervención en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 20.06.2017.</ref>). Aínda que nos primeiros momentos participaron na escavación personaxes do nivel de [[Fermín Bouza-Brey]] ou o profesor [[José Manuel Vázquez Varela]], o groso da investigación correspondeu ó antropólogo [[Xosé Carro Otero]] (1942-2021). == Estrutura == [[Ficheiro:Adro Vello O Grove detalle.jpg|miniatura|300px|Detalle dos restos recuperados.]] Adro Vello foi modificado e ampliado ó longo dos séculos nos que foi habitado ininterrompidamente, desde a actividade pesqueira en época romana ata a súa función relixiosa e funeraria desde a época tardo-antigua ata ben entrado o século XVIII. Segundo as escavacións realizadas ata hoxe pode afirmarse que está constituído por cinco áreas: * Unha vila romana (séculos III a V) * Unha fábrica de salga (séculos I a III) * A necrópole (séculos V-VII a XVIII) * Unha igrexa (séculos VII e XII) * Unha estrutura que puido ser unha torre defensiva ou un campanario === A vila romana === Unha vila romana, ''villa a mare'' <ref>Denominación dunha tipoloxía particular das ''villae'' costeiras que non só están construídas na propia liña de costa, senón que a súa arquitectura e actividade están directamente relacionadas co mar e cunha produtividade mariña intensiva.</ref> como as que houbo en numerosos puntos da costa galega <ref>''Villae'' costeiras dedicadas á explotación de recursos mariños: pesca, salga, salinas, etc.</ref>, datada entre os séculos [[século III|III]] e [[século V|V]], e documentada pola presenza de muros, canalizacións de pedra, cuncheiros <ref>Descuberto en 2002.</ref>, pavimentos e mesmo restos de estuco pintado. Os muros perimetrais están formados por grandes perpiaños almofadados, típicos da arquitectura romana. Ó longo das sucesivas campañas recuperáronse numerosos restos de [[cerámica]] de tipo [[Cultura castrexa|castrexo]] e [[Romanización de Galicia|romana]] e unha doa de [[ámbar]], o que indica a existencia dun comercio exterior. As estruturas romanas foron devastadas por un incendio a mediados do [[século IV]], e o espazo pasou a utilizarse como cemiterio <ref>"Las excavaciones de Adro Vello, en 'punto muerto' por razones de tipo administrativo", en ''Faro de Vigo'' 5.08.1993; "Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. === A fábrica de salga === [[Ficheiro:Adro Vello 08-01e.jpg|miniatura|250px|esquerda|Detalle das cubas de salgado de peixe]] A fábrica de [[salgadura|salgadura de peixe]] puido estar activa xa entre os séculos [[século I|I]] e [[século III|III]]. A primeira pía para o salgado de peixe foi descuberta na campaña de 1988, e nela aínda se conservaba uha capa no fondo duns 20 cm de espesor de escamas e espiñas de peixe <ref>O estudo destes restos permitiu analizar as especies capturadas neste tempo e utilizadas para elaborar salgado ou salsas.</ref>. Posteriormente descubríronse tres pías máis, o que supón un volume de produción moi superior ás necesidades de autoconsumo, dato que acredita a existencia dunha produción industrializada e un comercio do que se descoñece a amplitude. Foron as primeiras estruturas deste tipo atopadas en Galicia <ref>"Adro Vello, o buque insignia da arqueoloxía galega", en ''La Voz de Galicia'' 10.11.2002.</ref>. As pías, cuadrangulares e cunhas paredes duns 30 cm de grosor, estaban coidadosamente revocadas cunha mestura de cal e grava, maiormente de [[cuarzo]]. Deste xeito asegurábase a impermeabilización das paredes e o lavado e limpeza do depósito, algo ó que contribuía o feito de ter as esquinas redondeadas. === A necrópole === [[Ficheiro:Adro Vello 01-05.jpg|miniatura|250px|Detalle dun dos sartegos recuperados durante as escavacións]] A [[necrópole]], quizais o elemento máis característico de Adro Vello, estivo en funcionamento desde os séculos [[século V|V]]-[[século VII|VII]] ata o século [[século XVIII|XVIII]]. Resulta imposible calcular o número de persoas inhumadas alí, pero xa se levan recuperados máis de 3000 esqueletos e ben pode chegar ós 4000 enterramentos. Os enterramentos dispóñense en ata dez capas de diferente cronoloxía e son de características e rangos moi diferentes, desde tumbas moi simples -a maioría-, directamente nun burato escavado na terra, ata [[sarcófago]]s labrados en bloques monolíticos de pedra, pasando por tumbas rodeadas por pedras ''en paréntese'' verticais, ou ladrillos ou tégulas, ou cubertas por lápidas, unha delas con inscricións gremiais referidas posiblemente a un [[Canteiro, canteira|canteiro]]. Non resulta infrecuente que as sepulturas estean reaproveitadas para sucesivos enterramentos, e hai constancia de casos nos que unha mesma tumba acolle ata tres corpos. Tamén se observan acumulacións de ósos procedentes de amoreamentos de restos cando se debía liberar un espazo para un novo cadáver. === A igrexa === Da igrexa, do século VII e documentada historicamente desde finais do [[século IX]], só se conservan os alicerces e as primeiras fileiras de [[perpiaño]]s que delimitan a nave, coa cabeceira orientada ó este, a porta rebaixada, os altares e un anexo no lado sur. No século XVIII houbo de ser trasladada por cousa dos sucesivos ataques piratas e das condicións inherentes á súa situación tan inmediata ó mar do norte. A nova igrexa, situada máis no interior da península do Grove e a maior altura, foi construída a uns 500 m ó sueste, aproveitando as pedras da vella igrexa. [[Ficheiro:Adro Vello 05-05r.jpg|miniatura|250 px|esquerda|Ara ó suposto deus Deverius]] Nunha das paredes da igrexa descubriuse en [[1972]] <ref>"El dios Devero, arcaico Neptuno de Galicia, descubierto en una piedra votiva en San Vicente de O Grove", en ''La Voz de Galicia'' 9.10.1983.</ref> unha [[altar|ara]] romana, incompleta. A peza formaba parte, como material construtivo reutilizado, do muro norte da igrexa e mostra sinais evidentes de haber sido recortada para adaptala ó muro. Nunca se atoparon os fragmentos que completarían a peza e o profesor Carro supón que probablemente falten dúas ou mesmo tres liñas de texto. A ara -a parte recuperada- mide 49 cm de alto, uns 25 cm de ancho e 21 cm de espesor máximo. Na cabeza distínguense tres vans rematados en arco de medio punto, que se relacionan coas ''Portas do Hades'', o inframundo grego, e que tamén se observan noutras aras romanas atopadas en Galicia. No campo epigráfico pode lerse unha inscrición que di: DEO D / EVER, e que se interpreta como unha invocación a Devero, Deveros ou Deverius, unha suposta divindade indíxena mariña, quizais relacionada con [[Poseidón|Neptuno]]. === A torre defensiva === Unha torre defensiva altomedieval, posterior ó século [[século XII|XII]], protexida por unha cerca da mesma época. Este conxunto defensivo tería unha función similar á doutras torres na costa galega na defensa contra os ataques normandos e piratas na [[Alta Idade Media|Alta]] e na [[Baixa Idade Media]]. == A moeda da ''traslatio''== [[Ficheiro:Moeda coa traslación do corpo do Apóstolo.jpg|miniatura|300px|Réplica da moeda, coa imaxe da translación do Apóstolo.]] Na campaña de [[1985]] atopouse na cara norte do muro perimetral da vila romana, unha moeda (un medio diñeiro de vellón) cuñada na ceca de [[Santiago de Compostela]], que constitúe un exemplar único ata o momento. A moeda é dunha aliaxe de prata e cobre, mide 13,1 mm de diámetro (en sentido horizontal, pero 13,5 mm en sentido vertical) e ten 0,28 g de peso. Exponse desde o seu descubrimento no [[Museo das Peregrinacións]] de Santiago de Compostela. No anverso figura un león pasante á dereita, rodeado dunha inscrición: FERDINANDUS REX. Corresponde ó rei [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]], rei de León e Galicia entre [[1157]] e [[1188]], o que permite situar a moeda cronoloxicamente. No reverso figura a que pode ser a representación máis antiga da ''Traslatio'', a chegada dos restos do [[Santiago o Maior|apóstolo Santiago]] a Compostela <ref>Esta prioridade histórica discútea co tímpano da igrexa románica, tamén do século XII, de [[Cereixo, Vimianzo|Santiago de Cereixo]], en [[Vimianzo]].</ref>. Pode verse a imaxe dunha barca que ocupa case toda a superficie da moeda (11,1 mm de proa a popa e 6,2 mm de cuberta a quilla <ref>Medidas tomadas da reproducción da moeda publicada en Ochoa Gondar: ''Da gran historia da igrexa ...'', px. 60.</ref>). Sobre a cuberta estaría o corpo do Apóstolo, do que se ve a cabeza na zona de proa, e as cabezas ou bustos doutros dous personaxes na zona de popa, que serían os seus discípulos Teodoro e Atanasio. Na zona superior da moeda lese unha inscrición S(ancti) IA / COBI (San Xacobe) dividida polo varal da vela, rematado nunha cruz. A tradición di que o corpo do Apóstolo foi trasladado ata Galicia nunha barca de pedra. Existen diversas teorías para explicar este feito, desde que se trataba dunha barca na que se transportaba pedra ata que se trate dunha evolución da lenda que di que, ó chegar a [[Padrón]], os discípulos depositaron o corpo sobre unha pedra e esta rebrandeceuse, como se fose de cera, para amoldarse á forma do corpo, que quedou así baleirado nesa pedra ([https://xacopedia.com/Barca_A Xacopedia.com]). Na moeda represéntase como unha barca construída con taboleiros de madeira, do mesmo xeito que os barcos de carga da época <ref>Existe un selo da cidade de [[París]], de 1200, que contén unha barca coa mesma traza que esta da moeda.</ref>. Posúe cadanseu mascarón na proa e na popa. Ata agora realizáronse algunhas réplicas da moeda, como a producida pola fundación Ruta Xacobea, que promove a [[Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla]] <ref>"Ruta Xacobea reproduce la moneda de la Traslatio hallada en Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 11.09.2013.</ref>. O concello do Grove utiliza un cuño con este motivo para selar as credenciais dos peregrinos que fan esta ruta. Igualmente, a Deputación de Pontevedra subvencionou a creación dunha réplica en granito, a gran escala (120 cm de diámetro), realizada pola Escola de Cantería da Deputación e que foi inaugurada o 21.07.2017 <ref>"La historia del Apóstol plasmada en una moneda", en ''La Voz de Galicia'' 19.07.2017.</ref>. == Musealización do xacemento == [[Ficheiro:Adro Vello 02-02r.jpg|miniatura|250px|Vista aérea da área escavada, segundo un panel informativo colocado por Patrimonio a carón do xacemento. No centro, en marelo, a igrexa visigótica; en vermello, os muros da vila romana; na parte inferior, en verde, as cubas de salga de peixe; en morado, as tumbas da necrópole; na esquina inferior dereita, a estrada e o chalé construídos sobre o xacmento]] Desde as primeiras datas do descubrimento e trala recollida dos primeiros achados, os responsables técnicos das escavacións e os responsables políticos do concello, da [[Deputación de Pontevedra|Deputación]] e [[Xunta de Galicia|Xunta]] propuxeron e prometeron valorizar o xacemento mediante a musealización ''in situ'' dos restos. O principal problema para levar adiante este proxecto consiste na necesidade de levantar a estrada provincial EP-9106 <ref>De competencia da Deputación.</ref> que atravesa a área a protexer (única solución e na expropiación dunha vivenda particular na marxe sur da devandita estrada, tamén construída na área de interese arquelóxica. Como dificultade inmediata a este punto estaría a confrontación de competencias entre as diferentes administracións (concello, [[Ministerio para a Transición Ecolóxica|Costas do Estado]] <ref>Pola súa situación a carón do mar, o organismo titular e responsable do xacemento é Costas do Estado, dependente do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico.</ref>, [[Consellería de Cultura, Educación e Universidade|Patrimonio]], Deputación). Por suposto, tampouco axuda a necesidade do orzamento que sería preciso. A pesar do aparente acordo entre tódolos órganos interesados e o recoñecemento unánime do seu valor histórico e arqueolóxico <ref>Houbo una expresión que utilizaba repetidamente a prensa e as declaracións dos responsables políticos: o recoñecemento de Adro Vello como "''buque insignia da arqueoloxía galega''" (''La Voz de Galicia'' 10.11.2002).</ref>, o feito é que despois de case 40 anos desde o comezo das escavacións, en [[2022]] non só non existe tal museo senón que tampouco se coñece que se estea estudando. As propias escavacións e os restos que ían descubrindo tamén sufriron as consecuencias destes problemas debidos, en boa parte, á exposición á intemperie das estruturas e restos exhumados. As campañas fóronse realizando máis ou menos regularmente desde o ano 1985 ata o ano 1991, en que foron interrompidas ó alcanzar a estrada. Desde entón realizouse algunha campaña máis, de xeito esporádico e sen continuidade, quedando a superficie escavada ''a monte'', e mesmo non houbo constancia no mantemento do peche que a circundaba: houbo temporais que botaron abaixo os pés inmediatos á praia e a ondada chegou a erosionar a duna e esparexer ósos pola praia <ref>Así aconteceu nos anos 2006, 2016 ou 2021. "La lluvia deja al descubierto un rastro de huesos e O Carreiro", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2006; "Investigan la aparición de una mandíubula humana junto a Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 10.03.2016; "O carreiro, la playa de los huesos", en ''La Voz de Galicia'' 11.03.2016.</ref>. A prensa local falou en ocasións de expolio e roubo dos restos que quedaban á vista, pero non houbo constancia de tales feitos. Cómpre indicar que cando se construíu a estrada sobre o xacemento, a area que foi desprazada para a súa cimentación foi botada sobre a duna da praia, e esa area contiña numerosos ósos; posteriormente, os arqueólogos non os tiveron en consideración ó estar completamemte descontextualizados. Esta situación deu lugar a unha situación de abandono que causou numerosas denuncias e acusacións cruzadas de desinterese e de incumplimento de responsabilidades <ref>[https://historiadegalicia.gal/2016/07/adro-vello-un-exemplo-abandono-patrimonio-galego/ ''Adro Vello, un exemplo do abandono do patrimonio galego'', en Historiadegalicia.gal], 17.07.2016.</ref> <ref>"Adro Vello, el abandono de un yacimiento durante treinta años", en ''La Voz de Galicia'' 25.01.2022.</ref>. As devanditas denuncias ocuparon as páxinas da prensa e formaron parte da orde do día de diferentes debates no concello, na deputación e mesmo no [[Parlamento de Galicia]]. O propio Concello autorizou a colocación de contedores de lixo acaroados ó peche da escavación ou habilitar como aparcadoiro as zonas inmediatas ó xacemento, onde se sabía con seguridade que había restos aínda non escavados; mesmo, persoal do Concello cavou unha gabia ó todo o longo do peche, e pegada a este, para habilitar unha condución de auga para as duchas da praia. [[Ficheiro:Adro Vello 11-04a.jpg|miniatura|250px|esquerda|Cartel indicador do xacemento de Adro Vello]] Xunto ás numerosas denuncias non faltaron innumerables reunións, acordos e comisións, das que xurdiron continuas declaracións e promesas de, por fin, solucionar os diferentes problemas burocráticos, pero tampouco callaron en feitos e foron sistematicamente incumpridas. Así, por exemplo, segundo o alcalde do Grove "''As escavacións de Adro Vello, no Grove, estarán en condicións de ser expostas ó público en 1993, trala confirmación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio dunha partida de 20 millóns de pesetas. Con ela procederase ó peche e valado do recinto e á expropiación de terreos que inclúen un chalé próximo e o desvío da estrada''" <ref>"Nuevas expropiaciones ampliarán las excavaciones de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 6.08.1992. En castelán no orixinal.</ref>. Non sabemos qué se fixo con esa partida de ''20 millóns de pesetas'', nin tampouco co orzamento de 150.000 euros que a Deputación en 2003 anunciou que se habilitarían dun para a compra da vivenda inmediata ó xacemento e os terreos que foran precisos para a necesaria ampliación <ref>"La Diputación inicia el proceso para construir el museo de Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'' 31.05.2003.</ref>. Outro exemplo foi o anuncio da Consellería da Cultura, en 2001, de proceder a construír unha cuberta provisional sobre o xacemento ese mesmo ano, que se substituiría por unha cuberta definitiva no 2002 <ref>La Xunta prevé instalar este año una cubierta provisional sobre Adro Vello", en ''La Voz de Galicia'', 11.02.2001.</ref>. Vinte anos despois, nada disto se fixo <ref>"Adro Vello, cuando el patrimonio y las soluciones prometidas se los lleva el viento", en ''La Voz de Galicia'' 12.12.2021.</ref>. Adiantando acontecementos, xa se levantaron voces que reclaman a devolución a este futuro museo local daquelas pezas que se foron descubrindo ó longo dos anos e que hoxe forman parte de museos e institucións de Pontevedra e Santiago e mesmo mans privadas: {{cita|"''Ademais dos achados que se incorporen coas novas escavacións, terase que devolver a Adro Vello o material espoliado, espallado por diversos museos e ciscado por lugares privados. A moeda de Adro Vello debe volver, así como a pedra votiva do deus Devero e os sartegos... A deslocalización é unha característica do espolio do Patrimonio, porque ao subtraer un ben do seu lugar orixinario pérdese parte do valor cultural do xacemento e do obxecto, incluso aínda que estea noutro museo''"|Avelino Ochoa: "Do espolio e da descontextualización", en ''La Voz de Galicia'' 30.01.2022}} == Declaración de BIC de Adro Vello == [[Ficheiro:Adro Vello, contorno de protección (DOG 26, 8.02.2022).png|miniatura|250px|Area arqueolóxica de Adro Vello. En laranxa, a área escavada; en azul, o contorno de protección]] En febreiro de 2022 produciuse a apertura do expediente de declaración de Adro Vello, baixo a denominación oficial de "Zona arqueolóxica de Adro Vello", como [[Ben de Interese Cultural]] (BIC) <ref>Resolución do 20 de xaneiro de 2022, da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, pola que se incoa o procedemento para declarar ben de interese cultural a zona arqueolóxica de Adro Vello, na parroquia de San Vicente do Grove, no termo municipal do Grove (DOG nº 26, de 8.02.2022).</ref>. A declaración como BIC do xacemento era unha vella aspiración e viña sendo prometida desde, como mínimo, o ano 2011 <ref>"La Xunta anuncia que Adro Vello será Ben de Interese Cultural", en ''La Voz de Galicia'' 27.02.2011.</ref> e foi acollida con alegría e esperanza por tódolos actores políticos, en contraste coa resposta escéptica do alcalde do Grove [[José Antonio Cacabelos]], [[Partido dos Socialistas de Galicia|socialista]] que declarou que "''Adro Vello no necesita declaraciones, necesita fondos''", sen os que "''o mellor vai ser botarlle un camión de area por riba e tapalo''" <ref>''La Voz de Galicia'', 25.01.2022.</ref>. A declaración da Dirección de Patrimonio fundaméntase "''no seu interese científico, así como na súa importancia histórica e arqueolóxica no panorama da arqueoloxía clásica en Galicia, que o configuran como un dos bens arqueolóxicos máis sobranceiros no ámbito da Comunidade Autónoma''", contemplando tamén o potencial que representa toda a ampla zona aínda sen escavar. Destaca a longa secuencia de ocupación, ininterrompida, que vai desde a época romana ata o século XVIII, "''o que o converte nunhas das zonas arqueolóxicas máis importantes do noroeste peninsular pola potencialidade da información que pode achegar''". [[Ficheiro:Grove 15, Espadeñal 04-01b.jpg|miniatura|250px|esquerda|Entre os elementos protexidos inclúese a igrexa actual de San Vicente e o cruceiro de Espadeñal]] Pero non só comprende a área ocupada como vila romana e necrópole, senón que a zona protexida dentro da ''Zona arqueolóxica de Adro Vello'' inclúe un amplo espazo denominado "Contorno de protección", no que se levantan outras estruturas arquitectónicas modernas (actual igrexa de San Vicente <ref>Téñase presente que a orixe desta igrexa está na igrexa vella que centraliza o xacemento e,polo tanto, forma parte da historia de Adro Vello.</ref>, casa reitoral, hórreo e dous cruceiros), etnográficas (catro fábricas de salgadura contemporáneas) e o [[castro (poboado)|Castro do Castriño]] (habitado xa na [[Idade de Ferro]] ou de [[Idade de Bronce|Bronce]], situado a uns 500 m cara o oeste e do que ás penas quedan restos, pero que deixou a pegada na [[toponimia|microtoponimia]]: ''O Castriño'' ou ''Os Castriños''). Inclúe así mesmo a franxa de 200 m que rodea estas estruturas protexidas. A ampliación do xacemento cara o sur (baixo a estrada e as leiras situadas na beira sur da estrada) xustifícase polas catas realizadas para delimitar a área con restos arqueolóxicos, como resultaba evidente con só observar as fotografías aéreas. Cara o norte, o contorno de protección comprende unha franxa de mar e algunhas das rochas localizadas nos primeiros metros de costa. O expediente de declaración como BIC ten un prazo de resolución máximo de dous anos, durante os que queda prohibida tódalas licenzas de obra, construción, demolición e parcelación. En todo caso, o réxime de protección aplícase de forma inmediata tras a publicación da Resolución <ref>De acordo co artigo 17.5 da Lei 5/2016, de 4 de maio, do Patrimonio Cultural de Galicia.</ref>. == Galería de imaxes== <gallery> Ficheiro:Adro Vello 12-08a.jpg|Vista do estado de abandono no que se atopaba o xacemento en maio de 2022 Ficheiro:Archaeological excavations in Adro Vello, O Grove, Galicia, Spain 17-01-2012 15-42-05.JPG|Á dereita, o muro perimetral, de fábrica romana Ficheiro:Adro Vello 05-07a.jpg|Planta da igrexa vella Ficheiro:Adro Vello 10-01a.jpg|Réplica da moeda da ''Traslatio'' no adro da igrexa de San Vicente Ficheiro:Adro Vello 10-02.jpg|Placa colocada no pedestal Ficheiro:A Coruña (provincia) 1992 10.jpg|Portada da igrexa de Santiago de Cereixo (Vimianzo), coa representación da ''Traslatio'' no tímpano Ficheiro:Adro Vello 01-04.jpg|Algúns dos sarcófagos descubertos Ficheiro:Ruta Arqueolóxica 06, O Castriño 01-01b.jpg|Cartel indicador do Castriño Ficheiro:2017 Cruceiro. San Martiño do Grove. Galiza.jpg|Outro dos cruceiros protexidos, fronte á igrexa parroquial Ficheiro:O Grove, San Vicente 09-05a.jpg|Piorno da casa reitoral de San Vicente, outra das arquitecturas protexidas Ficheiro:Mapa de Adro Vello.jpg|Situación de Adro Vello na península do Grove. En negro, a área escavada; en verde, a zona arqueolóxica protexida como BIC, incluíndo o contorno de protección </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Información recollida dos paneis informativos situados ó pé do xacemento e na exposición sobre o mesmo realizada co gallo da [[Festa do Marisco]] de 2016. * Prensa diaria (de 1983 a 2022) * [[Xosé Carro Otero|Carro Otero, José]] e [[Isidoro Millán González-Pardo|Millán González-Pardo, Isidoro]]: "Ara con nuevo teónimo indígena en San Vicente de O Grove", en ''El Museo de Pontevedra'', Pontevedra 10976, tomo XXX, 179-194. * Carro Otero, José, e outros: ''El yacimiento antropo-arqueológico de 'Adro Vello', en San Vicente de O Grove (Pontevedra-España)'', O Grove 1989. * García Martínez, Manuel Carlos: ''Gran Enciclopedia Galega'' Lugo 2003, tomo 1, s.v. ''Adro Vello, Necrópole de''. * Ochoa Gondar, Xosé Avelino, e outros: ''Da gran historia da igrexa de San Vicente dos Groves'', Parroquia de San Vicente, 2021 [compilación de 15 artigos publicados entre 2019 e 2022]. === Ligazóns externas === * [http://www.turismogrove.es/ga/cultura/necropole_de_Adro_Vello/ Páxina web do Grove] * [https://web.archive.org/web/20130711141022/http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/PONTEVEDRA/grove/adrovello.html Galicia Máxica] {{Control de autoridades}} [[Categoría:O Grove]] [[Categoría:Sitios arqueolóxicos de Galicia]] duyf6jcc8p4ewdig9e6hwv5h05bzf51 0 238342 6149236 5712373 2022-08-03T09:40:10Z 79.116.130.84 /* Morfoloxía */ wikitext text/x-wiki {{sen referencias|data=abril de 2016}} {{sen notas}} {{Taxobox | name = Caramuxo | image = Sea snail, underneath, full view.jpg | image_width = 250px | image_caption = Caramuxos en [[Suecia]] | image2 = Littorina littorea 001.jpg | image2_width = 250px | image2_caption = ''L. littorea'' on the edge of a small sandy beach in [[Woods Hole, Massachusetts]] | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Gastropoda]] | unranked_superfamilia = clade [[Caenogastropoda]]<br> clade [[Hypsogastropoda]]<br> clade [[Littorinimorpha]] | superfamilia = [[Littorinoidea]] | familia = [[Littorinidae]] | genus = [[Littorina]] | species = '''L. littorea''' | binomial = '''Littorina littorea''' | binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758)<ref>Linnaeus C. (1758). ''[[Systema naturae]] per regna tria naturæ, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata.'' pp. [1-4], 1-824. Holmiae. (Salvius).</ref> | synonyms_ref = <ref name="WoRMS">{{Cita web|autores=Reid, David G.; Gofas, S|ano=2011|título=Littorina littorea (Linnaeus, 1758)|páxina-web=World Register of Marine Species|url=http://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=140262|data-acceso=16 de maio de 2011}}</ref> | synonyms = {{Lista despregable| * ''Littorina armoricana'' Locard, 1886 * ''Littorina bartonensis'' Brown, 1843 * ''Littorina communis'' Brown, 1843 * ''Littorina litorea'' (Turton, 1819) * ''Littorina litorea'' var. ''brevicula'' Jeffreys, 1865 * ''Littorina litorea'' var. ''paupercula'' Jeffreys, 1865 * Littorina litorea var. ''sinistrorsa'' Jeffreys, 1865 * ''Littorina litorea'' var. ''turrita'' Jeffreys, 1865 * ''Littorina littorea'' f. ''intermedia'' Brøgger, 1901 * ''Littorina littorea'' var. ''angulata'' Harmer, 1920 * ''Littorina littorea'' var. ''antiqua'' Wood, 1848 * ''Littorina littorea'' var. ''balteata'' Dautzenberg & Durouchoux, 1912 * ''Littorina littorea'' var. ''complanata'' Harmer, 1920 * ''Littorina littorea'' var. ''conica'' Harmer, 1920 * ''Littorina littorea'' var. ''deformis'' Wood, 1848 * ''Littorina littorea'' var. ''delphinula'' Wood, 1848 * ''Littorina littorea'' var. ''distorta'' Harmer, 1920 * ''Littorina littorea'' var. ''elegans'' Wood, 1848 *'' Littorina littorea'' var. ''fuscofasciatus'' Middendorff, 1849 * ''Littorina littorea'' var. ''major'' Dautzenberg & Durouchoux, 1913 * ''Littorina littorea'' var. ''miniata'' Dautzenberg & Durouchoux, 1900 * ''Littorina littorea'' var. ''pallida'' Dautzenberg & Durouchoux, 1900 * ''Littorina littorea'' var. ''pallidefasciatus'' Middendorff, 1849 * ''Littorina littorea'' var. ''parva'' Harmer, 1920 * ''Littorina littorea'' var. ''picta'' Wood, 1848 * ''Littorina littorea'' var. ''pyramidata'' Wood, 1848 * ''Littorina littorea'' var. ''sanguinea'' Dautzenberg & Durouchoux, 1906 * ''Littorina littorea'' var. ''truncata'' Harmer, 1920 * ''Littorina littorea'' var. ''unicarinata'' Raeymaekers, 1889 * ''Littorina parva'' Teilman-Friis, 1898 * ''Littorina rudis'' var. ''aurantia'' Dautzenberg & P. Fischer, 1925 * ''Littorina rudis'' var. ''reevei'' Harmer, 1921 * Littorina sphaeroidalis Locard, 1886 * Littorina vulgaris J. Sowerby, 1832 * ''Turbo bicarinatus'' Woodward, 1833 * ''Turbo carinatus'' Woodward, 1833 * ''Turbo elongatus'' Woodward, 1833 * ''Turbo litoreus'' Turton, 1819 * ''Turbo littoreus'' Linnaeus, 1758 * ''Turbo sulcatus'' Woodward, 1833 * ''Turbo ustulatus'' Lamarck, 1822 * ''Turbo ventricosus'' Woodward, 1833 }} }} O '''caramuxo''', '''caramuxa''', '''caramecha''', '''mincha''' ou '''bígaro''' (''Littorina littorea'', Linnaeus 1767) é un [[molusco]] [[gasterópodo]] mariño, de pequeno tamaño, que vive nas zonas rochosas da costa. Pertence á [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[litorínidos]] (Littorinidae), da orde dos [[Sorbeoconcha]]. == Morfoloxía == Presenta a [[cuncha]] cónica, en espiral e ápice en punta, alcanzando tamaños máximos de 2,5&nbsp;cm de altura. A cor é habitualmente escura (parda a negra), mostra bandas concéntricas claras e escuras. Na superficie vense numerosas estrías espirais. A abertura da cuncha é ovoide e o [[opérculo (gasterópodos)|opérculo]], de natureza córnea, pecha esa abertura durante a baixamar. O caramuxo ten dous tentáculos longos e os ollos na base deles. O pé é forte. == Hábitat e bioloxía == Vive sobre as pedras e algas da franxa intermareal, no [[Atlántico]] e [[Mediterráneo]]. Aliméntase, como as [[lapa (molusco)|lapas]], das [[alga]]s que colonizan as pedras. == Aproveitamento pesqueiro e comercial == É un molusco comestible e bastante apreciado. Existen outras especies semellantes, algunhas comestibles e outras non. == O caramuxo en Galicia == Outros nomes populares deste molusco son os de ''cornecho'' (común a outros gasterópodos de cuncha en espiral), ''cuco'', ''meiga''; en [[Malpica de Bergantiños|Malpica]] chámano ''mexacán'' <ref>Ríos Panisse non se define sobre a orixe deste nome se poida deber á planta do mesmo nome ([[mexacán|''Taraxacum officinale'']]), a que produza algún tipo de irritación na pel (''mexacán'' ou ''coxo'') ou á síncopa dun posible ''ameixa de can''.</ref>. Segundo [[Eladio Rodríguez]] dunha muller pequena de corpo dise que ''é unha mincha''. [[Martín Sarmiento|Sarmiento]] contaba o seguinte: {{cita|''Los mariscos caramujos se venden en Pontevedra muy baratos, y los chicos los compran a trueque de zoquetes de pan. Véndense cocidos y para comerlos se saca con un alfiler la poca comida que tienen pues no es la décima parte de la que tiene un caracol de tierra.''}} == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:Littorina littorea 02.JPG|miniatura|Caramuxos Ficheiro:Littorina littorina.jpg Ficheiro:Altamira Littorina littorea Édouard Harlé MHNT.PRE.2012.0.609.jpg|Cunchas de caramuxos fósiles, procedentes da [[cova de Altamira]] e datados hai 15.000 anos. </gallery> == Notas == {{listaref|1}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * RAMONELL, Rosa: ''Guía dos mariscos de Galicia''. Galaxia, Vigo 1985. * RÍOS PANISSE, M. Carmen: ''Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de Galicia (Invertebrados y peces)''. ''Anejo'' 7 (1977) de ''Verba''. * SANTAMARINA, Antón (ed. e dir.): ''Diccionario de diccionarios''. Fundación Pedro Barrié de la Maza, Instituto da Lingua Galega, 3ª ed. 2003. === Ligazóns externas === * [http://www.pescaderiascorunesas.es/productos/ficha/?id=9 Ficha] en pescaderiascorunesas.es {{es}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Gasterópodos]] [[Categoría:Animais descritos en 1758]] [[Categoría:Marisco]] [[Categoría:Moluscos de Galicia]] [[Categoría:Taxons descritos por Linné]] tuf4it3w0hcmskr5k8mxy0fwsvy8ev8 0 241804 6149205 5972251 2022-08-03T09:05:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|41|51|36|N|07|52|15|W|display=title}} {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Accidente de Monteagudo |Imaxe = Hudson V 48 Sqn RAF in flight 1942.jpg |Pé de foto = Avión semellante ao accidentado |Data = [[22 de febreiro]] de [[1944]] |Causa = |Sitio = [[Calvos de Randín]] |Coordenadas = |Orixe = [[RAF Gibraltar]] |Primeira escala = |Derradeira escala = |Destino = [[RAF Bircham Newton]] |Mortes = 6 |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Lockheed Hudson]] |Operador = [[Royal Air Force]] |Rexistro = |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = |Tripulación = 6 |Sobreviventes = }} O '''accidente de Monteagudo''' foi un accidente de aviación que tivo lugar o [[22 de febreiro]] de [[1944]] no concello de [[Calvos de Randín]]. O aparello accidentado era un [[Lockheed Hudson]] do No. 48 Squadron da [[Royal Air Force]] que voaba dende [[Xibraltar]] ata [[Inglaterra]] con outros 12 avións. O 48 Squadron levaba baseado en [[Xibraltar]] dende decembro de 1942, onde os seus Hudson realizaban tarefas de patrulla marítina no escenario do [[Mar Mediterráneo|Mediterráneo]]. No día do accidente o escuadrón regresaba a Inglaterra para ser reequipado con [[Douglas Dakota]] e ser reconvertido nunha unidade de transporte que posteriormente participaría na [[operación Overlord]].<ref>{{Cita web|título=RAF - 48 Squadron|url=http://www.raf.mod.uk/history/48squadron.cfm|páxina-web=web.archive.org|data=2016-06-09|data-acceso=2022-01-24|data-arquivo=09 de xuño de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160609221308/http://www.raf.mod.uk/history/48squadron.cfm|url-morta=unfit}}</ref> Durante esa mesma misión outro Hudson (EW906) esnafrouse na [[Serra da Estrela]] portuguesa, preto da localidade de [[Loriga]], morrendo tamén todos os seus ocupantes.<ref>{{Cita web|título=A Queda do avião em Loriga – 22-02-1944|url=https://www.jf-loriga.com/queda-do-aviao/|data-acceso=2022-01-24|lingua=pt-PT}}</ref> == Accidente == O feito tivo lugar no marco da [[segunda guerra mundial]], tres meses antes do [[Día D]]. Unha aeronave [[Reino Unido|británica]], un [[Lockheed Hudson]] (Hudson EW916)<ref>{{cita web|url=http://galiciaenlasgm.blogspot.com/2015/02/lhudson-ew916-2221944.html|título=Hudson EW916, 22/2/1944|páxina-web=Galicia y la Segunda Guerra Mundial|data=28 de febreiro de 2015|autor=Agustin Ruzafa|lingua=es}}</ref>, transportaba artillería desde [[Xibraltar]] cara a [[Londres]]. Na nave ían tres homes británicos, John William Simpson (31 anos), Ivor John Williams (33 anos) e George Benjamin Partt (22 anos), e tres canadenses, James Douglas Morgan (21 anos), Alexander Stalker (21 anos) e Alfred Ian Gregg (26 anos).<ref>{{Cita web|título=Hudson VI EW916 [Royal Air Force Aircraft Serial and Image Database]|url=http://www.rafcommands.com/database/serials/details.php?uniq=EW916|páxina-web=RAFCommands|data-acceso=2022-01-23}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.bombercommandmuseumarchives.ca/canadaairwar/canadaairwar1944.pdf|páxina-web=Bomber Command Museum of Canada|título=Canada's Air War 1944|data-acceso=23 de xaneiro de 2022}}</ref> O piloto, que saíra despedido enganchado ao asento, foi parar a unhas matogueiras próximas. Morreron tódolos pasaxeiros. O suceso tivo lugar ás 4 da mañá. Logo de rozar un monte no concello de [[Montalegre]], aínda en territorio [[Portugal|portugués]], chocou contra o curuto de Monteagudo, preto dos lugares de [[Vilar, Randín, Calvos de Randín|Vilar]] e [[Vilariño, Randín, Calvos de Randín|Vilariño]], na parroquia de [[Randín, Calvos de Randín|Randín]], a 40 metros da fronteira co país luso. Logo do segundo impacto, arrastrouse 800 m pola ladeira norte, deixando un rastro de lume. Explotaron os tambores de balas e os explosivos que levaba a aeronave, manténdose o incendio durante seis horas. [[Luís García Mañá]] narra o suceso na súa novela ''Por que as sombras non teñen ollos'' publicada en Xerais no ano 2015. ==Notas== {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{cita novas|url=http://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2013/03/10/avion-perdido-aliados/0003_201303G10P16991.htm?idioma=galego|título=O avión perdido dos aliados|autor=Sergio López|xornal=[[La Voz de Galicia]]|data=10 de marzo de 2013}} * {{cita novas|url=https://www.elespanol.com/reportajes/grandes-historias/20170407/206729939_0.html|título=El avión de la II Guerra Mundial del que, como del cerdo, se aprovechó todo en dos aldeas gallegas|autor=Noemí López Trujillo e Mónica Ferreirós|xornal=[[El Español]]|data=9 de abril de 2017|lingua=es}} {{Aviación en Galicia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Galicia|Monteagudo]] [[Categoría:Calvos de Randín]] [[Categoría:Artigos de Galicia sen imaxes]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Douglas C-47 Skytrain]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1944]] [[Categoría:1944 en Galicia]] dk2z2irwjc6orkodqrl26usi4037j95 0 243287 6149237 5695041 2022-08-03T09:40:18Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | color = pink | name = ''Retrovirus'' | image = HIV gross colored gl.png | image_caption = ciclo do retrovirus VIH | virus_group = vi | familia = '''''Retroviridae''''' | subdivision_ranks = Xéneros | subdivision = '''Subfamilia''': ''Orthoretrovirinae'' :''[[Alpharetrovirus]]'' :''[[Betaretrovirus]]'' :''[[Gammaretrovirus]]'' :''[[Deltaretrovirus]]'' :''[[Epsilonretrovirus]]'' :''[[Lentivirus]]'' '''Subfamilia''': ''Spumaretrovirinae''<br /> :''[[Spumavirus]]'' }} Un '''retrovirus''' é un [[virus de ARN]] que se replica nunha célula hóspede facendo unha copia en [[ADN]] do seu [[xenoma]]. Os máis típicos pertencen á familia '''Retroviridae'''. Entre eles está o [[VIH]] causante da [[SIDA]]. O [[virus]] usa primeiramente o seu [[encima]] característico, a [[reversotranscritase]] para producir [[ADN]] a partir do seu xenoma de [[ARN]], o que é o inverso do procedemento normal ([[transcrición xenética|transcrición]]: ADN→ARN). Este novo ADN de orixe viral é despois [[integración retroviral|incorporado]] ao xenoma da célula [[hóspede]] pola acción dun encima [[integrase]]. A célula despois trata ao ADN proviral incorporado como parte do seu propio xenoma, e segue as súas instrucións fielmente, fabricando as proteínas víricas codificadas nos xenes virais necesarias para a ensamblaxe e formación de novas copias do virus. Os retrovirus son [[virus con envoltura]] membranosa, que toman da célula infectada. Unha variedade especial dos retrovirus son os [[retrovirus endóxeno]]s (ERV) que están integrados no xenoma do hóspede e se herdan dunha xeración a outra. Hai algúns virus con reversotranscrición que son virus de ADN e non pertencen á familia Retroviridae ou relacionadas (ver grupo VII en "Clasificación" máis abaixo). O retrovirus almacena o seu material xenético en forma de [[ARNm]] (que ten os extremos modificados [[5' cap]] e [[poliadenilación|3'poliA]]) dentro do virión, e este serve como medio para liberar o xenoma vírico dentro da célula, e iniciar a [[infección]]. Unha vez que está na célula hóspede, o ARN sofre a [[reversotranscrición]] no [[citoplasma]] e despois integra o seu ADN no xenoma celular. Cando está integrado recibe o nome de [[provirus]]. O ADN proviral do retrovirus pode permanecer integrado moito tempo e non é detectado polo sistema inmunitario. Porén, o provirus nun determinado momento transcribe o seu ADN a ARN para expresar os xenes do virus e producir novas copias do virus. Por tanto, a información contida nun xene retroviral flúe na secuencia: ARN → ADN → ARN → proteína. Os retrovirus son valiosas ferramentas de investigación en bioloxía molecular e foron utilizados con éxito en sistemas de transferencia de xenes.<ref name= KurthBannert>{{Cita libro|author= Kurth, R; Bannert, N (editors)| year=2010 |title=Retroviruses: Molecular Biology, Genomics and Pathogenesis | publisher=Caister Academic Press | isbn= 978-1-904455-55-4}}</ref> == Estrutura == Os [[virión]]s dos retrovirus son partículas envoltas duns 100&nbsp;[[nanómetro|nm]] de diámetro. Os virións conteñen dúas moléculas idénticas de [[ARN]] monocatenario de 7-10 [[par de bases|quilobases]] (kb) de lonxitude. Aínda que os virións de diferentes retrovirus non teñen a mesma morfoloxía ou bioloxía, todos os compoñentes do virión son moi semellantes.<ref name = she>{{Cita libro| author = John M. Coffin | authorlink = | editor = Jay A. Levy | others = | title = The Retroviridae| edition = 1st | language = | publisher = Plenum Press| location = New York | year = 1992 | origyear = | chapter = Structure and Classification of Retroviruses | pages = 20 | quote = | isbn =0-306-44074-1 | oclc = | doi = | url = | accessdate =}}</ref> Os principais compoñentes do virión de retrovirus son: * [[Envoltura viral|Envoltura]]: composta de [[lípido]]s obtidos da [[membrana plasmática]] do hóspede por medio dun proceso de evaxinación, e que contén tamén [[glicoproteína]]s codificadas polo xene env do virus. * [[ARN]]: consiste nun dímero de ARN. Ten extremos modificados 5'cap e [[poliadenilación|3'poliA]]. O xenoma de ARN presenta rexións non codificantes terminais, que son importantes para a replicación, e rexións internas que codifican as proteínas do virión. :O [[extremo 5']] inclúe catro rexións, que son: R, U5, PBS, e L. A '''rexión R''' é unha secuencia curta repetida situada en cada extremo do xenoma usada durante a reversotranscrición para asegurar o salto correcto dun extremo a outro da cadea en crecemento. A '''rexión U5''' é unha secuencia curta única situada entre as rexións R e PBS. A '''rexión PBS''' (''primer binding site'', sitio de unión do [[cebador]]) consta de 18 bases complementarias co extremo 3' do ''primer'' de ARNt (un [[ARNt]] celular que actúa como ''primer'' e se hibrida coa rexión PBS). A '''rexión L''' é unha rexión líder non traducida que é o sinal para o empaquetamento do xenoma do ARN. A [[secuencia de nucleótidos]] no extremo 5' do xenoma do virus do sarcoma das aves foi secuenciado por J. Shine e A. P. Czernilofsky en 1977 <ref>J. Shine e Czernilofsky et al. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, Vol 75, pp 1473–1477, 1977</ref>. :O [[extremo 3']] comprende tres rexións, que son: rexión PPT (''polypurine tract''), U3, e R. A '''rexión PPT''' é o ''primer'' para a síntese da cadea + de ADN durante a [[reversotranscrición]]. A '''rexión U3''' é unha secuencia situada entre as rexións PPT e R, que leva o sinal que o provirus pode usar para a [[transcrición xenética]]. A '''rexión R''' é a secuencia repetida terminal do extremo 3'. A secuencia de nucleótidos do dominio non traducido pero conservado do extremo 3' do xenoma do virus do sarcoma das aves foi publicado por A.P. Czernilofsky en 1980 <ref>A.P. Czernilofsky et al. Nucleic Acuds Research, Vol. 8, pp 2967–2984, 1980</ref>. * [[Proteínas]]: constan das proteínas gag, [[protease]] (PR), e as proteínas pol e env. As proteínas '''gag''' son os principais compoñentes da [[cápside]] viral, a cal está formada por 2000-4000 copias desta proteína por virión. A '''protease''' exprésase de xeito diferente nos distintos retrovirus. Funciona facendo clivaxes [[proteólise|proteolíticas]] durante a maduración do virión para producir as proteínas maduras gag e pol. As proteínas '''pol''' son responsables da síntese do ADN viral e integración no ADN da célula hóspede despois do inicio da infección. Finalmente, as proteínas '''env''' xogan un papel na unión e entrada do virión na célula hóspede, xa que están situadas na envoltura.<ref name = se>{{Cita libro| author = John M. Coffin | authorlink = | editor = Jay A. Levy | others = | title = The Retroviridae| edition = 1st | language = | publisher = Plenum Press| location = New York | year = 1992 | origyear = | chapter = Structure and Classification of Retroviruses | pages = 26–34 | quote = | isbn =0-306-44074-1 | oclc = | doi = | url = | accessdate =}}</ref> == Multiplicación == Cando os retrovirus integran os seus propios xenomas en células da [[liña xerminal]], os seus xenomas pasan de xeración en xeración. Deste modo orixínanse [[retrovirus endóxeno]]s (ERVs), que hoxe forman o 5-8% do [[xenoma humano]], e que en xeral levan moito tempo no xenoma. Contrastan cos retrovirus exóxenos, que son dos que trata principalmente este artigo.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Robert Belshaw |autor2=Pereira V; Katzourakis A; Talbot G; Paces J; Burt A; Tristem M. |year=2004 |title=Long-term reinfection of the human genome by endogenous retroviruses |journal=Proc Natl Acad Sci USA |volume=101 |issue=14 |pages=4894–9 |pmid=15044706 |doi=10.1073/pnas.0307800101 |pmc=387345}}</ref> A maioría das insercións de retrovirus endóxenos non teñen función coñecida e formarían parte do que se denominou "[[ADN lixo]]". Porén, moitos retrovirus endóxenos xogan importantes papeis na bioloxía do hóspede, como o control da transcrición de xenes, fusión celular durante o desenvolvemento da [[placenta]] no curso da xerminación dun [[embrión]], e resistencia a infeccións por retrovirus exóxenos. Os retrovirus endóxenos recibiron tamén a atención dos investigadores da área da [[inmunoloxía]].<ref>{{Cita publicación periódica|author=Medstrand P, van de Lagemaat L, Dunn C, Landry J, Svenback D, Mager D |title=Impact of transposable elements on the evolution of mammalian gene regulation |journal=Cytogenet Genome Res |volume=110 |issue=1-4 |pages=342–52 |year=2005 |pmid=16093686 | doi = 10.1159/000084966}}</ref> A transcrición ten lugar do ADN ao ARN, pero a [[reversotranscrición]] transcribe ARN a ADN. O prefixo "retro" en retrovirus refírese a esta inversión do [[fluxo xenético]] do [[dogma central da bioloxía molecular]]. A actividade de reversotrinscritase, ademais de nos retrovirus, foi atopada tamén nas células [[célula eucariota|eucariotas]], nas que permite a xeración e inserción de novas copias de [[retrotransposón]]s no xenoma do [[hóspede]]. Cando o retrovirus inserta o seu xenoma no da célula hóspede, este transcríbese e orixina ARNms que saen ao [[citosol]], onde son traducidos ás proteínas necesarias para formar os novos virus. É importante notar que un retrovirus debe traer con el a súa propia [[reversotranscritase]] dentro da súa cápside, xa que non pode utilizar os encimas das células infectadas. As drogas terapéuticas denominadas inhibidores da protease e da reversotranscritase teñen como dianas sitios e secuencias específicos nos seus respectivos encimas. Porén, estas drogas poden perder rapidamente a súa efectividade debido a que as secuencias xénicas que codifican para a protease e a reversoptranscritase mutan rapidamente. Estes cambios de bases orixinan [[codón]]s e sitios específicos nos encimas, que cambian, e, por tanto, evitan ser as dianas das drogas ao perderen os sitios que as drogas utilizan para unirse a eles. Como a reversotranscrición carece da habitual actividade de [[corrección de probas (bioloxía)|corrección de probas]] da [[replicación do ADN]]. Os retrovirus mutan con gran frecuencia. Isto permite que o virus aumente a súa resistencia aos fármacos antivirais rapidamente, e impide o desenvolvemento de [[vacina]]s efectivas e inhibidores para os retrovirus.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Svarovskaia ES |autor2=Cheslock SR; Zhang WH; Hu WS; Pathak VK. |year=2003 |title=Retroviral mutation rates and reverse transcriptase fidelity. |journal=Front Biosci. |pages=d117–34 |pmid=12456349 |issue=1-3 |doi=10.2741/957 |volume=8 }}</ref> Un inconveniente de moitos retrovirus, como o retrovirus da leucemia murina Moloney, implica o requirimento de que as células estean dividíndose activamente para que se produza a transdución, o que dificulta o seu uso na terapia xénica. Como resultado, as células como as [[neurona]]s son moi resistentes á infección e á transdución por retrovirus, xa que non se dividen. Sempre existe a preocupación de que a [[mutaxénese insercional]] debida á integración no xenoma do hóspede poida orixinar un [[cancro]] ou [[leucemia]]. Isto é diferente ao que fan os [[Lentivirus|Lentiviridae]], un subgrupo dentro dos Retroviridae que pode integrar o seu ARN no xenoma de células hóspede que non se están a dividir. == Transmisión == Hai tres modos de transmisión entre os retrovirus: * De célula a célula<ref>{{Cita publicación periódica |author=Clare Jolly |year=2011 |title=Cell-to-cell transmission of retroviruses: Innate immunity and interferon-induced restriction factors. |journal=PubMed Central |issue=251–259 |doi=10.1016/j.virol.2010.12.031 |pmc=3053447 |pmid=21247613 |volume=411 |pages=251–9 }}</ref> * Por medio de fluídos * Polo aire, como no caso do [[retrovirus do Jaagsiekte da ovella]] (o [[Jaagsiekte]] é unha enfermidade pulmonar). == Xenes == Os xenomas de retrovirus xeralmente conteñen tres [[marco de lectura aberto|marcos de lectura abertos]] que codifican as proteínas que poden encontrarse no virus maduro. Son: * ''[[antíxeno específico de grupo]]'' (gag). Codifica as proteínas estruturais e internas do virus; * ''[[polimerase]]'' (pol). Codifica a [[reversotranscritase]], [[protease]] e [[integrase]]; e, * ''[[Env (xene)|envoltura]]'' (env). Codifica as proteínas da envoltura retroviral. A posesión dunha copia funcional do xene env é o que fai que os retrovirus sexan distintos dos retroelementos.<ref>{{Cita publicación periódica|author=Felix J. Kim|autor2=Jean-Luc Battini, Nicolas Manel, Marc Sitbon|year=2004|title=Emergence of vertebrate retroviruses and envelope capture|journal=Virology|pages=183–191|pmid=|issue=318|doi=|volume=}}</ref> O xene env realiza tres funcións distintas: permite que o retrovirus entre e saia das células hóspede por medio do tráfico de membranas [[endosoma|endosómicas]] na célula, protección do ambiente extracelular por medio da [[bicapa lipídica]], e a capacidade de entrar nas células. A capacidade do retrovirus de unirse á súa célula hóspede utilizando receptores específicos da superficie celular dálla o compoñente de superficie (SU) do env, e a capacidade do retrovirus de entrar na célula por medio da fusión de membranas débese ao compoñente transmembrana ancorado na membrana (TM). Deste xeito, a proteína env é a que permite que o retrovirus sexa infeccioso. == Provirus == É o ADN vírico incorporado ao xenoma da célula hóspede en forma de provirus, que pode pasar á proxenie da célula. Cando a célula se divide ten que replicar previamente o seu xenoma e ao facelo replica tamén o provirus integrado, polo que as células fillas levan tamén o provirus. O ADN dalgúns retrovirus insírese aleatoriamente no xenoma da célula hóspede, polo que pode ser inserido nun [[oncoxene]]. Deste modo algúns retrovirus poden converter as células normais en células cancerosas. Algúns provirus permanecen latentes na célula durante longos períodos antes de que son activados por algún cambio no seu ambiente. == Primeiras fases da evolución == O estudo dos retrovirus levou á primeira demostración da síntese de ADN a partir de moldes de ARN, un modo fundamental de transferir o material xenético entre especies. Especulouse que nas fases máis iniciais da [[evolución das células]] os procesos de reversotranscrición do ARN ao ADN utilizados polos retrovirus son os que puideron orixinar a aparición do ADN como material xenético. Neste modelo que se enmarca na [[hipótese do mundo de ARN]], os organismos celulares adoptaron o ADN (molécula quimicamente máis estable) cando os retrovirus evolucionaron para crear [[ADN]] a partir de moldes de [[ARN]]. == Terapia xénica == Os [[vector (bioloxía molecular)|vectores]] [[Gammaretrovirus|gammarretrovirais]] e [[lentivirus|lentivirais]] utilizados na [[terapia xénica]] median a modificación xenética estable de células tratadas por medio da súa integración no xenoma celular. Esta trecnoloxía é útil non só na investigación, senón tamén para a terapia xénica clínica que trata de corrixir os defectos xenéticos das células de forma permanente; por exemplo, en [[célula nai|células nai]] proxenitoras. Desenvolvéronse partículas vector retrovirais que infectan determinados tipos de células. Os vectores gammarretrovirais e lentivirais foron xa usados ata o momento en máis de 300 ensaios clínicos, para tratar diversas doenzas.<ref name="KurthBannert"/><ref name= Desportm>{{Cita libro|author= Desport, M (editors)| year=2010 |title=Lentiviruses and Macrophages: Molecular and Cellular Interactions | publisher=Caister Academic Press | isbn= 978-1-904455-60-8}}</ref> == Cancro == Os retrovirus que causan o crecemento de tumores inclúen o [[virus do sarcoma de Rous]] e o [[virus do tumor mamario de rato]]. O cancro pode ser desencadeado por [[protooncoxene]]s que foron incorporados por erro no ADN proviral ou pola disrupción de protooncoxenes celulares. O virus do sarcoma de Rous contén o [[Src (xene)|xene src]] que desencadea a formación de tumores. Máis tarde atopouse que un xene similar das células estaba implicado na [[sinalización celular]], o cal era moi probablemente extraído co ADN proviral. Os virus non transformantes poden inserir o seu ADN aleatoriamente en protooncoxenes, interrompendo a [[expresión xénica|expresión]] de proteínas que regulan o [[ciclo celular]]. O [[promotor (bioloxía)|promotor]] do ADN do provirus pode tamén causar a sobreexpresión de xenes regulatorios. == Clasificación == [[Ficheiro:Phylogeny of Retroviruses.jpg|miniatura|dereita|350px|Filoxenia dos retrovirus.]] Os virus que presentan reversotranscrición poden clasificarse da seguinte maneira: === Exóxenos === Non se transmiten á proxenie directamente polo xenoma, xa que non están definitivamente integrados nel (só o fan durante as infeccións), polo que chegan ao corpo desde o exterior causando a infección. O grupo inclúe os seguintes [[xénero (bioloxía)|xéneros]]: * ''[[Alpharetrovirus]]''; especie tipo: ''[[virus da leucose aviaria]]''; outro é o ''[[virus do sarcoma de Rous]]'' * ''[[Betaretrovirus]]''; especie tipo: ''[[virus do tumor mamario de rato]]'' * ''[[Gammaretrovirus]]''; especie tipo: ''[[virus da leucemia murina]]''; outro é o ''[[virus da leucemia felina]]'' * ''[[Deltaretrovirus]]''; especie tipo: ''[[virus da leucemia bovina]]''; outro é o ''[[virus T linfotrópico humano]]'' causante de cancro * ''[[Epsilonretrovirus]]''; especie tipo: ''[[virus do sarcoma dermal Walleye]]'' * ''[[Lentivirus]]''; especie tipo: ''[[VIH|virus da inmunodeficiencia humana 1]]''; outros son o ''[[virus da inmunodeficiencia simia]]'' e o ''[[virus da inmunodeficiencia felina]]'' * ''[[Spumavirus]]''; especie tipo: ''[[virus escumoso simio]]''. Estes xéneros estaban antes clasificados en tres subfamilias (''Oncovirinae'', ''Lentivirinae'', e ''Spumavirinae''), pero co coñecemento que se ten actualmente dos retrovirus esta división xa non parece apropiada. (Porén, o termo [[oncovirus]] aínda se usa correntemente). Os retrovirus clasificáronse en dous grupos na [[clasificación de Baltimore]], que son os grupos VI e VII de virus. Os detalles da reversotranscrición non son iguais en todos eles. ==== Virus do grupo VI ==== Son virus de ARN. Todos os membros do [[Clasificación dos virus|grupo VI]] usan unha [[reversotranscritase]] codificada polo virus, que é unha ADN polimerase ARN dependente, para producir ADN a partir do xenoma inicial viral de ARN. O ADN é a miúdo integrado no xenoma do hóspede, como no caso dos retrovirus e [[Pseudoviridae|pseudovirus]], nos que o xenoma é replicado e transcrito polo hóspede. O grupo VI inclúe as seguintes [[familia (bioloxía)|familias]]: * ''[[Metaviridae]]'' * ''[[Pseudoviridae]]'' * ''Retroviridae'' - Retrovirus, por exemplo, ''[[VIH]]''. ==== Virus do grupo VII ==== Ambas as familias do [[Clasificación dos virus|grupo VII]] teñen xenomas de ADN nas partículas que infectan as células. O xenoma de ADN é transcrito tanto a un ARNm (usado na síntese proteica) coma a un ARN prexenómico (usado como molde durante a replicación do xenoma vírico por reversotranscrición). Unha reversotranscritase codificada polo virus utiliza o ARN prexenómico como molde para a creación do ADN viral xenómico para as novas copias do virus. O grupo VII inclúe as seguintes familias: * ''[[Hepadnaviridae]]'' - por exemplo, ''virus da [[hepatite B]]'' * ''[[Caulimoviridae]]'' - por exemplo, ''[[virus do mosaico da coliflor]]''. === Endóxenos === {{Artigo principal|retrovirus endóxenos}} Os [[retrovirus endóxeno]]s (ERV)s non están formalmente incluídos neste sistema de clasificación, xa que están integrados no xenoma e pasan directamente de xeración en xeración formando parte do xenoma e nunca están no exterior. Deberon orixinarse por infeccións retrovirais nos antepasados das especies hai moito tempo. Clasifícanse en tres clases baseándose na proximidade aos xéneros de retrovirus exóxenos: * Clase I. Son similares aos gammarretrovirus. * Clase II. Son máis similares aos betarretrovirus e alfarretrovirus. * Clase III. Son similares aos espumavirus. == Tratamento == As [[droga antirretroviral|drogas antirretrovirais]] son medicacións usadas para o tratamento de infeccións por retrovirus, principalmente o [[VIH]]. Hai distintas clases de drogas antirretrovirais que actúan en diferentes estadios do ciclo de replicación do VIH. A combinación de varias drogas antirretrovirais (xeralmente tres ou catro) é unha activa terapia antirretroviral.<ref name="pmid10908497">{{Cita publicación periódica |author=Haddad M, Inch C, Glazier RH, ''et al.'' |title=Patient support and education for promoting adherence to highly active antiretroviral therapy for HIV/AIDS |journal=Cochrane Database of Systematic Reviews (Online) |volume= |issue=3 |pages=CD001442 |year=2000 |pmid=10908497 |doi=10.1002/14651858.CD001442 |url=}}</ref> === Tratamento de retrovirus veterinarios === As infeccións polo [[virus da leucemia felina]] e o [[virus da inmunodeficiencia felina]] poden tratarse con produtos como o inmunomodulador chamado [[inmunomodulador célula T-linfocito]] (LTCI).<ref>{{Cita publicación periódica| author=Gingerich DA | title=Lymphocyte T-cell immunomodulator (LTCI): Review of the immunopharmacology of a new biologic | journal=Intern J Appl Res Vet Med | volume=6 | issue=2 |pages=61–8 |year=2008 | url=http://jarvm.com/articles/Vol6Iss2/Vol6Iss2Gingerich61-68.pdf}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{Commons|Retroviruses}} * [http://www.expasy.org/viralzone/ ViralZone] Un portal pertencente ao [[Instituto Suízo de Bioinformática]] con recursos para todas as familias virais, que dá información molecular xeral e epidemiolóxica (ligazóns para ''"Retro-transcribing viruses"'') * [https://web.archive.org/web/20090405172319/http://www.1lec.com/Microbiology/Replication%20Cycle%20of%20a%20Retrovirus/index.html Animación Flash sobre retrovirus] * [http://www.retrovirology.com/ Retrovirology] revista científica * [https://web.archive.org/web/20130329004127/http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/R/Retroviruses.html Retrovirus life cycle chapter] capítulo do texto en liña de "Bioloxía" de Kimball * [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK19376/NCBI "Retroviruses"] ISBN 0-87969-571-4 * [http://www.newyorker.com/reporting/2007/12/03/071203fa_fact_specter?printable=true Annals of Science: Darwin's Surprise]. Michael Specter. ''[[The New Yorker]]''. Decembro 3, 2007. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Virus]] 7d8nwex5g8xte03otjh45s6w2gxyejo 0 247709 6149368 6034286 2022-08-03T10:46:37Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Político | nome = Agustín Iglesias Caunedo | imaxe = Agustín Iglesias Caunedo (Alcalde d'Uviéu).jpg | escudo = Escudo_de_Oviedo.svg | cargo = [[Alcalde]] de [[Oviedo]] | inicio = [[10 de xaneiro]] de [[2012]] | final = | predecesor = [[Gabino de Lorenzo]] | sucesor = (actualmente no cargo) | escudo2 = Escudo de Asturias.svg | cargo2 = [[Deputado]] na [[Xunta Xeral do Principado de Asturias]] | inicio2 = [[28 de maio]] de [[1995]] | final2 = [[25 de maio]] de [[2003]] | distrito2 = [[Circunscricións electorais de Asturias|Circunscrición central]] de [[Asturias]] | escudo3 = Escudo_de_Oviedo.svg | cargo3 = [[Concelleiro]] no [[Oviedo|Concello de Oviedo]] | inicio3 = [[25 de maio]] de [[2003]] | inicio4 = [[26 de maio]] de [[1991]] | final4 = [[28 de maio]] de [[1995]] | fechanac = {{data|10|02|1971|idade}} | lugarnac = [[Oviedo]], {{AST}} | partido = [[Partido Popular]] }} '''Agustín Iglesias Caunedo''', nado en [[Oviedo]] o [[10 de febreiro]] de [[1971]], é un [[político]] [[Asturias|asturiano]] do [[Partido Popular]]. Desde xaneiro de 2012 é o [[alcalde]] de Oviedo, cargo no que sucedeu a [[Gabino de Lorenzo]],<ref>{{cita web |url=http://www.elcomercio.es/v/20120109/politica/caunedo-hereda-alcaldia-oviedo-20120109.html |título=Caunedo 'hereda' hoy la Alcaldía de Oviedo con la marcha de De Lorenzo |dataacceso=22 de maio de 2013 |apelidos=Neira |nome=Susana|data=9 de xaneiro de 2012 |obra=El Comercio }}</ref> ademais de secretario xeral do Partido Popular de Oviedo. Tamén ten o cargo de director de Ibermutuamur en Oviedo desde 1999, aínda que actualmente está en excedencia. É ademais vicepresidente segundo de [[Cajastur]].<ref>{{cita web |url=http://www.cajastur.es/conozcacajastur/presentacion/presentacion_organos1.html |título=Órganos de gobierno de Cajastur |dataacceso=22 de maio de 2013 |data-arquivo=14 de abril de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130414075236/http://www.cajastur.es/conozcacajastur/presentacion/presentacion_organos1.html |url-morta=yes }}</ref> Estudou nas escolas de San Pedro de los Arcos primeiro e no colexio Parque Infantil a continuación, antes de terminar o bacharelato no Colexio Loyola, onde estudaba cando se afiliou ás [[Nuevas Generaciones|Novas Xeracións do Partido Popular]] con 16 anos. Matricoulse en [[Dereito]] na [[Universidade de Oviedo]], pero aínda non se licenciou.<ref>{{Cita novas |nome=Lucía |apelidos=S. Naveros |título=Un boy scout en la corte del rey Gabino |url=http://www.lne.es/oviedo/2012/01/08/boy-scout-corte-rey-gabino/1180831.html |obra=La Nueva España |data=8 de xaneiro de 2011 |dataacceso=22 de maio de 2013}}</ref> Está divorciado de [[Isabel Pérez-Espinosa]].<ref>{{Cita web |url=http://e-pesimo.blogspot.com/2011/01/un-grave-error-de-rajoy-cascos.html |título=ISABEL PÉREZ-ESPINOSA «NO VOY A ESCONDER A MI HIJO COMO ZP» |data-acceso=18 de xullo de 2012 |urlarquivo=https://archive.is/20120718075209/e-pesimo.blogspot.com/2011/01/un-grave-error-de-rajoy-cascos.html |dataarquivo=18 de xullo de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> Obtivo a súa primeira acta de concelleiro na primeira lexislatura de Gabino de Lorenzo. Entre os anos 1991 e 1995 foi concelleiro delegado de Xuventude, Emprego, Promoción Social e Mercados. Logo foi deputado da [[Xunta Xeral do Principado de Asturias]], onde foi portavoz do Grupo Parlamentario Popular. En 2003 regresou ao Concello como edil de Orzamentos e Coordinación.<ref>{{Cita novas |nome=Idoya |apelidos=Rey |título=El paciente escudero |url=http://www.elcomercio.es/v/20120106/asturias/paciente-escudero-20120106.html |obra=El Comercio |data=6 de xaneiro de 2012 |dataacceso=22 de maio de 2013}}</ref> == Notas == {{Listaref}} {{Sucesión | predecesor = [[Gabino de Lorenzo Ferrera]] | título = [[Ficheiro:Escudo_de_Oviedo.svg|25px]]<br />[[Alcalde]] de [[Oviedo]] | sucesor = ''No cargo'' | período = [[2012]]-actualidade }} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Iglesias Caunedo, Agustin}} [[Categoría:Alcaldes de Oviedo]] [[Categoría:Nados en Oviedo]] [[Categoría:Nados en 1971]] [[Categoría:Políticos do PP]] oxc53eumkcd665bfehv1yy67v12mkfu 0 250369 6149273 6061519 2022-08-03T09:50:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox Aeroporto | nome= Aeroporto de Badaxoz | nomenativo= ''Aeropuerto de Badajoz'' | nativename-a = | nativename-r = | imaxe= AeropuertBadajoz.JPG | ancho-imaxe = 300px | pie= Terminal | IATA = BJZ | ICAO = LEBZ | tipo= Civil/militar | dono= [[AENA]] | operador= [[AENA]] | cidade-sirve= [[Badaxoz]] | localización= [[Badaxoz]] | elevación-f = 606 | elevación-m = 185 | coordenadas= {{Coordenadas|38|53|33|N|06|49|12|W|type:airport|display=inline,title}} | website = | metric-rwy = Si | p1-número= 13/31 | p1-lonx-f = 9.357×197 | p1-lonx-m = 2.852×60 | p1-sup= [[asfalto]] | estad-ano= 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1= 49 304 | stat3-data = | footnotes = }} O '''Aeroporto de Badaxoz''' é un [[aeroporto]] xestionado por [[Aena]], que está localizado no concello de [[Badaxoz]], a 14&nbsp;km do centro urbano da cidade e a 45&nbsp;km de [[Mérida, España|Mérida]]. Comparte pista e torre de control cunha base aérea do [[Exército do Aire de España|exército do aire español]], a de Talavera la Real. A terminal civil e a base aérea están separadas pola pista, diferenciando así as dúas instalacións. Entre [[2006]] e [[2007]], o aeroporto sufriu unha serie de obras para facer efectiva unha ampliación da terminal (de 2.500 m² a 4.400 m²), da plataforma de aeronaves (de 16.000 m² a unha para aviación comercial de 30.000 m² e outra de aviación xeral de 5.000 m²) e do aparcadoiro (pasando de 129 a 245 prazas, todas gratuítas).<ref>[http://www.hoy.es/20080109/regional/ampliacion-aeropuerto-badajoz-dispara-20080109.html Diario Hoy - Ampliación do Aeroporto de Badaxoz]</ref> O [[28 de xullo]] de [[2010]] púxose fin a todas as obras coa posta en funcionamento do resto de instalacións. En 2007 marcou o seu récord de pasaxeiros, con 91 789. No ano 2017 rexistrou 49 304 pasaxeiros e 1 865 movementos de aeronaves.<ref>{{Cita web|url=https://http//www.aena.es/es/aeropuerto-badajoz/presentacion.html|páxina-web=Aena.es|título=Presentación - Aeropuerto de Badajoz -|data-acceso=13 de decembro de 2018|lingua=es|data-arquivo=13 de decembro de 2018|url-arquivo=https://perma-archives.org/warc/20181213171212/http://www.aena.es/es/aeropuerto-badajoz/presentacion.html|url-morta=yes}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list |[[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]]<br>{{nowrap|operado por [[Air Nostrum]]}} |[[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <ref name="El Periódico"/>|[[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]]<br>{{nowrap|operado por [[Air Nostrum]]}} | [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]],<ref name="El Periódico">{{cita web|título=Aena confirma que Air Nostrum operará en Badajoz desde febrero|url=http://www.elperiodicoextremadura.com/noticias/extremadura/aena-confirma-air-nostrum-operara-badajoz-febrero_909367.html|editor=El Periódico de Extremadura|dataacceso=29 de setembro de 2017}}</ref> }} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aena-aeropuertos.es/csee/Satellite/Aeropuerto-Badajoz/es/ Sitio web do aeroporto en AENA.es] {{es}} {{Aeroportos de España}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de España|Badaxoz]] [[Categoría:Badaxoz]] [[Categoría:Transporte en Estremadura]] p9owele0xvjvwio3vmbnf13o55glcqp 0 252338 6148792 6141288 2022-08-02T20:42:46Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Info lingua | nome = Tagalo | nomenativo = Wikang Tagalog | pronuncia = | outrosnomes = | corfamilia = Austronesia | estados = [[Filipinas]] | rexión = | falantes = 28 millóns (2007)<br />45 millóns como segunda lingua (2013) | posición = | fam2 = [[Linguas malaio-polinesias|Malaio-polinesia]] | fam3 = [[Lingua protofilipina|Protofilipino]] | fam4 = [[Linguas filipinas|Filipino]] | fam5 = [[Linguas filipinas centrais|Filipino central]] | fam6 = [[Tagalo antigo|Tagalo clásico]] | escrita = [[Alfabeto latino]] (Tagalo/Filipino),<br>[[braille filipino]]<br>''Historicamente [[Baybayin]]'' | oficial = {{FIL}} (co nome de filipino) | regulador = [[Comisión da Lingua Filipina]] | iso1 = tl | iso2b = tgl, fil | iso3 = tgl, fil | sil = | mapa = [[Ficheiro:Katagalugan.png|250px]] }} O '''tagalo'''<ref>{{DRAG|tagalo}}</ref> é unha [[lingua austronesia]] falada como primeira [[lingua]] por un cuarto da poboación das [[Filipinas]] e como segunda lingua por boa parte do resto dos seus habitantes.<ref>''Philippine Census, 2000. Table 11. Household Population by Ethnicity, Sex and Region'': [[2000]]</ref> É a lingua nativa dos [[pobo tagalo|tagalos]], que predominan na rexión IV ([[Calabarzón]] e [[Mimaropa]]), de [[Bucalán]] e da [[Gran Manila]]. A súa forma estandarizada recibe o nome de '''filipino''' e é a lingua nacional e de facto unha das dúas linguas oficiais canda o [[lingua inglesa|inglés]], contando con 24&nbsp;216&nbsp;000 de falantes nativos, deles 21&nbsp;500&nbsp;000 nas Filipinas<ref>{{Cita web|título=Tagalog|url=https://www.ethnologue.com/language/tgl|páxina-web=Ethnologue|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref>. == Historia == Dado que non hai rexistros escritos do tagalo antes da chegada dos [[conquistadores casteláns]] no [[século XVI]], sábese moi pouco sobre a historia da lingua. Porén, os lingüistas admiten, aínda que de xeito especulativo, que os antepasados ​​dos tagalos teñen a mesma orixe que os "curmáns" filipinos centrais, ao nordeste de [[Mindanao]] ou ao leste de [[Visayas]]. O primeiro libro coñecido escrito en tagalo é ''Doctrina Cristiana'' (doutrina cristiá) de [[1593]]. Foi escrito en [[lingua castelá]] e dúas versións de tagalo: unha en [[baybayin]] (un alfabeto da rexión) e outra en [[alfabeto latino]]. Durante os 300 anos da ocupación da [[Coroa de Castela]], existían gramáticas e dicionarios escritos relixiosos cristiáns, como o ''Vocabulario de la lengua tagala'' ([[1835]]) e o ''Arte de la lengua tagala y manual tagalog'. para a administración dos Santos Sacramentos'' ([[1850]]). O poeta [[Francisco Baltazar|Francisco "Balagtas" Baltazar]] ([[1788]]–[[1862]]) é a miúdo considerado como o [[Shakespeare]] do tagalo. A súa obra máis famosa é [[Florant at Laura|''Florant at Laura'']], do [[século XIX]]. == Valoración == O tagalo é unha das [[linguas filipinas centrais]] da [[Familia lingüística|familia]] [[Linguas austronesias|de linguas austronesias]]. Está intimamente ligado ás linguas faladas nas rexións [[Bicol]] e [[Visayas]], como [[bikol]], [[hiligaynon]], [[waray-waray]] e [[Lingua cebuana|cebuano]]. As linguas que influíron significativamente no tagalo son: o [[Lingua española|español]], o [[Chinés clásico|chinés]] (hokkien), o [[Lingua inglesa|inglés]], as linguas [[Linguas malaio-polinesias|malaias]], o [[sánscrito]] (vía malaio), o [[Lingua árabe|árabe]] (vía malaio/castelán) e as [[linguas do nordeste das Filipinas]], como o [[kapampangan]] que se fala na illa de[[ Luzón]]. == Distribución xeográfica == A área de uso do tagalo (''Katagalugan'') esténdese máis nas partes central e sur da illa de [[Luzón]], particularmente en [[Aurora, Filipinas|Aurora]], [[Bataan| Bataam]] , Bulacan, [[Cavite]], [[Laguna, Filipinas|Laguna]], [[Manila|Gran Manila]], [[Nueva Écija]], [[Quezón]] e [[Rizal]]. O tagalo tamén é falado nativamente polos habitantes das illas de [[Lubang|Lubam]], [[Marinduke]] e na parte norte e leste de [[Mindoro]]. Segundo o censo filipino de [[2000]], 21.485.927 dos 76.332.470 de filipinos adoptan o tagalo como lingua materna. Estímase que 50 millóns de filipinos o falan con distintos graos de competencia. Os falantes de tagalo atópanse noutras rexións de Filipinas, así como en todo o mundo. É a sexta lingua máis falada en [[Estados Unidos]]. === Lingua oficial === Despois de semanas de estudo e discusión, o tagalo foi elixido como lingua oficial polo National Language Institute, un comité de sete membros que representa a varias rexións de Filipinas. O presidente [[Manuel Quezón]] fixo entón o tagalo a lingua nacional, ou ''wikang pambansâ'', de Filipinas o 31 de decembro de [[1937]]. Fíxose oficial coa restauración da independencia de Filipinas dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] o 4 de xullo de [[1946]]. De [[1961]] a 1987, o tagalo tamén foi coñecido como Pilipino. En [[1987]], o nome cambiou ''[[de facto]]'' a [[lingua filipina]]. Desde 1940, o tagalo, como o filipino, ensínase nas escolas filipinas. É a única das 160 linguas filipinas que se ensina oficialmente nas escolas. === Dialectos === O [[Ethnologue]] enumera Lubang, Manila, Marinduque, Bataan, Batangas, Bulacan, Tanay-Paete e Tayabas como dialectos do tagalo. Non obstante, considéranse distintos catro dialectos principais: norte, central (incluíndo [[Manila]]), meridional e marinduque. Aínda que os dialectos teñen as súas propias peculiaridades, en xeral son mutuamente intelixibles. O dialecto tagalo máis diverxente é o do marinduque; ten características que se atopan nas linguas de [[Visayas]] como diferentes afixos verbais. As zonas rurais das áreas de fala tagalo adoitan usar o tagalo conservado, evitando as palabras en inglés e español en favor das contrapartes nativas de tagalo. Por exemplo, un falante de tagalog rural posibelmente diria: <nowiki>''</nowiki>maaari mong ipaunawa sa akin?<nowiki>''</nowiki> ("podería explicarmo?"), mentres os cidadáns urbanos, probabelmente expresaríam a mesma frase como <nowiki>''</nowiki>pwede mong i-explain sa akin?<nowiki>''</nowiki> === Linguas derivadas === O contacto frecuente entre os falantes de tagalo e castelán foi a través do crioulo filipino ou [[chabacano]]. Hai tres variedades de chabacano baseadas no tagalo: Caviteño, Ternateño e Ermitaño. Dise que o ermitaño está extinto, porén 210.000 falan caviteño e/ou ternateño, segundo o censo de 2000. === Binaliktad === Nas zonas urbanas tamén é común o fenómeno da ''binaliktad'' (reversión). Os equivalentes noutras linguas é o [[verlan]]. Abaixo amósanse algúns exemplos: * ''Erpat'', de ''Pater'' (pai) * ''Ermat'', de ''Mater'' (nai) * ''Sampits'', de ''Pinsan'' (primo) * ''Yosi'', de ''sigarilYo'' (cigarro) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{InterWiki|code=tl}} === Ligazóns externas === * [http://tagalog.pinoydictionary.com/ Dicionario tagalo] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Tagalo}} [[Categoría:Lingua tagala| ]] [[Categoría:Linguas malaio-polinesias]] [[Categoría:Linguas de Filipinas]] skz0lg18bxs8hot68oqz03h4443wpwj 0 272950 6149220 6035962 2022-08-03T09:29:22Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki A '''adipocera''', tamén chamada '''cera dos cadáveres''' ou '''cera das tumbas'''<ref name=Forensic>Douglas H. Ubelaker, Kristina M. Zarenko. Adipocere: What is known after over two centuries of research. Forensic Science International 208 (2011) 167–172. [http://www.pawsoflife.org/Library/HRD/Ubelaker_2011.pdf]</ref>, é unha substancia orgánica semellante á [[cera]] formada pola [[hidrólise]] das graxas do [[tecido adiposo]] feita por [[bacterias]] [[organismo anaeróbico|anaeróbicas]], como por exemplo a que se forma a partir da graxa corporal de cadáveres. Na súa formación, a [[putrefacción]] é substituída pola formación dun molde firme e duradeiro dos tecidos graxos, órganos internos e a face. Está composta principalmente de ácidos graxos libres, incluídos hidroxiácidos graxos e os seus sales; algúns destes ácidos son característicos da adipocera e outros son correntes no corpo<ref name=Forensic/>. == Historia == A adipocera foi descrita por primeira vez por [[Sir Thomas Browne]] no seu discurso ''[[Hydriotaphia, Urn Burial]]'' (1658):<ref name=Murad>{{Cita libro |last=Murad |first=Turhon A. |title=Forensic Science |url=https://archive.org/details/forensicscience00emba |chapter=Adipocere |editor=Ayn Embar-seddon, Allan D. Pass (eds.) |publisher=[[Salem Press]] |year=2008 |pages=[https://archive.org/details/forensicscience00emba/page/n30 11] |isbn=978-1-58765-423-7}}</ref> {{cita|''Nun corpo hidrópico enterrado hai dez anos nun adro de igrexa, atopamos unha concreción de graxa, onde o nitro da terra e o sal e licores lixiviados do corpo, coagularan grandes masas de graxa, ata ter a consistencia do máis duro dos xabóns de Castela: do que parte permaneceu con nós.''}} O proceso químico da formación da adipocera é a [[saponificación]], que se comprendeu no [[século XVII]].<ref name="Murad" /> Segundo den Dooren de Jong, en 1789, A. Fourcroy describiu á adipocera de cadáveres do cemiterio dos Inocentes de París e acuñou o termo adipocera, que para el era unha forma de xabón resultante de reaccións entre as graxas e o amoníaco.<ref name=Forensic/> En 1860, C. M. Whetherill fixo as primeiras análises químicas da adipocera, na que atopou diversos ácidos graxos<ref>C.M. Wetherill, On adipocere, and its formation, Trans. Am. Philos. Soc. n.s. 11 (1860) 1–25.</ref> En 1961 den Dooren de Jong escribiu un gran artigo que recollía a información obtida ata entón, no que indicaba que "a formación de adipocera é un proceso que ocorre baixo condicións virtualmente anaeróbicas nas cales as graxas humanas son convertidas nun complexo de ácidos graxos saturados por unha grande variedade de especies bacterianas que se encontran en e sobre o corpo en descomposición".<ref>L.E. Den Dooren de Jong, On the formation of adipocere from fats, Antonie van Leeuwenhoek 27 (1961) 337–367.</ref> Crese que [[Augustus Granville]] fixo candeas coa adipocera dunha [[momia]], que utilizou para alumear unha lectura pública que fixo sobre a disección dunha momia.<ref>{{Cita publicación periódica |last=Pain |first=Stephanie |date=1 de setembro de 2009 |title=What killed Dr Granville's mummy? |journal=[[New Scientist]] |issue=2687 |url=http://www.newscientist.com/article/mg20026877.000-what-killed-dr-granvilles-mummy.html}}</ref> == Aspecto == A adipocera é un material céreo, que se esmiúza e é insoluble en auga formado principalmente por [[ácido graxo|ácidos graxos]] saturados. Dependendo de se a súa orixe foi o [[tecido adiposo branco]] ou o [[tecido adiposo pardo|pardo]], a adipocera pode ser de cor cincenta clara ou dourada.<ref name="Murad" /> Nos cadáveres, o duro molde de adipocera permite facer algunhas estimacións forenses da forma do corpo e características faciais do defunto, e a miúdo persérvanse tamén as feridas.<ref name="Murad" /> == Formación == A transformación das graxas en adipocera ten lugar preferentemente en ambientes nos que o oxíxeno está ausente e hai altos niveis de humidade, como en terreos húmidos ou lama no fondo dun lago ou ou nun cadaleito selado, e pode ocorrer tanto en corpos embalsamados coma en corpos non tratados. A formación de adipocera empeza un mes despois da morte, e en ausencia de aire pode persistr durante séculos.<ref>{{Cita web|url=http://deathonline.net/decomposition/body_changes/grave_wax.htm|title=Decomposition: What is grave wax?|accessdate=2014-14-02|data-arquivo=15 de febreiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090215164423/http://deathonline.net/decomposition/body_changes/grave_wax.htm|url-morta=unfit}}</ref> Unha formación adipocerosa perservou o hemisferio esquerdo do cerebro dun neno pequeno do século XIII de maneira que se podían ver no século XX os sucos e circunvolucións cerebrais, e mesmo [[corpos de Nissl]] de [[neurona]]s do [[córtex motor]].<ref>{{Cita publicación periódica | author=Papageorgopoulou C, Rentsch K, Raghavan M, Hofmann MI, Colacicco G, Gallien V, Bianucci R, Rühli F | title=Preservation of cell structures in a medieval infant brain: a paleohistological, paleogenetic, radiological and physico-chemical study | journal=Neuroimage | volume=50 | issue=3 | year=2010 | pages=893–901 | pmid=20080189 | doi=10.1016/j.neuroimage.2010.01.029}}</ref> Un corpo exposto ou infestado por insectos ou situado nun ambiente cálido é improbable que forme depósitos de adipocera. Os cadáveres de mulleres, nenos pequenos e persoas gordas son especialmente tendentes a sufrir a transformación en adipocera, porque conteñen máis graxa corporal.<ref name="Murad" /> En [[ciencia forense]], a utilidade da formación de adipocera para estimar o [[intervalo postmortem]] é limitada porque a velocidade do proceso é dependente da temperatura.<ref name="Murad" /> == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Lípidos]] 4produhy25ev4ggpdmsiy0rizfqlzsx 0 273010 6148627 5935312 2022-08-02T16:22:16Z Moedagalega 65337 Ligazón interna. wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Maravedís de los Reyes Católicos acuñada en Cuenca.jpg|miniatura|200px|Moeda de 4 marabedís de cobre dos [[Reis Católicos]].]] O '''marabedí'''<ref>{{DRAG|marabedí}}</ref> foi unha antiga [[moeda]] [[Península Ibérica|peninsular]] utilizada entre os séculos [[século XI|XI]] e [[século XIV|XIV]], que tamén serviu como unidade de conta ata o [[século XIX]]. [[Narciso Sentenach]], escribiría en [[1905]] en relación á época dos marabedís e ao vocábulo: {{cita| «Esta é a época áurea e a que acreditou o marabedí a un extremo tal, que non foi despois excluído do noso vocabulario.»<ref>«Esta es la época áurea y la que acreditó el maravedí a un extremo tal, que no fue después excluido de nuestro vocabulario.»</ref>|}} == Historia == === Etimoloxía === Se atendemos á [[etimoloxía]] máis admitida da palabra '''marabedí''' ''(correspondente aos [[almorábide]]s)'' teremos que aceptar a suposición de que antes destes ([[1086]] a [[1146]]) non circulou na [[Península Ibérica]] moeda de ningunha clase con este nome, pero como queira que no [[Melgar de Fernamental|Foro de Melgar de Suso]], de [[950]], fálase de ''marabedises'', e no de [[Fernando I de León|Fernando I]] aos lugares dependentes do mosteiro de [[Mosteiro de San Pedro de Cardeña|Cardeña]] tamén se len nalgunhas cláusulas ''como expresión de valor'', e noutros documentos que se puidesen aducir, como o [[Foro de Sepúlveda]], sen citar máis, puidese por iso acaecer unha [[antinomía]], que fixo supoñer a especialistas, ''que tal etimoloxía almorábide non é taxativa ou que esta palabra tiña unha significación máis ampla entre os cristiáns daquel tempo. Pretendeuse resolver esta lagoa histórica, en aparente disxuntiva, supoñendo, que os textos primitivos de tales documentos están alterados, ''pois os que chegaron a nós son copias posteriores'', e que os ''prezos ou multas'' consignáronse transliterados ás ''moedas correntes'' de cando se fixeron estas copias, pero sexa como for, o certo é: {{cita| «''a fins do [[século XII]] e principios do [[Século XIII|XIII]], durante o reinado de [[Afonso VIII de Castela|Afonso VIII]], o marabedí tiña unha existencia perfectamente real, determinada, chamándose así aos [[Dinar almorábide|dinares almorábides]], que aquel rei cristián de [[Castela]] imitou á súa vez, [[cuñaxe|acuñando]] [[Moeda]] de [[ouro]], de peso e de valor equivalente, escritas en [[Alfabeto árabe|caracteres arábigos]], variando tan só un pouco o [[Caligrafía árabe|texto das lendas]], e introducindo entre elas o [[Cristianismo|signo da cruz]].'' <ref>a fines del siglo XII y principios del s. XIII, durante el reinado de Alfonso VIII, el maravedí tenía una existencia perfectamente real, determinada, llamándose así a los dinares almorávides, que aquel rey cristiano de Castilla imitó a su vez, acuñando Moneda de oro, de peso y de valor equivalente, escritas en caracteres arábigos, variando tan solo un poco el texto de las leyendas, e introduciendo entre ellas el signo de la cruz.</ref>''»}} * O marabedí, xa fose orixinalmente ''[[árabes|árabe]] ou [[cristián]]'', correu indistintamente entre ambos os ''habitantes posuidores de [[Cronoloxía dos reinos na península ibérica|reinos na Península]]'', ''vulgo denominado tamén, nas diversas linguas dos reinos peninsulares, como '''mitcales de ouro, moravitines''' ou [[Literatura de Afonso X o Sabio|'''afonsinas''']].'' * Os xudeus, ''contadores ergo expertos'' no valor das moedas, ''tomaban, por aquel tempo, indistintamente os uns ou os outros'', fosen marabedís ''musulmáns ou cristiáns''. Os documentos son tan abundantes que apenas hai [[foro (privilexio)|foros]] ou escrituras dos tempos de ''[[Afonso VIII de Castela|Afonso VIII]] ata [[Fernando III o Santo]]'', que non falen de ''marabedises'', ''como superior moeda corrente: {{cita| «''O [[foro (privilexio)|foro]] de [[Córdoba, España|Córdoba]], dado a esta cidade polo [[Fernando III de Castela|rei santo]], redimía a pena do homicidio, en certos casos, por 270 marabedís.<ref>El fuero de Córdoba, dado a esta ciudad por el rey santo, redimía la pena del homicidio, en ciertos casos, por 270 maravedís.</ref>''»}} ==== Auñacións ==== Os reis intermedios, [[Fernando II de León|Fernando II]] e o inmediato [[Afonso IX de León|Afonso IX]] [[Cuñaxe|cuñáronos]] igualmente, pero con tipo distinto, pois imprimiron neles os seus [[busto]]s e as lendas con caracteres [[cristián]]s. [[Fernando III de Castela|Fernando III]] non os cuñou, valéndose dos de reinados anteriores, ata que chegaron os días do seu fillo [[Afonso X o Sabio|Afonso X]], nos que sufriu esta moeda unha [[crise]], que constitúe unha páxina singular da súa historia. O seu pai, o [[Fernando III de Castela|rei santo]], cuñou só unha moeda divisionaria de [[Billón (aliaxe)|billón]], que probablemente se viña usando desde antes en [[Reino de Castela|Castela]], chamada [[Diñeiro (moeda)|pepión]], dos que 180 facían un marabedí. ==== Modificación do sistema [[Peso|ponderal]] romano ==== [[Afonso X de Castela|Afonso X]], ''[[Prosa de Afonso X o Sabio|o rei sabio]], [[Literatura de Afonso X o Sabio|amante da cultura'']]'', foi introdutor de novidades e ideou, entre outras cousas, modificar o ''[[Conferencia Xeral de Pesas e Medidas|sistema ponderal]]'' que viña rexendo na Península desde o tempo dos [[Cultura da antiga Roma|romanos]], e que fora substituído no [[Sacro Imperio Romano Xermánico|resto de Europa]] por outro de orixe moi distinta. O ''marco de [[Colonia, Alemaña|Colonia]]'', foi desde entón aceptado como '''patrón para os pesos''', ao historiar a nova ''[[Metroloxía]] designada por [[Afonso X de Castela|Afonso X]]'', achamos disposicións tan explícitas como a carta de [[Sevilla, España|Sevilla]] de [[14 de abril]] da era de [[1299]], dada a [[León, España|León]], na que tratando de ''unificar en todos os reinos pésalas e medidas'', dicía: {{cita| « '' E dos pesos poñemos o marco Alfonsí, que é este que vos enviamos, en que a oito onças, e na onza a media, e quarta, e oitava. E en líbraa aya dous marcos, que son dez e sex onças. E poñemos arroba, en que aya veynte cinco libras. E no quintal quatro arrobas, que son cient libras.''» }} Tal é o sistema [[Peso|ponderal]] que introducía o ''apelado rei'', concluíndo co antigo romano, en vigor ata entón. ==== Substitución do marabedí pola [[dobra]] de ouro ==== {{cita|«'' É principio inconcuso (indiscutido) que o peso da moeda ha ter que responder en todo tempo ao -sistema ponderal corrente- (vixente, en uso), así que ao ocorrer cambio tan completo na -metroloxía hispana-, non podía menos que modificarse tamén o sistema monetario a el correspondente.<ref>Es principio inconcuso (indiscutido) que el peso de la moneda ha tenido que responder en todo tiempo al ‹sistema ponderal corriente› (vigente, en uso), así que al ocurrir cambio tan completo en la ‹metrología hispana›, no podía menos que modificarse también el sistema monetario a él correspondiente.</ref>''»}} Os ''marabedís casteláns e mouriscos, dunha sexta parte da onza antiga'', debían a súa ''[[Talla (moeda)|talla]]'' a un sistema ponderal distinto ao que se introducía, polo que era imposible equiparalos cos divisores do ''marco de Colonia'' cuxo peso era de ''3,8 a 3,85 gramos. Tiña pois que desaparecer o marabedí e ser substituído por outra ''[[Áureo|áurea]]'' moeda, que fose divisora do novo tipo ponderal, entón e por esta razón, apareceu ''a [[dobra]]'', moeda algo equivalente, ''aínda que superior ao marabedí'', que desde o momento da súa aparición representaba a cincuentava parte do ''marco de Colonia'', cuxo peso medio era de ''4,50 gramos, 6,5 máis que o marabedí. (é dicir, o marabedi pesaba -2 gramos) {{cita| «'' D. Afonso X foi o primeiro que ordenou a [[cuñaxe]] da dobra de ouro'', dándolle vida para varios reinados, ata que dexenerada, foi substituída por outro tipo de máis crédito, nos días dos Reis Católicos.<ref>D. Alfonso X fue el primero que ordenó la acuñación de la ''dobla de oro'', dándole vida para varios reinados, hasta que degenerada, fue substituída por otro tipo de más crédito, en los días de los Reyes Católicos.</ref>''»}} A dobra quedou desde entón como o tipo da ''moeda superior daquel tempo'' pesando a ''cincuentava parte do marco'', viña representar o papel do marabedí, ao que substituía'', o que antes se contratou por marabedís, desde entón debía valorarse por ''dobras'', pero non por isto eliminábase o ''sistema dos marabedís'', aínda se seguía contando por eles. ==== Substitución do marabedí por moeda de prata ==== Ata entón os reis de Castela cuñaran só o [[billón (aliaxe)|billón]], e para rematar o ouro, aínda non existía a moeda de prata castelá, ''como se dixo, Afonso X foi quen designou, ao comezo do seu reinado, cuñar moeda nova en ouro e prata en razón ao marco de Colonia. Ao introducirse a prata había que darlle algún nome ás pezas que dela se cuñasen, e como ''en ouro se inaugurara a dobla'', polas novas moedas de prata pretendíase continuar o sistema dos marabedís, estimouse oportuno cuñar unhas pezas de prata de módulo aproximado a aqueles e de talle tal, que dada a relación que se establecía entre ambos os ''[[Metais e aliaxes de cuñaxe|metais]] ricos, «seis de prata valesen tanto como un de ouro»'', e por isto chamáronselles ''marabedís brancos ou burgaleses''. Así se viña a continuar pola prata o sistema antigo do ouro, baixo o que existían tantos contratos, e deste xeito, si no ouro introducíase un novo sistema, ''na prata transixíase co pasado'', que por tal medio continuábase. Nisto estaría, ademais, a a razón das equivalencias do marabedí de ouro co de prata. === Uso como moeda de conta === Nas décadas centrais do [[século XIV]] abandonouse o uso do marabedí como moeda con existencia física. Con todo, continuouse empregando o marabedí como moeda de conta, para facer as conversións entre as diversas moedas en uso. Algunhas destas tiñan valores superiores ao marabedí, mentres que outras, como a branca, serían equivalentes a fraccións de marabedí. Así se fala de tendencia á depreciación do marabedí durante o período [[1429]]-[[1451]], seguido dun período de estabilidade que chegaría ata [[1460]], e depreciándose de novo ata chegar cara a [[1480]].<ref>Guinot, p. 218-220</ref> Trala [[Primeira Guerra Civil Castelá]], a finais do [[século XIV]], fixéronse fortes depreciacións para poder pagar a guerra. Ao estar o marabedí relacionado co valor das moedas depreciadas, creouse un ''novo'' marabedí, cuxo valor era a metade do ''vello'' marabedí.<ref>MacKay, p. 52</ref> === Uso como moeda da Idade Moderna === Moeda de cobre de curso legal que, con sucesivas cuñaxes, estivo vixente desde os [[Reis Católicos]] ata a primeira reforma no sistema monetario de [[Isabel II de España|Isabel II]] ([[1474]]-[[1854]]). En [[1854]], baixo o reinado de [[Isabel II de España|Isabel II]], o marabedí empezou a substituírse polo "céntimo de real"; as emisións de céntimos de real mantivéronse ata [[1864]], a partir desa data, as moedas de cobre que se empezaron a cuñar, pasaron a chamarse "céntimo de escudo" (tamén denominado "décima" por ser equivalente á décima de real). <gallery> Ficheiro:Maravedís de los Reyes Católicos acuñada en Cuenca.jpg|Anverso dunha moeda de 4 marabedís (cobre) dos [[Reis Católicos]] con [[Marca de ceca|marca]] de [[Casa de moeda|ceca]] de [[Cuenca, España|Cuenca]]. Ficheiro:Maravedís de los Reyes Católicos Acuñada en Cuenca Reverso.jpg|Reverso dunha moeda de 4 marabedís (cobre) dos [[Reis Católicos]] da ceca de [[Cuenca, España|Cuenca]]. Ficheiro:8 Maravedís de Felipe III (1607) Acuñada en Segovia.jpg|Anverso dunha moeda de 8 marabedís (cobre) de [[Filipe III de España|Filipe III]] da [[Real Casa da Moeda de Segovia|ceca de Segovia]] do ano [[1607]]. Ficheiro:8 maravedís de Felipe III (1607) acuñada en Segovia Reverso.jpg|Reverso dunha moeda de 8 marabedís (cobre) de [[Filipe III de España|Filipe III]] da [[Real Casa da Moeda de Segovia|ceca de Segovia]] do ano [[1607]]. Ficheiro:16 maravedís de Felipe IV (1662) con "ceca" de Sevilla.jpg|Anverso dunha moeda de 16 marabedís (cobre) de [[Filipe IV de España|Filipe IV]] da ceca de [[Sevilla]] do ano [[1662]]. Ficheiro:16 maravedís de Felipe IV (1662) con "ceca" de Sevilla Reverso.jpg|Reverso dunha moeda de 16 marabedís (cobre) de [[Filipe IV de España|Filipe IV]] da ceca de [[Sevilla]] do ano [[1662]]. Ficheiro:Maravedí de Fernando VI (1747) acuñada en Segovia anverso.jpg|Anverso dunha moeda de 1 marabedí (cobre) de [[Fernando VI de España|Fernando VI]] da [[Real Casa da Moeda de Segovia|ceca de Segovia]] do ano [[1747]]. Ficheiro:Maravedí de Fernando VI (1747) acuñada en Segovia.jpg|Reverso dunha moeda de 1 marabedí (cobre) de [[Fernando VI de España|Fernando VI]] da [[Real Casa da Moeda de Segovia|ceca de Segovia]] do ano [[1747]]. </gallery> As moedas españolas contemporáneas ao marabedí de cobre foron o "[[Real español|Real]]" de prata e o "[[Escudo español|Escudo]]" de ouro. Un cambio común desde [[1497]]; dado que é variable ao longo de toda a época moderna, é o seguinte: Cada 34 marabedís era un [[Real español|Real]] e á súa vez 16 reais de prata eran 1 [[Escudo español|Escudo]] de ouro; polo que 544 marabedís eran un [[Escudo español|Escudo]]. O [[Escudo español|escudo]], desde [[1535]] cotizou a 350 marabedís. A súa valoración cambia ao longo da época moderna, oscilando entre os 400 marabedís de [[1566]] e os 440 de [[1609]]. O [[Real español|Real]] tampouco estivo exento de cambios na súa paridade; cotizou en [[1642]] a 45 marabedís e a 64 marabedís desde [[1686]]. No reinado dos [[Reis Católicos]], as moedas de ouro tiveron outros nomes, como [[Ducado (moeda)|ducados]], [[excelentes]] ou [[dobres excelentes]], e existiron outras moedas de cobre ademais do marabedí, -[[Diñeiro (moeda)|Diñeiro]]-, -[[Branca (moeda)|Branca]]-. <gallery> Ficheiro:2 Reales (Plata) de Felipe V con "ceca" de Segovia 1723.jpg|Anverso dunha moeda de 2 Reais (Prata) de [[Filipe V de España|Filipe V]] da [[Real Casa da Moeda de Segovia|ceca de Segovia]] do ano [[1723]]. Ficheiro:2 Reales (Plata) de Felipe V con "ceca" de Segovia 1723 Reverso.jpg|Reverso dunha moeda de 2 Reais (Prata) de [[Filipe V de España|Filipe V]] da ceca de [[Segovia]] do ano [[1723]]. Ficheiro:1-2 Escudo (Oro) de Fernando VI con "ceca" de Madrid 1750.jpg|Anverso dunha moeda de 1/2 Escudo (Ouro) de [[Fernando VI de España|Fernando VI]] da ceca de [[Madrid]] do ano [[1750]]. Ficheiro:1-2 Escudo (Oro) de Fernando VI con "ceca" de Madrid 1750 Reverso.jpg|Reverso dunha moeda de 1/2 Escudo (Ouro) de [[Fernando VI de España|Fernando VI]] da ceca de [[Madrid]] do ano [[1750]]. </gallery> Os valores máis usuais foron moedas "de a un", "de a dous", "de a catro", "de a oito" e "de a dezaseis" marabedís. Foron cuñadas en distintas [[Casa de moeda|cecas]] durante os reinados de [[Reis Católicos|Isabel e Fernando]], [[Xoana I de Castela|Xoana]] e [[Carlos I de España|Carlos]], [[Carlos I de España|Carlos I]], [[Filipe II de España|Filipe II]], [[Filipe III de España|Filipe III]], [[Filipe IV de España|Filipe IV]], [[Carlos II de España|Carlos II]], [[Filipe V de España|Filipe V]], [[Luís I de España|Luís I]] (dada a brevedade do seu reinado non chegou a cuñar marabedís, aínda que si Treseta, Dobler, [[Real español|Real]] e [[Escudo español|Escudo]]), [[Fernando VI de España|Fernando VI]], [[Carlos III de España|Carlos III]], [[Carlos IV de España|Carlos IV]], [[Xosé I Bonaparte|Xosé Napoleón]], [[Fernando VII de España|Fernando VII]] e [[Isabel II de España|Isabel II]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{cita libro | apelidos = Guinot Rodríguez | nome = Enric | título = La Baja Edad Media en los siglos XIV y XV. Economia y Sociedad | editorial = Síntesis | localización = Madrid | isbn = 84-9756-116-3 }} * {{cita libro | apelidos = MacKay | nome = Angus | ano = 1981 | título = Money, prices and politics in Fitfteenth Century Castile | editorial = Royal Historical Society | localización=London | isbn = 0-901050-82-2 | lingua = inglés }} === Outros artigos === * [[Agnusdéi]] * [[Dobra]] * [[Real español]] * [[Peseta]] === Ligazóns externas === * [http://www.fonsado.com/2010/03/monedas-con-ceca-en-leon.html Moedas con ceca en León ] * [http://www.maravedis.net/ Marabedís dos Austrias] * [https://web.archive.org/web/20130427124202/http://www.maravedis.org/tiposmonedas.html Moedas emitidas en España] * [https://web.archive.org/web/20150924083542/http://www.qantara-med.org/qantara4/public/show_document.php?do_id=1258 Dinar bilingüe] * [https://web.archive.org/web/20150924083600/http://www.qantara-med.org/qantara4/public/show_document.php?do_id=1327 Dinar ou marabedí] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Moedas castelás]] [[Categoría:Moedas de Portugal]] [[Categoría:Moedas fóra de curso]] [[Categoría:Moedas da Idade Media]] [[Categoría:Numismática de Galicia]] 16uuwmhsohohiguo84gwo2w2g3flgeo 0 273192 6148369 6144054 2022-08-02T13:12:50Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «productora» wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=Milagros Bará|ocupación=Guionista é escritora}} '''Milagros Bará Viñas''', nada en [[Pontevedra]] o [[6 de novembro]] de [[1962]], é unha escritora, columnista, guionista, produtora, realizadora e directora de cine galega. == Traxectoria == É filla do investigador [[Salvador Bará Temes]] e neta do xornalista [[Modesto Bará Álvarez]]. Traballa como responsable de comunicación de varias empresas, e xestiona varios blogs culturais sobre [[Cristovo Colón]] e [[Manuel Quiroga]], do que é sobriña-neta. == Obra Cinematográfica == * ''[[¿E decímolo ou non decimos?]]'' (curtametraxe, 1985), produtora e axudante de dirección. * ''Só para nenos'' (curtametraxe, 1985), produtora, directora e guionista. * ''María Soliña'' (curtametraxe, 1987), produción. * ''O resplandor da morte'' (curtametraxe, 1991), produtora, directora e guionista. * ''Autopsia'' (filme para televisión, 2003), guionista e directora. == Libros publicados == Pontevedra 2019. ISBN 978-84 * ''Crónicas y Perfiles de Pontevedra'' Pontevedra 2015. ISBN 978-84-608-4126-5 * ''Crónicas de Pontevedra. Volumen II'' Pontevedra 2018. ISBN 978-84-945964-9-0 * ''Crónicas de Pontevedra. Volumen III'' Pontevedra 2019. ISBN 978-84-949817-3-9 * ''Crónicas de Pontevedra. Volumen IV'' Pontevedra 2021. ISBN 978-84-123871-2-4 == Relatos == * ''La cacheira de Carmucha'' Pil-pil y lacón con grelos. Literarte 2021. ISBN 978-84-124078-0-8 == Artigos Revistas == * ''Modesto Bará Álvarez: del seminario a Cristóbal Colón.'' Galegos Nº 19 2013 * ''María Aurea Rodríguez Rodríguez.'' Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) 2014<ref>http://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=22250</ref> * ''Isabel Barreto de Castro. Nuevos datos sobre La reina pontevedresa de los mares del Sur.'' Nodales 2017 * ''Homenaxe a Salustiano Portela Pazos. Vida e obra de Salustiano Portela Pazos.'' Aunios nº 24 2019 * ''Tradición musical na Lama.'' A Pedreira nº16, Concello A Lama 2019 ISSN 1697-3275 * ''O milagre de San Bieito e outros acontecementos.'' Cedofeita nº24 2021. ISSN 1698-4560 == Exposicións == * ''Galicia Terra de Músicos''. Museo de Pontevedra 2014 <ref>https://pontevedraviva.com/galeria/528/inauguracion-exposicion-galicia-terra-musicos-recuperacion-noso-patrimonio/</ref><ref>http://www.museo.depo.gal/exposicions/pasadas/es.08020122.html</ref><ref>https://www.pontevedraviva.com/cultura/10100/exposicion-recuperar-riqueza-memoria-musical-seculos-xix-xx-galicia/?lang=es</ref> * ''O Patrimonio da nosa ría''. 2018 <ref>https://sranonabrand.com/portfolios/patrimonio-de-la-ria/</ref> == Véxase tamén == === Bibliografía === * ''[[Dicionario biográfico de Galicia]]'', t. 1, p.&nbsp;90. === Ligazóns externas === * {{IMDb|0968625}} * [http://www.culturagalega.org/avg/persoas_detalle.php?Cod_prsa=304 Ficha] na web de AVG. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Bara Vinas, Milagros}} [[Categoría:Nados en Pontevedra]] [[Categoría:Nados en 1962]] [[Categoría:Escritora]] [[Categoría:Directores de cine de Galicia]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua castelá]] [[Categoría:Guionistas de Galicia]] odn40u8migsif4g6efuplo1qqh8brwh 0 280696 6149433 5854913 2022-08-03T11:11:15Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki En [[bioloxía do desenvolvemento]], a '''diferenciación celular''' é o proceso polo cal unha [[célula (bioloxía)|célula]] menos especializada se converte noutro tipo celular máis especializado. A diferenciación ocorre numerosas veces durante o desenvolvemento dun [[organismo pluricelular]], xa que o organismo cambia desde un simple [[cigoto]] inicial a un sistema complexo de distintos [[Tecido (bioloxía)|tecidos]] e moitos tipos celulares, e a diferenciación continúa na vida adulta porque as [[célula nai adulta|células nai adultas]] se dividen e orixinan células fillas completamente diferenciadas durante a reparación dos tecidos ou a renovación normal das células. A diferenciación pode cambiar drasticamente o tamaño dunha célula, a súa forma, [[potencial de membrana]], [[metabolismo|actividade metabólica]], e capacidade de resposta a sinais. Estes cambios débense en grande medida a modificacións na [[expresión xénica]] que están moi controladas. Con poucas excepcións, a diferenciaciónn celular case nunca implica un cambio nas secuencias de [[ADN]] da célula. Deste modo, diferentes células poden adquirir características físicas e capacidades moi distintas a pesar de que todas teñen o mesmo [[xenoma]]. A capacidade de diferenciación dunha célula en tipos distintos varía dependendo da clase de célula, e as de maior capacidade son as chamadas totipotentes e pluripotentes. Unha célula que pode diferenciarse en todos os tipos celulares dun organismo adulto denomínase ''[[pluripotente]]''. Ditas células denomínanse [[célula nai embrionaria|células nai embrionarias]] nos animais e [[meristema|células meristemáticas]] nas plantas superiores. Unha célula que pode diferenciarse en todo tipo de células, incluíndo as do tecido [[placenta]]rio, denomínase ''[[totipotente]]''. Nos mamíferos só o cigoto e os primeiros [[blastómero]]s formados a partir del son totipotentes, mentres que nas plantas moitas células diferenciadas poden facerse totipotentes utilizando técnicas simples de laboratorio. En [[citopatoloxía]], o nivel de diferenciación celular utilízase como unha medida da progresión do [[cancro]]. O ''grao'' dun tumor é un marcador da diferenciación que presenta unha célula tumoral.<ref>{{Cita web|title=NCI Dictionary of Cancer Terms|url=http://www.cancer.gov/dictionary?CdrID=46445|publisher=National Cancer Institute|accessdate=1 November 2013}}</ref> == Tipos de células de mamíferos e desenvolvemento == No corpo dun mamífero podemos encontrar tres tipos básicos de células: [[célula xerminal|células xerminais]], [[célula somática|células somáticas]], e [[célula nai|células nai]] (ou troncais). Todas e cada unha das aproximadamente 10<sup>14</sup> células que hai nun humano adulto teñen a súa propia copia ou copias do [[xenoma]] agás certos tipos celulares, como os [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]], que carecen de núcleo no seu estado completamente diferenciado (téñeno inicialmente). A maioría das células son [[diploide]]s, e teñen dúas copias de cada [[cromosoma]]. Tales células, chamadas células somáticas, constitúen a maior parte do corpo humano e diferenciáronse para especializarse en diferentes funcións. As células da liña xerminal son as que orixinan os [[gameto]]s ([[ovocito]]s e [[espermatozoide]]s) e pasan o seu xenoma ás seguintes xeracións. As células nai, pola súa parte, teñen a capacidade de dividirse por períodos de tempo indefinidos e dan lugar a células especializadas e a outras células fillas que se manteñen como células nai. O cigoto ten a potencialidade de orixinar un organismo enteiro. Nas primeiras horas despois da formación do cigoto, este divídese formando células idénticas. Nos humanos, catro días despois e tras varios ciclos de divisións, as células empezan a especializarse, formando unha esfera oca de células chamada [[blastocisto]]. O blastocisto ten unha capa externa de células, e no interior da súa esfera oca, hai un grupo de células chamado [[masa de células interna]], as cales formarán virtualmente todos os tipos de tecidos do corpo humano, pero non poderían formar un organismo enteiro, polo que son pluripotentes. As células nai pluripotentes seguen especializándose en [[célula proxenitora|células proxenitoras]] [[multipotente]]s, que dan lugar ás células funcionais do corpo. Entre estas células están as [[célula nai hematopoética|células nai hematopoéticas]] (células nai adultas), as [[célula nai mesenquimal|células nai mesenquimais]] (adultas), as células nai epiteliais (células proxenitoras) ou as [[célula satélite|células satélite]] musculares (proxenitoras), entre outras. A partir da [[blástula]] embrionaria dunha soa capa orixiínanse as tres capas embrionarias primarias de mamíferos, que son o [[ectoderma]], [[mesoderma]] e [[endoderma]]. O ectoderma orixinará a pel e o sistema nervioso, o mesoderma os ósos e o tecido muscular, e o endoderma forma os tecidos dos órganos internos. == Diferenciación celular en plantas superiores == A diferenciación en plantas superiores prodúcese a partir das células [[meristema|meristemáticas]] que son recrutadas para dar lugar ás células maduras que forman parte dos órganos da planta. Os cambios que se producen na célula afectan desde ao contido celular ou estrutura da [[parede celular|parede]], ata as relacións entre células veciñas (espazos entre células ou crecemento diferencial dunhas respecto a outras). Está demostrado que os xenes da familia WOX están relacionados coa organización de grupos de células durante o desenvolvemento da planta. Segundo estudos realizados no desenvolvemento de ''[[Arabidopsis thaliana]]'' e ''[[Solanum lycopersicum]]'' (tomate) nos que se observou a transcrición e función dos xenes WOX4, constatouse que estes xenes están implicados na raíz e no talo en crecemento no desenvolvemento dos feixes vasculares dos órganos laterais en ambas as especies. Unha redución da expresión de WOX4 mediante [[interferencia de ARN]] en ''Arabidopsis'' tivo como consecuencia a formación de plantas de pequeno tamaño cun [[floema]] e [[xilema]] sen diferenciar ou diferenciado dando só condutos máis pequenos do normal. Os datos obtidos, suxiren que os xenes WOX4 promoven a diferenciación ou a non diferenciación do [[procámbium]] vascular. == Desdiferenciación == [[Ficheiro:Dedifferentiated liposarcoma - intermed mag.jpg|miniatura|dereita|[[Micrografía]] dun [[liposarcoma]] con certa diferenciación, que non é identificable como liposarcoma (beira esquerda da imaxe), e un compoñente diferenciado con [[lipoblasto]]s e incremento da [[vaso sanguíneo|vascularización]] (á dereita na imaxe). O [[tecido adiposo]] completamente diferenciado, morfoloxicamente benigno (no centro da imaxe) ten poucos vasos sanguíneos. [[Tinguidura de hematoxilina-eosina]].]] A desdiferenciación é un proceso celular que se dá en formas de vida basais, como en [[verme]]s e [[anfibio]]s nos cales un célula diferenciada parcial ou terminalmente volve a un estado de desenvolvemento previo máis indiferenciado, o que xeralmente forma parte dun proceso [[rexeneración (bioloxía)|rexenerativo]].<ref name="dediff1">{{Cita publicación periódica |author=Stocum DL |title=Amphibian regeneration and stem cells |journal=Curr. Top. Microbiol. Immunol. |volume=280 |pages=1–70 |year=2004 |pmid=14594207 |doi=10.1007/978-3-642-18846-6_1 |series=Current Topics in Microbiology and Immunology |isbn=978-3-540-02238-1}}</ref><ref name="dediff2">{{Cita publicación periódica |author=Casimir CM, Gates PB, Patient RK, Brockes JP |title=Evidence for dedifferentiation and metaplasia in amphibian limb regeneration from inheritance of DNA methylation |journal=Development |volume=104 |issue=4 |pages=657–668 |url=http://dev.biologists.org/cgi/content/abstract/104/4/657 |date=1988-12-01 |pmid=3268408}}</ref> A desdiferenciación tamén ocorre en plantas.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Giles KL |title=Dedifferentiation and Regeneration in Bryophytes: A Selective Review |journal=New Zealand Journal of Botany |volume=9 |pages=689–94 |url=http://www.rsnz.org/publish/nzjb/1971/47.php |doi=10.1080/0028825x.1971.10430231 |apelidos= |data= |revista= |data-acceso=10 de maio de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20081204174703/http://www.rsnz.org/publish/nzjb/1971/47.php |dataarquivo=04 de decembro de 2008 |urlmorta=yes }}</ref> As células en [[cultivo celular]] poden perder as propiedades que orixinalmente tiñan, como a expresión de certas proteínas, ou cambian de forma. Este proceso tamén se denomina desdiferenciación.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Schnabel M, Marlovits S, Eckhoff G, ''et al.'' |title=Dedifferentiation-associated changes in morphology and gene expression in primary human articular chondrocytes in cell culture |journal=Osteoarthr. Cartil. |volume=10 |issue=1 |pages=62–70 |date=January 2002 |pmid=11795984 |doi=10.1053/joca.2001.0482 |url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1063458401904820}}</ref> Algúns investigadores opinan que a dsdiferenciación é unproceso aberrante do ciclo de desenvolvemento normal, que pode orixinar un cancro,<ref>{{Cita publicación periódica |doi=10.2307/3431838 |author=Sell S |title=Cellular origin of cancer: dedifferentiation or stem cell maturation arrest? |journal=Environ. Health Perspect. |volume=101 |issue=Suppl 5 |pages=15–26 |date=December 1993 |pmid=7516873 |pmc=1519468 |jstor=3431838}}</ref> pero outros cren que é unha parte natural da resposta inmune que perderon os humanos nalgún momento pasado como resultado da súa [[evolución]]. Descubriuse unha pequena molécula chamada [[reversina]], que é un análogo de [[purina]], que induce a desdiferenciación dos [[miotubo]]s. Estas células desdiferenciadas poden despois rediferenciarse en [[osteoblasto]]s e [[adipocito]]s.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Tsonis PA |title=Stem cells from differentiated cells |journal=Mol. Interv. |volume=4 |issue=2 |pages=81–3 |date=April 2004 |pmid=15087480 |doi=10.1124/mi.4.2.4 |url=http://triggered.stanford.clockss.org/ServeContent?rft_id=info:doi/10.1124/mi.4.2.4 }}</ref> === Métodos de desdiferenciación === Hai varios métodos para reverter as células somáticas adultas ao estado de pluripotencia ou totipotencia. No caso da totipotencia, a reprogramación está mediada por un ovocito en metafase II maduro como na transferencia nuclear de célula somática (Wilmut et al., 1997). Traballos recentes demostraron a fraxilidade dos cigotos enucleados ou de blastómeros temperáns detidos quimicamente durante a mitose, nos que se produce rotura da envoltura nuclear, para soportar a reprogramación á totipotencia nun proceso chamado transferencia cromosómica (Egli e Eggan, 2010). Os métodos de reprogramación directa úsanse na reversión á pluripotencia; aínda que os vehículos e biotipos varían considerablemente en eficacia (Takahashi e Yamanaka, 2006). A transdución mediada por [[virus]] é eficaz na desdiferenciación á pluripotencia por medio de rutas [[retrovirus|retrovirais]] ou de ADN viral pero leva aparellado o problema da [[inactivación insercional]]. Adicionalmente, demostrouse a reprogramación [[epixenética]] pola expresión reforzada de OSKM por medio de rutas de ADN como ADN de [[plásmido]], minicírculos, [[transposón]]s, [[episoma]]s e constructos de ADN multicistrónico dirixidos por [[recombinación homóloga]]; porén, estes métodos poden provocar alteracións potenciais no xenoma receptor pola inserción de xenes (Ho et al., 2010). Aínda que a transdución mediada por proteínas serve para a reprogramación de células adultas a pluripotentes, o método é incómodo e require a expresión dunha proteína recombinante e unha purificación coidadosa, e reprograma con moi baixas frecuencias (Kim et al., 2009). Un problema importante de usar ARN para reprogramar células é a súa fraxilidade e que os biotipos de ARN monocatenario activan as vías da defensa innata antiviral como os [[interferón]]s e as vías dependentes de [[NF-κB]]. O ARN transcrito in vitro, con modificacións estabilizantes como unha [[carapucha 5']] de [[5-metilguanosina]] ou ribonucleobases substituídas, por exemplo o [[pseudouracilo]], é 35 veces máis eficaz que a transdución viral e ten o beneficio adicional de non alterar o xenoma somático (Warren et al., 2010). == Mecanismos == [[Ficheiro:Cell Differentiation.jpg|400px|miniatura|Mecanismos da diferenciación celular.]] Cada tipo celular especializado dun organismo [[expresión xénica|expresa]] un subconxunto de todos os xenes do seu xenoma. Cada tipo celular defínese polo seu patrón particular de [[regulación da expresión xénica]]. A diferenciación celular é así unha transición da célula dun tipo a outro e implica un cambio desde un patrón de expresión xénica a outro. A diferenciación celular durante o desenvolvemento pode entenderse como o resultado dunha rede regulatoria de xenes. Un xene regulador e os seus módulos [[elemento regulador en cis|cis-regulatorios]] son nodos nesta rede regulatoria de xenes, que reciben sinais de entrada (''input'') e xeran sinais de saída (''output'') noutras partes da rede.<ref name=DeLeon>{{Cita publicación periódica|autor=DeLeon SBT|autor2=EH Davidson|título= Gene regulation: Gene control network in development|revista=Annual Review of Biophysics and Biomolecular Structure|volume=36|páxinas=191-212|ano=2007|doi=10.1146/annurev.biophys.35.040405.102002}}</ref> O enfoque que fai a [[bioloxía de sistemas]] á bioloxía do desenvolvemento subliña a importancia de investigar o modo en que interaccionan os mecanismos de desenvolvemento para producir patróns predicibles ([[morfoxénese]]). Porén, propúxose recentemente unha visión alternativa, que está baseada na expresión xénica estocástica, na que a diferenciación celular é o resultado dun proceso de [[presión selectiva]] darwiniana que ocorre entre as células. Neste marco, as redes de xenes e proteínas son o resultado de procesos celulares e non a súa causa. Ver: [http://www.scitopics.com/Cellular_Darwinism_stochastic_gene_expression_in_cell_differentiation_and_embryo_development.html darwinismo celular]. Xeralmente os procesos celulares conservados evolutivamente implicados nos mecanismos celulares que controlan estes cambios son só duns poucos tipos. Os principais tipos de procesos celulares que controlan a diferenciación celular son a [[sinalización celular]]. Moitas das moléculas sinalizadoras que transmiten información de célula a célula durante o control da diferenciaciónn celular denomínanse [[factor de crecemento|factores de crecemento]]. Aínda que os detalles das vías de [[transdución de sinais]] específicas varían, estas vías a miúdo comparten as seguintes etapas xerais. Un [[ligando]] producido por unha célula únese a un receptor no lado extracelular doutra célula, inducindo un cambio conformacional no receptor. A forma do dominio citoplasmático do receptor cambia, e o receptor adquire unha actividade encimática. O receptor despois cataliza reaccións que [[fosforilación|fosforilan]] outras proteínas, activándoas. Unha fervenza de reaccións de fosforilación activa finalmente un factor de transcrición dormente ou proteína [[citoesqueleto|citoesquelética]], contribuíndo así ao proceso de diferenciación na célula diana.<ref name=Gilbert>{{Cita libro |author=Knisely, Karen; Gilbert, Scott F. |title=Developmental Biology |publisher=Sinauer Associates |location=Sunderland, Mass |year=2009 |page=147 |isbn=0-87893-371-9 |edition=8th}}</ref> As células e os tecidos poden variar en competencia, é dicir, na súa capacidade de responderen a sinais externos.<ref name=Rudel>Rudel and Sommer; The evolution of developmental mechanisms. Developmental Biology 264, 15-37, 2003 Rudel, D.; Sommer, R. J. (2003). "The evolution of developmental mechanisms". Developmental Biology 264 (1): 15–37. doi:10.1016/S0012-1606(03)00353-1. PMID 14623229.</ref> A indución de sinais refírese ás fervenzas de eventos de sinalización, durante os cales a célula ou os sinais dos tecidos se envían a outra célula ou tecido para influenciar o seu desenvolvemento.<ref name=Rudel/> Yamamoto e Jeffery<ref name=Yamamoto>Yamamoto Y and WR Jeffery; Central role for the lens in cave fish eye degeneration. Science 289 (5479), 631-633, 2000 Yamamoto, Y.; Jeffery, W. R. (2000). "Central Role for the Lens in Cave Fish Eye Degeneration". Science 289 (5479): 631–633. Bibcode:2000Sci...289..631Y. doi:10.1126/science.289.5479.631. PMID 10915628.</ref> investigaron o papel da lente na formación dos ollos dos peixes que habitan en covas e na superficie, que é un exemplo claro de indución.<ref name=Rudel/> Por medio de transplantes recíprocos, Yamamoto e Jeffery<ref name=Yamamoto/> atoparon que a vesícula da lente dos peixes de superficie pode inducir o desenvolvemento doutras partes do ollo tanto nos peixes moradores de covas coma de superficie, mentres que a vesícula da lente dos peixes de covas non pode facelo.<ref name=Rudel/> Outro importante mecanismo entra dentro da categoría das [[división celular asimétrica|divisións celulares asimétricas]], divisións que dan lugar a células fillas con destinos de desenvolvemento distintos. As divisións celulares asimétricas poden ocorrer a causa de '''determinantes citoplasmáticos''' maternos expresados asimetricamente ou debido a sinalización.<ref name=Rudel/> No primeiro destes mecanismos, créanse células fillas distintas durante a [[citocinese]] debido a unha distribución desigual de moléculas reguladoras na célula parental; o citoplasma diferente que herda cada célula filla dá lugar a un patrón distinto de diferenciación en cada célula filla. Un exemplo ben estudado de formación de patrón por división celular asimétrica é o patrón do eixe corporal de ''[[Drosophila]]''. As moléculas de [[ARN]] son un importante tipo de sinal de control intracelular da diferenciación. A base xenética e molecular das divisións celulares asimétricas tamén se estudou nas [[algas verdes]] do xénero ''[[Volvox]]'', un sistema modelo para estudar como os [[organismo unicelular|organismos unicelulares]] poden evolucionar a organismos pluricelulares.<ref name=Rudel/> Na especie ''Volvox carteri'', as 16 células do hemisferio anterior dun embrión de 32 células divídense asimetricamente, producindo cada unha unha célula filla grande e outra pequena. O tamaño da célula ao final de todas as divisións celulares determina se esta se converterá nunha célula xerminal especializada ou nunha célula somática.<ref name=Rudel/><ref name=Kirk>Kirk MM, A Ransick, SE Mcrae, DL Kirk; The relationship between cell size and cell fate in Volvox carteri. Journal of Cell Biology 123, 191-208, 1993 Kirk, M. M.; Ransick, A.; McRae, S. E.; Kirk, D. L. (1993). "The relationship between cell size and cell fate in Volvox carteri". Journal of Cell Biology 123 (1): 191–208. doi:10.1083/jcb.123.1.191. PMC 2119814. PMID 8408198.</ref> === Control epixenético da diferenciación celular === Como cada célula dun organismo, independentemente do tipo que sexa, ten o mesmo xenoma, a determinación do tipo celular debe ocorrer no nivel da expresión dos xenes. Aínda que a [[regulación da expresión xénica]] pode ocorrer por medio de [[elemento regulador en cis|elementos cis-]] ou [[elemento regulador en trans|trans-regulatorios]] como son os [[Promotor (bioloxía)|promotores]] e [[amplificador xenético|amplificadores]] (''enhancers'') dos xenes, xorde o problema de como se mantén este patrón de expresión ao longo de numerosas xeracións de división celular. Os procesos [[epixenética|epixenéticos]] xogan un papel fundamental na regulación da decisión de destinar a unha célula a ser unha célula nai, proxenitora ou madura diferenciada. Este capítulo centrarase principalmente nas células nai de mamíferos. ==== Importancia do control epixenético ==== Lister R. et. al. nunha publicación de 2011 avaliaron a extensión e complexidade do papel dos procesos epixenéticos na determinación da diferenciación que vai sufrir unha célula <ref name = "Lister">{{Cita publicación periódica |pmid=21289626 |doi=10.1038/nature09798 |author=Lister R, ''et al'' |title=Hotspots of aberrant epigenomic reprogramming in human induced pluripotent stem cells |journal=Nature |year=2011 |volume= 471 |issue=7336 |pages=68–73 |pmc=3100360|bibcode = 2011Natur.471...68L}}</ref> mediante a programación [[epixenómica]] aberrante de [[célula nai pluripotente inducida|células nai pluripotentes inducidas]] humanas (iPSCs). Como as células nai pluripotentes inducidas se cre que imitan as [[célula nai embrionaria|células nai embrionarias]] (ESC) nas súas propiedades pluripotentes, deberían existir poucas diferenzas epixenéticas entre elas. Para comprobaren esta predición, os autores realizaron o perfil de xenoma completo dos patróns de [[metilación do ADN]] en varias células nai embrionarias humanas, en iPSC, e en liñas de células proxenitoras. No experimeto de Lister et al. reprogramáronse células [[adipocito|adiposas]] femininas, do [[pulmón]] [[fibroblasto]]s, e fibroblastos do [[prepucio]] a un estado pluripotente inducido cos xenes [[OCT4]], [[SOX2]], [[KLF4]], e [[MYC]]. Comparáronse os patróns de metilación do ADN en ESCs, iPSCs, e células somáticas, e observáronse semellanzas significativas nos niveis de [[metilación]] entre células pluripotentes inducidas e embrionarias. Arredor do 80% dos [[sitio CpG|dinucleótidos CG]] nas ESCs e iPSCs estaban metilados, e igualmente o estaban só o 60% dos dinucleótidos CG nas células somáticas. Ademais, as células somáticas posúían mínimos niveis de metilación de citosinas fóra dos dinucleótidos CG, mentres que as células pluripotentes inducidas posuían niveis similares de metilación que as células embrionais, entre o 0,5 e o 1,5%. Así, en correspondencia coas súas respectivas actividades transcricionais,<ref name="Lister"/> os patróns de metilación do ADN, polo menos a nivel xenómico, son similares en ESCs e en iPSCs. Porén, ao examinaren máis detidamente os patróns de metilación, descubriron que había 1175 rexións de metilación diferencial en dinucleótidos CG entre polo menos unha liña celular iPs ou ES. Comparando estas rexións de metilación diferencial con rexións de metilación de citosina nas células somáticas orixinais, o 44-49% das rexións metiladas diferencialmente mostraban patróns de metilación das respectivas células somáticas proxenitoras, mentres que o 51-56% destas rexións eran difeentes tanto das liñas celulares embrionais coma proxenitoras. A diferenciación inducida [[in vitro]] de liñas iPSC presentou transmisión do 88% e 46% de rexións hiper e hipometiladas diferencialmente, respectivamente. Poden tirarse dúas conclusións deste estudo. A primeira, que o proceso epixenético está moi implicado na determinación da diferenciación das células, como indican os niveis similares de metilación de citosina entre as células pluripotentes inducidas e as células nai embrionais, que concorda cos seus respectivos patróns de [[Transcrición (xenética)|transcrición]]. Segundo, os mecanismos de desdiferenciación (e por extensión, diferenciación) son moi complexos e non poden ser duplicados facilmente, como indica o número significativo de rexións metiladas diferencialmente entre as liñas celulares iPS e as ES. Algúns dos mecanismos epixenéticos que se cre que regulan a diferenciación celular explícanse a continuación. ==== Mecanismos de regulación epixenética ==== ===== Factores pioneiros (Oct4, Sox2, Nanog) ===== Tres [[factor pioneiro|factores pioneiros]] de transcrición, OCT4, SOX2, e [[proteína Homeobox NANOG|NANOG]], o primeiro dos cales utilizado na reprogramación iPSC, exprésanse fortemente en células nai embrionais indeferenciadas e son necesarios para o mantemento da súa [[pluripotencia]].<ref name = "Christophersen">{{Cita publicación periódica |pmid= 20975044 |doi=10.1084/jem.20101438 |author=Christophersen NS, Helin K |title=Epigenetic control of embryonic stem cell fate |journal=J Exp Med |year=2010 |volume=207 |issue=11 |pages=2287–95 |pmc= 2964577}}</ref> Crese que o fan por medio de alteracións da estrutura da [[cromatina]], como a [[modificación de histonas]] e a metilación do ADN, para restrinxir ou permitir a transcrición dos xenes diana. ===== Complexo represivo Polycomb (PRC2) ===== No campo do [[silenciamento de xenes]], o [[PRC2|complexo represivo Polycomb 2]], que é unha das dúas clases da familia de [[proteínas do grupo Polycomb]] (PcG), cataliza a di- e trimetilación da [[histona H3]] na lisina 27 (H3K27me2/me3).<ref name="Christophersen"/><ref name = "Guenther">{{Cita publicación periódica |pmid=20616255 |doi=10.1126/science.1193995 |author=Guenther MG, Young RA |title=Repressive Transcription |journal=Science |year=2010 |volume=329 |issue=5988 |pages=150–1 |pmc=3006433|bibcode = 2010Sci...329..150G}}</ref> Ao unirse ao nucleosoma etiquetado con H3K27me2/3, a PRC1 (que tamén é un complexo da [[familia de proteínas]] PcG) cataliza a mono-[[ubiquitina|ubiquitinilación]] da [[histona H2A]] na lisina 119 (H2AK119Ub1), bloqueando a actividade da [[ARN polimerase II]] e dando lugar a unha supresión transcricional.<ref name="Christophersen"/> As células nai embrionais con [[knockout de xenes|knockout]] para PcG non se diferencian eficazmente nas tres capas xerminais, e a deleción dos xenes PRC1 e PRC2 produce un incremento da expresión de xenes afiliados a liñaxe e unha diferenciación fóra do programa normal.<ref name="Christophersen"/> Presumiblemente, os complexos PcG son responsables da represión transcricional de xenes que promoven a diferenciación e o desenvolvemento. ===== Grupo de proteínas Trithorax (TrxG) ===== Alternativamente, despois de recibiren sinais de diferenciación, as proteínas PcG recrútanse nos promotores de factores de transcrición de pluripotencia. As células nai embrionais deficientes en PcG poden empezar a diferenciarse pero non poden manter o fenotipo diferenciado.<ref name="Christophersen"/> Simultaneamente, os xenes que promocionan a diferenciación e desenvolvemento son activados polos reguladores da cromatina do grupo Trithorax (TrxG) e perden a súa represión.<ref name="Christophersen"/><ref name = "Guenther"/> As proteínas TrxG son recrutadas en rexións con alta actividade transcricional, nas que catalizan a trimetilación da [[histona]] H3 na lisina 4 (H3K4me3) e promoven a activación de xenes por medio da [[acetilación]] de histonas.<ref name = "Guenther"/> As PcG e os complexos TrxG establecen unha competición directa e crese que son funcionalmente antagonistas, creando en [[loci]] que promoven o desenvolvemento e diferenciación, o que se denomina “dominio bivalente” e fan que estes xenes sensibles sufran unha rápida indución ou represión.<ref name = "Meissner">{{Cita publicación periódica |pmid=20944600 |doi=10.1038/nbt.1684 |author=Meissner A |title=Epigenetic modifications in pluripotent and differentiated cells |journal=Nat Biotechnol |year= 2010 |volume=28 |issue=10 |pages=1079–88}}</ref> ===== Metilación do ADN ===== A regulación da [[expresión xénica]] conséguese ademais por medio de metilación do ADN, na cal a metilación mediada por [[ADN metiltransferase]] de residuos de [[citosina]] en dinucleótidos CpG mantén a represión heredable ao controlar a accesibilidade ao ADN.<ref name = "Meissner"/> A maioría de sitios CpG en células nai embrionais non están metilados e parecen estar asociados con nucleosomas que levan H3K4me3.<ref name="Christophersen"/> Despois da diferenciación, un pequeno número de xenes, como o OCT4 e o NANOG,<ref name = "Meissner"/> están metilados e os seus [[promotor (xenética)|promotores]] reprimidos para impedir a súa futura expresión. As células nai embrionais con metilación deficiente entran rapidamente en [[apoptose]] despois da súa diferenciación in vitro.<ref name="Christophersen"/> ===== Posicionamento de nucleosomas ===== Aínda que a secuencia de ADN de case todas as células dun organismo é a mesma, os patróns de unión dos [[factor de transcrición|factores de transcrición]] e os patróns correspondentes de expresión xénica son diferentes. En grande medida, as diferenzas na unión de factores de transcrición están determinados pola accesibilidade á cromatina dos seus [[sitio de unión|sitios de unión]] por medio de [[modificación de histonas]] e/ou [[factor pioneiro|factores pioneiros]]. En particular, é importante saber se un [[nucleosoma]] está cubrindo un sitio de unión xenómico ou non. Estudos recentes dilucidaron o papel do posicionamento de nucleosomas durante o desenvolvemento de células nai.<ref name = "Teif_et_al">{{Cita publicación periódica |pmid=23085715 | doi=10.1038/nsmb.2419 |author=Teif VB, Vainshtein Y, Caudron-Herger M, Mallm JP, Marth C, Höfer T, Rippe K. |title= Genome-wide nucleosome positioning during embryonic stem cell development |journal=Nat Struct Mol Biol. |year= 2012 | volume=19 |issue=11 |pages=1185–92}}</ref> ==== Papel da sinalización no control epixenético ==== Pénsase que a [[sinalización celular]] inflúe no proceso epixenético que goberna a diferenciación celular. Esta influencia debería existir, xa que é razoable pensar que a sinalización extrínseca pode levar a unha remodelación epixenética, igual que pode levar a cambios na expresión xénica por medio da activación ou represión de diferentes factores de transcrición. Disponse de poucos datos directos sobre os sinais específicos que inflúen no [[epixenoma]], e a maioría do noso coñecemento actual consiste en especulacións sobre candidatos plausibles a reguladores da remodelación epixenética.<ref name = "Mohammad">{{Cita publicación periódica |pmid=20944593 |doi=10.1038/nbt1010-1033 |author=Mohammad HP, Baylin SB |title=Linking cell signaling and the epigenetic machinery |journal=Nat Biotechnol |year=2010 |volume=28 |issue=10 |pages=1033–8}}</ref> Neste artigo discutirase primeiro os principais candidatos que se cre están implicados na indución e o mantemento das células nai embrionais e da súa proxenie diferenciada, e despois verase un exemplo de vías de sinalización específicas nas cales existe máis evidencia directa deste papel no cambio epixenético. O primeiro candidato principal é a [[vía de sinalización Wnt]]. A vía Wnt está implicada en todos os estadios de diferenciación, e o [[ligando]] Wnt3a pode substituír a sobreexpresión de c-Myc na xeración de células nai pluripotentes inducidas.<ref name = "Mohammad"/> Por outra parte, a alteración da ß-[[catenina]], un compoñente da vía de sinalización Wnt, dá lugar a unha diminución da proliferación dos proxenitores neurais. Os [[factor de crecemento|factores de crecemento]] compoñen o segundo maior conxunto de candidatos para ser reguladores epixenéticos da diferenciación celular. Estes morfóxenos son fundamentais para o desenvolvemento, e inclúen as [[proteínas morfoxenéticas do óso]], os [[factor de crecemento transformante|factores de crecemento transformantes]] (TGFs), e os [[factor de crecemento de fibroblastos|factores de crecemento de fibroblastos]] (FGFs). Os TGFs e FGFs manteñen a expresión de OCT4, SOX2, e NANOG por unha sinalización ''[[augas abaixo]]'' das proteínas [[SMAD (proteína)|Smad]].<ref name = "Mohammad"/> A depleción de factores de crecemento promove a diferenciación de células nai embrionais, mentres que os xenes con cromatina bivalente poden facerse máis restritivos ou máis permisivos na súa transcrición.<ref name = "Mohammad"/> Outras vías de sinalización considéranse tamén candidatos principais. As [[citocina]]s [[factor inhibidor da leucemia|factores inhibidores da leucemia]] están asociadas co mantemento das células nai embrionais de rato en estado indiferenciado. Isto conséguese por medio da activación nelas da vía Jak-STAT3, a cal é necesaria e suficiente para manter a pluripotencia destas células nai embrionais de rato.<ref name = "Niwa">{{Cita publicación periódica |pmid=9649508 |doi=10.1101/gad.12.13.2048 |author=Niwa H, Burdon T, Chambers I, Smith A |title=Self-renewal of pluripotent embryonic stem cells is mediated via activation of STAT3 |journal=Genes Dev |year=1998 |volume=12 |issue=13 |pages=2048–60 |pmc=316954}}</ref> O [[ácido retinoico]] pode inducir a diferenciación das células embrionais humanas e de rato,<ref name = "Mohammad"/> e a [[sinalización Notch]] está implicada na proliferación e autorrenovación de células nai. Finalmente, a proteína [[Sonic hedgehog]]<ref>Identificouse primeiro no xene de ''Drosophila'' hedgehog (ourizocacho), cuxos mutantes estaban cubertos de dentículos e parecían ourizos na etapa de embrión.</ref>, ademais do seu papel como morfóxeno, promove a diferenciación de células nai embrionarias e a autorrenovación de células nai somáticas.<ref name = "Mohammad"/> O problema é que a posible intervención destas vías de sinalización no cotrol da diferenciación infírese principalmente sobre a base do seu papel no desenvolvemento e diferenciación celular. Aínda que a regulación epixenética é necesaria para dirixir a diferenciación celular, non é suficiente para este proceso. A modulación directa da expresión xénica por medio da modificación de [[factor de transcrición|factores de transcrición]] xoga un papel clave que debe distinguirse dos cambios epixenéticos herdables que poden persistir mesmo en ausencia dos sinais ambientais orixinais. Só hai unhs poucos exemplos actualmente de vías de sinalización que orixinen cambios epixenéticos que alteran o destino da célula, e un deles é a expresión de Sonic hedgehog. A expresión de Shh (Sonic hedgehog) regula á alza a produción de [[Bmi1]], un compoñente do complexo PcG, que recoñece a H3K27me3. Isto ocorre dun modo dependente de Gli, xa que [[Gli1]] e [[Gli2]] son efectores de ''augas abaixo'' da [[vía de sinalización Hedgehog]]. En cultivo, Bmi1 media a capacidade da vía Hedgehog de promover a autorrenovación das células nai mamarias humanas.<ref name = "Liu">{{Cita publicación periódica |pmid=16778178 |doi=10.1158/0008-5472.CAN-06-0054 |author=Liu S, ''et al'' |title=Hedgehog Signaling and Bmi-1 Regulate Self-renewal of Normal and Malignant Human Mammary Stem Cells |journal=Cancer Res |year=2006 |volume=66 |issue=12 |pages=6063–71}}</ref> Tanto en humanos coma en ratos, os investigadores mostraron que Bmi1 se expresa fortemente en células precursoras do gránulo cerebelar inmaduro. Cando a Bmi1 se lle fai un [[knockout de xenes|knocked out]] no rato, iso dá lugar a unha alteración do desenvolvemento cerebelar, producíndose significativas reducións na masa cerebral postnatal xunto con anormalidades no control motor e o comportamento.<ref name = "Leung">{{Cita publicación periódica |pmid=15029199 |doi=10.1038/nature02385 |author=Leung C, ''et al'' |title=Bmi1 is essential for cerebellar development and is overexpressed in human medulloblastomas |journal=Nature |year=2004 |volume=428 |issue=6980 |pages=337–41|bibcode = 2004Natur.428..337L}}</ref> Un estudo separado mostrou unha diminución significativa da proliferación de células nai neurais xunto cun incremento da proliferación de [[astrocito]]s no rato Bmi nulo.<ref name = "Zencak">{{Cita publicación periódica |pmid=15958744 |doi=10.1523/JNEUROSCI.3452-04.2005 |author=Zencak D, ''et al'' |title=Bmi1 loss produces an increase in astroglial cells and a decrease in neural stem cell population and proliferation |journal=J Neurosci |year=2005 |volume=25 |issue=24 |pages=5774–83}}</ref> En resumo, o papel da sinalización no control epixenético do destino de diferenciación da célula en mamíferos descoñécese en grande medida, mais hai varios exemplos que indican a probable existencia de tales mecanismos. == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Procesos celulares]] [[Categoría:Bioloxía do desenvolvemento]] [[Categoría:Bioloxía celular]] gwukubgdumoo5p0n0dvp77wkj8z9slk 0 282744 6148615 6047748 2022-08-02T16:10:40Z Miguelferig 27155 ligazón wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Pancreatic alpha-amylase 1HNY.png|miniatura|250px|A alfa-amilase pancreática 1HNY, unha '''glicosidase'''.]] As '''glicosidases''', tamén coñecidas como '''glicósido hidrolases''' ou '''glicosil-hidrolases''' son [[enzima]]s que catalizan a [[hidrólise]] de [[Enlace glicosídico|enlaces glicosídicos]] para xerar [[glícido]]s menores. Son enzimas moi comúns que desempeñan importantes papeis na [[natureza]] como, por exemplo, na degradación de [[biomasa]], como [[celulosa]] e [[hemicelulosa]], na defensa contra as [[bacteria]]s, en mecanismos de [[patóxeno|patoxénese]] e no normal funcionamento [[célula|celular]]. Canda ás [[glicotransferases]], as glicosidadas forman a maior maquinaria [[catálise|catalítica]] para a [[síntese]] e a rotura de enlaces glicosídicos. <center>[[Ficheiro:Glycoside hydrolase mech.svg]]</center> == Aparición e importancia == As glicosidases encóntranse en practicamente todos os ámbitos da [[vida]]. En [[bacterias]] e outras [[células procariotas]], áchanse tanto en forma de [[enzima]]s intracelulares como extracelulares, e están moi involucradas nos procesos de adquisición de [[nutriente]]s. Unha das máis importantes glicosidases en bacterias é o enzima beta-galactosidase ([[operón lac|LacZ]]), a cal está implicada na regulación da expresión do [[operón lac]] en ''[[E. coli]]. Nos organismos superiores as glicosidases encóntranse no [[retículo endoplasmático]] e no [[aparato de Golgi]], onde participan no procesamento das [[glicoproteína|N-glicoproteinas]], e nos [[lisosoma]]s como enzimas vinculados á degradación de estruturas de carbohidratos. A deficiencia en determinadas glicosidases lisosomaiais pode conducir a unha serie de enfermidades de depósito lisosomial que se traducen en problemas do desenvolvemento pi mesmo na morte. As glicosidases encóntranse no [[intestino|tracto intestinal]] e na [[saliva]], onde se degradan os [[hidratos de carbono]] complexos, como a [[lactosa]], o [[amidón]], a [[sacarosa]] e a [[trehalosa]]. No [[intestino]] encóntranse como enzimas ancorados ao glicosilfosfatidil nas [[endotelio|células endoteliales]]. O [[enzima]] [[lactase]] úsase para a degradación da [[lactosa]], o [[azucre]] do [[leite]], e está presente en altos niveis nos nenos. Porén, os niveis de lactosa decrecen coa idade, o que pode traducirse en intolerancia á lactosa en adultos. O enzima O-GlcNAcase está involucrada na eliminación de grupos N-acetilglicoamina de residuos de [[serina]] e [[treonina]] no [[citoplasma]] e no [[núcleo celular]]. Por outra parte, as glicosidases están implicadas tamén na [[biosíntese]] e na degradación do [[glicóxeno]] no corpo. == Clasificación == As glicosidases están clasificadas co [[número EC]] '''3.2.1''' como enzimas catalizadores da [[hidrólise]] de O- ou S-[[glicósido]]s. Tamén poden ser clasificadas de acordo ao resultado estereoquímico da reacción de hidrólise: desta forma, pódense clasificar como enzimas de retención ou de inversión.<ref>Sinnott, M. L. (1990): "Catalytic mechanisms of enzymatic glycosyl transfer". ''Chem. Rev''. '''90''': 1171-1202.</ref> As glicosidases tamén se poden clasificar como exo ou endo, dependendo do seu lugar de actuación (no final ou no medio dunha cadea de [[oligosacárido|oligo]] ou [[polisacárido]]s). Finalmente, as glicosidases tamén poden ser clasificadas pola súa secuencia ou estrutura.<ref>[http://www.cazy.org/Glycoside-Hydrolases.html "Glycoside Hydrolase family classification"].</ref> === Clasificación baseada na secuencia === A clasificación das glicosidades baseada na secuencia é un dos métodos preditivos máis potentes para deducir cal é a función de enzimas recentemente secuenciadas e cuxa función non se puido demostrar bioquimicamente. Un sistema de clasificación para as glicosidases, baseado na similitude de secuencias, levou á definición de máis de 100 familias diferentes.<ref>Henrissat, B.; Callebaut, I.; Mornon, J. P.; Fabrega, S.; Lehn, P. & Davies, G. (1995): "Conserved catalytic machinery and the prediction of a common fold for several families of glycosyl hydrolases". ''Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.'' '''92''' (15): 7090–7094.</ref> Esta clasificación está dispoñíbelen a páxna web CAZy (Carbohydrate-Active Enzymes). A [[base de datos]] ''online'' está baseada na CAZypedia, unha enciclopedia ''online'' de enzimas vinculados aos [[hidratos de carbono]]. Baseándose nas similitudes na estrutura tridimensional, as familias clasificadas polas súas secuencias foron subdivididas en clans de estrutura similar. Recentes progresos na análise da secuencia das glicosidases e na comparación das estruturas 3D permitiron a proposta dunha clasificación xerárquica ampliada das glicósido hidrolases.<ref>Naumoff, D. G. (2006): "Development of a hierarchical classification of the TIM-barrel type glycoside hydrolases". ''Proceedings of the Fifth International Conference on Bioinformatics of Genome Regulation and Structure''. '''1''': 294-298.</ref><ref>Naumoff, D. G. (2011): "Hierarchical classification of glycoside hydrolases". ''Biochemistry'' (Moscova) '''76''' (6): 622–635.</ref> == Mecanismos == === Glicosidases de inversión === Estes enzimas utilizan dois residuos enzimáticos, normalmente residuos carboxílicos, que actúan como un [[ácido]] e unha [[Base (química)|base]] respectivamente, como se mostra abaixo para a [[beta-glicosidase]]: <center>[[Ficheiro:Glycoside hydrolysis inverting mech.svg|430px|center]]</center> === Glicosidases de retención === Estes enzimas actúan mediante un mecanismo de dúas etapas. Unha vez máis dous residuos están involucrados, un actúa como [[nucleófilo]] e o outro como un ácido ou unha base. No primeiro paso o nucleófilo ataca nunn [[anómero|centro anómerico]], dando como resultado a formación dun enzima glicosídico intermedio cun carácter ácido debido á presenza do carboxilato ácido. No segundo paso o agora desprotonado carboxilato ácido actúa como base, uníndose a unha molécula de auga nucleofílica para hidrolizar o enzima intermedio, dando o produto hidrolizado. Este mecanismo ilústrase a continuación. <center>[[Ficheiro:Glycoside hydrolysis retaining mech.svg|650px|center]]</center> Un mecanismo alternativo para a hidrólise con retención da estereoquímica pode ter lugar mediante un proceso polo cal un residuo nucleofílico únese ao substrato, en lugar de atacar ao enzima. Estes mecanismos son comúns para certas N-acetilhexosaminidases, as cales teñen un grupo acetamido capaz de participar con grupos veciños para formar unha oxazolina intermedia ou ión oxazolinio. Unha vez máis, o mecanismo dase en dpus pasos, dúas inversións individuais que dan como resultado unha retención neta da configuración. == Nomenclatura e exemplos == As glicosidases noméanse normalmente segundo o substrato sobre o que actúan. Desta forma, as glicosidases catalizan a hidrólise de glicósidos en xeral e as xilanases catalizan a escisión do xilano de homopolímeros de [[xilosa]]. Outros exemplos son a [[lactase]], a [[amilase]], a [[maltase]], a [[invertase]], a [[neuraminidase]], a [[hialuronidase]] e a [[lisozima]]. == Usos == As glicosidases teñen unha gran cantidade de usos entre ops que están a degradación de materiais vexetales (por exemplo, as [[celulase]]s para degradar a [[celulosa]] a [[glicosa]], o que pode usarse para a produción de [[etanol]]), na industria alimenticia (por exemplo, invertase para reducir azucre invertido), e na industria do papel (por exemplo, xilanases para extraer [[hemicelulosa]] da pasta de papel). As celulases engádense aos [[deterxente]]s para o lavado dos tecidos de algodón e axudar no mantemento dos colores. En [[química orgánica]], as glicosidases pódense usar como catalizadores sintéticos para formar enlaces glicosídicos mediante hidrólise inversa (na cal o punto de equilibrio se inverte) ou mediante [[transglicosilación]] (na cal glicosidases de retención poden catalizar a transferenza dun grupo glocosilo desde un glicósido activo até un aceptor alcohol para crear un novo glicósido. Desenvolvéronse glicosidases mutantes, chamadas glicosintases, que son capaces de conseguir a síntese de glicósidos cun alto rendemento a partir de doantes activados de grupos glicosilo. As glicosintases fórmanse normalmente a partir de glicosidases de retención mediante [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|mutaxénese]] local do nucleófilo enzimático converténdose nun grupo menos nucleofílico, como a [[alanina]] ou a [[glicina]]. Outra forma de mutación, cuxo produto se denomina tioglicoligase, fórmase mediante mutaxénese local do residuo ácido/base dun enzima glicosidase de retención. As tioglicoligases catalizan a condensación de glicósidos activados e varios ceptores que conteñan tiol. Outro dos seus usos é o aumento de azucres fermentábeis na produción de [[cervexa]] ''"light"'' == Inhibidores == Coñécense moitos compostos que poden actuar inhibindo a acción dunha glicosidase. Algúns conteñen nitróxeno. Encontráronse na natureza [[heterociclo]]s tales como a desoxinoxirimicina, a swainsonina, a australina e a castanospermina. A partir destes modelos naturais desenvolvéronse outros, como a isofagomina e a desoxugalactonoxirimicina, e varios compostos [[composto insaturado|insaturados]] como PUGNAC. Algúns inhibidores úsanse a nivel clínico, como os medicamentos antidiabéticos ascarbosa e miglitol, ou en terapia antiviral (oseltamivir e zanamivir). Algunhas proteínas actúan como inhibidores das glcósido hidrolases. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enzima]] * [[Número EC]] * [[Hidrolase]] * [[Lisozima]] * [[Glicosilase]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20140529051649/http://www.openarchives.es/oepm:e97906876 Enzimas de glicosidase] {{es}} * [http://www.cazy.org/Glycoside-Hydrolases.html Glycoside Hydrolase family classification] en cazy.org {{en}} * [http://www.cazypedia.org/index.php/Main_Page CAZypedia] {{en}} * [http://www.cazypedia.org/index.php/Glycoside_Hydrolase_Families Glycoside Hydrolase Families] en CAZypedia. {{en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Proteínas]] [[Categoría:Enzimas]] [[Categoría:Hidrolases]] [[Categoría:Catalizadores]] 8vizu1lmco53wcs5hjchjzllegod7lv 0 282769 6149195 5548423 2022-08-03T08:52:37Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|52.24204|N|4.25921|W|display=title}} {{Cidade |bandeira = |escudo = |imaxe = AberaeronHouses.jpg |pé = Casas a carón do peirao |situación = {{Mapa de localización |Gales |label= Aberaeron |position=right |lat_deg=52.24204 | lat_min=0 | lat_seg=0 | latNS = N | lon_deg =-4.25921 | lon_min =0 | lon_seg =0 |longEW=W |float=none |caption= |width=300 }} |país = [[Reino Unido]] |bandeirapaís= {{GBRb}} |división 1 = Nación Constituínte |nome división 1 = {{GLSb}} [[Gales]] |división 2 = Rexión |nome división 2 = [[Dyfed]] |división 3 = Concello |nome división 3 = Ceredigion |altitude = |superficie = |poboación = 1.520 (2001) |densidade = |xentilicio = |código postal = ABERAERON |alcalde = |sitio web = [http://www.discoverceredigion.co.uk/english/Pages/default.aspx Páxina oficial] }} '''Aberaeron''' (do {{lang-cy|Aberaeron}} estuario do [[Río Aeron]], que deriva do [[Lingua galesa media|galés medio]] ''aer'' - 'matanza',<ref>[http://books.google.co.uk/books?id=FVyHTUQnnBgC&pg=PA36&lpg=PA36&dq=%22river+aeron%22+berries&source=bl&ots=cUgmjoyUT3&sig=hhxoMjEEz2jXtJ5j1U_g2cPc58Y&hl=en&sa=X&ei=8tneUuDaBK-w7AaTgIHABg&ved=0CFgQ6AEwBQ#v=onepage&q=%22river%20aeron%22%20berries&f=false Llewellyn's Complete Book of Names]</ref> que da nome a [[Aeron (mitoloxía)|Aeron]], un deus galés da guerra<ref>{{Cita web |url=http://www.bbc.co.uk/wales/whatsinaname/sites/placenametool/?q=Aberaeron&search.x=0&search.y=0 |título=BBC Wales—What's in a name? |data-acceso=29 de maio de 2014 |urlarquivo=https://archive.is/20120630055027/www.bbc.co.uk/wales/whatsinaname/sites/placenametool/?q=Aberaeron&search.x=0&search.y=0 |dataarquivo=30 de xuño de 2012 |urlmorta=yes }}</ref>) é unha vila turística de [[Ceredigion]], [[Gales]]. Localizada entre [[Aberystwyth]] e [[Cardigan, Ceredigion|Cardigan]], é a sede do [[Ceredigion|Consello do Condado de Ceredigion]]. Ten costa coa [[Baía de Cardigan]]. A vila foi construída en 1805 no estuario do río Aeron. No 2001, tiña unha poboación de 1.520 habitantes.<ref>{{Cita web |url=http://www.neighbourhood.statistics.gov.uk/dissemination/viewFullDataset.do;jsessionid=ac1f930c30d5b0975d9516744e64bcdae8b9d547c691?instanceSelection=03070&productId=779&$ph=60_61&datasetInstanceId=3070&startColumn=1&numberOfColumns=4&containerAreaId=790566 |título=Office for National Statistics : ''Census 2001 : Parish Headcounts : Ceredigion'' |data-acceso=29 de maio de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140203091527/http://www.neighbourhood.statistics.gov.uk/dissemination/viewFullDataset.do;jsessionid=ac1f930c30d5b0975d9516744e64bcdae8b9d547c691?instanceSelection=03070&productId=779&$ph=60_61&datasetInstanceId=3070&startColumn=1&numberOfColumns=4&containerAreaId=790566 |dataarquivo=03 de febreiro de 2014 |urlmorta=yes }}</ref> ==Historia== A actual cidade foi deseñada e fundada a partir de [[1805]] polo reverendo Alban Thomas Jones Gwynne. O porto consturíuse apoiándose na industria da construción naval no [[século XIX]]. Un grupo de casas de obreiros e unha escola foron construídos no lado norte da baía.<ref name=abertrail>[http://www.cymdeithasaberaeron.org/Aberaeron%20Walk.pdf Aberaeron 1807–2007: Aberaeron Town Trail, celebrating our heritage] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120313062930/http://www.cymdeithasaberaeron.org/Aberaeron%20Walk.pdf |date=13 de marzo de 2012 }} Heritage Treftadaeth, 2007 (under building 1 - General Storehouse)</ref> Os [[barco]]s de vapor seguiron visitando o porto ata a década de 1920, e nos últimos anos, converteuse nun pequeno porto para as embarcacións de recreo. O estuario tamén está atravesado por unha [[ponte]] peonil de [[madeira]]. A artesanía foi unha parte importante da vida da localidade. A información rexistrada nos directorios comerciais amosa que en [[1830]], aínda que non se desenvolvera plenamente como porto, había en Aberaeron un fabricante de [[la]], un zapateiro, un panadeiro, un muíño de millo, un ferreiro e fabricante de [[Pa (ferramenta)|pa]]s, dous carpinteiros de ribeira e un fabricante de sombreiros.<ref>Jenkins, J. Geraint. ''Ceredigion: Interpreting an Ancient County.'' Gwasg Careg Gwalch (2005) pg. 83.</ref> A finais da década de 1890, un [[teleférico]] alimentado a man, o Aeron Express, foi construído para transportar ós traballadores a través do porto cando a ponte foi derrubada polas [[inundación|asulagamentos]]. A estrutura fue recreada nos anos 1980 como unha atracción turística que se prolongou ata a fin do [[verán]] de [[1994]]. A [[arquitectura]] de Aberaeron é infrecuente nesta parte rural de Gales, xa que está construído arredor dunha praza principal de elegantes edificios agrupados arredor do porto. Foi unha obra de Edward Haycock, un arquitecto de [[Shrewsbury]]. Algúns edificios desta zona foron de suficiente interese como para aparecer nalgúns dos selos postais británicos.<ref name=abertrail/> == Persoas notables== *[[Ron Davies (fotógrafo)|Ron Davies]], fotógrafo. *Sir [[Geraint Evans]], cantante de ópera. == Galería == <gallery> Ficheiro:Aeron2209e.JPG|Río Aeron Ficheiro:Black lion2268e.JPG|Black Lion Hotel na rúa Alban Ficheiro:Harb2359e.JPG|Porto coa marea baixa Ficheiro:Footbridge over Aeron.jpg|Ponte sobre o río Aeron Ficheiro:Harbour2263.JPG|Peirao e outeiros Ficheiro:Workhouse2287e.JPG|Antiga fábrica Ficheiro:Feathers2219e.JPG|Feathers Royal Hotel (antiga pousada) Ficheiro:Cob2220lg Aberaeron.JPG|Estatua de cabalo galés Ficheiro:MarketSt2208e.JPG|Castle Hotel e rúa Market Ficheiro:Street2218e.JPG|Casas xeorxianas Ficheiro:Northgate Toll House SN4663 073.jpg|Casa Northgate Toll, c. 1785 Ficheiro:Princes_avenue.JPG|Avenida do Príncepe </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|Aberaeron}} === Ligazóns externas === *[https://web.archive.org/web/20130819153424/http://www.discoverceredigion.co.uk/English/Pages/default.aspx Páxina oficial] {{en}} e {{cy}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xeografía de Gales]] 75j3dchab3miuq9gch00oevhr0hqde4 0 284503 6148548 6146420 2022-08-02T15:14:10Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:OilPipeAlaska.JPG|dereita|miniatura|300px|Oleoduto en [[Alasca]], nos [[Estados Unidos de América]].]] [[Ficheiro:Trans-Alaska Pipeline.jpg|dereita|miniatura|300px|Oleoduto Trans-Alaska.]] Un '''oleoduto''' é un tipo de '''transporte por canalización'''<ref>{{Cita web|título=Pipeline101 - What-Do-Pipelines-Transport|url=http://www.pipeline101.com/why-do-we-need-pipelines/what-do-pipelines-transport|páxina-web=web.archive.org|data=2015-02-11|data-acceso=2022-07-07|data-arquivo=11 de febreiro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150211184128/http://www.pipeline101.com/why-do-we-need-pipelines/what-do-pipelines-transport|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=The World Factbook — Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2117.html|páxina-web=web.archive.org|data=2016-08-21|data-acceso=2022-07-07|data-arquivo=21 de agosto de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160821003050/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2117.html|url-morta=yes}}</ref> que consiste nun sistema de estruturas e tubaxes usadas para o [[transporte]] de [[petróleo]] e os seus derivados a grandes distancias. Cando se trata do transporte de [[gas natural]], tamén derivado do petróleo, as tubaxes denomínanse [[gasoduto]]s. As pioneiras no transporte de combustibles por medio de oleodutos foron as compañías de [[Vladímir Shújov]] e [[Branobel]] a finais do [[século XIX]]. Os líquidos e os gases transpórtanse en canalizacións, e calquera substancia químicamente estable pódese enviar a través dunha canalización<ref>{{Cita web|título=Pipeline101 - What-Do-Pipelines-Transport|url=http://www.pipeline101.com/why-do-we-need-pipelines/what-do-pipelines-transport|páxina-web=web.archive.org|data=2015-02-11|data-acceso=2022-07-07|data-arquivo=11 de febreiro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150211184128/http://www.pipeline101.com/why-do-we-need-pipelines/what-do-pipelines-transport|url-morta=unfit}}</ref>. O petróleo é movido a través dos oleodutos mediante estacións de bombeo ao longo do oleoduto. == Construción == Os oleodutos son o xeito máis económico de transportar grandes cantidades de petróleo por terra. En comparanza co [[ferrocarril]], teñen un custo menor por unidade e tamén maior capacidade. Aínda que é posíbel construír oleodutos baixo o mar, o proceso é moi custoso tanto dende o punto de vista tecnolóxico como económico. Debido a isto, a meirande parte do transporte marítimo faise en [[petroleiro]]s. Os oleodutos fanse de tubaxes de [[aceiro]] ou de [[plástico]] cun [[diámetro]] interno de entre 30 e 120 centímetros. Onde é posíbel, constrúense na superficie, agás en áreas poboadas ou espazos naturais sensíbeis, nos que se prefire soterralos. === Construcións similares === Outro tipo de transporte de canalización similar aos oleodutos son os gasodutos. O gas natural (e os combustibles gaseosos similares) son presurizados en líquidos coñecidos como líquidos de gas natural (NGL). Os gasodutos de gas natural están construídos con [[aceiro ao carbono]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Gasoduto]] * [[Gasoduto Bolivia-Brasil]] * [[Gasoduto Trans-Mediterráneo]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Transporte]] [[Categoría:Combustibles]] 1lqsu6m9wch1lbfqg8tz6agj3hly5sv 0 285374 6149083 6081940 2022-08-03T02:56:05Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Equipo de hóckey sobre xeo | nome = ZSC Lions | imaxe = Thibaut Monnet lifts his arm.jpg | imaxe_tamaño = 250px | cor_nome = #FFFFFF | cor_cadro_nome = #E3393F | cor_nome_detrás = #0161AB | ano_de_fundación = [[1930]]<ref name="euro">{{Cita web |url=http://www.eurohockey.com/club/5381-zsc-lions.html |título=ZSC Lions |editor=eurohockey.com |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=inglés}}</ref> | cancha = [[Hallenstadion]]<br />(11.200 espectadores)<ref>{{Cita web |url=http://www.hockeyarenas.net/index.php?page=3000&ctID=ch&lcID=sk&arID=644 |título=Hallenstadion |editor=hockeyarenas.net |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=inglés}}</ref> | sede = [[Ficheiro:Wappen Zürich matt.svg|20px|border]] [[Zúric]],<br />[[Ficheiro:Flag of Canton of Zürich.svg|20px|border]] [[Cantón de Zúric]]<br />{{CHEb}} [[Suíza]] | cores = Azul, branco e vermello<br /><span style="background-color:#0161AB;width:50px;border:1px solid #000000">&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span> <span style="background-color:#FFFFFF;width:50px;border:1px solid #000000">&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span> <span style="background-color:#E3393F;width:50px;border:1px solid #000000">&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span> | liga = [[National League A]] | conferencia = | división = | campionatos = '''8''' (1936, 1949, 1961, 2000, 2001, 2008, 2012, 2014) | adestrador_xefe = {{CANb}} [[Marc Crawford]] | director_xeral = Peter Zahner | propietario = Hans Peter Schwald (presidente) | equipo_afiliado = [[GCK Lions]] ([[National League B]]) | camisola = | sitio_web = http://www.zsclions.ch/ }} O '''Zürcher Schlittschuh Club Lions''' ou simplemente '''ZSC Lions''' (coñecido coloquialmente como '''Zätt''') é un equipo profesional de [[hóckey sobre xeo]] da cidade de [[Zúric]], [[Suíza]]. O club foi fundado en [[1930]] e compite na máxima categoría do hóckey sobre xeo suízo, a [[National League A]], competición que gañou en oito ocasións, a última delas en 2014. Xoga os seus partidos como local no [[Hallenstadion]] de Zúric, un pavillón con capacidade para 11.200 espectadores situado no distrito de [[Oerlikon]]. == Historia == === Inicios e primeiros títulos === O [[15 de outubro]] de [[1930]] nacía no Hotel Habis Royal, na Bahnhofplatz de Zúric, a sección de hóckey sobre xeo do Zürcher Schlittschuh-Clubs. Pouco despois o equipo xogou o seu primeiro partido no Palazzo di ghiaccio de [[Milán]], caendo derrotado por 1 gol a 2. Xa en [[1931]] o equipo puido construír o Dolder-Kunsteisbahn e competir no campionato nacional e en [[1932]] conseguiu o ascenso á actual National League A.<ref name="historia">{{Cita web |url=http://www.lions-nachwuchs.ch/home/organisation/geschichte/zsc-lions.html |título=ZSC Lions |editor=lions-nachwuchs.ch |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=alemán}}</ref> En [[1936]] chegaba o primeiro título de liga para os de Zúric, repetindo este éxito 13 anos máis tarde, o [[30 de xaneiro]] de [[1949]], cando 12.000 espectadores viron ao ZSC alzar o seu segundo título de campión suízo. Un xogador foi fundamental na consecución destes dous primeiros título para o equipo de Zúric, [[Heini Lohrer]], que chegara ao equipo en [[1934]] procedente do [[EHC Arosa]].<ref>{{Cita web |url=http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/lo/heini-lohrer-1.html |título=Heini Lohrer |editor=sports-reference.com |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=inglés |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110831232731/http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/lo/heini-lohrer-1.html |dataarquivo=31 de agosto de 2011 |urlmorta=yes }}</ref> Porén, tres anos despois deste último título, a maior parte dos xogadores do equipo campión se retiraron e o club pasaría toda a década de 1950 sen conseguir ningún campionato de liga.<ref name="historia"/> Outro éxito da década de 1940 foron as dúas [[Spengler Cup]] consecutivas conquistadas en [[1944]] e [[1945]] fronte ao anfitrión [[HC Davos]].<ref>{{Cita web |url=http://www.spenglercup.ch/siegerliste |título=THE WINNERS OF THE PAST 87 YEARS |editor=Spengler Cup |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=inglés |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20141013202141/http://www.spenglercup.ch/siegerliste |dataarquivo=13 de outubro de 2014 |urlmorta=yes }}</ref> === Declive === A finais da década de 1950, o club comezou unha reconstrución do equipo que o levou a alzarse coa copa en [[1960]] e co dobrete de liga e copa ao ano seguinte co adestrador-xogador [[Otto Schläpfer]]. Máis a década de 1960 estivo marcada polos inicios do profesionalismo e o equipo non puido repetir os éxitos conseguidos nos primeiros anos da década, xogando fronte a equipos da parte alta cunha estrutura máis profesionalizada e que ás veces investían grandes cantidades de diñeiro. Neste contexto, o ZSC non foi quen de seguir o ritmo dos equipos máis profesionalizados e en [[1971]] descendeu á [[National League B|segunda categoría]], non conseguindo recuperar a categoría ata [[1973]].<ref name="historia"/> Porén tan só conseguiu manterse un ano entre os mellores equipos suízos, descendendo de novo tras un ano na elite, iniciando unha longa etapa no segundo nivel do hóckey sobre xeo suízo ata asentarse definitivamente na máxima categoría a partir de [[1990]] despois de tres ascensos fugaces en [[1982]], [[1984]] e [[1986]].<ref>{{Cita web |url=http://www.hockeyarenas.net/index.php?page=4000&ctID=ch&lcID=sk&arID=644&tmID=20 |título=ZSC Lions stats |editor=hockeyarenas.net |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=inglés}}</ref> O maior éxito do ZSC na década de 1990 foi o pase ás semifinais dos ''play-offs'' polo título de liga na [[Tempada 1991-92 da NLA|tempada 1991-92]] baixo a dirección de [[Arno Del Curto]],<ref name="historia"/> logo de terse clasificado na 7ª posición e ter eliminado nos cuartos de final ao [[HC Lugano]] en catro partidos nunha eliminatoria na que os de Zúric comezaron gañando os dous primeiros partidos e encaixaron un contundente 10-0 no terceiro partido, para finalmente impoñerse nos penaltis no cuarto partido. Porén nas semifinais o equipo caeu fronte ao [[SC Bern]], que finalmente se alzaría co título, en tres partidos.<ref>{{Cita web |url=http://www.hockeyarchives.info/Suisse1992.htm |título=Championnat de Suisse 1991/92 |editor=hockeyarchives.info |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=francés}}</ref> === Fusión co GCK === En [[1997]] o Zürcher Schlittschuh-Clubs fusionouse coa sección de hóckey sobre xeo do [[Grasshopper Club Zürich]] (actualmente denominado [[GCK Lions]]), mudando o seu nome polo de ZSC Lions.<ref name="CHL">{{Cita web |url=http://www.championshockeyleague.net/club/zsc-lions-zurich/59/ |título=ZSC Lions Zurich |editor=Champions Hockey League |dataacceso=30 de xuño de 2014 |lingua=inglés |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140701084455/http://www.championshockeyleague.net/club/zsc-lions-zurich/59/ |dataarquivo=01 de xullo de 2014 |urlmorta=yes }}</ref> Malia a fusión co Grasshopper, o ZSC Lions non foi quen de conseguir ningún título nas seguintes tempadas. Porén, na [[Tempada 1999-00 da NLA|tempada 1999-00]] o club de Zúric volvería á senda dos títulos ao conseguir o seu cuarto campionato de liga logo dunha tempada na que os Lions remataron na segunda posición da liga regular por detrás do HC Lugano cun rexistro de 26 vitorias, 4 empates, e 15 derrotas para un total de 56 puntos (11 puntos menos que o Lugano). Nos cuartos de final dos ''play-offs'' polo título os Lions se enfrontaron ao HC Davos (7º da liga regular), superando a eliminatoria en cinco partidos logo de gañar os dous primeiros e perder o terceiro por 2 goles a 3. Nas semifinais enfrontouse ao terceiro clasificado da liga regular, o [[EV Zug]], que viña de xogar unha longa eliminatoria fronte aos [[Kloten Flyers]] que se decidiu no 7º partido, e ao que derrotou en catro partidos. Na final cruzouse co Lugano, que viña de gañar todas as eliminatorias sen ceder ningún partido. Malia que o Lugano comezou gañando o primeiro partido, os de Zúric gañaron os tres seguintes partidos, e aínda que o Lugano conseguiu manterse vivo na final logo de gañar o quinto partido na prórroga, os ZSC Lions se impuxeron no sexto partido por 4 goles a 3, alzándose co campionato despois de 39 anos sen gañar o título de liga.<ref>{{Cita web |url=http://www.hockeyarchives.info/Suisse2000.htm#LNAclas |título=Championnat de Suisse 1999/2000 |editor=hockeyarchives.info |dataacceso=30 de xuño de 2014 |lingua=francés}}</ref> === Champions Hockey League e Victoria Cup === Na tempada 2008-09, os ZSC participaron na primeira edición da [[Champions Hockey League (2008–09)|Champions Hockey League]]. Na fase de grupos, foi encadrado no grupo D xunto co [[HC Slavia Praha]] [[República Checa|checo]] e o [[Linköpings HC]] [[Suecia|sueco]].<ref>{{Cita web |url=http://www.iihf.com/home-of-hockey/club-events/news-singleview-club-events/article/champions-hockey-league-groups-drawn.html?tx_ttnews[backPid]=401&cHash=7460f71524 |título=Champions Hockey League groups drawn |editor=IIHF |dataacceso=30 de xuño de 2014 |data=25 de abril de 2008 |lingua=inglés |data-arquivo=11 de maio de 2008 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080511081616/http://www.iihf.com/home-of-hockey/club-events/news-singleview-club-events/article/champions-hockey-league-groups-drawn.html?tx_ttnews&#91;backPid&#93;=401&cHash=7460f71524 |url-morta=unfit }}</ref> Os Lions clasificaronse para as semifinais cun rexistro de 3-1 e a primeira posición do seu grupo.<ref>{{Cita web |url=http://www.passionhockey.com/hockeyarchives/CHL2009.htm |título=Champions Hockey League 2008/09 |editor=passionhockey.com |dataacceso=30 de xuño de 2014 |lingua=francés}}</ref> Nas semifinais cruzouse cos [[Espoo Blues]] [[Finlandia|finlandeses]], aos que eliminou malia á derrota por 6 a 3 no primeiro partido disputado en Zúric, ao gañar por 4 goles a 1 no partido de volta disputado no [[Barona-areena|Länsiauto-areena]] de [[Espoo]] ante 6.612 espectadores.<ref>{{Cita web |url=http://www.passionhockey.com/hockeyarchives/matches/2009/2008-12-10-Zurich-Espoo.htm |título=Zurich SC Lions - Blues Espoo (10 décembre 2008) |editor=passionhockey.com |dataacceso=30 de xuño de 2014 |lingua=francés}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.passionhockey.com/hockeyarchives/matches/2009/2009-01-07-Espoo-Zurich.htm |título=Blues Espoo - Zurich SC Lions (7 janvier 2009) |editor=passionhockey.com |dataacceso=30 de xuño de 2014 |lingua=francés}}</ref> O partido de ida de final tivo lugar o [[21 de xaneiro]] de [[2009]] no [[Magnitogorsk Arena]], onde os Lions empataron a 2 goles co [[Metallurg Magnitogorsk]] [[Rusia|ruso]] logo de ir gañando por 2 goles a 0 no primeiro tempo e recibir dous goles no último.<ref>{{Cita web |url=http://stats.iihf.com/Hydra/4/IHM004129_74_3_0.pdf |título=Game Summary |dataacceso=30 de xuño de 2014 |lingua=inglés}}</ref> O partido de volta foi xogado o [[28 de xaneiro]] de 2009 no [[Diners Club Arena]] de [[Rapperswil-Jona]], onde os ZSC Lions gañaron por 5 goles a 0, gañando o [[Silver Stone Trophy]].<ref>{{Cita web |url=http://stats.iihf.com/Hydra/4/IHM004130_74_3_0.pdf |título=Game Summary |dataacceso=30 de xuño de 2014 |lingua=inglés}}</ref> Coa súa vitoria na Champions Hockey League, os ZSC Lions cualificáronse para xogar fronte aos [[Chicago Blackhawks]] da [[National Hockey League]] na [[Victoria Cup 2009|edición de 2009]] da [[Victoria Cup (hóckey sobre xeo)|Victoria Cup]]. Xogada na casa dos Lions, os suízos derrotaron por 2 goles a 1 aos Blackhawks, gañando o trofeo.<ref>{{Cita web |url=http://espn.go.com/nhl/recap/_/id/290929063/chicago-blackhawks-vs-zsc-lions-zurich |título=Blackhawks suffer first loss to European club since '91 |editor=ESPN.com | data=29 de setembro de 2009 |dataacceso=30 de xuño de 2014 |lingua=inglés}}</ref> Esta foi a primeira vez dende [[1991]] que os Blackhawks perderon fronte a un equipo de [[Europa]]. == Pavillón == Entre [[1930]] e [[1950]], os ZSC Lions xogaron os seus partidos como local na pista de xxeo Dolder.<ref name="CHL"/> Dende 1950 o equipo xoga os seus partidos como local no Hallenstadion de Zúric, un pavillón con capacidade para 11.200 espectadores situado no distrito de Oerlikon. O primeiro partido do club tivo lugar o [[18 de novembro]] de 1950 e enfrontou ao daquela denominado Zürcher SC e ao EHC Arosa, finalizando o partido con empata e 5 goles. Entre xuño de 2004 e xullo de 2005 o pavillón experimentou unha profunda remodelación que custou 145 millóns de [[franco suízo|francos]] e que modernizou o pavillón dotándoo de infraestrutura para acoller eventos empresariais, deportivos e culturais.<ref>{{Cita web |url=http://www.zsclions.ch/home/organisation/hallenstadion/uebersicht/ |título=Übersicht |editor=zsclions.ch |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=alemán}}</ref> Durante o tempo que o Hallenstadion permaneceu en obras, os ZSC Lions xogaron os seus partidos como local no achegado [[Stadiönli]] (tamén coñecido como KEBO).<ref name="CHL"/> O Hallenstadion conta cunha das medias de asistencia máis altas da competición.<ref>{{Cita web |url=http://www.swiss-icehockey.ch/NL/spiele/de/spectators_nla.php |título=STATISTIK |editor=swiss-icehockey.ch |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=alemán}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.hockeyfans.ch/stats/teaminfo.php?team=zsc |título=Statistiken ZSC Lions |editor=hockeyfans.ch |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=alemán}}</ref> [[Ficheiro:Choreography (5154716790).jpg|miniatura|300px|Seareiros do ZSC Lions na celebración do 80 aniversario do club.]] {| | valign="top" | {| class="wikitable" style="font-size:95%; text-align:center; margin-top:0em" |- style="background-color:#e8e8e8" ! width="100" | Tempada ! width="100" | Liga regular ! width="100" | Play-Off ! width="100" | Play-Out ! width="100" | Récord de asistencia ! width="100" | Esgotado |- | [[Tempada 2013-14 da NLA|2013-14]] || 9.048 || 10.082 || − || 11.200 || 4x |- | [[Tempada 2012-13 da NLA|2012-13]] || 8.745 || 10.541 || − || 11.200 || 2x |- | [[Tempada 2011-12 da NLA|2011-12]] || 7.625 || 10.843 || − || 11.200 || 4x |- | [[Tempada 2010-11 da NLA|2010-11]] || 7.640 || 10.050 || − || 10.700 || |- | [[Tempada 2009-10 da NLA|2009-10]] || 7.749 || 8.948 || − || 9.963 || |- | [[Tempada 2008-09 da NLA|2008-09]] || 7.720 || 8.698 || − || 9.668 || |- | [[Tempada 2007-08 da NLA|2007-08]] || 6.314 || 10.385 || − || 10.700 || 4x |- | [[Tempada 2006-07 da NLA|2006-07]] || 6.287 || 10.182 || − || 10.660|| 1x |- | [[Tempada 2005-06 da NLA|2005-06]] || 8.540 || − || 6.625 || 10.046 || |- | [[Tempada 2004-05 da NLA|2004-05]] || 3.038 || 3.300 || − || 3.840||3x |- | [[Tempada 2003-04 da NLA|2003-04]] || 7.615 || 10.421 || − || 11.500|| 2x |- | [[Tempada 2002-03 da NLA|2002-03]] || 8.837 || 9.485 || − || 11.500|| 3x |- | [[Tempada 2001-02 da NLA|2001-02]] || 8.507 || 11.229 || − || 11.500|| 8x |- | [[Tempada 2000-01 da NLA|2000-01]] || 8.124 || 10.854 || − || 11.500|| 6x |} |} == Xogadores == === Capitáns === Ao longo da súa historia, os ZSC Lions tiveron 16 capitáns, 11 deles ostentando o posto en solitario. O primeiro capitán da historia do equipo de Zúric foi nomeado na tempada 1980-81, e foi o xogador nado en [[Arosa, Suíza|Arosa]] [[Lorenzo Schmid|Lorenzo 'Lolo' Schmid]]. O xogador que máis tempo ocupou o posto de capitán na historia do equipo foi o suízo [[Mathias Seger]], que ocupou o posto en solitario durante nove tempadas, e logo compartiu o posto con outros xogadores outras tres tempadas máis. Excepto o [[Estados Unidos de América|estadounidense]] [[Ron Wilson]], todos os capitáns do equipo naceron en Suíza. Os diferentes xogadores que teñen sido capitáns do equipo ao longo da súa historia son:<ref>{{Cita web |url=http://www.eliteprospects.com/team_captaincy_history.php?team=118 |título=TEAM CAPTAINCY HISTORY - ZSC |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de outubro de 2017 |lingua=en}}</ref> {| {| class="wikitable" style="text-align: center;" |colspan=4| {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" |+ style="background:#FFFFFF; border-top:#0161AB 5px solid; border-bottom:#E3393F 5px solid;" | Capitáns dos ZSC Lions |- ! scope="col" | Nome(s) ! scope="col" | Período |- | [[Lorenzo Schmid|Lorenzo 'Lolo' Schmid]] || 1980–84 |- | [[Hans Schmid]] || 1984–86 |- | [[Roger Geiger]] || 1986–88 |- | [[Ron Wilson]] || 1988–89 |- | ''Ningún capitán'' || 1989–91 |- | [[Jiri Faic]] || 1991–93 |- | [[Christian Weber]] || 1993–94 |- | [[Bruno Vollmer]] || 1994–97 |- | [[Claudio Micheli]] || 1997–00 |- | [[Michel Zeiter]] || 2000–02 |- | ''Ningún capitán'' || 2002-03 |} </td><td valign=top> {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" |+ style="background:#FFFFFF; border-top:#0161AB 5px solid; border-bottom:#E3393F 5px solid;" | Capitáns dos ZSC Lions |- ! scope="col" | Nome(s) ! scope="col" | Período |- | [[Mark Streit]] || 2003-05 |- | [[Mathias Seger]] || 2005-14 |- | [[Mathias Seger]]<br/>[[Severin Blindenbacher]] || 2014-15 |- | [[Mathias Seger]]<br/>[[Patrik Bärtschi]] || 2015-16 |- | [[Mathias Seger]]<br/>[[Patrick Geering]] || 2016-17 |- | [[Patrick Geering]]<br/>[[Reto Schäppi]] || 2017-18 |} |} ''Blindenbacher, Bärtschi e Geering foron co-capitáns de Mathias Seger durante as tempadas 2014-15, 2015-16 e 2016-17 respectivamente.'' ''Geering e Schäppi son os co-capitáns do equipo na tempada 2017-18.'' === Números retirados === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" |+ style="background:#FFFFFF; border-top:#0161AB 5px solid; border-bottom:#E3393F 5px solid;" | Números retirados dos ZSC Lions<ref>{{Cita web |url=http://www.eliteprospects.com/team.php?team=118 |título=ZSC LIONS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de outubro de 2017 |lingua=en}}</ref> |- ! width=40px | Nº ! width=150px |Xogador ! width=60px |Posición ! width=100px |Carreira nos Lions |- | '''21''' || [[Reto Sturzenegger]] || [[Defensa (hóckey sobre xeo)|D]] || 1984–1988<ref>{{Cita web |url=http://www.eliteprospects.com/player.php?player=31199 |título=RETO STURZENEGGER |editor=eliteprospects.com |dataacceso=26 de outubro de 2017 |lingua=inglés}}</ref> |- | '''23''' || [[Chad Silver]] || [[Dianteiro (hóckey sobre xeo)|F]] || 1998–1999<ref>{{Cita web |url=http://www.eliteprospects.com/player.php?player=27815 |título=CHAD SILVER |editor=eliteprospects.com |dataacceso=26 de outubro de 2017 |lingua=inglés}}</ref> |- | '''31''' || [[Ari Sulander]] || [[Porteiro (hóckey sobre xeo)|P]] || 1998–2012<ref>{{Cita web |url=http://www.eliteprospects.com/player.php?player=7842 |título=ARI SULANDER |editor=eliteprospects.com |dataacceso=29 de xuño de 2014 |lingua=inglés}}</ref> |} == Palmarés == * '''8 [[National League A]]:''' 1936, 1949, 1961, 2000, 2001, 2008, 2012, 2014 * '''4 [[National League B|NLB Championship]]:''' 1973, 1981, 1983, 1989 * '''1 [[Victoria Cup (hóckey sobre xeo)|Victoria Cup]]:''' 2009 * '''1 [[Champions Hockey League (2008-09)|Champions Hockey League]]/[[Silver Stone Trophy]]:''' 2009 * '''2 [[IIHF Continental Cup]]:''' 2001, 2002 * '''2 Copas de Suíza:''' 1960, 1961 * '''2 [[Spengler Cup]]:''' 1944, 1945 == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Portal|Hóckey sobre xeo}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20120912230233/http://www.zsclions.ch/ Sitio web oficial] {{de}} * [http://tv.zsclions.ch/ ZSC Lions TV] {{de}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Equipos de hóckey sobre xeo de Suíza]] h5pwaxgsph05ncqvna4heioyyuxuh3o 0 286012 6149200 6082815 2022-08-03T09:00:27Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Abu Bakr al-Baghadadi''', nado en [[Samarra]] en [[1971]] e finado en [[Barisha]] o [[27 de outubro]] de [[2019]],<ref name=FoxOct27>{{cita web |url=https://www.foxnews.com/politics/isis-leader-baghdadi-confirmed-dead-after-apparent-suicide-during-u-s-operation-sources?fbclid=IwAR0xZjy2FYpMr5-9Qtbm3a1-Pz2D1ATlZ-KxMkhh8vzifAnkQN9g_kwpJ2Q |title=ISIS leader al-Baghdadi confirmed dead after apparent suicide during U.S. operation: sources |last=Blitzer |first=Ron |date=27 de outubro de 2019 |website=[[Fox News]] |publisher= |access-date=27 de outubro de 2019}}</ref> foi un [[xihad]]ista [[iraq]]uí, líder do [[Estado Islámico de Iraq e do Levante]] que se autoproclamou o 29 de xuño de 2014 [[califa]] so o nome de Ibrahim. Buscado polos Estados Unidos como terrorista,<ref name="state">{{cita web |url= http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2011/10/174971.htm |título= Terrorist Designation of Ibrahim Awwad Ibrahim Ali al-Badri |editor= United States Department of State |data= 4 de outubro de 2011 |accessdate= 8 de outubro de 2011 |data-arquivo= 06 de outubro de 2011 |url-arquivo= https://web.archive.org/web/20111006155030/http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2011/10/174971.htm |url-morta= yes }}</ref> a revista ''[[Time]]'' considerouno en 2013 o terrorista máis poderoso do mundo<ref>[http://content.time.com/time/covers/pacific/0,16641,20131216,00.html ''Time'', 16 de decembro de 2013]</ref>. == Traxectoria == Non se coñece moito da súa traxectoria vital, puido ser un [[imán]] antes da caída de [[Saddam Hussein]]<ref name="Abu">{{cita web|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-27801676 |título=BBC News - Profile: Abu Bakr al-Baghdadi |editor=BBC News|data=11 de xuño de 2014 |accessdate=16 xuño de 2014}}</ref> que podería xa estar en conexión con movementos salafistas<ref>[http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/iraq/10891700/Iraq-crisis-the-jihadist-behind-the-takeover-of-Mosul-and-how-America-let-him-go.html "Iraq crisis: the jihadist behind the takeover of Mosul - and how America let him go" ''The Telegraph'', 11 de xuño de 2014]</ref>, e segundo información aparecida en webs xihadistas conta cun doutoramento en estudos islámicos dunha universidade de Bagdad<ref>[http://edition.cnn.com/2014/06/12/world/meast/who-is-the-isis/index.html?hpt=imi_t4 "ISIS: The first terror group to build an Islamic state?"], CNN, 13 de xuño de 2014</ref>. Logo da invasión norteamericana dirixiu pequenos grupos de militantes islamitas contrarios á presenza norteamericana ata que se integrou na organización iraquí de [[Al Qaida]] e presidiu o tribunal islámico da cidade de Rawa, preto da fronteira con Siria, onde segundo informacións xornalísticas gañou reputación pola súa brutalidade<ref>[http://www.theguardian.com/world/2014/jun/12/baghdadi-abu-bakr-iraq-isis-mosul-jihad "Abu Bakr al-Baghdadi: The Isis chief with the ambition to overtake al-Qaida" ''The Guardian'', 12 de xuño de 2014]</ref>. Detido polas forzas norteamericanas en 2005 estivo prisioneiro en Camp Bucca durante catro anos<ref>[http://www.washingtonpost.com/news/morning-mix/wp/2014/06/11/how-isis-leader-abu-bakr-al-baghdadi-became-the-worlds-most-powerful-jihadi-leader/ "How ISIS leader Abu Bakr al-Baghdadi became the world’s most powerful jihadist leader" ''The Washington Post'', 11 de xuño de 2014]</ref>. Tras a súa liberación integrouse no Estado Islámico de Iraq, onde tamén estaban os militantes de Al Qaida. Logo da morte do líder da organización, esta anunciou nun comunicado o 16 de maio de 2010 a elección de Abu Bakr como o seu novo dirixente. So o seu liderado, desde o outono de 2010, o grupo multiplicou os seus ataques, tanto contra os cristiáns e os xiítas como contra obxectivos gobernamentais e policiais. Entre os que salienta a toma de reféns o 31 de outubro de 2010, [[Día de Tódolos Santos]], no interior da catedral de Bagdad, o que provocou a morte de 46 persoas.<ref>[http://www.leparisien.fr/international/bagdad-des-chretiens-a-nouveau-victimes-d-attentats-10-11-2010-1144084.php Bagdad : des chrétiens à nouveau victimes d'attentats] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140112204516/http://www.leparisien.fr/international/bagdad-des-chretiens-a-nouveau-victimes-d-attentats-10-11-2010-1144084.php |date=12-01-2014 }} ''Le Parisien'', 10 de novembro de 2010</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1971]] [[Categoría:Finados en 2019]] [[Categoría:Personalidades de Iraq]] fkqwhd21tcoiwieydeqrwoxkanj5n9u 0 287163 6148934 5818182 2022-08-03T00:16:40Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 17 de Malaysia Airlines |Imaxe = Boeing 777-2H6ER 9M-MRD Malaysian (6658105143).jpg |Pé= 9M-MRD, o avión involucrado no accidente. |Data = [[17 de xullo]] de [[2014]] |Causa = derrubado por un<br>[[mísil Buk]] |Sitio= preto de [[Hrabove]] no<br>[[oblast de Donetsk]], [[Ucraína]] |Coordenadas = {{coord|48|8|17|N|38|38|20|E}} |Orixe = [[Ámsterdam]] |Derradeira escala = |Destino = [[Kuala Lumpur]] |Mortes = 298 (todos) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Boeing 777|Boeing 777-200ER]] |Operador = [[Malaysia Airlines]] |Rexistro = 9M-MRD |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 283 |Tripulación = 15 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 17 de Malaysia Airlines''' ('''MH17'''/'''MAS17''') foi un voo internacional regular de pasaxeiros entre [[Ámsterdam]] e [[Kuala Lumpur]] que foi derrubado o [[17 de xullo]] de [[2014]] mentres sobrevoaba o leste de [[Ucraína]]. O avión caeu preto de [[Hrabove]] no [[oblast de Donetsk]], [[Ucraína]], a unha 40 quilómetros da fronteira con [[Rusia]].<ref name=Fronteira>{{cita web|título=Malaysia Airlines plane crashes on Ukraine-Russia border|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/ukraine/10974050/Malaysia-Airlines-plane-crashes-on-Ukraine-Russia-border-live.html|editor=The Telegraph|dataacceso=19 de xullo de 2014|data-arquivo=18 de xullo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140718001608/http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/ukraine/10974050/Malaysia-Airlines-plane-crashes-on-Ukraine-Russia-border-live.html|url-morta=yes}}</ref> Os 283 pasaxeiros e 15 tripulantes a bordo do [[Boeing 777|Boeing 777-200ER]] morreron.<ref>{{cita web|título=Malaysia Airlines flight MH17 shot down over Ukraine, 298 dead, 27 Australians on board|url=http://www.smh.com.au/world/malaysia-airlines-flight-mh17-shot-down-over-ukraine-298-dead-27-australians-on-board-20140718-zu9p2.html|editor=The Sydney Morning Herald|dataacceso=19 de xullo de 2014}}</ref><ref name=Reuters>{{cita web|título=Malaysian airliner downed in Ukraine war zone, 295 dead|url=http://www.reuters.com/article/2014/07/17/us-ukraine-crisis-airplane-idUSKBN0FM22N20140717|editor=Reuters|dataacceso=19 de xullo de 2014|data-arquivo=17 de xullo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140717213520/http://www.reuters.com/article/2014/07/17/us-ukraine-crisis-airplane-idUSKBN0FM22N20140717|url-morta=yes}}</ref> O accidente ocorreu na zona do conflito da insurxencia Donbass que se estaba a producir nese momento. Esta ruta foi probablemente elixida para aforrar combustible.<ref>{{cita web|título=Terror in the sky: Did MH 17 do the right thing?|url=http://theindependent.sg/blog/2014/07/18/terror-in-the-sky-did-mh-17-do-the-right-thing/|editor=The Independente|dataacceso=19 de xullo de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140729083345/http://theindependent.sg/blog/2014/07/18/terror-in-the-sky-did-mh-17-do-the-right-thing/|dataarquivo=29 de xullo de 2014|urlmorta=yes}}</ref> Foi o segundo avión perdido por Malaysia Airlines en 2014 despois da desaparición do [[voo 370 de Malaysia Airlines|voo 370]] o [[8 de marzo]]. A responsabilidade da investigación foi delegada á Dutch Safety Board (DSB) e ao equipo de investigación conxunto liderado polos neerlandeses (JIT), que concluíu que o avión fora derrubado por un [[mísil Buk]] terra-aire lanzado dende territorio controlado por separatistas pro-rusos en Ucraína.<ref name="Dutch Safety Board">{{cita web |título=MH17 Crash |url=http://cdn.onderzoeksraad.nl/documents/report-mh17-crash-en.pdf |editor=Dutch Safety Board |dataacceso=12 de xuño de 2018 |data-arquivo=13 de outubro de 2015 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151013121203/http://cdn.onderzoeksraad.nl/documents/report-mh17-crash-en.pdf |url-morta=yes }}</ref><ref>{{cita web |título=MH17 crash report: Dutch investigators confirm Buk missile hit plane |url=https://www.theguardian.com/world/live/2015/oct/13/mh17-crash-report-ukraine-live-updates |editor=The Guardian |dataacceso=12 de xuño de 2018}}</ref> Segundo o JIT, o Buk usado procedía orixinalmente da 53ª brigada de foguetes antiaéreos da Federación Rusa,<ref name="cnn">{{cita web |título=Missile that downed MH17 'owned by Russian brigade' |url=https://edition.cnn.com/2018/05/24/europe/mh17-plane-netherlands-russia-intl/index.html |editor=CNN |dataacceso=12 de xuño de 2018}}</ref> fora transportado dende Rusia o día do accidente, foi disparado dende un campo nunha zona controlada polos rebeldes e o lanzador regresou a Rusia despois de que fose usado para derrubar o MH17.<ref>{{cita web |título=MH17 missile owned by Russian brigade, investigators say |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-44235402 |editor=BBC |dataacceso=12 de xuño de 2018}}</ref><ref>{{cita web |título=MH17 missile 'came from Russia', Dutch-led investigators say |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-37495067 |editor=BBC |dataacceso=12 de xuño de 2018}}</ref><ref>{{cita web |título=Malaysia Airlines flight MH17 was shot down from pro-Russian rebel controlled territory, investigation finds |url=https://www.smh.com.au/world/malaysia-airlines-flight-mh17-was-shot-down-from-prorussian-rebel-controlled-territory-investigation-finds-20160928-grqter.html |editor=The Sydney Morning Herald |dataacceso=12 de xuño de 2018}}</ref> Baseándose nas conclusións do JIT, os gobernos dos [[Países Baixos]] e [[Australia]] responsabilizan a Rusia polo despregue do mísil e están tomando medidas para responsabilizala formalmente.<ref>{{cita web |título=MH17: The Netherlands and Australia hold Russia responsible |url=https://www.government.nl/latest/news/2018/05/25/mh17-the-netherlands-and-australia-hold-russia-responsible |editor=Goberno dos Países Baixos |dataacceso=12 de xuño de 2018}}</ref> Os achados da DSB e o JIT confirmaron afirmacións anteriores das fontes de intelixencia estadounidenses e alemás sbre o tipo de mísil e a zona de lanzamento. No ano [[2014]] a intelixencia dos [[Estados Unidos]] dixera que Rusia subministrara o mísil Buk ao insurxentes pro-rusos, e que estes probablemente derrubaron o MH17 por error, pensando que era un avión militar. O primeiro ministro ucraíno [[Arseniy Yatsenyuk]] culpou a soldos profesionais que segundo el procedían de Rusia, afirmando que "non eran militantes borrachos con pasaportes ucraínos, foi feito por profesionais rusos e coordinados dende Rusia", engadindo que "todo o mundo aprendeu sobre as mentiras e a propaganda rusa".<ref>{{cita web |título=Yatsenyuk: ‘I think we will win’ |url=https://www.kyivpost.com/article/content/war-against-ukraine/yatsenyuk-russia-is-not-planning-to-conduct-any-humanitarian-mission-live-361699.html?cn-reloaded=1 |editor=Kyiv Post |dataacceso=13 de xuño de 2018}}</ref> En maio de 2018 o goberno ruso rexeitou as afirmación de que Rusia ten responsabilidades no accidente e negou calquera implicación. O ministro de defensa ruso dixo que nunca se despregaron sistemas de mísiles antiaéreos en Ucraína.<ref name="cnn" /><ref>{{cita web |título=No Russian air defense missile systems crossed Russia-Ukraine border |url=http://tass.com/defense/1006070 |editor=Tass |dataacceso=13 de xuño de 2018}}</ref> O goberno ruso mantén a responsabilidade ucraína xa que o accidente produciuse no seu espazo aéreo.<ref>{{cita web |título=Ukraine crisis: Poroshenko offers rebels more autonomy |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-29140593 |editor=BBC |dataacceso=13 de xuño de 2018}}</ref><ref>{{cita web |título=MH17 anniversary: In Russia, conspiracy theories on downed plane still find believers |url=https://www.smh.com.au/world/mh17-anniversary-in-russia-conspiracy-theories-on-downed-plane-still-find-believers-20150715-gicj7o.html |editor=The Sydney Morning Herald |dataacceso=13 de xuño de 2018}}</ref><ref>{{cita web |título=Internet dipenuhi berita konspirasi penembakan MH17 |url=https://www.merdeka.com/teknologi/internet-dipenuhi-berita-konspirasi-penembakan-mh17.html |editor=Merdeka |dataacceso=13 de xuño de 2018}}</ref> == O avión == O voo 17 estaba operado por un [[Boeing 777|Boeing 777-2H6ER]], co número de serie 28411 e rexistro 9M-MRD.<ref>{{cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20140717-0|páxina-web=|título=Descrición do accidente|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=21 de xullo de 2014}}</ref> Foi o 84º Boeing 777 fabricado e realizou o seu primeiro voo o [[17 de xullo]] de [[1997]], exactamente 17 anos antes do incidente, sendo entregado a [[Malaysia Airlines]] o [[29 de xullo]] dese mesmo ano.<ref name=Airfleets>{{cita web|título=Datos do avión en Airfleets|url=http://www.airfleets.net/ficheapp/plane-b777-28411.htm#|editor=Airfleets|dataacceso=21 de xullo de 2014}}</ref> Estaba equipado con dous motores [[Rolls-Royce Trent|Rolls-Royce Trent 892]] e tiña unha configuración para levar 282 pasaxeiros (35 en clase business e 248 en económica). O aparello levaba realizadas máis de 43.000 horas de voo, incluídos 6.950 ciclos, antes do accidente.<ref name=Airfleets /><ref>{{cita web|título=Malaysian plane was shot down by missile, US official says|url=http://www.bostonglobe.com/news/world/2014/07/17/passenger-plane-carrying-shot-down-adviser-ukrainian-official-says/m1sQJvByNCi7Vn5ncwEAjL/story.html|editor=The Boston Globe|dataacceso=21 de xullo de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140721015612/http://www.bostonglobe.com/news/world/2014/07/17/passenger-plane-carrying-shot-down-adviser-ukrainian-official-says/m1sQJvByNCi7Vn5ncwEAjL/story.html|dataarquivo=21 de xullo de 2014|urlmorta=yes}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Ucraína|Malaysia Airlines]] [[Categoría:Terrorismo]] [[Categoría:Historia de Ucraína]] [[Categoría:2014]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 777|Malaysia Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2014|Malaysia Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Malaysia Airlines| 0017]] ft6wsqfvhvhd3mz9qwknyw3bp5u1lr9 0 287294 6149308 6034146 2022-08-03T10:09:22Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox Aeroporto | nome = Aeroporto de Murcia-San Javier | nomenativo = | nativename-a = | nativename-r = | imaxe = San_Javier_Airport,_Murcia,_Spain,_15_Sept._2011.jpg | ancho-imaxe = 300px | caption = | image2 = | image2-width = | caption2 = | IATA = MJV | ICAO = LELC | FAA = | LID = | tipo = Base aérea militar aberta ao tráfico civil | dono = [[Exército do Aire de España|Exército do Aire]] | operator = AENA | owner-oper = | cidade-sirve = [[Murcia]] | ubicación = [[Santiago de la Ribera]] ([[San Javier]]) | built = <!-- para aeroportos militares --> | used = <!-- para aeroportos militares --> | commander = <!-- para aeroportos militares --> | occupants = <!-- para aeroportos militares --> | elevación-f = 28 | elevación-m = 9 | coordenadas = {{Coordenadas|37|46|44.60|N|0|48|13.76|W}} | website = | metric-elev = | metric-rwy = | p1-número = 05R/23L | p1-lonx-f = 7.546x148 | p1-lonx-m = 2.320x45 | p1-sup = asfalto | p2-número = 05L/23R | p2-lonx-f = 5.174x148 | p2-lonx-m = 1.577x45 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2018 | cab-estad1 = Número de pasaxeiros | dato-estad1 = 1.273.424 | cab-estad2 = Operacións | dato-estad2 = 9.179 | cab-estad3 = Carga (ton.) | dato-estad3 = 0,08 | footnotes = }} O '''Aeroporto de Murcia-San Javier''' ([[IATA]]: '''MJV''', [[OACI]]: '''LELC''') é unha base aérea militar do [[Exército do Aire de España|Exército do Aire]] situada xunto ao [[mar Menor]], na pedanía de [[Santiago de la Ribera]], no concello de [[San Javier]] ([[Rexión de Murcia]]), a 50 quilómetros da cidade de [[Murcia]]. Estivo aberta ao tráfico civil como [[aeroporto]] público xestionado por [[Aena]] ata o [[15 de xaneiro]] de [[2019]], cando se inaugurou o [[Aeroporto Internacional da Rexión de Murcia]].<ref name="apertura">{{Cita web|título=Aena iniciará os voos de Corvera o 15 de xaneiro do ano próximo|url=http://www.laverdad.es/murcia/aena-iniciara-vuelos-20180607185210-nt.html|autor=La Verdad}}</ref> == Historia == O [[aeroporto]] ten a capacidade para recibir [[Avión (medio de transporte)|avión]]s de mediano tamaño como un [[Boeing 757]] ou un [[Airbus A300]]. Conta con dúas pistas, a principal é a 05 R/23 L e outra secundaria 05 L/05L/23R de menor lonxitude, aberta en 2011 e destinada en exclusiva a material L-26 Baruto da escola elemental de San Javier, co que a principal é utilizada por material L-25 Mirlo (CASA C-101) combinado con voos civís durante todo o día. Foi remodelado para ser usado como aeroporto civil en [[1995]], ano no cal tivo un volume de 88.608 pasaxeiros. No ano [[2004]] a terminal recibiu unha ampliación de 1.100 [[metros]], ademais de poñer en funcionamento novos equipos na zona de entrega de equipaxe. Cara a [[2006]] rematáronse as obras de remodelación e ampliación onde se habilitaron 8 mostradores máis quedando un total de 18, aumentouse o tamaño da zona de seguridade, inauguráronse unha cafetaría e tendas de ''duty free'' ademais de novos baños.<ref>{{Cita Web |url = http://www.spanish-airport-guide.com/aeropuertos/aeropuerto-de-murcia.html |título = Información sobre o Aeroporto de Murcia |dataacceso = 3 de maio de 2009 |autor = spanish-airport-guide.com |data-arquivo = 01 de maio de 2009 |url-arquivo = https://web.archive.org/web/20090501093119/http://www.spanish-airport-guide.com/aeropuertos/aeropuerto-de-murcia.html |url-morta = yes }}</ref> En marzo de 2011 inaugurouse a segunda pista do aeroporto para que puidese operar como aeroporto civil as 24 horas ao día, tras un investimento duns 67 millóns de euros por parte da empresa estatal [[Aena]].<ref name="segunda">{{Cita Web|url=http://www.laverdad.es/murcia/20110318/local/region/inaugurada-segunda-pista-javier-201103181359.html |título=Inaugurada a segunda pista de San Javier, que competirá con Corvera |data=18 de marzo de 2011 |dataacceso=23 de agosto de 2011 |editor=[[Vocento]] |obra=LaVerdad.es |lingua=castelán}}</ref><ref name="segunda2">{{Cita Web|url=http://www.europapress.es/murcia/noticia-aeropuerto-san-javier-estrena-segunda-pista-aumentara-capacidad-vuelos-comerciales-20110318172014.html |título=O Aeroporto de San Javier estrea a súa segunda pista, que aumentará a capacidade de voos comerciais |data=18 de marzo de 2011 |dataacceso=23 de agosto de 2011 |editorial=[[Europa Press]] |lingua =castelán}}</ref> En xuño de 2011 o novo director do aeroporto de San Javier confirmou que Aena tiña previsto un plan de investimentos (como a ampliación da terminal de pasaxeiros) e que non se pecharía San Javier coa apertura de [[aeroporto Internacional da Rexión de Murcia|Corvera]].<ref name="terminal">{{Cita Web |url=http://www.laverdad.es/murcia/v/20110621/region/nuevo-director-aeropuerto-descarta-20110621.html |título=O novo director do aeroporto descarta o abandono de San Javier |data=21 de xuño de 2011 |dataacceso=23 de agosto de 2011 |editor=[[Vocento]] |autor=LaVerdad.es |lingua=castelán}}</ref> Non obstante, ao quedar [[Aena]] como adxudicataria do novo [[Aeroporto Internacional da Rexión de Murcia|Aeroporto Internacional]], confirmouse que todas as operacións e o persoal serían trasladados de San Javier a Corvera, quedando San Javier para uso militar exclusivamente.<ref>{{Cita web|título=O aeropuerto de Corvera estará listo para operar en decembro|url=http://www.laverdad.es/murcia/aeropuerto-corvera-listo-20180224120724-nt.html|autor=La Verdad}}</ref><ref>{{Cita web|título=Aena explotará durante 25 años el aeropuerto de Murcia ‘resucitado’|url=https://elpais.com/economia/2017/12/20/actualidad/1513796374_662447.html|autor=El País}}</ref> O aeroporto pechou ao tráfico civil o 14 de xaneiro de [[2019]], debido á apertura o día seguinte do novo [[Aeroporto Internacional da Rexión de Murcia|aeroporto de Corvera]]. O último voo foi operado por [[Ryanair]] entre San Javier e [[Manchester]].<ref>{{Cita web|título=O presidente de Aena asistirá ao peche dos voos comerciais en San Javier|url=https://www.laverdad.es/murcia/presidente-aena-asistira-20190111120616-nt.html|autor=La Verdad}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de aeroportos de España]] === Ligazóns externas === * [http://www.aena-aeropuertos.es/csee/Satellite/Aeropuerto-Murcia-San-Javier/es/ Páxina oficial do Aeroporto de Murcia-San Javier na web de AENA] {{es}} {{Aeroportos de España}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de España|Murcia-San Javier]] [[Categoría:Transporte na Rexión de Murcia]] [[Categoría:San Javier]] 02p7m4qpr6fum9y4vax4nh9ngc47ibl 0 288869 6148385 6009277 2022-08-02T13:30:01Z Jockerouac 113500 /* A construción dos viadutos */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. Da [[Idade de Bronce]] consérvanse hoxe en día vestixios coma gravados rupestres e petróglifos, así coma machadas e outros utensilios de [[bronce]]. Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} O [[Imperio Romano]] deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste|fonte}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] 0psotxonzpkqx322xm8xae4r3962i7k 6148423 6148385 2022-08-02T14:13:39Z Jockerouac 113500 /* Prehistoria */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == ===Idade de Pedra=== [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. ===Idade de Bronce=== Da [[Idade de Bronce]] consérvanse hoxe en día vestixios coma gravados rupestres e petróglifos, así coma machadas e outros utensilios de [[bronce]]. ===Idade de Ferro=== Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} O [[Imperio Romano]] deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste|fonte}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] b331qtislp31myivwxcn6k3c0wvjcsz 6148468 6148423 2022-08-02T14:42:05Z Jockerouac 113500 /* Idade de Bronce */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == ===Idade de Pedra=== [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. ===Idade de Bronce=== [[Ficheiro:Petróglifos da Pedreira - Ventosela - Redondela.jpg|miniatura|[[Petróglifo]]s da Pedreira, na parroquia redondelá de Ventosela.]] A [[Idade de Bronce]] é o período prehistórico desde o [[-1800|1800]] ao [[-600|600 antes de Cristo]]. Desta etapa consérvanse hoxe en día vestixios coma gravados rupestres e petróglifos, así coma machadas e outros utensilios de [[bronce]]. En canto aos petróflifos e estacións rupestre, en Redondela consérvanse multitude delas espalladas pola súa xeografía. No [[monte Penide]], en [[Negros, Redondela|Negros]], consérvanse diferentes gravados circulares e ovalados. Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]] aatópanse os petróflifos da Pedreira, con abundantes formas xeometricas, antropomorfas e zoomorfas da denominada [[idade de Bronce final]]. Entre estas últimas destacan varias representacións de homes a cabalo que se datan entre 1000 e 600 anos antes de Cristo. No [[O Viso, Redondela|Viso]] atópase a Pedran das Rodiñas, no lugar da [[A Nogueira, O Viso, Redondela|Nogueira]] varias rochas e penas con ondulacións e covas. Inscricións similares pódense atopar tamén no Monte do Castro, entre as parroquias de [[Cabeiro, Redondela|Cabeiro]] e [[Negros, Redondela|Negros]]; e no Chan da Cruz, en [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]] recoñécense diversas representacións de armas, entre as que se atopan puñais, dagas ou espadas curtas, no lugar denominado Poza da Lagoa. En canto aos obxectos propios desta idade, existen innurables achádegos resultado de diferentes excavacións na contorna. A maioría delas atópanse expostas no [[Museo de Pontevedra]]. O obxecto atopado de máis antigüidade trátase dunha machada bicóncava de case 600 [[gramo]]s e 161x77x15,5 [[milímetro]]s, localizada na parroquia de [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]]. Dátase da [[idade de Bronce media]], entre o [[-1500|1500]] e o [[-1000|1000 antes de Cristo]]. Tamén outros obxectos máis recentes foron atopados en diferentes lugares do concello: en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] atopáronse preto do mar dúas anelas, en [[Vilavella, Redondela, Redondela|Vilavella]] unha machada do [[-800|800 antes de Cristo]] e no [[castro da Peneda]] atopáronse varias machadas da idade de Bronce final. Tamén, aínda sen localización específica, achouse unha machada de cubo de tipo "de talón". ===Idade de Ferro=== Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} O [[Imperio Romano]] deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste|fonte}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] ehkfab3exhozn63zpw42m9d6iamy0cf 6148470 6148468 2022-08-02T14:42:31Z Jockerouac 113500 /* Idade de Bronce */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == ===Idade de Pedra=== [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. ===Idade de Bronce=== A [[Idade de Bronce]] é o período prehistórico desde o [[-1800|1800]] ao [[-600|600 antes de Cristo]]. Desta etapa consérvanse hoxe en día vestixios coma gravados rupestres e petróglifos, así coma machadas e outros utensilios de [[bronce]]. En canto aos petróflifos e estacións rupestre, en Redondela consérvanse multitude delas espalladas pola súa xeografía. No [[monte Penide]], en [[Negros, Redondela|Negros]], consérvanse diferentes gravados circulares e ovalados. Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]] aatópanse os petróflifos da Pedreira, con abundantes formas xeometricas, antropomorfas e zoomorfas da denominada [[idade de Bronce final]]. Entre estas últimas destacan varias representacións de homes a cabalo que se datan entre 1000 e 600 anos antes de Cristo. No [[O Viso, Redondela|Viso]] atópase a Pedran das Rodiñas, no lugar da [[A Nogueira, O Viso, Redondela|Nogueira]] varias rochas e penas con ondulacións e covas. Inscricións similares pódense atopar tamén no Monte do Castro, entre as parroquias de [[Cabeiro, Redondela|Cabeiro]] e [[Negros, Redondela|Negros]]; e no Chan da Cruz, en [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]] recoñécense diversas representacións de armas, entre as que se atopan puñais, dagas ou espadas curtas, no lugar denominado Poza da Lagoa. En canto aos obxectos propios desta idade, existen innurables achados resultado de diferentes escavacións na contorna. A maioría delas atópanse expostas no [[Museo de Pontevedra]]. O obxecto atopado de máis antigüidade trátase dunha machada bicóncava de case 600 [[gramo]]s e 161x77x15,5 [[milímetro]]s, localizada na parroquia de [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]]. Dátase da [[idade de Bronce media]], entre o [[-1500|1500]] e o [[-1000|1000 antes de Cristo]]. Tamén outros obxectos máis recentes foron atopados en diferentes lugares do concello: en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] atopáronse preto do mar dúas anelas, en [[Vilavella, Redondela, Redondela|Vilavella]] unha machada do [[-800|800 antes de Cristo]] e no [[castro da Peneda]] atopáronse varias machadas da idade de Bronce final. Tamén, aínda sen localización específica, achouse unha machada de cubo de tipo "de talón". ===Idade de Ferro=== Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} O [[Imperio Romano]] deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste|fonte}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] 2y5d507hz65zw29cxjajqj9ja72fg9v 6148474 6148470 2022-08-02T14:43:45Z Jockerouac 113500 /* Idade de Bronce */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == ===Idade de Pedra=== [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. ===Idade de Bronce=== [[Ficheiro:Petróglifos da Pedreira - Ventosela - Redondela.jpg|miniatura|alt=[[Petróglifo]]s da Pedreira.]] A [[Idade de Bronce]] é o período prehistórico desde o [[-1800|1800]] ao [[-600|600 antes de Cristo]]. Desta etapa consérvanse hoxe en día vestixios coma gravados rupestres e petróglifos, así coma machadas e outros utensilios de [[bronce]]. En canto aos petróflifos e estacións rupestre, en Redondela consérvanse multitude delas espalladas pola súa xeografía. No [[monte Penide]], en [[Negros, Redondela|Negros]], consérvanse diferentes gravados circulares e ovalados. Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]] aatópanse os petróflifos da Pedreira, con abundantes formas xeometricas, antropomorfas e zoomorfas da denominada [[idade de Bronce final]]. Entre estas últimas destacan varias representacións de homes a cabalo que se datan entre 1000 e 600 anos antes de Cristo. No [[O Viso, Redondela|Viso]] atópase a Pedran das Rodiñas, no lugar da [[A Nogueira, O Viso, Redondela|Nogueira]] varias rochas e penas con ondulacións e covas. Inscricións similares pódense atopar tamén no Monte do Castro, entre as parroquias de [[Cabeiro, Redondela|Cabeiro]] e [[Negros, Redondela|Negros]]; e no Chan da Cruz, en [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]] recoñécense diversas representacións de armas, entre as que se atopan puñais, dagas ou espadas curtas, no lugar denominado Poza da Lagoa. En canto aos obxectos propios desta idade, existen innurables achados resultado de diferentes escavacións na contorna. A maioría delas atópanse expostas no [[Museo de Pontevedra]]. O obxecto atopado de máis antigüidade trátase dunha machada bicóncava de case 600 [[gramo]]s e 161x77x15,5 [[milímetro]]s, localizada na parroquia de [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]]. Dátase da [[idade de Bronce media]], entre o [[-1500|1500]] e o [[-1000|1000 antes de Cristo]]. Tamén outros obxectos máis recentes foron atopados en diferentes lugares do concello: en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] atopáronse preto do mar dúas anelas, en [[Vilavella, Redondela, Redondela|Vilavella]] unha machada do [[-800|800 antes de Cristo]] e no [[castro da Peneda]] atopáronse varias machadas da idade de Bronce final. Tamén, aínda sen localización específica, achouse unha machada de cubo de tipo "de talón". ===Idade de Ferro=== Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} O [[Imperio Romano]] deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste|fonte}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] 4er3l1sd1jb9321qfpns23cmpt2mare 6148494 6148474 2022-08-02T14:54:29Z Jockerouac 113500 /* Idade Antiga */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == ===Idade de Pedra=== [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. ===Idade de Bronce=== [[Ficheiro:Petróglifos da Pedreira - Ventosela - Redondela.jpg|miniatura|alt=[[Petróglifo]]s da Pedreira.]] A [[Idade de Bronce]] é o período prehistórico desde o [[-1800|1800]] ao [[-600|600 antes de Cristo]]. Desta etapa consérvanse hoxe en día vestixios coma gravados rupestres e petróglifos, así coma machadas e outros utensilios de [[bronce]]. En canto aos petróflifos e estacións rupestre, en Redondela consérvanse multitude delas espalladas pola súa xeografía. No [[monte Penide]], en [[Negros, Redondela|Negros]], consérvanse diferentes gravados circulares e ovalados. Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]] aatópanse os petróflifos da Pedreira, con abundantes formas xeometricas, antropomorfas e zoomorfas da denominada [[idade de Bronce final]]. Entre estas últimas destacan varias representacións de homes a cabalo que se datan entre 1000 e 600 anos antes de Cristo. No [[O Viso, Redondela|Viso]] atópase a Pedran das Rodiñas, no lugar da [[A Nogueira, O Viso, Redondela|Nogueira]] varias rochas e penas con ondulacións e covas. Inscricións similares pódense atopar tamén no Monte do Castro, entre as parroquias de [[Cabeiro, Redondela|Cabeiro]] e [[Negros, Redondela|Negros]]; e no Chan da Cruz, en [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]] recoñécense diversas representacións de armas, entre as que se atopan puñais, dagas ou espadas curtas, no lugar denominado Poza da Lagoa. En canto aos obxectos propios desta idade, existen innurables achados resultado de diferentes escavacións na contorna. A maioría delas atópanse expostas no [[Museo de Pontevedra]]. O obxecto atopado de máis antigüidade trátase dunha machada bicóncava de case 600 [[gramo]]s e 161x77x15,5 [[milímetro]]s, localizada na parroquia de [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]]. Dátase da [[idade de Bronce media]], entre o [[-1500|1500]] e o [[-1000|1000 antes de Cristo]]. Tamén outros obxectos máis recentes foron atopados en diferentes lugares do concello: en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] atopáronse preto do mar dúas anelas, en [[Vilavella, Redondela, Redondela|Vilavella]] unha machada do [[-800|800 antes de Cristo]] e no [[castro da Peneda]] atopáronse varias machadas da idade de Bronce final. Tamén, aínda sen localización específica, achouse unha machada de cubo de tipo "de talón". ===Idade de Ferro=== Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} A finais do [[século -I|século I antes de Cristo]] o [[Imperio Romano]] estableceuse no noroeste da [[península Ibérica]], mesturándose coa cultura galaica ou castrexa dando lugar á denominada Cultura Galaicorromana. En redondela, esta cultura deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> Ademáis de miliarios, consérvanse diversos obxectos romanos atopados en diferentes escavacións. En [[Cedeira, Redondela|Cedeira]] atopáronse diferentes obxectos de cerámica nun vestixio de vila romana con varias habitacións. Tamén no lugar de [[Soutoxuste, O Viso, Redondela|Soutoxuste]], no [[O Viso, Redondela|Viso]], atopáronse vestixios dunha estela romana, e no lugar do [[O Pazo, O Viso, Redondela|Pazo]], na mesma parroquia, foron identificadas pedras e moedas da época. == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste|fonte}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] law0a97c8y3lrg10nb2suz0f24hai5m 6148496 6148494 2022-08-02T14:54:46Z Jockerouac 113500 /* Idade Antiga */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == ===Idade de Pedra=== [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. ===Idade de Bronce=== [[Ficheiro:Petróglifos da Pedreira - Ventosela - Redondela.jpg|miniatura|alt=[[Petróglifo]]s da Pedreira.]] A [[Idade de Bronce]] é o período prehistórico desde o [[-1800|1800]] ao [[-600|600 antes de Cristo]]. Desta etapa consérvanse hoxe en día vestixios coma gravados rupestres e petróglifos, así coma machadas e outros utensilios de [[bronce]]. En canto aos petróflifos e estacións rupestre, en Redondela consérvanse multitude delas espalladas pola súa xeografía. No [[monte Penide]], en [[Negros, Redondela|Negros]], consérvanse diferentes gravados circulares e ovalados. Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]] aatópanse os petróflifos da Pedreira, con abundantes formas xeometricas, antropomorfas e zoomorfas da denominada [[idade de Bronce final]]. Entre estas últimas destacan varias representacións de homes a cabalo que se datan entre 1000 e 600 anos antes de Cristo. No [[O Viso, Redondela|Viso]] atópase a Pedran das Rodiñas, no lugar da [[A Nogueira, O Viso, Redondela|Nogueira]] varias rochas e penas con ondulacións e covas. Inscricións similares pódense atopar tamén no Monte do Castro, entre as parroquias de [[Cabeiro, Redondela|Cabeiro]] e [[Negros, Redondela|Negros]]; e no Chan da Cruz, en [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]] recoñécense diversas representacións de armas, entre as que se atopan puñais, dagas ou espadas curtas, no lugar denominado Poza da Lagoa. En canto aos obxectos propios desta idade, existen innurables achados resultado de diferentes escavacións na contorna. A maioría delas atópanse expostas no [[Museo de Pontevedra]]. O obxecto atopado de máis antigüidade trátase dunha machada bicóncava de case 600 [[gramo]]s e 161x77x15,5 [[milímetro]]s, localizada na parroquia de [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]]. Dátase da [[idade de Bronce media]], entre o [[-1500|1500]] e o [[-1000|1000 antes de Cristo]]. Tamén outros obxectos máis recentes foron atopados en diferentes lugares do concello: en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] atopáronse preto do mar dúas anelas, en [[Vilavella, Redondela, Redondela|Vilavella]] unha machada do [[-800|800 antes de Cristo]] e no [[castro da Peneda]] atopáronse varias machadas da idade de Bronce final. Tamén, aínda sen localización específica, achouse unha machada de cubo de tipo "de talón". ===Idade de Ferro=== Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} A finais do [[século -I|século I antes de Cristo]] o [[Imperio Romano]] estableceuse no noroeste da [[península Ibérica]], mesturándose coa cultura galaica ou castrexa dando lugar á denominada Cultura Galaicorromana. En redondela, esta cultura deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> Ademais de miliarios, consérvanse diversos obxectos romanos atopados en diferentes escavacións. En [[Cedeira, Redondela|Cedeira]] atopáronse diferentes obxectos de cerámica nun vestixio de vila romana con varias habitacións. Tamén no lugar de [[Soutoxuste, O Viso, Redondela|Soutoxuste]], no [[O Viso, Redondela|Viso]], atopáronse vestixios dunha estela romana, e no lugar do [[O Pazo, O Viso, Redondela|Pazo]], na mesma parroquia, foron identificadas pedras e moedas da época. == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste|fonte}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] jvm3lqghg6zetfl7rr7tvk3vxly6awd 6148536 6148496 2022-08-02T15:10:30Z Jockerouac 113500 /* Idade de Bronce */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == ===Idade de Pedra=== [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. ===Idade de Bronce=== [[Ficheiro:Petróglifos da Pedreira - Ventosela - Redondela.jpg|miniatura|alt=[[Petróglifo]]s da Pedreira.]] A [[Idade de Bronce]] é o período prehistórico desde o [[-1800|1800]] ao [[-600|600 antes de Cristo]]. Desta etapa consérvanse hoxe en día vestixios coma gravados rupestres e petróglifos, así coma machadas e outros utensilios de [[bronce]]. En canto aos petróflifos e estacións rupestre, en Redondela consérvanse multitude delas espalladas pola súa xeografía. No [[monte Penide]], en [[Negros, Redondela|Negros]], consérvanse diferentes gravados circulares e ovalados. Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]] aatópanse os petróflifos da Pedreira, con abundantes formas xeometricas, antropomorfas e zoomorfas da denominada [[idade de Bronce final]]. Entre estas últimas destacan varias representacións de homes a cabalo que se datan entre 1000 e 600 anos antes de Cristo. No [[O Viso, Redondela|Viso]] atópase a [[Pedra das Rodiñas]], no lugar da [[A Nogueira, O Viso, Redondela|Nogueira]], varias rochas e penas con ondulacións e covas.<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/2278/2011/07/pedra-das-rodinas/|páxina-web=Patrimonio galego.|título=Pedra das Rodiñas|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Inscricións similares pódense atopar tamén no Monte do Castro, entre as parroquias de [[Cabeiro, Redondela|Cabeiro]] e [[Negros, Redondela|Negros]]; e no Chan da Cruz<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/902/2011/05/petroglifos-de-chan-da-cruz-penide/|páxina-web=Patrimonio galego.|título=Petróglifos de Chan da Cruz.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref>, en [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]] recoñécense diversas representacións de armas, entre as que se atopan puñais, dagas ou espadas curtas, no lugar denominado Poza da Lagoa.<ref>{{Cita web|url=http://montepenideprehistorico.com/es/019-018-020-091.html|páxina-web=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|título=Petróglifos da Poza da Lagoa.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> En canto aos obxectos propios desta idade, existen innurables achados resultado de diferentes escavacións na contorna. A maioría delas atópanse expostas no [[Museo de Pontevedra]]. O obxecto atopado de máis antigüidade trátase dunha machada bicóncava de case 600 [[gramo]]s e 161x77x15,5 [[milímetro]]s, localizada na parroquia de [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|data=1996|título=Materiales líticos procedentes de la necrópolis megalítica de Monte Penide (Redondela).|revista=Revista Castrelos do Museo municipal "Quiñones de León" de Vigo.|páxinas=11-16}}</ref> Dátase da [[idade de Bronce media]], entre o [[-1500|1500]] e o [[-1000|1000 antes de Cristo]]. Tamén outros obxectos máis recentes foron atopados en diferentes lugares do concello: en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] atopáronse preto do mar dúas anelas, en [[Vilavella, Redondela, Redondela|Vilavella]] unha machada do [[-800|800 antes de Cristo]] e no [[castro da Peneda]] atopáronse varias machadas da idade de Bronce final. Tamén, aínda sen localización específica, achouse unha machada de cubo de tipo "de talón". ===Idade de Ferro=== Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Armada|nome=Xosé Luís|data=2003|título=Los calderos del castro de A Peneda (Redondela, Pontevedra).Datos y argumentos para una revalorización.|revista=Revista Gallaecia de la Universidade de Santigo de Compostela}}</ref>, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} A finais do [[século -I|século I antes de Cristo]] o [[Imperio Romano]] estableceuse no noroeste da [[península Ibérica]], mesturándose coa cultura galaica ou castrexa dando lugar á denominada Cultura Galaicorromana. En redondela, esta cultura deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> Ademais de miliarios, consérvanse diversos obxectos romanos atopados en diferentes escavacións. En [[Cedeira, Redondela|Cedeira]] atopáronse diferentes obxectos de cerámica nun vestixio de vila romana con varias habitacións. Tamén no lugar de [[Soutoxuste, O Viso, Redondela|Soutoxuste]], no [[O Viso, Redondela|Viso]], atopáronse vestixios dunha estela romana, e no lugar do [[O Pazo, O Viso, Redondela|Pazo]], na mesma parroquia, foron identificadas pedras e moedas da época. == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste|fonte}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] pna232qxyh845oz3lx4hiumoqwmajvb 6148569 6148536 2022-08-02T15:19:50Z Jockerouac 113500 /* Idade de Bronce */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == ===Idade de Pedra=== [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. ===Idade de Bronce=== {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = horizontal | foto1 = Petróglifos do Monte Penide, Negros, Redondela.jpg | ancho1 = 150 | texto1 = [[Petróglifo]]s no [[Monte Penide]]. Declarado [[Ben de Interese Cultural]] pola [[Xunta de Galicia]]. | posición_texto1 = center | foto2 = Pedra das Rodiñas, A Nogueira, O Viso, Redondela.jpg | ancho2 = 148 | texto2 = [[Pedra das Rodiñas]], no Viso. Pódense observar dous elementos circulares concéntricos. | posición_texto2 = center| foto3 = Petróglifos da Pedreira - Ventosela - Redondela.jpg | ancho3 = 150 | texto3 = Petroflifos da Pedreira| posición_texto3 = center}} En canto aos petróflifos e estacións rupestre, en Redondela consérvanse multitude delas espalladas pola súa xeografía. No [[monte Penide]], en [[Negros, Redondela|Negros]], consérvanse diferentes gravados circulares e ovalados. Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]] aatópanse os petróflifos da Pedreira, con abundantes formas xeometricas, antropomorfas e zoomorfas da denominada [[idade de Bronce final]]. Entre estas últimas destacan varias representacións de homes a cabalo que se datan entre 1000 e 600 anos antes de Cristo. No [[O Viso, Redondela|Viso]] atópase a [[Pedra das Rodiñas]], no lugar da [[A Nogueira, O Viso, Redondela|Nogueira]], varias rochas e penas con ondulacións e covas.<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/2278/2011/07/pedra-das-rodinas/|páxina-web=Patrimonio galego.|título=Pedra das Rodiñas|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Inscricións similares pódense atopar tamén no Monte do Castro, entre as parroquias de [[Cabeiro, Redondela|Cabeiro]] e [[Negros, Redondela|Negros]]; e no Chan da Cruz<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/902/2011/05/petroglifos-de-chan-da-cruz-penide/|páxina-web=Patrimonio galego.|título=Petróglifos de Chan da Cruz.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref>, en [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]] recoñécense diversas representacións de armas, entre as que se atopan puñais, dagas ou espadas curtas, no lugar denominado Poza da Lagoa.<ref>{{Cita web|url=http://montepenideprehistorico.com/es/019-018-020-091.html|páxina-web=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|título=Petróglifos da Poza da Lagoa.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> En canto aos obxectos propios desta idade, existen innurables achados resultado de diferentes escavacións na contorna. A maioría delas atópanse expostas no [[Museo de Pontevedra]]. O obxecto atopado de máis antigüidade trátase dunha machada bicóncava de case 600 [[gramo]]s e 161x77x15,5 [[milímetro]]s, localizada na parroquia de [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|data=1996|título=Materiales líticos procedentes de la necrópolis megalítica de Monte Penide (Redondela).|revista=Revista Castrelos do Museo municipal "Quiñones de León" de Vigo.|páxinas=11-16}}</ref> Dátase da [[idade de Bronce media]], entre o [[-1500|1500]] e o [[-1000|1000 antes de Cristo]]. Tamén outros obxectos máis recentes foron atopados en diferentes lugares do concello: en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] atopáronse preto do mar dúas anelas, en [[Vilavella, Redondela, Redondela|Vilavella]] unha machada do [[-800|800 antes de Cristo]] e no [[castro da Peneda]] atopáronse varias machadas da idade de Bronce final. Tamén, aínda sen localización específica, achouse unha machada de cubo de tipo "de talón". ===Idade de Ferro=== Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Armada|nome=Xosé Luís|data=2003|título=Los calderos del castro de A Peneda (Redondela, Pontevedra).Datos y argumentos para una revalorización.|revista=Revista Gallaecia de la Universidade de Santigo de Compostela}}</ref>, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} A finais do [[século -I|século I antes de Cristo]] o [[Imperio Romano]] estableceuse no noroeste da [[península Ibérica]], mesturándose coa cultura galaica ou castrexa dando lugar á denominada Cultura Galaicorromana. En redondela, esta cultura deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> Ademais de miliarios, consérvanse diversos obxectos romanos atopados en diferentes escavacións. En [[Cedeira, Redondela|Cedeira]] atopáronse diferentes obxectos de cerámica nun vestixio de vila romana con varias habitacións. Tamén no lugar de [[Soutoxuste, O Viso, Redondela|Soutoxuste]], no [[O Viso, Redondela|Viso]], atopáronse vestixios dunha estela romana, e no lugar do [[O Pazo, O Viso, Redondela|Pazo]], na mesma parroquia, foron identificadas pedras e moedas da época. == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste|fonte}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] ctq7xw91uffzmil8o2kq8anxo0j3ewi 6148579 6148569 2022-08-02T15:32:32Z Jockerouac 113500 /* Idade de Bronce */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == ===Idade de Pedra=== [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. ===Idade de Bronce=== {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = horizontal | foto1 = Petróglifos do Monte Penide, Negros, Redondela.jpg | ancho1 = 150 | texto1 = [[Petróglifo]]s no [[Monte Penide]]. Declarado [[Ben de Interese Cultural]] pola [[Xunta de Galicia]]. | posición_texto1 = center | foto2 = Pedra das Rodiñas, A Nogueira, O Viso, Redondela.jpg | ancho2 = 148 | texto2 = [[Pedra das Rodiñas]], no Viso. Pódense observar dous elementos circulares concéntricos. | posición_texto2 = center| foto3 = Petróglifos da Pedreira - Ventosela - Redondela.jpg | ancho3 = 150 | texto3 = Petróglifos da Pedreira| posición_texto3 = center}} En canto aos petróflifos e estacións rupestre, en Redondela consérvanse multitude delas espalladas pola súa xeografía. No [[monte Penide]], en [[Negros, Redondela|Negros]], consérvanse diferentes gravados circulares e ovalados. Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]] atópanse os petróflifos da Pedreira, con abundantes formas xeometricas, antropomorfas e zoomorfas da denominada [[idade de Bronce final]]. Entre estas últimas destacan varias representacións de homes a cabalo que se datan entre 1000 e 600 anos antes de Cristo. No [[O Viso, Redondela|Viso]] atópase a [[Pedra das Rodiñas]], no lugar da [[A Nogueira, O Viso, Redondela|Nogueira]], varias rochas e penas con ondulacións e covas.<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/2278/2011/07/pedra-das-rodinas/|páxina-web=Patrimonio galego.|título=Pedra das Rodiñas|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Inscricións similares pódense atopar tamén no Monte do Castro, entre as parroquias de [[Cabeiro, Redondela|Cabeiro]] e [[Negros, Redondela|Negros]]; e no Chan da Cruz<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/902/2011/05/petroglifos-de-chan-da-cruz-penide/|páxina-web=Patrimonio galego.|título=Petróglifos de Chan da Cruz.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref>, en [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]] recoñécense diversas representacións de armas, entre as que se atopan puñais, dagas ou espadas curtas, no lugar denominado Poza da Lagoa.<ref>{{Cita web|url=http://montepenideprehistorico.com/es/019-018-020-091.html|páxina-web=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|título=Petróglifos da Poza da Lagoa.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> En canto aos obxectos propios desta idade, existen innurables achados resultado de diferentes escavacións na contorna. A maioría delas atópanse expostas no [[Museo de Pontevedra]]. O obxecto atopado de máis antigüidade trátase dunha machada bicóncava de case 600 [[gramo]]s e 161x77x15,5 [[milímetro]]s, localizada na parroquia de [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|data=1996|título=Materiales líticos procedentes de la necrópolis megalítica de Monte Penide (Redondela).|revista=Revista Castrelos do Museo municipal "Quiñones de León" de Vigo.|páxinas=11-16}}</ref> Dátase da [[idade de Bronce media]], entre o [[-1500|1500]] e o [[-1000|1000 antes de Cristo]]. Tamén outros obxectos máis recentes foron atopados en diferentes lugares do concello: en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] atopáronse preto do mar dúas anelas, en [[Vilavella, Redondela, Redondela|Vilavella]] unha machada do [[-800|800 antes de Cristo]] e no [[castro da Peneda]] atopáronse varias machadas da idade de Bronce final. Tamén, aínda sen localización específica, achouse unha machada de cubo de tipo "de talón". ===Idade de Ferro=== Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Armada|nome=Xosé Luís|data=2003|título=Los calderos del castro de A Peneda (Redondela, Pontevedra).Datos y argumentos para una revalorización.|revista=Revista Gallaecia de la Universidade de Santigo de Compostela}}</ref>, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} A finais do [[século -I|século I antes de Cristo]] o [[Imperio Romano]] estableceuse no noroeste da [[península Ibérica]], mesturándose coa cultura galaica ou castrexa dando lugar á denominada Cultura Galaicorromana. En redondela, esta cultura deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> Ademais de miliarios, consérvanse diversos obxectos romanos atopados en diferentes escavacións. En [[Cedeira, Redondela|Cedeira]] atopáronse diferentes obxectos de cerámica nun vestixio de vila romana con varias habitacións. Tamén no lugar de [[Soutoxuste, O Viso, Redondela|Soutoxuste]], no [[O Viso, Redondela|Viso]], atopáronse vestixios dunha estela romana, e no lugar do [[O Pazo, O Viso, Redondela|Pazo]], na mesma parroquia, foron identificadas pedras e moedas da época. == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste|fonte}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] df75flkzw8fajf3xi66dsjg5gal1z06 6148580 6148579 2022-08-02T15:33:35Z Jockerouac 113500 /* As grandes epidemias */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Debuxo de Redondela por Pier Maria Baldi (1669).jpg|500px|miniatura|dereita|Ilustración de Redondela realizada por Pier Maria Baldi en [[1669]].]] A '''Historia de [[Redondela]]''' é moi rica. A súa situación nun lugar con boas condicións naturais e estratéxicas fixo que estivese poboada desde moi antigo. De todas as épocas históricas hai vestixios e feitos dignos de mención. Non se coñece con exactitude a data de fundación, aínda que o primeiro documento oficial que se refire á vila como [[Redondela]] é no ano [[1267]].<ref>{{cita libro|apelidos=Ferreira Priegue|nome=Elisa|título=Galicia en el comercio marítimo Medieval.|ano=1988|editorial=Fundación Pedro Barrié de la Maza|localización=A Coruña|isbn=84-85728-71-8|páxinas=90-137}}</ref> == Prehistoria == ===Idade de Pedra=== [[Ficheiro:Mámoa do Rei, Monte Penide, Redondela.jpg|miniatura|A [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]] atópase na parroquia de [[Negros, Redondela|Negros]].]] Da época [[Prehistoria|prehistórica]] existen xacementos [[Mámoa|tumularios]], diversos [[petróglifo]]s, gravados rupestres e outros elementos arqueolóxicos. Achados arqueolóxicos amosan presenza humana desde o [[-3000|3000 a.C.]] encadrados na denominada [[Megalitismo en Galicia|cultura megalítica]]. Os [[Castro (poboado)|poboados castrexos]] de Monte do Castro e Castro da Peneda, xunto a achados arqueolóxicos, como ferramentas e [[petróglifo]]s, testemuñan tamén un importante asentamento na zona durante a [[cultura castrexa]]. O [[monte Penide]] conserva máis de 30 mámoas que testemuñan a presenza dunha poboación [[Neolítico|neolítica]] no concello, tal e como acontecía no resto de [[Galicia]] nese momento. Os primeiros deles foron datados na era paleolítica inferior, no período do [[plistoceno]].<ref>{{cita web |url= http://montepenideprehistorico.com/localizacion.html#paisaxe|título=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|editorial=|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> De todos os túmulos, o mellor conservado é a [[Mámoa do Rei (Redondela)|Mámoa do Rei]], unha mámoa de estrutura poligonal e de diámetro de 15 [[metro]]s e uns 2,5 de altura.<ref>{{cita web |url=http://www.montepenideprehistorico.com/fpdf/GA36045050_gal.pdf|título=Ficha da Mámoa do Rei|editorial=AGADER|dataacceso=16 de xaneiro de 2014}}</ref> Está catalogada coma [[Ben de Interese Cultural]].<ref>{{cita web |url=http://www.xunta.es/dog/Publicados/2011/20110408/AnuncioEA06_gl.pdf|título=Mámoa do Rei, Ben de Interese Cultural|editorial=Diario Oficial de Galicia|dataacceso=17 de xaneiro de 2014}}</ref>. [[Ficheiro:Muralla no Monte da Peneda.jpg|miniatura|esquerda|Restos da muralla do Castro da Peneda, no [[monte da Peneda]], na parroquia do [[O Viso, Redondela|Viso]].]] Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]], consérvanse varios petróglifos e gravados rupestres ecuestres. Deles, destaca o ''conxunto rupestre da Pedreira''<ref>{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/comarcas/2010/03/26/encanto-piedras/423641.html|título=El encanto de las piedras|editor=[[Faro de Vigo]]|dataacceso=4 de xaneiro de 2014}}</ref>. Existe unha ruta que percorre todos os xacementos da parroquia, chamado [[Ruta das Pedras (Redondela)|ruta das Pedras]]. ===Idade de Bronce=== {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = horizontal | foto1 = Petróglifos do Monte Penide, Negros, Redondela.jpg | ancho1 = 150 | texto1 = [[Petróglifo]]s no [[Monte Penide]]. Declarado [[Ben de Interese Cultural]] pola [[Xunta de Galicia]]. | posición_texto1 = center | foto2 = Pedra das Rodiñas, A Nogueira, O Viso, Redondela.jpg | ancho2 = 148 | texto2 = [[Pedra das Rodiñas]], no Viso. Pódense observar dous elementos circulares concéntricos. | posición_texto2 = center| foto3 = Petróglifos da Pedreira - Ventosela - Redondela.jpg | ancho3 = 150 | texto3 = Petróglifos da Pedreira| posición_texto3 = center}} En canto aos petróflifos e estacións rupestre, en Redondela consérvanse multitude delas espalladas pola súa xeografía. No [[monte Penide]], en [[Negros, Redondela|Negros]], consérvanse diferentes gravados circulares e ovalados. Na parroquia de [[Ventosela, Redondela|Ventosela]] atópanse os petróflifos da Pedreira, con abundantes formas xeometricas, antropomorfas e zoomorfas da denominada [[idade de Bronce final]]. Entre estas últimas destacan varias representacións de homes a cabalo que se datan entre 1000 e 600 anos antes de Cristo. No [[O Viso, Redondela|Viso]] atópase a [[Pedra das Rodiñas]], no lugar da [[A Nogueira, O Viso, Redondela|Nogueira]], varias rochas e penas con ondulacións e covas.<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/2278/2011/07/pedra-das-rodinas/|páxina-web=Patrimonio galego.|título=Pedra das Rodiñas|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Inscricións similares pódense atopar tamén no Monte do Castro, entre as parroquias de [[Cabeiro, Redondela|Cabeiro]] e [[Negros, Redondela|Negros]]; e no Chan da Cruz<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/902/2011/05/petroglifos-de-chan-da-cruz-penide/|páxina-web=Patrimonio galego.|título=Petróglifos de Chan da Cruz.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref>, en [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]] recoñécense diversas representacións de armas, entre as que se atopan puñais, dagas ou espadas curtas, no lugar denominado Poza da Lagoa.<ref>{{Cita web|url=http://montepenideprehistorico.com/es/019-018-020-091.html|páxina-web=Museo Virtual de Monte Penide Prehistórico|título=Petróglifos da Poza da Lagoa.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> En canto aos obxectos propios desta idade, existen innurables achados resultado de diferentes escavacións na contorna. A maioría delas atópanse expostas no [[Museo de Pontevedra]]. O obxecto atopado de máis antigüidade trátase dunha machada bicóncava de case 600 [[gramo]]s e 161x77x15,5 [[milímetro]]s, localizada na parroquia de [[Trasmañó, Redondela|Trasmañó]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|data=1996|título=Materiales líticos procedentes de la necrópolis megalítica de Monte Penide (Redondela).|revista=Revista Castrelos do Museo municipal "Quiñones de León" de Vigo.|páxinas=11-16}}</ref> Dátase da [[idade de Bronce media]], entre o [[-1500|1500]] e o [[-1000|1000 antes de Cristo]]. Tamén outros obxectos máis recentes foron atopados en diferentes lugares do concello: en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] atopáronse preto do mar dúas anelas, en [[Vilavella, Redondela, Redondela|Vilavella]] unha machada do [[-800|800 antes de Cristo]] e no [[castro da Peneda]] atopáronse varias machadas da idade de Bronce final. Tamén, aínda sen localización específica, achouse unha machada de cubo de tipo "de talón". ===Idade de Ferro=== Da [[Idade de Ferro]] fican os vestixios castrexos do [[Castro da Peneda]], no monte [[Monte da Peneda|homónimo]]. Aínda conserva restos da súa muralla e das casas circulares, non así da totalidade dos castros<ref>{{cita libro|apelidos=Couñago|nome=Xosé|título=Elementos da prehistoria de Redondela}}</ref>. Dito xacemento atópase sen escavar, aínda que si foron atopados elementos arqueolóxicos coma caldeiros de bronce<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Armada|nome=Xosé Luís|data=2003|título=Los calderos del castro de A Peneda (Redondela, Pontevedra).Datos y argumentos para una revalorización.|revista=Revista Gallaecia de la Universidade de Santigo de Compostela}}</ref>, fibelas e alfinetes, machadas pulidas, muíños, ánforas e cerámicas. A maioría dos restos conservados, tanto das idades de Bronce coma de Ferro, atópanse albergados no [[Museo Provincial de Pontevedra]]. == Idade Antiga == {{Cadro de citas|<small>ano 133 d.c.</small><br/><br/>''Imp(eratori) Caes(ari) Traiano<br/>[H] adriano Au [g(usto)]<br/>Pontif(ici) Max(imo)<br/>Tri(bunicia) Postest(ate) [XVI] II<br /Co(n)s(uli) III P(atri) P(atriae)><br/>[ A T(ude)] M(ilia) P(assuum) XVII.[...]''|Inscrición no miliario de Santiaguiño de Antas, [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]].<br/><small>'''Transcrición''':''Adicado ao emperador Hadriano,<br/> pontífice máximo, coa 18 tribunicia potestade e a terceira consular,<br/> pai da patria.''<br/>17 millas de Tude ([[Tui]])</small><ref>{{cita web|apelidos=Rodríguez Colmenero|nome=Antonio|título=Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico.|url=http://www.traianvs.net/pdfs/2004_miliarios_del_noroeste_hispano.pdf|editor=Consello da Cultura Galega|dataacceso=11 de agosto de 2014}}</ref>}} A finais do [[século -I|século I antes de Cristo]] o [[Imperio Romano]] estableceuse no noroeste da [[península Ibérica]], mesturándose coa cultura galaica ou castrexa dando lugar á denominada Cultura Galaicorromana. En redondela, esta cultura deixou constancia da súa presenza na zona con varios [[miliario]]s, a meirande parte deles conservados no [[Museo de Pontevedra]]. [[Ficheiro:Miliario de Redondela.jpg|280px|miniatura|esquerda|O miliario de Santiaguiño de Antas, ou miliario de O Marco, é o mellor conservado dos miliarios redondeláns, e un dos poucos que se conserva ''in situ''.<br/>Dimensións: [[Altura (magnitude)|Altura]]:1,70 metros<br/>[[Circunferencia]] superior: 1,88 metros<br/>Circunferencia inferior: 1,93 metros]] O máis coñecido, o miliario de Santiaguiño de Antas, está adicado ao emperador [[Hadriano]]. Dita construción, descuberta en 1877, está dividido en 4 anacos, dous dos cales foron localizados no lugar de [[Padrón, Saxamonde, Redondela|Padrón]], na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e os outros dous na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]]. Este miliario dátase do [[século II]] (ano [[133|133 d.c.]]), ten 2,9 [[metro|m]] de alto e 2,29 m de diámetro, e está adicado a Publio Elio Hadriano, emperador entre os anos [[117]] e [[138]]. Outros tres miliarios foron identificados arredor do concello: outro na parroquia de [[Quintela, Redondela|Quintela]], outro na parroquia de [[Saxamonde, Redondela|Saxamonde]], e dous en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]]. O primeiro deles, o miliario de Quintela, foi descuberto no ano [[1896]], e data de entre os anos [[350]] e [[353]] d.C., anos durante os que exerce o mandato o emperador [[Decencio]]. Así pois, a estrutura do miliario atópase gravada cunha cita adicada a dito emperador. Na parroquia de Cesantes existen dous miliarios, ambos os dous localizados no lugar de [[Outeiro das Penas, Cesantes, Redondela|Outeiro de Penas]]. Un deles, descuberto no [[século XIX]], está adicado ao emperador [[Numeriano]], polo que a súa construción dátase entre os anos [[283]] e o [[284]] d.C, anos nos que dito emperador gobernou. O segundo miliario está adicado ao emperador [[Anepígrafe]]. Foi descuberto en [[1975]], e consérvase na [[Casa da Torre (Redondela)|Casa da Torre]], no concello de [[Redondela]].<ref>{{cita libro|apelidos=Orge Quinteiro|nome=Jose Antonio|título=Os miliarios romanos de Redondela. Apuntamentos para unha historia de Redondela.|ano=2008|editorial=Seminario de Estudos Redondeláns (SEREN) |localización=Redondela |issn=1698-8051 |páxinas=11-24 }}</ref> Ademais de miliarios, consérvanse diversos obxectos romanos atopados en diferentes escavacións. En [[Cedeira, Redondela|Cedeira]] atopáronse diferentes obxectos de cerámica nun vestixio de vila romana con varias habitacións. Tamén no lugar de [[Soutoxuste, O Viso, Redondela|Soutoxuste]], no [[O Viso, Redondela|Viso]], atopáronse vestixios dunha estela romana, e no lugar do [[O Pazo, O Viso, Redondela|Pazo]], na mesma parroquia, foron identificadas pedras e moedas da época. == Idade Media == === Alta Idade Media === [[Ficheiro:Map Almanzor campaigns-es.svg|300px|miniatura|No ano [[977]], as tropas do xeneral Almanzor arribaron a Redondela dende [[Braga]], chegando até [[Santiago de Compostela]] e incendiando a Catedral.]] Nos primeiros anos do [[século V]] comezou o declive do [[Imperio Romano de Occidente]], feito que propiciou que chegasen a [[Galicia]], e polo tanto a Redondela, numerosas incursión de pobos do norte de [[Europa]], en especial do [[suevos]]. Así, após a caída oficial do Imperio Romano no ano [[406]], varias poboacións bárbaras europeas comezaban a asentarse no territorio. Arredor do ano [[409]], dirixidos polo seu rei [[Hermerico]], uns 40.000 [[suevos]] chegaron á provincia romana da ''Gallaecia'', onde lograron instalarse mediante un posible pacto con [[Imperio Romano de Occidente|Roma]], establecendo a capitalidade na cidade de [[Bracara Augusta]] (hoxe coñecida coma [[Braga]], [[Portugal]]). Durante o [[século X]], varias incursións [[Imperio normando|normandas]] tentaron facerse co territorio da bisbarra de Redondela. Así, no ano [[968]], e baixo o mando do segundo duque de [[Normandía]], unhas duascentas naves chegaron a Galicia atrancando na [[ría de Arousa]] e procedentes da [[Bretaña]] francesa. Este exército, baixo o mando de [[Gudrød]] (Guðrǫðr), máis coñecido co nome de [[Gunderedo]], tiña como obxectivo chegar a [[Santiago de Compostela]]. Nunha tentativa de expansión cara o sur de Galicia, e tendo como un dos obxectivos o saqueamento da vila de Redondela, o exército normando comezou a dirixirse cara o sur. Porén, o bispo [[Sisenado II]] de [[Iria Flavia]], organizou un exército para lle facer fronte, librándose unha batalla o [[29 de marzo]] dese mesmo ano, nos arredores do actual concello de [[Fornelos de Montes]]. Dita batalla, coñecida coma a [[batalla de Fornelos]], saldouse coa morte do bispo compostelán, e co conseguinte avance das tropas normandas, que continuaron a súa incursión até o [[Courel]]. Nese mesmo século, no ano [[997]], os árabes chegan a Redondela da man do xeneral [[Almanzor]].<ref>{{cita web |título=San Simón, una isla que bebe de su historia para pensar en el futuro |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2010/10/24/galicia/1287919192.html |editor=[[El Mundo]] |dataacceso=12 de agosto de 2014}}</ref> O exército árabe saqueou as vilas dos arredores das rías de [[Ría de Vigo|Vigo]] e [[Ría de Arousa|Arousa]], e o [[10 de agosto]] dese mesmo ano chegou a Santiago de Compostela, incendiando a [[Catedral de Santiago]] e mais o sepulcro do [[Santiago o Maior|Apóstolo]]. === Baixa Idade Media === Durante os seguintes séculos, a vila de Redondela comezou a ser dinamizada polo Camiño Portugués de Santiago, feito que foi aproveitado por civilizacións foráneas para asaltar e atacar a vila. Así, no ano [[1014]] a [[ría de Vigo]] é atacada polo [[viquingo]] [[Noruega|noruegués]] [[Olav Haraldson]]. Anos despois, no [[1032]], o conde [[Normandía|normando]] [[Easl Ulf]] atacaron Redondela e saquearon o patrimonio local, até seren expulsados polo bispo Cresconio. No século XI estableceríase en Redondela unha familia nobiliaria coñecida co nome de Mañó ou Man(i)ola, asentándose nunha casa señorial arredor do val que forma o [[río Maceiras]]. Froito deste acontecemento, o topónimo de Redondela era ás veces empregado indistintamente xunto co de Mañó, e varias parroquias actuais derivaron da toponimia desta casa nobiliaria: Mañó (Quintela) e Trasmañó (detrás de Quintela). Mentres, unha orde de monxes coñecidos como a Orde Militar dos Cabaleiros Templarios asentáronse no concello ocupando o [[convento de Vilavella]] por unha banda, e a [[illa de San Simón]] por outra. Nesta última foron os responsábeis da construción da [[ermida de San Simón]], onde o poeta [[Mendinho]] compuxo a única peza que se lle atribúe: :[[Ficheiro:Cquote1.svg|20px]]''Sediam'eu na ermida de San Simón'' :''e cercaronm'as ondas, que grandes son,'' :''eu atendend'o meu amigo,'' :''eu atendendo'o meu amigo...''[[Ficheiro:Cquote2.svg|20px]] En [[1120]] Redondela é invadida polo exército portugués, sendo recuperada posteriormente por Doña Urraca. == Idade Moderna == O período comprendido entre os [[século XVI|séculos XVI]] e [[século XVIII|XVIII]] en Redondela está condicionado por dous factores: as epidemias de [[peste]] e outras doenzas que proviñan en moitos casos do outro lado do Atlántico, e a batalla naval entre a frota hispano-francesa e a anglo-holandesa na [[ría de Vigo]], coñecida coma [[batalla de Rande]]. === As grandes epidemias=== [[Ficheiro:Antigo lazareto.jpg|300px|miniatura|esquerda|Antigo [[lazareto]] na [[Illa de San Simón]], empregado para establecer corentenas especialmente a navíos procedentes de ultramar.]] Malia non existir grandes batallas nin conflitos bélicos no concello nin nos territorios veciños (agás a [[batalla de Rande]]), na [[Idade Moderna]] Redondela sufriu unha considerábel perda de poboación urbana coma consecuencia de doenzas infecciosas coma a [[peste]] ou a [[cólera]]<ref>{{Cita web|url=http://redondela.gal/es/historia|páxina-web=redondela.gal|título=Historia de Redondela.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. Diversas epidemias azotaron o territorio miguando a poboación como consecuencia do aumento do comercio e coas viaxes transatlánticas que comezaron coa colonización de América en [[1492]]. En [[1598]] produciuse unha epidemia de [[peste]] que afectou a centros de persoas, cobrouse a vida de ducias e obrigou a sacrificar [[can]]s, [[galiña]]s, [[porco]]s, [[ovella]]s e outros animais domésticos<ref>{{Cita novas|data=|título=Grandes epidemias na historia de Pontevedra (I)|url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/milagros-bara/grandes-epidemias-historia-pontevedra-i/202003291859031079592.html|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Bará|nome=Milagros.}}</ref>. Aos efectos da infección sumáronse a pobreza e a [[fame]]. Outras doenzas epidémicas, como a [[cólera]], chegaron posteriormente a territorio redondelá<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Muñoz Vivas|nome=José Manuel|data=2002|título=Cronoloxía da epidemia da cólera morbo-asiática no ano 1854.|PMC=|revista=Isla de Arriarán|doi=|ISSN=|PMID=|volume=20|páxinas=85-107|número=}}</ref>. Unha primeira epidemia en [[1833]] e outra vinte anos despois, en [[1953]], chegaron a Redondela en barco, como adoitaban chegar todas as epidemias. Tratábase en concreto do “cólera morbo" ou “cólera morbo asiático”, unha variante desta doenza extremadamente contaxiosa que se manifestaba con [[diarrea]], [[vómito]]s, [[convulsión]]s e morte. Igual que aconteceu coa epidemia de peste uns séculos antes, obrigouse a sacrificar animais, queimáronse roupas e inmobles, producíronse desinfeccións forzosas nas vivendas, e tivo un grande impacto na actividade económica e industrial de Redondela. A impronta das epidemias na sociedade redondelá foi tal que se comezaron a establecer ritos católicos e votos a santos para librarse da peste e outras doenzas. {{Cita|''Os que feridos da pestilencia imploren a favor de San Roque alcanzarán a saúde''|Lema a prol de San Roque sobre a peste}} [[San Roque]] e [[San Sebastián]] convertéronse en santos cuxos votos críase que protexían perante ás epidemias. Ambos os dous santo teñen festas na súa honra en toda a bisbarra. San Roque é un santo honrado en [[Vigo]]. Así pois, San Sebastián é venerado en Redondela e o seu día no santoral, o [[20 de xaneiro]], festivo local<ref>{{Cita novas|data=|título=Redondela non quere epidemias.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2020/01/21/redondela-quiere-epidemias-15373356.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>. A finais da Idade Moderna, por Real Ordenanza de [[6 de xuño]] de [[1838]], e da man do comerciante [[A Rioxa|rioxano]] [[Norberto Velázquez Moreno]], procedeuse a habilitar e acondicionar a [[illa de San Simón]] para convertela nunha [[leprosería]] ou lazareto, co obxectivo de habilitar un espazo no que realizar [[corentena]] os navíos procedentes da ruta americana e evitar así a propagación de epidemias coma a [[cólera]] ou a [[tuberculose]]. Na illa de Santo Antón estaban os enfermos sen cura, mentres que na de San Simón albergábase ó resto. A leprosería clausurouse en [[1927]]. === A batalla de Rande === {{Artigo principal|Batalla de Rande}} [[Ficheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg|300px|right|miniatura|A batalla de Rande, por [[Ludolf Backhuysen]], pintado cara a [[1702]].]] O [[23 de outubro]] de [[1702]] produciuse entre o [[estreito de Rande]] e a [[enseada|enseada de San Simón]] e [illa de San Simón]] a batalla homónima. Enfrontou nas augas da [[ría de Vigo]] a frota das escuadras das coalicións anglo-holandesa e hispano-francesa, dentro do contexto da [[Guerra de Sucesión Española|guerra de Sucesión española]]. A [[frota de Indias]] era unha frota da [[coroa de Castela]] que transportaba [[ouro]] e outros cargamentos de valor froito do expolio ás colonias americanas das Indias. Estaba composta por 19 buques escoltados por 22 navíos franceses e partira o [[11 de xuño]] desde [[A Habana]] cara a [[Cádiz]], porto onde habitualmente atracaban os navíos procedentes de América. Porén, á metade de travesía foron informados de que unha poderosa escuadra anglo-holandesa os agardaba no [[cabo San Vicente]], polo que o almirante [[Manuel de Velasco]] decidiu desviarse cara á [[ría de Vigo]], onde entran o [[22 de setembro]]. O comboi buscou refuxio na [[enseada de San Simón]], e axiña se preparou a defensa ao tempo que se requisaron 1.200 carros do país para transportar as mercadorías cara a [[Madrid]]. O paso de Rande foi obstruído por unha barreira de toros, cables e pequenas embarcacións, e foron recrutadas milicias para reforzar os dous pequenos fortes situados aos dous lados do estreito. Morreron uns 2.000 homes do bando hispano-francés e uns 800 do anglo-holandés. Ademais, os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para a carreira de Indias. A frota vencedora levou un botín de catro millóns de pesos, ademais de sete buques de guerra e seis galeóns capturados. Ás vítimas militares hai que sumar o saqueo e as vítimas civís que o exército anglo-holandés produciu en [[Redondela]] e nas outras vilas que arrodean á [[Ría de Vigo]], en parte como vinganza por ter afundido os galeóns e salvado parte do cargamento. == Idade contemporánea == Os séculos [[Século XIX|XIX]] e [[Século XX|XX]] foron especialmente convulsos en [[Galicia]], e así foron tamén no concello redondelán. === ''Redondela Vella'' e ''Redondela Nova''=== Até o século XVII, Redondela podería considerarse un concello relativamente atrasado e rural, cunha economía baseada na subsistencia e a [[pesca]], e cun réxime practicamente feudal dominado pola [[Igrexa]] e os señores con títulos nobiliarios. Cornide Saavedra, na súa ''[[Descripción circunstanciada de la costa de Galicia]]'', definiu Redondela en [[1764]] coma:<ref>{{cita libro|apelidos=Cornide Saavedra|nome=J|título=Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el intermedio Reyno de Portugal.|ano=1984|editorial=O Castro|localización=A Coruña|páxinas=189}}</ref> {{Cita|"A dúas leguas de Ponte de San Paio, sobre un pequeno río, está situado o porto de Redondela, no que só poden entrar os barcos de pescadores. A vila está sobre un río pouco máis arriba da barra nun sitio moi delicioso e abundante en todo tipo de froitos. Ten catrocentos veciños entre os que hai algúns morgados de boa e esgrevia nobreza, moitos pescadores matriculados, e algúns menesterais e labregos."}} A morfoloxía urbana no núcleo de Redondela dividíase pois en dúas entidades diferenciadas. Un primeiro núcleo, o de Redondela Vella ou Vilavella, nacería situado onde se atopa o [[Convento de Vilavella|convento homónimo]]. Así, aproveitando as boas condicións agrarias que ofertaba a confluencia dos [[río Alvedosa|ríos Alvedosa]] e [[Río Maceiras|Maceiras]], así como a localización do núcleo no cruzamento da antiga estrada romana que ía de [[Tui]] a [[Pontevedra]], e o camiño a [[Baiona]]; nacería o núcleo da Redondela Vella. Séculos máis tarde, arredor do [[século XIII]], xurdiría un segundo núcleo de poboación coñecido como Redondela Nova ou Vilanova arredor da marisma, como pobo maioritariamente pesqueiro, e proba deste feito é a localización neste núcleo da Praza de Abastos, o [[esteiro de Redondela]], a confraría de pescadores e mesmo o porto.<ref name=Catastro>{{cita libro|apelidos=González Fernández|nome=Xoán Miguel|título=A vila de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada.|editorial=Concello de Redondela|localización=Redondela}}</ref> Ambos núcleos poboacionais continuaron medrando até fusionarse. Conformaríase así eventualmente o núcelo urbano de Redondela. === A construción dos viadutos=== [[Ficheiro:Redondela, entrada del pueblo, Hauser y Menet, 1893.jpg|300px|miniatura|Redondela no ano [[1893]]. Ao fondo, o [[viaduto de Madrid]], construído entre [[1972]] e [[1976]] por Parent Schakel Hovel e Caillet (posteriormente Compagnie de Fives-Lille).]] A chegada do [[ferrocarril]] a Redondela foi fundamental para o seu desenvolvemento económico. Porén, e especialmente no val onde se atopa o núcleo urbano, era preciso salvar dalgún xeiro os accidentes xeográficos que impedisen a construción da liña de ferrocarril. Así, construíuse o [[Viaduto de Madrid]] en [[1876]] e o [[Viaduto de Pontevedra]] no ano [[1884]]. Tal foi o impacto arquitectónico dos viadutos na imaxe do concello que é habitual denominar a Redondela como a ''vila dos viadutos''. === De vila mariñeira a concello industrial=== [[Ficheiro:Cargadoiro Coto Wagner, Minero Siderúrgica de Ponferrada.JPG|300px|miniatura|dereita|Cargadoiro Coto Wagner da Minero Siderúrgica de Ponferrada.]] O [[século XX]] trouxo consigo o desenvolvemento industrial da vila, especialmente no sector téxtil. No ano 2003 a actividade téxtil continuaba a ser a principal actividade indrustrial do concello<ref>{{cita web|url=http://www.ige.eu/igebdt/esqv.jsp?ruta=verTabla.jsp?OP=1&B=1&M=&COD=777&R=9931%5b36045%5d;0%5b2003%5d&C=1%5b0%5d&F=&S=&SCF=#|título=Empresas por situación de actividade e sede social|editorial=Instituto Galego de Estatística (IGE) Galicia|dataacceso=28 de decembro de 2013}}.</ref>. Diferentes factorías textís asentáronse en Redondela. En [[1932]] o [[Zamora|zamorano]] [[José Regojo]] instalou unha fábrica de camisas e poucos anos despois ducias de mulleres redondelanas traballaban para Regojo, ben nas fábricas ou ben nas súas casas. Tras a [[Guerra Civil Española]] comezou a fabricar calzado e uniformes para o exército, e nos anos 60 a súa empresa converteus nun dos principais grupos téxtis do [[España|estado]]. En [[1966]] asinou un contrato con [[Salvador Dalí]] para ser a imaxe da súa empresa. Nos anos 70 contaba con máis de 1000 empregados e era o terceiro grupo téxtil español tras [[El Corte Inglés]] e [[Cortefiel]]. Froito da súa condición costeira, o concello de Redondela desenvolveu unha importante actividade industrial arredor da industria conserveira, metalúrxica e de salazón. A compañía de salazón [[A Regadensa]] estableceuse na parroquia de [[Cedeira, Redondela|Cedeira]]. En Punta Socorro desenvolveu a súa actividade desde [[1920]] a compañía metalúrxica IME (Industria Metalífera Española). Arredor da ría establecéronse empresas de carga de minerais. En [[1925]] comezou a operar o cargadoiro da [[Compañía de Minerales de Hierro de Galicia S.A.]], desde a que partían cargamentos de [[volframio]] para abastecer ao estado alemán [[nazi]] durante a [[Segunda Guerra Mundial]]<ref>{{Cita novas|data=2016|título=Unha viaxe polo pasado industrial da Ría de Vigo.|url=https://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]|data-arquivo=02/10/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002094714/http://mas.farodevigo.es/canales/graficos/4766/un-viaje-por-el-pasado-industrial-de-la-r%C3%ADa-de-vigo.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015|título=O volframio galego de Don Federico Guillermo.|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/volframio-en-rande/|data-acceso=16/01/2021|apelidos=Rolland}}</ref>. Na década dos 60 construíuse outro cargadoiro pertencente á empresa [[Minerosiderúrgica de Ponferrada]], coñecido popularmente coma [[Coto Wagner]]<ref>{{Cita web|url=http://patrimoniogalego.net/index.php/29371/2012/11/antigo-cargadeiro-de-mineral/|páxina-web=patrimoniogalego.net|título=Antigo cargadoiro de mineral.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>, que transportaba cargamentos de [[ferro]] desde as minas [[O Bierzo|bercianas]] até outros lugares por transporte marítimo. En [[1969]] partiron 300.000 toneladas de mineral de ferro desde o cargadoiro, segundo la memoria de la MSP. No século XX establecéronse en Redondela varias industrias conserveiras e de salga, especialmente de empresarios procedentes de [[Cataluña]]. A empresa [[Conservas Bollé]], cuxo propietario procedía de [[Vilanova i la Geltrú]], estableceuse en [[Rande, Cedeira, Redondela|Rande]] na que posteriormente se coñeceu como Fábrica do Alemán. Na década dos 30 a familia Otero Bilbao iniciou en [[Cesantes, Redondela|Cesantes]] a conserveira [[Conservas Job]], que posteriormente mudou de donos até deriar na conserveira [[Conserveras La Coca]].<ref>{{Cita libro|título=Sal, sardiñas e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo na enseada de San Simón.|apelidos=Román|nome=Alberte|editorial=Alén Nós|ano=|ISBN=|ref=}}</ref> === Guerra civil e Franquismo=== A [[Guerra Civil Española]] e a posterior represión [[Franquismo|franquista]] tivo consecuencias nefastas para Redondela. Centos de redondeláns foron represaliados, torturados e asasinados por pertenceren a grupos republicanos ou colectivos que non concordaban cos principios falanxistas. En [[1937]] seis republicanos foron asasinados por integrantes da [[Garda Civil]] e por individuos falanxistas en Redondela<ref>{{Cita libro|título=Redondela, crónica dun tempo pasado.|apelidos=Amoedo|nome=Gonzalo|editorial=Edicións do Castro.|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. Tras gañaren a guerra, os falanxistas crearon un campo de concentración e prisión na [[Illa de San Simón|Illa de San Simón.]] Máis de 6000 presos republicanos foron encarcerados na illa, e estímase que uns 700 foron asasinados ou faleceron froito da desnutrición e das doenzas.<ref>{{Cita web|url=http://memoriahistorica.org.es/wp-content/uploads/2015/01/Simon.pdf|páxina-web=memoriahistorica.org|título=Listado de presos da colonia penitenciaria de San Simón (1936-1943).|data-acceso=16/01/2021}}</ref> En [[1938]] o cárcere da illa estivo tan saturado que tivo que recalar entre esta e a vila de Redondela un buque que se habilitou como prisión auxiliar. O [[buque Upo Mendi]]<ref>{{Cita libro|título=Episodios de terror durante a Guerra Civil na provincia de Pontevedra.|apelidos=Amoedo|nome=G.|editorial=E. Xerais|ano=2007|ISBN=978-84-9782-604-4|ref=}}</ref> acolleu a preto de 600 presos. Durante os anos seguintes, presos de toda Galicia eran trasladados a Redondela para seren encerrados na illa de San Simón. Os presos, illados e torturados, só recibían visitas puntuais de familiare, así como a axuda puntual de mulleres anónimas da contorna, que arriscaban a súa vida para lles achegaren alimentos ou roupa limpa. Entre elas destacaba a mestra [[Ernestina Otero]], que confeccionaba roupa para os presos da illa<ref>{{Cita web|url=http://sansimon.evamejuto.com/|páxina-web=sansimon.evamejuto.com|título=A lavandeira de San Simón. Pequena memoria.|data-acceso=16/01/2021}}</ref>. A prisión deixou de ter actividade no ano [[1943]]<ref>{{Cita libro|título=Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo.|apelidos=Abad|nome=Juan Carlos|editorial=Instituto de Estudios Vigueses.|ano=2005|ISBN=|ref=}}</ref>. === A Transición e a democracia=== Após a morte de [[Francisco Franco]] e a proclamación da democracia en [[1978]], celebráronse en [[1979]] as primeiras eleccións municipais en Redondela. O alcalde elixido foi [[Xaime Rei]], que encabezou a candidatura de [[Unidade Galega (coalición)|Unidade Galega]] e fíxose coa alcaldía ao obter o 22.4% dos sufraxios. Desde entón o partido que máis tempo gobernou foi o [[Partido dos Socialistas de Galicia]]. [[Ficheiro:MTN25-0223c2-2015-Redondela.jpg|300px|miniatura|dereita|A ordenación urbanística de [[Redondela]] é desordenada e caótica ao carecer dun [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]]<ref>{{Cita novas|data=2019|título=Adeus á icona do feísmo en Chapela.|url=https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/11/21/adios-icono-feismo-chapela-15465911.html|data-acceso=16/01/2021|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref>.]] Nos seguintes anos Redondela experimentou un crecemento poboacional importante. Dos 22.128 habitantes que tiña o concello en [[1970]] medrou até os 27.202 no ano [[1981]]<ref>{{cita web |url= http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Redondela&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |título=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |editorial=Instituto Nacional de Estadística (INE) España|dataacceso=27 de decembro de 2013}}.</ref>. A construción da [[autoestrada AP-9]], a ampliación e construción da nova terminal do [[aeroporto de Vigo]] e a súa proximidade con urbes como [[Vigo]] ou [[Pontevedra]] acelerou o seu crecemento. O aumento poboacional trouxo consigo melloras e construción de novas infraestruturas. Nos anos 70 e 80 contruíronse institutos coma o [[IES Mendiño]] ou o [[IES Pedro Floriani]] (1983). En [[1997]] construíuse o Centro de Saúde de Redondela e posteriormente outro na parroquia de [[Chapela, Redondela|Chapela]]. === O século XXI === Tras o crecemento poboacional e industrial de finais do [[século XX]], a [[Crise económica de 2008-2013|crise económica]] produciu un estancamento económico e unha perda poboacional. O concello volveu rebaixar a barreira dos 30.000 habitantes que alcanzara a principios dos [[2000]]. O concello de Redondela enfróntase nos vindeiros anos a un [[Avellentamento da poboación galega|reto demográfico]] e económico. Existe tamén un reto urbanístico que ordene o crecemento do concello. En febreiro do ano [[2002]] foi aprobado o [[Plan Xeral de Ordenación Municipal]] (PXOM). Porén, no ano [[2012]] a empresa redactora do PXOM rescindiu o seu contrato, producíndose un estancamento do plan<ref>{{Cita web | url = http://www.farodevigo.es/comarcas/2012/03/02/decadas-espera-plan-xeral/628848.html | título = Dos décadas de espera por el Plan Xeral | autor = | data = 2/3/2012 | obra = | editor = Faro de Vigo | dataacceso = }}.</ref> Así, á falta da redacción dun novo plan, fica vixente a lexislación das ''Normas Subsidiarias de Planeamento Municipal'' desde o ano [[1988]].<ref>{{Cita web | url = http://www.maiv.org/upd/archivos_editor/file/diagnosticoterritorio/EBjQ9ySdxHxPYxUBEcua0yki0CFQB8.pdf | título = Diagnóstico Socioeconómico de Redondela. Capítulo 5: Organización do territorio, infraestruturas e equipamento | autor = | data = 2006 | obra = | editor = Unidade de Promoción e Desenvolvemento. Mancomunidade de Vigo | dataacceso = }}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * [[José Antonio Orge Quinteiro]], ''Redondela a través do tempo'', 2001, [[Xunta de Galicia]], ISBN 84-453-3195-7. * [[Xosé Ángel Xesteria]], ''A memoria de Redondela'', [[Xerais]], 2001, ISBN 84-8302-710-0. * VVAA, "Redondela" en ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]]''. === Outros artigos === * [[Redondela]] * [[Historia de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia das cidades e concellos de Galicia|Redondela]] [[Categoría:Redondela]] d7sards0rs7or657yj89w1i9uz1xok5 0 291552 6149381 6035988 2022-08-03T10:54:33Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroliña | nome = Air Serbia | imaxe = Air Serbia A319-100 YU-APE FRA 2013-12-29.png | IATA = JU | ICAO = ASL | indicativo = AIRSERBIA | fundación = [[29 de febreiro]] de [[1992]] | inicio_das_operacións = | fin_das_operacións = | aeroporto_principal = [[Aeroporto de Belgrado-Nikola Tesla]] | centros_de_conexión = | centros_de_conexión_secundarios = | cidades_focais = | plan_de_voo_frecuente = Etihad Guest | alianza = | subsidiarias = Air Serbia Technical, Air Serbia Ground Services, Aviolet | frota = 22 | destinos = 45 | holding = goberno de [[Serbia]] (51%) | eslogan_da_compañía = | sede = [[Belgrado]], [[Serbia]] | dirixentes = | páxina_web = http://www.airserbia.com/ }} '''Air Serbia''' é a [[aeroliña]] nacional de [[Serbia]], ademais de ser a máis grande do país. Antigamente era coñecida como Jat Airways ata que foi renomeada en [[2013]]. Air Serbia comezou a operar co seu novo nome o [[26 de outubro]] dese mesmo ano. A compañía está baseada no [[Aeroporto de Belgrado-Nikola Tesla]]. == Frota == <center> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="4" style="border-collapse:collapse;text-align:center" |+ '''Frota de Air Serbia''' |- style="background:#164577;" ! rowspan="2" | <span style="color:white;">Avión ! rowspan="2" style="width:60px;" | <span style="color:white;">En servizo ! rowspan="2" style="width:30px;" | <span style="color:white;">Pedidos ! colspan="3" | <span style="color:white;">Pasaxeiros ! rowspan="2" | <span style="color:white;">Notas |- style="background:#164577;" ! style="width:25px;" | <abbr title="Business"><span style="color:white;">J</abbr> ! style="width:25px;" | <abbr title="Económica"><span style="color:white;">Y</abbr> ! style="width:25px;" | <span style="color:white;">Total |- |[[Airbus A319-100]] |7 |1<ref>{{cita web|título=A319 pedido pola aeroliña|url=http://www.airfleets.net/ficheapp/plane-a319-2335.htm|editor=Airfleets|dataacceso=19 de setembro de 2014}}</ref> |8 |120 |128 |Dous alugados a [[Etihad Airways]]<ref>{{cita web|título=Air Serbia’s upcoming expansion under Etihad to see creation of Eastern European hub|url=http://centreforaviation.com/analysis/air-serbias-upcoming-expansion-under-etihad-to-see-creation-of-eastern-european-hub-127314|editor=Centre for aviation|dataacceso=19 de setembro de 2014}}</ref> |- |{{nowrap|[[Airbus A319#Specifications|Airbus A319-100LR]]}} |&mdash; |1 | 8 | 120 | 128 | |- |[[Airbus A320-200]] |2 |— |8 |147 |155 | |- |[[Familia Airbus A320neo|Airbus A320neo]] |&mdash; |10<ref>{{cita web|título=Air Serbia announces ten Airbus A320neo aircraft for its fleet from 2018|url=http://www.airserbia.com/en-rs/news/air-serbia-announces-ten-airbus-a320neo-aircraft-for-its-fleet-from-2018|editor=Air Serbia|dataacceso=19 de setembro de 2014|data-arquivo=29 de xuño de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140629235810/http://www.airserbia.com/en-rs/news/air-serbia-announces-ten-airbus-a320neo-aircraft-for-its-fleet-from-2018|url-morta=unfit}}</ref> | - | - | TBA |Para ser entregados entre 2018 e 2020. |- |[[ATR 72-200]] |3 |— |0 |66 |66 | |- |[[ATR 72-500]] |2 |— |0 |66 |66 |Alugado ata 2017 |- |[[Boeing 737-300]] |6 |— |0 |144 |144 |Operados pola marca chárter Aviolet |- |[[Saab 2000]] |1 |— |0 |50 |50 |Alugado a [[Darwin Airline]] ata setembro de 2014<ref>{{cita web|título=Air Serbia Leases ETIHAD Regional Saab 2000 Aircraft for Banja Luka Service June – Sep 2014|url=http://www.routesonline.com/news/29/breaking-news/242276/air-serbia-leases-etihad-regional-saab-2000-aircraft-for-banja-luka-service-june-sep-2014/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de setembro de 2014}}</ref> |- !Total !21 !12 !colspan=3| ! |} </center> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.airserbia.com/ Páxina da aeroliña] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas de Serbia]] [[Categoría:Aeroliñas nacionais]] prsyiwhx1vkvgt9vuoyvoprk9ugyrta 0 293385 6148337 6121914 2022-08-02T12:09:35Z Xabier Cid 1093 Vida persoal wikitext text/x-wiki {{Actor}} '''Jesús Salgado López''', nado en [[Sober]]<ref>{{cita novas|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/ourense/2015/01/03/span-langglproceder-sober-axudame-span-meterme-meu-personaxe/0003_201501M3C4991.htm|título=«Proceder de Sober axúdame a meterme no meu personaxe»|xornal=La Voz de Galicia|data=3 de xaneiro de 2015|autor=Francisco Albo}}</ref> o [[1 de febreiro]] de [[1991]], é un actor [[Galicia|galego]] máis coñecido como '''Chechu Salgado'''. == Traxectoria == Estudou na [[Escola Superior de Arte Dramática de Galicia]], en [[Vigo]]. Participou na obra teatral ''[[A tempestade]]'' (de [[William Shakespeare]]), dirixida por Dani Salgado.<ref>{{cita web|título=ESAD: A tempestade|url=http://www.centrodramatico.org/cdg/axenda/axendad.php?id_e=2350&lg=gal|dataacceso=19 de outubro de 2014}}</ref> Deuse a coñecer co papel de Román Fiúza na [[serie de televisión]] ''[[Serramoura]]'' da [[TVG]]. En 2021, protagonizou o filme de [[Daniel Monzón]] ''[[Las leyes de la frontera (filme)|Las leyes de la frontera]]'', interpretando a Zarco, polo que recibiría o premio Goya como actor revelación.<ref>{{cita web|apelidos1=Agudo|nome1=Jesús|título=Primer tráiler de 'Las leyes de la frontera', lo nuevo de Daniel Monzón ('Celda 211')|url=https://www.ecartelera.com/noticias/primer-trailer-leyes-frontera-daniel-monzon-celda-211-65182/|editorial=eCartelera|lingua=es|data=2 de xuño de 2021|dataacceso=9 de xuño de 2021}}</ref><ref>{{cita web|título=Daniel Monzón finaliza el rodaje de su nueva película: 'Las Leyes de la Frontera'|url=https://cine.atresmedia.com/peliculas/las-leyes-de-la-frontera/daniel-monzon-finaliza-rodaje-nueva-pelicula-leyes-frontera_202011105faac2659a1c4e000178949b.html|editorial=Atresmedia Cine|lingua=es|data=10 de novembro de 2020|dataacceso=7 de xuño de 2021}}</ref> ==Vida persoal== Vive en [[Ourense]]. ==Filmografía== === Cinema === {|class="wikitable" border="2" cellpadding="4" background: #f9f9f9; |- ! style="background: #B0C4DE;" | Ano ! style="background: #B0C4DE;" | Título ! style="background: #B0C4DE;" | Personaxe ! style="background: #B0C4DE;" | Director |- | 2020 | ''[[María Solinha (filme)|María Solinha]]'' | Marcial | [[Ignacio Vilar]] |- | 2021 | ''[[Las leyes de la frontera (filme)|Las leyes de la frontera]]'' | Zarco | [[Daniel Monzón]] |- |} ===Teatro=== * ''[[A tempestade]]'' ===Televisión=== *''[[Serramoura]]'' ([[Televisión de Galicia]], 2014; como Román Fiúza) *''[[Fariña (serie de televisión)|Fariña]]'' ([[Antena 3]], 2018; como Javier Bustelo) *''[[Servir y proteger]]'' ([[La 1]], 2019 - 20; como Ramón Rojo) *''[[Patria (serie de televisión)|Patria]]'' (HBO, 2020) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.vivafutbol.es/mytvshows/asi-es-chechu-salgado-ramon-rojo-en-servir-y-proteger-y-javi-bustelo-en-farina-123765 Así es Chechu Salgado, Ramón Rojo en ‘Servir y Proteger’] My Tv Shows {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Salgado, Chechu}} [[Categoría:Nados en 1991]] [[Categoría:Actores de Sober]] [[Categoría:Nados en Sober]] muh270wykn1cjusik4gvfzlpasqm0iq 6148339 6148337 2022-08-02T12:10:56Z Xabier Cid 1093 /* Vida persoal */ wikitext text/x-wiki {{Actor}} '''Jesús Salgado López''', nado en [[Sober]]<ref>{{cita novas|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/ourense/2015/01/03/span-langglproceder-sober-axudame-span-meterme-meu-personaxe/0003_201501M3C4991.htm|título=«Proceder de Sober axúdame a meterme no meu personaxe»|xornal=La Voz de Galicia|data=3 de xaneiro de 2015|autor=Francisco Albo}}</ref> o [[1 de febreiro]] de [[1991]], é un actor [[Galicia|galego]] máis coñecido como '''Chechu Salgado'''. == Traxectoria == Estudou na [[Escola Superior de Arte Dramática de Galicia]], en [[Vigo]]. Participou na obra teatral ''[[A tempestade]]'' (de [[William Shakespeare]]), dirixida por Dani Salgado.<ref>{{cita web|título=ESAD: A tempestade|url=http://www.centrodramatico.org/cdg/axenda/axendad.php?id_e=2350&lg=gal|dataacceso=19 de outubro de 2014}}</ref> Deuse a coñecer co papel de Román Fiúza na [[serie de televisión]] ''[[Serramoura]]'' da [[TVG]]. En 2021, protagonizou o filme de [[Daniel Monzón]] ''[[Las leyes de la frontera (filme)|Las leyes de la frontera]]'', interpretando a Zarco, polo que recibiría o premio Goya como actor revelación.<ref>{{cita web|apelidos1=Agudo|nome1=Jesús|título=Primer tráiler de 'Las leyes de la frontera', lo nuevo de Daniel Monzón ('Celda 211')|url=https://www.ecartelera.com/noticias/primer-trailer-leyes-frontera-daniel-monzon-celda-211-65182/|editorial=eCartelera|lingua=es|data=2 de xuño de 2021|dataacceso=9 de xuño de 2021}}</ref><ref>{{cita web|título=Daniel Monzón finaliza el rodaje de su nueva película: 'Las Leyes de la Frontera'|url=https://cine.atresmedia.com/peliculas/las-leyes-de-la-frontera/daniel-monzon-finaliza-rodaje-nueva-pelicula-leyes-frontera_202011105faac2659a1c4e000178949b.html|editorial=Atresmedia Cine|lingua=es|data=10 de novembro de 2020|dataacceso=7 de xuño de 2021}}</ref> ==Vida persoal== Vive en [[Ourense]]<ref>{{Cita web|título=Tamar Novas, actor: «Aínda lembro a cara dalgún amigo cando viu por primeira vez á Panorama»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/melide/2022/07/30/ainda-lembro-cara-dalgun-cando-viu-primeira-vez-a-panorama/0003_202207SY30P2991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2022-07-31|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref> (2022). ==Filmografía== === Cinema === {|class="wikitable" border="2" cellpadding="4" background: #f9f9f9; |- ! style="background: #B0C4DE;" | Ano ! style="background: #B0C4DE;" | Título ! style="background: #B0C4DE;" | Personaxe ! style="background: #B0C4DE;" | Director |- | 2020 | ''[[María Solinha (filme)|María Solinha]]'' | Marcial | [[Ignacio Vilar]] |- | 2021 | ''[[Las leyes de la frontera (filme)|Las leyes de la frontera]]'' | Zarco | [[Daniel Monzón]] |- |} ===Teatro=== * ''[[A tempestade]]'' ===Televisión=== *''[[Serramoura]]'' ([[Televisión de Galicia]], 2014; como Román Fiúza) *''[[Fariña (serie de televisión)|Fariña]]'' ([[Antena 3]], 2018; como Javier Bustelo) *''[[Servir y proteger]]'' ([[La 1]], 2019 - 20; como Ramón Rojo) *''[[Patria (serie de televisión)|Patria]]'' (HBO, 2020) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.vivafutbol.es/mytvshows/asi-es-chechu-salgado-ramon-rojo-en-servir-y-proteger-y-javi-bustelo-en-farina-123765 Así es Chechu Salgado, Ramón Rojo en ‘Servir y Proteger’] My Tv Shows {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Salgado, Chechu}} [[Categoría:Nados en 1991]] [[Categoría:Actores de Sober]] [[Categoría:Nados en Sober]] jd5mba6k6s9pvt71yocwk5c72ftlm4m 6148341 6148339 2022-08-02T12:11:33Z Xabier Cid 1093 engado a [[Categoría:Premios Goya]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Actor}} '''Jesús Salgado López''', nado en [[Sober]]<ref>{{cita novas|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/ourense/2015/01/03/span-langglproceder-sober-axudame-span-meterme-meu-personaxe/0003_201501M3C4991.htm|título=«Proceder de Sober axúdame a meterme no meu personaxe»|xornal=La Voz de Galicia|data=3 de xaneiro de 2015|autor=Francisco Albo}}</ref> o [[1 de febreiro]] de [[1991]], é un actor [[Galicia|galego]] máis coñecido como '''Chechu Salgado'''. == Traxectoria == Estudou na [[Escola Superior de Arte Dramática de Galicia]], en [[Vigo]]. Participou na obra teatral ''[[A tempestade]]'' (de [[William Shakespeare]]), dirixida por Dani Salgado.<ref>{{cita web|título=ESAD: A tempestade|url=http://www.centrodramatico.org/cdg/axenda/axendad.php?id_e=2350&lg=gal|dataacceso=19 de outubro de 2014}}</ref> Deuse a coñecer co papel de Román Fiúza na [[serie de televisión]] ''[[Serramoura]]'' da [[TVG]]. En 2021, protagonizou o filme de [[Daniel Monzón]] ''[[Las leyes de la frontera (filme)|Las leyes de la frontera]]'', interpretando a Zarco, polo que recibiría o premio Goya como actor revelación.<ref>{{cita web|apelidos1=Agudo|nome1=Jesús|título=Primer tráiler de 'Las leyes de la frontera', lo nuevo de Daniel Monzón ('Celda 211')|url=https://www.ecartelera.com/noticias/primer-trailer-leyes-frontera-daniel-monzon-celda-211-65182/|editorial=eCartelera|lingua=es|data=2 de xuño de 2021|dataacceso=9 de xuño de 2021}}</ref><ref>{{cita web|título=Daniel Monzón finaliza el rodaje de su nueva película: 'Las Leyes de la Frontera'|url=https://cine.atresmedia.com/peliculas/las-leyes-de-la-frontera/daniel-monzon-finaliza-rodaje-nueva-pelicula-leyes-frontera_202011105faac2659a1c4e000178949b.html|editorial=Atresmedia Cine|lingua=es|data=10 de novembro de 2020|dataacceso=7 de xuño de 2021}}</ref> ==Vida persoal== Vive en [[Ourense]]<ref>{{Cita web|título=Tamar Novas, actor: «Aínda lembro a cara dalgún amigo cando viu por primeira vez á Panorama»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/melide/2022/07/30/ainda-lembro-cara-dalgun-cando-viu-primeira-vez-a-panorama/0003_202207SY30P2991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2022-07-31|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref> (2022). ==Filmografía== === Cinema === {|class="wikitable" border="2" cellpadding="4" background: #f9f9f9; |- ! style="background: #B0C4DE;" | Ano ! style="background: #B0C4DE;" | Título ! style="background: #B0C4DE;" | Personaxe ! style="background: #B0C4DE;" | Director |- | 2020 | ''[[María Solinha (filme)|María Solinha]]'' | Marcial | [[Ignacio Vilar]] |- | 2021 | ''[[Las leyes de la frontera (filme)|Las leyes de la frontera]]'' | Zarco | [[Daniel Monzón]] |- |} ===Teatro=== * ''[[A tempestade]]'' ===Televisión=== *''[[Serramoura]]'' ([[Televisión de Galicia]], 2014; como Román Fiúza) *''[[Fariña (serie de televisión)|Fariña]]'' ([[Antena 3]], 2018; como Javier Bustelo) *''[[Servir y proteger]]'' ([[La 1]], 2019 - 20; como Ramón Rojo) *''[[Patria (serie de televisión)|Patria]]'' (HBO, 2020) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.vivafutbol.es/mytvshows/asi-es-chechu-salgado-ramon-rojo-en-servir-y-proteger-y-javi-bustelo-en-farina-123765 Así es Chechu Salgado, Ramón Rojo en ‘Servir y Proteger’] My Tv Shows {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Salgado, Chechu}} [[Categoría:Nados en 1991]] [[Categoría:Actores de Sober]] [[Categoría:Nados en Sober]] [[Categoría:Premios Goya]] 6xm38r35q8518ererr9e5oqq35f1psa 0 293605 6149123 6144167 2022-08-03T04:24:18Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 17 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Grupo_musical | nome = ...And You Will Know Us by the Trail of Dead | xp = rock | imaxe = And-you-will-know-us-by-the-trail-of-the-dead-in-vancouver-march-2009-joe-rayment.jpg | lenda = | orixe = [[Austin, Texas]] | país = {{USAb}} | período = 1994 - presente | xénero = [[post-hardcore]], [[rock alternativo]] , [[indie rock]], [[rock progresivo]], [[math rock]], [[art rock]], [[noise rock]] | selo = [[Dine Alone Records|Dine Alone]], Justice, [[Superball Music]], [[Interscope Records|Interscope]], Merge, Trance Syndicate, Richter Scale/Universal | membros = Conrad Keely<br/>Jason Reece<br/>Autry Fulbright II<br/>Jamie Miller | antigos_membros = Neil Busch<br/>Kevin Allen<br/>David Longoria<br/>Clay Morris<br/>Deanne Rowley<br/>Doni Schroader<br/>Danny Wood<br/>Jay Leo Phillips<br/>Aaron Ford | relacionados = Mukilteo Fairies, [[A Roman Scandal]], [[Forget Cassettes]], [[Bad Religion]], [[TheStart]], Midnight Masses | web = http://trailofdead.com/ }} '''...And You Will Know Us by the Trail of Dead''' (ás veces abreviado como '''Trail of Dead''') é unha banda [[estadounidense]] de [[rock alternativo]] procedente de [[Austin, Texas]]. Os seus membros principais son Jason Reece e Conrad Keely. Os dous cambian entre a batería, as voces e as guitarras tanto nas gravacións como nos concertos. O grupo é coñecido polos seus vivos salvaxes e enérxicos, esnaquizando acotío os seus instrumentos ao final destes. O seu décimo e derradeiro álbum ata a data, ''[[X: The Godless Void and Other Stories]]'', foi publicado o 17 de xaneiro de [[2020]]. == Historia == === Formación === Keely e Reece levaban sendo amigos dende a súa mocidade, que pasaron en [[Hawai]]. Cada un deles formou as súas primeiras bandas en [[Olympia, Washington]], onde Keely estudaba no [[The Evergreen State College]]. Keely, un compositor e baixista chamado James Olsen e o guitarrista Paul Westmoreland crearon un grupo a principios dos anos 90. A banda tivo varias formas e nomes antes de decidirse en [[1993]] por "Benedict Gehlen" (por un monxe que descansa na abadía de St. Martin en Olympia). Pouco despois Keely comezou a tocar nun grupo chamado Nancyville, mentres que Reece tocou a batería en Honeybucket e despois na banda de [[queercore]] Mukilteo Fairies (un xogo de palabras que facía referencia ao ferri entre [[Mukilteo, Washington|Mukilteo]] e [[Clinton, Washington]]). Finalmente, Keely e Reece mudáronse a [[Austin, Texas]]. Os dous comezaron a tocar como un dúo baixo o nome de "You Will Know Us by the Trail of Dead". A banda ampliouse finalmente para incluír ao guitarrista Kevin Allen e ao baixista Neil Busch. Despois alongaron oficialmente o seu nome a ...And You Will Know Us by the Trail of Dead. A moza de Olympia de Conrad, Deanne Rowley (despois Deanne McAdams), tocou brevemente con eles como guitarrista de apoio ao vivo.<ref>{{Cita web|url=https://www.legacy.com/obituaries/theolympian/obituary-preview.aspx?n=deanne-rowley-mcadams&pid=153018206&referrer=2066|páxina-web=The Olympian|título=Deanne Rowley McAdams Obituary|data-acceso=24 de febreiro de 2020}}</ref> Segundo a páxina web da banda, o nome foi collido dun antigo canto ritual maia, que amosa unha sorprendente semellanza cun antogo canto exipcio.<ref>{{Cita web|título=...And You Will Know Us By The Trail of Dead // Why is the Trail of Dead?|url=http://trailofdead.com/why/|páxina-web=web.archive.org|data=2005-09-30|data-acceso=2020-02-24|data-arquivo=30 de setembro de 2005|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20050930200939/http://trailofdead.com/why/|url-morta=unfit}}</ref> Aínda que a banda tamén declararou, porén, que era sinxelamente unha broma.<ref>{{Cita web|título=...Trail of Dead - Interview with Conrad Keely - openingbands.com|url=http://www.openingbands.com/printerfriendly.race?ID=629|páxina-web=web.archive.org|data=2009-04-18|data-acceso=2020-02-24|data-arquivo=18 de abril de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090418001114/http://www.openingbands.com/printerfriendly.race?ID=629|url-morta=unfit}}</ref> === Ascenso e éxito === [[Ficheiro:13-08-09 Taubertal Trail of Dead Conrad Keely 3.JPG|miniatura|290x290px|Conrad Keely coa banda en 2013]] No ano [[1995]] publicaron o seu primeiro lanzamento, unha canción titulada "Novena Without Faith" nun recompilatorio en casete chamado ''Austin Live Houses'', seguido por outro casete autotitulado de catro temas editado a través de Golden Hour. En xaneiro de [[1998]] publicaron o álbum ''[[...And You Will Know Us by the Trail of Dead (álbum)|...And You Will Know Us by the Trail of Dead]]'' a través do selo [[Trance Syndicate]]. Trail of Dead fichou pouco despois coa discográfica [[Merge Records]] despois de que Trance Syndicate desaparecese. A banda publicou ''[[Madonna (álbum de ...And You Will Know Us by the Trail of Dead)|Madonna]]'' a través de Merge a finais de [[1999]], e xirou polos Estados Unidos abrindo para os seus compañeiros de selo [[Superchunk]] para promocionar o disco. Despois asinaron un contrato con [[Interscope Records]] e lanzaron o EP ''[[Relative Ways]]'' en [[2001]]. A comezos de [[2002]] o grupo lanzou ''[[Source Tags & Codes]]'', que foi recibido cunha aclamación xeneralizada, incluíndo unha puntuación 10/10 por parte de [[Pitchfork Media]],<ref>{{Cita web|título=...And You Will Know Us By The Trail Of Dead: Source Tags & Codes (2002): Reviews|url=http://www.metacritic.com/music/artists/andyouwillknowusbythetrailofdead/sourcetagsandcodes?q=trail%20of%20dead|páxina-web=web.archive.org|data=2009-02-15|data-acceso=2020-02-24|data-arquivo=15 de febreiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090215015529/http://www.metacritic.com/music/artists/andyouwillknowusbythetrailofdead/sourcetagsandcodes?q=trail%20of%20dead|url-morta=unfit}}</ref> que dixo que era "un dos álbums verdadeiramente épicos do indie rock".<ref>{{Cita web|título=And You Will Know Us By the Trail of Dead: Worlds Apart: Pitchfork Record Review|url=http://www.pitchforkmedia.com/article/record_review/14945/And_You_Will_Know_Us_By_the_Trail_of_Dead_Worlds_Apart|páxina-web=web.archive.org|data=2007-05-20|data-acceso=2020-02-24|data-arquivo=20 de maio de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070520144951/http://www.pitchforkmedia.com/article/record_review/14945/And_You_Will_Know_Us_By_the_Trail_of_Dead_Worlds_Apart|url-morta=unfit}}</ref> A súa seguinte xira foi relatada por ''[[Rolling Stone]]'', dicindo o xornalista Andrew Dansby da dinámica do grupo que era como un "[[Voltron]] [[post-punk]], que podería ser a unidade máis excitante en funcionamente a día de hoxe".<ref>{{Cita web|título=Trail of Dead Bring "Codes" to NY: ...And You Will Know Us By the Trail of Dead : Rolling Stone|url=http://www.rollingstone.com/artists/andyouwillknowusbythetrailofdead/articles/story/5933696/trail_of_dead_bring_codes_to_ny|páxina-web=web.archive.org|data=2009-03-06|data-acceso=2020-02-24|data-arquivo=06 de marzo de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090306161306/http://www.rollingstone.com/artists/andyouwillknowusbythetrailofdead/articles/story/5933696/trail_of_dead_bring_codes_to_ny|url-morta=yes}}</ref> O EP continuación de ''Source Tags & Codes'' foi editado no mes de abril de [[2003]] co tiítulo ''[[The Secret of Elena's Tomb]]''. O EP contén o tema electrónico "Intelligence" e conta e foi co-escrito por Tyler Jacobson de [[A Roman Scandal]], a outra banda de Reece. En xullo de [[2004]] anunciouse que Neil Busch fora botado da banda e que Danny Wood tomaría o seu posto ao baixo. O segundo batería/percusionista Doni Schroader tamén entrou no grupo nesa época. Trail of Dead publicou o álbum ''[[Worlds Apart]]'' o [[25 de xaneiro]] de [[2005]].<ref>{{Cita web|título=Trail Of Dead Album Postponed Until January - News Story {{!}} Music, Celebrity, Artist News {{!}} MTV News|url=http://www.mtv.com/news/articles/1492736/20041019/trail_of_dead.jhtml|páxina-web=web.archive.org|data=2009-02-15|data-acceso=2020-02-24|data-arquivo=15 de febreiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090215010931/http://www.mtv.com/news/articles/1492736/20041019/trail_of_dead.jhtml|url-morta=unfit}}</ref> Filmáronse vídeos musicais para os sinxelos "And the Rest Will Follow" e "Caterwaul". A banda tamén incorporou ao teclista David Longoria para as súas presentacións ao vivo. Como sexteto o grupo xirou extensamente para promocionar o álbum cos seus característicos directos explosivos, desta vez con dous baterías. Como abreconcertos para parte da xira estivo a banda de Longoria [[The Black]], que contaba con Longoria como vocalista e con Alan Schaefer como guitarrista, completando o resto de TOD o grupo. O quinto álbum de estudio da banda, ''[[So Divided]]'', foi publicado o día [[14 de novembro]] de [[2006]]. Clay Morris substituíu a Longoria como teclista nos directos, e finalmente converteuse en membro a tempo completo. === Despois de Interscope === A finais do verán de [[2007]], Trail of Dead xirou novamente por [[Europa]], desta vez co batería Aaron Ford substituíndo a Doni Schroader.<ref>{{Cita web|título=Trail of Dead Announce Replacement Drummer {{!}} Pitchfork|url=http://www.pitchforkmedia.com/article/news/44565-trail-of-dead-announce-replacement-drummer|páxina-web=web.archive.org|data=2009-02-15|data-acceso=2020-02-24|data-arquivo=15 de febreiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090215011446/http://www.pitchforkmedia.com/article/news/44565-trail-of-dead-announce-replacement-drummer|url-morta=unfit}}</ref> Danny Wood estivo ausente nesas actuacións, deixando a banda en silencio. Finalmente foi substituído por Jay Leo Phillips. A banda realizou a banda sonora da película de 2007 ''[[Hell on Wheels]]'', un documental sobre a formación do Roller Derby en Austin, Texas. Despois de que rematase a xira europea o [[15 de marzo]] de 2007, Trail of Dead regresou ao estudio para comezar a gravar o seu sexto álbum.<ref>{{Cita web|título=the official unofficial trail of dead fansite {{!}} trail of dead to forgo releasing "so divided" singles, b-sides|url=http://www.trailofdead.org/news/070305.php|páxina-web=web.archive.org|data=2008-07-24|data-acceso=2020-02-25|data-arquivo=24 de xullo de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080724015006/http://www.trailofdead.org/news/070305.php|url-morta=unfit}}</ref> En outubro apoiaron á banda virtual [[Dethklok]] nunha xira universitaria de [[Adult Swim]].<ref>{{Cita web|título=Trail of Dead, Dethklok launch second Adult Swim tour >> Tour dates and concert ticket info >> LiveDaily|url=http://www.livedaily.com/news/12996.html|páxina-web=web.archive.org|data=2009-03-06|data-acceso=2020-02-25|data-arquivo=06 de marzo de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090306190228/http://www.livedaily.com/news/12996.html|url-morta=unfit}}</ref> Ese mesmo mes a banda deixou Interscope Records pola falta de apoio do selo.<ref>{{Cita web|título=Exclaim News: Trail of Dead Leave Interscope, Post Scathing Message|url=http://www.exclaim.ca/articles/generalarticlesynopsfullart.aspx?csid2=844&fid1=28562&csid1=0|páxina-web=web.archive.org|data=2009-03-07|data-acceso=2020-02-25|data-arquivo=07 de marzo de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090307020114/http://www.exclaim.ca/articles/generalarticlesynopsfullart.aspx?csid2=844&fid1=28562&csid1=0|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Trail of Dead Leave Interscope, Reveal Tour Dates {{!}} Pitchfork|url=http://www.pitchforkmedia.com/article/news/46546-trail-of-dead-leave-interscope-reveal-tour-dates|páxina-web=web.archive.org|data=2009-02-10|data-acceso=2020-02-25|data-arquivo=10 de febreiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090210104719/http://www.pitchforkmedia.com/article/news/46546-trail-of-dead-leave-interscope-reveal-tour-dates|url-morta=unfit}}</ref> A principios de [[2008]] Trail of Dead regresou ao estudio sen un contrato discográfico.<ref>{{Cita web|título=the official unofficial trail of dead fansite {{!}} trail of dead begin recording "so divided" epilogue in austin|url=http://www.trailofdead.org/news/080211.php|páxina-web=web.archive.org|data=2008-07-20|data-acceso=2020-02-25|data-arquivo=20 de xullo de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080720072102/http://www.trailofdead.org/news/080211.php|url-morta=unfit}}</ref> Usando os seus propios cartos a banda filmou as súas experiencias gravando e publicounas en [[YouTube]].<ref>{{Cita web|título=the official unofficial trail of dead fansite {{!}} trail of dead to personally document recording process for film|url=http://www.trailofdead.org/news/080225.php|páxina-web=web.archive.org|data=2008-07-24|data-acceso=2020-02-25|data-arquivo=24 de xullo de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080724015438/http://www.trailofdead.org/news/080225.php|url-morta=unfit}}</ref> O [[21 de outubro]] editaron un EP, semellante a un adianto dun álbum, titulado ''[[Festival Thyme]]'' a través do selo [[Richter Scale Records]]. O [[17 de febreiro]] de [[2009]] lanzaron un álbum de 13 temas, ''[[The Century of Self]]''.<ref>{{Cita web|título=Trail Of Dead Readies New 'Century' {{!}} Billboard|url=http://www.billboard.com/articles/news/266132/trail-of-dead-readies-new-century|páxina-web=web.archive.org|data=2013-04-14|data-acceso=2020-02-25|data-arquivo=14 de abril de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130414023719/http://www.billboard.com/articles/news/266132/trail-of-dead-readies-new-century|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Trail of Dead Offer New EP as Album Teaser {{!}} Pitchfork|url=http://www.pitchforkmedia.com/article/news/145406-trail-of-dead-offer-new-ep-as-album-teaser|páxina-web=web.archive.org|data=2009-01-30|data-acceso=2020-02-25|data-arquivo=30 de xaneiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090130041505/http://www.pitchforkmedia.com/article/news/145406-trail-of-dead-offer-new-ep-as-album-teaser|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=the official unofficial trail of dead fansite {{!}} new, independent trail of dead album due in september|url=http://www.trailofdead.org/news/080512.php|páxina-web=web.archive.org|data=2008-07-24|data-acceso=2020-02-25|data-arquivo=24 de xullo de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080724015614/http://www.trailofdead.org/news/080512.php|url-morta=unfit}}</ref> No mes de setembro de [[2010]], Conrad Keely anunciou o lanzamento dun novo álbum en [[2011]] producido por [[Chris "Frenchie" Smith]], que viría acompañado dun cómic.<ref>{{Cita web|título=Trail of Dead sign with Superball Music and begin work on new album|url=https://www.tinymixtapes.com/news/trail-dead-sign-superball-music-and-begin-work-new-album|páxina-web=Tiny Mix Tapes|data-acceso=2020-02-25|lingua=en}}</ref> Frenchie Smith tamén remesturou o seu álbum de estrea. O 10 de novembro de 2010 anunciouse que o seu sétimo disco, ''[[Tao of the Dead]]'', sería editado en [[América do Norte]] o [[8 de febreiro]] de [[2011]].<ref>{{Cita web|título=Pitchfork: Trail of Dead Announce New Record|url=http://pitchfork.com/news/40668-trail-of-dead-announce-new-record|páxina-web=web.archive.org|data=2010-11-13|data-acceso=2020-02-26|data-arquivo=13 de novembro de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20101113164649/http://pitchfork.com/news/40668-trail-of-dead-announce-new-record|url-morta=unfit}}</ref> Tamén se anunciou que a banda quedara reducida a un cuarteto, saíndo da formación Jay Phillips, Clay Morris e Kevin Allen. As circunstancias da marcha destes membros son descoñecidas. Aaron Ford gravou todas as baterías de T''ao of the Dead'', pero tamén deixou a banda. O grupo actuou no programa ''[[Late Night with Jimmy Fallon]]'' o 7 de febreiro de 2011, estreándose o baixista Autry Fulbright II (do proxecto paralelo de Reece Midnight Masses) e o batería/guitarrista Jamie Miller, da banda [[theSTART]]. O 17 de febreiro anunciouse que Jason Reece sería o presentador invitado no programa de Toby Ryan na emisora de Austin KROX-FM (101X). En [[2012]] a banda gravou material para un novo álbum en [[Hannover]], [[Alemaña]], co produtor Chris "Frenchie" Smith e o enxeñeiro Mirko Hofmann.<ref>{{Cita web|título=@Modulor_Man New LP being written in Texas now. Soon to be recorded in as yet undisclosed location outside of the U.S.|url=https://twitter.com/TrailOfDead/status/184494236429856769|páxina-web=@TrailOfDead|data=2012-03-26|data-acceso=2020-02-26|lingua=en|nome=Trail Of|apelidos=Dead}}</ref><ref>{{Cita web|título=Trail Of Dead / Cambodia on my mind|url=https://entertaimnet.wordpress.com/2012/10/25/trail-of-dead-cambodia-on-my-mind/|data=2012-10-25|data-acceso=2020-02-26|lingua=de-DE|apelidos=entertaimnet}}</ref> O [[22 de agosto]] o grupo anunciou o seu oitavo álbum de estudio, ''[[Lost Songs]]'', e lanzou a canción "Up To Infinity", dedicada a [[Pussy Riot]].<ref>{{Cita web|título=Trail of Dead Announce New Album, Share Track|url=https://pitchfork.com/news/47591-trail-of-dead-announce-new-album-share-track/|páxina-web=Pitchfork|data-acceso=2020-02-26|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=Superball Music - …AND YOU WILL KNOW US BY THE TRAIL OF DEAD: : premiere brand new track of the new album & announce album title and release date!|url=https://www.superballmusic.com/newsdetailed.aspx?IdNews=11810&IdCompany=4|páxina-web=www.superballmusic.com|data-acceso=2020-02-26}}</ref> A portada revelouse o día [[6 de setembro]] e o [[25 de setembro]]<ref>{{Cita web|url=http://www.brooklynvegan.com/gdpr/consent/?redirect=/archives/2012/09/lost_songs_art.html|páxina-web=www.brooklynvegan.com|data-acceso=2020-02-26|título=And You Will Know Us by the Trail of Dead ready new LP}}</ref> publicouse a canción "Catatonic" a través de [[Spotify]].<ref>{{Cita web|título=Song Premiere: . . . And You Will Know Us by the Trail of Dead, 'Catatonic'|url=https://www.rollingstone.com/music/music-news/song-premiere-and-you-will-know-us-by-the-trail-of-dead-catatonic-200615/|páxina-web=Rolling Stone|data=2012-09-25|data-acceso=2020-02-26|lingua=en-US|nome=Ryan|apelidos=Reed|nome2=Ryan|apelidos2=Reed}}</ref> En maio de [[2013]] a banda anunciou un novo EP, ''[[Tao of the Dead Part III]]'', a través de [[Twitter]].<ref>{{Cita web|título=Tao Part III has launched! |url=https://twitter.com/TrailOfDead/status/339747532727009280|páxina-web=@TrailOfDead|data=2013-05-29|data-acceso=2020-02-27|lingua=en|nome=Trail Of|apelidos=Dead}}</ref> En febreiro de [[2014]] o grupo anunciou unha limitada xira polos [[Estados Unidos]], centrada en tocar música de ''[[Source Tags & Codes]]'', e plans para gravar o seu seguinte álbum, unha secuela de ''Tao of the Dead'', na primavera e verán de 2014.<ref>{{Cita web|título=...And You Will Know Us by the Trail of Dead Playing 'Source Tags & Codes' on North American Tour, Prepping 'Tao of the Dead' Sequel|url=http://exclaim.ca/music/article/you_will_know_us_by_trail_of_dead_playing_source_tags_codes_on_north_american_tour_prepping_tao_of_dead_sequel|páxina-web=exclaim.ca|data-acceso=2020-02-27|lingua=en-ca}}</ref> En abril de 2014 lanzouse o álbum ao vivo ''Live at Rockpalast 2009''.<ref>{{Cita web|título=Live at Rockpalast 2009 - ...And You Will Know Us by the Trail of Dead {{!}} Songs, Reviews, Credits|url=https://www.allmusic.com/album/live-at-rockpalast-2009-mw0002644292|páxina-web=AllMusic|data-acceso=2020-02-27|lingua=en-us}}</ref> No mes de agosto a banda anunciou o seu noveno álbum, ''[[IX (álbum)|IX]]'', usando un [[crebacabezas]] en liña.<ref>{{Cita web|título=…And You Will Know Us By The Trail Of Dead Announce IX With Digital Jigsaw Puzzle|url=https://www.stereogum.com/1698852/and-you-will-know-us-by-the-trail-of-dead-announce-ix-with-digital-jigsaw-puzzle/news/|páxina-web=Stereogum|data=2014-08-14|data-acceso=2020-02-27}}</ref> Tras a xira de presentación do álbum, Keely mudouse a [[Camboxa]] e publicou o traballo ''Original Machines'' en [[2016]].<ref>{{Cita web|título=Conrad Keely: Original Machines|url=https://pitchfork.com/reviews/albums/21433-original-machines/|páxina-web=Pitchfork|data-acceso=2020-02-27|lingua=en}}</ref> En novembro de 2017 o grupo anunciou unha xira europea para celebrar o 20 aniversario do lanzamento do seu álbum de estrea. O [[14 de novembro]] de [[2019]], a banda publicou "Don't Look Down", o primeiro sinxelo do seu décimo álbum, ''[[X: The Godless Void and Other Stories]]''. O seu segundo sinxelo, "The Godless Void", foi lanzado o día [[6 de decembro]]. A banda realizou unha xira promocional do álbum por América do Norte a partir de xaneiro e o álbum foi publicado o día 17 dese mes.<ref>{{Cita web|título=X: The Godless Void and Other Stories - ...And You Will Know Us by the Trail of Dead {{!}} Songs, Reviews, Credits|url=https://www.allmusic.com/album/x-the-godless-void-and-other-stories-mw0003339228|páxina-web=AllMusic|data-acceso=2020-02-27|lingua=en-us}}</ref> En marzo de 2022 anuncouse un álbum dobre, ''[[XI: Bleed Here Now]]'', que sería editado no verán cunha mestura cadrafónica.<ref>{{Cita web|título=How Austin Punk Band Trail of Dead Survived a “Perfect Album” and “Young Devilry”|url=https://www.texasmonthly.com/arts-entertainment/trail-of-dead-tk/|páxina-web=Texas Monthly|data=2022-03-16|data-acceso=2022-07-29|lingua=en|nome=Sean|apelidos=O'Neal 0}}</ref> == Discografía == === Álbums de estudio === {| class="wikitable" |- ! Álbum !! Ano !! Selo |- | ''[[...And You Will Know Us by the Trail of Dead (álbum)|...And You Will Know Us by the Trail of Dead]]'' || [[1998]] || [[Trance Syndicate]] |- | ''[[Madonna (álbum de ...And You Will Know Us by the Trail of Dead)|Madonna]]'' || [[1999]] || [[Merge Records]] |- | ''[[Source Tags & Codes]]'' || [[2002]] || [[Interscope Records]] |- | ''[[Worlds Apart]]'' || [[2002]] || Interscope Records |- | ''[[So Divided]]'' || [[2006]] || Interscope Records |- | ''[[The Century of Self]]'' || [[2009]] || Richter Scale/Justice Records |- | ''[[Tao of the Dead]]'' || [[2011]] || Richter Scale/Superball Music |- | ''[[Lost Songs]]'' || [[2012]] || Richter Scale/Superball Music |- | ''[[IX (álbum)|IX]]'' || [[2014]] || Richter Scale/Superball Music |- | ''[[X: The Godless Void and Other Stories]]'' || [[2020]] || Dine Alone Records |- |''XI: Bleed Here Now'' |[[2022]] |Dine Alone Records |} === EPs === {| class="wikitable" |- ! Álbum !! Ano !! Selo |- | ''[[Relative Ways]]'' || [[2001]] || [[Interscope Records]] |- | ''[[The Secret of Elena's Tomb]]'' || [[2003]] || Interscope Records |- | ''[[Worlds Apart (EP)|Worlds Apart]]'' || [[2004]] || Interscope Records |- | ''[[Festival Thyme]]'' || [[2008]] || [[Superball Music]] |- | ''[[Tao of the Dead Part III]]'' || [[2013]] || Superball Music |} == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://trailofdead.com/ Páxina oficial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141029062810/http://trailofdead.com/ |date=29 de outubro de 2014 }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grupos musicais de Austin, Texas]] [[Categoría:Grupos musicais de post-hardcore]] [[Categoría:Grupos musicais de rock alternativo]] [[Categoría:Grupos musicais de indie rock]] [[Categoría:Grupos musicais de rock progresivo]] [[Categoría:Grupos musicais de math rock]] [[Categoría:Grupos musicais de art rock]] [[Categoría:Grupos musicais de noise rock]] [[Categoría:Grupos musicais formados en 1994]] 82klq3b1eqlc4tc643gwuiu0lkvszdx 0 294134 6149464 6056843 2022-08-03T11:39:14Z MAGHOI 15490 actualizo wikitext text/x-wiki {{homónimos|Luis Suárez}} *'''[[Luis Suárez Delgado]]''' (1903-1987), político galeguista. *[[Luis Suárez Fernández|'''Luis Suárez Fernández''']] (1924-), é un profesor, historiador e académico español *'''[[Luis Suárez-Llanos Menacho]]''' (1906-1959), político galego. *'''[[Luis Suárez-Llanos Gómez]]''' (1933-2016), catedrático galego, fillo do anterior. *'''[[Luis Suárez Miramontes]]''' (1935-), ex futbolista e adestrador de fútbol galego. *'''[[Luis Alberto Suárez|Luis Alberto Suárez Díaz]]''' (1987-), futbolista uruguaio. rurzollorr9l1axfo2vmllsnl4c87oo 0 298972 6148587 4881214 2022-08-02T15:51:31Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Chembox | Name = 1D-mio-inositol 1,4,5-trisfosfato | ImageFile = Inositol 1,4,5-trisphosphate.svg | ImageSize = 200px | ImageCaption = O trianión inositol trisfosfato | IUPACName = (1''R'',2''R'',3''S'',4''R'',5''R'',6''S'')-3,5,6-Trihidroxi-1,2,4-ciclohexanetriil tris[dihidroxeno (fosfato)] | OtherNames = IP<sub>3</sub>; trifosfoinositol; Inositol 1,4,5-trisfosfato | Section1 = {{Chembox Identifiers | CASNo = | PubChem = 439456 | ChemSpiderID = 388562 | SMILES = [C@H]1([C@@H]([C@H]([C@@H]([C@H]([C@@H]1OP(=O)(O)O)O)OP(=O)(O)O)OP(=O)(O)O)O)O | InChI = 1/C6H15O15P3/c7-1-2(8)5(20-23(13,14)15)6(21-24(16,17)18)3(9)4(1)19-22(10,11)12/h1-9H,(H2,10,11,12)(H2,13,14,15)(H2,16,17,18)/t1-,2+,3+,4-,5-,6-/m1/s1 | InChIKey = MMWCIQZXVOZEGG-XJTPDSDZBF | StdInChI = 1S/C6H15O15P3/c7-1-2(8)5(20-23(13,14)15)6(21-24(16,17)18)3(9)4(1)19-22(10,11)12/h1-9H,(H2,10,11,12)(H2,13,14,15)(H2,16,17,18)/t1-,2+,3+,4-,5-,6-/m1/s1 | StdInChIKey = MMWCIQZXVOZEGG-XJTPDSDZSA-N }} | Section2 = {{Chembox Properties | Formula = C<sub>6</sub>H<sub>15</sub>O<sub>15</sub>P<sub>3</sub> | MolarMass = 420,096 g/mol | Appearance = | Density = | MeltingPt = | BoilingPt = | Solubility = }} | Section3 = {{Chembox Hazards | MainHazards = | FlashPt = | Autoignition = }} }} O '''inositol trisfosfato''' ou '''inositol trifosfato''' ou '''inositol 1,4,5-trisfosfato''' (tamén chamado '''trifosfoinositol''' e abreviado como '''InsP<sub>3</sub>''', '''Ins3P''', '''IP<sub>3</sub>''' ou '''IP3'''), é unha molécula que funciona (xunto co [[diglicérido|diacilglicerol]] ou DAG), como [[segundo mensaxeiro]], que se utiliza nas células para a [[transdución de sinais]] e [[sinalización lipídica]]. Mentres que o DAG permanece nas membranas, o IP<sub>3</sub> é soluble e [[difusión|difunde]] pola célula. Prodúcese por [[hidrólise]] do [[fosfatidilinositol 4,5-bisfosfato]] (PIP<sub>2</sub>), que é un [[fosfolípido]] que está localizado na [[membrana plasmática]], en reacción catalizada pola [[fosfolipase C]] (PLC). == Propiedades == === Fórmula química e peso molecular === O IP<sub>3</sub> é un [[ión poliatómico]] cunha [[masa molecular]] de 420,10 g/mol. A súa [[fórmula empírica]] é C<sub>6</sub>H<sub>15</sub>O<sub>15</sub>P<sub>3</sub>. Está composto por un anel de [[inositol]] [[éster|esterificado]] con tres grupos [[fosfato]] unidos aos carbonos situados nas posicións 1, 4, e 5, mentres que nas posicións 2, 3 e 6 conserva os grupos [[hidroxilo]] típicos do inositol.<ref>Pubmed. (2011). Inostiol 1,4,5-Trisphosphate Compound Summary. Retrieved from http://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/summary/summary.cgi?cid=439456&loc=ec_rcs</ref> === Propiedades químicas === Ao pH fisiolóxico medio de 7,4, os fosfatos unidos ao inositol están principalmente na forma PO<sub>4</sub><sup>2-</sup>, é dicir, ionizados con carga negativa. Isto dálle ao IP<sub>3</sub> unha carga neta negativa, que é importante para permitir que a molécula se ligue ao seu receptor, ao unírense os grupos fosfato con residuos cargados positivamente do receptor. O IP<sub>3</sub> ten tamén tres doantes de [[enlace de hidróxeno|enlaces de hidróxeno]] en forma dos seus tres grupos [[hidroxilo]]. O grupo hidroxilo no carbono 6 do inositol está tamén implicado na ligazón do IP<sub>3</sub> co seu receptor.<ref>{{Cita publicación periódica|doi=10.1016/j.bbamcr.2004.09.016|title=Structural insights into the regulatory mechanism of IP3 receptor|year=2004|last1=Bosanac|first1=Ivan|last2=Michikawa|first2=Takayuki|last3=Mikoshiba|first3=Katsuhiko|last4=Ikura|first4=Mitsuhiko|journal=Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Molecular Cell Research|volume=1742|pages=89}}</ref> === Unión ao seu receptor === [[Ficheiro:IP3 moleucle.png|miniatura|O anión IP<sub>3</sub> cos seus átomos de oxíxeno (en vermello) e os de hidróxeno (azul escuro) que están implicados na unión co receptor InsP3R.]] A unión do IP<sub>3</sub> ao seu receptor, chamado [[receptor do inositol trisfosfato]] (InsP3R), foi estudado primeiramente utilizando [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|mutaxénese]] de deleción na década de 1990s.<ref>{{Cita publicación periódica|pmid=2174351|year=1990|last1=Mignery|first1=GA|last2=Südhof|first2=TC|title=The ligand binding site and transduction mechanism in the inositol-1,4,5-triphosphate receptor|volume=9|issue=12|pages=3893–8|pmc=552159|journal=The EMBO journal}}</ref> Os estudos centráronse no extremo [[N-terminal]] do receptor do IP<sub>3</sub>. En 1997 localizouse a rexión do receptor envolvida na unión co IP<sub>3</sub> entre os residuos de [[aminoácido]]s 226 e 578. Atopouse que dous residuos de [[arxinina]] nas posicións 265 e 511 e unha [[lisina]] na posición 508 eran fundamentais para unirse coas cargas negaivas do IP<sub>3</sub>. Usando unha forma modificada do IP<sub>3</sub> descubriuse que os tres grupos fosfato interaccionan co receptor, pero non de forma igual. Os fosfatos nas posicións 4 e 5 interaccionan máis amplamente ca o fosfato na posición 1 e o grupo hidroxilo na posición 6 do anel de inositol.<ref>{{Cita publicación periódica|doi=10.1016/j.tibs.2004.02.010|title=IP3 receptors: The search for structure|year=2004|last1=Taylor|first1=Colin W.|last2=Da Fonseca|first2=Paula C.A.|last3=Morris|first3=Edward P.|journal=Trends in Biochemical Sciences|volume=29|issue=4|pages=210–9|pmid=15082315}}</ref> == Dscubrimento == O descubrimento de que unha [[molécula sinalizadora]] pode influenciar o metabolismo dos [[fosfoinosítido]]s fixérono [[Mabel Hokin|Mabel R. Hokin]] (1924–2003) e o seu marido Lowell E. Hokin en 1953, cando observaron que o fosfato con <sup>32</sup>P radioactivo era incorporado ao [[fosfatidilinositol]] de cortes do [[páncreas]] cando eran estimulados con [[acetilcolina]]. Ata entón pensábase que os [[fosfolípido]]s eran estruturas que as células usaban só como maerial de construción das súas membranas.<ref>{{Cita publicación periódica |last1= Hokin |first1= LE |last2= Hokin |first2= MR |title= Enzyme secretion and the incorporation of <sup>32</sup>P into phosphlipids of pancreas slices |journal= Journal of Biological Chemistry |volume= 203 |pages= 967–977 |year= 1953 |pmid= 13084667 |issue= 2}}</ref> Nos seguintes 20 anos descubriuse a importancia do metabolismo do [[PIP2|PIP<sub>2</sub>]] na sinalización celular. A mediados da década de 1970 Robert H. Michell propuxo que había unha conexión entre o [[catabolismo]] do PIP<sub>2</sub> e o incremento do Ca<sup>2+</sup> intracelular. Propuxo que a a hidrólise activada polo receptor do PIP<sub>2</sub> producía unha molécula que causaba o incremento da mobilización do calcio intracelular.<ref>{{Cita publicación periódica |last1= Michell |first1= RH |title= Inositol phospholipids and cell surface receptor function |journal= Biochimica et Biophysica Acta |volume= 415 |issue= 1 |pages= 81–147 |year= 1975 |pmid= 164246 |doi=10.1016/0304-4157(75)90017-9}}</ref> En 1981 o seu grupo demostrou que o PIP<sub>2</sub> é hidrolizado por unha [[fosfodiesterase]] orixinando DAG e IP<sub>3</sub>. En 1984 descubriuse que o IP<sub>3</sub> actúa como un [[segundo mensaxeiro]] que é capaz de ir desde o [[citosol]] ao [[retículo endoplasmático]] (RE), onde estimula a liberación de calcio ao citosol.<ref>{{Cita publicación periódica |last1= Michell |first1= RH |last2= Kirk |first2= CJ |last3= Jones |first3= LM |last4= Downes |first4= CP |last5= Creba |first5= JA |title= The stimulation of inositol lipid metabolism that accompanies calcium mobilization in stimulated cells: defined characteristics and unanswered questions |journal= [[Philosophical Transactions of the Royal Society B]] |volume= 296 |issue= 1080 |pages= 123–137 |year= 1981 |doi= 10.1098/rstb.1981.0177}}</ref> As seguintes investigacións estudaron a vía de sinalización do IP<sub>3</sub>, e descubriuse en 1986 que un dos moitos papeis do calcio liberado polo IP<sub>3</sub> é colaborar co [[diacilglicerol|DAG]] para activar a [[proteína quinase C]] (PKC).<ref>{{Cita publicación periódica |last1= Nishizuka |first1= Y |title= Studies and perspectives of protein kinase C |journal= Science |volume= 233 |issue= 4761 |pages= 305–312 |year= 1986 |doi= 10.1126/science.3014651 |pmid= 3014651}}</ref> En 1989 descubriuse que a [[fosfolipase C]] (PLC) era a fosfodiesterase responsable de hidrolizar o PIP<sub>2</sub> en DAG e IP<sub>3</sub>.<ref>{{Cita publicación periódica |last1= Rhee |first1= SG |last2= Suh |first2= PG |last3= Ryu |first3= SH |last4= Lee |first4= SY |title= Studies of inositol phospholipid-specific phospholipase C |journal= Science |volume= 244 |issue= 4904 |pages= 546–550 |year= 1989 |doi= 10.1126/science.2541501 |pmid= 2541501}}</ref> Hoxe a vía de sinalización do IP<sub>3</sub> é ben coñecida, e sábese que é moi importante na regulación de varias vías de sinalización celulares dependentes do calcio. == Vía de sinalización == [[Ficheiro:PIP2 cleavage to IP3 and DAG.jpg|miniatura|A clivaxe feita pola PLC do PIP<sub>2</sub> para dar IP<sub>3</sub> e [[diacilglicerol|DAG]] inicia a liberación de calcio intracelular e a activación da PKC.]] O incremento nas concentracións intracelulares de Ca<sup>2+</sup> é a miúdo o resultado da activación da vía do IP<sub>3</sub>. Cando un [[ligando]] se une a un [[receptor acoplado á proteína G]] (GPCR), que está acoplado a unha [[proteína G heterotrimérica]] Gq, a subunidade α da Gq pode unirse ao [[isocima]] do PLC chamado PLC-β e activalo, o que causa a clivaxe do PIP<sub>2</sub> producindo IP<sub>3</sub> e DAG.<ref name="Biaggioni">Biaggioni I., Robertson D. (2011). Chapter 9. Adrenoceptor Agonists & Sympathomimetic Drugs. In: B.G. Katzung, S.B. Masters, A.J. Trevor (Eds), Basic & Clinical Pharmacology, 11e. Retrieved October 11, 2011 from http://www.accessmedicine.com/content.aspx?aID=4520412 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110930100935/http://www.accessmedicine.com/content.aspx?aID=4520412 |date=30 de setembro de 2011 }}.</ref> Se unha [[receptor tirosina quinase]] (RTK) está implicada na activación da vía, esta pode afectar ao isocima PLC-γ, xa que este ten residuos de [[tirosina]] que poden ser fosforilados por unha RTK activada; esta [[fosforilación]] activa a PLC-γ de maneira que pode clivar o PIP<sub>2</sub> orixinando DAG e IP<sub>3</sub>. Isto ocorre en células que poden responder a [[factor de crecemento|factores de crecemento]] ou hormonas como a [[insulina]], porque os factores de crecemento son os ligandos responsables da activación da RTK.<ref name="Barrett">Barrett KE, Barman SM, Boitano S, Brooks H. Chapter 2. Overview of Cellular Physiology in Medical Physiology. In: K.E. Barrett, S.M. Barman, S. Boitano, H. Brooks (Eds), Ganong's Review of Medical Physiology, 23e. http://www.accessmedicine.com/content.aspx?aID=5243085 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120614133549/https://www.accessmedicine.com/content.aspx?aID=5243085 |date=14 de xuño de 2012 }}.</ref> O IP<sub>3</sub> producido pola acción da PLC é unha molécula soluble e pode difundir polo citoplasma e chegar ao retículo endoplasmático (ou ao [[retículo sarcoplásmico]] nas células do músculo). Unha vez que chega ao retículo endoplasmático, o IP<sub>3</sub> pode unirse ao receptor de IP<sub>3</sub> nun canal de Ca<sup>2+</sup> de apertura regulada por ligando. A unión do IP3 (que é o ligando neste caso) ao seu receptor desencadea a apertura do canal de Ca<sup>2+</sup>, e desa maneira o Ca<sup>2+</sup> libérase ao [[citosol]].<ref name="Barrett"/> Nas [[cardiomiocito|células musculares cardíacas]] este incremento do Ca<sup>2+</sup> activa o canal operado polo [[receptor de rianodina]] do retículo sarcoplásmico, o que ten como resultado un maior incremento do Ca<sup>2+</sup> por medio dun proceso coñecido como liberación inducida polo calcio. O IP<sub>3</sub> pode tamén activar canais de Ca<sup>2+</sup> na membrana plasmática indirectamente, ao incrementar a concentración intracelular de Ca<sup>2+</sup>.<ref name = "Biaggioni"/> == Función == === Humanos === As principais funcións do IP<sub>3</sub> son mobilizar o Ca<sup>2+</sup> dos seus [[orgánulo]]s de almacenamento e regular a [[proliferación celular]] e outras reaccións celulares que requiren calcio libre. Por exemplo, nas [[músculo liso|células musculares lisas]] un incremento na concentración do Ca<sup>2+</sup> citoplasmático orixina a contracción da célula muscular.<ref>{{Cita publicación periódica |last1= Somlyo |first1= AP |last2= Somlyo |first2= AV |title= Signal transduction and regulation in smooth muscle |journal= [[Nature]] |volume= 372 |issue= 6503 |pages= 231–6 |year= 1994 |pmid= 7969467 |doi= 10.1038/372231a0}}</ref> No [[sistema nervioso]], o IP<sub>3</sub> serve como un [[segundo mensaxeiro]], e a maior concentración de receptores de IP<sub>3</sub> están no [[cerebelo]].<ref>{{Cita publicación periódica |last1= Worley |first1= PF |last2= Baraban |first2= JM |last3= Snyder |first3= SH |title= Inositol 1,4,5-trisphosphate receptor binding: autoradiographic localization in rat brain |journal= [[J. Neurosci.]] |volume= 9 |issue= 1 |pages= 339–46 |year= 1989 |pmid= 2536419}}</ref> Hai probas de que os receptores de IP<sub>3</sub> xogan un importante papel na indución da plasticidade nas [[célula de Purkinje|células de Purkinje]] cerebelares.<ref>{{Cita publicación periódica |last1= Sarkisov |first1= DV |last2= Wang |first2= SS |title= Order-dependent coincidence detection in cerebellar Purkinje neurons at the inositol trisphosphate receptor |journal= [[J. Neurosci.]] |volume= 28 |issue= 1 |pages= 133–42 |year= 2008 |pmid= 18171931 |doi= 10.1523/JNEUROSCI.1729-07.2008}}</ref> === Ovos de ourizo de mar === O [[Activación do ovo|bloqueo lento]] da [[polispermia]] no [[ourizo de mar]] está mediado polo sistema de segundo mensaxeiro do PIP<sub>2</sub>. A activación dos receptores de unión activa a PLC, a cal cliva o PIP<sub>2</sub> na membrana plasmática do ovo, liberando o IP<sub>3</sub> no citoplasma da célula ovo. O IP<sub>3</sub> difunde ao retículo endoplasmático, onde abre os canais de Ca<sup>2+</sup>. == Relación con enfermidades == === Enfermidade de Huntington === A [[enfermidade de Huntington]] é un trastorno xenético incurable que se produce cando dexeneran as [[neurona]]s do [[cerebro]].<ref>{{Cita web|title=Huntington's Disease|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmedhealth/PMH0001775/|publisher=US National Library of Medicine - PubMed|accessdate=24 November 2011}}</ref> A enfermidade de Huntington afecta principalmente ás [[neurona espiñal media|neuronas espiñais medias]] (MSN) do [[corpo estriado]].<ref name="Bezprozvanny">Bezprozvanny. I. & Hayden, M.R. (2004). Deranged neuronal calcium signaling and Huntington disease. Biochemical and Biophysical Research Communications. 322, 1310–1317.</ref> As MSNs GABAérxicas constitúen máis do 95% de todas as neuronas do corpo estriado.<ref>{{Cita publicación periódica|doi=10.1371/journal.pone.0004770|title=Striatal Medium-Sized Spiny Neurons: Identification by Nuclear Staining and Study of Neuronal Subpopulations in BAC Transgenic Mice|year=2009|editor1-last=Mansvelder|editor1-first=Huibert D.|last1=Matamales|first1=Miriam|last2=Bertran-Gonzalez|first2=Jesus|last3=Salomon|first3=Lucas|last4=Degos|first4=Bertrand|last5=Deniau|first5=Jean-Michel|last6=Valjent|first6=Emmanuel|last7=Hervé|first7=Denis|last8=Girault|first8=Jean-Antoine|journal=PLoS ONE|volume=4|issue=3|pages=e4770|pmid=19274089|pmc=2651623}}</ref> A enfermidade de Huntington ocorre cando a proteína citosólica [[huntingtina]] (Htt) ten un residuo adicional de poli[[glutamina]] engadido á súa rexión [[amino terminal]]. Esta forma modificada da Htt chámase Htt<sup>exp</sup>. A Htt<sup>exp</sup> fai aos receptores de IP<sub>3</sub> de tipo 1 máis sensibles ao IP<sub>3</sub>, o cal leva á liberación de demasiado Ca<sup>2+</sup> desde o retículo endoplasmático. A liberación do Ca<sup>2+</sup> do retículo endoplasmático causa un incremento das concentracións [[mitocondria]]is e citosólicas de Ca<sup>2+</sup>. Este incremento en Ca<sup>2+</sup> crese que é a causa da degradación das MSNs [[ácido gamma-aminobutírico|GABAérxicas]].<ref name="Bezprozvanny"/> === Enfermidade de Alzheimer === A [[enfermidade de Alzheimer]] implica a dexeneración progresiva do cerebro, o que ten un grave impacto nas facultades mentais.<ref>Alzheimer's Society of Canada. (2009). Alzheimer's Disease:What is Alzheimer's? Retrieved from: http://www.alzheimer.ca/english/disease/whatisit-intro.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111205113228/http://www.alzheimer.ca/english/disease/whatisit-intro.htm |date=05 de decembro de 2011 }}</ref> Des que se se propuxo a hipótese do Ca<sup>2+</sup> para o alzhéimer en 1994, varios estudos mostraron que as alteracións na sinalización por Ca<sup>2+</sup> son as principais causas desta doenza. A [[enfermidade de Alzheimer familiar]] (ou alzhéimer de comezo temperán) está fortemente ligada a mutacións nos xenes da [[presenilina 1]] (PS1), [[presenilina 2]] (PS2), e [[proteína precursora amiloide]] (APP). Todas as formas mutadas destes xenes coñecidas causan unha sinalización por Ca<sup>2+</sup> anormal no retículo endoplasmático. As funcións da PS1 aínda non se coñecen, pero as mutacións na PS1 incrementan a liberación de Ca<sup>2+</sup> mediada polo IP<sub>3</sub> desde o retículo endoplasmático en varios modelos animais. Utilizáronse [[bloqueador de canais de calcio|bloqueadores de canais de calcio]] para tratar a enfermidade de Alzheimer con certo éxito, e tamén se suxeriu o uso de [[litio]] para diminuír o recambio de IP<sub>3</sub> como un posible método de tratamento.<ref>Stutzmann, G. E. (2005). Calcium Dysregulation, IP3 Signaling, and Alzheimer's Disease. Neuroscientist, 11 ( 2), 110-115</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Inositol]] * [[Inositol fosfato]] * [[Fosfoinosítido]] * [[mio-Inositol|''mio''-Inositol]] * [[Receptor do inositol trisfosfato]] * [[ITPR1]] * [[ITPKC]] === Ligazóns externas === * {{MeshName|Inositol+1,4,5-Trisphosphate}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Transdución de sinais]] [[Categoría:Organofosfatos]] 586pjrwwjl97ipmza35rzmndl57x2uc 0 301556 6149340 6034162 2022-08-03T10:32:19Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de nobre |nome = Afonso de Castela |título = [[Reino de Castela|Infante de Castela]]<br>[[Príncipe de Asturias]]<br>[[Rei de Castela|Rei rival de Castela e León]] |imaxe = Cartuja de Miraflores (Burgos) - Tumba de Alfonso de Castilla - Detalle.jpg |tamano de imaxe = 250px |epígrafe = Sepulcro de Afonso de Castela na [[Cartuxa de Miraflores]] |reinado = |mandato = |coroación = |outros títulos = |nome completo = |data de nacemento = {{data|17|11|1453}} |lugar de nacemento = [[Tordesillas]], [[Coroa de Castela]] |data de defunción = {{data|5|7|1468}} (14 anos) |lugar de defunción = [[Cardeñosa, Ávila|Cardeñosa]], [[Coroa de Castela]] <!-- Títulos --> |título0 = [[Rei de Castela|Rei ''rival'' de Castela e León]] |subtítulo0 = Afonso XII de Castela |reinado0 = {{data|5|6|1464}}-{{data|5|7|1468}} |predecesor0 = [[Henrique IV de Castela]] |sucesor0 = [[Henrique IV de Castela]] |título1 = [[Príncipe de Asturias]] |reinado1 = {{data|4|9|1464}}-{{data|5|7|1468}} |predecesor1 = [[Xoana a Beltranexa|Xoana de Castela]] |sucesor1 = [[Isabel I de Castela|Isabel de Castela]] |casa real = [[Casa de Trastámara]] |pai = [[Xoán II de Castela]] |nai = [[Isabel de Portugal, raíña de Castela|Isabel de Portugal]] }} '''Afonso de Castela''', coñecido tamén no seu tempo como '''Afonso o Inocente''', nado en [[Tordesillas]] o {{Data|17|11|1453}} e finado en [[Cardeñosa, Ávila|Cardeñosa]] o {{Data|5|7|1468}}, foi un nobre castelán. Tiña o título de [[Infante de Castela]], ao ser fillo do rei [[Xoán II de Castela]] e da raíña [[Isabel de Portugal, raíña de Castela|Isabel de Portugal]]. Era irmán da futura raíña [[Isabel I de Castela]], máis coñecida como Isabel a Católica. Afonso foi un dos protagonistas do [[Conflito pola sucesión de Henrique IV de Castela|conflito pola sucesión do seu medio irmán Henrique IV]]. O rei Henrique, premido por un sector da nobreza, viuse obrigado a proclamar a Afonso [[Príncipe de Asturias]] en 1464 en detrimento da súa filla [[Xoana a Beltranexa|Xoana]]. Máis tarde, eses mesmos nobres proclamarían a Afonso rei en 1465, iniciándose unha guerra entre os partidarios deste e os de Henrique IV. Desta forma, Afonso, co título de '''Afonso XII de Castela''', disputou a Coroa ao seu medio irmán ata a súa prematura morte en 1468. == Orixes familiares == Era fillo do rei [[Xoán II de Castela]] e da raíña [[Isabel de Portugal, raíña de Castela|Isabel de Portugal]]. Por parte paterna, os seus avós eran o rei [[Henrique III de Castela]] e a raíña [[Catalina de Lancaster]] e, por parte materna, os seus avós eran o infante [[Xoán de Portugal]] e [[Isabel de Barcelos]]. Foi medio irmán do rei [[Henrique IV de Castela]] e irmán da futura raíña [[Isabel I de Castela|Isabel a Católica]]. == Traxectoria == {{Artigo principal|Conflito pola sucesión de Henrique IV de Castela}} [[Ficheiro:AlfonsoXIICastilla cuartillo Sevilla.jpg|miniatura|[[Moeda]] [[Cuñaxe|acuñada]] polos partidarios de Afonso en [[Sevilla]].]] O infante Afonso de Castela naceu no municipio valisoletano de [[Tordesillas]] o día 17 de novembro de [[1453]]. Unha parte importante da nobreza castelá estaba descontenta con Henrique IV e en setembro de [[1464]], dita nobreza obrigou ao rei a desposuír a [[Xoana a Beltranexa|Xoana]], a súa única filla, do título de [[Príncipe de Asturias|Princesa de Asturias]] e proclamar a Afonso príncipe herdeiro no seu lugar. Porén, o descontento nobiliario non diminuíu e en xuño de 1465 a Liga nobiliaria reuniuse en [[Ávila]], derrocaron a Enrique e proclamaron rei de Castela a Afonso, co nome de '''Afonso XII'''.{{Harvnp|Álvarez de Toledo|2006}} O novo rei tiña soamente 12 anos de idade. Este episodio foi chamado polos seus detractores "a [[farsa de Ávila]]", nome co que pasou á historia. Estalou entón a guerra aberta entre os partidarios de Henrique IV e os de Afonso XII, que instalou o seu brillante Corte en [[Arévalo]] e chegou a reinar de feito durante os tres anos que durou a súa vida, envolvido nun luxo e esplendor cultural de que se fixo lingua un dos seus cortesáns, [[Jorge Manrique]], nas súas melancólicas ''[[Coplas a la muerte de su padre]]'':<ref name="ARTEHISTORIA">{{Cita web| apelidos =| nome =| ligazónautor =| título =Alfonso el Inocente| ano =| edición =| lugar =| editorial =ArteHistoria (Junta de Castilla y León)| ID =| url =http://www.artehistoria.jcyl.es/histesp/personajes/3284.htm| dataacceso =22 de xuño de 2007| urlarquivo =https://web.archive.org/web/20071230100005/http://www.artehistoria.jcyl.es/histesp/personajes/3284.htm| dataarquivo =30 de decembro de 2007| urlmorta =yes}}</ref>{{Harvnp|Perea Rodríguez|2001|pp=33-54}} {{cita|Pois o seu irmán o Inocente,<br>que na súa vida sucesor<br>chamouse,<br>que corte tan excelente<br>tivo e cuanto gran señor<br>que lle seguiu!<ref>|Pues su hermano el Inocente, que en su vida subcesor se llamó, qué corte tan excelente tuvo y quánto gran señor que le siguió!</ref>}} Na corte de Afonso XII o Inocente figuraban cabaleiros tan importantes como [[Diego Gómez Manrique]] e o seu sobriño Jorge, o xurista [[Nicolás de Guevara]] e o poeta [[Lírica cancioneril|cancioneril]] [[Juan Álvarez Gato]] ou o historiador [[Diego de Valera]], [[maestresala]] do rei en 1467, separadamente do propio [[Marqués de Villena]]; tamén [[Rodrigo Alonso Pimentel]], cuarto [[Conde de Benavente]], e [[Pedro de Villandrando]] [[Conde de Ribadeo]], e [[Diego de Ribeira]], ayo do príncipe Afonso e cabaleiresco maior do seu corte, ou [[Sancho de Vermellas]], señor de [[Cavia]] e [[Monzón, Huesca|Monzón]] e alcalde maior dos fidalgos de Castela; [[Martín de Távara]]; o prior de [[Cidade de Osma|Osma]], xurista e capelán real de don Afonso XII [[Francisco Gómez de Miranda]] e outros. Por certo que na súa capela figuraban cantores tan destacados como [[Diego Rangel]] ou [[Cristóbal de Morais]]. Don Diego Gómez Manrique organizou festexos e compuxo ''[[momo (teatro)|momos]]'' teatrais para celebrar o aniversario real nos que as damas da Corte facían o papel de [[fada]]s. Outro produto do [[mecenado]] real foi un [[espello de príncipes]] redactado para o uso de Afonso XII: a ''Exhortación ou información de boa e sa doutrina'' (1467) escrita polo [[Humanismo (filosofía)|humanista]] [[Pedro de Chinchilla]] a instancias do xa citado cuarto Conde de Benavente. En agosto de [[1467]] produciuse unha importante [[Batalla de Olmedo (1467)|batalla en Olmedo]], na que ningún dos bandos conseguiu impoñerse. Ata hoxe día algúns historiadores consideran que Enrique foi derrotado e feito prisioneiro{{Harvnp|Álvarez de Toledo|2006}} mentres que outros afirman que venceu, pero que por debilidade preferiu negociar cos vencidos.<ref name="ALVAREZ_PALENZUELA">{{Cita web | apelidos = Álvarez Palenzuela| nome = Vicente Ángel|ligazónautor= | título = La guerra civil castellana y el enfrentamiento con Portugal (1475-1479) | ano = 2006 | edición = | lugar = Alicante | editorial = Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes | ID = | url = http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/34693958761247208143679/index.htm | dataacceso = xuño de 2007}}</ref> O infante Afonso de Castela faleceu, posiblemente, por envelenamento en [[Cardeñosa, Ávila|Cardeñosa]] o día 5 de xullo de [[1468]].<ref>{{cita web |url=http://www.diariodeleon.es/noticias/cultura/no-murio-de-peste-sino-envenenado_836395.html |título=No murió de peste sino envenenado |dataacceso= 19 de outubro de 2013 |apelidos=Fanjul |nome=Cristina |data=19 de outubro de 2013 |publicación=[[Diario de León]]}}</ref> Henrique IV quedou como rei indiscutido a partir de [[1469]] mentres que o título de herdeiro ao trono pasou a ser disputado entre [[Xoana a Beltranexa]] e a infanta [[Isabel a Católica|Isabel]], a medio irmán de [[Henrique IV de Castela]]. O conflito terminou dando lugar á [[Guerra de Sucesión Castelá]], na que Isabel logrou finalmente apoderarse do trono castelán-leonés. == Sepultura de Afonso de Castela == O infante Afonso de Castela foi sepultado xunto aos seus pais na [[Cartuxa de Miraflores]]. O [[sepulcro de Afonso de Castela]], obra do escultor [[Gil de Siloe]], está colocado no [[lado do Evanxeo]] da igrexa do Monasterio. No ano [[2006]], con motivo da restauración da [[Cartuxa de Miraflores]], a Dirección Xeral de Patrimonio e Bens Culturais da [[Xunta de Castela e León]] decidiu realizar o estudo antropolóxico dos restos mortais de Xoán II e a súa segunda esposa, quen estaban enterrados na cripta baixo o sepulcro real, así como o estudo dos restos depositados no interior do sepulcro do infante Afonso de Castela, cuxo sepulcro está colocado nun lateral da mesma igrexa.<ref>O estudo, coordinado por Arturo Balado Pachón e Consolo Escribano Velasco, publicado pola Fundación Iberdrola.</ref>{{Harvnp|Balado Pachón|2008|pp=82-85}} O estudo antropolóxico foi realizado por Luís Caro Dobón e María Edén Fernández Suárez, investigadores do área de Antropoloxía Física da [[Universidade de León]].{{Harvnp|Caro Dobón|2008|p=23}} Os restos mortais do infante Afonso de Castela, mal conservados, estaban depositados nun ataúde de madeira de nogueira, e comprobouse que a súa estatura alcanzaba os 165 centímetros. Ademais, confirmouse que os restos mortais depositados no sepulcro eran os do infante Afonso de Castela, pois se comprobou que existía unha relación de parentesco entre devanditos restos e os depositados no sepulcro de [[Xoán II de Castela]].{{Harvnp|Balado Pachón|2008|p=85}}{{Harvnp|Caro Dobón|2008|pp=28-29}} == Devanceiros == <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Afonso de Castela e Avís''' |2= 2. [[Xoán II de Castela]] |3= 3. [[Isabel de Portugal, raíña de Castela|Isabel de Portugal]] |4= 4. [[Henrique III de Castela]] |5= 5. [[Catarina de Lancaster]] |6= 6. [[Xoán de Portugal]] |7= 7. [[Isabel de Barcelos]] |8= 8. [[Xoán I de Castela]] |9= 9. [[Leonor de Aragón e de Sicilia|Leonor de Aragón]] |10= 10. [[Xoán de Gante|Xoán de Gante, I duque de Lancaster]] |11= 11. [[Constanza de Castela (1354-1394)|Constanza de Castela]] |12= 12. [[Xoán I de Portugal]] |13= 13. [[Filipa de Lancaster]] |14= 14. [[Afonso I de Braganza]] |15= 15. [[Beatriz Pereira de Alvim]] |16= 16. [[Henrique II de Castela]] |17= 17. [[Xoana Manuel de Villena]] |18= 18. [[Pedro IV de Aragón]] |19= 19. [[Leonor de Sicilia]] |20= 20. [[Eduardo III de Inglaterra]] |21= 21. [[Filipa de Henao]] |22= 22. [[Pedro I de Castela]] |23= 23. [[María de Padilla]] |24= 24. [[Pedro I de Portugal]] |25= 25. [[Teresa Gille Lourenço]] |26= 26. [[Xoán de Gante|Xoán de Gante, I duque de Lancaster]] |27= 27. [[Branca de Lancaster]] |28= 28. [[Xoán I de Portugal]] |29= 29. [[Inés Pires]] |30= 30. [[Nuno Álvares Pereira|Nuño Álvares Pereira]] |31= 31. [[Leonor de Alvim]] }}</center> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{cita libro | apelidos = Álvarez de Toledo | nome = Luisa Isabel | título = África versus América | ano = 2006 | edición = 2ª | editorial = Sanlúcar de Barrameda: Fundación Casa Medina-Sidonia | url = http://americaversus.iespana.es/ | dataacceso = 02 de febreiro de 2015 | dataarquivo = 11 de agosto de 2011 | urlarquivo = https://web.archive.org/web/20110811104202/http://americaversus.iespana.es/ | url-morta = yes }} * {{Cita publicación periódica | apelidos = Balado Pachón | nome = Arturo | ligazónautor = | autor2 = Escribano Velasco, Consuelo | ano = 2008 | título = Los enterramientos reales en la iglesia de la Cartuja de Miraflores. Estudios Arqueológicos y Antropológicos | publicación = Cuadernos de Restauración de la Fundación Iberdrola | número = XIII | páxinas = 82-85 | editorial = | lugar = | issn = | url = http://www.fundacioniberdrola.org/webfund/gc/prod/es_ES/contenidos/docs/cartuja_sepulcros.pdf | data = | revista = | data-acceso = 02 de febreiro de 2015 | urlarquivo = https://web.archive.org/web/20120627070650/http://www.fundacioniberdrola.org/webfund/gc/prod/es_ES/contenidos/docs/cartuja_sepulcros.pdf | dataarquivo = 27 de xuño de 2012 | urlmorta = yes }} * {{Cita publicación periódica | apelidos = Caro Dobón | nome = Luis |ligazónautor= |autor2= María Edén Fernández Suárez | ano = 2008 | título = Los enterramientos reales de la Cartuja de Miraflores | publicación = Ambio Ciencias: revista de divulgación | número = 2 | páxinas = 23-37 | editorial = Universidad de León: Servicio de Publicaciones |lugar= León | issn = 1988-3021 | url = http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3247058 }} * {{Cita publicación periódica | nome = Óscar | apelidos = Perea Rodríguez | título = La Corte literaria de Alfonso el Inocente (1465-1468) según las Coplas a una partida de Guevara, poeta del Cancionero General | publicación = Medievalismo. Revista de la Sociedad Espanola de Estudios Medievales | número = 11 | ano = 2001 | páxinas = 33-54}} === Outros artigos === * [[Farsa de Ávila]] * [[Conflito pola sucesión de Henrique IV de Castela]] * [[Henrique IV de Castela]] {{Sucesión | predecesor = [[Xoán II de Castela]] | título = [[Ficheiro:Cross Santiago.svg|30px]]<br />[[Orde de Santiago|Gran Mestre da Orde de Santiago]]<br /><small>(administrado por [[Henrique IV de Castela|Henrique IV]])</small> | sucesor = [[Beltrán de la Cueva]] | período = [[1453]] - [[1462]] | predecesor2 = [[Beltrán de la Cueva]] | título2 = [[Ficheiro:Cross Santiago.svg|30px]]<br />[[Orde de Santiago|Gran Mestre da Orde de Santiago]] | sucesor2 = [[Juan Pacheco]] | período2 = [[1463]] - [[1467]] | título3 = [[Príncipe de Asturias]] | período3 = [[1464]]-[[1465]] | predecesor3 = [[Xoana a Beltranexa|Xoana de Castela]] | sucesor3 = [[Isabel I de Castela|Isabel de Castela]] | título4 = [[Rei de Castela|Rei ''rival'' de Castela]]<br /><small>(en guerra contra [[Henrique IV de Castela|Henrique IV]])</small> | período4 = [[1465]]-[[1468]] | predecesor4 = [[Henrique IV de Castela|Henrique IV]] | sucesor4 = [[Henrique IV de Castela|Henrique IV]]}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1453]] [[Categoría:Nados na provincia de Valladolid]] [[Categoría:Finados en 1468]] n8mmwavshaalij65ghbeizw3sj08yf4 0 303491 6149430 6100450 2022-08-03T11:09:41Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:recombinant formation of plasmids.svg|miniatura|280px|Construción dun ADN recombinante, no cal un fragmento de ADN alleo insírese nun [[plásmido]] que funciona como vector. Neste exemplo, o xene indicado pola cor branca é inactivado pola inserción do fragmento de ADN alleo.]] O '''ADN recombinante''' é unha molécula de [[ADN]] formada por medio de métodos de laboratorio de [[recombinación xenética]] (como a [[clonación molecular]]) na que se xuntan materiais xenéticos de dúas ou máis fontes, creando [[secuencias de ADN]] que doutro modo non formarían parte do [[xenoma]]. Xeralmente abréviase como ADNr ou rDNA (pero estas siglas tamén se usan para o ADN dos xenes que codifican o [[ARN ribosómico]]). Formar un ADN recombinante é posible porque as moléculas de ADN de todos os organismos comparten a mesma estrutura química global e só difiren na secuencia de [[nucleótido]]s. As moléculas de ADN recombinante denomínanse ás veces '''ADN quimérico''', porque poden facerse con material de dúas especies, como as míticas [[quimera (mitoloxía)|quimeras]]. A tecnoloxía do ADN recombinante usa [[secuencia palindrómica|secuencias palindrómicas]] e produce [[extremos coherentes ou romos]] no ADN para crear o ADN recombinante. As secuencias de ADN usadas na construción de moléculas de ADN recombinante poden proceder de calquera [[especie (bioloxía)|especie]]. Por exemplo, ADN dunha planta pode unirse con ADN bacteriano, ou ADN humano con ADN de fungo. Ademais, poden crearse secuencias de ADN que non aparecen en ningunha parte na natureza por [[síntese de oligonucleótidos|síntese química de ADN]] e despois poden incorporarse ás moléculas recombinantes. Co uso da tecnoloxía do ADN recombinante e do ADN sintético, literalmente pode crearse calquera secuencia de ADN e introducila nunha ampla variedade de organismos vivos. As proteínas que poden orixinarse da expresión dun ADN recombinante nas células vivas denomínanse ''proteínas recombinantes''. Cando o ADN recombinante que codifica proteínas se introduce nun organismo hóspede, non necesariamente se vai producir a proteína recombinante.<ref>{{Cite journal|last1=Rosano|first1=Germán L.|last2=Ceccarelli|first2=Eduardo A.|date=2014-04-17|title=Recombinant protein expression in Escherichia coli: advances and challenges|journal=Frontiers in Microbiology|volume=5|pages=172|doi=10.3389/fmicb.2014.00172|issn=1664-302X|pmc=4029002|pmid=24860555}}</ref> A expresión de proteínas alleas require o uso de vectores de expresión especializados e adoita necesitar unha significativa reestruturación por secuencias codificantes alleas.<ref>{{cite web|title=Promoters used to regulate gene expression|url=http://www.cambia.org/daisy/promoters/818.html|website=www.cambia.org|accessdate=16 February 2018|data-arquivo=24 de setembro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180924203918/http://www.cambia.org/daisy/promoters/818.html|url-morta=yes}}</ref> A creación de ADN recombinante é distinta do creación de ADN por [[recombinación xenética]] natural, porque a primeira se orixina por medios artificiais no tubo de ensaio, mentres que a última é un proceso biolóxico normal no que se remesturan secuencias de ADN xa existentes dentro dun organismo. == Creación == [[Ficheiro:Gene cloning.svg|thumb|300px]] {{Artigo principal|Clonación molecular}} A [[clonación molecular]] é o método de laboratorio usado para crear ADN recombinante.<ref name="isbn0-201-75054-6">{{cite book |author1=Campbell, Neil A. |author2=Reece, Jane B.. |lastauthoramp=yes |title=Biology (6th ed.) |publisher=Addison Wesley |location=San Francisco |year=2002 |pages=375–401 |isbn=978-0-201-75054-6 |oclc= |doi= }}</ref><ref name="isbn0-8153-4111-3">{{cite book |author1=Peter Walter |author2=Alberts, Bruce |author3=Johnson, Alexander S. |author4=Lewis, Julian |author5=Raff, Martin C. |author6=Roberts, Keith |title=Molecular Biology of the Cell (5ª edición, ampliada) |publisher=Garland Science |location=New York |year=2008 |pages= |isbn=978-0-8153-4111-6 |oclc= |doi= }}. A 4ª edición está dispoñible en liña no NCBI Bookshelf: [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/bookshelf/br.fcgi?book=mboc4 link]</ref><ref name=isbn1-4292-2936-5>{{cite book |author1=Berg, Jeremy Mark |author2=Tymoczko, John L. |author3=Stryer, Lubert |title=Biochemistry, 7th ed. (Biochemistry (Berg)) |publisher=W.H. Freeman & Company |location= |year=2010 |pages= |isbn=978-1-4292-2936-4 |oclc= |doi= }} A 5ª edición estañ dispoñible en liña no NCBI Bookshelf: [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/bookshelf/br.fcgi?book=stryer link]</ref><ref name="isbn0-7167-2866-4">{{cite book |author=Watson, James D. |title=Recombinant DNA: Genes and Genomes: A Short Course |publisher=W.H. Freeman |location=San Francisco |year=2007 |pages= |isbn=978-0-7167-2866-5 |oclc= |doi= }}</ref> É un dos dous métodos máis amplamente usados, xunto coa [[reacción en cadea da polimerase]] (PCR), utilizada para dirixir a replicación de calquera secuencia específica de ADN desexada. Hai dúas diferenzas fundamentais entre os dous métodos. Unha é que a clonación molecular implica a replicación do ADN dentro dunha célula viva, mentres que a PCR replica o ADN nun tubo de ensaio, sen células vivas. Outra diferenza é que a clonación implica cortar e pegar secuencias de ADN, mentres que a PCR amplifica unha secuencia existente copiándoa. A formación do ADN recombinante require un [[Vector (bioloxía molecular)|vector de clonación]], unha molécula de ADN que leve o ADN ao interior da célula viva. Os vectores xeralmente derivan de [[plásmido]]s ou [[virus]] e son segmentos relativamente pequenos de ADN que conteñen os sinais xenéticos necesarios para a replicación, así como elementos adicionais convenientes no ADN alleo inserido, que identifican as células que conteñen o ADN recombinante e, cando é apropiado, expresan o ADN alleo. A elección do vector para unha clonación molecular depende do organismo hóspede utilizado, o tamaño do ADN que vai ser clonado e de se o ADN alleo vai ser expresado e como.<ref name="isbn0-87969-576-5">{{cite book |author1=Russell, David W. |author2=Sambrook, Joseph |title=Molecular cloning: a laboratory manual |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory |location=Cold Spring Harbor, N.Y |year=2001 |pages= |isbn=978-0-87969-576-7 |oclc= |doi= |url=https://archive.org/details/molecularcloning0000samb_p7p5 }}</ref> Os segmentos de ADN poden combinarse usando unha variedade de métodos, como a clonación con [[encima de restrición|encimas de restrición]]/[[ligase]]s ou a [[ensamblaxe de Gibson]]. Nos protocolos de clonación estándar, a clonación dun fragmento de ADN implica esencialmente sete pasos: (1) Elección do organismo hóspede e do vector de clonación, (2) Preparación do ADN vector, (3) Preparación do ADN que vai ser clonado, (4) Creación do ADN recombinante, (5) Introdución do ADN recombinante no organismo hóspede, (6) Selección dos organismos que conteñen o ADN recombinante e (7) Cribado buscando os clons co ADN desexado inserido e as súas propiedades biolóxicas.<ref name="isbn0-7167-2866-4" /> (Para máis detalle ver [[clonación molecular]]). == Expresión == {{Artigo principal|Produción de proteínas}} Despois de transplantalo ao organismo hóspede, o ADN alleo contido no construto do ADN recombinante pode ser [[expresión xénica|expresado]] ou non. É dicir, o ADN pode simplemente replicarse sen expresarse ou pode ser [[transcrición (xenética)|transcrito]] e [[Tradución de proteínas|traducido]] e acaba orixinando unha proteína recombinante. Xeralmente, a expresión dun xene alleo require a reestruturación do xene para que inclúa secuencias que son necesarias para a produción da molécula de [[ARNm]] que servirá para a tradución (por exemplo, un [[Promotor (bioloxía)|promotor]], un [[secuencia de Shine-Dalgarno|sinal de iniciación da tradución]] e un [[Terminador (xenética)|terminador da transcrición]]).<ref name="pmid9487731">{{Cite journal | last1 = Hannig | first1 = G. | last2 = Makrides | first2 = S. | title = Strategies for optimizing heterologous protein expression in Escherichia coli | url = https://archive.org/details/sim_trends-in-biotechnology_1998-02_16_2/page/54 | journal = Trends in Biotechnology | volume = 16 | issue = 2 | pages = 54–60 | year = 1998 | pmid = 9487731 | doi=10.1016/S0167-7799(97)01155-4 }}</ref> Poden facerse cambios espacíficos no organismo hóspede para mellorar a expresión do xene ectópico. Ademais, os cambios poden ser necesarios nas secuencias codificantes tamén, para optimizar a tradución, facer que a proteína sexa soluble, dirixir a proteína recombinante a unha localización celular ou extracelular axeitada e estabilizar a proteína ante a súa posible degradación.<ref name="pmid|19892171">{{Cite book | last1 = Brondyk | first1 = W. H. | title = Guide to Protein Purification, 2nd Edition | doi = 10.1016/S0076-6879(09)63011-1 | chapter = Chapter 11 Selecting an Appropriate Method for Expressing a Recombinant Protein | volume = 463 | pages = 131–147 | year = 2009 | pmid = 19892171 | series = Methods in Enzymology | isbn = 9780123745361 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Ortega |first1=Claudia |last2=Prieto |first2=Daniel |last3=Abreu |first3=Cecilia |last4=Oppezzo |first4=Pablo Javier |last5=Correa |first5=Agustin |title=Multi-compartment and multi-host vector suite for recombinant protein expression and purification. |journal=Frontiers in Microbiology |date=2018 |volume=9 |pages=1384 |doi=10.3389/fmicb.2018.01384 |pmid=29997597 |pmc=6030378 |language=English |issn=1664-302X}}</ref> == Propiedades dos organismos que conteñen ADN recombinante == Na maioría dos casos, os organismos que conteñen ADN recombinante teñen aparentemente [[fenotipo]]s normais. É dicir, a súa aparencia, comportamento e [[metabolismo]] non quedan normalmente cambiados e o único modo de demostrar a presenza de secuencias recombianntes é examinar o propio ADN, normalmente usando un test de [[PCR]].<ref name="isbn1-4051-1121-6">{{cite book |author=Brown, Terry |title=Gene Cloning and DNA Analysis: an Introduction |publisher=Blackwell Pub |location=Cambridge, MA |year=2006 |pages= |isbn=978-1-4051-1121-8 |oclc= |doi= }}</ref> Hai tamén excepcións significativas, que se discuten máis abaixo. Se as secuencias de ADN recombinante codifican un xene que se expresa, entón pode detectarse a presenza de ARN e/ou produtos proteicos do xene recombinante, xeralmente usando as técnicas da [[RT-PCR]] ou do [[western blot]].<ref name="isbn1-4051-1121-6"/> Os cambios fenotípicos grandes non son o normal, a non ser que o xene recombinante fose elixido e modificado para xerar unha actividade biolóxica no organismo hóspede.<ref name="pmid|10634784">{{Cite journal | last1 = Ye | first1 = X. | last2 = Al-Babili | first2 = S. | last3 = Klöti | first3 = A. | last4 = Zhang | first4 = J. | last5 = Lucca | first5 = P. | last6 = Beyer | first6 = P. | last7 = Potrykus | first7 = I. | title = Engineering the provitamin A (beta-carotene) biosynthetic pathway into (carotenoid-free) rice endosperm | journal = Science | volume = 287 | issue = 5451 | pages = 303–305 | year = 2000 | pmid = 10634784 | doi=10.1126/science.287.5451.303 | bibcode = 2000Sci...287..303Y }}</ref> Os fenotipos adicionais que se poden encontrar son toxicidades no organismo hóspede inducidas polo produto recombinante, especialmente se este é sobreexpresado ou expresado en células ou tecidos inapropiados. Nalgúns casos, o ADN recombinante pode ter efectos prexudiciais incluso se non é expresado. Un mecanismo polo cal pode ocorrer isto é a [[inactivación inseccional]], na cal o ADN recombinante queda inserido nun xene da célula hóspede. Nalgúns casos, pode utilizarse este fenómeno para facer un [[knockout de xenes]] para determinar a súa función biolóxica e importancia.<ref name="pmid1591000">{{Cite journal | last1 = Koller | first1 = B. H. | last2 = Smithies | first2 = O. | doi = 10.1146/annurev.iy.10.040192.003421 | title = Altering Genes in Animals by Gene Targeting | journal = Annual Review of Immunology | volume = 10 | pages = 705–730 | year = 1992 | pmid = 1591000 | pmc = }}</ref> Outro mecanismo polo cal a inserción do ADN recombinante no ADN cromosómico pode afectar á expresión xénica é pola activación inapropiada de xenes da célula hóspede que previamente non se expresaban. Isto pode acontecer, por exemplo, cando un fragmento de ADN recombinante que contén un promotor activo queda localizado preto dun xene da célula hóspede previamente silencioso ou cando un xene da célula hóspede que funciona restrinxindo a expresión xénica sofre unha [[inactivación insercional]] polo [[ADN recombinante]]. == Usos == O ADN recombinante utilízase moito en [[biotecnoloxía]], [[medicina]] e [[investigación]]. Hoxe, as proteínas recombinantes e outros produtos orixinados por medio da tecnoloxía do ADN encóntranse practicamente en todas as farmacias, consultas médicas ou veterinarias, laboratorios de probas médicas e de investigación biolóxica. Ademais, os organismos que foron manipulados usando a tecnoloxía do ADN recombinante ou os produtos derivados de ditos organismos atoparon un lugar nas granxas, [[alimento modificado xeneticamente|supermercados]], caixas de urxencia caseiras e mesmo en tendas de animais de compañía, como os peixes de acuario [[GloFish]] e outros animais modificados xeneticamente. A aplicación máis común do ADN recombinante é na investigación básica, na cal a tecnoloxía é importante para os traballos máis actuais en ciencias biolóxicas e médicas.<ref name="isbn1-4051-1121-6" /> O ADN recombinante utilízase para identificar, mapar e secuenciar xenes e para determinar as súas funcións. As sondas de ADN recombinante empréganse para analizar a expresión xénica en células concretas e en todos os tecidos do organismo completo. As proteínas recombinnates son amplamente utilizadas como reactivos en experimentos de laboratorio e para xerar sondas de anticorpos para examinar a síntese de proteínas dentro das células e organismos.<ref name="isbn0-8153-4111-3" /> Outras moitas aplicacións prácticas do ADN recombinante poden encontrarse na industria, produción de alimentos, medicina humana e veterinaria, agricultura e bioenxeñaría.<ref name="isbn0-8153-4111-3" /> Algúns exemplos indícanse a continuación. ;[[Quimosina]] recombinante : É un [[encima]] atopado no [[callo]] dos ruminantes necesario para a fabricación de [[queixo]]. Foi o primeiro aditivo alimentario producido por [[enxeñaría xenética]] que foi usado comercialmente. Tradicionalmente, obtíñase a quimosina do callo, unha preparación derivada do cuarto estómago das tenreiras en lactación. Os científicos transformaron por enxeñaría unha cepa non patóxena (K-12) da bacteria ''[[Escherichia coli]]'' para a produción a grande escala no laboratorio do encima. Ese encima recombinante producido microbioloxicamente, totalmente idéntico ao encima extraído das tenreiras, costa menos e pode producirse en grandes cantidades. Por exemplo, nos Estados Unidos un 60% do queixo duro faise con quimosina obtida por enxeñaria xenética. En 1990, a FDA deulle o status de "[[recoñecida xeralmente como segura]]" baseándose nos datos que se teñen sobre a seguridade do encima.<ref>Donna U. Vogt and Mickey Parish. (1999) [https://fpc.state.gov/6176.htm Food Biotechnology in the United States: Science, Regulation, and Issues]</ref> ;[[Insulina]] humana recombinante : Esta insulina substituíu case completamente a insulina que se obtiña de fontes animais (por exemplo de porco e vaca) para o tratamento da [[diabetes]] insulinodependente. Utilízanse amplamente diversas preparacións de insulina recombinante.<ref name="pmid|12004916">{{Cite journal | last1 = Gualandi-Signorini | first1 = A. | last2 = Giorgi | first2 = G. | title = Insulin formulations--a review | journal = European Review for Medical and Pharmacological Sciences | volume = 5 | issue = 3 | pages = 73–83 | year = 2001 | pmid = 12004916 }}</ref> A insulina recombinante é sintetizada inserindo o xene da insulina humana na bacteria ''[[E. coli]]'' ou no [[lévedo]] (''[[Saccharomyces cerevisiae]]'') que despois produce insulina para o uso humano. Esta insulina é igual á humana, xa que se orixina a partir do xene humano, mentres que a que se usaba antes, por exemplo de porco, era parecida e funcional, pero non idéntica.<ref>[http://www.drugbank.ca/drugs/DB00030 DrugBank: Insulin Regular (DB00030)]</ref> ;[[Hormona do crecemento]] (HGH, somatotropina) humana recombinante : Administrada a pacientes cuxas [[glándula pituitaria|glándulas pituitarias]] xeran cantidades insuficientes para soster un crecemento e desenvolvemento normais. Antes de que se dispuxese desta HGH recombinante, a HGH para uso terapéutico extraíase de glándulas pituitarias de cadáveres. Esta práctica un tanto insegura causou que algúns pacientes desenvolvesen a [[enfermidade de Creutzfeldt–Jakob]]. A HGH recombinante eliminou este problema e é a que agora se utiliza terapeuticamente.<ref name="pmid|18786336">{{Cite journal | last1 = Von Fange | first1 = T. | last2 = McDiarmid | first2 = T. | last3 = MacKler | first3 = L. | last4 = Zolotor | first4 = A. | title = Clinical inquiries: Can recombinant growth hormone effectively treat idiopathic short stature? | journal = The Journal of Family Practice | volume = 57 | issue = 9 | pages = 611–612 | year = 2008 | pmid = 18786336 }}</ref> Tamén foi utilizada indebidamente por atletas e outros para mellorar o seu rendemento.<ref name="pmid|19141266">{{Cite journal | last1 = Fernandez | first1 = M. | last2 = Hosey | first2 = R. | title = Performance-enhancing drugs snare nonathletes, too | journal = The Journal of Family Practice | volume = 58 | issue = 1 | pages = 16–23 | year = 2009 | pmid = 19141266 }}</ref><ref>[http://www.drugbank.ca/drugs/DB00052 DrugBank entry]</ref> ;[[Factor VIII]] de coagulación sanguínea recombinante : É unha proteína que intervén na [[coagulación do sangue]] que se aministra a pacientes con certos trastornos hemorráxicos [[hemofilia|hemofílicos]], que non poden producir o factor VIII en cantidades suficientes como para ter unha boa coagulación sanguínea.<ref name="pmid|21056743">{{Cite journal | last1 = Manco-Johnson | first1 = M. J. | doi = 10.1016/j.yapd.2010.08.007 | title = Advances in the Care and Treatment of Children with Hemophilia | journal = Advances in Pediatrics | volume = 57 | issue = 1 | pages = 287–294 | year = 2010 | pmid = 21056743 }}</ref> Antes do desenvolvemento do factor VIII recombinante, esta [[proteína]] obtíñase procesando grandes cantidades de [[sangue]] humano de múltiples doantes, o cal supoñía un alto risco de transmisión de infeccións transmitidas polo sangue, por exemplo o [[SIDA|VIH-SIDA]] e a [[hepatite B]].<ref>{{Cita web |url=http://www.drugbank.ca/molecules/19 |título=DrugBank entry |data-acceso=06 de setembro de 2020 |data-arquivo=14 de decembro de 2011 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111214104243/http://drugbank.ca/molecules/19 |url-morta=yes }}</ref> ;[[Vacina da hepatite B]] recombinante : A [[hepatite B]] conrólase coa vacina da hepatite B recombinante, que contén unha forma do [[antíxeno]] de superficie do [[virus da hepatite B]] cuxa produción se realiza en células de lévedos. O desenvolvemento da vacina de subunidades recombinante foi un importante e necesario desenvolvemento porque o virus da hepatite B, a diferenza dos [[virus]] comúns como o [[virus da polio]], non pode cultivarse in vitro.<ref>{{Cita web |url=http://www.hepb.org/hepb/vaccine_information.htm |título=Vaccine information from Hepatitis B Foundation |data-acceso=28 de xuño de 2011 |data-arquivo=28 de xuño de 2011 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110628230253/http://www.hepb.org/hepb/vaccine_information.htm |url-morta=yes }}</ref> ;Diagnóstico da infección por [[VIH]] : Todos os tres grandes métodos para [[proba do VIH|diagnosticar a infección por VIH]] desenvolvéronse utilizando ADN recombinante. A proba de [[anticorpo]]s ([[ELISA]] ou [[western blot]]) usa unha proteína do VIH recombinante para comprobar a presenza no corpo de anticorpos contra o virus. O test de ADN é outra proba na que se busca a presenza de material xenético do VIH usando a [[RT-PCR]] (reacción en cadea da polimerase con transcritase inversa). O desenvolvemento da proba de RT-PCR fíxose posible pola clonación molecular e a análise de secuencias de [[xenoma]]s de VIH.<ref>[https://www.cdc.gov/hiv/topics/testing/index.htm HIV testing page from US Centers for Disease Control (CDC)]</ref> ;[[Arroz dourado]] (''Golden rice'') : É unha variedade recombinante de [[arroz]] que foi preparada por enxeñaría para que expresase os encimas responsables da biosíntese do [[beta-caroteno|β-caroteno]].<ref name="pmid|10634784" /> Esta variedade de arroz é prometedor para reducir a incidencia da [[deficiencia de vitamina A]] na poboación mundial.<ref name="pmid|15793573">{{Cite journal | last1 = Paine | first1 = J. A. | last2 = Shipton | first2 = C. A. | last3 = Chaggar | first3 = S. | last4 = Howells | first4 = R. M. | last5 = Kennedy | first5 = M. J. | last6 = Vernon | first6 = G. | last7 = Wright | first7 = S. Y. | last8 = Hinchliffe | first8 = E. | last9 = Adams | first9 = J. L. | last10 = Silverstone | doi = 10.1038/nbt1082 | first10 = A. L. | last11 = Drake | first11 = R. | title = Improving the nutritional value of Golden Rice through increased pro-vitamin a content | journal = Nature Biotechnology | volume = 23 | issue = 4 | pages = 482–487 | year = 2005 | pmid = 15793573 }}</ref> O arroz dourado non se produce actualmente porque está pendente da resolución da súa propiedade intelectual e regulatoria.<ref>Deccan Herald, " Foreign group roots for 'golden rice' in India", March 18, 2015 http://www.deccanherald.com/content/466247/foreign-group-roots-golden-rice.html</ref> issues. ;[[Glifosato|Cultivos resistentes a herbicidas]] : Desenvolvéronse variedades comerciais de importantes plantas de cultivo agrícola (como [[soia]], [[millo]], [[sorgo]], [[colza]], [[alfalfa]] e [[algodón]]) para que incorporasen un xene recombinante que lles dá resistencia ao herbicida [[glifosato]] (comercializado como ''Roundup''), e simplifica o control de malas herbas aplicando o glifosato nos campos, que matará as malas herbas pero non a planta cultivada.<ref name="pmid|16916934">{{Cite journal | last1 = Funke | first1 = T. | last2 = Han | first2 = H. | last3 = Healy-Fried | first3 = M. | last4 = Fischer | first4 = M. | last5 = Schönbrunn | first5 = E. | title = Molecular basis for the herbicide resistance of Roundup Ready crops | doi = 10.1073/pnas.0603638103 | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 103 | issue = 35 | pages = 13010–13015 | year = 2006 | pmid = 16916934 | pmc =1559744 | bibcode = 2006PNAS..10313010F }}</ref> Estas variedades de plantas están xa en uso comercial en varios países. ;[[Bacillus thuringiensis|Plantas resistentes aos insectos]] : ''Bacillus thuringeiensis'' é unha [[bacteria]] que produce de forma natural unha proteína chamada [[toxina Bt]], que ten propiedades insecticidas.<ref name="pmid|15793573" /> Tratamentos coa bacteria e os seus produtos estiveron aplicándose á agricultura e xardinaría como loita contra as pragas de insectos desde hai moitos anos, pero recentemente creáronse plantas que expresan directamente unha forma recombinante da proteína da bacteria, que pode controlar efectivamente algúns predadores de insectos. Algúns problemas ambientais asociados co uso destas plantas [[organismo transxénico|transxénicas]] aínda non se resolveron totalmente.<ref name="pmid|12949561">{{Cite journal | last1 = Mendelsohn | first1 = M. | last2 = Kough | first2 = J. | last3 = Vaituzis | first3 = Z. | last4 = Matthews | first4 = K. | title = Are Bt crops safe? | doi = 10.1038/nbt0903-1003 | journal = Nature Biotechnology | volume = 21 | issue = 9 | pages = 1003–1009 | year = 2003 | pmid = 12949561 | url = https://zenodo.org/record/1233343 }}</ref> == Historia == A idea do ADN recombinante foi proposta primeiramenre por Peter Lobban, un estudante graduado do Prof. [[A. Dale Kaiser|Dale Kaiser]] no Departamento de Bioquímica da Escola de Medicina da Universidade de Stanford.<ref>Lear, J. (1978). ''Recombinant DNA: The Untold Story''. New York: Crown Publishers. p. 43.</ref> A primeira publicación que describía a produción con éxito e a replicación intracelular de ADN recombinante apareceu en 1972 e 1973, na [[Universidade de Stanford]] e na [[Universidade de California, San Francisco|UCSF]].<ref name="pmid|4342968">{{Cite journal | last1 = Jackson | first1 = D. | last2 = Symons | first2 = R. | last3 = Berg | first3 = P. | title = Biochemical method for inserting new genetic information into DNA of Simian Virus 40: Circular SV40 DNA molecules containing lambda phage genes and the galactose operon of Escherichia coli | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 69 | issue = 10 | pages = 2904–2909 | year = 1972 | pmid = 4342968 | pmc = 389671 | doi=10.1073/pnas.69.10.2904 | bibcode = 1972PNAS...69.2904J }}</ref><ref name="pmid|4343968">{{Cite journal | pmid = 4343968 | pmc = 389773 | year = 1972 | last1 = Mertz | first1 = J. E. | title = Cleavage of DNA by R 1 restriction endonuclease generates cohesive ends | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 69 | issue = 11 | pages = 3370–4 | last2 = Davis | first2 = R. W. | doi=10.1073/pnas.69.11.3370 | bibcode = 1972PNAS...69.3370M }}</ref><ref name="pmid|4754844">{{Cite journal | last1 = Lobban | first1 = P. | last2 = Kaiser | first2 = A. | title = Enzymatic end-to end joining of DNA molecules | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 78 | issue = 3 | pages = 453–471 | year = 1973 | pmid = 4754844 | doi=10.1016/0022-2836(73)90468-3 }}</ref><ref name="pmid|4594039">{{Cite journal | last1 = Cohen | first1 = S. | last2 = Chang | first2 = A. | last3 = Boyer | first3 = H. | last4 = Helling | first4 = R. | title = Construction of biologically functional bacterial plasmids in vitro | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 70 | issue = 11 | pages = 3240–3244 | year = 1973 | pmid = 4594039 | pmc = 427208 | doi=10.1073/pnas.70.11.3240 | bibcode = 1973PNAS...70.3240C }}</ref> En 1980 [[Paul Berg]], un profesor do Departamento de Bioquímica en Stanford e autor dun dos primeiros artigos <ref name="pmid|4342968" /> foi galardoado co [[Premio Nobel de Química]] polo seu traballo sobre [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]] "con especial consideración ao ADN recombinante". [[Werner Arber]], [[Hamilton O. Smith|Hamilton Smith]] e [[Daniel Nathans]] compartiron en 1978 o [[Premio Nobel de Medicina]] polo descubrimento das [[endonuclease de restrición|endonucleases de restrición]], que melloraron as técnicas da tecnoloxía do ADN recombinante. A Universidade de Stanford solicitou unha patente nos Estados Unidos sobre o ADN recombinante en 1974, mencionando como inventores a [[Herbert W. Boyer]] (profesor da University de California, San Francisco) e a [[Stanley N. Cohen]] (profesor en Stanford); esta patente foi concedida en 1980.<ref name="pmid|11810894">{{Cite journal | last1 = Hughes | first1 = S. | title = Making dollars out of DNA. The first major patent in biotechnology and the commercialization of molecular biology, 1974-1980 | journal = Isis; an International Review Devoted to the History of Science and Its Cultural Influences | volume = 92 | issue = 3 | pages = 541–575 | year = 2001 | pmid = 11810894 | doi=10.1086/385281 | hdl = 10161/8125 | url = https://dukespace.lib.duke.edu/dspace/bitstream/10161/8125/1/Hxdocs_makingdollarsoutofdna.pdf }}</ref> O primeiro fármaco que recibiu licenza xerado usando a tecnoloxía do ADN recombinante foi a [[insulina]] humana, desenvolvida por [[Genentech]] e con licenza de [[Eli Lilly and Company]].<ref name="pmid|6337396">{{Cite journal | doi = 10.1126/science.6337396 | last1 = Johnson | first1 = I. S. | title = Human insulin from recombinant DNA technology | journal = Science | volume = 219 | issue = 4585 | pages = 632–637 | year = 1983 | pmid = 6337396 | bibcode = 1983Sci...219..632J }}</ref> == Polémica == Os científicos asociados co desenvolvemento inicial dos métodos do ADN recombinante recoñeceron que existía a posibilidade de que os organismos que contiñan ADN recombinante adquirisen propiedades non desexadas. En 1975 na [[Conferencia de Asilomar sobre ADN recombinante]] discutíronse estas cuestións e iniciouse unha moratoria voluntaria nas investigacións sobre ADN recombinante para aqueles experimentos que eran considerados especialmente perigosos. Esta moratoria foi amplamente obsevada ata que o [[Institutos Nacionais da Saúde]] (EUA) desenvolveron e sacaron unha serie de directrices formais para traballar co ADN recombinante. Hoxe, as moléculas de ADN recombinante e as proetínas recombinantes xeralmente non se consideran perigosas. Porén, segue habendo certa preocupación sobre os organismos que expresan ADN recombinante, especialmente cando son sacados do laboratorio e introducidos no medio ambiente ou na cadea alimentaria. Ademais, preocupan os subprodutos da produción biofarmacéutica, nos que o ADN recombinante orixina proteínas específicas. O principal subproduto, denominado [[proteína da célula hóspede]], procde dun sistema de expresión do hóspede e supón unha ameaza para a saúde do paciente e o medio ambiente global.<ref>{{Cite journal|last1=Wang|first1=Xing|last2=Hunter|first2=Alan K.|last3=Mozier|first3=Ned M.|date=2009-06-15|title=Host cell proteins in biologics development: Identification, quantitation and risk assessment|journal=Biotechnology and Bioengineering|language=en|volume=103|issue=3|pages=446–458|doi=10.1002/bit.22304|pmid=19388135|issn=0006-3592}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Bracewell|first1=Daniel G.|last2=Francis|first2=Richard|last3=Smales|first3=C. Mark|date=2015-07-14|title=The future of host cell protein (HCP) identification during process development and manufacturing linked to a risk-based management for their control|journal=Biotechnology and Bioengineering|language=en|volume=112|issue=9|pages=1727–1737|doi=10.1002/bit.25628|issn=0006-3592|pmc=4973824|pmid=25998019}}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Enxeñaría xenética]] *[[Organismo modificado xeneticamente]] *[[Virus recombinante]] *[[Vector de ADN]] *[[Clonación molecular]] === Bibliografía === * ''The Eighth Day of Creation: Makers of the Revolution in Biology''. Touchstone Books, {{ISBN|0-671-22540-5}}. 2nd edition: Cold Spring Harbor Laboratory Press, 1996 paperback: {{ISBN|0-87969-478-5}}. * Micklas, David. 2003. ''DNA Science: A First Course''. Cold Spring Harbor Press: {{ISBN|978-0-87969-636-8}}. * [[Nicolas Rasmussen|Rasmussen, Nicolas]], [https://books.google.com/books?id=tTE_AwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=zh-TW#v=onepage&q&f=false ''Gene Jockeys: Life Science and the rise of Biotech Enterprise'', Johns Hopkins University Press, (Baltimore), 2014]. {{ISBN|978-1-42141-340-2}}. * Rosenfeld, Israel. 2010. ''DNA: A Graphic Guide to the Molecule that Shook the World''. Columbia University Press: {{ISBN|978-0-231-14271-7}}. * Schultz, Mark and Zander Cannon. 2009. ''The Stuff of Life: A Graphic Guide to Genetics and DNA''. Hill and Wang: {{ISBN|0-8090-8947-5}}. * Watson, James. 2004. ''DNA: The Secret of Life''. Random House: {{ISBN|978-0-09-945184-6}}. === Ligazóns externas === *[https://web.archive.org/web/20100923031225/http://www.unh.edu/ehs/pdf/Recombinant-DNA.pdf Recombinant DNA fact sheet] (da Universidade de Nova Hampshire) *[http://www.sci.sdsu.edu/~smaloy/MicrobialGenetics/topics/plasmids/yeast-plasmid.html Plasmids in Yeasts] (Folla de datos da Universidade estatal de San Diego) *[http://sciencestage.com/v/151/ampicillin-dna-bacteria-protein-recombinant.html Animación que ilustra a construción de ADN recombinante e produción de proteínas alleas por bacterias recombinantes]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120328115556/http://sciencestage.com/v/151/ampicillin-dna-bacteria-protein-recombinant.html |date=28 de marzo de 2012 }} *[https://archive.org/stream/dnaresearchucsf00boyerich#page/n0/mode/1up Investigación sobre ADN recombinante na UCSF e aplicación comercial en Genentech] Transcrición editada da entrevista de 1994 a Herbert W. Boyer, Proxecto historia viva. Historia oral. *[http://www.gelifesciences.com/handbooks Recombinant Protein Purification Principles and Methods Handbook] {{control de autoridades}} [[Categoría:Biotecnoloxía]] [[Categoría:Xenética molecular]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] tr13umreo4f9swiq8csd1oc42y7xe9s 0 304037 6148586 6032975 2022-08-02T15:50:48Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Artigo de calidade}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|dereita|Danos no ADN que orixinaron múltiples roturas nos cromosomas (indicadas con frechas).]] A '''reparación do ADN''' (ou reparación do DNA) é o conxunto de procesos polos cales unha [[célula (bioloxía)|célula]] detecta e corrixe os danos que se produciron nas moléculas de [[Ácido desoxirribonucleico|ADN]] nas que está codificado o seu [[xenoma]]. Nas células humanas, tanto as actividades [[metabolismo|metabólicas]] normais coma a influencia de factores ambientais como a [[luz ultravioleta]] (UV) e outras [[radiación]]s poden causar danos no ADN, que teñen como resultado a produción de lesións, que se estima que pode chegar ata aproximadamente un millón de pequenas lesións moleculares por célula e día.<ref name="lodish">Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP, Zipursky SL, Darnell J. (2004). Molecular Biology of the Cell, p963. WH Freeman: New York, NY. 5th ed.</ref> Moitas destas lesións causan danos estruturais á molécula de ADN e poden alterar ou eliminar a capacidade da célula de realizar a [[transcrición (xenética)|transcrición]] dun [[xene]] que foi afectado pola lesión. Outras lesións inducen [[mutación]]s potencialmente nocivas no xenoma celular, que poden afectar a supervivencia das súas células fillas despois da [[mitose]] ou orixinar doenzas. Como consecuencia, o proceso de reparación do ADN está activo constantemente para responder a estes danos na estrutura do ADN. A célula ten diversos mecanismos para reparar os danos no ADN, que poden necesitar un molde para guiarse na reparación e resintetizar as partes danadas ou non necesitalo, e poden realizar a reparación con gran precisión ou de forma máis imprecisa (o ADN non queda igual ao orixinal), e mesmo poden perderse segmentos de ADN. Estes mecanismos son: (1) reversión directa, que utiliza [[encima]]s que non precisan dun molde; (2) reparación por escisión, que utiliza a outra febra do ADN como molde para reparar roturas de febra simple, e pode realizarse por [[reparación por escisión de bases]], por [[reparación por escisión de nucleótidos|escisión de nucleótidos]] ou por [[reparación de discordancias]]; (3) reparación de roturas de dobre febra, que pode realizarse por [[unión de extremos non homólogos]], [[unión de extremos mediada por microhomoloxía]] ou por [[recombinación homóloga]], e (4) [[Reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], que funciona durante a [[replicación do ADN]] utilizando unhas [[ADN polimerase]]s especiais. A acumulación de danos, especificamente de roturas de dobre febra ou [[aduto do ADN|adutos do ADN]] que fan que quede atascada a [[forcada de replicación]], están entre os sinais estimuladores que se sabe desencadean unha resposta global aos danos no ADN, dirixida á preservación das propias células, que activa moitas vías de reparación macromolecular, sorteo dos puntos lesionados, tolerancia, ou apoptose, cuxas características comúns son a indución de moitos [[xene]]s, detención do [[ciclo celular]] e inhibición da [[mitose]]. Cando os procesos normais de reparación fallan, e cando non ocorre a [[apoptose]] celular (morte das células danadas), pode ocorrer un dano no ADN irreparable, como por exemplo roturas de dobre febra e enlaces cruzados no ADN, é dicir, enlaces cruzados entre as dúas febras (ou ICLs, polas súas siglas en inglés de ''Interstrand CrossLinks'').<ref name="acharya">{{Cita publicación periódica | apelido1 = Acharya | nome1 = PV | título = The isolation and partial characterization of age-correlated oligo-deoxyribo-ribonucleotides with covalently linked aspartyl-glutamyl polypeptides. | revista = Johns Hopkins medical journal. Supplement | número = 1 | páxinas = 254–60 | ano = 1971 | pmid = 5055816}}</ref><ref name="Bjorksten">{{Cita publicación periódica | apelido1 = Bjorksten | nome1 = J | apelido2 = Acharya | nome2 = PV | apelido3 = Ashman | nome3 = S | apelido4 = Wetlaufer | nome4 = DB | título = Gerogenic fractions in the tritiated rat. | url = https://archive.org/details/sim_journal-of-the-american-geriatrics-society_1971-07_19_7/page/561 | revista = Journal of the American Geriatrics Society | volume = 19 | número = 7 | páxinas = 561–74 | ano = 1971 | pmid = 5106728 | doi=10.1111/j.1532-5415.1971.tb02577.x}}</ref> Isto pode finalmente orixinar tumores malignos ou cancros segundo a [[hipótese de Knudson]]. A taxa de reparación do ADN depende de moitos factores, como o tipo celular, a idade da célula e o ambiente extracelular. Unha célula que acumulara unha gran cantidade de danos no ADN, ou que xa non poida reparar de forma eficaz ditos danos, pode entrar en tres posibles estadios, que son:<ref>{{Cita web|url=http://www.humpath.com/spip.php?article774 | editor=Humpath.com |obra= Human pathology |título=DNA damages |dataacceso=07 de outubro de 2016}}</ref> # Un estadio irreversible de [[dormencia]], chamado [[senescencia]]. # O suicidio celular, tamén chamado [[apoptose]] ou [[morte celular programada]]. # Divisións celulares non reguladas, que poden levar a formación dun [[tumor]] que sexa [[cancro|canceroso]]. A capacidade de reparación do ADN dunha célula é vital para conservar a integridade do seu xenoma e, por tanto, para o normal funcionamento de todo o organismo. Moitos xenes que se viu inicialmente que influían na duración da vida, comprobouse despois que estaban implicados na reparación e protección do ADN.<ref name="browner">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1016/j.amjmed.2004.06.033 | apelido1 = Browner | nome1 = WS | apelido2 = Kahn | nome2 = AJ | apelido3 = Ziv | nome3 = E | apelido4 = Reiner | nome4 = AP | apelido5 = Oshima | nome5 = J | apelido6 = Cawthon | nome6 = RM | apelido7 = Hsueh | nome7 = WC | apelido8 = Cummings | nome8 = SR. | ano = 2004 | título = The genetics of human longevity | url = | revista = Am J Med | volume = 117 | número = 11| páxinas = 851–60 | pmid = 15589490}}</ref> Os danos no ADN propóñense como unha das causas principais do [[envellecemento humano|envellecemento]]. Diversos trastornos xenéticos hereditarios, como as [[proxeria]]s, débense a alteracións dos xenes que interveñen na reparación do ADN. Os estudos [[epixenética|epixenéticos]] mostraron que as alteracións epixenéticas nos xenes de reparación do ADN teñen unha influencia esencial na carcinoxénese. Os mecanismos de reparación do ADN tiveron que xurdir cando na Terra se orixinou unha [[atmosfera]] rica en [[oxíxeno]] no [[Precámbrico]], que causaba danos oxidativos ao ADN. Os procesos básicos desta reparación están moi conservados en todos os dominios da vida: [[bacterias]], [[arqueas]], [[eukarya|eucariotas]], e mesmo tamén en virus [[bacteriófago]]s. [[Ficheiro:Paul Modrich.webm|miniatura|Paul Modrich]] Outorgouse o [[Premio Nobel de Química]] de 2015 a [[Tomas Lindahl]], [[Paul Modrich]] e [[Aziz Sancar]] polos seus traballos sobre os mecanismos moleculares dos procesos de reparación do ADN.<ref name="NYT-20151007-wjb">{{cita novas |apelido=Broad |nome=William J. |título=Nobel Prize in Chemistry Awarded to Tomas Lindahl, Paul Modrich and Aziz Sancar for DNA Studies |url=http://www.nytimes.com/2015/10/08/science/tomas-lindahl-paul-modrich-aziz-sancarn-nobel-chemistry.html |data=7 de outubro de 2015 |obra=[[New York Times]] |dataacceso=7 de outubro de 2015 }}</ref><ref name="NP-20151007">{{cita novas |autor=Staff |título=THE NOBEL PRIZE IN CHEMISTRY 2015 - DNA repair – providing chemical stability for life |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2015/popular-chemistryprize2015.pdf |formato=[[PDF]] |data=7 de outubro de 2015 |obra=[[Nobel Prize]] |dataacceso=7 de outubro de 2015 }}</ref> == Danos no ADN == Os danos no ADN, tanto os debidos a factores ambientais coma a procesos metabólicos celulares, ocorren, segundo as estimacións, cunha frecuencia de entre 10&nbsp;000 e 1&nbsp;000&nbsp;000 de lesións moleculares por célula e día.<ref name="lodish" /><ref>{{Cita publicación periódica|revista=Int J Clin Exp Med.|ano= 2015|volume=8|número=6 |páxinas= 8977–8985|data=2015 de xuño de 15|pmc=4537974|título=Association of hOGG1 Ser326Cys polymorphism with susceptibility to hepatocellular carcinoma|autor=Jun Guo, Jing Yang, e Yan Li|cita=(ver sección ''Discussion'')| url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4537974/}}</ref> Aínda que estes danos afectan só o 0,000165% dos 3&nbsp;000 millóns de pares de bases do [[xenoma humano]], as lesións non reparadas en xenes críticos (como os [[xene supresor de tumores|xenes supresores de tumores]]<ref>{{Cita enciclopedia|url=https://www.britannica.com/science/tumor-suppressor-gene|enciclopedia=Encyclopaedia Britannica|título=Tumour suppressor gene|dataacceso=4 de outubro de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160407011913/http://www.britannica.com/science/tumor-suppressor-gene|dataarquivo=07 de abril de 2016|urlmorta=yes}}</ref>) poden impedir que a célula leve a cabo a súa función e incrementan apreciablemente a probabilidade de que se orixine un [[tumor]] e contribúe á [[heteroxeneidade dos tumores]].<ref>{{Cita publicación periódica|revista=Curr Opin Genet Dev. |ano=febreiro de 2004 |volume=14 |número=1 |páxinas=11-6 |título= DNA damage tumor suppressor genes and genomic instability |apelido1=Motoyama |nome1=N |apelido2= Naka |nome2= K| pmid=15108799 |doi=10.1016/j.gde.2003.12.003| url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15108799}}</ref> A maioría dos danos no ADN afectan a estrutura primaria da [[dobre hélice]]; é dicir, as propias bases son modificadas quimicamente. Estas modificacións poden á súa vez alterar a estrutura helicoidal das moléculas<ref>{{Cita publicación periódica|revista=Journal of Biosciences |ano=xullo de 2012 Jul| volume=37 |número=3 |páxinas=503-17 |título=DNA damage by reactive species: Mechanisms, mutation and repair |apelido1=Jena |nome1=NR|pmid= 22750987 |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22750987}}</ref> ao introducir enlaces químicos non nativos ou [[aduto]]s voluminosos que non encaixan ben na estrutura da [[dobre hélice]] estándar.<ref>{{Cita publicación periódica|título=DNA Adducts: Endogenous and Induced|url=https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/019262330002800308|revista=Toxicologic Pathology|data=2000-05|ISSN=0192-6233|páxina=405–414|volume=28|número=3|doi=10.1177/019262330002800308|nome=Andrew C.|apelidos=Povey}}</ref> O ADN está [[superenrolamento do ADN|superenrolado]] e asociado a proteínas de "empaquetamento" chamadas [[histona]]s (en eucariotas), e ambas as estruturas son vulnerables aos efectos dos danos no ADN, e deben ser reparadas.<ref>{{Cita web|título=DNA Packaging: Nucleosomes and Chromatin|autor=Anthony T. Annunziato |editor=Nature education |obra=Scitable |url=http://www.nature.com/scitable/topicpage/DNA-Packaging-Nucleosomes-and-Chromatin-310 |dataacceso=4 de outubro de 2016}}</ref> A propia modificación de histonas forma parte dos mecanismos de recoñecemento dos danos e reparación do ADN.<ref>{{Cita publicación periódica|revista=Mutation Research/Fundamental and Molecular Mechanisms of Mutagenesis | volume= 618 | número= 1–2 |data= 1 de maio de 2007 |páxinas= 81–90 |título =Histone modifications in response to DNA damage |nome1=Mohammed |apelido1=Altaf |nome2= Nehmé |apelido2=Saksouk |nome3= Jacques |apelido3=Côté|url= http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0027510707000280}}</ref> === Fontes dos danos === Os danos no ADN poden ser subdivididos en dous tipos principais:<ref name=Chakarov/> # Danos endóxenos orixinados por causas internas como: ## Mutacións espontáneas como as causadas polo ataque de [[especies reactivas do oxíxeno]] producidas a partir de subprodutos metabólicos normais, especialmente no proceso de [[desaminación oxidativa]].<ref name=Sigma>{{Cita web |url=http://www.sigmaaldrich.com/technical-documents/articles/biofiles/dna-damage-and-repair.html |título=Sources of DNA Damage |autor=Sigma-Aldrich |páxina-web=DNA damage and repair |dataacceso=22-09-2016 }}</ref> ## Tamén inclúe os erros de replicación. # Danos exóxenos causados por axentes externos como: ## Radiación [[luz ultravioleta|ultravioleta]] [UV 200-400 [[nanómetro|nm]]] do sol.<ref name=Sigma/> ## Radiacións doutras frecuencias, como [[raios X]] e [[raios gamma|gamma]].<ref name=Sigma/> ## [[Hidrólise]]<ref name=Jackson>{{Cita publicación periódica|revista=Nature. |ano= 2009 |número=461(7267) |páxinas= 1071–1078 |doi = 10.1038/nature08467 |pmc= 2906700 | título=The DNA-damage response in human biology and disease| nome1=Stephen P. |apelidos1= Jackson |nome2= Jiri |apelidos2= Bartek |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2906700/}}</ref> ou alteración térmica.<ref name=Madigan/> ## Certas [[toxina]]s de [[planta]]s.<ref>{{Cita web|título=Cancer Biologists Find DNA-Damaging Toxins in Common Plant-Based Foods. Liquid smoke, black and green teas and coffee produced levels of cell DNA damage comparable to chemo drugs.|editor= Johns Hopkins Medicina. |páxina-web=News and publications. |dataacceso=22-09-2016 |url=http://www.hopkinsmedicine.org/news/media/releases/cancer_biologists_find_dna_damaging_toxins_in_common_plant_based_foods }}</ref> ## [[mutáxeno|Compostos químicos mutaxénicos]] artificiais, especialmente os [[aromaticidade|aromáticos]], que actúan como [[intercalación (bioquímica)|axentes intercalantes]] do ADN.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Chemical-induced DNA Damage and Human Cancer Risk|ano=outubro de 2012|nome= Miriam C. |apelido=Poirier|url=http://www.discoverymedicine.com/Miriam-C-Poirier/2012/10/29/chemical-induced-dna-damage-and-human-cancer-risk/|revista=Discovery Medicine}}</ref> ## [[Virus]].<ref name="pmid10547702">{{Cita publicación periódica | autor = Roulston A, Marcellus RC, Branton PE | título = Viruses and apoptosis | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-microbiology_1999_53/page/577 | revista = Annu. Rev. Microbiol. | volume = 53 | número = | páxinas = 577–628 | ano = 1999 | pmid = 10547702 | doi = 10.1146/annurev.micro.53.1.577 }}</ref> A replicación do ADN danado antes da [[mitose|división celular]] pode causar a incorporación de bases incorrectas na cadea complementaria do ADN en fronte das bases danadas. As células fillas que herdan estas bases incorrectas levan mutacións, polo que a secuencia de ADN orixinal é irrecuperable, agás no raro caso de que se produza unha mutación retrógrada (é dicir, unha [[mutación puntual]] que restaura a secuencia orixinal e, por tanto, o [[fenotipo]] orixinal <ref>{{cita publicación periódica |apelidos1=Ellis |nome1=Nathan A. |apelidos2=Ciocci |nome2=Susan |apelidos3=German |nome3=James |data=febreiro de 2001 |título=Back mutation can produce phenotype reversion in Bloom syndrome somatic cells |revista=[[Human Genetics]] |localización=Berlin; Nova York |editorial=[[Springer Science+Business Media|Springer-Verlag]] |páxinas=167–173 |volume=108 |número=2 |doi=10.1007/s004390000447 |issn=0340-6717 |pmid=11281456}}</ref>), por exemplo por [[conversión xénica]]. === Tipos de danos === Hai varios tipos de danos no ADN debidos a procesos celulares endóxenos: # [[Oxidación]] de bases (por exemplo, xeración de [[8-oxoguanina|8-oxo-7,8-dihidroguanina]]) e xeración de interrupcións da febra de ADN causadas por especies reactivas do oxíxeno.<ref>{{Cita publicación periódica|nome1=Rinne |apelido1=De Bont |nome2= Nik |apelido2=van Larebeke|título=Endogenous DNA damage in humans: a review of quantitative data. |revista=Mutagenesis |editorial=Oxford University Press|ano=2004 |número=3 |volume= 19 |páxinas= 169-185 |doi= 10.1093/mutage/geh025 |url=http://mutage.oxfordjournals.org/content/19/3/169.full}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|título=Oxidative DNA damage: mechanisms, mutation, and disease ||nome1=Marcus S. |apelido1=Cooke |nome2= Mark D. |apelido2=Evans |nome3=Miral |apelido3=Dizdaroglu |nome4=Joseph |apelido4= Lunec |url=http://www.fasebj.org/content/17/10/1195.abstract |doi=10.1096/fj.02-0752rev |data =xullo de 2003 | revista=The FASEB Journal |volume= 17 |número= 10 |páxinas=1195-1214 }}</ref> # [[Alquilación]] de bases (usualmente [[metilación]]), como a formación de 7-metilguanina, 1-metiladenina, [[6-O-metilguanina]].<ref name="Baylin1998">Baylln, S. B.; Herman, J. G.; Graff, J. R.; Vertino, P. M.; Issa, J. P. (1997). "Alterations in DNA Methylation: A Fundamental Aspect of Neoplasia". Advances in Cancer Research Volume 72. Advances in Cancer Research 72. p. 141. [http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0065230X08607022 doi 10.1016/S0065-230X(08)60702-2]. ISBN 978-0-12-006672-8.</ref> # [[Hidrólise]] de bases, como a [[desaminación]], [[despurinación]] e despirimidinación.<ref>{{Cita libro|título= Damage to DNA Caused by Hydrolysis (volume 40 of the series NATO Advanced Study Institutes Series) |páxinas= 3-18 |editorial=Springler |autor=Robert Shapiro |url=http://link.springer.com/chapter/10.1007%2F978-1-4684-7956-0_1 }}</ref> # Formación de [[Aduto do ADN|adutos]] voluminosos (como os adutos benzo[a]pireno diol epóxido-dG ou aristolactam I-dA).<ref name=Chakarov/><ref>{{Cita libro|título=DNA damage recognition|url=https://books.google.es/books?id=P8rLBQAAQBAJ&pg=PA265&lpg=PA265&dq=DNA+damage+disrupt+helical+structure&source=bl&ots=szPoKhLq_Y&sig=f6xbsNz8S2vuU6TtkiV504E139I&hl=gl&sa=X&ved=0ahUKEwjWje_17cHPAhWEix4KHcljAY84FBDoAQg5MAQ#v=onepage&q=DNA%20damage%20disrupt%20helical%20structure&f=false|editorial=Taylor & Francis|data=2006|lugar=Boca Raton|ISBN=978-0-8493-5268-3|OCLC=70877501|nome1=Wolfram|apelido1=Siede|nome2=Paul W.|apelido2=Doetsch|páxinas=265-266}}</ref> # Discordancia na [[complementariedade (bioloxía molecular)|complementariedade]] de bases, debido a erros na [[replicación do ADN]], na cal se coloca nunha febra de ADN de nova formación unha base errada, ou se omite unha base ou é inserida indebidamente unha base extra.<ref name=Chakarov>{{Cita publicación periódica |apelido1=Chakarov |nome1=S |apelido2=Petkova |nome2=R |apelido3=Russev |nome3=GCh |apelido4=Zhelev |nome4=N |título=DNA damage and mutation. Types of DNA damage. |revista=Biodiscovery |ano=2014 |volume=11 |número=1 |doi=10.7750/BioDiscovery.2014.11.1 |url=http://www.biodiscoveryjournal.co.uk/Archive/A37.htm |data-acceso=01 de outubro de 2016 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160928122811/http://www.biodiscoveryjournal.co.uk/Archive/A37.htm |dataarquivo=28 de setembro de 2016 |urlmorta=yes }}</ref> # Danos de monoadutos causados por cambios nunha soa base nitroxenada do ADN.<ref name=Kendric>Kendric Smith. Photochemical and Photobiological Reviews. Google books. Páxinas 274-275.</ref> # Danos de diadutos.<ref name=Kendric/> Os danos causados por axentes exóxenos prodúcense de moitas formas. Algúns exemplos son: # A [[luz UV|luz UV-B]] causa a formación de enlaces cruzados entre bases timina e citosina adxacentes creando [[dímero de pirimidina|dímeros de pirimidina]]. Isto denomínase [[danos directos ao ADN]].<ref>M. J. Peak, J. G. Peak. [http://www.osti.gov/bridge/servlets/purl/6106470-Syh9i7/6106470.PDF Effects of Solar Ultraviolet Photons on Mammalian Cell DNA]</ref> # A [[luz UV|luz UV-A]] crea principalmente [[radical libre|radicais libres]]. Os danos causados polos radicais libres denomínase [[danos indirectos ao ADN]].<ref name="Hanson">{{cita publicación periódica |autor=Hanson Kerry M. |autor2=Gratton Enrico |autor3=Bardeen Christopher J. |título=Sunscreen enhancement of UV-induced reactive oxygen species in the skin |doi=10.1016/j.freeradbiomed.2006.06.011| revista=Free Radical Biology and Medicine |volume=41 |número=8 |páxinas=1205–1212 |ano=2006 |pmid=17015167 }}</ref> # As [[radiación ionizante|radiacións ionizantes]] como as xeradas pola [[radioactividade]] ou os [[raios cósmicos]] causan roturas nas febras do ADN. A radiación ionizante de nivel intermedio pode inducir danos irreparables no ADN (que causan erros na replicación e [[transcrición (xenética)|transcrición]] que son un paso necesario para a formación de [[neoplasia]]s ou poden desencadear interaccións virais) que orixinan un envellecemento prematuro e cancros.<ref>{{Cita publicación periódica|autor=Ward JF. |título=DNA damage produced by ionizing radiation in mammalian cells: identities, mechanisms of formation, and reparability.| revista= Prog Nucleic Acid Res Mol Biol.| ano= 1988 | número=35 |páxinas=95–125| pmid= 3065826 }}</ref> # A alteración térmica a temperaturas elevadas incrementa o grao de [[despurinación]] (perda de [[purina|bases púricas]] no ADN) e roturas dunha febra. Por exemplo, a despurinación hidrolítica dáse nas bacterias [[termófilo|termófilas]], que crecen en [[fonte termal|fontes termais]] a 40-80&nbsp;°C.<ref name=Madigan>{{Cita libro |título=Brock Biology of Microorganisms | ano=2006| autor=Madigan MT, Martino JM | edición=11th |páxinas=136 |editor=Pearson |isbn=0-13-196893-9}}</ref><ref name="Toshihiro">{{Cita publicación periódica | doi = 10.3123/jemsge.28.56 | apelido1 = Ohta | nome1 = Toshihiro | apelido2 = Shin-ichi | nome2 = Tokishita | apelido3 = Mochizuki | nome3 = Kayo | apelido4 = Kawase | nome4 = Jun | apelido5 = Sakahira | nome5 = Masahide | apelido6 = Yamagata | nome6 = Hideo | ano = 2006 | título = UV Sensitivity and Mutagenesis of the Extremely Thermophilic Eubacterium Thermus thermophilus HB27 | revista = Genes and Environment | volume = 28 | número = 2| páxinas = 56–61}}</ref> A taxa de despurinación (300 residuos de [[purina]] por xenoma e por xeración) é demasiado alta nestas especies como para ser reparada pola maquinaria normal de reparación, polo que non se pode descartar a posibilidade de que sexa unha resposta adaptativa. # Compostos químicos industriais como o [[cloruro de vinilo]]<ref>{{Cita publicación periódica|título=DNA Damage: Chemistry, Repair, and Mutagenic Potential |autor=B. Singer |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0273230096900021 |revista=Regulatory Toxicology and Pharmacology |volume= 23|número=1 |ano=febreiro de 1996 |páxinas= 2-13|editorial=Elsevier |doi=10.1006/rtph.1996.0002}}</ref> e o [[peróxido de hidróxeno]]<ref>{{Cita publicación periódica|revista=Endocr Relat Cancer|ano= setembro de 2009 |volume=16 |número=3|páxinas=845-56| doi= 10.1677/ERC-09-0020.|título=Hydrogen peroxide induces DNA single- and double-strand breaks in thyroid cells and is therefore a potential mutagen for this organ.|apelido1=Driessens |nome1=N|apelido2= Versteyhe |nome2=S |apelido3= Ghaddhab |nome3=C |apelido4= Burniat |nome4=A |apelido5= De Deken |nome5=X |apelido6= Van Sande |nome6=J |apelido7= Dumont |nome7=JE |apelido8= Miot |nome8=F |apelido9= Corvilain |nome9=B| pmid=19509065 |doi=10.1677/ERC-09-0020|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19509065}}</ref>, e compostos químicos ambientais como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]]<ref>{{Cita publicación periódica|apelido=Chen |nome=SY|título= Polycyclic Aromatic Hydrocarbon-DNA Adducts in Liver Tissues of Hepatocellular Carcinoma Patients and Controls|revista= Int J Cancer |número=99|páxinas=14-21|ano= 2002|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11948486 |pmid=11948486}}</ref> que se encontran no fume, feluxe e alcatrán crean unha gran diversidade de [[Aduto do ADN|adutos do ADN]], como etenobases, bases oxidadas, fosfotriésteres alquilados e enlaces cruzados no ADN, entre outros.<ref name=Baird2005>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1002/em.20095| issn = 1098-2280| volume = 45| número = 2-3| páxinas = 106–114| apelido1 = Baird| nome1 = W. M.| apelido2 = Hooven| nome2 = L. A.| apelido3 = Mahadevan| nome3 = B.| título = Carcinogenic polycyclic aromatic hydrocarbon-DNA adducts and mechanism of action| revista = Environmental and Molecular Mutagenesis| url = http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/em.20095/abstract}}</ref> Outra maneira de clasificar os danos é en inducidos e espontáneos. Os danos por luz UV, alquilación/metilación, por raios X e danos oxidativos son exemplos de danos inducidos. Os danos espontáneos inclúen a perda dunha base, desaminación, deformacións nos aneis de azucres e cambios [[tautómero|tautoméricos]].<ref name=Chakarov/> === Danos no ADN nuclear e mitocondrial === Nas células humanas, e, en xeral, nas células [[eukarya|eucariotas]], o [[ADN]] encóntrase en dúas localizacións celulares: dentro do [[núcleo celular|núcleo]] e dentro das [[mitocondria]]s. O ADN nuclear (ADNn) está en forma de [[cromatina]] durante os estados non replicativos do [[ciclo celular]] e condénsase en estruturas agregadas chamadas [[cromosoma]]s durante a [[división celular]]. En ambos os estados o ADN está moi compactado e enrolado arredor de grupos de proteínas [[histona]]s. Cando unha célula necesita expresar a información xenética codificada no seu ADNn a rexión cromatínica implicada é desenredada, e os xenes localizados alí son expresados, e despois a rexión volve condensarse á súa conformación anterior.<ref>{{Cita web|url=http://www.encyclopedia.com/topic/Eukaryotic_Chromosome.aspx|obra=Encyclopedia.com |título=Eukaryotic chromosome |ano= 2002 | autor=Eissenberg, Joel C. |editor= Gale Group Inc.|dataacceso=3 de outubro de 2016}}</ref> O [[ADN mitocondrial]] (ADNmt) está localizado dentro das mitocondrias, é circular e bicatenario, del hai moitas copias, e tamén está estreitamente asociado con varias proteínas coas que forma un complexo chamado [[nucleoide]]. Dentro da mitocondria as [[especies reactivas do oxíxeno]] (ROS), ou [[radical libre|radicais libres]], que son subprodutos da constante formación de [[adenosín trifosfato|ATP]] por [[fosforilación oxidativa]], crean unha contorna moi oxidante que se sabe produce danos no ADNmt. Un [[encima]] fundamental para contrarrestar a toxicidade destas especies é a [[superóxido dismutase]], a cal está presente tanto en mitocondrias coma no [[citoplasma]] das células eucariotas.<ref>{{Cita publicación periódica|revista=Biores Open Access.|ano =2015 |volume=4| número=1| páxinas=334-42|título=Reactive Oxygen Species and Mitochondrial DNA Damage and Repair in BCR-ABL1 Cells Resistant to Imatinib.|nome1=J|apelido1=Blasiak| nome2=G |apelido2= Hoser |nome3= J |apelido3= Bialkowska-Warzecha |nome4=E |apelido4= Pawlowska| apelido5= Skorski|nome5= T|pmid= 26309809 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|revista=Nucleic Acids Res.|ano= 2009 |volume= 37 |número=8 |páxinas= 2539–2548|doi= 10.1093/nar/gkp100 |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2677867/ |pmc= 2677867|título=Oxidative stress induces degradation of mitochondrial DNA. |nome1=Inna|apelido1= Shokolenko |nome2= Natalia |apelido2=Venediktova| nome3= Alexandra |apelido3=Bochkareva |nome4= Glenn L.|apelido4= Wilson| nome5= Mikhail F |apelido5= Alexeyev}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|título=ROS-Generating Mitochondrial DNA Mutations Can Regulate Tumor Cell Metastasis|nome1=Kaori |apelido1=Ishikawa |nome2=Keizo |apelido2=Takenaga |nome3=Miho |apelido3=Akimoto |nome4=Nobuko |apelido4=Koshikawa |nome5=Aya |apelido5=Yamaguchi |nome6=Hirotake |apelido6=Imanishi |nome7=Kazuto |apelido7=Nakada |nome8=Yoshio |apelido8=Honma |nome9=Jun-Ichi |apelido9=Hayashi| revista=Science |volume=320 |número= 5876 |ano=maio 2008|url=http://science.sciencemag.org/content/320/5876/661.full}}</ref> === Senescencia e apoptose === A [[senescencia]], que é un proceso irreversible no cal a célula xa non se divide, é unha resposta protectora ao acurtamento dos [[telómero]]s (extremos cromosómicos). Os telómeros son longas rexións formadas por [[ADN non codificante]] repetitivo que forman unha especie de tope no extremo dos cromosomas, pero que sofren unha degradación parcial (polo que se acurtan) cada vez que a célula se divide (ver [[límite de Hayflick]]).<ref name="braig">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1158/0008-5472.CAN-05-4006 | apelido1 = Braig | nome1 = M | apelido2 = Schmitt | nome2 = CA. | ano = 2006 | título = Oncogene-induced senescence: putting the brakes on tumor development | url = | revista = Cancer Res | volume = 66 | número = 6| páxinas = 2881–2884 | pmid = 16540631}}</ref> O estado de [[fase G0|quiescencia]] é un estado irreversible de dormencia celular que non está relacionado con danos no ADN (ver [[ciclo celular]]). A senescencia nas células pode servir como unha alternativa funcional á apoptose en casos onde cómpre a presenza física dunha célula por razóns espaciais para o organismo,<ref name="Lynch">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1089/dna.2006.25.69 | apelido1 = Lynch | nome1 = MD. | ano = 2006 | título = How does cellular senescence prevent cancer? | url = | revista = DNA Cell Biol | volume = 25 | número = 2| páxinas = 69–78 | pmid = 16460230}}</ref> o cal serve como mecanismo de "último recurso" para impedir que unha célula con ADN danado se replique inapropriadamente en ausencia dunha [[sinalización celular]] que indique crecemento. As división celulares non reguladas poden levar á formación dun tumor (ver [[cancro]]), potencialmente mortal para o organismo. Xa que logo, a indución da senescencia e a apoptose considérase que é parte dunha estratexia de protección contra o cancro.<ref name="pmid17667954">{{Cita publicación periódica | autor = Campisi J, d'Adda di Fagagna F | título = Cellular senescence: when bad things happen to good cells. | revista = Rev Mol Cell Biol. | volume = 8 | número = 9 | páxinas = 729–40 | ano = 2007 | pmid = 17667954 | doi = 10.1038/nrm2233 | url =}}</ref> === Danos no ADN e mutacións === Cómpre distinguir entre danos no ADN e [[mutación]]s, que son os dous maiores tipos de erros que se poden atopar no ADN, pero que son moi diferentes. Os danos poden causar mutacións pero non son exactamente o mesmo. Os danos son anormalidades físicas no ADN, como roturas de dobre febra ou dunha febra, presenza de residuos alterados como os de [[8-hidroxidesoxiguanosina]] (ou 8-oxo-2'-desoxiguanosina) e [[aduto]]s de [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]]. Os danos no ADN poden ser recoñecidos por encimas, que os poden reparar se hai información redundante, como unha secuencia non danada na febra [[complementariedade (bioloxía molecular)|complementaria]] do ADN ou no [[cromosoma homólogo]], que pode ser copiada. Se unha célula conserva o ADN danado, isto pode impedir a transcrición dalgún xene, que nunca se traducirá a proteínas. A replicación pode tamén ser bloqueada ou a célula pode morrer.<ref name=Chakarov/><ref>{{Cita web|título=DNA damage |obra=Glosario do NCBI |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/68004249 |dataacceso=30 de setembro de 2016}}</ref> A diferenza dos danos no ADN, unha mutación é un cambio na secuencia de bases do ADN ou perda de segmentos de ADN, que orixina cambios [[xenotipo|xenotípicos]]. Unha mutación non pode ser recoñecida por encimas unha vez que o cambio de bases está presente en ambas as febras do ADN, polo que unha mutación non se pode reparar. A nivel celular, as mutacións poden causar alteracións no funcionamento das proteínas e na regulación. As mutacións son tamén replicadas cando a célula se divide. Nunha poboación de células, as células mutantes incrementan ou diminúen a súa frecuencia segundo os efectos que a mutación teña sobre a súa capacidade de sobrevivir e reproducirse. Aínda que sexan cousas distintas, os danos no ADN e as mutacións están relacionados porque os danos no ADN a miúdo causan erros na síntese de ADN durante a replicación ou reparación; estes erros son unha fonte importante de mutacións.<ref>{{Cita web|título=Mutation| obra=Glosartio do NCBI |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/68009154 |dataacceso=30 de setembro de 2016}}</ref> Dadas as propiedades que teñen os danos no ADN e as mutacións, os danos no ADN son un especial problema en células que non se dividen ou que que se dividen lentamente, nas que os danos non reparados tenderán a acumularse co tempo. Por outra parte, en células que se dividen rapidamente, os danos no ADN non reparados que non matan a célula ao bloquearen a replicación tenderán a causar erros de replicación e, por tanto, mutacións. A gran maioría das mutacións que non son [[mutación neutra|neutras]] nos seus efectos, son deletéreas para a supervivencia da célula. Así, nunha poboación de células que compoñen un [[tecido (bioloxía)|tecido]] con células en replicación, as células mutantes tenderán a perderse. Porén, certas mutacións infrecuentes que proporcionan unha vantaxe para a supervivencia tenderán a expandirse clonalmente a expensas das células veciñas normais do tecido. Esta vantaxe para a célula é desvantaxosa para o conxunto do organismo, porque esas células mutantes poden dar orixe a un cancro. Deste xeito, como os danos no ADN en células que se dividen frecuentemente dan lugar a mutacións, son unha causa importante de cancro. A diferenza do anterior, os danos no ADN en células que non se dividen frecuentemente son probablemente unha causa importante do envellecemento.<ref name="nDNA">{{Cita publicación periódica | apelido=Best | nome=Benjamin P | título=Nuclear DNA damage as a direct cause of aging | revista=Rejuvenation Research | volume=12 | número=3 | ano=2009 | páxinas=199–208 | url=http://www.benbest.com/lifeext/Nuclear_DNA_in_Aging.pdf | formato=PDF | doi=10.1089/rej.2009.0847 | pmid=19594328 | data-acceso=07 de marzo de 2015 | urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171115192509/http://www.benbest.com/lifeext/Nuclear_DNA_in_Aging.pdf | dataarquivo=15 de novembro de 2017 | urlmorta=yes }}</ref> == Mecanismos de reparación do ADN == As células non poden funcionar se os danos no ADN afectan a integridade e accesibilidade de información esencial do [[xenoma]], pero as células aparentemente seguen sendo funcionais cando os chamados xenes "non esenciais" se perden ou quedan danados. Dependendo do tipo de dano inflixido á estrutura de dobre hélice do ADN, a célula pode aplicar varias estratexias de reparación que evolucionaron para restaurar a información perdida. Se é posible, as células usan a febra complementaria non modificada do ADN ou a [[cromátide]] irmá como molde para recuperar a información orixinal. Cando non teñen acceso a un molde, as células usan como último recurso un mecanismo de recuperación tendente ao erro chamado síntese translesión.<ref>{{Cita libro |autor=Geoffrey M Cooper. |título=The Cell: A Molecular Approach |capítulo=DNA repair (on line) |edición=2nd.| editorial= Sinauer Associates |ano= 2000 |isbn= 0-87893-106-6|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK9900/ }}</ref><ref name=Dexheimer>{{Cita libro|título=DNA Repair Pathways and Mechanisms |editorial= Springer |autor=T. S. Dexheimer | |url=http://link.springer.com/chapter/10.1007%2F978-94-007-4590-2_2 }}</ref> Os danos no ADN alteran a configuración espacial da hélice, e ditas alteracións pode detectalas a célula. Unha vez que se localiza o dano, únense moléculas de reparación do ADN específicas ao sitio (ou preto do sitio) onde se produciu o dano, o que induce a outras moléculas a unirse tamén e formar un complexo que permite que a reparación teña lugar.<ref name=Dexheimer/> === Reversión directa === As células poden eliminar tres tipos de danos no seu ADN reverténdoos quimicamente. Estes mecanismos non requiren a utilización dunha secuencia molde, xa que os tipos de danos que se contrarrestan poden ocorrer só nunha das catro bases. Estes mecanismos de reversión directa son específicos do tipo de danos producidos e non implican a rotura do esqueleto de [[enlace fosfodiéster|enlaces fosfodiéster]]. A formación de [[dímero de pirimidina|dímeros de pirimidina]] por irradiación con [[luz UV]] orixina enlaces covalentes anormais entre bases [[pirimidina|pirimidínicas]] adxacentes. O proceso de [[fotorreactivación]] reverte directamente este dano pola acción do encima [[fotoliase]], cuxa activación é obrigadamente dependente da enerxía absorbida da [[espectro electromagnético|luz azul/UV]] ([[lonxitude de onda]] de 300-500&nbsp;nm) para promover a catálise.<ref name="Sancar">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1021/cr0204348 | apelido1 = Sancar | nome1 = A. | ano = 2003 | título = Structure and function of DNA photolyase and cryptochrome blue-light photoreceptors | url = | revista = Chem Rev | volume = 103 | número = 6| páxinas = 2203–37 | pmid = 12797829}}</ref> A fotoliase é un vello encima presente en [[bacterias]], [[fungo (bioloxía)|fungos]] e [[animal|animais]], pero xa non funciona nos humanos,<ref>{{Cita publicación periódica|título=Evolution of Mutation Rates: Phylogenomic Analysis of the Photolyase/Cryptochrome Family|apelido=José Ignacio Lucas-Lledó|nome=Michael Lynch|data=19 de febreiro de 2009|revista=Molecular Biology and Evolution|volume=26|número=5|doi=10.1093/molbev/msp029|páxinas=1143–1153|apelido2=Lynch|nome2=M.|pmid=19228922|pmc=2668831}}</ref> que teñen no seu lugar o mecanismo de [[reparación por escisión de nucleótidos]] para reparar os danos causados pola irradiación UV. Outro tipo de danos, a metilación das bases [[guanina]], revértese directamente pola intervención da proteína metil guanina metil transferase ([[MGMT (proteína)|MGMT]]), que ten un equivalente bacteriano chamado [[ogt]]. Este é un proceso caro para a célula porque cada molécula de MGMT pode utilizarse unha soa vez, é dicir, a reacción é [[estequiométrica]] en lugar de [[catálise|catalítica]].<ref name="watson">Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M, Losick R. (2004). ''Molecular Biology of the Gene''. Pearson Benjamin Cummings; CSHL Press. 5th ed., chapters 9 and 10</ref> Unha resposta xeneralizada aos axentes metilantes en bacterias é a denominada [[resposta adaptativa (bacterias)|resposta adaptativa]], que dá certo nivel de resistencia aos axentes alquilantes despois dunha exposición continuada por regulación á alza dos encimas de reparación da [[alquilación]].<ref name="Volkert">{{Cita publicación periódica |autor=Volkert MR |título=Adaptive response of Escherichia coli to alkylation damage |revista=Environmental and Molecular Mutagenesis |volume=11 |número=2 |páxinas=241–55 |ano=1988 |pmid=3278898 |doi=10.1002/em.2850110210}}</ref> O terceiro tipo de dano no ADN que poden reverter as células é certa [[metilación]] das bases [[citosina]] e [[adenina]]. === Roturas dunha soa febra === Cando só unha das dúas febras da dobre hélice ten defectos, a outra febra pode utilizarse como molde para guiar a corrección da febra danada. Para reparar os danos dunha das dúas febras apareadas do ADN, hai varios mecanismos de reparación por escisión que retiran o nucleótido danado e substitúeno por outro nucleótido correcto que sexa [[complementariedade (bioloxía molecular)|complementario]] co que se encontra na febra do ADN non alterada.<ref name="watson" /> Estes mecanismos son: [[Ficheiro:Uracil base glycosidase.jpg|miniatura|210px|Estrutura do encima de reparación por escisión de bases [[ADN glicosilase|uracilo-ADN glicosilase]]. O residuo de [[uracilo]] móstrase en amarelo.]] # A [[reparación por escisión de bases]] (BER) repara os danos que afectan a unha soa [[base nitroxenada]] mediante a actuación de encimas chamados [[ADN glicosilase|glicosilases]].<ref name = "Willey">{{Cita libro |apelido1= Willey |nome1= J |apelido2= Sherwood |nome2= L |apelido3= Woolverton |nome3= C |data= 2014|título= Prescott’s Microbiology |localización= New York, New York |editor= McGraw Hill |páxinas= 381 |isbn= 978-0-07-3402-40-6 }}</ref> Estes encimas eliminan unha soa base nitroxenada, creando un sitio purínico ou apurínico ([[sitio AP]]).<ref name = "Willey" /> Os encimas [[AP endonuclease]]s fan unha amosega ou corte no esqueleto da molécula de ADN danada no sitio AP. Despois, a [[ADN polimerase]] elimina a rexión danada utilizando a súa actividade [[exonuclease]] 5'-3' e sintetiza correctamente a nova febra utilizando a febra complementaria como molde.<ref name = "Willey" /> # A [[reparación por escisión de nucleótidos]] (NER) repara o ADN danado, que xeralmente consiste nun dano voluminoso que distorsiona a hélice, como pode ser unha [[dímero de pirimidina|dimerización de pirimidina]] causada pola luz UV. As rexións danadas elimínanse en febras de 12 a 24 nucleótidos de longo nun proceso en tres fases, que consiste no recoñecemento dos danos, a escisión do ADN danado tanto ''[[augas arriba]]'' coma ''augas abaixo'' do punto do dano por medio dunha [[endonuclease]], e a resíntese da rexión de ADN eliminada.<ref name = "Reardon">{{Cita publicación periódica | apelido1 = Reardon | nome1 = J | apelido2 = Sancar | nome2 = A | data = 2006 | título = Purification and Characterization of ''Escherichia coli'' and Human Nucleotide Excision Repair Enzyme Systems | revista = Methods in Enzymology | volume = 408 | páxinas = 189–213 | doi = 10.1016/S0076-6879(06)08012-8 | pmid = 16793370}}</ref> A NER é un mecanismo de reparación moi conservado evolutivamente e utilízase en case todas as células eucariotas e procariotas.<ref name = "Reardon" /> En procariotas, a NER realízana [[endonuclease UvrABC|encimas Uvr]].<ref name = "Reardon"/> En eucariotas, están implicadas moitas máis proteínas, aínda que a estratexia xeral é a mesma.<ref name = "Reardon"/> # Os sistemas de [[reparación de discordancias]] (MMR) na [[complementariedade (bioloxía molecular)|complementariedade]] de bases están presentes esencialmente en todas as células para corrixir erros que non son corrixidos por [[corrección de probas (bioloxía)|corrección de probas]]. Estes sistemas constan de polo menos dúas proteínas. Unha detecta a discordancia na complementariedade, e a outra recruta unha endonuclease que escinde a febra de ADN de nova síntese preto da rexión onde se produciu o dano. En ''[[E. coli]]'', as proteínas implicadas son as proteínas de clase Mut. Isto vai seguido da eliminación da rexión danada por unha exonuclease, a resíntese pola ADN polimerase e a selaxe do corte por unha [[ADN ligase]].<ref name = "Berg">{{Cita libro | apelido1 = Berg | nome1 = M | apelido2 = Tymoczko | nome2 = J | apelido3 = Stryer | nome3 = L | data = 2012 | título = Biochemistry 7th edition | url = https://archive.org/details/biochemistryseve00berg | localización = New York | editor = W.H. Freeman and Company | páxinas = [https://archive.org/details/biochemistryseve00berg/page/n873 840] | isbn = 9781429229364}}</ref> {{-}} === Roturas de dobre febra === As roturas de dobre febra, nas cales nun punto hai un corte que afecta a ambas as febras da dobre hélice, son especialmente perigosas para a célula porque poden orixinar rearranxos xenómicos. Hai tres mecanismos que reparan as roturas de dobre febra (en inglés DSBs): [[unión de extremos non homólogos]] (en inglés NHEJ), [[unión de extremos mediada por microhomoloxía]] (en inglés MMEJ) e [[recombinación homóloga]].<ref name="watson" /> O investigador P. V. Acharya sinalou que as roturas de dobre febra e unha "unión por enlaces cruzados que ligue ambas as febras no mesmo punto é irreparable porque ningunha das febras pode servir como molde para facer a reparación. A célula morrerá na seguinte mitose ou en raros casos, mutará."<ref name="acharya"/><ref name="Bjorksten"/> [[Ficheiro:DNA Repair.jpg|miniatura|230px|A [[ADN ligase]], que se mostra na parte superior reparando un dano cromosómico, é un encima que une nucleótidos rotos ao catalizar a formación dun enlace [[éster]] internucleotídico entre o esqueleto de fosfatos da molécula e os [[desoxirribonucleótido]]s.]] Na unión de extremos non homólogos (NHEJ), a [[LIG4|ADN ligase IV]], unha [[ADN ligase]] especializada que forma un complexo co [[cofactor]] [[XRCC4]], encárgase de unir directamente os dous extremos.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Wilson TE, Grawunder U, Lieber MR |título=Yeast DNA ligase IV mediates non-homologous DNA end joining |journal=Nature |volume=388 |número=6641 |páxinas=495–8 |data=xullo de 1997 |pmid=9242411 |doi=10.1038/41365}}</ref> Para guiar unha reparación exacta, a NHEJ depende de curtas secuencias homólogas chamadas microhomoloxías presentes en colas de febra simple dos extremos do ADN que van ser unidos. Se estas colas que sobresaen son compatibles en bases, a reparación é xeralmente exacta.<ref name="Moore and Haber">{{Cita publicación periódica |autor=Moore JK, Haber JE |título=Cell cycle and genetic requirements of two pathways of nonhomologous end-joining repair of double-strand breaks in Saccharomyces cerevisiae |revista=Molecular and Cellular Biology |volume=16 |número=5 |páxinas=2164–73 |data=maio de 1996 |pmid=8628283 |pmc=231204 |url=http://mcb.asm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=8628283}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Boulton SJ, Jackson SP |título=Saccharomyces cerevisiae Ku70 potentiates illegitimate DNA double-strand break repair and serves as a barrier to error-prone DNA repair pathways |revista=The EMBO Journal |volume=15 |número=18 |páxinas=5093–103 |data=setembro de 1996 |pmid=8890183 |pmc=452249}}</ref><ref name="Wilson and Lieber">{{Cita publicación periódica |autor=Wilson TE, Lieber MR |título=Efficient processing of DNA ends during yeast nonhomologous end joining. Evidence for a DNA polymerase beta (Pol4)-dependent pathway |revista=The Journal of Biological Chemistry |volume=274 |número=33 |páxinas=23599–609 |data=agosto de 1999 |pmid=10438542 |doi=10.1074/jbc.274.33.23599}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Budman J, Chu G |título=Processing of DNA for nonhomologous end-joining by cell-free extract |revista=The EMBO Journal |volume=24 |número=4 |páxinas=849–60 |data=febreiro de 2005 |pmid=15692565 |pmc=549622 |doi=10.1038/sj.emboj.7600563}}</ref> A NHEJ pode tamén introducir mutacións durante a reparación. A perda de nucleótidos danados no sitio de rotura pode orixinar [[deleción]]s, e a unión de extremos discordantes (non complementarios) causa [[translocación cromosómica|translocacións]]. A NHEJ é especialmente importante antes de que a célula [[replicación do ADN|replicase o seu ADN]], xa que non hai dispoñible un molde para a reparación por recombinación homóloga. Hai vías da NHEJ alternativas ou redundantes (de "back up") en [[eukarya|eucariotas]] superiores.<ref name="wang">{{Cita publicación periódica |autor=Wang H, Perrault AR, Takeda Y, Qin W, Wang H, Iliakis G |título=Biochemical evidence for Ku-independent backup pathways of NHEJ |revista=Nucleic Acids Research |volume=31 |número=18 |páxinas=5377–88 |data=setembro de 2003 |pmid=12954774 |pmc=203313 |doi=10.1093/nar/gkg728}}</ref> Ademais do seu papel como vixilante do xenoma, a NHEJ é necesaria para unir roturas de dobre febra que acaban en forquita inducidas durante a [[recombinación V(D)J]], que é o proceso que xera diversidade nos [[receptor de células B|receptores de células B]] e [[receptor de células T|T]] no [[sistema inmunitario]] de [[vertebrados]].<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Jung D, Alt FW |título=Unraveling V(D)J recombination; insights into gene regulation |revista=Cell |volume=116 |número=2 |páxinas=299–311 |data=xaneiro de 2004 |pmid=14744439 |doi=10.1016/S0092-8674(04)00039-X}}</ref> A MMEJ comeza cunha resección de extremos de curto rango feita pola [[nuclease]] [[MRE11]] a cada lado dunha rotura de dobre febra para revelar rexións de microhomoloxía.<ref name=Truong>{{cita publicación periódica |autor=Truong LN, Li Y, Shi LZ, Hwang PY, He J, Wang H, Razavian N, Berns MW, Wu X |título=Microhomology-mediated End Joining and Homologous Recombination share the initial end resection step to repair DNA double-strand breaks in mammalian cells |revista=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=110 |número=19 |páxinas=7720–5 |ano=2013 |pmid=23610439 |pmc=3651503 |doi=10.1073/pnas.1213431110 }}</ref> Nos seguintes pasos<ref name="pmid25789972">{{cita publicación periódica |autor=Sharma S, Javadekar SM, Pandey M, Srivastava M, Kumari R, Raghavan SC |título=Homology and enzymatic requirements of microhomology-dependent alternative end joining |revista=Cell Death Dis |volume=6 |número= |páxinas=e1697 |ano=2015 |pmid=25789972 |pmc=4385936 |doi=10.1038/cddis.2015.58 }}</ref> é necesario a [[PARP1]] e pode ser un paso inicial na MMEJ. Hai un emparellamento de rexións de microhomoloxía seguida do recrutamento da endonuclease [[FEN1]] (''flap structure-specific endonuclease 1'') para que elimine as solapas que sobresaen. Despois prodúcese o recrutamento de [[XRCC1]]–[[LIG3]] no sitio para ligar os extremos do ADN, o que orixina un ADN intacto. As roturas de dobre hélice no ADN en células de mamíferos son reparadas primariamente por [[recombinación homóloga]] (HR) e [[unión de extremos non homólogos]] (NHEJ).<ref name="pmid16012167">{{cita publicación periódica |autor=Liang L, Deng L, Chen Y, Li GC, Shao C, Tischfield JA |título=Modulation of DNA end joining by nuclear proteins |revista=J. Biol. Chem. |volume=280 |número=36 |páxinas=31442–9 |ano=2005 |pmid=16012167 |doi=10.1074/jbc.M503776200 }}</ref> Nun sistema ''in vitro'', a MMEJ ten lugar nas células de mamíferos a un nivel equivalente a do 10 ao 20% da HR cando están dispoñibles ambos os mecanismos.<ref name=Truong /> A MMEJ está sempre acompañada dunha [[deleción]], polo que a MMEJ é unha vía mutaxénica de reparación do ADN.<ref name="pmid23565119">{{cita publicación periódica |autor=Decottignies A |título=Alternative end-joining mechanisms: a historical perspective |revista=Front Genet |volume=4 |número= |páxinas=48 |ano=2013 |pmid=23565119 |pmc=3613618 |doi=10.3389/fgene.2013.00048}}</ref> A [[recombinación homóloga]] require a presenza dunha secuencia idéntica ou case idéntica para usala como molde para a reparación da rotura. A maquinaria encimática responsable deste proceso de reparación é case idéntico á responsable do [[sobrecruzamento cromosómico]] que ten lugar durante a [[meiose]]. Esta vía permite que os cromosomas danados sexan reparados usando como molde unha [[cromátide irmá]] (dispoñible na [[interfase|fase G2]] da [[interfase]] despois da [[replicación do ADN]]) ou un [[cromosoma homólogo]]. As roturas de dobre febra causadas pola maquinaria de replicación que intenta sintetizar a través dunha rotura de febra simple ou lesión non reparada causan o colapso da [[forcada de replicación]] e son reparadas normalmente por recombinación.<ref name=Jasin>{{cita publicación periódica | autor =Jasin M, Rothstein R | título = Repair of strand breaks by homologous recombination | revista = Cold Spring Harbor Perspectives in Biology | volume = 5 | número = 11 | páxinas = a012740 | data = novembro de 2013 | pmid = 24097900 | pmc = 3809576 | doi = 10.1101/cshperspect.a012740 }}</ref><ref name=Resnick>{{cita publicación periódica | autor = Resnick MA| título = The repair of double-strand breaks in DNA; a model involving recombination | revista = Journal of Theoretical Biology | volume = 59 | número = 1 | páxinas = 97–106 | data = xuño de 1976 | pmid = 940351 | doi = 10.1016/s0022-5193(76)80025-2 }}</ref> As [[topoisomerase]]s introducen roturas tanto de febra simple coma dobre cando orixinan o cambio do estado de [[superenrolamento do ADN]], o cal é especialmente común en rexións preto da forcada de replicación. Esas roturas non se consideran danos no ADN porque son un intermediario natural no mecanismo bioquímico das topoisomerases e son inmediatamente reparadas polos encimas que as crearon.<ref name="pmid11395412">{{cita publicación periódica| autor = Champoux JJ | título = DNA topoisomerases: structure, function, and mechanism | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-biochemistry_2001_70/page/369 | revista = Annu. Rev. Biochem. | volume = 70 | número = | páxinas = 369–413 | ano = 2001 | pmid = 11395412 | doi = 10.1146/annurev.biochem.70.1.369 }}</ref> Un equipo de investigadores croatas e franceses expuxeron a radiacións a bacteria ''[[Deinococcus radiodurans]]'' orixinando moitos fragmentos do seu xenoma para estudaren o mecanismo de reparación das roturas de dobre febra do ADN nese organismo. Atoparon un novo mecanismo de reparación, chamado "annealing de febras dependente de síntese estendida" (ou ESDA, do inglés ''extended synthesis-dependent strand annealing''), na cal cómpren polo menos dúas copias do xenoma, con roturas aleatorias no ADN. Os fragmentos con homoloxías que se solapan utilízanse para sintetizar as febras complementarias que faltan, o que é catalizado pola [[ADN polimerase I]], que estende a febra máis do normal. Os fragmentos así formados teñen a particularidade de que presentan extremos cohesivos, que facilmente poden facer o ''[[annealing]]'' (unirse por apareamento complementario de bases) e unirse a outros fragmentos complementarios de ADN do conxunto, orixinando fragmentos intermediarios máis grandes. No paso final para formar cromosomas circulares hai un [[sobrecruzamento]] por medio de [[recombinación homóloga]] dependente de [[RecA]].<ref name="MRadman">{{Cita publicación periódica |autor=Zahradka K, Slade D, Bailone A, et al. |título=Reassembly of shattered chromosomes in Deinococcus radiodurans |revista=Nature |volume=443 |número=7111 |páxinas=569–73 |data=outubro de 2006 |pmid=17006450 |doi=10.1038/nature05160}}</ref> === Síntese translesión === A síntese translesión (TLS) é un proceso que permite tolerar danos no ADN para que a maquinaria de [[replicación do ADN]] poida replicar máis alá dos puntos onde hai lesión no ADN, como [[dímero de timina|dímeros de timina]] ou [[sitio AP|sitios AP]].<ref name="pmid19258535">{{Cita publicación periódica |autor=Waters LS, Minesinger BK, Wiltrout ME, D'Souza S, Woodruff RV, Walker GC |título=Eukaryotic Translesion Polymerases and Their Roles and Regulation in DNA Damage Tolerance |revista=Microbiol. Mol. Biol. Rev. |volume=73 |número=1 |páxinas=134–54 |data=marzo de 2009 |pmid=19258535 |doi=10.1128/MMBR.00034-08 |pmc=2650891}}</ref> Funciona trocando as [[ADN polimerase]]s normais por polimerases translesión especializadas (é dicir, as ADN polimerases IV ou V, pertencentes á familia de polimerases Y), que adoitan ter [[sitio activo|sitios activos]] máis grandes que poden facilitar a inserción de bases situadas en fronte de nucleótidos danados. Este cambio de [[polimerase]]s crese que é mediado, entre outros factores, pola [[modificación postraducional]] do factor de [[procesividade]] da replicación [[PCNA]]. As polimerases de síntese translesión adoitan ter unha baixa fidelidade (alta propensión a inserir bases erradas) ao copiaren moldes non danados en relación coas polimerases normais. Porén, moitas son extremadamente eficaces á hora de inserir as bases correctas en fronte dos lugares onde hai tipos específicos de danos. Por exemplo, a [[ADN polimerase eta|Pol η]] (eta) realiza un rodeo ou bypass libre de erros de lesións inducidas por irradiación ultravioleta, mentres que a [[POLI|Pol ι]] (iota) introduce mutacións neses sitios. A Pol η engade a primeira adenina por medio do [[dímero de pirimidina|fotodímero T^T]] usando [[par de bases|apareamentos de bases de Watson e Crick]] e a segunda adenina é engadida na súa conformación syn usando [[apareamento de bases de Hoogsteen]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Translesion DNA Synthesis and Mutagenesis in Eukaryotes |autor=Julian E. Sale |doi= 10.1101/cshperspect.a012708 |url=http://cshperspectives.cshlp.org/content/5/3/a012708.full |editorial=Cold Spring Harbor Laboratory Press|ano=2013}}</ref><ref name=Prakash>{{Cita publicación periódica| título=Translesion DNA synthesis in eukaryotes: A one- or two-polymerase affair |nome1=Satya |apelidos1=Prakash |nome2=Louise |apelidos2=Prakash |doi=10.1101/gad.1009802 |revista=Genes & Developement | ano=2002 | número=16 |páxinas= 1872-1883| url= http://genesdev.cshlp.org/content/16/15/1872.full |editorial=Cold Spring Harbor Laboratory Press}}</ref> Desde unha perspectiva celular, o risco de introducir unha [[mutación puntual]] durante a síntese translesión pode ser preferible a utilizar mecanismos máis drásticos de reparación do ADN, que poden causar grandes [[aberración cromosómica|aberracións cromosómicas]] ou a morte celular. En resumo, o proceso implica [[polimerase]]s especializadas que reparan ou dan un rodeo (bypass) pola lesión en lugares onde a replicación do ADN queda atascada. Por exemplo, a ADN polimerase eta humana pode superar os puntos con lesións do ADN complexas como poden ser enlaces cruzados intrafebra guanina-timina (G[8,5-Me]T).<ref name="pmid18616294">{{Cita publicación periódica |autor=LC Colis, P Raychaudhury, AK Basu |título=Mutational specificity of gamma-radiation-induced guanine-thymine and thymine-guanine intrastrand cross-links in mammalian cells and translesion synthesis past the guanine-thymine lesion by human DNA polymerase eta |revista=Biochemistry | volume= 47 | número=6| páxinas=8070–8079| ano= 2008 | pmid= 18616294| doi=10.1021/bi800529f}}</ref> P. Raychaudhury e A. Basu<ref name="pmid21302943">{{Cita publicación periódica |autor=P Raychaudhury|título=Genetic requirement for mutagenesis of the G[8,5-Me]T cross-link in Escherichia coli: DNA polymerases IV and V compete for error-prone bypass |revista=Biochemistry | volume= 50 | número=12| páxinas=2330–2338| ano= 2011 | pmid= 21302943| doi=10.1021/bi102064z |apelido2=Basu |nome2=Ashis K.}}</ref> estudaron a toxicidade e a [[mutaxénese]] da mesma lesión en ''E. coli'' replicando un [[plásmido]] coa modificación G[8,5-Me]T en ''E. coli'' con [[knockout de xenes|knockouts]] específicos de ADN. A viabilidade era moi baixa nunha cepa que carecía de pol II, pol IV e pol V, que son as tres ADN polimerases inducibles [[resposta SOS|SOS]], o que indica que a síntese translesión a realizan principalmente estas ADN polimerases especializadas. O [[antíxeno nuclear de célula proliferante]] (PCNA) proporciona unha plataforma de bypass para estas polimerases. En circunstancias normais, a replicación do ADN faise co PCNA unido a polimerases. Nun sitio de lesión, o PCNA é [[ubiquitina]]do, ou modificado, polas proteínas RAD6/RAD18 para proporcionar unha plataforma para que as polimerases especializadas sorteen o punto da lesión e recomecen a [[replicación do ADN]].<ref>{{cita web|url=http://sites.psu.edu/benkoviclab/research/translesion-dna-synthesis/ |título=Translesion DNA Synthesis |editor=PennState. Benkovich Laboratory |obra= Pennsylvania State University (PennState)| dataacceso=24-09-2016}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelido=Wang|nome1=Z|título=Translesion synthesis by the UmuC family of DNA polymerases|journal=Mutat. Res.|ano=2001|volume=486|número=2|páxinas=59–70|pmid=11425512|doi=10.1016/S0921-8777(01)00089-1}}</ref> Despois da síntese translesión, cómpre facer unha extensión da febra. Esta extensión pode levala a cabo unha polimerase replicativa se a síntese translesión non presenta erros, como no caso da Pol η, aínda que se a síntese translesión orixina un erro no apareamento de bases, necesítase unha polimerase especializada para facer esta extensión, que é a [[ADN polimerase#Familia B|Pol ζ]]. A Pol ζ ten a característica exclusiva de que pode estender discordancias no apareamento de bases terminais, mentres que outras polimerases máis procesivas non poden. Así que cando se encontra unha lesión e a [[forcada de replicación]] queda detida, o PCNA cambia de estar unido a unha polimerase procesiva a estalo a unha polimerase de síntese translesión (TLS) como Pol ι para reparar a lesión, despois o PCNA pode cambiar á Pol ζ para estender a discordancia na complementariedade de bases, e finalmente, o PCNA cambia de novo á polimerase procesiva para continuar coa replicación.<ref name=Prakash/> == Resposta global aos danos no ADN == As células expostas á [[radiación ionizante]], [[raios ultravioletas]] ou certos compostos químicos sofren en moitos sitios do seu ADN lesións voluminosas e roturas de dobre febra. Ademais, os axentes que danan o ADN poden danar tamén outras moléculas como [[proteína]]s, [[carbohidrato]]s, [[lípido]]s e [[ARN]]. A acumulación de danos, especificamente de roturas de dobre febra ou [[Aduto do ADN|adutos do ADN]] que fan que quede atascada a [[forcada de replicación]], están entre os sinais estimuladores que se sabe desencadean unha resposta global aos danos no ADN.<ref name="textbook">{{Cita libro|autor=Friedberg EC, Walker GC, Siede W, Wood RD, Schultz RA, Ellenberger T.|ano=2006 |título= DNA Repair and Mutagenesis, part 3. |editor=ASM Press.|edición= 2nd}}</ref> A resposta global aos danos é unha acción dirixida á preservación das propias células e activa moitas vías de reparación macromolecular, sorteo dos puntos lesionados, tolerancia, ou [[apoptose]]. As características comúns da resposta global son a indución de moitos xenes, detención do [[ciclo celular]] e inhibición da [[mitose]]. === Puntos de control de danos no ADN === Cando se producen danos no ADN, actívanse os [[punto de control do ciclo celular|puntos de control]] (''checkpoints'') do [[ciclo celular]].<ref>{{Cita publicación periódica|last1=Vermeulen|first1=Katrien|last2=Van Bockstaele|first2=Dirk R.|last3=Berneman|first3=Zwi N.|title=The cell cycle: a review of regulation, deregulation and therapeutic targets in cancer|journal=Cell Proliferation|date=xuño de 2003|volume=36|issue=3|pages=131–149|doi=10.1046/j.1365-2184.2003.00266.x}}</ref> A activación dos puntos de control detén o ciclo celular e dálle tempo á célula a reparar os danos antes de que esta continúe a dividirse. Os puntos de control de danos no ADN funcionan nos límites entre [[interfase|fase G1]]/[[interfase|S]] e [[interfase|fase G2]]/[[mitose|M]]. Tamén existe un punto de control dentro da fase S. A activación de puntos de control está controlada por dúas [[quinase]]s mestras, a [[ataxia telanxiectasia mutada|ATM]] e [[ATR (proteína)|ATR]]. A quinase ATM responde ás roturas de dobre febra do ADN e altera a estrutura da cromatina,<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Bakkenist CJ, Kastan MB |título=DNA damage activates ATM through intermolecular autophosphorylation and dimer dissociation |revista=Nature |volume=421 |número=6922 |páxinas=499–506 |data=xaneiro de 2003 |pmid=12556884 |doi=10.1038/nature01368}}</ref> mentres que a ATR responde principalmente á presenza de forcadas de replicación detidas. Estas quinases [[fosforilación|fosforilan]] dianas situadas ''[[augas abaixo]]'' nunha fervenza de [[transdución de sinais]], o que finalmente fai que o ciclo celular se deteña. Tamén se identificou unha clase de proteínas mediadoras do punto de control, como [[BRCA1]], [[MDC1]] e [[53BP1]].<ref>{{Cita libro |título=DNA Repair, Genetic Instability, and Cancer |apelido=Wei |nome=Qingyi |autor2=Lei Li|autor3=David Chen |ano=2007 |editor=World Scientific |isbn=981-270-014-5}}</ref> Estas proteínas parecen ser necesarias para transmitir o sinal de activación do punto de control a proteínas situadas ''augas abaixo'' da vía. As proteínas dos puntos de control poden dividirse en catro grupos: [[proteína quinase]]s do tipo PI3K ([[fosfatidilinositol 3-quinase]]), grupo similar a PCNA ([[antíxeno nuclear de célula proliferante]]), e dúas [[serina/treonina proteína quinase|serina/treonina(S/T) quinases]] e os seus adaptadores. Son esenciais en todas as respostas de puntos de control inducidos por danos no ADN un par de grandes proteína quinases que pertencen ao primeiro grupo das proteína quinases de tipo PI3K, chamadas quinases ATM ([[ataxia telanxiectasia mutada]]) e ATR (relacionadas coa ataxia e rad), cuxas secuencias e funcións foron ben conservadas na [[evolución]]. Todas as respostas a danos no ADN requiren a ATM ou a ATR porque estas teñen a capacidade de unirse aos [[cromosoma]]s no sitio onde se produciu o dano no ADN, xunto con proteínas accesorias que son plataformas sobre as cales poden ensamblarse os compoñentes da resposta aos danos do ADN e os complexos de reparación do ADN.<ref>{{cita publicación periódica|apelido1=Shiloh|nome=Y|apelido2=Kastan|nome2=MB| título=ATM: genome stability, neuronal development, and cancer cross paths.|revista=Advances in cancer research| data=2001| volume=83| páxinas=209–54 |pmid=11665719| doi=10.1016/s0065-230x(01)83007-4}}</ref> Unha importante diana situada ''augas abaixo'' da [[proteína ATM|ATM]] e a [[ATR (proteína)|ATR]] é [[p53]], xa que esta proteína cómpre para inducir a [[apoptose]] despois dun dano no ADN.<ref>{{Cita libro |título=Checkpoint Controls and Cancer |apelido=Schonthal |nome=Axel H. |ano=2004 |editor=Humana Press |isbn=1-58829-500-1}}</ref> O [[inhibidor da quinase dependente de ciclina]] [[p21]] é inducido tanto por mecanismos dependentes de p53 coma independentes de p53 e pode deter o ciclo celular nos puntos de control G1/S e G2/M desactivando os complexos [[ciclina]]/[[quinase dependente de ciclina]].<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Gartel AL, Tyner AL |título=The role of the cyclin-dependent kinase inhibitor p21 in apoptosis |revista=Molecular Cancer Therapeutics |volume=1 |número=8 |páxinas=639–49 |data=xuño de 2002 |pmid=12479224 |url=http://mct.aacrjournals.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=12479224}}</ref> === A resposta SOS procariota === A [[resposta SOS]] consiste nos cambios na [[expresión xénica]] que se producen en ''[[Escherichia coli]]'' e outras bacterias en resposta a grandes danos no ADN. O sistema SOS procariota é regulado por dúas proteínas clave: [[LexA]] e [[RecA]]. O [[homodímero]] LexA é un [[represor]] [[transcrición xenética|transcricional]] que se une a secuencias [[operador (bioloxía)|operadoras]] normalmente denominadas caixas SOS. En ''[[Escherichia coli]]'' sábese que LexA regula a transcrición de aproximadamente 48 xenes incluíndo os xenes lexA e recA.<ref name="Janion">{{Cita publicación periódica | apelido1 = Janion | nome1 = C. | ano = 2001 | título = Some aspects of the SOS response system-a critical survey | url = | revista = Acta Biochim Pol. | volume = 48 | número = 3| páxinas = 599–610 | pmid = 11833768}}</ref> A resposta SOS está moi estendida entre o [[dominio (bioloxía)|dominio]] [[Bacteria]], mais case sempre está ausente en certos [[filos bacterianos]], como o das [[espiroquetas]].<ref name="Erill">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1111/j.1574-6976.2007.00082.x | apelido1 = Erill | ano = 2007 | nome1 = I | apelido2 = Campoy | nome2 = S | apelido3 = Barbé | nome3 = J | título = Aeons of distress: an evolutionary perspective on the bacterial SOS response | url = | revista = FEMS Microbiol Rev. | volume = 31 | número = 6| páxinas = 637–656 | pmid = 17883408}}</ref> Os sinais celulares máis comúns que activan as respostas SOS son rexións de ADN monocatenario, que se orixinan en forcadas de replicación detidas ou roturas de dobre febra, que son procesadas pola [[ADN helicase]] para separar as dúas febras do ADN.<ref name="textbook"/> No paso de iniciación, a proteína RecA únese ao ADN monocatenario nunha reacción impulsada pola [[hidrólise do ATP]], creando filamentos RecA–ADN monocatenario. Os filamentos RecA–ADN monocatenario activan a actividade de auto[[protease]] de LexA, o cal leva finalmente a que se produza a escisión do [[dímero]] LexA, seguida da degradación de LexA. A perda do represor LexA induce a transcrición dos xenes SOS e permite unha indución de sinais, inhibición da división celular e un incremento dos niveis de proteínas responsables do procesamento dos danos. En ''Escherichia coli'', as [[caixa SOS|caixas SOS]] teñen secuencias de 20 nucleótidos de longo situadas preto de [[promotor (bioloxía)|promotores]] con estrutura [[secuencia palindrómica|palindrómica]] e un alto grao de [[conservación de secuencias]]. Noutras clases e [[filos bacterianos]], a secuencia das caixas SOS varía considerablemente, e presenta diferente lonxitude e composición, pero está sempre moi conservada e é un dos sinais curtos máis fortes do xenoma.<ref name="Erill"/> O alto contido informativo das caixas SOS permite a unión diferencial de LexA a diferentes promotores e permite unha correcta temporalización da [[resposta SOS]]. Os xenes de reparación de lesións son inducidos ao comezo da resposta SOS. As polimerases translesión con tendencia ao erro, por exemplo, UmuCD'2 (tamén chamada ADN polimerase V), son inducidas posteriormente como un último recurso.<ref name="Goodman">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1021/cr0404951 | apelido1 = Schlacher | nome1 = K | apelido2 = Pham | nome2 = P | apelido3 = Cox | nome3 = MM | apelido4 = Goodman | nome4 = MF. | ano = 2006 | título = Roles of DNA Polymerase V and RecA Protein in SOS Damage-Induced Mutation| revista = Chem. Rev | volume = 106 | número = 2| páxinas = 406–419 | pmid = 16464012}}</ref> Unha vez que se reparan ou sortean os danos no ADN utilizando polimerases ou por medio de recombinación, a cantidade de ADN monocatenario nas células baixa, ao diminuír a cantidade de filamentos RecA descende a actividade de escisión do homodímero LexA, que despois se une ás caixas SOS preto dos promotores e restaura a expresión xénica normal. === Respostas transcricionais eucariotas a danos no ADN === As células [[Eukarya|eucariotas]] expostas a axentes que danan o ADN tamén activan vías defensivas importantes ao induciren moitas proteínas implicadas na reparación do ADN, o control do [[punto de control do ciclo celular]] e o tráfico e degradación de proteínas. Esta resposta transcricional en todo o xenoma é moi complexa e está moi regulada, o que permite unha resposta coordinada aos danos. A exposición de células de [[lévedo]]s ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'' a axentes que danan o ADN dá lugar a perfís transcricionais solapados pero diferentes. As semellanzas coa [[resposta ao shock]] ambiental indican que existe unha vía de resposta ao estrés global xeral a nivel de activación transcricional. En contraste, diferentes tipos de células humanas responden aos danos de xeito diferente, o que indica a ausencia dunha resposta global común. A probable explicación desta diferenza entre os lévedos e as células humanas pode estar na heteroxeneidade das células de mamífero. Nun animal hai diferentes tipos de células que están distribuídas en distintos órganos nos que evolucionaron diferentes sensibilidades aos danos no ADN.<ref name="Fry, Begle, Samson 2004">{{cita publicación periódica | apelido1 = Fry | nome1 = RC | apelido2 = Begley | nome2 = TJ | apelido3 = Samson | nome3 = LD | ano = 2004 | título = Genome-wide responses to DNA-damaging agents | journal = Annu Rev Microbiol | volume = 59 | número = | páxinas = 357–77 | doi=10.1146/annurev.micro.59.031805.133658 | pmid=16153173}}</ref> En xeral a resposta global aos danos no ADN implica a expresión de múltiples xenes responsables da [[reparación posreplicación]], a recombinación homóloga, a [[reparación por escisión de nucleótidos]], o punto de control de danos no ADN, a activación transcricional global, xenes que controlan a degradación do [[ARNm]] e moitos outros. Cando unha célula sofre unha gran cantidade de danos, esta opta entre sufrir apoptose e morrer ou sobrevivir a costa de vivir cun xenoma modificado. Un incremento na tolerancia aos danos pode levar a un incremento da proporción de supervivencia que permitirá a acumulación dunha maior cantidade de mutacións. As Rev1 de lévedos e a polimerase η humana son membros da familia Y de ADN polimerases translesión presentes durante a resposta global aos danos no ADN, e son responsables dunha potenciación da [[mutaxénese]] durante a resposta global aos danos no ADN en eucariotas.<ref name="textbook" /> == Reparación do ADN e envellecemento == === Efectos patolóxicos dunha deficiente reparación do ADN === [[Ficheiro:Dnarepair1 gl.png|miniatura|400px|A taxa de reparación do ADN é un importante determinante da patoloxía celular.]] [[Ficheiro:Dnadamage gl.png|miniatura|dereita|400px|A maioría dos xenes que inflúen na duración da vida afectan á taxa de danos no ADN.]] Os animais experimentais que teñen deficiencias xenéticas na súa reparación do ADN adoitan ter unha duración da vida menor do normal e un incremento da incidencia de cancros.<ref name="nDNA"/> Por exemplo, os ratos deficientes na vía NHEJ (unión de extremos non homólogos) dominante e nos mecanismos de mantemento dos [[telómero]]s padecen con maior frecuencia [[linfoma]]s e [[infección]]s, e, en consecuencia, teñen vidas máis curtas que os ratos de tipo salvaxe.<ref name="espejel">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1038/sj.embor.7400127 | apelido1 = Espejel | nome1 = S | apelido2 = Martin | nome2 = M | apelido3 = Klatt | nome3 = P | apelido4 = Martin-Caballero | nome4 = J | apelido5 = Flores | nome5 = JM | apelido6 = Blasco | nome6 = MA. | ano = 2004 | título = Shorter telomeres, accelerated ageing and increased lymphoma in DNA-PKcs-deficient mice| revista = EMBO Rep | volume = 5 | número = 5| páxinas = 503–9 | pmid = 15105825 | pmc = 1299048}}</ref> De maneira similar, os ratos deficientes nunha proteína clave de reparación e transcrición que desenrola as hélices de ADN presentan un comezo prematuro de enfermidades relacionadas co envellecemento e un acurtamento da vida.<ref name="deboer">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1126/science.1070174 | ano = 2002 | apelido1 = De Boer | nome1 = J | apelido2 = Andressoo | nome2 = JO | apelido3 = De Wit | nome3 = J | apelido4 = Huijmans | nome4 = J | apelido5 = Beems | nome5 = RB | apelido6 = Van Steeg | nome6 = H | apelido7 = Weeda | nome7 = G | apelido8 = Van Der Horst | nome8 = GT | apelido9 = Van Leeuwen | nome9 = W | apelido10 = Themmen | nome10 = A. P. | apelido11 = Meradji | nome11 = M | apelido12 = Hoeijmakers | nome12 = J. H. | título = Premature aging in mice deficient in DNA repair and transcription | url = | revista = Science | volume = 296 | número = 5571| páxinas = 1276–9 | pmid = 11950998 | display-authors = 8}}</ref> Porén, non todas as deficiencias na reparación do ADN orixinan exactamente os efectos preditos; os ratos deficientes na vía NER mostran un acurtamento da duración da vida sen teren á vez maiores taxas de mutación.<ref name="dolle">{{Cita publicación periódica | apelido1 = Dolle | nome1 = ME | apelido2 = Busuttil | nome2 = RA | apelido3 = Garcia | nome3 = AM | apelido4 = Wijnhoven | nome4 = S | apelido5 = van Drunen | nome5 = E | apelido6 = Niedernhofer | nome6 = LJ | apelido7 = der Horst | nome7 = G | apelido8 = Hoeijmakers | nome8 = JH | apelido9 = van Steeg | nome9 = H et al. | apelido10 = Vijg | nome10 = Jan | ano = 2006 | título = Increased genomic instability is not a prerequisite for shortened life span in DNA repair deficient mice |revista = [[Mutation Research (journal)|Mutation Research]] | volume = 596 | número = 1–2| páxinas = 22–35 | pmid = 16472827 | doi = 10.1016/j.mrfmmm.2005.11.008 | display-authors = 8}}</ref> Se a taxa de danos no ADN excede a capacidade da célula de reparala, a acumulación de erros pode causar unha senescencia temperá, apoptose, ou cancro. As doenzas conxénitas asociadas coa reparación defectuosa do ADN causan envellecemento prematuro,<ref name="nDNA"/> o incremento da sensibilidade aos [[carcinóxeno]]s e o correspondente incremento do risco de cancro (ver máis abaixo). Por outra parte, os organismos con sistemas de reparación do ADN potenciados, como ''[[Deinococcus radiodurans]]'', un dos organismos máis resistentes á radiación, mostran unha salientable resistencia aos efectos indutores de roturas de dobre febra da [[radioactividade]], probablemente debido á maior eficiencia da reparación do ADN e especialmente da NHEJ.<ref name="kobayashi">{{Cita publicación periódica | apelido1 = Kobayashi | nome1 = Y | apelido2 = Narumi | nome2 = I | apelido3 = Satoh | nome3 = K | apelido4 = Funayama | nome4 = T | apelido5 = Kikuchi | nome5 = M | apelido6 = Kitayama | nome6 = S | apelido7 = Watanabe | nome7 = H. | ano = 2004 | título = Radiation response mechanisms of the extremely radioresistant bacterium Deinococcus radiodurans | revista = Biol Sci Space | volume = 18 | número = 3| páxinas = 134–5 | pmid = 15858357}}</ref> === Lonxevidade e restrición calórica === Identificáronse varios xenes que inflúen na variación da duración da vida nunha poboación de organismos. Os efectos destes xenes son moi dependentes do ambiente, en especial, da dieta do organismo. A [[restrición calórica]] causa un aumento da duración da vida en varios organismos, probablemente por medio de vías de percepción dos nutrientes e a diminución da [[taxa metabólica]]. Os mecanismos moleculares polos cales esta restrición orixina un aumento da vida aínda non están claros (ver S. R. Spindler<ref name="spindler">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1016/j.mad.2005.03.016 | apelido1 = Spindler | nome1 = SR. | ano = 2005 | título = Rapid and reversible induction of the longevity, anticancer and genomic effects of caloric restriction | revista = Mech Ageing Dev | volume = 126 | número = 9| páxinas = 960–6 | pmid = 15927235}}</ref> para unha discusión sobre o asunto); porén, o comportamento de moitos xenes que se sabe que están implicados na reparación do ADN é alterado en condicións de restrición calórica. Por exemplo, o incremento da [[dose xénica]] do xene SIR-2, que regula o empaquetamento do ADN no verme [[nematodo]] ''[[Caenorhabditis elegans]]'', pode aumentar significativamente a duración da vida.<ref name="tissenbaum">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1038/35065638 | apelido1 = Tissenbaum | nome1 = HA | apelido2 = Guarente | nome2 = L. | ano = 2001 | título = Increased dosage of a sir-2 gene extends life span in Caenorhabditis elegans | revista = Nature | volume = 410 | número = 6825| páxinas = 227–30 | pmid = 11242085}}</ref> O [[homoloxía (bioloxía)|homólogo]] en mamíferos de SIR-2 induce factores de reparación do ADN ''augas abaixo'' implicados na NHEJ, unha actividade que está promovida especialmente en condicións de restrición calórica.<ref name="cohen">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1126/science.1099196 | apelido1 = Cohen | nome1 = HY | apelido2 = Miller | nome2 = C | apelido3 = Bitterman | nome3 = KJ | apelido4 = Wall | nome4 = NR | apelido5 = Hekking | nome5 = B | apelido6 = Kessler | nome6 = B | apelido7 = Howitz | nome7 = KT | apelido8 = Gorospe | nome8 = M | apelido9 = de Cabo | nome9 = R et al. | apelido10 = Sinclair | nome10 = D. A. | ano = 2004 | título = Calorie restriction promotes mammalian cell survival by inducing the SIRT1 deacetylase | url = | revista = Science | volume = 305 | número = 5682| páxinas = 390–2 | pmid = 15205477 | display-authors = 8}}</ref> A restrición calórica foi asociada estreitamente coa taxa de [[reparación por escisión de bases]] no ADN nuclear de roedores,<ref name="cabelof">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1016/S1568-7864(02)00219-7 | apelido1 = Cabelof | nome1 = DC | apelido2 = Yanamadala | nome2 = S | apelido3 = Raffoul | nome3 = JJ | apelido4 = Guo | nome4 = Z | apelido5 = Soofi | nome5 = A | apelido6 = Heydari | nome6 = AR. | ano = 2003 | título = Caloric restriction promotes genomic stability by induction of base excision repair and reversal of its age-related decline | revista = DNA Repair (Amst.) | volume = 2 | número = 3| páxinas = 295–307 | pmid=12547392}}</ref> aínda que non se observaron efectos similares no [[ADN mitocondrial]].<ref name="stuart">{{Cita publicación periódica | apelido1 = Stuart | nome1 = JA | apelido2 = Karahalil | nome2 = B | apelido3 = Hogue | nome3 = BA | apelido4 = Souza-Pinto | nome4 = NC | apelido5 = Bohr | nome5 = VA. | ano = 2004 | título = Mitochondrial and nuclear DNA base excision repair are affected differently by caloric restriction | revista = FASEB J | volume = 18 | número = 3| páxinas = 595–7 | pmid = 14734635 | doi = 10.1096/fj.03-0890fje}}</ref> Hai que salientar que o xene AGE-1 de ''C. elegans'', que é un efector ''augas arriba'' das vías de reparación do ADN, dá lugar a un drástico aumento da duración da vida en condicións de alimentación libre, pero orixina unha diminución da eficacia reprodutiva en condicións de restrición calórica.<ref name="walker">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1038/35012693 | apelido1 = Walker | nome1 = DW | apelido2 = McColl | nome2 = G | apelido3 = Jenkins | nome3 = NL | apelido4 = Harris | nome4 = J | apelido5 = Lithgow | nome5 = GJ. | ano = 2000 | título = Evolution of lifespan in C. elegans | revista = Nature | volume = 405 | número = 6784| páxinas = 296–7 | pmid = 10830948}}</ref> Esta observación apoia a teoría da [[pleiotropía]] da [[senescencia|orixe biolóxica do envellecemento]], que propón que os xenes que proporcionan unha ampla vantaxe de supervivencia nas etapas temperás da vida son seleccionados favorablemente aínda que supoñan unha desvantaxe posteriormente nas etapas avanzadas da vida. == Medicina e modulación da reparación do ADN == === Trastornos de reparación do ADN hereditarios === Os defectos no mecanismo de reparación por escisión de nucleótidos (NER) son responsables de varios trastornos xenéticos, entre os que está os seguintes:<ref name=Navarro>{{Cita publicación periódica| pmid=16987878| year=2006|last1=Navarro| first1=CL| last2=Cau |first2=P|last3=Lévy| first3=N| title=Molecular bases of progeroid syndromes|volume=15 Spec|número= 2| pages=R151–61|doi=10.1093/hmg/ddl214 |journal=Human Molecular Genetics}}</ref> * [[Xeroderma pigmentoso]]: hipersensibilidade á luz solar/UV, que orixina un aumento da incidencia do cancro de pel e envellecemento prematuro.<ref name=Boer>{{Cita publicación periódica |url=http://carcin.oxfordjournals.org/content/21/3/453.abstract |título=Nucleotide excision repair and human syndromes| nome1= Jan |apelido1=de Boer |nome2=Jan H.J. |apelido2=Hoeijmakers |revista= Carcinogenesis |editorial=Oxford Journals |ano=2000 |número= 21 |volume =3 |páxinas= 453-460 |doi= 10.1093/carcin/21.3.453}}</ref> * [[Síndrome de Cockayne]]: hipersensibilidade á luz UV e axentes químicos.<ref name=Boer/> * [[Tricotiodistrofia]]: pel sensible, pelo e uñas crebadizos.<ref name=Boer/> O atraso mental a miúdo acompaña os dous últimos trastornos, o que suxire un incremento na vulnerabilidade das [[neurona]]s do desenvolvemento. Outros trastornos de reparación do ADN son: * [[Síndrome de Werner]]: envellecemento prematuro e retardo no crecemento.<ref name=Navarro/> * [[Síndrome de Bloom]]: hipersensibilidade á luz, alta incidencia de cancros malignos, especialmente [[leucemia]]s.<ref name="Bendtsen_2014">{{Cita publicación periódica |author1=Kristian Moss Bendtsen |author2=Martin Borch Jensen |author3=Alfred May |author4=Lene Juel Rasmussen |author5=Ala Trusina |author6=Vilhelm A. Bohr |author7=Mogens H. Jensen | title = Dynamics of the DNA repair proteins WRN and BLM in the nucleoplasm and nucleoli | journal = European Biophysics Journal | year = 2014 | pmid = 25119658 | doi=10.1007/s00249-014-0981-x | volume=43 | pages=509–16}}</ref> * [[Ataxia telanxiectasia]]: sensibilidade á radiación ionizante e a algúns axentes químicos.<ref>{{Cita publicación periódica|revista=J Biol Chem. |ano= setembro de 2006 |número=281 |volume=37 |páxinas=27117-25| título=The involvement of ataxia-telangiectasia mutated protein activation in nucleotide excision repair-facilitated cell survival with cisplatin treatment. |apelido1=Colton |nome1= SL |apelido2= Xu |nome2=XS| apelido3= Wang |nome3=YA |apelido4= Wang |nome4=G. |pmid= 16849332 }}</ref> Todos os trastornos mencionados denomínanse con frecuencia "[[proxeria]]s segmentais" ("[[enfermidade de envellecemento acelerado|enfermidades de envellecemento acelerado]]") porque as súas vítimas parecen vellas e sofren enfermidades relacionadas co envellecemento a unha idade anormalmente temperá, aínda que non manifestan todos os síntomas da idade avanzada.<ref>{{Cita publicación periódica|revista=Age and Ageing |ano=1998|número=27 |páxinas= 73-80|título=The premature ageing syndromes:insights into the ageing process|apelido1=Christopher |nome1=A. E. |apelido2=Dyer|nome2=Alan |nome3=N J. |apelido3=Sinclair|url=http://ageing.oxfordjournals.org/content/27/1/73.full.pdf|cita=Existen varias condicións raras no home que mostran certas características fenotípicas asociadas coa senescencia. A miúdo denomínanse 'síndromes proxeroides segmentais', os máis amplamente estudados deles son a proxeria de Hutchinson-Gilford, a síndrome de Werner e a síndrome de Cokayne, pero o grupo tamén inclúe a síndrome de Bloom, a ataxia telanxiectasia e a sínrome de Down (Páxina 73). Orixinal:Several rare conditions exist in man that exhibit certain phenotypic characteristics associated with senescence. Often referred to as 'segmental progeroid syndromes', the most widely studied of these are Hutchinson-Gilford progeria, Werner's syndrome and Cockayne's syndrome, but the group also includes Bloom's syndrome, ataxia telangiectasia and Down's syndrome. (páxina 73).}}</ref> Outras enfermidades asociadas cunha función de reparación do ADN reducida son a [[anemia de Fanconi]],<ref>{{Cita publicación periódica|revista=DNA Repair (Amst) |data=xullo de 2014 |número=19 |volume=130-4 |doi= 10.1016/j.dnarep.2014.03.019 |título=Crosstalk between the nucleotide excision repair and Fanconi anemia/BRCA pathways.|apelido1=Mouw |nome1=KW |apelido2= D'Andrea |nome2=AD| pmid= 24768451 }}.</ref> o [[cancro de mama]] hereditario<ref>{{Cita publicación periódica|título=Nucleotide excision repair deficiency is intrinsic in sporadic stage I breast cancer |autor=Jean J. Latimera, Jennifer M. Johnsonb, Crystal M. Kellya, Tiffany D. Milesb, Kelly A. Beaudry-Rodgersd, Nancy A. Lalanneb, Victor G. Vogelb, Amal Kanbour-Shakirf, Joseph L. Kelleya, Ronald R. Johnsong, and Stephen G. Grant |url=http://www.pnas.org/content/107/50/21725.abstract |volume=107 |número=50 |páxinas= 21725–21730 |doi= 10.1073/pnas.0914772107 |editor=PNAS }}</ref> e o [[cancro de colon]] hereditario.<ref>{{Cita publicación periódica|revista=Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. |data = novembro de 2006 | número=15 |volume=11 |páxinas=2263-9 |título=Genetic variation in the nucleotide excision repair pathway and colorectal cancer risk. |apelido1=Berndt |nome1=SI |apelido2= Platz |nome2=EA |apelido3= Fallin |nome3=MD |apelido4= Thuita |nome4=LW |apelido5= Hoffman |nome5=SC |apelido6= Helzlsouer |nome6=KJ |pmid=17119055 |doi=10.1158/1055-9965.EPI-06-0449 }}</ref> == Reparación do ADN e cancro == A causa de limitacións inherentes aos mecanismos de reparación do ADN, e se as persoas viven o tempo suficiente, finalmente pode dar lugar ao desenvolvemento de cancros.<ref name=Weinberg>{{cita novas | url = http://www.nytimes.com/2010/12/28/health/28cancer.html | título = Unearthing Prehistoric Tumors, and Debate | xornal = [[The New York Times]] | data = 28 de decembro de 2010 | autor = Johnson, George |cita="Se vivimos o suficiente, máis cedo ou máis tarde teremos cancro."}}</ref><ref>{{Cita libro |autor=Alberts, B, Johnson A, Lewis J, et al. |título=Molecular biology of the cell |editor=Garland Science |localización=New York |ano=2002 |edición=4th |capítulo=The Preventable Causes of Cancer |isbn=0-8153-4072-9 |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26897/ |cita=Unha certa incidencia de fondo irreducible de cancro é esperable sen importar as circunstancias: as mutacións nunca poden ser absolutamente evitadas, porque son unha inevitable consecuencia das limitacións fundamentais na replicación do ADN precisa, como se discute no capítulo 5. Se unha persoa viven o suficiente, é inevitable que polo menos unha das súas células acumularía finalmente un conxunto de mutacións que seria dabondo para desenvolver un cancro. |oclc=}}</ref> Hai polo menos 34 mutacións en xenes de reparación do ADN humanos que incrementan o risco de cancro. Moitas destas mutacións causan que a reparación do ADN sexa menos efectiva do normal. En particular, o [[cancro colorrectal non poliposo hereditario]] está fortemente asociado con mutacións específicas na vía de reparación de discordancias no ADN. Os xenes ''[[BRCA1]]'' e ''[[BRCA2]]'', que son dous famosos xenes cuxas mutacións supoñen un enorme aumento do risco de cancro de mama nos portadores, están ambos os dous asociados cun gran número de vías de reparación do ADN, especialmente a vía [[NHEJ]] (unión de extremos non homólogos) e a [[recombinación homóloga]].<ref>{{Cita publicación periódica|revista=Cancer Lett|apelido3=Shen|ISSN=1872-7980|data=2006|apelidos=|doi=10.1016/j.canlet.2005.08.003|pmid=16171943|nome3=Chen-Yang|nome2=Yi-Chien|ano=agosto de 2006|apelido2=Mau|nome1=Da-Tian|apelido1=Bau|título=The role of BRCA1 in non-homologous end-joining|páxinas=1-8|número=1|volume=240}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|título=Deficiency of human BRCA2 leads to impaired homologous recombination but maintains normal nonhomologous end joining |autor=Fen Xia, Danielle G. Taghian, Jeffrey S. DeFrank, Zhao-Chong Zeng, Henning Willers, George Iliakis, and Simon N. Powell |url=http://www.pnas.org/content/98/15/8644.full |volume= 98 |número= 15 |páxinas= 8644–8649 |doi= 10.1073/pnas.151253498}}</ref> Os procedementos de terapia do cancro como a [[quimioterapia]] e a [[radioterapia]] funcionan superando a capacidade da célula de reparar os danos de ADN, o que ten como resultado a morte celular. As células que se ven afectadas preferentemente son as que se dividen máis rapidamente, e as máis típicas son as cancerosas.<ref name =Siddik>{{cita libro | name-list-format = vanc |apelido=Siddik ZH|título=Mechanisms of Action of Cancer Chemotherapeutic Agents: DNA-Interactive Alkylating Agents and Antitumour Platinum-Based Drugs|ano=2005|editor=John Wiley & Sons, Ltd|doi=10.1002/0470025077.chap84b}}</ref> O efecto colateral é que tamén se ven afectadas outras células non cancerosas pero que tamén se dividen rapidamente como as células proxenitoras do intestino, pel e sistema [[hematopoese|hematopoético]]. Os tratamentos modernos do cancro tratan de localizar os danos no ADN só nas células e tecidos asociadas co cancro, xa sexa por medios físicos (concentrando o axente terapéutico na zona do tumor) ou por medios bioquímicos (explotando unha característica única do cancro no corpo). === Defectos de reparación do ADN epixenéticos no cancro === Clasicamente, o cancro era considerado como un conxunto de enfermidades que se debían a anormalidades xenéticas progresivas entre as que estaban mutacións en xenes supresores de tumores e [[oncoxene]]s, e aberracións cromosómicas. Porén, hoxe parece que o cancro tamén se pode orixinar por alteracións [[epixenética]]s.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Baylin SB|título=Epigenetic gene silencing in cancer - a mechanism for early oncogenic pathway addiction? |revista=Nat. Rev. Cancer |volume=6 |número=2 |páxinas=107–16 |data=febreiro de 2006 |pmid=16491070 |doi=10.1038/nrc1799 |url=|apelido2=Ohm |nome2=Joyce E.}}</ref> As alteracións epixenéticas son modificacións relevantes funcionalmente do [[xenoma]] que non implican un cambio na [[secuencia de nucleótidos]]. Exemplos de ditas modificacións son os cambios na [[metilación do ADN]] (hipermetilación e hipometilación), a [[modificación de histonas]],<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Kanwal R, Gupta S |título=Epigenetic modifications in cancer |revista=Clinical Genetics |volume=81 |nome=4 |páxinas=303–11 |data=abril de 2012 |pmid=22082348 |pmc=3590802 |doi=10.1111/j.1399-0004.2011.01809.x}}</ref> os cambios na arquitectura da [[cromatina]] (causada, por exemplo, pola expresión inapropiada de proteínas como [[HMGA2]] ou [[HMGA1]])<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Baldassarre G, Battista S, Belletti B, et al. |título=Negative regulation of BRCA1 gene expression by HMGA1 proteins accounts for the reduced BRCA1 protein levels in sporadic breast carcinoma |journal=Molecular and Cellular Biology |volume=23 |número=7 |páxinas=2225–38 |data=abril de 2003 |pmid=12640109 |pmc=150734 |doi=10.1128/MCB.23.7.2225-2238.2003}}</ref> e os cambios causados polos [[microARN]]s. Cada unha destas alteracións epixenéticas serve para regular a expresión xénica sen alterar a secuencia de ADN subxacente. Estes cambios permanecen xeralmente despois da [[división celular]] e duran moitas xeracións celulares, polo que poden considerarse como epimutacións (equivalentes a mutacións). Aínda que nos cancros se encontra un gran número de alteracións epixenéticas, as alteracións epixenéticas en xenes para a reparación do ADN, que causan a expresión reducida de proteínas para a reparación do ADN, parecen ser especialmente importantes. Crese que esas alteracións prodúcense cedo durante o proceso de progresión do cancro e probablemente son a causa da [[inestabilidade xenómica|inestabilidade xenética]] característica dos cancros.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Jacinto FV, Esteller M |título=Mutator pathways unleashed by epigenetic silencing in human cancer |revista=Mutagenesis |volume=22 |número=4 |páxinas=247–53 |data=xullo de 2007 |pmid=17412712 |doi=10.1093/mutage/gem009 |apelido2=Esteller |nome2=M.}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Lahtz C|título=Epigenetic changes of DNA repair genes in cancer |revista=J Mol Cell Biol |volume=3 |número=1 |páxinas=51–8 |data=febreiro de 2011 |pmid=21278452 |pmc=3030973 |doi=10.1093/jmcb/mjq053 |url=|apelido2=Pfeifer |nome2=G. P.}} http://jmcb.oxfordjournals.org/content/3/1/51.long {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151016161504/http://jmcb.oxfordjournals.org/content/3/1/51.long |date=16 de outubro de 2015 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Bernstein C, Nfonsam V, Prasad AR, Bernstein H |título=Epigenetic field defects in progression to cancer |revista=World J Gastrointest Oncol |volume=5 |número=3 |páxinas=43–9 |data=marzo de 2013 |pmid=23671730 |pmc=3648662 |doi=10.4251/wjgo.v5.i3.43}}</ref><ref name="Bernstein1">{{Cita libro|autor=Bernstein C, Prasad AR, Nfonsam V, Bernstein H. |ano=2013|url=http://www.intechopen.com/books/new-research-directions-in-dna-repair/dna-damage-dna-repair-and-cancer |título= New Research Directions in DNA Repair. Chapter 16: DNA Damage, DNA Repair and Cancer |editor=Prof. Clark Chen | isbn= 978-953-511-114-6 |editorial= InTech}}</ref> A expresión reducida de xenes para a reparación do ADN causa a reparación deficiente do ADN. Cando a reparación do ADN é deficiente os danos no ADN permanecen nas células a un nivel máis alto do normal e este exceso de danos causa un incremento das frecuencias de mutación ou epimutación. As taxas de mutación increméntanse substancialmente nas células que presentan unha defectuosa [[reparación de discordancias no ADN]]<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Narayanan L, Fritzell JA, Baker SM, Liskay RM, Glazer PM |título=Elevated levels of mutation in multiple tissues of mice deficient in the DNA mismatch repair gene Pms2 |revista=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=94 |número=7 |páxinas=3122–7 |data=abril de 1997 |pmid=9096356 |pmc=20332 |doi=10.1073/pnas.94.7.3122}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Hegan DC, Narayanan L, Jirik FR, Edelmann W, Liskay RM, Glazer PM |título=Differing patterns of genetic instability in mice deficient in the mismatch repair genes Pms2, Mlh1, Msh2, Msh3 and Msh6 |revista=Carcinogenesis |volume=27 |número=12 |páxinas=2402–8 |data=decembro de 2006 |pmid=16728433 |pmc=2612936 |doi=10.1093/carcin/bgl079}}</ref> ou mala reparación [[recombinación homóloga|recombinacional homóloga]] (HRR).<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Tutt AN, van Oostrom CT, Ross GM, van Steeg H, Ashworth A |título=Disruption of Brca2 increases the spontaneous mutation rate in vivo: synergism with ionizing radiation |revista=EMBO Reports |volume=3 |número=3 |páxinas=255–60 |data=marzo de 2002 |pmid=11850397 |pmc=1084010 |doi=10.1093/embo-reports/kvf037}}</ref> Os rearranxos cromosómicos e [[aneuploidía]]s tamén se incrementan nas células con reparación por recombinación homóloga defectuosa.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=German J |título=Bloom's syndrome. I. Genetical and clinical observations in the first twenty-seven patients |revista=American Journal of Human Genetics |volume=21 |número=2 |páxinas=196–227 |data=marzo de 1969 |pmid=5770175 |pmc=1706430}}</ref> Os niveis altos de danos no ADN non só causan un incremento das mutacións, senón tamén un incremento da epimutación. Durante a reparación de roturas de dobre febra do ADN, ou a reparación doutros danos no ADN, os sitios de reparación despexados de forma incompleta poden causar un silenciamento de xenes epixenético.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=O'Hagan HM, Mohammad HP, Baylin SB |título=Double strand breaks can initiate gene silencing and SIRT1-dependent onset of DNA methylation in an exogenous promoter CpG island |revista=PLoS Genetics |volume=4 |número=8 |páxinas=e1000155 |ano=2008 |pmid=18704159 |pmc=2491723 |doi=10.1371/journal.pgen.1000155}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Cuozzo C, Porcellini A, Angrisano T, et al. |título=DNA damage, homology-directed repair, and DNA methylation |revista=PLoS Genetics |volume=3 |número=7 |páxinas=e110 |data=xullo de 2007 |pmid=17616978 |pmc=1913100 |doi=10.1371/journal.pgen.0030110}}</ref> A expresión deficiente das proteínas de reparación do ADN debido a unha mutación herdada poden causar un incremento do risco de cancro. Os individuos cunha disfunción herdada en calquera dos 34 xenes de reparación do ADN ([[trastorno de deficiencia da reparación do ADN]]) teñen un incremento do risco de cancro, e algúns defectos causan ata un 100% de probabilidade de cancro ao longo da vida (por exemplo, as mutacións p53).<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Malkin D |título=Li-fraumeni syndrome |revista=Genes & Cancer |volume=2 |número=4 |páxinas=475–84 |data=abril de 2011 |pmid=21779515 |pmc=3135649 |doi=10.1177/1947601911413466}}</ref> Con todo, ditas mutacións na liña xerminal (que causan síndromes cancerosas moi penetrantes) son a causa de só aproximadamente o 1% dos cancros.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Fearon ER |título=Human cancer syndromes: clues to the origin and nature of cancer |revista=Science |volume=278 |número=5340 |páxinas=1043–50 |data=novembro de 1997 |pmid=9353177 |doi=10.1126/science.278.5340.1043}}</ref> === Frecuencias de epimutacións en xenes para a reparación do ADN === [[Ficheiro:DNA damage, repair, alteration of repair in cancer gl.png|miniatura|445px|Esquema dos axentes que danan o ADN máis comúns, exemplos das lesións que causan no ADN, e vías utilizadas para reparar estas lesións. Tamén se mostran moitos dos xenes destas vías, indícanse cales xenes son regulados epixeneticamente para que teñan unha expresión reducida (ou incrementada) como ocorre en varios cancros. Tamén se mostran os xenes da vía de unión de extremos mediada por microhomoloxía (MMEJ) tendentes ao erro que presentan un incremento da súa expresión en varios cancros.]] As deficiencias nos encimas de reparación do ADN orixínanse ocasionalmente por unha mutación somática de nova formación nun xene de reparación do ADN, pero orixínanse moito máis frecuentemente por alteracións epixenéticas que reducen ou silencian a expresión de xenes de reparación do ADN. Por exemplo, cando se examinaron nun estudo 113 cancros colorrectais analizando a súa secuencia, só 4 tiñan unha [[mutación]] de cambio de sentido dun [[codón]] no xene do encima de reparación do ADN [[O-6-metilguanina-ADN metiltransferase|MGMT]], aínda que a maioría tiñan unha expresión reducida da MGMT debido á [[metilación]] da rexión [[promotor (bioloxía)|promotora]] do xene da MGMT (unha alteración epixenética).<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Halford S, Rowan A, Sawyer E, Talbot I, Tomlinson I |título=O(6)-methylguanine methyltransferase in colorectal cancers: detection of mutations, loss of expression, and weak association with G:C>A:T transitions |url=https://archive.org/details/sim_gut_2005-06_54_6/page/797 |revista=Gut |volume=54 |número=6 |páxinas=797–802 |data=xuño de 2005 |pmid=15888787 |pmc=1774551 |doi=10.1136/gut.2004.059535}}</ref> En cinco estudos diferentes atopouse que entre o 40% e o 90% dos cancros colorrectais tiñan unha expresión reducida da MGMT debido á metilación da rexión promotora da MGMT.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Shen L, Kondo Y, Rosner GL, et al. |título=MGMT promoter methylation and field defect in sporadic colorectal cancer |revista=Journal of the National Cancer Institute |volume=97 |número=18 |páxinas=1330–8 |data=setembro de 2005 |pmid=16174854 |doi=10.1093/jnci/dji275}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Psofaki V, Kalogera C, Tzambouras N, et al. |título=Promoter methylation status of hMLH1, MGMT, and CDKN2A/p16 in colorectal adenomas |revista=World Journal of Gastroenterology |volume=16 |número=28 |páxinas=3553–60 |data=xullo de 2010 |pmid=20653064 |pmc=2909555 |doi=10.3748/wjg.v16.i28.3553}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Lee KH, Lee JS, Nam JH, et al. |título=Promoter methylation status of hMLH1, hMSH2, and MGMT genes in colorectal cancer associated with adenoma-carcinoma sequence |journal=Langenbeck's Archives of Surgery |volume=396 |número=7 |páxinas=1017–26 |data=outubro de 2011 |pmid=21706233 |doi=10.1007/s00423-011-0812-9}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Amatu A, Sartore-Bianchi A, Moutinho C, et al. |título=Promoter CpG island hypermethylation of the DNA repair enzyme MGMT predicts clinical response to dacarbazine in a phase II study for metastatic colorectal cancer |revista=Clinical Cancer Research |volume=19 |número=8 |páxinas=2265–72 |data=abril de 2013 |pmid=23422094 |doi=10.1158/1078-0432.CCR-12-3518}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |autor=Mokarram P, Zamani M, Kavousipour S, et al. |título=Different patterns of DNA methylation of the two distinct O6-methylguanine-DNA methyltransferase (O6-MGMT) promoter regions in colorectal cancer |revista=Molecular Biology Reports |volume=40 |número=5 |páxinas=3851–7 |data=maio de 2013 |pmid=23271133 |doi=10.1007/s11033-012-2465-3}}</ref> De xeito similar, en 119 casos de [[cancro colorrectal|cancros colorrectais]] deficientes na reparación por discordancia na complementariedade que carecían da expresión do xene de reparación do ADN [[PMS2]], atopouse que o PMS2 era deficiente en 6 deles debido a mutacións no xene de PMS2, mentres que noutros 103 casos a expresión de PMS2 era deficiente porque a molécula coa que se asociaba, a [[MLH1]], estaba reprimida debido á metilación do seu promotor (a proteína PMS2 é inestable en ausencia de MLH1).<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Truninger K, Menigatti M, Luz J, et al. |título=Immunohistochemical analysis reveals high frequency of PMS2 defects in colorectal cancer |url=https://archive.org/details/sim_gastroenterology_2005-05_128_5/page/1160 |revista=Gastroenterology |volume=128 |número=5 |páxinas=1160–71 |data=maio de 2005 |pmid=15887099 |doi=10.1053/j.gastro.2005.01.056}}</ref> Noutros 10 casos, a perda da expresión de PMS2 era debida probablemente á sobreexpresión epixenética do [[microARN]] [[miR-155]], que regula á baixa MLH1.<ref>{{Cita publicación periódica |autor=Valeri N, Gasparini P, Fabbri M, et al. |título=Modulation of mismatch repair and genomic stability by miR-155 |revista=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=107 |número=15 |páxinas=6982–7 |data=abril de 2010 |pmid=20351277 |pmc=2872463 |doi=10.1073/pnas.1002472107}}</ref> Noutros casos (tabulados na Táboa 4 desta referencia<ref name="Bernstein">Carol Bernstein and Harris Bernstein (2015). Epigenetic Reduction of DNA Repair in Progression to Cancer, Advances in DNA Repair, Prof. Clark Chen (Ed.), ISBN 978-953-512-209-8, InTech, Available from: http://www.intechopen.com/books/advances-in-dna-repair/epigenetic-reduction-of-dna-repair-in-progression-to-cancer</ref>), encontráronse defectos epixenéticos con frecuencias entre o 13% e o 100% para os xenes de reparación do ADN ''[[BRCA1]]'', ''[[helicase dependente de ATP da síndrome de Werner|WRN]]'', ''[[FANCB]]'', ''[[FANCF]]'', ''[[O-6-metilguanina-ADN metiltransferase|MGMT]]'', ''[[MLH1]]'', ''[[MSH2]]'', ''[[MSH4]]'', ''[[ERCC1]]'', ''[[ERCC4|XPF]]'', ''[[NEIL1]]'' e ''[[Ataxia telanxiectasia mutada|ATM]]''. Estes defectos epixenéticos aparecían en varios cancros (por exemplo, de mama, ovario, colorrectal e de cabeza e pescozo). Dúas ou tres deficiencias na expresión de ERCC1, XPF ou PMS2 aparecían simultaneamete na maioría dos 49 cancros de colon avaliados por A. Facista et al.<ref name=Facista>{{Cita publicación periódica |autor=Facista A, Nguyen H, Lewis C, et al. |título=Deficient expression of DNA repair enzymes in early progression to sporadic colon cancer |journal=Genome Integrity |volume=3 |número=1 |páxinas=3 |ano=2012 |pmid=22494821 |pmc=3351028 |doi=10.1186/2041-9414-3-3}}</ref> O esquema desta sección mostra algúns axentes que frecuentemente son causantes de danos no ADN, así como exemplos das lesións no ADN que causan, e as vías que teñen que ver con estes danos no ADN. Polo menos existen 169 [[encima]]s que se empregan directamente na reparación do ADN ou inflúen nos procesos de reparación do ADN.<ref>{{cita web|url=http://sciencepark.mdanderson.org/labs/wood/dna_repair_genes.html |título=Human DNA Repair Genes |data= 15 de abril de 2014|editor= MD Anderson Cancer Center, University of Texas}}</ref> Deles, hai 83 que se empregan directamente na reparación de 5 tipos de danos no ADN ilustrados no esquema. No esquema móstranse algúns dos xenes mellor estudados esenciais nestes procesos de reparación. Os xenes escritos en vermello, gris e ciano indican xenes que frecuentemente están alterados epixeneticamente en varios tipos de cancro. Nestes dous artigos resúmese a situación,<ref name=Bernstein /><ref>{{Cita libro|autor=Xinrong Chen and Tao Chen |ano=2011. url=http://www.intechopen.com/books/dnarepair/roles-of-microrna-in-dna-damage-and-repair Chapter 18: Roles of MicroRNA in DNA Damage and Repair |título=DNA Repair |editor= Inna Kruman| isbn= 978-953-307-697-3 |editorial= InTech.}}</ref> e nestoutros dous artigos sobre dous amplos experimentos<ref>{{cita publicación periódica |autor= Krishnan K, Steptoe AL, Martin HC |título= MicroRNA-182-5p targets a network of genes involved in DNA repair |revista=RNA |volume=19 |número=2 |páxinas=230–42 |data=febreiro de 2013 |pmid=23249749 |pmc=3543090 |doi= 10.1261/rna.034926.112 }}</ref><ref>{{cita publicación periódica |autor= Chaisaingmongkol J, Popanda O, Warta R |título=Epigenetic screen of human DNA repair genes identifies aberrant promoter methylation of NEIL1 in head and neck squamous cell carcinoma |revista=Oncogene |volume=31 |número=49 |páxinas=5108–16 |data=decembro de 2012 |pmid= 22286769 |doi= 10.1038/onc.2011.660}}</ref> documentan a maioría das deficiencias na reparación do ADN en cancros. Os xenes sinalados en vermello son frecuentemente reducidos na súa expresión ou silenciados por mecanismos epixenéticos en varios cancros. Cando estes xenes teñen unha expresión baixa ou ausente, poden acumularse os danos no ADN. A replicación de erros superados estes danos (ver [[reparación do ADN#síntese translesión|síntese translesión]]) pode orixinar un incremento das mutacións e, finalmente, o cancro. A represión epixenética dos xenes de reparación do ADN nas vías de reparación do ADN ''precisas'' parecen ser fundamentais na [[carcinoxénese]]. Os dous xenes escritos en gris ''[[RAD51]]'' e ''[[BRCA2]]'', son necesarios para a reparación [[recombinación homóloga|recombinacional homóloga]].<ref>Qingyi Wei, Dr. Lei Li, Dr. David Chen. [https://books.google.es/books?id=9BzD7OpddycC&pg=PA135&lpg=PA135&dq=RAD51+BRCA2+cancer+HHR&source=bl&ots=iSp-vH3lXt&sig=e7MUv5lOIKAngIppQdLJN7SVLgc&hl=gl&sa=X&ved=0ahUKEwiKy97LxKjPAhXJXRQKHf50Dj4Q6AEIYDAJ#v=onepage&q&f=false DNA Repair, Genetic Instability, and Cancer]. Google books. Páxina 135-136</ref> Por veces son sobreexpresados epixeneticamente e outras veces subexpresados en certos cancros. Ditos cancros xeralmente teñen deficiencias epixenéticas noutros xenes de reparación do ADN. Estas deficiencias de reparación causan probablemente un incremento de danos no ADN non reparados. A sobreexpresión de ''RAD51'' e ''BRCA2'' observada nestes cancros pode reflectir [[presión selectiva|presións selectivas]] para a sobreexpresión compensatoria de ''RAD51'' ou ''BRCA2'' e o incremento da reparación recombinacional homóloga para polo menos parcialmente enfrontarse a este exceso de danos. Nestes casos nos que ''RAD51'' ou ''BRCA2'' se subexpresan, isto orixina un incremento de danos no ADN non reparados. A replicación de erros superados estes danos podería causar un incremento de mutacións e de cancro, polo que a subexpresión de ''RAD51'' ou ''BRCA2'' sería en si mesma carcinoxénica.<ref name="pmid18243065">{{cita publicación periódica |autor=Klein HL |título=The consequences of Rad51 overexpression for normal and tumor cells |revista=DNA Repair (Amst.) |volume=7 |número=5 |páxinas=686–93 |ano=2008 |pmid=18243065 |pmc=2430071 |doi=10.1016/j.dnarep.2007.12.008 }}</ref> Os xenes escritos no esquema en cián son da vía [[unión de extremos mediada por microhomoloxía]] (MMEJ, do inglés ''Microhomology-Mediated End Joining'') e están regulados á alza no cancro. A MMEJ é unha vía de reparación adicional ''imprecisa'' tendente ao erro para as roturas de dobre febra. Nas reparacións MMEJ dunha rotura de dobre febra, unha homoloxía de entre 5 e 25 pares de bases complementarias entre ambas as febras apareadas é suficiente para aliñar as febras, pero xeralmente están presentes extremos con discordancias na complementariedade (solapas). A MMEJ elimina os nucleótidos extra (solapas) onde as febras están unidas, e despois ligan as febras para crear unha dobre hélice do ADN intacta. A MMEJ case sempre implica polo menos unha pequena [[deleción]], polo que é unha vía mutaxénica.<ref name=Liang>{{cita publicación periódica |autor= Liang L, Deng L, Chen Y, Li GC, Shao C, Tischfield JA |título= Modulation of DNA end joining by nuclear proteins |revista= J. Biol. Chem. |volume=280 |número=36 |páxinas= 31442–9 |ano=2005 |pmid= 16012167 |doi= 10.1074/jbc.M503776200 }}</ref> A [[FEN1]] é a [[endonuclease]] da MMEJ, e é incrementada epixeneticamente por hipometilación do promotor e é sobreexpresada na maioría dos cancros de mama,<ref name=Singh>{{cita publicación periódica |autor=Singh P, Yang M, Dai H, Yu D, Huang Q, Tan W, Kernstine KH, Lin D, Shen B |título=Overexpression and hypomethylation of flap endonuclease 1 gene in breast and other cancers |revista=Mol. Cancer Res. |volume=6 |número=11 |páxinas=1710–7 |ano=2008 |pmid=19010819 |pmc=2948671 |doi=10.1158/1541-7786.MCR-08-0269 }}</ref> próstata,<ref name="pmid16879693">{{cita publicación periódica |autor=Lam JS, Seligson DB, Yu H, Li A, Eeva M, Pantuck AJ, Zeng G, Horvath S, Belldegrun AS |título=Flap endonuclease 1 is overexpressed in prostate cancer and is associated with a high Gleason score |url=https://archive.org/details/sim_bju-international_2006-08_98_2/page/445 |revista=BJU Int. |volume=98 |número=2 |páxinas=445–51 |ano=2006 |pmid=16879693 |doi=10.1111/j.1464-410X.2006.06224.x}}</ref> de estómago,<ref name="pmid15701830">{{cita publicación periódica |autor=Kim JM, Sohn HY, Yoon SY, Oh JH, Yang JO, Kim JH, Song KS, Rho SM, Yoo HS, Yoo HS, Kim YS, Kim JG, Kim NS |título=Identification of gastric cancer-related genes using a cDNA microarray containing novel expressed sequence tags expressed in gastric cancer cells |revista=Clin. Cancer Res. |volume=11 |número=2 Pt 1 |páxinas=473–82 |ano=2005 |pmid=15701830 }}</ref><ref name="pmid24590400">{{cita publicación periódica |autor=Wang K, Xie C, Chen D |título=Flap endonuclease 1 is a promising candidate biomarker in gastric cancer and is involved in cell proliferation and apoptosis |revista=Int. J. Mol. Med. |volume=33 |número=5 |páxinas=1268–74 |ano=2014 |pmid=24590400 |doi=10.3892/ijmm.2014.1682 }}</ref> neuroblastomas,<ref name="pmid15922863">{{cita publicación periódica |autor=Krause A, Combaret V, Iacono I, Lacroix B, Compagnon C, Bergeron C, Valsesia-Wittmann S, Leissner P, Mougin B, Puisieux A |título=Genome-wide analysis of gene expression in neuroblastomas detected by mass screening |revista=Cancer Lett. |volume=225 |número=1 |páxinas=111–20 |ano=2005 |pmid=15922863 |doi=10.1016/j.canlet.2004.10.035 }}</ref> de páncreas<ref name="pmid12651607">{{cita publicación periódica|autor=Iacobuzio-Donahue CA, Maitra A, Olsen M, Lowe AW, van Heek NT, Rosty C, Walter K, Sato N, Parker A, Ashfaq R, Jaffee E, Ryu B, Jones J, Eshleman JR, Yeo CJ, Cameron JL, Kern SE, Hruban RH, Brown PO, Goggins M |título=Exploration of global gene expression patterns in pancreatic adenocarcinoma using cDNA microarrays |revista=Am. J. Pathol. |volume=162 |número=4 |páxinas=1151–62 |ano=2003 |pmid=12651607 |pmc=1851213 |doi=10.1016/S0002-9440(10)63911-9 }}</ref> e de pulmón.<ref name="pmid14562054">{{cita publicación periódica |autor=Sato M, Girard L, Sekine I, Sunaga N, Ramirez RD, Kamibayashi C, Minna JD |título=Increased expression and no mutation of the Flap endonuclease (FEN1) gene in human lung cancer |revista=Oncogene |volume=22 |número=46 |páxinas=7243–6 |ano=2003 |pmid=14562054 |doi=10.1038/sj.onc.1206977 }}</ref> A [[PARP1]] tamén se sobreexpresa cando o sitio da súa rexión promotora [[ETS1|ETS]] é hipometilado epixeneticamente, e isto contribúe á progresión do cancro de [[endometrio]],<ref name="pmid23762867">{{cita publicación periódica |autor=Bi FF, Li D, Yang Q |título=Hypomethylation of ETS transcription factor binding sites and upregulation of PARP1 expression in endometrial cancer |revista=Biomed Res Int |volume=2013 |número= |páxinas=946268 |ano=2013 |pmid=23762867 |pmc=3666359 |doi=10.1155/2013/946268 }}</ref> o cancro de ovario co xene BRCA mutado,<ref name="pmid24448423">{{cita publicación periódica |autor=Li D, Bi FF, Cao JM, Cao C, Li CY, Liu B, Yang Q |título=Poly (ADP-ribose) polymerase 1 transcriptional regulation: a novel crosstalk between histone modification H3K9ac and ETS1 motif hypomethylation in BRCA1-mutated ovarian cancer |revista=Oncotarget |volume=5 |número=1 |páxinas=291–7 |ano=2014 |pmid=24448423 |pmc=3960209 |doi=10.18632/oncotarget.1549}}</ref> e o cancro ovárico seroso co BRCA mutado.<ref name="pmid23442605">{{cita publicación periódica |autor=Bi FF, Li D, Yang Q |título=Promoter hypomethylation, especially around the E26 transformation-specific motif, and increased expression of poly (ADP-ribose) polymerase 1 in BRCA-mutated serous ovarian cancer |revista=BMC Cancer |volume=13 |número= |páxinas=90 |ano=2013 |pmid=23442605 |pmc=3599366 |doi=10.1186/1471-2407-13-90}}</ref> Outros xenes da vía [[MMEJ]] están tamén sobreexpresados en varios cancros, e tamén se mostran no esquema en cor ciano. En resumo, parece que as alteracións epixenéticas nos xenes de reparación do ADN teñen unha influencia esencial na [[carcinoxénese]]. == Reparación do ADN e evolución == O proceso básico de reparación do ADN está moi conservado tanto entre [[procariota]]s coma entre [[eukarya|eucariotas]] e mesmo en [[virus]] [[bacteriófago]]s (virus que infectan a bacterias); con todo, os organismos máis complexos con xenomas máis complexos teñen, en consecuencia, mecanismos de reparación máis complexos.<ref name="Cromie">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1016/S1097-2765(01)00419-1 | apelido1 = Cromie | nome1 = GA | apelido2 = Connelly | nome2 = JC | apelido3 = Leach | nome3 = DR | ano = 2001 | título = Recombination at double-strand breaks and DNA ends: conserved mechanisms from phage to humans | url = | revista = Mol Cell. | volume = 8 | número = 6| páxinas = 1163–74 | pmid = 11779493}}</ref> A capacidade que teñen un gran número de [[motivo estrutural|motivos estruturais]] proteicos de catalizar reaccións químicas relevantes xogou un papel significativo na elaboración de mecanismos de reparación durante a [[evolución]]. Pode verse unha ''revisión'' extremadamente detallada das hipóteses relacionadas coa evolución da reparación do ADN nesta obra de P. J. O'Brien (2006):<ref name="obrien">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1021/cr040481v | apelido1 = O'Brien | nome1 = PJ. | ano = 2006 | título = Catalytic promiscuity and the divergent evolution of DNA repair enzymes | url = | revista = Chem Rev | volume = 106 | número = 2| páxinas = 720–52 | pmid = 16464022}}</ref>. O [[rexistro fósil]] indica que a vida unicelular comezou a proliferar no planeta nalgún momento durante o período [[Precámbrico]], aínda que non está claro cando empezou exactamente a primeira forma de vida moderna recoñecible. Os [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]] convertéronse nas únicas e universais moléculas que codificaban a información xenética, as cales requirían mecanismos de reparación do ADN, que na súa forma básica foran herdados por todas as formas de vida existentes desde o seu [[antepasado común]]. A formación dunha [[atmosfera]] rica en [[oxíxeno]] na Terra grazas á actividade dos organismos [[fotosíntese|fotosintéticos]] en determinado momento da súa historia (a coñecida como "[[catástrofe do oxíxeno]]") e a presenza de [[radical libre|radicais libres]] potencialmente daniños na célula debido á [[fosforilación oxidativa]] fixeron necesaria a evolución de mecanismos de reparación do ADN que actuasen e contrarrestasen especificamente o tipo de danos que produce o [[estrés oxidativo]].<ref name=multicel>{{Cita web|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2013/01/130117084856.htm| autor=University of Zurich. |título="Great Oxidation Event: More oxygen through multicellularity." |obra=ScienceDaily, |data=17 de xaneiro de 2013.}}</ref> === Taxa de cambio evolutivo === Nalgunhas ocasións, os danos no ADN non son reparados, ou son reparados por medio dun mecanismo que tende a cometer erros, o que ten como resultado un cambio da secuencia orixinal. Cando isto ocorre, as [[mutación]]s poden propagarse nos xenomas da proxenie da célula. En caso de que ese evento ocorra nunha célula da [[liña xerminal]] que orixine [[gameto]]s, a mutación ten o potencial de pasar á descendencia do organismo. A taxa de [[evolución]] dunha determinada especie (ou dun xene determinado) é unha función da taxa de mutación. En consecuencia, a taxa e a exactitude dos mecanismos de reparación do ADN teñen unha influencia sobre o proceso de cambio evolutivo.<ref name="Maresca">{{Cita publicación periódica | apelido1 = Maresca | nome1 = B | apelido2 = Schwartz | nome2 = JH | ano = 2006 | título = Sudden origins: a general mechanism of evolution based on stress protein concentration and rapid environmental change| revista = Anat Rec B New Anat. | volume = 289 | número = 1| páxinas = 38–46 | pmid = 16437551 | doi = 10.1002/ar.b.20089}}</ref> Como a adaptación normal de poboacións de organismos a circunstancias cambiantes (por exemplo a adaptación dos peteiros dunha poboación de [[frinxílidos|pimpíns]] á presenza cambiante de sementes duras ou insectos) ten lugar por regulación xenética e recombinación e selección de variantes dos xenes ([[alelo]]s) e non por transmitir á descendencia danos irreparables no ADN,<ref>{{Cita publicación periódica|url = http://benthamopen.com/contents/pdf/TOEVOLJ/TOEVOLJ-5-1.pdf|título = The Evolutionary Dynamics of Digital and Nucleotide Codes: A Mutation Protection Perspective|autor=DeJong W, Degens H |data = 2011|revista = Open Evolution Journal, 5: 1-4}}</ref> a protección ante os danos no ADN e a súa reparación non inflúe na taxa de adaptación por regulación xénica e por recombinación e selección de alelos. Por outra parte, a reparación dos danos no ADN e a protección si inflúe na taxa de acumulación de mutacións irreparables herdables vantaxosas, que amplían o código, e fai máis lento o mecanismo evolutivo para a expansión do xenoma de organismos con novas funcionalidades. A tensión entre a [[evolucionabilidade]] e a reparación das mutacións e protección aínda ten que ser máis investigada. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Ciclo celular]] * [[Danos no ADN por causas naturais]] * [[Teoría do envellecemento por danos no ADN]] * [[Replicación do ADN]] * [[Terapia xénica]] * [[Proxeria]] * [[Senescencia]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20080503033016/http://www.biochem.ucl.ac.uk/bsm/xtal/teach/repair/tibs3.html 3D structures of some DNA repair enzymes] * [http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S0100-84551997000400032&script=sci_arttext&tlng=en Human DNA repair diseases] * [http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/D/DNArepair.html DNA Repair] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180212073520/http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/D/DNArepair.html |date=12 de febreiro de 2018 }} * [https://web.archive.org/web/20100225121710/http://www.benbest.com/lifeext/aging.html#dna DNA Damage and DNA Repair] * [https://web.archive.org/web/20100225121710/http://www.benbest.com/lifeext/aging.html#progeria Segmental Progeria] * [https://www.researchgate.net/publication/5565866_DNA-damage_repair_the_good_the_bad_and_the_ugly DNA-damage repair; the good, the bad, and the ugly] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Reparación do ADN]] [[Categoría:Artigos destacados]] azkjt645lhuknc48lmhx8umlysofa75 0 304348 6149383 6072775 2022-08-03T10:56:00Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha_aeronave | nome = Airbus A220 | imaxe = Imaxe:Bombardier BD-500-1A11 CSeries CS300 on finals after its first flight.jpg | pé de foto = CS300 durante o seu voo de estrea | tipo = pasaxeiros | fabricante = [[Bombardier Aerospace]]<br>CSALP (dende o [[1 de xullo]] de [[2018]]) | deseñador = | primeiro voo = CS100: [[16 de setembro]] de [[2013]]<br/>CS300: [[27 de febreiro]] de [[2015]] | introducido = [[15 de xullo]] de [[2016]] | retirado = | estado = en produción | usuario = | produción = 2012-presente | unidades construídas = 38 (setembro de 2018)<ref name="Orders and Deliveries">{{cite web|url=https://www.airbus.com/aircraft/market/orders-deliveries.html|title=Orders and Deliveries|publisher=Airbus|accessdate=16 de outubro de 2018}}</ref> | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''Airbus A220''', anteriormente coñecido como '''Bombardier CSeries''', é unha familia de reactores de pasaxeiros de fuselaxe estreita e alcance medio comercializada por [[Airbus]] pero deseñada e orixinalmente fabricada polo construtor canadense [[Bombardier Aerospace]]. Tras a participación de Airbus o avión é fabricado por CSeries Aircraft Limited Partnership (CSALP). Os modelos da familia son o A220-100 (anteriormente CS100 e oficialmente BD-500-1A10) de entre 108 e 133 asentos, e o A320-200 (anteriormente CS300 e oficialmente BD-500-1A11) de 130 a 160 asentos. Inicialmente foron chamados C110 e C130 respectivamente. Na documentación de certificación a familia CSeries é designada Bombardier BD-500, co sufixo -1A10 para o CS100 e -1A11 para o CS300.<ref>{{cita web|título=List of Approved Special Conditions - Airworthiness|url=http://www.tc.gc.ca/eng/civilaviation/standards/standards-reg-standards-special-3186.htm|editor=Transport Canada|dataacceso=8 de marzo de 2015}}</ref> A CSeries deseñouse para competir coa serie [[Boeing 737]], a familia Airbus A320, e o [[Comac C919]], ademais do reactor rexional da serie [[Embraer 190]]. Bombardier agarda que a CSeries consuma un 20% menos de combustible que os seus competidores.<ref>{{cita web|título=A New Bombardier Jet Draws Only Tepid Demand|url=http://www.nytimes.com/2008/07/14/business/worldbusiness/14air.html?scp=1&sq=bombardier&st=nyt&_r=0|editor=The New York Times|dataacceso=8 de marzo de 2015}}</ref> O CS100 realizou o seu primeiro voo o [[16 de setembro]] de [[2013]]. Bombardier anunciou en xaneiro de [[2014]] que a entrada en servizo do CS100 atrasaríase ata a segunda metade do ano [[2015]].<ref name=Atraso>{{cita web|título=Bombardier Aerospace Confirms Change to its CSeries Aircraft’s Entry-into-Service|url=http://cseries.com/bombardier-aerospace-confirms-change-to-its-cseries-aircrafts-entry-into-service/|editor=Bombardier|dataacceso=8 de marzo de 2015|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150607011544/http://cseries.com/bombardier-aerospace-confirms-change-to-its-cseries-aircrafts-entry-into-service/|dataarquivo=07 de xuño de 2015|urlmorta=yes}}</ref> O voo de estrea do CS300 foi o [[27 de febreiro]] de [[2015]], e espérse que entre en servizo seis meses despois que o seu irmán menor. == Desenvolvemento == === BRJ-X === Cando [[Fokker]], que producía o avión de curto alcance de 100 prazas [[Fokker 100]], comezou a ter dificultades, o [[5 de febreiro]] de [[1996]] empezou a negociar con Bombardier. Tras avaliar as dificultades e retos de Fokker, Bombardier anunciou o final do proceso de adquisición o [[27 de febreiro]].<ref>{{cite web|url=https://www.thefreelibrary.com/Bombardier+Ends+Talks+With+Fokker.-a018029019|title=Bombardier Ends Talks With Fokker|publisher=Business Wire|accessdate=16 de outubro de 2018|data-arquivo=03 de abril de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190403203552/https://www.thefreelibrary.com/Bombardier+Ends+Talks+With+Fokker.-a018029019|url-morta=yes}}</ref> O [[15 de marzo]] Fokker foi declarada en bancarrota. O [[8 de setembro]] de [[1998]] Bombardier lanzou o BRJ-X, ou "Bombardier Regional Jet eXpansion", un reactor rexional máis grande que o [[Canadair Regional Jet]] que tería que entrar en servizo no ano [[2003]]. En vez de liñas de 2-2 asentos, o BRJ-X tería unha fuselaxe máis ancha cunha configuración de 2-3 asentos para unha capacidade de entre 85 e 110 pasaxeiros, e motores baixo as ás.<ref name="timeline">{{cite web|url=http://www.montrealgazette.com/business/interactives/cseries/timeline.html|title=The CSeries: a timeline|publisher=Montreal Gazette|accessdate=16 de outubro de 2018|data-arquivo=17 de outubro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181017002048/http://www.montrealgazette.com/business/interactives/cseries/timeline.html|url-morta=yes}}</ref> Apoiábase nos reactores comerciais de fuselaxe estreita máis pequenos, como os [[DC-9]]/[[MD-80]]/[[Boeing 717]] de 2-3 asentos ou os [[A318]] e [[737-500]]/737-600 de 3-3. A finais de [[2000]] Bombardier arquivou o proxecto en favor do alongamento do CRJ700 dando lugar ao CRJ900.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/bombardier-puts-brj-x-on-hold-120369/|title=Bombardier puts BRJ-X on hold|publisher=FlightGlobal|accessdate=16 de outubro de 2018}}</ref> Mentres tanto [[Embraer]] lanzou os seus [[Embraer E-Jets|E-Jets]] para 70-122 pasaxeiros no [[Paris Air Show]] en xuño de [[1999]], realizando o seu voo de estrea en febreiro de [[2002]] e sendo introducidos en [[2004]]. [[Airbus]] lanzou o [[A318]] para 107-117 pasaxeiros o [[21 de abril]] de [[1999]],<ref name="timeline" /> realizando o seu primeiro voo en xaneiro de 2002, e [[Boeing]] entregou o seu primeiro [[737NG-600]] en setembro de 1998. === Estudo de viabilidade === [[Imaxe:Swiss International Air Lines Bombardier CSeries CS100 AN4083579.jpg|miniatura|250px|Interior dun CS100]] Bombardier nomeou a Gary Scott o [[8 de marzo]] de [[2004]] para avaliar a creación do New Commercial Aircraft Program.<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.1348-bombardier-aerospace-appoints-head-of-new-commercial-aircraft-program.bombardiercom.html|title=Bombardier Aerospace appoints head of new commercial aircraft program|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> Bombardier lanzou un estudo de viabilidade para a CSeries no Farnborough Airshow en xullo dese ano para substituír os envellecidos DC-9/MD-80, Fokker 100, Boeing 737 Classic e [[BAe-146]] cun 20% menos de custos operativos que eses modelos, e un 15% menos que os avións que se estaban fabricando nesa época. A versión máis pequena podéría transportar de 110 a 115 pasaxeiros e a máis grande de 130 a 135 a unha distancia de máis de 3 200 millas náuticas.<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.1304-bombardier-announces-new-commercial-aircraft-family-name-at-farnborough-airshow-2004.bombardiercom.html|title=Bombardier announces new commercial aircraft family name at Farnborough Airshow 2004|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O consello de administración de Bombardier autorizou a comercialización do avión o [[15 de marzo]] de [[2005]], buscando compromisos firmes de clientes potenciais, subministradores e socios gobernamentais para o lanzamento do programa. O C110 foi planeado para pesar 60 420 kg no [[peso máximo na engalaxe]] e ter unha lonxitude de 35 m, mentres que o C130 tería 38,2 m e un peso máximo na engalaxe de 66 226 kg. Tería filas con 3-2 asentos, con 4 na clase business, 2,1 m de altura na cabina e controis [[fly-by-wire]]. O 20% do seu peso correspondería a materiais compostos no centro e na parte traseira da fuselaxe, no cono de cola, na empenaxe e nas ás. O primeiro voo estaba planeado para o [[2008]] e a súa entrada en servizo para [[2010]].<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.158-bombardier-aerospace-granted-authority-to-offer-cseries-aircraft-to-customers.bombardiercom.html|title=Bombardier Aerospace Granted Authority to Offer CSeries Aircraft to Customers|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> En maio de 2005 o desenvolvemento da CSeries foi avaliado en 2 100 millóns de dólares, compartido con subministradores e socios gobernamentais a partes iguais. O goberno do [[Canadá]] investiría 262,5 millóns, o do [[Quebec]] 87,5 e o do [[Reino Unido]] 340, reembolsables por regalías por avión.<ref>{{cite web|url=http://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.196-bombardier-announces-location-of-final-assembly-site-and-work-packages-for-the-cseries.bombardiercom.html|title=Bombardier Announces Location of Final Assembly Site and Work Packages for the CSeries|publisher=Bombardier|accessdate=11 de cullo de 2018}}</ref> A contribución británica era parte dunha asociación de investimento pola localización do desenvolvemento das ás, as góndolas dos motores e as estruturas da empenaxe na planta de [[Belfast]],<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.188-bombardier-and-u-k-government-sign-letter-of-intent-on-cseries.bombardiercom.html|title=Bombardier and U.K. Government Sign Letter of Intent on CSeries|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> onde Bombardier mercou [[Short Brothers]] en [[1989]]. A sección cruzada da CSeries deseñouse para proporcionar unha maior comodidade aos pasaxeiros, contando con asentos máis anchos, apoiabrazos para o pasaxeiros do medio e fiestras máis grandes para ter máis luz natural no interior do avión.<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.203-bombardier-unveils-cseries-mockup-at-paris-air-show.bombardiercom.html|title=Bombardier Unveils CSeries Mockup at Paris Air Show|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[31 de xaneiro]] de [[2006]] Bombardier anunciou que as condicións do mercado poderían xustificar o non lanzamento do programa, e que a compañía reorientaría os esforzos, equipo e recursos do proxecto CSeries a reactores rexionais e [[turbohélice]]s. Un pequeno equipo de empregados mantívose desenvolvendo o plan de negocios da CSeries, e incluirían a outros socios de riscos no programa.<ref>{{cite web|url=http://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.282-bombardier-announces-cseries-decision.bombardiercom.html|title=Bombardier Announces CSeries Decision|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro 2018}}</ref> === Lanzamento do programa === [[Imaxe:Bombardier CS100 (22836277953).jpg|miniatura|250px|PW1000G nun CS100]] O [[31 de xaneiro]] de [[2007]] Bombardier anunciou que os traballos no avión continuarían, cunha entrada en servizo planeada para [[2013]].<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.404-bombardier-updates-market-on-status-of-its-cseries-commercial-aircraft-program.bombardiercom.html|title=Bombardier Updates Market on Status of its CSeries Commercial Aircraft Program|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> No mes de novembro dese ano a compañía seleccionou o Pratt & Whitney Geared Turbofan, agora coñecido como [[Pratt & Whitney PW1000G|PW1000G]], xa elixido para equipar ao [[Mitsubishi Regional Jet]], como motor exclusivo para a CSeries.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/bombardier-chooses-geared-turbofan-to-power-cseries-219523/|title=Bombardier chooses geared turbofan to power CSeries|publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[22 de febreiro]] de [[2008]] o consello de administración autorizou a Bombardier a ofrecer propostas de vendas formais da familia CSeries á aeroliñas. O avión proporcionaría un 20% menos de consumo de combustible e ata un 15% menos de custos de operación con respecto a avións de tamaño semellante da época, conseguindo o interese de compañías como [[Lufthansa]], [[Qatar Airways]] e [[ILFC]].<ref>{{cite web|url=http://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.1102-bombardier-grants-authority-to-offer-cseries-the-new-generation-five-abreast-commercial-aircraft.bombardiercom.html|title=Bombardier Grants Authority to Offer CSeries - The New Generation Five-Abreast Commercial Aircraft|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[13 de xullo]] de 2008, nunha conferencia de prensa na véspera da apertura do Farnborough Airshow, Bombardier Aerospace lanzou formalmente a familia CSeries, cunha carta de interese de Lufthansa por 60 unidades, incluídas 30 opcións, a un prezo de 46,7 millóns de dólares. A eficiencia de combustible do avión sería de 2 litros cada 100 quilómetros por pasaxeiro nunha configuración densa. A montaxe final realizaríase en [[Mirabel, Quebec|Mirabel]], as ás serían desenvolvidas e fabricadas en Bristol e a fuselaxe traseira e a cabina de mando fabricaríanse en [[Saint-Laurent, Quebec]].<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.1038-bombardier-launches-cseries-aircraft-program.bombardiercom.html|title=Bombardier Launches CSeries Aircraft Program|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> A fuselaxe debería ser construída pola afiliada de [[China Aviation Industry Corporation]] (AVIC) [[Shenyang Aircraft Corporation]].<ref name="Bombardier Plans New Jetliner">{{cite web|url=https://www.wsj.com/articles/SB121599289158049453|title=Bombardier Plans New Jetliner|publisher=The Wall Street Journal|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> Bombardier estimaba que o mercado para o segmento de 100-149 asentos da CSeries sería de 6 300 unidades en 20 anos, representando máis de 250 000 millóns de beneficios nese tempo, e as expectativas eran facerse coa metade dese número.<ref>{{cite web|url=http://www.aviationtoday.com/ran/categories/commercial/Bombardier-Launches-CSeries_24253.html|title=Bombardier Launches CSeries|publisher=Aviation Today|accessdate=17 de outubro de 2018|data-arquivo=18 de xaneiro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150118060927/http://www.aviationtoday.com/ran/categories/commercial/Bombardier-Launches-CSeries_24253.html|url-morta=unfit}}</ref> O novo motor [[Pratt & Whitney]] debería proporcionar un 12% menos de consumo que os reactores do momento, sendo aínda máis silencioso, grazas tamén a melloras aerodinámicas e materiais máis lixeiros do avión.<ref>{{cite web|url=https://www.nytimes.com/2008/07/14/business/worldbusiness/14air.html|title=A New Bombardier Jet Draws Only Tepid Demand|publisher=The New York Times|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O 15% de aforro en custos operativos procederían dos motores e dun alto uso de materiais compostos,<ref name="Bombardier Plans New Jetliner" /> ao igual que nos avións de fuselaxe ancha [[Boeing 787 Dreamliner]] e [[Airbus A350 XWB]]. En novembro de [[2009]] o custo do programa estimouse en 3 500 millóns de dólares, compartido con provedores e gobernos.<ref>{{cite web|url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=al_j9tvXi3ck|title=Bombardier's Beaudoin Sees Further Aerospace Cutbacks (Update2)|publisher=Bloomberg|accessdate=17 de outubro de 2018|data-arquivo=20 de outubro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151020122203/http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=al_j9tvXi3ck|url-morta=unfit}}</ref> === Provedores === [[Imaxe:AirBaltic Bombardier CS300 mainenance (33221388195).jpg|miniatura|250px|Cabina de mando]] En xullo de 2008 seleccionouse a [[aviónica]] [[Rockwell Collins]] Pro Line Fusion, que incorpora pantallas de 15 polgadas, sistema completo de navegación, comunicacións, vixilancia, indicacións dos motores e sistema de alerta da tripulación (EICAS), ademais de sistemas de mantemento do avión.<ref>{{cite web|url=https://www.businesswire.com/news/home/20080713005026/en/Bombardier-Selects-Rockwell-Collins-Pro-Line-Fusion|title=Bombardier Selects Rockwell Collins Pro Line FusionTM for CSeries|publisher=Business Wire|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> En marzo de 2009 Bombardier confirmou aos principais provedores: [[Alenia Aeronautica]] para os estabilizadores de materiais compostos vertical e horizontais; [[Fokker Technologies|Fokker Elmo]] para o cableado e os sistemas de interconexión; e [[Goodrich Corporation Actuation Systems]] para o deseño e fabricación dos sistemas de accionamento dos flps e o slats.<ref>{{cite web|url=http://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.948-bombardier-announces-three-key-european-suppliers-for-cseries-aircraft-program.bombardiercom.html|title=Bombardier Announces Three Key European Suppliers for CSeries Aircraft Program|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> No mes de xuño asignouse o 96% dos materiais facturables engadindo a Shenyang Aircraft Corporation para o centro da fuselaxe, a [[Zodiac Aerospace]] para os interiores, a [[Parker Hannifin]] para os sistemas hidráulicos, de control de voo e de combustible, a [[Liebherr Aerospace]] para o xistema de xestión de aire, e a [[United Technologies Corporation]] para o sistema de datos de aie, sistemas de actuación de flaps e slats e góndolas dos motores.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/majority-of-cseries-supplier-contracts-already-award-327221/|title=Majority of CSeries supplier contracts already awarded|publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> As ás de materiais compostos fabrícanse e móntanse nunha fábrica construída para ese propósito nas instalacións de Bombardier Aerostructures and Engineering Services (BAES) en [[Belfast]], [[Irlanda do Norte]].<ref>{{cite web|url=https://www.belfasttelegraph.co.uk/business/news/british-airways-owner-lined-up-to-buy-c-series-jets-from-bombardier-35447950.html|title=British Airways owner 'lined up to buy' C Series jets from Bombardier|publisher=Belfast Telegraph|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> A fuselaxe traseira e a cabina de mando fabrícanse no Saint-Laurent Manufacturing Center no [[Quebec]], realizándose a montaxe final en [[Mirabel, Quebec]].<ref>{{cite web|url=https://airwaysmag.com/industry/inside-bombardier-cseries-final-assembly-line/|title=Inside Bombardier CSeries’ Final Assembly Line|publisher=Airways Mag|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> === Desenvolvementos === En marzo de [[2009]] Bombardier redesignou os C110 e C130 respectivamente CS100 e CS300. Os modelos ofrecéronse con versións alcance normal e estendido (ER), ademais tamén se ofreceu unha versión con potencia extra (XT) do CS300.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/bombardier-makes-tweaks-to-cseries-specs-323716/|title=Bombardier makes tweaks to CSeries specs|publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> As versións ER e XT retiráronse en [[2012]], proporcionando como alcance normal o anteriormente identificado como alcance estendido. En xaneiro de [[2010]] [[JP Morgan]] informou que Bombardier estaba considerando unha versión de 150 asentos da CSeries. Bombardier chamou ao informe especulativo, destacando que o programa de desenvolvemento da CSeries "está na fase de definición conxunta onde seremos capaces de engadir unha mellor definición do produto e que inclúe a habilidade de facer cambios antes de que o deseño final estea conxelado".<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/talk-of-150-seat-cseries-in-the-fray-following-analyst-report-336836/|title=Talk of 150-seat CSeries in the fray following analyst report|publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> No Farnborough Airshow en xullo de 2012 Bombardier iniciou conversas con [[AirAsia]] sobre unha configuración proposta de 160 asentos para o CS300.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/farnborough-airasia-boss-confirms-talks-for-100-cseries-cs300-374312/|title=AirAsia boss confirms talks for 100 CSeries CS300|publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> No mes de novembro incluíuse esa configuración no proxecto do CS300, aínda que AirAsia rexeitou a proposta.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/bombardier-moves-cs300-into-detailed-design-with-high-density-variant-included-379612/|title=Bombardier moves CS300 into detailed design with high-density variant included|publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro 2018}}</ref> En maio de [[2015]] Jon Ostrower de ''[[The Wall Street Journal]]'' informou que Bombardier estaba estudando unha variante máis longa, a CS500, para competir cos Boeing 737 e Airbus A320 de entre 160 e 180 asentos, pero o seu desenvolvemento aínda non se comprometeu.<ref>{{cite web|url=https://www.wsj.com/articles/bombardier-weighs-third-cseries-jet-model-1432239757|title=Bombardier Weighs Third CSeries Jet Model|publisher=The Wall Street Journal|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> === Calendario do programa === En novembro de 2009 o primeiro agardábase para 2012.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/bombardier-officially-begins-construction-of-belfast-335117/|title=Bombardier officially begins construction of Belfast CSeries site|publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> En 2010 as entregas do CS100 planeáronse para comezar en [[2013]] e as do CS300 comezarían un ano despois.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/cseries-poised-for-design-freeze-as-joint-definition-phase-337430/|title=CSeries poised for design freeze as joint definition phase concludes|publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> En febreiro de 2012 a primeira entrega do CS100 mantíñase programada para finais de 2013.<ref>{{cite web|url=https://www.reuters.com/article/2012/02/16/bombardier-idUSL2E8DGCO420120216|title=Bombardier satisfied with C-Series orders, CEO says|publisher=Reuters|accessdate=17 de outubro de 2018|data-arquivo=24 de setembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150924162357/http://www.reuters.com/article/2012/02/16/bombardier-idUSL2E8DGCO420120216|url-morta=yes}}</ref> En marzo de 2012 Bombardier precisou que a data obxectivo para o primeiro voo sería na segunda metade do ano.<ref>{{cite web|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/air-transport/2011-11-12/cseries-track-first-flight-second-half-2012|title=CSeries ‘On Track’ for First Flight in Second-Half of 2012|publisher=AIN online|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> No mes de xuño Bombardier reafirmou que o voo de estrea sería antes do final do ano e que o avión entraría en servizo en 2013. En novembro de 2012 Bombardier recoñeceu un atraso de seis meses, tanto para o primeiro voo, que sería en xuño de 2013, como para a entrada en servizo do CS100, que acontecería un ano despois, debido a problemas con provedores non especificados.<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.40435-bombardier-announces-financial-results-for-the-third-quarter-ended-september-30-2012.bombardiercom.html|title=Bombardier Announces Financial Results for the Third Quarter Ended September 30, 2012|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[20 de febreiro]] de 2013 a variante PW1500G da CSeries do motor [[Pratt & Whitney PW1000G]] conseguiu a certificación de Transport Canada.<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.41744-transport-canada-certifies-pratt-whitney-purepower-r-pw1500g-engine-for-bombardier-cseries-aircraft.bombardiercom.html|title=Transport Canada Certifies Pratt & Whitney PurePower® PW1500G Engine for Bombardier CSeries Aircraft|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> === Probas de voo === [[Imaxe:CS100-FTV1.jpg|miniatura|250px|CSeries CS100 Flight Test Vehicle (FTV1)]] O [[7 de marzo]] de 2013 presentouse unha ampla actualización do programa CSeries; o primeiro "vehículo de probas de voo" (FTV polas súas siglas en inglés) foi presentado nun estado case completo, xunto con outros tres FTV en varios estados de montaxe e confirmando a verisón de 160 asentos "Extra Capacity" do CS300, que contaba con dúas saídas de emerxencia sobre as ás.<ref>{{cite web|url=http://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.42545-cseries-aircraft-program-making-excellent-progress-towards-first-flight.bombardiercom.html|title=CSeries Aircraft Program Making Excellent Progress Towards First Flight|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O sistema eléctrico do primeiro FTV acendeuse con éxito en marzo de 2013 e os tests na fuselaxe estática de probas procederon satisfactoriamente segundo o planeado.<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.43139-bombardier-powers-on-the-first-cseries-flight-test-vehicle-and-completes-wing-static-testing-required-for-first-flight.bombardiercom.html?|title=Bombardier Powers On the First CSeries Flight Test Vehicle and Completes Wing Static Testing Required for First Flight|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> En xuño de 2013, debido a melloras no software do avión e ás últimas probas de terra, Bombardier cambiou a data do primeiro voo para o mes de xullo.<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.bombardier-completescseriesaircraftgroundvibrationtestsandfinals.bombardiercom.html?|title=Bombardier Completes CSeries Aircraft Ground Vibration Tests and Final Software Upgrades In Preparation for First Flight|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[24 de xullo]], debido a un proceso de integración do sistema máis longo do agardado, o primeiro voo atrasouse para "as vindeiras semanas".<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.bombardier-cseriesaircraftfirstflighttotakeplaceinthecomingweeks.bombardiercom.html|title=Bombardier CSeries Aircraft First Flight to Take Place in the Coming Weeks|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[30 de agosto]] Bombardier recibiu o permiso para os voos de proba por parte de Transport Canada.<ref name="Flight Test Permit">{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.20130830-bombardieraerospacebombardiercseriesaircraftawardedtran.bombardiercom.html|title=Bombardier CSeries Aircraft Awarded Transport Canada Flight Test Permit|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[16 de setembro]] o CS100 realizou o seu voo de estrea dende o [[aeroporto de Mirabel]].<ref>{{cite web|url=http://www.cbc.ca/news/business/bombardier-cseries-jet-completes-maiden-flight-1.1855731|title=Bombardier CSeries jet completes maiden flight|publisher=CBC|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> Nese primeiro voo recompiláronse un 14 000 datos, e tras algunhas reconfiguración e melloras de software o avión voou por segunda vez o día [[1 de outubro]]. O [[16 de xaneiro]] de [[2014]] a data de entrada en servizo foi adiada outra vez polo menos 12 meses debido a dificultades coa certificación das probas de voo, ata a segunda metade de [[2015]]; o CS300 debería entrar en servizo uns seis meses despois do CS100. [[Imaxe:CS100-FTV1-TO.jpg|miniatura|250px|Engalaxe do primeiro voo]] O [[29 de maio]] de 2014 un dos catro avións de proba sufriu un fallo de motor non contido. O programa de probas suspendeuse ata que a investigación do incidente rematase.<ref>{{cite web|url=https://www.thestar.com/business/2014/05/30/cseries_test_fleet_grounded_after_engine_incident_during_ground_testing.html|title=Bombardier CSeries test jet suffers engine failure|publisher=The Star|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O incidente evitou que Bombardier amosase a CSeries [[Farnborough Airshow]] de 2014, un dos eventos máis importantes da industria aeroespacial.<ref>{{cite web|url=https://www.wsj.com/articles/bombardier-sees-cseries-test-flights-resuming-in-weeks-1405241817|title=Bombardier Sees CSeries Test Flights Resuming in Weeks|publisher=The Wall Street Journal|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> No mes de agosto, despois de reducir drasticamente a súa forza de traballo, Bombardier cambiou a xestión que supervisaba o avión, aínda en terra.<ref>{{cite web|url=https://www.reuters.com/article/bombardier-management-idUSL2N0QQ00D20140820|title=More Bombardier executive reshuffling as CSeries still grounded|publisher=Reuters|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> As probas de voo reanudáronse o [[7 de setembro]] despois de que o problema do motor fose identificado como un erro no sistema de lubricación,<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/cseries-flight-ends-100-day-grounding-403420/|title=CSeries flight ends 100-day grounding|publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> debido a un fallo dun selo de teflón que provocou que a turbina de baixa presión fallase. O presidente de Bombardier Laurent Beaudoin afirmou que a CSeries debería estar en servizo comercial no ano [[2016]].<ref>{{cite web|url=https://www.belfasttelegraph.co.uk/business/news/work-carried-out-in-belfast-has-contributed-to-one-of-the-biggest-changes-in-aerospace-history-according-to-bombardier-aerospace-30775003.html|title=Work carried out in Belfast has contributed to one of the biggest changes in aerospace history, according to Bombardier Aerospace|publisher=Belfast Telegraph|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> Unha importante consecuencia dos atrasos foron as cancelacións.<ref>{{cite web|url=https://www.wsj.com/articles/jet-maker-bombardier-finds-bigger-proves-far-from-better-1420766239|title=Jet Maker Bombardier Finds Bigger Proves Far From Better|publisher=The Wall Street Journal|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[20 de febreiro]] de 2015, o CS100 completara máis de 1 000 horas de voos de proba.<ref>{{cite web|url=http://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.transport-canadaissuesflightpermitforfirstcs300flighttestvehicle.bombardiercom.html|title=Transport Canada Issues Flight Permit for First CS300 Flight Test Vehicle and Bombardier Targets February 26 - 28 for First Flight|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[27 de febreiro]] de 2015 o prototipo de CS300 realizou o seu primeiro voo nas instalacións de Bombardier no aeroporto de Montreal Mirabelen Quebec.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/video-cs300-completes-first-flight-409572/|title=CS300 completes first flight |publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> Os resultados das probas de voo amosaron que o aparello superaba as garantías de ruído, economía e rendemento que poderían permitirlle un alcance maior do anunciado.<ref>{{cite web|url=https://leehamnews.com/2015/03/03/exclusive-cseries-performance-better-than-guarantees-favorable-to-brochure-range-better-than-advertised/|title=CSeries performance better than guarantees, “favorable” to brochure; range better than advertised|publisher=Leeham|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O quinto CS100 voou por vez primeira o [[18 de marzo]] de 2015.<ref>{{cite web|url=http://www.aero-news.net/getmorefromann.cfm?do=main.textpost&id=f6270088-205e-43fa-a8ea-32da8d854f5b|title=Bombardier FTV5 Takes To The Skies|publisher=Aero News Network|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[27 de marzo]] Bombardier dixo que a certificación canadense para esta versión debería chegar a finais de ano e que o avión debería entrar en servizo en 2016.<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-03-27/bombardier-resets-cseries-debut-to-2016-as-timeline-slips-again|title=Bombardier Resets CSeries Debut to 2016 as Timeline Slips|publisher=Bloomberg|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> No [[Paris Air Show]] de 2015 Bombardier publicou os datos de rendemento actualizados, amosando melloras con respecto ás especificacións iniciais. O [[20 de agosto]] de 2015 Bombardier revelou que completara máis do 80% das probas necesarias para a certificación do CS100. O [[14 de outubro]] completara o 90% e o primeiro aparello de produción comezaría en breve a realizar probas de fiabilidade. O CS100 completou o seu programa de certificación a mediados do mes de novembro.<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/content/bombardiercom/en/media/newsList/details.bombardier-celebrates-the-completion-of-its-cs100-aircrafts-cert.bombardiercom.html|title=Bombardier Celebrates the Completion of its CS100 Aircraft’s Certification Flight Test Program|publisher=Bombardier|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> Despois dun proceso de desenvolvemento que custou 5 400 millóns de dólares ata decembro de 2015, o modelo máis pequeno da familia recibiu a súa certificación inicial de tipo de parte de Transport Canada o día [[18 de decembro]] de [[2015]].<ref>{{cite web|url=https://www.thestar.com/business/2015/12/18/bombardiers-cseries-jet-certified-for-commercial-service.html|title=Bombardier’s CSeries jet certified for commercial service|publisher=The Star|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> Nese momento a compañía tiña 250 pedidos en firme e cartas de intencións, ademais de compromisos por outros 360 aparellos, pero a meirande destes eran para o modelo CS300, que debería ser certificado no verán de [[2016]]. O primeiro CS100 agardábase que entrase en servizo con [[Swiss Global Air Lines|Swiss]] a mediados de 2016.<ref>{{cite web|url=http://www.cbc.ca/news/business/bombardier-cseries-friday-1.3371265|title=Bombardier receives CSeries certification from Transport Canada|publisher=CBC|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/transport-canada-announces-type-certification-for-cs-420210/|title=Transport Canada announces type certification for CSeries|publisher=Flight Global|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O derradeiro prototipo, o Flight Test Vehicle 8 (FTV8) e segundo CS300, voou por primeira vez o [[3 de marzo]] de 2016. === Apoio do programa === En outubro de [[2015]] [[Airbus]] confirmou que rexeitara a oferta de Bombardier de venderlle a maior parte da CSeries. Bombardier entón dixo que exploraría alternativas. Días despois o goberno do Quebec reiterou que estaría disposto a proporcionar axuda financeira a Bombardier se a compañía o solicitaba. Richard Aboulafia, vicepresidente de análises de Teal Group e crítico durante moito tempo coa CSeries, indicou que a cancelación do programa e a cobertura de perdas por parte do goberno do Canadá eran probables.<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-09-29/bombardier-called-huge-asset-as-quebec-vows-aid-if-needed|title=Bombardier Called ‘Huge Asset’ as Quebec Vows Aid If Needed|publisher=Bloomberg|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=https://business.financialpost.com/transportation/bombardier-incs-airbus-talks-signal-the-beginning-of-the-end-for-cseries-experts-say|title=Bombardier Inc's Airbus talks signal 'the beginning of the end' for CSeries, experts say|publisher=Financial Post|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aviationtoday.com/2015/10/08/is-the-cseries-doomed-bombardier-approaches-airbus-to-sell-stake/|title=Is the CSeries Doomed? Bombardier Approaches Airbus to Sell Stake|publisher=Avionics|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> Bombardier afirmou que estaba totalmente comprometido coa CSeries e que tiña os recursos financieiros dispoñibles para apoiar o programa.<ref>{{cite web|url=https://www.canadianbusiness.com/business-news/bombardier-stokes-fears-about-future-with-approach-to-airbus-says-analyst/|title=Bombardier says it has no plans to kill CSeries after approaching Airbus|publisher=Canadian Business|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O [[29 de outubro]] de 2015 Bombardier realizou unha amortización de 3 200 millóns de dólares canadenses na CSeries. O goberno entrante de [[Justin Trudeau|Trudeau]] indicou que respostaría á solicitude de Bombardier por 350 millóns en asistencia despois de que tomase o poder a comezos de novembro.<ref>{{cite web|url=https://www.theglobeandmail.com/news/politics/liberals-to-decide-on-financial-assistance-for-bombardier/article27030710/|title=Quebec makes high-risk bet with $1-billion Bombardier investment|publisher=The Globe and Mail|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> O mesmo día o gobeno do Quebec investiu 1 millón de dólares canadenses na compañía para salvar os problemas do programa.<ref>{{cite web|url=https://www.thestar.com/business/2015/10/29/quebec-government-says-aerospace-industry-bombadier-cseries-too-important-to-give-up.html|title=Bombardier CSeries, aerospace industry too important to give up: Quebec government|publisher=The Star|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> A principios de novembro de 2015 un informe de [[Scotiabank]] indicaba que a compañía e o programa probablemente necesitarían un segundo rescate, e que aínda así a CSeries probablemente non faría cartos: o analista de Scotiabank Turan Quettawala dixo, "cremos que o informe corrobora a nosa visión de que a CSeries non vai a acumular valor baixo ningún escenario".<ref>{{cite web|url=http://business.financialpost.com/investing/trading-desk/bombardier-inc-could-need-a-second-bailout-within-12-18-months-scotiabank|title=Bombardier Inc could need a second bailout within 12-18 months: Scotiabank|publisher=Financial Post|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> En abril de [[2016]] o goberno do Canadá ofreceu un paquete de axuda á compañía sen divulgar a cantidade ou condicións impostas. Nesa data algúns medios informaron que Bombardier rexeitara a oferta,<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-04-15/bombardier-said-to-reject-aid-proposal-from-canadian-government|title=Bombardier Rejects Aid Proposal From Canadian Government|publisher=Bloomberg|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> pero unha fonte anónima avisou a [[Reuters]] de que as negociacións seguían abertas. O [[14 de abril]] as accións de Bombardier alcanzaron o seu máximo en seis meses polos rumores non confirmados de que [[Delta Air Lines|Delta]] ordenara avións da CSeries.<ref>{{cite web|url=https://ca.reuters.com/article/businessNews/idCAKCN0XC1NK|title=Canada government, Bombardier still far apart in aid talks: sources|publisher=Reuters|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> En 2016 informouse de que a compañía estaba solicitando un paquete de axuda de 1 000 millóns de dólares canadenses por parte do goberno.<ref>{{cite web|url=https://www.thestar.com/business/2016/04/28/delta-places-56b-order-for-bombardier-cseries-passenger-jets.html|title=Despite Delta’s order, Bombardier wants Ottawa’s help|publisher=The Star|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> En febreiro de [[2017]] Canadá anunciou un paquete de 372,5 millóns en préstamos sen intereses para Bombardier, recibindo a CSeries un terzo deses cartos.<ref>{{cite web|url=https://www.ctvnews.ca/business/ottawa-to-give-bombardier-372-5-million-in-loans-1.3275051|title=Ottawa to give Bombardier $372.5 million in loans|publisher=CTV|accessdate=17 de outubro de 2018}}</ref> === Certificación === [[Imaxe:HB-JCJ A220 Swiss OPO.jpg|miniatura|250px|A220 de Swiss no [[aeroporto do Porto]]]] As certificacións da [[Administración Federal de Aviación]] estadounidense e da [[Axencia Europea de Seguridade Aérea]] para o CS100 foron concedidas en xuño de [[2016]].<ref>{{cite web|url=https://business.financialpost.com/transportation/european-and-u-s-aviation-bodies-certify-bombardier-cseries-100-aircraft-finally-clearing-the-way-for-commercial-use|title=European and U.S. aviation bodies certify Bombardier CSeries 100 aircraft finally clearing the way for takeoff|publisher=Financial Post|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> O primeiro CSeries, un CS100, foi entregado a [[Swiss Global Air Lines]] o día [[29 de xuño]] no [[aeroporto de Montreal-Mirabel]].<ref>{{cite web|url=http://atwonline.com/manufacturers/first-cseries-aircraft-delivered-swiss|title=First CSeries aircraft is delivered to SWISS|publisher=Air Transport World|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.bombardier-delivers-first-c-series-aircraft-to-launch-operator-s.bombardiercom.html|title=Bombardier Delivers First C Series Aircraft to Launch Operator SWISS|publisher=Bombardier|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> O CS300 recibiu a súa certificación de tipo por parte de Transport Canada o [[11 de xullo]] de 2016.<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.bombardier-cs300-aircraft-awarded-type-certification-by-transpor.bombardiercom.html|title=Bombardier CS300 Aircraft Awarded Type Certification by Transport Canada|publisher=Bombardier|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> As dúas variantes recibiron unha clasificación de tipo común por parte da EASA e Transport Canada o [[23 de novembro]], permitindo aos pilotos a cualificarse nos dous tipos. O primeiro CS300 foi entregado a [[airBaltic]] o [[28 de novembro]].<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/bombardier-delivers-first-cs300-to-air-baltic-431881/|title=Bombardier delivers first CS300 to Air Baltic|publisher=FlightGlobal|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=https://business.financialpost.com/transportation/bombardier-hands-over-its-largest-cseries-jet-to-latvian-carrier-the-first-in-20-plane-order|title=Bombardier hands over its largest CSeries jet to Latvian carrier, the first in 20-plane order|publisher=Financial Post|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> Esta versión conseguiu a validación de tipo por parte da FAA o [[14 de decembro]].<ref name="AINonline">{{cite web|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/air-transport/2016-12-14/bombardiers-cs300-enters-service-air-baltic|title=Bombardier’s CS300 Enters Service with Air Baltic|publisher=AINonline|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> En marzo de [[2017]] Bombardier realizou probas de aproximación abruptas no [[aeroporto da Cidade de Londres]] (LCY), converténdose no avión máis grande en aterrar alí.<ref>{{cite web|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/air-transport/2017-03-27/bombardier-flies-c-series-demo-london-city-new-york|title=Bombardier Flies C Series Demo from London City to New York|publisher=AINonline|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> Bombardier anunciou que o CS100 recibira de Transport Canada e a EASA a cerificación de aproximación abrupta en abril de 2017.<ref>{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.bca_20170426_cseriessteepapproachcertification.bombardiercom.html|title=Transport Canada and EASA Award Steep Approach Certifications to Bombardier CS100 Aircraft|publisher=Bombardier|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> Swiss completou o seu primeiro servizo comercial ao aeroporto da Cidade de Londres o [[8 de agosto]] dese ano dende [[Zúric]], substituíndo aos [[Avro RJ]].<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/swiss-completes-first-cseries-revenue-flight-to-lond-440093/|title=Swiss completes first CSeries revenue flight to London City|publisher=FlightGlobal|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> === Produción === A produción estableceuse para pasar dos sete avións entregados en [[2016]] a 30-35 en [[2017]], despois de que se resolvesen os problemas de subministración do motor [[Pratt & Whitney PW1000G]].<ref>{{cite web|url=http://atwonline.com/manufacturers/bombardier-cseries-aircraft-performing-better-expected|title=Bombardier: CSeries aircraft performing better than expected|publisher=Air Transport World|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> A fabricación incrementaríase ata os 90-120 avións por ano en 2020.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/bombardier-meets-goal-of-seven-cseries-deliveries-in-432923/|title=Bombardier meets goal of seven CSeries deliveries in 2016|publisher=FlightGlobal|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> O obxectivo para o ano 2017 foi revisado ás 20-22 unidades, debido aos atrasos nas entregas por parte de [[Pratt & Whitney]].<ref name="atrasos">{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/bombardier-discloses-tentative-deal-covering-61-cser-442824/|title=Bombardier discloses tentative deal covering 61 CSeries jets|publisher=FlightGlobal|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> O [[11 de decembro]] Bombardier só entregara 14 avións.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/time-running-short-for-bombardiers-2017-cseries-del-444092/|title=Time running short for Bombardier's 2017 CSeries delivery goal|publisher=FlightGlobal|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> Despois de meses de atrasos debido aos motores, [[Korean Air]] recibiu o seu primeiro CS300 o día [[22 de decembro]] de 2017.<ref>{{cite web|url=https://www.reuters.com/article/us-kal-bombardier/korean-air-to-receive-first-bombardier-c-series-jet-on-friday-after-engine-delays-idUSKBN1EE0CB|title=Korean Air to receive first Bombardier C Series jet on Friday after engine delays|publisher=Reuters|accessdate=18 de outubro de 2018}}</ref> === Compra de Airbus === O [[16 de outubro]] de [[2017]] [[Airbus]] e [[Bombardier Aerospace]] anunciaron unha asociación no programa CSeries, mercando Airbus o 50,01% das accións, e mantendo Bombardier o 31% e Investissement Québec o 19%, para espandirse nun mercado estimado de máis de 6 000 novos avións de 100-150 asentos nos seguintes 20 anos. A experiencia na cadea de subministración de Airbus debería aforrar custos de produción, aínda que a sede e a liña de montaxe permanecerían en [[Québec]] e os clientes estadounidendes poderían beneficiarse dunha segunda liña de montaxe en [[Mobile, Alabama]]. Esta transacción estaba suxeita a aprobacións regulatorias e agardábase que estivese completada en [[2018]].<ref>{{cite web|url=https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2017/10/airbus-bombardier-cseries-agreement.html|title=Airbus and Bombardier Announce C Series Partnership|publisher=Airbus|accessdate=19 de outubro de 2018}}</ref> Airbus non pagou pola súa participación no programa nin anumiu ningunha débeda.<ref>{{cite web|url=https://www.avweb.com/avwebflash/news/Airbus-to-Revive-C-Series-229790-1.html|title=Airbus To Revive C-Series|publisher=AVweb|accessdate=19 de outubro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180718203147/https://www.avweb.com/avwebflash/news/Airbus-to-Revive-C-Series-229790-1.html|dataarquivo=18 de xullo de 2018|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cite web|url=http://aviationweek.com/commercial-aviation/airbus-bombardier-forge-industry-shaking-c-series-agreement|title=Airbus, Bombardier Forge Industry-Shaking C Series Agreement|publisher=Aviation Week Network|accessdate=19 de outubro de 2018}}</ref> Airbus insiste en que a compañía non ten plans de mercar a participación de Bombardier no programa CSeries e que Bombardier seguirá sendo un socio estratéxico despois de 2025, porén, as cláusulas permítenlle mercar a parte do Quebec en 2023 e a de Bombardier 7 anos despois de que o contrato remate, aínda que tamén estipula que a produción debe permanecer no Quebec ata polo menos o ano 2041.<ref>{{cite web|url=https://www.cbc.ca/news/business/airbus-enders-cseries-bombardier-1.4363895|title=Airbus CEO expects to sell 'thousands' of C Series aircraft|publisher=CBC|accessdate=19 de outubro de 2018}}</ref> Se ben a montaxe do avión nos [[Estados Unidos]] podería eludir o 300% nos impostos propostos na CSeries pola petición de ''[[dumping]]'' por parte de [[Boeing]], o CEO de Airbus Tom Enders e o de Bombardier Alain Bellemare aseguraron que este factor non impulsara a asociación, aínda que as negociaciós comezaran en agosto despois da petición en abril de 2017, e como resultado Boeing tiña as súas sospeitas.<ref>{{cite web|url=https://leehamnews.com/2017/10/16/airbus-bombardier-cseries-deal-means-no-tariffs-us-assembled-aircraft-says-ceo/|title=Airbus-Bombardier CSeries deal means no tariffs on US-assembled aircraft, says CEO|publisher=Leeham|accessdate=19 de outubro de 2018}}</ref> Coa forza corporativa de Airbus detrás, AirInsight anticipa que a cota da CSeries no mercado dos 100-149 asentos nos próximos 20 anos incrementarase do 40% de 5 636 avións ata o 55-60%, vendendo ao redor de 3 unidades.<ref>{{cite web|url=https://www.airinsight.com/re-examining-potential-market-cseries|title=Re-Examining the Potential Market for the CSeries|publisher=AirInsigt|accessdate=20 de outubro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181020120921/https://airinsight.com/re-examining-potential-market-cseries/|dataarquivo=20 de outubro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> Os cutos dos provedores poderían recortarse nun 30-40% grazas ao poder no mercado de Airbus. Unha versión alongada do avión permitiría a Airbus aumentar os substitutos da súa familia A320 para competir mellor co [[Boeing 797|New Midsize Airplane]] proposto por Boeing.<ref>{{cite web|url=http://aviationweek.com/commercial-aviation/airbusbombardier-c-series-deal-has-broad-implications|title=Airbus/Bombardier C Series Deal Has Broad Implications|publisher=Aviation Week Network|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> Airbus asístirá a Bombardier na comercialización e no mantemento.<ref>{{cite web|url=https://www.economist.com/business/2017/10/19/why-airbuss-tie-up-with-bombardier-is-so-damaging-for-boeing|title=Why Airbus’s tie-up with Bombardier is so damaging for Boeing|publisher=The Economist|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> No [[Dubai Airshow]] en novembro de [[2017]] [[Embraer]] asegurou que supervisará a participación de Airbus na comercialización ata que se conceda a inmunidade antimonopolio, e que [[Brasil]] demandará a [[Canadá]] polos seus subsidios a Bombardier a través da [[Organización Mundial do Comercio]]. Embraer pensa que Airbus non será capaz de baixar os custos da cadea de subministración da CSeries o suficiente como para que sexa rendible, e ve ao avión pesado, caro e adaptado a rutas longas que exceden o alcance do seu [[E-jet E2]], cunhas capacidades operacionais que se farán coa meirande parte do mercado en canto sexa certificado e entre en servizo.<ref>{{cite web|url=http://aviationweek.com/commercial-aviation/industry-closely-watching-airbusbombardier-c-series-integration|title=Industry Closely Watching Airbus/Bombardier C Series Integration|publisher=Aviation Week Network|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> Durante a investigación da competencia os socios operaron por separado planificando a integración, avaliando sinerxías e preparando as comunicacións aos reguladores.<ref>{{cite web|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/air-transport/2017-12-11/airbus-bombardier-launch-clean-teams-c-series-effort|title=Airbus, Bombardier Launch ‘Clean Teams’ for C Series Effort|publisher=AINonline|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> Déronse a coñecer os plans para renomear a CSeries como un modelo de Airbus, suxeríndose A200 como nome da familia e A210/A230 para os CS100 e CS300.<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-04-25/bombardier-c-series-set-to-become-just-another-airbus-after-deal|title=Bombardier C Series Set to Become Just Another Airbus After Deal|publisher=Bloomberg|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> Cando o proceso de autorización estaba case completado había esperanzas de que a adquisición se rematase a finais de maio de 2018, acelerando os pedidos e os esforzos de redución de custos.<ref>{{cite web|url=https://uk.reuters.com/article/uk-bombardier-airbus-cseries/airbus-bombardier-hope-to-close-cseries-deal-by-late-may-sources-idUKKBN1HW2GK|title=Airbus, Bombardier hope to close CSeries deal by late May|publisher=Reuters|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> === Toma de control de Airbus === [[Imaxe:Airbus A220-300.jpg|miniatura|250px|A220 coas cores de Airbus]] O [[8 de xuño]], despois da aprobación regulatoria, Airbus e Bombardier anunciaron que Airbus faríase coa maioría da participación o [[1 de xullo]] de [[2018]]. A oficina central, o equipo de liderado e a liña de montaxe principal quedarían en Mirabel, coa súa forza de traballo de 2 200 persoas. Bombardier financiará o déficit de efectivo se é preciso, ata 610 millóns de dólares dende a segunda metade de 2018 ata 2021.<ref>{{cite web|url=https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2018/06/airbus--bombardier-and-investissement-quebec-agree-c-series-part.html|title=Airbus, Bombardier and Investissement Québec agree C Series Partnership closing effective July 1, 2018|publisher=Airbus|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> A liña de montaxe en Mobile comezará a entregar avións en 2020 cunha produción mensual de catro unidades, aumentando a seis, mentres que Mirabel poderá entregar dez por mes.<ref>{{cite web|url=https://leehamnews.com/2018/06/08/airbus-c-series-deal-closes-july-1-presents-challenges-for-boeing-embraer/|title=Airbus-C Series deal closes July 1; presents challenges for Boeing, Embraer|publisher=Leeham|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> O avión foi renomeado A220-100/300 o [[10 de xullo]] na sede de Airbus en [[Tolosa, Francia|Tolosa]], dez días despois de que a compañía europea tomase o control do programa.<ref>{{cite web|url=https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2018/07/airbus-introduces-the-a220-100-and-a220-300.html|title=Airbus introduces the A220-100 and A220-300|publisher=Airbus|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> Airbus agarda uns 100 pedidos en 2018 e uns 3 000 nos próximos 20 anos, a metade do mercado dos 100-150 asentos, e necesita reducir os custos da cadena de subministración un 10%.<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-07-10/airbus-seeks-100-plus-orders-for-bombardier-jet-now-called-a220|title=Airbus Seeks 100-Plus Orders for Bombardier Jet Now Called A220|publisher=Bloomberg|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> == Historial operacional == [[Imaxe:YL-CSB CS300 airBaltic ARN.jpg|miniatura|250px|A220 de airBaltic en Estocolmo-Arlanda]] O CS100 (agora A220-100) realizou o seu primeiro servizo comercial o [[15 de xullo]] de [[2016]] cun voo de [[Swiss International Air Lines]] entre [[Zúric]] e [[París]].<ref name="Revenue Service">{{cite web|url=https://www.bombardier.com/en/media/newsList/details.swiss-launches-revenue-service-with-state-of-the-art-bombardier-.bombardiercom.html|title=SWISS Launches Revenue Service with State-of-the-Art Bombardier C Series Aircraft|publisher=Bombardier|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=https://business.financialpost.com/transportation/bombardiers-cseries-holds-its-maiden-commercial-flight-from-zurich-to-paris|title=Bombardier's CSeries holds its maiden commercial flight from Zurich to Paris|publisher=Financial Post|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> A estrea comercial do CS300 (A220-300) foi o [[14 de decembro]] do mesmo ano cun voo de [[airBaltic]] dende [[Riga]] ata [[Ámsterdam]].<ref name="AINonline" /> Swiss declarou en agosto de 2016, un mes despois da entrada en servizo do CS100 (A220-100), que "a retroacción dos clientes é moi positivo coas observacións agardadas con respecto á cabina luminosa, o reducido ruído, e o espazo para as pernas e a equipaxe de man, ademais dos cómodos asentos. A retroacción dos nosos pilotos tamén é gratificante. Gústalles especialmente a intuitiva experiencia de voo".<ref name="feedback">{{cite web|url=https://business.financialpost.com/transportation/bombardiers-cseries-showing-much-higher-reliability-than-competitors-airline-says|title=Bombardier Inc's CSeries showing 'much higher' reliability than competitors, Swiss Air Lines says|publisher=Financial Post|accessdate=20 de outubro de 2018}}</ref> [[airBaltic]] eloxiou os baixos niveis de ruído para os pasaxeiros e o maior espazo para a equipaxe que nos seus [[Boeing 737-300]].<ref name="Washington Post">{{cite web|url=https://washpost.bloomberg.com/Story?docId=1376-OUHFOF6K50Y301-27EHCJJHBT2MQ5OK1M7N17A6JC|title=New York, L.A. Seen by Delta as Bases for Newest Bombardier Jet|publisher=The Washington Post|accessdate=20 de outubro de 2018|data-arquivo=04 de setembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170904065347/https://washpost.bloomberg.com/Story?docId=1376-OUHFOF6K50Y301-27EHCJJHBT2MQ5OK1M7N17A6JC|url-morta=unfit}}</ref> O obxectivo de Bombardier era ter un 99% de fiabilidade na súa entrada en servizo.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/farnborough-breakthrough-cseries-gets-ready-for-a-426382/|title=Breakthrough CSeries gets ready for a 'flawless' EIS|publisher=FlightGlobal|accessdate=21 de outubro de 2018}}</ref> En agosto de 2016 Swiss informou dunha fiabilidade "moito maior" que a doutro avión novo, citanto aos [[Airbus A380|A380]], A320neo e 787.<ref name="Revenue Service" /> Despois de catro meses de servizo con Swiss este obxectivo semella que se cumpríu con só tres avións e 1 500 horas de voo; as principais queixas foron das "molestas mensaxes" do sistema de [[aviónica]]" e polos atrasos de inicio do motor PW1000G.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/swiss-grades-cs100-after-four-months-in-service-431893/|title=Swiss grades CS100 after four months in service|publisher=FlightGlobal|accessdate=21 de outubro de 2018}}</ref> As taxas de fiabilidade do 99% cumpríronse en abril de [[2017]].<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/analysis-cseries-advancing-slowly-437806/|title=CSeries advancing, slowly|publisher=FlightGlobal|accessdate=21 de outubro de 2018}}</ref> Un ano despois da súa introdución os operadores de lanzamento tiñan menos problemas dos agardados para un programa novo. [[airBaltic]] ten un 99,3%-99,4% de fiabilidade, semellante ao do establecido [[Bombardier Dash 8|Q400]], aínda que menor que o 99,8% do [[Boeing 737 Classic]] beneficiado pola ubicua presenza.<ref name="performance in service">{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/analysis-how-has-the-cseries-performed-in-service-439012/|title=How has the CSeries performed in service?|publisher=FlightGlobal|accessdate=21 de outubro de 2018}}</ref> En outubro de 2017 a súa fiabilidade mellorou ata o 99,85%.<ref name="Airlines Praise C Series Performance">{{cite web|url=http://aviationweek.com/crossover-single-aisle-jets/airlines-praise-c-series-performance-manage-early-issues|title=Airlines Praise C Series Performance, Manage Early Issues|publisher=Aviation Week Network|accessdate=21 de outubro de 2018}}</ref> Tras a súa introdución as dúas variantes están comportándose por riba das súas especificacións orixinais; o alcance do CS300 é un 2% mellor que o agardado, así como o seu custo por asento e por viaxe.<ref name="performance in service" /> [[airBaltic]] informou que ten un consumo de combustible de 2 600 l/h contra o 3 000 l/h dos seus Boeing 737-300 cunha capacidade semellante,<ref>{{cite web|url=https://www.airbaltic.com/en/fleet|title=Fleet|publisher=airBaltic|accessdate=22 de outubro de 2018}}</ref> e afirmou que o A220 é un 21% máis eficiente con respecto ao consumo de combustible.<ref name="Washington Post" /> A CSeries é un 25% máis barata de voar que o [[Avro RJ100]] que substitue en Swiss.<ref>{{cite web|url=http://atwonline.com/airframes/swiss-replace-a319s-cseries-aircraft|title=Swiss to replace A319s with CSeries aircraft|publisher=Air Transport World|accessdate=22 de outubro de 2018}}</ref> En voos longos o CS100 é ata o 1% máis eficiente que o especificado, e o CS300 ata o 3%. O CS300 queima un 20% menos de combustible que o [[Airbus A319]], e un 21% menos que o [[Boeing 737 Classic]], mentres que o CS100 consome do 18 ao 27% menos por asento que o [[Avro RJ]].<ref name="Airlines Praise C Series Performance" /> Swiss inicialmente voou seis sectores por día e a partir de xullo de 2017 ata nove por día cun tempo medio de 1 hora e 15 minutos. A duración media dos voos de airBaltic é de 3 horas, e o tempo medio de uso diario é de 14 horas.<ref name="performance in service" /> En setembro de 2017 ao redor de 1,5 millóns de pasaxeiros voaran nos 16 000 voos comerciais dos 18 aparellos en servizo, realizando uns 100 voos por día en 100 rutas. A meirande parte dos avións eran usados 17 horas diarias e realizaban 10 voos por día. Os rápidos cambios de 35 min incluso permitían 11 voos por día.<ref name="Airlines Praise C Series Performance" /> En xuño de 2018 airBaltic chegou a un máximo de uso de 18,5 h por día.<ref>{{cite web|url=http://aviationweek.com/commercial-aviation/airbus-stepping-improving-c-series-program|title=Airbus Stepping Into Improving C Series Program|publisher=Aviation Week Network|accessdate=22 de outubro de 2018}}</ref> A [[revisións de mantemento de aeronaves|revisión A]] prográmase despois de 850 horas de voo, e inicialmente levaba 5 horas aínda que este tempo baixou a 3. A revisión C realízase despois de 8 500 horas (uns 3 anos e medio de operación). Baseándose na experiencia en servizo os intervalos das revisións A poderían incrementarse a 1 000 horas e os das C a 10 000 cara finais de 2019.<ref name="performance in service" /> A finais de setembro de 2017 a frota pasara por 20 revisións A sen atopar ningún problema. En xullo de 2018 [[Pratt & Whitney]] anunciou que o motor [[PW1500G]], usado exclusivamente no A220, conseguira a aprobación [[ETOPS]] de 180 minutos por parte da [[FAA]].<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/farnborough-a220-gains-etops-certification-450307/|title=A220 gains ETOPS certification|publisher=FlightGlobal|accessdate=22 de outubro de 2018}}</ref> En xullo de 2018 entregouse o primeiro avión coa marca Airbus, un A220-300 para airBaltic.<ref>{{cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/pictures-air-baltic-receives-first-airbus-a220-bra-450551/|title=Air Baltic receives first Airbus A220-branded jet|publisher=FlightGlobal|accessdate=22 de outubro de 2018}}</ref> == Notas == {{listaref|2}} {{Airbus}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Bombardier]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves de Airbus]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2013]] 90l2acr32kt60qlqngxhc5s702gnl9l 0 305862 6149136 5881144 2022-08-03T05:28:15Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki Os '''50 mellores xogadores da historia da NBA''' (en [[lingua inglesa|inglés]]: ''50 Greatest Players in NBA History''), tamén chamado ''Equipo do 50º aniversario da NBA'' ou ''NBA's Top 50'', é unha lista de xogadores elavorada en [[1996]] polo 50 aniversario da fundación da [[National Basketball Association]] (NBA). Estes cincuenta xogadores foron elixidos através dunha votación na que participaron membros dos medios de comunicación, xunto con xogadores e adestradores retirados, ademais de membros dos corpos técnicos do equipos. Fíxose ademais unha lista cos dez mellores adestradores e cos dez mellores equipos dunha determinada temporada.<ref name="fifty_greatest">{{cita web|url=http://www.nba.com/history/50greatest.html|título=The NBA's 50 Greatest Players|work=NBA.com|publisher=Turner Sports Interactive, Inc|dataacceso=18 de marzo de 2015|data=26 de agosto de 2011|lingua=inglés|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100405004357/http://www.nba.com/history/50greatest.html|dataarquivo=05 de abril de 2010|urlmorta=yes}}</ref> Dentros dos criterios necesarios para ser elixidio, os xogadores tiñan que ter xogado polo menos unha parte das súas carreiras na NBA, independentemente da posición ocupada. A lista foi anunciada polo comisionado da NBA [[David Stern]] o [[29 de outubro]] de [[1996]] no hotel Grand Hyatt New York, situado no antigo emprazamento do Commodore Hotel, lugar onde se asinou a constituación orixinal da NBA o [[6 de xuño]] de [[1946]]. O anuncio supuxo o comezo dunha longa temporada de celebracións polo aniversario da competición.<ref name = "fifty_greatest" /> Corenta e sete dos cincuenta xogadores reuníronse máis tarde en [[Cleveland]] durante a cerimonia do descanso do [[All-Star da NBA]] de [[1997]]. Os tres xogadores ausentes foron: [[Pete Maravich]], quen morrera en 1988 aos corenta anos;<ref>{{cita web|url = http://www.nytimes.com/1988/01/06/obituaries/pete-maravich-a-hall-of-famer-who-set-basketball-marks-dies.html|título = Pete Maravich, a Hall of Famer Who Set Basketball Marks, Dies|editor =The New York Times|data=6 de xaneiro de 1988|dataacceso=18 de marzo de 2015|lingua=inglés|autor=Rogers, Thomas}}</ref> [[Shaquille O'Neal]], que se estaba a recuperar dunha lesión de xeonllo; e [[Jerry West]], que tiña programada unha intervención por unha infección de oído e non podía voar. No momento do anuncio, once dos xogadores seleccionados estaban en activo, aínda que actualmente xa están todos retirados. O último deles en retirarse foi o propio O'Neal, que acabou a súa carreira como xogador da NBA a finais da tempada {{nbay|2010|app=season}}.<ref>{{Cita novas|url=http://sports.espn.go.com/los-angeles/nba/news/story?id=6615886|title=Shaquille O'Neal announces retirement|autor=MacMullan, Jackie|editor=ESPN.com|data=1 de xuño de 2011|dataacceso=18 de marzo de 2015|lingua=inglés}}</ref> == Xogadores seleccionados == [[Ficheiro:Kareem Abdul Jabbar crop.jpg|miniatura|right|upright|[[Kareem Abdul Jabbar]].]] [[Ficheiro:Larrybird.jpg|miniatura|right|upright|[[Larry Bird]].]] [[Ficheiro:Wilt Chamberlain3.jpg|miniatura|right|upright|[[Wilt Chamberlain]].]] [[Ficheiro:Michael Jordan.jpg|miniatura|right|upright|[[Michael Jordan]].]] [[Ficheiro:Shaquille O'Neal Buckley Air Base.jpg|miniatura|right|upright|[[Shaquille O'Neal]].]] === Proceso de selección === A lista foi elavorada a través da recompilación dos votos, sen orde de preferencia, de 50 membros dun xurado. Dezaseis dos membros do xurado eran ex xogadores, trinta eran membros da prensa e dos medios audivisuais, e vinte e un representantes de equipos, entres os que se encontraban actuais e antigos directores xerais, destradores e executivos. Deste último grupo, trece tamén foran xogadores da NBA. Os xogadores tiñan prohibido votarse a si mesmos. Finalmente, tan só tres deses veteráns non foron seleccionados: [[Bill Bradley]], [[Johnny Kerr]] e [[Bob Lanier]]. === Voters === {| class="wikitable" |- | style="background:#ffe6bd;"|&nbsp;||Sinala a un votante que foi seleccionado para a [[50 mellores xogadores da historia da NBA#Lista|lista]] |- |'''Categoría de voto'''||Tal e como foi categorizado pola NBA |} {| class="wikitable sortable" |- !Nome!!Categoría de voto |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Kareem|Abdul-Jabbar}} || Xogador |- |{{sortname|Marv|Albert}} || Prensa |- |{{sortname|Al|Attles}} || Técnico |- |{{sortname|Red|Auerbach}} || Técnico |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Elgin|Baylor}} || Técnico |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Dave|Bing}} || Xogador |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Larry|Bird}} || Técnico |- |{{sortname|Marty|Blake}} || Técnico |- |{{sortname|Fran|Blinebury}} || Prensa |- |{{sortname|Bill|Bradley}} || Xogador |- |{{sortname|Hubie|Brown}} || Técnico |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Wilt|Chamberlain}} || Xogador |- |{{sortname|Mitch|Chortkoff}} || Prensa |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Bob|Cousy}}* || Xogador |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Billy|Cunningham}} || Técnico |- |{{sortname|Chuck|Daly}} || Técnico |- |{{sortname|David|DuPree}} || Prensa |- |{{sortname|Wayne|Embry}} || Técnico |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Julius|Erving}} || Xogador |- |{{sortname|Joe|Gilmartin}} || Prensa |- |{{sortname|Sam|Goldaper}} || Prensa |- |{{sortname|Alex|Hannum}} || Técnico |- |{{sortname|Lester|Harrison}} || Técnico |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|John|Havlicek}} || Xogador |- |{{sortname|Chick|Hearn}} || Prensa |- |{{sortname|Red|Holzman}} || Técnico |- |{{sortname|Phil|Jasner}} || Prensa |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Magic|Johnson}} || Xogador |- |{{sortname|Johnny|Kerr}} || Xogador |- |{{sortname|Leonard|Koppett}} || Prensa |- |{{sortname|Bob|Lanier|Bob Lanier}} || Xogador |- |{{sortname|Frank|Layden}} || Técnico |- |{{sortname|Leonard|Lewin|Leonard Lewin}} || Prensa |- |{{sortname|Jack|McCallum}} || Prensa |- |{{sortname|Dick|McGuire}} || Técnico |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|George|Mikan}} || Xogador |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Bob|Pettit}} || Xogador |- |{{sortname|Harvey|Pollack}} || Técnico |- |{{sortname|Jack|Ramsay}} || Técnico |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Willis|Reed}} || Técnico |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Oscar|Robertson}} || Xogador |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Bill|Russell}} || Xogador |- |{{sortname|Bob|Ryan}} || Prensa |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Dolph|Schayes}} || Xogador |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Bill|Sharman}} || Xogador |- |{{sortname|Gene|Shue}} || Técnico |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Isiah|Thomas}} || Técnico |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Wes|Unseld}} || Técnico |- |{{sortname|Peter|Vecsey|Peter Vecsey (sports columnist)}} || Prensa |- | style="background:#ffe6bd;"|{{sortname|Jerry|West}} || Técnico |} === Lista === Once dos xogadores ([[Charles Barkley]], [[Clyde Drexler]], [[Patrick Ewing]], [[Michael Jordan]], [[Karl Malone]], [[Shaquille O'Neal]], [[Hakeem Olajuwon]], [[Robert Parish]], [[Scottie Pippen]], [[David Robinson]] e [[John Stockton]]) estaban en activo na temporada {{nbay|1996|app=season}}, durante a cal os xogadores foron anunciados. O'Neal foi o último en retirarse da NBA, deixando a competición durante a temporada {{nbay|2010|app=season}}. Todos os xogadores a [[2015]], excepto o propio O'Neal, foron incluídos no [[Naismith Memorial Basketball Hall of Fame]]. Baixo as actuais normas do Hall of Fame, un xogador debe estar retirado durante cino anos antes de poder optar a ser elixido para poder ser incluído; polo tando, O'Neal non será elixíbel até a promoción de 2017. [[Lenny Wilkens]] é o único membro da lista de xogadores que tamén foi seleccionado na lista de adestradores. {| class="wikitable" |- |style="width:3em" colspan=2|''Cursiva'' |Colspan=5|Denota a un xogador que estaba activo na NBA no momento da selección |- | style="background:#ff9; width:3em;" colspan="2"|&nbsp; |Colspan=5|Elixido para o [[Naismith Memorial Basketball Hall of Fame]] |- |Colspan=2|AllStar |Colspan=5|Denata o número de aparicións no All-Star |- |Colspan=2|Ano |Colspan=5|Denota o ano de introdución no Basketball Hall of Fame |- |style="width:2em"|G||Colspan=2|[[Base (baloncesto)|Base]]||F||[[Ala (baloncesto)|Aleiro]]||C||[[Pivote (baloncesto)|Civote]] |- |style="width:2em"|Pos||Colspan=2|Posición||Pts||Puntos||Reb||Rebotes |- |style="width:5em" colspan=2|Ast||Colspan=2|Asistencias||MVP||Colspan=2|[[Most Valuable Player]] |} '''''Nota''': A estatísticas son correctas até a fin da temporada {{nbay|2010|app=season}}, a última en que calquera xogador da lista estaba en activo.'' {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" |- ! Nome ! class="unsortable"|Equipos(s) (anos){{ref label|Note1|a|a}} ! Pos ! Pts ! Reb ! Ast ! Títulos ! MVP ! MVP Finais ! AllStar ! Ano |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Kareem|Abdul-Jabbar}} |[[Milwaukee Bucks]] <small>({{nbay|1969|start}}–{{nbay|1974|end}})</small><br/>[[Los Angeles Lakers]] <small>({{nbay|1975|start}}–{{nbay|1988|end}})</small> |C |38.387 |17.440 |5.660 |{{Ntsh|6}} 6 <small>([[1971]], [[1980]], [[1982]], [[1985]], [[1987]], [[1988]])</small> |{{Ntsh|6}} 6 <small>({{nbay|1970|end}}, {{nbay|1971|end}}, {{nbay|1973|end}}, {{nbay|1975|end}}, {{nbay|1976|end}}, {{nbay|1979|end}})</small> |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1971]], [[1985]])</small> |19 |1995 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Nate|Archibald}} |[[Sacramento Kings|Cincinnati Royals / K.C.-Omaha / Kansas City Kings]] <small>({{nbay|1970|start}}–{{nbay|1975|end}})</small><br/>[[New Jersey Nets|New York Nets]] <small>({{nbay|1976|full=y}})</small><br/>[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1978|start}}–{{nbay|1982|end}})</small><br/>[[Milwaukee Bucks]] <small>({{nbay|1983|full=y}})</small> |G |16.481 |2.046 |6.476 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1981]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |6 |1991 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Paul|Arizin}} |[[Golden State Warriors|Chiladelphia Warriors]] <small>({{nbay|1950|start}}–{{nbay|1961|end}})</small> |F/G |16.266 |6.129 |1.665 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1956]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |10 |1978 |- | style="background:#ff9;"|''{{sortname|Charles|Barkley}}'' |[[Philadelphia 76ers]] <small>({{nbay|1984|start}}–{{nbay|1991|end}})</small><br/>[[Phoenix Suns]] <small>({{nbay|1992|start}}–{{nbay|1995|end}})</small><br/>[[Houston Rockets]] <small>({{nbay|1996|start}}–{{nbay|1999|end}})</small> |F |23.757 |12.546 |4.215 |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1992|end}})</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |11 |2006 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Rick|Barry}} |[[Golden State Warriors|San Francisco / Golden State Warriors]] <small>({{nbay|1965|start}}–{{nbay|1966|end}}, {{nbay|1972|start}}–{{nbay|1977|end}})</small><br/>[[Houston Rockets]] <small>({{nbay|1978|start}}–{{nbay|1979|end}})</small> |F |18.395 |5.168 |4.017 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1975]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1975]])</small> |8 |1987 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Elgin|Baylor}} |[[Los Angeles Lakers|Minneapolis / Los Angeles Lakers]] <small>({{nbay|1958|start}}–{{nbay|1971|start}})</small> |F |23.149 |11.463 |3.650 |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |11 |1977 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Dave|Bing}} |[[Detroit Pistons]] <small>({{nbay|1966|start}}–{{nbay|1974|end}})</small><br/>[[Washington Wizards|Washington Bullets]] <small>({{nbay|1975|start}}–{{nbay|1976|end}})</small><br/>[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1977|full=y}})</small> |G |18.327 |3.420 |5.397 |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |7 |1990 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Larry|Bird}} |[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1979|start}}–{{nbay|1991|end}})</small> |F |21.791 |8.974 |5.695 |{{Ntsh|3}} 3 <small>([[1981]], [[1984]], [[1986]])</small> |{{Ntsh|3}} 3 <small>({{nbay|1983|end}}, {{nbay|1984|end}}, {{nbay|1985|end}})</small> |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1984]], [[1986]])</small> |12 |1998 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Wilt|Chamberlain}} |[[Golden State Warriors|Chiladelphia / San Francisco Warriors]] <small>({{nbay|1959|start}}–{{nbay|1964|end}})</small><br/>[[Philadelphia 76ers]] <small>({{nbay|1964|end}}–{{nbay|1967|end}})</small><br/>[[Los Angeles Lakers]] <small>({{nbay|1968|start}}–{{nbay|1972|end}})</small> |C |31.419 |23.924 |4.643 |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1967]], [[1972]])</small> |{{Ntsh|4}} 4 <small>({{nbay|1959|end}}, {{nbay|1965|end}}, {{nbay|1966|end}}, {{nbay|1967|end}})</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1972]])</small> |13 |1979 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Bob|Cousy}} |[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1950|start}}–{{nbay|1962|end}})</small><br/>[[Sacramento Kings|Cincinnati Royals]] <small>({{nbay|1969|full=y}})</small> |G |16.960 |4.786 |6.955 |{{Ntsh|6}} 6 <small>([[1957]], [[1959]], [[1960]], [[1961]], [[1962]], [[1963]])</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1956|end}})</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |13 |1971 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Dave|Cowens}} |[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1970|start}}–{{nbay|1979|end}})</small><br/>[[Milwaukee Bucks]] <small>({{nbay|1982|full=y}})</small> |C/F |13.516 |10.444 |2.910 |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1974]], [[1976]])</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1972|end}})</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |7 |1991 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Billy|Cunningham}} |[[Philadelphia 76ers]] <small>({{nbay|1965|start}}–{{nbay|1971|end}})</small><br/>[[Philadelphia 76ers]] <small>({{nbay|1974|start}}–{{nbay|1975|end}})</small> |F/C |13.626 |6.638 |2.625 |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1967]], [[1983]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |4 |1986 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Dave|DeBusschere}} |[[Detroit Pistons]] <small>({{nbay|1962|start}}–{{nbay|1968|start}})</small><br/>[[New York Knicks]] <small>({{nbay|1968|start}}–{{nbay|1973|end}})</small> |F/G |14.053 |9.618 |2.497 |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1970]], [[1973]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |8 |1983 |- | style="background:#ff9;"|''{{sortname|Clyde|Drexler}}'' |[[Portland Trail Blazers]] <small>({{nbay|1983|start}}–{{nbay|1994|end}})</small><br/>[[Houston Rockets]] <small>({{nbay|1995|start}}–{{nbay|1997|end}})</small> |G/F |22.195 |6.677 |6.125 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1995]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |10 |2004 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Julius|Erving}} |[[Philadelphia 76ers]] <small>({{nbay|1976|start}}–{{nbay|1986|end}})</small> |F/G |18.364 |5.601 |3.224 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1983]])</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1980|end}})</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |11 |1993 |- | style="background:#ff9;"|''{{sortname|Patrick|Ewing}}'' |[[New York Knicks]] <small>({{nbay|1985|start}}–{{nbay|1999|end}})</small><br/>[[Seattle SuperSonics]] <small>({{nbay|2000|full=y}})</small><br/>[[Orlando Magic]] <small>({{nbay|2001|full=y}})</small> |C/F |24.815 |11.607 |2.215 |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |11 |2008 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Walt|Frazier}} |[[New York Knicks]] <small>({{nbay|1967|start}}–{{nbay|1976|end}})</small><br/>[[Cleveland Cavaliers]] <small>({{nbay|1977|start}}–{{nbay|1979|end}})</small> |G |15.581 |4.830 |5.040 |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1970]], [[1973]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |7 |1987 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|George|Gervin}} |[[San Antonio Spurs]] <small>({{nbay|1976|start}}–{{nbay|1984|end}})</small><br/>[[Chicago Bulls]] <small>({{nbay|1985|full=y}})</small> |G/F |20.708 |3.607 |2.214 |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |9 |1996 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Hal|Greer}} |[[Syracuse Nationals]] / [[Philadelphia 76ers]] <small>({{nbay|1958|start}}–{{nbay|1972|end}})</small> |G/F |21.586 |5.665 |4.540 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1967]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |10 |1982 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|John|Havlicek}} |[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1962|start}}–{{nbay|1977|end}})</small> |F/G |26.395 |8.007 |6.114 |{{Ntsh|8}} 8 <small>([[1963]], [[1964]], [[1965]], [[1966]], [[1968]], [[1969]], [[1974]], [[1976]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1974]])</small> |13 |1984 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Elvin|Hayes}} |[[Houston Rockets|San Diego / Houston Rockets]] <small>({{nbay|1968|start}}–{{nbay|1971|end}}, {{nbay|1981|start}}–{{nbay|1983|end}})</small><br/>[[Washington Wizards|Baltimore / Capital / Washington Bullets]] <small>({{nbay|1972|start}}–{{nbay|1980|end}})</small> |F/C |27.313 |16.279 |2.398 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1978]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |12 |1990 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Magic|Johnson}} |[[Los Angeles Lakers]] <small>({{nbay|1979|start}}–{{nbay|1990|end}}, {{nbay|1995|end}})</small> |G/F |17.707 |6.559 |10.141 |{{Ntsh|5}} 5 <small>([[1980]], [[1982]], [[1985]], [[1987]], [[1988]])</small> |{{Ntsh|3}} 3 <small>({{nbay|1986|end}}, {{nbay|1988|end}}, {{nbay|1989|end}})</small> |{{Ntsh|3}} 3 <small>([[1980]], [[1982]], [[1987]])</small> |12 |2002 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Sam|Jones|Sam Jones}} |[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1957|start}}–{{nbay|1968|end}})</small> |G/F |15.411 |4.305 |2.209 |{{Ntsh|10}} 10 <small>([[1959]], [[1960]], [[1961]], [[1962]], [[1963]], [[1964]], [[1965]], [[1966]], [[1968]], [[1969]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |5 |1984 |- | style="background:#ff9;"|''{{sortname|Michael|Jordan}}'' |[[Chicago Bulls]] <small>({{nbay|1984|start}}–{{nbay|1992|end}}, {{nbay|1994|end}}–{{nbay|1997|end}})</small><br/>[[Washington Wizards]] <small>({{nbay|2001|start}}–{{nbay|2002|end}})</small> |G/F |32.292 |6.672 |5.633 |{{Ntsh|6}} 6 <small>([[1991]], [[1992]], [[1993]], [[1996]], [[1997]], [[1998]])</small> |{{Ntsh|5}} 5 <small>({{nbay|1987|end}}, {{nbay|1990|end}}, {{nbay|1991|end}}, {{nbay|1995|end}}, {{nbay|1997|end}})</small> |{{Ntsh|6}} 6 <small>([[1991]], [[1992]], [[1993]], [[1996]], [[1997]], [[1998]])</small> |14 |2009 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Jerry|Lucas}} |[[Sacramento Kings|Cincinnati Royals]] <small>({{nbay|1963|start}}–{{nbay|1969|start}})</small><br/>[[Golden State Warriors|San Francisco Warriors]] <small>({{nbay|1969|start}}–{{nbay|1970|end}})</small><br/>[[New York Knicks]] <small>({{nbay|1971|start}}–{{nbay|1973|end}})</small> |F/C |14.053 |12.942 |2.732 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1973]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |7 |1980 |- | style="background:#ff9;"|''{{sortname|Karl|Malone}}'' |[[Utah Jazz]] <small>({{nbay|1985|start}}–{{nbay|2002|end}})</small><br/>[[Los Angeles Lakers]] <small>({{nbay|2003|full=y}})</small> |F |36.928 |14.968 |5.248 |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|2}} 2 <small>({{nbay|1996|end}}, {{nbay|1998|end}})</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |14 |2010 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Moses|Malone}} |[[Los Angeles Clippers|Buffalo Braves]] <small>({{nbay|1976|start}})</small><br/>[[Houston Rockets]] <small>({{nbay|1976|start}}–{{nbay|1981|end}})</small><br/>[[Philadelphia 76ers]] <small>({{nbay|1982|start}}–{{nbay|1985|end}}, {{nbay|1993|full=y}})</small><br/>[[Washington Wizards|Washington Bullets]] <small>({{nbay|1986|start}}–{{nbay|1987|end}})</small><br/>[[Atlanta Hawks]] <small>({{nbay|1988|start}}–{{nbay|1990|end}})</small><br/>[[Milwaukee Bucks]] <small>({{nbay|1991|start}}–{{nbay|1992|end}})</small><br/>[[San Antonio Spurs]] <small>({{nbay|1994|full=y}})</small> |C/F |27.409 |16.212 |1.796 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1983]])</small> |{{Ntsh|3}} 3 <small>({{nbay|1978|end}}, {{nbay|1981|end}}, {{nbay|1982|end}})</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1983]])</small> |12 |2001 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Pete|Maravich}} |[[Atlanta Hawks]] <small>({{nbay|1970|start}}–{{nbay|1973|end}})</small><br/>[[Utah Jazz|New Orleans / Utah Jazz]] <small>({{nbay|1974|start}}–{{nbay|1979|end}})</small><br/>[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1979|end}})</small> |G |15.948 |2.747 |3.563 |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |5 |1987 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Kevin|McHale}} |[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1980|start}}–{{nbay|1992|end}})</small> |F/C |17.335 |7.122 |1.670 |{{Ntsh|3}} 3 <small>([[1981]], [[1984]], [[1986]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |7 |1999 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|George|Mikan}} |[[Los Angeles Lakers|Minneapolis Lakers]] <small>({{nbay|1948|baa=y|start}}–{{nbay|1955|end}})</small> |C |10.156 |4.167 |1.245 |{{Ntsh|5}} 5 <small>([[1949]], [[1950]], [[1952]], [[1953]], [[1954]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |4 |1959 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Earl|Monroe}} |[[Washington Wizards|Baltimore Bullets]] <small>({{nbay|1967|start}}–{{nbay|1971|start}})</small><br/>[[New York Knicks]] <small>({{nbay|1971|start}}–{{nbay|1979|end}})</small> |G |17.454 |2.796 |3.594 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1973]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |4 |1990 |- | style="background:#ff9;"|''{{sortname|Hakeem|Olajuwon}}'' |[[Houston Rockets]] <small>({{nbay|1984|start}}–{{nbay|2000|end}})</small><br/>[[Toronto Raptors]] <small>({{nbay|2001|full=y}})</small> |C |26.946 |13.748 |3.058 |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1994]], [[1995]])</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1993|end}})</small> |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1994]], [[1995]])</small> |12 |2008 |- | ''{{sortname|Shaquille|O'Neal}} |[[Orlando Magic]] <small>({{nbay|1992|start}}–{{nbay|1995|end}})</small><br/>[[Los Angeles Lakers]] <small>({{nbay|1996|start}}–{{nbay|2003|end}})</small><br/>[[Miami Heat]] <small>({{nbay|2004|start}}–{{nbay|2007|end}})</small><br/>[[Phoenix Suns]] <small>({{nbay|2007|end}}–{{nbay|2008|end}})</small><br/>[[Cleveland Cavaliers]] <small>({{nbay|2009|full=y}})</small><br/>[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|2010|full=y}})</small> |C |28.596 |13.099 |3.026 |{{Ntsh|4}} 4 <small>([[2000]], [[2001]], [[2002]], [[2006]])</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1999–00 NBA season|2000]])</small> |{{Ntsh|3}} 3 <small>([[2000]], [[2001]], [[2002]])</small> |15 | |- | style="background:#ff9;"|''{{sortname|Robert|Parish}}'' |[[Golden State Warriors]] <small>({{nbay|1976|start}}–{{nbay|1979|end}})</small><br/>[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1980|start}}–{{nbay|1993|end}})</small><br/>[[New Orleans Hornets|Charlotte Hornets]] <small>({{nbay|1994|start}}–{{nbay|1995|end}})</small><br/>[[Chicago Bulls]] <small>({{nbay|1996|full=y}})</small> |C |23.334 |14.715 |2.180 |{{Ntsh|4}} 4 <small>([[1981]], [[1984]], [[1986]], [[1997]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |9 |2003 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Bob|Pettit}} |[[Atlanta Hawks|Milwaukee / St. Louis Hawks]] <small>({{nbay|1954|start}}–{{nbay|1964|end}})</small> |F/C |20.880 |12.849 |2.369 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1958]])</small> |{{Ntsh|2}} 2 <small>({{nbay|1955|end}}, {{nbay|1958|end}})</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |11 |1971 |- | style="background:#ff9;"|''{{sortname|Scottie|Pippen}}'' |[[Chicago Bulls]] <small>({{nbay|1987|start}}–{{nbay|1997|end}}, {{nbay|2003|full=y}})</small><br/>[[Houston Rockets]] <small>({{nbay|1998|full=y}})</small><br/>[[Portland Trail Blazers]] <small>({{nbay|1999|start}}–{{nbay|2002|end}})</small> |F/G |18.940 |7.494 |6.135 |{{Ntsh|6}} 6 <small>([[1991]], [[1992]], [[1993]], [[1996]], [[1997]], [[1998]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |7 |2010 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Willis|Reed}} |[[New York Knicks]] <small>({{nbay|1964|start}}–{{nbay|1973|end}})</small> |C/F |12.183 |8.414 |1.186 |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1970]], [[1973]])</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1969|end}})</small> |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1970]], [[1973]])</small> |7 |1982 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Oscar|Robertson}} |[[Sacramento Kings|Cincinnati Royals]] <small>({{nbay|1960|start}}–{{nbay|1969|end}})</small><br/>[[Milwaukee Bucks]] <small>({{nbay|1970|start}}–{{nbay|1973|end}})</small> |G/F |26.710 |7.804 |9.887 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1971]])</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1963|end}})</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |12 |1980 |- | style="background:#ff9;"|''{{sortname|David|Robinson|David Robinson}}'' |[[San Antonio Spurs]] <small>({{nbay|1989|start}}–{{nbay|2002|end}})</small> |C |20.790 |10.497 |2.441 |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1999]], [[2003]])</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1994|end}})</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |10 |2009 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Bill|Russell}} |[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1956|start}}–{{nbay|1968|end}})</small> |C |14.522 |21.620 |4.100 |{{Ntsh|11}} 11 <small>([[1957]], [[1959]], [[1960]], [[1961]], [[1962]], [[1963]], [[1964]], [[1965]], [[1966]], [[1968]], [[1969]])</small> |{{Ntsh|5}} 5 <small>({{nbay|1957|end}}, {{nbay|1960|end}}, {{nbay|1961|end}}, {{nbay|1962|end}}, {{nbay|1964|end}})</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |12 |1975 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Dolph|Schayes}} |[[Syracuse Nationals]] / [[Philadelphia 76ers]] <small>({{nbay|1949|start}}–{{nbay|1963|end}})</small> |F/C |18.438 |11.256 |3.072 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1955]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |12 |1973 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Bill|Sharman}} |[[Washington Capitols]] <small>({{nbay|1950|full=y}})</small><br/>[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1951|start}}–{{nbay|1960|end}})</small> |G |12.665 |2.779 |2.101 |{{Ntsh|4}} 4 <small>([[1957]], [[1959]], [[1960]], [[1961]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |8 |1976 |- | style="background:#ff9;"|''{{sortname|John|Stockton}}'' |[[Utah Jazz]] <small>({{nbay|1984|start}}–{{nbay|2002|end}})</small> |G |19.711 |4.051 |15.806 |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |10 |2009 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Isiah|Thomas}} |[[Detroit Pistons]] <small>({{nbay|1981|start}}–{{nbay|1993|end}})</small> |G |18.822 |3.478 |9.061 |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1989]], [[1990]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1990]])</small> |12 |2000 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Nate|Thurmond}} |[[Golden State Warriors|San Francisco / Golden State Warriors]] <small>({{nbay|1963|start}}–{{nbay|1973|end}})</small><br/>[[Chicago Bulls]] <small>({{nbay|1974|start}}–{{nbay|1975|start}})</small><br/>[[Cleveland Cavaliers]] <small>({{nbay|1975|start}}–{{nbay|1976|end}})</small> |C/F |14.437 |14.464 |2.575 |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |7 |1985 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Wes|Unseld}} |[[Washington Wizards|Baltimore / Capital / Washington Bullets]] <small>({{nbay|1968|start}}–{{nbay|1980|end}})</small> |C/F |10.624 |13.769 |3.822 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1978]])</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1968|end}})</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1978]])</small> |5 |1988 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Bill|Walton}} |[[Portland Trail Blazers]] <small>({{nbay|1974|start}}–{{nbay|1978|end}})</small><br/>[[Los Angeles Clippers|San Diego / Los Angeles Clippers]] <small>({{nbay|1979|start}}–{{nbay|1984|end}})</small><br/>[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1985|start}}–{{nbay|1986|end}})</small> |C/F |6.215 |4.923 |1.590 |{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1977]], [[1986]])</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1977|end}})</small> |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1977]])</small> |2 |1993 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Jerry|West}} |[[Los Angeles Lakers]] <small>({{nbay|1960|start}}–{{nbay|1973|end}})</small> |G/F |25.192 |5.366 |6.238 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1972]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1969]])</small> |14 |1980 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Lenny|Wilkens}} |[[Atlanta Hawks|St. Louis Hawks]] <small>({{nbay|1960|start}}−{{nbay|1967|end}})</small><br/>[[Seattle SuperSonics]] <small>({{nbay|1968|start}}–{{nbay|1971|end}})</small><br/>[[Cleveland Cavaliers]] <small>({{nbay|1972|start}}–{{nbay|1973|end}})</small><br/>[[Portland Trail Blazers]] <small>({{nbay|1974|full=y}})</small> |G |17.772 |5.030 |7.211 |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1979]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|0}} Ningún |9 |1989 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|James|Worthy}} |[[Los Angeles Lakers]] <small>({{nbay|1982|start}}–{{nbay|1993|end}})</small> |F |16.320 |4.708 |2.791 |{{Ntsh|3}} 3 <small>([[1985]], [[1987]], [[1988]])</small> |{{Ntsh|0}} Ningún |{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1988]])</small> |7 |2003 |} == Dez mellores adestradores == {{imaxe dupla|right|RedAuerbach.jpg|80|Phil Jackson 3 cropped.jpg|105|[[Red Auerbach]] (esquerda) e [[Phil Jackson]] (dereita).}} Xunto á selección dos 50 mellores xogadores, fíxose unha selección dos 10 mellores adestradores da historia da NBA. A lista foi compilada en base a unha selección non ordenada realizada exclusivamente polos membros da prensa escrita e audiovisual que cobren regularmente a NBA. Os dez adestradores nomeados estaban vivos no momento do anuncio da lista, e catro deles - [[Phil Jackson]], [[Don Nelson]], [[Pat Riley]] e [[Lenny Wilkens]] - estaban aínda en activo. Catro morreron desde entón: [[Red Holzman]] en 1998, [[Red Auerbach]] en 2006, [[Chuck Daly]] en 2009, e [[Jack Ramsay]] en 2014. Jackson foi o último dos adestradores en anunciar o seu retiro despois da [[Tempada 2010-11 da NBA|temporada 2010–11]]. Nelson é o único membro que nunca gañou un campionato como adestrador, a pesar de que gañou cinco como xogador. Wilkens é o único membro da lista de adestradores que foi tamén seleccionado na lista de xogadores. {| class="wikitable" |- | style="background:#ff9; width:3em;"|&nbsp; |Elixido para o [[Naismith Memorial Basketball Hall of Fame]] |- |'''Ano''' |Denota o ano de introdución no Basketball Hall of Fame |} {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" |- ! Adestrador ! class="unsortable"|Equipo(s) (anos){{ref label|Note1|a|a}} ! Rexistro !Campionatos como adestrador !Adestrador do ano !Ano |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Red|Auerbach}}||[[Washington Capitols]] <small>({{nbay|1946|baa=y|start}}–{{nbay|1948|baa=y|end}})</small><br/>[[Atlanta Hawks|Tri-Cities Blackhawks]] <small>([[1949–50 NBA season|1949–1950]])</small><br/>[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1950|start}}–{{nbay|1965|start}})</small>||{{Ntsh|.662}} 938–479 (.662)||{{Ntsh|9}} 9 <small>([[1957 NBA Finals|1957]], [[1959 NBA Finals|1959]], [[1960 NBA Finals|1960]], [[1961 NBA Finals|1961]], [[1962 NBA Finals|1962]], [[1963 NBA Finals|1963]], [[1964 NBA Finals|1964]], [[1965 NBA Finals|1965]], [[1966 NBA Finals|1966]])</small>||{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1964|end}})</small>||1969 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Chuck|Daly}}||[[Cleveland Cavaliers]] <small>({{nbay|1981|end}})</small><br/>[[Detroit Pistons]] <small>({{nbay|1983|start}}–{{nbay|1991|end}})</small><br/>[[New Jersey Nets]] <small>({{nbay|1992|start}}–{{nbay|1993|end}})</small><br/>[[Orlando Magic]] <small>({{nbay|1997|start}}–{{nbay|1998|end}})</small>||{{Ntsh|.598}} 564–379 (.598)<br/>''638–437 (.593)''{{ref label|Note2|b|b}}||{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1989 NBA Finals|1989]], [[1990 NBA Finals|1990]])</small>||{{Ntsh|0}} Ningún||1994 |- |{{sortname|Bill|Fitch}}||[[Cleveland Cavaliers]] <small>({{nbay|1970|start}}–{{nbay|1978|end}})</small><br/>[[Boston Celtics]] <small>({{nbay|1979|start}}–{{nbay|1982|end}})</small><br/>[[Houston Rockets]] <small>({{nbay|1983|start}}–{{nbay|1987|end}})</small><br/>[[New Jersey Nets]] <small>({{nbay|1989|start}}–{{nbay|1991|end}})</small><br/>[[Los Angeles Clippers]] <small>({{nbay|1994|start}}–{{nbay|1997|end}})</small>||{{Ntsh|.460}} 944–1106 (.460)||{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1981 NBA Finals|1981]])</small>||{{Ntsh|2}} 2 <small>({{nbay|1975|end}}, {{nbay|1979|end}})</small>||align=center|{{Ntsh|0}} — |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Red|Holzman}}||[[Atlanta Hawks|Milwaukee / St. Louis Hawks]] <small>({{nbay|1953|end}}–{{nbay|1956|start}})</small><br/>[[New York Knicks]] <small>({{nbay|1967|start}}–{{nbay|1981|end}})</small>||{{Ntsh|.535}} 696–604 (.535)||{{Ntsh|2}} 2 <small>([[1970 NBA Finals|1970]], [[1973 NBA Finals|1973]])</small>||{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1969|end}})</small>||1986 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Phil|Jackson}}||[[Chicago Bulls]] <small>({{nbay|1989|start}}–{{nbay|1997|end}})</small><br/>[[Los Angeles Lakers]] <small>({{nbay|1999|start}}–{{nbay|2003|end}}, {{nbay|2005|start}}–{{nbay|2010|end}})</small>||{{Ntsh|.721}} 414–160 (.721)<br/>''1155–485 (.704)''||{{Ntsh|11}} 11 <small>([[1991 NBA Finals|1991]], [[1992 NBA Finals|1992]], [[1993 NBA Finals|1993]], [[1996 NBA Finals|1996]], [[1997 NBA Finals|1997]], [[1998 NBA Finals|1998]], [[2000 NBA Finals|2000]], [[2001 NBA Finals|2001]], [[2002 NBA Finals|2002]], [[2009 NBA Finals|2009]], [[2010 NBA Finals|2010]])</small>||{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1995|end}})</small>||2007 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|John|Kundla}}||[[Los Angeles Lakers|Minneapolis Lakers]] <small>([[1948-49 NBA season|1948]]–{{nbay|1958|end}})</small>||{{Ntsh|.583}} 423–302 (.583)||{{Ntsh|5}} 5 <small>([[1949 NBA Finals|1949]] [[1950 NBA Finals|1950]], [[1952 NBA Finals|1952]], [[1953 NBA Finals|1953]], [[1954 NBA Finals|1954]])</small>||{{Ntsh|0}} Ningún||1995 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Don|Nelson}}||[[Milwaukee Bucks]] <small>({{nbay|1976|start}}–{{nbay|1986|end}})</small><br/>[[Golden State Warriors]] <small>({{nbay|1988|start}}–{{nbay|1994|end}}, {{nbay|2006|start}}–{{nbay|2009|end}})</small><br/>[[New York Knicks]] <small>([[1995–96 NBA season|1995–1996]])</small><br/>[[Dallas Mavericks]] <small>({{nbay|1997|start}}–{{nbay|2004|end}})</small>||{{Ntsh|.575}} 851–629 (.575)<br/>''1335–1063 (.557)''{{ref label|Note2|b|b}}||{{Ntsh|0}} Ningún||{{Ntsh|3}} 3 <small>({{nbay|1982|end}}, {{nbay|1984|end}}, {{nbay|1991|end}})</small>|| 2012 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Jack|Ramsay}}||[[Philadelphia 76ers]] <small>({{nbay|1968|start}}–{{nbay|1971|end}})</small><br/>[[Los Angeles Clippers|Buffalo Braves]] <small>({{nbay|1972|start}}–{{nbay|1975|end}})</small><br/>[[Portland Trail Blazers]] <small>({{nbay|1976|start}}–{{nbay|1985|end}})</small><br/>[[Indiana Pacers]] <small>({{nbay|1986|start}}–{{nbay|1988|start}})</small>||{{Ntsh|.525}} 864–783 (.525)||{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1977 NBA Finals|1977]])</small>||{{Ntsh|0}} Ningún||1992 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Pat|Riley}}||[[Los Angeles Lakers]] <small>({{nbay|1981|start}}–{{nbay|1989|end}})</small><br/>[[New York Knicks]] <small>({{nbay|1991|start}}–{{nbay|1994|end}})</small><br/>[[Miami Heat]] <small>({{nbay|1995|start}}–{{nbay|2002|end}}, {{nbay|2005|start}}–{{nbay|2007|end}})</small>||{{Ntsh|.702}} 798–339 (.702)<br/>''1210–694 (.636)''{{ref label|Note2|b|b}}||{{Ntsh|5}} 5 <small>([[1982 NBA Finals|1982]], [[1985 NBA Finals|1985]], [[1987 NBA Finals|1987]], [[1988 NBA Finals|1988]], [[2006 NBA Finals|2006]])</small>||{{Ntsh|3}} 3 <small>({{nbay|1989|end}}, {{nbay|1992|end}}, {{nbay|1996|end}})</small>||2008 |- | style="background:#ff9;"|{{sortname|Lenny|Wilkens}}||[[Seattle SuperSonics]] <small>({{nbay|1969|start}}–{{nbay|1971|end}}, {{nbay|1977|start}}–{{nbay|1984|end}})</small><br/>[[Portland Trail Blazers]] <small>({{nbay|1974|start}}–{{nbay|1975|end}})</small><br/>[[Cleveland Cavaliers]] <small>({{nbay|1986|start}}–{{nbay|1992|end}})</small><br/>[[Atlanta Hawks]] <small>({{nbay|1993|start}}–{{nbay|1999|end}})</small><br/>[[Toronto Raptors]] <small>({{nbay|2000|start}}–{{nbay|2002|end}})</small><br/>[[New York Knicks]] <small>({{nbay|2003|end}}–{{nbay|2004|end}})</small>||{{Ntsh|.544}} 1014–850 (.544)<br/>''1332–1155 (.536)''{{ref label|Note2|b|b}}||{{Ntsh|1}} 1 <small>([[1979 NBA Finals|1979]])</small>||{{Ntsh|1}} 1 <small>({{nbay|1993|end}})</small>||1998 |} == Dez mellores equipos == Na celebración do 50 aniversario da NBA tamén se incluíu unha selección dos 10 mellores equipos da historia da competición. A lista foi rellida en base a unha selección sen orde realizada exclusivamente polos membros da prensa escrita e audiovisual que cobren regularmente a NBA. Os equipos foron seleccionados de entre os mellores dunha soa tempada durante. Todos os equipos escollidos gañaron o campionato da NBA, tendo entre todos unha media de 66 partidos gañados por temporada. A mellor histórica de todos os equipos, porén, téñena os [[Chicago Bulls]] da temporada 1995-96 con 72 vitorias. Tan só seis das trinta franquías da NBA (vinte e nove no momento do anuncio) teñen un equipo na lista. Catro deses equipos contan con máis dun equipo seleccionado: os [[Boston Celtics]], os [[Chicago Bulls]], [[Los Angeles Lakers]] e os [[Philadelphia 76ers]]. Seis xogadores están no cadro de xogadores de dous equipos distintos da lista: [[Wilt Chamberlain]] cos Sixers de 1966-67 e os Lakers de 1971-72; [[James Edwards]], [[Dennis Rodman]] e [[John Salley]] cos Pistons 1988-89 e os Bulls de 1995-96; e [[Michael Jordan]] e [[Scottie Pippen]] cos Bulls, tanto en 1991-1992 e 1995-1996. Outros tres individuos figuran tanto como xogador como adestrador, todos os cales repetindo franquía: [[K. C. Jones]] cos Celtics como xogador en 1964-65 e como adestrador en 1985-86, [[Billy Cunningham]] cos Sixers como xogador en 1966-67 e como adestrador en 1982-83, e [[Pat Riley]] cos Lakers como xogador en 1971-72 e como adestrador en 1986-87. [[Phil Jackson]], o adestrador en xefe dos Bulls desde 1989 até 1998, foi o único home en adestrar a dous equipos que chegaron á lista. Aínda que Jackson estaba baixo contrato cos Knicks como xogador na tempada do campionato de 1969-70, non xogou ese ano por mor de estarse a recuperar dunha cirurxía de fusión espinal.<ref>{{cita web|url=http://www.nydailynews.com/sports/basketball/knicks/2010/02/27/2010-02-27_lawrence_phil_amazes_knick_legends_with_longevity.html|título=Los Angeles Lakers adestrador Phil Jackson amazes Knick legends with his hoops longevity|editor=Daily News|data=27 de febreiro de 2010|dataacceso=20 de marzo de 2015|autor=Lawrence, Mitch|lingua=inglés|data-arquivo=02 de marzo de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100302014323/http://www.nydailynews.com/sports/basketball/knicks/2010/02/27/2010-02-27_lawrence_phil_amazes_knick_legends_with_longevity.html|url-morta=yes}}</ref> Os xogadores cuxos nomes están en cursiva foron incluídos no Basketball Hall of Fame despois do anuncio dos 10 mellores equipos. Os xogadores pertencentes os Salón da Fama que figuran para cada equipo individuo son só os que foron incluídos como xogadores, e non inclúe os seleccionados noutras funcións como adestrador ou técnico. {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%; width:100%" |- ! style="width:6%;"|Temporada ! style="width:10%;"|Equipo ! style="width:4%;"|Récord ! style="width:10%;"|Resultado<br/>nos Playoffs ! style="width:36%;" class="unsortable"|Xogadores e adestrador ! style="width:16%;"|Xogadores no<br/> [[Naismith Memorial Basketball Hall of Fame|Hall of Fame]] ! style="width:16%;"|Xogadores na<br/>[[#Lista|lista dos 50 mellores]] |- |1964–65||[[Boston Celtics]]||{{Ntsh|.775}} 62–18 (.775)||Gaña a Final de 1965<br /> <small>vs. [[Los Angeles Lakers]]</small>||[[Ron Bonham]], [[Mel Counts]], [[John Havlicek]], [[Tom Heinsohn]], [[K. C. Jones]], [[Sam Jones]], [[Willie Naulls]], [[Bevo Nordmann]], [[Bill Russell]], [[Satch Sanders|Tom Sanders]], [[Larry Siegfried]], [[John Thompson]], [[Gerry Ward]], adestrador [[Red Auerbach]]||{{Ntsh|5}} 5 (K. Jones, S. Jones, Heinsohn, Russell, Havlicek) ||{{Ntsh|3}} 3 (S. Jones, Russell, Havlicek) |- |1966–67||[[Philadelphia 76ers]]||{{Ntsh|.840}} 68–13 (.840)||Gaña a Final de 1967<br /> <small>vs. [[Golden State Warriors|San Fran. Warriors]]</small>||[[Wilt Chamberlain]], [[Larry Costello]], [[Billy Cunningham]], [[Dave Gambee]], [[Hal Greer]], [[Matt Guokas]], [[Lucious Jackson|Luke Jackson]], [[Wali Jones]], [[Bill Melchionni]], [[Chet Walker]], [[Bob Weiss]], adestrador [[Alex Hannum]]||{{Ntsh|3}} 4 (Greer, Chamberlain, Cunningham, ''Walker'')||{{Ntsh|3}} 3 (Greer, Chamberlain, Cunningham) |- |1969–70||[[New York Knicks]]||{{Ntsh|.732}} 60–22 (.732)||Gaña a Final de 1970<br /> <small>vs. [[Los Angeles Lakers]]</small>||[[Dick Barnett]], [[Nate Bowman]], [[Bill Bradley]], [[Dave DeBusschere]], [[Walt Frazier]], [[Bill Hosket, Jr.|Bill Hosket]], [[Don May]], [[Willis Reed]], [[Mike Riordan]], [[Cazzie Russell]], [[Dave Stallworth]], [[John Warren]], adestrador [[Red Holzman]]||{{Ntsh|4}} 4 (Frazier, Bradley, DeBusschere, Reed)||{{Ntsh|3}} 3 (Frazier, DeBusschere, Reed) |- |1971–72||[[Los Angeles Lakers]]||{{Ntsh|.841}} 69–13 (.841)||Gaña a Final de 1972<br /> <small>vs. [[New York Knicks]]</small>|| [[Wilt Chamberlain]], [[Jim Cleamons]], [[LeRoy Ellis]], [[Keith Erickson]], [[Gail Goodrich]], [[Happy Hairston]], [[Jim McMillian]], [[Pat Riley]], [[Flynn Robinson]], [[John Trapp]], [[Jerry West]], adestrador [[Bill Sharman]]||{{Ntsh|4}} 4 (Goodrich, West, Chamberlain, Baylor) ||{{Ntsh|3}} 3 (West, Chamberlain, Baylor) |- |1982–83||[[Philadelphia 76ers]]||{{Ntsh|.793}} 65–17 (.793)||Gaña a Final de 1983<br /> <small>vs. [[Los Angeles Lakers]]</small>||[[J. J. Anderson]], [[Maurice Cheeks]], [[Earl Cureton]], [[Franklin Edwards]], [[Julius Erving]], [[Marc Iavaroni]], [[Clemon Johnson]], [[Reggie Johnson]], [[Bobby Jones (xogador de baloncesto)|Bobby Jones]], [[Moses Malone]], [[Mark McNamara]], [[Clint Richardson]], [[Russ Schoene]], [[Andrew Toney]], adestrador [[Billy Cunningham]]||{{Ntsh|2}} 2 (Erving, ''Malone'')||{{Ntsh|2}} 2 (Erving, Malone) |- |1985–86||[[Boston Celtics]]||{{Ntsh|.817}} 67–15 (.817)||Gaña a Final de 1986<br /> <small>vs. [[Houston Rockets]]</small>||[[Danny Ainge]], [[Larry Bird]], [[Rick Carlisle]], [[Dennis Johnson]], [[Greg Kite]], [[Kevin McHale]], [[Robert Parish]], [[Jerry Sichting]], [[David Thirdkill]], [[Sam Vincent]], [[Bill Walton]], [[Scott Wedman]], [[Sly Williams]], adestrador [[K. C. Jones]]||{{Ntsh|5}} 5 (''McHale'', ''Bird'', ''Parish'', Walton, ''Johnson'')||{{Ntsh|4}} 4 (McHale, Bird, Parish, Walton) |- |1986–87||[[Los Angeles Lakers]]||{{Ntsh|.793}} 65–17 (.793)||Gaña a Final de 1987<br /> <small>vs. [[Boston Celtics]]</small>||[[Kareem Abdul-Jabbar]], [[Adrian Branch]], [[Frank Brickowski]], [[Michael Cooper]], [[A. C. Green]], [[Magic Johnson]], [[Wes Matthews]], [[Kurt Rambis]], [[Mike Smrek]], [[Byron Scott]], [[Billy Thompson]], [[Mychal Thompson]], [[James Worthy]], adestrador [[Pat Riley]]||{{Ntsh|3}} 3 (''Johnson'', ''Worthy'', Abdul-Jabbar)||{{Ntsh|3}} 3 (Johnson, Worthy, Abdul-Jabbar) |- |1988–89||[[Detroit Pistons]]||{{Ntsh|.768}} 63–19 (.768)||Gaña a Final de 1989<br /> <small>vs. [[Los Angeles Lakers]]</small>||[[Mark Aguirre]], [[Adrian Dantley]], [[Darryl Dawkins|D. Dawkins]], [[Fennis Dembo|F. Dembo]], [[Joe Dumars]], [[James Edwards]], [[Steve Harris]], [[Vinnie Johnson]], [[Bill Laimbeer]], [[John Long]], [[Rick Mahorn]], [[Pace Mannion|P. Mannion]], [[Dennis Rodman]], [[Jim Rowinski]], [[John Salley]], [[Isiah Thomas]], [[Micheal Williams|M. Williams]], adestrador [[Chuck Daly]]||{{Ntsh|4}} 4 (''Thomas'', ''Dumars'', ''Dantley'', ''Rodman'')||{{Ntsh|1}} 1 (Thomas) |- |1991–92||[[Chicago Bulls]]||{{Ntsh|.817}} 67–15 (.817)||Gaña a Final de 1992<br /> <small>vs. [[Portland Trail Blazers|Portland Blazers]]</small>||[[B. J. Armstrong]], [[Bill Cartwright]], [[Horace Grant]], [[Bob Hansen]], [[Craig Hodges]], [[Dennis Hopson]], [[Michael Jordan]], [[Stacey King]], [[Cliff Levingston]], [[Chuck Nevitt]], [[John Paxson]], [[Will Perdue]], [[Scottie Pippen]], [[Mark Randall]], [[Rory Sparrow]], [[Scott Williams]], adestrador [[Phil Jackson]]||{{Ntsh|2}} 2 (''Jordan'', ''Pippen'')||{{Ntsh|2}} 2 (Jordan, Pippen) |- |1995–96||[[Chicago Bulls]]||{{Ntsh|.878}} 72–10 (.878)||Gaña a Final de 1996<br /> <small>vs. [[Seattle SuperSonics]]</small>||[[Randy Brown]], [[Jud Buechler]], [[Jason Caffey]], [[James Edwards]], [[Jack Haley]], [[Ron Harper]], [[Michael Jordan]], [[Steve Kerr]], [[Luc Longley]], [[Toni Kukoč]], [[Scottie Pippen]], [[Dennis Rodman]], [[John Salley]], [[Dickey Simpkins]], [[Bill Wennington]], adestrador [[Phil Jackson]]||{{Ntsh|3}} 3 (''Jordan'', ''Pippen'', ''Rodman'')||{{Ntsh|2}} 2 (Jordan, Pippen) |} == Aclaracións == * {{note label|Note1|a|a}} Os equipos da [[American Basketball Association]] (ABA) que non foron admitidos na NBA en 1976 non están incluídos; cada ano liga co artigo a esa tempada en particular. * {{note label|Note2|b|b}} Os récords e as porcentaxes de vitorias en cursiva reflicten todos os partidos xogados até a tempada {{nbay|2010|App=tempada}}; o rexistro anterior é o do adestrador no momento da súa selección. == Notas == === Referencias === {{Listaref}} === Ligazóns externas === * [http://www.nba.com/history/players/50greatest.html NBA.com: The 50 Greatest Players page] {{en}} * [https://web.archive.org/web/20120209033542/http://www.nba.com/history/top_10_coaches.html NBA.com: Top 10 Coaches page] {{en}} * [https://web.archive.org/web/20110628190654/http://www.nba.com/history/toptenteams_index.html NBA.com: Top 10 Teams page] {{en}} {{NBA50}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:National Basketball Association]] jqspacd8g89ms7loqrmn3bon8x3xf45 0 311576 6149412 6123016 2022-08-03T11:03:39Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Xacemento arqueolóxico | nome = Akrotiri | nome_nativo = | nome_nativo_lingua = | nome_alternativo= | imaxe = Ancient Akrotiri.jpeg | tamaño_imaxe = | alt = | pé_imaxe = Escavación | mapa = {{Mapa de localización |Grecia |label= Akrotiri |position=right |lat_deg= 36 | lat_min= 21 | lat_seg= 5 | latNS = N | lon_deg = 25 | lon_min = 24 | lon_seg = 13 |longEW=E |float=none |caption= |width=300 }} | tipo_mapa = | mapa_alt = | pé_mapa = | tamaño_mapa = | altitude_m = | altitude_ref = | relevo = | coordenadas = {{Coordenadas|36|21|5|N|25|24|13|E}} | etiqueta_do_punto= | localización = [[Santorini]], {{GREb}} | rexión = [[Mar Exeo]] | tipo = Asentamento | parte_de = | lonxitude = | ancho = | área = | volume = | diámetro = | circunferencia = | altura = | construtor = | material = | fundado = | abandonado = [[Século -XVI]] | períodos = | culturas = [[Civilización cicládica|Cicládica]] | dependencia_de = | ocupantes = | evento = [[Erupción minoica]] | descuberto = 1867 | escavacións = Desde 1967 | arqueólogos = | condición = Ruínas | propiedade = Público | xestor = | acceso_público = Si | sitio_web = <!-- {{URL|exemplo.gal}} --> | estilos_arquitectónicos= | detalles_arquitectónicos= | notas = Escavación activa }} [[Ficheiro:Akrotiri-greece-feve.jpg|miniatura|[[Sitio arqueolóxico]] en Akrotiri.]] [[Ficheiro:Map Akrotiri 1600 BC-en.png|miniatura|Mapa de Akrotiri durante a [[Idade de Bronce]].]] '''Akrotiri''' ([[lingua grega | grego]]: Ακρωτήρι) é un [[sitio arqueolóxico]] da [[civilización minoica]] da [[Idade de Bronce]] na illa [[Grecia|grega]] de [[Santorini]] (antigamente illa de Thera) a uns 100&nbsp;km ó norte de [[Illa de Creta|Creta]]. Esta illa forma parte do [[arquipélago]] das [[Cíclades]]. O lugar correspóndese cun asentamento que, tendo en conta os estilos das olas de barro e das pinturas murais atopadas nas escavacións, descubriuse que se remonta á [[civilización minoica]]. O sitio arqueolóxico debe ó seu nome á vila [[Grecia|grega]] que se atopa nun outeiro achegado, mentres que o nome orixinal é descoñecido. As descubertas durante as escavacións, comezadas no ano 1967 por Spyridon Marinatos, chegaron á conclusión de que as [[pintura mural|pinturas murais]] dos seus edificios reflectían a vida real da poboación.<ref>Historia del Arte Espasa (2004 pág. 166).</ref> O formidábel estado de conservación do lugar —semellante ó das [[Pompeia|ruínas romanas de Pompeia]]— débese ó feito de que foi cuberta polo [[piroclasto]] dunha [[erupción volcánica]] (a [[erupción minoica]]) ocorrida a metade do segundo milenio aC.<ref name="flo">Floyd W. McCoy and Grant Heiken, ''Volcanic Hazards and Disasters in Human Antiquity'', 2000</ref> == Historia == As primeiras evidencias sobre a presenza humana en Akrotiri poden remontarse xa no quinto milenio a.C., cando era unha pequena vila mariñeira e agrícola. A finais do terceiro milenio, esta comunidade desenvolveuse e expandiuse significativamente. Un factor para o crecemento de Akrotiri pode ser as relacións comerciais que estableceu con outras [[civilización exea | culturas do Exeo]], como se demostran os fragmentos de cerámica estranxeira no lugar. A posición estratéxica de Akrotiri na ruta de navegación principal entre [[Chipre]] e a [[Creta minoica]] tamén o converteu nun punto importante para o comercio de cobre.<ref>{{cite journal |first1=Carl |last1=Knappelt |first2=Tim |last2=Evans |first3=Ray |last3=Rivers |title=Modeling Maritime Interactions in the Aegean Bronze Age |journal=Antiquity |volume=82 |issue=318 |date=2008 |pages=1009–1024 [p. 1020] |doi=10.1017/S0003598X0009774X }}</ref> permitindo así converterse nun importante centro de procesamento de cobre, como demostrou o descubrimento de moldes e crisois. A prosperidade de Akrotiri continuou uns 500 anos máis, as rúas pavimentadas, un amplo sistema de drenaxe, a produción de cerámica de alta calidade e unha maior especialización artesanal apuntan ao nivel de sofisticación alcanzado polo asentamento. Non obstante, todo isto acabou no século XVI a.C. coa [[erupción minoica|erupción volcánica de Thera]]. Hai unha gran variedade de probas de datación da erupción, pero non se sabe o seu ano exacto. A [[datación por radiocarbono]] sitúao moi probablemente entre o 1620 e o 1530 a.C., que tamén está de acordo co intervalo de datas de 1570 a 1500 a.C. suxerido polas semellanzas da [[cultura material]] con outros xacementos do Exeo. Os patróns de crecemento pouco comúns observados nos [[Dendrocronología|aneis dos árbores]] en 1597, 1560, 1546 e 1544 a.C. son consistentes cun acontecemento volcánico importante nalgún deses anos. Estas tres últimas datas poden ser as mellores candidatas, xa que tamén se consideran posibles para os rexistros do [[Imperio Novo de Exipto]] que se pensa que fan referencia á erupción. == Asentamento cicládico == O sitio de escavación de Akrotiri pertence a un asentamento da [[cultura cicládica | cultura cicládica]] na illa de [[Santorini]], asociado á civilización minoica debido ás inscricións no [[lineal A]], e estreitas semellanzas en estilos de [[Artefacto (arqueoloxía) | artefactos]] e [[fresco]]s.<ref>[[Christos G. Doumas]], ''Thera – Pompeii of the Ancient Aegean'', Londres, 1983</ref> A escavación recibe o nome da moderna vila de [[Akrotiri, Santorini |Akrotiri] situada nun outeiro próximo. O nome do sitio na antigüidade é descoñecido. [[Ficheiro:Triangle Square.jpg|thumb|left | Unha vista cara abaixo sobre a Praza do Triángulo fronte á West House en Akrotiri, Grecia. Tomado en 2001, 4 anos antes de que caese o tellado.]] Akrotiri foi enterrada pola gran [[erupción minoica | erupción de Theran]] a mediados do segundo milenio [[Antes de Cristo | a.C.]]<ref>Floyd W. McCoy and Grant Heiken, ''Volcanic Hazards and Disasters in Human Antiquity'', 2000</ref> (durante o [[Cronoloxía minoica | Período final da IA ​​minoica]]), resultando, como nas ruínas [[imperio romano | romanas]] de [[Pompeia]], estár notablemente ben conservadas. No sitio descubríronse [[Fresco]]s,<ref> Christos G. Doumas, "The Wall Paintings of Thera", Athens 1991 </ref> cerámicas, mobles, sistemas avanzados de drenaxe e edificios de tres andares.<ref>C. Michael Hogan, ''[http://themodernantiquarian.com/site/10846/akrotiri.html#fieldnotes Akrotiri]'', The Modern Antiquarian</ref> === Escavacións === As primeiras escavacións na illa de Santorini foron realizadas polo xeólogo francés F. Fouque en 1867, despois de que algúns locais atopasen antigos artefactos nunha canteira. Máis tarde, entre 1895 e 1900, as escavacións do arqueólogo alemán Barón [[Friedrich Hiller von Gaertringen]] revelaron as ruínas da antiga Thera en Mesa Vouno, que datan do período arcaico, moito despois da erupción minoica.<ref>Centro universitario europeo per i beni culturali di Ravello, [https://books.google.com/books?id=T0s9DeosdA0C&pg=PA161 ''Ancient Buildings and Earthquakes : the Local Seismic Culture Approach.''] Edipuglia srl, 2005 {{ISBN|8872284031}}</ref> Tamén, un pouco máis tarde, R. Zahn escavou na localidade de Potamos, preto de Akrotiri, baixo os auspicios do [[Instituto Arqueolóxico Alemán de Atenas]]. [[Spyridon Marinatos]] iniciou unha gran escavación moderna en 1967 e revelou o valor total deste sitio. A elección do sitio de Marinatos demostrou ser correcta e a poucas horas da escavación comezaron a descubrirse os restos da cidade enterrada.<ref name=Thera>{{cite book|last1=Doumas|first1=Christos|title=Thera: Pompeii of the ancient Aegean|date=1983|publisher=Thames and Hudson Inc|location=New York, New York}}</ref> O seguinte paso foi determinar a extensión da cidade, o que levou dúas tempadas enteiras 1967 e 1968. Nos primeiros anos da escavación prestouse moita atención á organización de instalacións axeitadas para a escavación, incluíndo importantes talleres, laboratorios para almacenamiento, reparación e tratamento e áreas de exame de achadegos arqueolóxicos.<ref name=Thera/> Debido a que o xacemento se conservou en espesas cinzas volcánicas, Marinatos observou que moitos dos edificios conserváronse con máis dunha altura, creando desafíos únicos para a escavación. Experimentouse con túneles na pedra pómez, pero esta técnica abandonouse máis tarde. Algúns historiadores sosteñen que este asentamento, así como o desastre que o deixou esquecido durante a maior parte da historia, foi a inspiración detrás da historia da [[Atlántida]] de [[Platón]], como se mencionou nos seus diálogos ''[Timeo (diálogo) | Timeo]]'' e ''[[Critias (diálogo) | Critias]]''. Instaláronse artefactos escavados nun museo distante do lugar ([[Museum of Prehistoric Thera]]), con moitos obxectos e obras de arte. Só se atopou un só obxecto de ouro, escondido baixo o chan, e non se atoparon restos de esqueletos humanos non enterrados. Isto indica que se realizou unha evacuación ordenada con pouca ou nula perda de vidas. Unha ambiciosa estrutura de tellado moderno, destinada a protexer o sitio, colapsou xusto antes da súa finalización en 2005, matando a un visitante.<ref name="AkrotiriReopened">{{cite web|title=Ancient Akrotiri reopened to visitors|url=http://www.greeka.com/cyclades/santorini/news/news/1130.htm|website=The Greek Island Specialists|accessdate=14 de maio de 2016|date=11 de abril de 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20160530144031/http://www.greeka.com/cyclades/santorini/news/news/1130.htm|archive-date=30 de maio de 2016}}</ref> Non resultaron danadas ás antigüidades.<ref>Although, those charged with criminal negligence were charged with "damaging a monument". Staff (3 de marzo de 2011) [http://www.ekathimerini.com/4dcgi/_w_articles_wsite1_1_03/03/2011_381339 "O xuízo polo colapso mortal do tellado de Santorini comezará a próxima semana: doce persoas comparecerán no xulgado en relación á morte dun turista e danos no sitio arqueolóxico"] ''Ekathimerini.Com'', archived [https://web.archive.org/web/20110307121320/http://www.ekathimerini.com/4dcgi/_w_articles_wsite1_3834_03/03/2011_381339 here] by [[WebCite]]</ref> Como resultado, o sitio estivo pechado aos visitantes ata abril de 2012.<ref name="AkrotiriReopened" /><ref>"[http://www.tanea.gr/politismos/article/?aid=4710518 Άνοιξε ο αρχαιολογικός χώρος του Ακρωτηρίου Σαντορίνης]," ''Ta Nea'', 10 de abril 2012 {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120413172655/http://www.tanea.gr/politismos/article/?aid=4710518 |date=13 de abril de 2012 }}</ref> As escavacións paráronse desde 2005 por falta de financiamento. Retomáronse en 2016 co apoio dun patrocinador.<ref>{{Cite web|url=https://eugene.kaspersky.com/2016/06/28/santorini-dreams-do-come-true-sometimes/|title = Santorini: Dreams do Come True Sometimes}}</ref> [[Ficheiro: Akrotiri_golden_goat.jpg | thumb | Unha figuriña de cabra dourada, atopada en 1999.]] En outubro de 2018 descubriuse un pequeno santuario cunha estatuíña de mármore dunha muller na "Casa da Thrania" situada preto de Xeste 3, onde se atopou unha cabra dourada en 1999.<ref>{{cite web|url=https://greece.greekreporter.com/2018/10/12/santorini-excavation-brings-to-light-impressive-new-findings-photos/|title=Santorini Excavation Brings to Light Impressive New Findings|work=Greek Reporter|date=12 de outubro de 2018}}</ref> == Frescos de Akrotiri == [[Ficheiro: Fresque du printemps, Akrotiri, Grèce.jpg | thumb | left | Flores de primavera e andoriñas]] Os frescos de Akrotiri son especialmente importantes para o estudo da arte minoica porque se conservan moito mellor que os que xa se coñecían en Knossos e noutros sitios de [[Creta]], dos que só sobreviviron pequenos fragmentos, normalmente caídos ao chan. Todos os pigmentos empregados polos artistas de Akrotiri para pintar os frescos parecen baseados en minerais e, polo tanto, resultaron nunha gran conservación das pezas. As cores empregadas na pintura de Thera inclúen o branco, amarelo, vermello, marrón, azul e negro. A técnica empregada non é un verdadeiro fresco, salvo algúns casos illados, e no seu lugar aparece coma se a pintura comezase mentres o xeso aínda estaba mollado, pero coma se o artista non fixera ningún esforzo por mantelo mollado e bastarlle completar o traballo nunha superficie seca. Como resultado, a miúdo no mesmo fresco, a pintura penetrou no xeso nalgunhas áreas pero despréndese facilmente noutras. <Ref name=Thera/> Precisáronse técnicas especializadas cando se descubriu no inicio do proceso da escavación que o xacemento contiña numerosas pinturas nas paredes ao fresco ben conservadas. [[Tassos Margaritoff]], un dos principais restauradores de frescos bizantinos, é actualmente {{Cando | data = setembro de 2019}} o supervisor do proxecto Akrotiri. <Ref name=Thera/> Os primeiros fragmentos de fresco descubríronse en 1968 no sector Alfa e representan a cabeza dun africano, a cabeza dun mono azul e algúns grandes paxaros voadores azuis. [[Ficheiro:Minoan fresco, showing a fleet and settlement Akrotiri.jpg|thumb | Vila minoica Akrotiri 2]] [[Ficheiro:Plastico degli scavi di Akrotiri - Santorini - Grecia - agosto 2018.jpg|thumb| Modelo das escavacións.]] En 1969 descubriuse o fresco dos Monos azuis na sala Beta 6 e creou unha gran emoción no sitio. <Ref name=Thera/> A paisaxe rochosa que representan os monos subindo imita as rochas volcánicas similares que hai preto do sitio. En 1970 descubriuse o Fresco de Primavera na sala Delta 2. É o primeiro fresco que se atopou perfectamente conservado e aínda en pé e instalada na súa posición orixinal. <Ref name=Thera/> A parede de apoio do fresco non estaba na mellor das condicións e, polo tanto, o fresco tivo que ser recatado inmediatamente para conservalo. O rescate do fresco foi un procedemento delicado e permitiu aos arqueólogos e restauradores desenvolver unha experiencia inestimable. Atopáronse algúns frescos incluídos O pescador e a dama da casa das damas, aínda que separados da parede. == Obxectos de Akrotiri == As escavacións en Akrotiri produciron unha gran variedade de artefactos que revelan numerosas variedades de cerámica cicládica tardía (LC I) da zona. A cerámica é o produto máis común e duradeiro na cultura da maioría das sociedades antigas e, polo tanto, é de grande importancia para os arqueólogos na interpretación das sociedades gregas antigas. En Akrotiri, a cerámica é particularmente abundante debido ás circunstancias que rodearon a desaparición da cidade, xa que a súa repentina evacuación fixo que os habitantes só puideran levar as súas posesións máis valiosas.<Ref name=Thera/> Con moitos fins, a cerámica pode dicir moito sobre a sociedade na que se produciu. Os frascos grandes utilizáronse como recipientes para o almacenamento de mercadorías, mentres que outros como os frascos con estribos foron deseñados para o transporte de certos produtos. Tamén houbo vasos para preparar e cociñar alimentos, comer e beber e moitas outras actividades diversas, incluíndo bañeiras, braseiros, lámpadas de aceite, colmeas, macetas, etc. O máis evidente é a forma, o tamaño e quizais incluso a decoración dos vasos estaba intimamente relacionada co seu uso no mundo antigo. <ref name = Thera /> [[Ficheiro: Prähistorisches Museum Thira Holztisch Gipsausguss 02.jpg | thumb | Mesa de ofrenda, fundida de xeso dun orixinal de madeira do século XVI a.C.]] En canto aos mobles, as cinzas volcánicas que asolagaban a cidade a miúdo penetraban nas casas en gran cantidade e, nestas capas de po volcánico fino, producían negativos dos obxectos de madeira desintegrados. Usando estes negativos como moldes, pódese verter líquido [[xeso-de-París]] e producir moldes de pezas, ou incluso mobles enteiros como camas, mesas, cadeiras ou tallos. As mesas de ofrenda son un dos achados máis comúns en Akrotiri e estaban feitas de barro ou revestidas de xeso, decoradas coa mesma técnica que as pinturas murais e só tiñan tres patas moi decoradas e unha parte superior.<Ref name=Thera/> == Akrotiri hoxe: o camiño de chegada == Hai un camiño que baixa das primeiras casas do [[Akrotiri, Santorini | moderno asentamento]] ao aparcadoiro das escavacións de Akrotiri, que conecta o antigo sitio de escavación coa cidade de Akrotiri. O camiño sinalizouse e reabriuse en setembro de 2012 e agora ten un mantemento regularmente grazas aos voluntarios internacionais. A poboación local foi o primeiro partidario desta iniciativa e encargada do mantemento do camiño, traballando xunto aos voluntarios. O camiño é adecuado para [[bicicleta de montaña]], sendeirismo e moitas outras actividades. [[Ficheiro:Santorini - Panorama degli scavi di Akrotiri - Grecia - agosto 2018.jpg|thumb|left|750px| Vista panorámica da escavación]] {{clear}} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://odysseus.culture.gr/h/3/eh351.jsp?obj_id=2410 Páxina oficial do sitio arqueolóxico] {{en}} * [https://web.archive.org/web/20080915124249/http://www.therafoundation.org/akrotiri/ Akrotiri en Therafundation.org] {{en}} * [http://gogreece.about.com/library/weekly/aa08119b.htm Akrotiri - Santorini's Mystery] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303171249/http://gogreece.about.com/library/weekly/aa08119b.htm |date=03 de marzo de 2016 }} {{en}} * [http://www.travel-to-santorini.com/place.php?place_id=40 Páxina turística de Santorini] {{en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historia de Grecia]] oqf9igxj4d4l19txjir4f43k7f84ngp 0 314679 6149222 6041751 2022-08-03T09:33:40Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Escritor |nome = Ali Ahmad Said Esber |image = Adonis Cracow Poland May12 2011 Fot Mariusz Kubik 08.JPG |descrición = Adonis en Cracovia no 2011 |data_de_nacemento = [[1 de xaneiro]] de [[1930]] |lugar_de_nacemento = Al-Qassabin, Latakia, [[Siria]] |data_de_falecemento = |lugar_de_falecemento = |lingua da escrita = [[árabe culto|árabe]] |xéneros= [[Poesía]] |conxuxe = |notas = Premio Goethe 2011 }} {{Contén texto árabe}} '''Ali Ahmad Said Esber''' ([[transliteración]] do seu nome árabe علي أحمد سعيد إسبر), nado en [[Al-Qassabin]] ([[Latakia]], [[República Siria (1930-1958)|Siria]]) o 1 de xaneiro de [[1930]],<ref>{{Cita web|url=http://letras.s5.com/sbc181011.html|páxina-web=Proyecto Patrimonio|título=Tres poemas de Adonis|data-acceso=11 de xaneiro de 2021|apelidos=Badilla Castillo|nome=Sergio|data-publicación=2011|lingua=es|data-arquivo=12 de xaneiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120112131309/http://letras.s5.com/sbc181011.html|url-morta=unfit}}</ref> coñecido polo pseudónimo '''Adonis''' o '''Adunis''',​ é un poeta, político e profesor [[Francia|francés]] de orixe [[siria]]. Desenvolveu un amplo labor poético ó longo da súa traxectorio, tendo publicados máis de vinte poemarios en lingua árabe. Viviu en Siria, o Líbano e Francia segundo as circunstancias forzábano a fuxir. A día de hoxe é considerado o poeta máis importante en lingua árabe vivo, amais de ser un dos poucos expoñentes do modernismo árabe inda vivo. Malia ser recoñecido mundialmente e un dos máis repetidos candidatos ó [[premio Nobel de Literatura]],<ref>{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2006/10/12/cultura/1160610320.html|páxina-web=elmundo.es|título=Pamuk, Kapuscinski y Adonis, favoritos al Nobel de Literatura en un mar de nombres|data-acceso=11 de xaneiro de 2021|data-publicación=12 de outubro de 2006|lingua=es|apelidos=Borchert|nome=Thomas}}</ref><ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.lefigaro.fr/livres/2016/10/05/03005-20161005ARTFIG00216-le-poete-adonis-prix-prince-pierre-de-monaco-2016.php|páxina-web=lefigaro.fr|título=Le poète Adonis, Prix Prince Pierre de Monaco 2016|data-acceso=11 de xaneiro de 2021|nome=Thierry|apelidos=Clermont|data-publicación=5 de outubro de 2016|lingua=fr}}</ref> os seus ideais [[Ateísmo|ateos]] e mais [[Comunismo|comunistas]] provocaron un forte rexeitamento cara á súa persoa en moitos círculos, especialmente entre os gobernos árabes máis integristas (quen prohibiron a súa obra, coma en [[Irán]] ou [[Marrocos]]). ==Traxectoria== O seu pai era un labrego dunha comunidade [[Alauísmo|alauita]] [[Xiísmo|xiíta]] que lle aprendeu poemas clásicos en árabe e o [[Corán]] enteiro. Ao cumprir dezasete anos, tivo a oportunidade de recitar un poema da súa produción fronte ao daquela presidente de [[Siria]], de xira pola rexión. Fondamente impactado, o presidente ofertoulle o premio que el quixese, ao que o mozo respondeu que quería ir á escola. Tralos seus exitosos estudos ingresa na [[Universidade de Damasco]], onde se licenza en [[Filosofía]] no [[1954]]. Nesta época comeza a empregar o seu [[pseudónimo]] de [[Adonis]] (segundo el conta por mor de que as revistas non lle aceptaban os seus poemas baixo o seu nome real, daquela o agochou xusto despois de ler o famoso mito grego) e a achegarse ó [[ateísmo]] e ó [[comunismo]]. === Exilio === Ao ano seguinte pasou seis meses en prisión por ser parte do [[Partido Socialista Nacionalista Sirio]].<ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.lavanguardia.com/cultura/20140611/54409860942/el-poeta-sirio-adonis-conquista-galicia-con-un-recital-en-el-monte-gaias.html|páxina-web=lavanguardia.com|título=El poeta sirio Adonis conquista Galicia con un recital en el Monte Gaiás|data-acceso=11 de xaneiro de 2021|apelidos=Redacción|lingua=es|data-publicación=11 de xuño de 2014}}</ref> Trala súa ceiba, marchou ao [[Líbano]], onde fundou xunto con outros poetas a revista de poesía Shi'r.<ref name=":0" /> Recibiu unha bolsa de estudo entre 1960-61 en París, o que lle permitiu falar un francés fluído. Comezou a impartir clases na [[Universidade San Xosé de Beirut|Universidade de Beirut]], da que foi catedrático de Literatura Árabe de 1970 a 1985, se ben polo 1980 xa emigrara a París para fuxir da [[Guerra civil libanesa]]. Á súa chegada a Francia xa acadara fama abonda, polo que impartiu clases na [[Sorbona]] de Literatura Árabe ata se retirar para se adicar en exclusividade a compór poemas, ensaios e traducir. Na actualidade vive no barrio da Defensa, o distrito financeiro parisiense, sendo un persoeiro fortemente activo na vida cultural da cidade e da clase intelectual mundial. Fixo declaracións en contra da Revolución Árabe por considerala reaccionaria baixo o seu falso discurso democrático e realiza conferencias e viaxes polo mundo. É considerado un dos grandes poetas árabes. especialmnete, dende a morte do palestino [[Mahmud Darwish|Mahmud Darwich]].<ref>{{Cita web|url=https://next.liberation.fr/livres/2015/04/24/adonis-avec-l-islam-la-poesie-a-du-se-separer-de-la-pensee_1264586|páxina-web=liberation.fr|título=Adonis : «Avec l'Islam, la poésie a dû se séparer de la pensée»|data-acceso=11 de xaneiro de 2021|apelidos=Perrin|nome=Jean-Pierre|data-publicación=24 de abril de 2015|lingua=fr}}</ref> O 11 de xuño do 2014 recitou na [[Cidade da Cultura de Galicia]] canda a [[Yolanda Castaño]].<ref name=":1" /> == Recoñecementos == * 1961, Premio da revista ''Shi'r'' * 1968, Premio dos Amigos do Libro (Beirut) * 1971, Syria-Lebanon Award of the International Poetry Forum ([[Pittsburgh, Pensilvania|Pittsburgh]]) * 1974, Premio Nacional de Poesía (Beirut) * 1983, Membro da Academia Mallarmé * 1983, Officier des Arts et des Lettres (Francia) * 1984, Medalla Picasso ([[UNESCO|Unesco]]) * 1986, Gran Premio das Bienais Internacionais da Poesía de [[Liexa]] * 1990, Membro da Academia Universal de Culturas (París) * 1991, Premio Jean Marlieu Etranger ([[Marsella]]) * 1994, Premio Nâzım Hikmet ([[Istambul]])<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.theguardian.com/books/2011/aug/30/adonis-arab-win-goethe-prize|páxina-web=theguardian.com|título=Adonis becomes first Arab writer to win Goethe prize|data-acceso=11 de xaneiro de 2021|apelidos=Flood|nome=Alison|data-publicación=30 de agosto de 2011|lingua=en}}</ref> * 1995, Premio Méditerranée-Etranger (París) * 1995, Premio do Foro Cultural Libanés en Francia * 1997, Premio de Poesía de Struga * 1999, Premio de Poesía Nonino (Italia) * 2000, Premio Alain Bosquet (París) * 2004, Doutor ''honoris causa'' pola [[Universidade de Xenebra]] * 2006, Medalla de Ouro do Goberno de Italia (Comité Científico do Centro Internacional de Investigacións Pio Manzú) * 2007, Doutor ''honoris causa'' pola [[Universidade Americana de Beirut]] * 2007, Premio Bjornson (Noruega)<ref name=":2" /> * 2008, Premio Grinzane Cavour per la Lettura ([[Italia]]) * 2008, Premio Max Jacob 2008 (Francia) * 2008, Premio Giovanni Pascoli 2008 ([[San Mauro di Romagna]], Italia) * 2011, [[Premio Goethe]] ([[Frankfurt]])<ref>{{Cita web|url=https://elcultural.com/Adonis-recoge-el-premio-Goethe-entre-opiniones-encontradas|páxina-web=elcultural.com|título=Adonis recoge el premio Goethe entre opiniones encontradas|data-acceso=11 de xaneiro de 2011|data-publicación=31 de agosto de 2011|apelidos=Redacción|lingua=es}}</ref><ref name=":2" /> * 2016, Premio literario Prince-Pierre-de-Monaco<ref name=":0" /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Adonis (poeta)}} [[Categoría:Poetas de Siria]] [[Categoría:Nados na gobernación de Latakia]] [[Categoría:Nados en 1930]] [[Categoría:Doutores honoris causa pola Universidade de Xenebra]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Damasco]] [[Categoría:Profesores da Universidade de París]] [[Categoría:Profesores da Universidade San Xosé de Beirut]] [[Categoría:Doutores honoris causa pola Universidade Americana de Beirut]] bsia0ur5xlytv9pe4qlei2sk9fj7ujl 0 317938 6148712 6139141 2022-08-02T18:13:55Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «perto» wikitext text/x-wiki {{Equipo FIBA | nome = Fibwi Palma | liga = [[LEB Prata]] | fundado = [[2007]] | cidade = {{ESPb}} [[Palma]], [[España]] | pavillón = Polideportivo Son Moix | capacidade = 3&nbsp;920 | cores = {{colorbox|#24345B}} {{colorbox|#C3121A}} {{colorbox|#0A8E45}} Azul, vermello, verde | patrocinador = Fibwi Palma | presidente = {{ESPb}} Guillermo Boscana | adestrador = {{ESPb}} Álex Pérez | sitio_web = [http://www.bahiasanagustin.es/ bahiasanagustin.es] }} O '''Club Baloncesto Imprenta Bahía San Agustín''', coñecido por motivos de patrocinio como '''Fibwi Palma''', é un club de [[baloncesto]] profesional [[España|español]] con sede na cidade de [[Palma]], [[Illas Baleares]]. Actualmente compite na [[LEB Prata]], terceira categoría do baloncesto español. == Historia == O club foi creado en 2007 tras a fusión de dous equipos da illa, o CB San Agustín e o CB Imprenta Bahía. Tras o seu ascenso á [[Liga LEB|LEB Prata]] en 2011, rexeitou xogar na categoría por dificultades económicas.<ref>[http://www.webesport.com/new/index.php?option=com_content&view=article&id=1336:el-platja-de-palma-renuncia-a-la-leb-plata-por-falta-de-solvencia-economica&catid=27:nacional&Itemid=21 El Platja de Palma renuncia a la LEB Plata por falta de solvencia económica] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303224322/http://www.webesport.com/new/index.php?option=com_content&view=article&id=1336:el-platja-de-palma-renuncia-a-la-leb-plata-por-falta-de-solvencia-economica&catid=27:nacional&Itemid=21 |date=03 de marzo de 2016 }} Websport.com, 29 de xuño de 2011</ref> A tempada seguinte conseguiu de novo o ascenso por vía deportiva, e desta vez aceptou xogar na terceira categoría do baloncesto español.<ref>[http://www.bahiasanagustin.es/documentos//pdf/prensa1112/091-basquetbalear.com%20300612.pdf Platja de Palma da el 'ok' a jugar en LEB Plata] CB Bahía San Agustín, 30 de xuño de 2012</ref> Na tempada 2012-13, o equipo conseguiu o ascenso á [[Liga LEB|LEB Ouro]], pero decidiu continuar unha tempada máis en LEB Prata. O ano seguinte, perdeu a final dos playoffs de ascenso contra o [[CB Prat]], pero ascendeu igualmente á LEB Ouro tras quedar un posto vacante. En 2019, o equipo chegou á final da Final Four polo ascenso á [[Liga ACB]], disputada en Bilbao, pero foi derrotado polo [[Bilbao Basket]].<ref>[https://www.eitb.eus/es/deportes/baloncesto/bilbao-basket/detalle/6450587/el-retabet-bilbao-basket-logra-ascenso-acb/ El Bilbao Basket vuelve a la ACB]</ref> Após estar preto dos postos de ascenso durante varias temporadas, en 2022 o club finaliza en 17ª posición e descende á [[LEB Prata]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.bahiasanagustin.es/ Páxina web oficial] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Bahia San Agustin, CB}} [[Categoría:Equipos de baloncesto das Illas Baleares‎]] [[Categoría:Deporte en Palma]] 9phv838tpw4hlopnz8so5d8z0ujrufj 0 322261 6149132 5809584 2022-08-03T05:13:57Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:243 ida crop.jpg|250px|miniatura|Imaxe de (243) Ida tomada por [[Galileo (nave espacial)|Galileo]].]] '''(243) Ida''' é un [[asteroide]] da [[familia Coronis]]{{sfn|Grimal|2008|p=116}} do [[cinto de asteroides|cinto principal]]. Foi descuberto o 29 de setembro de 1884 por [[Johann Palisa]] e recibe o nome dunha [[ninfa (mitoloxía)|ninfa]] da mitoloxía grega. Posteriores observacións telescópicas clasificaron o asteroide Ida como un [[asteroide de tipo S]], o tipo máis numeroso no cinto interior de asteroides. O 28 de agosto de 1993, Ida foi visitado pola nave espacial ''[[Galileo (nave espacial)|Galileo]]'', con destino a [[Xúpiter]]. Foi o segundo asteroide visitado por unha nave espacial e o primeiro que se descubriu que tiña un satélite. Igual que todos os asteroides do cinto principal, a órbita de Ida atópase entre os planetas [[Marte]] e [[Xúpiter]]. O seu [[período orbital]] é de 4,84 anos, e o seu [[período de rotación]], de 4,63 horas. Ida ten un diámetro medio de 31,4 quilómetros. É de forma irregular e alongada, e polo que semella, está composto por dous grandes obxectos conectados entre eles nunha forma que lembra un [[croissant]]. A súa superficie é unha das que ten máis cráteres do [[Sistema Solar]], cunha ampla variedade de medidas e idades dos mesmos. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20131226073728/http://www.nggabua.com/astronautica/ Exploración Interplanetaria] {{en}} * [http://neo.jpl.nasa.gov/images/ida.html NASA, Programa de Obxectos Achegados á Terra]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110822152832/http://neo.jpl.nasa.gov/images/ida.html |date=22 de agosto de 2011 }} {{en}} * [http://eltamiz.com/2009/07/17/el-sistema-solar-el-cinturon-de-asteroides-i/ El Tamiz, o cinto de asteroides] {{es}} * [https://web.archive.org/web/20120311134725/http://www.if.ufrj.br/teaching/astron/ida.html Ida e Dáctil, Instituto de Física, Universidade Federal do Rio de Janeiro] {{pt}} {{Sistema Solar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Asteroides]] j4qgm1o341z37yyob943jufw33n61bf 0 322279 6149084 5547825 2022-08-03T03:08:49Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Fusión|Pontevedra}} [[Ficheiro:Igrexa de Santo Domingo de Pontevedra 002.jpg|right|300px|miniatura|[[Ruínas de San Domingos|Ruínas da igrexa gótica de San Domingos]].]] O '''conxunto histórico''' ou '''zona monumental''' da cidade galega de [[Pontevedra]], comprende o conxunto de monumentos que ao longo dos anos, dende [[1951]] até a actualidade ([[2015]]), foron protexidos patrimonialmente, ao abeiro de distintas figuras legais que en [[1985]] quedaron unificadas baixo a categoría de [[Ben de Interese Cultural]], froito da entrada en vigor da Lei 16/1985, de Patrimonio Histórico Español. En particular, os [[Bens de Interese Cultural]] máis importantes existentes na vila de [[Pontevedra]] son os seguintes:<ref>{{Cita web|título=Bens de Interese Cultural (BIC|url=http://ficheiros-web.xunta.gal/patrimonio/bic/relacion_bic.csv|páxina-web=abert@s|apelidos=Xunta de Galicia|urlmorta=yes|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190326221219/http://ficheiros-web.xunta.gal/patrimonio/bic/relacion_bic.csv|dataarquivo=26 de marzo de 2019|formato=csv|data-publicación=13 de decembro de 2016|data-acceso=26 de marzo de 2019}}</ref> * [[Ruínas de San Domingos|Ruínas do Convento de San Domingos]] declaradas Monumento o [[14 de agosto]] de [[1895]]. * [[Convento de San Francisco de Pontevedra|Convento-Igrexa de San Francisco]] declarados Monumento Nacional o [[26 de agosto]] de [[1896]]. * [[Basílica de Santa María a Maior de Pontevedra|Basílica de Santa María a Maior]] declarada Monumento Histórico-Artístico o [[3 de xuño]] de [[1931]]. * [[Pontevedra|Cidade Antiga]], declarada Conxunto Histórico-Artístico o [[23 de febreiro]] de [[1951]]. * [[Museo Provincial de Pontevedra|Museo de Pontevedra]] declarado Monumento Histórico-Artístico o [[1 de marzo|1º de marzo]] de [[1962]]. * [[Capela da Virxe Peregrina de Pontevedra|Capela da Peregrina]] declarada Monumento o [[13 de outubro]] de [[2011]]. == Fóra da cidade vella == Xa fóra da zona monumental da vila atopamos os Bens de Interese Cultura que aparecen a seguir: * [[Mosteiro de San Salvador de Lérez|Mosteiro de Lérez e arredores]] declarado Monumento Histórico-Artístico e Paraxe Pintoresca o [[21 de xuño]] de [[1946]]. * Un conxunto de 11 gravados rupestres, declarados Monumento Histórico-Artístico o [[20 de decembro]] de [[1974]]. ** Gravado rupestre da Esculca. Lastra. Laxe do Outeiro do mato das cruces; ** Gravado rupestre das Eiriñas. Xartán. Gato Morto: Penedo do Argoenxa; ** Gravado rupestre de Cachada do vello; ** Gravado rupestre de Carballeira. Leira de dona Mariña; ** Gravado rupestre de Carramal. Pozo de escribá. Penedo de Vilar de Matos; ** Gravado rupestre de Casaldourado ** Gravado rupestre da Cova do penedo do mato fondo; ** Gravado rupestre de Pedra do Casal; ** Gravado rupestre de Praceres; ** Gravado rupestre do Regato dos Buracos ou do Outeiro da mina. ** Gravado rupestre do Rañadoiro. Chan das Cruces. == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:Pontevedra romance church.jpg|[[Ruínas de San Domingos]]. Ficheiro:Igrexa de Pontevedra Galicia.jpg|[[Convento de San Francisco de Pontevedra]]. Ficheiro:Pontevedra-Santa-María-1.jpg|[[Basílica de Santa María a Maior de Pontevedra|Basílica de Santa María a Maior]]. Ficheiro:Mosteiro de San Salvador de Lérez 02.jpg|[[Mosteiro de San Salvador de Lérez]]. File:Pontevedra 13 Praza da leña.jpg|[[Praza da Leña]], na zona vella da vila. Ficheiro:Museo de Pontevedra.jpg|[[Museo de Pontevedra]]. Ficheiro:Pontevedra-009-2-virgen-peregrina.jpg|A fachada barroca da [[Capela da Virxe Peregrina de Pontevedra|Capela da Peregrina]]. </gallery> == Referencias == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Bens de Interese Cultural de Pontevedra| ]] gzs0y6ug0fx9f7gbmq9pl2tx2usigv6 0 322326 6149428 3669129 2022-08-03T11:07:42Z Adorian 5132 Cambiouse o destino da redirección de [[Dražen Petrović Basketball Hall]] a [[Košarkaški centar Dražen Petrović]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Košarkaški centar Dražen Petrović]] tobrlev8ncdqpk1eof02l4s6iur2pwv 0 323463 6148584 5925775 2022-08-02T15:48:58Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Gene cloning.svg|miniatura|350px|Diagrama dunha clonación molecular usando bacrterias e plásmidos.]] A '''clonación molecular''' ou '''clonación de xenes''' é un conxunto de métodos experimentais de [[bioloxía molecular]] que se usan para ensamblar moléculas de [[ADN recombinante]] e para dirixir a súa [[replicción do ADN|replicación]] dentro dun organismo [[hóspede]].<ref name="isbn0-7167-2866-4">{{Cita libro |author=Watson, James D. |title=Recombinant DNA: genes and genomes: a short course |publisher=W.H. Freeman |location=San Francisco |year=2007 |pages= |isbn=0-7167-2866-4 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref> Utilízase o termo ''[[clonación]]'' para indicar que o método implica a replicación dunha molécula por un método no que se vai producir unha poboación de células que teñen moléculas de ADN idénticas. Outros tipos de [[clonación]] son a clonación celular e a clonación de organismos. A clonación molecular usa xeralmente secuencias de ADN procedentes de dous organismos distintos: a especie que é a fonte do ADN que se vai clonar, e a especie que servirá como hóspede vivo para a replicación do ADN recombinante. Os métodos de clonación molecular son básicos en moitas áreas da bioloxía molecular e medicina contemporáneas.<ref name="isbn1-55581-498-0">{{Cita libro |author=Cheryl L. Patten; Glick, Bernard R.; Pasternak, Jack |title=Molecular Biotechnology: Principles and Applications of Recombinant DNA |publisher=ASM Press |location=Washington, D.C |year=2009 |pages= |isbn=1-55581-498-0 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref> Nun experimento convencional de clonación molecular, o ADN que se vai clonar obtense dun orgnismo de interese, despois trátase con [[encima]]s no tubo de ensaio para xerar fragmentos de ADN máis pequenos. Despois, estes fragmentos combínanse cun [[Vector (bioloxía molecular|vector de ADN]] para xerar moléculas de ADN recombinantes. O ADN recombinante introdúcese segidamente nun organismo hóspede (normalmente unha cepa de laboratorio de ''[[Escherichia coli]]'' fácil de cultivar e benigna). Isto xerará unha poboación de organismos na cal as moléculas de ADN recombinante se replican ao mesmo tempo que se replica o ADN do hóspede. Como estes organismos conteñen fragmentos de ADN alleos son microorganismos [[transxénico]]s ou modificados xeneticamente ([[organismo modificado xeneticamente|OMX]]).<ref name="isbn1-4051-1121-6">{{Cita libro |author=Brown, Terry |title=Gene cloning and DNA analysis: an introduction |publisher=Blackwell Pub |location=Cambridge, MA |year=2006 |pages= |isbn=1-4051 -1121-6 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref> Este proceso aproveita o feito de que unha soa célula bacteriana pode ser inducida a captar e replicar unha soa molécula de ADN recombinante. Esta única célula pode despois ser expandida expoñencialmente para xerar unha gran cantidade de bacterias, cada unha das cales contén copias da molécula recombinante orixinal. Así, tanto a poboación bacteriana resultante, coma a molécula de ADN recombinante, denomínanse comunmente "clons". Falando estritamente, o ''ADN recombinante'' refírese a moléculas de ADN, mentres que ''clonación molecular'' refírese aos métodos usados para ensamblalas e introducilas nas células. == Historia da clonación molecular == Antes da década de 1970, a comprensión da xenética e bioloxía molecular estaba gravemente dificultada pola incapacidade de illar e estudar xenes individuais de organismos complexos. Isto cambiou totalmente cando apareceron os métodos de clonación molecular. Os microbiólogos que trataban de comprender os mecanismos moleculares por medio dos cales as bacterias restrinxían a replicación no seu interior de [[bacteriófago]]s, illaron [[encima de restrición|endonucleases de restrición]], encimas que podían cortar (clivar) moléculas de [[ADN]] cando encontraban nelas certas secuencias de [[nucleótido]]s específicas.<ref name="pmid166604">{{Cita publicación periódica |author=Nathans D, Smith HO |title=Restriction endonucleases in the analysis and restructuring of DNA molecules |journal=Annu. Rev. Biochem. |volume=44 |issue= |pages=273–93 |year=1975 |pmid=166604 |doi=10.1146/annurev.bi.44.070175.001421 |url=https://archive.org/details/sim_annual-review-of-biochemistry_1975_44/page/273}}</ref> Descubriron que os encimas de restrición clivaban moléculas de ADN de lonxitude cromosómica en sitios específicos, e que as seccións específicas dunha molécula longa podían purificarse por fraccionamento por tamaños. Usando un segundo encima chamado ADN [[ligase]], podían unir os fragmentos xerados polos encimas de restrición formando novas combinacións, orixinando o que se denominou [[ADN recombinante]]. Ao recombinaren segmentos de ADN de interese cun vector de ADN, como un bacteriófago ou un [[plásmido]], os cales se replican de forma natural dentro da bacteria, os científicos podían producir grandes cantidades de ADN recombinante purificado en [[cultivo bacteriano|cultivos bacterianos]]. As primeiras moléculas de ADN recombinantes xeráronse e estudáronse en 1972.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Cohen SN, Chang AC, Boyer HW, Helling RB |title=Construction of biologically functional bacterial plasmids in vitro |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=70 |issue=11 |pages=3240–4 |date=November 1973 |pmid=4594039 |pmc=427208 |doi= 10.1073/pnas.70.11.3240|url=}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |author=Jackson DA, Symons RH, Berg P |title=Biochemical method for inserting new genetic information into DNA of Simian Virus 40: circular SV40 DNA molecules containing lambda phage genes and the galactose operon of Escherichia coli |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=69 |issue=10 |pages=2904–9 |date=October 1972 |pmid=4342968 |pmc=389671 |doi= 10.1073/pnas.69.10.2904|url=}}</ref> == Introdución == A clonación molecular aprovéitase de que a estrutura química do ADN é fundamentalmente a mesma en todos os organismos vivos. Por tanto, se calquera segmento de ADN de calquera organismo se insire nun segmento de ADN que contén as secuencias moleculares que son necesarias para a [[replicación do ADN]], e o ADN recombinante resultante se introduce no organismo no cal se obtiveran ditas secuencias, o ADN alleo replicarase á vez que o ADN da célula [[hóspede]] no organismo [[transxénico]]. A clonación molecular é similar á [[reacción en cadea da polimerase]] (PCR) en que permite a replicación da secuencia de ADN. A diferenza fundamental entre estes dous métodos é que a clonación molecular implica a replicación do ADN nun organismo vivo, mentres que a PCR replica o ADN nunha solución ''[[in vitro]]'', sen células vivas. == Pasos a seguir nunha clonación molecular == En experimentos de clonación convencionais, a clonación de calquera fragmento de ADN implica esencialmente seguir sete pasos: (1) elixir un organismo hóspede e o vector de clonación, (2) preparación do vector de ADN, (3) preparación do ADN que se vai clonar, (4) creación do ADN recombinante, (5) introdución do ADN recombinante no organismo hóspede, (6) selección de organismos que conteñen ADN recombinante, (7) detección e selección dos clons coa inserción do ADN desexado e propiedades biolóxicas procuradas. Aínda que se pode facer a planificación dunha clonación en calquera editor de texto, e usar ferramentas on line para, por exemplo, o deseño de [[cebador]]es de [[PCR]], existe tamén software específico para ese mester. Ese software inclúe por exemplo ApE [http://biologylabs.utah.edu/jorgensen/wayned/ape/] (de [[código aberto]]), DNAStrider [http://sourceforge.net/projects/dnastrider/] (de código aberto), Serial Cloner [https://web.archive.org/web/20151015025451/http://serialbasics.free.fr/Serial_Cloner.html] (gratuíto) e Collagene [http://collagene.org/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150801071825/http://collagene.org/ |date=01 de agosto de 2015 }} (de código aberto). === Elección do organismo hóspede e o vector de clonación === Aínda que se usan unha gran variedade de organismos hóspedes e vectores de clonación molecular, a gran maioría dos experimentos de clonación molecular empezan usando unha cepa de laboratorio da bacteria ''[[Escherichia coli]]'' e un [[vector plásmido|vector de clonación plásmido]]. ''Escherichia coli'' e os vectores [[plásmido]]s teñen un uso tan común porque son tecnicamente sofisticados, versátiles, están doadamente dispoñibles, e facilitan un crecemento rápido dos organismos recombinantes requirindo un mínimo equipamento.<ref name="isbn1-4051-1121-6"/> Se o ADN que hai que clonar é excepcionalmente grande (de miles a millóns de [[par de bases|pares de bases]]), entón a miúdo o que se elixe é usar un [[cromosoma artificial bacteriano]]<ref name="pmid1528894">{{Cita publicación periódica |author=Shizuya H |title=Cloning and stable maintenance of 300-kilobase-pair fragments of human DNA in Escherichia coli using an F-factor-based vector |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=89 |issue=18 |pages=8794–7 |date=September 1992 |pmid=1528894 |pmc=50007 |doi= 10.1073/pnas.89.18.8794|url= |name-list-format=vanc|author2=Birren B |author3=Kim UJ |display-authors=3 |last4=Mancino |first4=V |last5=Slepak |first5=T |last6=Tachiiri |first6=Y |last7=Simon |first7=M}}</ref> ou un [[cromosoma artificial de lévedo]]. Certas aplicacións especializadas poden necesitar sistemas hóspede-vector especializadas. Por exemplo, se os experimentadores queren colleitar unha determinada [[proteína]] a partir do organismo recombinante, entón elíxese un [[vector de expresión]] que contén sinais apropiados para a transcrición e a tradución no organismo hóspede desexado. Alternativamente, se o que se pretende é a replicación do ADN en diferentes especies (por exemplo, a transferencia de ADN desde bacerias a plantas), pode seleccionarse un vector cun rango de múltiples hóspedes (tamén chamado [[vector lanzadeira]]). Porén, na práctica, os experimentos de clonación molecular especializados xeralmente empezan cunha clonación nun plásmido bacteriano, seguida da [[subclonación]] no vector especializado. Sexa cal for a combinación do hóspede e o vector utilizada, o vector case sempre contén catro segmentos de ADN que teñen unha importancia esencial para a súa función e utilidade experimental, que son os seguintes: (1) unha orixe de replicación do ADN, que cómpre para que se replique o vector (e as secuencias recombinantes ligadas a el) dentro do organismo hóspede, (2) un ou máis sitios de recoñecemento de [[endonuclease de restrición]] únicos que funcionan como sitios nos que se pode introducir o ADN alleo, (3) un xene que sirva de marcador xenético seleccionable que pode utilizarse para permitir a supervivencia das células que captaron as secuencias vectoras, e (4) un xene adicional que pode usarse para detectar cales células conteñen o ADN alleo.<ref name="isbn1-4051-1121-6" /> === Preparación do ADN vector === O vector de clonación trátase cunha endonuclease de restrición para clivar o ADN no sitio no que se inserirá o ADN alleo. O encima de restrición elíxese para que xere unha configuración no sitio de clivaxe que é compatible coa que hai nos extremos do ADN alleo. Tipicamente, isto faise clivando o ADN vector e o ADN alleo co mesmo encima de restrición, por exemplo [[EcoRI]]. A maioría dos vectores modernos conteñen unha variedade de sitios de clivaxe convenientes que son únicos dentro da molécula vector (de modo que o vector só pode ser clivado nun só sitio) e están localizados dentro dun [[xene]] (frecuentemente o da [[beta-galactosidase]]) cuxa inactivación pode utilizarse para distinguir os organismos recombinantes dos non recombinantes nun paso final do proceso. Para mellorar a proporción de organismos recombinantes e non recombinantes, o vector clivado pode ser tratado cun encima ([[fosfatase alcalina]]) que [[desfosforilación|desfosforila]] os extremos do vector. As moléclas vector con extremos desfosforilados non poden replicarse, e a capacidade de replicación só pode recuperarse se o ADN alleo se integra no sitio de clivaxe.<ref name="isbn0-87969-576-5">{{Cita libro |author=Russell, David W.; Sambrook, Joseph |title=Molecular cloning: a laboratory manual |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory |location=Cold Spring Harbor, N.Y |year=2001 |pages= |isbn=0-87969-576-5 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref> === Preparación do ADN que se vai clonar === Para clonar ADN xenómico, extráese o ADN que se quere clonar do organismo de interese. Pode usarse virtualmene calquera fonte de tecido (mesmo tecidos de [[Quagga|animais extintos]] <ref name="pmid6504142">{{Cita publicación periódica |author=Higuchi R, Bowman B, Freiberger M, Ryder OA, Wilson AC |title=DNA sequences from the quagga, an extinct member of the horse family |journal=Nature |volume=312 |issue=5991 |pages=282–4 |year=1984 |pmid=6504142 |doi= 10.1038/312282a0|url=}}</ref>), con tal de que o ADN non estea moi degradado. O ADN é despois purificado usando métodos simples para eliminar as proteínas contaminantes (extracción con [[fenol]]), [[ARN]] ([[ribonuclease]]) e moléculas máis pequenas (precipitación e/ou [[cromatografía]]). Tamén se usan a miúdo métodos con [[reacción en cadea da polimerase]] (PCR) para a amplificación de secuencias de ADN ou ARN específico ([[RT-PCR]]) antes da clonación molecular. O ADN para os experimentos de clonación pode obterse tamén a partir dun [[ARN]] usando o encima [[transcritase inversa]] (é [[ADN complementario]] ou clonación de ADNc), ou en forma de ADN sintético ([[síntese de xenes artificial]]). A clonación do ADNc utilízase xeralmente para obeter clons representativos da poboación de [[ARNm]] das células de interese, mentres que se usa o ADN sintético para obter calquera secuencia precisa definida polo deseñador. O ADN purificado é despois tratado cun encima de restrición para xerar fragmentos con extremos que poden ser ligados aos do vector. Se é necesario, poden engadirse segmentos de ADN curtos de dobre cadea (''linkers'') que conteñen os sitios de restrición desexados para crear estruturas nos extremos que sexan compatibles co vector.<ref name="isbn1-4051-1121-6" /><ref name="isbn0-87969-576-5" /> === Creación do ADN recombinante cunha ADN ligase === A creación doADN recombinante é en moitos aspectos o paso máis simple do proceso de clonación molecular. O ADN preparado a partir do vector e a fonte allea de ADN simplemente se mesturan ás concentracións axeitadas e son expostas a un encima ([[ADN ligase]]) que liga [[covalente]]mente os extremos. Esta reacción de unión denomínase xeralmente [[Ligación (bioloxía molecular)|ligación]]. A mestura de ADN resultante que contén extremos unidos aleatoriamente está lista pra a súa introdución no organismo hóspede. A ADN ligase só recoñece e actúa sobre os extremos de moléculas de ADN lineares, o que normalmente ten como resultado unha complexa mestura de moléculas de ADN con extremos unidos aleatoriamente. Estarán presentes os produtos desexados (ADN vector ligado covalentemente a un ADN alleo), pero tamén aparecerán outras secuencias que non interesan (por exemplo, ADN ligado consigo mesmo, ADN vector ligado consigo mesmo e combinacións de orde superior dos ADN alleo e vector). Nesta mestura complexa faise unha selección nos pasos seguintes do proceso de clonación, despois de que a mestura do ADN se introduce nas células.<ref name="isbn1-4051-1121-6" /><ref name="isbn0-87969-576-5" /> === Introdución do ADN recombinante no organismo hóspede === A mestura de ADN, previamente manipulada in vitro, será agora introducida de novo nunha célula viva, chamada organismo hóspede. Os métodos usados para introducir o ADN nas células son variados, e o nome que se aplica a este paso depende do métod experimental elixido; por exemplo, [[Transformación (xenética)|transformación]], [[Transdución (xenética)|transdución]], [[transfección]], [[electroporación]].<ref name="isbn1-4051-1121-6" /><ref name="isbn0-87969-576-5" /> Cando o microorganismo capta e replica o ADN do seu ambiente local, o proceso chámase [[Transformación (xenética)|transformación]], e as células que están nun estado fisiolóxico no que poden captar o ADN denomínanse [[Competencia (bioloxía)|competentes]].<ref name="pmid8150273">{{Cita publicación periódica |author=Lederberg J |title=The transformation of genetics by DNA: an anniversary celebration of Avery, MacLeod and McCarty (1944) |journal=Genetics |volume=136 |issue=2 |pages=423–6 |date=February 1994 |pmid=8150273 |pmc=1205797 |doi= |url=}}</ref> En [[cultivo celular|cultivos celulares]] de mamíferos, o proceso análogo de introducir o ADN nas células denomínase normalmente [[transfección]]. Tanto a transformación coma a transfección adoitan requirir a preparación das células por medio dun réxime de crecemento especial e un proceso de tratamento químico que variará coa especie concreta e os tipos celulares que se usen. A [[electroporación]] utiliza pulsos eléctricos de alta voltaxe para translocar o ADN a través da [[membrana plasmática]] (e da [[parede celular]] se está presente).<ref name="pmid2659971">{{Cita publicación periódica |author=Wirth R, Friesenegger A, Fiedler S |title=Transformation of various species of gram-negative bacteria belonging to 11 different genera by electroporation |journal=Mol. Gen. Genet. |volume=216 |issue=1 |pages=175–7 |date=March 1989 |pmid=2659971 |doi= 10.1007/BF00332248|url=}}</ref> A diferenza disto, a [[Transdución (xenética)|transdución]] implica o empaquetamento do ADN en partículas derivadas de virus, e a utilización destas partículas similares a virus para introducir na célula o ADN encapsulado por medio dun proceso que lembra as infecciós virais. Aínda que a electroporación e a transdución son métodos moi especializados, poden ser os métodos máis eficaces para introducir o ADN nas células. === Selección de organismos que conteñan as secuencias vector === Calquera que sexa o método que se utilice, a introdución do ADN recombinante no organismo hóspede elixido é xeralmente un proceso de baixa eficacia; é dicir, só unha pequena fracción das células captarán realmente o ADN. Os científicos experimentais enfróntanse a este problema realizando unha selección xenética artificial, na cal as células que non captaron o ADN son matadas selectivamente, e só sobreviven aquelas células que poden replicar o ADN activamente que conteñen un xene marcador seleccionable codificado polo vector.<ref name="isbn1-4051-1121-6" /><ref name="isbn0-87969-576-5" /> Cando se utilizan células bacterianas como organismos hóspedes, o [[marcador seleccionable]] é xeralmente un xene que dá [[resistencia a antibióticos|resistencia]] a un [[antibiótico]], o cal, de non existir ese xene, mataría a célula, que normalmente é a [[ampicilina]]. As células que albergan o plásmido sobrevivirán cando se expoñan ao antibiótico, mentres que aquelas que non conseguiron captar as secuencias do plásmido, morren. Cando se usan células de mamífero (por exemplo, células humanas ou de rato), utilízase unha estratexia similar, coa diferenza de que o xene marcador (neste caso codificado tipicamente como parte do casete [[Kanamicina|kanMX]]) proporciona ás células resistencia ao antibiótico [[xeneticina]]. === Busca dos clons co ADN inserido e as propiedades biolóxicas desexadas === Os vectores de clonación bacteriana modernos (por exemplo, [[pUC19]] e posteriores derivados como o os vectores pGEM) usan o sistema de [[chequeo azul-branco]] para distinguir as colonias (clons) de células transxénicas das que conteñen o vector parental (é dicir, o ADN vector que non ten inserida a secuencia recombinante). Nestes vectores, o ADN alleo é inserido nunha secuencia que codifica unha parte esencial da [[beta-galactosidase]], un [[encima]] cuxa actividade orixina a formación dunha colonia de cor azul no medio de cultivo que se usa neste proceso. A inserción do ADN alleo na secuencia codificacnte da beta-galactosidase impide o funcionamento deste encima, polo que as colonias que conteñen o ADN transformado permanecen incoloras (brancas). Por tanto, os experimentadores poden identificar doadamente e realizar estudos posteriores sobre os clons bacterianos transxénicos, á vez que desbotan aqueles que non conteñen ADN recombinante. A poboación total de clons individuiais obtidos nun experimento de clonación molecular denomínase a miúdo [[libraría de ADN]]. As librarías poden ser moi complexas (como cando se fai a clonación do ADN xenómico completo dun organismo) ou relativamente simples (como cando se pasa un fragmento de ADN previamente clonado a un [[plásmido]] diferente), pero é case sempre necesario examinar varios clons diferentes para asegurarase de que se obtén o constructo de ADN desexado. Isto pode conseguirse por medio dunha ampla gama de métodos experimentais, como o uso de [[Southern blot|hibridacións de ácidos nucleicos]], [[western blot|sondas de anticorpos]], [[reacción en cadea da polimerase]], [[polimorfismo de lonxitude de fragmento de restrición|análise de fragmentos de restrición]] e/ou [[secuenciación do ADN]].<ref name="isbn1-4051-1121-6" /><ref name="isbn0-87969-576-5" /> == Aplicacións da clonación molecular == A clonación molecular pode proporcionarlle aos científicos unha cantidade practicamente ilimitada de calquera segmento de ADN individual derivado de calquera xenoma. Este material pode utilizarse para unha gran variedade de propósitos, tanto en ciencia biolóxica básica coma aplicada. Algunhas das aplicacións máis importantes son as seguintes: === Organización do xenoma e expresión xénica === A clonación molecular levou directamente á dilucidación das secuencias de ADN completas dos xenomas dun número xa grande de especies e á exploración da [[diversidade xenética]] dentro dunha especie, traballo que se realizou principalmente determinando as secuencias de ADN de gran cantidade de fragmentos clonados aleatoriamente do xenoma, e a ensamblaxe das secuencias que se solapan. Ao nivel dos xenes, os clons moleculares úsanse para xerar [[sonda molecular|sondas]] que se utilizan para examinar como se [[perfil de expresión xénica|expresan]] os xenes, e como esa expresión está relacionada con outros procesos biolóxicos, como o ambiente [[metabolismo|metabólico]], sinais extracelulares, desenvolvemento, [[aprendizaxe]], [[senescencia]] e [[morte celular]]. Os xenes clonados poden tamén proporcionar ferramentas para examinar a función biolóxica e a importancia de xenes determinados, ao permitiren que os investigadores incactiven os xenes (ver [[Knockout de xenes|knockout]]), ou produzan mutacións máis sutís usando [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|mutaxénese]] rexional ou [[mutaxénese dirixida a sitio]]. === Produción de proteínas recombinantes === A obtención dun clon molecular dun xene pode levar ao desenvolvemento de organismos que [[produción de proteínas|producen o produto proteico]] dos xenes clonados, denominado proteína recombinante. Na práctica, frecuentemente é máis difícil desenvolver un organismo que produza unha forma activa da proteína recombinante en cantidades desexables que clonar o xene. Isto débese a que os sinais moleculares para a expresión dun xene son complexos e variables, e a que o pregamento da proteína, a súa estabilidade e transporte poden ser unha importante complicación. Moitas proteínas útiles están dispoñibles actualmente como produtos recombinantes. Entre eles están: (1) proteínas útiles medicamente cuxa administración pode corrixir a expresión escasa ou defectuosa (por exemplo, o [[factor VIII]] recombinante, que é un factor de [[coagulación sanguínea]] deficiente nalgunhas formas de [[hemofilia]],<ref name="pmid19125934">{{Cita publicación periódica |author=Oldenburg J, Dolan G, Lemm G |title=Haemophilia care then, now and in the future |journal=Haemophilia |volume=15 Suppl 1 |issue= |pages=2–7 |date=January 2009 |pmid=19125934 |doi=10.1111/j.1365-2516.2008.01946.x |url=}}</ref> e a [[insulina]] recombinante, usada para tratar algunhas formas de [[diabetes]]<ref name="pmid2690608">{{Cita publicación periódica |author=The MJ |title=Human insulin: DNA technology's first drug |journal=Am J Hosp Pharm |volume=46 |issue=11 Suppl 2 |pages=S9–11 |date=November 1989 |pmid=2690608 |doi= |url=}}</ref>), (2) proteínas que poden administrarse como axuda para resolver unha urxencia médica potencialmente mortal (por exemplo, o [[activador do plasminóxeno dos tecidos]], usado para tratar os [[accidente cerebrovascular|accidentes cerebrovasculares]]<ref name="pmid11174240">{{Cita publicación periódica |author=Lewandowski C, Barsan W |title=Treatment of acute ischemic stroke |journal=Ann Emerg Med |volume=37 |issue=2 |pages=202–16 |date=February 2001 |pmid=11174240 |doi=10.1067/mem.2001.111573 |url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0196-0644(01)09861-4}}</ref>), (3) vacinas de subunidades recombinantes, nas cales unha proteína purificada pode utilizarse para inmunizar os pacientes contra doenzas infecciosas, sen expoñelos ao axente infeccioso (por exemplo, a [[vacina da hepatite B]]<ref name="pmid9197213">{{Cita publicación periódica |author=Chang MH |title=Universal hepatitis B vaccination in Taiwan and the incidence of hepatocellular carcinoma in children. Taiwan Childhood Hepatoma Study Group |journal=N. Engl. J. Med. |volume=336 |issue=26 |pages=1855–9 |date=June 1997 |pmid=9197213 |doi=10.1056/NEJM199706263362602 |url= |name-list-format=vanc|author2=Chen CJ |author3=Lai MS |display-authors=3 |last4=Hsu |first4=Hsu-Mei |last5=Wu |first5=Tzee-Chung |last6=Kong |first6=Man-Shan |last7=Liang |first7=Der-Cherng |last8=Shau |first8=Wen-Yi |last9=Chen |first9=Ding-Shinn}}</ref>), e (4) proteínas recombinantes usadas como material estándar para probas de diagnóstico de laboratorio. === Organismos transxénicos === Os xenes clonados, unha vez caracterizados e manipulados para proporcionar sinais para unha apropiada expresión, poden ser inseridos nos organismos, xerando [[transxénico|organismos transxénicos]], tamén chamados organismos modificados xeneticamente (OMX ou GMO). Aínda que a maioría dos OMX se xeran para utilizalos en investigación biolóxica básica (ver por exemplo, os [[rato transxénico|ratos transxénicos]]), algúns OMX desenvolvéronse para o seu uso comercial, que vai desde o de animais e plantas que producen [[fármaco]]s e outros compostos, a plantas agrícolas resistentes a [[herbicida]]s, e peixes tropicais fluorescentes ([[GloFish]]) para [[acuario (recipiente)|acuarios]].<ref name="isbn0-7167-2866-4"/> === Terapia xénica === A [[terapia xénica]] consiste en subministrar un xene funcional a células que carecen desa función, co obxectivo de corrixir un trastorno xenético ou unha doenza adquirida. A terapia xénica pode ser ''grosso modo'' dividida en dúas categorías. A primeira é a alteración de [[célula xerminal|células xerminais]], que son o [[espermatozoide]] e o [[óvulo]], o que ten como resultado un cambio xenético permanente en todo o organismo e nas xeracións que descendan del. Moitos consideran esta “terapia xénica de liña terminal” pouco ética se é aplicada aos seres humanos.<ref>{{cita libro|last=August|first=J. Thomas |title=Gene Therapy |volume=40 |issue= |page=508 |year=1997|publisher= Academic Press|url=http://books.google.com/?id=ZKCqiiQFW-UC&pg=PA1#v=onepage&q&f=false|isbn=0080581323}}</ref> O segundo tipo de terapia xénica é a “terapia xénica de [[célula somática|células somáticas]]”, que é substancialmente análoga a un transplante de órganos. Neste caso, diríxise o tratamento sobre un ou máis tecidos específicos ou extráese o tecido, engádese o xene ou xenes terapéuticos no laboratorio, e devólvense as células tratadas ao paciente. As probas clínicas da terapia xénica de células somáticas empezaron a finais da década de 1990, principalmente para o tratamento de [[cancro]]s e trastornos do [[sangue]], [[fígado]] e [[pulmón]]s.<ref name="pmid11701648">{{Cita publicación periódica |author=Pfeifer A, Verma IM |title=Gene therapy: promises and problems |journal=Annu Rev Genomics Hum Genet |volume=2 |issue= |pages=177–211 |year=2001 |pmid=11701648 |doi=10.1146/annurev.genom.2.1.177 |url=http://arjournals.annualreviews.org/doi/full/10.1146/annurev.genom.2.1.177?url_ver=Z39.88-2003&rfr_id=ori:rid:crossref.org&rfr_dat=cr_pub%3dpubmed}}</ref> Malia a moita publicidade que tivo e o prometedora que é a técnica, a historia da terapia xénica humana caracterizouse por ter un éxito relativamente limitado.<ref name="pmid11701648" /> O efecto de introducir un xene nas células a miúdo promove só un alivio parcial ou transitorio dos síntomas da doenza que se quere tratar. Algúns pacientes de ensaios de terapia xénica sufriron consecuencias adversas polo propio tratamento, e houbo casos de mortes. Nalgúns casos, os efectos adversos orixínanse da alteración de xenes esenciais do xenoma do paciente por inactivación insercional. Noutros, os vectores virais usados para a terapia xénica foran contaminados con virus infecciosos. Non obstante, a terapia xénica aínda se considera unha futura área prometedora da medicina, e é unha área na que se está a realizar un significativo esforzo de investigación e desenvolvemento. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Clonación]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] [[Categoría:Clonación]] 03bdopu9169wc9wvobcxc73p8stu5th 6149432 6148584 2022-08-03T11:10:40Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Gene cloning.svg|miniatura|350px|Diagrama dunha clonación molecular usando bacrterias e plásmidos.]] A '''clonación molecular''' ou '''clonación de xenes''' é un conxunto de métodos experimentais de [[bioloxía molecular]] que se usan para ensamblar moléculas de [[ADN recombinante]] e para dirixir a súa [[replicción do ADN|replicación]] dentro dun organismo [[hóspede]].<ref name="isbn0-7167-2866-4">{{Cita libro |author=Watson, James D. |title=Recombinant DNA: genes and genomes: a short course |publisher=W.H. Freeman |location=San Francisco |year=2007 |pages= |isbn=0-7167-2866-4 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref> Utilízase o termo ''[[clonación]]'' para indicar que o método implica a replicación dunha molécula por un método no que se vai producir unha poboación de células que teñen moléculas de ADN idénticas. Outros tipos de [[clonación]] son a clonación celular e a clonación de organismos. A clonación molecular usa xeralmente secuencias de ADN procedentes de dous organismos distintos: a especie que é a fonte do ADN que se vai clonar, e a especie que servirá como hóspede vivo para a replicación do ADN recombinante. Os métodos de clonación molecular son básicos en moitas áreas da bioloxía molecular e medicina contemporáneas.<ref name="isbn1-55581-498-0">{{Cita libro |author=Cheryl L. Patten; Glick, Bernard R.; Pasternak, Jack |title=Molecular Biotechnology: Principles and Applications of Recombinant DNA |publisher=ASM Press |location=Washington, D.C |year=2009 |pages= |isbn=1-55581-498-0 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref> Nun experimento convencional de clonación molecular, o ADN que se vai clonar obtense dun orgnismo de interese, despois trátase con [[encima]]s no tubo de ensaio para xerar fragmentos de ADN máis pequenos. Despois, estes fragmentos combínanse cun [[Vector (bioloxía molecular|vector de ADN]] para xerar moléculas de ADN recombinantes. O ADN recombinante introdúcese segidamente nun organismo hóspede (normalmente unha cepa de laboratorio de ''[[Escherichia coli]]'' fácil de cultivar e benigna). Isto xerará unha poboación de organismos na cal as moléculas de ADN recombinante se replican ao mesmo tempo que se replica o ADN do hóspede. Como estes organismos conteñen fragmentos de ADN alleos son microorganismos [[transxénico]]s ou modificados xeneticamente ([[organismo modificado xeneticamente|OMX]]).<ref name="isbn1-4051-1121-6">{{Cita libro |author=Brown, Terry |title=Gene cloning and DNA analysis: an introduction |publisher=Blackwell Pub |location=Cambridge, MA |year=2006 |pages= |isbn=1-4051 -1121-6 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref> Este proceso aproveita o feito de que unha soa célula bacteriana pode ser inducida a captar e replicar unha soa molécula de ADN recombinante. Esta única célula pode despois ser expandida expoñencialmente para xerar unha gran cantidade de bacterias, cada unha das cales contén copias da molécula recombinante orixinal. Así, tanto a poboación bacteriana resultante, coma a molécula de ADN recombinante, denomínanse comunmente "clons". Falando estritamente, o ''ADN recombinante'' refírese a moléculas de ADN, mentres que ''clonación molecular'' refírese aos métodos usados para ensamblalas e introducilas nas células. == Historia da clonación molecular == Antes da década de 1970, a comprensión da xenética e bioloxía molecular estaba gravemente dificultada pola incapacidade de illar e estudar xenes individuais de organismos complexos. Isto cambiou totalmente cando apareceron os métodos de clonación molecular. Os microbiólogos que trataban de comprender os mecanismos moleculares por medio dos cales as bacterias restrinxían a replicación no seu interior de [[bacteriófago]]s, illaron [[encima de restrición|endonucleases de restrición]], encimas que podían cortar (clivar) moléculas de [[ADN]] cando encontraban nelas certas secuencias de [[nucleótido]]s específicas.<ref name="pmid166604">{{Cita publicación periódica |author=Nathans D, Smith HO |title=Restriction endonucleases in the analysis and restructuring of DNA molecules |journal=Annu. Rev. Biochem. |volume=44 |issue= |pages=273–93 |year=1975 |pmid=166604 |doi=10.1146/annurev.bi.44.070175.001421 |url=https://archive.org/details/sim_annual-review-of-biochemistry_1975_44/page/273}}</ref> Descubriron que os encimas de restrición clivaban moléculas de ADN de lonxitude cromosómica en sitios específicos, e que as seccións específicas dunha molécula longa podían purificarse por fraccionamento por tamaños. Usando un segundo encima chamado ADN [[ligase]], podían unir os fragmentos xerados polos encimas de restrición formando novas combinacións, orixinando o que se denominou [[ADN recombinante]]. Ao recombinaren segmentos de ADN de interese cun vector de ADN, como un bacteriófago ou un [[plásmido]], os cales se replican de forma natural dentro da bacteria, os científicos podían producir grandes cantidades de ADN recombinante purificado en [[cultivo bacteriano|cultivos bacterianos]]. As primeiras moléculas de ADN recombinantes xeráronse e estudáronse en 1972.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Cohen SN, Chang AC, Boyer HW, Helling RB |title=Construction of biologically functional bacterial plasmids in vitro |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=70 |issue=11 |pages=3240–4 |date=November 1973 |pmid=4594039 |pmc=427208 |doi= 10.1073/pnas.70.11.3240|url=}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |author=Jackson DA, Symons RH, Berg P |title=Biochemical method for inserting new genetic information into DNA of Simian Virus 40: circular SV40 DNA molecules containing lambda phage genes and the galactose operon of Escherichia coli |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=69 |issue=10 |pages=2904–9 |date=October 1972 |pmid=4342968 |pmc=389671 |doi= 10.1073/pnas.69.10.2904|url=}}</ref> == Introdución == A clonación molecular aprovéitase de que a estrutura química do ADN é fundamentalmente a mesma en todos os organismos vivos. Por tanto, se calquera segmento de ADN de calquera organismo se insire nun segmento de ADN que contén as secuencias moleculares que son necesarias para a [[replicación do ADN]], e o ADN recombinante resultante se introduce no organismo no cal se obtiveran ditas secuencias, o ADN alleo replicarase á vez que o ADN da célula [[hóspede]] no organismo [[transxénico]]. A clonación molecular é similar á [[reacción en cadea da polimerase]] (PCR) en que permite a replicación da secuencia de ADN. A diferenza fundamental entre estes dous métodos é que a clonación molecular implica a replicación do ADN nun organismo vivo, mentres que a PCR replica o ADN nunha solución ''[[in vitro]]'', sen células vivas. == Pasos a seguir nunha clonación molecular == En experimentos de clonación convencionais, a clonación de calquera fragmento de ADN implica esencialmente seguir sete pasos: (1) elixir un organismo hóspede e o vector de clonación, (2) preparación do vector de ADN, (3) preparación do ADN que se vai clonar, (4) creación do ADN recombinante, (5) introdución do ADN recombinante no organismo hóspede, (6) selección de organismos que conteñen ADN recombinante, (7) detección e selección dos clons coa inserción do ADN desexado e propiedades biolóxicas procuradas. Aínda que se pode facer a planificación dunha clonación en calquera editor de texto, e usar ferramentas on line para, por exemplo, o deseño de [[cebador]]es de [[PCR]], existe tamén software específico para ese mester. Ese software inclúe por exemplo ApE [http://biologylabs.utah.edu/jorgensen/wayned/ape/] (de [[código aberto]]), DNAStrider [http://sourceforge.net/projects/dnastrider/] (de código aberto), Serial Cloner [https://web.archive.org/web/20151015025451/http://serialbasics.free.fr/Serial_Cloner.html] (gratuíto) e Collagene [http://collagene.org/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150801071825/http://collagene.org/ |date=01 de agosto de 2015 }} (de código aberto). === Elección do organismo hóspede e o vector de clonación === Aínda que se usan unha gran variedade de organismos hóspedes e vectores de clonación molecular, a gran maioría dos experimentos de clonación molecular empezan usando unha cepa de laboratorio da bacteria ''[[Escherichia coli]]'' e un [[vector plásmido|vector de clonación plásmido]]. ''Escherichia coli'' e os vectores [[plásmido]]s teñen un uso tan común porque son tecnicamente sofisticados, versátiles, están doadamente dispoñibles, e facilitan un crecemento rápido dos organismos recombinantes requirindo un mínimo equipamento.<ref name="isbn1-4051-1121-6"/> Se o ADN que hai que clonar é excepcionalmente grande (de miles a millóns de [[par de bases|pares de bases]]), entón a miúdo o que se elixe é usar un [[cromosoma artificial bacteriano]]<ref name="pmid1528894">{{Cita publicación periódica |author=Shizuya H |title=Cloning and stable maintenance of 300-kilobase-pair fragments of human DNA in Escherichia coli using an F-factor-based vector |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=89 |issue=18 |pages=8794–7 |date=September 1992 |pmid=1528894 |pmc=50007 |doi= 10.1073/pnas.89.18.8794|url= |name-list-format=vanc|author2=Birren B |author3=Kim UJ |display-authors=3 |last4=Mancino |first4=V |last5=Slepak |first5=T |last6=Tachiiri |first6=Y |last7=Simon |first7=M}}</ref> ou un [[cromosoma artificial de lévedo]]. Certas aplicacións especializadas poden necesitar sistemas hóspede-vector especializadas. Por exemplo, se os experimentadores queren colleitar unha determinada [[proteína]] a partir do organismo recombinante, entón elíxese un [[vector de expresión]] que contén sinais apropiados para a transcrición e a tradución no organismo hóspede desexado. Alternativamente, se o que se pretende é a replicación do ADN en diferentes especies (por exemplo, a transferencia de ADN desde bacerias a plantas), pode seleccionarse un vector cun rango de múltiples hóspedes (tamén chamado [[vector lanzadeira]]). Porén, na práctica, os experimentos de clonación molecular especializados xeralmente empezan cunha clonación nun plásmido bacteriano, seguida da [[subclonación]] no vector especializado. Sexa cal for a combinación do hóspede e o vector utilizada, o vector case sempre contén catro segmentos de ADN que teñen unha importancia esencial para a súa función e utilidade experimental, que son os seguintes: (1) unha orixe de replicación do ADN, que cómpre para que se replique o vector (e as secuencias recombinantes ligadas a el) dentro do organismo hóspede, (2) un ou máis sitios de recoñecemento de [[endonuclease de restrición]] únicos que funcionan como sitios nos que se pode introducir o ADN alleo, (3) un xene que sirva de marcador xenético seleccionable que pode utilizarse para permitir a supervivencia das células que captaron as secuencias vectoras, e (4) un xene adicional que pode usarse para detectar cales células conteñen o ADN alleo.<ref name="isbn1-4051-1121-6" /> === Preparación do ADN vector === O vector de clonación trátase cunha endonuclease de restrición para clivar o ADN no sitio no que se inserirá o ADN alleo. O encima de restrición elíxese para que xere unha configuración no sitio de clivaxe que é compatible coa que hai nos extremos do ADN alleo. Tipicamente, isto faise clivando o ADN vector e o ADN alleo co mesmo encima de restrición, por exemplo [[EcoRI]]. A maioría dos vectores modernos conteñen unha variedade de sitios de clivaxe convenientes que son únicos dentro da molécula vector (de modo que o vector só pode ser clivado nun só sitio) e están localizados dentro dun [[xene]] (frecuentemente o da [[beta-galactosidase]]) cuxa inactivación pode utilizarse para distinguir os organismos recombinantes dos non recombinantes nun paso final do proceso. Para mellorar a proporción de organismos recombinantes e non recombinantes, o vector clivado pode ser tratado cun encima ([[fosfatase alcalina]]) que [[desfosforilación|desfosforila]] os extremos do vector. As moléclas vector con extremos desfosforilados non poden replicarse, e a capacidade de replicación só pode recuperarse se o ADN alleo se integra no sitio de clivaxe.<ref name="isbn0-87969-576-5">{{Cita libro |author=Russell, David W.; Sambrook, Joseph |title=Molecular cloning: a laboratory manual |publisher=Cold Spring Harbor Laboratory |location=Cold Spring Harbor, N.Y |year=2001 |pages= |isbn=0-87969-576-5 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref> === Preparación do ADN que se vai clonar === Para clonar ADN xenómico, extráese o ADN que se quere clonar do organismo de interese. Pode usarse virtualmene calquera fonte de tecido (mesmo tecidos de [[Quagga|animais extintos]] <ref name="pmid6504142">{{Cita publicación periódica |author=Higuchi R, Bowman B, Freiberger M, Ryder OA, Wilson AC |title=DNA sequences from the quagga, an extinct member of the horse family |journal=Nature |volume=312 |issue=5991 |pages=282–4 |year=1984 |pmid=6504142 |doi= 10.1038/312282a0|url=}}</ref>), con tal de que o ADN non estea moi degradado. O ADN é despois purificado usando métodos simples para eliminar as proteínas contaminantes (extracción con [[fenol]]), [[ARN]] ([[ribonuclease]]) e moléculas máis pequenas (precipitación e/ou [[cromatografía]]). Tamén se usan a miúdo métodos con [[reacción en cadea da polimerase]] (PCR) para a amplificación de secuencias de ADN ou ARN específico ([[RT-PCR]]) antes da clonación molecular. O ADN para os experimentos de clonación pode obterse tamén a partir dun [[ARN]] usando o encima [[transcritase inversa]] (é [[ADN complementario]] ou clonación de ADNc), ou en forma de ADN sintético ([[síntese de xenes artificial]]). A clonación do ADNc utilízase xeralmente para obeter clons representativos da poboación de [[ARNm]] das células de interese, mentres que se usa o ADN sintético para obter calquera secuencia precisa definida polo deseñador. O ADN purificado é despois tratado cun encima de restrición para xerar fragmentos con extremos que poden ser ligados aos do vector. Se é necesario, poden engadirse segmentos de ADN curtos de dobre cadea (''linkers'') que conteñen os sitios de restrición desexados para crear estruturas nos extremos que sexan compatibles co vector.<ref name="isbn1-4051-1121-6" /><ref name="isbn0-87969-576-5" /> === Creación do ADN recombinante cunha ADN ligase === A creación doADN recombinante é en moitos aspectos o paso máis simple do proceso de clonación molecular. O ADN preparado a partir do vector e a fonte allea de ADN simplemente se mesturan ás concentracións axeitadas e son expostas a un encima ([[ADN ligase]]) que liga [[covalente]]mente os extremos. Esta reacción de unión denomínase xeralmente [[Ligación (bioloxía molecular)|ligación]]. A mestura de ADN resultante que contén extremos unidos aleatoriamente está lista pra a súa introdución no organismo hóspede. A ADN ligase só recoñece e actúa sobre os extremos de moléculas de ADN lineares, o que normalmente ten como resultado unha complexa mestura de moléculas de ADN con extremos unidos aleatoriamente. Estarán presentes os produtos desexados (ADN vector ligado covalentemente a un ADN alleo), pero tamén aparecerán outras secuencias que non interesan (por exemplo, ADN ligado consigo mesmo, ADN vector ligado consigo mesmo e combinacións de orde superior dos ADN alleo e vector). Nesta mestura complexa faise unha selección nos pasos seguintes do proceso de clonación, despois de que a mestura do ADN se introduce nas células.<ref name="isbn1-4051-1121-6" /><ref name="isbn0-87969-576-5" /> === Introdución do ADN recombinante no organismo hóspede === A mestura de ADN, previamente manipulada in vitro, será agora introducida de novo nunha célula viva, chamada organismo hóspede. Os métodos usados para introducir o ADN nas células son variados, e o nome que se aplica a este paso depende do métod experimental elixido; por exemplo, [[Transformación (xenética)|transformación]], [[Transdución (xenética)|transdución]], [[transfección]], [[electroporación]].<ref name="isbn1-4051-1121-6" /><ref name="isbn0-87969-576-5" /> Cando o microorganismo capta e replica o ADN do seu ambiente local, o proceso chámase [[Transformación (xenética)|transformación]], e as células que están nun estado fisiolóxico no que poden captar o ADN denomínanse [[Competencia (bioloxía)|competentes]].<ref name="pmid8150273">{{Cita publicación periódica |author=Lederberg J |title=The transformation of genetics by DNA: an anniversary celebration of Avery, MacLeod and McCarty (1944) |journal=Genetics |volume=136 |issue=2 |pages=423–6 |date=February 1994 |pmid=8150273 |pmc=1205797 |doi= |url=}}</ref> En [[cultivo celular|cultivos celulares]] de mamíferos, o proceso análogo de introducir o ADN nas células denomínase normalmente [[transfección]]. Tanto a transformación coma a transfección adoitan requirir a preparación das células por medio dun réxime de crecemento especial e un proceso de tratamento químico que variará coa especie concreta e os tipos celulares que se usen. A [[electroporación]] utiliza pulsos eléctricos de alta voltaxe para translocar o ADN a través da [[membrana plasmática]] (e da [[parede celular]] se está presente).<ref name="pmid2659971">{{Cita publicación periódica |author=Wirth R, Friesenegger A, Fiedler S |title=Transformation of various species of gram-negative bacteria belonging to 11 different genera by electroporation |journal=Mol. Gen. Genet. |volume=216 |issue=1 |pages=175–7 |date=March 1989 |pmid=2659971 |doi= 10.1007/BF00332248|url=}}</ref> A diferenza disto, a [[Transdución (xenética)|transdución]] implica o empaquetamento do ADN en partículas derivadas de virus, e a utilización destas partículas similares a virus para introducir na célula o ADN encapsulado por medio dun proceso que lembra as infecciós virais. Aínda que a electroporación e a transdución son métodos moi especializados, poden ser os métodos máis eficaces para introducir o ADN nas células. === Selección de organismos que conteñan as secuencias vector === Calquera que sexa o método que se utilice, a introdución do ADN recombinante no organismo hóspede elixido é xeralmente un proceso de baixa eficacia; é dicir, só unha pequena fracción das células captarán realmente o ADN. Os científicos experimentais enfróntanse a este problema realizando unha selección xenética artificial, na cal as células que non captaron o ADN son matadas selectivamente, e só sobreviven aquelas células que poden replicar o ADN activamente que conteñen un xene marcador seleccionable codificado polo vector.<ref name="isbn1-4051-1121-6" /><ref name="isbn0-87969-576-5" /> Cando se utilizan células bacterianas como organismos hóspedes, o [[marcador seleccionable]] é xeralmente un xene que dá [[resistencia a antibióticos|resistencia]] a un [[antibiótico]], o cal, de non existir ese xene, mataría a célula, que normalmente é a [[ampicilina]]. As células que albergan o plásmido sobrevivirán cando se expoñan ao antibiótico, mentres que aquelas que non conseguiron captar as secuencias do plásmido, morren. Cando se usan células de mamífero (por exemplo, células humanas ou de rato), utilízase unha estratexia similar, coa diferenza de que o xene marcador (neste caso codificado tipicamente como parte do casete [[Kanamicina|kanMX]]) proporciona ás células resistencia ao antibiótico [[xeneticina]]. === Busca dos clons co ADN inserido e as propiedades biolóxicas desexadas === Os vectores de clonación bacteriana modernos (por exemplo, [[pUC19]] e posteriores derivados como o os vectores pGEM) usan o sistema de [[chequeo azul-branco]] para distinguir as colonias (clons) de células transxénicas das que conteñen o vector parental (é dicir, o ADN vector que non ten inserida a secuencia recombinante). Nestes vectores, o ADN alleo é inserido nunha secuencia que codifica unha parte esencial da [[beta-galactosidase]], un [[encima]] cuxa actividade orixina a formación dunha colonia de cor azul no medio de cultivo que se usa neste proceso. A inserción do ADN alleo na secuencia codificacnte da beta-galactosidase impide o funcionamento deste encima, polo que as colonias que conteñen o ADN transformado permanecen incoloras (brancas). Por tanto, os experimentadores poden identificar doadamente e realizar estudos posteriores sobre os clons bacterianos transxénicos, á vez que desbotan aqueles que non conteñen ADN recombinante. A poboación total de clons individuiais obtidos nun experimento de clonación molecular denomínase a miúdo [[libraría de ADN]]. As librarías poden ser moi complexas (como cando se fai a clonación do ADN xenómico completo dun organismo) ou relativamente simples (como cando se pasa un fragmento de ADN previamente clonado a un [[plásmido]] diferente), pero é case sempre necesario examinar varios clons diferentes para asegurarase de que se obtén o constructo de ADN desexado. Isto pode conseguirse por medio dunha ampla gama de métodos experimentais, como o uso de [[Southern blot|hibridacións de ácidos nucleicos]], [[western blot|sondas de anticorpos]], [[reacción en cadea da polimerase]], [[polimorfismo de lonxitude de fragmento de restrición|análise de fragmentos de restrición]] e/ou [[secuenciación do ADN]].<ref name="isbn1-4051-1121-6" /><ref name="isbn0-87969-576-5" /> == Aplicacións da clonación molecular == A clonación molecular pode proporcionarlle aos científicos unha cantidade practicamente ilimitada de calquera segmento de ADN individual derivado de calquera xenoma. Este material pode utilizarse para unha gran variedade de propósitos, tanto en ciencia biolóxica básica coma aplicada. Algunhas das aplicacións máis importantes son as seguintes: === Organización do xenoma e expresión xénica === A clonación molecular levou directamente á dilucidación das secuencias de ADN completas dos xenomas dun número xa grande de especies e á exploración da [[diversidade xenética]] dentro dunha especie, traballo que se realizou principalmente determinando as secuencias de ADN de gran cantidade de fragmentos clonados aleatoriamente do xenoma, e a ensamblaxe das secuencias que se solapan. Ao nivel dos xenes, os clons moleculares úsanse para xerar [[sonda molecular|sondas]] que se utilizan para examinar como se [[perfil de expresión xénica|expresan]] os xenes, e como esa expresión está relacionada con outros procesos biolóxicos, como o ambiente [[metabolismo|metabólico]], sinais extracelulares, desenvolvemento, [[aprendizaxe]], [[senescencia]] e [[morte celular]]. Os xenes clonados poden tamén proporcionar ferramentas para examinar a función biolóxica e a importancia de xenes determinados, ao permitiren que os investigadores incactiven os xenes (ver [[Knockout de xenes|knockout]]), ou produzan mutacións máis sutís usando [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|mutaxénese]] rexional ou [[mutaxénese dirixida a sitio]]. === Produción de proteínas recombinantes === A obtención dun clon molecular dun xene pode levar ao desenvolvemento de organismos que [[produción de proteínas|producen o produto proteico]] dos xenes clonados, denominado proteína recombinante. Na práctica, frecuentemente é máis difícil desenvolver un organismo que produza unha forma activa da proteína recombinante en cantidades desexables que clonar o xene. Isto débese a que os sinais moleculares para a expresión dun xene son complexos e variables, e a que o pregamento da proteína, a súa estabilidade e transporte poden ser unha importante complicación. Moitas proteínas útiles están dispoñibles actualmente como produtos recombinantes. Entre eles están: (1) proteínas útiles medicamente cuxa administración pode corrixir a expresión escasa ou defectuosa (por exemplo, o [[factor VIII]] recombinante, que é un factor de [[coagulación sanguínea]] deficiente nalgunhas formas de [[hemofilia]],<ref name="pmid19125934">{{Cita publicación periódica |author=Oldenburg J, Dolan G, Lemm G |title=Haemophilia care then, now and in the future |journal=Haemophilia |volume=15 Suppl 1 |issue= |pages=2–7 |date=January 2009 |pmid=19125934 |doi=10.1111/j.1365-2516.2008.01946.x |url=}}</ref> e a [[insulina]] recombinante, usada para tratar algunhas formas de [[diabetes]]<ref name="pmid2690608">{{Cita publicación periódica |author=The MJ |title=Human insulin: DNA technology's first drug |journal=Am J Hosp Pharm |volume=46 |issue=11 Suppl 2 |pages=S9–11 |date=November 1989 |pmid=2690608 |doi= |url=}}</ref>), (2) proteínas que poden administrarse como axuda para resolver unha urxencia médica potencialmente mortal (por exemplo, o [[activador do plasminóxeno dos tecidos]], usado para tratar os [[accidente cerebrovascular|accidentes cerebrovasculares]]<ref name="pmid11174240">{{Cita publicación periódica |author=Lewandowski C, Barsan W |title=Treatment of acute ischemic stroke |journal=Ann Emerg Med |volume=37 |issue=2 |pages=202–16 |date=February 2001 |pmid=11174240 |doi=10.1067/mem.2001.111573 |url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0196-0644(01)09861-4}}</ref>), (3) vacinas de subunidades recombinantes, nas cales unha proteína purificada pode utilizarse para inmunizar os pacientes contra doenzas infecciosas, sen expoñelos ao axente infeccioso (por exemplo, a [[vacina da hepatite B]]<ref name="pmid9197213">{{Cita publicación periódica |author=Chang MH |title=Universal hepatitis B vaccination in Taiwan and the incidence of hepatocellular carcinoma in children. Taiwan Childhood Hepatoma Study Group |journal=N. Engl. J. Med. |volume=336 |issue=26 |pages=1855–9 |date=June 1997 |pmid=9197213 |doi=10.1056/NEJM199706263362602 |url= |name-list-format=vanc|author2=Chen CJ |author3=Lai MS |display-authors=3 |last4=Hsu |first4=Hsu-Mei |last5=Wu |first5=Tzee-Chung |last6=Kong |first6=Man-Shan |last7=Liang |first7=Der-Cherng |last8=Shau |first8=Wen-Yi |last9=Chen |first9=Ding-Shinn}}</ref>), e (4) proteínas recombinantes usadas como material estándar para probas de diagnóstico de laboratorio. === Organismos transxénicos === Os xenes clonados, unha vez caracterizados e manipulados para proporcionar sinais para unha apropiada expresión, poden ser inseridos nos organismos, xerando [[transxénico|organismos transxénicos]], tamén chamados organismos modificados xeneticamente (OMX ou GMO). Aínda que a maioría dos OMX se xeran para utilizalos en investigación biolóxica básica (ver por exemplo, os [[rato transxénico|ratos transxénicos]]), algúns OMX desenvolvéronse para o seu uso comercial, que vai desde o de animais e plantas que producen [[fármaco]]s e outros compostos, a plantas agrícolas resistentes a [[herbicida]]s, e peixes tropicais fluorescentes ([[GloFish]]) para [[acuario (recipiente)|acuarios]].<ref name="isbn0-7167-2866-4"/> === Terapia xénica === A [[terapia xénica]] consiste en subministrar un xene funcional a células que carecen desa función, co obxectivo de corrixir un trastorno xenético ou unha doenza adquirida. A terapia xénica pode ser ''grosso modo'' dividida en dúas categorías. A primeira é a alteración de [[célula xerminal|células xerminais]], que son o [[espermatozoide]] e o [[óvulo]], o que ten como resultado un cambio xenético permanente en todo o organismo e nas xeracións que descendan del. Moitos consideran esta “terapia xénica de liña terminal” pouco ética se é aplicada aos seres humanos.<ref>{{cita libro|last=August|first=J. Thomas |title=Gene Therapy |volume=40 |issue= |page=508 |year=1997|publisher= Academic Press|url=http://books.google.com/?id=ZKCqiiQFW-UC&pg=PA1#v=onepage&q&f=false|isbn=0080581323}}</ref> O segundo tipo de terapia xénica é a “terapia xénica de [[célula somática|células somáticas]]”, que é substancialmente análoga a un transplante de órganos. Neste caso, diríxise o tratamento sobre un ou máis tecidos específicos ou extráese o tecido, engádese o xene ou xenes terapéuticos no laboratorio, e devólvense as células tratadas ao paciente. As probas clínicas da terapia xénica de células somáticas empezaron a finais da década de 1990, principalmente para o tratamento de [[cancro]]s e trastornos do [[sangue]], [[fígado]] e [[pulmón]]s.<ref name="pmid11701648">{{Cita publicación periódica |author=Pfeifer A, Verma IM |title=Gene therapy: promises and problems |journal=Annu Rev Genomics Hum Genet |volume=2 |issue= |pages=177–211 |year=2001 |pmid=11701648 |doi=10.1146/annurev.genom.2.1.177 |url=http://arjournals.annualreviews.org/doi/full/10.1146/annurev.genom.2.1.177?url_ver=Z39.88-2003&rfr_id=ori:rid:crossref.org&rfr_dat=cr_pub%3dpubmed}}</ref> Malia a moita publicidade que tivo e o prometedora que é a técnica, a historia da terapia xénica humana caracterizouse por ter un éxito relativamente limitado.<ref name="pmid11701648" /> O efecto de introducir un xene nas células a miúdo promove só un alivio parcial ou transitorio dos síntomas da doenza que se quere tratar. Algúns pacientes de ensaios de terapia xénica sufriron consecuencias adversas polo propio tratamento, e houbo casos de mortes. Nalgúns casos, os efectos adversos orixínanse da alteración de xenes esenciais do xenoma do paciente por [[inactivación insercional]]. Noutros, os vectores virais usados para a terapia xénica foran contaminados con virus infecciosos. Non obstante, a terapia xénica aínda se considera unha futura área prometedora da medicina, e é unha área na que se está a realizar un significativo esforzo de investigación e desenvolvemento. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Clonación]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] [[Categoría:Clonación]] 004mora5awhymtohzpa5in3sboedk9k 0 323738 6149111 6034068 2022-08-03T03:52:27Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Shirleytemple young.jpg|miniatura|Shirley Temple en 1933]] O '''Óscar xuvenil''' ('''Academy Juvenile Award''' ou '''Juvenile Oscar''') foi un [[Premios Óscar|Óscar]] [[Óscar Honorífico|honorífico]] entregado pola [[Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas]] segundo decisión da Xunta de Gobernadores para recoñecer actores de menos de dezaoito anos pola súa "importante contribución ao entretemento".<ref name="Oscars 22">{{cita web|url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/about/awards/honorary.html|título=Honorary Award|dataacceso=12 de xullo de 2011|páxina-web=Oscars.org|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706065625/http://www.oscars.org/awards/academyawards/about/awards/honorary.html|dataarquivo=06 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref><ref name="Oscars.org 1">{{cita web|url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/7th.html|título=7ª edición dos Óscars|dataacceso=6 de xullo de 2011|páxina-web=Oscars.org|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706072745/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/7th.html|dataarquivo=06 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> O trofeo era unha estatua en miniatura dun Óscar que medía aproximadamente sete [[polgada]]s de alto.<ref name="Oscars.org 1"/><ref name="Oscars.org 4">{{cita web|url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/17th.html|título=17ª edición dos Óscars|dataacceso=6 de xullo de 2011|obra=Oscars.org|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706072859/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/17th.html|dataarquivo=06 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref><ref name="TV Guide">{{cita web|url=http://movies.tvguide.com/movie-news/know-Oscar-statuettes-62595.aspx|título=Movie News: Oscar Statuettes|dataacceso=12 de xullo de 2011|obra=TVGuide.com|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131210044203/http://movies.tvguide.com/movie-news/know-oscar-statuettes-62595.aspx|dataarquivo=10 de decembro de 2013|urlmorta=yes}}</ref> O premio entregouse entre 1935 e 1961. == Historia == O primeiro neno actor candidato ao Óscar foi [[Jackie Cooper]], de nove anos, candidato en 1931 polo seu traballo en ''[[Skippy (filme de 1931)|Skippy]]''.<ref name="Oscars.org 12">{{cita web|url=http://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1932|título=4ª edición dos Óscars - Winners|dataacceso=12 de xullo de 2011|obra=Oscars.org|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706093643/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/4th-winners.html|dataarquivo=06 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> Recoñecendo que os rapaces podían ter desvantaxes entre os votantes nas categorías de mellor actor ou actriz<ref name="Reuters">{{cita web|url=http://www.reuters.com/article/2007/02/21/us-oscars-childactor-idUSN2023079820070221|título=Baby Oscar winners advise Sunshine child star|nome=Bob|apelidos=Tourtellotte|data=21 de febreiro de 2007|dataacceso=12 de xullo de 2011|obra=Reuters|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140222224456/http://www.reuters.com/article/2007/02/21/us-oscars-childactor-idUSN2023079820070221|dataarquivo=22 de febreiro de 2014|urlmorta=yes}}</ref> e a non existencia das categorías para actores secundarios,<ref name="Oscars.org 13">{{cita web|url=http://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1935|título=7ª edición dos Óscars - Winners|dataacceso=12 de xullo de 2011|obra=Oscars.org|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706093704/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/7th-winners.html|dataarquivo=06 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> a Academia decidiu crear un premio especial honorífico para recoñecer o traballo de actores de menos de dezaoito anos.<ref name="Oscars.org 1"/> O 27 de febreiro de 1935, na [[7ª edición dos Óscar]], entregouse o primeiro premio xuvenil.<ref name="Oscars.org 1"/> Nos seguintes vinte e cinco anos entregouse intermitentemente a doce actores.<ref name="TV Guide"/><ref name="Mental Floss">{{cita web|url=https://www.mentalfloss.com/article/24001/quick-10-10-bygone-or-rejected-academy-awards-categories|título=10 Bygone Academy Awards|dataacceso=12 de xullo de 2011|obra=MentalFloss.com|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121017022612/http://www.mentalfloss.com/blogs/archives/47983|dataarquivo=17 de outubro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> Porén, varios intérpretes xuvenís foron candidatos nas categorías de [[Óscar ó mellor actor secundario|mellor actor secundario]] ou [[Óscar á mellor actriz secundaria|mellor actriz secundaria]] en categorías competitivas, como [[Bonita Granville]] (con catorce anos),<ref name="Oscars.org 14">{{cita web|url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/9th.html|título=9ª edición dos Óscars - Winners|dataacceso=12 de xullo de 2011|obra=Oscars.org|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706093710/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/9th-winners.html|dataarquivo=06 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> [[Brandon deWilde]] (con once),<ref name="Oscars.org 15">{{cita web|url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/26th.html|título=26ª edición dos Óscars - Winners|dataacceso=12 de xullo de 2011|obra=Oscars.org|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706093858/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/26th-winners.html|dataarquivo=06 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> [[Sal Mineo]] con dezasete.<ref name="Oscars.org 16">{{cita web|url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/28th.html|título=28ª edición dos Óscars - Winners|dataacceso=12 de xullo de 2011|obra=Oscars.org|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706094007/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/28th-winners.html|dataarquivo=06 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> e [[Patty McCormack]] (con once).<ref name="Oscars.org 17">{{cita web|url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/29th.html|título=29ª edición dos Óscars - Winners|dataacceso=12 de xullo de 2011|obra=Oscars.org|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706094056/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/29th-winners.html|dataarquivo=06 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> Ningún deles gañou. O 17 de abril de 1961, na [[33ª edición dos Óscar]] entregouse o último Óscar Xuvenil. == Premiados == {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" background: #f6e39c; |- ! style="width:5%;"| Ano !! style="width:10%;"| Premiado !! style="width:10%;"| Idade<ref>Idade na cerimonia, non na filmación, que puido ter lugar un ou dous anos antes da entrega do premio</ref> |- |1934<br /><small>[[7ª edición dos Óscar|(7ª)]]</small>||[[Shirley Temple]]||6 anos, 310 días |- |rowspan=2|1938<br /><small>[[11ª edición dos Óscar|(11ª)]]</small>||[[Deanna Durbin]]||17 anos, 81 días |- |[[Mickey Rooney]]||18 anos, 153 días |- |1939<br /><small>[[12ª edición dos Óscar|(12ª)]]</small>||{{sortname|Judy|Garland}}||17 anos, 264 días |- |1944<br /><small>[[17ª edición dos Óscar|(17ª)]]</small>||{{sortname|Margaret|O'Brien}}||8 anos, 59 días |- |1945<br /><small>[[18ª edición dos Óscar|(18ª)]]</small>||{{sortname|Peggy Ann|Garner}}||14 anos, 32 días |- |1946<br /><small>[[19ª edición dos Óscar|(19ª)]]</small>||{{sortname|Claude|Jarman, Jr.}}||12 anos, 167 días |- |1948<br /><small>[[21ª edición dos Óscar|(21ª)]]</small>||{{sortname|Ivan|Jandl}}||12 anos, 59 días |- |1949<br /><small>[[22ª edición dos Óscar|(22ª)]]</small>||{{sortname|Bobby|Driscoll}}||13 anos, 20 días |- |rowspan=2|1954<br /><small>[[27ª edición dos Óscar|(27ª)]]</small>||{{sortname|Jon|Whiteley}}||10 anos, 39 días |- |{{sortname|Vincent|Winter}}||7 anos, 91 días |- |1960<br /><small>[[33ª edición dos Óscar|(33ª)]]</small>||{{sortname|Hayley|Mills}}||14 anos, 364 días |} == Anos seguintes == En 1962, [[Patty Duke]], de dezaseis anos, gañou o [[Óscar á mellor actriz secundaria]] por ''[[O milagre de Anna Sullivan]]'', converténdose na máis nova gañadora dun Oscar.<ref name="Oscars.org 18">{{cita web|url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/35th.html|título=35ª edición dos Óscars - Winners|dataacceso=12 de xullo de 2011|obra=Oscars.org|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110706094246/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/35th-winners.html|dataarquivo=06 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> Tras ela tamén gañaron na mesma categoría [[Anna Paquin]], con once anos, por ''[[The Piano]]'' (1993), e [[Tatum O'Neal]], con dez, por ''[[Lúa de papel]]'' (1974). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.oscars.org Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas]– Páxina oficial * {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090122140142/http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/ |date=22 de xaneiro de 2009 }} – Base de datos oficial {{Premios Óscar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Premios Óscar|Xuvenil]] [[Categoría:Listas de arte e cultura]] 7magndghwxkyk3pvzcscyjnh63cwuvq 4 324095 6148812 6132010 2022-08-02T21:03:17Z Drow male 59507 wikitext text/x-wiki {{Votacións}} <noinclude> ---- <center><big>'''Nesta páxina atópanse as votacións actuais para elixir novos [[Wikipedia:Artigos bos|artigos bos]]'''.</big><br />'''Para acceder á páxina de votación do artigo, preme na ligazón "[editar]" da proposta.'''</center> ---- </noinclude> {{VT|Wikipedia:Artigos da portada}} [[Ficheiro:Replacement_filing_cabinet.svg|50px]] [[Wikipedia:Artigos bos/Propostas pechadas|Arquivo de votacións]] ---- {{Purgar}} __ÍNDICE__ <!-- LISTA DE PROPOSTAS --> ---- {{Wikipedia:Artigos bos/Propostas/Aquarium Finisterrae}} {{Wikipedia:Artigos bos/Propostas/Museo finlandés do hóckey sobre xeo}} ---- [[Categoría:Wikipedia:Votacións|Artigos bos]] 3lbzmizo5c04hk252f50uc6ropna1wh 0 327465 6149369 5798206 2022-08-03T10:50:13Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Aida Fernández Ríos''', nada en [[Vigo]] en [[1947]] e finada en [[Moaña]] o [[22 de decembro]] de [[2015]],<ref>[http://www.ragc.cesga.gal/gl/gl/novas/pasamento-da-academica-numeraria-profra-dra-da-aida-fernandez-rios Pasamento da Académica Numeraria Profra. Dra. Da. Aída Fernández Ríos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190925085730/https://www.ragc.gal/gl/gl/novas/pasamento-da-academica-numeraria-profra-dra-da-aida-fernandez-rios |date=25 de setembro de 2019 }} 23/12/2015.</ref> foi unha [[Biólogo, bióloga|bióloga]] [[Galicia|galega]], membro da [[Real Academia Galega de Ciencias]]. == Traxectoria == Estudou na Escola de Comercio de Vigo e traballou na súa mocidade nunha [[imprenta]].<ref>{{Cita web|autor=B. R. Sotelino / M. J. Fuente|título=Una investigadora reconocida y aún en activo y una maestra jubilada que eran como hermanas|url=https://ttps/|páxina-web=La Voz de Galicia|data=24-12-2015|lingua=es|data-acceso=26-12-2020|data-arquivo=25-07-2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130725171209/http://ttps/|url-morta=yes}}</ref> Posteriormente comezou a traballar como axudante no [[Instituto de Investigacións Mariñas]] de [[Vigo]], o que a levou a estudar de novo e a licenciarse en [[Bioloxía]] pola [[Universidade de Santiago]].<ref>{{Cita web|título=Aida Fernández Ríos, Instituto de Investigaciones Marinas: "Somos un centro de prestigio internacional"|url=https://www.farodevigo.es/gran-vigo/2006/03/24/aida-fernandez-rios-instituto-investigaciones-18245088.html|xornal=Faro de Vigo|data=24-03-2006|lingua=es|autor=P. P.}}</ref> Incorporouse de novo ao Instituto de Investigacións Mariñas de Vigo, do que foi a súa directora entre 2006 e 2011. O seu labor investigador centrouse nos niveis de [[dióxido de carbono]] no [[mar]], en particular do causada polo [[ser humano]], e polos niveis de [[ph|acidez]] dos [[océano]]s. En [[2015]] ingresou na Real Academia Galega de Ciencias, na súa sección de Bioloxía, e no seu momento foi a terceira muller que ingresaba, logo de [[María José Alonso]] e de [[Alicia Estévez]]. == Vida persoal == Faleceu atropelada en Moaña<ref>[http://www.crtvg.es/informativos/a-biologa-do-csic-aida-fernandez-rios-e-unha-das-falecidas-no-atropelo-de-moana-1685078 "A bióloga do CSIC Aida Fernández Ríos é unha das falecidas no atropelo de Moaña"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160106025915/http://www.crtvg.es/informativos/a-biologa-do-csic-aida-fernandez-rios-e-unha-das-falecidas-no-atropelo-de-moana-1685078 |date=06 de xaneiro de 2016 }}, nova no programa ''Bos días'' da [[TVG]], 24 de decembro de 2015.</ref><ref>{{Cita web|título=Los científicos lloran la pérdida de la bióloga Aída Fernández|url=https://www.atlantico.net/articulo/vigo/cientificos-lloran-perdida-biologa-aida-fernandez/20151224003651506229.html |data=2015-12-24|data-acceso=2020-12-21|lingua=es|xornal=[[Atlántico Diario|Atlántico]]}}</ref>. == Recoñecementos == En 2020 a [[Real Academia Galega de Ciencias]] (RAGC) e a [[Deputación de Pontevedra]] organizaron a I Edición do Ciclo de Conferencias Aida Fernández Ríos, co fin de promover o interese do público xeral e impulsar o labor científico levado a cabo en Galicia<ref>{{Cita web|título=I Ciclo de Conferencias Científicas Aida Fernández Ríos|url=https://www.ragc.gal/gl/i-ciclo-de-conferencias-cientificas-aida-fernandez-rios/|data-acceso=2020-12-26|lingua=gl-ES|apelidos=RAGC|páxina-web=}}</ref> con continuidade en 2021.<ref>{{Cita novas|título=O ciclo 'Aida Fernández Ríos', organizado pola Deputación de Pontevedra, abordará a busca de vida fóra do planeta|url=http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/166744-ciclo-aida-fernandez-rios-organizado-pola-deputacion-pontevedra-abordara-busca-vida-fora-planeta|páxina-web=Galicia Confidencial|data-acceso=2021-06-17}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=27650 No Álbum de Galicia] {{control de autoridades}} {{ORDENAR: Fernandez Rios}} [[Categoría:Personalidades da bioloxía de Galicia]] [[Categoría:Membros da Real Academia Galega das Ciencias]] [[Categoría:Nados en Vigo]] [[Categoría:Finados en 2015]] [[Categoría:Nados en 1947]] 94uolrfjr0fgi5dw3r2rgmldtitn6yk 0 329085 6148748 5515530 2022-08-02T19:07:52Z Cossue 82922 wikitext text/x-wiki {{Non confundir|Mocedades Galeguistas}} {{Partido Político |nome = Mocidades Galeguistas |definición = Organización xuvenil de Galiza |mocidades= |líder = |cor= #6ec264 |logo = |representantes = |fundación = [[1987]] |ideoloxía = [[Nacionalismo galego]]<br/>[[Liberalismo]]<br/>[[Centro político]]<br/>[[Social liberalismo]]<br/>[[Federalismo]]<br/>[[Republicanismo]]<ref>[http://en.calameo.com/books/00129414021fecdded1e0 ESTATUTOS DAS MOCIDADES GALEGUISTAS.]</ref> |sede= [[Santiago de Compostela]] |web = |publicación = ''Terra Celta'' |filiación internacional = }} '''Mocidades Galeguistas''' foi unha organización xuvenil galega fundada en 1987 coma '''Mocidades Nacionalistas Galegas'''. A súa ideoloxía era o [[Liberalismo|Social liberalismo]] e o [[nacionalismo galego]] moderado, defendendo o encaixe de [[Galiza]] nunha [[España]] federal ==Historia== MMGG foi fundada en 1987 coma as xuventudes do [[Partido Nacionalista Galego]] co nome Mocidades Nacionalistas Galegas, fusionándose en 1988 coas Mocedades Galeguistas do [[Partido Galeguista Nacionalista]] e parte da Mocidade Nacionalista Galega de [[Coalición Galega]]<ref>[http://www.elcorreogallego.es/opinion/ecg/refundando-mng/idEdicion-2010-11-12/idNoticia-609696/ Refundando a MNG.] El Correo Gallego - Diario de la Capital de Galicia.</ref>. En 1992 integráronse no [[Bloque Nacionalista Galego]] xunto co [[PNG-PG]]. En 2002 o [[PNG-PG]] declarou que as MMGG xa non eran o seu referente xuvenil despois dunha crise interna. Finalmente, en 2012 MMGG deixou o [[BNG]] e uniuse ao proxecto de [[Compromiso por Galicia]]<ref>[http://www.elmundo.es/elmundo/2012/03/19/galicia/1332166922.html El PNG-PG abandona el BNG y analiza su integración en otro proyecto "galleguista"] El Mundo. 19/03/2012</ref>. Dende ese ano a organización non ten feito ningunha aparición pública, tendo publicado o último número da súa revista en abril de 2012<ref>[http://en.calameo.com/accounts/1294140 Terra Celta.]</ref>. ==Notas== {{Listaref}} {{Nacionalismo galego}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Forzas políticas de Galicia]] [[Categoría:Independentismo galego]] [[Categoría:Liberalismo]] [[Categoría:Artigos de Galicia sen imaxes]] [[Categoría:Mocidades políticas de España]] 4z90zhh4vkj9fqeo61jyl1u2vbmo4hw 0 333891 6149245 5926196 2022-08-03T09:42:47Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Proteína | Nome = Monoamino oxidase A | caption = Diagrama de fitas dun [[monómero]] da MAO-A humana unida a [[FAD]] e [[clorxilina]], orientada como se estivese unida á [[membrana mitocondrial externa]]. De {{PDB|2BXS}}. | image = Monoamine oxidase A 2BXS.png | width = | HGNCid = 6833 | Símbolo = MAOA | AltSymbols = MAO-A | EntrezGene = 4128 | OMIM = 309850 | RefSeq = NM_000240 | UniProt = P21397 | PDB = | ECnumber = | Cromosoma = X | Brazo = p | Banda = 11 | LocusSupplementaryData = .4-p11.3 }} [[Ficheiro:MAOA location.png|miniatura|O xene ''MAOA'' está localizado no brazo curto (p) do [[cromosoma X]] na posición 11.3.]] A '''monoamino oxidase A''', tamén coñecida como '''MAOA''' (símbolo oficial actual<ref>HGNC [http://www.genenames.org/cgi-bin/gene_symbol_report?hgnc_id=6833 MAOA]</ref>) e '''MAO-A''' (símbolo anterior aínda moi usado), é un [[encima]] que nos humanos está codificado no [[xene]] ''MAOA'' do [[cromosoma X]].<ref name="pmid1678250">{{Cita publicación periódica | vauthors = Hotamisligil GS, Breakefield XO | title = Human monoamine oxidase A gene determines levels of enzyme activity | journal = American Journal of Human Genetics | volume = 49 | issue = 2 | pages = 383–92 | date = Aug 1991 | pmid = 1678250 | pmc = 1683299 | doi = }}</ref><ref name="pmid2023912">{{Cita publicación periódica | vauthors = Grimsby J, Chen K, Wang LJ, Lan NC, Shih JC | title = Human monoamine oxidase A and B genes exhibit identical exon-intron organization | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 88 | issue = 9 | pages = 3637–41 | date = May 1991 | pmid = 2023912 | pmc = 51507 | doi = 10.1073/pnas.88.9.3637 }}</ref> Este xene é un dos dous xenes veciños dunha [[familia de xenes]] que codifican encimas [[mitocondria]]is que cataliza a [[desaminación oxidativa]] de [[amina]]s, como a [[dopamina]], [[norepinefrina]], e [[serotonina]] (o outro é o xene ''[[MAOB]]''). A [[mutación]] deste xene causa a [[síndrome de Brunner]]. Este xene foi tamén asociado cunha variedade de trastornos psiquiátricos, como o [[comportamento antisocial]]. Atopáronse variantes de transcrición orixinadas por [[empalme alternativo]] que codifican múltiples [[isoforma]]s.<ref name=entrez>{{Cita web | title = Entrez Gene: MAOA monoamine oxidase A | url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=4128}}</ref> == Estrutura == === Xene === O [[promotor (xenética)|promotor]] do xene ''MAOA'' contén sitios de unión conservados para o factor [[factor de transcrición Sp1|Sp1]], [[GATA2]], e [[Proteína de unión á TATA|TBP]].<ref name=pmid25810277>{{Cita publicación periódica | vauthors = Gupta V, Khan AA, Sasi BK, Mahapatra NR | title = Molecular mechanism of monoamine oxidase A gene regulation under inflammation and ischemia-like conditions: key roles of the transcription factors GATA2, Sp1 and TBP | journal = Journal of Neurochemistry | volume = 134 | issue = 1 | pages = 21–38 | date = Jul 2015 | pmid = 25810277 | doi = 10.1111/jnc.13099 }}</ref> Este xene está en posición adxacente a outro xene relacionado (''[[MAOB]]'') da febra oposta do [[cromosoma X]]. === Proteína === Este xene codifica unha [[proteína]] [[monómero|monomérica]] que comparte coa [[MAOB]] un 70% de identidade de secuencia de [[aminoácido]]s, e tamén pregamentos da cadea conservados e estruturas do [[sitio de unión]] ao [[flavín adenín dinucleótido|FAD]]. Porén, a MAOA ten unha cavidade monopartita de aproximadamente 550 [[ángstrom]], en comparación coa cavidade bipartita de 290 ángstrom da MAOB. Non obstante, ambas as proteínas adoptan formas [[dímero|dímeras]] cando están unidas a membranas. O [[dominio proteico|dominio]] [[C-terminal]] da MAOA forma colas helicoidais que son responsables da adhesión da proteína á membrana mitocondrial externa. A MAOA contén estruturas en bucle na entrada do seu [[sitio activo]].<ref name=pmid21971000>{{Cita publicación periódica | vauthors = Binda C, Mattevi A, Edmondson DE | title = Structural properties of human monoamine oxidases A and B | journal = International Review of Neurobiology | volume = 100 | pages = 1–11 | date = 2011 | pmid = 21971000 | doi = 10.1016/B978-0-12-386467-3.00001-7 }}</ref> == Función == A MAOA é un [[flavoproteína|flavoencima]] que degrada [[neurotransmisor]]es [[amina]]s, como a [[dopamina]], [[norepinefrina]], e [[serotonina]], por medio dunha [[desaminación oxidativa]]. Como resultado, é un regulador clave para o funcionamento normal do cerebro. A proteína é moi [[expresión xénica|expresada]] en células [[neurona|neurais]] e [[cardiomiocito|cardíacas]] e localízase na membrana mitocondrial externa. A súa expresión é regulada polos [[factor de transcrición|factores de transcrición]] SP1, GATA2, e TBP por medio da vía do [[AMPc]] en resposta a situacións de estrés como a [[isquemia]] e a [[inflamación]].<ref name=pmid25810277/> == Importancia clínica == === Cancro === O xene ''MAOA'' produce unha [[monoamino oxidase]], que é un tipo de encima que afecta á carcinoxénese. Un inhibidor da MAOA chamado [[Clorgyline]] impide a [[apoptose]] en células de [[melanoma]], in vitro.<ref name="pietrangeli">{{Cita publicación periódica | vauthors = Pietrangeli P, Mondovì B | title = Amine oxidases and tumors | journal = Neurotoxicology | volume = 25 | issue = 1-2 | pages = 317–24 | date = Jan 2004 | pmid = 14697906 | doi = 10.1016/S0161-813X(03)00109-8 }}</ref> O [[colanxiocarcinoma]] suprime a expresión da MAOA, e os pacientes cunha alta expresión de MAOA teñen unha menor invasión de órganos adxacentes e un mellor prognóstico e supervivencia.<ref name="huang">{{Cita publicación periódica | vauthors = Huang L, Frampton G, Rao A, Zhang KS, Chen W, Lai JM, Yin XY, Walker K, Culbreath B, Leyva-Illades D, Quinn M, McMillin M, Bradley M, Liang LJ, DeMorrow S | title = Monoamine oxidase A expression is suppressed in human cholangiocarcinoma via coordinated epigenetic and IL-6-driven events | journal = Laboratory Investigation | volume = 92 | issue = 10 | pages = 1451–60 | date = Oct 2012 | pmid = 22906985 | doi = 10.1038/labinvest.2012.110 }}</ref> === Enfermidades cardiovasculares === A actividade da MAOA está ligada á [[apoptose]] e aos danos cardíacos durante as lesións cardíacas que seguen á [[danos por reperfusión|reperfusión]] isquémica (volta do rego sanguíneo despois dun período de isquemia).<ref name=pmid25810277/> === Trastornos de comportamento e neurolóxicos === Hai unha ligazón entre as formas con baixa actividade do xene ''MAOA'' e o [[autismo]].<ref name = "Cohen_2011">{{Cita publicación periódica | vauthors = Cohen IL, Liu X, Lewis ME, Chudley A, Forster-Gibson C, Gonzalez M, Jenkins EC, Brown WT, Holden JJ | title = Autism severity is associated with child and maternal MAOA genotypes | journal = Clinical Genetics | volume = 79 | issue = 4 | pages = 355–62 | date = Apr 2011 | pmid = 20573161 | doi = 10.1111/j.1399-0004.2010.01471.x }}</ref> As mutacións no xene ''MAOA'' dan lugar a unha deficiencia de monoamino oxidase, ou [[síndrome de Brunner]].<ref name=entrez/> Outros trastornos asociados coa MAOA inclúen a [[enfermidade de Alzheimer]], a [[agresión]], o [[trastorno de pánico]], o [[trastorno bipolar]], o [[trastorno depresivo maior]], e o [[trastorno por déficit de atención con hiperactividade]].<ref name=pmid25810277/> Os efectos da educación ou crianza na autorregulación nos adolescentes parecen estar moderados por 'alelos de plasticidade', dos cales os [[alelo]]s 2R e 3R do ''MAOA'' son dous exemplos, e cantos máis alelos de plasticidade portaban os machos (pero non as femias), manifestaban unha maior autorregulación baixo condicións educativas de apoio, e menor baixo condicións de non apoio.<ref name="pmid21039487">{{Cita publicación periódica | vauthors = Belsky J, Beaver KM | title = Cumulative-genetic plasticity, parenting and adolescent self-regulation | url = https://archive.org/details/sim_journal-of-child-psychology-and-psychiatry_2011-05_52_5/page/619 | journal = Journal of Child Psychology and Psychiatry | volume = 52 | issue = 5 | pages = 619–626 | date = May 2011 | pmid = 21039487 | doi = 10.1111/j.1469-7610.2010.02327.x }}</ref> ==== Depresión ==== Os niveis de MAOA no cerebro medidos usando [[tomografía de emisión de positróns]] están elevados nunha media do 34% en pacientes con trastorno depresivo maior.<ref name="pmid17088501">{{Cita publicación periódica | vauthors = Meyer JH, Ginovart N, Boovariwala A, Sagrati S, Hussey D, Garcia A, Young T, Praschak-Rieder N, Wilson AA, Houle S | title = Elevated monoamine oxidase a levels in the brain: an explanation for the monoamine imbalance of major depression | journal = Archives of General Psychiatry | volume = 63 | issue = 11 | pages = 1209–16 | date = Nov 2006 | pmid = 17088501 | doi = 10.1001/archpsyc.63.11.1209 }}</ref> Os estudos de asociación xenética que examinaron as relacións entre as variantes do xene ''MAOA'' de alta actividade e a depresión deron lugar a resultados pouco claros, xa que algúns estudos ligaban as variantes de alta actividade á depresión maior en femias,<ref name="pmid11121185">{{Cita publicación periódica | vauthors = Schulze TG, Müller DJ, Krauss H, Scherk H, Ohlraun S, Syagailo YV, Windemuth C, Neidt H, Grässle M, Papassotiropoulos A, Heun R, Nöthen MM, Maier W, Lesch KP, Rietschel M | title = Association between a functional polymorphism in the monoamine oxidase A gene promoter and major depressive disorder | journal = American Journal of Medical Genetics | volume = 96 | issue = 6 | pages = 801–3 | date = Dec 2000 | pmid = 11121185 | doi = 10.1002/1096-8628(20001204)96:6<801::AID-AJMG21>3.0.CO;2-4 }}</ref> ao [[suicidio]] por [[depresión (bioloxía)|depresión]] en machos,<ref name="pmid12151768">{{Cita publicación periódica | vauthors = Du L, Faludi G, Palkovits M, Sotonyi P, Bakish D, Hrdina PD | title = High activity-related allele of MAO-A gene associated with depressed suicide in males | journal = NeuroReport | volume = 13 | issue = 9 | pages = 1195–8 | date = Jul 2002 | pmid = 12151768 | doi = 10.1097/00001756-200207020-00025 }}</ref> á depresión maior e trastornos do sono en machos<ref name="pmid15486489">{{Cita publicación periódica | vauthors = Du L, Bakish D, Ravindran A, Hrdina PD | title = MAO-A gene polymorphisms are associated with major depression and sleep disturbance in males | journal = NeuroReport | volume = 15 | issue = 13 | pages = 2097–101 | date = Sep 2004 | pmid = 15486489 | doi = 10.1097/00001756-200409150-00020 }}</ref> e ao trastorno depresivo maior en machos e femias.<ref name="pmid15956990">{{Cita publicación periódica | vauthors = Yu YW, Tsai SJ, Hong CJ, Chen TJ, Chen MC, Yang CW | title = Association study of a monoamine oxidase a gene promoter polymorphism with major depressive disorder and antidepressant response | journal = Neuropsychopharmacology | volume = 30 | issue = 9 | pages = 1719–23 | date = Sep 2005 | pmid = 15956990 | doi = 10.1038/sj.npp.1300785 }}</ref> Outros estudos non puideron atopar unha relación significativa entre as variantes de alta actividade do xene ''MAOA'' e o trastorno depresivo maior.<ref name="pmid11992558">{{Cita publicación periódica | vauthors = Serretti A, Cristina S, Lilli R, Cusin C, Lattuada E, Lorenzi C, Corradi B, Grieco G, Costa A, Santorelli F, Barale F, Nappi G, Smeraldi E | title = Family-based association study of 5-HTTLPR, TPH, MAO-A, and DRD4 polymorphisms in mood disorders | journal = American Journal of Medical Genetics | volume = 114 | issue = 4 | pages = 361–9 | date = May 2002 | pmid = 11992558 | doi = 10.1002/ajmg.10356 }}</ref><ref name="pmid19224413">{{Cita publicación periódica | vauthors = Huang SY, Lin MT, Lin WW, Huang CC, Shy MJ, Lu RB | title = Association of monoamine oxidase A (MAOA) polymorphisms and clinical subgroups of major depressive disorders in the Han Chinese population | journal = The World Journal of Biological Psychiatry | volume = 10 | issue = 4 Pt 2 | pages = 544–51 | year = 2009 | pmid = 19224413 | doi = 10.1080/15622970701816506 }}</ref> En pacientes con trastorno depresivo maior, os que tiñan [[polimorfismo]]s G/T de MAOA (rs6323) que codificaban a forma de máis alta actividade do encima tiñan unha magnitude de resposta ao [[placebo]] significativamente menor que aqueles con outros [[xenotipo]]s.<ref name="pmid19593178">{{Cita publicación periódica | vauthors = Leuchter AF, McCracken JT, Hunter AM, Cook IA, Alpert JE | title = Monoamine oxidase a and catechol-o-methyltransferase functional polymorphisms and the placebo response in major depressive disorder | url = https://archive.org/details/sim_journal-of-clinical-psychopharmacology_2009-08_29_4/page/372 | journal = Journal of Clinical Psychopharmacology | volume = 29 | issue = 4 | pages = 372–7 | date = Aug 2009 | pmid = 19593178 | doi = 10.1097/JCP.0b013e3181ac4aaf }}</ref> ==== Comportamento antisocial ==== En humanos, hai unha [[VNTR|secuencia repetida]] de 30 bases repetida diferentes números de veces na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] do xene que codifica a MAOA. Existen as variantes 2R (dúas repeticións), 3R, 3.5R, 4R, e 5R da secuencia repetida, das que as variantes 3R e 4R son as máis comúns nos caucasianos. As variantes 3.5R e 4R teñen unha actividade máis alta que as 3R ou 5R, segundo un estudo no que non se examinou a variante 2R.<ref name="pmid18212819">{{Cita publicación periódica | vauthors = Guo G, Ou XM, Roettger M, Shih JC | title = The VNTR 2 repeat in MAOA and delinquent behavior in adolescence and young adulthood: associations and MAOA promoter activity | journal = European Journal of Human Genetics | volume = 16 | issue = 5 | pages = 626–34 | date = May 2008 | pmid = 18212819 | pmc = 2922855 | doi = 10.1038/sj.ejhg.5201999 }}</ref> Atopouse unha asociación entre o alelo 2R da rexión [[VNTR]] do xene e un incremento da probabilidade de cometer un crime grave ou violencia.<ref name="pmid18212819" /><ref name="Guo_ Roettger_ Shih_2008">{{Cita publicación periódica | vauthors = Guo G, Roettger M, Shih JC | title = The integration of genetic propensities into social-control models of delinquency and violence among male youths | journal = American Sociological Review | volume = 73 | issue = 4 | pages = 543–568 | date = August 2008 | doi = 10.1177/000312240807300402 | url = http://www.asanet.org/galleries/default-file/Aug08ASRFeature.pdf | format = | apelidos = | data = | revista = | data-acceso = 03 de marzo de 2016 | urlarquivo = https://web.archive.org/web/20160303202206/http://www.asanet.org/galleries/default-file/Aug08ASRFeature.pdf | dataarquivo = 03 de marzo de 2016 | urlmorta = yes }}</ref><ref name="beaver2012">{{Cita publicación periódica |vauthors=Beaver KM, etal |title=Exploring the association between the 2-repeat allele of the MAOA gene promoter polymorphism and psychopathic personality traits, arrests, incarceration, and lifetime antisocial behavior |journal=Personality and Individual Differences |year=2012 |doi=10.1016/j.paid.2012.08.014 |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0191886912004047 |volume=54 |pages=164–168}}</ref> Encontrouse tamén unha conexión entre unha versión do xene ''MAOA'' (3R) e varios tipos de comportamento antisocial. Os nenos maltratados que tiñan xenes que causaban altos niveis de MAOA tiñan menos probabilidade de desenvolver un comportamento antisocial.<ref name="pmid12161658">{{Cita publicación periódica | vauthors = Caspi A, McClay J, Moffitt TE, Mill J, Martin J, Craig IW, Taylor A, Poulton R | title = Role of genotype in the cycle of violence in maltreated children | journal = Science | volume = 297 | issue = 5582 | pages = 851–4 | date = Aug 2002 | pmid = 12161658 | doi = 10.1126/science.1072290 | laysummary = http://www.eurekalert.org/pub_releases/2002-08/uow-gmp072602.php | laydate = 2002-08-01 | laysource = eurekalert.org }}</ref> Unha actividade baixa da MAOA en combinación co maltrato experimentado durante a nenez orixinaba un incremento do risco de comportamento agresivo durante a idade adulta,<ref name="pmid17534436">{{Cita publicación periódica | vauthors = Frazzetto G, Di Lorenzo G, Carola V, Proietti L, Sokolowska E, Siracusano A, Gross C, Troisi A | title = Early trauma and increased risk for physical aggression during adulthood: the moderating role of MAOA genotype | journal = PLOS ONE | volume = 2 | issue = 5 | pages = e486 | year = 2007 | pmid = 17534436 | pmc = 1872046 | doi = 10.1371/journal.pone.0000486 }}</ref> e hai probas que suxiren que os homes cun [[alelo]] de baixa actividade de MAOA son máis vulnerables xeneticamente á disciplina punitiva que lles foi aplicada polos seus pais de nenos, o que é un signo preditor de comportamento antisocial.<ref name="doi10.1177/2167702613518046">{{Cita publicación periódica | vauthors = Choe DE, Shaw DS, Hyde LW, Forbes EE| title = Interactions Between Monoamine Oxidase A and Punitive Discipline in African American and Caucasian Men’s Antisocial Behavior | journal = Clinical Psychological Science | volume = 2 | issue = 5 | pages = 591–601 | date = September 2014 | doi = 10.1177/2167702613518046 |url=http://cpx.sagepub.com/content/2/5/591}}</ref> Os altos niveis de [[testosterona]], fumar as nais durante o [[embarazo]], os malos estándares de vida das nais, o abandono da escola, e un baixo [[cociente de intelixencia]] tamén serven para predicir un comportamento violento en homes con alelos de baixa actividade (que son fundamentalmente os alelos 3R).<ref name="pmid22297589">{{Cita publicación periódica | vauthors = Fergusson DM, Boden JM, Horwood LJ, Miller A, Kennedy MA | title = Moderating role of the MAOA genotype in antisocial behaviour | journal = The British Journal of Psychiatry | volume = 200 | issue = 2 | pages = 116–23 | date = Feb 2012 | pmid = 22297589 | doi = 10.1192/bjp.bp.111.093328 }}</ref><ref name="pmid17429405">{{Cita publicación periódica | vauthors = Sjöberg RL, Ducci F, Barr CS, Newman TK, Dell'osso L, Virkkunen M, Goldman D | title = A non-additive interaction of a functional MAO-A VNTR and testosterone predicts antisocial behavior | journal = Neuropsychopharmacology | volume = 33 | issue = 2 | pages = 425–30 | date = Jan 2008 | pmid = 17429405 | pmc = 2665792 | doi = 10.1038/sj.npp.1301417 }}</ref> Mesmo en ausencia deses factores de interacción, o alelo 3R ten un pequeno efecto sobre a agresión e o comportamento antisocial, segundo unha gran metaanálise, que non atopou ningún nesgo significativo de publicación.<ref name="pmid24902785">{{Cita publicación periódica | vauthors = Ficks CA, Waldman ID | title = Candidate genes for aggression and antisocial behavior: a meta-analysis of association studies of the 5HTTLPR and MAOA-uVNTR | journal = Behavioral Genetics | volume = 44 | issue = 5 | pages = 427–44 | date = Sep 2014 | pmid = 24902785 | doi = 10.1007/s10519-014-9661-y}}</ref> ==== A agresión e o "xene guerreiro" ==== Os encimas “[[monoamino oxidase]]s (MAOs) son encimas que están implicados na degradación de [[neurotransmisor]]es como a [[serotonina]] e a [[dopamina]] e son, por tanto, capaces de influenciar os sentimentos, o estado de ánimo, e o comportamento de individuos”.<ref name=Hook_2009>{{Cita publicación periódica | vauthors = Hook GR | title = "Warrior genes" and the disease of being Māori | journal = MAI Review | year = 2009 | issue = 2 | pages = 1–11 | url = http://www.review.mai.ac.nz/index.php/MR/article/view/222/243 | apelidos = | data = | revista = | data-acceso = 03 de marzo de 2016 | urlarquivo = https://web.archive.org/web/20140907092159/http://review.mai.ac.nz/index.php/MR/article/view/222/243 | dataarquivo = 07 de setembro de 2014 | urlmorta = yes }}</ref> Segundo isto, se hai unha mutación no xene que está implicado no proceso de promover ou inhibir os encimas MAO, esta podería afectar á personalidade ou comportamento dunha persoa e podería así facelos máis proclives á agresión. Unha deficiencia no xene ''MAOA'' causa altos niveis de agresión en machos, o cal podería estimular maiores investigacións sobre este polémico asunto. Un estudo atopou que “unha deficiencia na monoamino oxidase A (MAOA) está asociada co comportamento agresivo en homes dunha familia holandesa”.<ref name="pmid7792602">{{Cita publicación periódica | vauthors = Cases O, Seif I, Grimsby J, Gaspar P, Chen K, Pournin S, Müller U, Aguet M, Babinet C, Shih JC | title = Aggressive behavior and altered amounts of brain serotonin and norepinephrine in mice lacking MAOA | journal = Science | volume = 268 | issue = 5218 | pages = 1763–6 | date = Jun 1995 | pmid = 7792602 | pmc = 2844866 | doi = 10.1126/science.7792602 }}</ref> A unha versión do xene da monoamino oxidase A déuselle o nome popular de ''xene guerreiro''.<ref name=Hogenboom>{{Cita novas |last=Hogenboom |first=Melissa |url=http://www.bbc.com/news/science-environment-29760212 |title=Share this pageEmail Print Share this page |work=BBC News |date=28 October 2014 |accessdate=2014-11-01 | name-list-format=vanc }}</ref> Atopáronse diferentes versións dese xene en moitos individuos, e a maioría dos humanos teñen un xene funcional "guerreiro", coa excepción duns poucos individuos coa [[síndrome de Brunner]].<ref name="maoa">{{OMIM|309850|MONOAMINE OXIDASE A; MAOA.}}</ref> Nunha variante o [[alelo]] asociado con certos trazos de comportamento é máis curto (30 [[par de bases|bases]]) e pode producir menos encima MAOA.<ref name="pmid9799080">{{Cita publicación periódica | vauthors = Sabol SZ, Hu S, Hamer D | title = A functional polymorphism in the monoamine oxidase A gene promoter | journal = Human Genetics | volume = 103 | issue = 3 | pages = 273–9 | date = Sep 1998 | pmid = 9799080 | doi = 10.1007/s004390050816 }}</ref> Esta variación no xene está nunha rexión reguladora [[promotor (bioloxía)|promotora]] dunhas 1000 bases a partir do [[codón de inicio]] da rexión que codifica o encima MAOA. En estudos realizados en [[Nova Zelandia]] atopáronse diferenzas na distribución de frecuencias das variantes do xene ''MAOA'' entre grupos étnicos:<ref name="pmid9799080"/><ref name="pmid17339897">{{Cita publicación periódica | vauthors = Lea R, Chambers G | title = Monoamine oxidase, addiction, and the "warrior" gene hypothesis | journal = The New Zealand Medical Journal | volume = 120 | issue = 1250 | pages = U2441 | year = 2007 | pmid = 17339897 | doi = | url = http://journal.nzma.org.nz/journal/120-1250/2441/ | apelidos = | data = | revista = | data-acceso = 03 de marzo de 2016 | urlarquivo = https://web.archive.org/web/20111225123531/http://journal.nzma.org.nz/journal/120-1250/2441/ | dataarquivo = 25 de decembro de 2011 | urlmorta = yes }}</ref> entre os participantes no estudo, levaban o alelo 3R o 59% dos homes negros, o 54% dos homes chineses, o 56% dos homes [[pobo maorí|maorís]], e o 34% dos homes caucasianos, mentres que o 5,5% dos homes negros, o 0,1% dos homes caucasianos, e só o 0,00067% dos homes asiáticos levaban o alelo 2R.<ref name="beaver2012"/><ref name="pmid9799080"/><ref name="pmid17339897" /><ref name="pmid12824808">{{Cita publicación periódica | vauthors = Lu RB, Lin WW, Lee JF, Ko HC, Shih JC | title = Neither antisocial personality disorder nor antisocial alcoholism is associated with the MAO-A gene in Han Chinese males | journal = Alcoholism: Clinical and Experimental Research | volume = 27 | issue = 6 | pages = 889–93 | date = Jun 2003 | pmid = 12824808 | doi = 10.1097/01.ALC.0000071927.64880.0E }}</ref><ref name="pmid21884321">{{Cita publicación periódica | vauthors = Zhang M, Chen X, Way N, Yoshikawa H, Deng H, Ke X, Yu W, Chen P, He C, Chi X, Lu Z | title = The association between infants' self-regulatory behavior and MAOA gene polymorphism | journal = Developmental Science | volume = 14 | issue = 5 | pages = 1059–65 | date = Sep 2011 | pmid = 21884321 | doi = 10.1111/j.1467-7687.2011.01047.x }}</ref><ref name="pmid17352545">{{Cita publicación periódica | vauthors = Zhou Q, Hofer C, Eisenberg N, Reiser M, Spinrad TL, Fabes RA | title = The developmental trajectories of attention focusing, attentional and behavioral persistence, and externalizing problems during school-age years | journal = Developmental Psychology | volume = 43 | issue = 2 | pages = 369–385 | date = Mar 2007 | pmid = 17352545 | pmc = 1832154 | doi = 10.1037/0012-1649.43.2.369 }}</ref><ref name="pmid9162033">{{Cita publicación periódica | authors = Chen Sy, Wang J, Yu Gq, Liu W, Pearce D | title = Androgen and glucocorticoid receptor heterodimer formation. A possible mechanism for mutual inhibition of transcriptional activity | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 272 | issue = 22 | pages = 14087–14092 | date = May 1997 | pmid = 9162033 | doi = 10.1074/jbc.272.22.14087 }}</ref><ref name="pmid11920860">{{Cita publicación periódica | vauthors = Ono H, Shirakawa O, Nishiguchi N, Nishimura A, Nushida H, Ueno Y, Maeda K | title = No evidence of an association between a functional monoamine oxidase a gene polymorphism and completed suicides | journal = American Journal of Medical Genetics | volume = 114 | issue = 3 | pages = 340–2 | date = Apr 2002 | pmid = 11920860 | doi = 10.1002/ajmg.10237 }}</ref><ref name="pmid17007976">{{Cita publicación periódica | vauthors = Wang TJ, Huang SY, Lin WW, Lo HY, Wu PL, Wang YS, Wu YS, Ko HC, Shih JC, Lu RB | title = Possible interaction between MAOA and DRD2 genes associated with antisocial alcoholism among Han Chinese men in Taiwan | journal = Progress in Neuro-Psychopharmacology & Biological Psychiatry | volume = 31 | issue = 1 | pages = 108–14 | date = Jan 2007 | pmid = 17007976 | doi = 10.1016/j.pnpbp.2006.08.010 }}</ref><ref name="pmid20477771">{{Cita publicación periódica | vauthors = Lee SY, Hahn CY, Lee JF, Huang SY, Chen SL, Kuo PH, Lee IH, Yeh TL, Yang YK, Chen SH, Ko HC, Lu RB | title = MAOA interacts with the ALDH2 gene in anxiety-depression alcohol dependence | journal = Alcoholism: Clinical and Experimental Research | volume = 34 | issue = 7 | pages = 1212–8 | date = Jul 2010 | pmid = 20477771 | doi = 10.1111/j.1530-0277.2010.01198.x }}</ref> Os individuos con xene ''MAOA'' de baixa actividade, cando estaban sometidos a exclusión social ou ostracismo mostraban niveis máis altos de agresión que aqueles que tiñan o xene ''MAOA'' de alta actividade.<ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Gallardo-Pujol D, Andrés-Pueyo A, Maydeu-Olivares A | title = MAOA genotype, social exclusion and aggression: an experimental test of a gene-environment interaction | journal = Genes, Brain, and Behavior | volume = 12 | issue = 1 | pages = n/a–n/a | date = Feb 2013 | pmid = 23067570 | doi = 10.1111/j.1601-183X.2012.00868.x }}</ref> A posesión do xene ''MAOA'' de baixa actividade podía servir para predicir significativamente o comportamento agresivo nunha situación de provocación elevada, pero estaba menos asociado coa agresión nunha situación de provocación baixa. Os individuos coa variante de baixa actividade do xene ''MAOA'' tiñan a mesma probabilidade que os participantes coa variante de alta actividade de tomar represalias ou contraatacar cando as perdas eran pequenas. Porén, era máis probable que tomasen represalias e con maior forza cando as perdas eran grandes.<ref name="pmid19168625">{{Cita publicación periódica | vauthors = McDermott R, Tingley D, Cowden J, Frazzetto G, Johnson DD | title = Monoamine oxidase A gene (MAOA) predicts behavioral aggression following provocation | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 106 | issue = 7 | pages = 2118–23 | date = Feb 2009 | pmid = 19168625 | pmc = 2650118 | doi = 10.1073/pnas.0808376106 }}</ref> ===== Implicacións legais ===== Esta propensión xerada polo "xene guerreiro" foi utilizada nalgúns países como Estados Unidos con relativo éxito en procesos criminais para defender aos acusados que tiñan os alelos que favorecían a violencia. Por exemplo, o acusado nun xuízo en 2009 evitou a pena capital, pero non unha condena a 32 anos de prisión.<ref name="url_Psychology_Today">{{Cita web | url = http://www.psychologytoday.com/blog/the-human-beast/201007/pity-the-poor-murderer-his-genes-made-him-do-it | title = Pity the poor murderer, his genes made him do it | author = Barber N | date = 2010-07-13 | work =The Human Beast: Why we do what we do | publisher = Psychology Today | accessdate = 2010-10-17 }}</ref><ref name="url_NPR">{{Cita web | url = http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=128043329 | title = Can Your Genes Make You Murder? | author = Hagerty BB | date = 2010-07-01 | work = News > Science > Inside The Criminal Brain | publisher = National Public Radio | accessdate = 2010-10-17 }}</ref> ==== Epixenética ==== A [[epixenética]] probablemente exerce un importante papel na expresión do xene ''MAOA'' por medio da [[metilación]] en mulleres.<ref name="pmid19005036">{{Cita publicación periódica | vauthors = Jiang Y, Langley B, Lubin FD, Renthal W, Wood MA, Yasui DH, Kumar A, Nestler EJ, Akbarian S, Beckel-Mitchener AC | title = Epigenetics in the nervous system | journal = The Journal of Neuroscience | volume = 28 | issue = 46 | pages = 11753–9 | date = Nov 2008 | pmid = 19005036 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.3797-08.2008 }}</ref> Os estudos ligaron a metilación do xene ''MAOA'' coa dependencia á [[nicotina]] e o [[alcohol]] en mulleres.<ref name="pmid18454435">{{Cita publicación periódica | vauthors = Philibert RA, Gunter TD, Beach SR, Brody GH, Madan A | title = MAOA methylation is associated with nicotine and alcohol dependence in women | journal = American Journal of Medical Genetics. Part B, Neuropsychiatric Genetics | volume = 147B | issue = 5 | pages = 565–70 | date = Jul 2008 | pmid = 18454435 | pmc = 3685146 | doi = 10.1002/ajmg.b.30778 }}</ref> Un segundo [[promotor (xenética)|promotor]] [[VNTR]] de ''MAOA'' , o P2, inflúe na metilación epixenética e interacciona con ter experimentado maltrato infantil para influír nos síntomas de trastornos de personalidade antisocial, pero só en mulleres.<ref name="philibert">{{Cita publicación periódica | vauthors = Philibert RA, Wernett P, Plume J, Packer H, Brody GH, Beach SR | title = Gene environment interactions with a novel variable Monoamine Oxidase A transcriptional enhancer are associated with antisocial personality disorder | journal = Biological Psychology | volume = 87 | issue = 3 | pages = 366–71 | date = Jul 2011 | pmid = 21554924 | pmc = 3134149 | doi = 10.1016/j.biopsycho.2011.04.007 }}</ref> Outro estudo encontrou que a metilación epixenética de ''MAOA'' en homes era moi baixa e con pouca variabilidade en comparación coa das mulleres, aínda que tiña maior heredabilidade en homes que en mulleres.<ref name="wong">{{Cita publicación periódica | vauthors = Wong CC, Caspi A, Williams B, Craig IW, Houts R, Ambler A, Moffitt TE, Mill J | title = A longitudinal study of epigenetic variation in twins | journal = Epigenetics | volume = 5 | issue = 6 | pages = 516–26 | date = Aug 2010 | pmid = 20505345 | pmc = 3322496 | doi = 10.4161/epi.5.6.12226 }}</ref> == Estudos en animais == Un xene ''MAOA'' disfuncional foi correlacionado cun incremento nos niveis de agresión en ratos,<ref name="Novel">{{Cita publicación periódica | vauthors = Scott AL, Bortolato M, Chen K, Shih JC | title = Novel monoamine oxidase A knock out mice with human-like spontaneous mutation | journal = NeuroReport | volume = 19 | issue = 7 | pages = 739–43 | date = May 2008 | pmid = 18418249 | pmc = 3435113 | doi = 10.1097/WNR.0b013e3282fd6e88 }}</ref><ref name="pmid17441000">{{Cita publicación periódica | vauthors = Vishnivetskaya GB, Skrinskaya JA, Seif I, Popova NK | title = Effect of MAO A deficiency on different kinds of aggression and social investigation in mice | journal = Aggressive Behavior | volume = 33 | issue = 1 | pages = 1–6 | year = 2007 | pmid = 17441000 | doi = 10.1002/ab.20161 }}</ref> e foi correlacionado con niveis acrecentados de agresión en humanos.<ref name="Abnormal">{{Cita publicación periódica | vauthors = Brunner HG, Nelen M, Breakefield XO, Ropers HH, van Oost BA | title = Abnormal behavior associated with a point mutation in the structural gene for monoamine oxidase A | journal = Science | volume = 262 | issue = 5133 | pages = 578–80 | date = Oct 1993 | pmid = 8211186 | doi = 10.1126/science.8211186 }}</ref> En ratos, un xene ''MAOA'' disfuncional pode crearse por [[mutaxénese insercional]] (son os ratos ‘Tg8’).<ref name="Novel" /> A Tg8 é unha cepa de rato [[transxénico]] que carece de actividade encimática de MAOA funcional. Os ratos que carecen dun xene ''MAOA'' funcional mostran un incremento da agresión contra os ratos intrusos.<ref name="Novel" /><ref>{{Cita publicación periódica | vauthors = Vishnivetskaya GB, Skrinskaya JA, Seif I, Popova NK | title = Effect of MAO A deficiency on different kinds of aggression and social investigation in mice | journal = Aggressive Behavior | volume = 33 | issue = 1 | pages = 1–6 | date = 1 January 2007 | pmid = 17441000 | doi = 10.1002/ab.20161 }}</ref> Algúns tipos de agresión que presentaban estes ratos eran a agresión territorial, a agresión predatoria, e a agresión inducida polo illamento.<ref name="pmid17441000" /> Os ratos deficientes en MAOA que mostraban un incremento na agresión inducida polo illamento revelan que a deficiencia en MAOA pode tamén contribuír á distorsión das interaccións sociais.<ref name="pmid7649563">{{Cita publicación periódica | vauthors = Hebebrand J, Klug B | title = Specification of the phenotype required for men with monoamine oxidase type A deficiency | url = https://archive.org/details/sim_human-genetics_1995-09_96_3/page/372 | journal = Human Genetics | volume = 96 | issue = 3 | pages = 372–6 | date = Sep 1995 | pmid = 7649563 | doi = 10.1007/BF00210430 }}</ref> Fixéronse investigacións tanto en humanos coma en ratos que apoian que unha [[mutación puntual sen sentido]] no oitavo [[exón]] do xene ''MAOA'' é responsable da agresividade impulsiva debido a unha completa deficiencia de MAOA.<ref name="Novel"/><ref name="Abnormal"/> == Interaccións == === Factores de transcrición === Hai varios [[factor de transcrición|factores de transcrición]] que se unen ao [[promotor (xenética)|promotor]] de ''MAOA'' e que regulan á alza a súa [[expresión xénica|expresión]]. Entre estes están: * [[Factor de transcrición Sp1|SP1]] * [[GATA2]] * [[Proteína de unión á TATA|TBP]]<ref name=pmid25810277/> === Indutores === Compostos sintéticos que regulan á alza a expresión de MAOA son: * [[Ácido valproico]] (Depakote)<ref name="mao-a-depakote">{{Cita publicación periódica | vauthors = Wu JB, Shih JC | title = Valproic acid induces monoamine oxidase A via Akt/forkhead box O1 activation | journal = Molecular Pharmacology | volume = 80 | issue = 4 | pages = 714–723 | date = Oct 2011 | pmid = 21775495 | pmc = 3187529 | doi = 10.1124/mol.111.072744 }}</ref> === Inhibidores === Substancias que inhiben a actividade encimática de MAOA son: {{div col|colwidth=25em}} * Compostos sintéticos ** [[Befloxatona]] (MD370503) ** [[Brofaromina]] (Consonar) ** [[Cimoxatona]] ** [[Clorgyline]] (irreversible) ** [[Azul de metileno]] ** [[Minaprina]] (Cantor) ** [[Moclobemide]] (Aurorix, Manerix) ** [[Fenelzina]] (Nardil) ** [[Pirlindol]] (Pirazidol) ** [[Toloxatona]] (Humoryl) ** [[Tyrima]] (CX 157) ** [[Tranilcipromina]] (non selectivo e irreversible) * Produtos naturais ** [[Incarviatona A]] * Fontes vexetais ** [[Curcumina]] (''[[Curcuma longa]]'') ** [[Allo]] ** [[alcaloide de Harmala|Alcaloides de ''Harmala'']] (''[[Peganum harmala]]'', [[flor da paixón]], [[Banisteriopsis caapi|ayahuasca]]) *** [[Harmina]] *** [[Harmalina]] {{Div col end}} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commons|Monoamine oxidase A}} === Bibliografía === * {{Cita web |url=http://www.sciencedaily.com/releases/2009/01/090121093343.htm |title='Warrior Gene' Predicts Aggressive Behavior After Provocation |date=2009-01-23 |work=Science News |publisher=Science Daily}} * {{Cita publicación periódica | vauthors = McDermott R, Tingley D, Cowden J, Frazzetto G, Johnson DD | title = Monoamine oxidase A gene (MAOA) predicts behavioral aggression following provocation | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 106 | issue = 7 | pages = 2118–23 | date = Feb 2009 | pmid = 19168625 | pmc = 2650118 | doi = 10.1073/pnas.0808376106 }} * {{Cita publicación periódica | vauthors = Edmondson DE, Binda C, Mattevi A | title = The FAD binding sites of human monoamine oxidases A and B | journal = Neurotoxicology | volume = 25 | issue = 1-2 | pages = 63–72 | date = Jan 2004 | pmid = 14697881 | doi = 10.1016/S0161-813X(03)00114-1 }} * {{Cita publicación periódica | vauthors = Craig IW | title = The importance of stress and genetic variation in human aggression | journal = BioEssays | volume = 29 | issue = 3 | pages = 227–36 | date = Mar 2007 | pmid = 17295220 | doi = 10.1002/bies.20538 }} * Rehan W., Sandnabba N.K., Johansson A., Westberg L., & Santtila P. (2015). Effects of MAOA genotype and childhood experiences of physical and emotional abuse on aggressive behavior in adulthood. Nordic Psychology. DOI:10.1080/19012276.2015.1026922. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Oxidorredutases]] qwd6fi20mz5oygasgxsf19rxso8ubn7 0 335929 6149038 6081142 2022-08-03T01:21:32Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Protexido|tipo=semi|caduca=21-9-2019}} {{Biografía |nome = Ismael José Prego Botana |ocupación = [[Humor]]ista e [[YouTube|''youtuber'']] |website = https://www.youtube.com/user/wismichu https://www.wismichu.net }} '''Ismael José Prego Botana''', nado en [[Monte Alto, A Coruña|Monte Alto]], [[A Coruña]] o [[5 de outubro]] de [[1993]],<ref>{{Cita web|url=https://www.facebook.com/pg/Wismichu-107747616078484/about/|título=Top 250 YouTubers in Spain sorted by Subscribers|data-acceso=19 de decembro de 2016}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Wismichu/status/650794999748141056?ref_src=twsrc%5Etfw|páxina-web=[[Twitter]]|cita="22 años y ya con estas entradas. En fin, muchas gracias a todos por las felicitaciones. Sois geniales, no tanto como yo pero un poco sí."|título=Tuit]|data=4 de outubro de 2015|data-acceso=19 de decembro de 2016}}</ref> máis coñecido coma '''Wismichu''', é un [[humor]]ista e ''[[YouTube|youtuber]]'' galego''.'' A 21 de agosto de 2018 tiña arredor de 7,5 millóns de subscritores e 997 043 571 visualizacións, facendo da súa canle a décimo terceira con máis subscritores en España.<ref>{{Cita web|url=https://socialblade.com/youtube/top/country/es/mostsubscribed|páxina-web=socialblade.com|título=Top 25 YouTubers in Spain sorted by Subscribers |páxina-web=Socialblade|data-acceso=27 de marzo de 2017}}</ref> == Traxectoria == Prego naceu en [[A Coruña]] en 1993<ref>{{Cita novas|url=http://www.diariosur.es/sociedad/201606/17/wismichu-hijo-pescadera-20160617092054.html|title=Wismichu, el youtuber de moda hijo de la pescadera carlota|xornal=Diariosur.es|data=18 de xuño de 2016|data-acceso=19 de decembro de 2016|nome=Francisco|apelidos=Apaolaza}}</ref> para posteriormente mudarse a [[Madrid]] para estudar Comunicación de Deseño de Moda.<ref name="auto"> {{Cita web |apelidos=Nimo |nome=Ana María |url=http://www.elmundo.es/enredados/2015/04/10/5526b129268e3e254e8b456e.html |title=El 'caso Wismichu': ¿Qué le ocurre a un 'youtuber' cuando se queda sin canal? &#124; Enredados &#124; EL MUNDO |páxina-web=Elmundo.es |editor=[[El Mundo]] |data-acceso=19 de decembro de 2016}}</ref> Vive en Barcelona.<ref>{{Cita novas|apelidos=|autor=|nome=|data=5 de outubro de 2017|xornal=[[El periódico]]|título=Wismichu admite que golpeó a un joven tras una discusión por el referéndum de Catalunya|url=https://www.elperiodico.com/es/extra/20171005/wismichu-agresion-referendum-catalunya-6333061|lingua=ES|data-acceso=13 de outubro de 2018}}</ref> Ismael afirmou que a orixe do seu nome en YouTube é unha versión do nome "Isma", abreviado de Ismael, xa que os seus amigos chámanlle "Wisma". Segundo Prego, inicialmente quería que o seu nome en YouTube fose "Wisma", pero nese momento YouTube non permitía nomes de menos de 5 caracteres, polo que fixo o seu nome máis longo que rematou por ser Wismichu.<ref>{{Cita web|url=http://www.youtube.com/watch?v=l9PDgZV4ef0&t=10m20s|título=¿De dónde viene mi nombre? - #RespondeIsma|apelidos=Wismichu|data=7 de xullo de 2016|páxina-web=[[YouTube]]|data-acceso=19 de decembro de 2016}}</ref> Comezou a súa carreira na plataforma de vídeos en [[streaming]] [[Youtube]], onde realizaba vídeos sobre diversos [[videoxogo]]s, entre os que destacan ''[[Call of Duty]]'', ''[[Scott Pilgrim]]'' ou ''[[Minecraft]]''. A súa andaina na súa canle comezou en [[2012]], e en [[2015]] superou os 2,5 millóns de subscritores. En abril de 2015 a súa canle foi pechada por Youtube por violar a política da páxina ao incluír unha escena de [[sexo explícito]].<ref name="elmundo">{{cita web |apelidos=Nimo |nome=Ana María |url=http://www.elmundo.es/enredados/2015/04/10/5526b129268e3e254e8b456e.html |título=El 'caso Wismichu': ¿Qué le ocurre a un 'youtuber' cuando se queda sin canal? &#124; Enredados &#124; EL MUNDO |páxina-web=Elmundo.es |editor=[[El Mundo]] |data-acceso=2016-03-23}}</ref> Após dunha recollida de sinaturas en [[Change.org]], onde foron acadadas máis de 21.000 sinaturas<ref>{{cita web|título=Reabrir canal de @Wismichu.|url=https://www.change.org/p/youtube-reabrir-canal-de-wismichu|editor=[[Change.org]]|data-acceso=23 de marzo de 2016|dataarquivo=4 de maio de 2016}}</ref>, o humorista puido recuperala.<ref name="elmundo"/> En [[decembro]] de [[2015]] apareceu no programa de [[Antena 3]] ''[[El rincón de pensar]]'', presentado por [[Risto Mejide]], no que se lle preguntou polas críticas que cualificaban de [[Misoxinia|misóxinos]] os seus vídeos de Youtube. No programa, Prego recoñeceu terse equivocado gravando vídeos de contido machista, e asegurou non ser [[Xenofobia|xenófobo]] nin [[Machismo|machista]].<ref>{{cita web|título=Wismichu: "El Rubius fue hipócrita al decir que le molestaba la fama".|url=http://www.antena3.com/programas/al-rincon/momentos/wismichu-rubius-fue-hipocrita-decir-que-molestaba-fama_2015113000501.html|editor=[[Antena 3]]|data-acceso=23 de marzo de 2016|data-arquivo=04 de maio de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160504034611/http://www.antena3.com/programas/al-rincon/momentos/wismichu-rubius-fue-hipocrita-decir-que-molestaba-fama_2015113000501.html|url-morta=unfit}}</ref> Ademais, en [[2014]], actuou como personaxe secundario no filme ''[[Torrente 5: Operación Eurovegas]]'', xunto con outros ''youtubers'' célebres como [[El Rubius|Rubius]], [[Mangel]] ou [[WillyRex]].<ref>{{Cita web|url=http://www.imdb.com/name/nm8509500/|title=Wismichu|páxina-web=IMDb.com|data-acceso=19 de decembro de 2016}}</ref> En [[2016]] realizou unha xira por [[España]] actuando no seu espectáculo ''Hay un Wismichu en mí'',<ref>{{cita web|título=Hay un Wismichu en mi.|url=http://www.teatrocolon.es/evento/hay-un-wismichu-en-mi/|editor=Teatro Colón|data-acceso=23 de marzo de 2016}}</ref> onde visitou [[Santa Cruz de Tenerife]], [[Valladolid]], [[Bilbao]], [[Barcelona]], [[A Coruña]], [[Vigo]], [[Palma]] e [[Avilés]]. Na primeira das súas actuacións, que tivo lugar en [[Tenerife]], Wismichu recibiu críticas polos contidos do espectáculo, que foron criticados por algúns dos asistentes como non aptos para un público adolescente, que é o destinatario principal dos vídeos de Wismichu<ref>{{cita web| url=http://verne.elpais.com/verne/2016/03/10/articulo/1457621832_448216.html| título='Soez y sexual', la polémica del espectáculo teatral del 'youtuber' Wismichu| páxina-web=El País|lingua=es | data=10 de marzo de 2016 | data-acceso=13 de marzo de 2016}}.</ref>. En [[xuño]] de [[2016]] publicou o seu primeiro libro ''Si te rindes, pierdes.''<ref>{{Cita web|url=http://www.elperiodico.cat/ca/noticias/gent/mercedes-mila-apadrina-llibres-youtubers-auronplay-wismichu-tiparraco-perxitaa-kajal-napalm-5076171|título=Mercedes Milá apadrina els llibres de cinc 'youtubers'|páxina-web=Elperiodico.cat|date=|data-acceso=19 de decembro de 2016}}</ref> En [[setembro]] de [[2016]], Wismichu e mais o seu compañeiro [[AuronPlay]] fixeron unha chamada de broma a un negocio de madeira, preguntando por leña para queimar a súa escola. Unha empresa madeireira de [[Andalucía]] apareceu nun noticiario uns días despois, afirmando que presentaran unha demanda na policía polo incidente xa que tivera un impacto negativo no seu negocio. A compañía de [[madeira]], que segundo Wismichu non foi a compañía á que se chamou no vídeo, queixouse de recibir unha morea de chamadas de broma despois de que o vídeo fose subido e portavoces da compañía dixeron que isto arruinou a empresa.<ref>{{Cita web|author=|url=http://www.elmundo.es/f5/2016/09/02/57c955ab468aebf55c8b459f.html|title=Un empresario andaluz denuncia a Auronplay y Wismichu por haberle "arruinado el negocio" &#124; F5 &#124; EL MUNDO|páxina-web=Elmundo.es|data=22 de abril de 2016|data-acceso=19 de decembro de 2016}}</ref> Wismichu tivo enfrontamentos con outros YouTube como [[Dalas Review]].<ref>{{Cita novas|título=El 'youtuber' Dalas Review, a juicio: piden 5 años de cárcel por supuesto abuso a menores|url=https://www.elconfidencial.com/tecnologia/2018-11-29/dalas-review-youtuber-abuso-de-menores-violencia-machista_1670382/|data-acceso=7 de decembro de 2018|xornal=[[El Confidencial]]}}</ref><ref>{{Cita web|título=El "youtuber" Dalas Review y su hermana Ariann podrían ser la nueva canción del verano|url=https://cribeo.lavanguardia.com/estilo_de_vida/17745/el-youtuber-dalas-review-y-su-hermana-ariann-quieren-tener-la-cancion-del-verano|data-acceso=7 de decembro de 2018|páxina-web=Cribeo. La Vanguardia|nome=Judith|apelidos=J.K.|data=26 de xuño de 2018|data-arquivo=09 de decembro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181209123601/https://cribeo.lavanguardia.com/estilo_de_vida/17745/el-youtuber-dalas-review-y-su-hermana-ariann-quieren-tener-la-cancion-del-verano|url-morta=yes}}</ref> En outubro de 2018 provocou unha forte polémica no [[Festival de Cine de Sitges|Festival Internacional de Cinema Fantástico]] de Sitges, onde se programou a ''première'' do suposto filme de Ismael Prego, ''Bocadillo''. A proxección consistiu na emisión en bucle dunha gravación breve. O director respondeu á irada resposta do público que o troleo forma parte dun proxecto que se recollerá en documental. Días antes da estrea mudou o seu alias en twitter por: "El mejor directroll de España".<ref>{{Cita novas|data=12 de outubro de 2018|xornal=[[Fotogramas]]|título=Así ha sido el troleo de Wismichu en el Festival de Sitges|url=https://www.fotogramas.es/festival-de-sitges/a23743386/wismichu-bocadillo-sitges-troleo/|lingua=es-ES|data-acceso=13 de outubro de 2018|nome=Mireia|apelidos= Mullor}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.youtube.com/user/wismichu Canle principal de Wismichu] en [[YouTube]]. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Wismichu}} [[Categoría:Personalidades de YouTube]] [[Categoría:Nados na Coruña]] [[Categoría:Nados en 1993]] [[Categoría:Humoristas de Galicia]] [[Categoría:Galegos de Cataluña]] [[Categoría:Personalidades de Twitch]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] 2w3atl4bbu485yh7xkpqf2updzk16xk 0 337176 6149115 6081860 2022-08-03T04:01:41Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Grupo_musical | nome = *shels | xp = rock | imaxe = | lenda = | orixe = [[Londres]] e [[California]] | país = {{ENGb}}, {{USAb}} | período = [[2003]] - presente | xénero = [[rock progresivo]], [[post-rock]], [[post-metal]], [[shoegazing]] | selo = Shelsmusic | membros = | antigos_membros = | relacionados = [[March of the Raptors]], [[Ancients]], [[Mahumodo]], [[Eden Maine]], [[Fireapple Red]], [[Devil Sold His Soul]] | web = https://myspace.com/shels }} '''*shels''' é unha banda británico-estadounidense de [[rock progresivo]] formada en [[2003]]. A banda ten sido descrita como un [[supergrupo]] da escena underground británica, xa que tivo en varias ocasións entre os seus compoñentes a membros de grupos como [[Mahumodo]], [[Devil Sold His Soul]], [[Eden Maine]] e [[Fireapple Red]]. == Historia == A banda formárona en [[2003]] o vocalista e compositor Mehdi Safa e o batería Tom Harriman despois da separación do seu anterior grupo, Mahumodo.<ref>{{Cita web|título=INTERVIEW - Mehdi Safa (*shels) {{!}} LOVE-IT-LOUD.com|url=http://love-it-loud.com/interviews/mehdi-safa-shels/|páxina-web=web.archive.org|data=2011-01-06|data-acceso=2019-10-26|data-arquivo=06 de xaneiro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110106180844/http://love-it-loud.com/interviews/mehdi-safa-shels/|url-morta=unfit}}</ref> *shels colleu o seu nome do EP de [[1999]] de Mahumodo chamado ''Shels''. A banda publicou o EP ''[[Wingsfortheirsmiles]]'' en [[2004]] a través do selo Shelsmusic, unha discográfica fundada por Safa en [[2002]].<ref>{{cita web|título=Interview: Mehdi Safa (shelsmusic)|url=https://www.decibelmagazine.com/2014/04/10/interview-mehdi-safa-shelsmusic/|editor=Debibel|dataacceso=4 de xaneiro de 2018}}</ref> *shels publicou o seu álbum de estrea, ''[[Sea of the Dying Dhow]]'', o [[18 de xuño]] de [[2007]] en colaboración con [[Undergroove Records]].<ref>{{cita web|título=*Shels ‎– Sea Of The Dying Dhow|url=https://www.discogs.com/Shels-Sea-Of-The-Dying-Dhow/master/458674|editor=Discogs|dataacceso=4 de xaneiro de 2018}}</ref> O disco recibiu críticas positivas<ref>{{Cita web|título=*shels - Sea of the Dying Dhow (album review ) {{!}} Sputnikmusic|url=https://www.sputnikmusic.com/review/12502/*shels-Sea-of-the-Dying-Dhow/|páxina-web=www.sputnikmusic.com|data-acceso=2019-10-26}}</ref><ref>{{Cita web|título=Blistering.com Review: *Shels - Sea Of The Dying Dhow|url=http://www.blistering.com/fastpage/fpengine.php/link/1/templateid/%2012824%20/tempidx/4/menuid/2|páxina-web=archive.is|data=2012-07-20|data-acceso=2019-10-26|data-arquivo=20 de xullo de 2012|url-arquivo=https://archive.today/20120720193509/http://www.blistering.com/fastpage/fpengine.php/link/1/templateid/%2012824%20/tempidx/4/menuid/2|url-morta=yes}}</ref> e foi nomeado un dos mellores álbums de 2007 pola revista ''[[Rock Sound]].''<ref>"Top 75 Albums of 2007". ''Rock Sound'' (104): 24. 25 de decembro de 2007</ref> A banda xirou polo [[Reino Unido]] en xuño e xullo dese ano para promocionar o álbum, actuando con varios grupos como [[Bossk]] e [[The Ghost of a Thousand]]. A xira incluíu unha actuación no GuilFest, onde a banda compartiu escenario con [[My Vitriol]] e [[Zico Chain]].<ref>{{Cita web|título=Guilfest 2007 lineup|url=http://www.virtualfestivals.com/guilfest-2007/lineup/|páxina-web=web.archive.org|data=2012-02-25|data-acceso=2019-10-26|data-arquivo=25 de febreiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120225042339/http://www.virtualfestivals.com/guilfest-2007/lineup/|url-morta=unfit}}</ref> O segundo EP da banda, ''[[Laurentian's Atoll]]'', foi publicado en novembro de [[2007]]. Este estaba formado por versións remasterizadas das tres cancións de ''Wingsfortheirsmiles'', catro novas gravacións e unha versión estendida de "water", do álbum ''Sea of the Dying Dhow''. A banda comezou unha segunda xira británica en novembro de [[2008]], que incluíu unha actuación no [[Damnation Festival]], onde compartiu escenario con [[Cathedral]] e [[Devil Sold His Soul]].<ref>"Damnation Line-up Unravels". ''Rock Sound'' (114): 10. Outubro de 2008</ref> O día [[27 de xuño]] de [[2011]] *shels editou o seu segundo álbum de estudio, ''[[Plains of the Purple Buffalo]]''. == Discografía == === Álbums de estudio === {| class="wikitable" |- ! Álbum !! Ano !! Selo |- | ''[[Sea of the Dying Dhow]]'' || [[2007]] || Undergroove, Shelsmusic |- | ''[[Plains of the Purple Buffalo]]'' || [[2011]] || Shelsmusic |} === EPs === {| class="wikitable" |- ! Álbum !! Ano !! Selo |- | ''[[Wingsfortheirsmiles]]'' || [[2004]] || Shelsmusic |- | ''[[Laurentian's Atoll]]'' || [[2007]] || Undergroove, Shelsmusic |} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://myspace.com/shels MySpace da banda] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grupos musicais de California]] [[Categoría:Grupos musicais de Londres]] [[Categoría:Grupos musicais de rock progresivo]] [[Categoría:Grupos musicais de post-rock]] [[Categoría:Grupos musicais de post-metal]] [[Categoría:Grupos musicais de shoegazing]] 52gc5a37o6sqwh4i9nssbd5zr6mpxbl 0 339688 6149346 6034170 2022-08-03T10:35:00Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = | image =Agaricus_spec._Lindsey_4.jpg | image_width = 234px | image_caption = ''Agaricus excellens'' | regnum = [[Fungi]] | divisio = [[Basidiomycota]] | classis = [[Agaricomycetes]] | ordo = [[Agaricales]] | familia = [[Agaricaceae]] | genus = [[Agaricus]] | species = '''A. excellens''' | binomial = ''Agaricus excellens'' | binomial_authority = F.H.Møller (1952) | synonyms = *''Scidenweisser egerling'' *''Psalliota excellens'' (Møller) *''Agaricus macrosporus'' subsp. ''excellens'' (F.H.Møller) Bohus (1978) *''Agaricus macrosporus'' var. ''excellens'' (F.H.Møller) Bohus (1990) *''Agaricus albertii'' var. ''excellens'' (F.H.Møller) Bohus (1990) *''Agaricus urinascens'' var. ''excellens'' (F.H.Møller) Nauta (2000) | synonyms_ref = <ref name=rogers>{{Cita web|title=Agaricus excellens|url=http://www.rogersmushrooms.com/gallery/DisplayBlock~bid~5486~gid~~source~gallerydefault.asp|publisher=Rogers Mushrooms|data-acceso=19 de abril de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20101230181821/http://www.rogersmushrooms.com/gallery/DisplayBlock~bid~5486~gid~~source~gallerydefault.asp|dataarquivo=30 de decembro de 2010|urlmorta=yes}}</ref><ref name=mycobank>{{Cita web|title=''Agaricus excellens'' (F.H. Møller) F.H. Møller 1952|url=http://www.mycobank.org/MycoTaxo.aspx?Link=T&Rec=292262|publisher=MycoBank|accessdate=1 January 2000}}</ref> }} '''''Agaricus excellens''''' é un raro [[Fungo (bioloxía)|fungo]] do xénero ''[[Champiñón|Agaricus.]]'' É unha especie nativa de Europa.<ref name="zipzoo1">{{Cita web|título=Agaricus excellens|url=http://zipcodezoo.com/Fungi/A/Agaricus_excellens/|editorial=Zipcode Zoo|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121009014008/http://zipcodezoo.com/Fungi/A/Agaricus_excellens/|dataarquivo=09 de outubro de 2012|data-acceso=19 de abril de 2016|urlmorta=yes}}</ref> == Descrición == [[Ficheiro:Agaricus_spec._Lindsey_5.jpg|esquerda|miniatura|Unha foto da especie ''A. excellens''.]] [[Píleo (micoloxía)|Píleo]]: é de cor amarela esbrancuxado. Ten de 10 a 15&nbsp;cm de diámetro, é convexo e un pouco aplanado, con coloración lixeiramente amarelada no centro, sobre todo ao envellecer, está densamente cuberto de pequenas escamas fibrosas da mesma cor.<ref name="rogers3">{{Cita web|título=Agaricus excellens|url=http://www.rogersmushrooms.com/gallery/DisplayBlock~bid~5486~gid~~source~gallerydefault.asp|editorial=Rogers Mushrooms|data-acceso=19 de abril de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20101230181821/http://www.rogersmushrooms.com/gallery/DisplayBlock~bid~5486~gid~~source~gallerydefault.asp|dataarquivo=30 de decembro de 2010|urlmorta=yes}}</ref><ref name="mushlook">{{Cita web|título=Agaricus excellens|url=http://www.klobuk.com/p/103/agaricus-excellens|editorial=MushLook|data-acceso=19 de abril de 2016|data-arquivo=25 de abril de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120425214016/http://www.klobuk.com/p/103/agaricus-excellens|url-morta=yes}}</ref> [[Estipe (micoloxía)|Estipe]]: o talo é de 100-140 x 20-35&nbsp;mm, de cor branca; o anel é groso e branco. A parte inferior é escamosa ou fibrilar.<ref name="rogers3"/> As [[Lamela (micoloxía)|Láminas]] son de cor rosa clara.<ref name="rogers3"/><ref name="mushlook"/> Esporas e características microscópicas: ten [[espora]]s de cor negra violácea, de forma elíptica, que miden de 9-12 x 5-7μ.<ref name="mushlook"/><ref name="rogers2">{{cita web|título=Agaricus excellens|url=http://www.rogersmushrooms.com/gallery/DisplayBlock~bid~5486~gid~~source~gallerydefault.asp|editorial=Rogers Mushrooms|data-acceso=19 de abril de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20101230181821/http://www.rogersmushrooms.com/gallery/DisplayBlock~bid~5486~gid~~source~gallerydefault.asp|dataarquivo=30 de decembro de 2010|urlmorta=yes}}</ref> Carne e cheiro: a carne do sombreiro (píleo) é de cor branca-avermellada. Ten un sabor doce, e cheira un pouco a anís e améndoas.<ref name="mushlook"/><ref name="rogers2"/> == Hábitat == Normalmente atópase nos bosques de coníferas e caducifolios, crece durante o outono e no verán entre a herba de bosques abertos, especialmente de abetos. Atópase tipicamente en altitudes de entre 0 a 914 metros.<ref name="zipzoo1"/> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Agaricus]] 5xezok5yemou4j6n11vfj7suljqk5fd 0 339694 6149450 5948180 2022-08-03T11:27:22Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Sozialdemokratische Partei Deutschlands, Logo um 2000.svg|miniatura|[[Logotipo]] do [[Partido político|partido]] '''[[Partido Social-Democrata da Croacia]]''' (en [[lingua croata]] ''Socijaldemokratska partija Hrvatske).'']] Esta é unha listaxe de tódolos [[alcalde]]s ou presidentes do ''concello municipal de Zagreb'' ao longo dos anos na [[cidade]] de [[Zagreb]], [[Croacia|República de Croacia]]. [[Ficheiro:Janko Kamauf (Bela Čikoš Sesija).jpg|miniatura|Retrato de [[Janko Kamauf]] realizado por [[Bela Čikoš Sesija]].]] [[Ficheiro:Većeslav Holjevac Karlovac.jpg|miniatura|Busto de [[Većeslav Holjevac]].]] {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! # ! Fotografía ! Nome ! colspan=2|Mandato !Partido político |- !'''1''' | [[Ficheiro:Janko Kamauf cropped.jpg|60px|]] | [[Janko Kamauf]] | 1851 | 1857 | |- !'''2''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Josip F. Haerdtl]] | 1857 | 1857 | |- !'''3''' | [[Ficheiro:Svetozar-Kusevic.jpg|60px|]] | [[Svetozar Kušević]] | 1858 | 1858 | [[Partido do pobo (Reino de Croacia)]] |- !'''4''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Johan Lichtenegger]] | 1858 | 1861 | |- !'''5''' | [[Ficheiro:Vjekoslav Frigan.png|60px|]] | [[Vjekoslav Frigan]] | 1 de marzo de 1861 | 27 de febreiro de 1868<ref name="hrt">{{Cita web |url=http://radio.hrt.hr/radio-sljeme/clanak/feljton-zagrebacki-gradonacelnici-i-dio/16258/ |título=Copia arquivada |data-acceso=20 de abril de 2016 |data-arquivo=09 de maio de 2016 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160509162309/http://radio.hrt.hr/radio-sljeme/clanak/feljton-zagrebacki-gradonacelnici-i-dio/16258/ |url-morta=yes }}</ref> | Partido austro-húngaro |- !'''6''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Makso Mihalić]] | 1868 | 1869 | |- !'''7''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Dragutin Cekuš]] | 17 de outubro de 1869 | 28 de febreiro de 1872<ref name="Szabo">Gjuro Szabo: [https://books.google.hr/books?hl=hr&id=vgnUAAAAMAAJ Stari Zagreb], Nakladni zavod Matice hrvatske, 1990, p. 146</ref> | |- !'''8''' | [[Ficheiro:Pavao Hatz ml. (Nasta Rojc, 1914)cropped.jpg|60px|]] | [[Pavao Hatz]] | 28 de febreiro de 1872 | 28 de maio de 1873 | |- !'''9''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Stjepan Vrabčević]] | 28 de maio de 1873 | 13 de decembro de 1873<ref name="Szabo" /> | |- !'''10''' | [[Ficheiro:Ivan Voncina 1874 Mukarovsky.png|60px|]] | [[Ivan Vončina]] | 13 de decembro de 1873 | 19 de setembro de 1876<ref name="Szabo" /> | [[Partido do pobo (Reino de Croacia)]] |- !'''11''' | [[Ficheiro:Stanko Andrijević.jpg|60px|]] | [[Stanko Andrijević]] | 30 de novembro de 1876<ref>http://enciklopedija.lzmk.hr/clanak.aspx?id=53178</ref> | 14 de xaneiro de 1879<ref name="Szabo" /> | [[Partido do pobo (Reino de Croacia)]] |- !'''12''' | [[Ficheiro:Matija Mrazović.jpg|60px|]] | [[Matija Mrazović]] | 1 de febreiro de 1879 | 10 de agosto de 1881 | [[Partido independente do pobo (Reino de Croacia)]] |- !'''13''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Josip Hoffman]] | Agosto de 1881 | Agosto de 1885 | [[Partido independente do pobo (Reino de Croacia)]] |- !'''14''' | [[Ficheiro:Nikola Badovinac.jpg|60px|]] | [[Nikola Badovinac]] | 5 de setembro de 1885<ref name="Szabo" /> | 16 de xuño de 1887<ref name="lzmk">http://hbl.lzmk.hr/clanak.aspx?id=1045</ref> | [[Partido independente do pobo (Reino de Croacia)]] |- !'''15''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Ignjat Sieber]] | 16 de xuño de 1887<ref name="lzmk" /> | 29 de xaneiro de 1890<ref name=three>Gjuro Szabo: [https://books.google.hr/books?hl=hr&id=vgnUAAAAMAAJ Stari Zagreb], Nakladni zavod Matice hrvatske, 1990, p. 147</ref> | |- !'''16''' | [[Ficheiro:Milan Amrus.jpg|60px|]] | [[Milan Amruš]] | 29 de xaneiro de 1890<ref>{{Cita web |url=http://213.191.137.190/Povijest/Knjige/Vatrogasna_glazba_u_Zagrebu_1907.pdf |título=Copia arquivada |data-acceso=20 de abril de 2016 |data-arquivo=04 de marzo de 2016 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160304055015/http://213.191.137.190/Povijest/Knjige/Vatrogasna_glazba_u_Zagrebu_1907.pdf |url-morta=yes }}</ref> | 20 de xuño de 1892 | [[Partido independente do pobo (Reino de Croacia)]] |- !'''17''' | [[Ficheiro:Adolf Mošinski (Celestin Medović, 1906).jpg|60px|]] | [[Adolf Mošinsky]] | 1892 | 15 de decembro de 1904<ref name=three/> | |- !'''18''' | [[Ficheiro:Milan Amrus.jpg|60px|]] | [[Milan Amruš]] | 1904 | 1910 | [[Partido independente do pobo (Reino de Croacia)]] |- !'''19''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Janko Holjac]] | 5 de abril de 1910<ref name=Szabo2>Gjuro Szabo: [https://books.google.hr/books?hl=hr&id=vgnUAAAAMAAJ Stari Zagreb], Nakladni zavod Matice hrvatske, 1990, p. 173</ref> | 21 de setembro de 1917<ref name=Szabo2/> | Coalición croata-serbia |- !'''20''' | [[Ficheiro:Stjepan Srkulj.jpg|60px|]] | [[Stjepan Srkulj]] | 21 de setembro de 1917<ref name=Szabo2/> | 24 de novembro de 1919 | Unión croata |- !'''21''' | [[Ficheiro:Svetozar Delić cropped.jpg|60px|]] | [[Svetozar Delić]] | 16 de abril de 1920 | 22 de abril de 1920 | [[Partido socialista dos traballadores de Iugoslavia]] |- !'''22''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Dragutin Tončić]] | 1920 | 1920 | |- ! '''23''' | [[Ficheiro:Vjekoslav Heinzel.JPG|60px|]] | [[Vjekoslav Heinzel]] | 17 de agosto de 1920 | 23 de outubro de 1928<ref>http://www.hkv.hr/reportae/lj-krinjar/11139-groblje-na-najveoj-zagrebakoj-trnici-22.html</ref> | Unión croata |- !'''24''' | [[Ficheiro:Stjepan Srkulj.jpg|60px|]] | [[Stjepan Srkulj]] | 20 de novembro de 1928<ref name="Stilinovic">Milica Stilinović, „Zagrebački gradonačelnici“, Zagreb jučer, danas, sutra, I. dio., Zagreb 1965., p. 112</ref> | 21 de abril de 1932<ref name="Stilinovic" /> | Representación nacional croata |- !'''25''' | [[Ficheiro:Ivo Krbek 1958.jpg|60px|]] | [[Ivo Krbek]] | 1932 | 1934 | Independente |- !'''26''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Rudolf Erber]] | 1934 | 21 de outubro de 1936<ref name="one">[https://books.google.hr/books?hl=hr&id=ZaxQAQAAIAAJ&focus=searchwithinvolume&q=21.X.1936]</ref> | Independente |- !'''''—''''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Teodor Kaufmann]]<br/>(temporal) | 21 de outubro de 1936 | 31 de marzo de 1937<ref name="one" /> | Independente |- !'''27''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Teodor Peičić]] | 1937 | 1939 | Independente |- !'''28''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Mate Starčević]] | 1939 | 10 de abril de 1941 | [[Partido do campesiñado croata]] |- !'''29''' | [[Ficheiro:Jozo Dumandžić.png|60px|]] | [[Jozo Dumandžić]] | 10 de abril de 1941<ref>{{Cita libro|last1 = Dizdar|first1 = Zdravko|last2 = Grčić|first2 = Marko|last3 = Ravlić|first3 = Slaven|authorlink3 = Slaven Ravlić|last4 = Stuparić|first4 = Darko|year = 1997|title = Tko je tko u NDH|publisher = Minerva|location = [[Zagreb]]|isbn = 978-953-6377-03-9|language = Croatian|page = 106}}</ref> | 1941 | Ustaša – Organización revolucionaria croata |- !'''30''' | [[Ficheiro:Ivan Werner.jpg|60px|]] | [[Ivan Werner]] | 1941 | 26 de xuño de 1944<ref>{{Cita libro|last1 = Dizdar|first1 = Zdravko|last2 = Grčić|first2 = Marko|last3 = Ravlić|first3 = Slaven|authorlink3 = Slaven Ravlić|last4 = Stuparić|first4 = Darko|year = 1997|title = Tko je tko u NDH|publisher = Minerva|location = [[Zagreb]]|isbn = 978-953-6377-03-9|language = Croatian|page = 427}}</ref> | Ustaša – Organización revolucionaria croata |- !'''31''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Eugen Starešinić]] | Agosto de 1944 | 6 de maio de 1945 | Ustaša – Organización revolucionaria croata |- !'''32''' | [[Ficheiro:Dragutin Saili.jpg|60px|]] | [[Dragutin Saili]] | 1945 | 1949 | [[Partido comunista de Iugoslavia]] |- !'''33''' | [[Ficheiro:Mika Špiljak.jpg|60px|]] | [[Mika Špiljak]] | 1949 | 1950 | [[Partido comunista de Iugoslavia]] |- !'''34''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Milivoj Rukavina]] | 1950 | 1951 | [[Partido comunista de Iugoslavia]] |- !'''35''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Mirko Pavleković]] | 1951 | 1952 | [[Partido comunista de Iugoslavia]] |- !'''36''' | [[Ficheiro:Većeslav Holjevac.jpg|60px|]] | [[Većeslav Holjevac]] | 1952 | 1963 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''37''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Pero Pirker]] | 1963 | 1967 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''38''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Ratko Karlović]] | 1967 | 1967 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''39''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Josip Kolar]] | 1967 | 1972 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''40''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Ivo Vrhovec]] | 1972 | 1978 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''41''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Ivo Latin]] | 1978 | 1982 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''42''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Mato Mikić]] | 1982 | 1983 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''43''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Aleksandar Varga]] | 1983 | 1984 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''44''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Zorislav Šonje]] | 1984 | 1985 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''45''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Tito Kosty]] | 1985 | 1986 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''46''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Mato Mikić]] | 1986 | 1990 | [[Liga dos Comunistas de Iugoslavia]] |- !'''47''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Boris Buzančić]] | 1990 | 1993 | [[Unión demócrata croata]] |- !'''48''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Branko Mikša]] | 1993 | 1996 | [[Unión demócrata croata]] |- !'''—''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Stjepan Brolich]]<br/>(temporal) | 1996 | 1997 | [[Unión demócrata croata]] |- !'''49''' | [[Ficheiro:Marina Matulović Dropulić 25-06-09cropped.jpg|60px]] | [[Marina Matulović-Dropulić]] | 1997 | 2000 | [[Unión demócrata croata]] |- !'''''—''''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Josip Kregar]]<br/>(temporal) | 2000 | 2000 | Independente |- ! '''50''' | [[Ficheiro:Dan OSRH Milan Bandic 28052011 2.jpg|60px]] | [[Milan Bandić]] | 5 de maio de 2000 | 21 de xaneiro de 2002 |[[Partido Social-Demócrata de Croacia]] |- |- !'''51''' | [[Ficheiro:No image.png|60px|]] | [[Vlasta Pavić]] | 1 de marzo de 2002 | 15 de maio de 2005 | [[Partido Social-Demócrata de Croacia]] |- !'''52''' | [[Ficheiro:Dan OSRH Milan Bandic 28052011 2.jpg|60px]] | [[Milan Bandić]] | 15 de maio de 2005 | mandato forzoso | [[Partido Social-Demócrata de Croacia]] |- |- | Independente |- |} == Notas == {{Listaref}} == Ligazóns externas == * [http://www.zagreb.hr/default.aspx?id=4686 Grad Zagreb - svi gradonačelnici]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120213235740/http://www.zagreb.hr/default.aspx?id=4686 |date=13 de febreiro de 2012 }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Zagreb]] kzcqez0tgpsj10yqwz2doub0a0rjwgs 0 342324 6149452 6071935 2022-08-03T11:28:33Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} [[Ficheiro:Bust_Alcibiades_Musei_Capitolini_MC1160.jpg|miniatura|Alcibíades ([[Roma]], [[Museos Capitolinos]]), busto en mármore. Retrato idealizado, copia romana dun busto grego do [[século -IV|século IV a.C.]]. O soporte e a súa inscrición (''Alcibíades, [fillo] de Clinias, Ateniense'') engadíronse posteriormente.]] '''Alcibíades Clinias Escambónidas''' (en [[lingua grega|grego]]: {{lang|grc|'''Ἀλκιβιάδης Κλεινίου Σκαμβωνίδης'''}}), nado [[circa|c.]] [[-450|450 a. C.]] na [[Antiga Atenas]] e finado no [[-400|404&nbsp;a.&nbsp;C.]] no [[Monte Elafos]], [[Frixia (rexión)|Frixia]], [[Imperio aqueménida]], foi un prominente [[estadista]], [[orador]] e [[strategos|estratego]] ([[xeneral]]) [[Antiga Atenas|ateniense]], fillo de [[Clinias (485 a. C.)|Clinias]] e membro da [[eupátridas|familia aristocrática]] dos [[Alcmeónidas]], do [[Demo ático|demo]] de [[Escambónidas]], que tivo un papel destacado na segunda fase da [[guerra do Peloponeso]] (a [[guerra arquidámica]]) como conselleiro estratéxico, comandante e político. Durante o transcurso da guerra do Peloponeso, Alcibíades cambiou a súa lealdade en varias ocasións. Na súa Atenas nativa, a principios dos [[anos 410 a. C.|anos 410&nbsp;a.&nbsp;C.]], defendeu unha política exterior agresiva e foi un destacado defensor da [[expedición a Sicilia]], pero fuxiu a [[Esparta]] cando os seus inimigos políticos presentaron cargos de [[sacrilexio]] contra el. En Esparta serviu como conselleiro estratéxico, propoñendo ou supervisando importantes campañas contra Atenas. En Esparta, con todo, a Alcibíades tamén lle xurdiron poderosos inimigos e viuse obrigado a desertar a [[Imperio aqueménida|Persia]]. Alí foi conselleiro do [[sátrapa]] [[Tisafernes]] ata que os seus aliados políticos atenienses lograron a súa restitución. Foi xeneral (estratego) durante varios anos máis, pero os seus inimigos conseguiron exilialo por segunda vez. A [[Expedición a Sicilia|expedición siciliana]] foi creación de Alcibíades, e os eruditos modernos teñen argumentado que se esa [[expedición militar|expedición]] estivera baixo o mando de Alcibíades en lugar do de [[Nicias]], a expedición non se tería enfrontado ao seu desastroso destino.<ref name="Vlachos59">A. Vlachos, ''Thucydides' Bias'', p. 59 e ss.</ref> Nos anos que serviu a Esparta, Alcibíades desempeñou un importante papel na destrución da cidade de Atenas; a captura de [[Decelia]] ([[cf.]] [[guerra de Decelia]]) e as críticas rebelións dalgunhas das cidades e territorios baixo a influencia de Atenas ocorreron instigadas por el ou baixo a súa supervisión. Unha vez devolto á súa cidade natal, con todo, tivo un papel crucial na serie de vitorias atenienses que levaron a Esparta a solicitar finalmente a paz con Atenas. Elixiu tácticas pouco convencionais, a miúdo gañando [[polis]] (cidades) a través da traizón ou a negociación en lugar do [[asedio na Antiga Grecia|asedio]].<ref name="Kern151">P. B. Kern, ''Ancient Siege Warfare'', p. 151</ref> As capacidades militares e políticas de Alcibíades resultaron ser a miúdo moi valiosas para calquera que contase coa súa lealdade, aínda que a súa capacidade para colleitar poderosos inimigos asegurou que nunca permanecese nun mesmo lugar durante moito tempo e, para cando terminou a guerra que axudara a reavivar a principios dos [[anos 410 a. C.|anos 410&nbsp;a.&nbsp;C.]], os seus días de relevancia política eran un recordo do pasado. == Primeiros anos == [[Ficheiro:AspasiaAlcibiades.jpg|miniatura|[[Jean-Léon Gérôme]] (1824-1904): [[Sócrates]] buscando a Alcibíades na casa de [[Aspasia]], 1861.]] Alcibíades naceu en Atenas. O seu pai era [[Clinias]]. A súa nai era [[Dinómaca]], a filla de [[Megacles]], e podía seguir as orixes da súa familia ata [[Eurisaces]] e [[Áiax o Grande]].<ref name="Plato121">[[Platón]], ''Alcibiades 1'', {{cita web|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0176%3Atext%3DAlc.+1%3Asection%3D121a|título= Plato, ''Alcibiades'' 1,121a|idioma= inglés|publicación= [[Proxecto Perseus]]|dataacceso=23 de outubro de 2007}}</ref> A través da súa nai pertencía ao poderoso e controvertido ''genos'' (clan familiar) dos [[Alcmeónidas]]; [[Pericles]] e o seu irmán [[Arifrón]] eran curmáns de Dinómaca (o seu pai e a súa nai eran irmáns)<ref name="Cox144">C.A. Cox, ''Houshold Interests'', p. 144</ref>. O seu avó, tamén chamado Alcibíades, foi amigo de [[Clístenes de Atenas|Clístenes]], o famoso reformador constitucional do [[século -VI|século VI a.C.]]<ref name="the Helios">{{cita enciclopedia|title= Alcibiades|encyclopedia=Encyclopaedic Dictionary The Helios|year=1952}}</ref> Tras a morte de Clinias na [[batalla de Coronea]] no ano [[-447|447 a.C.]]<ref name="the Helios"/>, Pericles e Arifrón foron os seus titores<ref name="Denyer88-89">N. Denyer, ''Commentary of Plato's Alcibiades'', pp. 88-89</ref>. Segundo [[Plutarco de Queronea|Plutarco]], Alcibíades tivo famosos profesores, como [[Sócrates]], e foi formado na arte da [[retórica]]. Varios escritores gregos fan mención do seu comportamento indisciplinado. Alcibíades tomou parte na [[batalla de Potidea]] en [[-432|432 a.C.]], onde Sócrates salvou a súa vida, favor que lle devolveu na [[batalla de Delio]] en [[-424|424 a.C.]]<ref name="Symposium220e">{{Cita web|título=Plato, ''Symposium''|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0174%3Atext%3DSym.%3Asection%3D220d|idioma=inglés|autor=Platón|enlace-autor=|publicación=[[O banquete]], 220d-220e|dataacceso=23 de outubro de 2007}}</ref>. Alcibíades tiña unha íntima pero (segundo idealizaron antigos relatos) casta relación con Sócrates, a quen el admiraba e respectaba, e quen se sentiu atraído pola súa beleza, pero non sucumbiu ás atraccións do rapaz<ref group="nota" name="Alci y Soc1">Ó respecto, véxase [[homosexualidade na Antiga Grecia]], [[erastés]] e [[erómeno]]</ref><ref name="Sykoutris">I. Sykoutris, ''Introduction to Symposium'', pp. 159-180</ref><ref name="Symposium215b">{{Cita web|título=Plato, Symposium, 215b|autor=Platón|publicación=[[O banquete]]|url=http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0174;layout=;query=section%3D%23697;loc=Sym.%20215b|idioma=inglés|dataacceso=23 de outubro de 2007}}</ref>. Segundo [[Plutarco de Queronea|Plutarco]], Alcibíades «temía e reverenciaba só a Sócrates, e desprezaba ao resto dos seus amantes»<ref name="Alcibiades6">{{Cita web|autor=[[Plutarco de Queronea|Plutarco]]|título=Alcibíades, 6|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0006%3Achapter%3D6%3Asection%3D1|idioma=inglés|dataacceso=23 de outubro de 2007}}</ref>. Alcibíades casou con Hipareta, a filla de [[Hipónico III]], un rico ateniense. Segundo Plutarco, Hipareta amaba ao seu marido, pero tentou divorciarse del porque frecuentaba ás [[hetera]]s (cortesás). Viviu con el até a súa morte e deu a luz probabelmente a dous nenos, unha filla e un fillo, tamén chamado [[Alcibíades o Mozo|Alcibíades]]<ref name="Alcibiades8">{{Cita web|autor=Plutarco|título=Alcibíades, 8|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0006%3Achapter%3D8%3Asection%3D1|idioma=inglés|dataacceso=23 de outubro de 2007}}</ref>. == Carreira política até o 412 a. C. == === Ascenso === Alcibíades incrementou a súa preeminencia política cando empezou a avogar por unha liña agresiva ateniense tras a firma da [[Paz de Nicias]]. Este tratado fora unha tregua entre Esparta e Atenas asinada a metade da [[guerra do Peloponeso]] e chegou tras sete anos de enfrontamentos nos que ningún bando obtivera unha vantaxe decisiva. Os historiadores [[Arnold W. Gomme]] e [[Raphael Sealey]] opinan, e [[Tucídides]] comenta, que Alcibíades se ofendeu durante a negociación do tratado debido a que os lacedemonios negociaran con Nicias e [[Laques]], e o deixaron a el de lado por mor da súa mocidade<ref name="Gomme339">A.W. Gomme, ''A Historical Commentary on Thucydides'', p. 339</ref><ref name="Sealey353">R. Sealey, ''A History of the Greek City States'', p. 353</ref>. Unha serie de disputas acerca da interpretación do tratado conduciron aos espartanos a despachar embaixadores plenipotenciarios a Atenas para concluír todos os asuntos pendentes<ref name="Alcibiades14">{{Cita web|autor=Plutarco|título=Alcibíades, 14|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0006%3Achapter%3D14%3Asection%3D1|idioma=inglés|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref>. Os atenienses, inicialmente, recibiron ben a estes embaixadores, pero Alcibíades reuniuse con eles en segredo antes de que fosen falar á ''[[ekklesía]]'' (a asemblea ateniense) e díxolles que a asemblea era arrogante e tiña grandes ambicións<ref name="Alcibiades14"/>. Instounos a que renunciasen á súa autoridade diplomática de representar a Esparta e permitisen que el os axudase cos políticos atenienses a través da súa influencia<ref>{{Cita web|autor=[[Tucídides]]|obra=[[Historia da Guerra do Peloponeso]]|título=Thucídides, History of Peloponnesian War|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+5.45.1&redirect=true|idioma=inglés|dataacceso=23 de outubro de 2007}}</ref>. Os representantes estiveron de acordo e, impresionados coa previsión de Alcibíades, separáronse de Nicias, quen sinceramente quería chegar a un acordo cos espartanos<ref name="Alcibiades14"/>. Ao día seguinte, durante a asemblea, Alcibíades preguntoulles que poderes lles concedera Esparta e responderon que non foran con plenos poderes. Isto estaba en directa contradición co que dixeran o día anterior e Alcibíades valeuse desta oportunidade para denunciar o seu carácter, sementar a sospeita sobre os seus obxectivos e destruír a súa credibilidade. Este truco incrementou o prestixio de Alcibíades mentres avergoñaba a Nicias, co que Alcibíades foi nomeado xeneral. Aproveitou o seu crecente poder para orquestrar a creación dunha alianza entre [[Argos, Grecia|Argos]], [[Mantinea]], [[Elis]] e outros estados do [[Peloponeso]], ameazados polo dominio de Esparta na rexión. Segundo Gomme, «era un grandioso plan para un xeneral ateniense á cabeza dun exército principalmente peloponeso marchar a través do Peloponeso burlándose de Esparta cando a súa reputación estaba máis baixa»<ref name="Gomme30">A.W. Gomme, ''A Historical Commentary on Thucydides'', p. 70</ref>. Esta alianza, con todo, sería derrotada en última instancia na [[Batalla de Mantinea 418 a.C.|batalla de Mantinea]]<ref name="Alcibiades15">{{Cita web|autor=Plutarco|título=Alcibíades, 15|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plut.+Alc.+15.1&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0006|idioma=inglés|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref>. Nos anos [[-416|416 a.C.]] - [[-415|415 a.C.]] tivo lugar un complexo enfrontamento entre [[Hipérbolo]], por unha banda, e Nicias e Alcibíades, pola outra. Hipérbolo tratou de provocar o [[ostracismo]] dun deles, pero Alcibíades e Nicias combinaron a súa influencia para inducir ao pobo a expulsar a Hipérbolo<ref name="Alcibiades13">{{Cita web|autor=Plutarco|título=Alcibíades, 13|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plut.+Alc.+13.1&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0006|idioma=inglés|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref>. Este incidente revela que Nicias e Alcibíades dispuñan cada un dos seus propios seguidores, cuxos votos eran determinados polos desexos dos líderes<ref name="Sealey353"/>. Alcibíades non foi un dos xenerais involucrados na captura de [[Milos|Milo]] en [[-416|416 a.C.]] - [[-415|415 a.C.]], aínda que Plutarco o fai partidario do Decreto polo cal os homes de Milo foron asasinados e as mulleres e os nenos escravizados<ref name="Alcibiades16">{{Cita web|autor=Plutarco|título=Alcibíades, 13|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0006%3Achapter%3D16%3Asection%3D4|idioma=inglés|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref><ref>O masacre de Milo levada a cabo polos atenienses nárraa Tucídides.</ref>. O orador [[Andócides]] alega que Alcibíades tivo un fillo cunha destas mulleres escravizadas<ref name="Andocides22">{{Cita web|autor=Andócides|título=Contra Alcibíades, IV, 22|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0018%3Aspeech%3D4%3Asection%3D22|idioma=inglés|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref>. O seu prestixio e carisma acrentouse tras gañar nos Xogos Olímpicos do ano 416 a. C.<ref>{{Cita libro|título=Historia de Grecia Antigua|apelidos=Gómez Espelosín|nome=Javier|editorial=Akal|ano=2001|ISBN=84-460-1428-9|páxina=196}}</ref> === Expedición a Sicilia === En [[-415|415 a.C.]], chegaron a Atenas uns delegados da cidade siciliana de [[Sexesta]], para solicitar axuda aos atenienses na súa guerra contra [[Selinunte]]. Dita solicitude foi debatida na asemblea e Nicias opúxose con vehemencia contra a intervención ateniense. Argumentou que a campaña sería moi custosa, á vez que atacaba as motivacións e o carácter de Alcibíades, que se erixiu no principal partidario da expedición. Doutra banda, Alcibíades argumentou que unha campaña neste novo territorio proporcionaría riquezas á cidade e ampliaría o imperio, igual que ocorrera anteriormente coas [[Guerras Médicas]]. Alcibíades prognosticou no seu discurso, (con esaxerado optimismo, segundo a opinión da maioría dos historiadores) que os atenienses poderían recrutar a aliados na rexión e impor o seu goberno a [[Siracusa]], a cidade máis poderosa de [[Sicilia]]<ref name="Platias237">Platias-Koliopoulos, ''Thucydides on Strategy'', 237-246</ref>. A pesar da entusiasta defensa do plan por parte de Alcibíades, sería Nicias, e non el, quen transformaría unha modesta intervención no lugar nunha gran campaña e que faría pensar a todo o mundo que a conquista non só sería posíbel senón mesmo segura<ref>Kagan, ''The Peloponnesian War'', 322</ref>. A súa suxestión foi que o tamaño da frota se incrementase dunhas 60 embarcacións<ref>{{Cita web|autor=Tucídides|título=Libro VI, 8|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200%3Abook%3D6%3Achapter%3D8%3Asection%3D1|idioma=inglés|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref> até as 140 [[galera (barco)|galeras]], e que as forzas alcanzasen 5&nbsp;100 homes de infantaría pesada e uns 1&nbsp;300 arqueiros, fondeiros e tropas lixeiras<ref>{{Cita web|autor=Plutarco|título=Alcibíades 20|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0006%3Achapter%3D20%3Asection%3D1|idioma=inglés|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref>. O filósofo [[Leo Strauss]] subliña que a expedición siciliana superaba todo o emprendido por Pericles<ref name="Strauss104-105">L. Strauss, ''The City and Man'', 104</ref>. A verdadeira intención de Nicias era asustar á asemblea coa súa alta estimación das forzas requiridas pero, en lugar de disuadir aos seus concidadáns, a súa análise fíxoo aínda máis desexábel<ref name="Strauss104-105"/>. En contra dos seus desexos, Nicias foi nomeado xeneral, xunto con Alcibíades e [[Lámaco]]; os tres con plenos poderes para lograr que os intereses de Atenas en Sicilia se cumprisen<ref name="Th6.26">{{Cita web|autor=Tucídides|título=Libro VI, 26|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200%3Abook%3D6%3Achapter%3D26%3Asection%3D1|idioma=inglés|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref>. Unha noite, durante os preparativos para a expedición, os ''hermai'' -cabezas do deus [[Herma|Hermes]] sobre un [[plinto]] cun [[falo]]- foron mutilados en toda Atenas (véxase ''[[Hermocópidas]]''). Isto supuxo tanto un escándalo relixioso como un mal presaxio para a misión. [[Plutarco de Queronea|Plutarco]] explica que [[Androcles]], un dirixente político, usou testemuñas desleais que culparon a Alcibíades e aos seus amigos de mutilar as estatuas e ademais de profanar os [[Misterios eleusinos|misterios de Eleusis]]<ref name="Alcibiades19">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182;query=chapter%3D%2319;layout=;loc=Alc.%2018.1 19]</ref>. Despois, os seus adversarios políticos, encabezados polo propio Androcles e por [[Tesalo]], fillo de [[Cimón]], enrolaron a oradores para argumentar ante a asemblea que Alcibíades debía partir como estaba planeado e someterse a xuízo ao seu regreso da campaña. Alcibíades, que recelaba das súas intencións, pediu que se lle permitise someterse a xuízo inmediatamente, baixo a ameaza de pena de morte, para poder limpar o seu nome<ref name="Alcibiades19"/>. A petición foi denegada e a frota partiu pouco despois, cos cargos sen resolver<ref name="Th6.29">Tucídides, VI, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&query=chapter%3D%23645&layout=&loc=6.28.1 29]</ref>. {| style="float: left; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; color:black; width:30em; max-width: 40%;" class="toccolours" cellspacing="5" | style="text-align: left;" | "Aos nosos aliados de alí xuramos defendelos e non para que deban acudir aquí a nos defender, senón para que ocasionen dificultades aos nosos inimigos de alí e impidan que veñan atacarnos. Así é como construímos o noso imperio (...) asistindo aos que reclamaban a nosa presenza. Porque non só hai que defenderse cando se é atacado, senón que hai que anticiparse para impedir. E non é posíbel determinar con precisión a extensión que queremos darlle ao noso imperio, senón que, en vista do que conseguimos, é necesario conspirar para prolongala, porque, se deixásemos de gobernar a outros, estariamos en perigo de ser gobernados. Non podedes mirar a inactividade desde o mesmo punto de vista que os demais, a menos que vos preparedes para cambiar o voso modo de vida e que sexa como o seu." |- | style="text-align: left;" | '''''Oración de Alcibíades''''' antes da expedición a Sicilia, recollida por Tucídides, (VI, 18)<ref>{{Cita web|autor=Tucídides|título=Libro VI, 18|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200%3Abook%3D6%3Achapter%3D18%3Asection%3D1|idioma=inglés|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref>; Tucídides nega a exactitude verbal (1, XXI)<ref name="perseus.tufts.edu">{{Cita web|autor=Tucídides|título=Libro VI, 18|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200%3Abook%3D1%3Achapter%3D21%3Asection%3D1|idioma=inglés|dataacceso=30 de xullo de 2017}}</ref>. |} Tal e como Alcibíades sospeitara, a súa ausencia envalentonou aos seus inimigos, e estes empezaron a acusalo das outras accións sacrílegas, alegando mesmo que ditas accións estaban relacionadas cun complot contra a democracia<ref name="Th6.61">Tucídides, VI, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&query=chapter%3D%23677&layout=&loc=6.60.1 61]</ref>. Segundo [[Tucídides]], os atenienses reaccionaban sempre con medo ante este tipo de acusacións e a súa reacción foi sospeitar do acusado<ref name="Th6.53">Tucídides, VI, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200;query=chapter%3D%23669;layout=;loc=6.52.1 53]</ref>. Cando a frota chegou a [[Catania|Catana]], achábase alí o [[trirreme]] estatal "Salaminia" esperando para levar a Alcibíades e os outros acusados de mutilar os ''hermai'' e profanar os misterios de Eleusis de volta a Atenas para someterse a xuízo<ref name="Th6.53"/>. Alcibíades dixo aos [[heraldo]]s que os seguiría a Atenas na súa embarcación, pero en [[Turios]] fuxiu coa súa tripulación. En Atenas foi xulgado "en ausencia" e condenado á morte. As súas propiedades foron confiscadas e prometeuse unha recompensa dun [[talento]] a quen conseguise matar a algún dos que fuxiran<ref>D. Kagan, ''The Peloponnesian War'', 273</ref>. Mentres tanto, a forza ateniense en Sicilia, despois dalgunhas primeiras vitorias, mobilizouse contra [[Messina|Mesina]], onde os xenerais esperaban que os seus aliados secretos dentro da cidade a traizoasen. Alcibíades, con todo, prevendo que estaría fóra da lei, deu información aos amigos dos siracusanos en Mesina e conseguiu previr a entrada dos atenienses<ref name="Th6.74">Tucídides, VI, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200;query=chapter%3D%23690;layout=;loc=6.73.1 74]</ref>. Coa morte de Lámaco en batalla pouco tempo despois, a expedición siciliana recaeu sobre as mans de Nicias, a quen os eruditos modernos xulgaron que foi un inadecuado xefe militar<ref name="Vlachos59"/>. === Defección a Esparta === Despois da súa desaparición en Turios, Alcibíades contactou cos espartanos, "prometendo ofrecerlles unha axuda e un servizo máis grandes aínda que todo o dano que antes lles fixera como inimigo" se eles lle ofrecían asilo<ref name="Alcibiades23">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182;query=chapter%3D%2323;layout=;loc=Alc.%2022.1 23]</ref>. Os espartanos concederon esta petición e recibírono entre eles. No debate en [[Esparta]] sobre se enviar unha forza para axudar a Siracusa, Alcibíades falou e inculcou medo aos [[Éforo (Esparta)|éforo]]s espartanos sobre a ambición ateniense, informándoos de que os atenienses esperaban conquistar Sicilia, [[Italia]], e mesmo [[Cartago]]<ref name="Th6.89">Tucídides, VI, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0200&query=section%3D%232752 89-90]</ref>. O historiador de [[Universidade Yale|Yale]] [[Donald Kagan]] cre que Alcibíades esaxerou os plans dos atenienses para convencer aos espartanos do beneficio que lles proporcionaba a súa axuda<ref name="Kagan282-283">D. Kagan, ''The Peloponnesian War'', 282-283</ref>. Kagan asevera que Alcibíades non adquirira a súa "lendaria" reputación, e que os espartanos o vían como "un home derrotado e perseguido" cuxa política "provocou fallos estratéxicos" e non conseguiu "ningún resultado decisivo"<ref name="Kagan282-283"/>. Se é exacta, esta valoración subliña un dos grandes talentos de Alcibíades: a súa oratoria persuasiva<ref name="Kagan282-283"/>. Tras facer que a ameaza parecese inminente, Alcibíades aconsellou aos espartanos enviar tropas e —o máis importante— un comandante espartano para disciplinar e axudar aos siracusanos<ref name="Th6.89"/>. {| style="float: left; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; color:black; width:30em; max-width: 40%;" class="toccolours" cellspacing="5" | style="text-align: left;" | "A nosa festa era a do pobo enteiro, o noso credo manter a forma de goberno baixo o que a cidade gozou da maior grandeza e liberdade, e que atoparamos existindo. En canto á democracia, os homes de xuízo de entre nós quizais saiban o que era, e eu, como calquera, teño o maior motivo para queixarme diso; pero non hai nada novo que sexa dito dun absurdo patente- mentres tanto non pensemos en salvala cambiándoa baixo a presión da súa hostilidade." |- | style="text-align: left;" | '''''Discurso de Alcibíades''''' aos espartanos, recollida por Tucídides, (VI, 89); Tucídides nega a exactitude verbal (1, XXI)<ref name="perseus.tufts.edu"/> |} Alcibíades serviu como conselleiro militar a Esparta e axudou aos espartanos a asegurar algúns éxitos cruciais. Aconsellou que construísen un forte permanente en Decelia, xusto a 16&nbsp;km de Atenas e ao alcance da vista da cidade<ref name="Th7.18">Tucídides, VII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200;query=chapter%3D%23739;layout=;loc=7.17.1 18]</ref>. Facendo isto, os espartanos cortaron completamente aos atenienses o acceso ás súas casas e cultivos e ás minas de prata de [[Laurión]]. Este era parte do plan de Alcibíades para renovar a guerra con Atenas na [[Ática]]<ref name="Kagan282-283"/>. O movemento era devastador para Atenas e forzou aos cidadáns a que vivisen dentro dos [[Muros Longos]] da cidade todo o ano, fomentando a [[praga de Atenas]] e facéndoos completamente dependentes do seu comercio marítimo para se alimentaren. En vista de que Atenas era atacada nunha segunda [[Fronte (guerra)|fronte]], os membros da [[liga de Delos]] empezaron a considerar unha revolta. Como consecuencia da derrota desastrosa de Atenas en Sicilia, Alcibíades navegou a [[Xonia]] cunha frota espartana e conseguiu convencer a algunhas cidades para que se rebelasen<ref name="Alcibiades24">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182;query=chapter%3D%2324;layout=;loc=Alc.%2023.1 24] e Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&layout=&loc=8.26.1 26]</ref>. A pesar destas valiosas contribucións para a causa espartana, Alcibíades perdeu o favor do goberno espartano cando se descubriu que estaba a ter unha aventura amorosa coa esposa do rei espartano [[Axis II]]<ref name="Britannica">{{Cita enciclopedia|title=Alcibiades|encyclopedia=Encyclopaedia Britannica|data=2002}}</ref>. Por iso, moitos creron que Alcibíades era o pai de [[Leotíquidas]], o fillo que tivo pouco despois [[Timea]] (a esposa de Axis)<ref name="Lysander22">Plutarco, ''Lisandro'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182;query=chapter%3D%2324;layout=;loc=Alc.%2023.1 22] e ''Agesilao'', III</ref>. A influencia de Alcibíades reduciuse aínda máis tras o retiro de [[Endio]], o éforo máis favorábel a el<ref name="Rhodes144">P.J. Rhodes, ''A History of the Classical Greek World'', 144</ref>. [[Astíoco]], un almirante espartano, foi enviado coa orde de matalo, pero Alcibíades foi avisado e desertou á [[Sátrapa|satrapía]] persa de Tisafernes, que estivera axudando economicamente ás forzas peloponesas en [[-412|412 a.C.]]<ref name="Th8.45">[[Tucídides]], ''Historia da guerra do Peloponeso'', 8.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200;query=chapter%3D%23853;layout=;loc=8.46.1 45]</ref>. === En Asia Menor === [[Ficheiro:Socrates-Alcibiades.jpg|miniatura|Jean-Baptiste Régnault (1754-1829): Sócrates arrincando a Alcibíades dos brazos da Voluptuosidade, 1785.]] Á súa chegada á corte persa, Alcibíades gañou a confianza do poderoso [[sátrapa]] e fíxolle algunhas suxestións políticas que foron ben recibidas. Segundo [[Tucídides]], Alcibíades empezou a facer todo o que puido na corte de Tisafernes para prexudicar a causa peloponesa. Ante a súa insistencia, o sátrapa reduciu os pagos que estaba a facer á frota peloponesa e empezou a envialos de forma irregular<ref name="Th8.45"/>. Seguidamente, Alcibíades aconsellou a Tisafernes subornar aos xenerais das cidades para así conseguir información sobre as súas actividades. Por último, e máis transcendental, deulle ao sátrapa instrucións de que non tivese présa en involucrar a frota persa no conflito, xa que, canto máis se prolongase a guerra, máis exhaustas quedarían as forzas dos combatentes<ref name="Th8.46">Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&query=chapter%3D%23854&layout=&loc=8.45.1 46]</ref>. Isto permitiría que os persas conquistasen a rexión facilmente tras as secuelas de tanta loita. Alcibíades tratou de convencer ao sátrapa de que a Persia lle interesaba desgastar tanto a Atenas como a Esparta, "e despois de reducir o poder ateniense tanto como puidese, acabar co Peloponeso"<ref name="Th8.46"/>. Aínda que o consello de Alcibíades beneficiou aos persas, era simplemente unha vía para conseguir un determinado fin. Tucídides cóntanos que as súas verdadeiras motivacións eran usar a súa suposta influencia cos persas para provocar a súa restauración en Atenas<ref name="Th8.47">Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&query=chapter%3D%23855&layout=&loc=8.46.1 47]</ref>. == Regreso a Atenas == === Negociacións cos oligarcas atenienses === Alcibíades parece que asumiu o feito de que a "democracia radical" nunca estaría de acordo co seu regreso a Atenas<ref name="Buckley411-413">T. Buckley, ''Aspects of Greek History'', 411</ref>. Por tanto, intercambiou mensaxes cos xefes atenienses en [[Illa de Samos|Samos]] e suxeriu que se puidesen instalar unha [[oligarquía]] que estivese da súa parte, regresaría a Atenas e traería consigo diñeiro persa e posibelmente a frota persa de 147 trirremes<ref>Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182;query=chapter%3D%2325;layout=;loc=Alc.%2024.1 25]</ref>. Alcibíades empezou a gañarse aos oficiais máis influentes do exército e conseguiu o seu obxectivo ofrecéndolles un plan composto de tres partes: a constitución ateniense debía ser cambiada, o regreso de Alcibíades debía ser votado e Alcibíades debía gañarse a Tisafernes e ao Rei de Persia para a causa ateniense. A maioría dos oficiais da frota ateniense aceptaron o plan e deron a benvida á posibilidade dunha constitución máis limitada, que lles outorgase unha maior marxe de acción para determinar a política. Segundo Tucídides, só un dos xenerais atenienses en Samos, [[Frínico (xeneral)|Frínico]], se opuxo ao plan e argumentou que Alcibíades se preocupaba máis da oligarquía proposta que da democracia tradicional<ref name="Sealey359">R. Sealey, ''A History of the Greek City States'', 359</ref>. A participación na trama doutro xeneral, [[Trasíbulo]], queda pouco clara. Estes oficiais da frota ateniense constituíron un grupo de conspiradores, pero enfrontáronse coa oposición da maioría dos soldados e mariñeiros; pero estes calmáronse ao final "polo panorama vantaxoso do soldo do rei"<ref name="Th8.48">Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&query=chapter%3D%23856&layout=&loc=8.49.1 48]</ref>. Os conxurados reuníronse e dispuxéronse a enviar a [[Pisandro]] e a outros como embaixadores a Atenas para que tratasen do regreso de Alcibíades e a abolición da democracia na cidade, e para facer a Tisafernes amigo dos atenienses<ref name="Th8.49">Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&query=chapter%3D%23857&layout=&loc=8.50.1 49]</ref>. Frínico, temendo que se Alcibíades volvía do exilio habíase vingar del por pór obstáculos ao seu regreso, enviou unha mensaxe secreta a [[Astíoco]], o [[navarco]] dos [[Laconia|lacedemonios]], para lle dicir que Alcibíades estaba a arruinar a súa causa procurando aos atenienses a amizade de Tisafernes e informándoo de todos os demais detalles da conxura. [[Ficheiro:Alcibiade_-_Agostino_Veneziano_(ca._1490-1540).jpg|esquerda|miniatura|171x171px|Alcibíades, gravado de [[Agostino Veneziano]] (c. [[1490]]-[[1540]]).]] A Astíoco nin sequera se lle ocorreu tomar represalias contra Alcibíades senón que, pola contra, se dirixiu a Magnesia e comunicoulles a Alcibíades e Tisafernes a carta de Frínico. Alcibíades enviou inmediatamente unha carta contra Frínico aos que estaban á fronte do exército en Samos, comunicándolles o que fixera e pedíndolles que o condenasen á morte<ref name="Th8.50">Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&layout=&loc=8.50.1 50]</ref>. Entón Frínico, en gravísimo perigo por mor da denuncia, enviou de novo unha mensaxe a Astíoco na que, tras reprocharlle que non gardase o segredo da súa primeira mensaxe, lle manifestaba que ofrecía aos peloponesos a posibilidade de destruír toda a frota ateniense en Samos, contando con que Samos non estaba amurallada. Astíoco denunciou tamén isto a Alcibíades. Pero como Frínico esperaba, comunicou ao exército que o inimigo ía atacar o campamento ao non estar Samos amurallada e que era preciso fortificala canto antes. Cando chegou a carta de Alcibíades na que se dicía que o exército fora traizoado por Frínico e que o inimigo ía atacar, xulgouse que Alcibíades non era digno de crédito e que informado con anticipación dos plans do inimigo, trataba de acusar a Frínico de complicidade<ref name="Th8.51">Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200;layout=;query=chapter%3D%23859;loc=8.50.1 51]</ref>. A pesar destes sucesos, Pisandro e os outros representantes dos conspiradores chegaron a Atenas e falaron ante o pobo, poñendo a Alcibíades e as súas promesas no centro da cuestión. Tras a oposición inicial a que se reformase a democracia e dos adversarios de Alcibíades que aducían que non debía volver do exilio quen violara as leis, os [[Eumólpidas]] e os [[Cérices]] invocaban os [[Misterios eleusinos|misterios de Eleusis]], que foran a causa do seu desterro. Pisandro preguntoulles se tiñan algunha esperanza de salvar á cidade cando os peloponesos tiñan prestas ao combate un número de naves non inferior ao seu e contaban con máis cidades aliadas e contaban co apoio económico de Tisafernes e o rei persa. O pobo abrigou a esperanza dunha reforma ulterior da constitución e a ''ekklesía'' decretou que partise unha delegación formada por Pisandro e outros dez cidadáns (seguramente un por tribo, de acordo co costume) para negociar con Tisafernes e Alcibíades. O pobo relevou do seu cargo a Frínico e ao seu colega [[Escirónides]], e enviou no seu lugar como estrategos ao mando da frota a [[Diomedonte]] e a [[León (xeneral)|León]]<ref name="Th8.53">Tucídides, ''A guerra do Peloponeso'', 8.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200;query=chapter%3D%23861;layout=;loc=8.52.1 53]</ref>. Nese momento, o plan de Alcibíades tropezou cun grande obstáculo. Tisafernes non chegaría a un acordo neses termos, preferindo seguir a súa política de neutralidade<ref name="Kagan136-138">D. Kagan, ''The Fall of the Athenian Empire'', 136-138</ref>. Como Kagan apunta, Tisafernes era un xefe prudente e recoñecera as vantaxes de desgastar a cada bando sen a participación persa directa<ref>Kagan, ''The Peloponnesian War'', 366</ref>. Alcibíades deuse conta disto, pero como non quería que os atenienses cresen que era incapaz de persuadir ao persa, presentoulles unhas durísimas esixencias deste a cambio do seu apoio (como que se lle cedese [[Xonia]] e outras illas e territorios e o dereito do rei persa de construír naves e de navegar ao longo das costas do territorio do [[Mar Exeo|Exeo]] do propio rei) de forma que puidese argumentar que el o convenceu pero eran os atenienses os que non quixeran ceder. Finalizou a terceira reunión na corte persa coa cesión dos atenienses a gran parte das pretensións, e a ruptura das negociacións. Aínda que os enviados estaban moi enfadados coas esixencias persas, tamén consideraban que Alcibíades os enganara, e que podería ter logrado o acordo de querelo realmente<ref name="Th8.56">Tucídides, ''A guerra do Peloponeso'', 8.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200;query=chapter%3D%23864;layout=;loc=8.55.1 56]</ref>. Este fracaso puxo fin ás negociacións entre os conspiradores e Alcibíades. Como este non lograra cumprir a súa parte do acordo sen a esixencia de concesións exorbitantes por parte de Atenas, abandonaron os seus plans de restauralo en Atenas. === Restitución como xeneral ateniense === : Véxase [[Golpe de estado ateniense do 411 a.C.]]. A pesar do fracaso das negociacións, os conspiradores conseguiron derrocar a democracia e impor o goberno oligárquico dos [[Catrocentos]]. En Samos, mentres tanto, aqueles samios que se sublevaron contra os aristócratas e que formaron o partido popular, cambiaron de orientación e, persuadidos por Pisandro e polos conxurados atenienses que estaban en Samos, organizaron unha conspiración dunhas trescentas persoas, matando a Hipérbolo, en colaboración con [[Carmino]], un dos estrategos, dando así unha proba de lealdade. Con todo, os samios da maioría popular denunciaron o que se estaba preparando aos estrategos atenienses León e Diomedonte, así como tamén ao [[trierarca]] Trasíbulo e ao hoplita Trasilo. Coa axuda destes homes e os soldados atenienses en xeral, os demócratas de Samos puideron derrotar aos Trescentos oligarcas samios, dando morte a uns trinta dos Trescentos e condenando ao desterro aos tres responsábeis principais, sen tomar represalias contra os demais<ref name="Th8.73">Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&layout=&loc=8.73 73]</ref>. As tropas atenienses en Samos reuníronse nunha asemblea política, derrocaron aos seus xenerais, e elixiron uns novos, incluíndo a Trasíbulo e a Trasilo. O exército, alegando que non se rebelou contra a cidade senón que fora a cidade a que se rebelou contra el, decidiu porse de parte da democracia mentres proseguía a guerra contra Esparta<ref>Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&layout=&loc=8.76 76]</ref>. Un tempo despois, Trasíbulo convenceu aos soldados no curso dunha asemblea de que votasen a repatriación e a impunidade de Alcibíades, unha política que apoiara desde antes do golpe de estado. Daquela navegou para atoparse con Tisafernes e trouxo a Alcibíades a Samos, convencido de que a única posibilidade de salvar a Atenas era que Tisafernes se pasase ao seu bando, e crendo que Alcibíades tiña grande influencia sobre Tisafernes<ref name="Th8.81">Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&layout=&loc=8.81 81]</ref>. Plutarco afirma que o exército pediu o envío de Alcibíades para usar a súa axuda para depor aos tiranos en Atenas<ref name="Alcibiades26">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182&layout=&loc=Alc.+26.1 26]</ref>. Pola súa banda, Kagan argumenta que esta restitución foi unha decepción para Alcibíades, que estivera esperando un glorioso regreso á cidade de Atenas, pero atopouse con que unicamente fora restaurado no mando da frota rebelde, onde lle foi concedida a inmunidade "protexéndoo polo momento, pero sen garantías para o futuro"; ademais, a restitución, que Alcibíades esperara obter grazas ao seu propio prestixio e influencia, conseguiuna, en realidade, a través do patrocinio de Trasíbulo<ref name="Kagan389">Kagan, ''The Peloponnesian War'', 389</ref>. No seu primeiro discurso aos soldados reunidos, Alcibíades queixouse amargamente sobre as circunstancias do seu exilio, pero a maior parte do discurso consistiu en se xactar da súa influencia sobre Tisafernes. Os motivos principais do seu discurso foron atemorizar aos oligarcas de Atenas e incrementar o seu crédito no exército de Samos. Ao escoitar o seu discurso, as tropas elixírono xeneral inmediatamente, xunto a Trasíbulo e outros<ref name="Th8.82">Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&query=chapter%3D%23890&layout=&loc=8.81.1 82]</ref>. De feito, exaltounos tanto que propuxeron partir deseguido rumbo ao [[O Pireo|Pireo]] e atacar aos oligarcas de Atenas<ref name="Th8.82"/>. Foron principalmente Alcibíades e Trasíbulo quen acougaron ao pobo e lles mostraron a tolemia desta proposta, que provocaría a guerra civil e tería conducido á derrota de Atenas<ref name="Alcibiades26"/>. Pouco despois da restitución de Alcibíades como xeneral ateniense, o goberno dos Catrocentos foi derrocado e substituído por unha oligarquía máis ampla, que cedería o paso de novo á democracia<ref>Tucídides, VIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&layout=&loc=8.97 97]</ref>. Ao pouco tempo, Alcibíades navegou para negociar con Tisafernes cun destacamento de naves. Segundo Plutarco, o suposto propósito desta misión foi deter á frota persa que acudía a axudar aos peloponesos<ref name="Alcibiades26"/>. Tucídides está de acordo con Plutarco en que a frota persa estaba en [[Aspendo]] e que Alcibíades dixo ás tropas que conseguiría traer á frota e que cambiase de bando ou que lograría impedir a súa chegada; pero Tucídides especula que a razón real foi facer alarde da súa nova posición con Tisafernes e tratar de gañar algunha influencia real sobre el<ref name="Th8.82"/>. Segundo o historiador, Alcibíades sabía desde había tempo a intención de Tisafernes de non traer as naves, e quería desacreditalo o máis posíbel aos ollos dos espartanos, pola amizade que mantiña con el e cos atenienses, e obrigalo a unirse ao seu lado<ref name="Th8.88">[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&query=chapter%3D%23896&layout Tucídides, VIII]</ref>. === Batallas de Abidos e Cícico === : ''Para máis detalles sobre este tema, véxase [[Batalla de Abidos]] e [[Batalla de Cícico]].'' [[Ficheiro:Battle_of_Cyzicus.svg|esquerda|miniatura|A estratexia ateniense en Cícico. ''Esquerda'': o engado de Alcibíades (azul) atrae á forza espartana (negro) mar dentro. ''Dereita'': Trasíbulo e Terámenes levan os seus escuadróns detrás dos espartanos para cortar a súa retirada cara a Cícico, mentres Alcibíades vira para enfrontarse á forza perseguidora.]] Alcibíades foi restituído polo "réxime intermedio" dos Cinco Mil, o goberno que sucedeu ao dos Catrocentos en [[-411|411 a.C.]], pero é máis probábel que esperase, en realidade, até [[-407|407 a.C.]], para regresar á cidade<ref name="Cartwright301">Cartwright-Warner, ''A Historical Commentary on Thucydides'', 301</ref>. Plutarco dinos que, aínda que a súa restitución xa fora aprobada na moción de Critias, un aliado político seu, Alcibíades decidiu volver con honras<ref name="Pl27">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182;layout=;query=chapter%3D%2327;loc=Alc.%2026.1 27]</ref>. Doutra banda, aínda que este era indubidabelmente o seu obxectivo, era de novo simplemente un medio para conseguir un fin: evitar o xuízo ao seu regreso a Atenas. O seguinte rol importante que levaría a cabo na guerra ocorrería na batalla de Abidos. Alcibíades quedou atrasado en Samos cunha pequena forza, mentres Trasíbulo e Trasilo conduciron a maior parte da frota ao [[Dardanelos|Helesponto.]] Durante este período, Alcibíades conseguiu recadar diñeiro de [[Caria]] e a zona veciña, co cal podía pagar aos remeiros e lograr o seu favor.<ref>Kagan, ''The Peloponnesian War'', 406</ref> Despois da vitoria ateniense en Cinosema, ambas as frotas convocaron aos seus barcos dos arredores do Exeo e reuníronse para o que podería ser unha próxima batalla decisiva. Mentres Alcibíades aínda estaba de camiño, as dúas frotas chocaron en Abidos, onde os peloponesos estableceran a súa principal base naval. A batalla estivo igualada e desencadeouse con furia moito tempo, pero a balanza inclinouse cara aos atenienses cando Alcibíades arremeteu no Helesponto con 18 trirremes.<ref name="Pl27"/><ref name="Hellenica1.4.1">Xenofonte, ''Helénicas'', 1.1.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0206 5]</ref> O sátrapa persa Farnabazo, que substituíra a Tisafernes como patrocinador da frota peloponesa, desprazara o seu exército de terra á beira para defender as embarcacións e os mariñeiros que vararan os seus barcos. Soamente a axuda do exército persa e o navegar de noite salvou á frota peloponesa da completa destrución.<ref>Kagan, ''The Peloponnesian War'', 408</ref> Pouco despois da batalla, Tisafernes chegara ao Helesponto e Alcibíades deixou a frota en Sestos para reunirse con el, levándolle agasallos e esperando unha vez máis tentar gañarse ao gobernador persa. Evidentemente Alcibíades xulgara mal o seu prestixio co sátrapa, e foi arrestado á súa chegada.<ref name="Pl27"/> Ao cabo dun mes liberaríase e retomaría o mando.<ref name="Pl28">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182;query=chapter%3D%2328;layout=;loc=Alc.%2027.1 28]</ref> Agora era obvio, con todo, que non tiña ningunha influencia cos persas, polo que desde agora a súa autoridade dependería do que en realidade puidese lograr en lugar do que prometese facer.<ref name="ReferenceA">Kagan, ''The Peloponnesian War'', 410</ref> Despois dunha pausa de varios meses na que os peloponesos construíron novas embarcacións e os atenienses cercaron cidades e recadaron diñeiro en todo o Exeo, a seguinte batalla naval tivo lugar na primavera de 410&nbsp;a.&nbsp;C. en Cícico. Alcibíades fora obrigado a navegar desde Sestos a Cardia para protexer a súa pequena frota da reconstruída armada peloponesa, pero tan pronto como se reuniu alí a frota ateniense completa, os seus comandantes levárono a Cícico, onde os atenienses localizaron que Farnabazo e Míndaro, o comandante da frota peloponesa, estaban a tramar o seu próximo movemento xuntos. Oculta pola tormenta e a escuridade, a forza ateniense combinada chegou ás inmediacións sen ser descuberta polos peloponesos.<ref name="Pl28"/> Nese momento os atenienses idearon un complot para sacar ao inimigo á batalla. Segundo [[Diodoro Sículo|Diodoro de Sicilia]], Alcibíades avanzou cunha pequena escuadra para sacar aos espartanos da batalla, e, despois de enganar a Míndaro con este truco, as escuadras de Trasíbulo e Terámenes chegaron para reunirse con el, cortando a retirada espartana.<ref name="Diodorus74">Diodoro, XIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0084&query=chapter%3D%23302&layout=&loc=13.49.1 50-51]</ref> A frota espartana sufriu graves perdas na fuxida, e chegou á beira cos atenienses pisándolles os talóns. As tropas de Alcibíades, conducindo a persecución ateniense, atracaron e tentaron levar as embarcacións espartanas mar dentro. Os peloponesos loitaron para impedir que os seus barcos fosen remolcados, e as tropas de Farnabazo acudiron na súa axuda.<ref name="Hellenica1.17">Xenofonte, ''Helénicas'', 1.1.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0206 17-23]</ref> Trasíbulo desembarcou a súa propia forza para aliviar temporalmente a presión sobre Alcibíades, e mentres tanto ordenou a Terámenes que se unise ás forzas de terra atenienses próximas e que as trouxese para reforzar aos mariñeiros e ao exército naval na praia. Os espartanos e os persas, atafegados pola chegada de múltiples forzas desde varias direccións, foron derrotados e escorrentados, e os atenienses capturaron todas os barcos espartanos que non foron destruídos.<ref name="Diodorus74"/><ref>Kagan, ''The Peloponnesian War'', 410-413</ref> Unha carta enviada a Esparta por Hipócrates, vicealmirante baixo Míndaro, foi interceptada e levada a Atenas; dicía o que segue: "Os barcos están perdidos. Míndaro morreu. Os homes están famentos. Non sabemos que facer".<ref name="Hellenica1.17"/> Pouco tempo despois, Esparta fixo unha petición de paz, pero os seus termos foron rexeitados polos atenienses.<ref name="Diodorus52-53">Diodoro, ''Biblioteca'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0084&query=chapter%3D%23304&layout=&loc=13.51.1 52-53]</ref> === Éxitos militares adicionais === [[Ficheiro:Gallipoli_peninsula_from_space.png|esquerda|miniatura|Imaxe de satélite do Quersoneso Tracio (a actual [[península de Galípoli]]) e área circundante. Alcibíades viaxou ao Quersoneso en 408&nbsp;a.&nbsp;C. e atacou a cidade de Selimbria na beira norte da [[Mar de Mármara|Propóntide]].]] Despois da súa vitoria, Alcibíades e Trasilo empezaron o asedio de Calcedón en 409&nbsp;a.&nbsp;C. cunhas 190 naves.<ref>Kagan, ''The Peloponnesian War'', 429</ref> Aínda que incapaz de conseguir unha vitoria decisiva ou inducir a que a cidade se rendese, Alcibíades foi capaz de gañar unha pequena batalla táctica terrestre fóra das portas da cidade e Terámenes concluíu un acordo cos calcedonios.<ref name="Diodorus66">Diodoro, ''Biblioteca'', XIII, 66.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0084&query=section%3D%231488 3]</ref> Máis tarde concluíron unha alianza temporal con Farnabazo, que asegurou algo do moito diñeiro necesitado de forma urxente polo exército, pero a pesar disto Alcibíades viuse obrigado a partir en procura de máis botín para pagar aos soldados e remeiros da frota. En busca destes fondos viaxou ao Quersoneso Tracio e atacou Selimbria. Conspirou cun partido proateniense dentro da cidade e ofreceu aos selimbrios termos razoables á vez que impuxo unha estrita disciplina para que visen que estaban baixo vixilancia. Non causou dano algún á cidade, senón que simplemente tomou unha cantidade de diñeiro dela, puxo unha gornición dentro e partiu.<ref name="Pl30">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182&query=chapter%3D%2330&layout=&loc=Alc.%2029.1 30]</ref> Unha evidencia epigráfica indica que os selimbrios entregaron reféns ata que o tratado fose ratificado en Atenas.<ref name="Kern151"/> A súa acción é xulgada como hábil polos historiadores, debido a que aforrou tempo, recursos, e vidas e aínda así conseguiu completamente o seu obxectivo.<ref name="Kern151"/><ref name="ReferenceA"/> Desde aquí Alcibíades uniuse ao sitio de [[Bizancio]] ao mesmo tempo que Terámenes e Trasilo. Unha parte dos cidadáns da cidade, desmoralizada e famenta, decidiu entregar a cidade a Alcibíades en termos similares aos que os selimbrios recibiran. Ao aceptar, pola noite os defensores deixaron os seus postos e os atenienses atacaron a gornición peloponesa da cidade e aos barcos do porto. A parte de cidadáns que se mantivo leal aos peloponesos pelexaron tan salvaxemente que Alcibíades fixo pública unha declaración en metade da loita na que garantía a súa seguridade, co que logrou persuadir ao resto de cidadáns de unirse aos atenienses contra a gornición peloponesa, que foi case totalmente destruída.<ref name="autogenerated2">Diodoro, ''Biblioteca'', XIII, 67.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0084;query=chapter%3D%23319;layout=;loc=13.66.1 1]</ref> == Regreso a Atenas, destitución e morte == === Regreso a Atenas === Foi no período subseguinte a estes éxitos que Alcibíades resolveu ao final regresar a Atenas na primavera de 407&nbsp;a.&nbsp;C. Como consecuencia das súas vitorias recentes, Alcibíades foi extremadamente coidadoso no seu regreso, consciente dos cambios no goberno, os cargos que aínda o preocupaban aínda, e o gran prexuízo que causara a Atenas. Por tanto, Alcibíades, en lugar de ir directo a casa, foi a Samos primeiro para recoller 20 naves e continuou con elas até o golfo Cerámico onde recadou 100 talentos. Navegou finalmente até Gitión para facer investigacións, en parte sobre os preparativos dos espartanos alí, e en parte sobre os sentimentos en Atenas sobre o seu regreso.<ref>Xenofonte, ''Helénicas'', 1, 4, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0206&layout=&loc=1.4.1 8-12]</ref> As súas investigacións aseguráronlle que a cidade estaba disposta a reconciliarse con el e que os seus amigos íntimos urxíanlle a que regresase.<ref>B. Due, ''The Return of Alcibiades'', 39</ref> Por tanto, finalmente navegou até o Pireo onde a multitude reuniuse desexando ver ao famoso Alcibíades.<ref>Xenofonte, ''Helénicas'', 1, 4, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0206&layout=&loc=1.4.1 13]</ref> Entrou no porto cheo de medo, ata que viu ao seu primo e outros dos seus amigos e coñecidos, que o convidaron a que atracase.<ref name="Pl32">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182;query=chapter%3D%2332;layout=;loc=Alc.%2031.1 32]</ref> Ao chegar a terra foi recibido cunha benvida triunfal.<ref name="Pl32"/> Con todo, algúns viron un mal presaxio no feito de que regresara a Atenas cando se estaba en plena celebración da cerimonia dos Plinterias (a festa onde a antiga estatua de [[Atenea]] se limpaba). Este era considerado como o día máis desafortunado do ano para emprender algo de importancia, e os seus inimigos tomaron nota disto e tivérono presente para unha futura ocasión.<ref name="Pl34">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182&layout=&loc=Alc.+34.1 34]</ref><ref>D Kagan, ''The Fall of the Athenian Empire'', 290</ref> Todos os procesos penais contra el foron cancelados e os cargos de blasfemia foron oficialmente retirados. Alcibíades foi capaz de facer valer a súa piedade e aumentar a moral ateniense dirixindo a procesión solemne a Eleusis (para a celebración dos misterios de [[Eleusis]]) por terra por primeira vez desde que os espartanos ocuparan Decelia.<ref>S. Price, ''Religions of the Ancient Greeks'', 54</ref> Durante os anos anteriores a procesión fora substituída por unha viaxe por mar, pero ese ano Alcibíades utilizou un destacamento de soldados para escoltar a procesión tradicional.<ref>Xenofonte, ''Helénicas'', 1, 4, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0206&layout=&loc=1.4.1 18]</ref> Os seus bens fóronlle devoltos e a ''ekklesía'' elixiuno xeneral (estratego) con poderes exclusivos en terra e mar.<ref name="Pl33">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182;query=chapter%3D%2333;layout=;loc=Alc.%2032.1 33]</ref> === Derrota de Notio === En 406&nbsp;a.&nbsp;C. Alcibíades saíu de Atenas con 1.500 hoplitas e 100 barcos. Fracasou ao tomar [[Andros, Grecia|Andros]] e logo foi a Samos. Despois trasladouse a Notio, para vixiar máis de preto á frota inimiga estacionada en [[Éfeso]].<ref name="Andrews490">A. Andrewes, ''The Spartan Resurgence'', 490</ref> Mentres tanto Tisafernes fora substituído por Ciro (un parente de [[Darío II]] de Persia) quen decidiu axudar aos peloponesos economicamente. Estes novos ingresos empezaron a atraer a desertores dos atenienses cara á mariña espartana. Ademais, os espartanos substituíran a Míndaro por Lisandro, un almirante moi capaz. Estes factores permitiron o rápido crecemento da frota peloponesa a expensas da ateniense. En busca de fondos e necesitando forzar outra batalla decisiva, Alcibíades deixou Notio e navegou para axudar a Trasíbulo no [[asedio]] de Focea.<ref>Kagan, ''The Peloponnesian War'', 443</ref> Alcibíades era consciente de que a frota espartana estaba preto, así que deixou case oitenta barcos para vixialos baixo o mando do seu temoneiro persoal, Antíoco, a quen dera ordes expresas de non atacar. Antíoco desobedeceu ao seu xeneral e esforzouse por involucrar a Lisandro nunha batalla imitando as tácticas usadas en Cícico. A situación en Notio, con todo, era radicalmente diferente á de Cícico; os atenienses non posuían o elemento sorpresa, e Lisandro estivera ben informado das características da frota inimiga a través dos desertores.<ref>Kagan, ''The Peloponnesian War'', 444</ref> Tras un súbito ataque espartano, o [[trirreme]] de Antíoco foi afundido e Antíoco mesmo morreu; o resto de barcos de reclamo foron perseguidos precipitadamente mentres regresaban a Notio, onde a forza ateniense principal foi colleita desprevida pola chegada repentina de toda a frota espartana. Na loita que tivo lugar a continuación, Lisandro obtivo unha vitoria total. Alcibíades regresou e tentou desesperadamente contrarrestar a derrota de Notio anotándose outra vitoria, pero Lisandro non podía ser obrigado a atacar a frota outra vez.<ref>Para a descrición admitida da batalla véxase Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182&layout=&loc=Alc.+35.1 35] ou as ''Helénicas de Oxirrinco'', 4.</ref> Ao final, a responsabilidade da derrota recaeu sobre Alcibíades e os seus inimigos aproveitaron a oportunidade para atacalo e desposuílo do mando, aínda que algúns eruditos modernos creen que Alcibíades foi inxustamente culpado polo erro de Antíoco.<ref name="Cawkell">G. Cawkell, ''Thucydides and the Peloponnesian War'', 143</ref> Diodoro comenta isto: «Ademais do seu erro en Notio, Alcibíades foi licenciado polas falsas acusacións interpostas contra el polos seus inimigos».<ref name="autogenerated1">Diodoro, ''Biblioteca'', XIII, 74.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0084;query=chapter%3D%23326;layout=;loc=13.73.1 4]</ref> Segundo Antony Andrewes, catedrático de [[Idade Antiga|historia antiga]], as esaxeradas esperanzas producidas polos seus éxitos do verán previo crearan un elemento decisivo para a súa caída.<ref name="Andrews490"/><ref>Antony Andrewes: 1910-1990.</ref> Por conseguinte, Alcibíades condenouse ao exilio.<ref name="Diodorus74"/> Nunca máis regresou a Atenas, navegou ao norte, ás súas posesións nos castelos do [[Táurida|Quersoneso tracio]], que asegurara durante a súa estancia no [[Dardanelos|Helesponto.]] As implicacións da derrota eran graves para Atenas. Aínda que a derrota fora menor, ocasionou o retiro non só de Alcibíades senón tamén dos seus aliados como Trasíbulo, Terámenes e Critias. Estes eran probablemente os comandantes máis capaces que Atenas tiña nesa época e a súa retirada axudaría á rendición ateniense soamente dous anos despois da súa completa derrota en Egospótamos.<ref name="Pl33"/><ref>Kagan, ''The Peloponnesian War'', 447</ref> === Morte === [[Ficheiro:Alcibiades7220.jpg|dereita|miniatura|Michele de Napoli (1808-1892): ''Morte dei Alcibiade'' (c. 1839). [[Museo Arqueolóxico Nacional de Nápoles]].]] Nos acontecementos previos á [[batalla de Egospótamos]], aínda que Alcibíades xa non estaba ao mando, no último feito testemuñado da súa carreira, tentou, inutilmente, advertir aos estrategos atenienses do desastre que se aveciñaba: a frota estaba estacionada nunha praia, nun sitio estratexicamente desvantaxoso e lonxe de calquera cidade onde atopar provisións.<ref name="Perrin25-37">B. Perrin, ''The Death of Alcibiades '', 25-37</ref><ref>[http://links.jstor.org/sici?sici=0065-9711(1906)37%3C25%3ATDOA%3E2.0.CO%3B2-G Artículo de Bernadotte Perrin ''The Death of Alcibiades'', Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 37, 1906 (1906), pp. 25-37 doi:10.2307/282699], accesible en [http://www.jstor.org/about/desc.es.html JSTOR] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012015446/http://www.jstor.org/about/desc.es.html |date=12 de outubro de 2007 }}</ref> Aconselloulles, xa que se aprovisionaban en Sestos, que trasladasen alí a frota, onde ademais dispuñan dun porto.<ref name="Hellenica2.1.25">Xenofonte, ''Helénicas'', 2.1.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0206&query=section%3D%23217 25]</ref> Diodoro, con todo, non menciona este consello, argüindo que Alcibíades ofreceu axuda aos xenerais a cambio dunha parte do mando. En calquera caso, os xenerais atenienses «pensando que en caso de derrota poderían ser considerados culpables e que en caso de vitoria podería serlle atribuída a Alcibíades», mandáronlle marchar.<ref name="Hellenica2.1.25"/><ref name="Diodorus105">Diodoro, ''Biblioteca'', XIII, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0084&query=chapter%3D%23357&layout=&loc=13.104.1 105]</ref> Días despois a frota sería aniquilada por Lisandro. Despois da batalla de Egospótamos, Alcibíades cruzou o Helesponto e refuxiouse en [[Frixia (rexión)|Frixia]], co obxecto de conseguir a axuda de [[Artaxerxes II]] contra Esparta. Pero os espartanos induciron a Farnabazo a que o deixase apartado. Segundo Plutarco, Lisandro enviou a un representante a Farnabazo para que enviase ao seu irmán a Frixia onde Alcibíades estaba a vivir coa súa amante, Timandra.<ref>Segundo Plutarco Timandra era nai da hetera Lais, chamada Corintia.</ref> En 404&nbsp;a.&nbsp;C., cando estaba a piques de saír cara á corte persa, a súa residencia foi rodeada e incendiada. Vendo que non tiña ningunha oportunidade de escapar lanzouse precipitadamente sobre os seus asasinos, daga en man, e morreu cribado por unha choiva de frechas.<ref name="Alcibiades39">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182&query=chapter%3D%2339&layout=&loc=Alc.%2038.1 39]</ref> Segundo Cornelio Nepote, Timandra «cubriu o corpo de Alcibíades co seu propio vestido e incinerouno morto, coas mesmas chamas do incendio da casa».<ref>Cornelio Nepote, ''Vidas, vii, 10, 6.''</ref> Segundo outras fontes nin Lisandro nin Farnabazo foron culpables da morte de Alcibíades senón el mesmo, pois seduciu a unha moza, cuxos irados irmáns incendiaron a casa de Alcibíades, e matárono cos seus arcos cando tentaba escapar do lume. == Valoracións == === Carreira política === Na [[Grecia antiga]] Alcibíades era unha figura polarizada. Tucídides reprende ao estadista ateniense pola súa conduta política e os seus motivos. Segundo o historiador, Alcibíades, ao ser "sumamente ambicioso", propuxo a expedición a Sicilia para "obter riqueza e reputación por medio dos seus éxitos".<ref name="Th6.15">Tucídides, VI, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200;query=chapter%3D%23631;layout=;loc=6.14.1 15]</ref> Alcibíades é considerado responsable por Tucídides da destrución de Atenas, debido a que "os seus hábitos ofenderon a todo o mundo e causaron que entregasen os asuntos a outras mans, e así non tardou moito en arruinar a cidade".<ref name="Th6.15"/> Plutarco considérao como "o menos escrupuloso e máis imprudente dos seres humanos".<ref name="PlCom6">Plutarco, ''[[Vidas paralelas]]'' Coriolano & Alcibíades, 6</ref> Doutra banda, Diodoro argumenta que era "de pensamentos brillantes e decidido a grandes empresas".<ref name="Diodorus68">Diodoro, ''Biblioteca'', XIII, 68.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0084;query=chapter%3D%23320;layout=;loc=13.67.1 5]</ref> Sharon Press da Brown University sinala que [[Xenofonte de Atenas|Xenofonte]] recalca os servizos de Alcibíades ao estado, en lugar do dano que causou.<ref name="Press">S. Press, [https://web.archive.org/web/20090210231552/http://www.brown.edu/Departments/Classics/bcj/07-03.html Was Alcibiades a Good General?]</ref><ref name="Hellenica1.4.18">Xenofonte, ''Helénicas'', 1.4. [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0206&query=chapter%3D%234&layout=&loc=1.3.1 18]</ref> [[Demóstenes]] defende os logros de Alcibíades, dicindo que tomara as armas pola democracia, manifestando o seu patriotismo, non mediante obsequios ou diñeiro ou mediante discursos, senón polo servizo persoal.<ref name="Meidias144-145">Demóstenes, ''Contra Midias'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?layout=;doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0074;query=section%3D%23144;loc=21.145 144-145]</ref> Para Demóstenes e outros oradores, Alcibíades personificou a figura do grande home dos gloriosos días da democracia ateniense e converteuse nun símbolo retórico.<ref name="Gribble32">D. Gribble, ''Alcibiades and Athens'', 32-33</ref> Un dos discursos de [[Isócrates de Atenas|Isócrates']], pronunciado sobre o fillo de Alcibíades, argumenta que o estadista merecía a gratitude dos atenienses polo servizo que lles outorgou [[Lisias]], por outra banda, argumentou nun dos seus discursos que os atenienses debían mirar a Alcibíades como un inimigo porque a tenor xeral da súa vida, "paga con inxurias a axuda dos seus amigos".<ref name="Isocrates">Isócrates, ''Sobre o tronco de cabalos'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0144;query=section%3D%231750;layout=;loc=16.12 15'' Concerning the Team of Horses'']</ref><ref name="Lysias">Lisias, ''Contra Alcibíades 1'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0154%3Aspeech%3D14 1]</ref><ref name="Lysias2">Lisias, ''Contra Alcibíades 2'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0154;query=section%3D%23647;layout=;loc=15.9 10]</ref> Na ''Constitución dos atenienses'', [[Aristóteles]] non inclúe a Alcibíades na lista dos mellores políticos atenienses, pero en ''Analítica Posterior'' argumenta que as características dun home orgulloso como Alcibíades son ecuanimidade ante os avatares do destino e intolerancia ante a deshonra.<ref name="Con28">Aristóteles, ''Constitución dos atenienses'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0046;query=chapter%3D%2329;layout=;loc=29.1 28]</ref><ref name="Ar13">Aristóteles, ''Analítica Posterior'', ii, 13</ref> Alcibíades provocou temor nos seus contemporáneos en canto á seguridade de orde política.<ref name="Gribble41">D. Gribble, ''Alcibiades and Athens'', 41</ref> Por tanto, [[Andócides]] dixo del que "non ten por conveniente compasarse el mesmo a cumprir coas leis da cidade, senón que o fagades vós á súa propia conduta".<ref name="Andocides19">Andócides, ''Contra Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0018&query=section%3D%23238 19]</ref> A principal descrición do home de estado ateniense dáa Cornelio Nepote na súa obra ''Vidas'', di que Alcibíades "superou a todos os atenienses en nobreza e dignidade de vida".<ref name="NeposXI">Cornelio Nepote, ''Alcibíades'', [http://www.thelatinlibrary.com/nepos/nepos.alc.shtml xi, 2]</ref> Incluso hoxe Alcibíades divide aos estudosos. Para Malcolm McGregor, o antigo xefe do departamento de clásicas na Universidade da Columbia Británica, Alcibíades eran bastante máis un xogador perspicaz que un simple oportunista.<ref name="McGregor27-50">M.F. McGregor, ''The Genius of Alkibiades'', 27-50</ref> Evangelos P. Fotiadis, un prominente filólogo grego, afirma que Alcibíades eran "un diplomático de primeira clase" e tiña "enorme habilidade". Con todo a súa forza espiritual non estaba equilibrada coa súa magnífica mente e tivo a mala sorte de levar a un pobo susceptible á demagoxia.<ref name="the Helios"/> K. Paparrigopoulos, o principal historiador grego moderno, subliña as súas "virtudes espirituais" e compárao con Temístocles, pero afirma que todos eses dons crearon un "traidor, un home audaz e impío".<ref name="Paparrigopoulos264-268">Κ.</ref> Walter Ellis cre que as súas accións foron escandalosas, pero foron levadas a cabo con brillantez.<ref>W. Ellis, ''Alcibiades'', 18</ref> Pola súa banda, David Gribble afirma que as accións de Alcibíades en contra da súa cidade foron incomprendidas e cre que a "tensión que levou a Alcibíades a romper coa cidade estaba entre o puramente persoal e os principios cívicos".<ref name="Gribble55">Gribble, David, ''Alcibiades and Athens'', New York, Oxford University Press, 1999, p. 55.</ref><ref>[http://books.google.es/books?id=kWbPcDRRTwYC&dq=gribble+alcibiades+and+athens&pg=PP1&ots=Gx7P8oxPql&sig=lQjYJC-1ti85L380H4WgSc5z6zI&prev=http://www.google.es/search%3Fsourceid%3Dnavclient%26hl%3Des%26ie%3DUTF-8%26rls%3DGGLJ,GGLJ:2006-45,GGLJ:es%26q%3DGribble%2BAlcibiades%2Band%2BAthens&sa=X&oi=print&ct=title&cad=one-book-with-thumbnail#PPP1,M1 Alcibiades and Athens: A Study in Literary Presentation], en [http://books.google.com/ books.google.com]</ref> Russell Meiggs, un antigo historiador británico, afirma que o estadista ateniense carecía completamente de escrúpulos a pesar do seu grande encanto e brillantes habilidades.<ref name="Britannica"/> Segundo Meiggs, as súas accións foron ditadas por motivos egoístas e a súa inimizade, de feito, con Cleón de Atenas e os seus sucesores socavou Atenas. O mesmo erudito subliña o feito de que "o seu exemplo de axitada e indisciplinada ambición reforzou o cargo incoado contra Sócrates".<ref name="Britannica"/> Incluso os máis críticos, Athanasios G. Platias e Constantinos Koliopoulos, catedráticos de estudos estratéxicos e política internacional, declaran que os propios argumentos de Alcibíades "deben ser suficientes para eliminar a noción de que Alcibíades era un gran estadista, como algunhas persoas aínda creen".<ref name="Platias240">A.G. Platias e C. Koliopoulos, ''Thucydides on Strategy'', 240</ref> === Logros militares === [[Ficheiro:TestaAlcibiades.jpg|esquerda|miniatura| Pietro Testa (1611-1650): ''Alcibíades bébedo interrompendo o banquete'' (1648)]] A pesar dos seus comentarios críticos, Tucídides admite nunha breve digresión que "publicamente a súa condución da guerra era tan boa como podería desexarse".<ref name="Th6.15"/> Diodoro e Demóstenes considérano un gran xeneral.<ref name="Diodorus68"/><ref name="Meidias144-145"/> Segundo Fotiadis, Alcibíades era un xeneral invencible e, onde queira que fóra, a vitoria seguíalle.<ref name="the Helios"/> Fotiadis cre que se dirixise o exército en Sicilia, os atenienses evitarían o desastre e, se os seus compatriotas seguisen o seu consello en Egospótamos, Lisandro perdería e Atenas gobernaría Grecia.<ref name="the Helios"/> Por outra banda, Paparrigopoulos cre que a expedición siciliana, incitada por Alcibíades, foi un erro estratéxico.<ref name="Paparrigopoulos264-268">Κ.</ref> De acordo con Paparrigopoulos, Platias e Koliopoulos subliñan o feito de que a expedición siciliana foi unha metedura de pata estratéxica de primeira magnitude, resultante dunha actitude "frívola e unha incrible subestimación do inimigo".<ref name="Platias237"/> Pola súa banda, Angelos Vlachos, un académico grego, subliña o constante interese de Atenas por Sicilia como a orixe da guerra. Segundo Vlachos a expedición non tivo nada de extravagante ou aventurado e constituía unha decisión estratéxica sensata sobre a base das aspiracións atenienses tradicionais.<ref name="Vlachos206">A. Vlachos, ''Thucydides' Bias'', 206</ref> Vlachos afirma que Alcibíades xa concibira un plan máis amplo: conquistar o Occidente enteiro. El pensaba conquistar Cartago e [[Libia]], logo atacar Italia e, despois de gañar estes, facerse con [[Italia]] e o Peloponeso.<ref name="Vlachos202-203">A. Vlachos, ''Thucydides' Bias'', 202-203</ref><ref name="Alcibiades17">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182&query=chapter%3D%2317&layout=&loc=Alc.%2016.1 17]</ref> A decisión inicial da ''ekklesía'' proporcionou unha razoable forza militar, que máis tarde foi irrazoable e custosa polas esixencias de Nicias.<ref name="Vlachos202-203"/> Kagan critica a Alcibíades por non deixar de recoñecer que o gran tamaño da expedición ateniense minou o esquema diplomático sobre o que a súa estratexia se baseaba.<ref name="Kagan419-420">D. Kagan, ''The Fall of the Athenian Empire'', 419-420</ref> Kagan cre que mentres Alcibíades era un comandante de habilidade considerable, non era ningún xenio militar, e a súa confianza e ambicións foron máis aló da súa destreza.<ref name="Kagan419-420"/> Foi capaz de importantes erros e erros de cálculo serios. Kagan argumenta que en Notio, Alcibíades cometeu un grave erro ao deixar a frota en mans dun oficial inexperto, e que a maioría do mérito de parte da brillante vitoria en Cícico debe ser asignado a Trasíbulo.<ref name="Kagan419-420"/> Neste xuízo, Kagan coincide con Cornelio Nepote, que dixo que a opinión extravagante das habilidades de Alcibíades e o valor eran a súa principal desgraza.<ref name="NeposVII">Cornelio Nepote, ''Alcibíades'', [http://www.thelatinlibrary.com/nepos/nepos.alc.shtml VII]</ref> [[Ficheiro:AuvrayAlcibiades.jpg|miniatura|[[Félix Auvray]] (1830-1833): Alcibíades coas cortesás (1833), Museo de Belas Artes de [[Valenciennes]]]] Press argumenta que "aínda que Alcibíades poida ser considerado un bo xeneral pola súa actuación no Helesponto, non debería selo sobre a base da súa actuación en Sicilia", pero "as virtudes de Alcibíades como xeneral superan os seus defectos".<ref name="Press"/> Os catedráticos David McCann e Barry Strauss tentan unha comparación entre Alcibíades e [[Douglas MacArthur]], sinalando que "ámbolos dous homes destacaron como xefes militares aos que unha aura de misterio envolveu".<ref name="Cann">D. McCann-B. Strauss, ''War and Democracy'', xxv</ref> === Habilidade oratoria === Plutarco afirma que "Alcibíades era un hábil orador ademais dos seus outros talentos" mentres que [[Teofrasto]] argumenta que Alcibíades era o máis capacitado para descubrir e comprender o que se requiría nun caso dado. Con todo, adoitaba tropezar na metade do seu discurso, pero logo renovábao e proseguía.<ref name="Alcibiades10">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182;query=chapter%3D%2310;layout=;loc=Alc.%209.1 10]</ref> Incluso o ceceo que tiña, que foi apuntado por Aristófanes, fixo a súa conversación persuasiva e chea de encanto.<ref name="Aristophens44">Aristófanes, ''As avespas'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182%3Atext%3DAlc.#anch1 44]</ref><ref name="Alcibiades1">Plutarco, ''Alcibíades'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0182%3Atext%3DAlc.#anch1 1]</ref> Eupolis di que foi "príncipe dos faladores, pero moi incapaz na oratoria"; do que se di que é máis elocuente nos seus discursos privados que orando ante a ''ekklesía''.<ref name="Alcibiades13"/><ref name="Paparrigopoulos264-268">Κ.</ref> Pola súa banda, Demóstenes subliña o feito de que Alcibíades fose considerado como "o máis hábil orador do día".<ref name="Meidias144-145"/> Paparrigopoulos non acepta a opinión de Demóstenes, pero recoñece que o estadista ateniense podía apoiar o seu caso suficientemente.<ref name="Paparrigopoulos264-268">Κ.</ref> Kagan recoñece o seu poder retórico, mentres que Thomas Habinek, catedrático de Clásicas na University of Southern California, cre que o orador Alcibíades parecía ser o que a súa audiencia necesitaba en calquera ocasión.<ref name="Kagan178">D. Kagan, ''The Fall of the Athenian Empire'', 178</ref><ref name="Habinek">T. Habinek, ''Ancient Rhetoric and Oratory'', 23-24</ref> Segundo Habinek, no campo da oratoria, o pobo respondeu ó agarimo de Alcibíades co seu propio agarimo. Por tanto, o orador era "a personificación da cidade falando con, e namorada de, si mesma".<ref name="Habinek"/> Segundo Aristófanes Atenas anhélao, e ódiao".<ref name="Frogs1425">Aristófanes, ''As ras'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0032&query=sp%3D%23724 1425]</ref> {{Cronoloxía da vida de Alcibíades}} == Alusións na comedia, filosofía e literatura == : ''Para máis detalles sobre este tema, ver [[Alcibíades (personaxe de ficción)]]'' Alcibíades non foi perdoado pola comedia antiga e os argumentos testemuñan un enfrontamento épico entre Alcibíades e Eupolis, moi similar ao de Aristófanes e Cleón.<ref name="Gribble32"/> Aparece como personaxe de ficción en varios diálogos socráticos ([[O banquete|O Banquete]], Protágoras). [[Platón]] presenta a Alcibíades como o alumno máis brillante de Sócrates, aínda que será, co correr dos tempos, a ruína de Atenas.<ref>E. Corrigan, ''Plato's Dialectic at Play'', 169</ref> No xuízo ao que é sometido, Sócrates debe refutar o intento de culpalo polos crimes dos seus ex discípulos, incluíndo a Alcibíades.<ref>G.A. Scott, ''Plato's Socrates as Educator'', 19</ref> Por iso, declara na "[[Apoloxía (Platón)|Apoloxía]]": "Nunca fun o profesor de ninguén".<ref name="PlAp33a">Platón, ''Apoloxía'', [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0170&layout=&loc=Apol.+33a 33a]</ref> Trala súa morte, Alcibíades goza dunha presenza relevante na arte, aparecendo en obras medievais e [[Renacemento|renacentistas]], así como en importantes textos da literatura moderna.<ref>N. Endres, [https://web.archive.org/web/20141218130325/http://www.glbtq.com/social-sciences/alcibiades,3.html Alcibiades]</ref> Continúa fascinando ao mundo contemporáneo, en particular como personaxe principal de novelas históricas: por exemplo, as de [[Anna Bowman Dodd]], [[Gertrude Atherton]], [[Rosemary Sutcliff]], [[Daniel Chavarría]], [[Steven Pressfield]] e [[Peter Green]].<ref>T.T.B. Ryder, ''Alcibiades'', 32</ref> É o personaxe central na novela [[Viaxe no tempo|Viaxe a través do tempo]] de Paul Levinson, ''The Plot To Save Socrates'', no ''Socrate'' de [[Erik Satie]], composición para voz e pequena orquestra (o texto componse de pasaxes de Victor Cousin sobre as obras de Platón), e na novela curta ''The Gods Abandon Alcibiades'' de Joel Richards, nomeada ao [[Premio Nébula]].<ref>J. Richards, [https://web.archive.org/web/20141225183208/http://www.asimovs.com/Nebulas03/gods.shtml The Gods Abandon Alcibiades]</ref> A frase "O can de Alcibíades" fai referencia a unha estratexia de distracción para desviar a atención do público. Isto é debido a unha anécdota segundo a cal Alcibíades cortou o rabo ao seu [[can]] en público e cando lle preguntaron o porqué de tan absurdo comportamento contestou que, mentres falaban do seu can, non falaban das arbitrariedades e corrupcións do seu goberno.<ref>La Voz Digital, [http://www.lavozdigital.es/cadiz/v/20100918/opinion/distracciones-20100918.html Distracciones]</ref> == Notas == {{Listaref|group="nota"}} {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === ;Fontes primarias <div class="references-small" style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> * [[Andócides]], ''Contra Alcibíades''. Véxase o texto orixinal en [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0018%3Aspeech%3D4 Perseus program] * [[Ficheiro:wikisource-logo.svg|15px]] [[s:Las avispas|Aristófanes, ''As avespas'']] {{es}} * Aristófanes, ''[[As ras]]'' * [[Aristóteles]], ''Constitución dos atenienses''. * Aristóteles, ''Historia dos animais'' * [[Cornelio Nepote]], ''Alcibíades'' * [[Demóstenes]], ''Contra Midias'' * [[Diodoro Sículo]], ''[[Biblioteca histórica]]'' * [[Isócrates de Atenas]], ''Busiris'' * [[Lisias]], ''Contra Alcibíades 2'' * [[Platón]], ''Alcibíades 1''. * Platón, ''Apoloxía de Sócrates'' * Platón, ''[[O banquete]]'' * [[Ficheiro:wikisource-logo.svg|15px]] [[s:Vidas paralelas: Agesilao|Plutarco, ''Agesilao'']] * [[Ficheiro:wikisource-logo.svg|15px]] [[s:Vidas paralelas: Alcibíades|Plutarco, ''Alcibíades'']] * [[Ficheiro:wikisource-logo.svg|15px]] [[s:Vidas paralelas: Lisandro|Plutarco, ''Lisandro'']] * [[Ficheiro:wikisource-logo.svg|15px]] [[s:Vidas paralelas: Comparación de Alcibiades y Coriolano|Plutarco, ''Comparación de Alcibiades e Coriolano]] * [[Tucídides]], ''[[Historia da Guerra do Peloponeso]]'', libros v-viii * [[Xenofonte de Atenas|Xenofonte]], ''[[Helénicas]]'' </div> ;Fontes secundarias <div class="references-small" style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> * {{Cita enciclopedia|title=Alcibiades|encyclopedia=Encyclopaedia Britannica|data=2005}} * {{Cita enciclopedia|title=Alcibiades|encyclopedia=Encyclopaedia of Ancient Greece|data=2002|editorial=Routledge (UK)|id=ISBN 0-415-97334-1}} * {{Cita publicación|título=Alcibiades|publicación=Encyclopaedic Dictionary The Helios|data=1952|idioma= inglés}} * {{cita libro|apelidos=Andrewes|nome=A.|título=The Cambridge Ancient History edited by David M. Lewis, [[John Boardman]], J. K. Davies, M. Ostwald (Volume V)|ano=1992|editorial=[[Cambridge University Press]]|id=ISBN 0-521-23347-X|capítulo=The Spartan Resurgence}} * {{cita libro | apelidos=Buck | nome=R.J. | título=Thrasybulus and the Athenian Democracy: the Life of an Athenian Statesman| editorial=Stuttgart: Franz Steiner Verlag| ano=1998 | id=ISBN 3-515-07221-7}} * {{cita libro | apelidos=Buckley | nome=Terry | título=Aspects of Greek History 750–323 BC| editorial=Routledge (UK)| ano=1996 | id=ISBN 0-415-09957-9}} * {{cita libro | nome=Warner Rex | apelidos=Cartwright David | título=A Historical Commentary on Thucydides: A Companion to Rex Warner's Penguin Translation | editorial=University of Michigan Press | ano=1997 | id=ISBN 0-472-08419-4}} * {{cita libro | nome=George | apelidos=Cawkwell | título=Thucydides and the Peloponnesian War | editorial= Routledge (UK) | ano=1997 | id=ISBN 0-415-16552-0}} * {{cita libro | nome=Elena | apelidos=Corrigan | título=Plato's Dialectic at Play | editorial=Penn State Press | ano=2004 | id=ISBN 0-271-02462-3 | capítulo=Alcibiades and the Conclusion of the Symposium}} * {{cita libro|apelidos=Cox|nome=C.A.|título=Houshold Interests|ano=1997|editorial=[[Princeton University Press]]|id=ISBN 0-691-01572-4|capítulo=What Was an Oikos?}} * {{cita libro | apelidos=Denyer | nome=Nicolas | título=Alcibiades (commentary)| editorial= Cambridge University Press| ano=2001 | id=ISBN 0-521-63414-8}} * {{cita publicación|apelido=Due|nome=Bodil|título=''The Return of Alcibiades in Xenophon's Hellenica''| revista="Classica et Mediaevalia — Revue Danoise de Philologie et D'Histoire"|volume=XLII|páxinas=39–54| data= 1991|url= http://books.google.com/books?vid=ISBN8772891319&id=mzOt41gbQ70C&pg=PA39&lpg=PA40&dq=Gytheion,++Alcibiades,+return&sig=-WhjiTiFx5cKmDcS5JRFTWQnozM|dataacceso=23 de setembro de 2006|editorial=Museum Tusculanum Press| id=ISBN 0-521-38867-8}} * {{cita libro | apelidos=Ellis | nome=Walter M. | título=Alcibiades | url=https://archive.org/details/alcibiades0000elli | editorial=Routledge | ano=1989 | id=ISBN 0-415-00994-4}} * {{cita libro | nome=A. W. | apelidos=Gomme | título=An Historical Commentary on Thucydides (I–V) | editorial=Oxford University Press | ano= 1945–81 | nome2= A. |apelidos2=Andrewes|nome3= K. J. |apelidos3=Dover | id=ISBN 0-19-814198-X}} * {{cita libro|apelidos=Gribble|nome=David|título=Alcibiades and Athens: A Study in Literary Presentation| ano=1999|editorial=Oxford University Press|id=ISBN 0-19-815267-1}} * {{cita libro|apelidos=Habinek|nome=Thomas N.|título=Ancient Rhetoric and Oratory|ano=2004|editorial= Blackwell Publishing|id=ISBN 0-631-23515-9}} * {{cita libro|apelidos=Hatzfeld|nome=Jean|título=Alcibiade (in French)|ano=1951|editorial=Presses Universitaires de France}} * {{cita libro|apelidos=Kagan|nome=Donald|título=The Fall of the Athenian Empire|ano=1991|editorial=Cornell University Press|id=ISBN 0-8014-9984-4}} * {{cita libro|apelidos=Kagan|nome=Donald|título=The Peloponnesian War|url=https://archive.org/details/peloponnesianwar00dona|ano=2003|editorial=Viking Penguin (Penguin Group)|id=ISBN 0-670-03211-5}} * {{cita libro|apelidos=Kern|nome=Paul Bentley|título=Ancient Siege Warfare|url=https://archive.org/details/ancientsiegewarf0000kern|ano=1999|editorial=Indiana University Press|id=ISBN 0-253-33546-9|capítulo=Treatment of Captured Cities}} * {{cita libro|apelidos=Lee Too|nome=Yun|título=The Rhetoric of Identity in Isocrates|url=https://archive.org/details/rhetoricofidenti0000tooy|ano=1995|editorial= Cambridge University Press|id=ISBN 0-521-47406-X|capítulo=The Politics of Discipleship}} * {{cita publicación|nome=Robert J. | apelido=Littman|ano=1968|título=''The Strategy of the Battle of Cyzicus''|revista=Transactions and Proceedings of the American Philological Association|volume=99| páxinas=265–72|url= http://links.jstor.org/sici?sici=0065-9711%281968%2999%3C265%3ATSOTBO%3E2.0.CO%3B2-M&size=SMALL}} * {{cita libro|apelidos=McCann David|nome=Strauss Barry|título=War and Democracy: A Comparative Study of the Korean War and the Peloponnesian War|ano=2001|editorial=M.E. Sharpe|id=ISBN 0-7656-0695-X}} * {{cita publicación|nome=Malcolom F.| apelido=McGregor|ano=1965|título=''The Genius of Alkibiades''|revista= Phoenix|volume=19|páxinas=27–50|url= http://links.jstor.org/sici?sici=0031-8299(196521)19%3A1%3C27%3ATGOA%3E2.0.CO%3B2-9}} * Paparrigopoulos, Konstantinos (-Pavlos Karolidis) (1925), ''History of the Hellenic Nation (Volume Ab)''. Eleftheroudakis (in Greek). * {{cita libro | apelidos=Peck|nome=Harry Thurston|título=Harper's Dictionary Of Classical Literature And Antiquities | ano=1898}} * {{cita publicación|nome=Bernadotte | apelido=Perrin|ano=1906|título=''The Death of Alcibiades''|revista= Transactions and Proceedings of the American Philological Association|volume=37|páxinas= 25–37|url= http://links.jstor.org/sici?sici=0065-9711%281906%2937%3C25%3ATDOA%3E2.0.CO%3B2-G&size=LARGE}} * {{cita libro | nome=Koliopoulos Constantinos | apelidos=Platias Athanasios G. | título=Thucydides on Strategy | editorial=Eurasia Publications| ano=2006 | id=ISBN 960-8187-16-8}} * {{cita publicación|nome=Sharon|apelido=Press|ano=1991|título=''Was Alcibiades a Good General?''|revista=Brown Classical Journal|volume=7|url=http://www.brown.edu/Departments/Classics/bcj/07-Contents.html|data-acceso=04 de xaneiro de 2017|dataarquivo=10 de abril de 2010|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100410022111/http://www.brown.edu/Departments/Classics/bcj/07-Contents.html|url-morta=yes}} * {{cita libro | nome=Simon | apelidos=Price | título=Religions of the Ancient Greeks | editorial=Cambridge University Press | ano=1999 | id=ISBN 0-521-38867-8 | capítulo=Religious Places}} * {{cita libro | nome=P.J. | apelidos=Rhodes |ligazónautor= P.J. Rhodes|título=A History of the Classical Greek World | editorial=Blackwell Publishing | ano=2005 | id=ISBN 0-631-22564-1}} * {{cita libro | autor = Rodríguez Blanco, María Eugenia, e outros autores do Departamento de Filoloxía grega | título = Alcibíades. Antología de Textos con Notas y Comentarios | ano = 1988 | editorial = Madrid: Ediciones de la [[Universidad Autónoma de Madrid]] }} * {{cita libro|título=A History of the Greek City States, 700–338 BC|apelidos=Sealey|nome=Raphael|editorial= [[University of California Press]]|data=1976|id=ISBN 0-520-03177-6|capítulo=The Peloponnesian War}} * {{cita libro|título=Plato's Socrates as Educator|apelidos=Scott|nome=Gary Alan|editorial=SUNY Press|data= 2000|id=ISBN 0-7914-4723-5|capítulo=Socrates and Teaching}} * {{cita libro|apelidos=Smith|nome=Willian|título=A New Classical Dictionary of Greek and Roman Biography, Mythology and Geography|ano=1851|editorial=Harper & brothers}} * {{cita libro|apelidos=Strauss|nome=Leo|título=The City and Man|ano=1978|editorial=[[University of Chicago Press]]| id=ISBN 0-226-77701-4}} * {{cita libro |apelidos=Sykoutris|nome=Ioannis|título=Symposium (Introduction and Comments) | editorial=Estia | ano=1934}} In Greek. * Vlachos, Angelos (1974). ''Thucydides' Bias''. Estia (en grego). * {{cita libro|apelidos=Wolpert|nome=Andrew|título=Remembering Defeat: Civil War and Civic Memory in Ancient Athens|ano=2002|editorial=[[Johns Hopkins University Press]]| id=ISBN 0-8018-6790-8}} </div> === Outros artigos === * [[Mariña de guerra na Antiga Grecia]] * [[Guerra na Antiga Grecia]] * [[Asedio na Antiga Grecia]] * [[Alcibíades (personaxe de ficción)]] === Ligazóns externas === * {{cite web |title = Alcibiades was an Athenian general in the Peloponnesian War |website = Bingley |url = http://ancienthistory.about.com/cs/people/a/alcibiades.htm}} * {{cite web |title=Alcibiades |website=Endres, Nikolai |url=http://www.glbtq.com/social-sciences/alcibiades.html |accessdate=22 de setembro de 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060905000755/http://www.glbtq.com/social-sciences/alcibiades.html |archivedate=05 de setembro de 2006 |urlmorta=yes }} * {{cite web |title = Alcibiades: Aristocratic Ideal or Antisocial Personality Disorder |website = Evans, Kathleen |url = http://h06.cgpublisher.com/proposals/41/index_html |accessdate = 5 de agosto de 2006 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20060828185600/http://h06.cgpublisher.com/proposals/41/index_html |archivedate = 28 de agosto de 2006 |urlmorta = yes }} * {{cite web |title=Alcibiades |website=Meiggs, Russell |url=https://www.britannica.com/biography/Alcibiades-Athenian-politician-and-general |accessdate=5 de agosto de 2006 }} * {{cite web |title = Alcibiades |website = Prins, Marco-Lendering, Jona |url = https://www.livius.org/aj-al/alcibiades/alcibiades.html |accessdate = 5 de agosto de 2006 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20060831114947/https://www.livius.org/aj-al/alcibiades/alcibiades.html |archivedate = 31 de agosto de 2006 |urlmorta = yes }} * {{cite web|title=Alcibiades|website=The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001–05.|url=http://www.bartleby.com/65/al/Alcibiad.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20080222230558/http://www.bartleby.com/65/al/Alcibiad.html|archive-date=22 de febreiro de 2008|urlmorta=yes|accessdate=5 de agosto de 2006}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Vencedores nos Xogos Olímpicos da Antigüidade]] [[Categoría:Oradores da Grecia antiga]] [[Categoría:Finados en -404]] [[Categoría:Nados en Atenas]] bos4unndvgq3rtdeb9yjp1q0ybvgxbm 0 349123 6148727 5507869 2022-08-02T18:41:22Z Maria zaos 54334 elimino a [[Categoría:Lugares de Baiona]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Parroquia |nome=Santa María de Fóra de Baiona |imaxe=Virxe da Rocha, Antonio Palacios.jpg |lenda=[[Virxe da Rocha]] |concello=Baiona |provincia=Pontevedra |poboación=2.001 |ano=2015 |provincia = Pontevedra |entidades=4<ref>[https://www.xunta.gal/dog/Publicados/1998/19980728/DOG_19980728_NUM_144_gl.PDF Decreto 219/1998, do 2 de xullo, poloque se aproba o nomenclátor correspon-dente ás entidades de poboación da pro-vincia de Pontevedra]</ref>}} '''Santa María de Fóra de Baiona'''&nbsp;é unha parroquia do concello de&nbsp;[[Baiona]]. Limita coas parroquias de&nbsp;[[Baíña, Baiona|Baíña]],&nbsp;[[Baredo, Baiona|Baredo]]&nbsp;e&nbsp;[[Baiona, Baiona|Santa María de Baiona]]. Segundo o&nbsp;[[IGE]], no 2015, tiña 2.001 habitantes (1.009 homes e 992 mulleres).&nbsp;<sup>[[Baiona, Baiona#cite note-1|[1]]]</sup>&nbsp; == Xeografía == Está constituída por 4 lugares: [[Cova Terreña, Santa María de Fóra de Baiona, Baiona|Cova Terreña]], [[Loureiral, Santa María de Fóra de Baiona, Baiona|Loureiral]], [[Percebelleira, Santa María de Fóra de Baiona, Baiona|Percebelleira]] e [[San Antón, Santa María de Fóra de Baiona, Baiona|San Antón]]. Ademais do barrio da Anunciada. == Igrexa == Esta parroquia, [[Diocese católica latina de Tui-Vigo|eclesialmente]], está incluída dentro da parroquia de [[Santa María de Baiona, Baiona|Santa María de Baiona]]; polo que non posúe [[Igrexa (arquitectura)|igrexa]]. ==Lugares e parroquias== ===Lugares de Santa María de Fóra de Baiona=== {{Lp Santa María de Fóra de Baiona}} ===Parroquias de Baiona=== {{Baiona}} ==Notas== {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Parroquias de Baiona]] ia27ov9cs8l04pxiabkgyoo8yg9nnez 0 350621 6148600 5925381 2022-08-02T16:01:50Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki As '''ADN glicosilases''' son unha familia de [[encima]]s implicados na [[reparación por escisión de bases]], clasificados co [[número EC]] EC 3.2.2. A reparación por escisión de bases é o mecanismo polo cal as bases danadas do [[ADN]] son eliminadas e substituídas. As ADN glicosilases catalizan o primeiro paso deste proceso. Eliminan a base nitroxenada danada pero deixan o esqueleto de azucre-fosfato intacto, creando un sitio apurínico/apirimidínico, xeralmente denominado [[sitio AP]]. Isto realízano mediante a xeración dunha rotación de 180º da base danada na [[dobre hélice]] seguida da clivaxe do [[enlace N-glicosídico]], que a separa do ADN.<ref>{{Cita publicación periódica | doi = 10.1007/978-1-4615-9462-8_36| title = DNA Glycosylases in DNA Repair| pages = 335–340| year = 1986| last1 = Lindahl | first1 = T. | authorlink1 = Tomas Lindahl| isbn = 978-1-4615-9464-2 | journal=Mechanisms of DNA Damage and Repair}}</ref> As glicosilases foron primeiramente descubertas nas [[bacterias]], e despois atopáronse en todos os reinos da vida. Ademais do seu papel na reparación por escisión de bases, as ADN glicosilases foron implicadas na represión do silenciamento de xenes en ''[[Arabidopsis thaliana]]'', ''[[Nicotiana tabacum]]'' e outras plantas por desmetilación activa. Os residuos de [[5-metilcitosina]] son escindidos e substituídos por citosinas non metiladas permitindo así o acceso á estrutura da [[cromatina]] dos encimas e proteínas necesarias para a [[transcrición xenética|transcrición]] e [[tradución de proteínas|tradución]].<ref>{{Cita publicación periódica|last=Aguis|first=F.|author2=Kapoor, A |author3=Zhu, J-K|title=Role of the Arabidopsis DNA glycosylase/lyase ROS1 in active DNA demethylation|journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.|year=2006|volume=103|issue=31|pages=11796–11801|doi=10.1073/pnas.0603563103}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|last=Choi|first=C-S.|author2=Sano, H.|title=Identification of tobacco genes encoding proteins possessing removal activity of 5-methylcytosines from intact tobacco DNA|journal=Plant Biotechnology|year=2007|volume=24|pages=339–344|doi=10.5511/plantbiotechnology.24.339}}</ref> == Glicosilases monofuncionais e bifuncionais == Hai dúas grandes clases de [[glicosilase]]s: monofuncionais e bifuncionais. As glicosilases monofuncionais teñen só actividade glicosilase, mentres que as glicosilases bifuncionais tamén presentan actividade de AP [[liase]] que lles permite cortar o [[enlace fosfodiéster]] do [[ADN]], creando unha rotura de febra simple sen a necesidade da intervención dunha [[AP endonuclease]]. A β-eliminación dun sitio AP por unha glicosilase-liase rende un aldehido 3' α,β-insaturado adxacente a un fosfato 5', o cal difire do produto de clivaxe da AP endonuclease.<ref name="pmid15102448">{{Cita publicación periódica |vauthors=Fromme JC, Banerjee A, Verdine GL |title=DNA glycosylase recognition and catalysis |journal=Current Opinion in Structural Biology |volume=14 |issue=1 |pages=43–9 |date=February 2004 |pmid=15102448 |doi=10.1016/j.sbi.2004.01.003 |url=}}</ref> Algunhas glicosilase-liases poden ademais realizar a δ-eliminación, que converte o 3' aldehido nun fosfato 3'. == Mecanismo bioquímico == A primeira estrutura cristalina dunha ADN glicosilase obtívose de ''E. coli''.<ref name="pmid1411536">{{Cita publicación periódica |vauthors=Kuo CF, McRee DE, Fisher CL, O'Handley SF, Cunningham RP, Tainer JA |title=Atomic structure of the DNA repair [4Fe-4S] enzyme endonuclease III |journal=Science |volume=258 |issue=5081 |pages=434–40 |date=October 1992 |pmid=1411536 |doi= 10.1126/science.1411536|url=}}</ref> Esta estrutura revelou que o encima fai rotar a base danada na [[dobre hélice]] a un peto de [[sitio activo]] para alí escindila. Outras glicosidases que se atoparon despois seguen o mesmo paradigma xeral, incluíndo a UNG humana representada máis abaixo. Para clivar o enlace N-glicosídico, as glicosidases monofuncionais usan unha molécula de auga activada para atacar o carbono 1 do substrato. As glicosidadses bifuncionais, ao contrario, usan un residuo amino como [[nucleófilo]] para atacar o mesmo carbono, por medio dun intermediario [[base de Schiff]]. == Tipos de glicosilases == Resolvéronse as estruturas cristalinas de moitas glicosilases. Baseándose na semellanza estrutural, as glicosilases están agrupadas en catro superfamilias. As familias '''UDG''' e '''AAG''' comprenden glicosilases compactas pequenas, mentres que as familias '''MutM/Fpg''' e '''HhH-GPD''' comprenden encimas máis grandes e con moitos [[dominio proteico|dominios]].<ref name="pmid15102448" /> Evolucionaron unha ampla variedade de glicosilases para recoñecer diferentes bases danadas. A táboa seguinte resume as propiedades de glicosilases coñecidas de [[organismo modelo|organismos modelo]] comunmente estudados. {| class="wikitable" border="1" style="margin: 1em auto 1em auto" |+ Glicosilases de bacterias, lévedos e humanos<ref name="pmid15056851">{{Cita publicación periódica |vauthors=Ide H, Kotera M |title=Human DNA glycosylases involved in the repair of oxidatively damaged DNA |journal=Biol. Pharm. Bull. |volume=27 |issue=4 |pages=480–5 |date=April 2004 |pmid=15056851 |doi= 10.1248/bpb.27.480|url=}}</ref><ref name="pmid15722486">{{Cita publicación periódica |vauthors=Alseth I, Osman F, Korvald H |title=Biochemical characterization and DNA repair pathway interactions of Mag1-mediated base excision repair in Schizosaccharomyces pombe |journal=Nucleic Acids Res. |volume=33 |issue=3 |pages=1123–31 |year=2005 |pmid=15722486 |pmc=549418 |doi=10.1093/nar/gki259 |url=|display-authors=etal}}</ref> |- !width=150| ''[[E. coli]]'' !width=150| ''[[Bacillus cereus|B. cereus]]'' !width=150| [[Saccharomyces cerevisiae|Lévedo (''S. cerevisiae'')]] !width=150| Humano !width=100| Tipo !width=300| Substratos |- | AlkA | AlkE | Mag1 | [[MPG (xene)|MPG]] | monofuncional | 3-meA, hipoxantina |- | UDG | | Ung1 | UNG | monofuncional | uracilo |- | Fpg | | [[Ogg1]] | h[[OGG1]] | bifuncional | 8-oxoG, FapyG |- | rowspan=2| Nth | | Ntg1 | rowspan=2| h[[NTH1]] | rowspan=2| bifuncional | rowspan=2| Tg, hoU, hoC, urea, FapyG |- | Ntg2 |- | rowspan=3| Nei | | rowspan=3| Non presente | hNEIL1 | rowspan=3| bifuncional | Tg, hoU, hoC, urea, FapyG, FapyA |- | hNEIL2 | sitio AP, hoU |- | hNEIL3 | descoñecido |- | MutY | | Non presente | hMYH | monofuncional | A:8-oxoG |- | Non presente | | Non presente | hSMUG1 | monofuncional | U, hoU, hmU, fU |- | Non presente | | Non presente | TDG | monofuncional | apareamento incorrecto T:G |- | Non presente | | Non presente | MBD4 | monofuncional | Apareamento incorrecto T:G |- | AlkC | AlkC | Non presente | Non presente | monofuncional | Alquilpurina |- | [[AlkD]] | AlkD | Non presente | Non presente | monofuncional | Alquilpurina |} == Uracilo ADN glicosilases == [[Ficheiro:Uracil base glycosidase.jpg|miniatura|300px|dereita|Estrutura do encima de reparación por escisión de bases uracilo ADN glicosilase. O residuo de uracilo móstrase en amarelo.]] A [[familia proteica]] da [[uracilo ADN glicosilase]] (UDG) é un encima que reverte [[mutacións]] no ADN. A mutación máis común é a [[desaminación]] da [[citosina]] a [[uracilo]]. A UDG repara estas mutacións, polo que é crucial na [[reparación do ADN]], e sen ela estas mutacións poerían orixinar un [[cancro]].<ref name="pmid10946227">{{Cita publicación periódica| author=Pearl LH| title=Structure and function in the uracil-DNA glycosylase superfamily. | journal=Mutat Res | year= 2000 | volume= 460 | issue= 3-4 | pages= 165–81 | pmid=10946227 | doi= 10.1016/S0921-8777(00)00025-2| pmc= | url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/eutils/elink.fcgi?dbfrom=pubmed&tool=sumsearch.org/cite&retmode=ref&cmd=prlinks&id=10946227 }}</ref> Hai varias uracilo ADN glicosilases e outras ADN glicosilases moi relacionadas con ela ([http://expasy.org/enzyme/3.2.2 EC]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190925023253/https://enzyme.expasy.org/EC/3.2.2 |date=25 de setembro de 2019 }}), como a uracilo ADN glicosilase humana,<ref name="pmid7697717">{{Cita publicación periódica |vauthors=Mol CD, Arvai AS, Slupphaug G, Kavli B, Alseth I, Krokan HE, Tainer JA | title = Crystal structure and mutational analysis of human uracil-DNA glycosylase: structural basis for specificity and catalysis | journal = Cell | volume = 80 | issue = 6 | pages = 869–78 |date=March 1995 | pmid = 7697717 | doi = 10.1016/0092-8674(95)90290-2| url = }}</ref> a uracilo ADN glicosilase termófila,<ref name="pmid10339434">{{Cita publicación periódica |vauthors=Sandigursky M, Franklin WA | title = Thermostable uracil-DNA glycosylase from Thermotoga maritima a member of a novel class of DNA repair enzymes | journal = Curr. Biol. | volume = 9 | issue = 10 | pages = 531–4 |date=May 1999 | pmid = 10339434 | doi = 10.1016/S0960-9822(99)80237-1| url = }}</ref> a ADN glicosilase específica da discordancia G:T/U (Mug),<ref name="pmid9489705">{{Cita publicación periódica |vauthors=Barrett TE, Savva R, Panayotou G, Barlow T, Brown T, Jiricny J, Pearl LH | title = Crystal structure of a G:T/U mismatch-specific DNA glycosylase: mismatch recognition by complementary-strand interactions | journal = Cell | volume = 92 | issue = 1 | pages = 117–29 |date=January 1998 | pmid = 9489705 | doi = 10.1016/S0092-8674(00)80904-6| url = }}</ref> e a ADN glicosilase monofuncional selectiva para febras simples (SMUG1).<ref name="pmid2820976">{{Cita publicación periódica |vauthors=Buckley B, Ehrenfeld E | title = The cap-binding protein complex in uninfected and poliovirus-infected HeLa cells | journal = J. Biol. Chem. | volume = 262 | issue = 28 | pages = 13599–606 |date=October 1987 | pmid = 2820976 | doi = | url = }}</ref> As uracilo ADN glicosilases retiran o [[uracilo]] do ADN, o cal é unha base que normalmente non se encontra no ADN e que pode orixinarse por desaminación espontánea da citosina ou pola incorrecta incorporación de dU en fronte de dA durante a [[replicación do ADN]]. O membro prototípico desta familia é E. coli UDG, que foi unha das primeiras glicosilases descubertas. En células de mamífero identificáronse catro actividades diferentes de uracilo ADN glicosilase, incluíndo as dos encimas [[Uracilo ADN glicosilase|UNG]], [[SMUG1]], [[Timina ADN glicosilase|TDG]], e [[MBD4]]. Varían na especificidade de substrato e na localización subcelular. A SMUG1 prefire como substrato o ADN de febra simple, pero tamén retira o U do ADN bicatenario. Ademais de escindir os uracilos non modificados, a SMUG1 pode escindir o 5-hidroxiuracilo, o 5-hidroximetiluracilo e o [[5-formiluracilo]] que leva un grupo oxidado no anel C5.<ref name="Matsubara">{{Cita publicación periódica |vauthors=Matsubara M, Tanaka T, Terato H, Ohmae E, Izumi S, Katayanagi K, Ide H | year = 2004 | title = Mutational analysis of the damage-recognition and catalytic mechanism of human SMUG1 DNA glycosylase | url = | journal = Nucleic Acids Res | volume = 32 | issue = 17| pages = 5291–5302 | doi=10.1093/nar/gkh859 | pmid=15466595 | pmc=521670}}</ref> A TDG e a MBD4 son estritamente específicas para o ADN bicatenario. A TDG pode eliminar timina glicol cando está presente en fronte dunha [[guanina]], e tamén derivados do U con modificacións no carbono 5. As evidencias actuais suxiren que, en células humanas, a TDG e a SMUG1 son os principais encimas responsables da reparación dos apareamentos incorrectos U:G causados por desaminación espontánea da citosina, mentres que do uracilo que se orixina no ADN pola incorrecta incorporación de dU se encarga principalmente a UNG. A MBD4 crese que corrixe as discordancias T:G que se orixinan por desaminación da 5-metilcitosina a timina en [[sitio CpG|sitios CpG]].<ref name="Wu">Wu P, Qiu C, Sohail A, Zhang X, Bhagwat, AS, Xiaodong C. (2003). Mismatch Repair in Methylated DNA. STRUCTURE AND ACTIVITY OF THE MISMATCH-SPECIFIC THYMINE GLYCOSYLASE DOMAIN OF METHYL-CpG-BINDING PROTEIN MBD4. 5285-5291.</ref> O rato mutante para MBD4 desenvólvese normalmente e non mostra un incremento da susceptibilidade ao cancro ou redución da supervivencia. Pero adquiren máis mutacións de C a T en secuencias CpG nas células epiteliais do intestino delgado.<ref name="Wong">{{Cita publicación periódica |author1=Wong E |author2=Yang K |author3=Kuraguchi M |author4=Werling U |author5=Avdievich E |author6=Fan K |author7=Fazzari M |author8=Jin B |author9=Brown M.C | year = 1995 | title = Mbd4 inactivation increases C→T transition mutations and promotes gastrointestinal tumor formation | doi = 10.1073/pnas.232579299 | journal = PNAS | volume = 99 | issue = 23| pages = 14937–14942 |display-authors=etal}}</ref> A estrutura da UNG humana en complexo co ADN revelou que, igual que outras glicosidases, fai rotar o nucleótido sobre o que actúa cara a fóra da [[dobre hélice]] e cara ao peto do sitio activo.<ref name="Mol">{{Cita publicación periódica |vauthors=Mol CD, Arvai AS, Slupphaug G, Kavli B, Alseth I, Krokan HE, Tainer JA | year = 1995 | title = Crystal structure and mutational analysis of human uracil-DNA glycosylase | url = | journal = Cell | volume = 80 | issue = 6| pages = 869–878 | doi=10.1016/0092-8674(95)90290-2 | pmid=7697717}}</ref> A UDG sofre un cambio conformacional desde un estado ‘‘aberto’’ non unido ao ADN a un estado ‘‘pechado’’ unido ao ADN.<ref name="Slupphaug">Slupphaug G, Mol CD, Kavli B, Arvai AS, Krokan HE, Tainer JA. (1996). A nucleotide-flipping mechanism from the structure of human uracil–DNA glycosylase bound to DNA. 384: 87-92.</ref> {{Pfam box | Símbolo = UDG | Name = UDG | imaxe = PDB 2j8x EBI.jpg | width = | lenda = A ADN glicosilase do [[virus de Epstein-Barr]] en complexo con ugi de pbs-2 | Pfam = PF03167 | Pfam_clan = | InterPro = IPR005122 | SMART = | PROSITE = PDOC00121 | MEROPS = | SCOP = 1udg | TCDB = | OPM family = | OPM protein = | CAZy = | CDD = cd09593 }} === Historia === O primeiro que observou a reparación do uracilo no ADN foi T. Lindahl.<ref>Lindahl T. My journey to DNA repair. Genomics Proteomics Bioinformatics. 2013 Feb;11(1):2-7. doi: 10.1016/j.gpb.2012.12.001. Epub 2012 Dec 21. PMID 23453014 . PMCID 4357663.</ref> A UDG foi purificada primeiramente en ''[[Escherichia coli]]'', e viuse que hidrolizaba o [[enlace glicosídico|enlace N-gliosídico]] que une a base coa [[desoxirribosa]] do esqueleto da molécula de ADN.<ref name="pmid10946227"/> === Función === A función da UDG é eliminar mutacións no ADN, concretamente eliminar os uracilos. === Estrutura === Estas proteínas teñen unha [[estrutura secundaria|estrutura]] de 3-capas alfa/beta/alfa. A topoloxía do polipéptido da UDG é a dunha proteína clásica alfa/beta. A estrutura consiste principalmente nunha [[folla beta]] toda paralela de catro febras en posición central rodeada a cada lado por un total de oito hélices alfa e denomínase folla beta dobremente enrolada paralela.<ref name="pmid7697717"/> === Mecanismo === As uracilo ADN glicosilases son encimas de reparación do ADN que escinden residuos de uracilo do ADN clivando o enlace N-glicosídico e iniciando a vía da [[reparación por escisión de bases]]. O uracilo do ADN pode orixinarse por desaminación da [[citosina]] para formar apareamentos incorrectos U:G [[mutaxénico]]s, ou por medio da incorporación de dUMP pola [[ADN polimerase]] que dá lugar á formación de [[par de bases|pares]] U:A.<ref name="pmid17116429">{{Cita publicación periódica |vauthors=Kavli B, Otterlei M, Slupphaug G, Krokan HE | title = Uracil in DNA--general mutagen, but normal intermediate in acquired immunity | journal = DNA Repair (Amst.) | volume = 6 | issue = 4 | pages = 505–16 |date=April 2007 | pmid = 17116429 | doi = 10.1016/j.dnarep.2006.10.014 | url = }}</ref> Estes residuos de uracilo aberrantes son xenotóxicos.<ref name="pmid16860315">{{Cita publicación periódica |author1=Hagen L |author2=Peña-Diaz J |author3=Kavli B |author4=Otterlei M |author5=Slupphaug G |author6=Krokan HE | title = Genomic uracil and human disease | journal = Exp. Cell Res. | volume = 312 | issue = 14 | pages = 2666–72 |date=August 2006 | pmid = 16860315 | doi = 10.1016/j.yexcr.2006.06.015 | url = }}</ref> === Localización === En células [[eukarya|eucariotas]], a actividade de UNG encóntrase no [[núcleo celular]] e nas [[mitocondria]]s. A proteína UNG1 humana é transportada tanto ás mitocondrias coma ao núcleo.<ref name="pmid8332455">{{Cita publicación periódica |vauthors=Slupphaug G, Markussen FH, Olsen LC, Aasland R, Aarsaether N, Bakke O, Krokan HE, Helland DE | title = Nuclear and mitochondrial forms of human uracil-DNA glycosylase are encoded by the same gene | journal = Nucleic Acids Res. | volume = 21 | issue = 11 | pages = 2579–84 |date=June 1993 | pmid = 8332455 | pmc = 309584 | doi = 10.1093/nar/21.11.2579| url = }}</ref> === Conservación === A secuencia da uracilo ADN glicosilase está extremadamente ben [[conservación da secuencia|conservada]]<ref name="pmid2555154">{{Cita publicación periódica |vauthors=Olsen LC, Aasland R, Wittwer CU, Krokan HE, Helland DE | title = Molecular cloning of human uracil-DNA glycosylase, a highly conserved DNA repair enzyme | journal = EMBO J. | volume = 8 | issue = 10 | pages = 3121–5 |date=October 1989 | pmid = 2555154 | pmc = 401392 | doi = | url = }}</ref> en [[bacteria]]s e [[eukarya|eucariotas]] e tamén en [[Herpesviridae|virus herpes]]. Encontráronse uracilo ADN glicosilases máis distantemente relacionadas en [[poxviridae|poxvirus]].<ref name="pmid8389453">{{Cita publicación periódica |vauthors=Upton C, Stuart DT, McFadden G | title = Identification of a poxvirus gene encoding a uracil DNA glycosylase | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 90 | issue = 10 | pages = 4518–22 |date=May 1993 | pmid = 8389453 | pmc = 46543 | doi = 10.1073/pnas.90.10.4518| url = }}</ref> Os 77 [[aminoácido]]s [[N-terminal|N-terminais]] da UNG1 parecen ser necesarios para a localización mitocondrial, pero non puido demostrarse directamente a presenza dun [[péptido]] de tránsito mitocondrial. A rexión conservada situada máis cara ao extremo N-terminal contén un residuo de [[ácido aspártico]] do que se propuxo, baseándose nas estruturas obtidas con [[raios X]],<ref name="pmid7845459">{{Cita publicación periódica |vauthors=Savva R, McAuley-Hecht K, Brown T, Pearl L | title = The structural basis of specific base-excision repair by uracil-DNA glycosylase | journal = Nature | volume = 373 | issue = 6514 | pages = 487–93 |date=February 1995 | pmid = 7845459 | doi = 10.1038/373487a0 | url = }}</ref> que actúan como unha [[catálise ácido-básica xeral|base xeral]] no [[catálise|mecanismo catalítico]]. == Familias de UDGs == Hai dúas familias de UDGs, chamadas Familia 1 e Familia 2. A Familia 1 é activa contra o uracilo que se encontre en ADN monocatenario ou bicatenario. A Familia 2 escinde o uracilo de sitios con discordancias con [[guanina]].<ref name="pmid10946227"/> === Glicosilases de bases oxidadas === [[Ficheiro:8-oxoG forming Hoogsten base pair with dA.svg|miniatura|A 8-oxo-dG (''syn'') nun [[par de bases de Hoogsteen]] coa dA (''anti'').]] Diversas glicosilases evolucionaron para recoñecer bases oxidadas, que se forman comunmente por causa das [[especies reactivas do oxíxeno]] xeradas durante o [[metabolismo]] celular. A lesións máis frecuentes formadas en residuos de guanina son a 2,6-diamino-4-hidroxi-5-formamidopirimidina (FapyG) e a [[8-oxoguanina]]. A 8-oxoguanina forma os [[nucleósido]]s [[8-oxoguanosina]] e [[8-oxo-2'-desoxiguanosina]]. Debido ao incorrecto apareamento coa [[adenina]] durante a replicación, a 8-oxoguanina é moi mutaxénica, dando lugar a [[transversión]]s de G a T. A reparación desta lesión iníciaa a ADN glicosilase bifuncional [[OGG1]], que recoñece a 8-oxoguanina apareada con C. A hOGG1 é unha glicosilase bifuncional que pertence á familia de hélice-forquita-hélice (HhH). A [[MUTYH|MYH]] recoñece a adenina apareada incorrectamente con 8-oxoguanina, pero escinde a A, deixando intacta a 8-oxoguanina. Os [[rato knockout|ratos knockout]] para OGG1 non mostran un incremento na incidencia de tumores, pero acumulan 8-oxoguanina no fígado a medida que envellecen.<ref name="Klungland">{{Cita publicación periódica |author1=Klungland A |author2=Rosewell I |author3=Hollenbach S |author4=Larsen E |author5=Daly G |author6=Epe A |author7=Seeberg E |author8=Lindahl T |author9=Barnes D. E. | year = 1999 | title = Accumulation of premutagenic DNA lesions in mice defective in removal of oxidative base damage | url = | journal = PNAS | volume = 96 | issue = 23| pages = 13300–13305 | doi=10.1073/pnas.96.23.13300 | pmid=10557315 | pmc=23942|display-authors=etal}}</ref> Obsérvase un fenotipo similar coa activación de MYH, pero a inactivación simultánea de MYH e OGG1 causa a acumulación de 8-oxoG en múltiples tecidos, incluíndo o [[intestino delgado]].<ref name="Russo">{{Cita publicación periódica | author = Russo M.T, De , Degan P, Parlanti E, Dogliotti E Barnes D.E, Lindahl T, Yang H, Miller J. H, Bignami M. | year = 2004 | title = Accumulation of the Oxidative Base Lesion 8-Hydroxyguanine in DNA of Tumor-Prone Mice Defective in Both the Myh and Ogg1 DNA Glycosylases | url = | journal = Cancer Res | volume = 64 | issue = 13| pages = 4411–4414 | doi=10.1158/0008-5472.can-04-0355|display-authors=etal}}</ref> Nos humanos, as mutacions en MYH están asociadas co incremento do risco de desenvolver colon poliposo e cancro de colon. Ademais de OGG1 e MYH, as células humanas conteñen tres ADN glicosilases adicionais, chamadas [[NEIL1]], [[NEIL2]] e [[NEIL3]], que son [[homoloxía (bioloxía)|homologas]] da Nei bacteriana, e a súa presenza probablemente explica os fenotipos máis suaves que presentan os ratos [[knockout de xenes|knockout]] para OGG1 e MYH. === Glicosilases de bases alquiladas === Este grupo comprende o encima E. coli AlkA e proteínas relacionadas de eucariotas superiores. Estas glicosilases son monofuncionais e recoñecen as bases metiladas, como a 3-metiladenina. ==== AlkA ==== A AlkA é a [[3-metiladenina ADN glicosilase II]].<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22683793 Structure-function studies of an unusual 3-methyladenine DNA glycosylase II (AlkA) from Deinococcus radiodurans. 2012]</ref> == Patoloxía == * As ADN glicosilases que interveñen na [[reparación por escisión de bases]] (BER) poden ser asociadas co risco de cancro en persoas portadoras de mutacións en [[BRCA1]] e [[BRCA2]].<ref>{{Cita publicación periódica | pmid = 24698998 | year = 2014 | author1 = Osorio | first1 = A | title = DNA Glycosylases Involved in Base Excision Repair May Be Associated with Cancer Risk in BRCA1 and BRCA2 Mutation Carriers | journal = PLoS Genetics | volume = 10 | issue = 4 | pages = e1004256 | last2 = Milne | first2 = R. L. | last3 = Kuchenbaecker | first3 = K | last4 = Vaclová | first4 = T | last5 = Pita | first5 = G | last6 = Alonso | first6 = R | last7 = Peterlongo | first7 = P | last8 = Blanco | first8 = I | last9 = de la Hoya | first9 = M | last10 = Duran | first10 = M | last11 = Díez | first11 = O | last12 = Ramón y Cajal | first12 = T | last13 = Konstantopoulou | first13 = I | last14 = Martínez-Bouzas | first14 = C | last15 = Andrés Conejero | first15 = R | last16 = Soucy | first16 = P | last17 = McGuffog | first17 = L | last18 = Barrowdale | first18 = D | last19 = Lee | first19 = A | last20 = Swe-Brca | last21 = Arver | first21 = B | last22 = Rantala | first22 = J | last23 = Loman | first23 = N | last24 = Ehrencrona | first24 = H | last25 = Olopade | first25 = O. I. | last26 = Beattie | first26 = M. S. | last27 = Domchek | first27 = S. M. | last28 = Nathanson | first28 = K | last29 = Rebbeck | first29 = T. R. | last30 = Arun | first30 = B. K. | display-authors = 29 | doi = 10.1371/journal.pgen.1004256 | pmc=3974638 }}</ref> == Deficiencias epixenéticas en cancros == As alteracións [[epixenética]]s (epimutacións) nos xenes para a reparación por escisión de bases aínda empezaron recentemente a ser avaliadas nuns poucos cancros, o que contrasta cos numerosos estudos previos sobre epimutacións en xenes que actúan noutras vías de reparación do ADN (como a [[MLH1]] na [[reparación de discordancias]] e na [[O-6-metilguanina-ADN metiltransferase|MGMT]] en reversións directas).<ref>Carol Bernstein and Harris Bernstein (2015). Epigenetic Reduction of DNA Repair in Progression to Cancer, Advances in DNA Repair, Prof. Clark Chen (Ed.), ISBN 978-953-51-2209-8, InTech, Available from: http://www.intechopen.com/books/advances-in-dna-repair/epigenetic-reduction-of-dna-repair-in-progression-to-cancer</ref> Algúns exemplos de epimutacións nos xenes para a reparación por escisión de bases que ocorren en cancros resúmense a continuación. === MBD4 === [[Ficheiro:DesaminierungCtoU.png|miniatura|dereita|[[Hidrólise]] de [[citosina]] a [[uracilo]].]] A [[MBD4]] (proteína 4 de dominio de unión a metil-CpG) é unha glicosilase empregada nun paso inicial da reparación por escisión de bases. A proteína MBD4 únese preferencialmente a [[sitio CpG|sitios CpG]] completamente [[metilación|metilados]] e ás bases alteradas de ditos sitios. Estas bases alteradas orixínanse da [[hidrólise]] frecuente de [[citosina]] a [[uracilo]] (ver imaxe) e a hidrólise da [[5-metilcitosina]] a timina, producindo os pares de bases G:U e G:T.<ref name=Bellacosa>{{Cita publicación periódica | vauthors = Bellacosa A, Drohat AC | title = Role of base excision repair in maintaining the genetic and epigenetic integrity of CpG sites | journal = DNA Repair | volume = 32 | issue = | pages = 33–42 | date = Aug 2015 | pmid = 26021671 | doi = 10.1016/j.dnarep.2015.04.011 }}</ref> Se non se eliminan os uracilos ou [[timina]]s incorrectos nestes pares de bases antes da replicación do ADN, causarán mutacións por [[Transición (xenética)|transición]]. A MBD4 cataliza especificamente a eliminación de T e U emparellados con [[guanina]] (G) dentro de sitios CpG.<ref name=Sjolund>{{Cita publicación periódica | vauthors = Sjolund AB, Senejani AG, Sweasy JB | title = MBD4 and TDG: multifaceted DNA glycosylases with ever expanding biological roles | journal = Mutation Research | volume = 743-744 | issue = | pages = 12–25 | year = 2013 | pmid = 23195996 | pmc = 3661743 | doi = 10.1016/j.mrfmmm.2012.11.001 }}</ref> Esta é unha importante función de reparación, xa que aproximadamente 1/3 de todas as mutacións dun só par de bases [[intrón|intraxénicas]] nos cancros humanos teñen lugar en dinucleótidos CpG e son o resultado de transicións de G:C a A:T.<ref name=Sjolund /><ref name="pmid3338800">{{Cita publicación periódica | vauthors = Cooper DN, Youssoufian H | title = The CpG dinucleotide and human genetic disease | url = https://archive.org/details/sim_human-genetics_1988-02_78_2/page/151 | journal = Human Genetics | volume = 78 | issue = 2 | pages = 151–5 | date = Feb 1988 | pmid = 3338800 | doi = 10.1007/bf00278187}}</ref> Estas transicións comprenden as mutacións máis frecuentes en cancros humanos. Por exemplo, case o 50% das mutacións somáticas do xene supresor de tumores [[p53]] en [[cancro colorrectal]] son transicións de G:C a A:T en sitios CpG.<ref name=Sjolund /> Así, un decrecemento na expresión da MBD4 podería causar u incremento nas mutacións [[carcinoxénese|carcinoxénicas]]. A expresión de MBD4 está reducida en case todos os neoplasmas de cancros colorrectais debido á metilación da [[promotor (bioloxía)|rexión promotora]] da MBD4.<ref name=Howard>{{Cita publicación periódica | vauthors = Howard JH, Frolov A, Tzeng CW, Stewart A, Midzak A, Majmundar A, Godwin A, Heslin M, Bellacosa A, Arnoletti JP | title = Epigenetic downregulation of the DNA repair gene MED1/MBD4 in colorectal and ovarian cancer | journal = Cancer Biology & Therapy | volume = 8 | issue = 1 | pages = 94–100 | date = Jan 2009 | pmid = 19127118 | pmc = 2683899 | doi = 10.4161/cbt.8.1.7469}}</ref> Ademais a MBD4 é deficiente debido á mutación en aproximadamente o 4% dos cancros colorrectais.<ref name=Tricarico>{{Cita publicación periódica | vauthors = Tricarico R, Cortellino S, Riccio A, Jagmohan-Changur S, Van der Klift H, Wijnen J, Turner D, Ventura A, Rovella V, Percesepe A, Lucci-Cordisco E, Radice P, Bertario L, Pedroni M, Ponz de Leon M, Mancuso P, Devarajan K, Cai KQ, Klein-Szanto AJ, Neri G, Møller P, Viel A, Genuardi M, Fodde R, Bellacosa A | title = Involvement of MBD4 inactivation in mismatch repair-deficient tumorigenesis | journal = Oncotarget | volume = | issue = | date = Oct 2015 | pmid = 26503472 | doi = 10.18632/oncotarget.5740 }}</ref> Unha maioría dos campos normais histoloxicamente que rodean os recrementos neoplásticos (adenomas e cancros de colon) no [[colon]] tamén mostran unha expresión reducida do [[ARNm]] da MBD4 (un defecto de campo) compardo cun tecido histoloxicamente normal de individuos que nunca tiveron un neoplasma de colon.<ref name=Howard /> Este descubrimento suxire que o [[silenciamento de xenes|silenciamento]] [[epixenética|epixenético]] da MBD4 é un paso inicial na carcinoxénese colorrectal. Nunha poboación chinesa examinada, o [[SNP|polimorfismo]] Glu346Lys na MBD4 estaba asociado cunha redución dun 50% do risco de padecer cancro cervical, o que suxire que as alteracións na MBD4 poden ser importantes no cancro.<ref name="pmid23027038">{{Cita publicación periódica |vauthors=Xiong XD, Luo XP, Liu X, Jing X, Zeng LQ, Lei M, Hong XS, Chen Y |title=The MBD4 Glu346Lys polymorphism is associated with the risk of cervical cancer in a Chinese population |journal=Int. J. Gynecol. Cancer |volume=22 |issue=9 |pages=1552–6 |year=2012 |pmid=23027038 |doi=10.1097/IGC.0b013e31826e22e4 |url=}}</ref> === NEIL1 === A [[NEIL1]] recoñece e elimina certas bases danadas or [[oxidación do ADN]] e despois corta o [[sitio abásico]] por β,δ-eliminación, deixando extremos 3' e 5' fosfato. A NEIL1 recoñece [[pirimidina]]s oxidadas, formamidopirimidinas, residuos de [[timina]] oxidados no grupo metilo, e ambos os [[estereoisómero]]s da [[timina glicol]].<ref name="pmid20955798">{{Cita publicación periódica | vauthors = Nemec AA, Wallace SS, Sweasy JB | title = Variant base excision repair proteins: contributors to genomic instability | journal = Seminars in Cancer Biology | volume = 20 | issue = 5 | pages = 320–8 | date = Oct 2010 | pmid = 20955798 | pmc = 3254599 | doi = 10.1016/j.semcancer.2010.10.010 }}</ref> Os mellores substratos para a NEIL1 humana parecen ser as lesións de [[hidantoína]], guanidinohidantoína e espiroiminodihidantoína, que son produtos da ulterior oxidación da [[8-oxo-2'-desoxiguanosina|8-oxoG]]. A NEIL1 ten a capacidade tamén de eliminar lesións de ADN de febra simple así como das estruturas de [[burbulla de replicación|burbulla]] e [[forcada de replicación|forcada]] do ADN. Unha deficiencia da NEIL1 causa un incemento da [[mutaxénese]] no sitio dun par 8-oxo-Gua:C, e a maioría das mutacións son [[transversión]]s de G:C a T:A.<ref name="pmid20197241">{{Cita publicación periódica |vauthors=Suzuki T, Harashima H, Kamiya H |title=Effects of base excision repair proteins on mutagenesis by 8-oxo-7,8-dihydroguanine (8-hydroxyguanine) paired with cytosine and adenine |journal=DNA Repair (Amst.) |volume=9 |issue=5 |pages=542–50 |year=2010 |pmid=20197241 |doi=10.1016/j.dnarep.2010.02.004 |url=}}</ref> Un estudo feito en 2004 atopou que o 46% dos cancros gástricos primarios tiñan reducida a expresión do ARNm de NEIL1, aínda que se descoñece o mecanismo de redución.<ref name="pmid15319300">{{Cita publicación periódica |vauthors=Shinmura K, Tao H, Goto M, Igarashi H, Taniguchi T, Maekawa M, Takezaki T, Sugimura H |title=Inactivating mutations of the human base excision repair gene NEIL1 in gastric cancer |journal=Carcinogenesis |volume=25 |issue=12 |pages=2311–7 |year=2004 |pmid=15319300 |doi=10.1093/carcin/bgh267 |url=}}</ref> Este estudo tamén encontrou que o 4% dos cancros gástricos tiñan mutacións en NEIL1. Os autores suxeriron que a baixa actividade de NEIL1 que se orixina pola expresión reducida e/ou mutación en NEIL1 está a miúdo implicada na carcinoxénese gástrica. Realizouse un exame da metilación do promotor anormal de 145 xenes de reparación do ADN no carcinoma de células escamosas de tecidos da cabeza e pescozo en 20 pacientes e de mostras de mucosa de cabeza e pescozo de 5 pacientes non cancerosos.<ref name=Chaisaingmongkol>{{Cita publicación periódica |vauthors=Chaisaingmongkol J, Popanda O, Warta R, Dyckhoff G, Herpel E, Geiselhart L, Claus R, Lasitschka F, Campos B, Oakes CC, Bermejo JL, Herold-Mende C, Plass C, Schmezer P |title=Epigenetic screen of human DNA repair genes identifies aberrant promoter methylation of NEIL1 in head and neck squamous cell carcinoma |journal=Oncogene |volume=31 |issue=49 |pages=5108–16 |year=2012 |pmid=22286769 |doi=10.1038/onc.2011.660 |url=}}</ref> O estudo mostrou que o xene da NEIL1, que presentaba unha hipermetilación substancialmente incrementada, era o que tiña a frecuencia de metilación máis significativamente diferente. Ademais, a hipermetilación correspondíase cunha diminución na expresión do ARNm de NEIL1. Ademais, estudos de 135 tecidos tumorais e 38 normais tamén mostraron que o 71% das mostras de tecidos de carcinoma de células escamosas de cabeza e pescozo tiñan unha elevada metilación do promotor de NEIL1.<ref name=Chaisaingmongkol /> Nunha avaliación de 8 xenes de reparación do ADN en tumores de [[cancro de pulmón de células non pequenas]], o 42% estaba hipermetilado na rexión promotora de NEIL1.<ref name="pmid24569633">{{Cita publicación periódica | vauthors = Do H, Wong NC, Murone C, John T, Solomon B, Mitchell PL, Dobrovic A | title = A critical re-assessment of DNA repair gene promoter methylation in non-small cell lung carcinoma | journal = Scientific Reports | volume = 4 | issue = | pages = 4186 | year = 2014 | pmid = 24569633 | pmc = 3935198 | doi = 10.1038/srep04186 }}</ref> Esta foi a anormalidade na reparación do ADN máis frecuente que se encontrou entre os 8 xenes estudados. O xene da NEIL1 era ademais un dos seis xenes de reparación do ADN que se encontrou que estaban hipermetilados nas súas rexións promotoras no cancro colorrectal.<ref name="Farkas_2014">{{Cita publicación periódica | vauthors = Farkas SA, Vymetalkova V, Vodickova L, Vodicka P, Nilsson TK | title = DNA methylation changes in genes frequently mutated in sporadic colorectal cancer and in the DNA repair and Wnt/β-catenin signaling pathway genes | journal = Epigenomics | volume = 6 | issue = 2 | pages = 179–91 | date = Apr 2014 | pmid = 24811787 | doi = 10.2217/epi.14.7 }}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{InterPro content|IPR005122}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{MeshName|DNA+Glycosylases}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Dominios proteicos]] [[Categoría:Reparación do ADN]] [[Categoría:Hidrolases]] 6w5p9t5iocmay8cma4mktyloz3sr2iu 0 351138 6148588 6033991 2022-08-02T15:53:30Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Benzo-a-pyrene.svg|miniatura|Representación esquemática estándar dun importante HAP, o [[benzo(a)pireno|benzo[''a'']pireno]], no que os átomos de carbono están representados polos vértices dos hexágonos, e os hidróxenos se considera que se proxectan en ángulos de 120º ata completar as catro valencias do carbono na cantidade necesaria.]] Os '''hidrocarburos aromáticos policíclicos''', abreviados como '''HAP''' (ou tamén '''PAH''', do inglés ''polycyclic aromatic hydrocarbons''), tamén chamados '''''hidrocarburos poliaromáticos''''', son compostos orgánicos do tipo dos [[hidrocarburo]]s, que conteñen só [[carbono]] e [[hidróxeno]], que están compostos de moitos [[anel aromático|aneis aromáticos]] (aneis orgánicos nos cales os electróns están deslocalizados). Formalmente, a clase defínese como compostos con ditos aneis que carecen de [[substituínte]]s que formen ramificacións na estrutura dos aneis. Un subconxunto deles son os '''hidrocarburos aromáticos polinucleares''' ('''PNAs''', do inglés ''polynuclear aromatic hydrocarbons''), que teñen aneis [[aromaticidade|aromáticos]] fusionados, é dicir, que comparten un ou máis dos seus lados. O composto químico deste tipo máis simple é o [[naftaleno]], que só ten dous aneis aromáticos, mentres que exemplos de tres aneis son o [[antraceno]] e o [[fenantreno]]. Os HAPs son moléculas neutras, non polares que se encontran nos depósitos de [[carbón]] e [[alcatrán]]. Prodúcense tamén por combustión incompleta de [[materia orgánica]] (por exemplo, en motores e incineradoras, e cando se queima a [[biomasa]] en [[incendio forestal|incendios forestais]] etc.). Os HAPs poden tamén ser abondosos no [[universo]], e suponse que se formaron nos primeiros dous mil millóns de anos despois do [[Big Bang]], en asociación coa formación de [[formación de estrelas|novas estrelas]] e [[exoplaneta]]s. Algúns estudos suxiren que os HAPs supoñen unha porcentaxe significativa de todo o carbono que hai no universo, e discútese a posibilidade de que os HAPs fosen os [[hipótese do mundo de HAP|materiais de partida]] para a síntese abiotica dos materiais necesarios para dar [[Abioxénese|orixe ás primeiras formas de vida]]. == Nomenclatura, estrutura e propiedades == === Nomenclatura e estrutura === Moléculas aromáticas pequenas como o [[benceno]] non son HAPs, e xeralmente non se considera que os HAPs conteñan [[heteroátomo]]s ou leven substituíntes.<ref>{{Cita publicación periódica |last = Fetzer |first = J. C. |title = The Chemistry and Analysis of the Large Polycyclic Aromatic Hydrocarbons |date = 2000 |doi=10.1080/10406630701268255 |isbn = 0-471-36354-5|publisher = Wiley |location = New York |journal = Polycyclic Aromatic Compounds |volume = 27 |issue = 2 |pages = 143–162}}</ref> Os HAPs máis comúns son os de aneis de cinco ou seis membros. Os que só están compostos por aneis de seis membros denomínanse HAPs ''alternantes'', os cales inclúen os HAPs ''bencenoides''.<ref name=Harvey1998>{{Cita libro| publisher = Springer| isbn = 9783540496977| pages = 1–54| last = Harvey| first = R.G.| title = PAHs and Related Compounds: Chemistry| chapter = Environmental Chemistry of PAHs| series = The Handbook of Environmental Chemistry| date = 1998}}</ref> Os seguintes exemplos de HAPs varían no número e disposición dos seus aneis: <gallery caption="Exemplos de compostos HAP"> Ficheiro:Anthracene.svg| [[Antraceno]] Ficheiro:Phenanthrene.svg| [[Fenantreno]] Ficheiro:Naftacene.svg| [[Tetraceno]] Ficheiro:Chrysene.svg| [[Criseno]] Ficheiro:Triphenylene.svg| [[Trifenileno]] Ficheiro:Pyrene.svg| [[Pireno]] Ficheiro:Pentacene.svg| [[Pentaceno]] Ficheiro:Benzo-a-pyrene.svg| [[Benzo(a)pireno|Benzo[''a'']pireno]] Ficheiro:Corannulene.svg| [[Corannuleno]] Ficheiro:Benzo(ghi)perilene.png| [[Benzo(ghi)perilene|Benzo[''g,h,i'']perileno]] Ficheiro:Coronene.svg| [[Coroneno]] Ficheiro:Ovalene.svg| [[Ovaleno]] Ficheiro:Benzocfluorene.svg| [[Benzo(c)fluoreno|Benzo[''c'']fluoreno]] </gallery> === Propiedades fisicoquímicas e de enlace === Os HAPs son moléculas [[polaridade química|non polares]] e [[lipófilo|lipófilas]] e insolubles en auga.<ref>Xinliang Feng, Wojciech Pisula, and Klaus Müllen "Large polycyclic aromatic hydrocarbons: Synthesis and discotic organization"Pure Appl. Chem.,2009, Vol. 81, No. 12, pp. 2203–2224.{{doi|10.1351/PAC-CON-09-07-07}}</ref> Os membros máis grandes son tamén pouco solubles en solventes orgánicos e en lípidos. Xeralmente son incoloros. Aínda que os HAPs son claramente compostos [[aromaticidade|aromáticos]], o grao de aromaticidade poden ser diferente en cada segmento de anel. Segundo a ''regra de Clar'' (formulada por [[Erich Clar]] en 1964)<ref>{{Cita libro | author = Clar, E. | date = 1964 | title = Polycyclic Hydrocarbons | url = https://archive.org/details/polycyclichydroc0000clar | location = New York | publisher = [[Academic Press]] | lccn = 63012392}}</ref> para os HAPs a [[estrutura de resonancia]] co maior número de sextetos п aromáticos disxuntos, é dicir, restos similares ao [[benceno]], é o máis importante para a caracterización das súas propiedades.<ref>{{ cite journal | last1 = Portella | first1 = G. | last2 = Poater | first2 = J. | last3 = Solà | first3 = M. | title = Assessment of Clar's aromatic π-sextet rule by means of PDI, NICS and HOMA indicators of local aromaticity | journal = Journal of Physical Organic Chemistry | date = 2005 | volume = 18 | issue = 8 | pages = 785–91 | doi = 10.1002/poc.938 }}</ref> {| style="margin:auto;" class="wikitable" |- |[[Ficheiro:Phenanthrene Clar rule.svg|200px]] |[[Ficheiro:Anthracene Clar rule.svg|180px]] |[[Ficheiro:Chrysene Clar rule.svg|200px]] |- !Fenantreno !Antraceno !Criseno |} == Fontes e distribución == Os hidrocarburos aromáticos policíclicos encóntranse principalmente en fontes naturais como a [[creosota]].<ref name="Ullmann">{{cita libro|título=Asphalt and Bitumen|isbn=9783527306732|nome1=Anja|apelidos1=Sörensen|nome2=Bodo|apelidos2=Wichert|editorial=Wiley-VCH|ano=2009|doi=10.1002/14356007.a03_169.pub2|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/14356007.a03_169.pub2|ref=|publicación=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry}}</ref> Poden orixinarse pola combustión incompleta da materia orgánica. Os HAPs poden tamén producirse por procesos xeolóxicos cando os sedimentos orgánicos son transformados quimicamente en [[combustibles fósiles]] como o [[petróleo]] e [[carbón]].<ref name=Ravindra2008>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.atmosenv.2007.12.010| issn = 1352-2310| volume = 42| issue = 13| pages = 2895–2921| last1 = Ravindra| first1 = K| last2 = Sokhi| first2 = R| last3 = Van Grieken| first3 = R| title = Atmospheric polycyclic aromatic hydrocarbons: Source attribution, emission factors and regulation| journal = Atmospheric Environment| accessdate = 2014-08-12| date = 2008| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1352231007011351}}</ref> As fontes dominantes de HAPs no ambiente proceden das actividades humanas. A queima de madeira e a combustión doutros biocombustibles como residuos de esterco ou colleitas contribúen a máis da metade das emisións anuais globais de HAPs, especialmente debido ao uso de [[biocombustible]] na [[India]] e na [[China]].<ref name=Ramesh2011>{{Cita libro| publisher = CRC Press| isbn = 978-1-4398-3831-0| pages = 97–126| last1 = Ramesh| first1 = A.| last2 = Archibong| first2 = A.| last3 = Hood| first3 = D.B.| last4 = Guo| first4 = Z.| last5 = Loganathan| first5 = B. G.| title = Global Contamination Trends of Persistent Organic Chemicals| chapter = Global environmental distribution and human health effects of polycyclic aromatic hydrocarbons| location = Boca Raton, FL| date = 2011}}</ref> En 2004, os procesos industriais e a extracción e uso de combustibles fósiles supuxeron algo máis da cuarta parte das emisións globais de HAPs, dominando as emisións nos países industrializados.<ref name=Ramesh2011 /> Os lumes forestais son outra fonte notable.<ref name=Ramesh2011 /> Medíronse concentracións de HAPS no aire, solo e auga substancialmente máis altas en Asia, África e América Latina que en Europa, Australia e EUA/Canadá.<ref name=Ramesh2011 /> Os HAPs adoitan a atoparse en mesturas complexas.<ref name=Ravindra2008 /><ref name=Tobiszewski2012>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.envpol.2011.10.025| issn = 0269-7491| volume = 162| pages = 110–119| last1 = Tobiszewski| first1 = M| last2 = Namieśnik| first2 = J| title = PAH diagnostic ratios for the identification of pollution emission sources| journal = Environmental Pollution| accessdate = 2015-05-12| date = 2012| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0269749111006051}}</ref> As temperaturas de combustión baixas, como as acadadas ao fumar tabaco ou queimarse os bosques, tenden a xerar HAPS de baixo peso molecular, mentres que os procesos industriais a alta temperatura xeran normalmente HAPs de maiores pesos moleculares.<ref name=Tobiszewski2012 /> === En ambientes acuosos === A maioría dos HAPs son insolubles en auga, o cal limita a súa mobilidade no medio ambiente.<ref name=Choi-2007>{{Cita libro| publisher = World Health Organization| last1 = Choi| first1 = H.| last2 = Harrison| first2 = R.| last3 = Komulainen| first3 = H.| last4 = Delgado Saborit| first4 = J.| title = WHO Guidelines for Indoor Air Quality: Selected Pollutants| chapter = Polycyclic aromatic hydrocarbons| location = Geneva| accessdate = 2014-12-12| date = 2010| chapterurl = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK138709/}}</ref> A solubilidade acuosa dos HAPs diminúe aproximadamente de forma [[logaritmo|logarítmica]] a medida que aumenta a súa [[masa molecular]].<ref name=Johnsen-2005>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.envpol.2004.04.015| issn = 0269-7491| volume = 133| issue = 1| pages = 71–84| last1 = Johnsen| first1 = Anders R.| last2 = Wick| first2 = Lukas Y.| last3 = Harms| first3 = Hauke| title = Principles of microbial PAH-degradation in soil| journal = Environmental Pollution| accessdate = 2015-05-07| date = 2005| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0269749104001587}}</ref> Os HAPs de dous aneis, e en menor medida os de tres, disólvense en auga, facéndoos máis dispoñibles para a captación biolóxica e [[biodegradación]].<ref name=Choi-2007 /><ref name=Johnsen-2005 /><ref name= Mackay-1998>{{Cita libro| publisher = Springer Berlin Heidelberg| isbn = 978-3-642-08286-3| pages = 325–345| editor = A. Neilson (ed.)| last1 = Mackay| first1 = D.| last2 = Callcott| first2 = D.| title = PAHs and Related Compounds| chapter = Partitioning and physical chemical properties of PAHs| series = The Handbook of Environmental Chemistry| accessdate = 2015-06-23| date = 1998| chapterurl = http://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-540-49697-7_8}}</ref> Ademais, os HAPs de dous a catro aneis [[volatilidade (química)|volatilízanse]] o suficiente como para aparecer na [[atmosfera]] predominantemente en forma gasosa, aínda que o estado físico dos HAPs de catro aneis pode depender da temperatura.<ref name=Atkinson-1994>{{Cita publicación periódica| doi = 10.2307/3431940| issn = 0091-6765| volume = 102| pages = 117–126| last1 = Atkinson| first1 = R.| last2 = Arey| first2 = J.| title = Atmospheric chemistry of gas-phase polycyclic aromatic hydrocarbons: formation of atmospheric mutagens| journal = Environmental Health Perspectives| date = 1994-10-01| jstor = 3431940}}</ref><ref name=Srogi-2007> {{Cita publicación periódica| doi = 10.1007/s10311-007-0095-0| issn = 1610-3661| volume = 5| issue = 4| pages = 169–195| last = Srogi| first = K.| title = Monitoring of environmental exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons: a review| journal = Environmental Chemistry Letters| accessdate = 2014-08-20| date = 2007-11-01| url = http://link.springer.com/article/10.1007/s10311-007-0095-0}}</ref> Ao contrario, os compostos de cinco ou máis aneis teñen baixa solubilidade en auga e baixa volatilidade; están, por tanto, predominantemente en estado sólido, unidos a [[contaminación do aire|polucionantes do aire]] particulados, aos [[solo]]s, ou a [[sedimento]]s.<ref name=Choi-2007 /> En estado sólido, estes compostos son menos accesibles para a captación biolóxica ou degradación, incrementando a súa persistencia no ambiente.<ref name=Johnsen-2005 /><ref name=Haritash-2009>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.jhazmat.2009.03.137| issn = 0304-3894| volume = 169| issue = 1–3| pages = 1–15| last1 = Haritash| first1 = A. K.| last2 = Kaushik| first2 = C. P.| title = Biodegradation aspects of polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs): A review| journal = Journal of Hazardous Materials| accessdate = 2014-08-20| date = 2009| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0304389409005494}}</ref> === Exposición humana === A exposición humana varía nas distintas partes do mundo dependendo de factores como as taxas de fumadores, tipos de combustible para cociñar, e controis da polución en plantas enerxéticas, procesos industriais e vehículos.<ref name=Ravindra2008 /><ref name=Ramesh2011 /><ref name=Choi2010>{{Cita libro| publisher = World Health Organization| last1 = Choi| first1 = H.| last2 = Harrison| first2 = R.| last3 = Komulainen| first3 = H.| last4 = Delgado Saborit| first4 = J.| title = WHO Guidelines for Indoor Air Quality: Selected Pollutants| chapter = Polycyclic aromatic hydrocarbons| location = Geneva| accessdate = 2014-12-12| date = 2010| chapterurl = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK138709/?report=classic}}</ref> Os países desenvolvidos cun control máis estrito na contaminación do aire e auga, uso de combustibles para cociñar máis limpos (por exemplo, gas e electricidade en vez de carbón ou biocombustibles), e as prohibicións de fumar en lugares públicos tenden a rebaixar os niveis de exposición a HAPs, mentres que os países en desenvolvemento e subdesenvolvidos tenden a ter maiores niveis.<ref name=Ravindra2008 /><ref name=Ramesh2011 /><ref name=Choi2010 /> [[Ficheiro:Kochen_%C3%BCber_offenem_Feuer.JPG|miniatura|esquerda|Cociña de leña ao aire libre. O fume de combustibles sólidos como a madeira é unha gran fonte de HAPs en todo o mundo.]] A queima de combustibles sólidos como o carbón e biocombustibles no fogar para cociñar ou calefacción é unha fonte global predominante de emisións de HAPs, que nos países en desenvolvemento orixina altos niveis de exposición a polución aérea particulada en interiores que contén HAPs, especialmente para as mulleres e nenos, que pasan máis tempo en casa ou cociñando.<ref name=Ramesh2011 /><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.jhazmat.2011.05.087| issn = 0304-3894| volume = 192| issue = 2| pages = 425–431| last1 = Kim| first1 = K-H| last2 = Jahan| first2 = S A| last3 = Kabir| first3 = E| title = A review of diseases associated with household air pollution due to the use of biomass fuels| journal = Journal of Hazardous Materials| accessdate = 2015-12-11| date = 2011| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0304389411007424}}</ref> Nos países industrializados, as persoas que fuman tabaco, ou que están expostos de forma [[fumador pasivo|pasiva]] ao fume do tabaco, están entre os grupos máis expostos; o [[fume do tabaco]] contribúe ao 90% dos niveis de HAPs en interiores nas casas dos fumadores.<ref name=Choi2010 /> Para a poboación xeral en países desenvolvidos, a dieta é a fonte dominante de exposición a HAPs, especialmente mediante o consumo de carne á grella ou afumada ou ao inxerir os HAPs depositados sobre alimentos vexetais, como as follas de verduras, durante o seu crecemento.<ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/S1383-5742(99)00016-2| issn = 1383-5718| volume = 443| issue = 1–2| pages = 139–147| last = Phillips| first = D H| title = Polycyclic aromatic hydrocarbons in the diet| journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis| accessdate = 2015-02-05| date = 1999| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1383574299000162}}</ref> Os HAPs están normalmente en baixas concentracións na auga para beber.<ref name=Choi2010 /> [[Ficheiro:Cairo in smog.jpg|miniatura|[[Smog]] en [[O Cairo]], [[Exipto]]. A contaminación do aire particulada, incluíndo o smog, é unha vía substancial de exposición humana aos HAPS.]] As emisións dos vehículos, como coches e camións, pode ser unha fonte substancial externa de HAPs na contaminación do aire particulada.<ref name=Ravindra2008 /><ref name=Ramesh2011 /> Xeograficamente, as principais autoestradas son fontes de HAPs, que poden distribuírse na atmosfera ou depositarse nas proximidades.<ref name=Srogi2007>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1007/s10311-007-0095-0| issn = 1610-3661| volume = 5| issue = 4| pages = 169–195| last = Srogi| first = K.| title = Monitoring of environmental exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons: a review| journal = Environmental Chemistry Letters| accessdate = 2014-08-20| date = 2007| url = http://link.springer.com/article/10.1007/s10311-007-0095-0}}</ref> Os catalizadores dos vehículos estímase que dividen por 25 as emisións de HAPs dos vehículos de [[gasolina]].<ref name=Ravindra2008 /> As persoas poden tamén estar expostas no seu traballo se este implica o uso de combustibles fósiles ou os seus derivados, queima de madeira, traballo con [[eléctrodo de carbono|eléctrodos de carbono]], ou a exposición aos escapes de motores diésel.<ref name=Boffetta1997>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1023/A:1018465507029| issn = 1573-7225| volume = 8| issue = 3| pages = 444–472| last1 = Boffetta| first1 = P| last2 = Jourenkova| first2 = N| last3 = Gustavsson| first3 = P| title = Cancer risk from occupational and environmental exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons| journal = Cancer Causes & Control| accessdate = 2014-12-03| date = 1997| url = http://link.springer.com/article/10.1023/A%3A1018465507029}}</ref><ref name=Wagner2015>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1136/oemed-2014-102317| issn =1470-7926| volume = 72| issue = 3| pages = 226–233| last1 = Wagner| first1 = M| last2 = Bolm-Audorff| first2 = U| last3 = Hegewald| first3 = J| last4 = Fishta| first4 = A| last5 = Schlattmann| first5 = P| last6 = Schmitt| first6 = J| last7 = Seidler| first7 = A| title = Occupational polycyclic aromatic hydrocarbon exposure and risk of larynx cancer: a systematic review and meta-analysis| journal = Occupational and Environmental Medicine| accessdate = 2015-04-13| date = 2015| url = http://oem.bmj.com/content/72/3/226| pmid = 25398415}}</ref> Entre as actividades industriais que poden producir e distribuír HAPs están a produción de [[aluminio]], [[ferro]], e [[aceiro]]; a [[gasificación do carbón]], destilación de [[alcatrán]], [[extracción de petróleo de lousas]]; produción de [[coque]], [[creosota]], [[negro de fume]] e [[carburo de calcio]]; asfaltado de estradas e produción de [[asfalto]]; produción de [[caucho|goma]] de [[pneumático]]s; produción ou uso de fluídos de [[metalistería]]; e actividades das plantas enerxéticas de [[carbón]] ou [[gas natural]].<ref name=Ravindra2008 /><ref name=Boffetta1997 /><ref name=Wagner2015 /> === Distribución ambiental e degradación === [[Ficheiro:Manripo071210 3.jpg|miniatura|esquerda|Petróleo nunha praia de Corea despois dunha vertedura en 2007.]] Os HAPs dispérsanse tipicamente desde as fontes difusas de contaminación urbana e suburbana a través da escorrentía das estradas, [[augas residuais]] e [[circulación atmosférica]] e a posterior contaminación do aire particulada.<ref name=Hylland2006>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1080/15287390500259327| issn = 1528-7394| volume = 69| issue = 1-2| pages = 109–123| last = Hylland| first = K| title = Polycyclic aromatic hydrocarbon (PAH) ecotoxicology in marine ecosystems| journal = Journal of Toxicology and Environmental Health, Part A| accessdate = 2015-04-02| date = 2006| url = http://dx.doi.org/10.1080/15287390500259327| pmid = 16291565}}</ref> Os sediemntos dos solos e os ríos situados preto de localizacións industriais como as fábricas que fabrican creosota, poden quedar moi contaminadas por HAPs.<ref name=Ravindra2008 /> As [[vertedura de petróleo|verteduras de petróleo]], creosota, po da [[minería do carbón]], e outras fontes de combustibles fósiles poden tamén distribuír HAPs no ambiente.<ref name=Ravindra2008 /><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.scitotenv.2008.12.008| issn = 0048-9697| volume = 407| issue = 8| pages = 2461–2473| last1 = Achten| first1 = C.| last2 = Hofmann| first2 = T.| title = Native polycyclic aromatic hydrocarbons (PAH) in coals – A hardly recognized source of environmental contamination| journal = Science of The Total Environment| accessdate = 2015-04-09| date = 2009| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0048969708012710}}</ref> Os HAPs de dous ou tres aneis poden dispersarse doadamente ao disolverse na auga ou como gases atmosféricos, mentres que os HAPs de alto peso molecular poden dispersarse localmente ou rexionalmente adheridas a materias particuladas que están suspencdidas no aire ou na auga ata que estas partículas se depositan en terra ou sedimentan na columna de auga.<ref name=Ravindra2008 /> Os HAPs teñen unha forte afinidade polo [[carbono orgánico]], e así os sedimentos con alto contido orgánico dos [[río]]s, [[lago]]s, e [[océano]]s poden ser un sumidoiro substancial de HAPs.<ref name=Srogi2007 /> As [[alga]]s e algúns [[invertebrado]]s e microorganismos como os [[protozoo]]s, [[molusco]]s, e moitos [[poliqueto]]s teñen unha capacidade limitada de [[metabolismo|metabolizar]] os HAPs e [[bioacumulación|bioacumulalos]] en concentracións desproporcionadas nos seus [[tecido (bioloxía)|tecidos]]; porén, o metabolimo dos HAPs pode varias substancialmente nas distintas especies de invertebrados.<ref name=Hylland2006 /><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.marenvres.2007.10.001| issn = 0141-1136| volume = 65| issue = 2| pages = 171–186| last1 = Jørgensen| first1 = A| last2 = Giessing| first2 = A M. B.| last3 = Rasmussen| first3 = L J| last4 = Andersen| first4 = O| title = Biotransformation of polycyclic aromatic hydrocarbons in marine polychaetes| journal = Marine Environmental Research| accessdate = 2016-01-22| date = 2008| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0141113607001274}}</ref> A maioría dos vertebrados metabolizan e excretan os HAPs relativamente rápido.<ref name=Hylland2006 /> As concentracións de HAPs nos tecidos non se incrementan ([[biomagnificación]]) ao longo da [[cadea trófica]].<ref name=Hylland2006 /> Os HAPs transfórmanse lentamente orixinando unha ampla gama de produtos de degradación. A degradación biolóxica feita por [[microbio]]s é unha forma dominante da transformación de HAPs no ambiente.<ref name="Haritash-2009"/><ref name=Johnsen2005>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.envpol.2004.04.015| issn = 0269-7491| volume = 133| issue = 1| pages = 71–84| last1 = Johnsen| first1 = A. R.| last2 = Wick| first2 = L. Y.| last3 = Harms| first3 = H.| title = Principles of microbial PAH-degradation in soil| journal = Environmental Pollution| accessdate = 2015-05-07| date = 2005| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0269749104001587}}</ref> Os invertebrados que se alimentan de terra como as [[miñoca]]s aceleran a degradación dos HAPs, directamente polo seu metabolismo ou ao melloraren as condicións para as transformacións microbianas.<ref name=Johnsen2005 /> A degradación abiótica na atmosfera e as capas superiores da superficie das augas poden producir derivados de HAPs nitroxenados, haloxenados, hidroxilados e oxixenados; algúns destes compostos poden ser máis tóxicos, hidrosolubles, e móbiles que os seus HAPs parentais.<ref name=Hylland2006 /><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1579/0044-7447(2007)36[475:SFATHO]2.0.CO;2| issn = 0044-7447| volume = 36| issue = 6| pages = 475–485| last1 = Lundstedt| first1 = S.| last2 = White| first2 = P. A.| last3 = Lemieux| first3 = C. L.| last4 = Lynes| first4 = K. D.| last5 = Lambert| first5 = I. B.| last6 = Öberg| first6 = L.| last7 = Haglund| first7 = P.| last8 = Tysklind| first8 = M.| title = Sources, fate, and toxic hazards of oxygenated polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) at PAH- contaminated sites| journal = AMBIO: A Journal of the Human Environment| accessdate = 2015-04-09| date = 2007| url = http://www.bioone.org/doi/abs/10.1579/0044-7447%282007%2936%5B475%3ASFATHO%5D2.0.CO%3B2}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1080/10590501.2012.653887| issn = 1059-0501| volume = 30| issue = 1| pages = 1–41| last1 = Fu| first1 = P. P.| last2 = Xia| first2 = Q| last3 = Sun| first3 = X| last4 = Yu| first4 = H| title = Phototoxicity and Environmental Transformation of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs)—Light-Induced Reactive Oxygen Species, Lipid Peroxidation, and DNA Damage| journal = Journal of Environmental Science and Health, Part C| accessdate = 2015-12-11| date = 2012| url = http://dx.doi.org/10.1080/10590501.2012.653887| pmid = 22458855}}</ref> === Fontes menores === As [[erupcioón volcánica|erupcións volcánicas]] poden emitir HAPs.<ref name=Ravindra2008 /> Certos HAPs como o [[perileno]] poden tamén xerarse en sedimentos anaerobios a partir de material orgánico, aínda que non se sabe se a súa produción deriva de procesos abióticos ou microbianos.<ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/0146-6380(93)90100-P| issn = 0146-6380| volume = 20| issue = 7| pages = 867–900| last1 = Meyers| first1 = P. A.| last2 = Ishiwatari| first2 = R.| title = Lacustrine organic geochemistry—an overview of indicators of organic matter sources and diagenesis in lake sediments| journal = Organic Geochemistry| accessdate = 2015-02-04| date = 1993| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/014663809390100P}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/S0009-2541(00)00415-0| issn = 0009-2541| volume = 177| issue = 3–4| pages = 309–322| last1 = Silliman| first1 = J E| last2 = Meyers| first2 = P A| last3 = Eadie| first3 = B J| last4 = Val Klump| first4 = J| title = A hypothesis for the origin of perylene based on its low abundance in sediments of Green Bay, Wisconsin| journal = Chemical Geology| accessdate = 2015-02-04| date = 2001| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0009254100004150}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/0016-7037(80)90041-1| issn = 0016-7037| volume = 44| issue = 3| pages = 415–429| last1 = Wakeham| first1 = S. G.| last2 = Schaffner| first2 = C.| last3 = Giger| first3 = W.| title = Poly cyclic aromatic hydrocarbons in Recent lake sediments—II. Compounds derived from biogenic precursors during early diagenesis| journal = Geochimica et Cosmochimica Acta| accessdate = 2015-02-04| date = 1980| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0016703780900411}}</ref> == Saúde humana == O [[cancro]] é un importante risco para a saúde que se pode derivar da exposición a HAPs.<ref name=Bostrom2002>{{Cita publicación periódica| issn = 0091-6765| volume = 110| issue = Suppl 3| pages = 451–488| last1 = Bostrom| first1 = C.-E.| last2 = Gerde| first2 = P.| last3 = Hanberg| first3 = A.| last4 = Jernstrom| first4 = B.| last5 = Johansson| first5 = C.| last6 = Kyrklund| first6 = T.| last7 = Rannug| first7 = A.| last8 = Tornqvist| first8 = M.| last9 = Victorin| first9 = K.| last10 = Westerholm| first10 = R.| title = Cancer risk assessment, indicators, and guidelines for polycyclic aromatic hydrocarbons in the ambient air.| journal = Environmental Health Perspectives| date = 2002| pmid = 12060843| pmc = 1241197| doi=10.1289/ehp.02110s3451}}</ref> A exposición a HAPs tamén foi asociada con doenzas cardiovasculares e un mal desenvolvemento fetal. === Cancro === Os HAPs foron ligados a [[cancro de pel|cancros de pel]], [[cancro de pulmón|de pulmón]], [[cancro de vexiga|de vexiga]], [[cancro de fígado|de fígado]], e [[cancro de estómgao|de estómago]] en estudos de modelos animais ben establecidos.<ref name=Bostrom2002 /> Os compostos específicos clasificados por varias axencias gobernamentais como carcinóxenos humanos posibles ou probables identifícanse na sección de máis adiante "[[Hidrocarburo aromático policíclico#Regulación e vixilancia|Regulación e vixilancia]]". ==== Significado histórico ==== [[Ficheiro:Chimney sweeps.jpg|miniatura|upright=.7|Debuxo do século XVIII de dúas persoas levando vasoiras para limpar chemineas.]] Historicamente, os HAPs contribuíron substancialmente ao noso coñecemento dos efectos prexudiciais para a saúde da exposición a contaminantes ambientais, incluíndo a [[carcinoxénese]] química.<ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1158/0008-5472.CAN-08-2852| issn = 0008-5472| volume = 68| issue = 17| pages = 6863–6872| last1 = Loeb| first1 = L. A.| last2 = Harris| first2 = C. C.| title = Advances in Chemical Carcinogenesis: A Historical Review and Prospective| journal = Cancer Research| date = 2008| pmid = 18757397| pmc = 2583449}}</ref> En 1775, [[Percivall Pott]], un cirurxián do Hospital de San Bartolomé de Londres, observou que o cancro escrotal era inusualmente frecuente entre os desfeluxadores que limpaban as chemineas e propuxo que a causa era a exposición laboral á [[feluxe]].<ref name=Dipple1985>{{Cita libro| publisher = American Chemical Society| isbn = 0-8412-0924-3| volume = 283| pages = 1–17| last = Dipple| first = A.| title = Polycyclic Hydrocarbons and Carcinogenesis| chapter = Polycyclic Aromatic Hydrocarbon Carcinogenesis| series = ACS Symposium Series| accessdate = 2015-05-06| date = 1985| chapterurl = http://dx.doi.org/10.1021/bk-1985-0283.ch001}}</ref> Un século máis tarde, [[Richard von Volkmann]] informou dun incremento dos cancros de pel entre os obreiros da industria do [[alcatrán de hulla]] en Alemaña, e a inicios da década de 1900 era amplamente aceptado que a exposición á feluxe e alcatrán de [[hulla]] incementaba as taxas de cancro. En 1915, Yamigawa e Ichicawa foron os primeiros en producir experimentalmente cancros de pel ao aplicar topicamente alcatrán de hulla nas orellas de coellos.<ref name=Dipple1985 /> En 1922, [[Ernest Kennaway]] determinou que o compoñente carcinoxénico das mesturas do alcatrán de hulla era un compoñente orgánico composto só de carbono e hidróxeno. Este compoñente foi máis tarde asociado a un patrón fluorescente característico que era similar, aínda que non idéntico, ao do [[benz(a)antraceno| benz[''a'']antraceno]], un HAP que se demostrou despois que causaba tumores.<ref name=Dipple1985 /> Cook, Hewett e [[Izrael Hieger|Hieger]] asociaron o perfil fluorescente espectroscópico específico do [[benzo(a)pireno| benzo[''a'']pireno]] ao do compoñente carcinóxeno do alcatrán de hulla;<ref name=Dipple1985 /> era a primeira vez que se demostraba que un composto específico dunha mestura ambiental (alcatrán de hulla) era [[carcinóxeno]]. Na década de 1930 e posteriormente, os epidemiólogos do Xapón, Inglaterra e EUA, como [[Richard Doll]] e outros, informaron de maiores taxas de mortes por cancro de pulmón entre os traballadores expostos a ambientes ricos en HAPs como os obreiros dos fornos de coque e os dos procesos de carbonización e gasificación do carbón.<ref>{{Cite report| publisher = World Health Organization| last = International Agency for Research on Cancer| title = Polynuclear Aromatic Compounds, Part 3, Industrial Exposures in Aluminium Production, Coal Gasification, Coke Production, and Iron and Steel Founding| location = Lyon, France| series = IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans| accessdate = 2016-02-13| date = 1984|pages=89–92,118–124| url = http://apps.who.int/bookorders/anglais/detart1.jsp?sesslan=1&codlan=1&codcol=72&codcch=34}}</ref> ==== Mecanismos da carcinoxénese ==== [[Ficheiro:Benzopyrene DNA adduct 1JDG.png|miniatura|upright=0.7|[[Aduto]] formado entre unha febra de ADN e unha molécula de [[(+)-benzo(a)pireno-7,8-dihidrodiol-9,10-epóxido|epóxido derivado do benzo[''a'']pireno]] (centro); tales adutos poden interferir coa [[replicación do ADN]] normal.]] A estrutura dun HAP inflúe na capacidade carcinoxénica do composto.<ref name=Bostrom2002 /><ref name=Baird2005>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1002/em.20095| issn = 1098-2280| volume = 45| issue = 2-3| pages = 106–114| last1 = Baird| first1 = W. M.| last2 = Hooven| first2 = L. A.| last3 = Mahadevan| first3 = B.| title = Carcinogenic polycyclic aromatic hydrocarbon-DNA adducts and mechanism of action| journal = Environmental and Molecular Mutagenesis| accessdate = 2014| date = 2005| url = http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/em.20095/abstract}}</ref> Algúns HAPs carcinoxénicos son [[xenotoxicidade|xenotóxicos]] e inducen [[mutación]]s que inician o cancro; outros non son xenotóxicos e afectan á promoción do cancro ou á súa progresión.<ref name=Baird2005 /><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1111/j.1600-0773.1984.tb02485.x| issn = 1600-0773| volume = 55| issue = S2| pages = 107–124| last = Slaga| first = T.J.| title = Chapter 7: Multistage skin carcinogenesis: A useful model for the study of the chemoprevention of cancer| journal = Acta Pharmacologica et Toxicologica| accessdate = 2015-05-06| date = 1984| url = http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1600-0773.1984.tb02485.x/abstract}}</ref> Os HAPs que afectan á iniciación do cancro son normalmente modificados primeiro quimicamente por encimas dando [[metabolito]]s que reaccionan co ADN, orixinando mutacións. Cando se altera unha [[secuencia de ADN]] nos [[xene]]s que regulan a replicación celular, o resultado pode ser un cancro. Os HAPs [[mutaxénico]]s, como o benzo[''a'']pireno, xeralmente teñen catro ou máis aneis aromáticos e tamén unha "rexión baía", un peto estrutural que incrementa a reactividade da molécula cos encimas metabolizantes.<ref name=Xue2005>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.taap.2004.11.006| issn = 0041-008X| volume = 206| issue = 1| pages = 73–93| last1 = Xue| first1 = W| last2 = Warshawsky| first2 = D| title = Metabolic activation of polycyclic and heterocyclic aromatic hydrocarbons and DNA damage: A review| journal = Toxicology and Applied Pharmacology| accessdate = 2014-08-20| date = 2005| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0041008X04005149}}</ref> Metabolitos mutaxénicos dos HAPs son os [[diol]] [[epóxido]]s, [[quinona]]s, e [[catión]]s de HAPs [[radical (química)|radicais]].<ref name=Xue2005 /><ref name=Shimada2004>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1111/j.1349-7006.2004.tb03162.x| issn = 1349-7006| volume = 95| issue = 1| pages = 1–6| last1 = Shimada| first1 = T| last2 = Fujii-Kuriyama| first2 = Y| title = Metabolic activation of polycyclic aromatic hydrocarbons to carcinogens by cytochromes P450 1A1 and 1B1| journal = Cancer Science| accessdate = 2014-10-24| date = 2004-01-01| url = http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1349-7006.2004.tb03162.x/abstract}}</ref><ref name=Androutsopoulos2009>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1186/1471-2407-9-187| issn = 1471-2407| volume = 9| issue = 1| pages = 187| last1 = Androutsopoulos| first1 = V.P.| last2 = Tsatsakis| first2 = A.M.| last3 = Spandidos| first3 = D.A.| title = Cytochrome P450 CYP1A1: wider roles in cancer progression and prevention| journal = BMC Cancer| accessdate = 2015-05-20| date = 2009| url = http://www.biomedcentral.com/1471-2407/9/187/abstract| pmid = 19531241| pmc=2703651}}</ref> Estes metabolitos poden unirse ao ADN en sitios específicos, formando complexos voluminosos chamados [[aduto do ADN|adutos do ADN]], que poden ser estables ou inestables.<ref name=Dipple1985 /><ref name=Henkler2012>{{Cita libro| publisher = Springer Basel| isbn = 978-3-7643-8340-4| pages = 107–131| editor = A. Luch (ed.)| last1 = Henkler| first1 = F| last2 = Stolpmann| first2 = K| last3 = Luch| first3 = Andreas| title = Molecular, Clinical and Environmental Toxicology| chapter = Exposure to Polycyclic Aromatic Hydrocarbons: Bulky DNA Adducts and Cellular Responses| series = Experientia Supplementum| accessdate = 2015-04-03| date = 2012| chapterurl = http://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-7643-8340-4_5}}</ref> Os adutos estables poden causar erros na [[replicación do ADN]], mentres que os adutos inestables reaccionan coa febra de ADN, eliminando unha base [[purina|púrica]] ([[adenina]] ou [[guanina]]).<ref name=Henkler2012 /> Tales mutacións, se non son reparadas, poden transformar os xenes que codificaban proteínas normais de [[sinalización celular]] en [[oncoxene]]s que causan cancro.<ref name=Baird2005 /> As quinonas poden tamén xerar repetidamente [[especies reactivas do oxíxeno]], que poden danar independentemente o ADN.<ref name=Xue2005 /> Os encimas da familia dos [[citocromo]]s ([[CYP1A1]], [[CYP1A2]], [[CYP1B1]]) metabolizan os HAPs a diol epóxidos.<ref name=Nebert2004>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1074/jbc.R400004200| issn = 1083-351X| volume = 279| issue = 23| pages = 23847–23850| last1 = Nebert| first1 = D. W.| last2 = Dalton| first2 = T. P.| last3 = Okey| first3 = A. B.| last4 = Gonzalez| first4 = F. J.| title = Role of Aryl Hydrocarbon Receptor-mediated Induction of the CYP1 Enzymes in Environmental Toxicity and Cancer| journal = Journal of Biological Chemistry| accessdate = 2014-08-20| date = 2004| url = http://www.jbc.org/content/279/23/23847| pmid = 15028720}}</ref> A exposición a HAPs pode aumentar a produción de encimas citocromo, que permite aos encimas converter os HAPs en diol epóxidos mutaxénicos a maiores velocidades.<ref name=Nebert2004 /> Nesta vía, as moléculas de HAPs únense ao [[receptor de hidrocarburos arilo]] (AhR) e actívano como un [[factor de transcrición]] que incrementa a produción dos encimas citocromos. Porén, a actividade destes encimas pode ás veces actuar inversamente e protexer contra a toxicidade dos HAPs, que non se comprende de todo ben aínda.<ref name=Nebert2004 /> Os HAps de baixo peso molecular, con de 2 a 4 aneis aromáticos, son máis potentes como [[cocarcinóxeno]]s durante o estadio promocional do cancro. Neste estadio, unha célula "iniciada" (é dicir, unha célula que mantivo unha mutación carcinoxénica nun xene clave relacionado coa replicación celular) é privada dos sinais de supresión do crecemento procedentes das súas células veciñas e empeza a replicarse clonalmente.<ref name=Ramesh2004 >{{Cita publicación periódica| doi = 10.1080/10915810490517063| issn = 1092-874X| volume = 23| issue = 5| pages = 301–333| last1 = Ramesh| first1 = A.| last2 = Walker| first2 = S. A.| last3 = Hood| first3 = D. B.| last4 = Guillén| first4 = M. D.| last5 = Schneider| first5 = K.| last6 = Weyand| first6 = E. H.| title = Bioavailability and risk assessment of orally ingested polycyclic aromatic hydrocarbons| journal = International Journal of Toxicology| date = 2004| url = http://ijt.sagepub.com/content/23/5/301| pmid = 15513831| url-morta = yes| data-acceso = 14 de outubro de 2016| dataarquivo = 30 de maio de 2020| urlarquivo = https://web.archive.org/web/20200530145119/https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1080/10915810490517063}}</ref> Os HAPs de baixo peso molecular que teñen rexións baía ou similares poden desregular as canles de [[unión comunicante|unións comunicantes]], interferindo coa comunicación intercelular, e tamén afectan a [[proteína quinase activada por mitóxeno|proteínas quinase activadas por mitóxeno]], que activan [[factor de transcrición|factores de transcrición]] implicados na proliferación celular.<ref name=Ramesh2004 /> O peche das canles proteicas das unións comunicantes é un precursor normal da división celular. O peche excesivo destas canles despois da exposición a HAPs ten como resultado a desaparición dos sinais que regulan o crecemento normal da célula impostos pola súa comunidade local de células, o que permite que as células cancerosas iniciadas se repliquen. Estes HAPs non necesitan primeiro ser metabolizados encimaticamente. Os HAPs de baixo peso molecular son frecuenctes no ambiente, polo que supoñen un risco significativo para a saúde humana nas fases promocionais do cancro. === Doenzas cardiovasculares === A exposición durante a idade adulta a HAPs foi asociada tamén con [[enfermidades cardiovasculares]].<ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1080/03602530600632063| issn = 0360-2532| volume = 38| issue = 3| pages = 411–450| last1 = Korashy| first1 = H. M.| last2 = El-Kadi| first2 = A. O. S.| title = The Role of Aryl Hydrocarbon Receptor in the Pathogenesis of Cardiovascular Diseases| journal = Drug Metabolism Reviews| accessdate = 2014-08-26| date = 2006| url = http://informahealthcare.com/doi/abs/10.1080/03602530600632063}} </ref> Os HAPS están entre o conxunto de contaminantes máis complexo do [[fume do tabaco]] e dos contaminantes do aire particulados e poden contribuír ás doenzas vasculares como resultado de estar exposto a eles.<ref name=Lewtas2007>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.mrrev.2007.08.003| issn = 1383-5742| volume = 636| issue = 1–3| pages = 95–133| last = Lewtas| first = J.| title = Air pollution combustion emissions: Characterization of causative agents and mechanisms associated with cancer, reproductive, and cardiovascular effects| journal = Mutation Research/Reviews in Mutation Research| series = The Sources and Potential Hazards of Mutagens in Complex Environmental Matrices - Part II| accessdate = 2014-08-12| date = 2007| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1383574207000312}}</ref> En experimentos de laboratorio os animais expostos a certos HAPs presentaron un incremento de placas de ateroma ([[ateroxénese]]) nas [[arteria]]s.<ref name="Ramos2005">{{Cita publicación periódica|doi=10.1080/03602530500251253|date=2005|páxinas=|PMID=|revista=|PMC=|título=|data=|nome=|apelidos=|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03602530500251253?journalCode=idmr20|accessdate=2015-03-27|issn=0360-2532|journal=Drug Metabolism Reviews|título=Bioactivation of Polycyclic Aromatic Hydrocarbon Carcinogens within the vascular Wall: Implications for Human Atherogenesis|first2=Bhagavatula|last2=Moorthy|first1=Kenneth S.|last1=Ramos|pages=595–610|issue=4|volume=37|número=}}</ref> Os mecanismos potenciais para a [[patoxénese]] e desenvolvemento de placas de [[aterosclerose]] pode ser similar aos mecanismos implicados nas propiedades mutaxénicas e carcinoxénicas dos HAPs.<ref name=Ramos2005 /> Unha hipótese destacada é que os HAPs poden activar o encima citocromo CYP1B1 nas células do [[músculo liso vascular]]. Este encima despois procesa metabolicamente os HAPs a metabolitos [[quinona]]s, que se unen ao [[ADN]] formando [[aduto do ADN|adutos]] reactivos que eliminan bases púricas. As mutacións resultantes poden contribuír ao crecemento non regulado das células do músculo liso vascular ou a súa migración ao interior da arteria, os cales son pasos no proceso de formación das [[ateroma|placas]].<ref name=Lewtas2007 /><ref name=Ramos2005 /> Estes metabolitos quinonas tamén xeran [[especies reactivas do oxíxeno]], que poden alterar a actividade de xenes que afectan a formación de placas.<ref name=Ramos2005 /> O [[estrés oxidativo]] que se produce despois da exposición a HAPs podería tamén orixinar unha doenza cardiovascular ao causar [[inflamación]], o que foi recoñecido como un importante factor no desenvolvemento da ateriosclerose e a enfermidade cardiovascular.<ref>{{Cita publicación periódica| volume = 135| pages = 697–702| last1 = Kunzli| first1 = N.| last2 = Tager| first2 = I.| title = Air pollution: from lung to heart| journal = Swiss Medical Weekly| accessdate = 2015-12-16| date = 2005| url = http://www.smw.ch/docs/pdf200x/2005/47/smw-11025.pdf}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1373/clinchem.2008.119214| issn = 1530-8561| volume = 55| issue = 2| pages = 209–215| last = Ridker| first = P. M.| title = C-Reactive Protein: Eighty Years from Discovery to Emergence as a Major Risk Marker for Cardiovascular Disease| journal = Clinical Chemistry| data-acceso=08 de abril de 2020| date = 2009| url = https://academic.oup.com/clinchem/article/55/2/209/5629342| pmid = 19095723}}</ref> Os [[biomarcador]]es da exposición a HAPs en humanos foron asociados con biomarcadores inflamatorios que son considerados importantes preditores de enfermidade cardiovascular, o que indica que o estrés oxidatvo resultante da exposición a HAPs pode ser un mecanismo que conduce á enfermidade cardiovascular en humanos.<ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.3109/10715762.2011.632415| issn = 1071-5762| volume = 46| issue = 4| pages = 492–522| last1 = Rossner Jr| first1 = P.| last2 = Sram| first2 = R.J.| title = Immunochemical detection of oxidatively damaged DNA| journal = Free Radical Research| accessdate = 2015-12-17| date = 2012| url = http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.3109/10715762.2011.632415}}</ref> === Impactos sobre o desenvolvemento === Moitos estudos [[epidemioloxía|epidemiolóxicos]] de persoas que viven en Europa, Estados Unidos, e a China asociaron a exposición [[in utero]] aos HAPs, a través da polución do aire ou da exposición no traballo dos pais, cun mal crecemento fetal, redución das funcións inmunitarias, e peor desenvolvemento [[neurolóxico]], incluíndo un [[cociente intelectual]] máis baixo.<ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1289/ehp.6362| issn = 0091-6765| volume = 113| issue = 4| pages = 375–382| last1 = Sram| first1 = R.J.| last2 = Binkova| first2 = B.| last3 = Dejmek| first3 = J.| last4 = Bobak| first4 = M.| title = Ambient Air Pollution and Pregnancy Outcomes: A Review of the Literature| journal = Environmental Health Perspectives| date = 2005| pmid = 15811825| pmc = 1278474}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.reprotox.2010.09.004| volume = 31| issue = 3| pages = 327–336| last1 = Winans| first1 = B| last2 = Humble| first2 = M| last3 = Lawrence| first3 = B. P.| title = Environmental toxicants and the developing immune system: A missing link in the global battle against infectious disease?| journal = Reproductive Toxicology| accessdate = 2015-04-06| date = 2011| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0890623810003011}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.taap.2004.01.016| issn = 0041-008X| volume = 197| issue = 1| pages = 49–65| last1 = Wormley| first1 = D D| last2 = Ramesh| first2 = A| last3 = Hood| first3 = D B| title = Environmental contaminant–mixture effects on CNS development, plasticity, and behavior| journal = Toxicology and Applied Pharmacology| accessdate = 2014-09-12| date = 2004| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0041008X04000742}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|título=Air Pollution and Neuropsychological Development: A Review of the Latest Evidence|lingua=en|apelidos4=Sunyer|nome4=Jordi|apelidos3=Guxens|nome3=Mònica|apelidos2=Gascon|nome2=Mireia|apelidos=Suades-González|nome=Elisabet|doi=10.1210/en.2015-1403|url=https://academic.oup.com/endo/article-lookup/doi/10.1210/en.2015-1403|número=10|volume=156|páxina=3473–3482|PMID=26241071|PMC=4588818|ISSN=0013-7227|data=2015-10|revista=Endocrinology|páxinas=}}</ref> == Regulación e vixilancia == Algunhas axencias gobernamentais, como as da [[Unión Europea]] e a [[NIOSH]] e a [[Axencia de Protección Ambiental dos Estados Unidos|EPA]] en [[EUA]], regulan as concentracións de HAPs no aire, auga e solo.<ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1016/j.envint.2013.07.019| issn = 0160-4120| volume = 60| pages = 71–80| last1 = Kim| first1 = Ki-Hyun| last2 = Jahan| first2 = Shamin Ara| last3 = Kabir| first3 = Ehsanul| last4 = Brown| first4 = Richard J. C.| title = A review of airborne polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) and their human health effects| journal = Environment International| accessdate = 2015-04-02| date = 2013-10| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0160412013001633}}</ref> A [[Comisión Europea]] restrinxiu as concentracións de oito HAPs carcinóxenos en produtos de consumo que están en contacto coa pel e a boca.<ref>{{cita informe| last = European Union| title = Commission Regulation (EU) 1272/2013| accessdate = 2016-02-01| date = 2013-12-06| url = http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A32013R1272}}</ref> Os hidrocarburos aromáticos policíclicos identificados pola [[Autoridade de Seguridade Alimentaria Europea]] (EFSA), a Axencia de Protección Ambiental (EPA) dos Estados Unidos, e a [[Axencia de Substancias Tóxicas e Enfermidades Rexistradas]] (ATSDR) dos Estados Unidos debido á súa carcinoxenicidade ou xenotoxicidade e capacidade de ser monitorizados son os seguintes:<ref>{{Cita publicación periódica| doi = 10.1080/10406638.2014.892886| issn = 1040-6638| volume = 0| issue = 2-4| pages = 1–14| last = Keith| first = Lawrence H.| title = The Source of U.S. EPA's Sixteen PAH Priority Pollutants| journal = Polycyclic Aromatic Compounds| accessdate = 2015-04-09| date = 2014-12-08| url = http://dx.doi.org/10.1080/10406638.2014.892886}}</ref><ref>{{Cite report | publisher = U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service| last = Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR)| title = Toxicological profile for Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs)| location = Atlanta, GA| accessdate = 2015-05-06| date = 1995| url = http://www.atsdr.cdc.gov/toxprofiles/tp.asp?id=122&tid=25}}</ref><ref name="EFSA-2008">{{Cite report | publisher = European Food Safety Authority (EFSA)| pages = 1–4| last = EFSA Panel on Contaminants in the Food Chain (CONTAM)| title = Polycyclic Aromatic Hydrocarbons in Food: Scientific Opinion of the Panel on Contaminants in the Food Chain| location = Parma, Italy| date = 2008}}</ref> {| align="center" |- valign="top" | {| class="wikitable" |- ! Composto !! Axencia |- | [[acenafteno]] || EPA, ATSDR |- | [[acenaftileno]] || EPA, ATSDR |- | [[antraceno]] || EPA, ATSDR |- | [[benz(a)antraceno | benz[''a'']antraceno]]{{ref label|cancer|A|A}} || EPA, ATSDR, EFSA |- | [[benzo(b)fluoranteno | benzo[''b'']fluoranteno]]{{ref label|cancer|A|A}} || EPA, ATSDR, EFSA |- | [[benzo(j)fluoranteno | benzo[''j'']fluoranteno]] || ATSDR, EFSA |- | [[benzo(k)fluoranteno | benzo[''k'']fluoranteno]]{{ref label|cancer|A|A}} || EPA, ATSDR, EFSA |- | [[benzo(c)fluoreno|benzo[''c'']fluoreno]] || EFSA |- | [[benzo(ghi)perileno | benzo[''g,h,i'']perileno]]{{ref label|cancer|A|A}} || EPA, ATSDR, EFSA |- | [[benzo(a)pireno | benzo[''a'']pireno]]{{ref label|cancer|A|A}} || EPA, ATSDR, EFSA |- | [[benzo(e)pireno | benzo[''e'']pireno]] || ATSDR |- | [[criseno]]{{ref label|cancer|A|A}} || EPA, ATSDR, EFSA |- | [[coroneno]] || ATSDR |} | || | {| class="wikitable" |- ! Composto !! Axencia |- | ciclopenta[''c,d'']pireno || EFSA |- | [[dibenz(a,h)antraceno | dibenz[''a,h'']antraceno]]{{ref label|cancer|A|A}} || EPA, ATSDR, EFSA |- | [[dibenzopirenos | dibenzo[''a,e'']pireno]] || EFSA |- | [[dibenzopirenos | dibenzo[''a,h'']pireno]] || EFSA |- | [[dibenzopirenos | dibenzo[''a,i'']pireno]] || EFSA |- | [[dibenzopirenos | dibenzo[''a,l'']pireno]] || EFSA |- | [[fluoranteno]] || EPA, ATSDR |- | [[fluoreno]] || EPA, ATSDR |- | indeno[1,2,3-''c,d'']pireno{{ref label|cancer|A|A}} || EPA, ATSDR, EFSA |- | 5-metilcriseno || EFSA |- | [[naftaleno]] || EPA |- | [[fenantreno]] || EPA, ATSDR |- | [[pireno]] || EPA, ATSDR |} |} :{{note label|cancer|A|A}}Considerado un probable ou posible carcinóxeno humano pola Unión Europea, a EPA dos Estados Unidos e a Axencia Internacional de Investigación do Cancro ([[IARC]]).<ref name="EFSA-2008"/><ref>{{Cita web|author1=ATSDR, Environmental Medicine |author2=Environmental Health Education| title = Toxicity of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs): Health Effects Associated With PAH Exposure| accessdate = 2016-02-01| date = 2011-07-01| url = http://www.atsdr.cdc.gov/csem/csem.asp?csem=13&po=11}}</ref> == Detección e propiedades ópticas == [[Ficheiro:W40_star-forming_region.jpg|miniatura|200px|dereita|O [[Telecopio espacial Spitzer]] captura as [[liñas espectrais]] dos HAPs, producindo esta imaxe de nebulosidade nun [[Westerhout 40|viveiro estelar]].<ref name="Kuhnetal13">{{Cita publicación periódica| last = Kuhn | first = M. A. | last2 = Povich | first2 = M. S. | last3 = Luhman | first3= K. L. | last4 = Getman | first4 = K. V. | last5= Busk | first5 = H. A.| last6 = Feigelson | first6 = E. D. | display-authors=etal | year=2013 | title = The Massive Young Star-Forming Complex Study in Infrared and X-Ray: Mid-infrared Observations and Catalogs | journal = Astrophysical Journal Supplement| volume = 209 | issue=2 | pages = 29 | doi=10.1088/0067-0049/209/2/29 | bibcode = 2013ApJS..209...29K}}</ref>]] Existe unha [[base de datos]] espectral<ref name="NASA-20140221" /> para rastrear os HAPs no [[universo]] (ver [http://www.astrochem.org/pahdb/ PAH IR Spectral database]). A detección de HAPs en materiais faise a miúdo usando [[cromatografía de gas-espectrometría de masas]] ou [[cromatografía líquida]] con métodos espectroscópicos de [[espectroscopia de luz ultravioleta|ultravioleta-visible]] ou [[espectroscopia de fluorescencia|fluorescencia]] ou usando bandas indicadoras de test rápidos de HAPs. Os HAPs posúen un [[espectroscopia ultravioleta-visible|espectro de absorbancia UV]] moi característico. Este adoita a posuír moitas bandas de absorbancia, que son únicas para cada estrutura anular. Así, para un conxunto de [[isómero]]s, cada isómero ten un espectro de absorbancia UV diferente. Isto é especialmente útil na identificación dos HAPs. A maioría dos HAPs son tamén [[fluorescencia|fluorescentes]], e emiten [[lonxitude de onda|lonxitudes de onda]] características da luz cando son excitados (cando as moléculas absorben a luz). As estruturas electrónicas de electróns π estendidas dos HAPs son as que orixinan estes espectros, e tamén certos HAPs grandes mostran propiedades de [[semicondutor]]es e outros comportamentos característicos. == Orixe da vida == {{Artigo principal|Hipótese do mundo de HAP|Orixe da vida}} [[Ficheiro:Polycyclic Aromatic Hydrocarbons In Space.jpg|miniatura|200px|dereita|Dúas estrelas extremadamente brillantes que iluminan unha néboa de HAPs nesta imaxe do Telescopio espacial Spitzer.<ref name="NASA-20100728">{{Cita web |author=Staff |título=Bright Lights, Green City |url=http://www.spitzer.caltech.edu/images/3230-sig10-013-Bright-Lights-Green-City |date=28 de xullo de 2010 |work=[[NASA]] |accessdate=13 de xuño de 2014 }}</ref>]] Os HAPs poden ser abundantes no universo.<ref name="SP-20051018">{{Cita web |last=Carey|first=Bjorn |título=Life's Building Blocks 'Abundant in Space' |url=http://www.space.com/1686-life-building-blocks-abundant-space.html |date=18 de outubro de 2005 |work=[[Space.com]] |accessdate=3 de marzo de 2014 }}</ref><ref name="AJ-20051010">{{ cite journal | last1 = Hudgins | first1 = D. M. | last2 = Bauschlicher | first2 = C. W. Jr. | last3 = Allamandola | first3 = L. J. | title = Variations in the Peak Position of the 6.2 μm Interstellar Emission Feature: A Tracer of N in the Interstellar Polycyclic Aromatic Hydrocarbon Population | url = http://iopscience.iop.org/0004-637X/632/1/316/fulltext/ | date = 2005 | journal= [[Astrophysical Journal]] | volume = 632 | issue = 1 | pages = 316–32 | accessdate = 3 de marzo de 2014 | doi = 10.1086/432495 | bibcode=2005ApJ...632..316H}}</ref><ref name="NASA-20110413">{{Cita web|author=Allamandola, Louis|display-authors=etal|título=Cosmic Distribution of Chemical Complexity|url=http://amesteam.arc.nasa.gov/Research/cosmic.html|date=April 13, 2011|work=[[NASA]]|accessdate=3 de marzo de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140227184503/http://amesteam.arc.nasa.gov/Research/cosmic.html|dataarquivo=27 de febreiro de 2014|urlmorta=yes}}</ref><ref name="NASA-20150210">{{Cita web |last=Clavin |first=Whitney |título=Why Comets Are Like Deep Fried Ice Cream |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=4480 |date=10 de febreiro de 2015 |work=[[NASA]] |accessdate=10 de febreiro de 2015 |data-arquivo=11 de febreiro de 2015 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150211052726/http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=4480 |url-morta=yes }}</ref> Parece que se formaron xa nos primeiros 2.000 millóns de anos despois do [[Big Bang]], e están asociados coa formación de [[formación de estrelas|novas estrelas]] e [[exoplaneta]]s.<ref name="NASA-20140221">{{Cita web | last = Hoover | first = R. | title = Need to Track Organic Nano-Particles Across the Universe? NASA's Got an App for That | url = http://www.nasa.gov/ames/need-to-track-organic-nano-particles-across-the-universe-nasas-got-an-app-for-that/ | date = 21 de febreiro de 2014 | publisher = [[NASA]] | accessdate=22 de febreiro de 2014 }}</ref> Máis do 20% do [[carbono]] do universo pode estar asociado con HAPs.<ref name="NASA-20140221" /> Os HAPs considéranse posibles [[hipótese do mundo de HAPs|materiais iniciais]] para a formacións das [[Abioxénese|primeiras formas de vida]].<ref name="NASA-20140221" /><ref name="NASA-20110413" /> A luz emitida pola [[nebulosa do Rectángulo Vermello]] e os datos das súas sinaturas espectrais suxiren a presenza de [[antraceno]] e [[pireno]].<ref name="Battersby">{{Cita novas| last=Battersby| first=S.| url=http://www.newscientist.com/article/dn4552-space-molecules-point-to-organic-origins.html|título=Space molecules point to organic origins|publisher=[[New Scientist]]|date=2004|accessdate=2009-12-11}}</ref><ref name="ReferenceA">{{ cite journal | last1 = Mulas | first1 = G. | last2 = Malloci | first2 = G. | last3 = Joblin | first3 = C. | last4 = Toublanc | first4 = D. | title = Estimated IR and phosphorescence emission fluxes for specific polycyclic aromatic hydrocarbons in the Red Rectangle | journal = Astronomy and Astrophysics | date = 2006 | volume = 446 | issue = 2 | pages = 537–49 | doi = 10.1051/0004-6361:20053738 | bibcode = 2006A&A...446..537M | arxiv = astro-ph/0509586 }}</ref> Este informe foi considerado unha hipótese controvertida na cal se afirma que a medida que nebulosas do mesmo tipo que a do Rectángulo Vermello se aproximan ao fin das súas vidas, as correntes de convección causan que o carbono e hidróxeno do centro da nebulosa sexan capturados polos ventos estelares, e radien cara ao exterior. A medida que arrefrían, suponse que os átomos se enlazan uns con outros de varias maneiras e finalmente forman partículas dun millón ou máis de átomos. Witt e o seu equipo inferiron<ref name="Battersby"/> que os HAPs, que puideron ser fundamentais para a formación da primeira vida na Terra, necesariamente deben orixinarse nunha [[nebulosa]].<ref name="ReferenceA"/> Máis recentemente, detectáronse [[fulereno]]s (''futbolenos'') noutras nebulosas.<ref>{{ cite journal | display-authors = 4 | last1 = García-Hernández | first1 = D. A. | last2 = Manchado | first2 = A. | last3 = García-Lario | first3 = P. | last4 = Stanghellini | first4 = L. | last5 = Villaver | first5 = E. | last6 = Shaw | first6 = R. A. | last7 = Szczerba | first7 = R. | last8 = Perea-Calderón | first8 = J. V. | title = Formation Of Fullerenes In H-Containing Planatary Nebulae | journal = [[The Astrophysical Journal Letters]] | date = 2010 | volume = 724 | issue = 1 | pages = L39–43 | doi = 10.1088/2041-8205/724/1/L39 | bibcode = 2010ApJ...724L..39G | arxiv = 1009.4357 }}</ref> Os fulerenos están tamén implicados na [[orixe da vida]]; segundo a astrónoma Letizia Stanghellini, "É posible que os futbolenos do espazo exterior proporcionasen as sementes da vida na Terra."<ref>{{Cita web | last = Atkinson | first = N. | url = http://www.universetoday.com/76732/buckyballs-could-be-plentiful-in-the-universe | title = Buckyballs Could Be Plentiful in the Universe | work = [[Universe Today]] | date = 2010-10-27 | accessdate = 2010-10-28 }}</ref> En 2012, científicos da [[NASA]] informaron dos resultados de estudos análogos ''in vitro'' nos que os HAPs, suxeitos ás condicións do [[medio interestelar]], son transformados por [[hidroxenación]], [[oxixenación]] e [[hidroxilación]], en compostos orgánicos máis complexos", un paso da vía que leva á formación de [[aminoácido]]s e [[nucleótido]]s, as materias primas das [[proteína]]s e o [[ADN]], respectivamente".<ref name="Space-20120920">{{Cita web| author=Staff |título=NASA Cooks Up Icy Organics to Mimic Life's Origins| url=http://www.space.com/17681-life-building-blocks-nasa-organic-molecules.html |date=20 de setembro de 2012| publisher=[[Space.com]]|accessdate=22 de setembro de 2012}}</ref><ref name="AJL-20120901">{{ cite journal | last1 = Gudipati | first1 = M. S. | last2 = Yang | first2 = R. | title = In-Situ Probing Of Radiation-Induced Processing Of Organics In Astrophysical Ice Analogs—Novel Laser Desorption Laser Ionization Time-Of-Flight Mass Spectroscopic Studies | journal = [[The Astrophysical Journal Letters]] | date = 2012 | volume = 756 | issue = 1 | pages = L24 | doi = 10.1088/2041-8205/756/1/L24 | bibcode = 2012ApJ...756L..24G | url = http://iopscience.iop.org/2041-8205/756/1/L24/pdf/2041-8205_756_1_L24.pdf }}</ref> Ademais, como resultado destas transformacións, os HAPs perden a súa [[espectroscopia|sinatura espectroscópica]], que podería ser unha das razóns "para a ausencia de detección de HAPs nos grans de [[xeo interestelar]], especialmente nas rexións exteriores das capas moleculares superiores de nubes densas e frías dos [[disco protoplanetario|discos protoplanetarios]]."<ref name="Space-20120920" /><ref name="AJL-20120901" /> Os HAPs detectáronse na atmófera superior de [[Titán (lúa)|Titán]], a lúa máis grande do [[planeta]] [[Saturno]].<ref name="IAA-20130606">{{Cita novas |last=López-Puertas |first=Manuel |url=http://www.iaa.es/content/pahs-titans-upper-atmosphere |título=PAH's in Titan's Upper Atmosphere |date=6 de xuño de 2013 |work=[[CSIC]] |accessdate=6 de xuño de 2013 |data-arquivo=3 de decembro de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131203030521/http://www.iaa.es/content/pahs-titans-upper-atmosphere |url-morta=yes }}</ref> == Notas == {{Listaref|colwidth=30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === {{Commons|Polycyclic aromatic hydrocarbons}} * [[Grafeno]] * [[Hidrocarburo aromático]] === Ligazóns externas === * [http://www.atsdr.cdc.gov/csem/pah/index.html ATSDR - Toxicity of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs)] U.S. Department of Health and Human Services * [https://web.archive.org/web/20161012003445/http://www.chem.qmul.ac.uk/iupac/fusedring/ Fused Ring and Bridged Fused Ring Nomenclature] * [https://web.archive.org/web/20050117084624/http://ois.nist.gov/pah/ Base de datos de estruturas de HAPs] * [https://web.archive.org/web/20130510152831/http://astrochemistry.ca.astro.it/database/ Cagliari PAH Theoretical Database] * [http://www.astrochem.org/pahdb/ NASA Ames PAH IR Spectroscopic Database] * [https://web.archive.org/web/20060518002254/http://www.npi.gov.au/database/substance-info/profiles/74.html National Pollutant Inventory: Polycyclic Aromatic Hydrocarbon Fact Sheet] * [http://www.spitzer.caltech.edu/features/articles/20050627.shtml Understanding Polycyclic Aromatic Hydrocarbons] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060623051810/http://www.spitzer.caltech.edu/features/articles/20050627.shtml |date=23 de xuño de 2006 }} NASA Spitzer Space Telescope * [http://www.astrobio.net/news/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=1992&mode=thread&order=0&thold=0 Astrobiology magazine] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929102200/http://www.astrobio.net/news/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=1992&mode=thread&order=0&thold=0 |date=29 de setembro de 2007 }} ''Aromatic World'' Entrevista coprofesor [[Pascale Ehrenfreund]] sobre a orixe da vida e os HAPs. * [https://web.archive.org/web/20101206055302/http://oregonstate.edu/superfund/ Oregon State University Superfund Research Center] centrado nas novas tecnoloxías e risco crecente para a saúde dos HAPs * [http://www.epa.gov/osw/hazard/wastemin/minimize/factshts/pahs.pdf Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs)--EPA Fact Sheet]. U.S. Environmental Protection Agency, Office of Solid Waste, xaneiro de 2008. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Hidrocarburos aromáticos policíclicos]] [[Categoría:Carcinóxenos]] [[Categoría:Orixe da vida]] qa2gdsx8wr37q3cly3xjw2wl8teg5x6 2 351981 6148342 5418047 2022-08-02T12:15:10Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{LingüetasArriba}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata|Portada|8}} {{Lingüeta|Conversa usuario:HombreDHojalata|Conversa|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Ferramentas|Ferramentas|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Proxectos|Proxectos|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Mantemento|Mantemento|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Imaxes solicitadas|Imaxes solicitadas|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Probas|Probas|8}} {{Lingüeta|Especial:Índice de prefixos/Usuario:HombreDHojalata|Subpáxinas|8}} {{LingüetasAbaixo}} {| width="100%" style="font-size:100%;" | valign="top" width="1%" | <small>'''[[Wikipedia:Políticas e normas|WP:P]] • [[Wikipedia:Libro de estilo|WP:LE]] • [[Axuda:Como editar unha páxina|A:CEP]] • [[Wikipedia:Ligazóns externas#Que non debe ser enlazado|WP:LENO]]'''</small> <small> <span class="plainlinks"> MW: [[MediaWiki:Sitenotice|SN]], [[MediaWiki:Recentchangestext|RC]], [[MediaWiki:Histlegend|H]], [[MediaWiki:Sp-contributions-footer|SCF]]<br /> [[Wikipedia:Lista de moldes|Lista moldes]] - [[Wikipedia:Revisor ortográfico/Listaxe|WP:RO/Lista]]<br /> [[Wikipedia:Modelo de concellos|Guión dos artigos de concellos]]<br /> [[:Categoría:Wikipedia:Listas con datos de Wikidata|Listas con datos de Wikidata]]<br /> &nbsp; [[Ficheiro:Bandeira galega-muller.svg|25px|link=Wikipedia:Wikiproxecto_galegas#Galegas con ficha en Wikidata e sen artigo na Wikipedia en galego|Galegas sen artigo]]&nbsp; [[Wikipedia:Wikiproxecto_galegas#Galegas con ficha en Wikidata e sen artigo na Wikipedia en galego|Galegas sen artigo]]<br /> [https://query.wikidata.org/#SELECT%20DISTINCT%20%20%3Fname%20%20%3Focupacion%20%3Fnamep%20%3Fdate%20%3Fitem%0AWHERE%20%7B%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimePrecision%20%2211%22%5E%5Exsd%3Ainteger%20.%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimeValue%20%3Fdate%20.%20%0AFILTER%20(year(%3Fdate)%20%3E%201903%20%26%26%20day(%3Fdate)%20%3D%20day(now())%20%26%26%20month(%3Fdate)%20%3D%20month(now()))%0A%3Fitem%20p%3AP569%2Fpsv%3AP569%20%3Fdate_node%20.%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP19%20%3Fpob.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fpob%20wdt%3AP131*%20wd%3AQ3908.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fitem%20wdt%3AP106%20%3Foccupation.%0AOPTIONAL%20%7B%3Fitem%20wdt%3AP570%20%3Fdod%7D%20FILTER%20(!bound(%3Fdod))%20%0A%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%20%0A%20%20%0A%20%20%3Fsitelink%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22%5BAUTO_LANGUAGE%5D%2Cgl%22%20.%0A%20%20%20%20%3Fitem%20rdfs%3Alabel%20%3Fname.%0A%20%20%3Fpob%20rdfs%3Alabel%20%3Fnamep.%0A%20%20%20%20%20%20%20%3Foccupation%20rdfs%3Alabel%20%3Focupacion%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%7D%0A%20%20%7D%0A%0AORDER%20BY%20DESC(%3Fdate)%20%3Fitem%20LIMIT%20999%0A%0A Galegos nados hoxe]<br /> [https://query.wikidata.org/#SELECT%20DISTINCT%20%20%3Fname%20%20%3Focupacion%20%3Fnamep%20%3Fdate%20%3Fitem%0AWHERE%20%7B%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimePrecision%20%2211%22%5E%5Exsd%3Ainteger%20.%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimeValue%20%3Fdate%20.%20%0AFILTER%20(year(%3Fdate)%20%3E%201903%20%26%26%20day(%3Fdate)%20%3D%20day(now())%20%26%26%20month(%3Fdate)%20%3D%20month(now()))%0A%3Fitem%20p%3AP569%2Fpsv%3AP569%20%3Fdate_node%20.%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP19%20%3Fpob.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fpob%20wdt%3AP131*%20wd%3AQ29.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fitem%20wdt%3AP106%20%3Foccupation.%0AOPTIONAL%20%7B%3Fitem%20wdt%3AP570%20%3Fdod%7D%20FILTER%20(!bound(%3Fdod))%20%0A%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP21%20wd%3AQ6581072%20.%0A%20%20%0A%20%20%3Fsitelink%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22%5BAUTO_LANGUAGE%5D%2Cgl%22%20.%0A%20%20%20%20%3Fitem%20rdfs%3Alabel%20%3Fname.%0A%20%20%3Fpob%20rdfs%3Alabel%20%3Fnamep.%0A%20%20%20%20%20%20%20%3Foccupation%20rdfs%3Alabel%20%3Focupacion%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%7D%0A%20%20%7D%0A%0AORDER%20BY%20DESC(%3Fdate)%20%3Fitem%20LIMIT%20999%0A%0A Mulleres españolas nadas hoxe]<br /> [[Wikipedia:Persoas finadas recentemente|Persoas finadas recentemente]] ==Especiais== [[Especial:Rexistros/thanks|Agradecementos]]<br /> [[Especial:Páxinas longas|Longas]] - [[Especial:Páxinas requiridas|Requiridas]].<br /> [[Especial:Rexistros|Rex. públicos]], [[Especial:Rexistros/upload|cargas]],<br /> [[Especial:Rexistros/delete|borrados]], [[Especial:Rexistros/newusers|usuarios]]. </span></small> <u>[[:Commons:Category:HombreDHojalata|Category:<span style="font-size:100%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">'''''HombreDHojalata'''''</span>]]</u><br /> <small> ==Ligazóns== [[Ficheiro:Logo rag dic.png|20px|link=http://www.realacademiagalega.org/dicionario|DiRAG]] • [[Ficheiro:Seminario de Lingüística Informática (SLI) da Universidade de Vigo.png|30px|link=http://sli.uvigo.es/ddd/index.php|Dicionario de Dicionarios]] • [[Ficheiro:Ilovepdf.svg|20px|link=https://www.ilovepdf.com/es|ILovePDF]] • [[Ficheiro:Picasa.svg|25px|link=https://picasaweb.google.com/102377259970117540771|Picasaweb]] • [[Ficheiro:Ceres - Red Digital de Colecciones de Museos de España.svg|30px|link=http://ceres.mcu.es/|Ceres - Red Digital de Colecciones de Museos de España]]<br /> <span class="plainlinks"> [http://books.google.es/books?id=AOrB_Sz8F3cC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false DdSdLG] • [http://sli.uvigo.es/tradutor/ OpenTrad] • [http://sli.uvigo.es/corrector/ OrtoGal]<br /> [http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002001&ruta=nomenclator/nomenclator.jsp IGE] [http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002003001&ruta=fichas/bdmunicipal_selec.jsp ficha] • [http://www.ine.es/dynt3/inebase/index.htm?padre=517&capsel=525 INE] [http://www.ine.es/apellidos/formGeneralresult.do?vista=1 apelidos] [http://www.ine.es/tnombres/formGeneralresult.do?vista=1 nomes]<br /> [http://mapas.xunta.es/visores/basico/ SIX] • [http://www.xunta.es/nomenclator Nomenclátor] • [https://www.edu.xunta.es/centroseducativos/BuscaCentros.do Centros]<br /> [http://www.onlineocr.net/ OCR] • [https://www.vectorization.org/es.html vectorization]<br /> [https://www.deadlinkchecker.com/ deadlinkchecker]<br /> [https://addons.mozilla.org/es-ES/firefox/addon/5018 Corrector Firefox] • [http://sigpac.mapa.es/fega/visor SIXPAC]<br /> [[Ficheiro:Archive org favicon.png|20px|link=https://archive.org/|Internet Archive]] • [[Ficheiro:Google Maps pin.svg|10px|link=http://tools.freeside.sk/geolocator/geolocator.html|GeoLocator]] • [http://www.mcu.es/webISBN/tituloSimpleFilter.do?cache=init&prev_layout=busquedaisbn&layout=busquedaisbn&language=es ISBN] • [http://literaturagalega.as-pg.gal/index.html AS-PG]<br /> [[Ficheiro:BNE logo.svg|25px|link=http://datos.bne.es/inicio.html |BNE]] [[Ficheiro:Dialnet logo.png|20px|link=https://dialnet.unirioja.es/ |Dialnet]]<br /> [http://www.educacontic.es/blog/cinco-recursos-practicos-sobre-licencias-creative-commons?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+educacontic+%28Educa+con+TIC%29 5rCC] • [http://www.flickr.com/search/advanced/ '''flick<font color="red">r'''</font>]<sup>busca</sup><br /> [http://www.turismo.gal/localizador-de-recursos?langId=gl_ES Turismo de Galicia]<br /> </span> ==tools.wmflabs.org== <span class="plainlinks"> [http://tools.wmflabs.org/copyvios/ Earwig's Copyvio Detector]<br /> [https://tools.wmflabs.org/templatetransclusioncheck/index.php?lang=gl&name=Template%3AD%C3%ADa+das+Letras+Galegas&complete=1 Template transclusion check]<br /> [http://tools.wmflabs.org/flickr2commons/ '''flick<font color="red">r'''</font> 2 Commons]<br /> [https://tools.wmflabs.org/commonshelper/ Move-to-commons assistant]<br /> [http://tools.wmflabs.org/commonscategorycount/ Category count]<br /> </span> </small> | valign="top" width="30%" | {{Userboxtop}} <div style="border:solid 1px; width:265px; height:915px; overflow-y:auto"> {{Votacións}} {{Usuario controla bot|BotDHojalata}} {{Renomeador Commons}} {{Usuario Detector}} {{Usuario Revisor}} {{Administrador Galifontes}} {{Usuario Wikidata|HombreDHojalata}} {{Usuario Wikimedia Commons|HombreDHojalata}} {{Usuario Galicitas|HombreDHojalata}} {{Usuario Galilibros|HombreDHojalata}} {{Usuario Flickr|HombreDHojalata}} {{Usuario Wiki Loves Monuments}} </div> {{Userboxbottom}} | valign="top" width="1%" | {{Táboa mantemento}} |} {{Usuario biblioteca|HombreDHojalata|Tamén ten acceso ás obras de consulta: '''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada|Gran Enciclopedia Galega]]''' <sup>2005 (gl)</sup>, '''[[Enciclopedia Galega Universal]]''' <sup>2002 (gl)</sup>, '''[[Diccionario enciclopédico galego universal]]''' <sup>2003 (gl)</sup>, [[Diciopedia do século 21|'''Diciopedia do século 21''']] <sup>(gl)</sup>, [[Dicionario biográfico de Galicia|'''Dicionario biográfico de Galicia''']] <sup>(gl)</sup>, '''[[Enciclopedia Universal Micronet|Micronet]]''' <sup>2006 (es)</sup>, '''[[Microsoft Encarta|Encarta]]''' <sup>2009 (es)</sup> e '''[[Encyclopædia Britannica|Britannica]]'''&nbsp;<sup>2009&nbsp;Student&nbsp;and&nbsp;Home&nbsp;Ed.&nbsp;(en)</sup>.}} {{Bibliotecas dixitais}} {{Navbox | name = Artigos usuario | state = collapsed <!----plain----> | titlestyle = background: #6699CC | title = <font color="white">Lista dalgúns dos artigos nos que contribuíu o usuario:</font> | bodystyle = text-align: center; | above = <center><big>[[:en:Special:CentralAuth/HombreDHojalata|(+260.000 edicións en diferentes wikis)]]</big></center> | group1 = Páxinas novas : | list1 = <center><br />[https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/?user=HombreDHojalata&lang=gl&wiki=wikipedia&namespace=0&redirects=noredirects&limit=2000 '''Artigos novos'''] — [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php Benvidas]— [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php Espazo de nomes Wikipedia]— [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php '''Modelos novos'''] — [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php Categorías novas] — [https://tools.wmflabs.org/userviews/?project=gl.wikipedia.org&platform=all-access&agent=user&namespace=0&redirects=0&start=2018-01-20&end=2018-08-25&sort=views&direction=1&view=list&user=HombreDHojalata Análise de visitas de usuarios]</center> <br /> | group2 = Ficheiros : | list2 = <center><br />'''[[commons:category:HombreDHojalata|As miñas fotos]]''' - [http://toolserver.org/~soxred93/pages/index.php?name=HombreDHojalata&lang=gl&wiki=wikipedia&namespace=6&redirects=none&getall=1 ''Categorizando'' imaxes na Galipedia]<br />Adícome tamén a subir imaxes [[Creative Commons]] a Wikimedia Commons, dende '''[[flickr|flick<font color="red">r'''</font>]].</center> <br /> | group3 = Estatísticas : | list3 = <center><br />[[Especial:Usuarios_activos|Usuarios activos na Galipedia]] - [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?user=HombreDHojalata Edit count interwiki] - [http://toolserver.org/~vvv/yaec.php?user=HombreDHojalata&wiki=glwiki_p Yet Another Counter] - [[Wikipedia:Estatísticas/Lista de usuarios por número de edicións|Estatísticas]] - [http://stats.wikimedia.org/EN/TablesWikipediaGL.htm#wikipedians Statistics] - [http://toolserver.org/~pathoschild/stewardry/?wiki=gl.wikipedia&sysop=on&bureaucrat=on&oversight=on Stewardry] - [http://toolserver.org/~vvv/adminstats.php?wiki=glwiki_p&tlimit=none Sysop activity] [http://toolserver.org/~vvv/adminstats.php?wiki=glwiki_p&tlimit=15768000] - [https://toolserver.org/~pathoschild/stalktoy/?target=HombreDHojalata&global_groups_per_wiki=on Stalk toy] - [https://tools.wmflabs.org/supercount/index.php?user=HombreDHojalata&project=gl.wikipedia User Analysis].</center> <br /> }} {{Modelos principais|1}} {{Catacumbas}} [[ast:Usuariu:HombreDHojalata]] [[ca:Usuari:HombreDHojalata]] [[de:Benutzer:HombreDHojalata]] [[en:User:HombreDHojalata]] [[es:Usuario:HombreDHojalata]] [[eu:Lankide:HombreDHojalata]] [[fr:Utilisateur:HombreDHojalata]] [[it:Utente:HombreDHojalata]] [[ja:利用者:HombreDHojalata]] [[pt:Usuário:HombreDHojalata]] m3tcodjihxwdgsc01khd2xk6toii6pq 0 352270 6149014 5683782 2022-08-03T00:50:23Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Álbum musical | nome = Weezer | portada = | banda = [[Weezer]] | publicado = [[1 de abril]] de [[2016]] | gravación = 2015 | estudio = | duración = 34:05 | xénero = [[rock alternativo]], [[power pop]], [[pop punk]] | selo = [[Atlantic Records]], [[Crush Management]] | produtor = [[Jake Sinclair]] | anterior = [[Everything Will Be Alright in the End]] | posterior = - }} '''''Weezer''''' (tamén coñecido como '''''The White Album''''')<ref name="New Video">{{cita web|título=Weezer Release New Video for California Kids|url=http://www.kerrang.com/41561/weezer-release-new-video-for-california-kids/|editor=Kerrang!|dataacceso=29 de outubro de 2016|data-arquivo=10 de marzo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160310171153/http://www.kerrang.com/41561/weezer-release-new-video-for-california-kids/|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{cita web|título=Weezer announce new album release in April - watch the video for 'King of the World' now|url=http://entertainment.ie/music/news/Weezer-announce-new-album-release-in-April-watch-the-video-for-King-of-the-World-now/375311.htm|editor=Entertainment.ie|dataacceso=29 de outubro de 2016}}</ref> é o décimo álbum da banda [[estadounidense]] de [[rock alternativo]] [[Weezer]], publicado o [[1 de abril]] de [[2016]].<ref>{{cita web|título=Weezer Announce Weezer ("The White Album"), Share "King of the World" Video|url=http://pitchfork.com/news/62916-weezer-announce-weezer-the-white-album-share-king-of-the-world-video/|editor=Pitchfork|dataacceso=29 de outubro de 2016}}</ref> O disco é o seu cuarto traballo autotitulado e o seu primeiro álbum producido por [[Jake Sinclair]]. Tamén é o seu primeiro disco editado a través de [[Crush Management]] e distribuído por [[Atlantic Records]].<ref>{{cita web|título=Warner Music Group, Crush Music Launch New Label|url=http://www.billboard.com/articles/news/6889542/warner-music-group-crush-music-launch-label|editor=Billboard|dataacceso=29 de outubro de 2016}}</ref> Para o álbum, o líder da banda [[Rivers Cuomo]] explorou novas técnicas de composición, como a inclusión de potenciais letras nunha folla de cálculoe incluílas en cancións, como en "Summer Elaine and Drunk Dori" e "L.A. Girlz", baseadas no seu reconto de sílabas e a acentuación de palabras. O disco explora temáticas de dinámicas de xénero, experiencias de citas modernas e referencias á iconografía relixiosa. Musicalmente é unha volta aos seus dous primeiros traballos, ''[[Weezer (Blue Album)|Weezer]]'' (1994) e ''[[Pinkerton]]'' (1996), aínda que tamén é unha especie de tributo a [[The Beach Boys]]. ''Weezer'' continuou colleitando a aclamación da crítica do anterior traballo da banda, ''[[Everything Will Be Alright in the End]]'', mentres que comercialmente mellorou os resultados do anterior álbum, acadando o número 4 da lista ''[[Billboard 200]]'' con 49.000 copias vendidas na súa primeira semana. Do disco sacáronse tres sinxelos: "[[Thank God for Girls]]", "[[Do You Wanna Get High?]]" e "[[King of the World]]". == Listaxe de cancións == {{Listaxe de cancións | duración_total = 34:05 | writing_credits = yes | title1 = California Kids | length1 = 3:25 | writer1 = [[Rivers Cuomo]], [[Dan Wilson]] | title2 = Wind in Our Sail | writer2 = Cuomo, [[The All-American Rejects|Scott Chesak]], Ryan Spraker | length2 = 2:53 | title3 = [[Thank God for Girls]] | length3 = 3:30 | writer3 = Cuomo, Alex Goose, Michael Balzer, Alex Balzer, Bill Petti | title4 = (Girl We Got A) Good Thing | length4 = 3:25 | writer4 = Cuomo | title5 = [[Do You Wanna Get High?]] | length5 = 3:27 | writer5 = Cuomo | title6 = [[King of the World]] | length6 = 3:24 | writer6 = Cuomo, Jarrad Kritzstein | title7 = Summer Elaine and Drunk Dori | writer7 = Cuomo | length7 = 3:25 | title8 = L.A. Girlz | length8 = 3:29 | writer8 = Cuomo, [[Brian Bell]], [[Luther Russell]] | title9 = Jacked Up | length9 = 2:53 | writer9 = Cuomo, Jonathan Coffer, [[Hugh Pescod]] | title10 = Endless Bummer | length10 = 4:14 | writer10 = Cuomo, Bell, Russell }} {{Listaxe de cancións | collapsed = yes | título = Canción extra no Xapón | title11 = Prom Night | length11 = 3:34 }} {{Listaxe de cancións | collapsed = yes | título = Edición ''deluxe'' dixital | writing_credits = yes | title11 = I Love the U.S.A. | writer11 = Cuomo, [[Sam Hollander]]<ref>{{cita web|páxina-web=BMI reportoire|id=BMI Work # 22661432|título=I LOVE THE USA|url=http://repertoire.bmi.com/|lingua=en|data-acceso=7 de xuño de 2019|data-arquivo=14 de xullo de 2013|url-arquivo=http://wayback.vefsafn.is/wayback/20130714135324/http://repertoire.bmi.com/|url-morta=yes}}</ref> | length11 = 3:09 | title12 = Jacked Up | note12 = Remix) (con [[Michael Fitzpatrick|Fitz]] de [[Fitz and the Tantrums]] e [[Nadezhda Tolokonnikova|Nadya]] de [[Pussy Riot]] | writer12 = Cuomo, Coffer, Pescod | length12 = 2:56 | title13 = Friend of a Friend | writer13 = Cuomo<ref>{{cita web|páxina-web=BMI reportoire|id=BMI Work # 21201445|título=FRIEND OF A FRIEND|url=http://repertoire.bmi.com/|lingua=en|data-acceso=7 de xuño de 2019|data-arquivo=14 de xullo de 2013|url-arquivo=http://wayback.vefsafn.is/wayback/20130714135324/http://repertoire.bmi.com/|url-morta=yes}}</ref> | length13 = 2:58 | title14 = Fake Smiles | writer14 = Cuomo<ref>{{cita web|páxina-web=BMI reportoire|id=BMI Work # 21201516|título=FAKE SMILES|url=http://repertoire.bmi.com/|lingua=en|data-acceso=7 de xuño de 2019|data-arquivo=14 de xullo de 2013|url-arquivo=http://wayback.vefsafn.is/wayback/20130714135324/http://repertoire.bmi.com/|url-morta=yes}}</ref> | length14 = 3:26 }} == Notas == {{listaref}} {{Weezer}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Álbums de Weezer]] [[Categoría:Álbums musicais de 2016]] [[Categoría:Álbums producidos por Jake Sinclair]] [[Categoría:Álbums de Atlantic Records]] n3invplxhlwb05yvsz2nkka8mtizd5s 0 355534 6148427 5588528 2022-08-02T14:18:32Z Ji-Elle (Ville de Saint-Dié-des-Vosges) 128696 +pict wikitext text/x-wiki {{Biografía |imaxe=Rubén Lois.jpg}} '''Rubén Camilo Lois González''', nado en [[Palas de Rei]] o [[13 de outubro]] de [[1961]], é un xeógrafo e político [[Pobo galego|galego]]. == Traxectoria == [[File:Ruben Lois Gonzalez-FIG 1998.jpg|thumb|left|upright|Rubén Lois González en 1998.]] Fillo de [[Rubén Víctor Lois Calviño]], naceu en [[Palas de Rei]], onde residiu ate os catorce anos. Licenciado en Xeografía e Historia pola [[Universidade de Santiago de Compostela]] (1984) e doutorado en Xeografía pola mesma Universidade coa tese ''Aproximación a una Geografía de la Juventud. Estudio socioespacial de los Centros de España'' (1992). É catedrático de Análise Xeográfica Rexional da USC onde exerce a docencia dende 1990. Tamén impartiu docencia na Universté do Maine, Université de Caen e Université de Touluse-Le Mirail en Francia, e na University of Bergen en Noruega. Foi Director Xeral de Turismo (2005-2009). É coordinador do Grupo ANTE: Análise Territorial (GI-1871) da USC e director da fundación CEER (Centro de Estudos Euro-Rexionais).] == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.usc.es/gl/investigacion/grupos/ante/ruben_lois.html Ficha na USC] * [https://web.archive.org/web/20161220053510/http://associazionegeografitaliani.it/pdf/2013/05/cv.pdf Currículo] * [http://www.sermosgaliza.gal/opinion/autor/000071/ruben-lois-gonzalez Artigos] en ''[[Sermos Galiza]]'' * [http://www.elcorreogallego.es/vida-social/ecg/ruben-c-lois-gonzalez/idNoticia-398172/ Rubén C. Lois González] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Lois Gonzalez, Ruben}} [[Categoría:Xeógrafos de Galicia]] [[Categoría:Catedráticos da Universidade de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Políticos do BNG]] [[Categoría:Nados en Palas de Rei]] [[Categoría:Nados en 1961]] 904g0v4cbn9s6vpvdp7k44vwnavns2j 0 355895 6149405 6037368 2022-08-03T11:00:45Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Aitor Esteban Bravo''', nado en [[Bilbao]] ([[Biscaia]]) o [[21 de xuño]] de [[1962]], é un político e profesor asociado de Universidade vasco que dende 2012 desempeña o cargo de voceiro do [[Partido Nacionalista Vasco]] no [[Congreso dos Deputados]]. == Traxectoria == A súa nai é da localidade soriana de Cañamaque.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.eldiario.es/norte/euskadi/partido-centrado-panorama-politico-Espana_0_892061166.html|páxina-web=eldiario.es|título=Aitor Esteban: "¿Independentista? Sí. Toda mi vida lo he sido"|data-acceso=11-1-2020|apelidos=Rioja Andueza|nome=Iker|data-publicación=24-4-2019|lingua=es}}</ref> O seu pai, de ideoloxía nacionalista vasca, ensinoulle as bases do éuscaro,<ref name=":0" /> que estudou posterioremente, chegando a dar clases.<ref>{{Cita web|url=https://www.osoigo.com/es/aitor-esteban-cuando-aprenderas-euskera.html|páxina-web=osoigo.com|título=Lo hablo y he sido irakasle|data-acceso=11-1-2020|lingua=es|data-publicación=5-12-2015}}</ref>​ Estudou nun colexio [[Igrexa católica|católico]] e fixo o bacharelato no Instituto Central de Bilbao.<ref name=":1">{{Cita web|url=https://congreso.eaj-pnv.eus/es/nuestros-diputados/6403/aitor-esteban-bravo|páxina-web=congreso.eaj-pnv.eus|título=Aitor Esteban Bravo|data-acceso=11-1-2020|lingua=es|data-arquivo=25-04-2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190425075431/https://congreso.eaj-pnv.eus/es/nuestros-diputados/6403/aitor-esteban-bravo|url-morta=unfit}}</ref> A seguir, licenciouse en Dereito, no curso 1984-1985, na [[Universidade de Deusto]], onde fixo logo o doutoramento.<ref name=":1" /> coa tese titulada "La institutionalización de un país: nacionalismo e instituciones vascas", lida o 1 de xaneiro de 1996.<ref>{{Cita web|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=170517|páxina-web=educacion.gob.es|título=Ficha de Tesis|data-acceso=11-1-2020|lingua=es}}</ref> Esteban foi profesor na Universidade de Deusto, onde impartiu clases de Dereito constitucional español comparado. Declárase un apaixonado das tribos indíxenas norteamericanas, e mesmo foi profesor da materia de Minorías Indíxenas, no Departamento de Antropoloxía desta universidade<ref name=":1" />. Tamén impartiu a materia de Historia e cultura indíxena de Norte e Mesoamérica na Facultade de Filosofía e Ciencias da Educación.<ref name="SUSTITUYE">{{Cita novas|título=Aitor Esteban sustituye a Josu Erkoreka como portavoz del PNV en el Congreso|url=http://www.elmundo.es/elmundo/2012/12/18/espana/1355828592.html|editorial=El Mundo|data=18-12-2012|data-acceso=11-1-2020}}</ref> Afiliouse ó&nbsp;[[Partido Nacionalista Vasco]] en 1978 e en 1983 foi elixido secretario do Consello Nacional de [[Euzko Gaztedi Indarra]] (EGI). Dous anos despois foi nomeado apoderado da Asemblea Nacional e en 1991 accedeu ó cargo de voceiro e secretario de Presidencia da [[Deputación Foral de Biscaia|Deputación de Biscaia]].<ref name="SUSTITUYE" /> Entre 1995 e 2003 foi presidente das Xuntas Xerais de Biscaia, sendo sucedido no cargo por [[Ana Madariaga]].<ref>{{Cita web|url=https://elpais.com/diario/2003/06/19/paisvasco/1056051600_850215.html|páxina-web=elpais.com|título=Las Juntas de Vizcaya eligen a la primera presidenta de su historia|data-acceso=11-1-2020|apelidos=Uriona|nome=Alberto|data-publicación=19-6-2003|lingua=es}}</ref> Nas [[Eleccións xerais de España de 2004|eleccións xerais de 2004]], foi elixido deputado no Congreso dos Deputados por Biscaia, repetindo nas eleccións de [[Eleccións xerais de España de 2008|2008]] e [[Eleccións xerais de España de 2011|2011]],<ref name="SUSTITUYE" /> e nas de [[Eleccións xerais de España de 2015|2015]], [[Eleccións xerais de España de 2016|2016]] e nas de [[Eleccións xerais de España de abril de 2019|abril]] e [[Eleccións xerais de España de novembro de 2019|novembro de 2019]]. O 18 de decembro de 2012 substituíu a [[Josu Erkoreka]] como voceiro do PNV no Congreso dos Deputados.<ref name="SUSTITUYE" /><ref>{{Cita web|url=https://www.abc.es/espana/abci-esteban-portavoz-201212180000_noticia.html|páxina-web=abc.es|título=Aitor Esteban, nuevo portavoz del PNV en el Congreso|data-acceso=11-1-2020|apelidos=Reyero|nome=I.|lingua=es|data-publicación=18-12-2012}}</ref> == Vida persoal == Casado con Itxaso Atutxa (filla de [[Javier Atutxa]], quen fora presidente do PNV de Biscaia entre 1996 e 2000<ref>{{Cita web|url=https://www.elcorreo.com/vizcaya/20130221/mas-actualidad/politica/itxaso-atutxa-mujer-poder-201302212229.html|páxina-web=elcorreo.com|título=Itxaso Atutxa, la mujer con más poder en la historia del PNV|data-acceso=11-1-2020|data-publicación=21-2-2013|lingua=es}}</ref>​), con que ten dous fillos e vive dende hai anos en [[Zeberio]].​<ref name=":1" /> == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Diputados/BusqForm?_piref73_1333155_73_1333154_1333154.next_page=/wc/fichaDiputado&idDiputado=244&idLegislatura=10 Ficha na páxina web do Congreso dos Deputados] * [https://www.osoigo.com/es/p/aitor-esteban.html Conta de Osoigo] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Esteban, Aitor}} [[Categoría:Nados en Bilbao]] [[Categoría:Nados en 1962]] [[Categoría:Políticos do PNV]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Deusto]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (XIV Lexislatura)]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (XIII Lexislatura)]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Deusto]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (X Lexislatura)]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (XI Lexislatura)]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (XII Lexislatura)]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (IX Lexislatura)]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados (VIII Lexislatura)]] 6cdm36uuphgsid7dd8j6et5xipv7ubg 0 360475 6149463 6072195 2022-08-03T11:38:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Compositor | bgcolour = | nome = Aleksandr Borodin | imaxe = Borodin.jpg | imaxetamaño = 230px | textoimaxe = | nomecompleto = Aleksandr Porfirevich Borodin<br/>Александр Порфирьевич Бородин | datadenacemento = [[12 de novembro]] de [[1833]] | lugardenacemento = [[San Petersburgo]]<br/>{{IRU}} | datadefalecemento = [[27 de febreiro]] de [[1887]] | lugardefalecemento = [[San Petersburgo]]<br/>{{IRU}} | instrumento = | alcume = | web = | composicióndestacada = | premios = | parella = | fillos = |imdb = |sinatura = }} {{Contén texto cirílico}} '''Aleksandr Porfirevich Borodin''' (en {{lang-ru|Александр Порфирьевич Бородин}}), nado o 12 de novembro de [[1833]] en [[San Petersburgo]] ([[Imperio Ruso]] e finado na mesma cidade o 27 de febreiro de [[1887]], foi un [[compositor]] [[Música romántia|romántico]] [[Rusia|ruso]] de ascendencia [[Pobo xeorxiano|xeorxiana]], así como médico e químico. Foi un dos compositores máis destacados do [[século XIX]] do chamado [[Grupo dos Cinco]], un grupo adicado á produción de [[música clásica]] especificamente rusa, en lugar de imitar os modelos anteriores de Europa Occidental.<ref>Abraham, Gerald. ''Borodin: the Composer and his Music''. London, 1927</ref><ref>Dianin, Sergei Aleksandrovich. ''Borodin''. London, New York, Oxford University Press, 1963</ref><ref>Oldani, Robert, William. "Borodin, Aleksandr Porfir′yevich," [http://www.grovemusic.com Grove Music Online] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080516041031/http://www.grovemusic.com/ |date=16 de maio de 2008 }} (Accessed 27 January 2006, subscription required)</ref> Borodin é especialmente coñecido polas súas [[sinfonía]]s os seus dous [[cuarteto de corda|cuartetos]], os seu [[poema sinfónico]] ''[[V srednei Azii]]'' (''Nas estepas de Asia'') e a súa ópera ''[[Kniaz Igor]]'' (''Príncipe Ígor''). Notable defensor dos [[dereitos da muller]], Borodin foi promotor da educación en Rusia e fundou a Escola de Medicina para Mulleres en San Petersburgo.<ref>{{Cita web |url=http://www.classicalconnect.com/composer/alexander-borodin |título=Alexander Borodin, classical music composer |editorial=classicalconect.com |dataacceso=2 de xaneiro de 2017 |lingua=en}}</ref> == Traxectoria == === Familia e educación === Borodin naceu en [[San Petersburgo]] sendo fillo ilexítimo do nobre xeorxiano de 62 anos Luka Stepanovich Gedevanishvili, e unha muller casada rusa de 25 anos, Evdokia Konstantinovna Antonova. Debido ás circunstancias do nacemento de Aleksandr, o nobre rexistrouno como fillo dun dos seus servintes rusos, o que explica o apelido ruso do compositor. Como resultado deste rexistro, tanto Aleksandr como seu pai nominal ruso Porfirii foron oficialmente servintes do pai biolóxico de Aleksandr, Luka. O pai xeorxiano de Aleksandr liberouno da súa servidume cando este tiña sete anos e proporcionoulle casa e cartos para el e a súa nai. A pesar disto, Aleksandr nunca foi publicamente recoñecido pola súa nai, que se mantivo preto del, pero á cal o novo Borodin referiuse como a súa "tía".<ref>Lewis, David E. ''Early Russian Organic Chemists and Their Legacy.'' [[Springer Science+Business Media|Springer Science & Business Media]], 3 April 2012, p. 61</ref><ref>Cooper, David K. C. ''Doctors of Another Calling: Physicians Who Are Known Best in Fields Other than Medicine.'' [[Rowman & Littlefield]], 26 November 2013, p. 163</ref> A pesar da súa condición de plebeo, Borodin foi ben provisto polo seu pai xeorxiano e medrou nunha gran casa de catro pisos, que foi regalada por Aleksandr á súa "tía" polo nobre.<ref>Sergei Aleksandrovich Dianin, ''Бородин: жизнеописание, материалы и документы.'' Гос. музыкальное изд-во: 1960, p. 32</ref> Aínda que o seu rexistro impedía a súa inscrición nun [[Ximnasio (escola)|ximnasio]] apropiado, Borodin recibiu unha boa educación en todas as materias da man dos seus titores na casa. En 1850 entrou na Academia Médico-Cirúrxica de San Petersburgo, e seguiu unha carreira en química. Ao graduarse pasou un ano como cirurxián nun hospital militar, ao que seguíronlle tres anos de estudos científicos avanzados en Europa Occidental. En 1862 Borodin regresou a San Petersburgo para ocupar unha cátedra de química na Academia Imperial Médico-Cirúrxica<ref>D. E. Lewis, ''Early Russian Organic Chemists and Their Legacy''</ref> e pasou o resto da súa carreira científica na investigación, ensinando e supervisando a formación doutros. Finalmente creou cursos de medicina para mulleres en 1872. Borodin comezou a tomar lección de composición con [[Mily Balakirev]] en 1862. Casou con Ekaterina Protopopova, unha pianista, en 1863, e tivo canto menos unha filla, chamada Gania.<ref name=Habets>{{Cita libro|title=Borodin and Liszt: I. Life and works of a Russian Composer. II. Liszt, as sketched in the letters of Borodin|last=Habets|first=Alfred|publisher=Adamant Media Corporation|year=2005|isbn=978-1-4212-5305-3}}</ref> A música seguiu a ser unha segunda vocación para Borodin fóra da súa principal carreira como químico e médico. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Alexander Borodin}} === Bibliografía === * Maes, Francis, tr. Pomerans, Arnold J. e Erica Pomerans (2002): ''A History of Russian Music: From "Kamarinskaya" to "Babi Yar"'' .Berkeley, Os Ánxeles e Londres: University of California Press. ISBN 0-520-21815-9. * {{Cita publicación periódica|title=Borodin (1833–87)|author=George Sarton|journal=[[Osiris (journal)|Osiris]]|year=1939|volume=7|pages=224–260|doi=10.1086/368505|jstor=301543}} * {{Cita publicación periódica|title=A Study of Borodin: I. The Man|author=A. J. B. Hutchings|journal=[[The Musical Times]]|year=1936|volume=77|issue=1124|pages=881–883|doi=10.2307/920565|jstor=920565}} * {{Cita publicación periódica|title=An Apparent Conflict between Art and Science: The Case of Aleksandr Porfir'evich Borodin (1833–1887)|url=https://archive.org/details/sim_leonardo_1988_21_4/page/429|author=George B. Kauffman, Kathryn Bumpass|journal=Leonardo|volume=21|issue=4|year=1988|pages=429–436|doi=10.2307/1578707|jstor=1578707}} * {{Cita publicación periódica|title="Try and Fall Sick …"—The Composer, Chemist, and Surgeon Aleksandr Borodin|author=J. Podlech|journal=[[Angewandte Chemie|Angew. Chem. Int. Ed.]]|year=2010|volume=49|issue=37|pmid=20715236|pages=6490–95|doi=10.1002/anie.201002023}} * Willem G. Vijvers (2013): ''Alexander Borodin; Composer, Scientist, Educator''. Amsterdam: The American Book Center. ISBN 978-90-812269-0-5. {{Os cinco}} {{Barra portal|Música clásica|Ópera}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1833]] [[Categoría:Finados en 1887]] [[Categoría:Compositores de Rusia]] [[Categoría:Nados en San Petersburgo]] [[Categoría:Compositores de ópera]] [[Categoría:Químicos de Rusia]] [[Categoría:Compositores de música clásica]] ls93t35mq1wm2kusc10ymu3bwjpgmd0 0 362574 6148998 5922046 2022-08-03T00:27:53Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 990 de EgyptAir |Imaxe = Egyptair Boeing 767-300 in 1992.jpg |Pé= Avión do accidente en 1992. |Data = [[31 de outubro]] de [[1999]] |Causa = suicidio do copiloto (NTSB)<br> fallo mecánico (ECAA) |Sitio= [[océano Atlántico]] |Coordenadas = |Orixe = [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Aeroporto dos Ánxeles]] |Derradeira escala = |Destino = [[Aeroporto Internacional do Cairo|Aeroporto do Cairo]] |Mortes = 217 (todos) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Boeing 767]] |Operador = [[EgyptAir]] |Rexistro = SU-GAP |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 203 |Tripulación = 14 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 990 de EgyptAir''' (MS990/MSR990) era un voo regular dende o [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles]] e o [[Aeroporto Internacional do Cairo]], cunha parada no [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy]]. O [[31 de outubro]] de [[1999]] o [[Boeing 767]] que operaba a ruta esnafrouse no [[océano Atlántico]] a uns 100 quilómetros da illa de [[Nantucket]], en [[Massachusetts]], matando aos seus 217 ocupantes. A causa probable oficial do accidente foi unha acción deliberada do primeiro oficial de relevo.<ref name="Informe do accidente da NTSB">{{cita web|título=Informe do accidente da NTSB|url=http://www.ntsb.gov/doclib/reports/2002/AAB0201.pdf|editor=NTSB|dataacceso=16 de xaneiro de 2017|data-arquivo=22 de outubro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111022203915/http://www.ntsb.gov/doclib/reports/2002/AAB0201.pdf|url-morta=yes}}</ref><ref>{{cita web|apelidos=Sinha|nome=Shreeya|título=A History of Crashes Caused by Pilots’ Intentional Acts|url=http://www.nytimes.com/interactive/2015/03/26/world/history-plane-crashes-pilots.html?_r=0|editor=The New York Times|dataacceso=16 de xaneiro de 2017}}</ref> Como o accidente ocorreu en augas internacionais, a responsabilidade da investigación recaiu sobre a Autoridade de Aviación Civil Exipcia (ECAA). Como a ECAA carecía dos recursos que tiña a Xunta de Seguridade do Transporte Nacional dos Estados Unidos (NTSB), o goberno exipcio pedíulle á NTSB encargarse da investigación. Dúas semanas despois do accidente, a NTSB propuxo entregar a investigación ao [[Federal Bureau of Investigation]] (FBI), xa que as probas suxerían que tivera lugar un acto criminal que accidente fora intencinado. Esta proposta foi inaceptable para as autoridades exipcias, e polo tanto a NTSB continuou liderando a investigación. A medida que aumentaban as evidencias que apuntaban cara un acto deliberado, o goberno exipcio revogou a súa decisión anterior e a ECAA comezou a súa propia investigación. As dúas tiveron unhas conclusións moi distintas: a NTSB concluiu que o accidente fora causado por unha acción deliberada do primeiro oficial de reserva Gameel Al-Batouti;<ref name="Informe do accidente da NTSB" /> a ECAA dixo que o accidente fora causado por un fallo mecánico no sistema de control do elevador do avión.<ref name="Informe do accidente da ECAA">{{cita web|título=Informe do accidente da ECAA|url=http://www.ntsb.gov/events/ea990/docket/ecaa_report.pdf|editor=ECAA|data-acceso=16 de xaneiro de 2017|data-arquivo=22 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110622102818/http://www.ntsb.gov/events/ea990/docket/ecaa_report.pdf|url-morta=unfit}}</ref> O informe exipcio suxería varios escenarios con fallos nos controis como causas posibles do accidente, centrándose nun posible fallo nunha das unidades de control de potencia do elevador dereito.<ref name="Informe do accidente da ECAA" /> Aínda que o informe da NTSB non determinou unha razón específica para os supostos actos do oficial de reserva, este afirmou que o impacto foi "un resultado das accións sobre os contris de voo do primeiro oficial de reserva".<ref name="Informe do accidente da NTSB" /><ref>{{cita web|apelidos=Ellison|nome=Michael|título=US and Egypt split on fatal plane crash|url=https://www.theguardian.com/world/2000/jun/09/egyptaircrash.usa|editor=The Guardian|dataacceso=16 de xaneiro de 2017}}</ref> Apoiando as súas conclusións, o informe da NTSB determinou que ningún escenario con fallos mecánicos produciría os movementos do avión rexistrados pola gravadora de datos de voo, e que se incluso ocorrese algún dos escenarios presentados polas autoridades exipcias, o avión aínda sería recuperable debido ao sistema de control do elevadores redundante do 767.<ref name="Informe do accidente da NTSB" /> == Avión == O voo 990 estaba sendo operado por un avión [[Boeing 767|Boeing 767-366ER]] con rexistro SU-GAP e bautizado ''[[Thutmose III|Tuthmosis III]]'' polo faraón da [[Dinastía XVIII de Exipto|XVIII dinastía]]. O pararello, unha versión alongada de longo alcance do 767 estándar, era o 282º 767 construído. Entregárase novo a EgyptAiro día 26 de setembro de 1989.<ref name="Informe do accidente da NTSB" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1999|EgyptAir]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 767|EgyptAir]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de EgyptAir| 0990]] hlwg6lx6de5tsalw7zmgq0h5fvh0m6b 0 362612 6148966 6080891 2022-08-03T00:21:47Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 431 de Kenya Airways |Imaxe = Kenya Airways A310-300 5Y-BEN LHR 1994-8-5.png |Pé= O avión do accidente en 1994. |Data = [[30 de xaneiro]] de [[2000]] |Causa = fallo eléctrico combinado<br>con erro do piloto |Sitio= na costa de [[Costa do Marfil]] |Coordenadas = |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 169 |Feridos = 10 |Tipo de aeronave = [[Airbus A310|Airbus A310-300]] |Operador = [[Kenya Airways]] |Rexistro = 5Y-BEN |Nome de aeronave = ''Harambee Star'' |Pasaxeiros = 169 |Tripulación = 10 |Sobreviventes = 10 }} O '''voo 431 de Kenya Airways''' era un voo regular internacional de pasaxeiros entre as cidades de [[Abidjan]], [[Lagos, Nixeria|Lagos]] e [[Nairobi]], operado por un [[Airbus A310|Airbus A310-300]], que se esnafrou no mar fronte a costa de [[Costa do Marfil]] o [[30 de xaneiro]] de [[2000]], pouco despois de engalar no [[Aeroporto Port Bouet]], en Abidjan.<ref name="Descrición do accidente">{{cita web|título=Descrición do accidente|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20000130-1|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=17 de xaneiro de 2017}}</ref><ref name="Informe final do accidente">{{cita web|título=Informe final do accidente|url=http://www.bea-fr.org/docspa/2000/5y-n000130a/pdf/5y-n000130a.pdf|editor=BEA|dataacceso=17 de xaneiro de 2017|data-arquivo=29 de outubro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131029194740/http://www.bea-fr.org/docspa/2000/5y-n000130a/pdf/5y-n000130a.pdf|url-morta=yes}}</ref> Había 179 persoas a bordo do avión, das cales 169 eran pasaxeiros. Só houbo dez superviventes. Foi o primeiro accidente con vítimas mortais de Kenya Airways e o peor dun Airbus A310.<ref name="Descrición do accidente" /> == Avión e pilotos == O aparello involucrado no accidente era un [[Airbus A310|Airbus A310-304]] con rexistro 5Y-BEN<ref name="Informe final do accidente" /> e co nome "Harambee Star".<ref name="Descrición do accidente" /> Co número de serie 426, o avión entrou en servizo con Kenya Airways en setembro de [[1986]]. Tiña rexistradas 58&nbsp;115 horas de voo no momento do accidente. Estaba equipado con dous motores [[General Electric CF6|General Electric CF6-80C2A2]], con número de serie 690 120 (babor) e 690 141 (estribor). Antes do accidente os motores acumularan 43&nbsp;635 e 41&nbsp;754 horas de voo respectivamente.<ref name="Informe final do accidente" /> O voo estaba baixo o mando do capitán de 44 anos Paul Muthee,<ref name="pilotos">{{cita web|título=Kenya Airways bientôt mis en examen|url=http://www.lejdd.fr/Societe/Justice/Actualite/Kenya-Airways-bientot-mis-en-examen-222623|editor=Le Journal du Dimanche|dataacceso=10 de marzo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180311021320/http://www.lejdd.fr/Societe/Justice/Actualite/Kenya-Airways-bientot-mis-en-examen-222623|dataarquivo=11 de marzo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> un experimentado oficial con 11&nbsp;636 horas de voo, 1&nbsp;664 delas nun Airbus A310. Cualificouse como piloto de A310 o [[10 de agosto]] de [[1986]] e tamén podía voar [[Boeing 737|Boeing 737-300]], Boeing 737-200, [[Fokker 50]] e [[Fokker 27]], ademais de varios avións máis pequenos. O primeiro oficial era Lazaro Mutumbi Mulli, de 43 anos, que tiña 7&nbsp;295 horas de voo, 5&nbsp;768 nun A310. Ámbolos dous pilotos realizaran catro aterraxes e catro engalaxes con ese modelo de avión no [[Aeroporto internacional Félix-Houphouët-Boigny|aeroporto de Abidjan]]. == Accidente == O voo saíu de [[Nairobi]] como o Voo KQ430, e debería aterrar en [[Abidjan]] tras unha escala en [[Lagos, Nixeria|Lagos]].<ref name="Descrición do accidente" /> Moitos nixerianos que viaxaban dende [[Dubai]] para realizar compras libres de impostos usaban ese voo.<ref>{{cita web|título=Over 100 feared dead after Kenyan jet crash|url=https://www.webcitation.org/65tgwfkFw?url=http://www.guardian.co.uk/world/2000/jan/31/3|editor=The Guardian|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> Ese día, despois de aprazar a parada en Lagos, o voo continuou directamente cara a Abidjan debido ás pobres condicións meteorolóxicas locais.<ref name="Informe final do accidente" /><ref>{{cita web|título=Rescuers seek more survivors of Kenya Airways crash|url=http://archives.cnn.com/2000/WORLD/africa/01/31/kenya.airways.crash.01/|editor=CNN|dataacceso=10 de marzo de 2018|data-arquivo=20 de maio de 2005|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20050520005258/http://archives.cnn.com/2000/WORLD/africa/01/31/kenya.airways.crash.01/|url-morta=unfit}}</ref><ref name="BBC">{{cita web|título=Anguish of air crash familie|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/626178.stm|editor=BBC|dataacceso=10 de marzo de 2018|data-arquivo=17 de febreiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120217133339/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/626178.stm|url-morta=yes}}</ref> Os ventos [[harmattan]] que sopraban cara ao sur dende o [[Sahara]] fixeron que o ceo de Lagos se volvese inusualmente nubrado e todas as aterraxes ao seu aeroporto suspendéronse ese día.<ref name="The New York Times">{{cita web|título=10 of 179 Survive Kenya Airbus Crash in the Atlantic|url=http://www.nytimes.com/2000/02/01/world/10-of-179-survive-kenya-airbus-crash-in-the-atlantic.html?pagewanted=print&src=pm|editor=The New York Times|dataacceso=10 de marzo de 2018|data-arquivo=27 de outubro de 2013|url-arquivo=https://archive.is/20131027194839/http://www.nytimes.com/2000/02/01/world/10-of-179-survive-kenya-airbus-crash-in-the-atlantic.html?pagewanted=print&src=pm|url-morta=unfit}}</ref> Tras unha escala de tres horas, o avión engalaou cara a Lagos ás 21:08 GMT e esnafrouse no [[océano Atlántico]], a 2 quilómetros ao leste do aeroporto un minuto despois de saír.<ref name="The New York Times" /> Despois do accidente a aeroliña estableceu un centro de crise no hotel InterContinental de Nairobi.<ref name="BBC" /><ref>{{cita web|título=A Grim Search at African Jet Crash Site; Ten Survivors Rescued, Scores of Bodies Recovered in Ivory Coast Waters|url=https://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost/doc/408598168.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Feb%2001,%202000&author=Karl%20Vick&pub=The%20Washington%20Post&edition=&startpage=&desc=A%20Grim%20Search%20at%20African%20Jet%20Crash%20Site;%20Ten%20Survivors%20Rescued,%20Scores%20of%20Bodies%20Recovered%20in%20Ivory%20Coast%20Waters|editor=The Washington Post|dataacceso=10 de marzo de 2018|data-arquivo=31 de xaneiro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180131200801/https://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost/doc/408598168.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Feb%2001,%202000&author=Karl%20Vick&pub=The%20Washington%20Post&edition=&startpage=&desc=A%20Grim%20Search%20at%20African%20Jet%20Crash%20Site;%20Ten%20Survivors%20Rescued,%20Scores%20of%20Bodies%20Recovered%20in%20Ivory%20Coast%20Waters|url-morta=yes}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Costa do Marfil|Kenya Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A310|Kenya Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Kenya Airways| 0431]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2000|Kenya Airways]] bhnm5m8srdrlalmv38yfkje0wegq625 0 362616 6148970 5556808 2022-08-03T00:23:14Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 541 de Air Philippines |Imaxe = Air Philippines Boeing 737-200; RP-C3012, August 2001 (4844694005).jpg |Pé= Boeing 737 semellante ao do accidente. |Data = [[19 de abril]] de [[2000]] |Causa = erro do piloto |Sitio= [[Sámal]], [[Davao do Norte]] |Coordenadas = |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 131 (todos) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Boeing 737|Boeing 737-2H4]] |Operador = [[Air Philippines]] |Rexistro = RP-C3010 |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 124 |Tripulación = 7 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 541 de Air Philippines''' era un voo regular doméstico operado por [[Air Philippines]] dende o [[Aeroporto Internacional Ninoy Aquino]] en [[Manila]] ata o [[Aeroporto Internacional Francisco Bangoy]] en [[Davao City]], [[Filipinas]]. O [[19 de abril]] de [[2000]] o [[Boeing 737|Boeing 737-2H4]] que operaba o voo esnafrouse en [[Sámal]], [[Davao do Norte]], mentres se aproximaba ao aeroporto, matando os 124 pasaxeiros e 7 tripulantes a bordo do aparello. É o peor accidente aéreo ocorrido en Filipinas e o segundo peor dun Boeing 737-200, tras o [[voo 091 de Mandala Airlines]] que se estrelou cinco anos despois.<ref>{{cita web|título=Air Philippines crash kills all 131 on board|url=http://archives.cnn.com/2000/ASIANOW/southeast/04/19/philippines.crash.02/index.html|editor=CNN|dataacceso=17 de xaneiro de 2017|data-arquivo=13 de novembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071113132252/http://archives.cnn.com/2000/ASIANOW/southeast/04/19/philippines.crash.02/index.html|url-morta=unfit}}</ref> == Accidente == O avión, un Boeing 737-2H4 con rexistro RP-C3010, anteriormente pertenceu a [[Southwest Airlines]] e foi entregado en febreiro de [[1978]]. Air Philippines mercouno 20 anos despois. O [[19 de abril]] de [[2000]], o voo 541 de Air Philippines, con 131 pasaxeiros e tripulantes, deixou [[Manila]] ao redor das 5:30 a.m., voando cara [[Davao City]], no sueste de [[Mindanao]], a unhas 600 millas de Manila. Durante a súa aproximación ao aeroporto ao redor das 7:00 a.m., un [[McDonnell Douglas DC-9|DC-9]] de [[Cebu Pacific]] estaba na pista preparándose para saír cara [[Cebú]]. Pouco despois o voo 541 comezou un circuíto de espera voando a través de nubes baixas, mentres agardaba a que avión na pista engalase. Mentres realizaba o circuíto o aparello golpeou contra un cocoteiro a 500 pés sobre o nivel do mar e esnafrouse a poucas millas ao oeste do aeroporto.<ref>{{cita web|título=Accident description|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20000419-0|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=19 de maio de 2018}}</ref> O avión incendiouse e desintegrouse sen que houbese superviventes. == Consecuencias == Habitantes da illa dixeron que o avión estaba voando a baixa altura e golpeou un cocoteiro, que arrincou parte da súa á. Dixeron que intentou subir cos motores a plena potencia, pero non foi capaz e esnafrouse. O avión desintegrouse e incendiouse cando caeu nun bosque de cocoteiros. Traballadores do aeroporto dixeron que había brétema no momento do accidente.<ref>{{Cita web|url=http://www.aparchive.com/metadata/youtube/9c88223d660bf1770037a79c48d078a7|páxina-web=|título=Flight 541airplane crash aftermath|data-acceso=2019-1-7}}</ref> O [[aeroporto internacional de Davao]] non tiña un equipamento completo para aterraxes instrumentais, e as ateraxes visuais suspendéranse temporalmente antes do accidente. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Filipinas|Air Philippines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|Air Philippines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air Philippines| 0541]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2000|Air Philippines]] abcyosrzsbi2t57m283p5q984bzff92 0 362626 6148929 5528478 2022-08-03T00:15:38Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 129 de Air China |Imaxe = Boeing 767-2J6-ER, Air China AN0669948.jpg |Pé= Boeing 767 do accidente. |Data = [[15 de abril]] de [[2002]] |Causa = erro do piloto |Sitio= monte Dotdae, [[Busan]] |Coordenadas = |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 129 |Feridos = 37 |Tipo de aeronave = [[Boeing 767|Boeing 767-200ER]] |Operador = [[Air China]] |Rexistro = B-2552 |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 155 |Tripulación = 11 |Sobreviventes = 37 }} O '''voo 129 de Air China''' (CCA12/CA129) era un voo regular internacional de pasaxeiros operado pola aeroliña nacional chinesa [[Air China]], dende o [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|aeroporto internacional de Pequín-Capital]] ata o [[Aeroporto Internacional de Gimhae|aeroporto internacional de Gimhae]] en [[Busan]], [[Corea do Sur]]. O [[15 de abril]] de [[2002]] o [[Boeing 767|Boeing 767-200ER]] que operaba a ruta esnafrouse contra un outeiro preto de [[Busan]], matando 129 das 166 persoas a bordo do aparello. O Consello de Investigación de Accidentes de Aviación de Corea publicou o informe final do accidente o [[4 de marzo]] de [[2005]] concluíndo que a causa do choque foi un erro do piloto. O informe afirma que a tripulación estaba voando por debaixo da altura mínima de seguridade sen decatarse. Información detallada do informe tamén revela que os pilotos foron adestrados para levar a cabo unha aproximación a un aeroporto no simulador da aeroliña, pero só para unha aproximación ao aeroporto de Pekín, e nunca ao de Gimhae ou calquera outro aeroporto. O informe tamén culpou á escasa iluminación no aeroporto de Gimhae no momento do accidente. == Avión == O aparello era un [[Boeing 767|Boeing 767-200ER]] rexistrado como B-2552. Fora entregado no ano [[1985]] e tiña o número de serie 23308 e número de liña 127. Anteriormente fora operado pola Administración da Aviación Civil da China (CAAC) e despois foi transferido a [[Air China]] tras a división da CAAC. Tiña máis de 40&nbsp;000 horas de voo nuns 14&nbsp;500 ciclos.<ref>{{Cita web|url=http://www.boeing.com/news/breakingnews/2002/020414g.html|data=2002-06-02|páxina-web=Boeing|título=Air China 767 Statement|data-acceso=2018-12-22|data-arquivo=02 de xuño de 2002|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20020602000301/http://www.boeing.com/news/breakingnews/2002/020414g.html|url-morta=unfit}}</ref> == Pasaxeiros e tripulación == Entre os 155 pasaxeiros, 135 eran de [[Corea do Sur]], 19 da [[China]], e un de [[Uzbekistán]].<ref>{{Cita web|url=http://www.cbsnews.com/news/search-continues-at-korean-crash-site/|páxina-web=CBS News|título=Search Continues At Korean Crash Site|data-acceso=2018-12-22|data-arquivo=31 de outubro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20141031184125/http://www.cbsnews.com/news/search-continues-at-korean-crash-site/|url-morta=yes}}</ref> A tripulación de voo estaba formada polo capitán Wu Xinlu, con 6&nbsp;000 horas de experiencia no Boeing 767; o primeiro oficial Gao Lijie, con 5&nbsp;295 horas de voo; e Hou Xiangning, actuando como terceiro piloto, con 1&nbsp;775 horas. Ademais no avión había oito asistentes de voo. O capitán e dous asistentes de voo sobreviviron, mentres que o resto da tripulación morreu no accidente.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://152.99.129.24/eng/rct/Final%20report-English2005.4.15.pdf|páxina-web=KAIB|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-22|data-arquivo=18 de maio de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060518132314/http://152.99.129.24/eng/rct/Final%20report-English2005.4.15.pdf|url-morta=unfit}}</ref> == Accidente == O voo engalou ás 08:37 hora local (00:37 UTC). Despois de case 2 horas chegou a preto do [[aeroporto de Gimhae]] con chuvia lixeira e néboa. Ás 11:16 o avión recibiu autorización para unha aproximación [[ILS]] á pista 36L e despois a autorización para realizar un circuíto e aterrar na 18R (a mesma pista dende a dirección oposta) dende a torre de Gimhae. Durante o circuíto para aterrar na pista 18R, houbo unha pobre xestión dos recursos da tripulación e esta perdeu de vista a pista mentres atrasaban o xiro e voaban fóra da área de aproximación do circuíto, esnafrándose contra un outeiro ás 11:21. O avión fixo un primeiro contacto co terreo cando a súa á dereita cortou unha árbore. Entón impactou contra o chan, e a forza do impacto rompeu o aparello. As dúas ás, a empenaxe, partes da fuselaxe e os motores separáronse. O avión estoupou incendiándose, envolvendo a cabina de mando e a fuselaxe dianteira. 37 das persoas a bordo sobreviviron, incluído o capitán. O lume foi tan quente que fundiu o aluminio e outros metais da fuselaxe. A parte dianteira da fuselaxe quedou totalmente esnaquizada, facendo difícil aos investigadores recoñecela. == Investigación == === Meteoroloxía === No [[aeroporto de Gimhae]], durante o outono e o inverno, os ventos veñen do norte. Porén, durante o verán os ventos sopran do sur. A visibilidade adoita ser parcialmente pobre debido á brétema do mar, xa que a parte sur do aeroporto está próxima a este. O terreo montañoso no norte con ventos do sur poden causar unha masa de nubes baixas e brétema no norte da pista 18R, con probabilidade de máis precipitacións na área. O tempo no momento do accidente era pobre. As imaxes de satélite da Administración Meteorolóxica Coreana amosaban unha grande área de nubes de choiva, comezando en [[Busan]] cara ao sueste e chegando ao [[Xapón]], movéndose lentamente cara ao leste. As nubes movéronse moi amodo, e nubes pesadas foron vistas sobre o mar ao sur de Gimhae. Tamén se observaron refachos de vento de ata 16 nós. Os equipos de rescate no lugar do accidente tamén informaron de que estaba cuberto cunha densa brétema, e con algo de precipitacións.<ref name=":0" /> === Iluminación do aeroporto === Os investigadores entrevistaron o capitán Wu. O capitán Wu Xinlu afirmou que cando observou as luces na ruta da aproximación final á pista 36L, viu que nin as luces de aproximación da pista nin as luces de guía circular estaban acesas. Segundo o rexistro do sistema automático de conmutación de luz aeronáutica, e o testimonio do xefe da torre de Gimhae, as luces de aproximación e as de guía circular si estaban acesas no momento do accidente.<ref name=":0" /> === Declaracións dos superviventes === Había un total de 166 persoas a bordo, 11 tripulantes e 155 pasaxeiros. O día do accidente 39 persoas sobreviviron con feridas graves. Un pasaxeiros morreu o seguinte día e outro 16 días despois do accidente.<ref name=":0" /> En base ás entrevistas aos superviventes a bordo do voo 129, revelouse que o accidente ocorreu de súpeto, cun forte ruído e unha axitación violenta do aparello no punto de impacto. Todos os obxectos no interior do avión caeron, os asentos foron empuxados cara adiante, e todas as luces apagáronse. O lume encheu a cabina con fume denso, que fixo difícil a respiración. A meirande parte dos pasaxeiros perderon brevemente a consciencia durante o impacto, cos pés e pernas dalgúns pasaxeiros atrapados baixo os asentos diante deles. Un asistente de voo sentado en popa dixo que o seu corpo foi esmagado debaixo de algo. Alcanzou para abrir a porta pero non puido atopar a asa. Arrastrouse para saír da cabina e evacuou os superviventes. Os superviventes escaparon camiñando ou arrastrándose polos buratos abertos na fuselaxe. Mentres escapaban houbo varios estoupidos.<ref name=":0" /> Algúns dos pasaxeiros coreanos dixeron que non entenderon ningún dos anuncios no voo, incluídas as instrucións de seguridade antes da engalaxe, xa que se fixeron só en chinés e en inglés.<ref name=":0" /> === Informe final === Tanto a gravadora de voces de cabina como a de datos de voo recuperáronse e foron examinadas polos investigadores. Os datos da FDR non amosaron ningún defecto nos controis e nos instrumentos do avión. O informe oficial do accidente realizado pola Xunta de Investigación de Accidentes de Aviación de Corea foi publicado o [[4 de marzo]] de [[2005]]. As causas probables son: # A tripulación do voo 129 realizou a aproximación circular, non sendo consciente dos mínimos meteorolóxicos dos avións de fuselaxe ancha (B767-200) para aterrar, e no briefing da aproximación non se incluía a aproximación frustrada entre os elementos especificados nos manuais de operación e adestramento de Air China. # A tripulación exerceu unha pobre xestión de recursos da tripulación e perdeu a conciencia situacional durante a aproximación circular á pista 18R, o que a levou a voar fóra da área de aproximación, atrasando o xiro base, contrario ás intencións do capitán de facer un oportuno xiro base. # A tripulación non executou unha aproximación frustrada cando perderon de vista a pista durante a aproximación circular á pista 18R, que fixo que chocasen contra terreo alto preto do aeroporto. # Cando o primeiro oficial avisou o capitán de executar unha aproximación frustrada, uns 5 segundos antes do impacto, o capitán non reaccionou, nin o primeiro oficial iniciou a aproximación frustrada pola súa conta. Durante o voo a aeroliña realizou a demostración previa de seguridade e os anuncios en chinés e inglés, pero non en coreano, cando 135 dos 155 dos pasaxeiros eran coreanos. A investigación da xunta coreana recomendou que [[Air China]] engadise anuncios en coreano nos voos cara a e dende [[Corea do Sur]].<ref name=":0" /> Ademais do informe publicado pola Xunta de Investigación de Accidentes de Aviación de Corea, Liu Yajun, xefe do equipo de investigación chinés, afirmou,<ref>{{Cita web|url=http://www.china.org.cn/english/2002/Nov/49768.htm|páxina-web=www.china.org.cn|título=South Korean Airport Has Responsibility for Air China Crash|data-acceso=2019-01-12}}</ref> # Un traballador do ATC no aeroporto, Park Junyong, non tiña unha licenza de control de tráfico aéreo emitida polo Ministerio de Construción e Transporte de Corea do Sur. # Park non coñecía as propiedades do avión, un [[Boeing 767]], e dirixiu erroneamente o avión para descender a unha altitude de 700 pés (213,5&nbsp;m) en vez de a 1&nbsp;100 pés (335,5&nbsp;m). # O aeroporto non informou a tripulación das condicións meteorolóxicas do momento. Oito voos antes do CA129 foran desviados a outros aeroportos debido ao mal tempo. # Houbo tamén problemas co sistema de radar e a iluminación no aeroporto de Gimhae. == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Corea do Sur|Air China]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 767|Air China]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air China]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2002]] i9g0lun0er74ahm55i4e4zbileljtwk 0 362630 6148976 5382824 2022-08-03T00:24:02Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 611 de China Airlines |Imaxe = Boeing 747-209B China Airlines B-1886, AMS Amsterdam (Schiphol), Netherlands PP1167244363.jpg |Pé= 747-200 semellante ao do accidente. |Data = [[25 de maio]] de [[2002]] |Causa = erro de mantemento |Sitio= [[estreito de Taiwán]] |Coordenadas = |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 225 (todos) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Boeing 747|Boeing 747-209B]] |Operador = [[China Airlines]] |Rexistro = B-18255 |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 206 |Tripulación = 19 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 611 de China Airlines''' era un voo regular de pasaxeiros entre o antigo Aeroporto Internacional Chiang Kai-shek (hoxe en día [[Aeroporto Internacional de Taiwán Taoyuan|aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan]]), en [[Taiwán]], e o [[Aeroporto Internacional de Hong Kong|aeroporto internacional de Hong Kong]]. O [[25 de maio]] de [[2002]] o [[Boeing 747|Boeing 747-209B]] que operaba a ruta desintegrouse no aire debido a reparacións defectuosas, e estrelouse no [[estreito de Taiwán]] a 43&nbsp;km ao nordés das [[illas Penghu]], dous minutos despois da engalaxe. Morreron as 225 persoas que ían a bordo. A rotura no aire foi causada por unhas reparacións mal realizadas 22 anos antes. En [[2018]] aínda era o peor accidente de aviación ocorrido en Taiwán. O accidente foi particularmente preocupante para o particularly disturbing to the public as the Taipei–Hong Kong route was among the most heavily traveled international air routes in the world; it was so profitable that it was even referred to as the "Golden Route." == Accidente == O avión engalou ás 15:08 local time (07:08 UTC) e tiña que chegar a [[Hong Kong]] ás 16:28 HKT (08:28 UTC). A tripulación estaba formada polo capitán Ching-Fong Yi de 51 anos, o primeiro oficial Yea Shyong Shieh de 52, e o enxeñeiro de voo Sen Kuo Chao de 54.<ref>{{Cita web|url=http://www.china-airlines.com/us/e_news/2002/20020525b.htm|data=2002-08-06|páxina-web=web.archive.org|título=China Airlines|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=06 de agosto de 2002|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20020806133556/http://www.china-airlines.com/us/e_news/2002/20020525b.htm|url-morta=unfit}}</ref> Os tres pilotos tiñan moita experiencia, o capitán e o primeiro oficial tiñan máis de 10 000 horas de voo, e o enxeñeiro tiña máis de 19 100 horas. Ás15:16 o aviónfoi autorizado a trepar ao nivel de voo 350 (uns 11 000 m). Ás 15:33 o avión desintegrouse no aire e perdeuse o contacto.<ref>{{Cita novas|apelidos=Bradsher|nome=Keith|data=2002-05-26|xornal=The New York Times|título=Taiwanese Airliner With 225 Aboard Crashes in Sea|url=https://www.nytimes.com/2002/05/26/world/taiwanese-airliner-with-225-aboard-crashes-in-sea.html|lingua=en-US|issn=0362-4331|data-acceso=2018-12-17}}</ref> Chang Chia-juch, o viceministro taiwanés de Transporte e Comunicacións, dixo que dous avións de [[Cathay Pacific]] na zona recibiron sinais do indicador-localizador de emerxencia do aparello accidentado. Os 206 pasaxeiros e 19 tripulantes a bordo morreron.<ref>{{Cita web|url=http://edition.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/east/05/25/taiwan.crash/index.html?related|páxina-web=CNN|título=All 225 feared dead in Taiwan air crash|data-acceso=2018-12-17}}</ref> == Notas == {{Listaref}}{{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Taiwán|China Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 747|China Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de China Airlines| 0611]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2002|China Airlines]] 05wtfl39dzedzrm6ynrwomqb1bkcynk 0 363016 6148947 6097305 2022-08-03T00:17:57Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Cómpren coordenadas}} {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 2120 de Nigeria Airways |Imaxe = Nationair DC-8-61 C-GMXQ FAO 1989.png |Pé= O DC-8 do accidente. |Data = [[11 de xullo]] de [[1991]] |Causa = pneumático pouco inflado que<br>se sobrequentou, incendiándose<br>pouco despois da engalaxe |Sitio= [[Aeroporto Internacional Rey Abdulaziz|Aeroporto Rey Abdulaziz]] |Coordenadas = |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 261 (todos) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Douglas DC-8]] |Operador = [[Nationair]], operando<br>para [[Nigeria Airways]] |Rexistro = C-GMXQ |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 247 |Tripulación = 14 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 2120 de Nigeria Airways''' foi un voo chárter de pasaxeiros dende [[Jeddah]], [[Arabia Saudita]] ata [[Sokoto]], [[Nixeria]] o día [[11 de xullo]] de [[1991]] que se estrelou pouco despois de engalar do [[Aeroporto Rei Abdulaziz|aeroporto internacional Rei Abdulaziz]]. Morreron as 247 pasaxeiros e 14 tripulantes a bordo do aparello. O avión era un [[Douglas DC-8]] operado por [[Nationair]] para [[Nigeria Airways]]. O voo 2120 foi o peor accidente dun DC-8<ref name="Descrición do accidente">{{cita web|título=Descrición do accidente|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19910711-0|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=19 de xaneiro de 2017}}</ref><ref name="Airline safety review">{{cita web|título=Airline safety review – Fatal accidents: Non-scheduled passenger flights|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1992/1992%20-%200188.html|editor=Flightglobal|dataacceso=19 de xaneiro de 2017|data-arquivo=03 de setembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170903075355/https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1992/1992%20-%200188.html|url-morta=yes}}</ref> e é un dos peores dunha aeroliña canadense.<ref name=":0">{{cita web|título=Mayday (Season 11 - Episode 9 - Under Pressure|url=http://www.imdb.com/title/tt2114094/|editor=IMBd|dataacceso=19 de xaneiro de 2017}}</ref> == Avión e tripulación == O avión involucrado no accidente era un [[Douglas DC-8|Douglas DC-8-61]] fabricado en [[1968]] con rexistro C-GMXQ. Pertencía á compañía canadense [[Nolisair]] e normalmente operaba para [[Nationair]]; no momento do accidente estaba sendo alugado a [[Nigeria Airways]], que á súa vez sub-alugouno a outra compañía para transportar peregrunos nixerianos á [[A Meca|Meca]].<ref name="Confusion over Saudi DC-8 crash">{{cita web|título=Confusion over Saudi DC-8 crash|url=https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1991/1991%20-%201894.html|editor=Flight International|dataacceso=30 de xaneiro de 2017}}</ref> William Allan, o piloto de 47 anos ao mando, era un antigo piloto da Forza Aérea do Canadá e tiña 10 700 horas de voo, das cales 1 000 foran no DC-8. O primeiro oficial Kent Davidge, de 36 anos, teña 8 000 horas de voo, 550 delas no DC-8. O enxeñeiro de voo Victor Fehr, de 46 anos, tiña 7 500 horas, das cales 1 000 foran neste modelo.<ref name="Flight Safety Foundation">{{cita web|título=Tire Failure on Takeoff Sets Stage for Fatal Inflight Fire and Crash|url=http://flightsafety.org/ap/ap_sep93.pdf|editor=Flight Safety Foundation|dataacceso=30 de xaneiro de 2017|data-arquivo=03 de setembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170903115358/https://flightsafety.org/ap/ap_sep93.pdf|url-morta=yes}}</ref><ref name="Mayday">{{cita web|título=Mayday (Under Pressure)|url=http://www.imdb.com/title/tt2114094/|editor=IMDb|dataacceso=30 de xaneiro de 2017}}</ref> O DC-8 era o principal avión usado pola aeroliña.<ref name="Mayday" /> == Accidente == O avión saíu do [[aeroporto Rei Abdulaziz]] cara o [[aeroporto Sadiq Abubakar III]] en [[Sokoto]], pero informou de problemas pouco despois da engalaxe.<ref name="Confusion over Saudi DC-8 crash" /><ref name="Descrición do accidente" /> A tripulación non sabía que durante a saída o avión se incendiara, e aínda que o propio lume non era obvio os seus efectos si o eran. A presurizarización fallou rapidamente, e a tripulación víuse inundada de avisos sen sentido causado polos fallos de circuítos provocados polo lume. En resposta ao fallo de presurización, Allan decidiu permanecer a 2 000 pés, pero o voo foi autorizado a 3 000 pés como resultado de que o controlador o confundise cun voo de [[Saudia]] que tamén estaba informando de problemas de presurización debido a que o capitán identificouse por un erro como "Nationair 2120" en vez de como "Nigerian 2120", unha confusión que durou tres minutos<ref name=":1">{{Cita web|url=https://flightsafety.org/ap/ap_sep93.pdf|páxina-web=Flight Safety Foundation|título=Tire Failure on Takeoff Sets Stage for Fatal Inflight Fire and Crash|data-acceso=2018-1-4|data-arquivo=28 de marzo de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190328061723/https://flightsafety.org/ap/ap_sep93.pdf|url-morta=unfit}}</ref> aínda que finalmente non tivo efectos no resultado final.<ref name=":0" /> En medio disto, o primeiro oficial Davidge informou que estaba perdendo os sistemas hidráulicos.<ref name=":0" /> A tripulación só se decatou do lume cando un asistente de voo apresuroue á cabina de mando informando que había "fume na parte de atrás... realmente malo".<ref name=":1" /><ref name=":0" /> Pouco despois, Davidge informou de que perdera os aleróns, forzando a Allan a tomar o control; cando Allan o fixo a gravadora de voces de cabina fallou.<ref name=":1" /> Nese momento o controlador de tráfico aéreo decatouse que o voo 2120 non era o de Saudia e estaba en problemas, e dirixíunos cara a pista. Posteriormente Allan contactou múltiples veces co control de tráfico aéreo, entre esas comunicacións solicitou vehículos de emerxencia.<ref name=":1" /> Cando o avión estaba a uns 18 quilómetros do aeroporto a unha altura de 671 metros, un punto onde o tren de aterraxe podería ter sido baixado, o avión comezou a experimentar unha ruptura en voo e varios corpos caíron del, indicando que o lume nese momento consumira parcialmente o chan da cabina.<ref name=":1" /> A 2 875 metros da pista o avión volveuse incontrolable e esnafrouse<ref name=":1" /> matando a todos os seus ocupantes.<ref name="Confusion over Saudi DC-8 crash" /><ref name="Descrición do accidente" /><ref>{{Cita web|url=http://www.lemonde.fr/web/recherche_breve/1,13-0,37-534131,0.html|páxina-web=Le Monde|título=Catastrophe aérienne de Djeddah : 261 morts.|data-acceso=2019-1-4|data-arquivo=29 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110629135942/http://www.lemonde.fr/web/recherche_breve/1,13-0,37-534131,0.html|url-morta=yes}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Arabia Saudita|Nigeria Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Douglas DC-8|Nigeria Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1991|Nigeria Airways]] j86brxxvohhmi7hu0hr17bzckexodxp 0 363225 6149261 6108065 2022-08-03T09:46:42Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Internacional de San Francisco | nomenativo = <center>San Francisco International Airport</center> | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = | ancho-imaxe = | título = | imaxe2 = Aerial view of San Francisco International Airport 2010.jpg | ancho-imaxe2 = 275px | título 2 = Vista aérea do aeroporto | IATA = SFO | ICAO = KSFO | FAA = SFO | LID = | tipo = público | dono = cidade e condado de San Francisco | operador = San Francisco Airport Commission | dono-oper = | cidade-sirve = [[Área da Baía de San Francisco]] | localización = [[Condado de San Mateo]] | elevación-f = 13 | elevación-m = 4 | coordenadas = {{Coordenadas|37|37|08|N|122|22|30|W|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.flysfo.com/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 10L/28R | p1-lonx-f = 11 870 | p1-lonx-m = 3 618 | p1-sup = asfalto | p2-número = 10R/28L | p2-lonx-f = 11 381 | p2-lonx-m = 3 469 | p2-sup = asfalto | p3-número = 1R/19L | p3-lonx-f = 8 650 | p3-lonx-m = 2 637 | p3-sup = asfalto | p4-número = 1L/19R | p4-lonx-f = 7 650 | p4-lonx-m = 2 332 | p4-sup = asfalto | estad-ano = 2015 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 50 067 094 | cab-estad2 = Operacións | dato-estad2 = 429 815 | notas = }} O '''Aeroporto Internacional de San Francisco''' (IATA: SFO, ICAO: KSFO, FAA LID: SFO) é un aeroporto internacional situado a 21 quilómetros ao sur do centro de [[San Francisco]], preto de [[Millbrae]] e [[San Bruno]] no [[condado de San Mateo, California|condado de San Mateo]].<ref>{{cita web|título=San Francisco International Airport|url=https://geonames.usgs.gov/apex/f?p=gnispq:3:0::NO::P3_FID:1653945|obra=Geographic Names Information System|editor=United States Geological Survey|dataacceso=20 de xaneiro de 2017}}</ref> Ten voos punto a punto a toda [[Norteamérica]] e é unha importante porta de entrada a [[Europa]] e [[Asia]]. SFO é o aeroporto máis grande da [[Área da Baía de San Francisco]] e do norte de [[California]], e é o segundo máis concorrido dese estado, tras o [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles]]. No ano [[2014]] foi o sétimo aeroporto máis concorrido dos [[Estados Unidos]] e o 21 a nivel mundial en número de pasaxeiros.<ref name="Worldwide Airport Traffic Report">{{cita web|título=Airports Council International - Worldwide Airport Traffic Report - Calendar Year 2013|url=http://www.panynj.gov/airports/pdf-traffic/ATR2013.pdf|editor=The Port Authority of NY & NJ|dataacceso=20 de xaneiro de 2017|data-arquivo=03 de marzo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160303204422/http://www.panynj.gov/airports/pdf-traffic/ATR2013.pdf|url-morta=yes}}</ref> É o quinto centro de conexións máis grande dos Estados Unidos para [[United Airlines]] e opera como a súa principal porta de entrada transpacífica. É tamén a principal base de operacións para [[Virgin America]].<ref>{{cita web|título=About Us|url=http://www.virginamerica.com/va/about.do|editor=Virgin America|dataacceso=20 de xaneiro de 2017|data-arquivo=25 de setembro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090925073622/http://www.virginamerica.com/va/about.do|url-morta=unfit}}</ref> Ten o único centro de mantemento de United Airlines e alberga o museo e biblioteca Louis A. Turpen Aviation. SFO é propiedade da cidade e o condado de San Francisco, pero atópase no condado de San Mateo. Entre [[1999]] e [[2004]] a Comisión do Aeroporto de San Francisco operou a compañía propiedade da cidade SFO Enterprises, Inc., para supervisar as súas compras e operacións.<ref>{{cita web|título=Flying Blind|url=http://archives.sfweekly.com/sanfrancisco/flying-blind/Content?oid=2141286|editor=SF Weekly|dataacceso=20 de xaneiro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=Fiancial Audits|url=https://es.scribd.com/document/208862/San-Francisco-City-Government-Controller-SFO-Enterprises-Report|editor=City and County of San Francisco|dataacceso=20 de xaneiro de 2017}}</ref> == Aeroliñas e destinos == ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Aer Lingus]] | [[Aeroporto de Dublín|Dublín]] <!-- --> | [[Aeroméxico]] | [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[Air Canada]] | [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] <!-- --> | [[Air Canada Express]] | [[Aeroporto de Calgary|Calgary]] <!-- --> | [[Air China]] | [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]] <!-- --> | [[Air France]] | [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> | [[Air India]] | [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]],<ref>[http://www.airindia.in/time-table.htm Air India timetable]</ref> [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]] <!-- --> | [[Air New Zealand]] | [[Aeroporto de Auckland|Auckland]] <!-- --> | [[Alaska Airlines]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <!-- --> | [[Alaska Airlines]]<br />{{nowrap|operado por [[Horizon Air]]}} | [[Aeroporto de Albuquerque|Albuquerque]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]] <!-- --> | [[Alaska Airlines]]<br />{{nowrap|operado por [[SkyWest Airlines]]}} | [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto John Wayne|Orange County]] <!-- --> | [[All Nippon Airways]] | [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Naritaa]] <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]] <!-- --> | [[American Eagle]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> | [[Asiana Airlines]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> | [[Avianca El Salvador]] | [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]] <!-- --> | [[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> | [[Cathay Pacific]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> | [[China Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] <!-- --> | [[China Southern Airlines]] | [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]] <!-- --> | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá]] <!-- --> | [[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]] <!-- --> | [[Delta Connection]] | [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]] <!-- --> | [[Delta Shuttle]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <!-- --> | [[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> | [[EVA Air]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> | [[Fiji Airways]] | [[Aeroporto de Nadi|Nadi]] <!-- --> | [[Finnair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]] <!-- --> | [[Frontier Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]]<br />'''Estacional:''': [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago O'Hare]] (comeza en abril de 2018),<ref>https://www.bizjournals.com/chicago/news/2017/10/10/frontier-airlines-adding-service-from-ohare.html</ref> [[Aeroporto de Colorado Springs|Colorado Springs]], [[Aeroporto de Des Moines|Des Moines]] (comeza en xuño de 2018),<ref>{{Cita web|url=http://www.kcrg.com/content/news/Frontier-announces-2-new-flight-options-out-of-Des-Moines-448203693.html |title=Frontier announces 2 new flight options out of Des Moines |publisher=Kcrg.com |date=2017-09-27 |accessdate=2017-10-24}}</ref> [[Aeroporto Eppley|Omaha]] (comeza en xuño de 2018)<ref>{{Cita web|url=http://www.wowt.com/content/news/Frontier-adding-more-direct-flights-out-of-Omaha-447979513.html |title=Frontier adding more direct flights out of Omaha |publisher=Wowt.com |date=2017-09-26 |accessdate=2017-10-24}}</ref> <!-- --> | [[Hawaiian Airlines]] | [[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]], [[Aeroporto de Kahului|Kahului]] <!-- --> | [[Hong Kong Airlines]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] (comeza en marzo de 2018)<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274932/hong-kong-airlines-files-preliminary-san-francisco-schedule-in-s18/ |title=Hong Kong Airlines files preliminary San Francisco schedule in S18 |publisher=Routesonline |date= |accessdate=2017-10-24}}</ref> <!-- --> | [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] (comeza en abril de2018)<ref>{{cite press|url=http://grupo.iberia.es/portal/site/WebCorporativa/menuitem.abb717cb888166100cd0cbfdf34e51ca?ib_contentId=3c8cc5a64d92f510VgnVCM2000008ee815acRCRD#.Wea6qmhSyUk |title=Iberia to Launch Routes to San Francisco and Managua in 2018 |website=Press Room - Corporate |publisher=Iberia |date=October 17, 2017 |accessdate=October 17, 2017}}</ref> <!-- --> | [[Japan Airlines]] | [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]] <!-- --> | [[JetBlue Airways]] | [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Long Beach|Long Beach]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]] <!-- --> | [[KLM]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[Korean Air]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> | [[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> | [[Norwegian Air Shuttle]] | [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto Josep Tarradellas Barcelona-El Prat|Barcelona]], [[Aeroporto de Londres-Gatwick|Londres Gatwick]] <!-- --> | [[Philippine Airlines]] | [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]] <!-- --> | [[Qantas]] | [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] <!-- --> | [[Scandinavian Airlines]] | [[Aeroporto de Nouakchott-Oumtounsy]] <!-- --> | [[Singapore Airlines]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!-- --> | [[Southwest Airlines]] | [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]] (comeza en abril de 2018),<ref>{{Cita web|url=http://www.austintexas.gov/news/southwest-announces-nonstop-service-sacramento-calif-san-francisco |title=Southwest announces nonstop service to Sacramento, Calif., San Francisco |accessdate=2017-07-28}}</ref> [[Aeroporto de Hollywood Burbank|Burbank]], [[Aeroporto internacional Midway|Chicago-Midway]], [[Aeroporto de Dallas Love|Dallas-Love]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto John Wayne|Orange County]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]] <!-- --> | [[Sun Country Airlines]] | [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]] <!-- --> | {{nowrap|[[Swiss International Air Lines]]}} | [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> | [[Thomas Cook Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Manchester|Manchester (UK)]] <!-- --> | [[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> | [[United Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Hollywood Burbank|Burbank]], [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Eugene|Eugene]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Fresno-Yosemite|Fresno]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Kahului|Kahului]], [[Aeroporto de Kona|Kailua-Kona]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Lihue|Lihue]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Medford|Medford]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]] (comeza en xaneiro de 2018), [[Aeroporto John Wayne|Orange County]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Palm Springs|Palm Springs]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno/Tahoe]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto municipal de Santa Barbara|Santa Barbara]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Spokane|Spokane]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Bozeman Yellowstone|Bozeman]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] (comeza en xuño de 2018)<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274752/united-further-expands-european-service-in-s18/ |title=United further expands European service in S18 |publisher=Routesonline |date= |accessdate=2017-10-24}}</ref> <!-- --> | [[United Express]] | [[Aeroporto de Albuquerque|Albuquerque]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto Meadows Field|Bakersfield]], [[Aeroporto de Boise|Boise]], [[Aeroporto de Bozeman Yellowstone|Bozeman]], [[Aeroporto de Hollywood Burbank|Burbank]], [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Eugene|Eugene]], [[Aeroporto de Arcata-Eureka|Eureka/Arcata]], [[Aeroporto rexional Northwest Arkansas|Fayetteville/Bentonville]], [[Aeroporto de Fresno-Yosemite|Fresno]], [[Aeroporto internacional Glacier Park|Kalispell]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Medford|Medford]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto rexional de Monterey|Monterey]], [[Aeroporto rexional Southwest Oregon|North Bend/Coos Bay]], [[Aeroporto Will Rogers World|Oklahoma City]], [[Aeroporto Eppley|Omaha]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]], [[Aeroporto John Wayne|Orange County]], [[Aeroporto de Palm Springs|Palm Springs]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto municipal de Redding|Redding]], [[Aeroporto Roberts|Redmond/Bend]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno/Tahoe]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto do condado de San Luis Obispo|San Luis Obispo]], [[Aeroporto municipal de Santa Barbara|Santa Barbara]], [[Aeroporto Charles M. Schulz-Condado de Sonoma|Santa Rosa]], [[Aeroporto de Spokane|Spokane]], [[Aeroporto de Tri-Cities (Washington)|Tri-Cities (WA)]], [[Aeroporto de Tucson|Tucson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]], [[Aeroporto de Victoria|Victoria]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Aspen|Aspen]], [[Aeroporto de Yampa Valley|Hayden/Steamboat Springs]], [[Aeroporto de Jackson Hole|Jackson Hole]], [[Aeroporto de Mammoth Yosemite|Mammoth Lakes]], [[Aeroporto de Missoula|Missoula]], [[Aeroporto rexional de Montrose|Montrose]], [[Aeroporto Friedman Memorial|Sun Valley]], [[Aeroporto do condado de Eagle|Vail/Eagle]] (comeza en decembro de 2017)<ref>{{Cita web|url=http://www.vaildaily.com/news/new-flight-from-san-francisco-announced/|title=United Airlines adds winter service from San Francisco to Vail|publisher=}}</ref> <!-- --> | [[Virgin America]] | [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas Love|Dallas-Love]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Kahului|Kahului]], [[Aeroporto de Kona|Kailua-Kona]] (comeza en decembro de 2017),<ref name="AS/VX new routes">http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271781/alaska-airlines-group-expands-sf-bay-service-from-3q17/?highlight=Alaska Airlines</ref> [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Palm Springs|Palm Springs]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]] <!-- --> | [[Virgin Atlantic]] | [[Londres-Heathrow]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Manchester|Manchester (UK)]] <!-- --> | [[Volaris]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]] <!-- --> | [[WestJet]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] <!-- --> | [[WOW air]] | [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> | [[XL Airways France]] | '''Estacional:''' [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[ABX Air]]<ref name="ABX Air">{{Cita web |url=http://www.abxair.com/ |title=ABX Air|accessdate=March 24, 2013}}</ref> | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> | [[Asiana Airlines|Asiana Cargo]]<ref>{{Cita web |url=http://www.asianacargo.com |title=Asiana Cargo Schedule |accessdate=August 28, 2015}}</ref> | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> | [[China Airlines Cargo]]<ref>{{Cita web|url=https://cargo.china-airlines.com/CCNet/global/index.aspx |title=China Airlines Cargo Schedule |accessdate=March 27, 2013}}</ref> | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> | [[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> | [[EVA Air Cargo]]<ref>{{Cita web |url=http://www.evaair.com/images/englobal/call_en_tcm33-13283.pdf |format=PDF |title=EVA Air Cargo Schedule |p=8 |accessdate=May 23, 2013}}</ref> | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> | [[FedEx Express]] | [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]] <!-- --> | [[Korean Air Cargo]]<ref>{{Cita web |url=http://cargo.koreanair.com/eng/main_page.jsp |title=Korean Air Cargo |accessdate=March 22, 2013}}</ref> | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> | [[Nippon Cargo Airlines]]<ref>{{Cita web |url=http://www.nca.aero/e/service/schedule/documents/NCAS13Timetable_MFOR1_FROMandTOJAPANupdate.pdf |title=NCA Flight Schedule |website=Nippon Cargo Airlines |date= Summer 2013 |accessdate=June 29, 2013}}</ref> | [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de California|San Francisco]] tp2cjbvconkrhqgyxp6vowvh4c80wwg 0 363451 6148939 5641954 2022-08-03T00:17:00Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 191 de American Airlines |Imaxe = McDonnell Douglas DC-10-10, American Airlines JP5931060.jpg |Pé= |Data = [[25 de maio]] de [[1979]] |Causa = separación do motor<br>e perda de control |Sitio= [[Aeroporto Internacional O'Hare]] |Coordenadas = {{coord|42|0|35|N|87|55|45|W|}} |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 273 (todos e 2 máis en terra) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[McDonnell Douglas DC-10|McDonnell Douglas DC-10-10]] |Operador = [[American Airlines]] |Rexistro = N110AA |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 258 |Tripulación = 13 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 191 de American Airlines''' era un voo regular de pasaxeiros operado por [[American Airlines]] dende o [[Aeroporto Internacional O'Hare]] de [[Chicago]] ata o [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles]]. O [[McDonnell Douglas DC-10|McDonnell Douglas DC-10-10]] usado para esa ruta o día [[25 de maio]] de [[1979]] esnafrouse momentos despois de engalar en Chicago. Os seus 258 pasaxeiros e 13 tripulantes morreron, xunto con dúas persoas en terra. É o peor accidente aéreo ocorrido nos [[Estados Unidos]]. Os investigadores descubriron que cando o avión iniciaba a rotación na engalaxe o motor número un, o da á esquerda, separouse e volteouse sobre a parte superior da á. Cando o motor se separou danou as liñas hidráulicas e bloqueáronse os ''slats'' da á esquerda. As forzas aerodinámicas fixeron que estes se retraesen. Cando o avión comezou a elevarse, a á esquerda danada, sen motor, produciu moita menos sustentación que a dereita, que tiña os slats despregados e o motor a plena potencia de engalaxe. O extremo desequilibrio do avión causou que virase abruptamente cara a esquerda ata que se inverteu parcialmente, chegando a un ángulo de inclinación de 112 graos, antes de esnafrarse nun campo onde había un aparcadoiro de camións ao final da pista. A separación do motor foi atribuída a danos na estrutura do pío que unía o motor á á, causados por procedementos de mantemento erróneos por parte de American Airlines. Aínda que as tarefas de mantemento e non o deseño do avión foron finalmente as causas do desastre, o accidente e a posterior posta en terra de todos os DC-10 por parte da Federal Aviation Administration aumentaron a xa desfavorable reputación do modelo aos ollos do público, causada por outros incidentes e accidentes do avión. A investigación tamén revelou que había outros DC-10 con danos causados polos mesmos procedementos de mantemento. Eses erros subsanáronse e o modelo pasaría a ter unha longa carreira como avión de pasaxeiros e carga. == Avión e tripulación == O avión involucrado era un [[McDonnell Douglas DC-10|McDonnell Douglas DC-10-10]] con rexistro N110AA. Fora entregado o [[25 de febreiro]] de [[1972]] e no momento do accidente levaba voadas pouco menos de 20 000 horas en sete anos. O aparello estaba equipado con tres motores [[General Electric CF6|General Electric CF6-6D]]. Unha revisión dos rexistros de voo e mantemento do avión non amosou ningún problema mecánico no día [[11 de maio]]. O día do accidente, violando os procedementos estándar, os rexistros non se sacaron do avión e quedaron destruídos no accidente.<ref name="Informe final do accidente">{{cita web|título=Informe final do accidente|url=http://libraryonline.erau.edu/online-full-text/ntsb/aircraft-accident-reports/AAR79-17.pdf|editor=NTSB|dataacceso=30 de xaneiro de 2017}}</ref> O capitán Walter Lux, de 53 anos, voara o DC-10 dende a súa introdución oito anos antes. Tiña unhas 22 000 horas de voo de experiencia, con 3 000 delas en DC-10. Tamén estaba cualificado para voar outros 17 avións, incluídos o [[Douglas DC-6|DC-6]], [[Douglas DC-7|DC-7]], e [[Boeing 727]].<ref name="Informe final do accidente" /> O primeiro oficial James Dillard, de 49 anos, e o enxeñeiro de voo Alfred Udovich, de 56, tamén tiñan moita experiencia: 9 275 e 15 000 horas respectivamente, e entre eles tiñan 1 830 horas de experiencia voando no DC-10.<ref>{{cita web|apelidos=Taylor|nome=Troy|título=Lingering Sprits of Flight 191|url=http://www.prairieghosts.com/flight.html|editor=prairieghosts.com|dataacceso=30 de xaneiro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20101231064744/http://www.prairieghosts.com/flight.html|dataarquivo=31 de decembro de 2010|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cita web|título=Investigation: American Airlines 191|url=http://www.airdisaster.com/special/special-aa191.shtml|editor=AirDisaster.com|dataacceso=30 de xaneiro de 2017|data-arquivo=21 de xullo de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060721184540/http://www.airdisaster.com/special/special-aa191.shtml|url-morta=yes}}</ref> == Accidente == O tempo estaba despexado, cun [[vento]] do [[nordés]] de 22 nós (41&nbsp;km/h). Ás 2:50 CDT, o voo 191 foi remolcado dende a porta K5 e autorizóuselle a rodar ata a pista 32R. Os traballadores de mantemento presentes na porta non notaron nada estraño durante o remolque, o acendido de motores ou a rodadura.<ref name="Informe final do accidente" /> Todo semellaba normal cando o avión comezou a súa carreira de engalaxe ás 3:02. [[Imaxe:AA191-crash-site.png|miniatura|250px|Lugar do accidente]] Xusto cando o aparello chegou á súa [[Velocidades características|velocidade de engalaxe]], o motor número 1 e o seu soporte separáronse da á esquerda, rasgando unha sección de 3 pés do [[bordo de ataque|bordo da á]] con eles. A unidade combinada volteou sobre a parte superior da á e caeu á pista.<ref name="Informe final do accidente" /> Robert Graham, supervisor de mantemento de [[American Airlines]], declarou: "A medida que o avión se achegaba, decateime do que semellaba vapor ou fume dalgún tipo saír do bordo da á e do soporte do motor número 1. Decateime de que o motor número 1 estaba balanceándose cara arriba e abaixo un pouco e xusto no momento no que o avión pasaba en fronte da miña posición e empezaba a rotar, o motor apagouse, pasou por riba da á, e rodou cara a pista... Antes de pasar por riba da á, o motor avanzou e subiu como se tivese un ascensor e en realidade estivese subindo. Non golpeou a parte superior da á no seu camiño, senón que seguiu o camiño despexado do fluxo do aire sobre a á, por riba dela, entón caeu debaixo da cola. O avión continuou subindo dun xeito bastante normal ata que comezou a virar cara á esquerda. E nese momento, pensei que ía regresar ao aeroporto".<ref name="Knowing when to stop: the investigation of Flight 191">{{cita web|título=Knowing when to stop: the investigation of Flight 191|url=http://dspace.mit.edu/handle/1721.1/39430|editor=MIT|dataacceso=31 de xaneiro de 2017}}</ref> Non se sabe o que se dixo na cabina nos 50 segundos que pasaron ata o impacto final, xa que a [[caixa negra|gravadora de voces de cabina]] perdeu enerxía cando o motor se separou. O único son relacionado co choque recollido pola gravadora é un ruído de golpe (probablemente o son do motor ao separarse), seguido polo primeiro oficial Dillard exclamando "Damn!" (maldición!), no momento no que remata a gravación. Isto tamén pode explicar por qué o [[control de tráfico aéreo]] non tivo éxito nos seus intentos de comunicarse coa tripulación e informalos de que perderan un motor. Esta perda de potencia, porén, resultou útil na investigación posterior, servindo como marcador de que circuíto exacto do labirinto do sistema eléctrico do DC-10 fallara.<ref name="Informe final do accidente" /> Ademais do motor, varios sistemas relacionados fallaron. O sistema hidráulico número 1, alimentado polo motor 1, fallou pero continuou operando a través de bombas que o conectaban ao sistema hidráulico 3. O sistema hidráulico 3 tamén estaba danado e comezou a perder fluído pero mantendo a presión e o funcionamento ata o impacto. O sistema hidráulico número 2 estaba intacto. O bus eléctrico 1, que tiña o seu xerador ligado ao motor 1, fallou, causando que varios sistemas eléctricos se desconectasen, destacando os instrumentos do capitán, o axitador do seu mando, e sensores dos slats. Aínda que un interruptor no panel superior permitía ao capitán restaurar a potencia dos seus instrumentos, este non foi usado. Podería ter sido posible que o enxeñeiro de voo alcanzase o interruptor para restaurar a potencia (como parte dunha lista de tarefas dunha situación anormal, non como parte do procedemento dunha engalaxe de emerxencia) nun esforzo para recuperar a potencia eléctrica ao bus eléctrico 1. Iso tería funcionado só se non estivesen presentes fallos eléctricos no sistema eléctrico número 1. Ademais, para alcanzar o interruptor o enxeñeiro de voo debería xirar o seu asento, quitar o cinto de seguridade, e erguerse. Como o avión nunca estivo por riba dos 350 pés (110 m) sobre o chan e estivo no aire só durante 50 segundos entre a separación do motor e o impacto, non houbo tempo suficiente para realizar a acción. En calquera caso, o primeiro oficial estaba voando o avión e os seus instrumentos continuaban funcionando normalmente.<ref name="Informe final do accidente" /> Como as ás e os motores non eran visibles dende a cabina, a tripulación probablemente non sabía que un motor caera, pensando que só fallara. Como xa non era posible abortar a engalaxe nese momento, a tripulación continuou o procedemento de operación estándar para unha subida sen motor. Este procedemento consiste en subir a velocidade segura de engalaxe (V2) e coa inclinación axeitada, segundo as directrices de American Airlines. O fallo eléctrico parcial (producido pola separación do motor) fixo que nin o indicador de aviso de perda nin o de retracción dos slats estaban operativos. A tripulación polo tanto non sabía que os slats da á esquerda estaban retraéndose. Esta retracción aumentou significativamente a velocidade de perda da á esquerda. Seguindo a velocidade de seguridade á engalaxe, a á esquerda [[Entrada en perda|entrou en perda]] mentres que a dereita aínda producía sustentación, polo que o avión se inclinou de forma brusca e incontrolable cara á esquerda. Posteriormente, en recreacións do accidente no simulador, determinouse que de subir a unha velocidade maior o accidente podería terse evitado.<ref name="Informe final do accidente" /> O avión subiu a uns 325 pés (99 m) sobre o nivel do chan mentres deixaba un rastro branco de [[combustible]] e fluído hidráulico da á dereita. O primeiro oficial seguira os procedementos e levantou o nariz ata os 14º, o que fixo reducir a velocidade do aire dende os 165 nós (306&nbsp;km/h) ata a velocidade de seguridade na engalaxe (V2) de 153 nós (283&nbsp;km/h), a velocidade á que o avión podería subir con seguridade despois de sufrir un fallo de motor.<ref name="Informe final do accidente" /> Porén, a separación do motor cortara as liñas de fluído hidráulico que controlaban os slats do bordo de ataque da á esquerda e que os bloqueou, causando que os slats exteriores (inmediatamente á esquerda do motor 1) se retraísen pola carga de aire. A retracción dos slats aumentou a velocidade de perda da á esquerda ata uns 159 nós (294&nbsp;km/h), 6 nós (11&nbsp;km/h) máis que a velocidade de seguridade V2. Como resultado a á esquerda entrou nunha perda [[aerodinámica]] total. A 325 pés (99 m) sobre o nivel do chan, a subida asimétrica resultante fixo que o avión comezase a xirar rapidamente cara a esquerda e que entrase nunha caída pronunciada da que no podería recuperarse, a pesar das accións opostas sobre os controis que estaba realizando o primeiro oficial. O avión continuou xirando ata que estivo parcialmente invertido cun ángulo de 112º, coa á dereita sobre a esquerda. De seguido o avión esnafrouse nun campo a uns 4 600 pés (1 400 m) do final da pista.<ref name="Informe final do accidente" /> Grandes seccións do avión foron lanzadas pola forza do impacto a un [[aparcadoiro]] de camións adxacente, destrozando cinco destes vehículos e varios coches. O DC-10 tamén chocou contra un vello [[hangar]] situado no límite do aeroporto na antiga localización do aeroporto de Ravenswood, que era usado para almacenamento.<ref name="Air Disaster - Volume 2">{{cita libro|apelidos=Macarthur|nome=Job|título=Air Disaster - Volume 2|ano=1996|editorial=Weston Creek: Aerospace Publications|isbn=1875671196|páxinas=47–60}}</ref> O combustible incendiouse creando unha enorme bola de lume case inmediatamente. O avión estaba case completamente esnaquizado, non quedando pezas significativas da fuselaxe. Os únicos compoñentes dun tamaño considerable que quedaron foron o tren de aterraxe, os tres motores e a sección de cola.<ref name="Informe final do accidente" /> Un dos [[Bombeiro|bombeiros]] testemuña da escena do accidente posteriormente declarou, "Non puidemos ver ningún corpo intacto, só troncos, mans, brazos, cabezas e partes de pernas. E non podíamos dicir se eran homes ou mulleres, ou se eran adultos ou nenos, porque estaban todos carbonizados".<ref name="Air Disaster - Volume 2" /> Outro dos primeiros en chegar ao lugar dixo, "Estaba demasiado quente como para tocar a alguén e realmente non podo dicir se eran homes ou mulleres. Os corpos estaban espallados por todo o campo".<ref name="Air Disaster - Volume 2" /> Ademais das 271 persoas a bordo do avión, dous empregados dun taller de reparacións próximo tamén morreron e dous máis quedaron gravemente feridos por [[Queimadura|queimaduras]]. Con 273 vítimas, foi o peor accidente da historia da aviación estadounidense.<ref>{{cita web|título=10 worst accidents in North America|url=https://aviation-safety.net/statistics/worst/worst.php?continent=NA|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=1 de febreiro de 2017}}</ref> Das vítimas, só unha ducia se atoparon intactas.<ref name="Air Disaster - Volume 2" /> Ademais, tres residentes locais foron feridos polos restos do avión que caeron. O lugar do impacto foi nun campo ao noroeste da intersección da avenida Touhy (Illinois Route 72) e a estrada Mount Prospect, no límite dos suburbios de Des Plaines e Mount Prospect.<ref name="Informe final do accidente" /> == Investigación == A [[Xunta Nacional de Seguridade no Transporte]] estadounidense (NTSB) investigou o accidente.<ref name="Informe final do accidente" /> A NTSB determinou que a perda do motor 1 e o arrastre asimétrico causado polos danos no bordo de ataque da á non debería ter sido suficiente para causar que os pilotos perdesen o control do avión; o aparello debería ser capaz de regresar ao aeroporto usando os dous motores restantes.<ref name="Informe final do accidente" /> A NTSB polo tanto examinou os efectos que a separación do motor poderían ter nos sistemas de control, hidráulicos, eléctricos e de instrumentación do avión.<ref name="Informe final do accidente" /> A diferenza doutros deseños, o DC-10 non incluía un mecanismo separado para bloquear os slats do bordo de ataque estendidos no seu lugar, confiando unicamente na presión hidráulica do sistema.<ref name="Informe final do accidente" /> A NTSB determinou que o motor rompeu múltiples liñas hidráulicas ao separarse da á, causando unha perda de presión hidráulica; o fluxo de aire sobre as ás forzaron aos slats da á esquerda a retraerse, o que causou unha perda nesa á.<ref name="Informe final do accidente" /> En resposta ao accidente, obrigouse a usar válvulas de alivio dos slats para prever a súa retracción en caso de dano nas liñas hidráulicas.<ref>{{cita web|título=Directiva da FAA 82-03-03|url=http://rgl.faa.gov/Regulatory_and_Guidance_Library%5CrgAD.nsf/0/0664E2B3BEE25C0E862569F200697162?OpenDocument|editor=FAA|dataacceso=1 de febreiro de 2017}}</ref> Os restos quedaron seriamente fragmentados como para determinar a posición exacta dos [[Temón|temóns]], elevadores, flaps e slats antes do impacto e o exame das fotografías das testemuñas amosou só que os flaps da á dereita estaban totalmente estendidos ao intentar a tripulación corrixir sen éxito o balanceo. A posición dos flaps da á esquerda non se puido determinar debido ás borrosas fotografías de cor, polo que foron enviadas a un laboratorio en [[Palo Alto, California]] para realizarlles unha análise dixital, un proceso que estaba aos límites da tecnoloxía dos anos 70 e que necesitaba un equipo grande, complicado e caro. As fotografías pasáronse a branco e negro, o que fixo posible distinguir os flaps da á esquerda e demostrou así que estaban retraídos. Ademais, tamén se verificou que a sección de cola do avión estaba intacta e que o tren de aterraxe estaba baixado.<ref name="Knowing when to stop: the investigation of Flight 191" /> Leváronse a cabo probas no túnel de vento e no simulador para axudar a entender a traxectoria do avión despois de que o motor se separase e de que os slats da á esquerda se retraesen. Esas probas estableceron que o dano no bordo de ataque e o retraemento dos slats incrementou a velocidade de perda desa á de 124 a 159 nós.<ref name="Informe final do accidente" /> O DC-10 incorpora dous dispositivos de aviso que deberían ter alertado os pilotos da perda inminente: a luz de aviso de disensión do slat, que debería terse iluminado despois da retracción incontrolada dos slats, e o axitador da columna de mando do capitán, que se activaba preto da velocidade de perda. Ámbolos dous dispositivos eran alimentados por un [[xerador eléctrico]] que á súa vez estaba alimentado polo motor 1 e quedaron inoperativos tras a perda deste.<ref name="Informe final do accidente" /> A columna de control do primeiro oficial non estaba equipada co axitador do mando; o dispositivo era ofrecido por [[McDonnell Douglas]] como unha opción para o primeiro oficial, pero [[American Airlines]] elixiu non telo instalado na súa frota de DC-10. Os axitadores dos mandos foron obrigatorios para os dous pilotos en resposta a este accidente.<ref>{{cita web|título=Directiva da FAA 80-03-10|url=http://rgl.faa.gov/Regulatory_and_Guidance_Library%5CrgAD.nsf/0/83D4FF29A77B501C862569F200686555?OpenDocument|editor=FAA|dataacceso=1 de febreiro de 2017}}</ref> === Separación do motor === [[Imaxe:DC-10 engine-pylon.svg|miniatura|250px|Diagrama do soporte do motor do DC-10]] As testemuñas do accidente coincidiron en que o avión non golpeara ningún obxecto estraño na pista. Ademais non se atoparon pezas da á ou compoñentes doutro avión co motor separado, á parte do seu soporte, levando os investigadores a concluíren que nada máis se liberara da fuselaxe e golpeara o motor. Polo tanto, a separación da estrutura do motor e o soporte só podería ser debido a un fallo estrutural.<ref name="Knowing when to stop: the investigation of Flight 191" /> Durante a investigación, un exame dos puntos de ancoraxe revelaron danos na suxeición que coincidían coa forma da abrazadeira traseira do soporte. Isto significaba que a abrazadeira do soporte golpeara á suxeición nalgún momento. Esta foi unha unha proba moi importante, xa que a única forma na que a abrazadeira podería golpear a suxeición do soporte á á do xeito observado era que os [[Parafuso|parafusos]] que unían o soporte coa á estivesen desmontados e a unidade que formaba o motor e o soporte estivesen apoiados por outra cousa que non fose o propio avión. Polo tanto os investigadores foron capaces de concluír que o dano observado na parte traseira do soporte estaba presente antes do accidente, en vez de ser causado por el.<ref name="Informe final do accidente" /> O exame do historial de mantemento do avión revelou que oito semanas antes do accidente o aparello fora sometido a unha revisión rutineira, durante a cal o motor e o soporte foron retirados da á para a súa inspección e mantemento. O procedemento de retirada recomendado por [[McDonnell-Douglas]] requiría que o motor fose separado do soporte antes de retirar o propio soporte da á. Porén, [[American Airlines]], así como [[Continental Airlines]] e [[United Airlines]], desenvolveran un procedemento distinto que aforraba unhas 200 horas de traballo por avión e "o que é máis importante dende o punto de vista da seguridade, reducía o número de desconexións (de sistemas como o hidráulico, das liñas de combustible, sistema eléctrico e cableado) de 72 a 27".<ref name="Informe final do accidente" /> Este novo procedemento implicaba a retirada do motor e do soporte como unha única unidade, en vez de como compoñentes individuais. O método de United Airline implicaba o uso dun [[guindastre]]-ponte para soportar o conxunto do motor e o soporte durante a súa retirada e instalación. O método elixido por American e Continental era colocar a estrutura sobre unha gran carretilla elevadora. Sóubose que se a carretilla elevadora estaba colocada incorrectamente e o conxunto do motor e o soporte podería non estar estable cando se manipulaba, facendo que se balancease como unha serra atascando o soporte contra os puntos de ancoraxe da á. O operador da carretilla era guiado unicamente por sinais de mans e voz, e este non podía ver directamente a unión entre a á e o soporte. A colocación tiña que ser extremadamente precisa para evitar danos estruturais. Para agravar o problema, o traballo de mantemento no N110AA non foi todo o ben que debería. Os mecánicos comezaron por desconectar o motor e o soporte, pero houbo un cambio de quenda a metade da tarefa. Cando esta se retomou, o soporte estaba atascado na á e a carretilla elevadora tivo que ser reposicionada, o que provocou danos estruturais non visibles nos puntos de ancoraxe.<ref name="Informe final do accidente" /> O dano estrutural non foi o suficientemente grave como para causar un fallo inmediato. Porén, a peza comezou a agretarse por fatiga, empeorando con cada ciclo de engalaxe e aterraxe durante as oito semanas seguintes aos traballos de mantemento do avión. Finalmente a suxeición traseira do soporte chegou ao punto de rotura e fallou. Sen esa ancoraxe, o motor, a plena potencia de engalaxe, balanceouse cara arriba sobre a suxeición dianteira que aínda estaba no seu lugar. A estrutura de suxeición dianteira fallou polo estrés resultante, e o motor e o soporte quedaron libres da á.<ref name="Informe final do accidente" /> A inspección das frotas de DC-10 das tres aeroliñas revelou que mentres o método de United Airlines semellaba ser inofensivo, había varios aparellos tanto de American como de Continental con danos serios e potencialmente fatais nos seus soportes.<ref name="Informe final do accidente" /> O representante desa área de [[McDonnell-Douglas]] declarou que a compañía "non alentara ese procedemento debido ao elemento de risco" e así llo avisara a American Airlines. McDonnell-Douglas, porén, "non ten a autoridade para aprobar ou desaprobar os procedementos de mantemento dos seus clientes".<ref name="Informe final do accidente" /> Ademais do uso dun procedemento defectuouso para retirar e instalar a estrutura, a investigación tamén concluíu que o deseño do soporte e das superficies adxacentes facía que as pezas fosen difíciles de manter e propensas a sufrir danos por parte do persoal de mantemento, incluso cando se usaban procedementos aprobados".<ref name="Informe final do accidente" /> == Notas == {{listaref|2}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América|American Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1979|American Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de McDonnell Douglas DC-10|American Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de American Airlines| 0191]] 9zhcstvchfp248yzbtl8eeyssjah07g 0 363485 6149297 5800273 2022-08-03T10:03:34Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Karlstad | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Karlstad flygplats.JPG | ancho-imaxe = 300px | título = Terminal do aeroporto | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = KSD | ICAO = ESOK | FAA = | LID = | tipo = público | dono = [[municipio de Karlstad]]<ref name="Karlstad Airport överlämnad till värmlänningarna">{{cita web|título=Karlstad Airport överlämnad till värmlänningarna|url=http://www.webcitation.org/5yfswOhXC|editor=Swedavia|dataacceso=22 de xaneiro de 2017|data-arquivo=20 de febreiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170220070455/http://www.webcitation.org/5yfswOhXC|url-morta=yes}}</ref> | operador = Karlstad Airport AB | dono-oper = | cidade-sirve = | localización = | construído = <!-- para aeroportos militares --> | usado = <!-- para aeroportos militares --> | mando = <!-- para aeroportos militares --> | ocupantes = <!-- para aeroportos militares --> | elevación-f = | elevación-m = | coordenadas = | web = http://ksdarprt.se/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 03/21 | p1-lonx-f = 8 255 | p1-lonx-m = 2 516 | p1-sup = asfalto | p2-número = 03L/21R | p2-lonx-f = 1 840 | p2-lonx-m = 561 | p2-sup = herba | estad-ano = | cab-estad1 = | dato-estad1 = | notas = }} O '''aeroporto de Karlstad''' ([[IATA]]: '''KSD''', [[ICAO]]: '''ESOK''') é un aeroporto internacional situado a 18&nbsp;km ao noroeste do centro da cidade sueca de [[Karlstad]], en [[Värmland]]. O actual aeroporto inaugurouse no ano [[1997]] e antes da súa apertura usábase outro aeroporto a 3&nbsp;km ao sur da cidade que causaba molestias acústicas aos habitantes das proximidades. == Historia == O antigo aeroporto de Karlstad, o aeroporto Karlstad-Jakobsberg, atopábase a poucos quilómetros ao sur do centro da cidade, preto do [[río Klarälven]]. Foi construído nos anos 30 e estivo operando voos comerciais ata a apertura do novo aeroporto. As vellas instalacións continuaron usándose para voos de adestramento de planadores ata o ano [[2000]] cando a empresa que realizaba estes voos transladouse ao novo aeroporto.<ref>{{cita web|título=Historik|url=http://www.segelflygetkarlstad.se/omoss2.htm|editor=Segelflygklubben i Karlstad|dataacceso=22 de xaneiro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160305032330/http://www.segelflygetkarlstad.se/omoss2.htm|dataarquivo=05 de marzo de 2016|urlmorta=yes}}</ref> Os terreos do aeroporto de Jakobsberg úsanse hoxe en día como campo de golf. A decisión para construír un novo aeroporto ás aforas de Karlstad tomouse en [[1993]]. Unha das razóns foi o crecemento da cidade, que fixo que aumentasen as queixas polo ruído dos avións ao aterrar e engalar no vello aeroporto. Por outra banda nese lugar non había espazo para que as súas instalacións se expandisen. Ademais do aeroporto tamén se levaría a cabo a expansión das estradas nacionais 61 e 62 ao norte da cidade. A decisión tamén se baseba no aumento do tráfico nos anos 80 e na esperanza de poder chegar ao medio millóns de pasaxeiros ao poder ser vir como aeroporto de reserva de [[Aeroporto de Oslo-Gardermoen|Oslo-Gardermoen]], que se atopa a uns 200&nbsp;km por estrada dende Karlstad. Tras a inauguración o tráfico aumentou ata o ano [[2000]], pero a partir dese momento caeu en picado (ao igual que en moitos outros aeroportos nesa época) e o número de voos reducíuse. A mellora das conexións por estrada a [[Estocolmo]] foi un dos factores que levou a esa baixada, ao poder chegar á capital. Ademais os trens máis rápidos tardan pouco máis de dúas horas en chegar ao centro de Estocolmo, mentres que un avión rexional tarda uns 50 minutos en chegar ao [[Aeroporto de Estocolmo-Arlanda|aeroporto de Arlanda]]. O [[1 de decembro]] de [[2010]] o municipio de Karlstad mercou a [[Swedavia]] o aeroporto. O ''[[Luftfartsverket]]'' (administración civil de aviación sueca) pagoulle 58 millóns de coroas de compensación pola operación en [[2011]] e por algúns investimentos futuros. A suma inclúe a remuneración aos novos propietarios polo acordo subscrito cando foi construído.<ref>{{cita web|título=Karlstad Airport får lokala ägare|url=http://www.publikt.se/artikel/karlstad-airport-far-lokala-agare-12138|editor=Publikt|dataacceso=22 de xaneiro de 2017}}</ref> O Consello do Condado de Värmland e Rexión de Värmland serían socios, pero antes da compra o municipio de Karlstad decidiu facerse co 100% das accións.<ref name="Karlstad Airport överlämnad till värmlänningarna" /> Karlstad Airport AB é a compañía encargada de operar o aeroporto. === Perda de competitividade === Ao igual que moitos aeroportos do sur e o centro de Suecia, Karlstad perdeu pasaxeiros. KSD pasou de 291 503 pasaxeiros no ano [[2000]], a 144 365 no [[2005]] e a 113 061 en [[2006]]. Moitas persoas que van a Estocolmo usan o coche, uns 61% segundo un informe de [[SJ]], xa que é máis barato que voar e é unha viaxe "porta a porta". Do centro de Karlstad ao centro de Estocolmo hai pouco máis de 300&nbsp;km. Ademais o tren ten unha alta cota de mercado, ao redor do 23%. Hai 3 trens rápidos por día en cada dirección cunha duración da viaxe de menos de 2 horas e media, con trens que ofrecen acceso a interner e servizo de restaurante. Ademais hai 6 trens interurbanos de luns a venres. == Destinos e aeroliñas == [[Imaxe:SE-LJN Saab 340 Nextjet KSD.jpg|miniatura|300px|[[Saab 340]] de [[Nextjet]] en KSD]] {{Airport-dest-list |[[Aegean Airlines]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Chania|Chania]] |[[BMI Regional]]|[[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Jönköping|Jönköping]] |[[Freebird Airlines]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] |[[Jet Time]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]] |[[Norwegian Air Shuttle]]| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Alacant|Alacant]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]] |[[Scandjet]] <br>{{nowrap|operado por [[Braathens Regional Aviation]]}}| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Catania|Catania]], [[Aeroporto de Rijeka|Rijeka]] |[[Thomas Cook Airlines Scandinavia]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]] }} == Notas == {{listaref}} {{Aeroportos de Suecia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Suecia|Karlstad]] 2lwb7g3hl928y9z0wxd7xs1ygthojr8 0 363639 6148927 5888006 2022-08-03T00:14:41Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 103 de Pan Am |Imaxe = Pan Am Flight 103. Crashed Lockerbie, Scotland, 21 December 1988.jpg |Pé= Restos da proa do avión. |Data = [[21 de decembro]] de [[1988]] |Causa = atentado terrorista |Sitio= [[Lockerbie]], [[Escocia]] |Coordenadas = |Orixe = [[Frankfurt]] |Derradeira escala = |Destino = [[Detroit]] |Mortes = 270 (todos máis 11 en terra) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Boeing 747|Boeing 747-121]] |Operador = [[Pan Am]] |Rexistro = N739PA |Nome de aeronave = ''Clipper Maid of the Seas'' |Pasaxeiros = 243 |Tripulación = 16 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 103 de Pan Am''' era un voo regular transatlántico de [[Pan Am]] entre [[Frankfurt]] e [[Detroit]], a través de [[Londres]] e [[Nova York]]. O [[21 de decembro]] de [[1988]], o N739PA, o avión que operaba a parte sobre o océano da ruta, resultou esnaquizado por unha bomba, matando aos seus 243 pasaxeiros e 16 tripulantes, no que se coñeceu como o '''atentado de Lockerbie'''. Grandes seccións do avión caeron sobre zonas residenciais de [[Lockerbie]], [[Escocia]], matando a 11 persoas en terra. Tras tres anos de investigación entre a policía de Dumfries e Galloway e o FBI, en novembro de [[1991]] emitíronse orde de arresto contra dous cidadáns libios. En [[1999]] o líder libio [[Muammar al-Gaddafi]] entregou aos dous homes para ser xulgados en Camp Zeist, Países Baixos, despois de prolongadas negociacións e sancións da [[ONU]]. En [[2001]], o axente de intelixencia libio Abdelbaset al-Megrahi foi condenado a cadea perpetua despois de ser declarado culpable por 270 cargos de asasinato en relación co atentado. En agosto de [[2009]] o goberno escocés liberouno por compaixón despois de que lle diagnosticasen un cancro de próstata. Morreu en maio de [[2012]], sendo a única persoa en ser condenada polo ataque. El sempre defendeu a súa inocencia. En [[2003]] Gaddafi aceptou responsabilidades polo atentado e pagou compensación ás familias das vítimas, aínda que mantivo que nunca dera a orde do ataque.<ref name="Colonel Gaddafi 'ordered Lockerbie bombing'">{{cita web|título=Colonel Gaddafi 'ordered Lockerbie bombing'|url=http://www.bbc.com/news/uk-scotland-south-scotland-12552587|editor=BBC|dataacceso=29 de decembro de 2016}}</ref> Durante a [[Guerra de Libia de 2011|Guerra Civil de Libia]] en [[2011]], un antigo oficial do goberno afirmou que o líder po país ordenara persoalmente o atentado, aínda que posteriormente foi negado.<ref name="Colonel Gaddafi 'ordered Lockerbie bombing'" /> == Avión == O avión que operaba o voo 103 de Pan Am era un [[Boeing 747|Boeing 747-121]] con matrícula N739PA<ref>{{cita web|título=Rexistro da FAA|url=http://registry.faa.gov/aircraftinquiry/NNum_Results.aspx?NNumbertxt=N739PA|editor=FAA|dataacceso=29 de decembro de 2016|data-arquivo=16 de agosto de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160816140613/http://registry.faa.gov/aircraftinquiry/NNum_Results.aspx?NNumbertxt=N739PA|url-morta=yes}}</ref> e bautizado ''Clipper Maid of the Seas'' (antes de [[1979]] o seu nome fora ''Clipper Morning Light''). Foi o 15º 747 en ser construído e foi entregado en febreiro de [[1970]],<ref>{{cita web|título=Pan Am Jet Crashes in Scotland, Killing 270|url=http://www.washingtonpost.com/wp-srv/inatl/longterm/panam103/stories/crash122288.htm|editor=The Washington Post|dataacceso=30 de decembro de 2016}}</ref> un mes despois de que o primeiro 747 entrase en servizo con Pan Am. [[Imaxe:Boeing 747-121, Pan Am JP5894156.jpg|miniatura|250px|O avión do accidente en 1978]] No momento do accidente o ''Clipper Maid of the Seas'' tiña 18 anos e acumulara unhas 75.000 horas de voo. En [[1987]] someteuse a unha revisión completa ao pertencer á frota da reserva civil e foi reacondicionado de xeito que, no caso dunha emerxencia nacional, podería ser convertido en cargueiro en dous días de traballo. == Voo == O ''Clipper Maid of the Seas'' operaba a parte transatlántica do voo 103, que comezara o [[aeroporto de Frankfurt]] nun [[Boeing 727]]. Tanto [[Pan Am]] como [[TWA]] normalmente cambiaban o tipo de avión que operaban diferentes partes dun voo. O PA103 reservábase como un único itinerario entre Frankfurt e Nova York, aínda cun cambio programado de avión en [[Londres]]. No aeroporto de Heathrow os pasaxeiros e equipaxe foron transferidos directamente ao Boeing 747. O avión saíu da terminal ás 18:04 e engalou na pista 27R ás 18:25, en ruta cara ao [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Aeroporto JFK de Nova York]] e despois ao [[Aeroporto Internacional de Detroit]]. == Accidente == === Perda do contacto === Ás 18:58 o avión estableceu contacto con radio coa área de control Shanwick Oceanic en Prestwick, na frecuencia 123,95&nbsp;MHz. O ''Clipper Maid of the Seas'' aproximouse á esquina de [[Solway Firth]] ás 19:01 e cruzou a costa ás 19:02 UTC. O avión voaba a unha altura de 31.000 pés cun rumbo de 316 graos magnéticos e unha velocidade do aire calibrada de 580&nbsp;km/h. Ás 19:02:44 o oficial correspondente en Shanwick transmitiulle ao avión que a súa ruta oceánica estaba despexada. O 747 non respondeu esta mensaxe. O transpondedor do ''Clipper Maid of the Seas'' iluminouse de forma intermitente. O control de tráfico aéreo intentou contactar co voo, pero non obtivo resposta. Nese momento, ás 19:02:50, a gravadora de voces de cabina recolleu un forte son. No lugar onde estaba o avión apareceron cinco ecos de radar en vez dun só.<ref>{{cita web|título=Lockerbie Accident Investigation|url=http://dnausers.d-n-a.net/dnetGOjg/Lockerbie.htm|editor=Dnausers.d-n-a.net|dataacceso=31 de decembro de 2016|data-arquivo=14 de maio de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100514083021/http://dnausers.d-n-a.net/dnetGOjg/Lockerbie.htm|url-morta=unfit}}</ref><ref name="Their Darkest Day">{{cita libro|apelidos=Cox, Matthew, e Foster, Tom|título=Their Darkest Day: The Tragedy of Pan Am 103|url=https://archive.org/details/theirdarkestdayt00coxm|ano=1992|isbn=0-8021-1382-6|páxinas=[https://archive.org/details/theirdarkestdayt00coxm/page/67 67]}}</ref> A comparación entre a gravadora de voz e os retornos de radar demostraron que oito segundos despois do estoupido os restos tiñan unha extensión de 1 milla náutica.<ref>{{cita web|título=AAIB report on the accident to Boeing 747–121, N739PA at Lockerbie, Dumfriesshire, Scotland on 21 December 1988|url=https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5422efe840f0b61342000277/8-1988_G-BGJL.pdf|dataacceso=31 de decembro de 2016}}</ref> Un piloto de [[British Airways]] que voaba preto de [[Carliste]] nun voo entre [[Londres]] e [[Glasgow]] chamou ás autoridades escocesas para informar de que podería ter visto unha enorme bola de lume no chan.<ref>{{cita web|título=Court told how jet's radar blip broke up at 7.02pm|url=https://www.theguardian.com/uk/2000/may/04/lockerbie.gerardseenan1|editor=The Guardian|dataacceso=31 de decembro de 2016}}</ref> === Desintegración do avión === O estoupido fixo un burato de 50&nbsp;cm no lado esquerdo da fuselaxe. Investigadores da Administración de Aviación Federal estadounidense (FAA) concluíron que non se iniciaran procedementos de emerxencia na cabina. A gravadora de voces da cabina, localizada na cola do avión, atopouna a policía nun campo en 24 horas. Non había evidencias de chamadas de socorro; escoitouse un asubío de 180 milisegundos cando o estoupido destrozou o centro de comunicacións do avión. Aínda que a bomba estaba na bodega do avión, o efecto do estoupido magnificouse pola gran diferenza de presión entre o interior e o exterior do aparello. Os cables de dirección romperon, e a fuselaxe inclinouse cara abaixo e cara á esquerda. Investigadores do departamento británico de transporte concluíron que o nariz do avión foi arrincado e separouse da sección principal aos 3 segundos do estoupido. O cono do nariz estivo brevemente unido por unha banda de metal, aínda que mirando cara a popa. Cando a peza de metal rompeu, a proa golpeou o motor número 3 e caeu a certa distancia de Lockerbie, preto da igrexa de Tundergarth. === Impacto da fuselaxe === A fuselaxe continuou movéndose cara adiante e abaixo ata que alcanzeu os 5.800 m, cando empezou a caer case verticalmente.<ref>{{cita web|título=Ficha do accidente en ASN|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19881221-0|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=31 de decembro de 2016}}</ref> A medida que descendía, a fuselaxe partíuse en anacos máis pequenos, sendo a parte que estaba unida ás ás a que chegou primeiro ao chan en Sherwood Crescent, Lockerbie, onde se incendiaron 91.000&nbsp;kg de combustible. A bola de lume resultante destruíu varias casas e formou un gran cráter no centro de Lockerbie. Os investigadores foron capaces de determinar que ámbalas dúas ás impactaran nese lugar tras contar os parafusos separadores dos flaps que se atoparon no lugar;<ref name="Their Darkest Day" /> non se atoparon anacos das ás fóra do propio cráter. O centro do Instituto Xeolóxico Británico en Eskdalemuir, a 23&nbsp;km, rexistrou un evento sísmico ás 19:03:36 de magnitude 1,6 na [[escala Richter]], que foi atribuído ao impacto. Outra sección da fuselaxe impactou a uns 2,4 quilómetros ao nordés, impactando contra unha casa en Park Place. A pesar de que a casa quedou completamente esnaquizada, o seu ocupante escapou ileso. == Vítimas == {{clear}} {| class="wikitable sortable" style="float:right; margin-left:2em;" |- ! scope="col" |Nacionalidade ! scope="col"|Pasaxeiros ! scope="col" |Tripulación ! scope="col" |En terra ! scope="col" |Total |- |{{ARX}}||2||0||0||2 |- |{{BEL}}||1||0||0||1 |- |{{BOL}}||1||0||0||1 |- |{{CAN}}||3||0||0||3 |- |{{CSK}}||0||1||0||1 |- |{{DOM}}||1||0||0||1 |- |{{FRA}}||2||1||0||3 |- |{{RFA}}||3||1||0||4 |- |{{HUN}}||4||0||0||4 |- |{{IND}}||3||0||0||3 |- |{{IRL}}||3||0||0||3 |- |{{ISR}}||1||0||0||1 |- |{{ITA}}||2||0||0||2 |- |{{XAM}}||1||0||0||1 |- |{{XAP}}||1||0||0||1 |- |{{NOR}}||0||1||0||1 |- |{{FIL}}||1||0||0||1 |- |{{ZAF|1928}}||1||0||0||1 |- |{{ESP}}||0||1||0||1 |- |{{SWE}}||2||1||0||3 |- |{{CHE}}||1||0||0||1 |- |{{TTO}}||1||0||0||1 |- |{{GBR}}||31||1||11||43 |- |{{USA}}||178||9||0||187 |- |'''Total'''||'''243'''||'''16'''||'''11'''||'''270''' |} Os 243 pasaxeiros e 16 tripulantes morreron, así como 11 residentes de Lockerbie. Das 270 vítimas, 189 eran cidadáns estadounidenses e 43 cidadáns británicos. Había persoas doutras 21 nacionalidades, con catro ou menos pasaxeiros por país.<ref>{{cita web|título=Víctimas do Voo 103 de Pan Am|url=https://www.victimsofpanamflight103.org/victims|dataacceso=31 de decembro de 2016}}</ref> Con 189 estadounidenses mortos, o atentado foi o peor ataque terrorista contra [[Estados Unidos]] antes do [[atentado de Oklahoma City]] e dos [[Atentados do 11 de setembro de 2001|atentados do 11 de setembro]]. Moitos dos pasaxeiros procedían dos estados de [[Nova Jersey]] e [[Estado de Nova York|Nova York]].<ref>{{cita web|título='This will be the happiest day of my life': Families of Lockerbie victims celebrate Gaddafi's death|url=http://www.dailymail.co.uk/news/article-2051507/Gaddafi-dead-Families-Lockerbie-bombing-victims-celebrate-dictators-death.html|editor=Daily Mail|dataacceso=1 de xaneiro de 2017}}</ref> === Tripulación === O voo 103 estaba comandado polo capitán Jim MacQuarrie (de 55 anos), un experimentado piloto con case 11.000 horas de voo, das cales unhas 4.000 foran no Boeing 747. O primeiro oficial Ray Wagner (de 52 anos) tiña unhas 5.500 horas de voo no 747 e un total de case 12.000 horas. O enxeñeiro de voo Jerry Don Avritt (de 46 anos) tiña máis de 8.000 horas de experiencia. Chegara a Pan Am a través da súa fusión con [[National Airlines]]. A tripulación de mando estaba baseada no aeroporto JFK. A tripulación de cabina, baseada en Heathrow, estaba formada polos sobrecargos Gerry Murphy (51) e Milutin Velimirovic (35) e os asistentes de voo Siv Engström (51), Babette Avoyne-Clemens (44), Noëlle Campbell-Berti (41), Elke Kühne (43), Nieves Larracoechea (39), Irja Skabo (38), Paul Garrett (41), Lili Macalolooy (27), Jocelyn Reina (26), Myra Royal (30) e Stacie Franklin (20). Os tripulantes de cabina procedían de [[Checoslovaquia]], [[República Dominicana]], [[Francia]], [[Noruega]], [[Filipinas]], [[España]], [[Suecia]], [[Alemaña Occidental]] e [[Estados Unidos]]. Moitos deles nacionalizáronse como cidadáns estadounidenses mentres traballaban para Pan Am. Vivían na área de Londres e todos foron contratados orixinalmente por Pan Am, con antigüidades que ían dende os 28 anos aos 9 meses. O capitán, o primeiro oficial, o enxeñeiro de voo, unha asistente e varios pasaxeiros de primeira clase atopáronse atados aos seus asentos dentro do nariz do avión, que apareceu nun campo ao lado dunha pequena igrexa na vila de Tundergarth. Durante a investigación sóubose que unha asistente de voo foi atopada con vida pola muller dun granxeiro, pero morreu antes de que a muller puidese pedir auda. Pode que algúns pasaxeiros puidesen estar vivos brevemente despois do impacto; un informe forense indicou que polo menos dous deses pasaxeiros poderían ter sobrevivido se fosen atopados o suficientemente cedo.<ref name="Their Darkest Day" /><ref>{{cita web|título=Lockerbie pair 'could have survived'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/267865.stm|editor=BBC|dataacceso=16 de xaneiro de 2017}}</ref> === Pasaxeiros === ==== Estudantes da Syracuse University ==== 35 dos pasaxeiros eran estudantes da Syracuse University que regresaban a casa para pasar o Nadal tras pasar un semestre estudando no campus londiniense da universidade. ==== Pasaxeiros destacados ==== Cabe destacar que entre os pasaxeiros estaba o cominario da ONU por [[Namibia]] [[Bernt Carlsson]] de 50 anos, que ía a asistir á cerimonia de sinatura do Acordo Tripartito que concedía a independencia ao país na sede da organización en Nova York o [[22 de decembro]].<ref>{{cita web|título=U.N. Officer on Flight 103|url=http://www.nytimes.com/1988/12/22/world/un-officer-on-flight-103.html|editor=The New York Times|dataacceso=23 de xaneiro de 2017}}</ref> Tamén estaba o CEO de Volkswagen America James Fuller e o director de mercadotecnia Lou Marengo, que regresaban dunha reunión con executivos de Volkswagen en Alemaña Occidental; o músico [[Paul Jeffreys]], que fora baixista de [[Steve Harley & Cockney Rebel]], e a súa muller Rachel; a poeta e antiga moza do músico [[Robert Fripp]], [[Joanna Walton]], que escribira moitas das letras do álbum de [[1977]] de Fripp ''[[Exposure]]'', ademais de cuñar o termo "[[Frippertronics]]"; Jonathan White, o fillo do actor [[David White]]; e Alfred Hill, un prometedor físico. No voo tamén viaxaba Irving Sigal, o director de bioloxía molecular dos laboratorios de investigación [[Merck & Co.|Merck Sharp & Dohme]] en [[Rahway, Nova Jersey]].<ref>{{cita web|título=Dr. Irving Sigal, Molecular Biologist, 35|url=http://www.nytimes.com/1988/12/25/obituaries/dr-irving-sigal-molecular-biologist-35.html|editor=The New York Times|dataacceso=23 de xaneiro de 2017}}</ref> ==== Funcionario do goberno dos EE.UU. ==== Había polo menos catro funcionarios do goberno estadounidense na lista de pasaxeiros, e falouse, aínda que nunca se confirmou, de que habís un quinto. A presenza deses home no voo deu lugar máis tarde á aparición de teorías da conspiración, nas que se dicía que un ou varios deses homes eran o obxectivo do ataque.<ref>{{cita web|título=Flight from the truth|url=https://www.theguardian.com/uk/2001/jun/27/lockerbie.features11|editor=The Guardian|dataacceso=23 de xaneiro de 2017}}</ref> Matthew Gannon era xefe da oficina adxunta da CIA en [[Beirut]], e estaba sentado no asento 14J da Clipper Class, a versión da clase ''business'' de Pan Am. O maior Chuck "Tiny" McKee era un oficial do exército que regresaba dunha misión coa Axencia de Intelixencia de Defensa (DIA) en Beirut, e estaba sentado detrás de Gannon, no asento 15F. Tamén estaban a bordo dous axentes especiais do Servizo de Seguridade Diplomático (DSS). Ámbolos dous estaban sentados na clase económica e eran Ronald Lariviere, oficial de seguridade na embaixada de Beirut, sentado no asento 20H, e Daniel O'Connor, oficial de seguridade da embaixada de [[Nicosia]], no asento 25H. Os catro homes voaran xuntos dende [[Chipre]] esa mañá. === Residentes de Lockerbie === Morreron once residentes Lockerbie cando a sección da á golpeou Sherwood Crescent a máis de 800&nbsp;km/h e estoupou, creando un cráter de 47 meros de longo cun volume de 560 m3.<ref>{{cita web|título=Aircraft Accident Report No 2/90 (EW/C1094)|url=https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5422efe840f0b61342000277/8-1988_G-BGJL.pdf|editor=Air Accidents Investigation Branch|dataacceso=23 de xaneiro de 2017}}</ref> O número 13 de Sherwood Crescent quedou completamente esnaquizado, e os seus ocupantes, Dora e Maurice Henry, morreron.<ref>{{cita web|título=Lockerbie and the worst Christmas imaginable|url=http://www.scotsman.com/lifestyle/lockerbie-and-the-worst-christmas-imaginable-1-466570|editor=The Scotsman|dataacceso=23 de xaneiro de 2017|data-arquivo=04 de febreiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170204080251/http://www.scotsman.com/lifestyle/lockerbie-and-the-worst-christmas-imaginable-1-466570|url-morta=yes}}</ref> Varias casas máis quedaron destruídas e 21 quedaron tan danadas que tiveron que ser demolidas. Catro membros dunha mesma familia, Jack e Rosalind Somerville e os seus fillos Paul e Lyndsey, morreron na súa casa no número 15 de Sherwood Crescent. Kathleen Flannigan, o seu marido Thomas e a súa filla Joanne morreron polo estoupido na súa casa do número 16. O seu fillo Steven víu como a bola de lume engulía a súa casa dende o garaxe dun veciño a onde fora reparar a bicicleta da súa irmá. O seu fillo máis vello, David, estaba vivindo en [[Blackpool]] nese momento. Os outros residentes de Lockerbie que morreron foron Mary Lancaster e Jean Murray, que tamén vivían en Sherwood Crescent. Ámbolos dous eran viuvos e foron os vítimas de máis idade do desastre, con 81 e 82 anos respectivamente. A bola de lume elevouse por riba das casas e moveuse cara a estrada próxima A74, entre [[Glasgow]] e [[Carlisle]], abrasando coches no carril sur e facendo crer aos condutores e residentes que houbera unha fusión na central nuclear de Chapelcross, a poucos quilómetros no sueste. O pai Patrick Keegans, sacerdote de Lockerbie, estaba preparándose para visitar aos seus veciños Dora e Maurice Henry cando o avións destrozou a casa destes. A casa de Keegans, no número 1 de Sherwood Crescent, foi a única que non resultou destruída polo impacto ou o lume.<ref>{{cita web|título=Destroyed by the curse of Lockerbie|url=https://www.theguardian.com/uk/2000/aug/27/lockerbie.ameliahill|editor=The Guardian|dataacceso=23 de xaneiro de 2017}}</ref> A pesar de que os gobernos recomendaron non viaxar a Lockerbie, moitos dos familiares dos pasaxeiros, a meirande parte estadounidenses, chegaron aos poucos días para identificar os mortos. Voluntarios de Lockerbie instalaron e encargáronse de comedores que estaban abertos as 24 horas ofrecendo comida de balde aos familiares, soldados, policías e traballadores sociais. A xente da cidade lavou, secou e pasoulle o ferro á roupa atopada unha vez a policía determinou que non eran probas forenses validas, polo que moitos obxecto probablemente regresasen aos familiares das vítimas. == Alertas previas == Houbo dúas alertas pouco antes do atentado. === O aviso de Helsinqui === O [[5 de decembro]] de [[1988]] (16 días antes do atentado), A [[Administración Federal de Aviación]] (FAA) publicou un boletín de seguridade dicindo que, nese mesmo día, un home con acento árabe chamara por teléfono á embaixada estadounidens de [[Helsinqui]], dicindo que un voo de [[Pan American World Airways|Pan Am]] dende [[Frankfurt]] aos [[Estados Unidos]] sería voado nas próximas dúas semanas por alguén asociado á Organización Abu Nidal; dixo que unha muller finesa levaría a bomba a bordo como mensaxeira involuntaria.<ref>{{Cita web|url=http://www.policyfutures.com/PCAST/PCASTreport.pdf|páxina-web=US Government Printing Office|título=Report of the President's Commission on Aviation Safety and Terrorism|data-acceso=2018-12-20}}</ref> O aviso anónimo foi tomado en serio polo goberno estadounidense, e o Departamento de Estado enviou o boletín a ducias de embaixadas. A FAA enviouno a toas as aeroliñas do país, incluída Pan Am, que cobrou a todos os seus pasaxeiros unha taxa de seguridade de 5 dólares, prometendo un "programa que revisaría a pasaxeiros, empregados, instalacións aeropotuarias, equipaxe e avións con minuciosidade implacable";<ref>''The Independent'', 29 de marzo de 1990</ref> o equipo de seguridade en Frankfurt atopou o aviso baixo unhapía de papeis nun escritorio o día despois do ataque. Un dos traballadores de seguridade de Frankfurt, cuxo traballo era detectar dispositivos explosivos con raios X, díxolle a ABC News que aprendeu o que era o Semtex (un explosivo plástico) durante a súa entrevista á ABC 11 meses despois do atentado.<ref>''Prime Time Live'', novembro de 1989</ref> O [[13 de decembro]] o aviso foi publicado en taboleiros de anuncios na embaixada estadounidense de [[Moscova]] e finalmente distribuído a toda a comunidade estadounidense alí, incluídos xornalistas e empresarios. O xornal finés en lingua sueca ''[[Hufvudstadsbladet]]'' informou na súa primeiro páxina do número do [[23 de decembro]], dous días despois do atentado, que un portavoz do Departamento de Espado en [[Washington, D.C.|Washington]], Phyllis Oakley, confirmou os detalles da ameaza de bomba á embaixada de Helsinqui. O xornal escribiu que, "segundo o portavoz, a voz anónima do teléfono tamén dixo que a bomba sería transportada de Helsinqui a Frankfurt e cara Nova York nun voo de Pan-Am. A persoa transportando a bomba non tería coñecemento diso, cos explosivos escondidos na súa equipaxe". O mesmo artigo informa que a embaixada estadounidense en Moscova tamén recibira a mesma ameaza o [[5 de decembro]], engadindo que o ministro de asuntos exteriores de Finlandia non atopara probas nas súas investigacións dalgunha ligazón co accidente de Lockerbie. "O ministerio de asuntos exteriores asume que un árabe vivindo en Finlandia está detrás da ameaza telefónica á embaixada estadounidense de Helsinqui. Segundo fontes do ministerio, o árabe chamara durante o ano con ameazas ás embaixadas de Israel e Estados Unidos", escribiu o xornal. "O home que chamou ás embaixadas afirmou pertencer á facción radical palestina Abu Nidal que fora responsable de moitas accións terroristas. O home dixo que unha bomba sería colocada a bordo dun avión de Pan-Am por unha muller". O artigo continua, "Isto levou á especulación de que unha muller finesa colocou a bomba a bordo do avión caído. Un dos principais líderes operativos de Abu Nidal, Samir Muhammed Khadir, que morreu o pasado verán nun ataque terrorista contra o barco ''City of Poros'', vivía ás aforas de [[Estocolmo]]. Estaba casado cunha muller nacida en Finlandia". === Aviso da OLP === Días antes da sabotaxe do avión, forzas de seguridade en países europeos, como [[Reino Unido]], foron postas en alerta despois dun aviso da [[Organización para a Liberación de Palestina]] (OLP) dicindo que extremistas poderían lanzar ataques terroristas para minar as conversas entre os Estados Unidos e a OLP.<ref>Elliott, Harvey; Sapsted, David (22 de decembro de 1988). "Bomb fear in UK's worst air disaster". ''The Times''. Londres.</ref> == Notas == {{listaref|2}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Reino Unido|Pan Am]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1988|Pan Am]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 747|Pan Am]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Pan American World Airways| 0103]] [[Categoría:Atentados terroristas]] b1mov17dmw05vdk42i6srtwtspwvtr7 0 364188 6148935 6023951 2022-08-03T00:16:42Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 182 de Air India |Imaxe = 1985-06-10 VT-EFO Air India EGLL.jpg |Pé= O 747 do accidente. |Data = [[23 de xuño]] de [[1985]] |Causa = bomba |Sitio= [[océano Atlántico]] |Coordenadas = |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 329 (todos) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Boeing 747|Boeing 747-237B]] |Operador = [[Air India]] |Rexistro = VT-EFO |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 307 |Tripulación = 22 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 182 de Air India''' era un voo de [[Air India]] que operaba a ruta [[Toronto]]-[[Montreal]]–-[[Londres]]-[[Delhi]]. O [[23 de xuño]] de [[1985]] o [[Boeing 747|Boeing 747-237B]] que operaba o voo foi destruído por unha bomba a 31 000 pés de altura (9 400 m). Estrellouse no [[océano Atlántico]] mentres estaba no espazo aéreo irlandés. Foi o primeiro atentado con bomba nun 747. Morreron un total de 329 persoas, incluídos 268 cidadáns canadenses, 27 británicos e 24 indios.<ref name="The Victims">{{cita web|título=The Victims|url=http://www.cbc.ca/news/background/airindia/victims.html|editor=CBC|dataacceso=19 de xaneiro de 2017|data-arquivo=04 de xullo de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100704152838/http://www.cbc.ca/news/background/airindia/victims.html|url-morta=unfit}}</ref> O incidente foi o máis grande asasinato en masa da historia do [[Canadá]]. Foi o ataque terrorista con máis mortos nun avión ata os [[atentados do 11 de setembro de 2001]],<ref>{{cita web|título=The Top 5 Deadliest Terrorist Attacks in Modern History|url=https://top5ofanything.com/list/317e8f79/Deadliest-Terrorist-Attacks-in-Modern-History|editor=top5ofanything.com|dataacceso=27 de xaneiro de 2017}}</ref> e é tamén o atentado con bomba nun avión con máis mortes.<ref>{{cita web|título=The Bombing of Air India Flight 182|url=http://www.cbc.ca/news/background/airindia/bombing.html|editor=CBC|dataacceso=27 de xaneiro de 2017|data-arquivo=19 de abril de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120419085800/http://www.cbc.ca/news/background/airindia/bombing.html|url-morta=unfit}}</ref> O atentado do voo 182 de Air India ocorreu ao mesmo tempo que o [[atentado no aeroporto de Narita]], en [[Toquio]]. Os investigadores cren que os dous feitos estaban vinculados, e que os responsables buscaban un drobre atentado. Porén, a bomba en Narita estupou antes de que puidese ser cargada nun avión. A policía canadense determinou que os principais sospeitosos do atentado eran membros do grupo militante [[Sikh]] [[Babbar Khalsa]]. Crese que o ataque foi unha represalia contra a [[India]] pola operación lvada a cabo polo seu exército, a [[operación Blue Star]], para expulsar a varios centos de militantes Sikh que estaban dentro das instalacións do [[Templo Dourado]] e nas estruturas que o rodeaban. A operación fora ordenada polo goberno indio, encabezado por [[Indira Gāndhi]]. Aínda que un feixe de membros foron arrestados e xulgados, Inderjit Singh Reyat, un cidadán canadense, segue sendo a única persoa condenada por participar no atentado. Singh declarouse culpable de homicidio involuntario en [[2003]]. Foi sentenciado a 15 anos de cadea por fabricar as bombas que estouparon no voo 182 e en Narita.<ref>{{cita web|título=Canadian convicted of lying in Air India bomb case|url=http://www.reuters.com/article/us-airindia-idUSTRE68H1W220100918|editor=Reuters|dataacceso=27 de xaneiro de 2017}}</ref> A investigación e proceso posterior durou case vinte anos e foi o xuízo máis caro da historia do Canadá, costando preto de 130 millóns de dólares canadenses. O Gobernador Xeral en [[2006]] nomeou o ex-xuíz da Corte Suprema John Major para dirixir unha comisión de investigación. O seu informe cmpletouse e publicouse o [[17 de xuño]] de [[2010]]. Este concluía que unha serie de erros do goberno d Canadá, da Policía Montada, e da Axencia de Intelixencia e Seguridade permitiran que o ataque terrorista tivese lugar.<ref>{{cita web|título=Air India case marred by 'inexcusable' errors|url=http://www.cbc.ca/news/canada/air-india-case-marred-by-inexcusable-errors-1.869072|editor=CBC|dataacceso=27 de xaneiro de 2017}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Irlanda|Air India]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1985|Air India]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 747|Air India]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air India|0182]] [[Categoría:Atentados terroristas]] qvfntupdulnhe3aad3tlsmfelfwnkqd 0 364384 6148986 5547275 2022-08-03T00:24:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 655 de Iran Air |Imaxe = A300 Iran Air EP-IBT THR May 2010.jpg |Pé = |Data = [[3 de xullo]] de [[1988]] |Causa = derrubado polo<br/>USS ''Vincennes'' |Sitio= [[Estreito de Ormuz]] |Coordenadas = |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 290 (todos) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Airbus A300|Airbus A300 B2-203]] |Operador = [[Iran Air]] |Rexistro = EP-IBU |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 274 |Tripulación = 16 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 655 de Iran Air''' era un voo de pasaxeiros de [[Iran Air]] entre [[Teherán]] e [[Dubai]]. O [[3 de xullo]] de [[1988]] o avión que operaba a ruta foi derrubado polo cruceiro da armada dos Estados Unidos USS ''Vincennes'' comandado por William C. Rogers III. O incidente tivo lugar no espazo aéreo iraniano, sobre augas territoriais dese país no [[golfo Pérsico]], e na ruta habitual do voo. O avión, un [[Airbus A300|Airbus A300 B2-203]], foi destruído por mísiles terra-aire [[RIM-66 Standard|SM-2MR]] disparados dende o ''Vincennes''. As 290 persoas a bordo morreron. O cruceiro ''Vincennes'' entrara en augas territoriais iranianas despois de que un dos seus helicópteros recibira disparos de advertencia de lanchas iranianas que operaban dentro dos límites territoriais do país.<ref name="Better Lucky Than Good">{{cita web|título=Better Lucky Than Good: Operation Earnest Will as Gunboat Diplomacy|url=http://www.ccc.nps.navy.mil/research/theses/kelley07.pdf|editor=Naval Postgraduate School|dataacceso=28 de xaneiro de 2017|data-arquivo=23 de agosto de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070823062402/http://www.ccc.nps.navy.mil/research/theses/kelley07.pdf|url-morta=unfit}}</ref><ref name="Vincennes: A Case Study">{{cita web|título=Vincennes: A Case Study|url=http://www.usni.org/magazines/proceedings/1993-08/vincennes-case-study|editor=US Naval Institute|dataacceso=28 de xaneiro de 2017}}</ref> Segundo o goberno dos [[Estados Unidos]] a tripulación identificou incorrectamente o Airbus A300 iraniano como un caza [[Grumman F-14 Tomcat|F-14A Tomcat]] atacante, un avión fabricado nos Estados Unidos e operado nese momento por só dúas forzas en todo o mundo, a armada estadounidense, e a forza aérea iraniana. Aínda que o fabricante Grumman só subministrara o F-14 a Irán cunha configuración aire-aire nos anos 70,<ref>{{cita web|título=Limits to an F-14 Threat Cited by Military Aides|url=http://www.nytimes.com/1988/07/07/world/limits-to-an-f-14-threat-cited-by-military-aides.html|editor=The New York Times|dataacceso=28 de xaneiro de 2017}}</ref> a tripulación do ''Vincennes'' fora informada cando chegaron á zona de que os F-14 iranianos levaban bombas non guiadas ademais de mísiles Maverick e foguetes.<ref name="Formal Investigation">{{cita web|título=Formal Investigation into the Circumstances Surrounding the Downing of Iran Air Flight 655 on July 3, 1988|url=https://www.jag.navy.mil/library/investigations/VINCENNES%20INV.pdf|dataacceso=28 de decembro de 2019|páxina-web=}}</ref> A tripulación do cruceiro realizou dez intentos para comunicarse coa tripulación do avión usando frecuencias de radio civís e militares, pero sen recibir resposta.<ref name="Vincennes A Case Study">{{cita web|título=Vincennes A Case Study|url=http://dolphin.upenn.edu/~nrotc/ns302/20note.html|dataacceso=28 de xaneiro de 2017|data-arquivo=27 de maio de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060527221409/http://dolphin.upenn.edu/~nrotc/ns302/20note.html|url-morta=unfit}}</ref> A [[Organización de Aviación Civil Internacional]] dixo que a tripulación do voo debería ter estado atenta á frecuencia civil.<ref>{{cita web|título=U.N. agency issues report on downing of Iran Air jet|url=http://www.upi.com/Archives/1988/12/08/UN-agency-issues-report-on-downing-of-Iran-Air-jet/6458597560400/|editor=UPI|dataacceso=28 de xaneiro de 2017}}</ref> Segundo o goberno iraniano, o ''Vincennes'' derrubou neglixentemente o avión civil: o A300 estaba facendo identificación amigo-inimigo no transpondedor usando o Modo III (non o Modo II utilizado polos avións militares iranianos), un sinal que o identifica como un aparello civil.<ref>{{cita web|título=Shooting Down Iran Air Flight 655|url=http://www.iranchamber.com/history/articles/shootingdown_iranair_flight655.php|editor=Iran Chamber Society|dataacceso=28 de xaneiro de 2017}}</ref><ref name="4 Other Times">{{cita web|título=4 Other Times Commercial Flights Got Shot Down|url=http://www.businessinsider.com/malaysian-airlines-commercial-shot-down2014-7|editor=Business Insider|dataacceso=28 de xaneiro de 2017}}</ref> O evento xerou unha gran cantidade de críticas aos [[Estados Unidos]]. Algúns analistas culparon ao capitán do ''Vincennes'', que entrara en augas iranianas, de conduta imprudente e agresiva nunha contorna tensa e perigosa.<ref name="Vincennes A Case Study" /><ref name="Military Blunders">{{cita web|título=Military Blunders - Iran Air Shot Down - July 3, 1988|url=http://www.history.com/minisite.do?content_type=Minisite_Generic&content_type_id=1271&display_order=3&mini_id=1278|editor=History.com|dataacceso=28 de xaneiro de 2017|data-arquivo=18 de maio de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070518142130/http://www.history.com/minisite.do?content_type=Minisite_Generic&content_type_id=1271&display_order=3&mini_id=1278|url-morta=unfit}}</ref> En [[1996]] os [[Estados Unidos]] e [[Irán]] chegaron a un acordo no [[Tribunal Internacional de Xustiza]] que incluía a declaración "...os Estados Unidos recoñecen o incidente aéreo do 3 de xullo de 1988 como unha terrible traxedia humana e expresan un profundo pesar pola perda de vidas causada polo incidente...".<ref name="Settlement Agreement">{{cita web|título=Aerial Incident of 3 July 1988 (Islamic Republic of Iran v. United States of America) – Settlement Agreement|url=http://www.icj-cij.org/docket/files/79/11131.pdf|editor=Tribunal Internacional de Xustiza|dataacceso=28 de xaneiro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080229003159/http://www.icj-cij.org/docket/files/79/11131.pdf|dataarquivo=29 de febreiro de 2008|urlmorta=yes}}</ref> Como parte do acordo, os Estados Unidos non admitiron responsabilidades legais nin se desculparon formalmente a Irán pero accederon a pagar unha cantidade de 61,8 millóns de dólares en compensación ás familias dos pasaxeiros. [[Iran Air]] segue utilizando o número de voo 655 na ruta entre [[Teherán]] e [[Dubai]] como recordo ás vítimas. Este incidente está entre os 8 peores desastres da historia da aviación. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Irán|Iran Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1988]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A300]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Iran Air]] saw4rvc3ls4uuqw24iu6pkmus34t3iy 0 364450 6148994 5547282 2022-08-03T00:26:45Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 901 de Air New Zealand |Imaxe = Air New Zealand Flight 901.jpg |Pé= Restos da fuselaxe en 2004. |Data = [[28 de novembro]] de [[1979]] |Causa = impacto controlado<br>contra o terreo |Sitio= [[monte Erebus]], [[Antártida]] |Coordenadas = {{coord|77|25|30|S|167|27|30|E|}} |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = |Feridos = |Tipo de aeronave = [[McDonnell Douglas DC-10|McDonnell Douglas DC-10-30]] |Operador = [[Air New Zealand]] |Rexistro = ZK-NZP |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 237 |Tripulación = 20 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 901 de Air New Zealand''' (TE-901) era un voo regular de [[Air New Zealand]] de visita á [[Antártida]] que operou entre [[1977]] e [[1979]]. O voo saía do [[aeroporto de Auckland]] pola mañá e pasaba unhas cantas horas sobrevoando a Antártida antes de regresar novamente a Auckland pola tarde vía [[Aeroporto de Christchurch|Christchurch]]. O [[28 de novembro]] de [[1979]], a décimo cuarta viaxe do TE-901, un [[McDonnell Douglas DC-10|McDonnell Douglas DC-10-30]] con rexistro ZK-NZP, esnafrouse contra o [[monte Erebus]] na [[illa Ross]], matando os 237 pasaxeiros e 20 tripulantes a bordo do avión.<ref name="Descrición do accidente">{{cita web|título=Descrición do accidente|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19791128-0|editorial=Aviation Safety Network|dataacceso=28 de xaneiro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=DC-10 playbacks awaited|url=https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1979/1979%20-%204557.html|editorial=Flight International|dataacceso=28 de xaneiro de 2017}}</ref> O accidente é coñecido como o '''desastre do monte Erebus'''. A investigación inicial determinou que o accidente foi causado por un erro do piloto, pero o clamor público fixo que se establecese unha Comisión Real de Investigación. A comisión, presidida polo xuíz Peter Mahon, concluíu que o accidente o causou unha corrección feita nas coordenadas da ruta de voo a noite anterior ao desastre, xunto cun fallo ao informar á tripulación do voo do cambio, co resultado de que o avión, en vez de ser dirixido polo ordenador polo [[estreito de McMurdo]] (como asumía a tripulación), foi rencamiñado pola ruta do monte Erebus. No informe de Mahon, este acusou a [[Air New Zealand]] de presentar "unha orquestrada ladaíña de mentiras" e esta acusación levou a cambios na alta dirección da aeroliña. O accidente é o desastre con máis mortos en [[Nova Zelandia]] en tempos de paz. == Voo e avión == O voo estaba deseñado e comercializado como unha experiencia turística única, levando un experimentado guía antártico que sinalaba as características escénicas e fitos da zona a visitar usando os altofalantes do avión, mentres os pasaxeiros gozaban dun voo a baixa altura polo estreito de McMurdo.<ref name="Mount Erebus air disaster">{{cita web|título=Mount Erebus air disaster|url=http://library.christchurch.org.nz/kids/nzdisasters/erebus.asp|editorial=Christchurch City Libraries|dataacceso=1 de febreiro de 2017}}</ref> A viaxe saía e regresaba a Nova Zelandia o mesmo día. O voo 901 saía do aeroporto de Auckland ás 8:00 am, e regresaba ao aeroporto de Christchurch ás 7:00 pm despois de percorrer un total de 5&nbsp;360 millas (8&nbsp;630&nbsp;km). O avión facía unha parada de 45 minutos en Christchurch para repostar e cambiar a tripulación antes de voar as 464 millas (747&nbsp;km) restantes ata Auckland, chegando ás 9:00 pm. Os billetes para os voos de novembro de 1979 custaban 359 dólaes neozelandeses por persoa.<ref>{{cita web|título=Visitors to Antarctica – There and Back in a Day|url=http://www.erebus.co.nz/Background/AntarcticExperience/AntarcticExperiencePage2.aspx|dataacceso=1 de febreiro de 2017}}</ref> Personalidades como [[Edmund Hillary|Sir Edmund Hillary]] tiñan actuado de guías en voos anteriores. Hillary debía actuar como guía para o voo do accidente o [[28 de novembro]] de [[1979]], pero tivo que cancelalo debido a outros compromisos. O seu amigo e compañeiro de escalada [[Peter Mulgrew]] foi o guía ese día.<ref>{{cita web|título=Erebus disaster|url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/erebus-disaster|editorial=NZ History|dataacceso=1 de febreiro de 2017}}</ref> O voo normalmente operaba cun 86% de capacidade; os asentos baleiros, normalmente os centrais, permitían aos pasaxeiros moverse máis facilmente pola cabina para ver a través das fiestras. O avión usado nestes voos eran os oito trirreactores [[McDonnell Douglas DC-10|McDonnell Douglas DC-10-30]] de [[Air New Zealand]]. O avión do accidente tiña o rexistro ZK-NZP. Fora o 182º DC-10 en ser fabricado, e o cuarto DC-10 en ser introducido na aeroliña, sendo entregado o [[12 de decembro]] de [[1974]]. Foi o primeiro DC-10 de Air New Zealand en ser equipado cos motores [[General Electric CF6|General Electric CF6-50C]] xa de fábrica, e realizara máis de 20&nbsp;700 horas de voo antes do accidente.<ref name="Descrición do accidente" /><ref>{{cita libro|apelidos=Hickson|nome=Ken|título=Flight 901 to Erebus|ano=1980|editorial=Whitcoulls Publishers|isbn=978-0-7233-0641-2}}</ref> == Accidente == [[Ficheiro:Air New Zealand DC-10-30 ZK-NZP LHR Jul 1977.png|miniatura|260x260px|O avión accidentado en 1977]] === Circunstancias que rodearon o accidente === O capitán Jim Collins e o copiloto Greg Cassin nunca voaran antes á [[Antártida]], pero eran pilotos experimentados e estaban considerados cualificados para o voo. O [[9 de novembro]] de [[1979]], 19 días antes os dous pilotos asistiron a un ''briefing'' no cal recibiron unha copia dos anteriores plans de voo.<ref>{{Cita web|url=http://christchurchcitylibraries.com/kids/nzdisasters/erebus.asp|páxina-web=Christchurch city libraries|título=Mt Erebus Plane Crash: DC-10 ZK-NZP, Flight 901|data-acceso=2019-02-02|data-arquivo=16 de xaneiro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130116090810/http://christchurchcitylibraries.com/Kids/NZDisasters/Erebus.asp|url-morta=yes}}</ref> O plan de voo que fora aprobado en [[1977]] pola División de Aviación Civil do Departamento de Transportes de [[Nova Zelandia]] era a través dunha senda directa dende o [[cabo Hallett]] ata a baliza non direccional de McMurdo, que, casualmente, implicaba voar directamente sobre o cumio do [[monte Erebus]], de 3&nbsp;794 m. Porén, debido a un erro de escritura nas coordenadas cando a ruta foi computerizada, a copia impresa do sistema informático terrestre de Air New Zealand presentada na reunión do 9 de novembro correspondía a un curso de voo cara ao sur pola metade do amplo [[estreito de McMurdo]], a uns 43&nbsp;km ao oeste do monte Erebus.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.nzhistory.net.nz/media/photo/erebus-flight-path-map|data=2013-11-02|páxina-web=New Zealand history online|título=Erebus crash site map|data-acceso=2019-01-31|data-arquivo=02 de novembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131102122732/http://www.nzhistory.net.nz/media/photo/erebus-flight-path-map|url-morta=unfit}}</ref> A meirande parte dos anteriores 13 voos tamén introduciran esas coordenadas de plan de voo nos sistemas de navegación do avión e ralizaran a ruta do estreito de McMurdo, sen decatarse de que a ruta voada non se correspondía coa ruta aprobada.<ref name=":1">Mahon, Peter (1984). ''Verdict on Erebus''. Collins. ISBN 0-00-636976-6</ref> O capitán Leslie Simpson, o piloto do voo o [[14 de novembro]] e tamén presente no ''briefing'' do 9 de novembro,<ref>{{Cita web|url=http://www.nzhistory.net.nz/media/photo/erebus-flight-briefing|data=2013-11-04|páxina-web=New Zealand history online|título=Erebus flight briefing|data-acceso=2019-02-01|data-arquivo=04 de novembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131104124605/http://www.nzhistory.net.nz/media/photo/erebus-flight-briefing|url-morta=unfit}}</ref> comparou as coordenadas da baliza de navegación [[TACAN]] de McMurdo (a uns 5&nbsp;km ao leste da baliza non direccional de McMurdo), e o punto de referencia de McMurdo que a súa tripulación introducira no INS (Sistema Inercial de Navegación), e quedou sorprendido ao atopar unha gran distancia entre os dous. Despois do seu voo, o capitán Simpson avisou a sección de navegación de Air New Zealand da diferenza nas posicións. Por razóns que foron disputadas, isto desencadeou que a sección de navegación de Air New Zealand decidise actualizar as coordenadas do punto de referencia de McMurdo almacenadas no ordenador de terra para que se correspondesen coas coordenadas da baliza TACAN de McMurdo, aínda que isto tampouco correspondía coa ruta aprobada.<ref name=":0" /> A sección de navegación cambiou as coordenadas do punto de referencia de McMurdo almacenada no ordenador de terra ao redor das 1:40 am da mañá do voo. Á tripulación do voo 901 non se lle notificou o cambio. O plan de voo impreso proporcionado á tripulación na mañá do voo, que foi introducido pola tripulación no INS do avión, difería do plan presentado na reunión do 9 de novembro e das anotacións que o capitán Collins fixera no mapa a noite anterior ao voo. A diferenza clave era que o plan de voo presentado na reunión informativa se correspondía a unha pista por debaixo do estreito de McMurdo, evitando o monte Erebus polo leste, mentres que o plan de voo impreso nesa mañá correspondente a un curso que coincidía co monte Erebus, o que faría que o avión chocase con el se esa parte do voo se realizaba a menos de 13&nbsp;000 pés (4&nbsp;000&nbsp;m) de altitude.<ref name=":1" /> Ademais, o programa informático foi alterado de tal xeito que o télex estándar enviado aos controladores estadounidenses nas instalacións científicas de Mcurdo Station mostraba a palabra "McMurdo", en vez das coordenadas de latitude e lonxitude, para o punto de referencia final. Durante a posterior investigación o xuíz Peter Mahon concluíu que este foi un intento deliberado de ocultar ás autoridades dos [[Estados Unidos]] que o plan de voo fora cambiado, e probablemente debido a que se sabía que o ATC estadounidense presentaría unha obxección á nova ruta de voo. O voo detívose antes durante a aproximación ao estreio de McMurdo Sound, realizando un descenso cunha manobra en forma de oito a través dun oco na baixa base de nubes (estimada posteriormente entre 610 e 910 metros) mentres estaba sobre a auga para establecer contacto visual cos puntos de referencia da superficie e para darlle aos pasaxeiros unha mellor vista.<ref name=":0" /> Estableceuse que a tripulación ignoraba a altitude mínima de seguridade da ruta aprobada de 16&nbsp;000 pés (4&nbsp;900&nbsp;m) para a aproximación ao monte Erebus, e 6&nbsp;000 pés (1&nbsp;800&nbsp;m) no sector ao sur do monte (e só cando a base de nubes estaba a 2&nbsp;100&nbsp;m ou máis). Fotografías e noticias de anteriores voos amosaban que moitos deles foran realizados tamén a niveis máis baixos que a altura mínima de seguridade. Ademais, en reunións informativas de voos anteriores aprobáranse descensos a calquera altura autorizada polo ATC estadounidense en McMurdo Station. Como o ATC agardaba que o voo 901 seguise a mesma ruta que os anteriores voos por debaixo do estreito de McMurdo, e de acordo cos puntos de ruta que Air New Zealand lles indicara previamente, o ATC avisou o voo 901 de que tiña un radar que podía deixalos baixar ata os 1&nbsp;500 pés (460&nbsp;m). Porén, o equipamento de radar realmente non detectou o avión, e a tripulación tamén experimentou dificultades para establecer comunicacións [[VHF]]. O equipo de medición de distancia (DME) non se bloqueou no Sistema de Navegación Aérea Táctica de McMurdo (TACAN) durante un período útil. As transcricións da gravadora de voces de cabina dos últimos minutos do voo antes do impacto co monte Erebus indicaron que a tripulación cría que estaban voando sobre o estreito de McMurdo, moi ao oeste do monte Erebus e coa [[barreira de xeo de Ross]] visible no horizonte, cando en realidade voaban directamente cara á montaña. Malia que a maior parte da tripulación participou na identificación de referencias visuais no momento, nunca percibiron a montaña directamente en fronte deles. Aproximadamente seis minutos despois de completar un descenso en Condicións Meteorolóxicas Visuais, o voo 901 chocou co monte Erebus a unha altitude duns 1&nbsp;500 pés (460&nbsp;m), nas ladeiras inferiores da montaña de 3&nbsp;794 metros de alto. As fotografías dos pasaxeiros tomadas segundos antes da colisión despexaron calquera dúbida sobre a teoría dun "voo entre as nubes", amosando perfectamente unha visibilidade perfectamente clara por debaixo da base de nubes, con puntos de referencia visibles a 21&nbsp;km á esquerda e a 16&nbsp;km á dereita do avión. === Cambios nas coordenadas e saída === A tripulación introduciu as coordenadas no ordenador do avión antes de engalar do [[aeroporto de Auckland]] ás 7:21 am. Sen que o soubesen, as coordenadas foran modificadas antes esa mesma mañá para corrixir o erro introducido anteriormente e non detectado ata entón. A tripulación evidentemente non comprobou o punto de referencia de destino usando un mapa topográfico (como fixera o capitán Simpson no voo do [[14 de novembro]]) ou teríanse decatado do cambio. Os mapas da Antártida non estiveron dispoñibles para os pilotos para propósitos de planificación, e retivéronse ata que o voo estivo a piques de partir. Os mapas finalmente proporcionados, que foron levados no avión, non eran o suficientemente grandes en escala para soportar un trazado detallado.<ref>{{Cita web|url=http://www.erebus.co.nz/Portals/4/Documents/Reports/Chippindale/79-139_sections_2-7.pdf|páxina-web=Informe Chippindale|título=2. Analysis|data-acceso=2019-2-2}}</ref> Tales controis cruzados (e, máis importante, o seguimento en tempo real da posición real do avión sobre o chan) non foron apoiados nin requiridos, nin incluso animados pola sección de navegación de Air New Zealand. Esas novas cordenadas cambiaron o plan de voo a unha ruta 43 km ao leste. As coordenadas programaron o avión para sobrevoar o monte Erebus, en vez do estreito de McMurdo.<ref name="Mount Erebus air disaster" /> Unhas catro horas despois dunha engalaxe suave, o voo estaba a 68&nbsp;km da McMurdo Station. O centro de comunicacións de radio permitiu aos pilotos baixar a 10&nbsp;000 pés (3&nbsp;000&nbsp;m) e continuar "visualmente". As regulacións de seguridade aérea da época non permitían que os voos baixasen máis de 6&nbsp;000 pés (1&nbsp;800&nbsp;m), incluso con bo tempo, aínda que a propia revista de Air New Zealand amosaba fotografías de anteriores voos operando claramente por debaixo desa altitude. Collins cría que o avión se atopaba sobre mar aberto.<ref name="Mount Erebus air disaster" /> === Choque contra o monte Erebus === [[Ficheiro:Flight_Air_New_Zealand_901_crash_map.PNG|miniatura|266x266px|Curso do voo 901]] Collins díxolle á McMurdo Station que baixaría aos 2&nbsp;000 pés (610&nbsp;m), momento no que cambiou o control da aeronave ao sistema informático automatizado. No exterior había unha capa de nubes que se mesturaba co branco da neve que cubría o volcán, formando un sector branco, sen contraste entre os dous para avisar os pilotos. O efecto enganou a todos os que estaban na cuberta de voo, facéndoos crer que a ladeira branca da montaña era a barreira de xeo de Ross, unha enorme extensión de xeo flotante derivada das grandes capas de xeo da Antártida. Como era pouco coñecido, incluso para pilotos polares experimentados, Air New Zealand non proporcionara adestramento á tripulación sobre o fenómeno da formación do sector branco. Consecuentemente, a tripulación pensou que estaban voando ao longo do estreito de McMurdo, cando realmente voaban sobre a [[baía de Lewis]] en fronte do monte Erebus.<ref name="Mount Erebus air disaster" /> Ás 12:49 pm o [[Sistema de Advertencia de Proximidade ao Terreo]] (GPWS) comezou a soar cunha serie de alarmas "whoop whoop pull up" (whoop whoop levantar), advertindo de que o avión estaba perigosamente preto do chan. A gravadora de voces da cabina capturou o seguinte: * '''GPWS:''' "Whoop whoop. Pull up. Whoop whoop..." * '''PO:''' "500 pés (150&nbsp;m)" * '''GPWS:''' "...Pull up" * '''PO:''' "400 pés (120&nbsp;m)" * '''GPWS:''' "Whoop, whoop. Pull up. Whoop whoop. Pull up" * '''CAP:''' "Go-around, potencia por favor" * '''GPWS:''' "Whoop, whoop. Pull-" Inmediatamente aplicouse potencia para o [[go-around]] pero era demasiado tarde. Non houbo tempo para desviar o avión, e seis segundos despois o avión esnafrouse contra a ladeira do monte Erebus e estoupou, matando a todos a bordo. O accidente ocorreu ás 12:50 pm a unha altura de 447&nbsp;m sobre o nivel do mar.<ref>{{Cita web|url=http://www.erebus.co.nz/portals/4/documents/reports/chippindale/79-139_section1.pdf|páxina-web=TAIC|título=Informe do accidente|data-acceso=2019-2-3}}</ref> A McMurdo Station intectou contactar co voo tras o accidente, e informou a sede de Air New Zealand en [[Auckland]] de que se perderan as comunicacións co avión. Persoal de busca e rescate dos Estados Unidos foi posto en espera.<ref name="Mount Erebus air disaster" /> === Nacionalidades dos pasaxeiros e tripulantes === [[Air New Zealand]] non perdera ningún pasaxeiro ata que ocorreu este accidente.<ref name="Robertson-SMH-747s">Robertson, David. Air NZ likely to switch to 747s. ''The Sydney Morning Herald'': 30 de novembro de 1979, p. 2.</ref> As nacionalidades dos pasaxeiros e dos tripulantes eran as seguintes:<ref name="Mount Erebus air disaster" /><ref>{{Cita web|título=Roll of Remembrance|url=http://www.erebus.co.nz/MemorialandAwards/RollofRemembrance.aspx|páxina-web=www.erebus.co.nz|data-acceso=2019-02-03}}</ref> {| class="wikitable" !País !Pasaxeiros !Tripulantes !Total |- |Nova Zelandia | style="text-align:center;" |180 | style="text-align:center;" |20 | style="text-align:center;" |200 |- |Xapón | style="text-align:center;" |24 | style="text-align:center;" |- | style="text-align:center;" |24 |- |Estados Unidos | style="text-align:center;" |22 | style="text-align:center;" |- | style="text-align:center;" |22 |- |Reino Unido | style="text-align:center;" |6 | style="text-align:center;" |- | style="text-align:center;" |6 |- |Canadá | style="text-align:center;" |2 | style="text-align:center;" |- | style="text-align:center;" |2 |- |Australia | style="text-align:center;" |1 | style="text-align:center;" |- | style="text-align:center;" |1 |- |Francia | style="text-align:center;" |1 | style="text-align:center;" |- | style="text-align:center;" |1 |- |Suíza | style="text-align:center;" |1 | style="text-align:center;" |- | style="text-align:center;" |1 |- |'''Total''' | style="text-align:center;" |'''237''' | style="text-align:center;" |'''20''' | style="text-align:center;" |'''257''' |} == Rescate e recuperación == === Busca inicial e descubrimento === Ás 2:00 p.m. a [[Armada dos Estados Unidos de América|Armada dos Estados Unidos]] publicou un informe da situación dicindo: : ''O voo 901 de Air New Zealand fallou en recoñecer transmisións de radio. ... Un avión de á fixa LC-130 e dous heicópteros UH-1N están preparados para iniciar unha misión SAR.''<ref name=":2">{{Cita web|url=http://archives.govt.nz/exhibitions/currentexhibitions/chch/pc-erebus-sitrep-1.php|páxina-web=US Navy|título=US Navy SITREP from 28 November 1979|data-acceso=2019-2-3|data-arquivo=06 de febreiro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130206153219/http://archives.govt.nz/exhibitions/currentexhibitions/chch/pc-erebus-sitrep-1.php|url-morta=yes}}</ref> Datos recompilados ás 3:43 p.m. engadíronse ao informe da situación, dicindo que a visibilidade era de 64&nbsp;km. Tamén se informou de que seis avións foran enviados para atopar o voo.<ref name=":2" /> O voo 901 tiña que chegar a [[Christchurch]] ás 6:05 p.m. para unha escala que incluía unha repostaxe e un cambio de tripulación antes de completar a viaxe regresando a [[Auckland]]. Uns 50 pasaxeiros tamén deberían desembarcar en Christchurch. O persoal do aeroporto díxolle ás familias que agardaban que era normal que o avión se atrasase un pouco, pero a medida que pasaba o tempo estaba claro que algo fora mal.<ref>{{Cita web|título=Erebus flight overdue {{!}} NZHistory, New Zealand history online|url=https://nzhistory.govt.nz/media/photo/erebus-flight-overdue|páxina-web=nzhistory.govt.nz|data-acceso=2019-02-03}}</ref> Ás 9:00 p.m., unha hora e media despois de que o avión se tivese que quedar sen combustible, [[Air New Zealand]] informou a prensa de que cría que o avión se perdera. Equipos de rescate buscaron ao longo da suposta ruta do voo pero non atoparon nada. Ás 12:55 a.m. a tripulación dun avión da Armada estadounidense descubriu restos sen identificar na ladeira do monte Erebus.<ref name=":2" /> Non se puideron ver superviventes. Ao redor das 9:00 a.m., vinte horas despois do accidente, heicópteros con equipos de rescate conseguiron aterrar na ladeira da montaña. Confirmaron que os restos eran do voo 901 e que os 237 pasaxeiros e 20 tripulantes estaban mortos. A altura do DC-10 no momento da colisión era de 447 metros. O estabilizador vertical do avión, co logotipo [[koru]] claramente visible, foi atopado na neve.<ref>{{Cita web|título=Tail of Air New Zealand plane at Mt Erebus|url=https://nzhistory.govt.nz/media/photo/tail-of-air-nz-plane-at-erebus|páxina-web=New Zealand history online|data-acceso=2019-02-03}}</ref> Corpos e fragmentos do avión foron levados a Auckland para a súa identificación.<ref>{{Cita web|título=Air New Zealand DC-10 crash into Mt. Erebus|url=http://www.southpolestation.com/trivia/history/te901.html|páxina-web=www.southpolestation.com|data-acceso=2019-02-03}}</ref> Os restos de 44 das vítimas non puideron ser identificados. O día 22 de febreiro de 1980 celebrouse un funeral polos finados. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Portal|Aviación}} === Ligazóns externas === *[http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1979/1979%20-%204458.html "New Zealand DC-10 lost with 257 on Antarctic sightseeing flight"] the news of the crash as reported in ''Flight'' * {{cita publicación periódica |title=Antarctic crash crew "misled by management" |journal=[[Flight International]] |date=9 de maio de 1981 |volume=119 |number=3757 |page=1292 |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1981/1981%20-%201286.html |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121020085635/http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1981/1981%20-%201286.html |archivedate=20 de outubro de 2012 |df=dmy |apelidos= |data-acceso=03 de febreiro de 2019 }}&nbsp; * [http://www.erebus.co.nz/ The Erebus Story – Loss of TE901 (includes Newspaper Articles and Video footage)] – New Zealand Air Line Pilots' Association * [http://aviation-safety.net/investigation/cvr/transcripts/cvr_nz901.php Aviation Safety Network: Transcript of flight 901] * [http://www.southpolestation.com/trivia/history/anzbrochure.html The original brochure advertising Air New Zealand flights to Antarctica] * [https://www.fss.aero/accident-reports/dvdfiles/NZ/1979-11-28-NZ.pdf ''Aircraft Accident Report No 79-139 Air New Zealand McDonnell-Douglas DC10-30 ZK-NZP Ross Island Antarctica 28 November 1979''] - the official accident report ("The Chippendale Report") * {{gutenberg|no=16130|name=Judgments of the Court of Appeal of New Zealand on Proceedings to Review Aspects of the Report of the Royal Commission of Inquiry into the Mount Erebus Aircraft Disaster}} * [http://www.abc.net.au/rn/ockhamsrazor (audio file) ABC Radio National program "Ockham's Razor": "Arthur Marcell takes us through some of the events leading up to the crash and has a few questions for modern navigators."] [http://www.abc.net.au/rn/ockhamsrazor/stories/2007/1814952.htm transcript] * [https://web.archive.org/web/20110810230658/http://medals.nzdf.mil.nz/category/f5/f5c.html NZ Special Service Medal (Erebus) 2006] * [http://www.nzhistory.net.nz/node/5273 Erebus disaster (NZHistory.net.nz)]–includes previously unpublished images and sound files * [http://library.christchurch.org.nz/kids/nzdisasters/erebus.asp Erebus Aircraft Accident]–[[Christchurch City Libraries]] * [http://www.erebusforkids.co.nz Erebus for Kids–This site is for young school children to provide information about the Erebus Tragedy.] *{{cita web|url=https://www.stuff.co.nz/taranaki-daily-news/opinion/100089346/jim-tucker-the-man-who-chronicled-litany-of-lies |title= Jim Tucker: The man who chronicled "Litany of Lies" |publisher= Stuff/Fairfax |date=21 de decembro de 2017}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1979]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de McDonnell Douglas DC-10|Air New Zealand]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air New Zealand]] 7vp54meg4uij55mgd7gpptan1wgkcza 0 364678 6148951 5382842 2022-08-03T00:18:20Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 226A de Britannia Airways |Imaxe = Britannia.b757-200.g-byay.arp.jpg |Pé = 757 semellante ao do accidente. |Data = [[14 de setembro]] de [[1999]] |Causa = aproximación desestabilizada<br>agravada polas inclemencias<br>do tempo |Sitio= [[Xirona]] |Coordenadas = |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 1 |Feridos = 43 |Tipo de aeronave = [[Boeing 757|Boeing 757–204]] |Operador = [[Britannia Airways]] |Rexistro = G-BYAG |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 236 |Tripulación = 9 |Sobreviventes = 244 }} O '''voo 226A de Britannia Airways''' era un voo chárter internacional procedente de [[Cardiff]], [[País de Gales]] que se estrelou aterrando no [[Aeroporto de Xirona-Costa Brava|aeroporto de Xirona]] o día [[14 de setembro]] de [[1999]]. Dos 236 pasaxeiros e nove tripulantes a bordo tres sufriron feridas graves e 41 feridas leves. Un dos pasaxeiros que aparentemente só tivera feridas menores morreu cinco días despois por danos internos. O [[Boeing 757|Boeing 757–204]] do accidente, con rexistro G-BYAG, resultou o suficientemente danado como para que non fose rendible reparalo e acabou desmantelado.<ref>{{cita web|título=Informe final do accidente|url=http://www.fomento.es/NR/rdonlyres/88971AA3-A440-4E12-A167-63114D2D1DCB/2433/1999_054_A_texto_ENG.pdf|editor=CIAIAC|dataacceso=29 de xaneiro de 2017|data-arquivo=01 de xuño de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120601185816/http://www.fomento.es/NR/rdonlyres/88971AA3-A440-4E12-A167-63114D2D1DCB/2433/1999_054_A_texto_ENG.pdf|url-morta=yes}}</ref> == Accidente == A tripulación inicialmente executou o procedemento de aproximación instrumental VOR/DME á pista 02. Ao facerse visual, a tripulación determinou que o avión non estaba axeitadamente alineado coa pista e comezou a frustrar a aproximación. Un cambio na dirección do vento favoreceu entón a aterraxe pola cabeceira oposta, polo que o aparello foi posicionado para unha aproximación [[ILS]] á pista 20. O Boeing 757 descendeu por debaixo das nubes e entrou en visual coa pista a uns 150 metros de altura. Na última parte da aproximación final as luces do aeroporto fallaron durante uns poucos segundos. O avión tocou terra con forza causando un dano considerable ao tren dianteiro e aos seus apoios, causando tamén dano a varios sistemas do aparello, incluíndo unha perda de enerxía eléctrica, interferencias cos controis e un incremento da potencia dos motores non controlado. O 757 saíu da pista a gran velocidade, aproximadamente a uns 1 000 metros do segundo punto de contacto. Posteriormente percorreu 343 metros a través dunha [[pradaría]] cha ao lado da pista antes de ir en diagonal sobre un montículo de terra de tamaño considerable ao lado dos límites do aeroporto, que atravesou voando. Tras o montículo golpeou varias árbores de tamaño medio e o motor dereito impactou contra o balado do aeroporto. O aparello entón atravesou o balado e aterrou nun campo, colapsando o tren de aterraxe principal. Finalmente parou despois de deslizarse 244 metros no campo, a uns 1 900 metros do segundo punto de contacto. O dano no avión foi importante: a fuselaxe fracturouse en dous puntos e os dous motores e o tren de aterraxe desprendéronse. A pesar de que a cabina recibiu bastantes danos, a tripulación evacuou o aparello con eficiencia. Porén, 3 das 8 saídas de emerxencia non puideron abrirse e varias ramplas de escape non se incharon. O controlador da torre, consciente pouco despois do contacto de que algo non ía ben, activou a alarma de emerxencia. Porén, a alarma non soou. Os bombeiros foron avisados por unha liña telefónica dedicada e saíron cara o limiar da pista 20 conducindo ao longo da pista buscando o aparello sen éxito. A busca estendeuse aos lados e o outro extremo da pista. Os restos foron finalmente localizados 18 minutos despois do accidente. Os bombeiros perderon 14 minutos máis intentando acceder ao lugar. Houbo 42 feridos leves e 2 graves, pero ningún morto no momento do accidente. Porén, un pasaxeiro, que chegara ao hospital aparentemente só con feridas leves e que foi dado de alta ao día seguinte, morreu cinco días despois debido a lesións internas. As autoridades do aeroporto foron criticadas tras o accidente, particularmente polo feito de que os servizos de emerxencia tardasen máis dunha hora en chegar ao lugar do accidente e evacualo. De feito, polo menos un pasaxeriro realmente chegou a andar a través das instalación e chegou á terminal para pedir axuda.<ref>{{cita web |título=S1/2000 - Boeing 757-204, G-BYAG |url=http://www.aaib.gov.uk/cms_resources.cfm?file=%2Fdft_avsafety_pdf_503168.pdf |editor=Air Accidents Investigation Branch |dataacceso=30 de maio de 2018 |data-arquivo=09 de xaneiro de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130109121447/http://www.aaib.gov.uk/cms_resources.cfm?file=%2Fdft_avsafety_pdf_503168.pdf |url-morta=unfit }}</ref><ref>{{cita web |título=Europe Plane crash Britons due home |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/448473.stm |editor=BBC |dataacceso=30 de maio de 2018}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en España|Britannia Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1999|Britannia Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 757|Britannia Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Britannia Airways]] osnheb5rcqh2q0cvnxstjeseyxr8sfw 0 364700 6149000 5500488 2022-08-03T00:28:40Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Imaxe:Air New Zealand Flight 901.jpg|miniatura|300px|Restos do [[voo 901 de Air New Zealand]], un accidente CFIT ocorrido en 1979]] Un '''voo controlado contra o terreo''' ('''CFIT''' polas súas siglas en [[lingua inglesa|inglés]]) é un accidente no cal un avión, baixo o control do piloto, voa de xeito inadvertido contra o chan, unha montaña, unha masa de auga ou un obstáculo.<ref>{{cita web|título=Controlled flight into terrain|url=http://www.boeing.com/commercial/safety/manufacturers_role.html|editor=Boeing|dataacceso=29 de xaneiro de 2017|data-arquivo=29 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110629092157/http://www.boeing.com/commercial/safety/manufacturers_role.html|url-morta=unfit}}</ref> Nestas situacións a tripulación normalmente non é consciente do perigo ata que é demasiado tarde. O termo foi cuñado por enxeñeiros de [[Boeing]] a finais dos anos 70.<ref>{{cita web|título=Controlled Flight into Terrain|url=http://www.flighttrainingnews.co.uk/home/index.php?option=com_content&view=article&id=76:uncontrolled-flight-into-terrain-ufit&catid=13:james-mcbride&Itemid=14|editor=Flight Training News|dataacceso=29 de xaneiro de 2017|data-arquivo=06 de marzo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120306010038/http://www.flighttrainingnews.co.uk/home/index.php?option=com_content&view=article&id=76:uncontrolled-flight-into-terrain-ufit&catid=13:james-mcbride&Itemid=14|url-morta=unfit}}</ref> Os accidentes onde o avión está fóra de control no momento do impacto, debido a un fallo mecánico ou a un erro do piloto, non son considerados voos controlados contra o terreo (estes son coñecidos como ''voo incontrolado contra o terreo''). Tampouco entran dentro desta definición os accidentes resultantes por unha acción deliberada da persoa aos mandos, como actos de terrorismo ou suicidio do piloto. Segundo Boeing, o CFIT é unha das principais causas de accidentes aéreos con vítimas mortais, producindo máis de 9 000 mortes dende o inicio da era dos reactores comerciais.<ref>{{cita web|título=Boeing Training Aid Addresses Leading Accident Cause|url=http://boeing.mediaroom.com/1997-02-20-Boeing-Training-Aid-Addresses-Leading-Accident-Cause|editor=Boeing|dataacceso=29 de xaneiro de 2017}}</ref> O CFIT foi identificado como a causa do 25% dos contratempos de Clase A na [[USAF]] entre [[1993]] e [[2002]].<ref>''Air Force Magazine'', febreiro de 2004</ref> == Accidentes destacados == Entre os accidentes máis coñecidos produto deste evento atópanse: {| class="wikitable" |- ! Accidente !! Data !! Lugar !! Avión |- | [[Traxedia de Superga]] || [[4 de maio]] de [[1949]] || [[Turín]], [[Italia]] || [[Fiat G.212]] |- | [[Voo 571 da Forza Aérea Uruguaia]] || [[13 de outubro]] de [[1972]] || [[Andes]] || [[Fairchild Hiller FH-227]] |- | [[Voo 901 de Air New Zealand]] || [[28 de novembro]] de [[1979]] || [[Antártida]] || [[McDonnell Douglas DC-10]] |- | [[Voo 011 de Avianca]] || [[27 de novembro]] de [[1983]] || [[Comunidade de Madrid]] || [[Boeing 747]] |- | [[Accidente de Sondika|Voo 610 de Iberia]] || [[19 de febreiro]] de [[1985]] || [[Biscaia]] || [[Boeing 727]] |- | [[Voo 410 de Avianca]] || [[17 de marzo]] de [[1988]] || [[Cúcuta]], [[Colombia]] || [[Boeing 727]] |- | [[Voo 268 de PIA]] || [[28 de setembro]] de [[1992]] || [[Katmandú]], [[Nepal]] || [[Airbus A300]] |- | [[Voo 501 de SAM Colombia]] || [[19 de maio]] de [[1993]] || [[Medellín]], [[Colombia]] || [[Boeing 727]] |- | [[Voo 965 de American Airlines]] || [[20 de decembro]] de [[1995]] || [[Buga]], [[Colombia]] || [[Boeing 757]] |- | [[Voo 251 de Faucett Perú]] || [[29 de febreiro]] de [[1996]] || [[Lima]], [[Perú]] || [[Boeing 737]] |- | [[Voo 152 de Garuda Indonesia]] || [[26 de setembro]] de [[1997]] || [[Pancur Batu]], [[Indonesia]] || [[Airbus A300]] |- | [[Voo 801 de Korean Air]] || [[6 de agosto]] de [[1997]] || [[Guam]] || [[Boeing 747]] |- | [[Accidente do Yak-42 en Turquía]] || [[26 de maio]] de [[2003]] || [[Trebisonda]], [[Turquía]] || [[Yakovlev Yak-42]] |- | [[Voo 518 de Santa Bárbara Airlines]] || [[21 de febreiro]] de [[2008]] || [[Venezuela]] || [[ATR 42]] |- | [[Accidente do Tu-154 da Forza Aérea de Polonia]] || [[10 de abril]] de [[2010]] || [[Smolensk]], [[Rusia]] || [[Tupolev Tu-154]] |- | [[Voo 812 de Air India Express]] || [[22 de maio]] de [[2010]] || [[Mangalore]], [[India]] || [[Boeing 737]] |- | [[Voo 202 de Airblue]] || [[28 de xullo]] de [[2010]] || [[Paquistán]] || [[Airbus A321]] |- | [[Accidente do Sukhoi Superjet 100 en Indonesia]] || [[9 de maio]] de [[2012]] || [[Indonesia]] || [[Sukhoi Superjet 100]] |} == Notas == {{listaref}} {{Portal|Aviación}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos]] m2horgovjf6yjy266578kyzscuxi5zi 0 364773 6148992 5940408 2022-08-03T00:26:07Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 801 de Korean Air |Imaxe = Boeing 747-3B5, Korean Air AN0610287.jpg |Pé de foto = O 747 do accidente |Data = [[6 de agosto]] de [[1997]] |Causa = [[voo controlado contra o terreo]] |Sitio= [[Guam]] |Coordenadas = {{coord|13|27.35|N|144|43.92|E|}} |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 228 |Feridos = 25 |Tipo de aeronave = [[Boeing 747|Boeing 747-3B5]] |Operador = [[Korean Air]] |Rexistro = HL7468 |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 237 |Tripulación = 17 |Sobreviventes = 26 }} O '''voo 801 de Korean Air''' (KE801/KAL801) foi un [[Boeing 747|Boeing 747-3B5]] que se estrellou o [[6 de agosto]] de [[1997]] nunha aproximación ao [[Aeroporto Internacional Antonio B. Won Pat]], no territorio [[estadounidense]] de [[Guam]], matando a 228 das 254 persoas a bordo. O avión esnafrouse en Nimitz Hill, en [[Asan]], mentres se aproximaba ao aeroporto.<ref name="Guam Crash Site Center">{{cita web|url=http://ns.gov.gu/guam/indexmain.html|título=Official Guam Crash Site Center - Korean Air Flt 801|dataacceso=29 de xaneiro de 2017|editor=Goberno de Guam|data-arquivo=05 de outubro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161005140748/http://ns.gov.gu/guam/indexmain.html|url-morta=yes}}</ref> == Avión e tripulación == O voo 801 era realizado normalmente cun [[Airbus A300]], pero como [[Korean Air]] programara o voo do 5-6 de agosto para transportar a atletas de Guam aos [[Xogos do Pacífico|Mini Xogos do Pacífico]] na [[Samoa Americana]], a aeroliña designou ao HL7468, un [[Boeing 747|Boeing 747-300]] de 12 anos de idade entregado a Korean Air o [[12 de decembro]] de [[1984]], para realizar a ruta esa noite.<ref name="Guam Crash Site Center" /> O voo estaba baixo o mando do capitán de 42 anos Park Yong-chul,<ref>{{Cita web|url=http://archives.starbulletin.com/98/03/25/news/story1.html|páxina-web=archives.starbulletin.com|título=Honolulu Star-Bulletin Local News|data-acceso=2018-12-15}}</ref> que tiña preto de 9 000 horas de experiencia de voo e acababa de recibir un premio de seguridade aérea por xestionar un fallo de motor a baixa altitude nun 747. Park inicialmente tiña programado voar a [[Dubai]], pero como non descansara o suficiente para esa viaxe foi reasignado ao voo 801. O primeiro oficial era Song Kyung-ho, de 40 anos, que tiña máis de 4 000 horas de voo. O enxeñeiro de voo era Nam Suk-hoon, de 57 anos, un veterano piloto con máis de 13 000 horas de experiencia. == Accidente == O voo 801 saíu do aeroporto de Seúl-Kimpo (agora [[aeroporto de Gimpo]]) ás 8:53 p.m. (9:53 p.m. hora de Guam) do [[5 de agosto]] de camiño a [[Guam]]. Levaba tres tripulantes de voo (os dous pilotos e o enxeñeiro de voo), 14 asistentes de voo e 237 pasaxeiros.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.ntsb.gov/publictn/2000/aar0001.pdf|páxina-web=NTSB|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-27|data-arquivo=10 de febreiro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070210094842/http://www.ntsb.gov/publictn/2000/aar0001.pdf|url-morta=unfit}}</ref> Seis dos pasaxeiros eran asistentes de voo de Korean Air que viaxaban gratis.<ref name=":0" /> O voo esperimentou algunhas turbulencias pero foi normal ata pouco antes das 1:00 a.m. do [[6 de agosto]], cando o avión estaba prparándose para aterrar. Había chuva forte en Guam polo que a visibilidade era significativamente reducida e a tripulación intentou unha aterraxe instrumental. A pendente de planeo ILS para a pista 6L estaba fóra de servizo; porén, o capitán Park cría que estaba activa e ás 1:35 am logrou captar un sinal posteriormente identificado como un dispositivo electrónico irrelevante no chan. A tripulación decatouse de que o avión estaba descendendo moi abruptamente, e destacou varias veces que o aeroporto non estaba á vista. A pesar das protestas do enxeñeiro de voo Nam de que o sinal detectado non era o indicador da pendente de planeo, Park premeu. A tripulación baixou o tren de aterraxe econtinuou preparando o avión para a aterraxe.<ref>{{Cita novas|apelidos=Wald|apelidos2=Onishi|nome=Matthew L.|nome2=Norimitsu|data=2013-07-08|xornal=The New York Times|título=In Asiana Crash Investigation, Early Focus Is on the Crew’s Actions|url=https://www.nytimes.com/2013/07/09/us/in-asiana-crash-investigation-early-focus-is-on-the-crews-actions.html|lingua=en-US|issn=0362-4331|data-acceso=2018-12-27}}</ref> 12 segundos antes do impacto, o sistema de alerta de proximidade a terra activouse, advertindo á tripulación da súa altura real. O primeiro oficial Song declaro unha aproximación infrutuosa e o capitán Park declarou un go-around, pero era demasiado tarde. Ás 1:42 am o tren de aterraxe principal golpeou un tubo de combustible e esnafrouse en Nimitz Hill. O lugar do acidente estaba a uns 6,6 km do inicio da pista, a unha altura de 200 metros. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América|Korean Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1997|Korean Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 747|Korean Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Korean Air| 0801]] 23lfw0rlq5qugzaiwa9772gyheb96na 0 364787 6148991 6143916 2022-08-03T00:26:04Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 800 de TWA |Imaxe = TWA800reconstruction.jpg |Pé de foto = Fuselaxe reconstruída do TWA 800 |Data = [[17 de xullo]] de [[1996]] |Causa = Estoupido dun tanque<br>de combustible |Sitio= [[Moriches Inlet]] |Coordenadas = {{coord|40|39|N|72|38|W|}} |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 230 (todos) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Boeing 747#747-100|Boeing 747-131]] |Operador = [[Trans World Airlines]] |Rexistro = N93119 |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 212 |Tripulación = 18 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 800 de TWA''' (TWA 800) foi un [[Boeing 747#747-100|Boeing 747-100]] que estoupou e se esnafrou no [[océano Atlántico]] preto de [[East Moriches]], [[estado de Nova York|Nova York]], o día [[17 de xullo]] de [[1996]] sobre as 8:31 horas EDT, 12 minutos despois de engalar no [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy]] nun voo regular a [[Roma]] cunha escala en [[París]].<ref name="Informe oficial do accidente">{{cita web|título=Informe oficial do accidente|url=https://www.ntsb.gov/investigations/AccidentReports/Reports/AAR0003.pdf|editor=NTSB|dataacceso=29 de xaneiro de 2017}}</ref> As 230 persoas a bordo do avión morreron, sendo o terceiro accidente aéreo con máis mortes en territorio [[estadounidense]]. Investigadores da [[Xunta Nacional de Seguridad do Transporte]] (NTSB) viaxaron ao lugar do accidente, a onde chegaron a mañá seguinte.<ref name="Informe oficial do accidente" /> Inicialmente houbo moitas especulacións sobre se o accidente fora un ataque terrorista.<ref>{{cita web|título=What happened to Flight 800?|url=http://edition.cnn.com/US/9607/19/twa.investigation/index.html|editor=CNN|dataacceso=29 de xaneiro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=Investigators Focus Closely on Terrorism As Cause of Explosion : Chemicals Found on Jet Victims, U.S. Reports|url=http://www.nytimes.com/1996/07/24/news/investigators-focus-closely-on-terrorism-as-cause-of-explosion.html|editor=The New York Times|dataacceso=29 de xaneiro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=Terror on Flight 800: Who wishes us ill?|url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,984902,00.html|editor=Time|dataacceso=29 de xaneiro de 2017}}</ref> Debido a isto, o [[Federal Bureau of Investigation]] (FBI) iniciou unha investigación criminal paralela.<ref>{{cita web|título=Aviation and criminal experts probe TWA crash|url=http://edition.cnn.com/US/9607/19/twa.main/index.html|editor=CNN|dataacceso=29 de xaneiro de 2017}}</ref> 16 meses despois, o FBI anunciou que non atopara ningunha proba dun acto criminal e pechou a súa investigación.<ref>{{cita web|título=FBI: No criminal evidence behind TWA 800 crash|url=http://edition.cnn.com/US/9711/18/twa.fbi.presser/index.html|editor=CNN|dataacceso=29 de xaneiro de 2017}}</ref> A investigación de catro anos da NTSB rematou coa aprobación do informe do accidente o [[23 de agosto]] de [[2000]]. A conclusión do informe indica que a causa probable do accidente foi o estoupido de vapores de combustible/aire inflamables nun dos tanques de combustible, e aínda que non se puido determinar con certeza, a causa máis probable dese estoupido foi un curtocircuíto.<ref name="Informe oficial do accidente" /> Como resultado da investigación desenvolvéronse novos requisitos para evitar futuros estoupidos nos tanques de combustible.<ref>{{cita web|título=A Look Back … The Crash of TWA Flight 800|url=https://www.cia.gov/news-information/featured-story-archive/2008-featured-story-archive/crash-of-twa-flight-800.html|editor=CIA|dataacceso=29 de xaneiro de 2017|data-arquivo=05 de agosto de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110805081815/https://www.cia.gov/news-information/featured-story-archive/2008-featured-story-archive/crash-of-twa-flight-800.html|url-morta=yes}}</ref> Existen teorías da conspiración sobre o voo 800 de TWA, as máis frecuentes son as que falan dun ataque terrorista cun mísil ou dun lanzamento accidental dende un buque da Armada estadounidense, e que é un tema que o Goberno está encubrindo.<ref>{{cita web|título=Conspiracy Theories Rife On Demise of Flight 800|url=http://www.nytimes.com/1996/09/17/nyregion/conspiracy-theories-rife-on-demise-of-flight-800.html|editor=The New York Times|dataacceso=29 de xaneiro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título='Pierre Salinger Syndrome' and the TWA 800 conspiracies|url=http://edition.cnn.com/2006/US/07/12/twa.conspiracy/index.html|editor=CNN|dataacceso=29 de xaneiro de 2017}}</ref> Porén, o gravador de voces da cabina non rexistrou ningún estoupido exterior antes de que se cortase a potencia pola explosión no tanque de combustible. == Accidente == O avión do accidente, un [[Boeing 747#747-100|Boeing 747-131]] con rexistro N93119, fora fabricado por [[Boeing]] en xullo de [[1971]]; fora pedido por [[Eastern Air Lines]], pero despois de que a aeroliña cancelase o seu pedido de 747 o avión foi mercado por TWA. O aparello completara 16 869 voos con 93 303 horas de operación.<ref name="Informe oficial do accidente" /> O día do accidente o avión saíu de [[Atenas]] como o voo 881 de TWA e chegou ao [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy]] sobre as 4:38 pm. O avión repostou combustible e cambiou a tripulación; os novos tripulantes eran o capitán de 58 anos Ralph G. Kevorkian, o capitán de 57 anos Steven E. Snyder e o enxeñeiro de voo de 63 anos Richard G. Campbell (todos eles con moita experiencia en TWA), ademais do enxeñeiro de voo de 25 anos en proceso de adestramento Oliver Krick.<ref name="Informe oficial do accidente" /><ref>{{cita web|título=Listaxe de pasaxeiros do voo 800|url=http://www.avweb.com/other/twpx9629.html|editor=TWA|dataacceso=23 de agosto de 2017|data-arquivo=28 de setembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120928203150/http://www.avweb.com/other/twpx9629.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{cita web|título=Doomed crewmen called hardy|url=http://www.nydailynews.com/archives/news/doomed-crewmen-called-hardy-article-1.735582|editor=Daily News|dataacceso=23 de agosto de 2017}}</ref> O persoal de mantemento en terra bloqueou a reversa do motor 3 (tratado como un elemento da lista de mínimos) debido a problemas técnicos cos sensores de reversa durante a aterraxe do TWA 881 no JFK, antes da saída do voo 800. Ademais, substituíronse varios cables da reversa do motor 3. Durante a repostaxe, o control de apagado volumétrico (VSO) crese que se disparou antes de que os tanques estivesen cheos. Para continuar a repostaxe a presión, un mecánico de TWA invalidou o VSO automático tirando do fusible volumétrico e dun disruptor de desbordamento. Os rexistros de mantemento indican que o avión tiña numerosos informes relacionados co VSO nas semas previas ao accidente.<ref name="Informe oficial do accidente" /> O TWA 800 foi programado para deixar o aeroporto JFK cara París ao redor das 7:00 pm, pero o voo atrasouse ata as 8:02 pm por unha peza do equipo de terra incapacitada e unha incompatibilidade pasaxeiro/equipaxe.<ref name="Informe oficial do accidente" /> Despois de que se confirmase que o dono da equipaxe en cuestión estaba a bordo a tripulación preparouse para saír e o avión fixo ''pushback'' dende a porta 27 do TWA Flight Center. A rodaxe e a engalaxe realizáronse con normalidade. Posteriormente o TWA 800 recibiu unha serie de cambios de rumbo e en xeral se lle asignaron incrementos de altitude ata subir ata a súa altura de cruceiro prevista.<ref name="Informe oficial do accidente" /> O tempo na área era de ventos lixeiros con nubes dispersas e as condicións de luz eran as do solpor.<ref name="Informe oficial do accidente" /> A derradeira transmisión de radio dende o avión foi ás 8:30 pm, cando a tripulación de voo recibiu e despois recoñeceu as instrucións dende o centro de control aéreo de Boston para subir ata os 15 000 pés (4 600 m).<ref name="Cockpit Voice Recorder">{{cita web|título=Group Chairman's Factual Report of Investigation – Cockpit Voice Recorder|url=http://www.ntsb.gov/events/TWA800/exhibits/Ex_12A.pdf|editor=NTSB|dataacceso=23 de agosto de 2017|data-arquivo=14 de xuño de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070614121659/http://www.ntsb.gov/events/TWA800/exhibits/Ex_12A.pdf|url-morta=unfit}}</ref> Os últimos datos do transpondedor do avión graváronse polo radar da Federal Aviation Administration (FAA) en [[Trevose, Pennsilvania]] ás 8:31:12 pm.<ref name="Informe oficial do accidente" /> 38 segundos despois o capitán dun [[Boeing 737]] de [[Eastwind Airlines]] informou ao centro de control de Coston que acababa de ver un estoupido no aire, a uns 16 000 pés, e que caeu cara a auga. Posteriormente, moitas instalacións de control de tráfico aéreo na zona de Nova York recibiron informes dun estoupido de parte doutros pilotos que operaban na zona. Moitas testemuñas na área do accidente dixeron que viran ou escoitaran estoupidos, acompañados por unha ou varias grandes bolas de lume sobre o océano, e observaron cascallos, algúns dos cales estaban ardendo mentres caían.<ref name="Informe oficial do accidente" /> Varios barcos civís, militares e da policía chegaron á zona do accidente e comezaron a buscar superviventes aos poucos minutos do primeiro impacto coa auga, pero non atoparon ningún,<ref name="Informe oficial do accidente" /> facendo do TWA 800 o segundo peor accidente de aviación nos [[Estados Unidos]] nese tempo.<ref>{{cita web|título=ASN Aircraft accident Boeing 747-131 N93119 East Moriches, NY|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19960717-0|editor=Flight Safety Foundation|dataacceso=23 de agosto de 2017}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América|TWA]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1996]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 747|TWA]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Trans World Airlines]] mhcz9gx47h7gt523i7qdexixqkow9fs 0 365763 6149376 5495471 2022-08-03T10:53:46Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Compañía | nome_compañía = Air France-KLM | fondo = | letra = | logo_compañía = | pé = | imaxe = Air France-KLM.svg | pé_imaxe = | tipo_compañía = sociedade anónima | fundación = [[2004]] | matriz = | localización = [[Tremblay-en-France]], [[Francia]] | fundador = | persoas_clave = Jean-Marc Janaillac (presidente e CEO)<br> Peter Hartman (vice-presidente) | industria = [[aviación]] | produtos = | beneficio = | beneficio_operativo = | beneficio_neto = | núm_empregados = | páxina_web = | notas = }} '''Air France-KLM''' é un grupo de [[aeroliña]]s franco-neerlandés constituído baixo a lei francesa que ten a súa sede no [[Aeroporto de París-Charles de Gaulle|aeroporto Charles de Gaulle]] en [[Tremblay-en-France]], preto de [[París]]. O grupo ten oficinas en [[Montreuil]], París, e en [[Amstelveen]], nos [[Países Baixos]]. Netherlands. Air France–KLM é o resultado da fusión en [[2004]] entre [[Air France]] e [[KLM]]. Ámbalas dúas aeroliñas son membros da alianza [[SkyTeam]]. As dúas compañías dependen de dous grandes centros de conexións, o [[aeroporto de Ámsterdam-Schiphol]] e o [[aeroporto de París-Charles de Gaulle]]. As aeroliñas de Air France-KLM transportaron 87,3 millóns de pasaxeiros no ano [[2014]]. == Historia == Air France-KLM creouse por un acordo mutuo de fusión entre [[Air France]] e [[KLM]] o [[5 de maio]] de [[2004]]. Como resultado do acordo as accións do goberno francés reducíronse do 54,4% (na antiga Air France) ao 44% (na aeroliña combinada). Esta porcentaxe reducíuse ao 25%, e posteriormente ao 17,6%. No tempo da fusión en maio de 2004 Air France e KLM ofrecían voos a 225 destinos de todo o mundo. No ano que rematou o 21 de marzo de 2003 as dúas compañías transportaron 66,3 millóns de pasaxeiros. En outubro de [[2005]] Air France Cargo e KLM Cargo, as dúas subsidiarias de carga do grupo, fusionaron as súas actividades comerciais, que agora son organizadas dende os Países Baixos. En [[2007]] Air France-KLM foi un dos tres ofertantes para facerse co control de [[Alitalia]], que estaba xerando perdas, sendo o favorito para a xunta de administración da aeroliña italiana.<ref>{{cita web|título=Alitalia favors Air France-KLM bid|url=http://edition.cnn.com/2007/BUSINESS/12/21/alitalia.sale.ap/index.html|editor=CNN|dataacceso=28 de decembro de 2016|data-arquivo=27 de febreiro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080227115051/http://edition.cnn.com/2007/BUSINESS/12/21/alitalia.sale.ap/index.html|url-morta=unfit}}</ref> Porén, o [[2 de decembro]] de [[2008]] informouse de que se abandonaran as negociacións.<ref>{{cita web|título=Alitalia boss quits as talks end|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/7326320.stm|editor=BBC|dataacceso=28 de decembro de 2016}}</ref> Tras a compra de Alitalia e [[Air One]] pola [[Compagnia Aerea Italiana]] o [[12 de decembro]] de 2008, o grupo Air France–KLM estivo interesado novamente en mercar unha participación da nova compañía. O [[22 de xaneiro]] de [[2009]], Air France–KLM mercou o 25% das súas accións por 323 millóns de euros.<ref>{{cita web|título=Air France seen beating tough odds for Alitalia|url=http://www.reuters.com/article/us-alitalia-idUSTRE5012FZ20090102|editor=Reuters|dataacceso=28 de decembro de 2016}}</ref> No ano 2008 foi a compañía máis grande do mundo en termos de ingresos operativos totais, e tamén a máis grande en termos de pasaxeiros internacionais por quilómetro. En febreiro d [[2011]] Air France-KLM xunto con [[Delta Air Lines]] traballaron xuntos para examinar unha oferta por [[Virgin Atlantic]]. A día de hoxe [[Richard Branson]] ten o 51% das accións da aeroliña e o resto pertence a Delta Air Lines.<ref>{{cita web|título=Air France, Delta to examine Virgin Atlantic bid - report|url=http://uk.reuters.com/article/uk-airfrance-delta-virgin-idUKTRE71J1GH20110220|editor=Reuters|dataacceso=28 de decembro de 2016}}</ref> Air France-KLM, xunto co seu socio [[Delta Air Lines]], estiveron en conversas sobre investir con [[Japan Airlines]], que é parte da alianza [[Oneworld]] (rival de [[SkyTeam]]), pero está experimentando dificultades financeiras. Air France-KLM, xunto con Delta e a súa rival [[American Airlines]] ([[AMR Corporation]]; parte de Oneworld) discutiron investimentos por unha suma de 200–300 millóns de dólares para axudar á compañía con problemas, que é a aeroliña asiática con máis ingresos. O Ministerio do Territorio, Infraestruturas, Transporte e Turismo do [[Xapón]] recomendara Air France-KLM e/ou Delta para ser socios debido á súa saúde financeira en comparación con AMR Corporation.<ref>{{cita web|título=Air France-KLM in talks to invest in JAL-source|url=http://www.reuters.com/article/airfrance-jal-idUSN1452655820090915|editor=Reuters|dataacceso=6 de febreiro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=5-Rivals jostle for JAL stake; Asia access prized|url=http://www.reuters.com/article/jal-idUST19446720090915|editor=Reuters|dataacceso=6 de febreiro de 2017}}</ref> Delta tamén estaba recomendada debido á súa extensa rede asiática conseguida a través da compra de [[Northwest Airlines]]; [[Korean Air]], tamén membro de SkyTeam, tamén mantiña conversas con JAL. [[Air France]], [[Alitalia]], [[China Airlines]], [[China Southern Airlines]], [[Korean Air]] e Vietnam Airlines son membros de SkyTeam que no presente teñen códigos compartidos con JAL. O [[7 de febreiro]] de [[2010]] varias axencias de noticias informaron que JAL decidiría manter a súa alianza con American Airlines e finalizou as súas negociacións con Delta. O novo CEO de JAL, segundo os informes, decidiu que o cambio de alianzas (de Oneworld a SkyTeam) sería moi arriscado e podería obstaculizar a súa habilidade para transformarse rapidamente. O [[9 de febreiro]] de [[2010]] JAL anunciou oficialmente a súa decisión para reforzar a súa asociación con American. A aeroliña tamén fortificou as súas relacións con outros socios da alianza Oneworld.<ref>{{cita web|título=Comments By American Airlines CEO Gerard Arpey on Japan Airlines Decision to Continue Membership in oneworld Alliance|url=http://news.aa.com/press-releases/press-release-details/2010/Comments-By-American-Airlines-CEO-Gerard-Arpey-on-Japan-Airlines-Decision-to-Continue-Membership-in-oneworld-Alliance/default.aspx|editor=American Airlines|dataacceso=6 de febreiro de 2017}}</ref> En decembro de [[2013]] Air France-KLM vendeu a súa subsidiaria [[CityJet]] a [[Intro Aviation]]. Alexandre de Juniac, presidente e CEO dende o [[1 de xullo]] de [[2013]] renunciou a principios de abril de [[2016]] e foi substituído por Jean-Marc Janaillac o [[4 de xullo]].<ref>{{cita web|título=Air France-KLM Names Janaillac CEO and Chairman as of July 4|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-06-24/air-france-klm-names-janaillac-ceo-and-chairman-as-of-july-4|editor=Bloomberg|dataacceso=6 de febreiro de 2017}}</ref> == Subsidiarias == === Totalmente en propiedade === As subsidiarias que o grupo controla na súa totalidade son: * [[Air France]] ** [[Air France Cargo]] ** [[HOP!]] ** [[Transavia France]] (60%) * [[KLM]] ** [[KLM Cargo]] ** [[KLM Cityhopper]] ** [[Martinair]] ** [[Transavia]] *** [[Transavia France]] (40%) Air France-KLM tamén posúe Cobalt Ground Solutions unha compañía de asistencia en terra baseada no [[aeroporto de Londres-Heathrow]]. A compañía creouse o [[1 de abril]] de [[2009]] pola fusión de dúas subsidiarias de asistencia en terra de Air France e KLM no [[Reino Unido]], Air France Services Ltd (AFSL) e KLM Ground Services Ltd (KGS). Air France Services Ltd (AFSL) foi unha das grandes compañías de asistencia en terra en Heathrow. AFSL naceo o [[15 de xaneiro]] de [[1997]] e foi nun principio unha asocición entre Air France e Servisair Ltd. Servisair posteriormente decidiu retirarse. O grupo tamén é propietario de Cygnific, que é un dos maiores centros de vendas e servizos de Air France-KLM. Cygnific é realmente unha subsidiaria de KLM Royal Dutch Airlines, operando como unha compañía independente coa súa propia estratexia de negocio, procesos operacionais e políticas de recursos humanos. Cygnific serve a pasaxeiros e axencias de viaxes en nome de KLM, Air France e Delta Air Lines. === Intereses minoritarios === Aeroliñas nas cales o grupo ten intereses minoritarios: * [[Air Corsica]] - 12% * [[Air Côte d’Ivoire]] - 20% * [[Air Mauritius]] - 3% * [[Air Tahiti]] - 7% * [[Alitalia]] - 7,08% * [[Kenya Airways]] - 26% * [[Royal Air Maroc]] - 3% * [[Air Calédonie]] - 2% * [[Gol Transportes Aéreos]] - 1,50% * [[NS International]] (anteriormente NS Hispeed, conexións ferroviarias de alta velocidade que unen [[Amsterdam]] (Schiphol) con [[Bruxelas]] e [[París]]) - 10% === Antigas subsidiarias === * [[Cityjet]]: Air France-KLM foi propietario de toda a compañía ata a venda a [[Intro Aviation]], un holding alemán. * [[VLM Airlines]]: Air France-KLM fusionou as operacións desta aeroliña coas de Cityjet. Foi vendida ao mesmo tempo. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas]] f2chbkinwgqs4n01oe0m5xmmyd2y5xr 0 366131 6149377 5941228 2022-08-03T10:53:56Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroliña | nome = Air Greenland | imaxe = Air Greenland logo.svg | IATA = GL | ICAO = GRL | indicativo = GREENLAND | fundación = [[1960]] (como Grønlandsfly) | inicio_das_operacións = | fin_das_operacións = | aeroporto_principal = | centros_de_conexión = | centros_de_conexión_secundarios = | cidades_focais = | plan_de_voo_frecuente = | alianza = | subsidiarias = | frota = 31 | destinos = 67 | holding = [[SAS Group]] | eslogan_da_compañía = ''Flies you safely to Greenland'' | sede = [[aeroporto de Nuuk]], [[Nuussuaq]] | dirixentes = | páxina_web = http://www.airgreenland.dk/ }} '''Air Greenland A/S''', tamén coñecida como '''Greenlandair''', é a aeroliña nacional de [[Groenlandia]]. É subsidiaria do [[SAS Group]], e pertende a este grupo, ao goberno groenlandés e ao goberno danés. Opera unha frota de 32 avións, incluídos un avión de pasaxeiros para voos transatlánticos e chárter, 9 pequenos avións usados principalmente na súa rede doméstica, e 22 helicópteros para levar pasaxeiros dende as pequenas comunidades ata os aeroportos domésticos. Os voos a heliportos nos asentamentos remotos son operados por contrato co goberno de Groenlandia. Fundada en [[1960]] como ''Grønlandsfly'', a aeroliña comezou a operar con [[hidroavión]]s [[Consolidated PBY Catalina|Catalina]]. Nunca década expandíuse e fíxose con varios [[de Havilland Canada DHC-3 Otter|DHC-3 Otter]] e [[helicóptero]]s [[Sikorsky S-61]], algúns dos cales aínda están en servizo. A meirande parte das operacións estiveron baseadas nos helicópteros ata que comezou a gobernar a nova administración groenlandesa en [[1979]], que comezou a investir nunha rede de pequenos aeródromos. Foi un proceso moi custoso, e as taxas aeroportuarias de Groenlandia aínda están entre as máis caras do mundo;<ref name="Klar til konkurrence">{{cita web|título=Klar til konkurrence|url=http://www.travelpeople.dk/2011/2011110101.htm|editor=Travel People|dataacceso=28 de decembro de 2016}}</ref> isto tamén requeríu unha nova frota: os [[turbohélice]]s DHC-7 estaban especialmente adaptados ao terreo duro e ás condicións meteorolóxicas de Groenlandia. A fiabilidade das conexións mellorou cando a rede de aeroportos domésticos aumentou nos anos 90: o uso cada vez maior do Dash 7 fixo que a aeroliña estivese menos limitada polas inclemencias do tempo. A finais dos 90 e principios dos 2000, Air Greenland mercou un [[Boeing 757]] e un [[Airbus A330]], permitíndolle abrir conexións cara [[Copenhague]], que ata ese momento estaban operadas por [[Scandinavian Airlines|SAS]] e continuou facéndoo ata finais dos 2000. A día de hoxe a aeroliña compite con [[Air Iceland]] nas conexións internacionais e os pequenos servizos chárter domésticos. Ademais dos servizos regulares e dos voos contratados polo goberno á meirande parte de vilas do país, a aeroliña tamén dá apoio a estacións de investigación remotas, proporciona servizos chárter para turistas e industrias mineiras e de enerxía e pode realizar evacuacións médicas durante emerxencias. Air Greenland ten sete subsidiarias: unha aeroliña, hoteis, touroperadores, unha axencia de viaxes especializada no turismo de Groenlandia e a [[Arctic Umiaq Line]], un servizo de ferris subvencionado polo goberno. == Historia == === Anos 60 === A aeroliña fundárona o [[7 de novembro]] de [[1960]] como '''Grønlandsfly A/S''' [[Scandinavian Airlines System]] e Kryolitselskabet Øresund, unha compañía mineira danesa envolta nas operacións de [[criolita]] en [[Ivittuut]] para proporcionar transporte e loxística para catro bases de radares [[estadounidenses]] en Groenlandia. En [[1962]], intereses foron adquiridos intereses na firma polo Consello Provincial (no presente o Goberno Greenlandés) e o Departamento Real de Comercio de Groenlandia. (now KNI).<ref name="Grønlandsfly 1960-69">{{cita web|título=Grønlandsfly 1960-69|url=http://50.airgreenland.dk/60'erne/|editor=Air Greenland|dataacceso=28 de decembro de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100528050947/http://50.airgreenland.dk/60%27erne/|dataarquivo=28 de maio de 2010|urlmorta=yes}}</ref> Os primeiros voos en servir ás bases estadounidenses en Groenlandia foron operados polos lixeiros [[de Havilland Canada DHC-3 Otter|DHC-3 Otter]] e polos helicópteros [[Sikorsky S-55]] fletados dende o [[Canadá]].<ref name="Grønlandsfly 1960-69" /> Despois dun accidente en [[1961]], Grønlandsfly usou hidroavións [[Consolidated PBY Catalina|PBY Catalina]] e [[de Havilland Canada DHC-6 Twin Otter|DHC-6 Twin Otter]] nas rutas domésticas. Un dos Catalina estrellouse en [[1962]]. En [[1965]] o [[Douglas DC-4]] converteuse no seu avión máis grande de liña. Foi seguido por helicópteros [[Sikorsky S-61]], que aínda están en uso: en [[2010]] aínda servían ás comunidades do municipio de Kujalleq durante todo o ano e ás de Disko Bay durante o inverno. === Anos 70 === [[Imaxe:Kangerlussuaq-airport-air-greenland-dhc6.jpg|miniatura|250px|DHC-6 Twin Otter]] Durante os anos 70 Grønlandsfly actualizou os seus DC-4 cara os novos [[Douglas DC-6|DC-6]],<ref name="Grønlandsfly 1970-79">{{cita web|título=Grønlandsfly 1970-79|url=http://50.airgreenland.dk/70'erne/|editor=Air Greenland|dataacceso=27 de xaneiro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100528050952/http://50.airgreenland.dk/70%27erne/|dataarquivo=28 de maio de 2010|urlmorta=yes}}</ref> pero centrouse principalmente en expandir a súa frota de helicópteros, mercando cinco S-61 máis. Cara [[1972]] iniciou os servizos cara o leste de Groenlandia cun helicóptero baseado en Tasiilaq, e creou Greenlandair Charter. A mineiría en Maamorilik, no fiorde de Uummannaq, requiría aínda máis helicópteros, e a aeroliña mercou varios [[Bell 206]] para a ruta. Grønlandsfly conseguiu un contrato co goberno danés para realizar misións de recoñecemento en relación co xeo que rodeaba Groenlandia.<ref name="Grønlandsfly 1970-79" /> Cara finais de [[1979]] o número de pasaxeiros anuais de Grønlandsfly superaba os 60 000,<ref name="Grønlandsfly 1970-79" /> máis que a poboación de Groenlandia. Ese ano abríuse a primeira ruta internacional da aeroliña, voando dende a capital, [[Nuuk]], e a cidade de [[Iqaluit]], no norte do [[Canadá]]. A ruta foi operada xunto coa aeroliña canadense [[First Air]], pero os avións ían xeralmente baleiros polo que se cancelou 13 anos despois.<ref name="Grønlandsfly 1980-89">{{cita web|título=Grønlandsfly 1980-89|url=http://50.airgreenland.dk/80'erne/|editor=Air Greenland|dataacceso=27 de xaneiro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100528050957/http://50.airgreenland.dk/80%27erne/|dataarquivo=28 de maio de 2010|urlmorta=yes}}</ref> === Anos 80 === O establecemento do Goberno autónomo de Groenlandia en [[1979]] levou a investmentos nunha rede rexional de verdadeiros aeroportos, con aeródromos para aterraxes e engalaxes curtas (STOL) construídos en [[Nuuk]], [[Ilulissat]] e [[Kulusuk]].<ref name="Grønlandsfly 1980-89" /> Estes primeiros aeroportos foron construídos sen equipo para eliminar o xeo, unha situación que demostrou ser problemática durante os invernos e continua a causar atrasos e pardas á aeroliña. Nesa década tamén apareceu o tren e contratáronse aos primeiros pilotos nativos.<ref name="Grønlandsfly 1980-89" /> Para servir á aumentada rede, Grønlandsfly comezou a mercar [[de Havilland Canada Dash 7|DHC-7]],<ref name="Grønlandsfly 1980-89" /> avións particularmente adaptados ás condicións meteorolóxicas de Groenlandia. O primeiro foi entregado o [[29 de setembro]] de [[1979]], seguido por varios máis durante a década dos 80. Eses avións aínda están en servizo, voando a todos os aeroportos agás ao de Nerlerit Inaat, preto de Ittoqqortoormiit, que está operado por [[Air Iceland]] por un contrato co goberno autónomo.<ref>{{cita web|título=Air Iceland|url=http://annual2006.icelandairgroup.com/group-review/travel-and-tourism/air-iceland/|editor=Icelandair Group|dataacceso=28 de xaneiro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110713001422/http://annual2006.icelandairgroup.com/group-review/travel-and-tourism/air-iceland/|dataarquivo=13 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> En [[1981]] Grønlandsfly inaugurou a súa primeira ruta a [[Islandia]], unindo o [[aeroporto de Reiquiavik]] co seu centro de conexións principal en Kangerlussuaq, con escala en Kulusuk. En [[1986]] unha ruta a Keflavík permitíulle á compañía rematar o monopolio de [[SAS]] nos voos entre Groenlandia e [[Dinamarca]], sendo a parte Keflavík-Copenhague operada por [[Icelandair]].<ref name="Grønlandsfly 1980-89" /> Cara [[1989]] a aeroliña tiña empregados a máis de 400 groenlandeses e transportaba a máis de 100 000 pasaxeiros anualmente.<ref name="Grønlandsfly 1980-89" /> === Anos 90 === [[Imaxe:Greenlandair 757-236 OY-GRL.jpg|miniatura|250px|Boeing 757-200]] A actividade da compañía reducíuse cando as minas de Ivittuut e Maamorilik pecharon, levando a unha recesión da economía de Groenlandia. Cando a situación mellorou, a rede de aeródromos aumentou cos aeroportos de Sisimiut, Maniitsoq e Aasiaat no medio oeste, e cos de Qaarsut e Upernavik no noroeste.<ref name="Grønlandsfly 1990-99">{{cita web|título=Grønlandsfly 1990-99|url=http://50.airgreenland.dk/90'erne/|editor=Air Greenland|dataacceso=28 de xaneiro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100528051412/http://50.airgreenland.dk/90%27erne/|dataarquivo=28 de maio de 2010|urlmorta=yes}}</ref> Coa compra dun quinto Dash 7 Grønlandsfly era, por vez primeira dende a súa fundación, capaz de servir a todas as grandes cidades de Groenlandia. Grønlandsfly tamén mercou o seu quinto reactor, un [[Boeing 757|Boeing 757-200]] que comezou a operar en maio de [[1998]]. O avión foi bautizado ''Kunuunnguaq'' na honra do explorador e etnólogo groenlandés [[Knud Rasmussen]].<ref name="Grønlandsfly 1990-99" /> O aparello permitíulle á aeroliña voar a rendible ruta Kangerlussuaq–Copenhague directamente, sen afiliados ou unha escala en Islandia. Así, en [[1999]] a aeroliña transportou 282 000 pasaxeiros, case o triplo do número que conseguira a finais da década anterior.<ref name="Grønlandsfly 1990-99" /> === Anos 2000 === Co cambio de milenio a aeroliña renovou novamente a súa frota, retirando varios dos seus helicópteros S-61 e Bell 206 e substituíndoos por [[Bell 212]] e [[Eurocopter AS350]].<ref name="Grønlandsfly 1990-99" /> A compañía tamén destituíu ao seu CEO Peter Fich, que fora incapaz de equilibrar as demandas do goberno groenlandés para o servizo local coas do consello de administración para aumentar o turismo.<ref name="New Greenlandair President">{{cita web|título=New Greenlandair President|url=http://www.travelpeople.dk/2000/2000090501.htm|editor=Travel People|dataacceso=31 de xaneiro de 2017}}</ref> Co seu subtituto, Finn Øelund, Grønlandsfly inicialmente rexistrou unha perda de 30 millóns de coroas danesas debido a que as obrigas contractuais mantiveron un servizo non rendible, unha folga arruinou a estación turística do verán, e Post Greenland deulle un lucrativo contrato de correo a [[Air Alpha Greenland]], propiedade do goberno danés.<ref name="Greenlandair climbing towards new levels">{{cita web|título=Greenlandair climbing towards new levels|url=http://www.travelpeople.dk/2001/2001090306.htm|editor=Travel People|dataacceso=6 de febreiro de 2017}}</ref> En resposta, a compañía desfíxose con éxito das grandes demandas do goberno autónomo, ds altas taxas e as baixas axudas<ref name="Greenlandair climbing towards new levels" /> e cambiou a súa marca, pasando a chamarse Air Greenland e adoptando un novo logotipo e unha nova librea o [[18 de abril]] de [[2002]].<ref name="Air Greenland 2000-09">{{cita web|título=Air Greenland 2000-09|url=http://50.airgreenland.dk/00'erne/|editor=Air Greenland|dataacceso=6 de febreiro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100528050937/http://50.airgreenland.dk/00%27erne/|dataarquivo=28 de maio de 2010|urlmorta=yes}}</ref> En [[2003]] Finn Øelund deixou a aerliña para dirixir [[Maersk Air]] e foi substituído como CEO por Flemming Knudson.<ref name="Klar til konkurrence" /> Air Greenland abriu unha ruta de [[Copenhague]] a [[Akureyri]], en [[Islandia]]; o servizo durou seis anos antes de que finalmente fose considerado non rendible e cancelado. Tamén en [[2003]] SAS abandonou os seus servizos en Groenlandia, permitíndolle a Air Greenland mercar o seu segundo gran avión, un [[Airbus A330|Airbus A330-200]] bautizado ''Norsaq''.<ref name="Air Greenland 2000-09" /> SAS recuperou brevemente o servizo en 2007<ref>{{cita web|título=SAS Danmark åbner rute til Grønland|url=http://www.sasgroup.net/en/sas-danmark-abner-rute-til-gronland/|editor=SAS|dataacceso=6 de febreiro de 2017}}</ref> antes de abandonalo finalmente en 2009.<ref>{{cita web|título=SAS lukker grønlandsrute|url=http://sermitsiaq.ag/sas-lukker-groenlandsrute|editor=Sermitsiaq|dataacceso=6 de febreiro de 2017}}</ref> Debido á retirada de SAS do mercado, Air Greenland recibiu o seu contrato coa [[USAF]] para un servizo de pasaxeiros cara e dende a base aérea de Thule. Activo dende febreiro de [[2004]], o contrato renovouse por outro período de cinco anos en [[2008]] a pesar de que SAS regresou brevemente ao mercado. A primeira toma de control doutra aeroliña tivo lugar o [[18 de xullo]] de [[2006]], cando Air Greenland marcou a compañía [[Air Alpha Greenland]], subsidiaria da danesa [[Air Alpha]]. Air Alpha Greenland operaba voos en helicóptero en Disko Bay e no leste de Groenlandia. Dende a toma de control, od [[Bell 222]] adquiridos usáronse para transferencias de pasaxeiros entre o aeroporto de Nerlerit Inaat e o heliporto de Ittoqqortoormiit. En [[2007]] Michael Binzer foi contratado como novo CEO. O [[13 de xuño]] dese ano SAS anunciou a súa intención de vender as súas accións en Air Greenland,<ref>{{cita web|título=New direction will ensure SASs future|url=http://se.yhp.waymaker.net/sasgroup/release.asp?id=149514|editor=SAS|dataacceso=8 de febreiro de 2017|data-arquivo=23 de xullo de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110723090520/http://se.yhp.waymaker.net/sasgroup/release.asp?id=149514|url-morta=unfit}}</ref> un movemento que despois incorporou ao seu programa de reestruturación,<ref>{{cita web|título=SAS-sjefen har stor tro på fremtiden|url=http://e24.no/makro-og-politikk/sas/sas-sjefen-har-stor-tro-paa-fremtiden/2904167|editor=E24|dataacceso=8 de febreiro de 2017}}</ref> pero cara [[2012]] non atopara compradores. O [[1 de outubro]] a aeroliña introduciu o seu sistema de billete electrónico, e tamén nese ano comezou un servizo directo co [[Aeroporto Internacional de Baltimore-Washington]], nos [[Estados Unidos]]. Despois de que 60 visitantes estadounidenses se quedasen en terra por unha folga de traballadores de Air Greenland e de que a aeroliña rexeitase buscarlles unha alternativa para regresar, a venda de entradas desplomouse e a ruta foi cancelada en marzo de [[2008]]. No ano [[2009]] a aeroliña transportou a 399 000 pasaxeiros. === Anos 2010 === Nos anos 2010 Air Greenland reduciu algúns servizos. O [[1 de xaneiro]] de [[2010]] suspendeu a súa participación no programa de viaxeiro frecuente de SAS EuroBonus, e no ano [[2011]] a ruta sen escalas entre Narsarsuaq a Copenhague foi cancelada. Porén, planeouse algunha expansión. Co obxectivo de competir con [[Air Iceland]], que realiza servizos dende Reykjavik ata Nuuk, Narsarsuaq, Ilulissat e a costa leste de Groenlandia<ref>{{cita web|título=Destinos de Air Iceland|url=http://www.airiceland.is/AirIceland/Destinations/|editor=Air Iceland|dataacceso=8 de febreiro de 2017|data-arquivo=24 de xuño de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100624045451/http://www.airiceland.is/AirIceland/Destinations/|url-morta=unfit}}</ref> e no presente controla o 15% do mercado na rexión,<ref name="Klar til konkurrence" /> Air Greenland pode abrir unha ruta sen escalas entre Nuuk e o [[Aeroporto Internacional de Keflavik]], en [[Islandia]]. Ademais, debido á mellora das tecnoloxías e aos prezos máis altos das materias primas, as minas de Maarmorilik foron reabertas en novembro de [[2010]], con reservas de zinc e ferro para uns 50 anos. Ao igual que na década dos 70, os voos de subministración á mina van ser operados por Air Greenland usando helicópteros [[Bell 212]] baseados no heliporto de Uummannaq. O derradeiro Twin Otter de Air Greenland foi vendido en [[2011]] a [[Norlandair]] a cambio de cartos e un 25% das participacións da aeroliña islandesa. A reapertura da conexión con Iqaluit, hoxe en día a capital de Nunavut, foi considerada por Air Greenland a finais de [[2009]] e finalmente levouse a cabo no ano [[2012]].Porén, este servizo rematou en [[2015]].<ref>{{cita web|título=Air Greenland cuts Nuuk-Iqaluit scheduled flights in 2015|url=http://www.cbc.ca/news/canada/north/air-greenland-cuts-nuuk-iqaluit-scheduled-flights-in-2015-1.2985006|editor=CBC|dataacceso=8 de febreiro de 2017}}</ref> == Frota == === Frota de á fixa === O [[Bombardier Dash 8|Bombardier Dash 8 Q200]] é o principal avión da aeroliña, operando en todas as rutas domésticas. En 2010 a aeroliña mercou o seu primeiro Dash 8. A frota de Air Greenland está formada polos seguintes avións:<ref>{{cita web|título=Frota|url=https://www.airgreenland.com/charter/fleet|editor=Air Greenland|dataacceso=28 de decembro de 2016}}</ref> <center> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse;text-align:center" |+ '''Frota de á fixa de Air Greenland''' |- style="background:#ba0032;" !rowspan=2 |<span style="color:white;">Avión !rowspan=2 style="width:50px;" |<span style="color:white;">En servizo !rowspan=2 style="width:25px;" |<span style="color:white;">Pedidos !colspan=3|<span style="color:white;">Pasaxeiros !rowspan=2 |<span style="color:white;">Destinos !rowspan=2 |<span style="color:white;">Notas |- style="background:#ba0032;" ! <abbr title="Business Class"><span style="color:white;">C</abbr> ! <abbr title="Economy Class"><span style="color:white;">M</abbr> ! <center><span style="color:white;">Total |- |[[Airbus A330|Airbus A330-200]] |1 |— |30 |248 |278 |Copenhague – Kangerlussuaq <br/> Chárter |''Norsaq'' (OY-GRN) |- |[[Beechcraft Super King Air|Beechcraft B200 King Air]] |1 |— |0 |8 |8 |Ambulancia <br/> Chárter |''Amaalik'' (OY-PCL) |- |- |[[Bombardier Dash 8|Bombardier Dash 8 Q200]] |7 |— |0 |37 |37 |Nuuk – Reykjavík-Keflavík<br/>Domésticos<br/>Chárter | |- !Total !9 !— !colspan="5"| |} </center> === Frota de helicópteros === O [[Bell 212]] é o principal helicóptero usado para voos ás vilas dos distritos. Os vellos Sikorsky S-61N están estaionados no aeroporto de Ilulissat e no heliporto de Qaqortoq. Cunha capacidade para 25 persoas, os S-61 baseados no sur de Groenlandia eran usados para transportar aos pasaxeiros que chegaban de Copenhague ao aeroporto de Narsarsuaq. A venda do Boeing 757 en abril de [[2010]] contribuíu ao declive do aeroporto, planeando a aeroliña retirar este modelo da súa frota. Tres [[Bell 222]] foron retirados do servizo e están estacionados no aeroporto de Kangerlussuaq á espera de ser vendidos. <center> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse;text-align:center" |+ '''Air Greenland Helicopter Fleet''' |- style="background:#ba0032;" !rowspan=2 |<span style="color:white;">Avión !rowspan=2 style="width:50px;" |<span style="color:white;">En servizo !rowspan=2 style="width:25px;" |<span style="color:white;">Pedidos !colspan=2|<span style="color:white;">Pasaxeiros !rowspan=2 |<span style="color:white;">Rutas !rowspan=2 |<span style="color:white;">Notas |- style="background:#ba0032;" ! <abbr title="Economy Class"><span style="color:white;">M</abbr> ! <center><span style="color:white;">Total |- |[[Bell 212]] |8 |— |9 |9 |Domésticas <br/> Chárter | |- |[[Eurocopter AS350]] |11 |— |5 |5 |Domésticas <br/> Chárter | |- |[[Sikorsky S-61N]] |2 |— |25 |25 |SAR<ref>{{cita web|título=Search and Rescue|url=https://www.airgreenland.com/charter/products/search-and-rescue|editor=Air Greenland|dataacceso=8 de febreiro de 2017}}</ref> |Serán retirados en 2017 |- !'''Total''' !'''20''' !'''—''' !colspan="5"| |} </center> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === *[http://www.airgreenland.dk/ Páxina da aeroliña] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas]] 2achbaqvqnopu0xfiuiwj72j54azjcp 0 366786 6149044 4308426 2022-08-03T01:29:02Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Grupo_musical | nome = X-Ray Spex | xp = rock | imaxe = | lenda = | orixe = [[Londres]] | país = {{ENG}} | período = 1976–1979<br>1991<br>1995–1996<br>2008 | xénero = [[punk rock]], [[new wave]] | selo = Virgin, EMI International, Receiver, Universal, Future Noise Music | membros = Poly Styrene<br>Lora Logic<br>Jak Airport<br>Paul Dean<br>Rudi Thomson<br>BP Hurding | antigos_membros = | web = http://www.x-rayspex.com/ }} '''X-Ray Spex''' foi unha banda inglesa de [[punk rock]] procedente de [[Londres]] e formada no ano [[1976]]. Durante a súa primeira encarnación (1976–79) o grupo publicou cinco sinxelos e un álbum.<ref>{{cita libro|apelidos=Strong, M.C.|título=The Great Indie Discography|ano=2003|editor=Canongate|localización=Edimburgo|isbn=1-84195-335-0|páxinas=184|editor=Canongate}}</ref> Porén, o seu primeiro sinxelo, "[[Oh Bondage Up Yours!]]", e o seu álbum ''[[Germfree Adolescents]]'' son considerados hoxe en día clásicos do punk rock.<ref>{{cita web|título=Hiljaiset Levyt: 100 Best Punk singles / EP's|url=http://www.hiljaiset.sci.fi/punknet/top100si.htm|dataacceso=13 de febreiro de 2017|data-arquivo=24 de agosto de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140824101434/http://www.hiljaiset.sci.fi/punknet/top100si.htm|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{cita web|título=Hiljaiset Levyt: 100 Best Punk LP's|url=http://www.hiljaiset.sci.fi/punknet/top100lp.htm|dataacceso=13 de febreiro de 2017|data-arquivo=22 de novembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071122101051/http://www.hiljaiset.sci.fi/punknet/top100lp.htm|url-morta=unfit}}</ref> A banda volvería a xuntarse varías veces nos anos 90 e nos 2000, sendo a súa derradeira reunión en [[2008]]. Nunha destas xuntanzas X-Ray Spex editaría o seu segundo álbum, ''[[Conscious Consumer]]''. == Discografía == {| class="wikitable" |- ! Álbum !! Ano !! Selo |- | ''[[Germfree Adolescents]]'' || [[1978]] || [[EMI]] |- | ''[[Conscious Consumer]]'' || [[1995]] || Receiver |} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.x-rayspex.com/ Páxina oficial] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grupos musicais de Londres]] [[Categoría:Grupos musicais de punk rock]] [[Categoría:Grupos musicais de new wave]] [[Categoría:Grupos musicais formados en 1976]] dxse8gopwvwjb4fz0bvwdyvkfof45v8 0 371265 6149223 5717274 2022-08-03T09:34:07Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Obra de arte | título = Adoración dos pastores</br>(Madrid) | imaxe = La adoración de los pastores (El Greco).jpg | artista = [[El Greco]] | data = [[1612]] | técnica = [[Pintura ó óleo]] sobre [[lenzo]] | movemento = [[Maneirismo]] | altura = 320 | largura = 180 | museo = [[Museo do Prado]] | cidade = [[Madrid]] }} '''''Adoración dos pastores''''' é un cadro pintado por [[El Greco|O Greco]] (Domenikos Theotokopoulos, 1541-1614). Este [[Pintura ó óleo|óleo sobre tea]] mide 320 [[centímetro]]s de alto e 180&nbsp;cm de ancho, e foi executado entre 1612 e [[1614]], posiblemente durante o último ano da vida do Greco (en 1618, o axudante do Greco, [[Luis Tristán de Escamilla|Luis Tristán]], afirmou que o seu mestre estivera a traballar no cadro até a súa morte)<ref>{{Cita libro|título=Luis Tristán|apelidos=Pérez Sánchez|nome=Alfonso Emilio|editorial=Real Fundación de Toledo|ano=2001|ISBN=|ref=|lugar=Toledo|lingua=es|volume=Vols. 1585-1624|apelidos2=Navarrete Prieto|apelidos3=Tristán|nome2=Benito|nome3=Luis}}</ref>. Consérvase no [[Museo do Prado]] de [[Madrid]] que o adquiriu en 1954.<ref name="M" /> == Descrición == O cadro representa un tema tradicional da pintura no que os pastores son testemuñas do nacemento de [[Cristo]] en [[Belén]], producíndose pouco tempos despois do nacemento real. Foi un tema moi solicitado e moi empregado polo Greco até o punto que ao morrer, en 1614, atopáronse oito cadros co mesmo tema.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.artehistoria.com/es/obra/adoraci%C3%B3n-de-los-pastores-18|páxina-web=artehistoria.com|título=Adoración de los pastores|data-acceso=06-04-2019}}</ref> Esta obra foi realizada polo artista para estar exposta sobre a súa propia tumba no altar maior na igrexa do Mosteiro de Santo Domingo o Antigo en [[Toledo]].<ref name="M">Tazartes (2004), p. 172</ref><ref name=":0" /> A sinatura do Greco, en [[Lingua grega|grego]], pode verse no recuncho inferior esquerdo.<ref name="Ca">''De El Greco a Cézanne (catálogo), La adoración de los pastores , 130''</ref> Consérvase outra [[Adoración dos pastores (O Greco, Bucarest)|versión]], moi semellante, no [[Museo Nacional de Arte de Bucarest]], da que os especialistas aceptan a autoría do Greco. Hoxe acéptase que esta foi a versión realizada para o Colegio de Nuestra Señora de la Encarnación de Madrid (ou [[Colexio de dona María de Aragón]]).<ref>{{Cita web|url=http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/6401.htm|páxina-web=artehistoria.jcyl.es|título=Adoración de los pastores|data-acceso=06-04-2019|data-publicación=(copia arquivada en Internet Archive, 18-09-2010)|data-arquivo=18-09-2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100918075920/http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/6401.htm|url-morta=unfit}}</ref><ref>Álvarez (2001), p. 39</ref> === Análise artística === A composición amosa unha estrutura en espiral creando cun movemento de ascensión.<ref>Cirlot (2007), p. 73</ref> Como en tóda-las obras tardías do Greco, esta, caracterízase pola extrema distorsións dos corpos, que é unha característica co seu estilo manierista. As cores son brillantes e as formas e as poses estrañas crean unha sensación de momento marabilloso e de éxtase, cando os pastores e mailos anxos celebran o milagre do neno que vén de nacer. Este aparece envolto en brillantez e un manto branco, que son recursos adoptados das iconas bizantinas, semella emitir unha luz propia que se reflicte nas facianas dos pastores descalzos que se xuntaron para render homenaxe ao nacemento milagroso. A pintura presenta un ritmo interior, que se reflicte nos movementos das figuras. Tamén destacan os fortes contrastes entre zonas iluminadas e zonas escuras que realzan a escena. O Greco amosa unha forte influencia dos pintores venecianos e, de xeito especial nesta obra, de [[Jacopo Bassano|Jacopo Massano]], tanto na relevancia das cores como da factura pois, igual que o cadro de Massano, a Virxe tamén retira o pano que tapa a Cristo para convertelo en fonte de luz.<ref>Cámara (2012), pp. 149-150</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === *{{Cita libro|título=El Greco|apelidos=Álvarez Lopera|nome=José|editorial=Akal|ano=2001|ISBN=84-460-1280-4|ref=|lugar=Madrid|serie=col. Historia del mundo para jóvenes}} *{{Cita libro|título=El Greco y Venecia|apelidos=Cámara Muñoz|nome=Alicia|editorial=UNED / Editorial universitaria Ramón Areces|ano=2012|ISBN=978-84-9961-061-0|ref=|apelidos-editor=Urquízar|nome-editor=Antonio|páxinas=129–156|lingua=es|capítulo=El Greco y Venecia|apelidos-editor2=Cámara Muñoz|nome-editor2=Alicia}} *{{Cita libro|título=Museo del Prado I|apelidos=Cirlot|nome=L. (dir)|editorial=Espasa|ano=2007|ISBN=978-84-674-3809-3|ref=|lugar=Madrid|lingua=es|serie=col. «Museos del Mundo», Tomo 6}} *{{Cita libro|título=El Greco|apelidos=Tazartes|nome=Maurizia|editorial=El Mundo|ano=2004|ISBN=9788489780996|ref=|serie=col. Los grandes genios del arte|lugar=Madrid|lingua=es}} === Outros artigos === *[[Adoración dos pastores (O Greco, Bucarest)]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20150928164405/http://museoprado.mcu.es/ Museo do Prado] – Páxina web oficial * [http://www.museodelprado.es/coleccion/que-ver/3-horas-en-el-museo/obra/adoracion-de-los-pastores/ Ficha] na páxina ''web'' do [[Museo do Prado]] * [http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/g/greco_el/21/2108grec.html ''Adoración dos pastores'' na Web Gallery of Art] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Obras pictóricas de El Greco]] [[Categoría:Cadros do Museo do Prado]] [[Categoría:Obras pictóricas de 1612]] [[Categoría:Maneirismo]] diiwyte4wzojjljulybh1tuscp57rd1 0 377556 6149193 6108606 2022-08-03T08:51:32Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | fossil_range = [[Oligoceno]]-[[Holoceno|Actualidade]] | name = Abella<br>''Apis mellifera'' | image = Apis mellifera Western honey bee.jpg | image_width=250px | regnum = [[Animalia]] | phyllum = [[Arthropoda]] | classis = [[Insecta]] | ordo = [[Hymenoptera]] | subordo = [[Apocrita]] | superfamilia = [[Apoidea]] | familia = [[Apidae]] | subfamilia = [[Apinae]] | tribus = [[Apis (xénero)|Apini]] | genus = [[Apis (xénero)|Apis]] | species = [[Apis mellifera]] | species_authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[1758]] | synonyms = :''Véxase o texto'' | subdivision_ranks = [[Subespecies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A '''abella''', ''Apis mellifera'',<ref>[https://academia.gal/dicionario/-/termo/busca/abella abella] no ''[[Dicionario da RAG]]''.</ref> é unha [[especie]] de [[insecto]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[himenópteros]], [[orde (bioloxía)|suborde]] dos [[apócritos]], [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[apoideos]], [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[ápidos]] e [[Familia (bioloxía)|subfamilia]] dos [[apinos]] e [[tribo (bioloxía)|tribo]] dos [[Apis (xénero)|apini]].<ref name>[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=154395#null ''Apis mellifera'' Linnaeus, 1758] no [[ITIS]]. Consultado o 12 de xuño de 2021.</ref> Outros nomes vulgares coa que se coñece, ademais do oficial de abella, son os de '''abella do mel''', [[abella melífera]] europea, abella melífera occidental ou abella común (este último porque é a especie de abella máis común de entre todas as abellas produtoras de mel do mundo —hai de 7 a 12 especies que a producen—). É un insecto [[eusocialidade|eusocial]], que forma [[Colonia (bioloxía)|colonias]] formadas por unha soa femia fértil chamada [[abella raíña]],<ref>{{DRAG|raíña}} Acepción 4.</ref> ou [[abella mestra|mestra]],<ref>{{DRAG|abella}}</ref> da [[colmea]], moitas femias estériles ou [[Abella obreira|obreiras]] e un pequeno número de machos fértiles, os [[abellón (macho da abella)|abellóns]], abáboros, ou abázcaros,<ref>[https://academia.gal/dicionario/-/termo/busca/abell%C3%B3n abellón, 1ªacep.], no ''[[Dicionario da RAG]]''.</ref> que se orixinan de [[ovo (bioloxía)|ovos]] non [[fecundación|fecundados]] por un mecanismo denominado [[partenoxénese]]. Cada colonia pode albergar decenas de miles de abellas. As actividades da colonia están organizadas por medio dunha complexa comunicación entre os individuos, na que interveñen sinais odoríferos e unha linguaxe de danzas. A abella melífera europea foi un dos primeiros insectos [[Domesticación|domesticados]], e segue a ser a principal especie que crían os [[apicultura|apicultores]] tanto para a obtención do mel, e a [[cera]] coa que constrúen os seus [[favo]]s, así como polo seu labor [[polinizador]]. Coa axuda [[ser humano|humana]], a abella melífera europea vive agora en todos os [[continente]]s, excepto a [[Antártida]]. Debido á súa estendida crianza, esta especie é o polinizador máis importante para a [[agricultura]] en todo o mundo. Porén, diversas [[praga]]s e [[enfermidade|doenzas]] ameazan a esta abella, especialmente a chanada [[síndrome de despoboamento das colonias]] de abellas. É tamén un importante [[organismo modelo]] en [[ciencia|estudos científicos]], especialmente nos campos da evolución social, aprendizaxe e memoria. Tamén se usaron estas abellas en estudos sobre a [[toxicidade]] dos [[pesticida]]s, para avaliar os impactos indirectos non pretendidos dos pesticidas comerciais. == Taxonomía == === Descrición === A especie foi descrita en [[1758]] por [[Linneo]] na 10ª edición do seu ''[[Systema Naturae]]''.<ref name=I>[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=154396#null ''Apis mellifera'' Linnaeus, 1758] no ITIS. Consultado o 12 de xuño de 2021.</ref><ref name=G>[https://www.gbif.org/species/1341976 ''Apis mellifera'' Linnaeus, 1758] no [[GBIF]]. Consultado o 12 de xuño de 2021.</ref> === Etimoloxía === Para a do xénero, véxase ''[[Apis (xénero)|Apis]]''. O [[especie|epíteto específico]], ''mellifera'', é o nominativo feminino singular do adxectivo do [[latín clásico]] ''mellifer, -era, -erum'', "que produce mel". === Sinónimos === Ademais de polo nome actualmente válido (2021), a especie coñeceuse tamén polos [[sinónimo (bioloxía)|sinónimos]]:<ref name=G/> {{Div col|cols=3}} <small><small> *''Apis adansonii'' <small>Latreille, 1804</small> *''Apis aenigmaticus'' <small>Rayment, 1925</small> *''Apis australis'' <small>Kiesenwetter, 1860</small> *''Apis caffra'' <small>Lepeletier, 1836</small> *''Apis cerifera'' <small>Gerstäcker, 1862</small> *''Apis cerifera'' <small>Scopoli, 1770</small> *''Apis daurica'' <small>Fischer von Waldheim, 1843</small> *''Apis fasciata'' <small>Latreille, 1804</small> *''Apis gregaria'' <small>Geoffroy, 1762</small> *''Apis intermissa'' <small>Maa, 1953</small> *''Apis mellica'' subsp. ''cypria'' <small>Pollmann, 1879</small> *''Apis mellica'' subsp. ''remipes'' <small>Gerstäcker, 1862</small> *''Apis mellida'' subsp. ''caucasia'' <small>Pollmann, 1889</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''acervorum' <small>Skorikov, 1929</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''adami'' <small>Ruttner, 1975</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''adansoni'' <small>Latreille, 1804</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''anatoliaca'' <small>Maa, 1953</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''armeniaca'' <small>Skorikov, 1929</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''artemisia'' <small>Engel, 1999</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''capensis'' <small>Eschscholtz, 1822</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''carnica'' <small>Pollmann, 1879</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''carniolica'' <small>Koschevnikov, 1900</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''carpatica'' <small>Barac, 1977</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''caucasica'' <small>Gorbachev, 1916</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''cecropia'' <small>Kiesenwetter, 1860</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''cypria'' <small>Pollmann, 1879</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''iberica'' <small>Ruttner, 1988</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''iberiensis'' <small>Engel, 1999</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''intermissa'' <small>Maa, 1953</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''jemenitica'' <small>Ruttner, 1976</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''lamarckii'' <small>Cockerell, 1906</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''ligustica'' <small>Spinola, 1806</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''litorea'' <small>F.G.Smith, 1961</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''macedonica'' <small>Ruttner, 1988</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''major'' <small>Ruttner, 1976</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''meda'' <small>Skorikov, 1929</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''monticola'' <small>F.G.Smith, 1961</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''nubica'' <small>Ruttner, 1976</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''remipes'' <small>Gerstäcker, 1862</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''ruttneri'' <small>Sheppard, Arias, Grech & Meixner, 1998</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''sahariensis'' <small>Baldensperger, 1932</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''scutellata'' <small>Lepeletier, 1836</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''siciliana'' <small>Grassi, 1881</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''sicula'' <small>Montagano, 1911</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''simensis'' <small>Meixner, Leta, Koeniger & Fuchs, 2011</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''sossimai'' <small>Engel, 1999</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''syriaca'' <small>Skorikov, 1929</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''taurica'' <small>Alpatov, 1935</small> *''Apis mellifera'' subsp. ''unicolor'' <small>Latreille, 1804</small> *''Apis mellifica'' <small>Linnaeus, 1761</small> *''Apis mellifica'' subsp. ''adami'' <small>Ruttner, 1975</small> *''Apis mellifica'' subsp. ''banatica'' <small>Grozdanic, 1926</small> *''Apis mellifica'' subsp. ''carnica'' <small>Pollmann, 1879</small> *''Apis mellifica'' subsp. ''cecropia'' <small>Kiesenwetter, 1860</small> *''Apis mellifica'' subsp. ''germanica'' <small>Pollmann, 1879</small> *''Apis mellifica'' subsp. ''hymettea'' <small>Pollmann, 1879</small> *''Apis mellifica'' subsp. ''nigrita'' <small>Lucas, 1882</small> *''Apis mellifica'' subsp. ''rodopica'' <small>Petrov, 1991</small> *''Apis mellifica'' subsp. ''sahariensis'' <small>Baldensperger, 1932</small> *''Apis nigritarum'' <small>Lepeletier, 1836</small> *''Apis remipes'' subsp. ''armeniaca'' <small>Skorikov, 1929</small> *''Apis remipes'' subsp. ''transcaucasica'' <small>Skorikov, 1929</small> *''Apis siciliana'' <small>Dalla Torre, 1896</small> *''Apis sicula'' <small>Montgano, 1911</small> </small></small> {{Fin div col}} === Subespecies === Segundo o [[ITIS]] recoñécense as seguintes [[subespecies]]:<ref name=I/> {{Div col|cols=2}} *''Apis mellifera carnica'' Pollmann, 1879 *''Apis mellifera scutellata'' Lepeletier, 1836 *''Apis mellifera major'' Ruttner, 1976 *''Apis mellifica germanica'' Pollmann, 1879 *''Apis mellifera ligustica'' Spinola, 1806 *''Apis mellifera lamarckii'' Cockerell, 1906 *''Apis mellifera syriaca'' Skorikov, 1929 *''Apis mellifera taurica'' Alpatov, 1935 *''Apis mellifera anatoliaca'' Maa, 1953 *''Apis mellifera carpatica'' Barac, 1977 *''Apis mellifera cypria'' Pollmann, 1879 *''Apis mellifera sossimai'' Engel, 1999 *''Apis mellifera iberiensis'' Engel, 1999 *''Apis mellifera intermissa'' Maa, 1953 *''Apis mellifera jemenitica'' Ruttner, 1976 *''Apis mellifera meda'' Skorikov, 1929 *''Apis mellifera nubica'' Ruttner, 1976 *''Apis mellifera siciliana'' Grassi, 1881 *''Apis mellifera capensis'' Eschscholtz, 1822 *''Apis mellifera litorea'' F. G. Smith, 1961 *''Apis mellifica banatica'' Grozdanic, 1926 *''Apis mellifera macedonica'' Ruttner, 1988 *''Apis mellifera adami'' Ruttner, 1975 *''Apis mellifica rodopica'' Petrov, 1991 *''Apis mellifera remipes'' Gerstäcker, 1862 *''Apis mellifica hymettea' Pollmann, 1879 *''Apis mellifera sahariensis'' Baldensperger, 1932 *''Apis mellifera ruttneri'' Sheppard, Arias, Grech & Meixner, 1998 *''Apis mellifica nigrita'' Lucas, 1882 *''Apis mellifera simensis'' Meixner, Leta, Koeniger & Fuchs, 2011 *''Apis mellifera adansoni'' Latreille, 1804 *''Apis mellifera monticola'' F. G. Smith, 1961 *''Apis mellifera artemisia Engel, 1999 *''Apis mellifera unicolor'' Latreille, 1804 *''Apis mellifera caucasica'' Gorbachev, 1916 *''Apis mellifera acervorum'' Skorikov, 1929 *''Apis mellifera carniolica'' Koschevnikov, 1900 *''Apis mellifera iberica'' Ruttner, 1988 *''Apis mellifera armeniaca'' Skorikov, 1929 *''Apis remipes transcaucasica'' Skorikov, 1929 *''Apis mellifera sicula'' Montagano, 1911 *''Apis mellifica adami'' Ruttner, 1975 *''Apis mellifica cecropia'' Kiesenwetter, 1860 *''Apis mellica cypria'' Pollmann, 1879 *''Apis mellica remipes'' Gerstäcker, 1862 *''Apis mellifica sahariensis'' Baldensperger, 1932 *''Apis mellifica carnica'' Pollmann, 1879 {{Fin div col}} == Distribución e hábitat == [[Ficheiro:Apis mellifera distribution map.svg|300px|miniatura|Distribución mundial da abella melífera europea]] A abella melífera europea pode encontrarse en todos os [[continente]]s menos na [[Antártida]]. Crese que a especie se orixinou ou ben en [[África]],<ref name="Charles W. Whitfield, Susanta K. Behura , Stewart H. Berlocher, Andrew G. Clark, J. Spencer Johnston, Walter S. Sheppard, Deborah R. Smith, Andrew V. Suarez, Daniel Weaver & Neil D. Tsutsui 2006 642–645">{{Cita publicación periódica |author=Charles W. Whitfield, Susanta K. Behura , Stewart H. Berlocher, Andrew G. Clark, J. Spencer Johnston, Walter S. Sheppard, Deborah R. Smith, Andrew V. Suarez, Daniel Weaver & Neil D. Tsutsui |year=2006 |title=Thrice out of Africa: ancient and recent expansions of the honey bee, ''Apis mellifera'' |journal=[[Science]] |volume=314 |issue=5799 |pages=642–645 |url=http://www.life.illinois.edu/suarez/publications/Whitfield_etal2006Science.pdf |archivedate=29 de setembro de 2015 |data-acceso=15 de abril de 2017 |apelidos= |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150929070749/http://www.life.illinois.edu/suarez/publications/Whitfield_etal2006Science.pdf |url-morta=unfit }}</ref> ou ben en [[Asia]],<ref>{{Cita publicación periódica|last1=Han|first1=Fan|last2=Wallberg|first2=Andreas|last3=Webster|first3=Matthew T|title=From where did the Western honeybee (Apis mellifera) originate?|journal=Ecology and Evolution|date=2012|volume=2|issue=8|pages=1949–1957|pmc=3433997}}</ref> desde onde se espallou por África, [[Oriente Medio]] e [[Europa]]. Os [[ser humano|humanos]] son os responsables do considerable aumento da súa [[área de distribución]], introducindo as subespecies europeas en [[Norteamérica]] (a inicios do [[século XVII]]),<ref>{{Cita novas |url=http://www.sciencedaily.com/releases/2006/12/061211220927.htm |title=Research upsetting some notions about honey bees |publisher=[[ScienceDaily]] |date=29 de decembro de 2006}}</ref> [[Suramérica]], [[Australia]], Nova [[Zelandia]] e o leste de Asia.<ref>{{Cita publicación periódica|last1=Winston|first1=M.|last2=Dropkin|first2=J.|last3=Taylor|first3=O.|title=Demography and life history characteristics of two honey bee races (Apis mellifera)|url=https://archive.org/details/sim_oecologia_1981-03_48_3/page/407|journal=Oecologia|date=1981|volume=48|pages=407–413}}</ref> A especie adaptouse aos ambientes locais a medida que se espallaba xeograficamente.<ref name="Charles W. Whitfield, Susanta K. Behura , Stewart H. Berlocher, Andrew G. Clark, J. Spencer Johnston, Walter S. Sheppard, Deborah R. Smith, Andrew V. Suarez, Daniel Weaver & Neil D. Tsutsui 2006 642–645" /> Estas adaptacións inclúen sincronizar os ciclos coloniais co momento de floración das plantas locais, formar agrupamentos en inverno nos climas máis fríos, enxamiarse en África, e incrementar o comportamento de busca de comida en áreas desertas. En conxunto, estas variacións tiveron como resultado a formación das 28 subespecies recoñecidas,<ref name="Engel99"/> todas as cales son fértiles cruzándose entre si. As subespecies están divididas en catro grandes ramas, baseadas no traballo de Ruttner e confirmados polas análises de [[ADN mitocondrial]]. As subespecies africanas pertencen á rama A, as subespecies do oeste de Europa á rama M, as do suroeste de Europa á rama C e as do Oriente Medio á rama O. (Ver máis abaixo). == Bioloxía e ciclo vital == === Ciclo vital da colonia === [[Ficheiro:A swarm of Apis mellifera - 20051109.jpg|miniatura|Enxame de abellas. As abellas non son agresivas neste estado, xa que non teñen aínda unha colmea que protexer.]] A diferenza da maioría das outras especies de abellas, as abellas do mel teñen colonias perennes, que persisten ano tras ano. Debido a este alto grao de socialidade e permanencia, as colonias de abellas do mel poden considerarse [[superorganismo]]s, o que significa que a unidade biolóxica significativa para a reprodución é a colonia, máis que as abellas individuais. As colonias das abellas do mel reprodúcense por un proceso chamado "[[enxamiamento (abella do mel)|enxamiamento]]". Na maioría dos climas, as abellas do mel enxamianse en primavera e inicios do verán, cando hai unha abundancia de plantas en floración para recoler [[néctar]] e [[pole]]. En resposta a estas condicións favorables, a colmea crea unha ou dúas ducias de novas raíñas. Xusto cando estas "raíñas fillas" están case formadas no estadio pupal, as vellas raíñas e aproximadamente dous terzos das obreiras adultas abandonan a colonia formando un enxame, e viaxan certa distancia para encontrar unha nova localización axeitada e construír alí unha colmea, como un tronco de árbore oco. Na antiga colonia, as raíñas fillas a miúdo empezan a "chiar", xusto antes de emerxer como adultos,<ref>{{YouTube|VBlI1sgczVY|Piping Queens After a Swarm}}</ref> e, cando as raíñas fillas emerxen finalmente, loitan unhas con outras ata que só queda unha, que se converterá na nova raíña. Se unha destas irmás emerxe antes que as outras, matará as súas irmás mentres son aínda pupas, antes de que teñan a oportunidade de emerxer como adultos. Unha vez que eliminou os seus rivais, a nova raíña, que é a única femia fértil da colonia, é a responsable de poñer todos os ovos da antiga colonia, que a súa nai abandonou. As raíñas femias virxes poden poñer ovos, que se desenvolven orixinando machos (unha característica que comparten coas [[avespa]]s, outras abellas e [[formiga]]s debido á súa [[haplodiploidía]]). Porén, a raíña terá que aparearse cun macho para producir descendencia feminina, a cal supón o 90% ou máis das abellas da colonia. Deste modo, a nova raíña fará un ou máis [[voo nupcial|voos nupciais]], e cada vez aparearase con de 1 a 17 machos.<ref>{{Cita publicación periódica|last1=Page|first1=Robert E.|title=The Evolution of Multiple Mating Behavior by Honey Bee Queens (Apis mellifera L.)|journal=Genetics|date=1980|pages=253–273|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1214294/pdf/263.pdf|accessdate=24 de marzo de 2017}}</ref> Unha vez que acabou de aparearse, xeralmente ás dúas semanas de emerxer, permanece na colonia e dedícase a poñer ovos. Ao longo do resto da estación de crecemento, a colonia producirá moitas obreiras que recollerán pole e néctar para prepararse para o inverno; a poboación media dunha colmea sa a mediados do verán pode ser de 40&nbsp;000 a 80&nbsp;000 abellas. O néctar das flores procésano as obreiras, que fan que se evapore a súa humidade ata que o seu contido de auga é baixo dabondo como para non favorecer o crecemento de [[mofo|balores]], transformándoo despois en [[mel]], que pode ser selado nunha cela de [[cera]] e almacenado case indefinidamente. Nos climas temperados aos cales as abellas do mel están adaptadas, as abellas reúnense nas súas colmeas para esperar polo inverno, durante o cal a raíña pode parar de poñer ovos. Durante este tempo, a actividade é lenta, e a colonia consome os seus almacéns de mel para ter enerxía para permanecer quente. A mediados e finais de inverno, a raíña empeza a poñer ovos outra vez en preparación para a chegada da primavera (probablemente causada pola duración da luz do día). Dependendo da subespecie, poden producirse novas raíñas (e novos enxames) cada ano, ou máis dun ano, dependendo das condicións ambientais locais. === Ciclo de vida dunha abella individual === [[Ficheiro:Bienenwabe mit Eiern und Brut 5.jpg|miniatura|Larvas (á esquerda) e ovos (á dereita)]] [[Ficheiro:Bee1web.jpg|miniatura|Abella melífera coa lingua parcialmente estendida]] Igual que outros insectos, as abellas experimentan unha [[holometabolismo|metamorfose completa]], na que pasa por catro estadios vitais: [[ovo (bioloxía)|ovo]], [[larva]], [[pupa]] e adulto. A complexa estrutura social das súas colonias significa que todos os seus estadios vitais ocorren simultaneamente durante a maior parte do ano. A raíña deposita un só ovo en cada cela preparada polas obreiras. Do ovo eclosiona unha larva sen patas nin ollos alimentada por unhas "coidadoras" (obreiras que manteñen o interior da colonia). Despois de aproximadamente unha semana, a larva é selada na súa cela polas coidadoras e empeza a súa fase pupal. Despois doutra semana, sae convertida en abella adulta. É común que determinadas rexións do panal estean cheas de abellas novas, mentres que outras conteñan pole e mel almacenados. As obreiras segregan a [[cera de abella|cera]] usada para construír a colmea, límpana, consérvana e deféndena, coidan das crías e saen a procurar néctar e pole, e a natureza do papel das obreiras varía coa idade. Durante os primeiros dez días da súa vida as obreiras limpan a colmea e alimentan as larvas. Despois diso, empezan por construír as celas ou favos do panal. Entre os días 16 a 20, as obreiras reciben néctar e pole das obreiras máis vellas e almacénano. Despois do 20º día, as obreiras saen da colmea e pasan o resto da súa vida como recolledoras de alimento. Aínda que as obreiras son xeralmente femias infértiles, cando algunhas subespecies están estresadas poden poñer ovos fértiles. Como as obreiras non están completamente desenvolvidas sexualmente, non se aparean con machos, polo que só poden producir descendencia [[haploide]] (machos). As raíñas e obreiras teñen un [[ovipositor]] modificado, transformado en [[aguillón (fisioloxía)|aguillón]], co cal defenden a colmea. A diferenza das abellas doutros xéneros e das raíñas da súa propia especie o aguillón da obreira da abella do mel na parte lateral ten puntas ou dentes dirixidos cara atrás (é dentado ou barbado). Contrariamente a unha crenza popular, unha abella non sempre morre pouco despois de picar, aínda que isto sexa un resultado común. O aguillón está deseñado para separarse do corpo cando pican, e o seu saco de veleno, con musculatura e un ganglio permite que continúe inxectando veleno despois de que se separou da abella. Este aparato (incluíndo as puntas laterais do aguillón) crese que evolucionou en resposta á predación polos vertebrados, xa que as puntas laterais non funcionan (e o aparato do aguillón non se desprende) a non ser que o aguillón se crave nun material elástico, polo que non sempre quedan ben prendidas, e a abella pode ocasionalmente sacar o aguillón e marchar voando sen sufrir danos (ou poden volver picar). Aínda que a duración da vida dunha raíña na maioría das subespecies é de tres a cinco anos, hai informes da subespecie negra xermanoeuropea usada previamente en apicultura que indican que unha raíña pode vivir ata oito anos.<ref>{{Cita web |url=http://genomics.senescence.info/species/entry.php?species=Apis_mellifera |title=''Apis mellifera'' |work=AnAge database |publisher=Human Ageing Genomic Resources |accessdate=2 de xuño de 2011}}</ref> Como as raíñas almacenan o esperma que reciben do macho e vano usando pouco a pouco, este está esgotado ao final das súas vidas, polo que empezan a poñer máis ovos non fecundados; por esta razón os apicultores adoitan substituír a raíña cada ano ou cada dous anos. A esperanza de vida das obreiras varía considerablemente ao longo do ano en rexións con invernos longos. As obreiras que nacen en primavera e verán traballan duro, e viven só unhas poucas semanas, pero as que nacen en outono permanecen dentro da colonia durante varios meses formando grupos coloniais. Como media durante o ano, aproximadamente un 1% das obreiras da colonia morren diariamente de forma natural.<ref>Tautz, J. [http://www.bienenforschung.biozentrum.uni-wuerzburg.de/fileadmin/99000011/Dateien/Populaere_Veroeffentlichungen/Tautz_Kapitel-2.pdf Phaenomen Honigbiene] Springer 2003, 280 pages, pg 47</ref> Excepto a raíña, todas as obreiras da colonia son substituídas aproximadamente cada catro meses. == Castas sociais == === Raíñas === {{Artigo principal|Abella mestra}} A raíña ou mestra é unha femia fértil, que, a diferenza das obreiras (que xeneticamente son tamén femias), ten un tracto reprodutor totalmente desenvolvido. É meirande que as obreiras, e ten un abdome caracteristicamente máis longo e arredondado. Un ovo feminino pode dar lugar a unha raíña ou a unha obreira, dependendo de como se alimente a larva. Durante os primeiros tres días do seu estado larvario tanto as obreiras coma as raíñas son alimentadas con [[xelea real]], que é rica en proteínas e baixa en [[flavonoide]]s. A dieta das obreiras cámbiase despois a unha mestura de pole e néctar, mentres que as raíñas continúan recibindo todo o tempo xelea real. En ausencia de flavonoides e cunha dieta alta en proteínas, as raíñas desenvolven o seu tracto reprodutivo funcional,<ref>{{Cita publicación periódica|last1=Mao|first1=Wenfu|last2=Schuler|first2=Mary A.|last3=Berenbaum|first3=May R.|title=A dietary phytochemical alters caste-associated gene expression in honey bees|journal=Science Advances|date=2015|volume=1|issue=7|page=e1500795|doi=10.1126/sciadv.1500795}}</ref> que necesitarán para poñer ovos e manter o número de individuos da colonia, que é de decenas de miles de obreiras fillas. Periodicamente a colonia determina que se necesita unha nova raíña. Hai tres causas xerais: # A colmea está chea de mel, e queda pouco espazo para novos ovos. Isto causa que se forme un enxame, no cal a vella raíña xunta aproximadamente a metade das obreiras para formar con elas unha nova colonia noutro lugar, polo que marcha e deixa á nova raíña na colonia vella coa outra metade das obreiras. # A raíña vella vaise debilitando e empeza a producir menos [[feromona]]s, o que se cre se pon de manifesto pola diminución do nivel de [[feromona]]s da raíña en toda a colonia. Ao final deste período con nivel de feromonas baixo xeralmente as abellas matan a raíña vella. # A raíña vella morre inesperadamente, o que é unha situación de emerxencia para a colonia. As obreiras utilizan varios ovos (ou larvas) da idade apropiada e intentan que se desenvolvan en raíñas. A situación de emerxencia pode recoñecerse xeralmente porque se constrúen celas especiais con forma de copa para a raíña máis altas do normal (ver foto). Independentemente de cal sexa a causa, as obreiras fan que algunhas larvas se desenvolvan en raíñas ao alimentalas continuamente con xelea real. [[Ficheiro:Queencell 0017.JPG|miniatura|Celas de cría das raíñas con forma de cacahuete, que se estenden cara a fóra do panal de cría.]] As raíñas non se crían nas típicas celas situadas no plano horizontal do conxunto do panal. A cela de cría da raíña é máis grande e constrúena verticalmente, sobresaíndo do panal. Se as obreiras detectan que a vella raíña se está debilitando, forman ditas celas de emerxencia con forma de copa feitas a partir de celas con ovos ou con larvas novas, que sobresaen da superficie do panal. Cando a raíña acaba a súa alimentación larvaria e empeza a [[pupa]]r, móvese poñéndose boca abaixo e finalmente abrirase paso mastigando as paredes para saír da cela. Na pupación as obreiras selan cunha tapa a cela. A raíña asegúrase o control das obreiras liberando un complexo conxunto de feromonas coñecido como aroma da raíña. As novas raíñas, despois de pasados varios días que dedican a orientarse arredor da colmea, voan ata un punto de congregación de machos (un sitio preto dunha zona despexada e xeralmente a uns 9&nbsp;m do chan, onde se congregan machos de diferentes colonias). Eles detectan a presenza dunha raíña na súa área de congregación polo olfacto, encóntrana visualmente e aparéanse con ela en voo; os machos poden ser inducidos a aparearse con raíñas "falsas" (monecos) que levan a feromona da raíña. A raíña aparéase moitas veces e pode seguir facéndoo durante varios días (se o tempo climatolóxico o pemite) ata que a súa [[espermateca]] (bolsa onde almacena o esperma) está chea. A raíña é a que pon todos os ovos nunha colonia san. O número e ritmo de posta de ovos está controlado polo tempo climatolóxico, a dispoñibilidade de recursos e características específicas raciais do animal. As raíñas xeralmente empezan a poñer ovos máis lentamente ao principio do outono, e poden parar de poñelos durante o inverno. A posta de ovos reiníciase xeralmente ao final do inverno cando os días se fan máis longos, chegando ao máximo en primavera. No período culminante da estación pode chegar a poñer uns 2&nbsp;500 ovos diarios (que pesan máis que a súa propia masa corporal). A raíña fertiliza cada ovo co esperma que almacenou na espermateca a medida que os pon nas celas que teñen o tamaño apropiado para as obreiras, e delas nacen obreiras [[diploide]]s, co mesmo número de [[cromosoma]]s que a raíña. Os ovos que pon nas celas para machos (que son máis grandes) non están fertilizados, desenvólvense por [[partenoxénese]] dando lugar a machos [[haploide]]s (coa metade dos cromosomas que as obreiras ou a raíña). === Obreiras === As obreiras son femias estériles producidas pola raíña a partir de ovos fertilizados diploides. As obreiras son esenciais para a estrutura social e o funcionamento axeitado da colonia. Realizan a maioría das tarefas da colonia, porque a raíña se ocupa só da reprodución. Estas femias crían as obreiras novas irmáns súas e as futuras raíñas que finalmente abandonarán o niño para fundar a súa propia nova colonia. Tamén recollen o alimento (néctar e pole) e regresan con el ao niño para alimentar a toda a colonia. === Machos ou abázcaros === [[Ficheiro:Drone 25a.jpg|miniatura|Macho de abella ou abázcaro.]] [[Ficheiro:Drohnenpuppen 81b.jpg|miniatura|Desenvolvemento dunha pupa de machos de abella ou abázcaros]] [[Ficheiro:Drohnenpuppen 79d.jpg|miniatura|Pupas de abázcaros]] Os abázcaros son os machos das colonias de abellas (non obstante, en galego abázcaro tamén é o nome que se lle dá á ''[[Vespa crabro]]''). Como non teñen ovopositores, tampouco teñen aguillóns. Non saen a buscar comida; aliméntanse do que traen as obreiras. O súa principal función é [[fecundación|fecundar]] unha nova raíña e non son importantes na defensa do niño. Moitos abázcaros aparéanse en voo cunha determinada raíña; cada un deles morre inmediatamente despois do apareamento, xa que o proceso de inseminación require un esforzo letalmente convulsivo. Son haploides (teñen un só conxunto de cromosomas non apareados), e descenden só da súa nai (a raíña) por [[partenoxénese]]. En rexións temperadas os abázcaros son xeralmente expulsados da colmea antes do inverno, polo que morren de frío e fame, xa que non buscan comida, nin se coidan por si mesmos. Investigouse sobre o papel dos machos de ''A. mellifera'' na termoregulación da colmea. Dado o seu gran tamaño (1,5x), os abázcaros poden xogar un papel significativo nesa función. Están normalmente localizados case no centro da agrupación da colmea por razóns que non están claras. Propúxose que isto é así para manter a viabilidade do esperma, que declina a temperaturas frías. Outra posible explicación é que unha localización máis central lles permite contribuír ao quentamento, xa que a temperaturas por debaixo de 25&nbsp;°C a súa viabilidade para contribuír a isto declina.<ref name=Harrison>{{Cita publicación periódica|last1=Harrison|first1=J H|title=Roles of individual honeybee workers and drones in colonial thermogenesis|journal=Journal of Experimental Biology|date=1 de maio de 1987|volume=129|page=60|url=http://jeb.biologists.org/content/129/1/53.full.pdf|accessdate=17 de outubro de 2014}}</ref> == Conflito raíña-obreira == Cando unha obreira produce abázcaros, orixínase un conflito entre os seus intereses e os da raíña. A obreira comparte a metade dos seus xenes cos fillos machos que poida ter e un cuarto cos seus irmáns fillos da raíña, o que favorece os seus descendentes sobre os da raíña. A raíña comparte a metade dos seus xenes cos seus fillos machos e un cuarto cos fillos de obreiras fértiles.<ref>Wenseleers, T., Helanterä, H., Hart, A. and Ratnieks, F. L. W. (2004), Worker reproduction and policing in insect societies: an ESS analysis. Journal of Evolutionary Biology, 17: 1035–1047. {{doi|10.1111/j.1420-9101.2004.00751.x}}</ref> Isto enfronta os intereses das obreiras contra os da raíña e doutras obreiras aliadas coa raíña, que tratan de maximizar as súas respectivas [[fitness reprodutivas]] criando a descendencia máis emparentada con elas. Esta relación leva a un fenómeno coñecido como "vixilancia das obreiras" (eliminación de ovos de obreiras). Nesas raras situacións, outras obreiras da colmea que están xeneticamente máis relacionadas cos fillos da raíña que coas obreiras fértiles, patrullan a colmea e eliminan os ovos postos por obreiras. Outra forma de vixilancia baseada nas obreiras é a agresión ás femias fértiles.<ref>Ratnieks, F. and P. Kirk Visscher. (1989), Worker policing in the honeybee. Nature, 342: 796-797. {{doi|10.1038/342796a0}}</ref> Algúns estudos suxiren que unha feromona da raíña pode axudar as obreiras a distinguir os ovos postos por obreiras dos postos pola raíña, pero outros indican que a viabilidade dos ovos é o factor clave que determina este comportamento.<ref>Pirk, C., Neumann, P., Hepburn, R., Moritz, R., and Tautz, J. (2003) Egg viability and worker policing in honey bees. PNAS, 101: 8649-8651. {{doi|10.1073/pnas.0402506101}}</ref><ref>Oldroyd, B., and Francis Ratnieks. (2002) Egg-marking pheromones in honey-bees Apis mellifera. Behavior Ecology and Sociobiology, 51: 590-591. {{doi|10.1007/s00265-002-0480-4}}</ref> A vixilancia das obreiras é un exemplo de altruísmo forzado, onde os beneficios da reprodución das obreiras son minimizados e os da crianza da descendencia da raíña maximizados. En moi raros casos as obreiras subverten os mecanismos de vixilancia da colmea, poñendo ovos que só son eliminados en baixa proporción polas outras obreiras; isto denomínase síndrome anárquico. As obreiras anárquicas poden activar os seus ovarios a un alto nivel e contribuír a unha maior proporción de machos na colmea. Aínda que un incremento no número de machos fai decrecer a produtividade global da colmea, a fitness reprodutiva da nai dos machos increméntase. A síndrome anárquica é un exemplo de selección funcionando en direccións opostas a niveis de [[Unidade de selección|individuo e grupo]] para a estabilidade da colmea.<ref>Barron, A. , Oldroyd, B, and Ratnieks, F.L.W. (2001) Worker reproduction in honey-bees (Apis) and the anarchic syndrome: a review. Behavior Ecology and Sociobiology, 50: 199-208. {{doi|10.1007/s002650100362}}</ref> En circunstancias ordinarias a morte (ou eliminación) dunha raíña incrementa a reprodución das obreiras, e unha proporción significativa de obreiras activa os seus ovarios en ausencia dunha raíña. As obreiras da colmea producen un último lote de machos antes de que a colmea acabe de colapsarse. Aínda que durante este período a vixilancia das obreiras está xeralmente ausente, en certos grupos de abellas esta continúa.<ref>Châline, N., Martin, S.J., and Ratnieks, F.L.W. Worker policing persists in a hopelessly queenless honey bee colony (Apis mellifera). (2004) Insectes Soc, 51: 1-4. {{doi|10.1007/s00040-003-0708-0}}</ref> Segundo a estratexia da [[selección de parentesco]], a vixilancia das obreiras non está fovarecida se a raíña non se aparea moitas veces. As obreiras estarían emparentadas nuns 3/4 dos seus xenes, e as diferenzas no [[Coeficiente de parentesco|parentesco]] entre fillos da raíña e os doutras obreiras diminuiría. Os beneficios da vixilancia non existirían entón, e a vixilancia estaría menos favorecida. Os experimentos que confirman esta hipótese mostraron unha correlación entre taxas de apareamento maiores e un incremento das taxas de vixilancia das obreiras en moitas especies de [[himenópteros]] sociais.<ref>Davies, N.R., Krebs, J.R., and West, S.A. An Introduction to Behavioral Ecology. 4th ed. West Sussex: Wiley-Blackwell, 2012. Print. pp. 387-388</ref> == Comportamento == === Termorregulación === [[Ficheiro:Apis mellifera Luc Viatour.jpg|miniatura|esquerda|Obreira procurando comida]] A abella do mel necesita ter unha temperatura interna de 35&nbsp;°C para poder voar. Esta temperatura mantense no niño para que se desenvolvan as crías e é a temperatura óptima para fabricar cera. A temperatura na periferia do agrupamento varía ao variar a tempratura exterior do aire, e a temperatura interna das agrupacións de inverno pode baixar a 20-22&nbsp;°C. Poden saír a buscar comida a unha temperatura do aire de 30&nbsp;°C porque teñen mecanismos fisiolóxicos e de comportamento para regular a temperatura dos seus músculos do voo. De temperaturas do aire baixas a altas, os mecanismos para regular a súa temperatura son: tremer antes de voar, e parar de voar para volver a tremer; regulación da temperatura corporal pasiva baseada no traballo realizado, e [[arrefriamento evaporativo]] a partir de contidos do saco de mel regurxitados. As temperaturas corporais difiren, dependendo da casta e a expectativa de recompensas de comida.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Bernd Heinrich |year=1996 |title=How the honey bee regulates its body temperature |journal=[[Bee World]] |volume=77 |pages=130–137 |url=http://www.ibra.org.uk/articles/20100224_2 |apelidos= |data= |revista= |data-acceso=15 de abril de 2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110723182940/http://www.ibra.org.uk/articles/20100224_2 |dataarquivo=23 de xullo de 2011 |urlmorta=yes }}</ref> A temperatura óptima do aire para as abellas provedoras que buscan comida é de 22 a 25&nbsp;°C. Durante o voo, os músculos de voo relativamente grandes das abellas xeran calor que se debe disipar. A abella do mel usa o arrefriamento evaporativo para liberar calor pola súa boca. Cando as condicións son cálidas, a calor do tórax disípase pola cabeza da seguinte maneira: a abella regurxita unha pinga de fluído interno quente&nbsp;— unha "pinga de mel do boche"&nbsp;– que reduce a temperatura da súa cabeza en 10&nbsp;°C.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Bernd Heinrich |year=1979 |title=Keeping a cool head: honeybee thermoregulation |journal=[[Science]] |volume=205 |issue=4412 |pages=1269–1271 |pmid=17750151 |doi=10.1126/science.205.4412.1269 }}</ref> Por debaixo de 7 a 10&nbsp;°C as abellas están inmóbiles, e por riba de 38&nbsp;°C a súa actividade faise máis lenta. Poden tolerar temperaturas ata os 50&nbsp;°C durante curtos períodos. === Comunicación === [[Ficheiro:Bee swarm on fallen tree03.jpg|miniatura|arribaádereita|Un grande enxame de abella melífera sobre o tronco dunha árbore caída]] O comportamento da abella do mel foi moi estudado, xa que as abellas están moi estendidas polo mundo e a xente está moi familiarizada con elas. [[Karl von Frisch]], que recibiu en 1973 o [[Premio Nobel de Medicina|Premio Nobel de Medicina e Fisioloxía]] polo seu estudo da comunicación das abellas melíferas, decatouse de que as abellas se comunican por medio da danza. Coas danzas que realizan, as abellas comunican información sobre a distancia, a situación e a dirección dos sitios onde hai unha fonte de comida. Estas danzas realízanas as obreiras que regresan ao panel vertical da colmea.<ref name="Capinera2008">{{Cita libro|author=John L. Capinera|title=Encyclopedia of Entomology|url=https://books.google.com/books?id=i9ITMiiohVQC&pg=PA1534|date=11 de agosto de 2008|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-1-4020-6242-1|pages=1534–}}</ref> Estas abellas dirixen as outras abellas á fonte de comida cunha danza circular e cunha danza bambeante. Aínda que a danza circular dille ás outras obreiras buscadoras de comida que o alimento está a unha distancia duns 50&nbsp;m da colmea, non proporciona suficiente información sobre en que dirección. A danza bambeante, que pode ser vertical ou horizontal, proporciona máis detalles sobre a distancia e dirección na que está unha fonte de alimento. As obreiras provedoras crese que tamén utilizan o seu sentido do [[olfacto]] para axudar a localizar unha fonte de comida despois de que son dirixidas pola información das danzas. A diferenza de ''A. mellifera'', a especie ''[[Apis florea]]'' non cambia a precisión da danza bambeante para indicar o tipo de sitio que se establece como novo obxectivo ao que chegar.<ref>{{Cita publicación periódica|last=Beekman|first=Madeleine|displayauthors=etal|title=Dance Precision of Apis florea—Clues to the Evolution of the Honeybee Dance Language?|journal=Behavioral Ecology and Sociobiology|volume=62|issue=8|year=2008|pages=1259–1265|doi=10.1007/s00265-008-0554-z}}</ref> Por tanto, as ''Apis mellifera'' son mellores á hora de transmitir información que esta outra especie emparentada e isto apoia a noción de que ''A. mellifera'' está máis evolucionada que ''[[Apis florea]]''.<ref>{{Cita publicación periódica|last1=Biewer|first1=Matthias|last2=Schlesinger|first2=Francisca|last3=Hasselmann|first3=Martin|title=The evolutionary dynamics of major regulators for sexual development among Hymenoptera species|journal=Frontiers in Genetics|date=10 de abril de 2015|volume=6|pages=124|doi=10.3389/fgene.2015.00124|pmc=4392698|pmid=25914717}}</ref> Outro medio de comunicación son os sinais de sacudida, tamén chmados danza de sacudidas ou danza (ou sinal) de vibración. Aínda que este sinal é máis común na comunicación das obreiras, tamén aparece no enxamiamento reprodutivo. Unha obreira vibra o seu corpo dorsoventralmente mentres agarra outra abella coas patas anteriores. Jacobus Biesmeijer estudou os sinais de sacudida realizados durante a vida das obreiras provedoras de comida e as condicións que facían que a realizasen, e atopou que as obreiras provedoras experimentadas executaban o 92,1 % dos sinais de sacudida observados na colmea e o 64 % destes sinais fixéronse durante o descubrimento dunha fonte de alimento. Aproximadamente o 71 % dos sinais de sacudida realizábanse antes dos primeiros voos do día exitosos en busca de comida; outros sinais de comunicación, como a danza bambeante, realizábanse máis frecuentemente despois dos primeiros cinco éxitos. Biesmeijer demostrou que a maioría dos individuos que fan as sacudidas son obreiras buscadoras de comida e que o sinal de sacudida o executan as abellas buscadoras para as abellas prebuscadoras, polo que chegou á conclusión de que é unha mensaxe de transferencia para varias actividades (ou niveis de actividade). Ás veces o sinal incrementa a actividade, como cando as abellas activas sacoden as inactivas. Noutros momentos, como ao final do día, o sinal é un mecanismo inhibidor. Porén, o sinal de sacudida está dirixido preferentemente ás abella inactivas. As tres formas de comunicación mencionadas entre as abellas melíferas son efectivas para a procura de comida e organización das tarefas. ==== Feromonas ==== As [[feromona]]s (substancias que interveñen na comunicación química) son esenciais para a supervivencia das abellas do mel, as cales dependen das feromonas para case todos os comportamentos, como o [[apareamento]], alarma, defensa, orientación, recoñecemeno do parentesco e da colonia, produción de comida e integración nas actividades da colonia.<ref name=free>Free, John B., ''Pheromones of social bees.'' Ithaca, N.Y.: Comstock, 1987.</ref><ref name=blum>Blum, M.S. 1992. Honey bee pheromones in The Hive and the Honey Bee, revised edition (Dadant and Sons: Hamilton, Illinois), pages 385–389.</ref> == Domesticación == [[Ficheiro:Cueva arana.svg|miniatura|arribaádereita|Un home recollendo mel nunha [[pintura rupestre]] das [[Cuevas de la Araña]], Valencia, España, c. 8000–6000 a.C.]] [[Ficheiro:AncientEgyptianRelief-BeeHieroglyph-ROM.png|miniatura|arribaádereita|[[Xeróglifo]] dunha abella no complexo da tumba do [[faraón]] [[Senusret I]] (morto en 1926 a.C)]] A abella do mel é un dos poucos animais [[invertebrados]] que foi [[domesticación|domesticado]]. O mel silvestre foi recollido polo home desde hai uns 3 millóns de anos, pero a súa produción é moito máis recente e empezou hai uns 10&nbsp;000 anos. Porén, as abellas foron domesticadas probablemente no [[Antigo Exipto]], e escenas de acuicultura están representadas nas tumbas da época; as primeiras imaxes rexistradas de abellas son máis antigas e aparecen na [[arte rupestre]] de Francia e España. As abellas foron traídas a Norteamérica en 1622.<ref name=Weber/><ref>{{Cita libro |author=Crane, Eva |title=Honeybees |editor= Mason, I. L. |work=Evolution of Domesticated Animals |pages=403–415 |date=1984 |publisher=Longman}}</ref> Os apicultores seleccionaron as abellas segundo as súas características desexables, como eran:<ref name=Weber>{{Cita publicación periódica |author=Weber, Ella |url=https://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/97006/UMURJ-Issue09_2012-EWeber.pdf?sequence=1 |title=''Apis mellifera'' The Domestication and Spread of European Honey Bees for Agriculture in North America |journal=University of Michigan Undergraduate Research Journal |issue=9 |date=2012 |accessdate=21 de marzo de 2017}}</ref> * a capacidade da colonia de sobrevivir a períodos con pouca comida;<ref name=Weber/> * a capacidade da colonia de sobrevivir ao tempo frío;<ref name=Weber/> * a resistencia a enfermidades;<ref name=Weber/> * o incremento na produción de mel;<ref name=Weber/> * a redución da agresividade;<ref name=Weber/> * a redución da tendencia a enxamiarse;<ref name=Weber/> * a redución na construción do niño;<ref name=Weber/> * a pacificación doada usando fume.<ref name=Weber/> Estas modificacións, xunto cos cambios artificiais de localización, melloraron as abellas desde o punto de vista do apicultor, e simultaneamente fixéronas máis dependentes do ser humano para a súa supervivencia. En Europa, a supervivencia ao tempo frío foi probablemente seleccionada polo home, de forma consciente ou non, mentres que en África a selección realizada probablemente favoreceu a supervivencia á calor, seca e chuvias torrenciais.<ref name=Weber/> Os autores non se poñen de acordo se este grao de [[selección artificial]] constitúe unha verdadeira e plena domesticación ou non. Moitos biólogos que traballan actualmente na polinización non dubidan do carácter de animal doméstico da abella melífera.<ref>{{Cita publicación periódica|last1=Aizen |first1=Marcelo A. |last2=Harder |first2=Lawrence D. |title=The Global Stock of Domesticated Honey Bees Is Growing Slower Than Agricultural Demand for Pollination |journal=Current Biology |date=2009 |volume=19 |issue=11 |pages=915–918 |doi=10.1016/j.cub.2009.03.071}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |last1=Potts |first1=Simon G. et al |title=Global pollinator declines: Trends, impacts and drivers |journal=Trends in Evolution & Ecology |date=2010 |volume=25 |issue=6 |pages=345–353 |doi=10.1016/j.tree.2010.01.007 |url=https://www.researchgate.net/publication/41621021_Global_pollinator_declines_Trends_impacts_and_drivers}}</ref> Por exemplo, Rachael Winfree e os seus colegas escribiron o seguinte: "Usamos a polinización das colleitas como o sistema modelo, e investigamos se a perda do polinizador doméstico (a abella do mel) podería ser compensada por especies de abellas silvestres nativas."<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Winfree|first1=Rachael et al |title=Native bees provide insurance against ongoing honey bee loss |journal=Ecology Letters |date=2007 |volume=10 |issue=11 |pages=1105–1113 |doi=10.1111/j.1461-0248.2007.01110.x |url=https://www.researchgate.net/publication/5964806_Native_bees_provide_insurance_against_ongoing_honey_bee_loss}}</ref> De xeito similar, Brian Dennis e William Kemp escribiu que "Aínda que a domesticación da abella do mel está estreitamente conectada coa evolución de sistemas socioeconómicos baseados co alimento en moitas culturas de todo o mundo, en termos económicos actuais, e só en EUA, o valor de venda estimado do mel, máis de 317 millóns de dólares en 2013, palidece en comparación co valor anual estimado dos servizos conxuntos da polinización, diversamente valorados en de 11 a 15 mil millóns."<ref>{{Cita web |last1=Dennis |first1=Brian |last2=Kemp |first2=William |title=Allee effects and colony collapse disorder in honey bees |url=https://www.ars.usda.gov/research/publications/publication/?seqNo115=311612|publisher=United States Department of Agriculture|accessdate=22 de marzo de 2017 |date=1 de outubro de 2015}}</ref> Por outra parte, P. R. Oxley e B. P. Oldroyd (2010) consideran que a domesticación foi como moito parcial.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Oxley, P.R.; Oldroyd, B. P. |date=2010 |title=The genetic architecture of bee breeding |journal=Advances in Insect Physiology |volume=39 |pages=83–118}}</ref> Oldroyd observa que a falta dunha domesticación completa é algo sorprendente, dado que a xente leva criando abellas desde hai polo menos 7&nbsp;000 anos. En vez diso, os apicultores atoparon maneiras de xestionar as abellas usando colmeas, onde as abellas permanecen "en gran medida sen cambiar respecto ás súas curmás silvestres".<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Oldroyd |first1=Benjamin P. |title=Domestication of honey bees was associated with expansion of genetic diversity |journal=Molecular Ecology |date=2012 |volume=21 |pages=4409–4411 |doi=10.1111/j.1365-294X.2012.05641.x |url=https://www.researchgate.net/publication/230831542}}</ref> Leslie Bailey e B. V. Ball, no seu libro ''Honey Bee Pathology'', chama ás abellas do mel "insectos semisalvaxes", a diferenza do [[verme da seda]] (''Bombyx mori'') que consideran "o único insecto que foi domesticado", e refírense á "crenza popular entre moitos biólogos e tamén apicultores de que as abellas están domesticadas". Argumentan que as abellas do mel son capaces de sobrevivir sen a axuda do home, e de feito necesitan que "as deixen en liberdade" para sobrevivir. Argumentan ademais que incluso se as abellas se puidesen criar lonxe da natureza, aínda terían que voar libremente para recoller o néctar e polinizar as plantas. Por tanto, argumentan que a apicultura é "a explotación de colonias de insectos silvestres", na que pouco máis se fai que proporcionarlles unha cavidade que as resgarde do mal tempo para que fagan o niño.<ref>{{Cita libro |last1=Bailey |first1=Leslie |last2=Ball |first2=B. V. |title=Honey Bee Pathology |url=https://books.google.com/books?id=JjfLBAAAQBAJ&pg=PP1 |year=2013 |publisher=Elsevier |isbn=978-1-4832-8809-3 |pages=7–8}}</ref> Pilar de la Rua e os seus colegas igualmente consideran que as abellas do mel non están completamente domesticadas, xa que "as pegadas xenéticas específicas de subespecies endémicas aínda poden identificarse en Europa e África", facendo que a conservación da abella do mel silvestre sexa importante. Ademais coida que a dificultade de controlar os apareamentos dos abázcaros é un serio hándicap e un signo de que a domesticación non é completa, en particular tendo en conta que "xeralmente se produce un amplo [[fluxo xénico]] entre as poboacións de abellas melíferas silvestres e semidomesticadas".<ref>{{Cita publicación periódica |last1=De la Rua |first1=Pilar et al |title=Conserving genetic diversity in the honeybee: Comments on Harpur et al. (2012) |journal=Molecular Ecology |date=2013 |volume=22 |issue=12|pages=3208–3210 |doi=10.1111/mec.12333}}</ref> == Apicultura == {{Artigo principal|Apicultura}} [[Ficheiro:Apis mellifera (queen and workers).jpg|miniatura|arribaádereita|Abella raíña e obreiras]] Séculos de [[crianza selectiva]] feita polos humanos crearon abellas que producen máis mel da que necesita a colonia, que os apicultores colleitan, xunto con outros produtos. [[Ficheiro:Western Honey Bees and Honeycomb Closeup.JPG|miniatura|Abellas melíferas sacadas da colmea para unha inspección polos apicultores]] Os apicultores proporcionan á colonia un lugar onde vivir e almacenar o mel e ás veces algúns coidados se a saúde da colmea se veu ameazada. Hai moitos tipos de colmeas para apicultura; os tipos modernos permiten o seu transporte, por exempo para mover as abellas de campo en campo para que realicen a polinización cando isto é solicitado, o que é unha fonte de ingresos para os apicultores nalgúns países. En climas fríos algúns apicultores manteñen as colonias vivas durante o inverno poñéndoas baixo teito e controlando a acumulación de [[dióxido de carbono]], para evitar a posible propagación de enfermidades. === Produtos da apicultura === [[Ficheiro:Western honey bee (Apis mellifera).webm|miniatura|Vídeo de abellas nun parque de Toquio]] [[Ficheiro:Pumpkin pollination4365.jpg|miniatura|Colmeas colocadas para a polinización dos campos]] [[Ficheiro:Bee on crocus.ogv|miniatura|Vídeo de abellas recollendo pole]] [[Ficheiro:Apis mellifera flying.jpg|miniatura|Abellas transportando pole na cesta (corbícula) das súas patas]] ==== Abellas fundadoras de colonias e polinizadoras ==== [[Ficheiro:Méh (2).jpg|miniatura|Abella do mel polinizando unha flor]] As propias abellas son un produto comercializable en apicultura. Véndense colonias con raíñas ou raíñas apareadas para crear colonias. Nalgunhas rexións a escaseza de [[polinizador]]es naturais para os cultivos fai que se contraten os servizos de apicultores que transportan colmeas ata os campos. Por exemplo, as plantacións de [[amendoeira]]s dos Estados Unidos requiren unha colonia de abellas por cada 2&nbsp;000&nbsp;m² para a [[polinización]] e que haxa un máximo rendemento. A polinización das amendoeiras nos Estados Unidos (en febreiro e marzo) é a maior polinización favorecida artificialmente no mundo e necesita máis dun terzo das abellas do mel criadas no país. Tamén se usan moito para a polinización de [[maceira]]s, pero son menos efectivas na polinización dos arandos ''[[Vaccinium angustifolium]]'',<ref>{{Cita publicación periódica |author1=S. K. Javorekac |author2=K. E. Mackenziec |author3=S. P. Vander Kloetbc |year=2002 |title=Comparative pollination effectiveness among bees (Hymenoptera: Apoidea) on lowbush blueberry (Ericaceae: ''Vaccinium angustifolium'') |journal=[[Annals of the Entomological Society of America]] |volume=95 |issue=3 |pages=345–351 |doi=10.1603/0013-8746(2002)095[0345:CPEABH]2.0.CO;2}}</ref><ref name = "Harder2001">{{Cita libro |author=Lawrence D. Harder, Neal M. Williams, Crispin Y. Jordan & William A. Nelson |year=2001 |chapter=The effects of floral design and display on pollinator economics and pollen dispersal |pages=[https://archive.org/details/cognitiveecology00chit/page/n312 297]–317 |editor1=Lars Chittka |editor2=James D. Thomson |title=Cognitive Ecology of Pollination: Animal Behaviour and Floral Evolution |url=https://archive.org/details/cognitiveecology00chit |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-511-54226-8 |doi=10.1017/CBO9780511542268.016}}</ref><ref name = "Chittka1999" >{{Cita publicación periódica |author=Lars Chittka, James D. Thomson & Nickolas M. Waser |year=1999 |title=Flower constancy, insect psychology, and plant evolution |journal=[[Naturwissenschaften]] |volume=86 |pages=361–377 |url=http://eebweb.arizona.edu/faculty/dornhaus/courses/materials/papers/Chittka%20Thomson%20Waser%20flower%20constancy%20neural%20limitations.pdf |format=PDF |doi=10.1007/s001140050636}}</ref> ==== Mel ==== O [[mel]] é unha complexa substancia feita polas abellas a partir do néctar e dos depósitos doces das plantas herbáceas e árbores que xuntan, modifican e almacenan nos panais. O mel é unha mestura biolóxica de [[azucre invertido|azucres invertidos]], principalmente [[glicosa]] e [[frutosa]]. Ten propiedades antibacterianas e [[antifúnxico|antifúnxicas]]. O mel das abellas ''Apis mellifera'' e ''[[Tetragonisca angustula]]'', teñen unha actividade específica contra a [[bacterias|bacteria]] causante de [[infección]]s ''[[Staphylococcus aureus]]''.<ref name="Miorin- Honey">{{Cita publicación periódica|apelido1=Miorin|nome1=P.L.|apelido2=Levy Junior|nome2=N.C.|apelido3=Custodio|nome3=A.R.|apelido4=Bretz|nome4=W.A.|apelido5=Marcucci|nome5=M.C.|título=Antibacterial activity of honey and propolis from Apis mellifera and Tetragonisca angustula against Staphylococcus aureus|xornal=Journal of Applied Microbiology|data=Novembro 2003|volume=95|issue=5|páxinas=913–920|doi=10.1046/j.1365-2672.2003.02050.x}}</ref> O mel non fermenta ou apodrece cando se almacena en condicións normais, mais pode cristalizar co tempo. O mel cristalizado pódeno consumir os humanos, pero as abellas só usan mel líquido e retiran da colonia e desbotan o mel cristalizado. As abellas almacenan o néctar no seu segundo estómago e regresan á colmea. As obreiras dixiren o néctar cru durante uns 30 minutos, usando [[encima]]s que degradan os azucres complexos que contén a azucres simples. Despois o mel cru é despois vertido en celas baleiras dos panais para que seque, reducindo o seu contido de auga a menos do 20%. Cando o néctar está sendo procesado, a abella crea unha corrente de aire pola colmea ao abanear as ás. Cando o mel está seco, sélanse as celas do panal con cera para que se conserve. Cando unha colmea detecta fume, moitas das abellas fanse non agresivas; isto crese que forma parte dun mecanismo de defensa. As colonias salvaxes xeralmente viven en ocos en troncos de árbores; cando detectan fume, crese que se preparan para evacuar a colmea e afastarse dun lume forestal con tanta comida como poidan levar. Para facelo, van ás celas de mel do panal e comen mel ata ateigarse. Nese estado son dóciles, xa que nese momento defenderse dos depredadores é menos importante que salvar a maior cantidade de comida posible. ==== Cera de abella ==== As obreiras maduras segregan [[cera de abella|cera]] en glándulas do seu abdome, e úsana para formar as paredes da colmea. A cera recóllese ao colleitar o mel e utilizouse historicamente para facer candeas (pero hoxe a maioría son de [[parafina]] artificial) e úsase aínda como compoñente na industria cosmética. ==== Pole ==== As abellas recollen pole nunha cesta de pole das súas patas e transpórtano á colmea, onde serve de fonte de [[proteínas]] para a nutrición das larvas. O exceso de pole pode colleitarse e consumirse como complemento dietético. ==== Própole ==== O [[própole]] é unha mestura resinosa recollida polas abellas dos gromos das árbores ou doutras plantas, que usan para selar buratos na colmea. Atribúenselle beneficios para a saúde. Tamén se usa en acabados de produtos de madeira como na fabricación dos violíns [[Stradivarius]], ao que lles dá a súa cor única. ==== Xelea real ==== A [[xelea real]] é unha secreción da abella que elas utilizan para alimentar as larvas. É comercializada porque se lle atribúen beneficios para a saúde. == Xenoma == O 28 de outubro de 2006, o [[Honey Bee Genome Sequencing Consortium]] (Consorcio para a Secuenciación do Xenoma da Abella do Mel) secuenciou completamente e analizou o xenoma de ''Apis mellifera''. Desde 2007, a atención centrouse na [[síndrome de despoboamento das colonia]], un declive nas poboacións desta especie en varias rexións. ''Apis mellifera'' é o terceiro insecto, despois da mosca do vinagre ''[[Drosophila melanogaster]]'' e os [[mosquito]]s (por exemplo, ''[[Aedes albopictus]]'', ''[[Anopheles gambiae]]''), do que se mapou o [[xenoma]]. Segundo os científicos que analizaron o seu xenoma, a abella do mel orixinouse en África e espallouse a Europa en dúas antigas migracións.<ref name="Charles W. Whitfield, Susanta K. Behura , Stewart H. Berlocher, Andrew G. Clark, J. Spencer Johnston, Walter S. Sheppard, Deborah R. Smith, Andrew V. Suarez, Daniel Weaver & Neil D. Tsutsui 2006 642–645"/> Os científicos encontraron que o número de xenes relacionados co olfacto superan os relacionados co gusto, e a abella do mel europea ten menos xenes que regulen a [[inmunidade (medicina)|inmunidade]] que a mosca do vinagre e o mosquito.<ref name="genome">{{Cita publicación periódica |author=[[Honey Bee Genome Sequencing Consortium]] | year = 2006 | title = Insights into social insects from the genome of the honeybee ''Apis mellifera'' | journal = [[Nature (journal)|Nature]] | volume = 443 | issue = 7114 | pages = 931–949 | pmid = 17073008 | doi = 10.1038/nature05260 | pmc = 2048586}}</ref> A secuencia xenómica revelou tamén que varios grupos de xenes, particularmente aqueles relacionados co [[ritmo circadiano]], lembraban máis o dos vertebrados que o doutros insectos. Outros descubrimentos significativos feitos ao estudar o seu xenoma foi que a abella do mel foi o primeiro insecto no que se descubriu que tivese un sistema de [[metilación do ADN]] funcional, porque teñen os [[encima]]s funcionais claves ([[ADN metil-transferase]]s 1 e 3) no xeu xenoma. A metilación do ADN é un dos importantes mecanismos en [[epixenética]] para estudar a [[expresión xénica]] e a regulación sen cambiar a secuencia de nucleótidos do ADN, senón por medio doutro tipo de modificacións no [[ADN]].<ref>{{Cita publicación periódica |author=Ying Wang, Mireia Jorda, Peter L. Jones, Ryszard Maleszka, Xu Ling, Hugh M. Robertson, Craig A. Mizzen, Miguel A. Peinado & Gene E. Robinson | year = 2006 |title = Functional CpG methylation system in a social insect | journal = [[Science]] | volume = 314 | issue = 5799 | pages = 645–647 | pmid = 17068262 | doi = 10.1126/science.1135213}}</ref> Posterioremnte descubriuse que a metilación do ADN xogaba un importante papel na regulación xénica e o [[empalme alternativo]] xénico.<ref>Hongmei Li-Byarlay, Yang Li, Hume Stroud, Suhua Feng, Thomas C Newman, Megan Kaneda, Kirk K Hou, Kim C Worley, Christine G Elsik, Samuel A Wickline, Steven E Jacobsen, Jian Ma, Gene E Robinson, 2013. RNA interference knockdown of DNA methyl-transferase 3 affects gene alternative splicing in the honey bee. Proceedings of the National Academy of Sciences 110 (31), 12750-12755</ref> O seu xenoma é pouco habitual porque ten poucos [[elemento transpoñible|elementos transpoñibles]], aínda que estes estaban presentes no pasado evolutivo (encontráronse restos inactivos) e evolucionaron máis lentamente que nas especies voadoras.<ref name="genome"/> === Liñaxes === Desde o punto de vista filoxenético, clasificáronse as subespecies de ''Apis mellifera'' en grupos de acordo coas liñaxes xenéticas observadas ou tipos de [[Ácido desoxirribonucleico|ADN]]: {{Div col|cols=3}} * '''Liñaxe ou tipo A''' (grupo africano) ** ''[[Apis mellifera adamsonii]]'' ** ''[[Apis mellifera capensis]]'' ** ''[[Apis mellifera intermissa]]'' ** ''[[Apis mellifera litorea]]'' ** ''[[Apis mellifera monticola]]'' ** ''[[Apis mellifera sahariensis]]'' ** ''[[Apis mellifera scutellata]]'' ** ''[[Apis mellifera sicula]]'' ** ''[[Apis mellifera unicolor]]'' * '''Liñaxe ou tipo C''' (grupo Carniola) ** ''[[Apis mellifera carnica]]'' ** ''[[Apis mellifera cecropia]]'' ** ''[[Apis mellifera ligustica]]'' ** ''[[Apis mellifera macedonica]]'' * '''Liñaxe ou tipo M''' (grupo mediterráneo) ** ''[[Apis mellifera iberica]]'' ** ''[[Apis mellifera mellifera]]'' * '''Liñaxe ou tipo O''' (grupo do Oriente Medio) ** ''[[Apis mellifera adamii]]'' ou ''[[Apis mellifera adami]]'' ** ''[[Apis mellifera anatoliaca]]'' ** ''[[Apis mellifera armeniaca]]'' ** ''[[Apis mellifera caucasica]]'' ** ''[[Apis mellifera cypria]]'' ** ''[[Apis mellifera lamarckii]]'' ** ''[[Apis mellifera meda]]'' ** ''[[Apis mellifera syriaca]]'' * '''Liñaxe ou tipo Y''' (grupo do nordeste africano) ** ''[[Apis mellifera jemenitica]]'' {{Fin div col}} [[Ficheiro:EU Apis Mellifera L Map.svg|miniatura|500px|centro|Subespecies de ''Apis mellifera'' que se poden atopar en territorio europeo]] == Perigos e supervivencia == As poboacións de ''A. mellifera'' enfróntanse a varias ameazas á súa supervivencia, o que incrementa o interese por outras especies polinizadoras como ''[[Bombus impatiens]]''.<ref>{{Cita publicación periódica|last1=Petersen|first1=Jessica D.|last2=Reiners|first2=Stephen|last3=Nault|first3=Brian A.|last4=Ollerton|first4=Jeff|title=Pollination Services Provided by Bees in Pumpkin Fields Supplemented with Either Apis mellifera or Bombus impatiens or Not Supplemented|journal=[[PLoS ONE]]|date=24 de xullo de 2013|volume=8|issue=7|page=e69819|doi=10.1371/journal.pone.0069819|pmc=3722171|pmid=23894544}}</ref> As poboacións europeas e norteamericanas quedaron moi reducidas pola infestación polos ácaros [[varroa]] a inicios da década de 1990, e nos [[Estados Unidos]] estendeuse despois a [[síndrome do despoboamento das colonias]] en 2006 e 2007.<ref name="Lovgren">{{Cita novas |author=Stefan Lovgren |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2007/02/070223-bees.html |title=Mystery bee disappearances sweeping U.S. |publisher=[[National Geographic News]] |accessdate=10 de marzo de 2007 |date=23 de febreiro de 2007}}</ref> Prácticas culturais melloradas e tratamentos químicos contra a varroa salvaron moitas operacións comerciais; novas variedades de abellas están empezando a reducir a súa dependencia dos [[acaricida]]s. As poboacións de abellas quedaron moi reducidas durante este período e agora están recuperándose lentamente, especialmente nos climas temperados, debido á [[selección natural]] da resistencia á ''varroa'' e a repoboación con variedades resistentes. O uso en exceso de insecticidas afecta tamén as abellas, e algunhas das pragas (a bacteria ''[[Paenibacillus larvae]]'' e o [[ácaro traqueal]]) están facéndose tamén resistentes. === Perigos ambientais === [[Ficheiro:Honey Bee takes Nectar.JPG|miniatura|''Apis mellifera scutelata'' en [[Tanzania]] extraendo néctar dunha flor, á vez que os grans de pole quedan pegados ao seu corpo.]] As abellas son prexudicadas pola presenza de [[especie invasora|especies invasoras]] como as [[abella africanizada|abellas africanizadas]], que ademais poden afectar á polinización de diversas plantas.<ref>{{Cita publicación periódica |author1=C. L. Gross |author2=D. Mackay |lastauthoramp=yes |year=1998 |title=Honeybees reduce fitness in the pioneer shrub ''Melastoma affine'' (Melastomataceae) |url=https://archive.org/details/sim_biological-conservation_1998-11_86_2/page/169 |journal=[[Biological Conservation (journal)|Biological Conservation]] |volume=86 |issue=2 |pages=169–178 |doi=10.1016/S0006-3207(98)00010-X}}</ref> === Predadores === Entre os insectos predadores das abellas están as abellas xigantes asiáticas (''[[Vespa mandarinia]]''), a ''[[Vespa velutina]]'' asiática (que se está convertendo nun grave problema como especie invasora en Galicia e outros países) e tamén outras [[avespa]]s, moscas [[Asilidae|asílidas]], [[libélula]]s como a ''[[Anax junius]]'', o [[crabrónido]] ''[[Philanthus triangulum]]'', algunhas [[barbantesa]]s e os [[hemípteros]] [[Gerridae]]. Entre os [[arácnidos]] predadores das abellas do mel están as ''[[Dolomedes]]'', as [[Oxyopidae]], as ''[[Misumena]]''<ref>{{Cita web |url=http://www.royalalbertamuseum.ca/natural/insects/bugsfaq/goldspd.htm |title=Goldenrod Spider (''Misumena vatia'') |publisher=[[Royal Alberta Museum]] |accessdate=2 de xuño de 2011 |date=31 de agosto de 2004 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110511024618/http://www.royalalbertamuseum.ca/natural/insects/bugsfaq/goldspd.htm |archivedate=11 de maio de 2011 |urlmorta=yes }}</ref> e as ''[[Argiope]]''. [[Réptil]]es e [[anfibio]]s predadores de abellas son o [[Bufo americanus|sapo americano]], os [[Anolis|lagartos anolis]], o [[Rana catesbeiana|sapo touro americano]] e a ra ''[[Rana sylvatica]]''. Aves especialistas en depredar abellas son os [[abellaruco]]s. Outras son algúns [[ictéridos]], [[colibrí]]s e [[tiránidos]]. Entre os mamíferos que ás veces comen abellas ou o mel están os [[oso]]s, certas [[Cryptotis parva|musarañas]], [[zarigüeia]]s, [[mapache]]s, [[ratel|rateis]] e [[mofeta]]s. == Especies emparentadas == Ademais de ''Apis mellifera,'' hai outras 6 especies no xénero ''[[Apis (xénero)|Apis]]''. Estas son ''[[Apis andreniformis]]'', ''[[Apis florea]]'', ''[[Apis dorsata]]'', ''[[Apis cerana]]'', ''[[Apis koschevnikovi]]'' e ''[[Apis nigrocincta]]''.<ref>Winston, Mark L. The biology of the honey bee. Harvard University Press, 1991.</ref> Estas outras especies orixináronse todas no sur e sueste de Asia. Pénsase que só ''Apis mellifera'' se orixinou en Europa, Asia e África.<ref name="Engel99">{{Cita publicación periódica |author=Michael S. Engel |year=1999 |title=The taxonomy of recent and fossil honey bees (Hymenoptera: Apidae: ''Apis'') |journal=[[Journal of Hymenoptera Research]] |volume=8 |pages=165–196 |authorlink=Michael S. Engel}}</ref><ref>Deborah R. Smith, Lynn Villafuerte, Gard Otisc & Michael R. Palmer (2000). "Biogeography of ''Apis cerana'' F. and ''A. nigrocincta'' Smith: insights from mtDNA studies" (PDF). ''Apidologie'' '''31''' (2): 265–279. {{doi|10.1051/apido:2000121}}. Archived from the original (PDF) o 29 de febreiro de 2012.</ref><ref>{{Cita publicación periódica| last1=Lo| first1=N.|last2=Golag| first2=R.S. |last3=Anderson|first3=D.L.|last4=Oldroyd|first4=B.P.|title=A molecular phylogeny of the genus Apis suggests that the Giant Honey Bee of the Philippines, A. breviligula Maa, and the Plains Honey Bee of southern India, A. indica Fabricius, are valid species|date=2010|volume=35|issue=2|pages=226–233}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commons|Apis mellifera}} {{wikispecies|Apis mellifera}} === Outros artigos === * [[Himenópteros]] * [[Apócritos]] * [[Apoideos]] * [[Ápidos]] * [[Abella]] === Bibliografía === * A. I. Root's The ABC and XYZ of Beekeeping * [https://web.archive.org/web/20060308034039/http://www.edpsciences.org/articles/apido/abs/2000/02/m0201/m0201.html Molecular confirmation of a fourth lineage in honeybees from the Near East] Apidologie 31 (2000) 167-180, consultado Oct 2005 * Biesmeijer, Jacobus. "The Occurrence and Context of the Shaking Signal in Honey Bees (''Apis mellifera'') Exploiting Natural Food Sources". ''[[Ethology]]''. 2003. * Collet, T., Ferreira, K.M., Arias, M.C., Soares, A.E.E. and Del Lama, M.A. (2006). Genetic structure of Africanized honeybee populations (''Apis mellifera'' L.) from Brazil and Uruguay viewed through mitochondrial DNA COI–COII patterns. ''Heredity'' '''97''', 329–335. * Lindauer, Martin. "Communication among social bees". Harvard University Press 1971. * Myerscough, Mary R.: Dancing for a decision: a matrix model for nest-site choice by honeybees, Proc. Royal Soc. Londres B 270 (2003) 577-582. * Schneider, S. S., P. K. Visscher, Camazine, S. "Vibration Signal Behavior of Waggle-dancers in Swarms of the Honey Bee, ''Apis mellifera'' (Hymenoptera: Apidae). ''Ethology''. 1998. === Ligazóns externas === * [http://www.fao.org/docrep/x0083e/X0083E06.htm FAO: Apicultura explicada] * [http://www.fao.org/docrep/t0104e/T0104E06.htm#Chapter%203%20Anatomy%20of%20the%20honeybee FAO: Anatomía da abella melífera] * [http://entnemdept.ufl.edu/creatures/MISC/BEES/euro_honey_bee.htm IFAS: ''Apis mellifera''] * [http://bio.acousti.ca/taxonomy/term/153 Gravacións dos sons de ''Apis mellifera'' en BioAcoustica] * [https://genome.ucsc.edu/cgi-bin/hgTracks?db=apiMel2&lastVirtModeType=default&lastVirtModeExtraState=&virtModeType=default&virtMode=0&nonVirtPosition=&position=GroupUn%3A47426601-47431800&hgsid=589268533_vMPnvVBuOB7yq8r3fRndSS4WjCvc apiMel2] (UCSC genomes) * [https://www.gciencia.com/dicionario-ciencia/dicionario-da-ciencia-abellas/ Dicionario da Ciencia: 'Abellas'] (vídeo de GCiencia.com) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Apidae]] [[Categoría:Apicultura]] [[Categoría:Polinizadores]] [[Categoría:Insectos de Galicia]] [[Categoría:Animais descritos en 1758]] [[Categoría:Taxons descritos por Linné]] hbwhbj1pdaqlicrtv0beyishs3rs97t 0 380131 6149152 6032216 2022-08-03T06:00:10Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha_aeronave | nome = ATR 42 | imaxe = Imaxe:CS-TRU ATR-42 Portugalia 01.jpg | pé de foto = ATR 42 de [[Portugália]] no [[aeroporto da Coruña]] | tipo = avión rexional | fabricante = [[ATR]] | deseñador = | primeiro voo = [[16 de agosto]] de [[1984]] | introducido = [[3 de decembro]] de [[1985]] | retirado = | estado = | usuario = | produción = 1984 - presente | unidades construídas = 457<ref name="Lista de produción do ATR 42">{{cita web|título=Lista de produción do ATR 42|url=http://rzjets.net/aircraft/?page=25&typeid=310|editor=Rzjets|dataacceso=7 de maio de 2017}}</ref> | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''ATR 42''' é un avión bimotor [[turbohélice]] rexional de curto alcance fabricado en [[Francia]] e [[Italia]] por [[ATR]] (Aerei da Trasporto Regionale ou Avions de transport régional). Os modelos de ATR son ensamblados finalsmente en [[Tolosa, Francia|Tolosa]], e comparten recursos e tecnoloxía con [[Airbus]]. O nome "42" ven do número estándar de asentos do avión, que varía de 40 a 52. O aparello serve como base para o máis grande [[ATR 72]]. == Deseño e desenvolvemento == O ATR 42–300 foi anunciado en [[1981]], facendo o seu voo de estrea o [[16 de agosto]] de [[1984]]. As certificacións francesa e italiana chegaron en setembro de [[1985]] e o seu primeiro servizo foi no mes de decembro dese ano con [[Air Littoral]].<ref>{{cita web|título=Milestones|url=http://www.atraircraft.com/milestone2.htm|editor=ATR|dataacceso=7 de maio de 2017|data-arquivo=17 de outubro de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20061017034141/http://www.atraircraft.com/milestone2.htm|url-morta=unfit}}</ref> Esta versión inicial do ATR 42 fabricouse ata [[1996]]. A seguinte actualización do avión foi o ATR 42-320 (tamén producido ata 1996), que estaba equipada cos máis potentes motores PW-121. O ATR 42-300QC é unha versión convertible de pasaxeiros/carga da serie −300.<ref name="ATR 42 Airliners">{{cita web|título=ATR 42|url=http://www.airliners.net/aircraft-data/atr-atr-42/41|editor=Airliners|dataacceso=7 de maio de 2017}}</ref> A seguinte versión de produción é a serie -500. Esta foi unha versión mellorada con motores PW127, hélices de seis pás, rendemento mellorado en ambientes quentes e altos, máis capacidade de peso e unha cabina de pasaxe mellorada. O ATR 42–500 foi certificado en xullo de [[1995]].<ref name="ATR 42 Airliners" /> A versión actual en fabricación é a serie -600. Anunciada en [[2007]], as súas entregas comezaron no ano [[2012]] e é semellante ao -500 pero equipado con motores PW127M, unha nova cabina de mando e varias melloras menores. En abril de [[2017]] foran entregados 457 ATR 42 en todo o mundo. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de ATR]] [[Categoría:Aeronaves de pasaxeiros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1984]] kgcvwx79wyjilpesw3m803ydalkizj0 0 381871 6149011 4367916 2022-08-03T00:49:32Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Álbum musical | nome = We Were Dead Before the Ship Even Sank | portada = | banda = [[Modest Mouse]] | publicado = [[20 de marzo]] de [[2007]] | gravación = 2005 - 2006 | estudio = | duración = 62:33 | xénero = [[rock alternativo]], [[indie rock]], [[noise pop]] | selo = [[Epic Records]] | produtor = [[Dennis Herring]] | anterior = [[Baron von Bullshit Rides Again]] | posterior = [[No One's First and You're Next]] }} '''''We Were Dead Before the Ship Even Sank''''' é o quinto álbum da banda [[estadounidense]] de [[rock alternativo]] [[Modest Mouse]], publicado o [[20 de marzo]] de [[2007]] a través do selo [[Epic Records]]. É o único disco do grupo co antigo guitarrista de [[The Smiths]] [[Johnny Marr]] como membro.<ref>{{cita web|título=Modest Mouse Set Title, Release Date|url=http://www.pitchforkmedia.com/page/news/38100-modest-mouse-set-title-release-date|editor=Pitchfork|dataacceso=30 de maio de 2017|data-arquivo=11 de xaneiro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080111022545/http://www.pitchforkmedia.com/page/news/38100-modest-mouse-set-title-release-date|url-morta=unfit}}</ref> Ten unha forte temática náutica e foi orixinalmente imaxinado como un álbum conceptual sobre a tripulación dun barco que morre en cada canción.<ref>{{cita web|título=Modest Mouse: ''We Were Dead Before The Ship Even Sank''|url=http://www.avclub.com/review/modest-mouse-emwe-were-dead-before-the-ship-even-s-7919|editor=The A.V. Club|dataacceso=30 de maio de 2017}}</ref> O álbum foi certificado ouro pola RIAA o [[11 de xuño]] de [[2009]].<ref>{{cita web|título=Certificación de ''We Were Dead...''|url=https://www.riaa.com/gold-platinum/?tab_active=default-award&ar=Modest+Mouse&ti=We+Were+Dead+Before+the+Ship+Even+Sank#search_section|editor=RIAA|dataacceso=30 de maio de 2017}}</ref> Cara febreiro do [[2015]] o álbum levaba vendidas 649 000 copias nos [[Estados Unidos]].<ref>{{cita web|título=Upcoming Releases|url=http://hitsdailydouble.com/new_album_releases|editor=Hits Daily Double|data-acceso=30 de maio de 2017|data-arquivo=28 de febreiro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150228071107/http://hitsdailydouble.com/new_album_releases|url-morta=unfit}}</ref> == Listaxe de cancións == {{track listing | todas_letras = [[Isaac Brock]] | all_music = [[Modest Mouse]] | title1 = March into the Sea | length1 = 3:30 | title2 = [[Dashboard]] | length2 = 4:06 | title3 = [[Fire It Up]] | length3 = 4:34 | title4 = Florida | length4 = 2:57 | title5 = Parting of the Sensory | length5 = 5:34 | title6 = [[Missed the Boat]] | length6 = 4:24 | title7 = [[We've Got Everything]] | length7 = 3:40 | title8 = Fly Trapped in a Jar | length8 = 4:29 | title9 = Education | length9 = 3:56 | title10 = Little Motel | length10 = 4:44 | title11 = Steam Engenius | length11 = 4:26 | title12 = Spitting Venom | length12 = 8:27 | title13 = People as Places as People | length13 = 3:42 | title14 = Invisible | length14 = 3:59 }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Álbums de Modest Mouse]] [[Categoría:Álbums musicais de 2007]] [[Categoría:Álbums producidos por Dennis Herring]] [[Categoría:Álbums de Epic Records]] pudll9xb4o6v6plzw661ebsnwcxd85f 0 382132 6149178 5161499 2022-08-03T08:17:51Z Castelao 32797 /* Traxectoria */ arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía}} {{Outros homónimos|Sendón}} '''Manuel Sendón Trillo''', nado na [[A Coruña|Coruña]] o [[11 de xuño]] de [[1951]], é un profesor e fotógrafo [[Galicia|galego]], residente en [[Vigo]]. == Traxectoria == É licenciado en [[Matemáticas]], doutor en [[Belas Artes]] e profesor da [[Facultade de Belas Artes de Pontevedra]] da [[Universidade de Vigo]].<ref>[http://belasartes.uvigo.es/bbaa/index.php?id=290 Facultade de Belas Artes. Universidade de Vigo]</ref> En 1984 creou con [[Xosé Luis Suárez Canal]] o [[Centro de Estudos Fotográficos]] (CEF), entidade que dirixiu a Fotobienal de Vigo dende 1984 ata o 2000. Sendón e Canal son autores de varios libros sobre fotógrafos históricos galegos, como: [[Ramón Caamaño]], [[Arquivo Pacheco]], [[Luís Casado|Ksado]], [[Luis Rueda]], [[José Suárez]], [[Arquivo Sarabia]], [[Raniero Fernández]], [[Virxilio Viéitez]] e Arquivo [[José María Massó García|José María Massó]].<ref>[http://www.marcovigo.com/content/manuel-sendon Manuel Sendón] na páxina do [[Museo de Arte Contemporánea de Vigo]].</ref> == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita enciclopedia |artigo=Sendón Trillo, Manuel |enciclopedia=[[Diccionario enciclopédico galego universal]] |ano=2003-2004 |volume=55 |páxina=67 |editorial=''[[La Voz de Galicia]]'' |isbn= 84-7680-429-6 }} * {{Cita libro |artigo=Sendón Trillo, Manuel |título=[[Dicionario biográfico de Galicia]] |ano=2010-2011 |volume=3 |páxina=238 |editorial=[[Ir Indo|Ir Indo Edicións]] }} * {{Cita enciclopedia |artigo=Sendón Trillo, Manuel |enciclopedia=[[Enciclopedia Galega Universal]] |ano=1999-2002 |volume=15 |páxina=261 |editorial=[[Ir Indo]] |id=ISBN 84-7680-288-9}} * {{Gallegos|Sendón Trillo, Manuel|542}} === Outros artigos === * [[Fotobienal de Vigo]] === Ligazóns externas === *[https://manuelsendon.wordpress.com/ manuelsendon.wordpress.com] *[http://www.pintoresgallegos.com/bibliografia/manuelsendon.html Compilación de bibliografía relativa a Sendón] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Sendon}} [[Categoría:Nados en 1951]] [[Categoría:Nados na Coruña]] [[Categoría:Fotógrafos de Galicia]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Vigo]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Vigo]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] pe5fpw56dujhgunnw0l60d9j5uwh1e3 6149179 6149178 2022-08-03T08:18:25Z Castelao 32797 Engadido wikitext text/x-wiki {{Biografía}} {{Outros homónimos|Sendón}} '''Manuel Sendón Trillo''', nado na [[A Coruña|Coruña]] o [[11 de xuño]] de [[1951]], é un profesor, fotohistoriador e fotógrafo [[Galicia|galego]], residente en [[Vigo]]. == Traxectoria == É licenciado en [[Matemáticas]], doutor en [[Belas Artes]] e profesor da [[Facultade de Belas Artes de Pontevedra]] da [[Universidade de Vigo]].<ref>[http://belasartes.uvigo.es/bbaa/index.php?id=290 Facultade de Belas Artes. Universidade de Vigo]</ref> En 1984 creou con [[Xosé Luis Suárez Canal]] o [[Centro de Estudos Fotográficos]] (CEF), entidade que dirixiu a Fotobienal de Vigo dende 1984 ata o 2000. Sendón e Canal son autores de varios libros sobre fotógrafos históricos galegos, como: [[Ramón Caamaño]], [[Arquivo Pacheco]], [[Luís Casado|Ksado]], [[Luis Rueda]], [[José Suárez]], [[Arquivo Sarabia]], [[Raniero Fernández]], [[Virxilio Viéitez]] e Arquivo [[José María Massó García|José María Massó]].<ref>[http://www.marcovigo.com/content/manuel-sendon Manuel Sendón] na páxina do [[Museo de Arte Contemporánea de Vigo]].</ref> == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita enciclopedia |artigo=Sendón Trillo, Manuel |enciclopedia=[[Diccionario enciclopédico galego universal]] |ano=2003-2004 |volume=55 |páxina=67 |editorial=''[[La Voz de Galicia]]'' |isbn= 84-7680-429-6 }} * {{Cita libro |artigo=Sendón Trillo, Manuel |título=[[Dicionario biográfico de Galicia]] |ano=2010-2011 |volume=3 |páxina=238 |editorial=[[Ir Indo|Ir Indo Edicións]] }} * {{Cita enciclopedia |artigo=Sendón Trillo, Manuel |enciclopedia=[[Enciclopedia Galega Universal]] |ano=1999-2002 |volume=15 |páxina=261 |editorial=[[Ir Indo]] |id=ISBN 84-7680-288-9}} * {{Gallegos|Sendón Trillo, Manuel|542}} === Outros artigos === * [[Fotobienal de Vigo]] === Ligazóns externas === *[https://manuelsendon.wordpress.com/ manuelsendon.wordpress.com] *[http://www.pintoresgallegos.com/bibliografia/manuelsendon.html Compilación de bibliografía relativa a Sendón] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Sendon}} [[Categoría:Nados en 1951]] [[Categoría:Nados na Coruña]] [[Categoría:Fotógrafos de Galicia]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Vigo]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Vigo]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] 0h2qa28tp263nnxopmw8x24z9vinvyk 0 382161 6149094 5261565 2022-08-03T03:25:07Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Ágatha Ruiz de la Prada y Sentmenat''', XII marquesa de Castelldosrius, XXIX baronesa de Santa Pau e [[Grandeza de España|Grande de España]], nada en Madrid o [[22 de xullo]] de [[1960]], é unha deseñadora de [[roupa]] [[España|española]]. Estudou na Escola de Artes e Técnicas da Moda de [[Barcelona]]. Comezou a súa carreira como deseñadora en [[1981]], cando presentou a súa primeira colección en Local, un Centro de Deseño. Os seus deseños salientan pola súa modernidade (vestidos con caixas, acompañado con estrelas, soles, lúas, corazóns, con cores brillantes) cun ton decididamente ''naïf''. Ademais de roupa, trasladou os seus deseños a mobles, cadeiras, mesas, sofás, enxoval, alfombras, lámpadas, material escolar (cadernos, lapis, bolígrafos, perfumes, toallas, etc). É a parella sentimental do xornalista [[Pedro J. Ramírez]]. Tamén dá o seu nome a unha marca de perfume, fabricado pola empresa catalá de produtos de perfumaría e moda Puig.<ref name="perfum">«[http://www.modamarcas.com/puig/ Puig] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181021082610/http://www.modamarcas.com/puig/ |date=21 de outubro de 2018 }}».&#x20;</ref> == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Ruiz de la Prada, Agatha}} [[Categoría:Nados en 1960]] [[Categoría:Nados en Madrid]] [[Categoría:Deseñadores de moda de España]] kpay2nycoea39v39gcik3fo5ryszjbq 0 383582 6148327 6146807 2022-08-02T12:05:28Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «federacion» wikitext text/x-wiki {{Curto de máis|data=xullo de 2017}} [[Ficheiro:Mathematics lecture at the Helsinki University of Technology.jpg|miniatura|270px|Estudantes en clase na [[Universidade de Helsinqui]].]] [[Ficheiro:Allegri, Giuseppe (1814-1887) - Studente 1.jpg|miniatura|Retrato dun estudante [[italia]]no;<br />Fotografía [[Giuseppe Allegri]], c. [[1870]].]] A palabra '''estudante'''<ref>{{DRAG|estudante}}</ref><ref>{{DiGalego|/28266|noa=s|estudante|data_consulta=12 de agosto de 2019}}</ref> é un [[substantivo]] masculino ou feminino que se refire ao alumno ou alumna dentro do ámbito académico, e que se dedica a esta actividade como a súa ocupación principal. == Etimoloxía == O uso actual da palabra estudante provén da [[Idade Media]]. É resultado dunha deformación do significado da palabra latina "studere" e o seu substantivo “studium”.<ref>{{cita web |url=http://www.etymonline.com/index.php?search=Student&searchmode=none|título=Student|dataacceso= 19 de xuño de 2011|editorial=Online Etymology Dictionary}}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Alumno]] * [[Educación preescolar]] * [[Educación primaria]] * [[Educación secundaria]] * [[Educación superior]] * [[Acoso escolar]] * [[Federación Estudantil Libertaria]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] e1f8tsismmdzsa47ag092gzywf7iplw 6148657 6148327 2022-08-02T16:49:33Z Tfeliz 7596 /* Etimoloxía */ + datos wikitext text/x-wiki {{Curto de máis|data=xullo de 2017}} [[Ficheiro:Mathematics lecture at the Helsinki University of Technology.jpg|miniatura|270px|Estudantes en clase na [[Universidade de Helsinqui]].]] [[Ficheiro:Allegri, Giuseppe (1814-1887) - Studente 1.jpg|miniatura|Retrato dun estudante [[italia]]no;<br />Fotografía [[Giuseppe Allegri]], c. [[1870]].]] A palabra '''estudante'''<ref>{{DRAG|estudante}}</ref><ref>{{DiGalego|/28266|noa=s|estudante|data_consulta=12 de agosto de 2019}}</ref> é un [[substantivo]] masculino ou feminino que se refire ao alumno ou alumna dentro do ámbito académico, e que se dedica a esta actividade como a súa ocupación principal. == Etimoloxía == O uso actual da palabra estudante provén da [[Idade Media]]. Do mesmo xeito que en portugués, español ou francés, procede do participio presente de ''studiare (studians, studiantis)'' que significa 'que está estudando'<ref>{{Cita web|título=Pequeña explicación sobre la palabra ESTUDIANTE|url=http://etimologias.dechile.net/?estudiante|páxina-web=Etimologías de Chile - Diccionario que explica el origen de las palabras|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. En inglés (''student''), é resultado dunha deformación do significado da palabra latina "studere" e o seu substantivo “studium”.<ref>{{cita web |url=http://www.etymonline.com/index.php?search=Student&searchmode=none|título=Student|dataacceso= 19 de xuño de 2011|editorial=Online Etymology Dictionary}}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Alumno]] * [[Educación preescolar]] * [[Educación primaria]] * [[Educación secundaria]] * [[Educación superior]] * [[Acoso escolar]] * [[Federación Estudantil Libertaria]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] inyhm8lqvu4h8nrktghyrlf4pnsq78e 6148701 6148657 2022-08-02T17:58:09Z Tfeliz 7596 /* Outros artigos */ Referencia. wikitext text/x-wiki {{Curto de máis|data=xullo de 2017}} [[Ficheiro:Mathematics lecture at the Helsinki University of Technology.jpg|miniatura|270px|Estudantes en clase na [[Universidade de Helsinqui]].]] [[Ficheiro:Allegri, Giuseppe (1814-1887) - Studente 1.jpg|miniatura|Retrato dun estudante [[italia]]no;<br />Fotografía [[Giuseppe Allegri]], c. [[1870]].]] A palabra '''estudante'''<ref>{{DRAG|estudante}}</ref><ref>{{DiGalego|/28266|noa=s|estudante|data_consulta=12 de agosto de 2019}}</ref> é un [[substantivo]] masculino ou feminino que se refire ao alumno ou alumna dentro do ámbito académico, e que se dedica a esta actividade como a súa ocupación principal. == Etimoloxía == O uso actual da palabra estudante provén da [[Idade Media]]. Do mesmo xeito que en portugués, español ou francés, procede do participio presente de ''studiare (studians, studiantis)'' que significa 'que está estudando'<ref>{{Cita web|título=Pequeña explicación sobre la palabra ESTUDIANTE|url=http://etimologias.dechile.net/?estudiante|páxina-web=Etimologías de Chile - Diccionario que explica el origen de las palabras|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. En inglés (''student''), é resultado dunha deformación do significado da palabra latina "studere" e o seu substantivo “studium”.<ref>{{cita web |url=http://www.etymonline.com/index.php?search=Student&searchmode=none|título=Student|dataacceso= 19 de xuño de 2011|editorial=Online Etymology Dictionary}}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Alumnado]] * [[Educación preescolar]] * [[Educación primaria]] * [[Educación secundaria]] * [[Educación superior]] * [[Acoso escolar]] * [[Federación Estudantil Libertaria]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] doaj9bkbsvi6gah4fxbd644ossksbfc 6148707 6148701 2022-08-02T18:06:01Z Tfeliz 7596 Diversas melloras wikitext text/x-wiki {{Curto de máis|data=xullo de 2017}} [[Ficheiro:Mathematics lecture at the Helsinki University of Technology.jpg|miniatura|270px|Estudantes en clase na [[Universidade de Helsinqui]].]] [[Ficheiro:Allegri, Giuseppe (1814-1887) - Studente 1.jpg|miniatura|Retrato dun estudante [[italia]]no;<br />Fotografía [[Giuseppe Allegri]], c. [[1870]].]] A palabra '''estudante'''<ref>{{DRAG|estudante}}</ref><ref>{{DiGalego|/28266|noa=s|estudante|data_consulta=12 de agosto de 2019}}</ref> é un [[substantivo]] masculino ou feminino que se refire ao alumno ou alumna dentro do ámbito académico, e que se dedica a esta actividade como a súa ocupación principal. == Etimoloxía == O uso actual da palabra estudante provén da [[Idade Media]]. Do mesmo xeito que en portugués, español ou francés, procede do participio presente de ''studiare (studians, studiantis)'' que significa 'que está estudando'<ref>{{Cita web|título=Pequeña explicación sobre la palabra ESTUDIANTE|url=http://etimologias.dechile.net/?estudiante|páxina-web=Etimologías de Chile - Diccionario que explica el origen de las palabras|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. En inglés (''student''), é resultado dunha deformación do significado da palabra latina "studere" e o seu substantivo “studium”.<ref>{{cita web |url=http://www.etymonline.com/index.php?search=Student&searchmode=none|título=Student|dataacceso= 19 de xuño de 2011|editorial=Online Etymology Dictionary}}</ref> == Diferenza entre estudante e alumno == Habitualmente utilizamos indistintamente o concepto de alumno e estudante, salvo que o segundo soe identificar mellor o alumnado de niveis superiores. Aínda así, moitos dos matices e explicación que se dan para o alumnado poden aplpicarse ao estudantado. {{Artigo principal|Alumnado}} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Alumnado]] * [[Educación preescolar]] * [[Educación primaria]] * [[Educación secundaria]] * [[Educación superior]] * [[Acoso escolar]] * [[Federación Estudantil Libertaria]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] q2pjtdeipqmjkozvhdar8x8ivtfk9qa 6149247 6148707 2022-08-03T09:42:59Z Tfeliz 7596 Agregado {{Artigo principal|Asociación de estudantes}} wikitext text/x-wiki {{Curto de máis|data=xullo de 2017}} [[Ficheiro:Mathematics lecture at the Helsinki University of Technology.jpg|miniatura|270px|Estudantes en clase na [[Universidade de Helsinqui]].]] [[Ficheiro:Allegri, Giuseppe (1814-1887) - Studente 1.jpg|miniatura|Retrato dun estudante [[italia]]no;<br />Fotografía [[Giuseppe Allegri]], c. [[1870]].]] A palabra '''estudante'''<ref>{{DRAG|estudante}}</ref><ref>{{DiGalego|/28266|noa=s|estudante|data_consulta=12 de agosto de 2019}}</ref> é un [[substantivo]] masculino ou feminino que se refire ao alumno ou alumna dentro do ámbito académico, e que se dedica a esta actividade como a súa ocupación principal. == Etimoloxía == O uso actual da palabra estudante provén da [[Idade Media]]. Do mesmo xeito que en portugués, español ou francés, procede do participio presente de ''studiare (studians, studiantis)'' que significa 'que está estudando'<ref>{{Cita web|título=Pequeña explicación sobre la palabra ESTUDIANTE|url=http://etimologias.dechile.net/?estudiante|páxina-web=Etimologías de Chile - Diccionario que explica el origen de las palabras|data-acceso=2022-08-02|lingua=es}}</ref>. En inglés (''student''), é resultado dunha deformación do significado da palabra latina "studere" e o seu substantivo “studium”.<ref>{{cita web |url=http://www.etymonline.com/index.php?search=Student&searchmode=none|título=Student|dataacceso= 19 de xuño de 2011|editorial=Online Etymology Dictionary}}</ref> == Diferenza entre estudante e alumno == Habitualmente utilizamos indistintamente o concepto de alumno e estudante, salvo que o segundo soe identificar mellor o alumnado de niveis superiores. Aínda así, moitos dos matices e explicación que se dan para o alumnado poden aplpicarse ao estudantado. {{Artigo principal|Alumnado}} == Asociación de estudiantes == Os estudantes organízanse en asociacións para a defensa dos seus dereitos e a realización de actividades. {{Artigo principal|Asociación de estudantes}} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Alumnado]] * [[Educación preescolar]] * [[Educación primaria]] * [[Educación secundaria]] * [[Educación superior]] * [[Acoso escolar]] * [[Federación Estudantil Libertaria]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ensino]] 7eyuwl1z63phxoe6f5rbjuwucchmlbm 0 384956 6149211 6146362 2022-08-03T09:14:04Z Estevoaei 1131 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Nicandro Ares Vázquez''', nado o [[7 de xuño]] de [[1926]] en [[Santalla de Bóveda de Mera, Lugo|Santalla de Bóveda de Mera]] e finado en [[Lugo]] o [[22 de xullo]] de [[2017]], foi un [[sacerdote]] e filólogo galego.<ref>{{Cita web |url=http://academia.gal/inicio/-/asset_publisher/m2gF/content/a-academia-lamenta-o-pasamento-de-nicandro-ares-vazquez?redirect=http%3A%2F%2Facademia.gal%2Finicio%3Fp_p_id%3D101_INSTANCE_m2gF%26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26p_p_col_id%3Dcolumn-1%26p_p_col_pos%3D1%26p_p_col_count%3D4 |título=A Academia lamenta o pasamento de Nicandro Ares Vázquez |editorial=RAG |data=23/7/2017 }}</ref> == Traxectoria == Ordenouse sacerdote en [[1951]].<ref>{{Cita web|título=Nicandro Ares Vázquez Galegos|url=http://galegos.galiciadigital.com/gl/nicandro-ares-vazquez|páxina-web=galegos.galiciadigital.com|data-acceso=2020-11-15|lingua=gl}}</ref> Cursou estudos de [[teoloxía]] e [[filosofía]], cun grande interese polas [[linguas clásicas]]. Foi cura de [[A Cervela, O Incio|San Cristovo da Cervela]] e axiña se incorporou como profesor no [[Seminario de Lugo]] desde [[1955]] durante 42 anos impartindo [[Teoloxía]] e outras materias. A partir de [[1964]] comeza a publicar artigos referidos a temas históricos e [[Onomástica|onomásticos]], tarefa na que destacou coa publicación de múltiples estudos dedicados á [[toponimia]] da [[diocese de Lugo]]. Foi membro correspondente da [[Real Academia Galega]] desde abril de 2006<ref>{{Cita web|título=Membros da Academia - Plenario - Real Academia Galega|url=https://academia.gal/plenario?p_p_id=ManageChairs_WAR_ragportal&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&_ManageChairs_WAR_ragportal_action=listNoAcademic&_ManageChairs_WAR_ragportal_selLetter=0|páxina-web=academia.gal|data-acceso=2020-11-15|lingua=gl-ES}}</ref>, institución que publicou en [[2013]] dous volumes co título de ''Estudos de toponimia galega'' que recompilan un total de 178 artigos publicados por el entre [[1964]] e [[2011]].<ref>{{Cita web|título=A Rag dei que Nicandro Ares foi esencial nos estudos dá onomástica galega|url=https://galego.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/lugo/2017/07/22/fallece-historiador-lucense-nicandro-ares/00031500739219376178216.htm|páxina-web=web.archive.org|data=2017-08-23|data-acceso=2020-11-15|data-arquivo=23 de agosto de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170823164558/https://galego.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/lugo/2017/07/22/fallece-historiador-lucense-nicandro-ares/00031500739219376178216.htm|url-morta=unfit}}</ref> A outra súa gran paixón, á que dedicou tempo e estudos, foi o monumento de Santalla de Bóveda, o seu lugar natal. Boa parte dos seus estudos foron publicados na revista ''Lucensia'' do bispado de Lugo. Tamén no xornal ''[[El Progreso (xornal)|El Progreso]]'', na revista ''[[Grial (revista)|Grial]]'' etc. En [[2020]] publicouse un libro homenaxe co título ''Don Nicandro Ares. Bo e sabio'', coordinado por J. Diéguez Diéguez.<ref>{{Cita libro|título=Don Nicandro Ares. Bo e sabio|apelidos=VV.AA|nome=|editorial=Vozesnavoz Edicións|ano=2020|ISBN=978-84-938334-5-9|ref=}}</ref> Nel colaboran: * ''Presentación'', [[Afonso Carrasco Rouco|Alfonso Carrasco Rouco]] * ''Don Nicandro Ares Vázquez: lembranza e gabanza'', [[Xesús Alonso Montero]] * ''Nicando Ares Vázquez, sacerdote, profesor e investigador'', Argimiro López Rivas * ''Nicandro Ares Vázquez e a arqueoloxía lucense. Dúas paixóns: e epigrafía e a Santa Eulalia de Bóveda'', [[Felipe Arias|Felipe Arias Vilas]] e Enrique Jorge Montenegro Rúa * ''Algunos estudios medievales del profesor Nicandro'', Manuel Rodríguez Sánchez * ''Nicandro Ares, toponimista'', [[Antón Santamarina]] * ''Nicandro Ares, mestre da onomástica galega'', [[Xesús Ferro Ruibal]] * ''Nicandro, de camiño ás estrelas...'' Ricardo Polín * ''Don Nicandro'', [[Adolfo de Abel Vilela]] * ''Nicandro Ares: humanidade, sabedoría, virtude...'' Xosé López Díaz * ''Don Nicandro, profesor,'' [[Anxo González Guerra]] * ''Por que? Tres leccións que aprendín de don Nicandro'', Gregorio Ferreiro Fente * ''A humildade e a gratitude no mestre Nicandro'', Xoán Carlos García Porral * ''Bibliografía'', Enrique Jorge Montenegro Rúa == Obra == * ''Estudos de toponimia galega. Tomo I'' (2012). Real Academia Galega, A Coruña. * ''Estudos de toponimia galega. Tomo II'' (2013). Real Academia Galega, A Coruña. == Notas == {{Listaref}}{{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Ares Vazquez}} [[Categoría:Nados en 1926]] [[Categoría:Finados en 2017]] [[Categoría:Membros correspondentes da Real Academia Galega]] [[Categoría:Sacerdotes católicos de Galicia]] [[Categoría:Nados en Lugo]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] [[Categoría:Personalidades da lingüística galega]] t45so6iw42j2muvvwbc1o3dypayrcwy 0 387020 6148985 6080895 2022-08-03T00:24:48Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 6491 de Turkish Airlines |Imaxe = ACT Airlines Boeing 747-412F (TC-MCL) 11 January 2017.jpg |Pé de foto = |Data = [[16 de xaneiro]] de [[2017]] |Causa = [[voo controlado contra o terreo]] |Sitio= área residencial preto do<br>aeroporto Internacional de<br>Manas en [[Bixkek]] |Coordenadas = |Orixe = |Derradeira escala = |Destino = |Mortes = 39 (4 a bordo; 35 en terra) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Boeing 747|Boeing 747-400F]] |Operador = [[ACT Airlines]]<br>para [[Turkish Airlines]] |Rexistro = TC-MCL |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = |Tripulación = 4 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 6491 de Turkish Airlines''' (TK6491/THY6491) foi un voo internacional de carga operado por [[ACT Airlines]], no nome de [[Turkish Airlines|Turkish Cargo]], dende [[Hong Kong]] a [[Istanbul]] con escala en [[Bixkek]], [[Kirguizistán]]. O día [[16 de xaneiro]] de [[2017]] o [[Boeing 747|Boeing 747-400F]] que realizaba esa ruta esnafrouse durante a aterraxe no [[aeroporto Internacional de Manas]] en Bixkek. Un total de 39 persoas, incluídos os catro tripulantes a bordo e 35 habitantes dun distrito residencial situado preto do aeroporto, morreron no choque. A día de hoxe o accidente está a ser investigado. == Avión == O avión do accidente era un [[Boeing 747|Boeing 747-412F]] con rexistro TC-MCL e número de serie 32897. O seu primeiro voo foi o [[13 de xaneiro]] de [[2003]] e entrou en servizo para [[Singapore Airlines Cargo]] co rexistro 9V-SFL. Despois de varios períodos de almacenamento o aparello foi mercado pola compañía de [[Istambul]] [[ACT Airlines]] en [[2015]], que entón comezou a operar para [[Turkish Airlines|Turkish Cargo]].<ref name="Airfleets">{{cita web|título=MyCargo Airlines TC-MCL (Boeing 747 - MSN 32897) (Ex 9V-SFL)|url=http://www.airfleets.net/ficheapp/plane-b747-32897.htm|editor=Airfleets|dataacceso=23 de agosto de 2017}}</ref><ref name="The Telegraph">{{cita web|título=Turkish cargo jet crash kills at least 37 in Kyrgyzstan village|url=http://www.telegraph.co.uk/news/2017/01/16/turkish-airlines-cargo-jet-crash-kills-16-kyrgyzstan/|editor=The Telegraph|dataacceso=23 de agosto de 2017}}</ref> O aparello realizara unha 45 000 horas e 8 000 ciclos de voo cara xuño de [[2016]]. A súa derradeira revisión C completárase o [[6 de novembro]] de [[2015]].<ref>{{cita web|título=Turkish cargo Boeing 747 crashes near Bishkek|url=http://www.rusaviainsider.com/turkish-cargo-boeing-747-crashes-near-bishkek/|editor=Russian Aviation Insider|dataacceso=23 de agosto de 2017}}</ref> == Accidente == Ás 07:19 hora local (01:19 UTC) do [[16 de xaneiro]] de [[2017]] o avión chocou a 1&nbsp;km do final da pista 26 do [[aeroporto Internacional de Manas]],<ref name="Informe preeliminar">{{cita web|título=Informe preeliminar|url=http://mak-iac.org/upload/iblock/7f7/Preliminary%20Report%20Boeing%20747-412F%20TC-MCL.pdf|editor=Comité Interestatal de Aviación|dataacceso=23 de agosto de 2017}}</ref> en condicións de néboa densa.<ref name="Flight Safety Foundation">{{cita web|título=ASN Aircraft accident Boeing 747-412F TC-MCL Bishkek-Manas International Airport (FRU)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20170116-0|editor=Flight Safety Foundation|dataacceso=23 de agosto de 2017}}</ref> Segundo os informes iniciais o avión non puido gañar a suficiente altitude mentres intentaba un ''motor e ao aire''. Esnafrouse contra o terreo e destrozou varias casas.<ref>{{cita web|título=Crash: MyCargo B744 at Bishkek on Jan 16th 2017, impacted terrain on go around|url=http://avherald.com/h?article=4a38d07d&opt=0|editor=The Aviation Herald|dataacceso=23 de agosto de 2017}}</ref> As autoridades posteriormente afirmaron que a tripulación estaba facendo un determinado intento de aterrar o avión en vez de abortar.<ref name="AKIpress">{{cita web|título=Разбившийся Боинг-747 не кружил в полосе ожидания, экипаж сразу решил совершить посадку, - замглавы "Кыргызаэронавигации"|url=http://svodka.akipress.org/news:1357870?from=portal&place=lastmostread|editor=AKIpress|dataacceso=23 de agosto de 2017}}</ref> No choque morreron un total de 39 persoas: os catro membros da tripulación e 35 residentes de Dacha-SU, unha área residencial a uns 2&nbsp;km ao oeste do aeroporto.<ref>{{Cita web|url=http://24-my.info/the-authorities-of-kyrgyzstan-in-the-crash-of-boeing-killed-38-people/|data=2017-01-18|páxina-web=web.archive.org|título=The authorities of Kyrgyzstan: in the crash of Boeing killed 38 people {{!}} 24-my.info|data-acceso=2018-12-21|data-arquivo=18 de xaneiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170118050841/http://24-my.info/the-authorities-of-kyrgyzstan-in-the-crash-of-boeing-killed-38-people/|url-morta=unfit}}</ref> Testemuñas e rescatadores informaron de que atoparon ao piloto aínda consciente atado ao seu asento do cal tivo que ser liberado. Morreu posteriormente durante o traslado ao hospital.<ref>{{Cita web|url=https://www.yahoo.com/news/witnesses-kyrgyzstan-crash-speak-loss-155536089.html|páxina-web=www.yahoo.com|título=Witnesses of Kyrgyzstan crash speak of loss, finding pilot|data-acceso=2018-12-21|lingua=en-US}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://avherald.com/h?article=4a38d07d|páxina-web=avherald.com|título=The Aviation Herald|data-acceso=2018-12-21}}</ref> 14 persoas en terra resultaron feridas.<ref>{{Cita web|url=https://mobile.nytimes.com/aponline/2017/01/16/world/asia/ap-as-kyrgyzstan-plane-crash.html?_r=0&referer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F|data=2017-01-16|páxina-web=archive.is|título=Kyrgyzstan: Cargo Plane Crash Kills 37, Destroys Village - NYTimes.com|data-acceso=2018-12-21|data-arquivo=16 de xaneiro de 2017|url-arquivo=https://archive.today/20170116152431/https://mobile.nytimes.com/aponline/2017/01/16/world/asia/ap-as-kyrgyzstan-plane-crash.html?_r=0&referer=https://www.google.com/|url-morta=yes}}</ref> 19 casas quedaron esnaquizadas no lugar do accidente, e sete máis quedaron danadas.<ref>{{Cita web|url=https://eng.belta.by/society/view/belarus-first-deputy-foreign-minister-signs-book-of-condolences-at-kyrgyzstans-embassy-98008-2017|data=2017-01-17|páxina-web=eng.belta.by|título=Belarus' First Deputy Foreign Minister signs Book of Condolences at Kyrgyzstan's embassy|data-acceso=2018-12-21|lingua=en-EN}}</ref> O aeroporto de Manas pechouse sendo todos os voos cancelados despois do sinistro.<ref>{{Cita web|url=https://www.aljazeera.com/news/2017/01/turkish-cargo-plane-crashes-kyrgyzstan-170116033328654.html|páxina-web=www.aljazeera.com|título=Turkish cargo Boeing 747 crashes in Kyrgyzstan {{!}} Kyrgyzstan News {{!}} Al Jazeera|data-acceso=2018-12-21}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Kirguizistán|Turkish Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 747|Turkish Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Turkish Airlines| 6491]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2017|Turkish Airlines]] tdtrj8x1eiuuzlmx77t28r0t501tslj 0 387201 6148363 6148108 2022-08-02T13:06:12Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «triple» wikitext text/x-wiki A '''interseccionalidade'''&nbsp;é&nbsp;o estudo das identidades sociais solapadas ou intersectadas e os seus respectivos sistemas de [[opresión]], [[poder (socioloxía)|dominación]] ou [[discriminación]]. É un termo acuñado en 1989 pola activista e académica Kimberlé Williams Crenshaw. A teoría suxire e examina como varias categorías biolóxicas, sociais e culturais como o [[xénero (ciencias sociais)|xénero]], a [[etnia]], a [[raza]], a [[Clase social|clase]], a [[discapacidade]], a [[orientación sexual]], a [[relixión]], a [[Clase social|caste]], a [[idade]], a [[nacionalidade]] e outros eixos de identidade interaccionan en múltiples e frecuentes niveis simultáneos. A teoría propón que debemos pensar en cada elemento ou trazo dunha persoa como unido de maneira inextricable con todos os demais elementos, para poder comprender de forma completa a propia [[Identidade cultural|identidade]].<ref>{{En}} {{Cita libro|título=Gender in Communication|ano=2014|url=https://archive.org/details/genderincommunic0000defr|editorial=Sage|ISBN=978-1-4522-2009-3}}</ref> Este marco pode usarse para comprender como ocorre a inxustiza sistemática e a [[desigualdade social]] desde unha base multidimensional.<ref>{{En}} {{Cita publicación periódica|título=Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics|url=http://philpapers.org/rec/CREDTI|volume=140}}</ref> == Etimoloxía == '''Interseccionalidade''' procede de ''inter'' (preposición entre) e ''secare'' (verbo cortar). Trátase dunha situación na que uns fenómenos, accións ou procesos coinciden. Esa é a interseccionalidade: unha realidade discriminatoria confluínte de diversos [[Trazo (homónimos)|riscos]], atributos, peculiaridades, [[Propiedade|propiedades]], condicións ou naturezas. == Concepto == A interseccionalidade mantén que as conceptualizacións clásicas de opresión na sociedade –como o [[racismo]], o [[sexismo]], o [[capacitismo]], a [[homofobia]], a [[transfobia]], a [[xenofobia]] e todos os prexuízos baseados na [[intolerancia]]– non actúan de maneira independente, senón que estas formas de exclusión están interrelacionadas, creando un sistema de opresión que reflicte a intersección de múltiples formas de discriminación.<ref>{{En}} Modelo desbotado. Use un dos [[Modelo:Modelos de citas|modelos de citas]] no lugar deste marcador.</ref> A interseccionalidade maniféstase de diversas formas. Cando as discriminacións conflúen ou se combinan, recórrese a diversas denominacións. Así se fala de discriminación composta, acumulativa, interactiva, interseccional, multidimensional, múltiple, dobre ou tripla (ou calquera numeral). Fronte ao uso de 'múltiple' nos documentos das institucións internacionais como a [[Organización das Nacións Unidas|ONU]]<ref>{{ Convención sobre los Derechos de las Personas con Discapacidad|url=http://docstore.ohchr.org/SelfServices/FilesHandler.ashx?enc=6QkG1d/PPRiCAqhKb7yhsnbHatvuFkZ+t93Y3D+aa2qtJucAYDOCLUtyUf+rfiOZ88SbKi18LECUG89QSdTKcQfnbxosDFSIVZSIPGGT7aQ9xSV9ZM3t763zmWeZKYHI#:~:text=Seg%C3%BAn%20el%20Comit%C3%A9,%20la%20%E2%80%9Cdiscriminaci%C3%B3n,discriminaci%C3%B3n%20sea%20compleja%20o%20agravada|páxina-web=docstore.ohchr.org|data-acceso=2022-07-24}}</ref>, o termo 'interseccional' desenvolveuse en maior medida no ámbito académico. == Características == A interseccionalidade é un&nbsp;[[Paradigma (ciencia)|paradigma]] importante no ámbito académico, ampliando os conceptos de [[xustiza social]] ou [[demografía]], aínda que á súa vez pode dificultar a análise ao incluír múltiples conceptualizacións que explican o modo con que se constrúen categorías sociais e a súa interacción para formar unha [[xerarquía social]].<ref name="arjournals.annualreviews.org">(en inglés) {{Cita publicación periódica|last1=Browne|first1=Irene|last2=Misra|first2=Joya|title=The intersection of gender and race in the labor market|journal=Annual Review of Sociology|volume=29|pages=487–513|publisher=Annual Reviews}}</ref> Por exemplo, a intersecionalidade sostén que non hai ningunha experiencia singular propia dunha identidade. En lugar de entender a saúde das [[Muller|mulleres]] soamente a través do xénero, é necesario considerar outras categorías sociais, como a clase, a discapacidade, a nacionalidade ou a etnia para entender por completo a gama de problemas de saúde das mulleres. A teoría da interseccionalidade tamén suxire que o que parecen ser formas discretas de expresión e opresión están moldeadas por outras nunha relación mutuamente constitutiva (como [[Afroamericano|negro]]/branco, muller/[[home]] ou [[Homosexualidade|homosexual]]/[[Heterosexualidade|heterosexual]]).<ref>{{Cita web |url=http://www.sexualidadenfamilia.com/2013/04/lo-normal-no-tiene-nombre.html |título=Lo normal no tiene nombre. |data-acceso=26 de agosto de 2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170729220817/http://www.sexualidadenfamilia.com/2013/04/lo-normal-no-tiene-nombre.html |dataarquivo=29 de xullo de 2017 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita libro|título=Queering the color line : race and the invention of homosexuality in American culture|url=https://www..worldcat.org/oclc/654549343|editorial=Duke University Press|data=|lugar=Durham [NC]|ISBN=9780822378761|OCLC=654549343|nome=Siobhan B.|apelidos=Somerville|ano=2000|ref=}}</ref>De maneira que para comprender a racialización dos grupos oprimidos, débese investigar as maneiras nas que as estruturas racializadoras, os procesos sociais e as representacións sociais (ou as ideas implicadas en representar grupos e os membros dos grupos na sociedade) están conformadas polo xénero, a clase, a [[sexualidade]] etc.<ref>{{En}} {{Cita publicación periódica|título=An intersectional analysis of lesbian, gay, bisexual, and transgender (LGBT) people's evaluations of anti-queer violence|editorial=SAGE Publications|número=6|volume=26}}</ref> Aínda que a teoría comezou como unha exploración da opresión das mulleres afroamericanas na sociedade estadounidense, hoxe a análise ten o potencial de ser aplicado a todas as categorías, incluídos aqueles status que son vistos frecuentemente como dominantes ou autónomos. == A orixe afroamericana do termo == {{Cadro de citas|quoted=true|bgcolor=#FFFFF0|As mulleres negras experimentan ás veces discriminación de maneira similar ás experiencias das mulleres brancas; comparten ás veces experiencias moi similares con homes negros. Porén, experimentan frecuentemente unha dobre discriminación: os efectos combinados das prácticas que discriminan por motivos de raza e por motivos de sexo. E experimentan ás veces discriminación como mulleres negras, non a suma da discriminación racial e sexual, senón como mulleres negras.|Crenshaw (Tradución do orixinal)<ref>{{En}} {{Cita publicación periódica|título=Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics|url=http://philpapers.org/rec/CREDTI|volume=140}}</ref>|aliñación=left|largo=35%}} Crenshaw expuxo o concepto con interesantes [[Exemplo|exemplos]] que reflicten as [[contradición|contradicións]], limitacións e desviacións tanto a nivel analítico e científico como estratéxico, legal e político dos enfoques baseados sobre un único eixe de análise (ser muller ou ser afroamericana en Estados Unidos). Deixa claro como esta análise permite contrastar a multidimensionalidade da experiencia das mulleres afroamericanas coas limitacións da análise dun só eixe que deforma estas experiencias chegando a borralas e limitar os desenvolvementos teóricos para ampliar as análises [[Feminismo|feministas]] e [[Antirracista|antirracistas]]. As análises limitadas a un risco, ser muller ou ser afroamericana, impiden reflectir as realidades interseccionais creando a súa invisibilidade en favor dos sectores máis favorecidos dentro dos grupos vulnerábeis. As problemáticas categorizadas tenden a estandarizar a comprensión da realidade privilexiando os grupos dominantes tamén dentro dos colectivos desfavorecidos. No caso que analiza, as problemáticas dos homes afroamericanos e das mulleres brancas ocultan as das mulleres afroamericanas. Así insiste en que o enfoque unidimensional marxina a aquelas persoas con múltiples cargas e escurece as afirmacións que non se poden entender como resultado de fontes discretas de discriminación. Hull et al.<ref name="Butsomeofus_1982">{{cite book|title=All the Women Are White, All the Blacks Are Men, But Some of Us Are Brave: Black Women's Studies|editor1-first=Akasha Gloria|editor1-last=Hull|editor2-first=Patricia|editor2-last=Bell-Scott|editor3-first=Barbara|editor3-last=Smith|publisher=[[Feminist Press]]|date=1982|location=[[Old Westbury, New York]]|pages=[https://archive.org/details/allwomenarewhite00hull/page/401 401]|isbn=0912670959|oclc=8165060|url=https://archive.org/details/allwomenarewhite00hull/page/401}}</ref> reflicten este fenómeno no título do seu traballo sobre os estudos de mulleres negras: "Todas as mulleres son brancas, todos os negros son homes, pero algunhas de nós somos valentes". Con iso, dan a entender que, mentres o feminismo construíuse sobre a defensa das mulleres brancas e a loita contra a discriminación racial focalizou os problemas dos varóns afroamericanos, as mulleres afroamericanas quedaron desamparadas, fóra de toda cobertura tanto no ámbito do xénero como da raza. En certo modo, convertéronse nun subgrupo discriminado dentro dos grupos discriminados aos que pertencen. No grupo das mulleres, son discriminadas por ser afroamericanas, mentres no grupo das persoas afroamericanas, son discriminadas por ser mulleres. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Activismo]] [[Categoría:Discriminación]] [[Categoría:Interseccionalidade]] qqmk1cab2bs8a8nuuet57bm7ydasjml 0 387205 6149257 5851144 2022-08-03T09:45:30Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Internacional O'Hare | nomenativo = Chicago O'Hare International Airport | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = O'Hare International Airport (USGS).png | ancho-imaxe = 300px | título = Vista aérea do aeroporto | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = ORD | ICAO = KORD | FAA = ORD | LID = | tipo = público | dono = cidade de Chicago | operador = Chicago Department of Aviation | dono-oper = | cidade-sirve = [[Chicago, Illinois]] | localización = [[Chicago, Illinois]] | elevación-f = 668 | elevación-m = 204 | coordenadas = | web = http://www.flychicago.com/ohare | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 4L/22R | p1-lonx-f = 7 500 | p1-lonx-m = 2 286 | p1-sup = asfalto | p2-número = 4R/22L | p2-lonx-f = 8 075 | p2-lonx-m = 2 461 | p2-sup = asfalto | p3-número = 9L/27R | p3-lonx-f = 7 500 | p3-lonx-m = 2 286 | p3-sup = cemento | p4-número = 9R/27L | p4-lonx-f = 7 967 | p4-lonx-m = 2 428 | p4-sup = asfalto/cemento | p5-número = 10R/28L | p5-lonx-f = 7 500 | p5-lonx-m = 2 286 | p5-sup = cemento | p6-número = 10C/28C | p6-lonx-f = 10 801 | p6-lonx-m = 3 292 | p6-sup = cemento | p7-número = 10L/28R | p7-lonx-f = 13 000 | p7-lonx-m = 3 962 | p7-sup = asfalto/cemento | p8-número = 15/33 | p8-lonx-f = 9 686 | p8-lonx-m = 2 952 | p8-sup = asfalto/cemento | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 77 960 588 | cab-estad2 = Movementos | dato-estad2 = 867 635 | cab-estad3 = Carga (toneladas) | dato-estad3 = 1 726 361,6 | notas = }} O '''Aeroporto Internacional Chicago O'Hare''' ([[IATA]]: '''ORD''', [[ICAO]]: '''KORD''', [[FAA]] LID: '''ORD'''), tamén coñecido como '''Aeroporto O'Hare''', '''Aeroporto Internacional de Chicago''', '''Chicago O'Hare''', ou sinxelamente '''O'Hare''', é un [[aeroporto]] internacional situado no noroeste de [[Chicago, Illinois]], a 27&nbsp;km do centro da cidade. É o principal aeroporto que serve á área metropolitana de Chicago, xunto co [[Aeroporto Internacional Midway]], que se atopa a uns 16&nbsp;km máis preto do centro e que serve como aeroporto secundario. Está operado polo Departamento de Aviación da cidade de Chicago.<ref>{{cita web|título=About the Chicago Department of Aviation (CDA)|url=http://www.flychicago.com/business/cda/pages/default.aspx|editor=Chicago Department of Aviation|dataacceso=26 de agosto de 2017}}</ref> O'Hare foi o aeroporto máis concorrido do mundo en número de operacións no ano [[2014]], por diante do [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson]], que mantivo ese título dende [[2005]] ata [[2013]]; porén no ano seguinte Atlanta volveu a superalo. Ata [[1998]] O'Hare tamén foi o aeroporto máis concorrido do mundo en número de pasaxeiros; foi superado principalmente debido aos límites impostos no aeroporto polo goberno federal para reducir os atrasos nos voos.<ref>{{cita web|título=Subcommittee on Aviation: Hearing on Delay Reduction Efforts at Chicago's O'Hare Airport|url=http://www.house.gov/transportation/aviation/09-09-04/09-09-04memo.html|editor=United States House of Representatives|dataacceso=26 de agosto de 2017|data-arquivo=05 de xaneiro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070105235354/http://www.house.gov/transportation/aviation/09-09-04/09-09-04memo.html|url-morta=unfit}}</ref> En [[2016]] O'Hare foi o sexto aeroporto máis concorrido do mundo en número de pasaxeiros, o terceiro dos [[Estados Unidos]], e o máis concorrido do [[Medio Oeste]]. O'Hare ten oito pistas de aterraxe,<ref>{{cita web|título=Airport Operations 101|url=http://www.flychicago.com/community/ordnoise/airportoperations/pages/default.aspx|editor=Chicago Department of Aviation|dataacceso=26 de agosto de 2017}}</ref> máis que calquera outro aeroporto internacioanal.<ref>{{cita web|título=The biggest airports worldwide by number of runways|url=https://www.worlddata.info/biggest-airports.php?order=runways|editor=WorldData.info|dataacceso=26 de agosto de 2017}}</ref> En xaneiro de [[2017]] O'Hare tiña servizos directos a 208 destinos, incluídos 153 domésticos nos [[Estados Unidos]] e 55 internacionais cara [[Norteamérica]], [[Suramérica]], [[Asia]] e [[Europa]], facendo del unha porta de entrada internacional a gran parte do medio oeste estadounidense.<ref>{{cita web|título=Non-Stop Flight Information - O'Hare International Airport|url=http://www.flychicago.com/OHare/EN/MyFlight/DirectFlightInformation/Direct-Flight-Information.aspx|editor=Chicago Department of Aviation|dataacceso=26 de agosto de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170301081612/http://www.flychicago.com/OHare/EN/MyFlight/DirectFlightInformation/Direct-Flight-Information.aspx|dataarquivo=01 de marzo de 2017|urlmorta=yes}}</ref> O'Hare atópase entre un selecto grupo de aeroportos de todo o mundo coa distinción de ter servizos a máis de 200 destinos, xunto con [[Aeroporto de Londres-Heathrow|Heathrow]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto Internacional Atatürk|Atatürk]], [[Aeroporto de Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de París-Charles de Gaulle|Charles de Gaulle]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto Internacional de Dallas-Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] e [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai]]. O'Hare serve como un gran centro de conexións para [[United Airlines]] e [[American Airlines]], ademais de facelo para a aeroliña rexional [[Air Choice One]], e é unha cidade focal para [[Frontier Airlines]]<ref name="Frontier Airlines">{{cita web|título=Frontier Airlines making Chicago's O'Hare a focus|url=https://www.bizjournals.com/chicago/news/2014/09/30/frontier-airlines-making-chicagos-ohare-a-focus.html|editor=Chicago Business Journal|dataacceso=26 de agosto de 2017}}</ref> e [[Spirit Airlines]]. É o centro de conexións máis grande de United Airlines tanto en pasaxeiros transportados anualmente (16,6 millóns en 2016) e en voos diarios (585 de media).<ref>{{cita web|título=The fleet and hubs of United Airlines, by the numbers|url=https://www.usatoday.com/story/travel/flights/todayinthesky/2017/01/26/fleet-and-hubs-united-airlines-numbers/96983530/|editor=USA Today|dataacceso=26 de agosto de 2017}}</ref> Tamén é o terceiro centro de conexións máis grande de American Airlines, despois do [[Aeroporto Internacional de Dallas-Fort Worth]] e do [[Aeroporto Internacional de Charlotte-Douglas]], con 527 voos diarios a 120 destinos.<ref>{{cita web|título=Chicago, IL: O'Hare (ORD)|url=https://www.transtats.bts.gov/airports.asp?pn=1&Airport=ORD|editor=Bureau of Transportation Statistics|dataacceso=26 de agosto de 2017}}</ref> O'Hare foi votado como o "mellor aeroporto de Norteamérica" durante 10 anos polas revistas ''Business Traveler Magazine'' (1998–2003) e ''Global Traveler Magazine'' (2004–2007).<ref>{{cita web|título=Chicago Voted Best Airport in North America|url=http://www.flychicago.com/news/pdf/PressRelease12-6-07.pdf|editor=Chicago Department of Aviation|dataacceso=26 de agosto de 2017|data-arquivo=17 de abril de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120417101557/http://www.flychicago.com/news/pdf/PressRelease12-6-07.pdf|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{cita web|título=About CDA: Awards|url=http://www.flychicago.com/business/cda/pages/awards.aspx|editor=Chicago Department of Aviation|dataacceso=26 de agosto de 2017}}</ref> Pola outra banda, a lista da revista ''Travel + Leisure'' das "Cidades favoritas dos Estados Unidos" (2009) sitúan ao sistema aeroportuario de Chicago (O'Hare e Midway) como o segundo peor en atrasas, despois do sistema de aeroportos de [[Nova York]] ([[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|JFK]], [[Aeroporto Internacional de Newark Liberty|Newark Liberty]] e [[Aeroporto LaGuardia|LaGuardia]]).<ref>{{cita web|título=America's Favorite Cities 2009|url=http://www.travelandleisure.com/afc/2009/category/17/subcategory/98|editor=Travel + Leisure|dataacceso=26 de agosto de 2017|data-arquivo=06 de agosto de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100806061919/http://www.travelandleisure.com/afc/2009/category/17/subcategory/98|url-morta=unfit}}</ref> O'Hare acumula case o 20% dos atrasos e cancelacións de voos do país.<ref>{{cita web|título=Table 6 Ranking of Major Airport On-Time Departure Performance Year-to-date through April 2015|url=https://www.rita.dot.gov/bts/subject_areas/airline_information/airline_ontime_tables/2015_04/table_06|editor=Bureau of Transportation Statistics|dataacceso=26 de agosto de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170827042927/https://www.rita.dot.gov/bts/subject_areas/airline_information/airline_ontime_tables/2015_04/table_06|dataarquivo=27 de agosto de 2017|urlmorta=yes}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Aer Lingus]] | [[Aeroporto de Dublín|Dublín]] <!-- --> | [[Aeroméxico]] | [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[Air Canada]] | [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] (remata en novembro de 2017)<br/>'''Estacional''': [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]] <!-- --> | [[Air Canada Express]] | [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] (comeza en novembro de 2017) <!-- --> | [[Air Choice One]] | [[Aeroporto rexional Southeast Iowa|Burlington (IA)]], [[Aeroporto de Decatur|Decatur]], [[Aeroporto de Gogebic-Iron County|Ironwood]], [[Aeroporto municipal de Mason City|Mason City]] <!-- --> | [[Air France]]|[[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> | [[Air India]] | [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]] <!-- --> | [[Alaska Airlines]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <!-- --> | [[Alitalia]] | '''Estacional:''' [[Roma-Fiumicino]] <!-- --> | [[All Nippon Airways]] | [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Naritaa]] <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]] (remata en xaneiro de 2018), [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto John Wayne|Orange County (CA)]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno/Tahoe]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto de Tucson|Tucson]], [[Aeroporto de Tulsa|Tulsa]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]], [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Albuquerque|Albuquerque]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto do condado de Eagle|Eagle/Vail]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Jackson Hole|Jackson Hole]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester (UK)]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto de Norfolk|Norfolk]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Palm Springs|Palm Springs]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto de Venecia|Venecia]] (comeza en maio de 2018)<ref>http://www.chicagotribune.com/business/ct-american-airlines-chicago-venice-flights-0817-biz-20170816-story.html</ref> <!-- --> | [[American Eagle]] | [[Aeroporto de Akron-Canton|Akron/Canton]], [[Aeroporto de Albany|Albany]], [[Aeroporto de Albuquerque|Albuquerque]], [[Aeroporto de Appleton|Appleton]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto de Birmingham-Shuttlesworth|Birmingham (AL)]], [[Aeroporto municipal de Bismarck|Bismarck]], [[Aeroporto rexional Central Illinois|Bloomington/Normal]], [[Aeroporto de Boise|Boise]], [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]], [[Aeroporto de Cedar Rapids-Eastern Iowa|Cedar Rapids/Iowa City]], [[Aeroporto University of Illinois Willard|Champaign/Urbana]], [[Aeroporto de Charlottesville-Albemarle|Charlottesville]], [[Aeroporto de Chattanooga|Chattanooga]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Colorado Springs|Colorado Springs]], [[Aeroporto rexional de Columbia|Columbia (MO)]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Dayton|Dayton]], [[Aeroporto de Des Moines|Des Moines]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto rexional de Dubuque|Dubuque]], [[Aeroporto de El Paso|El Paso]], [[Aeroporto rexional de Evansville|Evansville]], [[Aeroporto internacional Hector|Fargo]], [[Aeroporto internacional Bishop|Flint]], [[Aeroporto rexional Northwest Arkansas|Fayetteville (AR)]], [[Aeroporto de Fort Wayne|Fort Wayne]], [[Aeroporto Gerald R. Ford|Grand Rapids]], [[Aeroporto de Green Bay-Austin Straubel|Green Bay]], [[Aeroporto internacional Piedmont Triad|Greensboro]], [[Aeroporto de Greenville-Spartanburg|Greenville/Spartanburg]], [[Aeroporto de Harrisburg|Harrisburg]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto rexional de Hattiesburg-Laurel|Hattiesburg/Laurel]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Huntsville|Huntsville]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]], [[Aeroporto de Kalamazoo/Battle Creek|Kalamazoo]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto McGhee Tyson|Knoxville]], [[Aeroporto municipal de La Crosse|La Crosse]], [[Aeroporto de Capital Region|Lansing]], [[Aeroporto Blue Grass|Lexington]], [[Aeroporto de Little Rock|Little Rock]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto rexional do condado de Dane|Madison]], [[Aeroporto rexional de Manhattan|Manhattan (KS)]], [[Aeroporto internacional Sawyer|Marquette]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto rexional de Meridian|Meridian (MS)]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto internacional Quad City|Moline-Quad City]], [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Aeroporto Central Wisconsin|Mosinee]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Norfolk|Norfolk]], [[Aeroporto Will Rogers World|Oklahoma City]], [[Aeroporto Eppley|Omaha]], [[Aeroporto de Peoria-General Wayne A. Downing|Peoria]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de T. F. Green|Providence]], [[Aeroporto de Richmond|Richmond]], [[Aeroporto de Rochester|Rochester (MN)]], [[Aeroporto de Rochester|Rochester (NY)]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de Sioux City|Sioux City]], [[Aeroporto rexional de Sioux Falls|Sioux Falls]], [[Aeroporto de Springfield-Branson|Springfield/Branson]], [[Aeroporto de Syracuse-Hancock|Syracuse]], [[Aeroporto de Toledo Express|Toledo]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto Cherry Capital|Traverse City]], [[Aeroporto de Tulsa|Tulsa]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]], [[Aeroporto rexional de Waterloo|Waterloo (IA)]], [[Aeroporto do condado de Westchester|White Plains]], [[Aeroporto de Wichita Dwight D. Eisenhower|Wichita]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Aspen|Aspen]], [[Aeroporto de Bozeman Yellowstone|Bozeman]], [[Aeroporto de Yampa Valley|Hayden/Steamboat Springs]], [[Aeroporto rexional de Montrose|Montrose]], [[Aeroporto de Rapid City|Rapid City]] <!-- --> | [[Asiana Airlines]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> | [[Austrian Airlines]] | [[Aeroporto de Viena|Viena]] <!-- --> | [[Avianca El Salvador]] | [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]] <!-- --> | [[Bahamasair]] | [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]]<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274230/bahamasair-adds-chicago-scheduled-service-in-w17/|title=bahamasair adds Chicago scheduled service in W17|first=UBM (UK) Ltd.|last=2017|publisher=}}</ref> <!-- --> | [[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> | [[Cathay Pacific]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> | [[Cayman Airways]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto Owen Roberts|Gran Caimán]] <!-- --> | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] <!-- --> | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá]] <!-- --> | [[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <!-- --> | [[Delta Connection]] | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]] <!-- --> | [[Delta Shuttle]] | [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]] <!-- --> | [[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> | [[Etihad Airways]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] <!-- --> | [[EVA Air]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> | [[Finnair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]] <!-- --> | [[Frontier Airlines]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de El Paso|El Paso]] (comeza en abril de 2018),<ref>{{Cita web |url=http://www.kvia.com/lifestyle/frontier-airlines-adding-new-non-stop-flights-from-el-paso-to-chicago/630408485 |título=Copia arquivada |data-acceso=30 de novembro de 2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171004035850/http://www.kvia.com/lifestyle/frontier-airlines-adding-new-non-stop-flights-from-el-paso-to-chicago/630408485 |dataarquivo=04 de outubro de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Long-Island-MacArthur|Long Island/Islip]] (comeza en abril de 2018),<ref>http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274916/frontier-airlines-outlines-launch-date-for-new-routes-in-s18/</ref> [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston (SC)]] (comeza en maio de 2018),<ref>http://www.postandcourier.com/business/frontier-airlines-to-launch-new-charleston-flights-to-chicago-denver/article_ff59c92a-9caf-11e7-b14c-fbe36f976857.html</ref> [[Aeroporto de Colorado Springs|Colorado Springs]], [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]] (comeza en maio de 2018),<ref>{{cita web|url=http://www.jacksonville.com/business/2017-09-26/frontier-begin-flights-four-cities-jacksonville|título=Frontier to begin flights to four cities from Jacksonville|urlmorta=yes|dataarquivo=18 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180118205339/http://www.jacksonville.com/business/2017-09-26/frontier-begin-flights-four-cities-jacksonville|data=26 de setembro de 2017|lingua=en|data-acceso=04 de febreiro de 2019}}</ref> [[Aeroporto de Pensacola|Pensacola (FL)]] (comeza en maio de 2018),<ref>{{Cita web |url=http://www.pnj.com/story/money/business/2017/10/17/frontier-airlines-announces-start-dates-pensacola-flights/772191001/.html |título=Copia arquivada |data-acceso=30 de novembro de 2017 |data-arquivo=25 de setembro de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190925064440/https://www.pnj.com/story/money/business/2017/10/17/frontier-airlines-announces-start-dates-pensacola-flights/772191001/ |url-morta=yes }}</ref> [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] (comeza en abril de 2018),<ref>https://www.bizjournals.com/chicago/news/2017/10/10/frontier-airlines-adding-service-from-ohare.html</ref> [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Trenton-Mercer|Trenton]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]] <!-- --> | [[Hainan Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]] <!-- --> | [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] | [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> | [[Icelandair]] | [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> | [[Interjet]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[Japan Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Naritaa]] <!-- --> | [[JetBlue Airways]] | [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]] <!-- --> | [[KLM]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[Korean Air]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> | [[LOT Polish Airlines]] | [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]] (comeza en maio de 2018),<ref>{{Cita web|url=http://www.fly4free.pl/lot-narodowym-przewoznikiem-wegier-poleci-z-budapesztu-do-nowego-jorku/|title=LOT narodowym przewoźnikiem Węgier! Poleci z Budapesztu do Chicago i NYC!|publisher=}}</ref> [[Aeroporto de Cracovia|Cracovia]], [[Varsovia-Chopin]] <!-- --> | [[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> | [[Norwegian Air Shuttle]] {{nowrap|operado por [[Norwegian Long Haul]]}} | [[Londres-Gatwick]] (comeza en marzo de 2018)<ref>{{Cita web|author=Liu, Jim|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273660/norwegian-adds-austin-chicago-service-in-s18/|title=Norwegian adds Austin / Chicago service in S18|publisher=Routesonline|date=July 5, 2017|accessdate=July 5, 2017}}</ref>, [[Aeroporto de París-Charles de Gaulle|Paris CDG]], [[Aeroporto de Roma-Fiumicino|Roma]] <!-- --> | [[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> | [[Royal Jordanian]] | [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]] <!-- --> | [[Scandinavian Airlines]] | [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Estocolmo-Arlanda]] <!-- --> | [[Spirit Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]],<ref name=Spirit>{{Cita web|url=http://ir.spirit.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=1027361|title=Cancun Calling! Spirit Airlines to Begin Flights from Baltimore/Washington and Chicago to Mexican Vacation Hotspot|publisher=Spirit|date=May 2017|accessdate=May 22, 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170809090728/http://ir.spirit.com/releasedetail.cfm?releaseid=1027361|dataarquivo=09 de agosto de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Myrtle Beach|Myrtle Beach]], [[Aeroporto de Oakland|Oakland]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]]<ref>{{Cita web|author=Benjamin Bearup|url=https://airwaysmag.com/airlines/spirit-airlines-expands-in-new-orleans/|title=SPIRIT AIRLINES EXPANDS IN NEW ORLEANS|publisher=Airways Magazine|website=airwaysmag.com|date=24 Aug 2017|accessdate=24 Aug 2017}}</ref> <!-- --> | {{nowrap|[[Swiss International Air Lines]]}} | [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> | [[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> | [[United Airlines]] | [[Aeroporto de Albany|Albany]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto Philip S. W. Goldson|Cidade de Belize]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]], [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Des Moines|Des Moines]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto Gerald R. Ford|Grand Rapids]], [[Aeroporto de Harrisburg|Harrisburg]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Kahului|Kahului]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto rexional do condado de Dane|Madison]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Norfolk|Norfolk]], [[Aeroporto Will Rogers World|Oklahoma City]], [[Aeroporto Eppley|Omaha]], [[Aeroporto John Wayne|Orange County (CA)]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Richmond|Richmond]], [[Aeroporto de Rochester|Rochester (NY)]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Spokane|Spokane]], [[Aeroporto de Syracuse-Hancock|Syracuse]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Naritaa]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]], [[Aeroporto de Wichita Dwight D. Eisenhower|Wichita]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Albuquerque|Albuquerque]], [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Boise|Boise]], [[Aeroporto de Bozeman Yellowstone|Bozeman]], [[Aeroporto de Burlington|Burlington (VT)]], [[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston (SC)]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Fairbanks|Fairbanks]], [[Aeroporto Owen Roberts|Gran Caimán]], [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]], [[Aeroporto de Jackson Hole|Jackson Hole]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]], [[Aeroporto Daniel Oduber Quirós|Liberia]], [[Aeroporto de Mazatlán|Mazatlán]] (comeza en decembro de 2017),<ref name="routesonline.com">{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274291/united-adds-mazatlan-service-in-w17/|title=United domestic routes addition from June 2017|first=UBM (UK) Ltd.|last=2017|publisher=}}</ref> [[Aeroporto de Missoula|Missoula]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto rexional de Montrose|Montrose]], [[Aeroporto de Myrtle Beach|Myrtle Beach]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]], [[Aeroporto de Palm Springs|Palm Springs]], [[Aeroporto de Portland (Maine)|Portland (ME)]], [[Aeroporto de T. F. Green|Providence]], [[Aeroporto de Providenciales|Providenciales]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno-Tahoe]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Sarasota-Bradenton|Sarasota]], [[Aeroporto de Hewanorra|Santa Lucía]], [[Aeroporto Princesa Xiana|St. Maarten]], [[Aeroporto Cyril E. King|San Tomé, Illas Virxes]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Juan Santamaría International Airport|San Jose de Costa Rica]], [[Aeroporto de Savannah/ Hilton Head|Savannah]], [[Aeroporto do condado de Eagle|Vail/Eagle]], [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]] <!-- --> | [[United Express]] | [[Aeroporto de Akron-Canton|Akron/Canton]], [[Aeroporto de Albany|Albany]], [[Aeroporto de Albuquerque|Albuquerque]], [[Aeroporto de Lehigh Valley|Allentown]], [[Aeroporto de Appleton|Appleton]], [[Aeroporto de Asheville|Asheville]], [[Aeroporto de Aspen|Aspen]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto de Birmingham-Shuttlesworth|Birmingham (AL)]], [[Aeroporto de Boise|Boise]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]], [[Aeroporto de Burlington|Burlington (VT)]], [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto rexional de Cape Girardeau|Cape Girardeau]] (comeza en decembro de 2017),<ref>http://www.kfvs12.com/story/36236036/skywest-airlines-approved-as-cape-girardeaus-air-service-provider</ref> [[Aeroporto de Cedar Rapids-Eastern Iowa|Cedar Rapids/Iowa City]], [[Aeroporto University of Illinois Willard|Champaign/Urbana]], [[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston (SC)]], [[Aeroporto Yeager|Charleston (WV)]], [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto de Charlottesville-Albemarle|Charlottesville]], [[Aeroporto de Chattanooga|Chattanooga]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto North Central West Virginia|Clarksburg (WV)]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Colorado Springs|Colorado Springs]], [[Aeroporto rexional de Columbia|Columbia (MO)]], [[Aeroporto metropolitano de Columbia|Columbia (SC)]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Dayton|Dayton]], [[Aeroporto de Des Moines|Des Moines]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Duluth|Duluth]], [[Aeroporto rexional Chippewa Valley|Eau Claire]], [[Aeroporto de Erie|Erie]], [[Aeroporto rexional de Evansville|Evansville]], [[Aeroporto internacional Bishop|Flint]], [[Aeroporto internacional Hector|Fargo]], [[Aeroporto rexional Northwest Arkansas|Fayetteville/Bentonville]], [[Aeroporto de Fort Wayne|Fort Wayne]], [[Aeroporto Gerald R. Ford|Grand Rapids]], [[Aeroporto de Green Bay-Austin Straubel|Green Bay]], [[Aeroporto internacional Piedmont Triad|Greensboro]], [[Aeroporto de Greenville-Spartanburg|Greenville/Spartanburg]], [[Aeroporto do condado de Houghton Memorial|Houghton/Hancock]], [[Aeroporto de Harrisburg|Harrisburg]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Huntsville|Huntsville]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Jackson-Evers|Jackson (MS)]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]], [[Aeroporto de Kalamazoo/Battle Creek|Kalamazoo]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto McGhee Tyson|Knoxville]], [[Aeroporto de Capital Region|Lansing]], [[Aeroporto Blue Grass|Lexington]], [[Aeroporto de Lincoln (Nebrasca)|Lincoln]], [[Aeroporto de Little Rock|Little Rock]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto rexional do condado de Dane|Madison]], [[Aeroporto rexional de Manchester-Boston|Manchester (NH)]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto rexional de Mobile|Mobile]], [[Aeroporto internacional Quad City|Moline-Quad City]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Aeroporto Central Wisconsin|Mosinee]], [[Aeroporto do condado de Muskegon|Muskegon]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Norfolk|Norfolk]], [[Aeroporto Will Rogers World|Oklahoma City]], [[Aeroporto Eppley|Omaha]], [[Aeroporto de Otava|Otava]], [[Aeroporto rexional Barkley|Paducah]], [[Aeroporto de Peoria-General Wayne A. Downing|Peoria]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Portland (Maine)|Portland (ME)]], [[Aeroporto rexional de Quincy|Quincy]] (comeza en decembro de 2017), [[Aeroporto de T. F. Green|Providence]], [[Aeroporto de Richmond|Richmond]], [[Aeroporto rexional de Roanoke-Blacksburg|Roanoke]], [[Aeroporto de Rochester|Rochester (MN)]], [[Aeroporto de Rochester|Rochester (NY)]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto MBS International|Saginaw]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de Savannah/ Hilton Head|Savannah]], [[Aeroporto rexional de Sioux Falls|Sioux Falls]], [[Aeroporto de South Bend|South Bend]], [[Aeroporto Abraham Lincoln Capital|Springfield (IL)]], [[Aeroporto de Springfield-Branson|Springfield/Branson]], [[Aeroporto University Park|State College]], [[Aeroporto de Syracuse-Hancock|Syracuse]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto Cherry Capital|Traverse City]], [[Aeroporto de Tucson|Tucson]], [[Aeroporto de Tulsa|Tulsa]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]], [[Aeroporto do condado de Westchester|White Plains]], [[Aeroporto de Wichita Dwight D. Eisenhower|Wichita]], [[Aeroporto de Wilkes-Barre/Scranton|Wilkes–Barre/Scranton]], [[Aeroporto de Winnipeg|Winnipeg]]<br/>'''Estacional:'' [[Aeroporto de Bangor|Bangor]], [[Aeroporto de Billings Logan|Billings]], [[Aeroporto de Bozeman Yellowstone|Bozeman]], [[Aeroporto rexional Yellowstone|Cody]], [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto de Great Falls|Great Falls]], [[Aeroporto rexional de Gunnison-Crested Butte|Gunnison/Crested Butte]], [[Aeroporto de Yampa Valley|Hayden/Steamboat Springs]], [[Aeroporto de Jackson Hole|Jackson Hole]], [[Aeroporto internacional Glacier Park|Kalispell]], [[Aeroporto de Key West|Key West]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Missoula|Missoula]], [[Aeroporto rexional de Montrose|Montrose]], [[Aeroporto de Myrtle Beach|Myrtle Beach]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]], [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Quebec]], [[Aeroporto de Palm Springs|Palm Springs]], [[Aeroporto de Pensacola|Pensacola]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Rapid City|Rapid City]], [[Aeroporto de Sarasota-Bradenton|Sarasota]], [[Aeroporto Friedman Memorial|Sun Valley]] (comeza en decembro de 2017)<ref>http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274353/united-adds-seasonal-chicago-sun-valley-route-in-w17/</ref> <!-- --> | [[Virgin America]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] <!-- --> | [[VivaAerobus]] |'''Estacional:''' [[Aeroporto de Cancún|Cancún]] (comeza en febreiro de 2018)<ref name=viva>{{Cita web |url=https://www.vivaaerobus.com/mx/destinos/nuevas-rutas-para-ti#nuevos-vuelos-cancun|title= New Flights|publisher= Viva Aerobus|date= October 2017 |accessdate= October 9, 2017}}</ref> <!-- --> | [[Volaris]] | [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]] (comeza en novembro de 2017),<ref name=volarisORD /> [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]],<ref name=volarisORD>{{Cita web |url= http://www.milenio.com/negocios/volaris-rutas-nuevas-aviacion-chicago-huatulco-zihuatanejo-milenio-noticias_0_904109728.html |title= Volaris will connect Chicago with Huatulco and Zihuatanejo|language=Spanish |publisher= Grupo Milenio|date= February 2017 |accessdate= February 19, 2017}}</ref> [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]] <!-- --> | [[WestJet]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Calgary|Calgary]] <!----> | [[WOW air]] |'''Estacional:''' [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list|3rdcoltitle = Refs | [[AeroUnion]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] | | [[AirBridgeCargo Airlines]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Moscova-Domodedovo]] | <ref>{{Cita web|title=Our Network|url=http://www.airbridgecargo.com/en/page/29/our-network|accessdate=12 September 2017}}</ref> | [[Air China Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Edmonton|Edmonton]],<ref>{{Cita web|url=http://flightaware.com/live/findflight/CYEG/KORD|title=Flight Finder&nbsp;✈ Edmonton Int'l (CYEG) - Chicago O'Hare Intl (KORD) ✈ FlightAware|website=FlightAware}}</ref> [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]] | | [[Air France Cargo]] | [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Glasgow-Prestwick|Prestwick]] | | [[Asiana Airlines|Asiana Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] | | [[ASL Airlines Belgium]] | [[Aeroporto de Liexa|Liexa]] | | [[Atlas Air]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] | | [[Cargolux]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] | | [[Cathay Pacific Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]] | | [[China Airlines Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] | | [[China Cargo Airlines]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]] | | [[China Southern Airlines|China Southern Cargo]] | [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | <ref>{{Cita web |url=http://www.csnva.org/our-routes.html |title=China Southern Cargo Schedule |accessdate=March 28, 2013 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140119045603/http://www.csnva.org/our-routes.html |archivedate=19 de xaneiro de 2014 }}</ref> | [[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[ABX Air]]}} | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]] | | [[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]] | | [[Emirates SkyCargo]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] | <ref>{{Cita web |url=http://www.skycargo.com/english/about-us/our-network/routemap.aspx |title=SkyCargo Route Map |website=Emirates SkyCargo |accessdate=May 9, 2013 |data-arquivo=16 de febreiro de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130216065220/http://www.skycargo.com/english/about-us/our-network/routemap.aspx |url-morta=yes }}</ref> | [[Etihad Airways|Etihad Cargo]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto de Miami|Miami]] | <ref>{{Cita novas |url=http://www.aircargonews.net/news/single-view/news/etihad-cargo-and-atlas-airs-round-the-world-freighter-service.html |title=Etihad Cargo and Atlas Air's round-the-world freighter service |date=May 30, 2013 |accessdate=May 31, 2013}}</ref> | [[EVA Air Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] | | [[FedEx Express]] | [[Aeroporto de Fort Worth Alliance|Fort Worth/Alliance]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Oakland|Oakland]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]] | | [[Kalitta Air]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Khabarovsk Novy|Khabarovsk]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]] | | [[Korean Air|Korean Air Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Toronto-Pearson]] | | [[LOT Polish Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Cargojet]]}} | [[Varsovia-Chopin]] | | [[Lufthansa Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester (UK)]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]] | <ref>{{cite press release |first=Łukasz |last=Malinowski |title=Cargo Jet i PLL LOT Cargo uruchomiły trasę z Pyrzowic do Chicago |trans-title=Jet Cargo and LOT Polish Airlines Cargo Has Launched a Route from Katowice to Chicago |language=Polish |url=http://www.rynekinfrastruktury.pl/artykul/55/1/cargo-jet-i-pll-lot-cargo-uruchomily-trase-z-pyrzowic-do-chicago.html |publisher=Aeroporto de Katowice |date=February 14, 2012 |accessdate=July 15, 2012}}</ref> | [[Lufthansa Cargo]]<br/>{{nowrap|operado por [[AeroLogic]]}} | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] | | [[Nippon Cargo Airlines]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Frankfurt-Hahn]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|Nova York-JFK]] | <ref name="AeroLogic route map">{{Cita web |title=The customized AeroLogic network |url=http://www.aerologic.aero/network |website=Aero Logic |accessdate=August 13, 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130808224442/http://aerologic.aero/network |dataarquivo=08 de agosto de 2013 |urlmorta=yes }}</ref> | [[Nippon Cargo Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto de Edmonton|Edmonton]] | <ref>http://globalnews.ca/news/3663253/edmonton-adds-to-cargo-load-with-a-regular-flight-to-tokyo/</ref> | [[Qantas Freight]]<br/>{{nowrap|operado por [[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] | <ref>{{cite map |title=Quantas Freight International Network Map |publisher=Quanta Freight |url=http://www.qantas.com.au/cargo/pdf/FreightNetworkMap.pdf |format=PDF |accessdate=September 1, 2015 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150924083444/http://www.qantas.com.au/cargo/pdf/FreightNetworkMap.pdf |dataarquivo=24 de setembro de 2015 |urlmorta=yes }}</ref><ref name="info.flightmapper.net">{{Cita web|url=http://info.flightmapper.net/flight/Qantas_QF_7552 |title=Qantas flight QF 7552 schedule |website=Info.flightmapper.net |date=April 27, 2016 |accessdate=2016-04-27}}</ref><ref name="Air Cargo World">{{Cita novas |title=Qantas Freight Launches Chongqing Route |url=http://aircargoworld.com/qantas-freight-launches-chongqing-route/ |work=Air Cargo World |date=April 19, 2012 |accessdate=July 15, 2012 |data-arquivo=25 de setembro de 2015 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150925094727/http://aircargoworld.com/qantas-freight-launches-chongqing-route/ |url-morta=yes }}</ref><ref>{{Cita web |title=Qantas Freighter Network Northern Summer Schedule 2010 |url=http://www.qantas.com.au/freight/pdf/QFFreighterscheduleJune2010.pdf |website=Qantas Freight |date=June 2010|accessdate=July 15, 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101230000848/http://www.qantas.com.au/freight/pdf/QFFreighterscheduleJune2010.pdf|archivedate=December 30, 2010}}</ref> | [[Qatar Airways|Qatar Airways Cargo]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Milán-Malpensa]] | <ref>{{Cita web |title=Qatar Airways to Begin Chicago Freighter Service |url=http://www.ameinfo.com/239240.html |work=AMEinfo |date=August 2, 2010 |accessdate=November 3, 2010 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100803064848/http://www.ameinfo.com/239240.html |archivedate=03 de agosto de 2010 }}</ref><ref>{{Cita novas |title=Qatar Airways to begin Chicago freighter service |work=Air Cargo News |url=http://www.aircargonews.net/news/single-view/news/qatar-airways-to-begin-chicago-freighter-service.html |date=August 10, 2010 |accessdate=September 1, 2015}}</ref><ref>{{Cita novas |url=http://www.joc.com/air-cargo/cargo-airlines/qatar-airways/qatar-airways-start-milan-chicago-freighter-service_20130606.html |title=Qatar Airways to Start Milan-Chicago Freighter Service |work=[[The Journal of Commerce]] |date=June 6, 2013 |accessdate=June 29, 2013}}</ref> | [[Silk Way Airlines]] | [[Aeroporto Heydar Aliyev|Baku]] | <ref>{{Cita web |title=Silk Way Launches Direct Flights to Chicago |url=http://www.aviationpros.com/news/12260892/silk-way-west-airlines-launches-direct-flights-to-chicago |accessdate=October 2, 2016 |date=September 23, 2016 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161001041826/http://www.aviationpros.com/news/12260892/silk-way-west-airlines-launches-direct-flights-to-chicago |dataarquivo=01 de outubro de 2016 |urlmorta=yes }}</ref> | [[Singapore Airlines Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] | <ref>{{Cita web |title=Singapore Airlines Cargo |url=http://www.siacargo.com/FPSearch.aspx |website=Singapore Airlines Cargo |accessdate=June 10, 2013 |date=September 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130517195359/http://www.siacargo.com/fpsearch.aspx |archivedate=17 de maio de 2013 |df=mdy |urlmorta=yes }}</ref> | [[Turkish Airlines|Turkish Airlines Cargo]] | [[Istanbul-Atatürk]], [[Aeroporto de Maastricht/Aquisgrán|Maastricht]], [[Aeroporto de Shannon|Shannon]] | <ref>{{Cita novas |title=Turkish freighter goes to Chicago |url=http://www.aircargonews.net/en/news/airlines/freighter/single-view/news/turkish-freighter-goes-to-chicago.html |work=Air Cargo News |date=April 7, 2015 |accessdate=April 12, 2015 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150701232251/http://www.aircargonews.net/en/news/airlines/freighter/single-view/news/turkish-freighter-goes-to-chicago.html |dataarquivo=01 de xullo de 2015 |urlmorta=yes }}</ref> | [[UPS Airlines]] | [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Aeroporto internacional Rickenbacker|Columbus-Rickenbacker]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]] | | [[UPS Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Sky Lease Cargo]]}} | [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]] | | [[Yangtze River Express]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.flychicago.com/ohare/home/pages/default.aspx Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Illinois|O'Hare]] 9ydex4vcyjur576bsbbwugl7qvd19ao 0 387261 6149325 4459313 2022-08-03T10:23:25Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Ängelholm-Helsingborg | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Ängelholm airport overview 2.JPG | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = AGH | ICAO = ESTA | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Peab | operador = Ängelholms Flygplats AB | dono-oper = | cidade-sirve = | localización = | elevación-f = 68 | elevación-m = 21 | coordenadas = | web = [https://www.angelholmhelsingborgairport.se/ angelholmhelsingborgairport.se] | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 14/32 | p1-lonx-f = 6 381 | p1-lonx-m = 1 945 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 416 675 | notas = }} O '''aeroporto de Ängelholm-Helsingborg''' ([[IATA]]: '''AGH''', [[ICAO]]: '''ESTA''') é un [[aeroporto]] sueco situado a 34&nbsp;km de [[Helsingborg]] e a 7 de [[Ängelholm]], no sur do país. == Historia == No ano [[1945]] abríuse unha base militar da forza aérea. En [[1960]] comezaron os voos civís de pasaxeiros dende o aeroporto. No ano [[2002]] a forza aérea abandonou as instalación e converteuse nun aeroporto unicamente civil. A súa ruta con [[Estocolmo]] é a que sempre tivo un maior número de pasaxeiros. == Aeroliñas e destinos == {{Airport-dest-list |[[BRA Braathens Regional Airlines]] | [[Aeroporto de Estocolmo-Bromma|Estocolmo–Bromma]] <br> '''Estacional''': [[Aeroporto de Mora-Siljan|Mora-Siljan]], [[Aeroporto de Visby|Visby]] |{{nowrap|[[Corendon Airlines]]}} | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] |[[Primera Air]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto da Madeira|Funchal]], [[Aeroporto Xoán Paulo II|São Miguel]] |[[Scandinavian Airlines]] | [[Aeroporto de Estocolmo-Arlanda|Estocolmo–Arlanda]] <br> '''Estacional''': [[Aeroporto de Åre Östersund|Åre Östersund]] |[[Scandjet]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Catania-Fontanarossa|Catania]], [[Aeroporto de Rijeka|Rijeka]] |[[Thomas Cook Airlines Scandinavia]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Milas-Bodrum|Bodrum]] }} == Estadísticas == O aeroporto de Ängelholm-Helsingborg é o terceiro aeroporto máis grande do sur de Suecia ([[Götaland]]) e o décimo máis grande de todo o país. No ano [[2013]] pasaron polas súas intalacións 412 852 pasaxeiros.<ref>{{cita web|título=Statistics|url=http://www.webcitation.org/5y2k3Ty4o|editor=Swedavia|dataacceso=27 de agosto de 2017|data-arquivo=13 de novembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171113050346/https://www.webcitation.org/5y2k3Ty4o|url-morta=yes}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Aeroportos de Suecia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Suecia|Ängelholm]] 9plpgmqzur2ubgvyeghwq05gqn7dlv6 0 387941 6149275 6108076 2022-08-03T09:51:56Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Berlín-Schönefeld | nomenativo = ''Flughafen Berlin-Schönefeld'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = | ancho-imaxe = | título = | imaxe2 = FLUGHAFEN SCHONEFELD BERLIN GERMANY JUNE 2013 (9025967808).jpg | ancho-imaxe2 = 300px | título 2 = | IATA = SXF | ICAO = EDDB | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Flughafen Berlin Brandenburg GmbH | dono-oper = | cidade-sirve = [[Berlín]] | localización = | elevación-f = | elevación-m = | coordenadas = | web = http://www.berlin-airport.de/en/travellers-sxf/index.php | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 07L/25R | p1-lonx-f = | p1-lonx-m = 3 600 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 11 652 922 | notas = }} O '''aeroporto de Berlín-Schönefeld''' ([[IATA]]: '''SXF''', [[ICAO]]: '''EDDB''') é o aeroporto internacional secundario de [[Berlín]], a capital de [[Alemaña]]. Está situado a 18&nbsp;km ao sueste da cidade, preto de [[Schönefeld]]. É o máis pequenos dos dous aeroportos de Berlín, despois do de [[aeroporto de Berlín-Tegel|Tegel]], e é unha base de [[Condor Flugdienst|Condor]], [[easyJet]] e [[Ryanair]]. Schönefeld foi o principal aeroporto civil da [[República Democrática Alemá]] e o único do antigo Berlín Oriental. Tense previsto incorporar parte das infraestruturas de Schönefeld ao novo [[aeroporto de Berlín-Brandenburgo]] cando abra,<ref>{{cita web|título=The future lies in Schoenefeld|url=http://www.berlin-airport.de/EN/BBI/FlughafenDerZukunft/Aus3Mach1/zukunftschoenefeld.html|editor=Berlin Airport|dataacceso=6 de setembro de 2017|data-arquivo=02 de maio de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110502150350/http://www.berlin-airport.de/EN/BBI/FlughafenDerZukunft/Aus3Mach1/zukunftschoenefeld.html|url-morta=unfit}}</ref> nalgún momento do ano 2018.<ref>{{cita web|título=Dann halt 2018|url=http://www.sz-online.de/nachrichten/dann-halt-2018-3594163.html|editor=Sächsische Zeitung|dataacceso=6 de setembro de 2017}}</ref> Anunciouse que as terminais de Schönefeld se usen ata polo menos o ano 2023 para encargarse das aeroliñas de baixo custo como parte do novo aeroporto.<ref name="airliners.de">{{cita web|título=Am Flughafen Schönefeld wird bald neue Ankunftshalle eröffnet|url=http://www.airliners.de/am-flughafen-schoenefeld-ankunftshalle/40150|editor=airliners.de|dataacceso=6 de setembro de 2017}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[Aeroflot]] | [[Aeroporto de Moscova-Sheremetyevo|Moscova-Sheremetyevo]] <!-- --> |[[Aeroflot]] <br>{{nowrap|operado por [[Rossiya Airlines]]}} | [[Aeroporto de Pulkovo|San Petersburgo]] <!-- --> |[[Air Algérie]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]] <!-- --> |[[Air VIA]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Burgas|Burgas]], [[Aeroporto de Varna|Varna]] <!-- --> |[[Astra Airlines]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> |[[Azur Air Germany]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]] <!-- --> |[[Belavia]] | [[Aeroporto de Minsk|Minsk]] <!-- --> |{{nowrap|[[Bulgarian Air Charter]]}} | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Burgas|Burgas]], [[Aeroporto de Varna|Varna]] <!-- --> |[[Condor Flugdienst|Condor]] | [[Aeroporto de Agadir-Al Massira|Agadir]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]] <br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Dalaman|Dalaman]], [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]], [[Aeroporto de Sochi|Sochi]]<ref>{{cita web|título=Condor W17 Berlin – Sochi operations|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272854/condor-w17-berlin-sochi-operations/|editor=Routes Online|dataacceso=26 de setembro de 2017}}</ref> <!-- --> |[[easyJet]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Basilea-Mulhouse-Friburgo|Basilea/Mulhouse]], [[Aeroporto de Bordeos-Mérignac|Bordeos]], [[Aeroporto de Bristol|Bristol]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]], [[Aeroporto de Glasgow|Glasgow]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto de Liverpool-John Lennon|Liverpool]], [[Londres-Gatwick]], [[Londres-Luton]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]] (comeza en outubro de 2017), [[Aeroporto de Lión-Saint Exupéry|Lión]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]], [[Aeroporto de Milán-Malpensa|Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Marsella-Provenza|Marsella]], [[Aeroporto de Nápoles-Capodichino|Nápoles]], [[Aeroporto de Newcastle|Newcastle]], [[Aeroporto de Niza-Costa Azul|Niza]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[París-Orly]], [[Aeroporto de Pisa-Galileo Galilei|Pisa]], [[Aeroporto de Pristina|Pristina]], [[Aeroporto de Salzburgo|Salzburgo]], [[Aeroporto de Talín|Talín]] (comeza en novembro de 2017), [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]], [[Aeroporto de Tesalónica|Tesalónica]], [[Aeroporto de Tolosa-Blagnac|Tolosa]], [[Aeroporto de Venecia-Marco Polo|Venecia]], [[Aeroporto de Viena|Viena]], [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Bastia-Poretta|Bastia]], [[Aeroporto de Cagliari-Elmas|Cagliari]], [[Aeroporto de Catania-Fontanarossa|Catania]], [[Aeroporto de Corfú-Ioannis Kapodistrias|Corfú]], [[Aeroporto de Dubrovnik|Dubrovnik]], [[Aeroporto de Faro|Faro]], [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]], [[Aeroporto de La Palma|La Palma]], [[Aeroporto de Olbia-Costa Smeralda|Olbia]], [[Aeroporto de Pula|Pula]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]], [[Aeroporto de Split|Split]], [[Aeroporto de Varna|Varna]] <!-- --> |[[EgyptAir]] | [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]] <!-- --> |[[FlyEgypt]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Sharm El Sheikh|Sharm El Sheikh]] (comeza en novembro de 2017) <!-- --> |[[Freebird Airlines]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] <!-- --> |[[Germania (aeroliña)|Germania]]| [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="Rutas Germania">{{cita web|título=Germania schedules new Berlin routes for W17|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271173/germania-schedules-new-berlin-routes-for-w17/|editor=Routes Online|dataacceso=26 de setembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="Rutas Germania"/> [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]] (comeza en outubro de 2017), [[Aeroporto de Paphos|Paphos]], [[Aeroporto Imán Khomeini|Teherán-Imán Khomeini]] <br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Milas-Bodrum|Bodrum]], [[Aeroporto de Burgas|Burgas]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Rovaniemi|Rovaniemi]], [[Aeroporto de Sharm El Sheikh|Sharm El Sheikh]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="Rutas Germania"/> [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]] <!-- --> |[[Norwegian Air Shuttle]] | [[Aeroporto de Bergen|Bergen]], [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]] (remata en outubro de 2017),<ref>{{cita web|título=Norwegian lukker Berlin-rute fra København|url=http://borsen.dk/nyheder/virksomheder/artikel/1/349505/norwegian_lukker_berlin-rute_fra_koebenhavn.html|editor=Borsen|dataacceso=26 de setembro de 2017|data-arquivo=16 de agosto de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170816005116/http://borsen.dk/nyheder/virksomheder/artikel/1/349505/norwegian_lukker_berlin-rute_fra_koebenhavn.html|url-morta=yes}}</ref> [[Oslo-Gardermoen]], [[Estocolmo-Arlanda]] <br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Stavanger|Stavanger]] <!-- --> |[[Norwegian Air Shuttle]] <br>{{nowrap|operado por [[Norwegian Air International]]}} | [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]] <!-- --> |[[Jet2.com]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Leeds Bradford|Leeds/Bradford]] <!-- --> |[[Pegasus Airlines]] | [[Aeroporto de Istanbul-Sabiha Gökçen|Istanbul-Sabiha Gökçen]] <br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] <!-- --> |[[Ryanair]] | [[Aeroporto de Alacant|Alacant]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Bari-Palese|Bari]], [[Aeroporto internacional de Belfast|Belfast-Internacional]], [[Aeroporto de Bérgamo-Orio al Serio|Bérgamo]], [[Aeroporto de Billund|Billund]],<ref name="Rutas Ryanair">{{cita web|título=Ryanair W17 new routes as of 05MAR17|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271685/ryanair-w17-new-routes-as-of-05mar17/|editor=Routes Online|dataacceso=26 de setembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Aeroporto de Bratislava-Milan Rastislav Štefánik|Bratislava]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto de Catania-Fontanarossa|Catania]], [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de East Midlands|East Midlands]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Glasgow|Glasgow]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Kerry|Kerry]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="Rutas Ryanair"/> [[Aeroporto de Cracovia-Xoán Paulo II|Cracovia]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="Rutas Ryanair"/> [[Aeroporto de Lanzarote|Lanzarote]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Malta|Malta]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]], [[Aeroporto de Niš-Constantino o Grande|Niš]], [[Aeroporto de Palermo-Punta Raisi|Palermo]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Pisa-Galileo Galilei|Pisa]], [[Aeroporto de Podgorica|Podgorica]], [[Aeroporto de Sá Carneiro|Porto]], [[Aeroporto de Riga|Riga]], [[Aeroporto de Roma-Ciampino|Roma-Ciampino]], [[Aeroporto de Santander|Santander]], [[Aeroporto de Sevilla|Sevilla]], [[Aeroporto de Shannon|Shannon]] (remata en outubro de 2017), [[Aeroporto de Sofía|Sofía]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]], [[Aeroporto de Tesalónica|Tesalónica]], [[Aeroporto de Timișoara-Traian Vuia|Timișoara]], [[Aeroporto de Tolosa-Blagnac|Tolosa]], [[Aeroporto de Treviso|Treviso]], [[Aeroporto de Valencia|Valencia]], [[Aeroporto de Verona-Villafranca|Verona]], [[Aeroporto de Vilnius|Vilnius]] <br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Ovda|Eilat-Ovda]] (comeza en outubro de 2017), [[Aeroporto de Rzeszów-Jasionka|Rzeszów]], [[Aeroporto de Zadar|Zadar]] <!-- --> |[[Small Planet Airlines Germany]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Marsa Alam|Marsa Alam]] (comeza en novembro de 2017) <!-- --> |[[Transavia]] | [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] (remata en outubro de 2017)<ref>{{cita web|título=Transavia löst Basis in München auf|url=http://www.aero.de/news-26054/Transavia-loest-Basis-in-Muenchen-auf.html|editor=aero.de|dataacceso=26 de setembro de 2017}}</ref>> <br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Rotterdam-A Haia|Rotterdam]] <!-- --> |[[Transavia France]] | [[Aeroporto de Nantes-Atlantique|Nantes]] <!-- --> |[[Tunisair]] | [[Aeroporto de Xerba-Zarzis|Xerba]], [[Aeroporto de Enfidha-Hammamet|Enfidha]] <!-- --> |[[Up (Airline)|UP]] <br>{{nowrap|operado por [[El Al]]}} | [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> |[[Wizz Air]] | [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]] (comeza en decembro de 2017), [[Aeroporto de Chișinău|Chișinău]], [[Aeroporto de Cluj-Napoca|Cluj-Napoca]], [[Aeroporto de Kutaisi|Kutaisi]], [[Aeroporto de Lviv|Lviv]], [[Aeroporto de Skopje|Skopje]], [[Aeroporto de Tuzla|Tuzla]] <!-- --> |[[WOW air]] | [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[FedEx Feeder]] <br>{{nowrap|operado por [[ASL Airlines Ireland]]}}| [[Aeroporto de Gdańsk-Lech Wałęsa|Gdańsk]], [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[West Air Sweden]] | [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} {{Aeroportos de Alemaña}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Alemaña|Berlín-Schönefeld]] 7jiff10a52f20nq9vraqe9zun87u5xn 0 387970 6149279 5548686 2022-08-03T09:53:03Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Bristol | nomenativo = ''Bristol Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Bristol airport overview.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = BRS | ICAO = EGGD | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Ontario Teachers' Pension Plan | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Bristol]] | localización = | elevación-f = | elevación-m = | coordenadas = | web = http://www.bristolairport.co.uk/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 09/27 | p1-lonx-f = 6 598 | p1-lonx-m = 2 011 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 7 610 780 | notas = }} O '''aeroporto de Bristol''' ([[IATA]]: '''BRS''', [[ICAO]]: '''EGGD''') é un aeroporto británico que serve a [[Bristol]]. Atópase a 13&nbsp;km ao sueste do centro da cidade. Construído onde se atopaba un antigo aeródromo da [[Royal Air Force]], inaugurouse no ano [[1957]] como '''aeroporto de Bristol (Lulsgate)''',<ref name="History of Bristol Airport">{{cita web|título=History of Bristol Airport|url=https://www.bristolairport.co.uk/about-us/who-we-are/our-history|editor=Bristol Airport|dataacceso=7 de setembro de 2017}}</ref> substituíndo ao de Bristol (Whitchurch) como aeroporto municipal. Dende [[1997]] ata [[2010]] foi coñecido como '''Aeroporto Internacional de Bristol'''.<ref name="New vision unveiled">{{cita web|título=New vision unveiled ten years on from terminal opening|url=http://www.bristolairport.co.uk/media-centre/news-releases/2010/03/bristol-branch-launch-unveil.aspx|editor=Bristol Airport|dataacceso=7 de setembro de 2017|data-arquivo=04 de novembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131104001258/http://www.bristolairport.co.uk/media-centre/news-releases/2010/03/bristol-branch-launch-unveil.aspx|url-morta=unfit}}</ref> No ano [[2016]] foi o noveno aeroporto máis concorrido do [[Reino Unido]], pasando polas súas instalaciñons 7,6 millóns de pasaxeiros, un incremento dun 12% con respecto a [[2015]].<ref name="UK Civil Aviation Authority">{{cita web|título=Aircraft and passenger traffic data from UK airports|url=http://www.caa.co.uk/Data-and-analysis/UK-aviation-market/Airports/Datasets/|editor=UK Civil Aviation Authority|dataacceso=7 de setembro de 2017}}</ref> Entre as aeroliñas con base no aeroporto están [[easyJet]], [[Ryanair]], [[Thomas Cook]], [[Thomson Airways]] e [[BMI Regional]]. ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Aer Lingus Regional]] <br/> operado por [[Stobart Air]] | [[Aeroporto de Cork|Cork]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]] <!-- --> | [[Air Europa]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]] <!-- --> | [[Air Malta]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Malta|Malta]] <!-- --> | [[Aurigny]] | [[Aeroporto de Guernsey|Guernsey]] <!-- --> | [[Austrian Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Innsbruck|Innsbruck]]<ref>{{Cita web|url=http://www.inghams.co.uk/|title=Ski Holidays, Lakes and Mountains, Lapland & Christmas Market Holidays with Inghams|work=inghams.co.uk}}</ref> <!-- --> | [[BH Air]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Burgas|Burgas]], [[Aeroporto de Sofía|Sofía]] <!-- --> | [[BMI Regional]] | [[Aeroporto de Aberdeen|Aberdeen]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <ref name="CH Aviation (BM-SN)">https://www.ch-aviation.com/portal/news/60605-bmi-regional-set-to-assume-two-brussels-airlines-routes</ref>, [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Hamburgo|Hamburgo]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[París-Charles de Gaulle]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Cagliari-Elmas|Cagliari]] <br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Bastia-Poretta|Bastia]], [[Aeroporto de Figari Sud-Corse|Figari]],<ref>{{Cita web|url=https://www.corsica.co.uk/flights-to-corsica/|title=Corsican Places|work=Corsica.co.uk}}</ref> [[Aeroporto de Verona|Verona]] <!-- --> | [[British Airways]] <br/>{{nowrap|operado por [[BA CityFlyer]]}}| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Florencia|Florencia]],<ref name="bristolairport.co.uk">https://www.bristolairport.co.uk/about-us/news-and-media/news-and-media-centre/2017/2/british-airways-flights-return</ref> [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]],<ref name="bristolairport.co.uk"/> [[Aeroporto de Málaga|Málaga]],<ref name="bristolairport.co.uk"/> [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]]<ref name="bristolairport.co.uk"/> <!-- --> |[[easyJet]]|[[Aeroporto de Alacant|Alacant]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]] (comeza en novembro de 2017), [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Basilea-Mulhouse-Friburgo|Basilea/Mulhouse]], [[Aeroporto internacional de Belfast|Belfast-Internacional]], [[Berlín-Schönefeld]], [[Aeroporto de Bilbao|Bilbao]], [[Aeroporto de Bordeos|Bordeos]], [[Cophenague-Kastrup|Cophenague]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Faro|Faro]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto da Madeira|Funchal]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]], [[Aeroporto de Xibraltar|Xibraltar]], [[Aeroporto de Glasgow|Glasgow]], [[Aeroporto de Inverness|Inverness]], [[Aeroporto da Illa de Man|Illa de Man]], [[Aeroporto de Cracovia|Cracovia]], [[Aeroporto de Lanzarote|Lanzarote]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Murcia-San Javier|Murcia]], [[Aeroporto de Newcastle|Newcastle upon Tyne]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Paphos|Paphos]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Pisa-Galileo Galilei|Pisa]], [[Aeroporto do Porto|Porto]], [[Aeroporto de Praga|Praga]], [[Roma-Fiumicino]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]], [[Aeroporto de Tolosa-Blagnac|Tolosa]], [[Aeroporto de Venecia|Venecia]], [[Aeroporto de Viena|Viena]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Milas-Bodrum|Bodrum]], [[Aeroporto de Catania|Catania]], [[Aeroporto de Cefalonia|Cefalonia]], [[Aeroporto de Corfú|Corfú]], [[Aeroporto de Dalaman|Dalaman]], [[Aeroporto de Dubrovnik|Dubrovnik]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Grenoble-Isère|Grenoble]], [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Innsbruck|Innsbruck]], [[Aeroporto de La Rochelle-Illa de Ré|La Rochelle]], [[Aeroporto de Lión-Saint Exupéry|Lión]], [[Aeroporto de Menorca|Mahón]], [[Aeroporto de Marsella-Provenza|Marseille]], [[Aeroporto de Nantes Atlantique|Nantes]], [[Aeroporto de Nápoles|Nápoles]], [[Aeroporto de Niza|Niza]], [[Aeroporto de Olbia-Costa Smeralda|Olbia]], [[Aeroporto de Pula|Pula]], [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]], [[Aeroporto de Salzburgo|Salzburgo]], [[Aeroporto de Split|Split]], [[Aeroporto de Turín|Turín]], [[Aeroporto de Zante|Zante]] <!-- --> | [[easyJet Switzerland]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]] <!-- --> | [[Enter Air]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Sofía|Sofía]]<ref>{{Cita web|url=http://www.sofia-airport.bg/en/passengers/flight-information/airlines|title=Airlines - Sofia Airport|publisher=|data-acceso=03 de novembro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151206200010/http://www.sofia-airport.bg/en/passengers/flight-information/airlines|dataarquivo=06 de decembro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> | [[Flybe]] <br/> operado por [[Blue Islands]] | [[Aeroporto de Jersey|Jersey]] <!-- --> | [[Freebird Airlines]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Dalaman|Dalaman]], [[Aeroporto de Milas-Bodrum|Bodrum]] <!-- --> | [[Jet2.com]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Chambéry|Chambéry]], [[Aeroporto de Verona-Villafranca|Verona]]<ref>http://www.crystalski.co.uk</ref> <!-- --> | [[KLM]] <br/>{{nowrap|operado por [[KLM Cityhopper]]}} | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[Mistral Air]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Verona|Verona]] <!-- --> | [[Neos]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Verona|Verona]] <!-- --> | [[Powdair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Sion|Sion]] (comeza en decembro de 2017)<ref>{{Cita web |url=http://www.wheretoskiandsnowboard.com/news/powdair-to-fly-from-uk-regions-to-sion/ |título=Copia arquivada |data-acceso=03 de novembro de 2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170729003745/http://www.wheretoskiandsnowboard.com/news/powdair-to-fly-from-uk-regions-to-sion/ |dataarquivo=29 de xullo de 2017 |urlmorta=yes }}</ref><ref>http://www.lenouvelliste.ch/articles/valais/valais-central/sion-sept-nouvelles-destinations-pour-l-aeroport-636444%20%20</ref> <!-- --> | [[Ryanair]] | [[Aeroporto de Alacant|Alacant]], [[Aeroporto de Bérgamo|Bérgamo]], [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]],<ref>http://corporate.ryanair.com/news/nachrichten/170208-ryanair-stellt-rekord-winterflugplan-2017-2018-fur-koln-bonn-vor/?market=de</ref> [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Faro|Faro]], [[Aeroporto de Gdańsk|Gdańsk]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Kaunas|Kaunas]], [[Aeroporto de Cracovia|Cracovia]], [[Aeroporto de Lanzarote|Lanzarote]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Malta|Malta]], [[Aeroporto de Poznań-Ławica|Poznań]], [[Aeroporto de Rzeszów-Jasionka|Rzeszów]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]], [[Aeroporto de Venecia|Venecia]], [[Varsovia-Modlin]], [[Aeroporto de Wrocław-Copérnico|Wrocław]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Bergerac Dordoña Périgord|Bergerac]], [[Aeroporto de Béziers|Béziers]], [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Aeroporto de Castelló|Castellón]], [[Aeroporto de Chania|Chania]], [[Aeroporto de Xirona-Costa Brava|Xirona]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Knock|Knock]], [[Aeroporto de Limoges|Limoges]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Reus|Reus]], [[Aeroporto de Valencia|Valencia]], [[Aeroporto de Zadar|Zadar]] <!-- --> | [[Thomas Cook Airlines]] | [[Aeroporto de Lanzarote|Lanzarote]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Almería|Almería]], [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Burgas|Burgas]] (comeza en maio de 2018), [[Aeroporto de Corfú|Corfú]], [[Aeroporto de Dalaman|Dalaman]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Xirona-Costa Brava|Xirona]] (comeza en maio de 2018), [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]] (comeza en maio de 2018), [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto Internacional da Illa de Cos|Cos]], [[Aeroporto de Cefalonia|Cefalonia]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]], [[Aeroporto de Malta|Malta]], [[Aeroporto de Menorca|Mahón]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Paphos|Paphos]] (comeza en maio de 2018), [[Aeroporto de Aktion|Preveza]] (comeza en maio de 2018), [[Aeroporto de Rodas|Rodas]], [[Aeroporto de Skiathos|Skiathos]], [[Aeroporto de Zante|Zante]] <!-- --> | [[TUI Airways]] | [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Lanzarote|Lanzarote]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto Amílcar Cabral|Sal]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Alacant|Alacant]], [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Milas-Bodrum|Bodrum]], [[Aeroporto de Burgas|Burgas]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]],<ref name="Aeroporto de Bristol">{{Cita web|url=https://www.bristolairport.co.uk/about-us/news-and-media/news-and-media-centre/2016/04/dreamliner|title=More choice, more variety and more local routes for South-West's sun-seakers|publisher=Aeroporto de Bristol}}</ref> [[Aeroporto de Catania|Catania]], [[Aeroporto de Cefalonia|Cefalonia]], [[Aeroporto de Chania|Chania]], [[Aeroporto de Corfú|Corfú]], [[Aeroporto de Dalaman|Dalaman]], [[Aeroporto de Dubrovnik|Dubrovnik]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Xirona-Costa Brava|Xirona]], [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]], [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]] (comeza en marzo de 2018),<ref>http://www.thomson.co.uk/flight/timetable</ref> [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Kittilä|Kittilä]], [[Aeroporto Internacional da Illa de Cos|Cos]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]], [[Aeroporto de Marrakech-Menara|Marrakech]], [[Aeroporto de Menorca|Menorca]], [[Aeroporto de Nápoles|Nápoles]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Paphos|Paphos]], [[Aeroporto de Orlando-Sandford|Orlando-Sanford]],<ref name="Aeroporto de Bristol" /> [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]] (comeza en abril de 2018),<ref>{{Cita web|url=http://www.thomson.co.uk/destinations/caribbean/dominican-republic/holidays-dominican-republic.html?im_id=affiliate&ia_id=3382055&ip_id=10474759|title=Dominican Republic by Thomson|publisher=Thomson Airways}}</ref> [[Aeroporto de Pula|Pula]], [[Aeroporto de Reus|Reus]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]], [[Aeroporto de Santorini (Thira)|Santorini]], [[Aeroporto de Sofía|Sofía]], [[Aeroporto de Tolosa-Blagnac|Tolosa]], [[Aeroporto de Zante|Zante]]<br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Chambéry|Chambéry]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]], [[Aeroporto de Salzburgo|Salzburgo]], [[Aeroporto de Turín|Turín]]<ref>http://www.crystalski.co.uk</ref> <!-- --> | [[Wizz Air]] | [[Aeroporto de Katowice|Katowice]], [[Aeroporto de Sofía|Sofía]] (remata en novembro de 2017) <!-- --> }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20161011123656/http://www.bristolairport.co.uk/ Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos do Reino Unido|Bristol]] kxrga78f9xdx964bq7ayfz3zbsy2d1n 0 388637 6149284 6108080 2022-08-03T09:56:23Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Colonia Bonn | nomenativo = ‘’Flughafen Köln/Bonn’’ | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = | ancho-imaxe = | título = | imaxe2 = Koeln-Bonn-Airport14.jpg | ancho-imaxe2 = 300px | título 2 = | IATA = CGN | ICAO = EDDK | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Flughafen Köln/Bonn GmbH | dono-oper = | cidade-sirve = [[Colonia, Alemaña|Colonia]] e [[Bonn]] | localización = | elevación-f = | elevación-m = | coordenadas = | web = http://www.koeln-bonn-airport.de | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 06/24 | p1-lonx-f = 8 068 | p1-lonx-m = 2 459 | p1-sup = formigón/asfalto | p2-número = 14L/32R | p2-lonx-f = 12 516 | p2-lonx-m = 3 815 | p2-sup = asfalto | p3-número = 14R/32L | p3-lonx-f = 6 112 | p3-lonx-m = 1 863 | p3-sup = formigón/asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 11 910 138 | notas = }} O '''aeroporto de Colonia Bonn''' ([[IATA]]: '''CGN''', [[ICAO]]: '''EDDK''') é o aeroporto internacional da cuarta cidade máis grande de [[Alemaña]], [[Colonia, Alemaña|Colonia]], e serve tamén a [[Bonn]], a capital da antiga [[Alemaña Occidental]]. Con 11,9 millóns de pasaxeiros no ano [[2016]] é o sexto aeroporto máis concorrido de Alemaña en termos de pasaxe e o terceiro en termos de carga.<ref>{{cita web|título=ADV-Monatsstatistik|url=http://www.adv.aero/fileadmin/pdf/statistiken/2015/11.2015_ADV-Monatsstatistik.pdf|editor=Flughafenverband|dataacceso=16 de setembro de 2017|data-arquivo=04 de marzo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160304204205/http://www.adv.aero/fileadmin/pdf/statistiken/2015/11.2015_ADV-Monatsstatistik.pdf|url-morta=unfit}}</ref> En marzo de [[2015]] tiña servizos a 115 destinos de pasaxeiros en 35 países.<ref>{{cita web|título=Sommerflugplan 2015: Sieben neue Ziele ab Flughafen Köln/Bonn|url=http://www.airliners.de/sommerflugplan-2015-sieben-ziele-flughafen-koeln-bonn/35295|editor=Airliners.de|dataacceso=16 de setembro de 2017}}</ref> O aeroporto está localizado no distrito de Porz e está rodeado pola reserva natural ‘’Wahner Heide’’. Atópase no medio da rexión de Colonia/Bonn, a 14,8&nbsp;km ao sueste do centro de Colonia e a 16&nbsp;km ao nordés de Bonn. É un dos poucos aeroportos do país que está aberto as 24 horas do día e serve como centro de conexións para [[Eurowings]], [[Germanwings]], [[FedEx Express]] e [[UPS Airlines]]. Tamén é unha sede das axencias espaciais alemás e europeas DLR e EAC, parte de [[ESA]], que adestran astronautas alí para exploracións espaciais. ==Historia== === Primeiros anos === En [[1913]] engalou o primeiro avión dende a área de adestramento militar de Wahner Heide nun voo de recoñecemento de artillería. En [[1939]] construíuse un aeródromo para a ‘’[[Luftwaffe]]’’ alemá. Despois da [[segunda guerra mundial]] os militares británicos fixéronse co control do aeroporto e expandírono. Nese tempo construíuse unha pista de 1 866 metros. En [[1951]] abríronse as súas instalacións ao tráfico civil, substituíndo ao antigo [[aeroporto de Colonia-Butzweilerhof]]. Durande os anos 50 e 60 construíronse dúas pistas máis e unha nova terminal de pasaxeiros. O [[1 de novembro]] de [[1970]] engalou por vez primeira do aeroporto un [[Boeing 747]] con destino a [[Nova York]]. O aeroporto de Colonia/Bonn foi elixido por [[United Parcel Service]] (UPS) en [[1986]] para situar o seu centro de conexións europeo. A finais dos 90 o aeroporto iniciou un programa de expansión. Construíronse varios aparcadoiros e unha segunda terminal, e no ano [[2004]] inaugurouse unha nova estación de tren de longa distancia. O aeroporto é propiedade da cidade de [[Colonia, Alemaña|Colonia]] (31.12%), a [[República Federal Alemá]] (30.94%), o estado de [[Renania do Norte-Westfalia]] (30.94%), a cidade de [[Bonn]] (6.06%) e dous condados (0.94%). === Desenvolvemento nos anos 2000 === Coincidindo coa aparición de varias [[aeroliña de baixo custo|aeroliñas de baixo custo]] en [[Alemaña]], Colonia/Bonn abriu novas competencias. Isto permitíulle facer ofertas competitivas ás aeroliñas. Grazas a iso [[Germanwings]] e [[TUIfly]] iniciaron as súas operacións no aeroporto como o seu centro de conexións no outono de [[2002]]. Como resultado, o número de pasaxeiros en [[2003]] aumentou un 43% con respecto ao ano anterior. A estas aeroliñas uníronselles [[easyJet]] a finais de 2003 e [[Wizz Air]] en xuño de [[2006]]. Tamén as Forzas Armadas do Canadá comezaron a usar o aeroporto como unha zona de espera para mover tropas e subministracións en apoio de misións humanitarias e en posibles roles anti-terroristas.<ref>{{cita web|título=MacKay secures German staging base for post-Afghan missions|url=https://www.theglobeandmail.com/news/politics/ottawa-notebook/mackay-secures-german-staging-base-for-post-afghan-missions/article545826/|editor=The Globe and Mail|dataacceso=24 de setembro de 2017}}</ref> En [[2006]] a aeroliña brasileira BRA comezou a conectar Colonia co [[aeroporto de Río de Janeiro-Galeão]] dúas veces por semana, pero esta ruta desapareceu en abril de [[2007]] debido a problemas coa aeroliña. Tamén en 2006 iniciouse un voo transatlántico diárico ao [[aeroporto de Newark Liberty]] por parte de [[Continental Airlines]] operado cun [[Boeing 757-200]]. Esta ruta cesou o [[4 de setembro]] de [[2008]] debido á redución do número de pasaxeiros. As aeroliñas de baixo custo [[Ryanair]] e [[Norwegian Air Shuttle]] comezaron a operar dende Colonia/Bonn en maio de [[2012]]. En abril do ano [[2014]] Ryanair anunciou a apertura da súa quinta base alemá no aeroporto para o mes de outubro dese ano.<ref>{{cita web|título=Ryanair eröffnet zum Winter Basis am Flughafen Köln-Bonn|url=http://www.airliners.de/ryanair-eroeffnet-zum-winter-basis-am-flughafen-koeln-bonn/32129|editor=Airliners.de|dataacceso=24 de setembro de 2017}}</ref> En decembro de 2014 [[Lufthansa]] anunciou que basearía as operacións de longo alcance de [[Eurowings]] en Colonia/Bonn, con voos cara [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]], [[Suráfrica]] e o [[océano Índico]] que comezarían cara o final de [[2015]].<ref>{{cita web|título=Eurowings to Launch Long-Haul from Cologne under Lufthansa ‘Wings’ Project|url=http://www.routesonline.com/news/29/breaking-news/245868/eurowings-to-launch-long-haul-from-cologne-under-lufthansa-wings-project/|editor=Routes Online|dataacceso=24 de setembro de 2017}}</ref> Mentres tanto, [[Condor Flugdienst|Condor]] cancelou o seu servizo cara [[Varadero]] despois dunha única estación debido á competencia.<ref>{{cita web|título=Köln im Zentrum der Schlacht|url=http://www.aerotelegraph.com/flughafen-koeln-bonn-kampf-um-passagiere-ryanair-germanwings-eurowings-condor|editor=Aero Telegraph|dataacceso=24 de setembro de 2017}}</ref> En xuño de [[2015]] recibiu o premio [[Airports Council International|ACI EUROPE]] ao mellor aeroporto entre 5 e 10 millóns de pasaxeiros.<ref>{{cita web|título=ACI EUROPE Best Airport Award winners for 2015 announced|url=https://www.aci-europe.org/component/downloads/downloads/4343.html|editor=Airports Council International|dataacceso=25 de setembro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150629235529/https://www.aci-europe.org/component/downloads/downloads/4343.html|dataarquivo=29 de xuño de 2015|urlmorta=yes}}</ref> == Aeroliñas e destinos == === Pasaxeiros === {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Air Arabia Maroc]] | [[Aeroporto de Agadir-Al Massira|Agadir]],<ref>{{cita web|título=Air Arabia Maroc launches Agadir base from Oct 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272211/air-arabia-maroc-launches-agadir-base-from-oct-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=3 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Nador|Nador]] <!-- --> | [[Air VIA]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Varna|Varna]] <!-- --> | [[AtlasGlobal]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Istanbul-Sabiha Gökçen|Istanbul-Sabiha Gökçen]] <!-- --> | [[Austrian Airlines]] | [[Aeroporto de Viena|Viena]] <!-- --> | [[Bulgarian Air Charter]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Burgas|Burgas]], [[Aeroporto de Varna|Varna]] <!-- -->; | [[Blue Air]] | [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Iași|Iași]] <!-- --> | [[Condor Flugdienst|Condor]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]] (remata en novembro de 2017) <br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]] <!-- --> | [[Corendon Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] <!-- --> | [[Ellinair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Tesalónica|Tesalónica]] <!-- --> | [[Eurowings]] | [[Aeroporto de Dresde|Dresde]], [[Aeroporto da Madeira|Funchal]], [[Aeroporto de Hamburgo|Hamburgo]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Praga|Praga]] <!-- --> | [[Eurowings]] | [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Innsbruck|Innsbruck]],<ref name="ewnew2">{{cita web|título=Eurowings continues Cologne network expansion in W17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272994/eurowings-continues-cologne-network-expansion-in-w17/|editor=Routes Online|dataacceso=3 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]], [[Aeroporto de Niza-Costa Azul|Niza]] (comeza en decembro de 2017),<ref name="ewnew2"/> [[Aeroporto de Tunes-Cartago|Tunes]]<ref name="ewnew2"/> <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Grenoble-Isère|Grenoble]]<ref>{{cita web|título=Eurowings new W17 routes as of 04MAY17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272701/eurowings-new-w17-routes-as-of-04may17/|editor=Routes Online|dataacceso=3 de abril de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Eurowings]] <br/>{{nowrap|operado por [[Germanwings]]}} | [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Bari-Palese|Bari]], [[Berlín-Tegel]], [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto de Catania-Fontanarossa|Catania]], [[Aeroporto de Dresde|Dresde]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Hamburgo|Hamburgo]], [[Aeroporto de Istanbul-Sabiha Gökçen|Istanbul-Sabiha Gökçen]], [[Aeroporto de Klagenfurt|Klagenfurt]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Londres-Heathrow]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]], [[Aeroporto de Marrakech-Menara|Marrakesh]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Nador|Nador]], [[Aeroporto de Nápoles-Capodichino|Nápoles]], [[Aeroporto de Niza-Costa Azul|Niza]], [[Aeroporto de Ordu-Giresun|Ordu-Giresun]], [[Aeroporto de Palermo-Punta Raisi|Palermo]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Praga|Praga]], [[Aeroporto de Pristina|Pristina]], [[Aeroporto de Rijeka|Rijeka]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Salzburgo|Salzburgo]], [[Aeroporto de Saraxevo|Saraxevo]], [[Aeroporto de Split|Split]], [[Aeroporto de Tesalónica|Tesalónica]], [[Aeroporto de Tunes-Cartago|Tunes]], [[Aeroporto de Venecia-Marco Polo|Venecia]], [[Aeroporto de Viena-Schwechat|Viena]], [[Aeroporto de Zagreb|Zagreb]], [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Bastia-Poretta|Bastia]], [[Aeroporto de Milas-Bodrum|Bodrum]], [[Aeroporto de Brindisi|Brindisi]], [[Aeroporto de Cagliari-Elmas|Cagliari]], [[Aeroporto de Calvi|Calvi]], [[Aeroporto de Casablanca-Mohammed V|Casablanca]], [[Aeroporto de Corfú-Ioannis Kapodistrias|Corfú]], [[Aeroporto de Dubrovnik|Dubrovnik]], [[Aeroporto de Enfidha-Hammamet|Enfidha]],<ref>{{cita web|título=Eurowings adds Cologne – Enfidha service from June 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272700/eurowings-adds-cologne-enfidha-service-from-june-2017-/|editor=Routes Online|dataacceso=3 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Faro|Faro]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Esmirna-Adnan Menderes|Esmirna]], [[Aeroporto de Xerez da Fronteira|Xerez da Fronteira]], [[Aeroporto de Kavala|Kavala]], [[Aeroporto Internacional da Illa de Cos|Cos]], [[Aeroporto de Lamezia Terme|Lamezia Terme]], [[Aeroporto de Menorca|Menorca]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] (comeza en marzo de 2018),<ref>http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274369/eurowings-s18-new-routes-as-of-17aug17/</ref> [[Aeroporto de Míconos|Míconos]], [[Aeroporto de Olbia-Costa Smeralda|Olbia]], [[Aeroporto de Pisa-Galileo Galilei|Pisa]], [[Aeroporto de Pula|Pula]], [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]], [[Aeroporto de Santorini (Thira)|Santorini]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Aeroporto de Sylt|Sylt]], [[Aeroporto de Tánxer-Ibn Battuta|Tánxer]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]], [[Aeroporto de Tirana-Nai Tareixa|Tirana]], [[Aeroporto de Varna|Varna]], [[Aeroporto de Verona-Villafranca|Verona]], [[Aeroporto de Zadar|Zadar]], [[Aeroporto de Zante|Zante]] <!-- --> | [[Eurowings]] <br/>{{nowrap|operado por [[SunExpress Deutschland]]}} | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam|Mauritius]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]],<ref>{{Cita web|url=https://www.eurowings.com/en/booking/offers/flights-from/DE/CGN/to/JM/MBJ/2017-7.html|title=Flight Cologne-Bonn - Montego Bay (Jamaica) in July 2017 - Eurowings|publisher=|accessdate=4 May 2017}}</ref> [[Aeroporto de Orlando|Orlando]],<ref>{{Cita web|url=https://www.eurowings.com/en/booking/offers/flights-from/DE/CGN/to/US/MCO/2017-7.html|title=Flight Cologne-Bonn - Orlando (Florida) in July 2017 - Eurowings|publisher=|accessdate=4 May 2017}}</ref> [[Aeroporto Gregorio Luperón|Puerto Plata]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto Juan Gualberto Gómez|Varadero]], [[Aeroporto Hosea Kutako|Windhoek-Hosea Kutako]]<ref>{{Cita web|url=https://www.eurowings.com/en/booking/offers/flights-from/DE/CGN/to/NA/WDH/2017-7.html|title=Flight Cologne-Bonn - Windhoek in July 2017 - Eurowings|publisher=|accessdate=4 May 2017}}</ref> <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cape Town]] (comeza en novembro de 2017),<ref>{{Cita web|url=https://www.eurowings.com/en/booking/offers/flights-from/ZA/CPT/to/DE/CGN.html|title=Flight Cape Town - Cologne-Bonn from $259.99* - Eurowings|publisher=|accessdate=4 May 2017}}</ref> [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]] (comeza en maio de 2018),<ref>{{cita web|author=Ruane, Laura|url=http://www.news-press.com/story/news/2017/07/07/rsw-airport-gain-nonstop-flights-germanys-munich-cologne/458905001/|title=RSW airport to gain nonstop flights to German cities of Munich, Cologne in May 2018|publisher=www.news-press.com|date=7 July 2017|accessdate=7 July 2017}}</ref> [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]],<ref>{{Cita novas|url=https://www.reviewjournal.com/business/new-low-cost-carrier-to-offer-flights-between-las-vegas-germany/|title=New low-cost carrier to offer flights between Las Vegas, Germany|work=[[Las Vegas Review-Journal]]|author=Marroquin, Art|date=2 June 2017|accessdate=3 June 2017}}</ref> [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]]<ref>{{Cita web|url=https://www.eurowings.com/en/booking/offers/flights-from/DE/CGN/to/US/SEA/2017-7.html|title=Flight Cologne-Bonn - Seattle in July 2017 - Eurowings|publisher=|accessdate=4 May 2017}}</ref> <br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto Grantley Adams|Barbados]], [[Aeroporto de La Romana|La Romana]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo]] <!-- --> | [[Flybe]]<br/>{{nowrap|operado por [[Stobart Air]]}} | [[Londres-Southend]] (remata en outubro de 2017)<ref>{{Cita web |url=https://www.flybe.com/timetableClassic/timetable.jsp?selDep=CGN&selDest=SEN |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de setembro de 2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170815185848/https://www.flybe.com/timetableClassic/timetable.jsp?selDep=CGN&selDest=SEN |dataarquivo=15 de agosto de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> <!-- --> | [[Freebird Airlines]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] <!-- --> | [[Iran Air]] | [[Aeroporto Imán Khomeini|Teherán-Imán Khomeini]] <!-- --> | [[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> | [[Lufthansa Regional]]<br/>{{nowrap|operado por [[Lufthansa CityLine]]}} | [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> | [[Norwegian Air Shuttle]] <br/>{{nowrap|operado por [[Norwegian Air International]]}} | [[Aeroporto de Alacant|Alacant]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]] <!-- --> | [[Nouvelair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Xerba-Zarzis|Xerba]], [[Aeroporto de Enfidha-Hammamet|Enfidha]] <!-- --> | [[Onur Air]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Erkilet|Kayseri]]<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271061/onur-air-schedules-kayseri-seasonal-routes-in-3q17/|title=Onur Air schedules Kayseri seasonal routes in 3Q17 2016|publisher=routesonline|accessdate=26 January 2017}}</ref> <!-- --> | [[Pegasus Airlines]] | [[Aeroporto de Ancara-Esenboğa|Ancara]], [[Aeroporto de Istanbul-Sabiha Gökçen|Istanbul-Sabiha Gökçen]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Adana-Şakirpaşa|Adana]], [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Esmirna-Adnan Menderes|Esmirna]] <!-- --> | [[Pobeda (aeroliña)|Pobeda]] | [[Aeroporto de Moscova-Vnukovo|Moscova-Vnukovo]] <!-- --> | [[Ryanair]] | [[Aeroporto de Alacant|Alacant]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Bérgamo-Orio al Serio|Bérgamo]], [[Berlín-Schönefeld]], [[Aeroporto de Boloña|Boloña]] (comeza en novembro de 2017),<ref name="Airlineroute">{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271685/ryanair-w17-new-routes-as-of-05mar17/|title=Ryanair W17 new routes as of 05MAR17|publisher=Routesonline|accessdate=5 March 2017}}</ref> [[Aeroporto de Bristol|Bristol]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="Airlineroute"/> [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Malta|Malta]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="Airlineroute"/> [[Aeroporto de Marrakech-Menara|Marrakesh]] (comeza en outubro de 2017),<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271685/ryanair-w17-new-routes-as-of-05mar17/|title=Ryanair W17 new routes as of 05MAR17|first=UBM (UK) Ltd.|last=2017|publisher=|accessdate=4 May 2017}}</ref> [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Sá Carneiro|Porto]], [[Aeroporto de Riga|Riga]], [[Aeroporto de Roma-Ciampino|Roma-Ciampino]], [[Aeroporto de Sevilla|Sevilla]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="Airlineroute"/> [[Aeroporto de Sofía|Sofía]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]], [[Aeroporto de Treviso|Treviso]] (comeza en outubro de 2017),<ref name="Airlineroute"/> [[Aeroporto de Valencia|Valencia]], [[Aeroporto de Vilnius|Vilnius]] (comeza en novembro de 2017),<ref name="Airlineroute"/> [[Aeroporto de Vitoria|Vitoria]] (comeza en outubro de 2017),<ref name=ryanair.com>{{Cita web|url=https://www.ryanair.com/gb/en/cheap-flight-destinations|title=Ryanair route map|publisher=Ryanair|accessdate=9 April 2017}}</ref> [[Aeroporto de Varsovia-Modlin|Varsovia-Modlin]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Corfú-Ioannis Kapodistrias|Corfú]], [[Aeroporto de Faro|Faro]] <!-- --> | [[SkyWork Airlines]] | [[Aeroporto de Berna|Berna]] (remata en outubro de 2017)<ref>http://www.austrianaviation.net/detail/skywork-stellt-koelnbonn-frueher-ein/</ref> <!-- --> | [[Small Planet Airlines (Alemaña)]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]] <!-- --> | [[SunExpress]] | [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Esmirna-Adnan Menderes|Esmirna]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Ordu-Giresun|Ordu-Giresun]] <!-- --> | [[SunExpress Deutschland]] | [[Aeroporto de Adana-Şakirpaşa|Adana]], [[Aeroporto de Agadir-Al Massira|Agadir]], [[Aeroporto de Ancara-Esenboğa|Ancara]], [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Milas-Bodrum|Bodrum]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Gaziantep-Oğuzeli|Gaziantep]], [[Aeroporto de Gazipaşa|Gazipasa]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]], [[Aeroporto de Esmirna-Adnan Menderes|Esmirnar]], [[Aeroporto de Erkilet|Kayseri]], [[Aeroporto de Lanzarote|Lanzarote]], [[Aeroporto de Marsa Alam|Marsa Alam]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Sharm El Sheikh|Sharm El Sheikh]], [[Aeroporto de Trebisonda|Trebisonda]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Burgas|Burgas]], [[Aeroporto de Dalaman|Dalaman]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto de Paphos|Paphos]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]], [[Aeroporto de Varna|Varna]] <br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Nador|Nador]] <!-- --> | [[Tailwind Airlines]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] <!-- --> | [[TAP Portugal]]<br/>{{nowrap|operado por [[TAP Express]]}} | [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]]<ref name="TAP Portugal nimmt Köln-Bonn ins Programm auf">{{Cita web|url=http://www.airliners.de/tap-portugal-koeln-bonn-programm/40766|title=TAP Portugal nimmt Köln-Bonn ins Programm auf|publisher=Airliners.de|date=17 February 2017|accessdate=17 February 2017}}</ref> <!-- --> | [[TUI fly Deutschland]] | [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto Aristides Pereira|Boa Vista]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Fuerteventura|Fuerteventura]], [[Aeroporto da Madeira|Funchal]], [[Aeroporto de Menorca|Menorca]], [[Aeroporto Amílcar Cabral|Sal]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Adana-Şakirpaşa|Adana]], [[Aeroporto de Dalaman|Dalaman]], [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]], [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]], [[Aeroporto Internacional da Illa de Cos|Cos]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Nador|Nador]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]], [[Aeroporto de Samsun-Çarşamba|Samsun]], [[Aeroporto de Sundsvall-Timrå|Sundsvall]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> | [[Turkish Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Atatürk|Istanbul-Atatürk]], [[Aeroporto de Istanbul-Sabiha Gökçen|Istanbul-Sabiha Gökçen]] <!-- --> | [[Wizz Air]] | [[Aeroporto de Cluj-Napoca|Cluj-Napoca]], [[Aeroporto de Craiova|Craiova]], [[Aeroporto de Gdańsk-Lech Wałęsa|Gdańsk]], [[Aeroporto de Katowice|Katowice]], [[Aeroporto de Kíiv-Zhuliany|Kíiv-Zhuliany]], [[Aeroporto de Košice|Košice]], [[Aeroporto de Skopje|Skopje]], [[Aeroporto de Tuzla|Tuzla]] <!-- --> }} ===Carga=== A aeroporto de Colonia/Bonn é un gran centro de conexións mundial para o transporte de carga principalmente debido a que é un centro de conexións para [[FedEx Express]] e [[United Parcel Service|UPS Airlines]]. {{Airport-dest-list <!-- --> | [[ATRAN]] | [[Aeroporto de Moscova-Vnukovo|Moscova-Vnukovo]] <!-- --> | [[Cargojet]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Hamilton-Munro|Hamilton]] <!-- --> | [[EgyptAir Cargo]] | [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]] <!-- --> | [[FedEx Express]] | [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> | [[FedEx Feeder]]<br/>operado por [[ASL Airlines Ireland]] | [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> | [[MNG Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Atatürk|Istanbul-Atatürk]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]], [[Paris–Charles de Gaulle]]<ref>{{Cita web|url=http://www.mngairlines.com/ENG/Services.aspx|title=MNG AIRLINES - SERVICES|publisher=|accessdate=4 June 2015|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150402142233/http://www.mngairlines.com/ENG/Services.aspx|dataarquivo=02 de abril de 2015|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> | [[Turkish Airlines Cargo]] | [[Aeroporto Internacional Atatürk|Istanbul-Atatürk]], [[Londres-Luton]]<ref>{{Cita web|url=http://wwwdownload.thy.com/kargo/pdf/winter2012_2013.pdf|format=PDF|title=Turkish Airlines Cargo Winter Schedule|website=wwwdownload.thy.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130604104217/http://wwwdownload.thy.com/kargo/pdf/winter2012_2013.pdf|archivedate=04 de xuño de 2013|data-acceso=16 de setembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> | [[UPS Airlines]] | [[Aeroporto de Almati|Almati]], [[Aeroporto de Ancona-Falconara|Ancona]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de East Midlands|East Midlands]], [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Malmö|Malmö]], [[Aeroporto de Moscova-Vnukovo|Moscova-Vnukovo]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Oslo-Gardermoen]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Roma-Ciampino|Roma-Ciampino]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto de Valencia|Valencia]], [[Aeroporto de Venecia-Marco Polo|Venecia]], [[Aeroporto de Viena-Schwechat|Viena]], [[Varsovia-Chopin]] <!-- --> | [[UPS Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Bluebird Cargo]]}} | [[Aeroporto de Cork|Cork]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> | [[UPS Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[ASL Airlines Switzerland]]}} | [[Aeroporto de Basilea-Mulhouse-Friburgo|Basilea/Mulhouse]], [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Cardiff|Cardiff]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]], [[Aeroporto de Katowice|Katowice]], [[Aeroporto de Liubliana|Liubliana]], [[Aeroporto de Praga|Praga]], [[Aeroporto de Sofía|Sofía]], [[Aeroporto de Timișoara-Traian Vuia|Timișoara]], [[Aeroporto de Zagreb|Zagreb]] <!-- --> | [[UPS Airlines]]<br/>operado por [[MNG Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Atatürk|Istanbul-Atatürk]] <!-- --> | [[UPS Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Star Air (Dinamarca)|Star Air]]}} | [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Bérgamo-Orio al Serio|Bérgamo]], [[Aeroporto de East Midlands|East Midlands]], [[Aeroporto de Lión-Saint Exupéry|Lión]], [[Aeroporto de Marsella-Provenza|Marsella]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Sá Carneiro|Porto]] <!-- --> |[[West Air Sweden]] | [[Berlín-Schönefeld]] <!-- --> }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.koeln-bonn-airport.de Web do aeroporto] == Notas == {{Listaref|30em}} {{Aeroportos de Alemaña}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Alemaña|Colonia]] d48eban019qjvuooowoi71vvs0zw58w 0 389725 6149087 6024733 2022-08-03T03:13:05Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Filme | título = Zulú | títuloorixinal = Zulu | imaxe = | descrición = | director = [[Cy Endfield]] | produtor = [[Stanley Baker]]<br/>Cy Endfield | guión = [[John Prebble]]<br/>Cy Endfield | baseado = | intérpretes = {{Plainlist| * Stanley Baker * [[Jack Hawkins]] * [[Ulla Jacobsson]] * [[James Booth]] * [[Michael Caine]] }} | música = [[John Barry]] | fotografía = [[Stephen Dade]] | montaxe = [[John Jympson]] | estudio = | distribuidor = [[Paramount Pictures]] <small>(Reino Unido)</small><br/>[[Embassy Pictures]] <small>(USA)</small> | estrea = {{GBRb}} [[22 de xaneiro]] de [[1964]]<br/>{{GALb}} [[17 de xullo]] de [[2010]] ([[TVG]]) | duración = 139 minutos | país = {{GBR}}<br/>{{USA}}<ref>{{cita web|título=Zulu (1963)|url=http://explore.bfi.org.uk/4ce2b6bba07cc|editorial=[[British Film Institute]]|dataacceso=28 de xullo de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140809221130/http://explore.bfi.org.uk/4ce2b6bba07cc|dataarquivo=09 de agosto de 2014|urlmorta=yes}}</ref> | xénero = Épico | orzamento = $3&nbsp;500&nbsp;000<ref name="howard">{{cita novas |url=https://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9E02E7DE123AE637A25752C0A96F9C946291D6CF&legacy=true |título=Stanley Baker: Peripatetic Actor-Producer; Genesis Provincial Debut |nome=Howard |apelido=Thompson |data=1 de setembro de 1963 |páxina=X5 |xornal=[[The New York Times]] |localización=Nova York}}</ref> | recadación = $8&nbsp;000&nbsp;000 (USA)<ref>{{cita novas |título=Film giants step into finance |xornal=[[The Observer]] |localización=Londres |data=19 de abril de 1964 |páxina=8}}</ref> | anterior = | seguinte = | imdb_id = 0058777 }} '''''Zulú''''' (en {{lang-en|Zulu}}) é un filme épico dirixido polo guionista estadounidense<ref name=tcmart>{{cita web |apelido=Stafford |nome=Jeff |url=http://www.tcm.com/tcmdb/title.jsp?stid=96684&category=Articles |título=Zulu |páxina-web=[[Turner Classic Movies]]}}</ref> [[Cy Endfield]] e producido por [[Stanley Baker]] e Endfield, con [[Joseph E. Levine]] como produtor executivo. O guión é obra de [[John Prebble]] e Endfield, e está protagonizado por [[Stanley Baker]] e [[Michael Caine]], con actores secundarios [[Jack Hawkins]], [[Ulla Jacobsson]], [[James Booth]], [[Nigel Green]], [[Paul Daneman]], [[Glynn Edwards]], [[Ivor Emmanuel]] e [[Patrick Magee (actor)|Patrick Magee]]. Representa a [[Batalla de Rorke's Drift]] entre o [[Exército Británico]] e os [[Pobo zulú|zulús]] en xaneiro de 1879, durante a [[guerra anglo-zulú]]. Conta a historia de 150 soldados británicos, moitos deles doentes ou feridos nun hospital de campaña, que detiveron con éxito unha forza de 4&nbsp;000 guerreiros zulús. O futuro líder surafricano [[Mangosuthu Buthelezi]] interpretou o rei zulú [[Cetshwayo kaMpande]], o seu bisavó. [[Richard Burton]] fixo as narracións de comezo e peche do filme. O filme foi proxectado por vez primeira no 85 aniversario da batalla, o 22 de xaneiro de 1964 no Plaza Theatre de [[West End of London]]. Estreouse en galego o [[17 de xullo]] de [[2010]] a través da [[TVG]].<ref>{{cita novas|título=Programación da TVG|url=http://www.diariosigloxxi.com/texto-ep/mostrar/20100715200136|dataacceso=28 de setembro de 2017|obra=Diario Siglo XXI|data=15 de xullo de 2010|data-arquivo=25 de setembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150925091349/http://www.diariosigloxxi.com/texto-ep/mostrar/20100715200136|url-morta=unfit}}</ref> == Personaxes == *[[Stanley Baker]] como Tenente [[John Chard]] *[[Michael Caine]] como Tenente [[Gonville Bromhead]] *[[Jack Hawkins]] como Reverendo Otto Witt *[[Ulla Jacobsson]] como Margareta Witt *[[Mangosuthu Buthelezi]] como [[Cetshwayo kaMpande]] *[[James Booth]] como Henry Hook *[[Nigel Green]] como Frank Bourne *[[Ivor Emmanuel]] como Owen *[[Paul Daneman]] como Sarxento Robert Maxfield *[[Glynn Edwards]] como William Allen *[[Neil McCarthy (actor)|Neil McCarthy]] como Thomas *[[David Kernan]] como Frederick Hitch *[[Gary Bond]] como Cole *Peter Gill como John Williams *[[Patrick Magee (actor)|Patrick Magee]] como James Henry Reynolds *[[Richard Davies (actor)|Richard Davies]] como William Jones *[[Denys Graham]] como Robert Jones *[[Dickie Owen]] como Christian Schiess *[[Gert van den Bergh]] como Tenente Josef Adendorff *Dennis Folbigge como Comisario [[James Langley Dalton]] * [[Larry Taylor (actor)|Larry Taylor]] como Hughes * Kerry Jordan como Louis Byrne == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{cita libro |título=Forgotten Heroes: Zulu & Basuto Wars including Complete Medal Roll |nome=Roy |apelido=Dutton |editorial=Infodial |ano=2010 |isbn=978-0-95565-544-9}} * {{cita libro |título=Zulu: With Some Guts Behind It: The Making of the Epic Movie |nome=Sheldon |apelido=Hall |localización=Sheffield, Inglaterra |editorial=Tomahawk |ano=2005 |isbn=978-0-95319-2-663}} * {{cita libro |título=The [[Washing of the Spears]]: The Rise and Fall of the Zulu Nation |edición=2nd |nome=Donald R. |apelido=Morris |editorial=Da Capo Press |ano=1998 |isbn=978-0-30680-8-661}} === Ligazóns externas === * {{IMDb título|0058777}} * [https://www.rottentomatoes.com/m/zulu/ Ficha en RottenTomatoes] {{en}} * [http://www.allmovie.com/movie/v56222 Ficha en AllMovie] {{en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Filmes de 1964]] [[Categoría:Filmes en lingua inglesa]] [[Categoría:Filmes en lingua zulú]] [[Categoría:Filmes do Reino Unido]] [[Categoría:Filmes dirixidos por Cy Endfield]] [[Categoría:Filmes con banda sonora de John Barry]] [[Categoría:Filmes baseados en feitos reais]] [[Categoría:Filmes ambientados en 1879]] [[Categoría:Filmes rodados en Suráfrica]] [[Categoría:Filmes de 1964 con versión en galego]] 8tc761l6nbz3u1s8n86264zj5yg94y2 2 390333 6148396 6078074 2022-08-02T13:46:19Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki == Ferramentas para editar == * [[Wikipedia:Libro de estilo|Libro de Estilo da Galipedia]]. * Marcador de [[Wikipedia:Marcadores de traballo en progreso|traballo en proceso]]. * Para o uso de [[Wikipedia:Toponimia|topónimos]]. * [[Wikipedia:Erros de ortografía e desviacións|Erros ortográficos máis comúns]]. * [[Modelo:coordenadas]] * [[:Categoría:Caixas de información sobre xeografía]] *[[:Categoría:Caixas de información sobre historia|CategorÍa:Caixas de información sobre historia]] *[[:Categoría:Caixas de información sobre arte|Categoría:Caixas de información sobre arte]] *[[:Categoría:Marcadores de bandeira|Categoría:Marcadores de bandeira]] --> engadir bandeiras *[[:Categoría:Wikipedia:Indicacións para o uso de marcadores|Categoría:Wikipedia:Indicacións para o uso de marcadores]] *[[:Categoría:Wikipedia:Atención]] * [http://gl.wikipedia.org/wiki/Especial:P%C3%A1xinas_especiais Lista de páxinas&nbsp;segundo&nbsp;distintos criterios, artigos máis antigos, categorías máis enlazadas, páxinas orfas, imaxes&nbsp;sen&nbsp;enlazar, etc] * [http://commons.wikimedia.org/wiki/Commons:Translation_possible/Para_saber_m%C3%A1is Traducir imaxes svg en Commons] * [[Wikipedia:Políticas e normas]] * [https://tools.wmflabs.org/pageviews/?project=gl.wikipedia.org&platform=all-access&agent=user&range=latest-20&pages= Estatísticas de visitas a páxinas] *[[Wikipedia:Estatísticas/Lista de usuarios activos]] *[[wikipedia:Lista de modelos|Lista de modelos]] *[[wikipedia:Lista de moldes|Lista de moldes]] *[[wikipedia:Mensaxes predefinidas|Lista de mensaxes predefinidas]] *[[Usuario:Elisardojm/EuTraduzoNaCasa|Para traducir: con video]] *Para colocar notas e referencias: *[http://tools.freeside.sk/geolocator/geolocator.html Geolocator] *[https://replacer.toolforge.org Replacer] *[https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Conversa_usuario:213.60.237.238&action=edit&section=1 Nado]. *Para comezar na Galipedia: [[wikipedia:Guía|Guía]] *[https://pageviews.toolforge.org/topviews/?project=en.wikipedia.org&platform=all-access&date=last-month&excludes= Os artigos máis vistos na Wikipedia] *[[xtools:ec/gl.wikipedia.org/Caro_de_Segeda|Ver edicións totais de usuarios]] *[[metawiki:User:Krinkle/Tools/Real-Time_Recent_Changes|Manual RTC]] *[https://xtools.wmflabs.org/adminstats?uselang=gl Ferramenta de estatísticas de administración] ____________________________ == Notas == {{Listaref|group=nota|02}} ; Referencias {{Listaref|30em}} ______________________________ {{políticas}} 7rmx58hhhy3b4vd2yzefxjip3fwm9ur 0 392107 6149208 5739490 2022-08-03T09:08:37Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Filme | título = Acción Jackson | títuloorixinal = Action Jackson | imaxe = | descrición = | director = [[Craig R. Baxley]] | produtor = [[Joel Silver]] | guión = Robert Reneau | baseado = | intérpretes = {{plainlist| * [[Carl Weathers]] * [[Craig T. Nelson]] * [[Vanity (cantante)|Vanity]] * [[Sharon Stone]] * [[Thomas F. Wilson]] }} | música = [[Herbie Hancock]]<br>[[Michael Kamen]] | fotografía = [[Matthew F. Leonetti]] | montaxe = Mark Helfrich | estudio = [[Silver Pictures]] | distribuidor = [[Lorimar Television|Lorimar Film Entertainment]] <small>(anterior)</small><br>[[Warner Bros.]] <small>(actual)</small> | estrea = {{USAb}} [[12 de febreiro]] de [[1988]]<br />{{GALb}} [[11 de xuño]] de [[2008]] ([[TVG]]) | duración = 96 minutos | país = {{USA}} | xénero = Acción | orzamento = $7&nbsp;000&nbsp;000 | recadación = $20&nbsp;256&nbsp;975 | anterior = | seguinte = | imdb_id = 0094612 }} '''''Acción Jackson''''' (en {{lang-en|Action Jackson}}) é un filme estadounidense dirixido por [[Craig R. Baxley]]<ref>{{cita web|url=http://www.tcm.com/tcmdb/title/18318/Action-Jackson/|título=Action Jackson (1988 film)|editor=TCM database|editorial=[[Turner Classic Movies]]|dataacceso=16 de febreiro de 2016}}</ref> no seu primeiro filme como director. Está protagonizado por [[Carl Weathers]], [[Vanity (cantante)|Vanity]], [[Craig T. Nelson]] e [[Sharon Stone]]. Foi estreado nos Estados Unidos o [[12 de febreiro]] de [[1988]]. [[Paula Abdul]] foi a coreógrafa do filme. Foi distribuído por [[Lorimar Television|Lorimar Film Entertainment]]. Vanity foi nomeada ós Premios Golden Raspberry como peor actriz. Estreouse en galego o [[11 de xuño]] de [[2008]] a través da [[TVG]].<ref>{{cita novas|título=Programación da TVG|url=http://www.diariosigloxxi.com/texto-ep/mostrar/20080610200137|dataacceso=23 de outubro de 2017|obra=Diario SIglo XXI|data=11 de xuño de 2008|data-arquivo=26 de setembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150926050512/http://www.diariosigloxxi.com/texto-ep/mostrar/20080610200137|url-morta=unfit}}</ref> == Personaxes == {{div col}} *[[Carl Weathers]] como Sarxento Jericho "Action" Jackson *[[Craig T. Nelson]] como Peter Anthony Dellaplane *[[Vanity (cantante)|Vanity]] como Sydney Ash *[[Sharon Stone]] como Patrice Dellaplane *[[Bill Duke]] como Capitán Earl Armbruster *[[Robert Davi]] como Tony Moretti *[[Jack Thibeau]] como Detective Kotterwell *[[Armelia McQueen]] como Dee *[[Stan Foster]] como Albert Smith *[[Roger Aaron Brown]] como Officer Lack *[[Thomas F. Wilson]] como Oficial Kornblau *Edgar Small como Raymond Foss *[[Chino 'Fats' Williams]] como Kid Sable *Prince A. Hughes como Edd *[[Francis X. McCarthy|Frank McCarthy]] como Oliver O'Rooney *[[De'voreaux White|De'Voreaux White]] como Clovis *[[Dennis Hayden (actor)|Dennis Hayden]] como Shaker *[[Robert Lee Minor|Bob Minor]] como Gamble *Brian Libby como Martin *[[Nicholas Worth]] como Cartier *[[Branscombe Richmond]] como Poolroom thug *[[Miguel A. Núñez, Jr.|Miguel Nunez]] como Poolroom thug *Charles Meshack como Poolroom thug *[[Al Leong]] como Dellaplane's chauffeur *[[Ed O'Ross]] como Frank Stringer *[[Mary Ellen Trainor]] como Liz Mazatorri *Jim Haynie como Morty Morton *[[Ivor Barry]] como Stuffy Old Man *[[Michael McManus (actor)|Michael McManus]] como Lionel Grantham {{div col end}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{IMDb título|0094612}} {{Barra portal|Cine|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Filmes de 1988]] [[Categoría:Filmes en lingua inglesa]] [[Categoría:Filmes dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Filmes independentes dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Filmes dirixidos por Craig R. Baxley]] [[Categoría:Filmes de Silver Pictures]] [[Categoría:Filmes de Warner Bros.]] [[Categoría:Filmes de 1988 con versión en galego]] kqa7oph19i4eogq0zckm2v1evk00dgn 0 392119 6149019 5739900 2022-08-03T00:53:47Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Filme | título = Whale Rider | títuloorixinal = Whale Rider | imaxe = | descrición = | director = [[Niki Caro]] | produtor = John Barnett<br/>[[Frank Hübner]]<br/>Tim Sanders | guión = Niki Caro | baseado = ''The Whale Rider'' de [[Witi Ihimaera]] | intérpretes = [[Keisha Castle-Hughes]]<br/>[[Rawiri Paratene]]<br/>[[Cliff Curtis]] | música = [[Lisa Gerrard]] | fotografía = [[Leon Narbey]] | montaxe = David Coulson | estudio = [[South Pacific Pictures]]<br/>ApolloMedia<br/>Pandora Films<br/>New Zealand Film Production Fund<br/>[[New Zealand Film Commission]]<br/>[[NZ On Air]]<br/>Filmstiftung Nordrhein-Westfalen | distribuidor = Pandora Film {{small|(Alemaña)}}<br/>[[Newmarket Films]] {{small|(USA)}} | estrea = [[Festival Internacional de Cinema de Toronto|Festival de Toronto]]: [[9 de setembro]] de [[2002]]<br/>{{NZLb}} [[30 de xaneiro]] de [[2003]]<br/>{{GALb}} [[11 de xuño]] de [[2008]] ([[TVG]]) | duración = 101 minutos<ref>{{cita web|título=''WHALE RIDER'' (PG)|url=http://www.bbfc.co.uk/AFF182651/|editor=[[British Board of Film Classification]]|data=20 de febreiro de 2003|dataacceso=15 de xaneiro de 2012}}</ref> | país = {{NZL}}<br/>{{DEU}} | xénero = Drama | orzamento = NZ$9&nbsp;200&nbsp;000 | recadación = $41&nbsp;400&nbsp;000 | anterior = | seguinte = | imdb_id = 0298228 }} '''''Whale Rider''''' é un filme dirixido por [[Niki Caro]] que foi estreado en [[2002]]. Está baseado na novela homónima de [[Witi Ihimaera]]. Está protagonizado por [[Keisha Castle-Hughes]] no papel de Kahu Paikea Apirana, unha nena [[pobo maorí|maorí]] de doce anos de idade que se quere converter na xefa da súa tribo. O seu avó Koro cre que é unha responsabilidade reservada só a homes. O filme foi unha coprodución entre Nova Zelandia e Alemaña. Foi rodado na localidade de [[Whangara]], ó igual que a novela. A súa estrea mundial realizouse o [[9 de setembro]] de [[2002]], no [[Festival Internacional de Cinema de Toronto]]. Recibiu a aclamación da crítica, e con 13 anos, [[Keisha Castle-Hughes]] converteuse na nomeada máis nova ó [[Oscar á mellor actriz]], antes de ser superada por [[Quvenzhané Wallis]], con 9 anos, por ''[[Beasts of the Southern Wild]]''. O filme recadou $41,4 millóns sobre un orzamento de NZ$9&nbsp;235&nbsp;000. Estreouse en galego o [[11 de xuño]] de [[2008]] a través da [[TVG]].<ref>{{cita novas|título=Programación da TVG|url=http://www.diariosigloxxi.com/texto-ep/mostrar/20080610200137|dataacceso=23 de outubro de 2017|obra=Diario SIglo XXI|data=11 de xuño de 2008|data-arquivo=26 de setembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150926050512/http://www.diariosigloxxi.com/texto-ep/mostrar/20080610200137|url-morta=unfit}}</ref> == Personaxes == {{div col}} * [[Keisha Castle-Hughes]] como Paikea Apirana * [[Rawiri Paratene]] como Koro * Vicky Haughton como Nanny Flowers * [[Cliff Curtis]] como Porourangi * Grant Roa como Tío Rawiri * Mana Taumaunu como Hemi * [[Rachel House (actriz)|Rachel House]] como Shilo * Taungaroa Emile como Willie * [[Tammy Davis]] como Dog * Mabel Wharekawa como Maka (como Mabel Wharekawa-Burt) * Rawinia Clarke como Miro * Tahei Simpson como Miss Parata * Roi Taimana como pai de Hemi * Elizabeth Skeen como Rehua * Tyronne White como Jake * Taupua Whakataka-Brightwell como Ropata * Tenia McClutchie-Mita como Wiremu * Peter Patuwai como Bubba * Rutene Spooner como Parekura * Riccardo Davis como Maui * Apiata Whangaparita-Apanui como Henare * John Sumner como Obstetra * Sam Woods como Rawiri de pequeno * Pura Tangira como Ace * Jane O'Kane como Anne * Aumuri Parata-Haua como Paikea de bebé {{div col end}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{IMDb título|0298228}} * [https://www.allmovie.com/movie/v273384 Ficha en AllMovie] {{en}} * [http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=whalerider.htm Ficha en BoxOfficeMojo] {{en}} * [https://www.rottentomatoes.com/m/whale_rider/ Ficha en RottenTomatoes] {{en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Filmes de 2002]] [[Categoría:Filmes en lingua maorí]] [[Categoría:Filmes en lingua inglesa]] [[Categoría:Filmes de Alemaña]] [[Categoría:Filmes de Nova Zelandia]] [[Categoría:Filmes dirixidos por Niki Caro]] [[Categoría:Filmes rodados en Nova Zelandia]] [[Categoría:Filmes feministas]] [[Categoría:Filmes sobre baleas]] [[Categoría:Filmes de 2002 con versión en galego]] hddahy5cstzsy2b8rnwl37fsx4c183s 0 392204 6149305 6082889 2022-08-03T10:07:48Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Milas-Bodrum | nomenativo = ''Milas-Bodrum Havalimanı'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Bodrumairport.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = BJV | ICAO = LTFE | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = TAV Airports | dono-oper = | cidade-sirve = [[Bodrum]] e [[Milas]] | localización = | elevación-f = 21 | elevación-m = 6 | coordenadas = {{Coordenadas|37|15|02|N|27|39|51|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.milas-bodrumairport.com/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 10L/28R | p1-lonx-f = 9 842 | p1-lonx-m = 3 000 | p1-sup = formigón | p2-número = 10R/28L | p2-lonx-f = 8 202 | p2-lonx-m = 2 500 | p2-sup = | estad-ano = | cab-estad1 = | dato-estad1 = | notas = }} O '''aeroporto de Milas-Bodrum''' ([[IATA]]: '''BJV''', [[ICAO]]: '''LTFE''') é un aeroporto internacional que serve ás cidades turcas de [[Bodrum]] e [[Milas]]. Está situado a 36&nbsp;km ao nordés de Bodrum e a 16&nbsp;km ao sur de Milas. == Terminais == No ano [[2000]] rematouse de construír unha nova terminal internacional. No ano [[2012]] esta converteríase na terminal doméstica ao completarse unhas novas instalacións para os pasaxeiros internacionais. A vella terminal, agora reservada a voos domésticos, está ao lado da internacional. Polas instalacións pasan uns 2,5 millóns de pasaxeiros por ano, e están especialmente concorridas durante os meses de verán cando son frecuentes os voos chárter dende as principais cidades europeas. A nova terminal, deseñada para manexar 5 millóns de pasaxeiros anuais, inaugurouse en xuño de [[2012]] e a operación do aeroporto transferíuse a unha compañía privada que o dirixe no nome do goberno turco. ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Air Moldova]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Chișinău|Chişinău]] <!-- --> | [[Air Serbia#Aviolet|Aviolet]]<br/>{{nowrap|operado por [[Air Serbia]]}}| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Belgrado-Nikola Tesla|Belgrado]] <!-- --> | [[Anda Air]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Kíiv-Zhuliany|Kíiv-Zhuliany]] <!-- --> | [[AtlasGlobal]] | [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> | [[Austrian Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Viena|Viena]] <!-- --> | [[Azerbaijan Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto Heydar Aliyev|Baku]]<ref>{{cita web|título=AZAL announces a new program of flights to popular Turkish resort cities|url=http://abc.az/eng/news_26_01_2016_93719.html|editor=ABC.az|dataacceso=3 de abril de 2018|data-arquivo=01 de febreiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160201162712/http://abc.az/eng/news_26_01_2016_93719.html|url-morta=unfit}}</ref> <!-- --> | [[Belavia Airlines]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Minsk|Minsk]] <!-- --> | [[Bravo Airways]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Kíiv-Zhuliany|Kíiv-Zhuliany]] <!-- --> | [[Bulgaria Air]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Sofía|Sofía]] <!-- --> | [[Corendon Airlines]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <br/> '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> | [[Corendon Dutch Airlines]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[easyJet]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Bristol|Bristol]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Liverpool|Liverpool]], [[Londres-Gatwick]], [[Londres-Luton]], [[Londres-Stansted]] <!-- --> | [[Edelweiss Air]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> | [[Enter Air]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Katowice|Katowice]], [[Aeroporto de Poznań-Ławica|Poznań]], [[Varsovia-Chopin]], [[Aeroporto de Wrocław|Wrocław]] <!-- --> | [[Eurowings]] <br/>operado por [[Germanwings]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]] <!-- --> | [[Freebird Airlines]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <!-- --> | [[Jet2.com]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Glasgow|Glasgow]] (reanúdase en maio de 2018),<ref>http://www.jet2.com/en/cheap-flights/glasgow/bodrum</ref> [[Aeroporto de Leeds Bradford|Leeds/Bradford]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] <!-- --> | [[Jet Time]] | '''Chárter:''' [[Cophenague-Kastrup|Cophenague]] <!-- --> | [[Lufthansa]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]],<ref>{{Cita novas|last=L|first=J|title=Lufthansa Adds New Weekend-only Service from Frankfurt in S15|url=http://airlineroute.net/2014/10/14/lh-fra-may15/|newspaper=Airline Route|date=14 October 2014}}</ref> [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> | [[Luxair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]] <!-- --> | [[Onur Air]] | '''Estacional:''' [[Istanbul-Atatürk]]<br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Luleå|Luleå]] <!-- --> | [[Pegasus Airlines]] | [[Aeroporto de Ancara-Esenboğa|Ancara]], [[Aeroporto de Istanbul-Sabiha Gökçen|Istanbul-Sabiha Gökçen]]<br/>'''Estacional:''' [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]],<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270787/pegasus-adds-new-european-routes-in-s17/|title=Pegasus adds new European routes in S17|publisher=routesonline|accessdate=10 January 2017}}</ref> [[Londres-Stansted]] <!-- --> | [[Royal Jordanian]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]] <!-- --> | [[SunExpress]] | [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Hannover|Hannover]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[Aeroporto de Stuttgart|Stuttgart]] <br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]] <!-- --> | [[Tailwind Airlines]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <!-- --> | [[Thomas Cook Airlines]] | '''Estacional:''' [[Londres-Gatwick]], [[Londres-Luton]] (comeza en maio de 2018), [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] <!-- --> | [[Transavia]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[Transavia France]] | [[París-Orly]] <!-- --> | [[Travel Service]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Praga|Praga]] <!-- --> | [[TUI Airways]] | '''Estacional:''' [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] <!-- --> | [[TUI fly Belgium]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Ostende-Bruxas|Ostende/Bruxas]]<ref>{{Cita web|url=http://www.jetairfly.com/en/flightplan|title=Jetairfly Flight Plan|publisher=Jetairfly|data-acceso=04 de novembro de 2017|data-arquivo=07 de xaneiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190107214603/https://www.tuifly.be/|url-morta=yes}}</ref> <!-- --> | {{nowrap|[[TUI fly Netherlands]]}} | '''Chárter:''' [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]], [[Istanbul-Sabiha Gökçen]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]] <!-- --> |[[Turkish Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Anadolujet]]}}| [[Aeroporto de Ancara-Esenboğa|Ancara]], [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Istanbul-Sabiha Gökçen]] <!-- --> | [[Ukraine International Airlines]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Kíiv-Boryspil|Kíiv-Boryspil]] <!-- --> | [[Windrose Airlines]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Kíiv-Boryspil|Kíiv-Boryspil]] <!-- --> }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20180708113521/http://www.milas-bodrumairport.com/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Turquía|Milas-Bodrum]] ep8joc1pqsh3b3a5y3p447i6e0x6d4m 0 393088 6149219 5851117 2022-08-03T09:28:22Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Filme | título = Adeus ás armas | títuloorixinal = A Farewell to Arms | imaxe = Poster - A Farewell to Arms (1932) 01.jpg | descrición = Póster do filme. | director = [[Frank Borzage]] | produtor = {{Plainlist| * Edward A. Blatt * [[Benjamin Glazer]] }} | guión = {{Plainlist| * Benjamin Glazer * Oliver H.P. Garrett }} | baseado = ''[[A Farewell to Arms]]'' de [[Ernest Hemingway]] | intérpretes = {{Plainlist| * [[Helen Hayes]] * [[Gary Cooper]] * [[Adolphe Menjou]] }} | música = Milan Roder | fotografía = [[Charles Lang]] | montaxe = {{Plainlist| * [[Otho Lovering]] * [[George Nicholls, Jr.]] }} | estudio = [[Paramount Pictures]] | distribuidor = Paramount Pictures<br />[[Warner Bros.]] (reestrea de 1949) | estrea = {{USAb}} [[8 de decembro]] de [[1932]]<br />{{GALb}} [[26 de agosto]] de [[2012]] ([[TVG]]) | duración = 85 minutos | país = {{USA}} | xénero = Romance e drama | orzamento = $900&nbsp;000<ref>FILM COSTS HIT BOTH EXTREMES: POVERTY ROW SPENDS LESS, BIG STUDIOS MORE MILLION-DOLLAR FEATURES "SHOOT THE WORKS" INEXPENSIVE "ARTY" HIT DUE TO MAKE APPEARANCE Schallert, Edwin. Los Angeles Times (1923-Current File) [Os Ánxeles, Calif], 16 de outubro de 1932: B13.</ref> | recadación = | anterior = | seguinte = | imdb_id = 0022879 }} '''''Adeus ás armas''''' (en {{lang-en|A Farewell to Arms}}) é un filme [[Estados Unidos de América|estadounidense]] dirixido por [[Frank Borzage]] e protagonizado por [[Helen Hayes]], [[Gary Cooper]] e [[Adolphe Menjou]].<ref name="nytimes">{{cita web|título=A Farewell to Arms (1932)|editorial=''The New York Times''|url=https://movies.nytimes.com/movie/16801/A-Farewell-to-Arms/overview|dataacceso=18 de setembro de 2012|data-arquivo=16 de outubro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071016232251/http://movies.nytimes.com/movie/16801/A-Farewell-to-Arms/overview|url-morta=yes}}</ref> Está baseado na novela autobiográfica ''[[A Farewell to Arms]]'' de [[Ernest Hemingway]], cun guión de Oliver H.P. Garrett e [[Benjamin Glazer]]. O filme conta a relación amorosa entre un condutor de ambulancias estadounidense e unha enfermeira inglesa durante a [[segunda guerra mundial]]. O filme recibiu os [[Premios Oscar]] ó [[Oscar á mellor fotografía|mellor fotografía]] e [[Oscar ó mellor son|mellor son]], e foi nomeado a mellor filme e mellor dirección artística.<ref name="nytimes"/> Estreouse en galego o [[26 de agosto]] de [[2012]] a través da [[TVG]].<ref>{{cita novas|título=Programación da TVG|url=http://www.diariosigloxxi.com/texto-ep/mostrar/20120824110129|dataacceso=1 de novembro de 2017|obra=Diario Siglo XXI|data=24 de agosto de 2012|data-arquivo=26 de setembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150926051020/http://www.diariosigloxxi.com/texto-ep/mostrar/20120824110129|url-morta=unfit}}</ref> == Personaxes == * [[Helen Hayes]] como Catherine Barkley * [[Gary Cooper]] como Tenente Frederic Henry * [[Adolphe Menjou]] como Maior Rinaldi * [[Mary Philips]] como Helen Ferguson * [[Jack La Rue]] como Sacerdote * [[Blanche Friderici]] como Enfermeira xefe * [[Mary Forbes]] como Miss Van Campen * [[Gilbert Emery]] como Maior británico == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * {{IMDb título|0022879}} * [https://www.allmovie.com/movie/v16801 Ficha en BoxOfficeMojo] {{en}} {{Barra portal|Cine|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Filmes de 1932]] [[Categoría:Filmes en lingua inglesa]] [[Categoría:Filmes dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Filmes dirixidos por Frank Borzage]] [[Categoría:Filmes de Paramount Pictures]] [[Categoría:Filmes de 1932 con versión en galego]] k744opj05p2ln6e2utaa7i2zgpvdal9 0 393605 6149150 5700076 2022-08-03T05:58:37Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroliña | nome = ASL Airlines Ireland | imaxe = Air Contractors Airbus A300 Deak.jpg | IATA = - | ICAO = ABR | indicativo = CONTRACT | fundación = [[1972]] | inicio_das_operacións = | fin_das_operacións = | aeroporto_principal = | centros_de_conexión = | centros_de_conexión_secundarios = | cidades_focais = | plan_de_voo_frecuente = | alianza = | subsidiarias = | frota = 39 | destinos = | holding = ASL Aviation Holdings | eslogan_da_compañía = | sede = | dirixentes = | páxina_web = http://www.aslairlines.ie/ }} '''ASL Airlines (Ireland) Limited''', anteriormente ''Air Contractors'', é unha aeroliña irlandesa de carga e pasaxeiros. Opera servizos regulares de carga por toda [[Europa]] en nome de empresas como [[FedEx Feeder]] e [[DHL Express]]. Opera tamén voos chárter de pasaxeiros e realiza algúns servizos para aeroliñas regulares. ASL Airline Holdings Limited, a compañía nai de ASL Airlines Ireland, ten a súa sede en [[Dublín]].<ref>{{cita web|título=Contact|url=http://www.aslaviationgroup.com/index.php/contact|editor=ASL Aviation Group|dataacceso=7 de novembro de 2017|data-arquivo=22 de outubro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161022054441/http://www.aslaviationgroup.com/index.php/contact|url-morta=yes}}</ref> == Historia == A aeroliña fundouse e comezou a operar en [[1972]] como Air Bridge Carriers no [[aeroporto de East Midlands]]. En setembro de [[1992]] adoptou o nome Hunting Cargo Airlines e en [[1997]] rematou de transferir todas as súas operacións a [[Irlanda]]. En xuño de [[1998]] o Hunting Group vendeu a súa división de aviación a un consorcio formado por [[CMB Compagnie Maritime Belge]] e [[Safair]] (parte de Imperial Group), e a aeroliña foi rebautizada como Air Contractors. Imperial Group transferiu o 49% das súas accións na compañía a 3P Air Freighters/Petercam S.A. en [[2007]]. Air Contractors mercou a aeroliña francesa [[Europe Airpost]] o [[14 de marzo]] de [[2008]].<ref>{{cita web|título=Acquisition of Europe Air Post by Air Contractors|url=http://www.aircontractors.com/detail.aspx?page=Document&call=News&Item=2118|editor=Air Contractors|dataacceso=7 de novembro de 2017|data-arquivo=08 de xullo de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090708042337/http://www.aircontractors.com/detail.aspx?page=Document&call=News&Item=2118|url-morta=unfit}}</ref> Tras incorporar Europe Airpost o grupo pasou a chamarse ASL Aviation Group, representando o nome as súas tres actividades principais: Airlines, Support and Leasing (aeroliñas, soporte e alugueiro). En [[2010]] Air Contractors comezou a transportar pasaxeiros usando un avión [[Boeing 737-300]] xunto co seu asociado, Europe Airpost. O [[4 de xuño]] de [[2015]] ASL Aviation Group anunciou que Air Contractors converteríase en ASL Airlines Ireland, Europe Airpost en [[ASL Airlines France]], Farnair Hungary en [[ASL Airlines Hungary]] e Farnair Switzerland e [[ASL Airlines Switzerland]].<ref>{{cita web|título=Ireland based ASL Aviation Group is to launch a new European airline brand, ASL Airlines, as part of its strategy for continued growth in passenger and cargo operations|url=http://www.aslaviationgroup.com/index.php/media/single/asl-drives-future-growth-with-launch-of-european-airline-brand|editor=ASL Aviation Group|dataacceso=7 de novembro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171108034653/http://www.aslaviationgroup.com/index.php/media/single/asl-drives-future-growth-with-launch-of-european-airline-brand|dataarquivo=08 de novembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> A compañía anunciou o [[5 de febreiro]] de [[2016]] que chegara a un acordo para mercar [[TNT Airways]] e [[PAN Air]], coa condición que a compra de [[TNT N.V.|TNT]] por parte de FedEx continuase adiante. A venda realizouse en maio de [[2016]].<ref>{{cita web|título=ASL Finalizes Acquisition of TNT Air Operations|url=http://www.globaltrademag.com/global-trade-daily/news/asl-finalizes-acquisition-of-tnt-air-operations|editor=Global Trade|dataacceso=7 de novembro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171010214449/http://www.globaltrademag.com/global-trade-daily/news/asl-finalizes-acquisition-of-tnt-air-operations|dataarquivo=10 de outubro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> TNT Airways converteuse en [[ASL Airlines Belgium]] e Pan Air en [[ASL Airlines Spain]]. A principios de [[2017]] ASL Aviation Group pasou a chamarse ASL Airline Holdings. == Frota == En setembro de [[2017]] a frota de ASL Airlines Ireland estaba formada polos seguintes avións:<ref>{{cita web|título=Latest Register and Monthly Changes|url=https://www.iaa.ie/commercial-aviation/aircraft-registration-2/latest-register-and-monthly-changes-1|editor=Irish Aviation Authority|dataacceso=7 de novembro de 2017}}</ref> <center> {| class="wikitable" !Aircraft !In Fleet !Orders !Notes |- |[[Airbus A300|Airbus A300-600RF]] |align=center|4 |align=center|— |align=center|Todos operando para [[DHL Aviation]] |- |[[Airbus A330|Airbus A330-300PTF]] |align=center|&mdash; |align=center|1<ref>{{cita web|título=ASL Airlines Ireland set for maiden A330 freighter|url=https://www.ch-aviation.com/portal/news/60235-asl-airlines-ireland-set-for-maiden-a330-freighter|editor=ch-aviation|dataacceso=7 de novembro de 2017}}</ref> |align=center|Operando para [[DHL Express]] |- |[[ATR 42|ATR 42-300F]] |align=center|6 |align=center|— |align=center|5 operando para [[FedEx Express]] |- |[[ATR 72|ATR 72-200F]] |align=center|15 |align=center|— |align=center|5 operando para [[FedEx Express]], os demais para FedEx, DHL e UPS |- |[[ATR 72|ATR 72-500F]] |align=center|2 |align=center|— |align=center| |- |[[Boeing 737 Classic|Boeing 737-300]] |align=center|1 |align=center|— |align=center|Operara voos chárter de pasaxeiros. Bautizado como [[Annalise Murphy]] |- |[[Boeing 737-300F]] |align=center|1 |align=center|— |align=center | |- |[[Boeing 737-400F]] |align=center|6 |align=center|— |align=center |Operando para TNT/FedEx |- |[[Boeing 757|Boeing 757-200]] |align=center|4 |align=center|— |align=center|Todos alugados a [[Aer Lingus]] |- !Total !39 !1 ! |} </center> == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aslairlines.ie/ Páxina web da aeroliña] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas de Irlanda]] 85afrvv7k1zpvcsebaunw0ruzas814o 0 394106 6149350 5738058 2022-08-03T10:38:08Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Filme | título = Agora ou nunca | títuloorixinal = The Bucket List | imaxe = The bucket list.svg | descrición = Logo do filme. | director = [[Rob Reiner]] | produtor = [[Craig Zadan]]<br/>[[Neil Meron]]<br/>Alan Greisman<br/>[[Rob Reiner]] | guión = [[Justin Zackham]] | baseado = | intérpretes = [[Jack Nicholson]]<br/>[[Morgan Freeman]] | música = [[Marc Shaiman]] | fotografía = [[John Schwartzman]] | montaxe = Robert Leighton | estudio = [[Castle Rock Entertainment]] (sen acreditar) | distribuidor = [[Warner Bros.|Warner Bros. Pictures]] | estrea = Hollywood: [[15 de decembro]] de [[2007]]<br/>{{USAb}} [[11 de xaneiro]] de [[2008]]<br/>{{GALb}} [[1 de novembro]] de [[2014]] ([[TVG]]) | duración = 97 minutos | país = {{USA}} | xénero = Comedia | orzamento = $45&nbsp;500&nbsp;000<ref name="boxofficemojo">{{cita web | url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=main&id=bucketlist.htm | título=The Bucket List (2007) | editorial=[[Box Office Mojo]] | dataacceso=18 de marzo de 2008}}</ref> | recadación = $175&nbsp;400&nbsp;000<ref name="boxofficemojo" /> | anterior = | seguinte = | imdb_id = 0825232 }} '''''Agora ou nunca''''' (en {{lang-en|The Bucket List}}) é un filme [[Estados Unidos de América|estadounidense]] de comedia dirixido por [[Rob Reiner]], producido por Reiner, Alan Greisman, [[Craig Zadan]] e [[Neil Meron]], escrito opor [[Justin Zackham]], e protagonizado por [[Jack Nicholson]] e [[Morgan Freeman]].<ref>{{cita web|url=http://www.tcm.com/tcmdb/title/658339/Bucket-List-The/full-credits.html|título=The Bucket List|editor=[[Turner Classic Movies]]|dataacceso=14 de abril de 2016}}</ref> O argumento principal xira arredor de dous homes doentes terminais nunha viaxe polas estradas e cunha lista de cousas por facer antes de morrer. Estreouse o 15 de decembro de 2007 en [[Hollywood]]. Tivo unha estrea limitada nos [[Estados Unidos]] e no [[Canadá]] o 25 de decembro de 2007 e foi distribuído por [[Warner Bros.]] A súa gran estrea nos dous países non se produciu até o 11 de xaneiro de 2008, e no [[Reino Unido]] até o 8 de febreiro de 2008, e en [[Australia]] até o 21 de febreiro de 2008.<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0825232/releaseinfo ''The Bucket List'' (2007) &ndash; Release dates]</ref><ref>{{cita web|url=http://www.imdb.com/title/tt0825232/releaseinfo |título=The Bucket List (2007) &ndash; Release dates |dataacceso=2007-12-26 |editorial=[[Internet Movie Database]]}}</ref> Recibiu críticas diversas pero foi un éxito de recadación, conseguindo máis de $175,4 millóns en todo o mundo. Estreouse en galego o [[1 de novembro]] de [[2014]] a través da [[TVG]].<ref>{{cita novas|título=Programación da TVG|url=http://eldia.es/agencias/7723113-Programacion-TVG-manana-martes-Sustituye-anterior|dataacceso=29 de setembro de 2017|obra=Eldía.es|data=29 de setembro de 2014|data-arquivo=20 de novembro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161120215249/http://eldia.es/agencias/7723113-Programacion-TVG-manana-martes-Sustituye-anterior|url-morta=unfit}}</ref> == Personaxes == {{div col}} *[[Jack Nicholson]] como Edward Cole *[[Morgan Freeman]] como Carter Chambers *[[Sean Hayes (actor)|Sean Hayes]] como Thomas/Matthew *[[Beverly Todd]] como Virginia Chambers *[[Rob Morrow]] como Dr. Hollins *[[Alfonso Freeman]] como Roger Chambers *[[Rowena King]] como Angelica *[[Jennifer DeFrancisco]] como Emily Cole *[[Serena Reeder]] como Rachel *[[Annton Berry Jr]] como Kai *[[Verda Bridges]] como Chandra *[[Destiny Brownridge]] como Maya *[[Brian Copeland]] como Lee *[[Ian Anthony Dale]] como instrutor *[[Noel Guglielmi]] como mecánico *[[Jonathan Hernandez (actor)|Jonathan Hernandez]] como Manny *[[Andrea J. Johnson]] como Elizabeth *[[Jordan Lund]] como tatuador *[[Jonathan Mangum]] como Richard *[[Christopher Stapleton]] como Kyle *[[Alex Trebek]] como el mesmo *[[Taylor Ann Thompson]] como neta de Edward {{div col end}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{IMDb título|0825232}} * [https://www.allmovie.com/movie/v354039 Ficha en AllMovie] {{en}} * [http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=bucketlist.htm Ficha en BoxOfficeMojo] {{en}} * [https://www.rottentomatoes.com/m/bucket_list/ Ficha en RottenTomatoes] {{en}} {{Barra portal|Cine|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Filmes de 2007]] [[Categoría:Filmes en lingua inglesa]] [[Categoría:Filmes dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Filmes dirixidos por Rob Reiner]] [[Categoría:Filmes de Castle Rock Entertainment]] [[Categoría:Filmes sobre cancro]] [[Categoría:Filmes sobre a morte]] [[Categoría:Filmes sobre a vellez]] [[Categoría:Filmes rodados en California]] [[Categoría:Filmes rodados en Francia]] [[Categoría:Filmes rodados nos Ánxeles]] [[Categoría:Filmes de Warner Bros.]] [[Categoría:Filmes ambientados en Exipto]] [[Categoría:Filmes ambientados no Nepal]] [[Categoría:Filmes ambientados en Tanzania]] [[Categoría:Filmes de 2007 con versión en galego]] bfyllwluf0ggxzi7f4f99u4xkhmz9c5 0 394157 6149250 5185716 2022-08-03T09:43:26Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Falcone e Borsellino | nomenativo = ''Aeroporto Falcone e Borsellino'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Palermo-Airport-bjs2007-01.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = PMO | ICAO = LICJ | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Palermo]] | localización = | elevación-f = 65 | elevación-m = 20 | coordenadas = {{Coordenadas|38|10|55|N|013|05|58|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.gesap.it | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 07/25 | p1-lonx-f = 10 912 | p1-lonx-m = 3 326 | p1-sup = asfalto | p2-número = 02/20 | p2-lonx-f = 6 784 | p2-lonx-m = 2 068 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 5 325 559 | notas = }} O '''Aeroporto Falcone e Borsellino''' ([[IATA]]: '''PMO''', [[ICAO]]: '''LICJ'''), ou sinxelamente '''aeroporto de Palermo''' e anteriormente chamado ''aeroporto de Punta Raise'', é un aeropoero italiano situado en [[Punta Raisi]], a 35&nbsp;km ao oeste de [[Palermo]], a capital de [[Sicilia]]. É o segundo aeroporto da illa en termos de pasaxeiros tras o de [[aeroporto de Catania-Fontanarossa|Catania-Fontanarossa]], con 5&nbsp;325&nbsp;559 pasaxeiros no ano [[2016]].<ref>{{cita web|título=Statistiche|url=http://www.assaeroporti.com/statistiche/|editor=Assaeroporti|dataacceso=17 de novembro de 2017}}</ref> Recibe o seu nome en memoria dos xuíces [[Giovanni Falcone]] e [[Paolo Borsellino]].<ref>[http://www.sicilyweb.com/turismo/raggiungerelasicilia-aereo.htm Raggiungere la Sicilia] sicilyweb.com.</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list | [[Aegean Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Olympic Air]]}} | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Atenas|Atenas]] (comeza en xuño de 2018) | [[Air Malta]] | [[Aeroporto de Malta|Malta]] | [[Alitalia]] | [[Milán-Linate]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Nápoles|Nápoles]] <br/>'''Estacional:''' [[Moscova-Sheremetyevo]] | [[Alitalia]]<br/>{{nowrap|operado por [[Alitalia CityLiner]]}}| [[Aeroporto de Nápoles|Nápoles]] | [[Austrian Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Viena|Viena]] | [[Aviolet]] <br/>operado por [[Air Serbia]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Belgrado-Nikola Tesla|Belgrado]] | [[British Airways]]| [[Londres-Heathrow]] | [[Brussels Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] | [[Condor Flugdienst|Condor]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] | [[easyJet]] | [[Londres-Gatwick]], [[Milán-Malpensa]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Lión|Lión]], [[París-Orly]] | [[easyJet Switzerland]] | [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]] | [[Enter Air]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Bordeos|Bordeos]], [[Aeroporto de Wrocław|Wrocław]], [[París-Charles de Gaulle]] | [[Europe Airpost]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Deauville-Normandía|Deauville]], [[Aeroporto de Lión|Lión]], [[Aeroporto de Metz-Nancy-Lorena|Metz]], [[París-Charles de Gaulle]] | [[Eurowings]] | [[Aeroporto de Múnic|Múnic]],<ref>{{cita web|título=Eurowings launches Munich base; expands Vienna service in S17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270532/eurowings-launches-munich-base-expands-vienna-service-in-s17/|editor=Routes Online|dataacceso=8 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Stuttgart|Stuttgart]] (comeza en abril de 2018) | [[Eurowings]] <br/>operado por [[Germanwings]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]] | [[Lufthansa Regional]] <br/>{{nowrap|operado por [[Air Dolomiti]]}} | [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] | [[Lufthansa Regional]] <br/>{{nowrap|operado por [[Lufthansa CityLine]]}} | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] | [[Luxair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]] | [[Meridiana]] | '''Estacional:''' [[Milán-Malpensa]], [[Nova York-JFK]] | [[Mistral Air]] | [[Aeroporto de Lampedusa|Lampedusa]], [[Aeroporto de Pantelleria|Pantelleria]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Pescara|Pescara]],<ref>{{cita web|título=Mistral Air S17 new routes addition|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272438/mistral-air-s17-new-routes-addition/|editor=Routes Online|dataacceso=8 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Sofía|Sofía]] <br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Marsella|Marsella]] | [[Norwegian Air Shuttle]] | '''Estacional:''' [[Estocolmo-Arlanda]] | [[Ryanair]] | [[Aeroporto de Beauvais|Beauvais]],<ref name="frpmo">{{cita web|título=Ryanair lancia la programmazione estiva 2015 da Palermo|url=http://corporate.ryanair.com/news/novita/141217-ryanair-lancia-la-programmazione-estiva-2015-da-palermo/?market=it|editor=Ryanair|dataacceso=8 de febreiro de 2018|data-arquivo=18 de decembro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20141218095743/http://corporate.ryanair.com/news/novita/141217-ryanair-lancia-la-programmazione-estiva-2015-da-palermo/?market=it|url-morta=unfit}}</ref> [[Aeroporto de Bérgamo|Bérgamo]], [[Berlín-Schönefeld]],<ref name="frpmo"/> [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]],<ref name="frpmo"/> [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Marsella|Marsella]], [[Aeroporto de Memmingen|Memmingen]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Nürnberg|Nürnberg]], [[Aeroporto de Pisa|Pisa]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Treviso|Treviso]], [[Aeroporto de Turín|Turín]],<ref name="frpmo"/> [[Aeroporto de Verona]],<ref name="frpmo"/> [[Aeroporto de Weeze|Weeze]], [[Aeroporto de Wrocław|Wrocław]]<ref name="frpmo"/> <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]] | [[Scandinavian Airlines]] | '''Estacional:''' [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Oslo-Gardermoen]], [[Estocolmo-Arlanda]] | [[Swiss International Air Lines]] |'''Estacional:''' [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] | [[Transavia]] | '''Estacional:''' [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]],<ref>{{cita web|título=Transavia Plans New Amsterdam Routes in S16|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/251287/transavia-plans-new-amsterdam-routes-in-s16/|editor=Routes Online|dataacceso=8 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Rotterdam-A Haia|Rotterdam]] (comeza en abril de 2018) | [[Transavia France]] | '''Estacional:''' [[París-Orly]] | [[TUI fly Belgium]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Brest-Bretaña|Brest]], [[Aeroporto de Lille-Lesquin|Lille]], [[Aeroporto de Lión|Lión]], [[Aeroporto de Nantes|Nantes]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Tolosa|Tolosa]] | [[Travel Service]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Deauville-Normandía|Deauville]], [[Aeroporto de Lión|Lión]], [[Aeroporto de Nantes|Nantes]], [[París-Charles de Gaulle]] | [[Travel Service Slovakia]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Bratislava|Bratislava]] | [[Tunisair]] <br/>operado por [[TunisAir Express]]| [[Aeroporto de Tunes-Cartago|Tunes]] | [[Volotea]] | [[Aeroporto de Bari|Bari]], [[Aeroporto de Xénova-Cristoforo Colombo|Xénova]], [[Aeroporto de Nápoles|Nápoles]], [[Aeroporto de Turín|Turín]], [[Aeroporto de Venecia|Venecia]], [[Aeroporto de Verona|Verona]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Ancona-Falconara|Ancona]] (comeza en maio de 2018), [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Bilbao|Bilbao]] (comeza en xuño de 2018), [[Aeroporto de Bordeos|Bordeos]], [[Aeroporto de Corfú|Corfú]], [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]], [[Aeroporto de Eivisa|Eivisa]], [[Aeroporto de Lión|Lión]] (comeza en abril de 2018) , [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto de Nantes|Nantes]], [[Aeroporto de Niza|Niza]], [[Aeroporto de Olbia|Olbia]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]] (comeza en xuño de 2018), [[Aeroporto de Santorini|Santorini]], [[Aeroporto de Split|Split]] (comeza en xuño de 2018), [[Aeroporto de Estrasburgo|Estrasburgo]], [[Aeroporto de Tolosa|Tolosa]], [[Aeroporto de Zante|Zante]] (comeza en xullo de 2018) | [[Vueling]] | [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Florencia|Florencia]], [[Roma-Fiumicino]] }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.gesap.it Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Italia|Palermo]] t1epxmql6jufz1uaasbnbkd4j59bzcy 0 394169 6149294 5948114 2022-08-03T10:02:13Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Internacional de Hong Kong | nomenativo = 香港國際機場<br/>''Chek Lap Kok Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = A bird's eye view of Hong Kong International Airport.JPG | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = HKG | ICAO = VHHH | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Airport Authority Hong Kong | dono-oper = | cidade-sirve = [[Hong Kong]] | localización = [[Chek Lap Kok]] | elevación-f = 28 | elevación-m = 9 | coordenadas = {{Coordenadas|22|18|32|N|113|54|52|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.hongkongairport.com | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 07R/25L | p1-lonx-f = 12 467 | p1-lonx-m = 3 800 | p1-sup = asfalto | p2-número = 07L/25R | p2-lonx-f = 12 467 | p2-lonx-m = 3 800 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 70 502 000 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Hong Kong''' ([[IATA]]: '''HKG''', [[ICAO]]: '''VHHH''') é o principal aeroporto de [[Hong Kong]]. Está situado na illa de [[Chek Lap Kok]], que en gran parte está formada por terras gañadas ao mar para a construción das súas instalacións. O aeroporto tamén é coloquialmente coñecido como '''aeroporto de Chek Lap Kok'''(赤鱲角機場), para distinguilo do seu predecesor, o pechado [[aeroporto Kai Tak]]. O aeroporto ven sendo usado dende o ano [[1998]], substituíndo ao de Kai Tak. É un importante centro rexional de transbordo, centro de conexión para pasaxeiros e unha porta de entrada para destinos no interior de [[China]] e o resto de [[Asia]]. O aeroporto é o máis concorrido do mundo en termos de carga e un dos maiores en termos de pasaxeiros.<ref>{{cita web|título=Welcome to HKIA|url=http://www.hongkongairport.com/eng/business/about-the-airport/welcome.html|editor=Hong Kong Airport|dataacceso=17 de novembro de 2017}}</ref> O aeroporto ten unha das terminais de pasaxeiros máis grandes do mundo (a máis grande cando se inaugurou en [[1998]]). O aeroporto está operado por Airport Authority Hong Kong e é o principal centro de conexións para [[Cathay Pacific]] (a aeroliña nacional de Hong Kong), [[Cathay Dragon]], [[Hong Kong Airlines]], [[Hong Kong Express Airways]] e [[Air Hong Kong]]. É un dos centros de conexións para a alianza de aeroliñas [[Oneworld]], e tamén un dos centros de conexión da zona Asia-Pacífico para [[UPS Airlines]].<ref>{{cita web|título=UPS Air Operations Facts|url=http://www.pressroom.ups.com/Fact+Sheets/UPS+Air+Operations+Facts|editor=UPS|dataacceso=17 de novembro de 2017|data-arquivo=12 de maio de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150512180724/http://www.pressroom.ups.com/Fact+Sheets/UPS+Air+Operations+Facts|url-morta=unfit}}</ref> É unha cidade focal para moitas aeroliñas como [[China Airlines]] e [[China Eastern Airlines]]. [[Singapore Airlines]], [[Ethiopian Airlines]] e [[Air India]] utilizan Hong Kong como escala para algúns dos seus voos. HKIA contrinue de forma importante á economía de Hong Kong, proporcionando uns 65 000 empregos á cidade. Máis de 100 aeroliñas operan no aeroporto, voando a unhas 180 cidades de todo o mundo. No ano [[2016]] polas súas instalacións pasaron 70,5 millóns de pasaxeiros, sendo o oitavo aeroporto máis concorrido do mundo en termos de pasaxe.<ref>{{cita web|título=Year to date Passenger Traffic|url=http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date|editor=Airports Council International|dataacceso=17 de novembro de 2017|data-arquivo=13 de agosto de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180813170044/http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date|url-morta=yes}}</ref> No ano [[2010]] superou ao [[Aeroporto Internacional de Memphis|aeroporto de Memphis]], converténdose no aeroporto máis concorrido do mundo en termos de carga.<ref>{{cita web|título=Cathay Pacific, Hong Kong Airport Become Biggest for Freight|url=http://www.businessweek.com/news/2011-01-26/cathay-pacific-hong-kong-airport-become-biggest-for-freight.html|editor=Bloomberg|dataacceso=17 de novembro de 2017|data-arquivo=17 de abril de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110417033044/http://www.businessweek.com/news/2011-01-26/cathay-pacific-hong-kong-airport-become-biggest-for-freight.html|url-morta=unfit}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[Aeroflot]]| [[Moscova-Sheremetyevo]] <!-- --> |[[Aeroflot]]<br/>{{nowrap|operado por [[Aurora (aeroliña)|Aurora]]}}| [[Aeroporto de Vladivostok|Vladivostok]] <!-- --> |[[AirAsia]]| [[Aeroporto de Kota Kinabalu|Kota Kinabalu]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] <!-- --> |[[Air Astana]]| [[Aeroporto de Almati|Almati]] <!-- --> |[[Air Busan]]| [[Aeroporto internacional de Gimhae|Busan]] <!-- --> |[[Air Canada]]| [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] <!-- --> |[[Air China]]| [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Ordos Ejin Horo|Ordos]], [[Aeroporto de Yuncheng-Guangong|Yuncheng]]<ref>{{cita web|título=Air China adds Yuncheng - Hong Kong seasonal service from July 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273427/air-china-adds-yuncheng-hong-kong-seasonal-service-from-july-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=28 de xaneiro de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Air France]]| [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[Air India]]| [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[Air Mauritius]]| [[Aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam|Port Louis]] <!-- --> |[[Air New Zealand]]| [[Aeroporto de Auckland|Auckland]] <!-- --> |[[Air Niugini]]| [[Aeroporto de Port Moresby|Port Moresby]] <!-- --> |[[Air Seoul]]| [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[All Nippon Airways]]| [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[All Nippon Airways]]<br/>{{nowrap|operado por [[Air Japan]]}}| [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[American Airlines]]| [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> |[[Asiana Airlines]]| [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[Austrian Airlines]]| [[Aeroporto de Viena|Viena]] <!-- --> |[[Bangkok Airways]]| [[Aeroporto de Samui|Koh Samui]] <!-- --> |[[British Airways]]| [[Londres-Heathrow]] <!-- --> |[[Cambodia Angkor Air]]| [[Aeroporto de Siem Reap|Siem Reap]]<ref>{{cita web|título=Cambodia Angkor Air adds Hong Kong flights form Oct 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274185/cambodia-angkor-air-adds-hong-kong-flights-form-oct-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=28 de xaneiro de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Cathay Dragon]]| [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto internacional de Gimhae|Busan]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Clark|Clark]], [[Aeroporto de Da Nang|Da Nang]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar/Bali]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto de Fukuoka|Fukuoka]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Nội Bài|Hanoi]], [[Aeroporto de Jeju|Jeju]], [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]], [[Aeroporto de Katmandú|Katmandú]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Naha|Naha]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Penang|Penang]], [[Aeroporto de Phnom Penh|Phnom Penh]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Siem Reap|Siem Reap]], [[Aeroporto de Taichung|Taichung]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]] (reanúdase en marzo de 2018),<ref>{{cita web|título=Cathay Dragon resumes Tokyo Haneda service in March 2018|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274691/cathay-dragon-resumes-tokyo-haneda-service-in-march-2018/|editor=Routes Online|dataacceso=28 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Yangon|Yangon]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto de Komatsu|Komatsu]] <!-- --> |[[Cathay Pacific]]| [[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]] (reanúdase en abril de 2018),<ref>{{cita web|título=Cathay Pacific increases services to Barcelona, Tel Aviv and Fukuoka|url=https://www.finchannel.com/tourism-and-travel/68254-cathay-pacific-increases-services-to-barcelona-tel-aviv-and-fukuoka|editor=The Financial|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] (comeza en marzo de 2018),<ref>{{cita web|título=Introducing four weekly flights to Brussels|url=https://www.cathaypacific.com/cx/en_HK/explore-destinations/port-launch/brussels.html|editor=Cathay Pacific|dataacceso=19 de marzo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170831174954/https://www.cathaypacific.com/cx/en_HK/explore-destinations/port-launch/brussels.html|dataarquivo=31 de agosto de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Mactan-Cebú|Cebú]], [[Aeroporto de Chennait|Chennai]], [[Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar/Bali]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]] (comeza en xuño de 2018),<ref>{{cita web|título=Introducing four weekly flights to Dublin|url=https://www.cathaypacific.com/cx/en_HK/explore-destinations/port-launch/dublin.html|editor=Cathay Pacific|dataacceso=27 de marzo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170831175547/https://www.cathaypacific.com/cx/en_HK/explore-destinations/port-launch/dublin.html|dataarquivo=31 de agosto de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]], [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]], [[Londres-Gatwick]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Malé|Malé]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]], [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Novo aeroporto de Chitose|Sapporo-Chitose]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto internacional Juanda|Surabaia]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]], [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de ChristchurchChristchurch]] (comeza en decembro de 2017),<ref>http://www.scoop.co.nz/stories/BU1702/S00924/air-new-zealand-and-cathay-pacific-extend-alliance.htm</ref> [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]] (comeza en maio de 2018)<ref>{{Cita web |url=https://www.cathaypacific.com/cx/en_HK/explore-destinations/port-launch/copenhagen.html |título=Copia arquivada |data-acceso=12 de decembro de 2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170831174957/https://www.cathaypacific.com/cx/en_HK/explore-destinations/port-launch/copenhagen.html |dataarquivo=31 de agosto de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> <!-- --> |[[Cebu Pacific]]| [[Aeroporto de Mactan-Cebú|Cebú]], [[Aeroporto de Clark|Clark]], [[Aeroporto de Iloílo|Iloílo]], [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]] <!-- --> |[[China Airlines]]| [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]], [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]], [[Aeroporto de Tainan|Tainan]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> |[[China Eastern Airlines]]| [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Sunan-Shuofang|Wuxi]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]] <!-- --> |[[China Southern Airlines]]| [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Jieyang]], [[Aeroporto de Meixian|Meixian]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Yiwu|Yiwu]] <!-- --> |[[Delta Air Lines]]| [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <!-- --> |[[Eastar Jet]]| [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[El Al]]| [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> |[[Emirates]]| [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> |[[Ethiopian Airlines]]| [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[Etihad Airways]]| [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] <!-- --> |[[EVA Air]]| [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> |[[Fiji Airways]]| [[Aeroporto de Nadi|Nadi]] <!-- --> |[[Finnair]]| [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]] <!-- --> |[[Garuda Indonesia]]| [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar/Bali]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]] <!-- --> |[[Hong Kong Airlines]] | [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar/Bali]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Gold Coast|Gold Coast]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Nội Bài|Hanoi]], [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]],<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272562/hong-kong-airlines-schedules-ho-chi-minh-july-2017-launch/|title=Hong Kong Airlines schedules Ho Chi Minh July 2017 launch|publisher=routesonline|accessdate=26 April 2017}}</ref> [[Aeroporto de Kagoshima|Kagoshima]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] (comeza en decembro de 2017),<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273602/hong-kong-airlines-proposes-a350-los-angeles-launch-in-dec-2017/|title=Hong Kong Airlines proposes A350 Los Angeles launch in Dec 2017|publisher=routesonline|accessdate=2 July 2017}}</ref> [[Aeroporto de Miyazaki|Miyazaki]], [[Aeroporto de Naha|Naha]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Okayama|Okayama]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Aeroporto de Phnom Penh|Phnom Penh]], [[Aeroporto de Saipan|Saipan]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] (comeza en marzo de 2018)<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274932/hong-kong-airlines-files-preliminary-san-francisco-schedule-in-s18/ |title=Hong Kong Airlines files preliminary San Francisco schedule in S18 |publisher=Routesonline |date= |accessdate=2017-10-24}}</ref>, [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Novo aeroporto de Chitose|Sapporo-Chitose]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Naritaa]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]],<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270109/hong-kong-airlines-files-vancouver-schedule-in-s17/|title=Hong Kong Airlines files Vancouver schedule in S17|publisher=routesonline|accessdate=28 November 2016}}</ref> [[Aeroporto de Miho-Yonago|Yonago]] <!-- --> |{{nowrap|[[HK Express]]}}|[[Aeroporto internacional de Gimhae|Busan]], [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]], [[Aeroporto de Chiang Rai|Chiang Rai]], [[Aeroporto de Da Nang|Da Nang]], [[Aeroporto de Fukuoka|Fukuoka]], [[Aeroporto de Hiroshima|Hiroshima]], [[Aeroporto de Hualien|Hualien]], [[Novo aeroporto de Ishigaki|Ishigaki]], [[Aeroporto de Jeju|Jeju]], [[Aeroporto de Kagoshima|Kagoshima]], [[Aeroporto de Kumamoto|Kumamoto]],<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275232/hk-express-adds-kumamoto-service-from-nov-2017/|title=HK Express adds Kumamoto service from Nov 2017|publisher=routesonline|accessdate=13 October 2017}}</ref> [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Aeroporto de Cam Ranh|Nha Trang]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Saipan|Saipan]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Siem Reap|Siem Reap]], [[Aeroporto de Taichung|Taichung]], [[Aeroporto de Takamatsu|Takamatsu]], [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto de Zhangjiajie-Hehua|Zhangjiajie]]<br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto de Baotou|Baotou]], [[Aeroporto de Dunhuang|Dunhuang]], [[Aeroporto de Huangshan-Tunxi|Huangshan]], [[Aeroporto de Kalibo|Kalibo]] <!-- --> |[[Japan Airlines]]| [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[JC International Airlines]]| [[Aeroporto de Phnom Penh|Phnom Penh]], [[Aeroporto de Siem Reap|Siem Reap]] <!-- --> |[[Jeju Air]]| [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[Jetstar Asia Airways]]|[[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!-- --> |[[Jetstar Japan]]| [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[Jetstar Pacific Airlines]]| [[Aeroporto de Da Nang|Da Nang]], [[Aeroporto de Nội Bài|Hanoi]] <!-- --> |[[Jin Air]]| [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[Juneyao Airlines]]| [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] <!-- --> |[[KLM]]| [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> |[[Korean Air]]| [[Aeroporto internacional de Gimhae|Busan]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[Lufthansa]]| [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> |[[Malaysia Airlines]]| [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] <!-- --> |[[Malindo Air]]| [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] <!-- --> |[[Mandarin Airlines]]| [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]], [[Aeroporto de Taichung|Taichung]] <!-- --> |[[MIAT Mongolian Airlines]]| [[Aeroporto Genghis Khan|Ulán Bátor]] <!-- --> |[[Myanmar National Airlines]]| [[Aeroporto de Mandalay|Mandalay]], [[Aeroporto de Yangon|Yangon]] <!-- --> |[[Nepal Airlines]]| [[Aeroporto de Katmandú|Katmandú]] <!-- --> | Palau Pacific Airways<br/>{{nowrap|operado por [[Air Explore]]}}| '''Chárter:''' [[Aeroporto internacional Roman Tmetuchl|Koror]] <!-- --> |[[Peach (aeroliña)|Peach]]| [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]] <!-- --> |[[Philippine Airlines]]| [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]] <!-- --> |[[Philippines AirAsia]]| [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]] <!-- --> |[[Qantas]]| [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] <!-- --> |[[Qatar Airways]]| [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> |[[Royal Brunei Airlines]]| [[Aeroporto de Brunei|Bandar Seri Begawan]] <!-- --> |[[Royal Jordanian]]| [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]] <!-- --> |[[S7 Airlines]]| [[Aeroporto de Irkutsk|Irkutsk]], [[Aeroporto de Vladivostok|Vladivostok]] <!-- --> |[[S7 Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Globus Airlines]]}}| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Novosibirsk-Tolmachevo|Novosibirsk]] <!-- --> |[[Scandinavian Airlines]]| [[Estocolmo-Arlanda]] <!-- --> |[[Scoot]]| [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!-- --> |[[Shanghai Airlines]]| [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Zhanjiang|Zhanjiang]] <!-- --> |[[Shenzhen Airlines]]| [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]], [[Aeroporto de Sunan-Shuofang|Wuxi]],<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274880/shenzhen-airlines-adds-wuxi-hong-kong-service-in-w17/|title=Shenzhen Airlines adds Wuxi – Hong Kong service in W17|publisher=routesonline|accessdate=21 September 2017}}</ref> [[Aeroporto de Yantai-Penglai|Yantai]] <!-- --> |[[Siam Air]]| [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]] <!-- --> |[[Sichuan Airlines]]| [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]] <!-- --> |[[Singapore Airlines]]| [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!-- --> |[[South African Airways]]| [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]] <!-- --> |[[Spring Airlines]]| [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]], [[Aeroporto de Xuzhou-Guanyin|Xuzhou]] <!-- --> |[[SriLankan Airlines]]| [[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]] <!-- --> |{{nowrap|[[Swiss International Air Lines]]}}<br/>{{nowrap|operado por [[Swiss Global Air Lines]]}} | [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> |[[Thai AirAsia]]| [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]], [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]] <!-- --> |[[Thai Airways]]| [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[Turkish Airlines]] |[[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> |[[T'way Airlines]] | [[Aeroporto de Daegu|Daegu]] <!-- --> |[[United Airlines]]| [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto Antonio B. Won Pat|Guam]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] <!-- --> |[[Vanilla Air]]| [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[VietJet Air]]| [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]] <!-- --> |[[Vietnam Airlines]]| [[Aeroporto de Nội Bài|Hanoi]], [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]] <!-- --> |[[Virgin Atlantic]]| [[Londres-Heathrow]] <!-- --> |[[Virgin Australia]]| [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]]<ref>{{Cita novas|title=Virgin Australia to fly Melbourne-Hong Kong from July|url=http://australianaviation.com.au/2017/03/virgin-australia-to-fly-mel-hong-kong-from-july/|accessdate=21 March 2017|publisher=Australia Aviation}}</ref> <!-- --> |[[XiamenAir]]| [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]], [[Aeroporto de Wuyishan|Wuyishan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[AeroLogic]]|[[Aeroporto de Achkhabad|Achkhabad]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Milán-Malpensa]] <!-- --> |[[Air France Cargo]]|[[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]], [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[AirBridgeCargo Airlines]]|[[Aeroporto de Almati|Almati]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Clark|Clark]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Krasnoyarsk-Yemelyanovo|Krasnoyarsk]], [[Moscova-Domodedovo]], [[Moscova-Sheremetyevo]], [[Moscova-Vnukovo]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Pulkovo|San Petersburgo]], [[Aeroporto de Ekaterimburgo-Koltsovo|Ekaterimburgo]] <!-- --> |[[ANA Cargo]]|[[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Aeroporto de Naha|Naha]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[Asiana Cargo]]|[[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[ASL Airlines Belgium]]|[[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Liexa|Liexa]] <!-- --> |[[Cargolux]]|[[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto de Almati|Almati]], [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]], [[Aeroporto Heydar Aliyev|Baku]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto internacional Rickenbacker|Columbus-Rickenbacker]], [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]], [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]], [[Aeroporto de Qarağandı|Qarağandı]], [[Aeroporto de Komatsu|Komatsu]], [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Nürnberg|Nürnberg]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Upington|Upington]], [[Aeroporto de Viena|Viena]] <!-- --> |[[Cargolux|Cargolux Italia]]|[[Aeroporto de Almati|Almati]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]] <!-- --> |[[Cathay Pacific Cargo]]|[[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chennait|Chennai]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto internacional Rickenbacker|Columbus-Rickenbacker]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Penang|Penang]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> |[[China Airlines Cargo]]|[[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> |[[China Cargo Airlines]]|[[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Air Hong Kong]]}}|[[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]], [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]], [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Aeroporto de Penang|Penang]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[AeroLogic]]}}|[[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]]<ref name="AeroLogic routemap">{{Cita web|title=2013 summer schedule|url=http://www.aerologic.aero/network|publisher=Aero Logic|accessdate=13 August 2013|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130808224442/http://aerologic.aero/network|dataarquivo=08 de agosto de 2013|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Atlas Air]]}}|[[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto de Adana-Şakirpaşa|Adana]], [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Base Naval da Illa Whidbey|Ault Field]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeródromo de Bagram|Bagram]], [[Aeroporto Heydar Aliyev|Baku]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto internacional Guaraní|Ciudad del Este]], [[Base Aérea de Dover|Dover]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Base Aérea de Eielson|Eielson]], [[Base Aérea de Elmendorf|Elmendorf]], [[Base Aérea de Travis|Fairfield]], [[Base Aérea de Yokota|Fussa]], [[Aeroporto Antonio B. Won Pat|Guam]], [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Hahn]], [[Aeroporto de Huntsville|Huntsville]], [[Base Aérea de Iwakuni|Iwakuni]], [[Base Aérea de Kadena|Kadena]], [[Aeroporto de Kagoshima|Kagoshima]], [[Aeroporto de Kandahar|Kandahar]], [[Aeroporto de Qarağandı|Qarağandı]], [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]], [[Aeroporto Murtala Muhammed|Lagos]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Aeroporto de Mazar-i-Sharif|Mazar-i-Sharif]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeródromo de Moffett|Mountain View]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Base Aérea de Osan|Osan]], [[Base Aérea de March|Riverside]], [[Novo aeroporto de Chitose|Sapporo-Chitose]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeródromo de McChord|Tacoma]], [[Aeroporto de Zvartnots|Iereván]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[DHL Air UK]]}}|[[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Kalitta Air]]}}|[[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Astana|Astana]], [[Aeródromo de Bagram|Bagram]], [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto internacional Rickenbacker|Columbus-Rickenbacker]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Base Aérea de Elmendorf|Elmendorf]], [[Base Aérea de Travis|Fairfield]], [[Base Aérea de Yokota|Fussa]], [[Aeroporto Internacional de Cabul|Cabul]], [[Base Aérea de Kadena|Kadena]], [[Aeroporto internacional Jinnah|Karachi]], [[Aeroporto de Khabarovsk Novy|Khabarovsk]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Base Aérea de Osan|Osan]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Polar Air Cargo]]}}|[[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Southern Air]]}}|[[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] <!-- --> |[[Donghai Airlines]]|[[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]] <!-- --> |[[Emirates SkyCargo]]|[[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto de Thiruvananthapuram|Thiruvananthapuram]] <!-- --> |[[Ethiopian Cargo|Ethiopian Airlines Cargo]]<ref>{{Cita web |url=http://www.ethiopianairlines.com/en/cargo/schedule.aspx |title=Page not found - Fly Ethiopian |first=Ethiopian AirlinesEthiopian |last=Airlines |publisher= |accessdate=20 June 2016 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140411143040/http://www.ethiopianairlines.com/en/cargo/schedule.aspx |archivedate=11 de abril de 2014 |df=dmy-all |urlmorta=yes }}</ref>|[[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]], [[Aeroporto de Chennait|Chennai]], [[Aeroporto de Maastricht/Aquisgrán|Maastricht/Aquisgrán]]<ref>{{Cita web|url=http://www.cargoforwarder.eu/2015/10/27/breaking-news-ethiopian-moves-dhl-flights-to-maastricht/|title=Ethiopian moves ‘DHL’ flights to Maastricht|date=27 October 2015|publisher=|accessdate=20 June 2016}}</ref> <!-- --> |[[Etihad Airways|Etihad Cargo]]|[[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto internacional Shah Amanat|Chittagong]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto Internacional de Cabul|Cabul]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] <!-- --> |[[EVA Air Cargo]]|[[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]]<ref>{{Cita web |url=http://www.evaair.com/en-global/booking-and-travel-planning/flight-information/route-maps/ |title=Destinations and Route Maps |publisher= |accessdate=26 June 2018 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180323220211/http://www.evaair.com/en-global/booking-and-travel-planning/flight-information/route-maps/ |dataarquivo=23 de marzo de 2018 |urlmorta=yes }}</ref> <!-- --> |[[FedEx Express]]|[[Aeroporto de Almati|Almati]], [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |{{nowrap|[[Hong Kong Airlines|Hong Kong Airlines Cargo]]}}|[[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto de Nội Bài|Hanoi]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]]<ref>{{Cita web|url=http://www.hkairlinescargo.com/ENG/cargoScheduleOriginal!initSearch.action|title=Hong Kong Airlines Cargo|publisher=|accessdate=10 May 2015|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151017161238/http://www.hkairlinescargo.com/ENG/cargoScheduleOriginal!initSearch.action|dataarquivo=17 de outubro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> |[[IAG Cargo]]<br/>{{nowrap|operado por [[Qatar Airways|Qatar Airways Cargo]]}}|[[Londres-Stansted]]<ref name="ch-aviation.com">[http://www.ch-aviation.com/portal/news/25025-british-airways-axes-b747-8f-contract-with-atlas-air British Airways axes B747-8(F) contract with Atlas Air]. ch-aviation.com. Retrieved on 16 May 2014.</ref> <!-- --> |[[KLM Cargo]]|[[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Chennait|Chennai]], [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]] <!-- --> |[[Korean Air Cargo]]|[[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[K-Mile Air]]|[[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]] <!-- --> |[[Lufthansa Cargo]]|[[Aeroporto de Almati|Almati]], [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]] <!-- --> |[[MASkargo]]|[[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]], [[Aeroporto de Penang|Penang]] <!-- --> |[[National Airlines (N8)]]|[[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> |[[Nippon Cargo Airlines]]|[[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[Qantas Freight]]<ref>{{Cita web|url=http://www.qantas.com.au/qfreight/qfe/home/au/en#Flight_Information|title=Welcome to Qantas Freight|publisher=|accessdate=10 May 2015}}</ref>|[[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] <!-- --> |[[Qatar Airways|Qatar Airways Cargo]]|[[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto Imán Khomeini|Teherán-Imán Khomeini]] <!-- --> |[[Saudia Cargo]]|[[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Aeroporto de Thiruvananthapuram|Thiruvananthapuram]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]] <!-- --> |[[SF Airlines]]|[[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]]<ref>[http://news.carnoc.com/list/235/235312.html 顺丰开通厦门—香港—宁波—香港—厦门航线]</ref> <!-- --> |[[Silk Way Airlines]]|[[Aeroporto Heydar Aliyev|Baku]] <!-- --> |[[Singapore Airlines Cargo]]<ref>{{Cita web |url=http://www.siacargo.com/FPSearch.aspx |title=Welcome to SIA Cargo - E timetables |publisher= |accessdate=10 May 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130517195359/http://www.siacargo.com/fpsearch.aspx |archivedate=17 de maio de 2013 |df=dmy-all |urlmorta=yes }}</ref>|[[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!-- --> |[[Transmile Air Services]]|[[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Senai|Johor Bahru]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Base Aérea de March|Riverside]], [[Aeroporto Sultán Abdul Aziz Shah|Subang]] <!-- --> |{{nowrap|[[Tri-MG Intra Asia Airlines]]}}| [[Aeroporto de Mactan-Cebú|Cebú]], [[Aeroporto de Clark|Clark]] <!-- --> |[[Turkish Airlines Cargo]]|[[Aeroporto de Almati|Almati]], [[Aeroporto de Manas|Bixkek]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Istanbul-Atatürk]]<ref>{{Cita web |url=http://wwwdownload.thy.com/kargo/pdf/winter2012_2013.pdf |título=Turkish Airlines Cargo Winter Schedule |data-acceso=12 de decembro de 2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130604104217/http://wwwdownload.thy.com/kargo/pdf/winter2012_2013.pdf |dataarquivo=04 de xuño de 2013 |urlmorta=yes }}</ref> <!-- --> |[[Kuzu Airlines Cargo|ULS Cargo]]|[[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]], [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Aeroporto de Penang|Penang]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[UPS Airlines]]|[[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Clark|Clark]], [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Novo aeroporto de Chitose|Sapporo-Chitose]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> |[[Yangtze River Express]]|[[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.hongkongairport.com Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da China|Hong Kong]] pfm5xeqx01lyaqtryd5uq4nvbefwhbo 0 394215 6149281 6043353 2022-08-03T09:54:37Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Cancún | nomenativo = ''Aeropuerto Internacional de Cancún'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = CUNterminal3.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = CUN | ICAO = MMUN | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Grupo Aeroportuario del Sureste | dono-oper = | cidade-sirve = | localización = [[Cancún]] | elevación-f = 20 | elevación-m = 6 | coordenadas = {{Coordenadas|21|02|12|N|86|52|37|W|type:airport|display=inline,title}} | web = [https://www.cancun-airport.net/ Aeroporto Internacional de Cancún] | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 12R/30L | p1-lonx-f = 11 483 | p1-lonx-m = 3 500 | p1-sup = asfalto | p2-número = 12L/30R | p2-lonx-f = 9 186 | p2-lonx-m = 2 800 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 21 415 795 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Cancún''' ([[IATA]]: '''CUN''', [[ICAO]]: '''MMUN''') é un [[aeroporto]] localizado en [[Cancún]], na [[península do Iucatán]] en [[México]]. É o segundo aeroporto máis concorrido do país tras o [[aeroporto da Cidade de México]], pero é o máis grande en termos de pasaxeiros internacionais.<ref>{{cita web|título=Estadística Operacional de Aeropuertos|url=http://www.sct.gob.mx/transporte-y-medicina-preventiva/aeronautica-civil/estadisticas/estadistica-operacional-de-aeropuertos-airports-operational-statistics/|editor=Secretaría de Comunicaciones y Transportes|dataacceso=18 de novembro de 2017|data-arquivo=15 de marzo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160315234455/http://www.sct.gob.mx/transporte-y-medicina-preventiva/aeronautica-civil/estadisticas/estadistica-operacional-de-aeropuertos-airports-operational-statistics/|url-morta=unfit}}</ref> No ano [[2016]] pasaron polas súas instalacións un total de 21 415 795 pasaxeiros, un 9,28% máis que en [[2015]].<ref>{{cita web|título=ASUR Announces Total Passenger Traffic for December 2015 Up 8.5% Year over Year|url=https://www.prnewswire.com/news-releases/asur-announces-total-passenger-traffic-for-december-2015-up-85-year-over-year-300199659.html|editor=PR Newswire|dataacceso=18 de novembro de 2017}}</ref> Ten dúas pistas de aterraxe operativas paralelas que se poden usar simultaneamente. O aeroporto inaugurouse oficialmente no ano [[1974]].<ref>{{cita web|título=History|url=http://cancun.travel/en/history|editor=cancun.travel|dataacceso=18 de novembro de 2017}}</ref> Está operado polo Grupo Aeroportuario del Sureste (ASUR). É unha cidade focal para [[Aeroméxico]], [[Interjet]], [[VivaAerobus]] e [[Volaris]], e ofrece voos a 21 destinos en [[México]] e a máis de 30 países en [[América]] e [[Europa]]. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Aerolíneas Argentinas]] | [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]] <!-- --> | [[Aeromar]] | [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto rexional de Mobile|Oaxaca]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]] <!-- --> | [[Aeroméxico]] | [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[Aeroméxico Connect]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]] <!-- --> | [[Air Canada]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Otava|Otava]], [[Aeroporto de Winnipeg|Winnipeg]] <!-- --> | [[Air Canada Rouge]] | [[Montreal-Trudeau]], [[Toronto-Pearson]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] <!-- --> | [[Air Europa]] | [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> | [[Air France]] | [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> | [[Air Transat]] | [[Montreal-Trudeau]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Edmonton|Edmonton]], [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Hamilton-Munro|Hamilton]], [[Aeroporto de Kelowna|Kelowna]], [[Aeroporto internacional de London|London (ON)]], [[Aeroporto de Otava|Otava]], [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Cidade do Quebec]], [[Aeroporto de Regina|Regina]], [[Aeroporto de Saskatoon John G. Diefenbaker|Saskatoon]], [[Aeroporto de Victoria|Victoria]], [[Aeroporto de Winnipeg|Winnipeg]] <!-- --> |[[Air Transat]]<br/>{{nowrap|operado por [[Flair Airlines]]}}|[[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Edmonton|Edmonton]] <!-- --> | [[Alaska Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]] <!-- --> | [[Apple Leisure Group|Apple Vacations]] | '''Chárter estacional:''': [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Chicago-Rockford|Chicago-Rockford]], [[Aeroporto de Capital Region|Lansing]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]] <!-- --> | [[Avianca]] | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]] <!-- --> | [[Avianca Costa Rica]] | [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]] <!-- --> | [[Avianca Peru]] | [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> | [[Blue Panorama Airlines]] | [[Milan-Malpensa]], [[Roma-Fiumicino]] <!-- --> | [[British Airways]] | [[Londres-Gatwick]] <!-- --> | [[Condor Flugdienst|Condor]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> |[[Condor Flugdienst|Condor]] <br/>{{nowrap|operado por [[Thomas Cook Airlines]]}} | [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]]<ref>{{cita web|título=Even more Caribbean: Condor starts long-haul flights from Düsseldorf|url=https://condor-newsroom.condor.com/en/de/news-article/even-more-caribbean-condor-starts-long-haul-flights-from-duesseldorf/|editor=Condor|dataacceso=24 de xaneiro de 2018|lingua=en}}</ref> <!-- --> | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]] <!-- --> | [[Cubana de Aviación]] | [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]] <!-- --> | [[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]] <!-- --> | [[EasySky]] | [[Aeroporto internacional Toncontín|Tegucigalpa]] <!-- --> | [[Edelweiss Air]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> | [[Eurowings]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] (comeza en abril de 2018) <!-- --> | [[Evelop Airlines]] | [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> | [[Frontier Airlines]] | [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]] <!-- --> | [[Interjet]] | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Guanajuato|León/Bajío]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Montreal-Trudeau]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Toluca|Toluca/Cidade de México]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] <!-- --> | [[JetBlue Airways]] | [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]] <!-- --> | [[LATAM Chile]] | [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] <!-- --> | [[LATAM Colombia]] | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]] <!-- --> | [[LATAM Perú]] | [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> | [[LOT Polish Airlines]] | '''Chárter:''' [[Varsovia-Chopin]] <!-- --> | [[Lufthansa]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] <!-- --> | [[Magnicharters|Magni]] | [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto de Guanajuato|León/Bajío]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]] <br/> '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Aguascalientes|Aguascalientes]], [[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Nuevo Aeroporto de Laredo|Nuevo Laredo]], [[Aeroporto de San Luis Potosí|San Luis Potosí]] <!-- --> | [[Maya Island Air]] | [[Aeroporto Philip S. W. Goldson|Cidade de Belize]] <!-- --> | [[MAYAir]] | [[Aeroporto de Chetumal|Chetumal]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Veracruz|Veracruz]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]] <!-- --> | [[Neos]] | '''Chárter:''' [[Milán-Malpensa]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Verona|Verona]] <!-- --> |[[Nordwind Airlines]] | '''Chárter:''' [[Moscova-Sheremetyevo]] <!-- --> | [[Orbest]]<br/>{{nowrap|operado por [[Evelop Airlines]]}} | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]] <!-- --> | [[Southwest Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto internacional Midway|Chicago-Midway]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto William P. Hobby|Houston-Hobby]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]],<ref>{{cita web|título=Southwest Airlines soon to offer direct flights to Cancun from Nashville|url=http://wkrn.com/2017/05/18/southwest-airlines-soon-to-offer-direct-flights-to-cancun-from-nashville/|editor=wkrn.com|dataacceso=24 de xaneiro de 2018|lingua=en|data-arquivo=19 de agosto de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170819155539/http://wkrn.com/2017/05/18/southwest-airlines-soon-to-offer-direct-flights-to-cancun-from-nashville/|url-morta=yes}}</ref> [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]]<ref>{{Cita web |url=http://stlouis.cbslocal.com/2017/05/18/southwest-airlines-expands-direct-flight-to-cancun/|title=Southwest Airlines Expands Direct Flight to Cancun|publisher=CBS Broadcasting Inc|date=May 2017|accessdate=May 22, 2017 |format= }}</ref> <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]] (comeza en abril de 2018),<ref>{{cita web|título=Southwest anuncia vuelos sin escalas a Cancún desde Columbus|url=http://enelaire.mx/southwest-anuncia-vuelos-sin-escalas-a-cancun-desde-columbus/|editor=En El Aire|dataacceso=24 de xaneiro de 2018|lingua=es}}</ref> [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]] (comeza en marzo de 2018),<ref>{{cita web|título=Southwest Reports Second Quarter Profit|url=https://www.prnewswire.com/news-releases/southwest-reports-second-quarter-profit-300495059.html|editor=Cision|dataacceso=24 de xaneiro de 2018|lingua=en}}</ref> [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]] (comeza en xuño de 2018),<ref name="PITRDU">{{cita web|título=Southwest Launches New Flights to Cancun in 2018 Schedule|url=https://www.travelagentcentral.com/transportation/southwest-airlines-publishes-summer-2018-flight-schedule|editor=Travel Agent Central|dataacceso=24 de xaneiro de 2018|lingua=en}}</ref> [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]] (comeza en xuño de 2018),<ref name="PITRDU"/> [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]] <!-- --> | [[Spirit Airlines]] | [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]],<ref name=Spirit /> [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]],<ref name="Spirit">{{cita web|título=Cancun Calling! Spirit Airlines to Begin Flights from Baltimore/Washington and Chicago to Mexican Vacation Hotspot|url=http://ir.spirit.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=1027361|editor=Spirit Airlines|dataacceso=24 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170809090728/http://ir.spirit.com/releasedetail.cfm?releaseid=1027361|dataarquivo=09 de agosto de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]] <!-- --> | [[Sun Country Airlines]] | [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]] <!-- --> | [[Sunwing Airlines]] | [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Edmonton|Edmonton]], [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Cidade do Quebec]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]]<br/>'''Estacional:''' [[Base aérea de Bagotville|Bagotville]], [[Aeroporto de Fredericton|Fredericton]], [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Kelowna|Kelowna]], [[Aeroporto do Gran Moncton|Moncton]], [[Aeroporto de Otava|Otava]], [[Aeroporto de Regina|Regina]], [[Aeroporto de Saskatoon John G. Diefenbaker|Saskatoon]], [[Aeroporto de San Xoán de Terranova|San Xoán de Terranova]], [[Aeroporto de Thunder Bay|Thunder Bay]], [[Aeroporto de Windsor|Windsor (ON)]], [[Aeroporto de Winnipeg|Winnipeg]] <!-- --> | [[Thomas Cook Airlines]] | [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Glasgow|Glasgow]], [[Londres-Stansted]] <!-- --> | [[Thomas Cook Airlines Scandinavia]] | '''Chárter:''' [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Oslo-Gardermoen]], [[Estocolmo-Arlanda]]<ref name="arlandacun">{{Cita web|url=https://www.ving.se/mexiko/cancun|title=Charterflyg Stockholm-Arlanda till Cancun, Mexiko, 1 vecka|language=Swedish|publisher=Ving - Part of the Thomas Cook Group|accessdate=July 11, 2017|format=Web}}</ref> <!-- --> | [[Tropic Air]] | [[Aeroporto Philip S. W. Goldson|Cidade de Belize]] <!-- --> | [[TUI Airways]] | [[Aeroporto de Birmingham|Birmingham (UK)]], [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Bristol|Bristol]], [[Aeroporto de East Midlands|East Midlands]], [[Aeroporto de Edimburgo|Edimburgo]], [[Aeroporto de Glasgow|Glasgow]], [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]], [[Aeroporto de Newcastle|Newcastle upon Tyne]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]] <br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Dublín|Dublín]]<ref name="cundub">{{Cita web |url=https://www.irishtimes.com/business/transport-and-tourism/dublin-airport-adds-1-3-million-seats-to-route-network-1.3063374/|title=Dublin Airport adds 1.3 million seats to route network|publisher=The Irish Times|date=July 2017|accessdate=July 5, 2017 |format=Web }}</ref> <!-- --> | [[TUI fly Belgium]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <!-- --> | [[TUI fly Netherlands]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Varsovia-Chopin]] <!-- --> | [[United Airlines]] | [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]] <!-- --> | [[Vacation Express]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]], [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de T. F. Green|Providence]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]] <!-- --> | [[Virgin America]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] <!-- --> | [[Virgin Atlantic]] | [[Londres-Gatwick]] <!-- --> | [[VivaAerobus]] | [[Aeroporto de Ciudad Juárez|Ciudad Juárez]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto de Guanajuato|León/El Bajío]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de Puebla|Puebla]], [[Aeroporto de Querétaro|Querétaro]], [[Aeroporto Xeneral Lucio Blanco|Reynosa]], [[Aeroporto de Tampico|Tampico]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]], [[Aeroporto de Veracruz|Veracruz]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]] <br /> '''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]] (comeza en febreiro de 2018),<ref name=viva /> [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]] (comeza en marzo de 2018)<ref name=viva>{{Cita web |url=https://www.vivaaerobus.com/mx/destinos/nuevas-rutas-para-ti#nuevos-vuelos-cancun|title= New Flights|publisher= Viva Aerobus|date= October 2017 |accessdate= October 9, 2017}}</ref> <!-- --> | [[Volaris]] | [[Aeroporto de Aguascalientes|Aguascalientes]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto de Guanajuato|León/El Bajío]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de Puebla|Puebla]], [[Aeroporto de Querétaro|Querétaro]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto de San Luis Potosí|San Luis Potosí]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]], [[Aeroporto de Toluca|Toluca/Cidade de México]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Aeroporto de Ciudad Juárez|Ciudad Juárez]] <!-- --> | [[Volaris Costa Rica]] | [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]] <!-- --> | [[Wamos Air]] | [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> | [[WestJet]] | [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Edmonton|Edmonton]], [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Kelowna|Kelowna]], [[Montreal-Trudeau]], [[Aeroporto de Otava|Otava]], [[Aeroporto de Regina|Regina]], [[Aeroporto de Saskatoon John G. Diefenbaker|Saskatoon]], [[Aeroporto de Victoria|Victoria]], [[Aeroporto de Winnipeg|Winnipeg]] <!-- --> | [[Wingo]] | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]] <!-- --> | [[XL Airways France]] |[[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Amerijet International]] | [[Aeroporto Philip S. W. Goldson|Cidade de Belize]], [[Aeroporto de Ciudad del Carmen|Ciudad del Carmen]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Miami|Miami]] <!-- --> | [[Estafeta Carga Aérea]] | [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Miami|Miami]] <!-- --> | [[FedEx Express]] | [[Aeroporto de Miami|Miami]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.cancuniairport.com/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de México|Cancún]] 0n99e50rmgq3py19r50t9xd9q40gvlf 0 394357 6149306 6043405 2022-08-03T10:08:19Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau | nomenativo = ''Aéroport international Pierre-Elliott-Trudeau de Montréal''<br/>''Montréal-Pierre Elliott Trudeau International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = YUL.U.S. Departures.Sector.Control.Tower.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = YUL | ICAO = CYUL | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Transport Canada | operador = Aéroports de Montréal | dono-oper = | cidade-sirve = [[Gran Montreal]] | localización = | elevación-f = 118 | elevación-m = 36 | coordenadas = {{Coordenadas|45|28|14|N|073|44|27|W|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.admtl.com/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 06L/24R | p1-lonx-f = 11 000 | p1-lonx-m = 3 353 | p1-sup = asfalto/formigón | p2-número = 06R/24L | p2-lonx-f = 9 600 | p2-lonx-m = 2 926 | p2-sup = formigón | p3-número = 10/28 | p3-lonx-f = 7 000 | p3-lonx-m = 2 134 | p3-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 16 589 067 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Montreal-Pierre Elliott Trudeau''' ([[IATA]]: '''YUL''', [[ICAO]]: '''CYUL''') ou sinxelamente '''Montreal-Trudeau''', anteriormente coñecido como '''aeroporto internacional de Montreal-Dorval''', é un aeroporto canadense situado na [[illa de Montreal]], a 20&nbsp;km do centro da cidade. As terminais atópanse no suburbio de Dorval, mentres que o complexo de oficinas de [[Air Canada]] e unha das pistas están na veciñanza de Saint-Laurent. O aeroporto serve ao [[Gran Montreal]] e ás rexións adxacentes no [[Quebec]], o leste de [[Ontario]], [[Vermont]], e o norte do [[estado de Nova York]].<ref>{{cita web|título=Montréal-Trudeau at a glance|url=http://www.admtl.com/passager/AtAGlance.aspx|editor=Aéroports de Montréal|dataacceso=19 de novembro de 2017|data-arquivo=15 de marzo de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100315030735/http://www.admtl.com/passager/AtAGlance.aspx|url-morta=unfit}}</ref> O aeroporto foi bautizado na honra de [[Pierre Elliott Trudeau]], o 15º Primeiro Ministro do Canadá e pai do actual Primeiro Ministro [[Justin Trudeau]]. O aeroporto é un dos dous dirixidos e operados por Aéroports de Montréal (ADM), unha corporación sen ánimo de lucro e sen capital social; o outro é o [[aeroporto de Montreal-Mirabel]], ao noroeste da cidade, que inicialmente ía substituír o de Dorval pero que no presente opera case unicamente voos de carga. Montreal-Trudeau é propiedade de Transport Canada, que ten un contrato de alugueiro con Aéroports de Montréal por 60 anos. Trudeau é o aeroporto máis concorrido da provincia do Quebec, o terceiro máis concorrido do [[Canadá]] en termos de pasaxeiros, con 16,6 millóns, e o cuarto en número de operacións, con 225 206 movementos en [[2016]].<ref name="Passenger Statistics">{{cita web|título=2016-2017 Aéroports de Montréal Passenger Statistics|url=http://www.admtl.com/sites/default/files/2017/ADM_Statsdet_Eng_17.pdf|editor=Aéroports de Montréal|dataacceso=19 de novembro de 2017}}</ref> É unha das principais portas de entrada a [[Canadá]] con 10,1 millóns de pasaxeiros internacionais (o 63% do total), sendo a maior proporción entre os aeroportos do país en 2016. Montreal-Trudeau é un dos catro centros de conexión de [[Air Canada]]. A ruta entre Montreal e [[París]] (Charles de Gaulle e Orly) é a ruta internacional máis concorrida dende Canadá.<ref>{{cita web|título=More than 110 direct destinations, four of them new, available this simmer from Montréal-Trudeau|url=http://www.admtl.com/sites/default/files/2016-Comm_Horaire_ete2016_A.pdf|editor=Aéroports de Montréal|dataacceso=19 de novembro de 2017}}</ref> De media, cada día pasan polas súas instalacións ao redor de 45 000 pasaxeiros. As aeroliñas que operan en Trudeau ofrecen voos sen escalas a cinco continentes: [[África]], [[Asia]], [[Europa]], [[Norteamérica]] e [[Suramérica]].<ref>{{cita web|título=International Flights|url=http://www.admtl.com/en/flights/direct-destination/international|editor=Aéroports de Montréal|dataacceso=19 de novembro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=United States Flights|url=http://www.admtl.com/en/flights/direct-flights/united-states|editor=Aéroports de Montréal|dataacceso=19 de novembro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=Canada Flights|url=http://www.admtl.com/en/flights/direct-flights/canada|editor=Aéroports de Montréal|dataacceso=19 de novembro de 2017}}</ref> É un dos dous aeroportos canadenses con voos a cinco ou máis continentes, sendo o outro o de [[Toronto-Pearson]].<ref>{{cita web|título=Long Haul Intercontinental Routes|url=https://origingtaa.torontopearson.com/uploadedFiles/Pearson/Content/Flights/Destinations/AirServices-Toronto%20Route%20Maps(2).pdf|editor=Greater Toronto Airports Authority|dataacceso=19 de novembro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170912012427/https://origingtaa.torontopearson.com/uploadedFiles/Pearson/Content/Flights/Destinations/AirServices-Toronto%20Route%20Maps(2).pdf|dataarquivo=12 de setembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> O aeroporto é unha base operativa para [[Air Inuit]], [[Air Transat]] e [[Sunwing Airlines]]. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Aeroméxico]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[Air Algérie]] | [[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]] <!-- --> | [[Air Canada]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Casablanca|Casablanca]] (comeza en xuño de 2018),<ref name="AC_OTP_LIS"/> [[Aeroporto de Edmonton|Edmonton]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]], [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Lión|Lión]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de San Xoán de Terranova|San Xoán de Terranova]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] (comeza en xuño de 2018),<ref name="AirCanadaNRT">{{Cita web|url=https://aircanada.mediaroom.com/2017-08-23-Air-Canada-Introduces-Montreal-Tokyo-Non-stop-Flights|title=Air Canada Introduces Montreal-Tokyo Non-stop Flights|publisher=Air Canada|accessdate=August 23, 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170824005706/https://aircanada.mediaroom.com/2017-08-23-Air-Canada-Introduces-Montreal-Tokyo-Non-stop-Flights|dataarquivo=24 de agosto de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Grantley Adams|Barbados]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]] (comeza en xuño de 2018),<ref>https://aircanada.mediaroom.com/2017-09-13-Air-Canada-Deepens-Embrace-of-the-Emerald-Isle-with-Expanded-Non-Stop-Services-to-Ireland-from-Toronto-and-Montreal</ref>, [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]] (reanúdase en decembro de 2017),<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273605/air-canada-rouge-w17-mexicocaribbean-changes/|title=Air Canada / rouge W17 Mexico/Caribbean changes|first=UBM (UK) Ltd.|last=2017|publisher=|accessdate=September 11, 2017}}</ref> [[Aeroporto de Otava|Otava]], [[Aeroporto de Providenciales|Providenciales]], [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] (comeza en xuño de 2018), [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]] <!-- --> | [[Air Canada Express]] | [[Base aérea de Bagotville|Bagotville]], [[Aeroporto de Baie-Comeau|Baie-Comeau]], [[Aeroporto de Bathurst (Canadá)|Bathurst]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Charlottetown|Charlottetown]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Fredericton|Fredericton]], [[Aeroporto de Gaspé|Gaspé]], [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Hamilton-Munro|Hamilton (ON)]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto das Illas da Madalena|Illas da Madalena]], [[Aeroporto do Gran Moncton|Moncton]], [[Aeroporto de Mont-Joli|Mont-Joli]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Otava|Otava]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Quebec]], [[Aeroporto de Rouyn-Noranda|Rouyn-Noranda]], [[Aeroporto de Saint John|Saint John (NB)]], [[Aeroporto de San Xoán de Terranova|San Xoán de Terranova]], [[Aeroporto de Sept-Îles|Sept-Îles]], [[Aeroporto da cidade de Toronto-Billy Bishop|Toronto-Billy Bishop]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Val-d’Or|Val-d'Or]], [[Aeroporto de Wabush|Wabush]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]], [[Aeroporto de Winnipeg|Winnipeg]] <br/>'''Estacional''' [[Aeroporto de Denver|Denver]] <!-- --> | [[Air Canada Rouge]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Casablanca|Casablanca]] (remata en maio de 2018),<ref name="AC_OTP_LIS"/> [[Aeroporto de Jardines del Rey|Cayo Coco]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto Frank País|Holguín]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] (comeza en decembro de 2017),<ref name="AC_LIM_PHX">{{Cita web|url=http://aircanada.mediaroom.com/index.php?s=43&item=1132|title=Air Canada Announces Montreal - Lima Service; Its First Non-Stop South American flights from Montreal|website=News Release Archive|accessdate=September 11, 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170513070356/http://aircanada.mediaroom.com/index.php?s=43&item=1132|dataarquivo=13 de maio de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Pointe-à-Pitre|Pointe-à-Pitre]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]], [[Aeroporto Gregorio Luperón|Puerto Plata]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto de Samaná-El Catey|Samaná]], [[Aeroporto de San Salvador|San Salvador (Bahamas)]], [[Aeroporto Abel Santamaría|Santa Clara]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto Juan Gualberto Gómez|Varadero]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]] (comeza en xuño de 2018),<ref name="AC_OTP_LIS">{{Cita web|url=https://aircanada.mediaroom.com/2017-09-28-Air-Canada-Expands-its-Global-Network-from-Montreal-with-New-Service-to-Bucharest-Romania-and-Lisbon-Portugal|title=Air Canada Expands its Global Network from Montreal with New Service to Bucharest, Romania and Lisbon, Portugal|website=aircanada.mediaroom.com|accessdate=September 28, 2017}}</ref> [[Aeroporto de Charlottetown|Charlottetown]], [[Aeroporto de Curaçao|Curaçao]], [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]], [[Aeroporto de La Romana|La Romana]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]] (comeza en xuño de 2018),<ref name="AC_OTP_LIS"/> [[Aeroporto Daniel Oduber Quirós|Liberia (CR)]], [[Aeroporto de Marsella-Provenza|Marsella]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Niza|Niza]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]] (comeza en febreiro de 2018),<ref name="AC_LIM_PHX"/> [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto de Hewanorra|Santa Lucía-Hewanorra]] comeza en decembro de 2017), [[Aeroporto de Venecia|Venecia-Marco Polo]] <!-- --> | [[Air China]] | [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]] <!-- --> | [[Air Creebec]] | [[Aeroporto de Chibougamau/Chapais|Chibougamau]], [[Aeroporto de Chisasibi|Chisasibi]], [[Aeroporto de Eastmain River|Eastmain]], [[Aeroporto de Kuujjuarapik|Kuujjuarapik]], [[Aeroporto de Nemiscau|Nemaska]], [[Aeroporto de Val-d'Or|Val-d'Or]], [[Aeroporto de Waskaganish|Waskaganish]], [[Aeroporto de Wemindji|Wemindji]] <!-- --> | [[Air France]] | [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> | [[Air Inuit]] |[[Aeroporto de Kuujjuaq|Kuujjuaq]], [[Aeroporto de Kuujjuarapik|Kuujjuarapik]], [[Aeroporto de La Grande Rivière|La Grande]], [[Aeroporto de Puvirnituq|Puvirnituq]], [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Quebec]], [[Aeroporto de Salluit|Salluit]], [[Aeroporto de Schefferville|Schefferville]], [[Aeroporto de Sept-Îles|Sept-Îles]] <!-- --> | [[Air Saint-Pierre]] | [[Aeroporto de Saint-Pierre|Saint-Pierre]] <!-- --> | [[Air Transat]] | [[Aeroporto Ignacio Agramonte|Camaguey]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Jardines del Rey|Cayo Coco]], [[Aeroporto Vilo Acuña|Cayo Largo del Sur]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto Frank País|Holguín]], [[Aeroporto de La Romana|La Romana]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto de Málaga|Málaga]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]], [[Aeroporto Gregorio Luperón|Puerto Plata]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto internacional Scarlett Martínez|Río Hato]], [[Aeroporto Juan Manuel Gálvez|Roatán]], [[Aeroporto de Samaná-El Catey|Samaná]], [[Aeroporto Abel Santamaría|Santa Clara]], [[Aeroporto Princesa Xiana|St. Maarten]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]], [[Aeroporto Juan Gualberto Gómez|Varadero]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Acapulco|Acapulco]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Basilea-Mulhouse-Friburgo|Basilea/Mulhouse]], [[Aeroporto de Bordeos|Bordeos]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto Rafael Núñez|Cartaxena de Indias]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]], [[Aeroporto Daniel Oduber Quirós|Liberia (CR)]], [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Lión-Saint Exupéry|Lión]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto Augusto C. Sandino|Managua]], [[Aeroporto de Marsella-Provenza|Marsella]], [[Aeroporto de Nantes Atlantique|Nantes]], [[Aeroporto de Niza|Niza]], [[Aeroporto de Pointe-à-Pitre|Pointe-à-Pitre]], [[Aeroporto do Porto|Porto]], [[Aeroporto de Praga|Praga]], [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Quebec]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Rouyn-Noranda|Rouyn-Noranda]], [[Aeroporto Gustavo Rojas Pinilla|San Andrés]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]] (comeza en decembro de 2017),<ref name="Air Transat"/> [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]] (comeza en decembro de 2017),<ref name="Air Transat">{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272889/airtransat-adds-new-nonstop-sectors-for-w17/|title=airtransat adds new nonstop sectors for W17|first=UBM (UK) Ltd.|last=2017|publisher=|accessdate=September 11, 2017}}</ref> [[Aeroporto de Hewanorra|Santa Lucía-Hewanorra]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]] (comeza en febreiro de 2018),<ref name="Air Transat"/> [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto de Tolosa|Tolosa]], [[Aeroporto de Venecia|Venecia-Marco Polo]] <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Miami|Miami]] <!-- --> | [[American Eagle]] | [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]] <!-- --> | [[Azores Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto João Paulo II|Ponta Delgada]] <!-- --> | [[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]] <!-- --> | [[Corsair International]] | '''Estacional:''' [[París-Orly]] <!-- --> | [[Cubana de Aviación|Cubana]] | [[Aeroporto Ignacio Agramonte|Camaguey]], [[Aeroporto de Jardines del Rey|Cayo Coco]], [[Aeroporto Vilo Acuña|Cayo Largo del Sur]], [[Aeroporto Jaime González|Cienfuegos]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto Frank País|Holguín]], [[Aeroporto Abel Santamaría|Santa Clara]], [[Aeroporto de Santiago de Cuba|Santiago de Cuba]], [[Aeroporto Juan Gualberto Gómez|Varadero]] <!-- --> | [[Delta Air Lines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]] <!-- --> | [[Delta Connection]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]] <!-- --> | [[First Air]] | [[Aeroporto de Iqaluit|Iqaluit]], [[Aeroporto de Kuujjuaq|Kuujjuaq]] <!-- --> | [[Icelandair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> | [[Interjet]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[KLM]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] <!-- --> | NextJet<br/>{{nowrap|operado por [[Propair]]}} | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Gatineau-Otava|Gatineau]], [[Aeroporto de Kitchener/Waterloo|Kitchener/Waterloo]], [[Aeroporto de Peterborough|Peterborough]] <!-- --> | [[Porter Airlines]] | [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Mont Tremblant|Mont-Tremblant]], [[Aeroporto da cidade de Toronto-Billy Bishop|Toronto-Billy Bishop]] <!-- --> | [[Provincial Airlines]] | [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Quebec]], [[Aeroporto de Sept-Îles|Sept-Îles]], [[Aeroporto de Wabush|Wabush]] <!-- --> | [[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> | [[Royal Air Maroc]] | [[Aeroporto de Casablanca|Casablanca]] <!-- --> | [[Royal Jordanian]] | [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]]<!-- RJ does not have traffic rights to transport passengers solely between YUL and DTW. Do not add DTW as destination. --> <!-- --> | [[Sunwing Airlines]] | [[Aeroporto Ignacio Agramonte|Camaguey]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Jardines del Rey|Cayo Coco]], [[Aeroporto Frank País|Holguín]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto Gregorio Luperón|Puerto Plata]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto Abel Santamaría|Santa Clara]], [[Aeroporto Princesa Xiana|St. Maarten]] (suspendido ata abril de 2018)<ref>{{Cita web |url=http://www.travelweek.ca/news/sunwing-cancels-st-maarten-flights-april-30-2018-adds-mobay-cancun-capacity/ |title=Sunwing cancels St. Maarten flights through April 30, 2018; adds MoBay, Cancun capacity |date=September 15, 2017}}</ref>, [[Aeroporto Juan Gualberto Gómez|Varadero]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Acapulco|Acapulco]], [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]], [[Aeroporto Vilo Acuña|Cayo Largo del Sur]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto de Grand Bahama|Freeport]], [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]], [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]], [[Aeroporto internacional Golosón|La Ceiba]], [[Aeroporto de La Romana|La Romana]], [[Aeroporto Daniel Oduber Quirós|Liberia (CR)]], [[Aeroporto Sierra Maestra|Manzanillo de Cuba]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto internacional Scarlett Martínez|Río Hato]], [[Aeroporto Juan Manuel Gálvez|Roatán]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto de Santiago de Cuba|Santiago de Cuba]], [[Aeroporto de Hewanorra|Santa Lucía-Hewanorra]] (comeza en decembro de 2017) <!-- --> | [[Swiss International Air Lines]] | [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> | [[Tunisair]] | [[Aeroporto de Tunes-Cartago|Tunes]] <!-- --> | [[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> | [[United Express]] | [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]] <!-- --> | [[WestJet]] | [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Edmonton|Edmonton]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Winnipeg|Winnipeg]] <!-- --> | [[WestJet Encore]] | [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]],<ref name="WestJetS17">{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271340/westjet-expands-montreal-service-in-s17/|title=WestJet expands Montreal service in S17|publisher=Routes Online|accessdate=February 12, 2017}}</ref> [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Quebec]], [[Toronto-Pearson]] <!-- --> | [[WOW air]] | [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Ameriflight]] | [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]] <!-- --> | [[Glencore]] | [[Aeroporto de Kattiniq/Donaldson|Kattiniq/Donaldson]] <!-- --> | [[SkyLink Express]] | [[Aeroporto de Hamilton-Munro|Hamilton (ON)]] <!-- --> }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.admtl.com/ Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos do Canadá|Montreal-Trudeau]] 4up6rlmpv3ntj6w5343kczrbpk27t7h 0 394725 6149304 6142582 2022-08-03T10:07:45Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Miami | nomenativo = ''Miami International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Miami International Airport (KMIA-MIA) (8204606870).jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = MIA | ICAO = KMIA | FAA = MIA | LID = | tipo = público | dono = [[Condado de Miami-Dade]] | operador = Miami-Dade Aviation Department | dono-oper = | cidade-sirve = [[Gran Miami]] | localización = [[Condado de Miami-Dade]] | elevación-f = 9 | elevación-m = 3 | coordenadas = {{Coordenadas|25|47|36|N|080|17|26|W|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.iflymia.com/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 8L/26R | p1-lonx-f = 8 600 | p1-lonx-m = 2 621 | p1-sup = asfalto | p2-número = 8R/26L | p2-lonx-f = 10 506 | p2-lonx-m = 3 202 | p2-sup = asfalto | p3-número = 9/27 | p3-lonx-f = 13 016 | p3-lonx-m = 3 967 | p3-sup = asfalto | p4-número = 12/30 | p4-lonx-f = 9 355 | p4-lonx-m = 2 851 | p4-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 44 350 247 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Miami''' {{Códigos aeroportuarios|MIA|KMIA}}, tamén coñecido como '''MIA''' e historicamente como '''aeródromo Wilcox''', é o principal aeroporto que serve á área de [[Miami]]. O aeroporto é unha área non incorporada no [[condado de Miami-Dade County]], e atópase a 13&nbsp;km do centro da cidade de Miami. Opera voos de pasaxeiros e carga a cidades en [[América]], [[Europa]] e [[Asia]]. É o principal aeroporto do sur de [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]] para voos internacionais de longo alcance e un centro de conexións no sueste dos [[Estados Unidos]]. Tamén é un dos oito únicos aeroportos do país con voos regulares operados con [[Airbus A380]]. O aeroporto é a principal porta de entrada de [[American Airlines]] a [[Latinoamérica]], xunto cun centro de conexións doméstico para a súa afiliada rexional [[American Eagle]]. Entre as aeroliñas de carga que operan en Maiami están [[Atlas Air]], [[Centurion Air Cargo]], [[FedEx Express]], [[IBC Airways]] e [[UPS Airlines]]. Tamén hai varias aeroliñas chárter que serven Miami, como [[Eastern Air Lines]], [[Miami Air]] e [[Xtra Airways]]. O aeroporto serve como cidade focal para [[Avianca]] e [[LATAM]], tanto para operacións de pasaxeiros como de carga. Miami é a principal porta de entrada entre os Estados Unidos e Latinoamérica, e é un dos principais centros de conexións do país debido á súa proximidade con lugares turísticos, ao crecemento da economía local, á gran cantidade de habitantes latinoamericanos e europeos, e á súa situación estratéxica para poder manexar o tráfico aéreo entre [[Norteamérica]], Suramérica e [[Europa]]. No ano [[2010]] foi o primeiro aeroporto estadounidense en porcentaxe de voos internacionais e o segundo en volume de pasaxeiros internacionais, despois do [[Nova York-JFK|aeroporto JFK de Nova York]].<ref>{{cita web|título=Miami Airport's rising international status|url=https://centreforaviation.com/insights/analysis/miami-airports-rising-international-status-20448|editor=Centre for Aviation|dataacceso=21 de novembro de 2017}}</ref> NO ano [[2016]] pasaron polas súas instalacións un total de 44 350 247 pasaxeiros,<ref>{{cita web|título=Aviation Statistics|url=http://miami-airport.com/pdfdoc/Finance/Sep%202016/September%2016%20Fiscal%20Yr%20Passenger.pdf|editor=Miami-Dade Aviation Department|dataacceso=21 de novembro de 2017|data-arquivo=04 de abril de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170404131716/http://miami-airport.com/pdfdoc/Finance/Sep%202016/September%2016%20Fiscal%20Yr%20Passenger.pdf|url-morta=unfit}}</ref> converténdoo no 23º máis concorrido do mundo en termos de pasaxe. Nos Estados Unidos é o 10º aeroporto máis concorrido e é o maior do estado de Florida.<ref>{{cita web|título=Miami dominates US to Latin America and Caribbean; London Heathrow top international route|url=http://www.anna.aero/2010/04/27/miami-dominates-us-to-latin-america-and-caribbean/|editor=anna.aero|dataacceso=21 de novembro de 2017}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Aeroflot]] | [[Moscova-Sheremetyevo]] <!-- --> | [[Aerolíneas Argentinas]] | [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]] <!-- --> | [[Aer Lingus]] | [[Aeroporto de Dublín|Dublín]]<ref>{{Cita web |url=https://www.rte.ie/news/business/2016/1115/831879-aer-lingus-announces-new-route-to-miami/ |title=Aer Lingus announces new routes to Miami, Porto and Split |publisher=RTÉ News |accessdate=15 November 2016}}</ref> <!-- --> | [[Aeroméxico]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[Aeroméxico Connect]] | [[Aeroporto de Mérida|Mérida]] <!-- --> | [[Air Canada Rouge]] | [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Toronto-Pearson]] <!-- --> | [[Air Europa]] | [[Aeroporto de Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> | [[Air France]] | [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Pointe-à-Pitre|Pointe-à-Pitre]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]] <!-- --> | [[Alitalia]] | [[Roma-Fiumicino]] <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto V. C. Bird|Antiga]], [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto Grantley Adams|Barbados]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto Ernesto Cortissoz|Barranquilla]], [[Aeroporto Philip S. W. Goldson|Cidade de Belize]], [[Aeroporto de Belo Horizonte|Belo Horizonte-Confins]], [[Aeroporto L.F. Wade|Bermuda]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Brasilia|Brasilia]], [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]], [[Aeroporto Alfonso Bonilla Aragón|Cali]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Cabo Haitiano|Cabo Haitiano]], [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto Rafael Núñez|Cartaxena de Indias]] (comeza en decembro de 2017), [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Curaçao|Curaçao]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[Aeroporto Owen Roberts|Gran Caimán]], [[Aeroporto Maurice Bishop|Granada]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto José Joaquín de Olmedo|Guayaquil]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto Frank País|Holguín]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Norman Manley|Kingston-Norman Manley]], [[Aeroporto internacional El Alto|La Paz]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Daniel Oduber Quirós|Liberia (CR)]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto Augusto C. Sandino|Managua]], [[Aeroporto de Manaus-Eduardo Gomes|Manaus]], [[Aeroporto internacional La Chinita|Maracaibo]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-JMC]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto de Carrasco|Montevideo]], [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Pointe-à-Pitre|Pointe-à-Pitre]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]], [[Aeroporto de Providenciales|Providenciales]], [[Aeroporto Gregorio Luperón|Puerto Plata]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]], [[Aeroporto Juan Manuel Gálvez|Roatán]], [[Aeroporto Abel Santamaría|Santa Clara]], [[Aeroporto Henry E. Rohlsen|St. Croix]], [[Aeroporto Robert L. Bradshaw|St. Kitts]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto de Hewanorra|Santa Lucía–Hewanorra]], [[Aeroporto Princesa Xiana|St. Maarten]], [[Aeroporto Cyril E. King|San Tomé]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]], [[Aeroporto Viru Viru|Santa Cruz de la Sierra-Viru Viru]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]], [[Aeroporto do Cibao|Santiago de los Caballeros]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto internacional Toncontín|Tegucigalpa]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Tulsa|Tulsa]], [[Aeroporto Juan Gualberto Gómez|Varadero]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto do condado de Eagle|Eagle/Vail]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Salvador|San Salvador (Bahamas)]]<br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto de Santiago de Cuba|Santiago de Cuba]] <!-- --> | [[American Eagle]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto Philip S. W. Goldson|Cidade de Belize]], [[Aeroporto de Birmingham-Shuttlesworth|Birmingham (AL)]], [[Aeroporto Ignacio Agramonte|Camagüey]], [[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston (SC)]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[Aeroporto de Grand Bahama|Freeport]], [[Aeroporto rexional de Gainesville|Gainesville]], [[Aeroporto de Exuma|George Town]], [[Aeroporto internacional Piedmont Triad|Greensboro]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Key West|Key West]], [[Aeroporto Daniel Oduber Quirós|Liberia (CR)]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto de Marsh Harbour|Marsh Harbour]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Norfolk|Norfolk]], [[Aeroporto de North Eleuthera|North Eleuthera]], [[Aeroporto Eppley|Omaha]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen (Panama)]], [[Aeroporto de Pensacola|Pensacola]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Pointe-à-Pitre|Pointe-à-Pitre]], [[Aeroporto de Richmond|Richmond]], [[Aeroporto Juan Manuel Gálvez|Roatán]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto de Tallahassee|Tallahassee]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Ernesto Cortissoz|Barranquilla]], [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]] (comeza en decembro de 2017), [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]] <ref>http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274965/american-adds-limited-time-routes-from-miami-in-dec-2017/</ref>, [[Aeroporto de Providenciales|Providenciales]], [[Aeroporto de San Salvador|San Salvador (Bahamas)]] <!-- --> | [[Aruba Airlines]] | [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]] <br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto Ignacio Agramonte|Camaguey]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto Frank País|Holguín]], [[Aeroporto Abel Santamaría|Santa Clara]] <!-- --> | [[Austrian Airlines]] | [[Aeroporto de Viena|Viena]] <!-- --> | [[Avianca]] | [[Aeroporto Ernesto Cortissoz|Barranquilla]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Alfonso Bonilla Aragón|Cali]], [[Aeroporto Rafael Núñez|Cartaxena de Indias de Indias]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-JMC]] <!-- --> | [[Avianca El Salvador]] | [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto Augusto C. Sandino|Managua]], [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]] <!-- --> | [[Avianca Perú]] | [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> | [[Avianca Brazil]] | [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]] <!-- --> | [[Avior Airlines]] | [[Aeroporto Xeneral José Antonio Anzoátegui|Barcelona (Venezuela)]] <!-- --> | [[Avior Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[World Atlantic Airlines]]}} | [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]] <!-- --> | [[Bahamasair]] | [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]] <!-- --> | [[Boliviana de Aviación]] | [[Aeroporto Viru Viru|Santa Cruz de la Sierra-Viru Viru]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Jorge Wilstermann|Cochabamba]] <!-- --> | [[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> | [[BVI Airways]] | [[Aeroporto Terrance B. Lettsome|Tortola]] <!-- --> | [[Canadian North]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Hamilton-Munro|Hamilton (ON)]], [[Aeroporto internacional de London|London (ON)]], [[Aeroporto do Gran Moncton|Moncton]], [[Aeroporto de Otava-Otava]], [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Cidade do Quebec]], [[Aeroporto de Winnipeg|Winnipeg]] <!-- --> | [[Caribbean Airlines]] | [[Aeroporto de Piarco|Porto España]] <!-- --> | [[Cayman Airways]] | [[Aeroporto Charles Kirkconnell|Cayman Brac]], [[Aeroporto Owen Roberts|Gran Caimán]] <!-- --> | Choice Aire<br/>{{nowrap|operado por [[Swift Air]]}} | '''Chárter''': [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]] <!-- --> | Choice Aire<br/>{{nowrap|operado por [[Xtra Airways]]}} | [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]] <!-- --> | [[Choice Airways]]<br/>{{nowrap|operado por [[Swift Air]]}} | '''Chárter''': [[Aeroporto de Atlantic City|Atlantic City]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]]<br/>'''Chárter estacional:''': [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto Abel Santamaría|Santa Clara]] <!-- --> | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]] <!-- --> | [[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]] (comeza en decembro de 2017),<ref name="RoutesOnline">{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273941/delta-schedules-additional-saturday-only-service-from-boston-in-w17/|title=Delta schedules additional Saturday-only service from Boston in W17|publisher=RoutesOnline|accessdate=July 23, 2017}}</ref> [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> | [[Delta Connection]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]] <!-- --> | [[Dominican Wings]] | [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]] <!-- --> | [[Eastern Air Lines (2015)|Eastern Air Lines]] | '''Chárter''': [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto Cheddi Jagan|Georgetown-Cheddi Jagan]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto Frank País|Holguín]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto Abel Santamaría|Santa Clara]] <!-- --> | [[El Al]] | [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]]<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272836/el-al-resumes-miami-flight-from-nov-2017/|title=El Al resumes Miami flight from Nov 2017|publisher=''Routesonline''|accessdate=May 15, 2017}}</ref> <!-- --> | [[Eurowings]]<br/>{{nowrap|operado por [[SunExpress Deutschland]]}} | [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]] <!-- --> | [[Estelar Latinoamerica]]<br/>{{nowrap|operado por [[Swift Airlines]]}} | [[Aeroporto internacional La Chinita|Maracaibo]] <!-- --> | [[First Air]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Otava|Otava]] <!-- --> | [[Finnair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]]<ref>{{Cita web |url=http://aviationtribune.com/airlines/europe/finnair-temporarily-suspend-miami-route/ |título=Copia arquivada |data-acceso=13 de xaneiro de 2018 |data-arquivo=23 de marzo de 2017 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170323052818/http://aviationtribune.com/airlines/europe/finnair-temporarily-suspend-miami-route/ |url-morta=yes }}</ref><ref>[https://yle.fi/uutiset/3-9805104/ Finnair lisää reittejään Aasiaan – avaa seitsemännen kohteen Kiinaan] yle.fi (in Finnish) 30 August 2017. Retrieved 30 August 2017</ref> <!-- --> | [[Frontier Airlines]] | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]],<ref name=Frontiernew /> [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Long-Island-MacArthur|Long Island/Islip]],<ref name=Frontiernew /> [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]],<ref name=Frontiernew /> [[Aeroporto de T.F. Green|Providence]],<ref name=Frontiernew /> [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]],<ref name=Frontiernew /> [[Aeroporto de Trenton-Mercer|Trenton]]<ref name=Frontiernew /> <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]] (comeza en decembro de 2017),<ref name=Frontiernew>{{Cita web|url=https://www.usatoday.com/story/travel/flights/todayinthesky/2017/07/18/blockbuster-expansion-frontier-add-21-cities-85-routes/488214001/|title=Blockbuster expansion: Frontier to add 21 cities, 85 routes|publisher=USA Today|date=July 2017|accessdate=July 22, 2017}}</ref> [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]],<ref name=Frontiernew /> [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]],<ref>{{cita novas|url=https://www.miamiherald.com/news/business/article162205368.html|data=18 de xullo de 2018|nome=Chabeli|apelidos=Herrera|título=Frontier adding flights from MIA to 9 cities — from as low as $34|lingua=en|xornal=[[Miami Herald]]|urlmorta=yes|dataarquivo=21/05/2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190521091640/https://www.miamiherald.com/news/business/article162205368.html|data-acceso=21/05/2019}}</ref> [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]] <!-- --> | [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] | [[Aeroporto de Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> | [[Interjet]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[KLM]] |'''Estacional:''' [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[LASER Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Swift Airlines]]}} |[[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]] <!-- --> | [[LATAM Argentina]] | [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]] <!-- --> | [[LATAM Brasil]] | [[Aeroporto de Belém|Belém]], [[Aeroporto de Fortaleza-Pinto Martins|Fortaleza]], [[Aeroporto de Manaus-Eduardo Gomes|Manaus]], [[Aeroporto de Recife|Recife]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de Vitória|Vitória]]<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272836/el-al-resumes-miami-flight-from-nov-2017/|title=El Al resumes Miami flight from Nov 2017|publisher=''Routesonline''|accessdate=May 15, 2017}}</ref> <!-- --> | [[LATAM Chile]] | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] <!-- --> | [[LATAM Colombia]] | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]] <!-- --> | [[LATAM Perú]] | [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> | [[Latin American Wings]] | [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago]]<ref name=latinamerican>{{Cita web|url=http://aviationews.net/blog/latin-american-wings-will-fly-to-miami-and-new-york/|title=Latin American Wings will fly to Miami and New York since January|publisher=AviatioNews.net|date=September 2017|accessdate=October 2, 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171121153334/http://aviationews.net/blog/latin-american-wings-will-fly-to-miami-and-new-york/|dataarquivo=21 de novembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> | [[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]],<ref>Deutsche Lufthansa AG: [http://newsroom.lufthansagroup.com/english/press-releases/all/lufthansa-group-airlines-strengthens-its-long-haul-services-in-berlin-and-north-rhine-westphalia/s/bb16e25f-c343-4790-8370-0a50f2dc5550 Lufthansa Group Airlines strengthens its long-haul services in Berlin and North Rhine-Westphalia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171003014101/http://newsroom.lufthansagroup.com/english/press-releases/all/lufthansa-group-airlines-strengthens-its-long-haul-services-in-berlin-and-north-rhine-westphalia/s/bb16e25f-c343-4790-8370-0a50f2dc5550 |date=03 de outubro de 2017 }} 27 September 2017</ref> [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> | [[PAWA Dominicana]] | [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]] <!-- --> | [[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> | [[Santa Bárbara Airlines|SBA Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Aruba Airlines]]}} | [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]] <!-- --> | [[Santa Bárbara Airlines|SBA Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[World Atlantic Airlines]]}} | [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]] <!-- --> | [[Scandinavian Airlines]] | [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Oslo-Gardermoen]]<br/>'''Estacional:''' [[Estocolmo-Arlanda]]<ref>http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272649/sas-revises-miami-w17-operations/</ref> <!-- --> | [[Silver Airways]] | [[Aeroporto de South Bimini|Bimini]] <!-- --> | [[Sun Country Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]]<br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]] <!-- --> | [[Surinam Airways]] | [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]], [[Aeroporto Cheddi Jagan|Georgetown-Cheddi Jagan]], [[Aeroporto Johan Adolf Pengel|Paramaribo]] <!-- --> | {{nowrap|[[Swiss International Air Lines]]}} | [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> | [[TAP Portugal]] | [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]] <!-- --> | [[Thomas Cook Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Manchester|Manchester (UK)]] <!-- --> | [[TUI fly Belgium]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <!-- --> | {{nowrap|[[TUI fly Netherlands]]}} | '''Chárter:''' [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> | [[United Airlines]] | [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Denver|Denver]]<br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]] <!-- --> | [[United Express]] |'''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]] <!-- --> | [[Vacation Express]]<br/>{{nowrap|operado por [[Swift Air]]}} | '''Chárter estacional:''': [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]] <!-- --> | [[Virgin Atlantic]] | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> | [[VivaColombia]] | [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-Córdova]] <!-- --> | [[Volaris]] | [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[Wamos Air]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> | [[WestJet]] | '''Estacional:''' [[Toronto-Pearson]] <!-- --> | [[WOW air]] | [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> | [[XL Airways France]] | '''Estacional:''' [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> | [[Xtra Airways]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Long-Island-MacArthur|Islip]], [[Aeroporto de Atlantic City|Atlantic City]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Amazon Prime Air]]<br/>{{nowrap|operado por [[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]] <!-- --> |[[Amerijet International]] | [[Aeroporto V. C. Bird|Antiga]], [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]], [[Aeroporto Grantley Adams|Barbados]], [[Aeroporto Xeneral José Antonio Anzoátegui|Barcelona (Venezuela)]], [[Aeroporto Philip S. W. Goldson|Cidade de Belize]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Curaçao|Curaçao]], [[Aeroporto Douglas-Charles|Dominica-Douglas/Charles]], [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[Aeroporto Cheddi Jagan|Georgetown-Cheddi Jagan]], [[Aeroporto Maurice Bishop|Granada]], [[Aeroporto Norman Manley|Kingston-Norman Manley]], [[Aeroporto Josefa Camejo|Las Piedras]], [[Aeroporto Augusto C. Sandino|Managua]], [[Aeroporto internacional La Chinita|Maracaibo]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto Johan Adolf Pengel|Paramaribo]], [[Aeroporto de Pointe-à-Pitre|Pointe-à-Pitre]], [[Aeroporto do Caribe Santiago Mariño|Porlamar]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]], [[Aeroporto do Cibao|Santiago de los Caballeros]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]], [[Aeroporto Robert L. Bradshaw|St. Kitts]], [[Aeroporto de Hewanorra|Santa Lucía-Hewanorra]], [[Aeroporto Princesa Xiana|St. Maarten]], [[Aeroporto E. T. Joshua|St. Vincent]] <!-- --> |[[Asiana Cargo]] | [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[Avianca Cargo]] | [[Aeroporto Silvio Pettirossi|Asunción]], [[Aeroporto Ernesto Cortissoz|Barranquilla]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Alfonso Bonilla Aragón|Cali]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto de Curitiba-Afonso Pena|Curitiba-Afonso Pena]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto José Joaquín de Olmedo|Guayaquil]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto de Manaus-Eduardo Gomes|Manaus]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-Córdova]], [[Aeroporto de Carrasco|Montevideo]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]] <!-- --> |[[Cargolux]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]] <!-- --> |[[Cathay Pacific Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]] <!-- --> |[[Centurion Air Cargo]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto internacional Guaraní|Ciudad del Este]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto internacional Cotopaxi|Latacunga]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Manaus-Eduardo Gomes|Manaus]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-Córdova]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Carrasco|Montevideo]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]], [[Aeroporto Viru Viru|Santa Cruz de la Sierra-Viru Viru]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] <!-- --> |[[China Airlines|China Airlines Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[ABX Air]]}} | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto Grantley Adams|Barbados]], [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto Johan Adolf Pengel|Paramaribo]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[DHL Aero Expreso]]}} | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Polar Air Cargo]]}} | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]] <!-- --> |[[Etihad Airways|Etihad Cargo]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]] <!-- --> |[[FedEx Express]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]] <!-- --> |[[IBC Airways]] | [[Aeroporto de Cabo Haitiano|Cabo Haitiano]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto de Grand Bahama|Freeport]], [[Aeroporto Owen Roberts|Gran Caimán]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Marsh Harbour|Marsh Harbour]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]], [[Aeroporto Norman Manley|Kingston-Norman Manley]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]], [[Aeroporto de Providenciales|Providenciales]], [[Aeroporto do Cibao|Santiago de los Caballeros]] <!-- --> |[[KF Cargo]]<ref>{{Cita web|url= http://www.aircargonews.net/news/single-view/news/kf-cargo-launches-miami-freighter-services-to-south-america.html|title= KF Cargo launches Miami freighter services to South America 19 / 04 / 2016 }}</ref> | [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Arturo Michelena|Valencia]] <!-- --> |[[Korean Air Cargo]] | [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> |[[LATAM Cargo Colombia]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto de Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-Córdova]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]] <!-- --> |[[LATAM Cargo Brasil]] | [[Aeroporto Silvio Pettirossi|Asunción]], [[Aeroporto de Belo Horizonte|Belo Horizonte-Confins]], [[Aeroporto de Cabo Frio|Cabo Frio]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto de Curitiba-Afonso Pena|Curitiba-Afonso Pena]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto José Joaquín de Olmedo|Guayaquil]], [[Aeroporto de Manaus-Eduardo Gomes|Manaus]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto Salgado Filho|Porto Alegre]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]], [[Aeroporto International de Salvador|Salvador da Baía]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de Vitória|Vitória]] <!-- --> |[[LATAM Cargo Chile]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto Silvio Pettirossi|Asunción]], [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-Córdova]], [[Aeroporto de Carrasco|Montevideo]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] <!-- --> |[[LATAM Cargo Mexico]] | [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> |[[Martinair]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] <!-- --> |[[Qatar Airways Cargo]] | [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]], [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]]<ref>http://www.qatarairways.com/global/en/press-release.page?pr_id=pressrelease_cargodestinations</ref> <!-- --> |[[Transportes Aéreos Bolivianos]] | [[Aeroporto Viru Viru|Santa Cruz de la Sierra–Viru Viru]] <!-- --> |[[UPS Airlines]] | [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto José Joaquín de Olmedo|Guayaquil]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto Augusto C. Sandino|Managua]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]] <!-- --> }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.iflymia.com/ Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Florida|Miami]] o6zsdx5vn9e550arvq701zhcgake85i 0 395102 6149256 5548628 2022-08-03T09:45:12Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto internacional Logan | nomenativo = ''General Edward Lawrence Logan International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = KBOS Aerial NGS.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = BOS | ICAO = KBOS | FAA = BOS | LID = | tipo = público | dono = Massachusetts Port Authority | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Boston]] | localización = | elevación-f = 20 | elevación-m = 6 | coordenadas = {{Coordenadas|42|21|47|N|071|00|23|W|type:airport|display=inline,title}} | web = https://www.massport.com/logan-airport/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 4L/22R | p1-lonx-f = 7 861 | p1-lonx-m = 2 396 | p1-sup = asfalto | p2-número = 4R/22L | p2-lonx-f = 10 005 | p2-lonx-m = 3 050 | p2-sup = asfalto | p3-número = 9/27 | p3-lonx-f = 7 000 | p3-lonx-m = 2 134 | p3-sup = asfalto | p4-número = 14/32 | p4-lonx-f = 5 000 | p4-lonx-m = 1 524 | p4-sup = asfalto | p5-número = 15L/33R | p5-lonx-f = 2 557 | p5-lonx-m = 779 | p5-sup = asfalto | p6-número = 15R/33L | p6-lonx-f = 10 083 | p6-lonx-m = 3 073 | p6-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 36 288 042 | notas = }} O '''aeroporto internacional Logan''' {{Códigos aeroportuarios|BOS|KBOS}}, oficialmente coñecido como '''aeroporto internacional General Edward Lawrence Logan''', é un aeroporto internacional estadounidense situado na veciñanza de East Boston en [[Boston, Massachusetts]]. Cobre unha área de 965 hectáreas, ten seis pistas e catro terminais, e emprega a unhas 16 000 persoas. É o aeroporto máis grande da rexión de [[Nova Inglaterra]] e o 17º máis concorrido dos [[Estados Unidos]], con 36,2 millóns de pasaxeiros en [[2016]].<ref>{{cita web|título=Boston-Logan International Airport Monthly Airport Traffic Summary - December 2016|url=https://www.massport.com/media/1737/dec-16-avstats-airport-traffic-summary.pdf|editor=Massport|dataacceso=22 de novembro de 2017}}</ref> O aeroporto chámase así na honra do xeneral [[Edward Lawrence Logan]]. O aeroporto serve como centro de conexións para [[Delta Air Lines]] e como cidade focal para [[JetBlue]],<ref>{{cita web|título=About JetBlue|url=http://investor.jetblue.com/phoenix.zhtml?c=131045&p=irol-newsArticle&ID=1595211&highlight=|editor=JetBlue|dataacceso=22 de novembro de 2017|data-arquivo=11 de xullo de 2012|url-arquivo=https://archive.is/20120711023342/http://investor.jetblue.com/phoenix.zhtml?c=131045&p=irol-newsArticle&ID=1595211&highlight=|url-morta=unfit}}</ref> sendo as compañías con máis operacións. As aeroliñas rexionais regional [[Cape Air]] e [[PenAir]] realizan todas as súas operacións dende Boston. [[American Airlines]] tamén realiza moitas das súas operacións dende o aeroporto. Todas as grandes aeroliñas estadounidenses ofrecen voos dende ou cara Boston aos seus principais centros de conexións. Tamén é un destino para case todas as grandes aeroliñas europeas. O aeroporto ten servizos frecuentes a destinos de toda [[Norteamérica]], [[Suramérica]], o [[Caribe (rexión)|Caribe]], o [[Atlántico Norte]], [[Oriente Medio]], [[Europa]] e [[Asia]].<ref>{{cita web|título=Japan Airlines sets Hub-Tokyo service|url=http://archive.boston.com/business/articles/2011/05/27/japan_airlines_sets_hub_tokyo_service/|editor=The Boston Globe|dataacceso=24 de novembro de 2017}}</ref> Recentemente Logan está tendo un rápido crecemento en tráfico internacional, con novas rutas engadidas por aeroliñas como [[Aeroméxico]], [[Air Europa]], [[Avianca]], [[Cathay Pacific]], [[Copa Airlines]], [[El Al]], [[Emirates]], [[Hainan Airlines]], [[Japan Airlines]], [[LATAM Airlines]], [[Norwegian Air Shuttle]], [[Primera Air]], [[Qatar Airways]], [[Scandinavian Airlines]], [[TAP Portugal]], [[Thomas Cook Airlines]], [[Turkish Airlines]], [[WestJet Encore]] e [[WOW air]], ademais de incrementar o tráfico de rutas previas cara [[Canadá]]. Europa, Asia e Oriente Medio. Este feito está convertendo a Boston nun dos aeroportos que máis medra nos Estados Unidos. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Aer Lingus]] | [[Aeroporto de Dublín|Dublín]] <!-- --> | [[Aer Lingus]]<br/>{{nowrap|operado por [[ASL Airlines Ireland]]}} | [[Aeroporto de Shannon|Shannon]] <!-- --> | [[Aeroméxico]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[Air Canada]] | [[Toronto-Pearson]]<br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]]<ref>{{Cita web|url=http://aircanada.mediaroom.com/index.php?s=43&item=1116|title=Air Canada Adds Daily Vancouver-Boston Flights to Growing Transborder Network for Summer 2017|website=News Release Archive|accessdate=August 12, 2017}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271866/air-canada-resumes-vancouver-boston-route-in-s17/|title=Air Canada resumes Vancouver – Boston route in S17|first=UBM (UK) Ltd.|last=2017|publisher=|accessdate=August 12, 2017}}</ref> <!-- --> | [[Air Canada Express]] | [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Aeroporto de Otava-Otava]], [[Toronto-Pearson]] <!-- --> | [[Air Europa]] | '''Estacional: '''[[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]]<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270859/air-europa-revises-planned-boston-service-in-s17/|title=Air Europa revises planned Boston service in S17|first=UBM (UK) Ltd.|last=2017|publisher=|accessdate=August 12, 2017}}</ref> <!-- --> | [[Air France]] | [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> | [[Alaska Airlines]] | [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <!-- --> | [[Alitalia]] | [[Roma-Fiumicino]] <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto de Providenciales|Providenciales]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]] <!-- --> | [[American Eagle]] | [[Aeroporto de Harrisburg|Harrisburg]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto do Gran Rochester|Rochester (NY)]], [[Aeroporto de Syracuse-Hancock|Syracuse]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]] <!-- --> | [[American Airlines Shuttle]] | [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington–National]] <!-- --> | [[Apple Leisure Group|Apple Vacations]]<br/>{{nowrap|operado por [[Icelandair]]}} | '''Chárter estacional:''': [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]] <!-- --> | [[Avianca]] | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]] <!-- --> | [[Azores Airlines]] | [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto João Paulo II|Ponta Delgada]], [[Base Aérea das Lajes|Terceira]] <!-- --> | [[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> | [[Cape Air]] | [[Aeroporto de Albany|Albany]], [[Aeroporto de Augusta State|Augusta (ME)]], [[Aeroporto do condado de Hancock-Bar Harbor|Bar Harbor]], [[Aeroporto municipal de Barnstable|Hyannis]], [[Aeroporto municipal de Lebanon|Lebanon]], [[Aeroporto de Martha’s Vineyard|Martha's Vineyard]], [[Aeroporto de Nantucket Memorial|Nantucket]], [[Aeroporto municipal de Provincetown|Provincetown]], [[Aeroporto rexional do condado de Knox|Rockland]], [[Aeroporto rexional de Rutland-Southern Vermont|Rutland]], [[Aeroporto rexional de Adirondack|Saranac Lake/Lake Placid]] <!-- --> | [[Cathay Pacific]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]] <!-- --> | [[Delta Air Lines]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]],<ref name=autogenerated2>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272519/delta-expands-boston-market-from-sep-2017/|title=Delta expands Boston market from Sep 2017|publisher=RoutesOnline|accessdate=April 24, 2017}}</ref> [[Aeroporto L.F. Wade|Bermuda]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Miami|Miami]] (comeza en decembro de 2017),<ref name="RoutesOnline">{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273941/delta-schedules-additional-saturday-only-service-from-boston-in-w17/|title=Delta schedules additional Saturday-only service from Boston in W17|publisher=RoutesOnline|accessdate=July 23, 2017}}</ref> [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Nova York-JFK]],<!-- New York-LaGuardia is Delta Shuttle service only (already listed)! Even though it uses Boeing 717 aircraft. --> [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]] (comeza en marzo de 2018), [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]] <br/>'''Estacional: '''[[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], <!--BOS-MBJ DOES NOT OPERATE IN SEPT/OCT/NOV/DEC AND IS SEASONAL!!!-->[[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], <!--BOS-PLS DOES NOT OPERATE IN SEPT/OCT/NOV/DEC AND IS SEASONAL!!!-->[[Aeroporto de Providenciales|Providenciales]], <!--BOS-PUJ DOES NOT OPERATE IN SEPT/OCT/NOV/DEC AND IS SEASONAL!!!-->[[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], <!--BOS-STT DOES NOT OPERATE IN SEPT/OCT/NOV/DEC AND IS SEASONAL!!!--> [[Aeroporto Cyril E. King|San Tomé]], <!-- --> | [[Delta Connection]] | [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]],<ref name=autogenerated2 /> [[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston]] (reanúdase en marzo de 2018),<ref name="RoutesOnline"/> [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]],<ref name=autogenerated2 /> [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]],<ref name=autogenerated2 /> [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Norfolk|Norfolk]],<ref name=autogenerated2 /> [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]],<ref>{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273619/delta-adds-boston-pittsburgh-service-from-oct-2017/?highlight=Pittsburgh|title=Delta adds Boston – Pittsburgh service from Oct 2017|first=UBM (UK) Ltd.|last=2017|publisher=|accessdate=August 12, 2017}}</ref> [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Richmond|Richmond]], [[Aeroporto de Savannah/ Hilton Head|Savannah]] (reanúdase en marzo de 2018)<ref name="RoutesOnline"/><br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]],<ref name="Delta Air Lines Inc">{{Cita web|url=http://news.delta.com/new-routes-flights-offered-boston-service-expansion|title=New routes, flights offered in Boston service expansion|publisher=Delta Air Lines Inc.|accessdate=September 11, 2016}}</ref> [[Aeroporto de Myrtle Beach|Myrtle Beach]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]] (reanúdase en febreiro de 2018),<ref name="RoutesOnline"/> [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]] <!-- --> | [[Delta Shuttle]] | [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]] <!-- --> | [[El Al]] | [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> | [[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> | [[Hainan Airlines]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] <!-- --> | [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> | [[Icelandair]] | [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> | [[Japan Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> | [[JetBlue Airways]] | [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto Grantley Adams|Barbados]], [[Aeroporto L.F. Wade|Bermuda]], [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston (SC)]], [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto William P. Hobby|Houston-Hobby]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Long Beach|Long Beach]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]] (comeza en maio de 2018),<ref>{{Cita web|url=http://blueir.investproductions.com/investor-relations/press-releases/2017/10-17-2017-153012837 |title=JetBlue &#124; JetBlue Makes Minneapolis 65th Nonstop City Served From Boston as Airline Advances Leadership Position at Logan |publisher=Blueir.investproductions.com |date=2017-10-17 |accessdate=2017-10-21}}</ref> [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Richmond|Richmond]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto do Cibao|Santiago de los Caballeros]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]], [[Aeroporto de Savannah/ Hilton Head|Savannah]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto Princesa Xiana|St. Maarten]], [[Aeroporto Cyril E. King|San Tomé]], [[Aeroporto de Syracuse-Hancock|Syracuse]] (comeza en xaneiro de 2018),<ref>{{Cita web|url=http://www.syracuse.com/business-news/index.ssf/2017/08/jetblue_launches_new_syracuse-to-boston_service_with_59_fare_sale.html |title=JetBlue launches new Syracuse-to-Boston service with $59 fare sale |publisher=syracuse.com |date=2017-08-22 |accessdate=2017-10-21}}</ref> [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-National]], [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Owen Roberts|Gran Caimán]], [[Aeroporto Daniel Oduber Quirós|Liberia (CR)]], [[Aeroporto de Martha’s Vineyard|Martha's Vineyard]], [[Aeroporto de Nantucket Memorial|Nantucket]], [[Aeroporto de Oakland|Oakland]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Providenciales|Providenciales]], [[Aeroporto Gregorio Luperón|Puerto Plata]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de Sarasota-Bradenton|Sarasota]], [[Aeroporto de Hewanorra|Santa Lucía]] <!-- --> | [[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> | [[Norwegian Air Shuttle]]<br/>{{nowrap|operado por [[Norwegian Long Haul]]}} | [[Londres-Gatwick]], [[París-Charles de Gaulle]] (comeza en maio de 2018)<ref>{{Cita web|url=http://media.norwegian.com/fr/#/pressreleases/norwegian-ouvre-deux-nouvelles-routes-directes-au-depart-de-paris-cdg-vers-boston-capitale-de-la-nouvelle-angleterre-et-oakland-san-francisco-dot-dot-dot-2050866|title=Norwegian opens two new direct routes from Paris-CDG to Boston in New England and Oakland-San Francisco in Northern California|publisher=Norwegian Air Shuttle ASA|date=July 5, 2017|accessdate=July 5, 2017|language=French|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170716030324/http://media.norwegian.com/fr/#/pressreleases/norwegian-ouvre-deux-nouvelles-routes-directes-au-depart-de-paris-cdg-vers-boston-capitale-de-la-nouvelle-angleterre-et-oakland-san-francisco-dot-dot-dot-2050866|dataarquivo=16 de xullo de 2017|urlmorta=yes}}</ref> <br/>'''Estacional:''' [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Oslo-Gardermoen]] <!-- --> | [[PenAir]] | [[Aeroporto de Plattsburgh|Plattsburgh]], [[Aeroporto de Presque Isle|Presque Isle]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto do condado de Hancock-Bar Harbor|Bar Harbor]] <!-- --> | [[Porter Airlines]] | [[Aeroporto da cidade de Toronto-Billy Bishop|Toronto-Billy Bishop]] <!-- --> |[[Primera Air]]|[[Aeroporto de Birmingham|Birmingham (UK)]] (comeza en xuño de 2018),<ref name=primera>{{Cita web|author= Liu, Jim |url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273897/primera-air-to-start-us-scheduled-service-in-s18/ |title=Primera Air to start US scheduled service in S18 |website=Routesonline |publisher=UBM (UK) Ltd. |date=July 20, 2017 |accessdate=July 20, 2017}}</ref> [[Londres-Stansted]] (comeza en maio de 2018),<ref name=primera /> [[París-Charles de Gaulle]] (comeza en xuño de 2018)<ref name=primera /> <!-- --> | [[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> | [[Scandinavian Airlines]] | [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]] <ref name="bos">[http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272650/sas-w17-boston-service-changes/ routesonline.com - SAS W17 Boston service changes] 3 May 2017</ref> <!-- --> | [[Southwest Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto internacional Midway|Chicago-Midway]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Dallas Love|Dallas-Love]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto William P. Hobby|Houston-Hobby]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Orlando|Orlando]] <!-- --> | [[Spirit Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Myrtle Beach|Myrtle Beach]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]],<ref>{{Cita web|author=Benjamin Bearup|url=https://airwaysmag.com/airlines/spirit-airlines-expands-in-new-orleans/|title=SPIRIT AIRLINES EXPANDS IN NEW ORLEANS|publisher=Airways Magazine|website=airwaysmag.com|date=24 Aug 2017|accessdate=24 Aug 2017}}</ref> [[Aeroporto de Orlando|Orlando]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Atlantic City|Atlantic City]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]] <!-- --> | [[Sun Country Airlines]] | [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]] <!-- --> | [[Swiss International Air Lines]] | [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> | [[TAP Air Portugal]] | [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]] <!-- --> | [[Thomas Cook Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Manchester|Manchester (UK)]] <!-- --> | [[Tradewind Aviation]] | [[Aeroporto do condado de Westchester|White Plains]] <!-- --> | [[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> | [[United Airlines]] | [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]] <!-- --> | [[United Express]] | [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]] <!-- --> | [[Virgin America]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]] <!-- --> | [[Virgin Atlantic]] | [[Londres-Heathrow]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Manchester|Manchester (UK)]] <!-- --> | [[WestJet Encore]] | [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]],<ref name="WestJetS17">{{Cita web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271340/westjet-expands-montreal-service-in-s17/|title=WestJet expands Montreal service in S17|publisher=Routes Online|accessdate=February 12, 2017}}</ref> [[Toronto-Pearson]] <!-- --> | [[WOW air]] | [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list | 3rdcoltitle=Refs | [[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]] | <ref>{{Cita web|title=Atlas Air 188 G|url=http://flightaware.com/live/flight/GTI188|accessdate=5 October 2017}}</ref> }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.massport.com/logan-airport/ Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Massachusetts|Logan]] 6lnvki5b2hyirj3rpm3so5gxnm2u9r7 0 395690 6149289 5809705 2022-08-03T10:00:19Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Fuzhou-Changle | nomenativo = 福州长乐国际机场 | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Cl airport.JPG | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = FOC | ICAO = ZSFZ | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Fuzhou]], [[China]] | localización = [[Changle]] | elevación-f = 46 | elevación-m = 14 | coordenadas = {{Coordenadas|25|56|06|N|119|39|48|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.fuzhouairport.com.cn | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 03/21 | p1-lonx-f = 11 841 | p1-lonx-m = 3 609 | p1-sup = formigón | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 11 606 446 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Fuzhou-Changle''' {{Códigos aeroportuarios|FOC|ZSFZ}} é un aeroporto internacional que serve a [[Fuzhou]], a capital da provincia chinesa de [[Fujian]]. Inaugurouse o [[23 de xuño]] de [[1997]], despois de que a súa construcións se aprobase no ano [[1992]]. O aeroporto atópase preto da ribeira do [[estreito de Taiwán]] no distrito de [[Changle]], a uns 50 quilómetros ao leste do centro de Fuzhou. No ano [[2016]] pasaron polas súas instalacións un total de 11 606 446 pasaxeiros, sendo o 26º aeroporto máis concorrido da [[China]]. Ademais, foi o 23º máis concorrido en termos de carga e o 28º en amovementos de avións.<ref>{{cita web|título=Company profile|url=http://www.xiagc.com.cn/enweb/eabout.htm|editor=Xiamen International Airport Group|dataacceso=1 de decembro de 2017|data-arquivo=14 de maio de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070514041442/http://www.xiagc.com.cn/enweb/eabout.htm|url-morta=unfit}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{airport-dest-list <!-- --> | [[Air China]] | [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] <!-- --> | {{nowrap|[[Beijing Capital Airlines]]}} | [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Xuzhou-Guanyin|Xuzhou]] <!-- --> | [[Cambodia Angkor Air]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Siem Reap|Siem Reap]] <!-- --> | [[Cathay Dragon]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> | [[Chengdu Airlines]] | [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]] <!-- --> | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]],<ref name="China_Eastern_SE_Asia">{{cita web|título=China Eastern schedules additional SE Asia routes in W17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275152/china-eastern-schedules-additional-se-asia-routes-in-w17/|editor=Routes Online|dataacceso=1 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto de Huai'an-Lianshui|Huai'an]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]],<ref name="China_Eastern_SE_Asia"/> [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xuzhou-Guanyin|Xuzhou]], [[Aeroporto de Yantai-Penglai|Yantai]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[China Eastern Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Shanghai Airlines]]}} | [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Jining-Qufu|Jining]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]] <!-- --> | [[China Express Airlines]] | [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Lianyungang-Baitabu|Lianyungang]], [[Aeroporto de Liping|Liping]] <!-- --> | {{nowrap|[[China Southern Airlines]]}} | [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Ürümqi]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[China United Airlines]] | [[Aeroporto de Pequín-Nanyuan|Pequín-Nanyuan]] <!-- --> | [[Citilink]] | '''Chárter''': [[Aeroporto internacional Sam Ratulangi|Manado]]<ref>{{cita web|título=Citilink to add flights to China cities|url=https://theinsiderstories.com/citilink-to-add-carter-flights-to-china-cities/|editor=The Insider Stories|dataacceso=1 de decembro de 2017|data-arquivo=28 de agosto de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170828233146/http://www.theinsiderstories.com/citilink-to-add-carter-flights-to-china-cities/|url-morta=yes}}</ref> <!-- --> | [[Chongqing Airlines]] | [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Hengyang-Nanyue|Hengyang]] <!-- --> | [[Fuzhou Airlines]] | [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[Hainan Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Ürümqi]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[Hebei Airlines]] | [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]] <!-- --> | [[Hong Kong Airlines]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> | [[Joy Air]] | [[Aeroporto de Hefei-Xinqiao|Hefei]], [[Aeroporto de Huangshan-Tunxi|Huangshan]] <!-- --> | [[Juneyao Airlines]] | [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] <!-- --> | [[Kunming Airlines]] | [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]] <!-- --> | [[Lucky Air]] | [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]] <!-- --> | [[Malaysia Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]]<ref>{{cita web|título=Malaysia Airlines adds 3 Chinese routes in June 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271344/malaysia-airlines-adds-3-chinese-routes-in-june-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=1 de decembro de 2017}}</ref> <!-- --> | [[Maldivian]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok]], [[Aeroporto de Malé|Malé]] <!-- --> | [[Mandarin Airlines]] | [[Aeroporto de Taipei Songshan|Taipei-Songshan]] <!-- --> | [[New Gen Airways]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]] <!-- --> | [[Shandong Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]] <!-- --> | [[Shenzhen Airlines]] | [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Jingdezhen-Luojia|Jingdezhen]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Sunan-Shuofang|Wuxi]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Zhuhai-Jinwan|Zhuhai]] <!-- --> | [[Sichuan Airlines]] | [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]] <!-- --> | [[SilkAir]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!-- --> | [[Tianjin Airlines]] | [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]] <!-- --> |[[Thai Smile]] | '''Chárter''': [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]] <!-- --> | [[Uni Air]] | [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> | [[West Air (China)|West Air]] | [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[XiamenAir]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Mactan-Cebú|Cebú]],<ref name="Xiamen_SE_Asia">{{cita web|título=Xiamen Airlines expands SE Asia routes in S17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271791/xiamen-airlines-expands-se-asia-routes-in-s17/|editor=Routes Online|dataacceso=29 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]],<ref name="Xiamen_SE_Asia"/> [[Aeroporto de Ganzhou-Huangjin|Ganzhou]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]], [[Aeroporto de Jeju|Jeju]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Kalibo|Kalibo]]<ref name="Xiamen_SE_Asia"/>, [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]], [[Aeroporto de Kota Kinabalu|Kota Kinabalu]],<ref>{{cita web|título=Xiamen Airlines plans Fuzhou – Kota Kinabalu service from Dec 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/269626/xiamen-airlines-plans-fuzhou-kota-kinabalu-service-from-dec-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=29 de decembro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=Xiamen Airlines delays Fuzhou – Kota Kinabalu service to Jan 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/269986/xiamen-airlines-delays-fuzhou-kota-kinabalu-service-to-jan-2017/?platform=hootsuite|editor=Routes Online|dataacceso=15 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Macau|Macau]], [[Aeroporto de Mianyang-Nanjiao|Mianyang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Nova York-JFK]],<ref>{{cita web|título=Xiamen Airlines opens New York service from Feb 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/268523/xiamen-airlines-opens-new-york-service-from-feb-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=15 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]],<ref name="Xiamen_SE_Asia"/> [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Siem Reap|Siem Reap]],<ref>{{cita web|título=Xiamen Airlines further expands SE Asia routes in May 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272315/xiamen-airlines-further-expands-se-asia-routes-in-may-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto de Taipei Songshan|Taipei-Songshan]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]],<ref>{{cita web|título=Xiamen Air Fuzhou – Tokyo service changes in August 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274169/xiamen-air-fuzhou-tokyo-service-changes-in-august-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Ürümqi]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Sunan-Shuofang|Wuxi]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xichang-Qingshan|Xichang]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[China Postal Airlines]]|[[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]] <!-- --> }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.fuzhouairport.com.cn Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da China|Fuzhou]] 7zyw1jfxoszqoo2zs8wu6c5bh8stwie 0 395834 6149331 6046191 2022-08-03T10:24:15Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto internacional Ministro Pistarini | nomenativo = ''Aeropuerto Internacional Ministro Pistarini'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Aeropuerto Ministro Pistarini, Ezeiza, Buenos Aires, Argentina.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = EZE | ICAO = SAEZ | FAA = | LID = | tipo = público | dono = goberno arxentino | operador = Aeropuertos Argentina 2000 | dono-oper = | cidade-sirve = [[Buenos Aires]] | localización = [[Ezeiza]] | elevación-f = 67 | elevación-m = 21 | coordenadas = {{Coordenadas|34|49|20|S|58|32|09|W|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.aa2000.com.ar/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 11/29 | p1-lonx-f = 10 828 | p1-lonx-m = 3 300 | p1-sup = asfalto | p2-número = 17/35 | p2-lonx-f = 10 187 | p2-lonx-m = 3 105 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 9 831 127<ref>{{cita web|título=Estadísticas 2016|url=http://www.orsna.gov.ar/estadisticas/Estadistica_2016.pdf|editor=ORSNA|dataacceso=2 de decembro de 2017|data-arquivo=18 de setembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170918021111/http://www.orsna.gov.ar/estadisticas/Estadistica_2016.pdf|url-morta=yes}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional Ministro Pistarini''' {{Códigos aeroportuarios|EZE|SAEZ}}, coñecido como '''aeroporto internacional de Ezeiza''' debido a que se atopa na localidade de [[Ezeiza]], é un aeroporto arxentino situado a 22 quilómetros ao sur da cidade de [[Buenos Aires]]. É o aeroporto máis grande da [[Arxentina]] en número de pasaxeiros, operando o 85% do tráfico internacional do país, e é un centro de conexións para voos internacionais de [[Aerolíneas Argentinas]] e [[LATAM Argentina]]. Ven sendo operado por Aeropuertos Argentina 2000 S.A. dende o ano [[1998]].<ref>{{cita web|título=Argentina Transfers International Airport Today|url=http://www.bnamericas.com/news/privatization/Argentina_Transfers_International_Airport_Today|editor=Business News Americas|dataacceso=2 de decembro de 2017|data-arquivo=22 de maio de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140522051916/http://www.bnamericas.com/news/privatization/Argentina_Transfers_International_Airport_Today|url-morta=yes}}</ref><ref>{{cita web|título=Milan moves in to manage|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/milan-moves-in-to-manage-33517/|editor=Flightglobal|dataacceso=2 de decembro de 2017|data-arquivo=05 de novembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121105130036/http://www.flightglobal.com/news/articles/milan-moves-in-to-manage-33517/|url-morta=yes}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[Aerolíneas Argentinas]]|[[Aeroporto de San Carlos de Bariloche|Bariloche]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto Comandante Armando Tola|El Calafate]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Porto Seguro|Porto Seguro]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto Cataratas do Iguazú|Puerto Iguazú]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto Martín Miguel de Güemes|Salta]], [[Aeroporto International de Salvador|Salvador da Bahia]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de Ushuaia|Ushuaia]] <!-- --> |[[Aerolíneas Argentinas]]<br/>{{nowrap|operado por [[Austral Líneas Aéreas]]}} | [[Aeroporto Silvio Pettirossi|Asunción]], [[Aeroporto Comandante Espora|Bahía Blanca]], [[Aeroporto General Enrique Mosconi|Cómodoro Rivadavia]], [[Aeroporto Ingeniero Ambrosio Taravella|Córdoba]], [[Aeroporto Astor Piazzolla|Mar del Plata]], [[Aeroporto Gobernador Francisco Gabrielli|Mendoza]], [[Aeroporto Cataratas do Iguazú|Puerto Iguazú]], [[Aeroporto Piloto Civil Norberto Fernández|Río Gallegos]], [[Aeroporto de Rosario-Illas Malvinas|Rosario]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto Almirante Marcos A. Zar|Trelew]], [[Aeroporto de Ushuaia|Ushuaia]] <!-- --> |[[Aeroméxico]]|[[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> |[[Air Canada]]|[[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] (remata en abril de 2018),<ref>{{cita web|título=Air Canada splits Argentina / Chile service from May 2018|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275055/air-canada-splits-argentina-chile-service-from-may-2018/|editor=Routes Online|dataacceso=2 de decembro de 2017}}</ref> [[Toronto-Pearson]] <!-- --> |[[Air Europa]]|[[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> |[[Air France]]|[[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[Air New Zealand]]|[[Aeroporto de Auckland|Auckland]] <!-- --> |[[Alitalia]]|[[Roma-Fiumicino]] <!-- --> |[[American Airlines]]|[[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Nova York-JFK]] <!-- --> |[[Avianca]]|[[Aeroporto El Dorado|Bogotá]] <!-- --> |[[Avianca Costa Rica]]|[[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> |[[Avianca Peru]]|[[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> |[[Azul Linhas Aéreas Brasileiras]]|[[Aeroporto de Belo Horizonte|Belo Horizonte-Confins]] <br/> '''Estacional:'''<ref>{{cita web|título=Azul voará a Buenos Aires de Navegantes e Cabo Frio|url=http://www.panrotas.com.br/noticia-turismo/aviacao/2017/06/azul-voara-a-buenos-aires-de-navegantes-e-cabo-frio_147520.html|editor=Panrotas|dataacceso=2 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Cabo Frio|Cabo Frio]] (comeza en decembro de 2017), [[Aeroporto de Navegantes|Navegantes]] (comeza en decembro de 2017) <!-- --> |[[Boliviana de Aviación]]|[[Aeroporto Jorge Wilstermann|Cochabamba]], [[Aeroporto internacional El Alto|La Paz]], [[Aeroporto Viru Viru|Santa Cruz de la Sierra-Viru Viru]] <!-- --> |[[British Airways]]|[[Londres-Heathrow]] <!-- --> |[[Copa Airlines]]|[[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]] <!-- --> |[[Cubana de Aviación]]|[[Aeroporto de Jardines del Rey|Cayo Coco]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]] <!-- --> |[[Delta Air Lines]]|[[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]] <!-- --> |[[Emirates]]|[[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]] <!-- --> |{{nowrap|[[Gol Transportes Aéreos]]}}|[[Aeroporto de Belo Horizonte|Belo Horizonte-Confins]], [[Aeroporto de Florianópolis|Florianópolis]], [[Aeroporto de Fortaleza-Pinto Martins|Fortaleza]], [[Aeroporto de João Pessoa-Bayeux|João Pessoa]], [[Aeroporto Zumbi dos Palmares|Maceió]], [[Aeroporto de Manaus-Eduardo Gomes|Manaus]], [[Aeroporto de Natal|Natal]], [[Aeroporto de Porto Seguro|Porto Seguro]], [[Aeroporto de Recife|Recife]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]], [[Aeroporto International de Salvador|Salvador da Bahia]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]] <!-- --> |[[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]]|[[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> |[[KLM]]|[[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] <!-- --> |[[LATAM Argentina]]|[[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto de Miami|Miami]] <!-- --> |[[LATAM Brasil]]|[[Aeroporto de Brasilia|Brasilia]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Recife|Recife]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto International de Salvador|Salvador da Bahia]] (comeza en xaneiro de 2018)<ref>{{cita web|título=Latam inaugura nueva ruta Ezeiza-Salvador|url=https://www.clarin.com/viajes/latam-inaugura-nueva-ruta-ezeiza-salvador_0_BksXKgsPZ.html|editor=Clarín|dataacceso=23 de decembro de 2017}}</ref> <!-- --> |[[LATAM Chile]]|[[Nova York-JFK]]<!-- PLEASE DO NOT REMOVE JFK; THE AIRLINE SERVES JFK FROM EZE WITH A DIRECT FLIGHT PER AIRLINE'S BOOKING ENGINE -->, [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] <!-- --> |[[LATAM Ecuador]]|[[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> |[[LATAM Paraguay]]|[[Aeroporto Silvio Pettirossi|Asunción]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]] <!-- --> |[[LATAM Perú]]|[[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> |[[Level]] | [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]] <!-- --> |[[Lufthansa]]|[[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] <!-- --> |[[Norwegian Air Shuttle]]<br/>{{nowrap|operado por [[Norwegian Air UK]]}}|[[Londres-Gatwick]] (comeza en febreiro de 2018)<ref>{{cita web|título=Norwegian adds London – Buenos Aires service from Feb 2018|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273471/norwegian-adds-london-buenos-aires-service-from-feb-2018/|editor=Routes Online|dataacceso=23 de decembro de 2017}}</ref> <!-- --> |[[Qatar Airways]]|[[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]] <!-- --> |[[Sky Airline]]|[[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] <!-- --> |[[Turkish Airlines]]|[[Istanbul-Atatürk]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]] <!-- --> |[[United Airlines]]|[[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list |[[Air Class Líneas Aéreas|Air Class]]|[[Aeroporto de Carrasco|Montevideo]] |[[Aero VIP (Arxentina)|Aerovip Cargo]]|[[Aeroporto de Carrasco|Montevideo]], [[Aeroporto de Punta del Este|Punta del Este]] |[[Atlas Air]]|[[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] |[[Centurion Air Cargo]]|[[Aeroporto de Miami|Miami]] |[[Cielos Airlines]]|[[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] |[[FedEx Express]]|[[Aeroporto de Viracopos|Campinas]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago]] |[[Florida West International Airways]]|[[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Miami|Miami]] |[[LATAM Cargo Chile]]|[[Aeroporto Silvio Pettirossi|Asunción]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago]] |[[LATAM Cargo|LATAM Cargo México]]|[[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] |[[Lufthansa Cargo]]|[[Aeroporto de Viracopos|Campinas]], [[Aeroporto de Dakar-Léopold Sédar Senghor|Dakar]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] |[[Martinair]]|[[Aeroporto Rafael Hernández|Aguadilla]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Londres-Stansted]] |[[UPS Airlines]]|[[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas]] }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aa2000.com.ar/ Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da Arxentina|Buenos Aires-Ezeiza]] emvpeb3aygao2s6d4z2t53o87f8e2qe 0 396360 6149263 6049607 2022-08-03T09:47:35Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto João Paulo II | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Ponta Delgada Airport1.JPG | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = PDL | ICAO = LPPD | FAA = | LID = | tipo = público | dono = goberno de Portugal | operador = ANA Aeroportos de Portugal | dono-oper = | cidade-sirve = [[Ponta Delgada]] | localización = [[Relva]] | elevación-f = 259 | elevación-m = 79 | coordenadas = {{Coordenadas|37|44|31|N|025|41|52|W|type:airport|display=inline,title}} | web = [https://www.aeroportopontadelgada.pt aeroportopontadelgada.pt] | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 12/30 | p1-lonx-f = 8 192 | p1-lonx-m = 2 497 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 1 515 479 | notas = }} O '''aeroporto João Paulo II''' {{Códigos aeroportuarios|PDL|LPPD}} é un aeroporto internacional situado na [[illa de São Miguel]], no aequipélago portugués das [[Azores]]. Atópase a 2 quilómetros ao oeste do centro da cidade de [[Ponta Delgada]] e trátase do principal aeroporto dos Azores, ademais de ser o quinto máis grande de [[Portugal]]. Opera voos domésticos regulares cara todas as illas dos Azores, ademais de cara [[Rexión Autónoma de Madeira|Madeira]] e o continente (principalmente a [[Lisboa]], [[Porto, Portugal|Porto]] e [[Faro, Portugal|Faro]]). O aeroporto de João Paulo II Airport tamén opera voos internacionais cara [[Europa]] e [[Norteamérica]]. É o principal centro de conexións para o grupo de aeroliñas [[SATA Group]], ao que pertencen [[SATA Air Açores]] e [[Azores Airlines]], e dende abril de [[2015]] é unha base para [[Ryanair]].<ref>{{cita web|título=New Base (No.72) In The Azores|url=http://corporate.ryanair.com/news/news/141205-new-base-no-72-in-the-azores/?market=en|editor=Ryanair|dataacceso=7 de decembro de 2017|data-arquivo=07 de decembro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20141207133851/http://corporate.ryanair.com/news/news/141205-new-base-no-72-in-the-azores/?market=en|url-morta=unfit}}</ref> == Historia == O aeroporto inaugurouno o presidente portugués [[Américo Tomás]] o día [[24 de agosto]] de [[1969]] despois de que se planease a súa construción seis anos antes, en [[1963]].<ref name="40 anos de História">{{cita libro|apelidos=Dias|nome=Fatima|título=O Aeroporto de Ponta Delgada - João Paulo II, 40 anos de História|ano=2010|localización=Ponta Delgada}}</ref> No momento da súa apertura era coñecido como ''aeroporto de Nordela'' debido á súa localización no extremo norte de Ponta Delgada e a súa pista tiña 1 800 metros de lonxitude. Foi construído para realizar conexións entre as illas e o continente usando un único [[Boeing 737]] de [[TAP Portugal]].<ref name="40 anos de História" /> En maio de [[1995]], na inauguración da nova terminal, o aeroporto recibiu o seu actual nome na honra da visita do papa [[Xoán Paulo II]] aos Azores en [[1991]]. ==Aeroliñas e destinos== {{airport-dest-list <!-- --> |[[Azores Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto do Porto|Porto]], [[Aeroporto Nelson Mandela|Praia]], [[Toronto-Pearson]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Aeroporto de T.F. Green|Providence]] <!-- --> |[[Azores Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[SATA Air Açores]]}}|[[Aeroporto da Madeira|Funchal]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Faro|Faro]] <!-- --> |[[Delta Air Lines]]| '''Estacional:''' [[Nova York-JFK]] (comeza en maio de 2018)<ref>{{cita web|título=Delta’s trans-Atlantic schedule brings customers more flights and more destinations|url=http://news.delta.com/delta-s-trans-atlantic-schedule-brings-customers-more-flights-and-more-destinations|editor=Delta AIr Lines|dataacceso=7 de decembro de 2017}}</ref> <!-- --> |[[Germania (aeroliña)|Germania]]| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]] (comeza en maio de 2018) <!-- --> |[[Niki]]| [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]] <!-- --> |[[Primera Air]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Billund|Billund]], [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Oslo-Gardermoen]], [[Estocolmo-Arlanda]] <!-- --> |[[Ryanair]] | [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto do Porto|Porto]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Hahn]] <!-- --> |[[SATA Air Açores]]| [[Aeroporto do Corvo|Corvo]], [[Aeroporto das Flores|Flores]], [[Aeroporto da Graciosa|Graciosa]], [[Aeroporto da Horta|Horta]], [[Aeroporto do Pico|Pico]], [[Aeroporto de Santa María|Santa María]], [[Aeroporto de São Jorge|São Jorge]], [[Base Aérea das Lajes|Terceira]] <!-- --> |[[TAP Air Portugal]]| [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]] <!-- --> |[[TUI fly Belgium]]| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <!-- --> |{{nowrap|[[TUI fly Netherlands]]}}| '''Estacional:''' [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.aeroportopontadelgada.pt Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Portugal|São Miguel]] tqhnens9w8rs6olnbxasjmnbpp4o6bm 0 396521 6149280 4663758 2022-08-03T09:54:01Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Caen-Carpiquet | nomenativo = ''Aéroport de Caen - Carpiquet'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Aéroport de caen carpiquet.JPG | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = CFR | ICAO = LFRK | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = CCI de Caen | dono-oper = | cidade-sirve = [[Caen]] | localización = [[Carpiquet]] | elevación-f = 256 | elevación-m = 78 | coordenadas = {{Coordenadas|49|10|24|N|000|27|00|W|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.caen.aeroport.fr/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 13/31 | p1-lonx-f = 6 233 | p1-lonx-m = 1 900 | p1-sup = asfalto | p2-número = 06/24 | p2-lonx-f = 3 871 | p2-lonx-m = 1 180 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 139 016 | notas = }} O '''aeroporto de Caen-Carpiquet''' {{Códigos aeroportuarios|CFR|LFRK}} é un aeroporto francés situado en [[Carpiquet]], a 6 quilómetros ao oeste de [[Caen]], no departamento de [[Calvados]]. [[Chalair Aviation]] ten as súas oficinas principais nas súas instalacións.<ref>{{cita web|título=Access|url=http://www.chalair.eu/index.php/en/contact-us/access|editor=Chalair Aviation|dataacceso=9 de decembro de 2017|data-arquivo=21 de decembro de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20101221025113/http://www.chalair.eu/index.php/en/contact-us/access|url-morta=unfit}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list |[[Air France]] <br/>{{nowrap|operado por [[HOP!]]}} | [[Aeroporto de Lión|Lión]], [[Aeroporto de Tolosa|Tolosa]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Niza|Niza]], [[Aeroporto de Figari Sud-Corse|Figari]] |[[Chalair Aviation]]|[[Aeroporto de Bordeos|Bordeos]]<ref>{{cita web|título=Chalair reliera Caen à Bordeaux et Anvers|url=http://www.air-journal.fr/2016-02-25-chalair-reliera-caen-a-bordeaux-et-anvers-5158533.html|editor=Air Journal|dataacceso=23 de decembro de 2017}}</ref> |[[Flybe]] <br/> {{nowrap|operado por [[Stobart Air]]}} | '''Estacional:''' [[Londres-Southend]] |[[Volotea]] |[[Aeroporto de Tolosa|Tolosa]]<ref>{{cita web|título=Transport. Deux nouvelles lignes depuis l'aéroport de Caen|url=https://www.ouest-france.fr/normandie/caen-14000/deux-nouvelles-destinations-depuis-l-aeroport-de-caen-4574674|editor=Ouest France|dataacceso=23 de decembro de 2017}}</ref><br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Ajaccio-Napoleón Bonaparte|Ajaccio]], [[Aeroporto de Bastia-Poretta|Bastia]],<ref>{{cita web|título=Update as of 22OCT14: Volotea Planned New Routes in S15|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/245049/update-as-of-22oct14-volotea-planned-new-routes-in-s15/|editor=Routes Online|dataacceso=23 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Figari Sud-Corse|Figari]], [[Aeroporto de Marsella|Marsella]] (comeza en abril de 2018)<ref>{{cita web|título=Volotea ouvre sa 5e base française à l'aéroport Marseille Provence|url=http://www.tourmag.com/Volotea-ouvre-sa-5e-base-francaise-a-l-aeroport-Marseille-Provence_a89226.html#|editor=TourMag.com|dataacceso=23 de decembro de 2017}}</ref> }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.caen.aeroport.fr/ Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} {{Aeroportos de Francia}} [[Categoría:Aeroportos de Francia|Caen]] rj4awz6e0kuo2nsv5gnt8fv6t0xzoo3 0 397720 6149268 5830233 2022-08-03T09:48:52Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto da Cidade de México | nomenativo = ''Aeropuerto Internacional Benito Juárez de la Ciudad de México'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = AICM AIR T2.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = MEX | ICAO = MMMX | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Grupo Aeroportuario de la Ciudad de México | operador = Aeropuertos y Servicios Auxiliares | dono-oper = | cidade-sirve = [[Cidade de México]] | localización = [[Venustiano Carranza, D.F.]] | elevación-f = 7 316 | elevación-m = 2 230 | coordenadas = {{Coordenadas|19|26|10|N|099|04|19|W|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.aicm.com.mx/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 05R/23L | p1-lonx-f = 12 795 | p1-lonx-m = 3 900 | p1-sup = asfalto | p2-número = 05L/23R | p2-lonx-f = 12 966 | p2-lonx-m = 3 952 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 41 710 254 | notas = }} O '''aeroporto internacional da Cidade de México''' {{Códigos aeroportuarios|MEX|MMMX}}, oficialmente '''aeroporto internacional Benito Juárez da Cidade de México''', é un aeroporto que serve a zona metropolitana de [[Cidade de México]]. É o aeroporto máis concorrido de [[México]] e de toda [[Latinoamérica]] en termos de pasaxeiros e movementos de avións. O aeroporto é propiedade do Grupo Aeroportuario de la Ciudad de México e está operado por Aeropuertos y Servicios Auxiliares, unha empresa propiedade do goberno que tamén opera outros 22 aeroportos en todo o país.<ref>{{cita web|título=Aeropuertos y Servicios Auxiliares|url=https://www.gob.mx/asa|editor=Goberno de México|dataacceso=20 de decembro de 2017}}</ref> No aeroporto da Cidade de México operan unhas 30 aeroliñas de pasaxeiros, tanto domésticas como internacionais, e 17 aeroliñas de carga. Como principal centro de conexións de [[Aeroméxico]], a principal aeroliñas mexicana, o aeroporto converteuse non centro de conexións para a alianza [[SkyTeam]]. Tamén é un centro de conexións para [[Aeromar]], [[Interjet]] e [[Volaris]], e unha cidade focal para [[VivaAerobus]]. No ano [[2016]] un total de 41 710 254 pasaxeiros usaron o aeroporto, un 8,53% máis que o ano anterior.<ref>{{cita web|título=Pasajeros|url=https://www.aicm.com.mx/acercadelaicm/archivos/files/Estadisticas/Estadisticas2016.pdf|editor=Aeropuerto Internacional de la Ciudad de México|dataacceso=20 de decembro de 2017}}</ref> Operando ao límite da súa capacidade,<ref>{{cita web|título=Canaero to propose plan to ease Mexico City airport saturation|url=https://www.bnamericas.com/news/privatization/canaero-to-propose-plan-to-ease-mexico-city-airport-saturation|editor=BNamericas|dataacceso=20 de decembro de 2017|data-arquivo=29 de marzo de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150329141123/https://www.bnamericas.com/news/privatization/canaero-to-propose-plan-to-ease-mexico-city-airport-saturation|url-morta=unfit}}</ref> o aeroporto vai ser substituído por un novo que será construído a 16 quilómetros ao norte do actual, ao leste de [[Ecatepec]].<ref>{{cita web|título=Mexico unveils Norman Foster design for new international airport|url=https://www.theguardian.com/world/2014/sep/03/mexico-airport-norman-foster-design|editor=The Guardian|dataacceso=20 de decembro de 2017|data-arquivo=06 de setembro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140906222955/https://www.theguardian.com/world/2014/sep/03/mexico-airport-norman-foster-design|url-morta=unfit}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[Aeromar]]|[[Aeroporto de Acapulco|Acapulco]], [[Aeroporto de Ciudad Victoria|Ciudad Victoria]], [[Aeroporto de Colima|Colima]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]], [[Ixtepec, Oaxaca|Ixtepec]], [[Aeroporto de Lázaro Cárdenas|Lázaro Cárdenas]], [[Aeroporto de McAllen Miller|McAllen]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Monclova|Monclova]], [[Aeroporto de Morelia|Morelia]], [[Aeroporto de Oaxaca|Oaxaca]], [[Aeroporto de Piedras Negras|Piedras Negras]], [[Aeroporto nacional El Tajín|Poza Rica]], [[Aeroporto de Puerto Escondido|Puerto Escondido]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de San Luis Potosí|San Luis Potosí]], [[Aeroporto de Tepic|Tepic]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]], [[Aeroporto de Veracruz|Veracruz]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]] <!-- --> |[[Aeroméxico]]|[[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]], [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Aeroporto de Culiacán|Culiacán]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Hermosillo|Hermosillo]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Mazatlán|Mazatlán]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-JMC]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Mexicali|Mexicali]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]] (comeza en decembro de 2017),<ref>{{cita web|título=Delta and Aeromexico expand options for U.S.-Mexico travel|url=http://news.delta.com/delta-and-aeromexico-expand-options-us-mexico-travel|editor=Delta Air Lines|dataacceso=7 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]],<ref>{{cita web|título=Port of Seattle welcomes new nonstop service to Mexico City on Aeromexico|url=http://www.portseattle.org/Newsroom/News-Releases/Pages/default.aspx?year=2017#661|editor=Port of Seattle|dataacceso=7 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170519004801/http://www.portseattle.org/Newsroom/News-Releases/Pages/default.aspx?year=2017#661|dataarquivo=19 de maio de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Naritaa]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Torreón|Torreón/Gómez Palacio]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]]<br/>'''Estacional''' [[Aeroporto de Acapulco|Acapulco]], [[Aeroporto de Ciudad del Carmen|Ciudad del Carmen]], [[Aeroporto de Ciudad Juárez|Ciudad Juárez]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]] (reanúdase en decembro de 2017),<ref name="aeroslc">{{Cita web |url=https://www.aeromexico.com/en-us/book/options?itinerary=MEX_SLC_2018-01-06.SLC_MEX_2018-01-13&leg=1&travelers=A1_C0_I0_PH0_PC0 |title=Aeroméxico Booking - Mexico City/Salt Lake City Round Trip |publisher=Aeroméxico |accessdate=September 26, 2017|format=Web }}</ref> [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]] (comeza en xuño de 2018),<ref name=AMXSJC>{{Cita web|url=http://enelaire.mx/aeromexico-anuncia-vuelos-entre-ciudad-de-mexico-y-san-jose-california/|title=Aeroméxico announce flights between Mexico City and San Jose, California|language=Spanish|publisher=EnElAire|date=October 2017|accessdate=October 11, 2017}}</ref> [[Aeroporto de Tapachula|Tapachula]] <!-- --> |[[Aeroméxico Connect]]|[[Aeroporto de Acapulco|Acapulco]], [[Aeroporto de Aguascalientes|Aguascalientes]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Campeche|Campeche]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Aeroporto de Ciudad del Carmen|Ciudad del Carmen]], [[Aeroporto de Ciudad Juárez|Ciudad Juárez]], [[Aeroporto de Ciudad Obregón|Ciudad Obregón]], [[Aeroporto de Colima|Colima]], [[Aeroporto de Culiacán|Culiacán]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Durango|Durango]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto de Hermosillo|Hermosillo]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]], [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]], [[Aeroporto de La Paz|La Paz]], [[Aeroporto de Guanajuato|León/El Bajío]], [[Aeroporto de Los Mochis|Los Mochis]], [[Aeroporto Augusto C. Sandino|Managua]], [[Aeroporto de Manzanillo|Manzanillo]], [[Aeroporto de Matamoros|Matamoros]], [[Aeroporto de Mazatlán|Mazatlán]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Mexicali|Mexicali]], [[Aeroporto de Minatitlán/Coatzacoalcos|Minatitlán/Coatzacoalcos]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de Morelia|Morelia]], [[Aeroporto de Nuevo Laredo|Nuevo Laredo]], [[Aeroporto de Oaxaca|Oaxaca]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Querétaro|Querétaro]], [[Aeroporto Xeneral Lucio Blanco|Reynosa]], [[Aeroporto de Saltillo|Saltillo]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto de San Luis Potosí|San Luis Potosí]], [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo]], [[Aeroporto de Tampico|Tampico]], [[Aeroporto de Tapachula|Tapachula]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]], [[Aeroporto de Torreón|Torreón/Gómez Palacio]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]], [[Aeroporto de Veracruz|Veracruz]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]], [[Aeroporto de Zacatecas|Zacatecas]] <!-- --> |{{nowrap|[[Air Canada Rouge]]}}|[[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]] <!-- --> |[[Air France]]|[[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[Alaska Airlines]]|[[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] <!-- --> |[[Alaska Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[SkyWest Airlines]]}}|[[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]]<ref name="Alaska">{{Cita web|url=http://www.prnewswire.com/news-releases/alaska-airlines-receives-us-dot-approval-to-begin-mexico-city-flying-from-san-francisco-los-angeles-and-san-diego-300459733.html|title=Alaska Airlines receives U.S. DOT approval to begin Mexico City flying from San Francisco, Los Angeles and San Diego |date=May 2017|accessdate=May 19, 2017}}</ref> <!-- --> |[[Alitalia]]|[[Roma-Fiumicino]] <!-- --> |[[All Nippon Airways]]|[[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> |[[American Airlines]]|[[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]] <!-- --> |[[Avianca]]|[[Aeroporto El Dorado|Bogotá]] <!-- --> |[[Avianca Costa Rica]]|[[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]] <!-- --> |[[Avianca El Salvador]]|[[Aeroporto do Salvador|San Salvador]] <!-- --> |[[Avianca Peru]]|[[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> |[[British Airways]]|[[Londres-Heathrow]] <!-- --> |[[China Southern Airlines]]|[[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] <!-- only bookable as international online connecting or stopover traffic only. --> <!-- --> |[[Copa Airlines]]|[[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]] <!-- --> |[[Cubana de Aviación]]|[[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]] <!-- --> |[[Delta Air Lines]]|[[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] (comeza en decembro de 2017),<ref>{{Cita web|title=Delta adds Los Angeles - Mexico City route from Dec 2017|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273825/delta-adds-los-angeles-mexico-city-route-from-dec-2017/|accessdate=16 July 2017}}</ref> [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]] <!-- --> |[[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]]|[[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> |[[Interjet]]|[[Aeroporto de Acapulco|Acapulco]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Chetumal|Chetumal]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Aeroporto de Ciudad del Carmen|Ciudad del Carmen]], [[Aeroporto de Ciudad Juárez|Ciudad Juárez]], [[Aeroporto de Ciudad Obregón|Ciudad Obregón]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Culiacán|Culiacán]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto de Hermosillo|Hermosillo]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]], [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Guanajuato|León/El Bajío]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Mazatlán|Mazatlán]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Oaxaca|Oaxaca]], [[Aeroporto de Orlando-Sandford|Orlando/Sanford]], [[Aeroporto de Palenque|Palenque]], [[Aeroporto de Puerto Escondido|Puerto Escondido]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto de San Luis Potosí|San Luis Potosí]], [[Aeroporto Abel Santamaría|Santa Clara]], [[Aeroporto de Tampico|Tampico]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Torreón|Torreón/Gómez Palacio]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]], [[Aeroporto Juan Gualberto Gómez|Varadero]], [[Aeroporto de Veracruz|Veracruz]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]] <!-- --> |[[JetBlue|JetBlue Airways]]|[[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]] <!-- --> |[[KLM]]|[[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> |[[LATAM Brasil]]|[[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]] <!-- --> |[[LATAM Chile]]|[[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]] <!-- --> |[[LATAM Perú]]|[[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] <!-- --> |[[Lufthansa]]|[[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> |[[Magnicharters]]|[[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]], [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Manzanillo|Manzanillo]] <!-- --> |[[Southwest Airlines]]|[[Aeroporto William P. Hobby|Houston-Hobby]] <!-- --> |[[United Airlines]]|[[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]] <!-- --> |{{nowrap|[[United Express]]}}|[[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]] <!-- --> |[[VivaAerobus]]|[[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Chetumal|Chetumal]], [[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Aeroporto de Ciudad Juárez|Ciudad Juárez]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]], [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]] (comeza en decembro de 2017),<ref name=VIVLAS>{{Cita web |url=https://www.reviewjournal.com/business/tourism/viva-aerobus-plans-las-vegas-mexico-city-flights-starting-in-december/|title=Viva Aerobus plans Las Vegas-Mexico City flights starting in December|publisher=Las Vegas Review-Journal| date=June 2017|accessdate=June 27, 2017 }}</ref> [[Aeroporto de Mazatlán|Mazatlán]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de Puerto Escondido|Puerto Escondido]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto Xeneral Lucio Blanco|Reynosa]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]], [[Aeroporto de Torreón|Torreón/Gómez Palacio]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]] <!-- --> |[[Volaris]]|[[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Chetumal|Chetumal]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Aeroporto de Culiacán|Culiacán]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto de Hermosillo|Hermosillo]], [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]], [[Aeroporto de Ixtapa-Zihuatanejo|Ixtapa/Zihuatanejo]], [[Aeroporto de La Paz|La Paz]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Los Mochis|Los Mochis]], [[Aeroporto de Mazatlán|Mazatlán]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Mexicali|Mexicali]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Oaxaca|Oaxaca]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]],<ref name=SATVOL>{{Cita web |url=http://www.transponder1200.com/volaris-iniciara-nueva-ruta-entre-ciudad-de-mexico-y-san-antonio/ |title= Volaris to start new route between Mexico City and San Antonio|language=Spanish |publisher=Transponder 1200 | date=May 2017|accessdate=May 17, 2017 }}</ref> [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto de Tapachula|Tapachula]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Oakland|Oakland]] <!-- --> |[[Volaris Costa Rica]]|[[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]]<ref name=SJOVOL>{{Cita web |url=https://www.forbes.com.mx/volaris-costa-rica-conectara-a-san-jose-con-la-ciudad-de-mexico/ |title= Volaris Costa Rica will connect San José to Mexico City |language=Spanish|publisher=Forbes México | date=August 2017 |accessdate=August 7, 2017 }}</ref> <!-- --> |[[WestJet]]|[[Aeroporto de Calgary|Calgary]] (comeza en marzo de 2018),<ref name="westjetmex">{{Cita web|url=http://www.newswire.ca/news-releases/dos-mas-si-por-favor-649244353.html|title=Dos Màs? Si, Por Favor! Airline adds year-round Mexico City from Calgary and Vancouver starting March 2018|publisher=WestJet|accessdate=October 3, 2017|format=Web}}</ref><ref name="New in our network">{{Cita web|url=https://www.westjet.com/en-ca/travel-info/flight-info/flight-schedules/new?i_cid=wj:wj-hp:feature-tile1:routes:mexico-city-10032017|title=New in our network|publisher=WestJet|accessdate=October 8, 2017|format=Web}}</ref> [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] (comeza en marzo de 2018)<ref name="westjetmex"/><ref name="New in our network"/> <!-- --> |[[Wingo]]|[[Aeroporto El Dorado|Bogotá]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list |[[ABX Air]]|[[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> |[[AeroUnion]]|[[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto de Guanajuato|León/El Bajío]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]] <!-- --> |[[Air France Cargo]]|[[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto do Porto|Porto]] <!-- --> |[[Amerijet International]]|[[Aeroporto de Miami|Miami]] <!-- --> |[[Atlas Air]]|[[Aeroporto de Huntsville|Huntsville]] <!-- --> |[[Avianca Cargo]]| [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]] <!-- --> |[[CargoLogicAir]]|[[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]],<ref name="P3">{{Cita web |url=http://www.cargologicair.com/our-network/ |título=Copia arquivada |data-acceso=20 de decembro de 2017 |data-arquivo=25 de setembro de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190925065451/https://www.cargologicair.com/our-network/ |url-morta=yes }}</ref> [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]],<ref name="P3" /> [[Londres-Stansted]]<ref name="P3" /> <!-- --> |[[Cargojet]]| [[Aeroporto de Hamilton-Munro|Hamilton]] <!-- --> |[[Cargolux]]|[[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Nova York-JFK]] <!-- --> |[[Cargolux|Cargolux Italia]]<br/>{{nowrap|operado por [[Cargolux]]}}|[[Milán-Malpensa]] <!-- --> |[[Cathay Pacific Cargo]]|[[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]]<ref>{{Cita web|url=http://www.cathaypacific.com/cx/en_MY/about-us/press-room/press-release/2014/Cathay_Pacific_expands_presence_in_Latin_America_with_new_freighter_service_to_Mexico_City.html|title=Cathay Pacific expands presence in Latin America with new freighter service to Mexico City|publisher=Cathay Pacific|accessdate=September 5, 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171222165419/https://www.cathaypacific.com/cx/en_MY/about-us/press-room/press-release/2014/Cathay_Pacific_expands_presence_in_Latin_America_with_new_freighter_service_to_Mexico_City.html|dataarquivo=22 de decembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> |[[Centurion Air Cargo]]|[[Aeroporto de Miami|Miami]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> |[[DHL de Guatemala]]|'''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]] <!-- --> |[[Emirates SkyCargo]]|[[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto de Zaragoza|Zaragoza]]<ref>{{Cita web|url=http://www.skycargo.com/english/media-centre/media-news-press-details.aspx?id=1660000|title=Emirates SkyCargo launches freighter service to Mexico City and Atlanta|publisher=Emirates SkyCargo|accessdate=September 5, 2014}}</ref> <!-- --> |[[Estafeta Carga Aérea|Estafeta Air Cargo]]|[[Aeroporto de San Luis Potosí|San Luis Potosí]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]]<br /> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Mérida|Mérida]] <!-- --> |[[IAG Cargo]]|[[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] <!-- --> |[[LATAM Cargo|LATAM Cargo México]]|[[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto de Viracopos|Campinas-Viracopos]], [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Manaus-Eduardo Gomes|Manaus]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]] <!-- --> |[[Lufthansa Cargo]]|[[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Nova York-JFK]] <!-- --> |[[Qatar Airways Cargo]]|[[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Liexa|Liexa]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]],<ref>{{Cita web|url=http://www.qatarairways.com/global/en/press-release.page?pr_id=pressrelease_qr-cargo-lax-180315|title=Qatar Airways Cargo to launch freighter services to Los Angeles|publisher=Qatar Airways|accessdate=March 26, 2015}}</ref> [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]],<ref>{{Cita web |url=http://www.qatarairways.com/english_global/press-release.page?pr_id=pressrelease_cargomexico|title=Qatar Airways Cargo to launch dedicated service to Mexico|publisher=Qatar Airways|accessdate=September 5, 2014}}</ref> [[Aeroporto de Zaragoza|Zaragoza]] <!-- --> |[[UPS Airlines]]|[[Aeroporto de Louisville|Louisville]] }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aicm.com.mx/ Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de México|Cidade de México]] s9fmho1b0tsulknjvq1qrji1fe94v6n 0 398864 6149285 5548713 2022-08-03T09:57:38Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Denver | nomenativo = ''Denver International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = DIA Airport Roof.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = DEN | ICAO = KDEN | FAA = DEN | LID = | tipo = público | dono = | operador = | dono-oper = City & County of Denver Department of Aviation | cidade-sirve = [[Denver]] | localización = | elevación-f = 5 431 | elevación-m = 1 655 | coordenadas = {{Coordenadas|39|51|42|N|104|40|23|W|type:airport|display=inline,title}} | web = https://www.flydenver.com/ | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 7/25 | p1-lonx-f = 12 000 | p1-lonx-m = 3 658 | p1-sup = formigón | p2-número = 8/26 | p2-lonx-f = 12 000 | p2-lonx-m = 3 658 | p2-sup = formigón | p3-número = 16L/34R | p3-lonx-f = 12 000 | p3-lonx-m = 3 658 | p3-sup = formigón | p4-número = 16R/34L | p4-lonx-f = 16 000 | p4-lonx-m = 4 877 | p4-sup = formigón | p5-número = 17L/35R | p5-lonx-f = 12 000 | p5-lonx-m = 3 658 | p5-sup = formigón | p6-número = 17R/35L | p6-lonx-f = 12 000 | p6-lonx-m = 3 658 | p6-sup = formigón | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 58 266 515 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Denver''' {{Códigos aeroportuarios|DEN|KDEN}} é un aeroporto internacional en [[Denver, Colorado]]. É o aeroporto máis grande dos [[Estados Unidos]] en superficie<ref>{{cita web|título=Denver Airport 2nd Largest In The World, Twice the Size of Manhattan|url=http://www.industrytap.com/denver-airport-2nd-largest-in-the-world-twice-the-size-of-manhattan/7982|editor=Industry Tap|dataacceso=30 de decembro de 2017}}</ref> e a pista 16R/34L, con 4 877 metros, é a pista pública máis longa do país. No ano [[2016]] Denver foi o 18º aeroporto máis concorrido do mundo e o sexto dos Estados Unidos en termos de pasaxeiros, con máis de 58 millóns. Tamén ten a terceira maior rede doméstica de conexións do país. Denver ten servizos sen escalas a [[Norteamérica]], [[Latinoamérica]], [[Europa]] e [[Asia]], voando a 187 detinos no ano [[2015]]. O aeroporto sitúase no nordés da cidade e é propiedade do City & County of Denver Department of Aviation. Denver foi votado como "Mellor aeroporto en Norteamérica" polos lectores de ''Business Traveler Magazine'' durante seis anos seguidos (2005–2010)<ref>{{cita web|título=Five Years in a Row|url=http://business.flydenver.com/info/news/publications/wingtips/2010JanuaryLarge.html|editor=WingTips|dataacceso=31 de decembro de 2017|data-arquivo=23 de xaneiro de 2013|url-arquivo=https://archive.is/20130123045255/http://business.flydenver.com/info/news/publications/wingtips/2010JanuaryLarge.html|url-morta=unfit}}</ref> e foi nomeado "Mellor aeroporto dos Estados Unidos" pola revista ''[[Time]]'' no ano [[2002]].<ref>{{cita web|título=Sign InSubscribe Airport Security: Welcome to America's Best-Run Airport*|url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1002855,00.html|editor=Time|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> O aeroporto é o principal centro de conexións para [[Frontier Airlines]] e [[Great Lakes Airlines]]. Tamén é o cuarto maior centro de conexións para [[United Airlines]] con 375 saídas diarias a 141 destinos. Tamén é o cuarto centro de conexións máis usado de [[Southwest Airlines]] e o que máis medra, con 190 saídas diarias a uns 60 destinos. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Aeroméxico]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> | [[Aeroméxico Connect]] | '''Estacional''' [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]] <!-- --> | [[Air Canada]] | [[Toronto-Pearson]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]] <!-- --> | [[Air Canada Express]]<br/>{{nowrap|operado por [[Sky Regional]]}} | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Montreal-Pierre Elliott Trudeau|Montreal-Trudeau]] <!-- --> | [[Air Canada Express]]<br/>{{nowrap|operado por [[Jazz Air]]}} | [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] <!-- --> | [[Alaska Airlines]] | [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <!-- --> | [[Allegiant Air]] | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto rexional de Montrose|Montrose]] <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Nova York-JFK]] (comeza en xuño de 2018),<ref>{{cita web|título=American adds New York JFK – Denver route from June 2018|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274386/american-adds-new-york-jfk-denver-route-from-june-2018/|editor=Routes Online|dataacceso=30 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]] <!-- --> | [[Boutique Air]] | [[Aeroporto rexional San Luis Valley|Alamosa (CO)]], [[Aeroporto municipal de Alliance|Alliance]], [[Aeroporto municipal de Chadron|Chadron]], [[Aeroporto municipal de Cortez|Cortez]], [[Aeroporto rexional de Dodge City|Dodge City]] (comeza en xaneiro de 2018), [[Aeroporto rexional de Liberal Mid-America|Liberal]] (comeza en xaneiro de 2018), [[Aeroporto rexional de McCook|McCook]], [[Aeródromo de Canyonlands|Moab]], [[Aeroporto rexional de Vernal|Vernal]] <!-- --> | [[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]] (comeza en decembro de 2017)<ref>{{cita web|título=opa Airlines coming to DIA, to fly nonstop to Panama 4 days a week|url=http://kdvr.com/2017/04/19/copa-airlines-coming-to-dia-to-fly-nonstop-to-panama-4-days-a-week/|editor=Fox Denver|dataacceso=30 de decembro de 2017}}</ref> <!-- --> | [[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- -->| [[Delta Connection]] | [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> | [[Edelweiss Air]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] (comeza en xuño de 2018)<ref>{{cita web|título=New Direct Flights From Denver To Europe Announced|url=http://denver.cbslocal.com/2017/07/05/edelweiss-denver-zurich-flights/|editor=CBS Denver|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> <!-- --> | [[Frontier Airlines]] |[[Aeroporto de Albuquerque|Albuquerque]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]] (comeza en decembro de 2017),<ref name="USA Today">{{cita web|título=Blockbuster expansion: Frontier to add 21 cities, 85 routes|url=https://www.usatoday.com/story/travel/flights/todayinthesky/2017/07/18/blockbuster-expansion-frontier-add-21-cities-85-routes/488214001/|editor=USA Today|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Calgary|Calgary]] (comeza en maio de 2018),<ref>{{cita web|título=Frontier Airlines outlines launch date for new routes in S18|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274916/frontier-airlines-outlines-launch-date-for-new-routes-in-s18/|editor=Routes Online|dataacceso=31 de decembro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171231212426/https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274916/frontier-airlines-outlines-launch-date-for-new-routes-in-s18/|dataarquivo=31 de decembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston (SC)]] (comeza en febreiro de 2018),<ref>{{cita web|título=Frontier Airlines to launch new Charleston flights to Chicago, Denver and Philadelphia|url=https://www.postandcourier.com/business/frontier-airlines-to-launch-new-charleston-flights-to-chicago-denver/article_ff59c92a-9caf-11e7-b14c-fbe36f976857.html|editor=The Post and Courier|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Des Moines|Des Moines]], [[Aeroporto de El Paso|El Paso]] (comeza en marzo de 2018),<ref name="USA Today" /> [[Aeroporto internacional Hector|Fargo]] (reanúdase en maio de 2018),<ref>{{cita web|título=Fly Direct From Fargo|url=http://fargoairport.com/fly-with-us/airlines/|editor=Fargo Airport|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Little Rock|Little Rock]] (reanúdase en marzo de 2018), [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto rexional do condado de Dane|Madison]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto Will Rogers World|Oklahoma City]],<ref name="USA Today" /> [[Aeroporto Eppley|Omaha]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]], [[Aeroporto John Wayne|Orange County]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Palm Springs|Palm Springs]],<ref name="USA Today" /> [[Aeroporto de Pensacola|Pensacola]] (comeza en abril de 2018),<ref>{{cita web|título=Frontier Airlines announces start dates for Pensacola flights|url=http://www.pnj.com/story/money/business/2017/10/17/frontier-airlines-announces-start-dates-pensacola-flights/772191001/|editor=Pensacola News Journal|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de T.F. Green|Providence]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno/Tahoe]],<ref name="USA Today" /> [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]],<ref name="USA Today" /> [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto de Spokane|Spokane]] (comeza en primavera de 2018), [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Tulsa|Tulsa]] (comeza en primavera de 2018), [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto municipal de Bismarck|Bismarck]], [[Aeroporto de Bozeman Yellowstone|Bozeman]], [[Aeroporto de Cedar Rapids-Eastern Iowa|Cedar Rapids/Iowa City]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto internacional Piedmont Triad|Greensboro]], [[Aeroporto de Jackson Hole|Jackson Hole]] (comeza en xuño de 2018), [[Aeroporto McGhee Tyson|Knoxville]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]] (reanúdase en maio de 2018), [[Aeroporto de Missoula|Missoula]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto rexional de Sioux Falls|Sioux Falls]], [[Aeroporto de Spokane|Spokane]] (reanúdase en abril de 2018),<ref>{{cita web|título=Frontier Airlines Returns To Spokane With Flight To Denver 4 Days A Week|url=http://www.krem.com/mobile/article/travel/frontier-airlines-returns-to-spokane-with-flight-to-denver-4-days-a-week/477125328|editor=Krem 2 News|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref><ref>{{cita web|título=Frontier Airlines begins low cost flights from Spokane to Denver|url=https://www.kxly.com/news/frontier-airlines-begins-low-cost-flights-from-spokane-to-denver/623381587|editor=KXLY|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]] <!-- --> | [[Great Lakes Airlines]] | [[Aeroporto rexional de Cheyenne|Cheyenne]], [[Aeroporto rexional Four Corners|Farmington (NM)]], [[Aeroporto Ernest A. Love|Prescott]],<ref>{{cita web|título=Great Lakes Airline to Suspend Future Flights Out of Riverton|url=http://www.kcwy13.com/content/news/Great-Lakes-Airline-to-Suspend-Future--449299953.html|editor=KCWY|dataacceso=31 de decembro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171026110621/http://www.kcwy13.com/content/news/Great-Lakes-Airline-to-Suspend-Future--449299953.html|dataarquivo=26 de outubro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto rexional de Salina|Salina]], [[Aeroporto rexional de Telluride|Telluride]] <!-- --> | [[Great Lakes Jet Express]]<br/>{{nowrap|operado por [[Aerodynamics Inc.]]}} | [[Aeroporto rexional de Pierre|Pierre]], [[Aeroporto rexional de Watertown|Watertown (SD)]] <!-- --> | [[Icelandair]] | [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] <!-- --> | [[JetBlue|JetBlue Airways]] | [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Nova York-JFK]] <!-- --> | [[Denver Air Connection]]<br/>{{nowrap|operado por [[Key Lime Air]]}} | [[Aeroporto rexional de Riverton|Riverton]], [[Aeroporto do condado de Sheridan|Sheridan (WY)]] <!-- --> | [[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> | [[Norwegian Air Shuttle]]<br/>{{nowrap|operado por [[Norwegian Long Haul]]}} | [[Londres-Gatwick]], [[París-Charles de Gaulle]] (comeza en abril de 2018)<ref>{{cita web|título=Nonstop Denver to Paris flights will begin in April 2018 on Norwegian Air|url=https://www.denverpost.com/2017/07/20/denver-paris-direct-flights-norwegian-air/|editor=The Denver Post|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> <!-- --> | [[Southwest Airlines]] | [[Aeroporto de Albany|Albany]], [[Aeroporto de Albuquerque|Albuquerque]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto de Boise|Boise]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Hollywood Burbank|Burbank]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto internacional Midway|Chicago-Midway]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Dallas Love|Dallas-Love]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto Gerald R. Ford|Grand Rapids]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto William P. Hobby|Houston-Hobby]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Long Beach|Long Beach]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Oakland|Oakland]], [[Aeroporto Will Rogers World|Oklahoma City]], [[Aeroporto Eppley|Omaha]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]], [[Aeroporto John Wayne|Orange County (CA)]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno/Tahoe]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto de Spokane|Spokane]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Tucson|Tucson]], [[Aeroporto de Tulsa|Tulsa]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Philip S. W. Goldson|Cidade de Belize]], [[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston (SC)]],<ref>{{cita web|título=Southwest Airlines restarts Denver-Charleston nonstop for 2018|url=https://www.bizjournals.com/denver/news/2017/08/29/southwest-airlines-restarts-denver-charleston.html|editor=Denver Business Journal|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto de Norfolk|Norfolk]], [[Aeroporto de Pensacola|Pensacola]] <!-- --> | [[Spirit Airlines]] | [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]] <!-- --> | {{nowrap|[[Sun Country Airlines]]}} | [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Mazatlán|Mazatlán]] (comeza en xaneiro de 2018)<ref>{{cita web|título=Sun Country Airlines Announces Seasonal Nonstop Service to Mazatlan, Mexico|url=https://www.suncountry.com/About/News/2017-09-07.html|editor=Sun Country Airlines|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> <!-- --> | [[United Airlines]] | [[Aeroporto de Albuquerque|Albuquerque]], [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto de Billings Logan|Billings]], [[Aeroporto de Boise|Boise]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Bozeman Yellowstone|Bozeman]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Cedar Rapids-Eastern Iowa|Cedar Rapids/Iowa City]], [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Des Moines|Des Moines]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Eugene|Eugene]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Kahului|Kahului]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Kona|Kailua-Kona]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Lihue|Lihue]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto rexional do condado de Dane|Madison]], [[Aeroporto de Medford|Medford]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Missoula|Missoula]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova-York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto Will Rogers World|Oklahoma City]], [[Aeroporto Eppley|Omaha]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]], [[Aeroporto John Wayne|Orange County (CA)]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno/Tahoe]], [[Aeroporto de Richmond|Richmond]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto municipal de Santa Barbara|Santa Barbara]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto rexional de Sioux Falls|Sioux Falls]], [[Aeroporto de Spokane|Spokane]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto de Tucson|Tucson]], [[Aeroporto de Tulsa|Tulsa]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]], [[Aeroporto de Wichita Dwight D. Eisenhower|Wichita]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]] (comeza en decembro de 2017),<ref>{{cita web|título=United adds seasonal Denver – Cozumel service from Dec 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272951/united-adds-seasonal-denver-cozumel-service-from-dec-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto do condado de Eagle|Eagle/Vail]], [[Aeroporto de Edmonton|Edmonton]], [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto Gerald R. Ford|Grand Rapids]], [[Aeroporto de Jackson Hole|Jackson Hole]], [[Aeroporto Daniel Oduber Quirós|Liberia]], [[Londres-Heathrow]] (comeza en marzo de 2018),<ref>{{cita web|título=Mile High City Receives Royal Treatment for United's 80th Birthday in Denver: Nonstop Service Between Denver and London|url=http://newsroom.united.com/2017-07-26-Mile-High-City-Receives-Royal-Treatment-for-Uniteds-80th-Birthday-in-Denver-Nonstop-Service-Between-Denver-and-London|editor=United Airlines|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto rexional de Montrose|Montrose]], [[Aeroporto de Palm Springs|Palm Springs]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]]<!-- --> | [[United Express]] | [[Aeroporto de Albuquerque|Albuquerque]], [[Aeroporto de Amarillo-Rick Husband|Amarillo]], [[Aeroporto de Aspen|Aspen]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto Meadows Field|Bakersfield]], [[Aeroporto de Billings Logan|Billings]], [[Aeroporto de Birmingham-Shuttlesworth|Birmingham (AL)]], [[Aeroporto municipal de Bismarck|Bismarck]], [[Aeroporto de Boise|Boise]], [[Aeroporto de Bozeman Yellowstone|Bozeman]], [[Aeroporto de Hollywood Burbank|Burbank]], [[Aeroporto de Calgary|Calgary]], [[Aeroporto de Casper-Condado de Natrona|Casper]], [[Aeroporto de Cedar Rapids-Eastern Iowa|Cedar Rapids/Iowa City]], [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto rexional Yellowstone|Cody]], [[Aeroporto de Colorado Springs|Colorado Springs]], [[Aeroporto rexional de Columbia|Columbia (MO)]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Dayton|Dayton]], [[Aeroporto de Des Moines|Des Moines]], [[Aeroporto rexional de Devils Lake|Devils Lake]], [[Aeroporto rexional de Dickinson Theodore Roosevelt|Dickinson]], [[Aeroporto de Durango-Condado de La Plata|Durango (CO)]], [[Aeroporto do condado de Eagle|Eagle/Vail]], [[Aeroporto de Edmonton|Edmonton]], [[Aeroporto de El Paso|El Paso]], [[Aeroporto de Eugene|Eugene]], [[Aeroporto internacional Hector|Fargo]], [[Aeroporto rexional Northwest Arkansas|Fayetteville/Bentonville]], [[Aeroporto de Fresno-Yosemite|Fresno]], [[Aeroporto de Gillette-Condado de Campbell|Gillette]], [[Aeroporto rexional de Grand Junction|Grand Junction]], [[Aeroporto Gerald R. Ford|Grand Rapids]], [[Aeroporto de Great Falls|Great Falls]], [[Aeroporto rexional de Gunnison-Crested Butte|Gunnison/Crested Butte]], [[Aeroporto de Yampa Valley|Hayden/Steamboat Springs]], [[Aeroporto rexional de Hays|Hays]], [[Aeroporto rexional de Helena|Helena]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Huntsville|Huntsville]], [[Aeroporto rexional de Idaho Falls|Idaho Falls]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Jackson Hole|Jackson Hole]], [[Aeroporto rexional de Jamestown|Jamestown (ND)]], [[Aeroporto internacional Glacier Park|Kalispell]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto McGhee Tyson|Knoxville]], [[Aeroporto rexional de Laramie|Laramie]], [[Aeroporto de Lincoln (Nebrasca)|Lincoln]], [[Aeroporto de Little Rock|Little Rock]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto de Lubbock|Lubbock]], [[Aeroporto rexional do condado de Dane|Madison]], [[Aeroporto de Medford|Medford]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto de Midland|Midland/Odessa]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Minot|Minot]], [[Aeroporto de Missoula|Missoula]], [[Aeródromo de Canyonlands|Moab]] (comeza en maio de 2018),<ref name="Skywest">{{cita web|título=United / Skywest schedules additional Denver routes in 2Q18|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275031/united-skywest-schedules-additional-denver-routes-in-2q18/|editor=Routes Online|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto internacional Quad City|Moline/Quad Cities]], [[Aeroporto rexional de Montrose|Montrose]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto Will Rogers World|Oklahoma City]], [[Aeroporto Eppley|Omaha]], [[Aeroporto de Palm Springs|Palm Springs]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Pueblo Memorial|Pueblo]],<ref>{{cita web|título=United resumes Denver – Pueblo route from Dec 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273942/united-resumes-denver-pueblo-route-from-dec-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> [[Aeroporto de Rapid City|Rapid City]], [[Aeroporto Roberts|Redmond/Bend]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno/Tahoe]], [[Aeroporto de Rock Springs-Condado de Sweetwater|Rock Springs]], [[Aeroporto rexional de St. George|St. George (UT)]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]], [[Aeroporto do condado de San Luis Obispo|San Luis Obispo]], [[Aeroporto municipal de Santa Barbara|Santa Barbara]], [[Aeroporto rexional de Santa Fe|Santa Fe]], [[Aeroporto rexional de Shreveport|Shreveport]], [[Aeroporto rexional de Sioux Falls|Sioux Falls]], [[Aeroporto de Spokane|Spokane]], [[Aeroporto de Springfield-Branson|Springfield/Branson]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Tri-Cities (Washington)|Tri-Cities (WA)]], [[Aeroporto de Tucson|Tucson]], [[Aeroporto de Tulsa|Tulsa]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]], [[Aeroporto rexional de Vernal|Vernal]] (comeza en xuño de 2018),<ref name="Skywest"/> [[Aeroporto de Wichita Dwight D. Eisenhower|Wichita]], [[Aeroporto Sloulin Field|Williston]], [[Aeroporto de Winnipeg|Winnipeg]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto rexional Southwest Oregon|North Bend/Coos Bay]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto Friedman Memorial|Sun Valley]], [[Aeroporto Cherry Capital|Traverse City]] <!-- --> | [[ViaAir]] | [[Aeroporto de Branson|Branson]] <!-- --> |[[Virgin America]] | [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] <!-- --> |[[Volaris]]|[[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Aeroporto de Guadalaxara|Guadalaxara]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]] <!-- --> |[[WestJet]]| [[Aeroporto de Calgary|Calgary]] (comeza en marzo de 2018)<ref>{{cita web|título=The Mile-High City for a low price|url=https://www.benzinga.com/pressreleases/17/08/n9926565/the-mile-high-city-for-a-low-price|editor=Benzinga|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[AirNet Express]] | [[Aeroporto internacional Rickenbacker|Columbus-Rickenbacker]] <!-- --> | [[IAG Cargo]]<br/>{{nowrap|operado por [[British Airways World Cargo]]}} | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> | [[Bemidji Airlines]] | [[Aeroporto municipal de Colby|Colby]], [[Aeroporto municipal de Goodland|Goodland]], [[Aeroporto rexional de McCook|McCook]], [[Aeroporto rexional de North Platte|North Platte]], [[Aeroporto municipal de Sidney|Sidney]], [[Aeroporto Perry Stokes|Trinidad]] <!-- --> | [[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]] <!-- --> | [[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Air Transport International]]}} | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]] <!-- --> | [[DHL Aviation]]<br/>{{nowrap|operado por [[Southern Air]]}} | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno/Tahoe]] <!-- --> | [[FedEx Express]] | [[Aeroporto de Billings Logan|Billings]], [[Aeroporto de Fort Worth Alliance|Fort Worth/Alliance]], [[Aeroporto de Fresno-Yosemite|Fresno]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto de Oakland|Oakland]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]] <!-- --> | [[FedEx Feeder]]<br/>{{nowrap|operado por [[Mountain Air Cargo]]}} | [[Aeroporto internacional Rickenbacker|Columbus-Rickenbacker]] <!-- --> | [[Lufthansa Cargo]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> | [[UPS Airlines]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Billings Logan|Billings]], [[Aeroporto de Hollywood Burbank|Burbank]], [[Aeroporto de Chicago-Rockford|Chicago/Rockford]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno/Tahoe]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]], [[Aeroporto Boeing-Condado de King|Seattle-Boeing]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]] <!-- -->}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.flydenver.com/ Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Colorado|Denver]] 8pxghy9wulo1whduvan9l9e6rhc4erl 0 398950 6149252 6108119 2022-08-03T09:43:46Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Outroshomónimos|Gandhi (homónimos)}} {{Aeroporto | nome = Aeroporto Indira Gandhi | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = | ancho-imaxe = | título = | imaxe2 = Delhi T3 Int Terminal.jpg | ancho-imaxe2 = 300px | título 2 = | IATA = DEL | ICAO = VIDP | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Airports Authority of India | operador = Delhi International Airport Private Limited | dono-oper = | cidade-sirve = [[Delhi]] | localización = [[Palam]] | elevación-f = 777 | elevación-m = 237 | coordenadas = {{Coordenadas|28|34|07|N|077|06|44|E|type:airport|display=inline,title}} | web = https://www.newdelhiairport.in | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 09/27 | p1-lonx-f = 9 229 | p1-lonx-m = 2 813 | p1-sup = asfalto | p2-número = 10/28 | p2-lonx-f = 12 500 | p2-lonx-m = 3 810 | p3-sup = asfalto | p3-número = 11/29 | p3-lonx-f = 14 534 | p3-lonx-m = 4 430 | p2-sup = asfalto | estad-ano = Abril 2016 - abril 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 57 703 096 | notas = }} O '''aeroporto internacional Indira Gandhi''' {{Códigos aeroportuarios|DEL|VIDP}} é un aeroporto indio que serve á cidade de [[Delhi]]. Está situado en Palam, a 15 quilómetros da estación de trens de [[Nova Deli]] e a 16 do centro da cidade.<ref>{{cita web|título=Fact sheet|url=https://www.newdelhiairport.in/fact-sheet.aspx|editor=Indira Gandhi International Airport|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> Bautizado na honra de [[Indira Gāndhi]], antiga Primeira Ministra da [[India]], é o aeroporto máis concorrido do país en número de pasaxeiros dende o ano [[2009]].<ref>{{cita web|título=Delhi Airport busier than Mumbai by 40 flights a day|url=http://www.indianexpress.com/news/Delhi-s-airport-busier-than-Mumbai-s-by-40-flights-a-day/502562|editor=The Indian Express|dataacceso=31 de decembro de 2017}}</ref> Tamén é o máis concorrido da India en termos de carga, ao superar ao [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|aeroporto de Bombai]] a finais do ano [[2015]]. En [[2016]] foi o 21º máis concorrido do mundo e o 10º de [[Asia]] en termos de pasaxe, cuns 55 millóns de pasaxeiros. Co inicio das operacións na súa Terminal 3 no ano [[2010]] converteuse no centro de conexións aéra máis grande da India e de todo o sur de Asia, cunha capacidade actual para máis de 40 millóns de pasaxeiros anuais. O programa de expansión planeado aumentará a capacidade do aeroporto ata poder manexar 100 millóns de pasaxeiros no ano 2030.<ref>{{cita web|título=Sky's the limit for India flight boom|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/6640147.stm|editor=BBC|dataacceso=1 de xaneiro de 2018}}</ref> O aeroporto foi operado pola Forza Aérea da India antes de que a súa dirección fose transferida á Autoridade Aeroportuaria da India.<ref>{{cita web|título=Why they should stay with the Air Force|url=http://www.thehindubusinessline.com/todays-paper/tp-opinion/article1663173.ece|editor=The Hindu Business Line|dataacceso=1 de xaneiro de 2018}}</ref> En maio de [[2006]] a dirección pasou ás mans de Delhi International Airport Limited (DIAL), un consorcio liderado polo GMR Group.<ref>{{cita web|título=Mumbai, Delhi airport management to be handed over to pvt cos|url=http://www.outlookindia.com/pti_news.asp?id=381981|editor=Outlook India|dataacceso=1 de xaneiro de 2018|data-arquivo=14 de maio de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060514064757/http://www.outlookindia.com/pti_news.asp?id=381981|url-morta=unfit}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list |[[Aeroflot]]| [[Moscova-Sheremetyevo]] |[[Air Arabia]]| [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] |[[Air Astana]]| [[Aeroporto de Almati|Almati]], [[Aeroporto de Astana|Astana]] |[[Air Canada]]| [[Toronto-Pearson]]<br/>'''Estacional''' [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] |[[Air China]]| [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|Pequín-Capital]] |[[Air France]]| [[París-Charles de Gaulle]] |[[Air India]]| [[Aeroporto de Agra|Agra]], [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto Sri Guru Ram Dass Jee|Amritsar]], [[Aeroporto de Aurangabad|Aurangabad]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto Raja Bhoj|Bhopal]], [[Aeroporto Biju Patnaik|Bhubaneswar]], [[Aeroporto de Birmingham|Birmingham]], [[Aeroporto de Chandigarh|Chandigarh]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Coimbatore|Coimbatore]], [[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]], [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Gaya|Gaya]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Imphal|Imphal]], [[Aeroporto Devi Ahilya Bai Holkar|Indore]], [[Aeroporto de Jabalpur|Jabalpur]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Jammu|Jammu]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto de Jodhpur|Jodhpur]], [[Aeroporto Internacional de Cabul|Cabul]], [[Aeroporto de Katmandú|Katmandú]], [[Aeroporto de Khajuraho|Khajuraho]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Calicut|Kozhikode]], [[Aeroporto Kushok Bakula Rimpochee|Leh]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Malé|Malé]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto de Mascate|Mascate]], [[Aeroporto Dr. Babasaheb Ambedkar|Nagpur]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]]<!--DON'T REMOVE. AI191 (DEL-BOM-EWR)/ AI144 (EWR-BOM-DEL) is a direct (stopping) flight which completes its journey in same aircraft making a layover at BOM for 2h 20min.-->, [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca]]<!--DON'T REMOVE. AI314 (BOM-DEL-HKG-KIX) / AI315 (KIX-HKG-DEL-BOM) is a direct (stopping) flight which completes its journey in same aircraft making layovers at DEL and HKG.-->, [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Pune|Pune]], [[Aeroporto Swami Vivekananda|Raipur]], [[Aeroporto de Rajkot|Rajkot]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]]<!--DON'T REMOVE. AI310 (BOM-DEL-HKG-ICN) / AI317 (ICN-HKG-DEL-BOM) is a direct (stopping) flight which completes its journey in same aircraft making layovers at DEL and HKG.-->, [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Srinagar|Srinagar]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Aeroporto de Surat|Surat]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto de Thiruvananthapuram|Thiruvananthapuram]], [[Aeroporto de Tirupati|Tirupati]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto Maharana Pratap|Udaipur]], [[Aeroporto de Vadodara|Vadodara]], [[Aeroporto Lal Bahadur Shastri|Varanasi]], [[Aeroporto de Viena|Viena]], [[Aeroporto de Vijayawada|Vijayawada]], [[Aeroporto de Visakhapatnam|Visakhapatnam]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto de Yangon|Yangon]] |[[Air India Express]]| [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto de Coimbatore|Coimbatore]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Madurai|Madurai]] |[[Air Manas]]| [[Aeroporto de Manas|Bixkek]] |[[Air Mauritius]]| [[Aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam|Mauricio]] |[[AirAsia India]]| [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto de Imphal|Imphal]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Pune|Pune]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]], [[Aeroporto de Srinagar|Srinagar]] |[[AirAsia X]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] |[[Alitalia]] | '''Estacional:''' [[Roma-Fiumicino]]<ref>{{cita web|título=Alitalia to resume daily flights to New Delhi|url=http://www.business-standard.com/article/news-ians/alitalia-to-resume-daily-flights-to-new-delhi-117060601659_1.html|editor=Business Standard|dataacceso=1 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Alliance Air (India)|Alliance Air]] | [[Aeroporto de Allahabad|Allahabad]], [[Aeroporto de Bathinda|Bathinda]], [[Aeroporto de Nal|Bikaner]],<ref>{{cita web|título=Bikaner-Delhi flight takes off, but credit war grounds inaugural meeting|url=http://www.hindustantimes.com/jaipur/bikaner-delhi-flight-takes-off-but-credit-war-grounds-inaugural-meeting/story-nyOw7UilScrcf36XLGfzvI.html|editor=Hindustan Times|dataacceso=1 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Dehradun|Dehradun]], [[Aeroporto de Kangra|Dharmasala]], [[Aeroporto Mahayogi Gorakhnath|Gorakhpur]], [[Aeroporto de Gwalior|Gwalior]], [[Aeroporto Devi Ahilya Bai Holkar|Indore]], [[Aeroporto de Jabalpur|Jabalpur]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Jammu|Jammu]], [[Aeroporto de Kanpur|Kanpur]], [[Aeroporto de Kullu-Manali|Kullu]], [[Aeroporto de Sahnewal|Ludhiana]], [[Aeroporto de Pantnagar|Pantnagar]], [[Aeroporto de Shimla|Shimla]] |[[All Nippon Airways]]| [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] |[[Ariana Afghan Airlines]]| [[Aeroporto Internacional de Cabul|Cabul]], [[Aeroporto de Kandahar|Kandahar]] |[[Asiana Airlines]]| [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] |[[Bhutan Airlines]]| [[Aeroporto de Katmandú|Katmandú]], [[Aeroporto de Paro|Paro]] |[[British Airways]]| [[Londres-Heathrow]] |[[Cathay Pacific]]| [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] |[[China Airlines]]| [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] |[[China Eastern Airlines]]| [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] |[[China Southern Airlines]]| [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]] |[[Druk Air]]| [[Aeroporto de Katmandú|Katmandú]], [[Aeroporto de Paro|Paro]] |[[Emirates]]| [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] |[[Ethiopian Airlines]]| [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]] |[[Etihad Airways]]| [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] |[[Finnair]]| [[Aeroporto de Helsinqui|Helsinqui]] |[[Flydubai]]|[[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] |[[GoAir]]| [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto de Jammu|Jammu]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto Kushok Bakula Rimpochee|Leh]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Dr. Babasaheb Ambedkar|Nagpur]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Pune|Pune]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]], [[Aeroporto de Srinagar|Srinagar]] |[[Gulf Air]]| [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]] |[[IndiGo]]| [[Aeroporto de Agartala|Agartala]], [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto Sri Guru Ram Dass Jee|Amritsar]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto Biju Patnaik|Bhubaneswar]], [[Aeroporto de Chandigarh|Chandigarh]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Coimbatore|Coimbatore]], [[Aeroporto de Dehradun|Dehradun]], [[Aeroporto de Dibrugarh|Dibrugarh]], [[Aeroporto de Dimapur|Dimapur]], [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Imphal|Imphal]], [[Aeroporto Devi Ahilya Bai Holkar|Indore]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Jammu|Jammu]], [[Aeroporto de Katmandú|Katmandú]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Calicut|Kozhikode]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto de Madurai|Madurai]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Dr. Babasaheb Ambedkar|Nagpur]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Pune|Pune]], [[Aeroporto Swami Vivekananda|Raipur]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]], [[Aeroporto de Srinagar|Srinagar]], [[Aeroporto de Thiruvananthapuram|Thiruvananthapuram]], [[Aeroporto Maharana Pratap|Udaipur]], [[Aeroporto de Vadodara|Vadodara]], [[Aeroporto Lal Bahadur Shastri|Varanasi]], [[Aeroporto de Visakhapatnam|Visakhapatnam]] |[[Iraqi Airways]]| [[Aeroporto de Bagdad|Bagdad]], [[Aeroporto de Basora|Basora]] |[[Japan Airlines]]| [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]]<ref>{{cita web|título=Jet Airways adds Delhi – Riyadh service in W17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274190/jet-airways-adds-delhi-riyadh-service-in-w17/|editor=Routes Online|dataacceso=1 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Kam Air]] | [[Aeroporto de Herat|Herat]], [[Aeroporto Internacional de Cabul|Cabul]], [[Aeroporto de Mazar-i-Sharif|Mazar-i-Sharif]]<ref>{{Cita web|url=https://www.facebook.com/flykamair/photos/a.874345955933046.1073741826.107021615998821/1852516308116001/?type=3&theater|title=Kam Air launches new services to Mazar-e-Sharif and Herat to Delhi|publisher=''Facebook''|accessdate=2 October 2017}}</ref> |[[KLM]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] |[[Korean Air]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] |[[Kuwait Airways]]|[[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]] |[[Lufthansa]]|[[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] |[[Mahan Air]]|[[Aeroporto de Mashhad|Mashhad]], [[Aeroporto Imán Khomeini|Teherán-Imán Khomeini]] |[[Malaysia Airlines]]|[[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] |[[Malindo Air]]|[[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] |[[Meraj Airlines]]|'''Charter:''' [[Aeroporto Imán Khomeini|Teherán-Imán Khomeini]] |[[Nepal Airlines]]|[[Aeroporto de Katmandú|Katmandú]] |[[Oman Air]]|[[Aeroporto de Mascate|Mascate]] |{{nowrap|[[Pakistan International Airlines]]}}|[[Aeroporto internacional Allama Iqbal|Lahore]] |[[Qatar Airways]]|[[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] |[[Safi Airways]]|[[Aeroporto Internacional de Cabul|Cabul]] |[[Saudia]]|[[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]] <br/> '''Hajj''': [[Aeroporto Príncipe Mohammad bin Abdulaziz|Medina]] |[[Singapore Airlines]]|[[Aeroporto de Singapur|Singapur]] |[[Shandong Airlines]]|[[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]] |[[SpiceJet]]|[[Aeroporto de Agartala|Agartala]], [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto Sri Guru Ram Dass Jee|Amritsar]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Chandigarh|Chandigarh]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Dehradun|Dehradun]], [[Aeroporto de Kangra|Dharamsala]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Mahayogi Gorakhnath|Gorakhpur]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Jabalpur|Jabalpur]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Jammu|Jammu]], [[Aeroporto Internacional de Cabul|Cabul]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Madurai|Madurai]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Pune|Pune]], [[Aeroporto de Srinagar|Srinagar]], [[Aeroporto de Surat|Surat]], [[Aeroporto de Thiruvananthapuram|Thiruvananthapuram]], [[Aeroporto Maharana Pratap|Udaipur]], [[Aeroporto Lal Bahadur Shastri|Varanasi]] |[[SriLankan Airlines]]|[[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]] |{{nowrap|[[Swiss International Air Lines]]}}|[[Aeroporto de Zúric|Zúric]] |[[Tajik Air]]|[[Aeroporto de Dushanbe|Dushanbe]] |[[Thai Airways]]|[[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]] |[[Turkish Airlines]]|[[Istanbul-Atatürk]] |[[Turkmenistan Airlines]]|[[Aeroporto de Achkhabad|Achkhabad]] |[[Ukraine International Airlines]]|[[Aeroporto de Kíiv-Boryspil|Kíiv-Boryspil]] (comeza en maio de 2018)<ref>{{cita web|título=Ukraine International adds Delhi service from May 2018|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274541/ukraine-international-adds-delhi-service-from-may-2018/|editor=Routes Online|dataacceso=1 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[United Airlines]]|[[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]] |[[Uzbekistan Airways]]|[[Aeroporto de Tashkent|Tashkent]] |[[Virgin Atlantic]]|[[Londres-Heathrow]] |[[Vistara]]|[[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto Sri Guru Ram Dass Jee|Amritsar]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto Biju Patnaik|Bhubaneswar]], [[Aeroporto de Chandigarh|Chandigarh]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Jammu|Jammu]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto Kushok Bakula Rimpochee|Leh]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Pune|Pune]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]]<ref>{{cita web|título=Vistara adds Ranchi to its network|url=http://www.business-standard.com/article/pti-stories/vistara-adds-ranchi-to-its-network-117090601323_1.html|editor=Business Standard|dataacceso=1 de xaneiro de 2018}}</ref>, [[Aeroporto de Srinagar|Srinagar]] |[[Zoom Air]]|[[Aeroporto Kazi Nazrul Islam|Durgapur]], [[Aeroporto de Jabalpur|Jabalpur]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Surat|Surat]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list | [[AeroLogic]]|[[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Hahn]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] | [[ASL Airlines Belgium]]|[[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Liexa|Liexa]] | [[Blue Dart Aviation]]| [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto de Aurangabad|Aurangabad]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto Raja Bhoj|Bhopal]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Cochin|Cochin]], [[Aeroporto de Coimbatore|Coimbatore]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto Devi Ahilya Bai Holkar|Indore]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Dr. Babasaheb Ambedkar|Nagpur]], [[Aeroporto Swami Vivekananda|Raipur]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto de Thiruvananthapuram|Thiruvananthapuram]] | [[Cathay Pacific Cargo]]|[[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]], [[Milán-Malpensa]], [[París-Charles de Gaulle]] | [[China Airlines Cargo]]|[[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]],<ref>{{cita web|título=China Airlines Cargo resumes freighter operations to India after four years|url=http://www.stattimes.com/index.php/air-china-airlines-cargo-resumes-freighter-operations-india-after-four-years/|editor=The Stat Trade Times|dataacceso=1 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170731185505/http://www.stattimes.com/index.php/air-china-airlines-cargo-resumes-freighter-operations-india-after-four-years/|dataarquivo=31 de xullo de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]]<ref>{{cita web|título=China Airlines to resume cargo services to India|url=http://focustaiwan.tw/news/aeco/201608250021.aspx|editor=Focus Taiwan|dataacceso=1 de xaneiro de 2018}}</ref> | {{nowrap|[[DHL Aviation]]<br/>operado por [[Air Hong Kong]]}}|[[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] | {{nowrap|[[DHL Aviation]]<br/>operado por [[DHL Air UK]]}}|[[Aeroporto de East Midlands|East Midlands]], [[Londres-Heathrow]] | {{nowrap|[[DHL Aviation]]<br/>operado por [[European Air Transport Leipzig]]}}|[[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]] | {{nowrap|[[DHL Aviation]]<br/>operado por [[SNAS/DHL]]}}|[[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] | [[Emirates SkyCargo]] | [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] | [[Ethiopian Airlines Cargo]] | [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]] | [[Etihad Cargo]]|[[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | [[FedEx Express]]|[[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]] | [[Hong Kong Airlines]]|[[Aeroporto de Almati|Almati]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Istanbul-Atatürk]]<ref>{{cita web|título=Jet Airways to start dedicated cargo operations from April|url=http://www.livemint.com/Companies/vQlcfzPs2iD5Y92mzmuBkI/Jet-Airways-to-start-dedicated-cargo-operations-from-April.html|editor=Live Mint|dataacceso=1 de xaneiro de 2018}}</ref> | [[Kalitta Air]]|[[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Khabarovsk Novy|Khabarovsk]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] | [[Lufthansa Cargo]]|[[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Krasnoyarsk-Yemelyanovo|Krasnoyarsk]] | [[Qatar Airways Cargo]]|[[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] | [[Turkish Airlines Cargo]]|[[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Istanbul-Atatürk]], [[Aeroporto de Tashkent|Tashkent]] | [[Uni-Top Airlines]]|[[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]] |[[Uzbekistan Airways|Uzbekistan Airways Cargo]]|[[Aeroporto de Navoiy|Navoi]] }} == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Indira Gandhi]] === Ligazóns externas === * [https://www.newdelhiairport.in Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da India|Delhi]] 69gookc13dm1d5opbd8zym2h4itpm4f 0 400034 6149299 5473239 2022-08-03T10:04:29Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Komatsu | nomenativo = ''Komatsu Hikōjō'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Komatsu airport terminal building.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = KMQ | ICAO = RJNK | FAA = | LID = | tipo = militar/público | dono = | operador = [[Prefectura de Ishikawa]]/[[JASDF]] | dono-oper = | cidade-sirve = Prefectura de Ishikawa | localización = | elevación-f = 22 | elevación-m = 7 | coordenadas = {{Coordenadas|36|23|38|N|136|24|27|E|type:airport|display=inline,title}} | web = https://www.komatsuairport.jp | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 06/24 | p1-lonx-f = 8 858 | p1-lonx-m = 1 700 | p1-sup = formigón | estad-ano = 2015 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 1 844 117<ref>{{cita web|título=Informes do estado da xestión do aeroporto|url=http://www.mlit.go.jp/common/001141840.pdf|editor=Ministerio do Territorio, Infraestruturas, Transporte e Turismo do Xapón|dataacceso=9 de xaneiro de 2018|data-arquivo=21 de outubro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161021205147/http://www.mlit.go.jp/common/001141840.pdf|url-morta=unfit}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto de Komatsu''' {{Códigos aeroportuarios|KMQ|RJNK}} é un aeroporto internacional xaponés situado a 4,2 quilómetros ao oeste da estación de [[Komatsu]], na [[prefectura de Ishikawa]]. É o aeroporto máis grande da [[rexión de Hokuriku]] e serve ao sur da prefectura de Ishikawa, incluída a súa capital, [[Kanazawa]], [[Fukui]], e a parte norte a [[predectura de Fukui]]. A '''Base Komatsu''' (小松基地 ''Komatsu Kichi'') da [[Forza Aérea de Autodefesa do Xapón]] comparte a pista coas operacións civís; a pista de rodaxe do lado interior é usada pola Forza Aérea, e a do lado do mar e usada por avións civís. A base celebra un festival aéreo cada mes de setembro, con voos de demostración de cazas e avións de rescate, así como unha demostración do equipo acrobático [[Blue Impulse]]. O "Espazo aéreo G" é un gran espazo aéreo de adestramento sobre o [[mar do Xapón]] ao norte da base. O aeroporto ten unha única terminal de pasaxeiros, que serve tanto aos voos domésticos como aos internacionais. A súa terminal de carga internacional, coñecida como HIACT (Hokuriku International Air Cargo Terminal), é propiedade dun consorcio de entidades gobernamentais e corporativas que ten como obxectivo servir como centro de distribución para carga procedente de [[Europa]] e outros continentes.<ref>{{cita web|título=Outline of HIACT|url=http://www.komatsuairport.jp/komatsusypher/www/english/cargo/Outline_HIACT.html|editor=Komatsu Airport|dataacceso=9 de xaneiro de 2018|data-arquivo=27 de febreiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140227175001/http://www.komatsuairport.jp/komatsusypher/www/english/cargo/Outline_HIACT.html|url-morta=unfit}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list |3rdcoltitle=Ref | [[All Nippon Airways]] | [[Novo aeroporto de Chitose|Sapporo-Chitose]], [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]] | | [[Cathay Dragon]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]]|<ref>{{cita web|título=Cathay Dragon plans Komatsu charters in 2Q17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271733/cathay-dragon-plans-komatsu-charters-in-2q17/|editor=Routes Online|dataacceso=9 de xaneiro de 2018}}</ref> | [[All Nippon Airways]] <br/>operado por [[ANA Wings]] | [[Aeroporto de Fukuoka|Fukuoka]] | | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]]| | [[EVA Air]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] | | [[Ibex Airlines]] | [[Aeroporto de Fukuoka|Fukuoka]], [[Aeroporto de Sendai|Sendai]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]]| | [[Japan Airlines]] | [[Aeroporto de Haneda|Toquio-Haneda]]| | [[Japan Airlines]] <br/>operado por [[Japan Transocean Air]] | [[Aeroporto de Naha|Naha]]| | [[Korean Air]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]]| | [[Tigerair Taiwan]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] (comeza en xaneiro de 2018)| }} ===Carga=== {{airport-dest-list | [[Cargolux]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]] }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.komatsuairport.jp Web do aeroporto] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos do Xapón|Komatsu]] srftdvuxijf607hx5vlzj5epnlhf5i2 0 400383 6149274 5881267 2022-08-03T09:51:23Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Bathurst | nomenativo = ''Bathurst Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Bathurst Airport Terminal 2011.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = BHS | ICAO = YBTH | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Goberno de [[Australia]] | dono-oper = | cidade-sirve = [[Bathurst, Nova Gales do Sur]] | localización = | elevación-f = 2 435 | elevación-m = 742 | coordenadas = {{Coordenadas|33|24|36|S|149|39|06|E|type:airport|display=inline,title}} | web = [https://www.bathurst.nsw.gov.au/community/facilities/bathurst-regional-airport.html bathurst.nsw.gov.a] | nivel-mar = | pista-métrico = | p1-número = 17/35 | p1-lonx-f = 5 594 | p1-lonx-m = 1 705 | p1-sup = asfalto | p2-número = 08/26 | p2-lonx-f = 4 314 | p2-lonx-m = 1 315 | p2-sup = grava | p3-número = 17/35 | p3-lonx-f = 3 750 | p3-lonx-m = 1 140 | p3-sup = herba | estad-ano = Ano fiscal 2010-2011 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 26 815<ref>{{cita web|título=Airport Traffic Data 1985–86 to 2010–11|url=https://www.bitre.gov.au/publications/ongoing/files/WebAirport_FY_1986-2011.xls|editor=BITRE|dataacceso=12 de xaneiro de 2018|data-arquivo=24 de marzo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120324180211/https://www.bitre.gov.au/publications/ongoing/files/WebAirport_FY_1986-2011.xls|url-morta=unfit}}</ref> | notas = }} O '''Aeroporto de Bathurst''' {{Códigos aeroportuarios|BHS|YBTH}} (IATA: BHS, ICAO: YBTH) é un aeroporto australiano que serve a cidade de [[Bathurst, Nova Gales do Sur|Bathurst]], en [[Nova Gales do Sur]]. Está servido por unha únca aeroliña, [[Regional Express Airlines]], que só voa a [[Sydney]] e a [[Parkes]]. O historia do aeroporto comezou xusto antes da [[segunda guerra mundial]], cando políticos locais fixeron campaña por un aeroporto para Bathurst. A guerra levou ao Goberno Federal a establecer un aeródromo durante o conflito e unha vez rematado comezaron os servizos comerciais con voos de pasaxeiros cara Sydney. A día de hoxe operan varias escolas de voo e úsase en adestramentos de navegación. O aeroporto de ata 2 000&nbsp;kg baseados na cidade non teñen cargos por aterraxe.<ref>{{cita web|título=Airport Fees and Charges 2017/2018|url=https://www.bathurst.nsw.gov.au/images/stories/airport/Airport_Fees_and_Charges.pdf|editor=Bathurst Regional Council|dataacceso=12 de xaneiro de 2018}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list |[[Regional Express Airlines|Regional Express]]|[[Aeroporto de Parkes|Parkes]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.bathurst.nsw.gov.au/community/facilities/bathurst-regional-airport.html Web do aeroporto] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180113093228/https://www.bathurst.nsw.gov.au/community/facilities/bathurst-regional-airport.html |date=13 de xaneiro de 2018 }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Australia|Bathurst]] 3fmnptgxnh2rrtrbcfd55bpmnphkcxt 0 400967 6149074 5947930 2022-08-03T02:45:30Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{biografía}} [[Ficheiro:Isinbayeva Berlin 2009.jpg|miniatura|Isinbáyeva durante o [[Campionato Mundial de Atletismo de 2009|Campuinato Mundial de Atletismo]] 2009 en [[Berlín]].]] '''Yelena Gadzhiyevna Isinbayeva''' (en {{lang-ru|Елена Гаджиевна Исинбаева}}), nada en [[Volgogrado]] o [[3 de xuño]] de [[1982]] é unha ex-atleta [[Rusia|rusa]], especializada en [[salto con pértega]], campioa [[Xogos Olímpicos|olímpica]], do mundo e [[Campionato Europeo de Atletismo|europea]] desta proba. Bateu a marca mundial de salto con pértega feminino nun total de 28 ocasiones, 15 ao aire libre e 13 en pista cuberta. == Traxectoria == Tras chegar ao máis alto na súa especialidade e bater a marca do mundo en varias ocasións, saltando máis de 5 metros no ano 2005 e dominando a proba sen dar opción ás súas rivais, o seu progreso sufriu un estancamento. Isinbayeva seguía gañando con suficiencia, mais pasou unha crise de resultados. Nese tempo cambiou de adestrador para poñerse ás ordes de Vasili Petrov, que levou ao éxito a [[Sergei Bubka]]. Isinbayeva volveu superar de novo o récord do mundo en tres ocasións no ano 2008, deixando a marca mundial en 5,05 metros nos [[Xogos Olímpicos de Pequín]]. Máis dun ano despois, o 28 de agosto de 2009, Isinbayeva superou de novo a súa marca na reunión de Zúric, situando o listón a 5,06 metros do chan. O seu adestrador afirmou que podía chegar a saltar 5,15 ou 5,20 metros. No [[Campionato Mundial de Atletismo de 2009|Mundial de Berlín]] quedou eliminada ao iniciar a competición en 4,75, altura en que derribou o listón. Logo optou por pasar aos 4,80 e fixo dous nulos, polo que caeu e provocou a primeira gran sorpresa da competición.<ref>{{cita web | título= Eliminación en el Mundial de Berlín | url = http://www.emol.com/noticias/deportes/2009/08/17/371995/isinbayeva-quedo-sorpresivamente-eliminada-en-el-mundial-de-berlin.html}}</ref> O último récord foi o 23 de febreiro de 2012 en Estocolmo ao establecer unha nova marca en pista cuberta cun salto de 5,01 metros.<ref>{{cita web |título=Récord en el concurso de Estocolmo con un 5.01m | url=http://www.levante-emv.com/deportes/2012/02/23/isinbayeva-bate-record-mundial-numero/884071.html?utm_source=rss }}</ref> Nos [[Xogos Olímpicos de Londres 2012]], tivo que conformarse coa medalla de bronce cunha marca de 4,70 metros detrás da estadounidense [[Jennifer Suhr]] e a cubana [[Yarisley Silva]]. O 3 de marzo de 2013 cedeu o récord en pista cuberta logrado en Estocolmo a Suhr, que a superou cun salto de 5,02 metros nos campionatos dos Estados Unidos, que se disputaron en [[Albuquerque]].<ref>{{cita web |título=Nuevo récord en Alburquerque con 5.02m | url=http://www.20minutos.es/noticia/1747123/0/isinbayeva/record-mundial-pertiga/jennifer-suhr/?utm_source=rss }}</ref> O 13 de agosto de 2013, nos mundiais de atletismo celebrados en [[Moscova]], Isinbayeva retirouse da competición tras gañar o ouro logrando o seu mellor salto da temporada con 4,89 metros. == Galardones == A [[Asociación Internacional de Federacións de Atletismo|IAAF]] elixiuna como a mellor [[Atleta do ano da IAAF|atleta do ano]] en [[2004]], [[2005]] e [[2008]]. En 2007 e 2009 recibiu o [[Premios Laureus|Premio Laureus]] á mellor deportista feminina do ano. O 2 de setembro de 2009 outorgóuselle o [[Premio Princesa de Asturias dos Deportes|Premio Príncipe de Asturias dos Deportes]].<ref>{{cita web|url=http://fundacionprincipedeasturias.org/premios/2009/yelena-isinbayeva/|título=Premio Príncipe de Asturias de los Deportes 2009: Yelena Isinbayeva|data=2 de setembro de 2009|dataacceso=3 de setembro de 2009|editorial=Fundación Príncipe de Asturias|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20091009104544/http://www.fundacionprincipedeasturias.org/premios/2009/yelena-isinbayeva/|data-arquivo=09 de outubro de 2009|urlmorta=yes}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.yelena-isinbaeva.com/en/ Páxina oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190508105647/http://www.yelena-isinbaeva.com/en/ |date=08 de maio de 2019 }} * Ficha de [http://www.iaaf.org/athletes/biographies/letter=I/athcode=134797/index.html Yelena Isinbayeva]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130203162130/http://www.iaaf.org/athletes/russia/elena-isinbaeva |date=03 de febreiro de 2013 }} na [[IAAF]] * [http://www.fpa.es/es/premios-principe-de-asturias/premiados/2009-yelena-isinbayeva.html Premio Príncipe de Asturias de Deportes 2009] {{Galardoados cos Premios Príncipe de Asturias dos Deportes}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Isinbayeva, Yelena}} [[Categoría:Atletas olímpicos de Rusia]] [[Categoría:Nados en Volgogrado]] [[Categoría:Nados en 1982]] [[Categoría:Medallistas olímpicos en atletismo]] [[Categoría:Premios Princesa de Asturias dos Deportes]] [[Categoría:Medallistas olímpicos de ouro por Rusia]] [[Categoría:Medallistas olímpicos de bronce por Rusia]] [[Categoría:Medallistas nos Xogos Olímpicos de 2004]] [[Categoría:Medallistas nos Xogos Olímpicos de 2008]] [[Categoría:Medallistas nos Xogos Olímpicos de 2012]] [[Categoría:Atletas nos Xogos Olímpicos de 2000]] [[Categoría:Atletas nos Xogos Olímpicos de 2004]] [[Categoría:Atletas nos Xogos Olímpicos de 2008]] [[Categoría:Atletas nos Xogos Olímpicos de 2012]] [[Categoría:Saltadores con pértega]] 6c5xpbrs4y75qd96oyaw1ibjjy9kipa 0 401103 6149270 5548652 2022-08-03T09:49:12Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Aarhus | nomenativo = ''Aarhus Lufthavn'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Denmark-Aarhus Airport.JPG | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = AAR | ICAO = EKAH | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Aarhus Lufthavn A/S | dono-oper = | cidade-sirve = [[Aarhus]] | localización = [[Tirstrup]] | elevación-f = 82 | elevación-m = 25 | coordenadas = {{Coordenadas|56|18|15|N|010|37|09|E|type:airport|display=inline,title}} | web = https://www.aar.dk/ | p1-número = 10L/28R | p1-lonx-f = 9 110 | p1-lonx-m = 2 777 | p1-sup = asfalto/formigón | p2-número = 10R/28L | p2-lonx-f = 8 864 | p2-lonx-m = 2 702 | p2-sup = asfalto/formigón | estad-ano = 2014 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 457 059 | notas = }} O '''aeroporto de Aarhus''' {{Códigos aeroportuarios|AAR|EKAH}} é un aeroporto civil situado en [[Tirstrup]], [[Dinamarca]], a 36 quilómetros ao nordés da cidade de [[Aarhus]]. == Historia == O aeroporto foi creado en [[1943]] polas forzas de ocupación alemás durante a [[segunda guerra mundial]]. Posteriormente foi usado como unha base militar durante a [[Guerra Fría]] pola forza aérea danesa e doutros países aliadosata os anos 60. A día de hoxe aínda existe un pequeno almacén militar e de cando en vez o aeroporto alberga exercicios de adestramento; o derradeiro exercicio da [[OTAN]] foi no ano [[2007]].<ref>{{cita web|título=Flyverhjemmeværnet tjekker porte i Tirstrup|url=http://www.hjv.dk/Nyheder/Sider/Flyverhjemmev%C3%A6rnet%20tjekker%20porte%20i%20Tirstrup.aspx|editor=Hjemmeværnet|dataacceso=21 de xaneiro de 2018|data-arquivo=27 de setembro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110927131131/http://www.hjv.dk/Nyheder/Sider/Flyverhjemmev%C3%A6rnet%20tjekker%20porte%20i%20Tirstrup.aspx|url-morta=unfit}}</ref> A terminal de pasaxeiros actual é do ano [[1981]], e foi renovada entre [[2007]] e [[2009]] e novamente a finais de [[2016]]. Dende [[1946]] o aeroporto opera tráfico civil e é a principal porta de entrada para Aarhus. Dende decembro de 2016 a autoridade local da cidade é o principal accionista do aeroporto.<ref>{{cita web|título=Djursland-kommuners ejerskab af Aarhus Lufthavn skrumper|url=https://amtsavisen.dk/erhverv/Djursland-kommuners-ejerskab-af-Aarhus-Lufthavn-skrumper/artikel/317238|editor=Randers Amtsavis|dataacceso=21 de xaneiro de 2018}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[British Airways]] <br/>{{nowrap|operado por [[Sun-Air of Scandinavia|SUN-AIR]]}} | [[Gotemburgo-Landvetter|Gotemburgo]], [[Oslo-Gardermoen]], [[Estocolmo-Bromma]] <!-- --> | [[Czech Airlines]] | [[Aeroporto de Praga|Praga]]<ref>{{cita web|título=Czech Airlines to Launch Four New Routes from Prague|url=http://www.prg.aero/en/news/news/czech-airlines-to-launch-four-new-routes-from-prague/|editor=Prague Airport|dataacceso=21 de xaneiro de 2018|urlmorta=yes|dataarquivo=19 de maio de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170519004222/http://www.prg.aero/en/news/news/czech-airlines-to-launch-four-new-routes-from-prague/}}</ref> <!-- --> | [[Danish Air Transport]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto da Madeira|Funchal]], [[Aeroporto de Gran Canaria|Gran Canaria]], [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Paphos|Paphos]], [[Aeroporto de Aktion|Preveza]], [[Aeroporto de Tenerife Sur|Tenerife-Sur]] <!-- --> | [[Ryanair]] | [[Aeroporto de Gdańsk-Lech Wałęsa|Gdansk]], [[Londres-Stansted]] <!-- --> | [[Scandinavian Airlines]] | [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.aar.dk/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Dinamarca|Aarhus]] 6yaybwkhn10wropu14acbpenpkgy50q 0 401610 6149249 5958631 2022-08-03T09:43:12Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Chhatrapati Shivaji | nomenativo = ''Chhatrapati Shivaji International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Mumbai 03-2016 114 Airport international terminal interior.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = BOM | ICAO = VABB | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Airports Authority of India | operador = Mumbai International Airport Limited (MIAL) | dono-oper = | cidade-sirve = [[Bombai]] | localización = | elevación-f = 37 | elevación-m = 11 | coordenadas = {{Coordenadas|19|05|19|N|72|52|05|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.csia.in/ | p1-número = 14/32 | p1-lonx-f = 9 760 | p1-lonx-m = 2 990 | p1-sup = asfalto | p2-número = 09/27 | p2-lonx-f = 12 008 | p2-lonx-m = 3 660 | p2-sup = asfalto | estad-ano = Abril 2016 - marzo 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 45 154 345 | notas = }} O '''aeroporto internacional Chhatrapati Shivaji''' {{Códigos aeroportuarios|BOM|VABB}}, anteriormente coñecido como '''aeroporto internacional Sahar''', é o principal aeroporto internacional que serve a área metropolitana de [[Bombai]], na [[India]]. É o segundo aeroporto máis concorrido do país en termos de pasaxeiros despois do [[aeroporto de Delhi]], ademais de ser o 14º de [[Asia]] e o 29º máis concorrido do mundo no ano [[2016]], con 44,68 millóns de pasaxeiros. Tamén é o segundo máis concorrido do país en termos de carga. En marzo de [[2017]] superou a [[Londres-Gatwick]] como o aeroporto cunha única pista operativa ao mesmo tempo máis concorrido do mundo.<ref>{{cita web|título=Now, Mumbai world's busiest airport with only one runway|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/now-mumbai-worlds-busiest-airport-with-only-one-runway/articleshow/58652790.cms|editor=The Times of India|dataacceso=22 de xaneiro de 2018}}</ref> O aeroporto ten tres terminais operativas e opera uns 850 movementos de avións por día. No ano [[2015]] gañou o premio ASQ Best Airport Award na categoría dos aeroportos entre 25 e 40 pasaxeiros anuais concedido por [[Airports Council International]].<ref>{{cita web|título=Airport Service Quality (ASQ)|url=http://www.aci.aero/Customer-Experience-ASQ/ASQ-Awards/Past-Winners/2015|editor=Airports Council International|dataacceso=22 de xaneiro de 2018|data-arquivo=18 de setembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170918155050/http://www.aci.aero/Customer-Experience-ASQ/ASQ-Awards/Past-Winners/2015|url-morta=yes}}</ref> Tamén gañou o premio a Mellor Aeroporto na India e Centro de Asia na edición de [[2016]] dos World Airport Awards de [[Skytrax]].<ref>{{cita web|título=CSIA voted Best Airport in India and Central Asia|url=http://www.thehindubusinessline.com/economy/logistics/csia-voted-best-airport-in-india-and-central-asia/article8381079.ece|editor=The Hindu Business Line|dataacceso=24 de xaneiro de 2018}}</ref> O aeroporto está operado por Mumbai International Airport Limited (MIAL), unha empresa conxunta do consorcio formado pola Autoridade Aeroportuaria da India e GVK Industries Ltd, que foi elixida en febreiro de [[2006]] para encargarse da súa modernización.<ref>{{cita web|título=Mumbai International Airport Limited – MIAL|url=http://www.apaoindia.com/?page_id=164|editor=APAO|dataacceso=22 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170105084645/http://www.apaoindia.com/?page_id=164|dataarquivo=05 de xaneiro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> A nova terminal integrada T2 foi inaugurada o [[10 de xaneiro]] de [[2014]]<ref>{{cita web|título=Mumbai airport T2 to open for passengers on Feb 12|url=http://www.business-standard.com/article/economy-policy/mumbai-airport-t2-to-open-for-passengers-on-feb-12-114011001127_1.html|editor=Business Standard|dataacceso=24 de xaneiro de 2018|lingua=en}}</ref> e abríuse para as operacións internacionais o [[12 de febreiro]] do mesmo ano.<ref>{{cita web|título=With maiden Air India flight, T2 opens to public|url=http://www.dnaindia.com/mumbai/report-with-maiden-air-india-flight-t2-opens-to-public-1961614|editor=DNA India|dataacceso=24 de xaneiro de 2018|lingua=en}}</ref> O aeroporto foi bautizado na honra do emperador [[Imperio maratha|maratha]] do [[século XVII]] [[Chhatrapati Shivaji]]. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list |[[Air Arabia]] | [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] |[[Air China]] | [[Pequín-Capital]] |[[Air Canada]]| [[Toronto-Pearson]] |[[Air France]] | [[París-Charles de Gaulle]] |[[Air India]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto de Aurangabad|Aurangabad]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto Raja Bhoj|Bhopal]], [[Aeroporto Biju Patnaik|Bhubaneswar]], [[Aeroporto de Chandigarh|Chandigarh]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Coimbatore|Coimbatore]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto Devi Ahilya Bai Holkar|Indore]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Jamnagar|Jamnagar]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto de Jodhpur|Jodhpur]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Calicut|Kozhikode]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto de Madurai|Madurai]], [[Aeroporto de Mangalore|Mangalore]], [[Aeroporto de Mascate|Mascate]], [[Aeroporto Dr. Babasaheb Ambedkar|Nagpur]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto Swami Vivekananda|Raipur]], [[Aeroporto de Rajkot|Rajkot]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Thiruvananthapuram|Thiruvananthapuram]], [[Aeroporto Maharana Pratap|Udaipur]], [[Aeroporto Lal Bahadur Shastri|Varanasi]], [[Aeroporto de Visakhapatnam|Visakhapatnam]] |[[Air India Express]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] |[[Air Mauritius]] | [[Aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam|Mauricio]] |[[Air Seychelles]] | [[Aeroporto de Seychelles|Mahé]] |[[Alliance Air (India)|Alliance Air]] | [[Aeroporto de Bhuj|Bhuj]], [[Aeroporto de Bhavnagar|Bhavnagar]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Diu|Diu]], [[Aeroporto de Gwalior|Gwalior]], [[Aeroporto Devi Ahilya Bai Holkar|Indore]], [[Aeroporto de Shirdi|Shirdi]], [[Aeroporto de Surat|Surat]] |[[All Nippon Airways]] | [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] |[[Bangkok Airways]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]] |[[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] |[[Brussels Airlines]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] |[[Cathay Pacific]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] |[[Druk Air]] |'''Estacional:''' [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Paro|Paro]] |[[EgyptAir]] | [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]] |[[El Al]] | [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] |[[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] |[[Ethiopian Airlines]] | [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]] |[[Etihad Airways]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] |[[flydubai]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] |[[Garuda Indonesia]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]] |[[GoAir]]| [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto Biju Patnaik|Bhubaneswar]], [[Aeroporto de Chandigarh|Chandigarh]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Jammu|Jammu]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto Kushok Bakula Rimpochee|Leh]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto de Malé|Malé]],<ref>{{cita web|título=3 airlines to start scheduled flights; 2 new airlines to start operations|url=https://english.sun.mv/45642|editor=Sun.mv|dataacceso=21 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto Dr. Babasaheb Ambedkar|Nagpur]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]], [[Aeroporto de Srinagar|Srinagar]] |[[Gulf Air]] | [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]] |[[IndiGo]] | [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto Sri Guru Ram Dass Jee|Amritsar]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto Biju Patnaik|Bhubaneswar]], [[Aeroporto de Chandigarh|Chandigarh]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Coimbatore|Coimbatore]], [[Aeroporto de Dehradun|Dehradun]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto Devi Ahilya Bai Holkar|Indore]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Jammu|Jammu]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Calicut|Kozhikode]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto de Mangalore|Mangalore]], [[Aeroporto de Mascate|Mascate]], [[Aeroporto Dr. Babasaheb Ambedkar|Nagpur]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Swami Vivekananda|Raipur]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]], [[Aeroporto de Srinagar|Srinagar]], [[Aeroporto de Thiruvananthapuram|Thiruvananthapuram]], [[Aeroporto Maharana Pratap|Udaipur]], [[Aeroporto de Vadodara|Vadodara]], [[Aeroporto Lal Bahadur Shastri|Varanasi]], [[Aeroporto de Visakhapatnam|Visakhapatnam]] |[[Indonesia AirAsia X]]| [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] |[[Iran Air]] | [[Aeroporto Imán Khomeini|Teherán-Imán Khomeini]] |[[Iraqi Airways]] | [[Saddam International Airport|Baghdad]], [[Aeroporto de Najaf|Najaf]] |[[KLM]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] |[[Kenya Airways]] | [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Kenyatta]] |[[Korean Air]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] |[[Kuwait Airways]] | [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]] |[[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] |[[Malaysia Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] |[[Malindo Air]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] |[[Nepal Airlines]]| [[Aeroporto de Katmandú|Katmandú]] |[[Oman Air]] | [[Aeroporto de Mascate|Mascate]] |[[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] |[[RwandAir]] | [[Aeroporto de Kigali|Kigali]] |[[Saudia]] | [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Príncipe Mohammad bin Abdulaziz|Medina]] |[[Singapore Airlines]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] |[[SpiceJet]] |[[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto Sri Guru Ram Dass Jee|Amritsar]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Belgaum|Belgaum]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Jabalpur|Jabalpur]], [[Aeroporto de Jammu|Jammu]], [[Aeroporto de Kandla|Kandla]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Madurai|Madurai]], [[Aeroporto de Mangalore|Mangalore]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]],<ref name="SJ"/> [[Aeroporto de Porbandar|Porbandar]], [[Aeroporto de Surat|Surat]], [[Aeroporto de Srinagar|Srinagar]], [[Aeroporto de Tirupati|Tirupati]],<ref name="SJ"/> [[Aeroporto Maharana Pratap|Udaipur]],<ref name="SJ">{{cita web|título=SpiceJet flight schedules|url=http://www.spicejet.com/Schedules.aspx|editor=SpiceJet|dataacceso=22 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto Lal Bahadur Shastri|Varanasi]], [[Aeroporto de Visakhapatnam|Visakhapatnam]] |[[SriLankan Airlines]] | [[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]] |{{nowrap|[[Swiss International Air Lines]]}} | [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] |[[Thai Airways]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]] |[[Thai Lion Air]] | [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]] |[[Thai Smile]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]] |[[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]] |[[United Airlines]] | [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]] |[[Vistara]] | [[Aeroporto Sri Guru Ram Dass Jee|Amritsar]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]] |[[Yemenia]] | [[Aeroporto de Saná|Saná]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list | [[Aerologic]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] | [[Asiana Airlines Cargo]]| [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de IncheonSeul-Incheon]] | [[Atlas Air]]| [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Hahn]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de IncheonSeul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto de Toledo Express|Toledo]] | [[Blue Dart Aviation]]<ref>{{cita web|título=Corporate Background|url=https://bluedartaviation.com/corporatebg.htm|editor=Blue Dart|dataacceso=22 de xaneiro de 2018|data-arquivo=08 de xullo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160708112844/http://bluedartaviation.com/corporatebg.htm|url-morta=yes}}</ref>| [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Swami Vivekananda|Raipur]] | [[Cargolux]] | [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taouyuan]] | [[Cathay Pacific Cargo]]|[[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Londres-Heathrow]], [[Milán-Malpensa]], [[París-Charles de Gaulle]] | [[DHL Aviation]] <br/>operado por [[AeroLogic]]<ref>{{cita web|título=Winter schedule 2017/2018|url=https://www.aerologic.aero/network|editor=AeroLogic|dataacceso=24 de xaneiro de 2018}}</ref>|[[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]] | {{nowrap|DHL Aviation<br/>operado por [[Atlas Air]]}}| [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] | [[Emirates SkyCargo]]| [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | [[Ethiopian Airlines Cargo]]<ref>{{cita web|título=Cargo Network|url=http://www.ethiopianairlines.com/en/cargo/network.aspx|editor=Ethiopian Airlines|dataacceso=24 de xaneiro de 2018|data-arquivo=08 de abril de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140408103155/http://www.ethiopianairlines.com/en/cargo/network.aspx|url-morta=unfit}}</ref>| [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | [[Etihad Airways|Etihad Cargo]]| [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto de Nội Bài|Hanoi]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | [[FedEx Express]]| [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-International]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Hahn]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] | [[Fits Air]] | [[Aeroporto de Chennai|Chennai]] | [[Korean Air Cargo]]|[[Aeroporto de IncheonSeul-Incheon]] | [[Lufthansa Cargo]]<ref>[http://193.24.34.250/flightschedule/LHcargo_FlightSchedule.xls Lufthansa Cargo AG flight schedule] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051230043029/http://193.24.34.250/flightschedule/LHcargo_FlightSchedule.xls |date=30 de decembro de 2005 }} (9mb file in Excel format) only those destinations with MD-11 service are Lufthansa Cargo destinations</ref>| [[Aeroporto de Almati|Almati]], [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Krasnoyarsk-Yemelyanovo|Krasnoyarsk]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]] |[[MASkargo]]<ref>{{Cita web|url=https://www.asiatoday.com.au/content/malaysia-airlines-maskargo|title=MALAYSIA AIRLINES - MASKargo|work=Asia Today International|accessdate=27 de febreiro de 2017}}</ref>|[[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]]<ref>{{Cita web|url=http://www.maskargo.com/fleet/network |title=MAS Cargo network |publisher=Maskargo.com |date=2016-10-30 |accessdate=2017-03-27}}</ref> | [[Qatar Airways Cargo]]<ref>{{Cita web|url=http://www.qrcargo.com/qrcg|title=Route Map|accessdate=27 de febreiro de 2017|work=[[Qatar Airways Cargo]]}} Enlarge the map to see all mentioned destinations</ref>| [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] | [[Saudia Cargo]]<ref>{{Cita web|url=http://saudiacargo.com/freighterschedule/2017%20Winter%20Freighter%20Schedule%20effective%20(01%20FEB%2017-28%20FEB%2017).pdf|title=2017 Winter Freighter Schedule effective (01 FEB 17-28 FEB 17)|work=[[Saudia Cargo]]|format=PDF|accessdate=27 de febreiro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170228075327/http://saudiacargo.com/freighterschedule/2017%20Winter%20Freighter%20Schedule%20effective%20(01%20FEB%2017-28%20FEB%2017).pdf|dataarquivo=28 de febreiro de 2017|urlmorta=yes}}</ref>| [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]] | [[Singapore Airlines Cargo]]<ref name="siacargonetworkmap">{{Cita web|url=http://www.siacargo.com/network.asp |title=Our Network |publisher=siacargo.com |date= |accessdate=2017-03-27}}</ref>| [[Ámsterdam-Schiphol]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] | [[Transmile Air Services]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-International]] | [[Turkish Airlines Cargo]]<ref>{{Cita web|url=http://www.turkishcargo.com.tr/documents/Turkishcargo/download_2015/S15_CARGO_SCHEDULE(UTC)-ekim-sonu-EN.pdf|title=WINTER 2016 CARGO SCHEDULE (16-22 JAN 2017)|work=Turkish Airlines Cargo|accessdate=27 de febreiro de 2017|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170623030532/http://www.turkishcargo.com.tr/documents/Turkishcargo/download_2015/S15_CARGO_SCHEDULE(UTC)-ekim-sonu-EN.pdf|dataarquivo=23 de xuño de 2017|urlmorta=yes}}</ref>| [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Istanbul-Atatürk]], [[Aeroporto de Nội Bài|Hanoi]] | [[UPS Airlines]]<ref>{{Cita web|url=https://www.ups.com/aircargo/using/services/airports/internationalAirports.pdf|format=PDF|title=International Airports served by UPS Cargo|work=UPS Cargo|accessdate=27 de febreiro de 2017}}</ref>| [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-International]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Hahn]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Leipzig/Halle|Leipzig/Halle]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] |[[Uni-Top Airlines]]<ref>{{Cita web |url=http://www.uw-air.com/en/services/index_29.html |title=Uni-Top Airlines: Flight Schedule |publisher=Uw-air.com |date= |accessdate=2017-03-27 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180124152928/http://www.uw-air.com/en/services/index_29.html |dataarquivo=24 de xaneiro de 2018 |urlmorta=yes }}</ref>| [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]] |[[Uzbekistan Airways]]<ref name=HYcargo>{{Cita web |url=https://www.uzairways.com/en/news/boeing-767-300-flights-new-format-navoi |title=Uzbekistan Airways cargo 767 freighter flights new format |publisher=Uzairways.com |date=2015-03-04 |accessdate=2017-03-27 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180103011638/https://www.uzairways.com/en/news/boeing-767-300-flights-new-format-navoi |dataarquivo=03 de xaneiro de 2018 |urlmorta=yes }}</ref> | [[Aeroporto Heydar Aliyev|Baku]], [[Aeroporto de Tashkent|Tashkent]] }} == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20111115232517/http://www.csia.in/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da India|Bombai]] 1hxhze0mdya7wvh2ow352l3dnrh5q9e 0 401946 6149295 5958698 2022-08-03T10:02:38Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Iloílo | nomenativo = ''Pangkalibutan nga Hulugpaan sang Iloilo''<br/>''Paliparang Pandaigdig ng Iloilo'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = ILO | ICAO = RPVI | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Autoridade da Aviación Civil de Filipinas | dono-oper = | cidade-sirve = [[Iloílo]] | localización = [[Cabatuan]] | elevación-f = 27 | elevación-m = 8 | coordenadas = {{Coordenadas|10|49|58|N|122|29|36|E|type:airport|display=inline,title}} | web = | p1-número = 02/20 | p1-lonx-f = 8 202 | p1-lonx-m = 2 500 | p1-sup = formigón asfáltico | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = | dato-estad1 = | notas = }} O '''aeroporto internacional de Iloílo''' {{Códigos aeroportuarios|ILO|RPVI}}, tamén coñecido como '''aeroporto de Cabatuan''',<ref>{{cita web|título=How To Get Here|url=http://oton.gov.ph/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=44&Itemid=75|editor=Minicipality of Oton|dataacceso=28 de xaneiro de 2018|data-arquivo=10 de decembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151210072451/http://oton.gov.ph/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=44&Itemid=75|url-morta=unfit}}</ref> polo municipio onde está situado, ou tamén '''aeroporto de Santa Barbara''' polo municipio próximo do mesmo nome,<ref>{{cita web|título=U.S. Navy Ships On Station To Support Armed Forces of the Philippines|url=http://www.navy.mil/submit/display.asp?story_id=38063|editor=U.S. Navy|dataacceso=28 de xaneiro de 2018|data-arquivo=11 de decembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131211013628/http://www.navy.mil/submit/display.asp?story_id=38063|url-morta=yes}}</ref> é o aeroporto que serve á provincia filipina de [[Iloílo]], incluída a Cidade de Ioílo, o centro de goberno da rexión de [[Visayas Occidental]]. Iniciou os seus servizs comerciais o [[14 de xuño]] de [[2007]] tras unha década de planificación e construción, substituíndo ao [[aeroporto de Mandurriao]], no centro da cidade, que estivo operativo durante máis de 70 anos. O novo aeroporto herdou os códigos IATA e OACI do vello, ademais da súa posición como cuarto aeroporto máis concorrido de [[Filipinas]].<ref>{{cita web|título=Iloilo International Airport|url=http://www.exploreiloilo.com/info/iloilo-airport|editor=Explore Iloilo|dataacceso=28 de xaneiro de 2018}}</ref> É o primeiro aeroporto tanto da rexión de Visayas Occidental como da illa de [[Panay]] construído segundo os estándares internacionais e está considerado a principal porta de entrada á zona.<ref>{{cita web|título=Aquino assures Iloilo airport as main gateway of W. Visayas|url=http://www.sunstar.com.ph/iloilo/local-news/2012/06/02/aquino-assures-iloilo-airport-main-gateway-w-visayas-224648|editor=SunStar|dataacceso=28 de xaneiro de 2018|data-arquivo=06 de decembro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20141206235457/http://www.sunstar.com.ph/iloilo/local-news/2012/06/02/aquino-assures-iloilo-airport-main-gateway-w-visayas-224648|url-morta=unfit}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{airport-dest-list | [[Air Juan]] | [[Aeroporto de Cuyo|Cuyo]], [[Aeroporto de Sipalay|Sipalay]] | [[Cebu Pacific]] | [[Aeroporto de Laguindingan|Cagayan de Oro]], [[Aeroporto de Mactan-Cebú|Cebú]], [[Aeroporto internacional Francisco Bangoy|Davao]], [[Aeroporto de General Santos|General Santos]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]], [[Aeroporto de Puerto Princesa|Puerto Princesa]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] | [[Cebu Pacific]]<br/>{{nowrap|operado por [[Cebgo]]}} | [[Aeroporto de Mactan-Cebú|Cebú]], [[Aeroporto de Laguindingan|Cagayan de Oro]] | [[Philippine Airlines]]<br />{{nowrap|operado por [[PAL Express]]}} | [[Aeroporto de Mactan-Cebú|Cebú]], [[Aeroporto de General Santos|General Santos]], [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]] | [[Philippines AirAsia]] | [[Aeroporto de Clark|Clark]],<ref>{{cita web|título=AirAsia adds 3 domestic flights from Clark Airport|url=http://www.sunstar.com.ph/pampanga/local-news/2017/11/26/airasia-adds-3-domestic-flights-clark-airport-576800|editor=SunStar|dataacceso=28 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]]<ref>{{cita web|título=Corporate News AirAsia to add Manila-Iloilo flights in Sept.|url=http://www.bworldonline.com/content.php?section=Corporate&title=airasia-to-add-manila-iloilo-flights-in-sept.&id=149335|editor=Business World Online|dataacceso=28 de xaneiro de 2018}}</ref> }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Filipinas|Iloilo]] gryfcaj3iqyrzyjgn3earwgxm9wqns8 0 402089 6149272 5402164 2022-08-03T09:49:56Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Aktion | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = | ancho-imaxe = | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = PVK | ICAO = LGPZ | FAA = | LID = | tipo = público/militar | dono = | operador = | dono-oper = Fraport AG/Copelouzos Group | cidade-sirve = [[Preveza]] e [[Lefkada]] | localización = [[Aktion]] | elevación-f = 11 | elevación-m = 3 | coordenadas = {{Coordenadas|38|55|32|N|20|45|55|E|type:airport|display=inline,title}} | web = https://www.pvk-airport.gr/ | p1-número = 07L/25R | p1-lonx-f = 9 419 | p1-lonx-m = 2 871 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 569 249<ref>{{cita web|título=Aktion Airport - 2017 vs 2016|url=https://www.pvk-airport.gr/uploads/sys_nodelng/2/2879//Aktion_12_Traffic_2017vs2016.pdf|editor=Fraport Greece|dataacceso=29 de xaneiro de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto nacional de Aktion''' {{Códigos aeroportuarios|PVK|LGPZ}}, tamén coñecido como '''aeroporto de Preveza''', é un aeroporto que serve ás cidades de [[Preveza]] e [[Lefkada]] en [[Grecia]]. As súas instalacións tamén son usadas pola [[OTAN]] e a [[Forza Aérea de Grecia]]. O aeroporto comezou a operar no ano [[1968]].<ref>{{cita web|título=Aktion Airport|url=http://www.alxd.gr/AirportGuide/aktio/aktioE.html|editor=Greek Airport Guide|dataacceso=29 de xaneiro de 2018|data-arquivo=10 de abril de 2015|url-arquivo=https://archive.is/20150410203517/http://www.alxd.gr/AirportGuide/aktio/aktioE.html|url-morta=unfit}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list |[[Adria Airways]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Liubliana|Liubliana]] |[[ASL Airlines France]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] |[[Austrian Airlines]]| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Viena|Viena]] |[[Avanti Air]]|'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Innsbruck|Innsbruck]] |[[Air Serbia#Aviolet|Aviolet]]<br/>{{nowrap|operado por [[Air Serbia]]}}| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Belgrado-Nikola Tesla|Belgrado]] |[[Braathens Regional Aviation]]|'''Chárter estacional:''' [[Gotemburgo-Landvetter|Gotemburgo]], [[Aeroporto de Malmö|Malmö]] |[[Blu-express]]<br/>{{nowrap|operado por [[Blue Panorama Airlines]]}}| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Bérgamo|Bérgamo]],<ref>{{cita web|título=Blu Express adds new seasonal routes in S17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270516/blu-express-adds-new-seasonal-routes-in-s17/|editor=Routes Online|dataacceso=29 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Roma-Fiumicino]] |[[Blue Air]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]] |[[British Airways]]| '''Chárter estacional:''' [[Londres-Heathrow]] |[[Condor Flugdienst|Condor]]|'''Estacional:''' [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[Aeroporto de Stuttgart|Stuttgart]] |[[Danish Air Transport]]|'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Aarhus|Aarhus]], [[Aeroporto de Billund|Billund]], [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]] |[[easyJet]]| '''Estacional:''' [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] |[[Eurowings]]|'''Estacional:'''[[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]] |[[Finnair]]| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Helsinqui|Helsinqui]]<ref>{{cita web|título=Finnair Adds New European Routes in S16|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/250596/finnair-adds-new-european-routes-in-s16/|editor=Routes Online|dataacceso=29 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Flybe]]|'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Birmingham|Birmingham]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] |[[Germania (aeroliña)|Germania]]|'''Chárter estacional:'''[[Londres-Gatwick]] |[[Norwegian Air Shuttle]]| '''Estacional:''' [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Oslo-Gardermoen]] |[[Novair]]| '''Chárter estacional:''' [[Oslo-Gardermoen]],[[Estocolmo-Arlanda]] |[[Olympic Air]]| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Atenas|Atenas]] |[[People's Viennaline]]| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Sankt Gallen-Altenrhein|Sankt Gallen/Altenrhein]]<br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Salzburgo|Salzburgo]] (comeza en xuño de 2018),<ref>{{cita web|título=Peoples fliegt Charterflüge ab Salzburg|url=http://www.austrianaviation.net/detail/peoples-fliegt-charterfluege-ab-salzburg/|editor=Austrian Aviation|dataacceso=29 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Viena|Viena]] |[[Scandinavian Airlines]]| '''Chárter estacional:''' [[Gotemburgo-Landvetter|Gotemburgo]], [[Aeroporto de Bergen|Bergen]], [[Aeroporto de Stavanger, Sola|Stavanger]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Oslo-Gardermoen]] |[[Sky Express (Grecia)|Sky Express]]| [[Aeroporto de Corfú|Corfú]], [[Aeroporto de Cefalonia|Cefalonia]], [[Aeroporto de Sitia|Sitia]] |[[Small Planet Airlines]]| '''Chárter estacional:'''[[Aeroporto de Katowice|Katowice]], [[Londres-Gatwick]] |[[SmartWings]]<br/>{{nowrap|operado por [[Travel Service Airlines]]}}| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Brno-Tuřany|Brno]], [[Aeroporto de Praga|Praga]] |[[TAROM]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Cluj-Napoca|Cluj-Napoca]] |[[Thomas Cook Airlines]]| '''Estacional:''' [[Aeroporto de Bristol|Bristol]],(comeza en maio de 2018) [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] |[[Thomas Cook Airlines Scandinavia]]| '''Chárter estacional:'''[[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto de Helsinqui|Helsinqui]], [[Oslo-Gardermoen]] |[[Transavia]]| '''Estacional:''' [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] |[[Travel Service Polska]]|'''Chárter estacional:''' [[Varsovia-Chopin]] |[[TUI Airways]]| '''Estacional:''' [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] |{{nowrap|[[TUI fly Netherlands]]}}| '''Chárter:''' [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] |[[Volotea]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Bari|Bari]],<ref>{{cita web|título=Volotea S17 New routes as of 10OCT16|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/269256/volotea-s17-new-routes-as-of-10oct16/|editor=Routes Online|dataacceso=29 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Nápoles|Nápoles]],<ref>{{cita web|título=Volotea S17 New routes as of 14OCT16|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/269344/volotea-s17-new-routes-as-of-14oct16/|editor=Routes Online|dataacceso=29 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Venecia|Venecia]] |[[Vueling]] | '''Estacional:''' [[Roma-Fiumicino]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.pvk-airport.gr/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Grecia|Aktion]] qjht6631z5rnr4sjf1a0c326vfp7fqd 0 402167 6149303 5643078 2022-08-03T10:07:33Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Melbourne | nomenativo = ''Melbourne Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Tullamarine International terminal Vabre-1.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = MEL | ICAO = YMML | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Leased Commonwealth Airport | operador = Australia Pacific Airports Corporation Limited | dono-oper = | cidade-sirve = [[Melbourne]] | localización = [[Tullamarine]] | elevación-f = 434 | elevación-m = 132 | coordenadas = {{Coordenadas|37|40|24|S|144|50|36|E|type:airport|display=inline,title}} | web = [https://www.melbourneairport.com.au/ melbourneairport.com.au] | p1-número = 09/27 | p1-lonx-f = 7 500 | p1-lonx-m = 2 286 | p1-sup = asfalto | p2-número = 16/34 | p2-lonx-f = 11 998 | p2-lonx-m = 3 657 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2015/2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 33 704 854 | notas = }} O '''aeroporto de Melbourne''' {{Códigos aeroportuarios|MEL|YMML}}, coloquialmente coñecido como '''aeroporto de Tullamarine''', é o principal aeroporto que serve á cidade de [[Melbourne]] e o segundo máis concorrido de [[Australia]]. Foi inaugurado en [[1970]] para substituír o próximo [[aeroporto de Essendon]]. Trátase do único aeroporto internacional dos catro que serven a área metropolitana de Melbourne. O aeroporto ten catro terminais: unha internacinal, dúas domésticas e outra doméstica para aeroliñas de baixo custo. Está situado a 23 quilómetros do centro da cidade, xunto o suburbio de [[Tullamarine]]. O aeroporto ten o seu propio código postal—Melbourne Airport, Victoria (código postal 3045).<ref>{{cita web|título=Post code 3045|url=http://www.auspostcode.com/postcode/3045|editor=Australia Post Codes|dataacceso=30 de xaneiro de 2018|data-arquivo=07 de xullo de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110707190651/http://www.auspostcode.com/postcode/3045|url-morta=unfit}}</ref> En 2016-17 usaron o aeroporto ao redor dos 25 millóns de pasaxeiros domésticos e 10 millóns de internacionais.<ref>{{cita web|título=Airport Traffic Data|url=https://bitre.gov.au/publications/ongoing/airport_traffic_data.aspx|editor=BITRE|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> A ruta entre Melbourne e [[Sydney]] é a quinta con máis pasaxeiros do mundo.<ref>{{cita web|título=60th Edition of IATA World Air Transport Statistics Released|url=http://www.iata.org/pressroom/pr/Pages/2016-07-05-01.aspx|editor=IATA|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> O aeroporto opera voos directos a 33 destinos domésticos e a destinos internacionais no [[Pacífico]], [[Europa]], [[Asia]] e [[Norteamérica]]. Melbourne é un gran centro de conexións para [[Qantas]] e [[Virgin Australia]], mentres que [[Jetstar Airways]] e [[Tiger Airways Australia]] utilizan o aeroporto como base principal.. A nivel doméstico, Melbourne é a sede de [[Australian air Express]] e [[Toll Priority]] e manexa máis voos de carga internos que calquera outro aeroporto do país. == Aeroliñas e destinos == === Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list |[[AirAsia X]]|[[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] |[[Aircalin]]|[[Aeroporto internacional La Tontouta|Nouméa]] |[[Air Canada]]|[[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] (reanúdase en xuño de 2018)<ref>{{cita web|título=Air Canada To Launch New International Boeing 787 Dreamliner Routes from Vancouver|url=https://aircanada.mediaroom.com/2017-08-31-Air-Canada-To-Launch-New-International-Boeing-787-Dreamliner-Routes-from-Vancouver|editor=Air Canada|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref><br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]]<ref>{{cita web|título=Air Canada to fly Melbourne-Vancouver from December|url=https://www.ausbt.com.au/air-canada-to-fly-melbourne-vancouver-from-december|editor=Australian Business Traveller|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Air China]]|[[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] |[[Air India]]|[[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]] |[[Airnorth]]|[[Aeroporto de Toowoomba Wellcamp|Toowoomba Wellcamp]]<ref>{{cita web|título=Destination: Melbourne and Cairns - Wellcamp Airport announces two new routes|url=http://www.wellcamp.com.au/latest-news/media-releases/destination-melbourne-and-cairns|editor=Toowoomba Wellcamp Airport|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Air New Zealand]]|[[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de ChristchurchChristchurch]], [[Aeroporto de Queenstown|Queenstown]], [[Aeroporto de Wellington|Wellington]] |[[Alliance Airlines]]|'''Chárter:''' [[Aeroporto de Ayers Rock|Uluru/Ayers Rock]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]]<ref>{{cita web|título=Where we fly|url=http://www.allianceairlines.com.au/where-we-fly|editor=Alliance Airlines|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Beijing Capital Airlines]]|[[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]]<ref>{{cita web|título=Capital Airlines Plans Australia Debut in late-Sep 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/267118/capital-airlines-plans-australia-debut-in-late-sep-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Cathay Pacific]]|[[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] |[[China Airlines]]|[[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]]<ref>{{cita web|título=China Airlines to Start Melbourne Service from late-Oct 2015|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/249561/china-airlines-to-start-melbourne-service-from-late-oct-2015/|editor=Routes Online|dataacceso=30 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171227130304/https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/249561/china-airlines-to-start-melbourne-service-from-late-oct-2015/|dataarquivo=27 de decembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref><br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de ChristchurchChristchurch]] |[[China Eastern Airlines]] |[[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] |{{nowrap|[[China Southern Airlines]]}}|[[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]]<ref>{{cite web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273027/china-southern-launches-shenzhen-melbourne-from-june-2017/|title=China Southern launches Shenzhen – Melbourne from June 2017|publisher=routesonline|accessdate=26 May 2017}}</ref> |[[Emirates]]|[[Aeroporto de Auckland|Auckland]] (remata en marzo de 2018),<ref>{{cita web|título=Emirates Auckland service changes in NS18|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275208/emirates-auckland-service-changes-in-ns18/|editor=Routes Online|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] |[[Etihad Airways]]|[[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] |[[Fiji Airways]]|[[Aeroporto de Nadi|Nadi]] |[[Garuda Indonesia]]|[[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]] |[[Hainan Airlines]]|[[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]],<ref>{{cita web|título=Hainan Airlines plans Changsha – Melbourne launch in Nov 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/268797/hainan-airlines-plans-changsha-melbourne-launch-in-nov-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]]<ref>{{cita web|título=Hainan plans Xi’An – Melbourne Nov 2016 launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/268592/hainan-plans-xian-melbourne-nov-2016-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Japan Airlines]]|[[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]]<ref>{{cita web|título=JAL proposes Melbourne launch in Sep 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273026/jal-proposes-melbourne-launch-in-sep-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Jetstar Airways]]|[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Ayers Rock|Ayres Rock]],<ref>{{cita web|título=Jetstar to launch Melbourne-Uluru service|url=http://www.travelweekly.com.au/article/Jetstar-to-launch-Melbourne-Uluru-service/|editor=Travel Weekly|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Ballina|Ballina]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Christchurch|Christchurch]], [[Aeroporto de Darwin|Darwin]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]], [[Aeroporto de Gold Coast|Gold Coast]], [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]], [[Aeroporto de Hobart|Hobart]], [[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]], [[Aeroporto de Launceston|Launceston]], [[Aeroporto de Newcastle (Australia)|Newcastle]], [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto Whitsunday Coast|Proserpine]],<ref name="ReferenceA">{{cita web|título=Qantas and Jetstar boost Queensland flying|url=https://www.qantasnewsroom.com.au/media-releases/qantas-and-jetstar-boost-queensland-flying/|editor=Qantas|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Queenstown|Queenstown]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Sunshine Coast|Sunshine Coast]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]]<ref>{{cita web|título=Jetstar boosts tourism from China with new flights to Melbourne|url=http://newsroom.jetstar.com/jetstar-boosts-tourism-from-china-with-new-flights-to-melbourne|editor=Jetstar|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[LATAM Chile]]|[[Aeroporto Comodoro Arturo Merino Benítez|Santiago de Chile]]<ref>{{cita web|título=LATAM to fly Melbourne-Santiago from October 2017|url=https://www.ausbt.com.au/latam-to-fly-melbourne-santiago|editor=Australian Business Traveller|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Malaysia Airlines]]|[[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] |[[Philippine Airlines]]|[[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]] |[[Qantas]]|[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Alice Springs|Alice Springs]], [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Broome|Broome]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Canberra|Canberra]], [[Aeroporto de Christchurch|Christchurch]], [[Aeroporto de Darwin|Darwin]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] (remata en marzo de 2018),<ref>{{cita web|título=QANTAS opens Perth – London bookings for March 2018 launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272575/qantas-opens-perth-london-bookings-for-march-2018-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Gold Coast|Gold Coast]],<ref>{{cita web|título=Qantas to start Melbourne-Gold Coast flights from October|url=https://www.ausbt.com.au/qantas-to-kick-off-melbourne-gold-coast-flights|editor=Australian Business Traveller|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto da Illa Hamilton|Illa Hamilton]],<ref name="ReferenceA"/> [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]]<ref>{{cita web|título=Qantas to resume Melbourne-Tokyo (Narita) as Jetstar withdraws from route|url=http://australianaviation.com.au/2016/09/qantas-to-resume-melbourne-tokyo-narita-as-jetstar-withdraws-from-route/|editor=Australian Aviation|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Qantas]] <br> {{nowrap|operado por [[Jetconnect]]}}|[[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Wellington|Wellington]] |[[QantasLink]] <br> operado por [[Cobham Aviation Services Australia|Cobham]] | [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]],<ref name="auto">{{cita web|título=Qantas to fly Boeing 717s between Sydney, Melbourne, Brisbane|url=https://www.ausbt.com.au/qantas-to-fly-boeing-717s-between-sydney-melbourne-brisbane|editor=Australian Business Traveller|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Canberra|Canberra]], [[Aeroporto de Hobart|Hobart]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]]<ref name="auto"/> <br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Launceston|Launceston]], [[Aeroporto de Sunshine Coast|Sunshine Coast]]<ref>{{cita web|título=QantasLink to start Melbourne-Sunshine Coast flights|url=https://mysunshinecoast.com.au/news/news-display/qantaslink-to-start-melbourne-sunshine-coast-flights,44901|editor=My Sunshine Coast|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[QantasLink]] <br> {{nowrap|operado por [[Eastern Australia Airlines]]}} |[[Aeroporto de Canberra|Canberra]], [[Aeroporto de Devonport|Devonport]], [[Aeroporto de Launceston|Launceston]], [[Aeroporto de Mildura|Mildura]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Kingscote|Kingscote]]<ref>{{cita web|título=Qantaslink hopping to Kangaroo Island|url=https://www.qantasnewsroom.com.au/media-releases/qantaslink-hopping-to-kangaroo-island/|editor=Qantas|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Qatar Airways]]|[[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] |[[Regional Express Airlines]]|[[Aeroporto de Albury|Albury]], [[Aeroporto de Burnie|Burnie-Wynyard]], [[Aeroporto da Illa King|Illa King]], [[Aeroporto de Merimbula|Merimbula]], [[Aeroporto de Mildura|Mildura]], [[Aeroporto de Mount Gambier|Mount Gambier]], [[Aeroporto de Wagga Wagga|Wagga Wagga]] |[[Royal Brunei Airlines]]|[[Aeroporto de Brunei|Bandar Seri Begawan]] |[[Scoot]]|[[Aeroporto de Singapur|Singapur]] |[[Sichuan Airlines]]|[[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]] |[[Singapore Airlines]]|[[Aeroporto de Singapur|Singapur]] |[[SriLankan Airlines]]|[[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]]<ref>{{cita web|título=SriLankan Airlines resumes Melbourne service from Oct 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273036/srilankan-airlines-resumes-melbourne-service-from-oct-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Thai Airways]]|[[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]] |[[Tianjin Airlines]]|[[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]]<ref>{{cita web|título=Tianjin Airlines moves Chongqing – Melbourne launch to late-Oct 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273219/tianjin-airlines-moves-chongqing-melbourne-launch-to-late-oct-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[Tigerair Australia]]|[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Canberra|Canberra]],<ref>{{cita web|título=Cheap flights to Melbourne return, Tigerair announces daily route|url=http://www.canberratimes.com.au/act-news/cheap-flights-to-melbourne-return-tigerair-announces-daily-route-20160822-gqxz8d.html|editor=The Canberra Times|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Coffs Harbour|Coffs Harbour]],<ref>{{cita web|título=Tigerair to begin operating weekday services between Coffs Harbour and Melbourne|url=http://www.abc.net.au/news/2015-08-27/tigerair-to-begin-operating-weekday-services-between-coffs-harb/6729024|editor=ABC|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Gold Coast|Gold Coast]], [[Aeroporto de Hobart|Hobart]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]] |[[United Airlines]]|[[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] |[[Vietnam Airlines]]|[[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]] |[[Virgin Australia]]|[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Canberra|Canberra]], [[Aeroporto de Christchurch|Christchurch]], [[Aeroporto de Darwin|Darwin]], [[Aeroporto de Gold Coast|Gold Coast]], [[Aeroporto da Illa Hamilton|Illa Hamilton]], [[Aeroporto de Hobart|Hobart]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Kalgoorlie-Boulder|Kalgoorlie-Boulder]], [[Aeroporto de Launceston|Launceston]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Mildura|Mildura]], [[Aeroporto de Nadi|Nadi]], [[Aeroporto de Newcastle (Australia)|Newcastle]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Aeroporto de Sunshine Coast|Sunshine Coast]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] |[[XiamenAir]]|[[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]],<ref>{{cita web|título=Xiamen Air to start Melbourne-Hangzhou services|url=http://australianaviation.com.au/2017/09/xiamen-air-to-start-melbourne-hangzhou-services/|editor=Australian Aviation|dataacceso=30 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]] }} === Carga === {| class="wikitable" !Aeroliñas !Destinos |- |[[Australian airExpress]] |[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Canberra|Canberra]], [[Aeroporto de Gold Coast|Gold Coast]], [[Aeroporto de Hobart|Hobart]], [[Aeroporto de Launceston|Launceston]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]] |- |[[Cathay Pacific Cargo]] |[[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto de Toowoomba Wellcamp|Toowoomba Wellcamp]] |- |[[MASkargo]] |[[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] |- |[[Polar Air Cargo]] |[[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] |- |[[Singapore Airlines Cargo]] |[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] |- |[[Toll Aviation]] |[[Aeroporto de Bankstown|Sydney-Bankstown]] |- |[[Toll Priority]] |[[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] |- |[[Toll Priority]] <br>operado por [[Toll Aviation]] |[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] |} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.melbourneairport.com.au/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Australia|Melbourne]] nrrb803xw74tp4titxyowvftmaqsgcs 0 402265 6149319 6108126 2022-08-03T10:22:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo | nomenativo = ''O. R. Tambo International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = | ancho-imaxe = | título = | imaxe2 = JohannesburgIntlAirport.jpg | ancho-imaxe2 = 300px | título 2 = | IATA = JNB | ICAO = FAOR | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Airports Company South Africa | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Xohanesburgo]] e [[Pretoria]] | localización = [[Kempton Park]] | elevación-f = 5 558 | elevación-m = 1 694 | coordenadas = {{Coordenadas|26|08|21|S|028|14|46|E|type:airport|display=inline,title}} | web = [http://www.airports.co.za/airports/or-tambo-international airports.co.za] | p1-número = 03L/21R | p1-lonx-f = 14 495 | p1-lonx-m = 4 418 | p1-sup = asfalto | p2-número = 03R/21L | p2-lonx-f = 11 155 | p2-lonx-m = 3 400 | p2-sup = asfalto | estad-ano = abril 2016 - marzo 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 20 692 780 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Xohanesburgo-O.R. Tambo''' {{Códigos aeroportuarios|JNB|FAOR}} é un gran aeroporto internacional situado en [[Kempton Park]], a 22 quilómetros ao leste do centro de [[Xohanesburgo]] e a 40 ao sur de [[Pretoria]]. É o principal aeroporto de [[Suráfrica]], tanto para voos domésticos como para internacionais, e é o aeroporto máis concorrido de [[África]] cunha capacidade para encargarse de 28 millóns de pasaxeiros cada ano.<ref>{{cita web|título=World Cup improvements at Johannesburg airport nearly complete|url=https://www.youtube.com/watch?v=MZyAAUZrNLU|editor=YouTube|dataacceso=31 de xaneiro de 2018}}</ref> O aeroporto é o centro de conexións para a aeroliña máis grande do país, [[South African Airways]] (SAA), e para varias aeroliñas locais máis pequenas. No ano [[2016]] pasaron polas súas instalacións máis de 20 millóns de pasaxeiros.<ref>{{cita web|título=Passenger statistics|url=http://www.acsamedia.co.za/stats.htm?airport=ORTIA|editor=Airports Company South Africa|dataacceso=31 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151124224748/http://www.acsamedia.co.za/stats.htm?airport=ORTIA|dataarquivo=24 de novembro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> Orixinalmente foi coñecido como '''aeroporto internacional Jan Smuts''', polo antigo primeiro ministro de Suráfrica [[Jan Smuts]]. En [[1994]] foi renomeado como '''aeroporto internacional de Xohanesburgo''' cando o novo goberno do país puxo en funcionamento unha política de non poñer nomes de políticos aos aeroportos. Porén, a política foi eliminada posteriormente e o aeroporto foi rebautizado novamente o [[27 de outubro]] de [[2006]] na honra de [[Oliver Reginald Tambo]], antigo presidente do [[Congreso Nacional Africano]].<ref>{{cita web|título=OR Tambo now official|url=http://www.news24.com/News24/South_Africa/News/0,,2-7-1442_2021445,00.html|editor=News24|dataacceso=31 de xaneiro de 2018|data-arquivo=05 de novembro de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20061105034107/http://www.news24.com/News24/South_Africa/News/0,,2-7-1442_2021445,00.html|url-morta=unfit}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list |[[Air Austral]] | [[Aeroporto de Saint Denis-Roland Garros|Saint-Denis de la Réunion]] |[[Air Botswana]] | [[Aeroporto de Francistown|Francistown]], [[Aeroporto Sir Seretse Khama|Gaborone]], [[Aeroporto de Kasane|Kasane]], [[Aeroporto de Maun|Maun]] |[[Air China]] | [[Pequín-Capital]] |[[Air France]] | [[París-Charles de Gaulle]] |[[Airlink]] | [[Aeroporto Internacional Ivato|Antananarivo]], [[Aeroporto de Beira|Beira]], [[Aeroporto de Bloemfontein|Bloemfontein]], [[Aeroporto Joshua Mqabuko Nkomo|Bulawayo]], [[Aeroporto Sir Seretse Khama|Gaborone]], [[Aeroporto de Harare|Harare]], [[Aeroporto de Kasane|Kasane]], [[Aeroporto de Lusaca|Lusaca]], [[Aeroporto internacional Moshoeshoe I|Maseru]], [[Aeroporto de Maun|Maun]], [[Aeroporto de Nampula|Nampula]], [[Aeroporto de Ndola|Ndola]], [[Aeroporto Kruger Mpumalanga|Nelspruit]], [[Aeroporto Fascene|Nosy Be]], [[Aeroporto de Pemba (Mozambique)|Pemba]], [[Aeroporto Hendrik Van Eck|Phalaborwa]], [[Aeroporto de Pietermaritzburg|Pietermaritzburg]], [[Aeroporto de Polokwane|Polokwane]], [[Aeroporto de Santa Helena|Santa Helena]],<ref>{{cita web|título=Flight prices to St Helena announced|url=http://www.sthelenalocal.com/flight-prices-st-helena-announced/|editor=St Helena Local|dataacceso=31 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171107020758/http://www.sthelenalocal.com/flight-prices-st-helena-announced/|dataarquivo=07 de novembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Sishen]], [[Aeroporto de Skukuza|Skukuza]], [[Aeroporto de Chingozi|Tete]], [[Aeroporto de Mthatha|Umtata]], [[Aeroporto de Upington|Upington]], [[Aeroporto Hosea Kutako|Windhoek-Hosea Kutako]], [[Aeroporto de Vilankulo|Vilanculos]]<br/> '''Chárter:''' [[Base Aérea da illa de Ascensión|Illa de Ascensión]]<ref>{{cita web|título=Airlink|url=http://www.ascension-island.gov.ac/government/travel-shipping/flights/airlink/|editor=Ascension Island Government|dataacceso=31 de xaneiro de 2018|data-arquivo=14 de outubro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171014183603/http://www.ascension-island.gov.ac/government/travel-shipping/flights/airlink/|url-morta=yes}}</ref> |[[Air Mauritius]] | [[Aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam|Mauricio]] |[[Air Namibia]] | [[Aeroporto de Walvis Bay|Walvis Bay]], [[Aeroporto Hosea Kutako|Windhoek-Hosea Kutako]] |[[Air Seychelles]] | [[Aeroporto de Seychelles|Mahé]] |[[Air Zimbabwe]] | [[Aeroporto Joshua Mqabuko Nkomo|Bulawayo]], [[Aeroporto de Harare|Harare]], [[Aeroporto de Victoria Falls|Victoria Falls]] |[[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] |[[British Airways]] <br/>{{nowrap|operado por [[Comair (Suráfrica)|Comair]]}} | [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cidade do Cabo]], [[Aeroporto Rei Shaka|Durban]], [[Aeroporto de Harare|Harare]], [[Aeroporto de Livingstone|Livingstone]], [[Aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam|Mauricio]], [[Aeroporto de Porto Elizabeth|Porto Elizabeth]], [[Aeroporto de Victoria Falls|Victoria Falls]], [[Aeroporto Hosea Kutako|Windhoek-Hosea Kutako]] |[[Cathay Pacific]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] |[[CemAir]] | [[Base Aérea de Hoedspruit|Hoedspruit]],<ref>{{cita web|título=Cemair adds Hoedspruit service from August 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272735/cemair-adds-hoedspruit-service-from-august-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=31 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180131212225/https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272735/cemair-adds-hoedspruit-service-from-august-2017/|dataarquivo=31 de xaneiro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> [[Lephalale]], [[Aeroporto de Margate|Margate]], [[Plettenberg Bay]], Sishen |[[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis]] |[[EgyptAir]] | [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]] |[[El Al]] | [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] |[[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] |[[Ethiopian Airlines]] | [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]] |[[Etihad Airways]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] |[[Fastjet Zimbabwe]]| [[Aeroporto de Harare|Harare]], [[Aeroporto de Victoria Falls|Victoria Falls]]<ref>{{cita web|título=Fastjet to reintroduce Johannesburg-Vic Falls flights|url=http://www.chronicle.co.zw/fastjet-to-reintroduce-johannesburg-vic-falls-flights/|editor=Chronicle|dataacceso=31 de xaneiro de 2018}}</ref> |[[FlySafair]] | [[Aeroporto de Bloemfontein|Bloemfontein]], [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cidade do Cabo]], [[Aeroporto Rei Shaka|Durban]], [[Aeroporto de East London|East London]], [[Aeroporto de George|George]], [[Aeroporto de Porto Elizabeth|Porto Elizabeth]] |[[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] | [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] |[[Kenya Airways]] | [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |[[KLM]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] |[[Kulula.com]] | [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cidade do Cabo]], [[Aeroporto Rei Shaka|Durban]], [[Aeroporto de George|George]], [[Aeroporto de East London|East London]] |[[LAM Mozambique Airlines]] | [[Aeroporto de Beira|Beira]], [[Aeroporto de Inhambane|Inhambane]], [[Aeroporto de Maputo|Maputo]], [[Aeroporto de Pemba (Mozambique)|Pemba]], [[Aeroporto de Quelimane|Quelimane]], [[Aeroporto de Chingozi|Tete]], [[Aeroporto de Vilankulo|Vilanculos]] |[[LATAM Brasil]] | [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]] |[[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] |[[Malawian Airlines]] | [[Aeroporto de Chileka|Blantyre]], [[Aeroporto de Lilongwe|Lilongwe]] |[[Maluti Sky]] <br/>{{nowrap|operado por MGC Aviation}}| [[Aeroporto internacional Moshoeshoe I|Maseru]] |[[Mango (aeroliña)|Mango]] | [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cidade do Cabo]], [[Aeroporto Rei Shaka|Durban]], [[Aeroporto de George|George]], [[Aeroporto de Porto Elizabeth|Porto Elizabeth]], [[Aeroporto de Zanzíbar|Zanzíbar]] |[[Qantas]] | [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] |[[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] |[[RwandAir]] | [[Aeroporto de Kigali|Kigali]], [[Aeroporto de Lusaca|Lusaca]] |[[Saudia]] | [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]] |[[Swaziland Airlink]] <br/>{{nowrap|operado por [[Airlink]]}} | [[Aeroporto Rei Mswati III|Manzini]] |[[Singapore Airlines]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] |[[South African Airways]] | [[Aeroporto Port Bouet|Abidjan]], [[Aeroporto de Kotoka|Accra]], [[Aeroporto de Chileka|Blantyre]], [[Aeroporto de Maya-Maya|Brazzaville]], [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cidade do Cabo]], [[Aeroporto de Dakar-Léopold Sédar Senghor|Dakar]], [[Aeroporto Julius Nyerere|Dar es Salaam]], [[Aeroporto Rei Shaka|Durban]], [[Aeroporto de East London|East London]], [[Aeroporto de Entebbe|Entebbe]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Harare|Harare]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de N’djili|Kinshasa]], [[Aeroporto Murtala Muhammed|Lagos]], [[Aeroporto de Lilongwe|Lilongwe]], [[Aeroporto de Livingstone|Livingstone]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Quatro de Fevereiro|Luanda]], [[Aeroporto de Lusaca|Lusaca]], [[Aeroporto de Maputo|Maputo]], [[Aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam|Mauricio]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]], [[Aeroporto de Ndola|Ndola]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Aeroporto de Pointe-Noire|Pointe-Noire]], [[Aeroporto de Porto Elizabeth|Porto Elizabeth]], [[Aeroporto de São Paulo-Guarulhos|São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de Victoria Falls|Victoria Falls]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Hosea Kutako|Windhoek-Hosea Kutako]] |[[South African Express]] | [[Aeroporto de Bloemfontein|Bloemfontein]], [[Aeroporto de East London|East London]], [[Aeroporto Sir Seretse Khama|Gaborone]], [[Aeroporto de George|George]], [[Base Aérea de Hoedspruit|Hoedspruit]], [[Aeroporto de Kimberley|Kimberley]], [[Aeroporto de Lubumbashi|Lubumbashi]], [[Aeroporto Kruger Mpumalanga|Nelspruit]], [[Aeroporto de Pietermaritzburg|Pietermaritzburg]], [[Aeroporto de Porto Elizabeth|Porto Elizabeth]], [[Aeroporto de Richards Bay|Richards Bay]], [[Aeroporto de Pilanesberg|Sun City]] |{{nowrap|[[Swiss International Air Lines]]}} | [[Aeroporto de Zúric|Zúric]] |[[TAAG Angola Airlines]] | [[Aeroporto Quatro de Fevereiro|Luanda]] |[[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]] |[[Virgin Atlantic]] | [[Londres-Heathrow]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list |[[BidAir Cargo]] | [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cidade do Cabo]], [[Aeroporto Julius Nyerere|Dar es Salaam]], [[Aeroporto Rei Shaka|Durban]], [[Aeroporto de East London|East London]], [[Aeroporto de George|George]], [[Aeroporto de Harare|Harare]], [[Aeroporto de Kigali|Kigali]], [[Aeroporto de Livingstone|Livingstone]], [[Aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam|Mauricio]], [[Aeroporto de Maputo|Maputo]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]], [[Aeroporto de Porto Elizabeth|Porto Elizabeth]], [[Aeroporto de Victoria Falls|Victoria Falls]], [[Aeroporto Hosea Kutako|Windhoek-Hosea Kutako]] |[[Cargolux]] | [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |Chapman Freeborn | [[Aeroporto de Entebbe|Entebbe]] |[[Emirates SkyCargo]] | [[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |[[Ethiopian Airlines|Ethiopian Airlines Cargo]]| [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]] |[[Etihad Cargo]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |[[Imperial Air Cargo]] | [[Aeroporto de Bloemfontein|Bloemfontein]], [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cidade do Cabo]], [[Aeroporto Rei Shaka|Durban]], [[Aeroporto de Porto Elizabeth|Porto Elizabeth]] |[[Lufthansa Cargo]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto Murtala Muhammed|Lagos]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |[[Martinair]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] |[[Qatar Airways|Qatar Airways Cargo]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto de Liexa|Liexa]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]], [[Oslo-Gardermoen]] |[[Saudia Cargo]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |[[Silverback Cargo Freighters]] | [[Aeroporto de Kigali|Kigali]] |[[Singapore Airlines Cargo]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Mumbai International Airport|Mumbai]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] |[[South African Airways|South African Cargo]] | [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cidade do Cabo]], [[Bram Fischer International Airport|Bloemfontein]], [[Aeroporto Rei Shaka|Durban]], [[Aeroporto de Harare|Harare]], [[Aeroporto de Maputo|Maputo]], [[Aeroporto de Porto Elizabeth|Porto Elizabeth]], [[Aeroporto Hosea Kutako|Windhoek-Hosea Kutako]] |[[Turkish Airlines Cargo]] | [[Istanbul-Atatürk]], [[Aeroporto de Khartún|Khartún]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |[[Uganda Air Cargo]] | [[Aeroporto de Entebbe|Entebbe]] |[[Wimbi Dira Airways]]| [[Aeroporto de N'djili|Kinshasa]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20180128231356/http://www.airports.co.za/airports/or-tambo-international Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Suráfrica|Xohanesburgo]] 69x6r4sr53zrmvg4mpp7wq6k3eudz7a 0 402353 6149328 6012119 2022-08-03T10:23:45Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto do Cairo | nomenativo = مطار القاهرة الدولي | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = CairoIntlAirportTerminal3.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = CAI | ICAO = HECA | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Cairo Airport Company | dono-oper = | cidade-sirve = [[O Cairo]] | localización = [[Heliopolis]] | elevación-f = 382 | elevación-m = 116 | coordenadas = {{Coordenadas|30|07|19|N|31|24|20|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.cairo-airport.com/ | p1-número = 05L/23R | p1-lonx-f = 10 830 | p1-lonx-m = 3 301 | p1-sup = asfalto | p2-número = 05C/23C | p2-lonx-f = 13 120 | p2-lonx-m = 3 999 | p2-sup = asfalto | p3-número = 05R/23L | p3-lonx-f = 13 123 | p3-lonx-m = 4 000 | p3-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 16 400 000<ref>{{cita web|título=Egyptian airports showed 22.9% less traffic in 2016: EAC|url=https://dailynewsegypt.com/2017/03/23/egyptian-airports-showed-22-9-less-traffic-2016-eac/|editor=Daily News Egypt|dataacceso=1 de febreiro de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional do Cairo''' {{Códigos aeroportuarios|CAI|HECA}} é o aeroporto internacional do [[O Cairo|Cairo]] e o máis concorrido de [[Exipto]]. Serve como principal centro de conexións para [[EgyptAir]], [[EgyptAir Express]] e [[Nile Air]] entre outras aeroliñas. Está situado en [[Heliopolis]], a uns 15 quilómetros ao nordés do distrito financeiro do Cairo. É o segundo aeroporto máis concorrido de [[África]] despois do [[aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo]]. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[Aegean Airlines]]|[[Aeroporto de Atenas|Atenas]] <!-- --> |[[Air Algérie]]|[[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]] <!-- --> |[[Air Arabia]]|[[Aeroporto de Ras al-Khaimah|Ras al Khaimah]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] <!-- --> |[[Air Cairo]]|[[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto de Al-Ahsa|Hofuf]], [[Aeroporto de Tbilisi|Tbilisi]],<ref>{{cita web|título=Egyptian airline to connect Tbilisi and Cairo from November|url=http://agenda.ge/news/87467/eng|editor=Agenda.ge|dataacceso=31 de xaneiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Yanbu|Yanbu]] <!-- --> |[[Air France]]|[[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[Air Leisure]]| [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]]<br/> '''Chárter:''' [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]]<ref>{{cita web|título=Routes|url=http://www.air-leisure.com/en/Routes/2045|editor=Air Leisure|dataacceso=31 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170529055323/http://air-leisure.com/en/Routes/2045|dataarquivo=29 de maio de 2017|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> |[[Alexandria Airlines]]|'''Chárter:''' [[Aeroporto de Borg El Arab|Alexandría]], [[Aeroporto Rei Hussein|Aqaba]], [[Aeroporto de Luxor|Luxor]] <!-- --> |[[Alitalia]]|[[Roma-Fiumicino]] <!-- --> |[[AlMasria Universal Airlines]] | [[Aeroporto de Bérgamo|Bérgamo]] <!-- --> | [[Austrian Airlines]] | [[Aeroporto de Viena|Viena]] <!-- --> |[[Badr Airlines]]|[[Aeroporto de Khartún|Khartún]] <!-- --> |[[British Airways]]|[[Londres-Heathrow]] <!-- --> |[[Cairo Aviation]]|[[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto de Yanbu|Yanbu]] <!-- --> |[[EgyptAir]]|[[Aeroporto de Abha|Abha]], [[Aeroporto Port Bouet|Abidjan]], [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto Nnamdi Azikiwe|Abuja]], [[Aeroporto de Kotoka|Accra]], [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]], [[Aeroporto de Borg El Arab|Alexandría-Borg el Arab]], [[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]], [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Asmara|Asmara]], [[Aeroporto de Assiut|Assiut]], [[Aeroporto de Aswan|Aswan]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Bagdad|Bagdad]], [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]], [[Berlín-Schönefeld]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Casablanca|Casablanca]], [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto Julius Nyerere|Dar es Salaam]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Entebbe|Entebbe]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto Príncipe Nayef bin Abdulaziz|Al-Qassim]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]], [[Istanbul–Atatürk]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]], [[Aeroporto de Juba|Juba]], [[Aeroporto de Kano Mallam Aminu|Kano]], [[Aeroporto de Khartún|Khartún]], [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]], [[Aeroporto Murtala Muhammed|Lagos]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto de Luxor|Luxor]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto Príncipe Mohammad bin Abdulaziz|Medina]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[Aeroporto de Mascate|Mascate]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]], [[Aeroporto de Xamena|Xamena]], [[Nova York-JFK]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]], [[Aeroporto de Sharm El Sheikh|Sharm el-Sheikh]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Tunes-Cartago|Tunes- Cartago]], [[Aeroporto de Viena|Viena]] <br/> '''Chárter:''' [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Míconos|Míconos]] <!-- --> |[[EgyptAir]] <br/>{{nowrap|operado por [[Air Sinai]]}}|[[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]] <!-- --> |[[EgyptAir]] <br/>{{nowrap|operado por [[EgyptAir Express]]}}|[[Aeroporto de Abu Simbel|Abu Simbel]], [[Aeroporto de Borg El Arab|Alexandria-Borg el Arab]], [[Aeroporto de Aswan|Aswan]], [[Aeroporto de Atenas|Atenas]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]], [[Aeroporto de Luxor|Luxor]], [[Aeroporto de Marsa Alam|Marsa Alam]], [[Aeroporto de Sharm El Sheikh|Sharm el-Sheikh]], [[Aeroporto de Sohag|Sohag]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de El Alamein|El Alamein]], [[Aeroporto de Mersa Matruh|Mersa Matruh]] <!-- --> |[[Emirates]]| [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> |[[Eritrean Airlines]]|[[Aeroporto de Asmara|Asmara]], [[Aeroporto de Khartún|Khartún]], [[Milán-Malpensa]]<ref>{{cita web|título=Schedule|url=http://www.eritrean.aero/schedule.html|editor=Eritrean Airlines|dataacceso=31 de xaneiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151124175722/http://www.eritrean.aero/schedule.html|dataarquivo=24 de novembro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> |[[Ethiopian Airlines]]|[[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]] <!-- --> |[[Etihad Airways]]|[[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] <!-- --> |[[Flynas]]|[[Aeroporto de Abha|Abha]]<ref>{{cita web|título=Route map|url=http://www.flynas.com/en/booking-flynas/route-map|editor=Flynas|dataacceso=1 de febreiro de 2018}}</ref>, [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]]<ref>{{cita web|título=flynas Adds Riyadh – Cairo Route from late-April 2015|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/247987/flynas-adds-riyadh-cairo-route-from-late-april-2015/|editor=Routes Online|dataacceso=1 de febreiro de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Gulf Air]]|[[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]] <!-- --> |[[Iraqi Airways]]|[[Aeroporto de Bagdad|Bagdad]], [[Aeroporto de Basora|Basora]], [[Aeroporto de Arbil|Arbil]], [[Aeroporto de Sulaymaniyah|Sulaimaniyah]] <!-- --> |[[Jazeera Airways]]|[[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]] <!-- --> |[[Jordan Aviation]]|[[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]] <!-- --> |[[Kenya Airways]]| [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi]] <!-- --> |[[Kuwait Airways]]|[[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]] <!-- --> |[[Lufthansa]]|[[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> |[[Meridiana]]|[[Milán-Malpensa]] <!-- --> |[[Middle East Airlines]]|[[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]] <!-- --> |[[Nesma Airlines]]|[[Aeroporto de Abha|Abha]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto Príncipe Nayef bin Abdulaziz|Al-Qassim]], [[Aeroporto de Tabuk|Tabuk]], [[Aeroporto de Ta'if|Ta'if]], [[Aeroporto de Yanbu|Yanbu]] <!-- --> |[[Nile Air]]|[[Aeroporto de Abha|Abha]], [[Al Ain International Airport|Al Ain]], [[Aeroporto de Al-Xauf|Al-Jawf]], [[Aeroporto de Aswan|Aswan]], [[Aeroporto de Bagdad|Bagdad]], [[Aeroporto de Basora|Basora]], [[Aeroporto Príncipe Nayef bin Abdulaziz|Buraidah]], [[Aeroporto de Ha'il|Ha'il]], [[Aeroporto de Al-Ahsa|Hofuf]], [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]],<ref name="newegypt16">{{cita web|título=Nile Air Schedules Domestic Egypt Service Launch in July 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/266948/nile-air-schedules-domestic-egypt-service-launch-in-july-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=1 de febreiro de 2018}}</ref> [[Istanbul-Sabiha Gökçen]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto de JizanJizan]], [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]], [[Aeroporto de Luxor|Luxor]], [[Aeroporto de Porto Sudán|Port Sudan]], [[Aeroporto de Sharm El Sheikh|Sharm el-Sheikh]],<ref name="newegypt16"/> [[Aeroporto de Tabuk|Tabuk]], [[Aeroporto de Ta'if|Ta'if]], [[Aeroporto de Yanbu|Yanbu]] <!-- --> |[[Oman Air]]|[[Aeroporto de Mascate|Mascate]] <!-- --> |[[Petroleum Air Services]]|'''Chárter:''' [[Aeroporto de El Kharga|El Kharga]], [[Aeroporto de Hurghada|Hurghada]], [[Aeroporto de Luxor|Luxor]], [[Aeroporto de Porto Said|Porto Said]], [[Novo aeroporto de Ras Shokeir|Ras Shokeir]], [[Aeroporto de Sharm El Sheikh|Sharm el-Sheikh]], [[Aeroporto de Sharq El Owainat|Sharq Al-Owainat]], [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Basora|Basora]], [[Aeroporto de Míconos|Míconos]], [[Aeroporto de Paphos|Paphos]] <!-- --> |[[Royal Air Maroc]]|[[Aeroporto de Casablanca|Casablanca]] <!-- --> |[[Royal Falcon]]|[[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]] <!-- --> |[[Royal Jordanian]]|[[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]] <!-- --> |[[Royal Wings]]|[[Aeroporto Rei Hussein|Aqaba]] <!-- --> |[[Saudia]]|[[Aeroporto de Abha|Abha]], [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto Príncipe Mohammad bin Abdulaziz|Medina]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Aeroporto de Tabuk|Tabuk]]<ref>{{cita web|título=Saudia Proposes New Service to Cairo / Dubai from Jan 2015|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/243830/saudia-proposes-new-service-to-cairo-dubai-from-jan-2015/|editor=Routes Online|dataacceso=1 de febreiro de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Sudan Airways]]|[[Aeroporto de Khartún|Khartún]], [[Aeroporto de Porto Sudán|Porto Sudan]] <!-- --> |[[Sun Air (Sudán)|Sun Air]]|[[Aeroporto de Khartún|Khartún]] <!-- --> |[[Syrian Air]]|[[Aeroporto de Damasco|Damasco]], [[Aeroporto Bassel Al-Assad|Latakia]] <!-- --> |{{nowrap|[[Swiss International Air Lines]]}}|[[Aeroporto de Zúric|Zúric]] <!-- --> |[[Tarco Airlines]]|[[Aeroporto de Khartún|Khartún]] <!-- --> |[[Tunisair]]|[[Aeroporto de Tunes-Cartago|Tunes-Cartago]] <!-- --> |[[Turkish Airlines]]|[[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> |[[Ukraine International Airlines]]|[[Aeroporto de Kíiv-Boryspil|Kíiv-Boryspil]] (comeza en abril de 2018)<ref>{{cita web|título=МАУ запустит прямые рейсы Киев-Каир в 2018 году|url=https://www.avianews.com/ukraine/2017/08/30_mau_kiev_cairo.shtml|editor=Avianews|dataacceso=1 de febreiro de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Yemenia]] | [[Aeroporto de Saná|Saná]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list |[[Air France Cargo]]|[[Aeroporto de Bangui M’Poko|Bangui]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Xamena|Xamena]], [[Aeroporto de Saint Denis-Roland Garros|Reunion]] <!-- --> |[[Cargolux]]|[[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]] <!-- --> |[[DHL International Aviation ME]]|[[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]] <!-- --> |[[EgyptAir Cargo]]<ref>{{cita web|título=Cargo Timetable|url=http://egyptair-cargo.com/cargo/schflights.htm|editor=Egyptair Cargo|dataacceso=1 de febreiro de 2018|data-arquivo=27 de xaneiro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130127083107/http://egyptair-cargo.com/cargo/schflights.htm|url-morta=unfit}}</ref> | [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]], [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Istanbul-Atatürk]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Xamena|Xamena]], [[Aeroporto de Ostende-Bruxas|Ostende/Bruxas]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] <!-- --> |[[Emirates SkyCargo]]|[[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] <!-- --> |[[Ethiopian Airlines|Ethiopian Airlines Cargo]]|[[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]], [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]], [[Aeroporto de Liexa|Liexa]]<ref>{{cita web|título=Cargo Schedule|url=https://www.ethiopianairlines.com/corporate/group/cargo/network-and-schedule/schedule|editor=Ethiopian Airlines|dataacceso=1 de febreiro de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Kalitta Air]]|[[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston]] <!-- --> |[[Lufthansa Cargo]]|[[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] <!-- --> |[[Martinair]]|[[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> |[[RAM Cargo]]| [[Aeroporto de Casablanca|Casablanca]] <!-- --> |[[Royal Jordanian Cargo]]|[[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]], [[Aeroporto de Maastricht/Aquisgrán|Maastricht/Aachen]] <!-- --> |[[Turkish Airlines Cargo]]|[[Istanbul-Atatürk]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20110223042603/http://cairo-airport.com/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Exipto|O Cairo]] 6m2jvdlf95f9hd9057mzzkpvhzotrtw 0 402640 6149264 6082850 2022-08-03T09:47:44Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Maurice Bishop | nomenativo = ''Maurice Bishop International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Point Salines Airport.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = GND | ICAO = TGPY | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Grenada Airports Authority | dono-oper = | cidade-sirve = [[Saint George's]] | localización = Point Salines | elevación-f = 41 | elevación-m = 12 | coordenadas = {{Coordenadas|12|00|15|N|061|47|10|W|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.mbiagrenada.com/ | p1-número = 10/28 | p1-lonx-f = 9 003 | p1-lonx-m = 2 744 | p1-sup = asfalto | estad-ano = | cab-estad1 = | dato-estad1 = | notas = <ref>{{cita web|título=Point Salines Int|url=http://worldaerodata.com/wad.cgi?id=GJ69164&sch=TGPY|editor=World Aero Data|dataacceso=3 de febreiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180204000834/http://worldaerodata.com/wad.cgi?id=GJ69164&sch=TGPY|dataarquivo=04 de febreiro de 2018|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cita web|título=GND - Airport|url=http://www.gcmap.com/airport/GND|editor=Great Circle Mapper|dataacceso=3 de febreiro de 2018}}</ref> }} O '''aeroporto internacional Maurice Bishop''' {{Códigos aeroportuarios|GND|TGPY}}, anteriormente coñecido como '''aeroporto de Point Salines''', é un aeroporto que serve a [[Saint George's]], a capital da illa estado de [[Granada, Caribe|Granada]]. Está situado a 8 quilómetros ao sur da cidade, en Point Salines, a parte máis ao suroeste da illa. == Aeroliñas e destinos == ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list | [[Air Canada Rouge]] | [[Toronto-Pearson]] | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Miami|Miami]] | [[British Airways]] | [[Londres-Gatwick]] | [[Caribbean Airlines]] | [[Aeroporto de Piarco|Porto España]] | [[Condor Flugdienst|Condor]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] | [[Delta Air Lines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Nova York-JFK]] | [[JetBlue Airways]] | [[Nova York-JFK]] | [[Leeward Islands Air Transport|LIAT]] | [[Aeroporto Grantley Adams|Barbados]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]] | [[Virgin Atlantic]]| [[Londres-Gatwick]] }} ===Carga=== {{airport-dest-list |[[Amerijet International]]|[[Aeroporto de Piarco|Porto España]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto do Cibao|Santiago de los Caballeros]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Americas]], [[Aeroporto de Hewanorra|Santa Lucía-Hewanorra]] |[[DHL Aviation]]| [[Aeroporto de Canefield|Dominica-Canefield]], [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[Aeroporto de Pointe-à-Pitre|Pointe-à-Pitre]], [[Aeroporto George F. L. Charles|Saint Lucia-Vigie]], [[Aeroporto de Argyle|San Vicente-Argyle]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]] |[[FedEx]]| [[Aeroporto Rafael Hernández|Aguadilla]], [[Aeroporto de Argyle|San Vicente-Argyle]] |[[LIAT|LIAT Quikpak]] | [[Aeroporto de Canouan|Canouan]], [[Aeroporto Grantley Adams|Barbados]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]], [[Aeroporto de Argyle|San Vicente-Argyle]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.mbiagrenada.com/ Web do aeroporto]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120301211550/http://www.mbiagrenada.com/ |date=01 de marzo de 2012 }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Granada, Caribe|Maurice Bishop]] 9trcotyqk2idh8mgs949bk8vud4khn0 0 403234 6149318 5165104 2022-08-03T10:22:20Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Wellington | nomenativo = ''Wellington International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Wellington airport aerial.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = WLG | ICAO = NZWN | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Wellington International Airport Ltd | dono-oper = | cidade-sirve = [[Wellington]] | localización = | elevación-f = 42 | elevación-m = 13 | coordenadas = {{Coordenadas|41|19|38|S|174|48|19|E|type:airport|display=inline,title}} | web = [https://www.wellingtonairport.co.nz/ wellingtonairport.co.nz] | p1-número = 16/34 | p1-lonx-f = 6 827 | p1-lonx-m = 2 081 | p1-sup = betume acalanado | estad-ano = 2016-2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 6 049 194<ref name="Traffic Reports" /> | notas = }} O '''aeroporto internacional de Wellington''' {{Códigos aeroportuarios|WLG|NZWN}}, anteriormente coñecido como '''aeroporto de Rongotai''', é un aeroporto situado no suburbio de Rongotai da cidade de [[Wellington]], a capital de [[Nova Zelandia]]. Atópase a 5,5 quilómetros ao sueste do centro da cidade. É un centro de conexións para [[Air New Zealand]] e as súas subsidiarias. Wellington International Airport Limited, unha empresa conxunta formada entre Infratil e o Consello da cidade de Wellington, opera o aeroporto. Wellington é o terceiro aeroporto máis concorrido de Nova Zelandia (despois de [[aeroporto de Auckland|Auckland]] e [[aeroporto de Christchurch|Christchurch]]) sendo usado por un total de 6&nbsp;049&nbsp;194 pasaxeiros no ano que rematou o [[31 de marzo]] de [[2017]].<ref name="Traffic Reports">{{cita web|título=Traffic Reports|url=https://www.wellingtonairport.co.nz/business/investor-services/traffic-reports/|editor=Wellington Airport|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> O aeroporto, ademais de unir moitos destinos de Nova Zelandia con aeroliñas nacionais e rexionais, tamén ten voos cara a grandes cidades no leste de [[Australia]]. É tamén fogar dalgúns pequenos negocios de aviación xeral, incluído o Aero Club de Wellington. O aeroporto ocupa unha superficie de 110 hectáreas<ref>{{cita web|título=Wellington Airport: Frequently Asked Questions|url=http://www.infratil.com/wellington_international_airport_faqs.htm|editor=Wellington Airport|dataacceso=10 de febreiro de 2018|data-arquivo=28 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070928035456/http://www.infratil.com/wellington_international_airport_faqs.htm|url-morta=unfit}}</ref> nunha pequena parte do istmo de Rongotai, un tramo de terras baixas entre o propio Wellington e a peníncula de Miramar. Ten unha única pista de 2 081 metros con ILS en ámbalas dúas direccións. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list | [[Air Chathams]] | [[Aeroporto de Chatham Islands/Tuuta|Chatham Islands]] | [[Air New Zealand]] | [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Christchurch|Christchurch]], [[Aeroporto de Dunedin|Dunedin]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Queenstown|Queenstown]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Nadi|Nadi]] | [[Air New Zealand Link]]<br/>{{nowrap|operado por [[Air Nelson]]}} | [[Aeroporto de Woodbourne|Blenheim]], [[Aeroporto de Christchurch|Christchurch]], [[Aeroporto de Gisborne|Gisborne]], [[Aeroporto de Hamilton (Nova Zelandia)|Hamilton]], [[Aeroporto de Invercargill|Invercargill]], [[Aeroporto de Napier|Napier]], [[Aeroporto de Nelson (Nova Zelandia)|Nelson]], [[Aeroporto de New Plymouth|New Plymouth]], [[Aeroporto de Palmerston North|Palmerston North]], [[Aeroporto de Rotorua|Rotorua]], [[Aeroporto de Tauranga|Tauranga]], [[Aeroporto Richard Pearse|Timaru]] | [[Air New Zealand Link]]<br/>{{nowrap|operado por [[Mount Cook Airline]]}} | [[Aeroporto de Christchurch|Christchurch]], [[Aeroporto de Dunedin|Dunedin]], [[Aeroporto de Hamilton (Nova Zelandia)|Hamilton]], [[Aeroporto de Napier|Napier]], [[Aeroporto de Nelson (Nova Zelandia)|Nelson]], [[Aeroporto de New Plymouth|New Plymouth]], [[Aeroporto de Queenstown|Queenstown]], [[Aeroporto de Tauranga|Tauranga]] | [[Fiji Airways]] | [[Aeroporto de Nadi|Nadi]]<ref>{{cita web|título=New Wellington to Fiji flight announced|url=https://www.stuff.co.nz/travel/news/64160359/new-wellington-to-fiji-flight-announced|editor=Stuff|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> | [[Golden Bay Air]] | [[Aeródromo de Takaka|Takaka]]<ref>{{cita web|título=Golden Bay Air Scheduled Flights|url=http://www.goldenbayair.co.nz/takakaflights.html|editor=Golden Bay Air|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> | [[Jetstar Airways]] | [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Christchurch|Christchurch]], [[Aeroporto de Dunedin|Dunedin]],<ref>{{cita web|título=Jetstar adds Dunedin-Wellington service|url=https://www.odt.co.nz/news/dunedin/jetstar-adds-dunedin-wellington-service|editor=Otago Daily Times|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Gold Coast|Gold Coast]] | [[Jetstar Airways]]<br/>{{nowrap|operado por [[Eastern Australia Airlines]]}} | [[Aeroporto de Nelson (Nova Zelandia)|Nelson]]<ref>{{cita web|título=Jetstar's new routes: Nelson, Napier, New Plymouth and Palmerston North make the cu|url=http://www.nzherald.co.nz/business/news/article.cfm?c_id=3&objectid=11505499|editor=New Zealand Herald|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> | [[Qantas]]<br/>{{nowrap|operado por [[Jetconnect]]}} | [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] | [[Singapore Airlines]] | [[Aeroporto de Canberra|Canberra]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] | [[Sounds Air]] | [[Aeroporto de Woodbourne|Blenheim]], [[Aeroporto de Nelson (Nova Zelandia)|Nelson]], [[Aeródromo de Picton|Picton]], [[Aeroporto de Taupo|Taupo]],<ref>{{cita web|título=Wellington-Taupo service starts on 2 June|url=http://3rdlevelnz.blogspot.se/2015/05/wellington-taupo-service-starts-on-2.html|editor=3rd Level New Zealand|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Westport (Nova Zelandia)|Westport]] | [[Tauck|Tauck Tours]]<br/>{{nowrap|operado por [[Alliance Airlines]]}} | '''Chárter''': [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Woodbourne|Blenheim]]<ref>{{cita web|título=Spotlight on New Zealand|url=http://www.tauck.co.nz/tours/australia-travel/new-zealand-tours-nan-2018.aspx?|editor=Tauck|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref><ref>{{cita web|título=Where we fly|url=http://www.allianceairlines.com.au/where-we-fly|editor=Alliance Airlines|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> | [[Virgin Australia]] | [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]]}} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.wellingtonairport.co.nz/ Sitio web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Nova Zelandia|Wellington]] mmdr564te4m3gnyclcpoty4j401kx01 0 403250 6149278 5765547 2022-08-03T09:52:57Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Brisbane | nomenativo = ''Brisbane Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Brisbane aerial view 05.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = BNE | ICAO = YBBN | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Leased Commonwealth Airport | operador = Brisbane Airport Corporation Pty Limited | dono-oper = | cidade-sirve = [[Brisbane]] | localización = | elevación-f = 1 | elevación-m = 0 | coordenadas = {{Coordenadas|27|23|00|S|153|07|06|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.bne.com.au/ | p1-número = 01L/19R | p1-lonx-f = 10 827 | p1-lonx-m = 3 300 | p1-sup = en construción | p2-número = 01R/19L | p2-lonx-f = 11 680 | p2-lonx-m = 3 560 | p2-sup = asfalto | p3-número = 14/32 | p3-lonx-f = 5 577 | p3-lonx-m = 1 700 | p3-sup = asfalto | estad-ano = 2015-2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 22 320 178<ref>{{cita web|título=Airport Traffic Data 1985–86 to 2010–11|url=http://bitre.gov.au/publications/ongoing/files/WebAirport_FY_1986-2016.xls|editor=BITRE|dataacceso=10 de febreiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160918141846/https://bitre.gov.au/publications/ongoing/files/WebAirport_FY_1986-2016.xls|dataarquivo=18 de setembro de 2016|urlmorta=yes}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto de Brisbane''' {{Códigos aeroportuarios|BNE|YBBN}} é o principal aeroporto internacional que serve a [[Brisbane]] e ao sueste do estado de [[Queensland]]. É o terceiro aeroporto máis concorrido de [[Australia]] por movementos de aeronaves. Serve a 31 aeroliñas que voan a 50 destinos domésticos e 29 internacionais. No ano [[2016]] pasaron polas súas instalacións 22,7 millóns de pasaxeiros. Nese mesmo ano un informe da compañía [[OAG]] nomeouno como o quinto aeroporto de gran tamaño máis puntual do mundo, co 86,71% das súas chegadas e saídas producíndose dentro dos 15 minutos do seu horario programado.<ref>{{cita web|título=On-time performance results for airlines and airports|url=http://images.brisbanetimes.com.au/file/2017/01/06/7889402/PunctualityReport2016.pdf?rand=1483674056541|editor=OAG|dataacceso=10 de febreiro de 2018|data-arquivo=07 de xaneiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170107100407/http://images.brisbanetimes.com.au/file/2017/01/06/7889402/PunctualityReport2016.pdf?rand=1483674056541|url-morta=yes}}</ref> O aeroporto de Brisbane é un centro de conexións principal para [[Virgin Australia]], e secundario para [[Qantas]] é a súa subsidiaria de baixo custo [[Jetstar]]. [[Tigerair Australia]] abriu unha base no aeroporto o [[11 de marzo]] de [[2014]]. Brisbane ten o terceiro maior número de conexións domésticas do país, tras os aeroportos de [[aeroporto de Sydney|Sydney]] e [[aeroporto de Melbourne|Melbourne]]. No aeroporto tamén se atopan as instalacións de mantemento dos [[Airbus A330]] e [[Boeing 737]] de Qantas.<ref>{{cita web|título=Qantas Secures 500 Engineering Jobs in Queensland|url=http://www.qantas.com.au/regions/dyn/au/publicaffairs/details?ArticleID=2009%2Fmay09%2F3914|editor=Qantas|dataacceso=10 de febreiro de 2018|data-arquivo=23 de febreiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120223152835/http://www.qantas.com.au/regions/dyn/au/publicaffairs/details?ArticleID=2009%2Fmay09%2F3914|url-morta=unfit}}</ref> Virgin Australia ten unhas pequenas instalacións de mantemento no aeroporto para a súa frota de 737.<ref>{{cita web|título=Virgin maintenance facility, Brisbane airport|url=http://www.neylan.com.au/virgin-blue-maintenance-facility-brisbane-airport.html|editor=Neylan Architecture|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> Outras aeroliñas, como [[QantasLink]] e [[Alliance Airlines]], tamén realizan tarefas de mantemento nas súas respectivas instalacións no aeroporto. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{airport-dest-list |[[Air Canada]]|[[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] |[[Air China]]|[[Pequín-Capital]] (comeza en decembro de 2017)<ref>{{cita web|título=Air China to fly Brisbane-Beijing direct from December 2017|url=https://www.ausbt.com.au/air-china-to-fly-brisbane-beijing-direct-from-december-2017|editor=Australian Business Traveller|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> |[[Air New Zealand]]|[[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de ChristchurchChristchurch]], [[Aeroporto da Illa Norfolk|Illa Norfolk]]<ref>{{cita web|título=Fly to Norfolk Island|url=https://www.airnewzealand.com.au/cheap-flights-to-norfolk-island|editor=Air New Zealand|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref><br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Queenstown|Queenstown]] |[[Air Niugini]]|[[Aeroporto de Port Moresby|Port Moresby]] |[[Air Vanuatu]]|[[Aeroporto de Santo-Pekoa|Luganville]], [[Aeroporto internacional Bauerfield|Port Vila]] |[[Aircalin]]|[[Aeroporto internacional La Tontouta|Nouméa]] |[[Alliance Airlines]]|'''Chárter:''' [[Aeroporto de Alice Springs|Alice Springs]], [[Aeroporto de Ballera|Ballera]], [[Aeroporto de Cloncurry|Cloncurry]], [[Aeroporto de Miles|Miles]], [[Aeroporto de The Granites|The Granites]], [[Aeroporto de Trepell|Trepell]]<ref>{{cita web|título=About Us|url=http://www.allianceairlines.com.au/about-us|editor=Alliance Airlines|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> |[[Cathay Pacific]]|[[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] |[[China Airlines]]|[[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] |[[China Eastern Airlines]]|[[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] |[[China Southern Airlines]]|[[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]] |[[Emirates]]|[[Aeroporto de Auckland|Auckland]] (remata en marzo de 2018),<ref>{{cita web|título=Emirates Auckland service changes in NS18|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275208/emirates-auckland-service-changes-in-ns18/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] |[[Etihad Airways]]|[[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] |[[EVA Air]]|[[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] |[[Fiji Airways]]|[[Aeroporto de Nadi|Nadi]] |[[Fly Corporate]]| [[Aeroporto de Armidale|Armidale]],<ref>{{cita web|título=Announcement Of Direct Flights Between Armidale And Brisbane|url=https://flycorporate.com.au/articles/fly-corporate-announces-brisbane-armidale-service/|editor=Fly Corporate|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Thangool|Biloela/Thangool]],<ref>{{cita web|título=Fly Corporate Replaces Qantaslink Brisbane To Biloela (Thangool) From 1 Feb 2017|url=https://flycorporate.com.au/articles/fly-corporate-replaces-qantaslink-brisbane-biloela-thangool-route/|editor=Fly Corporate|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Coffs Harbour|Coffs Harbour]],<ref>{{cita web|título=Corporate Air expands into RPT services with nonstop Brisbane-Coffs Harbour flights|url=http://australianaviation.com.au/2016/03/regional-carrier-to-offer-nonstop-brisbane-coffs-harbour-rpt-service/|editor=Australian Aviation|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Inverell|Inverell]],<ref>{{cita web|título=Fly Corporate Announces Inverell To Brisbane Flights|url=https://flycorporate.com.au/articles/fly-corporate-announces-inverell-brisbane-flights/|editor=Fly Corporate|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Moree|Moree]], [[Aeroporto de Narrabri|Narrabri]],<ref>{{cita web|título=Start Date Announced For Flights Between Narrabri, Moree And Brisbane|url=https://flycorporate.com.au/articles/flights-narrabri-moree-brisbane/|editor=Fly Corporate|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Orange|Orange]],<ref>{{cita web|título=Announcement Of Direct Flights Between Orange And Brisbane|url=https://flycorporate.com.au/articles/announcement-direct-flights-orange-brisbane/|editor=Fly Corporate|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Tamworth|Tamworth]]<ref>{{cita web|título=FlyCorporate adds Brisbane – Tamworth service from Nov 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/269083/flycorporate-adds-brisbane-tamworth-service-from-nov-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> |[[Hainan Airlines]]|[[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]]<ref>{{cita web|título=Hainan Airlines files Shenzhen - Brisbane Sep 2017 launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273464/hainan-airlines-files-shenzhen-brisbane-sep-2017-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> |[[Hawaiian Airlines]]|[[Aeroporto Daniel K. Inouye|Honolulu]] |[[JetGo Australia|JETGO]]|[[Aeroporto de Albury|Albury]],<ref>{{cita web|título=JETGO launches flights from Albury to Brisbane|url=http://www.alburycity.nsw.gov.au/news/2016/jetgo-launches-flights-from-albury-to-brisbane?platform=hootsuite|editor=Albury City|dataacceso=10 de febreiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171107030136/http://www.alburycity.nsw.gov.au/news/2016/jetgo-launches-flights-from-albury-to-brisbane?platform=hootsuite|dataarquivo=07 de novembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Dubbo|Dubbo]],<ref>{{cita web|título=Jetgo announces Dubbo - Brisbane service|url=http://www.abc.net.au/local/stories/2015/06/05/4249493.htm?site=westernplains|editor=ABC|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Hervey Bay|Hervey Bay]],<ref>{{cita web|título=Jetgo to Hervey Bay|url=http://traveldaily.com.au/news/jetgo-to-hervey-bay/287285|editor=Travel Daily|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Essendon|Melbourne-Essendon]], [[Aeroporto de Tamworth|Tamworth]],<ref>{{cita web|título=New service to fly Tamworth - Brisbane route|url=http://www.northerndailyleader.com.au/story/2675114/new-service-to-fly-tamworth-brisbane-route/?cs=163|editor=The Northern Daily Leader|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Wagga Wagga|Wagga Wagga]],<ref>{{cita web|título=Jetgo's Wagga to Brisbane service officially confirmed, details revealed|url=http://www.dailyadvertiser.com.au/story/4319208/jet-ready-wagga-to-brisbane-flights-official-photos/?cs=148|editor=The Daily Advertiser|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto rexional de Illawarra|Wollongong]]<ref>{{cita web|título=JetGo is GO for Illawarra Regional Airport|url=https://www.wavefm.com.au/mel-and-trav/117963-airline-chosen-for-illawarrian-passengers-2|editor=Wave FM|dataacceso=10 de febreiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180306130159/https://www.wavefm.com.au/mel-and-trav/117963-airline-chosen-for-illawarrian-passengers-2|dataarquivo=06 de marzo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> <br />'''Chárter:''' [[Aeroporto de Barcaldine|Barcaldine]], [[Aeroporto da mina de Osborne|Osborne]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]] |[[Jetstar Airways]]|[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Darwin|Darwin]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]],<ref>{{cita web|título=Jetstar launches Boeing 787 flights for Sydney, Brisbane|url=https://www.ausbt.com.au/jetstar-launches-boeing-787-flights-for-sydney-brisbane|editor=Australian Business Traveller|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Hobart|Hobart]], [[Aeroporto de Launceston|Launceston]], [[Aeroporto de Mackay|Mackay]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne-Tullamarine]], [[Aeroporto de Newcastle (Australia)|Newcastle]], [[Aeroporto Whitsunday Coast|Proserpine]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]] |[[Korean Air]]|[[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] |[[Malindo Air]]|[[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-International]]<ref>{{cita web|título=Malindo Air files Brisbane preliminary schedule in 2Q17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271614/malindo-air-files-brisbane-preliminary-schedule-in-2q17/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> |[[Nauru Airlines]]|[[Aeroporto de Nauru|Nauru]] | Norfolk Island Airlines <br />operado por [[Nauru Airlines]]|[[Aeroporto da Illa Norfolk|Illa Norfolk]] |[[Philippine Airlines]]|[[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]] |[[Qantas]]|[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Auckland|Auckland]] (reanúdase en marzo de 2018), [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Canberra|Canberra]], [[Aeroporto de Darwin|Darwin]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne-Tullamarine]], [[Aeroporto de Mount Isa|Mount Isa]], [[Aeroporto internacional La Tontouta|Nouméa]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Aeroporto de Port Hedland|Port Hedland]], [[Aeroporto de Port Moresby|Port Moresby]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]] <br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Broome|Broome]]<ref>{{cita web|título=QANTAS adds seasonal Brisbane – Broome service from June 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272678/qantas-adds-seasonal-brisbane-broome-service-from-june-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> |[[Qantas]]<br />operado por [[Jetconnect]]|[[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Christchurch|Christchurch]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Queenstown|Queenstown]] |[[QantasLink]]<br />operado por [[Cobham Aviation Services Australia|Cobham Aviation]]|[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Alice Springs|Alice Springs]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Canberra|Canberra]], [[Aeroporto de Gladstone|Gladstone]], [[Aeroporto da Illa Hamilton|Illa Hamilton]], [[Aeroporto de Mackay|Mackay]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne-Tullamarine]],<ref name="B717">{{cita web|título=Qantas to fly Boeing 717s between Sydney, Melbourne, Brisbane|url=https://www.ausbt.com.au/qantas-to-fly-boeing-717s-between-sydney-melbourne-brisbane|editor=Australian Business Traveller|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Mount Isa|Mount Isa]], [[Aeroporto de Rockhampton|Rockhampton]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]],<ref name="B717" /> [[Aeroporto de Townsville|Townsville]] |{{nowrap|[[QantasLink]]<br />operado por [[Eastern Australia Airlines]]}}|[[Aeroporto da Illa de Lord Howe|Lord Howe Island]] |{{nowrap|[[QantasLink]]<br />operado por [[Sunstate Airlines]]}}|[[Aeroporto de Barcaldine|Barcaldine]], [[Aeroporto de Blackall|Blackall]], [[Aeroporto de Bundaberg|Bundaberg]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Canberra|Canberra]], [[Aeroporto de Charleville|Charleville]], [[Aeroporto de Emerald|Emerald]], [[Aeroporto de Gladstone|Gladstone]], [[Aeroporto da Illa Hamilton|Illa Hamilton]],<ref>{{cita web|título=QantasLink to enter Brisbane-Hamilton Island route|url=http://australianaviation.com.au/2014/09/qantaslink-to-enter-brisbane-hamilton-island-route/|editor=Australian Aviation|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Hervey Bay|Hervey Bay]], [[Aeroporto de Longreach|Longreach]], [[Aeroporto de Mackay|Mackay]], [[Aeroporto de Moranbah|Moranbah]], [[Aeroporto de Newcastle (Australia)|Newcastle]], [[Aeroporto de Rockhampton|Rockhampton]], [[Aeroporto de Roma|Roma]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]]<br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto de Miles|Miles]] |[[Regional Express Airlines]]| [[Aeroporto de Bedourie|Bedourie]], [[Aeroporto de Birdsville|Birdsville]], [[Aeroporto de Boulia|Boulia]], [[Aeroporto de Charleville|Charleville]], [[Aeroporto de Cunnamulla|Cunnamulla]], [[Aeroporto de Mount Isa|Mount Isa]], [[Aeroporto de Quilpie|Quilpie]], [[Aeroporto de St George (Australia)|St George]], [[Aeroporto de Thargomindah|Thargomindah]], [[Aeroporto de Toowoomba Wellcamp|Toowoomba Wellcamp]], [[Aeroporto de Windorah|Windorah]] |[[Singapore Airlines]]|[[Aeroporto de Singapur|Singapur]] |[[Skytrans Airlines]]|'''Chárter:''' [[Aeroporto de Chinchilla|Chinchilla]], [[Aeroporto de Taroom|Taroom]]<ref>{{cita web|título=Skytrans soars with new $25 million contract|url=http://www.skytrans.com.au/skytrans-soars-with-new-25-million-contract/|editor=Skytrans|dataacceso=10 de febreiro de 2018|data-arquivo=28 de setembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150928192040/http://www.skytrans.com.au/skytrans-soars-with-new-25-million-contract/|url-morta=unfit}}</ref> |[[Solomon Airlines]]|[[Aeroporto de Honiara|Honiara]] |[[Thai Airways]]|[[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]] |[[Tigerair Australia]]|[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Canberra|Canberra]],<ref>{{cita web|título=Tigerair boosts Canberra flights|url=http://australianaviation.com.au/2017/05/tigerair-boosts-canberra-flights/|editor=Australian Aviation|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Darwin|Darwin]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne–Tullamarine]], [[Aeroporto de Perth|Perth]],<ref>{{cita web|título=Tigerair to add Perth-Brisbane to low fare network|url=https://blogs.crikey.com.au/planetalking/2016/10/13/tigerair-add-perth-brisbane-low-fare-network/|editor=Crikey|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto Whitsunday Coast|Proserpine]],<ref>{{cita web|título=Budget carrier Tigerair breaks new ground with cheap Brisbane-Perth route|url=http://www.news.com.au/travel/travel-updates/budget-carrier-tigerair-breaks-new-ground-with-cheap-brisbaneperth-route/news-story/3005a1f679ca6e72495f6426ea173172|editor=News.com.au|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] |[[Virgin Australia]]|[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Faleolo|Apia-Faleolo]],<ref>{{cita web|título=Virgin Australia launches flights to Samoa|url=http://australianaviation.com.au/2017/09/virgin-australia-launches-flights-to-samoa/|editor=Australian Aviation|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Auckland|Auckland]], [[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Canberra|Canberra]], [[Aeroporto de Christchurch|Christchurch]], [[Aeroporto de Darwin|Darwin]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]], [[Aeroporto de Dunedin|Dunedin]], [[Aeroporto da Illa Hamilton|Illa Hamilton]], [[Aeroporto de Hobart|Hobart]], [[Aeroporto de Honiara|Honiara]], [[Aeroporto de Launceston|Launceston]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Mackay|Mackay]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne-Tullamarine]], [[Aeroporto de Nadi|Nadi]], [[Aeroporto de Newcastle (Australia)|Newcastle]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Aeroporto de Port Moresby|Port Moresby]], [[Aeroporto internacional Bauerfield|Port Vila]], [[Aeroporto Whitsunday Coast|Proserpine]], [[Aeroporto de Queenstown|Queenstown]], [[Aeroporto de Rockhampton|Rockhampton]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]], [[Aeroporto de Wellington|Wellington]] |[[Virgin Australia]]<br />operado por [[Alliance Airlines]]|[[Aeroporto de Bundaberg|Bundaberg]], [[Aeroporto de Cloncurry|Cloncurry]], [[Aeroporto de Emerald|Emerald]], [[Aeroporto de Gladstone|Gladstone]], [[Aeroporto de Mount Isa|Mount Isa]], [[Aeroporto de Rockhampton|Rockhampton]], [[Aeroporto de Port Macquarie|Port Macquarie]]<ref>{{cita web|título=Alliance Airlines adds new routes in Queensland as Virgin prepares to close Brisbane ATR base|url=http://australianaviation.com.au/2017/05/alliance-airlines-adds-new-routes-in-queensland-as-virgin-prepares-to-close-brisbane-atr-base/|editor=Australian Aviation|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> }} ===Carga=== {{airport-dest-list |[[DHL Aviation]]<br />operado por [[Pel-Air]]|[[Aeroporto de Mackay|Mackay]], [[Aeroporto de Rockhampton|Rockhampton]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] |[[Nauru Airlines]]|[[Aeroporto de Honiara|Honiara]], [[Aeroporto de Nauru|Nauru]]<ref>{{cita web|título=Nauru Airlines launches freighter service|url=http://www.radionz.co.nz/international/pacific-news/252817/nauru-airlines-launches-freighter-service|editor=RNZ|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> |[[Pacific Air Express]]|[[Aeroporto de Honiara|Honiara]], [[Aeroporto de Nauru|Nauru]], [[Aeroporto internacional Bauerfield|Port Vila]] |[[Qantas Freight]]|[[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]] |[[Toll Aviation]]|[[Aeroporto de Bankstown|Sydney-Bankstown]], [[Aeroporto de Mackay|Mackay]], [[Aeroporto de Rockhampton|Rockhamptom]], [[Aeroporto de Thangool|Thangool]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]],|[[Toll Aviation]]<br />operado por [[Jetcraft Aviation]]|[[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]], [[Aeroporto de Gold Coast|Gold Coast]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] |[[Toll Priority]]|[[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Perth|Perth]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]]|Virgin Australia Cargo<br />operado por Pionair Australia|[[Aeroporto de Cairns|Cairns]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto de Townsville|Townsville]]}} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://bne.com.au/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Australia|Brisbane]] 2el9z4cw2sbjotkorog0rx0mcsmxitm 0 403306 6149291 4662712 2022-08-03T10:00:55Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Guadalaxara | nomenativo = ''Aeropuerto Internacional de Guadalajara Miguel Hidalgo y Costilla'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Aeropuerto de Guadalajara 3.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = GDL | ICAO = MMGL | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = | dono-oper = Grupo Aeroportuario del Pacifico | cidade-sirve = [[Guadalaxara, México]] | localización = [[Tlajomulco de Zuñiga]] | elevación-f = 5 016 | elevación-m = 1 529 | coordenadas = {{Coordenadas|20|31|18|N|103|18|40|W|type:airport|display=inline,title}} | web = | p1-número = 10/28 | p1-lonx-f = 13 123 | p1-lonx-m = 4 000 | p1-sup = asfalto | p2-número = 02/20 | p2-lonx-f = 5 964 | p2-lonx-m = 1 818 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 12 808 000<ref name="Reporte de Tráfico" /> | notas = }} O '''aeroporto internacional de Guadalaxara''' {{Códigos aeroportuarios|GDL|MMGL}}, oficialmente coñecido como '''aeroporto internacional de Guadalaxara Miguel Hidalgo y Costilla''', é o principal aeroporto da segunda cidade máis grande de [[México]], [[Guadalaxara, México|Guadalaxara]]. Inaugurado en [[1966]], está situado a 16 quilómetros ao sur do centro da cidade. No ano [[2016]] usaron o aeroporto 11 395 800 pasaxeiros, e en [[2017]] 12 808 000.<ref name="Reporte de Tráfico">{{cita web|título=Reporte de Tráfico|url=https://www.aeropuertosgap.com.mx/es/reporte-de-trafico-gap.html|editor=Grupo Aeroportuario del Pacifico|dataacceso=12 de febreiro de 2018}}</ref> Trátase do terceiro aeroporto máis concorrido en termos de pasaxeiros do país, tras o de [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] e o de [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], e o segundo en voos de carga.<ref>{{cita web|título=Estadística Operacional de Aeropuertos|url=http://www.sct.gob.mx/transporte-y-medicina-preventiva/aeronautica-civil/estadisticas/estadistica-operacional-de-aeropuertos-airports-operational-statistics/|editor=Secretaría de Comunicaciones y Transportes|dataacceso=12 de febreiro de 2018|data-arquivo=15 de marzo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160315234455/http://www.sct.gob.mx/transporte-y-medicina-preventiva/aeronautica-civil/estadisticas/estadistica-operacional-de-aeropuertos-airports-operational-statistics/|url-morta=unfit}}</ref> O aeroporto de Guadalaxara está formado por dúas pistas e unha única terminal. É un centro de conexións para a aeroliña mexicana [[Volaris]], actuando como unha porta de entrada principal cara os [[Estados Unidos]]. Tamén é unha cidade focal para [[Aeroméxico]], [[Interjet]] e [[VivaAerobus]]. O aeroporto ofrece voos cara destinos dentro de [[México]], [[Centroamérica]] e Estados Unidos. Foi bautizado na honra de [[Miguel Hidalgo]], sacerdote e militar que destaco no comezo da [[Guerra de Independencia de México]]. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Aeromar]] | [[Aeroporto de Culiacán|Culiacán]], [[Aeroporto de Hermosillo|Hermosillo]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Manzanillo|Manzanillo]], [[Aeroporto de Puebla|Puebla]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]] <!-- --> | [[Aeroméxico]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Fresno-Yosemite|Fresno]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]], <!-- --> | {{nowrap|[[Aeroméxico Connect]]}} | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]],<ref>{{cita web|título=AeroMexico expands US network in 4Q17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272997/aeromexico-expands-us-network-in-4q17/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]] (comeza en xaneiro de 2018)<ref>{{cita web|título=Aeromexico y Delta anuncian incremento en oferta de asientos a Salt Lake City|url=http://enelaire.mx/aeromexico-y-delta-anuncian-incremento-en-oferta-de-asientos-a-salt-lake-city//|editor=En El Aire|dataacceso=10 de febreiro de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Alaska Airlines]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]] <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]] <!-- --> | [[American Eagle]] | [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]] <!-- --> | [[Calafia Airlines]] | [[Aeroporto de La Paz|La Paz]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]] <!-- --> | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]] <!-- --> | [[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]] <!-- --> | [[Interjet]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Aeroporto de Culiacán|Culiacán]], [[Aeroporto de Hermosillo|Hermosillo]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de La Paz|La Paz]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]], [[Aeroporto de Toluca|Toluca/Cidade de México]], [[Aeroporto de Veracruz|Veracruz]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]] <!-- --> | [[Magnicharters]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]] <!-- --> | [[TAR Aerolineas|TAR]] | [[Acapulco International Airport|Acapulco]], [[Aeroporto de Durango|Durango]], [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]], [[Aeroporto de Mazatlán|Mazatlán]], [[Aeroporto rexional de Mobile|Oaxaca]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Querétaro|Querétaro]], [[Aeroporto de Tampico|Tampico]], [[Aeroporto de Toluca|Toluca/Cidade de México]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]] <!-- --> | [[United Airlines]] | [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]] <!-- --> | [[United Express]] | [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]] <!-- --> | [[VivaAerobus]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Aeroporto de Ciudad Juárez|Ciudad Juárez]], [[Aeroporto de Culiacán|Culiacán]], [[Aeroporto de Hermosillo|Hermosillo]], [[Aeroporto de La Paz|La Paz]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Mexicali|Mexicali]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto Xeneral Lucio Blanco|Reynosa]], [[Aeroporto de Tampico|Tampico]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]], [[Aeroporto de Veracruz|Veracruz]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]] <!-- --> | [[Volaris]] | [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto internacional Midway|Chicago-Midway]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Chihuahua|Chihuahua]], [[Aeroporto de Ciudad Juárez|Ciudad Juárez]], [[Aeroporto de Ciudad Obregón|Ciudad Obregón]], [[Aeroporto de Cozumel|Cozumel]], [[Aeroporto de Culiacán|Culiacán]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Fresno-Yosemite|Fresno]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto de Hermosillo|Hermosillo]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]], [[Aeroporto de La Paz|La Paz]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Los Mochis|Los Mochis]], [[Aeroporto de Mazatlán|Mazatlán]], [[Aeroporto de Mérida|Mérida]], [[Aeroporto de Mexicali|Mexicali]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Monterrey|Monterrey]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Oakland|Oakland]], [[Aeroporto rexional de Mobile|Oaxaca]], [[Aeroporto internacional de Ontario|Ontario]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Reno-Tahoe|Reno/Tahoe]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de San Jose|San Jose (CA)]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]], [[Aeroporto de Torreón|Torreón/Gómez Palacio]], [[Aeroporto de Tuxtla Gutiérrez|Tuxtla Gutiérrez]], [[Aeroporto de Veracruz|Veracruz]], [[Aeroporto de Villahermosa|Villahermosa]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] <!-- --> | [[Volaris Costa Rica]] | [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé (Costa Rica)]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[Aeromexico Cargo]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> |[[AeroUnion]] | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> |[[Air France Cargo]] | [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> |[[Amerijet International]] | [[Aeroporto de Miami|Miami]] <!-- --> |[[Cargolux]] | [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]] <!-- --> |[[Cathay Pacific Cargo]] | [[Aeroporto Ted Stevens Anchorage|Anchorage]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> |[[Centurion Cargo]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>operado por [[ABX Air]] | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Querétaro|Querétaro]] <!-- --> |[[Estafeta Carga Aérea|Estafeta]] | [[Aeroporto de La Paz|La Paz]], [[Aeroporto de San Luis Potosí|San Luis Potosí]] <!-- --> |[[FedEx Express]] | [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]] <!-- --> |[[Korean Air Cargo]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]] <!-- --> |[[LATAM Cargo Mexico]] | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Miami|Miami]] <!-- --> |[[Lufthansa Cargo]] | [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] <!-- --> |[[Panalpina]]<br/>{{nowrap|operado por [[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto de Huntsville|Huntsville]], [[Londres-Stansted]] <!-- --> |[[UPS Airlines]] | [[Aeroporto de Louisville|Louisville]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de México|Guadalajara]] 45zsrdmytwxbghpw04tq16q2un51ey7 0 403317 6149300 5184565 2022-08-03T10:04:43Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Kunming-Changshui | nomenativo = 昆明长水国际机场<br/>''Kūnmíng Chángshuǐ Guójì Jīchǎng'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = The top of New Kunming Airport.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = KMG | ICAO = ZPPP | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Yunnan Airport Group | dono-oper = | cidade-sirve = [[Kunming]] | localización = Changshui | elevación-f = 6 900 | elevación-m = 2 103 | coordenadas = {{Coordenadas|25|06|7|N|102|55|45|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.kmcsia.com/ | p1-número = 03/21 | p1-lonx-f = 13 123 | p1-lonx-m = 4 000 | p1-sup = asfalto | p2-número = 04/22 | p2-lonx-f = 14 764 | p2-lonx-m = 4 500 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 41 980 339 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Kunming-Changshui''' {{Códigos aeroportuarios|KMG|ZPPP}} é o principal aeroporto que serve a [[Kunming]], a capital da provincia chinesa de [[Yunnan]]. Está situado a 24,5 quilómetros ao nordés do centro da cidade nunha área montañosa a 2 100 metros sobre o nivel do mar. Inaugurouse o día [[28 de xuño]] de [[2012]],<ref>{{cita web|título=Newly-built Kunming Changshui Int'l Airport to be put into operation|url=http://news.xinhuanet.com/english/photo/2012-06/08/c_131640515_3.htm|editor=Xinhuanet|dataacceso=12 de febreiro de 2018|data-arquivo=05 de decembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131205211729/http://news.xinhuanet.com/english/photo/2012-06/08/c_131640515_3.htm|url-morta=unfit}}</ref> substituíndo ao vello [[aeroporto de Kunming-Wujiaba]] que será demolido. Como porta de entrada cara o sueste e sur de [[Asia]], o aeroporto de Changshui é un centro de conexións para [[China Eastern Airlines]], [[Kunming Airlines]], [[Lucky Air]], [[Sichuan Airlines]] e [[Ruili Airlines]]. No ano [[2016]] foi usado por un total de 41 980 339 pasaxeiros, sendo un dos 50 aeroportos máis concorridos do mundo e o 5º da China. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{airport-dest-list | [[AirAsia]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] | [[Air China]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Dazhou-Heshi|Dazhou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Yangon|Yangon]], [[Aeroporto de Yuncheng-Guangong|Yuncheng]] | [[Beijing Capital Airlines]] | [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Dehong-Mangshi|Mangshi]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]] | [[Cathay Dragon]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] | [[Chengdu Airlines]] | [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Liuzhou-Bailian|Liuzhou]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]] | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Anshun-Huangguoshu|Anshun]], [[Aeroporto de Baoshan-Yunrui|Baoshan]], [[Aeroporto de Baotou|Baotou]], [[Aeroporto de Beihai-Fucheng|Beihai]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Cangyuan-Washan|Cangyuan]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chizhou-Jiuhuashan|Chizhou]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Dali|Dali]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Daocheng-Yading|Daocheng]], [[Aeroporto de Diqing Shangri-La|Diqing]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hefei-Xinqiao|Hefei]], [[Aeroporto de Huangshan-Tunxi|Huangshan]], [[Jiayuguan Airport|Jiayuguan]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Jingdezhen-Luojia|Jingdezhen]], [[Aeroporto de Jining-Qufu|Jining]], [[Aeroporto de Lancang-Jingmai|Lancang]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Liping|Liping]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Lincang|Lincang]], [[Aeroporto de Linfen-Qiaoli|Linfen]], [[Aeroporto de Liupanshui-Yuezhao|Liupanshui]], [[Aeroporto de Liuzhou-Bailian|Liuzhou]], [[Aeroporto de Luoyang-Beijiao|Luoyang]], [[Aeroporto de Luzhou-Luntian|Luzhou]], [[Aeroporto de Dehong-Mangshi|Mangshi]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanchong-Gaoping|Nanchong]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Ninglang-Luguhu|Ninglang]], [[Aeroporto de Ordos Ejin Horo|Ordos]], [[Aeroporto de Pu'er-Simao|Pu'er]], [[Aeroporto de Qianjiang-Wulingshan|Qianjiang]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Shantou]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tengchong-Tuofeng|Tengchong]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Tongren-Fenghuang|Tongren]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Ürümqi]], [[Aeroporto de Wenshan-Puzhehei|Wenshan]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Sunan-Shuofang|Wuxi]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xichang-Qingshan|Xichang]], [[Aeroporto de Xingyi-Wanfenglin|Xingyi]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]], [[Aeroporto de Yancheng-Nanyang|Yancheng]], [[Aeroporto de Yantai-Penglai|Yantai]], [[Aeroporto de Yibin-Caiba|Yibin]], [[Aeroporto de Yichang-Sanxia|Yichang]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Yongzhou-Lingling|Yongzhou]], [[Aeroporto de Zhanjiang|Zhanjiang]], [[Aeroporto de Zhaotong|Zhaotong]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]], [[Aeroporto de Chiang Rai|Chiang Rai]], [[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Nội Bài|Hanoi]], [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Katmandú|Katmandú]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Luang Prabang|Luang Prabang]], [[Aeroporto de Malé|Malé]], [[Aeroporto de Mandalay|Mandalay]], [[Aeroporto de Naypyidaw|Naypyidaw]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Phnom Penh|Phnom Penh]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Siem Reap|Siem Reap]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]], [[Aeroporto de Wattay|Vientiane]], [[Aeroporto de Yangon|Yangon]] | [[China Eastern Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Shanghai Airlines]]}} | [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]] | [[China Express Airlines]] | [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Nanyang-Jiangying|Nanyang]] | [[China Southern Airlines]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Dali|Dali]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Shantou]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Ürümqi]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]], [[Aeroporto de Yiwu|Yiwu]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]], [[Aeroporto de Zhuhai-Jinwan|Zhuhai]] | [[China Southern Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Chongqing Airlines]]}} | [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]] | [[China United Airlines]] | [[Aeroporto de Pequín-Nanyuan|Pequín-Nanyuan]], [[Aeroporto de Foshan-Shadi|Foshan]] | [[Donghai Airlines]] | [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]] | [[Fuzhou Airlines]] | [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]] | [[Garuda Indonesia]] | '''Chárter estacional:''': [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar/Bali]] | [[Hainan Airlines]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]] | [[Hebei Airlines]] | [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]] | [[HK Express]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] | [[Hongtu Airlines]] | [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Hefei-Xinqiao|Hefei]], [[Aeroporto de Linyi-Shubuling|Linyi]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] | [[Jetstar Pacific]] | '''Chárter estacional:''': [[Aeroporto de Phú Quốc|Phú Quốc]] | [[Juneyao Airlines]] | [[Aeroporto de Bijie-Feixiong|Bijie]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Zhangjiajie-Hehua|Zhangjiajie]] | [[Korean Air]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] | [[Kunming Airlines]] | [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Changzhou-Benniu|Changzhou]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Lincang|Lincang]], [[Aeroporto de Dehong-Mangshi|Mangshi]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao’an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Taizhou-Luqiao|Taizhou]], [[Aeroporto de Tengchong-Tuofeng|Tengchong]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]], [[Aeroporto de Yangzhou-Taizhou|Yangzhou]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Yiwu|Yiwu]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] | [[Kunming Airlines]] | [[Aeroporto de Hat Yai|Hat Yai]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]] | [[Lao Airlines]] | [[Aeroporto de Wattay|Vientiane]] | [[Loong Air]] | [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]] | [[Lucky Air]] | [[Aeroporto de Baotou|Baotou]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Dali|Dali]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Datong-Yungang|Datong]], [[Aeroporto de Diqing Shangri-La|Diqing]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Ganzhou-Huangjin|Ganzhou]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Hefei-Xinqiao|Hefei]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto de Huai'an-Lianshui|Huai'an]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Dehong-Mangshi|Mangshi]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Pu'er-Simao|Pu'er]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Shantou]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tengchong-Tuofeng|Tengchong]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Ürümqi]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]], [[Aeroporto de Xuzhou-Guanyin|Xuzhou]], [[Aeroporto de Yichang-Sanxia|Yichang]], [[Aeroporto de Yichun-Mingyueshan|Yichun]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]], [[Aeroporto de Zhuhai-Jinwan|Zhuhai]] | [[Lucky Air]] | [[Aeroporto de Brunei|Bandar Seri Begawan]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]], [[Aeroporto de Helsinqui-Vantaa|Helsinqui]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Moscova-Domodedovo]],<ref>{{cita web|título=Lucky Air plans Moscow June 2017 debut|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272251/lucky-air-plans-moscow-june-2017-debut/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Phú Quốc|Phú Quốc]], [[Aeroporto de Samui|Samui]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Mactan-Cebú|Cebú]],<ref name="Lucky_Philippines">{{cita web|título=Lucky Air schedules Philippines service in June 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272313/lucky-air-schedules-philippines-service-in-june-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]]<ref name="Lucky_Philippines"/> | [[Okay Airways]] | [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Hefei-Xinqiao|Hefei]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Yulin-Yuyang|Yulin]] | [[Ruili Airlines]] | [[Aeroporto de Beihai-Fucheng|Beihai]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto de Dehong-Mangshi|Mangshi]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]] | [[Shandong Airlines]] | [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Yantai-Penglai|Yantai]] | [[Shandong Airlines]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]] | [[Shenzhen Airlines]] | [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao’an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Sunan-Shuofang|Wuxi]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] | [[Sichuan Airlines]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Kangding|Kangding]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Dehong-Mangshi|Mangshi]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Ürümqi]], [[Aeroporto de Wanzhou-Wuqiao|Wanzhou]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]], [[Aeroporto de Xuzhou-Guanyin|Xuzhou]], [[Aeroporto de Yichang-Sanxia|Yichang]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] | [[Sichuan Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Wattay|Vientiane]]<ref>{{cita web|título=Sichuan Airlines adds new Laos route from May 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272747/sichuan-airlines-adds-new-laos-route-from-may-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de febreiro de 2018}}</ref> | [[SilkAir]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] | [[SriLankan Airlines]] | [[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]] | [[Spring Airlines]] | [[Aeroporto de Changde-Taohuayuan|Changde]], [[Aeroporto de Huaihua-Zhijiang|Huaihua]], [[Aeroporto de Mianyang-Nanjiao|Mianyang]], [[Aeroporto de Qianjiang-Wulingshan|Qianjiang]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]], [[Aeroporto de Zunyi-Xinzhou|Zunyi]] | [[Thai AirAsia]] | [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]] | [[Thai Airways]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]] | [[Thai Lion Air]] | [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]]<ref>{{cita web|título=Thai Lion Air files Kunming preliminary schedule in Oct 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274495/thai-lion-air-files-kunming-preliminary-schedule-in-oct-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de febreiro de 2018}}</ref> | [[Tianjin Airlines]] | [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]] | [[Uni Air]] | [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]] | [[Vietnam Airlines]] | '''Chárter''': [[Aeroporto de Phú Quốc|Phú Quốc]] | [[West Air (China)]] | [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]] | [[XiamenAir]] | [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20180213021846/http://www.kmcsia.com/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da China|Kunming]] pm2fjbvx8bawo6x8xefzotko8cje0hh 0 403569 6149276 5548673 2022-08-03T09:52:05Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Bijie-Feixiong | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Bijie Feixiong Airport (1).jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = BFJ | ICAO = ZUBJ | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Bijie]] | localización = [[Condado de Dafang]] | elevación-f = 4 751 | elevación-m = 1 448 | coordenadas = {{Coordenadas|27|16|00|N|105|28|45|E|type:airport|display=inline,title}} | web = | p1-número = 08/26 | p1-lonx-f = 8 530 | p1-lonx-m = 2 600 | p1-sup = formigón | estad-ano = 2015 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 563 861<ref>{{cita web|título=2015年民航机场吞吐量排名|url=http://www.caac.gov.cn/XXGK/XXGK/TJSJ/201603/P020160331391016414029.xls|editor=CAAC|dataacceso=15 de febreiro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180612142616/http://www.caac.gov.cn/XXGK/XXGK/TJSJ/201603/P020160331391016414029.xls|dataarquivo=12 de xuño de 2018|urlmorta=yes}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto de Bijie-Feixiong''' {{Códigos aeroportuarios|BFJ|ZUBJ}} é un aeroporto que serve a cidade de [[Bijie]], na provincia chinesa de [[Guizhou]]. Está situado no condado de Dafang, a 18 quilómetros do centro da cidade. A súa construción comezou en setembro de [[2009]] cun investimento total de 1,05 billóns de [[CNY]], sendo inaugurado o [[16 de xuño]] de [[2013]].<ref>{{cita web|título=贵州毕节飞雄机场正式通航　航站楼7100平米|url=http://cdn.carnoc.com/list/254/254184.html|editor=Carnoc|dataacceso=15 de febreiro de 2018|data-arquivo=07 de outubro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131007084424/http://cdn.carnoc.com/list/254/254184.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{cita web|título=Bijie Feixiong Airport opens its first air route|url=http://www.chinadaily.com.cn/m/guizhou/2013-06/24/content_16642934.htm|editor=China Daily|dataacceso=15 de febreiro de 2018}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{airport-dest-list |[[China Express Airlines]] |[[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]] |[[China Southern Airlines]] | [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]] |[[China United Airlines]] | [[Aeroporto de Pequín-Nanyuan|Pequín-Nanyuan]] |[[Colorful Guizhou Airlines]] | [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]] |[[GX Airlines]]|[[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]] |[[Juneyao Airlines]] | [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]] }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da China|Bijie]] jlaeka1eprmqct2iby26jpdq1r71g23 0 404193 6149290 5970882 2022-08-03T10:00:33Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Goa | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Goa-Vasco 03-2016 12 Dabolim Airport.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = GOI | ICAO = VOGO | FAA = | LID = | tipo = público/militar | dono = | operador = Autoridade Aeroportuaria da India | dono-oper = | cidade-sirve = [[Goa]] | localización = [[Dabolim]] | elevación-f = 184 | elevación-m = 56 | coordenadas = {{Coordenadas|15|22|51|N|073|49|53|E|type:airport|display=inline,title}} | web = | p1-número = 08/26 | p1-lonx-f = 11 253 | p1-lonx-m = 3 430 | p1-sup = asfalto | estad-ano = Abril de 2016 - marzo de 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 6 856 362 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Goa''' {{Códigos aeroportuarios|GOI|VOGO}}, tamén coñecido como '''aeroporto de Dabolim''', é o único aeroporto do estado indio de [[Goa]]. Está situado na cidade de [[Dabolim]] e opera tanto como aeroporto civil como unha base militar chamada INS Hansa. Está a 4 quilómetros da cidade de [[Vasco da Gama, India|Vasco da Gama]], a 23 de [[Margao]], e a 30 de [[Panjim]], a capital do estado.<ref>{{cita web|título=Goa International Airport|url=http://www.aai.aero/allAirports/goa_generalinfo.jsp|editor=Airports Authority of India|dataacceso=24 de febreiro de 2018|data-arquivo=21 de abril de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120421123224/http://www.aai.aero/allAirports/goa_generalinfo.jsp|url-morta=unfit}}</ref> A terminal integrada do aeroporto inaugurouse en decembro de [[2013]]. NO ano fiscal 2016-2017 pasaron polas súas instalacións un total de 6 856 362 pasaxeiros, cunha media de 131 operacións diarias. Debido a restricións de capacidade na terminal e conxestión do tráfico aéreo debido á forte presenza militar e naval, propúxose un segundo aeroporto en [[Mopa]]<ref>{{cita web|título=GMR Infra to develop Mopa airport in Goa|url=https://economictimes.indiatimes.com/industry/transportation/airlines-/-aviation/gmr-infra-to-develop-mopa-airport-in-goa/articleshow/53877615.cms|editor=Economic Times|dataacceso=24 de febreiro de 2018}}</ref> que se atopa nas primeiras fase de construción agardándose a súa finalización en 2020.<ref>{{cita web|título=Goa government notifies planning area at Mopa|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/goa/govt-notifies-planning-area-at-mopa/articleshow/56575915.cms|editor=The Times of India|dataacceso=24 de febreiro de 2018}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list | [[Aeroflot]]<br>{{nowrap|operado por [[Rossiya Airlines|Rossiya]]}} | '''Estacional:''' [[Moscova-Vnukovo]] | [[Air Arabia]] | [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] | [[Air India]] | [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]], <!--Moscow DME requires a change of aircraft in DEL, therefore this is not a direct flight (even if it has the same flight number) and should not be listed here.--> [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto de Mascate|Mascate]] | [[AirAsia India]]| [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]] |[[Alliance Air (India)|Alliance Air]]| [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Coimbatore|Coimbatore]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Pune|Pune]] | [[Azur Air]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Kazán|Kazán]], [[Moscova-Domodedovo]], [[Aeroporto de Nizhnii Novgorod-Strigino|Nizhnii Novgorod]], [[Aeroporto de Rostov do Don|Rostov do Don]], [[Aeroporto de Samara-Kurumoch|Samara]], [[Aeroporto de Pulkovo|San Petersburgo]], [[Aeroporto de Ufa|Ufa]], [[Aeroporto de Ekaterimburgo-Koltsovo|Ekaterimburgo]] | [[Finnair]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Helsinqui|Helsinqui]]<ref>{{cita web|título=Flights to Goa|url=https://www.finnair.com/int/gb/destinations/asia-pacific/india/goa|editor=Finnair|dataacceso=24 de febreiro de 2018}}</ref><ref>{{cita web|título=Finnair W17 Long-haul leisure routes additions|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270938/finnair-w17-long-haul-leisure-routes-additions/?highlight=Helsinki%20Havana|editor=Routes Online|dataacceso=24 de febreiro de 2018}}</ref> | [[GoAir]] |[[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Chandigarh|Chandigarh]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Dr. Babasaheb Ambedkar|Nagpur]] | [[IndiGo]] | [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto Sri Guru Ram Dass Jee|Amritsar]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Coimbatore|Coimbatore]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto Devi Ahilya Bai Holkar|Indore]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Madurai|Madurai]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Swami Vivekananda|Raipur]], [[Aeroporto Lal Bahadur Shastri|Varanasi]]<ref>{{cita web|título=Jet Airways adds Goa – Abu Dhabi from Dec 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275628/jet-airways-adds-goa-abu-dhabi-from-dec-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=24 de febreiro de 2018}}</ref> | [[Mahan Air]] |'''Estacional:''' [[Aeroporto Imán Khomeini|Teherán-Imán Khomeini]] | [[Nordwind Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Novosibirsk-Tolmachevo|Novosibirsk]], [[Aeroporto de Krasnoyarsk-Yemelyanovo|Krasnoyarsk]] | [[Oman Air]] | [[Aeroporto de Mascate|Mascate]] | [[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] | [[RoyalFlight]] |'''Estacional:''' [[Moscova-Sheremetyevo]] | [[SpiceJet]] | [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]],<ref>{{cita web|título=SpiceJet flight schedules|url=http://www.spicejet.com/schedules.aspx|editor=SpiceJet|dataacceso=24 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Jodhpur|Jodhpur]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto de Pune|Pune]], [[Aeroporto de Surat|Surat]] | {{nowrap|[[Thomas Cook Airlines]]}} | '''Estacional:''' [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] | [[TruJet]] | [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]] | [[TUI Airways]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Birmingham|Birmingham]], [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]]<ref>{{cita web|título=Thomson to launch new direct flights from Manchester to Phuket, Mauritius and Goa|url=https://www.manchestereveningnews.co.uk/news/greater-manchester-news/flights-manchester-phuket-mauritius-goa--10427418|editor=Manchester Evening News|dataacceso=24 de febreiro de 2018}}</ref> | [[Vistara]] | [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list | [[Blue Dart Aviation]] | [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]] | [[FedEx Express]]|[[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da India|Goa]] qs5g8n2td87xinbp0gimygf5pr40i1x 0 404489 6149330 4920623 2022-08-03T10:23:59Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto internacional Don Mueang | nomenativo = ท่าอากาศยานดอนเมือง | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = | ancho-imaxe = | título = | imaxe2 = Bangkok - International (Don Muang) (DMK - VTBD) AN2196231.jpg | ancho-imaxe2 = 300px | título 2 = | IATA = DMK | ICAO = VTBD | FAA = | LID = | tipo = público/militar | dono = Real Forza Aérea de Tailandia | operador = Airports of Thailand PCL (AOT) | dono-oper = | cidade-sirve = [[Bangkok]] | localización = Don Mueang | elevación-f = 9 | elevación-m = 3 | coordenadas = {{Coordenadas|13|54|45|N|100|36|24|E|type:airport|display=inline,title}} | web = [http://www.donmueangairportthai.com donmueangairportthai.com] | p1-número = 03L/21R | p1-lonx-f = 12 139 | p1-lonx-m = 3 700 | p1-sup = asfalto | p2-número = 03R/21L | p2-lonx-f = 11 483 | p2-lonx-m = 3 500 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 38 299 757<ref>{{cita web|título=AOT Air Traffic Calendar Year 2016 (Jan-Dec 2016)|url=http://aot.listedcompany.com/misc/statistic/2017/20170123-aot-traffic-calendar-2016-12m.pdf|editor=AOT|dataacceso=28 de febreiro de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional Don Mueang''' {{Códigos aeroportuarios|DMK|VTBD}}, tamén coñecido como '''aeroporto internacional de Bangkok''', é un dos dous aeroportos internacionais que serven a área metropolitana de [[Bangkok]], sendo o outro o de [[aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Suvarnabhumi]]. É un dos aeroportos internacionais máis antigos do mundo e o máis vello operativo en [[Asia]]. Foi inaugurado oficialmente como unha base da Real Forza Aérea de Tailandia o [[27 de marzo]] de [[1914]], aínda que xa viña sendo usado anteriormente. Os voos comerciais comezaron no ano [[1924]]. O primeiro voo comercial foi unha chegada de [[KLM Royal Dutch Airlines]].<ref>{{cita web|título=Aviation - World's oldest airport makes way for the newest|url=http://www.tourism-master.nl/2006/09/28/aviation-world%E2%80%99s-oldest-airport-makes-way-for-the-newest/|editor=NHTV|dataacceso=26 de febreiro de 2018|data-arquivo=15 de outubro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131015060045/http://www.tourism-master.nl/2006/09/28/aviation-world%E2%80%99s-oldest-airport-makes-way-for-the-newest/|url-morta=unfit}}</ref> O aeroporto Don Mueang pechou e foi substituído polo novo aeroporto de Suvarnabhumi no ano [[2006]], antes de ser reaberto o [[24 de marzo]] de [[2007]] despois de que se lle realizasen melloras. Dende a apertura do novo aeroporto converteuse nun centro de conexións rexional con moitas aeroliñas de baixo custo operando nel. No ano [[2015]] converteuse no aeroporto do mundo con máis aeroliñas deste tipo.<ref>{{cita web|título=Bangkok Don Mueang becomes world’s largest LCC airport, overtaking KLIA, Barcelona & Las Vegas|url=https://centreforaviation.com/insights/analysis/bangkok-don-mueang-becomes-worlds-largest-lcc-airport-overtaking-klia-barcelona--las-vegas-236510|editor=Centre for Aviation|dataacceso=28 de febreiro de 2018}}</ref> Don Mueang foi un importante centro de conexións de [[Asia]] e o centro de conexións de [[Thai Airways International]] antes do seu peche. Chegou a ser o segundo aeroporto máis concorrido do continente e o 14º do mundo en volume de pasaxeiros. A día de hoxe é o principal centro de conexións para [[Nok Air]], [[Thai AirAsia]], [[Thai Lion Air]] e [[Orient Thai Airlines]]. ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[AirAsia]] | [[Aeroporto de Senai|Johor Bahru]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] <!-- --> | {{nowrap|[[China Express Airlines]]}} | [[Aeroporto de Zhanjiang|Zhanjiang]] <!-- --> | [[Indonesia AirAsia]] | [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar/Bali]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]], [[Aeroporto de Kualanamu|Medan]] <!-- --> | [[Indonesia AirAsia X]] | [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]] <!-- --> | {{nowrap|[[JC International Airlines]]}} | [[Aeroporto de Phnom Penh|Phnom Penh]] <!-- --> | [[Malindo Air]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] <!-- --> | [[New Gen Airways]] |[[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Huangshan-Tunxi|Huangshan]], [[Aeroporto de Xuzhou-Guanyin|Xuzhou]] <br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto de Baotou|Baotou]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Hefei-Xinqiao|Hefei]], [[Aeroporto de Huai'an-Lianshui|Huai'an]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Yiwu|Yiwu]] <!-- --> | [[Nok Air]] | [[Aeroporto de Buriram|Buriram]], [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]], [[Aeroporto de Chiang Rai|Chiang Rai]], [[Aeroporto de Chumphon|Chumphon]], [[Aeroporto de Hat Yai|Hat Yai]], [[Aeroporto de Hefei-Xinqiao|Hefei]], [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]], [[Aeroporto de Khon Kaen|Khon Kaen]], [[Aeroporto de Krabi|Krabi]], [[Aeroporto de Lampang|Lampang]], [[Aeroporto de Loei|Loei]], [[Aeroporto de Mae Sot|Mae Sot]], [[Aeroporto de Nakhon Phanom|Nakhon Phanom]], [[Aeroporto de Nakhon Si Thammarat|Nakhon Si Thammarat]], [[Aeroporto de Nan Nakhon|Nan]], [[Aeroporto de Phitsanulok|Phitsanulok]], [[Aeroporto de Phrae|Phrae]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Ranong|Ranong]], [[Aeroporto de Roi Et|Roi Et]], [[Aeroporto de Sakon Nakhon|Sakon Nakhon]], [[Aeroporto de Surat Thani|Surat Thani]], [[Aeroporto de Trang|Trang]], [[Aeroporto de Ubon Ratchathani|Ubon Ratchathani]], [[Aeroporto de Udon Thani|Udon Thani]], [[Aeroporto de Yangon|Yangon]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]] <!-- --> | [[NokScoot]] | [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]]<br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> | {{nowrap|[[Orient Thai Airlines]]}} | [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] <!-- --> | [[Scoot]] | [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> | [[Siam Air]] | [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Macau|Macau]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[Thai AirAsia]] | [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Buriram|Buriram]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]], [[Aeroporto de Chiang Rai|Chiang Rai]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Da Nang|Da Nang]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar/Bali]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Nội Bài|Hanoi]], [[Aeroporto de Hat Yai|Hat Yai]], [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Khon Kaen|Khon Kaen]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose|Kolkata]], [[Aeroporto de Krabi|Krabi]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Loei|Loei]], [[Aeroporto de Luang Prabang|Luang Prabang]], [[Aeroporto de Macau|Macau]], [[Aeroporto de Malé|Malé]], [[Aeroporto de Mandalay|Mandalay]], [[Aeroporto de Nakhon Phanom|Nakhon Phanom]], [[Aeroporto de Nakhon Si Thammarat|Nakhon Si Thammarat]], [[Aeroporto de Nan Nakhon|Nan]], [[Aeroporto de Narathiwat|Narathiwat]], [[Aeroporto de Penang|Penang]], [[Aeroporto de Phitsanulok|Phitsanulok]], [[Aeroporto de Phnom Penh|Phnom Penh]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Roi Et|Roi Et]], [[Aeroporto de Sakon Nakhon|Sakon Nakhon]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Shantou]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao’an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Siem Reap|Siem Reap]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Surat Thani|Surat Thani]], [[Aeroporto de Tiruchirappalli|Tiruchirapalli]], [[Aeroporto de Trang|Trang]], [[Aeroporto de Ubon Ratchathani|Ubon Ratchathani]], [[Aeroporto de Udon Thani|Udon Thani]], [[Aeroporto de Wattay|Vientiane]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Yangon|Yangon]]<br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto de Gaya|Gaya]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto Lal Bahadur Shastri|Varanasi]]<ref>{{cita web|título=Thai AirAsia Adds Schedules India Charter Flights from Feb 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/253259/thai-airasia-adds-schedules-india-charter-flights-from-feb-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=28 de febreiro de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Thai AirAsia X]] | [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]]<br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]] <!-- --> | [[Thai Lion Air]] | [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]], [[Aeroporto de Chiang Rai|Chiang Rai]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Nội Bài|Hanoi]], [[Aeroporto de Hat Yai|Hat Yai]], [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]], [[Aeroporto de Khon Kaen|Khon Kaen]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]],<ref>{{cita web|título=Thai Lion Air further delays Kochi launch to 1Q18|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275686/thai-lion-air-further-delays-kochi-launch-to-1q18/|editor=Routes Online|dataacceso=28 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Krabi|Krabi]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]],<ref>{{cita web|título=Thai Lion Air files Kunming preliminary schedule in Oct 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274495/thai-lion-air-files-kunming-preliminary-schedule-in-oct-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=28 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto de Nakhon Si Thammarat|Nakhon Si Thammarat]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Phitsanulok|Phitsanulok]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Surat Thani|Surat Thani]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Trang|Trang]], [[Aeroporto de Ubon Ratchathani|Ubon Ratchathani]], [[Aeroporto de Udon Thani|Udon Thani]], [[Aeroporto de Yangon|Yangon]]<br/>'''Chárter:''' [[Aeroporto de Changzhou-Benniu|Changzhou]],<ref name="Thai_Lion_China_Charters">{{cita web|título=Thai Lion Air adds new scheduled charter service to China from late-Sep 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275029/thai-lion-air-adds-new-scheduled-charter-service-to-china-from-late-sep-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=28 de febreiro de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]],<ref name="Thai_Lion_China_Charters"/> [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]],<ref name="Thai_Lion_China_Charters"/> [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]],<ref name="Thai_Lion_China_Charters"/> [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]]<ref name="Thai_Lion_China_Charters"/> <!-- --> | [[Tigerair Taiwan]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20180805040344/http://donmueangairportthai.com/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Tailandia|Don Mueang]] ieps68i7uddvbrn37oq3epdki53lmgw 0 404567 6149316 5548862 2022-08-03T10:19:39Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Timișoara-Traian Vuia | nomenativo = ''Aeroportul Internațional „Traian Vuia” Timișoara'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Timisoara-airport-romania-march-2017.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = TSR | ICAO = LRTR | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Ministerio de Transportes de Romanía | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Timișoara]] | localización = [[Ghiroda]], [[condado de Timiș]] | elevación-f = | elevación-m = | coordenadas = {{Coordenadas|45|48|36|N|21|20|17|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://aerotim.ro/ | p1-número = 11/29 | p1-lonx-f = 11 483 | p1-lonx-m = 3 500 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 1 621 529<ref>{{cita web|título=2017 A Fost Un An Cu Rezultate Pozitive|url=https://aerotim.ro/comunicate/2017-a-fost-un-an-cu-rezultate-pozitive/|editor=Aeroportul Timișoara|dataacceso=1 de marzo de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional de Timișoara-Traian Vuia''' {{Códigos aeroportuarios|TSR|LRTR}} é un aeroporto que serve a [[Timișoara]], [[Romanía]]. Está situado na rexión histórica de [[Banat]] e foi bautizado na honra de [[Traian Vuia]], un pioneiro da aviación romanés nativo do [[condado de Timiș]]. É o terceiro aeroporto máis concorrido do país en termos de tráfico aéreo, é o principal centro de conexións por aire do oeste de Romanía e da eurorrexión Danubio-Criș-Mureș-Tisa. O aeroporto serve como base para [[Wizz Air]] e [[Ryanair]], e está considerado un aeroporto de apoio para os de Bucarest (OTP), Budapest (BUD) e Belgrado (BEG). Dende o ano [[2017]] Timișoara é o único aeroporto de Romanía certificado pola [[Axencia Europea de Seguridade Aérea]].<ref>{{cita web|título=Aeroportul Internațional Timișoara, La Final De An|url=http://aerotim.ro/comunicate/aeroportul-international-timisoara-la-final-de-an/|editor=Aeroportul Timișoara|dataacceso=1 de marzo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180202222741/http://aerotim.ro/comunicate/aeroportul-international-timisoara-la-final-de-an/|dataarquivo=02 de febreiro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[AtlasGlobal]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] <!-- --> |[[Air Bucharest]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] <!-- --> |[[Blue Air]]| [[Aeroporto de Cluj-Napoca|Cluj-Napoca]], [[Aeroporto de Iași|Iași]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto Mihail Kogălniceanu|Constancia]]<ref>{{cita web|título=Blue Air opens Constanta base in S17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/268707/blue-air-opens-constanta-base-in-s17/|editor=Routes Online|dataacceso=1 de marzo de 2018}}</ref><br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Heraclión|Heraclión]],<ref name="tez-tour.ro" /> [[Aeroporto de Palma de Mallorca|Palma de Mallorca]], [[Aeroporto de Rodas|Rodas]],<ref name="tez-tour.ro">{{cita web|título=Orare de zbor|url=https://www.tez-tour.ro/informatii/info-orare|editor=Tez Tour|dataacceso=1 de marzo de 2018}}</ref><!--- Beginning or ending dates for seasonal flights not to be included (as per WP:AIRPORT-CONTENT) ---> [[Aeroporto de Zante|Zante]] <!-- --> |[[Corendon Airlines]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] <!-- --> |[[Freebird Airlines]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]]<ref name="tez-tour.ro" /> <!-- --> |[[Lufthansa Regional]]<br/>{{nowrap|operado por [[Lufthansa CityLine]]}}| [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]],<ref>{{cita web|título=Lufthansa to expand Europe network: Six new Frankfurt destinations for the winter now fixed|url=http://newsroom.lufthansagroup.com/en/news-and-releases/2017/q2/lufthansa-to-expand-europe-network-six-new-frankfurt-destinations-for-the-winter-now-fixed.html|editor=Lufthansa|dataacceso=1 de marzo de 2018|data-arquivo=28 de xullo de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170728205553/http://newsroom.lufthansagroup.com/en/news-and-releases/2017/q2/lufthansa-to-expand-europe-network-six-new-frankfurt-destinations-for-the-winter-now-fixed.html|url-morta=unfit}}</ref> [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> |[[Ryanair]]| [[Aeroporto de Bérgamo|Bérgamo]], [[Berlín-Schönefeld]], [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]], [[Aeroporto de Bruxelas Sur-Charleroi|Charleroi]], [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Hahn]], [[Londres-Stansted]], [[Aeroporto de Weeze|Weeze]] <!-- --> |[[TAROM]]| [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]]<br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Santorini|Santorini]] <!-- --> |[[Wizz Air]]| [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Bari|Bari]], [[Aeroporto de Beauvais-Tillé|Beauvais]], [[Aeroporto de Bérgamo|Bérgamo]], [[Aeroporto de Boloña|Boloña]], [[Aeroporto de Bruxelas Sur-Charleroi|Charleroi]], [[Aeroporto de Dortmund|Dortmund]], [[Aeroporto de Eindhoven|Eindhoven]], [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Hahn]], [[Londres-Luton]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Memmingen|Memmingen]], [[Roma-Ciampino]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]],<ref>{{cita web|título=WizzAir adds Timisoara – Tel Aviv in W17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273227/wizzair-adds-timisoara-tel-aviv-in-w17/|editor=Routes Online|dataacceso=1 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Treviso|Treviso]], [[Aeroporto de Valencia|Valencia]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[DHL Aviation]]<br/>operado por [[Airest]] | [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]] <!-- --> |[[FedEx Express]]<br/>operado por [[ASL Airlines Belgium]] | [[Aeroporto de Erfurt/Weimar|Erfurt]], [[Aeroporto de Liexa]], [[Aeroporto de Nürnberg|Nürnberg]] <!-- --> |[[RAF-Avia]] | [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]] <!-- --> |[[TAROM Cargo]] | [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|Bucarest]] <!-- --> |[[UPS Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[ASL Airlines Switzerland]]}} | [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Aeroporto de Sofía|Sofía]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20180302112030/http://aerotim.ro/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Romanía|Timișoara]] klolblderiwrpgogxt8ex2p4gcd5on9 0 404568 6149265 5818365 2022-08-03T09:47:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Netaji Subhas Chandra Bose | nomenativo = নেতাজি সুভাষ চন্দ্র বোস আন্তর্জাতিক বিমানবন্দর | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Bird eye view of the new terminal.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = CCU | ICAO = VECC | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Autoridade Aeroportuaria da India | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Calcuta]] | localización = Dum Dum | elevación-f = 16 | elevación-m = 5 | coordenadas = {{Coordenadas|22|39|17|N|088|26|48|E|type:airport|display=inline,title}} | web = [http://www.kolkatainternationalairport.com/ kolkatainternationalairport.com] | p1-número = 01L/19R | p1-lonx-f = 9 154 | p1-lonx-m = 2 790 | p1-sup = asfalto | p2-número = 01R/19L | p2-lonx-f = 11 900 | p2-lonx-m = 3 627 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2016-2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 15 819 539 | notas = }} O '''aeroporto internacional Netaji Subhas Chandra Bose''' {{Códigos aeroportuarios|CCU|VECC}} é un aeroporto situado en [[Calcuta]], a capital do estado indio de [[Bengala Occidental]], serviando á súa área metropolitana. Atópase a uns 17 quilómetros do centro da cidade. Anteriormente foi coñecido como '''aeroporto de Dum Dum''' antes de recibir o seu nome actual na honra de [[Netaji Subhas Chandra Bose]], un importante líder do movemento de independencia indio. O aeroporto de Calcuta é o principal centro de conexións para o transporte aéreo da parte leste do país e un dos dous aeroportos internacionais que operan no estado de Bengala Occidental, sendo o outro o de [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]]. No ano fiscal 2016-2017 usaron o aeroporto 15,8 millóns de pasaxeiros, sendo o quinto máis concorrido do país en termos de pasaxe despois de [[Delhi]], [[Bombai]], [[Bangalore]] e [[Chennai]]. O aeroporto é un importante centro de conexións para voos cara o o nordés da India, [[Bangladesh]], [[Bután]], [[China]] e o [[Sueste Asiático]]. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list | [[AirAsia]] | [[Aeroporto de Senai|Johor Bahru]],<ref>{{cita web|título=AirAsia adds Johor Bahru – Kolkata from Nov 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274433/airasia-adds-johor-bahru-kolkata-from-nov-2017-/|editor=Routes Online|dataacceso=1 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] <!-- --> | [[AirAsia India]] | [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]],<ref name="TT">{{cita web|título=Four new AirAsia flights from Aug. 1|url=https://www.telegraphindia.com/1170630/jsp/calcutta/story_159423.jsp|editor=The Telegraph India|dataacceso=1 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto Biju Patnaik|Bhubaneswar]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]] <!-- --> |[[Air India]] | [[Aeroporto de Agartala|Agartala]], [[Aeroporto de Lengpui|Aizawl]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto Biju Patnaik|Bhubaneswar]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto de Dibrugarh|Dibrugarh]], [[Aeroporto de Dimapur|Dimapur]], [[Aeroporto de Gaya|Gaya]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Imphal|Imphal]], [[Aeroporto de Katmandú|Katmandú]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Silchar|Silchar]], [[Aeroporto Lal Bahadur Shastri|Varanasi]], [[Aeroporto de Yangon|Yangon]] <!-- --> | [[Alliance Air (India)|Alliance Air]] | [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto de Lilabari|Lilabari]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]], [[Aeroporto de Shillong|Shillong]], [[Aeroporto de Tezpur|Tezpur]] <!-- --> | [[Bhutan Airlines]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Paro|Paro]] <!-- --> | {{nowrap|[[Biman Bangladesh Airlines]]}} | [[Aeroporto internacional Shah Amanat|Chittagong]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]] <!-- --> | [[Cathay Dragon]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]] <!-- --> | [[Druk Air]]| [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Paro|Paro]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!-- --> | [[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] | [[Etihad Airways]] | [[Abu Dhabi Airport|Abu Dhabi]] <!-- --> | [[GoAir]] | [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto Biju Patnaik|Bhubaneswar]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Pune|Pune]] <!-- --> | [[IndiGo]] | [[Aeroporto de Agartala|Agartala]], [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto Biju Patnaik|Bhubaneswar]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto de Coimbatore|Coimbatore]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Dibrugarh|Dibrugarh]], [[Aeroporto de Dimapur|Dimapur]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Imphal|Imphal]], [[Aeroporto Devi Ahilya Bai Holkar|Indore]], [[Aeroporto de Jaipur|Jaipur]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto de Mangalore|Mangalore]],<ref>{{cita web|título=Flights From Kolkata to Bangalore|url=http://www.mapsofindia.com/flight-schedule/kolkata-bangalore.html|editor=Maps of India|dataacceso=1 de marzo de 2018|data-arquivo=29 de novembro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161129230519/http://www.mapsofindia.com/flight-schedule/kolkata-bangalore.html|url-morta=unfit}}</ref> [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Dr. Babasaheb Ambedkar|Nagpur]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Pune|Pune]], [[Aeroporto Swami Vivekananda|Raipur]], [[Aeroporto de Ranchi|Ranchi]], [[Aeroporto de Thiruvananthapuram|Thiruvananthapuram]], [[Aeroporto Lal Bahadur Shastri|Varanasi]], [[Aeroporto de Visakhapatnam|Visakhapatnam]] <!-- --> | [[Indonesia AirAsia]] | [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar/Bali]] <!-- --> | Luwang Airline|[[Aeroporto de Imphal|Imphal]] | {{nowrap|[[Myanmar Airways International]]}} | [[Aeroporto de Yangon|Yangon]] <!-- --> | [[Novoair]] | [[Aeroporto de Dacca|Dacca]] <!-- --> | [[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> | [[Regent Airways]] | [[Aeroporto internacional Shah Amanat|Chittagong]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]] <!-- --> | [[Silk Air]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!-- --> | [[Singapore Airlines]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!-- --> | [[SpiceJet]] | [[Aeroporto de Agartala|Agartala]], [[Aeroporto de Bagdogra|Bagdogra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Chandigarh|Chandigarh]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], {{nowrap|[[Aeroporto de Dacca|Dacca]]}}, [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Goa|Goa]], [[Aeroporto Lokpriya Gopinath Bordoloi|Guwahati]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Jay Prakash Narayan|Patna]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Pune|Pune]], [[Aeroporto de Silchar|Silchar]], [[Aeroporto de Surat|Surat]], [[Aeroporto de Visakhapatnam|Visakhapatnam]] <!-- --> | [[SriLankan Airlines]] | [[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]] <!-- --> | [[Thai AirAsia]] | [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]] <!-- --> | [[Thai Airways]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]] <!-- --> | [[US-Bangla Airlines]] |[[Aeroporto internacional Shah Amanat|Chittagong]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]] <!-- --> | [[Vistara]] | [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Veer Savarkar|Port Blair]], [[Aeroporto de Pune|Pune]] <!-- --> |[[Zoom Air]]| [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Kazi Nazrul Islam|Durgapur]], [[Aeroporto de Jabalpur|Jabalpur]], [[Aeroporto de Jorhat|Jorhat]] |Sichuan Airlines=[[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]] <!-- -->}} ===Carga=== {{Airport-dest-list | [[Blue Dart Aviation]]| [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]]<ref>{{cita web|título=Network|url=https://bluedartaviation.com/corporatebg_net.htm|editor=Blue Dart|dataacceso=1 de marzo de 2018|data-arquivo=10 de maio de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160510145856/http://bluedartaviation.com/corporatebg_net.htm|url-morta=yes}}</ref> | [[Cathay Pacific Cargo]]|[[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] | [[Qatar Airways Cargo]]|[[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.kolkatainternationalairport.com/ Web do aeroporto] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180305123322/http://www.kolkatainternationalairport.com/ |date=05 de marzo de 2018 }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da India|Netaji Subhas Chandra Bose]] cz2a1nd3btu4ccpe5apz8u2gf6xdfoz 0 404745 6149266 5548644 2022-08-03T09:48:06Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Quatro de Fevereiro | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Aeroport-4-de-Fevereiro-Chegadas LWS1962.JPG | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = LAD | ICAO = FNLU | FAA = | LID = | tipo = público/militar | dono = | operador = ENANA EP | dono-oper = | cidade-sirve = | localización = [[Luanda]] | elevación-f = 243 | elevación-m = 74 | coordenadas = {{Coordenadas|8|51|30|S|13|13|52|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://luandaairport.com | p1-número = 05/23 | p1-lonx-f = 12 190 | p1-lonx-m = 3 716 | p1-sup = asfalto | p2-número = 07/25 | p2-lonx-f = 8 530 | p2-lonx-m = 2 600 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2009 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 2 430 794<ref>{{cita web|título=Over 2 million passengers processed at Luanda airport, Angola, in first half|url=https://macauhub.com.mo/2010/11/30/over-2-million-passengers-processed-at-luanda-airport-angola-in-first-half/|editor=Macauhub|dataacceso=3 de marzo de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto Quatro de Fevereiro''' {{Códigos aeroportuarios|LAD|FNLU}} é o principal aeroporto internacional de [[Angola]]. Está situado na parte sur de [[Luanda]], a súa capital. Recibiu o nome da data do incicio da loita contra o réxime [[Imperio portugués|colonial portugués]], unha importante festividade nacional no país, o día [[4 de febreiro]] de [[1961]]. ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Air France]] | [[París-Charles de Gaulle]] <!-- --> | [[Air Namibia]] | [[Aeroporto Hosea Kutako|Windhoek-Hosea Kutako]] <!-- --> | [[Arik Air]] | [[Aeroporto Murtala Muhammed|Lagos]] <!-- --> | [[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] <!-- --> | [[Brussels Airlines]] | [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] <!-- --> | [[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> | [[Ethiopian Airlines]] | [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]] <!-- --> | [[KLM]] | [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[Kenya Airways]] | [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] <!-- --> | [[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] <!-- --> | [[Royal Air Maroc]] | [[Aeroporto de Casablanca|Casablanca]], [[Aeroporto de Libreville|Libreville]] <!-- --> | [[SonAir]] | [[Aeroporto de Cabinda|Cabinda]], [[Aeroporto de Catumbela|Catumbela]], [[Aeroporto de Lubango|Lubango]], [[Aeroporto de Soyo|Soyo]] <!-- --> | {{nowrap|[[SonAir]]}}<br/>operado por {{nowrap|[[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]]<ref>{{cita web|título=Angola: Flights Luanda/Houston Open to Public As From May|url=http://allafrica.com/stories/201705010692.html|editor=All Africa|dataacceso=3 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | {{nowrap|[[South African Airways]]}} | [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]] <!-- --> | [[TAAG Angola Airlines]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Maya-Maya|Brazzaville]], [[Aeroporto de Cabinda|Cabinda]], [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cidade do Cabo]], [[Aeroporto de Catumbela|Catumbela]], [[Aeroporto de Harare|Harare]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]],<ref>{{cita web|título=Guía de destinos|url=http://www.taag.com/pt/Destinos/Guia-de-destinos|editor=TAAG|dataacceso=3 de marzo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180313135952/http://www.taag.com/pt/Destinos/Guia-de-destinos|dataarquivo=13 de marzo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto Albano Machado|Huambo]], [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]], [[Aeroporto de N'djili|Kinshasa]], [[Aeroporto de Kuito|Kuito]], [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]], [[Aeroporto de Lubango|Lubango]], [[Aeroporto de Luena|Luena]], [[Aeroporto de Lusaca|Lusaca]], [[Aeroporto de Maputo|Maputo]], [[Aeroporto de Menongue|Menongue]], [[Aeroporto de Namibe|Namibe]], [[Aeroporto de Ondjiva Pereira|Ondjiva]], [[Aeroporto do Porto|Porto]], [[Aeroporto de Río de Janeiro-Galeão|Río de Janeiro-Galeão]], [[São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de San Tomé|San Tomé]],<ref>{{cita web|título=Suspension of TAAG flights between Cabo Verde / Sao Tome and Principe and Angola causes damages to Inpharma|url=http://inforpress.publ.cv/EN/economia-3/139442-suspension-of-taag-flights-between-cabo-verde-sao-tome-and-principe-and-angola-causes-damages-to-inpharma|editor=Infopress|dataacceso=3 de marzo de 2018|data-arquivo=26 de febreiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170226124118/http://inforpress.publ.cv/EN/economia-3/139442-suspension-of-taag-flights-between-cabo-verde-sao-tome-and-principe-and-angola-causes-damages-to-inpharma|url-morta=unfit}}</ref> [[Aeroporto de Saurimo|Saurimo]], [[Aeroporto de Soyo|Soyo]], [[Aeroporto Hosea Kutako|Windhoek-Hosea Kutako]] <!-- --> | [[TAP Air Portugal]] | [[Aeroporto de Lisboa|Lisboa]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://luandaairport.com Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Angola|Quatro de Fevereiro]] ocd9rpftzv36b5fu4b5sm1xpcwwa1m0 0 404921 6149309 4841377 2022-08-03T10:09:48Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Naha | nomenativo = 那覇空港<br/>''Naha Kūkō'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Naha Airport13s3s4410.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = OKA | ICAO = ROAH | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Ministerio do Territorio, Infraestrutura e Transporte | dono-oper = | cidade-sirve = [[Naha]] | localización = | elevación-f = 11 | elevación-m = 3 | coordenadas = {{Coordenadas|26|11|45|N|127|38|45|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.naha-airport.co.jp/ | p1-número = 18/36 | p1-lonx-f = 9 843 | p1-lonx-m = 3 000 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2015 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 18 336 030<ref>{{cita web|título=暦年・年度別空港管理状況調 　書|url=http://www.mlit.go.jp/common/001141840.pdf|editor=Ministerio do Territorio, Infraestruturas e Transporte|dataacceso=5 de marzo de 2018|data-arquivo=21 de outubro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161021205147/http://www.mlit.go.jp/common/001141840.pdf|url-morta=unfit}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto de Naha''' {{Códigos aeroportuarios|OKA|ROAH}} é un aeroporto xaponés de segunda clase situado a 4 quilómetros ao leste do centro da cidade de [[Naha]], en [[Okinawa]]. É o sétimo aeroporto máis concorrido do [[Xapón]] e a principa terminal aérea para pasaxeiros e carga da prefectura de Okinawa. Opera voos internacionais cara [[Taiwán]], [[Hong Kong]], [[Corea do Sur]] e [[China]]. As súas instalacións tamén son fogar da Base Aérea de Naha da [[Forza Aérea de Autodefensa do Xapón]]. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list | [[Air China]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]] | [[All Nippon Airways]] |[[Aeroporto de Hiroshima|Hiroshima]], [[Base Aérea de Iwakuni|Iwakuni]], [[Aeroporto de Kumamoto|Kumamoto]], [[Aeroporto de Matsuyama|Matsuyama]], [[Aeroporto de Miyako|Miyako]], [[Aeroporto de Nagasaki|Nagasaki]], [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Aeroporto Internacional de Osaca|Osaca-Itami]], [[Aeroporto de Sendai|Sendai]], [[Aeroporto de Shizuoka|Shizuoka]], [[Aeroporto de Takamatsu|Takamatsu]], [[Toquio-Haneda]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Niigata|Niigata]], [[Novo aeroporto de Chitose|Sapporo-Chitose]] | All Nippon Airways<br/>{{nowrap|operado por [[ANA Wings]]}} | [[Aeroporto de Fukuoka|Fukuoka]], [[Novo aeroporto de Ishigaki|Ishigaki]], [[Aeroporto de Kitakyūshū|Kitakyūshū]], [[Aeroporto de Miyako|Miyako]] | [[Asiana Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Gimhae|Busan]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] | [[Cathay Dragon]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] | [[China Airlines]] | [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]] | [[Eastar Jet]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] | [[EVA Air]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] | [[Hainan Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Beijing Capital Airlines]]}} | [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]]<ref>{{cita web|título=Beijing Capital Airlines to Start Hangzhou – Okinawa Service from late-Oct 2014|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/245035/beijing-capital-airlines-to-start-hangzhou-okinawa-service-from-late-oct-2014/|editor=Routes Online|dataacceso=5 de marzo de 2018}}</ref> | [[Hong Kong Airlines]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] | [[Japan Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Osaca|Osaca-Itami]], [[Toquio-Haneda]] | [[Japan Airlines]]<br/>{{nowrap|operado por [[Japan Transocean Air]]}} | [[Aeroporto de Fukuoka|Fukuoka]], [[Novo aeroporto de Ishigaki|Ishigaki]], [[Aeroporto de Komatsu|Komatsu]], [[Aeroporto de Kumejima|Kumejima]], [[Aeroporto de Miyako|Miyako]], [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Aeroporto de Okayama|Okayama]], [[Osaca-Kansai]] | [[Japan Transocean Air]]<br/>{{nowrap|operado por [[Ryukyu Air Commuter]]}} | [[Aeroporto de Amami|Amamioshima]], [[Novo aeroporto de Ishigaki|Ishigaki]], [[Aeroporto de Kitadaito|Kitadaito]], [[Aeroporto de Kumejima|Kumejima]], [[Aeroporto de Minami-Daito|Minamidaito]], [[Aeroporto de Yonaguni|Yonaguni]], [[Aeroporto de Yoronjima|Yoronjima]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Miyako|Miyako]] | [[Jeju Air]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] | [[Jetstar Asia Airways]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] | [[Jetstar Japan]] | [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Osaca-Kansai]], [[Toquio-Narita]] | [[Jin Air]]| [[Aeroporto internacional de Gimhae|Busan]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] | [[Juneyao Airlines]]| [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]],<ref>{{cita web|título=Juneyao Airlines Adds Nanjing – Okinawa Service from July 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/254198/juneyao-airlines-adds-nanjing-okinawa-service-from-july-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=5 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | [[Korean Air]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] | [[Mandarin Airlines]] | [[Aeroporto de Taichung|Taichung]] | [[Peach (aeroliña)|Peach]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Fukuoka|Fukuoka]], [[Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] | [[SilkAir]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] | [[Skymark Airlines]] | [[Aeroporto de Fukuoka|Fukuoka]], [[Aeroporto de Ibaraki|Ibaraki]], [[Aeroporto de Kobe|Kobe]], [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]], [[Tokyo-Haneda]] | [[Solaseed Air]] | [[Aeroporto de Kagoshima|Kagoshima]], [[Aeroporto de Kobe|Kobe]], [[Aeroporto de Miyazaki|Miyazaki]], [[Aeroporto Chūbu Centrair|Nagoia-Centrair]] | [[T'way Airlines]] | [[Aeroporto de Daegu|Daegu]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] | [[Tigerair Taiwan]] | [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]],<ref>{{cita web|título=tigerair Taiwan adds Kaohsiung – Okinawa route in Mar 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/269755/tigerair-taiwan-adds-kaohsiung-okinawa-route-in-mar-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=5 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] | [[Vanilla Air]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]],<ref>{{cita web|título=Vanilla Air Adds Okinawa - Taipei Route from Sep 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/267155/vanilla-air-adds-okinawa-taipei-route-from-sep-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=5 de marzo de 2018}}</ref> [[Toquio-Narita]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.naha-airport.co.jp/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos do Xapón|Naha]] d68krko786dpr54ijegyu0jvhp5hi5l 0 404923 6149329 4834744 2022-08-03T10:23:51Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto internacional do Salvador | nomenativo = ''Aeropuerto Internacional Monseñor Óscar Arnulfo Romero'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Fachada sal.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = SAL | ICAO = MSLP | FAA = | LID = | tipo = público/militar | dono = | operador = CEPA | dono-oper = | cidade-sirve = [[San Salvador, O Salvador]] | localización = [[San Luis Talpa]] | elevación-f = 102 | elevación-m = 31 | coordenadas = {{Coordenadas|13|26|27|N|089|03|20|W|type:airport|display=inline,title}} | web = | p1-número = 07/25 | p1-lonx-f = 10 499 | p1-lonx-m = 3 200 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 2 984 746<ref name="Estadisticas Aeroportuarias">{{cita web|título=Estadisticas Aeroportuarias|url=http://www.aeropuertoelsalvador.gob.sv/contenido.php?cont=88&id=102|editor=CEPA|dataacceso=5 de marzo de 2018|data-arquivo=18 de xuño de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150618232923/http://www.aeropuertoelsalvador.gob.sv/contenido.php?cont=88&id=102|url-morta=unfit}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional do Salvador Monseñor Óscar Arnulfo Romero''' {{Códigos aeroportuarios|SAL|MSLP}}, anteriormente coñecido como '''aeroporto internacional Cuscatlán''', é un aeroporto situado a uns 50 quilómetros de [[San Salvador, O Salvador|San Salvador]], a capital do [[O Salvador|Salvador]]. Con 2 984 746 pasaxeiros no ano [[2016]], é o aeroporto máis concorrido do país e o terceiro de [[Centroamérica]] en tráfico de pasaxeiros.<ref name="Estadisticas Aeroportuarias" /> ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list | {{nowrap|[[Aeroméxico Connect]]}} | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Miami|Miami]] | [[Air Transat]] | '''Estacional:''' [[Montreal-Trudeau]]<ref>{{cita web|título=Flights to El Salvador|url=https://www.airtransat.com/en-CA/el-salvador/flights?opentab=photo|editor=Air Transat|dataacceso=5 de marzo de 2018}}</ref> | [[Avianca Costa Rica]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé (CR)]], [[Toronto-Pearson]] | [[Avianca El Salvador]] | [[Aeroporto Philip S. W. Goldson|Cidade de Belize]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Alfonso Bonilla Aragón|Cali]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto José Joaquín de Olmedo|Guayaquil]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Daniel Oduber Quirós|Liberia]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Augusto C. Sandino|Managua]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-JMC]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]],<ref>{{cita web|título=Avianca resumes San Salvador – Newark from Nov 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274053/avianca-resumes-san-salvador-newark-from-nov-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=5 de marzo de 2018}}</ref> [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé (CR)]], [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]], [[Aeroporto internacional Toncontín|Tegucigalpa]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]] | [[Avianca Guatemala]] | [[Aeroporto Augusto C. Sandino|Managua]], [[Aeroporto Juan Manuel Gálvez|Roatán]], [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]], [[Aeroporto internacional Toncontín|Tegucigalpa]] | [[Avianca Perú]] | [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]] | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]] | [[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] | [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] | [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] | [[Spirit Airlines]] | [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]] | {{nowrap|[[Transportes Aéreos de El Salvador]]}} | [[Aeroporto de Ilopango|San Salvador-Ilopango]] | [[United Airlines]] | [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]]<br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]] | [[Volaris Costa Rica]] | [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto Augusto C. Sandino|Managua]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé (CR)]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]]<ref>{{cita web|título=Volaris Costa Rica anuncia vuelos a Tijuana|url=http://enelaire.mx/volaris-costa-rica-tijuana/|editor=En El AIre|dataacceso=5 de marzo de 2018}}</ref> }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos do Salvador|O Salvador]] 3qaatishtn1g5nghig2qn1820qegfzx 0 405473 6149372 5549009 2022-08-03T10:52:47Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroliña | nome = Air Arabia Maroc | imaxe = Air Arabia Logo.svg | IATA = 3O | ICAO = MAC | indicativo = AIR ARABIA MAROC | fundación = abril de [[2009]] | inicio_das_operacións = maio de 2009 | fin_das_operacións = | aeroporto_principal = | centros_de_conexión = | centros_de_conexión_secundarios = | cidades_focais = | plan_de_voo_frecuente = | alianza = | subsidiarias = | frota = 7 | destinos = 34 | holding = [[Air Arabia]] | eslogan_da_compañía = | sede = | dirixentes = | páxina_web = http://www.airarabia.com }} '''Air Arabia Maroc''' ([[lingua árabe|árabe]]: العربية للطيران المغرب‎) é unha [[aeroliña de baixo custo]] marroquí, creada como unha empresa conxunta entre varios investidores marroquís e [[Air Arabia]].<ref name="CAPA">{{cita web|título=Royal Air Maroc fighting back LCC tide with new fleet, cost cuts and possible privatisation|url=https://centreforaviation.com/insights/analysis/royal-air-maroc-fighting-back-lcc-tide-with-new-fleet-cost-cuts-and-possible-privatisation-58296|editor=Centre for Aviation|dataacceso=9 de marzo de 2018}}</ref> A súa sede atópase na terminal de chegadas do [[aeroporto de Casablanca-Mohammed V]], na provincia marroquí de Nouaceur. == Historia == Air Arabia Maroc fundouse como unha sociedade entre [[Air Arabia]], [[Regional Air Lines]] e [[Ithmaar Bank]]. A aeroliña lanzouse oficialmente o [[29 de abril]] de [[2009]]<ref>{{cita web|título=Air Arabia (Maroc)|url=http://www.airarabia.com/crp_1/air-arabia-maroc-group|editor=Air Arabia|dataacceso=9 de marzo de 2018|data-arquivo=02 de febreiro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130202033046/http://www.airarabia.com/crp_1/air-arabia-maroc-group|url-morta=unfit}}</ref> e comezou as súas operacións o [[6 de maio]] do mesmo ano,<ref name="CAPA" /> cun voo entre [[Casablanca]] e [[Londres-Stansted]].<ref>{{cita web|título=Air Arabia Maroc to Introduce Services to London, United Kingdom|url=http://www.prnewswire.co.uk/news-releases/air-arabia-maroc-to-introduce-services-to-london-united-kingdom-153010395.html|editor=Cision|dataacceso=9 de marzo de 2018|urlarquivo=https://www.webcitation.org/6IDCFsVft?url=http://www.prnewswire.co.uk/news-releases/air-arabia-maroc-to-introduce-services-to-london-united-kingdom-153010395.html|dataarquivo=18 de xullo de 2013|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{cita web|título=Former SkyEurope chairman Bitter emerges at Air Arabia Maroc|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/former-skyeurope-chairman-bitter-emerges-at-air-arabia-329526/|editor=Flight Global|dataacceso=9 de marzo de 2018}}</ref> Baseada en Casablanca, os seus primeiros destinos foron [[Bruxelas]], [[Londres]], [[Marsella]], [[Milán]] e [[París]]. == Frota == [[Arquivo:Air Arabia Maroc A320-200 CN-NMA AMS 2011-4-10.png|thumb|[[Airbus A320-200]] de Air Arabia Maroc]] En outubro de [[2017]] a frota de Air Arabia Maroc estaba formada polos seguintes avións:<ref>{{cita web|título=Air Arabia Maroc Fleet Details and History|url=https://www.planespotters.net/airline/Air-Arabia-Maroc|editor=Planespotters|dataacceso=9 de marzo de 2018}}</ref> <center> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="4" style="border-collapse:collapse;text-align:center" |- style="background:#CE2029;" |+ '''Frota de Air Arabia Maroc''' !<span style="color:white;">Avión</span> !style="width:60px;"|<span style="color:white;">En servizo</span> !<span style="color:white;">Pedidos</span> !<span style="color:white;">Pasaxeiros</span> !<span style="color:white;">Notas</span> |- |rowspan="2"|[[Airbus A320-200]] |rowspan="2"|8 |rowspan="2"|&mdash; |162 |rowspan="2"| |- |168 |- !Total !8 !&mdash; ! !colspan="3"| |} </center> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.airarabia.com Páxina web da aeroliña] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas de Marrocos]] g2b7nkkt238p9us7732i72r4rua3558 0 405652 6149267 5128869 2022-08-03T09:48:19Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Rei Abdulaziz | nomenativo = مطار الملك عبدالعزيز الدولي | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Hajj Terminal 01 Jeddah.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = JED | ICAO = OEJN | FAA = | LID = | tipo = público/militar | dono = | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Jeddah]] | localización = | elevación-f = 48 | elevación-m = 15 | coordenadas = {{Coordenadas|21|40|46|N|039|09|24|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.jed-airport.com/ | p1-número = 16L/34R | p1-lonx-f = 13 123 | p1-lonx-m = 4 000 | p1-sup = asfalto | p2-número = 16C/34C | p2-lonx-f = 10 825 | p2-lonx-m = 3 299 | p2-sup = formigón | p3-número = 16R/34L | p3-lonx-f = 12 467 | p3-lonx-m = 3 800 | p3-sup = asfalto | estad-ano = 2015 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 29 785 874<ref>{{cita web|título=30 million passengers use King Abdulaziz International Airport in 2015|url=http://aaco.org/media-center/news/industry/30-million-passengers-used-king-abdulaziz-international-airport-in-2015|editor=AACO|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional Rei Abdulaziz''' {{Códigos aeroportuarios|JED|OEJN}} é un aeroporto situado a 19 quilómetros ao norte de [[Jeddah]]. Foi bautizado na honra do rei [[Abdul Aziz Al-Saud]] e inaugurouse no ano [[1981]]. É o aeroporto máis concorrido de [[Arabia Saudita]] e o terceiro máis grande do país. É coñecido pola súa terminal do [[Hajj]], construída especialmente para os peregrinos islámicos que anualmente viaxan á [[A Meca|Meca]] e que pode manexar 80 000 pasaxeiros ao mesmo tempo. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!--+--> | [[Aegean Airlines]] | [[Aeroporto de Atenas|Atenas]] <!--+--> | [[Afriqiyah Airways]] | [[Aeroporto de Trípoli|Trípoli]]<br>'''Estacional:''' [[Aeroporto Al Abraq|Beida]], [[Aeroporto de Benina|Benghazi]] <!--+--> | [[Air Algérie]] | [[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]] <!--+--> | [[Air Arabia]] | [[Aeroporto de Ras al-Khaimah|Ras al Khaimah]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] <!--+--> | [[Air Arabia Egypt]] | [[Aeroporto de Borg El Arab|Alexandría-Borg el Arab]] <!--+--> | [[Air Cairo]] | [[Aeroporto de Assiut|Assiut]], [[Aeroporto de Borg El Arab|Alexandría-Borg el Arab]], [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]], [[Aeroporto de Sohag|Sohag]] <!--+--> | [[Air Arabia Jordan]] | [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]] <!--+--> | [[AirAsia X]]|'''Estacional:''' [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] <!--+--> | [[Airblue]] | [[Aeroporto internacional Jinnah|Karachi]], [[Aeroporto internacional Allama Iqbal|Lahore]], [[Aeroporto de Peshawar|Peshawar]], [[Aeroporto de Multan|Multan]] <!--+--> | [[Air India]] | [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]] <!--+--> | [[Air Mediterranean]]| [[Aeroporto de Atenas|Atenas]] <!--+--> | [[AlMasria Universal Airlines]] | [[Aeroporto de Borg El Arab|Alexandría-Borg el Arab]] <!--+--> | [[Ariana Afghan Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Cabul|Cabul]], [[Aeroporto de Kandahar|Kandahar]] <!--+--> | [[AtlasGlobal]] | [[Aeroporto de Ancara-Esenboğa|Ancara]], [[Istanbul-Atatürk]]<br>'''Estacional:''' [[Istanbul-Sabiha Gökçen]]<br>'''Hajj''' [[Aeroporto de Saraxevo|Saraxevo]] <!--+--> | [[Biman Bangladesh Airlines]] | [[Aeroporto internacional Shah Amanat|Chittagong]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]]<br>'''Hajj:''' [[Aeroporto internacional Osmani|Sylhet]] <!--+--> | [[British Airways]] | [[Londres-Heathrow]] <!--+--> |[[Cairo Aviation]]| [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]]<ref>{{cita web|título=Flight status|url=http://www.cairoaviation.com.eg/schedule.php|editor=Cairo Aviation|dataacceso=9 de marzo de 2018}}</ref> <!--+--> | [[Cham Wings Airlines]] | [[Aeroporto de Damasco|Damasco]] <!--+--> | [[Citilink]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Kualanamu|Medan]]<br>'''Chárter:''' [[Aeroporto internacional Juanda|Surabaia]] <!--+--> | [[Daallo Airlines]] | [[Aeroporto de Hargeisa|Hargeisa]], [[Aeroporto internacional Aden Adde|Mogadixo]] <!--+--> | [[Eaglexpress]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Aeroporto internacional Juanda|Surabaya]] <!--+--> | [[EgyptAir]] | [[Aeroporto de Borg El Arab|Alexandría-Borg el Arab]], [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]] <!--+--> | [[EgyptAir]]<br>{{nowrap|operado por [[EgyptAir Express]]}} | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Sharm El Sheikh|Sharm el-Sheikh]] <!--+--> | [[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!--+--> | [[Eritrean Airlines]] | [[Aeroporto de Asmara|Asmara]] <!--+--> | [[Ethiopian Airlines]] | [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]] <!--+--> | [[Etihad Airways]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] <!--+--> | [[Flyadeal]] | [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]],<ref name="Flyadeal">{{cita web|título=flyadeal launches new routes to Dammam and Al-Qassim|url=http://saudigazette.com.sa/article/520199/BUSINESS/flyadeal-launches-new-routes-to-Dammam-and-Al-Qassim|editor=Saudi Gazette|dataacceso=9 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto Príncipe Nayef bin Abdulaziz|Al-Qassim]],<ref name="Flyadeal" /> [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]] <!--+--> | [[flydubai]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!--+--> | [[FlyEgypt]] | [[Aeroporto de Borg El Arab|Alexandría-Borg el Arab]], [[Aeroporto de Sohag|Sohag]] <!--+--> | [[Flynas]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto de Adana-Şakirpaşa|Adana]], [[Aeroporto de Borg El Arab|Alexandría-Borg el Arab]], [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]], [[Aeroporto de Assiut|Assiut]], [[Aeroporto de Aswan|Aswan]], [[Aeroporto de Bagdad|Bagdad]], [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Hatay|Hatay]], [[Istanbul-Sabiha Gökçen]], [[Aeroporto de Jizan|Jizan]], [[Aeroporto de Khartún|Khartún]], [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]], [[Aeroporto de Luxor|Luxor]], [[Aeroporto Príncipe Mohammad bin Abdulaziz|Medina]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]], [[Aeroporto de Sharm El Sheikh|Sharm el-Sheikh]], [[Aeroporto de Tabuk|Tabuk]], [[Aeroporto de Yanbu|Yanbu]]<ref>{{cita web|título=flynas adds new domestic routes in late-Jan 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271147/flynas-adds-new-domestic-routes-in-late-jan-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=9 de marzo de 2018}}</ref> <br>'''Chárter''': [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] <!--+--> | [[Garuda Indonesia]] | [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]]<br>'''Estacional:''' [[Aeroporto Sultán Aji Muhammad Sulaiman|Balikpapan]], [[Aeroporto Sultán Iskandar Muda|Banda Aceh]], [[Aeroporto de Kualanamu|Medan]], [[Aeroporto Sultán Hasanuddin|Makassar]], [[Aeroporto internacional Adisumarmo|Surakarta/Solo]], [[Aeroporto internacional Juanda|Surabaya]]<br>'''Hajj:''' [[Aeroporto Syamsudin Noor|Banjarmasin]], [[Aeroporto de Lombok|Mataram-Lombok]], [[Aeroporto internacional Minangkabau|Padang]], [[Aeroporto Sultán Mahmud Badaruddin II|Palembang]] <!--+--> | [[Gulf Air]] | [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]] <!--+--> | [[Iran Air]] | '''Hajj:''' [[Aeroporto de Bandar Abbas|Bandar Abbas]], [[Aeroporto de Birjand|Birjand]], [[Aeroporto de Bushehr|Bushehr]], [[Aeroporto de Gorgan|Gorgan]], [[Aeroporto de Isfahán|Isfahán]], [[Aeroporto Príncipe Mohammad bin Abdulaziz|Medina]], [[Aeroporto de Rasht|Rasht]], [[Aeroporto de Xiraz|Xiraz]], [[Aeroporto de Urmia|Urmia]], [[Aeroporto de Zahedan|Zahedan]] <!--+--> | [[Iraqi Airways]] |'''Chárter:''' [[Aeroporto de Bagdad|Bagdad]], [[Aeroporto de Basora|Basora]], [[Aeroporto de Arbil|Arbil]], [[Aeroporto de Najaf|Najaf]], [[Aeroporto de Sulaymaniyah|Sulaimaniyah]] <!--+--> | [[Jazeera Airways]] | [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]] <!--+--> | [[Jet2.com]] | '''Hajj:''' [[Aeroporto de Leeds Bradford|Leeds/Bradford]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] <!--+--> | [[Jubba Airways]] | [[Aeroporto de Hargeisa|Hargeisa]], [[Aeroporto internacional Aden Adde|Mogadixo]] <!--+--> | [[Kabo Air]] | '''Hajj:''' [[Aeroporto Nnamdi Azikiwe|Abuja]], [[Aeroporto de Kano Mallam Aminu|Kano]] <!--+--> |[[Kenya Airways]] | [[Aeroporto Internacional Moi|Mombasa]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] <!--+--> | [[Kuwait Airways]] | [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]] <!--+--> | [[Libyan Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Benina|Benghazi]], [[Aeroporto de Trípoli|Trípoli]] <!--+--> | [[Libyan Wings]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Trípoli|Trípoli]] <!--+--> | [[Lion Air]] | [[Aeroporto Sultán Aji Muhammad Sulaiman|Balikpapan]]<ref name="Lion Air">{{cita web|título=Lion Air further expands 737MAX 8 Saudi Arabia routes from Oct 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274693/lion-air-further-expands-737max-8-saudi-arabia-routes-from-oct-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=9 de marzo de 2018}}</ref>, [[Aeroporto Sultán Iskandar Muda|Banda Aceh]],<ref name="Lion Air" /> [[Radin Inten II Airport|Bandar Lampung]],<ref name="Lion Air2">{{cita web|título=Lion Air adds Boeing 737MAX service to Saudi Arabia from Oct 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274546/lion-air-adds-boeing-737max-service-to-saudi-arabia-from-oct-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto Husein Sastranegara|Bandung]]{{ref|1|1}}, [[Aeroporto Sultán Hasanuddin|Makassar]], [[Aeroporto internacional Minangkabau|Padang]], [[Aeroporto Sultán Mahmud Badaruddin II|Palembang]],<ref name="Lion Air2" /> [[Aeroporto Sultán Syarif Kasim II|Pekanbaru]],<ref>{{cita web|título=Lion Air Buka Penerbangan Langsung dari Pekanbaru ke Madinah|url=https://www.goriau.com/berita/riau/lion-air-buka-penerbangan-langsung-dari-pekanbaru-ke-madinah.html|editor=Go Riau|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto internacional Adisumarmo|Solo]], [[Aeroporto internacional Juanda|Surabaya]] <!--+--> | [[Lufthansa]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]]<!-- Do not add Addis Ababa, Asmara or Khartoum as Lufthansa destinations; LH has no local traffic rights on these legs --> <!--+--> | [[Malaysia Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]]<br>'''Hajj:''' [[Aeroporto Sultán Abdul Halim|Alor Setar]], [[Aeroporto de Senai|Johor Bahru]], [[Aeroporto Sultán Mahmud|Kuala Terengganu]], [[Aeroporto de Penang|Penang]] <!--+--> | [[Malindo Air]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]]<ref>{{cita web|título=Malindo Air expands network to Jeddah and Guangzhou|url=http://english.astroawani.com/business-news/malindo-air-expands-network-jeddah-and-guangzhou-131674|editor=Astro Awani|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> <!--+--> | [[Max Air]] | '''Hajj:''' [[Aeroporto de Kano Mallam Aminu|Kano]] <!--+--> | [[Middle East Airlines]] | [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]] <!--+--> | [[Nesma Airlines]] | [[Aeroporto de Ha'il|Ha'il]]<ref>{{cita web|título=Nesma Airlines expands Hail service in Nov 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270034/nesma-airlines-expands-hail-service-in-nov-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> <!--+--> | [[Nile Air]] | [[Aeroporto de Borg El Arab|Alexandría-Borg el Arab]], [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]] <!--+--> | [[Oman Air]] | [[Aeroporto de Mascate|Mascate]], [[Aeroporto de Salalah|Salalah]] <!--+--> | {{nowrap|[[Pakistan International Airlines]]}} | [[Aeroporto de Faisalabad|Faisalabad]], [[Aeroporto internacional Benazir Bhutto|Islamabad]], [[Aeroporto internacional Jinnah|Karachi]], [[Aeroporto internacional Allama Iqbal|Lahore]], [[Aeroporto de Multan|Multan]], [[Aeroporto de Peshawar|Peshawar]], [[Aeroporto de Sialkot|Sialkot]]<br>'''Hajj:''' [[Aeroporto internacional Shaikh Zayed|Rahim Yar Khan]], [[Aeroporto de Quetta|Quetta]], [[Aeroporto de Bahawalpur|Bhawalpur]] <!--+--> | [[Palestinian Airlines]] | [[Aeroporto de El Arish|El Arish]] <!--+--> | [[Philippine Airlines]] | [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]] <!--+--> | [[Qeshm Airlines]] |'''Hajj:''' [[Aeroporto Imán Khomeini|Teherán-Imán Khomeini]] <!--+--> | [[Royal Air Maroc]] | [[Aeroporto de Casablanca|Casablanca]]<br>'''Hajj:''' [[Aeroporto de Rabat-Salé|Rabat]], [[Aeroporto de Tánxer-Ibn Battuta|Tánxer]] <!--+--> | [[Royal Brunei Airlines]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Brunei|Bandar Seri Begawan]] <!--+--> | [[Royal Falcon]] | [[Aeroporto civil de Amán|Amán-Marka]] <!--+--> | [[Royal Jordanian]] | [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]] <!--+--> | [[Safi Airways]] | [[Aeroporto Internacional de Cabul|Cabul]] <!--+--> |[[SalamAir]] | [[Aeroporto de Mascate|Mascate]]<ref>{{cita web|título=Salam Air schedules Jeddah Apr 2017 launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272339/salam-air-schedules-jeddah-apr-2017-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> <!--+--> | [[Saudia]] | [[Aeroporto de Abha|Abha]], [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]], [[Aeroporto de Al-Ahsa|Al Ahsa]], [[Aeroporto de Al-Baha|Al Baha]], [[Aeroporto de Al-Xauf|Al Jawf]], [[Aeroporto Príncipe Abdul Majeed bin Abdulaziz|Al Ula]], [[Aeroporto de Al Wajh|Al Wajh]], [[Aeroporto de Alxer-Houari Boumedienne|Alxer]], [[Aeroporto da Raíña Alia|Amán-Raíña Alia]], [[Aeroporto de Ancara-Esenboğa|Ancara]],<ref>{{cita web|título=Saudia adds regular Ankara service from Nov 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/268498/saudia-adds-regular-ankara-service-from-nov-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Arar|Arar]], [[Aeroporto de Bagdad|Bagdad]],<ref>{{cita web|título=Saudi Airlines to operate regular Baghdad route late October|url=http://www.arabnews.com/node/1181211/saudi-arabia|editor=Arab News|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]], [[Aeroporto de Bisha|Bisha]], [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]], [[Aeroporto de Casablanca|Casablanca]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]], [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto de Dawadmi|Dawadmi]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Gurayat|Gurayat]], [[Aeroporto de Ha'il|Ha'il]], [[Aeroporto internacional Rajiv Gandhi|Hyderabad]], [[Aeroporto internacional Benazir Bhutto|Islamabad]], [[Istanbul-Atatürk]], [[Aeroporto de Jizan|Jizan]], [[Aeroporto de Kano Mallam Aminu|Kano]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]], [[Aeroporto internacional Jinnah|Karachi]], [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]], [[Aeroporto de Cochin|Kochi]], [[Aeroporto de Khartún|Khartún]], [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]], [[Aeroporto internacional Allama Iqbal|Lahore]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Malé|Malé]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]], [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]], [[Aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam|Mauricio]], [[Aeroporto Príncipe Mohammad bin Abdulaziz|Medina]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Multan|Multan]],<ref>{{cita web|título=Saudia plans Multan launch in April 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270879/saudia-plans-multan-launch-in-april-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto de Múnic|Múnic]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]], [[Aeroporto de Najran|Najran]], [[Nova York-JFK]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Porto Sudán|Port Sudan]],<ref>{{cita web|título=Saudia plans Port Sudan launch in S17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271090/saudia-plans-port-sudan-launch-in-s17/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Al Qaisumah/Hafr Al Batin|Qaisumah]], [[Aeroporto Príncipe Nayef bin Abdulaziz|Al-Qassim]], [[Aeroporto de Rafha|Rafha]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Sharurah|Sharurah]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto de Tabuk|Tabuk]], [[Aeroporto de Ta'if|Ta'if]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Thiruvananthapuram|Thiruvananthapuram]],<ref>{{cita web|título=Saudia proposes Thiruvananthapuram Oct 2017 launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273835/saudia-proposes-thiruvananthapuram-oct-2017-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Tunes-Cartago|Tunes]], [[Aeroporto de Turaif|Turaif]], [[Aeroporto de Wadi al-Dawasir|Wadi al-Dawasir]], [[Washington-Dulles]]<br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Adana-Şakirpaşa|Adana]], [[Aeroporto de Agadir|Agadir]], [[Aeroporto de Ahvaz|Ahwaz]], [[Aeroporto Sardar Vallabhbhai Patel|Ahmedabad]], [[Aeroporto de Annaba-Rabah Bitat|Annaba]], [[Aeroporto Hang Nadim|Batam]], [[Aeroporto Mohamed Boudiaf|Constantina]], [[Aeroporto de Fez-Saïss|Fez]], [[Aeroporto de Ghardaïa|Ghardaïa]], [[Aeroporto de Esmirna-Adnan Menderes|Esmirna]], [[Aeroporto de Marrakech|Marrakech]], [[Aeroporto de Mashhad|Mashhad]], [[Aeroporto de Kualanamu|Medan]], [[Aeroporto de Orán|Orán]], [[Aeroporto de Rabat-Salé|Rabat]], [[Aeroporto internacional Juanda|Surabaya]], [[Aeroporto de Tabriz|Tabriz]], [[Aeroporto de Tánxer-Ibn Battuta|Tánxer]] <!--+--> | [[SaudiGulf Airlines]] | [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]]<ref>{{cita web|título=SaudiGulf Airlines to launch on October 29|url=https://www.ch-aviation.com/portal/news/50432-saudigulf-airlines-to-launch-on-october-29|editor=ch-aviation|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> <!--+--> | [[Scoot]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!--+--> | [[Shaheen Air International]] | [[Aeroporto internacional Benazir Bhutto|Islamabad]], [[Aeroporto internacional Jinnah|Karachi]], [[Aeroporto internacional Allama Iqbal|Lahore]], [[Aeroporto de Multan|Multan]], [[Aeroporto de Peshawar|Peshawar]], [[Aeroporto de Sialkot|Sialkot]]<br>'''Hajj:''' [[Aeroporto de Faisalabad|Faisalabad]], [[Aeroporto internacional Shaikh Zayed|Rahim Yar Khan]] <!--+--> | [[SriLankan Airlines]] | [[Aeroporto internacional Bandaranaike|Colombo]] <!--+--> | [[Sudan Airways]] | [[Aeroporto de Khartún|Khartún]] <!--+--> | [[Syrian Air]] |'''Hajj:''' [[Aeroporto de Damasco|Damasco]] <!--+--> |[[Thai Airways]]|'''Hajj''': [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok]], [[Aeroporto de Narathiwat|Narathiwat]] , [[Aeroporto de Krabi|Krabi]], [[Aeroporto de Hat Yai| Songkhla]] <!--+--> | [[Tarco Airlines]] | [[Aeroporto de Khartún|Khartún]] <!--+--> | [[Toumaï Air Tchad]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Xamena|Xamena]] <!--+--> | [[Tunisair]] | [[Aeroporto de Tunes-Cartago|Tunes]] <!--+--> | [[Turkish Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]], [[Istanbul-Sabiha Gökçen]]<br>'''Hajj:''' [[Aeroporto de Adana-Şakirpaşa|Adana]], [[Aeroporto de Ancara-Esenboğa|Ancara]], [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Yenişehir|Bursa]], [[Aeroporto de Denizli Çardak|Denizli]], [[Aeroporto de Diyarbakır|Diyarbakır]], [[Aeroporto de Erzurum|Erzurum]], [[Aeroporto de Gaziantep-Oğuzeli|Gaziantep]], [[Aeroporto de Isparta Süleyman Demirel|Isparta]], [[Aeroporto de Esmirna-Adnan Menderes|Esmirna]], [[Aeroporto de Erkilet|Kayseri]], [[Aeroporto de Konya|Konya]], [[Aeroporto de Samsun-Çarşamba|Samsun]], [[Aeroporto de Sivas|Sivas]], [[Aeroporto de Trebisonda|Trebisonda]], [[Aeroporto de Van-Ferit Melen|Van]] <!--+--> | [[UTair Aviation]] | '''Hajj:''' [[Aeroporto de Magas|Magas]], [[Aeroporto de Kazán|Kazán]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!--+--> | [[Air France Cargo]] | [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[París-Charles de Gaulle]] <!--+--> | {{nowrap|[[DHL International Aviation ME]]}} | [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]] <!--+--> | {{nowrap|[[Ethiopian Airlines Cargo]]}} | [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]]<ref>{{cita web|título=Cargo schedule|url=http://www.ethiopianairlines.com/en/cargo/schedule.aspx|editor=Ethiopian Airlines|dataacceso=10 de marzo de 2018|data-arquivo=11 de abril de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140411143040/http://www.ethiopianairlines.com/en/cargo/schedule.aspx|url-morta=unfit}}</ref> <!--+--> | [[Lufthansa Cargo]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] <!--+--> | [[Saudia Cargo]] | [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]], [[Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]], [[Aeroporto de Khartún|Khartún]], [[Aeroporto de Maastricht/Aquisgrán|Maastricht]], [[Aeroporto Murtala Muhammed|Lagos]], [[Aeroporto Chaudhary Charan Singh|Lucknow]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]], [[Nova York-JFK]],<ref>{{cita web|título=Saudia Cargo Resumes New York Flights from Sep 2015|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/251118/saudia-cargo-resumes-new-york-flights-from-sep-2015/|editor=Routes Online|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Xamena|Xamena]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Sharjah|Sharjah]] <!--+--> | {{nowrap|[[Turkish Airlines Cargo]]}} | [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]], [[Istanbul-Atatürk]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.jed-airport.com/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Arabia Saudita]] ewnufeddl4e5myxed1xtvd81j56ydak 0 405659 6148988 6072783 2022-08-03T00:25:09Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 703 de Saratov Airlines |Imaxe = RA-61704 A148(100V) Saratov Airlines DME UUDD (34546882305).jpg |Pé de foto = O avión do accidente |Data = [[11 de febreiro]] de [[2018]] |Causa = baixo investigación |Sitio= preto de [[Stepanovskoe]],<br>[[óblast de Moscova]] |Coordenadas = {{coord|55|17|59|N|38|23|25|E|display = inline,title}} |Orixe = [[Moscova-Domodedovo]] |Derradeira escala = |Destino = [[aeroporto de Orsk]] |Mortes = 71 (todos) |Feridos = |Tipo de aeronave = [[Antonov An-148|Antonov An-148-100B]] |Operador = [[Saratov Airlines]] |Rexistro = |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 65 |Tripulación = 6 |Sobreviventes = 0 }} O '''voo 703 de Saratov Airlines''' foi un voo de pasaxeiros doméstico dende o [[aeroporto de Moscova-Domodedovo]] ao [[aeroporto de Orsk]] en [[Rusia]]. O [[11 de febreiro]] de [[2018]] o avión que realizaba o voo, un [[Antonov An-148|Antonov An-148-100B]], esnafrouse pouco despois da engalaxe matando 71 persoas a bordo, 65 pasaxeiros e 6 tripulantes. Foi o primeiro accidente con vítimas mortais tras 438 días dun reactor comercial de pasaxeiros; o anterior accidente fatal deste tipo foi o [[voo 2933 de LaMia]] o [[28 de novembro]] de [[2016]].<ref>{{cita web|título=2017 safest year on record for commercial passenger air travel: groups|url=https://www.reuters.com/article/us-aviation-safety/2017-safest-year-on-record-for-commercial-passenger-air-travel-groups-idUSKBN1EQ17L|editor=Reuters|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref><ref>{{cita web|título=Nobody Died In Commercial Jet Crashes In 2017: Good News, But Not As Good As You Might Think|url=https://www.forbes.com/sites/danielreed/2018/01/03/nobody-died-in-commercial-jet-crashes-in-2017-good-news-but-not-as-good-as-you-might-think/#3ecb74e16445|editor=Forbes|dataacceso=10 de marzo de 2018}}</ref> == Avión == O avión involucrado no accidente era un [[Antonov An-148|Antonov An-148-100B]] construído por [[Voronezh Aircraft Production Association]],<ref name=":0">{{cita web|título=71 feared dead as Russian plane crashes near Moscow|url=https://www.telegraph.co.uk/news/2018/02/11/russian-plane-crashes-taking-moscow/|editor=The Telegraph|dataacceso=11 de marzo de 2018}}</ref> con rexistro RA-61704, número de serie 27015040004 e equipado con dous motores [[Progress D-436]]. Voou por primeira vez en maio de [[2010]] e empezou a operar con [[Rossiya Airlines]] o [[23 de xuño]] dese ano. Antes do accidente tivo dous incidentes menores en servizo; un motor deixou de funcionar o [[28 de xullo]] de [[2013]] despois da perda do compresor en voo, e sufriu un fallo no tren de aterraxe dianteiro nunha engalaxe o [[23 de agosto]] do mesmo ano. O avión fora alugado a Saratov Airlines en febreiro de 2017, un ano antes do accidente.<ref name="Accident description ASN">{{cita web|título=Accident description|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20180211-0|editor=Aviation Safety Network|dataacceso=11 de marzo de 2018}}</ref> == Accidente == O voo era un servizo doméstico regular de pasaxeiros dende o [[aeroporto de Moscova-Domodedovo]] ata o [[aeroporto de Orsk]], unha cidade preto da fronteira con [[Casaquistán]], operado pola aeroliña rexional rusa [[Saratov Airlines]]. O hora de saída programada eran as 14:00.<ref name="tvrain">{{cita web|título=«Коммерсантъ» назвал возможные причины крушения Ан-148|url=https://tvrain.ru/news/an-457353/|editor=tvrain.ru|dataacceso=11 de marzo de 2018}}</ref> O voo engalou de Moscova ao redor das 14:21.<ref name="Accident description ASN" /><ref>{{cita web|título=Saratov Airlines Flight 703 Crashed Outside of Moscow|url=https://www.flightradar24.com/blog/saratov-airlines-flight-703-crashed-outside-of-moscow/|editor=Flightradar24|dataacceso=11 de marzo de 2018}}</ref> Varios minutos despois de engalar a velocidade e altitude do avión comenzaron a flutuar. Momentos antes do accidente o voo 703 gañara unha altitude de 1&nbsp;800 metros e unha velocidade do aire de 600 km/h. Entón perdeu altura rapidamente ata que desapareceu do radar a unha altitude duns 900 metros.<ref name="tvrain" /> O avión esnafrouse preto das vilas de Argunovo e Stepanovskoye no distrito de Ramensky do óblast de Moscova.<ref name="Russia Today">{{cita web|título=Plane with 71 on board goes missing after taking off from Moscow|url=https://www.rt.com/news/418466-passenger-jet-missing-russia/|editor=Russia Today}}</ref><ref name="The Telegraph">{{cita web|título=Russian plane 'crashes' after taking off from Moscow|url=http://www.telegraph.co.uk/news/2018/02/11/russian-plane-crashes-taking-moscow/|editor=The Telegraph|dataacceso=11 de marzo de 2018|data-arquivo=11 de febreiro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180211125425/http://www.telegraph.co.uk/news/2018/02/11/russian-plane-crashes-taking-moscow/|url-morta=unfit}}</ref> O accidente ocorreu ás 14:27 hora local (11:27 UTC), seis minutos despois de engalar de Moscova.<ref name="Accident description ASN" /> Testemuñas informaron de que o avión estaba en chamas durante a súa caída cara ao chan.<ref>{{cita web|título=No survivors after Russian plane carrying 71 people crashes near Moscow|url=https://news.sky.com/story/plane-carrying-71-people-disappears-from-radar-after-take-off-from-moscow-11246077|editor=Sky News|dataacceso=11 de marzo de 2018}}</ref> O choque foi gravado por unha cámara de vixilancia nunha casa próxima. Na gravación pode verse o avión impactar contra o chan e inmediatamente estoupar en chamas.<ref>{{cita web|título=Опубликовано видео крушения Ан-148 в Подмосковье|url=https://tvrain.ru/news/opublikovano_video_krushenija_an_148_v_podmoskove-457352/|editor=tvrain.ru|dataacceso=11 de marzo de 2018}}</ref> A fiscalía rusa iniciou procedementos penais por presuntas violacións das regras de seguridade do tráfico aéreo. Atopou informes de que á aeroliña se lle prohibira operar rutas internacionais en [[2015]], e que estas se reiniciaran tras un cambio de políticas en [[2016]]. O Servizo Federal para a Supervisión do Transporte Ruso (Rostransnadzor) afirmou que durante a exploración do avión accidentado, a aeroliña violara o procedemento do cambio de aceite nas caixas de engrenaxes, e o procedemento para limpar os filtros de aire de arranque.<ref>{{cita web|título=СК возбудил дело после крушения Ан-148 в Подмосковье|url=https://ria.ru/incidents/20180211/1514401784.html|editor=ria.ru|dataacceso=11 de marzo de 2018}}</ref> == Pasaxeiros e tripulación == Segundo o manifesto de voo, o voo 703 levaba 65 pasaxeiros e 6 tripulantes. A meirande parte dos pasaxeiros eran residentes de [[Orenburg]]. O Ministerio de Situacións de Emerxencias ruso dixo que todos os pasaxeiros eran rusos agás dous, un de [[Acerbaixán]] e outro de [[Suíza]].<ref name=":1">{{Cita web|título=У командира упавшего Ана было пять тысяч часов налета|url=https://www.vesti.ru/article/1424425|páxina-web=vesti.ru|data-acceso=2021-11-26|lingua=ru}}</ref><ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=Interfax news - Interfax|url=http://www.interfax.com/news.asp?y=2018&m=2&d=11|páxina-web=web.archive.org|data=2018-02-11|data-acceso=2021-11-26|data-arquivo=11 de febreiro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180211000359/http://www.interfax.com/news.asp?y=2018&m=2&d=11|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Новости - Московская межрегиональная транспортная прокуратура|url=http://www.mmtproc.ru/news/1/11257/|páxina-web=web.archive.org|data=2018-02-11|data-acceso=2021-11-26|data-arquivo=11 de febreiro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180211173054/http://www.mmtproc.ru/news/1/11257/|url-morta=unfit}}</ref> Todos os ocupantes morreron no accidente. Os servizos de emerxencia chegaron ao lugar do sinistro 2 horas e media despois do accidente.<ref>{{Cita web|título=V Rusku se zřítilo letadlo se 71 lidmi, nehodu nikdo nepřežil - iDNES.cz|url=https://zpravy.idnes.cz/rusko-letadlo-se-zritilo-an-148-moskva-dsd-/zahranicni.aspx?c=A180211_133912_zahranicni_kha|páxina-web=web.archive.org|data=2018-02-11|data-acceso=2021-11-26|data-arquivo=11 de febreiro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180211173054/https://zpravy.idnes.cz/rusko-letadlo-se-zritilo-an-148-moskva-dsd-/zahranicni.aspx?c=A180211_133912_zahranicni_kha|url-morta=unfit}}</ref> O capitán era Valery Gubanov, de 51 anos, que acumulaba 5 000 horas de voo, das cales 2 800 eran no Antonov An-148, aínda que só 58 delas como piloto ao mando. O seu certificado médico expirara dous días antes do accidente.<ref>{{Cita web|título=СМИ: пилот разбившегося Ан-148 ругался с командиром из-за снижения самолета|url=https://novosti-saratova.ru/smi-pilot-razbivshegosya-an-148-rugalsya-s-komandirom-iz-za-snizheniya-samoleta.html|páxina-web=Новости Саратова|data=2018-02-18|data-acceso=2021-11-26|lingua=ru-RU|nome=Новости|apelidos=Саратова}}</ref> O primeiro oficial era Sergei Gambaryan, de 35 anos de idade.<ref name=":1" /> == Notas == {{listaref|2}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Rusia|Saratov Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Antonov An-148|Saratov Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Saratov Airlines| 0703]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2018|Saratov Airlines]] nyiilwlfdwo9stnp1ohfrc8giarmwcg 0 406490 6149373 5687045 2022-08-03T10:52:51Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroliña | nome = Air Astana | imaxe = AirAstanaNewLogo.png | IATA = KC | ICAO = KZR | indicativo = ASTANALINE | fundación = [[29 de agosto]] de [[2001]] | inicio_das_operacións = [[15 de maio]] de [[2002]] | fin_das_operacións = | aeroporto_principal = | centros_de_conexión = | centros_de_conexión_secundarios = | cidades_focais = | plan_de_voo_frecuente = Nomad Club | alianza = | subsidiarias = | frota = 31 | destinos = 64 | holding = | eslogan_da_compañía = ''From the Heart of Eurasia'' | sede = [[Almati]], [[Casaquistán]] | dirixentes = | páxina_web = https://airastana.com }} '''Air Astana''' ([[Lingua casaca|casaco]]: Эйр Астана) é a [[aeroliña nacional]] da [[República de Casaquistán]]. Baseada en [[Almati]],<ref>{{cita web|título=Head Office|url=https://airastana.com/kaz/en-us/About-Us/Contact-Us/Head-Office|editor=Air Astana|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> opera voos regulares domésticos e internacionais a 64 destinos dende o seu principal centro de conexións, no [[aeroporto de Almati]], e o seu centro de conexións secundario, no [[aeroporto de Astana]]. É unha empresa conxunta entre o fondo soberano casaco Samruk-Kazyna (51%) e BAE Systems PLC (49%).<ref>{{cita web|título=Air Astana eyes Paris and Prague services after EU lifts safety ban|url=http://atwonline.com/airports-routes/air-astana-eyes-paris-and-prague-services-after-eu-lifts-safety-ban|editor=Air Transport World|dataacceso=19 de marzo de 2018|data-arquivo=11 de abril de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140411190401/http://atwonline.com/airports-routes/air-astana-eyes-paris-and-prague-services-after-eu-lifts-safety-ban|url-morta=unfit}}</ref> Foi incorporada en outubro de [[2001]] e iniciou as súas operacións comerciais o [[15 de maio]] de [[2002]]. == Historia == Orixinalmente foi concivida como unha aeroliña puramente doméstica. [[BAE Systems]] accedeu a participar a mediados de [[2001]] na nova empresa a petición do presidente do país, [[Nursultan Nazarbayev]], co obxectivo de facilitar o contrato para un radar aéreo que estaba negociando co goberno de Casaquistán. Sir Richard Evans, o presidente de BAE Systems na época, foi clave para acadar no acordo. Porén, o contrato para o radar nunca se materializou, e os posteriores cambios na dirección e nas estratexias de BAE Systems levaron ao peche das súas oficinas en Casaquistán. Ademais, a pesar do apoio de Nazarbayev e de varios conselleiros próximos, a empresa foi vista nun primeiro momento como unha entidade estranxeira atopando unha oposición inmediata por parte de moitos elementos dos medios e da clase política do país. === 2002-2005 === A pesar da falta de apoios, a aeroliña conseguiu saír adiante. Baixo o mandato do seu primeiro presidente, o antigo executivo de [[British Airways]] Lloyd Paxton, alugou os seus primeiros 3 [[Boeing 737]] a [[International Lease Finance Corporation]] (ILFC) e comezou as súas operacións comerciais o 15 de maio de 2002. A finais de [[2003]] alugou avións [[Fokker 50]] a [[Aircraft Finance Trading BV]] (AFT) e 3 [[Boeing 757]] a [[Pegasus Leasing Corp]]. No seu primeiro ano de operacións declarou beneficios. Tras a bancarrota da anterior aeroliña de bandeira [[Air Kazakhstan]] en febreiro de [[2004]], moveuse rapidamente para expandir a súa rede doméstica cara rutas internacionais como [[Dubai]], [[Istanbul]], [[Moscova]], [[Pequín]], [[Frankfurt]] e [[Londres]]. === 2005-presente === Os primeiros problemas co crecemento da aeroliña e desacordos sobre os plans da frota e a estratexia dos centros de conexión levaron a tensións entre os accionistas facendo que houbese un cambio na dirección en outono de [[2005]]. Peter Foster, un antigo executivo de [[Cathay Pacific Airways]] que liderara o equipo de rehabilitación de [[Philippine Airlines]] en [[1999]] despois dunha tempada como CEO en [[Royal Brunei Airlines]], foi nomeado presidente da aeroliña o [[1 de outunro]]. Establecéronse plans de desenvolvemento a longo prazo e creáronse estruturas de xestión que permaneceron case sen cambios dende entón. A aeroliña vén sendo considerable rendible e foi listada entre as 20 con máis beneficios do mundo en termos de marxe neto nos anos [[2010]], [[2011]] e [[2012]] por Airline Business e Air Finance Journal. Ata o [[8 de decembro]] de [[2016]] Air Astana foi a única aeroliña casaca con permiso para voar cara a [[Unión Europea]]. == Frota == [[Arquivo:Airbus A320-232, Air Astana AN1137134.jpg|thumb|Air Astana [[Airbus A320 family|Airbus A320-200]]]] [[Arquivo:Air Astana Boeing 757-200 Lebeda-1.jpg|thumb|[[Boeing 757-200]] de Air Astana]] [[Arquivo:Air Astana Boeing 767-300ER Lebeda.jpg|thumb|[[Boeing 767-300ER]] de Air Astana]] En marzo de 2018 a frota de Air Astana estaba formada polos seguintes avións:<ref>{{cita web|título=Air Astana Fleet Details and History|url=https://www.planespotters.net/airline/Air-Astana|editor=Planespotters|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="4" style="border-collapse:collapse;text-align:center; margin: 1em auto;" |+ '''Air Astana Fleet''' |- bgcolor=082567 ! rowspan="2" style="width:150px;" | <span style="color:white;">Avión</span> ! rowspan="2" style="width:60px;" | <span style="color:white;">En servizo</span> ! rowspan="2" style="width:40px;" | <span style="color:white;">Pedidos</span> ! colspan="3" class="unsortable" | <span style="color:white;">Pasaxeiros</span> ! rowspan="2" | <span style="color:white;">Notas</span> |- bgcolor=082567 ! style="width:25px;" | <abbr title="Business"><span style="color:white;">C</span></abbr> ! style="width:25px;" | <abbr title="Economy"><span style="color:white;">Y</span></abbr> ! style="width:25px;" | <span style="color:white;">Total</span> |- |[[Airbus A320-200]] |8 |&mdash; |16 |132 |148 | |- |[[Airbus A320neo]] |1 |5<ref name="neworders">{{cita web|título=Kazakhstan's Air Astana to lease six A320neo Family jets|url=https://www.ch-aviation.com/portal/news/61551-kazakhstans-air-astana-to-lease-six-a320neo-family-jets|editor=ch-aviation|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> |16 |132 |148 |Entregas a partir de finais de 2016<ref name="PAS15orders">{{cita web|título=PARIS: Air Astana takes long-range A321neo to replace 757s|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/paris-air-astana-takes-long-range-a321neo-to-replace-757s-413694/|editor=Flight Global|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> |- |[[Airbus A321-200]] |4 |&mdash; |28 |151 |179 | |- |[[Airbus A321neo]] |1 |10<ref name="neworders" /> |28 |151 |179 |Serán entregados a partir de 2017<ref name="PAS15orders" /> |- |[[Boeing 757-200]] |5 |&mdash; |16 |150 |166 |Serán substituídos por Airbus A321neo a partir de 2019<ref name="PAS15orders"/> |- |[[Boeing 767-300ER]] |3 |&mdash; |31 |193 |223 | |- |[[Boeing 787-8]] |&mdash; |3 | colspan="3" class="unsortable" |<abbr title="To Be Announced"><center>TBA</center></abbr> |Serán entregados despois de 2021<ref>{{cita web|título=Air Astana to delay 787 deliveries: CEO|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/air-astana-to-delay-787-deliveries-ceo-400828/|editor=Flight Global|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> |- |[[Embraer E-Jets|Embraer 190AR]] |9 |&mdash; |9 |88 |97 | |- |[[Embraer 190-E2]] |&mdash; |5 | colspan="3" class="unsortable" |<abbr title="To Be Announced"><center>TBA</center></abbr> |Serán entregados a partir de 2018<ref>{{Cite web|url=https://worldairlinenews.com/2017/08/01/aercap-confirms-the-placement-of-five-embraer-e190-e2s-with-air-astana/|title=AerCap confirms the placement of five Embraer E190-E2s with Air Astana|date=1 August 2017|website=worldairlinenews.com|language=en-GB|access-date=2017-08-01}}</ref><ref>{{cite journal|title=E2s for Air Astana|journal=Airliner World|issue=October 2017|page=8|accessdate=23 September 2017}}</ref> |- !Total !31 !23 !colspan="5" class="unsortable"| |} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://airastana.com Páxina web da aeroliña] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas de Casaquistán]] 9z5a2us9noouxstajd80agpq9c400fp 0 406516 6149292 5862154 2022-08-03T10:01:30Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = 201607 Hangzhou Xiaoshan Intl Airport.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = HGH | ICAO = ZSHC | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Hangzhou Xiaoshan International Airport Co. Ltd. | dono-oper = | cidade-sirve = [[Hangzhou]] | localización = | elevación-f = 23 | elevación-m = 7 | coordenadas = {{Coordenadas|30|14|13.6|N|120|25|55.0|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.hzairport.com/ | p1-número = 07/25 | p1-lonx-f = 11 811 | p1-lonx-m = 3 600 | p1-sup = formigón | p2-número = 06/24 | p2-lonx-f = 11 ,155 | p2-lonx-m = 3 400 | p2-sup = formigón | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 35 570 411<ref name="Estadísticas 2017">{{cita web|título=民航局发布《2017年民航机场生产统计公报》|url=http://www.caac.gov.cn/XWZX/MHYW/201803/t20180307_55653.html|editor=CAAC|dataacceso=19 de marzo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180313142900/http://www.caac.gov.cn/XWZX/MHYW/201803/t20180307_55653.html|dataarquivo=13 de marzo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional de Hangzhou-Xiaoshan''' {{Códigos aeroportuarios|HGH|ZSHC}} é o principal aeroporto que serve a [[Hangzhou]], unha gran cidade na rexión da [[conurbación do Delta do Yangtzé]] e a capital da provincia chinesa de [[Zhejiang]]. Está situado na ribeira sur do [[río Qiantang]], no distrito de Xiaoshan, a 27 quilómetros do centro de Hangzhou. O aeroporto opera voos a destinos en toda [[China]]. Os destinos internacionais atópanse principalmente no leste e sueste de [[Asia]], aínda que tamén opera voos a algunhas cidades de [[África]], [[Europa]] e do sur de Asia. Hangzhou-Xiaoshan serve como cidade focal para [[Air China]], [[China Eastern Airlines]], [[China Southern Airlines]], [[Hainan Airlines]] e [[Xiamen Airlines]]. No ano [[2017]] o aeroporto de Hangzhou foi usado por 35 570 411 pasaxeiros,<ref name="Estadísticas 2017" /> sendo o 10º máis concorrido da China en termos de pasaxeiros. Ademais, o aeroporto foi o 6º máis concorrido do país en termos de carga con 589 461 toneladas e o 9º en movemento de avións con 271 066. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[AirAsia]] | [[Aeroporto de Kota Kinabalu|Kota Kinabalu]] <!-- --> | [[AirAsia X]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] <!-- --> | [[Air China]] | [[Aeroporto de Baotou|Baotou]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Daqing-Sartu|Daqing]], [[Aeroporto de Guangyuan-Panlong|Guangyuan]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Mianyang-Nanjiao|Mianyang]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Weihai-Dashuibo|Weihai]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Yantai-Penglai|Yantai]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Yuncheng-Guangong|Yuncheng]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[Air China]] | [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Jeju|Jeju]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]],<ref>{{cita web|título=Air China adds Hangzhou – Phuket from Dec 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274483/air-china-adds-hangzhou-phuket-from-dec-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=18 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Surat Thani|Surat Thani]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> | [[Air China]]<br />operado por [[Dalian Airlines]] | [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]] <!-- --> | [[Air Macau]] | [[Aeroporto de Macau|Macau]] <!-- --> | [[All Nippon Airways]] | [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] <!-- --> | [[Asiana Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Gimhae|Busan]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] <!-- --> | [[Cathay Dragon]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> | [[Chengdu Airlines]] | [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]] <!-- --> | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Baoshan-Yunrui|Baoshan]],<ref>{{cita web|título=东航云南公司 ▎新航季 新航线 新看点|url=https://mp.weixin.qq.com/s?__biz=MzA4NzE2MjcyOQ==&mid=403439728&idx=1&sn=1a9c94438b97fb74c9cc0834bc0f5677&3rd=MzA3MDU4NTYzMw==&scene=6#rd|editor=weixin.qq.com|dataacceso=18 de marzo de 2018}}</ref> [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Dali|Dali]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]],<ref>{{cita web|título=东航江苏公司夏秋换季新航线早知晓|url=https://mp.weixin.qq.com/s?__biz=MzAwMDgxMjMxNA==&mid=404341939&idx=1&sn=6f74854657b4d0544e051d14192acf3d&3rd=MzA3MDU4NTYzMw==&scene=6#rd|editor=weixin.qq.com|dataacceso=18 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Jiamusi-Dongjiao|Jiamusi]],<ref name="ces2017"/> [[Aeroporto de Jingdezhen-Luojia|Jingdezhen]],<ref>{{cita web|título=东航7月5日起开通景德镇至杭州及昆明航线|url=http://news.carnoc.com/list/351/351157.html|editor=Carnoc|dataacceso=18 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Linyi-Shubuling|Linyi]], [[Aeroporto de Liuzhou-Bailian|Liuzhou]], [[Aeroporto de Luzhou-Lantian|Luzhou]], [[Aeroporto de Mudanjiang-Hailang|Mudanjiang]],<ref name="ces2017"/> [[Aeroporto de Ordos Ejin Horo|Ordos]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]],<ref name="quanzhou">{{cita web|título=China Eastern adds Quanzhou – Singapore route from Aug 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273652/china-eastern-adds-quanzhou-singapore-route-from-aug-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Shantou]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tongren-Fenghuang|Tongren]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]], [[Aeroporto de Yan'an-Ershilipu|Yan'an]], [[Aeroporto de Yanji-Chaoyangchuan|Yanji]], [[Aeroporto de Yantai-Penglai|Yantai]],<ref name="ces2017">{{cita web|título=东航山东三地齐发力 换季新开多条国内航线|url=http://news.carnoc.com/list/393/393347.html|editor=Carnoc|dataacceso=18 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Zhangjiajie-Hehua|Zhangjiajie]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]], [[Aeroporto de Zunyi-Xinzhou|Zunyi]] <!-- --> | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Jeju|Jeju]], [[Aeroporto de Naha|Naha]],<ref>{{cita web|título=China Eastern connects Naha and Fuzhou; Hangzhou from 17th|url=http://www.japanupdate.com/2015/07/china-eastern-connects-naha-and-fuzhou-hangzhou-from-17th/|editor=Japan Update|dataacceso=19 de marzo de 2018|data-arquivo=04 de marzo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160304112231/http://www.japanupdate.com/2015/07/china-eastern-connects-naha-and-fuzhou-hangzhou-from-17th/|url-morta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Shizuoka|Shizuoka]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]],<ref name="quanzhou"/> [[Aeroporto de Sydney|Sydney]]<ref>{{cita web|título=China Eastern adds Hangzhou – Sydney service from Nov 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/268642/china-eastern-adds-hangzhou-sydney-service-from-nov-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[China Eastern Airlines]]<br />{{nowrap|operado por [[Shanghai Airlines]]}} | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[China Express Airlines]] | [[Aeroporto de Changde-Taohuayuan|Changde]],<ref name="ori.hangzhou.com.cn">{{cita web|título=27日起萧山机场启用冬春季航班时刻 杭州增5条新航线|url=http://ori.hangzhou.com.cn/ornews/content/2013-10/25/content_4941772.htm|editor=ori.hangzhou.com.cn|dataacceso=19 de marzo de 2018|data-arquivo=19 de marzo de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180319214507/http://ori.hangzhou.com.cn/ornews/content/2013-10/25/content_4941772.htm|url-morta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]],<ref name="ori.hangzhou.com.cn"/> [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Dongying-Shengli|Dongying]], [[Aeroporto de Fuyang-Xiguan|Fuyang]], [[Aeroporto de Luoyang-Beijiao|Luoyang]], [[Aeroporto de Tianshui-Maijishan|Tianshui]] <!-- --> | [[China Southern Airlines]] | [[Aeroporto de Aksu|Aksu]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Nanyang-Jiangying|Nanyang]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Shantou]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]], [[Aeroporto de Zhuhai-Jinwan|Zhuhai]] <!-- --> | [[China Southern Airlines]]<br />{{nowrap|operado por [[Chongqing Airlines]]}} | [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]] <!-- --> | [[EVA Air]] | [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> | [[Hainan Airlines]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]],<ref name="ori.hangzhou.com.cn"/> [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Jinzhou-Xiaolingzi|Jinzhou]], [[Aeroporto de Longyan-Guanzhishan|Longyan]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]],<ref name="ori.hangzhou.com.cn"/> [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao’an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Weifang|Weifang]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[Hainan Airlines]] | [[París-Charles de Gaulle]],<ref>{{cita web|título=Hainan Airlines to Start Paris Service from Sep 2014|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/241973/hainan-airlines-to-start-paris-service-from-sep-2014/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> [[Novo aeroporto de Chitose|Sapporo–Chitose]]<ref>{{cita web|título=Hainan Airlines schedules new Sapporo flights in Jan 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270572/hainan-airlines-schedules-new-sapporo-flights-in-jan-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Hainan Airlines]]<br />{{nowrap|operado por [[Beijing Capital Airlines]]}} | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]],<ref>{{cita web|título=Beijing Capital schedules Chengdu – Madrid route in W16|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/268446/beijing-capital-schedules-chengdu-madrid-route-in-w16/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Enshi-Xujiaping|Enshi]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Manzhouli-Xijiao|Manzhouli]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tongliao|Tongliao]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]], [[Aeroporto de Yichang-Sanxia|Yichang]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[Hainan Airlines]]<br />{{nowrap|operado por [[Beijing Capital Airlines]]}} | [[Aeroporto de Jeju|Jeju]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]],<ref>{{cita web|título=Beijing Capital Airlines Adds Hangzhou – Madrid Route from late-Dec 2015|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/252138/beijing-capital-airlines-adds-hangzhou-madrid-route-from-late-dec-2015/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Naha|Naha]],<ref>{{cita web|título=Beijing Capital Airlines to Start Hangzhou – Okinawa Service from late-Oct 2014|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/245035/beijing-capital-airlines-to-start-hangzhou-okinawa-service-from-late-oct-2014/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]], [[Aeroporto de Shizuoka|Shizuoka]], [[Aeroporto de Vancouver|Vancouver]]<ref>{{cita web|título=Beijing Capital Airlines schedules Vancouver debut in Dec 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/268445/beijing-capital-airlines-schedules-vancouver-debut-in-dec-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Hebei Airlines]] | [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]] <!-- --> | [[Hebei Airlines]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]] <!-- --> | [[Hong Kong Airlines]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> | [[Jetstar Pacific Airlines]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Cam Ranh|Nha Trang]]<ref>{{cita web|título=Jetstar Pacific adds new Chinese routes from June 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273443/jetstar-pacific-adds-new-chinese-routes-from-june-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Juneyao Airlines]] | [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Yichang-Sanxia|Yichang]] <!-- --> | [[KLM]] | [[Aeroporto de Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]] <!-- --> | [[Korean Air]] | [[Aeroporto de Cheongju|Cheongju]] <!-- --> | [[Kunming Airlines]] | [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]] <!-- --> | [[Lion Air]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar/Bali]] <!-- --> | [[Loong Air]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Luoyang-Beijiao|Luoyang]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Wanzhou-Wuqiao|Wanzhou]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xiangyang-Liuji|Xiangyang]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]] <!-- --> | [[Loong Air]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Da Nang|Da Nang]], [[Aeroporto de Cam Ranh|Nha Trang]] <!-- --> | [[Lucky Air]] | [[Aeroporto de Ganzhou-Huangjin|Ganzhou]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Tengchong-Tuofeng|Tengchong]] <!-- --> | [[Malaysia Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] (comeza en maio de 2018)<ref>{{cita web|título=Malaysia Airlines S18 service changes as of 08DEC17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/276131/malaysia-airlines-s18-service-changes-as-of-08dec17/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Maldivian]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Malé|Malé]] <!-- --> | [[Mandarin Airlines]] | [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]] <!-- --> | [[Okay Airways]] | [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]] <!-- --> | [[Okay Airways]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Jeju|Jeju]],<ref>{{cita web|título=Okay Airways adds new Jeju service from Dec 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270130/okay-airways-adds-new-jeju-service-from-dec-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Phuket|Phuket]]<ref>{{cita web|título=Okay Airways schedules Hangzhou – Phuket Dec 2016 launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270275/okay-airways-schedules-hangzhou-phuket-dec-2016-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Philippines AirAsia]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Mactan-Cebú|Cebú]], [[Aeroporto de Kalibo|Kalibo]] <!-- --> | [[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> | [[Scoot]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] <!-- --> | [[Shandong Airlines]] | [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Yantai-Penglai|Yantai]], [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|Iacarta-Soekarno-Hatta]] <!-- --> | [[Shenzhen Airlines]] | [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]] <!-- --> | [[Sichuan Airlines]] | [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Daocheng-Yading|Daocheng]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Jiuzhai-Huanglong|Jiuzhaigou]], [[Aeroporto de Kangding|Kangding]], [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] <!-- --> | [[Sichuan Airlines]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]],<ref>{{cita web|título=Sichuan Airlines to launch Chengdu-Los Angeles route in October|url=http://www.xinhuanet.com/english/2016-08/27/c_135638490.htm|editor=Xinhuanet|dataacceso=19 de marzo de 2018|data-arquivo=19 de marzo de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180319214330/http://www.xinhuanet.com/english/2016-08/27/c_135638490.htm|url-morta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Tân Sơn Nhất|Cidade Ho Chi Minh]]<ref>{{cita web|título=Sichuan Airlines sets off to South Korea and Vietnam|url=http://www.anna.aero/2015/09/16/sichuan-airlines-sets-off-south-korea-vietnam/|editor=anna-aero|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Spring Airlines]] | [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]] <!-- --> | [[Spring Airlines]] | [[Aeroporto de Jeju|Jeju]], [[Aeroporto de Macau|Macau]]<ref>{{cita web|título=Spring Airlines plans April 2017 Hangzhou – Macau launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271935/spring-airlines-plans-april-2017-hangzhou-macau-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Thai AirAsia]] | [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]], [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]], [[Aeroporto de U-Tapao|Pattaya-U-Tapao]] <!-- --> | [[Thai Lion Air]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]]<ref>{{cita web|título=Thai Lion Air adds new scheduled charter service to China from late-Sep 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275029/thai-lion-air-adds-new-scheduled-charter-service-to-china-from-late-sep-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Tianjin Airlines]] | [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Jieyang]], [[Aeroporto de Jinggangshan|Jinggangshan]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Ordos Ejin Horo|Ordos]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]]<ref>{{cita web|título=Tianjin Airlines Adds New Domestic Routes in S15|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/247798/tianjin-airlines-adds-new-domestic-routes-in-s15/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Tibet Airlines]] | [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Yibin-Caiba|Yibin]] <!-- --> | [[Uni Air]]<br />{{nowrap|operado por [[EVA Air]]}} | [[Aeroporto de Taipei Songshan|Taipei-Songshan]]<ref>{{cita web|título=EVA Air schedules new routes from Taipei Song Shan in W17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274919/eva-air-schedules-new-routes-from-taipei-song-shan-in-w17/|editor=Routes Online|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Vietnam Airlines]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Da Nang|Da Nang]] <!-- --> | [[XiamenAir]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Chongqing-Jiangbei|Chongqing]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hulunbuir-Hailar|Hailar]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Wuyishan|Wuyishan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xichang-Qingshan|Xichang]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]], [[Aeroporto de Zhuhai-Jinwan|Zhuhai]] <!-- --> | [[XiamenAir]] | [[Aeroporto de Macau|Macau]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]],<ref>{{cita web|título=Xiamen Air to start Melbourne-Hangzhou services|url=http://australianaviation.com.au/2017/09/xiamen-air-to-start-melbourne-hangzhou-services/|editor=Australian Aviation|dataacceso=19 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[China Southern Airlines|China Southern Cargo]]<ref>{{cita web|título=New cargo service brings pharma, garments from China|url=http://www.aircargoworld.com/Air-Cargo-News/2013/09/new-cargo-service-brings-pharma-garments-from-china/3015426|editor=Air Cargo World|dataacceso=19 de marzo de 2018|data-arquivo=29 de outubro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131029222718/http://www.aircargoworld.com/Air-Cargo-News/2013/09/new-cargo-service-brings-pharma-garments-from-china/3015426|url-morta=unfit}}</ref> | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] <!-- --> | {{nowrap|[[Hong Kong Airlines]]}} | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] <!-- --> | [[SF Airlines]] | [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]] <!-- --> | {{nowrap|[[Atlas Air]]}} | [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.hzairport.com/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da China|Hangzhou]] mxzni9e6ru5iqfyxwr5oxhpjysh9v3w 0 406737 6149283 5958684 2022-08-03T09:55:59Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Chongqing-Jiangbei | nomenativo = 重庆江北国际机场 | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Airport, Terminal JP7407090.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = CKG | ICAO = ZUCK | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Chongqing]] | localización = | elevación-f = 1 365 | elevación-m = 416 | coordenadas = {{Coordenadas|29|43|09|N|106|38|30|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.cqa.cn/u/jichang | p1-número = 02L/20R | p1-lonx-f = 10 499 | p1-lonx-m = 3 200 | p1-sup = asfalto | p2-número = 02R/20L | p2-lonx-f = 11 811 | p2-lonx-m = 3 600 | p2-sup = formigón | p3-número = 03/21 | p3-lonx-f = 12 467 | p3-lonx-m = 3 800 | p3-sup = formigón | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 35 888 819 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Chongqing-Jiangbei''' {{Códigos aeroportuarios|CKG|ZUCK}} é un aeroporto chinés situado no distrito de Yubei da cidade de [[Chongqing]]. O aeroporto instalacións de tránsto para 72 horas de visa gratuíta para certas nacionalidades. No ano [[2014]] quedou no terceiro posto na categoría do "Mellor aeroporto de entre 25 e 40 millóns de pasaxeiros" de [[Airports Council International]].<ref>{{cita web|título=ASQ Awards 2014|url=http://www.aci.aero/Customer-Experience-ASQ/ASQ-Awards/Past-Winners/2014|editor=Airports Council International|dataacceso=20 de marzo de 2018|data-arquivo=18 de setembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170918154815/http://www.aci.aero/Customer-Experience-ASQ/ASQ-Awards/Past-Winners/2014|url-morta=yes}}</ref> Situado a 19 quilómetros ao norte do centro de Chongqing, o aeroporto é un gran centro de conexións para as aeroliñas no oeste de [[China]], como [[China Express Airlines]], [[China Southern Airlines]], [[Chongqing Airlines]], [[Sichuan Airlines]], [[Shandong Airlines]] e [[China West Air]]. Chongqing é unha cidade focal para [[Air China]] e [[Hainan Airlines]]. O aeroporto ten tres terminais: a Terminal 2 serve voos domésticos e a Terminal 3A tanto domésticos como internacionais, mentres a Terminal 1 atópase pechada a día de hoxe. A primeira, segunda e terceira fase do aeroporto comezaron a operar en xaneiro de [[1990]], decembro de [[2004]] e decembro de [[2010]], respectivamente. A Terminal 2 é capaz de manexar 30 millóns de pasaxeiros e a 3A 70 cada ano. En termos de tráfico de pasaxeiros, O aeroporto de Jiangbei Airport foi o noveno máis concorrido do país en [[2016]], sendo usado por 35 888 819 pasaxeiros cun aumento dun 10,8% con respecto ao ano anterior. En movementos de avións foi o 8º máis concorrido do país e o 10º en termos de carga. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list | [[AirAsia X]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] | [[Air China]] | [[Aeroporto de Aksu|Aksu]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Dali|Dali]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Huai'an-Lianshui|Huai'an]], [[Aeroporto de Jiuzhai-Huanglong|Jiuzhaigou]], [[Aeroporto de Korla|Korla]], [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Cam Ranh|Nha Trang]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taipei Songshan|Taipei-Songshan]],<ref>{{cita web|título=Air China expands Chongqing – Taipei service in W17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275163/air-china-expands-chongqing-taipei-service-in-w17/|editor=Routes Online|dataacceso=20 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Yangzhou-Taizhou|Yangzhou]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Yuncheng-Guangong|Yuncheng]], [[Aeroporto de Zhuhai-Jinwan|Zhuhai]] | [[Air Macau]] | [[Aeroporto de Macau|Macau]] | [[Asiana Airlines]] | [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]] | [[Bangkok Airways]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Samui|Koh Samui]] | [[Beijing Capital Airlines]] | [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]] | [[Cathay Dragon]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] | [[Cebu Pacific]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Kalibo|Kalibo]] | [[Chengdu Airlines]] | [[Aeroporto de Beihai-Fucheng|Beihai]] | [[China Airlines]] | [[Aeroporto de Kaohsiung|Kaohsiung]] | [[China Eastern Airlines]] | [[Aeroporto de Baise-Bama|Baise]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changzhou-Benniu|Changzhou]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hefei-Xinqiao|Hefei]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Sunan-Shuofang|Wuxi]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Yantai-Penglai|Yantai]],<ref>{{cita web|título=3月26日起 烟台机场执行2017夏秋季航班计划|url=http://news.carnoc.com/list/394/394411.html|editor=Carnoc|dataacceso=20 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Zhanjiang|Zhanjiang]], [[Aeroporto de Zhaotong|Zhaotong]] | [[China Eastern Airlines]]<br />{{nowrap|operado por [[Shanghai Airlines]]}} | [[Aeroporto de Huangshan-Tunxi|Huangshan]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]] | [[China Express Airlines]] | [[Aeroporto de Anshun-Huangguoshu|Anshun]], [[Aeroporto de Baise-Bama|Baise]], [[Aeroporto de Baotou|Baotou]], [[Aeroporto de Beihai-Fucheng|Beihai]], [[Aeroporto de Bijie-Feixiong|Bijie]], [[Aeroporto de Changzhi-Wangcun|Changzhi]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Dunhuang|Dunhuang]], [[Aeroporto de Fuyang-Xiguan|Fuyang]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Guyuan-Liupanshan|Guyuan]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Hechi-Jinchengjiang|Hechi]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto de Jiayuguan|Jiayuguan]], [[Aeroporto de Jining-Qufu|Jining]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Libo|Libo]], [[Aeroporto de Linyi-Shubuling|Linyi]], [[Aeroporto de Liping|Liping]], [[Aeroporto de Liupanshui-Yuezhao|Liupanshui]], [[Aeroporto de Liuzhou-Bailian|Liuzhou]], [[Aeroporto de Lüliang|Lüliang]], [[Aeroporto de Manzhouli-Xijiao|Manzhouli]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Ordos Ejin Horo|Ordos]], [[Aeroporto de Qianjiang-Wulingshan|Qianjiang]], [[Aeroporto de Rizhao-Shanzihe|Rizhao]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Taizhou-Luqiao|Taizhou]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Tianshui-Maijishan|Tianshui]], [[Aeroporto de Tongliao|Tongliao]], [[Aeroporto de Ulanhot|Ulanhot]], [[Aeroporto de Ulanqab-Jining|Ulanqab]], [[Aeroporto de Wanzhou-Wuqiao|Wanzhou]], [[Aeroporto de Weifang|Weifang]], [[Aeroporto de Weihai-Dashuibo|Weihai]], [[Aeroporto de Wuzhou-Changzhoudao|Wuzhou]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xiangyang-Liuji|Xiangyang]], [[Aeroporto de Xingyi-Wanfenglin|Xingyi]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Xinzhou-Wutaishan|Xinzhou]], [[Aeroporto de Yantai-Penglai|Yantai]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Yiwu|Yiwu]], [[Aeroporto de Yulin-Yuyang|Yulin]], [[Aeroporto de Yuncheng-Guangong|Yuncheng]], [[Aeroporto de Zhanjiang|Zhanjiang]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]], [[Aeroporto de Zhuhai-Jinwan|Zhuhai]], [[Aeroporto de Zhongwei-Shapotou|Zhongwei]] | {{nowrap|[[China Southern Airlines]]}} | [[Aeroporto de Beihai-Fucheng|Beihai]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Jieyang]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]], [[Aeroporto de Zhuhai-Jinwan|Zhuhai]] | [[Chongqing Airlines]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Dali|Dali]], [[Aeroporto de Diqing Shangri-La|Diqing]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hengyang-Nanyue|Hengyang]], [[Aeroporto de Huizhou-Pingtan|Huizhou]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Jieyang]], [[Aeroporto de Jiuzhai-Huanglong|Jiuzhaigou]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Mianyang-Nanjiao|Mianyang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Tengchong-Tuofeng|Tengchong]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] | [[Donghai Airlines]] | [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]] | [[EVA Air]] | [[Aeroporto de Taipei Songshan|Taipei-Songshan]]<ref>{{cita web|título=EVA Air schedules new routes from Taipei Song Shan in W17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274919/eva-air-schedules-new-routes-from-taipei-song-shan-in-w17/|editor=Routes Online|dataacceso=20 de marzo de 2018}}</ref> | [[Finnair]] | [[Aeroporto de Helsinqui|Helsinqui]] | [[Fuzhou Airlines]] | [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]] | [[Hainan Airlines]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]],<ref>{{cita web|título=Hainan Airlines adds new Los Angeles routes from March 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271474/hainan-airlines-adds-new-los-angeles-routes-from-march-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=20 de marzo de 2018}}</ref> [[Nova York-JFK]],<ref>{{cita web|título=Hainan plans Chongqing – New York Oct 2017 launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273256/hainan-plans-chongqing-new-york-oct-2017-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=20 de marzo de 2018}}</ref> [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Yan'an-Ershilipu|Yan'an]] | [[Hebei Airlines]] | [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]] | [[Hong Kong Airlines]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] | [[JC International Airlines]] | [[Aeroporto de Siem Reap|Siem Reap]] | [[Juneyao Airlines]] | [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | [[Kunming Airlines]] | [[Aeroporto de Huizhou-Pingtan|Huizhou]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Nantong-Xingdong|Nantong]], [[Aeroporto de Taizhou-Luqiao|Taizhou]], [[Aeroporto de Yangzhou-Taizhou|Yangzhou]] | [[Lion Air]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto Ngurah Rai|Denpasar]], [[Aeroporto internacional Sam Ratulangi|Manado]] | [[Loong Air]] | [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Qianjiang-Wulingshan|Qianjiang]] | [[Lucky Air]] | [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Xuzhou-Guanyin|Xuzhou]] | [[Malaysia Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]] | [[Maldivian]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Malé|Malé]] | [[Okay Airways]] | [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]] | [[Qatar Airways]] | [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] | [[Ruili Airlines]] | [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]] | [[Shandong Airlines]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Yancheng-Nanyang|Yancheng]], [[Aeroporto de Yantai-Penglai|Yantai]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]], [[Aeroporto de Zhuhai-Jinwan|Zhuhai]], [[Aeroporto de Chiang Mai|Chiang Mai]], [[Aeroporto de Phnom Penh|Phnom Penh]], [[Aeroporto de Siem Reap|Siem Reap]] | [[Shenzhen Airlines]] | [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Sunan-Shuofang|Wuxi]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] | [[Sichuan Airlines]] | [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]], [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Changzhou-Benniu|Changzhou]], [[Aeroporto de Dalian-Zhoushuizi|Dalian]], [[Aeroporto de Daocheng-Yading|Daocheng]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hefei-Xinqiao|Hefei]], [[Aeroporto de Hongyuan|Hongyuan]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Jieyang]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Jiuzhai-Huanglong|Jiuzhaigou]], [[Aeroporto de Kangding|Kangding]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Nanning-Wuxu|Nanning]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Nyingchi-Mainling|Nyingchi]], [[Aeroporto de Panzhihua-Bao'anyin|Panzhihua]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shennongjia-Hongping|Shennongjia]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Wenzhou-Longwan|Wenzhou]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Sunan-Shuofang|Wuxi]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]], [[Aeroporto de Yanji-Chaoyangchuan|Yanji]], [[Aeroporto de Yichang-Sanxia|Yichang]], [[Aeroporto de Yinchuan-Hedong|Yinchuan]], [[Aeroporto de Zhangjiajie-Hehua|Zhangjiajie]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]], [[Aeroporto de Zhongwei-Shapotou|Zhongwei]], [[Aeroporto de Mactan-Cebú|Cebú]],<ref>{{cita web|título=Sichuan Airlines schedules new Chongqing - SE Asia routes in 1Q17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270972/sichuan-airlines-schedules-new-chongqing-se-asia-routes-in-1q17/|editor=Routes Online|dataacceso=20 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Jeju|Jeju]], [[Aeroporto de Krabi|Krabi]], [[Aeroporto de Cam Ranh|Nha Trang]], [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Taipei Songshan|Taipei-Songshan]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] | [[SilkAir]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] | [[Spring Airlines]] | [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]] | [[Spring Airlines]] | [[Aeroporto de Osaca-Kansai|Osaca-Kansai]] | [[Spring Airlines Japan]] | [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]] | [[Thai AirAsia]] | [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]] | [[Thai Airways]]<br />{{nowrap|operado por [[Thai Smile]]}} | [[Bangkok-Suvarnabhumi]] | [[Thai Lion Air]] | [[Aeroporto internacional Don Mueang|Bangkok-Don Mueang]] | [[Tianjin Airlines]] | [[Aeroporto de Auckland|Auckland]],<ref>{{cita web|título=Tianjin Airlines files planned New Zealand schedule from Dec 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/268798/tianjin-airlines-files-planned-new-zealand-schedule-from-dec-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=21 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Guiyang-Longdongbao|Guiyang]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]],<ref>{{cita web|título=Tianjin Airlines moves Chongqing – Melbourne launch to late-Oct 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273219/tianjin-airlines-moves-chongqing-melbourne-launch-to-late-oct-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=21 de marzo de 2018}}</ref> [[Moscova-Sheremetyevo]],<ref>{{cita web|título=Tianjin Airlines schedules Moscow June 2017 debut|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272618/tianjin-airlines-schedules-moscow-june-2017-debut/|editor=Routes Online|dataacceso=21 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Phuket|Phuket]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Yulin-Yuyang|Yulin]] <br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Irkutsk|Irkutsk]]<ref>{{cita web|título=Tianjin Airlines adds Chongqing – Irkutsk service in 3Q17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273968/tianjin-airlines-adds-chongqing-irkutsk-service-in-3q17/|editor=Routes Online|dataacceso=21 de marzo de 2018}}</ref> | [[Tibet Airlines]] | [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Nyingchi-Mainling|Nyingchi]], [[Aeroporto de Qamdo-Bamda|Qamdo]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Gannan-Xiahe|Xiahe]] | [[Uni Air]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] | [[Vietnam Airlines]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Cam Ranh|Nha Trang]] | [[West Air (China)|West Air]] | [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Haikou-Meilan|Haikou]], [[Aeroporto de Hefei-Xinqiao|Hefei]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Hohhot-Baita|Hohhot]], [[Aeroporto de Jieyang-Chaoshan|Jieyang]], [[Aeroporto de Jinan-Yaoqiang|Jinan]], [[Aeroporto de Jiuzhai-Huanglong|Jiuzhaigou]], [[Aeroporto de Korla|Korla]], [[Aeroporto de Kunming-Changshui|Kunming]], [[Aeroporto de Lanzhou-Zhongchuan|Lanzhou]], [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Lijiang-Sanyi|Lijiang]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Nanjing-Lukou|Nanjing]], [[Aeroporto de Ningbo-Lishe|Ningbo]], [[Aeroporto de Qingdao-Liuting|Qingdao]], [[Aeroporto de Qionghai-Bo'ao|Qionghai]], [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]], [[Aeroporto de Sanya-Phoenix|Sanya]], [[Aeroporto de Shenyang-Taoxian|Shenyang]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Shijiazhuang-Zhengding|Shijiazhuang]], [[Aeroporto de Taiyuan-Wusu|Taiyuan]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Ürümqi-Diwopu|Urumqi]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xishuangbanna-Gasa|Xishuangbanna]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]], [[Aeroporto de Zhuhai-Jinwan|Zhuhai]] | [[West Air (China)|West Air]] | [[Aeroporto de Singapur|Singapur]] | [[XiamenAir]] | [[Aeroporto de Changsha-Huanghua|Changsha]], [[Aeroporto de Fuzhou-Changle|Fuzhou]], [[Aeroporto de Ganzhou-Huangjin|Ganzhou]], [[Aeroporto de Guilin-Liangjiang|Guilin]], [[Aeroporto de Hangzhou-Xiaoshan|Hangzhou]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Lhasa-Gonggar|Lhasa]], [[Aeroporto de Nanchang-Changbei|Nanchang]], [[Aeroporto de Quanzhou-Jinjiang|Quanzhou]], [[Aeroporto de Shenzhen-Bao'an|Shenzhen]], [[Aeroporto de Tianjin-Binhai|Tianjin]], [[Aeroporto de Wuhan-Tianhe|Wuhan]], [[Aeroporto de Xiamen-Gaoqi|Xiamen]], [[Aeroporto de Xi'an-Xianyang|Xi'an]], [[Aeroporto de Xichang-Qingshan|Xichang]], [[Aeroporto de Xining-Caojiabao|Xining]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list | [[AirBridgeCargo Airlines]] | [[Moscova-Sheremetyevo]], [[Aeroporto de Zhengzhou-Xinzheng|Zhengzhou]] | [[Air China Cargo]] | [[Aeroporto de Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]]<br />'''Chárter:''' [[Chicago-O'Hare]]<ref>{{cita web|título=国货航成功执行重庆第一班至北美货运包机|url=http://news.ifeng.com/mil/air/hkxw/detail_2011_07/02/7397291_0.shtml|editor=mil.ifeng.com|dataacceso=21 de marzo de 2018|data-arquivo=30 de marzo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120330073534/http://news.ifeng.com/mil/air/hkxw/detail_2011_07/02/7397291_0.shtml|url-morta=yes}}</ref> | [[ASL Airlines Belgium]] | [[Aeroporto de Liexa]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | [[Cathay Pacific]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | [[China Airlines]] | [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]]<ref>{{cita web|título=华航11月2日开通“高雄——重庆”直航航线|url=http://news.carnoc.com/list/204/204473.html|editor=Carnoc|dataacceso=21 de marzo de 2018}}</ref> | [[China Southern]] | [[Aeroporto de Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] | [[China Cargo Airlines]] | [[Aeroporto de Dacca|Dacca]], [[Aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]] | [[Etihad Cargo]] | [[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]] | [[EVA Air]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] | [[Lufthansa Cargo]] | [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto de Krasnoyarsk-Yemelyanovo|Krasnoyarsk-Yemelyanovo]] | [[MASkargo]] | [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]]<ref>{{cita web|título=MasKargo adds new China service in Nov 2016|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/269969/maskargo-adds-new-china-service-in-nov-2016/|editor=Routes Online|dataacceso=21 de marzo de 2018}}</ref> | [[Qantas Freight]]<br />operado por [[Atlas Air]] | [[Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]]<ref>{{cita web|título=Qantas Freight launches Chongqing route|url=http://www.aircargoworld.com/Air-Cargo-News/2012/04/qantas-freight-launches-chongqing-route/196468|editor=Air Cargo World|dataacceso=21 de marzo de 2018|data-arquivo=30 de xullo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120730014943/http://www.aircargoworld.com/Air-Cargo-News/2012/04/qantas-freight-launches-chongqing-route/196468|url-morta=unfit}}</ref> | [[Shenzhen Donghai Airlines]] | [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]] | [[Yangtze River Express]] | [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[ Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Moscova-Sheremetyevo]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|Taipei-Taoyuan]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.cqa.cn/u/jichang Web do aeroporto] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180405011552/http://www.cqa.cn/u/jichang |date=05 de abril de 2018 }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos da China|Chongqing]] tdyepkx2705eycr6bkm8oqx5xv7hzpx 0 406821 6149301 6012337 2022-08-03T10:04:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Kutaisi | nomenativo = ქუთაისის საერთაშორისო აეროპორტი | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Kutaisi International Airport logo.svg | ancho-imaxe = | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = 300px | título 2 = | IATA = KUT | ICAO = UGKO | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = United Airports of Georgia LLC | dono-oper = | cidade-sirve = [[Kutaisi]] | localización = | elevación-f = 223 | elevación-m = 68 | coordenadas = {{Coordenadas|42|10|35|N|042|28|57|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.kutaisi.aero/ | p1-número = 07/25 | p1-lonx-f = 8 202 | p1-lonx-m = 2 500 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 405 173 | notas = }} O '''aeroporto internacional de Kutaisi''' {{Códigos aeroportuarios|KUT|UGKO}}, tamén coñecido como '''aeroporto internacional David o Construtor Kutaisi''',<ref>{{cita web|título=The President of Georgia opened the runway at the David the Builder Kutaisi International Airport|url=http://president.gov.ge/en/PressOffice/News/Releases/?7803|editor=President of Georgia|dataacceso=22 de marzo de 2018|data-arquivo=19 de setembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120919220333/http://president.gov.ge/en/PressOffice/News/Releases/?7803|url-morta=unfit}}</ref> é un aeroporto situado a 14 quilómetros ao oeste de [[Kutaisi]], a terceira cidade máis grande de [[Xeorxia]], a súa capital lexislativa e a capital da rexión occidental de [[Imereti]]. É un dos tres aeroportos internacionais operativos en Xeorxia, xunto co de [[Aeroporto de Tbilisi|Tbilisi]] e o de [[Aeroporto de Batumi|Batumi]]. Está operado por United Airports of Georgia, unha compañía estatal.<ref>{{cita web|título=Goals and objectives|url=http://airports.ge/index.php/en|editor=United Airports of Georgia|dataacceso=22 de marzo de 2018}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list | [[flydubai]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] (comeza en xuño de 2018)<ref>{{cita web|título=flydubai adds new destinations in S18|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/276037/flydubai-adds-new-destinations-in-s18/|editor=Routes Online|dataacceso=22 de marzo de 2018}}</ref> | [[SCAT Airlines]] | [[Aeroporto de Aktau|Aktau]]<ref>{{cita web|título=SCAT adds new routes in S17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271981/scat-adds-new-routes-in-s17/|editor=Routes Online|dataacceso=22 de marzo de 2018}}</ref> | [[Service Air]]| [[Aeroporto Raíña Tamar|Mestia]], [[Aeródromo de Natakhtari|Natakhtari]] | {{nowrap|[[Ukraine International Airlines]]}}|[[Aeroporto de Khárkiv|Khárkiv]], [[Aeroporto de Kíiv-Boryspil|Kíiv-Boryspil]]<ref>{{cita web|título=МАУ возобновит закрытые Wizz Air рейсы Киев-Кутаиси|url=https://www.avianews.com/ukraine/2015/06/4_mau_kiev_kutaisi.shtml|editor=Avianews|dataacceso=22 de marzo de 2018}}</ref><br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Odesa|Odesa]]<ref>{{cita web|título=Ukraine International plans Odessa – Kutaisi June 2017 launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271532/ukraine-international-plans-odessa-kutaisi-june-2017-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=22 de marzo de 2018}}</ref> | [[Ural Airlines]]| [[Moscova-Domodedovo]] | [[Wizz Air]] | [[Aeroporto de Atenas|Atenas]] (comeza en maio de 2018),<ref>{{cita web|título=Wizz Air announces an extensive low-fare network from Athens|url=https://wizzair.com/en-gb/information-and-services/about-us/news/2017/10/16/wizz-air-announces-an-extensive-low-fare-network-from-athens#/|editor=Wizz Air|dataacceso=22 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]] (comeza en maio de 2018),<ref name="WizzKUTforS18">{{cita web|título=Rome, Paris, Barcelona, Prague: Wizz Air launches new direct flights from Kutaisi|url=http://agenda.ge/news/88278/eng|editor=Agenda.ge|dataacceso=22 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Beauvais-Tillé|Beauvais]] (comeza en maio de 2018),<ref name="WizzKUTforS18" /> [[Berlín-Schönefeld]], [[Aeroporto de Budapest-Ferenc Liszt|Budapest]], [[Aeroporto de Dortmund|Dortmund]], [[Aeroporto de Kavala|Kavala]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]], [[Londres-Luton]],<ref>{{cita web|título=Wizz Air to Launch Kutaisi - London Flights from Summer|url=http://georgiatoday.ge/news/5849/Wizz-Air-to-Launch-Kutaisi---London-Flights-from-Summer|editor=Georgia Today|dataacceso=22 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Memmingen|Memmingen]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto de Tesalónica|Tesalónica]], [[Aeroporto de Praga|Praga]] (comeza en maio de 2018),<ref name="WizzKUTforS18" /> [[Aeroporto de Riga|Riga]] (comeza en marzo de 2018),<ref>{{cita web|título=Wizz Air Announces New Riga Route to Georgia|url=https://finchannel.com/tourism-and-travel/70299-wizz-air-announces-new-riga-route-to-georgia|editor=The Financial|dataacceso=22 de marzo de 2018}}</ref> [[Roma-Fiumicino]] (comeza en maio de 2018),<ref name="WizzKUTforS18" /> [[Aeroporto de Viena|Viena]] (comeza en novembro de 2018), [[Aeroporto de Vilnius|Vilnius]], [[Varsovia-Chopin-Chopin]], [[Aeroporto de Wrocław-Copérnico|Wrocław]] (comeza en marzo de 2018)<ref>{{cita web|título=Wizz Air expands Wroclaw network in S18|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274689/wizz-air-expands-wroclaw-network-in-s18/|editor=Routes Online|dataacceso=22 de marzo de 2018}}</ref><br>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Katowice|Katowice]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.kutaisi.aero/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Xeorxia|Kutaisi]] avmvg96ypjk4a2kwopqefothlzhalpk 0 407085 6148746 6131059 2022-08-02T19:03:41Z Chairego apc 25871 /* Notas */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Isabel Pérez Dobarro''', nada en [[Santiago de Compostela]] en [[1992]], é unha pianista [[Pobo galego|galega]]. == Traxectoria == Comezou a tocar o piano con tres anos e ós catro deu o seu primeiro concerto.<ref>{{Cita novas|título=La superdotada que sí va a triunfar|url=http://www.elmundo.es/suplementos/magazine/2007/425/1195250598.html}}</ref> Afeccionada ó xadrez, foi campioa de Galicia en catro ocasións e quinta nacional nunha ocasión, ata que o deixou á idade de 15 anos.<ref>{{Cita novas|título=ISABEL PÉREZ DOBARRO, pianista: 'DESDE PEQUEÑA HE SENTIDO PREDILECCIÓN POR BACH'|url=https://www.codalario.com/isabel-perez-dobarro/portada/isabel-perez-dobarro--pianista-desde-pequena-he-sentido-predileccion-por-bach_634_2_1327_0_2_in.html}}</ref> Estudou no Real Conservatorio Superior de Música de Madrid onde, en 2010, obtivo o Título Superior de Piano. En 2012, realizou un máster de Música na [[Universidade de Nova York]]. En 2017, gradououse en Dereito pola [[UNED]] e en 2018 obtivo un certificado en Relacións Internacionais pola [[Universidade Harvard|Universidade de Harvard.]]<ref name=":0">{{Cita novas|apelidos=García|nome=Montse|título=«Combinaré la ONU y el piano, el artista tiene que involucrarse en la sociedad»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/2017/08/03/pianista-miembro-organizacion-naciones-unidas-ligada-desarrollo-sosteniblecombinare-onu-piano-artista-involucrarse-sociedadisabel-perez-dobarro-onu/0003_201708S3C8991.htm#|data=3 de agosto de 2017|dataacceso=25 de marzo de 2018|xornal=La Voz de Galicia}}</ref> No 2012, comezou a impartir clases na universidade coma instrutora adxunta na Steinhardt School of Culture, Education, and Human Development, da [[Universidade de Nova York]]. Deu recitais en distintas salas dos Estados Unidos como [[Carnegie Hall]], Steinway Hall, Yamaha Center, Liederkranz Foundation, Frederick Loewe Theater e Columbia University Faculty House e de fóra dos Estados Unidos, como [[Rachmaninoff Hall]] (Tchaikovsky Conservatory, Moscova), Ateneo de Madrid ou a Sala Arturo Benedetti Michelangeli (Bolzano, Italia).<ref>{{Cita novas|título=La pianista Isabel Pérez estrenará en Nueva York una obra de Eduardo Soutullo|url=http://www.farodevigo.es/sociedad/2016/01/11/pianista-isabel-perez-estrenara-nueva/1383382.html}}</ref> Ademais da súa actividade como pianista, dende 2016 forma parte da ''United Nations Sustainable Development Solutions Network Youth'', onde exerce de representante da iniciativa ''Arts Twenty Thirty'' e ''UN Focal Point'', a través da cal promociona os obxectivos de desenvolvemento sustentable. == Premios == * Terceiro premio no Grand Prize Virtuoso International Competition (2017). * Premio en New York Women Composers Seed Grant, xunto a Anna Tonna (2016). * Segundo premio en American Protégé International Piano Competition (2015). * Jorge Bolet Distinguished Performer Award no Stony Brook International Piano Festival (2009). * Primeiro premio no Cidade do Fundao International Piano Competition (2006). * Ciutat de Berga International Piano Competition (2002). * VIII "Premio Mujeres a Seguir", no apartado de Cultura (2021).<ref>{{Cita web|url=https://www.mujeresaseguir.com/social/noticia/1167285048615/ganadoras-de-viii-premios-mujeres-seguir.1.html|título=Ganadoras de los VIII Premios Mujeres a Seguir|data-acceso=31 de outubro de 2021|data=26 de outubro de 2021|páxina-web=MAS: Mujeres a seguir}}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://isabelperezdobarro.com/ Páxina web oficial] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Perez Dobarro, Isabel}} [[Categoría:Nados en 1992]] [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Nacional de Educación a Distancia]] [[Categoría:Pianistas de Galicia]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Harvard]] mazjgn5e4mcml4tlslfzmlgqhzm1kpm 0 407095 6149251 5311177 2022-08-03T09:43:30Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Grantley Adams | nomenativo = ''Grantley Adams International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Grantley Adams International Airport.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = BGI | ICAO = TBPB | FAA = | LID = | tipo = público | dono = goberno de [[Barbados]] | operador = GAIA Inc. | dono-oper = | cidade-sirve = Barbados | localización = Seawell, Christ Church | elevación-f = 170 | elevación-m = 52 | coordenadas = {{Coordenadas|13|04|29|N|059|29|33|W|type:airport|display=inline,title}} | web = https://www.gaia.bb/ | p1-número = 09/27 | p1-lonx-f = 11 000 | p1-lonx-m = 3 353 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 2 172 603<ref>{{cita web|título=Statistics|url=https://www.gaia.bb/statistics|editor=GAIA|dataacceso=26 de marzo de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional Grantley Adams''' {{Códigos aeroportuarios|BGI|TBPB}} é o aeroporto internacional de [[Barbados]], situado en Seawell, Christ Church. É o único porto de entrada designado para persoas que entran ou saen por aire en Barbados e opera como principal punto de entrada ao Caribe oriental. O aeroporto ten servizos directos a destinos nos [[Estados Unidos]], [[Canadá]], [[Centroamérica]] e [[Europa]] e serve como centro de conexións secundario para [[LIAT]]. No ano [[2016]] foi o oitavo aeroporto más concorrido da rexión do [[Caribe (rexión)|Caribe]] e o terceiro das [[Antillas Menores]] tras o [[aeroporto Raíña Beatrix]] en [[Aruba]] e o [[aeroporto de Pointe-à-Pitre]] en [[Guadalupe, Francia|Guadalupe]]. O aeroporto tamén é un importante enlace aéreo para pasaxeiros de cruceiros que saen e chegan ao porto de [[Bridgetown]],<ref>{{cita web|título=Forecast looking good for passenger growth|url=http://www.barbadosadvocate.com/newsitem.asp?more=local&NewsID=15340|editor=The Barbados Advocate|dataacceso=26 de marzo de 2018|data-arquivo=26 de marzo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120326081528/http://www.barbadosadvocate.com/newsitem.asp?more=local&NewsID=15340|url-morta=unfit}}</ref> e é unha base de operacións para o Sistema Recional de Seguridade e o Centro de Adestramento da Policía Rexional caribeña. O seu antigo nome era ''aeroporto de Seawell'', antes de que se bautizase na honra do primeiro [[primeiro ministro de Barbados]], Sir [[Grantley Herbert Adams]], no ano [[1976]]. Foi centro de conexións para as defuntas aeroliñas barbadenses [[Caribbean Airways]] e [[REDjet]], a sede da aeroliña chárter West Indies Executive Air e antiga sede da escola de voo Coconut Airways. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{airport-dest-list <!-- --> |[[Air Antilles Express]]| [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[Aeroporto de Pointe-à-Pitre|Pointe-à-Pitre]] <!-- --> | [[Air Canada]] | '''Estacional:''' [[Montreal-Trudeau]] <!-- --> | [[Air Canada Rouge]] | [[Toronto-Pearson]] <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto de Miami|Miami]] <!-- --> | [[British Airways]] | [[Londres-Gatwick]] <!-- --> | [[Caribbean Airlines]] | [[Aeroporto de Piarco|Porto España]] <!-- --> | [[Condor Flugdienst|Condor]] | [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Múnic|Múnic]] <!-- --> | [[Condor Flugdienst|Condor]] <br/>{{nowrap|operado por [[Air Transat]]}} | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Düsseldorf|Düsseldorf]] <!-- --> | [[Eurowings]] <br/>{{nowrap|operado por [[SunExpress Deutschland]]}} | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]] <!-- --> | [[JetBlue Airways]] | [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Nova York-JFK]]<br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]] <!-- --> | [[LIAT]] | [[Aeroporto V. C. Bird|Antiga]], [[Aeroporto Douglas-Charles|Dominica-Douglas-Charles]], [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[Aeroporto de Ogle|Georgetown-Correira]], [[Aeroporto Maurice Bishop|Granada]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]], [[Aeroporto Robert L. Bradshaw|Saint Kitts]], [[Aeroporto George F. L. Charles|Santa Lucía-Charles]], [[Aeroporto de Argyle|San Vicente-Argyle]], [[Aeroporto Princesa Xiana|Sint Maarten]], [[Aeroporto Terrance B. Lettsome|Tortola]]<br/> '''Estacional:''' [[Aeroporto de Pointe-à-Pitre|Pointe-à-Pitre]] <!-- --> | [[Thomas Cook Airlines]] | '''Estacional:''' [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] <!-- --> | [[TUI Airways]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Birmingham|Birmingham]], [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] <br/> '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Cardiff|Cardiff]], [[Aeroporto Internacional de Glasgow|Glasgow]], [[Aeroporto de Newcastle|Newcastle]] <!-- --> | [[Virgin Atlantic]] | [[Londres-Gatwick]], [[Aeroporto de Manchester|Manchester]] <br />'''Estacional:''' [[Londres-Heathrow]]<ref>{{cita web|título=Virgin Atlantic adds Heathrow – Barbados seasonal service in W17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271630/virgin-atlantic-adds-heathrow-barbados-seasonal-service-in-w17/?highlight=Virgin|editor=Routes Online|dataacceso=26 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[WestJet]] | [[Toronto-Pearson]] <!-- --> }} ===Carga=== {{airport-dest-list <!-- --> |[[Ameriflight]] | [[Aeroporto Rafael Hernández|Aguadilla]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]] <!-- --> |[[Amerijet International]]| [[Aeroporto Xeneral José Antonio Anzoátegui|Barcelona (VE)]], [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[Aeroporto Maurice Bishop|Granada]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]], [[Aeroporto do Cibao|Santiago de los Caballeros]], [[Aeroporto de Hewanorra|Santa Lucía-Hewanorra]], [[Aeroporto de Argyle|San Vicente-Argyle]] <!-- --> |[[Caribbean Airlines|Caribbean Airlines Cargo]] <br/> operado por [[ABX Air]] | [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]] <!-- --> |[[DHL Air]] | [[Aeroporto Simón Bolívar|Caracas]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]] <!-- --> | [[Etihad Cargo]] | [[Aeroporto de Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]], [[Aeroporto El Dorado|Bogota]], [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Frankfurt-Hahn]], [[Milán-Malpensa]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.gaia.bb/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Barbados|Grantley Adams]] gwmj0mnw8e42sbd5ekhxs0auhfaitva 0 407411 6149370 5549003 2022-08-03T10:51:04Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroliña | nome = Aigle Azur | imaxe = A320 Aigle Azur F-HBIS 01.jpg | IATA = ZI | ICAO = AAF | indicativo = AIGLE AZUR | fundación = [[1946]] | inicio_das_operacións = | fin_das_operacións = | aeroporto_principal = [[París-Orly]] | centros_de_conexión = | centros_de_conexión_secundarios = | cidades_focais = | plan_de_voo_frecuente = Azur Plus | alianza = | subsidiarias = | frota = 10 | destinos = 27 | holding = GoFast Group | eslogan_da_compañía = | sede = | dirixentes = | páxina_web = https://www.aigle-azur.com/ }} '''Aigle Azur''', legalmente ''Société Aigle Azur Transports Aériens'',foi unha [[aeroliña]] francesa coa súa sede en [[Tremblay-en-France]], preto de [[París]]. Operaba voos regulares de pasaxeiros domésticos e servizos internacionais, principalmente cara [[Europa Occidental]] e o [[Norte de África]].<ref>{{cita web|título=Découvrir nos destinations|url=https://www.aigle-azur.com/nos-destinations|editor=Aigle Azur|dataacceso=29 de marzo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180330012504/https://www.aigle-azur.com/nos-destinations|dataarquivo=30 de marzo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> Tamén operaba voos chárter, de carga e servizos de ''wet lease''. A súa base principal era no [[aeroporto de París-Orly]]. == Historia == En abril de [[1946]] Sylvain Floirat creou a Aigle Azur orixinal como unha das primeiras aeroliñas totalmente privadas e independentes da post-guerra en [[Francia]]. Entre 1946 e [[1955]] a compañía operou unha gran frota de avións [[Douglas DC-3]].<ref>Gradidge, 2006, p.183</ref> Durante os primeiros anos 50 Aigle Azur comezou a operar rutas de logo alcance uníndo á Francia metropolitana con [[África]] e a rexión Asia-Pacífico. O ministro francés de Obras Públicas e Transporte transferíu dereitos de tráfico de [[Air France]] para estas rutas operadas polas novas aeroliñas independentes do país, como Aigle Azur.<ref>{{cita web|título=Air France|url=http://www.fotw.net/flags/fr$hfair.html|editor=fotw.net|dataacceso=29 de marzo de 2018|data-arquivo=12 de maio de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120512103430/http://www.fotw.net/flags/fr$hfair.html|url-morta=unfit}}</ref> En 1970 a compañía foi reformada como aeroliña rexional co nome de Lucas Aviation. A súa a sede corporativa e operacional atopábase no [[aeroporto de Pontoise]],<ref>{{cita web|título=Aigle Azur|url=http://www.timetableimages.com/ttimages/zi.htm|editor=Airline Timetable Images|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> situado en [[Boissy l'Aillerie]]. Lucas Aviation inicialmente comerciolizouse como Lucas Air Transport e operou servizos domésticos regulares, incluído un servizo anual entre [[Deauville]] e [[Londres-Gatwick]]. Posteriormente o nome cambiou unha vez máis cara Lucas Aigle Azur. En maio de [[2001]] o Groupe GOFAST mercou Lucas Aigle Azur aos seus anteriores donos e recuperou o seu antigo nome, Aigle Azur. O novo dono centrou a compañía como unha aeroliña principal de curto e medio alcance, con servizos tanto regulares como chárter. Aigle Azur comezou a substituír os seus [[Boeing 737]] por avións da familia [[Airbus A320]]. O [[23 de outubro]] de [[2012]], o conglomerado chinés HNA Group anunciou que completara a compra do 48% das accións de Aigle Azur, converténdose no seu segundo maior accionista, tras Group GOFAST.<ref>{{cita web|título=HNA Group buys 48% of France’s Aigle Azur|url=http://atwonline.com/news/hna-group-buys-48-france-s-aigle-azur|editor=Air Transport World|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> O [[16 de novembro]] de [[2017]] David Neeleman mercou o 32% das accións do capital de Aigle Azur. Neeleman é tamén accionista doutras aeroliñas con participación do HNA Group, como [[TAP Air Portugal]] ou [[Azul Linhas Aéreas Brasileiras]].<ref>{{cita web|título=David Neeleman, da Azul, adquire 32% da companhia aérea francesa Aigle Azu|url=https://epocanegocios.globo.com/Empresa/noticia/2017/11/david-neeleman-da-azul-adquire-32-da-companhia-aerea-francesa-aigle-azur.html|editor=Epoca Negocios|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> == Frota == [[Imaxe:Airbus_A320-214,_Aigle_Azur_JP7718876.jpg|thumb|[[Airbus A320-200]] de Aigle Azur]] En marzo de [[2018]] a frota de Aigle Azur estaba formada polos seguintes avións:<ref>{{cita web|título=Aigle Azur Fleet Details and History|url=https://www.planespotters.net/airline/Aigle-Azur|editor=Planespotters|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> <center> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse;text-align:center" |+ '''Frota de Aigle Azur''' |- bgcolor=darkblue !rowspan="2"|<span style="color:white">Avión</span> !rowspan="2" |<span style="color:white">En servizo</span> !rowspan="2" |<span style="color:white">Pedidos</span> !colspan="3"|<span style="color:white">Pasaxeiros</span> !rowspan="2" |<span style="color:white">Notas</span> |- bgcolor=darkblue !<abbr title=Business><span style="color:white">C</span></abbr> !<abbr title=Economy><span style="color:white">Y</span></abbr> !<span style="color:white">Total</span> |- |[[Airbus A319|Airbus A319-100]] |1 |&mdash; |&mdash; |145 |145 | |- |rowspan="2"|[[Airbus A320|Airbus A320-200]] |rowspan="2"|9 |rowspan="2"|&mdash; |&mdash; |174 |174 |rowspan="2"| |- |36 |138 |174 |- |[[Airbus A330|Airbus A330-200]] |&mdash; |2 |colspan="3"|TBA |Van ser alugados a partir de abril de 2018.<ref>{{cita web|título=F-HTAC Aigle Azur Airbus A330-223|url=https://www.planespotters.net/photo/824682/f-htac-aigle-azur-airbus-a330-223|editor=Planespotters|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> |- |- !Total !10 !2 !colspan="3"| ! |} </center> == Notas == {{listaref}} ;Bibliografía * Gradidge J.M.G. ''DC-1 DC-2 DC-3 The First Seventy Years''. Air-Britain (Historians) Ltd. Tonbridge, Kent. 2006. {{ISBN|0-85130-332-3}}. == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20180329015736/https://www.aigle-azur.com/ Páxina web da aeroliña] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas de Francia]] 83j1t1ka7jfyamn8799le996cdzyllq 0 407454 6149288 5862147 2022-08-03T09:59:43Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood | nomenativo = ''Fort Lauderdale–Hollywood International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Fort Lauderdale, Florida - FLL from airplane.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = FLL | ICAO = KFLL | FAA = FLL | LID = FLL | tipo = público | dono = [[Condado de Broward]] | operador = Broward County Aviation Department | dono-oper = | cidade-sirve = Gran Miami | localización = [[Fort Lauderdale]]/[[Hollywood, Florida|Hollywood]]/[[Dania Beach]] | elevación-f = 65 | elevación-m = 20 | coordenadas = {{Coordenadas|26|04|21|N|080|09|10|W|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.broward.org/airport | p1-número = 10L/28R | p1-lonx-f = 9 000 | p1-lonx-m = 2 743 | p1-sup = asfalto | p2-número = 10R/28L | p2-lonx-f = 8 000 | p2-lonx-m = 2 438 | p2-sup = formigón | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 32 511 053<ref name="pasaxeiros">{{cita web|título=Total passengers|url=http://www.broward.org/Airport/About/Documents/Monthlystatsdecember2016.pdf|editor=broward.org|dataacceso=29 de marzo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170212092748/http://www.broward.org/Airport/About/Documents/Monthlystatsdecember2016.pdf|dataarquivo=12 de febreiro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional de Fort Lauderdale-Hollywood''' {{Códigos aeroportuarios|FLL|KFLL}} é un aeroporto [[estadounidense]] situado no [[condado de Broward]], en [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]]. O aeroporto atópase entre as cidades de elimitando as cidades de [[Fort Lauderdale]], [[Hollywood, Florida|Hollywood]] e [[Dania Beach]], a 5 quilómetros ao suroeste do centro de Fort Lauderdale e a 34 ao norte de [[Miami]]. O aeroporto está preto da terminal de cruceiros de [[Port Everglades]] e é popular entre os turistas que embarcan cara o [[Caribe (rexión)|Caribe]]. Dende finais dos anos 90, Fort Lauderdale converteuse nunha porta de entrada intercontinental, aínda que o [[aeroporto de Miami]] aínda manexa a meirande parte dos voos de longo alcance na zona. É a base máis grande para [[Spirit Airlines]] e é unha cidade focal para [[JetBlue]], [[Norwegian Long Haul]], [[Allegiant Air]] e [[Southwest Airlines]]. No ano [[2016]], as cinco primeiras aeroliñas no aeroporto por porcentaxe de mercado foron JetBlue cun 25%, Southwest Airlines cun 19,7%, Spirit Airlines cun 19,4%, [[Delta Air Lines]] cun 10,2% e [[American Airlines]] cun 6,9%.<ref>{{cita web|título=Statistics|url=https://www.transtats.bts.gov/airports.asp?pn=1&Airport=FLL|editor=United States Department of Transportation|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> FLL é o 19º aeroporto máis concorrido dos [[Estados Unidos]] en termos de pasaxeiros, ademais de ser o 14º con máis pasaxeiros internacionsi e un dos 50 aeroportos máis concorridos do mundo. No ano [[2017]] pasaron polo aeroporto un total de 32 511 053 pasaxeiros, dos cales 7 183 275 foron internacionais.<ref name="pasaxeiros" /> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list | [[Air Canada]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]], [[Aeroporto de Otava|Otava]] <!-- --> | [[Air Canada Rouge]] | [[Montreal-Trudeau]], [[Toronto-Pearson]] <!-- --> | [[Air Transat]] | [[Montreal-Trudeau]], [[Toronto-Pearson]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Quebec]], [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|Halifax]] <!-- --> | [[Alaska Airlines]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]] (comeza en abril de 2018),<ref name="AS VX">{{cita web|título=Virgin America flights become Alaska next April|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/virgin-america-flights-become-alaska-next-april-441881/|editor=Flight Global|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] (comeza en abril de 2018),<ref name="AS VX" /> [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <!-- --> | [[Allegiant Air]] | [[Aeroporto de Lehigh Valley|Allentown]], [[Aeroporto de Asheville|Asheville]], [[Aeroporto MidAmerica St. Louis|Belleville/St. Louis]], [[Aeroporto internacional Rickenbacker|Columbus-Rickenbacker]], [[Aeroporto rexional de Concord|Charlotte-Concord]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Greenville-Spartanburg|Greenville/Spartanburg]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto McGhee Tyson|Knoxville]], [[Aeroporto Blue Grass|Lexington]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Norfolk|Norfolk]], [[Aeroporto de Plattsburgh|Plattsburgh (NY)]], [[Aeroporto de Syracuse-Hancock|Syracuse]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto Gerald R. Ford|Grand Rapids]] <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]] <!-- --> | [[Avianca]] | [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]] <!-- --> | [[Azul Linhas Aéreas Brasileiras]] | [[Aeroporto de Viracopos|São Paulo-Campinas]], [[Aeroporto de Recife|Recife]] (comeza en maio de 2018)<ref>{{cita web|título=Azul amplia hub de Recife com novos destinos regionais e internacionais|url=http://www.revistaflap.com.br/web/aviacao-civil/noticias/14044-azul-amplia-hub-de-recife-com-novos-destinos-regionais-e-internacionais|editor=Flap Internacional|dataacceso=29 de marzo de 2018|data-arquivo=06 de outubro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171006162103/http://www.revistaflap.com.br/web/aviacao-civil/noticias/14044-azul-amplia-hub-de-recife-com-novos-destinos-regionais-e-internacionais|url-morta=yes}}</ref><br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Belém|Belém]] <!-- --> | [[Bahamasair]] | [[Aeroporto de Grand Bahama|Freeport]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]] <!-- --> | [[British Airways]] | [[Londres-Gatwick]] <!-- --> | [[Caribbean Airlines]] | [[Aeroporto Norman Manley|Kingston]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]] <!-- --> | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]] <!-- --> | [[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] <!-- --> | [[Delta Connection]] | [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]] <!-- --> | [[Emirates]] | [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> | [[IBC Airways]] | [[Aeródromo Leeward Point|Baía de Guantánamo]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]] <!-- --> | [[JetBlue Airways]] | [[Aeroporto de Albany|Albany]], [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]],<ref>{{cita web|título=JetBlue expands Atlanta service from March 2018|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274365/jetblue-expands-atlanta-service-from-march-2018/|editor=Routes Online|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto Rafael Hernández|Aguadilla]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto Grantley Adams|Barbados]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]], [[Aeroporto Ignacio Agramonte|Camagüey]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto Rafael Núñez|Cartaxena]], [[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston (SC)]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto Frank País|Holguín]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]], [[Aeroporto Norman Manley|Kingston]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto de Long Beach|Long Beach (CA)]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-JMC]], [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Nova York-JFK]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto internacional Stewart|Newburgh]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]], [[Aeroporto de Piarco|Porto España]], [[Aeroporto de T. F. Green|Providence]], [[Aeroporto de Providenciales|Providenciales]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto internacional Mariscal Sucre|Quito]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de Richmond|Richmond]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]],<ref>{{cita web|título=JetBlue Boosts Focus City Flights in Boston and Fort Lauderdale-Hollywood|url=https://finance.yahoo.com/news/jetblue-boosts-focus-city-flights-163000858.html|editor=Yahoo!|dataacceso=29 de marzo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170731073559/https://finance.yahoo.com/news/jetblue-boosts-focus-city-flights-163000858.html|dataarquivo=31 de xullo de 2017|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto Abel Santamaría|Santa Clara]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]], [[Aeroporto do condado de Westchester|White Plains]], [[Aeroporto rexional de Worcester|Worcester]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Syracuse-Hancock|Syracuse]] <!-- --> | [[Norwegian Air Shuttle]] | '''Estacional:''' [[Aeroporto de Martinica Aimé Césaire|Fort-de-France]], [[Aeroporto de Pointe-à-Pitre|Pointe-à-Pitre]] <!-- --> | [[Norwegian Air Shuttle]]<br />{{nowrap|operado por [[Norwegian Long Haul]]}} | [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]],<ref>{{cita web|título=Norwegian Air to fly to Spain from four U.S. cities|url=https://www.usatoday.com/story/travel/flights/todayinthesky/2016/09/07/norwegian-air-fly-spain-four-us-cities/89962580/|editor=USA Today|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> [[Copenhague-Kastrup|Copenhague]], [[Londres-Gatwick]], [[Oslo-Gardermoen]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Estocolmo-Arlanda]] <!-- --> | [[Silver Airways]] | [[Aeroporto de Grand Bahama|Freeport]], [[Aeroporto de Key West|Key West]], [[Aeroporto de Marsh Harbour|Marsh Harbour]], [[Aeroporto de North Eleuthera|North Eleuthera]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de South Bimini|South Bimini]], [[Aeroporto de Tallahassee|Tallahassee]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Treasure Cay|Treasure Cay]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Exuma|George Town]], [[Aeroporto de Governor's Harbour|Governor's Harbour]] <!-- --> | [[SkyBahamas Airlines]] | [[Aeroporto de Grand Bahama|Freeport]], [[Aeroporto de Marsh Harbour|Marsh Harbour]], [[Aeroporto de New Bight|New Bight]], [[Aeroporto de South Bimini|South Bimini]] <!-- --> | [[Southwest Airlines]] | [[Aeroporto de Albany|Albany]], [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]],<ref>{{cita web|título=Southwest's March 2018 Schedule Now Available: Welcome Indianapolis as International Gateway!|url=https://www.southwestaircommunity.com/t5/Southwest-Stories/Southwest-s-March-2018-Schedule-Now-Available-Welcome/ba-p/58912|editor=Southwest Airlines|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto Philip S. W. Goldson|Cidade de Belize]], [[Aeroporto de Buffalo Niagara|Buffalo]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]],<ref name="Southwest new routes"/> [[Aeroporto internacional Midway|Chicago-Midway]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Dallas Love|Dallas-Love]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto Owen Roberts|Gran Caimán]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto Internacional José Martí|A Habana]], [[Aeroporto William P. Hobby|Houston-Hobby]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville (FL)]] (reanúdase en abril de 2018),<ref>{{cita web|título=Southwest Adds more Flights and Destinations from California|url=https://www.southwestaircommunity.com/t5/Southwest-Stories/Southwest-Adds-more-Flights-and-Destinations-from-California/ba-p/60082|editor=Southwest Airlines|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Long-Island-MacArthur|Long Island/Islip]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]],<ref name="Southwest new routes">{{cita web|título=Southwest's plans in motion for Caribbean service from Fort Lauderdale, flights out of Cincinnati|url=http://www.dallasnews.com/business/southwest-airlines/2017/01/05/southwests-plans-motion-caribbean-service-fort-lauderdale-flights-cincinnati|editor=Dallas News|dataacceso=29 de marzo de 2018|data-arquivo=13 de xaneiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170113032147/http://www.dallasnews.com/business/southwest-airlines/2017/01/05/southwests-plans-motion-caribbean-service-fort-lauderdale-flights-cincinnati|url-morta=unfit}}</ref> [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de T. F. Green|Providence]], [[Aeroporto de Providenciales|Providenciales]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]],<ref name="cana">{{cita web|título=Southwest Airlines To Offer New International Flights From Ft. Lauderdale, Nashville, And St. Louis Beginning November 2017|url=https://www.swamedia.com/releases/release-ac73c7e579364392ff5f260281028039-southwest-airlines-to-offer-new-international-flights-from-ft-lauderdale-nashville-and-st-louis-beginning-november-2017|editor=Southwest Airlines|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]] (comeza en xullo de 2018),<ref>{{cita web|título=Southwest Launches New Flights to Cancun in 2018 Schedule|url=https://www.travelagentcentral.com/transportation/southwest-airlines-publishes-summer-2018-flight-schedule|editor=Travel Agent Central|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]],<ref name=cana /> [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto de St. Louis-Lambert|St. Louis]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto rexional de Manchester-Boston|Manchester (NH)]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]]<ref>{{cita web|título=January 2018 Base|url=https://www.southwestaircommunity.com/htcpi66732/attachments/htcpi66732/stories/46693/1/January%20Blog%20Capacity.pdf|editor=Southwest Airlines|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Spirit Airlines]] | [[Aeroporto Rafael Hernández|Aguadilla]], [[Aeroporto de Akron-Canton|Akron/Canton]], [[Aeroporto internacional El Edén|Armenia (Colombia)]], [[Aeroporto Raíña Beatrix|Aruba]], [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Atlantic City|Atlantic City]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto El Dorado|Bogotá]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Cabo Haitiano|Cabo Haitiano]] (comeza en abril de 2018),<ref name="spirit">{{cita web|título=Going Global! Spirit Airlines Announces Two New International Destinations from South Florida|url=http://ir.spirit.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=1052480|editor=Spirit Airlines|dataacceso=29 de marzo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180109032618/http://ir.spirit.com/releasedetail.cfm?releaseid=1052480|dataarquivo=09 de xaneiro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto Rafael Núñez|Cartaxena]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]],<ref>{{cita web|título=Spirit Airlines plans Columbus OH launch from Feb 2018|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275662/spirit-airlines-plans-columbus-oh-launch-from-feb-2018/|editor=Routes Online|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto José Joaquín de Olmedo|Guayaquil]],<ref name="spirit" /> [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto rexional Arnold Palmer|Latrobe/Pittsburgh]], [[Aeroporto Jorge Chávez|Lima]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Augusto C. Sandino|Managua]], [[Aeroporto José María Córdova|Medellín-JMC]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto Sir Donald Sangster|Montego Bay]], [[Aeroporto de Myrtle Beach|Myrtle Beach]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Niagara Falls|Niagara Falls]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Plattsburgh|Plattsburgh (NY)]], [[Aeroporto Toussaint Louverture|Porto Príncipe]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]], [[Aeroporto de Richmond|Richmond]],<ref>{{cita web|título=Spirit Airlines plans Richmond launch in Mar 2018|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275763/spirit-airlines-plans-richmond-launch-in-mar-2018/|editor=Routes Online|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> [[Aeroporto Princesa Xiana|Sint Marteen]], [[Aeroporto Cyril E. King|San Tomé]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto Luis Muñoz Marín|San Xoán]], [[Aeroporto Ramón Villeda Morales|San Pedro Sula]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]], [[Aeroporto do Cibao|Santiago de los Caballeros]], [[Aeroporto Las Américas|Santo Domingo-Las Américas]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto Norman Manley|Kingston-Norman Manley]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]] (comeza en abril de 2018)<ref>{{cita web|título=Where we fly|url=https://www.spirit.com/RouteMaps.aspx|editor=Spirit Airlines|dataacceso=29 de marzo de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Sun Country Airlines]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Gulfport-Biloxi|Gulfport/Biloxi]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]] <!-- --> | [[Sunwing Airlines]] | [[Toronto-Pearson]]<br />'''Estacional:''' [[Montreal-Trudeau]], [[Aeroporto de Otava|Otava]], [[Aeroporto de Quebec-Jean Lesage|Quebec]] <!-- --> | [[TAME]] | [[Aeroporto José Joaquín de Olmedo|Guayaquil]] <!-- --> | [[Tropic Ocean Airways]] | [[Aeroporto de Grand Bahama|Freeport]], [[Aeroporto de Caio Great Harbour|Caio Great Harbour]], [[Aeroporto de Marsh Harbour|Marsh Harbour]], [[Aeroporto de North Bimini|North Bimini]], [[Aeroporto Albert Whitted|Saint Petersburg]], [[Aeroporto de Treasure Cay|Treasure Cay]] <!-- --> | [[United Airlines]] | [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]] <!-- --> | [[Virgin America]] | [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] (rematan en abril de 2018)<ref name="AS VX" /> <!-- --> | [[WestJet]] | [[Montreal-Trudeau]], [[Toronto-Pearson]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Calgary|Calgary]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[FedEx Express]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto de Fort Worth Alliance|Fort Worth/Alliance]], [[Aeroporto de Indianapolis|Indianapolis]], [[Aeroporto de Jacksonville|Jacksonville]], [[Aeroporto de Key West|Key West]], [[Aeroporto de Lubbock|Lubbock]], [[Aeroporto de Florida Keys Marathon|Marathon]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]] <!-- --> | [[IBC Airways]] | [[Aeroporto de Cabo Haitiano|Cabo Haitiano]], [[Aeroporto Mariana Grajales|Guantánamo]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto Lynden Pindling|Nassau]], [[Aeroporto Juan Manuel Gálvez|Roatan]] <!-- --> | [[UPS Airlines]] | [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto internacional Bradley|Hartford]], [[Aeroporto de Louisville|Louisville]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.broward.org/airport Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Florida|Fort Lauderdale]] ewnpoz9bkwcbftxr02n260a4q8w25md 0 408015 6149271 4703021 2022-08-03T09:49:38Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Adís Abeba-Bole | nomenativo = አዲስ አበባ ቦሌ ዓለም አቀፍ አውሮፕላን ማረፊያ | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Bole international airport.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = ADD | ICAO = HAAB | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = Ethiopian Airports Enterprise. | dono-oper = | cidade-sirve = [[Adís Abeba]] | localización = [[Bole]] | elevación-f = 7 625 | elevación-m = 2 334 | coordenadas = {{Coordenadas|08|58|40|N|38|47|58|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://addisairport.com/ | p1-número = 07R/25L | p1-lonx-f = 12 467 | p1-lonx-m = 3 800 | p1-sup = asfalto | p2-número = 07L/25R | p2-lonx-f = 12 139 | p2-lonx-m = 3 700 | p2-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 8 900 000<ref>{{cita web|título=Africa's Top 10 Busiest Airports in 2016|url=https://twitter.com/AfroVisualData/status/857929970244612096|editor=Africa Visual Data|dataacceso=2 de abril de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional de Adís Abeba-Bole''' {{Códigos aeroportuarios|ADD|HAAB}} é un aeroporto que serve a cidade de [[Adís Abeba]], a capital e cidade máis grande de [[Etiopía]]. Está situado na área de [[Bole]], a 6 quilómetros ao sueste do centro da cidade e a 65 ao norte de [[Debre Zeyit]]. Anteriormente foi coñecido como ''aeroporto internacional Haile Selassie I''. É o principal centro de conexións de [[Ethiopian Airlines]], a [[aeroliña nacional]], que opera voos a [[Etiopía]], o continente africano, [[Asia]], [[Europa]] e [[América]]. O aeroporto tamén é base da academia de aviación de Ethiopian Aviation Academy. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[Air Djibouti]]|[[Aeroporto de Djibuti-Ambouli|Djibouti]] <!-- --> |[[EgyptAir]]|[[Aeroporto do Cairo|O Cairo]] <!-- --> |[[Emirates]]|[[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> |{{nowrap|[[Ethiopian Airlines]]}}|[[Aeroporto Port Bouet|Abidjan]], [[Aeroporto Nnamdi Azikiwe|Abuja]], [[Aeroporto de Kotoka|Accra]], [[Aeroporto Internacional Ivato|Antananarivo]], [[Aeroporto de Arba Minch|Arba Minch]], [[Aeroporto de Asosa|Asosa]], [[Aeroporto de Awasa|Awasa]], [[Aeroporto de Axum|Axum]], [[Aeroporto de Bahir Dar|Bahir Dar]], [[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]], [[Aeroporto de Bamaco-Sénou|Bamaco]], [[Aeroporto de Bangkok-Suvarnabhumi|Bangkok-Suvarnabhumi]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]] (comeza en xuño de 2018), [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]], [[Aeroporto de Chileka|Blantyre]], [[Aeroporto de Maya-Maya|Brazzaville]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Buenos Aires-Ministro Pistarini|Buenos Aires-Ezeiza]],<ref>{{cita web|título=Ethiopian Airlines plans Buenos Aires March 2018 launch|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275571/ethiopian-airlines-plans-buenos-aires-march-2018-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=2 de abril de 2018|data-arquivo=03 de novembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171103123218/http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275571/ethiopian-airlines-plans-buenos-aires-march-2018-launch/|url-morta=unfit}}</ref> [[Aeroporto de Bujumbura|Bujumbura]], [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]], [[Aeroporto da Cidade do Cabo|Cidade do Cabo]], [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Conakry|Conakry]], [[Aeroporto de Cotonou-Cadjehoun|Cotonou]], [[Aeroporto de Dakar-Léopold Sédar Senghor|Dakar]], [[Aeroporto Rei Fahd|Dammam]], [[Aeroporto Julius Nyerere|Dar es Salaam]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto de Kombolcha|Dessie]], [[Aeroporto Aba Tenna Dejazmach Yilma|Dire Dawa]], [[Aeroporto de Djibuti-Ambouli|Djibouti]], [[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]], [[Aeroporto de Douala|Douala]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Dublín|Dublín]], [[Aeroporto de Entebbe|Entebbe]], [[Aeroporto Akanu Ibiam|Enugu]], [[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]], [[Aeroporto Sir Seretse Khama|Gaborone]], [[Aeroporto de Gambela|Gambela]], [[Aeroporto de Xenebra|Xenebra]] (comeza en xuño de 2018),<ref>{{cita web|título=Ethiopian Airlines European network changes from June 2018|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/276520/ethiopian-airlines-european-network-changes-from-june-2018/|editor=Routes Online|dataacceso=2 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Robe|Goba]], [[Aeroporto de Gode|Gode]], [[Aeroporto de Goma|Goma]], [[Aeroporto de Gondar|Gondar]], [[Aeroporto de Cantón-Baiyun|Cantón]], [[Aeroporto Robert Gabriel Mugabe|Harare]], [[Aeroporto de Hargeisa|Hargeisa]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Humera|Humera]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto de Jijiga|Jijiga]], [[Aeroporto Aba Segud|Jimma]], [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]], [[Aeroporto de Juba|Juba]], [[Aeroporto de Kano Mallam Aminu|Kano]], [[Aeroporto de Kaduna|Kaduna]], [[Aeroporto de Kebri Dahar|Kebri Dahar]], [[Aeroporto de Khartún|Khartún]], [[Aeroporto de Kigali|Kigali]], [[Aeroporto do Kilimanjaro|Kilimanjaro]], [[Aeroporto de N'djili|Kinshasa-N'Djili]], [[Aeroporto de Bangoka|Kisangani]],<ref name="Ethiopian">{{cita web|título=Ethiopian Airlines NS18 changes as of 08JAN18|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/276580/ethiopian-airlines-ns18-changes-as-of-08jan18/|editor=Routes Online|dataacceso=2 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto internacional de Kuala Lumpur|Kuala Lumpur-Internacional]], [[Aeroporto de Kuwait|Kuwait]], [[Aeroporto Murtala Muhammed|Lagos]], [[Aeroporto de Lalibela|Lalibela]], [[Aeroporto de Libreville|Libreville]], [[Aeroporto de Lilongwe|Lilongwe]], [[Aeroporto de Lomé-Tokoin|Lomé]], [[Londres-Heathrow]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto Quatro de Fevereiro|Luanda]], [[Aeroporto de Lubumbashi|Lubumbashi]], [[Aeroporto de Lusaca|Lusaca]], [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]], [[Aeroporto de Seychelles|Mahé]], [[Aeroporto de Malabo-Santa Isabel|Malabo]], [[Aeroporto Ninoy Aquino|Manila]], [[Aeroporto de Maputo|Maputo]], [[Aeroporto de Mbuji Mayi|Mbuji Mayi]],<ref name="Ethiopian" /> [[Aeroporto Alula Aba Nega|Mekelle]], [[Milán-Malpensa]], [[Aeroporto Internacional Moi|Mombasa]], [[Aeroporto Príncipe Said Ibrahim|Moroni]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto de Mascate|Mascate]], [[Aeroporto de Xamena|Xamena]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]], [[Aeroporto de Ndola|Ndola]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto Diori Hamani|Niamey]], [[Aeroporto Fascene|Nosy-Be]],<ref name="Ethiopian" /> [[Oslo-Gardermoen]], [[Aeroporto de Uagadugú|Uagadugú]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Pointe-Noire|Pointe-Noire]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]], [[Roma-Fiumicino]], [[São Paulo-Guarulhos]], [[Aeroporto de Semera|Semera]], [[Aeroporto de Incheon|Seul-Incheon]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]], [[Aeroporto de Shire|Shire]], [[Aeroporto de Singapur|Singapur]], [[Estocolmo-Arlanda]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto internacional de Narita|Toquio-Narita]], [[Toronto-Pearson]], [[Aeroporto de Viena|Viena]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]], [[Aeroporto Hosea Kutako|Windhoek-Hosea Kutako]], [[Aeroporto de Victoria Falls|Victoria Falls]], [[Aeroporto de Yaoundé-Nsimalen|Yaoundé]], [[Aeroporto de Zanzíbar|Zanzíbar]]<br>'''Estacional:''' [[Aeroporto Rei Shaka|Durban]]<ref>{{cita web|título=Ethiopian converts Durban service to seasonal from Aug 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273742/ethiopian-converts-durban-service-to-seasonal-from-aug-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=2 de abril de 2018}}</ref> <!-- --> |[[flydubai]]|[[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> |[[Gulf Air]]|[[Aeroporto de Bahrain|Bahrain]] <!-- --> |[[Kenya Airways]]|[[Aeroporto de Djibuti-Ambouli|Djibouti]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] <!-- --> |[[Lufthansa]]|[[Aeroporto de Frankfurt|Frankfurt]] <!-- --> |[[Qatar Airways]]|[[Aeroporto Internacional Hamad|Doha]] <!-- --> |[[Saudia]]|[[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto Rei Khalid|Riad]] <!-- --> |[[Sudan Airways]]|[[Aeroporto de Khartún|Khartún]] <!-- --> |[[Turkish Airlines]]|[[Istanbul-Atatürk]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list |[[EgyptAir Cargo]]|[[Aeroporto do Cairo|O Cairo]] |[[Emirates SkyCargo]]|[[Aeroporto de Dubai-Al Maktoum|Dubai-Al Maktoum]] |[[Etihad Cargo]]|[[Aeroporto de Abu Zabi|Abu Zabi]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |{{nowrap|[[Ethiopian Airlines Cargo]]}}|[[Aeroporto de Kotoka|Accra]], [[Aeroporto de Kempegowda|Bangalore]], [[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|Beirut]], [[Aeroporto de Maya-Maya|Brazzaville]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]], [[Aeroporto de Bujumbura|Bujumbura]], [[Aeroporto do Cairo|O Cairo]], [[Aeroporto de Chennai|Chennai]], [[Aeroporto Indira Gandhi|Delhi]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto Akanu Ibiam|Enugu]],<ref>{{cita web|título=Stakeholders praise govt for cargo flights into Enugu|url=http://thenationonlineng.net/stakeholders-praise-govt-cargo-flights-enugu/|editor=The Nation|dataacceso=2 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]], [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]], [[Aeroporto de Khartún|Khartún]], [[Aeroporto de Kigali|Kigali]], [[Aeroporto de N'djili|Kinshasa-N'Djili]], [[Aeroporto Murtala Muhammed|Lagos]], [[Aeroporto de Liexa]], [[London-Heathrow]], [[Aeroporto de Luxemburgo|Luxemburgo]], [[Aeroporto de Maastricht/Aquisgrán|Maastricht/Aquisgrán]], [[Milán-Malpensa]],<ref name="ET Cargo">{{cita web|título=Ethiopia: Ethiopian Airlines Started 2 Cargo Routes|url=http://www.2merkato.com/news/alerts/5033-ethiopia-ethiopian-airlines-started-2-cargo-routes|editor=2Merkato|dataacceso=2 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto de Pointe-Noire|Pointe-Noire]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto de Zaragoza|Zaragoza]]<ref name="ET Cargo"/> |[[Saudia Cargo]]|[[Aeroporto Rei Abdulaziz|Jeddah]] |[[Turkish Airlines Cargo]]|[[ Istanbul-Atatürk]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://addisairport.com/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Etiopía|Adís Abeba]] b0lxh2b9iljibaqhj16k0pxtxjnf3h5 0 408448 6149248 5548615 2022-08-03T09:43:07Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto Augusto C. Sandino | nomenativo = ''Aeropuerto Internacional Augusto C. Sandino'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Sandino International Airport.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = MGA | ICAO = MNMG | FAA = | LID = | tipo = público/militar | dono = Goberno de [[Nicaragua]] | operador = EAAI | dono-oper = | cidade-sirve = [[Managua]] | localización = | elevación-f = 194 | elevación-m = 59 | coordenadas = {{Coordenadas|12|08|29|N|086|10|05|W|type:airport|display=inline,title}} | web = | p1-número = 10/28 | p1-lonx-f = 8 012 | p1-lonx-m = 2 442 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 1 533 034<ref>{{cita web|título=Anuario Estadístico de Transporte 2016|url=http://biblioteca.mti.gob.ni:8080/docushare/dsweb/Get/Version-2245/Anuario%20Estad%C3%ADstico%20de%20Transporte%202016.pdf|editor=Ministerio de Transporte e Infraestructura|dataacceso=9 de abril de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180409171428/http://biblioteca.mti.gob.ni:8080/docushare/dsweb/Get/Version-2245/Anuario%20Estad%C3%ADstico%20de%20Transporte%202016.pdf|dataarquivo=09 de abril de 2018|urlmorta=yes}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional Augusto C. Sandino''' {{Códigos aeroportuarios|MGA|MNMG}} é o principal aeroporto en [[Managua]], capital de [[Nicaragua]]. Foi bautizado na honra do revolucionario nicaraguano [[Augusto César Sandino]] e está situado no Distrito 6 da cidade. Orixinalmente chamouse ''aeroporto Las Mercedes'' en [[1968]] e cambióuselle o nome ao actual durante o goberno sandinista nos anos 80. En [[2001]] o presidente [[Arnoldo Alemán]] volveu cambiar o nome e coñeceuse como ''aeroporto internacional de Managua''. En febreiro de [[2007]] o presidente [[Daniel Ortega]] cambiouno novamente para o presente nome.<ref>{{cita web|título=Aeropuerto vuelve a ser Sandino|url=http://www-ni.laprensa.com.ni/archivo/2007/febrero/15/noticias/nacionales/173582.shtml|editor=La Prensa|dataacceso=9 de abril de 2018|data-arquivo=27 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070927023759/http://www-ni.laprensa.com.ni/archivo/2007/febrero/15/noticias/nacionales/173582.shtml|url-morta=unfit}}</ref> O aeroporto ten unha pista de aterraxe alternativa no [[aeroporto de Punta Huete]]. Punta Huete foi deseñado para avións máis grandes, porén, esta pista non ten servizos comerciais. O aeroporto está operado pola compañía estatal Empresa Administradora de Aeropuertos Internacionales (EAAI). ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list | [[Aeroméxico]] | [[Aeroporto da Cidade de México|Cidade de México]] | [[Air Transat]] | '''Estacional:''' [[Montreal-Trudeau]], [[Toronto-Pearson]] | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]],<ref>{{cita web|título=American Airlines Customers Gain More Access To Mexico, The Caribbean And Latin America With Six New Routes|url=http://finance.yahoo.com/news/american-airlines-customers-gain-more-170000843.html|editor=Yahoo!|dataacceso=9 de abril de 2018|data-arquivo=07 de agosto de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150807114517/http://finance.yahoo.com/news/american-airlines-customers-gain-more-170000843.html|url-morta=unfit}}</ref> [[Aeroporto de Miami|Miami]] | [[Avianca]] | [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]] | [[Avianca Nicaragua]] | [[Aeroporto de Bluefields|Bluefields]], [[Aeroporto John Greif II, Nicaragua|Bonanza]], [[Aeroporto de Corn Island|Corn Island]], [[Aeroporto de Costa Esmeralda|Costa Esmeralda]], [[Aeroporto de Ometepe|Ometepe]], [[Aeroporto de Puerto Cabezas|Puerto Cabezas]], [[Aeroporto de Rosita|Rosita]], [[Aeroporto de San Carlos (Nicaragua)|San Carlos]], [[Aeroporto de San Juan de Nicaragua|San Juan de Nicaragua]], [[Aeroporto de Siuna|Siuna]], [[Aeroporto internacional Toncontín|Tegucigalpa]], [[Aeroporto de Waspam|Waspan]] <br>''' Chárter''': [[Aeroporto de Montelimar|Praia de Montelimar]] | [[Copa Airlines]] | [[Aeroporto Internacional La Aurora|Cidade de Guatemala]], [[Aeroporto Internacional de Tocumen|Cidade de Panamá-Tocumen]], [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]] | [[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]] | [[Iberia Líneas Aéreas de España|Iberia]] | [[Aeroporto de Madrid-Barajas|Madrid]] (comeza en outubro de 2018)<ref>{{cita web|título=Estrenamos en 2018 vuelos a San Francisco y Managua|url=http://grupo.iberia.es/portal/site/WebCorporativa/menuitem.abb717cb888166100cd0cbfdf34e51ca?ib_contentId=3c8cc5a64d92f510VgnVCM2000008ee815acRCRD|editor=Iberia|dataacceso=9 de abril de 2018}}</ref> | [[Nature Air]] | [[Aeroporto Daniel Oduber Quirós|Liberia]] | [[Spirit Airlines]] | [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]] | [[United Airlines]] | [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]] | [[Volaris Costa Rica]] | [[Aeroporto Juan Santamaría|San Xosé de Costa Rica]], [[Aeroporto do Salvador|San Salvador]], [[Aeroporto de Tijuana|Tijuana]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list | [[Amerijet International]]|[[Aeroporto de Miami|Miami]] | [[UPS Airlines]]|[[Aeroporto de Miami|Miami]] }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Nicaragua|Augusto C. Sandino]] 1tao9hbyrw1coe95yl2enzhm1y2kabb 0 408990 6149293 5548744 2022-08-03T10:02:01Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Hobart | nomenativo = ''Hobart Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = HobartAirportTerminal.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = HBA | ICAO = YMHB | FAA = | LID = | tipo = público | dono = Tasmanian Gateway Consortium | operador = Hobart International Airport Pty Ltd | dono-oper = | cidade-sirve = [[Hobart]] | localización = [[Cambridge, Tasmania]] | elevación-f = 13 | elevación-m = 4 | coordenadas = {{Coordenadas|42|50|12|S|147|30|36|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.hobartairport.com.au/ | p1-número = 12/30 | p1-lonx-f = 9 026 | p1-lonx-m = 2 751 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2016-2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 2 440 792<ref name="Aviation Statistics">{{cita web|título=Aviation Statistics|url=https://bitre.gov.au/statistics/aviation/index.aspx|editor=BITRE|dataacceso=16 de abril de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional de Hobart''' {{Códigos aeroportuarios|HBA|YMHB}} é un aeroporto australiano situado en [[Cambridge, Tasmania|Cambridge]], a 17 quilómetros ao nordés de [[Hobart]]. É o maior aeroporto de pasaxeiros de [[Tasmania]].<ref name="Air passenger movements">{{cita web|título=Air passenger movements through capital and non-capital city airports to 2030–31|url=https://bitre.gov.au/publications/2012/files/report_133.pdf|editor=BITRE|dataacceso=16 de abril de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180314094813/https://bitre.gov.au/publications/2012/files/report_133.pdf|dataarquivo=14 de marzo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> O goberno federal é o dono do aeroporto e está operado polo Tasmanian Gateway Consortium baixo un contrato de arrendamento de 99 anos.<ref>{{cita web|título=Hobart Airport sold|url=http://www.abc.net.au/news/2007-12-13/hobart-airport-sold/986818|editor=ABC|dataacceso=16 de abril de 2018}}</ref><ref name="Draft Master Plan">{{cita web|título=Hobart International Airport 2009 Preliminary Draft Master Plan|url=http://www.hobartairport.com.au/images/Hobart%20International%20Airport%202009%20Preliminary%20Draft%20Master%20Plan.pdf|editor=Hobard Airport|dataacceso=16 de abril de 2018|data-arquivo=13 de outubro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20091013224032/http://www.hobartairport.com.au/images/Hobart%20International%20Airport%202009%20Preliminary%20Draft%20Master%20Plan.pdf|url-morta=unfit}}</ref> O aeroporto ten unha terminal internacional e doméstica xuntas. As principais aeroliñas que o serven son [[Qantas]], [[Jetstar Airways]], [[Virgin Australia]] e [[Tigerair Australia]], operando servizos domésticos principalmente cara os aeroportos de [[aeroporto de Melbourne|Melbourne]] e [[aeroporto de Sydney|Sydney]].<ref name="Air passenger movements" /> Aínda que o aeroporto non ten voos internacionais regulares dende [[1998]]<ref>{{cita web|título=Avline 13|url=http://www.bitre.gov.au/publications/97/Files/Avline_13.pdf|editor=BITRE|dataacceso=16 de abril de 2018|data-arquivo=05 de outubro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20091005065633/http://www.bitre.gov.au/publications/97/Files/Avline_13.pdf|url-morta=unfit}}</ref> aínda conserva aduanas e instalacións de inmigración para avións que entran no país.<ref name="Draft Master Plan" /><ref>{{cita web|título=Plane mystery solved: Hawaiians jet in to sample Tassie|url=http://www.themercury.com.au/news/tasmania/plane-mystery-solved-hawaiians-jet-in-to-sample-tassie/news-story/eb5991c242ac737c9a04a3911262d746|editor=Mercury|dataacceso=16 de abril de 2018}}</ref> Debido á súa situación no sur, [[Skytraders]] opera voos regulares cara a [[Antártida]] en nome da Australian Antarctic Division usando un [[Airbus A319]].<ref name="Draft Master Plan" /> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list | [[Jetstar Airways]] | [[Aeroporto de Adelaida|Adelaida]],<ref>{{cita web|título=Jetstar announces new direct flights from Hobart to Adelaide|url=http://newsroom.jetstar.com/jetstar-announces-new-direct-flights-from-hobart-to-adelaide/|editor=Jetstar|dataacceso=16 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Avalon|Avalon]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] | [[Qantas]] | [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]]<!-- This is not seasonal; mainline Qantas have a once weekly Sunday service from March 25 2018 --><br >'''Estacional:''' [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]] | [[QantasLink]] <br> operado por [[Cobham Aviation Services Australia]] | [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]] <!-- Mainline Qantas take over all Hobart to Melbourne flying from March 25 2018 -->, [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] | [[Skytraders]] | '''Chárter estacional:''' [[Aeródromo Wilkins]] | [[Tigerair Australia]] | [[Aeroporto de Gold Coast|Gold Coast]],<ref>{{cita web|título=Direct Hobart-Gold Coast flights to take off from December 7|url=http://www.themercury.com.au/lifestyle/travel/direct-hobartgold-coast-flights-to-take-off-from-december-7/news-story/48f7224d91c23b5364b71305ffe9503a|editor=Mercury|dataacceso=16 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]]<ref>{{cita web|título=Tiger Airways adds Hobart to destination list|url=http://www.heraldsun.com.au/travel/travel-news/tiger-airways-adds-hobart-to-destination-list/news-story/1c7f86d9bbf1a1fe72572badddd989f9|editor=Herald Sun|dataacceso=16 de abril de 2018}}</ref> | [[Virgin Australia]] | [[Aeroporto de Brisbane|Brisbane]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]], [[Aeroporto de Sydney|Sydney]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list | [[Qantas Freight]]<br />{{nowrap|operado por [[Express Freighters Australia]]}} | [[Aeroporto de Launceston|Launceston]], [[Aeroporto de Melbourne|Melbourne]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.hobartairport.com.au/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Australia|Hobart]] jcmrox7lygcgohzxqrajacjxruhvgej 0 409087 6149298 4716553 2022-08-03T10:04:03Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Kigali | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = KigaliAirport.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = KGL | ICAO = HRYR | FAA = | LID = | tipo = | dono = | operador = Autoridade Aeroportuaria de Ruanda | dono-oper = | cidade-sirve = [[Kigali]] | localización = | elevación-f = 4 891 | elevación-m = 1 491 | coordenadas = {{Coordenadas|01|57|59|S|030|07|59|E|type:airport|display=inline,title}} | web = | p1-número = 10/28 | p1-lonx-f = 11 482 | p1-lonx-m = 3 500 | p1-sup = pavimento | estad-ano = 2016 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 710 000<ref>{{cita web|título=Aéroports : l’Afrique prend de l’altitude|url=http://www.jeuneafrique.com/mag/446566/economie/aeroports-lafrique-prend-de-laltitude/|editor=Jeune Afrique|dataacceso=17 de abril de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional de Kigali''' {{Códigos aeroportuarios|KGL|HRYR}}, anteriormente coñecido como '''aeroporto internacional Gregoire Kayibanda''' e tamén coñecido como '''aeroporto internacional de Kanombe''', é o principal aeroporto que seve a [[Kigali]], a capital de [[Ruanda]]. É a principal porta de entrada para todos os destinos no país, e ademais serve como aeroporto de tránsito para Goma e Bukavu no leste da [[República Democrática do Congo]]. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list |[[Brussels Airlines]]| [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]] |[[Coastal Aviation]]| '''Chárter:''' [[Aeroporto de Arusha|Arusha]] |{{nowrap|[[Ethiopian Airlines]]}}| [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]], [[Aeroporto de Bujumbura|Bujumbura]] |[[Kenya Airways]]| [[Aeroporto de Bujumbura|Bujumbura]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |[[KLM]]|[[Aeroporto de Ámsterdam-Schiphol|Ámsterdam]]<!--KLM do not have traffic rights to Entebbe. Do not add it as a destination.--> |[[RwandAir]]| [[Aeroporto Port Bouet|Abidjan]], [[Aeroporto de Kotoka|Accra]], [[Aeroporto de Maya-Maya|Brazzaville]], [[Aeroporto de Bruxelas|Bruxelas]],<ref>{{cita web|título=RwandAir to start own flights between Kigali and Brussels Airport ?|url=http://www.aviation24.be/airlines/rwandair/to-start-own-flights-between-kigali-and-brussels-airport/|editor=Aviation24.be|dataacceso=17 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Bujumbura|Bujumbura]], [[Aeroporto de Cotonou-Cadjehoun|Cotonou]], [[Aeroporto de Kamembe|Cyangugu]], [[Aeroporto Julius Nyerere|Dar es Salaam]], [[Aeroporto de Douala|Douala]], [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Entebbe|Entebbe]], [[Aeroporto Robert Gabriel Mugabe|Harare]],<ref>{{cita web|título=Rwandair service changes from Jan 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/269457/rwandair-service-changes-from-jan-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=17 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]], [[Aeroporto de Juba|Juba]], [[Aeroporto do Kilimanjaro|Kilimanjaro]], [[Aeroporto Murtala Muhammed|Lagos]], [[Aeroporto de Libreville|Libreville]], [[Londres-Gatwick]],<ref>{{cita web|título=Rwandair plans May 2017 London debut|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271980/rwandair-plans-may-2017-london-debut-/|editor=Routes Online|dataacceso=17 de abril de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Lusaca|Lusaca]], [[Aeroporto Internacional Moi|Mombasa]], [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|Bombai]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]], |[[Turkish Airlines]]| [[Istanbul-Atatürk]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list |[[Astral Aviation]]| [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |[[Ethiopian Airlines|Ethiopian Airlines Cargo]]| [[Aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba]],<ref name="Cargo schedule">{{cita web|título=Cargo schedule|url=http://www.ethiopianairlines.com/en/cargo/schedule.aspx|editor=Ethiopian Airlines|dataacceso=17 de abril de 2018|data-arquivo=11 de abril de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140411143040/http://www.ethiopianairlines.com/en/cargo/schedule.aspx|url-morta=unfit}}</ref> [[Aeroporto de Maya-Maya|Brazzaville]], [[Aeroporto de Bujumbura|Bujumbura]] |[[Kenya Airways Cargo]]| [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] |[[Air Atlanta Icelandic Cargo]]| [[Aeroporto de Liexa|Liexa]], [[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|Nairobi-Jomo Kenyatta]] }} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Ruanda|Kigali]] 6in2xa0g638yg7digdso1nvypfgtjz2 0 409258 6149341 5958746 2022-08-03T10:33:00Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroliña | nome = Afriqiyah Airways<br>الخطوط الجوية الأفريقية | imaxe = Afriqiyah Airways Airbus A330-202 at Istanbul.jpg | IATA = 8U | ICAO = AAW | indicativo = AFRIQIYAH | fundación = [[2001]] | inicio_das_operacións = | fin_das_operacións = | aeroporto_principal = | centros_de_conexión = | centros_de_conexión_secundarios = | cidades_focais = | plan_de_voo_frecuente = Rahal | alianza = | subsidiarias = | frota = 13 | destinos = 19 | holding = Libyan African Aviation Holding Co. | eslogan_da_compañía = | sede = | dirixentes = | páxina_web = http://afriqiyah.aero/ }} {{Contén texto árabe}} '''Afriqiyah Airways''' ([[lingua árabe|árabe]]: الخطوط الجوية الأفريقية‎ ''Al-Khuṭūṭ al-Jawwiyyah al-Afrīqiyyah'') é unha aeroliña libia de propiedade estatal baseada en [[Trípoli, Libia|Trípoli]]. Antes da revolución do [[17 de febreiro]] de [[2011]] operaba servizos domésticos entre Trípoli e [[Benghazi]], e voos servizos regulares a uns 25 países en [[Europa]], [[África]], [[Asia]] e [[Oriente Medio]]; dende a aeroliña reestruturou o seu modelo de negocio. A súa base principal atópase no [[aeroporto de Trípoli]] e é membro da [[Organización Árabe de Transportistas Aéreos]].<ref>{{cita web|título=Member Airlines|url=http://aaco.org/aaco-cummunity/member-airlines|editor=AACO|dataacceso=21 de abril de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20171118093325/http://aaco.org/aaco-cummunity/member-airlines|dataarquivo=18 de novembro de 2017|urlmorta=yes}}</ref> == Frota == En marzo de [[2017]] a frota de Afriqiyah Airways estaba formada polos seguintes avións:<ref>{{cita web|título=Afriqiyah Airways Fleet Details and History|url=https://www.planespotters.net/airline/Afriqiyah-Airways|editor=Planespotters|dataacceso=21 de abril de 2018}}</ref> <center> {| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse;text-align:center" |+ Frota de Afriqiyah Airways |- ! rowspan="2" |Avión ! rowspan="2" |En servizo ! rowspan="2" |Pedidos ! colspan="3" |Pasaxeiros ! rowspan="2" |Notas |- ! style="width:30px;" | <abbr title="Business class">J</abbr> ! style="width:30px;" | <abbr title="Economy class">Y</abbr> ! style="width:30px;" | Total |- |[[Airbus A319|Airbus A319-100]] |3 |&mdash; |16 |96 |112 | |- |[[Airbus A320-200]] |6 |&mdash; |16 |126 |142 | |- |[[Airbus A330|Airbus A330-300]] |3 |&mdash; |colspan="3"|<abbr title="To Be Announced">TBA</abbr> | |- |[[Airbus A350 XWB|Airbus A350-900]] |&mdash; |10<ref>{{cita web|título=Afriqiyah Airways places firm order for four more A350 XWBs|url=http://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2012/11/afriqiyah-airways-places-firm-order-for-four-more-a350-xwbs.html|editor=Airbus|dataacceso=21 de abril de 2018|data-arquivo=21 de abril de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180421163453/http://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2012/11/afriqiyah-airways-places-firm-order-for-four-more-a350-xwbs.html|url-morta=yes}}</ref> |colspan="3"|<abbr title="To Be Announced">TBA</abbr> |6 pedidos convertidos de Airbus A350-800<ref>{{cita web|título=Afriqiyah Airways Orders 4 A350-900s|url=http://libyaninvestment.com/libya-business-news/70068-afriqiyah-airways-orders-4-a350-900s.html|editor=Libyan Investiment|dataacceso=21 de abril de 2018|data-arquivo=21 de febreiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140221063128/http://libyaninvestment.com/libya-business-news/70068-afriqiyah-airways-orders-4-a350-900s.html|url-morta=unfit}}</ref> |- ! colspan="7"|Frota de Afriqiyah Airways Cargo |- |{{nowrap|[[Airbus A300|Airbus A300-600RF]]}} |1 |&mdash; |colspan="3"|<abbr title="No Seats, Cargo Configurations">Carga</abbr> | |- !Total !13 !10 ! colspan="4" class="unsortable" | |} </center> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20180903111542/http://www.afriqiyah.aero/ Páxina web da aeroliña] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas de Libia]] 2bmc0eg91det6l84g0lc079ez3hzfbl 0 410726 6149315 5813957 2022-08-03T10:18:23Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de St. Louis Lambert | nomenativo = ''St. Louis Lambert International Airport'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Lambert-terminal1.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = STL | ICAO = KSTL | FAA = STL | LID = STL | tipo = público | dono = Cidade de [[St. Louis]] | operador = St. Louis City Airport Commission | dono-oper = | cidade-sirve = [[St. Louis]] | localización = | elevación-f = 605 | elevación-m = 184 | coordenadas = {{Coordenadas|38|44|50|N|090|21|41|W|type:airport|display=inline,title}} | web = https://www.flystl.com/ | p1-número = 12R/30L | p1-lonx-f = 11 019 | p1-lonx-m = 3 359 | p1-sup = formigón | p2-número = 12L/30R | p2-lonx-f = 9 003 | p2-lonx-m = 2 744 | p2-sup = formigón | p3-número = 11/29 | p3-lonx-f = 9 000 | p3-lonx-m = 2 743 | p3-sup = formigón | p4-número = 6/24 | p4-lonx-f = 7 602 | p4-lonx-m = 2 317 | p4-sup = formigón | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 14 730 656<ref name="CY2017">{{cita web|título=CY2017 Passenger & Operation Statistics|url=https://www.flystl.com/uploads/documents/public-notices-and-reports/STL-Airport-CY17-Passenger-and-Operations-Statistics.pdf|editor=STL|dataacceso=9 de maio de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional de St. Louis Lambert''' {{Códigos aeroportuarios|STL|KSTL}} é un aeroporto [[estadounidense]] que serve a área metropolitana de [[St. Louis]], [[Missouri]]. Está situado a 23 quilómetros ao noroeste do centro da cidade. Comunmente chamado '''aeródromo Lambert''', é o máis grande e concorrido de Missouri, cunhas 270 saídas diarias a uns 80 destinos.<ref>{{cita web|título=STL Passenger and Airline Activity Growth Holds Strong through 2nd Qtr. of 2017|url=https://www.flystl.com/newsroom/stl-news/2017/stl-passenger-and-airline-activity-growth-holds-strong-through-2nd-qtr-of-2017|editor=STL|dataacceso=9 de maio de 2018}}</ref> No ano [[2017]] 14,7 millóns de pasaxeiros viaxaron a través do aeroporto.<ref name="CY2017" /> O aeroporto serve como centro de conexións para [[Air Choice One]] e [[Cape Air]], e tamén é unha cidade focal para [[Southwest Airlines]]. St. Louis ten dous aeroporto comerciais servindo a síúa área metropolitana. St. Louis Lambert é o principal, e o [[aeroporto MidAmerica St. Louis]], a 59 quilómetros ao leste, serve como aeroporto metropolitano secundario. Os dous aeroportos están conectados pola liña vermella do tren lixeiro [[MetroLink de St. Louis]]. Bautizado na honra de [[Albert Bond Lambert]], medallista olímpico e prominente aviador de St. Louis, o aeroporto fíxose famoso no [[século XX]] grazas á súa asociación con [[Charles Lindbergh]], o seu innovador control de tráfico aéreo, o seu status como centro de conexións de [[Trans World Airlines]] e a súa icónica terminal. Deseñado por [[Minoru Yamasaki]], o edificio inspirou a terminais do [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|aeroporto internacional John F. Kennedy]] en [[Nova York]] e do [[París-Charles de Gaulle|aeroporto Charles de Gaulle]] en [[París]].<ref>{{cita web|título=The History of Lambert - St. Louis International Airport|url=http://lambert-stlouis.com/index/about_History.html|editor=Lambert-St. Louis International Airport|dataacceso=9 de maio de 2018|data-arquivo=04 de febreiro de 2005|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20050204222910/http://lambert-stlouis.com/index/about_History.html|url-morta=unfit}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== <!-- --> {{Airport-dest-list | 3rdcoltitle = References | 3rdcolunsortable = yes | {{nowrap|[[Air Canada Express]]}} | [[Toronto-Pearson]] | <ref>{{cita web|título=Flight Schedules|url=https://www.aircanada.com/us/en/aco/home/book/routes-and-partners/flight-schedules.html?acid=beta%7Credirect%7Caircanada.com%7CNoBar|editor=Air Canada|dataacceso=8 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Air Choice One]] | [[Aeroporto rexional Southeast Iowa|Burlington (IA)]], [[Aeroporto rexional de Fort Dodge|Fort Dodge]], [[Aeroporto rexional McKellar-Sipes|Jackson (TN)]], [[Aeroporto municipal de Jonesboro|Jonesboro]], [[Aeroporto municipal de Mason City|Mason City]] | <ref>{{cita web|título=St. Louis, MO|url=http://website.airchoiceone.com/saint-louis|editor=Air Choice One|dataacceso=9 de maio de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170627063102/http://website.airchoiceone.com/saint-louis|dataarquivo=27 de xuño de 2017|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> | [[Alaska Airlines]] | [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]] | <ref>{{cita web|título=Flight Timetable|url=https://www.alaskaair.com/content/travel-info/timetables|editor=Alaska Airlines|dataacceso=9 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> | [[American Airlines]] | [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Dallas/Fort Worth|Dallas/Fort Worth]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]] | <ref name="AmericanRoutes">{{cita web|título=Flight schedules and notifications|url=https://www.aa.com/travelInformation/flights/schedule|editor=American Airlines|dataacceso=9 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> | [[American Eagle]] | [[Aeroporto de Charlotte-Douglas|Charlotte]], [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Miami|Miami]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]] | <ref name="AmericanRoutes"/> <!-- --> | [[Apple Leisure Group|Apple Vacations]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Montego Bay International Airport|Montego Bay]], [[Aeroporto de Punta Cana|Punta Cana]]<br /> '''Estacional:''' [[Aeroporto Bahías de Huatulco|Huatulco]], [[Aeroporto de Puerto Vallarta|Puerto Vallarta]], [[Aeroporto de Los Cabos|San José del Cabo]] | <ref>{{cita web|título=St. Louis, MO Flight Schedule|url=http://www.applevacations.com/flight-schedule/stl-st_louis/|editor=Apple Vacations|dataacceso=9 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Cape Air]] | [[Aeroporto de Decatur|Decatur]], [[Aeroporto rexional de Waynesville-St. Robert|Fort Leonard Wood]], [[Aeroporto rexional de Kirksville|Kirksville]], [[Aeroporto rexional do condado de Williamson|Marion]], [[Aeroporto rexional de Owensboro-Condado de Daviess|Owensboro]] | <!-- --> | [[Delta Air Lines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]] | <ref name="DeltaRoutes">{{cita web|título=Flight Status & Notifications|url=https://es.delta.com/content/www/en_US/#/flightinfo|editor=Delta Air Lines|dataacceso=9 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Delta Connection]] | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Salt Lake City|Salt Lake City]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto de Orlando|Orlando]] | <ref name="DeltaRoutes"/> <!-- --> | [[Frontier Airlines]] | [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]] | <!-- --> | [[Southwest Airlines]] | [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], [[Aeroporto de Austin-Bergstrom|Austin]], [[Aeroporto de Baltimore-Washington|Baltimore]], [[Aeroporto Internacional Logan|Boston]], [[Aeroporto de Cancún|Cancún]], [[Aeroporto internacional Midway|Chicago-Midway]], [[Aeroporto de Cleveland-Hopkins|Cleveland]], [[Aeroporto de Columbus-John Glenn|Columbus-Glenn]], [[Aeroporto de Dallas Love|Dallas-Love]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto de Des Moines|Des Moines]], [[Aeroporto de Detroit|Detroit]], [[Aeroporto de Fort Lauderdale-Hollywood|Fort Lauderdale]], [[Aeroporto Southwest Florida|Fort Myers]], [[ Aeroporto internacional Bradley|Hartford]] (comeza en agosto de 2018), [[Aeroporto William P. Hobby|Houston-Hobby]], [[Aeroporto de Kansas City|Kansas City]], [[Aeroporto de Las Vegas-McCarran|Las Vegas]], [[Aeroporto de Little Rock|Little Rock]], [[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|Os Ánxeles]], [[Aeroporto internacional General Mitchell|Milwaukee]], [[Aeroporto de Minneapolis/Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], [[Aeroporto de Nashville|Nashville]], [[Aeroporto de Nova Orleáns-Louis Armstrong|Nova Orleáns]], [[Aeroporto LaGuardia|Nova York-LaGuardia]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto de Oakland|Oakland]], [[Aeroporto Will Rogers World|Oklahoma City]], [[Aeroporto Eppley|Omaha]], [[Aeroporto de Orlando|Orlando]], [[Aeroporto de Filadelfia|Filadelfia]], [[Aeroporto de Pittsburgh|Pittsburgh]], [[Aeroporto de Phoenix-Sky Harbor|Phoenix-Sky Harbor]], [[Aeroporto de Portland|Portland (OR)]], [[Aeroporto de Raleigh/Durham|Raleigh/Durham]], [[Aeroporto de San Antonio|San Antonio]], [[Aeroporto de Sacramento|Sacramento]], [[Aeroporto de San Diego|San Diego]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de San Jose|San José (CA)]], [[Aeroporto de Seattle-Tacoma|Seattle/Tacoma]], [[Aeroporto Internacional de Tampa|Tampa]], [[Aeroporto de Tulsa|Tulsa]], [[Aeroporto Nacional Ronald Reagan de Washington|Washington-Nacional]], [[Aeroporto de Wichita Dwight D. Eisenhower|Wichita]]<br />'''Estacional:''' [[Aeroporto internacional de Charleston|Charleston (SC)]], [[Aeroporto John Wayne|Orange County]], [[Aeroporto Northwest Florida Beaches|Panama City (FL)]], [[Aeroporto de Pensacola|Pensacola]], [[Aeroporto de Palm Beach|West Palm Beach]] | <!-- --> | [[United Airlines]] | [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]] | <ref name="UnitedRoutes">{{cita web|título=Timetable|url=https://www.united.com/web/en-US/apps/travel/timetable/default.aspx|editor=United Airlines|dataacceso=9 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> | [[United Express]] | [[Aeroporto Internacional O'Hare|Chicago-O'Hare]], [[Aeroporto de Denver|Denver]], [[Aeroporto intercontinental George Bush|Houston-Intercontinental]], [[Aeroporto de Newark Liberty|Newark]], [[Aeroporto Internacional de San Francisco|San Francisco]], [[Aeroporto de Washington Dulles|Washington-Dulles]] | <ref name="UnitedRoutes"/> <!-- --> | [[WOW air]] | [[Aeroporto de Reiquiavik-Keflavík|Reiquiavik-Keflavík]] (comeza en maio de 2018) | <ref>{{cita web|título=WOW Air, known for $99 Europe fares, adds four new U.S. cities|url=https://www.usatoday.com/story/travel/flights/todayinthesky/2017/08/23/wow-air-known-99-europe-fares-adds-four-new-u-s-cities/591771001/|editor=USA Today|dataacceso=9 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> }} ===Carga=== {{Airport-dest-list | 3rdcoltitle = References | 3rdcolunsortable = yes | [[DHL Aviation]] | [[Aeroporto de Cincinnati/Norte de Kentucky|Cincinnati]], [[Aeroporto Eppley|Omaha]] | | [[FedEx Express]] | [[Aeroporto de Indianápolis|Indianápolis]], [[Aeroporto Internacional de Memphis|Memphis]] | | [[UPS Airlines]] | [[Aeroporto de Louisville|Louisville]], [[Aeroporto de Boise|Boise]] | }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.flystl.com/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Missouri|St. Louis Lambert]] pgi42py8em91wyzi7uyssxs0ojj1tze 0 410954 6149287 5548724 2022-08-03T09:58:45Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Ekaterimburgo-Koltsovo | nomenativo = Международный Аэропорт Кольцово | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Терминалы A и B аэропорта Кольцово.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = SVX | ICAO = USSS | FAA = | LID = | tipo = público | dono = JSC Koltsovo Invest | operador = AR Airports of Regions | dono-oper = | cidade-sirve = [[Ekaterimburgo]] | localización = | elevación-f = | elevación-m = 233 | coordenadas = {{Coordenadas|56|44|29|N|60|48|13|E|type:airport|display=inline,title}} | web = http://www.koltsovo.ru/ | p1-número = 08R/26L | p1-lonx-f = 9 928 | p1-lonx-m = 3 026 | p1-sup = formigón | p2-número = 08L/26R | p2-lonx-f = 9 856 | p2-lonx-m = 3 004 | p2-sup = asfalto/formigón | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 5 404 000<ref>{{cita web|título=Стали известны 15 крупнейших в 2017 году аэропортов России|url=http://www.ato.ru/content/stali-izvestny-15-krupneyshih-v-2017-godu-aeroportov-rossii|editor=ato.ru|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional de Ekaterimburgo-Koltsovo''' {{Códigos aeroportuarios|SVX|USSS}} é un aeroporto ruso que serve a [[Ekaterimburgo]]. Está situado a 16 quilómetros ao sueste da cidade. É o aeroporto máis grande do [[oblast de Sverdlovsk]] e tamén serve ás cidades próximas de [[Aramil]], [[Sysert]] e [[Polevskoy]], servindo a unha poboación de 4,3 millóns de persoas. É un centro de conexións para [[Ural Airlines]],<ref>{{cita web|título=Search and Buy Ural Airlines Flights|url=https://www.alternativeairlines.com/ural-airlines|editor=Ural Airlines|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> [[RusLine]] e [[Aviacon Zitotrans]]. Debido á súa situación no centro de [[Rusia]], está incluído entre os "aeroportos prioritarios" na lista da Axencia Federal de Transporte de Rusia (Rosaviatsiya). ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[Aeroflot]]| [[Moscova-Sheremetyevo]], [[Moscova-Vnukovo]],<ref>{{cita web|título=Рейсы "Донавиа" и Orenair переводятся из Домодедово во Внуково под бренд "России"|url=http://www.travel.ru/news/2016/01/25/252164.html|editor=Travel.ru|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Pulkovo|San Petersburgo]]<br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]],<ref>{{cita web|título=Новый чартер из Екатеринбурга в ОАЭ|url=http://www.travel.ru/news/2017/08/29/259661.html|editor=Travel.ru|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Pardubice|Pardubice]]<ref>{{cita web|título=В расписании аэропорта Кольцово появятся рейсы в Пардубице|url=http://www.koltsovo.ru/ru/novosti/001561|editor=koltsovo.ru|dataacceso=12 de maio de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180612135906/http://www.koltsovo.ru/ru/novosti/001561|dataarquivo=12 de xuño de 2018|urlmorta=yes}}</ref> <!-- --> |[[Air Astana]]| [[Aeroporto de Astana|Astana]] <!-- --> | [[Air Manas]]| [[Aeroporto de Manas|Bixkek]] <!-- --> | [[Air Moldova]]| [[Aeroporto de Chișinău|Chișinău]]<ref>{{cita web|título=Air Moldova plans Ekaterinburg S18 launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275497/air-moldova-plans-ekaterinburg-s18-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> |{{nowrap|[[Alrosa Mirny Air Enterprise]]}}| [[Aeroporto de Mirny|Mirny]] <!-- --> |[[Avia Traffic Company]]| [[Aeroporto de Manas|Bixkek]], [[Aeroporto de Osh|Osh]] <!-- --> |[[Corendon Airlines]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] (comeza en maio de 2018) <!-- --> |[[Czech Airlines]]| [[Aeroporto de Praga|Praga]] <!-- --> |[[Ellinair]]|'''Estacional:''' [[Aeroporto de Tesalónica|Tesalónica]] (comeza en xuño de 2018) <!-- --> |[[Finnair]]| [[Aeroporto de Helsinqui|Helsinqui]] <!-- --> |[[flydubai]]| [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]] <!-- --> |[[NordStar]]| [[Aeroporto de Norilsk|Norilsk]], [[Aeroporto de Rostov do Don|Rostov do Don]], [[Aeroporto de Strezhevoy|Strezhevoy]] <!-- --> |[[Orenburzhye]]| [[Aeroporto de Khanty-Mansiysk|Khanty–Mansiysk]], [[Aeroporto de Oremburgo-Central|Oremburgo]], [[Aeroporto de Uray|Uray]] <!-- --> |[[Pobeda (aeroliña)|Pobeda]]| [[Aeroporto de Krasnodar|Krasnodar]],<ref>{{cita web|título=Новый маршрут «Победы» из аэропорта Кольцово|url=http://www.koltsovo.ru/ru/novosti/001616|editor=koltsovo.ru|dataacceso=12 de maio de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180430154832/http://www.koltsovo.ru/ru/novosti/001616|dataarquivo=30 de abril de 2018|urlmorta=yes}}</ref> [[Aeroporto de Krasnoyarsk-Yemelyanovo|Krasnoyarsk-Yemelyanovo]], [[Moscova-Vnukovo]], [[Aeroporto de Novosibirsk-Tolmachevo|Novosibirsk]], [[Aeroporto de Sochi|Sochi]],<ref>{{cita web|título=«Победа» открыла продажу билетов на семь новых направлений|url=http://www.pobeda.aero/ru/company/news/2015/12/02/02122015/|editor=Pobeda|dataacceso=12 de maio de 2018|data-arquivo=05 de decembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151205083643/http://www.pobeda.aero/ru/company/news/2015/12/02/02122015/|url-morta=unfit}}</ref> [[Aeroporto de Pulkovo|San Petersburgo]] <!-- --> |[[RusLine]]| [[Aeroporto de Kazán|Kazán]], [[Aeroporto de Lipetsk|Lipetsk]], [[Aeroporto de Novy Urengoy|Novy Urengoy]], [[Aeroporto de Samara-Kurumoch|Samara]], [[Aeroporto de Ufa|Ufa]] <!-- --> |[[Royal Flight]]| '''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Phú Quốc|Phú Quốc]] <!-- --> |[[S7 Airlines]]| [[Moscova-Domodedovo]], [[Aeroporto de Novosibirsk-Tolmachevo|Novosibirsk]] <!-- --> |[[Somon Air]]| [[Aeroporto de Dushanbe|Dushanbe]], [[Aeroporto de Khujand|Khujand]] <!-- --> |[[Tajik Air]]| [[Aeroporto de Dushanbe|Dushanbe]] <!-- --> |[[Turkish Airlines]]| [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> |[[Ural Airlines]]| [[Aeroporto Heydar Aliyev|Baku]], [[Pequín-Capital]], [[Aeroporto de Manas|Bixkek]], [[Aeroporto de Ignatyevo|Blagoveshchensk]], [[Aeroporto de Changchun-Longjia|Changchun]],<ref>{{cita web|título=Ural Airlines schedules Ekaterinburg – Changchun Dec 2017 launch|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275383/ural-airlines-schedules-ekaterinburg-changchun-dec-2017-launch/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> [[Aeroporto Internacional de Dubai|Dubai-Internacional]], [[Aeroporto de Dushanbe|Dushanbe]], [[Aeroporto de Harbin-Taiping|Harbin]], [[Aeroporto de Irkutsk|Irkutsk]], [[Aeroporto de Kaliningrado-Khrabrovo|Kaliningrado]], [[Aeroporto de Khabarovsk Novy|Khabarovsk]], [[Aeroporto de Khujand|Khujand]], [[Aeroporto de Krabi|Krabi]],<ref>{{cita web|título=Ural Airlines expands China - Thailand flights from July 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/273089/ural-airlines-expands-china-thailand-flights-from-july-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> [[Moscova-Domodedovo]], [[Moscova-Sheremetyevo]],<ref>{{cita web|título="Уральские авиалинии" будут летать в Шереметьево|url=http://www.travel.ru/news/2017/10/16/259906.html|editor=Travel.ru|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Namangan|Namangan]], [[Aeroporto de Novosibirsk-Tolmachevo|Novosibirsk]], [[Aeroporto de Osh|Osh]], [[París-Charles de Gaulle]], [[Aeroporto de Praga|Praga]], [[Aeroporto de Pulkovo|San Petersburgo]], [[Aeroporto de Sochi|Sochi]], [[Aeroporto de Tashkent|Taskhent]], [[Aeroporto de Tbilisi|Tbilisi]], [[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|Tel Aviv-Ben Gurion]], [[Aeroporto de Vladivostok|Vladivostok]], [[Aeroporto de Zvartnots|Iereván]] <br/>'''Estacional:''' [[Aeroporto de Anapa|Anapa]], [[Aeroporto de Antalya|Antalya]], [[Aeroporto de Barcelona|Barcelona]], [[Aeroporto de Burgas|Burgas]], [[Aeroporto de Catania|Catania]],<ref>{{cita web|título=Ural Airlines resumes Catania service in S17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270898/ural-airlines-resumes-catania-service-in-s17/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Kadala|Chita]], [[Aeroporto de Gelendzhik|Gelendzhik]], [[Aeroporto de Larnaca|Larnaca]], [[Aeroporto de Rimini|Rimini]], [[Roma-Fiumicino]], [[Aeroporto de Simferópol|Simferópol]], [[Aeroporto de Tivat|Tivat]] <br/>'''Chárter estacional:''' [[Aeroporto de Boloña|Boloña]] (comeza en abril de 2018)<ref>{{cita web|título=Ural Airlines filed 3 new scheduled charter routes in S18|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/276363/ural-airlines-filed-3-new-scheduled-charter-routes-in-s18/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Utair]]| [[Aeroporto de Beloyarsk|Beloyarskiy]], [[Aeroporto de Nizhnii Novgorod-Strigino|Nizhnii Novgorod]], [[Aeroporto de Samara-Kurumoch|Samara]], [[Aeroporto de Surgut|Surgut]], [[Aeroporto de Tyumen-Roshchino|Tyumen]],<ref name="UTfromUfa" /> [[Aeroporto de Ufa|Ufa]]<ref name="UTfromUfa">{{cita web|título=UTair plans new regional routes from Ufa in May 2017|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/272223/utair-plans-new-regional-routes-from-ufa-in-may-2017/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> |[[Uzbekistan Airways]]| [[Aeroporto de Fergana|Fergana]],<ref>{{cita web|título=Uzbekistan Airways Plans New Service to Russia in S14|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/241676/uzbekistan-airways-plans-new-service-to-russia-in-s14/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Namangan|Namangan]], [[Aeroporto de Tashkent|Taskhent]] <!-- --> |[[Yakutia Airlines]]| [[Aeroporto de Novosibirsk-Tolmachevo|Novosibirsk]], [[Aeroporto de Yakutsk|Yakutsk]] <!-- --> | [[Yamal Airlines]]| [[Aeroporto de Krasnoyarsk-Yemelyanovo|Krasnoyarsk-Yemelyanovo]], [[Aeroporto de Minsk|Minsk]],<ref>{{cita web|título=Yamal Airlines adds Ekaterinburg – Minsk in W17|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275569/yamal-airlines-adds-ekaterinburg-minsk-in-w17/|editor=Routes Online|dataacceso=12 de maio de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Nadym|Nadym]], [[Aeroporto de Novosibirsk-Tolmachevo|Novosibirsk]], [[Aeroporto de Novy Urengoy|Novy Urengoy]], [[Aeroporto de Salekhard|Salekhard]], [[Aeroporto de Sovetsky|Sovetsky]], [[Aeroporto de Tyumen-Roshchino|Tyumen]] }} ===Carga=== {{Airport-dest-list <!-- --> | {{nowrap|[[AirBridgeCargo Airlines]]}} | [[Aeroporto de Chengdu-Shuangliu|Chengdu]], [[Aeroporto de Hong Kong|Hong Kong]], [[Aeroporto de Shanghai-Pudong|Shanghai-Pudong]] <!-- --> | [[MNG Airlines]] | [[Istanbul-Atatürk]] <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20180511203344/http://koltsovo.ru/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Rusia|Ekaterimburgo]] pzdqgf00xmjspn6dmy9lwcra32wfagf 4 411066 6148740 6131035 2022-08-02T18:52:35Z ListeriaBot 65707 Wikidata list updated [V2] wikitext text/x-wiki <noinclude>{{Aviso|O contido desta páxina aparece no '''[[Wikipedia:Wikiproxecto galegas|Wikiproxecto galegas]]'''.}}</noinclude>Esta é unha '''lista de galegas con ficha en Wikidata e sen artigo na Wikipedia en galego''': {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?yob ?yod WHERE { ?item wdt:P19 ?pob . ?pob wdt:P131* wd:Q3908 . ?item wdt:P21 wd:Q6581072 . ?item wdt:P31 wd:Q5 . OPTIONAL { ?item wdt:P569 ?dob . BIND(YEAR(?dob) as ?yob) } OPTIONAL { ?item wdt:P570 ?dod . BIND(YEAR(?dod) as ?yod) } } GROUP BY ?item ?date ?yob ?yod ORDER BY ?date |sort=569 |columns=number:#,item:elemento,label:Nome,P106,p19,p569,p20,p570,P18 |thumb=150 |links=red_only }} {| class='wikitable sortable' style='width:100%' ! # ! elemento ! Nome ! ocupación ! lugar de nacemento ! data de nacemento ! lugar de falecemento ! data de falecemento ! imaxe |- | style='text-align:right'| 1 | [[:d:Q19802897|Q19802897]] | [[Eva Lloréns Rodríguez]] | [[pintor]] | [[A Coruña]] | 1921-03-20 | [[A Coruña]] | 2004-09-05 | |- | style='text-align:right'| 2 | [[:d:Q21389350|Q21389350]] | [[María Eugenia López de Silanes Vázquez]] | [[liquenólogo]]<br/>[[Biólogo, bióloga|biólogo]]<br/>[[profesor universitario]]<br/>[[botánico]] | [[Pontevedra]] | 1959-02-08 | | | |- | style='text-align:right'| 3 | [[:d:Q41296749|Q41296749]] | [[Rocío Loureda]] | [[ciclista]] | [[Cecebre, Cambre|Cecebre]] | 1991-07-25 | | | |- | style='text-align:right'| 4 | [[:d:Q52831797|Q52831797]] | [[Loreto Martinez Troncoso]] | | [[Vigo]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 5 | [[:d:Q54862615|Q54862615]] | [[Saleta Goi]] | [[libreiro]] | [[Reigosa, A Pastoriza|Reigosa]] | 1932-06-06 | | | |- | style='text-align:right'| 6 | [[:d:Q55687120|Q55687120]] | [[Luisa Revuelta]] | [[catedrático de bacharelato]] | [[Santiago de Compostela]] | 1905 | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1983 | |- | style='text-align:right'| 7 | [[:d:Q55769485|Q55769485]] | [[María del Villar Mateo de Arenaza]] | [[pintor]] | [[A Coruña]] | 1919 | | 2010-12-10 | |- | style='text-align:right'| 8 | [[:d:Q55769489|Q55769489]] | [[Elena Olmos Mesa]] | [[pintor]] | [[A Coruña]] | 1899 | [[Buenos Aires]] | 1983 | |- | style='text-align:right'| 9 | [[:d:Q55769718|Q55769718]] | [[Alicia González Bará]] | [[pintor]] | [[Portonovo, Adina, Sanxenxo|Portonovo]] | 1926<br/>1927-09-09 | | 2013 | |- | style='text-align:right'| 10 | [[:d:Q56558095|Q56558095]] | [[Victoria Canedo]] | [[coreógrafo]] | [[Santiago de Compostela]] | 1924-08-06 | [[A Coruña]] | 2016-01-04 | |- | style='text-align:right'| 11 | [[:d:Q57015167|Q57015167]] | [[Verónica Vicente]] | [[investigador]]<br/>[[artista visual]] | [[Tomiño]] | 1988 | | | |- | style='text-align:right'| 12 | [[:d:Q57315768|Q57315768]] | [[Pilar Corredoira López]] | [[historiador da arte]]<br/>[[comisario de exposicións]] | [[A Coruña]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 13 | [[:d:Q57315955|Q57315955]] | [[Carmen Debén]] | [[xornalista]]<br/>[[historiador]] | [[A Coruña]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 14 | [[:d:Q57316064|Q57316064]] | [[María Formoso]] | [[pintor]] | [[A Coruña]] | 1936-06-15 | | | |- | style='text-align:right'| 15 | [[:d:Q57316163|Q57316163]] | [[Conchita Fraga]] | [[cantante]] | [[A Coruña]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 16 | [[:d:Q57339875|Q57339875]] | [[Casilda García Alfaro]] | [[Actor, actriz|actor]] | [[Campo Redondo, Ribadavia|Campo Redondo]] | 1957-10-11 | | | |- | style='text-align:right'| 17 | [[:d:Q57357643|Q57357643]] | [[Rosario Gesto González]] | [[atleta]]<br/>[[peiteador]] | [[Santiago de Compostela]] | 1947-06-09 | | | |- | style='text-align:right'| 18 | [[:d:Q58002773|Q58002773]] | [[Teresa Ferro Delgado]] | [[Médico, médica|médico]]<br/>[[investigador]] | [[Ourense]] | 1943-09-11 | | | |- | style='text-align:right'| 19 | [[:d:Q58525891|Q58525891]] | [[Esther Lago García]] | [[contrabandista]] | [[A Laxe, Arealonga, Vilagarcía de Arousa|A Laxe]] | 1955 | [[Corvillón, Cambados|Corvillón]] | 2001-02-28 | |- | style='text-align:right'| 20 | [[:d:Q58665205|Q58665205]] | [[Noela Sánchez-Carnero]] | [[investigador]] | [[Vigo]] | 1979 | | | [[Ficheiro:Noela Belén SANCHEZ CARNERO.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 21 | [[:d:Q58704718|Q58704718]] | [[Carmen de Jesús García Pereira]] | [[poeta]] | [[Tui]] | 1947-04-06 | | | |- | style='text-align:right'| 22 | [[:d:Q59154432|Q59154432]] | [[Cristina Martínez Tejero]] | [[filólogo]]<br/>[[catedrático]] | [[A Cañiza]] | 1983 | | | |- | style='text-align:right'| 23 | [[:d:Q59258162|Q59258162]] | [[Gracia Regojo Bacardí]] | [[activista]] | [[Vigo]] | 1966 | | | |- | style='text-align:right'| 24 | [[:d:Q59267995|Q59267995]] | [[Josefina Becerra Malvar]] | | [[Barrantes, Ribadumia|Barrantes]] | 19th century | [[Barrantes, Ribadumia|Barrantes]] | 20th century | |- | style='text-align:right'| 25 | [[:d:Q59629825|Q59629825]] | [[Carmen Crespo Nogueira]] | [[arquiveiro]] | [[Vigo]] | 1924 | | 2007 | |- | style='text-align:right'| 26 | [[:d:Q59959407|Q59959407]] | [[Paloma Vilar Iglesias]] | [[xogador de fútbol sala]]<br/>[[catedrático]] | [[Pontevedra]] | 1988-05-26 | | | |- | style='text-align:right'| 27 | [[:d:Q60484707|Q60484707]] | [[Silvia Aguete]] | [[Atleta|deportista]] | [[Pontevedra]] | 1987-01-11 | | | |- | style='text-align:right'| 28 | [[:d:Q60734412|Q60734412]] | [[Mónica Bello]] | [[historiador da arte]]<br/>[[comisario de exposicións]] | [[Santiago de Compostela]] | 1973 | | | |- | style='text-align:right'| 29 | [[:d:Q61572159|Q61572159]] | [[Nieves Quiroga Pardo Bazán]] | | [[A Coruña]] | 1879-08-18 | [[Calle de Goya, Madrid]] | 1970-12-02 | |- | style='text-align:right'| 30 | [[:d:Q61572880|Q61572880]] | [[Carmen Quiroga Pardo Bazán]] | | [[A Coruña]] | 1881-10-09 | [[Calle del Tutor, Madrid]] | 1935-05-30 | |- | style='text-align:right'| 31 | [[:d:Q61757546|Q61757546]] | [[Lucía Gómez González]] | [[Atleta|deportista]] | [[A Coruña]] | 1992-01-20 | | | |- | style='text-align:right'| 32 | [[:d:Q61895691|Q61895691]] | [[Carmen Parada]] | [[xornalista]] | [[Sarria]] | 1939 | | | |- | style='text-align:right'| 33 | [[:d:Q61896521|Q61896521]] | [[Dalila Dopazo Blanco]] | [[Xuíz, xuíza|xuíz]] | [[Marín]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 34 | [[:d:Q61943065|Q61943065]] | [[Laura Rodríguez Miranda]] | [[escultor]]<br/>[[Canteiro, canteira|canteiro]]<br/>[[restaurador]] | [[Campo Lameiro]] | 1959 | | | |- | style='text-align:right'| 35 | [[:d:Q61943152|Q61943152]] | [[Carmen Fernández Casanova]] | [[historiador]] | [[Ferrol]] | 1947-11 | | | |- | style='text-align:right'| 36 | [[:d:Q61946389|Q61946389]] | [[María Dolores Fernández Teijeiro]] | [[pintor]] | [[A Coruña]] | 1941-04-14 | | | |- | style='text-align:right'| 37 | [[:d:Q61947598|Q61947598]] | [[María de las Mercedes Goicoa Fernández]] | [[pianista]]<br/>[[profesor de música]]<br/>[[Bibliotecario, bibliotecaria|bibliotecario]]<br/>[[conservador]] | [[A Coruña]] | 1928-07-10 | | | |- | style='text-align:right'| 38 | [[:d:Q61968119|Q61968119]] | [[María Isabel González Fernández]] | [[filólogo]] | [[Rábade]] | 1949-12-05 | | | |- | style='text-align:right'| 39 | [[:d:Q61971745|Q61971745]] | [[María do Rosario González Dorrego]] | [[Matemático, matemática|matemático]]<br/>[[profesor universitario]] | [[Lugo]] | 1958-10-21 | | | |- | style='text-align:right'| 40 | [[:d:Q61975990|Q61975990]] | [[Marta Obregón Rodríquez]] | [[estudante]] | [[A Coruña]] | 1969-03-01 | [[Burgos]] | 1992-01-22 | |- | style='text-align:right'| 41 | [[:d:Q61976197|Q61976197]] | [[Natalia Lamas Vázquez]] | [[pianista]] | [[Ferrol]] | 1936-08-08 | | | |- | style='text-align:right'| 42 | [[:d:Q61976462|Q61976462]] | [[María Teresa Liz]] | [[pintor]] | [[Lugo]] | 1949-05-02 | | | |- | style='text-align:right'| 43 | [[:d:Q61976804|Q61976804]] | [[Pilar Magadán Chao]] | [[folclorista]] | [[Meira]] | 1930-11-17 | | | |- | style='text-align:right'| 44 | [[:d:Q61986711|Q61986711]] | [[Carmen Manso Porto]] | [[historiador da arte]] | [[Ferrol]] | 1956 | | | |- | style='text-align:right'| 45 | [[:d:Q61986813|Q61986813]] | [[Maruja del Mazo]] | [[actor de cinema]] | [[Vigo]] | 1907 | | 1928 | |- | style='text-align:right'| 46 | [[:d:Q61989479|Q61989479]] | [[Teresa Novoa]] | [[cantante de ópera]] | [[Ponteareas]] | 1965-05-19 | | | |- | style='text-align:right'| 47 | [[:d:Q61989767|Q61989767]] | [[Carmen Ossorio Iglesias]] | [[pintor]]<br/>[[ceramista]] | [[Arzúa]] | 1953-12-06 | | | |- | style='text-align:right'| 48 | [[:d:Q61989856|Q61989856]] | [[Dolores Padín Fernández]] | [[pintor]] | [[Santiago de Compostela]] | 1946-03-07 | | | |- | style='text-align:right'| 49 | [[:d:Q61993793|Q61993793]] | [[Esther Pedrosa Carrete]] | [[fondista]] | [[Santiago de Compostela]] | 1961-05-19 | | | |- | style='text-align:right'| 50 | [[:d:Q61993877|Q61993877]] | [[Aurora Pita Alonso]] | [[actor de televisión]]<br/>[[actor de teatro]] | [[Perlío, Fene|Perlío]] | 1936-07-15 | | 2021-05-07 | |- | style='text-align:right'| 51 | [[:d:Q61993962|Q61993962]] | [[Olga Ríos Corral]] | [[emprendedor]]<br/>[[peleteiro]] | [[A Coruña]] | 1936-12-19 | | | |- | style='text-align:right'| 52 | [[:d:Q61993974|Q61993974]] | [[Patricia Rodríguez Bascuas]] | [[taekwondista]] | [[A Estrada]] | 1983-04-25 | | | |- | style='text-align:right'| 53 | [[:d:Q61993995|Q61993995]] | [[María del Carmen Sánchez Carrera]] | | [[O Rosal]] | 1943-01-06 | | | |- | style='text-align:right'| 54 | [[:d:Q61994013|Q61994013]] | [[Catalina Sánchez]] | [[Actor, actriz|actor]]<br/>[[cantante]] | [[Santiago de Compostela]] | 17th century | [[Madrid]] | 1714 | |- | style='text-align:right'| 55 | [[:d:Q62578016|Q62578016]] | [[Margarita Rodríguez Otero]] | [[xurista]]<br/>[[Político, política|político]]<br/>[[Escritor, escritora|escritor]] | [[Baamorto, Monforte de Lemos|Baamorto]] | 1934-06-08 | | | |- | style='text-align:right'| 56 | [[:d:Q63157784|Q63157784]] | [[Doa Oa]] | [[muralista]] | [[Sober]] | 1986-01-29 | | | |- | style='text-align:right'| 57 | [[:d:Q63246941|Q63246941]] | [[María Dolores García Cotarelo]] | [[Biólogo, bióloga|biólogo]] | [[A Coruña]] | 1943-08-17 | | | |- | style='text-align:right'| 58 | [[:d:Q63398716|Q63398716]] | [[Montserrat Villar González]] | [[filólogo]]<br/>[[Escritor, escritora|escritor]]<br/>[[tradutor]] | [[Cortegada]] | 1969-12-10 | | | |- | style='text-align:right'| 59 | [[:d:Q63487366|Q63487366]] | [[Violeta Bernardo]] | [[escultor]]<br/>[[ceramista]] | [[Sarria]] | 1953-10-07 | | | |- | style='text-align:right'| 60 | [[:d:Q63565137|Q63565137]] | [[Avelina Viñas Calvo]] | [[pintor]] | [[Pontevedra]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 61 | [[:d:Q63860937|Q63860937]] | [[María Blanco Fernández]] | [[xurista]] | [[Ourense]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 62 | [[:d:Q64843046|Q64843046]] | [[Enma Pino]] | [[pianista]]<br/>[[compositor]] | [[Tui]] | 1958-02-14 | [[Vigo]] | 2014-04-28 | |- | style='text-align:right'| 63 | [[:d:Q64855562|Q64855562]] | [[Silvia Goy López]] | [[Físico, física|físico]] | [[Lugo]] | 1976-03-25 | | | |- | style='text-align:right'| 64 | [[:d:Q65204465|Q65204465]] | [[Isabel López López]] | [[activista social]] | [[Vilar, Donís, Cervantes|Vilar]] | 1951 | | | |- | style='text-align:right'| 65 | [[:d:Q66603853|Q66603853]] | [[Ana María Cuartero Lorenzo]] | [[Político, política|político]] | [[A Coruña]] | 1974-05-15 | | | |- | style='text-align:right'| 66 | [[:d:Q66603883|Q66603883]] | [[Emy Fernández-Luna Abellán]] | [[Político, política|político]] | [[Pontevedra]] | 1974-07-28 | | | |- | style='text-align:right'| 67 | [[:d:Q66663457|Q66663457]] | [[María Ángeles Marra Domínguez (Q66663457)|María Ángeles Marra Domínguez]] | [[Político, política|político]] | [[Vigo]] | 1966-01-31 | | | |- | style='text-align:right'| 68 | [[:d:Q68795009|Q68795009]] | [[Eufemia de Ourense]] | | [[Gallaecia]]<br/>[[Baiona]]<br/>[[Braga]] | 02th century<br/>0119<br/>0120 | [[Lobios]] | 02th century<br/>0138-07-10 | [[Ficheiro:Igrexa de Santa Eufemia do Centro Ourense. Galiza. Eue-2.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 69 | [[:d:Q72939951|Q72939951]] | [[Carmen Baliñas de Castro]] | [[relixioso]] | [[Cuntis]] | 1822-03-17 | | 1909-04-30 | |- | style='text-align:right'| 70 | [[:d:Q73669834|Q73669834]] | [[Rosaura Leis]] | [[investigador]] | [[A Estrada]] | 1962 | | | |- | style='text-align:right'| 71 | [[:d:Q76747049|Q76747049]] | [[Camila Manuela Trulock Bertorini]] | | [[Santiago de Compostela]] | 1895-06-23 | [[Madrid]] | 1975-02-17 | |- | style='text-align:right'| 72 | [[:d:Q76823195|Q76823195]] | [[Tita Coel]] | [[actor de teatro]]<br/>[[bailarín]] | [[Galicia]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 73 | [[:d:Q78175382|Q78175382]] | [[Gema R. Neira]] | [[guionista]]<br/>[[produtor de cinema]] | [[Ferrol]] | 1982 | | | |- | style='text-align:right'| 74 | [[:d:Q78879423|Q78879423]] | [[Germana]] | | [[Baiona]] | | | | [[Ficheiro:Santa Germana mártir.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 75 | [[:d:Q78901259|Q78901259]] | [[Basilia]] | | [[Baiona]] | 01th century | | | |- | style='text-align:right'| 76 | [[:d:Q78908793|Q78908793]] | [[Marciana]] | | [[Baiona]]<br/>[[Braga]] | | | | |- | style='text-align:right'| 77 | [[:d:Q79014698|Q79014698]] | [[Jéssica Diéguez Fernández]] | [[xogador de fútbol sala]] | [[Verín]] | 1990-04-29 | | | |- | style='text-align:right'| 78 | [[:d:Q82972438|Q82972438]] | [[Déborah Vukušić]] | [[Actor, actriz|actor]]<br/>[[guionista]]<br/>[[produtor de cinema]]<br/>[[poeta]] | [[Ourense]] | 1979-05-23 | | | |- | style='text-align:right'| 79 | [[:d:Q85450724|Q85450724]] | [[Luisa López Grigera]] | [[filólogo]] | [[A Coruña]] | 1926 | | | |- | style='text-align:right'| 80 | [[:d:Q85865065|Q85865065]] | [[Andrea González Pérez]] | | [[Tui]] | 1987 | | | |- | style='text-align:right'| 81 | [[:d:Q85873876|Q85873876]] | [[Malena Teigeiro]] | [[Político, política|político]]<br/>[[Escritor, escritora|escritor]] | [[Almeiras, Culleredo|Almeiras]] | 1945 | | | |- | style='text-align:right'| 82 | [[:d:Q86756076|Q86756076]] | [[Lucía Taboada]] | [[xornalista]]<br/>[[Escritor, escritora|escritor]] | [[Vigo]] | 1986 | | | |- | style='text-align:right'| 83 | [[:d:Q87721627|Q87721627]] | [[Antonia Vila Soneira]] | [[impresor]] | [[Pontevedra]] | 1815-10-11 | | 1870-01-29 | |- | style='text-align:right'| 84 | [[:d:Q87797867|Q87797867]] | [[Ana Jiménez López]] | [[escultor]]<br/>[[pintor]]<br/>[[artista visual]] | [[A Coruña]] | 1926-11-15 | [[Valladolid]] | 2013-11-11 | |- | style='text-align:right'| 85 | [[:d:Q89046625|Q89046625]] | [[Sara Marsillas]] | [[investigador]]<br/>[[psicólogo]] | [[Pontevedra]] | | | | |- | style='text-align:right'| 86 | [[:d:Q89141644|Q89141644]] | [[Navia Franco Barreiro]] | [[xornalista]]<br/>[[Escritor, escritora|escritor]] | [[Santiago de Compostela]] | 1973 | | | |- | style='text-align:right'| 87 | [[:d:Q89197298|Q89197298]] | [[Alexandra Cabana Outeiro]] | [[historiador]]<br/>[[catedrático]] | [[Cangas]] | 1975-04-14 | | | |- | style='text-align:right'| 88 | [[:d:Q89342800|Q89342800]] | [[Josefina Arruti Viaño]] | | [[Pontevedra]] | 1906-04-28 | [[Pontevedra]] | 2003-10-24 | |- | style='text-align:right'| 89 | [[:d:Q93113034|Q93113034]] | [[Teresa Fernández-Valdés]] | [[produtor de televisión]]<br/>[[guionista]] | [[Pontevedra]] | 1980 | | | |- | style='text-align:right'| 90 | [[:d:Q93224699|Q93224699]] | [[Myriam Cortés Diéguez]] | [[Cátedra universitaria|catedrático de universidade]]<br/>[[canon law jurist]] | [[Ourense]] | 1964-08-20 | | | |- | style='text-align:right'| 91 | [[:d:Q93561937|Q93561937]] | [[Marta Prieto López]] | [[artista]] | [[Lugo]] | 1971 | | | |- | style='text-align:right'| 92 | [[:d:Q94657669|Q94657669]] | [[María Elvira Fernández López]] | | [[A Coruña]] | 1912-01-24 | [[A Coruña]] | 2003-03-25 | |- | style='text-align:right'| 93 | [[:d:Q94736389|Q94736389]] | [[Pilar Lago Couceiro]] | [[filólogo]]<br/>[[Docente|mestre]] | [[Ponteareas]] | 1900-05-22 | [[Madrid]] | 1984-07-08 | |- | style='text-align:right'| 94 | [[:d:Q96096458|Q96096458]] | [[Paula Pier]] | [[Actor, actriz|actor]] | [[A Coruña]] | 1991 | | | |- | style='text-align:right'| 95 | [[:d:Q96096910|Q96096910]] | [[Ana García Pan]] | [[pintor]]<br/>[[profesor universitario]] | [[A Coruña]] | 1950-08-31 | | | |- | style='text-align:right'| 96 | [[:d:Q96186014|Q96186014]] | [[Elvira López Mourín]] | [[enfermeiro militar]] | [[Río, Río, Láncara|Río]] | 1893-09-03 | | 20th century | |- | style='text-align:right'| 97 | [[:d:Q96311772|Q96311772]] | [[Paula Noya]] | [[artista visual]] | [[Lugo]] | 1969-09-14 | | | [[Ficheiro:Paula Noya.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 98 | [[:d:Q96627317|Q96627317]] | [[Elena Méndez Bértolo]] | [[xeógrafo]] | [[Vigo]] | 1980 | | | |- | style='text-align:right'| 99 | [[:d:Q97991587|Q97991587]] | [[Teresa Couceiro Núñez]] | [[arquitecto]] | [[A Coruña]] | 1958 | | | |- | style='text-align:right'| 100 | [[:d:Q98067481|Q98067481]] | [[Anaïr Lomba Álvarez]] | [[futbolista]] | [[Pontevedra]] | 1989-10-30 | | | |- | style='text-align:right'| 101 | [[:d:Q99552560|Q99552560]] | [[María Belén Velázquez Turnes]] | [[Xuíz, xuíza|xuíz]] | [[Vigo]] | 1964-02-09 | | | |- | style='text-align:right'| 102 | [[:d:Q100135511|Q100135511]] | [[Beatriz García Trillo]] | [[pintor]] | [[A Coruña]] | 1960 | | | |- | style='text-align:right'| 103 | [[:d:Q102050140|Q102050140]] | [[Concepción Álvarez Pousa]] | [[filólogo]] | [[Rubiais, Viana do Bolo|Rubiais]] | | | | |- | style='text-align:right'| 104 | [[:d:Q102332798|Q102332798]] | [[Marisa Fernández]] | [[Matemático, matemática|matemático]] | [[Ourense]] | 1953-06-11 | | | |- | style='text-align:right'| 105 | [[:d:Q103814710|Q103814710]] | [[Paz López Facal]] | [[Docente|mestre]] | [[Toba, Cee|Toba]] | 1938 | [[Santiago de Compostela]] | 2020-10-21 | |- | style='text-align:right'| 106 | [[:d:Q103911950|Q103911950]] | [[Flora Pérez]] | [[empresario]] | [[Provincia da Coruña|A Coruña]] | 1952-10-16 | | | |- | style='text-align:right'| 107 | [[:d:Q104034316|Q104034316]] | [[Inés J. Pedras]] | [[arquitecto]]<br/>[[artista]]<br/>[[emprendedor]] | [[A Coruña]] | | | | [[Ficheiro:Ines Pedras Architekten und Planer Albretch Exposition.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 108 | [[:d:Q104165996|Q104165996]] | [[Carmela Cons Pintos]] | [[pedagogo]] | [[Pontevedra]] | 1957-08-06 | | | [[Ficheiro:Carmela Cons Pintos.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 109 | [[:d:Q104412695|Q104412695]] | [[Carmen Domínguez Penelas]] | [[xornalista]] | [[Vigo]] | | | | |- | style='text-align:right'| 110 | [[:d:Q104615745|Q104615745]] | [[María Remedios Moralejo Álvarez]] | [[Bibliotecario, bibliotecaria|bibliotecario]] | [[Santiago de Compostela]] | 1934 | | | |- | style='text-align:right'| 111 | [[:d:Q105422706|Q105422706]] | [[Marta Verde Baqueiro]] | [[artista]] | [[Pontevedra]] | 1985 | | | |- | style='text-align:right'| 112 | [[:d:Q105478218|Q105478218]] | [[Cristina Ares Castro-Conde]] | [[profesor universitario]] | [[Lugo]] | 1979 | | | |- | style='text-align:right'| 113 | [[:d:Q105546449|Q105546449]] | [[Amália de Jesus Flagelado]] | [[religious sister]] | [[Riós]] | 1901-07-22 | [[Taubaté]] | 1977-04-18 | [[Ficheiro:Amalia Aguirre.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 114 | [[:d:Q105723176|Q105723176]] | [[Cristina Fernández Piñeiro]] | [[Árbitro (deporte)|árbitro]] | [[Gondomar]] | 1963-10-10 | | | |- | style='text-align:right'| 115 | [[:d:Q105754594|Q105754594]] | [[Eva López Barrio]] | [[Científico, científica|científico]] | [[Lugo]] | 1969 | | | |- | style='text-align:right'| 116 | [[:d:Q106353850|Q106353850]] | [[Beatriz Leal]] | [[crítico de cinema]]<br/>[[historiador da arte]]<br/>[[comisario de exposicións]] | [[Santiago de Compostela]] | | | | |- | style='text-align:right'| 117 | [[:d:Q106647551|Q106647551]] | [[Jazmín Abuín]] | [[Actor, actriz|actor]] | [[Vigo]] | 1983-09-15 | | | |- | style='text-align:right'| 118 | [[:d:Q107060055|Q107060055]] | [[Sofía Diéguez Patao]] | [[historiador da arte]]<br/>[[profesor universitario]] | [[Rodeiro]] | 1951-10-16 | | | |- | style='text-align:right'| 119 | [[:d:Q107119218|Q107119218]] | [[María Monsonís]] | [[cantante]]<br/>[[empresario]] | [[Vigo]] | 1959-07-24 | | | |- | style='text-align:right'| 120 | [[:d:Q107294542|Q107294542]] | [[Carmen Rivero Gallego]] | [[Docente|mestre]] | [[Laza]] | 1958-12-18 | | | [[Ficheiro:Carmen Rivero Gallego.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 121 | [[:d:Q107344074|Q107344074]] | [[Araceli Gonda]] | [[guionista]] | [[Galicia]] | | | | |- | style='text-align:right'| 122 | [[:d:Q107367990|Q107367990]] | [[Selene M. Pascual]] | [[Escritor, escritora|escritor]] | [[Vigo]] | 1989-02-23 | | | |- | style='text-align:right'| 123 | [[:d:Q107377428|Q107377428]] | [[Remedios Sánchez Sánchez]] | [[Cociñeiro, cociñeira|cociñeiro]] | [[Boimorto]] | 1957 | | | |- | style='text-align:right'| 124 | [[:d:Q107406932|Q107406932]] | [[Encarnación Rivas]] | [[arquitecto]]<br/>[[urbanista]] | [[Monforte de Lemos]] | 1962 | | | |- | style='text-align:right'| 125 | [[:d:Q107445602|Q107445602]] | [[Olaia Becerril]] | [[atleta]] | [[Vigo]] | 2001-10-16 | | | |- | style='text-align:right'| 126 | [[:d:Q107549654|Q107549654]] | [[Ana San Martín Vázquez]] | [[Actor, actriz|actor]]<br/>[[cantante]]<br/>[[bailarín]]<br/>[[Músico, música|músico]] | [[Santiago de Compostela]] | 1991 | | | |- | style='text-align:right'| 127 | [[:d:Q107551117|Q107551117]] | [[Begoña Estefanía Suárez Menéndez]] | [[Político, política|político]] | [[A Coruña]] | 1974-02-21 | | | |- | style='text-align:right'| 128 | [[:d:Q107642231|Q107642231]] | [[Soraya Pereira]] | [[mestre]]<br/>[[Político, política|político]] | [[Galicia]] | 1974 | | | |- | style='text-align:right'| 129 | [[:d:Q108459200|Q108459200]] | [[Gloria Villardefrancos]] | [[Escritor, escritora|escritor]] | [[Vedra]] | No/unknown value | [[Madrid]] | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 130 | [[:d:Q108463817|Q108463817]] | [[Cristina Nóvoa Pedreira]] | [[oficinista]] | [[Vigo]] | 1922-03-05 | [[Vigo]] | 2014-06-16 | |- | style='text-align:right'| 131 | [[:d:Q108613540|Q108613540]] | [[María Luisa Yglesias Losada]] | [[Médico, médica|médico]]<br/>[[xinecólogo]] | [[Monforte de Lemos]] | 1904-09-07 | | 1996-12-19 | |- | style='text-align:right'| 132 | [[:d:Q108700126|Q108700126]] | [[Pitila Mosquera]] | [[gastronomía]]<br/>[[hosteleiro]] | [[A Coruña]] | | [[Madrid]] | | |- | style='text-align:right'| 133 | [[:d:Q109452626|Q109452626]] | [[Paloma de Bordóns]] | [[nadador]] | [[Poio]] | 1996-10-07 | | | |- | style='text-align:right'| 134 | [[:d:Q109512210|Q109512210]] | [[María Teresa Dacosta Rodríguez]] | [[asistente social]] | [[Ourense]] | 1961-11-05 | | | |- | style='text-align:right'| 135 | [[:d:Q109792932|Q109792932]] | [[Maria da Encarnação Brito Fernandes Brandão]] | [[Secretary]] | [[Miño]] | 1949-04-18 | | | |- | style='text-align:right'| 136 | [[:d:Q109802448|Q109802448]] | [[Mónica Codina]] | [[profesor universitario]] | [[Vigo]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 137 | [[:d:Q110316347|Q110316347]] | [[Gloria Fernández Somoza]] | [[historiador da arte]] | [[Ourense]] | 1969<br/>1969-12-29 | | | |- | style='text-align:right'| 138 | [[:d:Q110816650|Q110816650]] | [[Gloria Comesaña]] | [[filósofo]]<br/>[[Escritor, escritora|escritor]] | [[Vigo]] | 1946-12-05 | | | |- | style='text-align:right'| 139 | [[:d:Q110952193|Q110952193]] | [[Elisa Sotelo Lafuente]] | | [[Ribadeo]] | 1865 | | 1948-03-27 | |- | style='text-align:right'| 140 | [[:d:Q110984067|Q110984067]] | [[Almudena Domínguez Arranz]] | [[arqueólogo]]<br/>[[catedrático]]<br/>[[numismático]] | [[Vigo]] | 1949-07-03 | | | |- | style='text-align:right'| 141 | [[:d:Q111015272|Q111015272]] | [[Paula Álvarez Sánchez de Amoraga]] | [[sexólogo]] | [[O Saviñao]] | 1989-09-16 | | | |- | style='text-align:right'| 142 | [[:d:Q111062506|Q111062506]] | [[Peque Varela]] | [[animation director]]<br/>[[deseñador gráfico]]<br/>[[compositor]] | [[Ferrol]] | 1977 | | | |- | style='text-align:right'| 143 | [[:d:Q111341439|Q111341439]] | [[Hortensia Landeira Pontijas]] | [[pintor]]<br/>[[Escritor, escritora|escritor]] | [[Ferrol]] | 1912 | [[Ferrol]] | 1999 | |- | style='text-align:right'| 144 | [[:d:Q111439680|Q111439680]] | [[Pilar Mera Costas]] | | [[Vigo]] | | | | |- | style='text-align:right'| 145 | [[:d:Q111449129|Q111449129]] | [[Ana Morrogh Wolcott]] | | [[A Coruña]] | 1793 | | 1853-09-24 | |- | style='text-align:right'| 146 | [[:d:Q111475350|Q111475350]] | [[Iria-Friné Rivera Vázquez]] | [[historiador da arte]]<br/>[[Escritor, escritora|escritor]]<br/>[[conferenciante]] | [[Vigo]] | 1988-06-01 | | | |- | style='text-align:right'| 147 | [[:d:Q111924762|Q111924762]] | [[Eugenia Tenenbaum]] | [[content creator]] | [[Santiago de Compostela]] | 1996 | | | |- | style='text-align:right'| 148 | [[:d:Q112066139|Q112066139]] | [[Lilí Díaz Rivas]] | [[empresario]]<br/>[[Escritor, escritora|escritor]]<br/>[[pintor]] | [[Fisterra]] | 1938-10-26 | | | |- | style='text-align:right'| 149 | [[:d:Q112210855|Q112210855]] | [[Laura del Rosario Loira]] | [[xogador de fútbol sala]] | [[Bueu]] | 1999-04-19 | | | |- | style='text-align:right'| 150 | [[:d:Q112513014|Q112513014]] | [[Deborah García Bello]] | [[químico]]<br/>[[pedagogo]] | [[A Coruña]] | 1984 | | | |- | style='text-align:right'| 151 | [[:d:Q112513096|Q112513096]] | [[María Lires]] | [[ilustrador]] | [[A Coruña]] | 1973 | | | |- | style='text-align:right'| 152 | [[:d:Q112877300|Q112877300]] | [[Judith Fernández]] | [[Actor, actriz|actor]]<br/>[[bailarín]]<br/>[[Modelo (moda)|modelo]] | [[A Coruña]]<br/>[[Galicia]] | 2001-04-02 | | | |- | style='text-align:right'| 153 | [[:d:Q113127689|Q113127689]] | [[Hermanas Touza]] | [[woman human rights defender]] | [[Ribadavia]] | | [[Ribadavia]] | | |- | style='text-align:right'| 154 | [[:d:Q113159684|Q113159684]] | [[Silvia Pato Rico]] | [[xornalista]]<br/>[[novelista]]<br/>[[Escritor, escritora|escritor]] | [[Ferrol]] | 1975-08-27 | | | |} {{Wikidata list end}}<noinclude> == Véxase tamén == * [[Wikipedia:Lista de mulleres de Galicia con artigo na Wikipedia en galego]] * [[Wikipedia:Lista de mulleres de Galicia segundo Wikidata]] con artigo (en azul) e sen artigo (en vermello) na Wikipedia en galego * [[Wikipedia:Wikiproxecto galegas]] *[[Wikipedia:Lista de galegos sen artigo na Wikipedia en galego]] [[Categoría:Wikipedia:Listas de mulleres de Galicia con datos de Wikidata| ]] </noinclude> 39opwa59bjl5iruxl8iozl86m2vvlki 0 411481 6148778 5662294 2022-08-02T19:58:26Z Moedagalega 65337 Cambio o cadro para que poida acoller unha imaxe. wikitext text/x-wiki {{Cadro de moeda | tipo = 1 | nome local = | idioma nome = | ISO = STN | imx1=Coins Dobra Sao Tome.png | imx2= | desc1= | desc2= | países = {{STPb}} [[San Tomé e Príncipe]] | símbolo = Db | fracción = 100 céntimos | moedas = 10, 20 e 50 céntimos, 1 e 2 dobras | billetes = 5, 10, 20, 50, 100 e 200 dobras | datos troco = 02-08-2022 | troco = 1 STN = 0,0412853 | entidade = Banco Central de San Tomé e Príncipe }} A '''''dobra''''' é a moeda de [[curso legal]] de [[San Tomé e Príncipe]]. Abréviase Db e está dividida en 100 céntimos. A primeira dobra (STD) foi introducida en [[1977]], substituíndo ao escudo santomense. Debido á inflación, en 2018 a dobra foi reconvertida (STN) cunha taxa de conversión de 1000 a 1.<ref name=":0">{{Cita novas|autor=www.numismatica-visual.es|título=Nuevas monedas y billetes para Santo Tomé y Príncipe|url=http://www.numismatica-visual.es/2017/09/nuevas-monedas-y-billetes-para-santo-tome-y-principe/|lingua=castelán|data-acceso=18 de maio de 2018}}</ref> == Moedas == === Primeira dobra === En 1977 introducíronse as moedas de 50 céntimos, 1, 2, 5, 10, e 20 dobras. Agás as de 50 céntimos e 1 dobra, de [[latón]], todas estaban feitas dunha [[aliaxe]] de [[níquel]] e [[cobre]], así como a de 50 dobras introducida en 1990. Nestas moedas estaba representada unha combinación de produtos alimenticios e flora e fauna local. Aínda que hoxe en día apenas se ven en circulación debido á grande inflación do país, estas moedas nunca foron retiradas e aínda se poden usar. En [[1997]] introduciuse unha serie nova de moedas con valores máis grandes, de 100, 250, 500, 1.000 e 2.000 dobras. As dúas primeiras son redondas e as outras teñen forma de [[heptágono]] con [[curvas de largura constante]]. Feitas de aliaxe de [[aceiro]] e [[níquel]], representan temas de vida salvaxe. Todas as moedas levan inscrito o [[escudo de armas]] do país na parte dianteira, e a frase "Aumentemos a Produção" e o valor no reverso. === Segunda dobra === Coa reconversión da dobra en [[2018]], introducíronse novas moedas cos valores de 10, 20 e 50 céntimos, así como 1 e 2 dobras.<ref name=":0" /> == Billetes == === Primeira dobra === O [[30 de setembro]] de 1977, o Banco Nacional de San Tomé e Príncipe introduciu os billetes de 50, 100, 500 e 1.000 dobras.<ref>{{Cita libro|título=The Banknote Book|apelidos=Linzmayer|nome=Owen|editorial=www.BanknoteNews.com|lingua=inglés|capítulo=Sao Tome and Principe|ref=}}</ref> En [[1996]], introducíronse billetes de 5.000, 10.000, 20.000 e 50.000 dobras, mentres que os antigos billetes foron substituídos por moedas en 1997. No [[2006]], emitiuse unha nova serie con melloras de seguridade. En decembro de 2008 e debido á continua [[inflación]], fíxose necesario emitir un novo billete, de 100.000 dobras. Todos os billetes levan impreso o retrato do [[rei Amador]], excepto o de 100.000, que leva o retrato de [[Francisco José Tenreiro]]. === Segunda dobra === Coa reconversión da dobra en [[2018]] (1 nova dobra equivale a 1.000 dobras antigas), introducíronse os billetes de 5, 10, 20, 50, 100 e 200 dobras. Os billetes de 5 e 10 dobras, están feitos de [[polímero]], e todos eles levan imaxes de diversas [[bolboreta]]s por diante, e imaxes de vida salvaxe local por atrás. == Acordo con Portugal en 2009 == En xullo de [[2009]], o goberno de San Tomé e Príncipe asinou un acordo de empréstito con [[Portugal]], país do que foi colonia. Con este acordo pretendíase ligar a dobra co euro. Portugal proporcionaría un máximo de 25 millóns de euros nun movemento aprobado pola [[Comisión Europea]]. San Tomé e Príncipe afirmaba que esta ligazón entre a dobra e o euro garantiría estabilidade ao país. Tardaron un ano en negociar o acordo que se fixo efectivo en xaneiro de 2010. O acordo era similar a outro que Portugal asinara dez anos antes con [[Cabo Verde]]. == Reconversión da dobra == O 25 de agosto de 2017, o Banco Central de San Tomé e Príncipe anunciou a reconversión da dobra, en conmemoración do 25 aniversario do banco. A nova dobra equivale a 1.000 das antigas dobras.<ref>{{Cita novas|autor=www.delarue.com|data=25 de agosto de 2017|título=O Banco Central de San Tomé e Príncipe celebra o seu 25 aniversario revelando a nova serie de billetes deseñados por De La Rue|url=https://www.delarue.com/media-center/25-08-2017|lingua=inglés|data-acceso=18 de maio de 2018}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:San Tomé e Príncipe]] [[Categoría:Artigos sen imaxes]] [[Categoría:Moedas de África|San Tomé e Príncipe]] [[Categoría:ISO 4217]] e1ptwecob1mzz5jr0x0f5dblozjjsp8 0 411654 6149296 5948115 2022-08-03T10:03:08Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Jyväskylä | nomenativo = ''Jyväskylän lentoasema'' | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Jyväskylä airport terminal.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = JYV | ICAO = EFJY | FAA = | LID = | tipo = público | dono = | operador = [[Finavia]] | dono-oper = | cidade-sirve = [[Jyväskylä]] | localización = [[Tikkakoski]] | elevación-f = 459 | elevación-m = 140 | coordenadas = {{Coordenadas|62|24|03|N|025|40|22|E|type:airport|display=inline,title}} | web = [https://www.finavia.fi/en/airports/jyvaskyla finavia.fi] | p1-número = 12/30 | p1-lonx-f = 8 533 | p1-lonx-m = 2 601 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 67 966<ref>{{cita web|título=Traffic statistics|url=https://www.finavia.fi/en/about-finavia/about-air-traffic/traffic-statistics/traffic-statistics-year|editor=Finavia|dataacceso=20 de maio de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto de Jyväskylä''' {{Códigos aeroportuarios|JYV|EFJY}} é un aeroporto en [[Jyväskylä]], [[Finlandia]]. Está situado a uns 20 quilómetros ao norte do centro da cidade. A súa terminal foi renovada en outono do ano [[2004]].<ref>{{cita web|título=Official opening of Jyväskylä Airport passenger terminal on Tuesday November 2nd|url=http://www.finavia.fi/press/pressreleases/finavia_releases/finavia_release?id=1091252|editor=Finavia|dataacceso=20 de maio de 2018|data-arquivo=14 de marzo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120314032705/http://www.finavia.fi/press/pressreleases/finavia_releases/finavia_release?id=1091252|url-morta=yes}}</ref> O aeroporto naceu como unha base da Forza Aérea no ano [[1939]]. O primeiro voo comercial chegou ao aeroporto seis anos despois, en [[1945]].<ref name="Facts">{{cita web|título=Facts about Jyväskylä Airport|url=https://www.finavia.fi/en/airports/jyvaskyla/airport/about|editor=Finavia|dataacceso=20 de maio de 2018}}</ref> ==Aeroliñas e destinos== {{Airport-dest-list | [[Finnair]] | [[Aeroporto de Helsinqui|Helsinqui]], [[Aeroporto de Kajaani|Kajaani]], [[Aeroporto de Talín|Talín]] }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.finavia.fi/en/airports/jyvaskyla Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Finlandia|Jyväskylä]] [[Categoría:Transporte en Jyväskylä]] d5g2ah7fozp2dt52j5khmygt93lt581 0 411854 6149317 6024021 2022-08-03T10:20:25Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto | nome = Aeroporto de Tuzla<br/>Međunarodni aerodrom Tuzla<br/>Међународни аеродром Тузла | nomenativo = | nomenativo-a = | nomenativo-r = | imaxe = Tuzla International Airport.jpg | ancho-imaxe = 300px | título = | imaxe2 = | ancho-imaxe2 = | título 2 = | IATA = TZL | ICAO = LQTZ | FAA = | LID = | tipo = público/militar | dono = [[Cantón de Tuzla]] | operador = | dono-oper = | cidade-sirve = [[Tuzla]] | localización = Dubrave Gornje | elevación-f = 765 | elevación-m = 233 | coordenadas = {{Coordenadas|44|27|31|N|18|43|29|E|type:airport|display=inline,title}} | web = https://www.tuzla-airport.ba | p1-número = 09/27 | p1-lonx-f = 8 152 | p1-lonx-m = 2 485 | p1-sup = asfalto | estad-ano = 2017 | cab-estad1 = Pasaxeiros | dato-estad1 = 535 834<ref name="Statistika">{{cita web|título=Statistika|url=https://www.tuzla-airport.ba/statistika/|editor=Međunarodni aerodrom Tuzla|dataacceso=23 de maio de 2018}}</ref> | notas = }} O '''aeroporto internacional de Tuzla''' {{Códigos aeroportuarios|TZL|LQTZ}} é un aeroporto preto de [[Tuzla]], en [[Bosnia e Hercegovina]]. Trátase do segundo aeroporto máis grande do país, despois do de [[aeroporto de Saraxevo|Saraxevo]]. É coñecido por ser un centro de conexións para aeroliñas de baixo custo en Bosnia e Hercegovina, tanto para pasaxeiros que voan cara o país como cara [[Croacia]] e [[Serbia]]. O aeroporto tamén é usado como unha base militar. ==Aeroliñas e destinos== ===Pasaxeiros=== {{Airport-dest-list <!-- --> | [[Freebird Airlines]] | '''Chárter:''' [[Aeroporto de Antalya|Antalya]] (comeza en xuño de 2018)<ref>{{cita web|título=Free Bird Airlines charter flights from Tuzla to Antalya|url=http://flyingbosnian.blogspot.se/2018/03/free-bird-airlines-charter-flights-from.html|editor=flyingbosnian.blogspot|dataacceso=23 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> | [[Wizz Air]] | [[Aeroporto de Basilea-Mulhouse-Friburgo|Basilea/Mulhouse]], [[Berlín-Schönefeld]], [[Aeroporto de Billund|Billund]], [[Aeroporto de Colonia/Bonn|Colonia/Bonn]], [[Aeroporto de Dortmund|Dortmund]], [[Aeroporto de Eindhoven|Eindhoven]], [[Aeroporto de Friedrichshafen|Friedrichshafen]], [[Aeroporto de Gotemburgo-Landvetter|Gotemburgo]], [[Aeroporto de Frankfurt-Hahn|Hahn]], [[Aeroporto de Karlsruhe/Baden-Baden|Karlsruhe/Baden-Baden]] (comeza en xuño de 2018),<ref>{{cita web|título=New route from Tuzla to Karlsruhe/Baden-Baden!|url=http://flyingbosnian.blogspot.se/2018/03/new-route-from-tuzla-to-karlsruhebaden.html|editor=flyingbosnian.blogspot|dataacceso=23 de maio de 2018}}</ref> [[Aeroporto de Malmö|Malmö]], [[Aeroporto de Memmingen|Memmingen]], [[Estocolmo-Skavsta]], [[Aeroporto de Växjö Småland|Växjö]], [[Aeroporto de Viena|Viena]]<ref>{{cita web|título=Wizz Air announces Austrian base in Vienna with 3 based aircraft and 17 new low-fare routes|url=https://wizzair.com/en-gb/information-and-services/about-us/news/2018/01/09/wizz-air-announces-austrian-base-in-vienna-with-3-based-aircraft-and-17-new-low-fare-routes|editor=Wizz Air|dataacceso=23 de maio de 2018|data-arquivo=09 de xaneiro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180109181351/https://wizzair.com/en-gb/information-and-services/about-us/news/2018/01/09/wizz-air-announces-austrian-base-in-vienna-with-3-based-aircraft-and-17-new-low-fare-routes|url-morta=unfit}}</ref> <!-- --> }} ===Cargo=== {{Airport-dest-list <!-- --> |[[Turkish Airlines Cargo]] | [[Istanbul-Atatürk]]<ref>{{cita web|título=Nakon višemjesečne pauze: Sa tuzlanskog aerodroma poletio prvi avion s mesom za Tursku|url=https://www.klix.ba/biznis/privreda/nakon-visemjesecne-pauze-sa-tuzlanskog-aerodroma-poletio-prvi-avion-s-mesom-za-tursku/160602074#11|editor=Klix|dataacceso=23 de maio de 2018}}</ref> <!-- --> }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.tuzla-airport.ba/ Web do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos de Bosnia e Hercegovina|Tuzla]] ob4x2q9hpbjwv25z5m6kqffa2e14nzj 0 411933 6148978 6097311 2022-08-03T00:24:11Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 624 de Air Canada |Imaxe = Air Canada A320 C-FTJP.jpg |Pé de foto = O avión do accidente en abril de 2008 |Data = [[29 de marzo]] de [[2015]] |Causa = o avión tocou terra antes<br/>do inicio da pista |Sitio = [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|aeroporto de Halifax]] |Coordenadas = {{coord|44.8672|-63.5261}} |Orixe = [[Toronto-Pearson]] |Derradeira escala = |Destino = aeroporto de Halifax |Mortes = 0 |Feridos = 26 |Tipo de aeronave = [[Airbus A320|Airbus A320-211]] |Operador = [[Air Canada]] |Rexistro = C-FTJP |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 133 |Tripulación = 5 |Sobreviventes = 138 (todos) }} O '''voo 624 de Air Canada''' era un voo doméstico regular de pasaxeiros entre o aeroporto de [[Toronto-Pearson]] e o [[Aeroporto de Halifax-Stanfield|aeroporto de Halifax]]. O día [[29 de marzo]] de [[2015]], durante unha forte nevarada cunhas pobres condicións de visibilidade, o [[Airbus A320|Airbus A320-211]] que operaba a ruta tomou terra antes de chegar á pista quedando seriamente danado. O accidente deixou ao aeroporto sen enerxía eléctrica e tivo que pechado durante un tempo. 26 persoas resultaron feridas. O [[2 de abril]] de 2015 [[Air Canada]] enviou pagos de 5 000 dólares canadenses a todos os pasaxeiros do voo.<ref>{{cita web|título=Air Canada Flight 624 passengers receiving $5K cheques from airline|url=http://www.cbc.ca/news/canada/nova-scotia/air-canada-flight-624-passengers-receiving-5k-cheques-from-airline-1.3020040|editor=CBC|dataacceso=24 de maio de 2018}}</ref> En relación co incidente presentouse unha demanda colectiva.<ref>{{cita web|título=AC624 crash: MacGillivray Law to file class action lawsuit|url=http://www.cbc.ca/news/canada/nova-scotia/ac-624-crash-macgillivray-law-to-file-class-action-lawsuit-1.3015519|editor=CBC|dataacceso=24 de maio de 2018}}</ref> == Avión == O aparello era un [[Airbus A320|Airbus A320-211]], con rexistro C-FTJP, equipado con dous motores [[CFM International CFM56|CFM56-5A1]]. O seu número de serie era o 233 e realizara o seu primeiro voo o [[10 de xullo]] de [[1991]]. Era propiedade de [[GECAS]] e estaba arrendado a [[Air Canada]]. Como resultado do accidente o aparello foi dado de baixa.<ref>{{cita web|título=C-FTJP Air Canada Airbus A320-211|url=https://www.planespotters.net/airframe/Airbus/A320/C-FTJP-Air-Canada/oR9FKq|editor=Planespotters|dataacceso=24 de maio de 2018}}</ref> == Accidente == O voo 624 de Air Canada partiu do [[aeroporto de Toronto-Pearson]] cara o [[aeroporto de Halifax-Stanfield]] con 133 pasaxeiros e 5 tripulantes a bordo. O Airbus A320 que realizaba o voo impactou contra o chan 225 antes do limiar da pista 05, que non tiña equipamento para aterraxes de precisión,<ref name="Aviation Herald">{{cita web|título=Accident: Air Canada A320 at Halifax on Mar 29th 2015, touched down short of runway|url=http://avherald.com/h?article=483e7337&opt=0|editor=The Aviation Herald|dataacceso=24 de maio de 2018}}</ref> chocando contra un conxunto de antenas ILS-LOC que fixo que o tren de aterraxe se separase do avión, e golpeando unha liña eléctrica que cortou a subministración de enerxía ao aeroporto que quedou sen electricidade durante uns 90 minutos.<ref name="cbc">{{cita web|título=Air Canada AC624 touched down 335 metres short of runway, TSB says|url=http://www.cbc.ca/news/canada/nova-scotia/air-canada-flight-leaves-runway-in-halifax-23-sent-to-hospital-1.3013979|editor=CBC|dataacceso=24 de maio de 2018}}</ref> Despois o avión subiu un barranco ata o nivel da pista, esvarou sobre a súa barriga e detívose a 570 metros do limiar.<ref name="Aviation Herald" /> O avión quedou seriamente danado, perdendo todo o tren de aterraxe e o motor de babor. As ás e os estabilizadores tamén resultaron danados. Ámbolos dous pilotos, 23 pasaxeiros e un asistende de voo tiveron que ser levados ao hospital, aínda que ningunha das feridas foi potencialmente mortal,<ref name="Aviation Herald" /><ref name="Informe da investigación">{{cita web|título=Informe da investigación|url=http://www.bst-tsb.gc.ca/eng/rapports-reports/aviation/2015/A15H0002/A15H0002.pdf|editor=TSBC|dataacceso=24 de maio de 2018}}</ref> e todos os ingresados agás un foron dados de alta no mesmo día.<ref>{{cita web|título=Landing gear ripped off when Air Canada flight 624 hit antenna array: TSB|url=https://globalnews.ca/news/1909898/breaking-air-canada-plane-hard-landing-on-runway-at-halifax-airport/|editor=Global News|dataacceso=24 de maio de 2018}}</ref> A meteoroloxía no momento do accidente foi descrita como "treboenta". == Investigación == O accidente foi investigado pola Xunta de Seguridae no Transporte (TSB).<ref>{{Cita web|url=http://www.citynews.ca/2015/03/29/23-treated-in-hospital-after-air-canada-plane-slides-off-halifax-runway/|data=2015-03-29|páxina-web=archive.vn|título=23 treated in hospital after Air Canada plane slides off Halifax runw…|data-acceso=2019-01-02|data-arquivo=29 de marzo de 2015|url-arquivo=https://archive.today/20150329182527/http://www.citynews.ca/2015/03/29/23-treated-in-hospital-after-air-canada-plane-slides-off-halifax-runway/|url-morta=unfit}}</ref><ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.bst-tsb.gc.ca/eng/rapports-reports/aviation/2015/A15H0002/A15H0002.pdf|páxina-web=Transportation Safety Board of Canada|título=Informe do accidente|data-acceso=2019-1-2}}</ref> A TSB dixo que non houbera fallos mecánicos ou de mantemento no avión.<ref>{{Cita web|url=http://www.tsb.gc.ca/eng/enquetes-investigations/aviation/2015/a15h0002/a15h0002.asp|apelidos=Government of Canada|nome=Transportation Safety Board of Canada|data=2015-09-29|páxina-web=www.tsb.gc.ca|título=Aviation Investigation A15H0002 - Transportation Safety Board|data-acceso=2019-01-02|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180713045914/http://www.tsb.gc.ca/eng/enquetes-investigations/aviation/2015/a15h0002/a15h0002.asp|dataarquivo=13 de xullo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> Tres investigadores da [[Oficina de Investigación e Análise para a Seguridade da Aviación Civil]] francesa (BEA) e dous asesores técnicos de [[Airbus]] viaxaron a [[Canadá]] para participar na investigación.<ref>{{Cita web|url=http://www.bea.aero/en/enquetes/flight.ac.624/flight.ac.624.php|páxina-web=BEA|título=Flight AC 624|data-acceso=2019-1-2|data-arquivo=02 de abril de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150402160328/http://www.bea.aero/en/enquetes/flight.ac.624/flight.ac.624.php|url-morta=yes}}</ref> O informe final foi publicado en maio de [[2017]], atopando os procedementos da tripulación de [[Air Canada]] como a principal causa do accidente.<ref name=":0" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Canadá|Air Canada]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air Canada| 0624]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A320|Air Canada]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2015|Air Canada]] q9cglh9vj62l2epa6fzohjzia5in7cz 0 412904 6149378 5862282 2022-08-03T10:54:09Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroliña | nome = Air Mauritius | imaxe = 'Mon Choisy' approaching rwy 14 at Plaisance.jpg | IATA = MK | ICAO = MAU | indicativo = AIRMAURITIUS | fundación = [[14 de xuño]] de [[1967]] | inicio_das_operacións = agosto de [[1972]] | fin_das_operacións = | aeroporto_principal = [[aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam]] | centros_de_conexión = | centros_de_conexión_secundarios = | cidades_focais = | plan_de_voo_frecuente = Kestrelflyer | alianza = [[Vanilla Alliance]] | subsidiarias = | frota = 14 | destinos = 24 | holding = | eslogan_da_compañía = | sede = | dirixentes = | páxina_web = http://www.airmauritius.com }} '''Air Mauritius''' é a [[aeroliña nacional]] de [[Mauricio]].<ref>{{cita web |título=Mauritius bids for key Asia-Africa transit hub status |url=http://atwonline.com/airports-routes/mauritius-bids-key-asia-africa-transit-hub-status |editor=Air Transport World |dataacceso=5 de xuño de 2018 |data-arquivo=30 de abril de 2016 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160430233254/http://atwonline.com/airports-routes/mauritius-bids-key-asia-africa-transit-hub-status |url-morta=unfit }}</ref> A compañía ten a súa sede no Air Mauritius Centre en [[Port Louis, Port Louis|Port Louis]]. O seu principal centro de conexións no [[aeroporto Sir Seewoosagur Ramgoolam]].<ref>{{cita web |título=Air Mauritius |url=https://centreforaviation.com/data/profiles/airlines/air-mauritius-mk |editor=Centre for Aviation |dataacceso=5 de xuño de 2018}}</ref> No ano [[2017]] a aeroliña foi a cuarta máis grande da [[África subsahariana]],<ref>{{cita web |título=Air Mauritius celebrated its 50 years with a brand new A350-900 |url=http://newsinflight.com/2017/10/22/air-mauritius-celebrated-its-50-years-with-brand-new-a350-900/ |editor=News in Flight |dataacceso=5 de xuño de 2018 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180611020309/http://newsinflight.com/2017/10/22/air-mauritius-celebrated-its-50-years-with-brand-new-a350-900/ |dataarquivo=11 de xuño de 2018 |urlmorta=yes }}</ref> e ten unha posición importante nos mercados europeo, africano e da rexión do [[Índico]]. Air Mauritius gañou o premio “Indian Ocean Leading Airline Prize” dos [[World Travel Awards]] dende [[2005]] ata [[2014]].<ref>{{cita web |título=Air Mauritius |url=https://www.worldtravelawards.com/profile-32-air-mauritius |editor=World Travel Awards |dataacceso=5 de xuño de 2018}}</ref> == Frota == En maio de [[2018]] a frota de Air Mauritius estaba formada polos seguintes avións:<ref>{{cita web |título=Air Mauritius Fleet Details and History |url=https://www.planespotters.net/airline/Air-Mauritius |editor=Planespotters |dataacceso=5 de xuño de 2018}}</ref> <center> {| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse; text-align:center" |+ Frota de Air Mauritius |- !rowspan="2"|Avión !rowspan="2"|En servizo !rowspan="2"|Pedidos !colspan="3"|Pasaxeiros !rowspan="2"|Notas |- !<abbr title=Business>J</abbr> !<abbr title=Economy>Y</abbr> !Total |- |rowspan="2"|[[Airbus A319|Airbus A319-100]] |rowspan="2"|2 |rowspan="2"|&mdash; |16 |108 |124 |rowspan="2"| |- |&mdash; |132 |132 |- |[[Airbus A330|Airbus A330-200]] |align=center|2 |align=center|&mdash; |align=center|24 |align=center|251 |align=center|275 | |- |[[Airbus A330neo|Airbus A330-900neo]] |&mdash; |2 |28 |260 |288 |Primeira entrega en setembro de 2018.<ref name="A330-900">{{cita web |título=Air Mauritius to lease two Airbus A330-900neo aircraft from ALC |url=https://worldairlinenews.com/2017/02/17/air-mauritius-to-lease-two-airbus-a330-900neo-aircraft-from-alc/ |editor=World Airline News |dataacceso=5 de xuño de 2018}}</ref><ref>{{cita web |título=Air Mauritius Adds Two Airbus A330-900neo to its Current Aircraft Orders |url=http://aviationtribune.com/airlines/africa/air-mauritius-adds-two-airbus-a330-900neo-current-aircraft-orders/ |editor=Aviation Tribune |dataacceso=5 de xuño de 2018 |data-arquivo=12 de xuño de 2018 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180612140810/http://aviationtribune.com/airlines/africa/air-mauritius-adds-two-airbus-a330-900neo-current-aircraft-orders/ |url-morta=yes }}</ref><ref>{{cita web |título=Air Mauritius tentatively outlines A330-900neo schedule in Dec 2018 |url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/277658/air-mauritius-tentatively-outlines-a330-900neo-schedule-in-dec-2018/ |editor=Routes Online |dataacceso=5 de xuño de 2018}}</ref> |- |rowspan="2"|[[Airbus A340|Airbus A340-300]] |rowspan="2" align=center|5 |rowspan="2" align=center|&mdash; |rowspan="2" align=center|34 |align=center|264 |align=center|298 |rowspan="2"|Serán substituídos por Airbus A330-900neo e A350-900 en 2023.<ref name="A330-900" /> |- |align=center|266 |align=center|300 |- |[[Airbus A350 XWB|Airbus A350-900]] |align=center|2 |align=center|4 |align=center| 28 |align=center| 298 |align=center| 326 | |- |[[ATR 72|ATR 72-500]] |align=center|3 |align=center|&mdash; |align=center|&mdash; |align=center|72 |align=center|72 | |- !Total !14 !6 !colspan="5"| |} </center> A aeroliña tamén ten dous helicópteros [[Bell 206|Bell 206 JetRanger]] usados para servizos turísticos.<ref>{{cita web |título=Helicopter Services |url=https://www.airmauritius.com/helicopter.htm |editor=Air Mauritius |dataacceso=5 de xuño de 2018}}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.airmauritius.com Páxina web da aeroliña] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroliñas de Mauricio]] glbw5ke6inji10xp10uc14aivg2gldy 0 413746 6149151 5636930 2022-08-03T06:00:08Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Compañía | nome_compañía = ATR | fondo = | letra = | logo_compañía = ATR logo 2015.svg | pé = | imaxe = | pé_imaxe = | tipo_compañía = | fundación = | matriz = [[Airbus]] (50%)<br/>[[Leonardo S.p.A.|Leonardo]] (50%) | localización = | fundador = [[1981]] | persoas_clave = | industria = aeroespacial | produtos = | beneficio = | beneficio_operativo = | beneficio_neto = | núm_empregados = 1 300 (2017)<ref name="Company profile" /> | páxina_web = http://www.atraircraft.com/ | notas = }} '''ATR''' ('''Aerei da Trasporto Regionale''' ou '''Avions de transport régional''') é un fabricante de avións franco-italiano con sede nos terreos do [[aeroporto de Tolosa-Blagnac]], en [[Blagnac]], [[Francia]].<ref name="Company profile">{{cita web |título=Company profile |url=http://www.atraircraft.com/about-atr/corporate-overview/company-profile.html |editor=ATR |dataacceso=15 de xuño de 2018 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190714133106/http://www.atraircraft.com/about-atr/corporate-overview/company-profile.html |dataarquivo=14 de xullo de 2019 |urlmorta=yes }}</ref> Formárona no ano [[1981]] [[Aérospatiale]] de Francia (agora [[Airbus]]) e [[Aeritalia]] de [[Italia]] (agora [[Leonardo S.p.A.|Leonardo]]).<ref>{{cita web |título=Company milestones - 1981 |url=http://www.atraircraft.com/about-atr/corporate-overview/milestones.html?id=105 |editor=ATR |dataacceso=15 de xuño de 2018}}</ref> Os seus produtos principais son os avións [[ATR 42]] e [[ATR 72]]. A compañía leva vendidos máis de 1 700 avións a uns 200 operadores de máis de 100 países.<ref name="Company profile" /> == Produtos == [[Ficheiro:ATRv1.0.png|miniatura|300x300px]] {| class="wikitable" style="text-align:center; color:black;" |+Familia ATR<ref>{{Cita web|título=Familia ATR|url=http://www.atraircraft.com/products_app/media/pdf/FAMILY_septembre2014.pdf|páxina-web=atraircraft.com|data=2018-10-30|data-acceso=2020-12-06|data-arquivo=30 de outubro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181030170453/http://www.atraircraft.com/products_app/media/pdf/FAMILY_septembre2014.pdf|url-morta=unfit}}</ref> ! ![[ATR 42]]-600 ![[ATR 72]]-600 |- !Tripulación | colspan="2" |2 |- !Asentos |48 |70 |- !Lonxitude |22,67 m |27,166 m |- !Envergadura |24,57 m |27,05 m |- !Altura |7,59 m |7,65 m |- !Superficie das ás |54,5 m² |61 m² |- !Alongamento |{{#expr:24.57/(54.5/24.57)round1}} |{{#expr:27.05/(61/27.05)round1}} |- !Peso en baleiro |11 700&nbsp;kg |13 500&nbsp;kg |- ![[Peso máximo de engalaxe|MTOW]] |18 600&nbsp;kg |23 000&nbsp;kg |- !Carga útil máxima |5 300&nbsp;kg |7 500&nbsp;kg |- !Combustible |4 500&nbsp;kg |5 000&nbsp;kg |- !Motores (×2) | colspan="2" |[[Pratt & Whitney Canada PW127]]M |- !Potencia |{{cvt|2,160|shp|0}} |{{cvt|2,475|shp|0}} |- !Velocidade de cruceiro |556&nbsp;km/h |510&nbsp;km/h |- !Alcance máximo |{{cvt|716|nmi|km}} |{{cvt|825|nmi|km}} |} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.atraircraft.com/ Web da compañía] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Construtores aeronáuticos]] 8qv0e9kxks9caw1bn70n5romhe04h32 0 415404 6149045 5547486 2022-08-03T01:30:55Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Jahseh Dwayne Ricardo Onfroy''', nado en Plantation, Florida o [[23 de xaneiro]] de 1998 e finado en Deerfield Beach, [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]] o [[18 de xuño]] de [[2018]], foi un rapeiro estadounidense máis coñecido polo seu nome artístico "'''XXXTentacion'''" ou sinxelamente "X". Onfroy lanzou a súa primeira canción na plataforma de distribución de son SoundCloud en [[2014]].<ref>{{Cita novas|título=Why Is XXXTENTACION Getting All This Hype?|url=https://www.highsnobiety.com/2017/04/04/who-is-xxxtentacion/}}</ref> XXXTentacion foi unha figura popular do chamado «SoundCloud rap» e o rap emo.<ref>{{Cita novas|título=The Rowdy World of Rap’s New Underground|url=https://www.nytimes.com/2017/06/22/arts/music/soundcloud-rap-lil-pump-smokepurrp-xxxtentacion.html|issn=0362-4331}}</ref> Á parte de ter un éxito póstumo á súa morte, tras chegar co seu tema «SAD!» ó número un de [[Billboard]].<ref>{{Cita novas|título=XXXTentacion vuelve al #1 de las listas Billboard después de su muerte|url=http://warp.la/xxxtentacion-llega-al-1-las-listas-billboard-despues-muerte-180984}}</ref> == Traxectoria == Onfroy naceu o 23 de xaneiro de 1998 en Plantation, Florida. Onfroy foi criado principalmente pola súa avoa Tiffany Rodes, debido á situación financeira da súa nai, en Pompano Beach, Florida e Lauderhill, Florida.<ref name=":1">{{Cita novas|apelidos=Burford|nome=Corinna|título=The Complete History (So Far) of XXXTentacion’s Controversial Career|url=http://www.vulture.com/2017/12/a-complete-timeline-xxxtentacions-controversial-career.html|dataacceso=24 de febreiro de 2018|xornal=Vulture|ubicación=|páxina=|número=|lingua=inglés}}</ref> Onfroy era de orixe [[Exipto|exipcia]], [[india]], [[Pobo alemán|alemá]], [[xamaica]]na e [[Pobo italiano|italiana]]. Cando Onfroy tiña seis anos, apuñalou a un home que tentaba atacar á súa nai e finalmente foi posto nun programa xuvenil antes de ser obrigado a vivir coa súa avoa. O interese de Onfroy na música comezou inicialmente despois de que a súa tía o convencese para comezar a asistir ó coro da escola e máis tarde ó coro da igrexa. Axiña o botaron do coro da escola, despois de atacar a outro estudante.<ref name=":0">{{Cita novas|título=No Jumper - The Xxxtentacion Interview|apelidos=No Jumper|url=https://www.youtube.com/watch?v=PV7Q2teRLPc|dataacceso=24 de febreiro de 2018|data=27 de abril de 2016}}</ref> Onfroy foi expulsado da escola secundaria despois dunha serie de altercados. Posteriormente, a súa nai inscribiuno nos Ministerios de Familia de Sheridan House por máis de seis meses. Onfroy comezou a escoitar ''[[nu metal]]'', ''[[hard rock]]'' e ''[[rap]]'' durante o seu tempo en Sheridan House Family Ministries, o que o levou a tentar aprender piano e guitarra. Onfroy asistiu a Piper High School até o décimo grao. El describíase a si mesmo como un «inadaptado» durante ese tempo, citando o tranquilo que estaba a pesar de ser popular e participar regularmente en pelexas.<ref>{{Cita web|url=http://1035thebeat.iheart.com/onair/k-foxx-52814/fresh-out-of-jail-xxxtentacion-calls-15693426/|título=Fresh Out Of Jail, XXXTentacion Calls Out Drake!! {{!}} K Foxx {{!}} 1035 The BEAT|data-acceso=09 de xullo de 2018|data-arquivo=03 de abril de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170403180531/http://1035thebeat.iheart.com/onair/k-foxx-52814/fresh-out-of-jail-xxxtentacion-calls-15693426/|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.xxlmag.com/news/2017/06/watch-xxxtentacions-2017-xxl-freshman-freestyle-and-interview/|título=XXXTentacion's 2017 XXL Freshman Freestyle and Interview - XXL}}</ref> === Morte === O 18 de xuño de 2018, Onfroy marchaba a unha concesionaria de motos en Deerfield Beach cando dous asaltantes lle dispararon dende unha SUV de cor escura nun aparente roubo.<ref>{{Cita novas|título=Rapper XXXTentacion shot dead in Florida, police say|url=https://edition.cnn.com/2018/06/18/entertainment/rapper-xxxtentacion-shot-dead/index.html}}</ref> As autoridades creen que houbo até tres autos seguindo a Onfroy antes de ingresar á concesionaria RIVA Motorsports. Testemuñas informáronlle á policía que os sospeitosos tomaron unha bolsa [[Louis Vuitton]] do seu vehículo.<ref>{{Cita web|url=http://m.tmz.com/?viewer_country=US#2018/06/18/xxxtentacion-shot-dead-miami|título=TMZ|data-acceso=09 de xullo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180712192020/http://m.tmz.com/?viewer_country=US#2018/06/18/xxxtentacion-shot-dead-miami|dataarquivo=12 de xullo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> O tiroteo ocorreu ao leste da cidade de Parkland; os sospeitosos fuxiron da escena.<ref>{{Cita novas|título=Report: XXXTentacion Dead Following Shooting|url=http://www.vulture.com/2018/06/report-xxxtentacion-was-shot-and-is-in-critical-condition.html}}</ref> O Departamento de Bombeiros do Condado de Broward levouno rapidamente a Broward Health North.<ref>{{Cita novas|título=Rapper XXXTentacion Shot Dead in Broward County|url=http://www.miaminewtimes.com/news/rapper-xxxtentacion-shot-in-broward-county-tmz-reports-10451838}}</ref> Inicialmente, informouse que Onfroy atopábase en estado crítico tras o tiroteo, e a Oficina do Xerife do condado de Broward confirmou posteriormente a súa morte.<ref>{{Cita novas|título=XXXTentacion Reportedly Shot Dead in Miami|url=https://noisey.vice.com/en_us/article/a3a8y8/xxxtentacion-reportedly-shot-in-miami}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Rapper XXXTentacion shot dead in Deerfield Beach|url=https://wsvn.com/entertainment/report-rapper-xxxtentacion-shot-in-deerfield-beach/}}</ref> == Discografía == * ''[[17 (álbum de XXXTentacion)|17]]'' (2017) * ''?'' (2018) * ''[[Skins (álbum)|Skins]]'' (2018) == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://www.xxxtentacion.com/ Páxina oficial] {{en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1998]] [[Categoría:Cantantes dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Finados en 2018]] [[Categoría:Estadounidenses de ascendencia xamaicana]] 7pfzud9g1rfbubc0bubtrdfwskmluvs 0 416072 6148853 6118580 2022-08-02T21:40:05Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Miriam Beizana Vigo''', nada na [[A Coruña|Coruña]] o [[20 de agosto]] de [[1990]], é unha [[escritor]]a e galega en [[lingua castelá]] e [[crítica literaria]].<ref name="biografia">{{Cita web|url=https://miriambeizana.com/about/|título=Sobre mí|data-acceso=18 de xullo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180716025024/https://miriambeizana.com/about/|dataarquivo=16 de xullo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> == Traxectoria == Traballa na administración orientada ao sector industrial, aínda que leva escribindo desde moi nova. A súa primeira novela, ''Marafariña'', en parte autobiográfica, conta a historia de amor entre Ruth, unha nova Testemuña de Xehová e Olga, unha moza catalá que chega á aldea na que reside a primeira; esta novela ten unha secuela, ''Inflorescencia'', publicada 3 anos máis tarde.<ref name="marafariña1">{{Cita novas|título=Miriam Beizana presentó «Marafariña»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/carballo/2015/11/20/miriam-beizana-presento-marafarina/0003_201511C20C8993.htm|xornal=La Voz de Galicia|data=20 de novembro de 2015|formato=digital}}</ref><ref name="videomarafariña">{{Cita vídeo|título=Presentación de ''Marafariña'' en la Biblioteca de Carballo|url=https://www.youtube.com/watch?v=eaZzntv7wMc|medio=Youtube}}</ref><ref name="inflorescencia1">{{Cita web|título=[Reseña] 'Inflorescencia' (Marafariña libro segundo) de Miriam Beizana Vigo|url=http://www.cafedetinta.com/2018/07/resena-inflorescencia-marafarina-libro.html|páxina-web=Café de tinta|data=Xullo de 2018|formato=digital|data-acceso=18 de xullo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180718114941/http://www.cafedetinta.com/2018/07/resena-inflorescencia-marafarina-libro.html|dataarquivo=18 de xullo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> ''Todas las horas mueren'' é unha novela curta que, na ficción, foi escrita por Olga a partir dunhas páxinas que comezou a súa nai. Finalmente, escribiu un ensaio sobre o cantante de [[Música pop|pop]] [[Tino Casal]].<ref name="tinocasal1">{{Cita novas|título=Tino Casal se asoma a LibrOviedo para contar 'tal como fue'|url=http://www.elcomercio.es/oviedo/201605/09/tino-casal-asoma-libroviedo-20160509001720-v.html|xornal=El Comercio|data=9 de maio de 2016|formato=digital}}</ref><ref name="tinocasal2">{{Cita novas|título=Un Libroviedo de récords|url=http://www.lne.es/vida-y-estilo/gente/2016/05/16/libroviedo-records/1927409.html|formato=digital}}</ref><ref name="videotinocasal">{{Cita vídeo|título=''Tino Casal. Tal como fue''. Presentación del libro en la Sala Transcorrales|url=https://www.youtube.com/watch?v=zohGDh7VFUw|medio=Youtube}}</ref> Aínda que na súa obra sempre dá protagonismo ás mulleres (xeralmente lesbianas), rexeita a etiqueta de novelas lésbicas dado que non son exclusivas de persoas LGTBI. En palabras da autora:{{Cita|Coido que ninguna autora ou autor escribe novela LGBT propiamente dicha. Escriben novela romántica, novela fantástica, novela intimista, novela de ciencia ficción en cuxa trama reflíctese algún personaxe homosexual. No sei en que clase de mundo seguimos vivindo que fai que este tipo de libros deban ter un distintivo, como se só puideran enfocarse a un público xeral. Que rabia. Como se fose un problema, unha barrera, un distintivo. Que chirriante. Porque eu leo máis cantidade de novela heterosexual que de novela lésbica, pero seica o mundo heterosexual non pode asumir ler novela lésbica.}}Entre as súas influencias están Fannie Flagg, [[Virginia Woolf]], [[Carmen Laforet]], [[Rosa Montero]] e [[Ana María Matute]]. Colabora realizando críticas literarias na web ''A Librería''<ref name="alibreria">{{Cita web|url=https://alibreria.com/author/marafarinha/|título=Críticas de Miriam Beizana|formato=digital|data-acceso=18 de xullo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180718114851/https://alibreria.com/author/marafarinha/|dataarquivo=18 de xullo de 2018|urlmorta=yes}}</ref>, e realiza artigos no portal de difusión e visibilidade LGTB ''Hay una lesbiana en mi sopa''.<ref name="hulems">{{Cita web|url=https://hayunalesbianaenmisopa.com/author/miriam-beizana/|título=Artículos de Miriam Beizana|formato=digital|data-acceso=18 de xullo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180718115406/https://hayunalesbianaenmisopa.com/author/miriam-beizana/|dataarquivo=18 de xullo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> Tamén publicou varios relatos, tanto de forma particular como formando parte de antoloxías, como ''Asalto a Oz'' <ref name="oz1">{{cita noticia |autor =Maldonado, Lorena G. |url =https://www.elespanol.com/cultura/20191212/anormales-cuentos-maricas-trans-bolleras-pedir-reyes/451206067_0.html |título =Los 'anormales' sois vosotros: cuentos de "maricas, trans y bolleras" que pedir a los Reyes |formato =digital |xornal =El Español |data =12 de diciembre de 2019 |dataacceso =20 de setembro de 2020 }}</ref><ref name="oz2">{{cita noticia |autor =Elidrissi, Fátima |url =https://theobjective.com/further/asalto-a-oz-narrativa-queer/ |título =‘Asalto a Oz’, un espacio queer para encontrarse |formato =dixital |xornal =The Objective |data =10 de decembro de 2019 |dataacceso =20 de setembro de 2020 }}</ref> ou ''Misteria I'' (esta última tras quedar finalista no premio do mesmo nome).<ref name="Misteria I">{{cita web |url=https://leseditorial.com/fallo-del-i-premio-misteria/ |título=Fallo del I Premio Misteria |data=15 de outubro de 2018 |dataacceso =20 de setembro de 2020 |apelido=Pita Dopico |nome=Marta |formato=dixital |páxina-web=LES Editorial |idioma=castelán }}</ref> En 2019 publicou xunto a Maite Mosconi a súa primeira obra infantil (e a primeira en [[lingua galega]]), ''Guerreiras de lenda'', que inclúe contos e poemas (baseados en lendas reais) e diversas actividades interactivas. En [[2020]] publicouse a súa cuarta novela, ''La herida de la literatura'', a primeira co apoio dunha editorial.<ref name="Herida">{{cita web |url=https://miriambeizana.com/obras-publicadas/la-herida-de-la-literatura/ |título=La herida de la literatura |data= |dataacceso =15 de septembro de 2020 |apelido=Beizana Vigo |nome=Miriam |formato=digital |páxina-web=MBV |idioma=castelán }}</ref> == Premios e recoñecementos == * 2º Premio no XI Certame de Contos Interculturais (polo relato ''El Tren'')<ref name="tren">{{Cita novas|título=‘La memoria de los lápices’ gana el XI Certamen de Cuentos Interculturales|url=http://www.melillamedia.es/n/8281/-la-memoria-de-los-lapices-gana-el-xi-certamen-de-cuentos-interculturales|formato=digital|cita=''el segundo premio, dotado con 600 euros, ha recaído sobre la coruñesa Miriam Berizana con su obra ‘El tren’''|xornal=MelillaMedia|dataacceso=18 de xullo de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180718115358/http://www.melillamedia.es/n/8281/-la-memoria-de-los-lapices-gana-el-xi-certamen-de-cuentos-interculturales|dataarquivo=18 de xullo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> == Obras == === Novelas === * {{Cita libro|título=Marafariña|autor=Beizana Vigo, Miriam|editorial=Autopublicado|data=2015 |ISBN=978-1512227253}}. * {{Cita libro|título=Todas las horas mueren|autor=Beizana Vigo, Miriam|editorial=Autopublicado|data=2016 |ISBN=978-1536838824}}. * {{Cita libro|título=Inflorescencia|autor=Beizana Vigo, Miriam|editorial=Autopublicado|data=2018 |ISBN=978-1720316213}}. ===Relatos=== * {{Cita libro|título=El tren|apelidos=Beizana Vigo, Miriam|editorial=Lektu|data=2018}} === Ensaio === * {{Cita libro|título=[[Tino Casal]]. Tal como fue|autor1=Navarro Asensio, Pep|editorial=Autopublicado|ISBN=978-1530801527|autor2=Beizana Vigo, Miriam|data=2016 }} === Libros colectivos === * {{Cita libro|título=Cada día me gustas más (Relato: Ensayo sobre la fragilidad del amor)|autor=Beizana Vigo, Miriam|editorial=Hulems|data=2016 |ISBN=978-1540804501}}. * {{Cita libro|título=Personajes de novela (Relato: El peso de las lágrimas en el corazón)|autor=Beizana Vigo, Miriam|editorial=Playa de Ákaba|data=2016 |ISBN=978-8494625428}}. * {{Cita libro|título=Actos de F.E. (Relato: Dor)|autor=Beizana Vigo, Miriam|editorial=Cerbero|data=2018 |ISBN=978-84949845-5-6}}. * {{Cita libro|título=Misteria I (Relato: A Raíña)|autor=Beizana Vigo, Miriam|editorial=LES|data=2019 |ISBN=978-84-949350-7-7}}. == Notas == {{listaref|30em}} {{commonscat}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Beizana Vigo, Miriam}} [[Categoría:Nados en 1990]] [[Categoría:Nados na Coruña]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua castelá]] [[Categoría:Feministas de Galicia]] 0tcj4ccz7iqdbdzt3d4xdoyl185nb4r 0 416395 6149165 5881191 2022-08-03T07:13:05Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Filme |título = Beatriz's War |director= [[Luigi Acquisto]]<br/>[[Bety Reis]] |produtor = Stella Zammataro, Luigi Acquisto |guión = [[Luigi Acquisto]], [[Irim Tolentino]] |baseado = [[Caso Martin Guerre]] |intérpretes= [[Irim Tolentino]], [[Sandra da Costa]], [[Augusta Soares]], [[Dorotea Soares]], [[José da Costa]], [[Eugénio Soares]], [[Osme Gonçalves]], [[Funu Lakan]] |música = Jamie Saxe |fotografía= Valeriu Campan |montaxe = Nick Calpakdjian |estudio = Díli Film Works Fair Trade Films |estrea = {{TLSb}} [[17 de setembro]] de [[2013]] |duración = 98 minutos |país = {{TLS}} |xénero = drama |orzamento = 200.000 [[Dólar australiano|AU$]] }} '''''A Guerra da Beatriz''''' é un filme dramático [[Timor Leste|timorense]] de [[2013]], en lingua [[Lingua tetum|tetum]], dirixido por [[Luigi Acquisto]] e [[Bety Reis]]. É a primeira longametraxe producida en [[Timor Leste]].<ref>{{Cita novas|data=2 de xullo de 2011|título=A Guerra da Beatriz, novo filme da Dili Film Works|url=http://noticias.sapo.tl/portugues/info/artigo/1164765.html|lingua=portugués|data-acceso=23 de xullo de 2018|data-arquivo=24 de xullo de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180724032141/http://noticias.sapo.tl/portugues/info/artigo/1164765.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.thefilmcatalogue.com/films/beatrizs-war|páxina-web=www.thefilmcatalogue.com|título=Beatriz's War|data-acceso=23 de xullo de 2018|lingua=inglés}}</ref> Estreouse o 17 de setembro de 2013 en [[Dili]].<ref>{{Cita novas|data=17 de setembro de 2013|título=Primeira longa-metragem timorense chegou hoje ao cinema|url=https://www.rtp.pt/noticias/cultura/primeira-longa-metragem-timorense-chegou-hoje-ao-cinema_n681176|lingua=portugués|data-acceso=23 de xullo de 2018}}</ref> Durante o primeiro mes foi vista por uns 30.000 timorenses en proxeccións ao aire libre.<ref>{{Cita novas|autor=|data=2 de outubro de 2013|título=Fresh start for East Timor's film scene|url=https://www.smh.com.au/entertainment/movies/fresh-start-for-east-timors-film-scene-20131002-2urxt.html|lingua=inglés|data-acceso=23 de xullo de 2018}}</ref> Gañou o [[Pavo Real de Ouro]] no [[Festival Internacional de Cinema da India]].<ref>{{Cita novas|data=2 de decembro de 2013|título=Filme timorense vence festival de cinema da Índia|url=https://www.rtp.pt/noticias/cultura/filme-timorense-vence-festival-de-cinema-da-india_n700078|lingua=portugués|data-acceso=23 de xullo de 2018}}</ref> Foi proxectada no Festival de Cinema de [[Adelaida]].<ref>{{Cita novas|título=Adelaide Film Festival|url=http://tix.adelaidefilmfestival.org/session2_aff.asp?sn=Beatriz%27s+War|lingua=inglés|data-acceso=23 de xullo de 2018|data-arquivo=03 de novembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131103234830/http://tix.adelaidefilmfestival.org/session2_aff.asp?sn=Beatriz%27s+War|url-morta=unfit}}</ref> Tamén gañou dous premios da [[Sociedade Cinematográfica Australiana]].<ref>{{Cita novas|autor=|data=6 de novembro de 2016|título=Filme timorense A Guerra da Beatriz estreia em Sydney neste domingo, 23 de março|url=https://www.sbs.com.au/yourlanguage/portuguese/pt/audiotrack/filme-timorense-guerra-da-beatriz-estreia-em-sydney-neste-domingo-23-de-marco?language=pt|lingua=portugués|data-acceso=23 de xullo de 2018|data-arquivo=24 de xullo de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180724003815/https://www.sbs.com.au/yourlanguage/portuguese/pt/audiotrack/filme-timorense-guerra-da-beatriz-estreia-em-sydney-neste-domingo-23-de-marco?language=pt|url-morta=yes}}</ref> == Sinopse == O filme está baseado na historia de [[Caso Martin Guerre|Martin Guerre]]<ref>http://www.sbs.com.au/movies/review/beatrizs-war-review</ref> ocorrida no [[século XVI]] en [[Francia]], trasladada ao contexto de [[Timor Leste]] durante a ocupación [[indonesia]]. O filme céntrase na vida dunha muller timorense chamada Beatriz. A historia comeza con Beatriz coñecendo ao seu futuro marido, Tomás, sendo ambos nenos. Casan novos e pouco despois comeza a invasión indonesia de Timor Leste. Beatriz loita polo seu verdadeiro amor e polo seu país. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.aguerradabeatriz.com/ Páxina oficial] * {{IMDb título|3229248}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Filmes de 2013]] [[Categoría:Filmes en lingua tetum]] [[Categoría:Filmes de Timor Leste]] ltr2waycjhilznwckz6zvzzr4pwi7et 0 417221 6148406 5988229 2022-08-02T14:02:54Z Eurohunter 21311 /* Discografía */ +[[Discografía de Basshunter]] wikitext text/x-wiki {{Artista musical | nome = Basshunter | imaxe =Basshunter, 20 april 2008 in Halmstad.jpg | lenda = Basshunter durante o concerto en [[Halmstad]] (2008) | nome completo = Jonas Erik Altberg | alias = | naceu = [[22 de decembro]] de [[1984]] {{Idade|22|12|1984}} | orixe = [[Halmstad]] | morreu = | ocupación = [[canto|cantante]], [[produción musical|produtor]], [[DJ]] | xénero = [[Eurodance]] | instrumento = | tipo de voz = | selo = [[Extensive Music]], [[Warner Music Sweden]], [[Ultra Records]], [[Broma 16]], [[Warner Music Japan]], [[3 Beat Records]], [[Dance Nation]], Warner Music Germany, Alex Music | relacionado con = Patrik och Lillen, [[Mental Theo|DJ Mental Theo]], [[Stunt]], Lauren Dyson, [[Big Brother]], [[Sandra Gee|Sandra]], [[Dulce María Espinosa Saviñón|Dulce María]] | tempo en activo = 1998-presente | web = [http://basshunter.se basshunter.se] | sinatura = Basshunter signature 1.png | tamaño_sinatura = }} '''Jonas Erik Altberg''', nado en [[Halmstad]] o [[22 de decembro]] de [[1984]] é un [[canto|cantante]], [[produción musical|produtor]] e [[DJ]] [[Pobo sueco|sueco]], coñecido como '''Basshunter'''. == Discografía == {{Artigo principal|Discografía de Basshunter}} === Álbums de estudio === * ''[[The Bassmachine]]'' (2004) * ''[[LOL (^^,)|LOL <(^^,)>]]'' (2006) * ''[[Now You're Gone – The Album]]'' (2008) * ''[[Bass Generation]]'' (2009) * ''[[Calling Time]]'' (2013) === Álbums recompilatorios === * ''[[The Old Shit]]'' (2006) * ''[[The Early Bedroom Sessions]]'' (2012) === Singles === * "The Big Show" (2004) * "[[Welcome to Rainbow]]" (2006) * "[[Boten Anna]]" (2006) * "[[Vi sitter i Ventrilo och spelar DotA]]" (2006) * "[[Jingle Bells]]" (2006) * "[[Vifta med händerna]]" (2006) * "[[Now You're Gone]]" (2007) * "[[Please Don't Go]]" (2008) * "[[All I Ever Wanted]]" (2008) * "[[Angel in the Night]]" (2008) * "Russia Privjet (Hardlanger Remix)" (2008) * "[[I Miss You]]" (2008) * "[[Walk on Water]]" (2009) * "Al final" (2009) * "[[Every Morning]]" (2009) * "[[I Promised Myself]]" (2009) * "[[Saturday]]" (2010) * "[[Fest i hela huset]]" (2011) * "[[Northern Light]]" (2012) * "[[Dream on the Dancefloor]]" (2012) * "[[Crash & Burn]]" (2013) * "Calling Time" (2013) * "Elinor" (2013) * "Masterpiece" (2018) * "Home" (2019) * "Angels Ain't Listening" (2020) * "Life Speaks to Me" (2021) == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://basshunter.se Páxina oficial] {{Barra portal|Música|Suecia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1984]] [[Categoría:Personalidades da música de Suecia]] [[Categoría:Cantantes de Suecia]] [[Categoría:Produtores musicais]] [[Categoría:DJs]] [[Categoría:Cantantes en lingua sueca]] ikysddjgmxdwcjxj595roj5j7lmg1hu 6148413 6148406 2022-08-02T14:08:10Z MAGHOI 15490 engado a [[Categoría:Nados en Suecia]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Artista musical | nome = Basshunter | imaxe =Basshunter, 20 april 2008 in Halmstad.jpg | lenda = Basshunter durante o concerto en [[Halmstad]] (2008) | nome completo = Jonas Erik Altberg | alias = | naceu = [[22 de decembro]] de [[1984]] {{Idade|22|12|1984}} | orixe = [[Halmstad]] | morreu = | ocupación = [[canto|cantante]], [[produción musical|produtor]], [[DJ]] | xénero = [[Eurodance]] | instrumento = | tipo de voz = | selo = [[Extensive Music]], [[Warner Music Sweden]], [[Ultra Records]], [[Broma 16]], [[Warner Music Japan]], [[3 Beat Records]], [[Dance Nation]], Warner Music Germany, Alex Music | relacionado con = Patrik och Lillen, [[Mental Theo|DJ Mental Theo]], [[Stunt]], Lauren Dyson, [[Big Brother]], [[Sandra Gee|Sandra]], [[Dulce María Espinosa Saviñón|Dulce María]] | tempo en activo = 1998-presente | web = [http://basshunter.se basshunter.se] | sinatura = Basshunter signature 1.png | tamaño_sinatura = }} '''Jonas Erik Altberg''', nado en [[Halmstad]] o [[22 de decembro]] de [[1984]] é un [[canto|cantante]], [[produción musical|produtor]] e [[DJ]] [[Pobo sueco|sueco]], coñecido como '''Basshunter'''. == Discografía == {{Artigo principal|Discografía de Basshunter}} === Álbums de estudio === * ''[[The Bassmachine]]'' (2004) * ''[[LOL (^^,)|LOL <(^^,)>]]'' (2006) * ''[[Now You're Gone – The Album]]'' (2008) * ''[[Bass Generation]]'' (2009) * ''[[Calling Time]]'' (2013) === Álbums recompilatorios === * ''[[The Old Shit]]'' (2006) * ''[[The Early Bedroom Sessions]]'' (2012) === Singles === * "The Big Show" (2004) * "[[Welcome to Rainbow]]" (2006) * "[[Boten Anna]]" (2006) * "[[Vi sitter i Ventrilo och spelar DotA]]" (2006) * "[[Jingle Bells]]" (2006) * "[[Vifta med händerna]]" (2006) * "[[Now You're Gone]]" (2007) * "[[Please Don't Go]]" (2008) * "[[All I Ever Wanted]]" (2008) * "[[Angel in the Night]]" (2008) * "Russia Privjet (Hardlanger Remix)" (2008) * "[[I Miss You]]" (2008) * "[[Walk on Water]]" (2009) * "Al final" (2009) * "[[Every Morning]]" (2009) * "[[I Promised Myself]]" (2009) * "[[Saturday]]" (2010) * "[[Fest i hela huset]]" (2011) * "[[Northern Light]]" (2012) * "[[Dream on the Dancefloor]]" (2012) * "[[Crash & Burn]]" (2013) * "Calling Time" (2013) * "Elinor" (2013) * "Masterpiece" (2018) * "Home" (2019) * "Angels Ain't Listening" (2020) * "Life Speaks to Me" (2021) == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://basshunter.se Páxina oficial] {{Barra portal|Música|Suecia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1984]] [[Categoría:Personalidades da música de Suecia]] [[Categoría:Cantantes de Suecia]] [[Categoría:Produtores musicais]] [[Categoría:DJs]] [[Categoría:Cantantes en lingua sueca]] [[Categoría:Nados en Suecia]] be0remhagov6a4fooj2ctyqlphoef2r 1 421629 6149422 5191193 2022-08-03T11:06:18Z Adorian 5132 Adorian moveu a páxina "[[Conversa:Dražen Petrović Basketball Hall]]" a "[[Conversa:Košarkaški centar Dražen Petrović]]" wikitext text/x-wiki == Ligazóns externas modificadas (agosto 2018) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Dražen Petrović Basketball Hall]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=4851660 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20160303193143/http://www.zagrebinfo.net/opce_informacije/sportski_objekti/kosarkaski_centar_drazen_petrovic á ligazón http://www.zagrebinfo.net/opce_informacije/sportski_objekti/kosarkaski_centar_drazen_petrovic Por favor revisade o FAQ para máis información sobre cómo correxir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 23 de agosto de 2018 ás 09:24 (UTC) == Ligazóns externas modificadas (xullo 2019) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Dražen Petrović Basketball Hall]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5191192 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20090225232050/http://www.javno.com/hr/scena/clanak.php?id=218554 á ligazón http://www.javno.com/hr/scena/clanak.php?id=218554 Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 5 de xullo de 2019 ás 17:45 (UTC) 8wvpkqt3i6en9t7awfo59y23pqvgsiv 1 432042 6149143 4886867 2022-08-03T05:40:31Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} == Ligazóns externas modificadas (setembro 2018) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 2 ligazóns externas en [[243 Ida]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=4886866 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20131226073728/http://www.nggabua.com/astronautica/ á ligazón http://www.nggabua.com/astronautica/ *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20120311134725/http://www.if.ufrj.br/teaching/astron/ida.html á ligazón http://www.if.ufrj.br/teaching/astron/ida.html Por favor revisade o FAQ para máis información sobre cómo correxir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 2 de setembro de 2018 ás 21:34 (UTC) r43othcz7btt29099jen1lmespideuq 10 434030 6148505 6147193 2022-08-02T14:57:18Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {| class="toccolours" style="font-size: 95%; width: 90%; {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:10}}|width:100%;}}" ! colspan="2" style="background-color: #78C5E3; color: white; text-align: center;" | '''Río Breogán 2022−2023 (ACB)''' |- style="background-color: #36344A;color: #78C5E3; text-align: center;" ! '''Xogadores''' !! '''Adestradores''' |- | valign="top" | {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:10}} }} {| class="sortable" style="background:transparent; margin:0px; width:100%;" ! Pos. !! # !! Nac. !! Nome !! Altura !! Peso !! Procedencia <!-- lista de xogadores --> {{player3|num=17|nat={{SRBb}}|first=Marko|last=Luković|pos=PF|m=2.07|kgs=92|from=[[KK Split]] <small>(2021)</small>}} {{player3|num=23|nat={{GALb}}|first=Erik|last=Quintela|pos=PG|m=1.86|kgs=74|from=[[CB Bahía San Agustín|B the travel brand Palma]] <small>(2020)</small>}} {{player3|num=42|nat={{GALb}}|first=Sergi|last=Quintela|pos=SG|m=1.85|kgs=84|from=[[Xuven Cambados]] <small>(2016)</small>}} {{player3|num=|nat={{ESPb}}|first=Víctor|last=Arteaga|pos=C|m=2.13|kgs=109|from=[[MoraBanc Andorra]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{USAb}}{{KOSb}}|first=Scott|last=Bamforth|pos=SG|m=1.88|kgs=86|from=[[Le Mans Sarthe Basket]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{ESPb}}|first=Sergi|last=García|pos=PG|m=1.93|kgs=82|from=[[CB Gran Canaria|Gran Canaria]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{USAb}}|first=Ethan|last=Happ|pos=C|m=2.08|kgs=108|from=[[MHP Riesen Ludwigsburg]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{DEUb}}|first=Justus|last=Hollatz|pos=PG|m=1.91|kgs=82|from=[[Hamburg Towers]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{SRBb}}|first=Stefan|last=Momirov|pos=SF|m=1.98|kgs=87|from=[[Kolossos Rodou]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{HRVb}}|first=Toni|last=Nakić|pos=SF|m=2.00|kgs=89|from=[[Cibona Zagreb]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{SRBb}}|first=Nemanja|last=Nenadić|pos=SF|m=1.97|kgs=88|from=[[Zastal Zielona Góra]] <small>(2022)</small>}} <!-- fin lista de xogadores --> {{FIBA roster footer | head_coach = : {{player||{{HRVb}}|[[Veljko Mršić]]}} | asst_coach = : {{player||{{GALb}}|[[Javier Muñoz]]}} | team_man = : {{player||{{GALb}}|[[Tito Díaz]]}} | roster_url = http://www.cbbreogan.com/equipo | transaction_url = | accessdate = [[2 de agosto|02−08]]−[[2022]] }}<noinclude>[[Categoría:Cadros de xogadores do Breogán]]</noinclude> lpgvyqdon5d0mwxf2jzg8utacmqy7bk 0 445446 6149359 6032350 2022-08-03T10:44:36Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = AgustaWestland AW139 | imaxe = Italian Helicopter HH139, Trident Juncture 15 (cropped).jpg | pé de foto = HH-139 da Forza Aérea de Italia | tipo = | fabricante = [[AgustaWestland]] | deseñador = | primeiro voo = [[3 de febreiro]] de [[2001]] | introducido = [[2003]] | retirado = | estado = | usuario = | produción = 2001-presente | unidades construídas = unhas 900<ref>{{Cita web|url=http://www.leonardocompany.com/-/aw139-pakistan-elicottero-soccorso-condizioni-ambientali|title=Nuovo contratto per elicotteri AW139 con il Pakistan per il rinnovo della flotta elicotteristica del paese|publisher=Leonardo|accessdate=22 de outubro de 2018}}</ref> | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''AgustaWestland AW139''' é un [[helicóptero]] mediano de 15 asentos e dous motores desenvolvido e fabricado principalmente por [[AgustaWestland]]. Está comercializado para diferentes roles, como transporte VIP/corporativo, transporte para plataformas petrolíferas, loita contra incendios, policía, busca e rescate, servizos médicos, socorro en casos de desastres e patrulla marítima. Ademais das propias fábricas de AgustaWestland en [[Italia]] e os [[Estados Unidos]], o AW139 é producido en [[Rusia]] por [[HeliVert]], unha empresa conxunta entre AgustaWestland e [[Russian Helicopters]].<ref>{{Cita web|url=https://www.helivert.aero/en/about/|title=About|publisher=HeliVert|accessdate=22 de outubro de 2018}}</ref> Orixinalmente o AW139 foi deseñado e desenvolvido conxuntamente entre [[Agusta]] e [[Bell Helicopter]] e comercializado como o '''Agusta-Bell AB139''', recibindo o nome AW139 cando Bell retirouse do proxecto. Dende a súa entrada en servizo en [[2003]], o AW139 converteuse nun dos produtos máis influentes de AgustaWestland; posteriormente desenvolvéronse dúas versións alongadas, o militar [[AgustaWestland AW149|AW149]] e o civil [[AgustaWestland AW189|AW189]]. == Desenvolvemento == === Orixe === [[Imaxe:EC-LIS AW139 Salvamento Marítimo SCQ.jpg|miniatura|250px|AW139 de Salvamento Marítimo no aeroporto de Santiago]] No ano [[1997]] o fabricante italiano de helicópteros [[Agusta]] lanzou un programa para desenvolver un substituto para a [[familia Bell Huey]] (que fora fabricada en gran número por [[Bell Helicopter]] e baixo licenza por Agusta), cun mercado potencial duns 900 aparellos. En [[1998]] Bell e Agusta chegaron a un acordo establecendo a empresa conxunta Bell/Agusta Aerospace Company (BAAC) para desenvolver dous aparellos: un helicóptero convencional e un [[tiltrotor]]. Eses proxectos convertéronse nos Bell/Agusta AB139 e [[AgustaWestland AW609|Bell/Agusta BA609]] respectivamente.<ref>Niccoli 2001, p. 158</ref> Bell sería o principal socio para o desenvolvemento do BA609 mentres que Agusta o sería para o AB139.<ref name="Filling The Market Gap" /> O [[26 de setembro]] de [[2000]] [[Bristow Helicopters]] realizou o primeiro pedido para o modelo. A primeira unidade de preprodución voou o [[3 de febreiro]] de [[2001]] en [[Vergiate]], [[Italia]],<ref>Jackson 2003, p. 227</ref><ref>Niccoli 2001, p. 163</ref> con dous AW139 máis tamén participando nas probas de voo.<ref name="Helicopter Magazine">{{Cita web|url=http://www.helicomag.com/2012/06/14/aw139-setting-the-standard-in-its-category/|title=AW139, setting the standard in its category|publisher=Helicopter Magazine|accessdate=23 de outubro de 2018|data-arquivo=07 de abril de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140407082530/http://www.helicomag.com/2012/06/14/aw139-setting-the-standard-in-its-category/|url-morta=unfit}}</ref> O primeiro AW139 de produción realizou o seu primeiro voo o [[24 de xuño]] de [[2002]].<ref>Jackson 2003, p. 31</ref> A certificación europea a [[JAA]] recibíuse en xuño de [[2003]] e a certificación da [[FAA]] estadounidense chegou en decembro de [[2004]]. En maio de [[2005]] o AW139 tiña máis de 100 pedidos de todo o mundo.<ref name="Filling The Market Gap">{{Cita web|url=https://www.rotorandwing.com/2005/05/01/the-ab139-filling-the-market-gap/#.Us2-K02YamR|title=The AB139: Filling The Market Gap|publisher=Rotor & Wing|accessdate=23 de outubro de 2018}}</ref> Nos [[Estados Unidos]] o modelo foi comercializado coa designación US139, e entrou na competición do Exército estadounidense para a busca dun helicóptero utilitario lixeiro. Un dos mercados clave para o AW139 foi a industria do gas e o petróleo que requiría helicópteros de maior resistencia para operacións mar adentro.<ref>{{Cita web|url=https://www.rotorandwing.com/2007/08/01/40-years-retrospective-its-been-a-wild-ride/|title=40 Years Retrospective: It’s Been a Wild Ride|publisher=Rotor & Wing|accessdate=23 de outubro de 2018}}</ref> En [[2005]] [[AgustaWestland]] mercou o 25% da participación de Bell no programa e todos os seus dereitos sobre o AW139 por 95 millóns de dólares.<ref>{{Cita web|url=https://www.highbeam.com/doc/1G1-159926447.html|title=The Will To Survive|publisher=Rotor & Wing|accessdate=23 de outubro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181023234251/https://www.highbeam.com/doc/1G1-159926447.html|dataarquivo=23 de outubro de 2018|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.aero-news.net/index.cfm?do=main.textpost&id=b34973aa-ae61-45c9-bae9-fcdedd059356|title=Bell Helicopter Sells Interest In AB139 Joint Venture|publisher=Aero News Network|accessdate=23 de outubro de 2018}}</ref> En abril de [[2008]] AgustaWestland revelou que estaba en proceso de certificar un incremento do peso bruto máximo no AW139 ata os 6 800&nbsp;kg para competir mellor nos mercados de longo alcance servido por helicópteros como o [[Sikorsky S-92]] e o [[Eurocopter EC225]].<ref>{{Cita web|url=https://www.rotorandwing.com/2008/04/01/rotorcraft-report-agustawestland-bolsters-aw139-racks-up-orders/#.Uz18Fk1OWmQ|title=AgustaWestland Bolsters AW139, Racks Up Orders|publisher=Rotor & Wing|accessdate=23 de outubro de 2018}}</ref> En 2007 estableceuse unha segunda liña de produción na planta de AgustaWestland Aerospace en [[Filadelfia]];<ref name="PAS">{{Cita web|url=https://www.shephardmedia.com/news/rotorhub/pas-2011-aw139-has-changed-agustawestlan/|title=AW139 has 'changed' AgustaWestland's behaviour|publisher=Shephard|accessdate=23 de outubro de 2018}}</ref> esta planta fabricou o seu 200 AW139 en setembro de [[2014]], momento no que se agardaba que esas instalacións producisen 40 unidades por ano nun futuro próximo. En 2011 AgustaWestland estaba producindo 90 AW139 por ano; o 9,5% dos beneficios totais da compañía en 2010 procederon dese modelo.<ref name="PAS" /> En 2013 vendéranse un total de 720 AW139 a uns 200 operadores de 60 países. === Desenvolvemento posterior === [[Imaxe:SE-JRI AW139 Sjöfartsverket VBY.jpg|miniatura|250px|AW139 de busca e rescate no aeroporto de Visby]] En 2011 AgustaWestland revelou unha variante militar, o AW139M. Esta promocionouse no mercado estadounidense, presentándose tamén ao programa da [[USAF]] Common Vertical Lift Support. O AW139M está equipado cun infravermello de alta definición, un sistema de autoprotección, un tren de aterraxe pesado, e ten sinaturas acústicas e térmicas baixas. Unha parte significativa do seu equipamento procede de fabricantes estadounidenses. Entre as opcións ofrecidas inclúense soportes externos para varios tipos de armas, asentos blindados, tanques de combustible autoselados, e un sistema completo de protección contra o xeo para operacións todo-tempo.<ref name="Upward trend">{{Cita web|url=https://www.verticalmag.com/features/upward-trend/#.U0AkuU1OWmQ|title=Upward trend|publisher=Vertical|accessdate=23 de outubro de 2018}}</ref> O AW139 serve como a base para unha estratexia comercial máis ampla de AgustaWestland, coa intención de producir unha familia estandarizada de helicópteros con características comúns de deseño. O intercambio de compoñentes e das filosofías de deseño teñen por obxectivo simplificar o mantemento e adestramento para os operadores, ademais de reducir os custos de produción. O AW139 foi o primeiro deste grupo, e en 2014 uníronselle os máis grandes AW149 e AW189, destinados a clientes militares e civís respectivamente. Preténdese que os avances realizados no desenvolvemento de novos modelos sexan transferibles aos membros da familia xa existentes, abaratando os custos de futuras melloras para o AW139.<ref name="PAS" /><ref name="Upward trend" /> En xuño de [[2010]] anunciouse que AgustaWestland e [[Rostvertol]] construirían unha fábrica en [[Tomilino]], na rexión de [[Moscova]], onde se agardaba comezar a fabricar o AW139 en [[2012]]. [[HeliVert]], unha empresa conxunta entre AgustaWestland e Rostvertol, comezou a produción doméstica do AW139 en 2012 planeando fabricar entre 15 e 20 aparellos por ano. O primeiro AW139 montado en [[Rusia]] realizou o seu primeiro voo en decembro dese ano.<ref>{{Cita web|url=https://www.verticalmag.com/press-releases/exclasesrussiabuysthreecorporateaw139sfromhelivert/|title=Exclases Russia buys three corporate AW139s from HeliVert|publisher=Vertical|accessdate=24 de outubro de 2018}}</ref> En xaneiro de [[2013]] o Ministerio de Defensa ruso informou de que estaba considerando realizar un pedido por sete AW139.<ref>{{Cita web|url=https://sputniknews.com/business/20130128179086046-Russia-to-Buy-7-AW139-Helicopters/|title=Russia to Buy 7 AW139 Helicopters|publisher=Sputnik|accessdate=24 de outubro de 2018}}</ref> En [[2015]] AgustaWestland desvelou unha variante do AW139 con maior peso, permitindo un alcance de 305&nbsp;km con 12 pasaxeiros; os AW139 existintes poden modificarse para esta nova versión. A célula máis pesada reduce o seu rendemento en ambientes cálidos e de gran altitude.<ref>{{Cita web|url=https://www.shephardmedia.com/news/rotorhub/heli-expo-2015-agustawestland-unveils-heavier-aw13/|title=AgustaWestland unveils heavier AW139|publisher=Shephard|accessdate=24 de outubro de 2018}}</ref> En novembro dese ano AgustaWestland realizou unha proba de funcionamento en seco (sen aceite) de 60 minutos da caixa de cambios principal dun AW139, 30 minutos máis que outro helicóptero da época.<ref>{{Cita web|url=https://www.verticalmag.com/press-releases/agustawestlandsetsnewsafetybenchmarkforhelicoptergearboxes/|title=AgustaWestland sets new safety benchmark for helicopter gearboxes|publisher=Vertical|accessdate=24 de outubro de 2018}}</ref> == Variantes == ;AB139 :Aparello orixinal de produción de fabricación italiana. 54 unidades fabricadas.Italian-built production aircraft, 54 built.<ref name="EASA">{{Cita web|url=https://www.easa.europa.eu/sites/default/files/dfu/EASA-TCDS-R.006_Agusta_AB139_and_AW139-15-23012012.pdf|title=Type Certificate Data Sheet: AB139-AW139|publisher=EASA|accessdate=28 de outubro de 2018}}</ref> ;AW139 :Cambio de designación dende o 55º aparello. Construídos en [[Italia]].<ref name="EASA" /> ;AW139 (configuración co morro longo) :Variante co morro longo que incrementaba o espazo para a [[aviónica]]. Fabricada en Italia e nos [[Estados Unidos]].<ref name="EASA" /> ;AW139M :Variante militarizada capaz de levar varias cargas de armamento.<ref>{{Cita web|url=http://www.agustawestland.com/product/aw139m|title=AW139M|publisher=AgustaWestland|accessdate=28 de outubro de 2018|data-arquivo=19 de abril de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120419152949/http://www.agustawestland.com/product/aw139m|url-morta=unfit}}</ref> ;HH-139A :Designación da [[Forza Aérea de Italia]] para dez AW139 con configuración de busca e rescate. ;VH-139A :Designación da Forza Aérea de Italia para dous AW139 con configuración VIP.<ref>{{Cita web|url=https://www.aviationsmilitaires.net/v2/base/view/Variant/9327.html|title=AgustaWestland VH-139A|publisher=Aviations Militaires|accessdate=28 de outubro de 2018}}</ref> ;Boeing MH-139 :Variante militar baseada no AW139 de construción estadounidense.<ref>{{Cita web|url=http://www.boeing.com/defense/mh-139/index.page|title=MH-139|publisher=Boeing|accessdate=28 de outubro de 2018|data-arquivo=23 de setembro de 2017|url-arquivo=https://archive.fo/20170923110911/http://www.boeing.com/defense/mh-139/index.page|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.defensenews.com/air/2017/09/18/boeing-submits-bid-to-replace-the-air-forces-huey-helicopters/|title=Boeing submits bid to replace the Air Force's Huey helicopters|publisher=Defense News|accessdate=28 de outubro de 2018|data-arquivo=18 de setembro de 2017|url-arquivo=https://archive.fo/20170918162950/https://www.defensenews.com/air/2017/09/18/boeing-submits-bid-to-replace-the-air-forces-huey-helicopters/|url-morta=unfit}}</ref> Para substituír a frota de UH-1N da USAF. Os primeiros catro helicópteros entregaranse en 2021.<ref>{{Cita web|url=http://www.thedrive.com/the-war-zone/23803/dark-horse-contender-boeing-snags-air-force-deal-to-replace-aging-uh-1n-hueys-with-mh-139|title=Dark Horse Contender Boeing Snags Air Force Deal To Replace Aging UH-1N Hueys With MH-139|publisher=The Drive|accessdate=28 de outubro de 2018}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.defensenews.com/breaking-news/2018/09/24/the-air-force-picks-a-winner-for-its-huey-replacement-helicopter-contract/|title=The Air Force picks a winner for its Huey replacement helicopter contract|publisher=Defense News|accessdate=28 de outubro de 2018}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Bibliografía == * Jackson, Paul. ''Jane's All The World's Aircraft 2003–2004''. Coulsdon, UK: Jane's Defence Data, 2003. {{ISBN|0-7106-2537-5}}. * Niccoli, Riccardo. "The Bell Agusta AB 139". ''[[Air International]]'', setembro de 2001, Vol 61 No 3. ISSN 0306-5634. pp.&nbsp;158–163. [[Categoría:Helicópteros]] [[Categoría:Aeronaves de AgustaWestland]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2001]] 9376vw07fo7b2b87ij0307mw6sfnjyr 0 445726 6149398 6092906 2022-08-03T10:58:30Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Compañía | nome_compañía = Airbus Helicopters | fondo = | letra = | logo_compañía = Airbus Logo 2017.svg | pé = | imaxe = | pé_imaxe = | tipo_compañía = división | fundación = [[1992]] | matriz = [[Airbus]] | localización = [[Marignane]] {{FRAb}} | fundador = | persoas_clave = | industria = aeroespacial | produtos = helicópteros | beneficio = | beneficio_operativo = | beneficio_neto = | núm_empregados = 23 000 | páxina_web = [https://www.airbus.com/helicopters.html airbus.com] | notas = }} '''Airbus Helicopters SAS''' (anteriormente '''Eurocopter Group''') é a división de fabricación de [[helicóptero]]s de [[Airbus]]. É a compañía máis grande da industria en termos ingresos e helicópteros de turbina entregados. A súa sede atópase no [[aeroporto de Marsella Provenza]], en [[Marignane]], [[Francia]], preto de [[Marsella]]. As súas principais instalacións atópanse en Marignane e en [[Donauwörth]], [[Alemaña]], con plantas de produción adicionais no [[Brasil]] ([[Helibras]]), [[Australia]], [[España]] e os [[Estados Unidos]]. A compañía foi renomeada Airbus Helicopters o [[2 de xaneiro]] de [[2014]].<ref>{{Cita web|url=http://www.airbus-group.com/airbusgroup/int/en/our-company/What-we-do/airbus-helicopters.html|title=Airbus Helicopters|publisher=Airbus Group|accessdate=25 de outubro de 2018|data-arquivo=02 de xaneiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140102190746/http://www.airbus-group.com/airbusgroup/int/en/our-company/What-we-do/airbus-helicopters.html|url-morta=unfit}}</ref> == Historia == Airbus Helicopters formouse en [[1992]] como '''Eurocopter Group''' a través da fusión das divisións de helicópteros de [[Aérospatiale]] e [[DASA]]. A herdanza da compañía remóntase a [[Louis Blériot]] e [[Lioré et Olivier]] en [[Francia]] e a [[Messerschmitt]] e [[Focke-Wulf]] en [[Alemaña]].<ref>{{Cita web|título=Helicopters history|url=https://www.airbus.com/company/history/helicopters-history.html|páxina-web=Airbus|data-acceso=2020-12-06|lingua=en}}</ref> Airbus Helicopters e as compañías predecesoras estableceran unha gran cantidade de fitos na industria dos helicópteos, como o primeiro helicóptero de produción cun [[turboeixo]] (o [[Aérospatiale Alouette II]] de 1955); a introdución do rotor de cola [[Fenestron]] (no [[Aérospatiale Gazelle|Gazelle]] de 1968); o primeiro helicóptero certificado para voos completos en condicións de xeo (o [[Eurocopter AS332 Super Puma|AS332 Super Puma]] en 1984); o primeiro helicóptero de produción cun sistema de control [[fly-by-wire]] (o [[NHIndustries NH90]]); o primeiro helicóptero en usar un control primario [[Fly-by-wire|fly-by-light]] (un banco de probas [[Eurocopter EC135|EC135]] en 2003); e a primeira aterraxe dun helicóptero no [[Everest]] (conseguido por un [[Eurocopter AS350 Écureuil|AS350]] B3 en 2005).<ref>{{Cita web|título=First Helicopter Landing on Everest's Summit|url=http://www.nationalgeographic.com/adventure/0509/whats_new/helicopter_everest.html|páxina-web=National Geographic|data=2009-08-02|data-acceso=2020-12-06|data-arquivo=02 de agosto de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090802071837/http://www.nationalgeographic.com/adventure/0509/whats_new/helicopter_everest.html|url-morta=unfit}}</ref> Como consecuencia da fusión dos anteriores participantes de Airbus Helicopters en 2000, a firma no presente é unha filial propiedade na súa totalidade de Airbus. A creación do que entón foi chamado [[EADS]] en 2000 tamén incorporaba á española [[Construcciones Aeronáuticas SA|CASA]], que tamén tiña unha historia relacionada cos helicópteros que se remontaba aos tempos de [[Talleres Loring]], e incluía a montaxe local do [[MBB Bo 105|Bo105]]. No presente Airbus Helicopters ten catro fábricas principais en Europa ([[Marignane]] e [[La Courneuve]] en [[Francia]], e [[Donauwörth]] e [[Kassel]] en [[Alemaña]]), e outras 32 de filiais e participantes en todo o mundo, como as de [[Brisbane]] en [[Australia]], [[Albacete]] en [[España]] e [[Grand Prairie]] nos [[Estados Unidos]].<ref>{{Cita web|título=Network's interactive map - Airbus Helicopters|url=http://www.airbushelicopters.com/site/en/ref/Airbus-Helicopter-Network-on-interactive-map_1290.html|páxina-web=web.archive.org|data=2014-01-15|data-acceso=2020-12-06|data-arquivo=15 de xaneiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140115052008/http://www.airbushelicopters.com/site/en/ref/Airbus-Helicopter-Network-on-interactive-map_1290.html|url-morta=unfit}}</ref> Dende aproximadamente 2006 Eurocopter estivo involucrado no proxecto do proposto Futuro Helicóptero de Transporte Paneuropeo.<ref>{{Cita web|título=Rüstung: EU beschließt Bau von Helikopter|url=https://www.handelsblatt.com/politik/international/ruestung-eu-beschliesst-bau-von-helikopter/3180012.html|páxina-web=www.handelsblatt.com|data-acceso=2020-12-06|lingua=de}}</ref> En 2014 había máis de 12 000 aparellos de Airbus Helicopters en servizo con máis de 3 000 clientes de 150 países.<ref>{{Cita web|título=Who We Are - Airbus Helicopters|url=http://www.airbushelicopters.com/site/en/ref/Who-We-Are_23-2.html|páxina-web=web.archive.org|data=2014-01-14|data-acceso=2020-12-06|data-arquivo=14 de xaneiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140114054045/http://www.airbushelicopters.com/site/en/ref/Who-We-Are_23-2.html|url-morta=unfit}}</ref> No ano 2019 Airbus Helicopters obtivo 369 pedidos de 161 clientes en 51 países e entregou 332 aparellos, conseguindo o 54% do mercado de halicópteros en todo o mundo.<ref>{{Cita web|título=Airbus Helicopters maintains global market leader position in 2019|url=https://www.airbus.com/newsroom/press-releases/en/2020/02/airbus-helicopters-maintains-global-market-leader-position-in-2019.html|páxina-web=Airbus|data-acceso=2020-12-06|lingua=en}}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.airbus.com/helicopters.html Páxina da compañía] {{Airbus}} [[Categoría:Airbus]] j0qjsalnic3l2i2ksvsjqmmoe5ufl28 0 446103 6148829 5885221 2022-08-02T21:16:41Z 2A01:C50F:4C41:9200:8E9:D87C:6A63:9695 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|11|38|N|08|03|05|W|display=title}} {{Outros homónimos|Vidal}} {{Lugar |nome = Vilavidal |imaxe = |lenda = |parroquia = Santo André de Penosiños |concello =Ramirás |ano = 2020 |poboación = 127 }} '''Vilavidal''' é un lugar da [[parroquia civil|parroquia]] de [[Santo André de Penosiños, Ramirás|Santo André de Penosiños]], no concello [[provincia de Ourense|ourensán]] de [[Ramirás]], na [[comarca da Terra de Celanova]]. Segundo o [[Instituto Nacional de Estadística|INE]],<ref>{{Cita web|url=https://www.ine.es/nomen2/inicio_r.do|título=Instituto Nacional de Estadística|editorial=|data-acceso=4 de outubro de 2021|data-arquivo=30 de decembro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20201230124345/https://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002001&ruta=nomenclator%2Fnomenclator.jsp|url-morta=yes}}</ref> en [[2020]] tiña 127 habitantes (62 [[home]]s e 65 [[muller]]es). ==Historia== A vila foi creada en 1918, ao pé da estrada que unía [[Celanova]] con [[Cortegada]] (antiga [[C-531]] de [[Xinzo de Limia]] a [[Vilagarcía de Arousa]]). A primeira casa foi construída polos irmáns Cristalina e Victoriano Vidal, que puxeron unha tenda. A vila chegou a ter 46 vivendas e case 300 habitantes<ref>{{cita novas|url=http://www.laregion.es/articulo/celanova/vilavidal-celebro-100-anos-existencia/20181028080126832207.html|título=Vilavidal celebró sus 100 años de existencia|xornal=La Región|data=28 de outubro de 2018|autor= |lingua=es}}</ref>. == Lugares e parroquias == === Lugares de Santo André de Penosiños === {{Lp Santo André de Penosiños}} === Parroquias de Ramirás === {{Ramirás}} == Notas == {{Listaref}} [[Categoría:Lugares de Ramirás]] oykbqh83bzssezw98lklbe21da319bv 0 446148 6148940 6147850 2022-08-03T00:17:05Z Jembot 33958 Bot: Actualizando datos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Www.wikipedia.org screenshot 2018.png|miniatura|Pantalla do portal de Wikipedia amosando as diferentes linguas clasificadas por número de artigos.|367x367px]] [[Wikipedia]] é unha enciclopedia en liña baseada nun [[wiki]] [[Multilingüismo|multilingüe]] e de [[contido libre]] editado e mantido por unha comunidade de editores, a cal comezou o 15 de xaneiro de 2001 coa [[Wikipedia en inglés|versión en lingua inglesa]]. Pouco despois, creáronse edicións en linguas diferentes do inglés: as edicións en [[Wikipedia en alemán|alemán]] e o [[Wikipedia en catalán|catalán]] foron creadas o 16 de marzo,<ref>{{Cite mailing list|url=https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikipedia-l/2001-March/000048.html|title=Alternative language wikipedias |date=16 de marzo de 2001 |mailing-list=Wikipedia-L|last=Wales|first=Jimmy|access-date=21 de decembro de 2020 |archive-date=20 de xuño de 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140620120728/http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikipedia-l/2001-March/000048.html|urlmorta=non}}</ref> a edición en [[Wikipedia en francés|francés]] o 23 de marzo,<ref>{{Cite web|last=Noisette|first=Thierry|date=24 de setembro de 2010 |title=Wikipédia en français dépasse le million d'articles|trans-title=French Wikipedia exceeds one million articles|url=https://www.zdnet.fr/blogs/l-esprit-libre/wikipedia-en-francais-depasse-le-million-d-articles-39754828.htm|urlmorta=non|archive-url=https://web.archive.org/web/20161107220853/http://www.zdnet.fr/actualites/wikipedia-en-francais-depasse-le-million-d-articles-39754828.htm|archive-date=7 de novembro de 2016|access-date=21 de decembro de 2020 |website=[[ZDNet]] France|publisher=[[Red Ventures]]|language=fr|quote=Wikipédia, l'encyclopédie collaborative libre, fêtera ses dix ans en janvier 2011, et a débuté le 23 mars 2001 en version française, mais dès ce jeudi 23 septembre, à neuf ans et demi exactement, la Wikipédia francophone a enregistré officiellement le cap du million d'articles.}}</ref> e a [[Wikipedia en sueco|sueca]] creouse o 23 de maio.<ref>{{Cite web|title=History of HomePage|url=http://sv.wikipedia.com/wiki.cgi?action=history&id=HomePage|urlmorta=si|archive-url=https://web.archive.org/web/20010608192645/http://sv.wikipedia.com/wiki.cgi?action=history&id=HomePage|archive-date=8 de outubro de 2001 |access-date=21 de decembro de 2020 |website=[[Wikipedia en sueco]]}}</ref> == Táboa == Esta é unha táboa con todas as '''[[Wikipedia]]s''', presentables en orde decrecente de páxinas de contido ou outros ordenamentos.<ref name="pdc">As páxinas de contido son as páxinas pertencentes ós [[Axuda:Espazo de nomes|espazos de nomes]] que cada comunidade considera que constitúen a propia enciclopedia —a máis do principal ou de artigos, nalgunhas edicións engádense outros complementarios, como os anexos da Wikipedia en español—, e que a máis non son redireccións e conteñen ao menos unha ligazón interna.</ref> Os datos actualízanse de xeito automático a diario. {| class="wikitable sortable col2izq col3izq col4izq" style="text-align:right;" |- style="font-size: 85%" ! !! Lingua !! lingua (local) !! {{abreviatura|Cód.|Código segundo ISO 639-1}}<ref>A dirección ([[Localizador uniforme de recursos|URL]]) de cada Wikipedia ten a estrutura <code>http(s)://'''xx'''.wikipedia.org/wiki/</code>, onde '''xx''' é a identificación da lingua desa Wikipedia, segundo o código de letras da norma [[ISO 639]]-1. Para as linguas que non teñen representación nese código, úsase un de tres letras, de [[ISO 639]]-2. En casos excepcionais non cubertos polo ISO, adóptase un código propio.</ref> ! {{abreviatura|P. de cont.|Páxinas de contido}}<ref name="pdc" /> !! Páxinas !! Edicións !! {{abreviatura|Admins.|Administradores}} !! Usuarios !! {{abreviatura|U. activos|Usuarios activos}}<ref>Considéranse activos ós usuarios que realizaron algunha acción no proxecto nos últimos 30 días.</ref> !! Ficheiros !! {{abreviatura|Prof.|Profundidade}}<ref>A profundidade é unha estima da actividade nunha Wikipedia que amosa con que frecuencia se poñen ó día as páxinas de contido. Profundidades meirandes que 200 ou menores que 10 poden descartarse por irrelevantes. <center><math>Profundidade=\frac{Edici\acute{o}ns}{P\acute{a}xinas}\cdot \left( \frac{P\acute{a}xinas - Artigos}{Artigos} \right)^{2}</math></center></ref> |- | <span id="en">1</span> | [[Lingua inglesa|Inglés]] | English | [[:en:|en]] | [[:en:Special:Statistics|6&nbsp;559&nbsp;609]] | [[:en:Special:Statistics|56&nbsp;661&nbsp;622]] | [[:en:Special:Statistics|1&nbsp;107&nbsp;111&nbsp;004]] | [[:en:Special:ListUsers/sysop|1030]] | [[:en:Special:ListUsers|44&nbsp;236&nbsp;009]] | [[:en:Special:ActiveUsers|113&nbsp;804]] | [[:en:Special:ListFiles|896&nbsp;771]] | 1139 |- | <span id="ceb">2</span> | [[Lingua cebuana|Cebuano]] | Sinugboanong | [[:ceb:|ceb]] | [[:ceb:Special:Statistics|6&nbsp;125&nbsp;864]] | [[:ceb:Special:Statistics|11&nbsp;232&nbsp;159]] | [[:ceb:Special:Statistics|34&nbsp;881&nbsp;599]] | [[:ceb:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:ceb:Special:ListUsers|92&nbsp;950]] | [[:ceb:Special:ActiveUsers|193]] | [[:ceb:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | <span id="de">3</span> | [[Lingua alemá|Alemán]] | Deutsch | [[:de:|de]] | [[:de:Special:Statistics|2&nbsp;712&nbsp;236]] | [[:de:Special:Statistics|7&nbsp;490&nbsp;162]] | [[:de:Special:Statistics|223&nbsp;527&nbsp;321]] | [[:de:Special:ListUsers/sysop|191]] | [[:de:Special:ListUsers|3&nbsp;969&nbsp;724]] | [[:de:Special:ActiveUsers|17&nbsp;017]] | [[:de:Special:ListFiles|128&nbsp;760]] | 92 |- | <span id="sv">4</span> | [[Lingua sueca|Sueco]] | Svenska | [[:sv:|sv]] | [[:sv:Special:Statistics|2&nbsp;551&nbsp;943]] | [[:sv:Special:Statistics|6&nbsp;117&nbsp;496]] | [[:sv:Special:Statistics|50&nbsp;908&nbsp;913]] | [[:sv:Special:ListUsers/sysop|66]] | [[:sv:Special:ListUsers|830&nbsp;177]] | [[:sv:Special:ActiveUsers|1894]] | [[:sv:Special:ListFiles|0]] | 16 |- | <span id="fr">5</span> | [[Lingua francesa|Francés]] | Français | [[:fr:|fr]] | [[:fr:Special:Statistics|2&nbsp;442&nbsp;319]] | [[:fr:Special:Statistics|12&nbsp;131&nbsp;462]] | [[:fr:Special:Statistics|195&nbsp;336&nbsp;664]] | [[:fr:Special:ListUsers/sysop|159]] | [[:fr:Special:ListUsers|4&nbsp;435&nbsp;137]] | [[:fr:Special:ActiveUsers|16&nbsp;565]] | [[:fr:Special:ListFiles|69&nbsp;024]] | 253 |- | <span id="nl">6</span> | [[Lingua neerlandesa|Neerlandés]] | Nederlands | [[:nl:|nl]] | [[:nl:Special:Statistics|2&nbsp;096&nbsp;918]] | [[:nl:Special:Statistics|4&nbsp;463&nbsp;367]] | [[:nl:Special:Statistics|62&nbsp;387&nbsp;103]] | [[:nl:Special:ListUsers/sysop|36]] | [[:nl:Special:ListUsers|1&nbsp;222&nbsp;176]] | [[:nl:Special:ActiveUsers|3450]] | [[:nl:Special:ListFiles|20]] | 17 |- | <span id="ru">7</span> | [[Lingua rusa|Ruso]] | Русский | [[:ru:|ru]] | [[:ru:Special:Statistics|1&nbsp;841&nbsp;854]] | [[:ru:Special:Statistics|7&nbsp;427&nbsp;985]] | [[:ru:Special:Statistics|124&nbsp;209&nbsp;470]] | [[:ru:Special:ListUsers/sysop|77]] | [[:ru:Special:ListUsers|3&nbsp;224&nbsp;827]] | [[:ru:Special:ActiveUsers|10&nbsp;560]] | [[:ru:Special:ListFiles|237&nbsp;628]] | 153 |- | <span id="es">8</span> | [[Lingua castelá|Castelán]] | Español | [[:es:|es]] | [[:es:Special:Statistics|1&nbsp;792&nbsp;692]] | [[:es:Special:Statistics|7&nbsp;701&nbsp;907]] | [[:es:Special:Statistics|144&nbsp;684&nbsp;867]] | [[:es:Special:ListUsers/sysop|63]] | [[:es:Special:ListUsers|6&nbsp;605&nbsp;672]] | [[:es:Special:ActiveUsers|13&nbsp;270]] | [[:es:Special:ListFiles|0]] | 204 |- | <span id="it">9</span> | [[Lingua italiana|Italiano]] | Italiano | [[:it:|it]] | [[:it:Special:Statistics|1&nbsp;765&nbsp;222]] | [[:it:Special:Statistics|7&nbsp;483&nbsp;343]] | [[:it:Special:Statistics|128&nbsp;351&nbsp;939]] | [[:it:Special:ListUsers/sysop|122]] | [[:it:Special:ListUsers|2&nbsp;278&nbsp;836]] | [[:it:Special:ActiveUsers|7490]] | [[:it:Special:ListFiles|139&nbsp;696]] | 179 |- | <span id="arz">10</span> | [[Árabe exipcio]] | مصرى (Maṣrī) | [[:arz:|arz]] | [[:arz:Special:Statistics|1&nbsp;596&nbsp;235]] | [[:arz:Special:Statistics|2&nbsp;008&nbsp;092]] | [[:arz:Special:Statistics|7&nbsp;112&nbsp;178]] | [[:arz:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:arz:Special:ListUsers|187&nbsp;592]] | [[:arz:Special:ActiveUsers|208]] | [[:arz:Special:ListFiles|1473]] | 0 |- | <span id="pl">11</span> | [[Lingua polaca|Polaco]] | Polski | [[:pl:|pl]] | [[:pl:Special:Statistics|1&nbsp;531&nbsp;015]] | [[:pl:Special:Statistics|3&nbsp;553&nbsp;349]] | [[:pl:Special:Statistics|67&nbsp;532&nbsp;057]] | [[:pl:Special:ListUsers/sysop|102]] | [[:pl:Special:ListUsers|1&nbsp;184&nbsp;251]] | [[:pl:Special:ActiveUsers|4075]] | [[:pl:Special:ListFiles|261]] | 33 |- | <span id="ja">12</span> | [[Lingua xaponesa|Xaponés]] | 日本語 | [[:ja:|ja]] | [[:ja:Special:Statistics|1&nbsp;336&nbsp;000]] | [[:ja:Special:Statistics|3&nbsp;949&nbsp;126]] | [[:ja:Special:Statistics|90&nbsp;590&nbsp;678]] | [[:ja:Special:ListUsers/sysop|40]] | [[:ja:Special:ListUsers|1&nbsp;962&nbsp;545]] | [[:ja:Special:ActiveUsers|14&nbsp;888]] | [[:ja:Special:ListFiles|32&nbsp;082]] | 87 |- | <span id="zh">13</span> | [[Lingua chinesa|Chinés]] | 中文 | [[:zh:|zh]] | [[:zh:Special:Statistics|1&nbsp;294&nbsp;207]] | [[:zh:Special:Statistics|7&nbsp;106&nbsp;624]] | [[:zh:Special:Statistics|72&nbsp;727&nbsp;745]] | [[:zh:Special:ListUsers/sysop|66]] | [[:zh:Special:ListUsers|3&nbsp;247&nbsp;714]] | [[:zh:Special:ActiveUsers|8827]] | [[:zh:Special:ListFiles|60&nbsp;547]] | 206 |- | <span id="vi">14</span> | [[Lingua_vietnamita|Vietnamita]] | Tiếng Việt | [[:vi:|vi]] | [[:vi:Special:Statistics|1&nbsp;274&nbsp;857]] | [[:vi:Special:Statistics|19&nbsp;372&nbsp;965]] | [[:vi:Special:Statistics|68&nbsp;874&nbsp;612]] | [[:vi:Special:ListUsers/sysop|20]] | [[:vi:Special:ListUsers|874&nbsp;978]] | [[:vi:Special:ActiveUsers|2054]] | [[:vi:Special:ListFiles|24&nbsp;478]] | 716 |- | <span id="war">15</span> | [[Lingua waray-waray|Waray-waray]] | Winaray | [[:war:|war]] | [[:war:Special:Statistics|1&nbsp;265&nbsp;918]] | [[:war:Special:Statistics|2&nbsp;881&nbsp;755]] | [[:war:Special:Statistics|6&nbsp;285&nbsp;333]] | [[:war:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:war:Special:ListUsers|52&nbsp;793]] | [[:war:Special:ActiveUsers|98]] | [[:war:Special:ListFiles|42]] | 3 |- | <span id="uk">16</span> | [[Lingua ucraína|Ucraíno]] | Українська | [[:uk:|uk]] | [[:uk:Special:Statistics|1&nbsp;181&nbsp;981]] | [[:uk:Special:Statistics|4&nbsp;107&nbsp;827]] | [[:uk:Special:Statistics|36&nbsp;649&nbsp;219]] | [[:uk:Special:ListUsers/sysop|49]] | [[:uk:Special:ListUsers|637&nbsp;079]] | [[:uk:Special:ActiveUsers|3196]] | [[:uk:Special:ListFiles|110&nbsp;443]] | 54 |- | <span id="ar">17</span> | [[Lingua árabe|Árabe]] | العربية | [[:ar:|ar]] | [[:ar:Special:Statistics|1&nbsp;180&nbsp;560]] | [[:ar:Special:Statistics|7&nbsp;793&nbsp;497]] | [[:ar:Special:Statistics|58&nbsp;790&nbsp;184]] | [[:ar:Special:ListUsers/sysop|26]] | [[:ar:Special:ListUsers|2&nbsp;284&nbsp;748]] | [[:ar:Special:ActiveUsers|4701]] | [[:ar:Special:ListFiles|49&nbsp;650]] | 236 |- | <span id="pt">18</span> | [[Lingua portuguesa|Portugués]] | Português | [[:pt:|pt]] | [[:pt:Special:Statistics|1&nbsp;094&nbsp;055]] | [[:pt:Special:Statistics|5&nbsp;395&nbsp;423]] | [[:pt:Special:Statistics|63&nbsp;943&nbsp;159]] | [[:pt:Special:ListUsers/sysop|56]] | [[:pt:Special:ListUsers|2&nbsp;786&nbsp;864]] | [[:pt:Special:ActiveUsers|8661]] | [[:pt:Special:ListFiles|58&nbsp;359]] | 183 |- | <span id="fa">19</span> | [[Lingua persa|Persa]] | فارسی | [[:fa:|fa]] | [[:fa:Special:Statistics|921&nbsp;852]] | [[:fa:Special:Statistics|5&nbsp;331&nbsp;792]] | [[:fa:Special:Statistics|35&nbsp;209&nbsp;001]] | [[:fa:Special:ListUsers/sysop|34]] | [[:fa:Special:ListUsers|1&nbsp;139&nbsp;104]] | [[:fa:Special:ActiveUsers|5185]] | [[:fa:Special:ListFiles|81&nbsp;638]] | 151 |- | <span id="ca">20</span> | [[Lingua catalá|Catalán]] | Català | [[:ca:|ca]] | [[:ca:Special:Statistics|705&nbsp;606]] | [[:ca:Special:Statistics|1&nbsp;761&nbsp;037]] | [[:ca:Special:Statistics|30&nbsp;454&nbsp;237]] | [[:ca:Special:ListUsers/sysop|30]] | [[:ca:Special:ListUsers|425&nbsp;076]] | [[:ca:Special:ActiveUsers|1002]] | [[:ca:Special:ListFiles|15&nbsp;490]] | 38 |- | <span id="sr">21</span> | [[Lingua serbia|Serbio]] | Српски / Srpski | [[:sr:|sr]] | [[:sr:Special:Statistics|661&nbsp;116]] | [[:sr:Special:Statistics|3&nbsp;982&nbsp;635]] | [[:sr:Special:Statistics|25&nbsp;103&nbsp;112]] | [[:sr:Special:ListUsers/sysop|18]] | [[:sr:Special:ListUsers|309&nbsp;892]] | [[:sr:Special:ActiveUsers|741]] | [[:sr:Special:ListFiles|36&nbsp;143]] | 159 |- | <span id="id">22</span> | [[Lingua indonesia|Indonesio]] | Bahasa Indonesia | [[:id:|id]] | [[:id:Special:Statistics|625&nbsp;821]] | [[:id:Special:Statistics|3&nbsp;287&nbsp;940]] | [[:id:Special:Statistics|21&nbsp;447&nbsp;520]] | [[:id:Special:ListUsers/sysop|41]] | [[:id:Special:ListUsers|1&nbsp;343&nbsp;107]] | [[:id:Special:ActiveUsers|3223]] | [[:id:Special:ListFiles|47&nbsp;397]] | 118 |- | <span id="ko">23</span> | [[Lingua coreana|Coreano]] | 한국어 | [[:ko:|ko]] | [[:ko:Special:Statistics|597&nbsp;862]] | [[:ko:Special:Statistics|2&nbsp;723&nbsp;154]] | [[:ko:Special:Statistics|33&nbsp;020&nbsp;186]] | [[:ko:Special:ListUsers/sysop|27]] | [[:ko:Special:ListUsers|746&nbsp;889]] | [[:ko:Special:ActiveUsers|1542]] | [[:ko:Special:ListFiles|12&nbsp;685]] | 153 |- | <span id="no">24</span> | [[Lingua norueguesa|Noruegués]] | Norsk (Bokmål) | [[:no:|no]] | [[:no:Special:Statistics|594&nbsp;831]] | [[:no:Special:Statistics|1&nbsp;696&nbsp;018]] | [[:no:Special:Statistics|22&nbsp;791&nbsp;665]] | [[:no:Special:ListUsers/sysop|40]] | [[:no:Special:ListUsers|557&nbsp;957]] | [[:no:Special:ActiveUsers|993]] | [[:no:Special:ListFiles|5]] | 46 |- | <span id="fi">25</span> | [[Lingua finesa|Finés]] | Suomi | [[:fi:|fi]] | [[:fi:Special:Statistics|535&nbsp;077]] | [[:fi:Special:Statistics|1&nbsp;406&nbsp;655]] | [[:fi:Special:Statistics|20&nbsp;624&nbsp;628]] | [[:fi:Special:ListUsers/sysop|30]] | [[:fi:Special:ListUsers|519&nbsp;493]] | [[:fi:Special:ActiveUsers|1538]] | [[:fi:Special:ListFiles|69&nbsp;544]] | 38 |- | <span id="hu">26</span> | [[Lingua húngara|Húngaro]] | Magyar | [[:hu:|hu]] | [[:hu:Special:Statistics|509&nbsp;198]] | [[:hu:Special:Statistics|1&nbsp;447&nbsp;061]] | [[:hu:Special:Statistics|25&nbsp;088&nbsp;643]] | [[:hu:Special:ListUsers/sysop|24]] | [[:hu:Special:ListUsers|509&nbsp;371]] | [[:hu:Special:ActiveUsers|1534]] | [[:hu:Special:ListFiles|8391]] | 58 |- | <span id="cs">27</span> | [[Lingua checa|Checo]] | Čeština | [[:cs:|cs]] | [[:cs:Special:Statistics|507&nbsp;624]] | [[:cs:Special:Statistics|1&nbsp;399&nbsp;020]] | [[:cs:Special:Statistics|21&nbsp;513&nbsp;893]] | [[:cs:Special:ListUsers/sysop|32]] | [[:cs:Special:ListUsers|584&nbsp;929]] | [[:cs:Special:ActiveUsers|2043]] | [[:cs:Special:ListFiles|1]] | 47 |- | <span id="tr">28</span> | [[Lingua turca|Turco]] | Türkçe | [[:tr:|tr]] | [[:tr:Special:Statistics|504&nbsp;277]] | [[:tr:Special:Statistics|2&nbsp;373&nbsp;507]] | [[:tr:Special:Statistics|28&nbsp;160&nbsp;003]] | [[:tr:Special:ListUsers/sysop|23]] | [[:tr:Special:ListUsers|1&nbsp;416&nbsp;228]] | [[:tr:Special:ActiveUsers|2963]] | [[:tr:Special:ListFiles|37&nbsp;448]] | 163 |- | <span id="ce">29</span> | [[Lingua chechena|Checheno]] | Нохчийн | [[:ce:|ce]] | [[:ce:Special:Statistics|479&nbsp;747]] | [[:ce:Special:Statistics|906&nbsp;389]] | [[:ce:Special:Statistics|8&nbsp;669&nbsp;038]] | [[:ce:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ce:Special:ListUsers|30&nbsp;611]] | [[:ce:Special:ActiveUsers|53]] | [[:ce:Special:ListFiles|315]] | 7 |- | <span id="sh">30</span> | [[Lingua serbocroata|Serbocroata]] | Srpskohrvatski | [[:sh:|sh]] | [[:sh:Special:Statistics|456&nbsp;821]] | [[:sh:Special:Statistics|4&nbsp;644&nbsp;161]] | [[:sh:Special:Statistics|41&nbsp;240&nbsp;463]] | [[:sh:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:sh:Special:ListUsers|175&nbsp;938]] | [[:sh:Special:ActiveUsers|170]] | [[:sh:Special:ListFiles|10&nbsp;240]] | 746 |- | <span id="ro">31</span> | [[Lingua romanesa|Romanés]] | Română | [[:ro:|ro]] | [[:ro:Special:Statistics|432&nbsp;352]] | [[:ro:Special:Statistics|2&nbsp;618&nbsp;594]] | [[:ro:Special:Statistics|14&nbsp;991&nbsp;260]] | [[:ro:Special:ListUsers/sysop|18]] | [[:ro:Special:ListUsers|590&nbsp;774]] | [[:ro:Special:ActiveUsers|856]] | [[:ro:Special:ListFiles|116&nbsp;412]] | 146 |- | <span id="zh-min-nan">32</span> | [[Lingua min nam|Min nam]] | Bân-lâm-gú | [[:zh-min-nan:|zh-min-nan]] | [[:zh-min-nan:Special:Statistics|431&nbsp;532]] | [[:zh-min-nan:Special:Statistics|1&nbsp;062&nbsp;817]] | [[:zh-min-nan:Special:Statistics|3&nbsp;129&nbsp;979]] | [[:zh-min-nan:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:zh-min-nan:Special:ListUsers|53&nbsp;792]] | [[:zh-min-nan:Special:ActiveUsers|85]] | [[:zh-min-nan:Special:ListFiles|362]] | 6 |- | <span id="tt">33</span> | [[Lingua tártara|Tártaro]] | Tatarça (Татарча) | [[:tt:|tt]] | [[:tt:Special:Statistics|417&nbsp;499]] | [[:tt:Special:Statistics|564&nbsp;516]] | [[:tt:Special:Statistics|3&nbsp;523&nbsp;212]] | [[:tt:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:tt:Special:ListUsers|42&nbsp;991]] | [[:tt:Special:ActiveUsers|82]] | [[:tt:Special:ListFiles|6078]] | 0 |- | <span id="eu">34</span> | [[Lingua éuscara|Éuscaro]] | Euskara | [[:eu:|eu]] | [[:eu:Special:Statistics|396&nbsp;684]] | [[:eu:Special:Statistics|823&nbsp;782]] | [[:eu:Special:Statistics|8&nbsp;987&nbsp;577]] | [[:eu:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:eu:Special:ListUsers|138&nbsp;338]] | [[:eu:Special:ActiveUsers|254]] | [[:eu:Special:ListFiles|0]] | 12 |- | <span id="ms">35</span> | [[Lingua malaia|Malaio]] | Bahasa Melayu | [[:ms:|ms]] | [[:ms:Special:Statistics|359&nbsp;575]] | [[:ms:Special:Statistics|1&nbsp;040&nbsp;998]] | [[:ms:Special:Statistics|5&nbsp;617&nbsp;838]] | [[:ms:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:ms:Special:ListUsers|297&nbsp;837]] | [[:ms:Special:ActiveUsers|531]] | [[:ms:Special:ListFiles|19&nbsp;612]] | 19 |- | <span id="eo">36</span> | [[Esperanto]] | Esperanto | [[:eo:|eo]] | [[:eo:Special:Statistics|322&nbsp;538]] | [[:eo:Special:Statistics|711&nbsp;915]] | [[:eo:Special:Statistics|7&nbsp;653&nbsp;836]] | [[:eo:Special:ListUsers/sysop|16]] | [[:eo:Special:ListUsers|199&nbsp;046]] | [[:eo:Special:ActiveUsers|307]] | [[:eo:Special:ListFiles|10&nbsp;894]] | 15 |- | <span id="he">37</span> | [[Lingua hebrea|Hebreo]] | עברית | [[:he:|he]] | [[:he:Special:Statistics|319&nbsp;870]] | [[:he:Special:Statistics|1&nbsp;337&nbsp;536]] | [[:he:Special:Statistics|34&nbsp;347&nbsp;644]] | [[:he:Special:ListUsers/sysop|32]] | [[:he:Special:ListUsers|993&nbsp;177]] | [[:he:Special:ActiveUsers|3176]] | [[:he:Special:ListFiles|73&nbsp;696]] | 259 |- | <span id="hy">38</span> | [[Lingua armenia|Armenio]] | Հայերեն | [[:hy:|hy]] | [[:hy:Special:Statistics|292&nbsp;910]] | [[:hy:Special:Statistics|987&nbsp;649]] | [[:hy:Special:Statistics|8&nbsp;470&nbsp;882]] | [[:hy:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:hy:Special:ListUsers|123&nbsp;576]] | [[:hy:Special:ActiveUsers|422]] | [[:hy:Special:ListFiles|11&nbsp;315]] | 48 |- | <span id="bg">39</span> | [[Lingua búlgara|Búlgaro]] | Български | [[:bg:|bg]] | [[:bg:Special:Statistics|283&nbsp;333]] | [[:bg:Special:Statistics|631&nbsp;372]] | [[:bg:Special:Statistics|11&nbsp;453&nbsp;939]] | [[:bg:Special:ListUsers/sysop|25]] | [[:bg:Special:ListUsers|310&nbsp;953]] | [[:bg:Special:ActiveUsers|744]] | [[:bg:Special:ListFiles|549]] | 27 |- | <span id="da">40</span> | [[Lingua dinamarquesa|Dinamarqués]] | Dansk | [[:da:|da]] | [[:da:Special:Statistics|283&nbsp;060]] | [[:da:Special:Statistics|906&nbsp;935]] | [[:da:Special:Statistics|11&nbsp;188&nbsp;562]] | [[:da:Special:ListUsers/sysop|25]] | [[:da:Special:ListUsers|434&nbsp;653]] | [[:da:Special:ActiveUsers|697]] | [[:da:Special:ListFiles|0]] | 59 |- | <span id="azb">41</span> | [[Azarí do sur]] | تۆرکجه | [[:azb:|azb]] | [[:azb:Special:Statistics|242&nbsp;017]] | [[:azb:Special:Statistics|570&nbsp;666]] | [[:azb:Special:Statistics|1&nbsp;521&nbsp;224]] | [[:azb:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:azb:Special:ListUsers|37&nbsp;761]] | [[:azb:Special:ActiveUsers|115]] | [[:azb:Special:ListFiles|246]] | 4 |- | <span id="sk">42</span> | [[Lingua eslovaca|Eslovaco]] | Slovenčina | [[:sk:|sk]] | [[:sk:Special:Statistics|241&nbsp;482]] | [[:sk:Special:Statistics|548&nbsp;499]] | [[:sk:Special:Statistics|7&nbsp;394&nbsp;738]] | [[:sk:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:sk:Special:ListUsers|221&nbsp;169]] | [[:sk:Special:ActiveUsers|528]] | [[:sk:Special:ListFiles|0]] | 21 |- | <span id="kk">43</span> | [[Lingua casaca|Casaco]] | Қазақша | [[:kk:|kk]] | [[:kk:Special:Statistics|231&nbsp;920]] | [[:kk:Special:Statistics|587&nbsp;519]] | [[:kk:Special:Statistics|3&nbsp;053&nbsp;313]] | [[:kk:Special:ListUsers/sysop|16]] | [[:kk:Special:ListUsers|120&nbsp;647]] | [[:kk:Special:ActiveUsers|197]] | [[:kk:Special:ListFiles|10&nbsp;539]] | 12 |- | <span id="et">44</span> | [[Lingua estoniana|Estoniano]] | Eesti | [[:et:|et]] | [[:et:Special:Statistics|229&nbsp;286]] | [[:et:Special:Statistics|541&nbsp;596]] | [[:et:Special:Statistics|6&nbsp;164&nbsp;334]] | [[:et:Special:ListUsers/sysop|33]] | [[:et:Special:ListUsers|167&nbsp;864]] | [[:et:Special:ActiveUsers|421]] | [[:et:Special:ListFiles|758]] | 21 |- | <span id="min">45</span> | [[Lingua minangkabau|Minangkabau]] | Minangkabau | [[:min:|min]] | [[:min:Special:Statistics|225&nbsp;527]] | [[:min:Special:Statistics|385&nbsp;205]] | [[:min:Special:Statistics|2&nbsp;443&nbsp;781]] | [[:min:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:min:Special:ListUsers|16&nbsp;081]] | [[:min:Special:ActiveUsers|47]] | [[:min:Special:ListFiles|177]] | 3 |- | <span id="be">46</span> | [[Lingua belarusa|Belaruso]] | Беларуская | [[:be:|be]] | [[:be:Special:Statistics|220&nbsp;645]] | [[:be:Special:Statistics|645&nbsp;625]] | [[:be:Special:Statistics|4&nbsp;161&nbsp;902]] | [[:be:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:be:Special:ListUsers|120&nbsp;429]] | [[:be:Special:ActiveUsers|278]] | [[:be:Special:ListFiles|3243]] | 23 |- | <span id="simple">47</span> | [[Inglés simple]] | Simple English | [[:simple:|simple]] | [[:simple:Special:Statistics|216&nbsp;052]] | [[:simple:Special:Statistics|699&nbsp;844]] | [[:simple:Special:Statistics|8&nbsp;351&nbsp;251]] | [[:simple:Special:ListUsers/sysop|17]] | [[:simple:Special:ListUsers|1&nbsp;221&nbsp;165]] | [[:simple:Special:ActiveUsers|948]] | [[:simple:Special:ListFiles|36]] | 59 |- | <span id="hr">48</span> | [[Lingua croata|Croata]] | Hrvatski | [[:hr:|hr]] | [[:hr:Special:Statistics|212&nbsp;830]] | [[:hr:Special:Statistics|444&nbsp;968]] | [[:hr:Special:Statistics|6&nbsp;421&nbsp;228]] | [[:hr:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:hr:Special:ListUsers|277&nbsp;346]] | [[:hr:Special:ActiveUsers|487]] | [[:hr:Special:ListFiles|20&nbsp;945]] | 17 |- | <span id="el">49</span> | [[Lingua grega|Grego]] | Ελληνικά | [[:el:|el]] | [[:el:Special:Statistics|212&nbsp;168]] | [[:el:Special:Statistics|630&nbsp;102]] | [[:el:Special:Statistics|9&nbsp;580&nbsp;936]] | [[:el:Special:ListUsers/sysop|22]] | [[:el:Special:ListUsers|368&nbsp;190]] | [[:el:Special:ActiveUsers|1022]] | [[:el:Special:ListFiles|18&nbsp;496]] | 59 |- | <span id="lt">50</span> | [[Lingua lituana|Lituano]] | Lietuvių | [[:lt:|lt]] | [[:lt:Special:Statistics|203&nbsp;705]] | [[:lt:Special:Statistics|499&nbsp;757]] | [[:lt:Special:Statistics|6&nbsp;640&nbsp;591]] | [[:lt:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:lt:Special:ListUsers|166&nbsp;142]] | [[:lt:Special:ActiveUsers|328]] | [[:lt:Special:ListFiles|23&nbsp;844]] | 28 |- | <span id="gl">51</span> | [[Lingua galega|Galego]] | Galego | [[:gl:|gl]] | [[:gl:Special:Statistics|187&nbsp;393]] | [[:gl:Special:Statistics|471&nbsp;125]] | [[:gl:Special:Statistics|6&nbsp;139&nbsp;504]] | [[:gl:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:gl:Special:ListUsers|128&nbsp;024]] | [[:gl:Special:ActiveUsers|236]] | [[:gl:Special:ListFiles|440]] | 29 |- | <span id="az">52</span> | [[Lingua azarí|Azarí]] | Azərbaycan | [[:az:|az]] | [[:az:Special:Statistics|185&nbsp;912]] | [[:az:Special:Statistics|509&nbsp;997]] | [[:az:Special:Statistics|6&nbsp;546&nbsp;082]] | [[:az:Special:ListUsers/sysop|17]] | [[:az:Special:ListUsers|251&nbsp;111]] | [[:az:Special:ActiveUsers|680]] | [[:az:Special:ListFiles|23&nbsp;731]] | 39 |- | <span id="sl">53</span> | [[Lingua eslovena|Esloveno]] | Slovenščina | [[:sl:|sl]] | [[:sl:Special:Statistics|177&nbsp;216]] | [[:sl:Special:Statistics|439&nbsp;118]] | [[:sl:Special:Statistics|5&nbsp;714&nbsp;659]] | [[:sl:Special:ListUsers/sysop|22]] | [[:sl:Special:ListUsers|213&nbsp;375]] | [[:sl:Special:ActiveUsers|328]] | [[:sl:Special:ListFiles|8335]] | 28 |- | <span id="ur">54</span> | [[Lingua urdú|Urdú]] | اردو | [[:ur:|ur]] | [[:ur:Special:Statistics|174&nbsp;037]] | [[:ur:Special:Statistics|991&nbsp;074]] | [[:ur:Special:Statistics|4&nbsp;992&nbsp;261]] | [[:ur:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:ur:Special:ListUsers|148&nbsp;986]] | [[:ur:Special:ActiveUsers|307]] | [[:ur:Special:ListFiles|12&nbsp;486]] | 111 |- | <span id="nn">55</span> | [[Nynorsk|Noruegués (Nynorsk)]] | Nynorsk | [[:nn:|nn]] | [[:nn:Special:Statistics|162&nbsp;599]] | [[:nn:Special:Statistics|372&nbsp;315]] | [[:nn:Special:Statistics|3&nbsp;387&nbsp;630]] | [[:nn:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:nn:Special:ListUsers|121&nbsp;572]] | [[:nn:Special:ActiveUsers|121]] | [[:nn:Special:ListFiles|16]] | 15 |- | <span id="ka">56</span> | [[Lingua xeorxiana|Xeorxiano]] | ქართული | [[:ka:|ka]] | [[:ka:Special:Statistics|162&nbsp;011]] | [[:ka:Special:Statistics|459&nbsp;230]] | [[:ka:Special:Statistics|4&nbsp;391&nbsp;100]] | [[:ka:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:ka:Special:ListUsers|142&nbsp;828]] | [[:ka:Special:ActiveUsers|234]] | [[:ka:Special:ListFiles|14&nbsp;835]] | 32 |- | <span id="uz">57</span> | [[Lingua uzbeka|Uzbeko]] | O‘zbek | [[:uz:|uz]] | [[:uz:Special:Statistics|159&nbsp;452]] | [[:uz:Special:Statistics|675&nbsp;415]] | [[:uz:Special:Statistics|2&nbsp;739&nbsp;438]] | [[:uz:Special:ListUsers/sysop|19]] | [[:uz:Special:ListUsers|76&nbsp;366]] | [[:uz:Special:ActiveUsers|703]] | [[:uz:Special:ListFiles|2050]] | 42 |- | <span id="hi">58</span> | [[Lingua hindi|Hindi]] | हिन्दी | [[:hi:|hi]] | [[:hi:Special:Statistics|152&nbsp;151]] | [[:hi:Special:Statistics|1&nbsp;187&nbsp;721]] | [[:hi:Special:Statistics|5&nbsp;592&nbsp;010]] | [[:hi:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:hi:Special:ListUsers|707&nbsp;425]] | [[:hi:Special:ActiveUsers|1249]] | [[:hi:Special:ListFiles|3566]] | 218 |- | <span id="th">59</span> | [[Lingua tailandesa|Tailandés]] | ไทย | [[:th:|th]] | [[:th:Special:Statistics|149&nbsp;328]] | [[:th:Special:Statistics|971&nbsp;627]] | [[:th:Special:Statistics|10&nbsp;209&nbsp;831]] | [[:th:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:th:Special:ListUsers|428&nbsp;858]] | [[:th:Special:ActiveUsers|956]] | [[:th:Special:ListFiles|27&nbsp;282]] | 318 |- | <span id="ta">60</span> | [[Lingua támil|Támil]] | தமிழ் | [[:ta:|ta]] | [[:ta:Special:Statistics|147&nbsp;631]] | [[:ta:Special:Statistics|464&nbsp;886]] | [[:ta:Special:Statistics|3&nbsp;476&nbsp;563]] | [[:ta:Special:ListUsers/sysop|31]] | [[:ta:Special:ListUsers|207&nbsp;191]] | [[:ta:Special:ActiveUsers|310]] | [[:ta:Special:ListFiles|7752]] | 34 |- | <span id="la">61</span> | [[Lingua latina|Latín]] | Latina | [[:la:|la]] | [[:la:Special:Statistics|137&nbsp;126]] | [[:la:Special:Statistics|275&nbsp;729]] | [[:la:Special:Statistics|3&nbsp;686&nbsp;698]] | [[:la:Special:ListUsers/sysop|21]] | [[:la:Special:ListUsers|157&nbsp;781]] | [[:la:Special:ActiveUsers|157]] | [[:la:Special:ListFiles|0]] | 13 |- | <span id="cy">62</span> | [[Lingua galesa|Galés]] | Cymraeg | [[:cy:|cy]] | [[:cy:Special:Statistics|134&nbsp;976]] | [[:cy:Special:Statistics|274&nbsp;710]] | [[:cy:Special:Statistics|11&nbsp;094&nbsp;691]] | [[:cy:Special:ListUsers/sysop|16]] | [[:cy:Special:ListUsers|73&nbsp;516]] | [[:cy:Special:ActiveUsers|129]] | [[:cy:Special:ListFiles|11&nbsp;269]] | 43 |- | <span id="ast">63</span> | [[Lingua asturiana|Asturiano]] | Asturianu | [[:ast:|ast]] | [[:ast:Special:Statistics|129&nbsp;952]] | [[:ast:Special:Statistics|228&nbsp;498]] | [[:ast:Special:Statistics|3&nbsp;700&nbsp;614]] | [[:ast:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:ast:Special:ListUsers|106&nbsp;475]] | [[:ast:Special:ActiveUsers|111]] | [[:ast:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | <span id="mk">64</span> | [[Lingua macedonia|Macedonio]] | Македонски | [[:mk:|mk]] | [[:mk:Special:Statistics|129&nbsp;685]] | [[:mk:Special:Statistics|523&nbsp;923]] | [[:mk:Special:Statistics|4&nbsp;786&nbsp;995]] | [[:mk:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:mk:Special:ListUsers|103&nbsp;112]] | [[:mk:Special:ActiveUsers|236]] | [[:mk:Special:ListFiles|8677]] | 84 |- | <span id="zh-yue">65</span> | [[Lingua cantonesa|Cantonés]] | 粵語 | [[:zh-yue:|zh-yue]] | [[:zh-yue:Special:Statistics|126&nbsp;062]] | [[:zh-yue:Special:Statistics|283&nbsp;910]] | [[:zh-yue:Special:Statistics|1&nbsp;854&nbsp;742]] | [[:zh-yue:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:zh-yue:Special:ListUsers|243&nbsp;180]] | [[:zh-yue:Special:ActiveUsers|318]] | [[:zh-yue:Special:ListFiles|2627]] | 10 |- | <span id="bn">66</span> | [[Lingua bengalí|Bengalí]] | বাংলা | [[:bn:|bn]] | [[:bn:Special:Statistics|125&nbsp;978]] | [[:bn:Special:Statistics|987&nbsp;845]] | [[:bn:Special:Statistics|6&nbsp;013&nbsp;862]] | [[:bn:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:bn:Special:ListUsers|383&nbsp;110]] | [[:bn:Special:ActiveUsers|1059]] | [[:bn:Special:ListFiles|15&nbsp;269]] | 284 |- | <span id="lv">67</span> | [[Lingua letoa|Letón]] | Latviešu | [[:lv:|lv]] | [[:lv:Special:Statistics|114&nbsp;852]] | [[:lv:Special:Statistics|466&nbsp;606]] | [[:lv:Special:Statistics|3&nbsp;658&nbsp;112]] | [[:lv:Special:ListUsers/sysop|13]] | [[:lv:Special:ListUsers|107&nbsp;751]] | [[:lv:Special:ActiveUsers|290]] | [[:lv:Special:ListFiles|25&nbsp;491]] | 73 |- | <span id="tg">68</span> | [[Lingua taxica|Taxico]] | Тоҷикӣ | [[:tg:|tg]] | [[:tg:Special:Statistics|107&nbsp;681]] | [[:tg:Special:Statistics|262&nbsp;677]] | [[:tg:Special:Statistics|1&nbsp;307&nbsp;773]] | [[:tg:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:tg:Special:ListUsers|36&nbsp;043]] | [[:tg:Special:ActiveUsers|82]] | [[:tg:Special:ListFiles|485]] | 10 |- | <span id="af">69</span> | [[Lingua afrikaans|Afrikaans]] | Afrikaans | [[:af:|af]] | [[:af:Special:Statistics|104&nbsp;124]] | [[:af:Special:Statistics|372&nbsp;460]] | [[:af:Special:Statistics|2&nbsp;512&nbsp;270]] | [[:af:Special:ListUsers/sysop|16]] | [[:af:Special:ListUsers|151&nbsp;754]] | [[:af:Special:ActiveUsers|178]] | [[:af:Special:ListFiles|9615]] | 44 |- | <span id="my">70</span> | [[Lingua birmana|Birmano]] | မ္ရန္‌မာစာ | [[:my:|my]] | [[:my:Special:Statistics|103&nbsp;584]] | [[:my:Special:Statistics|216&nbsp;238]] | [[:my:Special:Statistics|752&nbsp;537]] | [[:my:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:my:Special:ListUsers|102&nbsp;726]] | [[:my:Special:ActiveUsers|155]] | [[:my:Special:ListFiles|2978]] | 4 |- | <span id="mg">71</span> | [[Lingua malgaxe|Malgaxe]] | Malagasy | [[:mg:|mg]] | [[:mg:Special:Statistics|94&nbsp;872]] | [[:mg:Special:Statistics|245&nbsp;093]] | [[:mg:Special:Statistics|1&nbsp;045&nbsp;578]] | [[:mg:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mg:Special:ListUsers|28&nbsp;766]] | [[:mg:Special:ActiveUsers|52]] | [[:mg:Special:ListFiles|3]] | 10 |- | <span id="bs">72</span> | [[Lingua bosníaca|Bosníaco]] | Bosanski | [[:bs:|bs]] | [[:bs:Special:Statistics|90&nbsp;312]] | [[:bs:Special:Statistics|367&nbsp;628]] | [[:bs:Special:Statistics|3&nbsp;414&nbsp;437]] | [[:bs:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:bs:Special:ListUsers|144&nbsp;279]] | [[:bs:Special:ActiveUsers|176]] | [[:bs:Special:ListFiles|5456]] | 87 |- | <span id="oc">73</span> | [[Lingua occitana|Occitano]] | Occitan | [[:oc:|oc]] | [[:oc:Special:Statistics|88&nbsp;706]] | [[:oc:Special:Statistics|157&nbsp;491]] | [[:oc:Special:Statistics|2&nbsp;308&nbsp;604]] | [[:oc:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:oc:Special:ListUsers|48&nbsp;288]] | [[:oc:Special:ActiveUsers|93]] | [[:oc:Special:ListFiles|924]] | 8 |- | <span id="sq">74</span> | [[Lingua albanesa|Albanés]] | Shqip | [[:sq:|sq]] | [[:sq:Special:Statistics|86&nbsp;038]] | [[:sq:Special:Statistics|263&nbsp;136]] | [[:sq:Special:Statistics|2&nbsp;462&nbsp;821]] | [[:sq:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:sq:Special:ListUsers|143&nbsp;566]] | [[:sq:Special:ActiveUsers|236]] | [[:sq:Special:ListFiles|4730]] | 39 |- | <span id="vo">75</span> | [[Volapük]] | Volapük | [[:vo:|vo]] | [[:vo:Special:Statistics|85&nbsp;970]] | [[:vo:Special:Statistics|216&nbsp;730]] | [[:vo:Special:Statistics|3&nbsp;276&nbsp;757]] | [[:vo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:vo:Special:ListUsers|32&nbsp;312]] | [[:vo:Special:ActiveUsers|32]] | [[:vo:Special:ListFiles|0]] | 34 |- | <span id="mr">76</span> | [[Lingua marathi|Marathi]] | मराठी | [[:mr:|mr]] | [[:mr:Special:Statistics|85&nbsp;555]] | [[:mr:Special:Statistics|284&nbsp;287]] | [[:mr:Special:Statistics|2&nbsp;138&nbsp;053]] | [[:mr:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:mr:Special:ListUsers|145&nbsp;468]] | [[:mr:Special:ActiveUsers|174]] | [[:mr:Special:ListFiles|19&nbsp;140]] | 40 |- | <span id="nds">77</span> | [[Lingua baixo saxoa|Baixo saxón]] | Plattdüütsch | [[:nds:|nds]] | [[:nds:Special:Statistics|83&nbsp;856]] | [[:nds:Special:Statistics|162&nbsp;173]] | [[:nds:Special:Statistics|989&nbsp;829]] | [[:nds:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:nds:Special:ListUsers|48&nbsp;905]] | [[:nds:Special:ActiveUsers|42]] | [[:nds:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | <span id="ky">78</span> | [[Lingua kirguiz|Kirguiz]] | Кыргызча (Kyrgyzça) | [[:ky:|ky]] | [[:ky:Special:Statistics|81&nbsp;520]] | [[:ky:Special:Statistics|111&nbsp;204]] | [[:ky:Special:Statistics|422&nbsp;958]] | [[:ky:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ky:Special:ListUsers|33&nbsp;081]] | [[:ky:Special:ActiveUsers|80]] | [[:ky:Special:ListFiles|2688]] | 0 |- | <span id="ml">79</span> | [[Lingua malayalam|Malayalam]] | മലയാളം | [[:ml:|ml]] | [[:ml:Special:Statistics|78&nbsp;901]] | [[:ml:Special:Statistics|487&nbsp;780]] | [[:ml:Special:Statistics|3&nbsp;701&nbsp;682]] | [[:ml:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:ml:Special:ListUsers|162&nbsp;901]] | [[:ml:Special:ActiveUsers|260]] | [[:ml:Special:ListFiles|6962]] | 203 |- | <span id="be-tarask">80</span> | [[Lingua belarusa|Belaruso (Taraškievica)]] | Беларуская (тарашкевіца) | [[:be-tarask:|be-tarask]] | [[:be-tarask:Special:Statistics|78&nbsp;706]] | [[:be-tarask:Special:Statistics|226&nbsp;250]] | [[:be-tarask:Special:Statistics|2&nbsp;323&nbsp;753]] | [[:be-tarask:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:be-tarask:Special:ListUsers|76&nbsp;075]] | [[:be-tarask:Special:ActiveUsers|130]] | [[:be-tarask:Special:ListFiles|1887]] | 36 |- | <span id="te">81</span> | [[Lingua telugu|Telugu]] | తెలుగు | [[:te:|te]] | [[:te:Special:Statistics|77&nbsp;669]] | [[:te:Special:Statistics|305&nbsp;983]] | [[:te:Special:Statistics|3&nbsp;597&nbsp;028]] | [[:te:Special:ListUsers/sysop|13]] | [[:te:Special:ListUsers|114&nbsp;226]] | [[:te:Special:ActiveUsers|210]] | [[:te:Special:ListFiles|13&nbsp;471]] | 101 |- | <span id="sw">82</span> | [[Lingua suahili|Suahili]] | Kiswahili | [[:sw:|sw]] | [[:sw:Special:Statistics|74&nbsp;260]] | [[:sw:Special:Statistics|147&nbsp;371]] | [[:sw:Special:Statistics|1&nbsp;234&nbsp;954]] | [[:sw:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:sw:Special:ListUsers|54&nbsp;883]] | [[:sw:Special:ActiveUsers|186]] | [[:sw:Special:ListFiles|2269]] | 8 |- | <span id="new">83</span> | [[Lingua newari|Nepal bhasa]] | नेपाल भाषा | [[:new:|new]] | [[:new:Special:Statistics|72&nbsp;352]] | [[:new:Special:Statistics|196&nbsp;952]] | [[:new:Special:Statistics|848&nbsp;760]] | [[:new:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:new:Special:ListUsers|25&nbsp;007]] | [[:new:Special:ActiveUsers|20]] | [[:new:Special:ListFiles|0]] | 12 |- | <span id="br">84</span> | [[Lingua bretoa|Bretón]] | Brezhoneg | [[:br:|br]] | [[:br:Special:Statistics|72&nbsp;320]] | [[:br:Special:Statistics|141&nbsp;578]] | [[:br:Special:Statistics|2&nbsp;001&nbsp;374]] | [[:br:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:br:Special:ListUsers|69&nbsp;995]] | [[:br:Special:ActiveUsers|82]] | [[:br:Special:ListFiles|5405]] | 12 |- | <span id="jv">85</span> | [[Lingua xavanesa|Xavanés]] | Basa Jawa | [[:jv:|jv]] | [[:jv:Special:Statistics|69&nbsp;878]] | [[:jv:Special:Statistics|177&nbsp;749]] | [[:jv:Special:Statistics|1&nbsp;592&nbsp;539]] | [[:jv:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:jv:Special:ListUsers|53&nbsp;827]] | [[:jv:Special:ActiveUsers|110]] | [[:jv:Special:ListFiles|5430]] | 21 |- | <span id="vec">86</span> | [[Lingua véneta|Véneto]] | Vèneto | [[:vec:|vec]] | [[:vec:Special:Statistics|68&nbsp;974]] | [[:vec:Special:Statistics|140&nbsp;344]] | [[:vec:Special:Statistics|1&nbsp;100&nbsp;107]] | [[:vec:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:vec:Special:ListUsers|32&nbsp;031]] | [[:vec:Special:ActiveUsers|42]] | [[:vec:Special:ListFiles|724]] | 8 |- | <span id="ht">87</span> | [[Crioulo haitiano|Haitiano]] | Krèyol ayisyen | [[:ht:|ht]] | [[:ht:Special:Statistics|67&nbsp;838]] | [[:ht:Special:Statistics|82&nbsp;012]] | [[:ht:Special:Statistics|803&nbsp;001]] | [[:ht:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ht:Special:ListUsers|28&nbsp;448]] | [[:ht:Special:ActiveUsers|53]] | [[:ht:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="pms">88</span> | [[Lingua piemontesa|Piemontés]] | Piemontèis | [[:pms:|pms]] | [[:pms:Special:Statistics|66&nbsp;371]] | [[:pms:Special:Statistics|101&nbsp;491]] | [[:pms:Special:Statistics|855&nbsp;318]] | [[:pms:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:pms:Special:ListUsers|25&nbsp;274]] | [[:pms:Special:ActiveUsers|34]] | [[:pms:Special:ListFiles|2069]] | 2 |- | <span id="pnb">89</span> | [[Lingua punjabi|Punjabi occidental]] | شاہ مکھی پنجابی | [[:pnb:|pnb]] | [[:pnb:Special:Statistics|65&nbsp;790]] | [[:pnb:Special:Statistics|113&nbsp;776]] | [[:pnb:Special:Statistics|606&nbsp;154]] | [[:pnb:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pnb:Special:ListUsers|32&nbsp;372]] | [[:pnb:Special:ActiveUsers|58]] | [[:pnb:Special:ListFiles|225]] | 2 |- | <span id="su">90</span> | [[Lingua sundanesa|Sundanés]] | Basa Sunda | [[:su:|su]] | [[:su:Special:Statistics|61&nbsp;275]] | [[:su:Special:Statistics|97&nbsp;387]] | [[:su:Special:Statistics|628&nbsp;545]] | [[:su:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:su:Special:ListUsers|28&nbsp;333]] | [[:su:Special:ActiveUsers|44]] | [[:su:Special:ListFiles|545]] | 2 |- | <span id="lb">91</span> | [[Lingua luxemburguesa|Luxemburgués]] | Lëtzebuergesch | [[:lb:|lb]] | [[:lb:Special:Statistics|60&nbsp;975]] | [[:lb:Special:Statistics|131&nbsp;397]] | [[:lb:Special:Statistics|2&nbsp;390&nbsp;449]] | [[:lb:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:lb:Special:ListUsers|55&nbsp;054]] | [[:lb:Special:ActiveUsers|73]] | [[:lb:Special:ListFiles|2367]] | 24 |- | <span id="ba">92</span> | [[Lingua baskir|Bashkir]] | Башҡорт | [[:ba:|ba]] | [[:ba:Special:Statistics|60&nbsp;301]] | [[:ba:Special:Statistics|169&nbsp;733]] | [[:ba:Special:Statistics|1&nbsp;147&nbsp;885]] | [[:ba:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ba:Special:ListUsers|35&nbsp;372]] | [[:ba:Special:ActiveUsers|86]] | [[:ba:Special:ListFiles|1454]] | 22 |- | <span id="lld">93</span> | [[Lingua ladina|Ladino]] | Ladin | [[:lld:|lld]] | [[:lld:Special:Statistics|59&nbsp;757]] | [[:lld:Special:Statistics|63&nbsp;198]] | [[:lld:Special:Statistics|94&nbsp;111]] | [[:lld:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:lld:Special:ListUsers|2195]] | [[:lld:Special:ActiveUsers|18]] | [[:lld:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="ga">94</span> | [[Lingua irlandesa|Irlándes]] | Gaeilge | [[:ga:|ga]] | [[:ga:Special:Statistics|57&nbsp;204]] | [[:ga:Special:Statistics|95&nbsp;854]] | [[:ga:Special:Statistics|1&nbsp;066&nbsp;971]] | [[:ga:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ga:Special:ListUsers|52&nbsp;439]] | [[:ga:Special:ActiveUsers|87]] | [[:ga:Special:ListFiles|1117]] | 5 |- | <span id="szl">95</span> | [[Lingua silesiana|Silesiano]] | Ślůnski | [[:szl:|szl]] | [[:szl:Special:Statistics|55&nbsp;839]] | [[:szl:Special:Statistics|69&nbsp;117]] | [[:szl:Special:Statistics|347&nbsp;537]] | [[:szl:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:szl:Special:ListUsers|21&nbsp;737]] | [[:szl:Special:ActiveUsers|50]] | [[:szl:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="is">96</span> | [[Lingua islandesa|Islandés]] | Íslenska | [[:is:|is]] | [[:is:Special:Statistics|54&nbsp;666]] | [[:is:Special:Statistics|141&nbsp;427]] | [[:is:Special:Statistics|1&nbsp;758&nbsp;823]] | [[:is:Special:ListUsers/sysop|19]] | [[:is:Special:ListUsers|86&nbsp;565]] | [[:is:Special:ActiveUsers|120]] | [[:is:Special:ListFiles|3218]] | 31 |- | <span id="lmo">97</span> | [[Lingua lombarda|Lombardo]] | Lumbaart | [[:lmo:|lmo]] | [[:lmo:Special:Statistics|54&nbsp;115]] | [[:lmo:Special:Statistics|122&nbsp;990]] | [[:lmo:Special:Statistics|1&nbsp;112&nbsp;184]] | [[:lmo:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:lmo:Special:ListUsers|37&nbsp;644]] | [[:lmo:Special:ActiveUsers|39]] | [[:lmo:Special:ListFiles|4437]] | 14 |- | <span id="ku">98</span> | [[Lingua kurda|Kurdo]] | Kurdî / كوردی | [[:ku:|ku]] | [[:ku:Special:Statistics|53&nbsp;838]] | [[:ku:Special:Statistics|109&nbsp;088]] | [[:ku:Special:Statistics|1&nbsp;092&nbsp;753]] | [[:ku:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ku:Special:ListUsers|51&nbsp;692]] | [[:ku:Special:ActiveUsers|91]] | [[:ku:Special:ListFiles|565]] | 10 |- | <span id="cv">99</span> | [[Lingua chuvaxa|Chuvaxo]] | Чăваш | [[:cv:|cv]] | [[:cv:Special:Statistics|49&nbsp;595]] | [[:cv:Special:Statistics|97&nbsp;724]] | [[:cv:Special:Statistics|749&nbsp;318]] | [[:cv:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cv:Special:ListUsers|31&nbsp;162]] | [[:cv:Special:ActiveUsers|60]] | [[:cv:Special:ListFiles|537]] | 7 |- | <span id="fy">100</span> | [[Lingua frisoa occidental|Frisón occidental]] | Frysk | [[:fy:|fy]] | [[:fy:Special:Statistics|49&nbsp;153]] | [[:fy:Special:Statistics|150&nbsp;000]] | [[:fy:Special:Statistics|1&nbsp;083&nbsp;576]] | [[:fy:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:fy:Special:ListUsers|43&nbsp;386]] | [[:fy:Special:ActiveUsers|62]] | [[:fy:Special:ListFiles|7577]] | 30 |- | <span id="tl">101</span> | [[Lingua tagala|Tagalo]] | Tagalog | [[:tl:|tl]] | [[:tl:Special:Statistics|43&nbsp;020]] | [[:tl:Special:Statistics|233&nbsp;637]] | [[:tl:Special:Statistics|1&nbsp;953&nbsp;699]] | [[:tl:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:tl:Special:ListUsers|123&nbsp;290]] | [[:tl:Special:ActiveUsers|127]] | [[:tl:Special:ListFiles|1897]] | 164 |- | <span id="wuu">102</span> | [[Lingua wu|Wu]] | 吴语 | [[:wuu:|wuu]] | [[:wuu:Special:Statistics|42&nbsp;552]] | [[:wuu:Special:Statistics|55&nbsp;367]] | [[:wuu:Special:Statistics|294&nbsp;264]] | [[:wuu:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:wuu:Special:ListUsers|78&nbsp;605]] | [[:wuu:Special:ActiveUsers|54]] | [[:wuu:Special:ListFiles|136]] | 0 |- | <span id="ckb">103</span> | [[Lingua kurda central|Kurdo central]] | کوردی | [[:ckb:|ckb]] | [[:ckb:Special:Statistics|42&nbsp;266]] | [[:ckb:Special:Statistics|184&nbsp;454]] | [[:ckb:Special:Statistics|965&nbsp;743]] | [[:ckb:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ckb:Special:ListUsers|51&nbsp;198]] | [[:ckb:Special:ActiveUsers|151]] | [[:ckb:Special:ListFiles|1614]] | 59 |- | <span id="an">104</span> | [[Lingua aragonesa|Aragonés]] | Aragonés | [[:an:|an]] | [[:an:Special:Statistics|42&nbsp;107]] | [[:an:Special:Statistics|128&nbsp;363]] | [[:an:Special:Statistics|1&nbsp;834&nbsp;753]] | [[:an:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:an:Special:ListUsers|68&nbsp;224]] | [[:an:Special:ActiveUsers|67]] | [[:an:Special:ListFiles|1499]] | 59 |- | <span id="sco">105</span> | [[Lingua scots|Scots]] | Scots | [[:sco:|sco]] | [[:sco:Special:Statistics|40&nbsp;557]] | [[:sco:Special:Statistics|146&nbsp;744]] | [[:sco:Special:Statistics|862&nbsp;031]] | [[:sco:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sco:Special:ListUsers|95&nbsp;035]] | [[:sco:Special:ActiveUsers|105]] | [[:sco:Special:ListFiles|690]] | 40 |- | <span id="diq">106</span> | [[Lingua zazaki|Zazaki]] | Zazaki | [[:diq:|diq]] | [[:diq:Special:Statistics|40&nbsp;161]] | [[:diq:Special:Statistics|60&nbsp;549]] | [[:diq:Special:Statistics|487&nbsp;145]] | [[:diq:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:diq:Special:ListUsers|24&nbsp;910]] | [[:diq:Special:ActiveUsers|28]] | [[:diq:Special:ListFiles|209]] | 2 |- | <span id="pa">107</span> | [[Lingua punjabi|Punjabí]] | ਪੰਜਾਬੀ | [[:pa:|pa]] | [[:pa:Special:Statistics|38&nbsp;341]] | [[:pa:Special:Statistics|134&nbsp;142]] | [[:pa:Special:Statistics|608&nbsp;397]] | [[:pa:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:pa:Special:ListUsers|42&nbsp;219]] | [[:pa:Special:ActiveUsers|110]] | [[:pa:Special:ListFiles|1575]] | 28 |- | <span id="yo">108</span> | [[Lingua yoruba|Yoruba]] | Yorùbá | [[:yo:|yo]] | [[:yo:Special:Statistics|34&nbsp;273]] | [[:yo:Special:Statistics|59&nbsp;164]] | [[:yo:Special:Statistics|552&nbsp;554]] | [[:yo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:yo:Special:ListUsers|24&nbsp;812]] | [[:yo:Special:ActiveUsers|66]] | [[:yo:Special:ListFiles|168]] | 4 |- | <span id="io">109</span> | [[Ido]] | Ido | [[:io:|io]] | [[:io:Special:Statistics|33&nbsp;328]] | [[:io:Special:Statistics|48&nbsp;964]] | [[:io:Special:Statistics|991&nbsp;817]] | [[:io:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:io:Special:ListUsers|33&nbsp;611]] | [[:io:Special:ActiveUsers|60]] | [[:io:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | <span id="ne">110</span> | [[Lingua nepalesa|Nepalés]] | नेपाली | [[:ne:|ne]] | [[:ne:Special:Statistics|32&nbsp;290]] | [[:ne:Special:Statistics|103&nbsp;484]] | [[:ne:Special:Statistics|1&nbsp;067&nbsp;231]] | [[:ne:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:ne:Special:ListUsers|58&nbsp;576]] | [[:ne:Special:ActiveUsers|100]] | [[:ne:Special:ListFiles|1258]] | 50 |- | <span id="bar">111</span> | [[Lingua bávara|Bávaro]] | Boarisch | [[:bar:|bar]] | [[:bar:Special:Statistics|31&nbsp;631]] | [[:bar:Special:Statistics|116&nbsp;395]] | [[:bar:Special:Statistics|830&nbsp;142]] | [[:bar:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:bar:Special:ListUsers|63&nbsp;397]] | [[:bar:Special:ActiveUsers|53]] | [[:bar:Special:ListFiles|1320]] | 51 |- | <span id="gu">112</span> | [[Lingua gujarati|Gujaratí]] | ગુજરાતી | [[:gu:|gu]] | [[:gu:Special:Statistics|29&nbsp;941]] | [[:gu:Special:Statistics|117&nbsp;476]] | [[:gu:Special:Statistics|824&nbsp;822]] | [[:gu:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gu:Special:ListUsers|68&nbsp;920]] | [[:gu:Special:ActiveUsers|65]] | [[:gu:Special:ListFiles|0]] | 60 |- | <span id="als">113</span> | [[Alemánico]] | Alemannisch | [[:als:|als]] | [[:als:Special:Statistics|28&nbsp;977]] | [[:als:Special:Statistics|69&nbsp;663]] | [[:als:Special:Statistics|1&nbsp;013&nbsp;865]] | [[:als:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:als:Special:ListUsers|92&nbsp;347]] | [[:als:Special:ActiveUsers|68]] | [[:als:Special:ListFiles|571]] | 28 |- | <span id="kn">114</span> | [[Lingua kanaresa|Kanarés]] | ಕನ್ನಡ | [[:kn:|kn]] | [[:kn:Special:Statistics|28&nbsp;371]] | [[:kn:Special:Statistics|130&nbsp;073]] | [[:kn:Special:Statistics|1&nbsp;106&nbsp;208]] | [[:kn:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:kn:Special:ListUsers|76&nbsp;001]] | [[:kn:Special:ActiveUsers|176]] | [[:kn:Special:ListFiles|2592]] | 109 |- | <span id="scn">115</span> | [[Lingua siciliana|Siciliano]] | Sicilianu | [[:scn:|scn]] | [[:scn:Special:Statistics|26&nbsp;208]] | [[:scn:Special:Statistics|55&nbsp;690]] | [[:scn:Special:Statistics|732&nbsp;743]] | [[:scn:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:scn:Special:ListUsers|41&nbsp;300]] | [[:scn:Special:ActiveUsers|41]] | [[:scn:Special:ListFiles|1407]] | 16 |- | <span id="bpy">116</span> | [[Lingua bishnupriya manipuri|Bishnupriya Manipuri]] | ইমার ঠার/বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী | [[:bpy:|bpy]] | [[:bpy:Special:Statistics|25&nbsp;085]] | [[:bpy:Special:Statistics|62&nbsp;805]] | [[:bpy:Special:Statistics|886&nbsp;448]] | [[:bpy:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:bpy:Special:ListUsers|23&nbsp;483]] | [[:bpy:Special:ActiveUsers|16]] | [[:bpy:Special:ListFiles|47]] | 31 |- | <span id="ia">117</span> | [[Interlingua (lingua artificial)|Interlingua]] | Interlingua | [[:ia:|ia]] | [[:ia:Special:Statistics|23&nbsp;768]] | [[:ia:Special:Statistics|37&nbsp;724]] | [[:ia:Special:Statistics|641&nbsp;714]] | [[:ia:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:ia:Special:ListUsers|44&nbsp;660]] | [[:ia:Special:ActiveUsers|38]] | [[:ia:Special:ListFiles|4]] | 5 |- | <span id="avk">118</span> | [[Kotava]] | Kotava | [[:avk:|avk]] | [[:avk:Special:Statistics|23&nbsp;729]] | [[:avk:Special:Statistics|28&nbsp;807]] | [[:avk:Special:Statistics|112&nbsp;989]] | [[:avk:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:avk:Special:ListUsers|3049]] | [[:avk:Special:ActiveUsers|27]] | [[:avk:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="qu">119</span> | [[Linguas quechuas|Quechua]] | Runa Simi | [[:qu:|qu]] | [[:qu:Special:Statistics|23&nbsp;067]] | [[:qu:Special:Statistics|55&nbsp;975]] | [[:qu:Special:Statistics|650&nbsp;033]] | [[:qu:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:qu:Special:ListUsers|27&nbsp;171]] | [[:qu:Special:ActiveUsers|42]] | [[:qu:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | <span id="mn">120</span> | [[Lingua mongol|Mongol]] | Монгол | [[:mn:|mn]] | [[:mn:Special:Statistics|21&nbsp;324]] | [[:mn:Special:Statistics|97&nbsp;729]] | [[:mn:Special:Statistics|705&nbsp;663]] | [[:mn:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mn:Special:ListUsers|77&nbsp;844]] | [[:mn:Special:ActiveUsers|112]] | [[:mn:Special:ListFiles|1475]] | 92 |- | <span id="nv">121</span> | [[Lingua navajo|Navajo]] | Diné bizaad | [[:nv:|nv]] | [[:nv:Special:Statistics|20&nbsp;507]] | [[:nv:Special:Statistics|34&nbsp;657]] | [[:nv:Special:Statistics|295&nbsp;882]] | [[:nv:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nv:Special:ListUsers|15&nbsp;100]] | [[:nv:Special:ActiveUsers|13]] | [[:nv:Special:ListFiles|709]] | 4 |- | <span id="xmf">122</span> | [[Lingua mingreliana|Mingreliano]] | მარგალურ ნინა (Margalur nina) | [[:xmf:|xmf]] | [[:xmf:Special:Statistics|19&nbsp;598]] | [[:xmf:Special:Statistics|36&nbsp;486]] | [[:xmf:Special:Statistics|185&nbsp;466]] | [[:xmf:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:xmf:Special:ListUsers|17&nbsp;069]] | [[:xmf:Special:ActiveUsers|28]] | [[:xmf:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | <span id="crh">123</span> | [[Lingua tártara de Crimea|Tártaro de Crimea]] | Qırımtatarca | [[:crh:|crh]] | [[:crh:Special:Statistics|19&nbsp;560]] | [[:crh:Special:Statistics|39&nbsp;426]] | [[:crh:Special:Statistics|177&nbsp;086]] | [[:crh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:crh:Special:ListUsers|17&nbsp;815]] | [[:crh:Special:ActiveUsers|32]] | [[:crh:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | <span id="si">124</span> | [[Lingua cingalesa|Cingalés]] | සිංහල | [[:si:|si]] | [[:si:Special:Statistics|17&nbsp;995]] | [[:si:Special:Statistics|79&nbsp;720]] | [[:si:Special:Statistics|509&nbsp;150]] | [[:si:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:si:Special:ListUsers|58&nbsp;250]] | [[:si:Special:ActiveUsers|77]] | [[:si:Special:ListFiles|3122]] | 75 |- | <span id="ha">125</span> | [[Lingua hausa|Hausa]] | هَوُسَ | [[:ha:|ha]] | [[:ha:Special:Statistics|17&nbsp;366]] | [[:ha:Special:Statistics|30&nbsp;757]] | [[:ha:Special:Statistics|163&nbsp;207]] | [[:ha:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ha:Special:ListUsers|18&nbsp;321]] | [[:ha:Special:ActiveUsers|103]] | [[:ha:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | <span id="bat-smg">126</span> | [[Samoxiciano]] | Žemaitėška | [[:bat-smg:|bat-smg]] | [[:bat-smg:Special:Statistics|17&nbsp;083]] | [[:bat-smg:Special:Statistics|29&nbsp;088]] | [[:bat-smg:Special:Statistics|355&nbsp;467]] | [[:bat-smg:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:bat-smg:Special:ListUsers|24&nbsp;146]] | [[:bat-smg:Special:ActiveUsers|23]] | [[:bat-smg:Special:ListFiles|109]] | 6 |- | <span id="os">127</span> | [[Lingua oseta|Oseto]] | Иронау | [[:os:|os]] | [[:os:Special:Statistics|16&nbsp;083]] | [[:os:Special:Statistics|59&nbsp;927]] | [[:os:Special:Statistics|523&nbsp;218]] | [[:os:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:os:Special:ListUsers|22&nbsp;571]] | [[:os:Special:ActiveUsers|36]] | [[:os:Special:ListFiles|165]] | 64 |- | <span id="frr">128</span> | [[Lingua frisoa setentrional|Frisón setentrional]] | Frasch | [[:frr:|frr]] | [[:frr:Special:Statistics|16&nbsp;079]] | [[:frr:Special:Statistics|41&nbsp;186]] | [[:frr:Special:Statistics|231&nbsp;160]] | [[:frr:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:frr:Special:ListUsers|17&nbsp;969]] | [[:frr:Special:ActiveUsers|22]] | [[:frr:Special:ListFiles|1323]] | 13 |- | <span id="gd">129</span> | [[Lingua escocesa|Escocés]] | Gàidhlig | [[:gd:|gd]] | [[:gd:Special:Statistics|15&nbsp;908]] | [[:gd:Special:Statistics|32&nbsp;204]] | [[:gd:Special:Statistics|566&nbsp;930]] | [[:gd:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:gd:Special:ListUsers|25&nbsp;583]] | [[:gd:Special:ActiveUsers|33]] | [[:gd:Special:ListFiles|347]] | 18 |- | <span id="or">130</span> | [[Lingua oriya|Oriya]] | ଓଡ଼ିଆ | [[:or:|or]] | [[:or:Special:Statistics|15&nbsp;826]] | [[:or:Special:Statistics|71&nbsp;625]] | [[:or:Special:Statistics|461&nbsp;250]] | [[:or:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:or:Special:ListUsers|31&nbsp;054]] | [[:or:Special:ActiveUsers|47]] | [[:or:Special:ListFiles|125]] | 80 |- | <span id="cdo">131</span> | [[Lingua min dong|Min oriental]] | Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ | [[:cdo:|cdo]] | [[:cdo:Special:Statistics|15&nbsp;552]] | [[:cdo:Special:Statistics|31&nbsp;339]] | [[:cdo:Special:Statistics|89&nbsp;354]] | [[:cdo:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:cdo:Special:ListUsers|18&nbsp;943]] | [[:cdo:Special:ActiveUsers|19]] | [[:cdo:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | <span id="bug">132</span> | [[Lingua bugi|Bugi]] | Basa Ugi | [[:bug:|bug]] | [[:bug:Special:Statistics|15&nbsp;400]] | [[:bug:Special:Statistics|19&nbsp;593]] | [[:bug:Special:Statistics|200&nbsp;541]] | [[:bug:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bug:Special:ListUsers|12&nbsp;251]] | [[:bug:Special:ActiveUsers|18]] | [[:bug:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="yi">133</span> | [[Lingua yiddish|Yiddish]] | ייִדיש | [[:yi:|yi]] | [[:yi:Special:Statistics|15&nbsp;391]] | [[:yi:Special:Statistics|44&nbsp;197]] | [[:yi:Special:Statistics|578&nbsp;849]] | [[:yi:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:yi:Special:ListUsers|45&nbsp;388]] | [[:yi:Special:ActiveUsers|49]] | [[:yi:Special:ListFiles|1062]] | 45 |- | <span id="ilo">134</span> | [[Lingua ilocana|Ilocano]] | Ilokano | [[:ilo:|ilo]] | [[:ilo:Special:Statistics|15&nbsp;362]] | [[:ilo:Special:Statistics|70&nbsp;146]] | [[:ilo:Special:Statistics|391&nbsp;823]] | [[:ilo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ilo:Special:ListUsers|16&nbsp;178]] | [[:ilo:Special:ActiveUsers|25]] | [[:ilo:Special:ListFiles|0]] | 71 |- | <span id="ps">135</span> | [[Lingua paxta|Paxto]] | پښتو | [[:ps:|ps]] | [[:ps:Special:Statistics|15&nbsp;238]] | [[:ps:Special:Statistics|54&nbsp;118]] | [[:ps:Special:Statistics|283&nbsp;285]] | [[:ps:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ps:Special:ListUsers|27&nbsp;779]] | [[:ps:Special:ActiveUsers|52]] | [[:ps:Special:ListFiles|1728]] | 34 |- | <span id="sd">136</span> | [[Lingua sindhi|Sindhi]] | سنڌي، سندھی ، सिन्ध | [[:sd:|sd]] | [[:sd:Special:Statistics|15&nbsp;235]] | [[:sd:Special:Statistics|56&nbsp;215]] | [[:sd:Special:Statistics|240&nbsp;046]] | [[:sd:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sd:Special:ListUsers|15&nbsp;754]] | [[:sd:Special:ActiveUsers|33]] | [[:sd:Special:ListFiles|145]] | 30 |- | <span id="am">137</span> | [[Lingua amhárica|Amhárico]] | አማርኛ | [[:am:|am]] | [[:am:Special:Statistics|15&nbsp;038]] | [[:am:Special:Statistics|45&nbsp;914]] | [[:am:Special:Statistics|371&nbsp;521]] | [[:am:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:am:Special:ListUsers|39&nbsp;171]] | [[:am:Special:ActiveUsers|38]] | [[:am:Special:ListFiles|1765]] | 34 |- | <span id="ban">138</span> | [[Lingua balinesa|Balinés]] | Bhāṣa Bali | [[:ban:|ban]] | [[:ban:Special:Statistics|14&nbsp;829]] | [[:ban:Special:Statistics|29&nbsp;976]] | [[:ban:Special:Statistics|120&nbsp;279]] | [[:ban:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ban:Special:ListUsers|5330]] | [[:ban:Special:ActiveUsers|35]] | [[:ban:Special:ListFiles|112]] | 4 |- | <span id="nap">139</span> | [[Lingua napolitana|Napolitano]] | Nnapulitano | [[:nap:|nap]] | [[:nap:Special:Statistics|14&nbsp;730]] | [[:nap:Special:Statistics|23&nbsp;705]] | [[:nap:Special:Statistics|664&nbsp;652]] | [[:nap:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nap:Special:ListUsers|27&nbsp;687]] | [[:nap:Special:ActiveUsers|29]] | [[:nap:Special:ListFiles|281]] | 10 |- | <span id="sah">140</span> | [[Lingua iacut|Iacut]] | Саха тыла | [[:sah:|sah]] | [[:sah:Special:Statistics|14&nbsp;250]] | [[:sah:Special:Statistics|47&nbsp;641]] | [[:sah:Special:Statistics|381&nbsp;254]] | [[:sah:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:sah:Special:ListUsers|22&nbsp;179]] | [[:sah:Special:ActiveUsers|36]] | [[:sah:Special:ListFiles|1765]] | 43 |- | <span id="hsb">141</span> | [[Alto sorabo]] | Hornjoserbsce | [[:hsb:|hsb]] | [[:hsb:Special:Statistics|13&nbsp;823]] | [[:hsb:Special:Statistics|35&nbsp;370]] | [[:hsb:Special:Statistics|377&nbsp;293]] | [[:hsb:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:hsb:Special:ListUsers|23&nbsp;047]] | [[:hsb:Special:ActiveUsers|40]] | [[:hsb:Special:ListFiles|133]] | 25 |- | <span id="fo">142</span> | [[Lingua feroesa|Feroés]] | Føroyskt | [[:fo:|fo]] | [[:fo:Special:Statistics|13&nbsp;772]] | [[:fo:Special:Statistics|40&nbsp;253]] | [[:fo:Special:Statistics|368&nbsp;689]] | [[:fo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:fo:Special:ListUsers|26&nbsp;880]] | [[:fo:Special:ActiveUsers|39]] | [[:fo:Special:ListFiles|0]] | 33 |- | <span id="map-bms">143</span> | [[Banyumasan]] | Basa Banyumasan | [[:map-bms:|map-bms]] | [[:map-bms:Special:Statistics|13&nbsp;751]] | [[:map-bms:Special:Statistics|30&nbsp;204]] | [[:map-bms:Special:Statistics|213&nbsp;153]] | [[:map-bms:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:map-bms:Special:ListUsers|14&nbsp;923]] | [[:map-bms:Special:ActiveUsers|29]] | [[:map-bms:Special:ListFiles|462]] | 10 |- | <span id="mai">144</span> | [[Lingua maithili|Maithili]] | मैथिली | [[:mai:|mai]] | [[:mai:Special:Statistics|13&nbsp;722]] | [[:mai:Special:Statistics|39&nbsp;260]] | [[:mai:Special:Statistics|229&nbsp;457]] | [[:mai:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:mai:Special:ListUsers|11&nbsp;746]] | [[:mai:Special:ActiveUsers|27]] | [[:mai:Special:ListFiles|115]] | 20 |- | <span id="li">145</span> | [[Lingua limburguesa|Limburgués]] | Limburgs | [[:li:|li]] | [[:li:Special:Statistics|13&nbsp;646]] | [[:li:Special:Statistics|65&nbsp;477]] | [[:li:Special:Statistics|454&nbsp;053]] | [[:li:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:li:Special:ListUsers|26&nbsp;499]] | [[:li:Special:ActiveUsers|32]] | [[:li:Special:ListFiles|623]] | 100 |- | <span id="mzn">146</span> | [[Lingua mazanderani|Mazanderani]] | مَزِروني | [[:mzn:|mzn]] | [[:mzn:Special:Statistics|13&nbsp;444]] | [[:mzn:Special:Statistics|30&nbsp;420]] | [[:mzn:Special:Statistics|165&nbsp;750]] | [[:mzn:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mzn:Special:ListUsers|30&nbsp;113]] | [[:mzn:Special:ActiveUsers|40]] | [[:mzn:Special:ListFiles|263]] | 8 |- | <span id="gor">147</span> | [[Lingua gorontalo|Gorontalo]] | Bahasa Hulontalo | [[:gor:|gor]] | [[:gor:Special:Statistics|13&nbsp;236]] | [[:gor:Special:Statistics|20&nbsp;738]] | [[:gor:Special:Statistics|50&nbsp;647]] | [[:gor:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:gor:Special:ListUsers|4018]] | [[:gor:Special:ActiveUsers|17]] | [[:gor:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="eml">148</span> | [[Lingua emiliano-romañola|Emiliano-romañolo]] | Emiliàn e rumagnòl | [[:eml:|eml]] | [[:eml:Special:Statistics|13&nbsp;010]] | [[:eml:Special:Statistics|35&nbsp;043]] | [[:eml:Special:Statistics|152&nbsp;195]] | [[:eml:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:eml:Special:ListUsers|23&nbsp;348]] | [[:eml:Special:ActiveUsers|28]] | [[:eml:Special:ListFiles|2739]] | 12 |- | <span id="ace">149</span> | [[Lingua achinesa|Aceh]] | Bahsa Acèh | [[:ace:|ace]] | [[:ace:Special:Statistics|12&nbsp;545]] | [[:ace:Special:Statistics|26&nbsp;464]] | [[:ace:Special:Statistics|137&nbsp;220]] | [[:ace:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ace:Special:ListUsers|24&nbsp;104]] | [[:ace:Special:ActiveUsers|28]] | [[:ace:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | <span id="bcl">150</span> | [[Lingua bikol central|Bikol central]] | Bikol | [[:bcl:|bcl]] | [[:bcl:Special:Statistics|12&nbsp;273]] | [[:bcl:Special:Statistics|32&nbsp;846]] | [[:bcl:Special:Statistics|233&nbsp;054]] | [[:bcl:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:bcl:Special:ListUsers|19&nbsp;663]] | [[:bcl:Special:ActiveUsers|41]] | [[:bcl:Special:ListFiles|865]] | 19 |- | <span id="sa">151</span> | [[Lingua sánscrita|Sánscrito]] | संस्कृतम् | [[:sa:|sa]] | [[:sa:Special:Statistics|11&nbsp;772]] | [[:sa:Special:Statistics|70&nbsp;085]] | [[:sa:Special:Statistics|469&nbsp;282]] | [[:sa:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sa:Special:ListUsers|35&nbsp;341]] | [[:sa:Special:ActiveUsers|47]] | [[:sa:Special:ListFiles|445]] | 164 |- | <span id="shn">152</span> | [[Lingua shan|Shan]] | လိၵ်ႈတႆး | [[:shn:|shn]] | [[:shn:Special:Statistics|11&nbsp;592]] | [[:shn:Special:Statistics|27&nbsp;101]] | [[:shn:Special:Statistics|54&nbsp;788]] | [[:shn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:shn:Special:ListUsers|3271]] | [[:shn:Special:ActiveUsers|12]] | [[:shn:Special:ListFiles|60]] | 3 |- | <span id="wa">153</span> | [[Lingua valoa|Valón]] | Walon | [[:wa:|wa]] | [[:wa:Special:Statistics|11&nbsp;541]] | [[:wa:Special:Statistics|27&nbsp;226]] | [[:wa:Special:Statistics|388&nbsp;207]] | [[:wa:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:wa:Special:ListUsers|22&nbsp;232]] | [[:wa:Special:ActiveUsers|29]] | [[:wa:Special:ListFiles|620]] | 26 |- | <span id="zh-classical">154</span> | [[Chinés clásico]] | 古文 / 文言文 | [[:zh-classical:|zh-classical]] | [[:zh-classical:Special:Statistics|11&nbsp;402]] | [[:zh-classical:Special:Statistics|96&nbsp;756]] | [[:zh-classical:Special:Statistics|379&nbsp;611]] | [[:zh-classical:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:zh-classical:Special:ListUsers|94&nbsp;443]] | [[:zh-classical:Special:ActiveUsers|46]] | [[:zh-classical:Special:ListFiles|0]] | 219 |- | <span id="lij">155</span> | [[Lingua lígur (románica)|Lígur]] | Lìgure | [[:lij:|lij]] | [[:lij:Special:Statistics|11&nbsp;015]] | [[:lij:Special:Statistics|26&nbsp;617]] | [[:lij:Special:Statistics|231&nbsp;136]] | [[:lij:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:lij:Special:ListUsers|14&nbsp;468]] | [[:lij:Special:ActiveUsers|29]] | [[:lij:Special:ListFiles|6]] | 17 |- | <span id="as">156</span> | [[Lingua assamesa|Assamés]] | অসমীয়া | [[:as:|as]] | [[:as:Special:Statistics|10&nbsp;588]] | [[:as:Special:Statistics|72&nbsp;936]] | [[:as:Special:Statistics|329&nbsp;480]] | [[:as:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:as:Special:ListUsers|34&nbsp;462]] | [[:as:Special:ActiveUsers|102]] | [[:as:Special:ListFiles|1712]] | 156 |- | <span id="zu">157</span> | [[Lingua zulú|Zulú]] | isiZulu | [[:zu:|zu]] | [[:zu:Special:Statistics|10&nbsp;575]] | [[:zu:Special:Statistics|23&nbsp;967]] | [[:zu:Special:Statistics|96&nbsp;648]] | [[:zu:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:zu:Special:ListUsers|17&nbsp;498]] | [[:zu:Special:ActiveUsers|45]] | [[:zu:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | <span id="ie">158</span> | [[Lingua occidental|Occidental]] | Interlingue | [[:ie:|ie]] | [[:ie:Special:Statistics|10&nbsp;469]] | [[:ie:Special:Statistics|14&nbsp;236]] | [[:ie:Special:Statistics|150&nbsp;169]] | [[:ie:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ie:Special:ListUsers|16&nbsp;871]] | [[:ie:Special:ActiveUsers|28]] | [[:ie:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | <span id="mrj">159</span> | [[Lingua mari das montañas|Mari das montañas]] | Кырык Мары (Kyryk Mary) | [[:mrj:|mrj]] | [[:mrj:Special:Statistics|10&nbsp;426]] | [[:mrj:Special:Statistics|18&nbsp;629]] | [[:mrj:Special:Statistics|100&nbsp;476]] | [[:mrj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mrj:Special:ListUsers|9941]] | [[:mrj:Special:ActiveUsers|15]] | [[:mrj:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | <span id="mhr">160</span> | [[Lingua mari das pradeiras|Mari das pradeiras]] | Олык Марий (Olyk Marij) | [[:mhr:|mhr]] | [[:mhr:Special:Statistics|10&nbsp;408]] | [[:mhr:Special:Statistics|27&nbsp;175]] | [[:mhr:Special:Statistics|184&nbsp;777]] | [[:mhr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mhr:Special:ListUsers|13&nbsp;091]] | [[:mhr:Special:ActiveUsers|21]] | [[:mhr:Special:ListFiles|0]] | 17 |- | <span id="hif">161</span> | [[Hindi de Fidxi]] | Fiji Hindi | [[:hif:|hif]] | [[:hif:Special:Statistics|10&nbsp;268]] | [[:hif:Special:Statistics|42&nbsp;142]] | [[:hif:Special:Statistics|272&nbsp;130]] | [[:hif:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:hif:Special:ListUsers|29&nbsp;538]] | [[:hif:Special:ActiveUsers|35]] | [[:hif:Special:ListFiles|192]] | 62 |- | <span id="hyw">162</span> | [[Armenio occidental]] | արեւմտահայերէն | [[:hyw:|hyw]] | [[:hyw:Special:Statistics|10&nbsp;238]] | [[:hyw:Special:Statistics|21&nbsp;553]] | [[:hyw:Special:Statistics|194&nbsp;971]] | [[:hyw:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:hyw:Special:ListUsers|7300]] | [[:hyw:Special:ActiveUsers|31]] | [[:hyw:Special:ListFiles|0]] | 11 |- | <span id="mni">163</span> | [[Lingua meithei|Meithei]] | ꯃꯤꯇꯩꯂꯣꯟ | [[:mni:|mni]] | [[:mni:Special:Statistics|10&nbsp;097]] | [[:mni:Special:Statistics|16&nbsp;201]] | [[:mni:Special:Statistics|48&nbsp;543]] | [[:mni:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mni:Special:ListUsers|2163]] | [[:mni:Special:ActiveUsers|17]] | [[:mni:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | <span id="km">164</span> | [[Lingua khmer|Khmer]] | ភាសាខ្មែរ | [[:km:|km]] | [[:km:Special:Statistics|9496]] | [[:km:Special:Statistics|33&nbsp;373]] | [[:km:Special:Statistics|281&nbsp;706]] | [[:km:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:km:Special:ListUsers|36&nbsp;219]] | [[:km:Special:ActiveUsers|54]] | [[:km:Special:ListFiles|1101]] | 53 |- | <span id="hak">165</span> | [[Lingua hakka|Hakka]] | Hak-kâ-fa / 客家話 | [[:hak:|hak]] | [[:hak:Special:Statistics|9444]] | [[:hak:Special:Statistics|18&nbsp;259]] | [[:hak:Special:Statistics|122&nbsp;355]] | [[:hak:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:hak:Special:ListUsers|30&nbsp;349]] | [[:hak:Special:ActiveUsers|34]] | [[:hak:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | <span id="roa-tara">166</span> | [[Tarentino]] | Tarandíne | [[:roa-tara:|roa-tara]] | [[:roa-tara:Special:Statistics|9306]] | [[:roa-tara:Special:Statistics|17&nbsp;643]] | [[:roa-tara:Special:Statistics|140&nbsp;125]] | [[:roa-tara:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:roa-tara:Special:ListUsers|10&nbsp;800]] | [[:roa-tara:Special:ActiveUsers|12]] | [[:roa-tara:Special:ListFiles|288]] | 6 |- | <span id="ig">167</span> | [[Lingua ibo|Ibo]] | Igbo | [[:ig:|ig]] | [[:ig:Special:Statistics|8872]] | [[:ig:Special:Statistics|15&nbsp;282]] | [[:ig:Special:Statistics|86&nbsp;089]] | [[:ig:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:ig:Special:ListUsers|13&nbsp;790]] | [[:ig:Special:ActiveUsers|96]] | [[:ig:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | <span id="pam">168</span> | [[Lingua kapampangan|Kapampangan]] | Kapampangan | [[:pam:|pam]] | [[:pam:Special:Statistics|8846]] | [[:pam:Special:Statistics|21&nbsp;416]] | [[:pam:Special:Statistics|295&nbsp;726]] | [[:pam:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pam:Special:ListUsers|19&nbsp;384]] | [[:pam:Special:ActiveUsers|29]] | [[:pam:Special:ListFiles|403]] | 27 |- | <span id="nso">169</span> | [[Lingua sotho do norte|Sotho do norte]] | Sesotho sa leboa | [[:nso:|nso]] | [[:nso:Special:Statistics|8519]] | [[:nso:Special:Statistics|10&nbsp;759]] | [[:nso:Special:Statistics|49&nbsp;603]] | [[:nso:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nso:Special:ListUsers|5824]] | [[:nso:Special:ActiveUsers|17]] | [[:nso:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="so">170</span> | [[Lingua somalí|Somalí]] | Soomaali | [[:so:|so]] | [[:so:Special:Statistics|8407]] | [[:so:Special:Statistics|25&nbsp;666]] | [[:so:Special:Statistics|238&nbsp;796]] | [[:so:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:so:Special:ListUsers|32&nbsp;127]] | [[:so:Special:ActiveUsers|65]] | [[:so:Special:ListFiles|0]] | 39 |- | <span id="sn">171</span> | [[Lingua shona|Shona]] | chiShona | [[:sn:|sn]] | [[:sn:Special:Statistics|8388]] | [[:sn:Special:Statistics|16&nbsp;655]] | [[:sn:Special:Statistics|97&nbsp;065]] | [[:sn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:sn:Special:ListUsers|15&nbsp;443]] | [[:sn:Special:ActiveUsers|30]] | [[:sn:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | <span id="rue">172</span> | [[Lingua rutena|Ruteno]] | Русинська (Rusins'ka) | [[:rue:|rue]] | [[:rue:Special:Statistics|8380]] | [[:rue:Special:Statistics|17&nbsp;627]] | [[:rue:Special:Statistics|130&nbsp;817]] | [[:rue:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rue:Special:ListUsers|25&nbsp;331]] | [[:rue:Special:ActiveUsers|29]] | [[:rue:Special:ListFiles|87]] | 9 |- | <span id="bh">173</span> | [[Linguas bihari|Bihari]] | भोजपुरी | [[:bh:|bh]] | [[:bh:Special:Statistics|8009]] | [[:bh:Special:Statistics|68&nbsp;970]] | [[:bh:Special:Statistics|723&nbsp;145]] | [[:bh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bh:Special:ListUsers|29&nbsp;619]] | [[:bh:Special:ActiveUsers|38]] | [[:bh:Special:ListFiles|54]] | 607 |- | <span id="se">174</span> | [[Lingua saami setentrional|Saami setentrional]] | Sámegiella | [[:se:|se]] | [[:se:Special:Statistics|7802]] | [[:se:Special:Statistics|20&nbsp;856]] | [[:se:Special:Statistics|300&nbsp;640]] | [[:se:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:se:Special:ListUsers|26&nbsp;265]] | [[:se:Special:ActiveUsers|15]] | [[:se:Special:ListFiles|0]] | 40 |- | <span id="myv">175</span> | [[Lingua erzya|Erzya]] | Эрзянь (Erzjanj Kelj) | [[:myv:|myv]] | [[:myv:Special:Statistics|7702]] | [[:myv:Special:Statistics|26&nbsp;131]] | [[:myv:Special:Statistics|139&nbsp;531]] | [[:myv:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:myv:Special:ListUsers|11&nbsp;780]] | [[:myv:Special:ActiveUsers|22]] | [[:myv:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | <span id="vls">176</span> | [[Flamengo occidental]] | West-Vlams | [[:vls:|vls]] | [[:vls:Special:Statistics|7632]] | [[:vls:Special:Statistics|21&nbsp;212]] | [[:vls:Special:Statistics|308&nbsp;803]] | [[:vls:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:vls:Special:ListUsers|24&nbsp;623]] | [[:vls:Special:ActiveUsers|22]] | [[:vls:Special:ListFiles|480]] | 46 |- | <span id="nds-nl">177</span> | [[Baixo saxón neerlandés]] | Nedersaksisch | [[:nds-nl:|nds-nl]] | [[:nds-nl:Special:Statistics|7596]] | [[:nds-nl:Special:Statistics|20&nbsp;398]] | [[:nds-nl:Special:Statistics|320&nbsp;646]] | [[:nds-nl:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:nds-nl:Special:ListUsers|25&nbsp;834]] | [[:nds-nl:Special:ActiveUsers|15]] | [[:nds-nl:Special:ListFiles|571]] | 44 |- | <span id="mi">178</span> | [[Lingua maorí|Maorí]] | Māori | [[:mi:|mi]] | [[:mi:Special:Statistics|7423]] | [[:mi:Special:Statistics|13&nbsp;446]] | [[:mi:Special:Statistics|153&nbsp;244]] | [[:mi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:mi:Special:ListUsers|16&nbsp;603]] | [[:mi:Special:ActiveUsers|23]] | [[:mi:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | <span id="sat">179</span> | [[Lingua santali|Santali]] | Santhali | [[:sat:|sat]] | [[:sat:Special:Statistics|7385]] | [[:sat:Special:Statistics|16&nbsp;901]] | [[:sat:Special:Statistics|96&nbsp;267]] | [[:sat:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:sat:Special:ListUsers|5430]] | [[:sat:Special:ActiveUsers|39]] | [[:sat:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | <span id="sc">180</span> | [[Lingua sarda|Sardo]] | Sardu | [[:sc:|sc]] | [[:sc:Special:Statistics|7327]] | [[:sc:Special:Statistics|16&nbsp;366]] | [[:sc:Special:Statistics|177&nbsp;259]] | [[:sc:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sc:Special:ListUsers|21&nbsp;903]] | [[:sc:Special:ActiveUsers|23]] | [[:sc:Special:ListFiles|150]] | 16 |- | <span id="nah">181</span> | [[Lingua náhuatl|Náhuatl]] | Nāhuatl | [[:nah:|nah]] | [[:nah:Special:Statistics|7163]] | [[:nah:Special:Statistics|19&nbsp;313]] | [[:nah:Special:Statistics|499&nbsp;777]] | [[:nah:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nah:Special:ListUsers|20&nbsp;699]] | [[:nah:Special:ActiveUsers|30]] | [[:nah:Special:ListFiles|170]] | 74 |- | <span id="vep">182</span> | [[Lingua vepsia|Vepsio]] | Vepsän kel' | [[:vep:|vep]] | [[:vep:Special:Statistics|6697]] | [[:vep:Special:Statistics|31&nbsp;027]] | [[:vep:Special:Statistics|151&nbsp;142]] | [[:vep:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:vep:Special:ListUsers|14&nbsp;451]] | [[:vep:Special:ActiveUsers|23]] | [[:vep:Special:ListFiles|0]] | 64 |- | <span id="gan">183</span> | [[Lingua gan|Gan]] | 贛語 | [[:gan:|gan]] | [[:gan:Special:Statistics|6490]] | [[:gan:Special:Statistics|33&nbsp;574]] | [[:gan:Special:Statistics|394&nbsp;763]] | [[:gan:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gan:Special:ListUsers|38&nbsp;567]] | [[:gan:Special:ActiveUsers|20]] | [[:gan:Special:ListFiles|146]] | 204 |- | <span id="kab">184</span> | [[Lingua cabila|Cabilo]] | Taqbaylit | [[:kab:|kab]] | [[:kab:Special:Statistics|6435]] | [[:kab:Special:Statistics|15&nbsp;900]] | [[:kab:Special:Statistics|105&nbsp;921]] | [[:kab:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kab:Special:ListUsers|12&nbsp;021]] | [[:kab:Special:ActiveUsers|19]] | [[:kab:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | <span id="glk">185</span> | [[Lingua gilaki|Gilaki]] | گیلکی | [[:glk:|glk]] | [[:glk:Special:Statistics|6418]] | [[:glk:Special:Statistics|13&nbsp;799]] | [[:glk:Special:Statistics|61&nbsp;990]] | [[:glk:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:glk:Special:ListUsers|14&nbsp;263]] | [[:glk:Special:ActiveUsers|18]] | [[:glk:Special:ListFiles|807]] | 5 |- | <span id="tk">186</span> | [[Lingua turcomá|Turcomán]] | تركمن / Туркмен | [[:tk:|tk]] | [[:tk:Special:Statistics|6306]] | [[:tk:Special:Statistics|15&nbsp;644]] | [[:tk:Special:Statistics|229&nbsp;474]] | [[:tk:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tk:Special:ListUsers|24&nbsp;726]] | [[:tk:Special:ActiveUsers|40]] | [[:tk:Special:ListFiles|319]] | 32 |- | <span id="fiu-vro">187</span> | [[Lingua võro|Võro]] | Võro | [[:fiu-vro:|fiu-vro]] | [[:fiu-vro:Special:Statistics|6219]] | [[:fiu-vro:Special:Statistics|12&nbsp;071]] | [[:fiu-vro:Special:Statistics|176&nbsp;576]] | [[:fiu-vro:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:fiu-vro:Special:ListUsers|13&nbsp;190]] | [[:fiu-vro:Special:ActiveUsers|26]] | [[:fiu-vro:Special:ListFiles|201]] | 12 |- | <span id="co">188</span> | [[Lingua corsa|Corso]] | Corsu | [[:co:|co]] | [[:co:Special:Statistics|6201]] | [[:co:Special:Statistics|14&nbsp;791]] | [[:co:Special:Statistics|379&nbsp;512]] | [[:co:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:co:Special:ListUsers|19&nbsp;851]] | [[:co:Special:ActiveUsers|32]] | [[:co:Special:ListFiles|0]] | 49 |- | <span id="bo">189</span> | [[Lingua tibetana|Tibetano]] | བོད་སྐད | [[:bo:|bo]] | [[:bo:Special:Statistics|6013]] | [[:bo:Special:Statistics|17&nbsp;552]] | [[:bo:Special:Statistics|139&nbsp;813]] | [[:bo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bo:Special:ListUsers|26&nbsp;424]] | [[:bo:Special:ActiveUsers|17]] | [[:bo:Special:ListFiles|0]] | 29 |- | <span id="ab">190</span> | [[Lingua abkhaza|Abkhazo]] | Аҧсуа | [[:ab:|ab]] | [[:ab:Special:Statistics|5986]] | [[:ab:Special:Statistics|20&nbsp;323]] | [[:ab:Special:Statistics|118&nbsp;102]] | [[:ab:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ab:Special:ListUsers|17&nbsp;698]] | [[:ab:Special:ActiveUsers|21]] | [[:ab:Special:ListFiles|9]] | 33 |- | <span id="ary">191</span> | [[Árabe marroquí]] | اللهجة المغربية | [[:ary:|ary]] | [[:ary:Special:Statistics|5698]] | [[:ary:Special:Statistics|43&nbsp;440]] | [[:ary:Special:Statistics|184&nbsp;226]] | [[:ary:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ary:Special:ListUsers|6265]] | [[:ary:Special:ActiveUsers|36]] | [[:ary:Special:ListFiles|40]] | 186 |- | <span id="gv">192</span> | [[Lingua manx|Manx]] | Gaelg | [[:gv:|gv]] | [[:gv:Special:Statistics|5616]] | [[:gv:Special:Statistics|20&nbsp;637]] | [[:gv:Special:Statistics|308&nbsp;814]] | [[:gv:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gv:Special:ListUsers|18&nbsp;043]] | [[:gv:Special:ActiveUsers|20]] | [[:gv:Special:ListFiles|185]] | 107 |- | <span id="frp">193</span> | [[Lingua francoprovenzal|Francoprovenzal]] | Arpitan | [[:frp:|frp]] | [[:frp:Special:Statistics|5603]] | [[:frp:Special:Statistics|15&nbsp;450]] | [[:frp:Special:Statistics|214&nbsp;493]] | [[:frp:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:frp:Special:ListUsers|14&nbsp;692]] | [[:frp:Special:ActiveUsers|28]] | [[:frp:Special:ListFiles|0]] | 42 |- | <span id="kw">194</span> | [[Lingua córnica|Córnico]] | Kernewek/Karnuack | [[:kw:|kw]] | [[:kw:Special:Statistics|5518]] | [[:kw:Special:Statistics|11&nbsp;759]] | [[:kw:Special:Statistics|199&nbsp;478]] | [[:kw:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kw:Special:ListUsers|13&nbsp;700]] | [[:kw:Special:ActiveUsers|24]] | [[:kw:Special:ListFiles|6]] | 21 |- | <span id="kv">195</span> | [[Lingua komi|Komi]] | Коми | [[:kv:|kv]] | [[:kv:Special:Statistics|5480]] | [[:kv:Special:Statistics|16&nbsp;679]] | [[:kv:Special:Statistics|139&nbsp;647]] | [[:kv:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kv:Special:ListUsers|13&nbsp;223]] | [[:kv:Special:ActiveUsers|23]] | [[:kv:Special:ListFiles|0]] | 34 |- | <span id="csb">196</span> | [[Lingua caxubia|Caxubio]] | Kaszëbsczi | [[:csb:|csb]] | [[:csb:Special:Statistics|5432]] | [[:csb:Special:Statistics|8721]] | [[:csb:Special:Statistics|185&nbsp;937]] | [[:csb:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:csb:Special:ListUsers|15&nbsp;427]] | [[:csb:Special:ActiveUsers|31]] | [[:csb:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | <span id="pcd">197</span> | [[Lingua picarda|Picardo]] | Picard | [[:pcd:|pcd]] | [[:pcd:Special:Statistics|5409]] | [[:pcd:Special:Statistics|10&nbsp;536]] | [[:pcd:Special:Statistics|68&nbsp;769]] | [[:pcd:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:pcd:Special:ListUsers|15&nbsp;784]] | [[:pcd:Special:ActiveUsers|22]] | [[:pcd:Special:ListFiles|49]] | 5 |- | <span id="ug">198</span> | [[Lingua uigur|Uigur]] | Oyghurque | [[:ug:|ug]] | [[:ug:Special:Statistics|5300]] | [[:ug:Special:Statistics|14&nbsp;877]] | [[:ug:Special:Statistics|153&nbsp;647]] | [[:ug:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ug:Special:ListUsers|19&nbsp;766]] | [[:ug:Special:ActiveUsers|27]] | [[:ug:Special:ListFiles|282]] | 33 |- | <span id="skr">199</span> | [[Lingua saraiki|Saraiki]] | سرائیکی | [[:skr:|skr]] | [[:skr:Special:Statistics|5228]] | [[:skr:Special:Statistics|5763]] | [[:skr:Special:Statistics|26&nbsp;898]] | [[:skr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:skr:Special:ListUsers|1290]] | [[:skr:Special:ActiveUsers|10]] | [[:skr:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="udm">200</span> | [[Lingua udmurta|Udmurto]] | Удмурт кыл | [[:udm:|udm]] | [[:udm:Special:Statistics|5177]] | [[:udm:Special:Statistics|17&nbsp;122]] | [[:udm:Special:Statistics|120&nbsp;768]] | [[:udm:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:udm:Special:ListUsers|13&nbsp;795]] | [[:udm:Special:ActiveUsers|20]] | [[:udm:Special:ListFiles|9]] | 37 |- | <span id="zea">201</span> | [[Lingua zelandesa|Zelandés]] | Zeêuws | [[:zea:|zea]] | [[:zea:Special:Statistics|5049]] | [[:zea:Special:Statistics|9611]] | [[:zea:Special:Statistics|118&nbsp;832]] | [[:zea:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:zea:Special:ListUsers|12&nbsp;043]] | [[:zea:Special:ActiveUsers|15]] | [[:zea:Special:ListFiles|1]] | 10 |- | <span id="ay">202</span> | [[Lingua aimará|Aimará]] | Aymar aru | [[:ay:|ay]] | [[:ay:Special:Statistics|5026]] | [[:ay:Special:Statistics|8624]] | [[:ay:Special:Statistics|95&nbsp;556]] | [[:ay:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ay:Special:ListUsers|15&nbsp;323]] | [[:ay:Special:ActiveUsers|23]] | [[:ay:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | <span id="gn">203</span> | [[Lingua guaraní|Guaraní]] | Avañe'ẽ | [[:gn:|gn]] | [[:gn:Special:Statistics|4882]] | [[:gn:Special:Statistics|11&nbsp;284]] | [[:gn:Special:Statistics|120&nbsp;957]] | [[:gn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:gn:Special:ListUsers|16&nbsp;413]] | [[:gn:Special:ActiveUsers|24]] | [[:gn:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | <span id="nrm">204</span> | [[Lingua normanda|Normando]] | Nouormand/Normaund | [[:nrm:|nrm]] | [[:nrm:Special:Statistics|4832]] | [[:nrm:Special:Statistics|10&nbsp;368]] | [[:nrm:Special:Statistics|219&nbsp;209]] | [[:nrm:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nrm:Special:ListUsers|12&nbsp;334]] | [[:nrm:Special:ActiveUsers|15]] | [[:nrm:Special:ListFiles|0]] | 27 |- | <span id="mt">205</span> | [[Lingua maltesa|Maltés]] | Malti | [[:mt:|mt]] | [[:mt:Special:Statistics|4726]] | [[:mt:Special:Statistics|19&nbsp;097]] | [[:mt:Special:Statistics|277&nbsp;959]] | [[:mt:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:mt:Special:ListUsers|20&nbsp;157]] | [[:mt:Special:ActiveUsers|44]] | [[:mt:Special:ListFiles|1146]] | 134 |- | <span id="bjn">206</span> | [[Lingua banjar|Banjarí]] | Bahasa Banjar | [[:bjn:|bjn]] | [[:bjn:Special:Statistics|4608]] | [[:bjn:Special:Statistics|22&nbsp;412]] | [[:bjn:Special:Statistics|77&nbsp;071]] | [[:bjn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bjn:Special:ListUsers|12&nbsp;789]] | [[:bjn:Special:ActiveUsers|25]] | [[:bjn:Special:ListFiles|1]] | 51 |- | <span id="smn">207</span> | [[Lingua saami de Inari|Saami de Inari]] | Anarâškielâ | [[:smn:|smn]] | [[:smn:Special:Statistics|4494]] | [[:smn:Special:Statistics|14&nbsp;117]] | [[:smn:Special:Statistics|65&nbsp;947]] | [[:smn:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:smn:Special:ListUsers|2287]] | [[:smn:Special:ActiveUsers|16]] | [[:smn:Special:ListFiles|0]] | 21 |- | <span id="lez">208</span> | [[Lingua lezguia|Lezguio]] | Лезги чІал (Lezgi č’al) | [[:lez:|lez]] | [[:lez:Special:Statistics|4306]] | [[:lez:Special:Statistics|13&nbsp;026]] | [[:lez:Special:Statistics|86&nbsp;667]] | [[:lez:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:lez:Special:ListUsers|9788]] | [[:lez:Special:ActiveUsers|19]] | [[:lez:Special:ListFiles|10]] | 27 |- | <span id="lfn">209</span> | [[Lingua Franca Nova]] | Lingua Franca Nova | [[:lfn:|lfn]] | [[:lfn:Special:Statistics|4175]] | [[:lfn:Special:Statistics|6666]] | [[:lfn:Special:Statistics|37&nbsp;954]] | [[:lfn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lfn:Special:ListUsers|9173]] | [[:lfn:Special:ActiveUsers|28]] | [[:lfn:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | <span id="stq">210</span> | [[Lingua frisoa oriental|Frisón oriental]] | Seeltersk | [[:stq:|stq]] | [[:stq:Special:Statistics|4066]] | [[:stq:Special:Statistics|10&nbsp;689]] | [[:stq:Special:Statistics|120&nbsp;904]] | [[:stq:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:stq:Special:ListUsers|12&nbsp;520]] | [[:stq:Special:ActiveUsers|24]] | [[:stq:Special:ListFiles|430]] | 30 |- | <span id="lo">211</span> | [[Lingua laosiana|Laosiano]] | ລາວ | [[:lo:|lo]] | [[:lo:Special:Statistics|4060]] | [[:lo:Special:Statistics|12&nbsp;332]] | [[:lo:Special:Statistics|94&nbsp;851]] | [[:lo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lo:Special:ListUsers|15&nbsp;399]] | [[:lo:Special:ActiveUsers|26]] | [[:lo:Special:ListFiles|0]] | 31 |- | <span id="tum">212</span> | [[Lingua tumbuka|Tumbuka]] | chiTumbuka | [[:tum:|tum]] | [[:tum:Special:Statistics|4006]] | [[:tum:Special:Statistics|5919]] | [[:tum:Special:Statistics|29&nbsp;482]] | [[:tum:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tum:Special:ListUsers|7176]] | [[:tum:Special:ActiveUsers|23]] | [[:tum:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | <span id="mwl">213</span> | [[Lingua mirandesa|Mirandés]] | Mirandés | [[:mwl:|mwl]] | [[:mwl:Special:Statistics|3881]] | [[:mwl:Special:Statistics|10&nbsp;209]] | [[:mwl:Special:Statistics|98&nbsp;674]] | [[:mwl:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mwl:Special:ListUsers|12&nbsp;205]] | [[:mwl:Special:ActiveUsers|18]] | [[:mwl:Special:ListFiles|0]] | 25 |- | <span id="olo">214</span> | [[Lingua carelia|Carelio]] | Livvinкarjala | [[:olo:|olo]] | [[:olo:Special:Statistics|3870]] | [[:olo:Special:Statistics|10&nbsp;608]] | [[:olo:Special:Statistics|32&nbsp;077]] | [[:olo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:olo:Special:ListUsers|6007]] | [[:olo:Special:ActiveUsers|13]] | [[:olo:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | <span id="fur">215</span> | [[Lingua friulana|Friulano]] | Furlan | [[:fur:|fur]] | [[:fur:Special:Statistics|3759]] | [[:fur:Special:Statistics|8580]] | [[:fur:Special:Statistics|170&nbsp;322]] | [[:fur:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:fur:Special:ListUsers|13&nbsp;193]] | [[:fur:Special:ActiveUsers|16]] | [[:fur:Special:ListFiles|318]] | 32 |- | <span id="rm">216</span> | [[Lingua romanche|Romanche]] | Rumantsch | [[:rm:|rm]] | [[:rm:Special:Statistics|3754]] | [[:rm:Special:Statistics|9593]] | [[:rm:Special:Statistics|162&nbsp;951]] | [[:rm:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:rm:Special:ListUsers|18&nbsp;516]] | [[:rm:Special:ActiveUsers|18]] | [[:rm:Special:ListFiles|51]] | 41 |- | <span id="lad">217</span> | [[Lingua xudeoespañola|Xudeoespañol]] | Dzhudezmo | [[:lad:|lad]] | [[:lad:Special:Statistics|3603]] | [[:lad:Special:Statistics|12&nbsp;940]] | [[:lad:Special:Statistics|208&nbsp;856]] | [[:lad:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:lad:Special:ListUsers|19&nbsp;629]] | [[:lad:Special:ActiveUsers|25]] | [[:lad:Special:ListFiles|23]] | 108 |- | <span id="ang">218</span> | [[Lingua anglosaxoa|Anglosaxón]] | Englisc | [[:ang:|ang]] | [[:ang:Special:Statistics|3584]] | [[:ang:Special:Statistics|16&nbsp;447]] | [[:ang:Special:Statistics|205&nbsp;499]] | [[:ang:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ang:Special:ListUsers|117&nbsp;694]] | [[:ang:Special:ActiveUsers|40]] | [[:ang:Special:ListFiles|300]] | 160 |- | <span id="gom">219</span> | [[Lingua konkani|Konkani]] | कोंकणी | [[:gom:|gom]] | [[:gom:Special:Statistics|3548]] | [[:gom:Special:Statistics|9035]] | [[:gom:Special:Statistics|206&nbsp;352]] | [[:gom:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:gom:Special:ListUsers|8622]] | [[:gom:Special:ActiveUsers|14]] | [[:gom:Special:ListFiles|0]] | 54 |- | <span id="koi">220</span> | [[Lingua komi permiano|Komi permiano]] | Перем Коми (Perem Komi) | [[:koi:|koi]] | [[:koi:Special:Statistics|3442]] | [[:koi:Special:Statistics|10&nbsp;970]] | [[:koi:Special:Statistics|59&nbsp;711]] | [[:koi:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:koi:Special:ListUsers|7886]] | [[:koi:Special:ActiveUsers|14]] | [[:koi:Special:ListFiles|0]] | 26 |- | <span id="ext">221</span> | [[Lingua estremeña|Estremeño]] | Estremeñu | [[:ext:|ext]] | [[:ext:Special:Statistics|3368]] | [[:ext:Special:Statistics|7536]] | [[:ext:Special:Statistics|115&nbsp;835]] | [[:ext:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ext:Special:ListUsers|16&nbsp;025]] | [[:ext:Special:ActiveUsers|16]] | [[:ext:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | <span id="tyv">222</span> | [[Lingua tuva|Tuva]] | Тыва дыл | [[:tyv:|tyv]] | [[:tyv:Special:Statistics|3362]] | [[:tyv:Special:Statistics|11&nbsp;179]] | [[:tyv:Special:Statistics|43&nbsp;390]] | [[:tyv:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tyv:Special:ListUsers|8076]] | [[:tyv:Special:ActiveUsers|14]] | [[:tyv:Special:ListFiles|0]] | 20 |- | <span id="dsb">223</span> | [[Baixo sorabo]] | Dolnoserbski (dolnoserbšćina) | [[:dsb:|dsb]] | [[:dsb:Special:Statistics|3325]] | [[:dsb:Special:Statistics|11&nbsp;197]] | [[:dsb:Special:Statistics|142&nbsp;764]] | [[:dsb:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:dsb:Special:ListUsers|17&nbsp;214]] | [[:dsb:Special:ActiveUsers|23]] | [[:dsb:Special:ListFiles|0]] | 71 |- | <span id="rw">224</span> | [[Lingua ruanda|Kinyarwanda]] | Kinyarwanda | [[:rw:|rw]] | [[:rw:Special:Statistics|3309]] | [[:rw:Special:Statistics|9331]] | [[:rw:Special:Statistics|85&nbsp;762]] | [[:rw:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rw:Special:ListUsers|11&nbsp;125]] | [[:rw:Special:ActiveUsers|25]] | [[:rw:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | <span id="dty">225</span> | [[Lingua doteli|Doteli]] | डोटेली | [[:dty:|dty]] | [[:dty:Special:Statistics|3307]] | [[:dty:Special:Statistics|19&nbsp;183]] | [[:dty:Special:Statistics|237&nbsp;388]] | [[:dty:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:dty:Special:ListUsers|5495]] | [[:dty:Special:ActiveUsers|12]] | [[:dty:Special:ListFiles|3]] | 285 |- | <span id="ln">226</span> | [[Lingua lingala|Lingala]] | Lingala | [[:ln:|ln]] | [[:ln:Special:Statistics|3271]] | [[:ln:Special:Statistics|8561]] | [[:ln:Special:Statistics|121&nbsp;742]] | [[:ln:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ln:Special:ListUsers|11&nbsp;786]] | [[:ln:Special:ActiveUsers|26]] | [[:ln:Special:ListFiles|32]] | 37 |- | <span id="cbk-zam">227</span> | [[Chavacano]] | Chavacano | [[:cbk-zam:|cbk-zam]] | [[:cbk-zam:Special:Statistics|3127]] | [[:cbk-zam:Special:Statistics|8229]] | [[:cbk-zam:Special:Statistics|110&nbsp;066]] | [[:cbk-zam:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cbk-zam:Special:ListUsers|13&nbsp;505]] | [[:cbk-zam:Special:ActiveUsers|19]] | [[:cbk-zam:Special:ListFiles|0]] | 35 |- | <span id="av">228</span> | [[Lingua ávara|Avaro]] | Авар | [[:av:|av]] | [[:av:Special:Statistics|3042]] | [[:av:Special:Statistics|14&nbsp;566]] | [[:av:Special:Statistics|82&nbsp;874]] | [[:av:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:av:Special:ListUsers|13&nbsp;315]] | [[:av:Special:ActiveUsers|23]] | [[:av:Special:ListFiles|0]] | 81 |- | <span id="dv">229</span> | [[Lingua maldivana|Maldiviano]] | ދިވެހިބަސް | [[:dv:|dv]] | [[:dv:Special:Statistics|3016]] | [[:dv:Special:Statistics|11&nbsp;193]] | [[:dv:Special:Statistics|129&nbsp;942]] | [[:dv:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:dv:Special:ListUsers|23&nbsp;326]] | [[:dv:Special:ActiveUsers|18]] | [[:dv:Special:ListFiles|932]] | 85 |- | <span id="ksh">230</span> | [[Fráncico ripuario]] | Ripoarisch | [[:ksh:|ksh]] | [[:ksh:Special:Statistics|2915]] | [[:ksh:Special:Statistics|10&nbsp;538]] | [[:ksh:Special:Statistics|1&nbsp;606&nbsp;824]] | [[:ksh:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ksh:Special:ListUsers|21&nbsp;344]] | [[:ksh:Special:ActiveUsers|16]] | [[:ksh:Special:ListFiles|0]] | 1042 |- | <span id="gag">231</span> | [[Lingua gagauza|Gagauzo]] | Gagauz | [[:gag:|gag]] | [[:gag:Special:Statistics|2794]] | [[:gag:Special:Statistics|6576]] | [[:gag:Special:Statistics|67&nbsp;741]] | [[:gag:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gag:Special:ListUsers|12&nbsp;651]] | [[:gag:Special:ActiveUsers|25]] | [[:gag:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | <span id="bxr">232</span> | [[Lingua buriata|Buriato]] | Буряад | [[:bxr:|bxr]] | [[:bxr:Special:Statistics|2771]] | [[:bxr:Special:Statistics|11&nbsp;037]] | [[:bxr:Special:Statistics|69&nbsp;849]] | [[:bxr:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bxr:Special:ListUsers|13&nbsp;803]] | [[:bxr:Special:ActiveUsers|17]] | [[:bxr:Special:ListFiles|9]] | 56 |- | <span id="pfl">233</span> | [[Alemán do Palatinado]] | Pfälzisch | [[:pfl:|pfl]] | [[:pfl:Special:Statistics|2740]] | [[:pfl:Special:Statistics|6912]] | [[:pfl:Special:Statistics|89&nbsp;841]] | [[:pfl:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:pfl:Special:ListUsers|10&nbsp;745]] | [[:pfl:Special:ActiveUsers|17]] | [[:pfl:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | <span id="pap">234</span> | [[Papiamento]] | Papiamentu | [[:pap:|pap]] | [[:pap:Special:Statistics|2641]] | [[:pap:Special:Statistics|5971]] | [[:pap:Special:Statistics|89&nbsp;679]] | [[:pap:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:pap:Special:ListUsers|13&nbsp;353]] | [[:pap:Special:ActiveUsers|16]] | [[:pap:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | <span id="pag">235</span> | [[Lingua pangasinesa|Pangasinés]] | Pangasinan | [[:pag:|pag]] | [[:pag:Special:Statistics|2579]] | [[:pag:Special:Statistics|8814]] | [[:pag:Special:Statistics|73&nbsp;057]] | [[:pag:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pag:Special:ListUsers|7565]] | [[:pag:Special:ActiveUsers|9]] | [[:pag:Special:ListFiles|0]] | 48 |- | <span id="pi">236</span> | [[Lingua pali|Pali]] | पाऴि | [[:pi:|pi]] | [[:pi:Special:Statistics|2547]] | [[:pi:Special:Statistics|4634]] | [[:pi:Special:Statistics|101&nbsp;624]] | [[:pi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pi:Special:ListUsers|6633]] | [[:pi:Special:ActiveUsers|9]] | [[:pi:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | <span id="haw">237</span> | [[Lingua hawaiana|Hawaiano]] | Hawai'i | [[:haw:|haw]] | [[:haw:Special:Statistics|2454]] | [[:haw:Special:Statistics|5517]] | [[:haw:Special:Statistics|96&nbsp;434]] | [[:haw:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:haw:Special:ListUsers|15&nbsp;024]] | [[:haw:Special:ActiveUsers|17]] | [[:haw:Special:ListFiles|0]] | 27 |- | <span id="awa">238</span> | [[Lingua awadhi|Awadhi]] | अवधी | [[:awa:|awa]] | [[:awa:Special:Statistics|2436]] | [[:awa:Special:Statistics|5347]] | [[:awa:Special:Statistics|24&nbsp;106]] | [[:awa:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:awa:Special:ListUsers|1900]] | [[:awa:Special:ActiveUsers|13]] | [[:awa:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | <span id="tay">239</span> | [[Lingua atayal|Atayal]] | Tayal | [[:tay:|tay]] | [[:tay:Special:Statistics|2420]] | [[:tay:Special:Statistics|2822]] | [[:tay:Special:Statistics|54&nbsp;101]] | [[:tay:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:tay:Special:ListUsers|1095]] | [[:tay:Special:ActiveUsers|8]] | [[:tay:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="tw">240</span> | [[Lingua twi|Twi]] | Twi | [[:tw:|tw]] | [[:tw:Special:Statistics|2108]] | [[:tw:Special:Statistics|5050]] | [[:tw:Special:Statistics|93&nbsp;118]] | [[:tw:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tw:Special:ListUsers|13&nbsp;886]] | [[:tw:Special:ActiveUsers|53]] | [[:tw:Special:ListFiles|0]] | 35 |- | <span id="inh">241</span> | [[Lingua inguxa|Inguxo]] | ГӀалгӀай | [[:inh:|inh]] | [[:inh:Special:Statistics|2077]] | [[:inh:Special:Statistics|11&nbsp;617]] | [[:inh:Special:Statistics|54&nbsp;268]] | [[:inh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:inh:Special:ListUsers|3275]] | [[:inh:Special:ActiveUsers|16]] | [[:inh:Special:ListFiles|35]] | 98 |- | <span id="krc">242</span> | [[Lingua karachai-balkar|Karachai-balkar]] | къарачай-малкъар (qaraçay-malqar) | [[:krc:|krc]] | [[:krc:Special:Statistics|2057]] | [[:krc:Special:Statistics|14&nbsp;324]] | [[:krc:Special:Statistics|106&nbsp;195]] | [[:krc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:krc:Special:ListUsers|9659]] | [[:krc:Special:ActiveUsers|13]] | [[:krc:Special:ListFiles|0]] | 263 |- | <span id="xal">243</span> | [[Lingua calmuca|Calmuco]] | Kaлмук (Kalmuk) | [[:xal:|xal]] | [[:xal:Special:Statistics|2046]] | [[:xal:Special:Statistics|11&nbsp;804]] | [[:xal:Special:Statistics|84&nbsp;902]] | [[:xal:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:xal:Special:ListUsers|9262]] | [[:xal:Special:ActiveUsers|16]] | [[:xal:Special:ListFiles|0]] | 163 |- | <span id="szy">244</span> | [[Lingua sakizaya|Sakizaya]] | Sakizaya | [[:szy:|szy]] | [[:szy:Special:Statistics|2030]] | [[:szy:Special:Statistics|5358]] | [[:szy:Special:Statistics|128&nbsp;390]] | [[:szy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:szy:Special:ListUsers|2309]] | [[:szy:Special:ActiveUsers|9]] | [[:szy:Special:ListFiles|0]] | 64 |- | <span id="za">245</span> | [[Linguas zhuang|Zhuang]] | Cuengh | [[:za:|za]] | [[:za:Special:Statistics|2010]] | [[:za:Special:Statistics|4140]] | [[:za:Special:Statistics|39&nbsp;342]] | [[:za:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:za:Special:ListUsers|9728]] | [[:za:Special:ActiveUsers|14]] | [[:za:Special:ListFiles|0]] | 10 |- | <span id="dag">246</span> | [[Lingua dagbani|Dagbani]] | Dagbanli | [[:dag:|dag]] | [[:dag:Special:Statistics|1963]] | [[:dag:Special:Statistics|4396]] | [[:dag:Special:Statistics|41&nbsp;683]] | [[:dag:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:dag:Special:ListUsers|1780]] | [[:dag:Special:ActiveUsers|43]] | [[:dag:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | <span id="kaa">247</span> | [[Lingua karakalpak|Karakalpak]] | Qaraqalpaqsha | [[:kaa:|kaa]] | [[:kaa:Special:Statistics|1939]] | [[:kaa:Special:Statistics|5083]] | [[:kaa:Special:Statistics|45&nbsp;781]] | [[:kaa:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kaa:Special:ListUsers|10&nbsp;214]] | [[:kaa:Special:ActiveUsers|29]] | [[:kaa:Special:ListFiles|3]] | 23 |- | <span id="pdc">248</span> | [[Alemán de Pensilvania]] | Deitsch | [[:pdc:|pdc]] | [[:pdc:Special:Statistics|1932]] | [[:pdc:Special:Statistics|5831]] | [[:pdc:Special:Statistics|105&nbsp;115]] | [[:pdc:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pdc:Special:ListUsers|30&nbsp;311]] | [[:pdc:Special:ActiveUsers|22]] | [[:pdc:Special:ListFiles|0]] | 73 |- | <span id="atj">249</span> | [[Lingua atikamekw|Atikamekw]] | Atikamekw | [[:atj:|atj]] | [[:atj:Special:Statistics|1909]] | [[:atj:Special:Statistics|3013]] | [[:atj:Special:Statistics|14&nbsp;659]] | [[:atj:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:atj:Special:ListUsers|3680]] | [[:atj:Special:ActiveUsers|6]] | [[:atj:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | <span id="to">250</span> | [[Lingua tongana|Tongano]] | faka Tonga | [[:to:|to]] | [[:to:Special:Statistics|1907]] | [[:to:Special:Statistics|5324]] | [[:to:Special:Statistics|41&nbsp;558]] | [[:to:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:to:Special:ListUsers|9210]] | [[:to:Special:ActiveUsers|15]] | [[:to:Special:ListFiles|12]] | 25 |- | <span id="mdf">251</span> | [[Lingua moksha|Moksha]] | Мокшень (Mokshanj Kälj) | [[:mdf:|mdf]] | [[:mdf:Special:Statistics|1870]] | [[:mdf:Special:Statistics|11&nbsp;550]] | [[:mdf:Special:Statistics|64&nbsp;122]] | [[:mdf:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mdf:Special:ListUsers|8511]] | [[:mdf:Special:ActiveUsers|14]] | [[:mdf:Special:ListFiles|0]] | 148 |- | <span id="arc">252</span> | [[Lingua aramea|Arameo]] | ܐܪܡܝܐ | [[:arc:|arc]] | [[:arc:Special:Statistics|1851]] | [[:arc:Special:Statistics|6418]] | [[:arc:Special:Statistics|95&nbsp;305]] | [[:arc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:arc:Special:ListUsers|18&nbsp;754]] | [[:arc:Special:ActiveUsers|15]] | [[:arc:Special:ListFiles|0]] | 90 |- | <span id="kbp">253</span> | [[Lingua kabye|Kabye]] | Kabɩyɛ | [[:kbp:|kbp]] | [[:kbp:Special:Statistics|1698]] | [[:kbp:Special:Statistics|3373]] | [[:kbp:Special:Statistics|16&nbsp;054]] | [[:kbp:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kbp:Special:ListUsers|3827]] | [[:kbp:Special:ActiveUsers|13]] | [[:kbp:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | <span id="tcy">254</span> | [[Lingua tulu|Tulu]] | ತುಳು ಬಾಸೆ / tūlū | [[:tcy:|tcy]] | [[:tcy:Special:Statistics|1692]] | [[:tcy:Special:Statistics|8801]] | [[:tcy:Special:Statistics|101&nbsp;625]] | [[:tcy:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tcy:Special:ListUsers|4904]] | [[:tcy:Special:ActiveUsers|33]] | [[:tcy:Special:ListFiles|1]] | 203 |- | <span id="jam">255</span> | [[Patois xamaicano]] | Patois | [[:jam:|jam]] | [[:jam:Special:Statistics|1685]] | [[:jam:Special:Statistics|3021]] | [[:jam:Special:Statistics|20&nbsp;755]] | [[:jam:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:jam:Special:ListUsers|7203]] | [[:jam:Special:ActiveUsers|12]] | [[:jam:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | <span id="na">256</span> | [[Lingua nauruana|Nauruano]] | dorerin Naoero | [[:na:|na]] | [[:na:Special:Statistics|1661]] | [[:na:Special:Statistics|4880]] | [[:na:Special:Statistics|89&nbsp;521]] | [[:na:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:na:Special:ListUsers|11&nbsp;464]] | [[:na:Special:ActiveUsers|15]] | [[:na:Special:ListFiles|4]] | 68 |- | <span id="wo">257</span> | [[Lingua wolof|Wolof]] | Wolof | [[:wo:|wo]] | [[:wo:Special:Statistics|1651]] | [[:wo:Special:Statistics|5366]] | [[:wo:Special:Statistics|104&nbsp;420]] | [[:wo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:wo:Special:ListUsers|13&nbsp;911]] | [[:wo:Special:ActiveUsers|17]] | [[:wo:Special:ListFiles|0]] | 98 |- | <span id="kbd">258</span> | [[Lingua kabardina|Kabardino]] | адыгэбзэ | [[:kbd:|kbd]] | [[:kbd:Special:Statistics|1595]] | [[:kbd:Special:Statistics|6739]] | [[:kbd:Special:Statistics|43&nbsp;681]] | [[:kbd:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kbd:Special:ListUsers|9125]] | [[:kbd:Special:ActiveUsers|14]] | [[:kbd:Special:ListFiles|0]] | 67 |- | <span id="nov">259</span> | [[Novial]] | Novial | [[:nov:|nov]] | [[:nov:Special:Statistics|1516]] | [[:nov:Special:Statistics|4404]] | [[:nov:Special:Statistics|177&nbsp;698]] | [[:nov:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nov:Special:ListUsers|10&nbsp;818]] | [[:nov:Special:ActiveUsers|13]] | [[:nov:Special:ListFiles|0]] | 146 |- | <span id="nia">260</span> | [[:en:Nias language|Nías]] | Li Niha | [[:nia:|nia]] | [[:nia:Special:Statistics|1516]] | [[:nia:Special:Statistics|3588]] | [[:nia:Special:Statistics|17&nbsp;447]] | [[:nia:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nia:Special:ListUsers|1198]] | [[:nia:Special:ActiveUsers|12]] | [[:nia:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | <span id="ki">261</span> | [[Lingua kikuyu|Kikuyu]] | Gĩkũyũ | [[:ki:|ki]] | [[:ki:Special:Statistics|1504]] | [[:ki:Special:Statistics|3074]] | [[:ki:Special:Statistics|20&nbsp;607]] | [[:ki:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ki:Special:ListUsers|7948]] | [[:ki:Special:ActiveUsers|17]] | [[:ki:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | <span id="tet">262</span> | [[Lingua tetum|Tetum]] | Tetun | [[:tet:|tet]] | [[:tet:Special:Statistics|1502]] | [[:tet:Special:Statistics|3906]] | [[:tet:Special:Statistics|66&nbsp;574]] | [[:tet:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tet:Special:ListUsers|8908]] | [[:tet:Special:ActiveUsers|12]] | [[:tet:Special:ListFiles|0]] | 43 |- | <span id="lg">263</span> | [[Lingua luganda|Luganda]] | Luganda | [[:lg:|lg]] | [[:lg:Special:Statistics|1418]] | [[:lg:Special:Statistics|4805]] | [[:lg:Special:Statistics|26&nbsp;722]] | [[:lg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lg:Special:ListUsers|7142]] | [[:lg:Special:ActiveUsers|17]] | [[:lg:Special:ListFiles|0]] | 31 |- | <span id="bi">264</span> | [[Bislama]] | Bislama | [[:bi:|bi]] | [[:bi:Special:Statistics|1393]] | [[:bi:Special:Statistics|3290]] | [[:bi:Special:Statistics|41&nbsp;725]] | [[:bi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bi:Special:ListUsers|12&nbsp;125]] | [[:bi:Special:ActiveUsers|11]] | [[:bi:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | <span id="tpi">265</span> | [[Tok pisin]] | Tok Pisin | [[:tpi:|tpi]] | [[:tpi:Special:Statistics|1351]] | [[:tpi:Special:Statistics|5676]] | [[:tpi:Special:Statistics|86&nbsp;602]] | [[:tpi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tpi:Special:ListUsers|12&nbsp;344]] | [[:tpi:Special:ActiveUsers|12]] | [[:tpi:Special:ListFiles|0]] | 156 |- | <span id="jbo">266</span> | [[Lojban]] | Lojban | [[:jbo:|jbo]] | [[:jbo:Special:Statistics|1305]] | [[:jbo:Special:Statistics|5713]] | [[:jbo:Special:Statistics|111&nbsp;643]] | [[:jbo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:jbo:Special:ListUsers|14&nbsp;969]] | [[:jbo:Special:ActiveUsers|14]] | [[:jbo:Special:ListFiles|0]] | 222 |- | <span id="roa-rup">267</span> | [[Lingua arromanesa|Arromanés]] | Armãneashce | [[:roa-rup:|roa-rup]] | [[:roa-rup:Special:Statistics|1293]] | [[:roa-rup:Special:Statistics|4292]] | [[:roa-rup:Special:Statistics|205&nbsp;264]] | [[:roa-rup:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:roa-rup:Special:ListUsers|12&nbsp;973]] | [[:roa-rup:Special:ActiveUsers|12]] | [[:roa-rup:Special:ListFiles|0]] | 257 |- | <span id="nqo">268</span> | [[Lingua n'ko|N'ko]] | ߒߞߏ | [[:nqo:|nqo]] | [[:nqo:Special:Statistics|1284]] | [[:nqo:Special:Statistics|2576]] | [[:nqo:Special:Statistics|9902]] | [[:nqo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nqo:Special:ListUsers|2848]] | [[:nqo:Special:ActiveUsers|24]] | [[:nqo:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | <span id="fj">269</span> | [[Lingua fidxiana|Fidxiano]] | Na Vosa Vaka-Viti | [[:fj:|fj]] | [[:fj:Special:Statistics|1271]] | [[:fj:Special:Statistics|3624]] | [[:fj:Special:Statistics|35&nbsp;385]] | [[:fj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:fj:Special:ListUsers|8337]] | [[:fj:Special:ActiveUsers|8]] | [[:fj:Special:ListFiles|0]] | 33 |- | <span id="lbe">270</span> | [[Lingua_lak|Lak]] | Лакку | [[:lbe:|lbe]] | [[:lbe:Special:Statistics|1264]] | [[:lbe:Special:Statistics|14&nbsp;633]] | [[:lbe:Special:Statistics|50&nbsp;205]] | [[:lbe:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:lbe:Special:ListUsers|7786]] | [[:lbe:Special:ActiveUsers|12]] | [[:lbe:Special:ListFiles|0]] | 383 |- | <span id="kg">271</span> | [[Lingua congo|Congo]] | KiKongo | [[:kg:|kg]] | [[:kg:Special:Statistics|1254]] | [[:kg:Special:Statistics|2900]] | [[:kg:Special:Statistics|43&nbsp;783]] | [[:kg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kg:Special:ListUsers|9953]] | [[:kg:Special:ActiveUsers|14]] | [[:kg:Special:ListFiles|0]] | 26 |- | <span id="xh">272</span> | [[Lingua xosa|Xosa]] | isiXhosa | [[:xh:|xh]] | [[:xh:Special:Statistics|1234]] | [[:xh:Special:Statistics|3805]] | [[:xh:Special:Statistics|33&nbsp;827]] | [[:xh:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:xh:Special:ListUsers|11&nbsp;677]] | [[:xh:Special:ActiveUsers|26]] | [[:xh:Special:ListFiles|0]] | 38 |- | <span id="mnw">273</span> | [[Lingua mon|Mon]] | ဘာသာ မန် (pPʰesa mɑn) | [[:mnw:|mnw]] | [[:mnw:Special:Statistics|1226]] | [[:mnw:Special:Statistics|4506]] | [[:mnw:Special:Statistics|33&nbsp;671]] | [[:mnw:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:mnw:Special:ListUsers|2649]] | [[:mnw:Special:ActiveUsers|14]] | [[:mnw:Special:ListFiles|0]] | 53 |- | <span id="ty">274</span> | [[Lingua tahitiana|Tahitiano]] | Reo Mā`ohi | [[:ty:|ty]] | [[:ty:Special:Statistics|1217]] | [[:ty:Special:Statistics|3009]] | [[:ty:Special:Statistics|53&nbsp;065]] | [[:ty:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ty:Special:ListUsers|6845]] | [[:ty:Special:ActiveUsers|9]] | [[:ty:Special:ListFiles|0]] | 38 |- | <span id="ks">275</span> | [[Lingua caxemiresa|Caxemir]] | कश्मीरी / كشميري | [[:ks:|ks]] | [[:ks:Special:Statistics|1169]] | [[:ks:Special:Statistics|7753]] | [[:ks:Special:Statistics|61&nbsp;867]] | [[:ks:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ks:Special:ListUsers|9305]] | [[:ks:Special:ActiveUsers|23]] | [[:ks:Special:ListFiles|9]] | 253 |- | <span id="cu">276</span> | [[Antigo eslavo eclesiástico]] | ѩзъікъ словѣньскъіи | [[:cu:|cu]] | [[:cu:Special:Statistics|1161]] | [[:cu:Special:Statistics|5557]] | [[:cu:Special:Statistics|82&nbsp;563]] | [[:cu:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cu:Special:ListUsers|22&nbsp;987]] | [[:cu:Special:ActiveUsers|24]] | [[:cu:Special:ListFiles|0]] | 213 |- | <span id="shi">277</span> | [[Lingua shilha|Shilha]] | Taclḥit | [[:shi:|shi]] | [[:shi:Special:Statistics|1151]] | [[:shi:Special:Statistics|3831]] | [[:shi:Special:Statistics|33&nbsp;322]] | [[:shi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:shi:Special:ListUsers|1447]] | [[:shi:Special:ActiveUsers|12]] | [[:shi:Special:ListFiles|0]] | 47 |- | <span id="srn">278</span> | [[Sranan tongo]] | Sranantongo | [[:srn:|srn]] | [[:srn:Special:Statistics|1112]] | [[:srn:Special:Statistics|2726]] | [[:srn:Special:Statistics|39&nbsp;122]] | [[:srn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:srn:Special:ListUsers|7018]] | [[:srn:Special:ActiveUsers|7]] | [[:srn:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | <span id="trv">279</span> | [[Lingua seediq|Seediq]] | Kari Seediq | [[:trv:|trv]] | [[:trv:Special:Statistics|1110]] | [[:trv:Special:Statistics|2055]] | [[:trv:Special:Statistics|85&nbsp;374]] | [[:trv:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:trv:Special:ListUsers|1178]] | [[:trv:Special:ActiveUsers|16]] | [[:trv:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | <span id="om">280</span> | [[Lingua oromo|Oromo]] | Oromoo | [[:om:|om]] | [[:om:Special:Statistics|1092]] | [[:om:Special:Statistics|3734]] | [[:om:Special:Statistics|37&nbsp;999]] | [[:om:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:om:Special:ListUsers|9432]] | [[:om:Special:ActiveUsers|20]] | [[:om:Special:ListFiles|0]] | 59 |- | <span id="sm">281</span> | [[Lingua samoana|Samoano]] | Gagana Samoa | [[:sm:|sm]] | [[:sm:Special:Statistics|1065]] | [[:sm:Special:Statistics|3289]] | [[:sm:Special:Statistics|42&nbsp;576]] | [[:sm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:sm:Special:ListUsers|9602]] | [[:sm:Special:ActiveUsers|17]] | [[:sm:Special:ListFiles|0]] | 56 |- | <span id="gcr">282</span> | [[Crioulo da Güiana Francesa]] | Kriyòl gwiyannen | [[:gcr:|gcr]] | [[:gcr:Special:Statistics|1049]] | [[:gcr:Special:Statistics|2554]] | [[:gcr:Special:Statistics|16&nbsp;478]] | [[:gcr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gcr:Special:ListUsers|2170]] | [[:gcr:Special:ActiveUsers|13]] | [[:gcr:Special:ListFiles|0]] | 13 |- | <span id="alt">283</span> | [[Lingua altai|Altai]] | алтай тил | [[:alt:|alt]] | [[:alt:Special:Statistics|1044]] | [[:alt:Special:Statistics|3647]] | [[:alt:Special:Statistics|35&nbsp;786]] | [[:alt:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:alt:Special:ListUsers|1610]] | [[:alt:Special:ActiveUsers|9]] | [[:alt:Special:ListFiles|0]] | 60 |- | <span id="chr">284</span> | [[Lingua cherokee|Cherokee]] | ᏣᎳᎩ | [[:chr:|chr]] | [[:chr:Special:Statistics|1026]] | [[:chr:Special:Statistics|3902]] | [[:chr:Special:Statistics|46&nbsp;143]] | [[:chr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:chr:Special:ListUsers|21&nbsp;748]] | [[:chr:Special:ActiveUsers|16]] | [[:chr:Special:ListFiles|0]] | 92 |- | <span id="ltg">285</span> | [[Lingua latgaliá|Latgalio]] | Latgaļu | [[:ltg:|ltg]] | [[:ltg:Special:Statistics|1014]] | [[:ltg:Special:Statistics|3220]] | [[:ltg:Special:Statistics|35&nbsp;310]] | [[:ltg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ltg:Special:ListUsers|6673]] | [[:ltg:Special:ActiveUsers|9]] | [[:ltg:Special:ListFiles|0]] | 51 |- | <span id="guw">286</span> | [[Lingua gun|Gun]] | Gungbe | [[:guw:|guw]] | [[:guw:Special:Statistics|982]] | [[:guw:Special:Statistics|1690]] | [[:guw:Special:Statistics|28&nbsp;405]] | [[:guw:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:guw:Special:ListUsers|464]] | [[:guw:Special:ActiveUsers|20]] | [[:guw:Special:ListFiles|0]] | 8 |- | <span id="ny">287</span> | [[Lingua chichewa|Chichewa]] | Chi-Chewa | [[:ny:|ny]] | [[:ny:Special:Statistics|912]] | [[:ny:Special:Statistics|3997]] | [[:ny:Special:Statistics|37&nbsp;776]] | [[:ny:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ny:Special:ListUsers|9337]] | [[:ny:Special:ActiveUsers|17]] | [[:ny:Special:ListFiles|0]] | 108 |- | <span id="pih">288</span> | [[Pitcairnés]] | Norfuk | [[:pih:|pih]] | [[:pih:Special:Statistics|891]] | [[:pih:Special:Statistics|3321]] | [[:pih:Special:Statistics|44&nbsp;103]] | [[:pih:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pih:Special:ListUsers|10&nbsp;442]] | [[:pih:Special:ActiveUsers|12]] | [[:pih:Special:ListFiles|0]] | 98 |- | <span id="got">289</span> | [[Lingua gótica|Gótico]] | 𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺 | [[:got:|got]] | [[:got:Special:Statistics|866]] | [[:got:Special:Statistics|3802]] | [[:got:Special:Statistics|46&nbsp;125]] | [[:got:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:got:Special:ListUsers|17&nbsp;674]] | [[:got:Special:ActiveUsers|17]] | [[:got:Special:ListFiles|0]] | 139 |- | <span id="mad">290</span> | [[:en:Madurese language|Madurés]] | Madhurâ | [[:mad:|mad]] | [[:mad:Special:Statistics|860]] | [[:mad:Special:Statistics|1626]] | [[:mad:Special:Statistics|8846]] | [[:mad:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:mad:Special:ListUsers|1548]] | [[:mad:Special:ActiveUsers|22]] | [[:mad:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | <span id="st">291</span> | [[Lingua sotho|Sotho]] | Sesotho | [[:st:|st]] | [[:st:Special:Statistics|842]] | [[:st:Special:Statistics|4248]] | [[:st:Special:Statistics|28&nbsp;367]] | [[:st:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:st:Special:ListUsers|9408]] | [[:st:Special:ActiveUsers|24]] | [[:st:Special:ListFiles|0]] | 109 |- | <span id="ami">292</span> | [[Lingua amis|Amis]] | Pangcah | [[:ami:|ami]] | [[:ami:Special:Statistics|837]] | [[:ami:Special:Statistics|1655]] | [[:ami:Special:Statistics|32&nbsp;121]] | [[:ami:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:ami:Special:ListUsers|895]] | [[:ami:Special:ActiveUsers|21]] | [[:ami:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | <span id="blk">293</span> | [[Lingua pa'o|Pa'o]] | Pa'O (ပအိုဝ်ႏ)) | [[:blk:|blk]] | [[:blk:Special:Statistics|783]] | [[:blk:Special:Statistics|3100]] | [[:blk:Special:Statistics|14&nbsp;645]] | [[:blk:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:blk:Special:ListUsers|174]] | [[:blk:Special:ActiveUsers|23]] | [[:blk:Special:ListFiles|0]] | 41 |- | <span id="bm">294</span> | [[Lingua bambara|Bambara]] | Bamanankan | [[:bm:|bm]] | [[:bm:Special:Statistics|782]] | [[:bm:Special:Statistics|3140]] | [[:bm:Special:Statistics|40&nbsp;180]] | [[:bm:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bm:Special:ListUsers|9842]] | [[:bm:Special:ActiveUsers|13]] | [[:bm:Special:ListFiles|0]] | 116 |- | <span id="tn">295</span> | [[Lingua tswana|Tswana]] | Setswana | [[:tn:|tn]] | [[:tn:Special:Statistics|780]] | [[:tn:Special:Statistics|3516]] | [[:tn:Special:Statistics|27&nbsp;396]] | [[:tn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tn:Special:ListUsers|9212]] | [[:tn:Special:ActiveUsers|19]] | [[:tn:Special:ListFiles|0]] | 95 |- | <span id="rmy">296</span> | [[Lingua romaní|Romaní]] | romani - रोमानी | [[:rmy:|rmy]] | [[:rmy:Special:Statistics|730]] | [[:rmy:Special:Statistics|2698]] | [[:rmy:Special:Statistics|50&nbsp;216]] | [[:rmy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rmy:Special:ListUsers|16&nbsp;365]] | [[:rmy:Special:ActiveUsers|17]] | [[:rmy:Special:ListFiles|0]] | 135 |- | <span id="ts">297</span> | [[Lingua tsonga|Tsonga]] | Xitsonga | [[:ts:|ts]] | [[:ts:Special:Statistics|711]] | [[:ts:Special:Statistics|3749]] | [[:ts:Special:Statistics|36&nbsp;597]] | [[:ts:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ts:Special:ListUsers|8799]] | [[:ts:Special:ActiveUsers|10]] | [[:ts:Special:ListFiles|0]] | 178 |- | <span id="chy">298</span> | [[Lingua cheyenne|Cheyenne]] | Tsetsêhestâhese | [[:chy:|chy]] | [[:chy:Special:Statistics|662]] | [[:chy:Special:Statistics|2255]] | [[:chy:Special:Statistics|24&nbsp;100]] | [[:chy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:chy:Special:ListUsers|10&nbsp;571]] | [[:chy:Special:ActiveUsers|8]] | [[:chy:Special:ListFiles|0]] | 61 |- | <span id="ve">299</span> | [[Lingua venda|Venda]] | Tshivenda | [[:ve:|ve]] | [[:ve:Special:Statistics|638]] | [[:ve:Special:Statistics|2123]] | [[:ve:Special:Statistics|19&nbsp;123]] | [[:ve:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ve:Special:ListUsers|7173]] | [[:ve:Special:ActiveUsers|14]] | [[:ve:Special:ListFiles|0]] | 48 |- | <span id="rn">300</span> | [[Lingua kirundi|Kirundi]] | Kirundi | [[:rn:|rn]] | [[:rn:Special:Statistics|620]] | [[:rn:Special:Statistics|2447]] | [[:rn:Special:Statistics|23&nbsp;090]] | [[:rn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rn:Special:ListUsers|8946]] | [[:rn:Special:ActiveUsers|18]] | [[:rn:Special:ListFiles|0]] | 81 |- | <span id="iu">301</span> | [[Lingua inuktitut|Inuktitut]] | ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ | [[:iu:|iu]] | [[:iu:Special:Statistics|593]] | [[:iu:Special:Statistics|3180]] | [[:iu:Special:Statistics|44&nbsp;491]] | [[:iu:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:iu:Special:ListUsers|16&nbsp;959]] | [[:iu:Special:ActiveUsers|21]] | [[:iu:Special:ListFiles|0]] | 266 |- | <span id="ak">302</span> | [[Lingua akan|Akan]] | Akana | [[:ak:|ak]] | [[:ak:Special:Statistics|590]] | [[:ak:Special:Statistics|2434]] | [[:ak:Special:Statistics|28&nbsp;861]] | [[:ak:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ak:Special:ListUsers|12&nbsp;410]] | [[:ak:Special:ActiveUsers|18]] | [[:ak:Special:ListFiles|0]] | 115 |- | <span id="ss">303</span> | [[Lingua swazi|Suazi]] | SiSwati | [[:ss:|ss]] | [[:ss:Special:Statistics|573]] | [[:ss:Special:Statistics|2406]] | [[:ss:Special:Statistics|38&nbsp;059]] | [[:ss:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ss:Special:ListUsers|7607]] | [[:ss:Special:ActiveUsers|12]] | [[:ss:Special:ListFiles|0]] | 161 |- | <span id="ch">304</span> | [[Lingua chamorra|Chamorro]] | Chamoru | [[:ch:|ch]] | [[:ch:Special:Statistics|541]] | [[:ch:Special:Statistics|2494]] | [[:ch:Special:Statistics|22&nbsp;830]] | [[:ch:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ch:Special:ListUsers|14&nbsp;376]] | [[:ch:Special:ActiveUsers|9]] | [[:ch:Special:ListFiles|0]] | 119 |- | <span id="ff">305</span> | [[Lingua fula|Fula]] | Fulfulde | [[:ff:|ff]] | [[:ff:Special:Statistics|509]] | [[:ff:Special:Statistics|2443]] | [[:ff:Special:Statistics|24&nbsp;783]] | [[:ff:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:ff:Special:ListUsers|7845]] | [[:ff:Special:ActiveUsers|50]] | [[:ff:Special:ListFiles|0]] | 146 |- | <span id="pnt">306</span> | [[Grego póntico|Póntico]] | Ποντιακά | [[:pnt:|pnt]] | [[:pnt:Special:Statistics|480]] | [[:pnt:Special:Statistics|2035]] | [[:pnt:Special:Statistics|35&nbsp;119]] | [[:pnt:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pnt:Special:ListUsers|9432]] | [[:pnt:Special:ActiveUsers|9]] | [[:pnt:Special:ListFiles|0]] | 181 |- | <span id="ady">307</span> | [[Lingua adiguea|Adigueo]] | адыгабзэ | [[:ady:|ady]] | [[:ady:Special:Statistics|451]] | [[:ady:Special:Statistics|3082]] | [[:ady:Special:Statistics|12&nbsp;036]] | [[:ady:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ady:Special:ListUsers|5961]] | [[:ady:Special:ActiveUsers|12]] | [[:ady:Special:ListFiles|0]] | 132 |- | <span id="kcg">308</span> | [[Lingua tyap|Tyap]] | A̱lyem Tyap | [[:kcg:|kcg]] | [[:kcg:Special:Statistics|447]] | [[:kcg:Special:Statistics|1705]] | [[:kcg:Special:Statistics|15&nbsp;448]] | [[:kcg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kcg:Special:ListUsers|400]] | [[:kcg:Special:ActiveUsers|13]] | [[:kcg:Special:ListFiles|0]] | 71 |- | <span id="ee">309</span> | [[Lingua ewe|Ewe]] | Eʋegbe | [[:ee:|ee]] | [[:ee:Special:Statistics|432]] | [[:ee:Special:Statistics|3064]] | [[:ee:Special:Statistics|49&nbsp;652]] | [[:ee:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ee:Special:ListUsers|13&nbsp;216]] | [[:ee:Special:ActiveUsers|19]] | [[:ee:Special:ListFiles|0]] | 601 |- | <span id="ik">310</span> | [[Lingua inupiaq|Inupiak]] | Iñupiak | [[:ik:|ik]] | [[:ik:Special:Statistics|430]] | [[:ik:Special:Statistics|2581]] | [[:ik:Special:Statistics|37&nbsp;750]] | [[:ik:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ik:Special:ListUsers|7914]] | [[:ik:Special:ActiveUsers|15]] | [[:ik:Special:ListFiles|0]] | 365 |- | <span id="din">311</span> | [[Lingua dinka|Dinka]] | Thuɔŋjäŋ | [[:din:|din]] | [[:din:Special:Statistics|317]] | [[:din:Special:Statistics|1084]] | [[:din:Special:Statistics|8005]] | [[:din:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:din:Special:ListUsers|5665]] | [[:din:Special:ActiveUsers|19]] | [[:din:Special:ListFiles|0]] | 43 |- | <span id="sg">312</span> | [[Lingua sango|Sango]] | Sängö | [[:sg:|sg]] | [[:sg:Special:Statistics|299]] | [[:sg:Special:Statistics|1979]] | [[:sg:Special:Statistics|20&nbsp;486]] | [[:sg:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:sg:Special:ListUsers|5961]] | [[:sg:Special:ActiveUsers|13]] | [[:sg:Special:ListFiles|0]] | 326 |- | <span id="pwn">313</span> | [[Lingua paiwan|Paiwan]] | Pinayuanan | [[:pwn:|pwn]] | [[:pwn:Special:Statistics|277]] | [[:pwn:Special:Statistics|428]] | [[:pwn:Special:Statistics|10&nbsp;580]] | [[:pwn:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:pwn:Special:ListUsers|818]] | [[:pwn:Special:ActiveUsers|14]] | [[:pwn:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | <span id="kl">314</span> | [[Lingua groenlandesa|Groenlandés]] | Kalaallisut | [[:kl:|kl]] | [[:kl:Special:Statistics|242]] | [[:kl:Special:Statistics|2257]] | [[:kl:Special:Statistics|74&nbsp;444]] | [[:kl:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kl:Special:ListUsers|12&nbsp;260]] | [[:kl:Special:ActiveUsers|17]] | [[:kl:Special:ListFiles|0]] | 2286 |- | <span id="ti">315</span> | [[Lingua tigriña|Tigriña]] | ትግርኛ | [[:ti:|ti]] | [[:ti:Special:Statistics|233]] | [[:ti:Special:Statistics|2726]] | [[:ti:Special:Statistics|23&nbsp;709]] | [[:ti:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ti:Special:ListUsers|8446]] | [[:ti:Special:ActiveUsers|13]] | [[:ti:Special:ListFiles|0]] | 995 |- | <span id="dz">316</span> | [[Lingua dzongkha|Dzongkha]] | ཇོང་ཁ | [[:dz:|dz]] | [[:dz:Special:Statistics|227]] | [[:dz:Special:Statistics|2279]] | [[:dz:Special:Statistics|29&nbsp;291]] | [[:dz:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:dz:Special:ListUsers|9177]] | [[:dz:Special:ActiveUsers|17]] | [[:dz:Special:ListFiles|0]] | 1050 |- | <span id="cr">317</span> | [[Lingua cree|Cree]] | Nehiyaw | [[:cr:|cr]] | [[:cr:Special:Statistics|158]] | [[:cr:Special:Statistics|2157]] | [[:cr:Special:Statistics|37&nbsp;220]] | [[:cr:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cr:Special:ListUsers|16&nbsp;691]] | [[:cr:Special:ActiveUsers|16]] | [[:cr:Special:ListFiles|0]] | 2762 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="ng">318</span> | [[Lingua ndonga|Ndonga]] | Ndonga | [[:ng:|ng]]<ref name="incubator">Este proxecto atópase cerrado, e unha copia foi importada pola [[incubator:Incubator:Wikis#Wikipedia|incubadora de proxectos Wikimedia]] á espera da súa posible reactivación.</ref> | [[:ng:Special:Statistics|8]] | [[:ng:Special:Statistics|443]] | [[:ng:Special:Statistics|5923]] | [[:ng:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ng:Special:ListUsers|2385]] | [[:ng:Special:ActiveUsers|1]] | [[:ng:Special:ListFiles|0]] | 39&nbsp;530 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="cho">319</span> | [[Lingua choctaw|Choctaw]] | Choctaw | [[:cho:|cho]]<ref name="incubator" /> | [[:cho:Special:Statistics|6]] | [[:cho:Special:Statistics|201]] | [[:cho:Special:Statistics|4220]] | [[:cho:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:cho:Special:ListUsers|1809]] | [[:cho:Special:ActiveUsers|1]] | [[:cho:Special:ListFiles|0]] | 22&nbsp;175 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="mh">320</span> | [[Lingua marshalesa|Marshalés]] | Kajin M̧ajeļ (Ebon) | [[:mh:|mh]]<ref name="incubator" /> | [[:mh:Special:Statistics|4]] | [[:mh:Special:Statistics|206]] | [[:mh:Special:Statistics|4212]] | [[:mh:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mh:Special:ListUsers|2140]] | [[:mh:Special:ActiveUsers|0]] | [[:mh:Special:ListFiles|0]] | 52&nbsp;143 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="kj">321</span> | [[Lingua kwanyama|Kuanyama]] | Kuanyama | [[:kj:|kj]]<ref name="incubator" /> | [[:kj:Special:Statistics|4]] | [[:kj:Special:Statistics|114]] | [[:kj:Special:Statistics|3548]] | [[:kj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kj:Special:ListUsers|1376]] | [[:kj:Special:ActiveUsers|0]] | [[:kj:Special:ListFiles|0]] | 23&nbsp;536 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="ii">322</span> | [[Lingua nuosu|Yi]] | ꆇꉙ | [[:ii:|ii]]<ref name="incubator" /> | [[:ii:Special:Statistics|3]] | [[:ii:Special:Statistics|189]] | [[:ii:Special:Statistics|11&nbsp;653]] | [[:ii:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ii:Special:ListUsers|2031]] | [[:ii:Special:ActiveUsers|0]] | [[:ii:Special:ListFiles|0]] | 237&nbsp;005 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="ho">323</span> | [[Hiri motu]] | Hiri motu | [[:ho:|ho]]<ref name="incubator" /> | [[:ho:Special:Statistics|3]] | [[:ho:Special:Statistics|129]] | [[:ho:Special:Statistics|3786]] | [[:ho:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ho:Special:ListUsers|1575]] | [[:ho:Special:ActiveUsers|0]] | [[:ho:Special:ListFiles|0]] | 51&nbsp;771 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="lrc">324</span> | [[Lingua luri|Luri]] | لۊری شومالی | [[:lrc:|lrc]]<ref name="incubator" /> | [[:lrc:Special:Statistics|1]] | [[:lrc:Special:Statistics|237]] | [[:lrc:Special:Statistics|140&nbsp;064]] | [[:lrc:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lrc:Special:ListUsers|5036]] | [[:lrc:Special:ActiveUsers|2]] | [[:lrc:Special:ListFiles|0]] | 32&nbsp;915&nbsp;630 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="mus">325</span> | [[Lingua muskogee|Muscogee]] | Mvskoke | [[:mus:|mus]]<ref name="incubator" /> | [[:mus:Special:Statistics|1]] | [[:mus:Special:Statistics|115]] | [[:mus:Special:Statistics|3603]] | [[:mus:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mus:Special:ListUsers|2348]] | [[:mus:Special:ActiveUsers|0]] | [[:mus:Special:ListFiles|0]] | 407&nbsp;170 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="aa">326</span> | [[Lingua afar|Afar]] | Qafara | [[:aa:|aa]]<ref name="incubator" /> | [[:aa:Special:Statistics|0]] | [[:aa:Special:Statistics|509]] | [[:aa:Special:Statistics|4685]] | [[:aa:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:aa:Special:ListUsers|4062]] | [[:aa:Special:ActiveUsers|1]] | [[:aa:Special:ListFiles|0]] | 0 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="hz">327</span> | [[Lingua herero|Herero]] | Otjiherero | [[:hz:|hz]]<ref name="incubator" /> | [[:hz:Special:Statistics|0]] | [[:hz:Special:Statistics|176]] | [[:hz:Special:Statistics|4483]] | [[:hz:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:hz:Special:ListUsers|3761]] | [[:hz:Special:ActiveUsers|0]] | [[:hz:Special:ListFiles|0]] | 0 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="kr">328</span> | [[Lingua canuri|Canuri]] | Kanuri | [[:kr:|kr]]<ref name="incubator" /> | [[:kr:Special:Statistics|0]] | [[:kr:Special:Statistics|162]] | [[:kr:Special:Statistics|4641]] | [[:kr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kr:Special:ListUsers|5464]] | [[:kr:Special:ActiveUsers|1]] | [[:kr:Special:ListFiles|0]] | 0 |- class="sortbottom" ! Total !! !! !! !! 59&nbsp;234&nbsp;262 !! 244&nbsp;803&nbsp;243 !! 3&nbsp;207&nbsp;612&nbsp;342 !! 3753<ref name="rep">Esta suma non corresponde co total de persoas, pois o mesmo usuario (con ou sen [[Axuda:Login unificado|conta global nos proxectos]]) cóntase tantas veces como apareza en distintas Wikipedias para esa estatística.</ref> !! 103&nbsp;492&nbsp;226<ref name="rep" /> !! 280&nbsp;257<ref name="rep" /> !! 2&nbsp;761&nbsp;969 !! 128 |} Fonte: [http://wikistats.wmflabs.org/display.php?t=wp Wikistats 2.0 - Wikipedias] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outras páxinas === * [[Especial:Wikis da Wikimedia|Lista dos wikis da Wikimedia]] === Ligazóns externas === * [[m:List of Wikipedias/gl|Lista de Wikipedias]] en [[Meta-Wiki]] [[Categoría:Wikipedia| ]] [[Categoría:Listas]] hyitisz681u1nfm0p41cw6izd7dguoa 0 446423 6149360 6032351 2022-08-03T10:44:40Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = AgustaWestland AW149 | imaxe = AW149 - RIAT 2015 (21519991710).jpg | pé de foto = | tipo = helicóptero militar medio | fabricante = [[AgustaWestland]], [[Finmeccanica]], [[Leonardo S.p.A.]] | deseñador = | primeiro voo = [[13 de novembro]] de [[2009]] | introducido = | retirado = | estado = | usuario = | produción = 2009-presente | unidades construídas = | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = [[AgustaWestland AW189]] }} O '''AgustaWestland AW149''' é un [[helicóptero]] militar medio desenvolvido por [[AgustaWestland]] (no presente [[Leonardo S.p.A.|Leonardo]]). O [[20 de xuño]] de [[2011]] AgustaWestland anunciou o [[AgustaWestland AW189|AW189]], unha versión civil do AW149, para a súa entrada en servizo en [[2013]].<ref>{{Cita web|url=http://www.agustawestland.com/news/agustawestland-unveils-aw189-helicopter|title=AgustaWestland Unveils The AW189 Helicopter|publisher=AgustaWestland|accessdate=30 de outubro de 2018|data-arquivo=11 de agosto de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110811222216/http://www.agustawestland.com/news/agustawestland-unveils-aw189-helicopter|url-morta=unfit}}</ref> == Deseño e desenvolvemento == O AW149 foi desvelado no [[Farnborough Air Show]] de [[2006]]. Derivado do [[AgustaWestland AW139|AW139]], o AW149 ten unha fuselaxe máis longa e motores máis potentes, conseguindo un maior volume de carga. O [[13 de novembro]] de [[2009]] o primeiro prototipo realizou o seu voo de estrea nas instalacións de AgustaWestland en [[Vergiate]], no norte de [[Italia]].<ref>{{Cita web|url=http://australianaviation.com.au/2009/11/aw149-aw159-complete-first-flights/|title=AW149 & AW159 complete first flights|publisher=Australian Aviation|accessdate=31 de outubro de 2018}}</ref> O [[26 de febreiro]] de [[2011]] o segundo prototipo, o primeiro aparello cos motores de produción, voou por primeira vez en Vergiate.<ref>{{Cita web|url=http://www.agustawestland.com/news/aw149-makes-its-public-premiere-2011-paris-air-show|title=AW149 Makes Its Public Premiere At The 2011 Paris Air Show|publisher=AgustaWestland|accessdate=31 de outubro de 2018|data-arquivo=21 de marzo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120321101117/http://www.agustawestland.com/news/aw149-makes-its-public-premiere-2011-paris-air-show|url-morta=unfit}}</ref> AgustaWestland presentou unha versión do AW149, designada TUHP149, como candidata ao Programa de Helicóptero Utilitario Turco para as forzas armadas de [[Turquía]]. O programa buscaba un lote inicial de 109 helicóperos valorados en 4 000 millóns de dólares, e as futuras ordes podían chegar finalmente aos 300 aparellos.<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/turkey-to-decide-in-june-between-aw149-39t-7039-black-324939/|title=Turkey to decide in June between AW149, 'T-70' Black Hawk|publisher=FlightGlobal|accessdate=31 de outubro de 2018}}</ref> O [[21 de abril]] de [[2011]] o Ministerio de Defensa turco anunciou que o [[Sikorsky S-70i Black Hawk]] fora seleccionado como gañador.<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/sikorsky-wins-turkish-utility-helicopter-battle-355885/|title=Sikorsky wins Turkish utility helicopter battle|publisher=FlightGlobal|accessdate=31 de outubro de 2018}}</ref> A certificación militar para o AW149 foi anunciada por [[Finmeccanica]] no Farnborough Air Show de [[2014]].<ref>{{Cita web|url=http://www.leonardocompany.com/en/-/fia2014-certificazione-aw149-certification/|title=Military certification for the AW149|publisher=Leonardo|accessdate=31 de outubro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181101055230/http://www.leonardocompany.com/en/-/fia2014-certificazione-aw149-certification/|dataarquivo=01 de novembro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> O tren de aterraxe pode aguantar co aparello tocando o chan a unha velocidade de caída de 9,5&nbsp;m/s, comparado cos 2&nbsp;m/s para un helicóptero civil. O AW149 está sendo comercializado como unha alternativa á familia do [[Sikorsky UH-60 Black Hawk]]. [[Tailandia]] pediu 5 unidades do AW149 e é o seu primeiro cliente de exportación.<ref>{{Cita web|url=https://www.shephardmedia.com/news/defence-helicopter/thai-army-puts-faith-leonardo/|title=Thai Army puts faith in Leonardo|publisher=Shephard|accessdate=31 de outubro de 2018}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://helihub.com/2016/12/09/exclusive-royal-thai-army-buys-aw149-and-six-aw139s/|title=Royal Thai Army buys AW149 and six AW139s|publisher=HeliHub|accessdate=31 de outubro de 2018}}</ref> A [[Forza Aérea de Italia]] considerouno como helicóptero de busca e rescate pero finalmente elixiu ao máis lixeiro [[AgustaWestland AW139|AW139M]]. == Notas == {{Listaref|30em}} [[Categoría:Helicópteros]] [[Categoría:Aeronaves de AgustaWestland]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2009]] 60o4ilaf48au3tafxt0kv0kzgz775hb 0 446511 6149362 6032366 2022-08-03T10:44:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = AgustaWestland AW189 | imaxe = AW189 - Lydd Airport (centered).jpg | pé de foto = | tipo = helicóptero medio | fabricante = [[Leonardo S.p.A.|Leonardo]]<ref>{{Cita web|url=http://www.leonardocompany.com/en/-/statuto-sociale-articles-association|title=Leonardo: filing of articles of association|publisher=Leonardo|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref>, [[Finmeccanica]], [[AgustaWestland]] | deseñador = | primeiro voo = [[21 de decembro]] de [[2011]] | introducido = febreiro de [[2014]] | retirado = | estado = | usuario = | produción = 2011-presente | unidades construídas = máis de 30 | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''AgustaWestland AW189''' é un [[helicóptero]] medio de dous motores fabricado por [[Leonardo S.p.A.|Leonardo]] (anteriormente [[AgustaWestland]], fusionada en Leonardo-Finmeccanica dende [[2016]]). O aparello deriva do [[AgustaWestland AW149|AW149]], e ten semellanzas cos [[AgustaWestland AW139|AW139]] e [[AgustaWestland AW169|AW169]]. == Desenvolvemento == O [[20 de xuño]] de [[2011]] [[AgustaWestland]] anunciou formalmente no [[Paris International Air Show]] o desenvolvemento do bimotor de 8 toneladas AW189; na época a compañía planeaba ter o novo helicóptero certificado en [[2013]] e en servizo en [[2014]].<ref>{{Cita web|url=http://www.agustawestland.com/news/agustawestland-unveils-aw189-helicopter|title=AgustaWestland Unveils The AW189 Helicopter|publisher=AgustaWestland|accessdate=1 de novembro de 2018|data-arquivo=11 de agosto de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110811222216/http://www.agustawestland.com/news/agustawestland-unveils-aw189-helicopter|url-morta=unfit}}</ref> O AW189 é unha versión orientada ao uso civil do militar [[AgustaWestland AW149|AW149]], que á súa vez é un desenvolvemento máis longo do popular [[AgustaWestland AW139|AW139]]; en [[2011]] o CEO de AgustaWestland Bruno Spagnolini dixo que: "O AW139 e o AW189 eran dous aparellos moi diferentes pero que compartían o mesmo concepto xeral na súa arquitectura".<ref>{{Cita web|url=http://www.shephard.co.uk/news/9324/|title=AW139 has 'changed' AgustaWestland's behaviour|publisher=Shephard|accessdate=2 de novembro de 2018|data-arquivo=09 de setembro de 2012|url-arquivo=https://archive.is/20120909042546/http://www.shephard.co.uk/news/9324/|url-morta=unfit}}</ref> AgustaWestland afirmou que o seu obxectivo era vender o AW189 como helicóptero de apoio para plataformas, busca e rescate (SAR), e transporte de pasaxeiros.<ref name="Airframer">{{Cita web|url=http://www.airframer.com/news_story.html?release=23399|title=First production AW189 performs its maiden flight|publisher=Airframer|accessdate=2 de novembro de 2018}}</ref> O [[21 de decembro]] de [[2011]] o primeiro AW189 realizou o seu voo de estrea nas instalacións de AgustaWestland en [[Cascina Costa]], [[Italia]].<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/agustawestlands-aw189-takes-to-the-skies-366329/|title=AgustaWestland's AW189 takes to the skies|publisher=FlightGlobal|accessdate=2 de novembro de 2018}}</ref> Durante o programa de probas de voo usáronse un total de seis AW189, catro prototipos e dous aparellos de preprodución. Os exemplares de preprodución usáronse para desenvolver kits de misión e configuracións para roles SAR e mar adentro, permitindo que se certificasen inmediatamente e estivesen dispoñibles para a selección dos clientes.<ref name="Airframer" /> En agosto de 2013 o quinto prototipo foi enviado ao [[Reino Unido]], polo que a rama británica de AgustaWestland comezou a traballar na certificación do tipo para operacións SAR.[9] En xuño de 2013 AgustaWestland anunciou que o AW189 entrara en produción a gran escala. En outubro de [[2013]] o primeiro modelo de produción realizou o seu voo de estrea; ao mesmo tempo estábase traballando na creación dunha segunda liña de produción para o tipo no centro de AgustaWestland en [[Yeovil]], [[Reino Unido]].<ref name="Airframer" /> En febreiro de [[2014]] o AW189 obtivo a certificación de tipo da [[Axencia Europea de Seguridade Aérea]] (EASA);<ref name="EASA">{{Cita web|url=https://www.easa.europa.eu/sites/default/files/dfu/EASA-TCDS-R-510%20-%20AW189%20-%20Issue%202.pdf|title=EASA Type-certificate data sheet No. EASA.R.510 for AW189|publisher=EASA|accessdate=3 de novembro de 2018}}</ref> a [[Administración Federal de Aviación]] (FAA) concedeu a súa certificación en marzo de [[2015]].<ref name="FAA">{{Cita web|url=https://www.flyingmag.com/aircraft/helicopters/faa-validates-agustawestland-aw189|title=FAA Validates AgustaWestland AW189|publisher=Flying|accessdate=3 de novembro de 2018}}</ref> En agosto de 2015 o [[Comité Interestatal de Aviación]] (IAC) emitiu a súa certificación civil.<ref name="Russian certification">{{Cita web|url=https://www.verticalmag.com/press-releases/aw189helicopterobtainsrussiancivilcertification/|title=AW189 helicopter obtains Russian civil certification|publisher=Vertical|accessdate=3 de novembro de 2018}}</ref> En xuño de [[2015]] informouse que o lento desenvolvemento dos sistemas de protección contra o xeo que incorporará o AW189 atrasara a introdución do aparello nas operacións SAR baseadas no [[Reino Unido]] de [[Bristow Helicopters]], que nese momento estaba nun estado de "avaliación operacional".<ref name="Bristow ">{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/bristow-still-waiting-on-aw189-sar-introduction-416808/|title=Bristow still waiting on AW189 SAR introduction|publisher=FlightGlobal|accessdate=3 de novembro de 2018}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/bristow-says-no-date-yet-for-aw189-sar-service-entry-413925/|title=Bristow says no date yet for AW189 SAR service entry|publisher=FlightGlobal|accessdate=3 de novembro de 2018}}</ref> En setembro de 2015 AgustaWestland anunciou que a certificación da EASA do sistema de protección contra o xeo limitado do AW189 fora concedida, e afirmou que o helicóptero era o primeiro da súa categoría en recibir esa certificación.<ref>{{Cita web|url=https://www.verticalmag.com/press-releases/aw189limitediceprotectionsystemreceiveseasacertification/|title=AW189 Limited Ice Protection System receives EASA certification|publisher=Vertical|accessdate=3 de novembro de 2018}}</ref> En outono de 2015 AgustaWestland realizou probas de xeo en [[Alasca]] para voar dentro das condicións para conseguir a certificación como parte dos esforzos para cualificar o tipo para o seu rol SAR.<ref name="Bristow " /><ref>{{Cita web|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/business-aviation/2015-10-17/full-anti-icing-gear-coming-soon-aw189|title=Full Anti-icing Gear Coming Soon on AW189|publisher=AINonline|accessdate=3 de novembro de 2018}}</ref> En outubro de [[2017]] Leonardo anunciou que estaba desenvolvendo unha nova versión do helicóptero, chamada AW189K, que estaría impulsada por dous motores [[turboeixo]] de 2 500 CV [[Safran Aneto]]-1K fabricados por [[Safran Helicopter Engines]]. A certificación da EASA para o AW189K agardábase entón para finais de [[2018]].<ref>{{Cita web|url=http://www.leonardocompany.com/en/-/aw189k-helitech17|title=Leonardo introduces the AW189K helicopter at Helitech 2017|publisher=Leonardo|accessdate=3 de novembro de 2018}}</ref> En outubro de 2018 o prototipo do AW189K levaba acumuladas 105 horas en 90 voos, en camiño para unha certificación a finais de 2019. As operación en ambientes quentes e de gran altitude poden beneficiarse dos 500 CV adicionais por motor. O consumo de combustible do Aneto podería ser un 10% maior que a do CT7 ao que substitue.<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/leonardo-still-waiting-on-launch-customer-for-aw189k-452779/|title=Leonardo still waiting on launch customer for AW189K|publisher=FlightGlobal|accessdate=3 de novembro de 2018}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} [[Categoría:Helicópteros]] [[Categoría:Aeronaves de AgustaWestland]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2011]] njkw5hp2ls4qh9lk8iklfwxnyizkehy 0 446603 6149361 6098148 2022-08-03T10:44:47Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = AgustaWestland AW169 | imaxe = Agusta Westland AW 169 (solo).jpg | pé de foto = | tipo = | fabricante = [[Leonardo S.p.A.]] | deseñador = | primeiro voo = [[10 de maio]] de [[2012]] | introducido = [[2015]] | retirado = | estado = | usuario = | produción = 2015-presente | unidades construídas = | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''AgustaWestland AW169''' é un [[helicóptero]] bimotor de 10 asentos desenvolvido e fabricado pola división de helicópteros de [[Leonardo S.p.A.|Leonardo]] (anteriormente [[AgustaWestland]], fusionada en [[Finmeccanica]] dende [[2016]]).<ref>{{Cita web|título=Finmeccanica Reshapes Its Name, Business|url=https://www.defensenews.com/industry/2016/03/19/finmeccanica-reshapes-its-name-business/|páxina-web=Defense News|data=2016-03-19|data-acceso=2022-06-02|lingua=en|nome=Tom|apelidos=Kington}}{{Ligazón morta|data=xuño de 2022 }}</ref> Foi deseñado para utilizar un alto grao de compatibilidade cos máis grandes [[AgustaWestland AW139]] e [[AgustaWestland AW189]]. == Desenvolvemento == O [[19 de xullo]] de [[2010]] [[AgustaWestland]] anunciou formalmente no [[Farnborough International Air Show]] que o AW169 estaba sendo desenvolvido. Segundo a compañía, o AW169 de 4,5 toneladas é un helicóptero lixeiro-intermedio bimotor para operacións utilitarias; para diminuír os custos operacionais potenciais no principio do proceso de deseño tomouse a decisión de compartir moitos elementos e a configuración de cabina do máis grande [[AgustaWestland AW139]].<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/paris-super-medium-helicopters-close-on-certificati-386483/|title=Super-medium helicopters close on certification|publisher=FlightGlobal|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/rotary-rebound-361903/|title=Rotary rebound|publisher=FlightGlobal|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref> En [[2011]] o goberno británico proporcionou un préstamo de 33 millóns de dólares para o programa de desenvolvemento do aparello.<ref name="ainonline">{{Cita web|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/business-aviation/2013-05-21/demand-spurs-agustawestland-open-us-line-aw169|title=Demand Spurs AgustaWestland To Open U.S. Line For AW169|publisher=AINonline|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref> En [[2012]] a [[Unión Europea]] aprobou un préstamo por 19 anos de 272 millóns de euros sen intereses do goberno italiano para que AgustaWestland financiase o desenvolvemento do AW169.<ref>{{Cita web|url=http://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-219_en.htm?locale=en|title=Commission authorises France and Italy to grant aid to Eurocopter and Agusta Westland for the development of a new generation of civil helicopters|publisher=European Comission|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref> O [[10 de maio]] de [[2012]] o primeiro prototipo realizou o seu voo de estrea.<ref>{{Cita web|url=http://www.agustawestland.com/news/inaer-signs-contract-ten-aw169-helicopters|title=INAER Signs Contract for Ten AW169 Helicopters|publisher=AgustaWestland|accessdate=1 de novembro de 2018|data-arquivo=21 de marzo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120321101034/http://www.agustawestland.com/news/inaer-signs-contract-ten-aw169-helicopters|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.agustawestland.com/news/new-generation-aw169-helicopter-completes-its-maiden-flight|title=New Generation AW169 Helicopter Completes Its Maiden Flight|publisher=AgustaWestland|accessdate=1 de novembro de 2018|data-arquivo=15 de maio de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120515083224/http://www.agustawestland.com/news/new-generation-aw169-helicopter-completes-its-maiden-flight|url-morta=unfit}}</ref> O programa de probas foi levado a cabo por un total de catro prototipos; o segundo e o terceiro uníronse ao programa de probas en [[2012]] e o cuarto en [[2013]]. AgustaWestland anticipou que o AW169 recibiría o seu certificado de voo no ano [[2014]],<ref>{{Cita web|url=https://www.rotorandwing.com/2012/05/11/agustawestland-aw169-takes-off/|title=AgustaWestland AW169 Takes Off|publisher=Rotor & Wing|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref> e planeaba que os exemplares de produción entrasen en servizo en [[2015]].<ref name="FlightGlobal1">{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/farnborough-agustawestland-unveils-game-changing-344761/|title=AgustaWestland unveils 'game-changing' AW169|publisher=FlightGlobal|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref> O [[15 de xullo]] de 2015 a [[Axencia Europea de Seguridade Aérea]] (EASA) emitiu a súa certificación para o AW169.<ref name="EASA">{{Cita web|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/business-aviation/2015-07-16/agustawestland-aw169-gets-nod-easa|title=AgustaWestland AW169 Gets Nod from EASA|publisher=AINonline|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.liebherr.com/en/deu/latest-news/news-press-releases/detail/aw169-achieves-easa-certification-with-liebherr-technology-on-board-news.html|title=AW169 achieves EASA certification with Liebherr technology on board|publisher=Liebherr|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref> En novembro de [[2015]] un prototipo foi enviado a varios lugares de [[California]] para probas de voo a baixa e alta altitude para conseguir a certificación da [[Federal Aviation Administration]] (FAA) estadounidense.<ref>{{Cita web|url=https://www.rotorandwing.com/2015/11/27/aw169-flies-altitude-tests-in-california/#.VnNoRsvnmUk|title=AW169 Flies Altitude Tests in California|publisher=Rotor & Wing|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref> En febreiro de [[2016]] o AW169 obtivo a certificación da FAA, permitindo as entregas do modelo posteriormente nese mesmo ano.<ref name="FAA">{{Cita web|url=https://www.verticalmag.com/press-releases/aw169-helicopter-achieves-faa-validation/|title=AW169 helicopter achieves FAA validation|publisher=Verical|accessdate=1 de novembro de 2018}}</ref> En 2012 AgustaWestland dixo que estaba planeando producir o AW169 nas súas instalacións de [[Yeovil]], [[Inglaterra]]; o deseño e fabricación de varios compoñentes como as palas do rotor, caixas de cambios, e o centro de conexións do rotor de cola realizounos a rama británica de AgustaWestland.<ref name="ainonline" /><ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/in-focus-agustawestland-brings-civil-rotorcraft-to-378358/|title=AgustaWestland brings civil rotorcraft to UK factory as military options dry up|publisher=FlightGlobal|accessdate=2 de novembro de 2018}}</ref> En xaneiro de 2015 comezou a montaxe do primeiro AW169 de produción na fábrica de AgustaWestland en [[Vergiate]], [[Italia]]; o modelos iniciais foron fabricados nese lugar.<ref name="EASA" /><ref>{{Cita web|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/business-aviation/2015-01-09/agustawestland-starts-aw169-production|title=AgustaWestland Starts AW169 Production|publisher=AINonline|accessdate=2 de novembro de 2018}}</ref> En 2015 tamén comezou a fabricación nunha segunda liña en [[Filadelfia]], [[Estados Unidos]]; planeouse aumentar a taxa de produción na planta estadounidense ata os 20 aparellos por ano en [[2017]].<ref>{{Cita web|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/business-aviation/2015-03-03/agustawestland-build-aw609-philadelphia|title=AgustaWestland to build AW609 in Philadelphia|publisher=AINonline|accessdate=2 de novembro de 2018}}</ref><ref name="Business Jet Traveller">{{Cita web|url=https://www.bjtonline.com/business-jet-news/agustawestlands-aw169|title=AgustaWestland's AW169|publisher=Business Jet Traveller|accessdate=2 de novembro de 2018}}</ref> Porén, en outubro de [[2016]] anunciouse que [[Leonardo S.p.A.|Leonardo]], a nova marca de AgustaWestland, decidira abandonar os traballos de fabricación do tipo nos Estados Unidos.<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/leonardo-drops-plans-for-aw169-production-in-usa-430284/|title=Leonardo drops plans for AW169 production in USA|publisher=FlightGlobal|accessdate=2 de novembro de 2018}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} [[Categoría:Helicópteros]] [[Categoría:Aeronaves de AgustaWestland]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2012]] 96ao1xfjdokf9kmc9vcgeiemwug8eci 0 446607 6149363 6032355 2022-08-03T10:44:53Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = AgustaWestland AW609 | imaxe = BA609 02.jpg | pé de foto = | tipo = transporte corporativo VTOL | fabricante = [[Bell Agusta Aerospace Company|Bell/Agusta Aerospace]], [[AgustaWestland]], [[Leonardo S.p.A.|Leonardo]] | deseñador = | primeiro voo = [[6 de marzo]] de [[2003]] | introducido = | retirado = | estado = probas de voo | usuario = | produción = | unidades construídas = | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''AgustaWestland AW609''', anteriormente '''Bell/Agusta BA609''', é un [[tiltrotor]] [[VTOL]] bimotor cunha configuración semellante á do [[Bell Boeing V-22 Osprey]]. É capaz de aterrar verticalmente como un [[helicóptero]] aínda que ten un alcance e unha velocidade superior a ese tipo de aeronaves. O AW609 está destinado ao mercado da aviación civil, en particular a clientes VIP e para plataformas de gas e petroleo.<ref>{{Cita web|título=AW1235 AW609 - DETAIL - AgustaWestland|url=http://www.agustawestland.com/-/aw1235|páxina-web=web.archive.org|data=2015-03-31|data-acceso=2019-02-12|data-arquivo=31 de marzo de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150331011657/http://www.agustawestland.com/-/aw1235|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Aviation Today :: The AW609 Tilt Rotor: 2014’s Best Ride|url=http://www.aviationtoday.com/the-checklist/The-AW609-Tilt-Rotor-2014s-Best-Ride_83577.html|páxina-web=web.archive.org|data=2014-12-02|data-acceso=2019-02-12|data-arquivo=02 de decembro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20141202001100/http://www.aviationtoday.com/the-checklist/The-AW609-Tilt-Rotor-2014s-Best-Ride_83577.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Agusta AW609 Tiltrotor Private Helicopter|url=http://www.aeroglob.org/en/articles/agusta-westland-aw609-tiltrotor-35.html|páxina-web=web.archive.org|data=2015-04-14|data-acceso=2019-02-12|data-arquivo=14 de abril de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150414210516/http://www.aeroglob.org/en/articles/agusta-westland-aw609-tiltrotor-35.html|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de AgustaWestland]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2003]] jlewrglbnix2yyhsg2az61b46lks1ig 0 447255 6149364 6032347 2022-08-03T10:44:56Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave | nome = AgustaWestland Apache | imaxe = AH64D Longbow Apache - Duxford Autumn Airshow 2010 (modified).jpg | pé de foto = | tipo = helicóptero de ataque | fabricante = [[Westland Helicopters]] | deseñador = | primeiro voo = setembro de [[1998]] | introducido = [[2004]] | retirado = | estado = | usuario = | produción = 1998-2004 | unidades construídas = 67 | custo unitario = | variantes co seu propio artigo = }} O '''AgustaWestland Apache''' é unha verión fabricada baixo licenza do [[helicóptero]] de ataque [[Boeing AH-64D Apache Longbow]] para o corpo aéreo do exército británico. Os primeiros oito aparello foron construídos por [[Boeing]] e os 59 restantes por [[Westland Helicopters]] (agora parte de Leonardo) e [[Yeovil]], [[Somerset]], a partir de kits proporcionados por Boeing. Entre os cambios con respecto ao AH-64D están os motores [[Rolls-Royce Turbomeca]], unha nova suite electrónica de apoio defensivo e un mecasismo para pregar as palas que lle permite á versión británica operar en buques. O helicóptero foi designado inicialmente '''WAH-64''' por Westland Helicopters e despois recibiu o nome de '''Apache AH Mk 1''' polo Ministerio de Defensa. O Apache usouse de forma valiosa como apoio aéreo próximo na guerra de [[Afganistán]], sendo despregado na rexión en [[2006]]. O Apache foi obxecto de controversia debido á intalación dalgunhas armas, como municións de acio. Os ensaios navais e os depregamentos temporais no mar demostraron que o aparello é unha plataforma capaz de operar dende buques. Os Apache británicos tamén serviron na operación militar en [[Libia]] da [[OTAN]] en [[2011]] operando dende baarcos da [[Royal Navy]]. == Desenvolvemento == O requirimento para un novo helicóptero de ataque foi identificado polo goberno británico a principios dos 90. En [[1999|1993]] iniciouse un proceso de licitación. As ofertas recibidas incluían o [[Eurocopter Tiger]] un [[Bell AH-1 SuperCobra]] modernizado, o [[AH-64 Apache]], o [[Boeing/Sikorsky RAH-66 Comanche]], e o [[Agusta A129 Mangusta]].<ref name=":0">{{Cita novas|apelidos=Ipsen|nome=Erik|título=U.K. Must Choose 1 of 3 Attack Copters : Pitched Battle Near Done|url=https://www.nytimes.com/1995/07/13/business/worldbusiness/IHT-uk-must-choose-1-of-3-attack-copters-pitched.html|lingua=en|data-acceso=2018-11-18}}</ref> Tanto o Tiger como a variante do Cobra foron ridiculizadas por requirir desenvolvemento, e polo tanto se consideraban arriscados, mentres que o Apache xa fora probado en combate, aínda que o seu rendemento na primeira [[guerra do Golfo]] foi criticado pola competencia.<ref name=":0" /> Westland e o Apache foron seleccionados en xullo de [[1995]] asinándose un contrato por 67 helicópteros en [[1996]]. En setembro de [[1998]] Westland fabricou o primeiro prototipo WAH-64 Apache baixo licenza de [[Boeing]].<ref name=":1">Mcgowen 2005, p. 214</ref> Os primeiros nove Apache AH1 foron autorizados para o servizo polo director da Aviación do Exército británico o [[16 de xaneiro]] de [[2001]].<ref name=":1" /> O 67º e derradeiro aparello foi entregado en xullo de [[2004]].<ref>{{Cita web|url=http://www.agustawestland.com/node/3232|data=2011-07-07|título=British Army Receives 67th Apache In Ceremony Held At The Farnborough Air Show 2004 {{!}} AgustaWestland|data-acceso=2018-11-18|data-arquivo=07 de xullo de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110707095747/http://www.agustawestland.com/node/3232|url-morta=unfit}}</ref> A frota de helicópteros custou ao redor de 3 100 millóns de libras, cun custo total de adquisición de 4 100 millóns. A fiabilidade fora cuestionada polas operacións dos Apache estadounidenses, toda a frota nos Balcáns foi paralizada en terra debido a problemas graves no rotor de cola en [[1999]].<ref>{{Cita novas|apelidos=Press|nome=The Associated|título=Repairs Planned for Army Helicopters|url=https://www.nytimes.com/1999/11/10/us/repairs-planned-for-army-helicopters.html|lingua=en|data-acceso=2018-11-18}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=FV&p_theme=fv&p_action=search&p_maxdocs=200&p_topdoc=1&p_text_direct-0=0F55000022413A5A&p_field_direct-0=document_id&p_perpage=10&p_sort=YMD_date:D&s_trackval=GooglePM|páxina-web=The Fayetteville Observer|título=Some Apaches to be grounded 10 months|data-acceso=2018-11-18}}</ref> En 1998 o desenvolvemento do radar do Longbow estaba en problemas debido ao seu peso, impacto sobre a axilidade do aparello, e as súas habilidades de transferencia de datos.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Office|nome=U.S. Government Accountability|data=1998-09-15|título=Army Aviation: Apache Longbow Weight and Communication Issues|url=https://www.gao.gov/products/NSIAD-98-203|número=NSIAD-98-203}}</ref> Eses problemas con compoñentes claves da aeronave, e o alto custo na frota, fixo que se convocase a súa cancelación en 1999.<ref>{{Cita publicación periódica|data=1999-08-04|título=UK SET TO AXE APACHE.(News)|url=https://www.highbeam.com/doc/1G1-60433589.html|apelidos=|revista=|data-acceso=18 de november de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181119011006/https://www.highbeam.com/doc/1G1-60433589.html|dataarquivo=19 de novembro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> Cando o requisito para o Apache formalizouse a principios dos 90, a doutrina militar asumía que un grande ataque blindado convencional do Bloque Leste era a maior ameaza para o Reino Unido. Tras o colapso e desintegración da [[Unión Soviética]] os conceptos de flexibilidade e resposta rápida tiveron prioridade. A Revisión Estratéxica de Defensa británica pediu que os Apache realizasen misións de ataque anfibio, operando dende o portahelicópteros HMS ''Ocean'', os portaavións da clase ''Invincible'' e os seus sucesores, os clase ''Queen Elizabeth'', e posiblemente tamén dende os buques de asalto HMS ''Bulwark'' e ''Albion''. Cada escuadrón equipado co Apache debería ter oito aeronaves operacionais.<ref>Heyman 2005, p. 114</ref> O Westland Apache experimentou atrasos na súa entrada en servizo debido a complicacións coas modificacións realizadas para o servizo británico. Antes da entrada en servizo do aparello en 2004 observáronse varios problemas de desenvolvemento, como a falta de habilidade para comunicarse con seguridade con outros helicópteros e o risco de danos no rotor de cola e na célula ao disparar os mísiles Hellfire.<ref>{{Cita novas|apelidos=Correspondent|nome=Michael Smith, Defence|data=2002-10-31|título=Warning over Apache helicopter failings|url=https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1411721/Warning-over-Apache-helicopter-failings.html|lingua=en-GB|issn=0307-1235|data-acceso=2018-11-18}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.theguardian.com/uk/2003/nov/18/military.immigrationpolicy|apelidos=Hencke|nome=David|data=2003-11-18|páxina-web=the Guardian|título=Helicopters 'at risk' of friendly fire|data-acceso=2018-11-18|lingua=en}}</ref> O problema co uso do Hellfire era os restos xerados ao ser disparados, problema que tamén ocorría cos foguetes CRV7, que podían impactar co corpo do aparello e causar danos; resolver este problema cousou un atraso no programa de adestramento. Eses problemas corrixíronse antes de que o aparello entrase en servizo.<ref>{{Cita web|url=http://www.army.mod.uk/equipment/aircraft/1531.aspx|data=2010-03-15|título=Apache - British Army Website|data-acceso=2018-11-18|data-arquivo=15 de marzo de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100315075815/http://www.army.mod.uk/equipment/aircraft/1531.aspx|url-morta=unfit}}</ref><ref>Bishop and Laurier 2005, p. 47</ref> No ano [[2012]] fontes do goberno afirmaron que se conseguira a plena capacidade operacional no ano [[2010]]. En 2005 pronosticouse a data para a retirada do Apache para 2030, pero o Exército está buscando un programa para aumentar a súa vida útil ata o ano 2040.<ref name=":2">{{Cita novas|data=2012-11-28|xornal=Flightglobal.com|título=UK weighing options for Apache attack helicopter upgrade|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/uk-weighing-options-for-apache-attack-helicopter-upgrade-379558/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-18}}</ref> Pensouse que as actualizacións serían necesarias en [[2017]] porque o Exército estadounidense está retirando o apoio para o AH-64D Block I no cal están baseados os Apache británicos,<ref name=":2" /> pero os problemas orzamentarios nos Estados Unidos atrasaron a medida para 2019 ou 2020. Reino Unido debía seleccionar das actualizacións Block III do AH-64E en [[2014]];<ref name=":2" /> as opcións ían dende abandonar a capacidade ata mercar novos helicópteros Block III, aínda que Boeing cre que é máis probable que o Reino Unido volva a fabricar os seus aparellos poñendos os motores e aviónica que xa existen en novas células. En agosto de 2015 o Reino Unido solicitou a través dunha venda militar estranxeira a actualización de 50 dos seus Apaches ao stándar AH-64E.<ref>{{Cita web|url=http://www.dsca.mil/major-arms-sales/united-kingdom-ah-64e-apache-guardian-attack-helicopters|páxina-web=www.dsca.mil|título=United Kingdom – AH-64E APACHE GUARDIAN Attack Helicopters {{!}} The Official Home of the Defense Security Cooperation Agency|data-acceso=2018-11-18|lingua=en}}</ref> En xullo de [[2016]] pedíu 50 AH-64E a través do programa de vendas militares ao estranxeiro estadounidense en vez de actualizar os seus AgustaWestland AH-64. [[Leonardo Helicopters]] (antiga [[AgustaWestland]]) continuará dando soporte aos Apache AH1 ata que sexan retirados do servizo.<ref>{{Cita novas|xornal=GOV.UK|título=MOD orders new fleet of cutting-edge Apache helicopters for Army|url=https://www.gov.uk/government/news/mod-orders-new-fleet-of-cutting-edge-apache-helicopters-for-army|lingua=en|data-acceso=2018-11-18}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Bibliografía == * Bishop, Chris e Jim Laurier. [https://books.google.com/books?id=87E5sejHtlYC&printsec=frontcover "Apache AH-64 Boeing (McDonnell Douglas) 1976–2005".] ''Osprey Publishing'', 2005. {{ISBN|1-84176-816-2}}. * Heyman, Charles. "The British Army Guide". Barnsley: ''Pen & Sword Books'', 2005. {{ISBN|1-84415-280-4}}. * McGowen, Stanley S. [https://books.google.com/books?id=xLis8p7uLaUC&printsec=frontcover "Helicopters: an illustrated history of their impact".] ''ABC-CLIO'', 2005. {{ISBN|1-85109-468-7}}. [[Categoría:Helicópteros]] [[Categoría:Aeronaves de AgustaWestland]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1998]] 8uetlczkumf2ded8dvwg1tltcuvqovf 0 447970 6149400 6139693 2022-08-03T10:58:44Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave|nome=Airbus Helicopters H175|imaxe=F-WWPB (8970723436).jpg|pé de foto=|tipo=helicóptero medio utilitario|fabricante=[[Eurocopter]], [[Airbus Helicopters]], [[Aviation Industry Corporation of China]]|deseñador=|primeiro voo=[[17 de decembro]] de [[2009]]|introducido=decembro de [[2014]]|retirado=|estado=|usuario=|produción=2009-presente|unidades construídas=|custo unitario=|variantes co seu propio artigo=}} O '''Airbus Helicopters H175''' é un [[helicóptero]] medio utilitario de 7 toneladas producido por [[Airbus Helicopters]] (antigo [[Eurocopter Group]]). En [[China]] o H175 é fabricado por [[Aviation Industry Corporation of China]] (AVIC) como o '''Avicopter AC352'''. Orixinalmente foi lanzado como o Eurocopter EC175 e o Harbin Z-15 e adoita a falarse del como un helicóptero "super-medio". Foi lanzado formalmente na Heli-Expo de [[Houston, Texas|Houston]] o [[24 de febreiro]] de [[2008]] e Airbus Helicopters prevé vender entre 800 e 1 000 EC175 nos primeiros 20 anos.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.airbushelicopters.com/w1/jrotor/75/star.html#I0000f69b|páxina-web=www.airbushelicopters.com|título=ROTOR on line - A publication of Eurocopter - A star is born|data-acceso=2018-11-18}}</ref> Entrou en servizo en decembro de [[2014]] e en [[2015]] o EC175 foi renomeado oficialmente H175, en liña co cambio de nome de Eurocopter a Airbus Helicopters.<ref>{{Cita web|url=http://www.helicopters.airbus.com/website/en/press/Meet-the-H-Generation_1713.html|páxina-web=www.helicopters.airbus.com|título=Meet the H Generation|data-acceso=2018-11-18|lingua=en}}</ref> == Desenvolvemento == En febreiro de [[2005]] o presidente de [[Eurocopter]] Fabrice Brégier revelou que houbera conversas en profundidade entre a súa compañía e [[China Aviation Industry Corporation II]] (AVIC II) para desenvolver conxuntamente nun novo helicóptero medio-pesado bimotor, designado provisionalmente EC175.<ref>{{Cita novas|data=2005-02-15|xornal=Flightglobal.com|título=Heli-Expo - Eurocopter talks to China on development of heavy twin|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/heli-expo-eurocopter-talks-to-china-on-development-193927/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-21}}</ref> No mes de outubro de 2005 [[AgustaWestland]] recoñeceu que AVIC II tamén falara con eles e que a empresa estaba interesada en participar se Eurocopter non conseguía o contrato de cooperación.<ref>{{Cita novas|data=2005-10-04|xornal=Flightglobal.com|título=AgustaWestland steps up Chinese campaign|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/agustawestland-steps-up-chinese-campaign-201910/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-21}}</ref> O [[5 de decembro]] de 2005 anunciouse a sinatura dun contrato de desenvolvemento para o EC175 por Eurocopter e a filial de AVIC-II [[Harbin Aircraft Industry Group]] (HAIG).<ref>{{Cita novas|data=2005-12-13|xornal=Flightglobal.com|título=EADS aims to crack China|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/eads-aims-to-crack-china-203595/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-21}}</ref> Os primeiros traballos de desenvolvemento do proxecto proseguiron segundo o calendario: o 5 de decembro de [[2006]] completouse o Exame Preliminar de Deseño (PDR); o Exame Crítico de Deseño (CDR) completouse o 5 de decembro de [[2007]], momento no cal o deseño da aeronave e de todos os seus subsistemas quedou conxelado. En [[2008]] agardábase que o desenvolvemento do EC175 custaría 600 millóns de euros.<ref name=":0" /> O EC175 desenvolveuse a través dunha estreita colaboración cos operadores existentes a través dun enfoque de asesoramento ao cliente.<ref>{{Cita web|url=http://www.eurocopter.com/w1/jrotor/76/ec175.html|data=2009-12-09|título=ROTOR on line - A publication of Eurocopter - The EC175 arrives on the scene _ 1|data-acceso=2018-11-21|data-arquivo=09 de decembro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20091209120450/http://www.eurocopter.com/w1/jrotor/76/ec175.html|url-morta=unfit}}</ref> Durante a revelación formal do EC175 na Heli-Expo 2008, Eurocopter resenvou un total de 111 opcións de compra de 13 clientes, incluídos os clientes de lanzamento [[Bristow Helicopters]] e VIH Aviation Group. Durante o Zhuhai Airshow no mes de novembro asinouse unha carta de intencións por 5 Z-15 entre HAIG e a compañía chinesa Longken General Aviation Cooperation. Tal como se definíu enn 2008, a comercialización do EC175 repartíuse do seguinte xeito: HAIG é responsable de vender o tipo dentro de [[China]] e nas nacións veciñas, e Airbus Helicopters encárgase de vendelo no resto do mundo.<ref name=":0" /> O [[4 de decembro]] de 2009 o prototipo do EC175 realizou o seu primeiro voo non oficial; o oficial tivo lugar o día [[17 de decembro]] en [[Marignane]], [[Francia]].<ref>{{Cita novas|data=2009-12-17|xornal=Flightglobal.com|título=Avicopter ponders alternative engine following EC175 first flight|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/avicopter-ponders-alternative-engine-following-ec175-first-flight-336318/|lingua=en-GB|data-acceso=2018-11-21}}</ref> As compañías atopáronse cun atraso de dous anos nas entregas, en parte debido a problemas coa certificación do conxunto de aviónica Helinix do helicóptero. a [[Axencia Europea de Seguridade Aérea]] (EASA) agardaba orixinalmente outorgar a certificación do EC175 durante o ano [[2013]]; finalmente outorgouse en xaneiro de [[2014]].<ref>{{Cita web|url=http://easa.europa.eu/system/files/dfu/EASA-TCDS-R.150_EC175%20-01-05022014.pdf|páxina-web=EASA|título=EASA.R.150|data-acceso=2018-11-21|data-arquivo=02-04-2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150402192009/http://easa.europa.eu/system/files/dfu/EASA-TCDS-R.150_EC175%20-01-05022014.pdf|url-morta=unfit}}</ref> En setembro de [[2015]] Avicopter revelou publicamente o seu primeiro prototipo do AC352. No mes de decembro dese ano realizáronse probas de voo do motor [[Turbomeca Ardiden]] 3C/WZ16 usando un prototipo do H175.<ref>{{Cita web|url=http://aviationweek.com/awinbizav/airbus-testing-ardiden-engine-chinese-ac352|páxina-web=aviationweek.com|título=Airbus Testing Ardiden Engine On Chinese AC352|data-acceso=2018-11-21|lingua=en}}</ref> Unha primeira liña de montaxe para o EC175 estableceuse nas instalacións de Airbus Helicopters en Marignane; en 2008 informouse de que se pretendía abrir unha segunda liña en cinco anos. En abril de 2014 Airbus Helicopters e Avicopter chegaron a un acordo para a produción de 1 000 EC175; o acordo dura 20 anos e a fabricación é dividida ao 50% entre as distintas liñas de montaxe operadas polas dúas firmas.<ref>{{Cita novas|xornal=Aviation International News|título=Avicopter and Airbus Launch Joint Helicopter Production|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/business-aviation/2014-04-10/avicopter-and-airbus-launch-joint-helicopter-production|lingua=en|data-acceso=2018-11-21}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://corporatejetinvestor.com/articles/airbus-helicopters-avicopter-sign-20-year-joint-production-929/|páxina-web=corporatejetinvestor.com|título=Airbus Helicopters and Avicopter sign 20 year production agreement {{!}} Corporate Jet Investor|data-acceso=2018-11-21|lingua=en-GB}}</ref> En xuño de 2014 o EC175 tivo a distinción de conseguir os récords de trepada en 3 e 6&nbsp;km para a súa clase, ratificados pola [[Federación Aeronáutica Internacional|FAI]], subindo ao redor dun quilómetro por minuto. En maio de 2015 usouse un H175 como un demostrador para o proxecto de Airbus Helicopter de aproximación por instrumentos nun helicóptero de baixo ruído, un dos primeiros logrados a través da navegación aumentada por satélite para optimizar os niveis de ruído da aeronave.<ref>{{Cita web|url=https://airtrafficmanagement.keypublishing.com/2015/05/12/airbus-launches-world-first-green-helicopterspecific-ifr-procedures/|páxina-web=airtrafficmanagement.keypublishing.com|título=Airbus launches world-first green IFR procedures for helicopters – Air Traffic Management|data-acceso=2018-11-21|lingua=en-US|data-arquivo=25 de setembro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190925091604/https://airtrafficmanagement.keypublishing.com/2015/05/12/airbus-launches-world-first-green-helicopterspecific-ifr-procedures/|url-morta=yes}}</ref> En maio de 2015 o H175 foi certificado para operacións cun só piloto baixo regras de voo visual (VFR); Airbus Helicopters está estudando operacións cun só piloto baixo regras de voo instrumental, pero isto non se considera unha prioridade debido á baixa demanda para esta funcionalidade.<ref>{{Cita novas|xornal=Aviation International News|título=Soft Launch for Airbus H175|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/business-aviation/2015-05-25/soft-launch-airbus-h175|lingua=en|data-acceso=2018-11-21}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Airbus}} [[Categoría:Helicópteros]] [[Categoría:Aeronaves de Airbus Helicopters]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 2009]] q5hwnjque0veeozauogut8znv3ms37t 0 448896 6148693 6016882 2022-08-02T17:36:00Z Ogalego.gal 59564 /* Premios */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Luz Mª Beloso Rodríguez''', coñecida como '''Luz Beloso''', nada o 17 de maio de [[1968]] en [[Monforte de Lemos]], é unha profesora, pintora e ilustradora galega.<ref>{{Cita web|url=http://www.belaguaediciones.com/luz-beloso/|páxina-web=belaguaedicione.com|título=Luz Beloso|data-acceso=02/12/2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181202155205/http://www.belaguaediciones.com/luz-beloso/|dataarquivo=02/12/2018|urlmorta=yes}}</ref> == Traxectoria == Licenciada en [[Belas Artes]], especialidade de pintura, na [[Universidade de Salamanca]]<ref>{{Cita web|url=https://luzbeloso.jimdo.com/sobre-min/|páxina-web=luzbeloso.jimdo.com|título=Sobre min|data-acceso=02/12/2018}}</ref>, exerceu de profesora de Educación Plástica e Audiovisual en Galicia desde 1993 no [[IES As Barxas]] de [[Moaña]] e desde 2019 como profesora de Artes no [[IES María Soliño]] de [[Cangas]]. Impartiu obradoiros, cursos de formación a profesores e palestras sobre proxectos e experiencias de aula en diferentes eventos e encontros educativos: SIMO, [[Culturgal]], Curso de Arte e Educación no “[[Centro Galego de Arte Contemporánea]]”, Escola TIC CAFI, xornadas Espiral colegio Base...<ref>{{Cita web|url=http://ed.aulablog.com/ponentes/luz-beloso/|páxina-web=ed.aulablog.com|título=Luz Beloso|data-acceso=02/11/2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181202202641/http://ed.aulablog.com/ponentes/luz-beloso/|dataarquivo=02/12/2018|urlmorta=yes}}</ref> [[Ficheiro:Isabel Blanco (escritora) e Luz Beloso.jpg|miniatura|Con [[Isabel Blanco (escritora)|Isabel Blanco]] na presentación de ''María  Vinyals. Un talento rebelde,'' Pontevedra, [[Casa das Campás]], 16/01/2019]] Pintora e ilustradora<ref>{{Cita web|url=https://cadernodacritica.wordpress.com/tag/luz-beloso/|apelidos=Nicolás|nome=Ramón|páxina-web=cadernodacritica|título=Luz Beloso|data-acceso=02/12/2018}}</ref>, participou en numerosas exposicións nacionais<ref>{{Cita web|url=http://plazaeliptica.com/exposicion-alonsobeloso-taller-de-imaxinacion-en-apostrophe-sala-de-arte/|páxina-web=plazaeliptica.com|título=Exposición ALONSOBELOSO "Taller de imaxinación" en Apo'strophe Sala de Arte|data-acceso=02/12/2018}}</ref> e internacionais, como ''Luz Beloso. Exposición,'' MITCFC de Cangas, xullo 2020.<ref>{{Cita web|título=MITCFC - Luz Beloso. Exposición|url=https://www.mostrateatrocangas.gal/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=491&Itemid=149&lang=es|páxina-web=www.mostrateatrocangas.gal|data-acceso=2020-07-05|data-arquivo=05 de xullo de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200705191728/https://www.mostrateatrocangas.gal/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=491&Itemid=149&lang=es|url-morta=yes}}</ref> == Ilustradora == * ''Alcuños de Redondela'' (2003). [[Francisco Sobral]]. Ed. Cardeñoso. Con Juan Sicilia. ISBN 84-8190-285-3. * ''Hada Esther'' (2013). Olga Lalín e Esther Medraño. Editorial UNO. ISBN 978-8415788881. * ''O cullarapo Croque'' (2013). [[Miguel Ángel Alonso Diz|Miguel Ángel Alonso Diz.]] Vigo: Nova Galicia Edicións. ISBN 978-8415164845. * ''A nena á que non deixaban ser feliz'' (2014). [[Miguel Ángel Alonso Diz]]. Vigo: Nova Galicia Edicións. ISBN 978-8415164883. * ''O soño de Esther'' (2014). [[Miguel Ángel Alonso Diz]]. Vigo: Nova Galicia Edicións. ISBN 978-8415164890. ''El sueño de Esther'', Nova Galicia Edicións. * ''O valente coello que quixo soñar'' (2015). [[Miguel Ángel Alonso Diz]]. Vigo: Nova Galicia Edicións. ISBN 978-8494388118. * ''Mel, Unha mosca agradecida'' (2016) -libro+CD-. [[Miguel Ángel Alonso Diz]]. Vigo: Nova Galicia Edicións. ISBN 978-84-16879-21-2. * ''A soidade das medusas'' (2016). [[Iria Collazo]]. Vigo: [[Editorial Galaxia]]. ISBN 978-84-9151-019-2. * ''María  Vinyals. Un talento rebelde'' (2018). Isabel Blanco. Vigo: Belagua Ediciones. ISBN 978-84-946959-7-1. * ''As receitas de Rosaura'' (2018). Isabel Blanco e Luz Beloso. Vigo: Belagua Ediciones. ISBN 978-84-946959-4-0. * ''Rosaura e o mar'' (2018). Isabel Blanco e Luz Beloso. Vigo: Belagua Ediciones. ISBN 978-84-946959-5-7. * ''Rosaura, cesteira de Mondaríz'' (2018). Isabel Blanco e Luz Beloso. Vigo: Belagua Ediciones. ISBN 978-8494695988. *''Piratas no recreo'' (2018). Miguel Ángel Alonso Diz e Luz Beloso. Vigo: Belagua Ediciones. ISBN 978-84-946959-9-5.<ref>{{Cita libro|título=Piratas no recreo|apelidos=Alonso Diz|nome=Miguel Ángel|editorial=Belagua Ediciones|ano=2018|ISBN=978-84-946959-9-5|apelidos2=Beloso|nome2=Luz|ref=}}</ref> *''Caca, culo, pedo, pis'' (2018). Carmen Gil e Luz Beloso. Editorial Okapi. ISBN ISBN 978-84-17327-11-8.<ref>{{Cita web|url=http://okapilibros.com/caca-culo-pedo-pis/|páxina-web=okapilibros.com|título=Caca, culo, pedo, pis|data-acceso=2019-01-30|data-arquivo=30 de xaneiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190130162707/http://okapilibros.com/caca-culo-pedo-pis/|url-morta=yes}}</ref> *''A casa do paralelo 54'' (2019). Iria Collazo. Vigo: Editorial Galaxia. 226 páxs. ISBN  978-84-9151-299-8.<ref>{{Cita web|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/casa-paralelo-54/|páxina-web=Editorial Galaxia|título=A casa do paralelo 54|data-acceso=2019-01-30|lingua=gl-ES}}</ref> *''A nena e o grilo máis aló'' (2019). [[Magín Blanco]]. Vigo: Editorial Galaxia. 72 páxs. ISBN 978-84-9151-309-4.<ref>{{Cita web|título=A nena e o grilo máis aló|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/nena-e-o-grilo-mais-alo/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2019-07-16|lingua=gl-ES}}</ref> *''¿Dónde va Vicente?'' (2019). Carmen Gil e Luz Beloso. Okapi libros. 42 páxs. ISBN 978-84-17327-14-9. <ref>{{Cita web|título=¿Dónde va Vicente?|url=https://okapilibros.com/donde-va-vicente/?fbclid=IwAR1v0UiSq2WDzxILmwAZqNsx3vO41mBmlBM1X35dLA5kUqSoatXX22K3jIk|páxina-web=okapilibros.com|data-acceso=2019-07-16|data-arquivo=12 de setembro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190912063417/https://okapilibros.com/publicaciones/donde-va-vicente/?fbclid=IwAR1v0UiSq2WDzxILmwAZqNsx3vO41mBmlBM1X35dLA5kUqSoatXX22K3jIk|url-morta=yes}}</ref> *''Teño oito anos e quero ser youtuber'' ([[2020]]). [[Xoán Babarro|Xoán Babarro González]]. Vigo: Editorial Galaxia. 156 páxs. ISBN 978-84-9151-428-2. *''Unha folla vermella'' (2020). Con Miguel Ángel Alonso Diz. Vigo: autoedición. Álbum ilustrado de edición numerada e limitada a 300 exemplares no que, cunha soa voz, fan unha reflexión crítica sobre o proceso de creación. ISBN 978-84-09-20094-8. Prólogo de [[Kiko da Silva|Kiko da Silva.]] *''O enigma do baúl pechado'' (2020). [[Xosé Antonio Neira Cruz]]. Vigo: Editorial Galaxia. 192 páxs. ISBN 978-84-9151-553-1.<ref>{{Cita web|título=O enigma do baúl pechado|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/o-enigma-baul-pechado/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2020-11-26|lingua=gl-ES}}</ref> *''[[Non te amola!]]'' ([[2021]]). [[Xela Arias]] (póstumo). Vigo: Editorial Galaxia. 80 páxs. ISBN 978-84-9151-604-0. *''A fuga de Guillermo'' (2021). [[Helena Villar Janeiro]]. Vigo: Galaxia. 72 páxs. ISBN 978-84-9151-610-1. *''H2... oh! Pingas científicas'' (2021). [[María Canosa]]. Vigo: Galaxia. 88 páxs. ISBN 978-84-9151-628-6. *''Instrucións para ler este libro'' ([[2022]]). Miguel Ángel Alonso Diz. Vigo: Xerais, Sopa de Letras. 160 páxs. ISBN 978-84-1110-088-5. ePub: ISBN 978-84-1110-095-3. *''O poder máxico do sorriso'' (2022). Thalía Troitiño González. Vigo: Galaxia, Álbumes. 40 páxs. ISBN 978-84-9151-910-2. == Premios == ; Premios á ilustración * 2º Mellor ilustrador no ano 2015 por Fervenzas Literarias, 2º Mellor Ilustrador o ano 2016 por Fervenzas Literarias, 3º Mellor Ilustrador no ano 2014 por Fervenzas Literarias. * ''O soño de Esther'', finalista nos premios, "Isaac Díaz Pardo" ao mellor álbum ilustrado galego do 2014; finalista no premio Neira Vilas ao mellor libro infantil e xuvenil 2014; 4º mellor portada LIX e  3ª mellor libro de literatura infantil do 2014 en Fervenzas Literarias * ''O valente coello que quixo soñar'' 4º posto como Mellor capa LIX por Fervenzas Literarias; Finalista no Premio Frei MartínSarmiento no 2016. * ''A soidade dás medusas'', 2º Mellor capa infantil/xuvenil. * ''Mel, Unha mosca agradecida,'' 3º Mellor capa  infantil/xuvenil * 3º posto ao mellor ilustrador/a do ano 2017 segundo os/as lectores/as de Fervenzas Literarias ; Premios educativos * Premio nacional CreArte polo [[Ministerio de Cultura de España|Ministerio de Cultura]] en 2011, por ''EDUCORTOS, el recurso del lenguaje cinematográfico en el aula de Plástica''. * Premio no 2012 pola mellor iniciativa TIC, na revista Educación 3.0 polo proxecto audiovisual ''Historias de un cuarto de baño.'' * Premio FUNDACIÓN EDUCA BARRIE por: ‘Barxas Emprende: Productora audiovisual’ do IES As Barxas en Moaña (Pontevedra). Docentes: María José Soto Lorenzo, Luz María Beloso Rodríguez (2013).<ref>{{Cita web|url=https://www.farodevigo.es/portada-o-morrazo/2013/01/18/as-barxas-lanza-mundo-audiovisual/742854.html?fbclid=IwAR2SuDhhs_8E2Q6bEk-rPBrSPQaOqZeshRLvfO7s00U2JLgITB-IP257wHE|páxina-web=www.farodevigo.es|data-acceso=2020-06-24|título=As Barxas se lanza al mundo audiovisual}}</ref> * Tercero premio de innovación Educativa Fundación GSD innova por: ‘Barxas Emprende: Productora audiovisual’ (2012).<ref>{{Cita web|url=https://www.farodevigo.es/portada-o-morrazo/2013/12/08/proyecto-productora-audiovisual-ies-as/928662.html?fbclid=IwAR1oP5c6fM95X-5cFMzo4wk9Jhzyj49mHBJCnpP06vk7yBBqT3KqON9HtxY|páxina-web=www.farodevigo.es|data-acceso=2020-06-24|título=El proyecto de la productora audiovisual del IES As Barxas, tercer premio de la Fundación GSD de Innovación}}</ref> * Peonza de Oro por Espiral Edublogs no 2015 por ''EDUCORTOS'' . * Finalista en 2016 no 1º Premio HIARES, Arte y Cultura, polo proxecto Audiovisual ''Aul@animada''. * Premio á Innovación Educativa en SIMO Educación 2016 polo Mellor Proxecto TIC Audiovisual, e Primeira mención honorífica pola Fundación GSD de innovación educativa polo proxecto audiovisual ''Superhéroes y superheroínas.'' *FINALISTAS no "Premio Escuelas para la Sociedad Digital 2015‘ Fundación telefónica: "creación de una editorial, Barxilón" (coordinado xunto a Mª José Soto). 2015.<ref>{{Cita web|url=https://observatorio.profuturo.education/blog/2015/11/10/innovacion-multimedia-con-el-corazon-ies-as-barxas/|apelidos=Observatorio|data=2015-11-10|páxina-web=Observatorio|título=Innovación multimedia con el corazón: IES As Barxas - Observatorio Profuturo|data-acceso=2019-01-30|lingua=es-ES}}</ref> E tamén PREMIO FUNDACIÓN COLEGIO BASE 2015. E "PREMIO a la innovación EDUCATIVA de la Plataforma Proyecta, 2015, promovida por la Fundación Amancio Ortega y la Fundación Santiago Rey Fernández-Latorre". *PREMIO á innovación da Plataforma Proxecta, promovida pola Fundación Amancio Ortega e la Fundación Santiago Rey Fernández-Latorre: "Transformando realidades" 2016, (con Mª José Soto).<ref>{{Cita web|url=https://www.inspiratics.org/es/concurso/iii-concurso-proyecta-innovacion|páxina-web=InspiraTICs|título=InspiraTICs. III CONCURSO PROYECTA INNOVACIÓN|data-acceso=2019-01-30|lingua=es|data-arquivo=30 de xaneiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190130162134/https://www.inspiratics.org/es/concurso/iii-concurso-proyecta-innovacion|url-morta=yes}}</ref> * Finalista na categoría de Educación Secundaria nos Premios Educa Abanca 2017.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.mundoeduca.org/2018/01/03/finalistas-en-la-categor%C3%ADa-de-educaci%C3%B3n-secundaria-luz-m%C2%AA-beloso-rodr%C3%ADguez/|páxina-web=mundoeduca.org|título=Finalistas en la categoría de Educación Secundaria: Luz Mª Beloso Rodríguez|data-acceso=02/12/2018|data-arquivo=28/11/2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20201128044733/https://www.mundoeduca.org/2018/01/03/finalistas-en-la-categor%C3%ADa-de-educaci%C3%B3n-secundaria-luz-m%C2%AA-beloso-rodr%C3%ADguez/|url-morta=yes}}</ref> *2017. INEVERY CREA. Premio na 4º edición de Orgullo TIC por + Arte, proxecto audiovisual "Caranguexo Films" da área de Educación Plástica e Audiovisual do IES as Barxas. *2017. 2º PREMIO nacional na V Edición dos Premios GSDInnova polo proxecto "TRANSFORMANDO REALIDADES".<ref>{{Cita web|url=https://www.farodevigo.es/portada-o-morrazo/2018/02/16/premio-educacion-artistica-ies-as/1838860.html|apelidos=|nome=|páxina-web=www.farodevigo.es|título=Premio a la educación artística del IES As Barxas|data-acceso=2019-01-30|lingua=es}}</ref> == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://dibujosbeloso.blogspot.com// Blog Luz Beloso, Ilustración] * [[Ficheiro:High-contrast-camera-video.svg|20x20px]] [https://www.youtube.com/user/eduplastica1/ eduplástica LuzBeloso] * [[Ficheiro:High-contrast-camera-video.svg|20x20px]] [https://vimeo.com/luzbelos Luz Beloso on Vimeo] * [[Ficheiro:High-contrast-camera-video.svg|20x20px]] [https://www.youtube.com/channel/UCIbEV9KrQ8ySydff65l1zFg Luz Beloso YouTube] * [http://internetaula.ning.com/profile/educacionplastica Internet en el aula. Página de Luz Beloso] * [https://vimeo.com/301401153 Piratas no recreo, booktrailer] {{control de autoridades}} {{DEFAULTSORT:Beloso, Luz}} [[Categoría:Nados en 1968]] [[Categoría:Nados en Monforte de Lemos]] [[Categoría:Pintores de Galicia]] [[Categoría:Ilustradores de Galicia]] [[Categoría:Profesores de educación secundaria]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Salamanca]] qnsbcc4rrwtago5qxtik00oli4neevl 0 449038 6148955 5019975 2022-08-03T00:19:24Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 301 de Birgenair|Imaxe=Birgenair tcgen.jpg|Pé de foto=O avión do accidente en 1995|Data=[[6 de febreiro]] de [[1996]]|Causa=perda causada por erros do<br/>piloto automático e do piloto|Sitio=24 km ao nordés<br/>de Puerto Plata|Coordenadas={{coord|19|54|50|N|70|24|20|W|type:event|display=title,inline}}|Orixe=[[aeroporto Gregorio Luperón]]|Derradeira escala=|Destino=|Mortes=189|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 757|Boeing 757–225]]|Operador=[[Birgenair]]|Rexistro=TC-GEN|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=176|Tripulación=13|Sobreviventes=0}} O '''voo 301 de Birgenair''' era un voo fletado por [[Alas Nacionales]], socio da aeroliña turca [[Birgenair]], dende [[Puerto Plata]] na [[República Dominicana]] ata [[Frankfurt]], con escalas en [[Gander]] e [[Berlín]]. O [[6 de febreiro]] de [[1996]] o [[Boeing 757|Boeing 757–225]] que operaba a ruta esnafrouse pouco despois de engalar do [[aeroporto Gregorio Luperón]] de Puerto Plata.<ref>{{cita web|url=https://www.independent.co.uk/news/crash-plane-may-not-have-been-serviced-1318149.html|título=Crash plane may not have been serviced|dataacceso=4 de decembro de 2018|editor=Independent}}</ref><ref name="CNN">{{cita web|url=http://edition.cnn.com/WORLD/9602/plane_crash/02-08/11am/index.html|título=Rescuers call off search in plane crash|dataacceso=4 de decembro de 2018|editor=CNN|data-arquivo=13 de abril de 2005|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20050413053417/http://edition.cnn.com/WORLD/9602/plane_crash/02-08/11am/index.html|url-morta=unfit}}</ref> As 189 persoas a bordo morreron. A causa foi un erro do piloto tras recibir unha incorrecta información da velocidade do aire dun [[tubo pitot]] defectuoso, que os investigadores cren que estaba bloqueado por un niño de vespas construído no seu interior. O avión non fora usado os dous días anteriores e o tubo pitot non foi cuberto durante ese tempo. Con 189 mortos, o voo 301 é o peor accidente de aviación dun [[Boeing 757]], ademais de ser o peor ocorrido na [[República Dominicana]].<ref>{{Cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19960206-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 757-225 TC-GEN Puerto Plata, Dominican Republic|data-acceso=2018-12-04T15:48:27Z}}</ref> == O avión == O avión era un [[Boeing 757|Boeing 757-225]] orixinalmente entregado a [[Eastern Air Lines]] en febreiro de [[1985]] e rexistrado como N516EA. Estaba impulsado por dous motores [[Rolls-Royce RB211]]-535E4. Despois da bancarrota de Eastern e a súa posterior liquidación en 1991, o avión foi almacenado no Porto Aéreo e Espacial de Mojave durante máis dun ano. Foi comprado por Aeronautics Leasing en abril de [[1992]], e despois alugado á aeroliña canadense [[Nationair]] no mes de maio, estando con esa compañía ata a súa desaparición no ano seguinte. En xullo de [[1993]] foi alugado por Birgenair e despois subarrendado a [[International Caribbean Airways]] en decembro de [[1994]], sendo operado por Birgenair ata o accidente. == Pasaxeiros e tripulación == A tripulación estaba formada por 11 turcos e 2 dominicanos. O capitán eran era Ahmet Erdem (61), un os pilotos máis veteranos de Birgenair con 24 750 horas de voo. O primeiro oficial era Aykut Gergin (34), que tiña 3 500 horas de esperiencia. O piloto de relevo era Muhlis Evrenesoğlu (51), con 15 000 horas.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.fss.aero/accident-reports/dvdfiles/DO/1996-02-06-DO.pdf|páxina-web=DGCA|título=Informe final do accidente|data-acceso=2018-12-07}}</ref> Os pasaxeiros eran principalmente alemáns, sendo 167 deles desta nacionalidade, e os nove restantes eran polacos, entre os que había dous membros do parlamento, Zbigniew Gorzelańczyk e Marek Wielgu.<ref name="CNN" /> == Accidente == Durante a engalaxe ás 23:42 AST (03:42 UTC),<ref name=":0" /> o capitón atopou que o seu indicador de velocidade do aire non funcionaba correctamente pero elixiu non abortar. O indicador do copiloto era funcional, aínda que as indicacións de advertencia posteriores farían que a tripulación cuestionara a súa veracidade. Cando o avión estaba trepando aos 4 700 pés (1 400 m), o indicador de velocidade do aire do capitán marcaba 350 nós (650&nbsp;km/h). O piloto automático, que estaba collendo a información da velocidade do aire do mesmo equipo que estaba dando lecturas erróneas ao capitán, incrementou a inclinación do avión en baixou a potencia para reducir a velocidade do aparello. O indicador do copiloto dába unha lectura correcta de 200 nós (370&nbsp;km/h) e baixando,<ref name=":0" /> e así o avión comezou a dar múltiples advertencias visibles e audibles contradictorias. O piloto automático alcanzou os límites da súa programación e desconectouse.<ref name=":0" /> Despois de comprobar os interruptores para a fonte das advertencias, a tripulación baixou o empuxe para minorar a velocidade do avión. Esta acción activou inmediatamente a alerta de perda do 757, advertindo aos confundidos pilotos que o avión estaba voando perigosamente lento, xusto segundos despois de que os indicadores os advertisen de que a velocidade era demasiado alta. O copiloto e o piloto de relevo parece que se decataron da probable perda e intentaron avisar ao capitán,<ref name=":0" /> pero non interviron directamente, posiblemente por deferencia á idade e á experiencia do capitán. O capitán intentou recuperar a perda incrementando a potencia ao máximo, pero como o avión xa estaba co morro cara arriba os motores non recibiron un fluxo de aire axeitado para conseguir o aumento de potencia. O motor esquerdo apagouse, causando que o dereito, que aínda estaba a plena potencia, lanzase ao avión a un xiro. Momentos despois o aparello invertíuse. Ás 23:47 AST, o Sistema de Alerta de Proximidade a Terra soou cunha advertencia audible, e oito segundos despois o avión esnafrouse contra o [[océano Atlántico]]. Os 176 pasaxeiros e 13 tripulantes morreron no impacto. == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Accidentes aéreos na República Dominicana|Birgenair]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Birgenair| 0301]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 757|Birgenair]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1996|Birgenair]] jfvxvzvry38k2f7cmvga0pqx9cabtbb 0 449064 6148958 5921613 2022-08-03T00:19:58Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 314 de Pacific Western Airlines|Imaxe=Pacific Western B737.jpg|Pé de foto=737-200 semellante ao do accidente|Data=[[11 de febreiro]] de [[1978]]|Causa=incursión na pista, reserva<br/>despregada durante o go-around|Sitio=[[aeroporto de Cranbrook]]|Coordenadas={{coord|49.6114|N|115.78225|W|type:event|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto de Edmonton]]|Derradeira escala=aeroporto de Cranbrook|Destino=[[aeroporto de Castlegar]]|Mortes=42|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737-200]]|Operador=[[Pacific Western Airlines]]|Rexistro=C-FPWC|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=44|Tripulación=5|Sobreviventes=7}} O '''voo 314 de Pacific Western Airlines''' foi un accidente de aviación ocorrido o [[11 de febreiro]] de [[1978]] cando un [[Boeing 737-200]] se esnafrou no [[aeroporto de Cranbrook]], preto da cidade canadense de [[Cranbook]], na [[Columbia Británica]], matando 42 dos 49 ocupantes do avión.<ref name="Accident description">{{cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19780211-0|título=Accident description|dataacceso=2018-12-05|editor=Aviation Safety Network}}</ref> O voo regular dende o [[aeroporto de Edmonton]] ao [[aeroporto de Castlegar]] con escalas en [[Calgary]] e [[Cranbrook]] esnafrouse despois de que os seus reversores de empuxe non se gardasen completamente despois dunha aterraxe abortada para evitar unha máquina quitaneves na pista. O control de tráfico aéreo de Calgary tivo un erro considerable no cálculo da hora de chegada a Cranbrook e a tripulación non informou mentres pasaba unha baliza na aproximación final.<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/investigation/cvr/transcripts/atc_pw314.php|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=Aviation Safety Network > Accident investigation > CVR / FDR > Transcripts > ATC transcript Pacific Western Flight 314 - 11 FEB 1978|data-acceso=2018-12-05T00:54:21Z}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.planecrashinfo.com/cvr780211.htm|páxina-web=www.planecrashinfo.com|título=cvr780211.htm|data-acceso=2018-12-05T00:54:33Z}}</ref> A investigación foi realizada pola División de Investigación de Seguridade Aérea de Transport Canada e auditada pola Xunta de Revisión de Accidentes de Avións.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://lessonslearned.faa.gov/PWA314/Cranbrook_B737_AccidentReport.pdf|páxina-web=|título=Aircraft Accident Pacific Western Airlines Boeing 737, C-FPWC|data-acceso=2018-12-05|data-arquivo=19 de maio de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140519113553/http://lessonslearned.faa.gov/PWA314/Cranbrook_B737_AccidentReport.pdf|url-morta=unfit}}</ref> == Avión e tripulación == O avión accidentado era un Boeing 737-275 que tiña preto de oito anos no momento do sinistro. O aparello estaba equipado con dous motores [[turboventilador]] [[Pratt & Whitney JT8D|Pratt & Whitney JT8D-9A]].<ref>{{Cita web|título=Pacific Western C-FPWC (Boeing 737 - MSN 20142) (Ex CF-PWC )|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-b737-20142.htm|páxina-web=www.airfleets.net|data-acceso=2021-11-26}}</ref><ref>{{Cita web|título=C-FPWC Pacific Western Airlines Boeing 737-200|url=https://www.planespotters.net/airframe/boeing-737-200-c-fpwc-pacific-western-airlines/eynjkr|páxina-web=www.planespotters.net|data-acceso=2021-11-26|lingua=en}}</ref> O capitán era Chris Miles, de 30 anos de idade, que traballara en [[Pacific Western Airlines]] dende 1967 e convertérase en capitán de 737 en 1977. Acumulaba 5 173 horas de voo, 2 780 delas no Boeing 737. O primeiro oficial era Peter Van Oort, de 25 anos, que levaba na aeroliña dende 1971 e convertérase en primeiro oficial do 737 en 1977. Van Oort voara un total de 1 316 horas, e tan só 81 delas no Boeing 737.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=Margin of Error: The crash of Pacific Western Airlines flight 314|url=https://admiralcloudberg.medium.com/margin-of-error-the-crash-of-pacific-western-airlines-flight-314-748a093102ba|páxina-web=Medium|data=2021-08-17|data-acceso=2021-11-26|lingua=en|apelidos=Admiral_Cloudberg}}</ref> == Accidente == Cranbook é un aeroporto non controlado sen torre de control, pero está en espazo aéreo controlado e ten unha estación de radio que proporciona información meteorolóxica e serve para comunicacións e avisos. Así, non había un requisito legal para conseguir permiso para aterrar despois de que se dese a autorización para a aproximación. No momento do accidente estaba nevando cunha visibilidade de 3/4 millas e un quitaneves con radio estaba limpando a pista. O operador da máquina quitaneves foi informado de que o tempo estimado para a chegada do voo 314 sería ás 20:05. Tanto o operador da radio como do quitaneves agardaban que o avión avisase ao chegar á baliza "Skookum", na aproximación á pista 16, dándolle á máquina sete minutos para deixar a pista.<ref name=":0" /> O avión tocou terra ás 19:55 a uns 800 pés do limiar da pista. Activouse a reversa de empuxe e case inmediatamente foi cancelada e intentouse un [[go-around]]. O avión volveu ao aire antes do punto dos 2 000 de pista, e voou sobre o quitaneves a entre 50 e 70 pés de altura.<ref name="Accident description" /> O aparello trepou ata os 300-400 pés sobre o aeródromo, inclinándose abruptamente cara á esquerda, e deslizouse lateralmente cara ao chan á esquerda da pista incendiándose.<ref name="Accident description" /> No momento do impacto a reversa esquerda estaba totalmente despregada e a dereita estaba case recollida. O motor esquerdo estaba case ao raletí, mentres que o dereito estaba desenvolvendo potencia, e o temón e o alerón estaba completamente cara á dereita. O tren de aterraxe estaba baixado e os flaps estaban a uns 20º. As simulacións de [[Boeing]] amosaron que o avión era controlable cun motor ao ralentí con reversa e co outro a plena potencia, co tren subido e os flaps en 15. Con flaps en 25 e o tren abaixo non era posible manter o nivel de voo. A manobra de go-around tería éxito se as portas da reversa do motor esquerdo non estivesen despregadas. == Notas == {{listaref|2}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Canadá|Pacific Western Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Pacific Western Airlines| 0314]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|Pacific Western Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1978|Pacific Western Airlines]] 3txkmq6arcymnlgfmpaflpeamfz6gkl 0 449358 6148937 5665640 2022-08-03T00:16:48Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 1862 de El Al|Imaxe=Bijlmerramp2 without link.jpg|Pé de foto=|Data=[[4 de outubro]] de [[1992]]|Causa=desprendemento dos motores do<br/>lado dereito|Sitio=[[Ámsterdam-Zuidoost]]|Coordenadas=|Orixe=[[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|aeroporto John F. Kennedy]]|Derradeira escala=[[aeroporto de Ámsterdam-Schiphol]]|Destino=[[Aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion|aeroporto de Tel Aviv]]|Mortes=43|Feridos=26|Tipo de aeronave=[[Boeing 747|Boeing 747-258B/SF]]|Operador=[[El Al]]|Rexistro=4X-AXG|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=1|Tripulación=3|Sobreviventes=0}} O '''voo 1862 de El Al''' era un voo de carga operado pola aeroliña israelí [[El Al]]. O día [[4 de outubro]] de [[1992]] o [[Boeing 747]] que o operaba esnafrouse contra un edificio residencial no barrio de [[Bijlmermeer]] en [[Amsterdam]]. Oficialmente morreron un total de 43 persoas: os tres membros da tripulación, un pasaxeiro e 39 persoas en terra.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19921004-2|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 747-258F 4X-AXG Bijlmermeer, Amsterdam|data-acceso=2018-12-10}}</ref> Ademais destas mortes, 11 persoas resultaron feridas de gravidade e outras 15 recibiron feridas leves.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=https://www.flightsafety.org/ap/ap_jan96.pdf|páxina-web=Flight Safety Foundation|título=Two engines separate from the right wing and result in loss of control and crash of Boeing 747 freighter|data-acceso=2018-12-10|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181224234556/https://flightsafety.org/ap/ap_jan96.pdf|dataarquivo=24 de decembro de 2018|urlmorta=yes}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=http://verkeerenwaterstaat.nl/kennisplein/uploaded/MIN/2005-07/39448/ElAl_flight_1862.pdf|páxina-web=Onderzoeksraad Voor Veiligheid|título=Informe oficial do accidente|data-acceso=2018-12-10|data-arquivo=29 de novembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20071129015407/http://verkeerenwaterstaat.nl/kennisplein/uploaded/MIN/2005-07/39448/ElAl_flight_1862.pdf|url-morta=unfit}}</ref> O número exacto de xente morta en terra está en disputa, xa que o edificio tiña unha alta concentración de inmigrantes ilegais.<ref>{{Cita web|url=https://nos.nl/artikel/425564-20-jaar-bijlmerramp.html|páxina-web=nos.nl|título=20 jaar Bijlmerramp|data-acceso=2018-12-10|lingua=nl}}</ref> == Accidente == O [[4 de outubro]] de [[1992]] o avión de carga, un [[Boeing 747|Boeing 747-258F]] con rexistro 4X-AXG, viaxando dende o [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy|aeroporto internacional John F. Kennedy]] de [[Nova York]] ata o [[aeroporto de Tel Aviv-Ben Gurion]], realizou unha escala no [[aeroporto de Ámsterdam-Schiphol]]. Durante o voo de Nova York a Schiphol notáronse tres problemas: fluctuacións na regulación de velocidade do piloto automático, problemas cunha radio e fluctuacións na voltaxe do xerador eléctrico no motor número 3, o motor interior da á dereita que posteriormente separouse do avión e iniciou o accidente. O avión aterrou en Schiphol ás 2:40 pm. Cargouse nova carga no aparello; a carga foi aprobada polas autoridades de aduanas pero, como se descubriu despois, non foi inspeccionada fisicamente. O avión foi repostado e reparáronse os problemas onservados, polo menos provisionalmente. A tripulación estaba formada polo capitán Yitzhak Fuchs (59), o primeiro oficial Arnon Ohad (32) e o enxeñeiro de voo Gedalya Sofer (61). Había un único pasaxeiro a bordo, viaxando a Tel Aviv para cadsar cun empregado de [[El Al]]. O capitán era un piloto experimentado, tendo voado un cazabombardeiro coa forza aérea israelí a finais dos anos 50. === Voo === O voo 1862 estaba programado para saír ás 5:30 pm, pero foi atrasado ata as 6:20 pm. Engalou dende a pista 01L (hoxe coñecida como 36C) cara o norte ás 6:22 pm. Unha vez no aire o avión virou cara a dereita na súa ruta de saída. Pouco despois da viraxe, ás 6:27 pm, sobre o Gooimeer, un lago preto de [[Ámsterdam]], testemuñas no chan escoitaron un forte estoupido mentres a aeronave estaba subindo a 1 950 metros (6500 pés). O estoupido foi o resultado de dous pasadores que suxeitaban o motor 3 fallando debido a grietas microscópicas pola fatiga do metal. O motor separouse da á dereita do aparello, saíndo cara adiante e danando os flaps da á, despois caeu e golpeou o motor 4 arrincándoo da á. Os dous motores caíron do avión, tamén arrancando un anaco de 10 metros do bordo da á. O forte ruído chamou a atención dalgunhas persoas que navegaban no Gooimeer. Estas notificaron á Garda Costeira que dous obxectos que caíran do ceo. Un policía que navegaba pola zona dixo que inicialmente pensaba que os obxectos eran paracaidistas, pero cando os víu máis de preto decatouse que eran motores de avión. O capitán fixo unha [[Mayday|chamada de ''mayday'']] ao [[control de tráfico aéreo]] (ATC) e indicou que quería regresar a Schiphol. Ás 6:28:45 pm o capitán informou: "El Al 1862, perda dos motores tres e catro, motores tres e catro". O ATC e a tripulación de voo aínda non comprendían a gravidade da situación. Aínda que a tripulación sabía que perderan potencia dos motores, non podían ver que os mesmos caíran e que a á estaba danada. O motor exterior da á do 747 é visible dende a cabina de mando con dificultade e o interior non se pode ver. Tendo en conta as opcións que o capitán e a tripulación tomaron tras a perda de potencia do motor, a comisión de investigación parlamentaria neerlandesa que posteriormente estudou o accidente concluíu que a tripulación non sabía que os dous motores da á dereita separáranse. [[Ficheiro:Bijlmerramproute.png|miniatura|260x260px|Mapa do percorrido do avión sobre Ámsterdam]] Na noite do accidente, a pista de aterraxe en uso en Schiphol era a 06. A tripulación solicitou a pista 27, a máis longa do aeroporto, para unha aterraxe de emerxencia,<ref name=":1" /> a pesar de que significaba aterrar cun vento de cola de 21 nós. O avión aínda estaba demasiado alto e preto para aterrar cando xirou cara o aeroporto. Tivo que continuar dando volta sobre Ámsterdam ata reducir a altura requirida para a aproximación final da aterraxe. Durante a segunda volta estendéronse os flaps das ás. Os flaps internos da parte traseira estendéronse xa que estaban alimentadas polo sistema hidráulico número 1, que aínda funcionaba, pero osda parte externa non, porque estaban alimentado polo sistema hidráulico 4, que fallou cando o motor número 4 separouse da á. Esta condición fixo que o avión tivese unha actitude de inclinación maior do normal a medida que perdía velocidade. Os slats do bordo de ataque estendéronse na á esquerda pero non na dereita, debido a aos graves danos recibidos cando os motores se separaron, o que tamén alterou gravemente o fluxo de aire sobre a á dereita. Esa configuración diferencial causou que a á esquerda xenerase bastante máis sustentación que a danada á dereita, especialmente cando a inclinación aumentou cando a velocidade baixaba. O aumento da sustentación no lado esquerdo incrementou a tendencia do avión a virar máis cara a dereita, tanto porque os aleróns da dereita estaban inoperativos como porque se incrementou o empuxe dos motores esquerdos nun intento de reducir a taxa de caída do avión. A medida que a velocidade baixaba, a habilidade dos controis que quedaban para contrarrestar a viraxe cara a dereita disminuía. Finalmente a tripulación perdeu case toda a capacidade para evitar que o avión virase cara a dereita. O avión chegou a inclinarse 90º xusto antes do impacto cos apartamentos.<ref name=":1" /> Ás 6:35:25 pm, o primeiro oficial radiou ao ATC: "Caíndo, 1862, caíndo, caíndo, copiado, caíndo". No fondo, escoitase ao capitán dando instrucións ao seu primerio oficial en hebreo para subir os flaps e baixar o tren de aterraxe.<ref name=":1" /> == Notas == {{Listaref}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Países Baixos|El Al]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 747|El Al]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de El Al| 1862]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1992|El Al]] csycvrr6jx17334y0qdwxrznp6ufpja 0 449426 6148960 5287455 2022-08-03T00:20:11Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 345 de Turkish Airlines|Imaxe=Alp doplhinflyer.jpg|Pé de foto=O avión do accidente semanas antes|Data=[[30 de xaneiro]] de [[1975]]|Causa=caída ao mar durante<br/>un go-around|Sitio=[[mar de Mármara]]|Coordenadas={{coord|40.7472|N|28.666|E|type:event|display=inline, title}}|Orixe=[[aeroporto de Esmirna-Adnan Menderes|Esmirna-Adnan Menderes]]|Derradeira escala=|Destino=[[Aeroporto Internacional Atatürk|Istambul-Atatürk]]|Mortes=42|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Fokker F28 Fellowship]]|Operador=[[Turkish Airlines]]|Rexistro=TC-JAP|Nome de aeronave=''Bursa''|Pasaxeiros=38|Tripulación=4|Sobreviventes=0}} O '''voo 345 de Turkish Airlines''' era un voo regular doméstico de pasaxeiros operado por un [[Fokker F28 Fellowship|Fokker F28-1000 Fellowship]] dende o [[aeroporto de Esmirna-Adnan Menderes]] ata o [[Istambul-Atatürk|aeroporto de Istanbul Yeşilköy]] que se esnafrou no [[mar de Mármara]] o [[30 de xaneiro]] de [[1975]] durante a aproximación. Foi o segundo peor accidente dun Fokker F28 e o terceiro con máis vítimas en [[Turquía]] na época. == Avión == O avión que operaba o voo 345 era un [[Fokker F28-1000 Fellowship]] con número de serie 11058, que realizara o seu primeiro voo en [[1972]]. Dende entón acumulaba 3 713 horas de voo en 5 062 ciclos. O voo 345 engalou de [[Esmirna]] sobre as 18:00 EET (20:00 UTC) para un voo de 40 minutos ao aeroporto de Istanbul Yeşilköy con 38 pasaxeiros e 4 tripulantes a bordo.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.sabah.com.tr/galeri/yasam/kara-kutunun-pesinde-36-yil|páxina-web=Sabah|título=Kara kutunun peşinde 36 yıl|data-acceso=2018-12-11|lingua=tr}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19750130-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Fokker F-28 Fellowship 1000 TC-JAP Istanbul-Yesilköy Airport (IST) [Marmara Sea]|data-acceso=2018-12-11}}</ref> == Accidente == Ás 18:39 o avión aterrou na pista do aeroporto de Istanbul Yeşilköy pero un fallo eléctrico no aeroporto nese mesmo momento forzou á tripulación a iniciar o aborto da aproximación. 22 segundos despois de que as luces se apagasen o xerador de emerxencia comezou a funcionar e acendeu as luces da pista. O piloto elixiu seguir regras de voo visual por debaixo dunha altitude de 240 metres. Ás 18:43 a tripulación solicitou permiso para aterrar mentres se posicionaba para outra aproximación. Porén, debido a que outro avión estaba a piques de aterrar, o control de tráfico aéreo ordenou á tripulación do voo 345 continuar no aire. Cando, ás 18:53, o control de tráfico aéreo intentou establecer contacto co aparello non recibiu resposta.<ref name=":0" /> Determinouse que o avión estrellárase no [[mar de Mármara]]. Porén, os restos non serían localizados ata varios anos máis tarde.<ref>{{Cita web|url=http://www.hurriyetport.com/news/117/ARTICLE/10536/2009-06-15.html|data=2009-06-16|páxina-web=web.archive.org|título=Korkunç iddia! Stuart Kline; Devlet ‘sus payı’ alarak kazanın üzerini örttü! THY derhal yanıtla ve çıkart!|data-acceso=2018-12-11|data-arquivo=16 de xuño de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090616091842/http://www.hurriyetport.com/news/117/ARTICLE/10536/2009-06-15.html|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Turquía|Turkish Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Turkish Airlines| 0345]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Fokker F28|Turkish Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1975|Turkish Airlines]] 90zn9o3uuabbaefrqb1pj38lon4he9v 0 449605 6148952 5480893 2022-08-03T00:18:27Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo |Nome = Voo 232 de United Airlines |Imaxe = 232ual.jpg |Pé de foto = DC-10 semellane ao do accidente |Data = [[19 de xullo]] de [[1989]] |Causa = fallo de motor non contido |Sitio = [[aeroporto Sioux Gateway]] |Coordenadas = {{coord|42|24|29|N|96|23|02|W|type:event_region:US:IA|display=inline,title}} |Orixe = [[aeroporto de Stapleton]] |Derradeira escala = [[Aeroporto Internacional O'Hare|aeroporto O'Hare]] |Destino = [[aeroporto de Filadelfia]] |Mortes = 111 |Feridos = 172 |Tipo de aeronave = [[McDonnell Douglas DC-10-10]] |Operador = [[United Airlines]] |Rexistro = N1819U |Nome de aeronave = |Pasaxeiros = 285 |Tripulación = 11 |Sobreviventes = 185 }} O '''voo 232 de United Airlines''' era un servizo regular entre [[Denver]] e [[Chicago]], que continuaba cara [[Filadelfia]] operado por [[United Airlines]]. O [[19 de xullo]] de [[1989]] o [[DC-10]] que operaba a ruta, con rexistro N1819U, esnafrouse en [[Sioux City, Iowa]], despois de sufrir un fallo catastrófico no motor de cola, que levou á perda de moitos controis de voo. Nese momento o aparello estaba en ruta dende o [[aeroporto de Stapleton]] ata o [[aeroporto internacional O'Hare]]. Dos 296 pasaxeiros e tripulantes a bordo, 111 morreron no accidente e 185 sobreviviron. A pesar do número de mortes, o accidente é considerado un excelente exemplo da xestión exitosa de manexo dos recursos da tripulación debido ao gran número de superviventes e o xeito como a tripulación de voo manexou a emerxencia e aterrou o aparello sen controis convencionais. Porén, ao mesmo tempo, os 111 mortos convertérono no quinto peor accidente dun DC-10, tras o [[voo 981 de Turkish Airlines]], o [[voo 191 de American Airlines]], o [[voo 901 de Air New Zealand]] e o [[voo 772 de UTA]]. == Avión e tripulación == O aparello, un [[McDonnell Douglas DC-10|McDonnell Douglas DC-10-10]] con rexistro N1819U, fora entregado a [[United Airlines]] en [[1973]]. Antes da saída do voo de [[Denver]] o [[19 de xullo]] de [[1989]] o avión tiña 43 401 horas de voo e 16 997 ciclos. A aeronave estaba equipada con motores [[turboventilador]] de alto índice de derivación [[General Electric CF6|CF6-6D]] fabricados por [[General Electric Aircraft Engines]] (GEAE).<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.airdisaster.com/reports/ntsb/AAR90-06.pdf|páxina-web=NTSB|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-14|data-arquivo=04 de xaneiro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110104033524/http://www.airdisaster.com/reports/ntsb/AAR90-06.pdf|url-morta=yes}}</ref> O capitán Alfred Clair Haynes de 57 anos fora contratado pola aeroliña en [[1956]]. Tiña 30 000 horas de voo con United Airlines, das cales 7 000 eran no DC-10. O primeiro oficial William Roy Records de 48 anos fora contratado por [[National Airlines]] en [[1969]]. Posteriormente traballou para [[Pan American World Airways]]. Tiña unhas 20 000 horas de experiencia, das cales 665 foran como primeiro oficial no DC-10. O segundo oficial Dudley Joseph Dvorak de 51 anos fora contratado por United Airlines en [[1986]]. Tiña ao redor de 15 000 horas de voo. Delas 1 900 horas foran como segundo oficial no [[Boeing 727]] e 33 como segundo oficial no DC-10. O adestrador capitán Dennis E. Fitch, de 46 anos, fora contratado por United Airlines en [[1968]]. Antes de entrar a traballar en United tiña unhas 1 400 horas de voo na Garda Nacional. No DC-10 con United tiña 3 079 horas, das cales 2 000 foran como segundo oficial, 1 000 como primeiro oficial e 79 como capitán.<ref name=":0" /> == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América|United Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de United Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de McDonnell Douglas DC-10|United Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1989|United Airlines]] nyw17z6skcx2coaft61ofit8jhn7hqy 0 449706 6148967 5019883 2022-08-03T00:22:18Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 498 de Crossair|Imaxe=39bb - Crossair Saab 340B; HB-AKK@ZRH;09.09.1998 (8296142611).jpg|Pé de foto=O avión do accidente en 1998|Data=[[10 de xaneiro]] de [[2000]]|Causa=perda de control debido<br/>a desorientación espacial|Sitio=[[Niederhasli]], [[Suíza]]|Coordenadas={{coord|47.470|N|8.470|E|type:event|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto de Zúric]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Dresden]]|Mortes=10|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Saab 340|Saab 340B]]|Operador=[[Crossair]]|Rexistro=HB-AKK|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=7|Tripulación=3|Sobreviventes=0}} O '''voo 498 de Crossair''' era un servizo dende [[Zúric]], [[Suíza]] e [[Dresden]], [[Alemaña]], que se esnafrou dous minutos despois de engalar no municipio suízo de [[Niederhasli]] o [[10 de xaneiro]] de [[2000]]. Os sete pasaxeiros e tres tripulantes a bordo do [[Saab 340|Saab 340B]] morreron no impacto. Foi o primeiro accidente con vítimas mortais da aeroliña rexional suíza [[Crossair]] nos seus 25 anos de historia. O informe oficial atopou que o accidente foi debido a unha perda de control debido a múltiples erros humanos. == Avión e tripulación == O Saab 340B de 33 asentos usado no voo 498 de Crossair Flight LX498 estaba arrendado a [[Moldavian Airlines]] dende o [[1 de outubro]] de [[1999]]. O avión tiña programada a súa saída de Zúric o luns [[10 de xaneiro]] de [[2000]] ao redor das 6:00 p.m.<ref>{{Cita web|url=https://www.cbc.ca/news/world/zurich-plane-crash-kills-10-1.197014|apelidos=Jan 10|nome=CBC News · Posted:|apelidos2=November 11|nome2=2000 8:17 PM ET {{!}} Last Updated:|apelidos3=2000|páxina-web=CBC|título=Zurich plane crash kills 10 {{!}} CBC News|data-acceso=2018-12-15|lingua=en}}</ref> O clima frío e chuvioso era normal para a zona e non había indicios de que houbese algo malo co avión,e , aínda que este avión tiña 24 000 horas dende o seu primeiro voo en novembro de 1990, este modelo tiña un bo rexistro de seguridade. O capitán Pavel Gruzin, de 41 anos, tiña 8 100 horas de voo, 1 900 delas no Saab 340. O copiloto Rastislav Kolesár, de 35 anos, tiña unhas 1 800 horas de voo, 1 100 delas no Saab 340. O avión non levaba carga fóra do normal e a súa seguinte revisión sería en 21 días, o [[31 de xaneiro]]. == Accidente == Despois de que os sete pasaxeiros e tres tripulantes embarcasen o avión foi autorizado a engalar ás 5:54 p.m. (16:54 UTC).<ref>{{Cita web|url=http://www.bfu.admin.ch/common/pdf/1781_e.pdf|páxina-web=BFU|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=03 de decembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121203020354/http://www.bfu.admin.ch/common/pdf/1781_e.pdf|url-morta=unfit}}</ref> O aparello saíu da pista 28 dirixíndose cara o oeste. Tras engalar o avión trepou con normalidade, pero despois de percorrer 7,2&nbsp;km o aparello de súpeto comezou a perder altura e a xirar cara a dereita en vez de seguir a súa ruta de voo cara a esquerda. Cando os controladores de tráfico aéreo preguntaron ao piloto se quería virar á dereita ao que respostou "en espera", seguido da perda de contacto por radio. Ás 5:56 p.m. (16:56 UTC), un minuto e 56 segundos despois da engalaxe o avión desapareceu do radar. Os restos queimados quedaron esparexidos de 200 a 300 metros preto das casas en Niederhasli, a uns 5&nbsp;km ao noroeste do aeroporto de Zúric. As dúas caixas negras foron recuperadas da escena do accidente, ámbalas dúas severamente danadas. == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Suíza|Crossair]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Crossair| 0498]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Saab 340|Crossair]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2000|Crossair]] c1n8dald08btfxvquiz4pz9x8bzln4h 0 449716 6148961 5495399 2022-08-03T00:20:23Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 358 de Air France|Imaxe=316co - Air France Airbus A340, F-GLZQ@CDG,06.09.2004 - Flickr - Aero Icarus.jpg|Pé de foto=O avión do accidente en 2004|Data=[[2 de agosto]] de [[2005]]|Causa=saída de pista pola<br/>meteoroloxía adversa|Sitio=[[Toronto-Pearson]]|Coordenadas={{coord|43|39|23.2|N|79|37|29.0|W|region:CA-ON_type:event|display=inline,title}}|Orixe=[[París-Charles de Gaulle]]|Derradeira escala=|Destino=Toronto-Pearson|Mortes=|Feridos=43|Tipo de aeronave=[[Airbus A340|Airbus A340-313E]]|Operador=[[Air France]]|Rexistro=F-GLZQ|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=297|Tripulación=12|Sobreviventes=309 (todos)}} O '''voo 358 de Air France''' era un servizo internacional regular entre o [[aeroporto de París-Charles de Gaulle]] e o [[aeroporto de Toronto-Pearson]]. Na tarde do día [[2 de agosto]] de [[2005]] mentres aterraba en Toronto o [[Airbus A340|Airbus A340-313E]] que operaba a ruta acabou no río Etobicoke Creek, a 300 metros do final da pista, tras saírse dela. Os 309 pasaxeiros e tripulantes a bordo do Airbus sobreviviron, pero doce persoas quedaron gravemente feridas. O accidente destacou o papel vital que desempeñan os auxiliares de voo ben adestrados durante unha emerxencia. Debido ás inclemencias do tempo canceláronse 540 voos que saían ou chegaban a Toronto-Pearson. Moitos avións pequenos e medianos tiveron que desviarse a outros aeroportos canadenses en [[Otava]], London, [[Hamilton, Canadá|Hamilton]] e [[Winnipeg]]. A meirande parte dos avión máis grandes desviáronse a [[Montreal]], Syracuse, [[Nova York]],<ref>{{Cita web|url=http://news10now.com/content/top_stories/default.asp?ArID=46605|data=2007-03-03|páxina-web=web.archive.org|título=News 10 Now {{!}} 24 Hour Local News {{!}} TOP STORIES|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=03 de marzo de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070303060209/http://news10now.com/content/top_stories/default.asp?ArID=46605|url-morta=unfit}}</ref> e [[Buffalo, Nova York|Buffalo]]. O voos dende [[Vancouver]] tiveron que dar a volta. O accidente do voo 358 de Air France foi a maior crise vivida en Toronto-Pearson dende a [[Operación Yellow Ribbon]]. Jean Lapierre, o Ministro de Transporte do Canadá, referíuse ao voo 358 como un "milagre" debido a que todos os pasaxeiros sobreviviron.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.smh.com.au/world/we-thought-the-plane-would-blow-up-20050804-gdlsz7.html|páxina-web=The Sydney Morning Herald|título='We thought the plane would blow up'|data-acceso=2018-12-16}}</ref> Outros medios bautizaron ao accidente como o "Milagre de Toronto",<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://transcripts.cnn.com/TRANSCRIPTS/0508/02/pzn.01.html|páxina-web=transcripts.cnn.com|título=CNN.com - Transcripts|data-acceso=2018-12-16}}</ref> ou o "Milagro da pista 24L".<ref>{{Cita web|url=http://www.thestar.com/NASApp/cs/ContentServer?pagename=thestar%2FLayout%2FArticle_Type1&c=Article&cid=1128204610920&call_pageid=1020852958068&col=1020852955095|páxina-web=Toronto Star|título=Pearson disaster was avoidable|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=18 de xullo de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060718163404/http://www.thestar.com/NASApp/cs/ContentServer?pagename=thestar%2FLayout%2FArticle_Type1&c=Article&cid=1128204610920&call_pageid=1020852958068&col=1020852955095|url-morta=unfit}}</ref> O accidente foi investigado pola Xunta de Seguridade do Transporte do Canadá (TSB), sendo o informe final publicado o [[13 de decembro]] de [[2007]]. As condicións meteorolóxicas desfavorables, e as pobres decisións na aterraxe por parte da tripulación atopáronse como os principais factores do accidente. Esta foi a primeira vez na que un [[Airbus A340]] estaba involucrado nun accidente, rematando así cun rexistro limpo de 14 anos. == Avión e tripulación == O aparello que operaba o voo 358 era un [[Airbus A340|Airbus A340-313E]], con número de serie 289 e rexistro F-GLZQ; estaba equipado con catro motores [[CFM International CFM56]].<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20050802-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Airbus A340-313X F-GLZQ Toronto-Pearson International Airport, ON (YYZ)|data-acceso=2019-01-01}}</ref> O avión realizara o seu primeiro voo o [[3 de agosto]] de [[1999]], e fora entregado a [[Air France]] o [[7 de setembro]] dese ano. Realizara 3&nbsp;711 voos acumulando un total de 28&nbsp;426 horas. A súa derradeira revisión de mantemento realizárase o [[5 de xullo]] de [[2005]]. Había 12 tripulantes a bordo do aparello. O piloto do avión era o capitán Alain Rosaye, de 57 anos, un piloto experimentado con 15&nbsp;411 horas de voo. O copiloto era Frédéric Naud, de 43 anos, con 4&nbsp;834 horas de voo. == Pasaxeiros == Dos 297 pasaxeiros a bordo do Airbus, había 168 homes adultos, 118 mulleres adultas e 11 nenos. Había unha mestura de nacionalidades, incluídos 104 cidadáns canadenses, 101 franceses, 19 italianos, 14 estadounidenses, 8 indios e 7 británicos.<ref>{{Cita web|url=http://www.cbc.ca/story/canada/national/2005/08/02/airfrance050802.html|data=2008-06-11|páxina-web=web.archive.org|título='A miracle' no deaths as Air France flight skids off runway, burns in Toronto|data-acceso=2019-01-18|data-arquivo=11 de xuño de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080611230602/http://www.cbc.ca/story/canada/national/2005/08/02/airfrance050802.html|url-morta=unfit}}</ref> Os pasaxeiros eran homes de negocios, xente de vacacións e estudantes.<ref>{{Cita web|url=http://www.krem.com/sharedcontent/breakingnews/stories/080305cccacwintmiracle.3b1903d3.html|data=2008-12-26|páxina-web=web.archive.org|título=Breaking News {{!}} KREM.com {{!}} News for Spokane, Washington|data-acceso=2019-01-18|data-arquivo=26 de decembro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20081226022835/http://www.krem.com/sharedcontent/breakingnews/stories/080305cccacwintmiracle.3b1903d3.html|url-morta=unfit}}</ref> Tres dos pasaxeiros estaban sentados en asentos da tripulación, un no terceiro asento da cabina de voo e dous na área de descanso dos tripulantes. == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Canadá|Air France]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air France| 0358]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A340|Air France]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2005|Air France]] ccaq5us8jk09wpq2rj6c1rg6k5d4kco 0 449742 6148968 6097310 2022-08-03T00:22:56Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 14 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 507 de Kenya Airways|Imaxe=Kenya Airways Boeing 737-800 5Y-KYA JNB Jan 2007.png|Pé de foto=O avión do accidente en 2007|Data=[[5 de maio]] de [[2007]]|Causa=erro do piloto|Sitio=Mbanga Pongo|Coordenadas={{coord|3.955700|N|9.750900|E|region:CM_type:event|display=inline,title}}|Orixe=[[Aeroporto internacional Félix-Houphouët-Boigny|aeroporto Port Bouët]]|Derradeira escala=[[aeroporto de Douala]]|Destino=[[Aeroporto Internacional Jomo Kenyatta|aeroporto Jomo Kenyatta]]|Mortes=114|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737-800]]|Operador=[[Kenya Airways]]|Rexistro=5Y-KYA|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=108|Tripulación=6|Sobreviventes=0}} O '''voo 507 de Kenya Airways''' era un servizo regular de pasaxeiros entre [[Abidjan]] e [[Nairobi]] cunha escala en [[Douala]], operado por un [[Boeing 737-800]], que se esnafrou na estapa inicial da súa segunda parte o día [[5 de maio]] de [[2007]], xusto despois de engalar do [[aeroporto de Douala]] no [[Camerún]].<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20070505-0|páxina-web=Aviation Safety Network|título=Descrición do accidente|data-acceso=2018-12-16}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/accidentsincidents-for-2007-220648/|páxina-web=Flight International|título=Accidents/incidents for 2007|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=19 de febreiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140219042852/http://www.flightglobal.com/news/articles/accidentsincidents-for-2007-220648/|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/05/05/AR2007050501179.html|páxina-web=The Washington Post|título=Passenger Jet Disappears Over Cameroom|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=20 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160120114838/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/05/05/AR2007050501179.html|url-morta=yes}}</ref> O aparello quedou esnaquizado en pequenas partes e gran parte del quedou mergullado nun mangleiro, a 5,4 quilómetros ao sur do final da pista 12 do aeroporto de Douala.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/investigators-trawl-swamps-for-clues-on-kenya-737-crash-213845/|data=2014-06-16|páxina-web=web.archive.org|título=Investigators trawl swamps for clues on Kenya 737 crash - 5/15/2007 - Flight Global|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=16 de xuño de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140616223010/http://www.flightglobal.com/news/articles/investigators-trawl-swamps-for-clues-on-kenya-737-crash-213845/|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/05/08/AR2007050800775.html|páxina-web=The Washington Post|título=Grim Work Continues at Plane Crash Site|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=26 de outubro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121026125520/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/05/08/AR2007050800775.html|url-morta=yes}}</ref> Non houbo superviventes.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://www.lemonde.fr/afrique/article/2007/05/07/aucun-survivant-dans-le-crash-de-l-appareil-de-kenya-airways_907005_3212.html|data=2012-08-04|páxina-web=archive.is|título=Aucun survivant dans le crash de l'appareil de Kenya Airways|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=04 de agosto de 2012|url-arquivo=https://archive.today/20120804204330/http://www.lemonde.fr/afrique/article/2007/05/07/aucun-survivant-dans-le-crash-de-l-appareil-de-kenya-airways_907005_3212.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/L07150889.htm|data=2007-05-09|páxina-web=web.archive.org|título=Reuters AlertNet - No chance of survivors from Kenya plane - Cameroon|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=09 de maio de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070509105817/http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/L07150889.htm|url-morta=unfit}}</ref> A investigación realizada pola Autoridade de Aviación Civil do Camerún determinou que os pilotos fallaron en decatarse e corrixir a excesiva inclinación tras a engalaxe. Isto levou á perda de control e ao accidente do avión.<ref>{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/kenya-737-crash-poor-airmanship-led-to-disorientation-341192/|páxina-web=Flight International|título=Kenya 737 crash: Poor airmanship led to disorientation|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=17 de xuño de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140617004539/http://www.flightglobal.com/news/articles/kenya-737-crash-poor-airmanship-led-to-disorientation-341192/|url-morta=yes}}</ref> == Avión == O aparello involucrado no accidente, con rexistro 5Y-KYA e número de serie 35069, era un [[Boeing 737|Boeing 737-8AL]] equipado con dous motores [[CFM International CFM56|CFMI CFM56-7B26]]. O avión voou por vez primeira o [[9 de outubro]] de [[2006]], e foi entregado a [[Kenya Airways]] o [[27 de outubro]]. A aeronave tiña seis meses de idade no momento do accidente.<ref>{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/kenya-airways-boeing-737-black-box-found-213753/|data=2014-06-16|páxina-web=web.archive.org|título=Kenya Airways Boeing 737 black box found - 5/8/2007 - Flight Global|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=16/06/2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140616235908/http://www.flightglobal.com/news/articles/kenya-airways-boeing-737-black-box-found-213753/|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/kenya-airways-boeing-737-crashes-in-cameroon-213673/|data=2014-06-17|páxina-web=web.archive.org|título=Kenya Airways Boeing 737 crashes in Cameroon - 5/5/2007 - Flight Global|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=17/06/2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140617003628/http://www.flightglobal.com/news/articles/kenya-airways-boeing-737-crashes-in-cameroon-213673/|url-morta=unfit}}</ref> Era un dos tres Boeing 737-800 que a aeroliña adquirira recentemente de [[Singapore Aircraft Leasing Enterprise]].<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://www.timesnews.co.ke/06may07/nwsstory/news2.html|páxina-web=Sunday Times|título=Plane was one of KQ's newly acquired crafts|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=09 de maio de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070509042530/http://www.timesnews.co.ke/06may07/nwsstory/news2.html|url-morta=unfit}}</ref> == Pasaxeiros e tripulación == Kenya Airways revelou unha lista de pasaxeiros que indicaba que os 105 pasaxeiros a bordo eran cidadáns de 26 países diferentes. 17 pasaxeiros embarcaran en [[Abidjan]], mentres que o resto o fixera en [[Douala]].<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://84.40.1.214/Nationalities%20List.htm|páxina-web=Kenya Airways|título=Lista de pasaxeiros|data-acceso=2019-1-19|data-arquivo=16 de maio de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070516080108/http://84.40.1.214/Nationalities%20List.htm|url-morta=unfit}}</ref> Os seus membros da tripulación eran todos de [[Kenya]]. Entre os pasaxeiros había tamén un enxeñeiro de acompañamento e un asistente de voo que viaxaba gratis.<ref>{{Cita web|url=http://www.ccaa.aero/images/blogs/d033e22ae348aeb5660fc2140aec35850c4da99744f683a84163b3523afe57c2e008bc8c/rapport%20kenya.pdf|páxina-web=CCAA|título=Informe oficial|data-acceso=2019-1-19|data-arquivo=23 de setembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150923201110/http://www.ccaa.aero/images/blogs/d033e22ae348aeb5660fc2140aec35850c4da99744f683a84163b3523afe57c2e008bc8c/rapport%20kenya.pdf|url-morta=unfit}}</ref> O piloto ao mando era o capitán de 52 anos Francis Wamwea Mbatia, que tiña unhas 8&nbsp;500 horas de voo en reactores, e o copiloto era o primeiro oficial de 23 anos Andrew Kiuru.<ref>{{Cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/kenya/9150349/The-tragedy-of-Flight-KQ507.html|páxina-web=The Telegraph|título=Reconstructing Flight 507's final moments|data-acceso=2019-1-19|data-arquivo=18 de novembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121118155936/http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/kenya/9150349/The-tragedy-of-Flight-KQ507.html|url-morta=yes}}</ref> Entre os pasaxeiros a bordo atopábase Anthony Mitchell, un xornalista de [[Associated Press]] baseado en [[Kenya]].<ref>{{Cita web|url=http://www.guardian.co.uk/business/2007/may/07/theairlineindustry.kenya|páxina-web=The Guardian|título=Missing Britons named as plane's wreckage is found in Cameroon jungle|data-acceso=2019-1-19|data-arquivo=01 de novembro de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20101101125446/http://www.guardian.co.uk/business/2007/may/07/theairlineindustry.kenya|url-morta=yes}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Camerún|Kenya Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Kenya Airways| 0507]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|Kenya Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2007|Kenya Airways]] 1nl7ada0n5p8d3omvbmrpm2z4nrkjhp 0 449765 6149238 6040436 2022-08-03T09:41:19Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Vector (homónimos)}} [[Ficheiro:pBR322.svg|miniatura|Representación esquemática do plásmido [[pBR322]], un dos primeiros plásmidos que foi utilizado amplamente como vector de clonación.]] Un '''vector de clonación''' é un pequeno fragmento de [[ADN]], tomado dun [[virus]], un [[plásmido]] ou unha [[Célula (bioloxía)|célula]] dun orgnismo superior, que pode ser mantido establemente nun organismo, no cal se pode inserir un fragmento de ADN alleo co obxectivo de [[clonación molecular|clonalo]].<ref>{{Cita web |url=http://www.theodora.com/genetics/#cloningvector |title=Definition of cloning vector |work=Genome Dictionary |accessdate=2012-10-18}}</ref> O [[Vector (bioloxía molecular)|vector]] presenta características que permiten unha axeitada inserción no vector dun fragmento de ADN ou a súa eliminación, por exemplo tratando o vector e o ADN alleo cun [[encima de restrición]] que corta o ADN. Os fragmentos de ADN así xerados conteñen extremos romos ou con extemos coherentes ou "adhesivos" que sobresaen, e despois o ADN do vector e o ADN alleo con extremos compatibles poden volver a unirse por ligación. Unha vez que o fragmento de ADN foi clonado nun vector de clonación, pode ser despois [[subclonación|subclonado]] noutro vector deseñado para un uso máis específico. Hai moitos tipos de vectores de clonación, pero os utilizados máis frecuentemente son os [[plásmido]]s modificados por enxeñaría. A clonación xeralmente realízase utilizando a bacteria ''[[Escherichia coli]]'', e os vectores de clonación en ''E. coli'' poden ser plásmidos, [[bacteriófago]]s (como o [[fago lambda|fago λ]]), [[cósmido]]s e [[cromosoma artificial bacteriano|cromosomas artificiais bacterianos]] (BAC). Porén, algúns ADN non poden manterse establemente en ''E. coli'', como ocorre cos fragmentos de ADN moi longos, e nese caso poden usarse outros organismos como os [[lévedo]]s. Os vectores de clonación en lévedos adoitan ser [[crromosoma artificial de lévedo|cromosomas artificiais de lévedos]] (YAC). == Características dun vector de clonación == Todos os vectores comunmente usados en [[bioloxía molecular]] teñen unha serie de características claves necesarias para realizar a súa función, como un sitio de clonación adecuado e un marcador seleccionable. Outros poden ter características adicionais para o uso que se lle vai dar. Por razóns de facilidade e conveniencia a clonación adoita facerse con ''[[E. coli]]''. Así, os vectores de clonación adoitan ter elementos necesarios para a súa propagación e mantemento en ''E. coli'', como unha [[orixe de replicación]] (ori) adicional. A orixe de replicación [[ColE1]] encóntrase en moitos plásmidos. Algúns vectores tamén inclúen elementos que lles permiten manterse noutro organismo ademais de en ''E. coli'', e estes vectores denomínanse [[vector lanzadeira|vectores lanzadeira]]. === Sitio de clonación === Todos os vectores de clonación teñen características que permiten que se poida inserir convenientemente un xene no vector ou se poida eliminar del. Esta característica pode ser un [[sitio de clonación múltiple]] (MCS) ou ''polilinker'', que contén moitos [[encima de restrición|sitios de restrición]]. Os sitios de restrición no sitio de clonación múltiple son primeiramente clivados por encimas de restrición, despois lígase ao vector un xene diana amplificado por [[PCR]] que tamén foi dixerido co mesmo encima usando unha [[ADN ligase]]. A secuencia de ADN diana pode inserirse no vector nunha dirección específica se se desexa. Os sitios de restrición pode ser tamén usado para a [[subclonación]] noutro vector se é necesario.<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Gorman et al |title=Adaptability and reproducibility of alternative splice and restriction sites in differential cloning vectors: a study and literature review |journal=Journal of Biomolecular Technology |date=2015 |volume=30 |issue=19 |pages=120–142}}</ref> Outros vectores de clonación pode usarse unha [[topoisomerase]] en vez da [[ligase]] e pode facerse a clonación máis rapidamente sen necesidade de facer unha dixestion do vector ou inserto con encimas de restrición. Neste método chamado [[clonación TOPO]] un vector linearizado é activado unindo unha topoisomerase I aos seus extremos, e este vector "activado por TOPO" pode despois aceptar un produto de PCR ligando os extremos 5' do produto de PCR, liberando a topoisomerase e formando un vector circular no proceso.<ref>{{Cita web |url=http://www.invitrogen.com/site/us/en/home/brands/Product-Brand/topo/The-Technology-Behind-TOPO-Cloning.html |title=The Technology Behind TOPO® Cloning |work=Invitrogen }}</ref> Outro método de clonación que non usa a dixestión do ADN e a ligase realízase por [[recombinación específica de sitio|recombinación do ADN]], por exemplo como a usada no [[Tecnoloxía Gateway|sistema de clonación Gateway]].<ref>{{Cita libro |title=Gateway cloning for protein expression|vauthors=Esposito D, Garvey LA, Chakiath CS |journal=Methods in Molecular Biology |year= 2009 |volume=498|pages=31–54 |doi= 10.1007/978-1-59745-196-3_3 |pmid=18988017 |isbn=978-1-58829-879-9 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.embl.de/pepcore/pepcore_services/cloning/cloning_methods/recombination/gateway/ |title=Cloning Methods - Recombination cloning systems |work=EMBL }}</ref> O xene, unha vez clonado no vector de clonación (chamado clon de entrada neste método), pode ser convenientemente introducido en diversos [[vector de expresión|vectores de expresión]] por recombinación.<ref>{{Cita web |url=http://www.invitrogen.com/site/us/en/home/Products-and-Services/Applications/Cloning/Gateway-Cloning/Gateway-Technology.html |title=Gateway® Recombination Cloning Technology |work=Invitrogen}}</ref> === Marcador seleccionable === O vector porta un [[marcador seleccionable]] para que se poidan seleccionar as células que foron [[Transformación (xenética)|transformadas]] positivamente. A [[resistencia a antibióticos]] é un marcador de uso frecuente, e un exemplo é o xene da [[beta-lactamase]], que confire resistencia ao grupo de [[antibiótico beta-lactámico|antibióticos beta-lactámicos]] da [[penicilina]], como a [[ampicilina]]. Algúns vectores conteñen dous marcadores seleccionables, por exemplo o plásmido pACYC177 ten xenes para a resistencia á ampicilina e á [[kanamicina]].<ref>{{Cita libro |author1=Nicola Casali |author2=Andrew Preston |title= ''E. coli'' plasmid vectors |series=Methods in Molecular Biology |volume=235 |page=23 |url=https://books.google.com/?id=r6QC0hTwsrwC&pg=PA23&lpg=PA23#v=onepage&q&f=false |isbn=978-1-58829-151-6 |year=2003 }}</ref> Os vectores lanzadeira designados para que se poidan manter en dous organismos diferentes poden tamén requirir dous marcadores seleccionables, aínda que algúns marcadores selectables como a resistencia ao [[zeocina]] e a [[higromicina B]] son efectivos en diferentes tipos celulares. Poden usarse tamén marcadores de selección [[auxotrófico]]s que permiten que un organismo auxotrófico creza nun [[medio de crecemento mínimo]]; exemplos deles son ''[[Leucine|LEU2]]'' e ''[[URA3]]'', que se utilizan coas correspondentes cepas auxotróficas de lévedos.<ref>{{Cita publicación periódica |title= Foreign gene expression in yeast: a review|vauthors=Romanos MA, Scorer CA, Clare JJ |url=http://2008.igem.org/wiki/images/2/27/JHU_0708_paper_ForeignGeneExpression.pdf |journal=Yeast |year= 1992 |volume=8 |issue=6 |pages=423–88 |pmid=1502852 |doi=10.1002/yea.320080602}}</ref> Outro tipo de marcador seleccionable permite a selección positiva de plásmidos co xene clonado. Isto pode implicar o uso dun xene letal para a célula hóspede, como o da [[barnase]],<ref>{{Cita publicación periódica|journal=Gene |year= 1996 |volume=169 |issue=1 |pages=131–2 |title=A plasmid vector with positive selection and directional cloning based on a conditionally lethal gene |url=https://archive.org/details/sim_gene_1996_169_1/page/131 |vauthors=Yazynin SA, Deyev SM, Jucovic M, Hartley RW |pmid= 8635737 |doi=10.1016/0378-1119(95)00814-4}}</ref> [[CcdA/CcdB Type II Toxin-antitoxin system|Ccda]],<ref>{{Cita publicación periódica |title=Positive Selection of Recombinant DNA by CcdB |author=Philippe Bernard |journal=BioTechniques |volume=21 |pages=320–323 |year=1996 |url=http://www.biotechniques.com/multimedia/archive/00011/96212pf01_11480a.pdf |pmid=8862819 |issue=2 |doi=10.2144/96212pf01 |apelidos= |data= |revista= |data-acceso=16 de decembro de 2018 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170516223935/http://www.biotechniques.com/multimedia/archive/00011/96212pf01_11480a.pdf |dataarquivo=16 de maio de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> e as toxinas [[sistema toxina-antitoxina ParDE tipo II|parD/parE]].<ref>{{Cita publicación periódica |journal=BioTechniques |year=2000 |volume=28 |issue=4 |pages=784–8 |title=New positive selection system based on the parD (kis/kid) system of the R1 plasmid |vauthors=Gabant P, Van Reeth T, Drèze PL, Faelen M, Szpirer C, Szpirer J |pmid=10769758 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |vauthors=Kim HG, Kim HS, Hwang HJ, Chung SK, Lee JM, Chung DK |title=Construction of a pTOC-T vector using GST-ParE toxin for direct cloning and selection of PCR products |journal=Biotechnology Letters |volume=26 |issue=21 |year=2004 |pages= 1659–63 |pmid=15604816 |doi=10.1007/s10529-004-3518-z}}</ref> Este funciona normalmente distorsionando ou eliminando o xene letal durante o proceso de clonación, e os clons insatisfactorios, nos que o xene letal aínda permanece intacto matarían as células hóspede, polo que só se seleccionan os clons satisfactorios. === Xene reporteiro === Os xenes reporteiro utilízanse nalgúns vectores de clonación para facilitar o cribado dos clons realizados con éxito usando as características destes xenes que permiten identificar doadamente os clons satisfactorios. Tales características presentes nos vectores de clonación poden ter un [[operón lac|operón ''lacZ''α]] para a complementación na [[cribado azul e branco|selección azul/branco]], ou o [[xene marcador]] ou os [[xene reporteiro|xenes reporteiros]] en marco con e flanqueando o [[sitio de clonación múltiple]] para facilitar a produción de [[proteína de frusión|proteínas de fusión]]. Exemplos de elementos para a fusión que se poden utilizar para o cribado son a [[proteína fluorescente verde]] (GFP) e a [[luciferase]]. === Elementos para a expresión === {{Artigo principal|Vector de expresión}} Un vector de clonación non necesita conter elementos axeitados para a [[expresión xénica|expresión]] dun xene diana clonado, como un [[Promotor (bioloxía)|promotor]] e un [[sitio de unión ao ribosoma]] (RBS), pero moitos contéñenos e poden funcionar como un [[vector de expresión]]. O [[ADN]] diana pode inserirse nun sitio que está baixo o control dun promotor particular necesario para a expresión dun xene diana no hóspede elixido. Onde está presente o promotor, a expresión do xene está estreitamente controlada e é [[indución e inhibición encimática|inducible]] para que as proteínas só se produzan cando sexa necesario. Algúns promotores comunmente usados son o [[fago T7|T7]] e o [[operón lac|operón ''lac'']]. Cómpre a presenza dun promotor cando se usan as técnicas de cribado como a [[cribado azul e branco|selección azul-branco]]. Úsanse ás veces vectores de clonación sen promotor e sitio de unión ao ribosoma para a secuencia de ADN clonada, por exemplo cando se clonan xenes cuxos produtos son tóxicos para as células de ''[[Escherichia coli|E. coli]]''. Son tamén innecesarios o promotor e o sitio de unión ao ribosoma para a secuencia de ADN clonado cando se fai primeiro unha [[biblioteca xenómica]] ou de [[biblioteca de ADNc|ADNc]] de clons, xa que os xenes clonados son normalmente subclonados nun vector de expresión máis apropiado se a súa expresión é necesaria. Algúns vectores son deseñados para a transcrición só con proteínas expresadas non [[heterólogo|heterólogas]], por exemplo para a produción de [[ARNm]] in vitro. Estes vectores chámanse vectores de transcrición. Poden carecer das secuencias necesarias para a poliadenilación e terminación, polo que non poden ser utilizadas para a [[expresión xénica|produción de proteínas]]. == Tipos de vectores de clonación == Disponse dun gran número de vectores de clonación, e a elección do vector pode depender de diversos factores, como o tamaño do inserto, o [[número de copias]] e o método de clonación. Os insertos grandes non poden manterse establemente nun vector de clonación xeral, especialmente para aqueles cun alto número de copias, polo que clonar fragmentos grandes pode implicar o uso dun vector de clonación máis especializado.<ref name="methods in molbio"/> [[Ficheiro:PUC19.svg|miniatura|O plásmido pUC ten un alto número de copias, contén un sitio de clonación múltiple (polilinker), un xene para a selección polo [[antibiótico]] ampicilina e pode usarse no cribado azul/branco.]] === Plásmido === {{Artigo principal|Vector plásmido}} Os plásmidos son moléculas de ADN extracromosómicas circulares que se replican autonomamente. Son os vectores de clonación estándar e os máis usados. Os plásmidos máis xerais poden utilizarse para clonar insertos de ADN de ata 15 kb. Un dos primeiros vectores de clonación que foron comunmente utilizados foi o plásmido [[pBR322]]. Outros vectores de clonación inclúen os plásmidos da serie [[pUC19|pUC]] e disponse dun gran número doutros vectores plásmidos de clonación. Moitos plásmidos teñen un alto número de copias, por exemplo o [[pUC19]], que ten un número de copias de 500-700 copias por célula,<ref>{{Cita libro |url=https://books.google.com/?id=r6QC0hTwsrwC&pg=PA22&lpg=PA22#v=onepage&q&f=false |title=E. Coli Plasmid Vectors: Methods and Applications |author1=Nicola Casali |author2=Andrew Preston |publisher= Humn Press |isbn=978-1588291516 |year=2003 }}</ref> e ter un número alto de copias é útil xa que produce un maior rendemento de plásmidos recombinantes para a posterior manipulación. Porén os plásmidos de baixo número de copias poden usarse preferiblemente en certas circunstancias, por exemplo, cando as proteínas formadas a partir do xene clonado son tóxicas para a célula.<ref>{{Cita web |url= http://www.mfa.od.ua/page23.htm |title= Copy number |work= Genetics Institute, Inc. |data-acceso= 16 de decembro de 2018 |urlarquivo= https://archive.is/20130419075932/http://www.mfa.od.ua/page23.htm |dataarquivo= 19 de abril de 2013 |urlmorta= yes }}</ref> Algúns plásmidos conteñen unha orixe de replicación de [[bacteriófago M13]] e poden utilizarse para xerar ADN monocatenario. Estes denomínanse [[faxémido]]s, e exemplos son a serie [[pBluescript]] de vectores de clonación. === Bacteriófago === Os [[bacteriófago]]s usados para a clonación son o [[fago lambda|fago λ]] e o [[fago M13]]. Hai unha cantidade máxima de ADN que se pode empaquetar dentro dun fago, que é de 53 kb, polo que para permitir que o ADN alleo se insira dento do ADN do fago, pode ser necesario que nos vectores de clonación fagos se eliminen algúns xenes do fago non esenciais, por exemplo os xenes para a [[lisoxenia]], xa que no uso do fago λ como vector de clonación só está implicadoo ciclo lítico.<ref>{{Cita libro |author1=B. R. Glick |author2=J. J. Pasternak |year=2005 |title=Molecular Biotechnology Principles and Applications of Recombinant DNA |edition=3rd |publisher=ASM Press |url= https://books.google.com/?id=Wz3CtTBe9aUC&pg=PA86&lpg=PA86#v=onepage&q&f=false |isbn=9781555816124 }}</ref> Hai dous tipos de vectores fago λ: vectores de inserción e vectores de substitución. Os vectores de inserción conteñen un sitio de clivaxe único no que se pode inserir ADN de 5–11 kb. Nos vectores de substitución (''replacement vectors'') os sitios de clivaxe flanquean unha rexión que contén xenes non esenciais para o ciclo lítico, e esta rexión pode eliminarse e substituírse polo inserto de ADN no proceso de clonación e así pode inserirse un ADN de maior tamaño, de 8–24 kb.<ref name="preston"/> Hai tamén un límite mínimo para o ADN que pode ser empaquetado nun fago e un vector de ADN que é demasiado pequeno non pode ser empaquetado axeitadamente dentro do fago. Esta propiedade pode utilizarse para a selección: un vector sen inserto pode ser demasiado pequeno, polo que só se poden seleccionar para a propagación os vectores con inserto.<ref>{{Cita libro |title=Gene Cloning and DNA Analysis: An Introduction|author= TA Brown|publisher=Wiley-Blackwell |page=100 |isbn= 978-1444334074 |url= https://books.google.com/?id=Ju8XeJL9Fc4C&pg=PA100&lpg=PA100#v=onepage&q&f=false |date= 2010-04-19}}</ref> === Cósmido === Os [[cósmido]]s son plásmidos que incorporan un segmento de ADN de bacteriófago λ que ten o sitio de extremos cohesivos (''cos'') que conten elementos necesarios para o empaquetamento do ADN dentro das partículas λ. Utilízanse normalmente para clonar fragmentos de ADN grandes de entre 28 e 45 Kb.<ref name="methods in molbio">{{Cita libro |author=Andrew Preston |title= E. coli plasmid vectors |series=Methods in Molecular Biology |volume=235 |pages=19–20 |url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:e_Vos_9e4KcJ:www.springer.com/cda/content/document/cda_downloaddocument/9781588291516-c2.pdf%3FSGWID%3D0-0-45-434072-p173728492+cloning+vector&hl=en&gl=uk&pid=bl&srcid=ADGEEShmHcr5_CxDFoW6O8WVbsnil4iCHP3dQ-aL-lSqEZEdk7oOQ0cbPQtcaIgx3swAnR0-XT9m56HghNat3vvA6S3SRACpCZKHpV2Y9S2KjSevW-L6P18dZjAXA_cv5vW7BlMZagY_&sig=AHIEtbQskbuShp86-Pg4Xc6qGdqOXi-Hyw |isbn=978-1-58829-151-6 |date= 2003-07-03 }}</ref> === Cromosoma artificial bacteriano === Os [[cromosoma artificial bacteriano|cromosomas artificiais bacterianos]] (BAC) teñen un tamaño de inserción de ata 350 kb. Os BAC mantéñense en ''E. coli'' cun número de copias de só 1 por célula.<ref name="preston">{{Cita libro |author=Andrew Preston |title=''E. coli'' plasmid vectors |series=Methods in Molecular Biology |volume=235 |pages=21–22 |url=https://www.springer.com/cda/content/document/cda_downloaddocument/9781588291516-c2.pdf |isbn=978-1-58829-151-6 |date=2003-07-03 |url-morta=yes |dataacceso=16 de decembro de 2018 |dataarquivo=19 de febreiro de 2018 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180219211759/http://www.springer.com/cda/content/document/cda_downloaddocument/9781588291516-c2.pdf }}</ref> Os BAC están baseados no [[factor de fertilidade (bacterias)|plásmido F]], pero hai outro tipo de cromosoma artificial chamado [[cromosoma artificial derivado de P1|PAC]] que está baseado no [[fago P1]]. === Cromosoma artificial de lévedo === Poden introducirse insertos de ata 3&nbsp;000 kb en [[cromosoma artificial de lévedo|cromosomas artificiais de lévedos]]. === Cromosoma artificial humano === Un [[cromosoma artificial humano]] pode ser potencialmente útil como vector de transferencia de xenes para entregar xenes en células humanas e unha ferramenta para estudos de expresión e determinar a función do cromosoma humano. Pode portar fragmentos de ADN moi grandes (non hai un límite superior de tamaño a efectos prácticos), por tanto, non existe o problema dunha capacidade de clonación limitada que teñen outros vectores e tamén evita unha posible [[mutaxénese insercional]] causada pola integración no cromosoma do hóspede dun [[vector viral]].<ref>{{Cita publicación periódica |title=Human artificial chromosome (HAC) vector with a conditional centromere for correction of genetic deficiencies in human cells|journal=Proc Natl Acad Sci U S A |vauthors=Kim JH, Kononenko A, Erliandri I, Kim TA, Nakano M, Iida Y, Barrett JC, Oshimura M, Masumoto H, Earnshaw WC, Larionov V, Kouprina N |date=Dec 13, 2011 |volume=108|issue=50 |pages=20048–53 | doi= 10.1073/pnas.1114483108 |pmid=22123967 |pmc=3250132 }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |title=A new generation of human artificial chromosomes for functional genomics and gene therapy |vauthors=Kouprina N, Earnshaw WC, Masumoto H, Larionov V |journal = Cellular and Molecular Life Sciences |year= 2013 |volume=70|issue=7 |pages=1135–48 | doi= 10.1007/s00018-012-1113-3 |pmid=22907415 |pmc=3522797}}</ref> [[Ficheiro:Blue-white test.jpg|miniatura|Unha placa de ágar LB que mnostra o resultado dun cribado azul/branco. As colonias brancas poden conter un inserto no plásmido que portan, mentres que as azuis son clons que non o conteñen.]] == Cribado: exemplo de cribado azul/branco == {{Artigo principal|Cribado azul/branco}} Moitos vectores usados para propósitos xerais como [[pUC19]] xeralmente inclúen un sistema para detectar a presenza dun fragmento de ADN clonado, baseado na perda dun [[fenotipo]] facilmente detectable. O de uso máis xeral é o xene de ''E. coli'' que codifica o encima [[beta-galactosidase|β-galactosidase]], cuxa actividade pode ser doadamente detectada pola capacidade deste encima de [[hidrólise|hidrolizar]] o substrato soluble incoloro [[X-gal]] (5-bromo-4-cloro-3-indolil-beta-d-galactósido) orixinando un produto azul insoluble (5,5'-dibromo-4,4'-dicloro índigo). Clonar un fragmento de ADN dentro da secuencia ''lacZα'' baseada no vector da β-galactosidase impide a produción dun encima activo. Se incluímos X-gal nas placas de ágar selectivas, as colonias tansformantes son xeralmne azuis no caso de que se trate dun vector sen ADN inserido e brancos no caso dun vector que conteña un fragmento de ADN clonado; estes últimos son os que interesan. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Vector (bioloxía molecular)]] * [[Vector de transformación de plantas]] * [[Cloinación Golden Gate]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Bioloxía molecular]] [[Categoría:Clonación]] ipx1r85satim5h7szb0kb6an9n9vdlb 0 449773 6148963 6097309 2022-08-03T00:20:51Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 38 de British Airways|Imaxe=BA38 Crash.jpg|Pé de foto=O avión tras o accidente|Data=[[17 de xaneiro]] de [[2008]]|Causa=falta de combustible<br/>causada por xeo|Sitio=[[aeroporto de Londres-Heathrow]]|Coordenadas={{coord|51|27|54|N|0|25|54|W|type:event|display = inline,title}}|Orixe=[[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|aeroporto de Pequín-Capital]]|Derradeira escala=|Destino=aeroporto de Londres-Heathrow|Mortes=|Feridos=47|Tipo de aeronave=[[Boeing 777-236ER]]|Operador=[[British Airways]]|Rexistro=G-YMMM|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=136|Tripulación=16|Sobreviventes=152 (todos)}} O '''voo 38 de British Airways''' era un servizo entre o [[Aeroporto Internacional de Pequín-Capital|aeroporto de Pequín-Capital]] e o [[aeroporto de Londres-Heathrow]]. O día [[17 de xaneiro]] de [[2008]] o [[Boeing 777|Boeing 777-236ER]] que operaba a ruta esnafrouse ao principio da pista de Heathrow.<ref name=":1">{{Cita web|url=https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5422ec32e5274a13170000ed/S1-2008_G-YMMM.pdf|páxina-web=AAIB|título=AAIB Bulletin S1/2008|data-acceso=2016-12-16}}</ref><ref name=":2">{{Cita novas|data=2008-01-17|título=Airliner crash-lands at Heathrow|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/london/7194086.stm|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-16}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=%2Fnews%2F2008%2F01%2F17%2Fnheathrow517.xml|data=2008-04-22|páxina-web=web.archive.org|título=Heathrow plane crash pilot 'lost all power' - Telegraph|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=22 de abril de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080422215321/http://www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=%2Fnews%2F2008%2F01%2F17%2Fnheathrow517.xml|url-morta=unfit}}</ref> Non houbo vítimas mortais. Das 152 persoas a bordo, 47 tiveron feridas considerables, unha delas graves.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5422f3dbe5274a1314000495/1-2010_G-YMMM.pdf|páxina-web=AAIB|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-16}}</ref> Foi a primeira vez que se daba de baixa un Boeing 777-200ER,<ref>{{Cita novas|data=2008-01-17|título=Profile: Boeing 777|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/7194576.stm|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-16}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.aaib.gov.uk/latest_news/archive/heathrow_17_january_2008/accident_to_boeing_777_236__g_ymmm__at_heathrow_airport_on_17_january_2008___initial_report_update.cfm|apelidos=Branch|nome=Air Accidents Investigation|data=2008-02-18|páxina-web=webarchive.nationalarchives.gov.uk|título=Accident to Boeing 777-236, G-YMMM, at Heathrow Airport on 17 January 2008 - Initial Report Update|data-acceso=2018-12-16|lingua=en|data-arquivo=04 de novembro de 2014|url-arquivo=http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20141104113801/http://www.aaib.gov.uk/latest_news/archive/heathrow_17_january_2008/accident_to_boeing_777_236__g_ymmm__at_heathrow_airport_on_17_january_2008___initial_report_update.cfm|url-morta=unfit}}</ref> e a primeira perda dun Boeing 777. Cristais de xeo no combustible supostamente foron os causantes do accidente, obstruíndo o [[intercambiador de calor]] de aceite-combustible (FOHE) de cada motor. Este feito restrinxiu o fluxo de combustible aos motores que se demandou empuxe durante a aproximación final a Heathrow.<ref>{{Cita web|url=http://www.ntsb.gov/doclib/recletters/2009/A09_17_18.pdf|páxina-web=NTSB|título=Safety Recommendation|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=23 de outubro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111023221107/http://www.ntsb.gov/doclib/recletters/2009/A09_17_18.pdf|url-morta=unfit}}</ref> O Air Accidents Investigation Branch (AAIB) identificou o problema como específico dos intercambiadores de calor do motor Rolls-Royce, e [[Rolls-Royce]] posteriormente desenvolveu unha modificación paea os seus FOHE; a [[Axencia Europea de Seguridade Aérea]] (EASA) obrigou a que todos os avións afectados fosen equipados coa modificación antes do [[1 de xaneiro]] de [[2011]].<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/articles/2009/02/03/322023/boeing-links-heathrow-atlanta-trent-895-engine-rollbacks.html|data=2009-02-07|páxina-web=web.archive.org|título=Boeing links Heathrow, Atlanta Trent 895 engine rollbacks|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=07/02/2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090207051647/http://www.flightglobal.com/articles/2009/02/03/322023/boeing-links-heathrow-atlanta-trent-895-engine-rollbacks.html|url-morta=unfit}}</ref> == Accidente == O voo 38 de British Airways é un servizo regular de pasaxeiros dende o [[aeroporto internacional de Pequín-Capital]] e o [[aeroporto de Londres-Heathrow]], unha ruta de 8 100 quilómetros. O avión implicado no accidente era un [[Boeing 777|Boeing 777-236ER]] de 150 toneladas, con rexistro G-YMMM, equipado con dous motores [[Rolls-Royce Trent 800|Rolls-Royce Trent 895-17]].<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20080117-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 777-236ER G-YMMM London-Heathrow Airport (LHR)|data-acceso=2019-01-05}}</ref> O aparello voara por vez primeira o [[18 de maio]] de [[2001]] e fora entregado a [[British Airways]] o 31 de maio dese ano. Tiña capacidade para 233 pasaxeiros.<ref name=":0" /> A ruta do voo 38 pasaba sobre [[Mongolia]], [[Siberia]] e [[Escandinavia]], a unha altitude que variaba entre os 34 800 e os 40 000 pés, e con temperaturas entre -65 e -74 °C.<ref name=":0" /> Consciente das condicións de frío fóra, a tripulación monitorizou a temperatura do combustible, coa intención de descender a un nivel máis quente se había perigo de conxelación do combustible.<ref name=":0" /> Isto non se revelou necesario, xa que a temperatura do combustible nunca caeu por baixo de -34 ° C, aínda moi por riba do seu punto de conxelación. Aínda que o propio combustible non se conxelou, pequenas cantidades de auga no combustible si o fixeron. O xeo pegouse no interior das liñas de combustible, probablemente a través dos puntais que unían os motores ás ás.<ref name=":0" /> Esta acumulación de xeo non tivo efecto ningún ata as últimas etapas da aproximación a Heathrow, cando se incrementou o fluxo de combustible e as temperaturas máis altas liberaron o xeo.<ref name=":0" /> Isto formou unha capa de xeo suave que fluíu ata chegar aos intercambiadores de calor onde se conxelou novamente, causando unha restrición no fluxo do combustible cara os motores.<ref name=":0" /> O primeiro síntoma da restrición de fluxo de combustible foi notado pola tripulación a 220 m de altura a 3,2 km de distancia da pista, cando os motores fallaron repetidamente ao responder ás demandas de máis potencia do acelerador automático. Nun intento de manter a senda de planeo ILS, o piloto automático sacrificou velocidade, que se reduciu a 200 km/h aos 61 m.<ref name=":1" /> O piloto automático desconectouse aos 46 m, cando o copiloto fíxose co control manual do avión.<ref name=":0" /> Mentres tanto o capitán baixou a configuración dos flaps de 30 a 25 graos para baixar a resistencia do avión e alongar a distancia de planeo.<ref name=":0" /><ref>{{Cita novas|data=2008-05-20|título=BA crash inquiry reveals heroics|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/london/7409625.stm|lingua=en-GB|data-acceso=2019-01-05}}</ref> O avión pasou sobre o tráfico da A30 e sobre a estrada perimetral do sur do aeroporto e aterrou na herba a uns 270 metros do principio da pista 27L.<ref name=":0" /> O capitán declarou unha emerxencia ao control de tráfico aéreo segundos antes de tocar terra.<ref name=":0" /> Durante o impacto e a curta carreira en terra o tren dianteiro colapsou, o tren principal dereito separouse do avión, penetrando o tanque de combustible central e o espazo da cabina, e o esquerdo foi empurrado cara arriba a través da á. O avión parou no limiar da pista. Unha cantidade significativa de combustible saíu, pero non houbo ningún incendio.<ref name=":1" /> Catro tripulantes e oito pasaxeiros tiveron feridas leves, e un pasaxeiro recibiu feridas graves.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Reino Unido|British Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de British Airways| 0038]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 777|British Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2008|British Airways]] sbewmd9y828s9t4hm77zs1mall87psw 0 449780 6148938 5930763 2022-08-03T00:16:57Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 1907 de Gol Transportes Aéreos|Imaxe=Embraergol737.png|Pé de foto=Imaxe do accidente xerada por ordenador|Data=[[29 de setembro]] de [[2006]]|Causa=colisión no aire debido<br />a erros do ATC e posible<br />erro do piloto do Legacy|Sitio=200 km ao leste de<br />[[Peixoto de Azevedo]]|Coordenadas={{coord|10|29|S|53|15|W|region:BR-MT_type:landmark}}|Orixe=|Derradeira escala=|Destino=|Mortes=154|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737|Boeing 737-8EH]]|Operador=[[Gol Transportes Aéreos]]|Rexistro=PR-GTD|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=148|Tripulación=6|Sobreviventes=0|Tipo de aeronave2=[[Embraer Legacy 600]]|Operador2=ExcelAire|Pasaxeiros2=5|Tripulación2=2|Rexistro2=N600XL|Nome de aeronave2=|Sobreviventes2=7 (todos)}} O '''voo 1907 de Gol Transportes Aéreos''' era un servizo doméstico de pasaxeiros dende [[Manaus]] e [[Río de Xaneiro]] operado por un [[Boeing 737|Boeing 737-8EH]]. Na tarde do [[29 de setembro]] de [[2006]] colisionou no aire cun avión executivo [[Embraer Legacy 600]] sobre o estado brasileiro de Mato Grosso. O Boeing 737 desintegrouse no aire e esnafrouse nunha zona de densa xungla matando os 154 pasaxeiros e tripulantes a bordo; a pesar de recibir danos serios na súa á esquerda e cola, o Embraer Legacy aterrou cos seus sete ocupantes ilesos.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.ntsb.gov/Aviation/Brazil-CENIPA/Midair_Collision_Final_Report_1907_English_version.pdf|páxina-web=CENIPA|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=04 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110604124906/http://www.ntsb.gov/Aviation/Brazil-CENIPA/Midair_Collision_Final_Report_1907_English_version.pdf|url-morta=unfit}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.ntsb.gov/Aviation/Brazil-CENIPA.htm|data=2011-06-04|páxina-web=NTSB|título=NTSB interim and final report links|data-acceso=2018-12-16|data-arquivo=04 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110604115659/http://www.ntsb.gov/Aviation/Brazil-CENIPA.htm|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20060929-0|páxina-web=Aviation Safety Network|título=Accident description|data-acceso=2018-12-16}}</ref> O accidente foi investigado polo Centro de Investigación e Prevención de Acidentes Aeronáuticos brasileiro (CENIPA) e a Xunta Nacional para a Seguridade no Transporte estadounidense (NTSB), e o informe final foi publicado en [[2008]]. O CENIPA concluíu que o accidente foi causado por erros do control de tráfico aéreo (ATC) combinados con fallos dos pilotos estadounidenses do Legacy, mentres que a NTSB determinou que ámbalas dúas tripulacións actuaron correctamente e foron situadas nun rumbo de colisión polo ATC, estimando que a decisión dos pilotos do Legacy de desactivar o seu sistema [[TCAS]] só foi un factor que axudou en vez dunha causa directa.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref>{{Cita novas|apelidos=Downie|apelidos2=Wald|nome=Andrew|nome2=Matthew L.|data=2008-12-10|xornal=The New York Times|título=Brazil Lays Some Blame on U.S. Pilots in Collision|url=https://www.nytimes.com/2008/12/11/world/americas/11brazil.html|lingua=en-US|issn=0362-4331|data-acceso=2018-12-16}}</ref> O accidente, que provocou unha crise na aviación civil brasileira, na época foi o peor do país. É o segundo peor accidente no [[Brasil]] tras o [[voo 3054 de TAM Airlines]] en [[2007]]. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Brasil|Gol Transportes Aéreos]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Gol Transportes Aéreos| 1907]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|Gol Transportes Aéreos]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2006|Gol Transportes Aéreos]] fss5zk1b5wl6fjss93277xxyh6q7e7n 0 449839 6148964 5850130 2022-08-03T00:21:16Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 16 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 409 de Ethiopian Airlines|Imaxe=Ethiopian Airlines Boeing 737-800 ET-AOA DXB 2013-1-20.png|Pé de foto=Boeing 737-800 semellante ao do accidente|Data=[[25 de xaneiro]] de [[2010]]|Causa=erro dos pilotos|Sitio=[[mar Mediterráneo]] a 3,5 km<br/>de Na'ameh, Líbano|Coordenadas={{Coord|33|45|28|N|35|25|49|E|type:event|display=title,inline}}|Orixe=[[Aeroporto de Beirut-Rafic Hariri|aeroporto de Beirut]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Adís Abeba-Bole|Adís Abeba-Bole]]|Mortes=90|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737-8AS]]|Operador=[[Ethiopian Airlines]]|Rexistro=ET-ANB|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=82|Tripulación=8|Sobreviventes=0}} O '''voo 409 de Ethiopian Airlines''' era un servizo regular internacional dende [[Beirut]] ata [[Addis Abeba]] que se esnafrou no [[mar Mediterráneo]] pouco despois da engalaxe do [[aeroporto de Beirut-Rafic Hariri]] o [[25 de xaneiro]] de [[2010]], matando ás 90 persoas a bordo.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20100125-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 737-8AS (WL) ET-ANB Beirut International Airport (BEY)|data-acceso=2018-12-17}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/inquiry-details-crashed-ethiopian-737s-erratic-flightpath-354840/|páxina-web=Flight International|título=Inquiry details crashed Ethiopian 737's erratic flightpath|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=05 de novembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121105192949/http://www.flightglobal.com/news/articles/inquiry-details-crashed-ethiopian-737s-erratic-flightpath-354840/|url-morta=yes}}</ref> Este foi o primeiro accidente con vítimas mortais de [[Ethiopian Airlines]] dende o secuestro do [[Voo 961 de Ethiopian Airlines|voo 961]] en [[1996]].<ref name=":2">{{Cita web|url=http://atwonline.com/news/lebanese-officials-cite-poor-weather-ethiopian-737-crash-ntsb-send-investigator-0309|páxina-web=Air Transport World|título=Lebanese officials cite poor weather in Ethiopian 737 crash; NTSB to send investigator|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=23 de xaneiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120123144746/http://atwonline.com/news/lebanese-officials-cite-poor-weather-ethiopian-737-crash-ntsb-send-investigator-0309|url-morta=yes}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/8478060.stm|páxina-web=BBC|título=Ethiopian Airlines jet crashes into sea off Beirut|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=29 de setembro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190929233119/http://news.bbc.co.uk/2/hi/8478060.stm|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.webcitation.org/6AtygazFc?url=http://www.nytimes.com/2010/01/25/world/middleeast/25crash.html?_r=0|páxina-web=The New York Times|título=Ethiopian Airliner Crashes Near Beirut|data-acceso=2018-12-17}}</ref> == Avión == O aparello involucrado no accidente era un [[Boeing 737|Boeing 737-8AS]], con rexistro ET-ANB e número de serie 29935.<ref name=":0" /><ref name=":5">{{Cita web|url=http://avherald.com/h?article=4264b8d5|páxina-web=The Aviation Herald|título=Crash: Ethiopian Airlines B738 near Beirut on Jan 25th 2010, lost height after takeoff and impacted Mediterranean|data-acceso=2018-12-17}}</ref> Realizara o seu primeiro voo o [[18 de xaneiro]] de [[2002]] e fora entregado a [[Ryanair]] o [[4 de febreiro]] dese ano como EI-CSW.[7] Almacenado en abril de [[2009]], Ethiopian Airlines fíxose co control do avión o [[12 de setembro]] de [[2009]], arrendado a [[CIT Aerospace]].<ref name=":2" /><ref name=":4">{{Cita web|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-b737ng-29935.htm|páxina-web=Airfleets|título=Boeing 737 Next Gen - MSN 29935 - ET-ANB|data-acceso=2018-12-17}}</ref> Equipado con dous motores [[CFM International CFM56|CFM56-7B26]], o aparello pasara o último control de mantemento o [[25 de decembro]] de 2009 sen que se lle atopane ningún problema técnico.<ref name=":2" /><ref name=":4" /><ref>{{Cita web|url=http://www.reuters.com/article/2010/01/25/airlines-lebanon-crash-idUSLDE60O00J20100125|páxina-web=Reuters|título=Ethiopian plane crashes off Beirut, 90 feared dead|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=14 de novembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121114182749/http://www.reuters.com/article/2010/01/25/airlines-lebanon-crash-idUSLDE60O00J20100125|url-morta=yes}}</ref> O avión tiña 8 anos e 7 día cando correu o accidente. == Accidente == O Boeing 737 engalou da pista 21 do [[aeroporto de Beirut-Rafic Hariri]] no medio dunha treboada<ref name=":3" /> con 82 pasaxeiros e 8 tripulantes a bordo.<ref>{{Cita web|url=http://news.smh.com.au/breaking-news-world/ethiopian-airliner-crashes-near-beirut-20100125-mtpg.html|páxina-web=The Sydney Morning Herald|título=Ethiopian airliner crashes near Beirut|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=15 de maio de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120515212956/http://news.smh.com.au/breaking-news-world/ethiopian-airliner-crashes-near-beirut-20100125-mtpg.html|url-morta=yes}}</ref> Os datos do [[METAR]] indicaban ventos de 8 nós (15&nbsp;km/h) de dirección variable e tormentas eléctricas na veciñanza do aeroporto. O avión trepou aos 9 000 pés (2,700 m)<ref name=":1" /><ref>{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/contact-with-ill-fated-ethiopian-737-lost-at-9000ft-337582/|páxina-web=Flight Global|título=Contact with ill-fated Ethiopian 737 lost at 9,000ft|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=24 de outubro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121024082403/http://www.flightglobal.com/news/articles/contact-with-ill-fated-ethiopian-737-lost-at-9000ft-337582/|url-morta=yes}}</ref> virou bruscamente cara á esquerda, entrou en perda, e esnafrouse no [[mar Mediterráneo]]. O contacto co radar perdeuse entre os catro e cinco minutos despois da engalaxe,<ref name=":6">{{Cita web|url=http://airlineindustryreview.com/et409-crashed-into-sea/|páxina-web=Airline Industry Review|título=ET409 crashed into sea|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=23 de xullo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120723212905/http://airlineindustryreview.com/et409-crashed-into-sea/|url-morta=yes}}</ref> mentres que algunhas testemuñas preto da costa informaron ver o avión en chamas chocando contra a auga.<ref>{{Cita web|url=http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2010/01/20101252742591787.html|páxina-web=Al Jazeera|título=Ethiopian Airlines plane crashes into Mediterranean sea|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=10/10/2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121010153629/http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2010/01/20101252742591787.html|url-morta=yes}}</ref> == Busca e rescuperación == Na mañá seguinte ao accidente, as autoridades libanesas informaron ter localizado o lugar do sinistro a 3,5 quilómetros da costa da vila de Na'ameh.<ref>{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8478828.stm|páxina-web=BBC|título=Ethiopian jet crash bodies pulled from sea off Beirut|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=15 de abril de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120415051755/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8478828.stm|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.reuters.com/article/2010/01/25/airlines-lebanon-crash-site-idUSLDE60O01E20100125|páxina-web=Reuters|título=Lebanon says Ethiopian plane crash site located|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=29 de xullo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140729090118/http://www.reuters.com/article/2010/01/25/airlines-lebanon-crash-site-idUSLDE60O01E20100125|url-morta=yes}}</ref> A busca de superviventes realizouna o exército do Líbano<ref>{{Cita web|url=https://www.webcitation.org/6B4d7Auw3?url=http://www.news.com.au/world-old/ethiopian-airliner-crashes-on-takeoff-in-lebanon-official/story-e6frfkyi-1225823318428|páxina-web=news.com.au|título=Ethiopian airliner crashes on takeoff in Lebanon|data-acceso=2018-12-20}}</ref> usando helicópteros [[Sikorsky S-61]], a armada libanesa e tropas da [[Forza Provisional das Nacións Unidas no Líbano]] (UNIFIL).<ref name=":6" /> Os militares estadounidenses, en resposta a unha petición do goberno libanés, enviaron o destrutor USS ''Ramage'', un avión P-3 da armada,<ref>{{Cita web|url=http://edition.cnn.com/2010/WORLD/africa/01/25/ethiopian.airliner.crash/index.html|páxina-web=CNN|título=Bodies found from Ethiopian Airlines crash|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=19 de outubro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121019222802/http://edition.cnn.com/2010/WORLD/africa/01/25/ethiopian.airliner.crash/index.html|url-morta=yes}}</ref> e o buque de salvaento USNS ''Grapple''.<ref>{{Cita web|url=http://www.c6f.navy.mil/article20center.html|páxina-web=United States Navy|título=US salvage ship to aid in Ethiopian Airlines aircraft recovery efforts|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=31 de xaneiro de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100131082718/http://www.c6f.navy.mil/article20center.html|url-morta=unfit}}</ref> A armada francesa enviou un avión de recoñecemento [[Breguet Atlantic]]. A UNIFIL enviou tres barcos e dous helicópteros ao lugar. A [[Royal Air Force]]<ref name=":3" /> e a unidade de aviación da Policía de Chipre enviaron outros helicópteros para axudar nos traballos de busca e rescate.<ref>{{Cita web|url=http://www.cyprus-mail.com/cyprus/ninety-feared-dead-lebanon-crash/20100126|páxina-web=Cyprus Mail|título=Ninety feared dead in Lebanon crash|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=25 de febreiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120225054003/http://www.cyprus-mail.com/cyprus/ninety-feared-dead-lebanon-crash/20100126|url-morta=yes}}</ref> Os corpos recuperados foron enviados ao hospital universitario Rafik Hariri en [[Beirut]] para a extracción de [[ADN]] e a súa identificación.<ref>{{Cita web|url=http://www.dailystar.com.lb/News/Lebanon-News/2010/Jan-26/55697-90-feared-dead-in-ethiopian-plane-crash.ashx|data=2014-07-26|páxina-web=web.archive.org|título=90 feared dead in Ethiopian plane crash {{!}} News , Lebanon News {{!}} THE DAILY STAR|data-acceso=2018-12-21|data-arquivo=26 de xullo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140726001419/http://www.dailystar.com.lb/News/Lebanon-News/2010/Jan-26/55697-90-feared-dead-in-ethiopian-plane-crash.ashx|url-morta=unfit}}</ref> O [[5 de febreiro]] de [[2010]], informouse que o buque estadounidense ''[[Odyssey Explorer]]'' chegaría durante a seguinte semana para axudar na busca das caixas negras do avión.<ref>{{Cita web|url=https://now.mmedia.me/lb/en/archive/odyssey_explorer_arrives_in_lebanon_next_week_al-hayat_reports__|data=2016-01-30|páxina-web=web.archive.org|título=Odyssey Explorer arrives in Lebanon next week, Al-Hayat reports|data-acceso=2018-12-21|data-arquivo=30 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160130081659/https://now.mmedia.me/lb/en/archive/odyssey_explorer_arrives_in_lebanon_next_week_al-hayat_reports__|url-morta=unfit}}</ref> O exército libanés informou o [[6 de febreiro]] que atopara grandes seccións do avión, entre as que se cría que esaba a cola, a unha profundidade de 45 metros a 2&nbsp;km da costa. O 7 de febreiro de 2010 megulladores do exército libanés foron capaces de recuperar o gravador de datos de voo do avión; que foi enviado á base naval de Beirut para ser entregado ao equipo de investigación do accidente.<ref>{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8502741.stm|páxina-web=BBC|título=Ethiopia Airlines jet 'black box' retrieved in Lebanon|data-acceso=2018-12-21|data-arquivo=28 de marzo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120328004602/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8502741.stm|url-morta=yes}}</ref> Todos os falecidos recuperáronse do mar e identificáronse o [[23 de febreiro]] de 2010.<ref name=":5" /> == Notas == {{Listaref|30em}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Líbano|Ethiopian Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Ethiopian Airlines| 0409]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|Ethiopian Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2010|Ethiopian Airlines]] m76udgre2rqwhge9hgsts4dnolp27b5 0 449840 6148989 5038271 2022-08-03T00:25:53Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 771 de Afriqiyah Airways|Imaxe=Afriqiyah Airways Airbus A330.jpg|Pé de foto=O avión do accidente|Data=[[12 de maio]] de [[2010]]|Causa=erro dos pilotos|Sitio=na aproximación ao<br/>[[aeroporto de Trípoli]]|Coordenadas={{Coord|32|39|41|N|13|7|9|E|type:event|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo|Xohanesburgo-O.R. Tambo]]|Derradeira escala=|Destino=aeroporto de Trípoli|Mortes=103|Feridos=1|Tipo de aeronave=[[Airbus A330|Airbus A330-202]]|Operador=[[Afriqiyah Airways]]|Rexistro=5A-ONG|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=93|Tripulación=11|Sobreviventes=1}} O '''voo 771 de Afriqiyah Airways''' era un servizo regular internacional de pasaxeiros entre o [[aeroporto de Xohanesburgo-O.R. Tambo]] e o [[aeroporto de Trípoli]]. O día [[12 de maio]] de [[2010]] o [[Airbus A330|Airbus A330-202]] que operaba a ruta esnafrouse ao redor das 06:01 hora local (04:01 UTC) cando se aproximaba a Trípoli.<ref>{{Cita web|url=http://www.afriqiyah.aero/news/7-afriqiyah-flight-771-crash.html|data=2010-05-15|páxina-web=web.archive.org|título=Afriqiyah Flight 771 accident|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=15 de maio de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100515121135/http://www.afriqiyah.aero/news/7-afriqiyah-flight-771-crash.html|url-morta=unfit}}</ref><ref name=":0">{{Cita novas|data=2010-05-12|título=Libya air crash 'kills over 100'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/8676758.stm|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-17}}</ref> Dos 104 pasaxeiros e tripulantes a bordo só sobreviviu un neno neerlandés de nove anos chamado Ruben van Assouw.<ref>{{Cita web|url=https://nos.nl/artikel/156833-103-doden-bij-vliegramp-tripoli.html|páxina-web=nos.nl|título=103 doden bij vliegramp Tripoli|data-acceso=2018-12-17|lingua=nl}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://bd.nl/nieuws/tilburg-stad/ruben-wordt-uitstekend-verzorgd-1.33431|data=2011-08-09|páxina-web=web.archive.org|título='Ruben wordt uitstekend verzorgd' - Tilburg-stad - Brabants Dagblad|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=09 de agosto de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110809101823/http://bd.nl/nieuws/tilburg-stad/ruben-wordt-uitstekend-verzorgd-1.33431|url-morta=unfit}}</ref> O accidente do voo 771 foi a terceira perda dun Airbus A330 con vítimas mortais, ocorrendo once meses despois do segundo deles, o accidente do [[voo 447 de Air France]]. == Avión e tripulación == O aparello era un [[Airbus A330-200]], con rexistro 5A-ONG e número de serie 1024, fabricado no ano [[2009]]. Foi entregado en setembro de 2009 e no momento do accidente tiña unhas 1 600 horas de voo nuns 420 ciclos. O avión estaba equipado con dous motores [[General Electric CF6|General Electric CF6-80E1]].<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/afriqiyah-identifies-crashed-a330-200-341870/|apelidos=Kaminski-Morrow|nome=David|data=2010-05-12|páxina-web=Flightglobal.com|título=Afriqiyah identifies crashed A330-200|data-acceso=2019-01-07|lingua=en-GB}}</ref> Estaba configurado para unha capacidade de 253 pasaxeiros.<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20100512-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Airbus A330-202 5A-ONG Tripoli International Airport (TIP)|data-acceso=2019-01-07}}</ref><ref>{{Cita novas|apelidos=Clark|nome=Nicola|data=2010-05-12|xornal=The New York Times|título=Boy Is Sole Survivor of Libyan Plane Crash|url=https://www.nytimes.com/2010/05/13/world/middleeast/13libya.html|lingua=en-US|issn=0362-4331|data-acceso=2019-01-07}}</ref> Este voo levaba 93 pasaxeiros e 11 tripulantes. A meirande parte dos pasaxeiros eran cidadáns neerlandeses regresando das súas vacacións en [[Suráfrica]].<ref name=":0" /> Un traballador do aeroporto afirmou que 13 libios, entre pasaxeiros e tripulantes, e 70 neerlandeses morreran no accidente.<ref>{{Cita novas|data=2010-05-12|xornal=Reuters|título=Child only survivor in Libyan jet crash|url=https://www.reuters.com/article/us-crash-libya-idUSTRE64B16V20100512|lingua=en|data-acceso=2019-01-07}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2010-05-13|título=Briton among Libya air crash dead|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/8676898.stm|lingua=en-GB|data-acceso=2019-01-07}}</ref> O capitán era Yousef Bashir Al-Saadi, de 57 anos. Fora contratado por [[Afriqiyah Airways]] en [[2007]] e tiña 17 016 horas de voo, incluídas 516 horas no Airbus A330. O primeiro oficial era Tareq Mousa Abu Al-Chaouachi, de 42 anos. Tiña 4 216 horas de experiencia, incluídas 516 no A330. O primeiro oficial de reserva era Nazim Al-Mabruk Al-Tarhuni, de 37 anos, con 1 866 horas, das que 516 eran no A330.<ref>{{Cita web|url=http://www.afriqiyah.aero/index.php?option=com_content&view=article&id=69|páxina-web=Afriqiyah Airways|título=نعي|data-acceso=2019-1-7|data-arquivo=17 de maio de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100517050938/http://www.afriqiyah.aero/index.php?option=com_content&view=article&id=69|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Libia|Afriqiyah Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Afriqiyah Airways| 0771]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A330|Afriqiyah Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2010|Afriqiyah Airways]] sbx6ril6shd1zxzov8yqcw7h1qtzcj0 0 449857 6148944 6097303 2022-08-03T00:17:26Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 202 de Airblue|Imaxe=Airblueflight202crashaircraft.jpg|Pé de foto=O avión un mes antes do accidente|Data=[[28 de xullo]] de [[2010]]|Causa=[[voo controlado contra o terreo]]<br/>agravado polo mal tempo e<br/>erro do piloto|Sitio=cordilleira Margalla|Coordenadas={{Coord|33|44|23|N|73|3|29|E|type:event|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto de Jinnah]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto Benazir Bhutto]]|Mortes=152|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Airbus A321|Airbus A321-231]]|Operador=[[Airblue]]|Rexistro=AP-BJB|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=146|Tripulación=6|Sobreviventes=0}} O '''voo 202 de Airblue''' era un servizo doméstico regular de pasaxeiros entre o [[aeroporto de Jinnah]] e o [[aeroporto Benazir Bhutto]] que se esnafrou o [[28 de xullo]] de [[2010]] preto de [[Islamabad]], a capital de [[Paquistán]], matando os 146 pasaxeiros e 6 tripulantes a bordo.<ref>{{Cita novas|data=2010-07-28|xornal=BBC News|título=Plane crash in Pakistan kills 152|url=https://www.bbc.com/news/world-10784971|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-17}}</ref> É o peor accidente de aviación ocorrido en Paquistán ata a data.<ref>{{Cita novas|data=2010-07-29|xornal=BBC News|título=Pakistan mourns air crash victims|url=https://www.bbc.com/news/world-south-asia-10797614|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-17}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20100728-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Airbus A321-231 AP-BJB Islamabad-Benazir Bhutto International Airport (ISB)|data-acceso=2018-12-17}}</ref> O avión, un [[Airbus A321|Airbus A321-231]] operado por [[Airblue]], esnafrouse na cordilleira Margalla ao norte de Islamabad.<ref>{{Cita novas|apelidos=Crilly|nome=By Rob|data=2010-07-28|título=Passenger plane crashes outside Islamabad|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/pakistan/7913795/Passenger-plane-crashes-outside-Islamabad.html|lingua=en-GB|issn=0307-1235|data-acceso=2018-12-17}}</ref> Os controladores de tráfico aéreo perderon o contacto co voo durante o seu intento de aterrar entre unha densa néboa e forte chuvia monzónica.<ref>{{Cita web|url=http://news.sky.com/skynews/Home/World-News/Pakistan-Plane-Crash-Near-Islamabad-Airliner-Said-To-Be-Carrying-More-Than-150-People/Article/201007415672063|data=2010-07-31|páxina-web=web.archive.org|título=Pakistan Plane Crash Near Islamabad: Airblue Jet Carrying 152 People Crashes In Margalla Hills {{!}} World News {{!}} Sky News|data-acceso=2018-12-17|data-arquivo=31 de xullo de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100731205327/http://news.sky.com/skynews/Home/World-News/Pakistan-Plane-Crash-Near-Islamabad-Airliner-Said-To-Be-Carrying-More-Than-150-People/Article/201007415672063|url-morta=unfit}}</ref> Foi o primeiro accidente con vítimas mortais dun [[Airbus A321]], unha variante longa do [[Airbus A320]]. Baseada en Islamabad, [[Airblue]] é a segunda aeroliña máis grande de Paquistán, con máis do 30% do mercado doméstico. No momento do accidente a aeroliña operaba sete avións, todos da familia A320. == Avión == O aparello implicado no accidente era un [[Airbus A321|Airbus A321-231]], con rexistro AP-BJB.<ref>{{Cita web|título=Crash: AirBlue A321 near Islamabad on Jul 28th 2010, impacted mountaineous terrain near the airport|url=http://avherald.com/h?article=42ee2e58|páxina-web=avherald.com|data-acceso=2019-03-13}}</ref> O avión fora construído no ano [[2000]], e tiña o número de serie 1218. Este foi o primeiro accidente fatal do A321, e a segunda perda do tipo.<ref>{{Cita web|título=AirBlue flight 202, A321, crash near Islamabad : Airline Industry Rev…|url=http://airlineindustryreview.com/airblue-crash-at-islamabad/|páxina-web=archive.is|data=2013-01-02|data-acceso=2019-03-13|data-arquivo=02 de xaneiro de 2013|url-arquivo=https://archive.today/20130102030542/http://airlineindustryreview.com/airblue-crash-at-islamabad/|url-morta=unfit}}</ref> O avión fora entregado orixinalmente a [[Aero Lloyd]] e fora usado por [[Aero Flight]] antes de pasar á frota de [[Airblue]] en [[2006]].<ref>{{Cita web|título=AirBlue AP-BJB (Airbus A321 - MSN 1218) (Ex D-ALAN D-ARFA ) {{!}} Airfleets aviation|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-a321-1218.htm|páxina-web=www.airfleets.net|data-acceso=2019-03-13}}</ref> O aparello acumulaba máis de 34&nbsp;000 horas de voo nuns 13&nbsp;500 ciclos.<ref>{{Cita web|título=Airblue flight ED 202 accident in Islamabad (Issue I)|url=http://www.airbus.com/crisis/index.html|páxina-web=Airbus|data-acceso=2019-03-13|data-arquivo=06 de maio de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060506204103/http://www.airbus.com/crisis/index.html|url-morta=yes}}</ref> A aeronave fora golpeada por un lóstrego o [[30 de decembro]] de [[2008]].<ref>{{Cita web|título=Incident Airbus A321-231 AP-BJB, 30 Dec 2008|url=http://aviation-safety.net/wikibase/wiki.php?id=56824|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2019-03-13|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Paquistán|Airblue]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airblue| 0202]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A321|Airblue]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2010|Airblue]] ropp51inlyp6nuvk84a5b2rz77ui30o 0 450115 6148957 5019301 2022-08-03T00:19:51Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 3054 de TAM Airlines|Imaxe=TAM Linhas Aéreas Flight 3054.jpg|Pé de foto=Traballos no lugar do accidente|Data=[[17 de xullo]] de [[2007]]|Causa=erro do piloto|Sitio=[[São Paulo-Congonhas]]|Coordenadas={{coord|23|37|11|S|046|39|44|W|region:BR-SP_type:event_scale:5000|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto de Porto Alegre]]|Derradeira escala=|Destino=São Paulo-Congonhas|Mortes=199|Feridos=13|Tipo de aeronave=[[Airbus A320|Airbus A320-233]]|Operador=[[TAM Airlines]]|Rexistro=PR-MBK|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=180|Tripulación=7|Sobreviventes=0}} O '''Voo 3054 de TAM Airlines''' era un servizo doméstico regular de pasaxeiros dende [[Porto Alegre]] ata [[São Paulo]], [[Brasil]]. O día [[17 de xullo]] de [[2007]] o [[Airbus A320|Airbus A320-233]], con rexistro PR-MBK, que operaba a ruta superou a pista 35L de São Paulo no medio dunha chuvia moderada e esnafrouse contra un almacén de TAM Express, pegado a unha gasolineira de Shell que estoupou como resultado do impacto.<ref>{{Cita web|url=http://www.cnn.com/2007/WORLD/americas/07/18/brazil.plane.crash/index.html|data=2007-08-11|páxina-web=web.archive.org|título=Pilot in Brazilian crash tried to abort landing, official says - CNN.com|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=11 de agosto de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070811230607/http://www.cnn.com/2007/WORLD/americas/07/18/brazil.plane.crash/index.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www1.folha.uol.com.br/folha/cotidiano/ult95u312789.shtml|páxina-web=Folha de S. Paulo|título=Incêndio permanece fora de controle; chances de sobrevivência diminuem|data-acceso=2018-12-20}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www1.folha.uol.com.br/folha/cotidiano/ult95u312799.shtml|páxina-web=Folha de S. Paulo|título=Três vítimas do acidente com avião da TAM são atendidas no hospital Alvorada|data-acceso=2018-12-20}}</ref> Os 187 pasaxeiros e tripulantes a bordo do Airbus A320 morreron, xunto con 12 persoas en terra.<ref>{{Cita web|url=http://g1.globo.com/Noticias/SaoPaulo/0,,MUL74102-5605,00.html|páxina-web=g1.globo.com|título=G1 > Edição São Paulo - NOTÍCIAS - TAM confirma passageiro número 187 no vôo 3504|data-acceso=2018-12-20}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://g1.globo.com/Noticias/SaoPaulo/0,,MUL75785-5605,00.html|páxina-web=g1.globo.com|título=G1 > Edição São Paulo - NOTÍCIAS - TAM refaz lista de vítimas e contabiliza 199 mortos|data-acceso=2018-12-20}}</ref> O accidente superou o [[voo 1907 de Gol Transportes Aéreos]] como peor accidente aéreo da historia de [[Suramérica]], e é o segundo peor accidente dun avión da familia A320,<ref>{{Cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20070717-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Airbus A320-233 PR-MBK São Paulo-Congonhas Airport, SP (CGH)|data-acceso=2018-12-20}}</ref> tras o atentado do [[voo 9268 de Metrojet]], un A321-231 que se esnafrou en [[Exipto]] en outubro de [[2015]] con 224 mortes. O accidente foi investigado polo Centro de Investigación e Prevención de Accidentes Aeronáuticos (CENIPA)), cun informe final publicado en setembro de [[2009]]. O CENIPA concluíu que o accidente foi causado por erros cometidos polos pilotos durante a aterraxe en São Paulo. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Brasil|TAM Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de TAM Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A320|TAM Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2007|TAM Airlines]] fjzvozoita0x5uf8khzz73rujcgtmdm 0 450117 6148999 5880525 2022-08-03T00:28:14Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 992 de Dana Air|Imaxe=Dana Air McDonnell Douglas MD-83 (DC-9-83) Iwelumo-2.jpg|Pé de foto=O avión do accidente en 2009|Data=[[3 de xuño]] de [[2012]]|Causa=fallo de motor|Sitio=[[Lagos, Nixeria]]|Coordenadas={{Coord|06|40|19|N|03|18|50|E|type:event_region:NG|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto Nnamdi Azikiwe]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto Murtala Muhammed]]|Mortes=163 (10 en terra)|Feridos=|Tipo de aeronave=[[McDonnell Douglas MD-83]]|Operador=[[Dana Air]]|Rexistro=5N-RAM|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=147|Tripulación=6|Sobreviventes=0}} O '''voo 992 de Dana Air''' era un servizo doméstico regular de pasaxeiros entre [[Abuja]] e [[Lagos, Nixeria|Lagos]], en [[Nixeria]]. O domingo [[3 de xuño]] de [[2012]] o [[McDonnell Douglas MD-83]] que operaba a ruta esnafrouse contra unha fábrica de mobles e unha imprenta na veciñanza de Iju-Ishaga de Lagos.<ref>{{Cita web|url=http://www.time.com/time/world/article/0,8599,2116497,00.html|data=2012-06-05|páxina-web=web.archive.org|título=Rains Slow Search in Nigeria Plane Crash - TIME|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=05 de xuño de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120605212538/http://www.time.com/time/world/article/0,8599,2116497,00.html|url-morta=yes}}</ref> O accidente matou os 153 ocupantes do avión e 10 persoas en terra. É o peor accidente de aviación dun McDonnell Douglas MD-83, ademais de ser o segundo con máis vítimas mortais da serie MD-80, tras o [[voo 1308 de Inex-Adria Aviopromet]]. Tamén é o segundo peor accidente de avión en [[Nixeria]], despois do [[desastre aéreo de Kano]] de [[1973]]. == Avión == O aparello era un bimotor [[McDonnell Douglas MD-83]], con rexistro nixeriano 5N-RAM, fabricado en [[1990]] e usado por [[Alaska Airlines]] ata [[2007]]. Foi vendido a outra aeroliña antes de ser mercado por [[Dana Air]] en febreiro de [[2009]].<ref>{{Cita web|url=http://news.peacefmonline.com/news/201206/117386.php|data=2012-06-07|páxina-web=web.archive.org|título=Nigeria: Tears As Relations Of Crash Victims Storm Airport {{!}} General News {{!}} Peacefmonline.com|data-acceso=2019-01-16|data-arquivo=07 de xuño de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120607045330/http://news.peacefmonline.com/news/201206/117386.php|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://registry.faa.gov/aircraftinquiry/NNum_Results.aspx?NNumbertxt=N944AS|páxina-web=registry.faa.gov|título=FAA Registry - N944AS|data-acceso=2019-01-16|data-arquivo=16 de xaneiro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190116202642/https://registry.faa.gov/aircraftinquiry/NNum_Results.aspx?NNumbertxt=N944AS|url-morta=yes}}</ref> O avión acumulara máis de 60 800 horas de voo dende a súa fabricación.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.webcitation.org/6S6qO2yiD?url=http://www.aib.gov.ng/reports/Interim%20Report%202a%20-%20Dana%20Air%20Flight%20992%20prelim.pdf|páxina-web=AIB|título=Informe actualizado|data-acceso=2019-1-16}}</ref> Os seus motores tiñan unhas 55 300 e 26 000 horas antes do accidente. O derradeiro mantemento fora realizado o [[1 de xuño]], dous días antes de esnafrarse.<ref name=":0" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Nixeria|Dana Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Dana Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de McDonnell Douglas MD-83|Dana Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2012|Dana Air]] 87ag467nc6wo3hf4n20pde2gyix1jvp 0 450143 6148996 6112119 2022-08-03T00:27:34Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 9646 de Cubana de Aviación|Imaxe=Cubana Il-62M CU-T1208 SXF 1990-8-18.png|Pé de foto=Un Il-62 semellante ao do accidente|Data=[[3 de setembro]] de [[1989]]|Causa=erro do piloto|Sitio=[[A Habana]]|Coordenadas=|Orixe=[[Aeroporto Internacional José Martí|aeroporto José Martí]]|Derradeira escala=[[Milán-Malpensa]]|Destino=[[aeroporto de Colonia/Bonn]]|Mortes=150|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Ilyushin Il-62|Ilyushin Il-62M]]|Operador=[[Cubana de Aviación]]|Rexistro=CU-T1281|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=115|Tripulación=11|Sobreviventes=0}} O '''voo 9646 de Cubana de Aviación''' era un servizo chárter operado por un [[Ilyushin Il-62|Ilyushin Il-62M]], con rexistro CU-T1281, que se esnafrou o [[3 de setembro]] de [[1989]], pouco despois de engalar do [[Aeroporto Internacional José Martí|aeroporto internacional José Martí]].<ref name=":0">{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19890903-1|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Ilyushin Il-62M CU-T1281 Havana-José Martí International Airport (HAV)|data-acceso=2018-12-20}}</ref> O voo 9646 estaba operando un servizo internacional entre [[A Habana]] e [[Colonia, Alemaña|Colonia]], cunha escala en [[Milán]]. O accidente matou os 126 ocupantes do avión e 24 persoas en terra. == Accidente == O avión engalou no medio dunha forte chuvia e de refachos de vento de 48–80&nbsp;km/h.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1989/1989%20-%202726.html|páxina-web=Flight International|título=Il-62 crashes|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=15 de xaneiro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130115210737/http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1989/1989%20-%202726.html|url-morta=yes}}</ref> A tripulación recolleu os flaps da posición inicial de 30º a 15º, nun intento de gañar velocidade, pero esta acción reduciu a habilidade do avión de proporcionar sustentación.<ref name=":2">{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1989/1989%20-%202875.html|páxina-web=Flight International|título=Cubana Il-62 crash report cites pilot error as cause|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=30 de marzo de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190330055130/https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1989/1989%20-%202875.html|url-morta=yes}}</ref> O aparello trepou ata os 53 metros (174 pés), onde foi golpeado por unha corrente descendente que causou que chocase contra o final da pista, golpeando despois unhas instalacións de navegación e un pequeno outeiro antes de esnafrarse nunha área residencial, ao redor dun minuto despois da engalaxe.<ref name=":0" /><ref name=":2" /> As 126 persoas a bordo, 115 pasaxeiros e 11 tripulantes, morreron no accidente.<ref name=":1" /><ref>{{Cita web|url=http://articles.latimes.com/1989-09-05/news/mn-1804_1_amazon-river|data=2015-03-22|páxina-web=web.archive.org|título=Jet With 54 on Board Missing in Brazil : Disappears Over Amazon; Toll in Cuban Crash May Reach 150 - latimes|data-acceso=2018-12-20|data-arquivo=22 de marzo de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150322220549/http://articles.latimes.com/1989-09-05/news/mn-1804_1_amazon-river|url-morta=unfit}}</ref> Ademais 24 persoas en terra tamén morreron.<ref name=":0" /> == Causa == Os investigadores atribuíron o accidente do voo 9646 á decisión dos pilotos de voar despois dunha deterioración considerable das condicións meteorolóxicas. O piloto subestimou os riscos de engalar e xulgou mal o rendemento do avión en mal tempo.<ref>Gero, David (1996). ''Aviation Disasters Second Edition''. Patrick Stephens Limited. p. 212</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Cuba|Cubana de Aviación]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Cubana de Aviación| 9646]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Ilyushin Il-62|Cubana de Aviación]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1989|Cubana de Aviación]] 0hav87nw5axpcbqx0y6bi5i3086yt63 0 450212 6148959 5019812 2022-08-03T00:20:01Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 322 de Aerolíneas Argentinas|Imaxe=Aerolineas Argentinas Comet Groves.jpg|Pé de foto=Comet 4 semellante ao do accidente|Data=[[23 de novembro]] de [[1961]]|Causa=erro do piloto|Sitio=a 2 km do [[aeroporto de Viracopos]]|Coordenadas={{coord|23|1|28.40|S|47|6|24.15|W|region:BR-MT_type:landmark|display=inline,title}}|Orixe=[[Aeroporto internacional Ministro Pistarini|Aeroporto Ministro Pistarini]]|Derradeira escala=[[aeroporto de Piarco]]|Destino=[[Nova York-JFK|aeroporto de Idlewild]]|Mortes=52|Feridos=|Tipo de aeronave=[[de Havilland Comet|de Havilland DH-106 Comet 4]]|Operador=[[Aerolíneas Argentinas]]|Rexistro=LV-AHR|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=40|Tripulación=12|Sobreviventes=0}} O '''voo 322 de Aerolíneas Argentinas''' era un servizo regular entre [[Buenos Aires]] e [[Nova York]], con escalas en [[São Paulo]] e [[Porto España]] operado cun [[De Havilland Comet|de Havilland Comet 4]], con rexistro LV-AHR,<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19611123-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident de Havilland DH-106 Comet 4 LV-AHR São Paulo/Campinas-Viracopos International Airport, SP (VCP)|data-acceso=2018-12-21}}</ref> que se esnafrou trepando durante as primeiras fases da súa segunda parte, cando chocou con tres árbores pouco despois de engalar do [[aeroporto de Viracopos]] o [[23 de novembro]] de [[1961]].<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1961/1961%20-%201758.html|páxina-web=Flight International|título=The Aerolineas Comet Accident|data-acceso=2018-12-21}}</ref> Houbo 52 vítimas mortais, 40 delas pasaxeiros.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.geocities.com/CapeCanaveral/Lab/8803/comlvahr.htm|páxina-web=Ministerio do Aire do Brasil|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-21|data-arquivo=26 de outubro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20091026195910/http://geocities.com/CapeCanaveral/Lab/8803/comlvahr.htm|url-morta=yes}}</ref><ref>"52 Killed in Crash of Argentine Jet - Hits After Takeoff in Brazil - Craft Was Bound for New York City". Associated Press, in The Capital Times, Madison, WI. 23 de novembro de 1961</ref><ref>"Jetliner Crashes, Burns in Brazil, 52 Feared Dead". Associated Press in Press-Telegram, Long Beach, CA. 23 de novembro de 1961</ref> == Accidente == O avión chegou de [[Buenos Aires]] e aterrou no [[Aeroporto de Viracopos|aeroporto de Viracopos-Campinas]], a 100&nbsp;km ao norte de [[São Paulo]] para facer unha escala. Engalou ás 05:38 dirixíndose cara o [[aeroporto de Piarco]], na [[illa Trinidad]], sendo [[Nova York]] o seu destino final. Despois de chegar a unha altitude dus 100 metros (330 pés), o avión perdeu altura, chocou contra varios [[eucalipto]]s e esnafrouse contra o chan. Os seus tanques de combustible estouparon no impacto. As 52 persoas a bordo morreron no accidente.<ref name=":0" /><ref>{{Cita novas|apelidos=Press|nome=the Associated|data=1961-11-24|xornal=The New York Times|título=ALL 52 ON JET DIE IN BRAZIL CRASH; Argentine Comet Dives to Earth Just After Taking Off -- American Aboard All 52 on Argentine Jet Killed In Crash on Take-Off in Brazil|url=https://www.nytimes.com/1961/11/24/archives/all-52-on-jet-die-in-brazil-crash-argentine-comet-dives-to-earth.html|lingua=en-US|issn=0362-4331|data-acceso=2018-12-22}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Brasil|Aerolíneas Argentinas]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Aerolíneas Argentinas| 0322]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de de Havilland Comet|Aerolíneas Argentinas]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1961|Aerolíneas Argentinas]] 3tyzgoh8qiocsr6wdtwg9tiexm2gs7g 0 450223 6148953 5480874 2022-08-03T00:18:44Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 245 de Air India|Imaxe=Air India L-1049G Super Constellation at Prague Airport.jpg|Pé de foto=Lockheed Constellation semellante ao do accidente|Data=[[3 de novembro]] de [[1950]]|Causa=[[voo controlado contra o terreo]]|Sitio=[[Mont Blanc]]|Coordenadas=|Orixe=|Derradeira escala=|Destino=|Mortes=48|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Lockheed Constellation|Lockheed L-749A Constellation]]|Operador=[[Air India]]|Rexistro=VT-CQP|Nome de aeronave=''Malabar Princess''|Pasaxeiros=40|Tripulación=8|Sobreviventes=0}} O '''voo 245 de Air India''' era un servizo regular de pasaxeiros que se esnafrou no [[Mont Blanc]], [[Francia]], o día [[3 de novembro]] de [[1950]]. Na mañá dese día o [[Lockheed Constellation|Lockheed L-749A Constellation]] ''Malabar Princess'', con rexistro VT-CQP, pilotado polo piloto xefe Alan R. Saint, británico de 34 anos, e o copiloto V. Y. Korgaokar chocou contra o [[Mont Blanc]]. No avión, que realizaba unha ruta entre [[Bombai]] e [[Londres]], con escalas en [[Istambul]] e [[Xenebra, Suíza|Xenebra]], ían 40 pasaxeiros e 8 tripulantes. No accidente morreron todos os ocupantes do aparello.<ref>{{Cita web|url=http://ghmorel.free.fr/malpag/synus.html|páxina-web=ghmorel.free.fr|título=Malabar Princess|data-acceso=2018-12-21}}</ref><ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.montblanc.to/uk/glacier/texte4.html|data=2009-06-20|páxina-web=web.archive.org|título=The "Malabar Princess" Catastrophe|data-acceso=2018-12-21|data-arquivo=20 de xuño de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090620064252/http://www.montblanc.to/uk/glacier/texte4.html|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19501103-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Lockheed L-749 Constellation VT-CQP Mont Blanc|data-acceso=2018-12-21}}</ref> == Accidente == A derradeira transmisión do avión, recibida polos controladores de [[Grenoble]] e [[Xenebra, Suíza|Xenebra]], was "Estou en vertical con Voiron, a 4 700 metros de altitude" ás 10:43 a.m. O ''Malabar Princess'' impactou na cara de Rochers de la Tournette a 4 677 m, na parte francesa do [[Mont Blanc]]. O tempo tormentoso impediu os esforzos de rescate inmediatos; os restos foron localizados por un avión suízo o [[5 de novembro]], os equipos de rescate chegaron ao lugar dous días despois.<ref name=":0" /> Non houbo superviventes. 16 anos despois, o [[voo 101 de Air India]] accidentouse case no mesmo lugar.<ref>{{Cita web|url=http://www.airwhiners.net/whine_cheez/20040726.htm|páxina-web=www.airwhiners.net|título=Air India : The History of The Aircraft Fleet - Airwhiners.net|data-acceso=2018-12-22}}</ref> En setembro de 2013 un escalador descubriu xoias que se pensa que proceden dun deses dous voos.<ref>{{Cita web|url=https://edition.cnn.com/2013/09/26/world/europe/france-mountain-jewels/index.html|páxina-web=CNN|título=Mysterious cache of jewels turns up atop French glacier|data-acceso=2018-12-22}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Francia|Air India]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air India| 0245]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Lockheed Constellation|Air India]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1950|Air India]] ovzfmyfxfonpyv8xx0oejov7vrv1z64 0 450436 6148974 5020693 2022-08-03T00:23:56Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 607-E de KLM|Imaxe=KLM super constellation Hugo de Groot.jpg|Pé de foto=O avión accidentado|Data=[[14 de agosto]] de [[1958]]|Causa=indeterminada|Sitio=[[océano Atlántico]]|Coordenadas=|Orixe=|Derradeira escala=|Destino=|Mortes=99|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Lockheed Constellation|Lockheed L-1049 Super Constellation]]|Operador=[[KLM]]|Rexistro=PH-LKM|Nome de aeronave=''Hugo de Groot''|Pasaxeiros=91|Tripulación=8|Sobreviventes=0}} O '''voo 607-E de KLM''' era un servizo internacional operado por un [[Lockheed Constellation|Lockheed Super Constellation]] bautizado ''Hugo de Groot'' e con rexistro PH-LKM. O día [[14 de agosto]] de [[1958]] o avión esnafrouse a 180 quilómetros ao oeste de [[Shannon]], [[Irlanda]]. Os 91 pasaxeiros e 8 tripulantes morreron no accidente, incluídos seis membros do equipo exipcio de esgrima.<ref>{{Cita web|url=http://www.signonsandiego.com/uniontrib/20061012/news_1s12crshlist.html|páxina-web=The San Diego Union-Tribune|título=Sports tragedies|data-acceso=2018-12-24|data-arquivo=19 de outubro de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20061019151234/http://www.signonsandiego.com/uniontrib/20061012/news_1s12crshlist.html|url-morta=unfit}}</ref> O "E" no número de voo representaba a designación de ser un voo de clase extra económica para satisfacer o aumento da demanda estacional de turistas.<ref>"Tragedy for Homeward-Bound Vacationers". ''Life''. Time Inc. 25 de agosto de 1958</ref> O voo 607-E engalou de Shannon ás 3:05 UTC na segunda parte dunha viaxe transatlántica dende [[Ámsterdam]] at [[Nova York]] con escalas en [[Shannon]] e [[Gander]]. O contacto de radio co avión perdeuse sobre as 3:40 UTC; iniciouse unha operación de rescate que atopou algúns restos na superficie do océano a uns 180 quilómetros ao oeste de Shannon. Recuperáronse tamén os restos de 34 dos ocupantes do avión. Debido á falta de probas, os investigadores irlandeses e neerlandeses non puideron indentificar a causa probable do accidente. Examinaron a posibilidade dunha bomba, fallo eléctrico ou erro do piloto, pero creron que foi máis probable un fallo mecánico catastrófico. A causa do accidente crese que foi o mal funcionamiento da hélice con exceso de velocidade provocada por partículas metálicas que obstruían as válvulas reguladoras da liña de alimentación de combustible. As partículas puideron formarse por unha engrenaxe que se dañou cando se acelerou o sobrealimentador do motor correspondente. Os fallos de funcionamento no paso da hélice puido provocar unha perturbación de voo e, como consecuencia, a hélice puido terse cortado. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Irlanda]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de KLM]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Lockheed Constellation]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1958]] 44vd6d35r4t8u28mkfig8lhd226p2h1 0 450439 6148975 5025962 2022-08-03T00:24:00Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 610 de United Airlines|Imaxe=6609-UAL-DC-6-NorthRampStapletonDEN.jpg|Pé de foto=DC-6 semellante ao do accidente|Data=[[30 de xuño]] de [[1951]]|Causa=[[voo controlado contra o terreo]]|Sitio=montaña Crystal, [[Colorado, Estados Unidos de América|Colorado]]|Coordenadas=|Orixe=|Derradeira escala=|Destino=|Mortes=50|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Douglas DC-6]]|Operador=[[United Airlines]]|Rexistro=N37543|Nome de aeronave=''Mainliner Overland Trail''|Pasaxeiros=45|Tripulación=5|Sobreviventes=0}} O '''voo 610 de United Airlines''' era un servizo transcontinental entre [[San Francisco]] e [[Chicago]] con escalas en [[Oakland]], [[Salt Lake City]] e [[Denver]]. O día [[30 de xuño]] de [[1951]] o [[Douglas DC-6]] ''Mainliner Overland Trail'', con rexistro N37543, que operaba a ruta esnafrouse no condado de Larimer, ao noroeste de Denver. As 50 persoas a bordo, 45 pasaxeiros e 5 tripulantes, morreron. == Accidente == Tras completar os dous primeiros segmentos, o voo 610 engalou de [[Salt Lake City]] ás 12:11 a.m. cara [[Denver]]. Ao redor das 1:47 a.m. o voo 610 informou ao control de tráfico que pasara a estación de radio de Cheyenne e solicitou unha altitude menor, autorizándoselle os 8 500 pés.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://specialcollection.dotlibrary.dot.gov/Document?db=DOT-AIRPLANEACCIDENTS&query=(select+499)|páxina-web=CAB|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-24|data-arquivo=10 de xuño de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150610130708/http://specialcollection.dotlibrary.dot.gov/Document?db=DOT-AIRPLANEACCIDENTS&query=(select+499)|url-morta=unfit}}</ref> Nese momento, o voo 610 tiña programado un xiro á dereita para interceptar a liña de curso de 168 graos do rango de baixa frecuencia DEN, e despois procedeu á intersección WONT, que era o seu seguinte límite de autorización. Para interceptar ese curso o avión virou para unha dirección duns 210 graos, que era un ángulo de interceptación axeitado de case 45 grados. Se o piloto tivese configurado the pilot had configured os interruptores do selector de son correctamente, sería capaz de escoitar o o identificador de código Morse auditivo de "A", para o lado norte do rango de baixa frecuencia, e despois cando se achegou á liña do curso, comezaría a escoitar o indicador "N". Ese sería o sinal de que chegara o momento de xirar á esquerda de novo e seguir a liña de curso de 168 grados á intersección WONT. Pero o avión non chegou a virar cara a esquerda novamente. No seu lugar permaneceu na dirección de interceptación de 210 graos ata o impacto.<ref name=":0" /> Mentres o avión descendía á súa altitude autorizada continuou a súa dirección cara terreo alto. Ás 2:00 a.m. o DC-6 esnafrouse contra a montaña Crystal, a unhas 50 millas ao norte de Denver, esvarando 690 pés ata parar cando estoupou e incendiouse.<ref name=":0" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América|United Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de United Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Douglas DC-6]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1951]] sw0md9gz8rht8wedayzzkav603p7b7v 0 450525 6148987 5547276 2022-08-03T00:24:55Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 661 de Pakistan International Airlines|Imaxe=PIA ATR 42-500 Asuspine-12.jpg|Pé de foto=O avión do accidente en 2011|Data=[[7 de decembro]] de [[2016]]|Causa=fallo de motor|Sitio=preto de [[Havelian]], [[Paquistán]]|Coordenadas=|Orixe=[[aeroporto de Chitral]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto Benazir Bhutto]]|Mortes=47|Feridos=|Tipo de aeronave=[[ATR 42-500]]|Operador=[[Pakistan International Airlines]]|Rexistro=AP-BHO|Nome de aeronave=''Hasanabdal''|Pasaxeiros=42|Tripulación=5|Sobreviventes=0}} O '''voo 661 de Pakistan International Airlines''' era un servizo doméstico de pasaxeiros dende [[Chitral]] ata [[Islamabad]], en [[Paquistán]]. O día [[7 de decembro]] de [[2016]] o [[ATR 42|ATR 42-500]] que operaba a ruta esnafrouse preto de [[Havelian]].<ref>{{Cita novas|data=2016-12-07|xornal=BBC News|título=No survivors in Pakistan plane crash|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-38238699|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-25}}</ref><ref name=":0">{{Cita novas|data=2016-12-08|xornal=Reuters|título=Pakistan mourns 47 killed in air crash, as investigators seek answers|url=https://www.reuters.com/article/us-pakistan-airplane-idUSKBN13W1F5|lingua=en|data-acceso=2018-12-25}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.rt.com/news/369474-pakistan-international-airlines-missing/amp/|páxina-web=www.rt.com|título=PIA flight #PK661 crashes, 'bodies burned beyond recognition' (VIDEOS, PHOTOS)|data-acceso=2018-12-25}}</ref> As 47 persoas a bordo morreron, entre as que estaban o cantante, predicador e empresario [[Junaid Jamshed]],<ref>{{Cita web|url=https://www.thequint.com/world/2016/12/07/pakistan-international-airlines-flight-with-47-on-board-crashes-near-abbottabad-islamabad|páxina-web=The Quint|título=PIA Crash: All 47 Aboard Reported Dead, Blackbox Recovered|data-acceso=2018-12-25|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161220074416/https://www.thequint.com/world/2016/12/07/pakistan-international-airlines-flight-with-47-on-board-crashes-near-abbottabad-islamabad|dataarquivo=20 de decembro de 2016|urlmorta=yes}}</ref> e o Comisionado Adxunto do Distrito de Chitral.<ref>{{Cita web|url=https://edition.cnn.com/2016/12/07/asia/pakistan-missing-plane/|páxina-web=CNN|título=PIA plane crash: All 47 on board killed; Pakistani pop star among victims|data-acceso=2018-12-25}}</ref> == Avión == O avión implicado no accidente era un [[ATR 42|ATR 42-500]], con número de serie 663 e rexistro AP-BHO, entregado a [[Pakistan International Airlines]] (PIA) en [[2007]].<ref>{{Cita web|url=http://avherald.com/h?article=4a1c2ee4&opt=0|páxina-web=The Aviation Herald|título=PIA AT42 near Havelian on Dec 7th 2016, engine failure|data-acceso=2018-12-25}}</ref> En [[2009]] o aparello resultou danado durante un intento de aterraxe en [[Lahore]], pero posteriormente foi reparado e regresou ao servizo.<ref>{{Cita web|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-atr-663.htm|páxina-web=www.airfleets.net|título=Pakistan International Airlines AP-BHO (ATR 42/72 - MSN 663) {{!}} Airfleets aviation|data-acceso=2018-12-25}}</ref> En [[2014]] tivo un fallo dun motor, que foi substituído sen que se informase de novos problemas.<ref>{{Cita web|url=http://www.dawn.com/news/1301373|apelidos=Asghar|nome=Mohammad|data=2016-12-09|páxina-web=DAWN.COM|título=Initial report says PK-661’s left engine malfunctioned|data-acceso=2018-12-25|lingua=en}}</ref> No momento do accidente o aparello tiña máis de 18 700 horas de voo dende que se unise á frota de PIA e realizóuselle a última certificación en outubro de 2016.<ref name=":0" /> == Accidente == O aparello deixou o [[aeroporto de Chitral]] ás 3:30 PST e tiña que aterrar no [[aeroporto Benazir Bhutto]] de [[Islamabad]] ao redor das 4:40.<ref name=":1" /> Antes do accidente a tripulación realizou unha [[Mayday|chamada de mayday]].<ref>{{Cita web|url=https://www.thenews.com.pk/latest/170426-PIA-plane-crashed-near-Abbottabad|páxina-web=The News|título=PIA plane crashes near Abbottabad, all 47 people on board killed|data-acceso=2018-12-26}}</ref> O avión esnafrouse ao redor das 4:15 quedando os restos en chamas na ladeira dun outeiro entre as vilas de Saddha Batolni e Gug, preto das fábricas de armas de Paquistán en Havelian, na provincia [[Khyber Pakhtunkhwa]], a uns 90&nbsp;km do aeroporto. Os restos quedaron espallados nunha área duns 2 quilómetros.<ref name=":2">{{Cita web|url=http://www.newser.com/article/f2cd537617c14880afd7783ed635dace/pakistan-opens-probe-into-deadly-plane-crash-that-killed-47.html|data=2016-12-08|páxina-web=web.archive.org|título=Pakistan opens probe into deadly plane crash that killed 47 - 12/8/2016 6:52:36 AM {{!}} Newser|data-acceso=2018-12-26|data-arquivo=08/12/2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161208141114/http://www.newser.com/article/f2cd537617c14880afd7783ed635dace/pakistan-opens-probe-into-deadly-plane-crash-that-killed-47.html|url-morta=unfit}}</ref> Segundo unha testemuña, Mohammad Haroon, o avión voaba a moi baixa altura e fixo un ruído agudo, voando de forma errática, de arriba a abaixo, antes de esnafrarse contra o outeiro. "Houbo un gran bang despois de que o avión golpease o lado da montaña e se incendiase".<ref name=":3">{{Cita web|url=http://www.dawn.com/news/1301192|apelidos=Zaheeruddin|nome=Rashid Javed {{!}} Manzoor Ali {{!}}|data=2016-12-08|páxina-web=DAWN.COM|título=Nation in grief over airliner tragedy|data-acceso=2018-12-26|lingua=en}}</ref> Foron transmitidos avisos por mesquitas locais para mobilizar a habitantes das vilas, que se apresuraron ao lugar para buscar sobreviventes pero non puideron achegarse debido á calor do incendio.<ref name=":3" /> Persoal e helicópteros do exército tamén foron enviados á zona para as operacións de busca e rescate. Taj Muhammad Khan, un funcionario do goberno, dixo que os corpos quedaron queimados máis aló do recoñecemento.<ref name=":1" /> Os restos foron levados por aire a laboratorios forenses en [[Islamabad]] e [[Rawalpindi]] para realizar probas de ADN que axudasen na identificación.<ref name=":2" /> Este foi o sétimo incidente co resultado da perda dun avión de PIA dende o ano [[2000]]. Dos seis anteriores, un tivo vítimas mortais; o [[voo 688 de PIA]] en [[2006]], no cal morreron 45 persoas.<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/atr-crash-is-pias-tenth-hull-loss-since-2000-432228/|apelidos=Waldron|nome=Greg|data=2016-12-08|páxina-web=Flightglobal.com|título=​ATR crash is PIA's tenth hull loss since 2000|data-acceso=2018-12-26|lingua=en-GB}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Paquistán|Pakistan International Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Pakistan International Airlines| 0661]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de ATR 42|Pakistan International Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2016|Pakistan International Airlines]] bgzrudxkbe5iv3tk3d1c7cgncxl4qwm 0 450535 6148993 5547280 2022-08-03T00:26:26Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 8501 de Indonesia AirAsia|Imaxe=PK-AXC.jpg|Pé de foto=O avión do accidente en abril de 2014|Data=[[28 de decembro]] de [[2014]]|Causa=fallo non crítico mal xestionado|Sitio=[[mar de Xava]]|Coordenadas={{coord |-3.623 |109.712 | dim:500km_region:ID_type:event | display=inline,title | name=AirAsia Flight 8501 debris field}}|Orixe=[[Aeroporto internacional Juanda|Aeroporto Juanda]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Singapur]]|Mortes=162|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Airbus A320|Airbus A320-216]]|Operador=[[Indonesia AirAsia]]|Rexistro=PK-AXC|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=155|Tripulación=7|Sobreviventes=0}} O '''voo 8501 de Indonesia AirAsia''' era un servizo regular internacional de pasaxeiros operado por [[Indonesia AirAsia]], unha afiliada do grupo [[AirAsia]], dende [[Surabaya]], [[Indonesia]], ata [[Singapur]]. O [[28 de decembro]] de [[2014]] o [[Airbus A320]] que operaba a ruta esnafrouse no [[mar de Xava]], matando aos seus 162 ocupantes.<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20141228-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Airbus A320-216 PK-AXC Karimata Strait|data-acceso=2018-12-25}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2015-01-01|xornal=BBC News|título=More bodies from AirAsia crash found|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-30647375|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-25}}</ref> Despois de que rematasen as operación de busca no mes de marzo de [[2015]] só se recuperaran 106 corpos.<ref>{{Cita novas|data=2015-03-17|xornal=BBC News|título=AirAsia crash: Search called off|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-31925944|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-25}}</ref> En decembro de 2015, o Comité Nacional de Seguridade no Transporte indonesio (KNKT) publicou un informe concluíndo que un fallo non crítico no sistema de control do timón levou ao capitán a realizar un reinicio non stándar dos ordenadores de control de voo. Posteriormente perdeuse o control do aparello, resultando nunha entrada en perda e un descenso incontrolado cara o mar. A falta de comunicación entre os dous pilotos foi citada como un factor que contribuíu ao accidente.<ref>{{Cita web|url=https://www.thestar.com/news/world/2015/12/01/airasia-crash-caused-by-faulty-rudder-system-pilot-response-indonesia-says.html|páxina-web=thestar.com|título=AirAsia crash caused by faulty rudder system, pilot response, Indonesia says {{!}} The Star|data-acceso=2018-12-25|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|apelidos=Sherwell|nome=Philip|data=2015-12-01|título=Pilots responding to malfuctioning plane part caused AirAsia crash which killed 162 passengers off Indonesia|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/indonesia/12026276/Faulty-rudder-system-major-factor-in-AirAsia-crash-which-killed-162-passengers-off-Indonesia.html|lingua=en-GB|issn=0307-1235|data-acceso=2018-12-25}}</ref><ref>{{Cita novas|apelidos=Lamb|nome=Kate|data=2015-12-01|xornal=The Guardian|título=AirAsia crash: crew lost control of plane after apparent misunderstanding|url=http://www.theguardian.com/world/2015/dec/01/airasia-crew-actions-caused-jet-to-lose-control-say-crash-investigators|lingua=en-GB|issn=0261-3077|data-acceso=2018-12-25}}</ref> == Avión == O aparello era un [[Airbus A320|Airbus A320-216]], con número de serie 3648 e rexistro PK-AXC. Voara por vez primeiro o [[25 de setembro]] de [[2008]], e fora entregado a [[AirAsia]] o [[15 de outubro]] dese ano. O avión tiña seis anos e acumulara unhs 23 000 horas de voo nuns 13 600 ciclos. Pasara o seu mantemento máis recente o [[16 de novembro]] de [[2014]].<ref>{{Cita web|url=https://abcnews.go.com/International/airasia-8501-missing-timeline-events/story?id=27859420|apelidos=News|nome=A. B. C.|data=2014-12-29|páxina-web=ABC News|título=AirAsia 8501 Missing: Timeline of Events|data-acceso=2018-12-26|lingua=en}}</ref> O avión estaba equipado con dous motores [[CFM International CFM56|CFM International CFM56-5B6]] e estaba configurado para levar 180 pasaxeiros.<ref>{{Cita web|url=https://www.airasia.com/id/en/inflight-comforts/seat-options.page|páxina-web=www.airasia.com|título=Seat Options - Hot Seats, Standard Seats, Twin Seats {{!}} AirAsia|data-acceso=2018-12-26|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150109045945/http://www.airasia.com/id/en/inflight-comforts/seat-options.page|dataarquivo=09 de xaneiro de 2015|urlmorta=yes}}</ref> == Accidente == O voo 8501 era un servizo regular dende Surabaya, [[Xava]] ata [[Singapur]] o domingo [[28 de decembro]] de [[2014]]. O avión agardaba saír do [[aeroporto de Juanda]] ás 05:20 WIB (UTC+7) e chegar ao [[aeroporto de Singapur]] ás 08:30 SST (UTC+8).<ref>{{Cita web|url=https://www.wsj.com/articles/search-for-missing-indonesia-airasia-plane-resumes-1419739472|páxina-web=Wall Street Journal|título=Search for Missing AirAsia Flight 8501 Resumes|data-acceso=2018-12-26}}</ref> O voo 8501 engalou ás 05:35. [[Indonesia AirAsia]] non tiña permiso do Ministerio de Transporte de Indonesia para operar a ruta os domingos.<ref>{{Cita novas|data=2015-01-03|xornal=BBC News|título=AirAsia sea search finds more bodies|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-30658877|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-26}}</ref> Tras a saída o voo 8501 estaba en contacto co centro de control aéreo da área de Iacarta,<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.avherald.com/h?article=47f6abc7|páxina-web=The Aviation Herald|título=Indonesia Asia A320 over Java Sea on Dec 28th 2014|data-acceso=2018-12-26}}</ref> que proporciona servizo de control de tráfico aéreo (ATC) no oeste do [[mar de Xava]], e voou pola ruta aérea M635,<ref name=":0" /> cando se aproximou a unha liña de tormentas eléctricas na costa suroeste de [[Borneo]].<ref>{{Cita web|url=http://www.weathergraphics.com/awq8501/|páxina-web=www.weathergraphics.com|título=AirAsia Flight 8501:Preliminary meteorological analysis - Weather Graphics|data-acceso=2018-12-26}}</ref> Ás 06:12 o voo 8501 estaba voando a un nivel 320, uns 32 000 pés, cando a tripulación solicitou e recibiu o permiso de desviarse á esquerda do seu curso orixinal para evitar as tormentas.<ref>{{Cita web|url=https://edition.cnn.com/2014/12/27/world/asia/airasia-missing-plane/|páxina-web=CNN|título=Missing plane likely at 'the bottom of the sea,' Indonesian rescue official says|data-acceso=2018-12-26}}</ref> O piloto solicitou entón subir ata o nivel de voo 380,<ref>{{Cita web|url=https://edition.cnn.com/2014/12/28/world/asia/airasia-flight-qz8501-time-line/|páxina-web=CNN|título=Missing AirAsia Flight QZ8501: At a glance|data-acceso=2018-12-26}}</ref> o que foi aprazado polo ATC debido a que había outros avións na zona.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=https://www.latimes.com/world/asia/la-fg-airasia-missing-plane-search-20141228-story.html|apelidos=Bengali|nome=Shashank|páxina-web=latimes.com|título=AirAsia Flight 8501 probably 'at bottom of sea,' official says|data-acceso=2018-12-26}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2014-12-28|xornal=BBC News|título=AirAsia flight to Singapore missing|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-30614627|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-26}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/airasia-flight-qz8501-was-plane-flying-too-slow-for-its-altitude|apelidos=migration|data=2014-12-29|páxina-web=The Straits Times|título=AirAsia flight QZ8501: Was plane flying too slow for its altitude?|data-acceso=2018-12-26|lingua=en}}</ref> AirNav Indonesia, que opera o centro de control da área de Iacarta, informou que o centro autorizou entón ao voo Flight 8501 voar ao nivel 340 ás 06:14, pero non recibiu ningunha resposta; solicitouselles a outros avións na zona que contactasen co voo 8501, pero estes tampouco obtiveron resposta.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://www.themalaysianinsider.com/malaysia/article/qz8501-flight-path-not-safe-says-aviation-expert|data=2015-01-06|páxina-web=web.archive.org|título=QZ8501 flight path not safe, says aviation expert - The Malaysian Insider|data-acceso=2018-12-26|data-arquivo=06 de xaneiro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150106041245/http://www.themalaysianinsider.com/malaysia/article/qz8501-flight-path-not-safe-says-aviation-expert|url-morta=unfit}}</ref> Entre as 06:17:00 e as 06:17:54, o avión trepou de 32 000 a 37 000 pés (9 800 a 11 300 m),<ref name=":1">{{Cita web|url=https://en.tempo.co/read/637174/airasia-plane-often-experiences-trouble-former-pilot-says|data=2015-01-23|páxina-web=Tempo|título=AirAsia Plane Often Experiences Trouble, Former Pilot Says|data-acceso=2018-12-26|lingua=en}}</ref> superando unha taxa de subida de 10 000 pés por minuto. O gravador de datos de voo (FDR), amosou o aparello a 35 500 pés (10 800 m), e aínda subindo, a 159 nós (294&nbsp;km/h), por debaixo da velocidade de perda para o peso do avión a esa altitude. O Ministro de Transporte de Indonesia interpretou o aparente comportamento do avión a súa maior altitude como unha perda aerodinámica, cando comezou a descender ás 06:17:54, caendo 1 000 pés (300 m) en seis segundos e 8 000 pés (2 400 m) en 31 segundos. O avión tamén comezou a virar cara a esquerda, realizando polo menos un xiro completo antes de desaparecer do radar ás 06:18:44.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref>{{Cita web|url=https://abcnews.go.com/International/searchers-suspect-missing-airasia-jet-ocean-floor/story?id=27856490|apelidos=News|nome=A. B. C.|data=2014-12-29|páxina-web=ABC News|título=Searchers 'Suspect' Missing AirAsia Jet Is on Ocean Floor|data-acceso=2018-12-26|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://edition.cnn.com/2014/12/27/world/asia/airasia-missing-plane/|data=2014-12-28|páxina-web=web.archive.org|título=AirAsia Flight 8501 missing from Indonesia to Singapore - CNN.com|data-acceso=2018-12-26|data-arquivo=28 de decembro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20141228122439/http://edition.cnn.com/2014/12/27/world/asia/airasia-missing-plane/|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2014-12-29|xornal=BBC News|título=AirAsia plane 'at bottom of sea'|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-30620647|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-26}}</ref> A súa derradeira posición rexistrada foi sobre o [[mar de Xava]], no estreito de Karimata entre as illas de Belitung e Kalimantan, zona na que acabou esnafrándose.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=https://www.smh.com.au/world/airasia-flight-from-indonesia-to-singapore-loses-contact-20141228-12em2h.html|apelidos=Bachelard|nome=Michael|data=2014-12-28|páxina-web=The Sydney Morning Herald|título=AirAsia flight from Indonesia to Singapore loses contact|data-acceso=2018-12-26|lingua=en}}</ref> A gravadora de voces da cabina capturou múltiples avisos, incluído un aviso de perda, soando durante os últimos minutos do voo.<ref>{{Cita web|url=https://www.smh.com.au/world/airasia-jets-alarms-screaming-at-crash-20150121-12vc9b.html|data=2015-01-21|páxina-web=The Sydney Morning Herald|título=AirAsia jet's alarms 'screaming' at crash|data-acceso=2018-12-26|lingua=en}}</ref> Non se enviou ningún sinal de socorro dende o avión.<ref>{{Cita novas|data=2014-12-28|xornal=Reuters|título=Indonesia set to resume search for missing AirAsia plane, relatives...|url=https://uk.reuters.com/article/uk-indonesia-airplane-idUKKBN0K601G20141228|lingua=en|data-acceso=2018-12-26}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.abc.net.au/news/2014-12-28/airasia-flight-loses-contact-with-air-traffic-control/5990424|data=2014-12-28|páxina-web=ABC News|título=As it happened: AirAsia flight missing; search halted for day|data-acceso=2018-12-26|lingua=en-AU}}</ref> As operacións de busca e rescate foron activadas pola Axencia Nacional de Busca e Salvamento de Indonesia (Basarnas) dende a súa oficina de Pangkal Pinang.<ref>{{Cita web|url=https://www.abc.net.au/news/2014-12-28/airasia-flight-from-indonesia-to-singapore-loses-contact/5990458|data=2014-12-28|páxina-web=ABC News|título=AirAsia flight QZ8501 missing over Java Sea|data-acceso=2018-12-26|lingua=en-AU}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.nst.com.my/news/2015/09/qz8501-singapore-activates-coordination-centre-assist-sar|páxina-web=www.nst.com.my|data-acceso=2018-12-26|título=QZ8501: Singapore activates coordination centre to assist in SAR}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Indonesia|Indonesia AirAsia]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Indonesia AirAsia| 8501]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A320]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2014]] 2rr5444q8q8fwjpxy95atxfzlmoh5xl 0 450571 6148995 5725775 2022-08-03T00:27:22Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 9268 de Metrojet|Imaxe=Airbus A321-231 MetroJet EI-ETJ.JPG|Pé de foto=O avión do accidente en 2014|Data=[[31 de outubro]] de [[2015]]|Causa=bomba|Sitio=preto de Housna, [[Exipto]]|Coordenadas={{Coord|30|10|9|N|34|10|22|E|type:event_region:EG-SIN|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto de Sharm El Sheikh]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Pulkovo]]|Mortes=224|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Airbus A321|Airbus A321-231]]|Operador=[[Metrojet]]|Rexistro=EI-ETJ|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=217|Tripulación=7|Sobreviventes=0}} O '''voo 9268 de Metrojet''' era un servizo chárter internacional de pasaxeiros,<ref>{{Cita web|url=https://www.scmp.com/news/world/article/1874381/russian-airliner-crashes-egypts-sinai-peninsula-carrying-224-people|data=2015-10-31|páxina-web=South China Morning Post|título=No survivors in 'tragic scene': A Russian Airliner crashes into Sinai killing all 224 people on board|data-acceso=2018-12-25|lingua=en}}</ref> operado pola aeroliña rusa Kogalymavia (comercializada como [[Metrojet]]). O día [[31 de outubro]] de [[2015]] á 06:13 EST (04:13 UTC),<ref>{{Cita web|url=https://www.flightradar24.com/blog/crash-of-metrojet-flight-7k9268/|data=2015-10-31|páxina-web=Flightradar24 Blog|título=Crash of Metrojet Flight 7K9268|data-acceso=2018-12-25|lingua=en-US}}</ref> o [[Airbus A321|Airbus A321-231]] que operaba a ruta quedou esnaquizado por unha bomba na [[península do Sinaí]] despois de saír do [[aeroporto de Sharm El Sheikh]], [[Exipto]], en ruta cara o [[aeroporto de Pulkovo]], [[San Petersburgo]].<ref>{{Cita web|url=http://avherald.com/h?article=48e9abe4|páxina-web=The Aviation Herald|título=Metrojet A321 over Sinai on Oct 31st 2015|data-acceso=2018-12-25}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.metrojet.ru/posts/71-informatsiya-po-reysu-9268-sharm-el-sheyh-sankt-peterburg-31-oktyabrya-2015|data=2015-11-04|páxina-web=web.archive.org|título=Информация по рейсу 7К-9268 Шарм-Эль-Шейх – Санкт-Петербург 31 октября 2015 / Пресс-центр Metrojet|data-acceso=2018-12-25|data-arquivo=04 de novembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151104012641/http://www.metrojet.ru/posts/71-informatsiya-po-reysu-9268-sharm-el-sheyh-sankt-peterburg-31-oktyabrya-2015|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://ria.ru/20151031/1311197621.html|data=20151031T1058+0300Z|páxina-web=РИА Новости|título=Крушение российского лайнера в Египте. Хроника|data-acceso=2018-12-25|lingua=ru}}</ref> Os 224 pasaxeiros e tripulantes a bordo morreron.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.mchs.gov.ru/operationalpage/Operativnaja_informacija/item/5216330/|páxina-web=www.mchs.gov.ru|título=Список пассажиров и экипажа самолета Airbus A321 авиакомпании «КогалымАвиа» 7К9268|data-acceso=2018-12-25|data-arquivo=13 de agosto de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170813085832/http://www.mchs.gov.ru/operationalpage/Operativnaja_informacija/item/5216330/|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|apelidos=Sanchez|nome=Raf|data=2015-11-01|título=Russian plane crash: everything we know on Monday morning about the airliner Isil says it brought down on Egypt's Sinai Peninsula|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/russia/11967725/Russian-plane-crash-everything-we-know-on-Monday-morning-about-the-airliner-Isil-says-it-brought-down-on-Egypts-Sinai-Peninsula.html|lingua=en-GB|issn=0307-1235|data-acceso=2018-12-25}}</ref> A causa do accidente foi probablemente un dispositivo explosivo a bordo<ref>{{Cita web|url=https://www.cbc.ca/news/world/russia-kremlin-metrojet-bomb-1.3322272|apelidos=Nov 17|nome=The Associated Press · Posted:|apelidos2=November 17|nome2=2015 3:57 AM ET {{!}} Last Updated:|apelidos3=2015|páxina-web=CBC|título='We will find them,' Putin vows as Russia confirms bomb brought down Metrojet flight {{!}} CBC News|data-acceso=2018-12-25|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.newsweek.com/2016/06/03/egyptair-metrojet-flight-9268-airport-security-462784.html|apelidos=AM|nome=Owen Matthews On 5/24/16 at 6:00|data=2016-05-24|páxina-web=Newsweek|título=The insider threat to airport security is becoming a global problem|data-acceso=2018-12-25|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|apelidos=Gardner|nome=Frank|data=2017-04-27|xornal=BBC News|título=Egypt 'let down' by continued UK flight ban|url=https://www.bbc.com/news/uk-39729459|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-25}}</ref> como concluíron os investigadores rusos.<ref>{{Cita novas|xornal=Los Angeles Times|título=A timeline of deadly attacks in Russia|url=https://www.latimes.com/world/europe/la-fg-terrorist-attacks-russia-20170403-htmlstory.html|lingua=en-US|issn=0458-3035|data-acceso=2018-12-25}}</ref> Das 224 persoas a bordo do avión, a meirande parte delas turistas, había 212 rusos, catro ucraínos e un bielorruso. Tamén había 7 tripulantes no avión.<ref name=":0" /> A crenza dos investigadores da posibilidade de que unha bomba fose posta no avión no aeroporto de Sharm El Sheikh fixo que varios países suspendesen os voos cara ese aeroporto.<ref name=":1">{{Cita novas|data=2015-11-08|xornal=Reuters|título=Exclusive: Investigators '90 percent sure' bomb downed Russian plane|url=https://www.reuters.com/article/us-egypt-crash-russia-flights-tourists-idUSKCN0SX07D20151108|lingua=en|data-acceso=2018-12-25}}</ref> Con 224 vítimas mortais,<ref name=":0" /> o voo 9268 e o accidente con máis mortos tanto da historia da aviación rusa<ref>{{Cita web|url=https://sputniknews.com/middleeast/201510311029387199-airbus-crash-egypt-no-survivors/|apelidos=Sputnik|páxina-web=sputniknews.com|título=No Survivors Found at Crash Site of Russian Plane|data-acceso=2018-12-25|lingua=en}}</ref> como dentro do territorio exipcio.<ref>{{Cita web|url=http://news.yahoo.com/russian-civilian-plane-crashes-sinai-egypt-pm-080736703.html|páxina-web=news.yahoo.com|título=Investigators probe deadly Russian plane crash in Egypt|data-acceso=2018-12-25|lingua=en-US}}</ref> Tamén é o peor accidente dun Airbus A321, da familia A320 e do ano [[2015]].<ref>{{Cita web|url=https://www.rt.com/news/320337-russian-plane-crash-recovery/|páxina-web=RT International|título=Search & recovery operation underway in Egypt after Russian plane crashes killing all 224 on board|data-acceso=2018-12-26|lingua=en}}</ref> Pouco despois do accidente, a rama do Sinaí do [[Estado Islámico]], anteriormente coñecida como Ansar Bait al-Maqdis, reclamou a autoría do incidente, que ocorreu preto de onde se atopa a insurxencia do Sinaí.<ref>{{Cita web|url=https://www.bbc.com/news/live/uk-34687309|páxina-web=BBC News|título=Sinai plane crash: How tragedy unfolded|data-acceso=2018-12-26|lingua=en-GB}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.france24.com/en/20151101-russian-plane-crash-sinai-egypt-broke-air-says-aviation-official|páxina-web=France24|título=Russian plane that crashed in Egypt 'broke up in air'|data-acceso=2018-12-26}}</ref> O ISIS reclamou a autoría en Twitter, nun vídeo, e nunhas declaracións de Abu Osama al-Masri, o líder dos grupos da rama do Sinaí.<ref>{{Cita novas|apelidos=Amoore|nome=Dipesh Gadher and Miles|data=2015-11-08|xornal=The Sunday Times|título=Plane bombing mastermind unmasked as Egyptian cleric|url=https://www.thetimes.co.uk/article/plane-bombing-mastermind-unmasked-as-egyptian-cleric-9k7x5rvrrc7|lingua=en|issn=0956-1382|data-acceso=2018-12-26}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://nationalpost.com/news/world/israel-middle-east/abu-osama-al-masri-portrait-of-the-egyptian-terrorist|apelidos=News|apelidos2=World|apelidos3=East|nome3=Israel & Middle|data=2015-11-09|título=Abu Osama al-Masri: Portrait of the Egyptian terrorist suspected of downing Russian plane {{!}} National Post|data-acceso=2018-12-26|lingua=en-CA}}</ref> O ISIS publicou fotos do que dixo era a bomba en Dabiq, a súa revista en liña.<ref>{{Cita web|url=https://www.ibtimes.co.uk/isis-claim-schweppes-can-bomb-blew-russian-metrojet-flight-9268-egypts-sinai-dabiq-1529374|data=2015-11-18|páxina-web=International Business Times UK|título=Isis claims 'Schweppes can bomb' blew up Russian Metrojet flight 9268 in Egypt's Sinai - Dabiq|data-acceso=2018-12-26|lingua=en}}</ref> O [[4 de novembro]] de 2015, autoridades británicas e estadounidenses sospeitaron que unha bomba fora a responsable do accidente.<ref>{{Cita novas|apelidos=Halliday|apelidos2=Quinn|nome=Josh|nome2=Ben|data=2015-11-05|xornal=The Guardian|título=Russian plane crash in Egypt may have been result of bomb, US and UK say – as it happened|url=http://www.theguardian.com/world/live/2015/nov/04/russian-plane-crash-may-have-been-caused-by-explosive-devcice-uk-says-live|lingua=en-GB|issn=0261-3077|data-acceso=2018-12-26}}</ref> O [[8 de novembro]] un membro anónimo do equipo de investigación exipcio dixo que os investigadores estaban un "90% seguros" de que avión caíra por unha bomba. O principal investigador Ayman al-Muqaddam dixo que outras posibles causas eran un estoupido de combustible, fatiga do metal, e baterías de litio sobrequentadas.<ref name=":1" /> O Servizo de Seguridade Federal ruso anunciou o [[17 de novembro]] que estaba seguro de que fora un ataque terrorista causado por unha bomba improvisada que contiña , o equivalente de ata 1&nbsp;kg de TNT que foi detonada durante o voo. Os rusos dixeron que atoparan residuos de explosivos como proba. O [[24 de febreiro]] de [[2016]] o presidente exipcio [[Abdel Fattah el-Sisi]] recoñeceu que o terrorismo causara o accidente.<ref>{{Cita web|url=http://gulftoday.ae/portal/33ce7bab-4b9c-499e-89c2-bac4ae1454af.aspx|páxina-web=gulftoday.ae|título=gulftoday.ae {{!}} Egypt's president admits Russian plane downed by 'terrorism'|data-acceso=2018-12-26|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180831035457/http://gulftoday.ae/portal/33ce7bab-4b9c-499e-89c2-bac4ae1454af.aspx|dataarquivo=31 de agosto de 2018|urlmorta=yes}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Exipto|Metrojet]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Kogalymavia| 9268]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A321|Metrojet]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2015|Metrojet]] fbifvtyxqe6bihro6jalq9ovfvt2ts0 0 450574 6148990 5038311 2022-08-03T00:25:59Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 7908 de Caspian Airlines|Imaxe=Tupolev Tu-154M, Caspian Airlines AN1428533.jpg|Pé de foto=O avión do accidente en 2008|Data=[[15 de xullo]] de [[2009]]|Causa=impacto cun paxaro|Sitio=preto de [[Qazvin]], [[Irán]]|Coordenadas={{Coord|36|8|33|N|49|59|38|E|display=inline,title|region:IR_type:event_scale:30000}}|Orixe=[[aeroporto Imán Khomeini]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Zvartnots]]|Mortes=168 (todos)|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Tupolev Tu-154]]|Operador=[[Caspian Airlines]]|Rexistro=EP-CPG|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=153|Tripulación=15|Sobreviventes=0}} O '''voo 7908 de Caspian Airlines''' era un voo regular comercial dende [[Teherán]], [[Irán]], e [[Iereván]], [[Armenia]]. O día [[15 de xullo]] de [[2009]] o [[Tupolev Tu-154]] que operaba a ruta esnafrouse preto da vila de Jannatabad, nas aforas da cidade de [[Qazvin]], [[Irán]].<ref>{{Cita web|url=http://www.irna.ir/En/View/FullStory/?NewsId=589918&idLanguage=3|data=2009-07-20|páxina-web=web.archive.org|título=Islamic Republic News Agency :: URGENT: Plane crashes northwest Tehran|data-acceso=2018-12-26|data-arquivo=20 de xullo de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090720202217/http://www.irna.ir/En/View/FullStory/?NewsId=589918&idLanguage=3|url-morta=unfit}}</ref> Os 153 pasaxeiros e 15 tripulantes a bordo morreron.<ref>{{Cita novas|data=2009-07-15|título=Scores killed in Iran plane crash|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8151327.stm|lingua=en-GB|data-acceso=2018-12-26}}</ref><ref name=":0">{{Cita web|url=http://news.yahoo.com/s/ap/20090715/ap_on_re_mi_ea/ml_iran_plane|data=2009-07-18|páxina-web=web.archive.org|título=Iranian plane crashes into field, killing all 168 - Yahoo! News|data-acceso=2018-12-26|data-arquivo=18 de xullo de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090718180745/http://news.yahoo.com/s/ap/20090715/ap_on_re_mi_ea/ml_iran_plane|url-morta=unfit}}</ref> Foi o peor accidente de aviación en Irán dende o accidente en 2003 dun [[Ilyushin Il-76]] militar, no cal morreron 275 persoas (aínda que algunhas fontes falan de 302 mortos).<ref name=":0" /> Foi o segundo accidente con máis vítimas en 2009 tras o [[voo 447 de Air France]]. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Irán]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Caspian Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Tupolev Tu-154|Caspian Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2009]] r6n5lgyeyrr86hgqjhh1d9e19h9ozbx 0 450716 6148965 5025923 2022-08-03T00:21:43Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 427 de USAir|Imaxe=Boeing 737-3B7, USAir AN0201097.jpg|Pé de foto=Boeing 737-3B7 semellante ao do accidente|Data=[[8 de setembro]] de [[1994]]|Causa=bloqueo do timón|Sitio=Hopewell Township|Coordenadas={{coord|40.60393|N|80.31026|W|region:US-PA_type:event|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto O'Hare]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Pittsburgh]]|Mortes=132|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737|Boeing 737-3B7]]|Operador=[[USAir]]|Rexistro=N513AU|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=127|Tripulación=5|Sobreviventes=0}} O '''voo 427 de USAir''' era un servizo regular entre o [[aeroporto O'Hare]] de [[Chicago]] e o [[aeroporto de Pittsburgh]], con destino final en [[West Palm Beach, Florida]]. O xoves [[8 de setembro]] de [[1994]] o [[Boeing 737]] que operaba a ruta esnafrouse mentres se aproximaba á pista 28R do aeroporto de Pittsburgh, que na época era o maior centro de conexións de [[USAir]]. Despois da investigación máis longa na historia da [[Xunta Nacional de Seguridade no Transporte]] (NTSB), determinouse que a causa probable foi o mal funcionamento do timón do avión que se bloqueou na dirección oposta ao ordenado polos pilotos, causando que o aparello entrase nunha perda aerodinámica que os pilotos foron incapaces de recuperar. As 132 persoas a bordo do avión morreron. == Avión == O aparello implicado era un [[Boeing 737|Boeing 737-3B7]] con rexistro N513AU, e anteriormente rexistrado N382AU. O avión fora entregado en [[1987]] e estaba equipado con dou motores [[CFM International CFM56|CFM56-3B2]]. Tiña acumuladas unhas 16 800 horas de voo no momento do accidente.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.ntsb.gov/investigations/AccidentReports/Reports/AAR9901.pdf|páxina-web=NTSB|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-28}}</ref> == Tripulación == A tripulación de voo estaba formada polo capitán Peter Germano, de 45 anos, que fora contratado por [[USAir]] en febreiro de [[1981]], e polo primeiro oficial Charles B. "Chuck" Emmett III, de 38, contratado en febreiro de [[1987]] por [[Piedmont Airlines]] (que se fusionou con USAir en [[1989]]). Ámbolos dous eran considerados excelentes pilotos e tiñan moita experiencia: o capitán Germano acumulaba unhas 12 000 horas de voo, mentres que o primeiro oficial Emmett tiña unhas 9 000 horas. Os asistentes de voo Stanley Canty e April Slater foran contratados en 1989 por Piedmont Airlines. A asistente Sarah Slocum-Hamley fora contratada en outubro de [[1988]] por USAir.<ref name=":0" /> == Accidente == Durante a súa chegada a Pittsburgh o voo 427 foi situado tras o voo 1083 de [[Delta Air Lines]], un [[Boeing 727-200]]. En ningún momento o voo 427 estivo a menos de 4,1 millas do Delta segundo os datos do radar.<ref name=":0" /> O voo 427 estaba na aproximación a 6 000 pés de altura, coa configuración 1 dos flaps e voando a unha velocidade duns 190 nós. Ás 7:02:57 p.m. o avión entrou nunha turbulencia de estela do 727 de Delta, e houbo tres golpes de súpeto, e posteriormente un golpe máis forte, despois do cal o 737 comezou a inclinarse cara a esquerda.<ref name=":0" /> Cando o avión entrou en perda Germano exclamou "aguanta" varias veces, mentres Emmett, baixo o esforzo físico, dixo, "oh merda".<ref name=":0" /> Germano exclamou, "que demos é isto?"<ref name=":0" /> Cando o control de tráfico aéreo se decatou de que o voo 427 descendía sen permiso, Germano activou o micrófono e dixo, "427, emerxencia!"<ref name=":0" /> O micrófono quedou activado durante o resto do evento e as seguintes exclamacións na cabina de mando puideron escoitarse na torre de Pittsburgh. O avión continuou xirando mentres o nariz se inclinaba cara abaixo, momento no cal aumentaron briscamente as forzas g. Germano berrou "tira" tres veces consecutivas antes de gritar, cando Emmett dixo "Deus, non" segundos antes do impacto. Co nariz cara abaixo uns 80º e inclinada cara a esquerda 60º voando a unha velocidade duns 480&nbsp;km/h, o 737 golpeou contra o chan e estoupou ás 7:03:25 p.m. en Hopewell Township, no condado de Beaver,<ref>{{Cita web|url=http://www.pittsburghlive.com/pages/newsextra/427double.pdf|páxina-web=Pittsburgh Tribune-Review|título=28 seconds of horror|data-acceso=2018-12-29|data-arquivo=10 de marzo de 2005|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20050310133845/http://www.pittsburghlive.com/pages/newsextra/427double.pdf|url-morta=unfit}}</ref> preto de Aliquippa uns 28 segundos despois de entrar na turbulencia de estela. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América|USAir]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de US Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|USAir]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1994|USAir]] o9uf35so7q02gzcb21py6pejx1otoq2 0 450729 6148923 5041883 2022-08-03T00:12:55Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 006 de China Airlines|Imaxe=Damaged empennage of China Airlines Flight 006-N4522V.JPG|Pé de foto=Danos nos estabilizadores horizontais|Data=[[19 de febreiro]] de [[1985]]|Causa=contratempo a gran altura<br/>e caída dende os 30 000 pés<br/>debido a erro do piloto e a<br/>desorientación espacial tras<br/>o fallo do motor 4|Sitio=[[océano Pacífico]]<br/>preto de [[San Francisco]]|Coordenadas=|Orixe=[[Aeroporto internacional de Taiwán Taoyuan|aeroporto Chiang Kai Shek]]|Derradeira escala=|Destino=[[Aeroporto Internacional dos Ánxeles|aeroporto dos Ánxeles]]|Mortes=0|Feridos=24|Tipo de aeronave=[[Boeing 747SP]]|Operador=[[China Airlines]]|Rexistro=N4522V|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=251|Tripulación=23|Sobreviventes=274}} O '''voo 006 de China Airlines''' era un servizo diario sen escalas entre [[Taipei]] e [[Os Ánxeles]]. O [[19 de febreiro]] de [[1985]] o [[Boeing 747SP]] que operaba a ruta estivo envolto nun contratempo tras o fallo do motor número 4, mentres voaba a 41 000 pés (12 500 m). O avión volcou e afundíuse 30 000 pés (9 100 m), experimentando altas velocidades e forzas g (uns 5g) antes de que o capitán fose capaz de recuperalo da caída en picado, e posteriormente foi desviado ao [[Aeroporto Internacional de San Francisco|aeroporto internacional de San Francisco]].<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.rvs.uni-bielefeld.de/publications/Incidents/DOCS/ComAndRep/ChinaAir/AAR8603.html|páxina-web=NTSB|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-28|data-arquivo=17 de decembro de 2005|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20051217133601/http://www.rvs.uni-bielefeld.de/publications/Incidents/DOCS/ComAndRep/ChinaAir/AAR8603.html|url-morta=unfit}}</ref> == Accidente == O avión saíra de [[Taipei]] ás 16:22 hora local. O accidente ocorreu 10 horas despois. O [[Boeing 747|Boeing 747SP-09]] estaba a 560&nbsp;km ao noroeste de [[San Francisco]], a unha altura de cruceiro de 41 000 pés (12 500 m). A tripulación de mando estaba formada polo capitán Min-Yuan Ho, de 55 anos, o primeiro oficial Ju Yu Chang, de 53, o enxeñeiro de voo Kuo-Pin Wei, de 55, o capitán de reserva Chien-Yuan Liao, de 53, e o enxeñeiro de voo de reserva Shih Lung Su, de 41.<ref name=":0" /> O capitán Ho tiña unhas 15 500 horas de voo, o primeiro oficial tiña máis de 7 700 horas, e o enxeñeiro de voo unhas 15 500.<ref name=":0" /> O accidente ocorreu mentres a tripulación principal estaba na cabina de mando. A secuencia comezou cunha perda de empuxe no motor 4. Ese motor fallara dúas veces nos anteriores voos (mentres voaba a niveis de cruceiro FL 410 e 430). Neses casos o motor fora reiniciado despois de baixar de altura. A resposta de mantemento ás entradas do libro de resistro que indicaran os problemas incluíron a inspección do motor, drenaxe e substitución do filtro de combustible, inspección e substitución do controlador dos álabes, drenaxe de auga das sondas de Mach, e substitución doutros filtros. Ningunha desas accións arranxou o problema recorrente do motor 4.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://www.747sp.com/History.asp?22805|data=2012-06-04|páxina-web=web.archive.org|título=Boeing 747SP Website - History for airframe# 22805|data-acceso=2018-12-28|data-arquivo=04 de xuño de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120604020601/http://www.747sp.com/History.asp?22805|url-morta=unfit}}</ref> O enxeñeiro de voo intentou recuperar a potencia do motor, pero non pechou a válvula de purga, como requiría o procedemento da lista de verificación.<ref name=":0" /> Despois de que o enxeñeiro de voo anunciase que o motor se apagara, o capitán instruíuno para reinicialo, e ordenou ao primeiro oficial que pedise autorización para un descenso de FL 410 (41 000 pés). Segundo o manual de voo, non é probable que o reinicio do motor non teña éxito por riba dos 30 000 pés (9 100 m). O intento fallou.<ref name=":0" /> Mentres tanto, a velocidade continuou disminuíndo, e o [[piloto automático]] moveu o control de mando ata o seu máximo cara a esquerda de 23 graos. Cando a velocidade baixou aínda máis, o avión comezou a xirar cara a dereita, a pesar de que o piloto automático mantiña o xire ao límite máximo cara a esquerda. No momento no que o capitán desconectou o piloto automático, o avión xirara uns 60º cara a dereita e o nariz comezara a caer. Os aleróns e os spoilers de voo eran as únicas medidas dispoñibles para o piloto automático para manter o nivel das ás, xa que este non está conectado ao timón durante o voo normal. Para contrarrestar as forzas asimétricas creadas pola perda de empuxe do motor 4, era esencial que o piloto movese manualmente o timón cara a esquerda. Porén, o capitán non usou o timón, nin antes nin despois de desconectar o piloto automático. O curso de voo descontrolado resultante aparece representado no diagrama da esquerda.<ref name=":0" /> [[Ficheiro:747-CA006-1.png|miniatura|379x379px|Diagrama da caída do avión]] Cando o avión descendeu polo medio das nubes, a atención do capitán controuse no indicador de actitude que amosaba unha inclinación excesiva. Debido a que esa actitude é moi irregular, o capitán incorrectamente interpretou que os indicadores eran defectuosos.<ref name=":0" /> Sen ningunha referencia visual debido ás nubes e rexeitando a información dos indicadores de actitude, o capitán e o primeiro oficial desorientáronse espacialmente.<ref name=":0" /> Só despois de atravesar a parte inferior do teito de nubes a 11 000 pés (3 400 m) o capitán foi capaz de orientarse e controlar o avión, nivelándoo aos 9 600 pés (2 900 m). Descenderan 30 000 pés (9 100 m) en menos de dous minutos e medio mentres a bordo se experimentaron [[Forza gravitacional|forzas g]] superiores a 5g.<ref name=":0" /> A tripulación pensou que os catro motores se apagaran, pero a [[Xunta Nacional de Seguridade no Transporte]] atopou que só o número 4 fallara. Despois de nivelarse os tres motores restantes entregaron a potencia normal. Un intento de reiniciar o motor 4 fixo que volvese a funcionar. A tripulación comezou a trepar e informou ao control de tráfico aéreo dunha "condición normal agora" continuando cara [[Os Ánxeles]]. Posteriormente decatáronse de que o tren de aterraxe principal interior estaba baixado e un dos sistemas hidráulicos do avión estaba baleiro.<ref name=":0" /> Como non tiñan suficiente combustible para chegar aos Ánxeles coa resistencia engadida do tren de aterraxe desviáronse a [[San Francisco]]. Declarouse entón unha emerxencia e voaron directamente cara o [[Aeroporto Internacional de San Francisco|aeroporto internacional de San Francisco]].<ref name=":0" /> O avión aterrou sen máis problemas.<ref>''Flying Magazine''. Outubro de 1986</ref> == Consecuencias == Houbo dous feridos graves a bordo: unha fractura e laceración dun pé, e unha distensión aguda nas costas que precisou dous días de hospitalización. O avión quedou seriamente danado polas excesivas forzas g. As ás quedaron permanentemente dobradas 5&nbsp;cm cara arriba, o tren de aterraxe principal interior perdeu dúas portas do actuador, e os dous puntais interiores do tren principal quedaron colgando.<ref name=":0" /> A parte máis afectada foi a cola, onde se arrincaron grandes partes exteriores do estabilizador horizontal. Todo o elevador externo esquerdo se perdera xunto co seu actuador, que estaba accionado polo sistema hidráulico roto e drenado.<ref name=":0" /> Tras realizar as reparación do aparello este regresou ao servizo o [[25 de abril]] de [[1985]]. Continuou voando case 12 anos, ata que foi arrendado á compañía irmá de China Airlines, [[Mandarin Airlines]], o [[1 de xaneiro]] de [[1997]], coa que voou diariamente durante ese ano. Mandarin entón enviouno ao [[aeroporto de Las Vegas-McCarran]] para ser almacenado. Dende abril de [[2002]] foi propiedade e estivo operado por unha organización relixiosa coñecida como Gospel to the Unreached Millions (GUM), encabezada por K. A. Paul, e fora bautizad como ''Global Peace One''. O [[17 de xullo]] de [[2005]] a [[Administración Federal de Aviación|FAA]] suspendeu o seu certificado de operación debido a un mantemento insuficiente. En maio de [[2010]] o avión estaba nun gran hangar no [[aeroporto de Tijuana]] en malas condicións. China Airlines aínda opera o servizo entre Taipei e Os Ánxeles como Dynasty 006, utilizando o [[Boeing 747-400]] ata finais de [[2014]] e despois usando o [[Boeing 777-300ER]].<ref>{{Cita web|url=http://flightaware.com/live/flight/CAL6|páxina-web=FlightAware|título=China Airlines (CI) #6 ✈ FlightAware|data-acceso=2018-12-29|lingua=en}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América|China Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de China Airlines| 0006]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 747|China Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1985|China Airlines]] b37o45l7fvgz8malvqxnir54olpbvqq 0 450762 6148936 6004947 2022-08-03T00:16:45Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 185 de SilkAir|Imaxe=Recovered wreckage of SilkAir flight MI185 (9V-TRF).jpg|Pé de foto=Restos recuperados do avión|Data=[[19 de decembro]] de [[1997]]|Causa=disputada|Sitio=[[río Musi]], [[Palembang]]|Coordenadas={{coord|2|27|30|S|104|56|12|E|display=inline,title}}|Orixe=[[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|aeroporto Soekarno-Hatta]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Singapur]]|Mortes=104|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737|Boeing 737-36N]]|Operador=[[SilkAir]]|Rexistro=9V-TRF|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=97|Tripulación=7|Sobreviventes=0}} O '''voo 185 de SilkAir''' era un voo regular de pasaxeiros operado por un [[Boeing 737-300]] dende [[Iacarta]], [[Indonesia]], ata [[Singapur]], que se esnafrou no [[río Musi]] preto de [[Palembang]], no sur de [[Sumatra]] o día [[19 de decembro]] de [[1997]], matando aos 97 pasaxeiros e 7 tripulantes a bordo.<ref>{{Cita novas|título=A History of Crashes Caused by Pilots’ Intentional Acts|url=https://www.nytimes.com/interactive/2015/03/26/world/history-plane-crashes-pilots.html,%20https://www.nytimes.com/interactive/2015/03/26/world/history-plane-crashes-pilots.html|xornal=The New York Times|data=2015-03-26|data-acceso=2022-03-01|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Shreeya|apelidos=Sinha}}</ref> A causa do accidente foi investigada independentemente por dúas axencias en dous países: nos [[Estados Unidos]] pola [[Xunta Nacional de Seguridade no Transporte]] (NTSB), e en [[Indonesia]] polo Comité Nacional de Seguridade no Transporte (NTSC).<ref>{{Cita web|url=http://aviationknowledge.wikidot.com/asi:silkair-flight-185:pilot-suicide|páxina-web=aviationknowledge.wikidot.com|título=SilkAir Flight 185: Controversial Crash - AviationKnowledge|data-acceso=2018-12-28}}</ref> A NTSB, que tiña xurisdicción pola fabricación de [[Boeing]] do aparello nos Estados Unidos, investigou o accidente baixo o liderado de Greg Feith. A súa investigación concluiu que o accidente foi o resultado de entradas de control deliberadas de voo, moi probablemente do capitán.<ref>{{Cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19971219-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 737-36N 9V-TRF Palembang|data-acceso=2018-12-28}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.casa.gov.au/fsa/2008/feb/18-28.pdf|páxina-web=Flight Safety Australia|título=Final flight: SilkAir|data-acceso=2018-12-28|data-arquivo=27 de febreiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090227095056/http://www.casa.gov.au/fsa/2008/feb/18-28.pdf|url-morta=unfit}}</ref> A NTSC indonesia, liderada polo profesor de enxeñería Oetarjo Diran, foi incapaz de determinar a causa do accidente.<ref name=":0">"Pushed to the Limit". ''Mayday''. Tempada 12. 2012. Discovery Channel Canada / National Geographic Channel.</ref> Outro factor potencial que levou ao accidente do 737 foi a unidade de control de potencia (PCU) que controlaba o timón do avión. A causa dalgúns accidentes de 737 como o [[voo 427 de USAir]] fora atribuída a problemas do timón do avión. Aínda que a NTSB e o fabricante do PCU, Parker Hannifin, xa determinaran que a unidade traballaba correctamente, e polo tanto non fora a causante do accidente, unha investigación privada do accidente por unha demanda civil xulgada por un tribunal estatal nos Ánxeles, que non permitiu escoitar ou considerar as conclusións da NTSB e de Parker Hannifin, decidiu que o accidente fora causado por unha válvula servo defectuosa dentro da PCU, baseándose en achados forenses cun microscopio electrónico que determinaron que os pequenos defectos dentro da PCU causaran o bloqueo do timón e un voo incontrolado que levou ao accidente.<ref name=":0" /> O fabricante do control do timón e as familias chegaron posteriormente a un acordo extraxudicial.<ref>"SilkAir crash families finally receive answers with court verdict", Channel NewsAsia, 15 de xullo de 2004</ref> == Avión == O aparello que operaba o voo 185 era un Boeing 737-300 con número de serie 28556 e rexistro 9V-TRF, equipado con dous motores [[CFM International CFM56|CFM56-3B2]].<ref>{{Cita web|título=Accident Silkair Flight 185 9V-TRF|url=https://www.airfleets.net/crash/crash_report_Silkair_9V-TRF.htm|páxina-web=www.airfleets.net|data-acceso=2021-11-25}}</ref> O seu primeiro voo foi o 27 de xaneiro de 1997 e entregouse a [[SilkAir]] o 14 de febreiro, 10 meses antes do sinistro.<ref>{{Cita web|título=9V-TRF SilkAir Boeing 737-36N - cn 28556 / ln 2851 - Planespotters.net Just Aviation|url=http://www.planespotters.net/Production_List/Boeing/737/28556,9V-TRF-SilkAir.php|páxina-web=web.archive.org|data=2013-11-09|data-acceso=2021-11-25|data-arquivo=09 de novembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131109113310/http://www.planespotters.net/Production_List/Boeing/737/28556,9V-TRF-SilkAir.php|url-morta=unfit}}</ref> No momento do accidente era o avión máis novo na frota da aeroliña e acumulaba 2 238 horas de voo en 1 306 ciclos.<ref>{{Cita web|url=http://www.dephub.go.id/knkt/ntsc_aviation/Revised-MI185%20Final%20Report%20(2001).pdf|páxina-web=dephub.go.id|título=Informe do accidente|data-acceso=25 de novembro de 2021|data-arquivo=10 de xaneiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140110173851/http://www.dephub.go.id/knkt/ntsc_aviation/Revised-MI185%20Final%20Report%20(2001).pdf|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=SilkAir|url=http://www.singaporeair.com/silkair/news.htm|páxina-web=web.archive.org|data=1998-02-24|data-acceso=2021-11-25|data-arquivo=24 de febreiro de 1998|url-arquivo=https://web.archive.org/web/19980224054737/http://www.singaporeair.com/silkair/news.htm|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Indonesia|SilkAir]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de SilkAir|0185]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|SilkAir]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1997|SilkAir]] g2orha7kuyzzhbngzz9uiaji6qd3cc1 0 450899 6148973 5294974 2022-08-03T00:23:53Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 605 de Indian Airlines|Imaxe=Indian Airlines Airbus A320 SDS-5.jpg|Pé de foto=Airbus A320 semellante ao do accidente|Data=[[14 de febreiro]] de [[1990]]|Causa=erro do piloto, fallos<br/>de deseño do avión e<br/>automatización|Sitio=val de Challaghatta próximo [[aeroporto HAL]]|Coordenadas={{Coord|12.9481|N|77.6478|E|type:event|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto Chhatrapati Shivaji]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto HAL]]|Mortes=92|Feridos=54|Tipo de aeronave=[[Airbus A320|Airbus A320-231]]|Operador=[[Indian Airlines]]|Rexistro=VT-EPN|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=139|Tripulación=7|Sobreviventes=54}} O '''voo 605 de Indian Airlines''' era un servizo regular doméstico de pasaxeiros dende [[Bombai]] ata [[Bangalore]]. O [[14 de febreiro]] de [[1990]] o [[Airbus A320|Airbus A320-231]] con rexistro VT-EPN que operaba a ruta esnafrouse nun campo de [[golf]] mentres intentaba aterrar en Bangalore, matando 92 dos seus 146 ocupantes. O voo 605 foi o oitavo accidente con máis vítimas mortais na [[India]]. O accidente causou a segunda perda e accidente fatal dun Airbus A320, despois do [[voo 296 de Air France]].<ref name=":0">{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19900214-2|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Airbus A320-231 VT-EPN Bangalore-Hindustan Airport (BLR)|data-acceso=2018-12-30}}</ref> Segundo o informe publicado polo equipo de investigación indio, a causa probable determinouse que foi a incapacidade dos pilotos para avanzar os aceleradores, incluso despois dos avisos de altitude de "400", "300" e "200" pés durante o descenso.<ref name=":0" /> O informe dixo que a tripulación do voo 605 non era consciente da situación e do perigo que estaban enfrontando no momento, provocando unha reacción tardía durante o descenso.<ref name=":0" /> Tras o accidente o comité de investigación indio publicou 62 recomendacións para a Dirección Xeral de Aviación Civil india (DGCA), incluíndo o rexistro das horas nas cintas do control de tráfico aéreo e a formación de varios comités de investigación especializados en varios temas operacionais da aviación. Incluídas nas recomendacións estaba a adición dunha sirena de accidentes en Bangalore, a avaliación da porta de evacuación e as ramplas nos Airbus, e un cambio de deseño no botón dos instrumentos. O informe tamén instou o goberno a avaliar todos os aeroportos da India para evitar incidentes semellantes.<ref name=":1">{{Cita web|url=http://lessonslearned.faa.gov/IndianAir605/Indian%20Airlines%20Flt%20605%20%20Accident%20Report.pdf|páxina-web=|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-30|data-arquivo=22 de decembro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161222154323/http://lessonslearned.faa.gov/IndianAir605/Indian%20Airlines%20Flt%20605%20%20Accident%20Report.pdf|url-morta=unfit}}</ref> O accidente xerou críticas na Asociación de Pilotos Comerciais india que afirmaba que o Airbus A320 tiña fallos graves. Alegaron que os sistemas do avión eran demasiado confusos e que a tripulación do voo 605 se esforzou por evitar o accidente.<ref name=":1" /> == Voo == === Engalaxe e aproximación === O voo 605 engalou do [[Aeroporto Chhatrapati Shivaji|aeroporto de Bombai]] ás 11:58 hora local tras unha hora de atraso. Antes disto, o avión fora usado noutros dous voo o mesmo día do accidente, operando como voo 669 e voo 670, voando de [[Bombai]] a [[Goa]] e regresando. O aparello era un [[Airbus A320|Airbus A320-231]] con rexistro VT-EPN, que levaba 139 pasaxeiros e 7 tripulantes. A engalaxe e o voo foron normais.<ref name=":1" /> Ás 12:53 hora local, a trama de radar do voo 605 apareceu no radar de Bangalore. Entón solicitóuselle que virase á dereita e fixese unha aproximación visual á pista 09. A tripulación desactivou o [[piloto automático]] e despois cambiou á torre de Bangalore tras ser transferidos polo radar de Bangalore.<ref name=":1" /> === Accidente === Mentres o voo 605 estaba intentando aterrar o tren de aterraxe tocou terra no Karnataka Golf Club, a uns 2&nbsp;800 pés do aeroporto. A meirande parte da xente no avión, incluídos algúns tripulantes, pensaron que o avión tocara na pista. O voo 605 entón ascendeu, pero despois impactou contra o chan por segunda vez. O impacto causou que os cintos de seguridade de varias persoas rompesen, facendo que fosen proxectadas dos asentos e golpeasen o chan do avión. O voo 605 golpeou un terraplén. Os dous motores e o tren de aterraxe separáronse do avión. O aparello voou sobre unha estrada e esnafrouse nunha área de herba e rochas preto do aeroporto.<ref name=":1" /> === Busca e rescate === Tras o accidente iniciouse un incendio e os superviventes comezaron a escapar dos restos ardendo. Varias persoas conseguiron saír do avión por unha abertura na fuselaxe. Os tripulantes de cabina que sobreviviron abriron a porta de emerxencia e comezaron a evacuar os pasaxeiros. No accidente morreron polo menos 92 persoas, 88 pasaxeiros e 4 tripulantes, mentres que 54 sobreviviron con feridas. 2 persoas morreron polas súas feridas tras o accidente.<ref name=":1" /> Segundo testemuñas, non chegaron brigadas de bombeiros ao lugar do accidente xa que non había instalacións para comunicarse entre a torre e os vehículos de bombeiros. Había dispoñible un transmisor de radio portátil para as comunicacións entre a torre e a estación de bombeiros do aeroporto, pero ese día non estaba operativo.<ref name=":1" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos na India|Indian Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Indian Airlines| 0605]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A320|Indian Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1990|Indian Airlines]] hdw2zq2qasfwyppu7fn814or6dfgs7j 0 450997 6148956 6097307 2022-08-03T00:19:28Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 301 de Lao Airlines|Imaxe=RDPL-34233 (ATR 72-600) from Lao Airlines (9786869653) (cropped).jpg|Pé de foto=O avión do accidente en xullo de 2013|Data=[[16 de outubro]] de [[2013]]|Causa=erro do piloto|Sitio=[[Don Kho]]|Coordenadas={{Coord|15|09|06|N|105|43|59|E|type:event|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto de Wattay]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Pakse]]|Mortes=49|Feridos=|Tipo de aeronave=[[ATR 72-600]]|Operador=[[Lao Airlines]]|Rexistro=RDPL-34233|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=44|Tripulación=5|Sobreviventes=0}} O '''voo 301 de Lao Airlines''' era un servizo regular doméstico de pasaxeiros dende [[Vientiane]] ata [[Pakse]], en [[Laos]]. O día [[16 de outubro]] de [[2013]] o [[ATR 72-600]] que operaba a ruta esnafrouse no [[río Mekong]] preto de Pakse, matando ás 49 persoas a bordo. Foi o primeiro accidente dun ATR 72-600 e o peor no chan de [[Laos]].<ref>{{Cita web|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/atr-releases-more-details-on-lao-airlines-crash-391807/|data=2013-10-17|páxina-web=archive.ph|título=ATR releases more details on Lao Airlines crash|data-acceso=2018-12-31|data-arquivo=17 de outubro de 2013|url-arquivo=https://archive.today/20131017211846/http://www.flightglobal.com/news/articles/atr-releases-more-details-on-lao-airlines-crash-391807/|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://aviation-safety.net/database/country/country.php?id=RDPL|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=Laos air safety profile|data-acceso=2018-12-31}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://aviation-safety.net/database/operator/airline.php?var=5826|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=Lao Aviation|data-acceso=2018-12-31}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/operator/airline.php?var=5827|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=Lao Airlines|data-acceso=2018-12-31}}</ref> O informe da investigación concluiu que a causa probable do accidente foi o fallo da tripulación en executar axeitadamente o procedemento de aproximación infrutuosa tras abortar a aterraxe no [[aeroporto de Pakse]].<ref>{{Cita web|url=https://au.news.yahoo.com/pilot-error-probable-cause-for-lao-crash-25642322.html|páxina-web=au.news.yahoo.com|título=Pilot error 'probable cause' for Lao crash|data-acceso=2018-12-31|lingua=en-AU|data-arquivo=24 de setembro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190924161513/https://au.news.yahoo.com/pilot-error-probable-cause-for-lao-crash-25642322.html?guccounter=1|url-morta=yes}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Laos|Lao Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Lao Airlines| 0301]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de ATR 72]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2013|Lao Airlines]] q3v1g87tqp3nr2e5gpd8ivfeym9qlof 0 450998 6148950 6100328 2022-08-03T00:18:15Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 222 de TransAsia Airways|Imaxe=TransAsia Airways ATR 72-212A B-22810 Taking off from Taipei Songshan Airport 20140718b.jpg|Pé de foto=O avión cinco días antes do accidente|Data=[[3 de xullo]] de [[2014]]|Causa=erro do piloto|Sitio=preto de Xixi , [[Taiwán]]|Coordenadas={{Coord|23.585|N|119.639|E|type:event_region:TW|display=inline,title}}|Orixe=[[aeroporto de Kaohsiung]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Magong]]|Mortes=48|Feridos=10|Tipo de aeronave=[[ATR 72-500]]|Operador=[[TransAsia Airways]]|Rexistro=B-22810|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=54|Tripulación=4|Sobreviventes=10}} O '''voo 222 de TransAsia Airways''' era un servizo regular doméstico de pasaxeiros entre [[Kaohsiung]] e [[Magong]], en [[Taiwán]]. O día [[3 de xullo]] de [[2014]] o [[ATR 72-500]] que operaba a ruta esnafrouse contra varios edificios durante a aproximación ao [[aeroporto de Magong]] con mal tempo. Das 58 persoas a bordo só sobreviviron 10. Unha investigación do Consello de Seguridade Aeronáutica de Taiwán atopou que os pilotos descenderon intencionadamente por debaixo da altura mínima de descenso e que o capitán tivo un exceso de confianza, resultando nun erro dos pilotos.<ref>{{Cita web|url=http://www.asc.gov.tw/asc_ch/news_list_2.asp?news_no=552|páxina-web=Aviation Safety Council|título=新聞標題：復興航空GE222飛航事故調查進度報告|data-acceso=2018-12-31|data-arquivo=10 de agosto de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140810161352/http://www.asc.gov.tw/asc_ch/news_list_2.asp?news_no=552|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Taiwán|TransAsia Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de TransAsia Airways|0222]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de ATR 72|TransAsia Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2014|TransAsia Airways]] nd8ae58n20k8i7l2omdos5yrhynqy3m 0 451110 6148922 5032883 2022-08-03T00:12:49Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 001 de Icelandic Airlines|Imaxe=Loftleidir - Icelandic Airlines Douglas DC-8-63CF Haafke.jpg|Pé de foto=Douglas DC-8 semellante ao do accidente|Data=[[15 de novembro]] de [[1978]]|Causa=[[voo controlado contra o terreo]]<br>causado por equipo do<br>aeroporto defectuoso xunto<br>con erros da tripulación e o ATC|Sitio=[[Katunayake]], [[Sri Lanka]]|Coordenadas=|Orixe=[[aeroporto Rei Abdulaziz]]|Derradeira escala=[[aeroporto internacional Bandaranaike|aeroporto Bandaranaike]]|Destino=[[aeroporto internacional Juanda]]|Mortes=183|Feridos=32|Tipo de aeronave=[[Douglas DC-8|Douglas DC-8-63CF]]|Operador=[[Icelandic Airlines]]|Rexistro=TF-FLA|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=249|Tripulación=13|Sobreviventes=79}} O '''voo 001 de Icelandic Airlines''' era un servizo chárter que se esnafrou o [[15 de novembro]] de [[1978]] ao aproximarse á pista do [[aeroporto internacional Bandaranaike]], en [[Colombo]]. O accidente do [[Douglas DC-8]] que operaba a ruta matou 8 dos 13 tripulantes islandeses, os 5 tripulantes de reserva e 170 peregrinos musulmáns (principalmente indonesios), dun total de 262 pasaxeiros e tripulantes. O informe oficial das autoridades de [[Sri Lanka]] deu como causa probable do accidente un fallo da tripulación ao cumprir os procedementos de aproximación; porén, as autoridades estadounidenses e islandesas oficialmente dixeron que a culpa fora dos equipos defectuosos do aeroporto e de erros do control de tráfico aéreo. É de lonxe o peor accidente da historia da aviación islandesa e o segundo peor en Sri Lanka, despois do [[voo 138 de Martinair]] catro anos antes. O voo saíu de [[Jeddah]], en [[Arabia Saudita]], en ruta cara a Surabaya, en [[Indonesia]]. Ía aterrar no aeroporto internacional de Colombo-Bandaranaike para repostar combustible e para rotar a tripulación. Na zona había tormentas e o vento cruzado era un problema. == Avión == O avión involucrado no accidente era un [[Douglas DC-8|DC-8]] fretado pola aeroliña islandesa [[Loftleiðir]] e estaba alugado por [[Garuda Indonesia|Garuda Indonesian Airways]] para levar peregrinos [[Indonesia|indonesios]] á [[A Meca|Meca]] durante o [[hajj]].<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.caa.lk/pdf/accident_reports/Icelandic_Airways_aircraft_TF-FLA.pdf|páxina-web=|título=Informe do accidente|data-acceso=2010-1-1|data-arquivo=09 de novembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131109164855/http://www.caa.lk/pdf/accident_reports/Icelandic_Airways_aircraft_TF-FLA.pdf|url-morta=yes}}</ref> O avión tiña o rexistro TF-FLA e estaba bautizado como ''Leifur Eiríksson''. == Accidente == O avión contactou coa Área de Control de Ratmalana ás 22:53 hora local e foi informado de que a pista en uso no aeroporto de Colombo era a 04. O avión solicitou a pista 22 e foi autorizado a unha aproximación ILS vectorizada por radar a esa pista. A Área de Control que estaba en contacto co avión descendeuno do nivel FL 330 ao 220 a unhas 90 millas do aeroporto. Ás 23:06 o avión foi pasado ao Control de Radar (CAK), que o instruíu para baixar ao nivel FL 20 para facer unha aproximación ILS á pista 22. A tripulación seguiu as instrucións e tamén se lle solicitou que informase cando establecese o localizador. Porén, a pesar de ter recibido a mesaxe, non se recibiu ningunha confirmación. O controlador continuou informando sobre a distancia e a altura do avión. O último aviso foi ás 23:27 cando o avión estaba a dúas millas da pista. A tripulación informou ter recibido a mensaxe e esa foi a última transmisión do aparello.<ref name=":0" /> Pouco despois desa última mensaxe o controlador de aproximación viu o avión voando moi baixo durante a aproximación e chamouno dúas veces avisándoo de que voaba baixo. Porén, a tripulación non recibiu estas mensaxes xa que o controlador de aproximación estaba usando a frecuencia de aproximación, mentres o avión aínda tiña sintonizada a frecuencia do controlador de radar. O controlador de aproximación viu como o avión desaparecía e xurdía unha bola de lume no lugar onde o perdera de vista. O avión esnafrouse nunha plantación de [[caucho]] e cocos a pouco máis dunha milla do limiar da pista 22.<ref name=":0" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Sri Lanka|Icelandic Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Icelandic Airlines| 0001]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Douglas DC-8|Icelandic Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1978|Icelandic Airlines]] 8coqpgpvnhsptux42471yrks45nu65e 0 451182 6149191 6051980 2022-08-03T08:49:32Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Sen referencias|data=xaneiro de 2019}} {{Biografía |ocupación=líder revolucionario }} '''Abel Santamaría Cuadrado,''' nado en [[Encrucijada]], [[Cuba]], o [[20 de outubro]] de [[1927]] e finado en [[Santiago de Cuba]] o [[26 de xullo]] de [[1953]], foi un militante político da [[Revolución Cubana]], con orixe [[Pobo galego|galega]]. Abel Santamaría foi un activista revolucionario cubano que participou activamente no asalto ao [[cuartel Moncada]] onde foi feito prisioneiro, torturado e asasinado. == Infancia e mocidade == Abel Santamaría naceu en Encrucijada, [[provincia de Villa Clara]] ([[Cuba]]), o 20 de outubro de 1927. Fillo de Benigno Santamaría Vázquez, un [[Galicia|galego]] de [[Ribadavia]]<ref>{{Cita novas|data=2 de setembro de 2010|título=Una familia de Ribadavia, protagonista en Cuba|url=https://www.atlantico.net/articulo/vigo/familia-ribadavia-protagonista-cuba/20100903082422094389.html|data-acceso=20 de setembro de 2019|lingua=es}}</ref> que emigrara a Cuba a principios do [[século XX]] e de Joaquina Cuadrado, tamén emigrante española procedente de [[Salamanca]], con quen casou no ano 1912. De moi neno trasladouse coa súa familia ao Central azucreiro Constancia, onde o seu pai traballou como xefe de taller de [[carpintaría]]. Alí transcorreu a súa nenez xunto ás súas irmás [[Haydée Santamaría|Haydée]], Aída e Ada, e ao seu irmán Aldo, e cursou a primaria. Foi un gran afeccionado á poesía gañando algún premio durante a súa etapa escolar. Con 13 anos coñeceu a [[Jesús Menéndez]], líder sindicalista a quen chamaban “General de las Cañas” que o impulsou polo camiño das ideas socialistas. Apenas terminou a primaria, comezou a traballar no central azucreiro: foi mozo de limpeza, despachador de mercadoría e finalmente oficinista. Desde entón entrou en contacto cos traballadores azucreiros, que anos atrás dirixira Jesús Menéndez. En [[1946]], con 19 anos de idade, Abel decidiu viaxar á [[Habana]] en busca de maiores posibilidades de traballo e estudo. Logrou levar xunto ás súas actividades laborais os seus estudos de bacharelato. Cando a súa situación económica lle permitiu alugar un apartamento, Santamaría mandou a buscar á súa irmá Haydée, quen era a máis afín cos seus intereses e pensamento político. Despois de varios meses de preparación, aproba o ingreso na Escola Profesional de Comercio e máis tarde ao Instituto N.º 1 de Segundo Ensino, na Habana. Abel comeza a traballar na textilera ''Ariguanabo'' no municipio de [[Bauta]], pero non deixa de asistir ás clases nocturnas. Ingresa no [[Partido do Pobo Cubano]] (Partido Ortodoxo) para encauzar as súas crecentes inquietudes políticas e sociais, realizando campañas de apoio a través da mocidade a favor do seu líder Eduardo Chibás. Posteriormente Abel ocupa o cargo de contador-tesoureiro na axencia de automóbiles Pontiac. Aluga o pequeno apartamento 603 da rúa 25 número 164 esquina O, no Vedado. A partir deste momento trae a vivir con el á súa irmá Haydée, quen xunto a [[Melba Hernández]] serían as primeiras mulleres que tomarían parte nas accións do asalto ao [[cuartel Moncada]], o [[26 de xullo]] de [[1953]]. As súas inquietudes políticas levárono a ingresar na Mocidade Ortodoxa e ao producirse o golpe militar de [[Fulgencio Batista]], o [[10 de marzo]] de [[1952]], foi dos primeiros en manifestar a súa repulsa combativa polos feitos, onde coincidiu con [[Fidel Castro]] en que “había que facer algo contra a ditadura”. Abel e Fidel coñecéronse persoalmente durante os actos de conmemoración do [[1 de maio]] de 1953 e pronto comezaron a xestar o [[Asalto al cuartel Moncada|asalto ao cuartel Moncada]] Alí reuníanse ademais [[Elda Pérez]], [[Jesús Montané]], [[Raúl Gómez García]] e outros combatentes, para loitar contra a ditadura de Fulgencio Batista. == Encontro con Fidel Castro == No acto do [[Día Internacional dos Traballadores]] ([[1 de maio]]) de [[1952]] en homenaxe ao obreiro Carlos Rodríguez, asasinado o ano anterior pola policía, Abel atopou a quen, como el, cría que "unha revolución non se fai nun día pero comézase nun segundo": coñeceu a [[Fidel Castro]]. Fidel pola súa banda coñeceu a quen había de ser o máis xeneroso, querido e intrépido dos mozos que con el asaltarían 15 meses despois o cuartel Moncada. Ese estreitamento de mans selaba nun só o destino histórico daqueles homes e deviría en factor acelerante do triunfo da Revolución. Anos máis tarde, Fidel sería o líder do [[Movemento do 26 de xullo|Movemento 26 de Xullo]], creado en 1955 tras o asalto ao cuartel Moncada o 26 de xullo de 1953. Santamaría consideraba que o derrocamento do goberno batistiano sería soamente o punto de partida das transformacións sociais que o pobo cubano necesitaba. == O xornal «El Acusador» == Abel e o pequeno grupo de compañeiros que contactaban con el no apartamento 603, imprimían o xornal clandestino ''Son los Mismos'', cuxo director era Raúl Gómez García. Fidel suxeriu un nome máis combativo e así xurdiu ''El Acusador'', o 1 de xuño de 1952. Do seu tres números, o último distribuíuse o 16 de agosto do mesmo ano na peregrinación ao [[cemiterio Colón]] con motivo do primeiro aniversario da morte de Chibás. Ese día Abel foi detido e conducido ao Castelo do Príncipe. Por este feito foi xulgado polo Tribunal de Urxencia. Posteriormente, Abel e Fidel trasladáronse á [[provincia de Matanzas]] para contactar co doutor Mario Muñoz, quen ademais de médico era radioaficionado. Muñoz entregoulles dúas pequenas plantas, as cales foron trasladadas á Habana co fin de fustigar á tiranía. Todos os mozos que editaban o xornal clandestino incorporábanse ao movemento revolucionario. == O asalto ao cuartel Moncada == O apartamento de Santamaría converteuse nun centro de reunión dos mozos que recrutaba Fidel. Moitos deles participaran en accións de protesta e en actividades políticas da Mocidade Ortodoxa, en barrios populares da Habana e os seus arredores. Santamaría chegou a ser o aglutinador deses mozos, cuxo número pasou de 1200. Aínda que todos recibiron certo tipo de adestramento con [[arma]]s, moitos deles non puideron participar no asalto programado para o [[26 de xullo]]. Cando todo estivo listo, xa en [[Santiago de Cuba]], Abel pediu o lugar de maior risco para preservar a vida de Fidel. Pola súa banda, Fidel expuxo que sería el, e non outro compañeiro, o que ocupase o posto máis perigoso, ou sexa o asalto pola posta 3 do Moncada e díxolle a Abel que o mandaría á retagarda (a tomar o edificio do [[Hospital Civil Saturnino Lora]]), onde, segundo os plans, non habería que combater, senón só ocupalo para que o exército de Batista non o fixese baixo ningunha circunstancia. Foi xunto a Fidel o organizador do asalto ao Cuartel Moncada. Pola súa capacidade organizativa vai a Santiago de Cuba a ultimar os plans para a acción do Moncada. A noite do [[25 de xullo]], Fidel e Abel falaron aos reunidos para explicarlles as súas misións no combate, e Abel expresaría: "É necesario que todos vaiamos con fe no triunfo; pero se o destino é adverso, estamos obrigados a ser valentes na derrota, porque o que pasou aí verase coñecido algún día e a nosa vontade de morrer pola patria será imitada por todos os mozos de Cuba. O noso exemplo merece o sacrificio e mitiga a dor que podemos causar aos nosos pais e outros seres queridos. Morrer pola a Patria é vivir!". O plan era tomar por asalto o cuartel Moncada vestidos con uniformes do goberno. Con todo, o plan foi descuberto a partir dunha posta que o rexemento no cuartel agregou aos uniformes, precisamente por motivo dos entroidos que se celebraban por aqueles días en Santiago de Cuba. Este feito frustrou o asalto por sorpresa, iniciándose o combate no [[cuartel]]. Santamaría estaba consciente de que os plans non saíran ben e procedeu a dirixir a carga ao cuartel Moncada por outro flanco, dando tempo para que Fidel Castro e os seus compañeiros puidesen retirarse e encamiñarse ás montañas de [[Sierra Maestra]], próximas a [[Santiago de Cuba]]. Aínda despois de que o lume no Moncada cesara e todo indicaba que a acción fracasara, Santamaría deu ordes aos seus homes de continuar o combate desde as súas posicións. == Morte == A Abel Santamaría correspondíalle a toma do hospital civil Saturnino Lora. Ao fracasar a acción armada foi feito prisioneiro polas forzas do goberno, xunto con varios compañeiros. Primeiro leváronos a un hospital, a curar as súas feridas (para evitar que morresen) e despois leváronos ás celas do Rexemento n.º 1. Os [[tortura]]dores militares querían que confesase o nome do xefe do movemento e os seus plans, pero Abel gardou silencio do mesmo xeito que os demais. Primeiro golpeárono, despois queimáronlle os brazos e, nun acto de barbarie, baleiráronlle un ollo. Pero Santamaría non dixo unha palabra nin proferiu unha queixa. Finalmente asasinárono. Minutos despois os torturadores dirixíronse a Haydée e Melba para ameazalas tamén de morte e así tratar de que delatasen a aqueles que asaltaran a Posta 3. Cando lle mostraron a Haydée o ollo do seu irmán e lle dixeron que o mataran, ela entendeu que el, que o sabía todo, non falara. Tamén lle dixeron que lle arrincaron os [[testículo]]s ao seu noivo, Boris Luís Santa Coloma, e que o asasinaran tamén. Tanto Abel Santamaría como os demais compañeiros saíran con vida do hospital: eses foron os primeiros asasinatos a prisioneiros, o [[26 de xullo]] de [[1953]]. A morte de Santamaría foi un duro golpe para o movemento [[Revolución|revolucionario]] que se estaba iniciando en Cuba. ==''El elegido''== O cantautor cubano [[Silvio Rodríguez]], un dos representante da [[Nueva Trova Cubana|Nova Trova Cubana]], compuxo en 1968 o tema ''[[Canción del elegido]]'' en honra de Abel Santamaría. Silvio coñeceu á irmá de Abel, [[Haydee Santamaría]], quen foi guerrilleira con [[Fidel Castro]] en Sierra Maestra, e quen entre outras moitas historias lle contou a do seu irmán.<ref>{{Cita novas|autor=|data=9 de decembro de 2010|xornal=[[La Opinión (A Coruña)]]|título=Abel Santamaría fue El Elegido|url=http://mas.laopinioncoruna.es/suplementos/2010/09/12/abel-santamaria-fue-el-elegido/|lingua=es|data-acceso=2 de xaneiro de 2019|data-arquivo=02 de xaneiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140102192215/http://mas.laopinioncoruna.es/suplementos/2010/09/12/abel-santamaria-fue-el-elegido/|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20151022121716/http://www.bohemia.cu/referencias/abel-santamaria.html Referencias bibliográficas] na revista ''Bohemia''. * [https://web.archive.org/web/20110723022332/http://www.prensa-latina.cu/Dossiers/Moncada/AbelSantamaria.html «Abel Santamaría»], informe no sitio web Prensa Latina. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Santamaria, Abel}} [[Categoría:Finados en 1953]] [[Categoría:Nados en 1927]] [[Categoría:Revolucionarios de Cuba]] [[Categoría:Cubanos de ascendencia galega]] [[Categoría:Militares de Cuba]] im569v959us6dzhnk23a4sm8rv6d6vg 0 451232 6148924 5480872 2022-08-03T00:13:15Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 035 de Garuda Indonesia|Imaxe=Garuda McDonnell Douglas DC-9-32 Wallner.jpg|Pé de foto=DC-9 semellante ao do accidente|Data=[[4 de abril]] de [[1987]]|Causa=mal tempo|Sitio=[[Base aérea de Soewondo|aeroporto Polonia]]|Coordenadas=|Orixe=[[aeroporto Sultán Iskandar Muda]]|Derradeira escala=|Destino=aeroporto Polonia|Mortes=23|Feridos=22|Tipo de aeronave=[[Douglas DC-9-32]]|Operador=[[Garuda Indonesia]]|Rexistro=PK-GNQ|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=37|Tripulación=8|Sobreviventes=22}} O '''voo 035 de Garuda Indonesia''' era un servizo doméstico operado por [[Garuda Indonesia]] que chocou contra un poste e se estrellou na aproximación ao [[Base aérea de Soewondo|aeroporto internacional Polonia]] o [[4 de abril]] de [[1987]]. 23 dos 45 pasaxeiros e tripulantes a bordo morreron no accidente. == Avión == O aparello implicado era un [[McDonnell Douglas DC-9|Douglas DC-9-32]] fabricado en [[1976]] con rexistro PK-GNQ. O avión quedou danado máis aló da súa reparación.<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19870404-1|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident McDonnell Douglas DC-9-32 PK-GNQ Medan-Polonia Airport (MES)|data-acceso=2019-01-03}}</ref> == Accidente == O avión atopábase nunha aproximación ILS ao aeroporto de Medan no medio dunha tormenta.<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1987/1987%20-%200066.html|páxina-web=Flight International|título=Garuda loses DC-9|data-acceso=2019-1-3}}</ref> O avión golpeou contra cables eléctricos e esnafrouse antes da pista. O avión rompeuse e incendiouse e a sección de cola separouse.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.caa.co.uk/docs/33/CAPAP2002_4.PDF|páxina-web=CAA|título=Paper 2002/04 A benefit analysis for Cabin water spray systems and enhanced fuselage burnthrough protection|data-acceso=2019-1-3|data-arquivo=06 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110606163132/http://www.caa.co.uk/docs/33/CAPAP2002_4.PDF|url-morta=unfit}}</ref> A meirande parte dos superviventes escaparon a través de buratos na fuselaxe e 11 deles foron lanzados fóra do avión.<ref name=":0" /> Catro dos oito tripulantes morreron e 19 pasaxeiros sufriron feridas mortais debido á inhalación de fume e a queimaduras.<ref name=":0" /> Catro tripulantes e 18 pasaxeiros recibiron feridas graves.<ref name=":0" /> Todos os mortos foron resultado do lume e non do impacto do avión contra o chan.<ref name=":0" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Indonesia|Garuda Indonesia]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Garuda Indonesia| 0035]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de McDonnell Douglas DC-9|Garuda Indonesia]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1987|Garuda Indonesia]] 6ng1irixtzo2ldd50o7hwk1agjayvoy 0 451422 6148932 5044835 2022-08-03T00:16:01Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 148 de Air Inter|Imaxe=Air Inter Airbus A320-111 Gilliand-1.jpg|Pé de foto=O avión do accidente meses antes|Data=[[20 de xaneiro]] de [[1992]]|Causa=erro do ATC|Sitio=[[Barr]], [[Francia]]|Coordenadas={{Coord|48|25|38.5|N|007|24|18.5|E|region:FR-67_type:event_scale:20000|display=title,inline}}|Orixe=[[Aeroporto de Lión-Saint Exupéry|aeroporto de Lión Satolas]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Estrasburgo]]|Mortes=87|Feridos=9|Tipo de aeronave=[[Airbus A320-111]]|Operador=[[Air Inter]]|Rexistro=F-GGED|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=90|Tripulación=6|Sobreviventes=9}} O '''voo 148 de Air Inter''' era un servizo regular de pasaxeiros dende o [[Aeroporto de Lión-Saint Exupéry|aeroporto de Lión Satolas]] ata o [[aeroporto de Estrasburgo]]. O [[20 de xaneiro]] de [[1992]] o [[Airbus A320]] que operaba a ruta esnafrouse nas montañas Vosges, preto de [[Mont Sainte-Odile]], mentres realizaba un circuíto para aterrar no aeroporto de Estrasburgo. 87 das 96 persoas a bordo morreron, mentres que as nove restantes resultaron feridas.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.bea.aero/docspa/1992/f-ed920120/htm/f-ed920120.html|páxina-web=BEA|título=Informe do accidente|data-acceso=2019-1-5|data-arquivo=13 de xuño de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120613020220/http://www.bea.aero/docspa/1992/f-ed920120/htm/f-ed920120.html|url-morta=yes}}</ref> == Avión == O aparello era un [[Airbus A320|Airbus A320-111]], con rexistro F-GGED e número de serie 15. Voara por vez primeira o [[4 de novembro]] de [[1988]] e fora entregado a [[Air Inter]] o [[22 de decembro]]. No momento do accidente levaba acumuladas un total de 6&nbsp;316 horas de voo.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-a320-15.htm|páxina-web=www.airfleets.net|título=Air Inter F-GGED (Airbus A320 - MSN 15) {{!}} Airfleets aviation|data-acceso=2019-01-05}}</ref> == Accidente == O voo 148, comandado polo capitán de 42 anos Christian Hecquet e o primeiro oficial de 37 Joël Cherubin, saíu do [[Aeroporto de Lión-Saint Exupéry|aeroporto de Lión Satolas]]. Mentres era vectorizado para unha aproximación VOR/DME á pista 05 do [[aeroporto de Estrasburgo]] esnafrouse ás 19:20:33 CET contra as montañas a unha altura duns 800 metros.<ref name=":0" /> O pilotos non tiveron ningún aviso do inminente impacto porque Air Inter non tiña equipado ese avión cun sistema de alerta de proximidade ao terreo (GPWS). O accidente ocorreu pola noite, con nubes baixas e neve lixeira. Porén, a resposta dos equipos de emerxencia foi lenta, xa que os primeiros en atopar o lugar do accidente foron os xornalistas catro horas despois. O voo 148 foi o terceiro dunha serie de accidentes causados, polo menos en parte, polo que se cría que era unha falta de familiaridade dos pilotos co sofisticado ordenador do [[Airbus A320]]. A [[Oficina de Investigación e Análise para a Seguridade da Aviación Civil]] (BEA) cre que o voo 148 se esnafrou debido a que os pilotos configuraron sen querer o piloto automático no modo de Velocidade Vertical, en vez de no modo de Ángulo de Traxectoria do Voo, insertando "33" por "3.3° como ángulo de descenso", o que para o piloto automático significaba unha taxa de descenso de 3&nbsp;300 pés (1&nbsp;000 m) por minuto.<ref name=":0" /> Os investigadores determinaron que non houbo unha única causa do accidente, senón que múltiples factores contribuíron ao desastre. Na aproximación ao aeroporto o control de tráfico aéreo avisou incorrectamente á tripulación de que o avión estaba á dereita da pista, causando que os pilotos experimentasen unha gran carga de traballo. Cando os investigadores ingresaron a velocidade de descenso, que fora establecida nun simulador de voo, o avión inicialmente non se esnafrou. Investigacións posteriores revelaron, porén, que cando se introducía unha pequena cantidade de turbulencias, o sístema de seguridade do piloto automático aumentou aínda máis o ángulo de descenso, engadíndose así á cadea de eventos que levaron ao accidente.<ref>"The Final Blow". ''Mayday''. Tempada 9. 2010. Discovery Channel Canada / National Geographic Channel.</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Francia|Air Inter]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A320]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air Inter| 0148]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1992|Air Inter]] px51zc9qh8q5ep1qvbat414wj5r6hvr 0 451537 6149206 5044806 2022-08-03T09:06:09Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Accidente do CV-990 de Spantax|Imaxe=Spantax - Convair 990A (30A-5).jpg|Pé de foto=O avión dous anos antes do accidente|Data=[[5 de xaneiro]] de [[1970]]|Causa=|Sitio=a 1 800 metros de<br/>[[aeroporto de Estocolmo-Arlanda|Estocolmo-Arlanda]]|Coordenadas={{coord|59|37|40.81|N|17|53|51.35|E|display=title,inline}}|Orixe=[[aeroporto de Estocolmo-Arlanda|Estocolmo-Arlanda]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Zúric]]|Mortes=5|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Convair CV-990 Coronado]]|Operador=[[Spantax]]|Rexistro=EC-BNM|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=7|Tripulación=3|Sobreviventes=5}} O '''accidente do CV-990 de Spantax''' ocorreu o día [[5 de xaneiro]] de [[1970]] cando un [[Convair 990 Coronado]] operado pola aeroliña española [[Spantax]] esnafrouse pouco despois de engalar do [[aeroporto de Estocolmo-Arlanda]], matando a cinco das dez persoas a bordo do avión. == Antecedentes == O avión tiña que voar esa mesma tarde máis cedo a [[Mallorca]] con viaxeiros suecos, pero durante a engalaxe o motor número 4 tivo un problema. A engalaxe abortouse e os pasaxeiros puideron deixar o aparello. Posteriormente decidíuse realizar un voo ferri con tres motores a [[Zúric]] para realizar un cambio de motor.<ref>{{Cita web|url=http://www.skavstaairport.se/305.html|páxina-web=Skavsta Airport|título=Ett litet stycke flyghistoria saxat ur literatur|data-acceso=2019-1-7|data-arquivo=21 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160121025237/http://www.skavstaairport.se/305.html|url-morta=unfit}}</ref> A bordo había tres tripulantes e sete pasaxeiros. Había fortes ventos e unha temperatura de -27&nbsp;°C no aeroporto.<ref name=":0">{{Cita publicación periódica|apelidos=Hierton|nome=Tor|data=1992|título=Mot alla odds flyger han igen|url=http://ortopedisktmagasin.se/orto_77-96/92_1_komplett.pdf|PMC=|revista=Ortopediskt magasin|doi=|ISSN=|PMID=|volume=|páxinas=6-9|número=1}}</ref> == Accidente == Ás 22:24 o avión comezou a súa carreira de engalaxe na pista 19. Durante a carreira o nariz guiñou cara a dereita. Este movemento corrixíuse baixando a potencia do motor número 1. O aparello rotou a 134 nós cos [[flap]]<nowiki/>s a 27 graos. Mentres trepaba o avión inclinouse 4-6 graos cara a dereita e velocidade do aire baixou de súpeto ata 10 nós por debaixo da V2 (145 nós). A aeronave contactou con algunhas árbores, inclinouse 10-15 graos e esnafrouse a 1 800 metros do punto no que se levantou.<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19700105-1|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Convair CV-990-30A-5 Coronado EC-BNM Stockholm-Arlanda Airport (ARN)|data-acceso=2019-01-08}}</ref> O avión arou un longo camiño no bosque e rompeuse en varias pezas. A cabina de mando separouse do resto da fuselaxe e quedou encaixada entre os troncos de árbores e o duro chan conxelado inclinada uns 45 graos cara a esquerda.<ref name=":0" /> O primeiro oficial Miguel Granado estaba sentado na dereita e quedou atrapado cando o asento enpuxouno cara adiante quedando as súas dúas pernas atrapadas contra o panel de instrumentos. A súa perna dereita estaba rota e angulada. O seu pé esquerdo estaba atrapado, así como a súa canela esquerda e o tendón de aquiles. Torcido baixo o piloto estaba un dos enxeñeiros de mantemento do avión, atrapado con varias costelas rotas. Granado mantivo, sen luvas, as súas mans nun dos tubos da fuselaxe e intentou manterse erguido para liberar a presión sobre o peito do seu compañeiro. As dúas mans tiveron conxelacións graves.<ref name=":0" /> O capitán escapou con contusións leves e foi capaz de liberarse e saír. Consciente do risco de quedar quieto con esas temperaturas, camiñou e intentou manter o corpo quente e así fuxiu con conxelacións leves nas mans e nos pés. Buscaron na escuridade e na neve o transmisor de localización de emerxencia e cando o atoparon puideron pedir axuda.<ref name=":0" /> O que a tripulación non sabía é que había unha casa a uns poucos centros de metros. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Suecia]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Spantax]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Convair 990]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1970]] 0ykp5yys43l8x7n5pdrahjzyyv7g8i7 0 451557 6148997 5880522 2022-08-03T00:27:43Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 980 de ALM|Imaxe=Douglas DC-9-33F N937F ONA MIA 17.07.76 edited-2.jpg|Pé de foto=DC-9 semellante ao do accidente|Data=[[2 de maio]] de [[1970]]|Causa=erro do piloto|Sitio=[[mar Caribe]]|Coordenadas=|Orixe=[[Nova York-JFK]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto Princesa Xuliana]]|Mortes=23|Feridos=37|Tipo de aeronave=[[Douglas DC-9-33CF]]|Operador=[[ALM]]|Rexistro=N935F|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=57|Tripulación=6|Sobreviventes=40}} O '''voo 980 de ALM''' era un servizo regular entre o [[Aeroporto Internacional John F. Kennedy]] de [[Nova York]] e [[aeroporto Princesa Xuliana]] en [[Sint Maarten]], [[Antillas Neerlandesas]]. O día [[2 de maio]] de [[1970]], tras varios intentos de aterraxe sen éxito, o avión quedou sen combustible e realizou unha amaraxe de emerxencia no mar Caribe, a uns 48&nbsp;km de [[St. Croix]], con 23 mortes e 40 superviventes. == Avión e tripulación == O aparello era un bimotor [[McDonnell Douglas DC-9|Douglas DC-9-33CF]] operado en nome de [[ALM Antillean Airlines]] por [[Overseas National Airways]] (ONA), sendo o avión e a tripulación de voo de ONA e a tripulación de cabina de ALM. Estaba rexistrado nos Estados Unidos como N935F.<ref>{{Cita web|url=https://registry.faa.gov/aircraftinquiry/NNum_Results.aspx?NNumbertxt=N935F|páxina-web=registry.faa.gov|título=FAA Registry - N935F|data-acceso=2019-01-08|data-arquivo=12 de outubro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181012054026/https://registry.faa.gov/aircraftinquiry/NNum_Results.aspx?NNumbertxt=N935F|url-morta=yes}}</ref> O voo levaba 57 pasaxeiros e 6 tripulantes. A tripulación de voo estaba formada polo capitán de 37 anos Balsey DeWitt, o primeiro oficial de 25 Harry Evans II, e o navegador de 35 Hugh Hart. A tripulación de cabina estaba formada polo sobrecargo Wilford Spencer e os asistentes de voo Tobias "Tito" Cordeiro e Margaret Abraham.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.airdisaster.com/reports/ntsb/AAR71-08.pdf|páxina-web=NTSB|título=Informe do accidente|data-acceso=2019-1-8|data-arquivo=22 de marzo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140322212243/http://www.airdisaster.com/reports/ntsb/AAR71-08.pdf|url-morta=yes}}</ref> == Accidente == O voo 980 foi normal ata chegar ao [[Caribe (rexión)|Caribe]]. Despois de que fose autorizado a descender a 10&nbsp;000 pés (3&nbsp;000&nbsp;m), o control de tráfico aéreo rexional (ATC) avisou de que o tempo en [[Sint Maarten]] estaba por debaixo dos mínimos para aterrar. O capitán elixiu desviarse a [[San Xoán, Porto Rico|San Xoán]], pero pouco despois a torre de Sint Maarten avisou o voo de que a meteoroloxía mellorara o suficiente como para poder aterrar. O avión realizou unha aproximación inicial a Sint Maarten, pero non foi capaz de ver a pista a tempo para aliñarse antes de aterrar e anunciou unha aproximación frustrada. O voo 980 fixo despois un segundo intento de aterraxe, pero novamente sen éxito debido ao aliñamento coa pista. A tripulación fixo un terceiro intento, pero estaba demasiado alto para aterrar con seguridade. Despois de avaliar a situación do tempo e do combustible, a tripulación elixiu desviarse a [[St. Croix]], e recibiu un vector e unha autorización. Nese momento a tripulación decatouse dunha posible discrepancia entre os indicadores de combustible e a cantidade que calcularan de combustible restante. O capitán avisou o ATC da súa intención de amarar e comezou unha aproximación baixa sobre a auga. O voo 980 amarou no mar Caribe ás 3:49 pm hora local.<ref name=":0" /> Aínda que os pilotos acenderon os sinais para abrochar os cintos de seguridade antes da amaraxe, na cabina de pasaxeiros non se chegou a entender ben que o avión estaba a piques de tocar. Por conseguinte, un número descoñecido de pasaxeiros e tripulantes estaban de pé ou non tiñan abrochado o cinto cando o avión golpeou a auga. O avión quedou relativamente intacto despois da amaraxe, pero afundiuse despois do accidente a unha profundidade duns 1&nbsp;500 metros, sen que nunca fose recuperado. O accidente causou 23 mortes e deixou feridos 37 dos 40 superviventes. Os dous pilotos sobreviviron. A recuperación dos superviventes con helicópteros comezou unha hora e media despois da amaraxe, e o derradeiro en ser rescatado, o primeiro oficial, foi recollido unha hora despois.<ref name=":0" /> Os esforzos de escate incluíron undades da Garda Costeira, da Armada e do Corpo de Marines estadounidenses, e varios superviventes foron rescatados por helicóptero. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América|ALM]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de ALM Antillean Airlines| 0980]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de McDonnell Douglas DC-9|ALM]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1970|ALM]] gj4vkh68gg3h5voy9i0f4qxu31ty68l 0 451633 6148982 5032180 2022-08-03T00:24:25Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 629 de United Airlines|Imaxe=6609-UAL-DC-6-NorthRampStapletonDEN.jpg|Pé de foto=DC-6 semellante ao do accidente|Data=[[1 de novembro]] de [[1955]]|Causa=bomba|Sitio=[[Longmont, Colorado]]|Coordenadas={{coord|40|12|0.51|N|104|57|21.96|W|type:event|display=inline,title}}|Orixe=|Derradeira escala=|Destino=|Mortes=44|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Douglas DC-6|Douglas DC-6B]]|Operador=[[United Airlines]]|Rexistro=N37559|Nome de aeronave=''Mainliner Denver''|Pasaxeiros=39|Tripulación=5|Sobreviventes=0}} O '''voo 629 de United Airlines''' foi un [[Douglas DC-6|Douglas DC-6B]], con rexistro N37559 e bautizado como ''Mainliner Denver'', que foi voado cunha bomba de dinamita situada na equipaxe facturada o día [[1 de novembro]] de [[1955]]. O estoupido ocorreu sobre [[Longmont, Colorado]] ao redor das 7:03 p.m. hora local,<ref name=":0">{{Cita web|url=http://specialcollection.dotlibrary.dot.gov/Document?db=DOT-AIRPLANEACCIDENTS&query=(select+613)|páxina-web=CAB|título=Informe do accidente|data-acceso=2019-1-9|data-arquivo=19 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160119133947/http://specialcollection.dotlibrary.dot.gov/Document?db=DOT-AIRPLANEACCIDENTS&query=(select+613)|url-morta=unfit}}</ref> mentres o aparello estaba en ruta dende [[Denver, Colorado]], cara [[Portland, Oregon]], e [[Seattle, Washington]]. Os 39 pasaxeiros e 5 tripulantes a bordo morreron no estoupido e accidente.<ref name=":0" /><ref name=":1">"Time Bomb". ''A Crime to Remember''. Tempada 1. Episodio 4. Investigation Discovery</ref> Os investigadores determinaron que Jack Gilbert Graham foi o responsable de poñer a bomba para matar a súa nai como vinganza pola súa infancia e para cobrar un suculento seguro de vida.<ref name=":1" /><ref>"Jack Gilbert Graham". ''Famous Cases & Criminals''. Federal Bureau of Investigation</ref> Tras 15 meses, Graham, que xa tiña un amplo historial criminal, foi xulgado, condenado e executado polo crime.<ref name=":1" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América|United AIrlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de United Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Douglas DC-6]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1955]] 1va07vozwp91v4mup6zq3ofiargnqga 0 451643 6148942 5036295 2022-08-03T00:17:12Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 1 de American Airlines|Imaxe=American Airlines.Boeing 707.1966.jpg|Pé de foto=Boeing 707 semellante ao do accidente|Data=[[1 de marzo]] de [[1962]]|Causa=mal mantemento|Sitio=[[Jamaica Bay]]|Coordenadas={{coord|40|37|4|N|73|50|13|W|type:event_region:US-IN|display=title,inline}}|Orixe=[[aeroporto Idlewild]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto dos Ánxeles]]|Mortes=95|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 707|Boeing 707-123B]]|Operador=[[American Airlines]]|Rexistro=N7506A|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=87|Tripulación=8|Sobreviventes=0}} O '''voo 1 de American Airlines''' era un servizo regular doméstico de pasaxeiros entre o [[aeroporto Idlewild]] en [[Nova York]] e o [[aeroporto dos Ánxeles]]. O día [[1 de marzo]] de [[1962]] o [[Boeing 707]] deuse a volta e esnafrouse na [[Jamaica Bay]] dous minutos despois da engalaxe, matando os 87 pasaxeiros e 8 tripulantes a bordo. Unha investigación da Xunta de Aeronáutica Civil (CAB) determinou que un defecto de fabricación no sistema do piloto automático levou a unha entrada no sistema de control do timón non comandada, causando o accidente, no que morreron bastantes personalidades notables. Foi o quinto accidente fatal dun Boeing 707 e, no seu momento, o que máis vítimas tivo.<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19620301-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 707-123B N7506A Jamaica Bay, NY|data-acceso=2019-01-09}}</ref> == Avión == O aparello era un [[Boeing 707|Boeing 707-123B]] con rexistro N7506A. Fora entregado a [[American Airlines]] o [[12 de febreiro]] de [[1959]]. No momento do accidente o avión acumulaba 8 147 horas de voo. A súa derradeira inspección periódica fora o [[18 de xaneiro]], con 7 922 horas de voo.<ref>{{Cita web|url=http://specialcollection.dotlibrary.dot.gov/Document?db=DOT-AIRPLANEACCIDENTS&query=(select+738)|páxina-web=CAB|título=Informe do accidente|data-acceso=2019-1-16|data-arquivo=28 de maio de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150528180457/http://specialcollection.dotlibrary.dot.gov/Document?db=DOT-AIRPLANEACCIDENTS&query=(select+738)|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América|American Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de American Airlines| 0001]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 707|American Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1962|American Airlines]] 7ptrbuqdj9fchdmqndeajc88j7p4y1z 0 451807 6148928 5547253 2022-08-03T00:15:15Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 11 de Allied Air|Imaxe=Allied Air Cargo Boeing 727-200F Iwelumo-1.jpg|Pé de foto=O Boeing 727 accidentado|Data=[[2 de xuño]] de [[2012]]|Causa=saída de pista|Sitio=[[aeroporto de Kotoka]]|Coordenadas=|Orixe=[[aeroporto Murtala Muhammed]]|Derradeira escala=|Destino=aeroporto de Kotoka|Mortes=12 (todos en terra)|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 727-200|Boeing 727-221F Advanced]]|Operador=[[Allied Air]]|Rexistro=5N-BJN|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=0|Tripulación=4|Sobreviventes=4}} O '''voo 11 de Allied Air''' foi un accidente de aviación ocorrido o sábado [[2 de xuño]] de [[2012]] ao redor das 19:15 hora local no [[aeroporto de Kotoka]] en [[Accra]], [[Ghana]]. Un [[Boeing 727-200]] de carga operado por [[Allied Air]]<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.aviation-safety.net/database/record.php?id=20120602-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=www.aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 727-221F 5N-BJN Accra-Kotoka Airport (ACC)|data-acceso=2019-01-12}}</ref> saíuse da pista na aterraxe, atravesou o valado do perímetro e golpeou un autobús na estrada. Os catro membros da tripulación sobreviviron, pero as 10 persoas a bordo do autobús morreron, xunto cun cicista e o pasaxeiro dun taxi.<ref>{{Cita web|url=http://avherald.com/h?article=45085318&opt=0|páxina-web=The Aviation Herald|título=Allied Cargo B722 at Accra on Jun 2nd 2012, overran runway on landing|data-acceso=2019-01-12}}</ref> Houbo ademais varios feridos en terra. Cando o avión se esnafrou había chuva e pouca visibilidade na zona. O goberno de Ghana anunciou que se formaría unha comisión de investigación do accidente.<ref>{{Cita web|url=http://www.gcaa.com.gh/extweb/index.php/news/547-president-inaugurates-accident-investigation-committeE|páxina-web=Ghana Civil Aviation Authority|título=President Inaugurates Accident Investigation Committe|data-acceso=2019-1-12|data-arquivo=07 de marzo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140307123039/http://www.gcaa.com.gh/extweb/index.php/news/547-president-inaugurates-accident-investigation-committeE|url-morta=unfit}}</ref> A causa do accidente segundo a comisión de investigación foi que a tripulación calculou mal o punto de aterraxe, tocando máis adiante de onde debería.<ref>{{Cita web|url=http://www.ghanaiantimes.com.gh/allied-air-crash-was-due-to-human-error/|título=Allied Air Crash Was Due To Human Error - The Ghanaian Times|data-acceso=2019-01-12|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190113063020/http://www.ghanaiantimes.com.gh/allied-air-crash-was-due-to-human-error/|dataarquivo=13 de xaneiro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> Trátase do peor accidente de aviación de Ghana.<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/dblist.php?Country=9G|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=Aviation Safety Network > Ghana|data-acceso=2019-01-12}}</ref> Uns 20 anos antes o mesmo avión realizara o derradeiro voo para [[Pan American World Airways]] dende [[Bridgetown]], [[Barbados]] ata [[Miami, Florida]].<ref name=":0" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Ghana|Allied Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Allied Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 727|Allied Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2012|Allied Air]] 4d6g2z757omqaqsg2y2zlny144re3wb 0 451817 6148948 5547261 2022-08-03T00:18:01Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 213 de Bhoja Air|Imaxe=ZS-OLB B737-200 BA Comair JHB 140309 (4319671136) (2).jpg|Pé de foto=O avión accidentado co anterior operador|Data=[[20 de abril]] de [[2012]]|Causa=cizalladura de vento|Sitio=[[Rawalpindi]], [[Paquistán]]|Coordenadas={{coord|33|35|15|N|73|08|55|E|type:event|display=inline, title}}|Orixe=[[aeroporto Jinnah]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto Benazir Bhutto]]|Mortes=127|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737|Boeing 737-236A]]|Operador=[[Bhoja Air]]|Rexistro=AP-BKC|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=121|Tripulación=6|Sobreviventes=0}} O '''voo 213 de Bhoja Air''' era un servizo regular doméstico de pasaxeiros operado pola aeroliña paquistaní [[Bhoja Air]]. O [[20 de abril]] de [[2012]] o [[Boeing 737|Boeing 737-236A]] que operaba a ruta esnafrouse con mal tempo durante a súa aproximación ao [[aeroporto Benazir Bhutto]], en [[Islamabad]]. Os 121 pasaxeiros e 6 tripulantes morreron no accidente. Este era o voo inaugural do segundo servizo diario de Bhoja Air nesa ruta. Foi o segundo accidente de aviación con máis vítimas mortais en [[Paquistán]],<ref>{{Cita web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20120420-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 737-236A AP-BKC Islamabad-Benazir Bhutto International Airport (ISB)|data-acceso=2019-01-12}}</ref> superado polo accidente do [[voo 202 de Airblue]] en [[2010]] onde morreron as 152 persoas a bordo, e é o cuarto peor dun Boeing 737-200.<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20100728-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Airbus A321-231 AP-BJB Islamabad-Benazir Bhutto International Airport (ISB)|data-acceso=2019-01-12}}</ref> == Avión == O aparello era un [[Boeing 737|Boeing 737-236]],<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.planespotters.net/airframe/Boeing/737/AP-BKC-Bhoja-Airlines/EBQKcXNY|páxina-web=www.planespotters.net|título=AP-BKC Bhoja Airlines Boeing 737-200|data-acceso=2019-01-16|lingua=en}}</ref> con rexistro AP-BKC<ref name=":1">{{Cita web|url=http://avherald.com/h?article=44e48c2a&opt=1|páxina-web=The Aviation Herald|título=Bhoja B732 at Islamabad on Apr 20th 2012, impacted terrain on approach|data-acceso=2019-01-16}}</ref> e número de serie 23167, que voara por vez primeira o [[13 de decembro]] de [[1984]] e fora entregado a [[British Airways]] o [[7 de xaneiro]] de [[1985]] (co rexistro G-BKYI). Posteriormente foi adquirido para operacións con código compartido por [[Comair]] (con rexistro ZS-OLB) en xuño de [[1999]].<ref name=":0" /> O avión operou rutas domésticas en [[Suráfrica]] ata finais de 2010, cando Comair retirou a súa frota de 737-200, e foi vendido a [[Bhoja Air]] en xaneiro de [[2012]]. == Accidente == O avión estaba operando un servizo regular doméstico entre o [[aeroporto Jinnah]] de [[Karachi]] e o [[aeroporto Benazir Bhutto]] de [[Islamabad]], que era o primeiro voo da noitiña da aeroliña en case 12 anos (Bhoja Air pechara anteriormente entre dificultades financieiras no ano [[2000]], pero reiniciara as súas operacións en marzo de [[2012]]). Había 6 tripulantes e 121 pasaxeiros a bordo.<ref name=":1" /> O voo engalou de Karachi ás 17:00 PST (12:00 UTC) e tiña que aterrar en Islamabad ás 18:50 (13:50 UTC). Ás 18:40 PKT o avión esnafrouse a 5,6&nbsp;km da pista,<ref name=":1" /> preto da vila de Hussainabad, Rawalpindi. As 127 persoas a bordo morreron.<ref>{{Cita web|url=https://www.rt.com/news/plane-crash-pakistan-boeing-580/|páxina-web=RT International|título=Bhoja Air Boeing 737 crashes in Pakistan, all 127 on board killed (VIDEO, PHOTOS)|data-acceso=2019-01-17|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190119174212/https://www.rt.com/news/plane-crash-pakistan-boeing-580/|dataarquivo=19 de xaneiro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> A aterraxe intentouse no medio dunha forte chuva e unha tormenta.<ref>{{Cita web|url=https://tribune.com.pk/story/367560/helicopter-crashes-in-rawalpindi/|data=2012-04-20|páxina-web=The Express Tribune|título=Bhoja Air crash in Rawalpindi: ‘No chance of survivors’|data-acceso=2019-01-17|lingua=en-US}}</ref><ref name=":2">{{Cita novas|data=2012-04-20|título=Airliner crashes near Islamabad|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-17788698|lingua=en-GB|data-acceso=2019-01-17}}</ref> Os informes iniciais suxerían que os pilotos intentaron aterrar no medio de fortes ventos e chuva, o avión puido voar cara a unha cizalladura inesperada que o mandou contra o chan debaixo súa.<ref>{{Cita web|url=http://www.dawn.com/news/712107|apelidos=Syed|nome=Baqir Sajjad|data=2012-04-20|páxina-web=DAWN.COM|título=Wind shear may have caused the tragedy|data-acceso=2019-01-17|lingua=en}}</ref> Porén, testemuñas dixeron que o avión puidera ser golpeado por un lóstrego antes do accidente, describíndoo como unha "bóla de lume". Un voo [[Airblue]] aterrou sen problemas despois do acidente.<ref name=":1" /> O aeroporto pechouse durante tres horas despois do accidente debido á falta de bombeiros. Os servizos de emerxencia baseados no aeroporto foron ao lugar do accidente para axudar os bombeiros que traballaban alí. Os voos afectados polo peche foron desviados ao [[aeroporto Allama Iqbal]], en [[Lahore]].<ref name=":2" /> A pesar de que o accidente ocorreu nunha área residencial, non houbo vítimas en terra.<ref>{{Cita web|url=http://www.hindustantimes.com/world-news/pakistan/pakistan-air-crash-bhoja-air-owner-taken-into-protective-custody/article1-843977.aspx|data=2012-04-21|páxina-web=web.archive.org|título=Pakistan air crash: Bhoja Air owner taken into 'protective custody' - Hindustan Times|data-acceso=2019-01-17|data-arquivo=21 de abril de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120421224913/http://www.hindustantimes.com/world-news/pakistan/pakistan-air-crash-bhoja-air-owner-taken-into-protective-custody/article1-843977.aspx|url-morta=yes}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Paquistán|Bhoja Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Bhoja Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|Bhoja Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2012|Bhoja Air]] n1pzpui0776fux0sc632i2zp2dfm46f 0 452320 6148933 6080886 2022-08-03T00:16:34Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 172 de Adam Air|Imaxe=Adam Air crash.jpg|Pé de foto=O 737 tras o accidente|Data=[[21 de febreiro]] de [[2007]]|Causa=erro do piloto|Sitio=[[Aeroporto internacional Juanda|aeroporto Juanda]]|Coordenadas=|Orixe=[[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|aeroporto Soekarno-Hatta]]|Derradeira escala=|Destino=aeroporto Juanda|Mortes=|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737|Boeing 737-33A]]|Operador=[[Adam Air]]|Rexistro=PK-KKV|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=143|Tripulación=6|Sobreviventes=149 (todos)}} O '''voo 172 de Adam Air''' foi o accidente sufrido por un [[Boeing 737-300]] cando aterraba en [[Surabaia]] ao final dun servizo doméstico dende o [[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|aeroporto Soekarno-Hatta]] e o [[Aeroporto internacional Juanda|aeroporto Juanda]].<ref>{{Cita web|url=http://mensnewsdaily.com/2007/02/22/indonesia-grounds-airplanes-after-latest-air-mishap/|data=2007-09-30|páxina-web=MND|título=Indonesia Grounds Airplanes After Latest Air Mishap|data-acceso=2019-01-19|data-arquivo=30 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070930181435/http://mensnewsdaily.com/2007/02/22/indonesia-grounds-airplanes-after-latest-air-mishap/|url-morta=unfit}}</ref> O día [[21 de febreiro]] de [[2007]] o avión dobrouse na aterraxe, rompendo a fuselaxe na metade da sección de pasaxeiros. O seis restantes 737 de Adam Air quedaron inmediatamente en terra, aínda que cinco deles volveron ao servizo posteriormente nese mesmo ano. Este incidente causou novas preocupacións sobre a seguridade dos voos operados por [[Adam Air]], que fora moi criticada despois do accidente do [[Voo 574 de Adam Air|voo 574]] o [[1 de xaneiro]] de 2007. == Avión == O aparello era un [[Boeing 737|Boeing 737-33A]], con rexistro PK-KKV. Fora mercado por Adam Air en xaneiro de 2007, sendo operado anteriormente pola aeroliña brasileira [[Varig]]. O avión construírase no ano [[1994]].<ref>{{Cita web|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-b737-27284.htm|páxina-web=www.airfleets.net|título=AdamAir PK-KKV (Boeing 737 - MSN 27284) (Ex CS-TKF N284AN PP-VQZ ) {{!}} Airfleets aviation|data-acceso=2019-01-19}}</ref> == Accidente == Durante a aterraxe no [[aeroporto internacional Juanda]] o avión partíuse pola metade. A aterraxe foi particularmente dura e a equipaxe saíu dusparada dos portavultos da cabina.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.aljazeera.com/news/asia-pacific/2007/02/200852514653440920.html|páxina-web=www.aljazeera.com|título=Indonesia 'grounds' Adam Air jets|data-acceso=2019-01-19}}</ref> A sección de cola quedou dobrada cara abaixo. Posteriores voos ao aeroporto foron desviados a aeroportos alternativos.<ref>{{Cita web|url=http://www.stuff.co.nz/stuff/waikatotimes/3970887a12.html|data=2007-03-01|páxina-web=archive.is|título=Checks urged after passenger jet cracks on landing - New Zealand's so…|data-acceso=2019-01-19|data-arquivo=01 de marzo de 2007|url-arquivo=https://archive.today/20070301112049/http://www.stuff.co.nz/stuff/waikatotimes/3970887a12.html|url-morta=yes}}</ref> A frota de Boeing 737 de Adam Air quedou en terra para realizarlle inspeccións de seguridade.<ref name=":0" /> Xusto despois do accidente Adam Air repintou o avión, cubrindo a librea laranxa da aeroliña con pintura branca. Como consecuencia do accidente un gran número de pasaxeiros cancelaron os seus voos con Adam Air, dicindo que "perderan a fe" na aeroliña.<ref>{{Cita web|url=https://www.smh.com.au/lifestyle/airline-grounded-after-plane-cracks-20070223-gdpjc9.html|data=2007-02-23|páxina-web=The Sydney Morning Herald|título=Airline grounded after plane cracks|data-acceso=2019-01-19|lingua=en}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Indonesia|Adam Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Adam Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|Adam Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2007|Adam Air]] h3iksc1x7ody1cgg5zzvm7143cow2y2 0 452336 6148977 6061547 2022-08-03T00:24:06Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 612 de Air West|Imaxe=Air West Boeing 737-200 Mutzenberg.jpg|Pé de foto=Boeing 737 semellante ao secuestrado|Data=[[24 de xaneiro]] de [[2007]]|Causa=secuestro|Sitio=[[Xamena]]|Coordenadas=|Orixe=|Derradeira escala=|Destino=|Mortes=|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737]]|Operador=[[Air West]]|Rexistro=|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=95|Tripulación=8|Sobreviventes=103 (todos)}} O '''voo 612 de Air West''' era un servizo doméstico regular de pasaxeiros entre [[Khartún]] e [[Al-Fashir]], no [[Sudán]]. O día [[24 de xaneiro]] de [[2007]] o [[Boeing 737]] que operaba a ruta, con 103 persoas a bordo, foi secuestrado pouco despois da engalaxe por un único home.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.newsgd.com/news/world1/200701250006.htm|páxina-web=www.newsgd.com|título=Sudanese hijack ends, hijacker seized in Chad - World - News Brief - Newsgd|data-acceso=2019-01-19}}</ref> O avión aterrou sen problemas en [[Xamena]], [[Chad]], onde o secuestrador se rendeu. == Secuestro == O día do secuestro os ocupantes do avión eran todos sudaneses coa excepción dun cidadán británico e dun agregado militar italiano. Mohamed Abdu Altif, un home de 26 anos de [[Al-Fashir]], entrou armado na cabina de mando do avión ás 09:00 hora local, unha media hora despois de engalar do [[aeroporto de Khartún]]. Ordenou ao piloto voar a [[Roma]] e despois a [[Londres]].<ref name=":0" /> Inicialmente informouse que a súa arma era un fusil de asalto [[AK-47]], pero realmente era unha pistola. Despois de que o piloto lle explicase de que non había suficiente combustible para chegar a Londres accedeu a voar ata [[Chad]]. Non fixo ameazas ou comunicacións aos pasaxeiros, ningún dos cales se decatou de que o avión fora secuestrado. Cando o avión entrou no espazo aéreo do Chad foi interceptado por cazas franceses [[Mirage F-1]] estacionados en Xamena,<ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.france24.com/france24Public/en/archives/news/2007/January/africa/20070123-plane-chad.html|páxina-web=France 24|título=Troops seize hijacker of Sudan plane in Chad|data-acceso=2019-01-19|data-arquivo=30 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070930185810/http://www.france24.com/france24Public/en/archives/news/2007/January/africa/20070123-plane-chad.html|url-morta=unfit}}</ref> que escoltaron ao 737 ata que aterrou no [[aeroporto de Xamena]], onde foi rodeado por tropas do Chad.<ref name=":0" /> Tras 20 minutos de negociacións o secuestrador liberou aos ocupantes do avión antes de rendirse.<ref name=":1" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Chad|Air West]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air West]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2007|Air West]] [[Categoría:Secuestros de aeronaves]] ecxzznds2cfijfwwtvhcjc0khqyx3s8 0 452337 6148971 5958128 2022-08-03T00:23:22Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 574 de Adam Air|Imaxe=Adam air parking.jpg|Pé de foto=Un 737 de Adam Air con librea distinta|Data=[[1 de xaneiro]] de [[2007]]|Causa=fallo no sistema inercial<br/>de navegación|Sitio=[[estreito de Makassar]]|Coordenadas=|Orixe=[[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|aeroporto Soekarno-Hatta]]|Derradeira escala=[[Aeroporto internacional Juanda|aeroporto Juanda]]|Destino=[[aeroporto Sam Ratulangi]]|Mortes=102|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737|Boeing 737-4Q8]]|Operador=[[Adam Air]]|Rexistro=PK-KKW|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=96|Tripulación=6|Sobreviventes=0}} O '''voo 574 de Adam Air''' era un servizo regular doméstico de pasaxeiros entre as cidades indonesias de [[Surabaia]] e [[Manado]].<ref>{{Cita web|url=http://www.forbes.com/home/feeds/ap/2007/01/01/ap3290775.html|data=2007-01-03|páxina-web=Forbes|título=Plane Carrying 102 Missing in Indonesia|data-acceso=2019-01-19|data-arquivo=03 de xaneiro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070103222229/http://www.forbes.com/home/feeds/ap/2007/01/01/ap3290775.html|url-morta=yes}}</ref> O día [[1 de xaneiro]] de [[2007]] o [[Boeing 737|Boeing 737-4Q8]] que operaba a ruta rompeuse no aire e esnafrouse no [[estreito de Makassar]] preto de [[Polewali]], en [[Sulawesi]].<ref>{{Cita web|url=http://indahnesia.com/indonesia/event/46/adam_air_plane_missing.php|páxina-web=indahnesia.com|título=indahnesia.com - Events - Adam Air plane missing - Discover Indonesia Online|data-acceso=2019-01-19|data-arquivo=21 de decembro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181221155959/http://indahnesia.com/indonesia/event/46/adam_air_plane_missing.php|url-morta=yes}}</ref> As 102 persoas a bordo morreron, sendo o accidente de aviación con máis vítimas dun Boeing 737-400. Tras o accidente iniciouse unha investigación nacional. O informe final, publicado o [[25 de marzo]] de [[2008]], concluíu que os pilotos perderon o control do avión despois de que se preocupasen por problemas no sistema inercial de navegación e desconectasen sen decatarse o [[piloto automático]].<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/final-report-adam-air-737-plunged-into-sea-after-pi-222430/|apelidos=Ionides|nome=Nicholas|data=2008-03-25|páxina-web=Flightglobal.com|título=Final report: Adam Air 737 plunged into sea after pilots lost control|data-acceso=2019-01-19|lingua=en-GB}}</ref> Foi o único accidente con vítimas mortais de Adam Air nos seus cinco anos de historia. O sinistro foi un dos varios accidentes de transportes, incluído o posterior [[Voo 172 de Adam Air|voo 172]], que deron lugar a que os [[Estados Unidos]] rebaixasen a súa clasificación de seguridade da aviación indonesia, aí como a grandes reformas na seguridade do transporte en [[Indonesia]]. A todas as compañías aéreas indonesias prohibíuselles á vez voar na [[Unión Europea]] varios meses despois do accidente. Posteriormente o goberno indonesio prohibiu voar a Adam Air, e a compañía declarouse en bancarrota. == Avión == O aparello implicado era un [[Boeing 737|Boeing 737-4Q8]], con número de serie 24070 e rexistro PK-KKW, fabricado en [[1989]].<ref>{{Cita web|título=Nasib 96 Penumpang, Pilot dan Kru Tidak Diketahui|url=http://www.kompas.co.id/ver1/Nasional/0701/02/003103.htm|páxina-web=Kompas Cyber Media|data=2007-01-04|data-acceso=2019-03-12|data-arquivo=04/01/2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070104125942/http://www.kompas.co.id/ver1/Nasional/0701/02/003103.htm|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Accident AdamAir Flight 574 B737 PK-KKW {{!}} Airfleets aviation|url=https://www.airfleets.net/crash/crash_report_AdamAir_PK-KKW.htm|páxina-web=www.airfleets.net|data-acceso=2019-03-12}}</ref> Antes de voar con Adam Air, o avión, propiedade de [[ILFC]], fora arrendado a sete aeroliñas: [[Dan-Air]], [[British Airways]], [[GB Airways]], [[Transaero]], [[WFBN]], [[Air One]] e [[Jat Airways]].<ref>{{Cita web|título=AdamAir PK-KKW (Boeing 737 - MSN 24070) (Ex EI-CXH G-BNNL N112TR ) {{!}} Airfleets aviation|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-b737-24070.htm|páxina-web=www.airfleets.net|data-acceso=2019-03-12}}</ref> Equipado con dous motores [[CFM International CFM56|CFM56-3C1]], o aparello tiña ao redor de 50&nbsp;000 horas de voo e fora avaliado e declarado en condición de voar por última vez o [[25 de decembro]] de [[2005]] polo ministerio de transporte de Indonesia. Tiña que ser revisado novamente a finais de xaneiro de [[2007]]. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Indonesia|Adam Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Adam Air| 0574]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|Adam Air]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2007|Adam Air]] 4ut0i3g0ezpa3eqk0w4uexw2khk58vb 0 452343 6148943 5047679 2022-08-03T00:17:16Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 200 de Garuda Indonesia|Imaxe=Boeing 737-497, STAR Europe AN1408008.jpg|Pé de foto=O avión accidentado con outra aeroliña|Data=[[7 de marzo]] de [[2007]]|Causa=erro do piloto|Sitio=[[aeroporto Adisutjipto]]|Coordenadas={{coord|7|47|17|S|110|25|54|E|source:kolossus-plwiki_type:event|display=inline,title}}|Orixe=[[Aeroporto internacional Soekarno-Hatta|aeroporto Soekarno-Hatta]]|Derradeira escala=|Destino=aeroporto Adisutjipto|Mortes=21|Feridos=112|Tipo de aeronave=[[Boeing 737|Boeing 737-497]]|Operador=[[Garuda Indonesia]]|Rexistro=PK-GZC|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=133|Tripulación=7|Sobreviventes=119}} O '''voo 200 de Garuda Indonesia''' era un servizo regular doméstico de pasaxeiros entre [[Iacarta]] e [[Yogyakarta]], [[Indonesia]].<ref>{{Cita web|url=http://www.swissinfo.org/eng/international/ticker/detail/Indonesia_crash_survivors_describe_ordeal.html?siteSect=143&sid=7595071&cKey=1173253988000|data=2007-09-30|páxina-web=swissinfo|título=Indonesia crash survivors describe ordeal|data-acceso=2019-01-19|data-arquivo=30 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070930222317/http://www.swissinfo.org/eng/international/ticker/detail/Indonesia_crash_survivors_describe_ordeal.html?siteSect=143&sid=7595071&cKey=1173253988000|url-morta=unfit}}</ref> O día [[7 de marzo]] de [[2007]] o [[Boeing 737-400]] que operaba a ruta saíuse da pista, esnafrouse nun campo de arroz e estoupou mentres aterraba no [[aeroporto Adisucipto]]. 20 pasaxeiros e un tripulante morreron. Os dous pilotos conseguiron sobrevivir.<ref>{{Cita web|url=http://www.garuda-indonesia.com/index.php?menu=news&opt=detail&id=29|data=2007-03-09|páxina-web=Garuda Indonesia|título=Information on passengers of GA200|data-acceso=2019-01-19|data-arquivo=09 de marzo de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070309130956/http://www.garuda-indonesia.com/index.php?menu=news&opt=detail&id=29|url-morta=unfit}}</ref> == Avión == O aparello era un [[Boeing 737|Boeing 737-497]], con rexistro PK-GZC, que operara con outras aeroliñas antes de ser mercado por [[Garuda Indonesia]].<ref>{{Cita web|url=https://www.planespotters.net/airframe/Boeing/737/PK-GZC-Garuda-Indonesia/40lYC7wR|páxina-web=www.planespotters.net|título=PK-GZC Garuda Indonesia Boeing 737-400|data-acceso=2019-01-19|lingua=en}}</ref> O avión acumulara máis de 35 200 horas de voo en 37&nbsp;300 ciclos dende o seu primeiro voo en [[1992]].<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20070307-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 737-497 PK-GZC Yogyakarta-Adisutjipto Airport (JOG)|data-acceso=2019-01-19}}</ref> == Tripulación == O capitán era Muhammad Marwoto Komar, de 44 anos, que traballara en Garuda Indonesia durante máis de 21 anos. Tiña acumuladas 13&nbsp;421 horas de voo, incluídas 3&nbsp;703 horas no Boeing 737. O primeiro oficial era Gagam Saman Rohmana, de 30 anos, que levaba na aeroliña tres anos e tiña 1&nbsp;528 horas de voo, das cales 1&nbsp;353 eran no Boeing 737. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Indonesia|Garuda Indonesia]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Garuda Indonesia| 0200]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|Garuda Indonesia]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2007|Garuda Indonesia]] e9eoasn96dyqenr2iirbeybixipk8kd 0 452382 6148981 5925672 2022-08-03T00:24:21Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 6289 de Air Algérie|Imaxe=7T-VEZ B737-2T4 Air Algerie FRA 29AUG99 (6136782090).jpg|Pé de foto=O avión accidentado en 1999|Data=[[6 de marzo]] de [[2003]]|Causa=fallo de motor|Sitio=[[aeroporto de Aguenar-Hadj Bey Akhamok|Aguenar-Hadj Bey Akhamok]]|Coordenadas=|Orixe=Aguenar-Hadj Bey Akhamok|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Noumérat–Moufdi Zakaria|Noumérat–Moufdi Zakaria]]|Mortes=102|Feridos=1|Tipo de aeronave=[[Boeing 737-200]]|Operador=[[Air Algérie]]|Rexistro=7T-VEZ|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=97|Tripulación=6|Sobreviventes=1}} O '''voo 6289 de Air Algérie''' era un servizo doméstico de pasaxeiros que se esnafrou o día [[6 de marzo]] de [[2003]] no [[aeroporto de Aguenar-Hadj Bey Akhamok]] en [[Alxeria]], matando a 102 dos 103 ocupantes do avión.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.bea.aero/docspa/2003/7t-z030306a/htm/7t-z030306a.html|páxina-web=BEA|título=Informe do accidente|data-acceso=2019-1-20}}</ref><ref name=":1">{{Cita libro|título=Air crash investigations - In-flight engine failure - The Crash of Air Algerie Flight 6289|apelidos=Collins|nome=Pete|editorial=Lulu.com|ano=2015|ISBN=9781312904668|ref=}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.ntsb.gov/news/press-releases/_layouts/ntsb.aviation/brief.aspx?ev_id=20030402X00424|páxina-web=www.ntsb.gov|título=DCA03RA029|data-acceso=2019-01-20}}</ref> Testemuñas dixeron que un dos seus motores estoupou e incendiouse segundos despois da engalaxe. O tren de aterraxe aínda estaba estendido cando isto pasou. O avión entón levantouse bruscamente e entrou en perda. O informe final da investigación do accidente concluiu que a causa foi un fallo de motor na engalaxe. Este feito agravouse pola decisión do capitán de tomar o control do avión sen entender a situación e a posterior falta de comunicación entre os dous pilotos. No seu momento foi o accidente de aviación con máis mortes en chan alxeriano, só superado en [[2018]] polo [[accidente do Il-76 da Forza Aérea de Alxeria]]. Na época tamén foi o peor accidente de [[Air Algérie]], superado 11 anos despois polo [[Voo 5017 de Air Algérie|voo 5017]], un [[McDonnell Douglas MD-80|McDonnell Douglas MD-83]] que se esnafrou en [[Malí]] matando ás 116 persoas a bordo.<ref>{{Cita web|url=https://www.aviation-safety.net/database/record.php?id=20030306-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=www.aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 737-2T4 7T-VEZ Tamanrasset Airport (TMR)|data-acceso=2019-01-20}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.cnn.com/2014/07/25/world/africa/air-algerie-crash/index.html|apelidos=CNN|nome=By Faith Karimi and Laura Smith-Spark|páxina-web=CNN|título=Air Algerie crash: 'Disintegrated' plane found in Mali|data-acceso=2019-01-20}}</ref> == Avión e tripulación == O voo 6289 estaba operado por un [[Boeing 737|Boeing 737-2T4]], con rexistro TV-VEZ e chamado ''Monts du Daia'',<ref>{{Cita libro|título=Encyclopedia of African Airlines|apelidos=Guttery|nome=Ben R.|editorial=McFarland Publishing|ano=1998|ISBN=9780786404957|ref=}}</ref> que estaba equipado con dous motores [[Pratt & Whitney JT8D|JT8D-17A]]. O avión entrara en servizo o [[9 de decembro]] de [[1983]], e tiña máis de 40 000 horas de voo antes do accidente.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> O capitán, de 48 anos, tiña 1 087 horas e 46 minutos de voo no Boeing 737-200 como capitán, mentres que a primeiro oficial, de 44 anos, tiña 1 292 horas e 42 minutos no Boeing 737-200.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> A primeira oficial era o piloto ao mando do avión durante a engalaxe. O capitán fíxose co control do aparello cando ocorreu o fallo do motor.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Accidente == Ao redor das 14:08 UTC o control de tráfico aéreo autorizou ao avión a rodar ata a pista 02 e o aparello deixou a porta de embarque.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Ás 14:12 autorizouselle a engalaxe. A aeronave engalou un minuto despois e o capitán solicitou retraer o tren de aterraxe. A petición foi seguida por un forte ruído aparentemente causado pola rotura do motor esquerdo e o avión desviouse á esquerda.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Ás 14:15 o capitán díxolle á primeira oficial que tomaba o control do avión e insistiu en que deixase os controis para facerse co mando. A primeira oficial deulle os controis ao capitán e ofreceuse a retraer o tren de aterraxe. O capitán non respostou. O Sistema de Aviso de Proximidade ao Terreo soou despois dúas veces. Co tren de aterraxe aínda estendido creouse resistencia adicional e o avión comezou a perder velocidade a un ritmo alto. Finalmente o aparello entrou en perda e esnafrouse. Tras o impacto o avión esvarou cara o valado perimetral do aeroporto e cruzou unha estrada antes de parar. Durante o accidente derramouse o combustible que acabou incendiándose e o lume enguliu a fuselaxe.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Consecuencias == 96 dos 97 pasaxeiros e os seis tripulantes morreron. O único supervivente do accidente foi un home de 28 chamado Youcef Djillali, que estaba sentado na última fila co cinto de seguridade desabrochado e foi expulsado do avión tras o impacto, escapando do accidente. Djillali foi atopado en coma con múltiples feridas. Porén, recuperou a consciencia o día seguinte. Os médicos dixeron que as súas feridas non eran mortais.<ref>{{Cita web|url=http://tempsreel.nouvelobs.com/monde/20030306.OBS7827/tamanrasset-102-morts-dont-6-francais.html?xtmc=algA_rienne_aps&xtcr=25|páxina-web=Le Nouvel Observateur|título=Tamanrasset : 102 morts dont 6 Français|data-acceso=2019-01-22|data-arquivo=07 de xaneiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140107210202/http://tempsreel.nouvelobs.com/monde/20030306.OBS7827/tamanrasset-102-morts-dont-6-francais.html?xtmc=algA_rienne_aps&xtcr=25|url-morta=yes}}</ref> == Investigación == Antes do voo examináronse o peso e equilibrio do avión e a súa carga e non se informou de ningún problema ao respecto. Dúas das testemuñas, un enxeñeiro de terra que traballara no aparello accidentado e un controlador de tráfico aéreo que se atopaba na torre no momento do accidente, falaron sobre o que viron cos investigadores. O enxeñeiro dixo:<blockquote>"Atopábame no aparcamento e vin ao avión engalar dende a pista 02. Xusto despois da engalaxe o avión desviouse lixeiramente cara a esquerda, despois enderezouse e nese intre decateime de que o aparello estaba perdendo velocidade e altura, co tren de aterraxe aínda estendido, ata o momento do impacto, cando houbo un gran estoupido".</blockquote>O controlador de tráfico aéreo dixo:<blockquote>"O DAH 6389 [sic - o número correcto de voo era 6289] B732 IMMAT: 7T-VEZ solicitou permiso para engalar ás 1402 GMT. Ás 1405 GMT foi autorizado a engalar cunha temperatura de 23°, QNH: 1019. Autorizado por ALGER CCR a inicialmente [nivel de voo] FL280, xusto despois da engalaxe pola pista 02 (1405) escoitouse algún tipo de estoupido, a alarma activouse inmediatamente, o piloto dixo [']temos un pequeno problema[']. . . o avión comezou a caer e esnafrouse preto do limiar da pista 20; o plan de emerxencia activouse inmediatamente tal como estaba previsto. 1) Os servizos de rescate do aeródromo ás 1415. 2) Os servizos civís ás 1416. 3) O hospital xusto despois. Logo o resto dos servizos mencionados no plan de emerxencia".</blockquote>Os instrumentos e as gravadoras de voo examináronse no laboratorio da BEA en [[París]]. Os motores enviáronse a Bélxica para ser investigados. O últimos parámetros da gravadora de datos de voo indicaron que o avión estaba a 102 metros sobre o nivel de terra e voaba a unha velocidade de 233 km/h. Os investigadores determinaron que a turbina de alta presión do motor esquerdo rompérase, danando á turbina de baixa presión no proceso. Isto causou unha baixada de potencia no motor, aínda que non se chegou a apagar completamente segundo os datos da gravadora.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Alxeria]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air Algérie]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2003]] j1xmelqoe22ylmxdwyl39v12idylcme 0 452436 6148931 5653244 2022-08-03T00:15:52Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 139 de Sudan Airways|Imaxe=Sudan Airways Boeing 737-200Adv ST-AFK FCO Oct 1989.png|Pé de foto=O avión accidentado en 1989|Data=[[8 de xullo]] de [[2003]]|Causa=fallo mecánico|Sitio=[[Port Sudan]]|Coordenadas={{coord|19|37|12|N|37|13|00|E|display=it}}|Orixe=[[aeroporto de Port Sudan]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Khartún]]|Mortes=117|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737|Boeing 737-200C]]|Operador=[[Sudan Airways]]|Rexistro=ST-AFK|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=106|Tripulación=11|Sobreviventes=0}} O '''voo 139 de Sudan Airways''' era un servizo de pasaxeiros que se esnafrou o día [[8 de xullo]] de [[2003]] en [[Port Sudan]]. O [[Boeing 737]] estaba operando un servizo doméstico de pasaxeiros entre Port Sudan e [[Khartún]]. Uns 15 minutes despois da engalaxe perdeu potencia nun dos seus motores, facendo que a tripulación decidise regresar ao aeroporto para realizar unha aterraxe de emerxencia. Ao facelo, os pilotos perderon a pista e o avión baixou ata golpear o chan, desintegrándose tras o impacto. As 117 persoas a bordo morreron.<ref>{{Cita web|url=http://www.aviation-safety.net/database/record.php?id=20030708-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=www.aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Boeing 737-2J8C ST-AFK Port Sudan|data-acceso=2019-01-20}}</ref> == Avión == O aparello implicado era un [[Boeing 737|Boeing 737-2J8C]], con rexistro ST-AFK e número de serie 21169.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.airfleets.net/crash/crash_report_SudanAirways_ST-AFK.htm|páxina-web=www.airfleets.net|título=Accident SudanAirways Flight 139 B737 ST-AFK {{!}} Airfleets aviation|data-acceso=2019-01-20}}</ref> Estaba equipado con dous motores [[Pratt & Whitney JT8D|Pratt & Whitney JT8D-7]], realizara o seu primeiro voo o [[29 de agosto]] de [[1975]], e fora entregado a [[Sudan Airways]] o [[15 de setembro]] dese ano.<ref name=":0" /> No momento do accidente o avión tiña case 28 anos de idade. == Accidente == O avión saíu de [[Port Sudan]] ás 4:00 am, en dirección a [[Khartún]].<ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.middle-east-online.com/english/?id=6289|páxina-web=Middle East Online|título=115 killed in Sudanese plane crash|data-acceso=2019-01-21|data-arquivo=15 de marzo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140315044253/http://www.middle-east-online.com/english/?id=6289|url-morta=yes}}</ref> Dez minutos despois da engalaxe o piloto informou dun problema nun dos motores e que levaría o avión de volta ao aeroporto para realizar unha aterraxe de emerxencia. Porén, o avión caeu ao chan antes de poder regresar ao aeroporto e incendiouse.<ref>{{Cita novas|data=2003-07-08|título=Sudan plane crash kills 115|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/3053490.stm|lingua=en-GB|data-acceso=2019-01-21}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://usatoday30.usatoday.com/news/world/2003-07-08-sudan-plane-crash_x.htm|páxina-web=usatoday30.usatoday.com|título=USATODAY.com - Boy, 3, is only survivor of Sudan crash|data-acceso=2019-01-21}}</ref> Todos os ocupantes agás un morreron no accidente.<ref>{{Cita novas|apelidos=Press|nome=The Associated|data=2003-07-09|xornal=The New York Times|título=116 Are Killed in Plane Crash in Sudan; a Small Boy Survives|url=https://www.nytimes.com/2003/07/09/world/116-are-killed-in-plane-crash-in-sudan-a-small-boy-survives.html|lingua=en-US|issn=0362-4331|data-acceso=2019-01-21}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/1435541/Sudan-air-crash-leaves-116-dead.html|apelidos=Jul 2003|nome=12:57PM BST 08|data=2003-07-08|páxina-web=www.telegraph.co.uk|título=Sudan air crash leaves 116 dead|data-acceso=2019-01-21|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|apelidos=Staff|apelidos2=agencies|data=2003-07-08|xornal=The Guardian|título=Two-year-old only survivor of air crash|url=https://www.theguardian.com/world/2003/jul/08/1|lingua=en-GB|issn=0261-3077|data-acceso=2019-01-21}}</ref> A meirande parte eran sudaneses e tamén habían tres indios, un británico e un etíope.<ref name=":1" /> Un neno foi o único supervivente, pero morreu posteriormente debido as feridas recibidas.<ref name=":1" /> O entón Ministro de Asuntos Exteriores do Sudán [[Mustafa Osman Ismail]] planteou que o embargo comercial imposto polo goberno estadounidense en [[1997]] fora un factor que axudou ao sinistro, xa que a compañía fora incapaz de conseguir pezas de reposto para realizar o mantemento da súa frota debido á sancións.<ref>{{Cita web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/sudan-minister-links-crash-with-trade-boycott-168799/|data=2003-07-15|páxina-web=Flightglobal.com|título=Sudan minister links crash with trade boycott|data-acceso=2019-01-21|lingua=en-GB}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.iol.co.za/news/africa/us-sanctions-blamed-for-sudanese-air-disaster-109015|páxina-web=www.iol.co.za|título=US sanctions blamed for Sudanese air disaster {{!}} IOL News|data-acceso=2019-01-21|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|apelidos=Quist-Arcton|nome=Ofeibea|data=2003-07-09|xornal=allAfrica.com|título=Sudan: Foreign Minister Pleads for End to US Sanctions Following Air Crash|url=https://allafrica.com/stories/200307090039.html|data-acceso=2019-01-21}}</ref> A aeronave involucrada no accidente, en particular, non fora atendida durante anos.<ref>{{Cita web|url=https://www.smh.com.au/world/lone-survivor-of-sudan-air-crash-dies-20030709-gdh2f5.html|data=2003-07-09|páxina-web=The Sydney Morning Herald|título=Lone survivor of Sudan air crash dies|data-acceso=2019-01-21|lingua=en}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos no Sudán|Sudan Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Sudan Airways| 0139]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737|Sudan Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2003|Sudan Airways]] 5a4i5odi3ym3qkl6xx1y2ar71n3l8l7 0 452550 6148949 5042164 2022-08-03T00:18:13Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 222 de TANS Perú|Imaxe=TANS Peru Fokker F-28-1000 Fellowship SDLP.jpg|Pé de foto=O avión accidentado en 1998|Data=[[9 de xaneiro]] de [[2003]]|Causa=[[voo controlado contra o terreo]]|Sitio=[[Chachapoyas]]|Coordenadas=|Orixe=[[aeroporto Jorge Chávez]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Chachapoyas]]|Mortes=46|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Fokker F28 Fellowship|Fokker F28-1000 Fellowship]]|Operador=[[TANS Perú]]|Rexistro=OB-1396|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=41|Tripulación=5|Sobreviventes=0}} O '''voo 222 de TANS Perú''' era un servizo entre o [[aeroporto Jorge Chávez]] de [[Lima]] e o [[aeroporto de Chachapoyas]], cunha escala no [[aeroporto Capitán FAP José A. Quiñones]] de [[Chiclayo]]. O día [[9 de xaneiro]] de [[2003]] o [[Fokker F28 Fellowship|Fokker F28-1000 Fellowship]] que operaba a ruta esnafrouse preto de [[Chachapoyas]] mentres se aproximaba ao aeroporto. Ningún dos 46 pasaxeiros e tripulantes a bordo sobreviviu. == Avión == O aparello era un [[Fokker F28 Fellowship|Fokker F28-Mk1000]] fabricado en [[1971]], co número de serie 11100 e rexistro OB-1396. Ata [[1995]] este F-28 fora usado como un dos transportes presidenciais con configuración VIP, para voos internos e curtos, antes de ser substituído por un [[Boeing 737-500]]. == Accidente == O voo 222 deixou [[Chiclayo]] tras unha escala ás 8:17 en dirección [[Chachapoyas]], e trepou ao nivel de voo 190 seguindo a aerovía V-3. Ás 8:32 virou ao curso 060 e comezou a descender ao nivel 130. Sobre as 8:45 o Fokker chocou contra o Cerro Collorque a unha altitude de 3&nbsp;450 metros, a só 35 metros por debaixo do seu cumio.<ref>{{Cita web|url=https://www.mtc.gob.pe/portal/transportes/aereo/ciaa/fok_f28.pdf|páxina-web=Comisión de Investigación de Accidentes de Aviación|título=Informe do accidente|data-acceso=2019-1-23|data-arquivo=30 de xullo de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130730143236/https://www.mtc.gob.pe/portal/transportes/aereo/ciaa/fok_f28.pdf|url-morta=unfit}}</ref> Os equipos de rescate non atoparon os restos ata dous días despois. Ningún dos seus ocupantes sobreviviu xa que o avión quedou pulperizado tras o choque contra unha parede de roca vertical.<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20030109-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident Fokker F-28 Fellowship 1000 OB-1396 Chachapoyas|data-acceso=2019-01-22}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Perú]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de TANS Perú]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Fokker F28]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2003]] 9dju5y8eg4jmcyj68k2sv6ruvcgt241 0 452551 6148983 5042161 2022-08-03T00:24:30Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 634 de Turkish Airlines|Imaxe=BAE Systems Avro 146-RJ100, Turkish Airlines AN0143858.jpg|Pé de foto=O avión accidentado en 2001|Data=[[8 de xaneiro]] de [[2003]]|Causa=erro do piloto|Sitio=[[aeroporto de Diyarbakır]]|Coordenadas=|Orixe=[[Aeroporto Internacional Atatürk|Istanbul-Atatürk]]|Derradeira escala=|Destino=aeroporto de Diyarbakır|Mortes=75|Feridos=3|Tipo de aeronave=[[British Aerospace 146|British Aerospace Avro RJ100]]|Operador=[[Turkish Airlines]]|Rexistro=TC-THG|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=75|Tripulación=5|Sobreviventes=5}} O '''voo 634 de Turkish Airlines''' era un servizo regular doméstico de pasaxeiros dende o [[Aeroporto Internacional Atatürk|aeroporto de Istanbul Atatürk]] ata o [[aeroporto de Diyarbakır]], no sueste de [[Turquía]]. O día [[8 de xaneiro]] de [[2003]] ás 20:19 EET (18:19 UTC), o avión que operaba a ruta, un [[British Aerospace 146|British Aerospace Avro RJ100]], golpeou o chan na aproximación final a uns 900 metros do inicio da pista no medio de malas condicións meteorolóxicas. O avión despois chocou contra unha costa e incendiouse, matando 75 dos 80 ocupantes, incluídos os pilotos. == Avión == O aparello implicado era un [[British Aerospace 146|British Aerospace Avro RJ100]] construído en [[1993]] con número de serie E3241. O avión era propiedade de Trident Jet (Dublin) Limited, estaba equipado con catro motores [[Lycoming ALF 502|Lycoming LF507-1F]] e voara por vez primeira en marzo de [[1994]]. No momento do accidente tiña unhas 20&nbsp;000 horas de voo nuns 17&nbsp;000 ciclos.<ref>{{Cita web|url=http://www.shgm.gov.tr/kaza/tcthg.htm|data=2008-06-14|páxina-web=Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü|título=Kaza Kırım|data-acceso=2019-01-22|data-arquivo=14 de xuño de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080614223608/http://www.shgm.gov.tr/kaza/tcthg.htm|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www2.tbmm.gov.tr/d22/7/7-5265c.pdf|páxina-web=Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü|título=Informe do accidente|data-acceso=2019-1-23}}</ref> == Tripulación e pasaxeiros == A tripulación estaba formada polos dous pilotos e tres asistentes de voo. O capitán era Alaaddin Yunuk, un antigo piloto da [[Forza Aérea de Turquía]] de 34 anos que se unira a [[Turkish Airlines]] en [[1995]] e tiña 6&nbsp;309 horas de voo. O primeiro oficial era Ismail Uluslu, de 33 anos, que se unira á aeroliña en 1998 e contaba con 2&nbsp;052 horas. O avión levaba 75 pasaxeiros. Das 80 persoas a bordo sobreviviron inicialmente 6, pero unha morreu posteriormente debido ás súas feridas.<ref>{{Cita novas|data=2003-01-09|título=Scot killed in Turkey air crash|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/scotland/2643023.stm|lingua=en-GB|data-acceso=2019-01-23}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Turquía|Turkish Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Turkish Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de British Aerospace 146]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2003]] hycjze5y0nogsgmu2ep3jm1bzjaf9ae 0 452652 6148972 5771050 2022-08-03T00:23:25Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 583 de China Eastern Airlines|Imaxe=McDonnell Douglas MD-11, China Eastern Airlines AN0220927.jpg|Pé de foto=O avión accidentado en 1995|Data=[[6 de abril]] de [[1993]]|Causa=erro do piloto|Sitio=preto das [[illas Aleutianas]]|Coordenadas=|Orixe=[[aeroporto de Shanghai-Hongqiao|Shanghai-Hongqiao]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto dos Ánxeles]]|Mortes=2|Feridos=156|Tipo de aeronave=[[McDonnell Douglas MD-11]]|Operador=[[China Eastern Airlines]]|Rexistro=B-2171|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=235|Tripulación=20|Sobreviventes=253}} O '''voo 583 de China Eastern Airlines''' era un servizo dende o [[aeroporto de Shanghai-Hongqiao]] ata o [[aeroporto dos Ánxeles]]. O día [[6 de abril]] de [[1993]] o [[McDonnell Douglas MD-11]] que operaba a ruta atopábase a altura de cruceiro sobre o [[océano Pacífico]] a Mach 0.84 cando un tripulante despregou accidentalmente os [[slat]]s preto das [[illas Aleutianas]]. O avión entón atopouse con graves oscilacións<ref>{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19930406-2|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident McDonnell Douglas MD-11 B-2171 Shemya, AK|data-acceso=2019-01-24}}</ref> e fixo unha aterraxe de emerxencia na base aérea de Shemya, nas [[illas Semichi]], [[Alasca]]. Dos 255 pasaxeiros e tripulantes 60 foron hospitalizados. Dous deles finalmente morreron no hospital.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=AS&p_theme=as&p_action=search&p_maxdocs=200&p_topdoc=1&p_text_direct-0=0F78E9953201E172&p_field_direct-0=document_id&p_perpage=10&p_sort=YMD_date:D&s_trackval=GooglePM|páxina-web=Anchorage Daily News|título=Hospitals see China paying bills|data-acceso=2019-01-24}}</ref> Da tripulación de voo, 5 saíron ilesos e 3 resultaron feridos graves. Dos asistentes de voo, 8 resultaron ilesos e 4 tiveron feridas graves. Dos pasaxeiros superviventes, 84 non resultaron feridos, 96 tiveron feridas leves e 53 graves.<ref>{{Cita web|url=http://www.airdisaster.com/reports/ntsb/AAR93-07.pdf|páxina-web=NTSB|título=Informe final|data-acceso=2019-1-24|data-arquivo=04 de outubro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121004140359/http://www.airdisaster.com/reports/ntsb/AAR93-07.pdf|url-morta=yes}}</ref> O [[24 de abril]] de 1993 todos os pasaxeiros agás tres xa foran dados de alta.<ref name=":0" /> A novela de [[Michael Crichton]] ''Airframe'' iníciase cun accidente baseado no voo 583.<ref>{{Cita web|url=http://www.airlinesafety.com/faq/faq9.htm|páxina-web=www.airlinesafety.com|título=The McDonnell Douglas MD-11 Accident History|data-acceso=2019-01-24|data-arquivo=14 de setembro de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180914225349/http://www.airlinesafety.com/faq/faq9.htm|url-morta=yes}}</ref> O avión, co rexistro N951AR, no presente serve como cargueiro para a compañía de [[Miami]] [[Sky Lease Cargo]].<ref>{{Cita web|url=https://www.planespotters.net/airframe/McDonnell-Douglas/MD-11/N951AR-Sky-Lease-Cargo/G48ntNQ3|páxina-web=www.planespotters.net|título=N951AR Sky Lease Cargo McDonnell Douglas MD-11|data-acceso=2019-01-24|lingua=en}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de China Eastern Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de McDonnell Douglas MD-11]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1993]] 9pu6b92a4u2j4jfzyf7nw7oos3f6kyz 0 452784 6148941 5047666 2022-08-03T00:17:09Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 1951 de Turkish Airlines|Imaxe=Crash Turkish Airlines TK 1951 cockpit 2.jpg|Pé de foto=O avión tras o accidente|Data=[[25 de febreiro]] de [[2009]]|Causa=altímetro defectuoso|Sitio=preto de [[Ámsterdam-Schiphol]]|Coordenadas={{Coord|52|22|34|N|4|42|50|E|type:event_region:NL|display=inline,title}}|Orixe=[[Aeroporto Internacional Atatürk|Istambul-Atatürk]]|Derradeira escala=|Destino=Ámsterdam-Schiphol|Mortes=9|Feridos=86|Tipo de aeronave=[[Boeing 737|Boeing 737-8F2]]|Operador=[[Turkish Airlines]]|Rexistro=TC-JGE|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=128|Tripulación=7|Sobreviventes=126}} O '''voo 1951 de Turkish Airlines''' era un servizo de pasaxeiros que se esnafrou durante a aterraxe no [[aeroporto de Ámsterdam-Schiphol]] o día [[25 de febreiro]] de [[2009]], resultando na morte de 9 pasaxeiros e tripulantes, incluídos os tres pilotos. O avión, un [[Boeing 737-800]], esnafrouse nun campo a uns 1,5 quilómetros da pista Polderbaan (18R), antes de cruzar a entrada da autoestrada A9 ás 09:26 UTC (10:26 CET), que procedía de [[Istanbul]]. O avión rompeu en tres partes no impacto. Os restos non se incendiaron.<ref>{{Cita web|url=http://edition.cnn.com/2009/WORLD/europe/02/25/turkish.plane.amsterdam/index.html|páxina-web=edition.cnn.com|título=Nine killed as Turkish plane crashes near Amsterdam airport - CNN.com|data-acceso=2019-01-25}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2009-02-25|título=Turkish plane crash in Amsterdam|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7909683.stm|lingua=en-GB|data-acceso=2019-01-26}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://avherald.com/h?article=41595ec3&opt=0|páxina-web=The Aviation Herald|título=Turkish Airlines B738 at Amsterdam on Feb 25th 2009, landed on a field|data-acceso=2019-01-26}}</ref> O accidente foi causado primariamente pola reacción automática do avión, que foi desencadeada por un altímetro defectuoso. Isto causou que o [[acelerador automático]] baixase a potencia dos motores ao ralentí durante a aproximación. A tripulación decatouse disto demasiado tarde para realizar as accións necesarias para incrementar o empuxe e recuperar o avión antes de que entrase en perda e se esnafrase. [[Boeing]] publicou despois un boletín para lembrarlle aos pilotos de todos os 737 a importancia de monitorizar a velocidade do aire e a altitude, avisando contra o uso do piloto automático e o acelerador automático mentres se aterraba en casos nos que houbese discrepancias nos radioaltímetros.<ref>{{Cita web|url=http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_generic.jsp?channel=comm&id=news%2FALT030509.xml&headline=Boeing%20Warns%20of%20Possible%20737%20Altimeter%20Fault|data=2012-03-22|páxina-web=Aviation Week|título=Boeing Warns of Possible 737 Altimeter Fault|data-acceso=2019-01-26|data-arquivo=22 de marzo de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120322020140/http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_generic.jsp?channel=comm&id=news%2FALT030509.xml&headline=Boeing%20Warns%20of%20Possible%20737%20Altimeter%20Fault|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nos Países Baixos|Turkish Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Turkish Airlines]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2009]] c7lzni3lpfvqwqmmmtwb0sbwqhxdd7l 0 453043 6148954 6072081 2022-08-03T00:18:49Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 253 de Braathens SAFE|Imaxe=DeHavilland Heron (5717226335).jpg|Pé de foto=Heron semellante ao accidentado|Data=[[7 de novembro]] de [[1956]]|Causa=formación de xeo|Sitio=[[Hummelfjell]], [[Noruega]]|Coordenadas=|Orixe=[[aeroporto de Trondheim, Værnes|Trondheim, Værnes]]|Derradeira escala=|Destino=[[aeroporto de Oslo, Fornebu|Oslo, Fornebu]]|Mortes=2|Feridos=|Tipo de aeronave=[[de Havilland Heron|de Havilland DH-114 Heron 2B]]|Operador=[[Braathens SAFE]]|Rexistro=LN-SUR|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=10|Tripulación=2|Sobreviventes=10}} O '''voo 253 de Braathens SAFE''', tamén coñecido como '''accidente de Hummelfjell''', ocorreu o día [[7 de novembro]] de [[1956]] ás 9:50, cando un [[de Havilland Heron]] se esnafrou na montaña [[Hummelfjell]] en [[Tolga]], [[Noruega]]. O avión de [[Braathens SAFE]] atopábase en ruta entre o [[aeroporto de Trondheim, Værnes]] e o [[aeroporto de Oslo, Fornebu]]. Mentres pasaba [[Røros]] o Heron comezou a experimentar unha rápida formación de xeo atmosférico que en pouco tempo foi demasiado para que o sistema de protección contra o xeo puidese facer algo contra el. En combinación coa corrente descendente de aire, o avión perdeu a suficiente sustentación como para estar no aire. Os pilotos foron capaces de xirar o avión, pero chocaron en [[Hummelfjell]] a unha altura de 1&nbsp;350 metros. O capitán do avión morreu no impacto e un pasaxeiro morreu pouco despois. Dez persoas sobreviviron ao accidente, que foi o primeiro con vítimas mortais de Braathens SAFE. Entre os superviventes estaba [[Rolf Kirkvaag]], no momento o presentador de radio máis popular de Noruega. A operación de busca e rescate foi obstaculizada gravemente por unha cifra e por pouca visibilidade. Kirkvaag e outra persoa deixaron o avión despois dun día e atopáronse cun grupo de rescate. A investigación concluíu que non houbo fallos técnicos ou erros dos pilotos, e que non era posible predicir as condicións meteorolóxicas que causaron a formación de xeo. == Accidente == O aparello accidentado era un [[De Havilland Heron|de Havilland DH-114 Heron 2B]], con rexistro LN-SUR e número de serie 14093, bautizado como ''Lars''. Fora comprado novo por [[Braathens SAFE]] e rexistrouse o [[8 de febreiro]] de [[1956]].<ref>Hagby: 294</ref> Os Heron foran introducidos na frota de Braathens SAFE en [[1952]] e estiveron en servizo ata [[1960]].<ref>Tjomsland & Wilsberg: 64-65</ref> ''Lars'' estaba asegurado por [[Lloyd's of London|Lloyd's]].<ref>"Flyet kan ikke berges: Instrumentene også ødelagt". ''Verdens Gang''. 12 de novembro de 1956. p. 10.</ref> O voo 253 era un servizo regular dende o [[aeroporto de Trondheim, Værnes]] ata o [[aeroporto de Oslo, Fornebu]], cun tempo dunha hora e media de voo.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.nrk.no/ho/tilbake-pa-hummelfjell-etter-57-ar-1.11236032|data=2014-04-15|páxina-web=NRK|título=Berget livet med hjelp fra «Sjonkel Rolf»|data-acceso=2019-01-29|data-arquivo=15 de abril de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140415160228/http://www.nrk.no/ho/tilbake-pa-hummelfjell-etter-57-ar-1.11236032|url-morta=unfit}}</ref> Tiña unha tripulación de dous e dez pasaxeiros.<ref name=":1">Tjomsland & Wilsberg: 111</ref> Entre os pasaxeiros estaba o presentador de radio e xornalista da [[NRK]] [[Rolf Kirkvaag]]. O voo engalou de Værnes at 8:30. Trepou a unha altitude de cruceiro de 2&nbsp;500 metros (8&nbsp;000 pés) e pasou a baliza de radio de Tolga ás 09:12. Na área ao redor de Røros o avión comezou a experimentar formación de xeo, que rapidamente chegou a niveis que non puideron ser eliminados polo sistema de protección contra o xeo. Ademais, o avión estaba suxeito a unha corrente descendente de aire. Os pilotos polo tanto elixiron dar a volta e regresar a Trondheim. Porén, a formación de xeo foi tan agresiva que o avión continuou perdendo altitude.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19561107-0|apelidos=Ranter|nome=Harro|páxina-web=aviation-safety.net|título=ASN Aircraft accident de Havilland DH-114 Heron 2B LN-SUR Hummelfjell Mountain|data-acceso=2019-01-29}}</ref> Estaba voando a través dunha cifra con pouca visibilidade, facendo moi difícil a navegación.<ref name=":3">"Rapporten om flyulykken på Hommelfjell: Usedvanlig sterk nedising årsaken Mannskapet gjorde ingen feil". ''Verdens Gang''. 27 de novembro de 1956. p. 10</ref> Ademais de afectar negativamente á sustentación aerodinámica, o xeo cubriu o parabrisas e a antena de radio, causando que as comunicacións se cortasen.<ref>"Desperat situasjon for flygerne". ''Verdens Gang''. 9 de novembro de 1956. p. 1</ref> Os pilotos non eran así capaces de navegar axeitadamente e non se decataron de que estaban voando cara á montaña.<ref name=":3" /> O avión chocou coa montaña Hummelfjell ás 09:50, a unha altitude de 1 350 metros,<ref name=":2" /> no municipio de [[Tolga]].<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.nrk.no/ho/heltene-i-flystyrten-1.1259286|data=2014-04-15|páxina-web=NRK|título=Heltene i flystyrten - Hedmark og Oppland|data-acceso=2019-01-30|data-arquivo=15 de abril de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140415153616/http://www.nrk.no/ho/heltene-i-flystyrten-1.1259286|url-morta=unfit}}</ref> O avión voaba a uns 300&nbsp;km/h no momento do impacto, golpeando o chan primeiro coa cola. Os motores desprendéronse e o avión esvarou ao longo dunha duna de neve. O avión rebotou unha vez antes de quedar parado nunha duna de neve, a cal limitou a forza do impacto considerablemente salvando supostamente moitas vidas.<ref name=":4" /> == Rescate == Dez persoas sobreviviron ao accidente. O capitán morreu no impacto e un pasaxeiro morreu un tempo despois por problemas de corazón relacionados co estrés polo accidente. O avión acabou nunha zona illada, con mal tempo e nun lugar de difícil acceso para os equipos de rescate.<ref name=":1" /> Os pasaxeiros estiveron durante un día no avión, agardando polo rescate. Kirkvaag era consciente dos perigos de que os pasaxeiros feridos e conxelados quedasen durmidos.<ref name=":4" /> Comezaron a pasar lista cada dez minutos e Kirkvaag improvisou un programa de radio para manter a moral alta.<ref name=":5">{{Cita web|url=http://www.nrk.no/trondelag/55-ar-sida-hummelfjell-ulykka-1.7866418|data=2014-04-15|páxina-web=NRK|título=Her blei Sjonkel Rolf en folkehelt|data-acceso=2019-01-30|data-arquivo=15 de abril de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140415114658/http://www.nrk.no/trondelag/55-ar-sida-hummelfjell-ulykka-1.7866418|url-morta=unfit}}</ref> O accidente e as operacións de rescate xeraron un grande interese dos medios e a radio foi un medio popular para seguir os acontecementos. Este feito intensificouse ao estar un famoso entre os pasaxeiros.<ref name=":0" /> O lugar estaba cuberto de neve e brétema, facendo a operación de busca e rescate moi difícil. A visibilidade era tan pobre que os rescatadores terían que camiñar directamente ao avión se quería atopalo. Estimouse que había uns 20 metros de visibilidade no lugar. Levouse a cabo unha busca con avións, pero foi inútil xa que estes non podían ver os restos.<ref name=":6">Ottesen, Rolf (8 de novembro de 1956). "Forrykende vær på fjellet letingen begynte grytidlig". ''Verdens Gang''. p. 6</ref> Máis crítico foi que as autoridades ao principio non sabían a localización do lugar do accidente. Inicialmente todo o que se sabía era que estaba nalgures entre [[Trondheim]] e Oslo, probablemente nalgún lugar en Østerdalen. Posteriormente chegaron informes dunha área ao redor de Hummelfjell onde a xente escoitara un forte ruído e a busca concentrouse ao redor desa zona.<ref name=":0" /> A busca foi dirixida polo inspector de policía Oppegård. O [[8 de novembro]] un equipo de 28 persoas comezou a busca do avión na área de Hummelfjell, baseándose nas observacións do forte ruído escoitado. Estableceron unha base de operacións nunha granxa en Brend, que era capaz de alimentar e albergar todo o grupo de militares e voluntarios. Tiñan dous vehículos de eirugas [[M29 Weasel]], pero non puideron ser usados. Designouse unha área de busca de 10 por 20 quilómetros entre [[Gråhøgda]] e [[Grøtvolen]]. Ao mesmo tempo un grupo de persoal da Garda Nacional foi enviado ao outro lado da montaña, para trepar e buscar o avión no lado de [[Atna]].<ref name=":6" /> Despois de pasar unhas 24 horas no lugar do accidente, e sen ningún sinal de que a cifra fose a remitir, Kirkvaag (que tiña dúas fracturas nunha perna) e outro pasaxeiro decidiron saír e buscar axuda. Ao non ter esquís víronse forzados a camiñar pola espesa capa de neve.<ref name=":5" /> Kirkevaag despois dixo que marchara nun estado de pánico, non querendo morrer no lugar do accidente. Ao pouco tempo atoparon o leito dun río que seguiron coa esperanza de atopar a alguén.<ref name=":0" /> A visibilidade seguía sendo pobre, duns 20 metros. Porén, a parella tropezou con dous esquiadores de [[Hodalen]], que os seguían. Kirkvaag despois comentou que estaba tan confuso que pensou que querían pasar polo que se apartou.<ref name=":5" /> Foron capaces de alertar os coordinadores e os primeiros rescatadores chegaron ao avión ás 12:30, 27 horas despois do accidente. Porén, levou horas antes de que os accidentados fosen rescatados e varios deles tiveron que ser evacuados en padiolas fabricadas con partes do aparello.<ref name=":0" /> == Notas == {{listaref|2}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Noruega]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Braathens]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de de Havilland Heron]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1956]] k687baci3jdv7s1n0xoqnipkbs37iyx 0 453044 6148984 6080894 2022-08-03T00:24:40Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 637 de JAT|Imaxe=JAT DC-9 (7107744587).jpg|Pé de foto=DC-9 semellante ao accidentado|Data=[[26 de xaneiro]] de [[1972]]|Causa=bomba|Sitio=[[Srbská Kamenice]],<br>[[Checoslovaquia]]|Coordenadas=|Orixe=|Derradeira escala=|Destino=|Mortes=27|Feridos=1|Tipo de aeronave=[[McDonnell Douglas DC-9|McDonnell Douglas DC-9-32]]|Operador=[[JAT]]|Rexistro=YU-AHT|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=23|Tripulación=5|Sobreviventes=1}} O '''Voo 637 de JAT Yugoslav Airlines''' foi un [[McDonnell Douglas DC-9|McDonnell Douglas DC-9-32]], con rexistro YU-AHT, que estoupou no aire pouco despois de sobrevoar a baliza non direccional Hermsdorf (situada ao redor de [[Hinterhermsdorf]], no municipio actual de [[Sebnitz]]), [[Alemaña Oriental]], mentres realizaba unha ruta dende [[Estocolmo]] ata [[Belgrado]] o día [[26 de xaneiro]] de [[1972]]. O avión, pilotado polo captain Ludvik Razdrih, rompeu en tres partes, esnafrándose preto da vila de [[Srbská Kamenice]] en [[Checoslovaquia]] (agora a [[República Checa]]). Das 28 persoas a bordo, 27 morreron tras impactar contra o chan, e unha asistente de voo iugoslava, [[Vesna Vulović]], sobreviviu.<ref>{{Cita web|url=http://www.nacr.cz/Z-files/znasichfondu_II_2.pdf|páxina-web=|título=Resumo oficial do informe final|data-acceso=2019-1-30|data-arquivo=23 de novembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151123102117/http://www.nacr.cz/Z-files/znasichfondu_II_2.pdf|url-morta=yes}}</ref> == Causa == O [[McDonnell Douglas DC-9|McDonnell Douglas DC-9-32]] quedou esnaquizado despois de que estoupase unha bomba a bordo, colocada por terroristas croatas emigrados (''Ustashe'').<ref>Richard West (15 de novembro de 2012). ''Tito and the Rise and Fall of Yugoslavia''. Faber & Faber. pp. 179–. ISBN 978-0-571-28110-7</ref> O avión dirixíase a [[Serbia]] (no momento parte de [[Iugoslavia]]) dende [[Suecia]]. A bomba caseira fora colocada na bodega de carga dianteira.<ref>Andrew R. Thomas (30 de outubro de 2008). ''Aviation Security Management [3 volumes]''. ABC-CLIO. pp. 176–. ISBN 978-0-313-34653-8</ref> [[Vesna Vulović]] estaba preto da parte de atrás do avión no momento do estoupido, aínda que este feito non está demasiado claro. Algúns informes dixeron que estaba na parte traseira cando ocorreu o estoupido, pero ela dixo que lle comentaran que a atoparan na sección media do aparello.<ref>{{Cita web|url=http://www.avsec.com/interviews7.htm|data=2013-04-10|páxina-web=Green Light|título=Entrevista con Vesna Vulovic|data-acceso=2019-01-30|data-arquivo=10 de abril de 2013|url-arquivo=https://archive.today/20130410214053/http://www.avsec.com/interviews7.htm|url-morta=yes}}</ref> Vulović estivo en coma durante 27 días e estivo paralizada temporalmente de cintura para abaixo, aínda que sobreviviu.<ref>{{Cita web|url=http://www.planecrashinfo.com/1972/1972-7.htm|páxina-web=www.planecrashinfo.com|título=Accident details|data-acceso=2019-01-30}}</ref> Continuou traballando para a aeroliña realizando tarefas de oficina.<ref>{{Cita novas|apelidos=Connolly|nome=Kate|data=2009-01-13|xornal=The Guardian|título=Vesna Vulovic's record fall Communist propaganda, say journalists|url=https://www.theguardian.com/world/2009/jan/13/flight-attendant-record-fall-hoax|lingua=en-GB|issn=0261-3077|data-acceso=2019-01-30}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes e incidentes de JAT]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de McDonnell Douglas DC-9]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1972]] rlmdp2qgkexg60fitofodjad67usjxl 0 454238 6148969 5799160 2022-08-03T00:23:04Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 522 de Helios Airways|Imaxe=Helios Airways Boeing 737-300 5B-DBY PRG 2005-3-31.png|Pé de foto=O avión accidentado en marzo de 2005|Data=[[14 de agosto]] de [[2005]]|Causa=despresurización|Sitio=[[Grammatiko]], [[Grecia]]|Coordenadas={{coord|38|13.894|N|23|58.214|E|type:event|display =inline,title}}|Orixe=[[aeroporto de Larnaca]]|Derradeira escala=[[aeroporto de Atenas]]|Destino=[[aeroporto de Praga]]|Mortes=121|Feridos=|Tipo de aeronave=[[Boeing 737|Boeing 737-31S]]|Operador=[[Helios Airways]]|Rexistro=5B-DBY|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=115|Tripulación=6|Sobreviventes=0}} O '''voo 522 de Helios Airways''' era un voo regular de pasaxeiros dende [[Larnaca]], [[Chipre]], ata [[Atenas]]. O día [[14 de agosto]] de [[2005]] o [[Boeing 737|Boeing 737-31S]] que operaba a rura esnafrouse matando os 121 pasaxeiros e tripulantes a bordo. Unha perda de presurización na cabina incapacitou a tripulación, deixando o avión voando co piloto automático ata que quedou sen combustible e descendeu chocando contra o chan preto de [[Grammatiko]], en [[Grecia]]. == Antecedentes == O avión implicado no accidente, rexistrado inicialmente D-ADBQ,<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.planespotters.net/search?q=5B-DBY&amp;refresh=1|páxina-web=www.planespotters.net|título=737 Production List Data|data-acceso=2018-12-23}}</ref> voara por vez primeira o [[29 de decembro]] de [[1997]] e fora operado por [[DBA]] dende [[1998]]. Foi arrendado por [[Helios Airways]] o 16 de abril de [[2004]], cando foi rexistrado como 5B-DBY e bautizado co nome de ''Olympia''.<ref name=":0" /> Ademais deste avión, a frota de Helios tiña outros dous [[Boeing 737-800]] e un [[Airbus A319|Airbus A319-100]] arrendados entregados o [[14 de maio]] de [[2005]]. O avión chegara ao [[aeroporto de Larnaca]] ás 01:25 hora local do día do accidente. Tiña programada a súa saída para as 09:00 camiño ao [[aeroporto de Praga]], cunha escala no [[Aeroporto de Atenas-Eleftherios Venizelos|aeroporto de Atenas]], a onde tería que chegar ás 10:45. O capitán do voo era Hans-Jürgen Merten, un piloto alemán de 59 anos contratado por Helios para voos vacacionais, que levaba voando 35 anos e tiña 16&nbsp;900 horas de voo. O primeiro oficial era Pampos Charalambous, un piloto chipriota de 51 anos con 7&nbsp;549 horas de experiencia. Louisa Vouteri, unha grega de 32 que vivía en Chipre, substituíra a unha colega enferma como asistenta xefa do voo.<ref>{{Cita web|url=http://www.news24.com/News24/World/News/0,,2-10-1462_1755050,00.html|data=2009-01-07|páxina-web=web.archive.org|título=Two trying to save jet ID'd : World: News: News24|data-acceso=2018-12-23|data-arquivo=07-01-2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090107005652/http://www.news24.com/News24/World/News/0,,2-10-1462_1755050,00.html|url-morta=unfit}}</ref> == Accidente == Cando o avión chegara de [[Londres]] cedo esa mañá, a anterior tripulación informara dun selo dunha porta conxelado e de ruídos anormais que procedían da porta de servizo dereita da popa. Solicitaron unha inspección completa da porta<ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.aaiasb.gr/imagies/stories/documents/11_2006_EN.pdf|páxina-web=AAIASB|título=Informe do accidente|data-acceso=2018-12-24}}</ref> que foi realizada por un enxeñeiro de terra que posteriormente realizou unha comprobación de fugas de presurización. Co obxectivo de realizar a proba sen necesitar os motores do avión, o sistema de presurización foi colocado en "manual". Porén, o enxeñeiro non o volveu a poñer en "auto" tras rematar a proba.<ref name=":1" /> Despois de que o avión regresase ao servizo, a tripulación de voo pasou por alto a comprobación do estado do sistema de presurización en tres ocasións: durante o procedemento anterior ao voo, a comprobación antes da engalaxe, e a comprobación tras a engalaxe. Durante esas comprobación ninguén da tripulación de voo se decatou da configuración incorrecta.<ref name=":1" /> O avión engalou ás 9:07 co sistema de presurización en "manual", e a válvula de saída de popa parcialmente aberta.<ref name=":1" /> Cando o avión trepaba a presión dentro da cabina foi decrecendo gradualmente. Cando pasou os 12&nbsp;040 pés (3&nbsp;670&nbspm), a bucina de advertencia da altitude da cabina soou.<ref name=":1" /> O aviso debería facer que a tripulación parase de subir, pero foi confundida por un aviso da configuración da engalaxe, que indica que o avión non está listo para a engalaxe, e só pode soar en terra.<ref name=":1" /> Nos seguintes minutos acendéronse varias luces de avisos no panel sobre a cabeza dos pilotos. Unha ou dúas das luces de aviso do equipo de refrixeración indicaban un fluxo de aire baixo a través dos ventiladores de refrixeración (un resultado da baixada da densidade do aire), acompañadas da luz mestra de precaución. A luz do osíxeno dos pasaxeiros acendeuse cando, a unha altura duns 18&nbsp;000 pés (5&nbsp;500 m), as máscaras de osíxeno na cabina de pasaxeiros se despregaron automaticamente.<ref name=":1" /> Pouco despois de que soase o aviso de altitude da cabina, o capitán chamou por radio ao centro de operacións de Helios e informou "a advertencia da configuración da engalaxe está activada" e "equipos de refrixeración normal e alternativo apagados". Entón falou co enxeñeiro en terra e repetidamente afirmou que as "luces do ventilador de refrixeración estaban apagadas". O enxeñeiro (o mesmo que realizara a comprobación antes de saír) preguntou "Podes confirmar que o panel de presurización está posto en AUTO?" Porén, o capitán, experimentando xa os primeiros síntomas de [[Hipoxia (medicina)|hipoxia]],<ref name=":1" /> ignorou a pregunta e dixo, "Onde están os interruptores de refrixeración do meu equipo?".<ref name=":1" /> Esta foi a derradeira comunicación dende o avión.<ref name=":1" /> O avión continuou trepando ata o nivel FL340, uns 34&nbsp;000 pés (10&nbsp;000&nbsp;m). Entre as 09:30 e as 09:40 o ATC de Nicosia intentou repetidamente contactar co avión sen éxito. Ás 09:37, o avión pasou da Rexión de Información de Voo (FIR) de Chipre ao FIR de Atenas sen facer contacto co control de tráfico aéreo de Atenas. 19 intentos de contactar co avión entre as 10:12 e as 10:50 non obtiveron resposta, e ás 10:40 o avión entrou no patrón de espera para o [[aeroporto de Atenas]] aínda a FL340.<ref name=":1" /> Permaneceu no control de espera, baixo o control do [[piloto automático]], durante os seguintes 70 minutos.<ref name=":1" /> Dous cazas [[General Dynamics F-16 Fighting Falcon|F-16]] da [[Forza Aérea de Grecia]] foron enviados dende a base de Nea Anchialos para establecer contacto visual. Os cazas interceptaron o 737 ás 11:24 e observaron que o primeiro oficial estaba inmóbil nos controis e que o asento do capitán estaba baleiro.<ref>{{Cita novas|título=Crash inquiry focuses on oxygen mask use|url=https://www.nytimes.com/2005/08/16/world/europe/crash-inquiry-focuses-on-oxygen-mask-use.html|xornal=The New York Times|data=2005-08-16|data-acceso=2019-02-07|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Don|apelidos=Phillips}}</ref> Tamén informaron de que as máscaras de osíxeno estaban colgadas na cabina de pasaxeiros.<ref name=":1" /> Ás 11:49 o asistente de voo Andreas Prodromou entrou na cabina de mando e sentou no asento do capitán, quedando consciente usando unha subministración de osíxeno portátil. Prodromou tiña unha licenza de piloto comercial británica, pero non estaba cualificado para voar o [[Boeing 737]]. Os investigadores concluíron que a experiencia de Prodromou era insuficiente para que puidese facerse co control do avión baixo esas circunstancias.<ref name=":1" /> Prodromou saudou brevemente os F16, pero case apenas entrou na cabina o motor esquerdo apagouse debido á falta de combustible e o avión deixou o patrón de espera e comezou a descender. Dez minutos despois da perda de potencia do motor esquerdo o dereito tamén se apagou, e xusto antes das 12:04 o avión esnafrouse nuns outeiros preto de [[Grammatiko]], a 40&nbsp;km de [[Atenas]], matando os 121 pasaxeiros e tripulantes a bordo.<ref name=":1" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Grecia]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Helios Airways]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 737]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2005]] gynwtnggeeay8b4wuzg7sjxj21tknxu 0 457806 6149106 5905972 2022-08-03T03:41:51Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía |ocupación=[[Avogada]] e [[escritora]] }} '''Åsa Elena Larsson,''' nada en [[Uppsala]] (Suecia) o [[28 de xuño]] de [[1966]], é unha escritora [[Suecia|sueca]] de [[novela negra]], creadora da [[Avogado|avogada]] Rebecka Martinsson, protagonista das súas obras. == Traxectoria == Aínda que naceu en [[Uppsala]], educouse en [[Kiruna]] a partir dos catro anos e actualmente vive en [[Mariefred]]. Estudou [[Dereito]] na [[Universidade de Uppsala]] e exerceu a súa profesión no campo das leis tributarias antes de dedicarse a escribir. Confesou que descubrira o pobre que era a súa vida durante a baixa maternal: "Buscaba a diversión dentro da miña cabeza", explicou en [[Bilbao]], agregando que a atopou na literatura, tanto como lectora como escritora.<ref>{{Cita web |url= http://cultura.elpais.com/cultura/2010/06/07/actualidad/1275861608_850215.html |título= ''Literatura contra el tedio'' |autor= Eva Larrauri |data= 7 de xuño de 2010 |páxina-web= cultura.elpais.com |lingua= es |dataacceso= 14 de marzo de 2012 }}</ref> Educouse no [[laestadianismo]], un movemento luterano conservador,<ref name=":0" /><ref name=":1" /> e cre que o seu afán por escribir novela negra vén das súas lecturas infantís da Biblia, que afirma, "está chea de historias violentas". O seu pai, bibliotecario e de ideas comunistas, guiouna cara á literatura.<ref name=":0">{{Cita web |url= http://www.elperiodico.com/es/noticias/cultura-y-espectaculos/larsson-crei-que-madre-iria-infierno-por-ser-lesbiana-211163 |título= Åsa Larsson: «Creí que mi madre iría al infierno por ser lesbiana» |autor= ANNA ABELLA |data= 20 de xaneiro de 2010 |páxina-web= www.elperiodico.com |lingua= es |dataacceso= 14 de marzo de 2012 }}</ref><ref name=":1">{{Cita web |url= http://www.publico.es/culturas/263155/asa/larsson/s/c/sti/g |título= Asa Larsson se come a Stieg |autor= PAULA CORROTO |data= 23 de outubro de 2009 |páxina-web= www.publico.es |lingua= es |dataacceso= 14 de marzo de 2012 |data-arquivo= 26 de abril de 2010 |url-arquivo= https://web.archive.org/web/20100426112657/http://www.publico.es/culturas/263155/asa/larsson/s/c/sti/g |url-morta= unfit }}</ref><ref>{{Cita web |url= http://elpais.com/diario/2009/12/11/ultima/1260486002_850215.html |título= "Me inspira la Biblia, llena de historias violentas" |autor= Aurora Intxausti |data= 11 de febreiro de 2009 |páxina-web= elpais.com |lingua= es |dataacceso= 14 de marzo de 2013 }}</ref><ref>{{Cita web |url= http://www.elmundo.es/yodona/2009/06/10/actualidad/1244653919.html |título= Asa Larsson: 'Muchas personas se han salido de una secta después de leer mi libro' |autor= ÁNGELES LÓPEZ |data= 17 de xuño de 2009 |páxina-web= www.elmundo.es |lingua= es |dataacceso= 14 de marzo de 2012 }}</ref> === Obra === A protagonista das súas novelas, Rebecka Martinsson, tamén estudou leis en [[Uppsala]], e as historias transcorren na vila mineiro de Kiruna, situado preto do [[Círculo polar ártico|Círculo Polar Ártico]]. == Cultura popular == En 2007, o director sueco [[Leif Lindblom]] levou ao cine ''Solstorm'',<ref>{{Cita web|url=https://www.filmaffinity.com/es/film558801.html|páxina-web=filmaffinity.com/es|título=Aurora boreal|data-acceso=13-03-2019}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.imdb.com/title/tt0997282/?ref_=fn_al_tt_1|páxina-web=imdb.com|título=Aurora boreal|data-acceso=13-03-2019}}</ref> a primeira novela de Larsson, que fora publicada catro anos antes. Non garda ningún parentesco co famoso escritor sueco [[Stieg Larsson]], a pesar da coincidencia do apelido, pero si é neta do esquiador olímpico [[Erik August Larsson]] que gañou unha medalla de ouro na olimpiada de 1936.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20100120/asa-larsson-crei-que-mi-madre-iria-al-infierno-por-ser-lesbiana-211163|páxina-web=elperiodico.com|título=Åsa Larsson: «Creí que mi madre iría al infierno por ser lesbiana»|data-acceso=13-03-2019|apelidos=Abella|nome=Anna|data-publicación=20-01-2010 (actualizado o 26-04-2017)}}</ref> == Recoñecementos == * Premio da Asociación de Escritores Suecos de Novela Negra 2003 á mellor ópera prima por ''Solstorm'' (en galego: Aurora boreal) * Mellor Novela Negra de Suecia 2004 por ''Det blod som spillts'' * Pluma de Prata da Feira do Libro de Bilbao 2010 por ''Solstorm''.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=QVqpo2622mk ''Asa Larsson recibe a Pluma de''] Prata[6], vídeo en Youtube da [[Agencia EFE|Axencia EFE]], 07.06.2010; acceso 14.03.2012</ref> * Mellor Novela Negra de Suecia 2012 por ''Till offer åt Molok'' == Obras == === Serie de Rebecka Martinsson === # ''Solstorm'', (2003), trad. de Mayte Giménez e Pontus Sánchez, ed. Seix Barral. # ''Det blod som spillts'', (2004), trad. de Mayte Giménez e Pontus Sánchez, ed. Seix Barral. # ''Svart stig'', (2006), trad. de Mayte Giménez e Pontus Sánchez, ed. Seix Barral. # ''Till dess din vrede upphör'', (2008), trad. de Mayte Giménez e Pontus Sánchez, ed. Seix Barral. # ''Till offer åt Molok'', (2012), trad. de Mayte Giménez e Pontus Sánchez, ed. Seix Barral. === Outras === * 2003 - ''Upptäck jorden'' * 2005 - ''Aurinkomyrsky'' * 2007 - ''Systrarna Hietala'' (historias curtas) * ''2009 - Guds starka arm'' (coescrito con Lena Andersson) * 2012 - ''Tjernaja Tropa'' == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.asalarsson.es Páxina oficial] de Åsa Larsson en castelán * [http://www.planetadelibros.com/asa-larsson-autor-000033055.html Páxina de Larsson en Seix Barral] * [http://www.randomhouse.com/author/results.pperl?authorid=69304 Páxina de Larsson en Random House], en inglés {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Larsoon, Asa}} [[Categoría:Nados no condado de Uppsala]] [[Categoría:Nados en 1966]] [[Categoría:Escritores en lingua sueca]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Uppsala]] 0trcpmc3ka0b3ebo1q7370gj0qwm5z7 1 459907 6148437 5256670 2022-08-02T14:22:30Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} == Ligazóns externas modificadas (marzo 2019) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 4 ligazóns externas en [[Tanzanita]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5102846 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20110927043633/http://www.palagems.com/gem_news_2005.htm á ligazón http://www.palagems.com/gem_news_2005.htm *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20100807215148/http://www.minrec.org/detail.asp?id=281 á ligazón http://www.minrec.org/detail.asp?id=281 *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20110720015326/http://www.palagems.com/Images/mineral_news/munich09_tanz.jpg á ligazón http://www.palagems.com/Images/mineral_news/munich09_tanz.jpg *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20110614135205/http://www.rom.on.ca/exhibitions/special/lightandstone.php á ligazón http://www.rom.on.ca/exhibitions/special/lightandstone.php Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 30 de marzo de 2019 ás 10:43 (UTC) == Problemas ó arquivar ligazóns no artigo (setembro 2019) == Ola. Durante o proceso de arquivado déronse erros para unha ou máis ligazóns enviadas para o seu arquivo. Abaixo inclúense as ligazóns que tiveron un problema coa seguinte mensaxe de erro. * https://web.archive.org/web/20090131195920/http://nationaljewelernetwork.com/njn/content_display/colored-stones/color-market-reports/e3i35bdd2d07c219452caefa3f76a183a6d?imw=Y co erro Esta será a única notificación en relación a estas ligazóns e non se farán máis intentos de arquivar estas ligazóns. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 18 de setembro de 2019 ás 18:22 (UTC) aet1tualicr2ybfnmlacusn12lgrgsz 1 464001 6148435 5401433 2022-08-02T14:22:09Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} == Ligazóns externas modificadas (maio 2019) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Sigrid Agren]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5134546 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20090221064316/http://nymag.com/fashion/models/sagren/sigridagren/ á ligazón http://nymag.com/fashion/models/sagren/sigridagren/ Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 1 de maio de 2019 ás 21:13 (UTC) == Ligazóns externas modificadas (marzo 2020) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 3 ligazóns externas en [[Sigrid Agren]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5401432 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20150117181440/http://www.supermodels.nl/sigridagren á ligazón http://www.supermodels.nl/sigridagren *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20090221064316/http://nymag.com/fashion/models/sagren/sigridagren/ á ligazón http://nymag.com/fashion/models/sagren/sigridagren/ *Engadiuse o arquivo https://www.webcitation.org/5hNcj5qZq?url=http://www.modelresource.ca/Industry/Elite/eml3.shtml/ á ligazón http://www.modelresource.ca/Industry/Elite/eml3.shtml/ Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 13 de marzo de 2020 ás 22:42 (UTC) nidmg5vvjth3pv4o56t8x1haphycqj3 0 464618 6149127 5143287 2022-08-03T04:50:46Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Álbum musical|nome=154|portada=|banda=[[Wire]]|publicado=setembro de [[1979]]|gravación=abril-maio de 1979|estudio=Advision Studios|duración=44:41|xénero=[[post-punk]], [[art punk]], [[rock experimental]]|selo=[[Harvest Records]]|produtor=[[Mike Thorne]]|anterior=[[Chairs Missing]]|posterior=[[The Ideal Copy]]|anterior_ano=1978|posterior_ano=1987}} '''''154''''' é o terceiro álbum de estudio da banda inglesa de [[post-punk]] [[Wire]], publicado en setembro de [[1979]] a través do selo [[Harvest Records]] no [[Reino Unido]] e [[Europa]] e de [[Warner Bros. Records]] nos [[Estados Unidos]]. Ramificándose aínda máis lonxe do estilo [[punk rock]] minimalista do seu traballo anterior, ''154'' está considerado unha progresión dos sons amosados no seu anterior disco, [[Chairs Missing|''Chairs Missing'']], co grupo experimentando con tempos máis lentos, estruturas de cancións máis completas e un maior uso de efectos de guitarra, sintetizadores e electrónica. ''154'' chegou ao número 39 na lista británica de álbums, a posición máis alta que acadou a banda.<ref>{{Cita web|título=WIRE {{!}} full Official Chart History {{!}} Official Charts Company|url=https://www.officialcharts.com/artist/17412/wire/|páxina-web=www.officialcharts.com|data-acceso=2019-05-09}}</ref> Foi editado en CD en [[1987]] a través de [[EMI Japan]] e posteriormente reeditado por [[Restless Records]] en [[1989]]. As primeiras edicións en vinilo estaban acompañadas dun EP, con temas que se incluíron no CD de Harvest CD, lanzado en [[1994]], xunto cunha canción extra adicional. A nova edición remasterizada, publicada por Pinkflag en [[2006]], non contén cancións extra debido, segundo a banda, eses engadidos deshonran a "claridade conceptual das declaracións orixinais".<ref>{{Cita web|título=PostEverything : News|url=http://posteverything.com/news/article.php?id=13620|páxina-web=web.archive.org|data=2006-04-14|data-acceso=2019-05-09|data-arquivo=14 de abril de 2006|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20060414082531/http://posteverything.com/news/article.php?id=13620|url-morta=unfit}}</ref> O álbum chamouse así porque a banda tocara 154 concertos no momento do lanzamento do traballo. Pitchfork listou a ''154'' como 85 mellor disco dos anos 70.<ref>{{Cita web|título=The 100 Best Albums of the 1970s - Page 2|url=https://pitchfork.com/features/lists-and-guides/5932-top-100-albums-of-the-1970s/?page=2|páxina-web=Pitchfork|data-acceso=2019-05-09|lingua=en}}</ref> == Listaxe de cancións == {{Track listing|lyrics_credits=yes|music_credits=yes|título=Cara 1|title1=I Should Have Known Better|music1=Lewis|lyrics1=[[Graham Lewis]]|length1=3:52|title2=Two People in a Room|music2=[[Colin Newman]]|lyrics2=[[Bruce Gilbert]]|length2=2:00|title3=[[The 15th]]|music3=Newman|lyrics3=Newman|length3=3:05|title4=The Other Window|music4=Gilbert, Lewis|lyrics4=Gilbert|length4=2:07|title5=Single K.O.|music5=Lewis, Newman<ref name="Neate">{{cite book |last= Neate|first= Wilson|date= 2013|title= Read & Burn: A book about Wire|url= |location= London |publisher= Jawbone Press|page= 81|isbn= 978-1-90827-933-0|author-link= }}</ref>|lyrics5=Lewis|length5=2:23|title6=A Touching Display|music6=Lewis|lyrics6=Lewis|length6=6:55|title7=On Returning|music7=Newman|lyrics7=Newman|length7=2:06}} {{Track listing|lyrics_credits=yes|music_credits=yes|título=Cara 2|title8=A Mutual Friend|music8=Newman|lyrics8=Lewis|length8=4:28|title9=Blessed State|music9=Gilbert|lyrics9=Gilbert|length9=3:28|title10=Once Is Enough|music10=Newman|lyrics10=Newman|length10=3:23|title11=[[Centerville, Iowa|Map Ref. 41°N 93°W]]|music11=Newman|lyrics11=Lewis|length11=3:40|title12=Indirect Enquiries|music12=Newman|lyrics12=Lewis|length12=3:36|title13=40 Versions|music13=Gilbert, Newman|lyrics13=Gilbert|length13=3:28}} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Álbums de Wire]] [[Categoría:Álbums musicais de 1979]] [[Categoría:Álbums producidos por Mike Thorne]] [[Categoría:Álbums de Harvest Records]] bzsmaqylrimja05x5eb8m4yktr5s7yk 0 465649 6149162 5666918 2022-08-03T06:59:55Z Moedagalega 65337 Barra portal. wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Ptolemy_V_Bronze_1.jpg|miniatura|'''Moeda tolemaica''' de [[bronce]] de [[Tolomeo V Epífanes]], coa característica depresión no centro tanto do [[anverso]] como do [[Reverso (moedas)|reverso]]. O reverso amosa un símbolo tolemaico común: a [[aguia]] sobre un [[Raio (descarga eléctrica)|raio]].]] A '''moeda tolemaica''' é a [[Cuñaxe|cuñada]] no [[período helenístico]] do [[Antigo Exipto]], que estivo en uso durante a [[dinastía tolemaica]] e nalgúns momentos do [[Imperio Romano|dominio romano]] de [[Antigo Exipto|Exipto]]. A dinastía tolemaica introduciu a cuñaxe de moeda en Exipto, xa que as anteriores dinastías nativas non a utilizaban. Como consecuencia da monetización da sociedade exipcia, principalmente debido aos esforzos do rei [[Tolomeo II Filadelfo]], o reino tolemaico comezou a florecer. Durante a maior parte da súa historia, o reino aplicou enerxicamente unha política de moeda única, confiscando as moedas estranxeiras atopadas no seu territorio e forzando os seus dominios a adoptaren a moeda tolemaica. Nos raros casos nos que a estes dominios se lles permitiu manter a súa propia moeda, como é o caso da [[Xudaísmo|comunidade xudía]] en [[Palestina (rexión)|Palestina]], tiñan que respectar o sistema ponderal tolemaico. Estas políticas, xunto coa inflación e a crecente dificultade para obter prata, motivaron o illamento monetario tolemaico. [[Ficheiro:Ptolemaic-Empire_200bc.jpg|miniatura|[[Dinastía tolemaica|Dominios tolemaicos]] en [[-200|200]] [[Antes de Cristo|a. de C.]]]] Logo da anexión de Exipto polo [[Imperio Romano]] e da caída da dinastía tolemaica, a súa moeda permaneceu aínda en circulación, ata o goberno do [[Lista de emperadores romanos|emperador]] [[Nerón]]. A prata das moedas reutilizouse para cuñar [[Tetradracma|tetradracmas]] romanos, en tanto que os [[denario]]s e os [[Áureo|áureos]] non circularon no antigo reino tolemaico, polo que o illamento monetario de Exipto continuou neste período. == Deseño e simbolismo == [[Ficheiro:Oktadrachmon_Ptolemaios_II_Arsinoe_II.jpg|miniatura|[[Dracma|Octodracma]] de [[ouro]] o [[Século -III|século III a. de C.]], cos bustos de [[Tolomeo II Filadelfo]] e a súa irmá e esposa [[Arsínoe II]], coa inscrición en grego <small>ΑΔΕΛΦΩΝ</small> (''adelphōn'').]] O reino tolemaico usou o sistema ponderal dos [[fenicios]] en lugar do [[padrón ático]], máis xeneralizado.<ref name=":0">Bagnall, R. S. (1976). ''[https://books.google.es/books?id=MrI3AAAAIAAJ&pg=PA193&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The Administration of the Ptolemaic Possessions Outside Egypt]''. E. J. Brill. Leiden. ISBN 9004044906. Páxinas 176-202.</ref> O peso fenicio, tamén coñecido como peso tolemaico, baseábase nunha unidade de arredor de 14,20 gramos, en tanto que a do [[Padrón ático|sistema ático]], seguido polos demais estados helenísticos, era de aproximadamente 17,26 gramos. As moedas de bronce máis grandes pesaban ata 100 gramos.<ref>[[Otto Mørkholm|Mørkholm, O.]] (1991). Páxina 8.</ref><ref name=":1">Davies, W. D.; Finkelstein, L (1984). ''[https://books.google.es/books?id=mxrgAVkVysAC&pg=PA30&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The Cambridge History of Judaism: Vol. 1, Introduction: The Persian Period]''. [[Cambridge University Press]]. ISBN 9780521218801. Páxinas 29-31.</ref> Artisticamente, a moeda tolemaica seguiu de preto as [[Moeda da Antiga Grecia|emisións gregas da época]], con retratos de figuras dinásticas. Un motivo característico da dinastía tolemaica foi o da aguia sobre un raio, adpotado por primeira vez por [[Tolomeo I Sóter]]. As moedas tolemaicas máis peculiares inclúen os chamados "asuntos dinásticos". [[Tolomeo II Filadelfo]] casou coa súa irmá [[Arsínoe II]], probablemente para gañar lexitimidade aos ollos da poboación exipcia local. Os gobernantes exipcios casaron tradicionalmente coas súas irmás para simbolizaren unha conexión coa unión sacra entre as deidades [[Osiris (deus)|Osiris]] e [[Isis]]. Tras a morte de Arsínoe II cuñouse unha moeda similar a unha medalla cun retrato de Tolomeo II e Arsínoe II nun lado, e un de Tolomeo I e [[Berenice I de Egipto|Berenice I]] no outro. Tivo unha influencia póstuma na vida relixiosa exipcia, e a dinastía grega gobernante foi [[Apoteose|deificada]].<ref>Fulinska, Agnieszka. (2010). "[https://www.academia.edu/1496642/Iconography_of_the_Ptolemaic_queens_on_coins_Greek_style_Egyptian_ideas Iconography of the Ptolemaic queens on coins: Grrek style, Egyptian ideas?]". En ''Studies in Ancient Art and Civilization''. 14. Cracovia.</ref> No [[Cuñaxe|proceso de cuñaxe]], existían similitudes coa [[moeda seléucida]]. Por exemplo, as moedas tolemaicas adoitaban ter unha depresión central provocada durante este proceso.<ref>[[Otto Mørkholm|Mørkholm, O.]] (1991). Páxina 13.</ref><ref>MacDonald, G (2012). ''[https://books.google.es/books?id=gl2xtizf1OAC&pg=PA68&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The Evolution of Coinage]''. Cambridge University Press. ISBN 9781107605992. Páxinas 68-69.</ref> == Cecas == [[Ficheiro:Cleopatra_Mint_Alexandria.jpg|miniatura|'''Moeda tolemaica''' de 40 [[Dracma|dracmas]] a nome de [[Cleopatra VII]] ([[-51|51]]-[[-30|30 a. de C.]])]] A primeira [[Casa de moeda|ceca]] tolemaica estaba en [[Menfis]] e, posteriormente, trasladouse a [[Alexandría]].<ref>Getzel M. Cohen (1995). ''[https://books.google.es/books?id=6p4lDQAAQBAJ&pg=PA129&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The Helenistic Settlements in Europe, the Islands, and Asia Minor]''. University of California Press. ISBN 9780520083295. Páxina 129.</ref> [[Tiro]] era a cidade costeira máis importante das cinco cidades tolemaicas, cunha ceca en [[Siria]].<ref name=":0" /> Tras a conquista de [[Celesiria]] por parte do [[Imperio Seléucida|reino seléucida]] liderado por [[Antíoco III|Antíoco III o Grande]], á cidade de [[Acre, Israel|Ptolemaida en Fenicia]] (Acre) aínda se lle permitiu a cuñaxe de moedas usando o sistema ponderal fenicio. A ceca mantívose moi prolífica e foi unha das máis activas no reino seléuida.<ref name=":2">[[Christopher Howgego|Howgego, Ch]]. (2002). ''[https://books.google.es/books?id=07GKPP5RLQwC&pg=PT38&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Ancient history from coins]''. Routledge. ISBN 9781134877836. Páxinas 38-39.</ref> É probable que a cidade cuñase moedas de prata sen interrupción tras cambiar de mans, xa que foi unha cidade moi importante en Fenicia.<ref>[[Edward T. Newell|Newell, E. T.]] (1921). ''The first Seleucid coinage of Tyre''. [[American Numismatic Society]]. Páxinas 1-2.</ref> Con todo, os seléucidas pecharon a ceca tolemaica de [[Jaffa]].<ref name=":1" /> En Grecia, a moeda tolemaica era orixinaria principalmente do [[Peloponeso]] e [[Eubea]]. [[Corinto antiga|Corinto]] non cuñou moeda tolemaica durante a súa breve subordinación ao reino.<ref name=":0" /> [[Chipre]], a área máis rica en [[prata]] de Exipto, tivo moitas cecas salientables e a illa cuñou grandes cantidades de moeda tolemaica entre [[-200|200 a. de]] [[-200|C.]] e [[-80|80 a. de]] [[-80|C]].<ref name=":3">Watson, P. (2014). Páxina 17.</ref><ref name=":0" /> No segundo século antes de [[Cristo]], a maior parte da moeda chipriota é doadamente recoñecible e datable porque incluía abreviaturas para as cecas e datas, tanto nas moedas de ouro como nas de prata. Entre as cecas chipriotas deste período están [[Salamina (Chipre)|Salamina]] (abreviatura ΣA), [[Lárnaca|Citio]] (KI) e [[Paphos]] (Π e, máis tarde, ΠA).<ref>Olivier, J. "[http://kyprioscharacter.eie.gr/en/scientific-texts/details/numismatics/coinage-of-ptolemies-in-cyprus The coinage of the Ptolemies in Cyprus]". ''Kyprios Character''.</ref> Mentres, en [[Illa de Creta|Creta]] non había ningunha moeda real en uso e as cidades cretenses tiñan unha forte autonomía para cuñaren o seu propio circulante.<ref name=":0" /> Non hai evidencia da existencia de cecas tolemaicas en [[Anatolia|Asia Menor]]. Ademais, rexións como [[Cilicia]] e [[Licia]] non tiñan cecas autónomas onde se cuñase moeda local. Semella que había pouca circulación de moeda tolemaica en [[Caria]], Licia, [[Panfilia]] e Cilicia. A moeda de prata pánfila local deixou de se producir baixo o control tolemaico. É probable que a poboación no sur de Asia Menor simplemente non tivesen o hábito de usar moedas nas transaccións económicas do día a día.<ref name=":0" /> == Historia == === Antecedentes === A prata era máis escasa que o ouro en Exipto, e a proporción exacta entre os seus valores non está clara. No entanto, é probable que a prata se importase en barcos en cantidades significativas desde o estranxeiro.<ref name=":4">Milne, J. G. (1929). "[https://www.jstor.org/stable/3854105?origin=crossref&seq=1#page_scan_tab_contents Ptolemaic Coinage in Egypt]". En ''The Journal of Egyptian Archaeology''. 15 (3/4). Páxinas 150-153.</ref> Non se utilizou moeda en Exipto durante as dinastías nativas pretolemaicas. Deduciuse das descubertas de moeda estranxeira antiga en Exipto que esta se utilizaba a modo de [[Lingote|lingotes]] en lugar de como moeda durante as dinastías antigas.<ref name=":4" /> Durante o goberno tolemaico, Exipto transformouse dunha sociedade sen moeda nunha monetizada ao longo do [[Século -III|terceiro século antes de Cristo]]. O rei Tolomeo II Filadelfo tivo unha importante influencia no proceso. O goberno grego monetizou os [[Imposto|impostos]] exipcios e esta foi unha das razóns clave do éxito do Estado tolemaico. Antes do período tolemaico usábanse como medios de intercambio o [[Cereal|gran]] e metais como o cobre. O reinado tolemaico levou ao país, ademais da moeda, os [[Banco|bancos]] e a recadación de impostos. Porén, mesmo séculos antes, o crecente comercio con Grecia fortalecera o proceso de monetización. A fundación da colonia comercial grega de [[Náucratis]] coincidira co fortalecemento das relacións comerciais.<ref>JG Manning (2006). "[https://www.princeton.edu/~pswpc/pdfs/manning/120603.pdf Coinage as "code" in Ptolemaic Egypt]". Stanford University.</ref> === Illamento monetario === [[Ficheiro:Tétradrachme_du_royaume_Lagide_à_l'effigie_de_Ptolémée.jpg|miniatura|[[Tetradracma]] [[Dinastía tolemaica|tolemaico]] coa efixie de [[Tolomeo II Filadelfo|Tolomeo II]].]] O [[Dinastía tolemaica|reino tolemaico]] non usou o [[Padrón ático|peso ático, ou estándar ático]], que era moi común noutros estados [[Período helenístico|helenísticos]], como o imperio seléucida. No seu lugar, o reino tolemaico usou o sistema ponderal fenicio, baseado en unidades máis pequenas que as do ático. En consecuencia, a moeda tolemaica era máis pequena que as moedas usadas por outros estados helenísticos.<ref name=":0" /><ref>John Pentland Mahaffy (2014). The ''[https://books.google.es/books?id=psKZBAAAQBAJ&pg=PA488&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Empire of Ptolemies]''. [[Cambridge University Press]]. ISBN 9781108078658. Páxina 488.</ref> Previamente, houbo un curto período de transición, entre os anos [[-310|310]] e [[-298|298 a. de C]]., en que o reino tolemaico asumiu o [[Moeda de Rodas|padrón monetario de Rodas]] antes da implantación do sistema ponderal dos fenicios.<ref>[[George Francis Hill|Hill, G.]] (2010). ''[https://books.google.es/books?id=jYxi-PQiDL8C&pg=PA180&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false A History of Cyprus]''. [[Cambridge University Press]]. Páxina 180. ISBN 978-1-108-02062-6</ref><ref>Pentland Mahaffy, J. (2014). [https://books.google.es/books?id=psKZBAAAQBAJ&pg=PA488&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Páxina 488].</ref><ref>[[Otto Mørkholm|Mørkholm, O.]] (1991). Páxinas 68-69.</ref> Durante a maior parte da historia do reino tolemaico, mantívose a política de que todas as moedas estranxeiras en Exipto debían ser confiscadas polo Estado e substituídas por moeda tolemaica. Pódense atopar paralelismos entre Atenas e o reino tolemaico, xa que a capital grega tamén intentou introducir unha moeda única no seu imperio. O reino tolemaico obrigou a asumir o seu propio sistema monetario aos seus dominios no estranxeiro. Nalgúns casos, ás cidades baixo o seu dominio permitíuselles manter a súa moeda local, aínda que eran forzadas a convertela ao sistema ponderal fenicio; unha desas excepcións foi a [[Xudaísmo|comunidade xudía]] en [[Palestina]], á que se lle permitiu cuñar moedas co nome dos seus [[Maxistrado|maxistrados]]. Con todo, a moeda xudía local desapareceu de xeito efectivo no [[Século -III|século III]] [[Século -III|a. de C]]. En comparación, o veciño [[reino seléucida]] era menos estrito á hora de impor control real sobre as cecas.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Durante o reinado de [[Tolomeo I Sóter]], o fundador do reino, permitíanse (e nalgúns casos mesmo se alentaban) diversas moedas locais. A data exacta de eliminación das moedas non tolemaicas varía en función der rexión.<ref name=":0" /> Durante o mesmo reinado de Tolomeo I empezouse a dotar o sistema monetario tolemaico dunha certa pechazón;<ref name=":3" /> en Exipto e Siria eliminouse a moeda local, caracterizada por amosar a efixie de [[Alexandre o Grande]], unha moeda moi común nos estados sucesores do [[Reino de Macedonia|Imperio Macedonio]].<ref name=":0" /><ref name=":2" /> A moeda [[Chipre|chipriota]] eliminouse cando desapareceron as monarquías locais; en Cirene levou aínda máis tempo eliminar a moeda local e en Creta nunca se chegou a suprimir.<ref name=":0" /> Ao se facer cada vez máis difícil a obtención de prata no reino tolemaico, a moeda de bronce substituíu en gran medida a prata en Exipto. Ademais, aumentou o illamento monetario por outro factor, como a considerable inflación e o uso dun estándar único para substituír o [[Padrón ático|sistema ático]].<ref name=":0" /><ref>Hazzard, R. A.; Brown, I. D. (1984). "[https://www.persee.fr/doc/numi_0484-8942_1984_num_6_26_1865 The silver standard of the Ptolemaic coinage]". En ''[[Revue Numismatique|Revue numismatique]]''. 6 (26). Páxinas 231-239.</ref> === Era romana === [[Ficheiro:Cleopatra_VII_tetradrachm_Syria_mint.jpg|miniatura|[[Tetradracma]] [[Siria|sirio]] de [[Cleopatra VII|Cleopatra VII Filopátor]], derradeira gobernante do reino tolemaico]] Logo da caída do Imperio Tolemaico e a súa rexión baixo o [[Imperio Romano]], a moeda de prata cuñada pola dinastía tolemaica continuou circulando ata practicamente desaparecer en tempos de [[Nerón]]. Suponse que para esa épova, na primeira metade do [[Século I|século primeiro]], a moeda de prata tolemaica se reciclou para cuñar unha moeda nova, o [[tetradracma]] romano, batido en cecas xestionadas polos romanos. O Exipto romano permaneceu monetariamente como un sistema pechado, como xa sucedera coa dinastía tolemaica. Os [[Denario|denarios]] e os [[Áureo|áureos]] non circularon na provincia romana de Exipto.<ref>[[Kevin Butcher|Butcher, K.]]; Ponting, M. (2015). ''[https://books.google.es/books?id=f_EKCgAAQBAJ&pg=PA609&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The Metallurgy of Roman Silver Coinage: From the Reform of Nero to the Reform of Trajan]''. Cambridge University Press. ISBN 9781316060896. Páxina 609.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Ptolemaic coins}} === Outros artigos === *[[Estatero de ouro exipcio]] *[[Moeda da Antiga Grecia]] * [[Moeda da Antiga Roma]] * [[Moeda do reino do Ponto|Moeda do Reino do Ponto]] *[[Moeda seléucida]] * [[Dinastía tolemaica]] === Bibliografía === * * Faucher, T.; et al. (2017). Egyptian hoards I: the Ptolemies. Institut français d'archéologie du Caire. ISBN 9782724706895 * Hazzard, R. A. (1995). ''Ptolemaic Coins: An Introduction for Collectors.'' Toronto. ISBN 978-0969979302 * Pitchfork, C. (2000). ''The Jon Hosking Collection of Ptolemaic Coins.'' Nicholson Museum - University of Sidney. Sidney. ISBN 9780646395890 * Lorber, C. (2018). ''Coins of The Ptolemaic Empire I (Ptolemy I - IV)''. [[American Numismatic Society|American Numismatic Society. ISBN 97808972235]]60 * [[Otto Mørkholm|Mørkholm, O.]] (1980). “Cyrene and Ptolemy I: Some numismatic comments”. En ''Chiron'' 10. Páxinas 145-159. * [[Otto Mørkholm|Mørkholm, O.]] (1991). ''[https://books.google.es/books?id=U_5Ez0kAOuIC&pg=PA8&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Early Hellenistic Coinage from the Accession of Alexander to de Peace of Apamaea (336-186 BC)]''. [[Cambridge University Press]]. ISBN 9780521395045 *Pentland Mahaffy, J. (2014). ''[https://books.google.es/books?id=psKZBAAAQBAJ&pg=PA488&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The Empire of the Ptolemies]''. [[Cambridge University Press]]. Páxina 488. ISBN 978-1-108-07865-8 * Watson, P. (2014). ''[https://books.google.es/books?id=vGPuBAAAQBAJ&pg=PT17&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false A Brief Introduction to Egyptian Coins and Currency]''. ISBN 9781496990204 === Ligazóns externas === * ''[https://www.coin.com/images/dr/svoronos_book3.html Ta Nomismata tou Kratous ton Ptolemaion]'' (cuñaxes tolemaicas) * [http://www.ptolemaic.net/ Moedas do Antigo Exipto. Dinastía tolemaica: 323 a 30 A. de C.] * [http://ptolemybronze.com/ The PtolemAE Project] {{Moedas helenísticas}} {{Barra portal|Historia|Antigo Exipto}} [[Categoría:Moedas da Idade Antiga]] [[Categoría:Moedas fóra de curso]] [[Categoría:Dinastía tolemaica]] [[Categoría:Período helenístico]] [[Categoría:Moedas da Antiga Grecia]] 7vbxvqt3s6peay2ldu0u9uksrm64h20 1 468658 6149141 5261123 2022-08-03T05:39:10Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} == Ligazóns externas modificadas (xullo 2019) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[XXXTentacion]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5192640 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20180712192020/http://m.tmz.com/?viewer_country=US á ligazón http://m.tmz.com/?viewer_country=US Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 9 de xullo de 2019 ás 04:08 (UTC) == Problemas ó arquivar ligazóns no artigo (setembro 2019) == Ola. Durante o proceso de arquivado déronse erros para unha ou máis ligazóns enviadas para o seu arquivo. Abaixo inclúense as ligazóns que tiveron un problema coa seguinte mensaxe de erro. * https://web.archive.org/web/20170403180531/http://1035thebeat.iheart.com/onair/k-foxx-52814/fresh-out-of-jail-xxxtentacion-calls-15693426/ co erro Esta será a única notificación en relación a estas ligazóns e non se farán máis intentos de arquivar estas ligazóns. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 24 de setembro de 2019 ás 18:17 (UTC) imaecfblcp0rousr10abuv9d99nrghx 1 470605 6148440 5296292 2022-08-02T14:23:35Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} == Ligazóns externas modificadas (agosto 2019) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Tunja]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5213734 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20170917124538/http://www.crime-prevention-intl.org/fileadmin/user_upload/Publications/prevencion_de_la_criminalidad_y_la_seguridad_cotidiana_ESP_01.pdf á ligazón http://www.crime-prevention-intl.org/fileadmin/user_upload/Publications/prevencion_de_la_criminalidad_y_la_seguridad_cotidiana_ESP_01.pdf Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 1 de agosto de 2019 ás 14:01 (UTC) == Problemas ó arquivar ligazóns no artigo (setembro 2019) == Ola. Durante o proceso de arquivado déronse erros para unha ou máis ligazóns enviadas para o seu arquivo. Abaixo inclúense as ligazóns que tiveron un problema coa seguinte mensaxe de erro. * https://web.archive.org/web/20071215070211/http://www.tunja.gov.co/?idcategoria=1987 co erro Esta será a única notificación en relación a estas ligazóns e non se farán máis intentos de arquivar estas ligazóns. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 19 de setembro de 2019 ás 02:44 (UTC) == Ligazóns externas modificadas (setembro 2019) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 3 ligazóns externas en [[Tunja]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5257385 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://archive.today/20140310085117/http://www.tunja-boyaca.gov.co/informacion_general.shtml á ligazón http://www.tunja-boyaca.gov.co/informacion_general.shtml *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20111014111631/http://www.4-72.com.co/content/codigos-postales á ligazón http://www.4-72.com.co/content/codigos-postales *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20170917124538/http://www.crime-prevention-intl.org/fileadmin/user_upload/Publications/prevencion_de_la_criminalidad_y_la_seguridad_cotidiana_ESP_01.pdf á ligazón http://www.crime-prevention-intl.org/fileadmin/user_upload/Publications/prevencion_de_la_criminalidad_y_la_seguridad_cotidiana_ESP_01.pdf Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 19 de setembro de 2019 ás 02:44 (UTC) == Ligazóns externas modificadas (novembro 2019) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 4 ligazóns externas en [[Tunja]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5296291 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://archive.today/20140310085117/http://www.tunja-boyaca.gov.co/informacion_general.shtml á ligazón http://www.tunja-boyaca.gov.co/informacion_general.shtml *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20111014111631/http://www.4-72.com.co/content/codigos-postales á ligazón http://www.4-72.com.co/content/codigos-postales *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20140911070456/http://www.mineducacion.gov.co/cvn/1665/w3-article-205517.html á ligazón http://www.mineducacion.gov.co/cvn/1665/w3-article-205517.html *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20170917124538/http://www.crime-prevention-intl.org/fileadmin/user_upload/Publications/prevencion_de_la_criminalidad_y_la_seguridad_cotidiana_ESP_01.pdf á ligazón http://www.crime-prevention-intl.org/fileadmin/user_upload/Publications/prevencion_de_la_criminalidad_y_la_seguridad_cotidiana_ESP_01.pdf Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 3 de novembro de 2019 ás 03:54 (UTC) bcg8b8gvc0d5asehpuekyohlmvfuwmr 0 471388 6149086 5958254 2022-08-03T03:12:59Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Zulu Sofola''', nada o [[22 de xuño]] de [[1935]] e finada o [[5 de setembro]] de [[1995]]<ref name=Biography>{{cita web|url=http://zulusofola.com/zulu-sofola-biography/|título=Biography|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130330094937/http://zulusofola.com/zulu-sofola-biography/|data-arquivo=30 de marzo de 2013|páxina-web=Zulu Sofola|lingua=en|data-acceso=12 de agosto de 2019|urlmorta=yes}}</ref>, foi unha dramaturga [[nixeria]]na, a primeira do seu país<ref>{{cita novas|url=http://www.sunnewsonline.com/webpages/features/literari/2005/dec/11/literari-11-12-2005-001.htm|título=Nigeria's female writers have arrived|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070525053359/http://www.sunnewsonline.com/webpages/features/literari/2005/dec/11/literari-11-12-2005-001.htm|data=25 de maio de 2007|xornal=Sun|data-arquivo=25-05-2007|lingua=en|dataacceso=12-08-2019|urlmorta=yes}}</ref>. Sofola foi tamén profesora universitaria, e a primeira muller docente de artes teatrais en África. ==Traxectoria== Nwazuluwa Onuekwuke Sofola<ref>{{cita web|autor={{Versaleta|[[Ifeanyi Iyegbu|Iyegbu,I.]]}}|url=http://www.issele-uku.org/zulu.htm|título=Nwazuluwa Onuekwuke Sofola|páxina-web=Issele-Uku|lingua=en|data-acceso=12 de agosto de 2019|data-arquivo=30 de decembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171230114739/http://www.issele-uku.org/zulu.htm|url-morta=unfit}}</ref> naceu no estado de [[Bendel]], filla de Nwaugbade Okwumabua e o xefe Ogana Okwumabua, do [[pobo igbo]] e procedentes de [[Issele-Uku]], na área administrativa de Anochia North, no [[Estado do Delta]]. Foi á escola en Asaba e ao Instituto Feminino Baptista de Agbor.<ref name="zodml.org">{{Cita web|url=https://zodml.org/discover-nigeria/people/zulu-sofola#.WwVcsk5OLNt|título=Zulu Sofola|páxina-web=ZODML|lingua=en|dataacceso=23 de maio de 2018|data-arquivo=11 de maio de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180511084032/https://zodml.org/discover-nigeria/people/zulu-sofola#.WwVcsk5OLNt|url-morta=yes}}</ref>. Debido ao seu bo rendemento escolar revibiu unha bolsa para completar os estudos secundarios en [[Nashville, Tennessee|Nashville]] ([[Tennessee]]). Despois estudou no Southern Baptist Theological Seminary en [[Louisville, Kentucky|Louisville]] ([[Kentucky]]) e en 1959 graduouse en Lingua Inglesa na [[Universidade de Virxinia]] en [[Richmond, Virginia|Richmond]] ([[Virxinia]]). En 1965 rematou un mestrado en Escritura e produción de dramaturxia na [[Universidade Católica de América]] en [[Washington, D.C.]]<ref name=Biography /> Regresou a Nixeria en 1966, e converteuse en lectora no departamento de Artes Teatrais da [[Universidade de Ibadan]] ([[Estado de Oyo]]), onde se doutorou en Artes Teatrais (Teoría da Traxedia) en 1977.<ref name="zodml.org"/> Ensinou Drama na [[Universidade de Ilorin]] ([[Kwara]]), onde foi nomeada xefa do departamento de Artes Performativas. Sofola foi cantante, bailarina e escritora prolífica. Escribiu e dirixiu numerosas obras para teatro e televisión, incluídas pezas propias, como ''King Emene''. As súas obras "van desde a traxedia histórica até a comedia doméstica, e utilizan o escenario africano tradicional e moderno".<ref>{{cita libro|autor={{Versaleta|[[Margaret Busby|Busby, M.]]}}|título=Daughters of Africa: An International Anthology of Words and Writings by Women of African Descent|lugar=Londres|editorial=Jonathan Cape|ano=1992|páxina=450}}</ref> Usa "elementos de maxia, mitoloxía e ritos para entender os conflitos entre o tradicionalismo e o modernismo nos que a supremacía persiste"<ref name=Banham>{{cita libro|capítulo=Sofola, Zulu|autor={{Versaleta|[[Martin Banham|Banham, M]]}}, {{Versaleta|Errol Hill|Hill, E.]]}} e {{Versaleta|[[George Woodyard|Woodyard, G.]]}} (eds)|título=The Cambridge Guide to African & Caribbean Theatre|editorial=Cambridge University Press|ano=1994|páxina=82}}</ref>. Está considerada unha das mulleres máis destacadas da literatura do seu país.<ref>{{cita web|url=http://people.africadatabase.org/en/profile/16100.html|título=Zulu Sofola|páxina-web=Africa Database|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20061017224908/http://people.africadatabase.org/en/profile/16100.html|data-arquivo=17 de outubro de 2006|data-acceso=12 de agosto de 2019|urlmorta=yes}}</ref> ==Obra== * ''The Deer Hunter and The Hunter's Pearl'' (1969) * ''The Disturbed Peace of Christmas'' (1971) * ''Wedlock of the Gods'' (1972) * ''The Operators'' (1973) * ''King Emene: Tragedy of a Rebellion'' (1974) * ''The Wizard of Law'' (1975) * ''The Sweet Trap'' (1977) * ''Old Wines Are Tasty'' (1981) * ''Memories in the Moonlight'' (1986) * ''Queen Omu-ako of Oligbo'' (1989) * ''Eclipso and the Fantasia'' (1990) * ''The Showers'' (1991) * ''Song of a Maiden: A Play'' (1992) * ''Lost Dreams and Other Plays'' (1992) ==Notas== {{listaref}} ==Véxase tamén== ===Bibliografía=== * [[Simon Gikandi|Gikandi, Simon]] (2002): ''Encyclopedia of African Literature'', Routledge. {{ISBN|0-415-23019-5}} - p.&nbsp;502 * Gilbert, H. (1996): ''Post-Colonial Drama: Theory, Practice, Politics'', Routledge. {{ISBN|0-415-09024-5}} - p.&nbsp;183. * Kolawole, M. E. M. (1999): ''Zulu Sofola: her life & her works'', Caltop Publications (Nigeria). {{ISBN|978-33187-9-9}} ===Ligaźons externas=== * [https://web.archive.org/web/20130307093129/http://zulusofola.com/ zulusofola.com ′Zulu Sofola official website.] * [http://www.blackplaysarchive.org.uk/explore/playwrights/sofola-zulu Zulu Sofola] at Black Plays Archive, National Theatre. {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Sofola, Zulu}} [[Categoría:Alumnos da Universidade Católica de América]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Ibadan]] [[Categoría:Escritores en lingua inglesa]] [[Categoría:Nados en 1935]] [[Categoría:Finados en 1995]] [[Categoría:Escritores de Nixeria]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Virxinia Union]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] hjbuq37svzr4tbweey1i35w2rpeejei 1 475751 6148441 6131095 2022-08-02T14:24:10Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} == Problemas ó arquivar ligazóns no artigo (setembro 2019) == Ola. Durante o proceso de arquivado déronse erros para unha ou máis ligazóns enviadas para o seu arquivo. Abaixo inclúense as ligazóns que tiveron un problema coa seguinte mensaxe de erro. * https://web.archive.org/web/20040730201604/http://es.geocities.com/mundo_medieval/San_Isidoro.pdf co erro Esta será a única notificación en relación a estas ligazóns e non se farán máis intentos de arquivar estas ligazóns. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 19 de setembro de 2019 ás 04:30 (UTC) sytn8gg5d8ho5wc93l7ioc4bwnzxw31 0 475941 6149158 6055858 2022-08-03T06:34:28Z Moedagalega 65337 *meodas > moedas. wikitext text/x-wiki {{Compañía|fondo=#cc0000|letra=white|nome_compañía='''Monneron Frères Negociants'''<br/>–Banque Monneron–|logo_compañía=Trois Frères Monneron.png|imaxe=France - French Revolution era issue of 1791-92, 5 Sols private coin of the Monneron Brothers.jpg|pé_imaxe=Monneron de 5 [[Soldo (moeda)|soldos]] de [[1791]].<br/><br/>|pé=Pierre Antoine, Charles Claude e Jean Louis Monneron nun [[gravado]] de finais do [[século XVIII]].|tipo_compañía=|fundación=[[1791]]|matriz=|localización=[[París]]<br/>{{FRA}}|fundador=Familia Monneron.|persoas_clave=Pierre Antoine, Charles Claude e Jean Louis Monneron.|industria=[[Banco|Banca]] e [[investimento]]s.|produtos=|beneficio=|beneficio_operativo=|beneficio_neto=|núm_empregados=|páxina_web=|notas=}} '''Monneron''' é o [[apelido]] dunha [[Familia (socioloxía)|familia]] [[Francia|francesa]] relevante na fin do [[século XVIII]] nos ámbitos [[Comercio|comercial]], [[Diñeiro|financeiro]] e [[político]].<ref name=":0">"[http://www.infonumis.info/autres_monnaies/confiance/HistMonneron.htm Frères Monneron, histoire d'une faillite...]". En ''Infonumis. Le sote de la numismatique française moderne 1789-2001''.</ref><ref>"Les Monneron". En Bouchary, J. (1939). Tomo III.</ref><ref name=":6">"[http://sohomint.info/issued.html Monnerons Issued!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190907150314/http://sohomint.info/issued.html |date=07 de setembro de 2019 }}". En ''SohoMint.info''.</ref> Tres dos seus membros fundaron a compañía ''Monneron Frères Negociants'', no sector da [[Banco|banca]] e os [[investimento]]s, que emitiu as primeiras [[moedas de necesidade]] de Francia, coñencidas no ámbito [[Numismática|numismático]] como '''monnerons'''.<ref name=":6" /><ref name=":2">"[http://www.infonumis.info/autres_monnaies/confiance/#Monneron Monneron]". En ''Infonumis. Le site de la numismatique française moderne 1789-2001''.</ref> == A familia == Esta familia era orixinaria da [[vila]] de [[Empurany]], [[Departamentos de Francia|departamento]] de [[Ardèche|Arnéche]], na [[Rexións de Francia|rexión francesa]] de [[Auvernia-Ródano-Alpes]], aínda que se estableceu en [[Chanas]], [[Isère]], despois de [[1550]]. Antoine Monneron ([[1703]]-[[1791]]), un comerciante de [[Sal común|sal]] nado nesta última vila, e a súa [[Matrimonio|esposa]], Barbe Catherine Arnault ([[1718]]-[[1792]]), tiveron unha vintena de fillos, dos que polo menos oito morreron nos primeiros anos. Antoine, que era membro da Loxa da Verdadeira Virtude, chegou a ser [[avogado]] no Parlamento de Antibes, nos [[Alpes Marítimos]], e Controlador Xeral de Granxas do Rei.<ref name=":0" /><ref>O "Parlamento" no Antigo Réxime de Francia era unha especie de tribunal superiore de xustiza provincial. Véxase: Saint-Bonnet, F. (2010). "[https://www.conseil-constitutionnel.fr/nouveaux-cahiers-du-conseil-constitutionnel/le-controle-a-posteriori-les-parlements-de-l-ancien-regime-et-la-neutralisation-de-la-loi Le contrôle a posteriori : les parlements de l'Ancien Régime et la neutralisation de la loi]". En ''Cahiers du Conseil Constitutionnel''. Nº 28.</ref><ref name=":4">Bergeron, L. (1999). Páxinas 49, 88, 91, 93, 118, 274, 326, 337-338.</ref><ref name=":5">[https://gw.geneanet.org/samlap?lang=fr&m=NG&n=Monneron&t=N Árbore xenealóxica da familia Monneron]. En ''Geneanet''.</ref> === Os irmáns Monneron === Estes son os fillos de Antoine Monneron e Barbe Catherine Arnault dos que se coñecen datos:<ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":1">"[http://www.medarus.org/Ardeche/07celebr/07celTex/monneron.html Frères Monneron]". En ''Portraits d'Ardéchois''.</ref> * Charles Claude Ange ([[1735]]-[[1799]]). Político e comerciante. * Antoine Joseph ([[1736]]-[[1815]]). Político e comerciante. * Jean Antoine Monneron ([[1737]]-?). [[Militar]]. * Gaspard François ([[1741]]-[[1825]]). [[Cóengo]]. * Jean Louis ([[1742]]-[[1805]]). Político e comerciante. * Jean Marie ([[1746]]-[[1811]]). Cóengo. * Pierre Antoine ([[1747]]-[[1797]]). Político e comerciante. * Paul Mérault ([[1748]]-[[1788]]). [[Enxeñaría|Enxeñeiro]] militar. * Joseph François Augustin ([[1756]]-[[1826]]). Político e comerciante. [[Ficheiro:Lettre_de_M._Louis_Monneron,_député_des_Indes_Orientales.jpg|miniatura|263x263px|Carta de Luis '''Monneron''' sobre o Decreto do 15 de maio de 1791 en favor dos "homes libres de cor".]] Varios dos irmáns ligaron o seu destino á incipiente [[Primeira República Francesa|República Francesa]] e á súa historia política, financeira e comercial.<ref name=":1" /> O máis vello, Charles, membro como o seu pai da Loxa da Verdadeira Virtude, foi o primeiro intendente xeral da [[Compañía Francesa das Illas Orientais]]. Logo da proclamación dos [[Estados Xerais (Francia)|Estados Xerais]], o reino entrou en dificultades orzamentarias e os tres irmáns maiores amosaron as súas intencións de xogar un papel político como representantes dos [[Economía de Francia|intereses económicos de Francia]] en ultramar.<ref name=":1" /> Convertidos en membros da burguesía [[Comercio|mercantil]] e [[Imperio colonial francés|colonial]], Charles Claude, Pierre Antoine e Jean Louis foron elixidos representantes, en abril de [[1789]], na asemblea que se debía reunir para os Estados Xerais. Representaban respectivamente, para o Terceiro Estado, as xuridicións de [[Annonay]], a [[Mauricio|colonia de Illa de Francia]] e as Indias Orientais, e foron confirmados nos seus postos o 9 de xullo tras a constitución da [[Asemblea Nacional Constituínte]]. En [[1792]] presentaron a súa dimisión como consecuencia dunha operación financeira.<ref name=":1" /> === ''Monneron Frères Negociants'' (''Banque Monneron'') === [[Ficheiro:500_francs_1800_Caisse_comptes_courants.jpg|miniatura|[[Papel moeda|Papel de banco]] emitido o [[21 de novembro|21]] e o [[23 de novembro]] de [[1800]] logo da fusión entre o Banco de Francia e a ''Caisse des Comptes Courants''.]] Os tres deputados monneron asociáronse para constituíren unha compañía con sede en París, que denominaron ''Monneron Frères Negociants'', coñecida tamén como ''Banque Monneron,'' coa que fixeron contratos coa [[Convención Nacional|Convención]], e estableceron sucursais polas principais vilas de Francia. Esta compañía xogou un importante papel nas finanzas francesas da época e os tres irmáns chegaron a fundar unha institución bancaria, a ''Caisse des Comptes Courants'', que acabou por se fusionar co [[Banco de Francia]] en [[1800]].<ref>"[http://www.cambaceres.fr/vie-poli/bque-france/2/bque-france.htm La Caisse des Comptes Courants]". En ''Les dirigeants de la Banque de France sous le Consulat et l'Empire''. Cambaceres.fr</ref> Porén, unha serie de operacións sen éxito deu cos negocios dos Monnerón na ruína, en marzo de [[1792]], e coa fuxida de Pierre Antoine.<ref name=":0" /> == As moedas "monneron" == [[Ficheiro:Monnaie_MONNERON_de_5_sous,_1792_(1).jpg|miniatura|228x228px|[[Anverso]] do '''monneron''' de 5 [[Soldo (moeda)|soldos]] de [[1972]].]] [[Ficheiro:Monnaie_MONNERON_de_5_sous,_1792_(2).jpg|miniatura|234x234px|[[Reverso (moeda)|Reverso]] da mesma [[moeda]].]] Os irmáns Monneron encargaron a [[Matthew Boulton]] a fabricación en [[Inglaterra]] de [[moeda]]s con valores de dous e de cinco [[Soldo (moeda)|soldos]] (''sols'') no seu [[Ceca de Soho|taller de Soho]], en [[Birmingham]], en [[1791]], aproveitando as posibilidades que outorgaba a nova [[máquina de vapor]] de [[James Watt]]. O deseño das moedas de cinco soldos e o gravado dos seus cuños correu a cargo de [[Augustin Dupré]], e o das de dous soldos a cargo de Ponton, en tanto que do proceso de [[cuñaxe]] se ocupou [[Jean Pierre Droz]].<ref name=":2" /><ref>Torres, J. (2012). "[https://www.persee.fr/doc/numi_0484-8942_2012_num_6_168_3185 Auge y caída de la acuñación a volante. Jean-Pierre Droz y Philippe Gengembre]". En ''[[Revue Numismatique]]''. Nº 168. Páxinas 326-333.</ref> Estas [[Moeda de necesidade|moedas de necesidade]] tiñan como misión suplir a escaseza de circulante de valores baixos en [[cobre]] que reinaba na Francia da época, e a súa calidade tanto técnica como estética superou con moito as mediocres cuñaxes oficiais.<ref name=":2" /> Mediante unha comisión, os irmáns Monneron propuñan cambiar as súas moedas (que denominaban "moedas de confianza") contra ''[[assignat]]s'' (o [[papel moeda]] emitido pola [[Asemblea Nacional de Francia|Asemblea Nacional]] durante a [[Revolución Francesa|Revolución]]) consonte un baremo invariable de 50 libras tornesas<ref>A libra tornesa era unha moeda de conta francesa equivalente a 240 diñeiros ou 20 soldos, que se deixou de usar coa imposición do [[Franco francés|franco]]. Véxase: Wailly. (1857). ''[https://books.google.fr/books?id=FOUZAAAAYAAJ&pg=PA222#v=onepage&q&f=false Mémoire sur les variations de la livre tournois]''. Impr. Impériale. París. Páxina 222.</ref>. Mais o seu exceso de confianza nas emisións de ''assignats'' revolucionarios e a súa rápida desvalorización deixounos cun enorme stock de ''assignats'', en tanto que a poboación acumulaba as moedas, á medida que o cobre ía escaseando. Os Monneron cuñaran unha tiraxe de varios millóns de exemplares en Inglaterra, para o que tiveran que desembolsar importantes cantidades de [[diñeiro]] efectivo en [[ouro]] e en [[prata]], o que trouxo consigo unhas perdas de tal envergadura que acabaron por provocar a creba.<ref name=":2" /> Tras a bancarrota de marzo de 1792 e a conseguinte fuxida de Pierre Antoine, o seu irmán Augustin intentou retomar estas emisións, mais unha lei do [[3 de maio]] dese mesmo ano prohibiu a circulación de calquera tipo de moeda privada, o que se viu confirmado despois cun decreto do [[3 de setembro]] que impedía a circulación de moedas de confianza. Nesta conxuntura, os monneron acabaron a súa circulación na fin de [[1793]].<ref name=":2" /><ref>"[http://www.infonumis.info/autres_monnaies/confiance/Dew_Mon_Conf.jpg Décret du 3 setembre 1792 qui défend a tout particulier de fabriquer ou faire fabriquer des monnais de métal telles que médailles de confiance...]".</ref><ref>"[http://sohomint.info/banned.html Monnerons Banned!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190907145744/http://sohomint.info/banned.html |date=07 de setembro de 2019 }}". En ''SohoMint.info''.</ref> === Tipoloxía das moedas === [[Ficheiro:French_revolutionary_shop_token_(FindID_530752).jpg|miniatura|Anverso, reverso e canto dun '''monneron''' de 5 soldos de [[1792]].]] Á parte das sinaladas nas seguintes táboas, existen pequenas variantes de cuño e ensaios destas mesmas moedas noutros metais, así como probas doutros deseños, mesmo con valor dun soldo, algunhas delas supostamente de época posterior. Ningunha desas probas e ensaios chegou a fabricarse en serie nin, xa que logo, a circular.<ref name=":3">"[http://www.infonumis.info/autres_monnaies/confiance/RecapMonneron.htm Récapitulatif et cotes des monnerons les plus courants]". En ''Infonumis. Le site de la numismatique française moderne 1789-2001''.</ref> As moedas de dinco soldos teñen un diámetro de 40 [[Milímetro|mm]] e un [[peso]] que oscila entre 30 [[Gramo|g]] e 33 g. O [[diámetro]] das de dous soldos é de 32&nbsp;mm e o seu peso entre 17 e 18 g.<ref name=":3" /> {| class="wikitable" border="1" |+Moedas de 5 soldos !Data !Motivo principal !Lenda do anverso !Lenda do reverso !Canto !Notas |- | align="center" |<small>1791</small> |<small>[[Anverso|A/]] Pacto federativo.<ref>Celébrase o xuramento da Festa da Federación do [[14 de xullo]] de [[1790]], que conmemora a [[Toma da Bastilla]].</ref></small> | align="center" |<small>VIVRE LIBRE OU MOURIR / PACTE FEDERATIF / XIII JUILLET MDCCXC</small> |<small>MONNERON FRERES NEGOCIANS A PARIS (data) / MEDAILLE DE CONFIANCE DE CINQ - SOLS A ECHANGER CONTRE DES ASSIGNATS DE 50^L ET AU DESSUS / L'AN III DE LA LIBERTE</small> | align="center" |<small>DEPARTEMENTS DE PARIS DE RHONE DE LOIRE DU GARD</small> |<small>Dúas variantes segundo a posición da data.</small> |- | align="center" |<small>1792</small> |<small>A/ Pacto federativo</small> | align="center" |<small>VIVRE LIBRES OU MOURIR / PACTE FEDERATIF / 14 JUILLET 1790</small> |<small>MONNERON FRERES NEGOCIANS A PARIS (data) / MEDAILLE DE CONFIANCE DE CINQ - SOLS REEMBOURSABLE EN ASSIGNATS DE 50L ET AU DESSUS / L'AN III DE LA LIBERTE</small> | align="center" |<small>DEPARTEMENTS DE PARIS DE RHONE DE LOIRE DU GARD</small> |<small>Variante con L'AN IV no reverso e DEPARTEMENS DE PARIS RHONE LOIRE DU GARD no canto.</small> |- | align="center" |<small>1792</small> |<small>A/ Pacto federativo</small> | align="center" |<small>VIVRE LIBRES OU MOURIR / PACTE FEDERATIF / 14 JUILLET 1790</small> |<small>REVOLUTION FRANÇAISE (data) / MEDAILLE QUI SE VEND 5 - SOLS A PARIS CHEZ MONNERON PATENTÉ / L'AN IV DE LA LIBERTÉ</small> | align="center" |<small>BON POUR LES 83 DEPARTEMENTS</small> |<small>Variante con DEPARTEMENS no canto.</small> |- | align="center" |<small>1792</small> |<small>A/ Pacto federativo</small> | align="center" |<small>VIVRE LIBRES OU MOURIR / PACTE FEDERATIF / 14 JUILLET 1790</small> |<small>REVOLUTION FRANÇAISE (data) / MEDAILLE QUI SE VEND 5 - SOLS A PARIS CHEZ MONNERON PATENTÉ / L'AN IV DE LA LIBERTÉ</small> | align="center" |<small>LA CONFIANCE AUGMENTE LA VALEUR</small> |<small>A disposición en liñas do texto do reverso difire do modelo anterior.</small> |- | align="center" |<small>1792</small> |<small>A/ Hércules</small> | align="center" |<small>LES FRANÇAIS UNIS SONT INVINCIBLES / L'AN IV DE LA LIBERTÉ</small> |<small>REVOLUTION FRANÇAISE (data) / MEDAILLE QUI SE VEND CINQ - SOLS A PARIS CHEZ MONNERON PATENTÉ</small> | align="center" |<small>LA CONFIANCE AUGMENTE LA VALEUR</small> | |} {| class="wikitable" border="1" |+Moedas de 2 soldos !Data !Motivo principal !Lenda anverso !Lenda reverso !Canto !Notas |- | align="center" |<small>1791</small> |<small>A/ Liberdade sedente</small> | align="center" |<small>LIBERTE SOUS LA LOI / L'AN III DE LA LIBETRTÉ</small> |<small>MONNERON FRERES NEGOCIANS A PARIS / MEDAILLE DE CONFIANCE DE DEUX SOLS A ECHANGER CONTRE DES ASSIGNATS DE 50^L ET AU DESSUS (data)</small> | align="center" |<small>BON POUR BORD. MARSEIL. LYON. ROUEN. NANT. ET STRASB.</small> | |- | align="center" |<small>1792</small> |<small>A/ Liberdade sedente</small> | align="center" |<small>LIBERTE SOUS LA LOI / L'AN IV DE LA LIBETRTÉ</small> |<small>REVOLUTION FRANÇAISE (data) / MEDAILLE QUI SE VEND DEUX SOLS A PARIS CHEZ MONNÉRON PATENTÉ</small> | align="center" |<small>LA CONFIANCE AUGMENTE LA VALEUR</small> | |- | align="center" |<small>1792</small> |<small>A/ Hércules.</small> <small>R/ Pirámide.</small> | align="center" |<small>LA SAGESSE GUIDE SA FORCE / LA FIN DU DESPOTISME</small> |<small>RESPUBLICA GALLICA ANNO 1^MO</small> | align="center" |<small>LA CONFIANCE AUGMENTE LA VALEUR</small> | |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Napoleón I de Francia]] * [[Moeda de necesidade]] * [[Augustin Dupré]] * [[Jean Pierre Droz]] *[[Ceca de Soho]] === Bibliografía === * Bergeron, L. (1999). ''[https://books.openedition.org/editionsehess/195 Banquiers, négociants, et manufacturiers parisiens du Directoire à l'Empire].'' École des hautes études en sciences sociales. ISBN 9782713212857 * Bouchary, J. (1939). ''Les Manieurs d'argent à Paris à la fin du XVIII siècle''. Librairie des sciences politiques et sociales, M. Rivière et cie. * Bouchet, F. (2010). ''Les Monnerons histoire d'un monnayage''. Éd. Les Chevau-Léger. ISBN 978-2916996240 * Reynaud, M. (2016). ''Monnaies de confiance. 1791-1792'', Éd. Monnaies d'Antan. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Monneron}} [[Categoría:Familias]] [[Categoría:Personalidades de Francia]] [[Categoría:Moedas de Francia]] [[Categoría:Empresas de Francia]] [[Categoría:Bancos e caixas de aforro de Francia]] [[Categoría:Nados no departamento de Ardèche]] epsms0glimu5oiood1sikkr4e9mxy77 0 476037 6148659 6129090 2022-08-02T16:50:54Z Maria zaos 54334 non imprescindible o artigo, o posto é neutro e ben definido a continuación wikitext text/x-wiki {{Cargo político |cargo = Cronista Xeral de Galicia |ámbito = {{GAL}} |designado_por = [[Xunta de Galicia]] |duración = Vitalicio |primeiro = [[Felipe da Gándara]] |creación = 1654 <small>(restabelecido en 1991)</small> |último = [[Antonio Eiras Roel]] |salario = Sen remuneración }} '''Cronista Xeral de Galicia''' ou '''Cronista Oficial do Reino de Galicia''' é un posto oficial vitalicio, sen remuneración económica, designado por Decreto da [[Xunta de Galicia]] que se lle asigna a historiadores para definir a versión oficial da historia contemporánea de [[Galicia]]. O último persoeiro que o ocupou foi [[Antonio Eiras Roel]] e desde o seu pasamento en [[2017]] o cargo está vacante. O título remóntase ó [[Antigo Réxime]], cando se nomearon varias personalidades coa intención de elaborar unha [[Historia de Galicia|historia xeral de Galicia]], mais con pouco éxito. O primeiro cronista foi [[Felipe da Gándara]], designado en [[1654]] pola [[Xunta do Reino de Galicia|Xunta do Reino]]. No [[século XIX]] tamén ostentou o título [[Manuel Murguía]]. Seguindo a tradición antiga e dentro da política de [[autoidentificación]] de [[Manuel Fraga]], restabeleceuse en [[1991]] e co paso dos anos e a morte de cada persoa fóronse producindo novos nomeamentos. == Historia == [[Ficheiro:Armas i triunfos de Filipe da Gándara (1662) - 1.jpg|miniatura|esquerda|''Armas i triunfos'', publicado por [[Felipe da Gándara]] como Cronista Xeral do Reino, 1662.]] O primeiro cronista oficial do [[reino de Galicia]] foi [[Felipe da Gándara]].{{Sfn|{{Versaleta|Álvarez Ruiz de Ojeda}}|2000|p=415}} A [[Xunta do Reino de Galicia|Xunta do Reino]] nomeouno no ano [[1654]], aínda que o título non se fixo efectivo até [[1656]].<ref name="Artaza">{{Cita publicación periódica |nome=Manuel M.ª |apelidos={{Versaleta|De Artaza Montero}} |ano=1993 |título=La junta del reino y la autonomía de Galicia |revista=Ohm: Obradoiro de historia moderna |número=2 |páxinas=143-150, en 145 |editorial=[[Universidade de Santiago de Compostela]] |lingua=es |issn=1133-0481 |url=https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/4021/pg_144-151_obradoiro2.pdf}}</ref> Anteriormente, no [[século XVI|século precedente]], [[Álvaro de Cadaval]] ([[1505]]-[[1575]]) tivera a pretensión de ocupar o posto en cuestión, mais esta non chegara a se materializar.<ref>{{Cita web |url=http://www.terraetempo.gal/artigo.php?artigo=1877&seccion=13 |título=Os cronistas da cidade de Mondoñedo |nome=Xosé Isidro |apelidos={{Versaleta|Fernández Vilalba}} |data=6 de setembro de 2011 |páxina-web=[[Terra e Tempo]]}}</ref> A creación da figura do cronista oficial, con remuneración económica, insírese en pleno auxe apoloxético de Galicia por parte da [[historiografía]] galega,<ref>{{Cita libro |nome=Xosé Luís |apelidos={{Versaleta|Barreiro Barreiro}} |ano=2008 |título=Galicia y Japón: del sol naciente al sol poniente. IX Encontros internacionais de filosofía no Camiño de Santiago |capítulo=Hacia la configuración de una conciencia propia: de los problemas de Galicia a Galicia como problema |páxinas=87-114, en 100 |editorial=[[Universidade da Coruña]] |lingua=es |isbn=978-84-9749-308-6 |url-capítulo=https://ruc.udc.es/dspace/bitstream/handle/2183/12897/CC-98_art_5.pdf}}</ref> encadrado á súa vez nunha época de gran [[galegofobia]] nos reinos da [[Monarquía Católica]].<ref>{{Cita libro |apelidos={{Versaleta|Murado}} |nome=Miguel-Anxo |ligazón-autor=Miguel-Anxo Murado |título=Outra idea de Galicia |editorial=Debate |ano=2013 |isbn=978-84-9992-346-8 |páxinas=70-71}}</ref> Deste xeito, a Xunta tiña como obxectivo, tal como consta nas súas Actas, compilar os feitos memorábeis da [[historia de Galicia]] e contribuír así ó «maior lustre e grandeza deste Reino».{{Sfn|{{Versaleta|Pereira González}}|2017|p=128}} Porén, a realidade é que desde [[1644]] Pedro Fernández de Boán levaba tentando insistentemente e sen éxito, inclusive coa intercesión da cidade de [[Ourense]], que a ''Historia y general descripción del Reyno de Galizia'' del e do seu difunto irmán Juan fose impresa á conta da Xunta. E a pesar de en [[1649]] se lle aprobar a concesión de 1500 [[Ducado (moeda)|ducados]] procedentes de condenacións, a cantidade, alén de estar lonxe dos 9000 ducados necesarios, era moi difícil de tornar real, polo que nin sequera a debeu recibir, ficando o traballo inédito.{{Sfn|{{Versaleta|Bouza}}|2009|pp=23-24}} No caso de Gándara, malia a intención existente de publicar a Historia Xeral e Eclesiástica de Galicia que o autor tiña tamén ―segundo el mesmo sinala― xa practicamente concluída, en [[1658]] aínda se estaba a executar o repartimento do diñeiro para tal fin.<ref name="Artaza"/>{{Sfn|{{Versaleta|Pereira González}}|2017|p=178}} A resistencia ó pagamento dos subsidios e axudas de custa por parte das cidades que compuñan a Xunta provocou que o cronista, nunha carta datada cara a [[1662]] e dirixida a un capitular compostelán, se queixase da actitude ruín que recibía e mesmo rematase acendidamente dicindo que «quen quixer historia que a merque».{{Sfn|{{Versaleta|Álvarez Ruiz de Ojeda}}|2000|p=415}} Finalmente, a obra non chegou a saír á luz, presumibelmente pola falta de financiamento, e tampouco se conserva o manuscrito.<ref name="Artaza"/>{{Sfn|{{Versaleta|Pereira González}}|2017|p=178}} Malia todo, mesmo sen esta axuda, o erudito deu publicado nese 1662 ''Armas i triunfos. Hechos heroicos de los hijos de Galicia'', para o cal tivo que recorrer a custeadores, de xeito que se imprimiu en [[Madrid]] á custa do comerciante de libros Antonio de Riero Tejada.{{Sfn|{{Versaleta|Bouza}}|2009|p=24}} Obra de carácter apoloxético en relación á nobreza galega e á súa orixe, tivo unha nova edición publicada postumamente en [[1677]] so o título ''Nobiliario, armas y triunfos de Galicia''.<ref>{{Cita web |url=https://academia.gal/-/armas-i-triunfos-hechos-heroicos-de-los-hijos-de-galicia-1662 |título=‘Armas i triunfos. Hechos heroicos de los hijos de Galicia’ (1662) |data=25 de abril de 2013 |páxina-web=[[Real Academia Galega]]}}</ref> Nas dúas edicións o autor aparece como cronista xeral do reino. [[Ficheiro:Tomo II dos Anales de el Reyno de Galicia de Francisco Xavier Manuel de la Huerta y Vega (1736).png|miniatura|O tomo II dos ''Anales'' foi publicado por Huerta en 1736 como «Cronista Xeral do Reino de Galicia».]] {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = horizontal | ancho1 = 145 | ancho2 = 145 | foto1 = Tomo III da Historia de Galicia de Manuel Murguia (1888).jpg | foto2 = Tomo IV da Historia de Galicia de Manuel Murguia (1891).jpg | texto = [[Manuel Murguía|Murguía]] publicou os tomos III e IV da súa ''[[Historia de Galicia (Murguía)|Historia de Galicia]]'' en calidade de «cronista xeral do Reino» (1888 e 1891). }} Foi preciso agardar até o [[Século XVIII|século seguinte]] para ver un novo cronista. Antes del, xa en [[1715]], o presbítero [[Antonio Paredes Ponte e Andrade]] solicitara á [[A Coruña|Coruña]] o nomeamento coa fin de poder desenvolver exaltadamente a historia galega e contrarrestar a galegofobia;<ref>{{Cita publicación periódica |nome=Manuel |apelidos={{Versaleta|Castro López}} |ligazón-autor=Manuel Castro López |ano=1926 |título=Gallego..... |revista=[[Almanaque Gallego]] |número=29 |páxina=14 |localización=Bos Aires |editorial= |lingua=es |url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_em_pub1148_AlmanaqueGallego_1926.pdf}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |nome=Abelardo |apelidos={{Versaleta|Merino Álvarez}} |ligazón-autor=Abelardo Merino Álvarez |ano=1927 |título=Notas viejas galicianas, por don Pablo Pérez Costanti |revista=[[Boletín de la Real Academia de la Historia]] |volume=90 |páxinas=42-46, en 42 |lingua=es |issn=0034-0626 |url=http://www.cervantesvirtual.com/descargaPdf/notas-viejas-galicianas-por-don-pablo-perez-costanti/ |cita=¿Hemos de ser nosotros menos que las otras provincias del Orbe, teniendo por ventura que hablar si no más, tanto como ellas?… Alentémonos a hacer lo que todos, porque no se diga que somos como ninguno; desterremos aquella vulgaridad castellana que dice ''no somos gente''; borremos ya con nuestra pluma aquella indecorosa nota de ''bárbaros'' que el erudito Mariana nos impuso}}</ref> no entanto, o apoio da propia cidade non fora dabondo para obter o cargo.<ref name="Betanzos">{{Cita web |url=http://www.cronistadebetanzos.com/toma-de-posesion-como-cronista-oficial-de-betanzos/ |título=Toma de posesión como Cronista Oficial de Betanzos |nome=José Raimundo |apelidos={{Versaleta|Núñez-Varela Lendoiro}} |ligazónautor=José Raimundo Núñez |data=25 de agosto de 2019 |páxina-web=Cronista Oficial de Betanzos}}</ref> O sucesor foi [[Juan Pacheco Troncoso]] en [[1718]]: apoiado tamén pola cidade herculina, a cidade de [[Tui]] ―non a Xunta―<ref name="Artaza"/> outorgoulle o título en [[23 de novembro]].<ref name="Betanzos"/> Tiña o encargo de elaborar unha historia de Galicia,{{Sfn|{{Versaleta|Pereira González}}|2017|p=217}} tarefa que viña realizando desde polo menos [[1716]], cando pedira ó concello coruñés que lle permitisen acceder á documentación dos seus arquivos e que o dotasen dun experto en [[paleografía]] para as transcricións. Dos tres volumes que proxectaba, só se coñece a existencia dun primeiro manuscrito que, igual có texto de Gándara, tampouco se conserva.<ref>{{Cita web |url=https://www.laopinioncoruna.es/blogs/callejero/2009/09/24/cronista-pacheco-historiador-riguroso-23370325.html |título=Cronista Pacheco: Un historiador poco riguroso |nome=José Manuel |apelidos={{Versaleta|Gutiérrez}} |data=24 de setembro de 2009 |páxina-web=[[La Opinión A Coruña]] |lingua=es}}</ref> O seguinte persoeiro que desempeñou o cargo foi [[Francisco Xavier Manuel de la Huerta y Vega]], a quen o deputado do Reino designou cronista en [[Madrid]] no ano [[1737]] á instancia das sete cidades.<ref name="Artaza"/> Huerta, que primeiramente fora nomeado cronista da cidade de [[Santiago de Compostela]],{{Sfn|{{Versaleta|Pereira González}}|2017|p=217}} xa publicara dous volumes dos seus ''Anales de el Reyno de Galicia'' en [[1733]] e [[1736]]. Non obstante, malia a datación do seu nomeamento nese ano, concretamente en [[31 de agosto]],<ref name="Betanzos"/> dada habitualmente pola historiografía, o autor no segundo tomo xa figura como «Cronista Xeral do Reino de Galicia», o cal permite atrasar a data do devandito nomeamento até arredor de [[1735]].<ref name="Monteagudo">{{Cita libro |nome=Henrique |apelidos={{Versaleta|Monteagudo Romero}} |ligazón-autor=Henrique Monteagudo |capítulo=Noticia dun texto prosístico en galego do século XVII: ‘Memoria da fundación da Confraría de Cambeadores’ |título=Homenaxe á profesora Pilar Vázquez Cuesta |ano=1996 |páxinas=351-375, en 352 |editorial=[[Universidade de Santiago de Compostela]] |isbn=84-8121-476-0 |url-capítulo=http://webspersoais.usc.es/export9/sites/persoais/persoais/henrique.monteagudo/Descargas/Noticia_dun_texto_prosxstico..._xhomenaxe_a_Pilar_Vxzquez_Cuestax.pdf |cita=…[[Antonio Couceiro Freijomil|Couceiro Freijomil]], e tras el tódolos estudiosos que o seguen, ofrecen 1737 como data do seu nomeamento de Cronista Oficial do Reino de Galicia, pero xa deixamos sinalado que hai que corrixir este dato}}</ref> Sexa como for, o propósito da designación é posíbel que fose incitar o eclesiástico a finalizar os ''Anales'', pois o segundo volume só atinxe até o [[século IX]].{{Sfn|{{Versaleta|Pereira González}}|2017|p=217}} Coa publicación destes dous volumes, a súa condición foránea, de orixe [[Ourense|ourensá]] mais nado na [[Reino de Toledo|toledana]] [[Alcalá de Henares]],<ref name="Monteagudo"/> implicoulle o recibimento de importantes críticas,{{Sfn|{{Versaleta|Pereira González}}|2017|p=258}} relacionadas tamén coa obtención do posto de cronista, que puido impedir algún proxecto destinado xustamente a acadar tal ocupación.<ref>{{Cita web |url=https://www.studocu.com/es/document/universidade-de-santiago-de-compostela/historia-de-galicia-ii/historia-galicia-ii/12610532 |título=Historia moderna de Galicia |nome=José Carlos |apelidos={{Versaleta|García Vega}} |data=curso 2017/2018 |páxina-web=StuDocu |localización=[[Universidade de Santiago de Compostela]] |lingua=es |cita=…la obra de Huerta resultó molesta porque sin ser gallego, fue nombrado cronista y frustró varios proyectos encaminados a la obtención de ese cargo}}</ref> Aínda en 1736, Huerta, que levaba vivindo en Galicia desde [[1723]], trasladouse a Madrid, onde precisamente o título lle serviu de axuda para entrar nos círculos cortesáns.<ref>{{Cita web |url=https://dbe.rah.es/biografias/19720/francisco-javier-manuel-de-la-huerta-y-vega |título=Francisco Javier Manuel de la Huerta y Vega |nome=Ofelia |apelidos={{Versaleta|Rey Castelao}} |ligazón-autor=Ofelia Rey Castelao |páxina-web=[[Real Academia de la Historia]] |lingua=es}}</ref> En [[1742]] a Xunta, nunha acción promovida pola cidade de [[Betanzos]],<ref name="Betanzos"/> solicitou ó [[rei]] o cesamento do cronista por o considerar pouco útil e gravoso para o reino,<ref name="Artaza"/> mesmo aducindo que a titulación se lle outorgara por honra e non por salario,{{Sfn|{{Versaleta|Álvarez Ruiz de Ojeda}}|2000|p=415}} unha petición que lle foi concedida. Deste xeito, tanto pola ida a Madrid como pola propia destitución do cargo, a obra de Huerta ficou sen rematar. Así e todo, mesmo sen concluír, ten o mérito de ser a única historia de Galicia de índole xeral que deu saído do prelo en todo o [[Antigo Réxime]], feito que a converteu nunha obra de referencia dentro e fóra de Galicia.{{Sfn|{{Versaleta|Pereira González}}|2017|pp=217 e 258}} Posteriormente exerceu o posto [[Ignacio Benito Avalle]], pois solicitou o título en [[1760]] comprometéndose a non recibir salario ou lucro ningún.<ref name="Artaza"/> Comezou en [[29 de maio]]<ref name="Betanzos"/> e sábese que tiña desde [[1746]] o proxecto de desenvolver unhas ''Memorias Historicas del Reyno de Galicia'', mais todo apunta a que non superou ese estadio inicial.{{Sfn|{{Versaleta|Pereira González}}|2017|p=217}} Tivo que pasar máis dun século para que houbese continuación na institución de cronista. [[Manuel Murguía]] editara en [[1865]] e [[1866]] os dous primeiros volumes da súa ''[[Historia de Galicia (Murguía)|Historia de Galicia]]''; porén, esta ficara interrompida por diversos motivos. Isto motivou que en [[1884]] a [[Real Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago]], por iniciativa de [[José Antonio Parga Sanjurjo]], comezase as xestións para nomear a Murguía cronista de Galicia, de xeito que recibise un salario que lle permitise proseguir coa obra. Con este obxectivo procurouse a contribución económica das [[Deputación|deputacións provinciais]], as cales, agás a de [[Deputación de Lugo|Lugo]], se acabaron comprometendo co emprendemento antes de finalizar [[1885]]. Meses antes, en abril do mesmo ano, xa se anunciara na prensa o seu nomeamento por parte da Económica, aínda cando non había acordo ningún para o fornecemento dos fondos necesarios. De feito, o aparente apoio das deputacións resultou moi insuficiente; así pois, os novos tomos tiveron que ser impresos á custa do [[Centro Galego da Habana]]. Efectivamente, Murguía publicou por fin en [[1888]] e [[1891]] os volumes III e IV da súa ''Historia'', nos cales se intitulaba como «cronista xeral do Reino».{{Sfn|{{Versaleta|Álvarez Ruiz de Ojeda}}|2000|p=}} En [[1889]] tamén publicou ''El regionalismo gallego'', aparecendo neste caso co título de «cronista do reino de Galicia».<ref>{{Cita libro |nome=Manuel |apelidos={{Versaleta|Murguía}} |ligazón-autor=Manuel Murguía |ano=1889 |título=[[:Ficheiro:El regionalismo gallego de Manuel Murguia (1889).png{{!}}El regionalismo gallego]] |lingua=es |lugar=[[A Habana]]}}</ref> Outra centuria sen cronistas decorreu. Dentro da política de [[autoidentificación]] de [[Manuel Fraga]], creouse en [[1991]] mediante decreto de [[4 de outubro]] a figura de cronista xeral de Galicia, unha distinción de carácter honorífico sen remuneración económica ningunha para ser entregada pola [[Xunta de Galicia]] como recompensa polos méritos singulares debidos a unha salientábel actividade e servizo en prol dos intereses da investigación histórica de Galicia.<ref>{{Cita publicación periódica |título=DECRETO 323/1991, do 4 de outubro, polo que se establece a figura de cronista xeral de Galicia |obra=[[Diario Oficial de Galicia|DOG]] |número=198 |data=Luns, 14 de outubro de 1991 |editorial=[[Xunta de Galicia]] |url=https://www.xunta.gal/dog/Publicados/1991/19911014/Anuncio3CBC2_gl.pdf |páxina=8828}}</ref> O primeiro persoeiro desta nova etapa en ostentar o título foi [[Emilio González López]].<ref>{{Cita publicación periódica |título=DECRETO 329/1991, do 4 de outubro, polo que se nomea a Emilio González López cronista xeral de Galicia |obra=[[Diario Oficial de Galicia|DOG]] |número=199 |data=Martes, 15 de outubro de 1991 |editorial=[[Xunta de Galicia]] |url=https://www.xunta.gal/dog/Publicados/1991/19911015/Anuncio3DD8E_gl.pdf |páxina=8870}}</ref> Co seu pasamento xa en decembro, designouse a [[Antón Fraguas]] antes de finalizar o primeiro mes do [[1992|novo ano]].<ref>{{Cita publicación periódica |título=[[s:Decreto 9/1992, do 23 de xaneiro, polo que se nomea a Antonio Fraguas Fraguas cronista xeral de Galicia|DECRETO 9/1992, do 23 de xaneiro, polo que se nomea a Antonio Fraguas Fraguas cronista xeral de Galicia]] |obra=[[Diario Oficial de Galicia|DOG]] |número=19 |data=Mércores, 29 de xaneiro de 1992 |editorial=[[Xunta de Galicia]] |páxina=859}}</ref> A este último, finado en [[1999]], sudeceuno [[Antonio Eiras Roel]].<ref>{{Cita publicación periódica |título=DECRETO 292/1999, do 11 de novembro, polo que se nomea a Antonio Eiras Roel cronista xeral de Galicia |obra=[[Diario Oficial de Galicia|DOG]] |número=220 |data=Luns, 15 de novembro de 1999 |editorial=[[Xunta de Galicia]] |páxina=13395 |url=https://www.xunta.gal/dog/Publicados/1999/19991115/Anuncio119EE_gl.html}}</ref> == Cronistas == === [[Reino de Galicia]] === * [[Felipe da Gándara]] ([[1654]]-?) * [[Juan Pacheco Troncoso]] ([[1718]]-?) * [[Francisco Xavier Manuel de la Huerta y Vega]] (c. [[1735]]/[[1737]]-[[1742]]) * [[Ignacio Benito Avalle]] ([[1760]]-?) === [[Rexión de Galicia]] === * [[Manuel Murguía]] ([[1885]]-?) === [[Comunidade autónoma de Galicia]] === * [[Emilio González López]] ([[1991]]) * [[Antón Fraguas]] ([[1992]]-[[1999]]) * [[Antonio Eiras Roel]] ([[1999]]-[[2017]]) == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica |nome=Victoria |apelidos={{Versaleta|Álvarez Ruiz de Ojeda}} |ligazón-autor=Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda |ano=2000 |título=Manuel Murguía e a Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago |revista=[[Grial (revista)|Grial]] |volume=XXXVIII |número=147 |páxinas=399-429 |editorial=[[Editorial Galaxia|Galaxia]] |issn=0017-4181 |url=http://www.cervantesvirtual.com/research/grial--revista-galega-de-cultura-num-147-2000-929834/407877cf-0e7e-48d9-a994-6e5ff44b4b42.pdf |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica |nome=Fernando |apelidos={{Versaleta|Bouza}} |ano=2009 |título=Dar Galicia y el gallego a la imprenta. ''As Galegadas'' y ''A História de Galicia'' de Lobariñas Feijoo, la ''Verdadera Descripción'' de Ojea y algunas iniciativas historiográficas de la primera mitad del siglo XVII |revista=Ohm: Obradoiro de historia moderna |número=18 |páxinas=9-44 |editorial=[[Universidade de Santiago de Compostela]] |lingua=es |issn=1133-0481 |doi=10.15304/ohm.18.454 |url=https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/3881/pg_009-044_obradoiro18.pdf |ref=harv}} * {{Cita libro |nome=Fernando |apelidos={{Versaleta|Pereira González}} |título=Nas Orixes do Celtismo Galego. Os celtas na historiografía dos séculos XVII e XVIII |url=https://www.academia.edu/34995769/Nas_Orixes_do_Celtismo_Galego_Os_celtas_na_historiograf%C3%ADa_dos_s%C3%A9culos_XVII_e_XVIII |lugar=A Coruña |ano=2017 |isbn=978-84-697-5921-9 |ref=harv}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Historia de Galicia]] [[Categoría:Xunta de Galicia]] [[Categoría:Institucións de Galicia]] [[Categoría:Cronistas de Galicia| ]] h0ininpuf1rgtu271hw73ilw1ejdxww 1 476138 6149140 5261024 2022-08-03T05:38:33Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} == Problemas ó arquivar ligazóns no artigo (setembro 2019) == Ola. Durante o proceso de arquivado déronse erros para unha ou máis ligazóns enviadas para o seu arquivo. Abaixo inclúense as ligazóns que tiveron un problema coa seguinte mensaxe de erro. * https://web.archive.org/web/20150926050512/http://www.diariosigloxxi.com/texto-ep/mostrar/20080610200137 co erro Esta será a única notificación en relación a estas ligazóns e non se farán máis intentos de arquivar estas ligazóns. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 24 de setembro de 2019 ás 17:33 (UTC) qm8bx9zea3of7kast7vxxmmc4t6izy3 1 476212 6149142 5261566 2022-08-03T05:39:57Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} == Ligazóns externas modificadas (setembro 2019) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Ágatha Ruiz de la Prada]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5261565 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://www.webcitation.org/6FkjJemIo?url=http://www.modamarcas.com/puig/ á ligazón http://www.modamarcas.com/puig/ Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 24 de setembro de 2019 ás 23:18 (UTC) slfc8g85anrzhc31nq9tozsmil1fi30 0 481026 6148429 6147325 2022-08-02T14:19:07Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Info lingua | nome = Lingua balinesa | nomenativo = ᬪᬵᬱᬩᬮᬶ, ᬩᬲᬩᬮᬶ<br>Bhāṣa Bali, Basa Bali | pronuncia = | outrosnomes = | corfamilia = Austronesia | estados = [[Indonesia]] | mapa = | rexión = [[Balí]], [[Nusa Penida]], [[Lombok]] e [[Xava]] | falantes = 3,3 millóns (2000) | posición = | escrita = [[Alfabeto latino|Latino]] e [[Alfabeto balinés|balinés]] | fam1 = [[Linguas austronesias]] | fam2 = [[Linguas malaio-polinesias]] | fam3 = [[Linguas malaio-sumbawanas]] | fam4 = [[Linguas balinés-sasak]] | fam5 = | oficial = | regulador = | iso1 = | iso2 = ban | iso3 = ban | codice = }} O '''balinés'''<ref>{{DRAG|balinés}}</ref> é unha [[Linguas malaio-polinesias|lingua malaio-polinesia]] falada por preto de 3,3 millóns de persoas (segundo datos de 2000) na illa [[indonesia]] de [[Balí]], así como no norte de [[Nusa Penida]], oeste de [[Lombok]] e leste de [[Xava]].<ref>Ethnologue.</ref> A maioría dos falantes de balinés tamén coñecen o [[Lingua indonesia|indonesio]]. [[Ficheiro:WIKITONGUES - Ni Luh speaking Balinese.webm|miniatura|250px|Falante de lingua balinesa.]] No ano 2011, a Axencia Cultural de Balí estimou que o número de persoas que aínda empregan a lingua balinesa no seu día a día na illa de [[Balí]] non supera o millón, xa que nas áreas urbanas os pais ensínanlles ós fillos a [[lingua indonesia]] ou o inglés, mentres que nas institucións e nos medios de comunicación masivos desapareceu completamente. A forma escrita do balinés estase facendo cada vez menos familiar e a maioría dos balineses usan a súa lingua só como un medio de comunicación oral, a miúdo mesturado co indonesio. Nas zonas migratorias fóra da illa de Balí, o balinés emprégase de forma extensiva e xoga un papel importante na supervivencia da lingua.<ref>{{cita web |url=http://www.thejakartapost.com/news/2012/03/30/balinese-language-will-never-die.html |título=Balinese language ‘will never die’ |data=30 de marzo de 2012}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{InterWiki|code=ban}} === Ligazóns externas === * [https://www.youtube.com/watch?v=6IC5ePCcW4o Balinese man speaking Balinese language in different Balinese dialects] * {{cita web |url=http://www.omniglot.com/writing/balinese.htm |título=Balinese |dataacceso=7 de marzo de 2007 |apelido=Ager |nome=Simon |editor=Omniglot |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070309141916/http://www.omniglot.com/writing/balinese.htm |dataarquivo=09 de marzo de 2007 |urlmorta=yes }} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Balines}} [[Categoría:Lingua balinesa| ]] [[Categoría:Linguas malaio-polinesias]] [[Categoría:Linguas de Indonesia]] 5o3sfw8bm30ypzgthqxjvu93h3cq1xx 0 481506 6148390 6017746 2022-08-02T13:39:18Z Iscream icecream 25090 wikitext text/x-wiki {{Ampliar}} {{Info lingua | nome = Portugués de Goa | nomenativo = ''Fala'' | pronuncia = | outrosnomes = | corfamilia = Indoeuropea | estados = [[India]] | rexión = [[Goa]], [[Damán]] e [[Diu]]) | falantes = 10.000 | posición = | fam2 = Itálica | fam3 = [[Linguas románicas|Románica]] | fam4 = [[Italo-occidental]] | fam5 = [[Occidental]] | fam6 = [[Galo-ibérica]] | fam7 = [[Linguas iberorrománicas|Ibero-románica]] | fam8 = [[Linguas ibero-occidentais|Ibero-occidental]] | fam9 = [[Galego-portugués|Galaico-portugués]] | escrita = | oficial = | regulador = | iso1 = | iso2 = | iso3 = | sil = | mapa = }} O '''portugués de Goa''' é a variedade lingüística da comunidade [[Galego-portugués|lusófona]] do estado indio de [[Goa]], outrora a[[Estado da India | India Portuguesa]], formada polos territorios de [[Goa]], [[Damán]] e [[Diu]]. == Falantes == En continuidade co misionariado portugués no primeiro século da presenza portuguesa en Goa, o [[século XIV]], os esforzos culturais céntranse en aprender e dominar a lingua dos habitantes, tanto a [[lingua marathi]] usada tradicionalmente para os textos relixiosos, como a [[lingua konkani]], que era a lingua falada polo común do pobo. Este esforzo misionario caracterízase pola creación do colexio dos «moços da terra» anexo ao «Colégio de São Paulo» dos xesuítas en Goa. A iniciativa destacada, debida a [[Francisco Xabier|San Francisco Xabier]], líder eclesiástico da misión, foi a de adestrar rapaces asiáticos que puidesen servir de intérpretes e asistentes aos misioneiros nos seus respectivos países. San Francisco Xabier foi capaz de expulsar da ''[[Compañía de Xesús|Companhia de Jesus]]'' a un reitor dese colexio por non participar no seu ideal e por ter substituído os mozos locais por portugueses nunha das súas ausencias. O colexio dos «moços da terra» educaba en [[1563]] a 645 alumnos, e uns anos máis tarde chegou a ter 800 mozos de varias etnias. Foi un alumno deste colexio quen axudou aos xesuítas a compor a primeira gramática da lingua konkani e axudou a algúns xesuítas a ensinala. Foi nese período inicial no que se habilitaron confesionarios en konkani. Así mesmo, producíronse varias obras didácticas en konkani destinadas ao adestramentos dos propios relixiosos, e varias obras devocionais na mesma lingua e en marathi para o uso dos fieis. Por esta razón, e acusadamente cando o celo misionario comezou a diminuír a partir da segunda metade do século XVII, comeza a baixada de falantes de portugués e invértese a presión sobre a administración do Estado da India para forzar aos locais a aprender a falar a lingua portuguesa, baixo pena de non poderen celebrar casamentos na Igrexa, nin os seus fillos poder ser ordenados padres. A estratexia fracasa en grande medida, porque os locais xa estaban habituados á liturxia en lingua vernácula e o seu interese no portugués era nulo. Recóllese unha expresión proverbial atribuída a unha señora goesa: «Sermanvak gel'lim axên, sermanv zalo firangi bhaxên» (= Eu fun con grande entusiasmo para oir o sermón, mais que pena que o predicamento era en portugués).<ref>{{Cita web|título=Os portugueses no folclore goês - Diversidades - Ciberdúvidas da Língua Portuguesa|url=https://ciberduvidas.iscte-iul.pt/outros/diversidades/os-portugueses-no-folclore-goes/350#|páxina-web=ciberduvidas.iscte-iul.pt|data-acceso=2022-03-15}}</ref> En oposición ao acontecido noutras colonias, en Goa o portugués só enraizou nunha pequena clase académica. Nunca chegou a ser unha lingua de uso cotián pero perviviu a través dos séculos. Na actualidade o seu número de falantes estímase entre o 3% e o 5%. Segundo os datos de 2014, as equivalencias chegan aos 10 000 cidadáns, cunha nova afiliación de 1 500 estudantes nas academias do estado portugués, repartidas entre o Consulado, o [[Instituto Camões]] e a [[Fundação Oriente]].<ref>{{Cita web|título=1.500 pessoas estudam português em Goa - Revista Macau|url=https://www.revistamacau.com.mo/2014/06/02/1-500-pessoas-estudam-portugues-em-goa/|data=2014-06-02|data-acceso=2022-03-15|lingua=pt-PT}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://pontofinalmacau.wordpress.com/2014/01/27/macau-pode-servir-de-modelo-para-goa/ Macau pode servir de modelo para Goa] * [https://www.jstor.org/stable/30028079 Portuguese Language Use in Goa, India, Irene Wherritt] [[Categoría:India]] [[Categoría:Lingua portuguesa]] mlf51qt6l2ky0bjlmsx9t3i88le8210 6148391 6148390 2022-08-02T13:39:56Z Iscream icecream 25090 wikitext text/x-wiki {{Ampliar}} {{Info lingua | nome = Portugués de Goa | nomenativo = ''Fala'' | pronuncia = | outrosnomes = | corfamilia = Indoeuropea | estados = [[India]] | rexión = [[Goa]], [[Damán]] e [[Diu]]) | falantes = 10.000 | posición = | fam2 = Itálica | fam3 = [[Linguas románicas|Románica]] | fam4 = [[Italo-occidental]] | fam5 = [[Occidental]] | fam6 = [[Galo-ibérica]] | fam7 = [[Linguas iberorrománicas|Ibero-románica]] | fam8 = [[Linguas ibero-occidentais|Ibero-occidental]] | fam9 = [[Galego-portugués|Galaico-portugués]] | escrita = | oficial = | regulador = | iso1 = | iso2 = | iso3 = | sil = | mapa = }} O '''portugués de Goa''' é a variedade lingüística da comunidade [[Galego-portugués|lusófona]] do estado indio de [[Goa]], outrora a[[Estado da India | India Portuguesa]], formada polos territorios de [[Goa]], [[Damán]] e [[Diu]]. == Falantes == En continuidade co misionariado portugués no primeiro século da presenza portuguesa en Goa, o [[século XIV]], os esforzos culturais céntranse en aprender e dominar a lingua dos habitantes, tanto a [[lingua marathi]] usada tradicionalmente para os textos relixiosos, como a [[lingua konkani]], que era a lingua falada polo común do pobo. Este esforzo misionario caracterízase pola creación do colexio dos «moços da terra» anexo ao «Colégio de São Paulo» dos xesuítas en Goa. A iniciativa destacada, debida a [[Francisco Xabier|San Francisco Xabier]], líder eclesiástico da misión, foi a de adestrar rapaces asiáticos que puidesen servir de intérpretes e asistentes aos misioneiros nos seus respectivos países. San Francisco Xabier foi capaz de expulsar da ''[[Compañía de Xesús|Companhia de Jesus]]'' a un reitor dese colexio por non participar no seu ideal e por ter substituído os mozos locais por portugueses nunha das súas ausencias. O colexio dos «moços da terra» educaba en [[1563]] a 645 alumnos, e uns anos máis tarde chegou a ter 800 mozos de varias etnias. Foi un alumno deste colexio quen axudou aos xesuítas a compor a primeira gramática da lingua konkani e axudou a algúns xesuítas a ensinala. Foi nese período inicial no que se habilitaron confesionarios en konkani. Así mesmo, producíronse varias obras didácticas en konkani destinadas ao adestramentos dos propios relixiosos, e varias obras devocionais na mesma lingua e en marathi para o uso dos fieis. Por esta razón, e acusadamente cando o celo misionario comezou a diminuír a partir da segunda metade do século XVII, comeza a baixada de falantes de portugués e invértese a presión sobre a administración do Estado da India para forzar aos locais a aprender a falar a lingua portuguesa, baixo pena de non poderen celebrar casamentos na Igrexa, nin os seus fillos poder ser ordenados padres. A estratexia fracasa en grande medida, porque os locais xa estaban habituados á liturxia en lingua vernácula e o seu interese no portugués era nulo. Recóllese unha expresión proverbial atribuída a unha señora goesa: «Sermanvak gel'lim axên, sermanv zalo firangi bhaxên» (= Eu fun con grande entusiasmo para oir o sermón, mais que pena que o predicamento era en portugués).<ref>{{Cita web|título=Os portugueses no folclore goês - Diversidades - Ciberdúvidas da Língua Portuguesa|url=https://ciberduvidas.iscte-iul.pt/outros/diversidades/os-portugueses-no-folclore-goes/350#|páxina-web=ciberduvidas.iscte-iul.pt|data-acceso=2022-03-15}}</ref> En oposición ao acontecido noutras colonias, en Goa o portugués só enraizou nunha pequena clase académica. Nunca chegou a ser unha lingua de uso cotián pero perviviu a través dos séculos. Na actualidade o seu número de falantes estímase entre o 3% e o 5%. Segundo os datos de 2014, as equivalencias chegan aos 10.000 cidadáns, cunha nova afiliación de 1.500 estudantes nas academias do estado portugués, repartidas entre o Consulado, o [[Instituto Camões]] e a [[Fundação Oriente]].<ref>{{Cita web|título=1.500 pessoas estudam português em Goa - Revista Macau|url=https://www.revistamacau.com.mo/2014/06/02/1-500-pessoas-estudam-portugues-em-goa/|data=2014-06-02|data-acceso=2022-03-15|lingua=pt-PT}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://pontofinalmacau.wordpress.com/2014/01/27/macau-pode-servir-de-modelo-para-goa/ Macau pode servir de modelo para Goa] * [https://www.jstor.org/stable/30028079 Portuguese Language Use in Goa, India, Irene Wherritt] [[Categoría:India]] [[Categoría:Lingua portuguesa]] gzw5t8m4spelrwp7it2eepa1wycqb18 0 484908 6148357 6146215 2022-08-02T12:54:10Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «y» wikitext text/x-wiki {{Biografía |influencias = [[Rosalía de Castro]]<br/>e [[Álvaro Cunqueiro]] }} '''María Rosa Lojo''', nada en [[Buenos Aires]] en [[1954]], é unha recoñecida escritora e investigadora arxentina. == Traxectoria == Nada en Buenos Aires, é filla de españois. O seu pai, un republicano de [[Galicia]], exiliouse na Arxentina despois da [[Guerra civil española]].<ref name=":0">{{Cita web|título=La autora|url=http://www.mariarosalojo.com.ar/la-autora/|páxina-web=María Rosa Lojo|data-acceso=2019-12-22|lingua=es-AR}}</ref> Vive desde os cinco anos en Castelar, Partido de Morón, Provincia de Buenos Aires. Doutorouse en Filosofía e Letras (con orientación en Letras) pola [[Universidade de Buenos Aires]]<ref name=":0" /> coa tese titulada ''La ambivalencia simbólica en la narrativa de [[Ernesto Sabato]]''.<ref>{{Cita web|url=http://www.mariarosalojo.com.ar/wp-content/uploads/2019/05/CV-ACADEMICO-MARIA-ROSA-LOJO.-09.05.2019.-ULTIMO_con_fotos.pdf|páxina-web=mariarosalojo.com.ar|título=CV académico María Rosa Lojo|data-acceso=22/12/2019|lingua=es}}</ref>​ Foi investigadora principal do CONICET, directora de proxectos de investigación nacionais e internacionais, e docente de doutoramento na Universidade bonaerense do Salvador.<ref name=":0" />​ Foi directora académica do CECLA (Centro de Estudios Críticos de Literatura Argentina), na Facultad de Filosofía y Letras y Estudios Orientales da mesma Universidade. Foi directora xeral da Colección EALA (Ediciones Académicas de Literatura Argentina), séculos XIX e XX, da Editorial Corregidor, e da Colección La vida en las Pampas<ref>{{Cita web|título=Lojo, María Rosa|url=https://www.escritores.org/biografias/15954-lojo-maria-rosa|páxina-web=www.escritores.org|data-acceso=2019-12-22|lingua=es-es|apelidos=Escritores.org}}</ref> (teses e ensaios sobre literatura arxentina) da mesma editorial. Contribuíu con notas e textos de ficción en revistas e suplementos dos principais diarios arxentinos: en ''[[La Nación]]'', en ''Revista Ñ'' do diario [[Clarín (xornal)|Clarín]] e ''Radar Libros'' de Página/12,​ entre outros. Ten ao seu cargo a coordinación do equipo internacional de investigadores que realiza la edición crítica de ''Sobre héroes y tumbas'' para a Colección Arquivos da UNESCO.<ref>{{Cita web|título=Maria Rosa Lojo|url=http://mar-maior.com/autoreas/maria-rosa-lojo/|data-acceso=2019-12-22|lingua=es-ES}}</ref> Foi convidada como representante da [[Arxentina]] a feiras e congresos internacionais, e participou como xurado en concursos literarios.​<ref>{{Cita web|título=Wayback Machine|url=https://www.premioitau.org/uploads/pdf-cms/3ec08ff7d8e113cf7600ab50a405a306d10de513.pdf|páxina-web=web.archive.org|data=2015-02-10|data-acceso=2019-12-22|lingua=es|data-arquivo=10 de febreiro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150210214354/https://www.premioitau.org/uploads/pdf-cms/3ec08ff7d8e113cf7600ab50a405a306d10de513.pdf|url-morta=unfit}}</ref> Desde [[2015]] é membro correspondente da Academia Norteamericana da Lingua Española<ref>{{Cita web|título=Miembros|url=https://www.anle.us/nuestra-academia/miembros/|páxina-web=www.anle.us|data-acceso=2019-12-22|lingua=es}}</ref> e desde [[2017]] pertence ao consello de administración da Fundación Sur. == Relación con Galicia == Segundo a [[Real Academia Galega|RAG]]: ''a súa é unha voz profundamente vencellada a Galicia. A emigración e o exilio son constantes por igual nos seus textos autobiográficos e de ficción e nos ensaios de investigación, á procura da restauración do legado galego no imaxinario arxentino como imprescindible elemento fundador da súa nacionalidade. Con este obxectivo desenvolve tamén unha tarefa de divulgación constante entre a colectividade galega en Arxentina e en foros especializados internacionais''.<ref name=":1">{{Cita web|título=O Pleno da Real Academia Galega nomea a María Rosa Lojo membro de honra - Benvida - Real Academia Galega|url=https://academia.gal/inicio/-/asset_publisher/m2gF/content/o-pleno-da-real-academia-galega-nomea-a-maria-rosa-lojo-membro-de-honra?redirect=https://academia.gal/inicio?p_p_id=101_INSTANCE_m2gF&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_pos=1&p_p_col_count=4|páxina-web=academia.gal|data-acceso=2019-12-22}}</ref> Na súa literatura exerceron influencia as lecturas de [[Rosalía de Castro]] e [[Álvaro Cunqueiro]], así como os relatos orais do seu pai. Unha pegada galega aparece xa na súa primeira novela, ''Canción perdida en Buenos Aires al Oeste'' ([[1987]]) e na última, ''Solo queda saltar'' ([[2018]]), pasando por ''Finisterre'' (en galego ''A fin da terra,'' [[2006]]), ''Árbol de familia'' ([[2010]]) e ''Todos éramos hijos'' ([[2014]]). Tamén destaca o álbum ilustrado ''O libro das Seniguais e do único Senigual'', publicado en 2010 en galego e en [[2016]] castelán.<ref name=":1" /> En decembro de [[2019]] foi nomeada Membro de Honra da Real Academia Galega.<ref>{{Cita web|url=https://www.elcorreogallego.es/tendencias/ecg/escritora-maria-rosa-lojo-elixida-membro-honra-polo-pleno-da-rag/idEdicion-2019-12-22/idNoticia-1220099/|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2019-12-22|título=A escritora María Rosa Lojo, elixida membro de honra polo Pleno da RAG|apelidos=Abascal|nome=María}}</ref> == Obra de ficción == A súa obra foi incluída en moitas escolmas<ref>{{Cita web|título=Capítulos de libros sobre la obra|url=http://www.mariarosalojo.com.ar/capitulos-de-libros-sobre-la-obra/|páxina-web=María Rosa Lojo|data-acceso=2019-12-22|lingua=es-AR}}</ref> e traducida parcialmente ao [[Lingua inglesa|inglés]], [[Lingua italiana|italiano]] e [[Lingua francesa|francés]]. A novela ''Finisterre'' traduciuse ao [[Tailandia|tailandés]]<ref>{{Cita web|título=Lojo en Tailandés|url=https://www.lanacion.com.ar/cultura/gritos-y-susurros-nid1164929|páxina-web=www.lanacion.com.ar|data=2009-08-22|data-acceso=2019-12-22|lingua=es}}</ref>​ e ao [[Lingua galega|galego]]. === Novela<ref>{{Cita web|título=María Rosa Lojo|url=https://mariarosalojo.wordpress.com/|páxina-web=María Rosa Lojo|data-acceso=2019-12-22|lingua=es-ES}}</ref>=== * ''Canción perdida en Buenos Aires al Oeste'', Editorial Torres Agüero, Buenos Aires, [[1987]]. * ''La pasión de los nómades'', Editorial Atlántida, Colección Voces del Plata, Buenos Aires, [[1994]]. * ''La princesa federal'', Editorial Planeta, Buenos Aires, [[1998]]. * ''Una mujer de fin de siglo'', Editorial Planeta, Buenos Aires, [[1999]]. * ''Las Libres del Sur'', Editorial Sudamericana, Buenos Aires, 2004. * ''Finisterre'', Editorial Sudamericana, 2005. En galego: ''A fin da terra'' (2006), Galaxia.<ref>{{Cita web|título=A fin da terra|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/a-fin-da-terra/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2019-12-22|lingua=gl-ES}}</ref> * ''Árbol de familia'', Editorial Sudamericana, Buenos Aires, 2010. * ''Todos éramos hijos'', Editorial Sudamericana, Arxentina, 2014. * ''Solo queda saltar'', Loqueleo. Santillana. Arxentina, 2018. === Relatos<ref>{{Cita web|título=Cuentos|url=https://mariarosalojo.wordpress.com/category/4438/cuentos/|páxina-web=María Rosa Lojo|data-acceso=2019-12-22|lingua=es-ES}}</ref>​ === * ''Marginales'', Editorial Epsilon editora SRL, Arxentina, [[1986]]. * ''Historias ocultas en la Recoleta'', Editorial Extra Alfaguara, Arxentina, 2000. * ''Amores insólitos de nuestra Historia'', Editorial Alfaguara, Arxentina, 2001. * ''Cuerpos resplandecientes. Santos populares argentinos'', Editorial Sudamericana, Arxentina, [[2007]]. * ''Bosque de ojos. Microficción y poemas en prosa'', Editorial Sudamericana, Arxentina, 2011. * ''O Libro das Seniguais e do único Senigual'', Editorial Galaxia, España, 2010. Textos de María Rosa Lojo e imaxes de Leonor Beuter.<ref>{{Cita web|título=O libro das Seniguais e do único Senigual|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/o-libro-das-seniguais-e-do-unico-senigual/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2019-12-22|lingua=gl-ES}}</ref> * ''El libro de las Siniguales y del único Sinigual'', Editorial Mar Maior, Arxentina, 2016. === Poesía<ref>{{Cita web|título=Poesía|url=https://mariarosalojo.wordpress.com/category/4438/poesia/|páxina-web=María Rosa Lojo|data-acceso=2019-12-22|lingua=es-ES}}</ref>​ === * ''Visiones'', Editor Exposición Feria Internacional El libro – Del Autor al Lector, Arxentina, 1984. * ''Forma oculta del mundo'', Ediciones Último Reino, Buenos Aires, 1991. * ''Esperan la mañana verde'', Editorial El Francotirador Ediciones, Argentina, 1998. == Publicacións académicas​ == === Libros de ensaio e investigación === * ''La ‘barbarie’ en la narrativa argentina (siglo XIX)'', Corregidor, Buenos Aires, 1994. * ''Sabato: en busca del original perdido'', Corregidor, Buenos Aires, [[1997]]. * ''Cuentistas argentinos de fin de siglo. Estudio Preliminar'', Vinciguerra, Buenos Aires, 1997. * ''El símbolo: poéticas, teorías, metatextos'', Universidad Nacional Autónoma de México, México, 1997. * ''Los ‘gallegos’ en el imaginario argentino. Literatura, sainete, prensa'', María Rosa Lojo (dir), con Mariana Guidotti e Ruy Farías. Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, España, 2008. * ''Identidad y narración en carne viva. Cuerpo, género y espacio en la novela argentina (1980-2010)'', María Rosa Lojo e Michele Soriano dirs., María Rosa Lojo e María Laura Pérez Gras eds. Ediciones Universidad del Salvador. Convenio entre Universidad del Salvador y Universidad de Tolosa II – Le Mirail, Buenos Aires, 2010. * ''Leopoldo Marechal y el canon del siglo XXI'', María Rosa Lojo ed. e Enzo Cárcano coed. Pamplona, Ediciones Universidad de Navarra (EUNSA), 2017. === Edicións críticas === * ''Lucía Miranda (1860)'', de Eduarda Mansilla. Edición crítica, introdución e notas de María Rosa Lojo e equipo. Madrid/Fráncfort del Meno: Iberoamericana/Vervuert, Colección Teci, 2007. * ''Sobre héroes y tumbas'', de Ernesto Sabato. María Rosa Lojo coordinadora. Estudo filolóxico-xenético e Nota filolóxica preliminar de Norma Carricaburo. Poitiers/ Córdoba; CRLA/Archivos de la UNESCO-Alción, 2008. * ''Diario de viaje a Oriente (1850-51) y otras crónicas del viaje oriental de Lucio V. Mansilla''. Edición crítica, introdución e notas de María Rosa Lojo (dirección) e equipo. Buenos Aires: Corregidor, colección EALA, XIX e XX, 2012. == Bibliografía sobre a autora == Escribíronse sobre a súa obra literaria varios libros monográficos de crítica, teses de licenciatura, de grao, de doutoramento, e máis de centos sesenta traballos académicos (artigos, palestras, capítulos de libro, aparecidos na Arxentina e noutros lugares.​ === Teses de doutoramento === * Crespo, Marcela. ''Andar por los bordes. Entre la Historia y la Ficción: el exilio sin protagonistas de María Rosa Lojo''. Lleida, España: Universidade de Lleida. Director: Francisco Tovar Blanco. 2008.<ref>{{Cita web|título=Andar por los bordes. Entre la historia y la ficción: el exilio sin protagonistas de María Rosa Lojo / Marcela Gladys Crespo Buituró. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra/andar-por-los-bordes-entre-la-historia-y-la-ficcion-el-exilio-sin-protagonistas-de-maria-rosa-lojo--0/|páxina-web=www.cervantesvirtual.com|data-acceso=2019-12-22}}</ref> * Luesakul, Pasuree. ''La visión de “Los otros”: mujer, historia y poder en la narrativa de María Rosa Lojo''.<ref>{{Cita publicación periódica|título=La visión de “Los otros”: mujer, historia y poder en la narrativa de María Rosa Lojo|url=https://gredos.usal.es/handle/10366/121381|data=2012|doi=10.14201/gredos.121381|nome=Pasuree|apelidos=Luesakul |revista=Universidad de Salamanca|ISSN=|PMID=|volume=|páxinas=|número=|lingua=es}}</ref>​ Tese de doutoramento. Director: Francisca Noguerol Jiménez. Universidade de Salamanca. 2013. * Bucco Coelho, María Josele. ''Mobilidades Culturais na Contística Rioplatense de Autoría Feminina: Tracejando as Poéticas da Distancia em Josefina Plà e María Rosa Lojo''. Porto Alegre. Universidade Federal do Río Grande do Sul. Instituto de Letras. Programa de Pos- Graduacao em Letras. Orientador: Zilá Bernd. 2015.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Mobilidades culturais na contística rio-platense de autoria feminina : tracejando as poéticas da distância em Josefina Plá e María Rosa Lojo|url=https://lume.ufrgs.br/handle/10183/132825|data=2015|nome=Maria Josele Bucco|apelidos=Coelho |lingua=pt}}</ref> * Carneiro Hernandes, Luciana. ''Tecidos e Tessituras: representação do feminino em María Rosa Lojo''. Tese de doutoramento – Faculdade de Ciências e Letras de Assis – Universidade Estadual Paulista. Orientador: Dr. Antonio Roberto Esteves. 2017.<ref>{{Cita web|url=https://repositorio.unesp.br/bitstream/handle/11449/150073/hernandes_lc_dr_arafcl.pdf?sequence=3&isAllowed=y|páxina-web=repositorio.unesp.br|título=Tecidos e tessituras: representação do feminino em María Rosa Lojo|data-acceso=22/12/2019|lingua=pt}}</ref> * Marques, Gracielle. ''A voz das mulheres no romance histórico latino-americano: leituras comparadas de Desmundo, de Ana Miranda, e Finisterre, de María Rosa Lojo''. Tese de doutoramento- Universidade Estadual Paulista. Orientador: Dr Antonio Roberto Esteves. 2016.<ref>{{Cita web|url=https://repositorio.unesp.br/bitstream/handle/11449/143106/marques_g_dr_assis.pdf?sequence=3&isAllowed=y|páxina-web=repositorio.unesp.br|título=A voz das mulheres no romance histórico latinoamericano. Leituras comparadas de Desmundo, de Ana Miranda, e Finisterre, de María Rosa Lojo|data-acceso=22/12/2019|lingua=pt}}</ref> == Premios e distincións == * 1984 - Primeiro Premio de Poesía da Feria del Libro de Buenos Aires. * 1985 - Premio do Fondo Nacional de las Artes en relato por ''Marginales''. * 1986 - Premio do Fondo Nacional de las Artes en novela por ''Canción perdida en Buenos Aires al Oeste''. * 1990 - Primeiro Premio de Poesía Alfredo A. Roggiano (para escritores da Provincia de Buenos Aires), polo libro ''Forma oculta del mundo''. * 1990/1991 - Segundo Premio Municipal de Poesía de Buenos Aires. * 1991 - Bolsa de Creación Artística da Fundación Antorchas. * 1992 - Bolsa de Creación Artística do Fondo Nacional de las Artes. * 1996 - Primeiro Premio Municipal de Buenos Aires Eduardo Mallea, por ''La pasión de los nómades''. * 1999 - Premio do Instituto Literario e Cultural Hispánico de California, pola súa traxectoria. * 2002 - Medalla de prata ao mérito, Legislatura de la Provincia de Buenos Aires. * 2004 - Premio Konex a las Letras (1994-2003). * 2019 - Premio Nacional Esteban Echeverría, pola súa obra narrativa. * 2009 - Medalla da Hispanidade, concedida pola Federación de Sociedades Españolas de Argentina.<ref>{{Cita web|título=CeCABA.org.ar - El CeCABA participó en la Romería de la Hispanidad en Buenos Aires (11/10/09)|url=http://www.cecaba.org.ar/modules.php?name=Sections&op=printpage&artid=70|páxina-web=www.cecaba.org.ar|data-acceso=2019-12-22|lingua=es}}</ref> * 2010 - Distinción ''Rosalía de Castro'', da Asociación Herbas de Prata. * 2010 - Medalla do Bicentenario outorgada pola Cidade de Buenos Aires. * 2011 - Premio Saúl Taborda en Letras. * 2011 - Recoñecemento da EMAC (Escuela Municipal de Arte y Comunicación), Secretaría de Cultura, Municipalidad de Tres de Febrero, Buenos Aires, polo seu compromiso coa Arte e a Cultura. * 2013 - Recoñecemento do G.E.N. (Generación para un Encuentro Nacional) no Día da Muller. * 2013 - Orden del Buzón, do Museo Manoblanca de Pompeya. * 2014 - Premio Trayectoria, entregado por APA (Artistas Premiados Argentinos) na categoría Literatura.<ref>{{Cita web|título=María Rosa Lojo recibe Premio Trayectoria de APA. Letra Urbana|url=http://letraurbana.com/maria-rosa-lojo-recibe-premio-trayectoria-de-apa/|páxina-web=letraurbana.com|data=2014-11-03|data-acceso=2019-12-22|lingua=es-ES}}</ref>​ * 2015 - Premio Phraya Anuman Rajadhon para a novela ''Finisterre'', traducida por Pasuree Luesakul, como a mellor tradución do ano publicada en Tailandia.<ref>{{Cita web|url=https://www.asale.org/sites/default/files/ANLE_BIANLE_14_julio_diciembre_2015_2_1.pdf|páxina-web=www.asale.org|título=Boletín Oficial de la ANLE|data-acceso=22/12/2019|lingua=es}}</ref> * 2016 - Homenaxe á súa traxectoria como narradora histórica, pola súa achega aos repertorios dos narradores orais, realizado durante o 21° Encuentro Internacional de Narración Oral, 42° Feria Internacional del Libro de Buenos Aires.<ref>{{Cita web|título=Homenaje a María Rosa Lojo en la Feria del Libro de Buenos Aires|url=http://mar-maior.com/blog/homenaje-a-maria-rosa-lojo-en-la-feria-del-libro-de-buenos-aires/|data-acceso=2019-12-22|lingua=es-ES}}</ref> * 2017 - Prix International de Poésie Antonio Viccaro 2017, Festival International de la Poésie de Trois-Rivieres, Canadá.<ref>{{Cita web|título=Prix international de poésie Antonio Viccaro 2017|url=http://www.fiptr.com/com_viccaro2017.html|páxina-web=web.archive.org|data=2017-10-17|data-acceso=2019-12-22|lingua=fr|data-arquivo=17 de outubro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171017093646/http://www.fiptr.com/com_viccaro2017.html|url-morta=unfit}}</ref> * 2018 - Gran Premio de Honor da Sociedad Argentina de Escritores.<ref>{{Cita web|título=Otro galardón para María Rosa Lojo|url=https://www.tiempoar.com.ar/nota/otro-galardon-para-maria-rosa-lojo|páxina-web=www.tiempoar.com.ar|data-acceso=2019-12-22|lingua=es}}</ref> * 2021 - Medalla Europea Homero de Poesía e Arte, que recibirá na Feira Internacional do Libro de Buenos Aires de 2021.<ref>{{Cita web|título=A académica de honra electa María Rosa Lojo recibirá a Medalla Europea Homero de Poesía e Arte - Benvida - Real Academia Galega|url=https://academia.gal/inicio/-/asset_publisher/m2gF/content/a-academica-de-honra-electa-maria-rosa-lojo-recibira-a-medalla-europea-homero-de-poesia-e-arte?redirect=https://academia.gal/inicio?p_p_id=101_INSTANCE_m2gF&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_pos=1&p_p_col_count=4|páxina-web=academia.gal|data-acceso=2020-08-04|lingua=gl-ES}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.mariarosalojo.com.ar/ Sitio web oficial] * [https://web.archive.org/web/20150210214221/https://mariarosalojo.wordpress.com/ Blog da autora] * [http://elgranotro.com.ar/cuando-la-historia-se-convierte-en-vida/ El Gran Otro: ''Cuando la vida se convierte en historia'',] entrevista a María Rosa Lojo * [http://www.escritoresdelmundo.com/2010/04/retrato-de-la-artista-antes-del-jardin.html Escritores del mundo: ''Retrato de la artista antes del jardín''], por María Rosa Lojo. * [https://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/espectaculos/4-33900-2014-11-05.html Página/12: ''"Los libros nos hacen sentir incómodos con la realidad"'',] entrevista de Silvina Friera á autora, acerca da súa novela ''Todos éramos hijos''. {{Membros de honra da Real Academia Galega}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Lojo, Maria Rosa}} [[Categoría:Nados en 1954]] [[Categoría:Membros de honra da Real Academia Galega]] [[Categoría:Galegos da Arxentina]] [[Categoría:Nados en Buenos Aires]] [[Categoría:Escritores da Arxentina]] [[Categoría:Escritores en lingua castelá]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Buenos Aires]] [[Categoría:Profesores da Universidade do Salvador]] [[Categoría:Poetas en lingua castelá]] [[Categoría:Poetas da Arxentina]] kkjfu6wfmx2u8zc4zrtz90co4oxepxu 0 485604 6148946 5348636 2022-08-03T00:17:46Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 2100 de Bek Air|Derradeira escala=|Pé de foto=O avión accidentado en 2011<br/>operando con Contact Air|Data=[[27 de decembro]] de [[2019]]|Causa=baixo investigación|Sitio=preto do [[aeroporto de Almati]]|Coordenadas=|Orixe=[[aeroporto de Almati]]|Primeira escala=|Imaxe=D-AFKC FK100 Contact Air (5978061729).jpg|Mortes=12|Destino=[[aeroporto de Nursultán Nazarbáyev|aeroporto de Nursultán<br/>Nazarbáyev]]|Feridos=67|Tipo de aeronave=[[Fokker 100]]|Operador=[[Bek Air]]|Rexistro=UP-F1007|Nome de aeronave=|Pasaxeiros=93|Tripulación=5|Sobreviventes=86}} O '''voo 2100 de Bek Air''' era unha ruta doméstica de pasaxeiros entre [[Almati]] e [[Nur-Sultan]], [[Casaquistán]], operado por un [[Fokker 100]] que se esnafrou o día [[27 de decembro]] de [[2019]] mentres engalaba do [[Aeroporto de Almati|aeroporto internacional de Almati]].<ref>{{Cita web|título=В Казахстане разбился пассажирский самолет|url=https://lenta.ru/news/2019/12/27/bek/|páxina-web=lenta.ru|data-acceso=2020-01-03}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Kazakhstan Plane Crash Kills at Least 12 People|url=https://www.nytimes.com/2019/12/26/world/asia/plane-crash-almaty-kazakhstan.html|xornal=The New York Times|data=2019-12-26|data-acceso=2020-01-03|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Anton|apelidos=Troianovski}}</ref> Había 98 persoas a bordo, 93 pasaxeiros e 5 tripulantes.<ref name=":1">{{Cita web|título=Plane with almost 100 onboard crashes in Kazakhstan, killing 12 people|url=https://www.cnn.com/2019/12/26/asia/kazakhstan-plane-crash-intl-hnk/index.html|páxina-web=CNN|data-acceso=2020-01-03|nome=Nathan Hodge, Adam Renton and Bianca Britton|apelidos=CNN}}</ref><ref name=":0">{{Cita web|título=Путаницу с количеством жертв при крушении самолета Bek Air признали чиновники|url=https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/putanitsu-kolichestvom-jertv-krushenii-samoleta-bek-air-387656/|páxina-web=Tengrinews.kz|data=2019-12-28|data-acceso=2020-01-03|lingua=ru}}</ref> Doce persoas morreron no accidente e 67 resultaron feridas.<ref name=":1" /><ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=12 killed, dozens hurt after jetliner crashes in Kazakhstan|url=https://apnews.com/41e9b87c68faa1db03d5d1a8911b45b1|páxina-web=AP NEWS|data=2019-12-27|data-acceso=2020-01-03}}</ref> == Avión == O aparello implicado era un [[Fokker 100]] contruído en [[1996]] e que anteriormente voara con [[Formosa Airlines]], [[Mandarin Airlines]], [[Contact Air]], e [[OLT Express Germany]], antes de unirse á frota de [[Bek Air]] en [[2013]] co rexistro UP-F1007. O avión foi alugado a [[Kam Air]] en setembro de [[2016]], e despois volveu. O aparello tamén foi alugado a [[Safi Airways]] en febreiro de 2017, regresou a Bek Air, e finalmente foi alugado a [[Air Djibouti]] en decembro de [[2018]], antes de incorporarse novamente á frota de Bek Air. O Fokker 100 estivo en servizo con Bek Air ata o día do accidente.<ref>{{Cita web|título=Bek Air UP-F1007 (Fokker 70/100 - MSN 11496) (Ex B-12292 D-AFKC ) {{!}} Airfleets aviation|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-f100-11496.htm|páxina-web=www.airfleets.net|data-acceso=2020-01-03}}</ref><ref name=":2">{{Cita web|título=Bek Air flight Z92100 crashes shortly after take off from Almaty|url=https://www.flightradar24.com/blog/bek-air-flight-z92100-crashes-shortly-after-take-off-from-almaty/|páxina-web=Flightradar24 Blog|data=2019-12-27|data-acceso=2020-01-03|lingua=en-US}}</ref> O seu certificado de aeronavegabilidade fora renovado o [[22 de maio]] de [[2019]].<ref name=":3">{{Cita web|título=Fokker 100 Crashes In Kazakhstan Leaving At Least 15 Dead|url=https://simpleflying.com/kazakhstan-fokker-100-crash/|páxina-web=Simple Flying|data=2019-12-27|data-acceso=2020-01-03|lingua=en-US}}</ref> == Accidente == O avión chocou contra un edificio xusto despois de engalar do aeroporto internacional de Almati en [[Casaquistán]]. O aparello engalou da pista 05R e perdeu altura pouco despois. Segundo se informou, xirou cara á dereita e golpeou o valado perimetral de cemento antes de impactar contra dous almacéns nunha área residencial, preto do perímetro do aeroporto ao redor das 7:22 hora local.<ref name=":1" /> A parte frontal do avión separouse da fuselaxe principal, recibindo un dano considerable, e a cola tamén rompeu. Doce persoas, incluído o capitán, morreron, e 67 quedaron feridas.<ref>{{Cita web|título=Kazakhstan plane crash: Bek Air plane comes down near Almaty airport - BBC News|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-50922219|páxina-web=web.archive.org|data=2019-12-30|data-acceso=2020-01-03|data-arquivo=30 de decembro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20191230194606/https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-50922219|url-morta=unfit}}</ref> Entre o pasaxe había cinco nenos e tres bebés.<ref name=":1" /><ref name=":3" /> Un dos superviventes, o empresario Aslan Nazarliev, dixo que vira xeo nas ás. Nunha conversa telefónica dixo, "A á esquerda sacudíuse moi forte. Despois notei que se sacudiu a dereita. E o avión comezou a balancearse como un bote".<ref>{{Cita web|título=Survivor describes moment jet crashed into building in Kazakhstan|url=https://www.euronews.com/2019/12/27/at-least-14-people-dead-in-kazakhstan-plane-crash|páxina-web=euronews|data=2019-12-27|data-acceso=2020-01-03|lingua=en|nome=Lauren|apelidos=Chadwick}}</ref> Nazarliev continuou, "Cando engalamos, o avión comezou a tremer moi forte e eu sabía que ía caer... Todas as persoas que pisaron a á caeron, porque había xeo. Non podo dicir que [antes de engalar] as ás non se lles botase anticonxelante, pero o feito é que había xeo".<ref>{{Cita web|título=Al menos 12 muertos en un accidente de avión de pasajeros en Kazajistán: &quot;Supe que se iba a caer&quot;|url=https://www.elmundo.es/internacional/2019/12/27/5e059bf9fdddff6d3e8b464f.html|páxina-web=ELMUNDO|data=2019-12-27|data-acceso=2020-01-03|lingua=es}}</ref> A temperatura no momento era de -12&nbsp;°C e a visibilidade era de 1&nbsp;000 metros, cunha densa néboa na zona.<ref name=":2" /><ref>{{Cita novas|título=Dozens survive Kazakhstan plane crash|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-50922219|data=2019-12-27|data-acceso=2020-01-03|lingua=en-GB}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} {{Portal|Aviación}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2019]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Fokker 100]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Bek Air]] [[Categoría:Accidentes aéreos en Casaquistán]] lyy3c2bkd7i7uqhhjvukmvr95vni8wc 0 486812 6149161 5836459 2022-08-03T06:59:10Z Moedagalega 65337 Barra portal. wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:RPM_Ägypten_274.jpg|miniatura|<small>Reverso dun '''estatero de ouro exipcio''' de Nectanebo II co xeroglífico ''nfr-nb''</small><br/><br/><center><hiero>F35-S12</hiero></center><br/><br/>]] O '''estatero de ouro''' ([[lingua exipcia]]: ''nfr-nb'' –''Nefer-nub''–; "[[ouro]] fino") foi a primeira [[moeda]] [[Cuñaxe|cuñada]] no [[Antigo Exipto]], arredor do ano [[-360|360]] [[Antes de Cristo|a. de C.]], durante o período do [[faraón]] [[Teos (faraón)|Teos]] ([[-361|361]] ou [[-360|360]] - a [[-359|359]] ou [[-358|358 a. de C.]]), da [[Dinastía XXX de Exipto|XXX Dinastía.]] == Historia == Coa introdución do estatero de ouro, para o pagamento dos salarios aos [[mercenario]]s [[Grecia antiga|gregos]] que estaban ao seu servizo, Teos puxo a primeira pedra do seu propio circulante no Antigo Exipto. Posteriormente, tamén [[Nectanebo II]] ([[-360|360]]-[[-342|342 a. de C.]]) emitiu estateros de ouro ao seu nome.<ref>Noel Mark Noël. (2019). [https://books.google.es/books?id=pFyJDwAAQBAJ&pg=PA6&lpg=PA6&dq=egyptian+gold+stater+teos&source=bl&ots=WaFkVMP6GF&sig=ACfU3U0Hl8vnXEDFzIJTNZDvMXCB6a5tnA&hl=gl&sa=X&ved=2ahUKEwjYz_yv94fnAhUD1BoKHVW7DZ0Q6AEwGnoECAoQAQ#v=onepage&q=egyptian%20gold%20stater%20teos&f=false Páxina 6].</ref><ref name=":0">[[Kerry Wetterstrom|Wetterstrom, K. K.]] (2014).</ref> === Reinado de Teos === * Estatero de [[peso]] equivalente ao do [[Dárico|dárico persa]] (arredor de 8,42 [[gramo]]s), cun [[bufo]] na esquerda, [[Deseño|deseñado]] segundo o modelo [[Atenas|ateniense]], e un [[papiro]] na dereita. * Estatero co peso dun [[tetradracma]], cun bufo á esquerda e unha [[póla]] de [[oliveira]] na dereita no anverso e coa [[Epigrafía|inscrición]] en [[demótico exipcio]]: "Teos ... Faraón", no reverso.<ref name=":0" /><ref>Muhs, B. (2016). [https://books.google.es/books?id=KQIbDQAAQBAJ&pg=PA191&lpg=PA191&dq=egyptian+gold+stater+teos&source=bl&ots=uVCz8Ci9yD&sig=ACfU3U1T18aBbCQrf4dGhA1XstMx0DhGPg&hl=gl&sa=X&ved=2ahUKEwjYz_yv94fnAhUD1BoKHVW7DZ0Q6AEwFXoECAwQAQ#v=onepage&q=egyptian%20gold%20stater%20teos&f=false Páxina 191].</ref> === Reinado de Nectanebo II === * Estatero co peso do dárico (arredor de 8,42 gramos). [[Anverso]] cun [[cabalo]] brioso na dereita e [[Reverso (moedas)|reverso]] con [[Xeróglifo exipcio|xeroglíficos]]: ''nfr-nb''.<ref name=":0" /><ref>"[https://www.icollector.com/item.aspx?i=8604319 Greek coins, Egypt, Nectenebo II, Daric or Stater]". En ''Icollector.com''</ref><ref>Seidel, M.; Schulz, R. (1998). Páxina 370.</ref><ref>Faucher, T.; Fischer-Bossert, W.; Dhennin, S. (2012).</ref> * Estetero pequeno, cun peso de arredor de 2,56 gramos e un [[diámetro]] de 14 a 15 [[milímetro]]s, coa probable representación dunha [[gacela]] saltando. Atribúeselle a Nectanebo II, aínda que tal atribución non está confirmada. == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estatero]] * [[Moeda tolemaica]] *[[Moeda do reino do Ponto]] * [[Moeda da Antiga Grecia]] === Bibliografía === * Faucher, T.; Fischer-Bossert, W.; Dhennin, S. (2012). "[https://www.academia.edu/3837681/Les_monnaies_en_or_aux_types_hi%C3%A9roglyphiques_nwb_nfr Les monnaies en or aux types hiéroglyphiques nwb nfr]". En ''Boulletin de l'institut Français d'Archéologie Orientale''. Tomo 112. O Cairo. Páxinas 147-169. * Gölitzer, E. (2004). ''Entstehung und Entwicklung des alexandrinischen Münzwesens von 30 v. Chr. bis zum Ende der julisch-claudischen Dynastie''. Gruyter Akademie Forschung. Berlín. ISBN 978-3050040899 * Muhs, B. (2016). ''[https://books.google.es/books?id=t1CJDAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=The+Ancient+Egyptian+Economy+Brian+Muhs&hl=gl&sa=X&ved=0ahUKEwjxo4ye-IfnAhUS_RQKHbXlBfEQ6wEILzAA#v=onepage&q=The%20Ancient%20Egyptian%20Economy%20Brian%20Muhs&f=false The Ancient Egyptian Economy. 3000 - 30 BCE]''. [[Cambridge University Press]]. ISBN 9781107113367 * Noel Mark Noël. (2019). ''[https://books.google.es/books?id=pFyJDwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Currencies+and+Cultures.+The+Impact+of+Culture+on+Economic+Policies+and+the+Foundations+of+Money&hl=gl&sa=X&ved=0ahUKEwikquz--YfnAhULxIUKHcPQCVoQ6wEILzAA#v=onepage&q=Currencies%20and%20Cultures.%20The%20Impact%20of%20Culture%20on%20Economic%20Policies%20and%20the%20Foundations%20of%20Money&f=false Currencies and Cultures. The Impact of Culture on Economic Policies and the Foundations of Money]''. Cambridge Scholars Pub. ISBN 9781527526495 * Seidel, M.; Schulz, R. (1998). ''Egypt: The World of the Pharaohs.'' Könemann. [[Colonia, Alemaña|Colonia]]. ISBN 9783895089138 * [[Kerry Wetterstrom|Wetterstrom, K. K.]] (2014). "[https://www.cngcoins.com/photos/CNR/CNG_CNR_2014-04.pdf The Coinage of Nektanebo II of Egypt (and other Pharaohs)]". En ''Classical Numismatic Review''. Vol. 39. Nº 1. Primavera. Classical Numismatic Group. Páxinas 4-5. {{Moedas helenísticas}} {{Barra portal|Historia|Antigo Exipto}} [[Categoría:Moedas da Idade Antiga]] [[Categoría:Moedas de ouro]] [[Categoría:Moedas fóra de curso]] [[Categoría:Moedas de África]] [[Categoría:Antigo Exipto]] [[Categoría:Moedas da Antiga Grecia]] strcteewhw4z7cveil9padvsh6f9obr 0 488979 6149088 5380836 2022-08-03T03:16:07Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Álbum musical|nome=¡Tré!|portada=|banda=[[Green Day]]|publicado=[[7 de decembro]] de [[2012]]|gravación=febreiro - xuño de 2012|estudio=Jingletown Studios, Oakland|duración=46:35|xénero=[[pop punk]], [[rock alternativo]], [[power pop]]|selo=[[Reprise Records]]|produtor=[[Rob Cavallo]], Green Day|anterior=[[¡Dos!]]|posterior=[[Demolicious]]|anterior_ano=2012|posterior_ano=2014}} '''''¡Tré!''''' (estilizado como '''''¡TRÉ!''''') é o décimo primeiro álbum de estudio da banda [[estadounidense]] de [[punk rock]] [[Green Day]], publicado o [[7 de decembro]] de [[2012]] en [[Australia]], o 10 no [[Reino Unido]] e o 11 nos [[Estados Unidos]] a través do selo [[Reprise Records]]. É o terceiro disco da triloxía ''¡Uno! ¡Dos! ¡Tré!'', unha serie de álbums de estudio editados entre setembro e decembro de 2012. Green Day comezou a gravar material para o traballo o 14 de febreiro dese ano e rematou o 26 de xuño. ''¡Tré!'' continúa ao disco de estilo [[power pop]] [[¡Uno!|''¡Uno!'']],<ref>{{Cita web|título=Q&A: Billie Joe Armstrong on Green Day's Album Trilogy|url=https://www.rollingstone.com/music/music-news/qa-billie-joe-armstrong-on-green-days-album-trilogy-174585/|páxina-web=Rolling Stone|data=2012-06-20|data-acceso=2020-02-11|lingua=en-US|nome=David|apelidos=Fricke|nome2=David|apelidos2=Fricke}}</ref> e ao de [[garage rock]] ''[[¡Dos!]]''<ref>{{Cita web|título=Interview: Billie Joe & Mike Dirnt|url=http://gc.guitarcenter.com/interview/billiejoe-mikedirnt/|páxina-web=Guitar Center|data-acceso=2020-02-11|data-arquivo=24 de abril de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160424223819/http://gc.guitarcenter.com/interview/billiejoe-mikedirnt/|url-morta=yes}}</ref> O título do álbum é un recoñecemento ao batería da banda [[Tré Cool]], que cumpríu 40 anos dous días despois do lanzamento do disco. Cool tamén aparece na portada do traballo. O álbum foi producido polo produtor habitual de Green Day, [[Rob Cavallo]]. == Listaxe de cancións == {{Track listing|todas_letras=[[Billie Joe Armstrong]]|title7=A Little Boy Named Train|length12=4:58|title12=[[The Forgotten]]|length11=3:49|title11=99 Revolutions|length10=6:26|title10=Dirty Rotten Bastards|length9=3:45|title9=Walk Away|length8=2:28|title8=Amanda|length7=3:37|length6=3:31|all_music=[[Green Day]], agás "Brutal Love", composta por Green Day e [[Sam Cooke]]|title6=Sex, Drugs & Violence|length5=3:41|title5=[[X-Kid]]|length4=3:07|title4=Drama Queen|length3=2:36|title3=8th Avenue Serenade|length2=3:43|title2=Missing You|length1=4:54|title1=Brutal Love|total_length=46:35}} == Notas == {{listaref}} {{Green Day}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Álbums de Green Day]] [[Categoría:Álbums musicais de 2012]] [[Categoría:Álbums producidos por Rob Cavallo]] [[Categoría:Álbums de Reprise Records]] b71z2bj1akesjia6k8tndpu8sfj0mc5 0 489521 6148790 6128061 2022-08-02T20:37:24Z Ogalego.gal 59564 /* Poesía */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Nieves Neira Roca''', nada en [[Lugo]] o [[9 de setembro]] de [[1983]],<ref>{{cita web|url=https://www.facebook.com/nieves.neiraroca/about|título=Nieves Neira Roca|páxina-web=Facebook}}</ref> é unha xornalista e poeta galega. == Traxectoria == É sobriña neta da fotógrafa [[Maruja Roca]].<ref>[http://www.crtvg.es/informativos/maruja-roca-unha-gran-fotografa-desconecida-no-lugo-dos-anos-40-s-4070903 Maruja Roca, unha gran fotógrafa descoñecida no Lugo dos anos 40]</ref> Traballa como xornalista en ''[[El Progreso (xornal)|El Progreso]]''. Publicou desde hai anos textos poéticos e críticos en distintos medios pero, sobre todo, é recoñecida polo seu traballo periodístico. Está a preparar unha tese sobre [[Uxío Novoneyra]], curmán de seu pai.<ref>{{Cita web|título=Catro libros de Nieves Neira, Romaní, Constantino Bértolo e Nuria Vilán para pasar o verán|url=https://chandapolvora.gal/catro-libros-de-chan-da-polvora-para-pasar-o-veran/|páxina-web=A poesía necesaria|data=2022-06-02|data-acceso=2022-06-06|lingua=gl-ES}}</ref> En [[2022]] participou en ''Rosalía en Camiño. Diálogos literarios multilingües,'' celebrados en [[Padrón]], [[Santiago de Compostela|Santiago]] e [[Pontevedra]]. Organizados pola [[Fundación Rosalía de Castro]].<ref name=":1">{{Cita web|título=Rosalía en Camiño 2022|url=https://rosalia.gal/que-facemos/proxectos/rosalia-en-camino/|páxina-web=Fundación Rosalía de Castro|data-acceso=2022-07-03|lingua=gl-ES}}</ref> == Obras == === Poesía === * ''Neve de agosto'' ([[2022]]). [[Santiago de Compostela|Santiago]]: Chan da pólvora. ISBN 9788412473186. O libro fala desa ruptura da muller que buscou a neve un 5 de agosto; que era mentira, pero atopouna.<ref>{{Cita web|título=Nieves Neira: "Busco nos poemas que resistan os afectos fronte á devastación"|url=https://www.elprogreso.es/articulo/cultura/libro-fala-buscar-neve-agosto-sendo-mentira-atopala/202206051337521581624.html|páxina-web=El Progreso de Lugo|data=2022-06-05|data-acceso=2022-06-06|lingua=|nome=El Progreso de|apelidos=Lugo}}</ref><ref>{{Cita web|título=Cando a neve cae en agosto|url=https://www.galiciae.com/blog/ramon-rozas/cae-neve-cae-agosto/20220801125519094294.html|páxina-web=Galiciae|data=2022-08-02|data-acceso=2022-08-02|lingua=|apelidos=Galiciae}}</ref> === Ensaio === * ''O feitizo de Maruja Roca. El hechizo de Maruja Roca. The magic of Maruja Roca'' (2020)''.'' ACentral Folque. Ed. Eutropio Rodríguez. Colección Cámara Escura baixo a dirección artística de Ramom Pinheiro Almuinha. É un asombroso libro sobre a súa tía avoa, unha fotógrafa do Becerreá da posguerra. ISBN 978-84-122867-0-0. == Recoñecemento == [[Premio de Xornalismo Johán Carballeira]] [[2020]] pola reportaxe "A fotógrafa revelada"<ref>{{Cita xornal|título=O Concello de Bueu celebrou o Día da Galiza Mártir coa entrega dos Premios Johán Carballeira|url=https://concellodebueu.gal/o-concello-de-bueu-celebrou-o-dia-da-galiza-martir-coa-entrega-dos-premios-johan-carballeira/|páxina-web=Concello de Bueu|data=2020-08-18|data-acceso=2020-09-21}}</ref> sobre [[Maruja Roca]], unha das pioneiras da fotografía galega. == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.galiciae.com/author/nieves-neira Artigos de Nieves Neira] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Neira Roca, Nieves}} [[Categoría:Xornalistas de Lugo]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Poetas de Galicia]] [[Categoría:Nados en Lugo]] [[Categoría:Nados en 1983]] 5mvrdtnu8ubxhkpb7dg4pkxzsm51tcr 0 490990 6149192 5708521 2022-08-03T08:51:17Z MAGHOI 15490 arranxiños varios wikitext text/x-wiki {{Biografía}} {{Títulos}} '''Ana López Navajas,''' nada en [[Valencia]] en [[1962]], é profesora de Lingua e Literatura, investigadora vinculada á [[Universidade de Valencia]] e asesora de Coeducación e Igualdade na Formación do Profesorado na Conselleria d'Educació, Investigació, Cultura i Esport da [[Generalitat Valenciana]]. Na súa investigación analizou a ausencia das mulleres e as súas producións no ámbito científico, cultural e histórico nos contidos e manuais da educación secundaria e as implicacións desa ausencia. Os seus traballos van encamiñados á recuperación e difusión do legado cultural, científico e histórico das mulleres, sobre todo dentro do ámbito da educación e a cultura.<ref>{{Cita web|url=http://blogs.elpais.com/ayuda-al-estudiante/2013/05/escritoras-silenciadas-en-clase-de-litaratura.html|título=Escritoras silenciadas en clase de Literatura|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=Carlos Arroyo|data=30 de maio de 2013|editorial=El País}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.tendencias21.net/Ana-Lopez-Navajas-No-existe-una-historia-sin-mujeres-ni-una-cultura-sin-mujeres_a41455.html|título=Ana López-Navajas: “No existe una historia sin mujeres ni una cultura sin mujeres”|data-acceso=13 de enero de 2017|apelidos=Yaiza Martínez|data=6 de novembro de 2015|editorial=Tendencias21}}</ref> == Traxectoria == Doutora pola [[Universidade de Valencia]] coa tese titulada ''Las mujeres que nos faltan,''<ref>{{Cita web|url=http://roderic.uv.es/bitstream/handle/10550/50940/Ana%20López%20Navajas-TESIS-Las%20mujeres%20que%20nos%20faltan.pdf?sequence=1&isAllowed=y|título=''Las mujeres que nos faltan. Análisis de la ausencia de las mujeres en los manuales escolares''|data-acceso=5 de marzo de 2017|apelidos=Ana López-Navajas|data=}}</ref> onde estudou a ausencia das mulleres nos libros de texto da ESO e as súas implicacións. Na mesma liña, coordinou o proxecto TRACE ''Análisis de la ausencia de las mujeres en los manuales de la ESO'', cofinanciado polo [[Ministerio de Ciencia e Innovación]] e o [[Instituto de la Mujer]]. Forma parte, desde o seu inicio, da asociación ''[[Clásicas y Modernas]]'',<ref>{{Cita web|url=http://www.clasicasymodernas.org|título=Clásicas y Modernas|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=2015}}</ref> que promove a [[igualdade de xénero]] na cultura. === Resultados === O resultado do proxecto TRACE, publicado en [[2014]] na ''[[Revista de Educación]]'', revelou a exclusión da muller nos contidos dos libros de texto: só o 7,6% dos referentes culturais e científicos son femininos.<ref>{{Cita web|url=http://www.mecd.gob.es/dctm/revista-de-educacion/articulos363/re36312.pdf?documentId=0901e72b817fcfba|título=Análisis de la ausencia de las mujeres en los manuales de la ESO: una genealogía de conocimiento ocultada|data-acceso=5 de marzo de 2017|apelidos=Ana López-Navajas|data=2014|editorial=Revista de Educación. Ministerio de Educación, Cultura y Deporte.}}</ref> Máis do 92% dos personaxes mencionados son homes. O absoluto protagonismo masculino no discurso e o panorama cultural e histórico que reflicten os libros de texto proporciona unha grave distorsión da historia e a cultura. Unha cultura e unha historia que son presentadas como unha mera construción masculina, xa que non quedan recoñecidos os logros culturais e sociais das mulleres. Elas non son consideradas suxeitos protagonistas e isto relégaas á secundariedad social. Ana López traballa para a inclusión do legado cultural, científico e histórico das mulleres dentro dos contidos educativos. Sostén que o seu descoñecemento subtrae a todos, mulleres e homes, boa parte do seu legado cultural común e estas carencias converten ao sistema educativo en transmisor de desigualdades. Este traballo desenvolveu unha base de datos con máis de 15 000 entradas coa información da análise dos libros de texto.<ref>{{Cita web|url=http://mujeresenlaeso.uv.es/informe/|título=La presencia de las mujeres en la ESO|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=2009|editorial=Mujeres en la ESO Universidad de Valencia}}</ref> En [[2020]], atopábase traballando nunha nova base de datos para convertela nun instrumento onde se poderá consultar a información necesaria para adecuar o discurso e incluír as mulleres necesarias en cada materia, co obxectivo de que os libros de texto da ESO adapten esta realidade. == Publicacións == Ana López Navajas publicou diversos artigos sobre as súas investigacións en prestixiosas revistas especializadas. Algúns dos seus artigos máis destacados son os seguintes: * "Análise da ausencia das mulleres nos manuais da ESO: unha xenealogía de coñecemento ocultada", Revista de Educación (363), 2014 (xaneiro-abril), páxs. 282-308.<ref name=":1">{{Cita web|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/autor?codigo=3163592|título=Ana López Navajas|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=2012-2015|editorial=Dialnet. Universidad de La Rioja}}</ref> * "As escritoras ausentes nos manuais: propostas para a súa inclusión", Didáctica (Lingua e literatura). ISSN 1130-0531, Nº 26, 2014, <abbr>páxs</abbr>. 217-240.<ref>{{Cita web|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4885462|título=Las escritoras ausentes en los manuales. Propuesta para su inclusión.|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=Ana López Navajas, María Querol Bataller|data=2014|editorial=Dialnet. Universidad de La Rioja}}</ref> * "O descoñecemento da tradición literaria feminina e a súa repercusión na falta de autoridade social das mulleres", Quaderns de filologia. Estudis literaris. ISSN 1135-4178, Nº 17, 2012 (Exemplar dedicado a: As mulleres, a escritura e o poder), <abbr>páxs</abbr>. 27-40.<ref>{{Cita web|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4145273|título=El desconocimiento de la tradición literaria femenina y su repercusión en la falta de autoridad social de las mujeres|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=Ana López Navajas, Ángel López García|data=2012|editorial=Dialnet. Universidad de La Rioja.}}</ref> Tamén colaborou en obras colectivas, das que destacamos "El desconocimiento de la tradición literaria femenina y su repercusión en la falta de autoridad social de las mujeres", elaborado xunto a Ángel López García, e que forma parte da obra "Las mujeres, la escritura y el poder", coordinada por Júlia Benavent, Elena Moltó Hernández e Silvia Fabrizio Costa, do 2012, con ISBN 9771134178002 (páxs. 27-40).<ref name=":1"/><ref>{{Cita web|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=559204|título=Las mujeres, la escritura y el poder|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=VVAA|data=2012|editorial=Dialnet. Universidad de La Rioja}}</ref> == Recoñecementos == O traballo investigador e a loita pola igualdade e a coeducación realizados por Ana López Navajas foron valorados públicamente, o que quedou reflectido en diversos premios: * Premio «Top 100 Mulleres Líderes de 2018 en España», outorgado pola organización homónima en [[2018]].<ref>{{Cita web|título=Las Top 100 Mujeres Líderes 2018|url=https://www.lastop100.com/|data-acceso=15 de abril de 2019|data-arquivo=02 de abril de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190402233709/https://www.lastop100.com/|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|título=Las valencianas Gema Climent y Ana López, distinguidas junto a Oltra y Fernández de la Vega entre las cien mujeres líderes de España|url=https://www.lasprovincias.es/economia/valencianas-gema-climent-20181025214329-nt.html|páxina-web=Las Provincias|data=2018-10-26|data-acceso=2020-04-30|lingua=es}}</ref> * Premio «Avanzadoras», outorgado por [[Oxfam Intermón]] en colaboración co diario 20minutos no ano [[2017]].<ref>{{Cita web|url=https://www.oxfamintermon.org/es/que-hacemos/proyectos/avanzadoras/ana-lopez-navajas-ganadora-de-cuarta-edicion-del-premio-avanzadoras|título=Ana López Navajas, ganadora de la cuarta edición del premio Avanzadoras|data-acceso=22 de febreiro de 2017|apelidos=|data=|editorial=Levante, El Mercantil Valenciano}}</ref> * Premio «[[Ascensión Chirivella]]», outorgado pola Associació de Juristes Does d’Alzira no ano [[2016]].<ref>{{Cita web|url=http://www.levante-emv.com/ribera/2016/04/13/associacio-juristes-homenajea-chirivella/1403456.html|título=La Associació de Juristes homenajea a Chirivella|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=13 de abril de 2016|editorial=Levante, El Mercantil Valenciano}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.riberaexpress.es/2016/04/12/ana-lopez-navajas-guardonada-enguany-amb-el-premi-ascension-chirivella/|título=La investigadora Ana López-Navajas guardonada amb el premi “Ascensión Chirivella”|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=12 de abril de 2016|editorial=Ribera Express. Diari Digital Comarcal}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Lopez Navajas, Ana}} [[Categoría:Profesores da Universidade de Valencia]] [[Categoría:Nados en Valencia]] [[Categoría:Nados en 1962]] 6x72iq0ghnmggth0084to1uiljqfz22 6149447 6149192 2022-08-03T11:25:54Z MAGHOI 15490 corrixo e retiro marcador atención wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Ana López Navajas,''' nada en [[Valencia]] en [[1962]], é profesora de Lingua e Literatura, investigadora vinculada á [[Universidade de Valencia]] e asesora de Coeducación e Igualdade na Formación do Profesorado na Conselleria d'Educació, Investigació, Cultura i Esport da [[Generalitat Valenciana]]. Na súa investigación analizou a ausencia das mulleres e as súas producións no ámbito científico, cultural e histórico nos contidos e manuais da educación secundaria e as implicacións desa ausencia. Os seus traballos van encamiñados á recuperación e difusión do legado cultural, científico e histórico das mulleres, sobre todo dentro do ámbito da educación e a cultura.<ref>{{Cita web|url=http://blogs.elpais.com/ayuda-al-estudiante/2013/05/escritoras-silenciadas-en-clase-de-litaratura.html|título=Escritoras silenciadas en clase de Literatura|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=Carlos Arroyo|data=30 de maio de 2013|editorial=El País}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.tendencias21.net/Ana-Lopez-Navajas-No-existe-una-historia-sin-mujeres-ni-una-cultura-sin-mujeres_a41455.html|título=Ana López-Navajas: “No existe una historia sin mujeres ni una cultura sin mujeres”|data-acceso=13 de enero de 2017|apelidos=Yaiza Martínez|data=6 de novembro de 2015|editorial=Tendencias21}}</ref> == Traxectoria == En 2015, presentou na [[Universidade de Valencia]] a súa tese de doutoramento, dirixida por Ángel López García, titulada ''Las mujeres que nos faltan. Análisis de la ausencia de las mujeres en los manuales escolares,'' na que analizou 109 libros de texto de 17 materias de 1º a 4º de ESO.<ref>{{Cita web|url=https://roderic.uv.es/handle/10550/50940|páxina-web=roderic.uv.es|título=Las mujeres que nos faltan. Análisis de la ausencia de las mujeres en los manuales escolares|data-acceso=3 de agosto de 2022|lingua=es}}</ref> Na mesma liña, coordinou o proxecto TRACE ''Análisis de la ausencia de las mujeres en los manuales de la ESO'', cofinanciado polo [[Ministerio de Ciencia e Innovación]] e o [[Instituto de la Mujer]]. Este traballo desenvolveu unha base de datos con máis de 15.000 entradas con información procedente da análise dos libros de texto. Neste momento, estase a traballar nunha nova base de datos que está a converter nun instrumento onde se poderá consultar a información necesaria para adaptar o discurso e incluír as mulleres necesarias en cada materia, co obxectivo de que os libros de texto da ESO se adapten a isto. realidade. Forma parte, desde o seu inicio, da asociación ''[[Clásicas y Modernas]]'',<ref>{{Cita web|url=http://www.clasicasymodernas.org|título=Clásicas y Modernas|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=2015}}</ref> que promove a [[igualdade de xénero]] na cultura. === Resultados === O resultado do proxecto TRACE, publicado en [[2014]] na ''[[Revista de Educación]]'', revelou a exclusión da muller nos contidos dos libros de texto: só o 7,6% dos referentes culturais e científicos son femininos fronte a unha presenza masculina superior ao do 92%.<ref name=":0">{{Cita publicación periódica|apelidos=López-Navajas|nome=Ana|data=xaneiro-abril 2014|título=Análisis de la ausencia de las mujeres en los manuales de la ESO: una genealogía de conocimiento ocultada|revista=Revista de Educación|doi=10.4438/1988-592X-RE-2012-363-18|ISSN=0034-8082|páxinas=282-308|número=363. Enero-Abril 2014, pp. 282-308|url=https://www.educacionyfp.gob.es/dctm/revista-de-educacion/articulos363/re36312.pdf?documentId=0901e72b817fcfba|lugar-publicación=Madrid|editor=Ministerio de Educación Cultura y Deporte}}</ref> O absoluto protagonismo masculino no discurso e o panorama cultural e histórico que reflicten os libros de texto proporciona unha grave distorsión da historia e a cultura. Unha cultura e unha historia que son presentadas como unha mera construción masculina, xa que non quedan recoñecidos os logros culturais e sociais das mulleres. Elas non son consideradas suxeitos protagonistas e isto relégaas á secundariedad social. Ana López traballa para a inclusión do legado cultural, científico e histórico das mulleres dentro dos contidos educativos. Sostén que o seu descoñecemento subtrae a todos, mulleres e homes, boa parte do seu legado cultural común e estas carencias converten ao sistema educativo en transmisor de desigualdades. Este traballo desenvolveu unha base de datos con máis de 15 000 entradas coa información da análise dos libros de texto.<ref>{{Cita web|url=http://mujeresenlaeso.uv.es/informe/|título=La presencia de las mujeres en la ESO|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=2009|editorial=Mujeres en la ESO Universidad de Valencia}}</ref> En [[2020]], atopábase traballando nunha nova base de datos para convertela nun instrumento onde se poderá consultar a información necesaria para adecuar o discurso e incluír as mulleres necesarias en cada materia, co obxectivo de que os libros de texto da ESO adapten esta realidade. == Publicacións == Ana López Navajas publicou diversos artigos sobre as súas investigacións en diversas revistas especializadas. Algúns dos seus artigos máis destacados son os seguintes: * ''Análisis de la ausencia de las mujeres en los manuales de la ESO: una genealogía de conocimiento ocultada'', en Revista de Educación.<ref name=":0" /> * Con María Querol Bataller: ''Las escritoras ausentes en los manuales: propuestas para su inclusión'', en [[Didáctica (Lingua e literatura)]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=López Navajas|nome=Ana|data=2014|título=Las escritoras ausentes en los manuales: propuestas para su inclusión|revista=Didáctica. Lengua y Literatura|doi=10.5209/rev_DIDA.2014.v26.4684|ISSN=1130-0531|volume=26|páxinas=217-240|url=https://revistas.ucm.es/index.php/DIDA/article/view/46840/43952|apelidos2=Querol Bataller|nome2=María}}</ref> * Con Ángel López García, ''El desconocimiento de la tradición literaria femenina y su repercusión en la falta de autoridad social de las mujeres, en'' [[Quaderns de filologia]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=López Navajas|nome=Ana|data=2012|título=El desconocimiento de la tradición literaria femenina y su repercusión en la falta de autoridad social de las mujeres|revista=Quaderns de Filologia. Estudis literaris|ISSN=1135-4178|volume=XVII|páxinas=27-40|número=17|apelidos2=López García|nome2=Ángel}}</ref> Tamén ten colaborado en diversas obras colectivas sobre a mesma temática. == Recoñecementos == Conseguiu diversos premios polo seu traballo investigador e a loita pola igualdade e a coeducación: * Premio «[[Ascensión Chirivella]]», outorgado pola Associació de Juristes Dones d’Alzira no ano [[2016]].<ref>{{Cita web|url=http://www.levante-emv.com/ribera/2016/04/13/associacio-juristes-homenajea-chirivella/1403456.html|título=La Associació de Juristes homenajea a Chirivella|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=13 de abril de 2016|editorial=Levante, El Mercantil Valenciano}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.riberaexpress.es/2016/04/12/ana-lopez-navajas-guardonada-enguany-amb-el-premi-ascension-chirivella/|título=La investigadora Ana López-Navajas guardonada amb el premi “Ascensión Chirivella”|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=12 de abril de 2016|editorial=Ribera Express. Diari Digital Comarcal}}</ref> * Premio «Avanzadoras», outorgado por [[Oxfam Intermón]] en colaboración co diario dixital [[20 minutos|20minutos]] no ano [[2017]].<ref>{{Cita web|url=https://www.oxfamintermon.org/es/que-hacemos/proyectos/avanzadoras/ana-lopez-navajas-ganadora-de-cuarta-edicion-del-premio-avanzadoras|título=Ana López Navajas, ganadora de la cuarta edición del premio Avanzadoras|data-acceso=22 de febreiro de 2017|apelidos=|data=|editorial=Levante, El Mercantil Valenciano}}</ref> * Premio «[[Ascensión Chirivella]]», outorgado pola Associació de Juristes Does d’Alzira no ano [[2016]].<ref>{{Cita web|url=http://www.levante-emv.com/ribera/2016/04/13/associacio-juristes-homenajea-chirivella/1403456.html|título=La Associació de Juristes homenajea a Chirivella|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=13 de abril de 2016|editorial=Levante, El Mercantil Valenciano}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.riberaexpress.es/2016/04/12/ana-lopez-navajas-guardonada-enguany-amb-el-premi-ascension-chirivella/|título=La investigadora Ana López-Navajas guardonada amb el premi “Ascensión Chirivella”|data-acceso=23 de decembro de 2016|apelidos=|data=12 de abril de 2016|editorial=Ribera Express. Diari Digital Comarcal}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.20minutos.es/noticia/2986525/0/avanzadoras-ana-lopez-navajas-mujeres-libros-texto/|páxina-web=20minutos.es|título=Ana López Navajas: "Decimos que educamos en igualdad y está muy lejos de ser verdad"|data-acceso=3 de agosto de 2022|apelidos=Tuya|nome=Melisa|lingua=es|data-publicación=20 de marzo de 2017}}</ref> * Premio «Top 100 Mulleres Líderes de 2018 en España», outorgado pola organización homónima en [[2018]].<ref>{{Cita web|título=Las Top 100 Mujeres Líderes 2018|url=https://www.lastop100.com/|data-acceso=15 de abril de 2019|data-arquivo=02 de abril de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190402233709/https://www.lastop100.com/|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|título=Las valencianas Gema Climent y Ana López, distinguidas junto a Oltra y Fernández de la Vega entre las cien mujeres líderes de España|url=https://www.lasprovincias.es/economia/valencianas-gema-climent-20181025214329-nt.html|páxina-web=Las Provincias|data=2018-10-26|data-acceso=2020-04-30|lingua=es}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.uv.es/uvweb/instituto-universitario-estudios-mujer/es/instituto-universitario-estudios-mujeres-1285942729174.html Instituto Universitario de Estudios de las Mujeres] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Lopez Navajas, Ana}} [[Categoría:Profesores da Universidade de Valencia]] [[Categoría:Nados en Valencia]] [[Categoría:Nados en 1962]] rzakc0c2uu1rkgkfnbhok6c412gdmwx 0 491477 6149190 5889373 2022-08-03T08:49:05Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{formato de referencias}} {{Biografía |ocupación=[[Arte|Artista]], [[escritor]] |alma_máter=Escuela de Arte de Pamplona }} [[Ficheiro:El_artista_Abel_Azcona,_retratado_en_el_Círculo_de_Bellas_Artes_de_Madrid.jpg|miniatura|Azcona durante ''A Morte do Artista'' no [[Círculo de Belas Artes de Madrid]].]] [[Ficheiro:Inauguración_de_la_exposición_"Los_Padres"_del_artista_Abel_Azcona_en_Madrid_-_2.jpg|miniatura|''Os Pais'' de Azcona realizada en [[Madrid]].]] [[Ficheiro:Inauguración_de_la_exposición_"Los_Padres"_del_artista_Abel_Azcona_en_Madrid_-_1.jpg|miniatura|''Os Pais'' de Azcona realizada en [[Madrid]].]] '''Abel Azcona''' ([[Madrid]] , [[1 de abril]] de [[1988]]) é un artista español especializado en accións artísticas.<ref name="Landabaso">{{Cita Harvard|López Landabaso|2017|p=379}}</ref> A súa obra, cun marcado aspecto autobiográfico, maniféstase en soportes artísticos que nacen do desempeño e evolucionan en [[instalación]]s, [[escultura]]s, [[videoarte]], [[pintura]]<ref>{{Cita web|título=Abel Azcona critica la manca de drets humans en una nova exposició a Sant Fruitós|url=https://www.regio7.cat/cultures/2019/02/22/abel-azcona-drets-llibertat-sant-fruitos/528759.html|data=22 de febrero de 2019|data-acceso=11 de diciembre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190624100440/https://www.regio7.cat/cultures/2019/02/22/abel-azcona-drets-llibertat-sant-fruitos/528759.html|dataarquivo=24 de xuño de 2019|urlmorta=yes}}</ref> ou [[Escrita|escritura]], con obras literarias desde [[Ensaio (literatura)|ensaios]], ata textos [[Literatura|literarios]] ou conmemorativos. {{Sfn|Molina Ruiz|2016|p=151}} Os seus primeiros traballos versaron sobre a identidade persoal, a violencia e os límites da dor, evolucionando ata obras de carácter crítico, político e social.<ref>{{Cita novas|nome=Óscar|título=Las últimas horas de Abel Azcona|url=https://www.plataformadeartecontemporaneo.com/pac/las-ultimas-horas-de-abel-azcona/|data-acceso=11 de diciembre de 2019|obra=Plataforma de Arte Contemporáneo|data=25 de abril de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20191211233124/https://www.plataformadeartecontemporaneo.com/pac/las-ultimas-horas-de-abel-azcona/|dataarquivo=11 de decembro de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|nome=Revista de Artes Visuales y Cultura Contemporánea|título=Abel Azcona inaugura Donostiartean|url=https://www.makma.net/abel-azcona-inaugura-donostiartean/|data-acceso=11 de diciembre de 2019|obra=Makma Revista de Artes Visuales y Cultura Contemporánea|data=7 de agosto de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20191211231443/https://www.makma.net/abel-azcona-inaugura-donostiartean/|dataarquivo=11 de decembro de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|nome=Press|título=El Gallery Weekend Santander se despide este sábado en Enclave Pronillo|url=https://www.europapress.es/cantabria/cantabria-infinita-00662/noticia-cantabria-santander-gallery-weekend-sdr-despide-sabado-enclave-pronillo-20131102080441.html|data-acceso=11 de diciembre de 2019|obra=Europa Press|data=17 de diciembre de 2013|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190624100438/https://www.europapress.es/cantabria/cantabria-infinita-00662/noticia-cantabria-santander-gallery-weekend-sdr-despide-sabado-enclave-pronillo-20131102080441.html|dataarquivo=24 de xuño de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref name="Muñoz">{{Cita Harvard|Muñoz Clemente|2016|p=266}}</ref><ref name="CSB">{{Cita novas|apelidos=Criado Santos|nome=Brezo|título=Abel Azcona: "España es un país de tabúes”|url=https://cadenaser.com/programa/2019/06/28/los_muchos_libros/1561714847_080767.html|data=28 de junio de 2019|data-acceso=3 de noviembre de 2019|xornal=Cadena Ser|lugar=España|número=|lingua=Español}}</ref><ref name="Peñuela">{{Cita Harvard|Peñuela|2017|p=71}}</ref> O seu traballo foi exposto en exposicións e galerías de todo o mundo, obtendo proxección internacional na Bienal de arte asiática en [[Dacca]] e [[Taipei]], a Bienal de [[Lión]], o Festival Internacional de Performance de [[Miami]]<ref>{{Cita web|url=http://www.miamiperformancefestival.org/Miami_Performance_Festival_/The_Festival_13_Espanol.html|título=Miami Performance Festival|data=31 de junio de 2013|data-acceso=23 de octubre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20191024120126/http://www.miamiperformancefestival.org/Miami_Performance_Festival_/The_Festival_13_Espanol.html|dataarquivo=24 de outubro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> ou a Bienal de [[Arte]] Viva de [[Bangladesh]].<ref>{{Cita web|url=http://www.daily-sun.com/printversion/details/334276/2018/09/07/Performance-Art-Mesmerises-Audience-At-18th-Asian-Art-Biennale|título=Performance Art Mesmerises Audience At 18th Asian Art Biennale|apelidos=Enamul Hoque Chowdhury|data=7 de septiembre de 2018|data-acceso=23 de octubre de 2019}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.culturamas.es/blog/2013/08/17/abel-azcona-artista-o-heroe/|título=Abel Azcona: artista o héroe|apelidos=Carolina Gómez|data=17 de febrero de 2013|data-acceso=23 de octubre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20191024120124/https://www.culturamas.es/blog/2013/08/17/abel-azcona-artista-o-heroe/|dataarquivo=24 de outubro de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref name="Bastart">{{Cita web|1=|2=|apelidos=Anna Adell|título=Abel Azcona, la empatía como materia artística|url=http://lebastart.com/2017/01/abel-azcona-la-empatia-como-materia-artistica/|data=enero de 2017|data-acceso=21 de septiembre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190921092544/http://lebastart.com/2017/01/abel-azcona-la-empatia-como-materia-artistica/|dataarquivo=21 de setembro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> Ademais, Azcona está presente en varios museos e centros culturais nacionais e internacionais como o Centro de Arte Contemporánea de Málaga, o Museo de Arte Moderna de Bogotá, o Art League [[Houston, Texas|Houston]], o Museo Leslie Lohman de [[Nova York]]<ref name=":12">{{Cita web|título=Someone Else - Abel Azcona in New York|url=https://www.scan-arte.com/single-post/2014/09/20/STIGMACARLOS-FRANKLIN-AND-SOMEONE-ELSEABEL-AZCONA-IN-NEW-YORK|data=20 de septiembre de 2014|data-acceso=11 de diciembre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20191211233728/https://www.scan-arte.com/single-post/2014/09/20/STIGMACARLOS-FRANKLIN-AND-SOMEONE-ELSEABEL-AZCONA-IN-NEW-YORK|dataarquivo=11 de decembro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> ou o [[Círculo de Belas Artes de Madrid]].<ref name="Muñoz"/><ref>{{Cita web|url=http://cacmalaga.eu/2013/01/23/performance/|título=Performance “I'm Lovin It” con Abel Azcona|apelidos=|data=23 de enero de 2013|data-acceso=23 de octubre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20191024120123/http://cacmalaga.eu/2013/01/23/performance/|dataarquivo=24 de outubro de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elespectador.com/noticias/cultura/aventuras-de-abel-azcona-articulo-526945|título=Las aventuras de Abel Azcona|apelidos=Jesús Fragozo Caro|editorial=El Espectador|data=noviembre de 2014|data-acceso=25 de septiembre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190624100438/https://www.elespectador.com/noticias/cultura/aventuras-de-abel-azcona-articulo-526945|dataarquivo=24 de xuño de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://glasstire.com/2014/02/26/lone-star-performance-explosion-some-of-night-2/|título=Lone Star Performance Explosion: Some of Night 2|apelidos=Bill Davenport|data=26 de febrero de 2014|data-acceso=23 de octubre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20191024120122/https://glasstire.com/2014/02/26/lone-star-performance-explosion-some-of-night-2/|dataarquivo=24 de outubro de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|título=Abel Azcona|url=http://www.circulobellasartes.com/biografia/abel-azcona/|data-acceso=11 de diciembre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20191211233758/https://www.circulobellasartes.com/biografia/abel-azcona/|dataarquivo=11 de decembro de 2019|urlmorta=yes}}</ref> O Museo de Arte Contemporánea de Bogotá<ref name="Caellas29oc14">{{Cita web|1=|apelidos=Marc Caellas|url=https://revistadiners.com.co/artes/19673_abel-azcona-artes-vivas-en-el-museo-de-arte-contemporaneo-de-bogota/|título=Abel Azcona: artes vivas en el Museo de Arte Contemporáneo de Bogotá|data=29 de octubre de 2014|data-acceso=21 de septiembre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190605135702/https://revistadiners.com.co/artes/19673_abel-azcona-artes-vivas-en-el-museo-de-arte-contemporaneo-de-bogota/|dataarquivo=05 de xuño de 2019|urlmorta=yes}}</ref> dedicoulle unha exposición retrospectiva en 2014.<ref>{{Cita web|url=http://www.mac.org.co/exposiciones/pasadas/abel-azcona-no-deseado-una-vision-retrospectiva-del-artista|título=Abel Azcona. No deseado. Una visión retrospectiva del artista|apelidos=Juan David Quintero Arbeláez|editorial=MAC|data=octubre de 2014|data-acceso=21 de septiembre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190605135646/http://www.mac.org.co/exposiciones/pasadas/abel-azcona-no-deseado-una-vision-retrospectiva-del-artista|dataarquivo=05 de xuño de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.plataformadeartecontemporaneo.com/pac/retrospectiva-de-abel-azcona-en-el-museo-de-arte-contemporaneo-de-bogota/|título=Retrospectiva de Abel Azcona en el Museo de Arte Contemporáneo de Bogotá|apelidos=Oscar García García|editorial=Plataforma de Arte Contemporáneo|data=octubre de 2014|data-acceso=25 de septiembre de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190605135645/https://www.plataformadeartecontemporaneo.com/pac/retrospectiva-de-abel-azcona-en-el-museo-de-arte-contemporaneo-de-bogota/|dataarquivo=05 de xuño de 2019|urlmorta=yes}}</ref> == Carreira artística == Abel Azcona exprésase a través de accións artísticas, coñecidas tamén como performances.{{Sfn|Huerta|2019|p=111}}<ref name=":4">{{Cita libro|apelidos=Cano Martínez, María Jesús|título=Escondido tras la piel. Representaciones y afrontamos del dolor y el sufrimiento desde el arte de acción|url=http://hdl.handle.net/10481/52552|editorial=|ISBN=978-84-9163-954-1|apelidos-editor=|lugar=Granada|lingua=Española|capítulo=}}</ref> As primeiras obras de Abel Azcona foron creadas nas rúas de Pamplona a partir do ano [[2005]], sendo alumno da Escola de Arte de [[Pamplona]].<ref name=":3">{{Cita novas|apelidos=Lapidario|nome=Josep|título=Abel Azcona: "Un artista cómodo no me vale, no es contemporáneo, no es nada"|url=https://www.jotdown.es/2015/09/abel-azcona-un-artista-comodo-no-me-vale-no-es-contemporaneo-no-es-nada|data=Septiembre de 2015|data-acceso=25 de septiembre de 2019|xornal=Jotdown|lugar=España|número=|lingua=Español}}</ref><ref name="Oliveira">{{Cita novas|nome=Ana|título=Abel Azcona, arte en acción|url=https://www.noticiasdenavarra.com/2012/10/13/ocio-y-cultura/abel-azcona-arte-en-accion#Loleido|data-acceso=11 de diciembre de 2019|obra=Noticias de Navarra|data=13 de octubre de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20191212005949/https://www.noticiasdenavarra.com/2012/10/13/ocio-y-cultura/abel-azcona-arte-en-accion#Loleido|dataarquivo=12 de decembro de 2019|urlmorta=yes}}</ref><ref name="AI">{{Cita web|url=https://www.arteinformado.com/guia/f/abel-azcona-40718|título=Abel Azcona|data-acceso=3 de noviembre de 2019}}</ref> Todas elas cun espírito crítico e co obxectivo de denuncia en temáticas como o abandono, a violencia, a identidade ou a sexualidade.<ref>{{Cita web|título=El artista Abel Azcona se tatúa esto la zona perianal para protestar contra Trump|url=https://www.lavanguardia.com/cribeo/cultura/20170311/47414975919/el-artista-abel-azcona-se-tatua-esto-la-zona-perianal-para-protestar-contra-trump.html|data=marzo de 2017|data-acceso=21 de noviembre de 2019}}</ref><ref name=":7">{{Cita novas|apelidos=Pérez|nome=Ignacio|título=Abel Azcona, performatizar la infancia (II)|url=http://zgrados.com/2015/02/09/abel-azcona-performatizar-la-infancia-ii/|data=6 de febrero de 2015|data-acceso=25 de septiembre de 2019|xornal=Zero Grados|lugar=España|número=|lingua=Español|data-arquivo=28 de novembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151128041159/http://zgrados.com/2015/02/09/abel-azcona-performatizar-la-infancia-ii/|url-morta=unfit}}</ref> Azcona converte durante estes primeiros anos as experiencias traumáticas vividas en raíz das súas primeiras accións e obras artísticas.{{Sfn|Silva|2018}} Con todo até os anos 2011 e [[2011|2012]]<ref>{{Cita novas|nome=Sergi|título=Abel Azcona: "Para mí la faceta artística va por delante de lo personal"|url=http://negratinta.com/abel-azcona-para-mi-la-faceta-artistica-va-por-delante-de-la-personal/|data-acceso=11 de diciembre de 2019|obra=Negratinta|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190829181928/http://negratinta.com/abel-azcona-para-mi-la-faceta-artistica-va-por-delante-de-la-personal/|dataarquivo=29 de agosto de 2019|urlmorta=yes}}</ref> non realiza as súas primeiras exposicións e proxectos con maior relevancia.<ref name="Landabaso"/><ref>{{Cita novas|nome=Art Magazine|título=Entrevista a Abel Azcona|url=https://revistabeis.es/entrevista-abel-azcona/|data-acceso=11 de diciembre de 2019|obra=Beis Art Magazine|data=15 de abril de 2014|data-arquivo=26 de setembro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200926081253/https://revistabeis.es/entrevista-abel-azcona/|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|nome=José Javier|título=Abel Azcona muestra en la sala de la plaza Serapio Esparza 'Desenterrados'|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/pamplona_comarca/pamplona/2015/11/20/abel_azcona_muestra_sala_plaza_serapio_esparza_desenterrados_336197_1702.html|data-acceso=11 de diciembre de 2019|obra=Diario de Navarra|data=20 de noviembre de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|nome=Carlos|título=Abel Azcoma trae a Valencia su performance sexual más extrema|url=https://valenciaplaza.com/abel-azcona-trae-a-valencia-su-performance-sexual-mas-extrema|data-acceso=11 de diciembre de 2019|obra=Cultur Plaza|data=20 de octubre de 2016}}</ref> As obras de Azcona levan aos límites o seu corpo e adoitan estar relacionados con temáticas sociais.<ref name=":21">{{Cita libro|apelidos=Molina Ruiz|título=El autorretrato como canalizador del dolor (tesis doctoral)|url=https://digibug.ugr.es/handle/10481/43629|editorial=|ISBN=978-84-9125-814-8|apelidos-editor=|lugar=Granada|lingua=Español|capítulo=3.2 Autorretrato al límite}}</ref> Abel Azcona declara que o obxectivo das súas obras busca un fin máis aló do puramente estético.<ref name=":5">{{Cita novas|apelidos=Raggi|nome=Adriana|título=Abel Azcona: Empathy and Prostitution|url=https://lasdisidentes.com/2015/10/09/abel-azcona-empathy-and-prostitution/|data=9 de octubre de 2015|data-acceso=25 de septiembre de 2019|xornal=Las Disidentes|lugar=España|número=|lingua=Español}}</ref><ref name="GP2">{{Cita novas|apelidos=Guisado|nome=Paula|título=Un artista termina en urgencias tras 42 días emulando la vida en una placenta|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2013/08/16/madrid/1376678549.html|data=17 de agosto de 2013|data-acceso=3 de noviembre de 2019|xornal=El Mundo|lugar=España|número=|lingua=Español}}</ref><ref name="CP">{{Cita novas|apelidos=Cotorro|nome=Paula|título=Abel Azcona: "Me siento más hijo de prostituta o enfermo mental que artista"|url=https://www.elconfidencial.com/cultura/2019-06-16/entrevista-abel-azcona-que-me-detengan_2072923/|data=19 de junio de 2019|data-acceso=10 de noviembre de 2019|xornal=El Confidencial|lugar=España|número=|lingua=Español}}</ref> A súa intención con cada acción artística é transformar internamente ao espectador e que con iso lle obrigue a reaccionar.<ref name="Landabaso"/> Así, a representación do seu propio corpo e obra son obxectos críticos e políticos.<ref name="CSB"/><ref name=":3"/><ref name="S">{{Cita web|url=https://www.elmundo.es/madrid/2017/11/10/5a049b4f268e3e4e478b464d.html|título=Abel Azcona: "No hay nada más sexual que lo político"|apelidos=José Luis Romo|data=10 de noviembre de 2017}}</ref> As temáticas da maioría das súas performances son, no seu maior parte, autobiográficas e enfocadas a temas como o abandono, a [[violencia]], o abuso e malos tratos infantís, a [[enfermidade mental]], a privación de liberdade, a [[prostitución]], a vida e a morte.<ref name=":4"/><ref name="AI"/><ref name="hp">{{Cita novas|nome=Beatriz|título=Abel Azcona: “Que me llamen “hijo de puta” me parece bello"|url=https://diario16.com/abel-azcona-que-me-llamen-hijo-de-puta-me-parece-bello-el-insulto-seria-ser-hijo-de-putero/|data-acceso=7 de noviembre de 2019|obra=Diario 16|data=25 de noviembre de 2016}}</ref>   == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Azcona, Abel}} [[Categoría:Videoartistas]] [[Categoría:Escritores en lingua castelá]] [[Categoría:Feministas de España]] [[Categoría:Nados en Madrid]] [[Categoría:Nados en 1988]] [[Categoría:Fotógrafos de España]] [[Categoría:Escritores da Comunidade de Madrid]] 73xl5xucb4gq30y2fjn5vzcmmagtqpy 0 491979 6149210 6002005 2022-08-03T09:11:40Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Equipo de béisbol | nome = Acereros de Monclova | estabelecido = 1974 | uniformlogo = Logoacerero.png | liga_actual = {{MEXb}} [[Liga Mexicana de Béisbol]] | división = Zona Norte | Uniforme = Acereros de Monclova.jpg | dorsais_retirados = | cores = {{color box|#174189}} {{color box|white}} {{color box|#E11700}} | cidade = [[Monclova]], [[Coahuila]] | alcumes = La furia azul | nome_actual = Acereros del Norte | nome_anterior = Mineros de Coahuila (1974−79)<br />Acereros de Monclova (1980)<br />Astros de Monclova (1982)<br />Acereros de Monclova (1983−91) | estadio = [[Estadio Monclova|Monclova]] (8.500 espect.) | estadios_anteriores = Parque Deportivo AHMSA (1974) | mascota = La Furia | Nome_título_liga = Liga | TL = 1 | Títulos_liga = 2019 | Nome_título_división = Zona | TD = 3 | Títulos_división = 1998, 2015, 2019 | presbo = Gerardo Benavides | adestrador = Pat Listach }} Os '''Acereros de Monclova''', oficialmente '''Acereros del Norte''', son un equipo profesional de [[béisbol]] [[México|mexicano]] que compite na [[Liga Mexicana de Béisbol]] (LMB). O club, fundado en [[1974]], ten a súa sede en [[Monclova]], [[Coahuila]]. O club posúe no seu palmarés un título de liga, conseguido no ano 2019 após vencer na Serie del Rey aos [[Leones de Yucatán]] no sétimo e último partido. O seu estadio como local é o Estadio Monclova, parque con capacidade para 8.500 espectadores.<ref>{{cita web|url=http://www.worldstadiums.com/north_america/countries/mexico/northern_mexico.shtml|título=Stadiums in Mexico|obra=World Stadiums|data-acceso=19 de marzo de 2020|data-arquivo=05 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110605142819/http://www.worldstadiums.com/north_america/countries/mexico/northern_mexico.shtml|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20010520161009/http://www.acereros.com.mx/ Sitio web oficial] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Equipos da Liga Mexicana de Béisbol]] [[Categoría:Equipos de béisbol de México]] fnkbvqkhim9yq0d4dahylkvvrp7l3yy 0 492631 6149156 6105124 2022-08-03T06:33:30Z Moedagalega 65337 *meodas > moedas. wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|36|22|41,5861|N|127|21|44.77|W|display=title}} {{Compañía|miniatura|30px|letra=black|nome_compañía=<small>KOMSCO<br/><small>("Corporación de Cuñaxe e Impresión de Seguridade de Corea")</small><br/><br/>|logo_compañía=Logo of KOMSCO.svg|imaxe=KOMSCO 2019.jpg|pé_imaxe=Acceso ás instalacións de KOMSCO<br/><br/>|pé=<br/>|tipo_compañía=[[Empresa pública]].|fundación=[[1 de outubro]] de [[1951]]|matriz=|fondo=|páxina_web=[https://english.komsco.com/eng Sitio web]|localización=[[Ficheiro:Flag of Daejeon.svg|20px]] Yuseong (Daejeon)<br/>{{KOR}}.|fundador=|persoas_clave='''Presidente''': Yoon Young-dae.|industria=[[Cuñaxe]] e [[impresión]].|produtos=[[Moeda]]s, [[medalla]]s, [[Papel moeda|billetes]], impresión de seguridade etc.|beneficio=|beneficio_operativo=|beneficio_neto=|núm_empregados=1.562|notas=}} '''Korea Minting, Security Printing and ID Card Operating Corporation''' –'''KOMSCO'''–, (en [[Lingua coreana|coreano]]: 한국조폐공사; en [[Lingua galega|galego]] "Corporación de Cuñaxe e Impresión de Seguridade de Corea") é unha compañía pública [[Corea do Sur|suroreana]] responsable da [[cuñaxe]] de [[moeda]]s e [[medalla]]s e da [[impresión]] de [[Papel moeda|billetes]] e outros documentos de seguridade para o [[Goberno]] surcoreano.<ref>"[https://www.company-listing.org/korea_minting_security_printing_corporatio.html Korea Minting & Security Printing Corporation]", ''Company-listing.org''</ref> A súa sede está na localidade de Yuseong na cidade metropolitana de Daejeon.<ref>"[https://www.bsi.bund.de/SharedDocs/Kontaktinformation/Korea_Minting_and_Security_Printing_Corporation_KOMSCO.html Korea Minting and Security Printing Corporation (KOMSCO)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200601072115/https://www.bsi.bund.de/SharedDocs/Kontaktinformation/Korea_Minting_and_Security_Printing_Corporation_KOMSCO.html |date=01 de xuño de 2020 }}". ''Bundesamt für Sicherheit in der Informationstechnik''.</ref> == Historia == [[Ficheiro:Currency_South_Korea.jpg|esquerda|miniatura|262x262px|[[Papel moeda|Billetes]] e [[moeda]]s [[Curso legal|circulantes]] en [[Corea do Sur|Corea]], elaborados por '''KOMSCO''']] A compañía fundouse o [[1 de outubro]] de [[1951]], en pleno desenvolvemento da [[Guerra de Corea]]. A súa primeira sede foi, con carácter provisional, un [[edificio]] de [[madeira]] na cidade de [[Busan]].<ref name=":0">"[https://english.komsco.com/eng/contents/93 History]". No sitio web de KOMSCO.</ref> Na [[década de 1960]] produciuse a gran expansión da empresa, coa instalación duns talleres de impresión de billetes na preexistente fábrica de papel de Daejeon e coa construción dunha nova planta para a cuñaxe de moeda en Busan.<ref name=":0" /> Na [[Década de 1970|década seguinte]] a compañía, aínda en expansión, coa creación dunha terceira planta, deu un paso cara á [[Comercio internacional|internacionalización]] coa sinatura dun acordo de subministración de papel especial de seguridade a [[Tailandia]], en [[1970]].<ref name=":0" /> A [[década de 1980]] veu marcada polo establecemento dunha nova planta de papel e un notable crecemento en instalacións e en tecnoloxía para a fabricación tanto de moedas e billetes como doutros produtos, como [[Documento de identidade|tarxetas identificativas]]. Nestes anos inaugurouse tamén o Museo do Diñeiro.<ref name=":0" /> A diversificación dos produtos elaborados por KOMSCO intensificouse nas décadas seguintes, do mesmo xeito que a internacionalización do seu ámbito de operacións, que se viu reforzada coa organización da XI Conferencia de Impresores de Billetes do Pacífico e coa sinatura de contratos para a fabricación de moeda doutros países como [[Israel]], a [[India]], [[Tailandia]] ou [[Arxentina]], e de billetes para [[Indonesia]] e [[Vietnam]].<ref name=":0" /><ref name=":1">"[https://www.voanews.com/east-asia/s-korea-makes-money-making-money S. Korea Makes Money by Making Mone] y". En ''VOA News''. 17 de xullo de 2012.</ref> == Produtos == * Billetes en circulación en Corea do Sur e noutros países.<ref name=":1" /><ref>"[https://english.komsco.com/eng/contents/120 Banknote]". Sitio web de KOMSCO.</ref> * Moedas circulantes e de colección de Corea do Sur e doutros países.<ref name=":1" /><ref>"[https://english.komsco.com/eng/contents/104 Coinage]". Sitio web de KOMSCO.</ref> * Medallas e fichas para entidades públicas e privadas de todo o mundo.<ref>"[https://btsspain.es/2019/07/04/noticia-04-07-19-korea-minting-and-security-printing-corporation-trabaja-para-crear-medallas-conmemorativas-de-bts/ Korea Minting and Security Printing Corporation trabaja para crear medallas conmemorativas de BTS]". ''Btsspain.es''</ref><ref>"[https://mostlyeconomics.wordpress.com/2018/09/06/korea-minting-and-security-printing-corporation-to-craft-chips-for-seoul-casino/ Korea Minting and Security Printing Corporation to Craft Chips for Seoul Casino]". ''Mostly Economics''.</ref><ref>"[https://www.allkpop.com/article/2018/03/exo-to-be-the-first-idol-to-have-a-medal-minted-by-the-korea-minting-and-security-printing-corporation EXO to be the first idol to have a medal minted by the Korea Minting and Security Printing Corporation]". ''Allkpop.com''</ref> * Lingotes de ouro e de prata certificados para investimento.<ref>"[https://english.komsco.com/eng/contents/125 Gold Bar & Silver Bar]". Sitio web de KOMSCO.</ref> * Condecoracións.<ref>"[https://english.komsco.com/eng/contents/127 Orders of Merit]". Sitio web de KOMSCO.</ref> * [[Pasaporte]]s e [[Documento de identidade|tarxetas de identificación]].<ref>"[https://english.komsco.com/eng/contents/106 Passport]" e "[https://english.komsco.com/eng/contents/107 ID cards]". Sitio web de KOMSCO.</ref> * Papeis especiais e de seguridade.<ref>"[https://english.komsco.com/eng/contents/109 Cotton Pulp]". Sitio web de KOMSCO.</ref> === Galería de produtos de KOMSCO === <center><gallery> Ficheiro:10 won 2006 reverse.jpeg|<small>[[Moeda]] de 10 [[Won surcoreano|won]] de [[2006]]</small> Ficheiro:Korea100Won1970Obverse.JPG|<small>Moeda conmemorativa de 100 won.</small> Ficheiro:500 won serieIII obverse.jpeg|[[Papel moeda|Billete]] surcoreano de 500 [[Won surcoreano|won]] Ficheiro:Republic of Korea Passport.png|<small>[[Pasaporte]] surcoreano.</small> Ficheiro:ID card Korea.jpg|<small>[[Documento de identidade]] surcoreano.</small> </gallery></center> == Museo do Diñeiro de Corea (KOMSCO) == [[Ficheiro:화폐박물관_Currency_Museum.jpg|miniatura|Museo do Diñeiro da '''KOMSCO''']] O Museo do Diñeiro de Corea (''Currency Museum of Korea''), establecido en [[1988]], é a única [[Lista de museos numismáticos|institución museística dedicada en exclusiva ao diñeiro]] en todo o país. O museo depende de KOMSCO como unha parte dos seus servizos públicos sen ánimo de lucro e a súa visita é gratuíta. A súa colección abrangue arredor de 120.000 pezas, entre as que hai moedas e billetes en circulación tanto coreanos como do resto do mundo; moedas coreanas desde as dinastías Goryeo ([[918]]-[[1392]]) e [[Dinastía Joseon|Joseon]] ([[1392]]-[[1897]]) ata a actualidade, pezas conmemorativas, formas alternativas de diñeiro, selos de correos e outros obxectos. O museo estrutúrase en catro salas de exposición:<ref name=":2">"[https://english.visitkorea.or.kr/enu/ATR/SI_EN_3_1_1_1.jsp?cid=1664932 Currency Museum of Korea]". ''Korea Tourism Organization''.</ref> * '''Sala 1: moeda antiga'''. Amósase unha selección de moedas das antigas dinastías coreanas. Nesta sala é de salientar un exemplar do Gunwon Jung, de [[996]], a primeira moeda emitida na historia de Corea.<ref>"[https://educalingo.com/es/dic-ko/geon-wonjungbo Gunwon Jung]". ''Educalingo.com''</ref> Noutras vitrinas desta sala expóñense exemplares de moedas moi variadas, desde as conmemorativas de [[Xogos Olímpicos]] pasados e moedas especiais, ata moedas da [[Reino de Lidia|antiga Lidia]] de [[Circa|ca.]] [[-670|670]] [[Antes de Cristo|a. de C]].<ref name=":2" /> * '''Sala 2: billetes'''. Nesta sala hai unha grande variedade de billetes cunha detallada información do seu proceso de produción.<ref name=":2" /> * '''Sala 3: falsificación'''. Amósanse aquí exemplares de moedas e billetes falsos, así como as medidas que as autoridades toman para a súa detección.<ref name=":2" /> * '''Sala 4: moeda actual'''. Moedas en circulación de arredor de 120 estados de todo o mundo, ademais de selos de correos e medallas.<ref name=":2" /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Casa de moeda]] * [[Cuñaxe]] * [[Won surcoreano]] * [[Economía de Corea do Sur]] === Ligazóns externas === * [https://english.komsco.com/eng Sitio web de KOMSCO] * Vídeo: [https://www.youtube.com/watch?v=92Vu46dYU4o Museo do Diñeiro (KOMSCO)] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Casas de moeda]] [[Categoría:Fabricantes de billetes]] [[Categoría:Moedas de Corea do Sur]] [[Categoría:Empresas de Corea do Sur]] [[Categoría:Historia de Corea do Sur]] 3fwt1sq38fxoncxw1e0v970twy8wnha 0 495149 6149176 6146356 2022-08-03T08:10:20Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Grupo musical|nome=A Shoreline Dream|xp=rock|imaxe=AshorelinedreamLoRes2 byEddieBreidenbach.jpg|pé=|orixe=[[Denver, Colorado]]|país={{USAb}}|período=2005 - presente|xénero=[[indie rock]], [[shoegazing]], [[post-rock]]|selo=Latenight Weeknight Records|membros=Ryan Policky<br/>Erik Jeffries|antigos_membros=|relacionados=Pure Drama, Drop the Fear, [[Ulrich Schnauss]]|web=[http://ashorelinedream.com/ ashorelinedream.com]}} '''A Shoreline Dream''' é unha banda [[estadounidense]] de [[indie rock]] procedente de [[Denver, Colorado]]. O seu son foi descrito como “unha mestura temperamental de [[rock psicodélico]] e [[post-rock]]",<ref name=":0">{{Cita web|título=Rather than depending on a label, A Shoreline Dream took a DIY path to reality|url=https://www.westword.com/music/rather-than-depending-on-a-label-a-shoreline-dream-took-a-diy-path-to-reality-5102748|páxina-web=Westword|data=2009-02-19|data-acceso=2020-04-17|nome=Kyle|apelidos=Smith}}</ref> soando "como unha banda fóra de tempo", e tendo unha calidade de son suficientemente única para que "sobrepase" a etiqueta [[shoegaze]].<ref name=":1">{{Cita novas|título=A Shoreline Dream's Sonics Outrun Terminology, Shoegaze|url=https://www.wired.com/2009/02/a-shoreline-dre/|xornal=Wired|data=2009-02-13|data-acceso=2020-04-17|issn=1059-1028|nome=Scott|apelidos=Thill}}</ref> No presente a banda está formada polos dous membros orixinais, o vocalista, guitarrista e produtor Ryan Policky e o guitarrista Erik Jeffries, que gravan no seu propio estudio, Shoreline Studios. == Historia == Policky formou A Shoreline Dream en 2005 co batería/DJ Gabriel Ratliff. A parella traballara anteriormente xunta nas bandas Pure Drama (que publicou dous álbums, ''On the Surface'' (2001) e ''Pure Drama'' (2003)) e Drop the Fear (que lanzou un único álbum epónimoen 2004).<ref>{{Cita web|título=Latenight Weeknight Records|url=http://www.ashorelinedream.com/latenight_weeknight/index.html|páxina-web=Latenight Weeknight Records|data-acceso=2022-07-29}}</ref> Jeffries foi recrutado de Pure Drama, mentres que o baixista Enoc Torraca foi escollido dun grupo de coñecidos.<ref>{{Cita web|título=A Shoreline Dream Songs, Albums, Reviews, Bio & More|url=https://www.allmusic.com/artist/a-shoreline-dream-mn0001918900|páxina-web=AllMusic|data-acceso=2022-07-29|lingua=en}}</ref> A banda usou unha hipoteca sobre a casa de Policky para montar o seu propio selo discográfico, Latenight Weeknight Records, e gravou, editou e promocionou a súa estrea, ''[[Avoiding the Consequences]]'', en 2006. En 2007 A Shoreline Dream publicou un segundo EP, ''Coastal'', que chamou a atención do produtor alemán [[Ulrich Schnauss]], do cal eran fans. Ratliff xa marchara nese punto da súa carreira, e Michael Scarano tocou a batería en dous dos temas. Schnauss colaborou posteriormente coa banda (co seu novo batería Sean Merrell) no EP ''NeverChanger'', que foi masterizado polo produtor de [[Low (grupo musical)|Low]]/[[Galaxie 500]] Kramer e lanzado en xullo de 2008, pouco despois de que a banda aparecese no "Next 100" de ''Urb Magazine''. Tras unha xira de verán en 2008 con Schnauss,<ref>Rosen, Craig. "A Shoreline Dream Recollects Memories Of Shoegazing's Past". ''Yahoo! Music'', 20 de febreiro de 2009. </ref> A Shoreline Dream gravou o seu segundo álbum, ''[[Recollections of Memory]]'', que foi publicado en febreiro de 2009 a través de Latenight Weeknight. O disco foi masterizado novamente por Kramer, e incluíu tres colaboracións máis con Schnauss. En setembro do ano 2009 Torraca deixou a banda para perseguir metas persoais e foi substituído por Adam Edwards, anteriormente en Flyaway Minion.<ref>Neises, Kris. "Flyaway Minion in studio" "Dayton Daily News", 14 de setembro de 2006.</ref> A banda actuou no festival anual de Austin South by Southwest en marzo de 2010.<ref>{{Cita web|título=SXSW 2013|url=http://sxsw.com/music/shows/bands|páxina-web=web.archive.org|data=2013-07-03|data-acceso=2022-07-29|data-arquivo=03 de xullo de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130703023737/http://sxsw.com/music/shows/bands|url-morta=unfit}}</ref> No mes de xullo dese ano o grupo gravou unha colaboración con Schnauss, "London", no estudio deste último en Leytonstone, Inglaterra.<ref>{{Cita web|título=ulrich schnauss & a shoreline dream - "london" bts|url=https://www.youtube.com/watch?v=olfLL2tIXNw|data-acceso=2022-07-29|lingua=gl-ES}}</ref> O tema foi publicado o 24 de xaneiro de 2011 no recompilatorio do selo Rocket Girl ''3... 2... 1... A Rocket Girl Compilation''.<ref>{{Cita web|título=3... 2... 1... A Rocket Girl Compilation (rgirl74)|url=http://rocketgirl.co.uk/label/release/rgirl74|páxina-web=Rocket Girl|data=2015-02-11|data-acceso=2022-07-29|data-arquivo=11 de febreiro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150211023842/http://rocketgirl.co.uk/label/release/rgirl74|url-morta=unfit}}</ref> A principios de 2011 publicaron un sinxelo dixital, unha versión do tema de [[Fleetwood Mac]] "The Chain",<ref>"FILTER Magazine - Media - A Shoreline Dream, The Chain (Fleetwood Mac Cover)". ''filtermagazine.com''.</ref> seguido por un terceiro álbum, ''[[Losing Them All to This Time]]''. Ese mes de xullo, ''British GQ'' usou a canción de A Shoreline Dream "NeverChanger" nun video para a súa primeira app para iPad. Neste video aparece a modelo e actriz [[Rosie Huntington-Whiteley]] e tamén está dispoñible en YouTube.<ref>{{Cita web|título=Rosie Huntington-Whiteley Photoshoot - British GQ|url=https://www.youtube.com/watch?v=DsFpHItFRlM|data-acceso=2022-07-30|lingua=gl-ES|páxina-web=YouTube}}</ref> En 2012 a banda lanzou tres EPs, un por mes durante tres meses, titulados ''Three'', ''3'' e ''III''. No mes de setembro os EPs publicáronse xuntos nunha edición limitada de tres discos titulada ''333''.<ref>{{Cita novas|título=A Shoreline Dream|url=http://www.westword.com/music/a-shoreline-dream-5117981|xornal=Westword|data-acceso=2022-07-30|lingua=en|nome=Dave|apelidos=Herrera}}</ref> A Shoreline Dream rematou 2012 cun sinxelo lanzado o día de Nadal titulado "The Land of Those Who Wander".<ref>{{Cita web|título=The Land of Those Who Wander, by A Shoreline Dream|url=https://ashorelinedream.bandcamp.com/album/the-land-of-those-who-wander|páxina-web=A Shoreline Dream|data-acceso=2022-07-31|lingua=en}}</ref> Para os concertos que seguiron a este lanzamento regresou o batería orixinal Gabriel Ratliff.<ref>{{Cita web|título=A Shoreline Dream - Dreaming Diary|url=http://ashorelinedream.blogspot.com/|páxina-web=ashorelinedream.blogspot.com|data-acceso=2022-07-31}}</ref> A Shoreline Dream editou o seu cuarto álbum, ''[[The Silent Sunrise]]'', o 9 de setembro de 2014. Nunha recensión positiva, ''PopMatters'' describiu o disco como "o que obterías se [[My Bloody Valentine]] entrase nun set dos anos 80 dunha película de [[John Hughes]]".<ref>{{Cita web|título=184042-a-shoreline-dream-the-silent-sunrise, PopMatters|url=https://www.popmatters.com/184042-a-shoreline-dream-the-silent-sunrise-2495635835.html/184042-a-shoreline-dream-the-silent-sunrise|páxina-web=PopMatters|data=2021-01-26|data-acceso=2022-07-31|lingua=en-US}}</ref> Para a gravación uníronse a Policky e Jeffries o baixista Adam Edwards e os baterías Michael Scarano e Erin Tidwell. Tras cinco meses de composición, o seu derradeiro álbum ata a data, ''[[Melting]]'', foi publicado o 21 de agosto de 2020.<ref>{{Cita web|título=Melting, by A Shoreline Dream|url=https://ashorelinedream.bandcamp.com/album/melting|páxina-web=A Shoreline Dream|data-acceso=2022-07-31|lingua=en}}</ref> == Discografía == === Álbums === {| class="wikitable" !Álbum !Ano !Selo |- |''[[Avoiding the Consequences]]'' |[[2006]] |Latenight Weeknight Records |- |''[[Recollections of Memory]]'' |[[2009]] |Latenight Weeknight Records |- |''[[Losing Them All to This Time]]'' |[[2011]] |Latenight Weeknight Records |- |''[[The Silent Sunrise]]'' |[[2014]] |Latenight Weeknight Records |- |''[[Melting]]'' |[[2020]] |Latenight Weeknight Records |} == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://ashorelinedream.com/ Páxina da banda] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grupos musicais de Colorado]] [[Categoría:Grupos musicais de indie rock]] [[Categoría:Grupos musicais de shoegazing]] [[Categoría:Grupos musicais de post-rock]] [[Categoría:Grupos musicais formados en 2005]] t366lzuksogzsnyforegvdild0mwwpc 0 495393 6149108 6073893 2022-08-03T03:45:38Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Erico Lopes Verissimo''', nado en Cruz Alta o [[17 de decembro]] de [[1905]]<ref>{{Cita web|título=Érico Veríssimo: biografia, obras e curiosidades|url=https://www.todamateria.com.br/erico-verissimo/|páxina-web=Toda Matéria|data-acceso=2020-04-19|lingua=pt-br}}</ref> e finado en [[Porto Alegre]] o [[28 de novembro]] de [[1975]], foi un dos [[Literatura|escritores]] [[brasil]]eiros máis populares do século XX.<ref name=":0">{{Cita web|título=Érico Veríssimo - Vida e obra de Érico Veríssimo|url=https://brasilescola.uol.com.br/literatura/erico-verissimo.htm|páxina-web=Brasil Escola|data-acceso=2020-04-19|lingua=pt-br}}</ref><ref>{{Cita web|título=Biografia de Érico Veríssimo|url=https://www.ebiografia.com/erico_verissimo/|páxina-web=eBiografia|data-acceso=2020-04-19|lingua=pt-br}}</ref> == Biografía == === Familia e xuventude === [[Ficheiro:Cruz-alta-museu-erico-verissimo-1.jpg|esquerda|miniatura|200x200px|A casa da familia de Érico en Cruz Alta (Río Grande do Sur), hoxe un [[museo]] da Fundación Érico Verissimo.]] De familia acomodada que se arruinou, Érico Verissimo era fillo do [[farmacéutico]] Sebastião Verissimo da Fonseca (1880-1935) e da dona de casa Abegahy Lopes (dita "dona Bega"). Tiña un irmán máis novo, Ênio (1907), e unha irmá adoptiva, Maria.<ref name=":0" /> Cando tiña catro anos de idade, Érico ficou gravemente doente e, tras ser levado a varios médicos, foi finalmente diagnosticado con [[meninxite]] complicada con broncopneumonía polo médico Olinto de Oliveira, cuxo tratamento salvou a súa vida. Durante a súa infancia, estudou no Colexio Venâncio Aires, en Cruz Alta, onde foi un alumno educado e tranquilo, frecuentaba o cinema e observaba o pai traballando. Ao redor de 1914, con case dez anos, Érico creou unha "revista", ''Caricatura'', na cal facía deseños e escribía pequenas notas.<ref>{{Cita web|título=Érico Veríssimo|url=https://educacao.uol.com.br/biografias/erico-verissimo.htm|páxina-web=educacao.uol.com.br|data-acceso=2020-04-19|lingua=pt-br}}</ref> Aos trece anos, Érico xa lía autores brasileiros, como Aluísio Azevedo e [[Joaquim Manuel de Macedo]], e estranxeiros, como [[Walter Scott]], [[Émile Zola]] e [[Fiódor Dostoievski|Fiódor Dostoiévski]]. En 1920, foi matriculado no extinguido Colexio Cruceiro do Sur (hoxe Colexio IPA), un [[internado]] de orientación [[Protestantismo|protestante]] de [[Porto Alegre]], deixando a súa noiva Vânia en Cruz Alta. No novo colexio, Verissimo foi por moito tempo o primeiro alumno da súa clase, aínda que tivese aversión á matemática.<ref name=":0"/>.O seu último ano lectivo, o mozo Érico chegou a sufrir de claustrofobia e de [[pesadelo]]s. En decembro de 1922, terminados os estudos do fillo, os seus pais separáronse; as diferenzas da parella eran notábeis: Sebastião era un home gastador e mullreiro e dona Bega, unha muller económica e reclusa. Érico, a súa nai e seus irmáns pasaron entón a morar na casa dos avoas maternos. Endebedado, o pai perdeu a propiedade da farmacia. O ano seguinte, Érico empregouse como no almacén do tío Américo Lopes e, despois, no Banco Nacional do Comercio. Durante ese tempo, transcribía obras de Euclides da Cunha e de [[Joaquim Maria Machado de Assis|Machado de Assis]], de entre outros escritores, e tomou gusto pola [[Ópera|música lírica]]. Tamén afondou máis aínda na lectura de escritores nacionais e estranxeiros. En 1924, para que o irmán Ênio puidese estudar no ''ginásio'', a familia mudouse para a capital gaúcha, mais, tras un ano de extremas dificultades financeiras, retornou a Cruz Alta. En [[1926]], Érico fíxose socio da Farmacia Central, xunto cun amigo de seu pai, mais o novo emprendemento fallou en [[1930]], deixando unha [[débeda]] que só conseguiría liquidar dezasete anos despois. Alén de farmacéutico, Érico tamén traballou como [[Docente|profesor]] de [[literatura]] e [[lingua inglesa]] na época. En 1927, Verissimo coñeceu a súa futura esposa, Mafalda Halfen Volpe, entón con quince anos, e os dous ficaron noivos en [[1927|1929]]. Ese mesmo ano, Érico publicou o seu primeiro texto: ''Chico: um Conto de Natal'', na revista mensual "Cruz Alta en Revista". Axiña, o eu amigo Manuelito de Ornelas enviou os [[conto]]s ''Ladrão de Gado'' e ''A Tragédia dum Homem Gordo'' á Revista do Globo. E o [[Periódico|xornal]] Correio do Povo publicou o conto ''A Lâmpada Mágica''.<ref>{{Cita web|título=100 anos de Erico Verissimo|url=http://www.clicrbs.com.br/especiais/jsp/default.jsp?espid=6&uf=1&local=1&template=2528.dwt&titulo=Biografia&flash=erico_verissimo_biografia.swf&section=Biografia&largura=470&altura=500|páxina-web=web.archive.org|data=2011-05-23|data-acceso=2020-04-19|data-arquivo=23 de maio de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110523234134/http://www.clicrbs.com.br/especiais/jsp/default.jsp?espid=6&uf=1&local=1&template=2528.dwt&titulo=Biografia&flash=erico_verissimo_biografia.swf&section=Biografia&largura=470&altura=500|url-morta=unfit}}</ref> === Década de 1930 === [[Ficheiro:Globo.jpg|dereita|miniatura|260x260px|Libraría e Editora Globo en Porto Alegre, onde Érico traballou e publicou as súas obras.]] Nunha mañá de outubro de 1930, Érico despediuse de seu pai Sebastião, que comprometido na Revolución de 1930, resolveu mudarse para [[Santa Catarina, Brasil|Santa Catarina]]. Foi a última vez que se viran. Desempregado tras a quebra de súa farmacia, en decembro de 1930, Érico mudouse novamente para Porto Alegre, disposto a vivir dos seus escritos. Mafalda, a súa noiva, permaneceu en Cruz Alta. Verissimo entón foi contratado como secretario de redacción da Revista do Globo e, no seu tempo libre, encontrábase con intelectuais da época, como [[Mário Quintana]] e Augusto Meyer, no bar Antonello, no centro da capital. En [[1931]], Érico regresa a Cruz Alta para casar con Mafalda, e os dous pasan a morar en Porto Alegre, onde Érico obtivera certa estabilidade financeira. Tiveron dous fillos: Clarissa Verissimo (1935) e o tamén escritor Luis Fernando Verissimo ([[1935|1936]]). O [[Matrimonio|casamento]] deles foi duradeiro, e Érico escribiu máis tarde que, sen a paciencia e o bo senso da esposa, a súa carreira de escritor sería imposíbel. Para complementar o orzamento da Revista do Globo, Verissimo comezou a traducir libros do inglés para o portugués. A primeira tradución foi da obra ''O Sineiro'' (The Ringer), de [[Edgar Wallace]]. Alén de traducir, pasou a colaborar para as edicións dominicais dos xornais ''Diário de Notícias'' e ''Correio do Povo''. Promovido a director da Revista do Globo en [[1932]], Érico comezou a indicar máis libros estranxeiros para tradución e publicación. O mesmo ano, el publica a súa obra de estrea, ''Fantoches'', unha colectánea de contos, na súa maioría na forma de pequenas [[Obra de teatro|pezas de teatro]]. Con todo, as vendas do libro non foron boas, e un [[incendio]] destruíu o local onde estaban almacenados os exemplares restantes. En [[1933]], Érico Verissimo traduciu o célebre libro ''Contraponto'' (Point Counter Point), de [[Aldous Huxley]], e publicou a súa primeira [[novela]]: ''Clarissa'', cuxos sete mil exemplares foron vendidos en cinco anos. A súa segunda novela, ''Caminhos Cruzados'', publicado en 1935, chegou a ser considerado subversivo pola [[Igrexa católica|Igrexa Católica]] e polo Departamento de Orde Pública e Social, levando o seu autor a ser interrogado pola [[policía]] respecto á súa orientación política. En 1936, Érico publicou dúas novelas que eran continuacións de Clarissa: ''Música ao Longe'', polo cal gañou o Premio Machado de Assis, e ''Um Lugar ao Sol''.<ref name="Brasil Escola">{{Cita web|url=http://www.brasilescola.com/literatura/erico-verissimo.htm|título=Érico Veríssimo|apelidos=|data=|ano=|formato=|páxinas=|lingua=|cita=}}</ref> Alén diso, creou, na Radio Farroupilha, un programa infantil, ''O Club dos Tres Porquinhos'', que saíu do ar cando o Estado Novo estaba a piques de sometelo ao departamento de [[censura]]. En [[1938]], Érico Verissimo publicou súa primeira obra de repercusión nacional e internacional, ''Ollai os Lírios do Campo'', que foi traducido do [[Lingua inglesa|inglés]] ao [[Lingua indonesia|indonesio]].{{Cita centrada|Posso afirmar que só depois do aparecimento de Olhai os Lírios do Campo é que pude fazer profissão da literatura.|Érico Veríssimo}} Érico entón asumiu a función de conselleiro literario da Editora Globo, seleccionando, ao lado de Henrique Bertaso, máis escritores estranxeiros, como [[Thomas Mann]], [[Virginia Woolf]], [[Honoré de Balzac|Balzac]], entre outros, para seren traducidos e participando da creación das coleccións ''Nobel'' e ''Biblioteca dos Séculos'', que tiveron grande éxito. === Década de 1940 === En [[1940]], despois do éxito de ''Ollai os Lírios do Campo'', Érico Verissimo publicou ''Saga'', considerado polo propio autor como a súa peor novela. En 1941, Érico Verissimo morou por tres meses nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] para proferir conferencias, nunha estadía financiada polo Departamento de Estado como parte da Política da Boa Veciñanza, do goberno de [[Franklin D. Roosevelt|Franklin Roosevelt]]. De volta ao Brasil, presenciou un incidente real que o inspirou a escribir o seu libro seguinte: nun paseo pola Rúa da Praia con seu irmán, Érico testemuñou a caída dunha muller do alto dun [[edificio]]. Dous anos despois, publicou a novela ''O Resto É Silêncio'', cuxo punto de partida é o [[suicidio]] dunha muller que se lanza dun edificio. O libro recibiu fortes críticas do [[clero]]. En [[1943]], mudouse coa familia para os Estados Unidos novamente, a convite do Departamento de Estado, desta vez para unha estada de dous anos, durante os cales deu clases de Literatura Brasileira na [[Universidade de California en Berkeley|Universidade da California en Berkeley]]. Sobre esas viaxes ao exterior, Érico escribiu dous libros: ''Gato negro em campo de neve'' (1941) e ''A volta do gato negro'' ([[1947]]). Érico tamén aceptara o convite para traballar nos Estados Unidos porque discordaba da política da [[ditadura]] de [[Getúlio Vargas]]. Foi a partir 1947 que Érico Verissimo comezou a escribir súa obra prima, a triloxía ''O Tempo e o Vento''. A idea inicial do escritor era reunir douscentos anos da historia do Río Grande do Sur (1745 a 1945) nun único volume; porén, ao final, escribiu tres volumes,en total 2,2 mil páxinas. O primeiro volume, ''O Continente'', foi publicado en [[1949]] e marca o momento máis importante da carreira de Veríssimo. Do Continente saíron algúns personaxes primordiais e bastante populares entre os seus lectores, como ''Ana Terra'' e o ''Capitão Rodrigo Cambará''. Encóntrase colaboración da súa autoría na revista luso-brasileira ''Atlántico''.<ref>{{Cita web|url=http://hemerotecadigital.cm-lisboa.pt/FichasHistoricas/Atlantico.pdf|páxina-web=hemerotecadigital.cm-lisboa.pt|título=Atlántico|data-acceso=}}</ref> === Década de 1950 === [[Ficheiro:Correio_da_Manhã_AN_399.jpg|miniatura|O 5 de outubro de 1956.]] En [[1950]], na [[praia]] de Torres, Érico Verissim''o'' comezou a escribir o segundo volume de ''O Tempo e o Vento,'' titulado ''O Retrato'', publicado o ano seguinte. Foi descrito por Érico como ''literariamente inferior'' a ''O Continente''. En 1952, novamente en Torres, Érico tentou escribir o terceiro e último volume da triloxía, mais acabou publicando ''Noite'' en [[1952|1954]], o cal tivo máis éxito no exterior. O mesmo ano, foi agraciado co premio Machado de Assis, pola Academia Brasileira de Letras. Entre 1953 e [[1953|1956]], Érico volveu a residir nos Estados Unidos, para asumir a dirección do ''Departamento de Asuntos Culturais'' da [[Organización dos Estados Americanos]], en [[Washington, D.C.|Washington]]. Neste cargo, sucedeu a Alceu Amoroso Lima. Nesa ép''o''ca, tentou de novo escribir a última parte de ''O Tempo e o Vento'', sen éxito. Antes de embarcar de volta ao Brasil, Érico recibiu a noticia de que a súa filla era noiva dun americano, David Jaffe. Clarissa e David deron tres netos a Verissimo. En [[1957]], en Porto Alegre, Éric''o'' tentou unha vez máis escribir o último volume de ''O Tempo e o Vento'', chamado ''O Arquipélago'', mais acabou dando inicio a ''México'', narrando a súa viaxe a aquel país. Outra tentativa de finalizar ''O Arquipélago'' ocorreu en xaneiro de [[1958]], infructífera. En abril do mesmo ano, relatou ter sentido algún problema no [[corazón]]. [[Ficheiro:Érico_Veríssimo,_sem_data.tif|miniatura|Érico Veríssimo, sen data. [[Arquivo Nacional do Brasil|Arquivo Nacional.]]]] [[Ficheiro:Globo_erico.jpg|dereita|miniatura|219x219px|Pôster de Érico Veríssimo nos seus últimos anos.]] En [[1961]], Érico sufriu o seu primeiro infarto de miocardio. Tras un repouso absoluto, volve a traballar na obra ''O Arquipélago''. Cando decide viaxar á [[Grecia]] coa esposa en [[1962]], Érico entrega ''O Arquipélago'' pronto para ser publicado. O día [[12 de outubro]] de [[1963]], vítima de [[cancro de pulmón]], faleceu a nai de Érico, aos setenta e oito anos. O ano seguinte, Luis Fernando Verissimo, inesperadamente, case con Lúcia Helena Masa, e eles tamén deron tres netos a Verissimo. En [[1965]], Érico publicou a novela ''O Senhor Embaixador'', no cal reflectía sobre os descamiños da [[América Latina]]. Gañou entón o Premio Jabuti, na categoría novela, da Cámara Brasileira de Libros. Publica a súa [[Biografía|autobiografia]] en [[1966]], ''O Escritor diante do Espelho'', que é ampliada máis tarde. Na novela ''Incidente en Antares'', de [[1971]], Érico trazou un mostrario da [[historia do Brasil]] desde os primeiros tempos e decidiuse polo fantástico, cunha [[rebelión]] de [[cadáver]]es durante unha folga de coveiros na ficticia cidade de Antares. En [[1972]], na conmemoración dos corenta anos de lanzamento de seu primeiro libro, Érico relanzou ''Fantoches'', con deseños e notas de súa autoría. En [[1973]], publica o primeiro volume de ''Solo de Clarineta'', a súa segunda e ampliada autobiografia. O 28 de novembro de 1975, morre vítima dun infarto. A morte impediuno de completar o segundo volume de súa autobiografia, programada para ser unha triloxía, alén dunha novela que se chamaría ''A Hora do Sétimo Anjo''.<ref name="UOL - Educação">{{Cita web|url=http://educacao.uol.com.br/biografias/erico-verissimo.jhtm|título=Érico Veríssimo|apelidos=|data=|ano=|formato=|páxinas=|lingua=|cita=}}</ref> O ano seguinte, foi publicado postumamente o segundo volume de ''Solo de Clarineta'', organizado por Flávio Loureiro Chaves. Por ocasión do falecimento de Érico, [[Carlos Drummond de Andrade]] publicou o poema ''A falta de Érico Verissimo''. Está sepultado no Cemiterio San Miguel e Almas. == Obra == Os principais libros de Érico Verissimo foron traducidos para o [[Lingua alemá|alemán]], [[Lingua castelá|español]], [[Lingua finesa|finlandés]], [[Lingua francesa|francés]], [[Lingua neerlandesa|holandés]], [[Lingua húngara|húngaro]], [[Lingua indonesia|indonesio]], [[Lingua inglesa|inglés]], [[Lingua italiana|italiano]], [[Lingua xaponesa|xaponés]], [[Lingua norueguesa|norueguês]], [[Lingua polaca|polaco]], [[Lingua romanesa|romanés]], [[Lingua rusa|ruso]], [[Lingua sueca|sueco]] e [[Lingua checa|checo]]. === Contos === * ''Fantoches'' * ''As mãos de meu filho'' * ''O ataque'' * ''Os devaneios do general'' * ''O Navio das Sombras'' * ''Chico'' === Novelas === * ''Clarissa'' – 1933 * ''Caminhos cruzados'' – 1935 * ''Música ao longe'' – 1936 * ''Um lugar ao sol'' – 1936 * ''Olhai os lírios do campo'' – 1938 * ''Saga'' – 1940 * ''O resto é silêncio'' – 1943 * ''O tempo e o vento'' (1ª parte) — O continente – 1949 * ''O tempo e o vento'' (2ª parte) — O retrato – 1951 * ''O tempo e o vento'' (3ª parte) — O arquipélago – 1962 * ''O senhor embaixador'' – 1965 * ''O prisioneiro'' – 1967 * ''Incidente em Antares'' – 1971 === Novela curta === * ''Noite'' (a publicación en [[Portugal]] contén aínda "A Sonata", unha pequena historia sobre un solitario profesor de música que se ve transportado ao pasado, ao ano de seu nacemento, onde se apaixona por unha bela muller) – 1954 === Literatura infanto xuvenil === * ''A vida de Joana d'Arc'' – 1935 * ''As aventuras do avião vermelho'' – 1936 * ''Os três porquinhos pobres'' – 1936 * ''Rosa Maria no castelo encantado'' – 1936 * ''Meu ABC'' – 1936 * ''As aventuras de Tibicuera'' – 1937 * ''O urso com música na barriga'' – 1938 * ''A vida do elefante Basílio'' – 1939 * ''Outra vez os três porquinhos'' – 1939 * ''Viagem à aurora do mundo'' – 1939 * ''Aventuras no mundo da higiene'' – 1939 * ''Gente e bichos'' – 1956 === Narrativas de viaxes === * ''Gato negro em campo de neve'' – 1941 * ''A volta do gato negro'' – 1946 * ''México'' – 1957 * ''Israel em abril'' – 1969 === Autobiografías === * ''O escritor diante do espelho'' – 1966 (en "Ficção Completa") * ''Solo de clarineta'' – Memorias (1º volume) – 1973 * ''Solo de clarineta'' – Memorias 2 – 1976 (ed. póstuma, organizada por Flávio L. Chaves) === Ensaios === * ''Brazilian Literature'' – an Outline – 1945 * ''Mundo velho sen porteira'' – 1973 * ''Breve história da literatura brasileira'' – 1995 (tradución de Maria da Gloria Bordini) === Biografía === * ''Um certo Henrique Bertaso'' – 1972 === Compilacións === As súas obras foron compiladas en tres ocasións: * ''Obras de Erico Verissimo'' – 1956 (17 volumes) * ''Obras completas'' – 1961 (10 volumes) * ''Ficção completa'' – 1966 (5 volumes) == Traducións == ; Novelas * ''O sineiro'' (''The Ringer''), de [[Edgar Wallace]] – 1931 * ''O círculo vermelho'' (''The Crimson Circle''), de Edgar Wallace – 1931 * ''A porta das sete chaves'' (''The Door with Seven Locks''), de Edgar Wallace – 1931 * ''Classe 1902'' (''Jahrgang 1902''), de Ernst Glaeser – 1933 * ''Contraponto'' (''Point Counter Point''), de [[Aldous Huxley]] – 1934 * ''E agora, seu moço?'' (''Kleiner Mann - was nun?''), de Hans Fallada – 1937 * ''Não estamos sós'' (''We Are Not Alone''), de James Hilton – 1940 * ''Adeus Mr. Chips'' (''Goodbye Mr. Chips''), de James Hilton – 1940 * ''Ratos e homens'' (''Of Mice and Men''), de [[John Steinbeck]] – 1940 * ''O retrato de Jennie'' (''Portrait of Jennie''), de Robert Nathan – 1942 * ''Mas não se mata cavalo?'' (''They Shoot Horses, Don't They?''), de Horace McCoy – 1947 * ''Maquiavel e a dama'' (''Then and Now''), de Somerset Maugham – 1948 * ''A pista do alfinete novo'' (''The Clue of the New Pin''), de Edgar Wallace – 1956 ; Contos * ''Psicologia'' (''Psychology''), de Katherine Mansfield – 1939 (Revista do Globo) * ''Felicidade'' (''Bliss''), de Katherine Mansfield – 1940 * ''O meu primeiro baile'' (''Her First Ball''), de Katherine Mansfield – 1940 (Revista do Globo) == Documental sobre o autor == * '''''Um contador de histórias''''' - 1974 -Curtametraxe con dirección de David Neves e Fernando Sabino Narración: Hugo Carvana == Adaptacións de obras == === Para o cinema === * '''''Mirad los lirios del campo''''', Argentina – 1947 Baseado en ''Olhai os lírios do campo'' Dirección de Ernesto Arancibia Roteiro: Túlio Demicheli. Actores: Jose Olara e Mauricio Jouvert * '''''O sobrado''''', Brasil – 1956 Baseado en ''O tempo e o vento'' Dirección : Cassiano Gabus Mendes e Walter George Durst Actores: Rosalina Granja Lima e Lima Duarte * '''''Um certo capitão Rodrigo''''', Brasil – 1970 Baseado en ''O tempo e o vento'' Dirección : Anselmo Duarte Actores: Francisco di Franco e Newton Prado * '''''Ana Terra''''', Brasil – 1971 Baseado en ''O tempo e o vento'' Dirección : Durval Gomes Garcia Actores: Rossana Ghessa e Geraldo Del Rey * '''''Noite''''', Brasil – 1985 Baseado en ''Noite'' Dirección : Gilberto Loureiro Actores: Paulo César Pereio, Cristina Aché e Eduardo Tornaghi * '''''O Tempo e o Vento''''', Brasil - 2013 Baseado en ''O tempo e o vento'' Dirección : Jayme Monjardim Actores: Thiago Lacerda, Cléo Pires, Marjorie Estiano, Fernanda Montenegro === Para a televisión === * ''O tempo e o vento'', Brasil – 1967 Telenovela baseada na novela homónima Adaptado por Teixeira Filho Dirección: Dionísio Azevedo Actores: Carlos Zara, Geórgia Gomide e outros TV Excelsior * ''Olhai os lírios do campo'', Brasil – 1980Telenovela baseada na novela homónimaAdaptado por Geraldo Vietri e Wilson Aguiar FilhoDirección: Herval RossanoActores: Cláudio Marzo, Nívea Maria, João Paulo Adour e outrosTV Globo * ''O resto é silêncio'', Brasil – 1982Miniserie baseada na novela homónimaAdaptado por Mário PrataDirección: Arlindo PereiraActores: Carmem Monegal, Fernando Peixoto e outros * ''Música ao longe'', Brasil – 1982Miniserie baseada na novela homónimaAdaptado por Mário PrataDirección: Edson BragaActores: Djenane Machado, Fausto Rocha e outrosTV Cultura * ''O tempo e o vento'', Brasil – 1985Miniserie baseada na novela homónimaAdaptado por Doc ComparatoDirección: Paulo JoséActores: Tarcísio Meira, Glória Pires e outrosTV Globo * ''Incidente em Antares'', Brasil – 1994Miniserie baseada na novela homónimaAdaptado por Charles Peixoto e Nelson NadottiDirección: Paulo JoséActores: Fernanda Montenegro, Paulo Betti e outrosTV Globo * ''O resto é silêncio,'' Brasil - 2005Teledramaturxia da RBS TV ''Cinco vezes Érico.''Dirección: Marcio SchoenardieActores: Jairo de Andrade (Antônio Santiago), Cristina Kessler (Nora), Leonardo Barison (Roberto), Ida Celina (Lívia), Luciana Rossi (Joana Karewska), Nadya Mendes (Regina), Rodrigo Pessin (noivo), Marcelo Herrera (policial) RBS TV == Premios e títulos == * Premio Machado de Assis, da Cia. Editora Nacional, en [[1934]], por ''Música ao longe'' * Prêmio Fundação Graça Aranha por ''Caminhos cruzados'' * Título Doutor ''Honoris Causa'', en [[1944]], polo Mills College, de [[Oakland]], [[California]], onde daba clases de [[Literatura]] e [[Historia do Brasil]] * Premio Machado de Assis, en [[1954]], concedido pola Academia Brasileira de Letras, polo conxunto de súa obra * Título de Cidadán de Porto Alegre, en [[1964]], revisado pola Câmara de Vereadores daquela cidade * Premio Jabuti – Categoría Novela, da Cámara Brasileira de Libros, en [[1965]], polo libro ''O senhor embaixador'' * Premio Intelectual do Ano (Trofeo Juca Pato), en [[1968]], concedido pola ''Folha de S.Paulo'' e pola Unión Brasileira de Escritores. == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Mary L. Daniel: ''Veríssimo, Érico.'' In: Irwin Stern (Hrsg.): ''Dictionary of Brazilian literature.'' Greenwood Press, Nova York 1988, ISBN 0-313-24932-6<, S. 361–362. * Massaud Moisés: ''História da literatura brasileira.'' Volume III: ''Modernismo (1922 - atualidade).'' 6. Auflage. Editora Cultrix, São Paulo 2001, ISBN 85-316-0195-9, S. 176–187. * Flávio Loureiro Chaves (Hrsg.): ''O contador de historias.'' 40 anos de vida literaria de Érico Veríssimo. Editora Globo, Porto Alegre 1972. * Flávio Loureiro Chaves: ''Érico Veríssimo, realismo e sociedade.'' Editora Globo, Porto Alegre 1976. * Daniel Fresnot: ''O pensamento político de Érico Veríssimo.'' Graal, Río de Xaneiro 1977. * Maria da Glória Bordini, Regina Zilberman: ''O Tempo e o Vento.'' História, invenção e metamorfose. EDIPUCRS, Porto Alegre 2004, ISBN 85-7430-421-2>. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Veríssimo, Érico}} [[Categoría:Finados en 1957]] [[Categoría:Tradutores ao portugués]] [[Categoría:Tradutores do Brasil]] [[Categoría:Finados en 1975]] [[Categoría:Nados en 1905]] [[Categoría:Escritores do Brasil]] [[Categoría:Escritores en lingua portuguesa]] aw7un4a9wo6oeekdw2et81yd6u80s95 0 498186 6149082 6100084 2022-08-03T02:55:08Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{biografía |descrición=Yvonne De Carlo como Sephora en ''The Ten Commandments''}} '''Margaret Yvonne Middleton''', nada en [[Vancouver]], [[Canadá]], o [[1 de setembro]] de [[1922]] e finada nos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] o [[8 de xaneiro]] de [[2007]], foi unha [[Actuación|actriz]] e cantante de [[cine]]ma e [[televisión]] [[Canadá|canadense]] nacionalizada [[Estados Unidos de América|estadounidense]], coñecida como '''Yvonne De Carlo''', célebre pola súa personaxe de Sephora no filme ''[[The Ten Commandments]]'' (1956)<ref name="Encyclopædia Britannica 2008">{{cita libro|last=Jacob Sparks|first=Karen|title=Encyclopædia Britannica|year=2008|isbn=9781593394257|page=123|url=https://books.google.com/books?id=5wKvMZWcgKYC&dq=cecil+b+demille+yvonne+de+carlo&q=Yvonne+De+Carlo}}</ref> e pola súa personaxe de Lily Munster na serie ''[[The Munsters]]'' (1964-1966),<ref name="Yvonne De Carlo Is The Mama In a Nice Monster Family">{{cita novas|title=Yvonne De Carlo Is The Mama In a Nice Monster Family|url=https://news.google.com/newspapers?nid=888&dat=19640623&id=nWJSAAAAIBAJ&pg=5511,1718564|accessdate=9 de abril de 2014|newspaper=[[St. Petersburg Times]]|date=23 de xuño de 1964}}</ref> da cadea [[CBS]]. == Traxectoria == Yvonne De Carlo era filla do vendedor William Shelto Middleton, vendedor neozelandés,{{sfn|De Carlo|Warren|1987|p=16}}<ref name="The first Aussie Yvonne met was a kangaroo">{{cita novas|last1=Bang|first1=Maureen|title=The first Aussie Yvonne met was a kangaroo|url=http://trove.nla.gov.au/newspaper/article/45653015?searchTerm=yvonne%20de%20carlo%20new%20zealand&searchLimits=|accessdate=4 de xaneiro de 2017|work=The Australian Women's Weekly|date=15 de novembro de 1972}}</ref> e a súa esposa, a aspirante a actriz Marie De Carlo, nada en Francia.<ref name='Marie Decarlo Middleton, "California, Death Index, 1940-1997"'>{{cita web|title=Marie Decarlo Middleton, "California, Death Index, 1940-1997"|url=https://familysearch.org/pal:/MM9.1.1/VGPY-72X|work=[[FamilySearch]]|accessdate=9 de abril de 2014}}</ref> O seu avó materno, Michael De Carlo, naceu en [[Sicilia]], e a súa avoa materna, Margaret Purvis, era de orixe [[Escocia|escocesa]]. Ambos os avós traballaban para [[Herbert Kitchener|Lord Kitchener]], el como mordomo e ela como secretaria.<ref>[http://books.google.es/books?id=yImkNboc4tsC&pg=PA81&lpg=PA81&dq=Michael+De+Carlo+margaret+purvis&source=bl&ots=pfJItoY-tf&sig=_W_v1b4UXAlhCp8LwIOMKWTWB70&hl=es#v=onepage&q=Michael%20De%20Carlo&f=false Raised by the Stars. Capítulo 10: Bruce Ross Morgan]</ref> Familiarmente chamábana "Peggy" pola estrela do cinema mudo [[Diana Serra Cary|Baby Peggy]].{{sfn|De Carlo|Warren|1987|p=17}}. O seu pai abandonou o fogar familiar cando Yvonne tiña tres anos. De nena recibiu clases de [[danza]] e abandonou a escola secundaria para traballar en clubs nocturnos e teatros locais. A súa paixón polo baile continuou cando se mudou coa súa nai aos [[Os Ánxeles|Ánxeles]]. En 1940 quedou segunda no concurso "Miss [[Venice, Os Ánxeles|Venice Beach]]".{{sfn|De Carlo|Warren|1987|p=4}} [[Paramount Pictures]] contratouna en 1942, e foi entón cando adoptou o apelido de solteira da súa nai. Tras unha vintena de pequenos papeis deixou a Paramount por [[Universal Studios|Universal]]. A actriz interpretou nos seus inicios pequenos papeis en producións cinematográficas como ''[[Road to Morocco]]'' ou ''[[For Whom the Bell Tolls]]'', a adaptación da novela homónima de [[Ernest Hemingway|Hemingway]], grazas en parte, á súa exótica fotoxenia. Con todo, a fama non chegou ata 1945, polo filme ''[[Salome, Where She Danced]]'', filme producido por [[Walter Wanger]], que a describiu como "a rapaza máis fermosa do mundo".<ref name="Most Beautiful Girl Discovered'">{{cita novas|title="Most Beautiful Girl" Discovered|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1338&dat=19440918&id=a91YAAAAIBAJ&pg=5975,3223468|accessdate=9 de abril de 2014|newspaper=[[Spokane Daily Chronicle]]|date=18 de setembro de 1944}}</ref><ref name="Salome, Where She Danced Comes to Harris'">{{cita novas|last=Cohen|first=Harold V.|title="Salome, Where She Danced" Comes to Harris|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1129&dat=19450507&id=bbhRAAAAIBAJ&pg=3004,542086|accessdate=9 de abril de 2014|newspaper=[[Pittsburgh Post-Gazette]]|date=7 de maio de 1945}}</ref><ref name="Yvonne De Carlo Chosen for Role Over '20,000 Beautiful Girls'">{{cita novas|title=Yvonne De Carlo Chosen for Role Over '20,000 Beautiful Girls'|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1946&dat=19450725&id=Mb4tAAAAIBAJ&pg=4893,3527502|accessdate=25 de marzo de 2014|newspaper=[[The Montreal Gazette]]|date=25 de xullo de 1945}}</ref> A partir de aí, De Carlo protagonizou un gran número de filmes, abranguendo varios xéneros, dende [[Western (cinema)|westerns]] e films de ambientación árabe, ata [[cinema negro]] (onde destacou coa súa actuación en ''[[Criss Cross]]''<ref>Strong, E J., "Yvonne De Carlo May Brave Suspension, So She Can Return to Troops: GI's Show Needs Told by Actress", ''Los Angeles Times'', 3 de outubro de 1948, pg. D1.</ref>), [[drama]] e [[comedia]]. Demostrou o seu talento actuando xunto a grandes da pantalla, tales como [[Burt Lancaster]], [[Rock Hudson]], [[Clark Gable]], [[Alec Guinness]] e [[David Niven]]. En moitos dos seus filmes demostrou ademais o seu talento como bailarina e cantante; no filme ''[[The Captain's Paradise]]'' (1953) convenceu o director para que Alec Guinness bailase o [[mambo]], ofrecéndose ela mesma como instrutora. [[Ficheiro:Yvonne_De_Carlo_(1979).jpg|miniatura|275x275px|Yvonne De Carlo, arredor de 1979.]] En 1954, durante a preparación da película bíblico-épica ''[[O dez mandamentos (película de 1956)|The Ten Commandments]]'' (1956) de [[Cecil B. DeMille]], a actriz [[Audrey Hepburn]] foi suxerida para o papel de [[Nefertari]] e a actriz [[Anne Baxter]] foi elixida para o papel de Sephora. Pouco despois, Hepburn foi rexeitada por ser demasiado "''plana de peito''", e o papel de Nefertari asignóuselle a Baxter. Cando DeMille viu a De Carlo en ''[[Sombrero]]'' (1953), ofreceulle o papel vacante de Sephora. De Carlo aceptou, e rexeitou outro papel que se lle ofreceu nun filme alemán ao momento. A actriz dixo nunha ocasión: «Traballar co señor DeMille foi unha experiencia de aprendizaxe que nunca esquecerei». Cun soldo de 25&nbsp;000 dólares, a prestación interpretativa de De Carlo no filme converteuna nunha actriz de primeira clase que podía interpretar calquera tipo de papel en filmes de grande orzamento. Ademais de filmar nos estudios da Paramount, De Carlo acompañou a DeMille e ao resto do equipo de rodaxe a [[Exipto]], onde se filmaron varias escenas exteriores. De Carlo coñeceu en [[Exipto]] a [[Robert Drew Morgan]] (1915-1999),{{sfn|Foster|2003|p=135}} un dobre de primeira categoría, e casou con el o 21 de novembro de 1955 na Capela Episcopal de [[Reno, Nevada|Reno]], [[Nevada]]. Tiveron dous fillos, Bruce Ross (n. 1956, que tivo de padriño a DeMille{{sfn|Orrison|1999|p=113}}) e Michael (1957-1997) e a parella sufriu varias separacións e reconciliacións.<ref>[http://freepages.genealogy.rootsweb.ancestry.com/~houghtonfamily/Morgan/p7.htm Xenealoxía]</ref> Para el era o seu segundo matrimonio, e tiña unha filla do anterior, Bari Lee (n. 1947). Ao ano seguinte, 1957, interpretou outro dos seus papeis máis lembrados, o do filme dirixido por [[Raoul Walsh]] ''[[Band of Angels]]'', que protagonizou xunto a [[Clark Gable]] e [[Sidney Poitier]], onde daba vida a Amantha Starr, a filla dun terratenente do sur que descubría trala morte do seu pai que tiña sangue negro, polo que se vía desposuída das súas terras e vendida a un aposto cabaleiro nunha poxa de escravos. Yvonne De Carlo gravou un disco chamado ''[[Yvonne De Carlo Sings]]'' en 1957. En 1962 durante a filmación dunha escena perigosa nun tren en movemento para ''[[A conquista do Oeste]]'', Morgan caeu baixo as rodas nun accidente que lle custou unha perna. O estudo non se responsabilizou e negouse a indemnizalo. A familia atravesou dificultades económicas por mor dos gastos médicos. [[Ficheiro:Munsters_cast_1964.JPG|esquerda|miniatura|284x284px|Yvonne De Carlo e o resto do elenco de ''[[The Munsters]]'' (1964).]] [[John Wayne]], amigo de De Carlo, ofreceulle un papel no filme ''[[McLintock!]]'' (1963), mais esta axuda non serviu de moito. Así foi como De Carlo decidiu aceptar o papel de Lily, a nai [[Vampiro|vampiresa]] máis famosa de todos os tempos, na serie televisiva ''[[The Munsters]]'' a mediados do [[Década de 1960|sesenta]]. A pesar de que a serie só se gravou durante dous anos (de 1964 a 1966), tivo un grande éxito, e chegou a converterse nunha serie de culto, con reposicións durante máis de catro décadas. Ao finalizar a serie, o elenco (agás [[Pat Priest]]), protagonizou un filme baseado na mesma, ''[[Munster Go Home]]'' (1966).<ref name="Monstrous Mayor">{{cita novas|last1=Johnson|first1=Erskine|title=Monstrous Mayor|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1144&dat=19660424&id=JGocAAAAIBAJ&pg=5514,4038787|accessdate=11 de outubro de 2014|work=[[The Pittsburgh Press]]|date=24 de abril de 1966}}</ref> Durante o resto da década De Carlo volveu á pantalla grande e apareceu en [[Western (cinema)|westerns]] como ''Hostile Guns'' (1967) ou ''Arizona Bushwhackers'' (1968) e no filme de ficción científica ''[[The Power (filme)|The Power]]'' (1968). En 1973 puxo fin ao seu matrimonio con Robert (Bob) Drew Morgan.<ref name="California Divorce Index">{{cita web|title=Peggy Y Middleton - California Divorce Index|url=https://familysearch.org/ark:/61903/1:1:VPRV-DPC|website=[[FamilySearch]]|accessdate=5 de xaneiro de 2017}}</ref> O ano seguinte conseguiu un importante papel no [[teatro musical|musical]] de [[Broadway]] ''[[Follies]]'' de [[Stephen Sondheim]], obra que gañou sete [[premios Tony]]. A súa personaxe era Carlotta Campion. De Carlo apareceu xunto cos seus vellos amigos [[Fred Gwynne]] e [[Al Lewis]] en ''[[The Munsters' Revenge]]'' (1981). Nos seus últimos anos, De Carlo viviu preto de [[Solvang]],{{sfn|De Carlo|Warren|1987|p=239}} ao norte de [[Santa Bárbara, California|Santa Bárbara]]. O seu fillo Michael morreu en 1997 e a actriz sufriu un ataque de [[Ictus|apoplexía]] o ano seguinte. Posteriormente pasou a residir no Motion Picture & Television Hospital,<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2007/01/11/arts/television/11decarlo.html|title=Yvonne De Carlo - The Munsters - Obituary|last=Saxon|first=Wolfgang|date=2007-01-11|work=The New York Times|access-date=2017-08-09|language=en-US|issn=0362-4331}}</ref> no barrio de Woodland Hills, nos [[Os Ánxeles|Ánxeles]], onde faleceu aos 84 anos de idade.<ref>[http://www.elpais.com/articulo/gente/Muere/Yvonne/Carlo/inolvidable/Lily/Munsters/elpepugen/20070110elpepuage_5/Tes El País "Muere Yvonne De Carlo, la inolvidable Lily de 'Los Munsters'"] - actualizado xaneiro 2007</ref> == Recoñecemento == Yvonne De Carlo conta con dúas estrelas no [[Paseo da Fama de Hollywood]] pola súa contribución ao cine (6124 Hollywood Blvd.) e á televisión (6715 Hollywood Blvd.).<ref>{{cita web|title=Yvonne De Carlo - Hollywood Star Walk - Los Angeles Times|url=http://projects.latimes.com/hollywood/star-walk/yvonne-de-carlo/|website=Los Angeles Times|accessdate=1 de setembro de 2015}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{cita libro|last1=Bawden|first1=James|last2=Miller|first2=Ron|chapter=Yvonne De Carlo|title=You Ain't Heard Nothin' Yet: Interviews with Stars from Hollywood's Golden Era|year=2017|publisher=[[University Press of Kentucky]]|isbn=9780813174235|ref=harv}} * {{cita libro|last1=De Carlo|first1=Yvonne|last2=Warren|first2=Doug|title=Yvonne: An Autobiography|year=1987|publisher=[[St. Martin's Press]]|isbn=9780312002176|ref=harv|url=https://archive.org/details/yvonneautobiogra00deca_0}} * {{cita libro|last=Foster|first=Charles|authorlink=Charles Foster (writer)|chapter=Yvonne De Carlo|title=Once Upon a Time in Paradise: Canadians in the Golden Age of Hollywood|year=2003|publisher=[[Dundurn Press]]|isbn=9781459712676|ref=harv}} * {{cita libro|last=Orrison|first=Katherine|authorlink=Katherine Orrison|chapter=Mrs. Moses: Yvonne De Carlo|title=Written in Stone: Making Cecil B. DeMille's Epic The Ten Commandments|year=1999|publisher=Vestal Press|isbn=9781461734819|ref=harv}} * {{cita libro|last=Thomas|first=Nick|chapter=Bruce Morgan on Yvonne De Carlo|title=Raised by the Stars: Interviews with 29 Children of Hollywood Actors|url=https://books.google.com/books?id=yImkNboc4tsC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false|year=2011|publisher=[[McFarland & Company|McFarland]]|isbn=978-0-7864-6403-6|ref=harv}} === Ligazóns externas === * {{cita web |title= Official website |date= 4 de xaneiro de 2013 |url= http://www.officialyvonnedecarlo.com/ |data-acceso= 22 de maio de 2020 |data-arquivo= 04 de xaneiro de 2013 |url-arquivo= https://archive.is/20130104063929/www.officialyvonnedecarlo.com/ |url-morta= unfit }} * {{cita web |url= https://archive.org/details/LampOfMemory |title= Lamp Of Memory |date= 1944 |work= Soundie |accessdate=16-9-2016 |format= Video clip }} {{cita web |url= https://archive.org/details/prelinger |title= Prelinger Archive }} {{Barra portal|Cine|Estados Unidos de América|Canadá}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:De Carlo, Yvonne}} [[Categoría:Nados en Vancouver]] [[Categoría:Nados en 1922]] [[Categoría:Finados en 2007]] [[Categoría:Paseo da Fama de Hollywood]] [[Categoría:Actores de televisión dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Actores de cine dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Actores de teatro dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Actores de televisión do Canadá]] [[Categoría:Actores de cine do Canadá]] [[Categoría:Actores de teatro do Canadá]] [[Categoría:Estadounidenses de ascendencia canadense]] [[Categoría:Estadounidenses de ascendencia escocesa]] [[Categoría:Estadounidenses de ascendencia siciliana]] 0r0y18a4fh7z03n9dzvocgcsfbnba4f 0 498691 6149110 5682971 2022-08-03T03:51:50Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Óscar Luso de Freitas Lopes''', nado en Matosinhos, [[Leça da Palmeira]], [[2 de outubro|o 2 de outubro]] de [[1917]] e finado no mesmo lugar o [[22 de marzo]] de [[2013]], foi un [[Docente|profesor]] [[Portugal|portugués]] que desenvolveu a súa actividade docente e de investigación nas áreas da [[literatura]] e da [[lingüística]]<ref>{{Cita web|título=Morreu o professor e ensaísta Óscar Lopes|url=https://www.publico.pt/2013/03/22/culturaipsilon/noticia/o-professor-ensaista-e-critico-literario-oscar-lopes-morreu-hoje-1588777|páxina-web=PÚBLICO|data-acceso=2020-05-27|lingua=pt|nome=Isabel Coutinho, Lucinda Canelas, com|apelidos=Lusa}}</ref> == Traxectoria == Óscar Lopes era fillo do [[Folclore|folclorista]] Armando Lopes e da [[Violoncello|violoncelista]] Irene Freitas.<ref>{{Cita web|título=C.M. Matosinhos|url=http://www.cm-matosinhos.pt/pages/561?poi_id=9|páxina-web=web.archive.org|data=2015-06-08|data-acceso=2020-05-27|data-arquivo=08 de xuño de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150608162522/http://www.cm-matosinhos.pt/pages/561?poi_id=9|url-morta=unfit}}</ref> A súa irmá Maria Mécia de Freitas Lopes (Leça) foi esposa de Jorge de Sena e organizadora do espolio literario deste. === A formación === Óscar Lopes, licenciouse en [[Filoloxía|Filoloxía Clásica]], na Facultade de Letras da Universidade de Lisboa, e en Ciencias Histórico-Filosóficas, na Facultade de Letras da Universidade de Coímbra. Apreciador da música, cursou igualmente o Conservatório de Música do Porto. === A actividade docente === Foi profesor efectivo do Liceu Nacional de [[Vila Real]] e dos liceus Alexandre Herculano e Rodrigues de Freitas, do [[Porto, Portugal|Porto]], entre 1941 e 1974; neste último orientou o grupo de estudantes que formaba o corpo redactor do xornal académico ''O Mensageiro'' , iniciado en 1952.<ref>{{Cita web|url=http://hemerotecadigital.cm-lisboa.pt/Periodicos/OMensageiro/N11/N11_master/OMensageiroN11.pdf|páxina-web=hemerotecadigital.cm-lisboa.pt|título=O Mensageiro|data-acceso=}}</ref> En [[1975]] ingresou, como profesor catedrático, na Facultade de Letras da Universidade do Porto<ref>{{Cita web|url=https://pt.wikisource.org/wiki/%C3%93scar%20Lopes:%20parecer%20de%20Vitorino%20Nem%C3%A9sio|páxina-web=pt.wikisource.org/wiki|título=O parecer de Vitorino Nemésio|data-acceso=}}</ref>, onde se xubilou. Na Universidade do Porto desempeñou, entre outros cargos, o de vice-reitor da Universidade (1974-1975) e o de director da Facultade de Letras (1974-1977).<ref>{{Cita web|url=https://www.infopedia.pt/$oscar-lopes|páxina-web=.infopedia.pt|título=Oscar Lopes|data-acceso=}}</ref> === A intervención cívica === Óscar Lopes pertenceu ao Movemento de Unidade Nacional Antifascista (MUNAF), ao Movemento de Unidade Democrática (MUD), ao Movemento Nacional Democrático (MND), á Comisión Democrática Electoral (CDE) e á Comisión Nacional de Socorro aos Presos Políticos. Militante do [[Partido Comunista Portugués]] desde 1945, Óscar Lopes formou parte do seu Comité Central entre 1976 e 1996. Debido á súa actividade como opositor político ao réxime do [[Estado Novo]] foi detido pola [[PIDE|policía política]] en 1955 no proceso dos Partidarios da Paz e, en diversas situacións, impedido de saír do país para participar en reunións científicas no estranxeiro.<ref>{{Cita web|título=Faleceu Óscar Lopes - Figura maior da Cultura portuguesa, destacado militante comunista|url=http://www.pcp.pt/faleceu-óscar-lopes-figura-maior-da-cultura-portuguesa-destacado-militante-comunista|páxina-web=Partido Comunista Português|data-acceso=2020-05-27|lingua=pt-pt}}</ref> Foi demandante á Asemblea Nacional nas listas da oposición ao réxime do Estado Novo en 1973. Membro activo da Sociedade Portuguesa de Escritores, cerrada polo Estado Novo, Óscar Lopes formou parte da comisión promotora da constitución da Asociación Portuguesa de Escritores, de que foi presidente.<ref>{{Cita web|url=http://www.apescritores.pt/doc/Historia_APE.pdf|páxina-web=web.archive.org|título=História APE|data-acceso=|data-arquivo=03 de xullo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140703024658/http://www.apescritores.pt/doc/Historia_APE.pdf|url-morta=unfit}}</ref> Foi un dos creadores da Universidade Popular do Porto, en 1979.<ref>{{Cita web|título=A Universidade Popular do Porto. Universidade Popular do Porto|url=http://www.upp.pt/drupal/?q=node/20|páxina-web=www.upp.pt|data-acceso=2020-05-27}}</ref> === O crítico literario e historiador da literatura === Crítico literari''o''<ref>Sobre a colaboração em ''O Comércio do Porto'', ver LIMA, Isabel; MARTELO, Rosa Maria. «[http://repositorio-aberto.up.pt/bitstream/10216/14305/2/14oscarlopes000074109.pdf Óscar Lopes em 'A Crítica do Livro': Duas Leituras (I, II)], in ''Sentido que a Vida Faz: Estudos Para Óscar Lopes''. Porto: Campo das Letras, 1997.</ref>, Óscar Lopes publicou unha vasta colaboración en diversos xornais e revistas, onde se destacan a ''[[Seara Nova]]'', a ''Vértice'', o ''Mundo Literario'' (1946-1948), a ''Colóquio/Letras'' e o suplemento literario do ''Comércio do Porto''.<ref>{{Cita web|título=COLÓQUIO/Letras : Resultado de pesquisa|url=http://coloquio.gulbenkian.pt/bib/sirius.exe/do?author&author=LOPES,OSCAR|páxina-web=coloquio.gulbenkian.pt|data-acceso=2020-05-27}}</ref> A ''Historia da Literatura Portuguesa'', escrita en colaboración con António José Saraiva<ref>{{Cita web|título=RTP Notícias|url=https://www.rtp.pt/noticias|páxina-web=RTP Notícias|data-acceso=2020-05-27|lingua=pt|nome=Rádio e Televisão de|apelidos=Portugal}}</ref>, e publicada por primeira vez en 1955, é hai moitos anos unha referencia para o ensino desta disciplina. === O lingüista === A súa ''Gramática Simbólica do Portugués'', editada en 1971 e reeditada en 1972, abriu os camiños da moderna lingüística portuguesa. En 1976, xa profesor da Facultade de Letras da Universidade do Porto, deu o impulso fundador ao Centro de Lingüística da Universidade do Porto.<ref>{{Cita web|título=Centro de Linguistica da Universidade de Porto|url=https://cl.up.pt/|páxina-web=cl.up.pt|data-acceso=2020-05-27}}</ref> Nesta facultade lecionou exclusivamente disciplinas da área da lingüística, tendo a primeira sido a de Lingüística Matemática Computacional.<ref>CRUZ, Valdemar. «Óscar Lopes», no ''Expresso'' de 23 de março de 2013, pg. 34.</ref> == Algunhas obras == Óscar Lopes foi autor de decenas de obras no dominio da literatura e da lingüística === Lingüística === * ''Gramática Simbólica do Português''. Lisboa: Instituto Gulbenkian de Ciencia, 1972, 2.ª ed., corrixida.<ref>A 1.ª edición é de 1971.</ref> * ''Entre a Palavra e o Discurso: Estudos de Lingíustica'' (1977-1993). Coordinación da edición de OLIVEIRA, Fátima; BRITO, Ana Maria. Porto, Campo das Letras, 2005. === Literatura e crítica literaria === * ''História da Literatura Portuguesa'' (con António José Saraiva).<ref>A 1.ª ed. é de 1955 (Porto: Porto Editora).</ref> * ''Album de Familia: Ensaios sobre Autores Portugueses do Século XIX''. Lisboa: Caminho, 1984. * ''Os Sinais e os Sentidos: Literatura Portuguesa do Século XX''. Lisboa, Editorial Caminho, 1986. * ''Entre Fialho e Nemésio: Estudos de Literatura Portuguesa Contemporânea''. Lisboa: Prensa Nacional-Casa da Moeda, 1987: ::* 1.º vol.: ''Geração de 1890; Geração da República'' ::* 2.º vol.: ''Modernism'' * ''A Busca de Sentido: Questões de Literatura Portuguesa''. Lisboa: Caminho, 1994. * ''5 Motivos de Meditação: Luís de Camões, Eça de Queirós, Raul Brandão, Aquilino Ribeiro, Fernando Pessoa.'' Porto: Campo das Letras, 1999. === Biografías === * ''Jaime Cortesão''. Lisboa: Arcádia, 1962. * ''Antero de Quental: vida e legado de uma utopia''. Lisboa: Caminho, 1983. == Condecoracións, premios e outras homenaxes == === Condecoracións === * Grã-Cruz da Orde da Instrución Pública de [[Portugal]] (12 de abril de 1989){{PRTb}} * Grã-Cruz da Orde da Liberdade de [[Portugal]] (9 de xuño de 2006){{PRTb}} Polos seus traballos de ensaio e crítica recibiu os premios: * Rodrigues Sampaio da Asociación dos Xornalistas e Homes de Letras do Porto. * [[Jacinto do Prado Coelho|Jacinto do Prado Coello]] (1985), do Centro Portugués da Asociación Internacional de Críticos Literarios. * PEN. Club Portugués de Ensaio (1986), pola obra ''A Busca de Sentido: Cuestións da Literatura Portuguesa''. * Vida Literaria (2000), atribuído pola Asociación Portuguesa de Escritores. *[[Vergílio Ferreira]], da Universidade de Évora (2002), polo conxunto da obra.<ref>{{Cita web|título=Óscar Lopes recebe Prémio Vergílio Ferreira|url=https://www.publico.pt/2002/02/01/culturaipsilon/noticia/oscar-lopes-recebe-premio-vergilio-ferreira-61453|páxina-web=PÚBLICO|data-acceso=2020-05-27|lingua=pt}}</ref> === Outras homenaxes === * Voto de loanza aprobada pola Asemblea da República o 23 de abril de 1987.<ref>Cf. o n.º 70 da 1.ª série do Diário da Assembleia da República, de 24 de abril de 1987, pxs. [http://debates.parlamento.pt/page.aspx?cid=r3.dar&diary=s1l4sl2n70-2733&type=imagem 2733] e [http://debates.parlamento.pt/page.aspx?cid=r3.dar&diary=s1l4sl2n70-2734&type=imagem 2734].</ref> * Doutor honoris causa pola Universidade de Lisboa, o 21 de febreiro de 1990.<ref>{{Cita web|título=Doutoramentos Honoris Causa na Universidade de Lisboa - Memória da Universidade|url=http://memoria.ul.pt/index.php/Doutoramentos_Honoris_Causa_na_Universidade_de_Lisboa|páxina-web=memoria.ul.pt|data-acceso=2020-05-27|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131105190048/http://memoria.ul.pt/index.php/Doutoramentos_Honoris_Causa_na_Universidade_de_Lisboa|dataarquivo=05 de novembro de 2013|urlmorta=yes}}</ref> * O seu nome foi dado a unha escola do concello de Matosinhos, a EB23 Óscar Lopes. * O seu nome foi tamén dato á sala principal das instalacións do Centro de Lingüística da Universidade do Porto, na FLUP.<ref>{{Cita web|título=Centro de Linguistica da Universidade de Porto|url=https://cl.up.pt/|páxina-web=cl.up.pt|data-acceso=2020-05-27}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{DEFAULTSORT:Lopes, Óscar}} [[Categoría:Críticos literarios de Portugal]] [[Categoría:Finados en 2013]] [[Categoría:Nados en 1917]] [[Categoría:Escritores de Portugal]] [[Categoría:Escritores en lingua portuguesa]] ectiv1br2eyvzvu1gtjd4lgkczvduuf 0 499490 6149160 6117844 2022-08-03T06:35:25Z Moedagalega 65337 *meodas > moedas. wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Iguvium_(gubbio),_tre_aes_grave,_280-240_ac_ca.JPG|miniatura|241x241px|Tres exemplares de ''aes grave'' de Iguvium, [[Circa|ca.]] [[-280|280]]-[[-240|240 a. de C.]], no [[Altes Museum]] de [[Berlín]].]] A '''moeda etrusca''' é a cuñada e utilizada pola [[Etruscos|civilización etrusca]], entre os [[Século -VIII|séculos VIII]] e [[Século -VII|VII]] [[Antes de Cristo|a. de C]]. e nun espazo abranguido entre os ríos [[Río Arno|Arno]] e [[Río Tíber|Tíber]], entre o [[mar Tirreno]] e os [[Apeninos|montes Apeninos]]. O breve período de uso da moeda etrusca supón unha conciliación de dous sistemas ben diferenciados: un sistema ponderal primitivo para o [[bronce]], baseado no ''[[Ás|aes grave]]'', característico da [[Península Itálica|Italia]] central, e outro para as [[cuñaxe]]s de [[prata]] e [[ouro]], de influencia [[Grecia antiga|grega]] e máis propio do sur da [[Península Itálica|Península]], que ata ese momento resultaba pouco familiar en [[Etruria]]. Do estudo das emisións monetarias etruscas ocúpase unha división da numismática: a [[numismática]] etrusca. == Moedas == === Series de prata === Sen termos en conta as primeiras fraccións de prata dos inicios do [[Século -V|século V a. de C]]. do tesouro de Volterra ([[1868]])<ref>Rutter, N. K. (2001). Nº 92-94.</ref><ref>[[Margaret E. Thompson|Thompson, M.]]; [[Otto Mørkholm|Morkholm , O.]]; [[Colin M. Kraay|Kraay, C. M.]] (1973). Nº 1.875.</ref>, que probablemente sexan de produción non etrusca, as primeiras moedas etruscas de prata coñecidas parecen ser as de Vulci e Populonia, nas actuais provincias de [[Provincia de Viterbo|Viterbo]] e [[Provincia de Livorno|Livorno]], respectivamente. Resulta plausible a atribución ao século V a. de C. deses primeiros tridracmas, didracmas ou estateros e dracmas, xa que parecen responder ao padrón ponderal de Calcis, cun didracma de 5,8 [[gramo]]s, propio das áreas gregas máis próximas a Etruria naquela época.<ref>Rutter, N. K. (2001). Nº 513.</ref> Estas moedas son, ademais, de estilo grego, aínda que con influencias etruscas, e abundan nelas as imaxes de animais e monstros exóticos. As rodas con puntais curvos de Vulci tamén lembran algunhas moedas trivais [[Macedonia (rexión histórica)|macedonias]] dese mesmo século V.<ref>''[[Sylloge Nummorum Graecorum]]''. [[American Numismatic Society]]. "Macedonia". Nº 942 e 1.005.</ref> Estas primeiras moedas de prata son raras e parece que non foron exportadas; carecen de marca de valor e deberon ter unha circulación limitada. [[Ficheiro:Populonia_AR_20_Metus_74000017.jpg|miniatura|[[Moeda]] de [[prata]] de 20 [[Ás|ases]] de Populonia, posterior a [[-211|211 a. de C]]., coa cara da deusa Metus. Peso: 8,30 g.]] Adoita atribuírse a Luca e ao derradeiro cuarto do [[Século -IV|século IV a. de C.]] (ou algo máis tarde) unha emisión de didracmas de prata coa imaxe ruda dunha [[cabeza]] [[Home|masculina]], [[Cuñaxe|cuñada]] segundo o padrón de peso calcídico, similar ao das moedas de Vulci e Populonia mais agora coa marca de valor V.<ref>Vecchi, I. (2012).</ref> Estas moedas corresponden a unha unidade de prata de aproximadamente 2,25 gramos, e é probable que indiquen a equivalencia de valor en unidades de bronce como o [[ás]] ou [[Libra (masa)|libra]], derivado da [[Litra|litra grega]]. É probable que esa serie de moedas coa cabeza masculina fose seguida doutras coas figuras dun [[polbo]] e unha ánfora, cunha produción máis coidada, emitidas baixo o mesmo padrón ponderal mais co dobre de valor que a primeira.<ref>Probablemente producidas en Populonia e atribuídas á [[Casa de moeda|ceca]] de [[Pisa]] por Rutter, N. K. (2001). Nº 104-106.</ref> As marcas de valor XX, X e V desta nova serie achéganse ao valor dunha unidade de prata de 1,13 gramos (aproximadamente o [[Scrupulum|escrúpulo]] [[República Romana|romano]]), e é probable que represente a desvalorización da unidade de bronce en relación coa prata. Populonia puido ser a primeira cidade etrusca en colocar unha marca de valor na súa moeda, seguindo unha práctica establecida a mediados do século V a. de C. en [[Siracusa]] e noutras [[Casa de moeda|cecas]] [[sicilia]]nas para as fraccións [[Onza (masa)|unciais]] de prata da litra, e en [[Agrigento|Akragas]], para a litra e as cinco litras de prata, denominadas respectivamente ΠΕΝ (''pentalitron'') e I (''litra'').<ref>[[Colin M. Kraay]] en VVAA (1976). Páxina 795.</ref><ref>''[[Sylloge Nummorum Graecorum]]''. [[American Numismatic Society]]. "Sicily". Nº 986-995.</ref> A primeira serie de [[Deimos (mitoloxía)|Metus]] foi datada na segunda metade do século V a. de C., a partir da escavacións recentes en Prestino<ref>VVAA (1986). ''Como fra etruschi e celti''. Societa Archeologica Comense. Como.</ref>, unha [[cronoloxía]] confirmada polo posterior achado dunha peza de cinco unidades da mesma serie na escavación do século IV a. de C. dun santuario etrusco en Golasecca.<ref>''Quaderni Ticinesi di Numismatica et Antichità Classiche''. XXII. 1993. Páxina 44.</ref> O padrón ponderal empregado parece ser o do [[estatero]] [[Corinto antiga|corintio]] (ou [[dracma]] [[Padrón ático|ático]]), cun peso teórico de aproximadamente 8,6 gramos, subdividido en 10, 5 e 2½ unidades que parecen suxeitarse ao padrón siciliano da ''litra'' de prata de 0,86 gramos. Unha emisión de estateros de padrón corintio testemuñada en Cumae, o veciño grego máis próximo a Etruria, datada arredor de 470-455 a. de C.,<ref>Rutter, N. K. (2001). 524.</ref> pode proporcionar o modelo metrolóxico para esa emisión, que se marcou co número X (10), en tanto que as fraccións son V (5) e II< (2½). A segunda serie de [[Deimos (mitoloxía)|Metus]] de Populonia, con marcas de valor de XX, X e V unidades, responde ao mesmo padrón metrolóxico que as de XX unidades de [[Hércules (mitoloxía)|Hércules]] e de [[Minerva]], as de X da cabeza masculina ou feminina, as de V da cabeza masculina,e as de 2⅕ e dunha unidade, e por asociación metrolóxica están relacionadas coas de Metus, as da cabeza de león, e emisións de ouro coa cabeza masculina ou feminina, de 10 a 50 unidades. O feito de atopar a evidencia na escavación de Ponte Gini de Orentino suxire unha datación para toda esta fase na primeira metade do século III a. de C. e pode estar relacionada coa [[primeira guerra púnica]].<ref>''Ciampoltrini, G. (1996). [https://www.academia.edu/35840400/Giulio_Ciampoltrini_Linsediamento_etrusco_nella_Valle_del_Serchio_fra_IV_e_III_secolo_a.C._Considerazioni_sullabitato_di_Ponte_Gini_di_Orentano_Studi_Etruschi_62_1996_pp._173-210_con_supplemento_di_tavole_a_colori_ "]''[https://www.academia.edu/35840400/Giulio_Ciampoltrini_Linsediamento_etrusco_nella_Valle_del_Serchio_fra_IV_e_III_secolo_a.C._Considerazioni_sullabitato_di_Ponte_Gini_di_Orentano_Studi_Etruschi_62_1996_pp._173-210_con_supplemento_di_tavole_a_colori_ L'insediamento etrusco nella valle del Serchio fra IV e III secolo a.C. Considerazioni sull'abitato di Ponte Gini di Orentano''"'']''. En Studi Etruschi''. 62. Páxinas 173-210.</ref> A metroloxía desta fase, con marcas de valor exactamente o dobre da primeira emisión de Metus, pode corresponder á introdución do [[denario]], proposta por [[Plinio o Vello|Plinio]] en [[-269|269 a. de C.]],<ref>[[Plinio o Vello|Plinio]]. ''Naturalis Historia''. 23:44. </ref> xa que é exactamente o mesmo padrón e anticipa o sistema do denario romano introducido durante a [[Guerras púnicas|segunda guerra púnica]], cara a [[212]] ou [[211]]. === Series de ouro === [[Ficheiro:Polulonia_25_asses_74000022.jpg|miniatura|Moeda de [[ouro]] de 25 ases de Populonia, [[Circa|ca.]] [[-211|211]]-[[-206|206 a. de C]]., con [[prótome]] de [[león]]. Peso: 1,40 g.]] Ademais destas series de prata, existe unha de ouro cun notable mérito artístico, probablemente orixinaria de Volsinii e con marcas de valor de 20 e de 5 unidades.<ref>Rutter, N. K. (2001). 221-222.</ref> A única peza de 20 unidades, que representa a cabeza de [[Apolo]] e un boi camiñando, lembra as emisións de bronce das colonias latinas de Aesernia, Cales, Compultaria, Suessa Aurunca e Teanum Sicidinum in Campania datadas a mediados do século III a. de C.<ref>Rutter, N. K. (2001). 431, 436, 437, 454.</ref> O motivo dun [[can]] correndo do [[Reverso (moedas)|reverso]] da moeda de cinco unidades achega reminiscencias doutras cuñaxes de bronce do século III a. de C. do val de Chiana, cunha cabeza masculina no [[anverso]]. Trátase dunha serie illada, cunha unidade de ouro de aproximadamente 0,225 gramos, anterior á principal emisión de ouro de Populonia, cunha unidade de 0,225 gramos, emitida na primeira metade do século III a. de C. e probablemente relacionada coa intervención de Roma, no tempo da rebelión de [[Escravitude|escravos]] de Volsinii [[Circa|ca.]] [[-265|265]]-[[-264|264 a. de C]]. === Series de bronce === [[Ficheiro:Volaterrae_dupundius_club_74000511.jpg|miniatura|[[Dupondio]] de [[bronce]] de Volterra do padrón do ''[[Ás|aes grave]]'', ca. [[-230|230]]-[[-220|220 a. de C]]. [[Peso]]: 288,90 [[Gramo|g]].]] As orixes da moeda etrusca de bronce está nos [[lingote]]s premonetarios de bronce denominados ''[[Ás|aes rude]]'', característicos do centro da [[Península Itálica]] e que chegaron a circular por toda Italia a modo de pseudomoedas, polo menos desde o século V a. de C. Cara ao ano [[-280|280 a. de C]]. a [[Libra (masa)|libra romana]] pesaba arredor de 325 gramos e subdividíase en 12 unidades denominadas [[Uncia (moeda)|onzas]] (duns 27 gramos) e en 288 [[Scrupulum|escrúpulos]] (de arredor de 1,13 gramos). As posteriores moedas fundidas, xa de forma redonda, coñecidas como ''[[Ás|aes grave]]'', procedentes de Volterra, Tarquinia, e o val de Chiana, coas súas fraccións (onzas e semionzas), dátanse con seguridade no século III a. de C.<ref>Rutter, N. K. (2001). 108-110, 212-220, 51, 56-75. </ref><ref>Vecchi, I. (2013). 115-127, 128-144, 144-195, 196-201.</ref> Estes ases fundidos (non cuñados), parecen ser un reflexo da ampla serie romana. Estímase que a data de inicio desta serie de moedas de bronce fundidas é en [[-280|280 a. de C.]], e foi reducindo progresivamente o seu peso desde un sistema libral ata outro semilibral coincidindo co estoupido da segunda guerra púnica, cara a [[-217|217 a. de C.]], e mesmo ata un sistema [[Sextante (moeda)|sextantal]] cara a [[-214|214]]-[[-212|212 a. de C.]], que acabou coa introdución dunha moeda de prata de 10 ases ([[denario]]) , coas fraccións de cinco ases ([[quinario]]) e de 2½ ases ([[sestercio]]). Hai dúas amplas series de bronce cuñado de Populonia e Vetulonia próximas ás series romanas posteriores ao padrón semilibral, que [[Michael H. Crawford|Crawford]] data arredor de [[-215|215]]-[[-211|211 a. de C.]], aínda que poderían ser anteriores.<ref>[[Michael H. Crawford|Crawford, M.]] (1974).</ref> == Estudos de numismática etrusca == [[Ficheiro:Rivista_italiana_di_numismatica_1891_p_374.jpg|miniatura|180x180px|Lenda [[Lingua etrusca|etrusca]] AREVIZIES, reproducida por Sebastiano Ciampi.<ref>Publicada en ''[[Rivista italiana di numismatica]]''. 1891. Páxina 374. </ref>]] O Renacemento supuxo unha redescuberta da civilización etrusca, que despois dese período se converteu no obxecto de diversos estudos, aínda que as descricións das moedas e as súas atribucións non foron suficientes para achegar a suficiente claridade sobre a cuestión. [[Ficheiro:Storia_degli_antichi_popoli_italiani_-_Vol._I_p_206.png|miniatura|180x180px|Lenda etrusca PUPLUNA (Populonia), reproducida por Giuseppe Micali.<ref>Micali, G. (1849). ''[[iarchive:bub_gb_U30OAAAAQAAJ/page/n203/mode/2up|Storia degli antichi popoli italiani]]''. Vol. I. Florencia. Páxina 146. Nota 153.</ref>]] O considerado fundador da numismática moderna do mundo clásico, o [[Compañía de Xesús|xesuíta]] [[Joseph Hilarius Eckhel]] ([[1737]]-[[1798]]), identificou a moeda de Populonia e a de Volterra, mais ampliou a confusión daquela existente ao atribuír o [[estatero]] de ouro de Koson á moeda da colonia romana de Cosa, e as moedas de Élide (coas letras F-A no campo) aos Faliscos.<ref>[[Joseph Hilarius Eckhel|Eckhel, J. H.]] (1792-1798). </ref> [[Ficheiro:Lettera_di_Sebastiano_Ciampi_sopra_tre_medaglie_p._21.png|miniatura|234x234px|Reprodución de tres '''moedas etruscas''' nun traballo de Sebastiano Ciampi.<ref>Ciampi, S. (1813). ''[[iarchive:LetteraDiSebastianoCiampiSopraTreMedaglieEtruscheInArgento/page/n19/mode/2up|Lettera di Sebastiano Ciampi sopra tre medaglie etrusche in argento]]''. Pisa.</ref>]] O [[numismático]] [[Inglaterra|inglés]] [[James Millingen]] ([[1774]]-[[1845]]) identificou as emisións etruscas de ''aes grave'' como paralelas ás moedas do [[Italia (provincia romana)|Reino de Umbría]] e de [[Antiga Roma|Roma]], mais considerou como arcaicas as primeiras emisións cuñadas a martelo de Populonia, sobre a base de consideracións estilísticas e dos modelos utilizados. Millingen admitía que a vila puidese estar fundada polos colonos provenientes de Focea en [[Xonia]], e que as moedas de ouro como as que amosan un [[prótome]] de [[león]] tivesen a súa orixe en Focea.<ref>Millingen, J. (1841). Páxinas 162-166.</ref> O [[numismático]] [[Italia|italiano]] [[Francesco Carelli]] ([[1758]]-[[1832]]) catalogou correctamente as moedas de Populonia, aínda que atribuíu as de bronce de Vetulonia á vila de [[Telamón]].<ref>Carelli, F. (1812). </ref><ref>Carelli, F. (1850).</ref> [[Ficheiro:Theodor_Mommsen.jpg|miniatura|261x261px|[[Theodor Mommsen]]]] Sobre o traballo relativo á historia da moeda romana, [[Theodor Mommsen]] ([[1817]]-[[1903]]), a partir de exemplos de moedas cuñadas desde a época de [[Solón]] en [[Atenas]] realizou unha análise metrolóxica sobre o tema e datou a cuñaxe da moeda de Populonia a principios da metade do [[Século -VI|século VI a. de C]].<ref>Momsen, T. (1860). </ref> <blockquote>''<small>«Para acharmos o prototipo das moedas etruscas de prata cómpre volvermos ás antigas moedas greco-asiáticas cuñadas dun só lado e, por tanto, nun tempo moi remoto. En efecto, a antiga moeda cuñada en Atenas o ano 165 de Roma (594), da Época de Solón, podería ter sido imitada ben axiña en Populonia, á que as [[Minaría|minas]] de [[ferro]] de Etruria lle abriran as relacións comerciais con Grecia, logo dun tempo inmemorial».</small>'' <small><br/>— [[Theodor Mommsen|Mommsen, T.]]</small><ref>Mommsen, T. Páxina 217 da edición en francés de 1865.</ref> </blockquote> [[Gian Francesco Gamurrini]] ([[1835]]-[[1923]]), numismático italiano especializado na moeda etrusca, elaborou un estudo co material daquela dispoñible; seguiu a datación de Mommsen mais apreciou semellanzas entre a litra de Populonia e a moeda de prata de Siracusa, e salientou as similitudes entre os signos de valor das moedas de bronce etruscas e as romanas. Foi o primeiro en publicar, en 1875, o contido do tesouro no que apareceron os tipos de Volterra, ademais doutras descubertas.<ref>Gamurrini, G. F. (1874). </ref> Wilhelm Paul Corssen ([[1820]]-[[1875]]), [[Filoloxía|filólogo]] [[Alemaña|alemán]] especialista nas [[Lingua latina|linguas latina]] e [[Lingua etrusca|etrusca]], interpretou correctamente a maioría das moedas etruscas, segunda a atrubución admitida xeralmente.<ref>Coessen, W. (1874).</ref> Pola súa banda, o filólogo orientalista Wilhelm Deecke ([[1831]]-[[1897]]) catalogou as emisións monetarias etruscas maioritariamente a partir de pezas dispoñibles en [[Florencia]], [[Londres]] e [[París]], ao atribuírlles unha datación tradicional coa anotación dun catálogo de descubertas.<ref>Deecke, W. (1876).</ref> [[Friedrich Hultsch]] ([[1833]]-[[1906]]), numismático alemán, identificou o padrón do ''[[scrupulum]]'' utilizado para as primeiras moedas de prata, de 11,38 gramos, e confirmou a [[Theodor Mommsen|Mommsen]] nas súas opinións sobre a orixe [[Babilonia|babilónica]], datando moedas do século V a. de C. Tamén apreciou un paralelismo entre a teoría de [[Plinio o Vello|Plinio]], que data o primeiro denario no [[-269|269 a. de C.]], e o [[estatero]] de prata de 20 [[litra]]s, consonte o [[Padrón ático|padrón monetario ático]], que el chama "dobre denario".<ref>Hultsch, F. (1882).</ref> O numismático italiano [[Raffaele Garrucci]] ([[1811]]-[[1885]]) foi o primeiro en redactar un catálogo das moedas etruscas, romanas e gregas de Italia cun procedemento moderno e científico, a partir das descubertas en tesouros monetarios. A súa cronoloxía coincide coa de Mommsen, mais rexeita o paralelismo coas moedas romanas.<ref>Garrucci, R. (1885).</ref> [[Ficheiro:Isidoro-falchi.jpg|miniatura|227x227px|Isidoro Falchi]] Outro numismático e [[Arqueoloxía|arqueólogo]] italiano, [[Isidoro Falchi]] ([[1838]] - [[1914]]), nun traballo publicado en [[1891]], proporcionou un importante catálogo das moedas de Vetulonia, aínda que cometeu algúns erros na atribución dalgunhas moedas de prata de Papulonia. Falchi adoptou a cronoloxía de Mommsen e os paralelos coa moeda romana.<ref>Falchi, I. (1891).</ref> O traballo de [[Arthur Sambon]] ([[1867]]-[[1947]]), numismático francés especializado na Italia antiga, publicado en [[1903]], foi máis completo que o anterior de Garrucci. Sambon procurou incluír todos os tipos de moeda coñecidos, e el data os comezos das cuñaxes etruscas a mediados do século V a. de C., sobre a base do estilo e dos padróns monetarios empregados. El estimaba que os etruscos tiñan orixes [[Persia|persas]].<ref>Sambon, A. (1903).</ref> [[Barclay Vincent Head]] ([[1844]]-[[1914]]), en ''Historia Numorum'' (1887), fixou os comezos da moeda local no século V a. de C. e os das emisións en ouro de Velzna entre os anos [[-300|300]] e [[-265|265 a. de C]]. Segundo el, antes de [[-350|350 a. de C.]], o padrón utilizado era o eubóico-siracusano da litra, seguido primeiro por un padrón de 1/2 litra, despois, no [[Século -III|século III a. de C.]], por outro de dous escrúpulos e finalmente por un padrón dun escrúpulo, e o seu equivalente en bronce.<ref>[[Barclay Vincent Head|Head, B. V.]] (1887). </ref> O mesmo ano, [[Etienne Kovacs]] fixo unha división drástica da produción monetaria en seis períodos que van desde 500 a 200 a. de C., baseándose en parámetros metrolóxicos e aceptando as teses de Mommsen, de Hultsch e de Sambon, e apoiando a orixe asiática do padrón ponderal.<ref>Kovacs, E. (1911).</ref> [[Ficheiro:Secondina_L._Cesano.png|miniatura|194x194px|[[Secondina Cesano]]]] En [[1926]], [[Secondina Cesano]] ([[1879]]-[[1973]]) organizou e datou as series, segundo as probabilidades históricas, nas guerras contra os [[galos]] e os romanos desde o século V ata o século III a. de C.<ref>[[Secondina Cesano|Cesano, S.]] (1926).</ref> Nese mesmo [[1926]], [[Edward Allen Sydenham]] salientou unha imitación "natural" dos romanos polos etruscos. En consecuencia, datou a prata etrusca con anterioridade a [[-271|271 a. de C.]] e o ''aes grave'' no período entre [[275]] e [[-268|268 a. de C]].<ref>[[Edward Allen Sydenham|Sydenham, E. A.]] (1926). </ref> Walther Giesecke atribuíu as primeiras moedas de prata da Etruria [[meridional]], baseadas no padrón do [[Scrupulum|escrúpulo]], no século V a. de C. Giesecke datou as moedas quie presentan un [[prótome]] dun [[león]] despois de [[-450|450 a. de C]]., ao achegalas ao padrón das [[litra]]s de [[Siracusa]], os [[estatero]]s de Populonia de 10 litras de [[padrón ático]] no século IV d. de C. e os de 20 litras no século III a. de C., baixo influencia romana.<ref>Giesecke, W. (1928). Páxinas 20-30.</ref> [[Harold Mattingly]] ([[1884]]-[[1964]]) sostén que o estatero de Populonia de 20 unidades foi cuñado segundo o padrón do [[denario]].<ref>[[Harold Mattingly|Mattingly, H.]] (1928). Páxina 12. Nota 1.</ref> Na segunda edición, logo da "revolución", cando se reduciu a data da primeira emisión, omitiu a referencia ás moedas de Populonia.<ref>[[Harold Mattingly|Mattingly, H.]] (1928). Segunda edición (1937): páxina 5 e seguintes.</ref> Posteriormente atribuíu a serie etrusca de prata lixeira á [[Guerras púnicas|segunda guerra púnica]] ([[-218|218]]-[[-201|201 a. de C.]]) -201), un período considerablemente inferior ao atribuído á introdución do denario, que se estableceu en [[-187|187 a. de C]].<ref>Mattingly, H. (1929). "[https://www.jstor.org/stable/297314?seq=1 The first age of Roman coinage]". En ''Journal of Roman Studies''. Vol. 19. (1929). Páxinas 19-37</ref> [[Ficheiro:Testimonia_Linguae_Etruscae.jpg|miniatura|252x252px|Portada de ''Testimonia Linguae Etruscae'' ([[1968]]), onde M. Pllottino fai a súa compilación de inscricións etruscas.]] O pai da etruscoloxía moderna, [[Massimo Pallottino]] ([[1909]]-[[1995]]), publicou unha colleita de todas as inscricións etruscas coñecidas, que abrangue as atopadas nas moedas, e datounas entre o século V e os comezos do século III a. de C., partindo de consideracións estilísticas.<ref>Pallottino, M. (1968). Nº 357, 378, 409, 459, 789.</ref> O numismático [[Dinamarca|dinamarqués]] [[Rudi Thomsen]] ([[1919]]-[[2004]]), nos seus estudos dobre os comezos da [[Moeda da Antiga Roma|moeda romana]], situou a moeda etrusca nun contexto cronolóxico paralelo ao da romana e datou a súa introdución en [[-311|311 a. de C.]], con base nas evidencias achadas nas escavacións de Morgantina, en [[Sicilia]].<ref>Thomsen, R. (1957-1961). </ref> [[Gilbert Kenneth Jenkins]] ([[1918]]-[[2005]]), publicou dous traballos ben documentados respecto á datación, nos que se declara o seguinte: <blockquote><small>''«A datación das moedas etruscas é moi difícil... e non semella haber unha evidencia válida para establecer unha cronoloxía».''</small><br/><small>— [[Gilbert Kenneth Jenkins|Jenkins, K. J.]]</small><ref name=":0">[[Gilbert Kenneth Jenkins|Jenkins, G. K.]] ([[1955]]). "''[https://www.jstor.org/stable/42662856?Search=yes&resultItemClick=true&searchText=Greek&searchText=coins&searchText=recently&searchText=acquired&searchText=by&searchText=the&searchText=British&searchText=Museum&searchUri=%2Faction%2FdoBasicSearch%3FQuery%3DGreek%2Bcoins%2Brecently%2Bacquired%2Bby%2Bthe%2BBritish%2BMuseum%26amp%3Bfilter%3D&ab_segments=0%2Fbasic_search%2Fcontrol&refreqid=search%3Aa76e7f537bd45ab503765b6885573cc3&seq=1 Greek coins recently acquired by the British Museum]''". En ''Numismatic Chronicle''. [[Royal Numismatic Society]]. 45. Páxinas 131-156.</ref></blockquote> Jenkins indicou que a serie de Populonia de valores de X e XX unidades seguramente reflectiría o prezo do bronce do centro de Italia. El descubriu que os bronces etruscos "podían datarse con certas tolerancias... tiñan reducións do padrón [[Triens|triental]] ao [[Sextante (moeda)|sextantal]]", e tamén postulou que era practicamente imposible que a prata e o bronce puidesen estar en circulación simultaneamente, tendo en conta que o seu estilo é moi diferente.<ref name=":0" /> Posteriormente, Jenkins confirmou a datación previa das moedas coa marca de X unidades, aínda que refutou a hipótese de [[Laura Breglia]], que falaba dun padrón ponderal asiático, e as de Walther Giesecke, dun padrón baseado na [[litra]] de orixe calcídica. Jenkins optou por un padrón baseado no [[Scrupulum|escrúpulo]] e o dobre escrúpulo para a Etruria interior.<ref>Jenkins, G. K. (1959). [https://www.jstor.org/stable/42662358?seq=1 "Recent acquisitions of Greek coins by the British Museum"]. En ''Numismatic Chronicle''. Vol. 19. Royal Numismatic Society. Páxinas 23-45.</ref> Durante as [[Década de 1960|décadas de 1960]] e [[Década de 1970|1970]] estivo activa a chamada Escola Pliniana, liderada por Francesco Panvini Rosati. A partir de diversos estudos, cuestionou as datacións e as atribucións tradicionais. En [[1969]], a ''[[American Numismatic Society]]'' publicou o primeiro volume do ''[[Sylloge Nummorum Graecorum]]'', que incluía as imaxes das moedas etruscas propiedade desa sociedade e que se converteron na referencia para o estudo da moeda etrusca.<ref>Recensión desta publicación en: "[https://www.persee.fr/doc/antiq_0770-2817_1971_num_40_1_1625_t1_0414_0000_2?q=Sylloge+Nummorum+Graecorum Sylloge Nummorum Graecorum. The Collection of the American Numismatic Society. Part I : Etruria-Calabria]". ''L'Antiquité Classique''. 1971. 40-1. Páxinas 414-416.</ref> En [[1976]] publicouse o libro ''Contributi Introduttivi allo Studio della Monetazione Etrusca'' (coñecido como CISME), que abrangue numerosos artigos de investigadores eminentes e de numismáticos como [[Colin M. Kraay]], Massimo Pallottino, [[Laura Breglia]] ou [[Tony Hackens]], entre outros moitos. Este traballo foi ben acollido polos tradicionalistas, dado que confirmaba a teoría de Thomsen que trazaba un paralelismo entre a introdución do denario romano e a emisión dos 20 ases co Metus de Populonia.<ref>''Contributi introduttivi allo studio della monetazione etrusca: atti del V Convegno del Centro Internazionale di Studi Numismatici, Napoli, 20-24 aprile 1975''. [[Instituto Italiano de Numismática|Istituto Italiano di Numismatica]]. ISBN 8885914047</ref> Patrick Marchetti, levou a teoría de Thomsen á súa conclusión lóxica ao demostrar a relación metrolóxica entre as catro moedas etruscas principais cos signos de valor do ''aes grave'' de Roma.<ref>Marchetti, P. (1976). "La mythologie des monnaies étrusques avec marques de valeur". En ''Annali dell'Istituto Italiano di Numismatica''. Supl. T. 22. Páxinas 273-296.</ref> Pola súa banda, Patrizia Petrillo Serafin elaborou o primeiro estudo acerca das secuencias das moedas na numismática etrusca e publicou novamente os datos do tesouro de Populonia de [[1939]].<ref>Serafin, P. (1976). "Le serie monetarie di Populonia". En ''I Annali dell'Istituto Italiano di Numismatica''. Supl. Vol 22. Páxinas 105-130. Táb. XV-XIX.</ref> Marchetti publicou un estudo máis xeral do período, no que confirmou as teorías xa propostas por el no CISME sobre a metroloxía etrusca.<ref>Marchetti, P. (1978). "Une mise au point sur la valeur en denier de la drachme polybienne". En ''Revue Belge de Numismatique''. CXXIV. [[Sociedade Real de Numismática de Bélxica|Société royale de numismatique de Belgique]]. Páxinas 49-52.</ref> No entanto, Marchetti foi criticado por Thomsen pola pertinencia de certas interpretacións sobre os padróns ponderais empregados durante a revalidación do bronce romano. Thomsen centrouse no perfeccionamento e na confirmación da datación das diversas fases da revalidación do bronce do ''aes grave'' [[Libra (masa)|libral]] ao bronce [[Uncia (moeda)|uncial]] durante o século III a. de C.<ref>Thomsen, R. (1978). "From Libral 'Aes Grave' to Uncial 'Aes' Reduction: The Literary Tradition and the Numismatic Evidence". En ''Les'dévaluations' à Rome: Époque Républicaine et impériale''. École franáise de Rome. Páxinas 9-30.</ref> En [[1984]] Fiorenzo Catalli utilizou as incisións de Garrucci para ilustrar un catálogo dos tipos clasificados consonte unha datación tradicional.<ref>Catalli, F. (1984). </ref> O Ministerio de Bens Culturais de Italia proclamou o ano seguinte, 1985, como ano do Proxecto Etruscos (''Progetto Etruschi''), baixo o que viu a luz un grande número de traballos sobre a moeda etrusca, así como varios catálogos incompletos sobre ese particular, a partir sobre todo do material existente no Museo Arqueolóxico Nacional de Italia.<ref>Cristofani, M. (1985). ''I bronzi degli Etruschi''. Istituto geografico De Agostini. ISBN 978-8840235264</ref> Ese mesmo ano publicouse un estudo de Emilio Peruzzi acerca da utilización do bronce na economía premonetaria na Italia central, no que se demostra con claridade, e sen ter en conta as referencias ás tendencias anacrónicas dos autores clásicos, o xeito en que a economía etrusca se integrou coa de Roma e a do centro da Península, en períodos moi distantes.<ref>Peruzzi (1985). </ref> Tamén en 1985 [[Michael H. Crawford]] demostrou que o uso do bronce na Italia central estivera moi espallado antes da aparición da moeda. Crawford confirmou a revitalización do bronce partindo do padrón libral e ata osextantal, no período da segunda guerra púnica. El data o comezo da cuñaxe ao martelo da prata no século V a. de C., en Vulci, e no século IV a. de C. en Populonia. Nas súas palabras:<ref>Crawford, M. H. (1985). Páxinas 1-60.</ref> <blockquote><small>''«.. que aínda que ela xa fora adoptada polas poles gregas occidentais, para todos os efectos prácticos, aínda non fora adoptada en Etruria ata tres séculos despois»''.</small><br/><small>— Michael H. Crawford</small></blockquote> En [[1988]], no catálogo de moedas gregas do ''Antikenmuseum und Sammlung Ludwig in Basel'', datáronse numerosos exemplares que non foran publicados ata entón, en paralelo coa metroloxía romana.<ref>''Griechische Münzen aus Grossgriechenland und Sizilien''. Basilea. Antikenmuseum Basel und Sammlung Ludwig. 1988. ISBN 3905057026</ref> E no mesmo ano, Francesco Panvini Rosati, resumindo 80 anos de investigación sobre a circulación de moeda gregas en Etruria e asociando ese material coas descubertas de Pristina, chegou á conclusión de que a moeda de Etruria data do século V a. de C.<ref>Rosati, P. (1988). "Le monete etrusche: alcune note". En ''[[Rivista italiana di numismatica]]''. 90. [[Sociedade Numismática Italiana|Società numismatica italiana]]. Páxinas 45-49.</ref> Mauro Cristofani sostén que había pouca información salientable publicada sobre Etruria desde o congreso CISME en Nápoles. El data as orixes da moeda etrusca no século V a. de C. ao atribuír a emisión sucesiva da imaxe da [[Gorgona (mitoloxía)|Gorgona]] dos XX ases á derradeira parte do século IV a. de C.<ref>Cristofani, M. (1989). "La monetazione etrusca dieci anni dopo il Convegno di Napoli". En ''Annali dell'Istituto italiano di numismatica''. 36. Páxinas 83-100.</ref> [[Ficheiro:Fiorenzocatalli.jpg|miniatura|217x217px|Fiorenzo Catalli]] O catálogo de Fiorenzo Catalli, moi ilustrado, resume as investigacións numismáticas desde [[Francesco Petrarca|Petrarca]] ata a súa publicación, e precisa que a primeira descrición das moedas etruscas fora realizada por Pier Francesco Giambullari ([[1495]]-[[1555]]) en ''Il Gello''. Catalli enumera 97 tipos de moedas etruscas e dátaas a partir do século V a. de C.<ref>Catalli, F. (1990). </ref><ref>"[https://www.fondation-italienne-barbier-mueller.org/GIAMBULLARI-Pierfrancesco-Il-Gello-1546 GIAMBULLARI (Pierfrancesco), ''Il Gello'' (1546)]"''.'' Ficha do libro: Fondation Barbier-Mueller.</ref> Stefano Bruni, nun artigo que fai referencia aos achados de moedas asociadas con obxectos, fixou a data das moedas de bronce de Populonia a finais do século IV a. de C.<ref>Bruni, S. (1990). "Per la cronologia delle serie enee de Populonia". En ''[[Rivista italiana di numismatica|Rivista Italiana di Numismatica]]''. 92. Páxinas 11-18.</ref> Claudia Tesei realizou un catálogo dos estudos sobre a moeda etrusca.<ref>Tesei, C. (1991). ''I rinvenimenti di monete etrusche. Primi risultati di una ricerca''. Cortone.</ref> Fabio Vicari publicou un catálogo xeral das moedas etruscas no que se recollen 251 tipos. No entanto, a obra non está acompañada de ilustración ningunha e inspírase en estudos anteriores sen ter en conta a identidade das pezas, os erros nin as repeticións. Aínda así, os gráficos confirman os padróns utilizados e os mapas indican os lugares de procedencia.<ref>Vicari, F. (1991). </ref> Giuseppe Amisano, nunha publicación de carácter xeneralista, inclúe a moeda etrusca, á que lle atribúa unha orixe cara a [[-550|550 a. de C]]. A cronoloxía ignora a contribución dos gregos da [[Magna Grecia]] e atribúe aos etruscos a introdución da moeda en Italia. Nese traballo as fontes clásicas son a referencia e o autor dá crédito á proveniencia dos etruscos desde [[Reino de Lidia|Lidia]], xa sostida por [[Heródoto]], onde tería xurdido a moeda.<ref>Amisano, G. (1992). "Cronologia e politica monetaria alla luce dei segni di valore delle monete etrusche e romane". En ''Panorama numismatico''. 49. Xaneiro. Páxinas 15-20.</ref> En [[2001]] publicouse o primeiro volume da nova ''Historia Numorum: Italy'', un ''excursus'' xeral realizado por un grupo de especialistas baixo a dirección de N. K. Rutter. No proxecto tomaron parte numismáticos da relevancia de [[Andrew Burnett]], [[Michael H. Crawford|Crawford]] e [[Martin Price|Martin Jessop Price]]. Neste traballo enuméranse e dátanse os tipos xerais, coa catalogación das descubertas máis recentes de moeda grega en Italia, o que abrangue tamén as moedas fundidas e cuñadas de Etruria, de Umbría e do nordeste e do centro de Italia. Tamén en 2001 Sandra Della Giovampaola, Paola Bittarelli e Margherita Bergamini publicaron a colección Emilio Bonci Casuccini, de Siena, coa identificación das moedas.<ref>Bergamini, M.; Bittarelli, P; Della Giovampaola, S. (2001). ''La collezione numismatica di Emilio Bonci Casuccini''. Giorgio Bretschneider. Roma. ISBN 978-8876892035</ref> En [[2003]] Anna Rita Parente publicou un estudo pertencente á serie ''[[Sylloge Nummorum Graecorum]]'' sobre as moedas etruscas do [[Gabinete de Medallas da Biblioteca Nacional de Francia|Gabinete de Moedas e Medallas da Biblioteca Nacional de Francia]]. Trátase dun dos traballos máis exitosos sobre a datación das moedas etruscas e converteuse nunha obra de referencia para a clasificación destas moedas.<ref>Parente, A. R. (2003). ''Sylloge Nummorum Graecorum France 6,1 : Département des Monnaies, Médailles et Antiques : Italie, Etrurie, Calabre''. Bibliothèque Nationale de France. ISBN 978-2717722321</ref> A última publicación salientable sobre a moeda etrusca débeselle a Italo Vecchi e céntrase na produción de moedas fundidas.<ref>Vecchi, I. (2012).</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Moeda da Antiga Roma|Moeda da antiga Roma]] * [[Moeda da Antiga Grecia]] {{Commonscat|Etruscan coins}} === Bibliografía === * Carelli, F. (1812). ''Nummorum veterum Italiae, quos ipse collegit, et ordine geographico disposuit descriptio''. Nápoles. * Carelli, F. (1850). ''Nvmorvm Italiae Veteris Tabvlas CCII''. Leipzig. * Catalli, F. (1984). ''Numismatica etrusca e italica''. Gruppo archeologico romano. Roma. * Catalli, F. (1990). ''Monete etrusche''. [[Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato]]. Roma. ISBN 978-8824000413 * [[Secondina Cesano|Cesano, S.]] (1926). ''Tipi monetali etruschi''. Sansiani. Roma. * Coessen, W. (1874). ''[https://books.google.es/books?id=a-NgAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%C3%9Cber+die+Sprache+der+Etrusker&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiGrp-4i-vpAhWHz4UKHQyxDHkQ6AEIJzAA#v=onepage&q=%C3%9Cber%20die%20Sprache%20der%20Etrusker&f=false Über die Sprache der Etrusker]''. Leipzig. * [[Michael H. Crawford|Crawford, M.]] H. (1974). ''Roman Republican Coinage''. [[Cambridge University Press]]. ISBN 0-521-07492-4 * Crawford, M. H. (1985). ''Coinage and money under the Roman Republic: Italy and the Mediterranean economy''. University of California Press. Berkeley. ISBN 978-0520055063 * Cristofani, M. (1985). ''I bronzi degli Etruschi''. Istituto geografico De Agostini. ISBN 978-8840235264 * Deecke, W. (1876). ''[https://books.google.es/books/about/Etruskische_Forschungen.html?id=1ph8vgAACAAJ&redir_esc=y Etruskische Forschungen]''. II.Heitz. * [[Joseph Hilarius Eckhel|Eckhel, J. H.]] (1792-1798). ''Doctrina numorum veterum'' [addenda póstuma en 1826]. * Falchi, I. (1891). ''Vetulonia e i nuovi errori''. Roma. * Gamurrini, G. F. (1874). ''Le monete d'oro etrusche e principalmente di Populoniaìì''. Florencia. * Garrucci, R. (1885). ''Le monete dell'Italia antica. Monete fuse, monete coniate''. Roma. * Giesecke, W. (1928). ''Italia Numismatica: eine Geschichte der italischen Geldsysteme bis zur Kaiserzeit''. Leipzig. Karl W. Hiersemann. * Hultsch, F. (1882). ''[https://books.google.es/books/about/Griechische_und_r%C3%B6mische_metrologie.html?id=IJwOqqg-mFQC&redir_esc=y Griechische und Romische Metrologie]''. Berlín. * [[Barclay Vincent Head|Head, B. V.]] (1887). ''[[iarchive:historianumorumm00headuoft|Historia numorum, a manual of Greek numismatics]]''. Clarendon Press. Oxford. * Kovacs, E. (1911). "Le système monétaire de l'Étrurie". En ''Rivista Italiana di Numismatica''. [[Sociedade Numismática Italiana|Società numismatica italiana]]. Páxinas 367-489. * [[Harold Mattingly|Mattingly, H.]] (1928). ''[[iarchive:in.ernet.dli.2015.282729/mode/2up|Roman coins from the earliest times to the fall of the western empire]]''. Methuen & Co., Londres. * Millingen, J. (1841). ''[https://books.google.es/books/about/Consid%C3%A9rations_sur_la_numismatique_de_l.html?id=nn8OAAAAQAAJ&redir_esc=y Considérations sur la numismatique de l'ancienne Italie]'' [[https://books.google.es/books?id=diFSAAAAcAAJ&hl=es&source=gbs_book_other_versions ed. aumentada en 1844]]. Florencia. * [[Theodor Mommsen|Mommsen, T.]] (1860). ''Die Geschichte des römische Münzwesen''. Berlín [hai unha versión en francés editada en París en 1865, co título ''Histoire de la monnaie romaine'']. * Pallottino, M. (1968). ''Testimonia Linguae Etruscae''. La Nuova Italia. Florencia. * Peruzzi (1985). ''Money in early Rome''. Olschki. Florencia. ISBN 978-8822233073 * Rutter, N. K. (2001). ''Historia Nummorum: Italy''. Londres. British Museum Press. ISBN 0-7141-1801-X * Sambon, A. (1903). ''Les Monnaies antiques d'Italie''. París. * [[Edward Allen Sydenham|Sydenham, E. A.]] (1926). ''Aes grave, a study of the cast coinage of Roman and central Italy''. Londres. Spink and Son. * Thomsen, R. (1957-1961). ''Early Roman coinage. A study of the chronology''. Copenhage. The National Museum. 3 volumes. * [[Margaret E. Thompson|Thompson, M.]]; [[Otto Mørkholm|Morkholm, O.]]; [[Colin M. Kraay|Kraay, C. M.]] (1973). ''An Inventory of Greek Coin Hoards''. [[American Numismatic Society]]. ISBN 9780897220682 * Vecchi, I. (2012). ''Etruscan Coinage. Part 1. A corpus of the coinage of the Rasna, together with an historical and economic commentary on the issues (gold, silver and bronze) from the mints of Cosa, Luca (?), Pisae (?), Populonia, Uncertain Central Italy, Vetulonia, Volsinii (?), Vulci (?) and unidentified mints, from 5th to 3rd centuries BC''. Milán. ISBN 978-88-87235-76-0 * Vecchi, I. (2013). ''[https://dokumen.tips/documents/italian-cast-coinage.html Italian Cast Coinage. A descriptive catalogue of the cast coinage of Rome and Italy]''. Londres. London Ancient Coins. ISBN 978-0-9575784-0-1 * Vicari, F. (1991). ''Materiali e considerazioni per uno studio organico della monetazione etrusca.'' [[Sociedade Numismática Italiana|Società Numismatica Italiana]]. Milán. * VVAA (1976). ''Contributi introduttivi allo studio della monetazione etrusca''. [[Instituto Italiano de Numismática|Istituto Italiano di Numismatica]]. Roma. ISBN 9788885914049 === Ligazóns externas === * [http://medagliere-firenze.lamoneta.it/cat/FI-ETR Catálogo de moeda etrusca. ''Monetiere di Firenze. Museo Archeologico Nazionale''] * Agustí Torres, R. ''[https://www.academia.edu/42710757/LAS_MONEDAS_ETRUSCAS Las monedas etruscas]''. Academia.edu {{Barra portal|Historia|Italia}} [[Categoría:Etruscos]] [[Categoría:Moedas da Idade Antiga]] [[Categoría:Moedas de Italia]] 0b59bi37vjt28bhqkr1xzcv245s2ibq 0 500021 6149134 6073896 2022-08-03T05:19:53Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Grupo musical|nome=311|xp=rock|imaxe=311 Austin.jpg|pé=|orixe=[[Omaha, Nebraska]]|país={{USAb}}|período=1988 - presente|xénero=[[rock alternativo]], [[reggae rock]], [[rap rock]], [[funk rock]], [[metal alternativo]], [[nu metal]]|selo=311, [[ATO Records|ATO]], [[Volcano Entertainment|Volcano]], [[Capricorn Records|Capricorn]], [[MapleMusic Recordings|MapleMusic]], [[Bertelsmann Music Group|BMG]]|membros=Nick Hexum<br>Doug "SA" Martinez<br>Aaron "P-Nut" Wills<br>Tim Mahoney<br>Chad Sexton|antigos_membros=Jim Watson|relacionados=[[The Dirty Heads]], [[Slightly Stoopid]], [[Sublime]], [[The Offspring]], Ghostwolf, Los Stellarians, Hollows Follow, Ontologics, [[Zack Hexum]]|web=[http://www.311.com/ 311.com]}} '''311''' (pronunciado "three-eleven") é unha banda de [[Música rock|rock]] [[estadounidense]] procedente de [[Omaha, Nebraska]]. O grupo foi formado no ano [[1988]] polo vocalista e guitarrista Nick Hexum, o guitarrista Jim Watson (que foi substituído en [[1990]] por Tim Mahoney), o baixista Aaron "P-Nut" Wills,[1] e o batería Chad Sexton. En [[1992]], Doug "SA" Martinez uníuse á banda como [[DJ]]. 311 publicou 13 álbums de estudio, dous álbums ao vivo, catro recompilatorios, catro EPs e catro DVDs. Tras unha serie de lanzamentos independentes, 311 fichou por [[Capricorn Records]] en [[1992]] e publicou os álbums ''[[Music]]'' ([[1993]]) e ''[[Grassroots (álbum)|Grassroots]]'' ([[1994]]) cun éxito moderado. En [[1995]] conseguiron un grande éxito con ''[[311 (álbum)|311]]'', que chegou a ser triplo platino<ref name=":0">{{Cita web|título=RIAA - Gold & Platinum Searchable Database - February 24, 2013|url=http://riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=SEARCH_RESULTS|páxina-web=web.archive.org|data=2013-02-25|data-acceso=2020-06-17|data-arquivo=26 de xuño de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070626051113/http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=SEARCH_RESULTS|url-morta=unfit}}</ref> e acadou o número 12 da lista ''[[Billboard 200]]'' grazas aos sinxelos "Down" e "All Mixed Up", este último chegando ao primeiro posto da lista ''Billboard Hot Modern Rock Tracks'' en [[1996]].<ref>{{Cita web|título=311|url=https://www.billboard.com/music/311/chart-history/alternative-songs|páxina-web=Billboard|data-acceso=2020-06-17}}</ref> Os seus seguintes tres traballos tamén foron exitosos, sendo o primeiro (''[[Transistor (álbum)|Transistor]]'') platino e os outros dous (''[[Soundsystem]]'' e ''[[From Chaos]]'') ouro.<ref name=":0" /> O seu recompilatorio de 2004, ''Greatest Hits '93-'03'' tamén foi certificado platino. == Discografía == === Álbums === {| class="wikitable" !Álbum !Ano !Selo |- |''[[Music]]'' |[[1993]] |[[Capricorn Records]], [[Volcano Entertainment]] |- |''[[Grassroots (álbum)|Grassroots]]'' |[[1994]] |Capricorn Records |- |''[[311 (álbum)|311]]'' |[[1995]] |Capricorn Records |- |''[[Transistor (álbum)|Transistor]]'' |[[1997]] |Capricorn Records |- |''[[Soundsystem]]'' |[[1999]] |Capricorn Records |- |''[[From Chaos]]'' |[[2001]] |Volcano Entertainment |- |''[[Evolver]]'' |[[2003]] |Volcano Entertainment |- |''[[Don't Tread on Me]]'' |[[2005]] |Volcano Entertainment |- |''[[Uplifter]]'' |[[2009]] |Volcano Entertainment |- |''[[Universal Pulse]]'' |[[2011]] |311, [[ATO Records]] |- |''[[Stereolithic]]'' |[[2014]] |311 |- |''[[Mosaic (álbum)|Mosaic]]'' |[[2017]] |[[BMG]] |- |''[[Voyager]]'' |[[2019]] |BMG |} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.311.com/ Páxina da banda] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grupos musicais de Nebrasca]] [[Categoría:Grupos musicais de rock alternativo]] [[Categoría:Grupos musicais de reggae rock]] [[Categoría:Grupos musicais de rap rock]] [[Categoría:Grupos musicais de funk rock]] [[Categoría:Grupos musicais de metal alternativo]] [[Categoría:Grupos musicais de nu metal]] [[Categoría:Grupos musicais formados en 1988]] 9178cal1x2vm5f1a84q3moqf3tosr2i 0 501989 6149225 5599769 2022-08-03T09:35:38Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Adriana Lisboa Fábregas Gurevitz''', nada no [[Río de Xaneiro]] o [[25 de abril]] de[[1970|1970,]] é unha [[Escritor|escritora]] [[Brasil|brasileira]].<ref>{{Cita web|título=Adriana Lisboa|url=http://enciclopedia.itaucultural.org.br/pessoa469846/adriana-lisboa|páxina-web=Enciclopédia Itaú Cultural|data-acceso=2020-07-09|lingua=pt-br|nome=Instituto Itaú|apelidos=Cultural}}</ref> == Traxectoria == Creceu na súa cidade natal. Morou en [[Francia]], en [[París]] e [[Aviñón|Avignon]], e desde 2007 viviu a maior [[París|parte]] do tempo nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] (nunha pequena cidade próxima a Boulder, no [[Colorado, Estados Unidos de América|Colorado]]).<ref>{{Cita web|título=Adriana Lisboa. Wook|url=https://www.wook.pt/autor/adriana-lisboa/23141|páxina-web=www.wook.pt|data-acceso=2020-07-09|lingua=pt-PT}}</ref> É autora de sete novelas, alén de poemas, contos e historias para nenos. Os seus libros foron traducidos ao [[Lingua inglesa|inglés]], [[Lingua francesa|francés]], [[Lingua castelá|español]], [[Lingua alemá|alemán]], [[Lingua árabe|árabe]], [[Lingua italiana|italiano]], [[Lingua sueca|sueco]], [[Lingua romanesa|romanés]] e [[serbio]], e publicados en catorce países.<ref>{{Cita web|título=www.mertin-litag.de|url=http://www.mertin-litag.de/|páxina-web=www.mertin-litag.de|data-acceso=2020-07-09}}</ref> Integrou varias antoloxías de [[Conto|contos]] e poesía no Brasil e no exterior. Recibiu o [[Prémio Literário José Saramago|Premio José Saramago]], en [[Portugal]], pola novela ''Sinfonia em branco'', o Premio Moinho Santista, no Brasil, polo conxunto das súas novelas, e o premio de autor revelación da Fundação Nacional do Livro Infantil e Juvenil (FNLIJ) por ''Língua de trapos''. O proxecto Bogotá 39/Hay Festival alistouna entre os 39 máis importantes autores novos latino-americanos en [[2007]]. Recibiu bolsas de creación e tradución da Fundación Biblioteca Nacional (Brasil), do Centre National du Libre (Francia) e da Fundação Japão. Bacharel en música pola Unín-Río, Adriana Lisboa foi cantante de MPB en Francia aos dezaoito anos, máis tarde profesora de música no Río e tamén tradutora. Fixo o mestrado en literatura brasileira e o doutoramento en literatura comparada na UERJ (Universidade do Estado do Río de Xaneiro). Foi aínda investigadora visitante no Nichibunken (International Research Center for Japanese Studies), en [[Kioto]] ([[2006]]), na Universidade do [[Novo México]] (2007) e na Universidade de [[Texas]] en [[Austin, Texas|Austin]] (2008-[[2009]]).<ref>{{Cita web|título=BIOGRAFIA|url=https://www.adrianalisboa.com/biografia|páxina-web=adrianalisboa|data-acceso=2020-07-09|lingua=pt}}</ref> Entre outros autores, traduciu para o [[Lingua portuguesa|portugués]] obras de [[Cormac McCarthy]], [[Margaret Atwood]], [[Stefan Zweig]], [[Robert Louis Stevenson]], Jonathan Safran Foer, [[Emily Brontë]] e [[Maurice Blanchot]]. A súa novela ''O coração às vezes para de bater'' foi adaptada para o cinema no Brasil por Maria Camargo, nun premiado filme de curtametraxe. En 2012, o cineasta Eduardo Montes-Bradley realizou un documental sobre súa vida, titulado ''Lisboa'' e filmado en Denver e Boulder, Colorado (EUA). == Premios == * 2003: Premio [[José Saramago]] por ''Sinfonia em branco'' * 2005: Premio Moinho Santista polo conxunto da súa obra * 2006: Premio de Autor Revelación da FNLIJ (Fundación Nacional do Libro Infantil e Xuvenil) por ''Língua de trapos'' * ''Altamente recomendável'' pola FNLIJ, para ''Língua de trapos'' e ''Contos populares japoneses'' * 2008: Finalista do Premio Jabuti, categoría novela, con ''Um beijo de colombina'' e ''Rakushisha'' * 2007: Hay Festival/Bogotá Capital Mundial do Libro - seleccionada entre os 39 máis importantes autores latinoamericanos até 39 anos. * Finalista do Premio Literario Casino da Póvoa, Portugal, categoría mellor libro do ano, con ''Rakushisha.'' * Finalista do Prix des Lectrices de Elle Magazine, Francia, por ''Des roses rouge'' vif/''Sinfonia em branco.'' * 2011: Finalista do PEN Center USA Literary Awards - categoría ficción traducida, por ''Symphony in White.''<ref>{{Cita web|título=2011 Literary Awards: Finalists and Judges. PEN Center USA|url=http://penusa.org/2011-literary-awards-finalists-and-judges|páxina-web=web.archive.org|data=2015-03-02|data-acceso=2020-07-09|lingua=en|data-arquivo=02 de marzo de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150302011504/http://penusa.org/2011-literary-awards-finalists-and-judges|url-morta=unfit}}</ref> * 2011: Finalista do Premio São Paulo de Literatura e do Premio Zaffari & Bourbon, por ''Azul-corvo'' * 2014: Finalista do Premio São Paulo de Literatura por ''Hanói.'' == Obra == === Novelas === * ''Os fios da memória'' (1999). Rio: Rocco. (fora do prelo) * ''Sinfonia em branco'' (2001). Rio: Rocco. Alfaguara, 2013 - publicado tamén en [[Portugal]], [[Estados Unidos de América|EUA]], [[Alemaña]], [[Francia]], [[Italia]], [[Romanía]], [[Exipto]], [[Polonia]], [[Turquía]] e [[Croacia]]. * ''Um beijo de colombina'' (2003). Rio: Rocco, 2003 - publicado tamén en Portugal e en [[Suecia]]. * ''Rakushisha'' (2007). Rio: Rocco. Alfaguara, 2014 - publicado tamén en Portugal, EUA, Italia e Romanía. * ''Azul-corvo'' (2010). Rio: Rocco. Alfaguara, 2014 - publicado tamén en Portugal, Inglaterra, EUA, Francia, Italia, Noruega e [[Serbia]] * ''Hanói'' (2013). Rio: Alfaguara - publicado tamén en Francia, Italia e [[Arxentina]]. * ''Todos os Santos'' (2019). Alfaguara, Brasil. === Poesía === * ''Parte da paisagem'' (2014). São Paulo: Iluminuras. * ''Pequena música'' (2018). São Paulo: Iluminuras. === Contos === * ''Caligrafias'' (2004). Río: Rocco. Deseños de Gianguido Bonfanti. * ''Contos populares japoneses'' (recontos) (2008). Río: Rocco. Ilustracións de Janaina Tokitaka - publicado tamén en Italia. * ''O sucesso'' (2016). Río: Rocco. === Libros infantís e xuvenís === * ''Língua de trapos'' (2005). Río: Rocco. Ilustracións de Rui de Oliveira. Infantil. * ''O coração às vezes para de bater'' (2007). São Paulo: PubliFolha.Río: Rocco, 2013 - publicado tamén en Suíza (francés) e Arxentina. Xuvenil. * ''A sereia e o caçador de bolboretas'' (2009). - Río: Rocco. Ilustracións de Rui de Oliveira. Infantil. * ''Um rei sem majestade'' (2019). == Antoloxías literarias e colectáneas de contos == * ''25 mulheres que estão fazendo a nova literatura brasileira'' (org. Luiz Ruffato) - Río: Record, [[2004]]; * ''Prosas cariocas'' (org. Marcelo Moutinho e Flávio Izhaki) - Río: Casa da Palabra, [[2004]]; * ''Aquela canción'' - São Paulo: PubliFolha, [[2005]]; * ''Rio Literário'' (org. Beatriz Resende, fotos de Bruno Veiga) - Río: Casa da Palabra, [[2005]]; * ''Contos que contam'' - Lisboa: Centro Colombo, [[2005]]; * ''Lusofônica - La nuova narrativa in lingua portoghese'' - Roma: La Nuova Frontiera, [[2006]]; * ''Contos de agora'', audiolivro (org. Moacyr Godoy Moreira) - São Paulo: Libro Falante, [[2007]]; * ''Antología de cuento latinoamericano'' - Bogotá: Ediciones B, [[2007]]; * ''Inimigo Rumor n° 19'', revista de poesía - Río/São Paulo: 7Letras/CosacNaify, [[2007]]; * ''Dicionário amoroso da língua portuguesa'' (org. Marcelo Moutinho e Jorge Reis-Sá) - Río: Casa da Palabra, [[2009]]; * ''Brazil: A Traveler's Literary Companion'' (org. Alexis Levitin) - Berkeley: Whereabouts Press, [[2010]] * ''Brasilien berättar: Ljud av steg'' - Estocolmo: Bokforläget Tranan, 2011 * ''Amar, verbo atemporal'' (org. Celina Portocarrero) - Río: Rocco, 2012 * ''Granta'' en portugués vol. 10: Medidas Extremas - Río: Alfaguara, 2013 == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.adrianalisboa.com Páxina persoal] {{Control de autoridades}} {{DEFAULTSORT:Lisboa, Adriana}} [[Categoría:Tradutores do Brasil]] [[Categoría:Nados no Río de Xaneiro]] [[Categoría:Nados en 1970]] [[Categoría:Escritores do Brasil]] [[Categoría:Poetas do Brasil]] [[Categoría:Escritores en lingua portuguesa]] f7sde9sewuanw9s062rvyl1by9f7fzz 0 502951 6148597 5858770 2022-08-02T15:59:57Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Zymomonas mobilis'' | domain = [[Bacteria]] | phylum = [[Proteobacteria]] | classis = [[Alphaproteobacteria]] | ordo = [[Sphingomonadales]] | familia = [[Sphingomonadaceae]] | genus = '''Zymomonas''' | species = '''Z. mobilis''' | binomial = Zymomonas mobilis | binomial_authority = (Lindner 1928) De Ley and Swings 1976 | subdivision_ranks = subspecies<ref name="LPSN">[https://lpsn.dsmz.de/genus/zymomonas LPSN entry for ''Zymomonas'']</ref> | subdivision = * ''Z. m.'' subsp. ''francensis'' <small>Coton ''et al''. 2006</small> * ''Z. m.'' subsp. ''mobilis'' <small>(Lindner 1928) De Ley and Swings 1976</small> * ''Z. m.'' subsp. ''pomaceae'' <small>(Millis 1956) De Ley and Swings 1976</small> | synonyms_ref = <ref name="LPSN"/> | synonyms = * ''Achromobacter anaerobium'' [''sic''] <small>Shimwell 1937</small> * ''Pseudomonas lindneri'' <small>Kluyver and Hoppenbrouwers 1931</small> * ''Saccharomonas lindneri'' <small>(Kluyver and Hoppenbrouwers 1931) Shimwell 1950</small> * ''Thermobacterium mobile'' <small>Lindner 1928</small> * ''Zymomonas anaerobia'' <small>(Shimwell 1937) Kluyver 1957</small> * ''Zymomonas mobile'' [''sic''] <small>(Lindner 1928) Kluyver and van Niel 1936</small> }} '''''Zymomonas mobilis''''' é unha bacteria con forma de [[bacilo]] [[gramnegativa]], [[organismo anaerobio facultativo|anaerobia facultativa]], non esporulante, con [[flaxelo#Flaxelo bacteriano|flaxelos]] polares. É a única especie do xénero '''''Zymomonas'''''.<ref name="LPSN"/> Ten notables capacidades de produción de [[bioetanol]], que superan as dos [[lévedo]]s nalgúns aspectos. Foi illada orixinalmente de bebidas alcohólicas como o [[viño de palma]] africano, o [[pulque]] mexicano e tamén como contaminante da [[sidra]] e [[cervexa]] (que quedan estragadas) en países europeos. == Estraga a cervexa == ''Zymomonas'' é unha bacteria transportada pola auga indesexable na [[cervexa]], porque a estraga creando un cheiro esterosulfurado debido á produción de [[acetaldehido]] e [[sulfuro de hidróxeno]], que pode compararse a un cheiro a mazás podres ou a froita. ''Zymomonas'' non se atopou en cervexeiras lager debido ao seu funcionamento a baixa temperatura (8–12&nbsp;°C) e estritos requirimentos de [[carbohidrato]]s (só capaz de [[fermentación|fermentar]] [[sacarosa]], [[glicosa]] e [[frutosa]]). Atópase comunmente en cervexas ale acondicionadas en bocois nas que se usa un azucre cebador para carbonatar a cervexa. A temperatura de crecemento óptimo é de 25 a 30 graos Celsius. == Produción de etanol == ''Zymomonas mobilis'' degrada azucres a [[piruvato]] usando a [[ruta de Entner-Doudoroff]]. O piruvato é despois [[Fermentación|fermentado]] para producir [[etanol]] e [[dióxido de carbono]] como únicos produtos finais (igual que a [[fermentación alcohólica]] feita por lévedos). As vantaxes de ''Z. mobilis'' sobre ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'' con respecto á produción de [[bioetanol]] son: *Maior captación de azucre e rendemento de etanol (ata 2,5 veces máis alto).<ref>{{cite book|title=Microbial reactions: Ethanol Production by Zymomonas mobilis|year=1982|publisher=Springer-Verlag|location=New York|isbn=978-3-540-11698-1|author=Rogers P|author2=Lee K |author3=Skotnicki M |author4=Tribe D |pages=37–84}}</ref> *Menor produción de [[biomasa]]. *Maior tolerancia ao etanol de ata o 16% (v/v).<ref>{{cite journal|last1=Swings|first1=J|last2=De Ley|first2=J|title=The biology of Zymomonas|journal=Bacteriological Reviews|date=March 1977|volume=41|issue=1|pages=1–46|pmid=16585|pmc=413995|doi=10.1128/MMBR.41.1.1-46.1977}}</ref> *Non require a adición controlada de [[oxíxeno]] durante a fermentación. Porén, malia estas atractivas vantaxes, hai varios factores que impien o uso comercial de ''Z. mobilis'' na produción de [[etanol celulósico]]. O atranco principal é que a gama de substratos queda limitada a [[glicosa]], [[frutosa]] e [[sacarosa]]. A ''Z. mobilis'' de tipo silvestre non pode fermentar azucres de 5 carbonos como a [[xilosa]] e a [[arabinosa]], que son compoñentes importantes dos [[hidrólise|hidrolizados]] lignocelulólsicos. A diferenza de ''[[E. coli]]'' e dos lévedos, ''Z. mobilis'' non pode tolerar os inhibidores tóxicos presentes en hidrolizados lignocellósicos como o [[ácido acético]] e varios compostos [[fenol|fenólicos]].<ref>{{cite journal|last=Doran-Peterson|first=Joy|author2=Cook, Dana M. |author3=Brandon, Sarah K. |title=Microbial conversion of sugars from plant biomass to lactic acid or ethanol|journal=The Plant Journal|volume=54|issue=4|pages=582–592|doi=10.1111/j.1365-313X.2008.03480.x|pmid=18476865|year=2008}}</ref> A concentración de ácido acético en hidrolizados lignocelulólsicos pode ser de ata o 1,5% (w/v), o que está moi por riba do limiar de tolerancia de ''Z. mobilis''. Fixéronse varios intentos de modificar por enxeñaría ''Z. mobilis'' para superar as súas deficiencias inherentes. O National Renewable Energy Laboratory (NREL), EUA fixo importantes contribucións na ampliación do seu rango de substratos para incluír azucres de 5 carbonos como a xilosa e arabinosa.<ref name="Zhang Science Paper 1995">{{cite journal|last=Zhang|first=M|author2=Eddy, C |author3=Deanda, K |author4=Finkelstein, M |author5= Picataggio, S |title=Metabolic Engineering of a Pentose Metabolism Pathway in Ethanologenic Zymomonas mobilis.|journal=Science|date=Jan 13, 1995|volume=267|issue=5195|pages=240–3|pmid=17791346|doi=10.1126/science.267.5195.240|bibcode=1995Sci...267..240Z}}</ref>^,<ref>{{cite journal|last=Deanda|first=K|author2=Zhang, M |author3=Eddy, C |author4= Picataggio, S |title=Development of an arabinose-fermenting Zymomonas mobilis strain by metabolic pathway engineering.|journal=Applied and Environmental Microbiology|year=1996|volume=62|issue=12|pages=4465–70|pmid=8953718|pmc=168273|doi=10.1128/AEM.62.12.4465-4470.1996}}</ref> Desenvolvéronse cepas resistentes ao [[ácido acético]] de ''Z. mobilis'' por enxeñaría metabólica racional, técnicas de [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|mutaxénese]] <ref>{{cite journal|last=Joachimsthal|first=E L|author2=Rogers, PL |title=Characterization of a high-productivity recombinant strain of Zymomonas mobilis for ethanol production from glucose/xylose mixtures.|journal=Applied Biochemistry and Biotechnology|year=2000|volume=84-86|issue=1–9|pages=343–56|pmid=10849801|doi=10.1385/abab:84-86:1-9:343}}</ref> ou mutación adaptativa.<ref name="Agrawal 2011 777–85">{{cite journal|last=Agrawal|first=Manoj|author2=Mao, Z |author3=Chen, RR |title=Adaptation yields a highly efficient xylose-fermenting Zymomonas mobilis strain.|journal=Biotechnology and Bioengineering|year=2011|volume=108|issue=4|pages=777–85|pmid=21404252|doi=10.1002/bit.23021}}</ref>^,<ref>{{cite journal|last=Chen|first=Rachel|author2=Wang, Yun |author3=Shin, Hyun-dong |author4=Agrawal, Manoj |author5= Mao, Zichao |title=Strains of Zymomonas mobilis for fermentation of biomass|journal=US Patent Application No. 20090269797|year=2009|url=http://www.freepatentsonline.com/y2009/0269797.html}}</ref> Porén, cando estas cepas orixinadas por enxeñaría metabolizan azucres mixtos en presenza de inhibidores o rendemento e produtividade son moito menores, o que impide a súa aplicación industrial. Utilizouse un amplo proceso de adaptación para mellorar a fermentación da xilosa en ''Z. mobilis''.<ref name="Agrawal 2011 777–85"/> Ao adaptaren unha cepa nunha alta concentración de xilosa, os investigadores comprobaron que ocorreran significativas alteracións do seu metabolismo. Un cambio salientable foi que producía niveis reducidos de [[xilitol]], un subproduto da fermentación da xilosa que pode inhibir o metabolismo da xilosa da cepa. Unha das razóns da menor produción de xilitol foi a [[mutación]] nun suposto xene que codifica unha aldo-ceto redutase que cataliza a redución da xilosa a xilitol.<ref name="Discovery of xylose reductase">{{cite journal|last=Agrawal|first=Manoj|author2=Chen, Rachel Ruizhen |title=Discovery and characterization of a xylose reductase from Zymomonas mobilis ZM4|journal=Biotechnology Letters|year=2011|volume=33|issue=11|pages=2127–2133|doi=10.1007/s10529-011-0677-6|pmid=21720846}}</ref>^,<ref name="Patent industrial applications novel aldo-keto reductase">{{cite journal|last=Chen|first=Rachel|author2=Agrawal M |title=Industrial Applications of A Novel Aldo/Keto Reductase Of ''Zymomonas Mobilis''|journal=US Patent Application 20120196342|year=2012|url=http://www.freepatentsonline.com/y2012/0196342.html}}</ref> Unha característica intgeresante de ''Z. mobilis'' é que a súa [[membrana plasmática]] contén [[hopanoide]]s, compostos pentacíclicos similares aos [[esterol|esterois]] de eucariotas. Isto permítelle ter unha alta tolerancia ao etanol no seu ambiente, aredor do 13%. == Xenoma == Secuenciouse o xenoma da cepa ''Z. mobilis'' ZM4 e consta de 2&nbsp;056&nbsp;416 [[par de bases|pares de bases]] que conteñen 1&nbsp;998 [[xene]]s codificantes de [[proteína]]s.<ref>{{cite journal |pmid=15592456 | pmc=6870993 | doi=10.1038/nbt1045 | volume=23 | issue=1 | title=The genome sequence of the ethanologenic bacterium Zymomonas mobilis ZM4 | date=January 2005 | journal=Nat. Biotechnol. | pages=63–8| last1=Seo | first1=Jeong-Sun | last2=Chong | first2=Hyonyong | last3=Park | first3=Hyun Seok | last4=Yoon | first4=Kyoung-Oh | last5=Jung | first5=Cholhee | last6=Kim | first6=Jae Joon | last7=Hong | first7=Jin Han | last8=Kim | first8=Hyungtae | last9=Kim | first9=Jeong-Hyun | last10=Kil | first10=Joon-Il | last11=Park | first11=Cheol Ju | last12=Oh | first12=Hyun-Myung | last13=Lee | first13=Jung-Soon | last14=Jin | first14=Su-Jung | last15=Um | first15=Hye-Won | last16=Lee | first16=Hee-Jong | last17=Oh | first17=Soo-Jin | last18=Kim | first18=Jae Young | last19=Kang | first19=Hyung Lyun | last20=Lee | first20=Se Yong | last21=Lee | first21=Kye Joon | last22=Kang | first22=Hyen Sam }}</ref> Isto demostrou que ''Z. mobilis'' só pode metabolizar a glicosa pola [[ruta de Entner-Doudoroff]] e non pode usar a [[ruta de Embden-Meyerhof-Parnas]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === *[http://www.ias.ac.in/currsci/jul10/articles14.htm Ethanol fermentation technology—''Zymomonas mobilis''] *[http://cmr.jcvi.org/tigr-scripts/CMR/GenomePage.cgi?org=ntzm01 ''Zymomonas mobilis'' páxina o xenoma ZM4]{{Ligazón morta|data=xullo de 2020 }} *[http://bacdive.dsmz.de/index.php?search=14289&submit=Search Cepa tipo de ''Zymomonas mobilis'' en Bac''Dive'' - the Bacterial Diversity Metadatabase] {{control de autoridades}} [[Categoría:Esfingomonadales]] [[Category:Etanol]] jh7a3098l8w2luwccnb45z90rn50kdv 0 503221 6149453 5951080 2022-08-03T11:29:59Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Encima | Name = Alcohol deshidroxenase | EC_number = 1.1.1.1 | IUBMB_EC_number = 1/1/1/1 | CAS_number= 9031-72-5 | GO_code = 0004022 | image = Protein ADH5 PDB 1m6h.png | width = | caption = Estrutura cristalográfica do<br />homodímero da [[ADH5]] humana.<ref name="pmid12196016">{{PDB|1m6h}}; {{cite journal | vauthors = Sanghani PC, Robinson H, Bosron WF, Hurley TD | title = Human glutathione-dependent formaldehyde dehydrogenase. Structures of apo, binary, and inhibitory ternary complexes | journal = Biochemistry | volume = 41 | issue = 35 | pages = 10778–86 | date = September 2002 | pmid = 12196016 | doi = 10.1021/bi0257639 }}</ref> }} As '''alcohol deshidroxenases''' ('''ADH''') ({{EC number|1.1.1.1}}) son un grupo de [[encima]]s [[deshidroxenase]]s que están presentes en moitos organismos e facilitan a interconversión entre [[alcohol|alcohois]] e [[aldehido]]s ou [[cetona]]s coa redución de [[dinucleótido de nicotinamida e adenina]] (NAD⁺) a NADH. Nos [[humano]]s e moitos outros animais serven para degradar os alcohois a varios [[metabolito]]s que doutro modo serían tóxicos, e tamén participan na xeración de aldehidos ou cetonas útiles, ou grupos alcohol durante as biosínteses de varios metabolitos. En [[lévedo]]s, [[plantas]] e moitas [[bacterias]] algunhas alcohol deshidroxenases [[catálise|catalizan]] a reacción oposta como parte das súas [[fermentación]]s para asegurar unha subministración constante de NAD⁺, polo cal producen alcohol, como ocorre na [[fermentación alcohólica]] utilizada para producir [[bebidas alcohólicas]]. == Evolución == Evidencias xenéticas de comparación de múltiples organismos mostraron que unha [[formaldehido deshidroxenase]] dependente de [[glutatión]], idéntica á [[ADH5|alcohol deshidroxenase de clase III]] (ADH-3/ADH5), podería ser o encima ancestral de toda a familia da ADH.<ref name="pmid1731906">{{cite journal | vauthors = Gutheil WG, Holmquist B, Vallee BL | title = Purification, characterization, and partial sequence of the glutathione-dependent formaldehyde dehydrogenase from Escherichia coli: a class III alcohol dehydrogenase | journal = Biochemistry | volume = 31 | issue = 2 | pages = 475–81 | date = January 1992 | pmid = 1731906 | doi = 10.1021/bi00117a025 }}</ref><ref name="pmid1409630">{{cite journal | vauthors = Danielsson O, Jörnvall H | title = "Enzymogenesis": classical liver alcohol dehydrogenase origin from the glutathione-dependent formaldehyde dehydrogenase line | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 89 | issue = 19 | pages = 9247–51 | date = October 1992 | pmid = 1409630 | pmc = 50103 | doi = 10.1073/pnas.89.19.9247 | bibcode = 1992PNAS...89.9247D }}</ref><ref name="pmid19011751">{{cite journal | vauthors = Persson B, Hedlund J, Jörnvall H | title = Medium- and short-chain dehydrogenase/reductase gene and protein families : the MDR superfamily | journal = Cellular and Molecular Life Sciences | volume = 65 | issue = 24 | pages = 3879–94 | date = December 2008 | pmid = 19011751 | pmc = 2792335 | doi = 10.1007/s00018-008-8587-z }}</ref> bastante cedo na [[evolución]] fíxose importante ter un método para eliminar o formaldehido endóxeno e exóxeno e esta capacidade conservou a ADH-3 ancestral nos [[xenoma]]s ao longo do tempo. A [[duplicación xénica]] da ADH-3, seguida por unha serie de mutacións, conduciu á evolución das outras ADHs.<ref name="pmid1409630"/><ref name="pmid19011751"/> A capacidade de producir [[etanol]] a partir de azucres (que é a base da produción das bebidas alcohólicas) crese que evolucionou primeiramente en [[lévedo]]s. Aínda que esta característica non é adaptativa desde un punto de vista puramente enerxético, os lévedos, ao produciren alcohol en tan altas concentracións que eran tóxicas para outros organismos, podían eliminar a súa competición. Ademais, como as froitas podres conteñen máis dun 4% de etanol, os animais que comen froitas necesitaban un sistema para metabolizar ese alcohol exóxeno. Isto pénsase que explica a conservación de ADH activas co etanol en especies distintas dos lévedos, aínda que a ADH-3 tamén ten un papel importante na [[transdución de sinais#Óxido nítrico|sinalización por óxido nítrico]].<ref name="pmid19011746">{{cite journal | vauthors = Staab CA, Hellgren M, Höög JO | title = Medium- and short-chain dehydrogenase/reductase gene and protein families : Dual functions of alcohol dehydrogenase 3: implications with focus on formaldehyde dehydrogenase and S-nitrosoglutathione reductase activities | url = https://archive.org/details/sim_cellular-and-molecular-life-sciences_2008-12_65_24/page/3950 | journal = Cellular and Molecular Life Sciences | volume = 65 | issue = 24 | pages = 3950–60 | date = December 2008 | pmid = 19011746 | doi = 10.1007/s00018-008-8592-2 }}</ref><ref name="pmid16763671">{{cite journal | vauthors = Godoy L, Gonzàlez-Duarte R, Albalat R | title = S-Nitrosogluthathione reductase activity of amphioxus ADH3: insights into the nitric oxide metabolism | journal = International Journal of Biological Sciences | volume = 2 | issue = 3 | pages = 117–24 | year = 2006 | pmid = 16763671 | pmc = 1458435 | doi = 10.7150/ijbs.2.117 }}</ref> Nos humanos, a secuenciación do [[xene]] da [[ADH1B]] (que codifica unha alcohol deshidroxenase) mostrou que hai varias variantes funcionais. Nunha, hai un [[polimorfismo dun único nucleótido]] (SNP) que determina a presenza dun residuo de [[histidina]] (His) ou [[arxinina]] (Arg) na posición 47 do polipéptido maduro. Na variante con histidina, o encima é moito máis efectivo na conversión antes mencionada.<ref name="whitfield">{{cite journal|vauthors=Whitfield, John B |title=ADH and ALDH genotypes in relation to alcohol metabolic rate and sensitivity |journal=Alcohol and Alcoholism |volume=2 |pages=59–65 |url=http://152.98.160.29/contents/p/staff/JW058.pdf |pmid=8974317 |year=1994 }}{{dead link|date=June 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Porén, o encima responsable da conversión do [[acetaldehido]] a [[acetato]], non se ve afectado, o que fai que haxa diferentes velocidades de catálise do substrato e causa a acumulación de acetaldehido tóxico, causando danos.<ref name = whitfield /> Isto proporciona algunha protección contra o consumo excesivo de alcohol e a dependencia do alcohol ([[alcoholismo]]).<ref name=":0">{{cite journal | vauthors = Thomasson HR, Edenberg HJ, Crabb DW, Mai XL, Jerome RE, Li TK, Wang SP, Lin YT, Lu RB, Yin SJ | title = Alcohol and aldehyde dehydrogenase genotypes and alcoholism in Chinese men | journal = American Journal of Human Genetics | volume = 48 | issue = 4 | pages = 677–81 | date = April 1991 | pmid = 2014795 | pmc = 1682953 }}</ref><ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Edenberg HJ, McClintick JN | title = Alcohol dehydrogenases, aldehyde dehydrogenases and alcohol use disorders: a critical review | journal = Alcoholism, Clinical and Experimental Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 2281–2297 | date = October 2018 | pmid = 30320893 | pmc = 6286250 | doi = 10.1111/acer.13904 }}</ref><ref name=":2">{{cite journal | vauthors = Hurley TD, Edenberg HJ | title = Genes encoding enzymes involved in ethanol metabolism | journal = Alcohol Research | volume = 34 | issue = 3 | pages = 339–44 | date = 2012 | pmid = 23134050 | pmc = 3756590 }}</ref><ref name=":3">{{cite journal | vauthors = Walters RK, Polimanti R, Johnson EC, McClintick JN, Adams MJ, Adkins AE, etal | title = Transancestral GWAS of alcohol dependence reveals common genetic underpinnings with psychiatric disorders | journal = Nature Neuroscience | volume = 21 | issue = 12 | pages = 1656–1669 | date = December 2018 | pmid = 30482948 | pmc = 6430207 | doi = 10.1038/s41593-018-0275-1 }}</ref> Varios [[haplotipo]]s orixinados por esta [[mutación]] están máis concentrados en rexións do lese da China, unha rexión coñecida polas súas baixas tolerancia e dependencia ao alcohol. Realizouse un estudo para encontrar unha posible correlación entre a distribución [[alelo|alélica]] e o alcoholismo, e o resultado indica que esa a distribución alélica orixinouse á vez que o cultivo de [[arroz]] na rexión hai entre 12000 e 6000 anos.<ref name = rice >{{cite journal | vauthors = Peng Y, Shi H, Qi XB, Xiao CJ, Zhong H, Ma RL, Su B | title = The ADH1B Arg47His polymorphism in east Asian populations and expansion of rice domestication in history | journal = BMC Evolutionary Biology | volume = 10 | pages = 15 | date = January 2010 | pmid = 20089146 | pmc = 2823730 | doi = 10.1186/1471-2148-10-15 }}</ref> En rexións onde se cultivaba arroz, o arroz era fermentado orixinando etanol.<ref name = rice /> Isto levou a especular que o aumento da dispoñibilidade de alcohol orixinou o abuso do consumo desa substancia e o alcoholismo, o que tivo como resultado unha menor [[fitness (bioloxía)|fitness]] reprodutora.<ref name = rice /> Nas persoas coa variante do alelo con His diminuían os casos de dependencia e abuso.<ref name = whitfield /><ref name = rice /> A hipótese propón que aqueles individuos coa variante do encima con histidina tiñan un éxito reprodutivo diferencial e o alelo correspondente foi transmitido dunha [[xeración]] a outra. A [[evolución darwinista]] clásica actuaría para seleccionar contra a forma prexudicial do encima (a variante con arxinina) debido á diminución do éxito reprodutivo dos individuos que portan o alelo. O resultado sería unha maior frecuencia do alelo responsable desta variante do encima con His en rexións que estiveran baixo presión selectiva por máis longo tempo. A distribución e fecuencia da variante con histidina segue a expansión do cultivo de arroz en rexións do interior de Asia, e hai maiores frecuencias da variante con histidina en rexións nas que se leva cultivando aroz desde hai máis tempo.<ref name="whitfield" /> A distribución xeográfica dos alelos parece, por tanto, ser o resultado da [[selección natural]] contra os individuos con menor éxito reprodutivo, concretamente aqueles que portaban o alelo da variante con arxinina e eran máis susceptibles ao alcoholismo.<ref>{{cite journal|last1=Eng|first1=Mimi Y | name-list-format = vanc |title=Alcohol Research and Health|journal=Alcohol Health & Research World |date=2007-01-01|publisher=U.S. Government Printing Office|issn=1535-7414}}</ref> Porén, a persistencia da variante con arxinina noutras poboacións indica que o efecto podería non ser moi forte. == Descubrimento == [[Ficheiro:ladh.jpg|miniatura|LADH de cabalo (alcohol deshidroxenase hepática)]] A primeira alcohol deshidroxenase (ADH) que se illou purificouse en 1937 a partir de ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'' (o lévedo de panadería).<ref>{{cite journal |title=Diphosphopyridinproteid alkohol, acetaldehyd|vauthors = Negelein E, Wulff HJ | journal = Biochem. Z. | year = 1937 | volume = 293 | page = 351 }}</ref> Moitos aspectos do mecanismo catalítico do encima ADH hepático de cabalo foron investigados por Hugo Theorell e colegas.<ref name="pmid13920552">{{cite journal | vauthors = Theorell H, McKEE JS | title = Mechanism of action of liver alcohol dehydrogenase | journal = Nature | volume = 192 | issue = 4797 | pages = 47–50 | date = October 1961 | pmid = 13920552 | doi = 10.1038/192047a0 | bibcode = 1961Natur.192...47T }}</ref> A ADH foi tamén un dos primeiros encimas oligoméricos dos que se obtivo a súa secuencia de [[aminoácido]]s e se determinou a súa estrutura tridimensional.<ref name="pmid5462776">{{cite journal | vauthors = Jörnvall H, Harris JI | title = Horse liver alcohol dehydrogenase. On the primary structure of the ethanol-active isoenzyme | journal = European Journal of Biochemistry | volume = 13 | issue = 3 | pages = 565–76 | date = April 1970 | pmid = 5462776 | doi = 10.1111/j.1432-1033.1970.tb00962.x }}</ref><ref name="pmid4365379">{{cite journal | vauthors = Brändén CI, Eklund H, Nordström B, Boiwe T, Söderlund G, Zeppezauer E, Ohlsson I, Akeson A | title = Structure of liver alcohol dehydrogenase at 2.9-angstrom resolution | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 70 | issue = 8 | pages = 2439–42 | date = August 1973 | pmid = 4365379 | pmc = 433752 | doi = 10.1073/pnas.70.8.2439 | bibcode = 1973PNAS...70.2439B }}</ref><ref name="isbn978-91-7409-567-8">{{cite book | vauthors = Hellgren M | title = Enzymatic studies of alcohol dehydrogenase by a combination of in vitro and in silico methods, PhD thesis | publisher = Karolinska Institutet | location = Stockholm, Sweden | year = 2009 | page = 70 | isbn = 978-91-7409-567-8 | url = http://diss.kib.ki.se/2009/978-91-7409-567-8/thesis.pdf }}</ref> A inicios da década de 1960, descubriuse tamén nas moscas ''[[Drosophila]]''.<ref name="Sofer">{{cite journal | vauthors = Sofer W, Martin PF | title = Analysis of alcohol dehydrogenase gene expression in Drosophila | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-genetics_1987_21/page/203 | journal = Annual Review of Genetics | volume = 21 | pages = 203–25 | year = 1987 | pmid = 3327463 | doi = 10.1146/annurev.ge.21.120187.001223 }}</ref> == Propiedades == As alcohol deshidroxenases comprenden un grupo de varios [[isocima]]s que catalizan a oxidación de [[alcohol|alcohois]] primarios ou secundarios a aldehidos e cetonas, respectivamente, e tamén poden catalizar a reacción inversa.<ref name="Sofer" /> En mamíferos esta é unha reacción [[redox]] (redución/oxidación) na que intervén o [[coencima]] [[dinucleótido de nicotinamida e adenina]] (NAD⁺). == Oxidación do alcohol == === Mecanismo de acción en humanos === ==== Pasos ==== # Unión do coencima NAD⁺. # Unión do [[substrato encimático|substrato]] alcohol por coordinación co [[zinc]] do encima. # Desprotonación da His-51. # Desprotonación da nicotinamida ribosa. # Desprotonación da [[treonina|Thr]]-48. # Desprotonación do alcohol. # Transferencia do híbrido desde o ión [[alcóxido]] ao NAD⁺, orixinando NADH e un aldehido (ou cetona) unidos ao zinc. # Liberación do produto aldehido. O mecanismo en lévedos e bacterias é o inverso desta reacción. Estes pasos están apoiados por estudos cinéticos.<ref name="Hammes">{{cite journal | vauthors = Hammes-Schiffer S, Benkovic SJ | title = Relating protein motion to catalysis | journal = Annual Review of Biochemistry | volume = 75 | pages = 519–41 | year = 2006 | pmid = 16756501 | doi = 10.1146/annurev.biochem.75.103004.142800 }}</ref> ==== Subunidades implicadas ==== O substrato está coordinado ao zinc e este encima ten dous átomos de zinc por subunidade. Un átomo de Zn está no [[sitio activo]], implicado na catálise. No sitio activo, os [[ligando]]s para o Zn son [[cisteína|Cys]]-46, Cys-174, His-67 e unha molécula de auga. A outra subunidade está implicada na estrutura do encima e ten outro Zn. Neste mecanismo, o híbrido do alcohol vai ao NAD⁺. As estruturas cristalinas indican que a His-51 desprotona a nicotinamida ribosa, a cal desprotona a [[serina|Ser]]-48. Finalmente, a Ser-48 desprotona o alcohol, orixinando un aldehido.<ref name="Hammes" /> Desde unha perspectiva do mecanismo, se o encima engade o hibrido á [[cara Re|cara ''Re'']] (ver [[regras de prioridade de Cahn-Ingold-Prelog]]) do NAD⁺, o hidróxeno resultante incorpórase a posicións pro-R. Os encimas que engaden un híbrido á cara ''Re'' son denominados deshidroxenases de clase A. == Sitio activo == [[Ficheiro:active site3.jpg|miniatura|O sitio activo da alcohol deshidroxenase.]] O sitio activo da ADH1 humana ({{PDB|1HSO}}) consta dun átomo de [[zinc]], a His-67, Cys-174, Cys-46, Thr-48, His-51, [[isoleucina|Ile]]-269, [[valina|Val]]-292, [[alanina|Ala]]-317 e [[fenilalanina|Phe]]-319. Na isoforma comunmente estudada do fígado de cabalo, a Thr-48 é unha Ser, e a Leu-319 é unha Phe. O zinc coordina o substrato (alcohol). O zinc está coordinado pola Cys-46, Cys-174 e His-67. Por outra parte, a Leu-319, Ala-317, His-51, Ile-269 e Val-292 estabilizan o NAD⁺ ao formaren [[enlace de hidróxeno|enlaces de hidróxeno]]. A His-51 e a Ile-269 forman enlaces de hidróxeno cos alcohois na nicotinamida ribosa. A Phe-319, Ala-317 e Val-292 forman enlaces de hidróxeno coa [[amida]] no NAD⁺.<ref name="Hammes" /> == Sitio estrutural do zinc == [[Ficheiro:Zinc interaction Cysteine.jpg|miniatura|O motivo estrutural de unión ao zinc nunha alcohol deshidroxenase dunha simulación de dinámica molecular (MD).]] As alcohol deshidroxenases de mamíferos tamén teñen un sitio estrutural do zinc. Este ión Zn xoga un papel estrutural e é crucial para a estabilidade da proteína. As estruturas dos sitios do zinc estrutural e catalítico na alcohol deshidroxenáse hepática de cabalo (HLADH) reveladas polas estruturas cristalográficas foron estudadas computacionalmente con química cuántica e tamén con métodos de dinámica molecular clásicos. O sitio do Zn estrutural está composto por catro ligandos [[cisteína]] moi xuntos (Cys97, Cys100, Cys103 e Cys111 na secuencia de aminoácidos) situados formando un [[tetraedro]] case simétrico arredor do ión Zn. Un estudo recente mostrou que a interacción entre o zinc e a cisteína está gobernada principalmente por unha contribución [[electrostática]] cunha contribución [[covalente]] adicional ao enlace.<ref name="pmid19177216">{{cite journal | vauthors = Brandt EG, Hellgren M, Brinck T, Bergman T, Edholm O | title = Molecular dynamics study of zinc binding to cysteines in a peptide mimic of the alcohol dehydrogenase structural zinc site | journal = Physical Chemistry Chemical Physics | volume = 11 | issue = 6 | pages = 975–83 | date = February 2009 | pmid = 19177216 | doi = 10.1039/b815482a | url = https://zenodo.org/record/996012 | bibcode = 2009PCCP...11..975B }}</ref> == Tipos == === Humanos === Nos humanos a ADH existe en moitas formas como [[dímero]] e está codificada por polo menos sete xenes diferentes (e orixínase polo menos seis encimas ao combinar os polipéptidos e formar heterodímeros). Hai cinco clases de alcohol deshidroxenase (I-V), pero as formas hepáticas que son as usadas principalmente en humanos son da clase I. A clase I consta das subunidades α, β e γ, que están codificadas nos xenes [[ADH1A]], [[ADH1B]] e [[ADH1C]].<ref name="pmid14718645">{{cite journal | vauthors = Sultatos LG, Pastino GM, Rosenfeld CA, Flynn EJ | title = Incorporation of the genetic control of alcohol dehydrogenase into a physiologically based pharmacokinetic model for ethanol in humans | journal = Toxicological Sciences | volume = 78 | issue = 1 | pages = 20–31 | date = March 2004 | pmid = 14718645 | doi = 10.1093/toxsci/kfh057 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Edenberg HJ, McClintick JN | title = Alcohol Dehydrogenases, Aldehyde Dehydrogenases, and Alcohol Use Disorders: A Critical Review | journal = Alcoholism, Clinical and Experimental Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 2281–2297 | date = December 2018 | pmid = 30320893 | doi = 10.1111/acer.13904 | pmc = 6286250 }}</ref> O encima está presente en altos niveis no [[fígado]] e no recubrimento interno do [[estómago]].<ref name="Farrés">{{cite journal | vauthors = Farrés J, Moreno A, Crosas B, Peralba JM, Allali-Hassani A, Hjelmqvist L, Jörnvall H, Parés X | display-authors = 6 | title = Alcohol dehydrogenase of class IV (sigma sigma-ADH) from human stomach. cDNA sequence and structure/function relationships | journal = European Journal of Biochemistry | volume = 224 | issue = 2 | pages = 549–57 | date = September 1994 | pmid = 7925371 | doi = 10.1111/j.1432-1033.1994.00549.x }}</ref> Cataliza a [[oxidación]] do [[etanol]] a [[acetaldehido]] (etanal): :CH₃CH₂OH + NAD⁺ → CH₃CHO + [[NADH]] + H⁺ Isto permite o consumo de [[bebida alcohólica|bebidas alcohólicas]], pero a súa función evolutiva é probablemente a degradación dos alcohois contidos de forma natural en alimentos ou producidos por bacterias no [[tracto dixestivo]].<ref name="urlwww.medicinenet.com">{{cite web | url = http://www.medicinenet.com/alcohol_and_nutrition/article.htm | title = Alcohol and Nutrition |vauthors=Kovacs B, Stöppler MC | publisher = MedicineNet, Inc. | access-date = 2011-06-07 | archive-url= https://web.archive.org/web/20110623122224/http://www.medicinenet.com/alcohol_and_nutrition/article.htm| archive-date= 23 June 2011 }}</ref> Outro propósito evolutivo pode ser o metabolismo do alcohol endóxeno da [[vitamina A]] ([[retinol]]), que xera a [[hormona]] [[ácido retinoico]], aínda que esa función aquí pode ser principalmente a eliminación dos niveis tóxicos de retinol.<ref name="Duester">{{cite journal | vauthors = Duester G | title = Retinoic acid synthesis and signaling during early organogenesis | journal = Cell | volume = 134 | issue = 6 | pages = 921–31 | date = September 2008 | pmid = 18805086 | pmc = 2632951 | doi = 10.1016/j.cell.2008.09.002 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Hellgren M, Strömberg P, Gallego O, Martras S, Farrés J, Persson B, Parés X, Höög JO | title = Alcohol dehydrogenase 2 is a major hepatic enzyme for human retinol metabolism | url = https://archive.org/details/sim_cellular-and-molecular-life-sciences_2007-02_64_4/page/498 | journal = Cellular and Molecular Life Sciences | volume = 64 | issue = 4 | pages = 498–505 | date = February 2007 | pmid = 17279314 | doi = 10.1007/s00018-007-6449-8 }}</ref> {| |- |{{Proteína | Nome = [[ADH1A|alcohol deshidroxenase 1A,<br />polipéptido α]] | caption = | image = | width = | HGNCid = 249 | Símbolo = [[ADH1A]] | AltSymbols = ADH1 | EntrezGene = 124 | OMIM = 103700 | RefSeq = NM_000667 | UniProt = P07327 | PDB = | ECnumber = 1.1.1.1 | CAS_number= | Cromosoma = 4 | Brazo = q | Banda = 23 | LocusSupplementaryData = }} |{{Proteína | Nome = [[ADH1B|alcohol deshidroxenase 1B,<br />polipéptido β]] | caption = | image = | width = | HGNCid = 250 | Símbolo = [[ADH1B]] | AltSymbols = ADH2 | EntrezGene = 125 | OMIM = 103720 | RefSeq = NM_000668 | UniProt = P00325 | PDB = | ECnumber = 1.1.1.1 | Cromosoma = 4 | Brazo = q | Banda = 23 | LocusSupplementaryData = }} |{{Proteína | Nome = [[ADH1C|alcohol deshidrogenase 1C,<br />polipéptido γ]] | caption = | image = | width = | HGNCid = 251 | Símbolo = [[ADH1C]] | AltSymbols = ADH3 | EntrezGene = 126 | OMIM = 103730 | RefSeq = NM_000669 | UniProt = P00326 | PDB = | ECnumber = 1.1.1.1 | Cromosoma = 4 | Brazo = q | Banda = 23 | LocusSupplementaryData = }} |} A alcohol deshidroxenase está tamén implicada na toxicidade doutros tipos de alcohol: Por exemplo, oxida o [[metanol]] para producir [[formaldehido]] e [[etilén glicol]] para render finalmente os ácidos [[ácido glicólico|glicólico]] e [[ácido oxálico|oxálico]]. Os humanos teñen polo menos seis alcohol deshidroxenases lixeiramente diferentes. Todas elas son dímeros (é dicir, constan de dous [[polipéptido]]s), e cada dímero ten dous ións [[zinc]], Zn²⁺. Un destes ións é esencial para o funcionamento do encima: está localizado no sitio catalítico e sostén o grupo [[hidroxilo]] do alcohol no seu debido lugar. A actividade da alcohol deshidroxenase varía entre homes e mulleres, entre mozos e vellos e entre poboacións de diferentes áreas do mundo. Por exemplo, as mulleres xoves non poden procesar o alcohol coa mesma rapidez que os homes xoves porque non expresan a alcohol deshidroxenase a un nivel tan alto, aínda que na mediana idade ocorre totalmente o contrario.<ref name="pmid12107043">{{cite journal | vauthors = Parlesak A, Billinger MH, Bode C, Bode JC | title = Gastric alcohol dehydrogenase activity in man: influence of gender, age, alcohol consumption and smoking in a caucasian population | journal = Alcohol and Alcoholism | volume = 37 | issue = 4 | pages = 388–93 | year = 2002 | pmid = 12107043 | doi = 10.1093/alcalc/37.4.388 }}</ref> O nivel de actividade pode non depender só do nivel de expresión senón tamén da diversidade de alelos entre a poboación. Os xenes humanos que codifican as alcohol deshidroxenases das clases II, III, IV e V son [[ADH4]], [[ADH5]], [[ADH7]] e [[ADH6]], respectivaqmente. <div style="overflow:auto;"> {| |- |{{Proteína | Nome = [[ADH4|alcohol deshidroxenase 4<br />(clase II), polipéptido π]] | caption = | image = | width = | HGNCid = 252 | Símbolo = [[ADH4]] | AltSymbols = | EntrezGene = 127 | OMIM = 103740 | RefSeq = NM_000670 | UniProt = P08319 | PDB = | ECnumber = 1.1.1.1 | Cromosoma = 4 | Brazo = q | Banda = 22 | LocusSupplementaryData = }} |{{Proteína | Nome = [[ADH5|alcohol deshidroxenase 5<br />(clase III), polipéptido χ]] | caption = | image = | width = | HGNCid = 253 | Símbolo = [[ADH5]] | AltSymbols = | EntrezGene = 128 | OMIM = 103710 | RefSeq = NM_000671 | UniProt = P11766 | PDB = | ECnumber = 1.1.1.1 | Cromosoma = 4 | Brazo = q | Banda = 23 | LocusSupplementaryData = }} |{{Proteína | Nome = [[ADH6|alcohol deshidroxenase 6<br />(clase V)]] | caption = | image = | width = | HGNCid = 255 | Símbolo = [[ADH6]] | AltSymbols = | EntrezGene = 130 | OMIM = 103735 | RefSeq = NM_000672 | UniProt = P28332 | PDB = | ECnumber = 1.1.1.1 | Cromosoma = 4 | Brazo = q | Banda = 23 | LocusSupplementaryData = }} |{{Proteína | Nome = [[ADH7|alcohol deshidroxenase 7<br />(clase IV), polipéptido μ ou σ]] | caption = | image = | width = | HGNCid = 256 | Símbolo = [[ADH7]] | AltSymbols = | EntrezGene = 131 | OMIM = 600086 | RefSeq = NM_000673 | UniProt = P40394 | PDB = | ECnumber = 1.1.1.1 | Cromosoma = 4 | Brazo = q | Banda = 23 | LocusSupplementaryData = -q24 }} |}</div> === Lévedos e bacterias === A diferenza dos humanos, os lévedos e bacterias (excepto as [[bacterias do ácido láctico]] e ''[[Escherichia coli|E. coli]]'' en certas condicións) non fermentan a [[glicosa]] a [[lactato]]. No seu lugar, fermentan a [[glicosa]] a [[etanol]] e {{Chem|CO|2}} ([[fermentación alcohólica]]). Velaquí a reacción gloobal: : Glicosa + 2 ADP + 2 Pi → 2 etanol + 2 CO₂ + 2 ATP + 2 H₂O<ref name="isbn0-7167-4339-6">{{cite book | last1 = Cox | first1 = Michael | last2 = Nelson | first2 = David R. | last3 = Lehninger | first3 = Albert L | name-list-format = vanc | title = Lehninger Principles of Biochemistry | publisher = W. H. Freeman | location = San Francisco | year = 2005 | page = [https://archive.org/details/lehningerprincip00lehn_0/page/180 180] | isbn = 978-0-7167-4339-2 | url = https://archive.org/details/lehningerprincip00lehn_0/page/180 }}</ref> [[Ficheiro:AlcoholDehydrogenase-1A4U.png|miniatura|esquerda|Alcohol deshidroxenase]] En [[lévedo]]s<ref>{{cite journal | vauthors = Leskovac V, Trivić S, Pericin D | title = The three zinc-containing alcohol dehydrogenases from baker's yeast, Saccharomyces cerevisiae | journal = FEMS Yeast Research | volume = 2 | issue = 4 | pages = 481–94 | date = December 2002 | pmid = 12702265 | doi = 10.1111/j.1567-1364.2002.tb00116.x }}</ref> e moitas [[bacterias]], a alcohol deshidroxenase desempeña unha importante función na fermentación: o [[piruvato]] resultante da [[glicólise]] convértese en [[acetaldehido]] e [[dióxido de carbono]], e o acetaldehido é despois reducido a [[etanol]] (alcohol etílico) por unha alcohol deshidroxenase chamada ADH1. O propósito deste último paso é a rexeneración do NAD⁺, para que a ruta da glicólise xeradora de enerxía poida continuar. Os humanos aproveitan este proceso para producir bebidas alcohólicas, deixando que os lévedos fermenten diversos froitos ou grans. Os lévedos poden producir e despois consumir o seu propio alcohol (ver máis abaixo). A principal alcohol deshidroxenase dos lévedos é máis grande que a humana, e consta de catro subunidades en vez de dúas. Tamén contén zinc no seu sitio catalítico. Xunto coa alcohol deshidroxenase que contén zinc de animais e humanos, estes encimas de lévedos e moitas bacterias forman a familia das alcohol deshidroxenases de "cadea longa". O lévedo de panadería ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'' tamén ten outra alcohol deshidroxenase, [[ADH2]], que evolucionou a partir dunha versión duplicada do [[cromosoma]] que contén o xene [https://www.yeastgenome.org/locus/adh1 ADH1]. Os lévedos utilizan a [https://www.yeastgenome.org/locus/adh2 ADH2] para converter etanol de novo en acetaldehido, e exprésase só cando a concentración de azucre é baixa. Grazas a teren estes dous encimas (ADH1 e ADH2) os lévedos poden producor alcohol cando abunda o azucre (e este alcohol mata os microbios competidores) e despois continuar oxidando ese alcohol cando xa non hai azucre nin competidores.<ref name="urlFestive special: The brewers tale - life - 23 December 2006 - New Scientist">{{cite magazine | url = https://www.newscientist.com/channel/life/mg19225831.100-festive-special-the-brewers-tale.html | title = Festive special: The brewer's tale - life | vauthors = Coghlan A | date = 23 December 2006 | magazine = New Scientist | access-date = 2009-04-27| archive-url= https://web.archive.org/web/20080915051831/http://www.newscientist.com/channel/life/mg19225831.100-festive-special-the-brewers-tale.html| archive-date=15 September 2008}}</ref> === Plantas === En plantas, a ADH cataliza a mesma reacción que en lévedos e bacterias para asegurar unha subministración constante de NAD⁺. O [[millo]] ten dúas versións do encima, a ADH1 e a ADH2; ''[[Arabidopsis thaliana]]'' ten só un xene de ADH. A estrutura da ADH de ''Arabidopsis'' está conservada nun 47% en relación coa ADH hepática de cabalo. Porén, os residuos importantes estrutural e funcionalmente, como os sete residuos que proprocionan ligandos para os átomos de zinc catalíticos e non catalíticos, están conservados, o que suxire que estes encimas teñen unha estrutura similar.<ref>{{cite journal | vauthors = Chang C, Meyerowitz EM | title = Molecular cloning and DNA sequence of the Arabidopsis thaliana alcohol dehydrogenase gene | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 83 | issue = 5 | pages = 1408–12 | date = March 1986 | pmid = 2937058 | pmc = 323085 | doi = 10.1073/pnas.83.5.1408 | bibcode = 1986PNAS...83.1408C }}</ref> A ADH exprésase constitutivamente a baixos niveis nas raíces de plantas novas que crecen en [[ágar]]. Se as raíces carecen de oxíxeno, a expresión do xene ''ADH'' increméntase significativamente.<ref>{{cite journal | vauthors = Chung HJ, Ferl RJ | title = Arabidopsis alcohol dehydrogenase expression in both shoots and roots is conditioned by root growth environment | journal = Plant Physiology | volume = 121 | issue = 2 | pages = 429–36 | date = October 1999 | pmid = 10517834 | pmc = 59405 | doi = 10.1104/pp.121.2.429 }}</ref> A súa expresión tamén aumenta en resposta á deshidratación, ás baixas temperaturas e ao [[ácido abscísico]], e desempeña un importante papel na maduración da froita, desenvolvemento das plantiñas xerminadas e no desenvolvemento do [[pole]].<ref name=Thompson>{{cite journal | vauthors = Thompson CE, Fernandes CL, de Souza ON, de Freitas LB, Salzano FM | title = Evaluation of the impact of functional diversification on Poaceae, Brassicaceae, Fabaceae, and Pinaceae alcohol dehydrogenase enzymes | journal = Journal of Molecular Modeling | volume = 16 | issue = 5 | pages = 919–28 | date = May 2010 | pmid = 19834749 | doi = 10.1007/s00894-009-0576-0 }}</ref> As diferenzas na secuencia de ''ADH'' en diferentes especies foron utilizadas para crear [[filoxenia]]s que mostren a proximidade ou non de diferentes especies de plantas.<ref>{{cite journal | vauthors = Järvinen P, Palmé A, Orlando Morales L, Lännenpää M, Keinänen M, Sopanen T, Lascoux M | title = Phylogenetic relationships of Betula species (Betulaceae) based on nuclear ADH and chloroplast matK sequences | journal = American Journal of Botany | volume = 91 | issue = 11 | pages = 1834–45 | date = November 2004 | pmid = 21652331 | doi = 10.3732/ajb.91.11.1834 | url = http://www.amjbot.org/cgi/content/abstract/91/11/1834 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100526070916/http://www.amjbot.org/cgi/content/abstract/91/11/1834 | archive-date = 26 May 2010 }}</ref> O ''ADH'' é un xene ideal para estes estudos porque ten un tamaño conveniente (2–3 kb de lonxitude cunha secuencia codificante de ≈1000 [[nucleótido]]s) e un número baixo de copias.<ref name=Thompson/> === Con ferro === {{Pfam box | Símbolo = Fe-ADH | Nome = Alcohol deshidroxenase que contén ferro | imaxe = PDB 1jqa EBI.jpg | width = | lenda = Complexo da glicerol deshidroxenase de ''[[Bacillus stearothermophilus]]'' con [[glicerol]] | Pfam = PF00465 | Pfam_clan = CL0224 | InterPro = IPR001670 | SMART = | PROSITE = PDOC00059 | MEROPS = | SCOP = 1jqa | TCDB = | OPM family = | OPM protein = | CAZy = | CDD = }} Unha terceira familia de alcohol deshidroxenases, non relacionadas coas dúas anteriores, é a das que conteñen [[ferro]]. Aparecen en bacterias e fungos. Membros da familia das alcohol deshidroxenases que conteñen ferro son: *Alcohol deshidroxenase 4 de ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'' (xene ADH4)<ref name="pmid2823079">{{cite journal | vauthors = Williamson VM, Paquin CE | title = Homology of Saccharomyces cerevisiae ADH4 to an iron-activated alcohol dehydrogenase from Zymomonas mobilis | journal = Molecular & General Genetics | volume = 209 | issue = 2 | pages = 374–81 | date = September 1987 | pmid = 2823079 | doi = 10.1007/bf00329668 }}</ref> *Alcohol deshidroxenase 2 de ''[[Zymomonas mobilis]]'' (xene adhB)<ref name="pmid3584063">{{cite journal | vauthors = Conway T, Sewell GW, Osman YA, Ingram LO | title = Cloning and sequencing of the alcohol dehydrogenase II gene from Zymomonas mobilis | journal = Journal of Bacteriology | volume = 169 | issue = 6 | pages = 2591–7 | date = June 1987 | pmid = 3584063 | pmc = 212129 | doi = 10.1128/jb.169.6.2591-2597.1987}}</ref> * Propanodiol oxidorredutase de ''[[Escherichia coli]]'' {{EC number|1.1.1.77}} (xene fucO),<ref name="pmid2661535">{{cite journal | vauthors = Conway T, Ingram LO | title = Similarity of Escherichia coli propanediol oxidoreductase (fucO product) and an unusual alcohol dehydrogenase from Zymomonas mobilis and Saccharomyces cerevisiae | journal = Journal of Bacteriology | volume = 171 | issue = 7 | pages = 3754–9 | date = July 1989 | pmid = 2661535 | pmc = 210121 | doi = 10.1128/jb.171.7.3754-3759.1989}}</ref> un encima implicado no [[metabolismo]] da [[fucosa]] e que tamén parece conter ións de ferro ferroso. * Butanol deshidroxenases dependentes de [[NADPH]] e [[NADH]] de ''[[Clostridium acetobutylicum]]'' {{EC number|1.1.1.-}} (xenes adh1, bdhA e bdhB),<ref name="pmid1385386">{{cite journal | vauthors = Walter KA, Bennett GN, Papoutsakis ET | title = Molecular characterization of two Clostridium acetobutylicum ATCC 824 butanol dehydrogenase isozyme genes | journal = Journal of Bacteriology | volume = 174 | issue = 22 | pages = 7149–58 | date = November 1992 | pmid = 1385386 | pmc = 207405 | doi = 10.1128/jb.174.22.7149-7158.1992}}</ref> encimas que usan [[butanol]] e [[etanol]] como [[substrato (bioquímica)|substratos]]. * adhE de ''E. coli'',<ref name="pmid2015910">{{cite journal | vauthors = Kessler D, Leibrecht I, Knappe J | title = Pyruvate-formate-lyase-deactivase and acetyl-CoA reductase activities of Escherichia coli reside on a polymeric protein particle encoded by adhE | journal = FEBS Letters | volume = 281 | issue = 1–2 | pages = 59–63 | date = April 1991 | pmid = 2015910 | doi = 10.1016/0014-5793(91)80358-A }}</ref> un encima dependente do ferro que ten tres tipos de actividades: alcohol deshidroxenase, [[acetaldehido deshidroxenase]] (acetilante) {{EC number|1.2.1.10}} e piruvato-formiato-liase desactivase. *[[Glicerol deshidroxenase]] bacteriana {{EC number|1.1.1.6}} (xene gldA ou dhaD).<ref name="pmid8132480">{{cite journal | vauthors = Truniger V, Boos W | title = Mapping and cloning of gldA, the structural gene of the Escherichia coli glycerol dehydrogenase | journal = Journal of Bacteriology | volume = 176 | issue = 6 | pages = 1796–800 | date = March 1994 | pmid = 8132480 | pmc = 205274 | doi = 10.1128/jb.176.6.1796-1800.1994}}</ref> * [[4-Hidroxibutirato deshidroxenase]] dependente de NAD de ''[[Clostridium kluyveri]]'' (4hbd) {{EC number|1.1.1.61}} * [[1,3-Propanodiol deshidroxenase]] de ''[[Citrobacter freundii]]'' e ''[[Klebsiella pneumoniae]]'' {{EC number|1.1.1.202}} (xene dhaT) * [[Metanol deshidroxenase]] dependente de NAD de ''[[Bacillus methanolicus]]'' {{EC number|1.1.1.244}}<ref name="pmid1644761">{{cite journal | vauthors = de Vries GE, Arfman N, Terpstra P, Dijkhuizen L | title = Cloning, expression, and sequence analysis of the Bacillus methanolicus C1 methanol dehydrogenase gene | journal = Journal of Bacteriology | volume = 174 | issue = 16 | pages = 5346–53 | date = August 1992 | pmid = 1644761 | pmc = 206372 | doi = 10.1128/jb.174.16.5346-5353.1992}}</ref> *Proteína eutG para a utilización da [[etanolamina]] de ''E. coli'' e ''[[Salmonella typhimurium]]''. *Proteína hipotética yiaY de ''E. coli''. === Outros tipos === Unha clase adicional de alcohol deshidroxenases pertence aos quinoencimas e require [[cofactor]]es quinoides (por exemplo, pirroloquinolina quinona, PQQ) como aceptores de electróns unidos ao encima. Un exemplo típico deste tipo de encima é a [[metanol deshidroxenase]] das bacterias metilotróficas. == Aplicacións == En biotransformación, as alcohol deshidroxenases utilízanse a miúdo para a síntese de [[estereoisómero]]s [[enantiómero|enantiomericamente]] puros de alcohois quirais. Con frecuencia, pode conseguirse unha alta quimio- e enantioselectividade. Un exemplo é a alcohol deshidroxenase de ''[[Lactobacillus brevis]]'' (''Lb''ADH), que se describe como un versátil biocatalizador.<ref>{{cite journal |vauthors=Leuchs S, Greiner L |title=Alcohol dehydrogenase from ''Lactobacillus brevis'': A versatile catalyst for enenatioselective reduction |journal=CABEQ |pages=267–281 |year=2011 |url=https://ttps/ |apelidos= |data-acceso=11 de outubro de 2021 |data-arquivo=25 de xullo de 2013 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130725171209/http://ttps/ |url-morta=yes }}</ref> A alta quimioespecificidade foi confirmada tamén no caso de substratos que presentan dous sitios [[redox]] potenciais. Por exemplo o [[cinnamaldehido]] presenta tanto [[dobre enlace|dobres enlaces]] alifáticos coma a función aldehido. A diferenza dos catalizadores convencionais, as alcohol deshidroxenases poden actuar selectivamente só neste último, rendendo exclusivamente [[cinnamil alcohol]].<ref name="pmid19420690">{{cite journal | vauthors = Zucca P, Littarru M, Rescigno A, Sanjust E | title = Cofactor recycling for selective enzymatic biotransformation of cinnamaldehyde to cinnamyl alcohol | journal = Bioscience, Biotechnology, and Biochemistry | volume = 73 | issue = 5 | pages = 1224–6 | date = May 2009 | pmid = 19420690 | doi = 10.1271/bbb.90025 }}</ref> En células ou [[pila de combustible|pilas de combustible]], as alcohol deshidroxenases poden utilizarse para catalizar a degradación do combustible para unha pila de combustible de etanol. Os científicos da [[Universidade de Saint Louis]] utilizaron a alcohol deshidroxenase sostida con carbono con poli([[verde de metileno]]) como [[ánodo]], cunha membrana ''[[Nafion]]'', para obter uns 50&nbsp;μ[[ampere|A]]/cm².<ref name="pmid15672138">{{cite journal | vauthors = Moore CM, Minteer SD, Martin RS | title = Microchip-based ethanol/oxygen biofuel cell | journal = Lab on a Chip | volume = 5 | issue = 2 | pages = 218–25 | date = February 2005 | pmid = 15672138 | doi = 10.1039/b412719f }}</ref> En 1949, [[Efraim Racker|E. Racker]] definiu o concepto de "unidade de actividade de alcohol deshidroxenase" como a cantidade de actividade deste encima que causa un cambio na [[densidade óptica]] de 0,001 por minuto baixo condicións estándar de ensaio.<ref>E. Racker . Aldehyde dehydrogenase, a diphosphopyridine nucleotide-linked enzyme. (From the Department of Microbiology, New York University College of Medicine, New York. J. Biol. Chem. 1949, 177:883-892. [https://www.jbc.org/content/177/2/883.full.pdf]</ref><ref name="pmid15443900">{{cite journal | vauthors = Racker E | title = Crystalline alcohol dehydrogenase from baker's yeast | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 184 | issue = 1 | pages = 313–9 | date = May 1950 | pmid = 15443900 }}</ref> Recentemente, a definición internacional de unidade encimática (E.U.) fíxose máis común: unha unidade de alcohol deshidroxenase é a que converte 1,0 μmol de [[etanol]] en [[acetaldehido]] por minuto a [[pH]] 8,8 a 25&nbsp;°C.<ref>{{cite web | title = Enzymatic Assay of Alcohol Dehydrogenase (EC 1.1.1.1) | url = http://www.sigmaaldrich.com/technical-documents/protocols/biology/enzymatic-assay-of-alcohol-dehydrogenase.html | publisher = Sigma Aldrich | access-date = 13 July 2015 }}</ref> == Importancia clínica == === Alcoholismo === Fixéronse estudos que mostraron que as variacións na ADH que inflúen no [[metabolismo do etanol]] teñen un efecto sobre o risco de dependencia do alcohol.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref>{{Cite journal|last=Sanchez-Roige|first=Sandra|last2=Palmer|first2=Abraham A.|last3=Fontanillas|first3=Pierre|last4=Elson|first4=Sarah L.|last5=Adams|first5=Mark J.|last6=Howard|first6=David M.|last7=Edenberg|first7=Howard J.|last8=Davies|first8=Gail|last9=Crist|first9=Richard C.|last10=Deary|first10=Ian J.|last11=McIntosh|first11=Andrew M.|date=2019-02-01|title=Genome-wide association study meta-analysis of the Alcohol Use Disorder Identification Test (AUDIT) in two population-based cohorts|journal=The American Journal of Psychiatry|volume=176|issue=2|pages=107–118|doi=10.1176/appi.ajp.2018.18040369|issn=0002-953X|pmc=6365681|pmid=30336701}}</ref> O efecto máis forte débese a variacións na ADH1B que incrementan a velocidade á que o alcohol se converte en acetaldehido. Unha de ditas variantes é máis común en individuos do leste de Asia e de Oriente Medio, outra é máis común en individuos de África.<ref name=":1" /> Ambas as variantes reducen o risco de [[alcoholismo]], pero os individuos poden chegar a ser alcóholicos malia todo. Detectáronse provisionalmente algúns outros xenes que poderían estar asociados ao alcoholismo e considérase que hai moitos máis que aínda non se atoparon.<ref>{{Cite journal|last=Kranzler|first=Henry R.|last2=Zhou|first2=Hang|last3=Kember|first3=Rachel L.|last4=Vickers Smith|first4=Rachel|last5=Justice|first5=Amy C.|last6=Damrauer|first6=Scott|last7=Tsao|first7=Philip S.|last8=Klarin|first8=Derek|last9=Baras|first9=Aris|last10=Reid|first10=Jeffrey|last11=Overton|first11=John|date=2019-04-02|title=Genome-wide association study of alcohol consumption and use disorder in 274,424 individuals from multiple populations|journal=Nature Communications|volume=10|issue=1|pages=1499|doi=10.1038/s41467-019-09480-8|issn=2041-1723|pmc=6445072|pmid=30940813|bibcode=2019NatCo..10.1499K}}</ref> === Dependencia de drogas === A dependencia das drogas é outro problema asociado coa ADH, que os investigadores pensan que podería esar ligada ao alcoholismo. Un estudo suxire que a dependencia das drogas está asociada a sete xenes de ADH, pero cómpre facer máis investigacións.<ref name="pmid17185388">{{cite journal | vauthors = Luo X, Kranzler HR, Zuo L, Wang S, Schork NJ, Gelernter J | title = Multiple ADH genes modulate risk for drug dependence in both African- and European-Americans | journal = Human Molecular Genetics | volume = 16 | issue = 4 | pages = 380–90 | date = February 2007 | pmid = 17185388 | pmc = 1853246 | doi = 10.1093/hmg/ddl460 }}</ref> A dependencia do alcohol e doutras drogas poden compartir algúns factores de risco, pero como a dependencia do alcohol adoita ser comórbida coa dependencia doutras drogas, a asociación da ADH coa dependencia doutras drogas pode non ser causal. === Envelenamento === O [[Fomepizole]] é un fármaco que [[inhibición competitiva|inhibe competitivamente]] a alcohol deshidroxenase que pode utilizarse en casos de toxicidade causada por [[metanol]]<ref>International Programme on Chemical Safety (IPCS): Methanol (PIM 335), [http://www.inchem.org/documents/pims/chemical/pim335.htm#10.%20MANAGEMENT], retrieved on 1 March 2008</ref> ou [[etilén glicol]].<ref name="pmid18072148">{{cite journal | vauthors = Velez LI, Shepherd G, Lee YC, Keyes DC | title = Ethylene glycol ingestion treated only with fomepizole | journal = Journal of Medical Toxicology | volume = 3 | issue = 3 | pages = 125–8 | date = September 2007 | pmid = 18072148 | pmc = 3550067 | doi = 10.1007/BF03160922 }}</ref> Impide a conversión do metanol ou etilén glicol nos seus metabolitos tóxicos (como o [[ácido fórmico]], [[formaldehido]] ou [[ácido glicólico|glicolato]]). O mesmo efecto conséguese tamén ás veces co [[etanol]], de novo por [[inhibición encimática|inhibición]] competitiva da ADH. == Notas == {{InterPro content|IPR001670}} {{listaref|33em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Alcohol deshidroxenase (NAD(P)+)]] * [[Aldehido deshidroxenase]] * [[Oxidorredutase]] * [[Contido de alcohol no sangue]] para taxas metabólicas === Ligazóns externas === {{commonscat|Alcohol dehydrogenase}} * [https://web.archive.org/web/20080517055711/http://www.biochem.ucl.ac.uk/bsm/enzymes/ec1/ec01/ec01/ec0001/index.html PDBsum] ten ligazóns a estruturas tridimensionais de varias alcohol deshidroxenases contidas no [[Protein Data Bank]] * [http://www.expasy.org/cgi-bin/nicezyme.pl?1.1.1.1 ExPASy] con ligazóns a secuencias de alcohol deshidroxenases en [[Swiss-Prot]], para buscar literatura en [[Medline]] sobre o encima e entradas a outras bases de datos. * [https://www.ebi.ac.uk/pdbe/pdbe-kb/proteins/P07327 PDBe-KB] información da estrutura en PDB para a alcohol deshidroxenase 1A. * [https://www.ebi.ac.uk/pdbe/pdbe-kb/proteins/P00325 PDBe-KB] información da estrutura en PDB para a alcohol deshidroxenase 1B. * [https://www.ebi.ac.uk/pdbe/pdbe-kb/proteins/P00326 PDBe-KB] información da estrutura en PDB para a alcohol deshidroxenase 1C. * [https://www.ebi.ac.uk/pdbe/pdbe-kb/proteins/P08319 PDBe-KB] información da estrutura en PDB para a alcohol deshidroxenase 4. * [https://www.ebi.ac.uk/pdbe/pdbe-kb/proteins/P11766 PDBe-KB] información da estrutura en PDB para a alcohol deshidroxenase clase 3. {{control de autoridades}} [[Categoría:Familias de proteínas]] [[Categoría:Oxidorredutases]] gy4icbfc4py3fh0koqv4uprq6vrvhpm 0 503527 6149213 6021942 2022-08-03T09:16:45Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox|name=Cálamo aromático|image=Illustration Acorus calamus0.jpg|image_caption=''Acorus calamus''|regnum=[[Plantae]]|subregnum=[[Tracheobionta]]|divisio=[[Magnoliophyta]]|classis=[[Liliopsida]]|subclassis=[[Arecidae]]|ordo=[[Acorales]]|familia=[[Acoraceae]]|genus=[[Acorus]]|species='''''Acorus calamus'''''|binomial_authority=[[L.]]}} '''''Acorus calamus''''', o '''ácoro''',<ref>{{cita web|título=Dicionario de alimentación e restauración|url=http://www.cirp.es/pub/docs/cite/dicionario_alimentacion_restauracion.pdf|dataacceso=29 de xullo de 2020|páxina=63}}</ref> é unha das dúas especies do xénero ''[[Acorus]]'' da familia das [[acoráceas]]; é coñecido vulgarmente como "cálamo aromático”. Orixinario da India,<ref>Colmeiro, Miguel: «Diccionario de los diversos nombres vulgares de muchas plantas usuales ó notables del antiguo y nuevo mundo», Madrid, 1871.</ref> atópase amplamente distribuído pola zona temperada do [[hemisferio norte]], e incluso se está a aclimatar en zonas pantanosas de América do sur. Tamén é coñecido como '''cálamo aromático'''.<ref>{{Cita libro|título=Cançoner popular de Catalunya. Vol. I. Diccionari de la dansa, dels entremesos i dels instruments musicals i sonadors|apelidos=Pujol|nome=Francesc|editorial=Imprenta Elzeviriana|ano=1936|ISBN=|ref=|apelidos2=Amades|nome2=Joan|lugar=Barcelona|lingua=ca|url=https://books.google.cat/books?id=MoyexEklOGwC&pg=PA6&dq=c%C3%A0lam+arom%C3%A0tic&ei=2XoUSpm0FZuskATV5_y_CQ&hl=ca#v=onepage&q=c%C3%A0lam%20arom%C3%A0tic&f=false|páxina=6}}</ref> [[Ficheiro:Acorus_calamus_001.JPG|miniatura|Vista da planta no seu hábitat]] == Descrición == Aseméllase aos [[Xunco|xuncos]] e posúe follas longas lineares de bordos afiados, moi apuntadas, duns 25 mm de anchura. As [[Flor|flores]], pequenas e de cor verde amarelada, preséntanse en forma de espiral sobre un [[espádice]] espido, envolto cunha [[espata]] que sobresae por encima. O [[talo]] prolóngase baixo terra en forma de [[rizoma]]s de longas raíces adventicias, carnosas e fortemente aromáticas. É unha [[planta]] alta, [[Perennifolio|perennifolia]] con [[Folla|follas]] aromáticas e [[Raíz|raíces]] [[Rizoma|rizomatosas]]. As [[Folla|follas]], de arredor dun centímetro de largo, alcanzan os 10 de longo, e son lanceoladas e de bordos serrados ou ondulados. ''A'' vea central da folla, prominente e facilmente distinguible das apenas relevantes veas secundarias, permite distinguila facilmente de ''A. americanus''. As [[Flor|flores]] alcanzan os 4 mm, e son estériles, reproducíndose rizomaticamente; o ovario é vestixial. == Distribución e hábitat == Crece nas rexións boreais de todo o globo, aínda que é nativa de [[Europa]]. Prefire as [[Zona húmida|terras húmidas]] e as costas de augas lentas ou estancadas. O seu talo semileñoso utilizouse na [[Antigüidade clásica]] para fabricar [[Cálamo|cálamos]] para a escritura. == Usos == Co ''Acorus calamus'' tense comerciado en moitas culturas durante séculos. Empregouse medicinalemente contra unha ampla variedade de doenzas, como enfermidades gastrointestinais e tratamento da dor e tamén o aroma do seu aceite esencial valorouse na industria do perfume.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.drugs.com/npp/calamus.html|páxina-web=drugs.com|título=Calamus|data-acceso=1 de febreiro de 2021|lingua=en|data-publicación=21 de setembro de 2020}}</ref> A esencia do rizoma emprégase como saborizante para alimentos, bebidas alcólicas e amargas en Europa<ref>{{Cita web|url=https://ec.europa.eu/food/sites/food/files/safety/docs/fs_food-improvement-agents_flavourings-out111.pdf|páxina-web=ec.europa.eu|título=Opinion of the Scientific Committee on Food on the presence of B-asarone in flavourings and other food ingredients with flavouring properties|data-acceso=1 de febreiro de 2021|apelidos=Scientific Committee on Food|data-publicación=12 de decembro de 2001|lingua=en}}</ref> e a [[raíz]] do cálamo, confitada, úsase en Europa en [[repostaría]].{{Sfnp|Niering|Olmstead|1985|p=340}} Dela tamén se extrae unha droga estimulante e carminativa, chamada cálamo. [[Ficheiro:AcorusCalamus2.jpg|miniatura|Vista da planta]] [[Ficheiro:421_Acorus_calamus.jpg|miniatura|Ilustración]] [[Ficheiro:Acorus_calamus_002.JPG|miniatura|Detalle]] === Usos na herboristaría === O seu uso ten unha longa tradición de uso medicinal na China, Nepal e na herboristaría na India.<ref name=":0" />{{Sfnp|Mukherjee|Kumar|Mal|Houghton|2007|pp=651-666}} As follas, talos e raíces empréganse en varias medicinas Siddha e na medicina tradicional da India<ref>Ramya Venkatesan, Prakash Shyam Karuppiah, Gnanamani Arumugam, and Kadalmani Balamuthu. β-Asarone Exhibits Antifungal Activity by Inhibiting Ergosterol Biosynthesis in Aspergillus niger ATCC 16888. Proc. Natl. Acad. Sci., India, Sect. B Biol. Sci. 89, 173–184 (2019). [https://link.springer.com/article/10.1007/s40011-017-0930-4#citeas https://doi.org/10.1007/s40011-017-0930-4] Consultado o 1 de febreiro de 2021</ref><ref>{{Cita web|url=http://tamilnadu.com/herbs/vasambu.html|páxina-web=tamilnadu.com|título=Vasambu|data-acceso=1 de febreiro de 2021|data-publicación=1 de abril de 2013|lingua=en|data-arquivo=22 de maio de 2016|url-arquivo=http://arquivo.pt/wayback/20160522175857/http://tamilnadu.com/herbs/vasambu.html|url-morta=unfit}}</ref> e tamén en [[Sikkim]].<ref>O'Neill, Alexander; et al. (29 de marzo de 2017). "[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5372287/ Integrating ethnobiological knowledge into biodiversity conservation in the Eastern Himalayas]". ''Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine''. '''13''' (21): 21. doi:[https://ethnobiomed.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13002-017-0148-9 10.1186/s13002-017-0148-9] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170509054538/http://ethnobiomed.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13002-017-0148-9 |date=09 de maio de 2017 }}. PMC 5372287. PMID [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28356115/ 28356115]. Consultado o 1 de febreiro de 2021.</ref> Tamén é unha das menciñas tradicionais máis usadas entre a tribo norteamericana dos Chipewas.{{Sfnp|Johnson|Kershaw|MacKinnon|Pojar|1995}} A maceración da raíz do cálamo aromático emprégase como tonificante nos casos de debilidade xeral do aparello dixestivo, gases do estómago e dos intestinos, e tamén como un remedio para combater as enfermidades das glándulas así como a [[Gota (enfermidade)|gota]]. Esta tisana contribúe quentando o estómago e os intestinos lentos e fomenta a secreción de [[mucosa]]. Recoméndase contra o metabolismo lento, as dixestións lentas, o mesmo que contra a [[clorose]] e a hidropisía.<ref>Treben, Maria, (aut.). Salud de la Botica del Señor. Ennsthaler. 5ª ed.(1999). 108 páginas</ref> == Propiedades == Utilizouse pola súa fragrancia e como [[droga]] psicotrópica. A súa [[raíz]] empregábase como [[Anestesioloxía|anestésico]] e estimulante contra a fatiga pola asarona que contén; en doses maiores, produce efectos [[Alucinóxeno|alucinóxenos]]. [[Walt Whitman]] empregou esta ou, tamén, a raíz do estreitamente emparentado ''Acorus americanus''. Figuraba nas pocións psicotrópicas preparadas polas meigas europeas durante a [[Idade Media]]. === Principios activos === Contén escasos [[Tanino|taninos]], [[aceite esencial]] (1,5-3,5%), rico en asarona e compostos [[sesquiterpeno|sesquiterpénicos]], entre os que destaca a acalamona. Nas follas hai trazas de [[Alcaloide|alcaloides]]. Outras fontes: Acorina, [[tanino]], [[colina]], esencia con asarona, eugenol, pineno. Ácido cetílico e [[ácido palmítico]], [[vitamina B1]]. A esencia faise viscosa chegando a densidade do 0,36%; o rendemento está entre 1 e 4%. === Indicacións === Utilízase como aperitivo, [[Dixestión|eupéptico]], polos seus principios amargos; carminativo, diurético, sedante, [[Suor|sudorífico]], hipotensor, espasmolítico, anticonvulsivante, antirreumático tópico, polo [[aceite esencial]]. Indicado para inapetencia, dispepsias hiposecretoras, gastrites, espasmos gastroduodenais, meteorismo. [[Ansiedade]]. Estados nos que se requira un aumento da diurese: afeccións xenitourinarias ([[cistite]], [[Uréter|ureterite]], uretrite, oliguria, urolitiase), hiperazotemia, hiperuricemia, [[Gota (enfermidade)|gota]], [[hipertensión arterial]], [[Edema|edemas]], sobrepeso acompañado de retención de líquidos. A mastigación da raíz combate a halitose e reafirma as enxivas sanguentas. O [[aceite esencial]] non debe ser empregado durante o [[embarazo]], a lactación, nin en nenos menores de dous anos, é tóxico sobre o [[sistema nervioso central]]. Tamén se considera [[Carcinóxeno|carcinoxénico]]. Recoméndanse tratamentos descontinuos.<ref>{{Cita web|url=http://www.linneo.net/plut/index2.htm|título=''Acorus calamus''|data-acceso=9 de octubre de 2009|formato=|obra=Plantas útiles: Linneo|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20091201164235/http://www.linneo.net/plut/index2.htm|dataarquivo=01 de decembro de 2009|urlmorta=yes}}</ref> == Taxonomía == ''Acorus calamus'' foi descrita por [[Carl von Linné|Carlos Linneo]] e publicado en ''[[Species Plantarum]]'' 1: 324. 1753.<ref>{{Cita web|url=http://www.tropicos.org/Name/2738307|título=''Acorus calamus''|data-acceso=15 de outubre de 2012|formato=|obra=Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}{{Cita web|url=http://www.tropicos.org/Name/2738307|título=''Acorus calamus''|data-acceso=15 de outubro de 2012|formato=|obra=Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]|páxina-web=}}</ref> '''[[Etimoloxía]]''' '''''Acorus''''': nome xenérico latino que deriva do [[Lingua grega antiga|grego antigo]] άχόρου (áchórou) de [[Dioscórides]] (con diferentes versións do texto que teñen diferentes grafías). A palabra άχόρου en si crese que derivou da palabra κόρη (''kori''), que significa pupila (do ollo), debido a que o líquido da raíz da planta se empregaba como remedio en enfermidades oculares. '''''calamus''''': [[epíteto]] [[Lingua latina|latino]] (que significa "cana") que deriva do grego ΚΆΛΑΜΟΣ (kálamos, que significa "cana"), que é afín ao termo do latín ''culmus'' (que significa "axexar") e que se derivan do [[Lingua protoindoeuropea|proto-indoeuropeo]] ''kole-mó-'' (crese que significa "herba" ou "cana"). A palabra [[Lingua árabe|árabe]] قلم (''qalam'', que significa "pluma") e o [[Lingua sánscrita|sánscrito]] कलम (''kalama'', que significa "cana utilizada como unha pluma", e unha especie de arroz) crese que foron tomadas do grego. ; Variedades * Acorus calamus var. americanus [[Constantine Samuel Rafinesque|Raf]]. (1828). * Acorus calamus var. angustatus Besser (1834). * ''Acorus calamus var. calamus.'' ; [[Sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]] {| | * var. ''angustatus'' ** ''Acorus angustatus'' [[Constantine Samuel Rafinesque|Raf]]. ** ''Acorus calamus'' var. ''angusta'' Bess. ** ''Acorus triqueter'' Turcz. ex Schott * var. ''calamus'' ** ''Acorus angustifolius'' Schott ** ''Acorus aromaticus'' Gilib. ** ''Acorus asiaticus'' [[Takenoshin Nakai|Nakai]] ** ''Acorus calamus'' var. ''vulgaris'' L. ** ''Acorus calamus-aromaticus'' Clairv. ** ''Acorus casia'' Bertol. ** ''Acorus cochinchinensis'' (Lour.) Schott ** ''Acorus commersonii'' Schott ** ''Acorus commutatus'' Schott ** ''Acorus elatus'' Salisbury | ** ''Acorus europaeus'' [[Barthélémy Dumortier|Dumort]]. ** ''Acorus flexuosus'' Raf. ** ''Acorus floridanus'' Raf. ** ''Acorus griffithii'' Schott ** ''Acorus nilaghirensis'' Schott ** ''Acorus odoratus'' [[Jean-Baptiste Lamarck|Lam]]. nom. illeg. ** ''Acorus spurius'' Schott ** ''Acorus terrestris'' Spreng. ** ''Acorus undulatus'' Stokes ** ''Acorus vulgaris'' (L.) Simonk. ** ''Calamus aromaticus'' Gueldenst. ** ''Orontium cochinchinense'' Lour. * var. ''vernus'' ** ''Acorus verus'' (L.) [[François Alexandre Pierre de Garsault|Garsault]] ** ''Acorus verus'' (L.) [[Maarten Houttuyn|Houtt]]. nom. illeg. ** ''Acorus verus'' (L.) Raf.<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Acorus+calamus ''Acorus calamus'' en PlantList]</ref> |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Wikispecies|Acorus calamus}} === Bibliografía === * {{Cita libro|título=Plants of the Western Boreal Forest & Aspen Parkland|url=https://archive.org/details/plantsofwesternb0000unse|apelidos=Johnson|nome=Derek|editorial=Lone Pine Publishing|ano=1995|ISBN=978-1-55105-058-4|ref=harv|apelidos2=Kershaw|nome2=Linda|apelidos3=MacKinnon|nome3=Andy|apelidos4=Pojar|nome4=Jim|lingua=en|lugar=Edmonton}} *{{Cita publicación periódica|apelidos=Mukherjee|páxinas=651–666|nome4=Peter J.|apelidos4=Houghton|nome3=Mainak|apelidos3=Mal|nome2=Venkatesan|apelidos2=Kumar|número=45|volume=8|nome=Pulok Kumar|PMID=|doi=10.1080/13880200701538724|revista=Pharmaceutical Biology|PMC=|título=Acorus calamus: Scientific validation of ayurvedic tradition from natural resources|data=2007|url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/13880200701538724?needAccess=true}} *{{Cita libro|título=he Audubon Society Field Guide to North American Wildflowers, Eastern Region|apelidos=Niering|nome=William A.|editorial=T. Knopf|ano=1985 [1979]|ISBN=0-394-50432-1|ref=harv|apelidos2=Olmstead|nome2=Nancy C.|lugar=Nova York|lingua=en}} ===Outros artigos=== * [[Planta medicinal]] ===Ligazóns externas=== * [http://delta-intkey.com/angio/www/araceae.htm Family Araceae] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050214210117/http://delta-intkey.com/angio/www/araceae.htm |date=14 de febreiro de 2005 }} in [http://delta-intkey.com/angio/ L. Watson and M.J. Dallwitz (1992 onwards). The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, information retrieval.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070103200438/http://delta-intkey.com/ |date=03 de xaneiro de 2007 }} http://delta-intkey.com {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070103200438/http://delta-intkey.com/ |date=03 de xaneiro de 2007 }} * [https://web.archive.org/web/20070521165307/http://www.fda.gov/bbs/topics/NEWS/ephedra/warningsample.html FDA street drug alternative warning letter] * [http://www.pfaf.org/database/plants.php?Acorus+calamus ''Acorus calamus'' at Plants for a Future] {{control de autoridades}} [[Categoría:Plantas descritas en 1753]] [[Categoría:Aceites esenciais]] [[Categoría:Plantas medicinais]] 2rz70y38n7kfqcgcveke7j6z30qozyh 0 504609 6149166 6082635 2022-08-03T07:14:46Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Álbum musical|nome=A Hundred Million Suns|portada=|banda=[[Snow Patrol]]|publicado=[[24 de outubro]] de [[2008]]|gravación=mediados de 2008|estudio=Grouse Lodge en Westmeath, Irlanda<br>Hansa Tonstudio en [[Berlín]]|duración=58:16|xénero=[[rock alternativo]], [[power pop]], [[indie rock]]|selo=[[Fiction Records]], [[Geffen Records]]|produtor=[[Jacknife Lee]]|anterior=[[Eyes Open]]|posterior=[[Up to Now]]|anterior_ano=2006|posterior_ano=2009}} '''''A Hundred Million Suns''''' é o quinto álbum de estudio da banda de [[rock alternativo]] [[Snow Patrol]], publicado o [[24 de outubro]] de [[2008]] en [[Irlanda]], o 25 en [[Australia]], o 27 no resto de [[Europa]] e o 28 nos [[Estados Unidos]] a través dos selos [[Fiction Records]] e [[Geffen Records]].<ref>{{Cita web|título=Snow Patrol : News : Snow Patrol Announce New Album "A Hundred Million Suns"|url=http://www.snowpatrol.com/news/default.aspx?nid=16211|páxina-web=web.archive.org|data=2008-09-02|data-acceso=2020-08-15|data-arquivo=02 de setembro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080902234450/http://www.snowpatrol.com/news/default.aspx?nid=16211|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Snow Patrol to storm the charts - News, Music & Gigs - Belfasttelegra…|url=http://www.belfasttelegraph.co.uk/entertainment/music/news/snow-patrol-to-storm-the-charts-13955455.html|páxina-web=archive.is|data=2008-08-31|data-acceso=2020-08-15|data-arquivo=31 de agosto de 2008|url-arquivo=https://archive.today/20080831040939/http://www.belfasttelegraph.co.uk/entertainment/music/news/snow-patrol-to-storm-the-charts-13955455.html|url-morta=yes}}</ref> O disco foi producido por [[Jacknife Lee]], que anteriormente traballara en álbums for [[Bloc Party]], [[R.E.M.]] e [[U2]]. As cancións graváronse durante o verán de 2008 nos [[Hansa Studios]] de [[Berlín]] e nos Grouse Lodge Studios en [[Irlanda]]. == Listaxe de cancións == {{tracklist|todas_letras=[[Gary Lightbody]]|length6=4:25|title11=[[The Lightning Strike]]<br/>I. What If This Storm Ends?<br/>II. The Sunlight Through the Flags<br/>III. Daybreak|length10=3:58|title10=Disaster Button|length9=5:10|title9=Engines|length8=4:18|title8=[[The Planets Bend Between Us]]|length7=3:43|title7=Set Down Your Glass|title6=Please Just Take These Photos from My Hands|all_music=Snow Patrol|length5=3:19|title5=The Golden Floor|length4=4:41|title4=Lifeboats|length3=4:40|title3=[[Take Back the City]]|length2=3:20|title2=[[Crack the Shutters]]|length1=4:19|title1=[[If There's a Rocket Tie Me to It]]|length11=16:18}} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Álbums de Snow Patrol]] [[Categoría:Álbums musicais de 2008]] [[Categoría:Álbums producidos por Jacknife Lee]] [[Categoría:Álbums de Fiction Records]] n373s6n4ai2j5yjpzuceg6cqd2833p8 2 504744 6149326 5975916 2022-08-03T10:23:18Z 777sms 15335 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Ayuntamiento.001 - O Barqueiro.JPG]] → [[File:Concello.001 - O Barqueiro.jpg]] [[c:COM:FR#FR1|Criterion 1]] (original uploader’s request) wikitext text/x-wiki {{User:Sobreira/mapXeralGZ}} === Casas do concello === {{Mapa de localización+ | Galicia | width = 1130 | float = right | title = yes | alt = Concellos coas coordenadas de Usuario:Sobreira/topo | etiqueta = Probas con coordGZ | marksize = 0 | places = {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Arnoia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Arnoia}} | label = [[Ficheiro:Concello da Arnoia.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Baña}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Baña}} | label = [[Ficheiro:A Baña, concello 01-01.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Bola}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Bola}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello da Bola.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Cañiza}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Cañiza}} | label = [[Ficheiro:Concello da Cañiza.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Capela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Capela}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello da Capela.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Coruña}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Coruña}} | label = [[Ficheiro:Ayuntamiento, La Coruña, España, 2015-09-25, DD 44.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Estrada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Estrada}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial da Estrada.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Fonsagrada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Fonsagrada}} | label = [[Ficheiro:Concello Fonsagrada.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Guarda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Guarda}} | label = [[Ficheiro:Casa do Condello da Guarda.JPG‎|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Gudiña}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Gudiña}} | label = [[Ficheiro:Concello da Gudiña.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Illa de Arousa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Illa de Arousa}} | label = [[Ficheiro:A Illa de Arousa.Galicia.30.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Lama}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Lama}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial da Lama.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Laracha}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Laracha}} | label = [[Ficheiro:Casa concello A Laracha, Coruña, Spain.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Merca}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Merca}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello da Merca.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Mezquita}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Mezquita}} | label = [[Ficheiro:Concello da Mezquita.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Pastoriza}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Pastoriza}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello, A Pastoriza.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Peroxa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Peroxa}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello, A Peroxa.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Pobra de Trives}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Pobra de Trives}} | label = [[Ficheiro:A Pobra de Trives, Casa do Concello.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Pobra do Brollón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Pobra do Brollón}} | label = [[Ficheiro:Concello da Pobra do Brollón.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Pobra do Caramiñal}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Pobra do Caramiñal}} | label = [[Ficheiro:Casa concello A Pobra.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Pontenova}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Pontenova}} | label = [[Ficheiro:Casa concello A Pontenova, Lugo 3.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Rúa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Rúa}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello da Rúa, provincia de Ourense.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Teixeira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Teixeira}} | label = [[Ficheiro:Concello da Teixeira.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Veiga}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Veiga}} | label = [[Ficheiro:Concello da Veiga.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Abadín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Abadín}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Abadín.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Abegondo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Abegondo}} | label = [[Ficheiro:P1070735_casa_concello_Abegondo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Agolada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Agolada}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Agolada.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Alfoz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Alfoz}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Alfoz 3.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Allariz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Allariz}} | label = [[Ficheiro:Allariz concello.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ames}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ames}} | label = [[Ficheiro:Bertamiráns-Ames-Galicia 101.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Amoeiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Amoeiro}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Amoeiro.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Antas de Ulla}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Antas de Ulla}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Antas de Ulla.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Aranga}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Aranga}} | label = [[Ficheiro:ConcelloAranga.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Arbo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Arbo}} | label = [[Ficheiro:Concello de Arbo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ares}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ares}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Ares.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Arteixo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Arteixo}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Arteixo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Arzúa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Arzúa}} | label = [[Ficheiro:Arzúa, concello 01-01.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|As Neves}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|As Neves}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello das Neves.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|As Nogais}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|As Nogais}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial das Nogais.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|As Pontes de García Rodríguez}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|As Pontes de García Rodríguez}} | label = [[Ficheiro:Concello As Pontes 1.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|As Somozas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|As Somozas}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de As Somozas.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Avión}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Avión}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Avión.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Baiona}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Baiona}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Baiona (Pontevedra, Galicia, España).jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Baleira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Baleira}} | label = [[Ficheiro:Casa concello, O Cádavo, Baleira, Lugo 14.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Baltar}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Baltar}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Baltar, Ourense 2.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Bande}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Bande}} | label = [[Ficheiro:Bande Concello 26075033.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Baños de Molgas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Baños de Molgas}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello Baños de Molgas.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Baralla}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Baralla}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Baralla 21.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Barbadás}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Barbadás}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Barbadás.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Barreiros}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Barreiros}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello en Barreiros.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Barro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Barro}} | label = [[Ficheiro:Barro 01-01a.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Beade}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Beade}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Beade.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Beariz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Beariz}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Beariz.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Becerreá}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Becerreá}} | label = [[Ficheiro:Concello Becerreá.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Begonte}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Begonte}} | label = [[Ficheiro:Begonte 01-01a.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Bergondo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Bergondo}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Bergondo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Betanzos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Betanzos}} | label = [[Ficheiro:P1060430 Casa concello Betanzos.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Boborás}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Boborás}} | label = [[Ficheiro:Concello de Boborás.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Boimorto}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Boimorto}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Boimorto.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Boiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Boiro}} | label = [[Ficheiro:Concello Boiro dende estrada (5).jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Boqueixón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Boqueixón}} | label = [[Ficheiro:Concello de Boqueixón.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Bóveda }} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Bóveda }} | label = [[Ficheiro:Casa Concello Bóveda.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Brión}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Brión}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Brión.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Bueu}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Bueu}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Bueu.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Burela }} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Burela }} | label = [[Ficheiro:Casa concello Burela.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cabana de Bergantiños}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cabana de Bergantiños}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Cabana de Bergantiños.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cabanas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cabanas}} | label = [[Ficheiro:Nova Casa do concello de Cabanas.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Caldas de Reis}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Caldas de Reis}} | label = [[Ficheiro:Ayuntamiento 001. Caldas de Reyes.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Calvos de Randín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Calvos de Randín}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Calvos de Randín.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Camariñas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Camariñas}} | label = [[Ficheiro:Camariñas 01-14a.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cambados}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cambados}} | label = [[Ficheiro:Cambados Galicia 18.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cambre}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cambre}} | label = [[Ficheiro:Casa Concello Cambre.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Campo Lameiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Campo Lameiro}} | label = [[Ficheiro:P1070626 Casa concello Campo Lameiro.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cangas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cangas}} | label = [[Ficheiro:Concello de Cangas do Morrazo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carballeda de Avia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carballeda de Avia}} | label = [[Ficheiro:Casa concello, Carballeda de Avia 04.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carballeda de Valdeorras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carballeda de Valdeorras}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Carballeda de Valdeorras, provincia de Ourense.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carballedo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carballedo}} | label = [[Ficheiro:Casa_do_concello_Carballedo_(Lugo).jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carballo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carballo}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Carballo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cariño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cariño}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Cariño.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carnota}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carnota}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Carnota.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carral}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carral}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Carral.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cartelle}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cartelle}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Cartelle.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Castrelo de Miño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Castrelo de Miño}} | label = [[Ficheiro:Concello de Castrelo de Miño.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Castrelo do Val}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Castrelo do Val}} | label = [[Ficheiro:Concello de Castrelo do Val.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Castro Caldelas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Castro Caldelas}} | label = [[Ficheiro:Concello de Castro Caldelas.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Castro de Rei}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Castro de Rei}} | label = [[Ficheiro:Casa Concello Castro de Rei.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Castroverde}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Castroverde}} | label = [[Ficheiro:Concello de Castroverde.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Catoira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Catoira}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Catoira.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cedeira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cedeira}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Cedeira.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cee}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cee}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Cee.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Celanova}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Celanova}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Celanova - Galiza.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cenlle}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cenlle}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Cenlle.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cerceda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cerceda}} | label = [[Ficheiro:P1120447 Cerceda casa concello.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cerdedo-Cotobade}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cerdedo-Cotobade}} | label = [[Ficheiro:ConcelloCot.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cerdido}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cerdido}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Cerdido.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cervantes}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cervantes}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Cervantes.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cervo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cervo}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Cervo.JPG |25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cesuras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cesuras}} | label = [[Ficheiro:Casa Concello, Cesuras.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Chandrexa de Queixa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Chandrexa de Queixa}} | label = [[Ficheiro:Chandrexa de Queixa, Celeiros, Casa do Concello.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Chantada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Chantada}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Chantada.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Coirós}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Coirós}} | label = [[Ficheiro:P1090468 Casa concello Coirós.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Coles}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Coles}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Coles.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Corcubión}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Corcubión}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Corcubión.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Coristanco}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Coristanco}} | label = [[Ficheiro:1 Coristanco (1).JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cortegada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cortegada}} | label = [[Ficheiro:Concello de Cortegada.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cospeito}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cospeito}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Cospeito, Lugo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Covelo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Covelo}} | label = [[Ficheiro:Concello de Covelo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Crecente}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Crecente}} | label = [[Ficheiro:Concello de Crecente.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cualedro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cualedro}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Cualedro 21.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Culleredo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Culleredo}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello Culleredo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cuntis}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cuntis}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Cuntis 2.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Curtis}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Curtis}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Curtis.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Dodro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Dodro}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Dodro.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Dozón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Dozón}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Dozón.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Dumbría}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Dumbría}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Dumbría.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Entrimo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Entrimo}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Entrimo, Ourense.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Esgos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Esgos}} | label = [[Ficheiro:Esgos, 01-05.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Fene}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Fene}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Fene.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ferrol}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ferrol}} | label = [[Ficheiro:Ferrol-021.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Fisterra}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Fisterra}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Fisterra.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Folgoso do Courel}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Folgoso do Courel}} | label = [[Ficheiro:Concello de Folgoso do Courel.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Forcarei}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Forcarei}} | label = [[Ficheiro:Concelloforcarei.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Fornelos de Montes}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Fornelos de Montes}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Fornelos de Montes.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Foz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Foz}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Foz.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Frades}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Frades}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Frades 11.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Friol}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Friol}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Friol.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Gomesende}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Gomesende}} | label = [[Ficheiro:Concello de Gomesende.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Gondomar}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Gondomar}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Gondomar.JPG‎|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Guitiriz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Guitiriz}} | label = [[Ficheiro:Guitiriz, Casa do Concello.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Guntín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Guntín}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Guntín.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Irixoa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Irixoa}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Irixoa.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lalín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lalín}} | label = [[Ficheiro:Nova Casa do Concello de Lalín.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Láncara}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Láncara}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Lancara 18.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Larouco}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Larouco}} | label = [[Ficheiro:Concello de Larouco.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Laxe}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Laxe}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Laxe.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Laza}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Laza}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Laza.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Leiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Leiro}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Leiro.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lobeira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lobeira}} | label = [[Ficheiro:Casa concello, Lobeira, Ourense 07.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lobios}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lobios}} | label = [[Ficheiro:Concello de Lobios.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lourenzá}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lourenzá}} | label = [[Ficheiro:Lourenzaconcello.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lousame}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lousame}} | label = [[Ficheiro:Ayuntamiento de Lousame.png|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lugo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lugo}} | label = [[Ficheiro:Casa Consistorial, Lugo.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Maceda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Maceda}} | label = [[Ficheiro:Concello de Maceda.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Malpica de Bergantiños}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Malpica de Bergantiños}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Malpica.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Manzaneda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Manzaneda}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello, Manzaneda 03.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mañón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mañón}} | label = [[Ficheiro:Concello.001 - O Barqueiro.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Marín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Marín}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello Marín.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Maside}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Maside}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Maside.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mazaricos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mazaricos}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Mazaricos-Galiza.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Meaño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Meaño}} | label = [[Ficheiro:CMeaño.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Meira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Meira}} | label = [[Ficheiro:Meira0.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Meis}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Meis}} | label = [[Ficheiro:Meis, 01-01a.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Melide}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Melide}} | label = [[Ficheiro:Melide Galiza 2008-02-07 18b.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Melón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Melón}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Melón, Ourense.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mesía }} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mesía }} | label = [[Ficheiro:Mesía, Xanceda 01-04.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Miño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Miño}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Miño.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Moaña}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Moaña}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Moaña.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Moeche}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Moeche}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Moeche.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mondariz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mondariz}} | label = [[Ficheiro:Concello de Mondariz.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mondariz-Balneario}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mondariz-Balneario}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Mondariz-Balneario.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mondoñedo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mondoñedo}} | label = [[Ficheiro:Mondonedo10.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Monfero}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Monfero}} | label = [[Ficheiro:27 Casa do concello de Monfero.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Monforte de Lemos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Monforte de Lemos}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Monforte de Lemos1.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Montederramo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Montederramo}} | label = [[Ficheiro:Montederramo, casa consistorial.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Monterrei}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Monterrei}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Monterrei, Ourense 02.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Monterroso}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Monterroso}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Monterroso.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Moraña}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Moraña}} | label = [[Ficheiro:Casa concello morana 3.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mos}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Mos.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mugardos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mugardos}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Mugardos.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Muíños}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Muíños}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Muíños.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Muras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Muras}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Muras, Galicia.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Muros }} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Muros }} | label = [[Ficheiro:Muros.Galiza.04-2008_casa_do_concello.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Muxía}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Muxía}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Muxía.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Narón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Narón}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Naron.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Neda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Neda}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Neda.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Negreira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Negreira}} | label = [[Ficheiro:Concellonegreira8.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Nigrán}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Nigrán}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Nigrán.JPG‎|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Nogueira de Ramuín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Nogueira de Ramuín}} | label = [[Ficheiro:Nogueira de Ramuín, Casa Consistorial.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Noia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Noia}} | label = [[Ficheiro:Noia 060828 008.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Barco de Valdeorras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Barco de Valdeorras}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello O Barco de Valdeorras.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Bolo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Bolo}} | label = [[Ficheiro:Concello do Bolo.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Carballiño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Carballiño}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello do Carballiño.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Corgo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Corgo}} | label = [[Ficheiro:Casa concello O Corgo, Lugo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Grove}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Grove}} | label = [[Ficheiro:O Grove Concello 01-02.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Incio}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Incio}} | label = [[Ficheiro:Concello do Incio.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Irixo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Irixo}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello do Irixo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Páramo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Páramo}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello do Páramo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Pereiro de Aguiar}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Pereiro de Aguiar}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello O Pereiro de Aguiar, Ourense.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Pino}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Pino}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de O Pino.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Porriño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Porriño}} | label = [[Ficheiro:Casa Consistorial do Porriño.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Rosal}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Rosal}} | label = [[Ficheiro:Placa altiméntrica de O Rosal.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Saviñao}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Saviñao}} | label = [[Ficheiro:Escairón, Vilasante, Casa do Concello do Saviñao.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Vicedo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Vicedo}} | label = [[Ficheiro:Casa concello O Vicedo.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Oia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Oia}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Oia.JPG‎|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Oímbra}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Oímbra}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Oímbra.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Oleiros}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Oleiros}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Oleiros.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ordes}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ordes}} | label = [[Ficheiro:Ordes - concello - 4.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Oroso}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Oroso}} | label = [[Ficheiro:Sigueiro Oroso Galiza 1.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ortigueira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ortigueira}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Ortigueira 2.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Os Blancos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Os Blancos}} | label = [[Ficheiro:Casa concello, Os Blancos, Ourense.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ourense}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ourense}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Ourense.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ourol}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ourol}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello Ourol.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Outeiro de Rei}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Outeiro de Rei}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Outeiro de Rei.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Outes}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Outes}} | label = [[Ficheiro:Serra_de_Outes_Casa_do_concello.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Oza dos Ríos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Oza dos Ríos}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Oza dos Ríos.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Paderne}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Paderne}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Paderne.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Paderne de Allariz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Paderne de Allariz}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Paderne de Allariz, Ourense.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Padrenda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Padrenda}} | label = [[Ficheiro:Concello de Padrenda.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Padrón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Padrón}} | label = [[Ficheiro:Concello de Padrón.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Palas de Rei}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Palas de Rei}} | label = [[Ficheiro:CasaconcelloPalas1.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pantón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pantón}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello Pantón.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Parada de Sil}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Parada de Sil}} | label = [[Ficheiro:Concello de Parada do Sil.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Paradela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Paradela}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello, Paradela, Lugo.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pazos de Borbén}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pazos de Borbén}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Pazos de Borbén.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pedrafita do Cebreiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pedrafita do Cebreiro}} | label = [[Ficheiro:Casaconcello2.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Petín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Petín}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Petín.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Piñor}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Piñor}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Piñor.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Poio}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Poio}} | label = [[Ficheiro:Poio Concello.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pol}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pol}} | label = [[Ficheiro:P1130828 Casa concello Pol.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ponte Caldelas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ponte Caldelas}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Ponte Caldelas.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ponteareas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ponteareas}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Ponteareas.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ponteceso}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ponteceso}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Ponteceso.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pontecesures}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pontecesures}} | label = [[Ficheiro:Pontecesures. Galiza. 2012-6.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pontedeume}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pontedeume}} | label = [[Ficheiro:Pontedeume.Galiza.031.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pontedeva}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pontedeva}} | label = [[Ficheiro:Concello de Pontedeva.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pontevedra}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pontevedra}} | label = [[Ficheiro:Town Hall of Pontevedra.jpg |25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Porqueira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Porqueira}} | label = [[Ficheiro:Casa concello, Porqueira, Ourense 03.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Portas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Portas}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Portas.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Porto do Son}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Porto do Son}} | label = [[Ficheiro:Porto_do_Son_06.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Portomarín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Portomarín}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Portomarín.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Punxín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Punxín}} | label = [[Ficheiro:Concello de Punxín.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Quintela de Leirado}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Quintela de Leirado}} | label = [[Ficheiro:Concello de Quintela de Leirado.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Quiroga}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Quiroga}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Quiroga.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rábade}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rábade}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Rábade.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rairiz de Veiga}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rairiz de Veiga}} | label = [[Ficheiro:Concello de Rairiz de Veiga.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ramirás}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ramirás}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Ramirás.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Redondela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Redondela}} | label = [[Ficheiro:Concello de Redondela.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rianxo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rianxo}} | label = [[Ficheiro:Rianxo Galicia 060521 15.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribadavia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribadavia}} | label = [[Ficheiro:Ribadavia_060115_55_copy.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribadeo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribadeo}} | label = [[Ficheiro:Ribadeo, Pazo de Ibáñez, Casa do Concello.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribadumia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribadumia}} | label = [[Ficheiro:Ribadumia, Barrantes, A Escusa 01-01.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribas de Sil}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribas de Sil}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Ribas de Sil.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribeira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribeira}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Ribeira.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribeira de Piquín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribeira de Piquín}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Ribeira de Piquin, Lugo 12.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Riós}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Riós}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Riós.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Riotorto}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Riotorto}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Riotorto.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rodeiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rodeiro}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Rodeiro.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rois}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rois}} | label = [[Ficheiro:Concello de Rois.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rubiá}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rubiá}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Rubiá, provincia de Ourense.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sada}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Sada.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Salceda de Caselas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Salceda de Caselas}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Salceda de Caselas.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Salvaterra de Miño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Salvaterra de Miño}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Salvaterra de Miño.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Samos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Samos}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Samos 01.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|San Amaro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|San Amaro}} | label = [[Ficheiro:Concello de San Amaro.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|San Cibrao das Viñas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|San Cibrao das Viñas}} | label = [[Ficheiro:Casa concello San Cibrao das Viñas.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|San Cristovo de Cea}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|San Cristovo de Cea}} | label = [[Ficheiro:Cea, praza do reló 01-06.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|San Sadurniño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|San Sadurniño}} | label = [[Ficheiro:Nova Casa do concello de San Sadurniño.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|San Xoán de Río}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|San Xoán de Río}} | label = [[Ficheiro:Concello de San Xoán de Río.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sandiás}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sandiás}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Sandiás 05.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Santa Comba}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Santa Comba}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Santa Comba 04.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Santiago de Compostela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Santiago de Compostela}} | label = [[Ficheiro:Santiago_concello_GDFL050914_040.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Santiso}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Santiso}} | label = [[Ficheiro:Casa_do_Concello_de_Santiso.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sanxenxo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sanxenxo}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Sanxenxo.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sarreaus}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sarreaus}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Sarreaus.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sarria}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sarria}} | label = [[Ficheiro:Concello de sarria fachada.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Silleda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Silleda}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Silleda.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sober}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sober}} | label = [[Ficheiro:Concello de Sober.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sobrado}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sobrado}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Sobrado.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Soutomaior}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Soutomaior}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Soutomaior.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Taboada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Taboada}} | label = [[Ficheiro:Casa_do_Concello_-_Taboada_(Lugo).jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Taboadela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Taboadela}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Taboadela.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Teo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Teo}} | label = [[Ficheiro:Ramallosa_050917_009.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Toén}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Toén}} | label = [[Ficheiro:Concello de Toén.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Tomiño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Tomiño}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Tomiño.JPG‎|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Toques}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Toques}} | label = [[Ficheiro:2 Casa do Concello de Toques (2).JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Tordoia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Tordoia}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Tordoia.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Touro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Touro}} | label = [[Ficheiro:Concello Touro.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Trabada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Trabada}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Trabada.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Trasmiras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Trasmiras}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello Trasmiras.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Trazo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Trazo}} | label = [[Ficheiro:Concello de Trazo.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Triacastela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Triacastela}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello, Triacastela, Lugo.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Tui}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Tui}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Tui.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Val do Dubra}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Val do Dubra}} | label = [[Ficheiro:Val do Dubra concello 01-02.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Valdoviño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Valdoviño}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Valdoviño.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Valga}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Valga}} | label = [[Ficheiro:Valga, concello 01-02.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vedra}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vedra}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Vedra.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Verea}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Verea}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Verea, Ourense 03.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Verín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Verín}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Verín.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Viana do Bolo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Viana do Bolo}} | label = [[Ficheiro:Concello de Viana do Bolo.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vigo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vigo}} | label = [[Ficheiro:Concello de Vigo.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vila de Cruces}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vila de Cruces}} | label = [[Ficheiro:Vila_de_Cruces_-_Galiza_-_070325_074.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilaboa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilaboa}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Vilaboa.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilagarcía de Arousa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilagarcía de Arousa}} | label = [[Ficheiro:Ayuntamiento 001. Villagarcia de Arosa.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilalba}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilalba}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello, Vilalba.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilamarín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilamarín}} | label = [[Ficheiro:Concello de Vilamarín.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilamartín de Valdeorras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilamartín de Valdeorras}} | label = [[Ficheiro:Casa concello, Vilamartín de Valdeorras, Ourense.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilanova de Arousa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilanova de Arousa}} | label = [[Ficheiro:Ayuntamiento 001. Villanueva de Arosa.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilar de Barrio}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilar de Barrio}} | label = [[Ficheiro:Casa concello Vilar de Barrio.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilar de Santos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilar de Santos}} | label = [[Ficheiro:Concello de Vilar de Santos.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilardevós}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilardevós}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Vilardevós.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilariño de Conso}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilariño de Conso}} | label = [[Ficheiro:Concello de Vilariño de Conso.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilarmaior}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilarmaior}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello de Vilarmaior.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilasantar}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilasantar}} | label = [[Ficheiro:Casa do Concello de Vilasantar.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vimianzo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vimianzo}} | label = [[Ficheiro:Casa consistorial de Vimianzo.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Viveiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Viveiro}} | label = [[Ficheiro:Viveiro - Concello - 01.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Xermade}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Xermade}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello Xermade 03.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Xinzo de Limia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Xinzo de Limia}} | label = [[Ficheiro:Casa do concello, Xinzo de Limia, Ourense 12.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Xove}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Xove}} | label = [[Ficheiro:Fachada casa concello Xove.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Xunqueira de Ambía}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Xunqueira de Ambía}} | label = [[Ficheiro:Concello do Xunqueira de Ambía.JPG|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Xunqueira de Espadanedo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Xunqueira de Espadanedo}} | label = [[Ficheiro:Concello de Xunqueira de Espadanedo.jpg|25px]]}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Zas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Zas}} | label = [[Ficheiro:Casa Concello Zas.JPG|25px]]}} }} }} === Máis clariño === {{Mapa de localización+ | Galicia | width = 1130 | float = right | title = yes | alt = Concellos coas coordenadas de Usuario:Sobreira/topo | etiqueta = Probas con coordGZ | marksize = 0 | places = {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Arnoia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Arnoia}} | mark = Blue pog.svg | link =A Arnoia}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Baña}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Baña}} | mark = Blue pog.svg | link =A Baña}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Bola}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Bola}} | mark = Blue pog.svg | link =A Bola}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Cañiza}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Cañiza}} | mark = Blue pog.svg | link =A Cañiza}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Capela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Capela}} | mark = Blue pog.svg | link =A Capela}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Coruña}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Coruña}} | mark = Blue pog.svg | link =A Coruña}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Estrada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Estrada}} | mark = Blue pog.svg | link =A Estrada}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Fonsagrada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Fonsagrada}} | mark = Blue pog.svg | link =A Fonsagrada}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Guarda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Guarda}} | mark = Blue pog.svg | link =A Guarda}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Gudiña}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Gudiña}} | mark = Blue pog.svg | link =A Gudiña}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Illa de Arousa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Illa de Arousa}} | mark = Blue pog.svg | link =A Illa de Arousa}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Lama}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Lama}} | mark = Blue pog.svg | link =A Lama}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Laracha}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Laracha}} | mark = Blue pog.svg | link =A Laracha}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Merca}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Merca}} | mark = Blue pog.svg | link =A Merca}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Mezquita}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Mezquita}} | mark = Blue pog.svg | link =A Mezquita}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Pastoriza}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Pastoriza}} | mark = Blue pog.svg | link =A Pastoriza}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Peroxa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Peroxa}} | mark = Blue pog.svg | link =A Peroxa}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Pobra de Trives}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Pobra de Trives}} | mark = Blue pog.svg | link =A Pobra de Trives}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Pobra do Brollón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Pobra do Brollón}} | mark = Blue pog.svg | link =A Pobra do Brollón}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Pobra do Caramiñal}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Pobra do Caramiñal}} | mark = Blue pog.svg | link =A Pobra do Caramiñal}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Pontenova}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Pontenova}} | mark = Blue pog.svg | link =A Pontenova}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Rúa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Rúa}} | mark = Blue pog.svg | link =A Rúa}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Teixeira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Teixeira}} | mark = Blue pog.svg | link =A Teixeira}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|A Veiga}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|A Veiga}} | mark = Blue pog.svg | link =A Veiga}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Abadín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Abadín}} | mark = Blue pog.svg | link =Abadín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Abegondo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Abegondo}} | mark = Blue pog.svg | link =Abegondo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Agolada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Agolada}} | mark = Blue pog.svg | link =Agolada}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Alfoz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Alfoz}} | mark = Blue pog.svg | link =Alfoz}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Allariz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Allariz}} | mark = Blue pog.svg | link =Allariz}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ames}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ames}} | mark = Blue pog.svg | link =Ames}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Amoeiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Amoeiro}} | mark = Blue pog.svg | link =Amoeiro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Antas de Ulla}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Antas de Ulla}} | mark = Blue pog.svg | link =Antas de Ulla}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Aranga}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Aranga}} | mark = Blue pog.svg | link =Aranga}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Arbo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Arbo}} | mark = Blue pog.svg | link =Arbo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ares}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ares}} | mark = Blue pog.svg | link =Ares}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Arteixo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Arteixo}} | mark = Blue pog.svg | link =Arteixo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Arzúa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Arzúa}} | mark = Blue pog.svg | link =Arzúa}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|As Neves}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|As Neves}} | mark = Blue pog.svg | link =As Neves}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|As Nogais}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|As Nogais}} | mark = Blue pog.svg | link =As Nogais}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|As Pontes de García Rodríguez}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|As Pontes de García Rodríguez}} | mark = Blue pog.svg | link =As Pontes de García Rodríguez}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|As Somozas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|As Somozas}} | mark = Blue pog.svg | link =As Somozas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Avión}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Avión}} | mark = Blue pog.svg | link =Avión}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Baiona}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Baiona}} | mark = Blue pog.svg | link =Baiona}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Baleira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Baleira}} | mark = Blue pog.svg | link =Baleira}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Baltar}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Baltar}} | mark = Blue pog.svg | link =Baltar}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Bande}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Bande}} | mark = Blue pog.svg | link =Bande}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Baños de Molgas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Baños de Molgas}} | mark = Blue pog.svg | link =Baños de Molgas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Baralla}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Baralla}} | mark = Blue pog.svg | link =Baralla}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Barbadás}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Barbadás}} | mark = Blue pog.svg | link =Barbadás}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Barreiros}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Barreiros}} | mark = Blue pog.svg | link =Barreiros}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Barro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Barro}} | mark = Blue pog.svg | link =Barro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Beade}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Beade}} | mark = Blue pog.svg | link =Beade}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Beariz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Beariz}} | mark = Blue pog.svg | link =Beariz}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Becerreá}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Becerreá}} | mark = Blue pog.svg | link =Becerreá}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Begonte}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Begonte}} | mark = Blue pog.svg | link =Begonte}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Bergondo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Bergondo}} | mark = Blue pog.svg | link =Bergondo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Betanzos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Betanzos}} | mark = Blue pog.svg | link =Betanzos}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Boborás}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Boborás}} | mark = Blue pog.svg | link =Boborás}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Boimorto}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Boimorto}} | mark = Blue pog.svg | link =Boimorto}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Boiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Boiro}} | mark = Blue pog.svg | link =Boiro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Boqueixón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Boqueixón}} | mark = Blue pog.svg | link =Boqueixón}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Bóveda }} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Bóveda }} | mark = Blue pog.svg | link =Bóveda }} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Brión}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Brión}} | mark = Blue pog.svg | link =Brión}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Bueu}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Bueu}} | mark = Blue pog.svg | link =Bueu}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Burela }} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Burela }} | mark = Blue pog.svg | link =Burela }} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cabana de Bergantiños}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cabana de Bergantiños}} | mark = Blue pog.svg | link =Cabana de Bergantiños}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cabanas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cabanas}} | mark = Blue pog.svg | link =Cabanas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Caldas de Reis}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Caldas de Reis}} | mark = Blue pog.svg | link =Caldas de Reis}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Calvos de Randín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Calvos de Randín}} | mark = Blue pog.svg | link =Calvos de Randín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Camariñas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Camariñas}} | mark = Blue pog.svg | link =Camariñas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cambados}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cambados}} | mark = Blue pog.svg | link =Cambados}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cambre}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cambre}} | mark = Blue pog.svg | link =Cambre}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Campo Lameiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Campo Lameiro}} | mark = Blue pog.svg | link =Campo Lameiro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cangas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cangas}} | mark = Blue pog.svg | link =Cangas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carballeda de Avia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carballeda de Avia}} | mark = Blue pog.svg | link =Carballeda de Avia}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carballeda de Valdeorras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carballeda de Valdeorras}} | mark = Blue pog.svg | link =Carballeda de Valdeorras}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carballedo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carballedo}} | mark = Blue pog.svg | link =Carballedo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carballo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carballo}} | mark = Blue pog.svg | link =Carballo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cariño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cariño}} | mark = Blue pog.svg | link =Cariño}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carnota}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carnota}} | mark = Blue pog.svg | link =Carnota}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Carral}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Carral}} | mark = Blue pog.svg | link =Carral}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cartelle}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cartelle}} | mark = Blue pog.svg | link =Cartelle}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Castrelo de Miño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Castrelo de Miño}} | mark = Blue pog.svg | link =Castrelo de Miño}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Castrelo do Val}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Castrelo do Val}} | mark = Blue pog.svg | link =Castrelo do Val}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Castro Caldelas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Castro Caldelas}} | mark = Blue pog.svg | link =Castro Caldelas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Castro de Rei}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Castro de Rei}} | mark = Blue pog.svg | link =Castro de Rei}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Castroverde}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Castroverde}} | mark = Blue pog.svg | link =Castroverde}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Catoira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Catoira}} | mark = Blue pog.svg | link =Catoira}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cedeira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cedeira}} | mark = Blue pog.svg | link =Cedeira}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cee}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cee}} | mark = Blue pog.svg | link =Cee}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Celanova}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Celanova}} | mark = Blue pog.svg | link =Celanova}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cenlle}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cenlle}} | mark = Blue pog.svg | link =Cenlle}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cerceda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cerceda}} | mark = Blue pog.svg | link =Cerceda}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cerdedo-Cotobade}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cerdedo-Cotobade}} | mark = Blue pog.svg | link =Cerdedo-Cotobade}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cerdido}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cerdido}} | mark = Blue pog.svg | link =Cerdido}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cervantes}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cervantes}} | mark = Blue pog.svg | link =Cervantes}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cervo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cervo}} | mark = Blue pog.svg | link =Cervo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cesuras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cesuras}} | mark = Blue pog.svg | link =Cesuras}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Chandrexa de Queixa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Chandrexa de Queixa}} | mark = Blue pog.svg | link =Chandrexa de Queixa}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Chantada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Chantada}} | mark = Blue pog.svg | link =Chantada}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Coirós}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Coirós}} | mark = Blue pog.svg | link =Coirós}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Coles}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Coles}} | mark = Blue pog.svg | link =Coles}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Corcubión}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Corcubión}} | mark = Blue pog.svg | link =Corcubión}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Coristanco}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Coristanco}} | mark = Blue pog.svg | link =Coristanco}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cortegada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cortegada}} | mark = Blue pog.svg | link =Cortegada}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cospeito}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cospeito}} | mark = Blue pog.svg | link =Cospeito}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Covelo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Covelo}} | mark = Blue pog.svg | link =Covelo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Crecente}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Crecente}} | mark = Blue pog.svg | link =Crecente}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cualedro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cualedro}} | mark = Blue pog.svg | link =Cualedro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Culleredo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Culleredo}} | mark = Blue pog.svg | link =Culleredo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Cuntis}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Cuntis}} | mark = Blue pog.svg | link =Cuntis}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Curtis}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Curtis}} | mark = Blue pog.svg | link =Curtis}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Dodro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Dodro}} | mark = Blue pog.svg | link =Dodro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Dozón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Dozón}} | mark = Blue pog.svg | link =Dozón}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Dumbría}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Dumbría}} | mark = Blue pog.svg | link =Dumbría}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Entrimo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Entrimo}} | mark = Blue pog.svg | link =Entrimo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Esgos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Esgos}} | mark = Blue pog.svg | link =Esgos}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Fene}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Fene}} | mark = Blue pog.svg | link =Fene}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ferrol}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ferrol}} | mark = Blue pog.svg | link =Ferrol}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Fisterra}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Fisterra}} | mark = Blue pog.svg | link =Fisterra}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Folgoso do Courel}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Folgoso do Courel}} | mark = Blue pog.svg | link =Folgoso do Courel}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Forcarei}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Forcarei}} | mark = Blue pog.svg | link =Forcarei}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Fornelos de Montes}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Fornelos de Montes}} | mark = Blue pog.svg | link =Fornelos de Montes}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Foz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Foz}} | mark = Blue pog.svg | link =Foz}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Frades}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Frades}} | mark = Blue pog.svg | link =Frades}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Friol}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Friol}} | mark = Blue pog.svg | link =Friol}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Gomesende}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Gomesende}} | mark = Blue pog.svg | link =Gomesende}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Gondomar}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Gondomar}} | mark = Blue pog.svg | link =Gondomar}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Guitiriz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Guitiriz}} | mark = Blue pog.svg | link =Guitiriz}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Guntín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Guntín}} | mark = Blue pog.svg | link =Guntín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Irixoa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Irixoa}} | mark = Blue pog.svg | link =Irixoa}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lalín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lalín}} | mark = Blue pog.svg | link =Lalín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Láncara}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Láncara}} | mark = Blue pog.svg | link =Láncara}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Larouco}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Larouco}} | mark = Blue pog.svg | link =Larouco}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Laxe}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Laxe}} | mark = Blue pog.svg | link =Laxe}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Laza}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Laza}} | mark = Blue pog.svg | link =Laza}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Leiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Leiro}} | mark = Blue pog.svg | link =Leiro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lobeira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lobeira}} | mark = Blue pog.svg | link =Lobeira}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lobios}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lobios}} | mark = Blue pog.svg | link =Lobios}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lourenzá}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lourenzá}} | mark = Blue pog.svg | link =Lourenzá}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lousame}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lousame}} | mark = Blue pog.svg | link =Lousame}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Lugo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Lugo}} | mark = Blue pog.svg | link =Lugo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Maceda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Maceda}} | mark = Blue pog.svg | link =Maceda}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Malpica de Bergantiños}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Malpica de Bergantiños}} | mark = Blue pog.svg | link =Malpica de Bergantiños}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Manzaneda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Manzaneda}} | mark = Blue pog.svg | link =Manzaneda}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mañón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mañón}} | mark = Blue pog.svg | link =Mañón}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Marín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Marín}} | mark = Blue pog.svg | link =Marín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Maside}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Maside}} | mark = Blue pog.svg | link =Maside}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mazaricos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mazaricos}} | mark = Blue pog.svg | link =Mazaricos}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Meaño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Meaño}} | mark = Blue pog.svg | link =Meaño}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Meira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Meira}} | mark = Blue pog.svg | link =Meira}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Meis}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Meis}} | mark = Blue pog.svg | link =Meis}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Melide}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Melide}} | mark = Blue pog.svg | link =Melide}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Melón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Melón}} | mark = Blue pog.svg | link =Melón}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mesía }} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mesía }} | mark = Blue pog.svg | link =Mesía }} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Miño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Miño}} | mark = Blue pog.svg | link =Miño}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Moaña}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Moaña}} | mark = Blue pog.svg | link =Moaña}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Moeche}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Moeche}} | mark = Blue pog.svg | link =Moeche}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mondariz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mondariz}} | mark = Blue pog.svg | link =Mondariz}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mondariz-Balneario}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mondariz-Balneario}} | mark = Blue pog.svg | link =Mondariz-Balneario}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mondoñedo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mondoñedo}} | mark = Blue pog.svg | link =Mondoñedo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Monfero}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Monfero}} | mark = Blue pog.svg | link =Monfero}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Monforte de Lemos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Monforte de Lemos}} | mark = Blue pog.svg | link =Monforte de Lemos}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Montederramo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Montederramo}} | mark = Blue pog.svg | link =Montederramo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Monterrei}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Monterrei}} | mark = Blue pog.svg | link =Monterrei}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Monterroso}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Monterroso}} | mark = Blue pog.svg | link =Monterroso}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Moraña}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Moraña}} | mark = Blue pog.svg | link =Moraña}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mos}} | mark = Blue pog.svg | link =Mos}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Mugardos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Mugardos}} | mark = Blue pog.svg | link =Mugardos}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Muíños}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Muíños}} | mark = Blue pog.svg | link =Muíños}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Muras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Muras}} | mark = Blue pog.svg | link =Muras}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Muros }} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Muros }} | mark = Blue pog.svg | link =Muros }} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Muxía}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Muxía}} | mark = Blue pog.svg | link =Muxía}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Narón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Narón}} | mark = Blue pog.svg | link =Narón}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Neda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Neda}} | mark = Blue pog.svg | link =Neda}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Negreira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Negreira}} | mark = Blue pog.svg | link =Negreira}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Nigrán}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Nigrán}} | mark = Blue pog.svg | link =Nigrán}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Nogueira de Ramuín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Nogueira de Ramuín}} | mark = Blue pog.svg | link =Nogueira de Ramuín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Noia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Noia}} | mark = Blue pog.svg | link =Noia}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Barco de Valdeorras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Barco de Valdeorras}} | mark = Blue pog.svg | link =O Barco de Valdeorras}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Bolo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Bolo}} | mark = Blue pog.svg | link =O Bolo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Carballiño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Carballiño}} | mark = Blue pog.svg | link =O Carballiño}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Corgo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Corgo}} | mark = Blue pog.svg | link =O Corgo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Grove}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Grove}} | mark = Blue pog.svg | link =O Grove}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Incio}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Incio}} | mark = Blue pog.svg | link =O Incio}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Irixo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Irixo}} | mark = Blue pog.svg | link =O Irixo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Páramo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Páramo}} | mark = Blue pog.svg | link =O Páramo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Pereiro de Aguiar}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Pereiro de Aguiar}} | mark = Blue pog.svg | link =O Pereiro de Aguiar}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Pino}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Pino}} | mark = Blue pog.svg | link =O Pino}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Porriño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Porriño}} | mark = Blue pog.svg | link =O Porriño}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Rosal}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Rosal}} | mark = Blue pog.svg | link =O Rosal}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Saviñao}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Saviñao}} | mark = Blue pog.svg | link =O Saviñao}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|O Vicedo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|O Vicedo}} | mark = Blue pog.svg | link =O Vicedo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Oia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Oia}} | mark = Blue pog.svg | link =Oia}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Oímbra}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Oímbra}} | mark = Blue pog.svg | link =Oímbra}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Oleiros}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Oleiros}} | mark = Blue pog.svg | link =Oleiros}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ordes}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ordes}} | mark = Blue pog.svg | link =Ordes}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Oroso}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Oroso}} | mark = Blue pog.svg | link =Oroso}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ortigueira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ortigueira}} | mark = Blue pog.svg | link =Ortigueira}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Os Blancos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Os Blancos}} | mark = Blue pog.svg | link =Os Blancos}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ourense}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ourense}} | mark = Blue pog.svg | link =Ourense}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ourol}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ourol}} | mark = Blue pog.svg | link =Ourol}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Outeiro de Rei}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Outeiro de Rei}} | mark = Blue pog.svg | link =Outeiro de Rei}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Outes}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Outes}} | mark = Blue pog.svg | link =Outes}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Oza dos Ríos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Oza dos Ríos}} | mark = Blue pog.svg | link =Oza dos Ríos}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Paderne}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Paderne}} | mark = Blue pog.svg | link =Paderne}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Paderne de Allariz}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Paderne de Allariz}} | mark = Blue pog.svg | link =Paderne de Allariz}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Padrenda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Padrenda}} | mark = Blue pog.svg | link =Padrenda}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Padrón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Padrón}} | mark = Blue pog.svg | link =Padrón}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Palas de Rei}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Palas de Rei}} | mark = Blue pog.svg | link =Palas de Rei}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pantón}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pantón}} | mark = Blue pog.svg | link =Pantón}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Parada de Sil}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Parada de Sil}} | mark = Blue pog.svg | link =Parada de Sil}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Paradela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Paradela}} | mark = Blue pog.svg | link =Paradela}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pazos de Borbén}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pazos de Borbén}} | mark = Blue pog.svg | link =Pazos de Borbén}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pedrafita do Cebreiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pedrafita do Cebreiro}} | mark = Blue pog.svg | link =Pedrafita do Cebreiro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Petín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Petín}} | mark = Blue pog.svg | link =Petín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Piñor}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Piñor}} | mark = Blue pog.svg | link =Piñor}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Poio}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Poio}} | mark = Blue pog.svg | link =Poio}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pol}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pol}} | mark = Blue pog.svg | link =Pol}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ponte Caldelas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ponte Caldelas}} | mark = Blue pog.svg | link =Ponte Caldelas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ponteareas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ponteareas}} | mark = Blue pog.svg | link =Ponteareas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ponteceso}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ponteceso}} | mark = Blue pog.svg | link =Ponteceso}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pontecesures}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pontecesures}} | mark = Blue pog.svg | link =Pontecesures}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pontedeume}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pontedeume}} | mark = Blue pog.svg | link =Pontedeume}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pontedeva}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pontedeva}} | mark = Blue pog.svg | link =Pontedeva}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Pontevedra}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Pontevedra}} | mark = Blue pog.svg | link =Pontevedra}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Porqueira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Porqueira}} | mark = Blue pog.svg | link =Porqueira}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Portas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Portas}} | mark = Blue pog.svg | link =Portas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Porto do Son}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Porto do Son}} | mark = Blue pog.svg | link =Porto do Son}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Portomarín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Portomarín}} | mark = Blue pog.svg | link =Portomarín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Punxín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Punxín}} | mark = Blue pog.svg | link =Punxín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Quintela de Leirado}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Quintela de Leirado}} | mark = Blue pog.svg | link =Quintela de Leirado}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Quiroga}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Quiroga}} | mark = Blue pog.svg | link =Quiroga}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rábade}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rábade}} | mark = Blue pog.svg | link =Rábade}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rairiz de Veiga}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rairiz de Veiga}} | mark = Blue pog.svg | link =Rairiz de Veiga}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ramirás}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ramirás}} | mark = Blue pog.svg | link =Ramirás}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Redondela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Redondela}} | mark = Blue pog.svg | link =Redondela}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rianxo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rianxo}} | mark = Blue pog.svg | link =Rianxo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribadavia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribadavia}} | mark = Blue pog.svg | link =Ribadavia}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribadeo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribadeo}} | mark = Blue pog.svg | link =Ribadeo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribadumia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribadumia}} | mark = Blue pog.svg | link =Ribadumia}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribas de Sil}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribas de Sil}} | mark = Blue pog.svg | link =Ribas de Sil}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribeira}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribeira}} | mark = Blue pog.svg | link =Ribeira}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Ribeira de Piquín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Ribeira de Piquín}} | mark = Blue pog.svg | link =Ribeira de Piquín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Riós}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Riós}} | mark = Blue pog.svg | link =Riós}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Riotorto}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Riotorto}} | mark = Blue pog.svg | link =Riotorto}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rodeiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rodeiro}} | mark = Blue pog.svg | link =Rodeiro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rois}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rois}} | mark = Blue pog.svg | link =Rois}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Rubiá}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Rubiá}} | mark = Blue pog.svg | link =Rubiá}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sada}} | mark = Blue pog.svg | link =Sada}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Salceda de Caselas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Salceda de Caselas}} | mark = Blue pog.svg | link =Salceda de Caselas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Salvaterra de Miño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Salvaterra de Miño}} | mark = Blue pog.svg | link =Salvaterra de Miño}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Samos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Samos}} | mark = Blue pog.svg | link =Samos}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|San Amaro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|San Amaro}} | mark = Blue pog.svg | link =San Amaro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|San Cibrao das Viñas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|San Cibrao das Viñas}} | mark = Blue pog.svg | link =San Cibrao das Viñas}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|San Cristovo de Cea}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|San Cristovo de Cea}} | mark = Blue pog.svg | link =San Cristovo de Cea}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|San Sadurniño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|San Sadurniño}} | mark = Blue pog.svg | link =San Sadurniño}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|San Xoán de Río}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|San Xoán de Río}} | mark = Blue pog.svg | link =San Xoán de Río}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sandiás}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sandiás}} | mark = Blue pog.svg | link =Sandiás}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Santa Comba}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Santa Comba}} | mark = Blue pog.svg | link =Santa Comba}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Santiago de Compostela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Santiago de Compostela}} | mark = Blue pog.svg | link =Santiago de Compostela}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Santiso}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Santiso}} | mark = Blue pog.svg | link =Santiso}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sanxenxo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sanxenxo}} | mark = Blue pog.svg | link =Sanxenxo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sarreaus}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sarreaus}} | mark = Blue pog.svg | link =Sarreaus}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sarria}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sarria}} | mark = Blue pog.svg | link =Sarria}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Silleda}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Silleda}} | mark = Blue pog.svg | link =Silleda}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sober}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sober}} | mark = Blue pog.svg | link =Sober}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Sobrado}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Sobrado}} | mark = Blue pog.svg | link =Sobrado}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Soutomaior}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Soutomaior}} | mark = Blue pog.svg | link =Soutomaior}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Taboada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Taboada}} | mark = Blue pog.svg | link =Taboada}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Taboadela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Taboadela}} | mark = Blue pog.svg | link =Taboadela}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Teo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Teo}} | mark = Blue pog.svg | link =Teo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Toén}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Toén}} | mark = Blue pog.svg | link =Toén}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Tomiño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Tomiño}} | mark = Blue pog.svg | link =Tomiño}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Toques}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Toques}} | mark = Blue pog.svg | link =Toques}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Tordoia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Tordoia}} | mark = Blue pog.svg | link =Tordoia}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Touro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Touro}} | mark = Blue pog.svg | link =Touro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Trabada}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Trabada}} | mark = Blue pog.svg | link =Trabada}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Trasmiras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Trasmiras}} | mark = Blue pog.svg | link =Trasmiras}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Trazo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Trazo}} | mark = Blue pog.svg | link =Trazo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Triacastela}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Triacastela}} | mark = Blue pog.svg | link =Triacastela}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Tui}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Tui}} | mark = Blue pog.svg | link =Tui}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Val do Dubra}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Val do Dubra}} | mark = Blue pog.svg | link =Val do Dubra}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Valdoviño}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Valdoviño}} | mark = Blue pog.svg | link =Valdoviño}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Valga}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Valga}} | mark = Blue pog.svg | link =Valga}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vedra}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vedra}} | mark = Blue pog.svg | link =Vedra}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Verea}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Verea}} | mark = Blue pog.svg | link =Verea}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Verín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Verín}} | mark = Blue pog.svg | link =Verín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Viana do Bolo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Viana do Bolo}} | mark = Blue pog.svg | link =Viana do Bolo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vigo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vigo}} | mark = Blue pog.svg | link =Vigo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vila de Cruces}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vila de Cruces}} | mark = Blue pog.svg | link =Vila de Cruces}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilaboa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilaboa}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilaboa}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilagarcía de Arousa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilagarcía de Arousa}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilagarcía de Arousa}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilalba}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilalba}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilalba}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilamarín}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilamarín}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilamarín}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilamartín de Valdeorras}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilamartín de Valdeorras}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilamartín de Valdeorras}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilanova de Arousa}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilanova de Arousa}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilanova de Arousa}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilar de Barrio}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilar de Barrio}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilar de Barrio}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilar de Santos}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilar de Santos}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilar de Santos}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilardevós}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilardevós}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilardevós}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilariño de Conso}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilariño de Conso}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilariño de Conso}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilarmaior}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilarmaior}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilarmaior}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vilasantar}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vilasantar}} | mark = Blue pog.svg | link =Vilasantar}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Vimianzo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Vimianzo}} | mark = Blue pog.svg | link =Vimianzo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Viveiro}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Viveiro}} | mark = Blue pog.svg | link =Viveiro}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Xermade}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Xermade}} | mark = Blue pog.svg | link =Xermade}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Xinzo de Limia}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Xinzo de Limia}} | mark = Blue pog.svg | link =Xinzo de Limia}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Xove}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Xove}} | mark = Blue pog.svg | link =Xove}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Xunqueira de Ambía}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Xunqueira de Ambía}} | mark = Blue pog.svg | link =Xunqueira de Ambía}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Xunqueira de Espadanedo}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Xunqueira de Espadanedo}} | mark = Blue pog.svg | link =Xunqueira de Espadanedo}} {{Mapa de localización~ | Galicia | lat_deg = {{User:Sobreira/LatGZ|Zas}} | lon_deg = {{User:Sobreira/LonGZ|Zas}} | mark = Blue pog.svg | link =Zas}} }} e5w7s5z4ak5za9kj6zdcewpohjqfagd 0 506728 6148755 5585202 2022-08-02T19:30:53Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «estudio» wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Álbum musical | nome = A 'Tribu' | portada = | banda = [[Zënzar]] | publicado = [[2009]] | gravación = | estudio = | duración = 51:19 | xénero = [[Música rock|rock]] | selo = | produtor = | anterior = [[Sigue... e dalle]] | posterior = [[Zënzar ao vivo (DVD) (2011)]] | anterior_ano = [[2006]] | posterior_ano = [[2011]] }} '''A 'Tribu' ''' é o quinto [[Álbum musical|álbum]] de estudio da banda [[Pobo galego|galega]] de [[Música rock|rock]] [[Zënzar]]. == Cancións == {{Listaxe de cancións |title1=Coa forza da palabra |length1=3:27 |title2=A tribo |length2=3:59 |title3=A culpa foi de Leño |length3=3:32 |title4= RAEñola |length4=2:39 |title5=O informal |length5=4:39 |title6=Caneando ruainas |length6=4:22 |title7=O mundo ao revés |length7=4:37 |title8=Cuspir |length8=3:00 |title9=Dando a cara |length9=4:30 |title10=Pista segreda |length10=4:17 |title11=Os miudiños |length11=3:04 |title12=Rastafari popular |length12=3:45 |title13=Imos rematando |length13=2:54 |title14=Tiven un bar (versión acústica) |length14=2:26 |duración_total=51:19 }} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://zenzar.bandcamp.com/album/a-tribu Álbum] de [[Zënzar]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Álbums musicais de 2009]] [[Categoría:Álbums de Zënzar]] cg5o1jz4r6bkhbjq818o9kc5getb4ib 0 507875 6148609 5802329 2022-08-02T16:07:53Z Miguelferig 27155 ligazón a futura páxina prevista wikitext text/x-wiki {{Científica}} '''Nancy Hopkins''', nada en [[Nova York]] en 1943, é unha [[Biólogo|bióloga]] molecular americana, catedrática Amgen emérita de Bioloxía no [[Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts|Instituto Tecnolóxico de Massachusetts]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Biography of Nancy Hopkins|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC516473/|revista=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |data=2004-08-31 |ISSN=0027-8424 |PMID=15328401 |páxina=12789–12791 |volume=101|número=35 |doi=10.1073/pnas.0405554101|nome=Christen|apelidos=Brownlee}}</ref> É membro da Academia Nacional de Ciencias, do Instituto de Medicina da Academia Nacional e da Academia Americana de Artes e Ciencias. Coñecida pola súa investigación na identificación dos [[Xene|xenes]] necesarios para o desenvolvemento do [[peixe cebra]], e polas súas anteriores investigacións sobre a expresión de xenes no virus bacteriano, lambda, e nos virus tumorais de ARN de rato. Tamén é coñecida polo seu labor de promoción da igualdade de oportunidades para as mulleres científicas no mundo académico.<ref>{{Cita web|título=A Study on the Status of Women Faculty In Science at MIT|url=http://web.mit.edu/fnl/women/women.html|páxina-web=web.mit.edu|data-acceso=2020-10-04}}</ref><ref>{{Cita web|título=La bióloga que convirtió al pez cebra en especie modelo mientras reducía la discriminación de las mujeres en el MIT |url=https://www.technologyreview.es/s/9432/la-biologa-que-convirtio-al-pez-cebra-en-especie-modelo-mientras-reducia-la-discriminacion-de|páxina-web=MIT Technology Review|data=2017-09-05|data-acceso=2020-10-04|lingua=ES}}</ref> == Traxectoria == Nancy Hopkins licenciouse no Radcliffe College en 1964<ref name="Appel">{{Cita publicación periódica|título=A passion for science without barriers |doi=10.1038/481013a|volume=481|páxinas=13|ano=2012|PMID=22222731|PMC=|access-date=free}}</ref> e obtivo o seu doutoramento no Departamento de Bioloxía Molecular e Bioquímica da Universidade de Harvard en 1971,<ref name="Koch">{{Cita web|título=The Koch Institute: Nancy H. Hopkins|url=https://ki.mit.edu/people/faculty/emeriti/hopkins|páxina-web=ki.mit.edu|data-acceso=2020-10-04}}</ref> onde traballou co profesor Mark Ptashne. Con Ptashne identificou os operadores no ADN aos que se une o represor lambda para controlar a expresión temperá dos xenes e, por tanto, o ciclo de vida viral. Como bolseira posdoutoral do Premio Nobel James D. Watson e Robert Pollack no Laboratorio Cold Spring Harbor, traballou en virus tumorais de ADN e en bioloxía celular, descubrindo que as células cuxo núcleo fora extraído eran capaces de restablecer a morfoloxía normal. == Carreira investigadora == Uniuse á facultade do MIT no Centro de Investigación do Cancro en 1973 como profesora asistente e comezou a traballar nos virus de tumores de ARN.<ref name="Koch" /> Identificou os xenes virais que determinan o rango do hóspede e o tipo e a gravidade dos cancros que causan os retrovirus de rato, incluíndo de maneira importante a proteína p30 da cápside e os elementos de transcrición que chegaron a coñecerse como potenciadores. Despois dun ano sabático no laboratorio da gañadora do Premio Nobel [[Christiane Nüsslein-Volhard|Christiane Nusslein-Volhard]] en 1989, Hopkins cambiou de campo para desenvolver tecnoloxías moleculares para traballar co peixe cebra. Co seu compañeiro de posdoutoramento Shuo Lin, os estudantes de posgrao Adam Amsterdam e Nick Gaiano, e outros no seu laboratorio, desenvolveu un método eficiente para a [[mutaxénese de inserción]] a gran escala no peixe. Usando esta técnica, o seu laboratorio levou a cabo un gran estudo xenético que identificou e clonou o 25% dos xenes que son esenciais para que un ovo fertilizado desenvólvase nunha larva de peixe cebra de natación libre. Entre os xenes identificados había unha clase inesperada de xenes que ao mutar predisponen aos peixes a contraer cancro, e un conxunto de xenes que fan que os peixes desenvolvan o ril quístico e que se superpoñen cos xenes que causan a enfermidade renal quística nos humanos. == Estudo sobre a situación das mulleres no MIT == A mediados dos 90, Hopkins sentiu que ela e outras mulleres eran sistemáticamente discriminadas no MIT. Debido ás súas queixas á administración, formouse un comité (con Hopkins como presidente inicial) para investigar a cuestión das desigualdades que experimentaban as mulleres na facultade como resultado dun [[nesgo de xénero]] inconsciente.<ref name="Koch"/> O comité existiu en dúas formas no curso dun período de catro anos e incluíu tanto a homes como a mulleres membros da facultade, incluídos homes que eran presidentes actuais ou anteriores dos departamentos de matemáticas, química e física Nancy Hopkins é unha das científicas entrevistadas no documental [[Picture a Scientist]]. No documental relata a súa experiencia na realización do informe e tamén o incidente con [[Francis Crick]], quen puso as súas mans nos seus peitos durante unha visita ao laboratorio.<ref>{{Cita web|título=Nancy Hopkins' Keynote Speech Shockers|url=https://www.nature.com/scitable/forums/women-in-science/nancy-hopkins-keynote-speech-shockers-19135206/|páxina-web=www.nature.com|data-acceso=2020-10-04}}</ref> == Premios e recoñecementos == * Centro de Cancro de Anderson de MD, Margaret L. Kripke Premio de lenda (2012)<ref name="MIT">{{Cita web|url=https://biology.mit.edu/people/nancy_hopkins|páxina-web=|título=Nancy Hopkins|data-acceso=}}</ref> * Doutoramento Honorario polo Trinity College de Dublín (2014)<ref>{{Cita web|url=https://www.tcd.ie/news_events/articles/honorary-degrees-december-2014/|data=2014-12-08|lingua=en-GB|accessdate=2020-01-27|páxina-web=|título=Honorary Degrees|data-acceso=}}</ref> * Alice C. Evans Premio, Sociedade Americana de Microbioloxía (2015) == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://biology.mit.edu/profile/nancy-hopkins/ Páxina académica de Nancy Hopkins] *[https://www.agenciasinc.es/Entrevistas/Lo-peor-es-cuando-te-das-cuenta-de-que-te-infravaloran-como-cientifica-por-ser-mujer "Lo peor es cuando te das cuenta de que te infravaloran como científica por ser mujer"] entrevista na Agencia SINC {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Hopkins, Nancy}} [[Categoría:Nados en 1943]] [[Categoría:Alumnos do Radcliffe College]] [[Categoría:Profesores do Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts]] [[Categoría:Científicos dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Nados en Nova York]] kvc0ufxr4tjwto2ekiwxn1kktkj9fwn 0 507920 6149203 5677227 2022-08-03T09:03:20Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki A '''Academia da Lingua Guaraní''' (en {{lang-gn|Guarani Ñe’ ẽ Rerekuapavẽ}}) é unha institución [[Paraguai|paraguaia]] que promove e regula o guaraní, unha das [[Lingua oficial|linguas oficiais]] de Paraguai e o [[Mercosur]].<ref>{{cita web |url=http://ea.com.py/se-creo-la-academia-de-lengua-guarani/ |título=Academy of the Guarani Language created |páxina-web=ea.com.py |data-acceso=05 de outubro de 2020 |data-arquivo=14 de novembro de 2012 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121114121526/http://ea.com.py/se-creo-la-academia-de-lengua-guarani/ |url-morta=unfit }} {{gn}}</ref> É a principal institución encargada de estandarizar a [[lingua guaraní]].<ref>{{cita web|título=Aprueban reglas ortográficas del Guaraní|url=http://www.lanacion.com.py/2016/09/05/aprueban-reglas-ortograficas-del-guarani/|obra=La Nación|data=5 de setembro de 2016|lingua=castelán}}</ref><ref>{{cita web|apelido=Buchet|nome=Juan|título=Paraguay: el guaraní, la lengua de la identidad nacional|url=http://es.rfi.fr/americas/20150401-paraguay-un-pais-bilinguee-espanol-guarani|editor=[[Rádio França Internacional]]|data=1 de abril de 2015|lingua=castelán}}</ref> Foi promovida en [[Paraguai]] a través da ''Lei de Linguas'', a cal foi aprobada en 2010;<ref>{{cita web|título=Academia de la lengua guaraní trabajará en diccionario oficial|url=http://www.lanacion.com.py/2015/06/09/academia-de-la-lengua-guarani-trabajara-en-diccionario-oficial/|obra=La Nación|data=9 de xuño de 2015|lingua=castelán}}</ref> e que ademais, autorizou a creación da Secretaría de Políticas Lingüísticas con rango ministerial. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lingua guaraní]] === Ligazóns externas === * [http://academiadelalenguaguarani.org.py/ Páxina oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200929075611/http://academiadelalenguaguarani.org.py/ |date=29 de setembro de 2020 }} {{gn}} {{es}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Academias da lingua|Guaraní]] [[Categoría:Lingua guaraní]] 2prxxzk3leihrrsmgna2v73zgzj8wyi 0 508257 6148757 5598109 2022-08-02T19:31:23Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «estudio» wikitext text/x-wiki {{Artista musical|nome=Bob Nastanovich|xénero=|sinatura=|imdb=|web=|tempo en activo=|relacionado con=[[Silver Jews]], [[Pavement]], [[Ectoslavia]], Pale Horse Riders, Misshapen Lodge|selo=|tipo de voz=|instrumento=voz, percusión, harmónica, teclados|ocupación=|logo=|fillos=|cónxuxe=|morreu=|orixe=[[Rochester, Nova York]]|naceu={{data|27|8|1967|idade}}|alias=|nome completo=Robert Nastanovich|lenda=|imaxe=|tamaño_sinatura=}} '''Robert Nastanovich''', nado o [[27 de agosto]] de [[1967]] en [[Rochester, Nova York]], é un músico [[Estados Unidos de América|estadounidense]] coñecido por ser membro da banda de [[indie rock]] [[Pavement]], ademais de ter tocado en [[Silver Jews]], [[Ectoslavia]], Pale Horse Riders e Misshapen Lodge. == Biografía == Bob Nastanovich naceu en [[Rochester, Nova York]], e cando estaba na escola a súa familia mudouse a [[Richmond, Virxinia]]. Foi alumno da [[Universidade de Virxinia]] onde coñeceu a [[Stephen Malkmus]] de [[Pavement]] e ao futuro líder de [[Silver Jews]] [[David Berman]]. Os tres mudáronse a [[Jersey City, Nova Jersey]], vivindo e traballando xuntos como gardas de seguridade en galerías de arte. Nastanovich tamén traballou como condutor de autobuses e engargado de terminal en [[Nova York]] e [[Hoboken]]. Durante ese período Malkmus reuníuse co seu vello amigo [[Scott Kannberg]] para crear o primeiro álbum de Pavement, ''[[Slanted and Enchanted]]'', no estudio caseiro do batería [[Gary Young]]. Tamén nesa época plantouse a semente parao nacemento de Silver Jews (Nastanovich, Malkmus e Berman). Nastanovich, tras entrar na banda en 1990, realizou distintas funcións: coros, percusión, harmónica e teclados. Inicialmente o seu rol principal era o de axudar a marcar os tempos, concentrando eficazmente os esforzos do distraído e excéntrico Young. Nastanovich permaneceu como membro do grupo tras a saída de Young, aínda que [[Steve West]] converteuse no novo batería. Nastanovich foi o vocalista principal en directo nas cancións "Debris SLide", "Conduit for Sale", e "Unfair". É coñecido pola súa presenza no escenario e pola súa forma característica de berrar.<ref>{{Cita web|título=‘It Hasn’t Been a Disaster’|url=https://grantland.com/features/indie-rock-legend-bob-nastanovich-pavement-silver-jews-horse-racing/|páxina-web=Grantland|data=2012-06-20|data-acceso=2020-10-11|lingua=en-US|nome=Alex|apelidos=Pappademas}}</ref> Nastanovich tamén tocou en varios discos de [[Silver Jews]]. Foi ''tour manager'' con [[Stephen Malkmus and the Jicks]], [[The Frogs]], [[Huggy Bear]], [[Fila Brazillia]] (''road crew'') e Silver Jews. Ademais tocou en discos de [[Palace Brothers]], [[Tall Dwarfs]] e Pale Horse Riders. Nastanovich tamén é membro da banda de improvisación [[post-rock]] Misshapen Lodge, formada en [[Kingston upon Hull]], [[Inglaterra]], nunha das súas visitas á cidade. Bob xuntouse a Pavement para a súa xira de reunión no ano [[2010]].<ref>{{Cita web|título=Pavement Reunion Tour Confirmed For 2010|url=http://www.mtv.com/news/1621752/pavement-reunion-tour-confirmed-for-2010/|páxina-web=MTV News|data-acceso=2020-10-11|lingua=en|nome=James|apelidos=Montgomery}}</ref> No presente é co-presentador do 3 Songs Podcast con Mike Hogan<ref>{{Cita web|título=3 Songs Podcast|url=https://twitter.com/3songspod|páxina-web=Twitter|data-acceso=2020-10-11|lingua=gl}}</ref> e dirixe Broker's Tip Records, un selo que edita sinxelos de 7 polgadas.<ref>{{Cita web|título=Brokers Tip Records|url=https://brokerstiprecords.com/|páxina-web=Brokers Tip Records|data-acceso=2020-10-11|lingua=en}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Nastanovich, Bob}} [[Categoría:Nados no condado de Monroe, Nova York]] [[Categoría:Nados en 1967]] 37ccj8xz320uxe7joncx2su8bkc89l6 0 510951 6149221 5958619 2022-08-03T09:31:35Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Adolfo Bioy Casares,''' nado en [[Buenos Aires]] o [[15 de setembro]] de [[1914]] e finado no mesmo lugar o [[8 de marzo]] de [[1999]], foi un [[escritor]] [[Arxentina|arxentino]] que frecuentou as literaturas [[Fantasía|fantástica]], [[Novela policial|policial]] e de [[ciencia ficción]]. É considerado un dos escritores máis importantes do seu país e da literatura en español, recibindo a mención de Cabaleiro da Lexión de Honra en [[1981]], o Premio Internacional Alfonso Reyes, o [[Premio Miguel de Cervantes]] (ambos os dous en 1990) e o Konex de Brillante en [[1990|1994]]. Colaborou literariamente en varias ocasións con [[Jorge Luis Borges|Jorge Luís Borges]] baixo distintos [[Pseudónimo|pseudónimos]]. Foi esposo da escritora Silvina Ocampo. ==Traxectoria== Adolfo Bioy Casares naceu o [[15 de setembro]] de [[1914]] en [[Buenos Aires]], sendo o único fillo de Adolfo Bioy Domecq e Marta Ignacia Casares Lynch,<ref>{{Cita web|título=Bioy Casares, Adolfo|url=https://www.escritores.org/biografias/158-adolfo-bioy-casares|páxina-web=www.escritores.org|data-acceso=2020-11-20|lingua=es-es|apelidos=Escritores.org}}</ref> no barrio de Recoleta, tradicionalmente habitado por familias patricias ou de clase alta, e onde residiría a maior parte da súa vida.<ref>{{Cita web|título=Adolfo Bioy Casares. Departamento de Bibliotecas y Documentación del Instituto Cervantes|url=https://www.cervantes.es/bibliotecas_documentacion_espanol/biografias/cairo_adolfo_bioy_casares.htm|páxina-web=www.cervantes.es|data-acceso=2020-11-20}}</ref> Segundo o xenealoxista Narciso Binayán Carmona, era descendente do conquistador, [[Exploración|explorador]] e [[Colonización|colonizador]] [[Imperio Español|español]] Domingo Martínez de Irala (1509-1556); os seus antepasados tiñan unha remota orixe [[Mestizo|mestiza]] [[Pobo guaraní|guaraní]], que compartía con moitos próceres da época da Independencia e con grandes personaxes paraguaios e arxentinos.<ref>{{Cita web|url=http://blogs.lanacion.com.ar/historia-argentina/personalidades/la-sangre-guarani-de-belgrano-bioy-y-el-che/|título=La sangre guaraní de Belgrano, Bioy y el Che|data-acceso=27 de diciembre de 2016|apelidos=Historias inesperadas|nome=Relatos, hallazgos y evocaciones de nuestro pasado|data=16 de mayo de 2011|editorial=Diario La Nación|data-arquivo=28 de decembro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161228124024/http://blogs.lanacion.com.ar/historia-argentina/personalidades/la-sangre-guarani-de-belgrano-bioy-y-el-che/|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita libro|apelidos=Binayán Carmona|nome=Narciso|ligazónautor=|título=Historia genealógica argentina Buenos Aires|ano=1 de enero de 1999|lugar=Buenos Aires|editorial=Emecé Editores|ISBN=9500420589|url=https://books.google.com.ar/books/about/Historia_geneal%C3%B3gica_argentina.html?id=iGkLAAAAYAAJ|ref=}}</ref> Pertencendo a unha familia cunha clase social alta, puido dedicarse exclusivamente á [[literatura]] e, ao mesmo tempo, apartarse do medio literario da súa época. Escribiu o seu primeiro relato, ''Iris y Margarita'', aos once anos. Cursou os seus estudos secundarios no Instituto Libre de Segundo Ensino da [[Universidade de Buenos Aires]]. Logo, comezou e deixou as carreiras de [[Dereito]], [[Filosofía]] e [[Literatura|Letras]]. Tras a decepción que lle provocou o ámbito universitario, retirouse a unha estancia —posesión da súa familia— onde, cando non recibía visitas, dedicábase case exclusivamente á lectura, entregando horas e horas do día á literatura universal. Por esas épocas, entre o vinte e os trinta anos, xa manexaba con fluidez o [[Lingua inglesa|inglés]], o [[Lingua francesa|francés]] (que falaba desde os catro anos) e, naturalmente, o español. Entre [[1929]] e [[1937]] Bioy publicou algúns libros (''Prólogo'', ''17 disparos contra lo porvenir'', ''Caos'', a novela ''La nueva tormenta'', ''La estatua casera'', ''Luis Greve, muerto'') que máis tarde repudiaría, prohibindo a súa reedición e rexeitándose a comentalos, cualificando toda a súa obra anterior a [[1940]] como «horrible». [[Ficheiro:Bioy_Casares,_Ocampo_y_Borges.jpg|miniatura|Bioy Casares, xunto a [[Victoria Ocampo|Vitoria Ocampo]] e a [[Jorge Luis Borges|Jorge Luís Borges]] na rambla Casino de [[Mar del Plata|Mar da Prata]] en 1935.]] En [[1932]] coñece a [[Jorge Luis Borges|Jorge Luís Borges]] en Villa Ocampo, a casa de [[Victoria Ocampo|Vitoria Ocampo]] situada nas barrancas de San Isidro, onde a escritora adoitaba recibir a figuras internacionais da cultura e organizar reunións culturais. Bioy conta que foi durante unha desas visitas que Borges e el se apartaran do resto da xente, polo que Vitoria se lles achegou e rifoulles dicindo «non sexan merdas, atendan ao invitado», o que provocou o enoxo de Borges e a retirada de ambos da reunión.<ref>{{Cita web|título=El tercer hombre|url=http://edant.clarin.com/suplementos/cultura/1999/08/22/e-01501d.htm|páxina-web=web.archive.org|data=2016-08-21|data-acceso=2020-11-19|data-arquivo=21 de agosto de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160821080316/http://edant.clarin.com/suplementos/cultura/1999/08/22/e-01501d.htm|url-morta=unfit}}</ref> Na viaxe de regreso á cidade quedou selada unha amizade que duraría até a morte de Borges en [[1986]], e que deu unha das duplas máis famosas da literatura, chegando a colaborar en varios traballos, desde coleccións de relatos (''Seis problemas para don Isidro Parodi'', ''Dos fantasías memorables'') e a novela ''Un modelo para la muerte''), pasando por guións de cine (''Los orilleros'', ''El paraíso de los creyentes'', ''Invasión'') até antoloxías de contos fantásticos (''Antología de la literatura fantástica'', ''Cuentos breves y extraordinarios''), publicando a miúdo baixo os pseudónimos de H. Bustos Domecq e Benito Suárez Lynch. Entre 1945 e [[1945|1955]] dirixiron a colección «El séptimo círculo», que publicaba traducións das mellores [[Novela policial|novelas policiais]] de lingua inglesa, xénero do que Borges era un gran admirador. En [[2006]] publicouse ''Borges'', un inmenso volume de máis de mil seiscentas páxinas extraídas dos diarios de Bioy que revela con máis detalles a amizade que uniu aos dous escritores. Bioy xa preparara e corrixira os textos xunto con Daniel Martino, pero non alcanzou a publicalos. En [[1940]], Bioy Casares casa con Silvina Ocampo, irmá de Vitoria, tamén escritora e pintora. Ese mesmo ano publica a novela ''La invención de Morel'', que marca o inicio da súa madurez literaria. A novela contou cun prólogo de Borges, no que comenta a ausencia de precursores do xénero de ciencia ficción na literatura en español, presentando a Bioy como o iniciador dun xénero novo. A novela tivo unha grande aceptación e recibiu o Primeiro Premio Municipal de Literatura en [[1941]]. Por eses anos publica, en colaboración con Borges e Silvina Ocampo, dúas antoloxías: ''Antología de la literatura fantástica'' ([[1940]]) e ''Antología poética argentina'' ([[1941]]). En [[1945]] aparece a súa terceira novela, ''Plan de evasión'', ambientada na colonia penal da [[illa do Diaño]] da [[Güiana Francesa|Guayana Francesa]]. Continúa a temátic''a'' de ficción científica xa explorada en ''La invención de Morel'', á vez que a profunda, xa que no texto alúdese constantemente á teoría das cores de [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]] e ás ideas de [[William James]] sobre a percepción da realidade. En 1944 publicou a novela curta ''El perjurio de la nieve'', incluída máis tarde en ''La trama celeste'' ([[1948]]), a súa terceira colección de relatos. Do mesmo xeito que Borges, Bioy foi antiperonista. En 1946 publicou xunto a Silvina Ocampo, a novela policial ''Los que aman, odian'' e unha colección de relatos, ''La trama celeste'' (1948). En 1947 escribiu, en colaboración con Borges, o conto «La fiesta del Monstruo». Habería que esperar até [[1954]] para que aparecese outra novela, ''El sueño de los héroes'', redactada entre 1947 e [[1954|1952]]. Esta obra marca un desprazamento na súa obra, afastándose das «fantasías razoadas» do comezo, aínda que sen abandonar as obsesións permanentes na vida e a obra de Bioy: o amor, as mulleres, os xogos co tempo e o espazo e un característico sentido do humor. Ambientada en Buenos Aires, ''El sueño de los héroes'' narra as peripecias de Emilio Gauna por recuperar un recordo perdido durante unha madrugada de Entroido, despois de tres días de caravana cos seus amigos. A busca do suceso esquecido e o amor dunha muller marcan a trama da novela. O [[8 de xullo]] dese ano nace a súa filla Marta, froito da relación de Bioy cunha das súas amantes, pero que foi adoptada e criada por Silvina. Nas décadas de 1950 e 1960, Bioy dedicouse especialmente ao conto (''Historia prodigiosa'', ''Guirnalda con amores'', ''El lado de la sombra'', ''El gran serafín'') e comezou a súa inclinación pola [[fotografía]]. O [[15 de agosto]] de [[1963]] naceu o seu segundo fillo, Fabián, tamén dunha relación extramatrimonial, con quen se poría en contacto xa de adulto. En [[1969]] publicou ''Diario de la guerra del cerdo'', obra que, a pesar de afastarse do ton fantástico de moitos dos seus libros, non pode considerarse estritamente como unha novela realista. O protagonista, Isidro Vidal, é un xubilado que se reúne cos seus amigos no club do seu barrio a xogar ás cartas, cando de súpeto se ven implicados nunha guerra xeracional, na que os mozos empezan a perseguir e asasinar os vellos. Redact''a''da entre 1967 e 1969, e publicada cando tiña 55 anos, a novela parece reflectir o temor de Bioy ao paso do tempo (tema que xa tratara en ''La invención de Morel'' e ''El perjurio de la nieve'') e foi adaptada ao cine en [[1975]] por Leopoldo Torre Nilsson, co título La ''guerra del cerdo''. En 1972 publica dúas antoloxías de contos propios, ''Historias de amor'' e ''Historias fantásticas'', e en [[1972|1973]] aparece ''Dormir al sol'', novela na que volve tratar un argumento fantástico propio dos seus comezos pero co ton costumista que adquirira a súa prosa co paso do tempo, e a favorita do propio Bioy, segundo declarou. Do mesmo xeito que a súa novela anterior, ''Dormir al sol'' foi levada ao cine en [[2012]] por Alejandro Chomski. En [[1978]] publica outro libro de contos, ''El héroe de las mujeres''. [[Ficheiro:TumbaBioy.jpg|miniatura|Sepulcro de Bioy Casares. Cemiterio da Recoleta, Buenos Aires.]] O período tardío da produción de Bioy estivo lonxe da repercusión de obras anteriores; en contraparte, foi neses anos onde se sucederon os recoñecementos máis importantes. En [[1985]] aparece unha das súas últimas novelas, ''ALaaventura de un fotógrafo en la Prata''. De tema [[Franz Kafka|kafkiano]], con frecuencia foi lida como unha alegoría dos [[Desaparecidos pola ditadura arxentina|desaparecidos]] durante a [[Proceso de Reorganización Nacional|ditadura militar]] que gobernou o país entre [[1976]] e [[1983]], durante o devandito goberno de facto Bioy Casares presenciaría unha execución extraxudicial na rúa.<ref>{{Cita web|título=Página/12|url=https://www.pagina12.com.ar/2001/01-10/01-10-07/PAG17.HTM|páxina-web=www.pagina12.com.ar|data-acceso=2020-11-19}}</ref> En [[1986]] publica o libro de contos ''Historias desaforadas''. É declarado Cidadán Ilustre de Buenos Aires e en [[1990]] recibe dous importantes premios en recoñecemento a toda a súa traxectoria: o Premio Alfonso Reyes e o [[Premio Miguel de Cervantes|Premio Cervantes]], o máximo galardón das letras castelás. Publica ese mesmo ano ''Una muñeca rusa'' e máis tarde a novela curta ''Un campeón desparejo''. Ademais dos antemencionados, a súa obra narrativa valeulle outros galardóns como o Gran Premio de Honra da Sociedade Arxentina de Escritores (SADE) e a distinción de Membro da Lexión de Honra de Francia (1981). Unha caída que lle provocou unha dobre fractura de cadeira en 1992 pareceu anticipar unha serie de feitos tráxicos, xa que pouco despois sufriu a perda da súa esposa (o [[14 de decembro]] de 1993, vítima do [[Alzhéimer|mal de Alzheimer]] que a tivo prostrada durante tres anos) e da súa filla Marta (o [[4 de xaneiro]] de [[1992|1994]], ao ser atropelada por un auto). Por esa época empeza a frecuentar ao seu fillo Fabián, a quen recoñecería oficialmente en [[1998]], e ve máis seguido ao seu neto Florencio, quen o acompañou nos seus últimos anos.<ref>{{Cita web|título=Ultimos años en Recoleta: Bioy según su nieto Florencio|url=https://www.clarin.com/sociedad/Ultimos-Recoleta-Bioy-nieto-Florencio_0_BJv4dGqcvQe.html|páxina-web=www.clarin.com|data=2014-08-29|data-acceso=2020-11-19|lingua=es}}</ref> Finalmente faleceu o [[8 de marzo]] de [[1999]], aos 84 anos, a consecuencia dunha falla multiorgánica derivada do seu deteriorado estado xeral. Foi inhumado na bóveda da súa familia materna no Cemiterio da Recoleta, onde tamén repousan os restos da súa esposa e a súa cuñada. Até pouco antes da súa morte traballou na selección e corrección de páxinas dos seus diarios (que levou durante medio século) coa axuda do estudioso Daniel Martino a fin de editar un volume dedicado á súa amizade con Borges, que finalmente se publicou, con case 1700 páxinas, en [[2006]]. == Premios e distincións == Entre os seus premios e distincións destacan o Gran Premio de Honra da SADE en [[1975]], a membresía á Lexión de Honra [[Francia|francesa]] en 1981, o seu nomeamento como Cidadán Ilustre da Cidade de Buenos Aires en [[1981|1986]], o [[Premio Miguel de Cervantes|Premio Cervantes]] e o Premio Internacional Alfonso Reyes en 1990 e o Premio Konex de Brillante en [[1990|1994]].<ref name="konex">{{Cita web|título=Adolfo Bioy Casares|url=http://www.fundacionkonex.com.ar/b1901-adolfo_bioy_casares|data-acceso=20 de outubro de 2011|obra=Fundación Konex|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110922082653/http://www.fundacionkonex.com.ar/b1901-adolfo_bioy_casares|dataarquivo=22 de setembro de 2011|páxina-web=|url-morta=yes}}</ref> == Estilo == O mundo imaxinario de Bioy Casares consiste en fantasías e en acontecementos inexplicables, aínda que tamén aluda a miúdo ao ambiente intelectual porteño. Cultivou un estilo depurado e clásico e a súa literatura caracterízase, en parte, por ofrecer unha versión paródica do relato fantástico ou [[Novela policial|policíaco]] tradicional, consistente en observar o irreal baixo lentes humorísticas. Os elementos típicos destas literaturas son antes cómicos que aterradores; o carácter dos personaxes é incompetente, insensato. A partir disto, o historiador da literatura José Miguel Oviedo pretendeu chamar ás súas narracións «comedias fantásticas». Sinalouse, tamén, que a paixón amorosa, o elemento erótico, é fundamental na narrativa deste escritor. É notable que tamén isto sexa contemplado desde unha perspectiva moitas veces irónica; o amor é considerado algo sublime pero fatal. A relación presenta trazos do [[amor cortés]], pero as amadas adoitan ser tenebrosas, cabería dicir superiores. Quíxose ver nesta cuestión algunha conexión coa vida de Bioy Casares, cuxo carácter enamoradizo é dabondo coñecido. A pesar de que xa publicara algúns libros, a verdadeira obra de Bioy Casares comeza en [[1940]], o ano en que se publica o seu máis famosa novela, ''La invención de Morel''. A obra narra a historia dun prófugo que escapa a unha illa que se supón infectada por unha enfermidade mortal. Ao comezar a vivir nela, perde todo o sentido da realidade e dáse conta de que na illa viven personaxes creados por unha máquina inventada por Morel. Estas imaxes de personaxes repiten eternamente as mesmas accións facendo que o prófugo termine case tolo. Hai outra preocupación que Bioy compartiu co seu amigo: o amor polo xénero fantástico e, especialmente, a exhumación da trama dos relatos, por sobre o descritivo. (É evidente que este feito os levou, a ''a''mbos, a admirar o xénero policial) O mesmo ano da publicación da invención de Morel, Borges, Bioy Casares e Silvina Ocampo publicaron unha famosa ''Antología de la literatura fantástica''. == Obra == === Novelas === * ''La invención de Morel'' (1940) * ''Plan de evasión'' (1945) * ''El sueño de los héroes'' (1954) * ''Diario de la guerra del cerdo'' (1969) * ''Dormir al sol'' (1973) * ''La aventura de un fotógrafo en La Plata'' (1985) * ''Un campeón desparejo'' (1993) * ''De un mundo a otro'' (1998) === Contos === * ''Prólogo'' (1929) *''17 disparos contra lo porvenir'' (1933) *''La estatua casera'' (1936) *''Luis Greve, muerto'' (1937) *''La trama celeste'' (1948) *''Las vísperas de Fausto'' (1949) * ''Historia prodigiosa'' (1956) * ''Guirnalda con amores'' (1959) * ''El lado de la sombra'' (1962) * ''El gran serafín'' (1967) * ''El héroe de las mujeres'' (1978) * ''Historias desaforadas'' (1986) * ''Una muñeca rusa'' (1991) *''En viaje'' (1996) cartas a Silvina * ''Una magia modesta'' (1997) === Ensaios === * ''La otra aventura'' (1968) * ''Memoria sobre la pampa y los gauchos'' (1970) * ''Breve diccionario del argentino exquisito'' (1971) * ''De las cosas maravillosas'' (1999) === Diarios === Ao longo de toda a súa vida, Bioy levou a cabo un vastísimo diario do que saíron as seguintes publicacións: * ''Unos días en el Brasil'' (1991). Edición de apenas 300 exemplares fóra de comercio. No ano 2010 foi editada comercialmente polas editoriais Páginas de Espuma e La Compañía de los Libros. * ''Descanso de caminantes'' (2001), libro póstumo, editado por Daniel Martino. * ''Borges'' (2006), libro póstumo, composto polas pasaxes dos seus diarios referidos ao seu famoso amigo. Editado en colaboración con Daniel Martino. === Autobiografía === * ''Memorias'' (1994), editado por Marcelo Pichon Riviere e Cristina Castro Cranwell. === Cartas === * En viaje (1967) (1996), cartas para Silvina Ocampo e Marta Bioy, editadas por Daniel Martino. === Miscelánea === * ''De jardines ajenos: libro abierto'' (1997), recompilación de frases, poemas e outros textos. Editado en colaboración con Daniel Martino. === Antoloxías === * ''Historias fantásticas'' (1972) * ''Historias de amor'' (1972) === Obras repudiadas polo autor === * ''Prólogo'' (1929), contos e miscelánea. * ''17 disparos contra lo porvenir'' (1933), co pseudónimo Martin Sacastru, contos. * ''Caos'' (1934), contos. * ''La nueva tormenta o La vida múltiple de Juan Ruteno'' (1935), novela. * ''La estatua casera'' (1936), miscelánea. * ''Luís Greve, muerto'' (1937), contos. === Obra completa === * Obra completa I (1940-1958), Emecé 2012 * Obra completa II (1959-1971), Emecé 2013 * Obra completa III (1972-1999), Emecé 2014 Edición crítica e anotada, ao coidado de Daniel Martino. === Obras en colaboración con outros autores === [[Ficheiro:Bioy.png|miniatura| Adolfo Bioy Casares en 1941.]] ==== con Jorge Luís Borges ==== * ''Seis problemas para don Isidro Parodi'' (1942) * ''Los mejores cuentos policiales'' (1943) Antoloxía de contos policiais. * ''Dos fantasías memorables'' (1946) * ''Un modelo para la muerte'' (1946) * ''Los mejores cuentos policiales (Segunda serie)'' (1951) Antoloxía de contos policiais. * ''Cuentos breves y extraordinarios'' (1955) Antoloxía de relatos breves. * ''Libro del Cielo y del Infierno'' (1960) Antoloxía de textos. * ''Crónicas de Bustos Domecq'' (1967) * ''Nuevos cuentos de Bustos Domecq'' (1977) * ''Museo. Textos inéditos'' (2003) ;Guións de cine * ''Los orilleros'' (1955) * ''El paraíso de los creyentes'' (1955) - non filmada * ''Invasión'' (1969), dirixida por Hugo Santiago. * ''Les Autres'' (1971), dirixida por Hugo Santiago. ==== con Silvina Ocampo ==== * ''Los que aman, odian'' (1946) ==== con Silvina Ocampo e Jorge Luís Borges ==== * ''Antología de la literatura fantástica'' (1940) * ''Antología poética argentina'' (1941) == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Premios Cervantes}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR: Bioy Casares, Adolfo}} [[Categoría:Cabaleiros da Lexión de Honra]] [[Categoría:Nados en 1914]] [[Categoría:Nados en Buenos Aires]] [[Categoría:Escritores en lingua castelá]] [[Categoría:Premio Cervantes]] 7jzlte7stzoznloy4p03xl0wmcn264f 0 511705 6149202 5634122 2022-08-03T09:03:01Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Academia Colombiana de la Lengua.JPG|miniatura|250px|Sede da Academia Colombiana da Lingua, en Bogotá.]] A '''Academia Colombiana da Lingua''' (en {{lang-es|Academia Colombiana de la Lengua}}) é unha asociación de académicos e expertos no uso da [[lingua castelá]] en [[Colombia]]. Ten a súa sede en [[Bogotá]], a capital de Colombia, e é un membro da [[Asociación de Academias de la Lengua Española|Asociación de Academias da Lingua Española]]. == Historia == A academia foi fundada o [[10 de maio]] de [[1871]],<ref>{{cita web|url= http://www.academiacolombianadelalengua.co/historia|título= History of the Academy of Language|editor=academiacolombianadelalengua.co|lingua= castelán|dataacceso= 19 de marzo de 2015}}</ref> e é a máis antiga de tódalas Academias da Lingua Castelá en América Latina, sendo a primeira academia oficial fundada fóra de España.<ref>{{Cita web|data=19 de febreiro de 2008|título=Asociación de Academias de la Lengua Española|url=http://asale.org/ASALE/ConAALEBD?IDDOC=30202&menu=2|dataacceso=6 de agosto de 2020|páxina-web=web.archive.org|data-arquivo=19 de febreiro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080219034313/http://asale.org/ASALE/ConAALEBD?IDDOC=30202&menu=2|url-morta=unfit}}</ref> == Biblioteca == A biblioteca da academia foi organizada polo académico Manuel José Forero. Está dividida en coleccións en base ao doante que cotribuíu cos materiais ou en base á persoa á cal pertenceron orixinalmente.<ref>{{Cite web|date=17 de febreiro de 2016|title=BIBLIOTECA|url=https://www.academiacolombianadelalengua.co/biblioteca/|dataacceso=6 de agosto de 2020|website=Academia Colombiana de la Lengua|language=en-US}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Asociación de Academias de la Lengua Española]] === Ligazóns externas === * [http://academiacolombianadelalengua.co/ Páxina oficial] {{es}} {{Barra portal|Colombia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Academias da lingua española]] l48udodg8622zxal76rnd2qcr4t1ub5 0 511882 6149018 6073906 2022-08-03T00:53:30Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave|nome=Westland Lynx|imaxe=British Lynx landing on Kearsarge.jpg|pé de foto=|tipo=helicóptero militar multipropósito|fabricante=[[Westland Helicopters]]<br>[[AgustaWestland]]|deseñador=|primeiro voo=[[21 de marzo]] de [[1971]]|introducido=[[1978]]|retirado=|estado=|usuario=|produción=1978 - presente|unidades construídas=450 (en 2009)|custo unitario=|variantes co seu propio artigo=}} O '''Westland Lynx''' é un [[helicóptero]] militar multipropósito británico deseñado e construído por [[Westland Helicopters]] na súa fábrica de [[Yeovil]]. Orixinalmente pretendía ser un aparello utilitario tanto para uso civil como naval, pero o interese militar fixo que se desenvolvese tanto para uso naval como para o campo de batalla. O Lynx entrou en servizo en [[1977]] e posteriormente foi adoptado polas forzas armadas dunha ducia de países, servindo principalmente como helicóptero utilitario no campo de batalla, anti-blindaxe, busca e rescate e guerra antisubmarina. O Lynx é un helicóptero con capacidades acrobáticas coa habilidade de realizar loops e toneis.<ref>{{Cita libro|título=The Royal Navy Lynx : an Operational History|url=https://www.worldcat.org/oclc/990609785|lugar=Barnsley, South Yorkshire|ISBN=978-1473862517|OCLC=990609785|apelidos=Jeram-Croft, Larry,|nome=|editorial=|ano=|ref=}}</ref> En 1986 un Lynx especialmente modificado estableceu o récord de velocidade para helicópteros (na categoría que exclúe aos helicópteros compostos) da Fédération Aéronautique Internationale, acadando os 400,87 km/h,<ref>{{Cita web|título=Fai Record File|url=http://www.fai.org/fai-record-file/?recordId=11659|páxina-web=web.archive.org|data=2013-12-03|data-acceso=2020-12-04|data-arquivo=03 de decembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131203033038/http://www.fai.org/fai-record-file/?recordId=11659|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=AgustaWestland G-Lynx helicopter to be recognised for maintaining world speed record since 1986|url=http://www.westerngazette.co.uk/AgustaWestland-G-Lynx-helicopter-recognised/story-22972309-detail/story.html|páxina-web=Western Gazette|data=2014-12-28|data-acceso=2020-12-04|data-arquivo=28 de decembro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20141228203337/http://www.westerngazette.co.uk/AgustaWestland-G-Lynx-helicopter-recognised/story-22972309-detail/story.html|url-morta=unfit}}</ref> que no 2020 permanecía imbatido.<ref>{{Cita novas|título=Helicopter speed record 30th anniversary|url=https://www.bbc.com/news/av/uk-england-somerset-37034595|xornal=BBC News|data-acceso=2020-12-04|lingua=en-GB}}</ref> Fabricáronse varias versións terrestres e navais do Lynx xunto con algúns derivados maiores. O [[Westland 30]] fabricouse como un helicópter utilitario civil; non tivo un grande éxito comercial e só se fabricaron 41 unidades nos anos 80. No século XXI deseñouse unha versión modernizada do Lynx como un helicóptero de combate multi-rol, designada [[AgustaWestland AW159 Wildcat]], que substituirá aos Lynx aínda en servizo. O Lynx segue sendo fabricado por [[AgustaWestland]], o sucesor de Westland Helicopters. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Westland]] [[Categoría:Helicópteros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1971]] omlx74n92hioad3zjsgbkapw6yoq734 0 511888 6149365 5953631 2022-08-03T10:45:03Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave|nome=Agusta A129 Mangusta|imaxe=20150506052017!Agusta A129A Mangusta, Italy - Army (cropped).jpg|pé de foto=|tipo=helicóptero de ataque|fabricante=[[Agusta]]<br>[[AgustaWestland]]<br>[[Leonardo-Finmeccanica]]|deseñador=|primeiro voo=[[11 de setembro]] de [[1983]]<ref name=":0" />|introducido=|retirado=|estado=en servizo|usuario=|produción=1983 - presente|unidades construídas=60|custo unitario=|variantes co seu propio artigo=[[TAI/AgustaWestland T129]]}} O '''Agusta A129 Mangusta''' é un [[helicóptero]] de ataque deseñado e producido orixinalmente pola compañía italiana [[Agusta]]. Trátase do primeiro helicóptero de combate deseñado e fabricado totalmente en [[Europa]].<ref>Crawford 2003, p. 18</ref> Continuou sendo desenvolvido por [[AgustaWestland]], a compañía sucesora de Agusta. O A129 foi despregado en combate en varias ocasións dende que entrou en servizo no exército italiano nos anos 90. Un derivado do A129, o [[TAI/AgustaWestland T129]] ATAK, foi desenvolvido por [[Turkish Aerospace Industries]] en cooperación con AgustaWestland para o exército turco e outros potenciais clientes. == Desenvolvemento == === Orixe === En 1972 o exército italiano comezou a crear un requirimento para un helicóptero de observación lixeira e anti-carro; na mesma época os militares da Alemaña occidental identificaron unhas necesidades semellantes. Os requerimentos das dúas nacións levaron a un proxecto conxunto que se iniciou entre a compañía italiana [[Agusta]] e a alemá [[MBB]]; porén, tras realizar os traballos preeliminares, a asociación chegou ao seu fin. Agusta estudara inicialmente o desenvolvemento dun derivado orientado ao combate do [[AgustaWestland AW109|A109]], pero decantouse por un deseño máis ambicioso.<ref name=":0">{{Cita libro|título=The complete encyclopedia of world aircraft|url=https://www.worldcat.org/oclc/37976989|lugar=Nova York|ISBN=0-7607-0592-5|OCLC=37976989|apelidos=David Donald, ed|nome=|editorial=|ano=|ref=}}</ref> En 1978 a compañía comezou formalmente o proceso de deseño do que se convertería no A129.<ref>{{Cita libro|edición=Rev. 4th ed|título=The international directory of military aircraft 2002/03|url=https://www.worldcat.org/oclc/49889336|editorial=Aerospace Publications|data=2002|lugar=Fishwick, ACT|ISBN=1-875671-55-2|OCLC=49889336|apelidos=Frawley, Gerard.|nome=|ano=|ref=}}</ref> O [[11 de setembro]] de [[1983]] o primeiro dos cinco prototipos do A129 fixo o seu voo de estrea; o quinto voaría por vez primeira en marzo de 1986. Nese tempo o exército italiano realizou un pedido dun total de 60 unidades.<ref name=":0" /> Segundo a publicación de defensa Jane's Information Group, en 1985 o A129 era considerado un helicóptero de combate comparable ao estadounidense [[Boeing AH-64 Apache|McDonnell Douglas AH-64 Apache]], mostrando potencial para o mercado de exportación.<ref>Taylor 1985, p. 86</ref> === Mercado de exportación === Durante os anos 80 Agusta buscou asociarse con [[Westland Helicopters]] para desenvolver un helicóptero lixeiro de ataque común. Entre outros posibles participantes na fabricación do proxécto atopábanse [[Fokker]] e [[Construcciones Aeronáuticas SA]].<ref name=":1">Brzoska 1992, p. 26</ref> En [[1986]] os gobernos de [[Italia]], [[Países Baixos]], [[España]] e o [[Reino Unido]] asinaron un memorándum de entendemento para investigar unha versión mellorada do A129, chamada alternativamente Joint European Helicopter ''Tonal'' ou ''Light Attack Helicopter'' (LAH). Cara 1988 realizáranse estudos de viabilidade de catro opcións distintas para o LAH; examinouse tanto unha configuración monomotor como bimotor usando varias plantas de potencia novas, así como un novo sistema rotor, tren de aterraxe retractable, sensores mellorados e armamento máis potente.<ref>"LAH cost options defined." ''Flight International'', 24 de setembro de 1988. p. 2</ref> Porén, o programa LAH colapsou en 1990 despois de que o Reino Unido e os Países Baixos decidisen retirarse e finalmente facerse co [[Boeing AH-64 Apache|AH-64 Apache]] no seu lugar.<ref name=":1" /> Agusta procedeu a desenvolver o A129 International, ou A129I, unha versión mellorada do A129 para a exportación. O A129I tiña un rotor principal con cinco pas (os primeiros exemplares empregaban un rotor de catro pas), un par de motores [[LHTEC T800]] (substituíndo aos [[Rolls-Royce Gem]]) e unha transmisión mellorada; o A129I tamén tiña armas novas e sistemas de guerra electrónica. En 1998 o exército italiano decidiu actualizar parte dos seus A129 con moitos dos sistemas do A129I. O primeiro dos exemplares actualizados entregouse en 2002.<ref>"Italian army receives upgraded Mangusta attack helicopters." ''Flight International'', 11 de novembro de 2002.</ref><ref name=":2">{{Cita web|título=Turkey Finally Lands Its Attack Helicopters|url=http://www.defenseindustrydaily.com/turkey-shortlists-2-attack-helicopters-updated-02397/|páxina-web=Defense Industry Daily|data-acceso=2020-12-04|nome=|apelidos=}}</ref> En setembro de 2007 o A129I pasou a designarse oficialmente ''AW129''. Durante o proxecto do exército australiano AIR 87 para buscar un novo helicóptero armado de recoñecemento o Agusta A129 foi un dos tres candidatos elixidos, xunto co AH-64 Apache e o [[Eurocopter Tiger]], entre as seis propostas enviadas. En decembro de 2001 Australia anunciou que o helicóptero escollido era o Eurocopter Tiger.<ref>{{Cita web|título=Defence Materiel Organisation|url=http://www.defence.gov.au/dmo/asd/air87/main.cfm|páxina-web=web.archive.org|data=2011-06-08|data-acceso=2020-12-04|data-arquivo=08 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110608082937/http://www.defence.gov.au/dmo/asd/air87/main.cfm|url-morta=unfit}}</ref> Dende os anos 90 [[Turquía]] estaba buscando un subtituto para os seus [[Bell AH-1 Cobra]] e [[Bell AH-1 SuperCobra]]. Tras un prolongado proceso de selección, en setembro de 2007 fíxose un pedido de 51 helicópteros [[TAI/AgustaWestland T129]] ATAK, unha variante do A129 International. Como parte do acordo con AgustaWestland, a firma de defensa turca TAI mercou os dereitos para a futura fabricación do T129; TAI pretende fabricar o modelo a clientes de exportación. Varios compoñentes e sistemas de aviónica van substituírse por sistemas producidos en Turquía cando se desenvolvan.<ref name=":2" /> == Notas == {{Listaref|2}} == Bibliografía == * Brzoska, Michael. ''Restructuring of Arms Production in Western Europe''. Oxford University Press, 1992. {{ISBN|0-19829-147-7}}. * Crawford, Stephen. ''Twenty First Century Military Helicopters: Today's Fighting Gunships''. Zenith Imprint, 2003. {{ISBN|0-76031-504-3}}. * Frédriksen, John C. ''International Warbirds: An Illustrated Guide to World Military Aircraft, 1914-2000''. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2001. {{ISBN|1-57607-364-5}}. * Taylor, Michael. ''Jane's Aviation Review''. Jane's, 1985. {{ISBN|0-7106-0333-9}} [[Categoría:Helicópteros]] r2rp57zeb03liunq9gto790te0yfvc5 0 513007 6148979 5644892 2022-08-03T00:24:14Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 625 de Air Mauritanie|Mortes=80|Tripulación=4|Pasaxeiros=89|Nome de aeronave=|Rexistro=5T-CLF|Operador=[[Air Mauritanie]]|Tipo de aeronave=[[Fokker F28 Fellowship|Fokker F28 Fellowship<br>4000]]|Feridos=|Destino=|Imaxe=Fokker F-28-4000 Fellowship Air Mauritanie 5T-CLF, RTM Rotterdam, Netherlands PP1168337550.jpg|Derradeira escala=|Primeira escala=|Orixe=|Coordenadas=|Sitio=[[aeroporto de Tidjikja]],<br>[[Mauritania]]|Causa=[[voo controlado contra o terreo|voo controlado contra<br>o terreo]]|Data=[[1 de xullo]] de [[1994]]|Pé de foto=O avión accidentado|Sobreviventes=13}} O '''voo 625 de Air Mauritanie''' foi o accidente dun [[Fokker F28 Fellowship|Fokker F28 Fellowship 4000]] que se esnafrou ao aterrar no [[aeroporto de Tidjikja]], [[Mauritania]], o día [[1 de xullo]] de [[1994]] durante unha tormenta de area. Os 4 tripulantes e 76 dos 89 pasaxeiros morreron no sisintro. Foi o peor accidente dun Fokker 28 e o peor accidente aéreo de Mauritania.<ref name=":0">{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Fokker F-28 Fellowship 4000 5T-CLF Tidjikja Airport (TIY)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19940701-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2020-12-13|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref><ref>{{Cita web|título=1994 - 1636 Flight Archive|url=https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1994/1994%20-%201636.html|páxina-web=Flightglobal|data=2016-12-27|data-acceso=2020-12-13|data-arquivo=27 de decembro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161227125558/https://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1994/1994%20-%201636.html|url-morta=unfit}}</ref> == Avión == O avión accidentado era un Fokker F28-4000 Fellowship (número de serie 11092) que fixera o seu primeiro voo o 3 de xullo de 1975. O aparello estaba impulsado por dous motores [[Turboventilador|turboventiladores]] [[Rolls-Royce Spey|RB183-555-15H]]. O 30 de xullo de 1976 o avión foi entregado a Linjeflyg co rexistro PH-SIX. En abril de 1978 converteuse á variante -4000 variant, e pasou á frota de [[NLM Cityhopper]] o 17 dese mes. O 27 de abril de 1979 foi alugado a [[Libyan Arab Airlines]] (o rexistro seguía sendo o mesmo). O 26 de febreiro de 1980 alugouse a [[Pars Air]] e o seu rexistro cambiou a EP-PBG. O 26 de novembro o aparello regresou a Linjeflyg, e foi rexistrado PH-SIX novamente. O 15 de decembro de 1983 o avión vendeuse a [[Air Mauritanie]] recibindo o rexistro 5T-CLF.<ref>{{Cita web|título=Fokker 28 Fleetlist|url=http://www.fokker-aircraft.info/f28previous-fleet.htm|páxina-web=www.fokker-aircraft.info|data-acceso=2020-12-13}}</ref> == Accidente == O aparello operaba o voo MR625 (outras fontes din que o número de voo era o MR251)<ref>{{Cita web|título=Crash of a Fokker F28 in Tidjikdja: 80 killed|url=http://www.baaa-acro.com/1994/archives/crash-of-a-fokker-f28-in-tidjikdja-80-killed/|páxina-web=B3A Aircraft Accidents Archives|data=2014-07-28|data-acceso=2020-12-13|data-arquivo=28 de xullo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140728172819/http://www.baaa-acro.com/1994/archives/crash-of-a-fokker-f28-in-tidjikdja-80-killed/|url-morta=unfit}}</ref> entre [[Nouakchott]] e [[Tidjika]]. A bordo había 89pasaxeiros e 4 tripulantes. A aterraxe en Tidjika realizouse no medio dunha tormenta de area. O F28 fixo varias aproximacións ao aeroporto antes de realizar unha aterraxe moi dura que causou que o tren de aterraxe dianteiro colapsase e o avión saíse da pista, esnafrándose contra un afloramento rochoso e incendiándose. Só 13 pasaxeiros sobreviviron ao accidente.<ref name=":0" /><ref>"Air Mauretanie F28 crashes in sandstorm". ''Flight International''. 13-19 de xullo de 1994. p. 10</ref> == Notas == {{listaref|2}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Mauritania]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Fokker F28]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Air Mauritanie]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1994|Air Mauritanie]] dqvskc041hcwh513t47c52iwzfbptr7 0 514142 6148930 5653786 2022-08-03T00:15:41Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 1308 de Inex-Adria Aviopromet|Mortes=180|Tripulación=7|Pasaxeiros=173|Nome de aeronave=|Rexistro=YU-ANA|Operador=[[Inex-Adria Aviopromet]]|Tipo de aeronave=[[McDonnell Douglas MD-81]]|Feridos=|Destino=|Imaxe=McDonnell Douglas MD-81 (DC-9-81), Inex-Adria Airways AN1639565.jpg|Derradeira escala=|Primeira escala=|Orixe=|Coordenadas=|Sitio=monte San-Pietro, preto<br>do [[aeroporto de Ajaccio]]|Causa=erro do piloto e do ATC|Data=[[1 de decembro]] de [[1981]]|Pé de foto=O avión accidentado|Sobreviventes=0}} O '''voo 1308 de Inex-Adria Aviopromet''' era un [[McDonnell Douglas MD-81]] que operaba un voo chárter á illa francesa de [[Córsega]]. O día [[1 de decembro]] de [[1981]] o avión esnafrouse no monte San-Pietro matando ás 180 persoas a bordo. Foi o primeiro accidente fatal dun MD-80 e o peor sinistro dun avión deste tipo.<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident McDonnell Douglas DC-9-81 (MD-81) YU-ANA Ajaccio-Campo dell'Oro Airport (AJA)|url=https://www.aviation-safety.net/database/record.php?id=19811201-1|páxina-web=www.aviation-safety.net|data-acceso=2020-12-25|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> == Antecedentes == O 22 de outubro de 1981 enviou unha solicitude para autorizar o voo chárter, que recibiu o número JP-1308, dende [[Liubliana]] a [[Ajaccio]] e de regreso, o 1 de decembro dese ano. O voo foi fletado pola axencia de viaxes eslovena Kompas, baseada en Liubliana. Os termos da solicitude dicían que o voo 1308 usaría un avión [[McDonnell Douglas DC-9]] cunha capacidade de pasaxe de 115 a 135. O permiso foi publicado o 16 de novembro. Porén, a aeroliña decidiu nun usar o DC-9 e no seu lugar usou un [[McDonnell Douglas MD-80|McDonnell Douglas MD-81]] que era un aparello máis novo e grande. A solicitude indicaba orixinalmente que o voo levaría 130 pasaxeiros, pero finalmente houbo 43 persoas máis a bordo entre empregados de Inex-Adria employees, turistas de Kompas, e familiares, totalizando 173 pasaxeiros. Sumando os 7 tripulantes, o total de persoas a bordo era de 180.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.bea.aero/docspa/1981/yu-a811201/pdf/yu-a811201.pdf|páxina-web=Secrétariat d'État aux Transports|título=Rapport final relatif à l'accident survenu le 1er décembre 1981 près l'aérodrome d'Ajaccio au DC-9 YU-ANA d´Inex Adria Aviopromet|data-acceso=25 de decembro de 2020|data-arquivo=08 de decembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131208041703/http://www.bea.aero/docspa/1981/yu-a811201/pdf/yu-a811201.pdf|url-morta=yes}}</ref> == Avión e tripulación == O avión era un McDonnell Douglas MD-81 rexistrado en [[Iugoslavia]] como YU-ANA e o número de serie do fabricate era o 48047. O seu primeiro voo fora o 15 de maio de 1981 e entregárase a Inex-Adria o 11 de agosto. O aparello tiña tan só 683 horas de voo no momento do accidente. A última revisión A do avión realizárase o 7 de novembro e a última proba de mantemento fora catro días antes do sinistro, o día 27 de novembro. O MD-81 estama impulsado por dous turboventiladores Pratt & Whitney JT8D-217 (números P708403D e P708404D), e operaran 683 horas, as mesmas que o avión.<ref name=":0" /> O capitán era Ivan Kunovic, de 55 anos. Obtivo a súa licenza de piloto de reactores o 16 de abril de 1968 na Academia da [[Forza Aérea de Iugoslavia]] en [[Zadar]] e estaba cualificado para voar F-84, T-33 e F-86. Kunovic tiña o rango de capitán na Forza Aérea e pouco despois, en 1970, foi contratado por Inex-Adria, converténdose en primeiro oficial do DC-9 ese mesmo ano. Despois converteuse en capitán do DC-9 (das series 32 e 50) o 4 de abril de 1972, e en capitán do MD-80 o 13 de agosto de 1981, tras tres meses de adestramento nos Estados Unidos. No momento do accidente Kunovic tiña un total de 12 123 horas de voo, incluídas 5 675 horas no DC-9 e 188 no MD-81.<ref name=":0" /> O copiloto era M. Franc Terglav de 40 anos. Cualificouse inicialmente na Forza Aérea de Iugoslavia como piloto de reserva. Voou nos Aero 3 e Soko 522 e despois nos aparellos civís Piper PA-31, PA-34 e Cessna Citation. Foi piloto da compañía eslovena Gorenje e pouco despois foi contratado por Inex-Adria, onde comezou a voar o DC-9 (das series 32 e 50). O 21 de xuño de 1981 graduouse como primeiro oficial do MD-81 e recibiu a súa licenza de piloto comercial o 11 de novembro. Terglav tiña un total de 4 213 horas de voo, incluídas 746 no DC-9 (acumuladas durante 529 voos) e 288 no MD-81.<ref name=":0" /> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1981]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de McDonnell Douglas MD-81]] [[Categoría:Accidentes aéreos en Francia|Inex-Adria Aviopromet]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Adria Airways]] f3y5pwrzezr7kb4i2m2jqx4it4puukv 0 515532 6148361 6148119 2022-08-02T13:05:08Z Fendetestas 45576 /* Construtores */ wikitext text/x-wiki {{actualidade}} {{TempadaF1 |Previo = 2021 |Actual = 2022 |Vindeiro = 2023 }} O '''Campionato Mundial da [[FIA]] de Fórmula 1 de 2022''' será a 73ª tempada de [[Fórmula 1]] organizada pola [[Fédération Internationale de l'Automobile]] (FIA).{{efn|Na [[historia da Fórmula 1]], as regulacións da Fórmula 1 presentáronse por primeira vez durante a tempada de Grandes Premio de 1946. Estas adaptáronse para todas as carreiras en 1948, e oraganizáronse oficialmente nun campionato en {{F1|1950}}.}} Está recoñecido pola [[Fédération Internationale de l'Automobile]] (FIA), o órgano de goberno internacional do [[automobilismo]], como a máxima clase de competición para [[coches de carreiras de roda aberta | coches de carreiras de rodas aberta]]. O campionato disputarase nunha serie de carreiras, ou [[Fórmula Un # Gran Premio | Grandes Premios]], celebradas en todo o mundo. Equipos e pilotos competirán polo [[Lista de pilotos campións do mundo de Fórmula 1|Campionato do Mundo de Pilotos]] e polo [[Lista de escuderías campioas do mundo de Fórmula 1|Campionato do Mundo de Construtores]]. Pilotos e equipos competirán polos títulos de [[Lista de pilotos campións do mundo de Fórmula 1 | Campión do Mundo de Pilotos]] e [[Lista de escuderías campioas do mundo de Fórmula 1 | Campión do Mundo de Construtores]] respectivamente. Agárdase que o campionato de 2022 introduza cambios significativos na normativa técnica do deporte. Estes cambios tiñan a intención de introducirse en {{F1 | 2021}}, pero atrasáronse ata 2022 [[Impacto da pandemia COVID-19 nos deportes | en resposta]] á [[pandemia da COVID-19]]. == Equipos e pilotos confirmados == Os seguintes construtores e pilotos están actualmente baixo contrato para competir no Campionato Mundial de 2022. Todos os equipos competirán cos pneumáticos subministrados por [[Pirelli]].<ref>{{cite news|last=Coch|first=Mat|url=https://www.speedcafe.com/2018/11/26/pirelli-to-remain-f1-tyre-supplier-until-2023/|title=Pirelli to remain F1 tyre supplier until 2023|date=26 de novembro de 2018|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|access-date=10 de febreiro de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821215821/https://www.speedcafe.com/2018/11/26/pirelli-to-remain-f1-tyre-supplier-until-2023/|archive-date=21 de agosto de 2019}}</ref> {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" !scope="col"| Equipo !scope="col"| Foto ! scope="col" |[[Lista de escuderías de Fórmula 1|Construtor]] !Chasis !scope="col" nowrap |[[Motores de Fórmula 1|Motores]] !scope="col"|[[Pneumáticos de Fórmula 1|Pneu.]] !scope="col"| Nº !scope="col"|[[Lista de pilotos de Fórmula 1|Pilotos]] ! style="background-color:#f2f3f4"| Roldas |- | rowspan="2" nowrap |{{SUIb}} Alfa Romeo F1 Team [[PKN Orlen|Orlen]] | rowspan="2" |[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 77 Bottas (side 2).jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Alfa Romeo C42|C42]]<ref>{{citar web|data=2022-02-02|título=F1: Alfa Romeo anuncia nome e data de lançamento do carro de 2022|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-alfa-romeo-anuncia-nome-e-data-de-lancamento-do-carro-de-2022/7825311/|access-date=2022-02-11|website=motorsport.uol.com.br}}</ref> | rowspan="2" | Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 24 | {{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 77 | {{FINb}} [[Valtteri Bottas]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" nowrap |{{ITAb}} Scuderia AlphaTauri | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Yuki Tsunoda in qualifying for the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|Red Bull]] | rowspan="2" |[[AlphaTauri AT03|AT03]] | rowspan="2" |{{nowrap|Red Bull RBPTH001}} | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 10 | {{FRAb}} [[Pierre Gasly]] | align="center"| 1-13 |- | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 | {{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{FRAb}} [[BWT AG|BWT]] Alpine F1 Team<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-alpine-deve-ter-pintura-azul-e-rosa-por-causa-de-patrocinador/8075803/|título=F1: Alpine deve ter pintura azul e rosa por causa de patrocinador|data=2022-02-11|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 14 Alonso (side 2).jpg|150px]] | rowspan="2" | [[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | rowspan="2" | [[Alpine A522|A522]] | rowspan="2" |Renault E-Tech RE22<ref>{{cite web|url=https://www.alpinecars.com/en/formula-1/alpine-a522/|title=Alpine A522|website=Alpinecars.com|access-date=21 de febreiro de 2022}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} |align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 14 |{{Nowrap|{{ESPb}} [[Fernando Alonso]]}} | align="center"| 1-13 |- |align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 31 |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan=3|{{GBRb}} Aston Martin [[Aramco]] [[Cognizant]] F1 Team<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-aston-martin-sela-acordo-de-patrocinio-com-aramco/7857480/|título=F1: Aston Martin sela acordo de patrocínio com Aramco|data=2022-02-03|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="3" style="text-align:center"|[[Ficheiro:AMR22 at the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan=3| [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="3" | [[Aston Martin AMR22|AMR22]] | rowspan="3" | Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="3" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 5 |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] | align="center"| 3-13 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 18 | {{CANb}} [[Lance Stroll]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 27 | {{ALEb}} [[Nico Hülkenberg]] | align="center"| 1-2 |- | rowspan="2" |{{ITAb}} Scuderia Ferrari | rowspan="2" style="text-align:center"| [[Ficheiro:Ferrari F1-75 in Melbourne.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Ferrari F1-75|F1-75]]<ref>{{citar web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.ferrari-to-call-2022-car-the-f1-75-in-honour-of-first-production-car.1eyDw7IMo3vL1bsWpyssGd.html|título=Ferrari to call 2022 car the F1-75 in honour of first production car|data=2022-02-01|website=Formula 1|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" |Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 16 | nowrap="" | {{MCOb}} [[Charles Leclerc]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 55 | {{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{USAb}} Haas F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 47 Schumacher.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Haas VF-22|VF-22]]<ref name=":0">{{Cite web|date=2021-12-23|title=Haas homologates chassis as Merc fires up for ’22|url=https://racer.com/2021/12/23/haas-homologates-chassis-as-merc-fires-up-for-22/|access-date=2021-12-23|website=RACER|language=en-US}}</ref> | rowspan="2" | Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 20 | {{DINb}} [[Kevin Magnussen]]<ref>{{Cita web|título=BREAKING: Kevin Magnussen to make sensational F1 return with Haas in 2022 {{!}} Formula 1®|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-kevin-magnussen-to-make-sensational-f1-return-with-haas-in-2022.7m4IFYh7gmD3ZGppbs5f88.html|páxina-web=www.formula1.com|data-acceso=2022-03-09|lingua=en}}</ref> | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 47 | nowrap | {{ALEb}} [[Mick Schumacher]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" scope="row" nowrap |{{GBRb}} McLaren F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Lando Norris drives the McLaren MCL36 during the 2022 British Grand Prix..jpg|150px]] | rowspan="2" |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="2" |[[McLaren MCL36|MCL36]]<ref>{{Cite web|date=2021-07-03|title=Triple threat|url=https://www.mclaren.com/racing/2021/austrian-grand-prix/triple-threat/|archive-url=https://web.archive.org/web/20210703085307/https://www.mclaren.com/racing/2021/austrian-grand-prix/triple-threat/|archive-date=3 de xullo de 2021|access-date=2021-07-04|website=[[McLaren|McLaren Racing]]|publisher=[[McLaren|McLaren Racing Ltd.]]|language=en|quote=...xa temos pezas de proba do MCL36 en fabricación, así como compoñentes que requiren un maior prazo de fabricación, como o chasis e a carcasa da caixa de cambios.}}</ref> | rowspan="2" |Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 3 | nowrap | {{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 4 | {{GBRb}} [[Lando Norris]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{ALEb}} Mercedes-AMG [[Petronas]] F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:2022 Emilia Romagna GP - Mercedes-AMG F1 W13 E Performance of Lewis Hamilton.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | rowspan="2" |{{nowrap|[[Mercedes W13|F1 W13]]}}<ref name=":0">{{Cite web|date=2021-12-23|title=Haas homologates chassis as Merc fires up for ’22|url=https://racer.com/2021/12/23/haas-homologates-chassis-as-merc-fires-up-for-22/|access-date=2021-12-23|website=RACER|language=en-US}}</ref> | rowspan="2" |Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 44 | {{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 63 | {{GBRb}} [[George Russell]] |align="center"| 1-13 |- | nowrap rowspan="2" |{{AUTb}} [[Oracle Corporation|Oracle]] Red Bull Racing<ref>{{citar web|título=F1: Red Bull anuncia novo patrocinador para temporada de 2022; veja|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-red-bull-anuncia-novo-patrocinador-para-temporada-de-2022-veja/8023065/|website=motorsport.uol.com.br|data=2022-02-09|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"| [[Ficheiro:2022 Miami GP - Red Bull RB18 of Sergio Pérez.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Red Bull Racing]] | rowspan="2" |[[Red Bull Racing RB18|RB18]]<ref>{{Cite web|title=Horner explains why the Red Bull RB17 will 'never exist'|url=https://racingnews365.com/horner-explains-why-the-red-bull-rb17-will-never-exist|access-date=2021-12-23|website=RacingNews365|language=en}}</ref> | rowspan="2" | {{nowrap|Red Bull RBPTH001}}<ref name="Autosport Red Bull badged Honda engines">{{Cite news|url= https://www.autosport.com/f1/news/hondas-sakura-facility-will-supply-red-bull-f1-engines-in-2022/6624598/ |title= Honda's Sakura facility will supply Red Bull F1 engines in 2022 |last= Smith |first= Luke |date=3 July 2021|access-date= 18 de xullo de 2021 |work= [[Autosport]]}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 1{{efn|[[Max Verstappen]] exerceu o seu dereito a utilizar o número 1 como vixente campión do mundo. O seu número persoal, o 33, segue reservado para el.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.champion-verstappen-to-run-no-1-on-red-bull-in-2022-as-he-reveals.4S83CGt9ewCWlzgYNenbV9.html|title=Champion Verstappen to run No.1 on Red Bull in 2022 as he reveals congratulations from Wolff and Hamilton|website=Formula1.com|date=14 de decembro de 2021|access-date=14 de decembro de 2021}}</ref>}} | nowrap="" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 11 | nowrap="" | {{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{GBRb}} Williams Racing | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Nicholas Latifi drives the Williams FW44 during the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="2" |[[Williams FW44|FW44]]<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-williams-anuncia-quando-revelara-carro-de-2022/7990440/|título=F1: Williams anuncia quando revelará carro de 2022|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" | Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 6 | nowrap="" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |align="center"| 1-13 |- |style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 23 | nowrap="" | {{THAb}} [[Alexander Albon]] {{efn|[[Alexander Albon]] competíu anteriormente como piloto tailandés. Despois de que a [[Axencia Mundial Antidopaxe]] descubrise que Tailandia "incumpre" o seu código, prohibíu a Tailandia competir en campionatos mundiais, suxeito a unha apelación prevista.<ref>{{Cite web|title=North Korea, Thailand, Indonesia ruled non-compliant by WADA|url=https://www.reuters.com/lifestyle/sports/north-korea-thailand-indonesia-ruled-non-compliant-by-wada-2021-10-07/|website=Reuters|first1=Keating|last1=Steve|first2=Ferris|last2=Ken|date=8 de outubro de 2021|access-date=28 de decembro de 2021}}</ref>}} |align="center"| 1-13 |-class="sortbottom" | colspan="9" style="background-color:#EAECF0;text-align:center" |'''Fonte:'''<ref>{{cite web|url=https://www.fia.com/events/fia-formula-one-world-championship/season-2021/2021-and-2022-fia-formula-one-world |title=2022 FIA Formula One World Championship – Entry List |publisher=[[Fédération Internationale de l'Automobile]] |date=7 de decembro de 2021 |access-date=7 de decembro de 2021}}</ref> |} ===Trocos nos equipos=== [[Honda na Fórmula 1 | Honda]] anunciou que non subministrarían unidades de potencia máis aló de {{F1 | 2021}}.<ref>{{Cite web|title=Honda to quit Formula 1 at the end of 2021 season|url=https://www.motorsport.com/f1/news/honda-exit-2021-red-bull/4885092/?ic_source=home-page-widget&ic_medium=widget&ic_campaign=widget-6|access-date=2 de outubro de 2020|website=www.motorsport.com|language=en}}</ref> A compañía proporcionou unidades de enerxía a [[Scuderia AlphaTauri]] (anteriormente chamada [[Scuderia Toro Rosso]]) desde o {{F1 | 2018}} e a [[Red Bull Racing]] desde o {{F1 | 2019}}.<ref name="AlphaTauri">{{cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/152552/red-bull-alphatauri-to-stay-in-f1-despite-honda-exit|title=Red Bull, AlphaTauri to remain in F1 despite Honda exit at end of '21|author=Adam Cooper|website=Autosport.com|date=2 de outubro de 2020|access-date=3 de outubro de 2020|archive-date=4 de outubro de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201004134301/https://www.autosport.com/f1/news/152552/red-bull-alphatauri-to-stay-in-f1-despite-honda-exit}}</ref> Red Bull Racing asumirá o programa de motores de Honda e o xestionara internamente creando unha nova división chamada [[Red Bull Powertrains Limited]]. A decisión tomouse despois de meter presión aos outros nove equipos para que negociasen unha conxelación do desenvolvemento do motor ata {{f1|2025}}. Red Bull Racing recoñeceu que abandonarían o campionato se non se acordara a conxelación do desenvolvemento de motores xa que carecían da capacidade para desenvolver un novo motor e non estaban dispostos a volver ser clientes de [[Renault na Fórmula 1| Renault]].<ref>{{cite web|url=https://www.speedcafe.com/2021/01/23/marko-red-bull-engine-freeze-demand-not-blackmail/|title=Marko: Red Bull engine freeze demand 'not blackmail'|website=speedcafe.com|author=Daniel Herrero|date=23 de xaneiro de 2021|access-date=23 de xaneiro de 2021|archive-date=23 de xaneiro de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210123011834/https://www.speedcafe.com/2021/01/23/marko-red-bull-engine-freeze-demand-not-blackmail/}}</ref>{{efn|Segundo a normativa técnica, o provedor de motores que fornece o menor número de equipos con motores está obrigado a fornecer motores a calquera equipo sen provedor. No momento do anuncio de [[Honda na Fórmula 1 | Honda]] da súa retirada, tanto [[Mercedes AMG High Performance Powertrains | Mercedes]] como [[Scuderia Ferrari | Ferrari]] fornecían máis equipos que [[Renault na Fórmula 1 | Renault]] e non estaban dispostos a subministrar motores a [[Red Bull Racing]], deixando a Renault como a única alternativa de Red Bull Racing.<ref>{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.red-bull-committed-to-f1-and-evaluating-power-unit-options-following-honda.6L4owdSlMwt0Nmw7tQFX9g.html|title=Red Bull 'committed' to F1 and evaluating power unit options following Honda departure news|date=2 de outubro de 2020|access-date=16 de febreiro de 2021|archive-date=5 de novembro de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201105040429/https://www.formula1.com/en/latest/article.red-bull-committed-to-f1-and-evaluating-power-unit-options-following-honda.6L4owdSlMwt0Nmw7tQFX9g.html}}</ref>|name=|group=}} Panthera Team Asia anunciou a súa intención de unirse á grella en 2022.<ref>{{cite web|url=https://www.motorsport.com/f1/news/panthera-asia-2022-entry-target/4789300/|title=New Asian team still targeting F1 2022 entry|website=[[motorsport.com]]|publisher=Motorsport Network|date=7 de maio de 2020|access-date=7 de maio de 2020}}</ref> O equipo tiña previsto entrar no campionato en {{f1|2021}}, pero viuse obrigado a atrasar os seus plans por mor da [[pandemia da COVID-19]].<ref>{{cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/149322/panthera-team-asia-targets-f1-grid-slot-in-2022|title=Panthera Team Asia targets F1 grid slot in 2022|first1=Luke|last1=Smith|first2=Gary|last2=Watkins|website=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|date=7 de maio de 2020|access-date=7 de maio de 2020|archive-date=15 de xaneiro de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210115191344/https://www.autosport.com/f1/news/149322/panthera-team-asia-targets-f1-grid-slot-in-2022}}</ref> Non obstante, a falta de novas sobre o equipo puxo en dúbida a súa entrada potencial en 2022.<ref>{{Cite web|date=19 de xaneiro de 2021|title=What now for Panthera Team Asia F1 ?|url=https://www.unracedf1.com/what-now-for-panthera-team-asia-f1/|access-date=10 de maio de 2021|website=www.unracedf1.com}}</ref> [[Ficheiro:Formula 1 all over the world-2022.svg|miniatura|upright=1.3|As Nacións programadas para albergar un [[Gran Premio de Fórmula 1]] en 2022 resáltanse en verde, coas localizacións dos circuítos marcadas cun punto negro. As anteriores nacións de acollida móstranse en gris escuro, e os antigos circuítos anfitrións están marcados cun punto branco.]] === Trocos de pilotos === [[Kimi Räikkönen]] anunciou a súa retirada ao final do campionato {{F1|2021}}, rematando a súa carreira na Fórmula Un despois de 19 tempadas.<ref>{{Cite web|title=Raikkonen to retire from Formula 1 at end of 2021 season|url=https://www.motorsport.com/f1/news/kimi-raikkonen-retirement-formula-1-2021/6658463/?fbclid=IwAR0BJMDyY5wYMKS8IGudbOvMH2fqDj7gAVOw9q69NjQc6zpbheQQUhYFTsY|date=1 de setembro de 2021|access-date=1 de setembro de 2021|website=www.motorsport.com}}</ref> O asento de Räikkönen en [[Alfa Romeo F1 | Alfa Romeo Racing]] será cuberto por [[Valtteri Bottas]], que abandonara [[Mercedes-Benz na Fórmula 1| Mercedes]] a finais de 2021. [[George Russell]] substituira a Bottas, abandonando o seu asento en [[Williams Grand Prix Engineering | Williams]] que será cuberto polo ex-piloto de [[Red Bull Racing]] [[Alexander Albon]].<ref>{{Cite web|date=8 de setembro de 2021|title=Williams Racing Confirms Latifi & Albon as 2022 Driver Line Up|url=https://www.williamsf1.com/news/2021/drivers/williams-racing-confirms-latifi-albon-for-2022|access-date=8 de setembro de 2021|website=WilliamsF1.com|language=en}}</ref> O piloto de Fórmula 2 [[Guanyu Zhou]] graduarase na Fórmula Un con Alfa Romeo Racing, en lugar de [[Antonio Giovinazzi]], que deixará o equipo a finais de 2021.<ref>{{Cita web|título=Alfa Romeo confirm Antonio Giovinazzi will leave the team at the end of the season, as Italian announces Formula E switch|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-alfa-romeo-confirm-antonio-giovinazzi-will-leave-the-team-at-the.1kV7SnbnnunYNLFEdWSsfj.html|páxina-web=www.formula1.com|data-acceso=2022-02-01|lingua=en}}</ref> Zhou converteríase no primeiro piloto chinés en competir na Fórmula Un. Nikita Mazepin debía competir orixinalmente conr Haas por segundo ano consecutivo. Tras a [[Invasión rusa de Ucraína de 2022|invasión rusa de Ucraína]] e a cancelación do patrocinio do título de Uralkali, recindíuse o seu contrato.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-haas-to-part-ways-with-nikita-mazepin-with-immediate-effect.nmmqyclyJjFNkPJjQyiyF.html|title=Haas to part ways with Nikita Mazepin 'with immediate effect'|website=Formula1.com|date=5 de marzo de 2022|access-date=5 de marzo de 2022}}</ref> Foi substituído por [[Kevin Magnussen]], quen competiu por última vez en 2020 co mesmo equipo.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-kevin-magnussen-to-make-sensational-f1-return-with-haas-in-2022.7m4IFYh7gmD3ZGppbs5f88.html|title=Kevin Magnussen to make sensational F1 return with Haas in 2022|website=Formula1.com|date=9 de marzo de 2022|access-date=9 de marzo de 2022}}</ref> ====Cambios a media tempada==== Antes do [[Gran Premio de Bahrain de 2022|Gran Premio de Bahrain]], [[Sebastian Vettel]] deu positivo por [[SARS-CoV-2|coronavirus]]. Substituíuno no [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] o piloto de reserva [[Nico Hülkenberg]], quen correu a última vez no [[Gran Premio de Eifel de 2020]], pilotando para o antigo equipo [[Racing Point F1 Team |Racing Point]].<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-vettel-to-be-replaced-by-hulkenberg-for-2022-bahrain-gp-after.5pgESYwenU9KPErL3MfFRz.html|title=Vettel to be replaced by Hulkenberg for 2022 Bahrain GP after positive Covid test|website=Formula1.com|date=17 de marzo de 2022|access-date=17 de marzo de 2022}}</ref> == Lista de carreiras planificadas == O calendario de 2022 consta de vinte e dous eventos, suxeitos a contrato entre os organizadores das carreiras e o [[Grupo de Fórmula Un]],<ref name="2022 calendar">{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-announces-23-race-calendar-for-2022.2HcIP34fK3Zznx7YZfWL6P.html|title=Formula 1 announces 23-race calendar for 2022|website=www.formula1.com|date=15de outubro de 2021|access-date=15 de outubro de 2021}}</ref> e as normativas permisivas co [[COVID-19]] establecidas polos gobernos locais e o Grupo de Fórmula Un.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar">{{Cite news|url= https://www.reuters.com/lifestyle/sports/china-absent-record-23-race-2022-formula-one-calendar-2021-10-15/ |title= Chinese GP off F1 calendar for third year in a row |work= [[Reuters]] |last1= Baldwin |first1= Alan |last2= Sarkar |first2= Pritha |last3= Ferris |first3= Ken |date= 15 de outubro de 2021 |access-date= 21 de outubro de 2021 |location= Londres}}</ref> {|class="sortable wikitable" width="650px" style="font-size: 85%;" !data-sort-type="number" |Rolda !Gran Premio !Circuíto !class="unsortable" | Data |- !1 |[[Gran Premio de Bahrain]] |{{BHRb}} [[Circuíto Internacional de Bahrain]], [[Sakhir]] |20 marzo |- !2 |nowrap|[[Gran Premio de Arabia Saudita]] |{{SAUb}} [[Circuíto urbano de Jeddah]], [[Jeddah]] |27 marzo |- !3 |[[Gran Premio de Australia]] |{{AUSb}} [[Circuíto de Albert Park]], [[Melbourne]] |10 abril |- !4 |Nowrap|[[Gran Premio da Emilia-Romaña]] |Nowrap|{{ITAb}} [[Autódromo Enzo e Dino Ferrari|Circuíto de Imola]], [[Imola]] |24 abril |- !5 |[[Gran Premio de Miami]] |nowrap|{{USAb}} [[Autódromo Internacional de Miami]], [[Miami Gardens, Florida]]{{Efn|O [[Autódromo Internacional de Miami]] está pendente da homologación da [[Fédération Internationale de l'Automobile|FIA]] do circuíto.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |8 maio |- !6 |[[Gran Premio de España]]{{Efn|O [[Gran Premio de España]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |nowrap|{{ESPb}} [[Circuíto de Barcelona-Catalunya]], [[Montmeló]] |22 maio |- !7 |[[Gran Premio de Mónaco]] |{{MCOb}} [[Circuíto de Mónaco]], [[Mónaco]] |29 maio |- !8 |[[Gran Premio de Acerbaixán]] |{{AZEb}} [[Circuíto urbano de Bakú]], [[Bakú]] |12 xuño |- !9 |[[Gran Premio do Canadá]] |{{CANb}} [[Circuíto Gilles Villeneuve]], [[Montréal]] |19 xuño |- !10 |[[Gran Premio do Reino Unido]] |{{GBRb}} [[Circuíto de Silverstone]], [[Silverstone]] |3 xullo |- !11 |[[Gran Premio de Austria]] |{{AUTb}} [[Red Bull Ring]], [[Spielberg, Estiria|Spielberg]] |10 xullo |- !12 |[[Gran Premio de Francia]] |{{FRAb}} [[Circuíto Paul Ricard]], [[Le Castellet]] |24 xullo |- !13 |[[Gran Premio de Hungría]] |{{HUNb}} [[Hungaroring]], [[Mogyoród]] |31 xullo |- !14 |[[Gran Premio de Bélxica]] |{{BELb}} [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Stavelot]] |28 agosto |- !15 |[[Gran Premio dos Países Baixos]] |{{NEDb}} [[Circuíto Park Zandvoort]], [[Zandvoort]] |4 setembro |- !16 |[[Gran Premio de Italia]] |{{ITAb}} [[Circuíto de Monza]], [[Monza]] |11 setembro |- !17 |[[Gran Premio de Singapur]]{{Efn|O [[Gran Premio de Singapur]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |{{SGPb}} [[Circuíto urbano de Marina Bay]], [[Singapur]] |2 outubro |- !18 |[[Gran Premio do Xapón]] |nowrap|{{JPNb}} [[Circuíto de Suzuka]], [[Suzuka, Mie|Suzuka]] |9 outubro |- !19 |{{Nowrap|[[Gran Premio dos Estados Unidos]]}}{{Efn|O [[Gran Premio dos Estados Unidos]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |{{USAb}} [[Circuíto das Américas]], [[Austin, Texas]] |23 outubro |- !20 |[[Gran Premio de México|gran Premio da Cidade de México]] |nowrap|{{MEXb}} [[Autódromo Hermanos Rodríguez]], [[Cidade de México]] |30 outubro |- !21 |[[Gran Premio do Brasil|Gran Premio de São Paulo]] |{{BRAb}} [[Autódromo José Carlos Pace|Circuíto de Interlagos]], [[São Paulo]] |13 novembro |- !22 |[[Gran Premio de Abu Zabi]] |{{AREb}} [[Circuíto de Yas Marina]], [[Abu Zabi]] |20 novembro |- class="sortbottom" |colspan="4" align="bottom" style="background-color:#EAECF0; text-align:center" |'''Fonte:'''<ref name="2022 calendar"/><ref name="BBC Sport 2022 calendar">{{Cite news|url= https://www.bbc.co.uk/sport/formula1/58918353 |title= Chinese Grand Prix: Shanghai race dropped from 2022 F1 calendar |work= [[BBC Sport]] |last= Benson |first= Andrew |date= 15 de outubro de 2021 |access-date= 21 de outubro der 2021}}</ref> |} ===Ampliación e cambios do calendario=== *Os grandes premios de [[Gran Premio de Australia|Australia]], [[Gran Premio de Canadá|Canadá]], [[Gran Premio do Xapón|Xapón]] e [[Gran Premio de Singapur|Singapur]] volven ao calendario despois dunha ausencia de dous anos debido á [[pandemia de COVID-19]].<ref name="2022 calendar"/> *Está previsto que o [[Gran Premio de Miami]] faga o seu debut, e se prevé que a carreira teña lugar no [[Autódromo Internacional de Miami]] en [[Miami Gardens, Florida]].<ref>{{Cite web|date=18 de abril de 2021|title=Miami Grand Prix to join F1 calendar in 2022, with exciting new circuit planned|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.miami-grand-prix-to-join-f1-calendar-in-2022.44Dqc0CfhQzb7bb7MIjkqX.html|access-date=18 de abril de 2021|website=Formula1.com|language=en}}</ref> *Os grandes premios de [[Gran Premio de Portugal|Portugal]], [[Gran Premio de Estiria|Estíria]] e [[Gran Premio de Turquía|Turquía]] non incluíronse na lista de carreiras de 2022 . Estes Grandes Premios engadíronse especificamente ao calendario {{F1|2021}} en resposta á pandemia de COVID-19, para garantir que se puidesen celebrar tantas carreiras como fose posible. *O [[Gran Premio de Qatar]], que debutou no campionato de 2021 no [[Circuíto Internacional de Losail]], non está presente no calendario de 2022. Está previsto que o Gran Premio volva en {{f1|2023}} nun novo circuíto especialmente construído, despois dun parón dun ano durante o cal o país se centraría en acoller o [[Mundial de Fútbol de 2022]].<ref name="2022 calendar"/><ref>{{cite web|last=Cooper|first=Adam|date=30 de setembro de 2021|title=F1 confirms Qatar GP on 2021 calendar as part of long-term deal|url=https://www.autosport.com/f1/news/f1-confirms-qatar-gp-on-2021-calendar-as-part-of-long-term-deal/6678313/|access-date=30 de setembro de 2021|website=Autosport.com|publisher=[[Motorsport Network]]|language=en|quote=Non haberá Gran Premio en {{F1|2022}} xa que o país centrarase en acoller a [[Mundial de Fútbol de 2022|Copa do Mundo da FIFA]] que comezará exactamente un ano despois da primeira carreira de Fórmula Un. O evento volverá entón en {{F1|2023}} nun lugar aínda por confirmar, cun novo circuíto agora en fase de planificación.|archive-url=https://web.archive.org/web/20210930090506/https://www.autosport.com/f1/news/f1-confirms-qatar-gp-on-2021-calendar-as-part-of-long-term-deal/6678313/ |archive-date=30 de setembro de 2021 }}</ref> *O [[Gran Premio da China]] estaba baixo contrato para figurar no calendario de 2022,<ref>{{Cite news|url= https://www.racefans.net/2020/07/21/new-race-deal-to-keep-formula-1-in-china-until-2025/ |title= New race deal to keep Formula 1 in China until 2025 |last1= Rencken |first1= Dieter |last2= Collantine |first2= Keith |work= Race Fans |date= 21 de xullo de 2020 |access-date= 22 de outubro de 2021}}</ref> pero non se incluíu debido ás restricións de viaxes chinesas relacionadas coa pandemia de COVID-19.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" /><ref name="BBC Sport 2022 calendar" /> O Gran Premio regresará no campionato de 2023.<ref>{{Cite web|url= https://www.formula1.com/en/latest/article.f1-extends-chinese-grand-prix-contract-to-2025.3EWPSR02zKJ4ItdLHQtk8u.html |title= F1 extends Chinese Grand Prix contract to 2025 |date= 6 de novembro de 2021 |website=Formula1.com|access-date= 6 de novembro de 2021}}</ref> *O [[Gran Premio de Rusia]] no [[Circuíto de Sochi]], [[Sochi]], que estaba programado para o 25 de setembro como a 17ª proba do campionato, suspendeuse inicialmente do calendario en resposta a [[Invasión rusa de Ucraína de 2022]],<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-statement-on-the-russian-grand-prix.4S39V28GpAH5ESb8LksW0J.html|title=Formula 1 statement on the Russian Grand Prix|website=Formula1.com|date=25 de febreiro de 2022|access-date=25 de febreiro de 2022}}</ref> antes de ser finalmente cancelado.<ref name="Russian Grand Prix cancelled">{{cite web |title=FIA announces World Motor Sport Council decisions in relation to the situation in Ukraine |url=https://www.fia.com/news/fia-announces-world-motor-sport-council-decisions-relation-situation-ukraine |publisher=[[Fédération Internationale de l'Automobile]] |date=1 de marzo de 2022 |access-date=1 de marzo de 2022}}</ref> == Cambios na regulación == === Normativa técnica === O Campionato do Mundo de 2022 deberá revisar a normativa técnica.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/06/14/formula-1-delays-presentation-of-2021-regulations/|title=Formula 1 delays presentation of 2021 regulations|first=Daniel|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=14 de xuño de 2019|access-date=19 de xuño de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190822220535/https://www.speedcafe.com/2019/06/14/formula-1-delays-presentation-of-2021-regulations/|archive-date=22 de agosto 2019}}</ref> Estes cambios estaban previstos para a súa introdución na tempada {{F1|2021}}, cos equipos desenvolvendo os seus coches ao longo de {{F1|2020}}. Non obstante, a introdución da normativa atrasouse ata o campionato de 2022 en resposta á [[pandemia da COVID-19]].<ref name="19 chassis">{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2020/03/20/formula-1s-new-regulations-delayed-until-2022/|title=Formula 1's new regulations delayed until 2022|first=Daniel|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|publisher=[[Speedcafe]]|date=20 de marzo de 2020|access-date=20 de marzo de 2020}}</ref> Unha vez anunciado o atraso, prohibiuse aos equipos realizar calquera desenvolvemento dos seus coches do 2022 durante o ano natural do 2020.<ref>{{Cita web|título=F1 rule changes approved amid coronavirus disruption|url=https://federalnewsnetwork.com/sports-news/2020/03/f1-rule-changes-approved-amid-coronavirus-disruption/|páxina-web=Federal News Network|data=2020-03-31|data-acceso=2022-02-01|lingua=en-US|apelidos=Pugmire|nome=Jerome}}</ref> Consultouse aos pilotos sobre o desenvolvemento da nova normativa técnica,<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/06/25/f1-keen-to-work-with-drivers-on-new-rules/|title=F1 keen to work with drivers on new rules|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=25 de xuño de 2019|access-date=25 de xuño de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190629160345/https://www.speedcafe.com/2019/06/25/f1-keen-to-work-with-drivers-on-new-rules/|archive-date=29 de xuño de 2019}}</ref> que fixóse deliberadamente restritiva para evitar que os equipos desenvolvan deseños radicais que limiten a capacidade dos pilotos para adiantarse.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144874/2021-rules-restrictive-to-prevent-racing-limitations|title=2021 Formula 1 rules made restrictive to prevent racing limitations|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=19 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190718205841/https://www.autosport.com/f1/news/144874/2021-rules-restrictive-to-prevent-racing-limitations|archive-date=18 de xullo de 2019}}</ref> A FIA creou un grupo de traballo especializado, ou comité de enxeñeiros, encargado de identificar e pechar as lagoas na normativa antes da súa publicación. A eliminación das lagoas impedirá, en teoría, que un equipo teña un coche dominante e, á súa vez, permitirá unha competición máis estreita en toda a pista ao tempo que mellorará a estética dos coches. Esta filosofía foi un dos principais obxectivos da nova normativa.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144890/f1-creates-aero-group-to-find-2021-rules-loopholes|title=F1 creates aero group to find 2021 loopholes in same way teams try|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=20 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190719185544/https://www.autosport.com/f1/news/144890/f1-creates-aero-group-to-find-2021-rules-loopholes|archive-date=19 de xullo de 2019}}</ref> ==== Aerodinámica e carrozaría ==== A normativa técnica reintroducirá o uso de [[Efecto solo (coches) | efecto solo]] por primeira vez desde que prohibíronse nos anos 80.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144841/f1-commits-to-reintroducing-ground-effect-for-2021|title=F1 commits to reintroducing ground effect aero concept with '21 rules|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|date=17 de xullo de 2019|access-date=17 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190717035841/https://www.autosport.com/f1/news/144841/f1-commits-to-reintroducing-ground-effect-for-2021|archive-date=17 de xullo de 2019}}</ref> {{efn | O efecto chan xa se permitiu ata a tempada {{F1|1983}} cando o concepto prohibiuse por preocupacións sobre o aumento da velocidade en curva e deseños de automóbiles radicais como o [[Brabham BT46B]] "coche ventilador".}} Isto coincidirá cunha simplificación da carrozaría dos coches, facendo da parte inferior do coche a principal fonte de agarre aerodinámico. Con isto preténdese reducir as turbulencias de aire no ronsel dos coches para permitir aos pilotos seguirse máis de preto, mantendo un nivel similar de carga aerodinámica en comparación cos anos anteriores. Outros cambios na aerodinámica están destinados a limitar a capacidade dos equipos para controlar o fluxo de aire ao redor das rodas dianteiras e reducir aínda máis a estela aerodinámica dos coches.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/07/19/f1-rubbishes-cookie-cutter-2021-design-concerns/|title=F1 rubbishes cookie cutter 2021 design concerns|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=20 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190721111730/https://www.speedcafe.com/2019/07/19/f1-rubbishes-cookie-cutter-2021-design-concerns/|archive-date=21 de xullo de 2019}}</ref> Isto inclúe a eliminación de deflectores, os complexos dispositivos aerodinámicos que manipulan o fluxo de aire ao redor do corpo do coche.<ref>{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.tech-tuesday-whats-been-banned-under-the-2021-rules.50NPTzQjbIbIj5hXkhVVNw.html|title=Tech Tuesday: What's been banned under the 2021 rules|date=12 de novembro de 2019|website=formula1.com|publisher=[[Formula One Administration]]|access-date=8 de decembro de 2019}}</ref> simplificarase a á frontal e as placas traseiras, reducindo o número e a complexidade dos elementos aerodinámicos. A á dianteira tamén debe conectarse directamente coa punta do morro a diferenza dos deseños anteriores a 2022 onde a á podía conectarse ao morro mediante soportes para crear un espazo baixo o monocasco, fomentando así o fluxo de aire debaixo do coche a través da superficie máis grande da á e do aumento da altura do morro. As ás traseiras serán máis anchas e montadas máis altas que en anos anteriores, con restricións adicionais para limitar a capacidade dos equipos de usar os gases de escape do coche para xerar carga aerodinámica e requirirase revestir a carrozría de goma para minimizar o risco de que os compoñentes se rompan nos coches, para minimizar o risco de bandeiras amarelas nun sector, coches de seguridade e paradas. As cifras publicadas polo grupo de traballo revelaron que, cando un coche coas especificacións de {{F1|2019}} seguía a outro coche só tiña o 55% dos seus niveis normais de carga aerodinámica dispoñible, un coche coas especificacións de 2022 que seguise a outro coche tería ata o 86% dos seus niveis normais de carga aerodinámica.<ref name="autosport youtube">{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=hk-JKrs0rrc|title=F1's 2021 rule changes: 10 things you need to know|via=[[YouTube|youtube.com]]|work=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|access-date=24 de decembro de 2019}}</ref> Os equipos restrinxiranse aínda máis no número de melloras aerodinámicas que poden introducir no coche, tanto durante o fin de semana de carreira como durante o campionato. Estas regras introducíronse para reducir aínda máis os custos da competición.<ref name="2021 explained">{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.2021-f1-rules-the-key-changes-explained.2dCtCkxNofk20K1B4rJwTk.html|title=2021 F1 rules: The Key Changes Explained |website=formula1.com|publisher=[[Formula One Administration]]|access-date=24 de decembro de 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.fia-approve-raft-of-f1-rule-changes-for-2020-and-2021.2FbZjY6Aa16fUs4a03PTh7.html |title=FIA approve raft of F1 rule changes for 2020 and 2021 |date=31 de marzo de 2020 |access-date=8 de abril de 2020}}</ref> Tras a decisión de atrasar a normativa de 2021 a 2022, o desenvolvemento aerodinámico dos coches prohibúse desde o 28 de marzo ata finais de 2020. ==== Unidades de potencia ==== Os debates sobre a normativa sobre motores de 2021 comezaron en 2017 e finalizáronse en maio de 2018.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/04/14/may-deadline-2021-f1-engine-regulations/|title=May deadline for 2021 F1 engine regulations|first=Dan|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=14 de abril de 2018|access-date=9 de maio de 2018}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/05/04/ferrari-encouraged-change-f1-attitude/|title=Ferrari 'encouraged' by change in F1 attitude|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=4 de maio de 2018|access-date=9 de maio de 2018}}</ref> A normativa proposta consistía en eliminar a [[Recuperación de calor residual | Unidade de recuperación de calor]] ({{nowrap | MGU-H}}) para simplificar a tecnoloxía empregada no motor mentres aumenta o límite máximo de revolucións en 3000 [[rpm]].<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/135942/f1-losing-mguh-a-backwards-step--mercedes|title=F1 removing MGU-H for 2021 engines a 'backwards step' - Mercedes|first=Scott|last=Mitchell|work=[[Autosport]]|date=11 de maio de 2018|access-date=11 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190327195849/https://www.autosport.com/f1/news/135942/f1-losing-mguh-a-backwards-step--mercedes|archive-date=27 de marzo de 2019}}</ref> Outras propostas alcumadas como "plug-and-play" verían aos fornecedores de motores obrigados pola normativa a facer os compoñentes individuais dos motores compatibles universalmente, permitindo aos equipos obter os seus compoñentes de múltiples provedores.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2017/11/01/formula-1-unveils-2021-engine-plans/|title=Formula 1 unveils 2021 engine plans|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=1 de novembro de 2017|access-date=9 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20171107131517/https://www.speedcafe.com/2017/11/01/formula-1-unveils-2021-engine-plans/|archive-date=7 de novembro de 2017}}</ref> Os fabricantes tamén estarán suxeitos a unha regulación similar sobre os materiais dispoñibles comercialmente xa que os construtores de chasis estaran suxeitos a partir de 2021. As propostas deseñáronse para simplificar a tecnoloxía dos motores e facer o deporte máis atractivo para os novos participantes.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/05/23/fia-boss-wants-simpler-f1-engines/|title=FIA boss wants simpler F1 engines|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=23 de maio de 2018|access-date=23 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821014616/https://www.speedcafe.com/2018/05/23/fia-boss-wants-simpler-f1-engines/|archive-date=21 de agosto det 2019}}</ref> Non obstante, como ningún novo provedor de unidades de potencia se comprometeu para entrar no deporte a partir de 2021, os provedores existentes propuxeron manter a fórmula da unidade de potencia existente nun intento de reducir os custos globais de desenvolvemento.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/137319/f1-manufacturers-push-back-on-2021-changes|title=F1 manufacturers push back on 2021 engine proposals|last=Cooper|first=Adam|date=10 de xullo de 2018|work=[[Autosport]]|access-date=10 de xullo de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180718115959/https://www.autosport.com/f1/news/137319/f1-manufacturers-push-back-on-2021-changes|archive-date=18 de xullo de 2018}}</ref> O sistema de cotas dos compoñentes da unidade de potencia continuará en 2021, recibindo os equipos un número limitado de compoñentes individuais que se poden usar antes de incorrer nunha penalización. O sistema de escape engadirase á lista de compoñentes, cos equipos autorizados a usar un máximo de seis ao longo do campionato.<ref name="2021 explained"/> ==== Compoñentes estandarizados ==== O deporte pretende introducir unha serie de compoñentes estandarizados a partir de 2022, coa normativa que prevé que os compoñentes estándar estean en vigor ata 2024. Estes compoñentes normalizados inclúen a caixa de cambios e o sistema de combustible.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/141610/f1-teams-will-use-standard-gearbox-from-2021|title=FIA issues tender for standard F1 gearbox supplier from 2021 season|first=Adam|last=Cooper|work=[[Autosport]]|date=19 de febreiro de 2019|access-date=19 de febreiro de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190926220647/https://www.autosport.com/f1/news/141610/f1-teams-will-use-standard-gearbox-from-2021|archive-date=26 de setembro de 2019}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/143528/fia-releases-another-f1-standard-parts-tender|title=FIA releases new standard parts tender for key F1 fuel system parts|first=Adam|last=Cooper|work=[[Autosport]]|date=20 de maio de 2019|access-date=20 de maio de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190520205322/https://www.autosport.com/f1/news/143528/fia-releases-another-f1-standard-parts-tender|archive-date=20 de maio de 2019}}</ref> Algúns compoñentes aerodinámicos, como a bandexa que se atopa na parte dianteira do chan do coche, tamén se normalizarán para restrinxir a capacidade dos equipos para desenvolver a área e gañar unha vantaxe competitiva. <ref name = "autosport youtube"/> As pezas individuais clasificaranse agora como un xeito de aclarar as regras que as rodean: <ref name = "autosport youtube"/> * "Pezas listadas" refírese ás pezas do coche que os equipos están obrigados a deseñar por se mesmos. * "Pezas estándar" é o nome que reciben as pezas do coche que deben empregar todos os equipos, incluídas as pinas e os equipos empregados nas paradas en boxes. * As "pezas transferibles" son pezas que un equipo pode desenvolver e vender a outro equipo, como a caixa de cambios e o embrague. * As "pezas prescritas" son pezas que os equipos están obrigados a desenvolver segundo un conxunto de regulamentos prescritivos. As pezas prescritas inclúen pasos de roda e aerodinámica de rodas. * As "pezas de código aberto" poden ser desenvolvidas colectivamente por equipos e vendidas aos clientes. Os volantes e o mecanismo DRS están listadas como pezas de código aberto. O sistema de categorización de pezas introduciuse para permitir a liberdade de deseño xa que a revisión da normativa aerodinámica era moi prescritiva.<Ref name = "autosport youtube" /> ==== Pneumáticos ==== O campionato pasará de rodas de 13 polgadas (33 cm.) a 18 polgadas (45´7 cm.). Orixinalmente propúxose que se prohibirá o uso de mantas eléctricas deseñadas para quentar os pneumáticos e manter os pneumáticos á temperatura de funcionamento óptima mentres non se usan<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/07/21/f1-to-run-bigger-wheels-ban-tyre-warmers/|title=F1 to run bigger wheels, ban tyre warmers|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=21 de xullo de 2018|access-date=21 de xullo de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821025147/https://www.speedcafe.com/2018/07/21/f1-to-run-bigger-wheels-ban-tyre-warmers/|archive-date=21 de agosto de 2019}}</ref> aínda que esta decisión foi posteriormente anulada logo da oposición do fornecedor de pneumáticos [[Pirelli]].<ref>{{Cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|title=Decision to ban tyre blankets from F1 for 2021 reversed|last=Cooper|first=Adam|website=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|access-date=2019-10-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20191012012519/https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|archive-date=12 de outubro de 2019}}</ref> Os quentadores de pneumáticos pasarán a converterse nun equipo estandarizado, e todos os equipos deberán usar o mesmo produto co fin de eventualmente eliminalos por completo.{{cita necesaria | data = novembro de 2019}} ===Normas deportivas=== ====Sistema de puntos Sprint e eventos==== Despois de probarse por primeira vez baixo o nome de "clasificación ao sprint" en {{F1|2021}}, o formato volveu tamén para este campionato co nome cambiado a "sprint". O formato de fin de semana non cambiará desde 2021 e correráse nos Grandes premios de [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|Emilia Romaña]], [[Gran Premio de Austria de 2022|Austria]] e [[Gran Premio do Brasil de 2022|São Paulo]] con puntos agora concedidos aos oito primeiros clasificados en lugar dos tres primeiros clasificados, como foi o caso de {{f1|2021}}. A diferenza da tempada anterior, o piloto que marca o mellor tempo na cualificación acreditarase como o polesitter oficial, sendo o gañador do sprint o que ten dereito a comezar o Gran Premio desde o primeiro lugar na grella.<ref name="sprint">{{cite web|title=Formula 1 to hold three Sprint events in 2022 – with more points on offer|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-to-hold-three-sprint-events-in-2022-with-more-points-on-offer.4UXmrMDm6We04ZFlW0Ieo9.html|website=www.formula1.com|publisher=Formula One|access-date=14 de febreiro de 2022}}</ref> ==== Sistema de puntos para carreiras acurtadas ==== Tras a polémica sobre a concesión de puntos no [[Gran Premio de Bélxica de 2021]], modificáronse os criterios necesarios para a concesión de puntos por eventos sen completar. O requisito, pendente de aprobación polo [[Consello Mundial de Automobilismo da FIA]], cambiouse de xeito que:<ref>{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.f1-commission-approves-changes-to-sporting-regulations-regarding-points-for.10aFBCNICC0dajLVnOAzia.html|title=F1 Commission approves changes to Sporting Regulations regarding points for shortened races|website=formula1|date=14 de febreiro de 2022|access-date=14 de febreiro de 2022}}</ref> *Non se outorgarán puntos a non ser que se completaran un mínimo de dúas voltas baixo as condicións de [[Fórmula 1#Bandeiras|bandeira verde]]. *Se se completan máis de dúas voltas, pero menos do 25% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos sobre unha base de 6–4–3–2–1 aos 5 primeiros. *Se se completa entre o 25% e o 50% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos de 13–10–8–6–5–4–3–2–1 aos 9 primeiros. *Se se completa entre o 50% e o 75% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos de 19–14–12–9–8–6–5–3–2–1 aos 10 primeiros. *Se se completa máis do 75% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos completos. Os criterios anteriores estiveron en vigor durante máis de 40 anos antes do cambio, modificando a última vez entre a tempada de Fórmula Un de {{f1|1977}} e a tempada de {{f1|1980}}.<ref>{{cite web |last1=Cooper |first1=Adam |title=How a 40-year-old rule turned F1 on its head at Spa |url=https://www.autosport.com/f1/news/how-a-40-year-old-rule-turned-f1-on-its-head-at-spa/6658250/ |website=Autosport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=1 de setembro de 2021}}</ref> ====Procedemento de seguridade do coche==== Á luz da polémica arredor do coche de seguridade no [[Gran Premio de Abu Zabi de 2021]], modificáronse os procedementos para o reinicio do coche de seguridade. En lugar de agardar ata a volta despois de que o último coche se desdobre do líder, o coche de seguridade retirarase agora unha volta despois de que se dea a instrución de que os coches que se atopan en voltas poden desdobrarse.<ref>{{cite web |last1=Smith |first1=Luke |title=FIA makes rule tweak to streamline F1 safety car restart process |url=https://www.autosport.com/f1/news/fia-makes-rule-tweak-to-streamline-f1-safety-car-restart-process/8289311/ |website=Autosport |publisher=Motorsport Network |access-date=18 de febreiro de 2022}}</ref> ==== Elección do pneumático ==== Descartouse a norma que estaba en vigor desde {{F1|2014}}, que obrigaba aos pilotos a comezar a carreira cos pneumáticos que utilizaron para marcar o seu mellor tempo na cualificación. Todos os pilotos terán agora libre elección de pneumáticos para a saída no Gran Premio o domingo en todos os eventos.<ref>{{cite web |last1=Smith |first1=Luke |title=F1 regulations update confirms removal of Q2 tyre rule |url=https://www.motorsport.com/f1/news/f1-rules-update-confirms-removal-of-q2-tyre-rule/8313003/ |website=www.motorsport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=19 de febreiro de 2022}}</ref> === Pneumáticos === A categoría cambiará ao uso de pneumáticos de 18 polgadas en lugar dos actuais de 13 polgadas. Inicialmente propúxose que se prohiba o uso de quentadores de pneumáticos (cobertas eléctricas deseñadas para manter os pneumáticos a temperatura óptima de funcionamento cando non están en uso) pero esta decisión reverteuse tras a forte oposición do fornecedor de pneumáticos, [[Pirelli]].<ref>{{citar web|url=https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|título=Decision to ban tyre blankets from F1 for 2021 reversed|apelido=Cooper|nome=Adam|website=Autosport.com|lingua=en|dataacceso=1 de maio de 2020}}</ref> Pola contra, os quentadores de pneumáticos converteranse en equipos estandarizados con todos os equipos utilizando o mesmo produto co obxectivo de eventualmente eliminalos por completo. {| class="wikitable" style="font-size:100%; text-align:center;" |+ Compostos de pneus fornecidos por Pirelli para a tempada de 2022 da Fórmula 1 |- !Nome do composto!!colspan="3"| Cor !! Banda de rodamento !! Condicións !! Nome oficial !! Aderencia !! Lonxevidade |- ! scope="row" rowspan="3"| Brando | bgcolor="#F20704" style="color:white" rowspan="3"| Vermello |rowspan="3"| [[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero Red 18.svg|50px]] |C3 |rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} |rowspan="3"| Seco |rowspan="3"| Brando |rowspan="3"| Moi alta |rowspan="3"| Moi baixa |- |C4 |- |C5 |- ! scope="row" rowspan="3"| Medio | bgcolor="#FACA08" rowspan="3"| Amarelo | rowspan="3"|[[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero Yellow 18.svg|50px]] |C2 | rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} | rowspan="3"| Seco | rowspan="3"| Medio | rowspan="3"| Media | rowspan="3"| Media |- |C3 |- |C4 |- ! scope="row" rowspan="3"| Duro | bgcolor="#FFFFFF" rowspan="3"| Branco | rowspan="3"|[[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero White 18.svg|50px]] |C1 | rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} | rowspan="3"| Seco | rowspan="3"| Duro | rowspan="3"| Moi baixa | rowspan="3"| Moi alta |- |C2 |- |C3 |- ! scope="row"| Intermedio | bgcolor="#029405" style="color:white"| Verde | [[Ficheiro:F1 tire Pirelli Cinturato Green 18.svg|50px]] | I | Sucos<br />{{Small|(Cinturato™)}} | Mollado<br />{{Small|(Auga non estancada)}} | Intermedio | {{n/a}} | {{n/a}} |- ! scope="row" | Chuvia | bgcolor="#078CD1" style="color:white"| Azul | [[Ficheiro:F1 tire Pirelli Cinturato Blue 18.svg|50px]] | W | Sucos<br />{{Small|(Cinturato™)}} | Mollado<br />{{Small|(Auga estancada)}} | Mollado | {{n/a}} | {{n/a}} |} {| class="wikitable" style="text-align:center; font-size: 85%" |- valign="top" !valign="middle"| Compostos ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAR]]<br />{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|ARA]]<br />{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br />{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br />{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br />{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br />{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MON]]<br />{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br />{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br />{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br />{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br />{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br />{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br />{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br />{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|PBS]]<br />{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br />{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SIN]]<br />{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|JAP]]<br />{{JAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|EUA]]<br />{{EUAb}} ! [[Gran Premio da Cidade do México de 2022|MEX]] <br />{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|SAO]]<br />{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|ABU]]<br />{{AREb}} |- ! Duro |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1 ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |- ! Medio |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''c3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |- ! Brando |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |- ! Intermedio |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |- ! Chuvia |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |- |} ==Resumo da tempada== ===Pretempada=== Debido ao cambio no regulamento técnico, a Fórmula Un decidiu realizar dúas probas de inverno en dúas pistas diferentes para axudar aos equipos a reunir máis datos sobre os seus novos coches, sendo o [[Circuíto de Barcelona-Catalunya]] en [[Montmeló]] a sede da primeira os días 23 e 25 de febreiro e o [[Circuíto Internacional de Bahrain]] en [[Sakhir]] o que acolleu o segundo os días 10 e 12 de marzo.<ref>{{Cite web |last=Formula 1 |date=2022-01-26 |title=2022 pre-season testing dates in Barcelona and Bahrain confirmed |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-2022-pre-season-testing-dates-in-barcelona-and-bahrain-confirmed.3ZwPqa2c9GFqg7mFTDubau.html |access-date=2022-02-27 |website=Formula 1 |language=en}}</ref> == Resultados == === Grandes Premios === {| class="wikitable sortable" style="font-size:75%" |- ! # ! [[Gran Premio de Fórmula 1|Gran Premio]] ! ''[[Pole position]]'' ! [[Volta rápida]] ! Piloto gañador ! Segundo posto ! Terceiro posto ! Escudaría gañadora !class="unsortable"| Informe |- !1 |{{BHRb}} [[Gran Premio de Bahrain]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align=center|[[Gran Premio de Bahrain de 2022|Resultados]] |- !2 |{{SAUb}} [[Gran Premio de Arabia Saudita]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|Resultados]] |- !3 |{{AUSb}} [[Gran Premio de Australia]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio de Australia de 2022|Resultados]] |- !4 |{{ITAb}} [[Gran Premio da Emilia-Romaña]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]]{{efn|Verstappen acadou a [[pole position]] despois da cualificación, e tamén comezou primeiro no Gran Premio despois de quedar primeiro no sprint.}} |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|Resultados]] |- !5 |{{USAb}} [[Gran Premio de Miami]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Miami de 2022|Resultados]] |- !6 |{{ESPb}} [[Gran Premio de España]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio de España de 2022|Resultados]] |- !7 |{{MCOb}} [[Gran Premio de Mónaco]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio de Mónaco de 2022|Resultados]] |- !8 |{{AZEb}} [[Gran Premio de Acerbaixán]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|Resultados]] |- !9 |{{AZEb}} [[Gran Premio do Canadá]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio do Canadá de 2022|Resultados]] |- !10 |{{GBRb}} [[Gran Premio do Reino Unido]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffffbf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio do Reino Unido de 2022|Resultados]] |- !11 |{{AUTb}} [[Gran Premio de Austria]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]]{{efn|[[Max Verstappen]] logrou a pole position despois da cualificación. Tamén comezou a carreira na primeira posición despois de gañar o sprint.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.pole-sitter-verstappen-leads-battling-ferraris-for-sprint-victory-and-p1.20G3tD05Nf7FAV18P8RVQ0.html|title=Pole-sitter Verstappen leads battling Ferraris for Sprint victory and P1 grid spot for the Austrian GP|website=Formula1.com|date=9 July 2022|access-date=9 July 2022}}</ref>}} |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio de Austria de 2022|Resultados]] |- !12 |{{FRAb}} [[Gran Premio de Francia]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Francia de 2022|Resultados]] |- !13 |{{HUNb}} [[Gran Premio de Hungría]] |{{GBRb}} [[George Russell]] |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Hungría de 2022|Resultados]] |- !14 |{{BELb}} [[Gran Premio de Bélxica]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Bélxica de 2022|Resultados]] |- !15 |{{NEDb}} [[Gran Premio dos Países Baixos]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|Resultados]] |- !16 |{{ITAb}} [[Gran Premio de Italia]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Italia de 2022|Resultados]] |- !17 |{{RUSb}} [[Gran Premio de Singapur]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de singapur de 2022|Resultados]] |- !18 |{{TURb}} [[Gran Premio do Xapón]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio do Xapón de 2022|Resultados]] |- !19 |{{USAb}} [[Gran Premio dos Estados Unidos]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|Resultados]] |- !20 |{{MEXb}} [[Gran Premio de México|Gran Premio da Cidade de México]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de México de 2022|Resultados]] |- !21 |{{BRAb}} [[Gran Premio do Brasil]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio do Brasil de 2022|Resultados]] |- !22 |{{AREb}} [[Gran Premio de Abu Zabi]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|Resultados]] |- |} === Pilotos === Puntuación: os puntos outórganse aos 10 finalistas clasificados. {| class="wikitable" style="font-size:85%; text-align:center" ! Posición | bgcolor="#ffffbf" | &nbsp;'''1º'''&nbsp; | bgcolor="#dfdfdf" | &nbsp;'''2º'''&nbsp; | bgcolor="#ffdf9f" | &nbsp;'''3º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''4º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''5º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''6º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''7º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''8º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''9º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''10º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''[[Volta rápida|VR]]'''&nbsp; |- ! Puntos | bgcolor="#ffffbf" | 25 | bgcolor="#dfdfdf" | 18 | bgcolor="#ffdf9f" | 15 | bgcolor="#dfffdf" | 12 | bgcolor="#dfffdf" | 10 | bgcolor="#dfffdf" | 8 | bgcolor="#dfffdf" | 6 | bgcolor="#dfffdf" | 4 | bgcolor="#dfffdf" | 2 | bgcolor="#dfffdf" | 1 | bgcolor="#dfffdf" | 1{{efn | name = punto de volta rápida | O punto só se concede se o piloto remata a carreira entre os dez primeiros. No caso de que o piloto que acade a volta rápida fose fóra dos dez primeiros, non se outorgará o punto da volta rápida para esa carreira.<ref name=F1-bonus-point>{{Cita web |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.bonus-point-to-be-awarded-for-fastest-lap-in-2019.4gwBT6QW1NR1AlrlzAkKSP.html |title=Bonus point to be awarded for fastest lap in 2019 |website=Formula1.com |access-date=12 de marzo de 2019}}</ref><ref name=BBC-bonus-point>{{Cita novas |url=https://www.bbc.co.uk/sport/formula1/47532633 |title=F1 to award point to driver who sets fastest lap in a Grand Prix |last=Benson |first=Andrew |date=11 de marzo de 2019 |work=[[BBC sport]] |access-date=11 de marzo de 2019}}</ref>}} |- !Carreira ao sprint{{Efn|A cualificación ao Sprint tivo lugar no Gran Premio de Emilia Romagna, Austria e no Gran Premio de São Paulo.}} |style="background-color:#ffffbf"|8 |style="background-color:#dfdfdf"|7 |style="background-color:#ffdf9f"|6 |style="background-color:#dfffdf |5 |style="background-color:#dfffdf |4 |style="background-color:#dfffdf |3 |style="background-color:#dfffdf |2 |style="background-color:#dfffdf |1 | | | |} {| |style="vertical-align:top; text-align:center"| {| class="wikitable" style="font-size: 80%" |- valign="middle" ! Pos. ! N.º ! Piloto ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} ! Puntos |- ! 1 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''1''' | style="text-align:left" | {{NEDb}} [[Max Verstappen]] | bgcolor="#CFCFFF" | 19† | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | ''1'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFDFDF" | '''''2'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | | | | | | | | | ! 258 |- ! 2 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''16''' | style="text-align:left" | {{MCOb}} [[Charles Leclerc]] | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6² | bgcolor="#DFDFDF" | '''2''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFFFBF" | 1² | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | | | | | | | | | ! 178 |- ! 3 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''11''' | style="text-align:left" | {{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] | bgcolor="#CFCFFF" | 18† | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | 2³ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁵ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | | | | | | | | | ! 173 |- ! 4 |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''63''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[George Russell]] | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 4⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | '''3''' | | | | | | | | | ! 158 |- ! 5 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''55''' | style="text-align:left" | {{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret³ | bgcolor="#DFFFDF" | ''5'' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | | | | | | | | | ! 156 |- ! 6 | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''44''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | ''3'' | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁸ | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | | | | | | | | | ! 146 |- ! 7 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''4''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[Lando Norris]] | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁵ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | ''6'' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | | | | | | | | | ! 76 |- ! 8 | align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''31''' | style="text-align:left" | {{FRAb}} [[Esteban Ocon]] | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁶ | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | | | | | | | | | ! 58 |- ! 9 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''77''' | style="text-align:left" | {{FINb}} [[Valtteri Bottas]] | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁷ | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 20† | | | | | | | | | ! 46 |- ! 10 | align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''14''' | style="text-align:left" | {{ESPb}} [[Fernando Alonso]] | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | | | | | | | | | ! 41 |- ! 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''20''' | style="text-align:left" | {{nowrap|{{DINb}} [[Kevin Magnussen]]}} | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 9⁸ | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 8⁷ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | | | | | | | | | ! 22 |- ! 12 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''3''' | style="text-align:left" | {{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 18⁶ | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | | | | | | | | | ! 19 |- ! 13 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''10''' | style="text-align:left" | {{FRAb}} [[Pierre Gasly]] | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | ! 16 |- ! 14 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''5''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] | | | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 17† | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | | | | | | | | | ! 16 |- ! 15 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''47''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Mick Schumacher]] | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | | | | | | | | | ! 12 |- ! 16 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 |style="text-align:left"| {{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 19 | | | | | | | | | ! 11 |- ! 17 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''24''' | style="text-align:left" | {{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | | | | | | | | | ! 5 |- ! 18 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''18''' | style="text-align:left" | {{CANb}} [[Lance Stroll]] | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | | | | | | | | | ! 4 |- ! 19 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''23''' | style="text-align:left" | {{THAb}} [[Alexander Albon]] | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 14† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | | | | | | | | | ! 3 |- ! 20 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''6''' | style="text-align:left" | {{CANb}} [[Nicholas Latifi]] | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | | | | | | | | | ! 0 |- ! 21 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''27''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Nico Hülkenberg]] | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | ! 0 |- ! Pos. ! Nº ! Piloto ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |- |} |valign="top"| {{Lenda de resultados do piloto de Fórmula 1}} <span style="font-size:65%">'''Negra''' – Pole<br/> ''Cursiva'' – Volta rápida<br/> † Coches que non terminaron o Gran Premio, pero se clasificaron ao completar máis do 90% da distancia de carreira.<br> ‡ concedéronse metade dos puntosn no Gran Premio de Bélxica xa que completouse menos do 75% da distancia programada debido á intensa choiva. A volta rápida non se concedeu na clasificación final.</span> |} === Construtores === {| |style="vertical-align:top; text-align:center"| {| class="wikitable" style="font-size: 80%" |- valign="middle" ! Pos. ! Construtor ! Nº ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |- !rowspan="2" align="center"| 1 |rowspan="2" align="left"| {{AUTb}} [[Red Bull Racing|Red Bull]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''1''' | bgcolor="#CFCFFF" | 19† | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#FFFFBF" | 1¹ | bgcolor="#FFFFBF" | ''1'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFDFDF" | '''''2'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 431 |- |align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''11''' | bgcolor="#CFCFFF" | 18† | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | 2³ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁵ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 2 |rowspan="2" align="left"| {{ITAb}} [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''16''' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6² | bgcolor="#DFDFDF" | '''2''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFFFBF" | 1² | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 334 |- |align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''55''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret³ | bgcolor="#DFFFDF" | ''5'' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 3 |rowspan="2" align="left"| {{ALEb}} [[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''44''' | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁸ | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | | | | | | | | | !rowspan="2"| 304 |- |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''63''' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 4⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | '''3''' | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 4 |rowspan="2" align="left"| {{FRAb}} [[Alpine F1 Team|Alpine]] |align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''14''' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 99 |- |align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''31''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁶ | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 5 |rowspan="2" align="left"| {{GBRb}} [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''3''' | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 18⁶ | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 95 |- |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''4''' | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁵ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | ''6'' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 6 |rowspan="2" align="left"| {{SUIb}} [[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''24''' | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 51 |- | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''77''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁷ | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 20† | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 7 |rowspan="2" align="left"| {{USAb}} [[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''20''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 9⁸ | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 8⁷ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 34 |- |align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''47''' | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 8 |rowspan="2" align="left"| {{ITAb}} [[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''10''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 27 |- | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''22''' | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 19 | | | | | | | | | |- !rowspan="3" align="center"| 9 |rowspan="3" align="left"| {{GBRb}} [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''5''' | | | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 17† | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | | | | | | | | | !rowspan="3"| 19 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''18''' | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | | | | | | | | | |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''27''' | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 10 |rowspan="2" align="left"| {{GBRb}} [[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''6''' | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 3 |- | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''23''' | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 14† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | | | | | | | | | |- ! Pos. ! Construtor ! Nº ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |} |valign="top"| {{Lenda de resultados do piloto de Fórmula 1}} <span style="font-size:65%">'''Negra''' – Pole<br/> ''Cursiva'' – Volta rápida<br/> † Coches que non terminaron o Gran Premio, pero se clasificaron ao completar máis do 90% da distancia de carreira.<br> ‡ concedéronse metade dos puntosn no Gran Premio de Bélxica xa que completouse menos do 75% da distancia programada debido á intensa choiva. A volta rápida non se concedeu na clasificación final.</span> |} ==Notas== <references group="N"/> <references group="lower-alpha" /> ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Portal|Fórmula 1}} {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.formula1.com/ Sitio web oficial] {{Campionatos F1}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Campionatos Mundiais de Fórmula 1]] [[Categoría:Deporte en 2022]] jiauvdtwe8cvzf9xsm77jqx5kq3bm5r 0 515913 6148760 6080745 2022-08-02T19:35:01Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «estudio» wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''María del Carmen Quintero Corredoira''', máis coñecida como '''Mary Quintero''', nada en [[Melide]] ([[Provincia da Coruña]]) o [[9 de novembro]] de [[1931]], é unha das pioneiras da [[fotografía]] profesional en [[Galicia]], pioneira na utilización en España do proxector de fondos e o retoque fotográfico. O seu traballo foi recoñecido con numerosos premios, entre eles o Premio "Mejor Fotógrafo de España", outorgado no II Congreso Nacional de Fotografía en 1981 e a Medalla de Bronce de Galicia (2002). == Traxectoria == === Inicios e primeiras exposicións === Mary Quintero iniciouse no campo da fotografía co seu pai Aurelio Quintero e a súa nai Amadora Corredoira. O seu pai tiña un estudio en Melide e tamén facía [[fotografía minuteira]] no exterior. A súa nai encargábase do retocado das fotos. No ano 1940 a familia desprazouse a [[Lugo]] e abriron un estudio chamado ''Fotografía Quintero.'' Aos nove anos, Mary Quintero ingresou nunha academia para estudar [[piano]] e [[pintura]], formándose na composición, a luz e a cor. Mentres, no estudio fotográfico familiar, daba cor e retocaba fotografías dun xeito lúdico. Aos catorce anos, marchou a [[Madrid]] a estudar co fotógrafo Pedro Jaraba, con quen aprendeu a perfeccionar a técnica do retoque e da pintura con cores transparentes. Ademais, matriculouse nunha escola para estudantes de [[arquitectura]], onde estudou co pintor [[Carlos Pascual de Lara]] para mellorar a técnica do [[debuxo]].<ref name=":0">{{Cita libro|título=Mary Quintero : retratista desde os 15 anos|url=https://www.worldcat.org/oclc/933227790|lugar=Vigo|ISBN=978-84-9914-937-0|OCLC=933227790|apelidos=Padín |nome=Fernanda}}</ref> De volta en Lugo, o director de [[Radio Lugo]] viu fotografías de Mary e animouna para facer unha exposición, que se realizou en 1947 no [[Círculo das Artes de Lugo|Círculo das Artes]] baixo o título "Nuevos horizontes de la fotografía". Foi a súa primeira exposición, a idade de quince anos"<ref>{{Cita web|título=Mary Quintero: “Fotógrafa es un trabajo fantástico para mujer”|url=https://www.atlantico.net/articulo/vigo/mary-quintero-fotografa-trabajo-fantastico-mujer/20171024224512614315.html|xornal=Atlántico Diario|data=2017-10-25|data-acceso=2021-01-16|lingua=es}}</ref> e converteuse na primeira fotógrafa en asinar unha exposición en Galicia.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.elprogreso.es/articulo/ulloa-melide/retrato-de-una-pionera/201901311940121357281.html|páxina-web=elprogreso.es|título=Retrato de una pionera|data-acceso=19 de xaneiro de 2021|apelidos=Rosende|nome=Rubén de|data-publicación=1 de febreiro de 2010|lingua=es}}</ref> En 1950, apoiada pola pintora Lola Ponte, realizou a súa segunda exposición, no Centro de Turismo de Lugo, titulada "Cincuenta retratos de mujer", composta por retratos de mulleres da [[clase alta|alta sociedade]] luguesa. Grazas a este traballo empezou a ser coñecida e reclamada para a realización de novos retratos. Acompañada do seu pai, viaxou periodicamente a [[Vigo]] e, establecendo o seu estudio no Hotel Alameda da [[Alameda da Praza de Compostela|Praza de Compostela]], retratou gran parte da alta sociedade viguesa.<ref name=":0" /> En 1952,de novo co apoio de Lola Ponte, realizou a súa primeira exposición en Vigo, no salón da pastelaría "El Molino", titulada "Novos valores". O éxito da exposición, onde entre outros retratos, se expoñía un realizado ás fillas de [[Enrique Lorenzo Docampo]], incrementou a súa clientela viguesa. Ese mesmo ano casou con José Álvarez e un ano máis tarde naceu o seu primeiro fillo José Manuel.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Cita web|título=Mary Quintero homenaxeada|url=https://www.farodevigo.es/opinion/2015/10/27/mary-quintero-homenaxeada-16784149.html|xornal=Faro de Vigo|data=2015-10-27|data-acceso=2021-01-16|lingua=es|nome=Manuel|apelidos=Bragado}}</ref> === Establecemento en Vigo === En 1954, debido ao aumento do traballo en Vigo, o marido  de Mary  deixou noutras mans a súa granxa de vacún en [[Monterroso]] -cos anos quedou á fronte dela, como [[Granxa Maruxa]], a súa filla Marta -  e decidiron trasladarse a vivir nesa cidade<ref>{{Cita web|url=https://galego.farodevigo.es/sociedad/2013/07/24/lugo-50-vivia-vigo-parecia-17401500.html|páxina-web=galego.farodevigo.es|data-acceso=2021-01-20|título=Desde aquel Lugo dos 50 en que vivía, Vigo parecíame Hollywood|apelidos=Franco|nome=Fernando}}</ref>, onde naceron o seu fillo Carlos e as súas fillas María e Marta. Co fin de combinar o traballo doméstico co profesional, alugaron un piso o suficientemente grande para cumprir a dobre función de fogar e estudio fotográfico. Mary Quintero instalouse no número 32 da rúa Urzáiz e co tempo chegou a ter ata once empregados, aínda que o seu equipo de traballo até a súa [[xubilación]] estivo formado por catro mulleres: Ana, María Jesús, Marilí e (anos máis tarde) a súa filla María.<ref name=":0" /> Nesta época Mary Quintero realizou varias exposicións. En 1963, a exposición "Bellos rostros", realizada no Salón de exposicións de foto Club en Vigo, que representaba uns vinte retratos de mulleres viguesas, foi recollida na prensa e difundida nunha reportaxe de [[Televisión Española]]. A revista ''Información Profesional Kodak'' publicou tres retratos da súa autoría acompañados dun artigo e Francisco Torres Díaz, autor do libro ''Un siglo de fotografía en España,'' destacouna como unha das fotógrafas da década dos sesenta máis sobresaíntes en retrato do panorama español.<ref name=":0" /> Entre as innovacións de Mary Quintero, destacou por ser a primeira que deu cor ao branco e negro co [[pincel]], en tempos nos que na fotografía non existía, aproveitándose dos seus coñecementos de pintura. {{cita|"''Na época dos retratos en branco e negro, souben achegar a partir da miña propia paleta o condimento equilibrado e harmónico da cor. O que me fixo famosa foi pintar fotos a man, con cores transparentes''"<ref name=":5" />|}} === Adaptación á fotografía en cor === Nos anos setenta, Mary Quintero logrou adaptarse aos cambios da fotografía en branco e negro á de cor e converteuse na vangarda na utilización de tecnoloxías como o [[proxector de fondos]] (do que foi pioneira na súa introdución e uso en España e Portugal) e na elaboración dunha nova técnica de retoque fotográfico para a fotografía en cor. Conseguiu ser recoñecida como unha das profesionais máis relevantes da fotografía de estudio e a máis prestixiosa retratista galega. Participou como relatora en numerosos congresos e seminarios do [[España]], [[Europa]], [[Rusia]], [[América do Sur]] para expoñer os seus coñecementos xunto aos máis importantes fotógrafos españois e internacionais, sendo durante moitos anos a única muller nos congresos da industria fotográfica. Realizou numerosas exposicións e o seu traballo foi publicado en revistas especializadas como ''Foto Profesional'', ''Información Profesional de Kodak'', ''Foto/VENTAS'' etc.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=Presentación do libro "Mary Quintero. Retratista desde os 15 anos"|url=https://xornal.vigo.org/noticias/21980-presentacioacuten-do-libro-quotmary-quinteroretratista-desde-os-15-anosquot|páxina-web=xornal.vigo.org|data-acceso=2021-01-17}}</ref> A finais dos oitenta, realizou as fotografías dos carteis publicitarios de candidatos á [[Presidencia da Xunta|presidencia da Xunta de Galicia]], como [[Manuel Fraga]] ou [[Xosé Manuel Beiras]], entre outros. Desta época destaca tamén a campaña publicitaria que fixo para as liñas aéreas [[Aviaco]].<ref name=":3">{{Cita web|título=A fotógrafa Mary Quintero está no foco das homenaxes polo seu labor pioneiro|url=https://www.radiofusion.eu/actualidade/novas/fot%C3%B3grafa-mary-quintero-est%C3%A1-no-foco-das-homenaxes-polo-seu-labor-pioneiro|páxina-web=Radiofusion - A programación das Emisoras Municipais Galegas|data=2015-10-29|data-acceso=2021-01-17}}</ref> En 1994, a revista ''Hiposulfito'', publicación estatal da Federación Española de Profesionais da Fotografía, destacando a súa produción artística, a súa profesionalidade e o seu estilo, afirmou: ''“Se Mary Quintero nacese nos EE.UU., multitude de libros internacionais incluirían o seu nome xunto a [[David Hamilton|Hamilton]], [[Antony Armstrong-Jones|Lord Snowdon]], [[Yussuf Karsh]], [[Edward Steichen|Steichen]], [[Sarah Moon]] ou [[Hideki Fujii]] e sería coñecida en todo o mundo. Como naceu en Vigo, a súa fama só transcendeu aos países contiguos (Francia e Portugal) e a América do Sur, onde a través de conferencias e demostracións, significouse como un exemplo do retrato comercial español”''.<ref>{{Cita web|título=Mary Quintero – fotógrafas pioneiras|url=https://www.fotografaspioneiras.com/index.php/2016/01/10/mary-quintero/|data-acceso=2021-01-17}}</ref> Xubilouse a finais do ano 2002 aos setenta anos, deixando o negocio familiar en mans da súa filla María, aínda que seguiu asistindo a seminarios e conferencias e continuou recibindo premios e recoñecementos<ref name=":3" />. A súa relación coa fotografía continuou a través da pintura.<ref>{{Cita web|título=«Cuando la mujer no pintaba nada, yo ya pintaba»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/vigo/2008/06/29/mujer-pintaba-pintaba/0003_6945210.htm|xornal=La Voz de Galicia|data=2008-06-29|data-acceso=2021-01-18|lingua=es}}</ref> En 2014 a súa filla María pechou o negocio familiar, cesando definitivamente a actividade cando se cumprían seis décadas da apertura do primeiro estudio en Vigo.<ref name=":5">{{Cita web|título=Un flash de Vigo se apaga|url=https://www.farodevigo.es/gran-vigo/2014/09/14/flash-vigo-apaga-17119481.html|páxina-web=Faro de Vigo|data=2014-09-14|data-acceso=2021-01-18|lingua=es}}</ref> == Publicacións == * Quintero, Mary. ''Álbum de carnaval.'' Madrid: Grupo foto, 1987. ISBN 84-404-0487-5 * Quintero, Mary. ''Así os viu a súa cámara''. Vigo: Concellería de Cultura, Educación e Muller, 1995. ISBN 84-87637-29-9. (Catálogo da exposición presentada na [[Casa das Artes]] en Vigo en 1994). * En novembro de 2015 presentouse en Vigo o libro ''Mary Quintero, retratista desde os 15 anos'', con textos de Fernanda Padín e editado por [[Edicións Xerais de Galicia|Xerais]]. O libro recolle os máis de sesenta anos de profesión de Quintero, con datos privados e técnicos, referencias a artigos periodísticos e anécdotas contadas pola propia fotógrafa. ISBN 978-84-9914-937-0.<ref>{{Cita web|título=‘Soy una enamorada del digital, aunque la primera vez que lo usé me parecía imposible que saliese algo’|url=https://www.atlantico.net/articulo/cultura/soy-enamorada-digital-primera-vez-use-parecia-imposible-saliese-algo/20151114013121500842.html|xornal=Atlántico Diario|data=2015-11-14|data-acceso=2021-01-18|lingua=es}}</ref> == Recoñecementos == [[Ficheiro:Mary Quintero acompañada por Isaura Abelairas y María Quintero.jpg|miniatura|250x250px|Mary Quintero con [[Isaura Abelairas]] e a súa filla María Quintero en Vigo, 2013]] Ao longo da súa vida profesional recibiu numerosos premios e homenaxes<ref name=":0" />: * 1981. Premio "Mellor Fotógrafo de España", outorgado no II Congreso Nacional de Fotografía celebrado en [[Oviedo]]. * 1981. Granada de Ouro da asociación Profesional Andaluza.<ref name=":4">{{Cita libro|título=Así os viu a súa cámara : [exposición] |url=https://www.worldcat.org/oclc/431272460|editorial=[Concellería de Cultura, Educación e Muller]|data=[1995] |lugar=Vigo |ISBN=84-87637-29-9 |OCLC=431272460 |apelidos=Quintero |nome=Mary}}</ref> * 1981. Homenaxe na Coruña dos fotógrafos galegos.<ref name=":4" /> * 1984. Medalla Meritxell do Principado de Andorra.<ref name=":4" /> * 1985. Premio "Máster de popularidade", entregado por [[Pepe Domingo Castaño]] e [[Julia Otero]] no transcurso dunha cea. * 1986. Premio "La novia de año Kodak " patrocinado por [[Kodak]] e [[Pronovias]]. * 1988. Premio "libro del Año" de imaxes polo seu libro ''Álbum de carnaval.'' * 1990. Óscar do ano por ser elixida a Fotógrafa máis Popular de España nunha enquisa realizada pola revista especializada, ''Foto/VENTAS'' a fotógrafos profesionais españois. * 1991. Representación de España para asistir a unha conferencia a petición da Oficina Cultural Soviética. * 1994. Premio [[Vigués distinguido|Viguesa Distinguida]], outorgado polo Concello de Vigo. * 1998. Homenaxe da Asociación de Fotógrafos da [[provincia de Pontevedra]], no marco das IX Xornadas Galegas de Fotografía. * 2001. Medalla de Ouro e Brillantes de [[Sevilla]]. * 2002. [[Medalla de Bronce de Galicia]], outorgada pola [[Xunta de Galicia]].<ref>{{Cita web|título=Medallas de Galicia. 2002 - Xunta de Galicia|url=https://www.xunta.gal/medallas-de-galicia/2002#Introducion|páxina-web=www.xunta.gal|data-acceso=2021-01-18}}</ref> * 2004. Homenaxe pola súa traxectoria fotográfica no 1º salón Internacional Galaico-Portugués de Fotografía e Vídeo "Atlantimag", na [[Feira Internacional de Galicia]]. * 2005. Elixida Profesional do ano (Óscar 2005) pola revista Foto Ventas dixital. * 2006. Medalla de Ouro da [[Comunidade Valenciana]] como homenaxe a toda a súa carreira. * 2011. O Concello de [[Monterroso]] asignoulle o seu nome a unha rúa.<ref>{{Cita web|título=Cinco calles de Monterroso cambiarán de nombre en un acto convocado para el día 29|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/vigo/vigo/2011/04/26/cinco-calles-monterroso-cambiaran-nombre-acto-convocado-dia-29/0003_201104L26C10995.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2011-04-26|data-acceso=2021-01-18|lingua=es}}</ref> * 2013. O [[Centro de Documentación e Recursos Feministas de Vigo]] invitouna a participar nun ciclo de charlas titulado "Historias vividas e contadas polas súas protagonistas" para homenaxear a mulleres que fixeron historia na cidade de Vigo.<ref>{{Cita web|título=Nova charla de "Historias vividas… e contadas polas súas protagonistas|url=https://xornal.vigo.org/noticias/18581-nova-charla-de-quothistorias-vividas-e-contadas-polas-suacuteas-protagonistas|páxina-web=xornal.vigo.org|data-acceso=2021-01-17}}</ref> * 2013. A Agrupación Fotográfica Galega rendeulle unha homenaxe inaugurando un ciclo de conferencias coa súa presenza.<ref>{{Cita web|título=Mary Quintero, pintando fotografías|url=https://www.farodevigo.es/gran-vigo/2013/03/21/mary-quintero-pintando-fotografias-17500452.html|xornal=Faro de Vigo|data=2013-03-21|data-acceso=2021-01-18|lingua=es}}</ref> * 2015. A [[Deputación da Coruña]] recoñeceuna como "Fotógrafa histórica", destacándoa como a primeira muller galega que expuxo fotografía nunha sala. Deste xeito, Quintero converteuse na primeira muller en recibir este nomeamento que ata ese momento só recaera en artistas homes como [[Manuel Ferrol]], [[Ramón Caamaño]], [[Tino Quián]], [[Alberto Martí]], [[Virxilio Viéitez]] ou [[Manuel Blanco (fotografo)|Manuel Blanco]], entre outros.<ref>{{Cita web|título=Mary Quintero entra en la estela de los fotógrafos históricos gallegos|url=https://www.farodevigo.es/sociedad/2015/10/24/mary-quintero-entra-estela-fotografos-16787820.html|xornal=Faro de Vigo|data=2015-10-24|data-acceso=2021-01-18|lingua=es}}</ref> * 2015. A Comisión de Igualdade do [[Consello da Cultura Galega]] organizou unha xornada titulada "A luz que alumea a vida" para visibilizar e homenaxear o seu legado.<ref>{{Cita web|título=O traballo fotográfico de Mary Quintero centra unha xornada do Consello da Cultura Galega|url=http://consellodacultura.gal/noticia.php?id=4307&tipo=noticia|editorial=Consello da Cultura Galega|data-acceso=2021-01-18}}</ref> * 2015. Homenaxe en Mondariz Balneario organizada por amizades, colaboradores e compañeiros.<ref>{{Cita web|título=Colaboradores y compañeros se unen en un homenaje a Mary Quintero|url=https://www.farodevigo.es/sociedad/2015/11/13/colaboradores-companeros-unen-homenaje-mary-16772700.html|xornal=Faro de Vigo|data=2015-11-13|data-acceso=2021-01-18|lingua=es}}</ref> * 2017. Premio Empresarias Galicia, outorgado pola Asociación Empresarias Galicia<ref>{{Cita web|título=Mary Quintero, premio Empresarias Galicia|url=https://www.atlantico.net/articulo/economia/mary-quintero-premio-empresarias-galicia/20171018002158613232.html|xornal=Atlántico Diario|data=2017-10-18|data-acceso=2021-01-17|lingua=es|autor=Redacción}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === {{ multimedia externa | align = | width = 400px | image1 = [https://www.farodevigo.es/fotos/gente/2014/09/12/mary-quintero-vida-objeitivo-15429840.html#foto=1 Galería de fotografías] en ''Faro de Vigo''. | video1 = [https://www.youtube.com/watch?v=twTv3XyYXxc&t=1825s María Quintero entrevista a Mary Quintero no marco da actividade Historias vividas e contadas polas súas protagonistas], organizadas polo [[Centro de Documentación e Recursos Feministas de Vigo]]. 17/4/2013 ([[CCG]] xornada "Mary Quintero, a luz que alumea a vida". 2015). | video2 = [https://www.youtube.com/watch?v=nADQ2rXTM3w Encarna Otero explora o universo de Mary Quintero no especial "O fío de Penélope"] CCG. | video3 = [http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/mary-quintero-galicia-film-forum-ivan-prieto-carlos-puga Entrevista], ''[[Zigzag diario]]'', 2015 (minuto 14:9) }} {{Refempeza}} * {{Cita libro |artigo=Quintero Corredoira, María del Carmen |título=[[Dicionario biográfico de Galicia]] |ano=2010-2011 |volume=3 |páxina=148 |editorial=[[Ir Indo|Ir Indo Edicións]]}} * {{Cita libro |nome=Antonio |apelidos=Giráldez Lomba |ano=2010 |título=200 memorias de Vigo |páxina=112 |editorial=[[Caixanova]], ''[[Faro de Vigo]]'' e Alcaldía de Vigo |lingua=es |id=VG 955-2010 |ref=harv}} * {{cita libro |apelidos=Torres Díaz |nome=Francisco |ano=1999 |título=Crónica de un siglo de fotografía en España 1900-2000 |lugar=Barcelona |editorial=FOPREN |lingua=es |isbn=9788460597636}} {{Reftermina}} === Outros artigos === * [[Roberto Quintero Corredoira]] === Ligazóns externas === * {{cita web |apelidos=Padín Ogando |nome=Fernanda |título=Mary Quintero |páxina-web=Fotógrafas Pioneiras |url=https://www.fotografaspioneiras.com/index.php/2016/01/10/mary-quintero/ |data=10-1-2016 |dataacceso=19-1-2021}} * {{Álbum de Mulleres|1031}} * {{Álbum de Galicia|5219}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Quintero}} [[Categoría:Fotógrafos de Galicia]] [[Categoría:Nados en 1931]] [[Categoría:Medalla de Bronce de Galicia]] [[Categoría:Nados en Melide]] [[Categoría:Vigueses distinguidos]] mr329kike6ufcrekoi32myw7oxlsctn 1 516056 6148677 5673937 2022-08-02T17:00:08Z Maria zaos 54334 visitas wikitext text/x-wiki {{BPV}} {{visitas}} etjpu2s2ykaftbdgimv14ggtg9eeuyf 0 516093 6149077 5947940 2022-08-03T02:51:31Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} {{Contén texto chinés}} '''You Xie''' (謝盛友), nado en [[Hainan]], na [[República Popular da China|China]] o [[1 de outubro]] de [[1958]], é un político [[Alemaña|alemán]], candidato ás [[Eleccións ao Parlamento Europeo de 2019]], [[Xornalismo|xornalista]] e autor de orixe [[República Popular da China|chinesa]]. Ten nacionalidade alemá dende 2010.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.sueddeutsche.de/bayern/wahl-sensation-in-bamberg-ente-gut-alles-gut-1.1916317|páxina-web=sueddeutsche.de|título=Ente gut, alles gut|data-acceso=24 de xaneiro de 2021|lingua=de|data-publicación=14 de marzo de 2014|apelidos=Auer|nome=Katja}}</ref> == Traxectoria == You Xie era fillo dun banqueiro e dunha mestra de escola de primaria. Naceu nunha época de fames na China. Medrou durrante a [[Revolución Cultural]] e, por iso, non puido asisir á escola senón que houbo traballar no campo. De 1979 a 1983 estudou [[Lingua alemá|alemán]] e [[Lingua inglesa|inglés]] na [[Universidade Sun Yat-Sen]] de [[Cantón, China|Guangzhou]]. Tras graduarse, traballou como intérprete para [[Volkswagen]] en [[Shanghai]].<ref>{{Cita web|url=https://www.infranken.de/lk/bamberg/you-xie-der-senkrechtstarter-der-bamberger-csu-art-660404|páxina-web=infranken.de|título=You Xie - der Senkrechtstarter der Bamberger CSU|data-acceso=22 de xaneiro de 2021|lingua=de|data-publicación=18 de marzo de 2014|apelidos=Redacción}}</ref> En 1988, marchou estudar lingua e literatura alemás, periodismo e etnoloxía europea na [[Universidade de Bamberg|Universidade Otto-Friedrich de Bamberg]], Alemaña, onde se graduou, en 1993, cunha tese sobre as políticas de prensa do Partido Comunista chinés. Posteriormente, entre 1993 a 1996, estudou Dereito na [[Universida de Erlangen-Nuremberg|Universidade Friedrich-Alexander de Erlangen-Nuremberg]].<ref>{{Cita web|url=https://www.ottfried.de/studieren/fuer-einen-abend-im-exil-von-alter-und-neuer-heimat|páxina-web=ottfried.de|título=Ein Abend im Exil – Von alter und neuer Heimat|data-acceso=22 de xaneirro de 2021|apelidos=Groß|nome=Simon|data-publicación=12 de xaneiro de 2015|lingua=de|data-arquivo=11 de xaneiro de 2021|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20210111234029/https://www.ottfried.de/studieren/fuer-einen-abend-im-exil-von-alter-und-neuer-heimat|url-morta=yes}}</ref> En 1989, Xie foi presidente da Asociación de estudantes e académicos chineses en Alemaña. En 1999, fundou o único periódico mensual en [[Lingua chinesa|chinés]] que se editaba en Europa, o "European Chinese News", que se publicou até 2011.<ref name=":0" /> Dende 2006, tamén, foi editor da revista [[Cristianismo|cristiá]] "Overseas Campus".<ref>{{Cita web|url=https://taz.de/!219540/|páxina-web=taz.de|título=Anker in der neuen Heimat|data-acceso=24 de xaneiro de 2021|apelidos=Mayer|nome=Till|data-publicación=12 de novembro de 2011|lingua=de}}</ref> En 2010, foi seleccionado entre os "100 principais intelectuais públicos chinos" polo periódico chinés "Southern Weekly".<ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.faz.net/aktuell/gesellschaft/menschen/csu-politiker-you-xie-frag-nicht-was-deine-neue-heimat-fuer-dich-tun-kann-12273873.html/|páxina-web=faz.net|título=Frag nicht, was deine neue Heimat für dich tun kann|data-acceso=24 de xaneiro de 2021|apelidos=Kalhoff|nome=Maximilian|data-publicación=6 de xullo de 2013|lingua=de|data-arquivo=10 de xullo de 2013|url-arquivo=https://archive.vn/20130710123509/http://www.faz.net/aktuell/gesellschaft/menschen/csu-politiker-you-xie-frag-nicht-was-deine-neue-heimat-fuer-dich-tun-kann-12273873.html/|url-morta=unfit}}</ref> Uniuse á CSU en 2012<ref name=":0" /> e o 20 de abril de 2013, foi seleccionado como candidato para comité executivo do distrito por membros da Unión Social Cristiana (CSU) obtendo 141 de 220 votos, o mellor resultado de tódolos candidatos que se presentaban.<ref name=":1" /> En 2014, Xie fue elixido como concelleiro no concello de Bamberg coa maior cantidade de votos de tódolos candidatos da CSU.<ref>{{Cita web|url=http://wahlen.bamberg.de/Stadtratswahl_2014/461000_000031/0004610000000_CSU.html|páxina-web=wahlen.bamberg.de|título=Ergebnis zur Stadtratswahl 2014 am 16.03.2014|data-acceso=22 de xaneiro de 2021|data-publicación=16 de marzo de 2004|lingua=de}}</ref> == Vida familiar == You Xie é [[Protestantismo|protestante]] e está casado con Shenhua Xie Zhang. Vive en Bamberg, onde dirixe un bar para estudantes, o China Fan Imbiss.<ref name=":0" /> == Obras seleccionadas == * 2013, ''Als Chinese in Bamberg.'' Bamberg: Erich Weiß Verlag, Bamberg. ISBN 978-3-940821-28-7 * 2004, 人在欧洲 (''en chinés; en galego:'' ''A vida en Europa).'' Bamberg: China Fan Verlag, Bamberg. ISBN 3-9809119-0-X * 2001, 微言德国 (''en chinés; en galego:'' ''Mirando a Alemaña)''. Bamberg: China Fan Verlag. ISBN 978-3-00-007430-1<ref>{{Cita web|url=https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&cqlMode=true&query=idn%3D976593076|páxina-web=dnb.de|título=Ergebnis der Suche nach: idn=976593076|data-acceso=24 de xaneiro de 2021|lingua=de}}</ref> == Premios e recoñecementos == * Premio Central Daily News , Taipei 1994 * Premio de Literatura en Lengua China PIAOMU (Ensayo), Nanking 2014<ref>{{Cita web|url=http://huashangbao.com/portal.php?mod=view&aid=2357|páxina-web=huashangbao.com|título=摘要: 孙兴利 “漂母杯”全球华文散文诗歌大赛首度走出国门，在欧洲续缘中华母爱。2014年11月10日晚上，由江苏淮安市淮阴区人民政府、淮安市外办、慕敏德中文化交流协会、汉堡大学孔子学院联合举办的第六届“漂母杯”全球 ...|data-acceso=24 de xaneiro de 2021|data-publicación=18 de novembro de 2014|lingua=zh|data-arquivo=15 de xaneiro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170115170841/http://huashangbao.com/portal.php?mod=view&aid=2357|url-morta=unfit}}</ref> * Premio Lotus de Literatura en Lingua Chinesa (Poesía), Beijing 2016 * Premio do diario China Times na categoría "Poema",<ref>{{Cita web|url=http://cthks.com/20201228/32707|páxina-web=cthks.com|título=【2020】首届（香港）紫荆花诗歌奖暨全球抗疫诗歌公益大赛揭晓|data-acceso=24 de xaneiro de 2021|apelidos=Redacción|data-publicación=28 de decembro de 2020|lingua=zh}}</ref> Hong Kong 2020<ref>{{Cita web|url=http://cthks.com/20200523/14881|páxina-web=cthks.com|título=全球抗疫诗歌公益大赛入选作品:谢盛友（德國）-李文亮|data-acceso=24 de xaneiro de 2021|data-publicación=23 de maio de 2020|lingua=zh}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://youxie.de Sitio web oficial] * [https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&query=1037887964 Ficha no Catálogo] da Biblioteca Nacional Alemá. {{Barra portal|Alemaña|China}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Xie, You}} [[Categoría:Nados en 1958]] [[Categoría:Nados en Hainan]] [[Categoría:Políticos de Alemaña]] [[Categoría:Xornalistas de Alemaña]] qnc0r89zuqoyesz0vnz0wb6u5n4d653 0 516157 6149078 5874154 2022-08-03T02:52:35Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Youtube logo.png|miniatura|Logo YouTube]] Un '''Youtubeiro''' ou '''YouTuber''', tamén coñecido como '''personalidade de YouTube''', '''famoso de YouTube''' ou '''creador de contido de YouTube''', é un tipo de famosos e videógrafos de [[Internet]] que gañou popularidade no sitio para compartir vídeos de [[YouTube]]. Ás veces, as redes apoian a estas celebridades. Algunhas personalidades de YouTube teñen patrocinadores corporativos que pagan por colocar produtos nos seus clips ou producir anuncios en liña. A partir de maio de [[2019]], o selo [[Bollywood]], Serie T, é a canle máis subscrita en YouTube, con máis de 100 millóns de subscritores.<ref>{{Cita web|título=Top 100 YouTubers sorted by Subscribers - Socialblade YouTube Stats YouTube Statistics|url=https://socialblade.com/youtube/top/100/mostsubscribed|páxina-web=socialblade.com|data-acceso=2021-01-22}}</ref> '''[[Youtubeir@s]]''' é un [[concurso]] organizado polos Servizos de Normalización Lingüística dos concellos da [[A Baña|Baña]], [[Ames]], [[Carballo]], [[Ourense]], [[Pontevedra]], [[Ribadeo]], [[Santiago de Compostela]], [[Teo]] e [[O Grove]], das Universidades da [[Universidade da Coruña|Coruña]], [[Universidade de Santiago de Compostela|Santiago de Compostela]] e [[Universidade de Vigo|Vigo]] e da [[Deputación da Coruña]] para promover e visibilizar o uso do [[Lingua galega|galego]] en [[Youtube]].<ref>{{Cita web|título=Youtubeir@s|url=https://youtubeiras.gal/inicio/|páxina-web=youtubeiras.gal|data-acceso=2021-01-22|lingua=gl}}</ref> == Etimoloxía == O termo "Youtubeiro" "YouTuber" refírese ás persoas cuxa plataforma principal ou única son as canles de YouTube, subpáxinas personalizadas da plataforma para compartir vídeos.<ref name=":0">{{Cita publicación periódica|título=Media Times In The Time of the Microcelebrity: Celebrification and the YouTuber Zoella|url=https://ijoc.org/index.php/ijoc/article/view/5078|revista=International Journal of Communication|data=2016-10-14|ISSN=1932-8036|páxina=19|volume=10|número=0|lingua=en|nome=Anne|apelidos=Jerslev|PMC=|doi=|PMID=|páxinas=}}</ref> == Historia == O dominio de Internet "youtube.com" foi activado o 14 de febreiro de [[2005]] por Chad Hurley, Steve Chen e Jawed Karim, cando traballaban para [[PayPal]].<ref>{{Cita web|título=USATODAY.com - Video websites pop up, invite postings|url=https://usatoday30.usatoday.com/tech/news/techinnovations/2005-11-21-video-websites_x.htm|páxina-web=usatoday30.usatoday.com|data-acceso=2021-01-22}}</ref> A primeira canle de YouTube "Jawed" creouse o 23 de abril de [[2005]] PDT (24 de abril de 2005 UTC) polo cofundador do mesmo nome de YouTube.<ref>{{Cita web|título=jawed - YouTube|url=https://www.youtube.com/channel/UC4QobU6STFB0P71PMvOGN5A|páxina-web=www.youtube.com|data-acceso=2021-01-22}}</ref><ref>{{Cita web|título=YouTube created a FOMO viewing culture over the past 13 years|url=https://www.polygon.com/2018/4/23/17272402/first-youtube-video-anniversary-13-jawed-karim|páxina-web=Polygon|data=2018-04-23|data-acceso=2021-01-22|lingua=en|nome=Julia|apelidos=Alexander}}</ref> Cargou o primeiro vídeo de YouTube, un pequeno clip de vlog titulado ''Me at the zoo'', o mesmo día. En outubro de 2005, YouTube introduciu a posibilidade de subscribirse a canles de YouTube.<ref>{{Cita web|título=It's been awhile since our last update|url=https://blog.youtube/news-and-events/its-been-awhile-since-our-last-update/|páxina-web=blog.youtube|data-acceso=2021-01-22|lingua=en-us}}</ref> O [[The New York Times|New York Times]] afirma que a maioría dos vídeos de YouTube ata o [[2006]] centráronse en diferentes formas de talento, citando acrobacias, sincronización labial e o talento doutras persoas que se transfiren a través de clips como clips de ''Saturday Night Live''.<ref>{{Cita novas|título=People Who Watch People: Lost in an Online Hall of Mirrors (Published 2006)|url=https://www.nytimes.com/2006/04/16/arts/people-who-watch-people-lost-in-an-online-hall-of-mirrors.html|xornal=The New York Times|data=2006-04-16|data-acceso=2021-01-22|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=John|apelidos=Carney}}</ref> En xuño de 2006, recoñecidas empresas de Hollywood e da industria musical comezaron a establecer vínculos comerciais formais co talento "doméstico" de YouTube, o primeiro en ser considerado o blogueiro cómico Brooke "Brookers" Brodack (a través de Carson Daly),<ref>{{Cita web|título=Now she has their attention|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2006-jun-19-et-channel19-story.html|páxina-web=Los Angeles Times|data=2006-06-19|data-acceso=2021-01-22|lingua=en-US|apelidos=Facebook|apelidos2=Twitter|nome3=Show more sharing|apelidos3=options|apelidos4=Facebook|apelidos5=Twitter|apelidos6=LinkedIn|apelidos7=Email|nome8=Copy Link|apelidos8=URLCopied!|apelidos9=Print}}</ref> entón o cantante [[Justin Bieber]] (a través de Usher),<ref>{{Cita web|título=Justin Bieber: The Billboard Cover Story|url=https://www.billboard.com/articles/news/959001/justin-bieber-the-billboard-cover-story|páxina-web=Billboard|data-acceso=2021-01-22|lingua=en}}</ref> e o doutor satírico Bassem Youssef (a través dunha cadea de televisión exipcia).<ref>{{Cita web|título=Meet the "Jon Stewart of Egypt": Bassem Youssef|url=https://www.cbsnews.com/news/meet-the-jon-stewart-of-egypt-bassem-youssef/|páxina-web=www.cbsnews.com|data-acceso=2021-01-22|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=WebCite query result|url=http://www.dw.de/youssef-important-to-have-other-opinions/a-17415965|páxina-web=www.webcitation.org|data-acceso=2021-01-22|data-arquivo=05 de marzo de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140305125739/http://www.dw.de/youssef-important-to-have-other-opinions/a-17415965|url-morta=yes}}</ref> En [[2007]], YouTube iniciou o "Programa de socios", un acordo de repartición de ingresos publicitarios que permitía aos YouTubers gañar cartos con vídeos subidos a YouTube.<ref>{{Cita web|título=WebCite query result|url=http://www.newyorker.com/reporting/2012/01/16/120116fa_fact_seabrook?currentPage=all|páxina-web=www.webcitation.org|data-acceso=2021-01-22|data-arquivo=28 de decembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131228182337/http://www.newyorker.com/reporting/2012/01/16/120116fa_fact_seabrook?currentPage=all|url-morta=yes}}</ref> En outubro de [[2015]], había máis de 17.000 canles de YouTube con máis de 100.000 subscritores e case 1.500 con máis dun millón.<ref name=":1">{{Cita web|título=Why are YouTube stars so popular?|url=http://www.theguardian.com/technology/2016/feb/03/why-youtube-stars-popular-zoella|páxina-web=the Guardian|data=2016-02-03|data-acceso=2021-01-22|lingua=en}}</ref> Estas cifras pasaron a 115.000 e 11.000 canles de YouTube a partir de [[2019]], respectivamente. == Influencia == Segundo varios estudos, os Youtubeiros convertéronse nunha importante fonte de información e entretemento para a xeración do milenio. Os Youtubeiros influentes adoitan describirse como microcelebridades.<ref name=":0" /> Dado que YouTube é amplamente concibido como unha plataforma de vídeo de redes sociais, as microcelebridades non parecen estar implicadas no sistema comercial e establecido da cultura de famosos, pero si son autónomas e independentes. Esta aparencia, á súa vez, fai que os usuarios de YouTube sexan máis comprensibles e auténticos, tamén promovidos pola conexión directa entre o artista e o espectador mediante o medio de YouTube.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Nunha enquisa realizada en [[2014]] pola Universidade do Sur de [[California]] entre os 13 e os 18 anos nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], sobre se influían 10 famosos de YouTube ou 10 famosos tradicionais, as personalidades de YouTube ocuparon os cinco primeiros postos na clasificación, sendo [[Smosh]] o máis influínte.<ref name=":1" /> Cando se repetiu en 2015, a enquisa atopou seis YouTubers nas primeiras filas, con KSI clasificado como o máis influente. Varios YouTube destacados e a súa influencia foron obxecto de estudos científicos, como [[Zoella]]<ref name=":0" /> e [[PewDiePie]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=The role of swearing in creating an online persona: The case of YouTuber PewDiePie|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2211695816301647|revista=Discourse, Context & Media|data=2017-08-01|ISSN=2211-6958|páxina=1–10|volume=18|doi=10.1016/j.dcm.2017.04.002|lingua=en|nome=Kristy|apelidos=Beers Fägersten}}</ref> Debido a este nivel de influencia, Robert Hovden defendeu a creación dun novo índice similar ao índice g e ao índice h para avaliar a produción e o impacto dunha persoa en YouTube. == Éxito comercial == O éxito dos seus vídeos en YouTube converteu a YouTubers no obxectivo dos patrocinadores corporativos que pagan por seren incluídos nos vídeos. En 2015, [[Forbes]] informou de que Felix Kjellberg, coñecido en YouTube como PewDiePie, gañou 12 millóns de dólares en 2014, máis que algúns actores populares como [[Cameron Diaz]] ou [[Gwyneth Paltrow]].<ref>{{Cita web|título=The YouTuber who has made more money than Cameron Diaz this year|url=https://www.independent.co.uk/news/people/forbes-names-pewdiepie-highest-earning-youtuber-annual-income-reaching-12m-a6695536.html|páxina-web=The Independent|data=2015-10-15|data-acceso=2021-01-22|lingua=en}}</ref> En agosto de [[2018]], Walmart, Nordstrom e outros tamén están a buscar estrelas de YouTube como embaixadores.<ref>{{Cita web|título=Walmart, Nordstrom and others look to YouTube stars to woo millennials and Gen Z|url=https://www.cnbc.com/2018/08/06/walmart-nordstrom-others-look-to-youtube-stars-millennials-and-gen-z.html|páxina-web=CNBC|data=2018-08-06|data-acceso=2021-01-22|lingua=en|nome=Charisse|apelidos=Jones}}</ref> == YouTube Rewind == A finais de cada ano, desde 2010, YouTube lanzou un vídeo de YouTube Rewind con algúns populares YouTubers do ano en cuestión. O vídeo presenta vídeos, persoas, música, películas, memes e momentos máis populares do ano en YouTube e noutros lugares.<ref>{{Cita novas|título=YouTube 'Rewind' Video Proves Nothing Is Mainstream Anymore|url=https://www.wired.com/2015/12/youtube-rewind-mainstream/|xornal=Wired|data-acceso=2021-01-22|issn=1059-1028|lingua=en-us}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [[Youtubeir@s]] * [https://portalgalicia.com/galicia/youtubers-gallegos/ 10 Youtubers gallegos] (en castelán) * [http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/98540-top-dez-youtubeiras-galegas-canles-perder Este é top dez das youtubeiras galegas: as canles para non perder] ([[Galicia Confidencial]], [[2019]]) {{Control de autoridades}} [[Categoría:YouTube]] [[Categoría:Internet]] fyiyru0xn63imkhqfsy59nnmnq12pik 0 516468 6148454 6148081 2022-08-02T14:33:00Z Chairego apc 25871 elimino a [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Esther Estévez Casado''', nada en [[Verín]] o [[18 de novembro]] de [[1997]],<ref name="lgx"/> é unha [[xornalista]] [[Pobo galego|galega]], máis coñecida como a [[Presentador, presentadora|presentadora]] do [[Programa de televisión|programa]] ''[[Dígocho eu]]'' da [[TVG]], un programa de divulgación para mellorar o uso da [[lingua galega]]. == Traxectoria == Estudou [[xornalismo]] na [[Universidade de Santiago de Compostela]]. Traballa no departamento de Tempo Real, na Área de Información da [[Televisión de Galicia|TVG]] dende [[setembro]] do [[2019]] e presenta o programa ''[[Dígocho eu]]'' dende [[xaneiro]] de [[2020]].<ref name="lgx">{{Cita web|url=https://lgx15.gal/2020/esther-estevez/|título=Esther Estévez LGx15|páxina-web=lgx15.gal|dataacceso=26 de xaneiro de 2021}}</ref> Trátase dun programa diario de curta duración que se difunde a través de G24.gal,<ref>{{Cita web|url=https://www.crtvg.es/informativos/etiqueta/digochoeu|título=Dígocho eu en G24Noticias|páxina-web=crtvg.es|dataacceso=26 de xaneiro de 2021}}</ref> e redes sociais como [[YouTube]], [[Instagram]] e [[TikTok]]. O [[18 de outubro]] de [[2020]], Estévez pasou a presentar tamén o programa ''Cachadas'',<ref>{{Cita web|url=http://www.crtvg.es/tvg/programas/cachadas|título=Cachadas en CRTVG|páxina-web=crtvg.es|dataacceso=26 de xaneiro de 2021}}</ref> un espazo semanal de [[humor]] que recolle algúns dos momentos divertidos da programación da TVG. Ten participado noutros programas de TVG como o [[Luar (programa)|Luar]] ou o especial 25 de xullo de 2022.<ref>{{Cita web|título=A TVG ofrece a súa ‘Gala do 25 de Xullo’ con Tanxugueiras e Heredeiros|url=https://www.laopinioncoruna.es/ocio/tv/2022/07/25/tvg-ofrece-sua-gala-do-70178844.html|páxina-web=La Opinión de A Coruña|data=2022-07-25|data-acceso=2022-07-26|lingua=|apelidos=REDACCIÓN}}</ref> Dende o [[17 de maio]] de [[2021]], Esther presenta ''[[Dígocho eu]]'' no [[Twitch]] da [[Corporación de Radio e Televisión de Galicia|CRTVG]] con dous programas semanais: o primeiro, «O reto do #DígochoEu», onde realiza entrevistas e probas lingüísticas a personaxes relevantes galegofalantes; e o segundo, «Apúntamento lusófono», que se emite dende o [[19 de maio|19 de maio,]] o cal presenta xunto co [[Actor, actriz|actor]] [[Pobo portugués|portugués]] [[Rodrigo Paganelli]], no cal Esther trata de aprender [[Lingua portuguesa|portugués]], e Rodrigo [[Lingua galega|galego]]. Posteriormente, estes programas son resubidos á [[páxina web]] e a canle de YouTube da TVG.<ref>[https://www.crtvg.es/crtvg/noticias-corporativas/o-actor-portugues-rodrigo-paganelli-ficha-polo-digochoeu-da-crtvg O actor portugués Rodrigo Paganelli ficha polo #DígochoEu da CRTVG en Twitch]</ref> O [[19 de marzo]] de [[2022]] recibiu o [[Premios Mestre Mateo|Premio Mestre Mateo]] á mellor comunicadora na [[20ª edición dos Premios Mestre Mateo|20ª edición dos premios]]<ref>{{Cita web|url=http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/esther-estevez-recibe-o-premio-a-mellor-comunicadora-2022-5571002|título=Esther Estévez recibe o Premio á Mellor Comunicadora 2022|editor=crtvg.es|data=20 de marzo de 2022|dataacceso=21 de marzo de 2022}}</ref> polo programa ''Dígocho eu'', que tamén gañou o premio a mellor programa de televisión. == Galardóns e nomeamentos == === [[Premios Mestre Mateo]] === {| class="wikitable" |- ! Ano || Categoría || Programa || Resultado |- |[[20ª edición dos Premios Mestre Mateo|2022]]||Mellor comunicadora||''[[Dígocho eu]]''||style="background: #ddffdd"| Gañadora |} == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Estévez, Esther}} [[Categoría:Nados en Verín]] [[Categoría:Nados en 1997]] [[Categoría:Xornalistas de Galicia]] [[Categoría:Presentadores de TVG]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Santiago de Compostela]] n42ai073eultsywoweg7il8z77ok0nv 0 516482 6149445 6118241 2022-08-03T11:20:31Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía |imaxe=Alberto Campo Baeza.jpg}} '''Alberto Campo Baeza''', nado en [[Valladolid]] en 1946, é un [[arquitecto]] [[España|español]], catedrático de Proxectos da Escola de Arquitectura de Madrid de 1986 a 2017, data en que se xubilou.<ref>{{Cita web|url=https://www.diariodesevilla.es/entrevistas/alberto-campo-baeza-creatividad-exotica_0_1348965611.html|título=Se confunde la creatividad con la cosa exótica o rara|data-acceso=27 de febreiro de 2020|apelidos=Rico|nome=Belén|xornal=Diario de Sevilla|data=26 de abril de 2019|lingua=es-ES}}</ref> Foi profesor na [[Escola Politécnica Federal de Zúric|ETH Zürich]], [[EPFL]] de [[Lausana|Lausanne]] e PENN de [[Filadelfia]], así como tamén en [[Dublín]], Ithaca, [[París]], [[Nápoles]], [[Kansas]] e [[Washington, D.C.|Washington]]. A súa obra foi amplamente premiada, divulgada e publicada tanto en libros como en revistas de arquitectura e expúxose, ademais, en numerosas cidades. == Traxectoria == [[Ficheiro:Caja_Granada_Fotógrafo-_Hisao_Suzuki.jpg|miniatura|Interior da Caixa de Granada.]] En 1946 naceu en Valladolid, onde o seu avó, Emilio Baeza Eguiluz era arquitecto municipal -autor do Círculo de Recreo de [[Valladolid|Valladolid-]] pero desde os dous anos viviu en [[Cádiz]], onde o seu pai traballou como cirurxián. Vive en Madrid desde que comezou os seus estudos de arquitectura na [[Escola Técnica Superior de Arquitectura de Madrid|Escola Técnica Superior de Arquitectura]]. Estudou con [[Javier Carvajal Ferrer|Javier Carvajal]], [[Alejandro da Sota]], [[Rafael Moneo|Moneo]], [[Rafael Aburto|Aburto]] e [[Francisco de Asís Cabrero|Cabrero]]. Os seus comezos profesionais realizounos no estudo de [[Julio Cano Lasso]]. Iniciou o seu traballo como profesor da [[Escola Técnica Superior de Arquitectura de Madrid|Escola de Arquitectura de Madrid]], [[Escola Técnica Superior de Arquitectura de Madrid|ETSAM]], como profesor xunto a Javier Carvajal, quen foi o seu director de Tese Doutoral. Impartiu clases na [[Escola Politécnica Federal de Zúric|ETH de Zúric]] e a EPFL de Lausanne, a Universidade de Pennsylvania, PENN, de Philadelphia, en Dublín, Nápoles, Virxinia, Copenhaguen, na [[Bauhaus]] de Weimar, na [[Kansas State University]] durante o curso 2005-2006 ocupando a Regnier Distinguished Visiting Chair e na CUA University de Washington.<ref>{{Cita web|url=https://apdesign.k-state.edu/about/regnier_visiting_prof/regnier.html|título=Victor L. Regnier Distinguished Visiting Professorship|data-acceso=27 de febreiro de 2020}}</ref> Foi investigador visitante da [[Universidade Columbia|Universidade de Columbia]] en Nova York. En 2016 asistiu como profesor convidado a L’Ecole d’Architecture da [[UC Louvain]] en Tournai, Bélxica. En 2017 foi nomeado ''[[Clarkson Visiting Chair]] in Architecture'' pola [[Universidade de Buffalo]]. Máis recentemente, en 2018, ensinou na [[Universidade de Viena]]. Deu moitas conferencias por todo o mundo, e fóronlle concedidos moitos premios, como o [[premio TORROJA]] por Caja Selecta ou os da Bienal de Bos Aires de outubro de 2009 pola súa Gardaría para Benetton en Venecia e polo Museo da Memoria de Andalucía en Granada. En 2010 foi finalista nos premios FAD coa súa obra "Entre Catedrales". En 2011 foi nomeado Colexiado de Honra polo Colexio de Arquitectos de Cádiz. En 2012 foi nomeado para o Premio Mies van der Rohe polo edificio de Oficinas para a Xunta de Castela e León en Zamora e recibiu o Premio á Excelencia Docente da [[Universidade Politécnica de Madrid]].<ref>{{Ligazón morta|1=http://www.miesarch.com/index2.php?option=com_content&view=article&id=10&Itemid=16&obraid=2754|2=http://www.miesarch.com/index2.php?option=com_content&view=article&id=10&Itemid=16&obraid=2754}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.plataformaarquitectura.cl/cl/02-226690/alberto-campo-baeza-gana-premio-a-la-excelencia-docente-upm-2012|título=Alberto Campo Baeza gana Premio a la Excelencia Docente UPM 2012|data-acceso=27 de febreiro de 2020|data=15 de xaneiro de 2013|lingua=es-CL}}</ref> E en 2013 recibiu a [[Heinrich Tessenow Gold Medal]]<ref>{{Cita web|url=http://heinrich-tessenow.de/medaille/02-preistraeger/|título=Liste der Preisträger|data-acceso=27 de febreiro de 2020}}</ref> da Tessenow Society, o Arnold W. Brunner Memorial Prize da American Academy of Arts and Letters, o International Award Architecture in Stone de Verona e o Royal Institute of British Architects ([[RIBA]]) International Fellowship 2014.<ref>{{Cita web|url=http://www.artsandletters.org/awards2_popup.php?abbrev=brunner|título=Copia archivada|data-acceso=28 de marzo de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140330042847/http://www.artsandletters.org/awards2_popup.php?abbrev=Brunner|dataarquivo=30 de marzo de 2014|url-morta=yes}}</ref> En 2015 foi galardoado co [[BigMat Awards]] Berlín e co Premio de Arquitectura Española Internacional (PAEI 2015). En 2018 foi nomeado Doutor Honoris Causa pola [[Universidade San Pablo CEU|Universidade CEU San Pablo]], recibiu o Premio [[Piranesi]] de Roma pola súa traxectoria e gañou o concurso para construír o novo Liceo Francés de Madrid. En 2019 foi elixido Honorary Fellow polo [[American Institute of Architects]] e recibiu a [[Medalla de Ouro da Arquitectura]] que outorga o [[Consello Superior dos Colexios de Arquitectos de España]]. Obtivo o [[Premio Nacional de Arquitectura de España]] en 2020. É Académico de número da Sección de Arquitectura da [[Real Academia de Belas Artes de San Fernando]] desde o ano 2014. == Publicacións e exposicións == [[Ficheiro:Mercedes_Benz_Render.jpg|miniatura|Fotomontaxe do Museo Mercedes-Benz ]] Publicáronse máis de 30 edicións do seu libro de textos ''La idea construída'', en varios idiomas. En 2009 editouse unha segunda colección dos seus textos ''Pensar con las manos''. En 2012 publicou ''Principia Architectonica'', e en 2014, ''Poetica Architectonica''. En 2015, o seu libro ''La idea construída'' foi reeditado en inglés e chinés, e a editorial Los libros de la Catarata, publicou ''Quiero ser arquitecto''. A súa obra completa foi recollida nun libro editado por Thames & Hudson. En 2016, os seus últimos textos foron publicados baixo o título ''Varia Architectonica'' e en 2017 editouse ''Teaching to teach''. Cre na Arquitectura como Idea Construída. E cre que os compoñentes principais da Arquitectura son: a gravidade que constrúe o espazo, e a luz que constrúe o tempo. Cre que canta máis escuridade se xera, máis peso desenvolve a luz. Que a proporción das partes dunha obra xera unha resolución máis eficaz, cando tamén toma en conta a proporción humana. Outros libros da súa autoría son: La Estrutura de la estrutura, Campo Baeza 2, La idea construída, La suspensión del tiempo: diario de un arquitecto, Utilitas Firmitas Venustas, Teaching to teach, El sueño de la razón, Tools : Mecanismos de Arquitectura etc. As súas obras tiveron un amplo recoñecemento. Desde as casas Turégano, De Blas ou Casa Cala, Madrid, as casas Gaspar, Asencio, Guerrero e a Casa del Infinito en Cádiz e as casas Moliner en Zaragoza e Rufo en Toledo. E o Centro BIT en Inca-Mallorca ou a Caixa de Granada e o Museo da Memoria de Andalucía, MA, ambos en Granada. E a praza pública Entre Catedrales en Cádiz, o Polideportivo para a Universidade Francisco de Vitoria en Madrid. Fóra de España, construíu a Casa Olnick Spanu en Nova York e a Gardaría para Benetton en Venecia. Obtivo o primeiro premio polo Centro de Conservación para o Museo do Louvre en Lievin, Francia e, en 2018, o primeiro premio para a ampliación do Liceo Francés de Madrid. As súas obras expuxéronse: [[Ficheiro:Casa do concello de Fene.JPG|miniatura|Casa do Concello de Fene.]] * No [[Crown Hall]] de Mies no IIT de Chicago (2003)<ref>{{Cita web|url=http://www.iit.edu/departments/pr/mediaroom/article_viewer_db.php?articleID=88|título=IIT Media Room|data-acceso=27 de febreiro de 2020|data=12 de novembro de 2013|data-arquivo=12 de novembro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131112092405/http://www.iit.edu/departments/pr/mediaroom/article_viewer_db.php?articleID=88|url-morta=unfit}}</ref> * No Urban Center de Nova York (2003) * Na Basílica de Palladio en Vicenza (2004) * Na Basílica de Santa Irene en Istambul (2005) * Na Galería MA de Tokio (2009)<ref>{{Cita web|url=https://noticias.universia.es/movilidad-academica/noticia/2009/08/11/659476/tokyo-acoge-exposicion-catedratico-campo-baeza.html|título=Tokyo acoge una exposición del catedrático Campo Baeza|data-acceso=27 de febreiro de 2020|apelidos=noticias.universia.es|lingua=es|data-arquivo=27 de febreiro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200227164437/https://noticias.universia.es/movilidad-academica/noticia/2009/08/11/659476/tokyo-acoge-exposicion-catedratico-campo-baeza.html|url-morta=yes}}</ref> * Na Gliptoteca Nacional Grega en Atenas (2010) * No Tempietto de San Pietro in Montorio de Roma * No Salón de Reinos de Madrid * No MAXXI de Roma (2011)<ref>[http://www.elmundo.es/elmundo/2011/09/08/suvivienda/1315498052.html?a=ba80fa38dd130c625c00c6ebc7d3f660&t=1373357934 "Roma recorre 20 años de la producción de Alberto Campo Baeza"] ''El Mundo'', 9/9/2011 {{es}}.</ref> * Na Central House of Artists de Moscova (2011) * Na [[Academia Estadounidense das Artes e as Letras|American Academy of Arts and Letters]] de Nova York (2013) * Na Fundación Pibamarmi en Vicenza (2013) * No Colexio de Arquitectos de Cádiz (2015) * No Oris House of Architecture, en Zagreb (2016) * Na Escola de Arquitectura de Buffalo (2017) * No Patio Herreriano de Valladolid (2017) * No Museo da Universidade de Alacante (2018) [[Ficheiro:Casa_De_Blas_Fotógrafo-_Hisao_Suzuki.jpg|miniatura|Exterior da Casa de Blas. ]] == Obras máis importantes == [[Ficheiro:Museo_de_Andalucía_Fotógrafo-_Javier_Callejas.jpg|miniatura|Vista da rampla do Museo de Andalucía.]] [[Ficheiro:Casa_Olnick_Spanu_Miguel_Quismondo.jpg|miniatura|Vista da Casa Olnik Spanu.]] * 2016 ''Polideportivo e aulario Universidade Francisco de Vitoria'', [[Madrid]] * 2016 Domus Aurea (Casa Sorteo TEC), [[Monterrey]], México * 2015 ''Casa Cala'', [[Madrid]] * 2014 ''Casa del Infinito'', [[Cádiz]] * 2011 ''Oficinas para a Xunta de Castela e León'', [[Zamora]] * 2009 ''Casa Rufo'', [[Toledo]] * 2009 ''Entre Catedrales'', [[Cádiz]] * 2009 Museo da Memoria de Andalucía, MA, Selecta * 2008 ''Olnick Spanu House'', Garrison, [[Nova York]], EE. UU. * 2008 ''Casa Moliner'', [[Zaragoza]] * 2007 ''Gardaría para Benetton'', [[Treviso]], [[Italia]] * 2005 ''Casa Guerrero'', Vejer de la Frontera, [[Cádiz]] * 2003 ''Sede do grupo SM'', Boadilla del Monte, [[Madrid]] * 2001 ''Sede Central da Caixa de Aforros de Granada'', Selecta * 2000 ''Casa De Blas'' , [[Sevilla la Nueva (Madrid)|Sevilla la Nueva]] ([[Madrid]]) * 1998 ''Centro BIT'', [[Inca, Mallorca|Inca]], [[Mallorca]] * 1992 ''IES Drago'', [[Cádiz]] * 1992 ''Casa Gaspar'', Vejer de la Frontera, [[Cádiz]] * 1988 ''Casa Turégano'', [[Pozuelo de Alarcón]], [[Madrid]] A Casa Gaspar foi incluída, en setembro de 2009, no Inventario de Bens Recoñecidos do Patrimonio Histórico Andaluz, por Resolución da Dirección Xeral de Bens Culturais da [[Xunta de Andalucía]].<ref>{{Cita web|url=http://www.juntadeandalucia.es/boja/boletines/2009/186/d/35.html|título=Resolución de 7 de septiembre de 2009, de la Dirección General de Bienes Culturales de la Junta de Andalucía, por la que se incluyen en el Inventario de Bienes Reconocidos del Patrimonio Histórico Andaluz los bienes inmuebles de la arquitectura contemporánea, sitos en la provincia de Cádiz, que se relacionan|data-acceso=24 de novembro de 2009}}</ref> == Recoñecementos == * En 2020 recibe a [[Medalla de Ouro da Arquitectura]].<ref>{{Cita web|url=https://www.xlsemanal.com/estilo/gente/20200110/alberto-campo-baeza-medalla-oro-arquitectura.html|título=Alberto Campo Baeza: "Hacer una casa no es caro. El precio de los pisos resulta de los corruptos que especulan"|data-acceso=13 de xaneiro de 2020|data=10 de xaneiro de 2020|lingua=es-ES}}</ref> * [[Premio Nacional de Arquitectura de España]] (2020).<ref>[https://www.efe.com/efe/espana/cultura/alberto-campo-baeza-obtiene-el-premio-nacional-de-arquitectura-2020/10005-4426887 "Alberto Campo Baeza obtiene el Premio Nacional de Arquitectura 2020"] 24/12/2020. Agencia EFE {{es}}.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://www.campobaeza.com/ Páxina web de {{PAGENAME}}] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Campo Baeza, Alberto }} [[Categoría:Nados en Valladolid]] [[Categoría:Arquitectos de España do século XXI]] [[Categoría:Arquitectos de España do século XX]] [[Categoría:Nados en 1946]] [[Categoría:Profesores do ETH Zürich]] sxvgu2dgvvwu9g0lyynszzaxagrx542 0 517393 6149114 6096846 2022-08-03T03:56:29Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Ceský rozhlas logo.svg|miniatura|Logotipo dende 2013]] '''Český rozhlas''' (ČRo, en galego, Radio Checa) é o servizo público de radiodifusión de [[República Checa|Chequia]]. Fundada en [[1923]], xestiona hoxe en día catro emisoras de fm a nivel nacional, outras catro por [[internet]], catorce emisoras rexionais (unha por rexión da [[República Checa]]) e máis unha emisora internacional, Radio Praga. É membro da [[Unión Europea de Radiodifusión]] dende [[1993]]. == Historia == [[Ficheiro:Cesky rozhlas Vinohradska.jpg|miniatura|Estudios centrais en [[Praga]]]] A Český rozhlas comezou a súa andaina, baixo o nome de ''Radiojournal'', o 18 de maio de [[1923]]. Isto converteu á, entón, [[Checoslovaquia]], unha das pioneiras de [[Europa]] na radiodifusión, só adiantada pola [[British Broadcasting Corporation|BBC]].<ref>{{Cita web|título=Czech Radio celebrates 90 years of air time - Opinion - The Prague Post|url=http://www.praguepost.cz/opinion/16288-czech-radio-celebrates-90-years-of-air-time.html|páxina-web=web.archive.org|data=2014-04-15|data-acceso=2021-02-02|data-arquivo=15 de abril de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140415020204/http://www.praguepost.cz/opinion/16288-czech-radio-celebrates-90-years-of-air-time.html|url-morta=unfit}}</ref> A primeira retransmisión foi dende unha carpa militar en Kbely (ás aforas de [[Praga]]). A sociedade estaba en mans privadas e emitía grazas a unha licenza do goberno. Fora unha iniciativa dun grupo de xornalistas e empresarios, entre os que destacaba Radioslavia, unha empresa de receptores de radio e accionista principal. Financiábase grazas ás taxas que pagaban os propietarios dos aparellos de radio. Con todo, estes ingresos foron insufiencientes en 1925 o goberno checoslovaco fíxose cunha participación maioritaria. Xa nos primeiros tempos procurou atender á diversidade cultural checoslovaca facendo programas para [[Sudetenland|alemáns]], [[Ruteno|rutenos]] e [[Húngaro|húngaros]], ao tempo que producía boletíns en inglés e esperanto para o exterior.<ref name=":0">{{Cita web|título=Historia de la Radiodifusión Checa|url=http://www.radio.cz/es/static/historia-de-radio-praga/historia-de-la-radiodifusion-checa|páxina-web=Radio Prague International|data-acceso=2021-02-02|lingua=es}}</ref> En 1933 ocupa un edificio na céntrica rúa Vinoradská da capital checa. Esta sede foi danada en maio de 1945 pois foi escenario dun choque polo control da radio entre as tropas [[Nazismo|nazis]] e a resistencia checa durante a [[insurrección de Praga]]. A emisora instaba á organización contra os ocupantes repetindo a consigna "''chamando a todos os checos! Vide axiña coa vosa axuda!''" que se converteu un símbolo dese episodio.<ref>{{Cita web|título=Czech Radio building among new national cultural monuments sites symbolising the struggle for freedo|url=http://red24b.globenet.cz/en/Culture/Czech-Radio-building-among-new-national-cultural-m|páxina-web=red24b.globenet.cz|data-acceso=2021-02-02|data-arquivo=14 de febreiro de 2021|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20210214210352/http://red24b.globenet.cz/en/Culture/Czech-Radio-building-among-new-national-cultural-m|url-morta=yes}}</ref> A partir de 1948, Český rozhlas foi un instrumento clave na comunicación social da ditadura comunista checoslovaca, así a partir dos anos 50 interferíu o sinal de [[Radio Free Europe/Radio Liberty|Radio Free Europe]]. Os intentos de abrirse á pluralidade informativa desenvolvidos ao abeiro da experiencia da [[Primavera de Praga]] foron freados coa invasión soviética (1968) que deu paso a purgas de moitos xornalistas e un férreo control das autoridades sobre a emisora.<ref name=":0" /> Co regreso á democracia, a radio adoptou como sinal identificativo unha versión do comezo da "Sinfonía do novo mundo" de [[Antonín Dvořák|Dvořák]], que xa fora empregado nos anos 30. En 2021, a radio pública checa emitía en FM, MW, LW, Internet (Streaming), DVB-T, DVB-S/S2, DAB/DAB+. Ademais da súa actividade radiofónica, Český rozhlas colabora co Premio da Radio Bohemia e con sete conxuntos musicais: destaca a Orquestra Sinfónica de Praga pero entre os que tamén hai bandas de novos músicos ou [[folk]].<ref>{{Cita web|título=General Information|url=https://www.czech.radio/general-information-8027886|páxina-web=Czech Radio|data=2019-07-30|data-acceso=2021-02-02|lingua=en}}</ref> == Emisoras == [[Ficheiro:Značka Český rozhlas Regina.jpg|miniatura|Sinal de tráfico coa frecuencia dunha das emisoras rexionais da Čro]] * Radiožurnál: emisora con programación informativa e musical * Dvojka : centrada no entretemento familiar * Vlatava: estación especializada en música clásica e cultura. * Plus: radio informativa * As emisoras rexionais: ČRo [[Brno]], ČRo [[České Budějovice]], ČRo [[Hradec Králové]], ČRo [[Karlovy Vary]], ČRo [[Liberec]], ČRo [[Olomouc]], ČRo [[Ostrava]], ČRo [[Pardubice]], ČRo [[Plzeň]], ČRo [[Bohemia Central|Region]], ČRo Sever, ČRo [[Vysočina]], ČRo Zlín. * As emisoras dixitais: ČRo Radio Wave, ČRo D-Dur, ČRo Jazz, ČRo Rádio Junior, ČRo Rádio Retro, ČRo Sport e ČRo Pohoda.<ref>{{Cita web|título=Czech Radio Pohoda Starts Its Broadcasting|url=https://www.czech.radio/czech-radio-pohoda-starts-its-broadcasting-8590255|páxina-web=Czech Radio|data=2021-09-07|data-acceso=2021-10-09|lingua=en}}</ref> * Radio Praga Internacional: servizo exterior producido en [[Lingua alemá|alemán]], [[Lingua checa|checo]], [[Lingua castelá|español]], [[Lingua francesa|francés]], [[Lingua inglesa|inglés]], e [[Lingua rusa|ruso]]. == Véxase tamén == [https://portal.rozhlas.cz Web oficial de ČRo (en checo)] [https://english.radio.cz Web oficial de Radio Prague International (en inglés)] [https://espanol.radio.cz Web oficial de Radio Praga Internacional (en español)] == Notas == <references /> [[Categoría:Membros da Unión Europea de Radiodifusión]] [[Categoría:República Checa]] ct9dt8xyo7qn3300edp2btzvmk0erws 0 524776 6148416 6123195 2022-08-02T14:11:34Z MAGHOI 15490 /* Notas */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Isabelle Axelsson''' é unha activista climática [[Suecia|sueca]] de [[Estocolmo]].<ref>{{Cita novas|título=Young climate activist fears words not action at Davos|url=https://www.reuters.com/article/us-davos-meeting-young-activist-idUSKBN1ZN0W2|data=24 de xaneiro de 2020|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.norden.org/da/media/37187|título=Isabelle Axelsson och Sophia Axelsson talar för Greta Thunberg {{!}} Nordisk Samarbejde|data-acceso=2020-01-28|editorial=Nordic Council|lingua=sv}}</ref><ref name="Cotton">{{Cita novas|apelidos=Cotton|nome=Johnny|url=https://www.reuters.com/article/us-davos-meeting-young-activist-idUSKBN1ZN0W2|título=Young climate activist fears words not action at Davos|data=24 de xaneiro de 2020|data-acceso=2020-01-28}}</ref> == Traxectoria == Axelsson foi activista e organizadora de [[Folga escolar polo clima|Fridays for Future]] Suecia desde decembro de 2018.<ref>{{Cita web|url=https://www.ekuriren.se/nyheter/sverige/klimatstrejk-i-over-hundra-lander-sm5153757.aspx|título=Klimatstrejk i över hundra länder|data-acceso=2020-01-28|apelidos=Rydberg|nome=Jenny|data=23 de maio de 2019|lingua=sv}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.etc.se/klimat/klimatfragan-har-inte-tagits-pa-allvar|título=Klimatfrågan har inte tagits på allvar|data-acceso=2020-01-28|apelidos=Annebäck|nome=Karin|data=20 de agosto de 2019|lingua=sv}}</ref> A finais de xaneiro de 2020, asistiu ao [[Foro Económico Mundial]] en [[Davos]] xunto con outras activistas climáticas como [[Greta Thunberg]], [[Luisa Neubauer]], [[Loukina Tille]] e [[Vanessa Nakate]]<ref>{{Cita novas|url=https://www.theguardian.com/inequality/commentisfree/2020/jan/27/charity-wont-fix-inequality-only-structural-change-will|título=Charity won't fix inequality. Only structural change will|apelidos=Walker|nome=Darren|data=27 de xaneiro de 2020|data-acceso=2020-01-28}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.buzzfeednews.com/article/ikrd/vanessa-nakate-greta-thunberg-davos|título=A Ugandan Climate Activist Was Cropped Out Of A News Agency Photo Of Greta Thunberg At Davos|data-acceso=2020-01-28|apelidos=Dahir|nome=Ikran|data=24 de xaneiro de 2020}}</ref> Foi colaboradora dun libro titulado ''Gemeinsam für die Zukunft - Fridays For Future und Scientists For Future: Vom Stockholmer Schulstreik zur weltweiten Klimabewegung''. No libro, contribuíu con detalles de Fridays for Future, para darlle ao lector unha perspectiva de alguén de dentro de Fridays for Future.<ref>{{Cita web|url=https://www.transcript-verlag.de/author/axelsson-isabelle-320026097/|título=Axelsson, Isabelle|data-acceso=2021-02-11|apelidos=transcript|lingua=de}}</ref> Axelsson ten [[autismo]].<ref>{{Cita novas|título=Girl power goes green: Teens strike for action on climate change|url=https://www.nbcnews.com/news/world/teen-girls-strike-global-action-climate-change-n1054461|data-acceso=16 de abril de 2021|lingua=en}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Axelsson, Isabelle}} [[Categoría:Nados en ano descoñecido]] [[Categoría:Nados en Suecia]] [[Categoría:Personalidades do ecoloxismo]] [[Categoría:Personalidades de Suecia]] 7bjdvqewgul161whzlsjqyoxu761t7j 0 524895 6149010 5832663 2022-08-03T00:49:10Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Grupo musical|nome=We Are Scientists|xp=rock|imaxe=We are Scientists.JPG|pé=Chris Cain e Keith Murray|orixe=[[Claremont, California]]|país={{USAb}}|período=2000 - presente|xénero=[[indie rock]], [[post-punk revival]], [[rock alternativo]]|selo=Masterswan, Devious Semantics, 100%, [[PIAS Recordings|PIAS]], [[EMI]], [[Virgin Records|Virgin]], [[Dine Alone Records|Dine Alone]], [[Dew Process]], [[Grönland Records|Grönland]]|membros=Keith Murray<br>Chris Cain<br>Keith Carne|antigos_membros=Michael Tapper<br>Andy Burrows|relacionados=|web=[http://www.wearescientists.com/ wearescientists.com]}} '''We Are Scientists''' é unha banda [[estadounidense]] de [[rock alternativo]] baseada en [[Nova York]] que se formou en [[Berkeley, California]] no ano [[2000]].<ref>{{Cita web|título=Powerful information, at your fingertips : We Are Scientists|url=http://www.wearescientists.com/about/|páxina-web=www.wearescientists.com|data-acceso=2020-06-29}}</ref> Está composta principalmente polo guitarrista e vocalista Keith Murray e o baixista guitarist Chris Cain, uníndose o batería Keith Carne para o estudio e para os directos dende [[2013]].<ref>{{Cita web|título=We Are Scientists' Keith Murray On Margaritas and Megaplex {{!}} idobi|url=https://idobi.com/editorial/we-are-scientists-keith-murray-on-margarita-and-megaplex/|páxina-web=web.archive.org|data=2020-05-23|data-acceso=2020-06-29|data-arquivo=23 de maio de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200523132815/https://idobi.com/editorial/we-are-scientists-keith-murray-on-margarita-and-megaplex/|url-morta=unfit}}</ref> A banda publicou seis álbums de estudio, sen incluír o seu primeiro lanzamento ''[[Safety, Fun, and Learning (In That Order)]]'', que o grupo describíu como un bosquexo en vez dun álbum propiamente dito.<ref>{{Cita web|título=Interview: We Are Scientists (Part 1) - There Goes The Fear Music Blog|url=http://www.theregoesthefear.com/2010/01/interview-we-are-scientists-part-1.php|páxina-web=web.archive.org|data=2011-10-07|data-acceso=2021-05-05|data-arquivo=07 de outubro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111007154840/http://www.theregoesthefear.com/2010/01/interview-we-are-scientists-part-1.php|url-morta=unfit}}</ref> O éxito de We Are Scientists chegou co lanzamento do seu primeiro álbum de estudio, ''[[With Love and Squalor]]'', que vendeu 100 000 copias nos primeiros seis meses. Este foi seguido polo lanzamento de [[Brain Thrust Mastery|''Brain Thrust Mastery'']] en 2008, [[Barbara (álbum)|''Barbara'']] en 2010, [[TV en Français|''TV en Français'']] en 2014, [[Helter Seltzer|''Helter Seltzer'']] en 2016 e ''[[Megaplex]]'' en 2018.<ref>{{Cita web|título=We Are Scientists|url=https://www.discogs.com/artist/360656-We-Are-Scientists|páxina-web=Discogs|data-acceso=2021-05-06|lingua=en}}</ref> == Discografía == === Álbums === {| class="wikitable" !Álbum !Ano !Selo |- |''[[With Love and Squalor]]'' |[[2006]] |[[Virgin Records]] |- |''[[Brain Thrust Mastery]]'' |[[2008]] |[[EMI]] |- |''[[Barbara (álbum)|Barbara]]'' |[[2010]] |[[PIAS Recordings]], Master Swan Recordings |- |''[[TV en Français]]'' |[[2014]] |100% Records, [[Dine Alone Records]] |- |''[[Helter Seltzer]]'' |[[2016]] |100% Records |- |''[[Megaplex]]'' |[[2018]] |100% Records |} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.wearescientists.com/ Páxina da banda] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grupos musicais de California]] [[Categoría:Grupos musicais de indie rock]] [[Categoría:Grupos musicais de post-punk revival]] [[Categoría:Grupos musicais de rock alternativo]] [[Categoría:Grupos musicais formados en 2000]] drwp40i4lgf41e8qt7jts7fr54a6ewd 0 525171 6149072 5946274 2022-08-03T02:41:41Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Medalleiro}} {{Deporte|[[Atletismo]]}} {{Competición|[[Campionato do Mundo de Atletismo]]}} {{MedallaPrata| [[Campionatos do Mundo de Atletismo 1999|Sevilla 1999]] |[[Salto de lonxitude]]}} {{MedallaBronce| [[Campionatos do Mundo de Atletismo 2003|París 2003]] |[[Salto de lonxitude]]}} {{FinMedalleiro}} {{biografía|nome_completo=Yago Lamela Tobío}} '''Yago Lamela Tobío''', nado como '''Santiago Lamela''' en [[Avilés]], o [[24 de xullo]] de [[1977]] e finado [[Avilés|na mesma cidade]] o [[8 de maio]] de [[2014]], foi un [[atleta]] [[España|español]], fillo de [[Diáspora galega|galegos]], que competiu no [[salto de lonxitude]]<ref>El Mundo http://www.elmundo.es/deportes/2014/05/08/536bbb8c22601d2c478b4578.html</ref>, e en menor medida, no [[triplo salto]]. == Traxectoria == O seu pai, finado en 2021<ref name=":0">{{Cita web|título=Fallece el padre del atleta Yago Lamela|url=https://www.lne.es/aviles/2021/05/08/fallece-padre-atleta-yago-lamela-51485337.html|páxina-web=La Nueva España|data=2021-05-08|data-acceso=2021-05-08|lingua=es|nome=I.|apelidos=M}}</ref>, era un enxeñeiro de [[Lira, Carnota|Lira]] que, despois de traballar en [[Cee]] (onde naceron varios irmáns de Lamela), emigrara a [[Principado de Asturias|Asturias]] a mediados da década dos setenta. A nai tamén era galega. O pai mudoulle o nome de Santiago a Yago sendo o atleta aínda un rapaz<ref>{{Cita web|título=«Yago tenía un talento inusual»|url=https://www.elcomercio.es/v/20140510/deportes/atletismo/yago-tenia-talento-inusual-20140510.html|páxina-web=El Comercio|data=2014-05-10|data-acceso=2021-05-08|lingua=es-ES}}</ref>. Yago Lamela seguiu a manter o contacto con Lira en veráns e vacacións.<ref name=":0" /> Empezou a competir en atletismo na [[Asociación Atlética Avilesina|Atlética Avilesina]], o club local, logo de iniciarse correndo cros<ref name=":1">{{Cita web|título=Web Oficial de Yago Lamela|url=http://www.yagolamela.com/historia1.htm|páxina-web=web.archive.org|data-acceso=2021-05-09|data-arquivo=11 de marzo de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090311013347/http://www.yagolamela.com/historia1.htm|url-morta=unfit}}</ref>. Con oito anos saltou xa máis de catro metros, con trece chegou aos 6 m, con 15 sobardou os 7 metros e con 18 superou en dúas ocasións os 8 m<ref name=":1" />.​ O seu primeiro adestrador na Avilesina chamouse Carlos Alonso. Ao rematar o bacharelato accedeu a unha bolsa da [[Universidade de Iowa]]<ref name=":2">{{Cita web|título=El salto más difícil de Yago Lamela. El Comercio|url=https://www.elcomercio.es/aviles/20090315/deportes/atletismo/salto-dificil-yago-lamela-20090315.html|páxina-web=www.elcomercio.es|data-acceso=2021-05-09}}</ref>,​ onde estudou Informática e onde adestrou con Juan José Azpeitia, que sería o seu adestrador de novo ao final da súa carreira deportiva. Despois de Iowa adestrou con Juan Carlos Álvarez no Centro de Alto Rendemento de San Cugat​ e con Rafael Blanquer.​ O mellor ano de Yago Lamela foi [[1999]], o seu primeiro ano de competición, cando saltou 8,56 e conseguiu a medalla de prata no [[Campionato do Mundo en Pista Cuberta 1999|Mundial en pista cuberta]] en [[Maebashi]] ([[Xapón]]). Esa marca de 8,56 en pista cuberta foi récord europeo, e mantívose así durante unha década. Mantívose na elite da alta competición até [[2004]], con marcas que normalmente superaban os 8 metros. Durante ese tempo enfrontouse en diversas ocasións con [[Iván Pedroso]], o líder mundial da especialidade na época. Porén, as súas participacións [[Xogos Olímpicos|olímpicas]] foron de menor alcance, mancado polas lesións. === Lesións === A comezos de 2004 empezou a sentir dor no [[tendón de Aquiles]], como consecuencia dunha [[tendinose]], unha condición crónica. A dor levouno a competir anestesiado nos [[Xogos Olímpicos de 2004|Xogos de Atenas 2004]], onde chegou á final pero non obtivo medalla. Ao pouco dos Xogos operouse en [[Finlandia]], pero a recuperación tardou máis do que estaba previsto, e complicouse cun accidente de tráfico. En 2006, un par de semanas antes de reaparecer en competición, rompeu os dous tendóns<ref name=":2" />. En abril de 2007 operouse de novo en Finlandia, intervención cirúrxica que foi seguida dun tamén longo proceso de recuperación. En 2009, sen chegar a volver á competición a pleno rendemento, esgazou o papo da perna nun adestramento. Ao pouco, o saltador alemán [[Sebastian Bayer]], nos [[Campionato de Europa de Atletismo en Pista Cuberta 2009|campionatos de Europa]] de [[Turín]], saltou 8,71 metros e superou o récord de Lamela por 15 centímetros. Dous días despois, o [[11 de marzo]] de [[2009]], Yago Lamela anunciaba oficialmente a súa retirada<ref name=":2" />. === Despois da retirada === Despois da súa retirada a súa saúde mental deteriorouse. En xuño de 2011, o xa daquela ex-atleta ingresou na á de [[psiquiatría]] do hospital San Agustín de Avilés. Padecía [[Depresión (psicoloxía)|depresión]] crónica<ref>{{Cita web|título=Yago Lamela found dead - MARCA.com (English version)|url=https://www.marca.com/2014/05/08/en/more_sports/1399575941.html|páxina-web=Marca|data-acceso=2021-05-09|lingua=en|nome=|apelidos=}}</ref>. Tres anos despois, o 8 de maio de 2014, atoparon a Lamela morto na casa dos pais. O forense sinalou que a causa da morte fora un [[Infarto agudo de miocardio|ataque ao corazón]].<ref>[http://www.marca.com/2014/05/09/en/more_sports/1399664089.html Reports say Lamela death was heart attack]</ref> == Mellores marcas == * [[Salto de lonxitude]] - 8,56 (1999), en pista cuberta. * [[Triplo salto]] - 16,72 (1998) En 2021 seguía posuíndo os récords de España de salto de lonxitude, tanto en pista cuberta como ao aire libre, os dous en 8,56. == Principais competicións == {| {{AchievementTable|Event=yes}} |- !colspan="6"|Representando a {{ESP}} |- |1994 |[[Campionato do Mundo de Atletismo júnior]] |[[Lisboa]] |14º |Triplo salto |15,47 m <small>(vento: +0.1&nbsp;m/s)</small> |- |1995 |[[Campionato de Europa de Atletismo júnior]] |[[Nyíregyháza]] (Hungría) |12º |Triplo salto |14,79 m |- |1996 |[[Campionato do Mundo de Atletismo júnior]] |[[Sydney]] |4º |Salto de lonxitude |7,73 m <small>(vento: +0.4&nbsp;m/s)</small> |- |rowspan=3|1998 |[[Campionato de Europa de Atletismo en pista cuberta]] |[[Valencia]] |5º |Salto de lonxitude |7,95 m |- |[[Campionatos Iberoamericanos]] |[[Lisboa]] |bgcolor=gold|1º |Salto de lonxitude |8,12 m |- |[[Campionato de Europa de Atletismo]] |[[Budapest]] |8º |Salto de lonxitude |7,93 m |- |rowspan=3|1999 |[[Campionato do Mundo de Atletismo en pista cuberta]] |[[Maebashi]] (Xapón) |bgcolor=silver|2º |Salto de lonxitude |8,56 m |- |[[Campionato de Europa de Atletismo sub23]] |[[Gotemburgo]] |bgcolor=gold|1º |Salto de lonxitude |8,36 m <small>(vento:&nbsp;+0.7&nbsp;m/s)</small> |- |[[Campionato do Mundo de Atletismo]] |[[Sevilla]] |bgcolor=silver|2º |Salto de lonxitude |8,40 m |- |2000 |[[Xogos Olímpicos de 2000|Xogos Olímpicos]] |[[Sydney]] |19º |Salto de lonxitude |7,89 m |- |rowspan=2|2002 |[[Campionato de Europa de Atletismo en pista cuberta]] |[[Viena]] |bgcolor=silver|2º |Salto de lonxitude |8,17 m |- |[[Campionato de Europa de Atletismo]] |[[Múnic]] |bgcolor=cc9966|3º |Salto de lonxitude |7,99 m |- |rowspan=2|2003 |[[Campionato do Mundo de Atletismo en pista cuberta]] |[[Birmingham]] |bgcolor=silver|2º |Salto de lonxitude |8,28 m |- |[[Campionato do Mundo de Atletismo]] |[[París]] |bgcolor=cc9966|3º |Salto de lonxitude |8,22 m |- |rowspan=2|2004 |[[Campionato do Mundo de Atletismo en pista cuberta]] |[[Budapest]] |9º |Salto de lonxitude |7,95 m |- |[[Xogos Olímpicos de 2004|Xogos Olímpicos]] |[[Atenas]] |11º |Salto de lonxitude |7,98 m |} ==Notas== {{listaref}} [[Categoría:Finados en 2014]] [[Categoría:Nados en 1977]] [[Categoría:Atletas olímpicos de España]] [[Categoría:Saltadores de lonxitude]] [[Categoría:Atletas nos Xogos Olímpicos de 2000]] [[Categoría:Atletas nos Xogos Olímpicos de 2004]] 4p5g4ffn90g3ywoi5viebj3aiocnbfk 0 526741 6149343 6034166 2022-08-03T10:34:35Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Agapanthoideae | image = Purple Agapantha.JPG | image_width = 240px | image_caption = ''Agapanthus'' | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Angiospermae]] | classis = [[Monocotyledoneae]] | ordo = [[Asparagales]] | familia = [[Amaryllidaceae]] | subfamilia = '''Agapanthoideae''' | subfamilia_authority = [[Stephan Ladislaus Endlicher|Endl.]] | genus = '''Agapanthus''' | genus_authority = [[Charles Louis L'Héritier de Brutelle|L'Hér.]] | subdivision_ranks = species | subdivision = Ver texto | range_map = Map-Agapanthaceae.PNG | range_map_width = 230px | range_map_caption = Distribución de ''Agapanthus''. }} As '''Agapanthoideae''' son unha subfamilia de plantas [[monocotiledóneas]] pertencentes á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[Amaryllidaceae]], dentro da orde [[Asparagales]], e que non inclúe máis que un só [[Xénero (bioloxía)|xénero]], '''''Agapanthus''''' [[Charles Louis L'Héritier de Brutelle|L'Hér]]. Son plantas [[Herba|herbáceas]], [[Rizoma|rizomatosas]], bastante robustas, nativas de [[Suráfrica]], que poden ser facilmente recoñecidas polas súas [[Folla|follas]] acintadas, planas e bastante carnosas; pola súa[[inflorescencia]] en [[umbela]] na extremidade dun longo [[Escapo (botánica)|escapo]] e polas súas flores xeralmente grandes con [[Ovario (botánica)|ovario súpero]]. Nas clasificacións tradicionais das [[anxiospermas]], ''Agapanthus'' dispúñase dentro dunha ampla circunscrición das [[Liliaceae|liliáceas]] e actualmente algúns botánicos continúan tratándoo dese modo.<ref name="FNA"> {{Cita web|url=http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=1&taxon_id=10959|título=Liliaceae|data-acceso=13 de febreiro de 2008|apelidos=|nome=|coautores=|ano=|formato=|obra=Flora of North America|editorial=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=|dataarquivo=|cita=}}</ref> No entanto, as [[Filoxenia molecular|análises filoxenéticas baseadas no ADN]] e varios caracteres morfolóxicos indican que esta familia está separada non só da circunscrición actual das liliáceas, senón tamén doutras dúas familias estreitamente relacionadas: as [[aliáceas]] e as [[Amaryllidaceae|amarilidáceas]]. Por esa razón, foi recoñecida por sistemas de clasificación modernos, tales como o [[Sistema APG II|sistema de clasificación APG II]] do 2003, como unha familia separada ou como unha subfamilia dentro de [[Alliaceae]] ''sensu lato''.<ref name="APG II 2003">{{cita publicación |autor = APG II |ano = 2003 |título = An Update of the Angiosperm Phylogeny Group Classification for the orders and families of flowering plants: APG II. |revista = Botanical Journal of the Linnean Society |número = 141 |páxinas = 399-436 |formato = pdf |dataacceso= 12 de xaneiro de 2009 }}</ref> Na publicación de 2009, o sistema [[Sistema APG III|APG III]] reconfirmou o criterio de considerar as agapantáceas como unha subfamilia, Agapanthoideae, dentro da familia das amarilidáceas.<ref name="APIII">THE ANGIOSPERM PHYLOGENY GROUP (Birgitta Bremer, Kåre Bremer, Mark W. Chase, Michael F. Fay, James L. Reveal, Douglas E. Soltis, Pamela S. Soltis, Peter F. Stevens, Arne A. Anderberg, Michael J. Moore, Richard G. Olmstead, Paula J. Rudall, Kenneth J. Sytsma, David C. Tank, Kenneth Wurdack, Jenny Q.-Y. Xiang & Sue Zmarzty). 2009. [https://wayback.archive-it.org/all/20170525104318/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x/abstract An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III.] Botanical Journal of the Linnean Society 161, 105–121.</ref><ref name="APW">{{Cita web|url=http://www.mobot.org/mobot/research/apweb/|título=Angiosperm Phylogeny Website (Versión 9, xuño de 2008, e actualizado dende entón)|data-acceso=12 de xaneiro de 2009|apelidos=Stevens|nome=P. F.|coautores=|ano=2001 en adelante|mes=|formato=|obra=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=|dataarquivo=|cita=}}</ref> == Etimoloxía e nomes comúns == O nome ''Agapanthus'' procede das palabras [[Lingua grega|gregas]] ''agape'', amor e ''anthos'', flor e, polo tanto, significa "flor do amor". En países de fala inglesa é coñecida como "African Lily" ou "Blue Lily", en [[Lingua afrikaans|afrikaans]] é "bloulelie" ou "agapant", en [[Lingua xosa|xosa]] é denominada "isicakathi" e en [[Lingua zulú|zulú]], "ubani". En castelán recibe varios nomes, tales como "lirio africano", "flor do amor", "tuberosa azul", aínda que o máis popular é "agapanto". En [[Costa Rica]] denomínase "agapanto" á especie ornamental [[Agapanthus africanus]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Malaret|nome=Augusto|título=Lexicón de Fauna y Flora|lingua=español|ano=1970|editorial=Comisión Permanente de la Asociación de Academias de la Lengua Española|lugar=Madrid|páxinas=vii + 569}}</ref> == Descrición == Son plantas herbáceas, [[Perenne|perennes]], provistas de curtos [[Rizoma|rizomas]] e con [[Folla|follas]] arrosetadas, linear-oblongas, planas. As [[Flor|flores]] son [[Actinomorfismo|actinomorfas]] e [[Hermafroditismo|hermafroditas]], grandes, azuis ou brancas. O [[perigonio]] é infundibuliforme, composto por 6 [[Tépalo|tépalos]] soldados. O [[androceo]] está composto por 6 [[Estame|estames]] inclusos con [[Filamento (botánica)|filamentos]] filiformes e [[Antera|anteras]] oblongas. O [[Ovario (botánica)|ovario]] é súpero, trilocular, cos lóculos pluriovulados. O [[froito]] é unha [[Cápsula (froito)|cápsula]]. As flores áchanse dispostas en [[Inflorescencia|inflorescencias]] que son [[Umbela|umbelas]], situadas na extremidade dun [[Escapo (botánica)|escapo]] áfilo, máis longo que as follas. As inflorescencias áchanse protexidas por [[Bráctea|brácteas]] unidas entre si ao longo dun dos seus lados. O [[Cromosoma|número cromosómico]] básico é ''x''= 15, no entanto informáronse tamén x= 14 e x=16. Os cromosomas teñen unha lonxitude de 4 a 9 [[Micrómetro|µm]]. [[Ficheiro:Agapanthus_on_Madeira.jpg|dereita|miniatura|200x200px|Inflorescencia protexida por espata.]] [[Ficheiro:Agapanthus_flowerhead.jpg|dereita|miniatura|150x150px|Inflorescencia.]] [[Ficheiro:Agapanthus.jpg|esquerda|miniatura|150x150px|''Agapanthus'', detalle dunha flor.]] [[Ficheiro:Agapanthus_inapertus.jpg|dereita|miniatura|150x150px|''[[Agapanthus inapertus]]'', inflorescencias.]] [[Ficheiro:Agapanthus_Closeup_2448px.jpg|esquerda|miniatura|200x200px|Follas de ''Agapanthus''.]] [[Ficheiro:Agapanthus_praecox_liliaceae_(agapanthe).JPG|dereita|miniatura|150x150px|''Agapanthus'', vista xeral.]] [[Ficheiro:Agapanthus_africanus5.jpg|esquerda|miniatura|150x150px|Froitos de ''Agapanthus''.]] Con respecto á fitoquímica, todas as especies de ''Agapanthus'' producen [[Fitoecdiesteroide|fitoecdiesteroides]], compostos que están relacionados coa defensa das plantas fronte ao ataque de insectos que se alimentan das súas follas.<ref name="Savchenko1997">{{cita web|title=Phytoecdysteroids in the Genus Agapanthus (Alliaceae)|número=7|doi=10.1016/S0305-1978(97)00056-2|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0305197897000562|data-acceso=03 de xuño de 2021|data-arquivo=30 de xullo de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200730141225/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0305197897000562|url-morta=yes}}</ref><ref name="Dinan1999">{{cita libro|title=Plant natural products as insect steroid receptor agonists and antagonists|doi=10.1002/(SICI)1096-9063(199903)55:3<331::AID-PS889>3.0.CO;2-1}}</ref> Ademais, comprobouse que os extractos das especies deste xénero exhiben propiedades antifúngicas cunha acción moi efectiva contra patóxenos das plantas.<ref name="Tegegne2008">{{cita web|title=Antifungal properties of ''Agapanthus africanus'' L. Extracts against plant pathogens|número=7|doi=10.1016/j.cropro.2007.12.007|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0261219407003316|data-acceso=03 de xuño de 2021|data-arquivo=30 de xullo de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200730125947/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0261219407003316|url-morta=yes}}</ref> Determináronse as estruturas químicas de dúas das principais [[Antocianina|antocianinas]] das flores azuis de ''Agapanthus'', as cales representan os únicos exemplos coñecidos de [[Pigmento|pigmentos]] nos que o grupo acil aromático e o [[flavonoide]] están unidos covalentemente á antocianina.<ref name="Bloor2000">{{cita web|título=Covalently linked anthocyanin-flavonol pigments from blue Agapanthus flowers|doi=10.1016/S0031-9422(99)00572-5|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0031942299005725|data-acceso=03 de xuño de 2021|data-arquivo=30 de xullo de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200730121959/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0031942299005725|url-morta=yes}}</ref> == Ecoloxía == ''Agapanthus'' é un xénero oriúndo de Suráfrica. As especies perennifolias proveñen das rexións con choivas invernais da [[Cabo Occidental|Provincia Occidental do Cabo]] e da [[Cabo Oriental|Provincia Oriental do Cabo]], substitúen anualmente algunhas follas con novas follas que crecen no ápice do talo. As especies de folla caduca proveñen das rexións de choivas estivais da [[Cabo Oriental|Provincia Oriental do Cabo]], [[KwaZulu-Natal]], Lesoto, [[Estado Libre de Orange]], [[Mpumalanga]], [[Río Limpopo|Limpopo]], [[Suacilandia|Suazilandia]], [[Lesoto]] e [[Mozambique]]. Estas especies crecen rápido na primavera cando comezan as choivas e logo perden completamente as follas e permanecen en repouso durante o inverno. Todas as especies do xénero distribúense en rexións con precipitacións medias anuais superiores aos 500 mm e desde o nivel do mar até os 2.000 [[Altura por riba do nivel medio do mar|msnm]]. == Taxonomía == O xénero ''Agapanthus'' foi establecido por L'Heritier en 1788. Desde a súa creación, a inclusión do xénero nunha determinada familia foi materia de debate. Durante décadas ''Agapanthus'' foi disposto na familia [[Liliaceae]], por exemplo, no [[Sistema de Cronquist]] (1981).<ref name="Cronquist 1981">{{Cita libro|apelidos=Cronquist|nome=A.|apelidos2=|ano=1981|capítulo=|apelidos-editor=|título=An integrated system of classification of flowering plants.|edición=|ID=|páxinas=|editorial=[[Columbia University Press]]|lugar=Nova&nbsp;York|url-capítulo=}}</ref> Logo foi trasladado á familia [[Amaryllidaceae]] e máis tarde novamente trasladado, á familia [[Alliaceae]]. O [[APG|Grupo para a Clasificación Filoxenética das Anxiospermas]] na súa publicación de 1998 aceptou a Agapanthaceae, Alliaceae e Amaryllidaceae como tres familias independentes dentro de orde Asparagales.<ref name="APG 1998">{{Cita publicación periódica|apelidos=Angiosperm Phylogeny Group.|apelidos2=|ano=1998|título=An ordinal classification for the families of flowering plants.|revista=Ann. Misouri Bot. Gard.|volume=85|número=|páxinas=531-553|ID=|url=|formato=|data-acceso=26 de decembro de 2008}}</ref> No traballo de 2003 ([[Sistema APG II|APG II]]) o recoñecemento de Agapanthaceae era opcional, xa que podían tamén ser incluídas dentro da familia Alliaceae ''sensu lato''.<ref>APG II. 2003. An Update of the Angiosperm Phylogeny Group Classification for the orders and families of flowering plants: APG II. Botanical Journal of the Linnean Society. 141, 399-436</ref> As alióideas están estreitamente emparentadas coas amarilidóideas e coas agapantóideas. De feito, os tres grupos son herbas bulbosas con inflorescencias terminais umbeladas, que teñen por baixo brácteas espatáceas e nacen nun conspicuo escapo, todas estas características probablemente son [[Sinapomorfía|sinapomórficas]]. No entanto, Agapanthaceae non presenta o cheiro a allo característico de [[Alliaceae]] e as análises de ADN demostran que son máis próximas a [[Amaryllidaceae]]. Sepárase desta última familia, con todo, polo tipo de ovario, a presenza de [[Saponina|saponinas]] e a ausencia de [[Alcaloide|alcaloides]] típicos das [[Amaryllidaceae|amarilidáceas]]. Na publicación de 2009, o sistema [[Sistema APG III|APG III]] reconfirmou o criterio de considerar ás tres familias como parte dunha gran circunscrición de Alliaceae, relegando ás agapantáceas á categoría de subfamilia.<ref name="APIII"/> No entanto, no canto de conservarse o nome Alliaceae, que ten preeminencia, aceptouse a proposta do taxónomo e especialista en [[plantas bulbosas]] [[Alan W. Meerow]] de utilizar para este grupo o nome Amaryllidaceae.<ref>Meerow, A.W., Reveal, J.L., Snijman, D.A., Dutilh, J.H. Superconservation proposal to conserve Amaryllidaceae (1805) over Alliaceae (1797). Taxon 56: 1299-1300. 2007</ref> === As especies de ''Agapanthus'' === ''Agapanthus'' é un xénero moi variable, a pesar de que todas as especies teñen unha aparencia similar, con grosos rizomas, follas en forma de longas tiras ou bandas e inflorescencias en umbelas no extremo dun escapo máis alto que as follas. Os botánicos sempre atoparon dificultades para clasificar as especies deste xénero. En 1965, [[F.M.Leight.|Frances Leighton]] presentou unha revisión de ''Agapanthus'', na que recoñecía 10 especies en total. Catro delas perennifolias (''A''. ''africanus'', ''A. comptonii'', ''A. praecox'' e ''A. walshii'') e seis deciduas ou de folla caduca (''A. campanulatus'', ''A. caulescens'', ''A. coddii'', ''A. dyeri'', ''A. inapertus'' e ''A. nutans''). Actualmente, medi''a''nte caracteres como o contido de ADN nuclear, cor e vitalidade do pole e estudos morfolóxicos, considérase que ''A. comptonii'' é idéntico a ''A. praecox subsp. minimus'', que ''A. walshii'' é unha subespecie de ''A. africanus'', que ''A. dyeri'' é un sinónimo de ''A. inapertus subsp. intermedius'' e que ''A. nutans'' é idéntico a ''A. caulescens''. Como resultado de todos estes estudos, moitas especies reduciron a sinonimia e outras categorizáronse como subespecies, polo que hoxe considérase que hai só dúas especies perennifolias (''A. africanus'' e ''A. praecox'') e catro especies caducifolias (''A. campanulatus, A. caulescens, A. coddii'' e ''A. inapertus''), o que fai un total de 6 especies, moitas das cales presentan unha ou máis subespecies. * ''Agapanthus africanus'' ([[Carl von Linné|L.]]) Hoffmanns., Verz. Pfl.-Kult.: 35 (1824). Suroeste da [[Cabo Occidental|Provincia Occidental do Cabo]]. ** ''Agapanthus africanus'' ssp. ''africanus''. ** ''Agapanthus africanus'' subsp. ''walshii'' (Leighton) Zonn. & Duncan (sin.: ''Agapanthus walshii'' L.Bolus, Ann. Bolus Herb. 3: 14 (1920)). Suroeste da [[Cabo Occidental|Provincia Occidental do Cabo]]. * ''Agapanthus campanulatus'' F.M.Leight., S. African Gard. 24: 71 (1934). [[Suráfrica|República de Suráfrica]]. ** ''Agapanthus campanulatus'' subsp. ''campanulatus''. E. Prov. Cabo. a KwaZulu-Natal. ** ''Agapanthus campanulatus'' subsp. ''patens'' (F.M.Leight.) F.M.Leight., J. S. African Bot., Suppl. 4: 33 (1965). Gauteng a Provincia Oriental do Cabo (sin.: ''Agapanthus patens'' F.M.Leight.) * ''Agapanthus caulescens'' Spreng., Gartenflora 1901: 21 (1901). [[Suráfrica]]. ** ''Agapanthus caulescens'' subsp. ''angustifolius'' F.M.Leight., J. S. African Bot., Suppl. 4: 36 (1965). [[Mpumalanga]] a [[Suacilandia|Suazilandia]]. ** ''Agapanthus caulescens'' subsp. ''caulescens''. Mpumalanga a Provincia Oriental do Cabo. ** ''Agapanthus caulescens'' subsp. ''gracilis'' (F.M.Leight.) F.M.Leight., J. S. African Bot., Suppl. 4: 31 (1965). [[Mpumalanga]] a KwaZulu-Natal. (sin.: Agapanthus gracilis F.M.Leight.) * ''[[Agapanthus coddii]]'' F.M.Leight., J. S. African Bot., Suppl. 4: 36 (1965). [[Río Limpopo|Limpopo]]. * ''[[Agapanthus inapertus]]'' [[Beauverd]], Bull. Soc. Bot. Genève 2: 179 (1912). Suroeste de [[Mozambique]] a Suráfrica. ** ''Agapanthus inapertus'' subsp. ''hollandii'' (F.M.Leight.) F.M.Leight., J. S. African Bot., Suppl. 4: 42 (1965). [[Mpumalanga]]. (sin.: ''Agapanthus hollandii'' F.M.Leight.) ** ''Agapanthus inapertus'' subsp. ''inapertus''. [[Cabo Setentrional|Provincia Setentrional do Cabo]]. ** ''Agapanthus inapertus'' subsp. ''intermedius'' F.M.Leight., J. S. African Bot., Suppl. 4: 42 (1965). Suroeste de Mozambique a [[Suacilandia|Suazilandia]]. ** ''Agapanthus inapertus'' subsp. ''parviflorus'' F.M.Leight., J. S. African Bot., Suppl. 4: 42 (1965). Mpumalanga ([[Lydenburg]]). ** ''Agapanthus inapertus'' subsp. ''pendulus'' (L.Bolus) F.M.Leight., J. S. African Bot., Suppl. 4: 42 (1965). Mpumalanga. (sen.: ''Agapanthus pendulus'' L.Bolus) * ''[[Agapanthus praecox]]'' [[Carl Ludwig Willdenow|Willd]]., Enum. Pl.: 353 (1809). [[Cabo Occidental|Provincia Occidental do Cabo]] a [[KwaZulu-Natal]]. ** ''Agapanthus praecox'' subsp. ''minimus'' (Lindl.) F.M.Leight., J. S. African Bot., Suppl. 4: 22 (1965). Provincia Occidental do Cabo. (sin.: ''Agapanthus umbellatus'' var. ''minimus'' Lindl.) ** ''Agapanthus praecox'' subsp. ''orientalis'' (F.M.Leight.) F.M.Leight., J. S. African Bot., Suppl. 4: 21 (1965). [[Cabo Oriental|Provincia Oriental do Cabo]] a KwaZulu-Natal. Amplamente cultivada como ornamental. (sin.: ''Agapanthus orientalis'' F.M.Leight.) ** ''Agapanthus praecox'' subsp. ''praecox''. Provincia Oriental do Cabo a [[KwaZulu-Natal]]. == Importancia económica e cultural == As especies e cultivares de agapanto utilízanse como plantas ornamentais en parques e xardíns. Son especies sumamente adaptables, rústicas e de fácil cultivo, razón pola que son moi utilizadas en parques e xardíns de baixo mantemento. A época de floración é fins de primavera e verán. Aínda que toleran calquera tipo de chan, lógranse excelentes exemplares usando un chan profundo e fértil. Poden prosperar ben tanto a pleno sol como a media sombra. Requiren unha abundante rega na primavera e verán, máis espazado durante o inverno. Multiplícanse por sementes ou por división das matas no outono.<ref name="cero">Rosella Rossi. 1990. Guía de Bulbos. Grijalbo. Barcelona.</ref><ref name="uno">Hessayon, D.G. The Bulb Expert. Transworld Publishers Ltd. Londres, 1999</ref> == Notas == {{Listaref|2}} ==Véxase tamén== === Bibliografía === * Dimitri, M. Enciclopedia Argentina de Agricultura y Jardinería, Editorial ACME, Buenos Aires, 1986. * Zonneveld, B.J.M. & Duncan, G.D. 2003. Taxonomic implications of genome size and pollen colour and vitality for species of ''Agapanthus'' L'Heritier (Agapanthaceae). Plant Systematics and Evolution 241: 115-123. * Wim Snoeijer, ''Agapanthus'': a Revision of the genus. Royal Boskoop Horticultural Society, Koninklijke Vereniging voor Boskoopse Culturen. Timber Press, 2004, ISBN 0-88192-631-0 372 páxinas. ===Ligazóns externas=== * [http://www.mobot.org/MOBOT/Research/APWeb/orders/Asparagalesweb.htm#Agapanthaceae ''Agapanthaceae''. Missouri Botanical Garden.] * [https://web.archive.org/web/20070926225850/http://www.ville-ge.ch/cjb/bd/africa/genre.php?langue=an&id=481 Información sobre as especies do xénero ''Agapanthus''] * [http://www.plantzafrica.com/plantab/agapanpraecox.htm Información e imaxes de ''Agapanthus praecox'' en Kirstenbosch National Botanical Garden] * [http://www.pacificbulbsociety.org/pbswiki/index.php/Agapanthus ''Agapanthus'' en Pacificbulbsociety. Información e imaxes de varias especies] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Plantas ornamentais]] [[Categoría:Plantas bulbosas]] 7n1it4qmut9e63cnjc5joct6vpry4o4 0 527020 6148704 6110964 2022-08-02T18:01:39Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2021/22 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2021]] a maio de [[2022]] |competición = Primeira RFEF |campión_final = {{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |tempada_seguinte_ano = 2022/23 |tempada_seguinte_link = Primeira División RFEF 2022/23 }} A '''tempada [[2021]]/[[2022|22]]''' da '''[[Primeira División RFEF]]''' de fútbol foi á primeira edición deste campionato que ocupa o terceiro nivel no sistema de [[ligas de fútbol de España]]. Deu comezo en agosto de 2021, e rematou en maio de 2022. Posteriormente disputouse a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda división]]. == Sistema de competición == Participaron corenta clubs, divididos en dous grupos de vinte equipos segundo a proximidade xeográfica. En cada grupo enfrontáronse todos contra todos en dúas ocasións -unha no seu propio campo e outra no campo contrario- durante un total de 38 xornadas. A orde dos partidos decidiuse por sorteo antes do comezo da competición. A [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] foi a encargada de nomear as datas dos partidos e os [[Árbitro (deporte)|árbitros]] de cada partido, reservando ao equipo local o poder de establecer a hora exacta de cada partido. O gañador dun partido obtiña tres puntos, o perdedor cero puntos e, en caso de empate, repartíase un punto a cada equipo. Ao final do campionato, os campións de cada grupo ascenderon directamente a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]], mentres que os clasificados entre o segundo e o quinto posto de cada grupo xogaron a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]]. Os emparellamentos fixéronse enfrontando ao segundo dun grupo co quinto do outro e o terceiro contra o cuarto.<ref>{{Cita web|url=https://as.com/futbol/2021/04/15/mas_futbol/1618483534_728171.html|título=Así será el formato de la nueva Primera División RFEF|data=15 de abril de 2021|data-acceso=8 de xuño de 2021|páxina-web=As|lingua=es}}</ref> Esta promoción tivo un formato de eliminación directa a partido único, con [[prórroga]], pero sen [[quenda de penaltis]] (en caso de empate clasificábase o equipo que tivera o mellor posto na liga regular) agás nos duelos entre equipos co mesmo posto durante a fase regular. Os dous gañadores das dúas eliminatorias ascenderon do mesmo xeito a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]]. Os cinco últimos equipos clasificados en cada grupo descenderon directamente á [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División RFEF]].<ref>{{Cita web|url=https://rfef.es/noticias/luis-rubiales-reune-clubes-nueva-primera-rfef-es-momento-construir-algo-juntos|título=Desvelado el formato de los grupos, ascensos y descensos de la Primera RFEF.|data=15 de abril de 2021|páxina-web=[[Real Federación Española de Fútbol]]|data-acceso=8 de xuño de 2021|lingua=es}}</ref> == Equipos participantes == {| | |valign="top"| {|class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" border="1" ! align="center"|Pos. ! width="320"|Descendidos de [[Segunda división española 2020/21|2ª División]] |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''19º''' |{{CATb}} '''[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''20º''' |{{LRIb}} '''[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''21º''' |{{VLCb}} '''[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''22º''' |{{CLMb}} '''[[Albacete Balompié|Albacete]]''' |} |width="60%"| {|class="wikitable" style="font-size: 85%;" width="100%" border="1" ! colspan="3"|Procedentes de [[Segunda división B española 2020/21|2ª División B]] |- style="upground:#FFCCCC;" |{{VLCb}} '''[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]''' |{{CATb}} '''[[Unió Esportiva Llagostera|Costa Brava]]''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANCb}} '''[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]''' |{{CYLb}} '''[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]''' |{{PVAb}} '''[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANDb}} '''[[Futbol Club Andorra|Andorra]]''' |{{GALb}} '''[[Deportivo da Coruña]]''' |{{ANCb}} '''[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{BALb}} '''[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]]''' |{{EXTb}} '''[[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]]''' |{{CMAb}} '''[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANCb}} '''[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]]''' |{{CATb}} '''[[Gimnàstic de Tarragona]]''' |{{ANCb}} '''[[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{EXTb}} '''[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]''' |{{CMAb}} '''[[Internacional de Madrid]]''' |{{CLMb}} '''[[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera de la Reina]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{CATb}} '''[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]''' |{{ANCb}} '''[[Linares Deportivo]]''' |{{NAVb}} '''[[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANCb}} '''[[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]]''' |{{ANCb}} '''[[Real Balompédica Linense|Linense]]''' |{{MURb}} '''[[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{PVAb}} '''[[Bilbao Athletic]]''' |{{CATb}} '''[[Unió Esportiva Llagostera|Costa Brava]]''' |{{CYLb}} '''[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{LRIb}} '''[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]''' |{{LRIb}} '''[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]''' |{{CYLb}} '''[[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid Promesas]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{GALb}} '''[[Celta de Vigo B]]''' |{{CMAb}} '''[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]''' |{{VLCb}} '''[[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{CATb}} '''[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]''' |{{GALb}} '''[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]]''' |{{CYLb}} '''[[Zamora Club de Fútbol|Zamora]]''' |} |} == Grupo 1 - Noroeste == === Equipos e localizacións === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.23282|long=-8.72264 |label=<small>[[Celta de Vigo B|Celta B]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.371350 |long=-8.396000 |label=<small>[[Deportivo da Coruña|Deportivo]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.484676 |long=-8.226434 |label=<small>[[Racing Club de Ferrol|R. de Ferrol]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.600030 |long=-5.570320 |label=<small>[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.50633 |long=-5.74456 |label=<small>[[Zamora Club de Fútbol|Zamora]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.955968 |long=-5.680224 |label=<small>[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.652296 |long=-4.728541 |label=<small>[[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.464720 |long=-3.804440 |label=<small>[[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.26271|long=-2.92528 |label=<small>[[Bilbao Athletic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.338300 |long=-1.789210 |label=<small>[[Real Unión Club|Real Unión]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.303745 |long=-1.965177 |label=<small>[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.074400 |long=-1.637280 |label=<small>[[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Maj.]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.5443300 |long=-3.6158800 |label=<small>[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|UD Sanse]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.359364 |long=-3.914222 |label=<small>[[Internacional de Madrid|Internacional]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.963480 |long=-4.830760 |label=<small>[[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.87483|long=-6.97272 |label=<small>[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.67483|long=-6.17272 |label=<small>[[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]]</small> |position=left}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{CYL}} |align="center"|4 |[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]<br />[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]]<br />[[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid Promesas]]<br />[[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |- |{{CMA}} |align="center"|3 |[[Internacional de Madrid]]<br />[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]]<br />[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |- |{{GAL}} |align="center"|3 |[[Celta de Vigo B]]<br />[[Deportivo da Coruña]]<br />[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |- |{{LRI}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]<br />[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]<br />[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |- |{{EXT}} |align="center"|2 |[[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]]<br />[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |- |{{PVA}} |align="center"|2 |[[Bilbao Athletic]]<br />[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |- |{{CNT}} |align="center"|1 |[[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |- |{{CLM}} |align="center"|1 |[[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera de la Reina]] |- |{{NAV}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]] |} === Persoal e patrocinios === {| class="wikitable" |+ !Equipo !Adestrador !Capitán !Vestimenta !Patrocinador principal |- |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |{{CATb}} [[Isaac Jové]] |{{PVAb}} [[Jon Sillero]] |[[New Balance]] |[[Kutxabank]] |- |{{PVAb}} [[Bilbao Athletic]] |{{PVAb}} [[Patxi Salinas]] |{{PRTb}} [[Adilson Mendes|Adilson]] |[[Adidas]] |Derby Carburantes |- |{{LRIb}} [[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |{{PVAb}} [[Eduardo Docampo]] |{{CLMb}} [[Cristian Fernández Conchuela|Cristian Fernández]] |[[Luanvi]] |Bodegas Marqués del Atrio |- |{{GALb}} [[Celta de Vigo B]] |{{CYLb}} [[Onésimo Sánchez]] |{{GALb}} [[Diego Pampín]] |[[Adidas]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |{{CATb}} [[Curro Torres]] |{{PVAb}} [[Julen Castañeda]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Aspire Academy |- |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] |{{CYLb}} [[Borja Jiménez]] |{{GALb}} [[Álex Bergantiños]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{EXTb}} [[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]] |{{GALb}} [[Manuel Mosquera]] |{{ANCb}} [[Kike Márquez]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Destilerías Espronceda |- |{{CMAb}} [[Internacional de Madrid|Internacional]] |{{CMAb}} [[Alfredo Santaelena]] |{{CMAb}} [[Álvaro Gonzalo Herrero Pecker|Álvaro Herrero]] |[[Adidas]] |DUX Gaming |- |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |{{ANCb}} [[Cristóbal Parralo]] |{{GALb}} [[Joselu Gómez|Joselu]] |[[Lotto Sport Italia|Lotto]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |{{CMAb}} [[Guillermo Fernández Romo|Fernández Romo]] |{{CNTb}} [[Íñigo Sainz-Maza]] |[[Puma (marca)|Puma]] |Aldro Energía |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{ANCb}} [[Abel Gómez]] |{{PVAb}} [[Néstor Susaeta]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Afar 4 |- |{{PVAb}} [[Real Unión Club|Real Unión]] |{{PVAb}} [[Aitor Zulaika]] |{{PVAb}} [[Jon Irazustabarrena|Txusta]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |BM Supermercados |- |{{CMAb}} [[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |{{CMAb}} [[Marcos Jiménez González|Marcos Jiménez]] |{{CMAb}} [[Fer Ruiz]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Tecnitasa |- |{{LRIb}} [[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |{{LRIb}} [[Raúl Llona]] |{{LRIb}} [[Miguel Ledo]] |Logroño Deporte |Embalajes Blanco |- |{{CLMb}} [[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera]] |{{CMAb}} [[Víctor Cea]] |{{ANCb}} [[Juan Góngora]] |[[Joma]] |Vaquero del Pino |- |{{NAVb}} [[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]] |{{CMAb}} [[Carlos Salvachúa]] |{{LRIb}} [[Fernando Delgado García|Fernando Delgado]] |[[Joma]] |Aceites Urzante |- |{{LRIb}} [[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |{{ANCb}} [[Lauri Baldomero Hermoso Herrera|Mere]] |{{LRIb}} [[Iñaki Sáenz]] |[[Umbro]] |Natur House |- |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |{{CLMb}} [[Luis Ayllón]] |{{CYLb}} [[Carlos de la Nava]] |[[Erreà]] |Grupo Ecotisa |- |{{CYLb}} [[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid Promesas]] |{{BRAb}} [[Júlio Baptista]] |{{CYLb}} [[Sergio Nieto]] |[[Adidas]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CYLb}} [[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |{{GALb}} [[Yago Iglesias]] |{{CYLb}} [[Daniel Hernández González|Dani Hernández]] |[[Uhlsport]] |Caja Rural |} === Cambios de adestradores === {| class="wikitable" |+ !Equipo !Adestrador saínte !Tipo de saída !Data de saída !Posición na táboa !Adestrador entrante !Data de entrada |- |{{NAVb}} [[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]] |{{PVAb}} [[Javier Olaizola]] (1-7) |Destituído |14 de outubro de 2021 | align="center" |20º |{{CMAb}} [[Carlos Salvachúa]] (8-38) |14 de outubro de 2021 |- |{{CYLb}} [[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |{{PVAb}} [[David Movilla]] (1-13) |Destituído |22 de novembro de 2021 | align="center" |19º |{{GALb}} [[Yago Iglesias]] (14-38) |23 de novembro de 2021 |- |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |{{CLMb}} [[Ramón González Expósito|Ramón González]] (1-16) |Destituído |12 de decembro de 2021 | align="center" |13º |{{CATb}} [[Curro Torres]] (17-38) |12 de decembro de 2021 |- |{{PVAb}} [[Bilbao Athletic]] |{{PVAb}} [[Imanol de la Sota]] (1-16) |Destituído |13 de decembro de 2021 | align="center" |18º |{{PVAb}} [[Patxi Salinas]] (17-38) |15 de decembro de 2021 |- |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |{{ANCb}} [[Óscar Cano Moreno|Óscar Cano]] (1-22) |Destituído |8 de febreiro de 2022 | align="center" |10º |{{CATb}} [[Isaac Jové]] (23-38) |9 de febreiro de 2022 |- |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |{{ASTb}} [[Dani Mori]] (1-27) |Destituído |12 de marzo de 2022 | align="center" |10º |{{CLMb}} [[Luis Ayllón]] (28-38) |14 de marzo de 2022 |- |{{CLMb}} [[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera]] |{{CMAb}} [[Víctor Cea]] (1-30) |Destituído |7 de abril de 2022 | align="center" |16º |{{GALb}} [[Manuel Mosquera]] (31-38) |8 de abril de 2022 |- |{{CMAb}} [[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |{{CMAb}} [[Marcos Jiménez]] (1-32) |Destituído |19 de abril de 2022<ref>{{Cita novas|data=20 de abril de 2022|título=La UD Sanse destituye a Marcos Jiménez como entrenador del primer equipo|url=https://cadenaser.com/2022/04/20/la-ud-sanse-destituye-a-marcos-jimenez-como-entrenador-del-primer-equipo/|data-acceso=29 de maio de 2022|lingua=es|xornal=[[Cadena SER]]}}</ref> | align="center" |11º |{{CMAb}} [[Miguel Ángel Martínez García-Abadillo|Lobo]] (33-38) |19 de abril de 2022 |} === Clasificación Grupo 1 - Noroeste === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |38 |25 |7 |6 |61 |31 | +30 !82 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Deportivo da Coruña]] |38 |22 |8 |8 |59 |29 | +30 !74 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |38 |21 |9 |8 |50 |26 | +24 !72 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |38 |19 |5 |14 |50 |47 | +3 !62 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |38 |18 |8 |12 |41 |37 | +4 !62 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Celta de Vigo B]] |38 |17 |10 |11 |60 |46 | +14 !61 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |38 |16 |13 |9 |55 |37 | +18 !61 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |38 |18 |6 |14 |51 |45 | +6 !60 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |38 |14 |14 |10 |40 |30 | +10 !56 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |38 |15 |8 |15 |40 |41 | −1 !53 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |38 |14 |10 |14 |48 |43 | +5 !52 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |38 |12 |13 |13 |61 |55 | +6 !49 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |38 |12 |12 |14 |43 |43 | 0 !48 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Internacional de Madrid|DUX Internacional]] |38 |11 |13 |14 |46 |51 | −5 !46 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Bilbao Athletic]] |38 |11 |12 |15 |36 |46 |−10 !45 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera de la Reina]] |38 |11 |9 |18 |39 |54 |−15 !42 | rowspan="4" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |38 |9 |10 |19 |30 |48 |−18 !37 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid Promesas]] |38 |9 |9 |20 |42 |64 |−22 !36 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]] |38 |7 |7 |24 |33 |54 |−21 !28 |- style="background:#CDCDCD;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]] |38 |5 |5 |28 |22 |70 |−48 !'''0''' |Excluído |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 |{{ESPb}} [[Alberto Quiles|Quiles]] |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] !18 |- !2 |{{ESPb}} [[Héctor José Hernández Marrero|Héctor]] |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] !16 |- !3 |{{ESPb}} [[Gorka Santamaría]] |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] !15 |- ! rowspan="3" |4 |{{NGAb}} [[Cedric Omoigui|Cedric]] |{{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] !14 |- |{{GALb}} [[Joselu Gómez|Joselu]] |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] !14 |- |{{ESPb}} [[Iker Guarrotxena|Guarrotxena]] |{{LRIb}} [[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] !14 |- ! rowspan="3" |7 |{{VENb}} [[Miku]] |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] !12 |- |{{ESPb}} [[Jesús de Miguel|De Miguel]] |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]] !12 |- |{{ARGb}} [[Pablo Nicolás Caballero Santos|Caballero]] |{{NAVb}} [[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]] !12 |- ! rowspan="3" |10 |{{GALb}} [[Miguel Rodríguez Vidal|Miguel]] |{{GALb}} [[Celta de Vigo B]] !11 |- |{{ESPb}} [[Aarón Piñán]] |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] !11 |- |{{ESPb}} [[Carlos Vicente]] |{{LRIb}} [[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] !11 |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 |{{ESPb}} [[Iker Guarrotxena|Guarrotxena]] |{{Gol|30}} {{Gol|49}} {{Gol|74}} |{{LRIb}} [[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |{{CYLb}} [[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |[[Estadio Ruta de la Plata|Ruta de la Plata]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|1-4 |11 de setembro de 2021 |- !2 |{{ESPb}} [[Raúl Sánchez Sánchez|Raúl Sánchez]] |{{Gol|53}} {{Gol|72}} {{Gol|90}} |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CMAb}} [[Internacional de Madrid|Internacional]] |Municipal de Villaviciosa |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|2-4 |13 de novembro de 2021 |- !3 |{{CMRb}} [[Patrick Soko|Soko]] |{{Gol|8}} {{Gol|16}} {{Gol|30}} |{{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |{{EXTb}} [[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]] |[[Estadio Francisco de la Hera|Francisco de la Hera]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|2-4 |18 de decembro de 2021 |- !4 |{{NGAb}} [[Cedric Omoigui|Cedric]] |{{Gol|6}} {{Gol|8}} {{Gol|63}} |{{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |[[Campos de Sport de El Sardinero|El Sardinero]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|4-0 |9 de marzo de 2022 |- !5 |{{ESPb}} [[Pablo Torre]] |{{Gol|40|[[Penalti|p.]]}} {{Gol|53}} {{Gol|69|[[Penalti|p.]]}} |{{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |[[Estadio Cerro del Espino|Cerro del Espino]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|2-4 |23 de abril de 2022 |- !6 |{{ESPb}} [[Héctor José Hernández Marrero|Héctor]] |{{Gol|25}} {{Gol|66}} {{Gol|69|[[Penalti|p.]]}} |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CYLb}} [[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |[[Estadio Cerro del Espino|Cerro del Espino]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|3-2 |21 de maio de 2022 |} == Grupo 2 - Sueste == === Equipos por comunidade autónoma === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.940556 |long=-0.115000 |label=<small>[[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.161111 |long=-5.348611 |label=<small>[[Real Balompédica Linense|Linense]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.571600 |long= 2.646022 |label=<small>[[Club Deportivo Atlético Baleares|At. Baleares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.705450 |long=-0.474320 |label=<small>[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.792438 |long=-6.314570 |label=<small>[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Sanluqueño]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Castilla]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.115696 |long= 1.249594 |label=<small>[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.465690 |long=-6.196676 |label=<small>[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.3517 |long=-5.98222 |label=<small>[[Betis Deportivo Balompié|Betis B]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.3528 |long=-5.94778 |label=<small>[[Sevilla Atlético Club|Sevilla B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.355970 |long=2.070800 |label=<small>[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.093723 |long=-3.635849 |label=<small>[[Linares Deportivo|Linares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.533242 |long=1.580737 |label=<small>[[Futbol Club Andorra|Andorra]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.38879 |long=2.15899 |label=<small>[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.99424|long=-1.85643 |label=<small>[[Albacete Balompié|Albacete]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.1333|long=-5.4505 |label=<small>[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.8269|long=2.8937 |label=<small>[[Unió Esportiva Costa Brava|Costa Brava]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.98704|long=-1.13004 |label=<small>[[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.986586|long=-0.043054 |label=<small>[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.54329 |long=2.10942 |label=<small>[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]</small> |position=right}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{ANC}} |align="center"|7 |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]<br />[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]]<br />[[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]]<br />[[Linares Deportivo|Linares]]<br />[[Real Balompédica Linense|Linense]]<br />[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]<br />[[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]] |- |{{CAT}} |align="center"|5 |[[Gimnàstic de Tarragona]]<br />[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]<br />[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]<br />[[Unió Esportiva Llagostera|Costa Brava]]<br />[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |- |{{VLC}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]<br />[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]<br />[[Villarreal Club de Fútbol B|Vilarreal B]] |- |{{AND}} |align="center"|1 |[[Futbol Club Andorra|Andorra]] |- |{{BAL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |- |{{CLM}} |align="center"|1 |[[Albacete Balompié]] |- |{{CMA}} |align="center"|1 |[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |- |{{MUR}} |align="center"|1 |[[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]] |} === Persoal e patrocinios === {| class="wikitable" !Equipo !Adestrador !Capitán !Vestimenta !Patrocinador principal |- |{{CLMb}} [[Albacete Balompié|Albacete]] |{{GALb}} [[Rubén de la Barrera]] |{{ANCb}} [[Rafa Gálvez]] |[[Adidas]] |Extrual |- |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{VLCb}} [[Vicente Parras]] |{{VLCb}} [[Julián Cerdá|Juli]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |Unión Alcoyana Seguros |- |{{VLCb}} [[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |{{ASTb}} [[Iván Ania]] |{{ANCb}} [[Iván Turrillo]] |[[Uhlsport]] |Inmobiliaria Master House |- |{{ANDb}} [[Futbol Club Andorra|Andorra]] |{{PVAb}} [[Eder Sarabia]] |{{CNRb}} [[Rubén Bover]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Mora Banc Grup |- |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |{{CATb}} [[Xavier Calm]] |{{ASTb}} [[Pedro Orfila]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |[[Hyundai Motor Company|Hyundai]] |- |{{ANCb}} [[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]] |{{ANCb}} [[Pedro Buenaventura Ugía|Pedro Buenaventura]] |{{CATb}} [[Edu Oriol]] |[[Umbro]] |Barbadillo |- |{{CATb}} [[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] |{{CATb}} [[Sergi Barjuán]] |{{CATb}} [[Arnau Comas]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |[[Rakuten]] |- |{{ANCb}} [[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]] |{{ANCb}} [[Pablo del Pino]] |{{LRIb}} [[Luis Martínez de Quel|Luis Martínez]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Finetwork |- |{{VLCb}} [[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |{{VLCb}} [[Sergi Escobar]] |{{VLCb}} [[David Cubillas]] |[[Macron]] |Digi Communications |- |{{CATb}} [[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |{{VLCb}} [[Raúl Casañ]] |{{CATb}} [[Eloy Gila]] |[[Patrick (empresa)|Patrick]] |Eninter |- |{{CATb}} [[Unió Esportiva Costa Brava|Costa Brava]] |{{CATb}} [[Oriol Alsina]] |{{CATb}} [[Aimar Moratalla]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |Pensador de Apuestas |- |{{CATb}} [[Gimnàstic de Tarragona]] |{{ARAb}} [[Raül Agné]] |{{CATb}} [[Joan Oriol]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |Sorigué |- |{{ANCb}} [[Linares Deportivo|Linares]] |{{ANCb}} [[Alberto González Fernández (adestrador)|Alberto González]] |{{ANCb}} [[Alberto Rodríguez Expósito|Rodri]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Martín López Carburantes |- |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |{{ANCb}} [[Antonio Manuel Ruiz Fernández|Romerito]] |{{ANCb}} [[Antonio Manuel González Gómez|Antoñito]] |[[Legea]] |Lotus Watches |- |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |{{CMAb}} [[Raúl González Blanco|Raúl González]] |{{ANCb}} [[Antonio Blanco Conde|Antonio Blanco]] |[[Adidas]] |[[Emirates]] |- |{{CATb}} [[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |{{CNTb}} [[Pedro Munitis]] |{{CATb}} [[Aleix Coch]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |CERBA Internacional |- |{{ANCb}} [[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |{{ASTb}} [[Nacho Castro]] |{{ANCb}} [[Francis Ferrón]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Afa Vitae |- |{{ANCb}} [[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]] |{{ANCb}} [[Juan Alejandro Acejo Rodríguez|Alejandro Acejo]] |{{BALb}} [[Pedro Ortiz Bernat|Pedro Ortiz]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Marathonbet |- |{{MURb}} [[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]] |{{ARAb}} [[Salva Ballesta]] |{{BALb}} [[Biel Ribas]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |[[Universidade Católica San Antonio de Murcia|UCAM]] |- |{{VLCb}} [[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]] |{{ANCb}} [[Miguel Álvarez]] |{{VLCb}} [[Ramón Bueno]] |[[Joma]] |Pamesa |} === Cambios de adestradores === {| class="wikitable" !Equipo !Adestrador saínte !Tipo de saída !Data de saída !Posición na táboa !Adestrador entrante !Data de entrada |- |{{ANCb}} [[Linares Deportivo|Linares]] |{{ARGb}} [[Héctor Sandroni]] (1-4) |Destituído |24 de setembro de 2021 | align="center" |19º |{{ANCb}} [[Alberto González Fernández (adestrador)|Alberto González]] (5-38) |25 de setembro de 2021 |- |{{ANCb}} [[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]] |{{ANCb}} [[Francisco Gallardo León|Francisco Gallardo]] (1-7) |Destituído |13 de outubro de 2021 | align="center" |20º |{{ANCb}} [[Juan Alejandro Acejo Rodríguez|Alejandro Acejo]] (8-38) |13 de outubro de 2021 |- |{{CATb}} [[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] |{{CATb}} [[Sergi Barjuán]] (1-9) |Nomeado adestrador interino do [[Fútbol Club Barcelona|FC Barcelona]] |27 de outubro de 2021 | align="center" |11º |{{CATb}} [[Albert Capellas]] (10-11) |28 de outubro de 2021 |- |{{MURb}} [[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]] |{{ANCb}} [[José María Salmerón]] (1-11) |Destituído |6 de novembro de 2021 | align="center" |14º |{{ARAb}} [[Salva Ballesta]] (12-28) |9 de novembro de 2021 |- |{{CATb}} [[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] |{{CATb}} [[Albert Capellas]] (10-11) |Fin da interinidade |7 de novembro de 2021 | align="center" |4º |{{CATb}} [[Sergi Barjuán]] (12-38) |8 de novembro de 2021 |- |{{CATb}} [[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |{{CATb}} [[Antonio Hidalgo Morilla|Antonio Hidalgo]] (1-13) |Destituído |20 de novembro de 2021 | align="center" |17º |{{CNTb}} [[Pedro Munitis]] (14-38) |24 de novembro de 2021 |- |{{ANCb}} [[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]] |{{CATb}} [[Manel Ruano]] (1-14) |Destituído |30 de novembro de 2021 | align="center" |19º |{{ANCb}} [[Pablo del Pino]] (15-38) |30 de novembro de 2021 |- |{{ANCb}} [[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]] |{{ANCb}} [[Pedro Buenaventura Ugía|Pedro Buenaventura]] (1-23) |Destituído |14 de febreiro de 2022 | align="center" |15º |{{ANCb}} [[Manolo Sanlúcar]] (24-35) |15 de febreiro de 2022 |- |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |{{ANCb}} [[Antonio Manuel Ruiz Fernández|Romerito]] (1-24) |Destituído |19 de febreiro de 2022 | align="center" |12º |{{CLMb}} [[Alberto Jiménez Monteagudo|Alberto Monteagudo]] (25-38) |20 de febreiro de 2022 |- |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |{{CATb}} [[Xavier Calm]] (1-25) |Destituído |28 de febreiro de 2022 | align="center" |4º |{{CLMb}} [[Eloy Jiménez]] (26-38) |1 de marzo de 2022 |- |{{MURb}} [[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]] |{{ARAb}} [[Salva Ballesta]] (12-28) |Destituído |20 de marzo de 2022 | align="center" |18º |{{CYLb}} [[José Manuel Aira Lindoso|José Manuel Aira]] (29-38) |21 de marzo de 2022 |- |{{CATb}} [[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |{{VLCb}} [[Raúl Casañ]] (1-28) |Destituído |21 de marzo de 2022 | align="center" |17º |{{CATb}} [[Gonzalo Riutort]] (29-38) |21 de marzo de 2022 |- |{{ANCb}} [[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]] |{{ANCb}} [[Manolo Sanlúcar]] (24-35) |Destituído |9 de maio de 2022<ref>{{Cita novas|data=9 de maio de 2022|título=Antonio Iriondo, nuevo entrenador del Atlético Sanluqueño|url=https://atleticosanluquenocf.com/antonio-iriondo-nuevo-entrenador-del-atletico-sanluqueno/|data-acceso=29 de maio de 2022|lingua=es}}</ref> | align="center" |9º |{{RUSb}} [[Antonio Iriondo]] (29-38) |9 de maio de 2022 |} === Clasificación Grupo 2- Sueste === {| style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20" |<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200" |<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 | style="text-align:left;" |[[Futbol Club Andorra|Andorra]] |38 |21 |8 |9 |61 |38 | +23 !71 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#90EE90;" align="center" ! 2 | style="text-align:left;" |[[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]] |38 |20 |7 |11 |65 |36 | +29 !67 |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 | style="text-align:left;" |[[Albacete Balompié|Albacete]] |38 |19 |10 |9 |52 |34 | +18 !67 | rowspan="3" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 | style="text-align:left;" |[[Gimnàstic de Tarragona]] |38 |16 |13 |9 |41 |30 | +11 !61 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 | style="text-align:left;" |[[Linares Deportivo|Linares]] |38 |17 |9 |12 |59 |47 | +12 !60 |- style="background:#98FB98;" align="center" !6 | style="text-align:left;" |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |38 |15 |14 |9 |52 |35 | +17 !59 |Clasificación para a [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- align="center" !7 | style="text-align:left;" |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |38 |16 |11 |11 |50 |39 | +11 !59 | rowspan="9" | |- align="center" !8 | style="text-align:left;" |[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |38 |16 |10 |12 |44 |33 | +11 !58 |- align="center" !9 | style="text-align:left;" |[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] |38 |16 |9 |13 |59 |51 | +8 !57 |- align="center" !10 | style="text-align:left;" |[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |38 |16 |8 |14 |66 |47 | +19 !56 |- align="center" !11 | style="text-align:left;" |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |38 |13 |13 |12 |41 |40 | +1 !52 |- align="center" !12 | style="text-align:left;" |[[Real Balompédica Linense|Linense]] |38 |13 |11 |14 |35 |44 | −9 !50 |- align="center" !13 | style="text-align:left;" |[[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |38 |14 |8 |16 |37 |50 | −13 !50 |- align="center" ! 14 | style="text-align:left;" |[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |38 |14 |6 |18 |39 |48 | −9 !48 |- align="center" ! 15 | style="text-align:left;" |[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |38 |13 |9 |16 |49 |58 |−9 !48 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 | style="text-align:left;" |[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]] |38 |12 |10 |16 |39 |56 |−17 !46 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 | style="text-align:left;" |[[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]] |38 |13 |7 |18 |36 |55 |−19 !46 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 | style="text-align:left;" |[[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]] |38 |8 |11 |19 |42 |56 |−14 !35 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 | style="text-align:left;" |[[Unió Esportiva Costa Brava|Costa Brava]] |38 |6 |15 |17 |26 |51 |−25 !33 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 | style="text-align:left;" |[[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]] |38 |6 |3 |29 |23 |68 |−45 !21 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 |{{ESPb}} [[Ferran Jutglà|Jutglà]] |{{CATb}} [[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] !19 |- !2 |{{ESPb}} [[Dioni Villalba|Dioni]] |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] !17 |- !3 |{{ESPb}} [[Juan Carlos Arana|Arana]] |{{VLCb}} [[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]] !16 |- ! rowspan="2" |4 |{{ESPb}} [[Sergio Arribas|Arribas]] |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] !15 |- |{{ESPb}} [[Christian Borrego|Chiki]] |{{CATb}} [[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] !15 |- ! rowspan="5" |5 |{{ESPb}} [[Jacobo González Rodrigáñez|Jacobo]] |{{CATb}} [[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] !13 |- |{{ESPb}} [[Ion Etxaniz|Etxaniz]] |{{ANDb}} [[Futbol Club Andorra|Andorra]] !13 |- |{{ESPb}} [[David González Gómez|Roni]] |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] !13 |- |{{ESPb}} [[Álvaro Romero]] |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] !13 |- |{{ESPb}} [[Juan Miguel Latasa|Latasa]] |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] !13 |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 |{{ESPb}} [[Dioni Villalba|Dioni]] |{{Gol|6|[[Penalti|p.]]}} {{Gol|41}} {{Gol|52}} |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |{{CLMb}} [[Albacete Balompié|Albacete]] |[[Estadio Balear]] | bgcolor="#DFFFDF" align="center" |4-1 |5 de setembro de 2021 |- !2 |{{ESPb}} [[Álvaro Romero]] |{{Gol|5}} {{Gol|38}} {{Gol|67|[[Penalti|p.]]}} |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{CATb}} [[Unió Esportiva Costa Brava|Costa Brava]] |[[Estadio Municipal Nuevo Mirador|Nuevo Mirador]] | bgcolor="#DFFFDF" align="center" |5-1 |10 de outubro de 2021 |- !3 |{{ESPb}} [[David González Gómez|Roni]] |{{Gol|10}} {{Gol|18}} {{Gol|24}} |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{CATb}} [[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |[[Estadio Municipal Nuevo Mirador|Nuevo Mirador]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|3-2 |26 de xaneiro de 2022 |- !4 |{{ESPb}} [[Juanmi Callejón]] |{{Gol|2}} {{Gol|51}} {{Gol|81}} |{{ANCb}} [[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |{{CLMb}} [[Albacete Balompié|Albacete]] |[[Estadio Iberoamericano 2010|Iberoamericano 2010]] |bgcolor="#FFFFBF" align="center"|3-3 |5 de marzo de 2022 |- !5 |{{ESPb}} [[Sergio Arribas|Arribas]] |{{Gol|24}} {{Gol|51|[[Penalti|p.]]}} {{Gol|54|[[Penalti|p.]]}} |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |{{ANCb}} [[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]] |[[Estadio Alfredo di Stéfano|Alfredo Di Stéfano]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|5-2 |13 de marzo de 2022 |- !6 |{{ESPb}} [[José Manuel Martínez Bel|Manel]] |{{Gol|4}} {{Gol|16}} {{Gol|44}} |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |{{CATb}} [[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] |[[Estadio Balear]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|6-2 |17 de abril de 2022 |- !7 |{{ESPb}} [[Dani Romera]] |{{Gol|21}} {{Gol|74}} {{Gol|78}} |{{CATb}} [[Gimnàstic de Tarragona]] |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |[[Nou Estadi de Tarragona|Nou Estadi]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|5-1 |8 de maio de 2022 |} == Final == {{Artigo principal|Final de campións da Primeira División RFEF 2021/22}} Os campións de cada un dos dous grupos da tempada regular enfrontaranse nunha final a un partido en sede neutral para determinar o campión absoluto da tempada 2021/22 da Primeira División RFEF. O partido terá lugar nun dos estadios habilitados para acoller a promoción de ascenso. O campión obterá o pase directo á segunda rolda da [[Copa do Rei de fútbol 2022/23|Copa do Rei 2022/23]]. {{football box collapsible |data = 3 de xuño de 2022 |hora = 21:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Final |equipo1 = [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] {{CNTb}} |resultado = 3 – 0 |informe = [http://actas.rfef.es/actas/RFEF_CmpPartido?cod_primaria=1000144&CodActa=72981 Informe] |equipo2 = {{ANDb}} [[Futbol Club Andorra|Andorra]] |goles1 = [[Cedric Omoigui|Cedric]] {{gol|23}} {{gol|62}}<br />[[Patrick Soko|Soko]] {{gol|86}} |goles2 = |estadio = [[Estadio Municipal da Malata|A Malata]] |localización = [[Ferrol]] |asistencia = 374<ref name=":1">{{Cita novas|data=6 de xuño de 2022|título=El récord de Riazor salva la cara a un playoff desangelado|url=https://as.com/futbol/2022/06/06/mas_futbol/1654516339_326043.html|data-acceso=6 de xuño de 2022|lingua=es|xornal=[[As (xornal)|As]]|apelidos=De la Cruz|nome=Luis}}</ref> |árbitro = {{CMAb}} [[Pedro Eugenio Muñoz Piedra|Muñoz Piedra]] |result = |stack = yes }} == Promoción de ascenso == {{Artigo principal|Promoción de ascenso a Segunda División 2022}} Disputan a promoción de ascenso os equipos clasificados do segundo ao quinto lugar en cada un dos dous grupos. Desenvolverase en [[Galicia]] <ref>{{Cita web|url=https://rfef.es/noticias/oficial-galicia-y-alicante-sedes-fases-ascenso-1a-rfef-y-2ab-2arfef-0|título=Galicia y Alicante, sedes de las fases de ascenso de 1ª RFEF y 2ªB-2ªRFEF.|editorial=Real Federación Española de Fútbol|data=16 de marzo de 2022}}</ref>, en formato de concentración, e consistirá en dúas eliminatorias a partido único nas que os encontros veñen determinados polo posto da clasificación, enfrontando aos que obtiveron unha mellor clasificación contra os que obtiveron unha peor. En caso de empate haberá prórroga e en caso de persistir o empate, pasará o mellor clasificado na fase regular. Os dous clubs gañadores da segunda eliminatoria ascenderán á [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]]. === Sedes === {| class="wikitable" ![[A Coruña]] ![[Ferrol]] ![[Vigo]] |- |[[Estadio Municipal de Riazor|Estadio de Riazor]] |[[Estadio Municipal da Malata|Estadio da Malata]] |[[Estadio Municipal de Balaídos|Estadio de Balaídos]] |- |Capacidade: '''32,490'''<ref name=":0">{{Cita novas|data=31 de maio de 2022|título=El Racing jugará en Balaídos|url=https://www.diariodeferrol.com/articulo/deportes/racing-jugara-balaidos-3774309|data-acceso=31 de maio de 2022|lingua=es|xornal=[[Diario de Ferrol]]}}</ref> |Capacidade: '''9,426'''<ref name=":0" /> |Capacidade: '''17,600'''<ref name=":0" /> |- |[[Ficheiro:Estadio_Riazor.jpg|250x250px]] |[[Ficheiro:A_Malata_Ferrol.jpg|250x250px]] |[[Ficheiro:Grada_Marcador.JPG|250x250px]] |} === Equipos clasificados === {| class="wikitable" ! width="10" |Pos ! width="250" |[[Primeira División RFEF 2021/22|Grupo 1]] ! width="250" |[[Primeira División RFEF 2021/22|Grupo 2]] |- | align="center" |'''2°''' |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] |'''{{VLCb}} [[Villarreal Club de Fútbol B|Vilarreal B]]''' |- | align="center" |'''3°''' |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |'''{{CLMb}} [[Albacete Balompié|Albacete]]''' |- | align="center" |'''4°''' |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CATb}} [[Gimnàstic de Tarragona]] |- | align="center" |'''5°''' |{{LRIb}} [[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |{{ANCb}} [[Linares Deportivo]] |- ! colspan="6" align="centre" |<small>En negra, equipos que ascenden a Segunda División.</small> |} === Semifinais === Disputaranse catro eliminatorias a partido único entre o 4 e o 5 de xuño. Os catro gañadores clasifícanse para a fase final. ==== Deportivo da Coruña - Linares Deportivo ==== {{football box collapsible |data = 4 de xuño de 2022 |hora = 21:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Semifinal 1 |equipo1 = [[Deportivo da Coruña]] {{GALb}} |resultado = 4 – 0 |informe = [http://actas.rfef.es/actas/RFEF_CmpPartido?cod_primaria=1000144&CodActa=72983 Informe] |equipo2 = {{ANCb}} [[Linares Deportivo]] |goles1 = [[Alberto Quiles|Quiles]] {{gol|45+2|[[Penalti|p.]]}} {{gol|70}}<br />[[Mario Soriano|Soriano]] {{gol|64}}<br />[[Álex Bergantiños|Bergantiños]] {{gol|69}} |goles2 = |estadio = [[Estadio Municipal de Riazor|Riazor]] |localización = [[A Coruña]] |asistencia = 26.177<ref name=":1" /> |árbitro = {{MURb}} [[Salvador Lax Franco|Lax Franco]] |result = |stack = yes }} ==== Albacete - Rayo Majadahonda ==== {{football box collapsible |data = 4 de xuño de 2022 |hora = 18:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Semifinal 2 |equipo1 = [[Albacete Balompié|Albacete]] {{CLMb}} |resultado = 2 – 1 |informe = [http://actas.rfef.es/actas/RFEF_CmpPartido?cod_primaria=1000144&CodActa=72982 Informe] |equipo2 = {{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |goles1 = [[Jordi Sánchez Ribas|Jordi Sánchez]] {{gol|23}}<br />[[Rubén Martínez Granja|Rubén Martínez]] {{gol|82}} |goles2 = [[Néstor Albiach|Néstor]] {{gol|68}} |estadio = [[Estadio Municipal de Balaídos|Balaídos]] |localización = [[Vigo]] |asistencia = 450<ref name=":1" /> |árbitro = {{BALb}} [[Mateo Busquets Ferrer|Busquets Ferrer]] |result = |stack = yes }} ==== Villarreal B - UD Logroñés ==== {{football box collapsible |data = 5 de xuño de 2022 |hora = 18:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Semifinal 3 |equipo1 = [[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]] {{VLCb}} |resultado = 3 – 1 |informe = [http://actas.rfef.es/actas/RFEF_CmpPartido?cod_primaria=1000144&CodActa=72984 Informe] |equipo2 = {{LRIb}} [[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |goles1 = [[Alberto del Moral|Del Moral]] {{gol|60}}<br />[[Adrián de la Fuente|De la Fuente]] {{gol|73}}<br />[[Nikita Iosifov|Iosifov]] {{gol|90+4}} |goles2 = [[Jonathan Dubasin|Duba]] {{gol|42}} |estadio = [[Estadio Municipal da Malata|A Malata]] |localización = [[Ferrol]] |asistencia = 495<ref name=":1" /> |árbitro = {{ANCb}} [[José Luis Guzmán Mansilla|Guzmán Mansilla]] |result = |stack = yes }} ==== Racing de Ferrol - Gimnàstic ==== {{football box collapsible |data = 5 de xuño de 2022 |hora = 18:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Semifinal 4 |equipo1 = [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] {{GALb}} |resultado = 0 – 1 |informe = [http://actas.rfef.es/actas/RFEF_CmpPartido?cod_primaria=1000144&CodActa=72985 Informe] |equipo2 = {{CATb}} [[Gimnàstic de Tarragona]] |goles1 = |goles2 = [[Nil Jiménez]] {{gol|58}} |estadio = [[Estadio Municipal de Balaídos|Balaídos]] |localización = [[Vigo]] |asistencia = 4.661<ref name=":1" /> |árbitro = {{VLCb}} [[Sergiu Claudiu Muresan|Claudiu Muresan]] |result = |stack = yes }} === Finais === Participan os catro equipos gañadores da primeira eliminatoria, en enfrontamentos a único partido os días 11 e 12 de xuño. Os dous equipos gañadores ascenden á Segunda División. ==== Final 1 ==== {{football box collapsible |data = 11 de xuño de 2022 |hora = 18:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Final 1 |equipo1 = [[Deportivo da Coruña]] {{GALb}} |resultado = 1 – 2 |informe = |equipo2 = {{CLMb}} [[Albacete Balompié|Albacete]] |goles1 = [[Mario Soriano|Soriano]] {{gol|26}} |goles2 = [[Alberto Jiménez Benítez|Alberto Jiménez]] {{gol|82}}<br />[[Jordi Sánchez Ribas|Jordi Sánchez]] {{gol|113}} |estadio = [[Estadio Municipal de Riazor|Riazor]] |localización = [[A Coruña]] |asistencia = 27.212<ref>{{Cita novas|apelidos=Barreiros|nome=Pedro|data=11 de xuño de 2022|título=1-2 A prórroga noquea ao Deportivo|url=https://galego.lavozdegalicia.es/noticia/torremarathon/2022/06/11/1-2-prorroga-noquea-deportivo/00031654972665688977152.htm|data-acceso=11 de xuño de 2022|xornal=[[La Voz de Galicia]]}}</ref> |árbitro = {{VLCb}} [[Andrés Fuentes Molina|Fuentes Molina]] |result = |stack = yes }} ==== Final 2 ==== {{football box collapsible |data = 11 de xuño de 2022 |hora = 21:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Final 2 |equipo1 = [[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]] {{VLCb}} |resultado = 2 – 0 |informe = |equipo2 = {{CATb}} [[Gimnàstic de Tarragona]] |goles1 = |goles2 = [[Nicolas Jackson]] {{gol|51}} {{gol|93}} |estadio = [[Estadio Municipal de Balaídos|Balaídos]] |localización = [[Vigo]] |asistencia = |árbitro = {{CYLb}} [[Germán Cid Camacho|Cid Camacho]] |result = |stack = yes }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Real Federación Española de Fútbol]] * [[Ligas de fútbol de España]] == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2021]] [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Tempadas da Primeira División RFEF]] di6v7umn56sr611xum6l1j230ied7cw 6148710 6148704 2022-08-02T18:10:31Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2021/22 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2021]] a maio de [[2022]] |competición = Primeira RFEF |campión_final = {{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |tempada_seguinte_ano = 2022/23 |tempada_seguinte_link = Primeira División RFEF 2022/23 }} A '''tempada [[2021]]/[[2022|22]]''' da '''[[Primeira División RFEF]]''' de fútbol foi á primeira edición deste campionato que ocupa o terceiro nivel no sistema de [[ligas de fútbol de España]]. Deu comezo en agosto de 2021, e rematou en maio de 2022. Posteriormente disputouse a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda división]]. == Sistema de competición == Participaron corenta clubs, divididos en dous grupos de vinte equipos segundo a proximidade xeográfica. En cada grupo enfrontáronse todos contra todos en dúas ocasións -unha no seu propio campo e outra no campo contrario- durante un total de 38 xornadas. A orde dos partidos decidiuse por sorteo antes do comezo da competición. A [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] foi a encargada de nomear as datas dos partidos e os [[Árbitro (deporte)|árbitros]] de cada partido, reservando ao equipo local o poder de establecer a hora exacta de cada partido. O gañador dun partido obtiña tres puntos, o perdedor cero puntos e, en caso de empate, repartíase un punto a cada equipo. Ao final do campionato, os campións de cada grupo ascenderon directamente a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]], mentres que os clasificados entre o segundo e o quinto posto de cada grupo xogaron a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]]. Os emparellamentos fixéronse enfrontando ao segundo dun grupo co quinto do outro e o terceiro contra o cuarto.<ref>{{Cita web|url=https://as.com/futbol/2021/04/15/mas_futbol/1618483534_728171.html|título=Así será el formato de la nueva Primera División RFEF|data=15 de abril de 2021|data-acceso=8 de xuño de 2021|páxina-web=As|lingua=es}}</ref> Esta promoción tivo un formato de eliminación directa a partido único, con [[prórroga]], pero sen [[quenda de penaltis]] (en caso de empate clasificábase o equipo que tivera o mellor posto na liga regular) agás nos duelos entre equipos co mesmo posto durante a fase regular. Os dous gañadores das dúas eliminatorias ascenderon do mesmo xeito a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]]. Os cinco últimos equipos clasificados en cada grupo descenderon directamente á [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División RFEF]].<ref>{{Cita web|url=https://rfef.es/noticias/luis-rubiales-reune-clubes-nueva-primera-rfef-es-momento-construir-algo-juntos|título=Desvelado el formato de los grupos, ascensos y descensos de la Primera RFEF.|data=15 de abril de 2021|páxina-web=[[Real Federación Española de Fútbol]]|data-acceso=8 de xuño de 2021|lingua=es}}</ref> == Equipos participantes == {| | |valign="top"| {|class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" border="1" ! align="center"|Pos. ! width="320"|Descendidos de [[Segunda división española 2020/21|2ª División]] |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''19º''' |{{CATb}} '''[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''20º''' |{{LRIb}} '''[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''21º''' |{{VLCb}} '''[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''22º''' |{{CLMb}} '''[[Albacete Balompié|Albacete]]''' |} |width="60%"| {|class="wikitable" style="font-size: 85%;" width="100%" border="1" ! colspan="3"|Procedentes de [[Segunda división B española 2020/21|2ª División B]] |- style="upground:#FFCCCC;" |{{VLCb}} '''[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]''' |{{CATb}} '''[[Unió Esportiva Llagostera|Costa Brava]]''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANCb}} '''[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]''' |{{CYLb}} '''[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]''' |{{PVAb}} '''[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANDb}} '''[[Futbol Club Andorra|Andorra]]''' |{{GALb}} '''[[Deportivo da Coruña]]''' |{{ANCb}} '''[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{BALb}} '''[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]]''' |{{EXTb}} '''[[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]]''' |{{CMAb}} '''[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANCb}} '''[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]]''' |{{CATb}} '''[[Gimnàstic de Tarragona]]''' |{{ANCb}} '''[[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{EXTb}} '''[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]''' |{{CMAb}} '''[[Internacional de Madrid]]''' |{{CLMb}} '''[[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera de la Reina]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{CATb}} '''[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]''' |{{ANCb}} '''[[Linares Deportivo]]''' |{{NAVb}} '''[[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANCb}} '''[[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]]''' |{{ANCb}} '''[[Real Balompédica Linense|Linense]]''' |{{MURb}} '''[[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{PVAb}} '''[[Bilbao Athletic]]''' |{{CATb}} '''[[Unió Esportiva Llagostera|Costa Brava]]''' |{{CYLb}} '''[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{LRIb}} '''[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]''' |{{LRIb}} '''[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]''' |{{CYLb}} '''[[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid Promesas]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{GALb}} '''[[Celta de Vigo B]]''' |{{CMAb}} '''[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]''' |{{VLCb}} '''[[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{CATb}} '''[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]''' |{{GALb}} '''[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]]''' |{{CYLb}} '''[[Zamora Club de Fútbol|Zamora]]''' |} |} == Grupo 1 - Noroeste == === Equipos e localizacións === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.23282|long=-8.72264 |label=<small>[[Celta de Vigo B|Celta B]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.371350 |long=-8.396000 |label=<small>[[Deportivo da Coruña|Deportivo]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.484676 |long=-8.226434 |label=<small>[[Racing Club de Ferrol|R. de Ferrol]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.600030 |long=-5.570320 |label=<small>[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.50633 |long=-5.74456 |label=<small>[[Zamora Club de Fútbol|Zamora]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.955968 |long=-5.680224 |label=<small>[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.652296 |long=-4.728541 |label=<small>[[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.464720 |long=-3.804440 |label=<small>[[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.26271|long=-2.92528 |label=<small>[[Bilbao Athletic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.338300 |long=-1.789210 |label=<small>[[Real Unión Club|Real Unión]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.303745 |long=-1.965177 |label=<small>[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.074400 |long=-1.637280 |label=<small>[[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Maj.]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.5443300 |long=-3.6158800 |label=<small>[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|UD Sanse]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.359364 |long=-3.914222 |label=<small>[[Internacional de Madrid|Internacional]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.963480 |long=-4.830760 |label=<small>[[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.87483|long=-6.97272 |label=<small>[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.67483|long=-6.17272 |label=<small>[[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]]</small> |position=left}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{CYL}} |align="center"|4 |[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]<br />[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]]<br />[[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid Promesas]]<br />[[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |- |{{CMA}} |align="center"|3 |[[Internacional de Madrid]]<br />[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]]<br />[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |- |{{GAL}} |align="center"|3 |[[Celta de Vigo B]]<br />[[Deportivo da Coruña]]<br />[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |- |{{LRI}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]<br />[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]<br />[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |- |{{EXT}} |align="center"|2 |[[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]]<br />[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |- |{{PVA}} |align="center"|2 |[[Bilbao Athletic]]<br />[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |- |{{CNT}} |align="center"|1 |[[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |- |{{CLM}} |align="center"|1 |[[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera de la Reina]] |- |{{NAV}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]] |} === Persoal e patrocinios === {| class="wikitable" |+ !Equipo !Adestrador !Capitán !Vestimenta !Patrocinador principal |- |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |{{CATb}} [[Isaac Jové]] |{{PVAb}} [[Jon Sillero]] |[[New Balance]] |[[Kutxabank]] |- |{{PVAb}} [[Bilbao Athletic]] |{{PVAb}} [[Patxi Salinas]] |{{PRTb}} [[Adilson Mendes|Adilson]] |[[Adidas]] |Derby Carburantes |- |{{LRIb}} [[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |{{PVAb}} [[Eduardo Docampo]] |{{CLMb}} [[Cristian Fernández Conchuela|Cristian Fernández]] |[[Luanvi]] |Bodegas Marqués del Atrio |- |{{GALb}} [[Celta de Vigo B]] |{{CYLb}} [[Onésimo Sánchez]] |{{GALb}} [[Diego Pampín]] |[[Adidas]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |{{CATb}} [[Curro Torres]] |{{PVAb}} [[Julen Castañeda]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Aspire Academy |- |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] |{{CYLb}} [[Borja Jiménez]] |{{GALb}} [[Álex Bergantiños]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{EXTb}} [[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]] |{{GALb}} [[Manuel Mosquera]] |{{ANCb}} [[Kike Márquez]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Destilerías Espronceda |- |{{CMAb}} [[Internacional de Madrid|Internacional]] |{{CMAb}} [[Alfredo Santaelena]] |{{CMAb}} [[Álvaro Gonzalo Herrero Pecker|Álvaro Herrero]] |[[Adidas]] |DUX Gaming |- |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |{{ANCb}} [[Cristóbal Parralo]] |{{GALb}} [[Joselu Gómez|Joselu]] |[[Lotto Sport Italia|Lotto]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |{{CMAb}} [[Guillermo Fernández Romo|Fernández Romo]] |{{CNTb}} [[Íñigo Sainz-Maza]] |[[Puma (marca)|Puma]] |Aldro Energía |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{ANCb}} [[Abel Gómez]] |{{PVAb}} [[Néstor Susaeta]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Afar 4 |- |{{PVAb}} [[Real Unión Club|Real Unión]] |{{PVAb}} [[Aitor Zulaika]] |{{PVAb}} [[Jon Irazustabarrena|Txusta]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |BM Supermercados |- |{{CMAb}} [[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |{{CMAb}} [[Marcos Jiménez González|Marcos Jiménez]] |{{CMAb}} [[Fer Ruiz]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Tecnitasa |- |{{LRIb}} [[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |{{LRIb}} [[Raúl Llona]] |{{LRIb}} [[Miguel Ledo]] |Logroño Deporte |Embalajes Blanco |- |{{CLMb}} [[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera]] |{{CMAb}} [[Víctor Cea]] |{{ANCb}} [[Juan Góngora]] |[[Joma]] |Vaquero del Pino |- |{{NAVb}} [[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]] |{{CMAb}} [[Carlos Salvachúa]] |{{LRIb}} [[Fernando Delgado García|Fernando Delgado]] |[[Joma]] |Aceites Urzante |- |{{LRIb}} [[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |{{ANCb}} [[Lauri Baldomero Hermoso Herrera|Mere]] |{{LRIb}} [[Iñaki Sáenz]] |[[Umbro]] |Natur House |- |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |{{CLMb}} [[Luis Ayllón]] |{{CYLb}} [[Carlos de la Nava]] |[[Erreà]] |Grupo Ecotisa |- |{{CYLb}} [[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid Promesas]] |{{BRAb}} [[Júlio Baptista]] |{{CYLb}} [[Sergio Nieto]] |[[Adidas]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CYLb}} [[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |{{GALb}} [[Yago Iglesias]] |{{CYLb}} [[Daniel Hernández González|Dani Hernández]] |[[Uhlsport]] |Caja Rural |} === Cambios de adestradores === {| class="wikitable" |+ !Equipo !Adestrador saínte !Tipo de saída !Data de saída !Posición na táboa !Adestrador entrante !Data de entrada |- |{{NAVb}} [[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]] |{{PVAb}} [[Javier Olaizola]] (1-7) |Destituído |14 de outubro de 2021 | align="center" |20º |{{CMAb}} [[Carlos Salvachúa]] (8-38) |14 de outubro de 2021 |- |{{CYLb}} [[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |{{PVAb}} [[David Movilla]] (1-13) |Destituído |22 de novembro de 2021 | align="center" |19º |{{GALb}} [[Yago Iglesias]] (14-38) |23 de novembro de 2021 |- |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |{{CLMb}} [[Ramón González Expósito|Ramón González]] (1-16) |Destituído |12 de decembro de 2021 | align="center" |13º |{{CATb}} [[Curro Torres]] (17-38) |12 de decembro de 2021 |- |{{PVAb}} [[Bilbao Athletic]] |{{PVAb}} [[Imanol de la Sota]] (1-16) |Destituído |13 de decembro de 2021 | align="center" |18º |{{PVAb}} [[Patxi Salinas]] (17-38) |15 de decembro de 2021 |- |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |{{ANCb}} [[Óscar Cano Moreno|Óscar Cano]] (1-22) |Destituído |8 de febreiro de 2022 | align="center" |10º |{{CATb}} [[Isaac Jové]] (23-38) |9 de febreiro de 2022 |- |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |{{ASTb}} [[Dani Mori]] (1-27) |Destituído |12 de marzo de 2022 | align="center" |10º |{{CLMb}} [[Luis Ayllón]] (28-38) |14 de marzo de 2022 |- |{{CLMb}} [[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera]] |{{CMAb}} [[Víctor Cea]] (1-30) |Destituído |7 de abril de 2022 | align="center" |16º |{{GALb}} [[Manuel Mosquera]] (31-38) |8 de abril de 2022 |- |{{CMAb}} [[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |{{CMAb}} [[Marcos Jiménez]] (1-32) |Destituído |19 de abril de 2022<ref>{{Cita novas|data=20 de abril de 2022|título=La UD Sanse destituye a Marcos Jiménez como entrenador del primer equipo|url=https://cadenaser.com/2022/04/20/la-ud-sanse-destituye-a-marcos-jimenez-como-entrenador-del-primer-equipo/|data-acceso=29 de maio de 2022|lingua=es|xornal=[[Cadena SER]]}}</ref> | align="center" |11º |{{CMAb}} [[Miguel Ángel Martínez García-Abadillo|Lobo]] (33-38) |19 de abril de 2022 |} === Clasificación Grupo 1 - Noroeste === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |38 |25 |7 |6 |61 |31 | +30 !82 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Deportivo da Coruña]] |38 |22 |8 |8 |59 |29 | +30 !74 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |38 |21 |9 |8 |50 |26 | +24 !72 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |38 |19 |5 |14 |50 |47 | +3 !62 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |38 |18 |8 |12 |41 |37 | +4 !62 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Celta de Vigo B]] |38 |17 |10 |11 |60 |46 | +14 !61 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |38 |16 |13 |9 |55 |37 | +18 !61 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |38 |18 |6 |14 |51 |45 | +6 !60 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |38 |14 |14 |10 |40 |30 | +10 !56 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |38 |15 |8 |15 |40 |41 | −1 !53 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |38 |14 |10 |14 |48 |43 | +5 !52 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |38 |12 |13 |13 |61 |55 | +6 !49 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |38 |12 |12 |14 |43 |43 | 0 !48 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Internacional de Madrid|DUX Internacional]] |38 |11 |13 |14 |46 |51 | −5 !46 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Bilbao Athletic]] |38 |11 |12 |15 |36 |46 |−10 !45 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera de la Reina]] |38 |11 |9 |18 |39 |54 |−15 !42 | rowspan="4" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |38 |9 |10 |19 |30 |48 |−18 !37 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid Promesas]] |38 |9 |9 |20 |42 |64 |−22 !36 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]] |38 |7 |7 |24 |33 |54 |−21 !28 |- style="background:#CDCDCD;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]] |38 |5 |5 |28 |22 |70 |−48 !'''0''' |Excluído |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 |{{ESPb}} [[Alberto Quiles|Quiles]] |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] !18 |- !2 |{{ESPb}} [[Héctor José Hernández Marrero|Héctor]] |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] !16 |- !3 |{{ESPb}} [[Gorka Santamaría]] |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] !15 |- ! rowspan="3" |4 |{{NGAb}} [[Cedric Omoigui|Cedric]] |{{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] !14 |- |{{GALb}} [[Joselu Gómez|Joselu]] |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] !14 |- |{{ESPb}} [[Iker Guarrotxena|Guarrotxena]] |{{LRIb}} [[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] !14 |- ! rowspan="3" |7 |{{VENb}} [[Miku]] |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] !12 |- |{{ESPb}} [[Jesús de Miguel|De Miguel]] |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]] !12 |- |{{ARGb}} [[Pablo Nicolás Caballero Santos|Caballero]] |{{NAVb}} [[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]] !12 |- ! rowspan="3" |10 |{{GALb}} [[Miguel Rodríguez Vidal|Miguel]] |{{GALb}} [[Celta de Vigo B]] !11 |- |{{ESPb}} [[Aarón Piñán]] |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] !11 |- |{{ESPb}} [[Carlos Vicente]] |{{LRIb}} [[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] !11 |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 |{{ESPb}} [[Iker Guarrotxena|Guarrotxena]] |{{Gol|30}} {{Gol|49}} {{Gol|74}} |{{LRIb}} [[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |{{CYLb}} [[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |[[Estadio Ruta de la Plata|Ruta de la Plata]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|1-4 |11 de setembro de 2021 |- !2 |{{ESPb}} [[Raúl Sánchez Sánchez|Raúl Sánchez]] |{{Gol|53}} {{Gol|72}} {{Gol|90}} |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CMAb}} [[Internacional de Madrid|Internacional]] |Municipal de Villaviciosa |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|2-4 |13 de novembro de 2021 |- !3 |{{CMRb}} [[Patrick Soko|Soko]] |{{Gol|8}} {{Gol|16}} {{Gol|30}} |{{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |{{EXTb}} [[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]] |[[Estadio Francisco de la Hera|Francisco de la Hera]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|2-4 |18 de decembro de 2021 |- !4 |{{NGAb}} [[Cedric Omoigui|Cedric]] |{{Gol|6}} {{Gol|8}} {{Gol|63}} |{{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |[[Campos de Sport de El Sardinero|El Sardinero]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|4-0 |9 de marzo de 2022 |- !5 |{{ESPb}} [[Pablo Torre]] |{{Gol|40|[[Penalti|p.]]}} {{Gol|53}} {{Gol|69|[[Penalti|p.]]}} |{{CNTb}} [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |[[Estadio Cerro del Espino|Cerro del Espino]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|2-4 |23 de abril de 2022 |- !6 |{{ESPb}} [[Héctor José Hernández Marrero|Héctor]] |{{Gol|25}} {{Gol|66}} {{Gol|69|[[Penalti|p.]]}} |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CYLb}} [[Zamora Club de Fútbol|Zamora]] |[[Estadio Cerro del Espino|Cerro del Espino]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|3-2 |21 de maio de 2022 |} == Grupo 2 - Sueste == === Equipos por comunidade autónoma === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.940556 |long=-0.115000 |label=<small>[[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.161111 |long=-5.348611 |label=<small>[[Real Balompédica Linense|Linense]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.571600 |long= 2.646022 |label=<small>[[Club Deportivo Atlético Baleares|At. Baleares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.705450 |long=-0.474320 |label=<small>[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.792438 |long=-6.314570 |label=<small>[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Sanluqueño]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Castilla]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.115696 |long= 1.249594 |label=<small>[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.465690 |long=-6.196676 |label=<small>[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.3517 |long=-5.98222 |label=<small>[[Betis Deportivo Balompié|Betis B]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.3528 |long=-5.94778 |label=<small>[[Sevilla Atlético Club|Sevilla B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.355970 |long=2.070800 |label=<small>[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.093723 |long=-3.635849 |label=<small>[[Linares Deportivo|Linares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.533242 |long=1.580737 |label=<small>[[Futbol Club Andorra|Andorra]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.38879 |long=2.15899 |label=<small>[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.99424|long=-1.85643 |label=<small>[[Albacete Balompié|Albacete]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.1333|long=-5.4505 |label=<small>[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.8269|long=2.8937 |label=<small>[[Unió Esportiva Costa Brava|Costa Brava]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.98704|long=-1.13004 |label=<small>[[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.986586|long=-0.043054 |label=<small>[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.54329 |long=2.10942 |label=<small>[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]</small> |position=right}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{ANC}} |align="center"|7 |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]<br />[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]]<br />[[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]]<br />[[Linares Deportivo|Linares]]<br />[[Real Balompédica Linense|Linense]]<br />[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]<br />[[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]] |- |{{CAT}} |align="center"|5 |[[Gimnàstic de Tarragona]]<br />[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]<br />[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]<br />[[Unió Esportiva Llagostera|Costa Brava]]<br />[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |- |{{VLC}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]<br />[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]<br />[[Villarreal Club de Fútbol B|Vilarreal B]] |- |{{AND}} |align="center"|1 |[[Futbol Club Andorra|Andorra]] |- |{{BAL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |- |{{CLM}} |align="center"|1 |[[Albacete Balompié]] |- |{{CMA}} |align="center"|1 |[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |- |{{MUR}} |align="center"|1 |[[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]] |} === Persoal e patrocinios === {| class="wikitable" !Equipo !Adestrador !Capitán !Vestimenta !Patrocinador principal |- |{{CLMb}} [[Albacete Balompié|Albacete]] |{{GALb}} [[Rubén de la Barrera]] |{{ANCb}} [[Rafa Gálvez]] |[[Adidas]] |Extrual |- |{{VLCb}} [[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |{{VLCb}} [[Vicente Parras]] |{{VLCb}} [[Julián Cerdá|Juli]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Unión Alcoyana Seguros |- |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{ASTb}} [[Iván Ania]] |{{ANCb}} [[Iván Turrillo]] |[[Uhlsport]] |Inmobiliaria Master House |- |{{ANDb}} [[Futbol Club Andorra|Andorra]] |{{PVAb}} [[Eder Sarabia]] |{{CNRb}} [[Rubén Bover]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Mora Banc Grup |- |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |{{CATb}} [[Xavier Calm]] |{{ASTb}} [[Pedro Orfila]] |[[Joma]] |[[Hyundai Motor Company|Hyundai]] |- |{{ANCb}} [[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]] |{{ANCb}} [[Pedro Buenaventura Ugía|Pedro Buenaventura]] |{{CATb}} [[Edu Oriol]] |[[Umbro]] |Barbadillo |- |{{CATb}} [[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] |{{CATb}} [[Sergi Barjuán]] |{{CATb}} [[Arnau Comas]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |[[Rakuten]] |- |{{ANCb}} [[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]] |{{ANCb}} [[Pablo del Pino]] |{{LRIb}} [[Luis Martínez de Quel|Luis Martínez]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Finetwork |- |{{VLCb}} [[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |{{VLCb}} [[Sergi Escobar]] |{{VLCb}} [[David Cubillas]] |[[Macron]] |Digi Communications |- |{{CATb}} [[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |{{VLCb}} [[Raúl Casañ]] |{{CATb}} [[Eloy Gila]] |[[Patrick (empresa)|Patrick]] |Eninter |- |{{CATb}} [[Unió Esportiva Costa Brava|Costa Brava]] |{{CATb}} [[Oriol Alsina]] |{{CATb}} [[Aimar Moratalla]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |Pensador de Apuestas |- |{{CATb}} [[Gimnàstic de Tarragona]] |{{ARAb}} [[Raül Agné]] |{{CATb}} [[Joan Oriol]] |[[Umbro]] |Sorigué |- |{{ANCb}} [[Linares Deportivo|Linares]] |{{ANCb}} [[Alberto González Fernández (adestrador)|Alberto González]] |{{ANCb}} [[Alberto Rodríguez Expósito|Rodri]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Martín López Carburantes |- |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |{{ANCb}} [[Antonio Manuel Ruiz Fernández|Romerito]] |{{ANCb}} [[Antonio Manuel González Gómez|Antoñito]] |[[Legea]] |Lotus Watches |- |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |{{CMAb}} [[Raúl González Blanco|Raúl González]] |{{ANCb}} [[Antonio Blanco Conde|Antonio Blanco]] |[[Adidas]] |[[Emirates]] |- |{{CATb}} [[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |{{CNTb}} [[Pedro Munitis]] |{{CATb}} [[Aleix Coch]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |CERBA Internacional |- |{{ANCb}} [[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |{{ASTb}} [[Nacho Castro]] |{{ANCb}} [[Francis Ferrón]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Afa Vitae |- |{{ANCb}} [[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]] |{{ANCb}} [[Juan Alejandro Acejo Rodríguez|Alejandro Acejo]] |{{BALb}} [[Pedro Ortiz Bernat|Pedro Ortiz]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Marathonbet |- |{{MURb}} [[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]] |{{ARAb}} [[Salva Ballesta]] |{{BALb}} [[Biel Ribas]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |[[Universidade Católica San Antonio de Murcia|UCAM]] |- |{{VLCb}} [[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]] |{{ANCb}} [[Miguel Álvarez]] |{{VLCb}} [[Ramón Bueno]] |[[Joma]] |Pamesa |} === Cambios de adestradores === {| class="wikitable" !Equipo !Adestrador saínte !Tipo de saída !Data de saída !Posición na táboa !Adestrador entrante !Data de entrada |- |{{ANCb}} [[Linares Deportivo|Linares]] |{{ARGb}} [[Héctor Sandroni]] (1-4) |Destituído |24 de setembro de 2021 | align="center" |19º |{{ANCb}} [[Alberto González Fernández (adestrador)|Alberto González]] (5-38) |25 de setembro de 2021 |- |{{ANCb}} [[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]] |{{ANCb}} [[Francisco Gallardo León|Francisco Gallardo]] (1-7) |Destituído |13 de outubro de 2021 | align="center" |20º |{{ANCb}} [[Juan Alejandro Acejo Rodríguez|Alejandro Acejo]] (8-38) |13 de outubro de 2021 |- |{{CATb}} [[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] |{{CATb}} [[Sergi Barjuán]] (1-9) |Nomeado adestrador interino do [[Fútbol Club Barcelona|FC Barcelona]] |27 de outubro de 2021 | align="center" |11º |{{CATb}} [[Albert Capellas]] (10-11) |28 de outubro de 2021 |- |{{MURb}} [[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]] |{{ANCb}} [[José María Salmerón]] (1-11) |Destituído |6 de novembro de 2021 | align="center" |14º |{{ARAb}} [[Salva Ballesta]] (12-28) |9 de novembro de 2021 |- |{{CATb}} [[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] |{{CATb}} [[Albert Capellas]] (10-11) |Fin da interinidade |7 de novembro de 2021 | align="center" |4º |{{CATb}} [[Sergi Barjuán]] (12-38) |8 de novembro de 2021 |- |{{CATb}} [[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |{{CATb}} [[Antonio Hidalgo Morilla|Antonio Hidalgo]] (1-13) |Destituído |20 de novembro de 2021 | align="center" |17º |{{CNTb}} [[Pedro Munitis]] (14-38) |24 de novembro de 2021 |- |{{ANCb}} [[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]] |{{CATb}} [[Manel Ruano]] (1-14) |Destituído |30 de novembro de 2021 | align="center" |19º |{{ANCb}} [[Pablo del Pino]] (15-38) |30 de novembro de 2021 |- |{{ANCb}} [[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]] |{{ANCb}} [[Pedro Buenaventura Ugía|Pedro Buenaventura]] (1-23) |Destituído |14 de febreiro de 2022 | align="center" |15º |{{ANCb}} [[Manolo Sanlúcar]] (24-35) |15 de febreiro de 2022 |- |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |{{ANCb}} [[Antonio Manuel Ruiz Fernández|Romerito]] (1-24) |Destituído |19 de febreiro de 2022 | align="center" |12º |{{CLMb}} [[Alberto Jiménez Monteagudo|Alberto Monteagudo]] (25-38) |20 de febreiro de 2022 |- |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |{{CATb}} [[Xavier Calm]] (1-25) |Destituído |28 de febreiro de 2022 | align="center" |4º |{{CLMb}} [[Eloy Jiménez]] (26-38) |1 de marzo de 2022 |- |{{MURb}} [[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]] |{{ARAb}} [[Salva Ballesta]] (12-28) |Destituído |20 de marzo de 2022 | align="center" |18º |{{CYLb}} [[José Manuel Aira Lindoso|José Manuel Aira]] (29-38) |21 de marzo de 2022 |- |{{CATb}} [[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |{{VLCb}} [[Raúl Casañ]] (1-28) |Destituído |21 de marzo de 2022 | align="center" |17º |{{CATb}} [[Gonzalo Riutort]] (29-38) |21 de marzo de 2022 |- |{{ANCb}} [[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]] |{{ANCb}} [[Manolo Sanlúcar]] (24-35) |Destituído |9 de maio de 2022<ref>{{Cita novas|data=9 de maio de 2022|título=Antonio Iriondo, nuevo entrenador del Atlético Sanluqueño|url=https://atleticosanluquenocf.com/antonio-iriondo-nuevo-entrenador-del-atletico-sanluqueno/|data-acceso=29 de maio de 2022|lingua=es}}</ref> | align="center" |9º |{{RUSb}} [[Antonio Iriondo]] (29-38) |9 de maio de 2022 |} === Clasificación Grupo 2- Sueste === {| style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20" |<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200" |<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40" |<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 | style="text-align:left;" |[[Futbol Club Andorra|Andorra]] |38 |21 |8 |9 |61 |38 | +23 !71 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#90EE90;" align="center" ! 2 | style="text-align:left;" |[[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]] |38 |20 |7 |11 |65 |36 | +29 !67 |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 | style="text-align:left;" |[[Albacete Balompié|Albacete]] |38 |19 |10 |9 |52 |34 | +18 !67 | rowspan="3" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 | style="text-align:left;" |[[Gimnàstic de Tarragona]] |38 |16 |13 |9 |41 |30 | +11 !61 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 | style="text-align:left;" |[[Linares Deportivo|Linares]] |38 |17 |9 |12 |59 |47 | +12 !60 |- style="background:#98FB98;" align="center" !6 | style="text-align:left;" |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |38 |15 |14 |9 |52 |35 | +17 !59 |Clasificación para a [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- align="center" !7 | style="text-align:left;" |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |38 |16 |11 |11 |50 |39 | +11 !59 | rowspan="9" | |- align="center" !8 | style="text-align:left;" |[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |38 |16 |10 |12 |44 |33 | +11 !58 |- align="center" !9 | style="text-align:left;" |[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] |38 |16 |9 |13 |59 |51 | +8 !57 |- align="center" !10 | style="text-align:left;" |[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |38 |16 |8 |14 |66 |47 | +19 !56 |- align="center" !11 | style="text-align:left;" |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |38 |13 |13 |12 |41 |40 | +1 !52 |- align="center" !12 | style="text-align:left;" |[[Real Balompédica Linense|Linense]] |38 |13 |11 |14 |35 |44 | −9 !50 |- align="center" !13 | style="text-align:left;" |[[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |38 |14 |8 |16 |37 |50 | −13 !50 |- align="center" ! 14 | style="text-align:left;" |[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |38 |14 |6 |18 |39 |48 | −9 !48 |- align="center" ! 15 | style="text-align:left;" |[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |38 |13 |9 |16 |49 |58 |−9 !48 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 | style="text-align:left;" |[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]] |38 |12 |10 |16 |39 |56 |−17 !46 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 | style="text-align:left;" |[[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]] |38 |13 |7 |18 |36 |55 |−19 !46 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 | style="text-align:left;" |[[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]] |38 |8 |11 |19 |42 |56 |−14 !35 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 | style="text-align:left;" |[[Unió Esportiva Costa Brava|Costa Brava]] |38 |6 |15 |17 |26 |51 |−25 !33 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 | style="text-align:left;" |[[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]] |38 |6 |3 |29 |23 |68 |−45 !21 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 |{{ESPb}} [[Ferran Jutglà|Jutglà]] |{{CATb}} [[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] !19 |- !2 |{{ESPb}} [[Dioni Villalba|Dioni]] |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] !17 |- !3 |{{ESPb}} [[Juan Carlos Arana|Arana]] |{{VLCb}} [[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]] !16 |- ! rowspan="2" |4 |{{ESPb}} [[Sergio Arribas|Arribas]] |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] !15 |- |{{ESPb}} [[Christian Borrego|Chiki]] |{{CATb}} [[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] !15 |- ! rowspan="5" |5 |{{ESPb}} [[Jacobo González Rodrigáñez|Jacobo]] |{{CATb}} [[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] !13 |- |{{ESPb}} [[Ion Etxaniz|Etxaniz]] |{{ANDb}} [[Futbol Club Andorra|Andorra]] !13 |- |{{ESPb}} [[David González Gómez|Roni]] |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] !13 |- |{{ESPb}} [[Álvaro Romero]] |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] !13 |- |{{ESPb}} [[Juan Miguel Latasa|Latasa]] |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] !13 |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 |{{ESPb}} [[Dioni Villalba|Dioni]] |{{Gol|6|[[Penalti|p.]]}} {{Gol|41}} {{Gol|52}} |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |{{CLMb}} [[Albacete Balompié|Albacete]] |[[Estadio Balear]] | bgcolor="#DFFFDF" align="center" |4-1 |5 de setembro de 2021 |- !2 |{{ESPb}} [[Álvaro Romero]] |{{Gol|5}} {{Gol|38}} {{Gol|67|[[Penalti|p.]]}} |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{CATb}} [[Unió Esportiva Costa Brava|Costa Brava]] |[[Estadio Municipal Nuevo Mirador|Nuevo Mirador]] | bgcolor="#DFFFDF" align="center" |5-1 |10 de outubro de 2021 |- !3 |{{ESPb}} [[David González Gómez|Roni]] |{{Gol|10}} {{Gol|18}} {{Gol|24}} |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{CATb}} [[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |[[Estadio Municipal Nuevo Mirador|Nuevo Mirador]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|3-2 |26 de xaneiro de 2022 |- !4 |{{ESPb}} [[Juanmi Callejón]] |{{Gol|2}} {{Gol|51}} {{Gol|81}} |{{ANCb}} [[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |{{CLMb}} [[Albacete Balompié|Albacete]] |[[Estadio Iberoamericano 2010|Iberoamericano 2010]] |bgcolor="#FFFFBF" align="center"|3-3 |5 de marzo de 2022 |- !5 |{{ESPb}} [[Sergio Arribas|Arribas]] |{{Gol|24}} {{Gol|51|[[Penalti|p.]]}} {{Gol|54|[[Penalti|p.]]}} |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |{{ANCb}} [[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]] |[[Estadio Alfredo di Stéfano|Alfredo Di Stéfano]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|5-2 |13 de marzo de 2022 |- !6 |{{ESPb}} [[José Manuel Martínez Bel|Manel]] |{{Gol|4}} {{Gol|16}} {{Gol|44}} |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |{{CATb}} [[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]] |[[Estadio Balear]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|6-2 |17 de abril de 2022 |- !7 |{{ESPb}} [[Dani Romera]] |{{Gol|21}} {{Gol|74}} {{Gol|78}} |{{CATb}} [[Gimnàstic de Tarragona]] |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |[[Nou Estadi de Tarragona|Nou Estadi]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"|5-1 |8 de maio de 2022 |} == Final == {{Artigo principal|Final de campións da Primeira División RFEF 2021/22}} Os campións de cada un dos dous grupos da tempada regular enfrontaranse nunha final a un partido en sede neutral para determinar o campión absoluto da tempada 2021/22 da Primeira División RFEF. O partido terá lugar nun dos estadios habilitados para acoller a promoción de ascenso. O campión obterá o pase directo á segunda rolda da [[Copa do Rei de fútbol 2022/23|Copa do Rei 2022/23]]. {{football box collapsible |data = 3 de xuño de 2022 |hora = 21:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Final |equipo1 = [[Real Racing Club de Santander|Racing de Santander]] {{CNTb}} |resultado = 3 – 0 |informe = [http://actas.rfef.es/actas/RFEF_CmpPartido?cod_primaria=1000144&CodActa=72981 Informe] |equipo2 = {{ANDb}} [[Futbol Club Andorra|Andorra]] |goles1 = [[Cedric Omoigui|Cedric]] {{gol|23}} {{gol|62}}<br />[[Patrick Soko|Soko]] {{gol|86}} |goles2 = |estadio = [[Estadio Municipal da Malata|A Malata]] |localización = [[Ferrol]] |asistencia = 374<ref name=":1">{{Cita novas|data=6 de xuño de 2022|título=El récord de Riazor salva la cara a un playoff desangelado|url=https://as.com/futbol/2022/06/06/mas_futbol/1654516339_326043.html|data-acceso=6 de xuño de 2022|lingua=es|xornal=[[As (xornal)|As]]|apelidos=De la Cruz|nome=Luis}}</ref> |árbitro = {{CMAb}} [[Pedro Eugenio Muñoz Piedra|Muñoz Piedra]] |result = |stack = yes }} == Promoción de ascenso == {{Artigo principal|Promoción de ascenso a Segunda División 2022}} Disputan a promoción de ascenso os equipos clasificados do segundo ao quinto lugar en cada un dos dous grupos. Desenvolverase en [[Galicia]] <ref>{{Cita web|url=https://rfef.es/noticias/oficial-galicia-y-alicante-sedes-fases-ascenso-1a-rfef-y-2ab-2arfef-0|título=Galicia y Alicante, sedes de las fases de ascenso de 1ª RFEF y 2ªB-2ªRFEF.|editorial=Real Federación Española de Fútbol|data=16 de marzo de 2022}}</ref>, en formato de concentración, e consistirá en dúas eliminatorias a partido único nas que os encontros veñen determinados polo posto da clasificación, enfrontando aos que obtiveron unha mellor clasificación contra os que obtiveron unha peor. En caso de empate haberá prórroga e en caso de persistir o empate, pasará o mellor clasificado na fase regular. Os dous clubs gañadores da segunda eliminatoria ascenderán á [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]]. === Sedes === {| class="wikitable" ![[A Coruña]] ![[Ferrol]] ![[Vigo]] |- |[[Estadio Municipal de Riazor|Estadio de Riazor]] |[[Estadio Municipal da Malata|Estadio da Malata]] |[[Estadio Municipal de Balaídos|Estadio de Balaídos]] |- |Capacidade: '''32,490'''<ref name=":0">{{Cita novas|data=31 de maio de 2022|título=El Racing jugará en Balaídos|url=https://www.diariodeferrol.com/articulo/deportes/racing-jugara-balaidos-3774309|data-acceso=31 de maio de 2022|lingua=es|xornal=[[Diario de Ferrol]]}}</ref> |Capacidade: '''9,426'''<ref name=":0" /> |Capacidade: '''17,600'''<ref name=":0" /> |- |[[Ficheiro:Estadio_Riazor.jpg|250x250px]] |[[Ficheiro:A_Malata_Ferrol.jpg|250x250px]] |[[Ficheiro:Grada_Marcador.JPG|250x250px]] |} === Equipos clasificados === {| class="wikitable" ! width="10" |Pos ! width="250" |[[Primeira División RFEF 2021/22|Grupo 1]] ! width="250" |[[Primeira División RFEF 2021/22|Grupo 2]] |- | align="center" |'''2°''' |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] |'''{{VLCb}} [[Villarreal Club de Fútbol B|Vilarreal B]]''' |- | align="center" |'''3°''' |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |'''{{CLMb}} [[Albacete Balompié|Albacete]]''' |- | align="center" |'''4°''' |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CATb}} [[Gimnàstic de Tarragona]] |- | align="center" |'''5°''' |{{LRIb}} [[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |{{ANCb}} [[Linares Deportivo]] |- ! colspan="6" align="centre" |<small>En negra, equipos que ascenden a Segunda División.</small> |} === Semifinais === Disputaranse catro eliminatorias a partido único entre o 4 e o 5 de xuño. Os catro gañadores clasifícanse para a fase final. ==== Deportivo da Coruña - Linares Deportivo ==== {{football box collapsible |data = 4 de xuño de 2022 |hora = 21:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Semifinal 1 |equipo1 = [[Deportivo da Coruña]] {{GALb}} |resultado = 4 – 0 |informe = [http://actas.rfef.es/actas/RFEF_CmpPartido?cod_primaria=1000144&CodActa=72983 Informe] |equipo2 = {{ANCb}} [[Linares Deportivo]] |goles1 = [[Alberto Quiles|Quiles]] {{gol|45+2|[[Penalti|p.]]}} {{gol|70}}<br />[[Mario Soriano|Soriano]] {{gol|64}}<br />[[Álex Bergantiños|Bergantiños]] {{gol|69}} |goles2 = |estadio = [[Estadio Municipal de Riazor|Riazor]] |localización = [[A Coruña]] |asistencia = 26.177<ref name=":1" /> |árbitro = {{MURb}} [[Salvador Lax Franco|Lax Franco]] |result = |stack = yes }} ==== Albacete - Rayo Majadahonda ==== {{football box collapsible |data = 4 de xuño de 2022 |hora = 18:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Semifinal 2 |equipo1 = [[Albacete Balompié|Albacete]] {{CLMb}} |resultado = 2 – 1 |informe = [http://actas.rfef.es/actas/RFEF_CmpPartido?cod_primaria=1000144&CodActa=72982 Informe] |equipo2 = {{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |goles1 = [[Jordi Sánchez Ribas|Jordi Sánchez]] {{gol|23}}<br />[[Rubén Martínez Granja|Rubén Martínez]] {{gol|82}} |goles2 = [[Néstor Albiach|Néstor]] {{gol|68}} |estadio = [[Estadio Municipal de Balaídos|Balaídos]] |localización = [[Vigo]] |asistencia = 450<ref name=":1" /> |árbitro = {{BALb}} [[Mateo Busquets Ferrer|Busquets Ferrer]] |result = |stack = yes }} ==== Villarreal B - UD Logroñés ==== {{football box collapsible |data = 5 de xuño de 2022 |hora = 18:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Semifinal 3 |equipo1 = [[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]] {{VLCb}} |resultado = 3 – 1 |informe = [http://actas.rfef.es/actas/RFEF_CmpPartido?cod_primaria=1000144&CodActa=72984 Informe] |equipo2 = {{LRIb}} [[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |goles1 = [[Alberto del Moral|Del Moral]] {{gol|60}}<br />[[Adrián de la Fuente|De la Fuente]] {{gol|73}}<br />[[Nikita Iosifov|Iosifov]] {{gol|90+4}} |goles2 = [[Jonathan Dubasin|Duba]] {{gol|42}} |estadio = [[Estadio Municipal da Malata|A Malata]] |localización = [[Ferrol]] |asistencia = 495<ref name=":1" /> |árbitro = {{ANCb}} [[José Luis Guzmán Mansilla|Guzmán Mansilla]] |result = |stack = yes }} ==== Racing de Ferrol - Gimnàstic ==== {{football box collapsible |data = 5 de xuño de 2022 |hora = 18:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Semifinal 4 |equipo1 = [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] {{GALb}} |resultado = 0 – 1 |informe = [http://actas.rfef.es/actas/RFEF_CmpPartido?cod_primaria=1000144&CodActa=72985 Informe] |equipo2 = {{CATb}} [[Gimnàstic de Tarragona]] |goles1 = |goles2 = [[Nil Jiménez]] {{gol|58}} |estadio = [[Estadio Municipal de Balaídos|Balaídos]] |localización = [[Vigo]] |asistencia = 4.661<ref name=":1" /> |árbitro = {{VLCb}} [[Sergiu Claudiu Muresan|Claudiu Muresan]] |result = |stack = yes }} === Finais === Participan os catro equipos gañadores da primeira eliminatoria, en enfrontamentos a único partido os días 11 e 12 de xuño. Os dous equipos gañadores ascenden á Segunda División. ==== Final 1 ==== {{football box collapsible |data = 11 de xuño de 2022 |hora = 18:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Final 1 |equipo1 = [[Deportivo da Coruña]] {{GALb}} |resultado = 1 – 2 |informe = |equipo2 = {{CLMb}} [[Albacete Balompié|Albacete]] |goles1 = [[Mario Soriano|Soriano]] {{gol|26}} |goles2 = [[Alberto Jiménez Benítez|Alberto Jiménez]] {{gol|82}}<br />[[Jordi Sánchez Ribas|Jordi Sánchez]] {{gol|113}} |estadio = [[Estadio Municipal de Riazor|Riazor]] |localización = [[A Coruña]] |asistencia = 27.212<ref>{{Cita novas|apelidos=Barreiros|nome=Pedro|data=11 de xuño de 2022|título=1-2 A prórroga noquea ao Deportivo|url=https://galego.lavozdegalicia.es/noticia/torremarathon/2022/06/11/1-2-prorroga-noquea-deportivo/00031654972665688977152.htm|data-acceso=11 de xuño de 2022|xornal=[[La Voz de Galicia]]}}</ref> |árbitro = {{VLCb}} [[Andrés Fuentes Molina|Fuentes Molina]] |result = |stack = yes }} ==== Final 2 ==== {{football box collapsible |data = 11 de xuño de 2022 |hora = 21:00 [[Tempo central europeo de verán|CEST]] |rolda = Final 2 |equipo1 = [[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]] {{VLCb}} |resultado = 2 – 0 |informe = |equipo2 = {{CATb}} [[Gimnàstic de Tarragona]] |goles1 = |goles2 = [[Nicolas Jackson]] {{gol|51}} {{gol|93}} |estadio = [[Estadio Municipal de Balaídos|Balaídos]] |localización = [[Vigo]] |asistencia = |árbitro = {{CYLb}} [[Germán Cid Camacho|Cid Camacho]] |result = |stack = yes }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Real Federación Española de Fútbol]] * [[Ligas de fútbol de España]] == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2021]] [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Tempadas da Primeira División RFEF]] occ7f8zh19ui7dz4mall6tz1za40ou4 0 527044 6148807 6139753 2022-08-02T20:55:27Z חנריב 128722 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} {{Contén texto hebreo}} '''Yair Lapid''' (en {{Lang-he|יהיר לפיד}}), nado o [[5 de novembro]] de [[1963]] en [[Tel Aviv]], é un [[Político, política|político]], [[xornalista]], [[Actor, actriz|actor]], novelista e [[Poesía|poeta]] [[Israel|israelí]]. É o [[Primeiro ministro de Israel|Primeiro Ministro de Israel]] dende o [[1 de xullo]] de [[2022]]. == Traxectoria == === Orixes e carreira xornalística === Yair Lapid é fillo do político liberal centrista [[Tommy Lapid|Tommy Lapid,]] ex viceprimeiro ministro de Israel e presidente de [[Yad Vashem]], e da novelista Shulamit Lapid. A súa familia paterna procede de [[Serbia]] e a materna de [[Transilvania]] ([[Romanía]]).<ref>{{Cita web|título=Israel's 60th Anniversary: 'A Jew from Morning to Night'|url=https://www.spiegel.de/international/world/israel-s-60th-anniversary-a-jew-from-morning-to-night-a-552281.html|páxina-web=www.spiegel.de|data-acceso=2021-06-07|lingua=en|nome=DER|apelidos=SPIEGEL}}</ref> Aínda que medrou en Tel Aviv, tamén pasou tempadas en [[Londres]]. Ademais, o seu servizo militar coincidiu coa Guerra do Líbano de [[1982]]. Na década de 1980, tamén, tivo un primeiro matrimonio que acabou en divorcio, tras o que se trasladou a [[Os Ánxeles]] traballando no sector da [[televisión]].<ref>{{Cita web|título=Yair Lapid|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/yair-lapid|páxina-web=www.jewishvirtuallibrary.org|data-acceso=2021-06-07}}</ref> Debutou no xornalismo como correspondente militar de ''Ba-Mahane'', o semanario das Forzas de Defensa Israel. Tamén traballou en ''[[Maariv (xornal)|Ma'ariv]]'' (fundado por un grupo de xornalistas, incluído o seu avó materno, David Guiladi). Deixou ''Ma'ariv'' en [[1988]] para unirse á edición de Tel Aviv de [[Yediot Aharonot|''Yediot Aharonot'']].<ref>{{Cita novas|data=9-6-2012|título=Yair Lapid's Quest to Be the Epitome of the New Israeli|url=https://www.haaretz.com/1.5161812|data-acceso=3-7-2021|medio=Haaretz}}</ref> Desde [[1991]], escribiu un editorial semanal na edición de fin de semana ''Ma'ariv,'' a continuación, no ''Yediot Aharonot.'' En [[1994]] converteuse en xornalista de televisión na canle [[Canle 1 (Israel)|Canle 1]], operada pola pública Autoridade de Radiodifusión de Israel. En [[1999]] uniuse á [[Canle 2 (Israel)|Canle 2,]] privada, onde presentou un programa de entrevistas chamado ''Yair Lapid''. En [[2008]], pasou a presentar outro programa informativo semanal que tivo unha importante popularidade.<ref>{{Cita novas|data=1-8-2021|título=Yair Lapid to enter politics|url=https://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4172793,00.html|data-acceso=3-7-2021|medio=Ynet}}</ref> Lapid é autor de 11 libros, principalmente novelas, pero tamén de libros infantís. Algunha das súas obras tivo moi éxito en vendas e foron traducidas a outros idiomas.<ref>{{Cita web|url=https://www.knesset.gov.il/mk/eng/mk_eng.asp?mk_individual_id_t=878|páxina-web=Knesset|título=Knesset members: Yair Lapid|data-acceso=7-6-2021}}</ref> Tamén escribiu o guión dunha serie emitida en [[2004]] na Canle 2 da televisión de [[Israel]]. === Traxectoria política === En xaneiro de [[2012]], Lapid anunciou que deixaba o xornalismo para iniciarse na política.<ref>{{Cita web|título=In entering Israeli politics, Yair Lapid eyes force of socioeconomic protests|url=https://www.jta.org/2012/01/17/israel/in-entering-israeli-politics-yair-lapid-eyes-force-of-socioeconomic-protests|páxina-web=Jewish Telegraphic Agency|data=2012-01-17|data-acceso=2021-06-07|lingua=en-US}}</ref> O 30 de abril de 2012, Lapid creou un novo partido, [[Yesh Atid]], situado no centro do espectro político.<ref>{{Cita novas|título=Lapid registers new party, 'Yesh Atid'|url=https://www.jpost.com/Breaking-News/Lapid-registers-new-party-Yesh-Atid|data-acceso=7-6-2021|xornal=The Jerusalem Post}}</ref> Presentouse ante á opinión pública como o defensor de clase media que traballa, defende a patria e paga os seus impostos fronte ao [[Likud]] de [[Benjamin Netanyahu|Netanyahu]] que representaría os intereses dos ideólogos dos asentamentos en [[Cisxordania]], os [[Rabino|rabinos]] e os activistas de extrema dereita. Fronte as posicións do partido conservador Likud, foi insistente na necesidade de consensos e diálogo político.<ref>{{Cita novas|título=Meet Yair Lapid: The New Strongman of Israeli Politics|url=https://world.time.com/2013/01/23/meet-yair-lapid-the-new-strongman-of-israeli-politics/|xornal=Time|data=2013-01-23|data-acceso=2021-06-07|issn=0040-781X|lingua=en-US|nome=Karl|apelidos=Vick}}</ref> Nas eleccións lexislativas de 2013, o partido de Lapid quedou en segunda posición e cun rol clave na futura conformación do goberno.<ref name=":0">{{Cita web|título=IgadiPaper nº99|url=https://www.igadi.gal/web/publicacions/igadipaper/igadipaper-no99|páxina-web=Instituto Galego de Análise e Documentación Internacional (IGADI)|data-acceso=2021-06-09|lingua=gl}}</ref> En 2013, avalado polos bos resultados electorais e polo seu discurso, recibiu varias distincións: como o de ser o xudeu máis influínte para o The Jerusalem Post, unha das cen persoas máis influíntes do ano para a revista [[Time]] ou un dos pensadores globais dese ano para a revista Foreign Policy.<ref>{{Cita novas|título=Top 50 most influential Jews 2013: Places 1-10|url=https://www.jpost.com/Jewish-World/Jewish-Features/Top-50-most-influential-Jews-2013-Places-1-10-313129|data-acceso=7-06-2021}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Yair Lapid: The World's 100 Most Influential People|url=https://time100.time.com/2013/04/18/time-100/slide/yair-lapid/|xornal=Time|data=2013-04-18|data-acceso=2021-06-07|issn=0040-781X|lingua=en-US|nome=Karl|apelidos=Vick}}</ref> A atomización política da Knesset auguraba complexos pactos para conseguir maiorías: segundo os analistas o escenario máis probable sería un pacto entre Likud, Fogar Xudeu e Yesh Atid.<ref name=":0" /> O presidente [[Shimon Peres]] encargou ao Likud a formación dun goberno. As negociacións con Yesh Atid resultaron difíciles e Lapid pedía, para participar no goberno, a redución de carteiras ministeriais.<ref>{{Cita web|título=Lapid's party tells Likud it won't join 'swollen' coalition of 28 Israeli ministers|url=https://www.haaretz.com/.premium-lapid-balks-at-huge-28-minister-cabinet-1.5232793|páxina-web=Haaretz.com|data-acceso=2021-06-07|lingua=en}}</ref> Lapid amosou ás súas reservas sobre que a coalición gobernamental contase con membros dos partidos relixiosos, preferindo a presenza de Fogar Xudeu o partido de [[Naftali Bennett]]. Finalmente, e aínda que agardaba a de Asuntos Exteriores, Lapid incorporouse ao goberno de Netanyahu como Ministro de Facenda o [[18 de marzo]] de [[2013]].<ref>{{Cita novas|data=6-3-2012|título=Lapid's Party Tells Likud It Won't Join 'Swollen' Coalition of 28 Israeli Ministers|url=https://www.haaretz.com/.premium-lapid-balks-at-huge-28-minister-cabinet-1.5232793|data-acceso=3-6-2021|medio=Haaretz}}</ref> Antes de formar parte do goberno, Lapid xa declarara a súa posición favorable á solución dos dous estados, un xudeu e outro árabe, para o [[Conflito árabe-israelí|conflito palestino]].<ref>{{Cita web|título=Yair Lapid Calls for Return to Peace Talks|url=https://forward.com/news/breaking-news/165183/yair-lapid-calls-for-return-to-peace-talks/|páxina-web=The Forward|data-acceso=2021-06-07|lingua=en-US|nome=Getty|apelidos=Images}}</ref> Dende dentro do executivo reafirmouse nesta convicción e un dos seus primeiros desacordos co goberno foi a súa crítica á autorización de novos asentamentos israelís en [[Cisxordania]] (territorio ocupado por [[Israel]] pero de maioría [[Pobo palestino|palestina]]).<ref>{{Cita web|título=Yair Lapid : «La solution de deux États est la seule»|url=https://www.lefigaro.fr/international/2013/08/12/01003-20130812ARTFIG00418-yair-lapid-la-solution-de-deux-etats-est-la-seule.php|páxina-web=LEFIGARO|data-acceso=2021-06-07|lingua=fr}}</ref> Esta e outras discrepancias co resto do goberno foron alegadas polo [[Primeiro ministro de Israel|primeiro ministro]] [[Benjamin Netanyahu|Netanyahu]] para cesalo en decembro de [[2014]].<ref>{{Cita novas|título=M. Nétanyahou ouvre la voie à des élections anticipées|url=https://www.lemonde.fr/international/article/2014/12/02/en-israel-benyamin-netanyahou-renvoie-les-ministres-centristes-ouvrant-la-voie-a-des-elections-anticipees_4533090_3210.html|xornal=Le Monde.fr|data=2014-12-02|data-acceso=2021-06-07|lingua=fr}}</ref> [[Ficheiro:Thirty-sixth government of Israel, June 2021 (GPOHA1 2061).jpg|miniatura|Acordo de goberno de xuño de 2021. De esquerda a dereita: Lapid, o presidente de Israel Rivlin, e Naftali Bennet. ]] En maio de [[2021]], logo de catro procesos electorais que non conseguiran rematar coa situación de bloqueo entre os partidarios de Netanyahu (envolto en investigacións xudiciais por corrupción) e os contrarios, o [[Presidente de Israel|Presidente do Estado]], [[Reuven Rivlin|Rivlin]], encargoulle a exploración dunha maioría parlamentaria que sostivese un novo goberno.<ref>{{Cita novas|título=Lapid, Bennett hope to form government within a week|url=https://www.jpost.com/israel-news/rivlin-to-meet-lapid-bennett-as-consultations-begin-667245|data-acceso=7-06-2021|xornal=The Jerusalem Post}}</ref> Logo de varios fracasos de Netanyahu, Lapid foi quen de artellar un pacto que incorpora ao goberno a unha coalición heteroxenea de partidos (dende a extrema dereita xudía ata representantes da minoría árabe) e que fará que o cargo de Primeiro Ministro rote entre [[Naftali Bennett|Bennett]] (líder do partido dereitista Yamina) en primeiro lugar, e el mesmo a partir de 2023.<ref>{{Cita web|url=https://www.dw.com/en/israel-opposition-reaches-deal-to-unseat-longtime-pm-benjamin-netanyahu/a-57762936|páxina-web=DW|título=Israel: Opposition reaches deal to unseat longtime PM Benjamin Netanyahu}}</ref> Antes de ocupar a xefatura do goberno, entre 2021 e 2023, Lapid será o ministro de Asuntos Exteriores do goberno de Bennett.<ref>{{Cita web|título=Pour la première fois depuis douze ans, Israël doit changer de Premier ministre|url=https://www.lesechos.fr/monde/afrique-moyen-orient/israel-naftali-bennett-et-yair-lapid-premiers-ministres-en-alternance-1320373|páxina-web=Les Echos|data=2021-06-03|data-acceso=2021-06-07|lingua=fr}}</ref> En xuño de [[2021]], a súa primeira visita oficial como ministro de Asuntos Exteriores foi a [[Emiratos Árabes Unidos]] para inaugurar a [[embaixada]] de Israel en [[Abu Zabi]] e un consulado xeral en [[Dubai]].<ref>{{Cita web|título=Israeli foreign minister Yair Lapid opens embassy in Abu Dhabi|url=http://www.theguardian.com/world/2021/jun/29/israeli-foreign-minister-yair-lapid-opens-embassy-in-abu-dhabi|páxina-web=the Guardian|data=2021-06-29|data-acceso=2021-07-01|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=Lapid inaugurates Dubai consulate: ‘Symbolizes our ability to change the world’|url=https://www.timesofisrael.com/lapid-inaugurates-dubai-consulate-symbolizes-our-ability-to-change-the-world/|páxina-web=www.timesofisrael.com|data-acceso=2021-07-01|lingua=en-US|nome=Lazar|apelidos=Berman}}</ref> Así se satisfaceu a normalización diplomática conquerida nos Acordos de Abraham de 2020, que fixo dos EAU o terceiro país árabe en asinar un tratado de paz co [[Israel|Estado de Israel]]. Meses despois, en agosto de 2021, Yair Lapid fixo unha visita oficial a [[Marrocos]], que tamén asinara o tratado. Durante a mesma, inaugurou as oficinas da misión diplomática en [[Rabat]] e entregou unha carta do [[Presidente de Israel]], [[Isaac Herzog]], convidando a [[Mohamed VI de Marrocos|Mohamed VI]] a visitar Israel.<ref>{{Cita web|título=Israel e Marrocos estreitan lazos, unidos pola ambición territorial|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/internacional/israel-marrocos-estreitan-lazos-unidos-pola-ambicion-territorial/20210812201958127050.html|páxina-web=Nós Diario|data-acceso=2021-08-14|lingua=gl|nome=Nós|apelidos=Diario}}</ref> Ademais, como ministro de exteriores, manifestouse contra a lei de restitución aprobada polo [[Sejm]] [[Polonia|polaco]] por considerar que limitaba a posibilidade de recuperar os bens e propiedades das vítimas do [[Holocausto]]. Coñecida a proposta de lei, Yair Lapid cualificouna nunha declaración oficial como "inmoral" e, en referencia ao revisionismo da lexislación impulsada polo partido [[Lei e Xustiza]],<ref>{{Cita web|título=The Historians Under Attack for Exploring Poland’s Role in the Holocaust|url=https://www.newyorker.com/news/our-columnists/the-historians-under-attack-for-exploring-polands-role-in-the-holocaust|páxina-web=The New Yorker|data-acceso=2021-07-03|lingua=en-US|nome=Condé|apelidos=Nast}}</ref> afirmou que "ningunha lei cambiará a historia".<ref>{{Cita web|url=https://mfa.gov.il/MFA/PressRoom/2021/Pages/FM-Lapid-responds-to-the-parliamentary-discussion-of-Poland-s-Law-24-June-2021.aspx|páxina-web=mfa.gov.il|título=FM Lapid's response to the parliamentary discussion of Poland's Law|data-acceso=3-7-2021}}</ref> Pouco despois, Yair Lapid convocou o embaixador polaco en [[Tel Aviv]] para trasladar a "fonda decepción" pola lei,<ref>{{Cita web|título=Israel summons Polish envoy over Holocaust property bill|url=https://www.reuters.com/world/middle-east/israel-summons-polish-envoy-over-holocaust-property-bill-2021-06-27/|páxina-web=Reuters|data=2021-06-27|data-acceso=2021-07-03}}</ref> acto que foi respondido polo goberno polaco que presentou tamén unha queixa polas declaracións de Lapid ante a legación israelí en [[Varsovia]].<ref>{{Cita web|título=Polonia convoca incaricata d'affari Israele, 'chiariremo' - Polonia - Nuova Europa|url=https://www.ansa.it/nuova_europa/it/notizie/nazioni/polonia/2021/06/27/polonia-convoca-incaricata-daffari-israele-chiariremo_5dc19904-ee0d-4331-b6e1-9e33426b059f.html|páxina-web=ANSA.it|data=2021-06-27|data-acceso=2021-07-03|lingua=it}}</ref> No contexto da [[Invasión rusa de Ucraína de 2022|invasión rusa de Ucranía]], o goberno de Israel mostrou moito tino inicialmente nas súas posicións: nas primeiras declaracións apoiouse a integridade territorial de Ucraína sen citar á Federación Rusa. Detrás desta postura estaba a colaboración entre Rusia e Israel en [[Siria]] contra as posicións favorables a [[Irán]].<ref>{{Cita web|título=Ties with Russia Compromise Israel’s Stance on Ukraine|url=https://www.newyorker.com/news/daily-comment/ties-with-russia-compromise-israels-stance-on-ukraine|páxina-web=The New Yorker|data=2022-02-28|data-acceso=2022-03-15|lingua=en-US|nome=|apelidos=}}</ref> Logo, Yair Lapid declarou que o ataque era unha "seria violación da orde internacional" e prometeu axuda humanitaria a Ucraína ao tempo que aseguraba que Israel mantiña "profundas, antigas e boas relacións" con ambos os dous estados en conflito.<ref>{{Cita web|título=Israel reluctantly condemns Russia over Ukraine - Al-Monitor: The Pulse of the Middle East|url=https://www.al-monitor.com/originals/2022/02/israel-reluctantly-condemns-russia-over-ukraine|páxina-web=www.al-monitor.com|data-acceso=2022-03-13|lingua=en}}</ref> A posición do executivo israelí foi criticada nas mobilizacións cidadás de repulsa á ofensiva.<ref>{{Cita web|título=Thousands Of Israelis Protest Russian Invasion Of Ukraine|url=https://www.i24news.tv/en/news/israel/1645907236-thousands-of-israelis-protest-russian-invasion-of-ukraine|páxina-web=I24news|data-acceso=2022-03-13|lingua=en|apelidos=i24NEWS}}</ref> Ante a votación dunha resolución de condena das operacións rusas na [[Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Asemblea Xeral]] da [[Organización das Nacións Unidas|ONU]], Yair Lapid asegurou o voto favorable de Israel asegurando que iso era estar "no lado correcto da Historia".<ref>{{Cita novas|título='We'll Be on the Right Side of History': Lapid Says Israel Will Back UN Vote Condemning Russia|url=https://www.haaretz.com/israel-news/.premium-lapid-says-israel-will-back-un-vote-condemning-russia-1.10641200|xornal=Haaretz|data-acceso=2022-03-15|lingua=en}}</ref> Posteriormente, o 7 de marzo de 2022, mantivo unha reunión co Secretario de Estado dos Estados Unidos, [[Anthony Blinken]], en [[Riga]] na que trataron asuntos sobre a invasión rusa e a posible mediación de Israel, así como cuestións relativas ás negociacións sobre o programa nuclear iraniano.<ref>{{Cita web|título=Top US, Israel diplomats meet in Riga on Ukraine, Iran|url=https://www.france24.com/en/live-news/20220307-top-us-israel-diplomats-meet-in-riga-on-ukraine-iran|páxina-web=France 24|data=2022-03-07|data-acceso=2022-03-13|lingua=en}}</ref> A principios de abril de 2022, nunha declaración, Yair Lapid afirmou que "as forzas armadas rusas cometeran crimes de guerra".<ref>{{Cita novas|título=Israeli FM condemns "war crimes" in Ukraine|url=https://www.reuters.com/world/middle-east/israeli-pm-condemns-bucha-killings-does-not-mention-russia-2022-04-05/|xornal=Reuters|data=2022-04-05|data-acceso=2022-06-20|lingua=en|apelidos=Reuters}}</ref> ===Primeiro Ministro=== O 20 de xuño de 2022, logo de perder o apoio de varios deputados, Yair Lapid e o primeiro ministro, Naftali Bennett, acordaron propoñer a convocatoria de eleccións, as quintas en tres anos.<ref>{{Cita web|título=Bennett and Lapid agree to dissolve Israel's government|url=https://www.cnn.com/2022/06/20/middleeast/israel-government-dissolve-vote-intl/index.html|páxina-web=CNN|data-acceso=2022-06-20|nome=Hadas Gold, Amir Tal and Andrew Carey|apelidos=CNN}}</ref> De acordo co pacto, Yair Lapin asumirá a xefatura do goberno entre a disolución do parlamento e ata a formación dun novo goberno tras as eleccións.<ref>{{Cita web|título=Israel heading to elections, Knesset to disband, Lapid to become PM|url=https://www.jpost.com/breaking-news/article-709909|páxina-web=The Jerusalem Post|data-acceso=2022-06-20|lingua=en-US}}</ref> Deste xeito, conseguida a convocatoria electoral e logo da dimisión de Naftali Bennett, Yair Lapid foi nomeado Primeiro Ministro o 1 de xullo de 2022, mantendo, asemade, a carteira de Asuntos Exteriores.<ref>{{Cita web|título=Yair Lapid becomes Israel's interim PM ahead of November election|url=https://www.euronews.com/2022/07/01/israel-yair-lapid-becomes-interim-prime-minister-ahead-of-fifth-election-in-three-years|páxina-web=euronews|data=2022-07-01|data-acceso=2022-07-02|lingua=en}}</ref> Durante o seu primeiro discurso televisado como Primeiro Ministro louvou ao seu predecesor e as Forzas de Defensa de Israel, fixo un chamamento á unidade política e denunciou o discurso extremista e violento na política israelí.<ref>{{Cita web|título=PM Lapid’s first speech upon taking office|url=https://www.gov.il/en/departments/news/pm-lapid-s-first-speech-upon-taking-office-2-jul-2022|páxina-web=GOV.IL|data-acceso=2022-07-25|lingua=en}}</ref> En xullo de 2022, [[Joe Biden]] e el mantiveron unha reunión na que reafirmaron a súa oposición ao programa nuclear iraniano.<ref>{{Cita web|título=President Joe Biden, Israeli Prime Minister Yair Lapid agree to stop Iran nuclear program, differ on how|url=https://www.pbs.org/newshour/world/president-joe-biden-israeli-prime-minister-yair-lapid-agree-to-stop-iran-nuclear-program-differ-on-how|páxina-web=PBS NewsHour|data=2022-07-14|data-acceso=2022-07-25|lingua=en}}</ref> Pouco despois, logo de que a xustiza rusa decretase o peche da Axencia Xudía sen anunciar os motivos oficiais, Yair Lapid declarou que iso afectará negativamente ás relacións entre ambos países.<ref>{{Cita web|título=Lapid: Closing Jewish Agency Would Hurt Israel-Russia Ties|url=https://www.voanews.com/amp/lapid-closing-jewish-agency-would-hurt-israel-russia-ties/6671561.html|páxina-web=www.voanews.com|data-acceso=2022-07-25}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20120510034705/http://www.yairlapid.org.il/ Sitio oficial] (en ''[[Lingua hebrea|hebreo]]'') * [https://www.knesset.gov.il/mk/eng/mk_eng.asp?mk_individual_id_t=878 Ficha] na [[Knesset]] (en ''[[Lingua inglesa|inglés]]'') * [[imdbname:0487503|Ficha]] en [[Internet Movie Database|IMDb]] (en ''[[Lingua inglesa|inglés]]'') {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Lapid, Yair}} [[Categoría:Políticos de Israel]] [[Categoría:Nados en Tel Aviv]] [[Categoría:Nados en 1963]] cp325p9n52baouzb7wd1d8p7g8jlxzh 6148810 6148807 2022-08-02T21:00:21Z Prokurator11 17800 Desfíxose a edición 6148807 de [[Special:Contributions/חנריב|חנריב]] ([[User talk:חנריב|conversa]]) cross-wiki vandal wikitext text/x-wiki {{Biografía}} {{Contén texto hebreo}} '''Yair Lapid''' (en {{Lang-he|יאיר לפיד}}), nado o [[5 de novembro]] de [[1963]] en [[Tel Aviv]], é un [[Político, política|político]], [[xornalista]], [[Actor, actriz|actor]], novelista e [[Poesía|poeta]] [[Israel|israelí]]. É o [[Primeiro ministro de Israel|Primeiro Ministro de Israel]] dende o [[1 de xullo]] de [[2022]]. == Traxectoria == === Orixes e carreira xornalística === Yair Lapid é fillo do político liberal centrista [[Tommy Lapid|Tommy Lapid,]] ex viceprimeiro ministro de Israel e presidente de [[Yad Vashem]], e da novelista Shulamit Lapid. A súa familia paterna procede de [[Serbia]] e a materna de [[Transilvania]] ([[Romanía]]).<ref>{{Cita web|título=Israel's 60th Anniversary: 'A Jew from Morning to Night'|url=https://www.spiegel.de/international/world/israel-s-60th-anniversary-a-jew-from-morning-to-night-a-552281.html|páxina-web=www.spiegel.de|data-acceso=2021-06-07|lingua=en|nome=DER|apelidos=SPIEGEL}}</ref> Aínda que medrou en Tel Aviv, tamén pasou tempadas en [[Londres]]. Ademais, o seu servizo militar coincidiu coa Guerra do Líbano de [[1982]]. Na década de 1980, tamén, tivo un primeiro matrimonio que acabou en divorcio, tras o que se trasladou a [[Os Ánxeles]] traballando no sector da [[televisión]].<ref>{{Cita web|título=Yair Lapid|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/yair-lapid|páxina-web=www.jewishvirtuallibrary.org|data-acceso=2021-06-07}}</ref> Debutou no xornalismo como correspondente militar de ''Ba-Mahane'', o semanario das Forzas de Defensa Israel. Tamén traballou en ''[[Maariv (xornal)|Ma'ariv]]'' (fundado por un grupo de xornalistas, incluído o seu avó materno, David Guiladi). Deixou ''Ma'ariv'' en [[1988]] para unirse á edición de Tel Aviv de [[Yediot Aharonot|''Yediot Aharonot'']].<ref>{{Cita novas|data=9-6-2012|título=Yair Lapid's Quest to Be the Epitome of the New Israeli|url=https://www.haaretz.com/1.5161812|data-acceso=3-7-2021|medio=Haaretz}}</ref> Desde [[1991]], escribiu un editorial semanal na edición de fin de semana ''Ma'ariv,'' a continuación, no ''Yediot Aharonot.'' En [[1994]] converteuse en xornalista de televisión na canle [[Canle 1 (Israel)|Canle 1]], operada pola pública Autoridade de Radiodifusión de Israel. En [[1999]] uniuse á [[Canle 2 (Israel)|Canle 2,]] privada, onde presentou un programa de entrevistas chamado ''Yair Lapid''. En [[2008]], pasou a presentar outro programa informativo semanal que tivo unha importante popularidade.<ref>{{Cita novas|data=1-8-2021|título=Yair Lapid to enter politics|url=https://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4172793,00.html|data-acceso=3-7-2021|medio=Ynet}}</ref> Lapid é autor de 11 libros, principalmente novelas, pero tamén de libros infantís. Algunha das súas obras tivo moi éxito en vendas e foron traducidas a outros idiomas.<ref>{{Cita web|url=https://www.knesset.gov.il/mk/eng/mk_eng.asp?mk_individual_id_t=878|páxina-web=Knesset|título=Knesset members: Yair Lapid|data-acceso=7-6-2021}}</ref> Tamén escribiu o guión dunha serie emitida en [[2004]] na Canle 2 da televisión de [[Israel]]. === Traxectoria política === En xaneiro de [[2012]], Lapid anunciou que deixaba o xornalismo para iniciarse na política.<ref>{{Cita web|título=In entering Israeli politics, Yair Lapid eyes force of socioeconomic protests|url=https://www.jta.org/2012/01/17/israel/in-entering-israeli-politics-yair-lapid-eyes-force-of-socioeconomic-protests|páxina-web=Jewish Telegraphic Agency|data=2012-01-17|data-acceso=2021-06-07|lingua=en-US}}</ref> O 30 de abril de 2012, Lapid creou un novo partido, [[Yesh Atid]], situado no centro do espectro político.<ref>{{Cita novas|título=Lapid registers new party, 'Yesh Atid'|url=https://www.jpost.com/Breaking-News/Lapid-registers-new-party-Yesh-Atid|data-acceso=7-6-2021|xornal=The Jerusalem Post}}</ref> Presentouse ante á opinión pública como o defensor de clase media que traballa, defende a patria e paga os seus impostos fronte ao [[Likud]] de [[Benjamin Netanyahu|Netanyahu]] que representaría os intereses dos ideólogos dos asentamentos en [[Cisxordania]], os [[Rabino|rabinos]] e os activistas de extrema dereita. Fronte as posicións do partido conservador Likud, foi insistente na necesidade de consensos e diálogo político.<ref>{{Cita novas|título=Meet Yair Lapid: The New Strongman of Israeli Politics|url=https://world.time.com/2013/01/23/meet-yair-lapid-the-new-strongman-of-israeli-politics/|xornal=Time|data=2013-01-23|data-acceso=2021-06-07|issn=0040-781X|lingua=en-US|nome=Karl|apelidos=Vick}}</ref> Nas eleccións lexislativas de 2013, o partido de Lapid quedou en segunda posición e cun rol clave na futura conformación do goberno.<ref name=":0">{{Cita web|título=IgadiPaper nº99|url=https://www.igadi.gal/web/publicacions/igadipaper/igadipaper-no99|páxina-web=Instituto Galego de Análise e Documentación Internacional (IGADI)|data-acceso=2021-06-09|lingua=gl}}</ref> En 2013, avalado polos bos resultados electorais e polo seu discurso, recibiu varias distincións: como o de ser o xudeu máis influínte para o The Jerusalem Post, unha das cen persoas máis influíntes do ano para a revista [[Time]] ou un dos pensadores globais dese ano para a revista Foreign Policy.<ref>{{Cita novas|título=Top 50 most influential Jews 2013: Places 1-10|url=https://www.jpost.com/Jewish-World/Jewish-Features/Top-50-most-influential-Jews-2013-Places-1-10-313129|data-acceso=7-06-2021}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Yair Lapid: The World's 100 Most Influential People|url=https://time100.time.com/2013/04/18/time-100/slide/yair-lapid/|xornal=Time|data=2013-04-18|data-acceso=2021-06-07|issn=0040-781X|lingua=en-US|nome=Karl|apelidos=Vick}}</ref> A atomización política da Knesset auguraba complexos pactos para conseguir maiorías: segundo os analistas o escenario máis probable sería un pacto entre Likud, Fogar Xudeu e Yesh Atid.<ref name=":0" /> O presidente [[Shimon Peres]] encargou ao Likud a formación dun goberno. As negociacións con Yesh Atid resultaron difíciles e Lapid pedía, para participar no goberno, a redución de carteiras ministeriais.<ref>{{Cita web|título=Lapid's party tells Likud it won't join 'swollen' coalition of 28 Israeli ministers|url=https://www.haaretz.com/.premium-lapid-balks-at-huge-28-minister-cabinet-1.5232793|páxina-web=Haaretz.com|data-acceso=2021-06-07|lingua=en}}</ref> Lapid amosou ás súas reservas sobre que a coalición gobernamental contase con membros dos partidos relixiosos, preferindo a presenza de Fogar Xudeu o partido de [[Naftali Bennett]]. Finalmente, e aínda que agardaba a de Asuntos Exteriores, Lapid incorporouse ao goberno de Netanyahu como Ministro de Facenda o [[18 de marzo]] de [[2013]].<ref>{{Cita novas|data=6-3-2012|título=Lapid's Party Tells Likud It Won't Join 'Swollen' Coalition of 28 Israeli Ministers|url=https://www.haaretz.com/.premium-lapid-balks-at-huge-28-minister-cabinet-1.5232793|data-acceso=3-6-2021|medio=Haaretz}}</ref> Antes de formar parte do goberno, Lapid xa declarara a súa posición favorable á solución dos dous estados, un xudeu e outro árabe, para o [[Conflito árabe-israelí|conflito palestino]].<ref>{{Cita web|título=Yair Lapid Calls for Return to Peace Talks|url=https://forward.com/news/breaking-news/165183/yair-lapid-calls-for-return-to-peace-talks/|páxina-web=The Forward|data-acceso=2021-06-07|lingua=en-US|nome=Getty|apelidos=Images}}</ref> Dende dentro do executivo reafirmouse nesta convicción e un dos seus primeiros desacordos co goberno foi a súa crítica á autorización de novos asentamentos israelís en [[Cisxordania]] (territorio ocupado por [[Israel]] pero de maioría [[Pobo palestino|palestina]]).<ref>{{Cita web|título=Yair Lapid : «La solution de deux États est la seule»|url=https://www.lefigaro.fr/international/2013/08/12/01003-20130812ARTFIG00418-yair-lapid-la-solution-de-deux-etats-est-la-seule.php|páxina-web=LEFIGARO|data-acceso=2021-06-07|lingua=fr}}</ref> Esta e outras discrepancias co resto do goberno foron alegadas polo [[Primeiro ministro de Israel|primeiro ministro]] [[Benjamin Netanyahu|Netanyahu]] para cesalo en decembro de [[2014]].<ref>{{Cita novas|título=M. Nétanyahou ouvre la voie à des élections anticipées|url=https://www.lemonde.fr/international/article/2014/12/02/en-israel-benyamin-netanyahou-renvoie-les-ministres-centristes-ouvrant-la-voie-a-des-elections-anticipees_4533090_3210.html|xornal=Le Monde.fr|data=2014-12-02|data-acceso=2021-06-07|lingua=fr}}</ref> [[Ficheiro:Thirty-sixth government of Israel, June 2021 (GPOHA1 2061).jpg|miniatura|Acordo de goberno de xuño de 2021. De esquerda a dereita: Lapid, o presidente de Israel Rivlin, e Naftali Bennet. ]] En maio de [[2021]], logo de catro procesos electorais que non conseguiran rematar coa situación de bloqueo entre os partidarios de Netanyahu (envolto en investigacións xudiciais por corrupción) e os contrarios, o [[Presidente de Israel|Presidente do Estado]], [[Reuven Rivlin|Rivlin]], encargoulle a exploración dunha maioría parlamentaria que sostivese un novo goberno.<ref>{{Cita novas|título=Lapid, Bennett hope to form government within a week|url=https://www.jpost.com/israel-news/rivlin-to-meet-lapid-bennett-as-consultations-begin-667245|data-acceso=7-06-2021|xornal=The Jerusalem Post}}</ref> Logo de varios fracasos de Netanyahu, Lapid foi quen de artellar un pacto que incorpora ao goberno a unha coalición heteroxenea de partidos (dende a extrema dereita xudía ata representantes da minoría árabe) e que fará que o cargo de Primeiro Ministro rote entre [[Naftali Bennett|Bennett]] (líder do partido dereitista Yamina) en primeiro lugar, e el mesmo a partir de 2023.<ref>{{Cita web|url=https://www.dw.com/en/israel-opposition-reaches-deal-to-unseat-longtime-pm-benjamin-netanyahu/a-57762936|páxina-web=DW|título=Israel: Opposition reaches deal to unseat longtime PM Benjamin Netanyahu}}</ref> Antes de ocupar a xefatura do goberno, entre 2021 e 2023, Lapid será o ministro de Asuntos Exteriores do goberno de Bennett.<ref>{{Cita web|título=Pour la première fois depuis douze ans, Israël doit changer de Premier ministre|url=https://www.lesechos.fr/monde/afrique-moyen-orient/israel-naftali-bennett-et-yair-lapid-premiers-ministres-en-alternance-1320373|páxina-web=Les Echos|data=2021-06-03|data-acceso=2021-06-07|lingua=fr}}</ref> En xuño de [[2021]], a súa primeira visita oficial como ministro de Asuntos Exteriores foi a [[Emiratos Árabes Unidos]] para inaugurar a [[embaixada]] de Israel en [[Abu Zabi]] e un consulado xeral en [[Dubai]].<ref>{{Cita web|título=Israeli foreign minister Yair Lapid opens embassy in Abu Dhabi|url=http://www.theguardian.com/world/2021/jun/29/israeli-foreign-minister-yair-lapid-opens-embassy-in-abu-dhabi|páxina-web=the Guardian|data=2021-06-29|data-acceso=2021-07-01|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=Lapid inaugurates Dubai consulate: ‘Symbolizes our ability to change the world’|url=https://www.timesofisrael.com/lapid-inaugurates-dubai-consulate-symbolizes-our-ability-to-change-the-world/|páxina-web=www.timesofisrael.com|data-acceso=2021-07-01|lingua=en-US|nome=Lazar|apelidos=Berman}}</ref> Así se satisfaceu a normalización diplomática conquerida nos Acordos de Abraham de 2020, que fixo dos EAU o terceiro país árabe en asinar un tratado de paz co [[Israel|Estado de Israel]]. Meses despois, en agosto de 2021, Yair Lapid fixo unha visita oficial a [[Marrocos]], que tamén asinara o tratado. Durante a mesma, inaugurou as oficinas da misión diplomática en [[Rabat]] e entregou unha carta do [[Presidente de Israel]], [[Isaac Herzog]], convidando a [[Mohamed VI de Marrocos|Mohamed VI]] a visitar Israel.<ref>{{Cita web|título=Israel e Marrocos estreitan lazos, unidos pola ambición territorial|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/internacional/israel-marrocos-estreitan-lazos-unidos-pola-ambicion-territorial/20210812201958127050.html|páxina-web=Nós Diario|data-acceso=2021-08-14|lingua=gl|nome=Nós|apelidos=Diario}}</ref> Ademais, como ministro de exteriores, manifestouse contra a lei de restitución aprobada polo [[Sejm]] [[Polonia|polaco]] por considerar que limitaba a posibilidade de recuperar os bens e propiedades das vítimas do [[Holocausto]]. Coñecida a proposta de lei, Yair Lapid cualificouna nunha declaración oficial como "inmoral" e, en referencia ao revisionismo da lexislación impulsada polo partido [[Lei e Xustiza]],<ref>{{Cita web|título=The Historians Under Attack for Exploring Poland’s Role in the Holocaust|url=https://www.newyorker.com/news/our-columnists/the-historians-under-attack-for-exploring-polands-role-in-the-holocaust|páxina-web=The New Yorker|data-acceso=2021-07-03|lingua=en-US|nome=Condé|apelidos=Nast}}</ref> afirmou que "ningunha lei cambiará a historia".<ref>{{Cita web|url=https://mfa.gov.il/MFA/PressRoom/2021/Pages/FM-Lapid-responds-to-the-parliamentary-discussion-of-Poland-s-Law-24-June-2021.aspx|páxina-web=mfa.gov.il|título=FM Lapid's response to the parliamentary discussion of Poland's Law|data-acceso=3-7-2021}}</ref> Pouco despois, Yair Lapid convocou o embaixador polaco en [[Tel Aviv]] para trasladar a "fonda decepción" pola lei,<ref>{{Cita web|título=Israel summons Polish envoy over Holocaust property bill|url=https://www.reuters.com/world/middle-east/israel-summons-polish-envoy-over-holocaust-property-bill-2021-06-27/|páxina-web=Reuters|data=2021-06-27|data-acceso=2021-07-03}}</ref> acto que foi respondido polo goberno polaco que presentou tamén unha queixa polas declaracións de Lapid ante a legación israelí en [[Varsovia]].<ref>{{Cita web|título=Polonia convoca incaricata d'affari Israele, 'chiariremo' - Polonia - Nuova Europa|url=https://www.ansa.it/nuova_europa/it/notizie/nazioni/polonia/2021/06/27/polonia-convoca-incaricata-daffari-israele-chiariremo_5dc19904-ee0d-4331-b6e1-9e33426b059f.html|páxina-web=ANSA.it|data=2021-06-27|data-acceso=2021-07-03|lingua=it}}</ref> No contexto da [[Invasión rusa de Ucraína de 2022|invasión rusa de Ucranía]], o goberno de Israel mostrou moito tino inicialmente nas súas posicións: nas primeiras declaracións apoiouse a integridade territorial de Ucraína sen citar á Federación Rusa. Detrás desta postura estaba a colaboración entre Rusia e Israel en [[Siria]] contra as posicións favorables a [[Irán]].<ref>{{Cita web|título=Ties with Russia Compromise Israel’s Stance on Ukraine|url=https://www.newyorker.com/news/daily-comment/ties-with-russia-compromise-israels-stance-on-ukraine|páxina-web=The New Yorker|data=2022-02-28|data-acceso=2022-03-15|lingua=en-US|nome=|apelidos=}}</ref> Logo, Yair Lapid declarou que o ataque era unha "seria violación da orde internacional" e prometeu axuda humanitaria a Ucraína ao tempo que aseguraba que Israel mantiña "profundas, antigas e boas relacións" con ambos os dous estados en conflito.<ref>{{Cita web|título=Israel reluctantly condemns Russia over Ukraine - Al-Monitor: The Pulse of the Middle East|url=https://www.al-monitor.com/originals/2022/02/israel-reluctantly-condemns-russia-over-ukraine|páxina-web=www.al-monitor.com|data-acceso=2022-03-13|lingua=en}}</ref> A posición do executivo israelí foi criticada nas mobilizacións cidadás de repulsa á ofensiva.<ref>{{Cita web|título=Thousands Of Israelis Protest Russian Invasion Of Ukraine|url=https://www.i24news.tv/en/news/israel/1645907236-thousands-of-israelis-protest-russian-invasion-of-ukraine|páxina-web=I24news|data-acceso=2022-03-13|lingua=en|apelidos=i24NEWS}}</ref> Ante a votación dunha resolución de condena das operacións rusas na [[Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Asemblea Xeral]] da [[Organización das Nacións Unidas|ONU]], Yair Lapid asegurou o voto favorable de Israel asegurando que iso era estar "no lado correcto da Historia".<ref>{{Cita novas|título='We'll Be on the Right Side of History': Lapid Says Israel Will Back UN Vote Condemning Russia|url=https://www.haaretz.com/israel-news/.premium-lapid-says-israel-will-back-un-vote-condemning-russia-1.10641200|xornal=Haaretz|data-acceso=2022-03-15|lingua=en}}</ref> Posteriormente, o 7 de marzo de 2022, mantivo unha reunión co Secretario de Estado dos Estados Unidos, [[Anthony Blinken]], en [[Riga]] na que trataron asuntos sobre a invasión rusa e a posible mediación de Israel, así como cuestións relativas ás negociacións sobre o programa nuclear iraniano.<ref>{{Cita web|título=Top US, Israel diplomats meet in Riga on Ukraine, Iran|url=https://www.france24.com/en/live-news/20220307-top-us-israel-diplomats-meet-in-riga-on-ukraine-iran|páxina-web=France 24|data=2022-03-07|data-acceso=2022-03-13|lingua=en}}</ref> A principios de abril de 2022, nunha declaración, Yair Lapid afirmou que "as forzas armadas rusas cometeran crimes de guerra".<ref>{{Cita novas|título=Israeli FM condemns "war crimes" in Ukraine|url=https://www.reuters.com/world/middle-east/israeli-pm-condemns-bucha-killings-does-not-mention-russia-2022-04-05/|xornal=Reuters|data=2022-04-05|data-acceso=2022-06-20|lingua=en|apelidos=Reuters}}</ref> ===Primeiro Ministro=== O 20 de xuño de 2022, logo de perder o apoio de varios deputados, Yair Lapid e o primeiro ministro, Naftali Bennett, acordaron propoñer a convocatoria de eleccións, as quintas en tres anos.<ref>{{Cita web|título=Bennett and Lapid agree to dissolve Israel's government|url=https://www.cnn.com/2022/06/20/middleeast/israel-government-dissolve-vote-intl/index.html|páxina-web=CNN|data-acceso=2022-06-20|nome=Hadas Gold, Amir Tal and Andrew Carey|apelidos=CNN}}</ref> De acordo co pacto, Yair Lapin asumirá a xefatura do goberno entre a disolución do parlamento e ata a formación dun novo goberno tras as eleccións.<ref>{{Cita web|título=Israel heading to elections, Knesset to disband, Lapid to become PM|url=https://www.jpost.com/breaking-news/article-709909|páxina-web=The Jerusalem Post|data-acceso=2022-06-20|lingua=en-US}}</ref> Deste xeito, conseguida a convocatoria electoral e logo da dimisión de Naftali Bennett, Yair Lapid foi nomeado Primeiro Ministro o 1 de xullo de 2022, mantendo, asemade, a carteira de Asuntos Exteriores.<ref>{{Cita web|título=Yair Lapid becomes Israel's interim PM ahead of November election|url=https://www.euronews.com/2022/07/01/israel-yair-lapid-becomes-interim-prime-minister-ahead-of-fifth-election-in-three-years|páxina-web=euronews|data=2022-07-01|data-acceso=2022-07-02|lingua=en}}</ref> Durante o seu primeiro discurso televisado como Primeiro Ministro louvou ao seu predecesor e as Forzas de Defensa de Israel, fixo un chamamento á unidade política e denunciou o discurso extremista e violento na política israelí.<ref>{{Cita web|título=PM Lapid’s first speech upon taking office|url=https://www.gov.il/en/departments/news/pm-lapid-s-first-speech-upon-taking-office-2-jul-2022|páxina-web=GOV.IL|data-acceso=2022-07-25|lingua=en}}</ref> En xullo de 2022, [[Joe Biden]] e el mantiveron unha reunión na que reafirmaron a súa oposición ao programa nuclear iraniano.<ref>{{Cita web|título=President Joe Biden, Israeli Prime Minister Yair Lapid agree to stop Iran nuclear program, differ on how|url=https://www.pbs.org/newshour/world/president-joe-biden-israeli-prime-minister-yair-lapid-agree-to-stop-iran-nuclear-program-differ-on-how|páxina-web=PBS NewsHour|data=2022-07-14|data-acceso=2022-07-25|lingua=en}}</ref> Pouco despois, logo de que a xustiza rusa decretase o peche da Axencia Xudía sen anunciar os motivos oficiais, Yair Lapid declarou que iso afectará negativamente ás relacións entre ambos países.<ref>{{Cita web|título=Lapid: Closing Jewish Agency Would Hurt Israel-Russia Ties|url=https://www.voanews.com/amp/lapid-closing-jewish-agency-would-hurt-israel-russia-ties/6671561.html|páxina-web=www.voanews.com|data-acceso=2022-07-25}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20120510034705/http://www.yairlapid.org.il/ Sitio oficial] (en ''[[Lingua hebrea|hebreo]]'') * [https://www.knesset.gov.il/mk/eng/mk_eng.asp?mk_individual_id_t=878 Ficha] na [[Knesset]] (en ''[[Lingua inglesa|inglés]]'') * [[imdbname:0487503|Ficha]] en [[Internet Movie Database|IMDb]] (en ''[[Lingua inglesa|inglés]]'') {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Lapid, Yair}} [[Categoría:Políticos de Israel]] [[Categoría:Nados en Tel Aviv]] [[Categoría:Nados en 1963]] nfh3ou5sz4dy1vlsy59q0xsjmsr8iii 4 529428 6148319 6147430 2022-08-02T12:01:47Z Jembot 33958 Bot: Actualizando ranking wikitext text/x-wiki {{/begin|500}} |- | 1 || [[User:Breogan2008|Breogan2008]] || [[Special:Contributions/Breogan2008|{{formatnum:1086}}]] |- | 2 || [[User:Miguelferig|Miguelferig]] || [[Special:Contributions/Miguelferig|{{formatnum:567}}]] |- | 3 || [[User:Estevoaei|Estevoaei]] (Admin) || [[Special:Contributions/Estevoaei|{{formatnum:246}}]] |- | 4 || [[User:Adorian|Adorian]] || [[Special:Contributions/Adorian|{{formatnum:240}}]] |- | 5 || [[User:Gasparoff|Gasparoff]] || [[Special:Contributions/Gasparoff|{{formatnum:205}}]] |- | 6 || [[User:Tfeliz|Tfeliz]] || [[Special:Contributions/Tfeliz|{{formatnum:185}}]] |- | 7 || [[User:HombreDHojalata|HombreDHojalata]] || [[Special:Contributions/HombreDHojalata|{{formatnum:138}}]] |- | 8 || [[User:Xanetas|Xanetas]] || [[Special:Contributions/Xanetas|{{formatnum:134}}]] |- | 9 || [[User:Xas|Xas]] || [[Special:Contributions/Xas|{{formatnum:108}}]] |- | 10 || [[User:MAGHOI|MAGHOI]] (Admin) || [[Special:Contributions/MAGHOI|{{formatnum:99}}]] |- | 11 || [[User:Fendetestas|Fendetestas]] || [[Special:Contributions/Fendetestas|{{formatnum:83}}]] |- | 12 || [[User:Xoio|Xoio]] || [[Special:Contributions/Xoio|{{formatnum:83}}]] |- | 13 || [[User:Moedagalega|Moedagalega]] || [[Special:Contributions/Moedagalega|{{formatnum:73}}]] |- | 14 || [[User:Fis-mulleres|Fis-mulleres]] || [[Special:Contributions/Fis-mulleres|{{formatnum:73}}]] |- | 15 || [[User:Jockerouac|Jockerouac]] || [[Special:Contributions/Jockerouac|{{formatnum:64}}]] |- | 16 || [[User:Alfonso Márquez|Alfonso Márquez]] || [[Special:Contributions/Alfonso Márquez|{{formatnum:44}}]] |- | 17 || [[User:Cossue|Cossue]] || [[Special:Contributions/Cossue|{{formatnum:31}}]] |- | 18 || [[User:Castelao|Castelao]] || [[Special:Contributions/Castelao|{{formatnum:29}}]] |- | 19 || [[User:Xosema|Xosema]] || [[Special:Contributions/Xosema|{{formatnum:29}}]] |- | 20 || [[User:Krisko|Krisko]] || [[Special:Contributions/Krisko|{{formatnum:28}}]] |- | 21 || [[User:Lameiro|Lameiro]] || [[Special:Contributions/Lameiro|{{formatnum:27}}]] |- | 22 || [[User:Ogalego.gal|Ogalego.gal]] || [[Special:Contributions/Ogalego.gal|{{formatnum:27}}]] |- | 23 || [[User:Beninho|Beninho]] || [[Special:Contributions/Beninho|{{formatnum:24}}]] |- | 24 || [[User:One2|One2]] || [[Special:Contributions/One2|{{formatnum:23}}]] |- | 25 || [[User:Angeldomcer|Angeldomcer]] || [[Special:Contributions/Angeldomcer|{{formatnum:18}}]] |- | 26 || [[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] (Admin) || [[Special:Contributions/Xabier Cid|{{formatnum:18}}]] |- | 27 || [[User:Maria zaos|Maria zaos]] || [[Special:Contributions/Maria zaos|{{formatnum:17}}]] |- | 28 || [[User:Drow male|Drow male]] || [[Special:Contributions/Drow male|{{formatnum:12}}]] |- | 29 || [[User:Mark Gasoline|Mark Gasoline]] || [[Special:Contributions/Mark Gasoline|{{formatnum:12}}]] |- | 30 || [[User:HacheDous=0|HacheDous=0]] || [[Special:Contributions/HacheDous=0|{{formatnum:11}}]] |- | 31 || [[User:FleaRHCP|FleaRHCP]] || [[Special:Contributions/FleaRHCP|{{formatnum:11}}]] |- | 32 || [[User:Chairego apc|Chairego apc]] (Admin) || [[Special:Contributions/Chairego apc|{{formatnum:10}}]] |- | 33 || [[User:Norrin strange|Norrin strange]] || [[Special:Contributions/Norrin strange|{{formatnum:10}}]] |- | 34 || [[User:Brathxa|Brathxa]] || [[Special:Contributions/Brathxa|{{formatnum:7}}]] |- | 35 || [[User:RoiGZ99|RoiGZ99]] || [[Special:Contributions/RoiGZ99|{{formatnum:7}}]] |- | 36 || [[User:Milagrosbaraviñas|Milagrosbaraviñas]] || [[Special:Contributions/Milagrosbaraviñas|{{formatnum:7}}]] |- | 37 || [[User:Hasley|Hasley]] || [[Special:Contributions/Hasley|{{formatnum:4}}]] |- | 38 || [[User:Ogaiago|Ogaiago]] || [[Special:Contributions/Ogaiago|{{formatnum:4}}]] |- | 39 || [[User:Mxose|Mxose]] || [[Special:Contributions/Mxose|{{formatnum:4}}]] |- | 40 || [[User:Stephan1000000|Stephan1000000]] || [[Special:Contributions/Stephan1000000|{{formatnum:3}}]] |- | 41 || [[User:Atobar|Atobar]] (Admin) || [[Special:Contributions/Atobar|{{formatnum:3}}]] |- | 42 || [[User:Outravacanomillo|Outravacanomillo]] || [[Special:Contributions/Outravacanomillo|{{formatnum:3}}]] |- | 43 || [[User:FMSky|FMSky]] || [[Special:Contributions/FMSky|{{formatnum:3}}]] |- | 44 || [[User:Iria.cestmoi|Iria.cestmoi]] || [[Special:Contributions/Iria.cestmoi|{{formatnum:3}}]] |- | 45 || [[User:Iscream icecream|Iscream icecream]] || [[Special:Contributions/Iscream icecream|{{formatnum:3}}]] |- | 46 || [[User:R11705|R11705]] || [[Special:Contributions/R11705|{{formatnum:3}}]] |- | 47 || [[User:D4c4mp0|D4c4mp0]] || [[Special:Contributions/D4c4mp0|{{formatnum:2}}]] |- | 48 || [[User:Vitoriaogando|Vitoriaogando]] || [[Special:Contributions/Vitoriaogando|{{formatnum:2}}]] |- | 49 || [[User:Vilartatim|Vilartatim]] || [[Special:Contributions/Vilartatim|{{formatnum:2}}]] |- | 50 || [[User:Eurohunter|Eurohunter]] || [[Special:Contributions/Eurohunter|{{formatnum:2}}]] |- | 51 || [[User:Erbija|Erbija]] || [[Special:Contributions/Erbija|{{formatnum:2}}]] |- | 52 || [[User:Xoacas|Xoacas]] || [[Special:Contributions/Xoacas|{{formatnum:2}}]] |- | 53 || [[User:Lles|Lles]] || [[Special:Contributions/Lles|{{formatnum:2}}]] |- | 54 || [[User:Niegodzisie|Niegodzisie]] || [[Special:Contributions/Niegodzisie|{{formatnum:2}}]] |- | 55 || [[User:Lojwe|Lojwe]] || [[Special:Contributions/Lojwe|{{formatnum:2}}]] |- | 56 || [[User:Quinlan83|Quinlan83]] || [[Special:Contributions/Quinlan83|{{formatnum:2}}]] |- | 57 || [[User:Xabade|Xabade]] || [[Special:Contributions/Xabade|{{formatnum:2}}]] |- | 58 || [[User:Kika tataranieta de Nicolás Paz Pardo|Kika tataranieta de Nicolás Paz Pardo]] || [[Special:Contributions/Kika tataranieta de Nicolás Paz Pardo|{{formatnum:1}}]] |- | 59 || [[User:Ji-Elle (Ville de Saint-Dié-des-Vosges)|Ji-Elle (Ville de Saint-Dié-des-Vosges)]] || [[Special:Contributions/Ji-Elle (Ville de Saint-Dié-des-Vosges)|{{formatnum:1}}]] |- | 60 || [[User:Mashkawat.ahsan|Mashkawat.ahsan]] || [[Special:Contributions/Mashkawat.ahsan|{{formatnum:1}}]] |- | 61 || [[User:Gspata|Gspata]] || [[Special:Contributions/Gspata|{{formatnum:1}}]] |- | 62 || [[User:Aboubacarkhoraa|Aboubacarkhoraa]] || [[Special:Contributions/Aboubacarkhoraa|{{formatnum:1}}]] |- | 63 || [[User:Chnt|Chnt]] || [[Special:Contributions/Chnt|{{formatnum:1}}]] |- | 64 || [[User:Llez|Llez]] || [[Special:Contributions/Llez|{{formatnum:1}}]] |- | 65 || [[User:Ricardo.Pazos.|Ricardo.Pazos.]] || [[Special:Contributions/Ricardo.Pazos.|{{formatnum:1}}]] |- | 66 || [[User:Fateswarning|Fateswarning]] || [[Special:Contributions/Fateswarning|{{formatnum:1}}]] |- | 67 || [[User:Wikibolo2955|Wikibolo2955]] || [[Special:Contributions/Wikibolo2955|{{formatnum:1}}]] |- | 68 || [[User:RichardAerts01|RichardAerts01]] || [[Special:Contributions/RichardAerts01|{{formatnum:1}}]] |- | 69 || [[User:Dostojewskij|Dostojewskij]] || [[Special:Contributions/Dostojewskij|{{formatnum:1}}]] |- | 70 || [[User:Angiric0005|Angiric0005]] || [[Special:Contributions/Angiric0005|{{formatnum:1}}]] |- | 71 || [[User:Brunnaiz|Brunnaiz]] || [[Special:Contributions/Brunnaiz|{{formatnum:1}}]] |- | 72 || [[User:Holdkóros|Holdkóros]] || [[Special:Contributions/Holdkóros|{{formatnum:1}}]] |- | 73 || [[User:Kiro Bassem|Kiro Bassem]] || [[Special:Contributions/Kiro Bassem|{{formatnum:1}}]] |- | 74 || [[User:Magnefl|Magnefl]] || [[Special:Contributions/Magnefl|{{formatnum:1}}]] |- | 75 || [[User:Tbcrupokar|Tbcrupokar]] || [[Special:Contributions/Tbcrupokar|{{formatnum:1}}]] |- | 76 || [[User:Brightblueskies|Brightblueskies]] || [[Special:Contributions/Brightblueskies|{{formatnum:1}}]] |- | 77 || [[User:Capa23|Capa23]] || [[Special:Contributions/Capa23|{{formatnum:1}}]] |- | 78 || [[User:Pementa|Pementa]] || [[Special:Contributions/Pementa|{{formatnum:1}}]] |- | 79 || [[User:Geom|Geom]] || [[Special:Contributions/Geom|{{formatnum:1}}]] |- | 80 || [[User:Calq|Calq]] || [[Special:Contributions/Calq|{{formatnum:1}}]] {{/end}} ed4lr0216585hkj3aywo5okcrvc08jl 0 530536 6149085 6131795 2022-08-03T03:09:57Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Entidade internacional |nome_oficial=Zona Única de Pagos en Euros |nome=SEPA |de=da |emblema=Single Euro Payments Area logo.svg |imaxe_mapa= Single euro payments area.svg |mapa= |px_mapa=250px |mapa_pé={{legend|#3366FF|[[Eurozona]]}}{{legend|#33CCCC|Outros membros da Unión Europea}}{{legend|#6633CC|Outros estados membros da [[Área Económica Europea]] e [[Suíza]]}}{{legend|#9933CC|Microestados que participan na SEPA}}{{legend|#FF0000|Reino Unido (permanece na SEPA despois do [[Brexit]])<ref name=epc-brexit>{{cite web|url=https://www.europeanpaymentscouncil.eu/news-insights/news/brexit-1-january-2021-onwards-get-ready-end-transition-period|title=Brexit from 1 January 2021 onwards: get ready for the end of the transition period|date=2020-07-14|access-date=2020-12-31|website=[[European Payments Council]]}}</ref>}}|tipo=Administración híbrida público-privada suxeita á lexislación da UE|membros={{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = 36 polities |{{flagcountry|Andorra}} | {{flagcountry|Austria}} |{{flagcountry|Belgium|state}} |{{flagcountry|Bulgaria}} |{{flagcountry|Croatia}} |{{flagcountry|Cyprus}} |{{flagcountry|Czech Republic}} |{{flagcountry|Denmark}} |{{flagcountry|Estonia}} |{{flagcountry|Finland}} |{{flagcountry|France}} |{{flagcountry|Germany}} |{{flagcountry|Greece}} |{{flagcountry|Hungary}} |{{flagcountry|Iceland}} |{{flagcountry|Ireland}} |{{flagcountry|Italy}} |{{flagcountry|Latvia}} |{{flagcountry|Liechtenstein}} |{{flagcountry|Lithuania}} |{{Bandeira|Luxemburgo}} |{{flagcountry|Malta}} |{{Bandeira|Mónaco}} |{{flagcountry|Netherlands}} |{{flagcountry|Norway}} |{{flagcountry|Poland}} |{{flagcountry|Portugal}} |{{flagcountry|Romania}} |{{flagcountry|San Marino}} |{{flagcountry|Slovakia}} |{{flagcountry|Slovenia}} |{{flagcountry|Spain}} |{{flagcountry|Sweden}} |{{flagcountry|Switzerland}} |{{flagcountry|United Kingdom}} |{{Bandeira|Cidade do Vaticano}} }}|moeda=Euro|moeda_símbolo=€}} A '''Zona Única de Pagos en Euros''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Single Euro Payments Area'', '''SEPA''') é unha iniciativa de pago integrado da [[Unión Europea|Unión europea]] para a simplificación de transferencias bancarias en [[Euro|euros]]. En 2020 había 36 membros na SEPA, dos cales 27 son [[Estados membros da Unión Europea|estados membros da Unión europea]], 4 estados membro da [[Asociación Europea de Libre Comercio]] ([[Islandia]], [[Liechtenstein]], [[Noruega]] e [[Suíza]]), e o [[Reino Unido]].<ref name="auto">{{Cita web|url=https://www.ecb.europa.eu/paym/integration/retail/sepa/html/index.en.html|páxina-web=ecb.europa.eu|título=Single Euro Payments Area (SEPA)|data-acceso=12 de agosto de 2021|lingua=en|data=2021}}</ref><ref name="ReferenceA" /><ref name="europeanpaymentscouncil.eu">{{Cita web|url=https://www.b2bpay.co/sepa-countries|data=7 December 2015|páxina-web=b2bpay.co|título=List of SEPA countries {Updated 2021 version}|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=2021|lingua=en}}</ref> Ademais algúns países participan tamén na infraestrutura técnica: [[Andorra]], [[Cidade do Vaticano]], [[Mónaco]] e [[San Marino]].<ref name="ReferenceA">{{Cita web|url=https://www.europeanpaymentscouncil.eu/news-insights/news/extension-geographical-scope-sepa-schemes-march-2019|páxina-web=europeanpaymentscouncil.eu|título=Extension of the geographical scope of SEPA schemes in March 2019|data-acceso=12 de agosto de 2021|lingua=en|data-publicación=30 de novembro de 2018}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://all-andorra.com/andorra-becomes-a-member-of-the-single-euro-payments-area-sepa/|páxina-web=all-andorra.com|título=Andorra becomes a member of the Single euro payments area (SEPA)|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=23 de xuño de 2018|lingua=en}}</ref> == Obxectivos == A finalidade da SEPA é mellorar a eficiencia dos pagamentos transfronteirizos e converter o que antes eran mercados nacionais fragmentados nun só. A SEPA permite facer pagos en euros sen diñeiro en efectivo a calquera conta dentro da área cunha única [[conta bancaria]] e un único conxunto de instrumentos de pago.<ref>{{Cita web|url=http://www.ecb.europa.eu/paym/sepa/about/solution/html/index.en.html|páxina-web=ecb.europa.eu|título=What are retail payments?|data-acceso=12 de agosto de 2018|apelidos=Banco Central Europeo|data-publicación=2021|lingua=en}}</ref> As persoas titulares dunha conta bancaria nun país da [[eurozona]] poden usala para recibir salarios e facer pagos en toda a eurozona, por exemplo cando van traballar a outro país dentro da SEPA. O proxecto inclúe o desenvolvemento de [[Instrumento financeiro|instrumentos financeiros]] comúns, estándares, procedementos e infraestrutura para facer posíbel [[Economía de escala|economías de escala]]. Isto debería á súa vez reducir o custo total que ten na economía europea o movemento de capital na rexión (estimado nun 2-3% do [[Produto interior bruto|PIB]] total).<ref>{{Cita web|url=https://www.rte.ie/news/2007/0327/87216-banking/|páxina-web=rte.ie|título=Agreement reached on cross-border banking|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=27 de marzo de 2007|lingua=en|apelidos=Redacción}}</ref> A SEPA non cubre pagos en [[moeda]]s distintas ao euro. Isto significa que os pagos nos países da SEPA que non usan o euro seguirán a usar instrumentos de pago propios, agás nos pagos transfronteirizos en euros e en países da eurozona. Os [[países nórdicos]] (excepto [[Finlandia]]), que non teñen previsto adoptar o euro, comezaron en 2017-2019 iniciativas para ter pagos transfronteirizos máis sinxelos, máis rápidos e máis baratos entre eles. == Descrición xeral == Houbo dous fitos no establecemento da SEPA: * Os instrumentos de pago pan-europeos para transferencias de crédito comezaron a funcionar o [[28 de xaneiro]] de [[2008]], mentres que os [[Débito directo|débitos directos]] e as [[Tarxeta de débito|tarxetas de débito]] iniciáronse en [[novembro]] de [[2009]].<ref name=":0">{{Cita web|url=https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_09_1665|páxina-web=ec.europa.eu|título=Single Euro Payments Area (SEPA): cross-border direct debits now a reality|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=3 de novembro de 2009|lingua=en|apelidos=IP/09/1665}}</ref> * A finais de 2010 todas as infraestruturas de pago nacionais anteriores e os [[procesadores de pago]] deberían estar funcionando completamente para aumentaren a eficiencia grazas á consolidación e ás economías de escala. Para os débitos directos, o primeiro fito non se cumpriu debido a unha demora na implantación da lexislación habilitante (a [[Directiva de Servizos do pago]] ou PSD) no [[Parlamento Europeo]]. Os débitos directos estiveron dispoñíbeis en novembro de 2009, o que aumentou a presión de tempo sobre o segundo fito. A [[Comisión Europea]] estabeleceu a base xurídica coa PSD. Os marcos de traballo comerciais e técnicos para os instrumentos de pago foron desenvoltos polo [[Consello de Pagos Europeo]] (EPC), formado por bancos europeos. O EPC comprometeuse a entregar tres instrumentos de pago paneuropeos: * Transferencias de crédito: ''SCT - Transferencia de Crédito SEPA'' * Débitos directos: ''SDD - Débito Directo SEPA.'' Os bancos comezaron a ofrecer este servizo o 2 de novembro de 2009.<ref name=":0" /> * Tarxetas: ''Framework de tarxetas SEPA.'' Para ofrecer [[straight-through processing]] (STP) [[Principio End-to-end|end-to-end]] para a compensación SEPA o EPC comprometeuse a entregar subconxuntos de validación técnica da [[ISO 20022]]. As mensaxes (''pacs'') de banco-a-banco son de uso obrigatorio; non así as mensaxes de cliente-a-banco de iniciación do pago (PAIN), inda que si é moi recomendábel o seu uso. Posto que están abertas a interpretación agárdase que se publiquen numerosas especificacións PAIN nos países da SEPA. Empresas, comerciantes, consumidores e gobernos tamén están interesados no desenvolvemento da SEPA. As Asociacións Europeas de Tesoureiros de Empresa (EACT), o [[Transaction Workflow Innovation Standards Team|TWIST]], o [[Banco Central Europeo]], a [[Comisión Europea]], o [[Consello de Pagos europeos]], a [[Asociación de Cámaras de Compensación Automatizada Europea]] (EACHA), procesadores de pagos e asociacións de bancos paneuropeas – [[Federación Bancaria Europea]] (EBF), [[Asociación de Bancos Cooperativos Europea]] (EACB) e [[Grupo Europeo de Caixas de Aforros]] (ESBG) – están a xogar un papel activo en definir os servizos que ofrecerá a SEPA. Os bancos levan dende xaneiro de 2008 cambiando os clientes aos novos instrumentos de pago. Agardábase que en 2010 a maioría estivera na SEPA. Para isto os bancos da SEPA precisan investir en tecnoloxía que poida manexar instrumentos de pago SEPA. A compensación SEPA baséase no [[Número de Conta de Banco internacional|Código Internacional de Conta Bancaria]] (IBAN). As transaccións nacionais con euros fanse a través do IBAN; a anterior infraestrutura de numeración de cada país deixou de estar en uso en febreiro de 2014, facilitando así o acceso uniforme aos novos instrumentos de pago. Dende febreiro de 2016 os usuarios do sistema de pago da Eurozona xa non precisan ordenar a información con [[ISO 9362|BIC]] para as transaccións SEPA e son automaticamente derivados dende o IBAN para todos os bancos na SEPA. O 21 de novembro de 2017 activouse a infraestrutura de pago inmediato 24/7/365 coñecida como SCT Inst. permitindo o [[pago inmediato]] as 24 horas do día e os 365 días do ano.<ref>{{Cita web|url=https://www.ebaclearing.eu/news-and-events/media/press-releases/21-november-2017-successful-go-live-for-eba-clearings-instant-payment-system-rt1/|páxina-web=ebaclearing.eu|título=Successful go-live for EBA CLEARING's instant payment system RT1|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=21 de novembro de 2017|lingua=en}}</ref> Os bancos participantes encargaranse da ''interface'' de usuario e da seguranza, como xa viñan facendo cos pagos SEPA, p.ex. webs e aplicativos para móbiles.<ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.ecb.europa.eu/paym/retpaym/instant/html/index.en.html|páxina-web=ecb.europa.eu|título=What are instant payments?|data-acceso=12 de agosto de 2021|apelidos=Banco Central Europeo|data-publicación=2021}}</ref> A SEPA cubre principalmente transferencias bancarias correntes. Os métodos de pago con servizos ou características adicionais, como os sistemas de pago con [[Tarxeta de pago|tarxeta]] [[Tarxeta intelixente|intelixente]] ou [[teléfono móbil]], non están directamente cubertos.<ref>[http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2012:094:0022:0037:en:PDF REGULATION (EU) No 260/2012] (article 1 point 3)</ref> Aínda así, a infraestrutura de pago inmediato da SEPA facilita o uso de produtos de pago tamén en [[Dispositivo intelixente|dispositivos intelixentes]].<ref name=":1" /> === Infraestrutura === As diferentes funcionalidades que proporciona a SEPA divídense en infraestruturas de pago separadas. A Transferencia de Crédito SEPA (''SCT'') permite facer transferencias de fondos dende unha conta bancaria a outra. As normas de compensación SEPA establecen que os pagos que se fagan antes da fin dun día laborábel serán abonados na conta destino o seguinte día laborábel. A Transferencia de Crédito Inmediato SEPA (''SCT Inst''), tamén coñecida como Pago Inmediato SEPA,<ref>{{Cita web|url=https://www.forbes.com/sites/tomgroenfeldt/2018/10/10/payments-are-moving-to-real-time-around-the-world-the-u-s-plays-catch-up/?sh=43161c413a33|páxina-web=forbes.com|título=Payments Are Moving To Real-Time Around The World, The U.S. Plays Catch-Up|data-acceso=12 de agosto de 2021|apelidos=Groenfeldt|nome=Tom|lingua=en|data-publicación=10 de outubro de 2018}}</ref> proporciona o abono inmediato ao beneficiario cunha demora de menos de dez segundos, que pode chegar a ser de vinte segundos en circunstancias excepcionais.<ref>{{Cita web|url=https://www.ebaclearing.eu/services/instant-payments/introduction/|título=EBA CLEARING's instant payment activities|data-arquivo=26 de abril de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190426075256/https://www.ebaclearing.eu/services/instant-payments/introduction/|url-morta=yes|páxina-web=ebaclearing.eu|lingua=en|data-acceso=11 de agosto de 2021}}</ref> Esta infraestrutura comezou a funcionar en novembro de 2017 para clientes finais simultaneamente en oito países da zona euro e agárdase que pronto estea dispoñíbel na maioría de países da Eurozona e potencialmente en todos os países da SEPA.<ref>{{Cita web|url=https://www.europeanpaymentscouncil.eu/sites/default/files/kb/file/2017-11/EPC232-17_SCT%20Inst%20press%20kit_November%202017_FINAL.pdf|páxina-web=europeanpaymentscouncil.eu|título=Launch of the SEPA Instant Credit Transfer scheme|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=novembro de 2017|apelidos=European Payments Council}}</ref> A funcionalidade de débito directo é proporcionada por dúas infraestruturas separadas. A infraestrutura básica, ''Core SDD'', está principalmente dirixida aos consumidores e foi lanzada o 2 de novembro de 2009.<ref name="dd-launch">[http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/09/1665&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=fr EUROPA – Press Releases – Single Euro Payments Area (SEPA): cross-border direct debits now a reality] EUROPA (European Union), 3 November 2009; Retrieved 4 February 2011</ref> Os bancos que ofrecen pagos SEPA están obrigados a formar parte desta infraestrutura.<ref name="dd-difference">{{Cita web|url=https://www.sepaforcorporates.com/sepa-direct-debits/difference-between-sepa-core-and-b2b-schemes/|data=1 March 2013|páxina-web=sepaforcorporates.com|título=Difference between SEPA Core and B2B Schemes|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=1 de marzo de 2013|lingua=en}}</ref> Unha segunda infraestrutura, ''B2B SDD'', está dirixida a usuarios empresariais. Algunhas diferenzas respecto a ''Core'' ''SDD'':<ref name="dd-difference" /> * Esixe que tanto o acredor como o debedor envíen un mandato ao banco. * Non permite que o debedor solicite un reembolso ao seu banco após a súa conta foi cargada. Os bancos que ofrecen pagos SEPA non están obrigados a participar nesta infraestrutura (a participación é opcional).<ref name="dd-difference" /> == Cobertura == A SEPA son 36 países:<ref name="europeanpaymentscouncil.eu" /> * Os 27 [[Estados membros da Unión Europea|estados membro da Unión europea]], incluíndo ** Os 19 estados que están na Eurozona: [[Alemaña]], [[Austria]], [[Bélxica]], [[Chipre]], [[Eslovaquia]], [[España]], [[Estonia]], [[Eslovenia]], Finlandia, [[Francia]], [[Grecia]], [[Irlanda]], [[Italia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Luxemburgo]], [[Malta]], [[Países Baixos]], [[Portugal]] ** Os 8 estados que non están na Eurozona: [[Bulgaria]], [[Croacia]], [[Dinamarca]], [[Hungría]], [[Polonia]], [[República Checa]], [[Romanía]], [[Suecia]]. * Os 4 estados membros da [[Asociación Europea de Libre Comercio]]: ** Os 3 estados asinantes do acordo do [[Espazo Económico Europeo]] (EEA): Islandia, Liechtenstein, Noruega. ** O membro da [[Asociación Europea de Libre Comercio|EFTA]] que non se uniu ao EEA pero que no seu lugar ten unha serie de [[Relacións Suíza-Unión Europea|acordos bilaterais coa UE]]: [[Suíza]]. * Catro microestados que teñen acordos monetarios coa UE: [[Andorra]], [[Cidade do Vaticano]], [[Mónaco]], [[San Marino]].<ref name="ReferenceA" /><ref>{{Cita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2018/11/30/0885/01934.html|páxina-web=press.vatican.va|título=Comunicato della Sala Stampa della Santa Sede|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=30 de novembro de 2018|apelidos=Santa Sé|lingua=en}}</ref> * O Reino Unido, que a pesar de abandonar a Unión Europea, seguirá a participar nas infraestruturas de pago SEPA como non-membro con excepcións, como a de precisar o BIC. [[Xibraltar]] e as [[Dependencia da Coroa británica|dependencias da Coroa británica]] ([[Guernsey]], a [[Illa de Man]] e [[Illa de Jersey|Jersey]]) son parte da SEPA. Todas as partes dun país son normalmente parte da SEPA. Inda así, os seguintes países teñen [[Territorios especiais da Unión Europea|territorios especiais]] que non están na SEPA: * Chipre: [[República Turca do Norte de Chipre|Chipre do norte]] non está incluída. * Dinamarca: [[Groenlandia|Grenlandia]] e as [[Illas Feroe]] non están incluídas. * Francia: [[Nova Caledonia]], a [[Polinesia Francesa]], as [[Terras Austrais e Antárticas Francesas]] e [[Wallis e Futuna]] non están incluídas. Inda así, estes tres últimos forman parte de [[SEPA COM Pacifique]]. * Países Baixos: [[Aruba]], [[Curaçao]], os [[Países Baixos Caribeños|Países Baixos caribeños]] e [[Sint Maarten]] non están incluídos. * Noruega: [[Jan Mayen]] e [[Svalbard]] non están incluídos. * Reino Unido: os [[Territorio Británico de Ultramar|territorios Británicos de Ultramar]] non están incluídos, agás Xibraltar e as dependencias da Coroa británica.<ref name="SEB">{{Cita web|url=http://taz.vv.sebank.se/cgi-bin/pts3/mc1/MB/mblib.nsf/a-w/38F785899C2DC593C1257B5600445E72/%24FILE/The_Boundaries_of_SEPA_land.pdf|data=9 April 2013|título=The Boundaries of SEPA-land|data-arquivo=26 de xuño de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130626183755/http://taz.vv.sebank.se/cgi-bin/pts3/mc1/MB/mblib.nsf/a-w/38F785899C2DC593C1257B5600445E72/%24FILE/The_Boundaries_of_SEPA_land.pdf|url-morta=yes|páxina-web=taz.vv.sebank.se|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=9 de abril de 2013|lingua=en}}</ref> Xurisdicións que usan o euro e que non están na SEPA: [[Akrotiri e Dhekelia]], Terras Austrais e Antárticas Francesas, [[Kosovo]], e [[Montenegro]].<ref name="SEB" /> Xurisdicións que non pertencen formalmente á SEPA normalmente usan a infraestrutura SEPA para pagos internacionais en euros, especialmente a ou dende a Eurozona. == Comisións == A SEPA garante que os pagos en euros se reciban nun tempo mínimo garantido e os bancos non poden facer ningunha dedución da cantidade transferida, segundo un regulamento de 2001.<ref>{{Cita web|url=https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/MEMO_14_502|páxina-web=ec.europa.eu|título=Single Euro Payments Area (SEPA) – frequently asked questions|data-acceso=12 de agosto de 2021|apelidos=European Commission|data-publicación=31 de xullo de 2014|lingua=en}}</ref> Os bancos e as entidades de pago teñen a opción de cobrar unha comisión por transferencia de crédito en euros sempre que sexa a mesma para todos os membros do EEA, bancos ou entidades de pago, nacionais ou estranxeiros.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32001R2560|páxina-web=eur-lex.europa.eu|título=Regulation (EC) No 2560/2001 of the European Parliament and of the Council of 19 December 2001 on cross-border payments in euro|data-acceso=12 de agosto de 2021|apelidos=Official Journal|data-publicación=28 de decembro de 2001|lingua=en}}</ref> Isto é relevante para os países que non usan o euro, onde as transferencias nacionais en euros feitas por consumidores son infrecuentes e as transferencias en euros poden levar unha comisión elevada nestes estados. Suecia e Dinamarca lexislaron para que as transferencias en euros teñan as mesmas comisións que as feitas na súa moeda propia; o que fai que a retirada de efectivo en caixeiros sexa gratuíta, pero non a retirada noutras moedas usadas na UE. No Regulamento 924/2009 CE (Regulamento de Pagos Transfronteirizos) o [[Parlamento Europeo]] ordena que as comisións por pagos transfronteirizos en euros (de máis de 50 000 EUR) entre estados membros da UE deben ser as mesmas que para os mesmos pagos dentro do estado membro.<ref>{{Cita web|url=https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/business_economy_euro/banking_and_finance/documents/120314-cross-border-payments-directive-faq_en.pdf|páxina-web=ec.europa.eu|título=Regulation (EC) No 924/2009 on cross-border payments in the Community (Regulation on equality of charges for national and cross-border payments)|data-acceso=12 de agosto de 2021|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32009R0924|páxina-web=eur-lex.europa.eu|título=REGULATION (EC) No 924/2009 OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL|data-acceso=12 de agosto de 2021|apelidos=Official Journal of the European Union|data-publicación=16 de setembro de 2009|lingua=en}}</ref> A pesar de todo, o regulamento da UE non se aplica en todos os países da SEPA; sendo Suíza a principal diferenza. A regra aplícase incluso se a transacción se envía como unha transacción internacional en vez dunha transacción SEPA (moi habitual antes de 2008, ou se os bancos implicados non admiten transaccións SEPA). O Regulamento CE 924/2009 non regula as comisións por conversión de moeda, polo que as comisións para transaccións que non sexan en euros poden seguir aplicándose (se non están prohibidas por unha lei nacional).<ref>{{Cita web|url=https://ec.europa.eu/info/law/cross-border-payments-regulation-ec-no-924-2009_en|páxina-web=ec.europa.eu|título=Cross-border payments - Regulation (EC) No 924/2009|data-acceso=12 de agosto de 2021|apelidos=European Comission|data-publicación=2009|lingua=en}}</ref> == Datas chave == {| class="wikitable" !1957 |O [[Tratados de Roma|Tratado de Roma]] crea a [[Comunidade Económica Europea]]. |- !1992 |O [[Tratado de Maastricht]] crea o euro. |- !1999 |Introdución do euro como moeda electrónica, incluíndo a introdución do sistema de liquidación bruta en tempo real (RTGS, polas súas siglas en inglés) [[TARGET2|TARGET]] para transferencias de valor elevado. |- !2000 |[[Estratexia de Lisboa]]: a reunión crea o [[Plan de Acción de Servizos Financeiros]] europeo. |- !2001 |O Regulamento CE 2560/2001 harmoniza as comisións para transaccións en euros transfronteirizas e nacionais.<ref name=":2" /> |- !2002 |Introdución dos [[Billetes de euro|billetes]] e [[Moedas de euro|moedas]] de euro. |- !2003 |Comeza a funcionar a primeira [[Cámara de Compensación Automatizada Paneuropea]] (PE-ACH); o Regulamento CE 2560/2001 entra en vigor para as transaccións maiores de 12 500 €. |- !2006 |O Regulamento CE 2560/2001 aumenta o límite nas transaccións en euros a igual prezo ata os 50 000 €. |- !2008 |Entran en funcionamento os instrumentos de pago paneuropeos SEPA (en paralelo aos instrumentos nacionais) o 28 de xaneiro.<ref>{{Cita web|url=https://www.euractiv.com/section/euro-finance/news/single-euro-payments-area-kicks-in/|páxina-web=euractiv.com|título=Single Euro Payments Area kicks in|data-acceso=12 de agosto de 2021|lingua=en|data-publicación=28 de xaneiro de 2008|apelidos=Redacción}}</ref> |- !2009 |A Directiva de Servizos de Pago (PSD) é transposta ás leis nacionais en novembro. |- !2010 |Os pagos SEPA convértense na forma xeneralizada de pagos electrónicos. |- !2011 |Os pagos SEPA substitúen os pagos nacionais na Eurozona. |- !2014 |1 de agosto: A Zona Única de Pagos en Euros (SEPA) é plenamente operativa en todos os países da Eurozona.<ref>{{Cita web|url=https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/STATEMENT_14_246|páxina-web=ec.europa.eu|título=Vice-President Michel Barnier welcomes major milestone for the internal payments market with the migration to SEPA (Single Euro Payments Area)|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=1 de agosto de 2014|lingua=en|apelidos=European Commission}}</ref> |- !2016 |Dende o 31 de outubro de 2016, os [[Provedor de servizo de pago|provedores de servizo de pago]] (PSPs) en países non euro só poderán recoller pagos en euros usando procedementos SEPA. As infraestruturas non euro, como o débito directo do Reino Unido, continúan sen mudanza.<ref>{{Cita web|url=https://www.ecb.europa.eu/paym/retpaym/paymint/migration/html/index.en.html|páxina-web=ecb.europa.eu|título=Single Euro Payments Area (SEPA)|data-acceso=12 de agosto de 2021|apelidos=Banco Central Europeo|lingua=en}}</ref> |- !2017 |Dende o 21 de novembro de 2017 están dispoñíbeis os pagos inmediatos SEPA de máis de 15 000 euros en 10 segundos (participación opcional para PSPs).<ref>{{Cita web|url=https://www.europeanpaymentscouncil.eu/sites/default/files/KB/files/EPC278-16_Infographic_SCT%20Inst_Nov%202016_FINAL.pdf|páxina-web=europeanpaymentscouncil.eu|título=A NEW ERA IN PAYMENTS|data-acceso=12 de agosto de 2021|apelidos=European Payments Council|lingua=en}}</ref> |- !2019 |O 1 de marzo de 2019 [[Andorra]] e a [[Cidade do Vaticano]] únense á SEPA. |- !2021 |O 1 de xaneiro de 2021 o Reino Unido abandona a UE pero segue dentro da infraestrutura de pago SEPA, aínda que suxeito a regras diferentes. |} == Implantación == En agosto de 2014, o 99,4% das transferencias de crédito,&nbsp;o 99,9% do débito directo, e o 79,2% dos pagos con tarxeta estaban migrados a SEPA na zona euro. O informe de situación oficial foi publicado en marzo de 2013.<ref>{{Cita web|url=http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/sepamigrationreport201303en.pdf|páxina-web=ecb.europa.eu|título=SEPA Migration Report|data-acceso=12 de agosto de 2021|data-publicación=marzo de 2013|lingua=en|apelidos=Banco Central Europeo}}</ref> En outubro de 2010 o Banco Central Europeo publicou o seu sétimo informe de situación sobre a SEPA.<ref>{{Cita web|url=http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/singleeuropaymentsarea201010en.pdf|páxina-web=ecb.europa.eu|título=Single Euro Payments Area|data-acceso=12 de agosto de 2021|apelidos=Banco Central Europeo|data-publicación=outubro de 2012|lingua=en}}</ref> O BCE considera a SEPA un elemento esencial para avanzar na [[usabilidade]] e madurez do euro. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Dereito da Unión Europea|Dereito da UE]] * [[Xiro bancario|Xiro]] * [[Unión Europea de Pagos|Unión de Pagos europeos]] * [[INSTEX|Instrumento de Apoio aos Trocos Comerciais]] (INSTEX) * [[Referencia de acredores|ISO 11649]] * [[ISO 20022]] * [[Sociedade para Mundialmente Interbank Telecomunicación Financeira|Sociedade para as Telecomunicacións Financeiras Interbancarias Internacionais]] (SWIFT) * [[SPFS]] === Ligazóns externas === * {{Páxina web|https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/banking-and-finance/consumer-finance-and-payments/payment-services_pt}} * [https://www.ecb.europa.eu/paym/retpaym/html/index.en.html SEPA no sitio web do BCE] (e [https://www.ecb.europa.eu/paym/retpaym/paymint/sepa/html/index.en.html]) * [http://www.europeanpaymentscouncil.eu Consello de Pagos Europeos] (EPC), representando a industria bancaria europea. * [http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2012:094:0022:0037:PT:PDF REGULAMENTO(UE) n.o 260/2012 DO PARLAMENTO EUROPEU E DO CONSELHO de 14 de março de 2012 que estabelece requisitos técnicos e de negócio para as transferências a crédito e os débitos diretos em euros e que altera o Regulamento (CE) n.o 924/2009 Jornal Oficial da União Europeia , 30 de marzo de 2012] * [http://www.sepaforcorporates.com/ Novas sobre pagos SEPA e opinións para empresas] {{control de autoridades}} [[Categoría:Sistemas de pagamento]] 61ipqe03pi7xdimzb5ba52v8wisj7bc 0 532246 6148914 6138670 2022-08-02T23:38:47Z Xabade 31997 Reacción morte líder AlQaida wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Zabiullah Mujahid''' (en [[paxto]]: ذبیح الله مجاهد‎; Ẕabīḥullāh Mujāhid) é o portavoz oficial do réxime [[talibán]], autodenominado como [[Emirato]] Islámico de [[Afganistán]].<ref>{{Cita novas|título=Afghanistan: Mysterious Taliban spokesman finally shows his face|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-58250607|xornal=BBC News|data=2021-08-17|data-acceso=2021-08-18|lingua=en-GB}}</ref> Aínda que foi designado en [[2007]], non foi ata o [[17 de agosto]] de [[2021]] que apareceu en público.<ref>{{Cita web|título=Taliban spokesman Zabihullah Mujahid vows they 'will not harm or threaten Afghanistan'|url=https://www.usatoday.com/videos/news/politics/2021/08/17/taliban-spokesman-zabihullah-mujahid-vows-they-not-harm-threaten-afghanistan/8165963002/|páxina-web=USA TODAY|data-acceso=2021-08-18|lingua=en-US}}</ref><ref name=":0">{{Cita web|título=Taliban pledge peace, women's rights|url=http://tribune.com.pk/story/2316064/taliban-say-they-want-peace-will-respect-womens-rights-under-islamic-law|páxina-web=The Express Tribune|data=2021-08-17|data-acceso=2021-08-18|lingua=en}}</ref> == Traxectoria == === Identidade === As vagas informacións sobre a súa vida foron dadas polo propio Mujahid en diferentes entrevistas feitas por [[teléfono móbil]]. Fala de forma fluída tanto [[Lingua persa|persa]] como [[Lingua paxta|paxto]].<ref>{{Cita web|título=Media matters: Part I|url=https://www.pri.org/stories/2021-08-17/media-matters-part-i|páxina-web=The World from PRX|data-acceso=2021-08-18|lingua=en}}</ref><ref name=":0" /> Preséntase como un home [[Afganistán|afgán]] de mediana idade, casado e con varios fillos. Afirma ter estudos relixiosos malia a que non indica onde os cursou alegando razóns de seguridade. Durante o primeiro goberno talibán, ocupou un posto de baixo nivel no Ministerio de Cultura e Información. Logo da intervención estadounidense, uniuse os insurxentes e en [[2007]] foi nomeado voceiro logo da detención do anterior.<ref>{{Cita web|título=Taliban spokesman arrested|url=https://www.aljazeera.com/news/2007/1/20/taliban-spokesman-arrested|páxina-web=www.aljazeera.com|data-acceso=2021-08-18|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|título=One Voice or Many for the Taliban, but Pegged to a Single Name|url=https://www.nytimes.com/2011/06/15/world/asia/15zabiullah.html|xornal=The New York Times|data=2011-06-14|data-acceso=2021-08-18|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Rod|apelidos=Nordland}}</ref> Un home que afirmaba ser Mujahid foi entrevistado polo reporteiro da [[CNN]], [[Nic Robertson]], a comezos de [[2009]]. A cámara non filmou o seu rostro pois a entrevista se fixo de costas. Robertson describiu o como unha persoa duns 30 anos, de barba e cunha altura duns 180 cm.<ref>{{Cita web|título=Afghan Taliban spokesman: We will win the war - CNN.com|url=https://edition.cnn.com/2009/WORLD/asiapcf/05/04/robertson.interview.zabiullah.mujahid/index.html|páxina-web=edition.cnn.com|data-acceso=2021-08-18}}</ref> Tras a emisión da entrevista, Zabiullah Mujahid dixo por teléfono a algúns xornalistas que o entrevistado non era el senón un impostor. Dende entón non fixo entrevistas para a [[televisión]] preferindo as chamadas telefónicas. Dubidouse se Zabiullah Mujahid era unha persoa real ou se era un nome empregado polos portavoces [[Talibán|talibáns]]. En 2011, a Dirección Nacional de Seguridade, a axencia de intelixencia de Afganistán, identificouno como un labrego de [[Baluchistán, Paquistán|Baluchistán]] ([[Paquistán]]) de 44 anos chamado Haji Ismail, algo que foi desmentido por Mujahid.<ref>{{Cita novas|título=Rebutting Afghan Spy Agency, Taliban Say Their Leader Isn’t Dead|url=https://www.nytimes.com/2011/05/24/world/asia/24omar.html|xornal=The New York Times|data=2011-05-23|data-acceso=2021-08-18|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Ray|apelidos=Rivera|nome2=Carlotta|apelidos2=Gall}}</ref> === Portavoz talibán === Como voceiro foi o responsable de confirmar ou negar os ataques talibáns en Afganistán e outras informacións relevantes, sobre todo das zonas leste, norte e centro do país. Empregou como canles de comunicación mensaxes de texto, chamadas telefónicas, chíos en [[Twitter]], [[Correo electrónico|correos electrónicos]] e entradas en webs [[Xihadismo|xihadistas]]. En [[2011]] desmentiu a presunta morte do líder talibán, o mulá Omar,<ref>{{Cita novas|título=Taliban blames US for Mullah Omar death reports|url=https://www.bbc.com/news/world-south-asia-14212922|xornal=BBC News|data=2011-07-20|data-acceso=2021-08-18|lingua=en-GB}}</ref> pero, en 2015, foi el quen anunciou o falecemento do líder talibán "debido a unha enfermidade".<ref>{{Cita web|título=Taliban confirm Mullah Omar's death, name new leader|url=https://www.cnn.com/2015/07/30/asia/afghanistan-mullah-omar/index.html|páxina-web=CNN|data-acceso=2021-08-18|nome=Masoud Popalzai, Laura Smith-Spark and Eliott C. McLaughlin|apelidos=CNN}}</ref> Ademais, tamén publicou vídeos de propaganda en Twitter amosando os logros militares dos talibáns. Deste xeito, en [[2017]] reivindicou un atentado suicida contra unha base militar que casou 140 mortes, en [[2019]], outro ataque contra un campo de adestramento da Dirección Nacional de Seguridade, e outro en [[2020]] contra a outra base do exército afgán que causou 30 mortes.<ref>{{Cita web|título=Taliban kill more than 140 Afghan soldiers at army base|url=http://www.theguardian.com/world/2017/apr/21/50-afghan-soldiers-killed-taliban-suicide-attackers-army-base|páxina-web=the Guardian|data=2017-04-22|data-acceso=2021-08-18|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Taliban attack on Afghan security base kills over 100|url=https://www.reuters.com/article/uk-afghanistan-attack-idUKKCN1PF1CW|xornal=Reuters|data=2019-01-21|data-acceso=2021-08-18|lingua=en|nome=Rupam Jain, Abdul Qadir|apelidos=Sediqi}}</ref><ref>{{Cita web|título=Suicide car bomb kills 30 Afghan security personnel|url=https://www.france24.com/en/live-news/20201129-suicide-car-bomb-kills-30-afghan-security-personnel|páxina-web=France 24|data=2020-11-29|data-acceso=2021-08-18|lingua=en}}</ref> Tamén concedeu unha entrevista o xornal [[El Mundo|''El Mundo'']], en 2017, na que xustificou o asalto dun comando talibán á [[embaixada]] española en [[Cabul]]. O ataque resultou coa morte de dous españois, afirmando que se pretendía rematar co departamento de intelixencia da embaixada.<ref>{{Cita web|título=Zabiullah Mujahid, portavoz de los talibán: "Atacamos a España porque hacía labores de inteligencia"|url=https://www.elmundo.es/internacional/2017/07/16/5969fef422601d86078b4671.html|páxina-web=ELMUNDO|data=2017-07-16|data-acceso=2021-08-18|lingua=es}}</ref> O [[17 de xullo]] de [[2021]], Mujahid disculpouse pola morte do [[xornalista]] da axencia [[Reuters]], Danish Siddiqui, quen foi asasinado nun enfrontamento entre as tropas do exército afgán e os talibáns. Mujahid afirmou que os talibáns non sabían como morrera Siddiqui, e pediu os xornalistas que os avisasen antes de entrar en zonas de guerra para poder "coidar axeitadamente dese individuo particular".<ref>{{Cita web|título='We are sorry': Taliban denies role in photojournalist Danish Siddiqui’s death, says report|url=https://www.hindustantimes.com/world-news/taliban-denies-role-in-photojournalist-danish-siddiqui-s-death-says-report-101626487013389.html|páxina-web=Hindustan Times|data=2021-07-17|data-acceso=2021-08-18|lingua=en}}</ref> O 17 de agosto de 2021, logo da toma de [[Cabul]], Mujahid foi a cara visible do novo réxime talibán ao conceder unha rolda de prensa para medios locais e internacionais. A súa comparecencia resultou anovadora pois os talibáns foron tradicionalmente moi remisos a amosar a súa cara. Do contido da intervención destacou o anuncio de que se respectarían os dereitos das mulleres "dentro da lei islámica", unha amnistía para os que traballaron para os países estranxeiros e para administración afgá, e o compromiso de non protexer a [[Al Qaida]] ou outros grupos terroristas.<ref>{{Cita web|título=Transcript of Taliban’s first news conference in Kabul|url=https://www.aljazeera.com/news/2021/8/17/transcript-of-talibans-first-press-conference-in-kabul|páxina-web=www.aljazeera.com|data-acceso=2021-08-18|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|título=O portavoz dos talibáns asegura que respectarán os dereitos da muller baixo a lei islámica|url=http://www.crtvg.es/informativos/o-portavoz-dos-talibans-asegura-que-se-respectaran-os-dereitos-das-mulleres-pero-baixo-a-lei-islamica|data-acceso=18-8-2021|medio=crtvg.gal}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Afghan women to have rights within Islamic law, Taliban say|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-58249952|xornal=BBC News|data=2021-08-17|data-acceso=2021-08-18|lingua=en-GB}}</ref> Estas declaracións foron acollidas con escepticismo pola comunidade internacional.<ref>{{Cita web|título=Uncertainty looms for Afghan women despite Taliban outreach|url=https://apnews.com/article/taliban-604c270b5c8a2f2c0a95e333d358dcf8|páxina-web=AP NEWS|data=2021-08-17|data-acceso=2021-08-18|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://rsf.org/fr/actualites/les-talibans-sengagent-aupres-de-rsf-respecter-la-liberte-de-la-presse-mais-comment-les-croire|páxina-web=Reporters sans frontieres|título=Les Talibans s’engagent auprès de RSF à respecter la liberté de la presse, mais comment les croire ?}}</ref> En setembro de 2021, unha vez consumada a retirada dos Estados Unidos e anunciado o [[Fronte Nacional de Resistencia|control do Panjshir]], Zabiullah Mujahib, foi o voceiro que anunciou a conformación do goberno talibán, un executivo que definiu como "interino", con [[Mohammad Hasan Akhund]].<ref>{{Cita web|título=Taliban form all-male Afghan government of old guard members|url=https://apnews.com/article/middle-east-pakistan-afghanistan-arrests-islamabad-d50b1b490d27d32eb20cc11b77c12c87|páxina-web=AP NEWS|data=2021-09-07|data-acceso=2021-09-07|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=Os talibáns anuncian un goberno interino, todos membros da milicia islamita|url=http://www.crtvg.es/informativos/os-talibans-anuncian-un-goberno-interino-todos-membros-da-milicia-islamita-5302727|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2021-09-07|lingua=gl|medio=crtvg.gal}}</ref> O propio Majahib integrouse nel como viceministro de cultura e información.<ref>{{Cita web|título=Taliban Announces Head of State, Acting Ministers|url=https://tolonews.com/afghanistan-174556|páxina-web=TOLOnews|data-acceso=2021-11-03|lingua=en}}</ref> Tamén, o [[2 de agosto]] de [[2022]], verbalizou a reacción de Afganistán logo do asasinato cun [[Vehículo aéreo non tripulado|dron]] [[estadounidense]] do líder de [[Al Qaida]], [[Ayman al Zawahiri]], en Cabul.<ref>{{Cita web|título=Joe Biden anuncia a morte do líder de Al Qaeda nunha operación antiterrorista cun dron en Cabul|url=https://www.g24.gal/-/joe-biden-anuncia-a-morte-do-lider-de-alqaeda-nunha-operacion-antiterrorista-cun-dron-en-cabul|páxina-web=G24|data-acceso=2022-08-02|lingua=gl-ES}}</ref> Nun comunicado, Zabiullah Mujahib, confirmou os feitos e condenou a operación considerándoa unha violación aos Acordos de Doha.<ref>{{Cita web|título=US killing al-Zawahiri in Kabul a violation of Doha pact: Taliban|url=https://www.aljazeera.com/news/2022/8/2/us-killing-al-zawahiri-in-kabul-a-violation-of-doha-pact-taliban|páxina-web=www.aljazeera.com|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Mujahid, Zabiullah}} [[Categoría:Talibán]] [[Categoría:Nados en Afganistán]] [[Categoría:Políticos de Afganistán]] [[Categoría:Militares de Afganistán]] 1resplw54zci34c9a7fedwctgokuj8b 0 532286 6149187 6100600 2022-08-03T08:47:31Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Abdul Ghani Baradar Akhund''' ([[Lingua paxta|Paxto]]/[[Lingua dari|Dari]]:عبدالغنی برادراخوند; nacido no [[1968]]) é un político [[Afganistán|afgán]] co-fundador dos [[Talibán|talibáns]], e lugartenente de [[Mohammed Omar]].<ref name=":0">{{Cita web|título=Why Does Pakistan’s Release of a Key Taliban Leader Matter?|url=https://thediplomat.com/2018/10/why-does-pakistans-release-of-a-key-taliban-leader-matter/|páxina-web=thediplomat.com|data-acceso=2021-08-18|lingua=en-US}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Profile: Mullah Abdul Ghani Baradar|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/8517693.stm|data=2010-02-17|data-acceso=2021-08-18|lingua=en-GB}}</ref> Tamén o chaman o ''[[mulá]]'' Irmán.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.ft.com/content/4b922166-1d8d-11df-a893-00144feab49a|páxina-web=Financial Times|título=Man in the News: Mullah Abdul Ghani Baradar}}</ref><ref name="frontline">{{Cita web|título=“I Might Die There”: Journalist Najibullah Quraishi on Going Face-to-Face with ISIS and the Taliban in Afghanistan|url=https://www.pbs.org/wgbh/frontline/article/face-to-face-with-isis-and-the-taliban-in-afghanistan/|páxina-web=FRONTLINE|data-acceso=2021-08-18|lingua=en-US}}</ref> A Baradar capturárono en [[Paquistán]] os servizos secretos paquistanís e mais a [[Central Intelligence Agency|Axencia Central de Intelixencia]] (CIA) estadounidense en febreiro de 2010 e liberárono o 24 de outubro de 2018 a petición dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]].<ref name=":3">{{Cita novas|título=Taliban 'military chief arrested'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/8517375.stm|data=2010-02-16|data-acceso=2021-08-18|lingua=en-GB}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Taliban Deputy Is Released Amid Push for Afghan Peace Talks|url=https://www.nytimes.com/2018/10/25/world/asia/taliban-peace-talks.html|xornal=The New York Times|data=2018-10-25|data-acceso=2021-08-18|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Mujib|apelidos=Mashal|nome2=Taimoor|apelidos2=Shah}}</ref><ref>{{Cita web|título=Pakistan frees Taliban co-founder at US request; will play constructive role in Afghan peace initiative|url=https://www.nationalheraldindia.com/international/pakistan-frees-taliban-co-founder-at-us-request-will-play-constructive-role-in-afghan-peace-initiative|páxina-web=National Herald|data=2019-02-09|data-acceso=2021-08-18|lingua=en|apelidos=IANS}}</ref> Logo da súa posta en liberdade xogou unha función cada vez máis determinante dentro do movemento [[talibán]] afgán. == Traxectoria == === Mocidade e carreira === De orixe [[Pobo paxto|paxta]], Baradar naceu en 1968 nunha aldea da [[Uruzgan|provincia de Uruzgan]] de [[Afganistán]].<ref name=":0" /><ref>{{Cita libro|título=Koran, Kalashnikov, and Laptop: The Neo-Taliban Insurgency in Afghanistan|url=https://books.google.es/books?id=LV7-WYlOgRIC&q=mullah+baradar&pg=PA47&redir_esc=y|editorial=Columbia University Press|data=2008|ISBN=978-0-231-70009-2|lingua=en|nome=Antonio|apelidos=Giustozzi}}</ref> El e Mohammed Omar foron amigos dende mozos.<ref name=":2" /> Loitou durante a década de 1980 na [[Invasión soviética de Afganistán|Guerra afgá soviética]] en [[Kandahar]], servindo como o segundo de Omar nun grupo de [[Muxahidin|muxahidíns]] afgáns contra os [[Unión Soviética|soviéticos]].<ref name=":2" /><ref>{{Cita web|url=https://www.ft.com/content/43706130-1ae7-11df-88fa-00144feab49a|páxina-web=Financial Times|título=Mastermind who holds vital intelligence}}</ref>Omar deulle o alcume de 'Baradar', que significa 'irmán', debido á súa forte amizade.<ref name=":2" /><ref name="frontline" /> Máis tarde manexou unha [[madrasa]] en Maiwand, na provincia de [[Kandahar]], canda Omar. Segundo medios de comunicación occidentais, Omar e Baradar poderían ser cuñados vía matrimonio de dúas irmás.<ref name=":4">{{Cita web|título=Meet the Taliban's New Chief|url=https://www.newsweek.com/meet-talibans-new-chief-81727|páxina-web=Newsweek|data=2009-07-24|data-acceso=2021-08-18|lingua=en|nome=Ron Moreau On 7/24/09 at 8:00 PM|apelidos=EDT}}</ref> En [[1994]], axudou a Omar a fundar o movemento [[talibán]] no sur de Afganistán.<ref name=":1" /> Durante o réxime talibán ([[1996]]–[[2001]]), Baradar desenvolveu unha variedade de cargos: gobernador das provincias de [[Herat]] e [[Nimruz]] e/ou comandante do Afganistán occidental.<ref>{{Cita libro|título=Historical Dictionary of Afghan Wars, Revolutions, and Insurgencies|url=https://books.google.es/books?id=xyW-uxh7m5gC&q=baradar&pg=PR83&redir_esc=y|editorial=Scarecrow Press|data=2005|ISBN=978-0-8108-4948-8|lingua=en|nome=Ludwig W.|apelidos=Adamec}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Hunt for Osama bin Laden - TIME|url=http://www.time.com/time/nation/article/0,8599,184958,00.html|páxina-web=web.archive.org|data=2011-06-22|data-acceso=2021-08-18|data-arquivo=22 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110622005639/http://www.time.com/time/nation/article/0,8599,184958,00.html|url-morta=unfit}}</ref> Un documento desclasificado polos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] sinálao como o segundo do Estado Maior e comandante de Afaganistán central e [[Cabul]],<ref>{{Cita web|url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB295/doc17.pdf|páxina-web=gwu.edu|título=Terrorism finances: updating the taliban names|data-acceso=16-02-2010}}</ref> mentres que a [[Interpol]] considera que foi viceministro de defensa. === Guerra de Afganistán === Logo do [[Atentados do 11 de setembro de 2001|11S]], os [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] invadiron Afganistán e depuxeron os talibáns coa axuda de forzas afgás. Baradar loitou contra a [[Alianza do Norte]] apoiada polos Estados Unidos e, segundo ''[[Newsweek]]'', en novembro do 2001, escapou ás montañas xunto co mulá Omar.<ref name=":4" /> Algunhas fontes indican que estivo a piques de ser capturado mais que a participación da intelixencia paquistaní asegurou a súa liberdade.<ref>{{Cita novas|título=Secret Joint Raid Captures Taliban’s Top Commander|url=https://www.nytimes.com/2010/02/16/world/asia/16intel.html|xornal=The New York Times|data=2010-02-16|data-acceso=2021-08-18|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Mark|apelidos=Mazzetti|nome2=Dexter|apelidos2=Filkins}}</ref> Outra historia, recollida pola [[xornalista]] [[Países Baixos|neerlandesa]] [[Bette Dam]], considera que Baradar salvara a vida de [[Hamid Karzai]] cando este retornara a Afganistán para loitar contra os talibáns.<ref>{{Cita web|url=http://www.rnw.nl/english/article/mullah-baradar-friend-or-foe|páxina-web=rnw.nl|título=Mullah Baradar: friend or foe?|data-acceso=19 de agosto de 2021|data-arquivo=19 de febreiro de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100219073810/http://www.rnw.nl/english/article/mullah-baradar-friend-or-foe|url-morta=unfit}}</ref> Logo da formación dun novo goberno en Afganistán dirixido por Hamid Karzai, Baradar continuou loitando contra a coalición internacional dirixida polos Estados Unidos e o novo goberno afgán. Nos anos seguintes á intervención militar, moitos comandantes talibáns foron presos ou mortos, polo que Baradar acabou gañando importancia na estrutura talibá e dende Paquistán dirixiu á insurxencia en Afganistán. Segundo algunhas informacións puxo énfase en concienciar os soldados para evitar vítimas civís e resultar atractivos á poboación para conseguir o seu apoio.<ref name=":5">{{Cita web|título=De comandante militar a máximo diplomático de los talibanes: el ascenso al poder de Mullah Baradar|url=https://www.france24.com/es/medio-oriente/20210817-afganistan-lider-taliban-mullah-baradar|páxina-web=France 24|data=2021-08-17|data-acceso=2021-08-18}}</ref> Descríbeno como unha persoa de temperamento calmo e un construtor de consenso.<ref name=":4" /> A pesar das súas actividades militares, Baradar estivo detrás de varias tentativas de empezar conversas de paz, especificamente en 2004 e 2009<ref name=":4" />, e gañou sona como unha figura clave nunhas hipotéticas negociacións de paz.<ref>{{Cita novas|título=Pakistan grants Afghan officials access to a top Taliban leader|url=https://www.csmonitor.com/World/Latest-News-Wires/2012/0812/Pakistan-grants-Afghan-officials-access-to-a-top-Taliban-leader|xornal=Christian Science Monitor|data=2012-08-12|data-acceso=2021-08-18|issn=0882-7729}}</ref> === Encarceramento e diplomacia === O 8 de febreiro de 2010 foi arrestado preto de [[Karachi]] durante unha redada,<ref name=":3" /> e oficiais dos Estados Unidos afirmaron que o arresto podería ser un "punto de inflexión" na loita contra os talibáns.<ref name="Cnn2010-02-16">{{Cita web|título=Capture may be turning point in Taliban fight - CNN.com|url=http://www.cnn.com/2010/WORLD/asiapcf/02/16/taliban.commander.captured/index.html|páxina-web=www.cnn.com|data-acceso=2021-08-19|lingua=en}}</ref> Paquistán só confirmou a detención unha semana máis tarde e o Ministro de Interior paquistaní [[Rehman Malik]] negou que axentes dos Estados Unidos estivesen implicados nela.<ref>{{Cita novas|título=Pakistan confirms Taliban arrest|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/8519354.stm|data=2010-02-17|data-acceso=2021-08-19|lingua=en-GB}}</ref> Outras fontes suxeriron que o arresto fora fortuíto e que se producira grazas á información fornecida polos Estados Unidos.<ref name="nyt-extra-prize">Shane, Scott; Schmitt, Eric (18-2-2010). "In Pakistan Raid, Taliban Chief was Extra Prize". ''The New York Times''. </ref> A detención de Baradar foi interpretada por algúns como un cambio de posición de [[Paquistán]] con respecto aos talibáns,<ref name="globe-smart">{{Cita novas|título=Pakistan smart to hit Taliban|url=http://archive.boston.com/bostonglobe/editorial_opinion/oped/articles/2010/02/21/pakistan_smart_to_hit_taliban/|xornal=Boston.com|data-acceso=2021-08-19|nome=Eric|apelidos=Rosenbach}}</ref> mentres que outros consideraron que era un xeito de gañar influencia na política interna afgá<ref>{{Cita publicación periódica|título=Ahmed Wali Karzai: Seeking to Define Himself as U.s. Partner?|url=https://wikileaks.org/plusd/cables/10KABUL693_a.html|data=25 de febreiro de 2010, 04:05 (xoves)}}</ref><ref name="globe-editorial">{{Cita novas|título=Pakistan’s complicated motives|url=http://archive.boston.com/bostonglobe/editorial_opinion/editorials/articles/2010/02/22/pakistans_complicated_motives/|xornal=Boston.com|data-acceso=2021-08-19}}</ref> Paquistán non accedeu ás reiteradas solicitudes de entregar a Baradar a Afganistán. Finalmente, o [[25 de outubro]] de [[2018]], o movemento talibán confirmou que Paquistán liberara a Baradar.<ref name=":5" /> Segundo un diplomático estadounidense, isto foi pola expresa petición do goberno dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]].<ref>{{Cita web|título=Pakistan frees Taliban co-founder at US request; will play constructive role in Afghan peace initiative|url=https://www.nationalheraldindia.com/international/pakistan-frees-taliban-co-founder-at-us-request-will-play-constructive-role-in-afghan-peace-initiative|páxina-web=National Herald|data=2019-02-09|data-acceso=2021-08-19|lingua=en|apelidos=IANS}}</ref> Logo da posta en liberdade, foi o xefe da misión diplomática talibá en [[Doha]] ([[Qatar]]).<ref>{{Cita web|url=https://www.longwarjournal.org/archives/2019/01/mullah-baradar-appointed-head-of-talibans-political-office-in-qatar.php|data=24-1-2019|páxina-web=longwarjournal.org|título=Mullah Baradar appointed head of Taliban’s ‘political office’ in Qatar}}</ref> En febreiro de 2020, Baradar asinou o [[Acordo de Doha]]: un acordo de paz entre os Estados Unidos e os talibáns que abría a posibilidade a unha retirada definitiva dos Estados Unidos e os seus aliados.<ref>{{Cita novas|título=Afghan conflict: Trump hails deal with Taliban to end 18-year war|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-51692546|xornal=BBC News|data=2020-02-29|data-acceso=2021-08-19|lingua=en-GB}}</ref> Trala sinatura do acordo, o presidente dos Estados Unidos, [[Donald Trump]], mantivo unha conversa telefónica de 35 minutos con Baradar.<ref>{{Cita web|título=‘Good talk’: Trump says he spoke to Taliban leader after accord|url=https://www.aljazeera.com/news/2020/3/3/good-talk-trump-says-he-spoke-to-taliban-leader-after-accord|páxina-web=www.aljazeera.com|data-acceso=2021-08-19|lingua=en}}</ref> En xullo de 2021, Baradar visitou en [[República Popular da China|China]] o ministro de exteriores da [[República Popular da China|República Popular chinesa]]. O cumio outorgoulle lexitimidade ao movemento talibán, que daquela estaba en plena ofensiva militar.<ref>{{Cita web|título=Chinese officials and Taliban meet, in sign of warming ties|url=https://www.aljazeera.com/news/2021/7/28/chinese-officials-taliban-vow-warm-ties-in-meeting|páxina-web=www.aljazeera.com|data-acceso=2021-08-19|lingua=en}}</ref> === Volta ao poder === Logo da rápida conquista de territorios afgáns no verán de [[2021]] e a caída de Cabul o [[15 de agosto]] dese ano, houbo rumores de que ocuparía a presidencia de Afganistan.<ref>{{Cita web|título=Mullah Abdul Ghani Baradar declared Afghanistan's new President|url=https://ummid.com/news/2021/august/15.08.2021/mullah-abdul-ghani-baradar-declared-afghanistans-new-president.html|páxina-web=ummid|data-acceso=2021-08-19|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=Mullah Abdul Ghani Baradar, One of the Co-founders of Taliban, Likely to be Afghanistan’s New President|url=https://www.news18.com/news/world/mullah-abdul-ghani-baradar-one-of-the-co-founders-of-taliban-likely-to-be-afghanistans-new-president-4089671.html|páxina-web=News18|data=2021-08-16|data-acceso=2021-08-19|lingua=en}}</ref> O 17 de agosto de 2021, Baradar regresou a Afganistán por primeira vez desde a caída do goberno talibán en 2001.<ref>{{Cita web|título=Mullah Abdul Ghani Baradar returns to Afghanistan after 20 years. Who is he?|url=https://www.hindustantimes.com/world-news/mullah-abdul-ghani-baradar-returns-to-afghanistan-after-20-years-who-is-he-101629261443178.html|páxina-web=Hindustan Times|data=2021-08-18|data-acceso=2021-08-19|lingua=en}}</ref> Logo de aterrar en [[Kandahar]], Baradar trasladouse a [[Cabul]] para participar na formación do goberno.<ref>{{Cita web|título=Taliban co-founder Mullah Baradar in Kabul for government talks|url=https://www.aljazeera.com/news/2021/8/21/taliban-co-founder-baradar-in-kabul-for-talks-over-new-government|páxina-web=www.aljazeera.com|data-acceso=2021-08-24|lingua=en}}</ref> O 24 de agosto, [[Associated Press]] informou, citando fontes do goberno estadounidense, da reunión entre Baradar e o director da [[Central Intelligence Agency|CIA]], William Burns, na capital de Afganistán.<ref>{{Cita web|título=US official says CIA director met Taliban leader in Kabul|url=https://apnews.com/article/united-nations-taliban-a0f7cfd98704e6c2fca340324699a129|páxina-web=AP NEWS|data=2021-08-24|data-acceso=2021-08-24|lingua=en}}</ref> O [[7 de setembro]] de [[2021]] anunciouse que Abdul Ghani Baradar asumiría o cargo de viceprimeiro ministro no goberno talibán.<ref>{{Cita web|título=Taliban co-founder Mullah Baradar named deputy in Afghan gov’t|url=https://www.aljazeera.com/news/2021/9/7/profile-mullah-baradar-afghanistans-new-leader|páxina-web=www.aljazeera.com|data-acceso=2021-09-07|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Taliban announce new government for Afghanistan|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-58479750|xornal=BBC News|data=2021-09-07|data-acceso=2021-09-07|lingua=en-GB}}</ref> Uns días máis tarde difundíronse informacións que especulaban coa morte de Baradar. Segundo eses rumores, ao ''mulá'' Baradar matárono nun tiroteo entre faccións talibáns rivais no Palacio Presidencial de Cabul. Para desmentir estas novas, o propio Baradar publicou un arquivo de son onde negaba eses feitos.<ref>{{Cita web|título=Taliban co-founder and acting deputy PM Mullah Baradar releases audio statement refuting death rumours|url=https://www.dawn.com/news/1646178|páxina-web=DAWN.COM|data=2021-09-13|data-acceso=2021-09-15|lingua=en|apelidos=AFP}}</ref><ref>{{Cita web|título=Taliban Denies Deputy Prime Minister Baradar Shot Dead Over Internal Dispute|url=https://gandhara.rferl.org/a/afghanistan-taliban-baradar-rumors/31460213.html|páxina-web=RFE/RL|data-acceso=2021-09-15|lingua=en}}</ref> O [[15 de setembro]] de 2021, foi recoñecido como unha das cen persoas máis influíntes en [[2021]] pola revista [[Time]]. A escolla foi xustificada por encarnar unha liña máis moderada dentro do movemento talibán: sería partidario de conseguir acordos con occidente para recibir axuda financeira.<ref>{{Cita web|título=Abdul Ghani Baradar: The 100 Most Influential People of 2021|url=https://time.com/collection/100-most-influential-people-2021/6095986/abdul-ghani-baradar/|páxina-web=Time|data-acceso=2021-11-03|lingua=en}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Baradar, Abdul Ghani}} [[Categoría:Talibán]] [[Categoría:Nados en 1968]] [[Categoría:Nados en Afganistán]] [[Categoría:Políticos de Afganistán]] [[Categoría:Militares de Afganistán]] nxhjxiyclegmyznhkzpue451340tp8z 0 532602 6148759 6034580 2022-08-02T19:32:34Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «substituila» wikitext text/x-wiki {{biografía}} '''Adelaide Louise Hall''', nada en [[Nova York]] o [[20 de outubro]] de [[1901]] e finada en [[Londres]] o [[7 de novembro]] de [[1993]], foi unha cantante de [[jazz]] [[Estados Unidos de América|estadounidense]] establecida no [[Reino Unido]]. A súa longa carreira estendeuse máis de 70 anos, dende 1921 ata o seu pasamento e foi unha figura central no [[Harlem Renaissance]].<ref name=Voce>{{cita novas|nome=Steve|apelidos= Voce |url=https://www.independent.co.uk/news/people/obituary-adelaide-hall-1502902.html |title=Obituary: Adelaide Hall|work=The Independent |date=8 de novembro de 1993 |accessdate=15 de xuño de 2012 |location=Londres}}</ref><ref>{{cita novas|nome=Glenn|apelidos= Collins|url=https://www.nytimes.com/1993/11/10/obituaries/adelaide-hall-92-international-star-of-cabaret.html |title=Adelaide Hall, 92, International Star of Cabaret|date=10 de novembro de 1993 |accessdate=15 de xuño de 2012 |work=The New York Times}}</ref><ref name=ICWilliams>{{cita libro|url=http://www.bloomsbury.com/us/underneath-a-harlem-moon-9780826458933/|nome=Iain|apelidos=Cameron Williams|title=Underneath a Harlem Moon: The Harlem to Paris Years of Adelaide Hall|isbn=0-8264-5893-9|date=15 de setembro de 2002|url-morta=yes|dataacceso=22 de agosto de 2021|dataarquivo=26 de febreiro de 2021|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20210226182123/https://www.bloomsbury.com/us/underneath-a-harlem-moon-9780826458933/}}</ref><ref name="guardian2003">{{cita novas|nome=Stephen|apelidos= Bourne |url=https://www.theguardian.com/books/2003/jan/25/biography.music |title=The real first lady of jazz (Review of ''Underneath a Harlem Moon'' by Iain Cameron Williams) |work=The Guardian |date= 24 de xaneiro de 2003|accessdate=15 de xuño de 2012 |location=Londres}}</ref> Hall entrou no ''[[Guinness World Records]]'' en 2003 como a artista cunha carreira gravada máis duradeira, por pubblicar material en oito décadas consecutivas.<ref name=Devotonal>[http://www.npg.org.uk/devotional/honours.html "Devotees – Honours and Tributes"] (researched and compiled by Stephen Bourne), Devotional. Adelaide Hall enters ''Guinness Book of World Records'' as the World's most enduring recording artiste.</ref> Actuou con artistas destacados como [[Art Tatum]],<ref>{{YouTube|VhMq8_s64Y4|"Art Tatum – Strange As It Seems (1933)"}}.</ref> [[Ethel Waters]], [[Josephine Baker]], [[Louis Armstrong]], [[Lena Horne]], [[Cab Calloway]], [[Fela Sowande]],<ref>{{cita web|url=http://www.internationalopus.com/cgi-bin/io.pl?mode=composer&composer=28|title=International Opus|work=internationalopus.com}}</ref> [[Rudy Vallee]]<ref name="Don't Call Them Crooners">[[Leonard Feather]], [http://www.radiotimesarchive.co.uk/pdf/RT-TV-1939.pdf "Don't Call Them Crooners: 4 – Adelaide Hall" (entrevista)], ''Radio Times'', 17 de febreiro de 1939, p. 15.</ref> e [[Jools Holland]], e gravou como cantante con [[Duke Ellington]] (con quen fixo a súa gravación máis coñecida, "[[Creole Love Call]]", en 1927)<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=jPO5VDoDGLM Adelaide Hall singing "Creole Love Call" with Duke Ellington and his Orchestra] recorded in 1927. YouTube.</ref> e [[Fats Waller]].<ref name="kennedy-center1"/><ref name=WallerBroadcasts /><ref>{{cita web|url=http://www.artistdirect.com/artist/bio/adelaide-hall/440138 |title=Adelaide Hall Biography |website=Artistdirect.com |accessdate=15 de xuño de 2012}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.biography.com/people/adelaide-hall-38526 |title=Adelaide Hall Biography – Facts, Birthday, Life Story |website=Biography.com |date=7 de novembro de 1993 |accessdate=15 de xuño de 2012}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos e matrimonio === Adelaide Hall naceu en [[Brooklyn]], [[Nova York]], filla de Elizabeth e Arthur William Hall. Aprendeu a cantar ensinada polo seu pai, e comezou a súa carreira artística en 1921 en [[Broadway]] formando parte do coro do musical de [[Noble Sissle]] e [[Eubie Blake]] ''Shuffle Along''.<ref name="kennedy-center1">[http://artsedge.kennedy-center.org/interactives/harlem/faces/adelaide_hall.html "Adelaide Hall", Faces of the Harlem Renaissance, ArtsEdge: Kennedy Center.]</ref><ref>{{cita web|url=http://www.blackpast.org/?q=aah/shuffle-along-1921 |title=Shuffle Along (1921) &#124; The Black Past: Remembered and Reclaimed |publisher=The Black Past |date= |accessdate=15 de xuño de 2012}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.musicals101.com/1920bway3.htm |title=Stage Musicals 1920's – Part 3: New Composers |publisher=Musicals101.com |date= |accessdate=15 de xuño de 2012}}</ref><ref>[http://artsedge.kennedy-center.org/interactives/harlem/themes/shuffle_along.html "Shuffle Along: The Musical at the Center of the Harlem Renaissance – Drop Me Off in Harlem", ArtsEdge, Kennedy Center.]</ref><ref>{{cita web|last=Reside |first=Doug |url=http://www.nypl.org/blog/2012/02/10/musical-month-shuffle-along |title=Musical of the Month: Shuffle Along|publisher=The New York Public Library |date=10 de febreiro de 2012 |accessdate=15 de xuño de 2012}}</ref> Posteriormente actuou en diferentes musicais negros, entre eles ''Runnin' Wild'', de [[James P. Johnson]]<ref>{{cita web|author=The Broadway League |url=http://www.ibdb.com/production.php?id=9308 |title=Runnin' Wild|publisher=IBDB: The official source for Broadway Information |date= |accessdate=15 de xuño de 2012}}</ref> en Broadway en 1923, no que cantou a canción !Old-Fashioned Love", ''Chocolate Kiddies'' (1925, en xira europea, con cancións escritas por [[Duke Ellington]]),<ref>{{cita web|url=http://chevalierdesaintgeorges.homestead.com/ellington.html |title=Edward K. "Duke" Ellington, African American Composer & Pianist |date= |accessdate=15 de xuño de 2012}}</ref> ''My Magnolia'' (Broadway, 1926, con banda de [[Luckey Roberts]] e Alex C. Rogers),<ref>{{cita libro|url=http://books.google.co.uk/books?id=XFnfnKg6BcAC&pg=PA472&lpg=PA472 |title=Vaudeville, Old and New: An Encyclopedia of Variety Performers in America|nome=Frank|apelidos=Cullen |publisher=Psychology Press|year=2004}}</ref> ''Tan Town Topics'' (1926, con cancións de [[Fats Waller]]),<ref>[http://news.google.com/newspapers?nid=2211&dat=19260417&id=ZxomAAAAIBAJ&sjid=v_0FAAAAIBAJ&pg=4392,5036180 Tan Town Topics review.]</ref><ref>{{cita web|url=https://www.areditions.com/rr/embellish/2001_15/feature.html|title=Thomas "Fats" Waller: Performances in Transcription, edited by Paul S. Machlin|publisher=Areditions.com|date=|accessdate=15 de xuño de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130528073952/https://www.areditions.com/rr/embellish/2001_15/feature.html|data-arquivo=28 de maio de 2013|url-morta=yes}}</ref> e ''Desires of 1927''<ref>''Desires of 1927'' musical, Page 106, ''A Century of Musicals in Black and White: An Encyclopedia of Musical Stage'' by Bernard L. Peterson, Greenwood Publishing Group. ISBN 0-313-26657-3</ref> (1926 – 1927, con música de [[Andy Razaf]] e [[J. C. Johnson]]).<ref>Henry Louis Gates, Evelyn Brooks Higginbotham (eds), [http://books.google.co.uk/books?id=E_vRLcgEdGoC&pg=PA233 ''Harlem Renaissance Lives from the African American National Biography''], [[Oxford University Press]], 2009, p. 233.</ref><ref name=DesiresReview>[http://pqasb.pqarchiver.com/pittsburghcourier/access/1112695542.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:AI&type=historic&date=Nov+27%2C+1926&author=&pub=The+Pittsburgh+Courier+(1911-1950)&edition=&startpage=A2&desc=%27DESIRES+OF+1927%27+A+RIOT+AT+ELMORE%3B+%27DIXIE+BREVITIES%27+... "'Desires of 1927' - A Riot at Elmore" (review)]{{Ligazón morta|data=setembro de 2021 }}, ''The Pittsburgh Courier'', 27 de novembro de 1926.</ref> En 1924, Hall casou cun mariñeiro británico nado en [[Trindade e Tobago]], Bertram Errol Hicks. Pouco despois do seu matrimonio, Hicks abriu un club en [[Harlem]], [[Nova York]], chamado 'The Big Apple', e pasou a ser o representante de Hall.<ref>Iain Cameron Williams, ''Underneath a Harlem Moon: The Harlem to Paris Years of Adelaide Hall'', pp. 66–67. ISBN 0-8264-5893-9.</ref> === ''Chocolate Kiddies'', xira europea en 1925 === Hall foi contratada para formar parte do elenco da revista ''Chocolate Kiddies'', coa que se fixo unha xira europea que se iniciu en [[Hamburgo]] o 17 de maio de 1925, e que finalizou en [[París]] en decembro dese ano.<ref>[http://keepswinging.blogspot.co.uk/2006/05/maestro-sam-wooding-y-sus-chocolate.html] </ref> No elenco figuraban The Three Eddies, Lottie Gee, Rufus Greenlee e Thaddeus Drayton, Bobbie e Babe Goins, Charles Davis e [[Sam Wooding]] e a súa orquestra. === ''Tan Town Topics'', Small's Paradise e ''Desires of 1927'' === En 1926, tras volver a Nova York, Hall foi escollida para traballar en ''Tan Town Topics'', unha revista con cancións de [[Fats Waller]] e [[Spencer Williams]]. O elenco incluía a [[Fats Waller]], Eddie Rector e [[Ralph Cooper (actor)|Ralph Cooper]], Adelaide Hall, Maude Mills, Arthur Gaines, Leondus Simmons e un grupo de baile chamado Tan Town Topics Vamps. O espectáculo estreouse no [[Teatro Lafayette de Harlem]] o 5 de abril, cunha curta xira por [[Baltimore]], [[Chicago]] e [[Filadelfia]].<ref>[http://news.google.com/newspapers?nid=2211&dat=19260417&id=ZxomAAAAIBAJ&sjid=v_0FAAAAIBAJ&pg=4392,5036180 Review of ''Tan Town Topics''].</ref> Hall actuou en xullo de 1926, con Lottie Gee e The Southern Syncopated Orchestra, no club Small's Paradise, en Nova York.<ref>Howard Rye, [http://muse.jhu.edu/journals/black_music_research_journal/v030/30.1.rye01.html#fig01 "Southern Syncopated Orchestra: The Roster"], ''Black Music Research Journal''</ref> A partir de outubro de 1926 e ata setembro do siguiente ano, Hall viaxou polo país actuando no circuíto da Theater Owners Booking Association (T.O.B.A.) co espectáculo ''Desires of 1927'', concibido por [[J. Homer Tutt]] e producido por [[Irvin C. Miller]]. Presentada como a estrela do espectáculo, a aúa actuación incluía varias cancións, salientando "Sweet Virginia Bliss", baile e interpretación do [[ukelele]]. === Gravacións con Duke Ellington === En outubro de 1927, Hall gravou "Creole Love Call", "The Blues I Love To Sing" e "Chicago Stomp Down" con [[Duke Ellington]] e a súa orquestra.<ref>{{cita web |url=http://www.archive.org/details/DukeEllingtonOrchVadelaideHall-CreoleLoveCall |title=Duke Ellington Orch, V=Adelaide Hall – Creole Love Call : Adelaide Hall : Free Downloade & Streaming : Internet Archive |publisher=Archive.org |date=10 de marzo de 2001 |accessdate=15 de xuño de 2012 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140407102526/https://archive.org/details/DukeEllingtonOrchVadelaideHall-CreoleLoveCall |data-arquivo=7 de abril de 2014}}</ref> As gravacións tiveron un amplo eco, e catapultaron as carreiras de Hall e Ellington.<ref>{{cita web|url=http://www.dailymotion.com/video/x8jpl3_adelaide-hall-talks-about-the-cotto_music |title=Adelaide Hall talks about the Cotton Club and Duke Ellington – Video Dailymotion |date= |accessdate=15 de xuño de 2012}}</ref><ref>{{cite news|author=|url=http://articles.latimes.com/1993-11-08/news/mn-54492_1_duke-ellington |title=Adelaide Hall, 92; Jazz Singer Performed With Duke Ellington |work=Los Angeles Times|date=22 de maio de 2001 |accessdate=15 de xuño de 2012}}</ref> O 4 de decembro de 1927, Ellington comezou a tocar coa súa orquestra [[Cotton Club]] de Harlem cunha revista chamada ''Rhythmania''. No show, Hall cantaba "Creole Love Call". En 1928, a canción alcanzou o posto número 19 da lista de ''[[Billboard]]''.<ref>[http://tsort.info/music/sht3ur.htm Lista]</ref> Ademais, Hall e [[Duke Ellington]] gravaron o 7 de xaneiro de 1933 as cancións "I Must Have That Man" e "Baby".<ref>{{Cita web |url=http://www.depanorama.net/33.htm |título=Copia arquivada |dataacceso=18 de xaneiro de 2015 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150518024542/http://www.depanorama.net/33.htm |data-arquivo=18 de maio de 2015 |url-morta=yes }}</ref> === ''Blackbirds of 1928'' === En 1928, Hall traballou en [[Broadway]] con [[Bill Robinson]]<ref>[http://artsedge.kennedy-center.org/interactives/harlem/faces/bill_robinson.html "Faces of the Harlem Renaissance – Bill 'Bojangles' Robinson", Drop Me Off in Harlem.]</ref> en ''[[Blackbirds of 1928]]''.<ref>[http://www.masterworksbroadway.com/music/blackbirds-of-1928-shuffle-along-1921 "Blackbirds of 1928 Shuffle Along (1921)", Masterworks Broadway.]</ref><ref>[http://www.ancientfaces.com/research/photo/417031/adelaide-hall-family-photo]</ref> O espectáculo foi o de maior éxito cun elenco integramente negro nunca representado en Broadway e deu fama a ambos os artistas.<ref>[http://news.google.com/newspapers?nid=2211&dat=19290518&id=3WNGAAAAIBAJ&sjid=feUMAAAAIBAJ&pg=3694,6655659 "''Blackbirds of 1928'' celebrates one year run on Broadway"], ''The Afro-American'', 18 de maio de 1929. Con acceso o 14 de setembro de 2014.</ref> ''Blackbirds of 1928'' era unha idea de [[Lew Leslie]], que planeara o show pensando en [[Florence Mills]]; porén, Mills faleceu por mor dunha [[pneumonía]] en 1927 antes de iniciar os ensaios. Hall foi escollida para substituíla. A revista estreouse en Les Ambassadeurs Club de Nova York en xaneiro de 1928, e en maio de 1928 representouse no Liberty Theatre,<ref name="performingartsarchive.com">[http://www.performingartsarchive.com/Theatres/Theatres-L/Liberty-Theatre_NYC/Liberty-Theatre_NYC.htm Liberty Theatre.]</ref> cun total de 518 funcións. Este musical deu tamén sona a Hall en [[Europa]], ao ser levada en 1929 a obra a [[París]], onde durante catro meses se representou no [[Moulin Rouge]].<ref>Judith Miller, [http://books.google.co.uk/books?id=QaDjoWtemXgC&pg=PA215&lpg=PA215&dq=paul+colin+poster+of+Adelaide+Hall&source=bl&ots=ReHvz6UOB6&sig=vjjwB2xxe4V2DbaGhlcd6EMtCYc&hl=en&sa=X&ei=sGcVVO-5GdfsaIzbgIAE&ved=0CEkQ6AEwCw#v=onepage&q=paul%20colin%20poster%20of%20Adelaide%20Hall&f=false ''Art Deco''], Dorling Kindersley, 2005, ISBN 1405307544: lithograph by Paul Colin featuring Adelaide Hall and used as a poster to advertise ''Blackbirds'' at the [[Moulin Rouge]], p. 215 (con acceso o 14 de setembro de 2014).</ref><ref>[http://www.bbc.co.uk/radio4/womanshour/2003_02_wed_03.shtml ''Woman's Hour'' Music Archive] xaneiro de 2003.</ref><ref>Jean Delaurier 1929 [http://www.bridgemanart.com/de/asset/224685/delaurier-jean-fl-1930/the-black-birds-band-in-the-moulin-rouge-revue-porgy-illustration-from-l-art-vivant-1st-august-1929-litho-b-w-photo lithograph] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140222201114/http://www.bridgemanart.com/de/asset/224685/delaurier-jean-fl-1930/the-black-birds-band-in-the-moulin-rouge-revue-porgy-illustration-from-l-art-vivant-1st-august-1929-litho-b-w-photo |date=22 de febreiro de 2014 }} of Blackbirds at the [[Moulin Rouge]] performing "Porgy",</ref> Tal foi o éxito de Hall no teatro europeo, que rivalizou en popularidade con [[Josephine Baker]].<ref>[http://news.google.com/newspapers?id=0R0mAAAAIBAJ&sjid=1f0FAAAAIBAJ&pg=6858,814569&dq=adelaide+hall&hl=en "Adelaide Hall Takes Place of 'Jo' Baker"], ''The Afro-American'', 3 de agosto de 1929.</ref> Con música de [[Jimmy McHugh]] e letras de [[Dorothy Fields]], as interpretacións que Hall levou a cabo das canciones "I Can't Give You Anything but Love, Baby", "Diga Diga Do",<ref name=DazedMother>Theophilus Lewis, [http://pqasb.pqarchiver.com/pittsburghcourier/access/1109974732.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:AI&type=historic&date=Nov+10%2C+1928&author=Theophilus+Lewis&pub=The+Pittsburgh+Courier+(1911-1950)&edition=&startpage=B2&desc=THE+DANCE+THAT+DAZED+MOTHER "THE DANCE THAT DAZED MOTHER – "DIGA DIGA DO"--AS DANCED BY ADELAIDE HALL—CREATES SENSATION. "STOP IT!" CRIES MAMA. "ON WITH THE DANCE" BROADWAY DEMANDS"]{{Ligazón morta|data=setembro de 2021 }}, ''The Pittsburgh Courier'', 10 de novembro de 1928.</ref> "Bandanna Babies" e "I Must Have That Man", converteunas en todo un éxito. O elenco de ''Blackbirds'' volveu aos Estados Unidos no outono de 1929, iniciando case de inmediato unha xira polo país, tendo lugar a primeira representación en Chicago. Nesa cidade, e en decembro, Adelaide Hall abandonou de maneira inesperada a produción, volvendo a Nova York. === 1930: ''Brown Buddies'' === Tras deixar ''Blackbirds'', especulouse con que Hall e [[Bill Robinson]] traballase de novo xuntos.<ref>[http://fultonhistory.com/Newspapers%2023/Pittsburgh%20PA%20Courier/Pittsburgh%20PA%20Courier%201929-1930/Pittsburgh%20PA%20Courier%201929-1930%20-%200453.pdf]</ref> Finalmente, en 1930 ambos traballaron dúas veces no Teatro Palace de Broadway (en febreiro e en agosto).<ref>[http://pqasb.pqarchiver.com/pittsburghcourier/access/1112010982.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:AI&type=historic&date=Feb+22%2C+1930&author=CHAPPIE+GARDNER&pub=The+Pittsburgh+Courier+(1911-1950)&edition=&startpage=16&desc=White+Press+Acclaims+Adelaide+Hall+As+Packed+House+Gives+Her+Great+Ovation "White Press Acclaims Adelaide Hall As Packed House Gives Her Great Ovation"]{{Ligazón morta|data=setembro de 2021 }}, ''The Pittsburgh Courier'', 22 de febreiro de 1930.</ref><ref>https://books.google.co.uk/books?id=DVsKAgAAQBAJ&pg=PA524&lpg=PA524&dq=palace+theatre+new+york+adelaide+hall&source=bl&ots=0g9xVMEZH_&sig=JxMyVbtf7kXk7nXBCUPUEmGGUDQ&hl=en&sa=X&ei=P3iRVIj0MbCN7AbyzYHYDw&ved=0CD4Q6AEwBA#v=onepage&q=palace%20theatre%20new%20york%20adelaide%20hall&f=false</ref> Na actuación de febreiro, a primera de Hall no Palace, recibiu un entusiasta recibimento. Tan frutífera foi a colaboración entre Hall e Robinson, que en outubro de 1930 a parella se reuniu para actuar no musical ''Brown Buddies''.<ref>Bernard L. Peterson, [http://books.google.co.uk/books?id=yAnjPO1E5ewC&pg=PA59 ''Brown Buddies'' article in ''A Century of Musicals in Black and White]: An Encyclopedia of Musical Stage Works by, about or Involving African Americans'', Westport, CT: Greenwood Publishing, 1993, pp. 59–60.</ref> A obra estreouse en Broadway, no Teatro Liberty,<ref name="performingartsarchive.com"/> manténdose as funcións durantes catro meses antes de iniciar unha xira polos Estados Unidos.<ref>[http://news.google.com/newspapers?nid=2211&dat=19300927&id=IComAAAAIBAJ&sjid=5_0FAAAAIBAJ&pg=4409,1348517 "Dancing in 'Brown Buddies'"], ''The Afro-American'', 27 de setembro de 1930.</ref><ref name=Playbill>[http://www.playbillvault.com/Show/Detail/6569/Brown-Buddies ''Brown Buddies'' playbill], Playbill Vault.</ref> A música era de Millard Thomas, con cancións de [[Shelton Brooks]], Ned Reed, [[Porter Grainger]], [[J. C. Johnson]], J. Rosamund Johnson, George A. Little, Arthur Sizemore e Edward G. Nelson. === 1931–32: Gira mundial === En 1931, Hall embarcouse nunha xira mundial que visitou dous continentes (América e Europa). Durante a mesma actuou catro veces no Teatro Palace. Foi durante esta xira cando Hall descubriu e empregou o pianista [[Art Tatum]], ao que levou a Nova York ao final da mesma.<ref>[http://www.npr.org/programs/jazzprofiles/archive/tatum.html]</ref><ref>[http://www.pbs.org/jazz/biography/artist_id_tatum_art.htm], PBS.</ref><ref>[http://jazztimes.com/articles/21296-art-tatum-no-greater-art "Art Tatum: non Greater Art Talkin' Tatum with Hank Jones, Billy Taylor, Dick Hyman, Adam Makowicz"], ''JazzTimes'', xaneiro/febreiro 1998.</ref> En agosto de 1932, Hall gravou "Strange as it Seems", "I'll Never Be The Same", "This Time it's Love" e "You Gave Me Everything but Love", sendo Tatum un dos principais pianistas nesas producións.<ref>{{YouTube|zMK4VVKWgs8|"Adelaide Hall – You Gave Me Everything But Love (1932)"}}.</ref><ref>[http://handfulofkeys.wordpress.com/2011/07/17/more-than-a-handful-the-incomparable-art-tatum/ "More Than a Handful – The Incomparable Art Tatum"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140505221739/http://handfulofkeys.wordpress.com/2011/07/17/more-than-a-handful-the-incomparable-art-tatum/ |date=05 de maio de 2014 }}, 17 de xullo de 2011.</ref><ref>[http://www.aaregistry.org/historic_events/view/art-tatum-jazz-pianist-born Art Tatum biography], African American Registry.</ref> === Carreira en Europa en 1935–38 === Hall chegou a [[París]] o outono de 1935<ref>[http://pqasb.pqarchiver.com/pittsburghcourier/access/1114442962.html?FMT=CITE&FMTS=CITE:AI&type=historic&date=Nov+30%2C+1935&author=&pub=The+Pittsburgh+Courier+(1911-1950)&edition=&startpage=A7&desc=Adelaide+Hall+And+Meeres+%26+Meeres+Off+For+London "Adelaide Hall And Meeres & Meeres Off For London"]{{Ligazón morta|data=setembro de 2021 }}, ''The Pittsburgh Courier'', 30 de novembro de 1935.</ref> e quedou a vivir alí ata 1938. O seu marido abriu un club nocturno para ela na cidade, que chamou ''La Grosse Pomme'', e en que actuou con frecuencia.<ref>[https://web.archive.org/web/20131005003326/http://midniteinparis.tumblr.com/post/9935090286/performer-adelaide-hall-and-her-husband-manager "Performer Adelaide Hall and her husband/manager, Bert Hicks, owned a nightclub in Montmartre called a Grosse Pomme..."], Midnight in Paris.</ref><ref>[http://www.paulvernonchester.com/DjangoHaunts.htm "Django's Haunts"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141021122637/http://www.paulvernonchester.com/DjangoHaunts.htm |date=21 de outubro de 2014 }}, Paul Vernon Chester.</ref> Unha das bandas que tocaba no club foi o [[Quintette du Hot Club de France]], con [[Django Reinhardt]] e [[Stephane Grappelli]]. Nos inicios de 1936, Hall protagonizou ''Black and White Revue''. O espectáculo, con cincuenta artistas, estreouse en París, e en febreiro viavou en xira a [[Suíza]]. A revista foi producida por [[Ralph Clayton]], dirixida por [[Arthur Bradley]] e coreografada por [[Albert Gaubier]], quen previamente bailara baixo a dirección de [[Serge Diaghilev]] nos ''[[Ballets Rusos]]''.<ref>http://translate.google.co.uk/translate?hl=en&sl=da&u=http://www.danskefilm.dk/skuespiller/10555.html&prev=search</ref> A orquestra estaba dirixida por [[Henry Crowder]].<ref>[http://abar.net/crowder.htm Allardyce Barnett.]</ref> En 1937, Hall coreografou a súa interpretación do famoso baile francés [[can-can]], que chamou "Canned Apple" e que bailou en ''La Grosse Pomme''.<ref>[http://news.google.com/newspapers?nid=2211&dat=19371225&id=gxomAAAAIBAJ&sjid=mP0FAAAAIBAJ&pg=3591,4341116 "Adelaide Hall shows Paris Canned Apple"], ''The Afro-American'', 25 de decembro de 1937.</ref> A Hall tamén se lle atribúe presentar o baile coñecido como "truckin" aos parisienses.<ref>[http://news.google.com/newspapers?nid=2205&dat=19931106&id=mJ8lAAAAIBAJ&sjid=7fQFAAAAIBAJ&pg=1675,3403220 "Adelaide Hall introduced Truckin' to Paris"], ''Baltimore Afro-American'', 6 de novembro de 1993.</ref> Durante o seu tempo en Europa, Hall cantou con varias orquestras, entre elas as de [[Willie Lewis]]<ref>[http://www.allmusic.com/song/say-youre-mine-mt0005764420 Adelaide Hall and Willie Lewis and his Entertainers recording of "Say You're Mine"], AllMusic.</ref> e [[Ray Ventura]], e en 1937 (nunha viaxe a [[Copenhaguen]]) gravou catro cancións con [[Kai Ewans]] e a súa orquestra para o selo Tono.<ref>[https://archive.org/details/KaiEwansOrchVadelaideHall-WhereOrWhen1937 a orquesta de Kai Ewans] con Adelaide Hall cantando "Where or When".</ref> === Carreira británica, 1938–93 === Tras moitos anos actuando nos Estados Unidos e en Europa, Hall foi ao [[Reino Unido]] en 1938<ref>Douglass Hall, [http://news.google.com/newspapers?id=4cMlAAAAIBAJ&sjid=4fQFAAAAIBAJ&pg=1036,3017341&dq=adelaide+hall&hl=en "Why I Moved to London, How America's Peculiar Brand of Democracy Forced a Brooklyn Girl to Live in Europe"], ''Baltimore Afro-American'', 9 de xullo de 1946</ref> para facer un papel protagonista nunha versión musical dunha obra de [[Edgar Wallace]], ''The Sun Never Sets'', representada no [[Teatro Drury Lane]].<ref name="screenonline1">[http://www.screenonline.org.uk/people/id/580633/index.html "Hall, Adelaide (1901–1993), Actor, Singer"], BFI ScreenOnline.</ref> Tivo tanto éxito e fíxose tan popular entre o público británico, que decidiu instalarse no país, converténdose nunha das máis célebres cantantes e artistas da época no Reino Unido. Así, Hall viviu en Londres dende 1938 ata a súa morte. O 28 de agosto de 1938, Hall gravou "I Can't Give You Anything but Love" e "That Old Feeling"<ref>{{YouTube|JZrKKs-gUds|"That Old Feeling" cantada por Adelaide Hall con Fats Waller ao órgano}}.</ref> nos [[Abbey Roade Studios]] de Londres, con [[Fats Waller]] no órgano. O 10 de setembro de 1938 actuou en ''Broadcast To America'' con Waller no St. George's Hall nunha emisión en directo retransmitida ao outro lado do Atlántico.<ref name=WallerBroadcasts>Ken Dryden, [http://www.allaboutjazz.com/fats-waller-on-the-air-1938-broadcasts-fats-waller-tai-ping-review-by-ken-dryden.php#.VBWPlUu4mlI "Fats Waller: Fats Waller on the Air 1938 Broadcasts (2009)"] AllAboutJazz, 7 de abril de 2010; consultado o 14 de setembro de 2014.</ref><ref>[http://kindofjazzbloglibrary.blogspot.co.uk/2012/11/13-fats-waller-on-air-sessions-1938.html ''Broadcast To America''].</ref> Ao longo de 1939, Hall participou noutras emisións de [[BBC]] TV, algunha delas retransmitidas en directo. Non obstante, co inicio da [[segunda guerra mundial]], o goberno británico suspendeu as emisións en directo. A pesar diso, entre 1939 e 1941 Hall participou no popular programa de variedades de [[BBC]] Radio ''Piccadixie''.<ref>[http://www.britishonlinearchives.co.uk/page.php?did=248-r9-11-05&pageno=6&date_option=equal&textonly=yes PROGRAMME FOR THE FORCES HOME SERVICE].</ref> Ademais, nese tempo viaxou amplamente polo Reino Unido co ''Piccadixie British Tour'' acompañada do humorista [[Oliver Wakefield]] e do pianista [[George Elrick]].<ref> [http://collections.vam.ac.uk the V&A in their collection.]</ref> Nos anos da guerra, Hall entretivo as tropas no continente europeo coa USO ([[United Service Organizations]] Inc.)<ref>[http://news.google.com/newspapers?nid=2205&dat=19931106&id=mJ8lAAAAIBAJ&sjid=7fQFAAAAIBAJ&pg=1675,3 (''Baltimore Afro-American'', 13 de novembro de 1993, p. B7)] </ref> e o seu equivalente británico ENSA (Entertainments National Service Association), no cal obtivo o título de capitá. A carreira de Hall foi un éxito case ininterrompido. Fixo máis de 70 gravacións para [[Decca Records]],<ref>[http://www.jazzdisco.org/prestige-records/discography-1933-1948/ Prestige Records] Discography: 1933–1948.</ref> tivo unha serie propia en BBC Radio, ''Wrapped in Velvet''<ref>[http://books.google.co.uk/books?id=hSzLnPZswqEC&pg=PA38&lpg=PA38&dq=adelaide+hall+wrapped+in+velvet+radio+show&source=bl&ots=sxHlCp9aQ9&sig=nRlTM8A1KSa52_T5xSyQqQmAp1k&hl=en&sa=X&ei=LnwZVJvqBYflapaZgPgH&ved=0CCMQ6AEwAA#v=onepage&q=adelaide%20hall%20wrapped%20in%20velvet%20radio%20show&f=false ''From Mae to Madonna: Women Entertainers in Twentieth-century America''], p. 38. ISBN 9780813191997.</ref><ref>David Hinkley, "Scat-Singing Pioneer Adelaide Hall Never Really Went Out Of Style”, ''New York Daily News''</ref> (foi a primeira artista negra que tivo un contrato a longo prazo coa [[BBC]]) e actuou no teatro, no cinema, e en clubs nocturnos, sendo propietaria de locais en Nova York, Londres e París. Na década de 1940, e especialmente durante a guerra, foi moi popular, tanto entre o público civil como no da ENSA,<ref>[http://www.bbc.co.uk/history/ww2peopleswar/stories/05/a3857105.shtml "When Adelaide Hall Went to War"]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20141217221625/https://itunes.apple.com/gb/album/home-front-songs-from-world/id360288110 "Home Front – Songs From World War II".]</ref> a pesar de sufrir a destrución por un bombardeo do seu club londiniense, o Old Florida Club.<ref>[http://elvirabarney.wordpress.com/tag/adelaide-hall/ "Music from The Old Florida Club".]</ref> No ano 1940 Hall fixo un cameo no filme ''[[The Thief of Bagdad (filme de 1940)|The Thief of Bagdad]]'', dirixido por [[Alexander Korda]], e no que cantaba "Lullaby of the Princess", canción escrita por [[Miklós Rózsa]].<ref name="screenonline1"/><ref>[http://www.imdb.com/name/nm0355263/ "Adelaide Hall (1901–1993)", IMDb.]</ref><ref>[http://www.screenonline.org.uk/film/id/438437/credits.html "Thief of Bagdad, The (1940)", Cast and credits, BFI Screenonline.]</ref><ref>{{Cita web |url=http://alluyp.tumblr.com/post/9499098412 |título="The Thief of Bagdade (1940) movie download", Gesualdo. |data-acceso=22 de agosto de 2021 |data-arquivo=07 de abril de 2014 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140407115553/http://alluyp.tumblr.com/post/9499098412 |url-morta=yes }}</ref><ref>[http://www.powell-pressburger.org/Reviews/40_Thief/Thief06.html]</ref> A canción de Hall "Careless", chegou en maio de 1940 ao número 30 das listas británicas, e en xuño de 1944 o seu tema "There Goes That Song Again" entrou na lista da [[BBC]] acadando o posto 15.<ref>[http://www.bbc.co.uk/history/ww2peopleswar/stories/58/a3090458.shtml WW2 People's War], BBC.</ref> Hall apareceu nunha das máis primitivas gravacións en sistema telerecording da BBC: unha gravación da súa actuación no RadiOlympia Theatre levada a cabo o 7 de outubro de 1947. A gravación empregouse nun programa chamado ''Variety in Sepia''.<ref>[http://www.gettyimages.in/detail/nieuwsfoto's/the-first-radiolympia-since-the-war-30-september-1947-the-nieuwsfotos/102730194 ]</ref> Hall cantaba "Chi-Baba, Chi-Baba (My Bambino Go to Sleep)" e "I Can't Give You Anything But Love". En 1948 actuou no filme británico ''A World is Turning'', que non foi rematado. O filme trataba sobre a contribución dos cidadáns negros á sociedade británica. O ano seguinte actuou nos programas da BBC ''Rooftop Rendezvous'' e ''Caribbean Carnival''. Hall participou en 1951 na primera serie cómica británica, ''How Do You View'', protagonizada por [[Terry-Thomas]] e escrita por [[Sid Colin]] e [[Talbot Rothwell]].<ref>[http://www.turnipnet.com/whirligig/tv/adults/other/british.htm "British Programmes"]</ref> O 29 de outubro de 1951 formou parte do elenco da gala Royal Variety Performance, representada no Victoria Palace Theatre en presenza da raíña [[Isabel II do Reino Unido|Isabel II]] e da [[Margarida do Reino Unido|princesa Margarida]].<ref>{{Cita web |url=http://www.eabf.org.uk/royal-variety-performance/archive/1951 |título=The Royal Variety Performance |data-acceso=24 de decembro de 2012 |data-arquivo=24 de decembro de 2012 |url-arquivo=https://archive.is/20121224023809/http://www.eabf.org.uk/royal-variety-performance/archive/1951 |url-morta=yes }}</ref> Foi a primeira artista negra que participou na gala.<ref>[http://www.npg.org.uk/devotional/honours.html]</ref> A principios de 1950, Hall e o seu marido inauguraron o Calypso Club en [[Regent Street]], Londres, e a realeza acudiu con asiduidade ao local.<ref>[http://news.google.com/newspapers?id=hfglAAAAIBAJ&sjid=bfUFAAAAIBAJ&pg=1306,1697476&dq=adelaide+hall+afro&hl=en "Capital Spotlight"], ''Baltimore Afro-American'', 14 de outubro de 1952</ref> En 1951 a actriz actuou en Londres na obra ''[[Kiss Me, Kate]]'', no papel de Hattie, cantando o tema de [[Cole Porter]] "Another Op'nin', Another Show", e en 1952 no musical ''Love From Judy'',<ref>[http://collections.vam.ac.uk Caricatura de Adelaide Hall en ''Love From Judy''], V&A Collection Archive.</ref> encarnando a Butterfly e cantando "A Touch of Voodoo", "Kind to Animals" e "Ain't Gonna Marry".<ref>[http://www.guidetomusicaltheatre.com/shows_l/lovefrom_judy.htm ''Love From Judy'' – The Guide to Musical Theatre.]</ref> En 1956 volvió ao West End para traballar en ''Someone to Talk To''.<ref name=NYTobit>Glenn Collins, [http://www.nytimes.com/1993/11/10/obituaries/adelaide-hall-92-international-star-of-cabaret.html "Adelaide Hall, 92, International Star of Cabaret"], ''The New York Times'', 10 de novembro de 1993.</ref> En 1957, e a solicitude de [[Lena Horne]], Hall volveu aos Estados Unidos para actuar con ela no musical ''Jamaica'', estreado en [[Filadelfia]] en setembro de 1957,<ref>[http://news.google.com/newspapers?id=G-ElAAAAIBAJ&sjid=o_QFAAAAIBAJ&pg=713,4747063&dq=adelaide+hall+afro&hl=en "Lena Horne and ''Jamaica'' in Philly world premiere"], ''Washington Afro-American'', 3 de setembro de 1957</ref> e levado ao [[circuíto de Broadway]] o 31 de outubro. De novo no Reino Unido, o 1 de abril de 1960 actuou no show musical da BBC ''The Music Goes Round'',<ref>[http://www.tvpopdiaries.co.uk/1960.html TV pop diaries.]</ref> e o 3 de marzo de 1965 no programa de BBC2 ''Muses with Milligan'', con [[Spike Milligan]] e [[John Betjeman]]. En 1968, de novo no circuíto teatral do West End, participou na obra ''Janie Jackson''.<ref name=NYTobit /> Entre 1969 e 1970 realizou dúas gravacións de [[jazz]] con [[Humphrey Lyttelton]], traballando posteriormente en xiras teatrais e en diferentes concertos. En 1974 actuou no programa de televisión ''Looks Familiar'' como panelista,<ref>{{Cita web |url=http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/648214 |título=''Looks Familiar'' |dataacceso=18 de xaneiro de 2015 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090906224318/http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/648214 |data-arquivo=06 de setembro de 2009 |url-morta=yes }}</ref> e en ''What Is Jazz'', con [[Humphrey Lyttelton]].<ref>{{Cita web |url=http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/615778 |título=''What Is Jazz?'' |dataacceso=18 de xaneiro de 2015 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090914115416/http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/615778 |data-arquivo=14 de setembro de 2009 |url-morta=yes }}</ref> En 1976 participou noutro programa de televisión, ''It Don't Mean a Thing'',<ref>{{Cita web |url=http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/697963?view=credit |título=''It Don't Mean a Thing'' credits |data-acceso=22 de agosto de 2021 |data-arquivo=23 de abril de 2013 |url-arquivo=https://archive.today/20130423200330/http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/697963?view=credit |url-morta=yes }}</ref> e en 1981 foi convidada ao programa de [[Michael Parkinson]] na BBC, ''Parkinson''.<ref>{{Cita web |url=http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/308966?view=credit |título=''Parkinson: 300'' credits |data-acceso=22 de agosto de 2021 |data-arquivo=19 de setembro de 2009 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090919115214/http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/308966?view=credit |url-morta=yes }}</ref> Ademais, en xullo de 1982 participou, xuntos a outros varios artistas, nunha gala levada a cabo na [[catedral de San Paulo de Londres]] dedicada á música sacra de [[Duke Ellington]].<ref>{{Cita web |url=http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/119040?view=credit |título=''The Sacred Music of Duke Ellington'' credits, BFI. |dataacceso=18 de xaneiro de 2015 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090906132919/http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/119040?view=credit |data-arquivo=06 de setembro de 2009 |url-morta=yes }}</ref><ref>[http://www.loc.gov/item/jots.200018968 ''The Sacred Music of Duke Ellington'' concert] at St. Paul's Cathedral, London, 1982: Library of Congress details for the event.</ref> [[Ficheiro:Adelaide Hall's Grave at Cemetery of the Evergreens in Brooklyn, New York, Terrace Hill Section, Grave 1252, March 2018.jpg|miniatura|Tumba de Adelaide Hall no [[cemiterio de Evergreens]] en [[Brooklyn]], Nova York, Terrace Hill Section, Grave 1252]] En abril de 1980, Hall volveu aos Estados Unidos, e dende o 1 ao 24 de maio actuou na revista musical ''Black Broadway'' no [[The Town Hall]] de Nova York, xunto a [[Elisabeth Welch]], [[Gregory Hines]], [[Bobby Short]], [[Honi Coles]], [[Edith Wilson]] e [[Nell Carter]], entre outros.<ref>[http://books.google.co.uk/books?id=yAnjPO1E5ewC&pg=PA41&lpg=PA41&dq=adelaide+hall+Black+Broadway+Town+Hall+New+York+1980&source=bl&ots=yb1-IjKtEA&sig=3j_yea6mRcVLTsACJ7FoIgEmOa0&hl=en&sa=X&ei=l2tqU9zfA4LaOLnUgLAP&ved=0CD0Q6AEwAzgK#v=onepage&q=adelaide%20hall%20Black%20Broadway%20Town%20Hall%20New%20York%201980&f=false ''A Century of Musicals in Black and White: An Encyclopedia of Musical Stage''], pp. 40–41 – Black Broadway cast details, etc.</ref> Tras ''Black Broadway'', en xuño de 1980, Hall traballou durante tres meses no Michael's Pub de Nova York.<ref>[http://books.google.co.uk/books?id=WOUCAAAAMBAJ&pg=PA94&dq=adelaide+hall+at+Michael's+Pub+New+York+1980&hl=en&sa=X&ei=NmRqU7vXD8KbPZ6wgOAF&ved=0CEIQ6AEwAg#v=onepage&q=adelaide%20hall%20at%20Michael's%20Pub%20New%20York%201980&f=false Listing for Michael's Pub], ''New York'' magazine, 2 de xuño de 1980.</ref> Tamén en xuño de 1980, actuou no Playboy Jazz Festival nos [[Os Ánxeles|Ánxeles]], xunto a [[Dizzy Gillespie]], [[Herbie Hancock]], [[Stephane Grappelli]], [[Mel Torme]], [[Zoot Sims]], [[Carmen McRae]] e [[Chick Corea]].<ref>Thomas P. Hustade, [http://books.google.co.uk/books?id=rDKhApTppgAC&pg=PA397&dq=adelaide+hall+los+angeles&hl=en&sa=X&ei=J5ppU9mJEYLGPPfvgcAG&ved=0CHQQ6AEwCQ#v=onepage&q=adelaide%20hall%20los%20angeles&f=false ''Born to Play: The Ruby Braff Discography and Directory of Performances (Studies in Jazz)''], Scarecrow Press, 3 de maio de 2012. ISBN 0810882647.</ref> O 5 de abril de 1983, Hall iniciou un compromiso dun mes co Cookery, en Nova York, onde foi acompañada por Ronnie Whyte e Frank Tate.<ref>Ruth Gilbert, [http://books.google.co.uk/books?id=I7cBAAAAMBAJ&pg=PA28&dq=adelaide+hall+at+the+cookery+new+york&hl=en&sa=X&ei=52FqU7bbLsGQyAGVw4HgBg&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=adelaide%20hall%20at%20the%20cookery%20new%20york&f=false "In and Around Town Adelaide Hall at the Cookery"], ''New York'' magazine.</ref> En 1985, Hall interveu na televisión británica formando parte do elenco de ''Omnibus: The Cotton Club comes to the Ritz'', un documental da [[BBC]] rodado no [[Hotel Ritz (Londres)|Hotel Ritz]], e no que aparecían, entre outros, [[Cab Calloway]], [[Doc Cheatham]] e [[Max Roach]].<ref>[http://beta.worldcat.org/archivegrid/collection/data/79734499 ''The Cotton Club comes to the Ritz'' video] (con acceso o 6 de setembro de 2014).</ref><ref>[http://lcweb2.loc.gov/diglib/ihas/loc.natlib.jots.200014669/default.html Library of Congress data] (con acceso o 6 de setembro de 2014)</ref> En 1985 participou en ''South Bank Show'', nun documental titulado ''The Real Cotton Club''.<ref>[http://www.loc.gov/item/jots.200018733 ''The South Bank Show'']</ref> En xullo de 1986 actuou nun concerto no [[Barbican Centre]] de Londres.<ref>[http://photos.allaboutjazz.com/gallery_image.php?id=9356#.U2uNgV64llI Fotografía de Adelaide Hall] no Barbican, xullo de 1986.</ref> En outubro de 1988, Hall presentou un espectáculo en solitario no [[Carnegie Hall]] de Nova York.<ref>{{cita novas| url=http://www.nytimes.com/1988/10/14/arts/review-music-adelaide-hall-opens-weill-cabaret-bill.html | work=The New York Times | first=John S. | last=Wilson | title=Review/Music; Adelaide Hall Opens Weill Cabaret Bill | date=14 de outubro de 1988}}</ref> O mesmo espectáculo foi levado a Londres, ao Kings Heade Theatre en decembro de 1988.<ref>[http://archive.spectator.co.uk/article/10th-december-1988/45/jazz], ''[[The Spectator]]'', 10 de decembro de 1988</ref> Foi unha das poucas artistas que tivo dúas actuacións como convidada no programa de [[BBC Radio 4]] ''Desert Island Discs'' (2 de decembro de 1972<ref>[http://www.bbc.co.uk/programmes/p009nb0j "Adelaide Hall, jazz singer"], ''Desert Island Discs''</ref> e 13 de xaneiro de 1991).<ref>[http://www.bbc.co.uk/radio4/features/desert-island-discs/castaway/24a1c73a "Adelaide Hall, jazz singer"], ''Desert Island Discs''</ref> En 1989 actuou en Londres no [[Royal Festival Hall]] na ''Royal Ellington Tribute Concert'' que incluía a estrea mundial da peza de Ellington ''Queen's Suite'', escrita para Isabel II. No evento tamén actuaron a [[Bob Wilber]] Band, [[Tony Coe]] e [[Alan Cohen]]. O concerto foi filmado por Independent Film Production Associates.<ref>[http://explore.bfi.org.uk/4ce2b798bce3c "Royal Ellington (1989)"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140914201055/http://explore.bfi.org.uk/4ce2b798bce3c |date=14 de setembro de 2014 }}, concert at the Royal Festival Hall</ref> En 1990, Hall protagonizou un documental sobre a súa vida, ''Sophisticated Lady'', que incluía unha actuación gravada nos Riverside Studios de Londres.<ref>{{Cita web |url=http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/433460 |título="Jazz on a Summer's Night: Sophisticated Lady (1990)" |data-acceso=22 de agosto de 2021 |data-arquivo=02 de agosto de 2011 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110802020506/http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/433460 |url-morta=yes }}</ref> A súa derradeira actuación en concerto nos Estados Unidos foi en 1992 no [[Carnegie Hall]], na serie ''Cabaret Comes to Carnegie''. Tamén en 1992, foi premiada pola BASCA (British Academy of Songwriters, Composers and Authors).<ref>{{Cita web |url=http://www.goldbadgeawards.com/legacy/legacy1992.htm |título=Copia arquivada |data-acceso=14 de xullo de 2014 |data-arquivo=14 de xullo de 2014 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140714134958/http://www.goldbadgeawards.com/legacy/legacy1992.htm |url-morta=yes }}</ref> === Falecemento === Adelaide Hall faleceu o 7 de novembro de 1993, aos 92 anos de edade, no Charing Cross Hospital de Londres, a causa dunha [[pneumonía]].<ref name=Voce/><ref name=NYTobit /><ref>[https://www.myspace.com/adelaidehall "Adelaide Hall ... the real first Lady of Jazz".]</ref><ref>[http://trove.nla.gov.au/work/56233062?q=%22Adelaide+Hall%22&c=article&versionId=69213169 "Died, Adelaide Hall"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150513111428/http://trove.nla.gov.au/work/56233062?q=%22Adelaide+Hall%22&c=article&versionId=69213169 |date=13 de maio de 2015 }}, Time, Inc., 22 de novembro de 1993.</ref> Cumprindo os seus desexos, organizouse un funeral en Nova York, na Catedral da Encarnación ([[Garden City, Nova York]]), e foi enterrada no cemiterio de Evergreens en Brooklyn xunto á tumba da súa nai.<ref>[http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GSln=Hall&GSfn=Adelaide&GSiman=1&GScid=154236&GRid=7979544& Tumba de Adelaide Hall] </ref> En Londres realizouse un memorial en [[St Paul's, Covent Garden]] (coñecida como a "igrexa dos actores"), ao que asistiron estrelas como [[Elaine Paige]], [[Elisabeth Welch]], [[Lon Satton]] e [[Elaine Delmar]]. Un dos participantes, o presentador de televisión [[Michael Parkinson]], remarcou axustadamente: "Adelaide viviu ata os noventa e dous anos e nunca se fixo vella".<ref>[http://50.56.218.160/archive/category.php?category_id=23&id=9096 "On This Day in History"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140504190533/http://50.56.218.160/archive/category.php?category_id=23&id=9096 |date=04 de maio de 2014 }}, ''Brooklyn Eagle''.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * [[Ian Carr]], [[Digby Fairweather]] e [[Brian Priestley]]. ''Jazz: The Rough Guide''. ISBN 1-85828-528-3 * Iain Cameron Williams. ''Underneath a Harlem Moon: The Harlem to Paris Years of Adelaide Hall''. ISBN 0-8264-5893-9 === Ligazóns externas === * [http://www.bloomsbury.com/us/underneath-a-harlem-moon-9780826458933/ Iain Cameron Williams, ''Underneath A Harlem Moon: The Harlem to Paris years of Adelaide Hall'']{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210226182123/https://www.bloomsbury.com/us/underneath-a-harlem-moon-9780826458933/ |date=26 de febreiro de 2021 }} {{Barra portal|Música|Reino Unido|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Hall, Adelaide}} [[Categoría:Nados en Brooklyn]] [[Categoría:Nados en 1901]] [[Categoría:Finados en 1993]] [[Categoría:Cantantes de Nova York]] [[Categoría:Actores de Nova York]] [[Categoría:Actores de cine dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Actores de teatro dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Actores de televisión dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Finados por pneumonía]] b4bps7yo2pjt8mzls0pk0xlcfyk22kp 10 536348 6148445 6147134 2022-08-02T14:27:30Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki <onlyinclude>{{#switch:{{{1}}} | en = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6559067 | NUMBEROFFILES | FILES = 896807 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 56657537 | NUMBEROFUSERS | USERS = 44231074 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 113264 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1030 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1106911472 | DEPTH | profundidad = 1139 | 0 }} | ceb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6125873 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11232149 | NUMBEROFUSERS | USERS = 92914 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 193 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 34881466 | DEPTH | profundidad = 2 | 0 }} | de = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2711966 | NUMBEROFFILES | FILES = 128733 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7489389 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3969176 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16900 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 191 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 223502498 | DEPTH | profundidad = 92 | 0 }} | sv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2551902 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6117319 | NUMBEROFUSERS | USERS = 830070 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1894 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 66 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 50904307 | DEPTH | profundidad = 16 | 0 }} | fr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2442040 | NUMBEROFFILES | FILES = 69000 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 12130073 | NUMBEROFUSERS | USERS = 4434458 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16517 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 159 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 195309087 | DEPTH | profundidad = 253 | 0 }} | nl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2096798 | NUMBEROFFILES | FILES = 20 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4463101 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1222000 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 3429 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 36 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 62381882 | DEPTH | profundidad = 17 | 0 }} | ru = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1841622 | NUMBEROFFILES | FILES = 237615 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7426841 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3224282 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 10509 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 77 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 124178112 | DEPTH | profundidad = 153 | 0 }} | es = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1792476 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7701380 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6604914 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13212 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 63 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 144666042 | DEPTH | profundidad = 204 | 0 }} | it = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1765068 | NUMBEROFFILES | FILES = 139683 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7482556 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2278474 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 7485 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 122 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 128332876 | DEPTH | profundidad = 179 | 0 }} | arz = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1596029 | NUMBEROFFILES | FILES = 1473 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2007559 | NUMBEROFUSERS | USERS = 187522 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 208 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 7111431 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | pl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1530875 | NUMBEROFFILES | FILES = 261 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3552899 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1184109 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 4025 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 102 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 67518990 | DEPTH | profundidad = 33 | 0 }} | ja = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1335908 | NUMBEROFFILES | FILES = 32110 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3948753 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1962126 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14862 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 40 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 90575950 | DEPTH | profundidad = 87 | 0 }} | zh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1294036 | NUMBEROFFILES | FILES = 60547 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7105909 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3247394 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 8827 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 66 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 72713635 | DEPTH | profundidad = 206 | 0 }} | vi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1274857 | NUMBEROFFILES | FILES = 24477 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 19372864 | NUMBEROFUSERS | USERS = 874846 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 2054 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 20 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 68870481 | DEPTH | profundidad = 716 | 0 }} | war = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1265917 | NUMBEROFFILES | FILES = 42 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2881754 | NUMBEROFUSERS | USERS = 52785 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 98 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6285318 | DEPTH | profundidad = 3 | 0 }} | uk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1181610 | NUMBEROFFILES | FILES = 110434 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4105980 | NUMBEROFUSERS | USERS = 636918 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 3196 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 49 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 36637695 | DEPTH | profundidad = 54 | 0 }} | ar = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1180461 | NUMBEROFFILES | FILES = 49640 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7792723 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2284383 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 4701 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 26 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 58783145 | DEPTH | profundidad = 236 | 0 }} | pt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1094009 | NUMBEROFFILES | FILES = 58353 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5394862 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2786424 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 8601 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 56 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 63937321 | DEPTH | profundidad = 183 | 0 }} | fa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 921766 | NUMBEROFFILES | FILES = 81617 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5331053 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1138861 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 5156 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 34 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 35200961 | DEPTH | profundidad = 151 | 0 }} | ca = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 705563 | NUMBEROFFILES | FILES = 15488 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1760927 | NUMBEROFUSERS | USERS = 425016 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1002 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 30 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 30452111 | DEPTH | profundidad = 38 | 0 }} | sr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 661083 | NUMBEROFFILES | FILES = 36141 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3982492 | NUMBEROFUSERS | USERS = 309849 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 741 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 18 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 25101338 | DEPTH | profundidad = 159 | 0 }} | id = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 625781 | NUMBEROFFILES | FILES = 47384 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3287723 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1342847 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 3190 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 41 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 21444044 | DEPTH | profundidad = 118 | 0 }} | ko = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 597751 | NUMBEROFFILES | FILES = 12683 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2722853 | NUMBEROFUSERS | USERS = 746775 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1551 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 27 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 33016230 | DEPTH | profundidad = 153 | 0 }} | no = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 594736 | NUMBEROFFILES | FILES = 5 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1695802 | NUMBEROFUSERS | USERS = 557891 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 973 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 40 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 22783760 | DEPTH | profundidad = 46 | 0 }} | fi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 535046 | NUMBEROFFILES | FILES = 69514 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1406546 | NUMBEROFUSERS | USERS = 519429 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1525 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 30 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 20620169 | DEPTH | profundidad = 38 | 0 }} | hu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 509162 | NUMBEROFFILES | FILES = 8381 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1447026 | NUMBEROFUSERS | USERS = 509304 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1536 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 24 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 25083075 | DEPTH | profundidad = 58 | 0 }} | cs = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 507573 | NUMBEROFFILES | FILES = 1 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1398724 | NUMBEROFUSERS | USERS = 584851 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 2051 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 32 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 21502481 | DEPTH | profundidad = 47 | 0 }} | tr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 504060 | NUMBEROFFILES | FILES = 37488 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2373175 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1415981 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 2963 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 24 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 28154713 | DEPTH | profundidad = 163 | 0 }} | ce = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 479695 | NUMBEROFFILES | FILES = 315 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 906337 | NUMBEROFUSERS | USERS = 30602 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 53 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8668819 | DEPTH | profundidad = 7 | 0 }} | sh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 456816 | NUMBEROFFILES | FILES = 10240 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4644151 | NUMBEROFUSERS | USERS = 175906 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 165 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 12 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 41240386 | DEPTH | profundidad = 746 | 0 }} | ro = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 432325 | NUMBEROFFILES | FILES = 116407 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2618420 | NUMBEROFUSERS | USERS = 590704 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 856 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 18 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 14990061 | DEPTH | profundidad = 146 | 0 }} | zh-min-nan = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 431530 | NUMBEROFFILES | FILES = 362 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1062809 | NUMBEROFUSERS | USERS = 53778 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 85 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3129803 | DEPTH | profundidad = 6 | 0 }} | tt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 417495 | NUMBEROFFILES | FILES = 6077 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 564505 | NUMBEROFUSERS | USERS = 42980 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 82 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3522954 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | eu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 396624 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 823661 | NUMBEROFUSERS | USERS = 138316 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 255 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 12 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8986777 | DEPTH | profundidad = 12 | 0 }} | ms = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 359559 | NUMBEROFFILES | FILES = 19612 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1040954 | NUMBEROFUSERS | USERS = 297782 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 542 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 15 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 5616941 | DEPTH | profundidad = 19 | 0 }} | eo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 322507 | NUMBEROFFILES | FILES = 10894 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 711832 | NUMBEROFUSERS | USERS = 199017 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 302 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 16 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 7653088 | DEPTH | profundidad = 15 | 0 }} | he = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 319816 | NUMBEROFFILES | FILES = 73689 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1337294 | NUMBEROFUSERS | USERS = 992932 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 3186 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 32 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 34341015 | DEPTH | profundidad = 259 | 0 }} | hy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 292895 | NUMBEROFFILES | FILES = 11306 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 987580 | NUMBEROFUSERS | USERS = 123558 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 416 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8469939 | DEPTH | profundidad = 48 | 0 }} | bg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 283315 | NUMBEROFFILES | FILES = 549 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 631346 | NUMBEROFUSERS | USERS = 310906 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 744 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 25 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 11453221 | DEPTH | profundidad = 27 | 0 }} | da = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 283029 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 906865 | NUMBEROFUSERS | USERS = 434603 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 685 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 25 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 11187790 | DEPTH | profundidad = 59 | 0 }} | azb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 242010 | NUMBEROFFILES | FILES = 246 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 570656 | NUMBEROFUSERS | USERS = 37747 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 115 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1521078 | DEPTH | profundidad = 4 | 0 }} | sk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 241466 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 548442 | NUMBEROFUSERS | USERS = 221136 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 519 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 10 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 7394144 | DEPTH | profundidad = 21 | 0 }} | kk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 231917 | NUMBEROFFILES | FILES = 10539 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 587494 | NUMBEROFUSERS | USERS = 120630 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 198 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 16 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3052952 | DEPTH | profundidad = 12 | 0 }} | et = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 229273 | NUMBEROFFILES | FILES = 758 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 541569 | NUMBEROFUSERS | USERS = 167830 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 424 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 33 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6163803 | DEPTH | profundidad = 21 | 0 }} | min = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 225527 | NUMBEROFFILES | FILES = 177 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 385204 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16078 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 45 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2443765 | DEPTH | profundidad = 3 | 0 }} | be = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 220597 | NUMBEROFFILES | FILES = 3243 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 645526 | NUMBEROFUSERS | USERS = 120399 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 278 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4161187 | DEPTH | profundidad = 23 | 0 }} | simple = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 216016 | NUMBEROFFILES | FILES = 36 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 699598 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1220882 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 940 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 17 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8349725 | DEPTH | profundidad = 59 | 0 }} | hr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 212823 | NUMBEROFFILES | FILES = 20945 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 444950 | NUMBEROFUSERS | USERS = 277302 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 490 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6420823 | DEPTH | profundidad = 17 | 0 }} | el = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 212144 | NUMBEROFFILES | FILES = 18495 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 630044 | NUMBEROFUSERS | USERS = 368100 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1009 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 22 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 9579274 | DEPTH | profundidad = 58 | 0 }} | lt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 203695 | NUMBEROFFILES | FILES = 23843 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 499609 | NUMBEROFUSERS | USERS = 166117 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 329 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 10 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6639694 | DEPTH | profundidad = 28 | 0 }} | gl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 187331 | NUMBEROFFILES | FILES = 451 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 471033 | NUMBEROFUSERS | USERS = 128000 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 231 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 8 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6138414 | DEPTH | profundidad = 29 | 0 }} | az = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 185907 | NUMBEROFFILES | FILES = 23742 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 509942 | NUMBEROFUSERS | USERS = 251055 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 680 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 17 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6544228 | DEPTH | profundidad = 38 | 0 }} | sl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 177203 | NUMBEROFFILES | FILES = 8335 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 439094 | NUMBEROFUSERS | USERS = 213357 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 328 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 22 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 5714347 | DEPTH | profundidad = 28 | 0 }} | ur = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 174057 | NUMBEROFFILES | FILES = 12486 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 991053 | NUMBEROFUSERS | USERS = 148927 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 307 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4991310 | DEPTH | profundidad = 110 | 0 }} | nn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 162592 | NUMBEROFFILES | FILES = 16 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 372294 | NUMBEROFUSERS | USERS = 121554 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 114 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 14 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3387441 | DEPTH | profundidad = 15 | 0 }} | ka = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 162006 | NUMBEROFFILES | FILES = 14835 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 459218 | NUMBEROFUSERS | USERS = 142819 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 232 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4390621 | DEPTH | profundidad = 32 | 0 }} | uz = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 155906 | NUMBEROFFILES | FILES = 2048 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 671388 | NUMBEROFUSERS | USERS = 76272 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 703 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 19 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2725005 | DEPTH | profundidad = 44 | 0 }} | hi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 152136 | NUMBEROFFILES | FILES = 3565 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1187536 | NUMBEROFUSERS | USERS = 707268 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1248 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 5590959 | DEPTH | profundidad = 218 | 0 }} | th = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 149321 | NUMBEROFFILES | FILES = 27282 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 971477 | NUMBEROFUSERS | USERS = 428784 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 956 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 15 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 10208375 | DEPTH | profundidad = 318 | 0 }} | ta = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 147615 | NUMBEROFFILES | FILES = 7752 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 464816 | NUMBEROFUSERS | USERS = 207141 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 310 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 31 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3476072 | DEPTH | profundidad = 34 | 0 }} | la = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 137123 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 275719 | NUMBEROFUSERS | USERS = 157758 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 162 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 21 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3686563 | DEPTH | profundidad = 13 | 0 }} | cy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 134970 | NUMBEROFFILES | FILES = 11269 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 274677 | NUMBEROFUSERS | USERS = 73505 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 130 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 16 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 11094496 | DEPTH | profundidad = 43 | 0 }} | ast = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 129872 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 228417 | NUMBEROFUSERS | USERS = 106447 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 111 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3698339 | DEPTH | profundidad = 9 | 0 }} | mk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 129683 | NUMBEROFFILES | FILES = 8677 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 523917 | NUMBEROFUSERS | USERS = 103091 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 233 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 12 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4786855 | DEPTH | profundidad = 84 | 0 }} | zh-yue = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 126050 | NUMBEROFFILES | FILES = 2627 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 283876 | NUMBEROFUSERS | USERS = 243123 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 318 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 12 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1854362 | DEPTH | profundidad = 10 | 0 }} | bn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 125916 | NUMBEROFFILES | FILES = 15263 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 987553 | NUMBEROFUSERS | USERS = 382988 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1059 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 14 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 6011369 | DEPTH | profundidad = 285 | 0 }} | lv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 114827 | NUMBEROFFILES | FILES = 25490 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 466519 | NUMBEROFUSERS | USERS = 107731 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 285 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 13 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3657667 | DEPTH | profundidad = 73 | 0 }} | tg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 107674 | NUMBEROFFILES | FILES = 485 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 262647 | NUMBEROFUSERS | USERS = 36036 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 82 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1307644 | DEPTH | profundidad = 10 | 0 }} | af = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 104111 | NUMBEROFFILES | FILES = 9615 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 372438 | NUMBEROFUSERS | USERS = 151703 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 178 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 16 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2512012 | DEPTH | profundidad = 44 | 0 }} | my = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 103579 | NUMBEROFFILES | FILES = 2978 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 216206 | NUMBEROFUSERS | USERS = 102701 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 153 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 752448 | DEPTH | profundidad = 4 | 0 }} | mg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 94872 | NUMBEROFFILES | FILES = 3 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 245093 | NUMBEROFUSERS | USERS = 28762 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 52 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1045552 | DEPTH | profundidad = 10 | 0 }} | bs = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 90310 | NUMBEROFFILES | FILES = 5456 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 367619 | NUMBEROFUSERS | USERS = 144254 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 176 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 9 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3414348 | DEPTH | profundidad = 87 | 0 }} | oc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 88593 | NUMBEROFFILES | FILES = 924 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 157371 | NUMBEROFUSERS | USERS = 48277 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 93 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2308421 | DEPTH | profundidad = 8 | 0 }} | vo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 88149 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 218928 | NUMBEROFUSERS | USERS = 32306 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 32 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3274531 | DEPTH | profundidad = 32 | 0 }} | sq = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 86024 | NUMBEROFFILES | FILES = 4727 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 263084 | NUMBEROFUSERS | USERS = 143548 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 236 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2462520 | DEPTH | profundidad = 39 | 0 }} | mr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 85543 | NUMBEROFFILES | FILES = 19140 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 284258 | NUMBEROFUSERS | USERS = 145447 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 172 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 12 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2137858 | DEPTH | profundidad = 40 | 0 }} | nds = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 83853 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 162164 | NUMBEROFUSERS | USERS = 48899 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 42 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 989818 | DEPTH | profundidad = 5 | 0 }} | ky = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 81517 | NUMBEROFFILES | FILES = 2688 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 111200 | NUMBEROFUSERS | USERS = 33072 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 75 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 422868 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | ml = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 78897 | NUMBEROFFILES | FILES = 6962 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 487747 | NUMBEROFUSERS | USERS = 162874 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 262 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 15 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3701528 | DEPTH | profundidad = 203 | 0 }} | be-tarask = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 78690 | NUMBEROFFILES | FILES = 1886 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 226218 | NUMBEROFUSERS | USERS = 76057 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 130 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2323632 | DEPTH | profundidad = 36 | 0 }} | te = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 77651 | NUMBEROFFILES | FILES = 13463 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 305937 | NUMBEROFUSERS | USERS = 114207 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 210 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 13 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3596470 | DEPTH | profundidad = 101 | 0 }} | sw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 74238 | NUMBEROFFILES | FILES = 2269 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 147224 | NUMBEROFUSERS | USERS = 54864 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 186 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 14 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1234489 | DEPTH | profundidad = 8 | 0 }} | new = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 72352 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 196935 | NUMBEROFUSERS | USERS = 25006 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 848724 | DEPTH | profundidad = 12 | 0 }} | br = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 72317 | NUMBEROFFILES | FILES = 5405 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 141574 | NUMBEROFUSERS | USERS = 69980 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 82 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2001341 | DEPTH | profundidad = 12 | 0 }} | jv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 69865 | NUMBEROFFILES | FILES = 5430 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 177736 | NUMBEROFUSERS | USERS = 53816 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 103 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1592482 | DEPTH | profundidad = 21 | 0 }} | vec = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 68974 | NUMBEROFFILES | FILES = 724 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 140344 | NUMBEROFUSERS | USERS = 32026 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 42 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1100105 | DEPTH | profundidad = 8 | 0 }} | ht = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 67837 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 82013 | NUMBEROFUSERS | USERS = 28445 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 51 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 802979 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | pms = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 66368 | NUMBEROFFILES | FILES = 2069 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 101488 | NUMBEROFUSERS | USERS = 25270 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 34 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 855301 | DEPTH | profundidad = 2 | 0 }} | pnb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 65786 | NUMBEROFFILES | FILES = 225 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 113771 | NUMBEROFUSERS | USERS = 32363 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 59 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 606137 | DEPTH | profundidad = 2 | 0 }} | su = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 61275 | NUMBEROFFILES | FILES = 545 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 97386 | NUMBEROFUSERS | USERS = 28331 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 44 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 628487 | DEPTH | profundidad = 2 | 0 }} | lb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 60975 | NUMBEROFFILES | FILES = 2367 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 131394 | NUMBEROFUSERS | USERS = 55044 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 72 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 2390393 | DEPTH | profundidad = 24 | 0 }} | ba = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 60289 | NUMBEROFFILES | FILES = 1454 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 169715 | NUMBEROFUSERS | USERS = 35366 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 86 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1147705 | DEPTH | profundidad = 22 | 0 }} | lld = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 59757 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 63198 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2192 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 94102 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | ga = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 57196 | NUMBEROFFILES | FILES = 1117 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 95836 | NUMBEROFUSERS | USERS = 52427 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 84 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1066721 | DEPTH | profundidad = 5 | 0 }} | szl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 55835 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 69107 | NUMBEROFUSERS | USERS = 21731 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 50 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 347514 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | is = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 54660 | NUMBEROFFILES | FILES = 3218 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 141414 | NUMBEROFUSERS | USERS = 86550 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 120 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 19 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1758698 | DEPTH | profundidad = 31 | 0 }} | lmo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 53938 | NUMBEROFFILES | FILES = 4437 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 122808 | NUMBEROFUSERS | USERS = 37638 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 37 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1111740 | DEPTH | profundidad = 14 | 0 }} | ku = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 53837 | NUMBEROFFILES | FILES = 565 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 109087 | NUMBEROFUSERS | USERS = 51686 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 94 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1092690 | DEPTH | profundidad = 10 | 0 }} | cv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 49584 | NUMBEROFFILES | FILES = 537 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 97708 | NUMBEROFUSERS | USERS = 31158 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 60 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 749265 | DEPTH | profundidad = 7 | 0 }} | fy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 49132 | NUMBEROFFILES | FILES = 7573 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 149953 | NUMBEROFUSERS | USERS = 43372 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 60 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 8 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1083380 | DEPTH | profundidad = 30 | 0 }} | tl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 43006 | NUMBEROFFILES | FILES = 1897 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 233619 | NUMBEROFUSERS | USERS = 123268 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 127 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 11 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1953586 | DEPTH | profundidad = 164 | 0 }} | wuu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 42552 | NUMBEROFFILES | FILES = 136 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 55367 | NUMBEROFUSERS | USERS = 78589 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 54 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 294259 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | ckb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 42257 | NUMBEROFFILES | FILES = 1612 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 184402 | NUMBEROFUSERS | USERS = 51184 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 151 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 965172 | DEPTH | profundidad = 59 | 0 }} | an = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 42098 | NUMBEROFFILES | FILES = 1499 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 128329 | NUMBEROFUSERS | USERS = 68214 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 67 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1834630 | DEPTH | profundidad = 59 | 0 }} | sco = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 40557 | NUMBEROFFILES | FILES = 690 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 146740 | NUMBEROFUSERS | USERS = 95019 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 106 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 862004 | DEPTH | profundidad = 40 | 0 }} | diq = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 40161 | NUMBEROFFILES | FILES = 209 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 60549 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24908 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 30 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 487140 | DEPTH | profundidad = 2 | 0 }} | pa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 38334 | NUMBEROFFILES | FILES = 1575 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 134135 | NUMBEROFUSERS | USERS = 42210 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 111 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 9 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 608252 | DEPTH | profundidad = 28 | 0 }} | yo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 34270 | NUMBEROFFILES | FILES = 168 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 59161 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24810 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 66 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 552494 | DEPTH | profundidad = 4 | 0 }} | io = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 33323 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 48928 | NUMBEROFUSERS | USERS = 33607 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 60 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 991723 | DEPTH | profundidad = 4 | 0 }} | ne = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 32274 | NUMBEROFFILES | FILES = 1258 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 103463 | NUMBEROFUSERS | USERS = 58559 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 99 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1067060 | DEPTH | profundidad = 50 | 0 }} | bar = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 31631 | NUMBEROFFILES | FILES = 1320 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 116395 | NUMBEROFUSERS | USERS = 63389 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 53 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 830140 | DEPTH | profundidad = 51 | 0 }} | gu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 29941 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 117451 | NUMBEROFUSERS | USERS = 68894 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 65 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 824766 | DEPTH | profundidad = 59 | 0 }} | als = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 28974 | NUMBEROFFILES | FILES = 571 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 69654 | NUMBEROFUSERS | USERS = 92329 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 68 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 9 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1013848 | DEPTH | profundidad = 28 | 0 }} | kn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 28369 | NUMBEROFFILES | FILES = 2592 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 130036 | NUMBEROFUSERS | USERS = 75971 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 172 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1106035 | DEPTH | profundidad = 109 | 0 }} | scn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 26208 | NUMBEROFFILES | FILES = 1407 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 55689 | NUMBEROFUSERS | USERS = 41294 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 41 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 732738 | DEPTH | profundidad = 16 | 0 }} | bpy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 25085 | NUMBEROFFILES | FILES = 47 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 62805 | NUMBEROFUSERS | USERS = 23482 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 886448 | DEPTH | profundidad = 31 | 0 }} | ia = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 23768 | NUMBEROFFILES | FILES = 4 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 37724 | NUMBEROFUSERS | USERS = 44654 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 39 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 641712 | DEPTH | profundidad = 5 | 0 }} | avk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 23707 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 28778 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3042 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 27 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 112786 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | qu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 23067 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 55975 | NUMBEROFUSERS | USERS = 27169 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 41 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 650031 | DEPTH | profundidad = 23 | 0 }} | mn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 21320 | NUMBEROFFILES | FILES = 1475 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 97720 | NUMBEROFUSERS | USERS = 77824 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 109 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 705558 | DEPTH | profundidad = 92 | 0 }} | nv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 20507 | NUMBEROFFILES | FILES = 709 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 34657 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15097 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 295882 | DEPTH | profundidad = 4 | 0 }} | xmf = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 19597 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 36485 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17067 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 185445 | DEPTH | profundidad = 3 | 0 }} | crh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 19560 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 39424 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17807 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 33 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 177084 | DEPTH | profundidad = 4 | 0 }} | si = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 17994 | NUMBEROFFILES | FILES = 3122 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 79716 | NUMBEROFUSERS | USERS = 58238 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 77 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 509071 | DEPTH | profundidad = 75 | 0 }} | ha = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 17352 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 30733 | NUMBEROFUSERS | USERS = 18312 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 101 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 162969 | DEPTH | profundidad = 3 | 0 }} | bat-smg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 17083 | NUMBEROFFILES | FILES = 109 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 29088 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24141 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 355466 | DEPTH | profundidad = 6 | 0 }} | os = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 16079 | NUMBEROFFILES | FILES = 165 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 59914 | NUMBEROFUSERS | USERS = 22567 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 34 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 523157 | DEPTH | profundidad = 64 | 0 }} | frr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 16074 | NUMBEROFFILES | FILES = 1323 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 41168 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17966 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 231107 | DEPTH | profundidad = 13 | 0 }} | gd = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15908 | NUMBEROFFILES | FILES = 347 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 32203 | NUMBEROFUSERS | USERS = 25580 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 566927 | DEPTH | profundidad = 18 | 0 }} | or = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15820 | NUMBEROFFILES | FILES = 125 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 71613 | NUMBEROFUSERS | USERS = 31051 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 46 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 461204 | DEPTH | profundidad = 80 | 0 }} | cdo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15552 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 31339 | NUMBEROFUSERS | USERS = 18940 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 89354 | DEPTH | profundidad = 2 | 0 }} | bug = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15400 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 19593 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12249 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 200540 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | yi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15391 | NUMBEROFFILES | FILES = 1062 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 44182 | NUMBEROFUSERS | USERS = 45379 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 49 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 578747 | DEPTH | profundidad = 45 | 0 }} | ilo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15362 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 70146 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16176 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 391822 | DEPTH | profundidad = 71 | 0 }} | sd = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15235 | NUMBEROFFILES | FILES = 145 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 56215 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15748 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 34 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 240046 | DEPTH | profundidad = 30 | 0 }} | ps = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15225 | NUMBEROFFILES | FILES = 1728 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 54095 | NUMBEROFUSERS | USERS = 27772 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 51 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 283242 | DEPTH | profundidad = 34 | 0 }} | am = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 15038 | NUMBEROFFILES | FILES = 1765 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 45912 | NUMBEROFUSERS | USERS = 39163 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 38 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 371496 | DEPTH | profundidad = 34 | 0 }} | ban = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 14787 | NUMBEROFFILES | FILES = 112 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 29909 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5323 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 35 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 120159 | DEPTH | profundidad = 4 | 0 }} | nap = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 14730 | NUMBEROFFILES | FILES = 281 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 23705 | NUMBEROFUSERS | USERS = 27686 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 29 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 664652 | DEPTH | profundidad = 10 | 0 }} | sah = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 14250 | NUMBEROFFILES | FILES = 1765 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 47639 | NUMBEROFUSERS | USERS = 22177 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 37 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 381218 | DEPTH | profundidad = 43 | 0 }} | hsb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13823 | NUMBEROFFILES | FILES = 133 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 35370 | NUMBEROFUSERS | USERS = 23044 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 41 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 377287 | DEPTH | profundidad = 25 | 0 }} | fo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13772 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 40253 | NUMBEROFUSERS | USERS = 26877 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 38 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 368686 | DEPTH | profundidad = 33 | 0 }} | map-bms = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13751 | NUMBEROFFILES | FILES = 462 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 30203 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14921 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 27 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 213145 | DEPTH | profundidad = 10 | 0 }} | mai = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13722 | NUMBEROFFILES | FILES = 115 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 39259 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11745 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 229454 | DEPTH | profundidad = 20 | 0 }} | li = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13644 | NUMBEROFFILES | FILES = 623 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 65471 | NUMBEROFUSERS | USERS = 26494 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 7 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 454037 | DEPTH | profundidad = 100 | 0 }} | mzn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13444 | NUMBEROFFILES | FILES = 263 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 30419 | NUMBEROFUSERS | USERS = 30107 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 42 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 165748 | DEPTH | profundidad = 8 | 0 }} | gor = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13236 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 20738 | NUMBEROFUSERS | USERS = 4017 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 50646 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | eml = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 13010 | NUMBEROFFILES | FILES = 2739 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 35042 | NUMBEROFUSERS | USERS = 23346 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 152176 | DEPTH | profundidad = 12 | 0 }} | ace = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 12545 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 26464 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24100 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 137218 | DEPTH | profundidad = 6 | 0 }} | bcl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 12271 | NUMBEROFFILES | FILES = 865 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 32844 | NUMBEROFUSERS | USERS = 19660 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 41 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 233029 | DEPTH | profundidad = 19 | 0 }} | sa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 11772 | NUMBEROFFILES | FILES = 445 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 70080 | NUMBEROFUSERS | USERS = 35335 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 48 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 469266 | DEPTH | profundidad = 164 | 0 }} | shn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 11587 | NUMBEROFFILES | FILES = 60 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 27096 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3270 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 54780 | DEPTH | profundidad = 3 | 0 }} | wa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 11541 | NUMBEROFFILES | FILES = 620 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 27223 | NUMBEROFUSERS | USERS = 22228 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 29 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 388173 | DEPTH | profundidad = 26 | 0 }} | zh-classical = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 11402 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 96747 | NUMBEROFUSERS | USERS = 94434 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 46 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 379598 | DEPTH | profundidad = 219 | 0 }} | lij = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 11015 | NUMBEROFFILES | FILES = 6 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 26617 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14468 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 8 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 231134 | DEPTH | profundidad = 17 | 0 }} | as = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10584 | NUMBEROFFILES | FILES = 1711 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 72913 | NUMBEROFUSERS | USERS = 34446 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 102 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 329418 | DEPTH | profundidad = 156 | 0 }} | zu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10574 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 23966 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17490 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 45 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 96624 | DEPTH | profundidad = 6 | 0 }} | ie = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10468 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14234 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16870 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 26 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 150162 | DEPTH | profundidad = 1 | 0 }} | mrj = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10426 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 18629 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9941 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 100476 | DEPTH | profundidad = 3 | 0 }} | mhr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10408 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 27175 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13091 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 184776 | DEPTH | profundidad = 17 | 0 }} | hif = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10268 | NUMBEROFFILES | FILES = 192 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 42137 | NUMBEROFUSERS | USERS = 29533 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 36 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 272116 | DEPTH | profundidad = 62 | 0 }} | hyw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10238 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 21553 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7295 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 194963 | DEPTH | profundidad = 11 | 0 }} | mni = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 10096 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16199 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2161 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 48537 | DEPTH | profundidad = 1 | 0 }} | km = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 9493 | NUMBEROFFILES | FILES = 1101 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 33370 | NUMBEROFUSERS | USERS = 36214 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 57 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 281679 | DEPTH | profundidad = 53 | 0 }} | hak = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 9444 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 18259 | NUMBEROFUSERS | USERS = 30343 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 33 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 122355 | DEPTH | profundidad = 5 | 0 }} | roa-tara = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 9306 | NUMBEROFFILES | FILES = 288 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 17643 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10800 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 140125 | DEPTH | profundidad = 6 | 0 }} | pam = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8846 | NUMBEROFFILES | FILES = 403 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 21416 | NUMBEROFUSERS | USERS = 19382 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 30 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 295726 | DEPTH | profundidad = 27 | 0 }} | ig = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8841 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 15246 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13783 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 98 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 85955 | DEPTH | profundidad = 2 | 0 }} | nso = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8519 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10759 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5823 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 49603 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | so = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8404 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 25658 | NUMBEROFUSERS | USERS = 32118 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 65 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 238643 | DEPTH | profundidad = 39 | 0 }} | rue = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8379 | NUMBEROFFILES | FILES = 87 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 17626 | NUMBEROFUSERS | USERS = 25325 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 29 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 130813 | DEPTH | profundidad = 9 | 0 }} | sn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8378 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16640 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15438 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 30 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 97013 | DEPTH | profundidad = 5 | 0 }} | bh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8009 | NUMBEROFFILES | FILES = 54 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 68967 | NUMBEROFUSERS | USERS = 29616 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 38 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 723137 | DEPTH | profundidad = 607 | 0 }} | se = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7802 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 20856 | NUMBEROFUSERS | USERS = 26263 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 300640 | DEPTH | profundidad = 40 | 0 }} | myv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7702 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 26128 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11777 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 139525 | DEPTH | profundidad = 30 | 0 }} | vls = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7631 | NUMBEROFFILES | FILES = 480 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 21211 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24621 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 308799 | DEPTH | profundidad = 46 | 0 }} | nds-nl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7596 | NUMBEROFFILES | FILES = 571 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 20398 | NUMBEROFUSERS | USERS = 25830 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 320646 | DEPTH | profundidad = 44 | 0 }} | mi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7423 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 13446 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16601 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 153238 | DEPTH | profundidad = 7 | 0 }} | sat = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7385 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16901 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5429 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 39 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 96240 | DEPTH | profundidad = 9 | 0 }} | sc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7327 | NUMBEROFFILES | FILES = 150 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16366 | NUMBEROFUSERS | USERS = 21895 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 177259 | DEPTH | profundidad = 16 | 0 }} | nah = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 7162 | NUMBEROFFILES | FILES = 170 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 19306 | NUMBEROFUSERS | USERS = 20699 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 29 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 499671 | DEPTH | profundidad = 74 | 0 }} | vep = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6697 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 31025 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14448 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 151111 | DEPTH | profundidad = 64 | 0 }} | gan = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6490 | NUMBEROFFILES | FILES = 146 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 33574 | NUMBEROFUSERS | USERS = 38560 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 394763 | DEPTH | profundidad = 204 | 0 }} | kab = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6435 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 15900 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12018 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 105918 | DEPTH | profundidad = 14 | 0 }} | glk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6420 | NUMBEROFFILES | FILES = 807 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 13796 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14262 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 61974 | DEPTH | profundidad = 5 | 0 }} | tk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6305 | NUMBEROFFILES | FILES = 319 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 15632 | NUMBEROFUSERS | USERS = 24721 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 40 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 229376 | DEPTH | profundidad = 32 | 0 }} | fiu-vro = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6219 | NUMBEROFFILES | FILES = 201 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 12071 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13190 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 176576 | DEPTH | profundidad = 12 | 0 }} | co = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6201 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14791 | NUMBEROFUSERS | USERS = 19850 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 34 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 379512 | DEPTH | profundidad = 49 | 0 }} | bo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6012 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 17552 | NUMBEROFUSERS | USERS = 26423 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 139812 | DEPTH | profundidad = 29 | 0 }} | ab = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5986 | NUMBEROFFILES | FILES = 9 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 20321 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17694 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 118085 | DEPTH | profundidad = 33 | 0 }} | ary = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5694 | NUMBEROFFILES | FILES = 40 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 43431 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6259 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 36 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 184190 | DEPTH | profundidad = 186 | 0 }} | gv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5612 | NUMBEROFFILES | FILES = 185 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 20617 | NUMBEROFUSERS | USERS = 18039 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 308699 | DEPTH | profundidad = 107 | 0 }} | frp = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5603 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 15450 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14689 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 29 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 214493 | DEPTH | profundidad = 42 | 0 }} | kw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5517 | NUMBEROFFILES | FILES = 6 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11758 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13699 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 199473 | DEPTH | profundidad = 21 | 0 }} | kv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5480 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16675 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13219 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 139474 | DEPTH | profundidad = 34 | 0 }} | csb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5432 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8721 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15427 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 31 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 185935 | DEPTH | profundidad = 7 | 0 }} | pcd = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5409 | NUMBEROFFILES | FILES = 49 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10536 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15775 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 68768 | DEPTH | profundidad = 5 | 0 }} | ug = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5300 | NUMBEROFFILES | FILES = 282 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14877 | NUMBEROFUSERS | USERS = 19761 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 27 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 153646 | DEPTH | profundidad = 33 | 0 }} | skr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5228 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5763 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1288 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 26898 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | udm = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5177 | NUMBEROFFILES | FILES = 9 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 17122 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13795 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 120767 | DEPTH | profundidad = 37 | 0 }} | zea = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5047 | NUMBEROFFILES | FILES = 1 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 9604 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12040 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 118806 | DEPTH | profundidad = 10 | 0 }} | ay = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 5026 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8624 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15321 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 95553 | DEPTH | profundidad = 5 | 0 }} | gn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4881 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11282 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16409 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 120947 | DEPTH | profundidad = 18 | 0 }} | nrm = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4832 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10368 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12331 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 219209 | DEPTH | profundidad = 27 | 0 }} | mt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4724 | NUMBEROFFILES | FILES = 1146 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 19094 | NUMBEROFUSERS | USERS = 20156 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 43 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 277938 | DEPTH | profundidad = 134 | 0 }} | bjn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4607 | NUMBEROFFILES | FILES = 1 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 22408 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12787 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 77066 | DEPTH | profundidad = 51 | 0 }} | smn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4493 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14116 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2285 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 6 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 65903 | DEPTH | profundidad = 21 | 0 }} | lez = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4306 | NUMBEROFFILES | FILES = 10 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 13026 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9785 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 86656 | DEPTH | profundidad = 27 | 0 }} | lfn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4175 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6666 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9169 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 28 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 37954 | DEPTH | profundidad = 2 | 0 }} | stq = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4066 | NUMBEROFFILES | FILES = 438 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10693 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12518 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 120779 | DEPTH | profundidad = 30 | 0 }} | lo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4060 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 12331 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15397 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 26 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 94850 | DEPTH | profundidad = 31 | 0 }} | tum = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4005 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5918 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7176 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 29478 | DEPTH | profundidad = 1 | 0 }} | mwl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3881 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10209 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12205 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 98674 | DEPTH | profundidad = 25 | 0 }} | olo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3868 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10606 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6006 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 32074 | DEPTH | profundidad = 9 | 0 }} | fur = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3759 | NUMBEROFFILES | FILES = 318 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8581 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13192 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 170321 | DEPTH | profundidad = 32 | 0 }} | rm = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3754 | NUMBEROFFILES | FILES = 51 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 9593 | NUMBEROFUSERS | USERS = 18513 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 162950 | DEPTH | profundidad = 41 | 0 }} | lad = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3603 | NUMBEROFFILES | FILES = 23 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 12940 | NUMBEROFUSERS | USERS = 19626 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 208851 | DEPTH | profundidad = 108 | 0 }} | ang = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3584 | NUMBEROFFILES | FILES = 300 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 16447 | NUMBEROFUSERS | USERS = 117686 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 40 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 205496 | DEPTH | profundidad = 160 | 0 }} | gom = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3548 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 9035 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8619 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 206352 | DEPTH | profundidad = 54 | 0 }} | koi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3442 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10970 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7884 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 59711 | DEPTH | profundidad = 26 | 0 }} | ext = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3368 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7536 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16024 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 115824 | DEPTH | profundidad = 23 | 0 }} | tyv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3362 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11179 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8076 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 43390 | DEPTH | profundidad = 20 | 0 }} | dsb = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3325 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11197 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17210 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 142764 | DEPTH | profundidad = 71 | 0 }} | rw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3309 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 9331 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11123 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 26 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 85762 | DEPTH | profundidad = 30 | 0 }} | dty = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3307 | NUMBEROFFILES | FILES = 3 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 19183 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5495 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 237387 | DEPTH | profundidad = 285 | 0 }} | ln = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3270 | NUMBEROFFILES | FILES = 32 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8560 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11786 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 121738 | DEPTH | profundidad = 37 | 0 }} | cbk-zam = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3127 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8229 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13502 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 110065 | DEPTH | profundidad = 35 | 0 }} | av = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3040 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14562 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13313 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 82843 | DEPTH | profundidad = 81 | 0 }} | dv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3016 | NUMBEROFFILES | FILES = 932 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11193 | NUMBEROFUSERS | USERS = 23325 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 129937 | DEPTH | profundidad = 85 | 0 }} | ksh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2915 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 10537 | NUMBEROFUSERS | USERS = 21342 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 1606817 | DEPTH | profundidad = 1042 | 0 }} | gag = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2795 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6577 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12648 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 67739 | DEPTH | profundidad = 18 | 0 }} | bxr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2771 | NUMBEROFFILES | FILES = 9 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11037 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13800 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 69848 | DEPTH | profundidad = 56 | 0 }} | pfl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2740 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6912 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10742 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 89841 | DEPTH | profundidad = 30 | 0 }} | pap = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2640 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5968 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13352 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 89605 | DEPTH | profundidad = 23 | 0 }} | pag = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2579 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8814 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7564 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 73054 | DEPTH | profundidad = 48 | 0 }} | pi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2547 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4634 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6631 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 101624 | DEPTH | profundidad = 14 | 0 }} | haw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2454 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5517 | NUMBEROFUSERS | USERS = 15023 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 96434 | DEPTH | profundidad = 27 | 0 }} | awa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2436 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5347 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1899 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 24105 | DEPTH | profundidad = 6 | 0 }} | tay = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2420 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2822 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1095 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 8 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 54101 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | tw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2107 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5048 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13884 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 53 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 93100 | DEPTH | profundidad = 35 | 0 }} | inh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2076 | NUMBEROFFILES | FILES = 35 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11596 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3275 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 54231 | DEPTH | profundidad = 98 | 0 }} | krc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2057 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14324 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9659 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 106194 | DEPTH | profundidad = 263 | 0 }} | xal = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2046 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11804 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9262 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 84902 | DEPTH | profundidad = 163 | 0 }} | szy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2030 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5358 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2307 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 128390 | DEPTH | profundidad = 64 | 0 }} | za = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 2010 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4140 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9727 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 39342 | DEPTH | profundidad = 10 | 0 }} | dag = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1963 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4396 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1777 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 41 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 4 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 41666 | DEPTH | profundidad = 14 | 0 }} | kaa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1937 | NUMBEROFFILES | FILES = 3 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5077 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10210 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 25 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 45736 | DEPTH | profundidad = 23 | 0 }} | pdc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1932 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5831 | NUMBEROFUSERS | USERS = 30306 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 105115 | DEPTH | profundidad = 73 | 0 }} | atj = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1909 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3013 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3678 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 6 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 5 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 14659 | DEPTH | profundidad = 1 | 0 }} | to = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1907 | NUMBEROFFILES | FILES = 12 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5324 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9209 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 41558 | DEPTH | profundidad = 25 | 0 }} | mdf = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1870 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 11550 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8509 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 64120 | DEPTH | profundidad = 148 | 0 }} | arc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1851 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6418 | NUMBEROFUSERS | USERS = 18750 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 95305 | DEPTH | profundidad = 90 | 0 }} | kbp = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1698 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3373 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3826 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 16053 | DEPTH | profundidad = 4 | 0 }} | jam = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1685 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3021 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7200 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 20755 | DEPTH | profundidad = 4 | 0 }} | tcy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1680 | NUMBEROFFILES | FILES = 1 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 8770 | NUMBEROFUSERS | USERS = 4901 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 33 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 101381 | DEPTH | profundidad = 205 | 0 }} | na = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1661 | NUMBEROFFILES | FILES = 4 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4880 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11464 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 89520 | DEPTH | profundidad = 68 | 0 }} | wo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1651 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5366 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13906 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 104420 | DEPTH | profundidad = 98 | 0 }} | kbd = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1595 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 6739 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9125 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 43681 | DEPTH | profundidad = 67 | 0 }} | nov = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1516 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4404 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10816 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 177698 | DEPTH | profundidad = 146 | 0 }} | nia = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1516 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3588 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1196 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 17447 | DEPTH | profundidad = 9 | 0 }} | ki = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1504 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3074 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7948 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 20607 | DEPTH | profundidad = 7 | 0 }} | tet = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1502 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3906 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8908 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 66574 | DEPTH | profundidad = 43 | 0 }} | lg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1418 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4805 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7141 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 26722 | DEPTH | profundidad = 31 | 0 }} | bi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1393 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3290 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12125 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 41725 | DEPTH | profundidad = 23 | 0 }} | tpi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1351 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5676 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12341 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 86602 | DEPTH | profundidad = 156 | 0 }} | jbo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1305 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5713 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14968 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 111643 | DEPTH | profundidad = 222 | 0 }} | roa-rup = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1293 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4292 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12972 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 205264 | DEPTH | profundidad = 257 | 0 }} | nqo = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1283 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2574 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2847 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 9893 | DEPTH | profundidad = 3 | 0 }} | fj = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1271 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3624 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8336 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 8 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 35385 | DEPTH | profundidad = 33 | 0 }} | lbe = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1264 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 14631 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7786 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 50203 | DEPTH | profundidad = 383 | 0 }} | kg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1254 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2900 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9952 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 43783 | DEPTH | profundidad = 26 | 0 }} | xh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1232 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3803 | NUMBEROFUSERS | USERS = 11671 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 26 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 33824 | DEPTH | profundidad = 38 | 0 }} | mnw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1225 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4504 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2644 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 33656 | DEPTH | profundidad = 53 | 0 }} | ty = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1217 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3009 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6845 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 53065 | DEPTH | profundidad = 38 | 0 }} | ks = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1169 | NUMBEROFFILES | FILES = 9 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 7752 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9303 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 61745 | DEPTH | profundidad = 252 | 0 }} | cu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1161 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 5557 | NUMBEROFUSERS | USERS = 22986 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 82563 | DEPTH | profundidad = 213 | 0 }} | shi = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1151 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3831 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1445 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 33320 | DEPTH | profundidad = 47 | 0 }} | srn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1112 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2726 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7018 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 7 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 39122 | DEPTH | profundidad = 30 | 0 }} | trv = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1110 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2055 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1177 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 85345 | DEPTH | profundidad = 30 | 0 }} | om = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1092 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3733 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9430 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 37997 | DEPTH | profundidad = 59 | 0 }} | sm = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1065 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3289 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9601 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 42572 | DEPTH | profundidad = 56 | 0 }} | gcr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1049 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2554 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2169 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 16478 | DEPTH | profundidad = 13 | 0 }} | alt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1044 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3647 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1610 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 35785 | DEPTH | profundidad = 60 | 0 }} | chr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1026 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3901 | NUMBEROFUSERS | USERS = 21745 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 46142 | DEPTH | profundidad = 92 | 0 }} | ltg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1014 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3220 | NUMBEROFUSERS | USERS = 6671 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 35310 | DEPTH | profundidad = 51 | 0 }} | guw = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 980 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1689 | NUMBEROFUSERS | USERS = 463 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 28257 | DEPTH | profundidad = 8 | 0 }} | ny = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 912 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3997 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9336 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 16 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 37776 | DEPTH | profundidad = 108 | 0 }} | pih = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 891 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3321 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10440 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 11 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 44098 | DEPTH | profundidad = 98 | 0 }} | got = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 866 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3802 | NUMBEROFUSERS | USERS = 17671 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 17 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 46125 | DEPTH | profundidad = 139 | 0 }} | mad = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 860 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1626 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1547 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 22 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8845 | DEPTH | profundidad = 4 | 0 }} | st = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 842 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 4248 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9407 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 24 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 28367 | DEPTH | profundidad = 109 | 0 }} | ami = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 838 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1655 | NUMBEROFUSERS | USERS = 894 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 32119 | DEPTH | profundidad = 18 | 0 }} | blk = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 783 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3088 | NUMBEROFUSERS | USERS = 168 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 23 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 14611 | DEPTH | profundidad = 41 | 0 }} | bm = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 782 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3140 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9840 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 40179 | DEPTH | profundidad = 116 | 0 }} | tn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 780 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3516 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9210 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 27390 | DEPTH | profundidad = 95 | 0 }} | rmy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 730 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2698 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16364 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 50216 | DEPTH | profundidad = 135 | 0 }} | ts = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 711 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3749 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8796 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 10 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 36597 | DEPTH | profundidad = 178 | 0 }} | chy = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 662 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2255 | NUMBEROFUSERS | USERS = 10569 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 8 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 24100 | DEPTH | profundidad = 61 | 0 }} | ve = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 638 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2123 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7173 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 19123 | DEPTH | profundidad = 48 | 0 }} | rn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 620 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2447 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8946 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 23090 | DEPTH | profundidad = 81 | 0 }} | iu = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 593 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3180 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16956 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 21 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 44490 | DEPTH | profundidad = 266 | 0 }} | ak = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 590 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2434 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12403 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 28860 | DEPTH | profundidad = 115 | 0 }} | ss = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 572 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2405 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7605 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 38058 | DEPTH | profundidad = 162 | 0 }} | ch = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 541 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2494 | NUMBEROFUSERS | USERS = 14375 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 22830 | DEPTH | profundidad = 119 | 0 }} | ff = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 509 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2443 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7844 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 50 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 24783 | DEPTH | profundidad = 146 | 0 }} | pnt = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 480 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2035 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9430 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 9 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 35119 | DEPTH | profundidad = 181 | 0 }} | ady = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 451 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3082 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5960 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 12036 | DEPTH | profundidad = 132 | 0 }} | kcg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 447 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1703 | NUMBEROFUSERS | USERS = 398 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 15446 | DEPTH | profundidad = 71 | 0 }} | ee = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 431 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 3058 | NUMBEROFUSERS | USERS = 13216 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 19 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 49610 | DEPTH | profundidad = 602 | 0 }} | ik = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 430 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2581 | NUMBEROFUSERS | USERS = 7914 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 37750 | DEPTH | profundidad = 365 | 0 }} | din = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 317 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1084 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5665 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 20 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 8005 | DEPTH | profundidad = 43 | 0 }} | sg = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 299 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 1979 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5961 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 12 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 20486 | DEPTH | profundidad = 326 | 0 }} | pwn = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 277 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 428 | NUMBEROFUSERS | USERS = 817 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 0 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 10580 | DEPTH | profundidad = 7 | 0 }} | kl = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 242 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2257 | NUMBEROFUSERS | USERS = 12258 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 18 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 74444 | DEPTH | profundidad = 2286 | 0 }} | ti = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 233 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2725 | NUMBEROFUSERS | USERS = 8446 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 13 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 23707 | DEPTH | profundidad = 995 | 0 }} | dz = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 227 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2279 | NUMBEROFUSERS | USERS = 9176 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 15 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 29291 | DEPTH | profundidad = 1050 | 0 }} | cr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 158 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 2157 | NUMBEROFUSERS | USERS = 16689 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 14 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 2 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 37220 | DEPTH | profundidad = 2762 | 0 }} | ng = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 8 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 443 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2385 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 5923 | DEPTH | profundidad = 39530 | 0 }} | cho = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 6 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 201 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1809 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4220 | DEPTH | profundidad = 22175 | 0 }} | mh = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 206 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2140 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 0 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4212 | DEPTH | profundidad = 52143 | 0 }} | kj = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 4 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 114 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1376 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 0 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3548 | DEPTH | profundidad = 23536 | 0 }} | ii = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 189 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2031 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 0 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 11653 | DEPTH | profundidad = 237005 | 0 }} | ho = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 3 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 129 | NUMBEROFUSERS | USERS = 1575 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 0 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3786 | DEPTH | profundidad = 51771 | 0 }} | lrc = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 237 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5036 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 2 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 140064 | DEPTH | profundidad = 32915630 | 0 }} | mus = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 1 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 115 | NUMBEROFUSERS | USERS = 2348 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 0 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3603 | DEPTH | profundidad = 407170 | 0 }} | aa = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 0 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 509 | NUMBEROFUSERS | USERS = 4062 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4685 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | hz = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 0 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 176 | NUMBEROFUSERS | USERS = 3761 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 0 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4483 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | kr = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 0 | NUMBEROFFILES | FILES = 0 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 162 | NUMBEROFUSERS | USERS = 5464 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 1 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 1 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 4641 | DEPTH | profundidad = 0 | 0 }} | total = {{#switch:{{{2}}} | NUMBEROFARTICLES | ARTICLES = 59227615 | NUMBEROFFILES | FILES = 2761867 | NUMBEROFPAGES | PAGES = 244779932 | NUMBEROFUSERS | USERS = 103477613 | NUMBEROFACTIVEUSERS | ACTIVEUSERS = 279132 | NUMBEROFADMINS | ADMINS = 3754 | NUMBEROFEDITS | EDITS = 3207095581 | DEPTH | profundidad = 128 | 0 }} | 0 }}</onlyinclude> 49x4w9jtxpejs6eratl5nc2vhzrv5eb 10 536385 6148448 6147149 2022-08-02T14:30:08Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Wikipedias | title = [[Lista de Wikipedias]] por número de artigos | state = <includeonly>collapsed</includeonly> | bodyclass = hlist |group1 = + 6.000.000 |list1 = * [[Wikipedia en inglés|Inglés]] ([[:en:]]) * [[Wikipedia en cebuano|Cebuano]] ([[:ceb:]]) |group2 = + 5.000.000 |list2 = |group3 = + 3.000.000 |list3 = |group4 = + 2.000.000 |list4 = * [[Wikipedia en alemán|Alemán]] ([[:de:]]) * [[Wikipedia en sueco|Sueco]] ([[:sv:]]) * [[Wikipedia en francés|Francés]] ([[:fr:]]) * [[Wikipedia en neerlandés|Neerlandés]] ([[:nl:]]) |group5 = + 1.000.000 |list5 = * [[Wikipedia en ruso|Ruso]] ([[:ru:]]) * [[Wikipedia en castelán|Castelán]] ([[:es:]]) * [[Wikipedia en italiano|Italiano]] ([[:it:]]) * [[Wikipedia en árabe exipcio|Árabe exipcio]] ([[:arz:]]) * [[Wikipedia en polaco|Polaco]] ([[:pl:]]) * [[Wikipedia en xaponés|Xaponés]] ([[:ja:]]) * [[Wikipedia en chinés|Chinés]] ([[:zh:]]) * [[Wikipedia en vietnamita|Vietnamita]] ([[:vi:]]) * [[Wikipedia en waray-waray|Waray-waray]] ([[:war:]]) * [[Wikipedia en ucraíno|Ucraíno]] ([[:uk:]]) * [[Wikipedia en árabe|Árabe]] ([[:ar:]]) * [[Wikipedia en portugués|Portugués]] ([[:pt:]]) |group6 = + 500.000 |list6 = * [[Wikipedia en persa|Persa]] ([[:fa:]]) * [[Wikipedia en catalán|Catalán]] ([[:ca:]]) * [[Wikipedia en serbio|Serbio]] ([[:sr:]]) * [[Wikipedia en indonesio|Indonesio]] ([[:id:]]) * [[Wikipedia en coreano|Coreano]] ([[:ko:]]) * [[Wikipedia en noruegués|Noruegués (Bokmål)]] ([[:no:]]) * [[Wikipedia en finés|Finés]] ([[:fi:]]) * [[Wikipedia en húngaro|Húngaro]] ([[:hu:]]) * [[Wikipedia en checo|Checo]] ([[:cs:]]) * [[Wikipedia en turco|Turco]] ([[:tr:]]) |group7 = + 200.000 |list7 = * [[Wikipedia en checheno|Checheno]] ([[:ce:]]) * [[Wikipedia en serbocroata|Serbocroata]] ([[:sh:]]) * [[Wikipedia en romanés|Romanés]] ([[:ro:]]) * [[Wikipedia en min nam|Min nam]] ([[:zh-min-nan:]]) * [[Wikipedia en tártaro|Tártaro]] ([[:tt:]]) * [[Wikipedia en éuscaro|Éuscaro]] ([[:eu:]]) * [[Wikipedia en malaio|Malaio]] ([[:ms:]]) * [[Wikipedia en esperanto|Esperanto]] ([[:eo:]]) * [[Wikipedia en hebreo|Hebreo ]] ([[:he:]]) * [[Wikipedia en armenio|Armenio]] ([[:hy:]]) * [[Wikipedia en búlgaro|Búlgaro]] ([[:bg:]]) * [[Wikipedia en dinamarqués|Dinamarqués]] ([[:da:]]) * [[Wikipedia en azarí|Azarí do sur]] ([[:azb:]]) * [[Wikipedia en eslovaco|Eslovaco]] ([[:sk:]]) * [[Wikipedia en casaco|Casaco]] ([[:kk:]]) * [[Wikipedia en estoniano|Estoniano]] ([[:et:]]) * [[Wikipedia en minangkabau|Minangkabau]] ([[:min:]]) * [[Wikipedia en belaruso|Belaruso]] ([[:be:]]) * [[Wikipedia en inglés simple|Inglés simple]] ([[:simple:]]) * [[Wikipedia en croata|Croata]] ([[:hr:]]) * [[Wikipedia en grego|Grego]] ([[:el:]]) * [[Wikipedia en lituano|Lituano]] ([[:lt:]]) |group8 = + 100.000 |list8 = * [[Galipedia|Galego]] ([[:gl:]]) * [[Wikipedia en azarí|Azarí do norte]] ([[:az:]]) * [[Wikipedia en esloveno|Esloveno]] ([[:sl:]]) * [[Wikipedia en urdú|Urdú]] ([[:ur:]]) * [[Wikipedia en noruegués|Noruegués (Nynorsk)]] ([[:nn:]]) * [[Wikipedia en xeorxiano|Xeorxiano]] ([[:ka:]]) * [[Wikipedia en uzbeko|Uzbeko]] ([[:uz:]]) * [[Wikipedia en hindi|Hindi]] ([[:hi:]]) * [[Wikipedia en tailandés|Tailandés]] ([[:th:]]) * [[Wikipedia en támil|Támil]] ([[:ta:]]) * [[Wikipedia en latín|Latín]] ([[:la:]]) * [[Wikipedia en galés|Galés]] ([[:cy:]]) * [[Wikipedia en asturiano|Asturiano]] ([[:ast:]]) * [[Wikipedia en macedonio|Macedonio]] ([[:mk:]]) * [[Wikipedia en cantonés|Cantonés]] ([[:zh-yue:]]) * [[Wikipedia en bengalí|Bengalí]] ([[:bn:]]) * [[Wikipedia en letón|Letón]] ([[:lv:]]) * [[Wikipedia en taxico|Taxico]] ([[:tg:]]) * [[Wikipedia en afrikaans|Afrikaans]] ([[:af:]]) * [[Wikipedia en birmano|Birmano]] ([[:my:]]) |group9 = + 50.000 |list9 = * [[Wikipedia en malgaxe|Malgaxe]] ([[:mg:]]) * [[Wikipedia en bosníaco|Bosníaco]] ([[:bs:]]) * [[Wikipedia en occitano|Occitano]] ([[:oc:]]) * [[Wikipedia en volapük|Volapük]] ([[:vo:]]) * [[Wikipedia en albanés|Albanés]] ([[:sq:]]) * [[Wikipedia en marathi|Marathi]] ([[:mr:]]) * [[Wikipedia en baixo saxón|Baixo saxón]] ([[:nds:]]) * [[Wikipedia en kirguiz|Kirguiz]] ([[:ky:]]) * [[Wikipedia en malayalam|Malayalam]] ([[:ml:]]) * [[Wikipedia en belaruso|Belaruso (Taraškievica)]] ([[:be-tarask:]]) * [[Wikipedia en telugu|Telugu]] ([[:te:]]) * [[Wikipedia en suahili|Suahili]] ([[:sw:]]) * [[Wikipedia en newari|Newari]] ([[:new:]]) * [[Wikipedia en bretón|Bretón]] ([[:br:]]) * [[Wikipedia en xavanés|Xavanés]] ([[:jv:]]) * [[Wikipedia en véneto|Véneto]] ([[:vec:]]) * [[Wikipedia en crioulo haitiano|Crioulo haitiano]] ([[:ht:]]) * [[Wikipedia en piemontés|Piemontés]] ([[:pms:]]) * [[Wikipedia en punjabi occidental|Punjabi occidental]] ([[:pnb:]]) * [[Wikipedia en sundanés|Sundanés]] ([[:su:]]) * [[Wikipedia en luxemburgués|Luxemburgués]] ([[:lb:]]) * [[Wikipedia en baskir|Baskir]] ([[:ba:]]) * [[Wikipedia en ladino|Ladino]] ([[:lld:]]) * [[Wikipedia en irlandés|Irlandés]] ([[:ga:]]) * [[Wikipedia en silesiano|Silesiano]] ([[:szl:]]) * [[Wikipedia en islandés|Islandés]] ([[:is:]]) * [[Wikipedia en lombardo|Lombardo]] ([[:lmo:]]) * [[Wikipedia en kurdo|Kurdo]] ([[:ku:]]) |group10 = + 10.000 |list10 = * [[Wikipedia en chuvaxo|Chuvaxo]] ([[:cv:]]) * [[Wikipedia en frisón occidental|Frisón occidental]] ([[:fy:]]) * [[Wikipedia en tagalo|Tagalo]] ([[:tl:]]) * [[Wikipedia en wu|Wu]] ([[:wuu:]]) * [[Wikipedia en kurdo central|Kurdo central]] ([[:ckb:]]) * [[Wikipedia en aragonés|Aragonés]] ([[:an:]]) * [[Wikipedia en scots|Scots]] ([[:sco:]]) * [[Wikipedia en zazaki|Zazaki]] ([[:diq:]]) * [[Wikipedia en punjabi|Punjabi]] ([[:pa:]]) * [[Wikipedia en yoruba|Yoruba]] ([[:yo:]]) * [[Wikipedia en ido|Ido]] ([[:io:]]) * [[Wikipedia en nepalés|Nepalés]] ([[:ne:]]) * [[Wikipedia en bavarés|Bavarés]] ([[:bar:]]) * [[Wikipedia en gujarati|Gujarati]] ([[:gu:]]) * [[Wikipedia en alemánico|Alemánico]] ([[:als:]]) * [[Wikipedia en kanarés|Kanarés]] ([[:kn:]]) * [[Wikipedia en siciliano|Siciliano]] ([[:scn:]]) * [[Wikipedia en bishnupriya manipuri|Bishnupriya manipuri]] ([[:bpy:]]) * [[Wikipedia en interlingua|Interlingua]] ([[:ia:]]) * [[Wikipedia en kotava|Kotava]] ([[:avk:]]) * [[Wikipedia en quechua|Quechua]] ([[:qu:]]) * [[Wikipedia en mongol|Mongol]] ([[:mn:]]) * [[Wikipedia en navajo|Navajo]] ([[:nv:]]) * [[Wikipedia en mingreliano|Mingreliano]] ([[:xmf:]]) * [[Wikipedia en tártaro de Crimea|Tártaro de Crimea]] ([[:crh:]]) * [[Wikipedia en cingalés|Cingalés]] ([[:si:]]) * [[Wikipedia en hausa|Hausa]] ([[:ha:]]) * [[Wikipedia en samoxiciano|Samoxiciano]] ([[:bat-smg:]]) * [[Wikipedia en oseto|Oseto]] ([[:os:]]) * [[Wikipedia en frisón setentrional|Frisón setentrional]] ([[:frr:]]) * [[Wikipedia en escocés|Escocés]] ([[:gd:]]) * [[Wikipedia en oriya|Oriya]] ([[:or:]]) * [[Wikipedia en min dong|Min dong]] ([[:cdo:]]) * [[Wikipedia en bugi|Bugi]] ([[:bug:]]) * [[Wikipedia en yiddish|Yiddish]] ([[:yi:]]) * [[Wikipedia en ilocano|Ilocano]] ([[:ilo:]]) * [[Wikipedia en sindhi|Sindhi]] ([[:sd:]]) * [[Wikipedia en paxto|Paxto]] ([[:ps:]]) * [[Wikipedia en amhárico|Amhárico]] ([[:am:]]) * [[Wikipedia en balinés|Balinés]] ([[:ban:]]) * [[Wikipedia en napolitano|Napolitano]] ([[:nap:]]) * [[Wikipedia en iacut|Iacut]] ([[:sah:]]) * [[Wikipedia en alto sorabo|Alto sorabo]] ([[:hsb:]]) * [[Wikipedia en feroés|Feroés]] ([[:fo:]]) * [[Wikipedia en banyumasan|Banyumasan]] ([[:map-bms:]]) * [[Wikipedia en maithili|Maithili]] ([[:mai:]]) * [[Wikipedia en limburgués|Limburgués]] ([[:li:]]) * [[Wikipedia en mazanderani|Mazanderani]] ([[:mzn:]]) * [[Wikipedia en gorontalo|Gorontalo]] ([[:gor:]]) * [[Wikipedia en emiliano-romañolo|Emiliano-romañolo]] ([[:eml:]]) * [[Wikipedia en aceh|Aceh]] ([[:ace:]]) * [[Wikipedia en bikol central|Bikol central]] ([[:bcl:]]) * [[Wikipedia en sánscrito|Sánscrito]] ([[:sa:]]) * [[Wikipedia en shan|Shan]] ([[:shn:]]) * [[Wikipedia en valón|Valón]] ([[:wa:]]) * [[Wikipedia en chinés clásico|Chinés clásico]] ([[:zh-classical:]]) * [[Wikipedia en lígur|Lígur]] ([[:lij:]]) * [[Wikipedia en assamés|Assamés]] ([[:as:]]) * [[Wikipedia en zulú|Zulú]] ([[:zu:]]) * [[Wikipedia en interlingue|Interlingue]] ([[:ie]]:) * [[Wikipedia en mari das montañas|Mari das montañas]] ([[:mrj:]]) * [[Wikipedia en mari das pradeiras|Mari das pradeiras]] ([[:mhr:]]) * [[Wikipedia en hindi de Fidxi|Hindi de Fidxi]] ([[:hif:]]) * [[Wikipedia en armenio occidental|Armenio occidental]] ([[:hyw:]]) * [[Wikipedia en meitei|Meitei]] ([[:mni:]]) |group11 = + 1.000 |list11 = * [[Wikipedia en khmer|Khmer]] ([[:km:]]) * [[Wikipedia en hakka|Hakka]] ([[:hak:]]) * [[Wikipedia en tarentino|Tarentino]] ([[:roa-tara:]]) * [[Wikipedia en kapampangan|Kapampangan]] ([[:pam:]]) * [[Wikipedia en ibo|Ibo]] ([[:ig:]]) * [[Wikipedia en sotho do norte|Sotho do norte]] ([[:nso:]]) * [[Wikipedia en somalí|Somalí]] ([[:so:]]) * [[Wikipedia en ruteno|Ruteno]] ([[:rue:]]) * [[Wikipedia en shona|Shona]] ([[:sn:]]) * [[Wikipedia en bhojpuri|Bhojpuri]] ([[:bh:]]) * [[Wikipedia en saami setentrional|Saami setentrional]] ([[:se:]]) * [[Wikipedia en erzya|Erzya]] ([[:myv:]]) * [[Wikipedia en flamengo occidental|Flamengo occidental]] ([[:vls:]]) * [[Wikipedia en baixo saxón neerlandés|Baixo saxón neerlandés]] ([[:nds-nl:]]) * [[Wikipedia en maorí|Maorí]] ([[:mi:]]) * [[Wikipedia en santali|Santali]] ([[:sat:]]) * [[Wikipedia en sardo|Sardo]] ([[:sc:]]) * [[Wikipedia en náhuatl|Náhuatl]] ([[:nah:]]) * [[Wikipedia en vepsio|Vepsio]] ([[:vep:]]) * [[Wikipedia en gan|Gan]] ([[:gan:]]) * [[Wikipedia en cabilo|Cabilo]] ([[:kab:]]) * [[Wikipedia en gilaki|Gilaki]] ([[:glk:]]) * [[Wikipedia en turcomán|Turcomán]] ([[:tk:]]) * [[Wikipedia en võro|Võro]] ([[:fiu-vro:]]) * [[Wikipedia en corso|Corso]] ([[:co:]]) * [[Wikipedia en tibetano|Tibetano]] ([[:bo:]]) * [[Wikipedia en abkhazo|Abkhazo]] ([[:ab:]]) * [[Wikipedia en árabe marroquí|Árabe marroquí]] ([[:ary:]]) * [[Wikipedia en manx|Manx]] ([[:gv:]]) * [[Wikipedia en francoprovenzal|Francoprovenzal]] ([[:frp:]]) * [[Wikipedia en córnico|Córnico]] ([[:kw:]]) * [[Wikipedia en komi|Komi]] ([[:kv:]]) * [[Wikipedia en caxubio|Caxubio]] ([[:csb:]]) * [[Wikipedia en picardo|Picardo]] ([[:pcd:]]) * [[Wikipedia en uigur|Uigur]] ([[:ug:]]) * [[Wikipedia en saraiki|Saraiki]] ([[:skr:]]) * [[Wikipedia en udmurto|Udmurto]] ([[:udm:]]) * [[Wikipedia en zelandés|Zelandés]] ([[:zea:]]) * [[Wikipedia en aimará|Aimará]] ([[:ay:]]) * [[Wikipedia en guaraní|Guaraní]] ([[:gn:]]) * [[Wikipedia en normando|Normando]] ([[:nrm:]]) * [[Wikipedia en maltés|Maltés]] ([[:mt:]]) * [[Wikipedia en banjar|Banjar]] ([[:bjn:]]) * [[Wikipedia en saami de Inari|Saami de Inari]] ([[:smn:]]) * [[Wikipedia en lezguio|Lezguio]] ([[:lez:]]) * [[Wikipedia en lingua franca nova|Lingua franca nova]] ([[:lfn:]]) * [[Wikipedia en frisón oriental|Frisón oriental]] ([[:stq:]]) * [[Wikipedia en laosiano|Laosiano]] ([[:lo:]]) * [[Wikipedia en tumbuka|Tumbuka]] ([[:tum:]]) * [[Wikipedia en mirandés|Mirandés]] ([[:mwl:]]) * [[Wikipedia en livvi|Livvi]] ([[:olo:]]) * [[Wikipedia en friulano|Friulano]] ([[:fur:]]) * [[Wikipedia en romanche|Romanche]] ([[:rm:]]) * [[Wikipedia en xudeoespañol|Xudeoespañol]] ([[:lad:]]) * [[Wikipedia en anglosaxón|Anglosaxón]] ([[:ang:]]) * [[Wikipedia en konkani|Konkani]] ([[:gom:]]) * [[Wikipedia en komi permiano|Komi permiano]] ([[:koi:]]) * [[Wikipedia en estremeño|Estremeño]] ([[:ext:]]) * [[Wikipedia en tuva|Tuva]] ([[:tyv:]]) * [[Wikipedia en baixo sorabo|Baixo sorabo]] ([[:dsb:]]) * [[Wikipedia en doteli|Doteli]] ([[:dty:]]) * [[Wikipedia en ruanda|Ruanda]] ([[:rw:]]) * [[Wikipedia en lingala|Lingala]] ([[:ln:]]) * [[Wikipedia en chavacano|Chavacano]] ([[:cbk-zam:]]) * [[Wikipedia en ávaro|Ávaro]] ([[:av:]]) * [[Wikipedia en maldivano|Maldivano]] ([[:dv:]]) * [[Wikipedia en fráncico ripuario|Fráncico ripuario]] ([[:ksh:]]) * [[Wikipedia en gagauzo|Gagauzo]] ([[:gag:]]) * [[Wikipedia en buriato|Buriato]] ([[:bxr:]]) * [[Wikipedia en alemán do Palatinado|Alemán do Palatinado]] ([[:pfl:]]) * [[Wikipedia en papiamento|Papiamento]] ([[:pap:]]) * [[Wikipedia en pangasinés|Pangasinés]] ([[:pag:]]) * [[Wikipedia en pali|Pali]] ([[:pi:]]) * [[Wikipedia en hawaiano|Hawaiano]] ([[:haw:]]) * [[Wikipedia en awadhi|Awadhi]] ([[:awa:]]) * [[Wikipedia en atayal|Atayal]] ([[:tay:]]) * [[Wikipedia en twi|Twi]] ([[:tw:]]) * [[Wikipedia en inguxo|Inguxo]] ([[:inh:]]) * [[Wikipedia en karachai-balkar|Karachai-balkar]] ([[:krc:]]) * [[Wikipedia en calmuco|Calmuco]] ([[:xal:]]) * [[Wikipedia en sakizaya|Sakizaya]] ([[:szy:]]) * [[Wikipedia en zhuang|Zhuang]] ([[:za:]]) * [[Wikipedia en karakalpak|Karakalpak]] ([[:kaa:]]) * [[Wikipedia en dagbani|Dagbani]] ([[:dag:]]) * [[Wikipedia en alemán de Pensilvania|Alemán de Pensilvania]] ([[:pdc:]]) * [[Wikipedia en atikamekw|Atikamekw]] ([[:atj:]]) * [[Wikipedia en tongano|Tongano]] ([[:to:]]) * [[Wikipedia en moksha|Moksha]] ([[:mdf:]]) * [[Wikipedia en arameo|Arameo]] ([[:arc:]]) * [[Wikipedia en kabiye|Kabiye]] ([[:kbp:]]) * [[Wikipedia en patois xamaicano|Patois xamaicano]] ([[:jam:]]) * [[Wikipedia en tulu|Tulu]] ([[:tcy:]]) * [[Wikipedia en nauruano|Nauruano]] ([[:na:]]) * [[Wikipedia en wolof|Wolof]] ([[:wo:]]) * [[Wikipedia en kabardino|Kabardino]] ([[:kbd:]]) * [[Wikipedia en novial|Novial]] ([[:nov:]]) * [[Wikipedia en nias|Nias]] ([[:nia:]]) * [[Wikipedia en kikuyu|Kikuyu]] ([[:ki:]]) * [[Wikipedia en tetum|Tetum]] ([[:tet:]]) * [[Wikipedia en luganda|Luganda]] ([[:lg:]]) * [[Wikipedia en bislama|Bislama]] ([[:bi:]]) * [[Wikipedia en tok pisin|Tok pisin]] ([[:tpi:]]) * [[Wikipedia en lojban|Lojban]] ([[:jbo:]]) * [[Wikipedia en arromanés|Arromanés]] ([[:roa-rup:]]) * [[Wikipedia en n'ko|N'ko]] ([[:nqo:]]) * [[Wikipedia en fidxiano|Fidxiano]] ([[:fj:]]) * [[Wikipedia en lak|Lak]] ([[:lbe:]]) * [[Wikipedia en congo|Congo]] ([[:kg:]]) * [[Wikipedia en xosa|Xosa]] ([[:xh:]]) * [[Wikipedia en mon|Mon]] ([[:mnw:]]) * [[Wikipedia en tahitiano|Tahitiano]] ([[:ty:]]) * [[Wikipedia en caxemirés|Caxemirés]] ([[:ks:]]) * [[Wikipedia en antigo eslavo eclesiástico|Antigo eslavo eclesiástico]] ([[:cu:]]) * [[Wikipedia en shilha|Shilha]] ([[:shi:]]) * [[Wikipedia en sranan tongo|Sranan tongo]] ([[:srn:]]) * [[Wikipedia en seediq|Seediq]] ([[:trv:]]) * [[Wikipedia en oromo|Oromo]] ([[:om:]]) * [[Wikipedia en samoano|Samoano]] ([[:tw:]]) * [[Wikipedia en crioulo da Güiana Francesa|Crioulo da Güiana Francesa]] ([[:gcr:]]) * [[Wikipedia en altai|Altai]] ([[:alt:]]) * [[Wikipedia en cherokee|Cherokee]] ([[:chr:]]) * [[Wikipedia en latgalián|Latgalián]] ([[:ltg:]]) |group12 = + 100 |list12 = * [[Wikipedia en gun|Gun]] ([[:guw:]]) * [[Wikipedia en chichewa|Chichewa]] ([[:ny:]]) * [[Wikipedia en norfolk|Norfolk]] ([[:pih:]]) * [[Wikipedia en gótico|Gótico]] ([[:got:]]) * [[Wikipedia en madurés|Madurés]] ([[:mad:]]) * [[Wikipedia en sotho|Sotho]] ([[:st:]]) * [[Wikipedia en amis|Amis]] ([[:ami:]]) * [[Wikipedia en tswana|Tswana]] ([[:tn:]]) * [[Wikipedia en pa'o|Pa'o]] ([[:blk:]]) * [[Wikipedia en bambara|Bambara]] ([[:bm:]]) * [[Wikipedia en romaní|Romaní]] ([[:rmy:]]) * [[Wikipedia en tsonga|Tsonga]] ([[:ts:]]) * [[Wikipedia en cheyenne|Cheyenne]] ([[:chy:]]) * [[Wikipedia en venda|Venda]] ([[:ve:]]) * [[Wikipedia en kirundi|Kirundi]] ([[:rn:]]) * [[Wikipedia en inuktitut|Inuktitut]] ([[:iu:]]) * [[Wikipedia en akan|Akan]] ([[:ak:]]) * [[Wikipedia en suazi|Suazi]] ([[:ss:]]) * [[Wikipedia en chamorro|Chamorro]] ([[:ch:]]) * [[Wikipedia en fula|Fula]] ([[:ff:]]) * [[Wikipedia en póntico|Póntico]] ([[:pnt:]]) * [[Wikipedia en adigueo|Adigueo]] ([[:ady:]]) * [[Wikipedia en tyap|Tyap]] ([[:kcg:]]) * [[Wikipedia en inupiaq|Inupiaq]] ([[:ik:]]) * [[Wikipedia en ewe|Ewe]] ([[:ee:]]) * [[Wikipedia en dinka|Dinka]] ([[:din:]]) * [[Wikipedia en sango|Sango]] ([[:sg:]]) * [[Wikipedia en paiwan|Paiwan]] ([[:pwn:]]) * [[Wikipedia en groenlandés|Groenlandés]] ([[:kl:]]) * [[Wikipedia en tigriña|Tigriña]] ([[:ti:]]) * [[Wikipedia en dzongkha|Dzongkha]] ([[:dz:]]) * [[Wikipedia en cree|Cree]] ([[:cr:]]) |group13 = Pechadas |list13 = * [[Wikipedia en ndonga|Ndonga]] ([[:ng:]]) * [[Wikipedia en choctaw|Choctaw]] ([[:cho:]]) * [[Wikipedia en marshalés|Marshalés]] ([[:mh:]]) * [[Wikipedia en kwanyama|Kwanyama]] ([[:kj:]]) * [[Wikipedia en nuosu|Nuosu]] ([[:ii:]]) * [[Wikipedia en hiri motu|Hiri motu]] ([[:ho:]]) * [[Wikipedia en luri|Luri]] ([[:lrc:]]) * [[Wikipedia en afar|Afar]] ([[:aa:]]) * [[Wikipedia en muskogee|Muskogee]] ([[:mus:]]) * [[Wikipedia en herero|Herero]] ([[:hz:]]) * [[Wikipedia en kanuri|Kanuri]] ([[:kr:]]) }}<noinclude>{{Uso de marcador}}</noinclude> p80o4u3zcynguu5ky1xuu4x7vni9t5e 6148450 6148448 2022-08-02T14:31:07Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Wikipedias | title = [[Lista de Wikipedias]] por número de artigos | state = <includeonly>collapsed</includeonly> | bodyclass = hlist |group1 = + 6.000.000 |list1 = * [[Wikipedia en inglés|Inglés]] ([[:en:]]) * [[Wikipedia en cebuano|Cebuano]] ([[:ceb:]]) |group2 = + 5.000.000 |list2 = |group3 = + 3.000.000 |list3 = |group4 = + 2.000.000 |list4 = * [[Wikipedia en alemán|Alemán]] ([[:de:]]) * [[Wikipedia en sueco|Sueco]] ([[:sv:]]) * [[Wikipedia en francés|Francés]] ([[:fr:]]) * [[Wikipedia en neerlandés|Neerlandés]] ([[:nl:]]) |group5 = + 1.000.000 |list5 = * [[Wikipedia en ruso|Ruso]] ([[:ru:]]) * [[Wikipedia en castelán|Castelán]] ([[:es:]]) * [[Wikipedia en italiano|Italiano]] ([[:it:]]) * [[Wikipedia en árabe exipcio|Árabe exipcio]] ([[:arz:]]) * [[Wikipedia en polaco|Polaco]] ([[:pl:]]) * [[Wikipedia en xaponés|Xaponés]] ([[:ja:]]) * [[Wikipedia en chinés|Chinés]] ([[:zh:]]) * [[Wikipedia en vietnamita|Vietnamita]] ([[:vi:]]) * [[Wikipedia en waray-waray|Waray-waray]] ([[:war:]]) * [[Wikipedia en ucraíno|Ucraíno]] ([[:uk:]]) * [[Wikipedia en árabe|Árabe]] ([[:ar:]]) * [[Wikipedia en portugués|Portugués]] ([[:pt:]]) |group6 = + 500.000 |list6 = * [[Wikipedia en persa|Persa]] ([[:fa:]]) * [[Wikipedia en catalán|Catalán]] ([[:ca:]]) * [[Wikipedia en serbio|Serbio]] ([[:sr:]]) * [[Wikipedia en indonesio|Indonesio]] ([[:id:]]) * [[Wikipedia en coreano|Coreano]] ([[:ko:]]) * [[Wikipedia en noruegués|Noruegués (Bokmål)]] ([[:no:]]) * [[Wikipedia en finés|Finés]] ([[:fi:]]) * [[Wikipedia en húngaro|Húngaro]] ([[:hu:]]) * [[Wikipedia en checo|Checo]] ([[:cs:]]) * [[Wikipedia en turco|Turco]] ([[:tr:]]) |group7 = + 200.000 |list7 = * [[Wikipedia en checheno|Checheno]] ([[:ce:]]) * [[Wikipedia en serbocroata|Serbocroata]] ([[:sh:]]) * [[Wikipedia en romanés|Romanés]] ([[:ro:]]) * [[Wikipedia en min nam|Min nam]] ([[:zh-min-nan:]]) * [[Wikipedia en tártaro|Tártaro]] ([[:tt:]]) * [[Wikipedia en éuscaro|Éuscaro]] ([[:eu:]]) * [[Wikipedia en malaio|Malaio]] ([[:ms:]]) * [[Wikipedia en esperanto|Esperanto]] ([[:eo:]]) * [[Wikipedia en hebreo|Hebreo ]] ([[:he:]]) * [[Wikipedia en armenio|Armenio]] ([[:hy:]]) * [[Wikipedia en búlgaro|Búlgaro]] ([[:bg:]]) * [[Wikipedia en dinamarqués|Dinamarqués]] ([[:da:]]) * [[Wikipedia en azarí|Azarí do sur]] ([[:azb:]]) * [[Wikipedia en eslovaco|Eslovaco]] ([[:sk:]]) * [[Wikipedia en casaco|Casaco]] ([[:kk:]]) * [[Wikipedia en estoniano|Estoniano]] ([[:et:]]) * [[Wikipedia en minangkabau|Minangkabau]] ([[:min:]]) * [[Wikipedia en belaruso|Belaruso]] ([[:be:]]) * [[Wikipedia en inglés simple|Inglés simple]] ([[:simple:]]) * [[Wikipedia en croata|Croata]] ([[:hr:]]) * [[Wikipedia en grego|Grego]] ([[:el:]]) * [[Wikipedia en lituano|Lituano]] ([[:lt:]]) |group8 = + 100.000 |list8 = * [[Galipedia|Galego]] ([[:gl:]]) * [[Wikipedia en azarí|Azarí do norte]] ([[:az:]]) * [[Wikipedia en esloveno|Esloveno]] ([[:sl:]]) * [[Wikipedia en urdú|Urdú]] ([[:ur:]]) * [[Wikipedia en noruegués|Noruegués (Nynorsk)]] ([[:nn:]]) * [[Wikipedia en xeorxiano|Xeorxiano]] ([[:ka:]]) * [[Wikipedia en uzbeko|Uzbeko]] ([[:uz:]]) * [[Wikipedia en hindi|Hindi]] ([[:hi:]]) * [[Wikipedia en tailandés|Tailandés]] ([[:th:]]) * [[Wikipedia en támil|Támil]] ([[:ta:]]) * [[Wikipedia en latín|Latín]] ([[:la:]]) * [[Wikipedia en galés|Galés]] ([[:cy:]]) * [[Wikipedia en asturiano|Asturiano]] ([[:ast:]]) * [[Wikipedia en macedonio|Macedonio]] ([[:mk:]]) * [[Wikipedia en cantonés|Cantonés]] ([[:zh-yue:]]) * [[Wikipedia en bengalí|Bengalí]] ([[:bn:]]) * [[Wikipedia en letón|Letón]] ([[:lv:]]) * [[Wikipedia en taxico|Taxico]] ([[:tg:]]) * [[Wikipedia en afrikaans|Afrikaans]] ([[:af:]]) * [[Wikipedia en birmano|Birmano]] ([[:my:]]) |group9 = + 50.000 |list9 = * [[Wikipedia en malgaxe|Malgaxe]] ([[:mg:]]) * [[Wikipedia en bosníaco|Bosníaco]] ([[:bs:]]) * [[Wikipedia en occitano|Occitano]] ([[:oc:]]) * [[Wikipedia en volapük|Volapük]] ([[:vo:]]) * [[Wikipedia en albanés|Albanés]] ([[:sq:]]) * [[Wikipedia en marathi|Marathi]] ([[:mr:]]) * [[Wikipedia en baixo saxón|Baixo saxón]] ([[:nds:]]) * [[Wikipedia en kirguiz|Kirguiz]] ([[:ky:]]) * [[Wikipedia en malayalam|Malayalam]] ([[:ml:]]) * [[Wikipedia en belaruso|Belaruso (Taraškievica)]] ([[:be-tarask:]]) * [[Wikipedia en telugu|Telugu]] ([[:te:]]) * [[Wikipedia en suahili|Suahili]] ([[:sw:]]) * [[Wikipedia en newari|Newari]] ([[:new:]]) * [[Wikipedia en bretón|Bretón]] ([[:br:]]) * [[Wikipedia en xavanés|Xavanés]] ([[:jv:]]) * [[Wikipedia en véneto|Véneto]] ([[:vec:]]) * [[Wikipedia en crioulo haitiano|Crioulo haitiano]] ([[:ht:]]) * [[Wikipedia en piemontés|Piemontés]] ([[:pms:]]) * [[Wikipedia en punjabi occidental|Punjabi occidental]] ([[:pnb:]]) * [[Wikipedia en sundanés|Sundanés]] ([[:su:]]) * [[Wikipedia en luxemburgués|Luxemburgués]] ([[:lb:]]) * [[Wikipedia en baskir|Baskir]] ([[:ba:]]) * [[Wikipedia en ladino|Ladino]] ([[:lld:]]) * [[Wikipedia en irlandés|Irlandés]] ([[:ga:]]) * [[Wikipedia en silesiano|Silesiano]] ([[:szl:]]) * [[Wikipedia en islandés|Islandés]] ([[:is:]]) * [[Wikipedia en lombardo|Lombardo]] ([[:lmo:]]) * [[Wikipedia en kurdo|Kurdo]] ([[:ku:]]) |group10 = + 10.000 |list10 = * [[Wikipedia en chuvaxo|Chuvaxo]] ([[:cv:]]) * [[Wikipedia en frisón occidental|Frisón occidental]] ([[:fy:]]) * [[Wikipedia en tagalo|Tagalo]] ([[:tl:]]) * [[Wikipedia en wu|Wu]] ([[:wuu:]]) * [[Wikipedia en kurdo central|Kurdo central]] ([[:ckb:]]) * [[Wikipedia en aragonés|Aragonés]] ([[:an:]]) * [[Wikipedia en scots|Scots]] ([[:sco:]]) * [[Wikipedia en zazaki|Zazaki]] ([[:diq:]]) * [[Wikipedia en punjabi|Punjabi]] ([[:pa:]]) * [[Wikipedia en yoruba|Yoruba]] ([[:yo:]]) * [[Wikipedia en ido|Ido]] ([[:io:]]) * [[Wikipedia en nepalés|Nepalés]] ([[:ne:]]) * [[Wikipedia en bavarés|Bavarés]] ([[:bar:]]) * [[Wikipedia en gujarati|Gujarati]] ([[:gu:]]) * [[Wikipedia en alemánico|Alemánico]] ([[:als:]]) * [[Wikipedia en kanarés|Kanarés]] ([[:kn:]]) * [[Wikipedia en siciliano|Siciliano]] ([[:scn:]]) * [[Wikipedia en bishnupriya manipuri|Bishnupriya manipuri]] ([[:bpy:]]) * [[Wikipedia en interlingua|Interlingua]] ([[:ia:]]) * [[Wikipedia en kotava|Kotava]] ([[:avk:]]) * [[Wikipedia en quechua|Quechua]] ([[:qu:]]) * [[Wikipedia en mongol|Mongol]] ([[:mn:]]) * [[Wikipedia en navajo|Navajo]] ([[:nv:]]) * [[Wikipedia en mingreliano|Mingreliano]] ([[:xmf:]]) * [[Wikipedia en tártaro de Crimea|Tártaro de Crimea]] ([[:crh:]]) * [[Wikipedia en cingalés|Cingalés]] ([[:si:]]) * [[Wikipedia en hausa|Hausa]] ([[:ha:]]) * [[Wikipedia en samoxiciano|Samoxiciano]] ([[:bat-smg:]]) * [[Wikipedia en oseto|Oseto]] ([[:os:]]) * [[Wikipedia en frisón setentrional|Frisón setentrional]] ([[:frr:]]) * [[Wikipedia en escocés|Escocés]] ([[:gd:]]) * [[Wikipedia en oriya|Oriya]] ([[:or:]]) * [[Wikipedia en min dong|Min dong]] ([[:cdo:]]) * [[Wikipedia en bugi|Bugi]] ([[:bug:]]) * [[Wikipedia en yiddish|Yiddish]] ([[:yi:]]) * [[Wikipedia en ilocano|Ilocano]] ([[:ilo:]]) * [[Wikipedia en sindhi|Sindhi]] ([[:sd:]]) * [[Wikipedia en paxto|Paxto]] ([[:ps:]]) * [[Wikipedia en amhárico|Amhárico]] ([[:am:]]) * [[Wikipedia en balinés|Balinés]] ([[:ban:]]) * [[Wikipedia en napolitano|Napolitano]] ([[:nap:]]) * [[Wikipedia en iacut|Iacut]] ([[:sah:]]) * [[Wikipedia en alto sorabo|Alto sorabo]] ([[:hsb:]]) * [[Wikipedia en feroés|Feroés]] ([[:fo:]]) * [[Wikipedia en banyumasan|Banyumasan]] ([[:map-bms:]]) * [[Wikipedia en maithili|Maithili]] ([[:mai:]]) * [[Wikipedia en limburgués|Limburgués]] ([[:li:]]) * [[Wikipedia en mazanderani|Mazanderani]] ([[:mzn:]]) * [[Wikipedia en gorontalo|Gorontalo]] ([[:gor:]]) * [[Wikipedia en emiliano-romañolo|Emiliano-romañolo]] ([[:eml:]]) * [[Wikipedia en aceh|Aceh]] ([[:ace:]]) * [[Wikipedia en bikol central|Bikol central]] ([[:bcl:]]) * [[Wikipedia en sánscrito|Sánscrito]] ([[:sa:]]) * [[Wikipedia en shan|Shan]] ([[:shn:]]) * [[Wikipedia en valón|Valón]] ([[:wa:]]) * [[Wikipedia en chinés clásico|Chinés clásico]] ([[:zh-classical:]]) * [[Wikipedia en lígur|Lígur]] ([[:lij:]]) * [[Wikipedia en assamés|Assamés]] ([[:as:]]) * [[Wikipedia en zulú|Zulú]] ([[:zu:]]) * [[Wikipedia en interlingue|Interlingue]] ([[:ie]]:) * [[Wikipedia en mari das montañas|Mari das montañas]] ([[:mrj:]]) * [[Wikipedia en mari das pradeiras|Mari das pradeiras]] ([[:mhr:]]) * [[Wikipedia en hindi de Fidxi|Hindi de Fidxi]] ([[:hif:]]) * [[Wikipedia en armenio occidental|Armenio occidental]] ([[:hyw:]]) * [[Wikipedia en meitei|Meitei]] ([[:mni:]]) |group11 = + 1.000 |list11 = * [[Wikipedia en khmer|Khmer]] ([[:km:]]) * [[Wikipedia en hakka|Hakka]] ([[:hak:]]) * [[Wikipedia en tarentino|Tarentino]] ([[:roa-tara:]]) * [[Wikipedia en kapampangan|Kapampangan]] ([[:pam:]]) * [[Wikipedia en ibo|Ibo]] ([[:ig:]]) * [[Wikipedia en sotho do norte|Sotho do norte]] ([[:nso:]]) * [[Wikipedia en somalí|Somalí]] ([[:so:]]) * [[Wikipedia en ruteno|Ruteno]] ([[:rue:]]) * [[Wikipedia en shona|Shona]] ([[:sn:]]) * [[Wikipedia en bhojpuri|Bhojpuri]] ([[:bh:]]) * [[Wikipedia en saami setentrional|Saami setentrional]] ([[:se:]]) * [[Wikipedia en erzya|Erzya]] ([[:myv:]]) * [[Wikipedia en flamengo occidental|Flamengo occidental]] ([[:vls:]]) * [[Wikipedia en baixo saxón neerlandés|Baixo saxón neerlandés]] ([[:nds-nl:]]) * [[Wikipedia en maorí|Maorí]] ([[:mi:]]) * [[Wikipedia en santali|Santali]] ([[:sat:]]) * [[Wikipedia en sardo|Sardo]] ([[:sc:]]) * [[Wikipedia en náhuatl|Náhuatl]] ([[:nah:]]) * [[Wikipedia en vepsio|Vepsio]] ([[:vep:]]) * [[Wikipedia en gan|Gan]] ([[:gan:]]) * [[Wikipedia en cabilo|Cabilo]] ([[:kab:]]) * [[Wikipedia en gilaki|Gilaki]] ([[:glk:]]) * [[Wikipedia en turcomán|Turcomán]] ([[:tk:]]) * [[Wikipedia en võro|Võro]] ([[:fiu-vro:]]) * [[Wikipedia en corso|Corso]] ([[:co:]]) * [[Wikipedia en tibetano|Tibetano]] ([[:bo:]]) * [[Wikipedia en abkhazo|Abkhazo]] ([[:ab:]]) * [[Wikipedia en árabe marroquí|Árabe marroquí]] ([[:ary:]]) * [[Wikipedia en manx|Manx]] ([[:gv:]]) * [[Wikipedia en francoprovenzal|Francoprovenzal]] ([[:frp:]]) * [[Wikipedia en córnico|Córnico]] ([[:kw:]]) * [[Wikipedia en komi|Komi]] ([[:kv:]]) * [[Wikipedia en caxubio|Caxubio]] ([[:csb:]]) * [[Wikipedia en picardo|Picardo]] ([[:pcd:]]) * [[Wikipedia en uigur|Uigur]] ([[:ug:]]) * [[Wikipedia en saraiki|Saraiki]] ([[:skr:]]) * [[Wikipedia en udmurto|Udmurto]] ([[:udm:]]) * [[Wikipedia en zelandés|Zelandés]] ([[:zea:]]) * [[Wikipedia en aimará|Aimará]] ([[:ay:]]) * [[Wikipedia en guaraní|Guaraní]] ([[:gn:]]) * [[Wikipedia en normando|Normando]] ([[:nrm:]]) * [[Wikipedia en maltés|Maltés]] ([[:mt:]]) * [[Wikipedia en banjar|Banjar]] ([[:bjn:]]) * [[Wikipedia en saami de Inari|Saami de Inari]] ([[:smn:]]) * [[Wikipedia en lezguio|Lezguio]] ([[:lez:]]) * [[Wikipedia en lingua franca nova|Lingua franca nova]] ([[:lfn:]]) * [[Wikipedia en frisón oriental|Frisón oriental]] ([[:stq:]]) * [[Wikipedia en laosiano|Laosiano]] ([[:lo:]]) * [[Wikipedia en tumbuka|Tumbuka]] ([[:tum:]]) * [[Wikipedia en mirandés|Mirandés]] ([[:mwl:]]) * [[Wikipedia en livvi|Livvi]] ([[:olo:]]) * [[Wikipedia en friulano|Friulano]] ([[:fur:]]) * [[Wikipedia en romanche|Romanche]] ([[:rm:]]) * [[Wikipedia en xudeoespañol|Xudeoespañol]] ([[:lad:]]) * [[Wikipedia en anglosaxón|Anglosaxón]] ([[:ang:]]) * [[Wikipedia en konkani|Konkani]] ([[:gom:]]) * [[Wikipedia en komi permiano|Komi permiano]] ([[:koi:]]) * [[Wikipedia en estremeño|Estremeño]] ([[:ext:]]) * [[Wikipedia en tuva|Tuva]] ([[:tyv:]]) * [[Wikipedia en baixo sorabo|Baixo sorabo]] ([[:dsb:]]) * [[Wikipedia en ruanda|Ruanda]] ([[:rw:]]) * [[Wikipedia en doteli|Doteli]] ([[:dty:]]) * [[Wikipedia en lingala|Lingala]] ([[:ln:]]) * [[Wikipedia en chavacano|Chavacano]] ([[:cbk-zam:]]) * [[Wikipedia en ávaro|Ávaro]] ([[:av:]]) * [[Wikipedia en maldivano|Maldivano]] ([[:dv:]]) * [[Wikipedia en fráncico ripuario|Fráncico ripuario]] ([[:ksh:]]) * [[Wikipedia en gagauzo|Gagauzo]] ([[:gag:]]) * [[Wikipedia en buriato|Buriato]] ([[:bxr:]]) * [[Wikipedia en alemán do Palatinado|Alemán do Palatinado]] ([[:pfl:]]) * [[Wikipedia en papiamento|Papiamento]] ([[:pap:]]) * [[Wikipedia en pangasinés|Pangasinés]] ([[:pag:]]) * [[Wikipedia en pali|Pali]] ([[:pi:]]) * [[Wikipedia en hawaiano|Hawaiano]] ([[:haw:]]) * [[Wikipedia en awadhi|Awadhi]] ([[:awa:]]) * [[Wikipedia en atayal|Atayal]] ([[:tay:]]) * [[Wikipedia en twi|Twi]] ([[:tw:]]) * [[Wikipedia en inguxo|Inguxo]] ([[:inh:]]) * [[Wikipedia en karachai-balkar|Karachai-balkar]] ([[:krc:]]) * [[Wikipedia en calmuco|Calmuco]] ([[:xal:]]) * [[Wikipedia en sakizaya|Sakizaya]] ([[:szy:]]) * [[Wikipedia en zhuang|Zhuang]] ([[:za:]]) * [[Wikipedia en karakalpak|Karakalpak]] ([[:kaa:]]) * [[Wikipedia en dagbani|Dagbani]] ([[:dag:]]) * [[Wikipedia en alemán de Pensilvania|Alemán de Pensilvania]] ([[:pdc:]]) * [[Wikipedia en atikamekw|Atikamekw]] ([[:atj:]]) * [[Wikipedia en tongano|Tongano]] ([[:to:]]) * [[Wikipedia en moksha|Moksha]] ([[:mdf:]]) * [[Wikipedia en arameo|Arameo]] ([[:arc:]]) * [[Wikipedia en kabiye|Kabiye]] ([[:kbp:]]) * [[Wikipedia en patois xamaicano|Patois xamaicano]] ([[:jam:]]) * [[Wikipedia en tulu|Tulu]] ([[:tcy:]]) * [[Wikipedia en nauruano|Nauruano]] ([[:na:]]) * [[Wikipedia en wolof|Wolof]] ([[:wo:]]) * [[Wikipedia en kabardino|Kabardino]] ([[:kbd:]]) * [[Wikipedia en novial|Novial]] ([[:nov:]]) * [[Wikipedia en nias|Nias]] ([[:nia:]]) * [[Wikipedia en kikuyu|Kikuyu]] ([[:ki:]]) * [[Wikipedia en tetum|Tetum]] ([[:tet:]]) * [[Wikipedia en luganda|Luganda]] ([[:lg:]]) * [[Wikipedia en bislama|Bislama]] ([[:bi:]]) * [[Wikipedia en tok pisin|Tok pisin]] ([[:tpi:]]) * [[Wikipedia en lojban|Lojban]] ([[:jbo:]]) * [[Wikipedia en arromanés|Arromanés]] ([[:roa-rup:]]) * [[Wikipedia en n'ko|N'ko]] ([[:nqo:]]) * [[Wikipedia en fidxiano|Fidxiano]] ([[:fj:]]) * [[Wikipedia en lak|Lak]] ([[:lbe:]]) * [[Wikipedia en congo|Congo]] ([[:kg:]]) * [[Wikipedia en xosa|Xosa]] ([[:xh:]]) * [[Wikipedia en mon|Mon]] ([[:mnw:]]) * [[Wikipedia en tahitiano|Tahitiano]] ([[:ty:]]) * [[Wikipedia en caxemirés|Caxemirés]] ([[:ks:]]) * [[Wikipedia en antigo eslavo eclesiástico|Antigo eslavo eclesiástico]] ([[:cu:]]) * [[Wikipedia en shilha|Shilha]] ([[:shi:]]) * [[Wikipedia en sranan tongo|Sranan tongo]] ([[:srn:]]) * [[Wikipedia en seediq|Seediq]] ([[:trv:]]) * [[Wikipedia en oromo|Oromo]] ([[:om:]]) * [[Wikipedia en samoano|Samoano]] ([[:tw:]]) * [[Wikipedia en crioulo da Güiana Francesa|Crioulo da Güiana Francesa]] ([[:gcr:]]) * [[Wikipedia en altai|Altai]] ([[:alt:]]) * [[Wikipedia en cherokee|Cherokee]] ([[:chr:]]) * [[Wikipedia en latgalián|Latgalián]] ([[:ltg:]]) |group12 = + 100 |list12 = * [[Wikipedia en gun|Gun]] ([[:guw:]]) * [[Wikipedia en chichewa|Chichewa]] ([[:ny:]]) * [[Wikipedia en norfolk|Norfolk]] ([[:pih:]]) * [[Wikipedia en gótico|Gótico]] ([[:got:]]) * [[Wikipedia en madurés|Madurés]] ([[:mad:]]) * [[Wikipedia en sotho|Sotho]] ([[:st:]]) * [[Wikipedia en amis|Amis]] ([[:ami:]]) * [[Wikipedia en tswana|Tswana]] ([[:tn:]]) * [[Wikipedia en pa'o|Pa'o]] ([[:blk:]]) * [[Wikipedia en bambara|Bambara]] ([[:bm:]]) * [[Wikipedia en romaní|Romaní]] ([[:rmy:]]) * [[Wikipedia en tsonga|Tsonga]] ([[:ts:]]) * [[Wikipedia en cheyenne|Cheyenne]] ([[:chy:]]) * [[Wikipedia en venda|Venda]] ([[:ve:]]) * [[Wikipedia en kirundi|Kirundi]] ([[:rn:]]) * [[Wikipedia en inuktitut|Inuktitut]] ([[:iu:]]) * [[Wikipedia en akan|Akan]] ([[:ak:]]) * [[Wikipedia en suazi|Suazi]] ([[:ss:]]) * [[Wikipedia en chamorro|Chamorro]] ([[:ch:]]) * [[Wikipedia en fula|Fula]] ([[:ff:]]) * [[Wikipedia en póntico|Póntico]] ([[:pnt:]]) * [[Wikipedia en adigueo|Adigueo]] ([[:ady:]]) * [[Wikipedia en tyap|Tyap]] ([[:kcg:]]) * [[Wikipedia en inupiaq|Inupiaq]] ([[:ik:]]) * [[Wikipedia en ewe|Ewe]] ([[:ee:]]) * [[Wikipedia en dinka|Dinka]] ([[:din:]]) * [[Wikipedia en sango|Sango]] ([[:sg:]]) * [[Wikipedia en paiwan|Paiwan]] ([[:pwn:]]) * [[Wikipedia en groenlandés|Groenlandés]] ([[:kl:]]) * [[Wikipedia en tigriña|Tigriña]] ([[:ti:]]) * [[Wikipedia en dzongkha|Dzongkha]] ([[:dz:]]) * [[Wikipedia en cree|Cree]] ([[:cr:]]) |group13 = Pechadas |list13 = * [[Wikipedia en ndonga|Ndonga]] ([[:ng:]]) * [[Wikipedia en choctaw|Choctaw]] ([[:cho:]]) * [[Wikipedia en marshalés|Marshalés]] ([[:mh:]]) * [[Wikipedia en kwanyama|Kwanyama]] ([[:kj:]]) * [[Wikipedia en nuosu|Nuosu]] ([[:ii:]]) * [[Wikipedia en hiri motu|Hiri motu]] ([[:ho:]]) * [[Wikipedia en luri|Luri]] ([[:lrc:]]) * [[Wikipedia en afar|Afar]] ([[:aa:]]) * [[Wikipedia en muskogee|Muskogee]] ([[:mus:]]) * [[Wikipedia en herero|Herero]] ([[:hz:]]) * [[Wikipedia en kanuri|Kanuri]] ([[:kr:]]) }}<noinclude>{{Uso de marcador}}</noinclude> k44bvk2qelt4yufukv0eootk4mvf52e 6148452 6148450 2022-08-02T14:31:46Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Wikipedias | title = [[Lista de Wikipedias]] por número de artigos | state = <includeonly>collapsed</includeonly> | bodyclass = hlist |group1 = + 6.000.000 |list1 = * [[Wikipedia en inglés|Inglés]] ([[:en:]]) * [[Wikipedia en cebuano|Cebuano]] ([[:ceb:]]) |group2 = + 5.000.000 |list2 = |group3 = + 3.000.000 |list3 = |group4 = + 2.000.000 |list4 = * [[Wikipedia en alemán|Alemán]] ([[:de:]]) * [[Wikipedia en sueco|Sueco]] ([[:sv:]]) * [[Wikipedia en francés|Francés]] ([[:fr:]]) * [[Wikipedia en neerlandés|Neerlandés]] ([[:nl:]]) |group5 = + 1.000.000 |list5 = * [[Wikipedia en ruso|Ruso]] ([[:ru:]]) * [[Wikipedia en castelán|Castelán]] ([[:es:]]) * [[Wikipedia en italiano|Italiano]] ([[:it:]]) * [[Wikipedia en árabe exipcio|Árabe exipcio]] ([[:arz:]]) * [[Wikipedia en polaco|Polaco]] ([[:pl:]]) * [[Wikipedia en xaponés|Xaponés]] ([[:ja:]]) * [[Wikipedia en chinés|Chinés]] ([[:zh:]]) * [[Wikipedia en vietnamita|Vietnamita]] ([[:vi:]]) * [[Wikipedia en waray-waray|Waray-waray]] ([[:war:]]) * [[Wikipedia en ucraíno|Ucraíno]] ([[:uk:]]) * [[Wikipedia en árabe|Árabe]] ([[:ar:]]) * [[Wikipedia en portugués|Portugués]] ([[:pt:]]) |group6 = + 500.000 |list6 = * [[Wikipedia en persa|Persa]] ([[:fa:]]) * [[Wikipedia en catalán|Catalán]] ([[:ca:]]) * [[Wikipedia en serbio|Serbio]] ([[:sr:]]) * [[Wikipedia en indonesio|Indonesio]] ([[:id:]]) * [[Wikipedia en coreano|Coreano]] ([[:ko:]]) * [[Wikipedia en noruegués|Noruegués (Bokmål)]] ([[:no:]]) * [[Wikipedia en finés|Finés]] ([[:fi:]]) * [[Wikipedia en húngaro|Húngaro]] ([[:hu:]]) * [[Wikipedia en checo|Checo]] ([[:cs:]]) * [[Wikipedia en turco|Turco]] ([[:tr:]]) |group7 = + 200.000 |list7 = * [[Wikipedia en checheno|Checheno]] ([[:ce:]]) * [[Wikipedia en serbocroata|Serbocroata]] ([[:sh:]]) * [[Wikipedia en romanés|Romanés]] ([[:ro:]]) * [[Wikipedia en min nam|Min nam]] ([[:zh-min-nan:]]) * [[Wikipedia en tártaro|Tártaro]] ([[:tt:]]) * [[Wikipedia en éuscaro|Éuscaro]] ([[:eu:]]) * [[Wikipedia en malaio|Malaio]] ([[:ms:]]) * [[Wikipedia en esperanto|Esperanto]] ([[:eo:]]) * [[Wikipedia en hebreo|Hebreo ]] ([[:he:]]) * [[Wikipedia en armenio|Armenio]] ([[:hy:]]) * [[Wikipedia en búlgaro|Búlgaro]] ([[:bg:]]) * [[Wikipedia en dinamarqués|Dinamarqués]] ([[:da:]]) * [[Wikipedia en azarí|Azarí do sur]] ([[:azb:]]) * [[Wikipedia en eslovaco|Eslovaco]] ([[:sk:]]) * [[Wikipedia en casaco|Casaco]] ([[:kk:]]) * [[Wikipedia en estoniano|Estoniano]] ([[:et:]]) * [[Wikipedia en minangkabau|Minangkabau]] ([[:min:]]) * [[Wikipedia en belaruso|Belaruso]] ([[:be:]]) * [[Wikipedia en inglés simple|Inglés simple]] ([[:simple:]]) * [[Wikipedia en croata|Croata]] ([[:hr:]]) * [[Wikipedia en grego|Grego]] ([[:el:]]) * [[Wikipedia en lituano|Lituano]] ([[:lt:]]) |group8 = + 100.000 |list8 = * [[Galipedia|Galego]] ([[:gl:]]) * [[Wikipedia en azarí|Azarí do norte]] ([[:az:]]) * [[Wikipedia en esloveno|Esloveno]] ([[:sl:]]) * [[Wikipedia en urdú|Urdú]] ([[:ur:]]) * [[Wikipedia en noruegués|Noruegués (Nynorsk)]] ([[:nn:]]) * [[Wikipedia en xeorxiano|Xeorxiano]] ([[:ka:]]) * [[Wikipedia en uzbeko|Uzbeko]] ([[:uz:]]) * [[Wikipedia en hindi|Hindi]] ([[:hi:]]) * [[Wikipedia en tailandés|Tailandés]] ([[:th:]]) * [[Wikipedia en támil|Támil]] ([[:ta:]]) * [[Wikipedia en latín|Latín]] ([[:la:]]) * [[Wikipedia en galés|Galés]] ([[:cy:]]) * [[Wikipedia en asturiano|Asturiano]] ([[:ast:]]) * [[Wikipedia en macedonio|Macedonio]] ([[:mk:]]) * [[Wikipedia en cantonés|Cantonés]] ([[:zh-yue:]]) * [[Wikipedia en bengalí|Bengalí]] ([[:bn:]]) * [[Wikipedia en letón|Letón]] ([[:lv:]]) * [[Wikipedia en taxico|Taxico]] ([[:tg:]]) * [[Wikipedia en afrikaans|Afrikaans]] ([[:af:]]) * [[Wikipedia en birmano|Birmano]] ([[:my:]]) |group9 = + 50.000 |list9 = * [[Wikipedia en malgaxe|Malgaxe]] ([[:mg:]]) * [[Wikipedia en bosníaco|Bosníaco]] ([[:bs:]]) * [[Wikipedia en occitano|Occitano]] ([[:oc:]]) * [[Wikipedia en volapük|Volapük]] ([[:vo:]]) * [[Wikipedia en albanés|Albanés]] ([[:sq:]]) * [[Wikipedia en marathi|Marathi]] ([[:mr:]]) * [[Wikipedia en baixo saxón|Baixo saxón]] ([[:nds:]]) * [[Wikipedia en kirguiz|Kirguiz]] ([[:ky:]]) * [[Wikipedia en malayalam|Malayalam]] ([[:ml:]]) * [[Wikipedia en belaruso|Belaruso (Taraškievica)]] ([[:be-tarask:]]) * [[Wikipedia en telugu|Telugu]] ([[:te:]]) * [[Wikipedia en suahili|Suahili]] ([[:sw:]]) * [[Wikipedia en newari|Newari]] ([[:new:]]) * [[Wikipedia en bretón|Bretón]] ([[:br:]]) * [[Wikipedia en xavanés|Xavanés]] ([[:jv:]]) * [[Wikipedia en véneto|Véneto]] ([[:vec:]]) * [[Wikipedia en crioulo haitiano|Crioulo haitiano]] ([[:ht:]]) * [[Wikipedia en piemontés|Piemontés]] ([[:pms:]]) * [[Wikipedia en punjabi occidental|Punjabi occidental]] ([[:pnb:]]) * [[Wikipedia en sundanés|Sundanés]] ([[:su:]]) * [[Wikipedia en luxemburgués|Luxemburgués]] ([[:lb:]]) * [[Wikipedia en baskir|Baskir]] ([[:ba:]]) * [[Wikipedia en ladino|Ladino]] ([[:lld:]]) * [[Wikipedia en irlandés|Irlandés]] ([[:ga:]]) * [[Wikipedia en silesiano|Silesiano]] ([[:szl:]]) * [[Wikipedia en islandés|Islandés]] ([[:is:]]) * [[Wikipedia en lombardo|Lombardo]] ([[:lmo:]]) * [[Wikipedia en kurdo|Kurdo]] ([[:ku:]]) |group10 = + 10.000 |list10 = * [[Wikipedia en chuvaxo|Chuvaxo]] ([[:cv:]]) * [[Wikipedia en frisón occidental|Frisón occidental]] ([[:fy:]]) * [[Wikipedia en tagalo|Tagalo]] ([[:tl:]]) * [[Wikipedia en wu|Wu]] ([[:wuu:]]) * [[Wikipedia en kurdo central|Kurdo central]] ([[:ckb:]]) * [[Wikipedia en aragonés|Aragonés]] ([[:an:]]) * [[Wikipedia en scots|Scots]] ([[:sco:]]) * [[Wikipedia en zazaki|Zazaki]] ([[:diq:]]) * [[Wikipedia en punjabi|Punjabi]] ([[:pa:]]) * [[Wikipedia en yoruba|Yoruba]] ([[:yo:]]) * [[Wikipedia en ido|Ido]] ([[:io:]]) * [[Wikipedia en nepalés|Nepalés]] ([[:ne:]]) * [[Wikipedia en bavarés|Bavarés]] ([[:bar:]]) * [[Wikipedia en gujarati|Gujarati]] ([[:gu:]]) * [[Wikipedia en alemánico|Alemánico]] ([[:als:]]) * [[Wikipedia en kanarés|Kanarés]] ([[:kn:]]) * [[Wikipedia en siciliano|Siciliano]] ([[:scn:]]) * [[Wikipedia en bishnupriya manipuri|Bishnupriya manipuri]] ([[:bpy:]]) * [[Wikipedia en interlingua|Interlingua]] ([[:ia:]]) * [[Wikipedia en kotava|Kotava]] ([[:avk:]]) * [[Wikipedia en quechua|Quechua]] ([[:qu:]]) * [[Wikipedia en mongol|Mongol]] ([[:mn:]]) * [[Wikipedia en navajo|Navajo]] ([[:nv:]]) * [[Wikipedia en mingreliano|Mingreliano]] ([[:xmf:]]) * [[Wikipedia en tártaro de Crimea|Tártaro de Crimea]] ([[:crh:]]) * [[Wikipedia en cingalés|Cingalés]] ([[:si:]]) * [[Wikipedia en hausa|Hausa]] ([[:ha:]]) * [[Wikipedia en samoxiciano|Samoxiciano]] ([[:bat-smg:]]) * [[Wikipedia en oseto|Oseto]] ([[:os:]]) * [[Wikipedia en frisón setentrional|Frisón setentrional]] ([[:frr:]]) * [[Wikipedia en escocés|Escocés]] ([[:gd:]]) * [[Wikipedia en oriya|Oriya]] ([[:or:]]) * [[Wikipedia en min dong|Min dong]] ([[:cdo:]]) * [[Wikipedia en bugi|Bugi]] ([[:bug:]]) * [[Wikipedia en yiddish|Yiddish]] ([[:yi:]]) * [[Wikipedia en ilocano|Ilocano]] ([[:ilo:]]) * [[Wikipedia en sindhi|Sindhi]] ([[:sd:]]) * [[Wikipedia en paxto|Paxto]] ([[:ps:]]) * [[Wikipedia en amhárico|Amhárico]] ([[:am:]]) * [[Wikipedia en balinés|Balinés]] ([[:ban:]]) * [[Wikipedia en napolitano|Napolitano]] ([[:nap:]]) * [[Wikipedia en iacut|Iacut]] ([[:sah:]]) * [[Wikipedia en alto sorabo|Alto sorabo]] ([[:hsb:]]) * [[Wikipedia en feroés|Feroés]] ([[:fo:]]) * [[Wikipedia en banyumasan|Banyumasan]] ([[:map-bms:]]) * [[Wikipedia en maithili|Maithili]] ([[:mai:]]) * [[Wikipedia en limburgués|Limburgués]] ([[:li:]]) * [[Wikipedia en mazanderani|Mazanderani]] ([[:mzn:]]) * [[Wikipedia en gorontalo|Gorontalo]] ([[:gor:]]) * [[Wikipedia en emiliano-romañolo|Emiliano-romañolo]] ([[:eml:]]) * [[Wikipedia en aceh|Aceh]] ([[:ace:]]) * [[Wikipedia en bikol central|Bikol central]] ([[:bcl:]]) * [[Wikipedia en sánscrito|Sánscrito]] ([[:sa:]]) * [[Wikipedia en shan|Shan]] ([[:shn:]]) * [[Wikipedia en valón|Valón]] ([[:wa:]]) * [[Wikipedia en chinés clásico|Chinés clásico]] ([[:zh-classical:]]) * [[Wikipedia en lígur|Lígur]] ([[:lij:]]) * [[Wikipedia en assamés|Assamés]] ([[:as:]]) * [[Wikipedia en zulú|Zulú]] ([[:zu:]]) * [[Wikipedia en interlingue|Interlingue]] ([[:ie]]:) * [[Wikipedia en mari das montañas|Mari das montañas]] ([[:mrj:]]) * [[Wikipedia en mari das pradeiras|Mari das pradeiras]] ([[:mhr:]]) * [[Wikipedia en hindi de Fidxi|Hindi de Fidxi]] ([[:hif:]]) * [[Wikipedia en armenio occidental|Armenio occidental]] ([[:hyw:]]) * [[Wikipedia en meitei|Meitei]] ([[:mni:]]) |group11 = + 1.000 |list11 = * [[Wikipedia en khmer|Khmer]] ([[:km:]]) * [[Wikipedia en hakka|Hakka]] ([[:hak:]]) * [[Wikipedia en tarentino|Tarentino]] ([[:roa-tara:]]) * [[Wikipedia en kapampangan|Kapampangan]] ([[:pam:]]) * [[Wikipedia en ibo|Ibo]] ([[:ig:]]) * [[Wikipedia en sotho do norte|Sotho do norte]] ([[:nso:]]) * [[Wikipedia en somalí|Somalí]] ([[:so:]]) * [[Wikipedia en ruteno|Ruteno]] ([[:rue:]]) * [[Wikipedia en shona|Shona]] ([[:sn:]]) * [[Wikipedia en bhojpuri|Bhojpuri]] ([[:bh:]]) * [[Wikipedia en saami setentrional|Saami setentrional]] ([[:se:]]) * [[Wikipedia en erzya|Erzya]] ([[:myv:]]) * [[Wikipedia en flamengo occidental|Flamengo occidental]] ([[:vls:]]) * [[Wikipedia en baixo saxón neerlandés|Baixo saxón neerlandés]] ([[:nds-nl:]]) * [[Wikipedia en maorí|Maorí]] ([[:mi:]]) * [[Wikipedia en santali|Santali]] ([[:sat:]]) * [[Wikipedia en sardo|Sardo]] ([[:sc:]]) * [[Wikipedia en náhuatl|Náhuatl]] ([[:nah:]]) * [[Wikipedia en vepsio|Vepsio]] ([[:vep:]]) * [[Wikipedia en gan|Gan]] ([[:gan:]]) * [[Wikipedia en cabilo|Cabilo]] ([[:kab:]]) * [[Wikipedia en gilaki|Gilaki]] ([[:glk:]]) * [[Wikipedia en turcomán|Turcomán]] ([[:tk:]]) * [[Wikipedia en võro|Võro]] ([[:fiu-vro:]]) * [[Wikipedia en corso|Corso]] ([[:co:]]) * [[Wikipedia en tibetano|Tibetano]] ([[:bo:]]) * [[Wikipedia en abkhazo|Abkhazo]] ([[:ab:]]) * [[Wikipedia en árabe marroquí|Árabe marroquí]] ([[:ary:]]) * [[Wikipedia en manx|Manx]] ([[:gv:]]) * [[Wikipedia en francoprovenzal|Francoprovenzal]] ([[:frp:]]) * [[Wikipedia en córnico|Córnico]] ([[:kw:]]) * [[Wikipedia en komi|Komi]] ([[:kv:]]) * [[Wikipedia en caxubio|Caxubio]] ([[:csb:]]) * [[Wikipedia en picardo|Picardo]] ([[:pcd:]]) * [[Wikipedia en uigur|Uigur]] ([[:ug:]]) * [[Wikipedia en saraiki|Saraiki]] ([[:skr:]]) * [[Wikipedia en udmurto|Udmurto]] ([[:udm:]]) * [[Wikipedia en zelandés|Zelandés]] ([[:zea:]]) * [[Wikipedia en aimará|Aimará]] ([[:ay:]]) * [[Wikipedia en guaraní|Guaraní]] ([[:gn:]]) * [[Wikipedia en normando|Normando]] ([[:nrm:]]) * [[Wikipedia en maltés|Maltés]] ([[:mt:]]) * [[Wikipedia en banjar|Banjar]] ([[:bjn:]]) * [[Wikipedia en saami de Inari|Saami de Inari]] ([[:smn:]]) * [[Wikipedia en lezguio|Lezguio]] ([[:lez:]]) * [[Wikipedia en lingua franca nova|Lingua franca nova]] ([[:lfn:]]) * [[Wikipedia en frisón oriental|Frisón oriental]] ([[:stq:]]) * [[Wikipedia en laosiano|Laosiano]] ([[:lo:]]) * [[Wikipedia en tumbuka|Tumbuka]] ([[:tum:]]) * [[Wikipedia en mirandés|Mirandés]] ([[:mwl:]]) * [[Wikipedia en livvi|Livvi]] ([[:olo:]]) * [[Wikipedia en friulano|Friulano]] ([[:fur:]]) * [[Wikipedia en romanche|Romanche]] ([[:rm:]]) * [[Wikipedia en xudeoespañol|Xudeoespañol]] ([[:lad:]]) * [[Wikipedia en anglosaxón|Anglosaxón]] ([[:ang:]]) * [[Wikipedia en konkani|Konkani]] ([[:gom:]]) * [[Wikipedia en komi permiano|Komi permiano]] ([[:koi:]]) * [[Wikipedia en estremeño|Estremeño]] ([[:ext:]]) * [[Wikipedia en tuva|Tuva]] ([[:tyv:]]) * [[Wikipedia en baixo sorabo|Baixo sorabo]] ([[:dsb:]]) * [[Wikipedia en ruanda|Ruanda]] ([[:rw:]]) * [[Wikipedia en doteli|Doteli]] ([[:dty:]]) * [[Wikipedia en lingala|Lingala]] ([[:ln:]]) * [[Wikipedia en chavacano|Chavacano]] ([[:cbk-zam:]]) * [[Wikipedia en ávaro|Ávaro]] ([[:av:]]) * [[Wikipedia en maldivano|Maldivano]] ([[:dv:]]) * [[Wikipedia en fráncico ripuario|Fráncico ripuario]] ([[:ksh:]]) * [[Wikipedia en gagauzo|Gagauzo]] ([[:gag:]]) * [[Wikipedia en buriato|Buriato]] ([[:bxr:]]) * [[Wikipedia en alemán do Palatinado|Alemán do Palatinado]] ([[:pfl:]]) * [[Wikipedia en papiamento|Papiamento]] ([[:pap:]]) * [[Wikipedia en pangasinés|Pangasinés]] ([[:pag:]]) * [[Wikipedia en pali|Pali]] ([[:pi:]]) * [[Wikipedia en hawaiano|Hawaiano]] ([[:haw:]]) * [[Wikipedia en awadhi|Awadhi]] ([[:awa:]]) * [[Wikipedia en atayal|Atayal]] ([[:tay:]]) * [[Wikipedia en twi|Twi]] ([[:tw:]]) * [[Wikipedia en inguxo|Inguxo]] ([[:inh:]]) * [[Wikipedia en karachai-balkar|Karachai-balkar]] ([[:krc:]]) * [[Wikipedia en calmuco|Calmuco]] ([[:xal:]]) * [[Wikipedia en sakizaya|Sakizaya]] ([[:szy:]]) * [[Wikipedia en zhuang|Zhuang]] ([[:za:]]) * [[Wikipedia en dagbani|Dagbani]] ([[:dag:]]) * [[Wikipedia en karakalpak|Karakalpak]] ([[:kaa:]]) * [[Wikipedia en alemán de Pensilvania|Alemán de Pensilvania]] ([[:pdc:]]) * [[Wikipedia en atikamekw|Atikamekw]] ([[:atj:]]) * [[Wikipedia en tongano|Tongano]] ([[:to:]]) * [[Wikipedia en moksha|Moksha]] ([[:mdf:]]) * [[Wikipedia en arameo|Arameo]] ([[:arc:]]) * [[Wikipedia en kabiye|Kabiye]] ([[:kbp:]]) * [[Wikipedia en patois xamaicano|Patois xamaicano]] ([[:jam:]]) * [[Wikipedia en tulu|Tulu]] ([[:tcy:]]) * [[Wikipedia en nauruano|Nauruano]] ([[:na:]]) * [[Wikipedia en wolof|Wolof]] ([[:wo:]]) * [[Wikipedia en kabardino|Kabardino]] ([[:kbd:]]) * [[Wikipedia en novial|Novial]] ([[:nov:]]) * [[Wikipedia en nias|Nias]] ([[:nia:]]) * [[Wikipedia en kikuyu|Kikuyu]] ([[:ki:]]) * [[Wikipedia en tetum|Tetum]] ([[:tet:]]) * [[Wikipedia en luganda|Luganda]] ([[:lg:]]) * [[Wikipedia en bislama|Bislama]] ([[:bi:]]) * [[Wikipedia en tok pisin|Tok pisin]] ([[:tpi:]]) * [[Wikipedia en lojban|Lojban]] ([[:jbo:]]) * [[Wikipedia en arromanés|Arromanés]] ([[:roa-rup:]]) * [[Wikipedia en n'ko|N'ko]] ([[:nqo:]]) * [[Wikipedia en fidxiano|Fidxiano]] ([[:fj:]]) * [[Wikipedia en lak|Lak]] ([[:lbe:]]) * [[Wikipedia en congo|Congo]] ([[:kg:]]) * [[Wikipedia en xosa|Xosa]] ([[:xh:]]) * [[Wikipedia en mon|Mon]] ([[:mnw:]]) * [[Wikipedia en tahitiano|Tahitiano]] ([[:ty:]]) * [[Wikipedia en caxemirés|Caxemirés]] ([[:ks:]]) * [[Wikipedia en antigo eslavo eclesiástico|Antigo eslavo eclesiástico]] ([[:cu:]]) * [[Wikipedia en shilha|Shilha]] ([[:shi:]]) * [[Wikipedia en sranan tongo|Sranan tongo]] ([[:srn:]]) * [[Wikipedia en seediq|Seediq]] ([[:trv:]]) * [[Wikipedia en oromo|Oromo]] ([[:om:]]) * [[Wikipedia en samoano|Samoano]] ([[:tw:]]) * [[Wikipedia en crioulo da Güiana Francesa|Crioulo da Güiana Francesa]] ([[:gcr:]]) * [[Wikipedia en altai|Altai]] ([[:alt:]]) * [[Wikipedia en cherokee|Cherokee]] ([[:chr:]]) * [[Wikipedia en latgalián|Latgalián]] ([[:ltg:]]) |group12 = + 100 |list12 = * [[Wikipedia en gun|Gun]] ([[:guw:]]) * [[Wikipedia en chichewa|Chichewa]] ([[:ny:]]) * [[Wikipedia en norfolk|Norfolk]] ([[:pih:]]) * [[Wikipedia en gótico|Gótico]] ([[:got:]]) * [[Wikipedia en madurés|Madurés]] ([[:mad:]]) * [[Wikipedia en sotho|Sotho]] ([[:st:]]) * [[Wikipedia en amis|Amis]] ([[:ami:]]) * [[Wikipedia en tswana|Tswana]] ([[:tn:]]) * [[Wikipedia en pa'o|Pa'o]] ([[:blk:]]) * [[Wikipedia en bambara|Bambara]] ([[:bm:]]) * [[Wikipedia en romaní|Romaní]] ([[:rmy:]]) * [[Wikipedia en tsonga|Tsonga]] ([[:ts:]]) * [[Wikipedia en cheyenne|Cheyenne]] ([[:chy:]]) * [[Wikipedia en venda|Venda]] ([[:ve:]]) * [[Wikipedia en kirundi|Kirundi]] ([[:rn:]]) * [[Wikipedia en inuktitut|Inuktitut]] ([[:iu:]]) * [[Wikipedia en akan|Akan]] ([[:ak:]]) * [[Wikipedia en suazi|Suazi]] ([[:ss:]]) * [[Wikipedia en chamorro|Chamorro]] ([[:ch:]]) * [[Wikipedia en fula|Fula]] ([[:ff:]]) * [[Wikipedia en póntico|Póntico]] ([[:pnt:]]) * [[Wikipedia en adigueo|Adigueo]] ([[:ady:]]) * [[Wikipedia en tyap|Tyap]] ([[:kcg:]]) * [[Wikipedia en inupiaq|Inupiaq]] ([[:ik:]]) * [[Wikipedia en ewe|Ewe]] ([[:ee:]]) * [[Wikipedia en dinka|Dinka]] ([[:din:]]) * [[Wikipedia en sango|Sango]] ([[:sg:]]) * [[Wikipedia en paiwan|Paiwan]] ([[:pwn:]]) * [[Wikipedia en groenlandés|Groenlandés]] ([[:kl:]]) * [[Wikipedia en tigriña|Tigriña]] ([[:ti:]]) * [[Wikipedia en dzongkha|Dzongkha]] ([[:dz:]]) * [[Wikipedia en cree|Cree]] ([[:cr:]]) |group13 = Pechadas |list13 = * [[Wikipedia en ndonga|Ndonga]] ([[:ng:]]) * [[Wikipedia en choctaw|Choctaw]] ([[:cho:]]) * [[Wikipedia en marshalés|Marshalés]] ([[:mh:]]) * [[Wikipedia en kwanyama|Kwanyama]] ([[:kj:]]) * [[Wikipedia en nuosu|Nuosu]] ([[:ii:]]) * [[Wikipedia en hiri motu|Hiri motu]] ([[:ho:]]) * [[Wikipedia en luri|Luri]] ([[:lrc:]]) * [[Wikipedia en afar|Afar]] ([[:aa:]]) * [[Wikipedia en muskogee|Muskogee]] ([[:mus:]]) * [[Wikipedia en herero|Herero]] ([[:hz:]]) * [[Wikipedia en kanuri|Kanuri]] ([[:kr:]]) }}<noinclude>{{Uso de marcador}}</noinclude> 0bjqe5r84ukh1neripbaojsck4x30ss 6148453 6148452 2022-08-02T14:32:45Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Wikipedias | title = [[Lista de Wikipedias]] por número de artigos | state = <includeonly>collapsed</includeonly> | bodyclass = hlist |group1 = + 6.000.000 |list1 = * [[Wikipedia en inglés|Inglés]] ([[:en:]]) * [[Wikipedia en cebuano|Cebuano]] ([[:ceb:]]) |group2 = + 5.000.000 |list2 = |group3 = + 3.000.000 |list3 = |group4 = + 2.000.000 |list4 = * [[Wikipedia en alemán|Alemán]] ([[:de:]]) * [[Wikipedia en sueco|Sueco]] ([[:sv:]]) * [[Wikipedia en francés|Francés]] ([[:fr:]]) * [[Wikipedia en neerlandés|Neerlandés]] ([[:nl:]]) |group5 = + 1.000.000 |list5 = * [[Wikipedia en ruso|Ruso]] ([[:ru:]]) * [[Wikipedia en castelán|Castelán]] ([[:es:]]) * [[Wikipedia en italiano|Italiano]] ([[:it:]]) * [[Wikipedia en árabe exipcio|Árabe exipcio]] ([[:arz:]]) * [[Wikipedia en polaco|Polaco]] ([[:pl:]]) * [[Wikipedia en xaponés|Xaponés]] ([[:ja:]]) * [[Wikipedia en chinés|Chinés]] ([[:zh:]]) * [[Wikipedia en vietnamita|Vietnamita]] ([[:vi:]]) * [[Wikipedia en waray-waray|Waray-waray]] ([[:war:]]) * [[Wikipedia en ucraíno|Ucraíno]] ([[:uk:]]) * [[Wikipedia en árabe|Árabe]] ([[:ar:]]) * [[Wikipedia en portugués|Portugués]] ([[:pt:]]) |group6 = + 500.000 |list6 = * [[Wikipedia en persa|Persa]] ([[:fa:]]) * [[Wikipedia en catalán|Catalán]] ([[:ca:]]) * [[Wikipedia en serbio|Serbio]] ([[:sr:]]) * [[Wikipedia en indonesio|Indonesio]] ([[:id:]]) * [[Wikipedia en coreano|Coreano]] ([[:ko:]]) * [[Wikipedia en noruegués|Noruegués (Bokmål)]] ([[:no:]]) * [[Wikipedia en finés|Finés]] ([[:fi:]]) * [[Wikipedia en húngaro|Húngaro]] ([[:hu:]]) * [[Wikipedia en checo|Checo]] ([[:cs:]]) * [[Wikipedia en turco|Turco]] ([[:tr:]]) |group7 = + 200.000 |list7 = * [[Wikipedia en checheno|Checheno]] ([[:ce:]]) * [[Wikipedia en serbocroata|Serbocroata]] ([[:sh:]]) * [[Wikipedia en romanés|Romanés]] ([[:ro:]]) * [[Wikipedia en min nam|Min nam]] ([[:zh-min-nan:]]) * [[Wikipedia en tártaro|Tártaro]] ([[:tt:]]) * [[Wikipedia en éuscaro|Éuscaro]] ([[:eu:]]) * [[Wikipedia en malaio|Malaio]] ([[:ms:]]) * [[Wikipedia en esperanto|Esperanto]] ([[:eo:]]) * [[Wikipedia en hebreo|Hebreo ]] ([[:he:]]) * [[Wikipedia en armenio|Armenio]] ([[:hy:]]) * [[Wikipedia en búlgaro|Búlgaro]] ([[:bg:]]) * [[Wikipedia en dinamarqués|Dinamarqués]] ([[:da:]]) * [[Wikipedia en azarí|Azarí do sur]] ([[:azb:]]) * [[Wikipedia en eslovaco|Eslovaco]] ([[:sk:]]) * [[Wikipedia en casaco|Casaco]] ([[:kk:]]) * [[Wikipedia en estoniano|Estoniano]] ([[:et:]]) * [[Wikipedia en minangkabau|Minangkabau]] ([[:min:]]) * [[Wikipedia en belaruso|Belaruso]] ([[:be:]]) * [[Wikipedia en inglés simple|Inglés simple]] ([[:simple:]]) * [[Wikipedia en croata|Croata]] ([[:hr:]]) * [[Wikipedia en grego|Grego]] ([[:el:]]) * [[Wikipedia en lituano|Lituano]] ([[:lt:]]) |group8 = + 100.000 |list8 = * [[Galipedia|Galego]] ([[:gl:]]) * [[Wikipedia en azarí|Azarí do norte]] ([[:az:]]) * [[Wikipedia en esloveno|Esloveno]] ([[:sl:]]) * [[Wikipedia en urdú|Urdú]] ([[:ur:]]) * [[Wikipedia en noruegués|Noruegués (Nynorsk)]] ([[:nn:]]) * [[Wikipedia en xeorxiano|Xeorxiano]] ([[:ka:]]) * [[Wikipedia en uzbeko|Uzbeko]] ([[:uz:]]) * [[Wikipedia en hindi|Hindi]] ([[:hi:]]) * [[Wikipedia en tailandés|Tailandés]] ([[:th:]]) * [[Wikipedia en támil|Támil]] ([[:ta:]]) * [[Wikipedia en latín|Latín]] ([[:la:]]) * [[Wikipedia en galés|Galés]] ([[:cy:]]) * [[Wikipedia en asturiano|Asturiano]] ([[:ast:]]) * [[Wikipedia en macedonio|Macedonio]] ([[:mk:]]) * [[Wikipedia en cantonés|Cantonés]] ([[:zh-yue:]]) * [[Wikipedia en bengalí|Bengalí]] ([[:bn:]]) * [[Wikipedia en letón|Letón]] ([[:lv:]]) * [[Wikipedia en taxico|Taxico]] ([[:tg:]]) * [[Wikipedia en afrikaans|Afrikaans]] ([[:af:]]) * [[Wikipedia en birmano|Birmano]] ([[:my:]]) |group9 = + 50.000 |list9 = * [[Wikipedia en malgaxe|Malgaxe]] ([[:mg:]]) * [[Wikipedia en bosníaco|Bosníaco]] ([[:bs:]]) * [[Wikipedia en occitano|Occitano]] ([[:oc:]]) * [[Wikipedia en volapük|Volapük]] ([[:vo:]]) * [[Wikipedia en albanés|Albanés]] ([[:sq:]]) * [[Wikipedia en marathi|Marathi]] ([[:mr:]]) * [[Wikipedia en baixo saxón|Baixo saxón]] ([[:nds:]]) * [[Wikipedia en kirguiz|Kirguiz]] ([[:ky:]]) * [[Wikipedia en malayalam|Malayalam]] ([[:ml:]]) * [[Wikipedia en belaruso|Belaruso (Taraškievica)]] ([[:be-tarask:]]) * [[Wikipedia en telugu|Telugu]] ([[:te:]]) * [[Wikipedia en suahili|Suahili]] ([[:sw:]]) * [[Wikipedia en newari|Newari]] ([[:new:]]) * [[Wikipedia en bretón|Bretón]] ([[:br:]]) * [[Wikipedia en xavanés|Xavanés]] ([[:jv:]]) * [[Wikipedia en véneto|Véneto]] ([[:vec:]]) * [[Wikipedia en crioulo haitiano|Crioulo haitiano]] ([[:ht:]]) * [[Wikipedia en piemontés|Piemontés]] ([[:pms:]]) * [[Wikipedia en punjabi occidental|Punjabi occidental]] ([[:pnb:]]) * [[Wikipedia en sundanés|Sundanés]] ([[:su:]]) * [[Wikipedia en luxemburgués|Luxemburgués]] ([[:lb:]]) * [[Wikipedia en baskir|Baskir]] ([[:ba:]]) * [[Wikipedia en ladino|Ladino]] ([[:lld:]]) * [[Wikipedia en irlandés|Irlandés]] ([[:ga:]]) * [[Wikipedia en silesiano|Silesiano]] ([[:szl:]]) * [[Wikipedia en islandés|Islandés]] ([[:is:]]) * [[Wikipedia en lombardo|Lombardo]] ([[:lmo:]]) * [[Wikipedia en kurdo|Kurdo]] ([[:ku:]]) |group10 = + 10.000 |list10 = * [[Wikipedia en chuvaxo|Chuvaxo]] ([[:cv:]]) * [[Wikipedia en frisón occidental|Frisón occidental]] ([[:fy:]]) * [[Wikipedia en tagalo|Tagalo]] ([[:tl:]]) * [[Wikipedia en wu|Wu]] ([[:wuu:]]) * [[Wikipedia en kurdo central|Kurdo central]] ([[:ckb:]]) * [[Wikipedia en aragonés|Aragonés]] ([[:an:]]) * [[Wikipedia en scots|Scots]] ([[:sco:]]) * [[Wikipedia en zazaki|Zazaki]] ([[:diq:]]) * [[Wikipedia en punjabi|Punjabi]] ([[:pa:]]) * [[Wikipedia en yoruba|Yoruba]] ([[:yo:]]) * [[Wikipedia en ido|Ido]] ([[:io:]]) * [[Wikipedia en nepalés|Nepalés]] ([[:ne:]]) * [[Wikipedia en bavarés|Bavarés]] ([[:bar:]]) * [[Wikipedia en gujarati|Gujarati]] ([[:gu:]]) * [[Wikipedia en alemánico|Alemánico]] ([[:als:]]) * [[Wikipedia en kanarés|Kanarés]] ([[:kn:]]) * [[Wikipedia en siciliano|Siciliano]] ([[:scn:]]) * [[Wikipedia en bishnupriya manipuri|Bishnupriya manipuri]] ([[:bpy:]]) * [[Wikipedia en interlingua|Interlingua]] ([[:ia:]]) * [[Wikipedia en kotava|Kotava]] ([[:avk:]]) * [[Wikipedia en quechua|Quechua]] ([[:qu:]]) * [[Wikipedia en mongol|Mongol]] ([[:mn:]]) * [[Wikipedia en navajo|Navajo]] ([[:nv:]]) * [[Wikipedia en mingreliano|Mingreliano]] ([[:xmf:]]) * [[Wikipedia en tártaro de Crimea|Tártaro de Crimea]] ([[:crh:]]) * [[Wikipedia en cingalés|Cingalés]] ([[:si:]]) * [[Wikipedia en hausa|Hausa]] ([[:ha:]]) * [[Wikipedia en samoxiciano|Samoxiciano]] ([[:bat-smg:]]) * [[Wikipedia en oseto|Oseto]] ([[:os:]]) * [[Wikipedia en frisón setentrional|Frisón setentrional]] ([[:frr:]]) * [[Wikipedia en escocés|Escocés]] ([[:gd:]]) * [[Wikipedia en oriya|Oriya]] ([[:or:]]) * [[Wikipedia en min dong|Min dong]] ([[:cdo:]]) * [[Wikipedia en bugi|Bugi]] ([[:bug:]]) * [[Wikipedia en yiddish|Yiddish]] ([[:yi:]]) * [[Wikipedia en ilocano|Ilocano]] ([[:ilo:]]) * [[Wikipedia en sindhi|Sindhi]] ([[:sd:]]) * [[Wikipedia en paxto|Paxto]] ([[:ps:]]) * [[Wikipedia en amhárico|Amhárico]] ([[:am:]]) * [[Wikipedia en balinés|Balinés]] ([[:ban:]]) * [[Wikipedia en napolitano|Napolitano]] ([[:nap:]]) * [[Wikipedia en iacut|Iacut]] ([[:sah:]]) * [[Wikipedia en alto sorabo|Alto sorabo]] ([[:hsb:]]) * [[Wikipedia en feroés|Feroés]] ([[:fo:]]) * [[Wikipedia en banyumasan|Banyumasan]] ([[:map-bms:]]) * [[Wikipedia en maithili|Maithili]] ([[:mai:]]) * [[Wikipedia en limburgués|Limburgués]] ([[:li:]]) * [[Wikipedia en mazanderani|Mazanderani]] ([[:mzn:]]) * [[Wikipedia en gorontalo|Gorontalo]] ([[:gor:]]) * [[Wikipedia en emiliano-romañolo|Emiliano-romañolo]] ([[:eml:]]) * [[Wikipedia en aceh|Aceh]] ([[:ace:]]) * [[Wikipedia en bikol central|Bikol central]] ([[:bcl:]]) * [[Wikipedia en sánscrito|Sánscrito]] ([[:sa:]]) * [[Wikipedia en shan|Shan]] ([[:shn:]]) * [[Wikipedia en valón|Valón]] ([[:wa:]]) * [[Wikipedia en chinés clásico|Chinés clásico]] ([[:zh-classical:]]) * [[Wikipedia en lígur|Lígur]] ([[:lij:]]) * [[Wikipedia en assamés|Assamés]] ([[:as:]]) * [[Wikipedia en zulú|Zulú]] ([[:zu:]]) * [[Wikipedia en interlingue|Interlingue]] ([[:ie]]:) * [[Wikipedia en mari das montañas|Mari das montañas]] ([[:mrj:]]) * [[Wikipedia en mari das pradeiras|Mari das pradeiras]] ([[:mhr:]]) * [[Wikipedia en hindi de Fidxi|Hindi de Fidxi]] ([[:hif:]]) * [[Wikipedia en armenio occidental|Armenio occidental]] ([[:hyw:]]) * [[Wikipedia en meitei|Meitei]] ([[:mni:]]) |group11 = + 1.000 |list11 = * [[Wikipedia en khmer|Khmer]] ([[:km:]]) * [[Wikipedia en hakka|Hakka]] ([[:hak:]]) * [[Wikipedia en tarentino|Tarentino]] ([[:roa-tara:]]) * [[Wikipedia en kapampangan|Kapampangan]] ([[:pam:]]) * [[Wikipedia en ibo|Ibo]] ([[:ig:]]) * [[Wikipedia en sotho do norte|Sotho do norte]] ([[:nso:]]) * [[Wikipedia en somalí|Somalí]] ([[:so:]]) * [[Wikipedia en ruteno|Ruteno]] ([[:rue:]]) * [[Wikipedia en shona|Shona]] ([[:sn:]]) * [[Wikipedia en bhojpuri|Bhojpuri]] ([[:bh:]]) * [[Wikipedia en saami setentrional|Saami setentrional]] ([[:se:]]) * [[Wikipedia en erzya|Erzya]] ([[:myv:]]) * [[Wikipedia en flamengo occidental|Flamengo occidental]] ([[:vls:]]) * [[Wikipedia en baixo saxón neerlandés|Baixo saxón neerlandés]] ([[:nds-nl:]]) * [[Wikipedia en maorí|Maorí]] ([[:mi:]]) * [[Wikipedia en santali|Santali]] ([[:sat:]]) * [[Wikipedia en sardo|Sardo]] ([[:sc:]]) * [[Wikipedia en náhuatl|Náhuatl]] ([[:nah:]]) * [[Wikipedia en vepsio|Vepsio]] ([[:vep:]]) * [[Wikipedia en gan|Gan]] ([[:gan:]]) * [[Wikipedia en cabilo|Cabilo]] ([[:kab:]]) * [[Wikipedia en gilaki|Gilaki]] ([[:glk:]]) * [[Wikipedia en turcomán|Turcomán]] ([[:tk:]]) * [[Wikipedia en võro|Võro]] ([[:fiu-vro:]]) * [[Wikipedia en corso|Corso]] ([[:co:]]) * [[Wikipedia en tibetano|Tibetano]] ([[:bo:]]) * [[Wikipedia en abkhazo|Abkhazo]] ([[:ab:]]) * [[Wikipedia en árabe marroquí|Árabe marroquí]] ([[:ary:]]) * [[Wikipedia en manx|Manx]] ([[:gv:]]) * [[Wikipedia en francoprovenzal|Francoprovenzal]] ([[:frp:]]) * [[Wikipedia en córnico|Córnico]] ([[:kw:]]) * [[Wikipedia en komi|Komi]] ([[:kv:]]) * [[Wikipedia en caxubio|Caxubio]] ([[:csb:]]) * [[Wikipedia en picardo|Picardo]] ([[:pcd:]]) * [[Wikipedia en uigur|Uigur]] ([[:ug:]]) * [[Wikipedia en saraiki|Saraiki]] ([[:skr:]]) * [[Wikipedia en udmurto|Udmurto]] ([[:udm:]]) * [[Wikipedia en zelandés|Zelandés]] ([[:zea:]]) * [[Wikipedia en aimará|Aimará]] ([[:ay:]]) * [[Wikipedia en guaraní|Guaraní]] ([[:gn:]]) * [[Wikipedia en normando|Normando]] ([[:nrm:]]) * [[Wikipedia en maltés|Maltés]] ([[:mt:]]) * [[Wikipedia en banjar|Banjar]] ([[:bjn:]]) * [[Wikipedia en saami de Inari|Saami de Inari]] ([[:smn:]]) * [[Wikipedia en lezguio|Lezguio]] ([[:lez:]]) * [[Wikipedia en lingua franca nova|Lingua franca nova]] ([[:lfn:]]) * [[Wikipedia en frisón oriental|Frisón oriental]] ([[:stq:]]) * [[Wikipedia en laosiano|Laosiano]] ([[:lo:]]) * [[Wikipedia en tumbuka|Tumbuka]] ([[:tum:]]) * [[Wikipedia en mirandés|Mirandés]] ([[:mwl:]]) * [[Wikipedia en livvi|Livvi]] ([[:olo:]]) * [[Wikipedia en friulano|Friulano]] ([[:fur:]]) * [[Wikipedia en romanche|Romanche]] ([[:rm:]]) * [[Wikipedia en xudeoespañol|Xudeoespañol]] ([[:lad:]]) * [[Wikipedia en anglosaxón|Anglosaxón]] ([[:ang:]]) * [[Wikipedia en konkani|Konkani]] ([[:gom:]]) * [[Wikipedia en komi permiano|Komi permiano]] ([[:koi:]]) * [[Wikipedia en estremeño|Estremeño]] ([[:ext:]]) * [[Wikipedia en tuva|Tuva]] ([[:tyv:]]) * [[Wikipedia en baixo sorabo|Baixo sorabo]] ([[:dsb:]]) * [[Wikipedia en ruanda|Ruanda]] ([[:rw:]]) * [[Wikipedia en doteli|Doteli]] ([[:dty:]]) * [[Wikipedia en lingala|Lingala]] ([[:ln:]]) * [[Wikipedia en chavacano|Chavacano]] ([[:cbk-zam:]]) * [[Wikipedia en ávaro|Ávaro]] ([[:av:]]) * [[Wikipedia en maldivano|Maldivano]] ([[:dv:]]) * [[Wikipedia en fráncico ripuario|Fráncico ripuario]] ([[:ksh:]]) * [[Wikipedia en gagauzo|Gagauzo]] ([[:gag:]]) * [[Wikipedia en buriato|Buriato]] ([[:bxr:]]) * [[Wikipedia en alemán do Palatinado|Alemán do Palatinado]] ([[:pfl:]]) * [[Wikipedia en papiamento|Papiamento]] ([[:pap:]]) * [[Wikipedia en pangasinés|Pangasinés]] ([[:pag:]]) * [[Wikipedia en pali|Pali]] ([[:pi:]]) * [[Wikipedia en hawaiano|Hawaiano]] ([[:haw:]]) * [[Wikipedia en awadhi|Awadhi]] ([[:awa:]]) * [[Wikipedia en atayal|Atayal]] ([[:tay:]]) * [[Wikipedia en twi|Twi]] ([[:tw:]]) * [[Wikipedia en inguxo|Inguxo]] ([[:inh:]]) * [[Wikipedia en karachai-balkar|Karachai-balkar]] ([[:krc:]]) * [[Wikipedia en calmuco|Calmuco]] ([[:xal:]]) * [[Wikipedia en sakizaya|Sakizaya]] ([[:szy:]]) * [[Wikipedia en zhuang|Zhuang]] ([[:za:]]) * [[Wikipedia en dagbani|Dagbani]] ([[:dag:]]) * [[Wikipedia en karakalpak|Karakalpak]] ([[:kaa:]]) * [[Wikipedia en alemán de Pensilvania|Alemán de Pensilvania]] ([[:pdc:]]) * [[Wikipedia en atikamekw|Atikamekw]] ([[:atj:]]) * [[Wikipedia en tongano|Tongano]] ([[:to:]]) * [[Wikipedia en moksha|Moksha]] ([[:mdf:]]) * [[Wikipedia en arameo|Arameo]] ([[:arc:]]) * [[Wikipedia en kabiye|Kabiye]] ([[:kbp:]]) * [[Wikipedia en patois xamaicano|Patois xamaicano]] ([[:jam:]]) * [[Wikipedia en tulu|Tulu]] ([[:tcy:]]) * [[Wikipedia en nauruano|Nauruano]] ([[:na:]]) * [[Wikipedia en wolof|Wolof]] ([[:wo:]]) * [[Wikipedia en kabardino|Kabardino]] ([[:kbd:]]) * [[Wikipedia en novial|Novial]] ([[:nov:]]) * [[Wikipedia en nias|Nias]] ([[:nia:]]) * [[Wikipedia en kikuyu|Kikuyu]] ([[:ki:]]) * [[Wikipedia en tetum|Tetum]] ([[:tet:]]) * [[Wikipedia en luganda|Luganda]] ([[:lg:]]) * [[Wikipedia en bislama|Bislama]] ([[:bi:]]) * [[Wikipedia en tok pisin|Tok pisin]] ([[:tpi:]]) * [[Wikipedia en lojban|Lojban]] ([[:jbo:]]) * [[Wikipedia en arromanés|Arromanés]] ([[:roa-rup:]]) * [[Wikipedia en n'ko|N'ko]] ([[:nqo:]]) * [[Wikipedia en fidxiano|Fidxiano]] ([[:fj:]]) * [[Wikipedia en lak|Lak]] ([[:lbe:]]) * [[Wikipedia en congo|Congo]] ([[:kg:]]) * [[Wikipedia en xosa|Xosa]] ([[:xh:]]) * [[Wikipedia en mon|Mon]] ([[:mnw:]]) * [[Wikipedia en tahitiano|Tahitiano]] ([[:ty:]]) * [[Wikipedia en caxemirés|Caxemirés]] ([[:ks:]]) * [[Wikipedia en antigo eslavo eclesiástico|Antigo eslavo eclesiástico]] ([[:cu:]]) * [[Wikipedia en shilha|Shilha]] ([[:shi:]]) * [[Wikipedia en sranan tongo|Sranan tongo]] ([[:srn:]]) * [[Wikipedia en seediq|Seediq]] ([[:trv:]]) * [[Wikipedia en oromo|Oromo]] ([[:om:]]) * [[Wikipedia en samoano|Samoano]] ([[:tw:]]) * [[Wikipedia en crioulo da Güiana Francesa|Crioulo da Güiana Francesa]] ([[:gcr:]]) * [[Wikipedia en altai|Altai]] ([[:alt:]]) * [[Wikipedia en cherokee|Cherokee]] ([[:chr:]]) * [[Wikipedia en latgalián|Latgalián]] ([[:ltg:]]) |group12 = + 100 |list12 = * [[Wikipedia en gun|Gun]] ([[:guw:]]) * [[Wikipedia en chichewa|Chichewa]] ([[:ny:]]) * [[Wikipedia en norfolk|Norfolk]] ([[:pih:]]) * [[Wikipedia en gótico|Gótico]] ([[:got:]]) * [[Wikipedia en madurés|Madurés]] ([[:mad:]]) * [[Wikipedia en sotho|Sotho]] ([[:st:]]) * [[Wikipedia en amis|Amis]] ([[:ami:]]) * [[Wikipedia en pa'o|Pa'o]] ([[:blk:]]) * [[Wikipedia en bambara|Bambara]] ([[:bm:]]) * [[Wikipedia en tswana|Tswana]] ([[:tn:]]) * [[Wikipedia en romaní|Romaní]] ([[:rmy:]]) * [[Wikipedia en tsonga|Tsonga]] ([[:ts:]]) * [[Wikipedia en cheyenne|Cheyenne]] ([[:chy:]]) * [[Wikipedia en venda|Venda]] ([[:ve:]]) * [[Wikipedia en kirundi|Kirundi]] ([[:rn:]]) * [[Wikipedia en inuktitut|Inuktitut]] ([[:iu:]]) * [[Wikipedia en akan|Akan]] ([[:ak:]]) * [[Wikipedia en suazi|Suazi]] ([[:ss:]]) * [[Wikipedia en chamorro|Chamorro]] ([[:ch:]]) * [[Wikipedia en fula|Fula]] ([[:ff:]]) * [[Wikipedia en póntico|Póntico]] ([[:pnt:]]) * [[Wikipedia en adigueo|Adigueo]] ([[:ady:]]) * [[Wikipedia en tyap|Tyap]] ([[:kcg:]]) * [[Wikipedia en inupiaq|Inupiaq]] ([[:ik:]]) * [[Wikipedia en ewe|Ewe]] ([[:ee:]]) * [[Wikipedia en dinka|Dinka]] ([[:din:]]) * [[Wikipedia en sango|Sango]] ([[:sg:]]) * [[Wikipedia en paiwan|Paiwan]] ([[:pwn:]]) * [[Wikipedia en groenlandés|Groenlandés]] ([[:kl:]]) * [[Wikipedia en tigriña|Tigriña]] ([[:ti:]]) * [[Wikipedia en dzongkha|Dzongkha]] ([[:dz:]]) * [[Wikipedia en cree|Cree]] ([[:cr:]]) |group13 = Pechadas |list13 = * [[Wikipedia en ndonga|Ndonga]] ([[:ng:]]) * [[Wikipedia en choctaw|Choctaw]] ([[:cho:]]) * [[Wikipedia en marshalés|Marshalés]] ([[:mh:]]) * [[Wikipedia en kwanyama|Kwanyama]] ([[:kj:]]) * [[Wikipedia en nuosu|Nuosu]] ([[:ii:]]) * [[Wikipedia en hiri motu|Hiri motu]] ([[:ho:]]) * [[Wikipedia en luri|Luri]] ([[:lrc:]]) * [[Wikipedia en afar|Afar]] ([[:aa:]]) * [[Wikipedia en muskogee|Muskogee]] ([[:mus:]]) * [[Wikipedia en herero|Herero]] ([[:hz:]]) * [[Wikipedia en kanuri|Kanuri]] ([[:kr:]]) }}<noinclude>{{Uso de marcador}}</noinclude> fx3c0dyg03k4g4jtcxdzyy4p6ol4ft1 6148455 6148453 2022-08-02T14:33:11Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Wikipedias | title = [[Lista de Wikipedias]] por número de artigos | state = <includeonly>collapsed</includeonly> | bodyclass = hlist |group1 = + 6.000.000 |list1 = * [[Wikipedia en inglés|Inglés]] ([[:en:]]) * [[Wikipedia en cebuano|Cebuano]] ([[:ceb:]]) |group2 = + 5.000.000 |list2 = |group3 = + 3.000.000 |list3 = |group4 = + 2.000.000 |list4 = * [[Wikipedia en alemán|Alemán]] ([[:de:]]) * [[Wikipedia en sueco|Sueco]] ([[:sv:]]) * [[Wikipedia en francés|Francés]] ([[:fr:]]) * [[Wikipedia en neerlandés|Neerlandés]] ([[:nl:]]) |group5 = + 1.000.000 |list5 = * [[Wikipedia en ruso|Ruso]] ([[:ru:]]) * [[Wikipedia en castelán|Castelán]] ([[:es:]]) * [[Wikipedia en italiano|Italiano]] ([[:it:]]) * [[Wikipedia en árabe exipcio|Árabe exipcio]] ([[:arz:]]) * [[Wikipedia en polaco|Polaco]] ([[:pl:]]) * [[Wikipedia en xaponés|Xaponés]] ([[:ja:]]) * [[Wikipedia en chinés|Chinés]] ([[:zh:]]) * [[Wikipedia en vietnamita|Vietnamita]] ([[:vi:]]) * [[Wikipedia en waray-waray|Waray-waray]] ([[:war:]]) * [[Wikipedia en ucraíno|Ucraíno]] ([[:uk:]]) * [[Wikipedia en árabe|Árabe]] ([[:ar:]]) * [[Wikipedia en portugués|Portugués]] ([[:pt:]]) |group6 = + 500.000 |list6 = * [[Wikipedia en persa|Persa]] ([[:fa:]]) * [[Wikipedia en catalán|Catalán]] ([[:ca:]]) * [[Wikipedia en serbio|Serbio]] ([[:sr:]]) * [[Wikipedia en indonesio|Indonesio]] ([[:id:]]) * [[Wikipedia en coreano|Coreano]] ([[:ko:]]) * [[Wikipedia en noruegués|Noruegués (Bokmål)]] ([[:no:]]) * [[Wikipedia en finés|Finés]] ([[:fi:]]) * [[Wikipedia en húngaro|Húngaro]] ([[:hu:]]) * [[Wikipedia en checo|Checo]] ([[:cs:]]) * [[Wikipedia en turco|Turco]] ([[:tr:]]) |group7 = + 200.000 |list7 = * [[Wikipedia en checheno|Checheno]] ([[:ce:]]) * [[Wikipedia en serbocroata|Serbocroata]] ([[:sh:]]) * [[Wikipedia en romanés|Romanés]] ([[:ro:]]) * [[Wikipedia en min nam|Min nam]] ([[:zh-min-nan:]]) * [[Wikipedia en tártaro|Tártaro]] ([[:tt:]]) * [[Wikipedia en éuscaro|Éuscaro]] ([[:eu:]]) * [[Wikipedia en malaio|Malaio]] ([[:ms:]]) * [[Wikipedia en esperanto|Esperanto]] ([[:eo:]]) * [[Wikipedia en hebreo|Hebreo ]] ([[:he:]]) * [[Wikipedia en armenio|Armenio]] ([[:hy:]]) * [[Wikipedia en búlgaro|Búlgaro]] ([[:bg:]]) * [[Wikipedia en dinamarqués|Dinamarqués]] ([[:da:]]) * [[Wikipedia en azarí|Azarí do sur]] ([[:azb:]]) * [[Wikipedia en eslovaco|Eslovaco]] ([[:sk:]]) * [[Wikipedia en casaco|Casaco]] ([[:kk:]]) * [[Wikipedia en estoniano|Estoniano]] ([[:et:]]) * [[Wikipedia en minangkabau|Minangkabau]] ([[:min:]]) * [[Wikipedia en belaruso|Belaruso]] ([[:be:]]) * [[Wikipedia en inglés simple|Inglés simple]] ([[:simple:]]) * [[Wikipedia en croata|Croata]] ([[:hr:]]) * [[Wikipedia en grego|Grego]] ([[:el:]]) * [[Wikipedia en lituano|Lituano]] ([[:lt:]]) |group8 = + 100.000 |list8 = * [[Galipedia|Galego]] ([[:gl:]]) * [[Wikipedia en azarí|Azarí do norte]] ([[:az:]]) * [[Wikipedia en esloveno|Esloveno]] ([[:sl:]]) * [[Wikipedia en urdú|Urdú]] ([[:ur:]]) * [[Wikipedia en noruegués|Noruegués (Nynorsk)]] ([[:nn:]]) * [[Wikipedia en xeorxiano|Xeorxiano]] ([[:ka:]]) * [[Wikipedia en uzbeko|Uzbeko]] ([[:uz:]]) * [[Wikipedia en hindi|Hindi]] ([[:hi:]]) * [[Wikipedia en tailandés|Tailandés]] ([[:th:]]) * [[Wikipedia en támil|Támil]] ([[:ta:]]) * [[Wikipedia en latín|Latín]] ([[:la:]]) * [[Wikipedia en galés|Galés]] ([[:cy:]]) * [[Wikipedia en asturiano|Asturiano]] ([[:ast:]]) * [[Wikipedia en macedonio|Macedonio]] ([[:mk:]]) * [[Wikipedia en cantonés|Cantonés]] ([[:zh-yue:]]) * [[Wikipedia en bengalí|Bengalí]] ([[:bn:]]) * [[Wikipedia en letón|Letón]] ([[:lv:]]) * [[Wikipedia en taxico|Taxico]] ([[:tg:]]) * [[Wikipedia en afrikaans|Afrikaans]] ([[:af:]]) * [[Wikipedia en birmano|Birmano]] ([[:my:]]) |group9 = + 50.000 |list9 = * [[Wikipedia en malgaxe|Malgaxe]] ([[:mg:]]) * [[Wikipedia en bosníaco|Bosníaco]] ([[:bs:]]) * [[Wikipedia en occitano|Occitano]] ([[:oc:]]) * [[Wikipedia en volapük|Volapük]] ([[:vo:]]) * [[Wikipedia en albanés|Albanés]] ([[:sq:]]) * [[Wikipedia en marathi|Marathi]] ([[:mr:]]) * [[Wikipedia en baixo saxón|Baixo saxón]] ([[:nds:]]) * [[Wikipedia en kirguiz|Kirguiz]] ([[:ky:]]) * [[Wikipedia en malayalam|Malayalam]] ([[:ml:]]) * [[Wikipedia en belaruso|Belaruso (Taraškievica)]] ([[:be-tarask:]]) * [[Wikipedia en telugu|Telugu]] ([[:te:]]) * [[Wikipedia en suahili|Suahili]] ([[:sw:]]) * [[Wikipedia en newari|Newari]] ([[:new:]]) * [[Wikipedia en bretón|Bretón]] ([[:br:]]) * [[Wikipedia en xavanés|Xavanés]] ([[:jv:]]) * [[Wikipedia en véneto|Véneto]] ([[:vec:]]) * [[Wikipedia en crioulo haitiano|Crioulo haitiano]] ([[:ht:]]) * [[Wikipedia en piemontés|Piemontés]] ([[:pms:]]) * [[Wikipedia en punjabi occidental|Punjabi occidental]] ([[:pnb:]]) * [[Wikipedia en sundanés|Sundanés]] ([[:su:]]) * [[Wikipedia en luxemburgués|Luxemburgués]] ([[:lb:]]) * [[Wikipedia en baskir|Baskir]] ([[:ba:]]) * [[Wikipedia en ladino|Ladino]] ([[:lld:]]) * [[Wikipedia en irlandés|Irlandés]] ([[:ga:]]) * [[Wikipedia en silesiano|Silesiano]] ([[:szl:]]) * [[Wikipedia en islandés|Islandés]] ([[:is:]]) * [[Wikipedia en lombardo|Lombardo]] ([[:lmo:]]) * [[Wikipedia en kurdo|Kurdo]] ([[:ku:]]) |group10 = + 10.000 |list10 = * [[Wikipedia en chuvaxo|Chuvaxo]] ([[:cv:]]) * [[Wikipedia en frisón occidental|Frisón occidental]] ([[:fy:]]) * [[Wikipedia en tagalo|Tagalo]] ([[:tl:]]) * [[Wikipedia en wu|Wu]] ([[:wuu:]]) * [[Wikipedia en kurdo central|Kurdo central]] ([[:ckb:]]) * [[Wikipedia en aragonés|Aragonés]] ([[:an:]]) * [[Wikipedia en scots|Scots]] ([[:sco:]]) * [[Wikipedia en zazaki|Zazaki]] ([[:diq:]]) * [[Wikipedia en punjabi|Punjabi]] ([[:pa:]]) * [[Wikipedia en yoruba|Yoruba]] ([[:yo:]]) * [[Wikipedia en ido|Ido]] ([[:io:]]) * [[Wikipedia en nepalés|Nepalés]] ([[:ne:]]) * [[Wikipedia en bavarés|Bavarés]] ([[:bar:]]) * [[Wikipedia en gujarati|Gujarati]] ([[:gu:]]) * [[Wikipedia en alemánico|Alemánico]] ([[:als:]]) * [[Wikipedia en kanarés|Kanarés]] ([[:kn:]]) * [[Wikipedia en siciliano|Siciliano]] ([[:scn:]]) * [[Wikipedia en bishnupriya manipuri|Bishnupriya manipuri]] ([[:bpy:]]) * [[Wikipedia en interlingua|Interlingua]] ([[:ia:]]) * [[Wikipedia en kotava|Kotava]] ([[:avk:]]) * [[Wikipedia en quechua|Quechua]] ([[:qu:]]) * [[Wikipedia en mongol|Mongol]] ([[:mn:]]) * [[Wikipedia en navajo|Navajo]] ([[:nv:]]) * [[Wikipedia en mingreliano|Mingreliano]] ([[:xmf:]]) * [[Wikipedia en tártaro de Crimea|Tártaro de Crimea]] ([[:crh:]]) * [[Wikipedia en cingalés|Cingalés]] ([[:si:]]) * [[Wikipedia en hausa|Hausa]] ([[:ha:]]) * [[Wikipedia en samoxiciano|Samoxiciano]] ([[:bat-smg:]]) * [[Wikipedia en oseto|Oseto]] ([[:os:]]) * [[Wikipedia en frisón setentrional|Frisón setentrional]] ([[:frr:]]) * [[Wikipedia en escocés|Escocés]] ([[:gd:]]) * [[Wikipedia en oriya|Oriya]] ([[:or:]]) * [[Wikipedia en min dong|Min dong]] ([[:cdo:]]) * [[Wikipedia en bugi|Bugi]] ([[:bug:]]) * [[Wikipedia en yiddish|Yiddish]] ([[:yi:]]) * [[Wikipedia en ilocano|Ilocano]] ([[:ilo:]]) * [[Wikipedia en sindhi|Sindhi]] ([[:sd:]]) * [[Wikipedia en paxto|Paxto]] ([[:ps:]]) * [[Wikipedia en amhárico|Amhárico]] ([[:am:]]) * [[Wikipedia en balinés|Balinés]] ([[:ban:]]) * [[Wikipedia en napolitano|Napolitano]] ([[:nap:]]) * [[Wikipedia en iacut|Iacut]] ([[:sah:]]) * [[Wikipedia en alto sorabo|Alto sorabo]] ([[:hsb:]]) * [[Wikipedia en feroés|Feroés]] ([[:fo:]]) * [[Wikipedia en banyumasan|Banyumasan]] ([[:map-bms:]]) * [[Wikipedia en maithili|Maithili]] ([[:mai:]]) * [[Wikipedia en limburgués|Limburgués]] ([[:li:]]) * [[Wikipedia en mazanderani|Mazanderani]] ([[:mzn:]]) * [[Wikipedia en gorontalo|Gorontalo]] ([[:gor:]]) * [[Wikipedia en emiliano-romañolo|Emiliano-romañolo]] ([[:eml:]]) * [[Wikipedia en aceh|Aceh]] ([[:ace:]]) * [[Wikipedia en bikol central|Bikol central]] ([[:bcl:]]) * [[Wikipedia en sánscrito|Sánscrito]] ([[:sa:]]) * [[Wikipedia en shan|Shan]] ([[:shn:]]) * [[Wikipedia en valón|Valón]] ([[:wa:]]) * [[Wikipedia en chinés clásico|Chinés clásico]] ([[:zh-classical:]]) * [[Wikipedia en lígur|Lígur]] ([[:lij:]]) * [[Wikipedia en assamés|Assamés]] ([[:as:]]) * [[Wikipedia en zulú|Zulú]] ([[:zu:]]) * [[Wikipedia en interlingue|Interlingue]] ([[:ie]]:) * [[Wikipedia en mari das montañas|Mari das montañas]] ([[:mrj:]]) * [[Wikipedia en mari das pradeiras|Mari das pradeiras]] ([[:mhr:]]) * [[Wikipedia en hindi de Fidxi|Hindi de Fidxi]] ([[:hif:]]) * [[Wikipedia en armenio occidental|Armenio occidental]] ([[:hyw:]]) * [[Wikipedia en meitei|Meitei]] ([[:mni:]]) |group11 = + 1.000 |list11 = * [[Wikipedia en khmer|Khmer]] ([[:km:]]) * [[Wikipedia en hakka|Hakka]] ([[:hak:]]) * [[Wikipedia en tarentino|Tarentino]] ([[:roa-tara:]]) * [[Wikipedia en kapampangan|Kapampangan]] ([[:pam:]]) * [[Wikipedia en ibo|Ibo]] ([[:ig:]]) * [[Wikipedia en sotho do norte|Sotho do norte]] ([[:nso:]]) * [[Wikipedia en somalí|Somalí]] ([[:so:]]) * [[Wikipedia en ruteno|Ruteno]] ([[:rue:]]) * [[Wikipedia en shona|Shona]] ([[:sn:]]) * [[Wikipedia en bhojpuri|Bhojpuri]] ([[:bh:]]) * [[Wikipedia en saami setentrional|Saami setentrional]] ([[:se:]]) * [[Wikipedia en erzya|Erzya]] ([[:myv:]]) * [[Wikipedia en flamengo occidental|Flamengo occidental]] ([[:vls:]]) * [[Wikipedia en baixo saxón neerlandés|Baixo saxón neerlandés]] ([[:nds-nl:]]) * [[Wikipedia en maorí|Maorí]] ([[:mi:]]) * [[Wikipedia en santali|Santali]] ([[:sat:]]) * [[Wikipedia en sardo|Sardo]] ([[:sc:]]) * [[Wikipedia en náhuatl|Náhuatl]] ([[:nah:]]) * [[Wikipedia en vepsio|Vepsio]] ([[:vep:]]) * [[Wikipedia en gan|Gan]] ([[:gan:]]) * [[Wikipedia en cabilo|Cabilo]] ([[:kab:]]) * [[Wikipedia en gilaki|Gilaki]] ([[:glk:]]) * [[Wikipedia en turcomán|Turcomán]] ([[:tk:]]) * [[Wikipedia en võro|Võro]] ([[:fiu-vro:]]) * [[Wikipedia en corso|Corso]] ([[:co:]]) * [[Wikipedia en tibetano|Tibetano]] ([[:bo:]]) * [[Wikipedia en abkhazo|Abkhazo]] ([[:ab:]]) * [[Wikipedia en árabe marroquí|Árabe marroquí]] ([[:ary:]]) * [[Wikipedia en manx|Manx]] ([[:gv:]]) * [[Wikipedia en francoprovenzal|Francoprovenzal]] ([[:frp:]]) * [[Wikipedia en córnico|Córnico]] ([[:kw:]]) * [[Wikipedia en komi|Komi]] ([[:kv:]]) * [[Wikipedia en caxubio|Caxubio]] ([[:csb:]]) * [[Wikipedia en picardo|Picardo]] ([[:pcd:]]) * [[Wikipedia en uigur|Uigur]] ([[:ug:]]) * [[Wikipedia en saraiki|Saraiki]] ([[:skr:]]) * [[Wikipedia en udmurto|Udmurto]] ([[:udm:]]) * [[Wikipedia en zelandés|Zelandés]] ([[:zea:]]) * [[Wikipedia en aimará|Aimará]] ([[:ay:]]) * [[Wikipedia en guaraní|Guaraní]] ([[:gn:]]) * [[Wikipedia en normando|Normando]] ([[:nrm:]]) * [[Wikipedia en maltés|Maltés]] ([[:mt:]]) * [[Wikipedia en banjar|Banjar]] ([[:bjn:]]) * [[Wikipedia en saami de Inari|Saami de Inari]] ([[:smn:]]) * [[Wikipedia en lezguio|Lezguio]] ([[:lez:]]) * [[Wikipedia en lingua franca nova|Lingua franca nova]] ([[:lfn:]]) * [[Wikipedia en frisón oriental|Frisón oriental]] ([[:stq:]]) * [[Wikipedia en laosiano|Laosiano]] ([[:lo:]]) * [[Wikipedia en tumbuka|Tumbuka]] ([[:tum:]]) * [[Wikipedia en mirandés|Mirandés]] ([[:mwl:]]) * [[Wikipedia en livvi|Livvi]] ([[:olo:]]) * [[Wikipedia en friulano|Friulano]] ([[:fur:]]) * [[Wikipedia en romanche|Romanche]] ([[:rm:]]) * [[Wikipedia en xudeoespañol|Xudeoespañol]] ([[:lad:]]) * [[Wikipedia en anglosaxón|Anglosaxón]] ([[:ang:]]) * [[Wikipedia en konkani|Konkani]] ([[:gom:]]) * [[Wikipedia en komi permiano|Komi permiano]] ([[:koi:]]) * [[Wikipedia en estremeño|Estremeño]] ([[:ext:]]) * [[Wikipedia en tuva|Tuva]] ([[:tyv:]]) * [[Wikipedia en baixo sorabo|Baixo sorabo]] ([[:dsb:]]) * [[Wikipedia en ruanda|Ruanda]] ([[:rw:]]) * [[Wikipedia en doteli|Doteli]] ([[:dty:]]) * [[Wikipedia en lingala|Lingala]] ([[:ln:]]) * [[Wikipedia en chavacano|Chavacano]] ([[:cbk-zam:]]) * [[Wikipedia en ávaro|Ávaro]] ([[:av:]]) * [[Wikipedia en maldivano|Maldivano]] ([[:dv:]]) * [[Wikipedia en fráncico ripuario|Fráncico ripuario]] ([[:ksh:]]) * [[Wikipedia en gagauzo|Gagauzo]] ([[:gag:]]) * [[Wikipedia en buriato|Buriato]] ([[:bxr:]]) * [[Wikipedia en alemán do Palatinado|Alemán do Palatinado]] ([[:pfl:]]) * [[Wikipedia en papiamento|Papiamento]] ([[:pap:]]) * [[Wikipedia en pangasinés|Pangasinés]] ([[:pag:]]) * [[Wikipedia en pali|Pali]] ([[:pi:]]) * [[Wikipedia en hawaiano|Hawaiano]] ([[:haw:]]) * [[Wikipedia en awadhi|Awadhi]] ([[:awa:]]) * [[Wikipedia en atayal|Atayal]] ([[:tay:]]) * [[Wikipedia en twi|Twi]] ([[:tw:]]) * [[Wikipedia en inguxo|Inguxo]] ([[:inh:]]) * [[Wikipedia en karachai-balkar|Karachai-balkar]] ([[:krc:]]) * [[Wikipedia en calmuco|Calmuco]] ([[:xal:]]) * [[Wikipedia en sakizaya|Sakizaya]] ([[:szy:]]) * [[Wikipedia en zhuang|Zhuang]] ([[:za:]]) * [[Wikipedia en dagbani|Dagbani]] ([[:dag:]]) * [[Wikipedia en karakalpak|Karakalpak]] ([[:kaa:]]) * [[Wikipedia en alemán de Pensilvania|Alemán de Pensilvania]] ([[:pdc:]]) * [[Wikipedia en atikamekw|Atikamekw]] ([[:atj:]]) * [[Wikipedia en tongano|Tongano]] ([[:to:]]) * [[Wikipedia en moksha|Moksha]] ([[:mdf:]]) * [[Wikipedia en arameo|Arameo]] ([[:arc:]]) * [[Wikipedia en kabiye|Kabiye]] ([[:kbp:]]) * [[Wikipedia en patois xamaicano|Patois xamaicano]] ([[:jam:]]) * [[Wikipedia en tulu|Tulu]] ([[:tcy:]]) * [[Wikipedia en nauruano|Nauruano]] ([[:na:]]) * [[Wikipedia en wolof|Wolof]] ([[:wo:]]) * [[Wikipedia en kabardino|Kabardino]] ([[:kbd:]]) * [[Wikipedia en novial|Novial]] ([[:nov:]]) * [[Wikipedia en nias|Nias]] ([[:nia:]]) * [[Wikipedia en kikuyu|Kikuyu]] ([[:ki:]]) * [[Wikipedia en tetum|Tetum]] ([[:tet:]]) * [[Wikipedia en luganda|Luganda]] ([[:lg:]]) * [[Wikipedia en bislama|Bislama]] ([[:bi:]]) * [[Wikipedia en tok pisin|Tok pisin]] ([[:tpi:]]) * [[Wikipedia en lojban|Lojban]] ([[:jbo:]]) * [[Wikipedia en arromanés|Arromanés]] ([[:roa-rup:]]) * [[Wikipedia en n'ko|N'ko]] ([[:nqo:]]) * [[Wikipedia en fidxiano|Fidxiano]] ([[:fj:]]) * [[Wikipedia en lak|Lak]] ([[:lbe:]]) * [[Wikipedia en congo|Congo]] ([[:kg:]]) * [[Wikipedia en xosa|Xosa]] ([[:xh:]]) * [[Wikipedia en mon|Mon]] ([[:mnw:]]) * [[Wikipedia en tahitiano|Tahitiano]] ([[:ty:]]) * [[Wikipedia en caxemirés|Caxemirés]] ([[:ks:]]) * [[Wikipedia en antigo eslavo eclesiástico|Antigo eslavo eclesiástico]] ([[:cu:]]) * [[Wikipedia en shilha|Shilha]] ([[:shi:]]) * [[Wikipedia en sranan tongo|Sranan tongo]] ([[:srn:]]) * [[Wikipedia en seediq|Seediq]] ([[:trv:]]) * [[Wikipedia en oromo|Oromo]] ([[:om:]]) * [[Wikipedia en samoano|Samoano]] ([[:tw:]]) * [[Wikipedia en crioulo da Güiana Francesa|Crioulo da Güiana Francesa]] ([[:gcr:]]) * [[Wikipedia en altai|Altai]] ([[:alt:]]) * [[Wikipedia en cherokee|Cherokee]] ([[:chr:]]) * [[Wikipedia en latgalián|Latgalián]] ([[:ltg:]]) |group12 = + 100 |list12 = * [[Wikipedia en gun|Gun]] ([[:guw:]]) * [[Wikipedia en chichewa|Chichewa]] ([[:ny:]]) * [[Wikipedia en norfolk|Norfolk]] ([[:pih:]]) * [[Wikipedia en gótico|Gótico]] ([[:got:]]) * [[Wikipedia en madurés|Madurés]] ([[:mad:]]) * [[Wikipedia en sotho|Sotho]] ([[:st:]]) * [[Wikipedia en amis|Amis]] ([[:ami:]]) * [[Wikipedia en pa'o|Pa'o]] ([[:blk:]]) * [[Wikipedia en bambara|Bambara]] ([[:bm:]]) * [[Wikipedia en tswana|Tswana]] ([[:tn:]]) * [[Wikipedia en romaní|Romaní]] ([[:rmy:]]) * [[Wikipedia en tsonga|Tsonga]] ([[:ts:]]) * [[Wikipedia en cheyenne|Cheyenne]] ([[:chy:]]) * [[Wikipedia en venda|Venda]] ([[:ve:]]) * [[Wikipedia en kirundi|Kirundi]] ([[:rn:]]) * [[Wikipedia en inuktitut|Inuktitut]] ([[:iu:]]) * [[Wikipedia en akan|Akan]] ([[:ak:]]) * [[Wikipedia en suazi|Suazi]] ([[:ss:]]) * [[Wikipedia en chamorro|Chamorro]] ([[:ch:]]) * [[Wikipedia en fula|Fula]] ([[:ff:]]) * [[Wikipedia en póntico|Póntico]] ([[:pnt:]]) * [[Wikipedia en adigueo|Adigueo]] ([[:ady:]]) * [[Wikipedia en tyap|Tyap]] ([[:kcg:]]) * [[Wikipedia en ewe|Ewe]] ([[:ee:]]) * [[Wikipedia en inupiaq|Inupiaq]] ([[:ik:]]) * [[Wikipedia en dinka|Dinka]] ([[:din:]]) * [[Wikipedia en sango|Sango]] ([[:sg:]]) * [[Wikipedia en paiwan|Paiwan]] ([[:pwn:]]) * [[Wikipedia en groenlandés|Groenlandés]] ([[:kl:]]) * [[Wikipedia en tigriña|Tigriña]] ([[:ti:]]) * [[Wikipedia en dzongkha|Dzongkha]] ([[:dz:]]) * [[Wikipedia en cree|Cree]] ([[:cr:]]) |group13 = Pechadas |list13 = * [[Wikipedia en ndonga|Ndonga]] ([[:ng:]]) * [[Wikipedia en choctaw|Choctaw]] ([[:cho:]]) * [[Wikipedia en marshalés|Marshalés]] ([[:mh:]]) * [[Wikipedia en kwanyama|Kwanyama]] ([[:kj:]]) * [[Wikipedia en nuosu|Nuosu]] ([[:ii:]]) * [[Wikipedia en hiri motu|Hiri motu]] ([[:ho:]]) * [[Wikipedia en luri|Luri]] ([[:lrc:]]) * [[Wikipedia en afar|Afar]] ([[:aa:]]) * [[Wikipedia en muskogee|Muskogee]] ([[:mus:]]) * [[Wikipedia en herero|Herero]] ([[:hz:]]) * [[Wikipedia en kanuri|Kanuri]] ([[:kr:]]) }}<noinclude>{{Uso de marcador}}</noinclude> m8w5nz7nszy7o8xbu6gr1ccloez6tta 0 540838 6148380 6013019 2022-08-02T13:25:11Z Jockerouac 113500 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Óscar Mingueza García''', nado en [[Santa Perpètua de Mogoda]] ([[Provincia de Barcelona]]) o [[13 de maio]] de [[1999]], é un [[futbolista]] [[pobo catalán|catalán]] que xoga como defensa no [[Real Club Celta de Vigo]] da [[primeira división española de fútbol]]. == Traxectoria == Comezou a súa carreira deportiva no F. C. Barcelona, ao que pertenceu desde que ingresou nas súas categorías inferiores en 2007, chegando ao equipo xuvenil en 2016, co que conseguiu levantar a liga Xuvenil da UEFA 2017-18.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20201125/49685537883/fc-barcelona-barca-oscar-mingueza.html|título=La carrera de Óscar Mingueza en el Barça, del Benjamín B al primer equipo|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=25 de novembro de 2020}}</ref><ref>{{Cita web|título=El Barça gana la Youth League y reivindica La Masia|url=https://www.lavanguardia.com/deportes/futbol/20180423/442907928553/uefa-youth-league-chelsea-fc-barcelona-resumen.html|editorial=La Vanguardia|data=23 de abril de 2018|data-acceso=25 de novembro de 2020}}</ref> En 2018 foi promovido ao filial, o F. C. Barcelona B, e fixo a pretemporada co primeiro equipo.<ref>{{Cita web|título=Las joyas del barça que viene: ¡ blindados los campeones de la Youth League !|url=https://www.todoblaugrana.com/editorial/las-joyas-del-barca-que-viene-blindados-los-campeones-de-la-youth-league-29813|editorial=todoblaugrana.com|data=12 de xullo de 2018|data-acceso=25 de novembro de 2020|data-arquivo=11 de decembro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20201211133952/https://www.todoblaugrana.com/editorial/las-joyas-del-barca-que-viene-blindados-los-campeones-de-la-youth-league-29813|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.antena3.com/noticias/deportes/futbol/asi-sera-gira-barcelona-eeuu-partidos-tottenham-roma-milan_201807245b56f5dc0cf229e4f545a0e0.html|título=Así será la gira del FC Barcelona por los EEUU: partidos contra Tottenham, Roma y Milan|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=24 de xullo de 2021}}</ref> Debutou como sénior o 26 de agosto, na derrota do Barça B por 3-1 fronte ao C. D. Alcoyano.<ref>{{Cita web|título=CD Alcoyano - FC Barcelona B|url=https://www.transfermarkt.es/spielbericht/index/spielbericht/3083701|editorial=Transfermarkt|data-acceso=25 de novembro de 2020}}</ref> O 24 de novembro de 2020 fixo o seu debut co primeiro equipo, nun partido da [[Liga de Campións da UEFA 2020-21]] fronte ao [[FK Dynamo Kyiv]] que terminou con vitoria blaugrana por 0-4.<ref>{{Cita web|título=Óscar Mingueza, otro 'descubrimiento' de Koeman|url=https://www.marca.com/futbol/barcelona/2020/11/25/5fbd9465e2704e5a3d8b458c.html|editorial=Marca|data=25 de novembro de 2020|data-acceso=25 de novembro de 2020}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Mingueza: "Espero que sea el principio de algo muy grande"|url=https://www.marca.com/futbol/barcelona/2020/11/24/5fbd840de2704e90028b45f5.html|data-acceso=28 de novembro de 2020|axencia=Marca|data=24 de novembro de 2020}}</ref> <ref>{{Cita web|título=Con el espíritu de Maradona|url=https://www.marca.com/futbol/primera-division/barcelona-vs-osasuna/cronica/2020/11/29/5fc387c8ca4741a7288b4637.html|editorial=Marca|data=29 de novembro de 2020|data-acceso=29 de novembro de 2020}}</ref> O 15 de marzo de 2021, na mesma competición, marcou o seu primeiro gol co primeiro equipo contra o S. D. Huesca que servía para pór o 3-1 no marcador.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20210315/492732975371/mingueza-se-estrena-como-goleador.html|título=Mingueza se estrena como goleador|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=15 de marzo de 2021|data-acceso=15 de marzo de 2021}}</ref> O 10 de abril marcou fronte ao [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] o único gol do Barcelona, finalizando o partido en derrota por 2-1.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20210410/493161915545/fc-barcelona-barca-clasico-mingueza-gol.html|título=Mingueza marca en el Clásico|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=10 de abril de 2021|data-acceso=17 de abril de 2021}}</ref> Na final da Copa do Rei disputou como titular a partida fronte ao [[Athletic Club]], conseguindo a vitoria por 0-4 e logrando o seu primeiro título como profesional.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20210417/493255094758/el-ciclon-barca-campeon-de-copa-con-una-goleada-espectacular.html|título=El ciclón Barça, campeón de Copa con una goleada espectacular|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=17 de abril de 2021|data-acceso=17 de abril de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.fcbarcelona.es/es/futbol/primer-equipo/noticias/2107669/el-barca-gana-su-31-copa-del-rey|título=El Barça gana su 31ª Copa del Rey|editorial=[[F. C. Barcelona]]|data=17 de abril de 2021|data-acceso=18 de abril de 2021}}</ref> O 30 de abril o club fixo efectiva a opción que tiña de ampliar o seu contrato e renovou até xuño de 2023 cunha cláusula de rescisión de 100 millóns de euros.<ref>{{Cita web|url=https://www.fcbarcelona.es/es/futbol/primer-equipo/noticias/2122478/oscar-mingueza-azulgrana-hasta-2023|título=Òscar Mingueza, azulgrana hasta 2023|editorial=[[F. C. Barcelona]]|data=30 de abril de 2021|data-acceso=30 de abril de 2021}}</ref> == Selección nacional == O 15 de marzo de 2021 foi convocado por primeira vez coa {{Sel|España|selección española sub-21}} para disputar os encontros da fase de grupos da Eurocopa da categoría.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/seleccion-espanola/20210315/492714896494/mingueza-convocado-con-la-sub-21-esta-es-la-lista.html|título=Mingueza, convocado con la Sub-21: Esta es la lista|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=15 de marzo de 2021|data-acceso=16 de marzo de 2021}}</ref> Debutou no partido da segunda xornada ante {{Sel|Italia|Italia}} e terminou expulsado.<ref>{{Cita web|url=https://www.sport.es/es/noticias/seleccion/mingueza-expulsado-debut-espana-11619946|título=Mingueza, expulsado en su debut con España|editorial=[[Sport (periódico)|Sport]]|data=27 de marzo de 2021|data-acceso=27 de marzo de 2021}}</ref> Nos cuartos de finais xogou como titular fronte a {{Sel|Croacia|Croacia}}, avanzando a semifinales tras gañar España por 2 a 1.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/deportes/20210531/puado-mete-espana-semifinales-europeo-11781980|título=Puado mete a España en las semifinales del Europeo sub-21|editorial=[[El Periódico de Catalunya]]|data=31 de maio de 2021|data-acceso=31 de maio de 2021}}</ref> En esa ronda España perdeu contra {{Sel|Portugal}} por 1-0 quedándose sen poder disputar a final.<ref>{{Cita web|url=https://www.infobae.com/america/agencias/2021/06/03/espana-pierde-ante-portugal-en-semifinales-del-europeo-sub-21/|título=España pierde ante Portugal en semifinales del Europeo Sub-21|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=3 de xuño de 2021}}</ref> O 8 de xuño do mesmo ano debutou coa {{Sel|España|selección absoluta}} nun amigable contra {{Sel|Lituania}}, no que a selección española venceu por 4-0.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/seleccion-espanola/20210608/494217659604/seleccion-lituania-cronica.html|título=4-0: Victoria absoluta de España ante Lituania|data-acceso=8 de xuño de 2021|data=8 de xuño de 2021|editorial=[[Mundo Deportivo]]}}</ref> Foi convocado por Luis de la Fuente coa {{Sel|España|selección olímpica}} para disputar os [[Xogos Olímpicos de 2020|xogos Olímpicos de Tokio 2020]] que se celebraron durante os meses de xullo e agosto de 2021.<ref>{{Cita web|url=https://www.marca.com/futbol/seleccion/2021/06/29/60dadd1546163f20538b4664.html|título=Lista de España para los Juegos Olímpicos 2020 de Tokio: Los 22 convocados de Luis de la Fuente|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=29 de xuño de 2021}}</ref> España disputou a final contra {{Sel|Brasil}}, perdendo por 2-1 na prórroga e conseguiendo a medalla de prata.<ref>{{Cita web|url=https://www.msn.com/es-ar/noticias/otras/juegos-ol-c3-admpicos-brasil-se-qued-c3-b3-con-el-oro-al-vencer-2-1-a-espa-c3-b1a/ar-AAN3pYf?ocid=BingNewsSearch|título=Juegos Olímpicos: Brasil se quedó con el oro al vencer 2-1 a España|data-acceso=7 de agosto de 2021}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Mingueza Garcia, Oscar}} [[Categoría:Nados na provincia de Barcelona]] [[Categoría:Nados en 1999]] [[Categoría:Xogadores da selección de fútbol de España sub-21]] [[Categoría:Xogadores do FC Barcelona B]] eo4z5iq1c1puuqjijrh8y9huu8e0qqb 6148399 6148380 2022-08-02T13:51:23Z MAGHOI 15490 /* Selección nacional */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Óscar Mingueza García''', nado en [[Santa Perpètua de Mogoda]] ([[Provincia de Barcelona]]) o [[13 de maio]] de [[1999]], é un [[futbolista]] [[pobo catalán|catalán]] que xoga como defensa no [[Real Club Celta de Vigo]] da [[primeira división española de fútbol]]. == Traxectoria == Comezou a súa carreira deportiva no F. C. Barcelona, ao que pertenceu desde que ingresou nas súas categorías inferiores en 2007, chegando ao equipo xuvenil en 2016, co que conseguiu levantar a liga Xuvenil da UEFA 2017-18.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20201125/49685537883/fc-barcelona-barca-oscar-mingueza.html|título=La carrera de Óscar Mingueza en el Barça, del Benjamín B al primer equipo|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=25 de novembro de 2020}}</ref><ref>{{Cita web|título=El Barça gana la Youth League y reivindica La Masia|url=https://www.lavanguardia.com/deportes/futbol/20180423/442907928553/uefa-youth-league-chelsea-fc-barcelona-resumen.html|editorial=La Vanguardia|data=23 de abril de 2018|data-acceso=25 de novembro de 2020}}</ref> En 2018 foi promovido ao filial, o F. C. Barcelona B, e fixo a pretemporada co primeiro equipo.<ref>{{Cita web|título=Las joyas del barça que viene: ¡ blindados los campeones de la Youth League !|url=https://www.todoblaugrana.com/editorial/las-joyas-del-barca-que-viene-blindados-los-campeones-de-la-youth-league-29813|editorial=todoblaugrana.com|data=12 de xullo de 2018|data-acceso=25 de novembro de 2020|data-arquivo=11 de decembro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20201211133952/https://www.todoblaugrana.com/editorial/las-joyas-del-barca-que-viene-blindados-los-campeones-de-la-youth-league-29813|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.antena3.com/noticias/deportes/futbol/asi-sera-gira-barcelona-eeuu-partidos-tottenham-roma-milan_201807245b56f5dc0cf229e4f545a0e0.html|título=Así será la gira del FC Barcelona por los EEUU: partidos contra Tottenham, Roma y Milan|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=24 de xullo de 2021}}</ref> Debutou como sénior o 26 de agosto, na derrota do Barça B por 3-1 fronte ao C. D. Alcoyano.<ref>{{Cita web|título=CD Alcoyano - FC Barcelona B|url=https://www.transfermarkt.es/spielbericht/index/spielbericht/3083701|editorial=Transfermarkt|data-acceso=25 de novembro de 2020}}</ref> O 24 de novembro de 2020 fixo o seu debut co primeiro equipo, nun partido da [[Liga de Campións da UEFA 2020-21]] fronte ao [[FK Dynamo Kyiv]] que terminou con vitoria blaugrana por 0-4.<ref>{{Cita web|título=Óscar Mingueza, otro 'descubrimiento' de Koeman|url=https://www.marca.com/futbol/barcelona/2020/11/25/5fbd9465e2704e5a3d8b458c.html|editorial=Marca|data=25 de novembro de 2020|data-acceso=25 de novembro de 2020}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Mingueza: "Espero que sea el principio de algo muy grande"|url=https://www.marca.com/futbol/barcelona/2020/11/24/5fbd840de2704e90028b45f5.html|data-acceso=28 de novembro de 2020|axencia=Marca|data=24 de novembro de 2020}}</ref> <ref>{{Cita web|título=Con el espíritu de Maradona|url=https://www.marca.com/futbol/primera-division/barcelona-vs-osasuna/cronica/2020/11/29/5fc387c8ca4741a7288b4637.html|editorial=Marca|data=29 de novembro de 2020|data-acceso=29 de novembro de 2020}}</ref> O 15 de marzo de 2021, na mesma competición, marcou o seu primeiro gol co primeiro equipo contra o S. D. Huesca que servía para pór o 3-1 no marcador.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20210315/492732975371/mingueza-se-estrena-como-goleador.html|título=Mingueza se estrena como goleador|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=15 de marzo de 2021|data-acceso=15 de marzo de 2021}}</ref> O 10 de abril marcou fronte ao [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] o único gol do Barcelona, finalizando o partido en derrota por 2-1.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20210410/493161915545/fc-barcelona-barca-clasico-mingueza-gol.html|título=Mingueza marca en el Clásico|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=10 de abril de 2021|data-acceso=17 de abril de 2021}}</ref> Na final da Copa do Rei disputou como titular a partida fronte ao [[Athletic Club]], conseguindo a vitoria por 0-4 e logrando o seu primeiro título como profesional.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20210417/493255094758/el-ciclon-barca-campeon-de-copa-con-una-goleada-espectacular.html|título=El ciclón Barça, campeón de Copa con una goleada espectacular|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=17 de abril de 2021|data-acceso=17 de abril de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.fcbarcelona.es/es/futbol/primer-equipo/noticias/2107669/el-barca-gana-su-31-copa-del-rey|título=El Barça gana su 31ª Copa del Rey|editorial=[[F. C. Barcelona]]|data=17 de abril de 2021|data-acceso=18 de abril de 2021}}</ref> O 30 de abril o club fixo efectiva a opción que tiña de ampliar o seu contrato e renovou até xuño de 2023 cunha cláusula de rescisión de 100 millóns de euros.<ref>{{Cita web|url=https://www.fcbarcelona.es/es/futbol/primer-equipo/noticias/2122478/oscar-mingueza-azulgrana-hasta-2023|título=Òscar Mingueza, azulgrana hasta 2023|editorial=[[F. C. Barcelona]]|data=30 de abril de 2021|data-acceso=30 de abril de 2021}}</ref> == Selección nacional == O 15 de marzo de 2021 foi convocado por primeira vez coa {{Sel|España|selección española sub-21}} para disputar os encontros da fase de grupos da Eurocopa da categoría.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/seleccion-espanola/20210315/492714896494/mingueza-convocado-con-la-sub-21-esta-es-la-lista.html|título=Mingueza, convocado con la Sub-21: Esta es la lista|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=15 de marzo de 2021|data-acceso=16 de marzo de 2021}}</ref> Debutou no partido da segunda xornada ante {{Sel|Italia|Italia}} e terminou expulsado.<ref>{{Cita web|url=https://www.sport.es/es/noticias/seleccion/mingueza-expulsado-debut-espana-11619946|título=Mingueza, expulsado en su debut con España|editorial=[[Sport (periódico)|Sport]]|data=27 de marzo de 2021|data-acceso=27 de marzo de 2021}}</ref> Nos cuartos de finais xogou como titular fronte a {{Sel|Croacia|Croacia}}, avanzando a semifinales tras gañar España por 2 a 1.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/deportes/20210531/puado-mete-espana-semifinales-europeo-11781980|título=Puado mete a España en las semifinales del Europeo sub-21|editorial=[[El Periódico de Catalunya]]|data=31 de maio de 2021|data-acceso=31 de maio de 2021}}</ref> En esa ronda España perdeu contra {{Sel|Portugal}} por 1-0 quedándose sen poder disputar a final.<ref>{{Cita web|url=https://www.infobae.com/america/agencias/2021/06/03/espana-pierde-ante-portugal-en-semifinales-del-europeo-sub-21/|título=España pierde ante Portugal en semifinales del Europeo Sub-21|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=3 de xuño de 2021}}</ref> O 8 de xuño do mesmo ano debutou coa {{Sel|España|selección absoluta}} nun amigable contra {{Sel|Lituania}}, no que a selección española venceu por 4-0.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/seleccion-espanola/20210608/494217659604/seleccion-lituania-cronica.html|título=4-0: Victoria absoluta de España ante Lituania|data-acceso=8 de xuño de 2021|data=8 de xuño de 2021|editorial=[[Mundo Deportivo]]}}</ref> Foi convocado por [[Luis de la Fuente]] coa {{Sel|España|selección olímpica}} para disputar os [[Xogos Olímpicos de 2020|xogos Olímpicos de Tokio 2020]] que se celebraron durante os meses de xullo e agosto de 2021.<ref>{{Cita web|url=https://www.marca.com/futbol/seleccion/2021/06/29/60dadd1546163f20538b4664.html|título=Lista de España para los Juegos Olímpicos 2020 de Tokio: Los 22 convocados de Luis de la Fuente|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=29 de xuño de 2021}}</ref> España disputou a final contra {{Sel|Brasil}}, perdendo por 2-1 na prórroga e conseguiendo a medalla de prata.<ref>{{Cita web|url=https://www.msn.com/es-ar/noticias/otras/juegos-ol-c3-admpicos-brasil-se-qued-c3-b3-con-el-oro-al-vencer-2-1-a-espa-c3-b1a/ar-AAN3pYf?ocid=BingNewsSearch|título=Juegos Olímpicos: Brasil se quedó con el oro al vencer 2-1 a España|data-acceso=7 de agosto de 2021}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Mingueza Garcia, Oscar}} [[Categoría:Nados na provincia de Barcelona]] [[Categoría:Nados en 1999]] [[Categoría:Xogadores da selección de fútbol de España sub-21]] [[Categoría:Xogadores do FC Barcelona B]] pxw11dey13g4o7azz421cywhy7y7gmg 6148400 6148399 2022-08-02T13:52:39Z MAGHOI 15490 /* Selección nacional */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Óscar Mingueza García''', nado en [[Santa Perpètua de Mogoda]] ([[Provincia de Barcelona]]) o [[13 de maio]] de [[1999]], é un [[futbolista]] [[pobo catalán|catalán]] que xoga como defensa no [[Real Club Celta de Vigo]] da [[primeira división española de fútbol]]. == Traxectoria == Comezou a súa carreira deportiva no F. C. Barcelona, ao que pertenceu desde que ingresou nas súas categorías inferiores en 2007, chegando ao equipo xuvenil en 2016, co que conseguiu levantar a liga Xuvenil da UEFA 2017-18.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20201125/49685537883/fc-barcelona-barca-oscar-mingueza.html|título=La carrera de Óscar Mingueza en el Barça, del Benjamín B al primer equipo|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=25 de novembro de 2020}}</ref><ref>{{Cita web|título=El Barça gana la Youth League y reivindica La Masia|url=https://www.lavanguardia.com/deportes/futbol/20180423/442907928553/uefa-youth-league-chelsea-fc-barcelona-resumen.html|editorial=La Vanguardia|data=23 de abril de 2018|data-acceso=25 de novembro de 2020}}</ref> En 2018 foi promovido ao filial, o F. C. Barcelona B, e fixo a pretemporada co primeiro equipo.<ref>{{Cita web|título=Las joyas del barça que viene: ¡ blindados los campeones de la Youth League !|url=https://www.todoblaugrana.com/editorial/las-joyas-del-barca-que-viene-blindados-los-campeones-de-la-youth-league-29813|editorial=todoblaugrana.com|data=12 de xullo de 2018|data-acceso=25 de novembro de 2020|data-arquivo=11 de decembro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20201211133952/https://www.todoblaugrana.com/editorial/las-joyas-del-barca-que-viene-blindados-los-campeones-de-la-youth-league-29813|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.antena3.com/noticias/deportes/futbol/asi-sera-gira-barcelona-eeuu-partidos-tottenham-roma-milan_201807245b56f5dc0cf229e4f545a0e0.html|título=Así será la gira del FC Barcelona por los EEUU: partidos contra Tottenham, Roma y Milan|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=24 de xullo de 2021}}</ref> Debutou como sénior o 26 de agosto, na derrota do Barça B por 3-1 fronte ao C. D. Alcoyano.<ref>{{Cita web|título=CD Alcoyano - FC Barcelona B|url=https://www.transfermarkt.es/spielbericht/index/spielbericht/3083701|editorial=Transfermarkt|data-acceso=25 de novembro de 2020}}</ref> O 24 de novembro de 2020 fixo o seu debut co primeiro equipo, nun partido da [[Liga de Campións da UEFA 2020-21]] fronte ao [[FK Dynamo Kyiv]] que terminou con vitoria blaugrana por 0-4.<ref>{{Cita web|título=Óscar Mingueza, otro 'descubrimiento' de Koeman|url=https://www.marca.com/futbol/barcelona/2020/11/25/5fbd9465e2704e5a3d8b458c.html|editorial=Marca|data=25 de novembro de 2020|data-acceso=25 de novembro de 2020}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Mingueza: "Espero que sea el principio de algo muy grande"|url=https://www.marca.com/futbol/barcelona/2020/11/24/5fbd840de2704e90028b45f5.html|data-acceso=28 de novembro de 2020|axencia=Marca|data=24 de novembro de 2020}}</ref> <ref>{{Cita web|título=Con el espíritu de Maradona|url=https://www.marca.com/futbol/primera-division/barcelona-vs-osasuna/cronica/2020/11/29/5fc387c8ca4741a7288b4637.html|editorial=Marca|data=29 de novembro de 2020|data-acceso=29 de novembro de 2020}}</ref> O 15 de marzo de 2021, na mesma competición, marcou o seu primeiro gol co primeiro equipo contra o S. D. Huesca que servía para pór o 3-1 no marcador.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20210315/492732975371/mingueza-se-estrena-como-goleador.html|título=Mingueza se estrena como goleador|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=15 de marzo de 2021|data-acceso=15 de marzo de 2021}}</ref> O 10 de abril marcou fronte ao [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] o único gol do Barcelona, finalizando o partido en derrota por 2-1.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20210410/493161915545/fc-barcelona-barca-clasico-mingueza-gol.html|título=Mingueza marca en el Clásico|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=10 de abril de 2021|data-acceso=17 de abril de 2021}}</ref> Na final da Copa do Rei disputou como titular a partida fronte ao [[Athletic Club]], conseguindo a vitoria por 0-4 e logrando o seu primeiro título como profesional.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/fc-barcelona/20210417/493255094758/el-ciclon-barca-campeon-de-copa-con-una-goleada-espectacular.html|título=El ciclón Barça, campeón de Copa con una goleada espectacular|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=17 de abril de 2021|data-acceso=17 de abril de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.fcbarcelona.es/es/futbol/primer-equipo/noticias/2107669/el-barca-gana-su-31-copa-del-rey|título=El Barça gana su 31ª Copa del Rey|editorial=[[F. C. Barcelona]]|data=17 de abril de 2021|data-acceso=18 de abril de 2021}}</ref> O 30 de abril o club fixo efectiva a opción que tiña de ampliar o seu contrato e renovou até xuño de 2023 cunha cláusula de rescisión de 100 millóns de euros.<ref>{{Cita web|url=https://www.fcbarcelona.es/es/futbol/primer-equipo/noticias/2122478/oscar-mingueza-azulgrana-hasta-2023|título=Òscar Mingueza, azulgrana hasta 2023|editorial=[[F. C. Barcelona]]|data=30 de abril de 2021|data-acceso=30 de abril de 2021}}</ref> == Selección nacional == O 15 de marzo de 2021 foi convocado por primeira vez coa {{Sel|España|selección española sub-21}} para disputar os encontros da fase de grupos da Eurocopa da categoría.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/seleccion-espanola/20210315/492714896494/mingueza-convocado-con-la-sub-21-esta-es-la-lista.html|título=Mingueza, convocado con la Sub-21: Esta es la lista|editorial=[[Mundo Deportivo]]|data=15 de marzo de 2021|data-acceso=16 de marzo de 2021}}</ref> Debutou no partido da segunda xornada ante {{Sel|Italia|Italia}} e terminou expulsado.<ref>{{Cita web|url=https://www.sport.es/es/noticias/seleccion/mingueza-expulsado-debut-espana-11619946|título=Mingueza, expulsado en su debut con España|editorial=[[Sport (periódico)|Sport]]|data=27 de marzo de 2021|data-acceso=27 de marzo de 2021}}</ref> Nos cuartos de finais xogou como titular fronte a {{Sel|Croacia|Croacia}}, avanzando a semifinales tras gañar España por 2 a 1.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/deportes/20210531/puado-mete-espana-semifinales-europeo-11781980|título=Puado mete a España en las semifinales del Europeo sub-21|editorial=[[El Periódico de Catalunya]]|data=31 de maio de 2021|data-acceso=31 de maio de 2021}}</ref> En esa ronda España perdeu contra {{Sel|Portugal}} por 1-0 quedándose sen poder disputar a final.<ref>{{Cita web|url=https://www.infobae.com/america/agencias/2021/06/03/espana-pierde-ante-portugal-en-semifinales-del-europeo-sub-21/|título=España pierde ante Portugal en semifinales del Europeo Sub-21|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=3 de xuño de 2021}}</ref> O 8 de xuño do mesmo ano debutou coa {{Sel|España|selección absoluta}} nun amigable contra {{Sel|Lituania}}, no que a selección española venceu por 4-0.<ref>{{Cita web|url=https://www.mundodeportivo.com/seleccion-espanola/20210608/494217659604/seleccion-lituania-cronica.html|título=4-0: Victoria absoluta de España ante Lituania|data-acceso=8 de xuño de 2021|data=8 de xuño de 2021|editorial=[[Mundo Deportivo]]}}</ref> Foi convocado por [[Luis de la Fuente]] coa {{Sel|España|selección olímpica}} para disputar os [[Xogos Olímpicos de 2020|xogos Olímpicos de Tokio 2020]] que se celebraron durante os meses de xullo e agosto de 2021.<ref>{{Cita web|url=https://www.marca.com/futbol/seleccion/2021/06/29/60dadd1546163f20538b4664.html|título=Lista de España para los Juegos Olímpicos 2020 de Tokio: Los 22 convocados de Luis de la Fuente|data-acceso=7 de agosto de 2021|data=29 de xuño de 2021}}</ref> España disputou a final contra [[Selección de fútbol do Brasil|Brasil]], perdendo por 2-1 na prórroga e conseguiendo a medalla de prata.<ref>{{Cita web|url=https://www.msn.com/es-ar/noticias/otras/juegos-ol-c3-admpicos-brasil-se-qued-c3-b3-con-el-oro-al-vencer-2-1-a-espa-c3-b1a/ar-AAN3pYf?ocid=BingNewsSearch|título=Juegos Olímpicos: Brasil se quedó con el oro al vencer 2-1 a España|data-acceso=7 de agosto de 2021}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Mingueza Garcia, Oscar}} [[Categoría:Nados na provincia de Barcelona]] [[Categoría:Nados en 1999]] [[Categoría:Xogadores da selección de fútbol de España sub-21]] [[Categoría:Xogadores do FC Barcelona B]] 3c2w18kaifszcntjsa6brn9phwwa0h7 0 540983 6148980 5920572 2022-08-03T00:24:18Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 626 de Yemenia|Mortes=152|Tripulación=11|Pasaxeiros=142|Nome de aeronave=|Rexistro=7O-ADJ|Operador=[[Yemenia]]|Tipo de aeronave=[[Airbus A310|Airbus A310-324]]|Feridos=1|Destino=[[aeroporto internacional Príncipe Said Ibrahim|aeroporto Príncipe<br>Said Ibrahim]]|Imaxe=Yemenia A310-300 7O-ADJ CDG 2005-7-2.png|Derradeira escala=|Primeira escala=|Orixe=[[aeroporto internacional de Saná|aeroporto de Saná]]|Coordenadas={{Coord|11|18|59|S|43|19|37|E|region:KM_type:event|display=inline,title}}|Sitio=[[océano Índico]],<br>preto de [[Comores]]|Causa=entrada en perda na<br>aproximación por erro do<br>piloto|Data=[[30 de xuño]] de [[2009]]|Pé de foto=O avión accidentado en 2005|Sobreviventes=1}} O '''voo 626 de Yemenia''' era un reactor bimotor [[Airbus A310|Airbus A310-324]], operado por [[Yemenia]], que realizaba un servizo regular entre [[Sana'a]], [[Iemen]], e [[Moroni]], [[Comores]]. O día [[30 de xuño]] de [[2009]] ao redor das 1:50 AM hora local, mentres se aproximaba ao [[aeroporto internacional Príncipe Said Ibrahim]], o avión esnafrouse matando a 153 dos 154 ocupantes.<ref name=":0">{{Cita web|título=Official: Teen Girl, 14, Found Alive After Indian Ocean Jet Crash - FOXNews.com|url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,529499,00.html|páxina-web=web.archive.org|data=2009-07-04|data-acceso=2021-11-24|data-arquivo=04 de xullo de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090704060829/http://www.foxnews.com/story/0,2933,529499,00.html|url-morta=unfit}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Yemen jet crashes in Indian Ocean|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/8125664.stm|data=2009-06-30|data-acceso=2021-11-24|lingua=en-GB}}</ref> A única supervevinte, unha rapaza de 14 anos chamada Bahia Bakari, foi atopada agarrada a restos do avión tras flotar no océano durante trece horas.<ref>{{Cita novas|título=Girl survives Yemen plane crash|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/8127812.stm|data=2009-07-01|data-acceso=2021-11-25|lingua=en-GB}}</ref><ref>{{Cita web|título=Bahia Bakari: Teen Survivor Of Comoros Crash A "True Miracle"|url=http://www.huffingtonpost.com/2009/07/01/bahia-bakari-teen-survivo_n_223691.html|páxina-web=web.archive.org|data=2009-07-04|data-acceso=2021-11-25|data-arquivo=04 de xullo de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090704124457/http://www.huffingtonpost.com/2009/07/01/bahia-bakari-teen-survivo_n_223691.html|url-morta=unfit}}</ref> Bakari foi dada de alta do hospital o día 23 de xullo.<ref>{{Cita novas|título=Yemenia crash survivor goes home|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8166322.stm|data=2009-07-23|data-acceso=2021-11-25|lingua=en-GB}}</ref> O informe final do accidente conclue que as inapropiadas accións dos pilotos conduciron a unha perda aerodinámica. O informe tamén destaca que a tripulación non reaccionou ás advertencias emitidas pola aeronave.<ref>{{Cita web|url=https://www.bea.aero/docspa/2009/7o-j090629/pdf/7o-j090629.pdf|páxina-web=bea.aero|título=Informe final do accidente|data-acceso=25 de novembro de 2021}}</ref> == Avión == O aparello era un Airbus A310-324, con rexistro 7O-ADJ, fabricado en 1990 co número de serie 535. No momento do accidente levaba en servizo 19 anos e 3 meses e acumulaba 53 587 horas de voo en 18 129 ciclos.<ref name=":0" /> O avión era propiedade de [[International Lease Finance Corporation]] (ILFC) e entrou en servizo coa aeroliña [[Air Liberté]] o 30 de maio de 1990. Tras ser alugado a distintos operadores comezou a voar con Yemenia en setembro de 1999 co rexistro 7O-ADJ, permanecendo nesa compañía ata o accidente.<ref>{{Cita web|título=7O-ADJ Yemenia - Yemen Airways Airbus A310-324 - cn 535 - Planespotters.net Just Aviation|url=http://www.planespotters.net/Production_List/Airbus/A310/535,7O-ADJ-Yemenia---Yemen-Airways.php|páxina-web=web.archive.org|data=2011-05-05|data-acceso=2021-11-25|data-arquivo=05 de maio de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110505063847/http://www.planespotters.net/Production_List/Airbus/A310/535,7O-ADJ-Yemenia---Yemen-Airways.php|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=Yemenia 7O-ADJ (Airbus A310 - MSN 535) (Ex F-GHEJ N535KR PP-PSE VP-BQU VR-BQU )|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-a310-535.htm|páxina-web=www.airfleets.net|data-acceso=2021-11-25}}</ref> Dominique Bussereau, o ministro francés de transportes, informou de que o avión fora inspeccionado en 2007 pola Dirección Xeral de Aviación Civil francesa e se lle atoparan múltiples fallos; porén, dende entón o aparello non regresou a Francia, polo que nunca volveu a ser inspeccionado pola mesma autoridade.<ref name=":1" /><ref>{{Cita web|título=France charges Yemenia Airways over deadly 2009 crash - BBC News|url=http://www.bbc.com/news/world-europe-25943093|páxina-web=web.archive.org|data=2017-08-12|data-acceso=2021-11-25|data-arquivo=12 de agosto de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170812154144/http://www.bbc.com/news/world-europe-25943093|url-morta=unfit}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos nas Comores]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Yemenia]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 2009]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A310]] 1ym4v4cyx3og2rxyp6rqzuv8hyw42zo 0 540984 6148962 5920571 2022-08-03T00:20:41Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 371 de TAROM|Mortes=60|Tripulación=11|Pasaxeiros=49|Nome de aeronave=''Muntenia''|Rexistro=YR-LCC|Operador=[[TAROM]]|Tipo de aeronave=[[Airbus A310|Airbus A310-324]]|Feridos=|Destino=[[aeroporto de Bruxelas]]|Imaxe=TAROM A310-324 YR-LCC.jpg|Derradeira escala=|Primeira escala=|Orixe=[[aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|aeroporto de Otopeni]]|Coordenadas={{coord|44|35|54.5|N|26|06|23.2|E|source:plwiki_region:RO_scale:10000|display=inline,title}}|Sitio=[[Balotești]], [[Romanía]]|Causa=fallo do acelerador<br>automático e incapacitación<br>do piloto|Data=[[31 de marzo]] de [[1995]]|Pé de foto=O avión accidentado en 1994|Sobreviventes=0}} O '''voo 371 de TAROM''' era un servizo regular de pasaxeiros, operado cun [[Airbus A310]], entre o [[Aeroporto de Bucarest-Henri Coandă|aeroporto de Otopeni]] en [[Bucarest]] e o [[aeroporto de Bruxelas]]. O día [[31 de marzo]] de [[1995]] o [[Airbus A310|Airbus A310-324]], con rexistro YR-LCC, que realizaba a ruta entrou en picado tras engalar e esnafrouse preto de [[Balotești]] en [[Romanía]]. As 60 persoas a bordo do avión morreron no accidente.<ref>{{Cita web|título=15 ani de la cea mai mare catastrofă aeriană din istoria României - Adevarul|url=http://www.adevarul.es/stiri/actualitate/15-ani-cea-mai-mare-catastrofa-aeriana-istoria-romaniei|páxina-web=web.archive.org|data=2010-12-24|data-acceso=2021-11-24|data-arquivo=24 de decembro de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20101224171816/http://www.adevarul.es/stiri/actualitate/15-ani-cea-mai-mare-catastrofa-aeriana-istoria-romaniei|url-morta=unfit}}</ref> A investigación do accidente revelou que o acelerador automático defectuoso reduciu o empuxe do motor esquerdo e púxoo ao ralentí durante o ascenso. Mentres isto ocorría o capitán quedou incapacitado,<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.aias.gov.ro/images/publicatii/rapoarte-de-investigatie/1995.03.31_RF_YR-LCC_EN.pdf|páxina-web=aias.gov.ro|título=Informe oficial do accidente|data-acceso=25 de novembro de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarom A310 crash pilot was 'incapacitated'|url=https://www.flightglobal.com/tarom-a310-crash-pilot-was-incapacitated/18686.article|páxina-web=Flight Global|data-acceso=2021-11-25|lingua=en}}</ref> deixando ao primeiro oficial abrumado e incapaz de responder eficazmente ao erro. Trátase o peor accidente aéreo na historia de [[Romanía]],<ref>{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Airbus A310-324 YR-LCC Bucharest-Otopeni International Airport (OTP)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19950331-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2021-11-25|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref><ref>{{Cita web|título=Aviation Safety Network > ASN Aviation Safety Database > Geographical regions > Romania air safety profile|url=https://aviation-safety.net/database/country/country.php?id=YR|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2021-11-25|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> e tamén o peor de [[TAROM]].<ref>{{Cita web|título=Aviation Safety Network > ASN Aviation Safety Database > Operator index > Romania > Tarom|url=http://143.95.41.247/database/operator/airline.php?var=5181|páxina-web=143.95.41.247|data-acceso=2021-11-25|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref> == Avión == O avión accidentado era un [[Airbus A310|Airbus A310-324]] con rexistro YR-LCC e bautizado ''Muntenia'' por unha das rexións históricas de Romanía. O número de serie do fabricante (MSN) era 450, e o aparello voara por vez primeira en 1987. Inicialmente entregouse a [[Pan American World Airways]] en agosto dese ano co rexistro N814PA e o nome ''Clipper Liberty Bell''. Tras a bancarrota de Pan Am en 1991 o avión pasou a mans de [[Delta Air Lines]] co mesmo rexistro. TAROM mercou o avión que se lle foi entregado en abril de 1994, pasando a rexistrarse YR-LCC. Tiña dous motores [[turboventilador]] [[Pratt & Whitney PW4000|Pratt & Whitney PW4152]] e acumulaba 31 092 horas de voo e 6 216 ciclos. O seu certificado de aeronavegabilidade fora expedido o 13 de abril de 1994.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=TAROM YR-LCC (Airbus A310 - MSN 450) (Ex N814PA )|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-a310-450.htm|páxina-web=www.airfleets.net|data-acceso=2021-11-25}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Accidentes aéreos en Romanía]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de TAROM]] [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1995]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Airbus A310]] 5pipzo4ni10eibdmr1zk3yc5bpimnug 0 541367 6148945 5922966 2022-08-03T00:17:33Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ficha de accidente aéreo|Nome=Voo 203 de Avianca|Mortes=110 (3 en terra)|Tripulación=6|Pasaxeiros=101|Nome de aeronave=|Rexistro=HK-1803|Operador=[[Avianca]]|Tipo de aeronave=[[Boeing 727|Boeing 727-21]]|Feridos=|Destino=[[aeroporto internacional Alfonso Bonilla Aragón|aeroporto Alfonso<br>Bonilla Aragón]]|Imaxe=Avianca Boeing 727-21 HK-1803.jpg|Derradeira escala=|Primeira escala=|Orixe=[[Aeroporto Internacional El Dorado|aeroporto El Dorado]]|Coordenadas={{coord|4|33|30|N|74|15|45|W|type:event_region:CO|display=inline,title}}|Sitio=Cerro Canoas, [[Soacha]]|Causa=bomba|Data=[[27 de novembro]] de [[1989]]|Pé de foto=O avión atacado|Sobreviventes=0}} O '''voo 203 de Avianca''' era un voo domésico de pasaxeiros entre o [[aeroporto Internacional El Dorado]] en [[Bogotá]] e o [[aeroporto internacional Alfonso Bonilla Aragón]] en [[Cali]], [[Colombia]]. O día [[27 de novembro]] de [[1989]] o [[Boeing 727|Boeing 727-21]] que operaba a ruta foi esnaquizado por unha bomba sobre o municipio de [[Soacha]].<ref>{{Cita web|título=Testigo Directo "Vuelo 1803, 20 años después" Rafael Poveda Televisión Parte 3|url=https://www.youtube.com/watch?v=byTR6eyCjf8|data-acceso=2021-11-28|lingua=gl-ES}}</ref> As 107 persoas a bordo, ademais de tres persoas en terra, morreron tralo estoupido. O atentado fora ordenado polo [[cártel de Medellín]] coa intención de acabar coa vida do candidato presidencial [[César Gaviria Trujillo]], pero este non se atopaba no avión.<ref name=":1">{{Cita web|título=OBJETIVO: GAVIRIA|url=https://www.semana.com/nacion/articulo/objetivo-gaviria/25450-3/|páxina-web=Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo|data=1995-05-08|data-acceso=2021-11-28|lingua=spanish|apelidos=Semana}}</ref> == Avión e tripulación == O aparello era un [[Boeing 727|Boeing 727-21]] con rexistro HK-1803, número de serie 19035, e número de serie de fabricación 272. O avión fabricárase en 1966 e realizou o seu voo de estrea o día 19 de maio dese ano. O 727 estaba equipado con tre motores [[turboventilador]] [[Pratt & Whitney JT8D|Pratt & Whitney JT8D-7]] capaces de desenvolver 5 400 kg de empuxe. O aparello entregouse a Pan Am o 28 de maio e foi rexistrado como N326PA. Avianca mercou o avión o 15 de novembro de 1975, cando foi rexistrado como HK-1803.<ref name=":0">{{Cita web|título=ASN Aircraft accident Boeing 727-21 HK-1803 Bogotá-Eldorado Airport (BOG)|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=19891127-0|páxina-web=aviation-safety.net|data-acceso=2021-11-28|nome=Harro|apelidos=Ranter}}</ref><ref>{{Cita web|título=JetPhotos - Aircraft Census Database - CN 19035 Boeing 727-21 HK-1803|url=https://www.jetphotos.com/census/aircraft2.php?msnid=727-19035|páxina-web=www.jetphotos.com|data-acceso=2021-11-28}}</ref> O capitán era José Ignacio Ossa Aristizábal, o primeiro oficial Fernando Pizarro Esguerra, e o enxeñeiro de voo Luis Jairo Castiblanco Vargas. Ademais había tres asistentes de voo a bordo do avión.<ref>{{Cita web|título=Tras 25 años, familiares de víctimas de explosión en avión de Avianca instaurarán demanda ante CIDH|url=https://www.rcnradio.com/colombia/tras-25-anos-familiares-de-victimas-de-explosion-en-avion-de-avianca-instauraran-demandaran|páxina-web=RCN Radio|data-acceso=2021-11-28|lingua=es}}</ref> == Voo == O voo 203 engalou de Bogotá ás 7:13 am. Aos cinco minutos, a unha velocidade de 794 km/h e a unha altitude de 4 000 m, estoupou unha carga exlosiva causando que os vapores de combustible no tanque central, que estaba baleiro, prendesen lume. Testemuñas en terra dixeron ver aparecer lume no lado dereito da fuselaxe do avión. Un segundo estoupido esnaquizou o avión; a sección dianteira separouse da cola que caiu en chamas. Os restos esparexéronse nun radio de tres millas ao redor da cidade de [[Soacha]]. As 107 persoas a bordo morreron, así como tres persoas en terra que foron impactadas por restos do avión cando caían.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=The Hit Man Nobody Knows - Westword|url=https://www.westword.com/news/the-hit-man-nobody-knows-5066904|páxina-web=web.archive.org|data=2021-02-05|data-acceso=2021-11-28|data-arquivo=05 de febreiro de 2021|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20210205094556/https://www.westword.com/news/the-hit-man-nobody-knows-5066904|url-morta=unfit}}</ref> == Consecuencias == Unha investigación determinou que se usaron explosivos plásticos para derrubar o avión.<ref>{{Cita web|título=Más de cien muertos al estallar en vuelo un avión colombiano|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19891128-17.html|páxina-web=ABC|data=2019-08-21|data-acceso=2021-11-29}}</ref> O capo da droga [[Pablo Escobar]], do cártel de Medellín, planeou o atentado no período previo ás eleccións colombianas de 1990, coa intención de matar ao candidato [[César Gaviria Trujillo]].<ref name=":2">{{Cita libro|edición=1st ed|título=Killing Pablo : the hunt for the world's greatest outlaw|url=https://www.worldcat.org/oclc/45086854|editorial=Atlantic Monthly Press|data=2001|lugar=New York|ISBN=0-87113-783-6|OCLC=45086854|nome=Mark|apelidos=Bowden}}</ref><ref name=":1" /> Un relato afirma que dous homes de traxe que traballaban para Escobar introduciron a bomba no avión. Os homes sentáronse nos asentos 18A e 18K, situados sobre o principal tanque de combustible. No último momento un deles deixou o avión, mentres que o outro quedou a bordo. Este chamábase Alberto Prieto e supostamente foi enganado para quedar no avión e activar a bomba unha vez que o aparello estivese no aire, aínda que el non o sabía pois pensaba que levaba un dispositivo para gravar as conversas dunha parella sentada preto del.<ref>{{Cita web|título=Avianca 203: lo que no te contaron de los 110 muertos (y sus asesinos) del peor atentado de Pablo Escobar|url=https://www.abc.es/historia/abci-avianca-203-no-contaron-110-muertos-y-asesinos-peor-atentado-pablo-escobar-201911262009_noticia.html|páxina-web=web.archive.org|data=2019-12-04|data-acceso=2021-11-29|data-arquivo=04 de decembro de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20191204112403/https://www.abc.es/historia/abci-avianca-203-no-contaron-110-muertos-y-asesinos-peor-atentado-pablo-escobar-201911262009_noticia.html|url-morta=unfit}}</ref> A pesar do que pensaba Escobar, Gaviria non estaba no avión e chegaría a converterse no presidente de [[Colombia]].<ref name=":2" /> Dous cidadáns estadounidenses estaban entre os pasaxeiros, levando á administración Bush a iniciar operacións de intelixencia para atopar a Escobar.<ref name=":2" /><ref>{{Cita web|título=El ‘Suizo’, el hombre que voló avión de Avianca durante los aciagos tiempos del narcoterrorismo|url=https://www.semana.com/on-line/articulo/el-suizo-hombre-volo-avion-avianca-durante-aciagos-tiempos-del-narcoterrorismo/87501-3/|páxina-web=Semana.com Últimas Noticias de Colombia y el Mundo|data=2007-08-06|data-acceso=2021-11-29|lingua=spanish|apelidos=Semana}}</ref> == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Accidentes e incidentes aéreos en 1989]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Avianca]] [[Categoría:Accidentes aéreos en Colombia]] [[Categoría:Accidentes e incidentes de Boeing 727]] r3d2mfuarlcsl78w91bhh8s1wj63cbz 0 542747 6149004 6103194 2022-08-03T00:42:40Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} '''''Walls''''' é o álbum debut do cantante británico [[Louis Tomlinson]].<ref>{{Cita web|url=https://www.nacionrex.com/musica/louis-tomlinson-walls-album-fecha-lanzamiento-debut-2019-20191023-0007.html|título=Louis Tomlinson revela la fecha de lanzamiento de 'Walls', su álbum debut|data-acceso=24 de octubre de 2019|lingua=es-ES}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.billboard.com/articles/columns/pop/8540111/louis-tomlinson-announces-debut-album-walls|título=See When Louis Tomlinson's Debut Album Is Finally Arriving|data-acceso=24 de octubre de 2019}}</ref> Foi lanzado o [[31 de xaneiro]] de [[2020]] a través de [[Arista Records|Aresta Records]].<ref>{{Cita web|url=https://us.as.com/us/2019/10/23/tikitakas/1571854340_456652.html|título=‘Walls’, el primer álbum de Louis Tomlinson como solista|data-acceso=24 de octubre de 2019|data=23 de octubre de 2019|lingua=es-us}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.rollingstone.com/music/music-news/louis-tomlinson-debut-album-walls-902655/|título=Louis Tomlinson Announces Debut Album ‘Walls’|data-acceso=24 de octubre de 2019|apelidos=Spanos|nome=Brittany|data=23 de octubre de 2019|lingua=en-US}}</ref> Para a súa promoción lanzáronse catro sinxelos «Two of Us», «Kill My Mind», «We Made It» e «Don't Let It Break Your Heart».<ref>{{Cita web|url=https://www.nacionrex.com/musica/louis-tomlinson-nueva-cancion-como-se-llama-estreno-20190302-0014.html|título=Louis Tomlinson estrenará nueva canción: Two Of Us|data-acceso=24 de octubre de 2019|lingua=es-ES}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.telehit.com/musica/louis-tomlinson-estrena-kill-my-mind-su-nueva-cancion|título=Louis Tomlinson estrena "Kill My Mind", su nueva canción|data-acceso=24 de octubre de 2019|apelidos=TIM|nome=Televisa|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.telehit.com/musica/louis-tomlinson-anuncia-el-estreno-de-we-made-it-su-nueva-cancion|título=Louis Tomlinson anuncia el estreno de 'We Made It', su nueva canción|data-acceso=24 de noviembre de 2019|apelidos=TIM|nome=Televisa|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.nacionrex.com/musica/louis-tomlinson-dont-let-it-break-you-heart-estreno-nuevo-sencillo-video-20191123-0005.html|título=Louis Tomlinson estrena 'Don´t let it break you heart', su nuevo sencillo|data-acceso=24 de noviembre de 2019|lingua=es-ES}}</ref> == Antecedentes e desenvolvemento == Ao facer o álbum, Tomlinson declarou que pasara «tanto tempo neste álbum» que «non puido evitar desexar un sinxelo exitoso despois de unha carreira de directamente no pop medio». Mentres comezou a súa carreira en solitario cos sinxelos «Just Hold On» e «Back to You» e despois da morte da súa nai e a súa irmá e reflexionando sobre o que quería, Tomlinson decidiu que «talvez debería comezar co que amo e traballo desde alí».<ref>{{Cita web|url=http://www.mtv.com/news/3138170/louis-tomlinson-kill-my-mind/|título=Louis Tomlinson Sounds Like The Britpop Star He Was Born To Be On 'Kill My Mind'|data-acceso=3 de marzo de 2020|apelidos=Hosken|nome=Patrick|lingua=en}}</ref> Nunha entrevista con ''[[Billboard]]'', dixo que o álbum é el «simplemente usando [o seu] corazón na manga, e sendo honesto, reflexionando sobre unha ruptura». Tomlinson anunciou o álbum nun vídeo publicado nas redes sociais, dicindo que estaba "realmente aliviado de estar finalmente aquí" e agradeceu aos fanáticos pola súa paciencia. == Promoción == O [[23 de outubro]] de [[2019]], Tomlinson anunciou o álbum nun vídeo publicado nas súas [[Rede social|redes sociais]], dicindo que estaba «realmente aliviado de estar finalmente de regreso» e agradeceu aos fanáticos pola súa paciencia.<ref>{{Cita web|url=https://www.eonline.com/au/news/1085586/louis-tomlinson-announces-debut-album-walls|título=Louis Tomlinson Announces Debut Album Walls|data-acceso=24 de octubre de 2019|data=Wed Oct 23 10:09:57 PDT 2019|lingua=en-AU}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.rollingstone.com.mx/louis-tomlinson-anuncia-su-album-debut-walls|título=Louis Tomlinson anuncia su álbum debut \'Walls\'|data-acceso=24 de octubre de 2019|lingua=en}}</ref> O álbum contén un total de doce cancións.<ref name=":0">{{Cita web|título=Walls by Louis Tomlinson|url=https://music.apple.com/gb/album/walls/1482184174}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://laverdadnoticias.com/espectaculos/Louis-Tomlinson-lanza-su-primer-album-en-solitario-Walls-20191023-0132.html|título=Louis Tomlinson lanza su primer álbum en solitario Walls|data-acceso=24 de octubre de 2019|lingua=es-ES}}</ref> Ese mesmo día, habilitouse para o seu preventa, ademais das plataformas dixitais o disco está dispoñible en vinilo, casete e CD.<ref>{{Cita web|url=https://www.vinilonegro.com/2019/10/louis-tomlinson-publicara-su-primer-album-walls-el-proximo-31-de-enero-de-2020/|título=Louis Tomlinson publicará su primer álbum ‘Walls’ el próximo 31 de enero de 2020|data-acceso=24 de octubre de 2019|data=23 de octubre de 2019|lingua=es}}</ref> A finais de outubro, Tomlinson comezou a revelar algúns nomes das cancións do álbum como «Don't Let It Break Your Heart», a través das súas redes sociais.<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Louis_Tomlinson/status/1189304715412148231|título=*Don’t let it break your heart|data-acceso=9 de noviembre de 2019|apelidos=Tomlinson|nome=Louis|data=29 de octubre de 2019|lingua=en}}</ref> Do mesmo xeito, confirmou en entrevista as cancións «Habit», «Too Young» e «Defenceless».<ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.melty.fr/louis-tomlinson-son-nouveau-single-kill-my-mind-l-album-a-venir-l-epoque-one-direction-le-chanteur-nous-dit-tout-exclu-a692354.html|título=INTERVIEW EXCLU - Louis Tomlinson nous dit tout sur son single Kill My Mind , son album à venir et l'époque One Direction !|data-acceso=9 de noviembre de 2019|apelidos=Poret-Birembaux|nome=Laurine|data=19 de septiembre de 2019|lingua=fr}}</ref> === Sinxelos === O primeiro sinxelo do álbum «Two of Us» estreouse o 7 de marzo de [[2019]].<ref>{{Cita web|url=https://www.milenio.com/espectaculos/musica/louis-tomlinson-anuncia-fecha-lanzamiento-two-of-us|título=Louis Tomlinson anuncia la fecha de lanzamiento de ‘Two Of Us’|data-acceso=24 de octubre de 2019}}</ref> A canción trata sobre a súa nai Johannah Deakin, quen morreu de leucemia en decembro de 2016.<ref>{{Cita web|url=https://www.girlfriend.com.au/louis-tomlinson-song-two-of-us-dedicated-to-late-mother|título=Louis Tomlinson releases heartbreaking song "Two Of Us" dedicated to his late mother|data-acceso=24 de octubre de 2019|lingua=en-us}}</ref> O 5 de setembro de 2019 estreou «Kill My Mind» o segundo sinxelo da produción.<ref>{{Cita web|url=https://www.nacionrex.com/musica/louis-tomlinson-kill-my-mind-teorias-rumores-lanzamiento-video-2019-20190913-0008.html|título=Louis Tomlinson estrena el video de 'Kill My Mind ' y desata las teorías|data-acceso=24 de octubre de 2019|lingua=es-ES}}</ref> Lindsey Smith de iHeartRadio describiu a canción como unha «pista influenciada polo [[punk]] con guitarras pesadas e batería», e pensou que «realmente mostra o seu talento e habilidade para interpretar diferentes xéneros sen esforzo».<ref>{{Cita web|url=https://www.iheart.com/content/2019-09-05-louis-tomlinson-releases-rock-inspired-single-kill-my-mind/|título=Louis Tomlinson Releases Rock-Inspired Single 'Kill My Mind '|data-acceso=24 de octubre de 2019|lingua=es}}</ref> «We Made It» lanzouse o [[24 de outubro]] de 2019, como terceiro sinxelo do material, seguido pola pista «Don't Let It Break Your Heart», publicada o [[22 de novembro]] de 2019.<ref>{{Cita web|url=https://www.telehit.com/musica/louis-tomlinson-estrena-we-made-it-y-podria-presentarlo-en-los-premios-telehit-2019|título=Louis Tomlinson estrena "We Made It" y podría presentarlo en los Premios Telehit 2019|data-acceso=24 de noviembre de 2019|apelidos=TIM|nome=Televisa|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elimparcial.com/espectaculos/Louis-Tomlinson-estrena-sencillo-Dont-Let-It-Break-Your-Heart-20191123-0067.html|título=Louis Tomlinson estrena sencillo "Don't Let It Break Your Heart"|data-acceso=24 de noviembre de 2019|lingua=es-ES}}</ref> == Música e temas == Nunha entrevista con Far Out Magazine, Tomlinson declarou que o seu álbum estaba influenciado por bandas de [[Indie rock]] e [[Britpop]] como [[Oasis (grupo musical)|Oasis]] e [[Arctic Monkeys]] que creceu escoitando. Liricamente, Tomlinson inspirouse en actos como [[Alex Turner]], [[Amy Winehouse]], Mike Skinner e Sam Fender.<ref>{{Cita web|url=https://faroutmagazine.co.uk/louis-tomlinson-new-album-oasis-arctic-monkeys/|título=From Oasis to Arctic Monkeys: Louis Tomlinson reveals 5 musicians to influence his new album|data-acceso=13 de febrero de 2020|data=26 de noviembre de 2019|lingua=en-GB}}</ref>Os temas do álbum abarcan desde as relacións e a familia até a tolemia da mocidade de Tomlinson e os días de dúbidas, volver aos seus días 1D, lembrar os altibaixos das relacións e relatar as leccións de vida apresas no camiño á súa vida actual.<ref>{{Cita web|url=https://www.crashrecords.co.uk/product/louis-tomlinson-pre-order/|título=Louis Tomlinson – Walls: Various Formats + Ticket Bundle (An Evening with … at The Wardrobe) *Pre-Order|data-acceso=13 de febrero de 2020|data=27 de enero de 2020|lingua=en-US|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200127185757/https://www.crashrecords.co.uk/product/louis-tomlinson-pre-order/|dataarquivo=27 de enero de 2020}}</ref> O álbum comeza cunha canción de [[Indie pop]], «Kill My Mind», unha canción escrita como unha "declaración de intencións". «Don't Let It Break Your Heart» é un himno conmovedor acerca de como avanzar fronte ás dificultades cun coro crecente e único sobre a perda de alguén, ou talvez a ruptura dunha relación.<ref>{{Cita web|url=https://www.idolator.com/7903450/louis-tomlinson-soars-on-dont-let-it-break-your-heart|título=Louis Tomlinson Soars On &#8220;Don&#8217;t Let It Break Your Heart&#8221;|data-acceso=3 de marzo de 2020|data=2 de diciembre de 2019}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://entertainment.ie/music/first-impressions-a-track-by-track-review-of-louis-tomlinsons-debut-solo-album-walls-438637/|título=First Impressions: A track-by-track review of Louis Tomlinson's debut solo album 'Walls'|data-acceso=3 de marzo de 2020|apelidos=Murphy|nome=Lauren}}</ref> «Two of Us» é unha oda baládica á defunta nai de Tomlinson Johannah Deakin, e o impacto que a súa morte tivo nel.<ref>{{Cita web|url=http://www.mtv.com/news/3116001/louis-tomlinson-two-of-us-song/|título=Louis Tomlinson Fondly Reflects On His Mother's Love On Sweet 'Two Of Us'|data-acceso=3 de marzo de 2020|apelidos=Alston|nome=Trey|lingua=en}}</ref> «We Made It», cun toque de Britpop, cunha introdución de guitarra acústica rasgueada, describe os días anteriores á fama de Tomlinson e evolución que tivo durante esta.<ref>{{Cita web|url=http://www.billboard.com/articles/columns/pop/8540098/louis-tomlinson-we-made-it-interview|título=Louis Tomlinson 'We Made It' Interview: The Story Behind the New Single|data-acceso=3 de marzo de 2020|data=24 de octubre de 2019}}</ref> «Too Young», así como a canción principal «Walls» inspirada en [[Oasis (grupo musical)|Oasis]]. Tomlinson chamou a «Walls» como un tema sobre volver a casa despois de estar de xira, pouco despois de que nos separamos.<ref name=":2" /> Ademais afirmou que ama «o son indie da canción e a súa natureza circular. Un hábito do indie-pop, é unha mensaxe para os fanáticos e unha reflexión sobre a fama, engadindo que a música é o hábito ao que sempre volvo» e chamou á canción «un agradecemento aos fanáticos e un recordatorio para el mesmo de estar agradecido por recibir esta posición».<ref name=":3">{{Cita web|url=https://entertainment.ie/music/first-impressions-a-track-by-track-review-of-louis-tomlinsons-debut-solo-album-walls-438637/|título=First Impressions: A track-by-track review of Louis Tomlinson's debut solo album 'Walls'|data-acceso=3 de marzo de 2020|apelidos=Murphy|nome=Lauren}}</ref><ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.crashrecords.co.uk/product/louis-tomlinson-pre-order/|título=Louis Tomlinson – Walls: Various Formats + Ticket Bundle (An Evening with … at The Wardrobe) *Pre-Order|data-acceso=13 de febrero de 2020|data=27 de enero de 2020|lingua=en-US|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200127185757/https://www.crashrecords.co.uk/product/louis-tomlinson-pre-order/|dataarquivo=27 de enero de 2020}}</ref> «Always You» é a canción máis antiga do álbum, divulgada por Tomlinson a principios de 2017 con publicacións crípticas en [[Twitter]]<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Louis_Tomlinson/status/836045979061211137|título=Always|data-acceso=3 de marzo de 2020|apelidos=Tomlinson|nome=Louis|data=26 de febrero de 2017|lingua=en}}</ref> e [[Instagram]].<ref>{{Cita web|url=https://www.instagram.com/p/BQ_8Id5BSO2/|título=Louis Tomlinson en Instagram: "You"|data-acceso=3 de marzo de 2020|lingua=es-la}}</ref> En agosto de 2017, publicou os primeiros 13 segundos da canción que contiña a letra «Fun a Amsterdam sen ti, e todo o que puiden facer foi pensar en ti», o cantante dixo que a canción rende homenaxe á súa noiva Eleanor Calder.<ref>{{Cita web|url=https://www.instagram.com/p/BQ_8Id5BSO2/|título=Louis Tomlinson en Instagram: "You"|data-acceso=13 de febrero de 2020|lingua=es-la}}</ref> Nunha dramática balada indie pop «Fearless», que se abre e pecha coas voces dos nenos, Tomlinson mira aos compañeiros cos que creceu e reflexiona sobre o que significa envellecer.<ref>{{Cita web|url=https://www.crashrecords.co.uk/product/louis-tomlinson-pre-order/|título="Louis Tomlinson – Walls: Various Formats + Ticket Bundle (An Evening with … at The Wardrobe) *Pre-Order|data-acceso=3 de marzo de 2020|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200127185757/https://www.crashrecords.co.uk/product/louis-tomlinson-pre-order/|dataarquivo=27 de enero de 2020}}</ref> «Perfect Now» escrito deliberadamente como un intento de escribir unha canción favorita dos fanáticos e liricamente unha extensión de «What Makes You Beautiful», o primeiro sinxelo de [[One Direction]], o tema presenta unha guitarra acústica e violíns enerxicamente arrincados.<ref name=":3"/> En «Defenceless», mostra a súa honestidade e vulnerabilidade, sentíndose xenial, nova e sorprendente un día e un pouco deprimido ao día seguinte. O álbum péchase cun «Only the Brave» inspirado na guitarra indie de [[Oasis (grupo musical)|Oasis]], o intérprete describiu a canción como aquela que puido ser escrita para Liam Gallagher, e que a pesar de ser a canción máis curta do álbum (1,44 minutos), transmite a súa mensaxe con tanta claridade".<ref name=":3" /><ref>{{Cita libro|título=2017 Press Conference Records of Ministry of Environmental Protection, the People's Republic of China|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-981-13-7330-5_2|editorial=Springer Singapore|data=30 de mayo de 2019|dataacceso=13 de febrero de 2020|ISBN=978-981-13-7329-9|páxinas=27–42}}</ref> == Recepción da crítica == Walls recibiu críticas mixtas. En Metacritic, que asigna unha cualificación normalizada de 100 ás recensións de críticos profesionais, o álbum ten un puntaje media de 53 de 100, baseado en seis recensións, o que indica "recensións mixtas ou medias".<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://dx.doi.org/10.5860/choice.40-4503|título=Metacritic: film|data=1 de abril de 2003|volume=40|número=08|páxinas=40–4503-40-4503|data-acceso=12 de febrero de 2020|ISSN=0009-4978|doi=10.5860/choice.40-4503}}</ref> Rob Sheffield, de [[Rolling Stone]], cualificou o álbum de Tomlinson como «excelente» e que vale a pena esperar» e eloxiouno por «porlle moito corazón e alma». En particular, destacou «Two of Us», cualificándoo de «emocionalmente audaz».<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.mayocp.2019.11.012|título=In the Limelight: January 2020|apelidos=Nath|nome=Karl A.|data=2020-01|volume=95|número=1|páxinas=29–32|data-acceso=12 de febrero de 2020|ISSN=0025-6196|doi=10.1016/j.mayocp.2019.11.012}}</ref> Neil Yeung de [[AllMusic|Allmusic]] foi igualmente positivo, chamando ás pistas do álbum unha «colección de indie agradablemente sorprendente e directa» con cancións inspiradas en Britpop dun home de familia e eloxiou a autenticidade genuinamente agradable de Tomlinson. Terminou a súa recensión dicindo que o álbum «termina sendo o máis maduro e natural dos exintegrantes de One Direction.<ref>{{Cita web|url=https://www.allmusic.com/album/release/walls-mr0005133930|título=Walls - Louis Tomlinson {{!}} Release Info|data-acceso=12 de febrero de 2020|lingua=en-us}}</ref> Mike Nied de Idolator chamou ao álbum «un forte debut», «unha colección convincente que desafía audazmente as tendencias actuais e ao mesmo tempo demostra que Tomlinson ten máis que dicir agora máis que nunca».<ref>{{Cita web|url=https://www.idolator.com/7906229/album-review-louis-tomlinsons-walls-is-a-strong-debut|título=Album Review: Louis Tomlinson&#8217;s &#8216;Walls&#8217; Is A Strong Debut|data-acceso=12 de febrero de 2020|data=3 de febrero de 2020}}</ref> Ela Kemp de [[NME]] describiu o álbum como «inspirado en Oasis, en gran parte conservador e principalmente guiado pola guitarra», en particular eloxiando a súa canción de apertura «Kill My Mind» e «Walls», unha canción do título que imita a Oasis, que indica a ambición obstinada de Tomlinson, os cambios clave maior-menor ordenados o suficientemente sofisticados como para jalar as fibras do teu corazón. Terminou a revisión dicindo que Tomlinson talvez tómese o tempo para atoparse adecuadamente antes de lanzarse a un bullicioso futuro.<ref>{{Cita web|url=https://www.nme.com/reviews/album/louis-tomlinson-walls-review-oasis-inspired-album-is-the-foundation-for-a-rewarding-future-2601481|título=Louis Tomlinson – 'Walls' review|data-acceso=12 de febrero de 2020|data=27 de enero de 2020|lingua=en-GB}}</ref> Na súa crítica para Entertainment.ie, Lauren Murphy eloxiou «Kill My Mind» e «Too Young», comentando que «ten unha guitarra melodía simplemente rasgueada cun ritmo tappy toe, cunha melodía doce e simple que, afortunadamente, non se ve arruinada pola produción pop brillante»; mentres que «Habit» é unha «canción indiepop perfectamente relaxada con tambores e cordas que che podes imaxinar unha banda como Athlete ou Embrace». «Fearless» unha das cancións máis dramáticas do álbum" que soa como a versión de Louis de Non Regrets de [[Robbie Williams]]" e «Perfect Now» berce pequeno canción doce con «guitarra acústica enerxicamente pulsada e violíns suaves, moi ao estilo [[Ed Sheeran]]. Terminou a súa recensión afirmando que o álbum solista debut de Tomlinson "abraza o seu amor pola música indie pero non chega o suficientemente lonxe.<ref>{{Cita web|url=https://www.nme.com/reviews/album/louis-tomlinson-walls-review-oasis-inspired-album-is-the-foundation-for-a-rewarding-future-2601481|título=Louis Tomlinson – 'Walls' review|data-acceso=12 de febrero de 2020|data=27 de enero de 2020|lingua=en-GB}}</ref> Algunhas críticas foron menos positivas. Alexandra Pollard, de [[The Independent]], cualificou o álbum de «profundamente irrelevante» e agregou que «escoitalo é como atravesar unha lameira de banalidade», aínda que opinou que «We Made It» e «Two of Us» foron dúas excepcións.<ref>{{Cita web|url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/reviews/louis-tomlinson-walls-album-review-tracklist-stream-release-a9308476.html|título=Listening to Louis Tomlinson’s debut album is like wading through a quagmire of banality – review|data-acceso=12 de febrero de 2020|data=30 de enero de 2020|lingua=en}}</ref> Mark Kennedy, escribindo para [[Associated Press]], escribiu que Tomlinson «ten unha voz atractiva e unha man en escribir cada canción», pero dixo que o álbum era «un completo esmagador» mentres o chamaba «non ofensivo e sen incidentes».<ref>{{Cita web|url=https://apnews.com/c984c5889d400594d4bc97683d4d856f|título=Review: Louis Tomlinson drops a total snoozer of an album|data-acceso=3 de marzo de 2020|data=28 de enero de 2020}}</ref> Brenna Echrlich de [[Rolling Stone]] sentiu que o álbum era demasiado nostálxico dos días de Tomlinson en One Direction e que «non afirma o suficiente independencia musical» mentres espera que no futuro «teña as agallas para deixarse levar e darse conta de que esas ensaladas os días estanse marchitando un pouco» aínda que ela felicitou a «Kill My Mind», «Two of Us», «Walls» e «Only the Brave».<ref>{{Cita web|url=https://www.rollingstone.com/music/music-album-reviews/louis-tomlinson-walls-945578/|título=Louis Tomlinson Searches For a New Direction on 'Walls'|data-acceso=12 de febrero de 2020|apelidos=Ehrlich|nome=Brenna|data=30 de enero de 2020|lingua=en-US}}</ref> Rachel McGrath, de Evening Standard, fíxose eco dos pensamentos de Echrlich e escribiu que «mentres Tomlinson tenta adoptar un son lixeiramente máis agudo, a miúdo recorre ao que funcionou para 1D».<ref>{{Cita web|url=https://www.standard.co.uk/go/london/music/louis-tomlinson-walls-album-review-a4349871.html|título=Louis Tomlinson, Walls review: Tackling grief with an edgier sound|data-acceso=3 de marzo de 2020|data=31 de enero de 2020|lingua=en}}</ref> Lior Phillips de [[Variety]] sentiu que Tomlinson non «tratou de recapturar as glorias de One Direction do grupo anterior, senón que tenta recuperar as de Oasis e Britpop, mantendo a súa identidade real borrosa» e que «aínda non está claro exactamente quen é Tomlinson sen eles».<ref>{{Cita web|url=https://variety.com/2020/music/reviews/louis-tomlinson-walls-album-review-1203483411/|título=Louis Tomlinson’s ‘Walls’: Album Review|data-acceso=12 de febrero de 2020|apelidos=Phillips|nome=Lior|data=31 de enero de 2020|lingua=en}}</ref> == Rendemento comercial == ''Walls'' ''de''butou no número 9 no ''[[Billboard 200]]'' dos Estados Unidos.''<ref name=":4">{{Cita web|url=https://www.billboard.com/articles/business/chart-beat/8550510/lil-wayne-funeral-fifth-no-1-billboard-200-album-chart|título=Louis Tomlinson|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref>'' Cun total de 39,000 unidades equivalentes a álbums, converteuse no primeiro álbum novo dun artista de [[Arista Records|Aresta Records]] en case nove anos en alcanzar o top 10 na lista. No lanzamento, o álbum vendeu 35,000 unidades.<ref>{{Cita web|url=http://www.billboard.com/articles/business/chart-beat/8550514/louis-tomlinson-walls-arista-billboard-200|título=Louis Tomlinson’s ‘Walls’ Brings Relaunched Arista Records Back to Billboard 200 Top 10|data-acceso=3 de marzo de 2020|data=9 de febrero de 2020}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.forbes.com/sites/hughmcintyre/2020/02/10/kesha-louis-tomlinson-and-russ-chart-top-10-albums-behind-lil-waynes-new-no-1/|título=Kesha, Louis Tomlinson And Russ Chart Top 10 Albums Behind Lil Wayne’s New No. 1|data-acceso=3 de marzo de 2020|apelidos=McIntyre|nome=Hugh|lingua=en}}</ref> O álbum tamén se incluíu en varios países e alcanzou o número un en México, Escocia e Portugal.<ref name=":5">{{Cita web|url=https://amprofon.com.mx/es/pages/rankings/top-album.php|título=Top Album - Semanal (del 31 de Enero al 6 de febrero de 2020)|data-acceso=3 de marzo de 2020|data-arquivo=27 de febreiro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200227060005/https://amprofon.com.mx/es/pages/rankings/top-album.php|url-morta=unfit}}</ref><ref name=":6">{{Cita web|url=https://www.officialcharts.com/charts/scottish-albums-chart/20200207/40/|título=Official Scottish Sales Chart Top 100|data-acceso=3 de marzo de 2020|lingua=en}}</ref><ref name=":7">{{Cita web|url=https://portuguesecharts.com/showitem.asp?interpret=Louis+Tomlinson&titel=Walls&cat=a|título=Portuguesecharts.com – Louis Tomlinson – Walls|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> == Posicionamento en listas == {| class="wikitable sortable plainrowheaders" style="text-align:center" ! scope="col" |Listas (2020) ! scope="col" |Mellor posición<br /><br /><br /><br /> |- ! scope="row" |{{ALE}} ([[GfK Entertainment Charts|Media Control Charts]])<ref>{{Cita web|url=https://www.offiziellecharts.de/album-details-394635|título=Offiziellecharts.de – Louis Tomlinson – Walls|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |21 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Australia}} ([[Listas musicais de Australia|ARIA]])<ref>{{Cita web|url=https://australian-charts.com/showitem.asp?interpret=Louis+Tomlinson&titel=Walls&cat=a|título=ARIA Australian|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |6 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Austria}} ([[Ö3 Austria Top 40]])<ref>{{Cita web|url=https://austriancharts.at/showitem.asp?interpret=Louis+Tomlinson&titel=Walls&cat=a|título=Austriancharts.at – Louis Tomlinson – Walls|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |9 |- ! scope="row" |{{BEL}} ([[Ultratop]]) Flanders<ref>{{Cita web|url=https://www.ultratop.be/nl/showitem.asp?interpret=Louis+Tomlinson&titel=Walls&cat=a|título=Ultratop.be – Louis Tomlinson – Walls|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |10 |- ! scope="row" |{{BEL}} ([[Ultratop]]) Wallonia<ref>{{Cita web|url=https://www.ultratop.be/fr/showitem.asp?interpret=Louis+Tomlinson&titel=Walls&cat=a|título=Ultratop.be – Louis Tomlinson – Walls|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |27 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Canadá}} (''[[Billboard]]'')<ref>{{Cita web|url=https://www.fyimusicnews.ca/articles/2020/02/10/aint-he-sweet-eminems-gone-and-done-it-no-1-all-over-again|título=Louis Tomlinson Chart History|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |9 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Escocia}} ([[Official Charts Company]])<ref name=":6"/> |1 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|España}} ([[Produtores de Música de España|PROMUSICAE]])<ref>{{Cita web|url=http://www.promusicae.es/listas/semana/4304-%C3%81lbumes-semana-6-2020|título=Top 100 Canciones: Semana 6|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |4 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Estados Unidos}} ([[Billboard 200|''Billboard'' 200]])<ref name=":4"/> |9 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Estados Unidos}} ([[Rolling Stone|''Rolling Stone'' Top 200]])<ref>{{Cita web|url=https://www.rollingstone.com/charts/albums/2020-02-06/|título=Top 200 Album|data-acceso=3 de marzo de 2020|lingua=en-US}}</ref> |8 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Estonia}} (Eesti Ekspress)<ref>{{Cita web|url=https://ekspress.delfi.ee/areen/eesti-tipp-40-muusikas-jarjekordne-one-directioni-liige-tungib-sooloteosega-eesti-digitabelisse?id=88905713|título=EESTI TIPP-40 MUUSIKAS: järjekordne liige tungib sooloteosega Eesti digitabelisse|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |24 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Francia}} ([[Syndicat National de l'Édition Phonographique|SNEP]])<ref>{{Cita web|url=http://snepmusique.com/les-tops/le-top-de-la-semaine/top-albums/?semaine=6?&annee=2020&categorie=Top%20Albums|título=Top Singles (Week 6, 2020)|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |48 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Finlandia}} ([[Suomen virallinen lista]])<ref>{{Cita web|url=https://www.ifpi.fi/tilastot/virallinen-lista/artistit/Louis+Tomlinson/Walls|título=Louis Tomlinson|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |30 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Irlanda}} ([[Irish Recorded Music Association|IRMA]])<ref>{{Cita web|url=https://www.officialcharts.com/charts/irish-albums-chart/20200207/ie7502/|título=IRMA - Irish Charts|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |15 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Italia}} ([[Federación da Industria Musical Italiana|FIMI]])<ref>{{Cita web|url=https://www.fimi.it/top-of-the-music/classifiche.kl#/charts/1/2020/6|título=Top Album – Classifica|data-acceso=3 de marzo de 2020|lingua=it-IT}}</ref> |12 |- ! scope="row" |{{JAP}} ([[Oricon]]) |46 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|México}} ([[Asociación Mexicana de Produtores de Fonogramas e Videogramas|AMPROFON]])<ref name=":5"/> |1 |- ! scope="row" |{{NZL}} ([[Recorded Music NZ|RMNZ]])<ref>{{Cita web|url=https://nztop40.co.nz/chart/albums?chart=4817|título=NZ Top 40 Album Chart|data-acceso=3 de marzo de 2020|lingua=en}}</ref> |27 |- ! scope="row" |{{NED}} ([[Dutch Top 40|Album Top 100]])<ref>{{Cita web|url=https://dutchcharts.nl/showitem.asp?interpret=Louis+Tomlinson&titel=Walls&cat=a|título=Dutchcharts.nl – Louis Tomlinson – Walls|data-acceso=3 de marzo de 2020|apelidos=|nome=|lingua=nl}}</ref> |22 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Polonia}} ([[Związek Producentów Audio Vídeo|Polish Airplay Top 100]])<ref>{{Cita web|url=http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=1271&lang=en|título=Listy bestsellerów, wyróżnienia :: Związek Producentów Audio-Video|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |9 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Portugal}} ([[Associação Fonográfica Portuguesa|AFP]])<ref name=":7"/> |1 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Reino Unido}} ([[Official Charts Company]])<ref>{{Cita web|url=https://www.officialcharts.com/charts/albums-chart/20200207/7502/|título=Official Album Chart Top 100|data-acceso=3 de marzo de 2020|lingua=en}}</ref> |4 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|República Checa}} ([[Federación Internacional da Industria Fonográfica|ČNS IFPI]])<ref>{{Cita web|url=http://www.ifpicr.cz/hitparada/index.php?hitp=P|título=ČNS IFPI - República Checa|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |34 |- ! scope="row" |{{Flagcountry|Suecia}} ([[Sverigetopplistan]])<ref>{{Cita web|url=https://www.sverigetopplistan.se/chart/54?dspy=2020&dspp=6|título=Veckolista Singlar, vecka 6|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |38 |- ! scope="row" |{{SUI}} ([[Schweizer Hitparade]])<ref>{{Cita web|url=http://swisscharts.com/showitem.asp?interpret=Louis+Tomlinson&titel=Walls&cat=a|título=Swisscharts.com – Louis Tomlinson – Walls|data-acceso=3 de marzo de 2020}}</ref> |12 |} == Certificacións == {| class="wikitable sortable" !Rexión !Certificación !Vendas |- |{{Flagcountry|Italia}} ([[FIMI]])<ref name="AMPROFON">Para realizar la búsqueda, entre a la página y escriba Walls en el filtrador {{Cita web|url=https://www.fimi.it/top-of-the-music/certificazioni/certificazioni.kl#/certifications|título=Certifications - FIMI|data-acceso=12 de noviembre de 2021|data=2021}}</ref> | style="text-align:center" |Ouro |25,000 |- |{{Flagcountry|México}} ([[Asociación Mexicana de Produtores de Fonogramas e Videogramas|AMRROFON]])<ref name="AMPROFON2">Para realizar la búsqueda, entre a la página y busque "Louis Tomlinson" en la columna de artista, y "Walls" en la columna de título. {{Cita web|url=https://amprofon.com.mx/es/pages/certificaciones.php|título=Certificaciones AMPROFON|data-acceso=12 de noviembre de 2021|data=9 de octubre 2020}}</ref> | style="text-align:center" |Ouro |30,000 |} == Notas == {{Listaref|3}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Álbums musicais de 2020]] pfna1uu6jsnwd3a4mipff6qaji48yg2 0 544869 6148649 6059061 2022-08-02T16:47:39Z Chairego apc 25871 arranxo ligazón wikitext text/x-wiki {{formato de referencias}} {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 July 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 March 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://4lyrics.eu/eurovision/esc-1961/results/|accessdate=16 September 2020}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 March 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 March 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 June 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] ca4neemiehd2cu002y5idg90en3yjfk 6148652 6148649 2022-08-02T16:48:22Z Chairego apc 25871 /* Mestres de orquestra */ wikitext text/x-wiki {{formato de referencias}} {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|título=And the conductor is...|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 July 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 March 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://4lyrics.eu/eurovision/esc-1961/results/|accessdate=16 September 2020}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 March 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 March 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 June 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 80l9y46grrpvr9sr1oag509qykm24l0 6148656 6148652 2022-08-02T16:48:55Z Chairego apc 25871 /* Resultados */ wikitext text/x-wiki {{formato de referencias}} {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|título=And the conductor is...|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 July 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|título=1961 - 6th edition|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 March 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://4lyrics.eu/eurovision/esc-1961/results/|accessdate=16 September 2020}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 March 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 March 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 June 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] r4rkvv1oe8av3z80onwyxbtt09fwqbd 6148658 6148656 2022-08-02T16:50:21Z Chairego apc 25871 /* Resultados */ wikitext text/x-wiki {{formato de referencias}} {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|título=And the conductor is...|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 July 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|título=1961 - 6th edition|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 March 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://4lyrics.eu/eurovision/esc-1961/results/|accessdate=16 September 2020}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 March 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Scoreboard)|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 March 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 June 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] sf99dqih98ikhc9njf3p8gvhh87xt2p 6148660 6148658 2022-08-02T16:51:16Z Chairego apc 25871 /* Resultados */ wikitext text/x-wiki {{formato de referencias}} {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|título=And the conductor is...|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 July 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|título=1961 - 6th edition|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 March 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://4lyrics.eu/eurovision/esc-1961/results/|accessdate=16 September 2020}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 March 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Results) |url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 March 2021}}</ref><ref>{{Cita web|título=Cannes 1961 (Scoreboard)|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 June 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] nvfocj5l13y9f8tc54woo5zq441b663 6148661 6148660 2022-08-02T16:52:23Z Chairego apc 25871 retiro ligazón morta wikitext text/x-wiki {{formato de referencias}} {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|título=And the conductor is...|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 July 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|título=1961 - 6th edition|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 March 2012}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 March 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Results) |url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 March 2021}}</ref><ref>{{Cita web|título=Cannes 1961 (Scoreboard)|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 June 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] fqphej1g2pep6dze1y2ixv0map72aa7 6148662 6148661 2022-08-02T16:52:49Z Chairego apc 25871 /* Resultados */ wikitext text/x-wiki {{formato de referencias}} {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|título=And the conductor is...|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 July 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|título=1961 - 6th edition|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 March 2012}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Final)|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 March 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Results) |url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 March 2021}}</ref><ref>{{Cita web|título=Cannes 1961 (Scoreboard)|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 June 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] ciptkrexeupiczmt6h8u62u0uuohxb9 6148663 6148662 2022-08-02T16:53:08Z Chairego apc 25871 arranxo o formato das referencias wikitext text/x-wiki {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|título=And the conductor is...|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 July 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|título=1961 - 6th edition|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 March 2012}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Final)|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 March 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Results) |url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 March 2021}}</ref><ref>{{Cita web|título=Cannes 1961 (Scoreboard)|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 June 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 4h65yvmunz2lbd24qx75fmh8debvffr 6148666 6148663 2022-08-02T16:53:27Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|título=And the conductor is...|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 July 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|título=1961 - 6th edition|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 de marzo de 2012}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Final)|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 de marzo de 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Results) |url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 March 2021}}</ref><ref>{{Cita web|título=Cannes 1961 (Scoreboard)|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 June 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] aumcghby7ygfn37ib3npxwt6xdgas0d 6148667 6148666 2022-08-02T16:53:52Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|título=And the conductor is...|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 de xullo de 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|título=1961 - 6th edition|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 de marzo de 2012}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Final)|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 de marzo de 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Results) |url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 de marzo de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|título=Cannes 1961 (Scoreboard)|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 de xuño de 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 7d8si0thekhqhdx8h777e5fmo2dtisi 6148668 6148667 2022-08-02T16:54:04Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión |ano = 1961 |tema = |imaxe = [[Ficheiro:ESC 1961 logo.png|300px]] |final = 18 marzo de [[1961]] |presentador/a = [[Jacqueline Joubert]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = Maurice Barry |director = |televisión anfitrioa = Radiodiffusion-Télévision Française (RTF) |lugar = Palais des Festivals et des Congrès<br>Cannes, Francia |winner = Luxemburgo, "Nous les amoureux" |windance = |vote = Cada país tiña un xurado de 10 membros, cada membro otorgaba un 1 punto a súa canción favorita. |participantes = 16 |debutantes = España, Finlandia e Iugoslavia |retornos = |retirados = |cero = |intermedio = Tessa Beaumont mais Max Bozzoni (bailaríns) | mapa ano = 1961 }} O '''Festival de Eurovisión 1961''' foi a 6ª edición do festival de Eurovisión. Por segunda vez o concurso foi feito na cidade francesa de [[Cannes]], cidade na que xa fóra hospedado no 1959. Organizado pola Unión Europea de Radiodifusión (EUR, polas siglas en galego ou EBU polas súas siglas en inglés) e a televisión anfitrioa local, a RTF siglas en francés para ''Radiodiffusion-Télévision Française'' (en galego: Televisión Francesa de Radiodifusión). O concurso foi organizado no "''Palais des Festivais et des Congrès''" (Pazo de festivais e congresos) o 18 marzo de1961. Foi o primeiro concurso realizado nun sábado polo serán, tradición que continúa ata a actualidade. O espectáculo foi conducido por Jacqueline Joubert, quen tamén conduxera o festival de 1959. Dezaseis países participaron no concurso, tres máis que na edición anterior. Debutaron no festival a Finlandia, a España e a Iugoslavia. O gañador foi Luxemburgo coa canción "''Nous les amoureux''" (Nós, os amigos), interpretada por Jean-Claude Pascal, escrita por Maurice Vidalin, e composta por Jacques Datin. == Localización == [[Ficheiro:Cannes_Palais_des_Festivals_et_des_Congrès.jpg|esquerda|miniatura|220x220px|Palais des Festivais et des Congrès, Cannes - local anfitrión do festival de 1961]] O festival tivo lugar en [[Cannes]], Francia, no ''Palais des Festivais et des Congrès'', após que [[Francia]] gañara o concurso de 1960 o que otorga o dereito de ser anfitrión do festival do ano seguinte. Cannes, é unha cidade localizada na costa azul francesa. É un dos maiores destinos turísticos de toda a Francia e é mundialmente coñecida por ser anfitrioa do Festival de Cine de Cannes, feito tamén no Pazo dos festivais e dos congresos. O edificio do teatro foi construído en 1949 dentro do hotel de luxo JW Marriott Cannes na popular avenida do ''Croisette''. Esta foi tamén a sede da edición de {{Escyr|1959}}. == Formato == O vídeo introdutorio foi semellante ó de 1959: primeiro unha visión do mar e do ''Palais des Festivals et des Congrès''; despois, unha visón do local, das cabinas dos comentadores, do público, da orquestra e, finalmente, unha cortiña, que por detrás deixaba entreveres o escenario. O escenario foi maior do que fóra usado nos anos anteriores, nel representábase un grande xardín dunha gran pazo mediterráneo, con escadas de pedra, flores e co cuadro de votacións posicionado á esquerda do palco. Abriu a cortiña desvelando a todos os artistas reunido no escenario (por primeira vez na historia). Aparece entón a presentadora do espectáculo, Jacqueline Joubert, que foi a primeira persoa en presentar dúas veces o festival. Comezou co clásico "Boa noite, Europa!" E concluiu a súa introdución con: "Para aproximar as persoas, un pouco dun refrán as veces é moito mellor do que un longo discurso." Doña Joubert deu entón a benvida aos participantes, que, un por vez, avanzaron ata o micrófono para dicir o seu nome. Despois, a propia Joubert foi quen introduxo cada canción. Como é habitual houbo un intervalo de varios minutos entre a última música e a votación. Para amenizar estes minutos a RTF contratou a dous bailadores da Ópera do París para dar un breve baile. A emisión durou 1 hora e 35 minutos. O evento foi seguido por 35 millóns de persoas. O sorteo da orde de actuación foi feita a 16 de marzo. Debido a problemas co tempo límite do concurso, a música vencedora non foi transmitida no Reino Unido.<ref>{{Cita libro|título=Eurovision at 50: Post-Wall and Post-Stonewall|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315097732-3|editorial=Routledge|data=2017-07-05|páxinas=25–35|nome=Robert Deam|apelidos=Tobin}}</ref> Durante as votacións Luxemburgo votou ó Reino Unido con 8 puntos, Noruega tamén votou á Dinamarca con 8 puntos. Esta foi a votación máis grande feita por un só pais a outro dende 1958 e non sería superada ata 1970 cando a Bélxica votou á Irlanda con 9 puntos.<ref name="official1961">{{Cita web|título= Cannes 1961|páxina-web=eurovision.tv|url=http://www.eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278|accessdate=2009-02-13}}</ref> == Países participantes == Un total de dezaseis países participaron no Concurso, incluíndo o tres debutantes: [[Finlandia no Festival de Eurovisión|Finlandia]], [[España no Festival de Eurovisión|España]], e [[Iugoslavia no Festival de Eurovisión|Iugoslavia]].<ref name="official1961"/> === Mestres de orquestra === Cada país tiña un mestre de orquestra de seu para cada actuación.<ref>{{Cita web|título=And the conductor is...|url=http://www.andtheconductoris.eu/|accessdate=10 de xullo de 2018}}</ref> Léo Chauliac, foi o director do tema de apertura do festival. {{Efn|He would be succeeded in that regard by {{Escyr|1966}}'s Hans Hammerschmid, {{Escyr|1967}}'s Kenny Woodman, {{Escyr|1969}}'s [[Frans de Kok]] and [[Johnny Harris (musician)|Johnny Harris]], {{Escyr|1972}}'s Klaus Munro, {{Escyr|1974}}'s [[Sven-Olof Walldoff]], {{Escyr|1990}}'s Gianni Madonini, and {{Escyr|1997}}'s [[Don Airey]].}} * España – Rafael Ferrer * Mónaco - Raymond Lefèvre * Austria – Franck Pourcel * Finlandia – George de Godzinsky * Iugoslavia – Jože Privšek * Países Baixos – Dolf van der Linden * Suecia – William Lind * Alemaña - Franck Pourcel * Francia - Franck Pourcel * Suíza – Fernando Paggi * Bélxica - Francis Bay * Noruega – Øivind Bergh * Dinamarca - Kai Mortensen * Luxemburgo – Léo Chauliac * Reino Unido – Harry Robinson * Italia – Gianfranco Intra === Resultados === {| class="sortable wikitable plainrowheaders" ! scope="col" |Sorteo ! scope="col" |País ! scope="col" |Artista ! scope="col" |Canción ! scope="col" |Lingua<ref>{{Cita web|título=1961 - 6th edition|url=http://www.diggiloo.net/?1961|accessdate=4 de marzo de 2012}}</ref> ! scope="col" |Sitio<ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Final)|url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final|accessdate=28 de marzo de 2021}}</ref> ! scope="col" |Puntos |- ! scope="row" style="text-align:center;" |01 |{{Bandeira|España Franquista}} |Conchita Bautista |"Estando contigo" |[[Castelán de España|Castelán]] |9 |8 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |02 |{{Bandeira|Mónaco}} |Colette Deréal |"Allons, allons les enfants" |[[Lingua francesa|Francés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |03 |{{Esc|Austria}} |Jimmy Makulis |"Sehnsucht" |[[Lingua alemá|Alemán]] |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |04 |{{Esc|Finland}} |Laila Kinnunen |"Valoa ikkunassa" |[[Lingua finesa|Finés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |05 |{{Esc|Yugoslavia}} |Ljiljana Petrović |"Neke davne zvezde" (<small>{{Lang|sh|Неке давне звезде}}</small>) |[[Lingua serbocroata|Serbo-Croata]] |8 |9 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |06 |{{Esc|Netherlands}} |Greetje Kauffeld |"Wat een dag" |[[Lingua neerlandesa|Holandés]] |10 |6 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |07 |{{Esc|Sweden}} |Lill-Babs |"April, april" |[[Lingua sueca|Sueco]] |14 |2 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |08 |{{Esc|Germany}} |Lale Andersen |"Einmal sehen wir uns wieder" |Alemán, francés |13 |3 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |09 |{{Esc|France}} |Jean-Paul Mauric |"Printemps, avril carillonne" |Francés |4 |13 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |10 |{{Esc|Switzerland}} |Franca di Rienzo |"Nous aurons demain" |Francés |3 |16 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |11 |{{Esc|Belgium}} |Bob Benny |"September, gouden roos" |Holandés |15 |1 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |12 |{{Esc|Norway}} |Nora Brockstedt |"Sommer i Palma" |[[Lingua norueguesa|Noruegués]] |7 |10 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |13 |{{Esc|Denmark}} |Dario Campeotto |"Angelique" |[[Lingua dinamarquesa|Danés]] |5 |12 |- style="font-weight:bold; background:gold;" ! scope="row" style="text-align:center; font-weight:bold; background:gold;" |14 |{{Bandeira|Luxemburgo}} |Jean-Claude Pascal |"Nous les amoureux" |Francés |1 |31 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |15 |{{Esc|United Kingdom}} |O Allisons |"Are u sure?" |[[Lingua inglesa|Inglés]] |2 |24 |- ! scope="row" style="text-align:center;" |16 |{{Esc|Italy}} |Betty Curtis |"Al di là" |[[Lingua italiana|Italiano]] |5 |12 |} == Resultados == Cada país participante tivo un xurado de 10 xuíces que puntou con 1 punto á súa canción favorita. {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! rowspan="2" |Países votados | rowspan="2" |'''Puntuación''' '''total''' | colspan="16" |'''Países puntantes''' |- |{{ITAb}} |{{GBRb}} |{{LUXb}} |{{DNKb}} |{{NORb}} |{{BELb}} |{{CHEb}} |{{FRAb}} |{{flagicon|Alemaña}} |{{SWEb}} |{{NEDb}} |{{flagicon|Iugoslavia}} |{{flagicon|Finlandia}} |{{AUTb}} |{{flagicon|Mónaco}} |{{flagicon|España Franquista}} |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |España | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |8 | |1 | | |2 | | |2 | |1 |1 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |+Resultados <ref>{{Cita web|título= Cannes 1961 (Results) |url=https://eurovision.tv/event/cannes-1961/final/results|accessdate=28 de marzo de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|título=Cannes 1961 (Scoreboard)|url=https://eurovision.tv/page/history/by-year/contest?event=278#Scoreboard|accessdate=14 de xuño de 2021}}</ref> |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Mónaco | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 | |1 | | | | |1 | | | | | |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Austria | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | |1 | | | | | | | | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Finlandia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 |2 | |1 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Iugoslavia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |9 | |1 | |1 | | |1 |2 | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | |3 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Países Baixos | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |6 |2 | | | | | | |1 |1 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |2 | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suecia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |2 | | | | | | | |2 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Alemaña | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |3 | | | |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | | |1 | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Francia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |13 | |2 |1 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |4 |1 | | |1 | |2 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Suíza | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |16 |2 |2 | | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 |2 |1 | |2 |2 |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Bélxica | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |1 | | |1 | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | | | | | | | | | |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Noruega | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |10 | | | |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |5 | | | | | |1 |2 | | |1 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Dinamarca | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | | | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 | | | | |2 |1 | |1 | | | |- style="background:gold;" ! scope="row" style="text-align:left; font-weight:bold; background:gold;" |Luxemburgo | style="text-align:right; font-weight:bold;" |31 |3 | | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |1 | | |1 |1 |5 |1 |1 |5 |3 |4 |4 |2 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Reino Unido | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |24 |1 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | |8 |1 | |1 |7 | | | |3 | | | | |3 |- ! scope="row" style="text-align:left; background:#f2f2f2;" |Italia | style="text-align:right; background:#f2f2f2;" |12 | style="text-align:left; background-color:#aaa" | | | |4 | |4 | |1 | | |1 |1 | | |1 | |} === Personalidades === A continuación unha lita das persoas encargadas de presentar na retransmisión os votos de cada país no orde en que foron feitos: # {{bandeira|Italia}}– Enzo Tortora # {{bandeira|Reino Unido}} – Michael Aspel # {{bandeira|Luxemburgo}}– TBC # {{bandeira|Dinamarca}} – Ole Mortensen # {{bandeira|Noruega}} – Mette Janson # {{bandeira|Bélxica}} – Ward Bogaert # {{bandeira|Suíza}}– Boris Acquadro # {{bandeira|Francia}} – Armand Lanoux # {{bandeira|Alemaña}} – Heinz Schenk # {{bandeira|Suecia}} – Roland Eiworth # {{bandeira|Países Baixos}} – Siebe van der Zee # {{bandeira|Iugoslavia}} – Saša Novak # {{bandeira|Finlandia}} – Poppe Berg # {{bandeira|Austria}} – Emil Kollpacher # {{bandeira|Mónaco}} – TBC # {{bandeira|España Franquista}} – Diego Ramírez Pastor == Transmisión == A continuación unha táboa cas televisións encargadas de transmitir o festival.<ref>{{Cita web|título=1961 - Cannes|url=http://songcontest.free.fr/bdd/cec1961.htm|páxina-web=songcontest.free.fr|data-acceso=2022-01-02}}</ref><ref>{{Cita web|título=Welkom op de website van Eurovision Artists|url=http://www.eurovisionartists.nl/index.htm?content/esf480.asp|páxina-web=www.eurovisionartists.nl|data-acceso=2022-01-02}}</ref> {| class="wikitable" |- !País !Televisión !Presentador |- !Austria |ORF |Lobo Mittler |- ! rowspan="2" |Bélxica |RTB |''Francés'': Robert Beauvais |- |BRT |''Holandés'': Nic Bal |- !Dinamarca |Danmarks Radio TV |Sejr Volmer-Sørensen |- !Finlandia |Suomen Televisio, [[Yle|Yleisradio]] |Aarno Walli |- !Francia |[[TF1|RTF]] |Robert Beauvais |- !Alemaña |Deutsches Fernsehen |Lobo Mittler |- !Italia |[[Rai 1|Programma Nazionale]] |Corrado Mantoni |- !Luxemburgo |Télé-Luxemburgo | rowspan="2" |Robert Beauvais |- !Mónaco |Télé Monte Carlo |- !Países baixos |NTS, Hilversum 1 |Piet te Nuyl |- !Noruega |NRK, NRK P1 |Leif Rustad |- !España |[[La 1|TVE]] |Federico Gallo |- !Suecia |Sveriges TV, SR P1 |Jan Gabrielsson |- ! rowspan="2" | Suíza |DRS TV |''Alemán'': Theodor Haller |- |TSR |''Francés'': Robert Beauvais |- ! rowspan="2" |Reino Unido |[[BBC One|BBC TV]] |Tom Sloan |- |BBC Light TV |Pete Murray |- ! rowspan="3" |Iugoslavia |[[RTS 1|Televizija Beograd]] |''Serbo-Croata'': Ljubomir Vukadinović |- |Televizija Zagreb |''Serbo-Croata'': Sašun Novak |- |[[Radiotelevizija Slovenija|Televizija Ljubljana]] |''Esloveno'': Tomaž Terček |} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|2}} ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Festival de Eurovisión]] === Ligazóns externas === * [http://www.eurovision.tv Web oficial do Festival] {{Sucesión | predecesor = {{GBRb}} [[Festival de Eurovisión 1960|Londres 1960]] | título = [[Festival de Eurovisión]] | período = Cannes 1961 | sucesor = {{LUXb}} [[Festival de Eurovisión 1962|Luxemburgo 1962]] }} {{Festival de Eurovisión}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Música en 1961]] [[Categoría:Festivais de música en Francia]] [[Categoría:Edicións do Festival de Eurovisión]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 23oy6ctrd0oa5zaw9a387fsgu7b9yd0 0 545469 6148813 6063966 2022-08-02T21:04:09Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{formato referencias}} O '''privilexio do branco''' (en [[Lingua francesa|francés]], ''privilège du blanc''; en [[Lingua italiana|italiano]], ''privilegio del bianco'') é concedido a certas raíñas católicas e consortes de monarcas católicos. Mediante este privilexio, poden vestir de branco nunha audiencia co [[Papa]], mentres que para as demais mulleres é obrigatorio vestiren de negro. == Historia == Este privilexio trátase dunha concesión ás raíñas e consortes católicas como símbolo de agradecemento ás casas reais que se mantiveron fieis á Igrexa católica cando outros reinos se converteron ás igrexas protestantes.<ref>{{cita web|url=https://es.aleteia.org/2014/06/30/%e2%80%8bcomo-vestir-para-una-audiencia-con-el-papa-francisco/|título=¿Cómo vestir para una audiencia con el papa Francisco?|autor=Daud|data=30 de xuño de 2014|data-acceso=29 de abril de 2022}}</ref> O protocolo formal [[Cidade do Vaticano|vaticano]] para as audiencias papais esixía que as mulleres utilizasen vestido negro de manga longa sen escote, saia por baixo do xeonllo e mantela. Aos homes esixíaselles frac, con chaleco e bolboreta de piqué brancos. Tamén están permitidos os traxes típicos do propio país.<ref>{{cita web|url=https://es.aleteia.org/2014/06/30/%e2%80%8bcomo-vestir-para-una-audiencia-con-el-papa-francisco/|título=¿Cómo vestir para una audiencia con el papa Francisco?|autor=Daud|data=30 de xuño de 2014|data-acceso=29 de abril de 2022}}</ref> Desde os [[Década de 1980|anos 80]] os códigos da etiqueta vaticana convertéronse en opcionais.<ref>{{cita web|url=https://es.aleteia.org/2014/06/30/%e2%80%8bcomo-vestir-para-una-audiencia-con-el-papa-francisco/|título=¿Cómo vestir para una audiencia con el papa Francisco?|autor=Daud|data=30 de xuño de 2014|data-acceso=29 de abril de 2022}}</ref> Así, diversos invitados, diplomáticos e xefes de Estado optaron polo traxe de [[gravata]] na [[misa]] de inauguración de [[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] en [[2005]]. == Uso == Actualmente poden vestir de branco: * A raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]], desde a proclamación do seu esposo, [[Xoán Carlos I de España]], en [[1975]]. * A raíña [[Paola Ruffo di Calabria|Paola de Bélxica]], desde a coroación do seu esposo, [[Alberte II de Bélxica|Alberto II de Bélxica]], en [[1993]]. * A Gran Duquesa [[María Teresa de Luxemburgo]], desde o acceso ao trono do seu esposo, [[Henrique I de Luxemburgo]], en [[2000]]. * A princesa [[Charlene de Mónaco]], desde a súa voda en [[2011]] con [[Alberte II de Mónaco]]. * A raíña [[Mathilde d'Udekem d'Acoz|Matilde de Bélxica]], desde a coroación do seu esposo, [[Filipe de Bélxica]], en [[2013]]. * A raíña [[Letizia Ortiz|Letizia de España]], desde a proclamación do seu esposo, [[Filipe VI de España]], en [[2014]]. As raíñas de España son as únicas que o poden combinar cunha [[peita]]. Só teñen o “privilexio do branco” as raíñas ou consortes de catro monarquías católicas: * [[Bélxica]] (as raíñas [[Paola Ruffo di Calabria|Paola de Bélxica]] e [[Mathilde d'Udekem d'Acoz|Matilde de Bélxica]]) * [[España]] (as raíñas [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] e [[Letizia Ortiz|Letizia de España]]) * [[Luxemburgo]] (a Gran Duquesa [[María Teresa de Luxemburgo]]) * [[Mónaco]] (a [[princesa]] [[Charlene de Mónaco]]) Non teñen este privilexio outras monarquías católicas, como [[María Kinsky de Wchinitz e Tettau]], de [[Liechtenstein]] ou [[Masenate Mohato Seeiso]], de [[Lesoto]], nin as monarquías anglicanas ou luteranas, como [[Reino Unido]], [[Noruega]], [[Suecia]] ou [[Dinamarca]]. Tampouco ten dito privilexio a raíña consorte [[Máxima dos Países Baixos|Máxima]] dos [[Países Baixos]], malia non renunciar ao [[Igrexa católica|catolicismo]] ao contraer [[matrimonio]]. Tamén posúe este dereito a [[Princesa de Nápoles]], como consorte do pretendente ao trono de Italia e princesa da [[Casa de Savoia]]. As princesas de Italia, malia non seren raíñas, tamén fixeron uso deste privilexio.<ref>[http://archiviostorico.corriere.it/2003/maggio/19/Marina_San_Pietro_con_tailleur_co_0_030519614.shtml "Marina in San Pietro con tailleur bianco", ''Corriere della Sera''] (19 de maio de 2003).</ref> Nos últimos anos, [[Cidade do Vaticano|O Vaticano]] non é tan estrito co protocolo da indumentaria. De feito, Cherie Blair, a esposa de [[Tony Blair]], exprimeiro ministro do [[Reino Unido]] e católico converso, acudiu vestida de branco á audiencia papal.<ref>{{Cita web|título=Cherie Blair gets surprise audience with Pope|url=http://www.theguardian.com/politics/2006/apr/28/politicalnews.uk|páxina-web=the Guardian|data=2006-04-28|data-acceso=2022-01-08|lingua=en}}</ref> == Lista de ocasións de uso == O privilexio do branco non é usado en todos os casos, só nas seguintes ocasións, as máis sinaladas no Vaticano. {| class="wikitable sortable" !Data !Raíña/Princesa/Dignataria !Papa !Notas |- |14 de outubro de 2018 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Francisco, papa|Francisco]] |Canonización de [[Paulo VI, papa|Paulo VI]] |- |4 de setembro de 2016 |Reina [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Francisco, papa|Francisco]] |Canonización de Santa [[Tareixa de Calcuta]] |- |21 de marzo de 2016 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Francisco, papa|Francisco]] |Audiencia privada |- |18 de xaneiro de 2016 |Princesa Charlene de Mónaco |[[Francisco, papa|Francisco]] |Visita de Estado ao Vaticano |- |9 de marzo de 2015 |Raíña Matilde de Bélxica |[[Francisco, papa|Francisco]] |Audiencia privada |- |30 de xuño de 2014 |Raíña [[Letizia Ortiz|Letizia de España]] |[[Francisco, papa|Francisco]] |Audiencia privada |- |27 de abril de 2014 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Francisco, papa|Francisco]] |Canonización de Xoán XXIII e Xoán Paulo II |- |27 de abril de 2014 |Raíña Paola de Bélxica |[[Francisco, papa|Francisco]] |Canonización de Xoán XXIII e Xoán Paulo II |- |27 de abril de 2014 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Francisco, papa|Francisco]] |Canonización de Xoán XXIII e Xoán Paulo II |- |19 de marzo de 2013 |Raíña Paola de Bélxica |[[Francisco, papa|Francisco]] |Misa Inaugural do papa [[Francisco, papa|Francisco]] |- |19 de marzo de 2013 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Francisco, papa|Francisco]] |Misa Inaugural do papa [[Francisco, papa|Francisco]] |- |12 de xaneiro de 2013 |Princesa Charlene de Mónaco |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Audiencia privada |- |1 de maio de 2011 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Beatificación do papa [[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |- |1 de maio de 2011 |Raíña Paola de Bélxica |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Beatificación do papa [[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |- |10 de outubro de 2009 |Raíña Paola de Bélxica |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]]<ref name="politicos">[http://mantillawithme.blogspot.ca/2010/09/politicos-and-pope-wearing-mantilla-in.html "Politicos and Popes: Mantilla Action in the Vatican".]</ref><ref name="pdb">[http://nobleyreal.blogspot.ca/2010/07/privilege-du-blanc.html "Privilège du blanc".]</ref> |Audiencia privada |- |8 de maio de 2006 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Audiencia privada<ref name="politicos" /><ref name="pdb" /> |- |24 de abril de 2005 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Misa Inaugural do papa [[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]]<ref name="politicos" /><ref name="pdb" /> |- |24 de abril de 2005 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Misa Inaugural do papa [[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]]<ref name="politicos" /><ref name="pdb" /> |- |3 de outubro de 2004 |Raíña [[Fabiola Mora y Aragón|Fabiola de Bélxica]] |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Beatificación de [[Carlos I de Austria|Carlos I de Austria e IV de Hungría]] |- |18 de maio de 2003 |Princesa Mariña de Nápoles |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Aniversario do papa [[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |- |23 de marzo de 2003 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Audiencia privada<ref>[http://www.hellomagazine.com/celebrities-news-in-pics/27-03-2003/0/ "Luxembourg's royal family visits the Pope",] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924025706/http://www.hellomagazine.com/celebrities-news-in-pics/27-03-2003/0/ |date=24-09-2015 }} ''Hello Magazine''.</ref> |- |15 de maio de 1998 |Raíña Paola de Bélxica |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Audiencia privada<ref name="politicos" /> |- |30 de abril de 1981 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Audiencia privada<ref name="pdb" /> |- |22 de outubro de 1978 |Gran Duquesa Xosefina Carlota de Luxemburgo |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Misa Inaugural do papa [[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]]<ref name="pdb" /> |- |22 de outubro de 1978 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Misa Inaugural do papa [[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]]<ref name="pdb" /> |- |3 de setembro de 1978 |Raíña [[Fabiola Mora y Aragón|Fabiola de Bélxica]] |[[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]] |Misa Inaugural do papa [[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]]<ref name="pdb" /> |- |3 de setembro de 1978 |Gran Duquesa Josefina Carlota de Luxemburgo |[[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]] |Misa Inaugural do papa [[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]]<ref name="pdb" /> |- |3 de setembro de 1978 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]] |Misa Inaugural do papa [[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]]<ref name="pdb" /> |- |10 de febreiro de 1977 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Paulo VI, papa|Paulo VI]] |Audiencia privada<ref name="pdb" /> |- |6 de maio de 1965 |Gran Duquesa Xosefina Carlota de Luxemburgo |[[Paulo VI, papa|Paulo VI]] |Audiencia privada |- |9 de xuño de 1961 |Raíña [[Fabiola Mora y Aragón|Fabiola de Bélxica]] |[[Xoán XXIII, papa|Xoán XXIII]] |Audiencia privada<ref name="pdb" /> |- |27 de decembro de 1939 |Raíña Helena de Italia |[[Pío XI, papa|Pío XI]]I |Recepción no [[Palacio do Quirinale]] |- |27 de decembro de 1939 |Princesa María Xosé do Piamonte |[[Pío XI, papa|Pío XI]]I |Recepción no [[Palacio do Quirinale]] |- |23 de xaneiro de 1939 |Princesa María de Savoia |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada despois do matrimonio |- |8 de xaneiro de 1930 |Princesa María Xosé do Piamonte |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada despis do matrimonio |- |28 de decembro de 1929 |Princesa [[María Adelaida de Savoia]] |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada <ref>{{Cita novas|título=ITALIAN PRINCES SEE POPE.; Duke and Duchess of Genoa Among Seven of House of Savoy Present.|url=http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=980CE5D81239E43ABC4151DFB4678382639EDE|xornal=The New York Times|lugar=The New York Times Building, 620 Eighth Avenue, New York City, 10018|data=29 de decembro de 1929|editorial=The New York Times Company|cita=Pope Pius received additional Princes of the ruling House of Savoy in audience today. They included the Duke and Duchess of Genoa, the Prince of Udine, the Duke of Pistoia, the Duke of Bergamo, Princess Maria Adelaide and the Duke of Ancona.|issn=0362-4331|oclc=1645522|data-acceso=8 de xuño de 2016|lingua=en}}</ref> |- |7 de decembro de 1929 |Princesa Xoana de Savoia |[[Pío XI, papa|Pío XI]]<ref name="nyt-gm">"Prince and Sisters Pay Visit to Pope", ''New York Times'' (8 de decembro de 1929), 5.</ref> |Audiencia privada |- |7 de decembro de 1929 |Princesa María de Savoia |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada<ref name="nyt-gm" /> |- |5 de decembro de 1929 |Raíña Helena de Italia |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada<ref name="pdb" /> |- |7 de xuño de 1929 |Raíña Helena de Italia |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada |- |19 de novembro de 1923 |Raíña [[Vitoria Uxía de Battenberg]] |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada |- |} == Notas == {{Listaref|2}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Monarquía]] [[Categoría:Santa Sé]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 7v2k2tk5r9vyllq33sexgvvaf7yay39 6148814 6148813 2022-08-02T21:05:04Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{illado}} {{formato referencias}} O '''privilexio do branco''' (en [[Lingua francesa|francés]], ''privilège du blanc''; en [[Lingua italiana|italiano]], ''privilegio del bianco'') é concedido a certas raíñas católicas e consortes de monarcas católicos. Mediante este privilexio, poden vestir de branco nunha audiencia co [[Papa]], mentres que para as demais mulleres é obrigatorio vestiren de negro. == Historia == Este privilexio trátase dunha concesión ás raíñas e consortes católicas como símbolo de agradecemento ás casas reais que se mantiveron fieis á Igrexa católica cando outros reinos se converteron ás igrexas protestantes.<ref>{{cita web|url=https://es.aleteia.org/2014/06/30/%e2%80%8bcomo-vestir-para-una-audiencia-con-el-papa-francisco/|título=¿Cómo vestir para una audiencia con el papa Francisco?|autor=Daud|data=30 de xuño de 2014|data-acceso=29 de abril de 2022}}</ref> O protocolo formal [[Cidade do Vaticano|vaticano]] para as audiencias papais esixía que as mulleres utilizasen vestido negro de manga longa sen escote, saia por baixo do xeonllo e mantela. Aos homes esixíaselles frac, con chaleco e bolboreta de piqué brancos. Tamén están permitidos os traxes típicos do propio país.<ref>{{cita web|url=https://es.aleteia.org/2014/06/30/%e2%80%8bcomo-vestir-para-una-audiencia-con-el-papa-francisco/|título=¿Cómo vestir para una audiencia con el papa Francisco?|autor=Daud|data=30 de xuño de 2014|data-acceso=29 de abril de 2022}}</ref> Desde os [[Década de 1980|anos 80]] os códigos da etiqueta vaticana convertéronse en opcionais.<ref>{{cita web|url=https://es.aleteia.org/2014/06/30/%e2%80%8bcomo-vestir-para-una-audiencia-con-el-papa-francisco/|título=¿Cómo vestir para una audiencia con el papa Francisco?|autor=Daud|data=30 de xuño de 2014|data-acceso=29 de abril de 2022}}</ref> Así, diversos invitados, diplomáticos e xefes de Estado optaron polo traxe de [[gravata]] na [[misa]] de inauguración de [[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] en [[2005]]. == Uso == Actualmente poden vestir de branco: * A raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]], desde a proclamación do seu esposo, [[Xoán Carlos I de España]], en [[1975]]. * A raíña [[Paola Ruffo di Calabria|Paola de Bélxica]], desde a coroación do seu esposo, [[Alberte II de Bélxica|Alberto II de Bélxica]], en [[1993]]. * A Gran Duquesa [[María Teresa de Luxemburgo]], desde o acceso ao trono do seu esposo, [[Henrique I de Luxemburgo]], en [[2000]]. * A princesa [[Charlene de Mónaco]], desde a súa voda en [[2011]] con [[Alberte II de Mónaco]]. * A raíña [[Mathilde d'Udekem d'Acoz|Matilde de Bélxica]], desde a coroación do seu esposo, [[Filipe de Bélxica]], en [[2013]]. * A raíña [[Letizia Ortiz|Letizia de España]], desde a proclamación do seu esposo, [[Filipe VI de España]], en [[2014]]. As raíñas de España son as únicas que o poden combinar cunha [[peita]]. Só teñen o “privilexio do branco” as raíñas ou consortes de catro monarquías católicas: * [[Bélxica]] (as raíñas [[Paola Ruffo di Calabria|Paola de Bélxica]] e [[Mathilde d'Udekem d'Acoz|Matilde de Bélxica]]) * [[España]] (as raíñas [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] e [[Letizia Ortiz|Letizia de España]]) * [[Luxemburgo]] (a Gran Duquesa [[María Teresa de Luxemburgo]]) * [[Mónaco]] (a [[princesa]] [[Charlene de Mónaco]]) Non teñen este privilexio outras monarquías católicas, como [[María Kinsky de Wchinitz e Tettau]], de [[Liechtenstein]] ou [[Masenate Mohato Seeiso]], de [[Lesoto]], nin as monarquías anglicanas ou luteranas, como [[Reino Unido]], [[Noruega]], [[Suecia]] ou [[Dinamarca]]. Tampouco ten dito privilexio a raíña consorte [[Máxima dos Países Baixos|Máxima]] dos [[Países Baixos]], malia non renunciar ao [[Igrexa católica|catolicismo]] ao contraer [[matrimonio]]. Tamén posúe este dereito a [[Princesa de Nápoles]], como consorte do pretendente ao trono de Italia e princesa da [[Casa de Savoia]]. As princesas de Italia, malia non seren raíñas, tamén fixeron uso deste privilexio.<ref>[http://archiviostorico.corriere.it/2003/maggio/19/Marina_San_Pietro_con_tailleur_co_0_030519614.shtml "Marina in San Pietro con tailleur bianco", ''Corriere della Sera''] (19 de maio de 2003).</ref> Nos últimos anos, [[Cidade do Vaticano|O Vaticano]] non é tan estrito co protocolo da indumentaria. De feito, Cherie Blair, a esposa de [[Tony Blair]], exprimeiro ministro do [[Reino Unido]] e católico converso, acudiu vestida de branco á audiencia papal.<ref>{{Cita web|título=Cherie Blair gets surprise audience with Pope|url=http://www.theguardian.com/politics/2006/apr/28/politicalnews.uk|páxina-web=the Guardian|data=2006-04-28|data-acceso=2022-01-08|lingua=en}}</ref> == Lista de ocasións de uso == O privilexio do branco non é usado en todos os casos, só nas seguintes ocasións, as máis sinaladas no Vaticano. {| class="wikitable sortable" !Data !Raíña/Princesa/Dignataria !Papa !Notas |- |14 de outubro de 2018 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Francisco, papa|Francisco]] |Canonización de [[Paulo VI, papa|Paulo VI]] |- |4 de setembro de 2016 |Reina [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Francisco, papa|Francisco]] |Canonización de Santa [[Tareixa de Calcuta]] |- |21 de marzo de 2016 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Francisco, papa|Francisco]] |Audiencia privada |- |18 de xaneiro de 2016 |Princesa Charlene de Mónaco |[[Francisco, papa|Francisco]] |Visita de Estado ao Vaticano |- |9 de marzo de 2015 |Raíña Matilde de Bélxica |[[Francisco, papa|Francisco]] |Audiencia privada |- |30 de xuño de 2014 |Raíña [[Letizia Ortiz|Letizia de España]] |[[Francisco, papa|Francisco]] |Audiencia privada |- |27 de abril de 2014 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Francisco, papa|Francisco]] |Canonización de Xoán XXIII e Xoán Paulo II |- |27 de abril de 2014 |Raíña Paola de Bélxica |[[Francisco, papa|Francisco]] |Canonización de Xoán XXIII e Xoán Paulo II |- |27 de abril de 2014 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Francisco, papa|Francisco]] |Canonización de Xoán XXIII e Xoán Paulo II |- |19 de marzo de 2013 |Raíña Paola de Bélxica |[[Francisco, papa|Francisco]] |Misa Inaugural do papa [[Francisco, papa|Francisco]] |- |19 de marzo de 2013 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Francisco, papa|Francisco]] |Misa Inaugural do papa [[Francisco, papa|Francisco]] |- |12 de xaneiro de 2013 |Princesa Charlene de Mónaco |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Audiencia privada |- |1 de maio de 2011 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Beatificación do papa [[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |- |1 de maio de 2011 |Raíña Paola de Bélxica |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Beatificación do papa [[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |- |10 de outubro de 2009 |Raíña Paola de Bélxica |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]]<ref name="politicos">[http://mantillawithme.blogspot.ca/2010/09/politicos-and-pope-wearing-mantilla-in.html "Politicos and Popes: Mantilla Action in the Vatican".]</ref><ref name="pdb">[http://nobleyreal.blogspot.ca/2010/07/privilege-du-blanc.html "Privilège du blanc".]</ref> |Audiencia privada |- |8 de maio de 2006 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Audiencia privada<ref name="politicos" /><ref name="pdb" /> |- |24 de abril de 2005 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Misa Inaugural do papa [[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]]<ref name="politicos" /><ref name="pdb" /> |- |24 de abril de 2005 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]] |Misa Inaugural do papa [[Bieito XVI, papa|Bieito XVI]]<ref name="politicos" /><ref name="pdb" /> |- |3 de outubro de 2004 |Raíña [[Fabiola Mora y Aragón|Fabiola de Bélxica]] |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Beatificación de [[Carlos I de Austria|Carlos I de Austria e IV de Hungría]] |- |18 de maio de 2003 |Princesa Mariña de Nápoles |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Aniversario do papa [[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |- |23 de marzo de 2003 |Gran Duquesa María Teresa de Luxemburgo |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Audiencia privada<ref>[http://www.hellomagazine.com/celebrities-news-in-pics/27-03-2003/0/ "Luxembourg's royal family visits the Pope",] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924025706/http://www.hellomagazine.com/celebrities-news-in-pics/27-03-2003/0/ |date=24-09-2015 }} ''Hello Magazine''.</ref> |- |15 de maio de 1998 |Raíña Paola de Bélxica |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Audiencia privada<ref name="politicos" /> |- |30 de abril de 1981 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Audiencia privada<ref name="pdb" /> |- |22 de outubro de 1978 |Gran Duquesa Xosefina Carlota de Luxemburgo |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Misa Inaugural do papa [[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]]<ref name="pdb" /> |- |22 de outubro de 1978 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]] |Misa Inaugural do papa [[Xoán Paulo II, papa|Xoán Paulo II]]<ref name="pdb" /> |- |3 de setembro de 1978 |Raíña [[Fabiola Mora y Aragón|Fabiola de Bélxica]] |[[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]] |Misa Inaugural do papa [[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]]<ref name="pdb" /> |- |3 de setembro de 1978 |Gran Duquesa Josefina Carlota de Luxemburgo |[[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]] |Misa Inaugural do papa [[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]]<ref name="pdb" /> |- |3 de setembro de 1978 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]] |Misa Inaugural do papa [[Xoán Paulo I, papa|Xoán Paulo I]]<ref name="pdb" /> |- |10 de febreiro de 1977 |Raíña [[Sofía de Grecia|Sofía de España]] |[[Paulo VI, papa|Paulo VI]] |Audiencia privada<ref name="pdb" /> |- |6 de maio de 1965 |Gran Duquesa Xosefina Carlota de Luxemburgo |[[Paulo VI, papa|Paulo VI]] |Audiencia privada |- |9 de xuño de 1961 |Raíña [[Fabiola Mora y Aragón|Fabiola de Bélxica]] |[[Xoán XXIII, papa|Xoán XXIII]] |Audiencia privada<ref name="pdb" /> |- |27 de decembro de 1939 |Raíña Helena de Italia |[[Pío XI, papa|Pío XI]]I |Recepción no [[Palacio do Quirinale]] |- |27 de decembro de 1939 |Princesa María Xosé do Piamonte |[[Pío XI, papa|Pío XI]]I |Recepción no [[Palacio do Quirinale]] |- |23 de xaneiro de 1939 |Princesa María de Savoia |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada despois do matrimonio |- |8 de xaneiro de 1930 |Princesa María Xosé do Piamonte |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada despis do matrimonio |- |28 de decembro de 1929 |Princesa [[María Adelaida de Savoia]] |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada <ref>{{Cita novas|título=ITALIAN PRINCES SEE POPE.; Duke and Duchess of Genoa Among Seven of House of Savoy Present.|url=http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=980CE5D81239E43ABC4151DFB4678382639EDE|xornal=The New York Times|lugar=The New York Times Building, 620 Eighth Avenue, New York City, 10018|data=29 de decembro de 1929|editorial=The New York Times Company|cita=Pope Pius received additional Princes of the ruling House of Savoy in audience today. They included the Duke and Duchess of Genoa, the Prince of Udine, the Duke of Pistoia, the Duke of Bergamo, Princess Maria Adelaide and the Duke of Ancona.|issn=0362-4331|oclc=1645522|data-acceso=8 de xuño de 2016|lingua=en}}</ref> |- |7 de decembro de 1929 |Princesa Xoana de Savoia |[[Pío XI, papa|Pío XI]]<ref name="nyt-gm">"Prince and Sisters Pay Visit to Pope", ''New York Times'' (8 de decembro de 1929), 5.</ref> |Audiencia privada |- |7 de decembro de 1929 |Princesa María de Savoia |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada<ref name="nyt-gm" /> |- |5 de decembro de 1929 |Raíña Helena de Italia |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada<ref name="pdb" /> |- |7 de xuño de 1929 |Raíña Helena de Italia |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada |- |19 de novembro de 1923 |Raíña [[Vitoria Uxía de Battenberg]] |[[Pío XI, papa|Pío XI]] |Audiencia privada |- |} == Notas == {{Listaref|2}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Monarquía]] [[Categoría:Santa Sé]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] s7fd4kpdik8bjhp06ey6s1sxv2vylmd 0 546229 6148598 6110581 2022-08-02T16:00:55Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:NAchR-2BG9_default.png|miniatura| Estrutura tridimensional do receptor nicotínico]] O '''receptor nicotínico''' (abreviado '''nAChR''' polo nome [[Lingua inglesa|inglés]] ''Nicotinic acetylcholine receptors'') é o receptor colinérxico que forma [[Canle iónica|canles iónicos activados por ligandos]] na [[membrana plasmática]] dalgunhas [[Neurona|neuronas]] e na porción postsináptica da [[unión neuromuscular]]. Como [[Canle iónica regulada por ligando|receptores ionotrópicos]], os nAChR están unidos directamente á [[canle iónica]] e non usan [[Segundo mensaxeiro|segundos mensaxeiros]] (a diferenza dos receptores metabotrópicos como os colinérxicos muscarínicos). Os receptores nicotínicos representan o modelo de receptor ionotrópico máis estudado.<ref>{{Cita libro|título=Neuroscience, 4ª ed., Sinauer Associates Inc, gennaio 2008, p. 857.|apelidos=Dale Purves, George J. Augustine, David Fitzpatrick et al.|ISBN=978-0-87893-697-7}}</ref> Existen diferentes isoformas estruturais do receptor, por iso cando non nos referimos a ningunha isoforma específica, preferimos falar xenericamente de ''receptores nicotínicos''. Do mesmo xeito que outros tipos de receptores colinérxicos, como os muscarínicos, os receptores nicotínicos teñen a [[acetilcolina]] (moitas veces abreviada ''ACh'' ) como o seu ligando endóxeno. A diferenciación das dúas clases de receptores produciuse mediante ligandos non endóxenos: muscarina e [[nicotina]]. Os receptores muscarínicos, de feito, son activados (alén da acetilcolina) tamén pola muscarina, pero non pola nicotina; os receptores nicotínicos, pola contra, son activados pola nicotina pero non pola muscarina, e isto explica a denominación. <ref name="Siegel">{{Cita web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=bnchm.section.1181|título=GABA Receptor Physiology and Pharmacology|data-acceso=12-1-2022}}</ref> Nos [[Insectos|insectos,]] o sistema colinérxico está limitado ao [[sistema nervioso central]] (SNC). <ref name="Yamamoto1">{{Cita libro|ISBN=978-4-431-70213-9|título=Nicotinoid Insecticides and the Nicotinic Acetylcholine Receptor|apelidos=Yamamoto et al.|nome=i.|editorial=Springer Verlag, Japan|ano=1999}}</ref> Nos [[mamíferos]], porén, os receptores colinérxicos neuronais atópanse tanto no sistema nervioso central como no [[Sistema nervioso periférico|periférico]], ademais os receptores nicotínicos da placa motora dos [[Músculo|músculos somáticos]] permiten [[Contracción muscular|a contracción muscular]] . == Historia == [[Ficheiro:Acetylcholine.svg|esquerda|miniatura| [[Acetilcolina]]: o ligando endóxeno dos receptores nicotínicos]] [[Ficheiro:Nicotine-2D-skeletal.png|esquerda|miniatura| [[Nicotina]]: o ligando empregado para discriminar entre os receptores nicotínicos e muscarínicos. O nitróxeno da pirrolidina protonase a pH fisiolóxico, como a cabeza catiónica da acetilcolina.]] En 1914 [[Henry Hallett Dale]] e os seus colaboradores propuxeron por primeira vez a posible acción do [[neurotransmisor]] pola acetilcolina. A idea da existencia de receptores como mediadores da transmisión química dos impulsos era relativamente recente: a "''substancia receptiva'' " foi, de feito, proposta por Langley en 1905, precisamente estudando a acción da nicotina e do curaro sobre os receptores nicotínicos da placa motriz ([[unión neuromuscular]]). Logo [[Otto Loewi]] definiu o papel da acetilcolina no sistema nervioso. Por estes descubrimentos, Dale e Loewi foron galardoados co [[Premio Nobel de Fisioloxía ou Medicina|Premio Nobel de Medicina]] en 1936. O mecanismo de funcionamento fisiolóxico do receptor nicotínico da placa muscular foi posteriormente aclarado en detalle por Katz e Miledi en [[1968]] e despois confirmado por Neher e Sakmann en [[1978]] grazas ás medicións das correntes transmembrana con microeléctrodos. Unha técnica pioneira que lles valeu o [[Premio Nobel de Fisioloxía ou Medicina|Premio Nobel de Medicina]] en [[1991]]. A identificación da estrutura das subunidades que constitúen o receptor nicotínico da <i>[[Torpedo californica]]</i> remóntase a [[1976]] e uns anos máis tarde ([[1982]]) tamén a determinación da secuencia de aminoácidos das subunidades. Utilizouse ese [[Peixes|peixe]] porque o seu sistema nervioso é extremadamente sinxelo e o tamaño das neuronas permite medir facilmente o potencial electroquímico entre o interior e o exterior da célula mediante [[Eléctrodo|eléctrodos]]. == Estrutura dos receptores nicotínicos == === Macroestrutura dos receptores === Os receptores nicotínicos, cunha masa molecular de 290 kDa , están formados por cinco subunidades, dispostas simetricamente para circunscribir un poro polo que se produce o fluxo de ións. Cada unha das subunidades consta de catro dominios transmembrana, cos [[N-terminal|extremos N-terminal]] e [[C-terminal]] ambos no lado extracelular. Polo tanto, pola súa estrutura, os receptores nicotínicos pertencen á primeira familia de receptores ionotrópicos, coñecidos como receptores pentaméricos ou "Cys-loops". Os receptores GABA-A, os receptores de glicina e os receptores de [[serotonina]] tipo 3 (5HT-3) pertencen á mesma familia e, polo tanto, son estruturalmente similares. Nos [[vertebrados]], os receptores nicotínicos clasifícanse [[Grosso modo|''grosso modo'']] en dous subtipos, en función do sitio principal de expresión: existen, de feito, receptores nicotínicos do ''tipo neuronal'' N_N e do ''tipo muscular'' N_M. Entre os receptores de tipo muscular están a forma embrionaria, composta polas subunidades α1, β1, δ e γ na proporción 2: 1: 1: 1, e a forma adulta, que ten as subunidades α1, β1, δ, e ε, sempre cunha proporción 2: 1: 1: 1. <ref name="Siegel"/> Os receptores de subtipos neuronais son diferentes. En particular, existen combinacións homopentámeras e heteropentámeras de doce subunidades diferentes: de α2 a α10 e de β2 a β4. Os exemplos inclúen (α4)₃ (β2)₂, (α4)₂ (β2)₃ e (α7)₅. As subunidades dos receptores neuronais e musculares son similares entre si, especialmente nas rexións hidrófobas. Historicamente, as subunidades dos receptores nicotínicos dividíronse en catro subfamilias (I a IV) en función da analoxía de secuencias na estrutura da proteína. {| border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" style="margin: 1em auto 1em auto;" | colspan="5" style="text-align: center; background:#66ccff;" |Tipo neuronal | style="text-align: center; background:#ff6666;" | Tipo muscular |- ! style="background:#99cccc;" width="100" | O ! style="background:#66cccc;" width="100" | II ! colspan="3" style="background:#33cccc;" width="300" | III ! style="background:#cc6666;" width="100" | IV |- | rowspan="2" style="text-align: center;" | α9, | rowspan="2" style="text-align: center;" | α7, α8 | style="text-align: center; background:#99ffff;" width="100" | 1 | style="text-align: center; background:#66ffff;" width="100" | 2 | style="text-align: center; background:#33ffff;" width="100" | 3 | rowspan="2" style="text-align: center;" | α1, β1, δ, γ, ε |- | style="text-align: center;" | α2, α3, α4, α6 | style="text-align: center;" | β2, β4 | style="text-align: center;" | β3, α5 |} {{aviso médico}}Esta clasificación, proposta en 1995, está agora incompleta á luz das novas subunidades identificadas, mesmo en humanos. A seguinte táboa mostra todas as subunidades actualmente coñecidas e calquera patoloxía relacionada coas súas mutacións. {| class="wikitable" style="margin-right: 275px;" |+Subunidade do receptor nicotínico !Subunità !Tipo !UniProt ![[Locus]] !OMIM !Patoloxía asociada |- !α1 |Muscular |{{Uniprot|P02708|breve}} |2q24-q32 |{{OMIM|100690}} |Miastenia gravis, Síndrome miasténica conxénita e forma letal da síndrome do pterixio múltiple |- !α2 |Neuronal |{{Uniprot|Q15822|breve}} |8p21 |{{OMIM|118502}} |Unha mutación atopada en 10 membros dunha familia sarda con epilepsia nocturna do lóbulo frontal autosómico dominante |- !α3 |Neuronal |{{Uniprot|P32297|breve}} |15Q24 |{{OMIM|118503}} |Correlacionouse un só polimorfismo de nucleótido coa adicción á nicotina, o risco de cancro de pulmón e a enfermidade oclusiva arterial periférica. |- !α4 |Neuronal |{{Uniprot|P43681|breve}} |20 |{{OMIM|118504}} |Mutacións asociadas á epilepsia nocturna do lóbulo frontal autosómico dominante e á dependencia da nicotina |- !α5 |Neuronal |{{Uniprot|p30532|breve}} |15q24 |{{OMIM|118505}} |Asociación significativa entre unha variante desta subunidade e o tabaquismo |- !α6 |Neuronal |{{Uniprot|Q15825|breve}} |8P22 |{{OMIM|606888}} | |- !α7 |Neuronal |{{Uniprot|P36544|breve}} |15Q13.3 |{{OMIM|118511}} |Mutación asociada a [[esquizofrenia]] e [[epilepsia]] |- !α8 |Neuronal |{{Uniprot|C3TS54|breve}} | -- | -- |Non identificado en humanos |- !α9 |Neuronal |{{Uniprot|Q9UGM1|breve}} |4p14 |{{OMIM|605116}} |Os antagonistas teñen acción analxésica en modelos animais. |- !α10 |Neuronal |{{Uniprot|Q9GZZ6|breve}} |11p15.4 |{{OMIM|606372}} |Os antagonistas teñen acción analxésica en modelos animais.<ref>{{Cita libro|título=Molecular mechanism for analgesia involving specific antagonism of alpha9alpha10 nicotinic acetylcholine receptors.|apelidos=M. Vincler, S. Wittenauer; R. Parker; M. Ellison; BM. Olivera; JM. McIntosh|editorial=in Proc Natl Acad Sci U S A, vol. 103, n. 47, pp. 17880-4, DOI:10.1073/pnas.0608715103, PMID 17101979.|ano=Nov 2006}}</ref> |- !α11 |Neuronal |{{Uniprot|C3TS67|breve}} | -- | -- |Non identificado en humanos |- !α12 |Neuronal |{{Uniprot|D3UA24|breve}} | |{{OMIM|}} |Non identificado en humanos |- !β1 |Muscular |{{Uniprot|P11230|breve}} |17p12-p11 |{{OMIM|100710}} |Sindrome miastenica congenita |- !β2 |Neuronal |{{Uniprot|P17787|breve}} |1q21.3 |{{OMIM|118507}} |Existen mutacións asociadas a epilessia autosómica dominante nocturna do lobo frontal de tipo 2 e 3 |- !β3 |Neuronal |{{Uniprot|Q05901|breve}} |8 |{{OMIM|118508}} | -- |- !β4 |Neuronal |{{Uniprot|P30926|breve}} |15q24 |{{OMIM|118509}} |As mutacións nun locus común coas subunidades α3 e α5 están correlacionadas cun maior risco de cancro de pulmón. |- !γ |Muscular |{{Uniprot|P07510|breve}} |2q33-34 |{{OMIM|100730}} |Mutacións causan a síndrome Escobar |- !δ |Muscular |{{Uniprot|Q07001|breve}} |2q33-qter |{{OMIM|100720}} |As mutacións heterocigotas e homocigotas relacionáronse coa síndrome miasténica conxénica e a forma letal da síndrome de pterixión múltiple. |- !ε |Muscular |{{Uniprot|Q04844|breve}} |17p13.2 |{{OMIM|100725}} | -- |} As diferentes subunidades poden así unirse entre si, formando potencialmente un número moi elevado de isoformas receptoras, para poder variar e modular a resposta dun xeito específico para cada tecido individual. A continuación indícanse as principais isoformas receptoras coñecidas actualmente xunto coa súa localización anatómica, o seu efecto e os seus agonistas e antagonistas específicos: [[Ficheiro:Ach_rezeptor_nicotinisch.svg|miniatura| Representación esquemática das subunidades do receptor nicotínico de tipo muscular (α1) ₂ β1δγ e a súa disposición na canle.]] {| class="wikitable" !Tipo de receptor ! Localización ! Efecto ! Agonista ! Antagonista |- ! Tipo de músculo:<br /><br /><br /><br /><br> (α1) ₂ β1δε <ref name="Rang">{{Cita libro|url=https://archive.org/details/isbn_9788181479174|ISBN=0-443-07145-4|título=Pharmacology}}</ref><br /><br /><br /><br /><br> ou<br /><br /><br /><br /><br> (α1) ₂ β1δγ | [[Unión neuromuscular]] | Potencial postsináptico excitatorio, causado principalmente pola influencia de [[Sodio|Na ⁺]] e [[Potasio|K ⁺]] | * [[acetilcolina]] * carbacol * succinilcolina | * [[Alfa-bungarotoxina|α-bungarotoxina]]<ref name="neurosci"/> * α-conotoxina * tubocurarina * pancuronio * atracurio |- ! Tipo ganglionar:<br /><br /><br /><br /><br> (α3) ₂ (β4) ₃ | [[ganglio]] | Potencial postsináptico excitatorio, causado principalmente pola influencia de [[Sodio|Na ⁺]] e [[Potasio|K ⁺]] | * [[acetilcolina]] * carbacol * [[nicotina]] * epibatidina * dimetilfenilpiperazina | * mecamilamina <ref name="neurosci">{{cita web|url=http://www.neurosci.pharm.utoledo.edu/MBC3320/nicotinic.htm|páxina-web= Neurosci.pharm |título= MBC 3320 Acetylcholine|nome= William S. Jr.|apelidos= Messer|urlmorta=si|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20071227192643/http://www.neurosci.pharm.utoledo.edu/MBC3320/nicotinic.htm |dataarquivo=27 dde decembro de 2007 }}</ref> * trimetafano * hexametonio * [[Bupropion|bupropión]] * ibogaína * 18-metoxicoronaridina * dextrometorfano |- ! Tipo de SNC:<br /><br /><br /><br /> <br> (α4) ₂ (β2) ₃ | [[Cerebro]] | Potencial postsináptico excitatorio, causado principalmente pola influencia de [[Sodio|Na ⁺]] e [[Potasio|K ⁺]] | * [[nicotina]] * epibatidina * [[acetilcolina]] * [[citosina]] | * mecamilamina * metilaconitina * α-conotoxina |- ! Ademais do SNC:<br /><br /><br /><br /> <br> (α3) ₂ (β4) ₃ | [[Cerebro]] | Potencial excitatorio post e presináptico | * [[nicotina]] * epibatidina * [[acetilcolina]] * [[citisina]] | * hexametonio * tubocurarina * dextrometorfano * mecamilamina |- ! Tipo homérico do SNC:<br /><br /><br /><br /> <br> (α7) ₅<br /><br /><br /><br /> <br> | [[Cerebro]] | Potencial postsináptico excitatorio e potencial excitatorio presináptico, causado principalmente polo [[Calcio|^influxo de Ca 2+]] | * epibatidina * dimetilfenilpiperazina | * mecamilamina * [[Alfa-bungarotoxina|α-bungarotoxina]] * dextrometorfano * amantadina * memantina |- |} Independentemente das estruturas do receptor, a única subunidade capaz de unirse á acetilcolina é a subunidade α, que ten o peto específico no que se pode colocar o ligando. Isto significa que, para ser activado, o receptor da placa neuromuscular (que ten 2 subunidades α), debe unirse a 2 moléculas de acetilcolina (unha por cada subunidade α) ao mesmo tempo. Para o receptor do SNC, que en cambio ten 5 subunidades do tipo α7, son necesarias 5 moléculas de acetilcolina para poder transducir o sinal. Tras a interacción coa acetilcolina, o receptor cambia a súa conformación, permitindo a apertura da canle. Dado que a selectividade cara aos catións non é absoluta, poden fluír pola canle ións da mesma carga e radio atómico similar. Polo tanto, permítese o fluxo de [[Sodio|ións Na]] en particular, pero tamén de [[Calcio|Ca]] (ambos entrantes) e [[Potasio|K]] saínte. Tras a variación das concentracións de ións celulares, hai unha variación no potencial de membrana que permite a despolarización da fibra. === Ultraestrutura dos receptores === [[Ficheiro:Recettore_nicotinico.JPG|miniatura| Sección do receptor nicotínico da placa neuromuscular: aquí destácanse 3 das 5 subunidades constitutivas do receptor. A subunidade alfa, que une a acetilcolina, móstrase nas súas características fundamentais. Os dominios transmembrana, por comodidade, denomínanse aquí 1, 2, 3 e 4. Observe como o bucle (ou bucle) C, que une M3 e M4, é máis longo que os demais. Tamén ten unha lonxitude considerable o dominio terminal -NH2 (indicado aquí con N) que contén 2 moléculas de [[cisteína]] (indicadas con C) que forman enlaces disulfuro covalentes necesarios para manter a conformación da cadea. A figura tamén destaca a forma característica de funil da canle pola que flúen os ións]] Como se mencionou, os receptores nicotínicos están formados por 5 subunidades, que difiren segundo o subtipo de receptor. As subunidades están formadas por unha única cadea peptídica que, plegándose sobre si mesma, atravesa a membrana catro veces. Así, identifícanse 4 dominios transmembrana, denominados M1, M2, M3 e M4 unidos en 3 bucles (ou bucles segundo a terminoloxía anglosaxoa), dos cales dous son intracelulares e un extracelular. O segundo bucle intracelular (o que une M3 con M4) está formado por unha cadea de aminoácidos máis longa que a dos outros dous bucles. Os dominios M2 de cada subunidade son os que circunscriben o poro receptor ao nivel da sección transmembrana. Polo tanto o poro, a nivel de membrana, está delimitado só por M2. Os dominios aminoterminal (-NH2) e carboxiterminal (COOH) atópanse extracelularmente. En particular, o -NH2 consta dun maior número de aminoácidos que o terminal -COOH e contén o peto necesario para a unión coa acetilcolina. A cadea terminal -NH2, que se replega sobre si mesma, pon en contacto dous [[Cisteína|residuos de cisteína]] que orixinan unha ponte disulfuro (SS) esencial para manter a adecuada conformación da cadea. === Organización estrutural e funcional do receptor nicotínico === [[Ficheiro:Nicotinic_Acetylcholine_receptor.png|esquerda|miniatura| Estruturas de hélice-alfa e de folla-beta do receptor]] O receptor, que ten unha anchura duns 65 Å e unha lonxitude duns 110-120 Å, está formado por 3 partes fundamentais: * sección extracelular * sección transmembrana * sección intracelular A sección extracelular é a máis voluminosa e sobresae fóra da célula uns 60 Å. É nesta parte onde se atopa o sitio de unión para a acetilcolina. Os aminoácidos implicados na unión co ligando son en particular a [[tirosina]] e o [[triptófano]] cos que se une a acetilcolina mediante o establecemento de enlaces catión-p débiles. O sitio de unión da acetolcolina está situado na interface entre a subunidade alfa e a subunidade non alfa (debido á variabilidade das formas do receptor, as subunidades beta, gamma delta e épsilon denomínanse por comodidade non-alfa). O sitio que se une á acetilcolina consiste, polo tanto, nunha cavidade entre as subunidades alfa e non alfa. A cavidade máis importante funcionalmente está a nivel da subunidade alfa, definida como ''o sitio principal'', e contribúe significativamente á unión co ligando e á modificación conformacional do receptor, mentres que se define a cavidade formada polas subunidades gamma ou delta. como ''o sitio complementario''. Os tres bucles da subunidade alfa indícanse coas letras A, B e C, mentres que os da subunidade non-alfa chámanse D, E e F. As secuencias de aminoácidos poden variar dun receptor a outro, pero algúns aminoácidos son moi importante para a conformación da cadea peptídica e polo tanto das subunidades. Polo tanto, algúns aminoácidos son absolutamente insubstituíbles e repítense constantemente e defínense como ''conservados''. Aminoácidos conservados no sitio principal: * bucle A: [[triptófano]] 86, [[tirosina]] 93 * bucle B: triptófano 149, tirosina 151 * bucle C. tirosina 190, [[cisteína]] 192, cisteína 193, tirosina 198 Aminoácidos de sitios complementarios conservados: * bucle D: tirosina 55, triptófano 57 * bucle E: variable * bucle F: [[Ácido aspártico|aspartato]] que está moi conservado A porción transmembrana ten unha lonxitude de aproximadamente 30 Å. O poro do receptor, que ten forma de funil, tende a estreitarse gradualmente ata acadar, no seu punto máis estreito, un ancho de só 7 Å. Dado que a membrana plasmática está formada por fosfolípidos (que teñen características hidrófobas), os aminoácidos da sección transmembrana, para atravesala, deben ter marcadas características lipofílicas. De feito, esta sección contén un número moi elevado de aminoácidos lipófilos que forman unha cadea peptídica que tende a envolverse sobre si mesma. A conformación proteica secundaria xerada é a definida como unha [[hélice alfa]] e atravesa todo o grosor da membrana plasmática. A sección intracelular é a máis pequena e ten unha lonxitude duns 20 Å. Esencialmente, fixa o receptor á membrana e permite que o Na flúe cara á célula. Dado que o [[citosol]] ten fortes características hidrófilas, os aminoácidos presentes nesta sección tamén deben ser hidrófilos. A sección intracelular do receptor contén grandes cantidades de aminoácidos hidrófilos que están dispostos nunha estrutura secundaria específica chamada [[Folla beta|folla β]]. A transición da hélice alfa á folla beta, que provoca un encollemento na estrutura do receptor, débese a unha [[Prolina|molécula de prolina]] que non é capaz de formar pontes de hidróxeno intramoleculares, o que permite a transición á estrutura da folla beta. Esta rotura mediada por prolina da estrutura da hélice alfa chámase ''Kink break'' . Seccionando a canle, pódese observar que isto dá unha serie de aneis concéntricos nos que se repiten os aminoácidos. Destacan varios aneis: * un anel exterior, no que podemos identificar unha [[Ácido glutámico|molécula de glutamato]] (E 258), que é moi polar e cun pH fisiolóxico de 7,4 está presente en forma ionizada. * 3 aneis hidrófobos, nos que [[Leucina|se expoñen leucina]] (L 254), [[valina]] (V 251) e de novo leucina (L 247), todos eles aminoácidos hidrófobos. * 2 aneis polares, formados por [[treonina]] (T 244) e [[serina]] (S 240) que teñen -ohs nas cadeas laterais e polo tanto son polares. * 1 anel intermedio, que contén [[Ácido glutámico|glutamato]] (residuo que se elimina nos receptores neuronais ((α7) 5) leva á abolición da permeabilidade do calcio sen cambiala a potasio e sodio) (E 237). * 1 anel interior, que contén [[Ácido aspártico|aspartato]] (D 234). Estes dous últimos aneis conteñen aminoácidos que teñen grupos -COOH que están cargados negativamente e poden formar enlaces iónicos cos catións que flúen. O primeiro anel, cargado negativamente, atrae os catións á canle. Os tres aneis hidrófobos son necesarios para eliminar a auga que solvata os ións. Os ións do medio fisiolóxico están hidratados, polo que son moi voluminosos e non poderían atravesar a canle, que sería demasiado estreita. Para entrar deben perder a auga que os rodea: os aminoácidos destes tres aneis, sendo hidrófobos, repelen a auga do exterior deixando só entrar os catións. Os aneis intermedio e interno, por outra banda, actúan como un filtro de selectividade restrinxindo o fluxo de catión só a Na, Ca e K. == Métodos de investigación dos receptores nicotínicos == O estudo dos receptores nicotínicos foi longo e continúa na actualidade, co obxectivo de mellorar a información e identificar ligandos selectivos que se poden utilizar en terapia. Co paso dos anos, a investigación foise perfeccionando, enriquecéndose con novas técnicas. Algúns dos métodos de investigación máis utilizados: * [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|Mutaxénese]]: é unha técnica que implica a modificación dun aminoácido estrutural do receptor. Variando este aminoácido obtense un receptor con características diferentes ao salvaxe. Estúdanse as súas diferenzas e avalíanse as súas novas características. O novo receptor pode ter un papel funcional diferente, revelando as características fundamentais do receptor orixinal. Ao substituír o aminoácido [[Ácido aspártico|aspartato]] por [[Valina|valina na]] rexión de unión do ligando, a unión da acetilcolina prodúcese con maior dificultade. Isto permítenos comprender que o aspartato é fundamental no proceso de unión do [[neurotransmisor]], e que a súa substitución crea unha perturbación na zona do receptor (tanto na cadea lateral como na estrutura secundaria e terciaria da proteína). Unha variante deste método é a ''mutaxénese de dobre intercambio'': cámbiase un aminoácido por outro e cámbiase o grupo funcional no novo aminoácido introducido. Por exemplo, o aspartato (que ten un -COOH), cámbiase por unha [[lisina]] (aminoácido básico) introducindo neste último un grupo carboxílico. Se a afinidade do ligando polo receptor segue sendo idéntica, isto indica que o enlace carboxílico é fundamental para a actividade do peto do receptor. * [[Cristalografía]]: técnica de investigación que permite o estudo do receptor baixo raios X. É unha técnica importante no estudo das enzimas, pero que é moito máis complicada cando se aplica aos receptores. De feito, os receptores tenden a cristalizar moi raramente, xa que precipitan de forma amorfa o que non permite o estudo coa técnica cristalográfica. Ademais, ''in vitro'' é moi difícil recrear o ambiente da membrana celular. * [[Microscopio electrónico|Microscopía electrónica]]: bo método de estudo, pero a resolución pode non ser perfecta e non é posible investigar a ultraestructura do receptor. * Marcado de afinidade: é unha técnica que aproveita a posibilidade dun ligando sintetizado adecuadamente para facer un enlace covalente. Os tecidos nos que se expresa o receptor son illados, e despois homoxeneízanse e fan que reaccionen co ligando. Os ligandos poden ter características específicas (por exemplo, poden ser etiquetados). Calculando a radioactividade asociada ao complexo ligando-receptor, é posible identificar a concentración de receptores nos tecidos. Por exemplo, aminoácidos como [[serina]], [[treonina]] (teñen grupos -OH), [[Ácido glutámico|glutamato]] e [[Ácido aspártico|aspartato]] (teñen grupos -COOH), a [[lisina]] (teñen grupos -NH2) poden unirse ás beta-haloalquilaminas ( mostarda de nitróxeno). Ao introducir un grupo fotoactivable na mostaza (como as azidas aromáticas), obtense un composto que emite nun rango de frecuencias determinado. Ao formar un enlace covalente entre o ligando fotoactivado e o receptor, é posible determinar a localización ou concentración dos receptores. * RMN ( [[resonancia magnética nuclear]] ): técnica máis marxinal, que ten a función de destacar os grupos funcionais necesarios para a unión co ligando. [[Ficheiro:Proteina_legante_l%27acetilcolina.JPG|miniatura|Estrutura, investigada por cristalografía, da proteína de unión a Ach]] Actualmente, o receptor nicotínico aínda non se cristalizou, polo que non foi posible estudalo mediante raios X. Co propósito de estudar a funcionalidade estrutural, foi moi importante o descubrimento por un grupo de investigadores holandeses dunha determinada proteína estruturalmente similar ao receptor nicotínico. Estes investigadores illaron de feito, dalgúns caracois de mar, unha proteína, chamada proteína de unión a Ach (proteína de unión a acetilcolina), que ten unha afinidade estrutural igual ao 40% da do receptor nicotínico. Trátase dunha proteína citosólica que ten a función de unir a acetilcolina, co fin de atrapala e poñer fin á actividade da propia acetilcolina. Polo tanto, xoga un papel similar nos caracois mariños ao da acetilcolinesterase dos humanos. O descubrimento máis importante, de enorme resonancia na comunidade científica, foi o feito de que os investigadores holandeses conseguiron cristalizar a proteína de unión a Ach e isto permite comprender, dada a alta homoloxía estrutural e funcional entre proteína e receptor, cal é a estrutura da parte funcional do receptor nicotínico. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://www.britannica.com/science/nicotinic-acetylcholine-receptor Entrada na Encyclopaedia Britannica.] {{control de autoridades}} [[Categoría:Bioloxía molecular]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] s08w32f6p3dm7ug73lhwigdq8z5u8fh 0 550637 6149286 6109773 2022-08-03T09:57:45Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 6 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeroporto|nome=Aeroporto de Detroit|p5-sup=asfato/formigón|p2-número=4L/22R|p2-lonx-f=10 000|p2-lonx-m=3 048|p3-sup=formigón|p3-número=3R/21L|p3-lonx-f=10 001|p3-lonx-m=3 048|p4-sup=asfato/formigón|p4-número=3L/21R|p4-lonx-f=8 500|p4-lonx-m=2 591|p5-número=9L/27R|p1-lonx-m=3 659|p5-lonx-f=8 708|p5-lonx-m=2 654|p6-sup=formigón|p6-número=9R/27L|p6-lonx-f=8 500|p6-lonx-m=2 591|estad-ano=2021|cab-estad1=Pasaxeiros|dato-estad1=23 610 765|cab-estad2=Operacións|dato-estad2=286 909|p2-sup=asfato/formigón|p1-lonx-f=12 003|nomenativo=Detroit Metropolitan Wayne County Airport|LID=|nomenativo-a=|nomenativo-r=|imaxe=|ancho-imaxe=|título=|imaxe2=|ancho-imaxe2=|título 2=|IATA=DTW|ICAO=KDTW|FAA=DTW|tipo=público|p1-número=4R/22L|dono=[[condado de Wayne, Míchigan]]|operador=Wayne County Airport Authority|dono-oper=|cidade-sirve=|localización=|elevación-f=|elevación-m=|coordenadas=|web=[https://www.metroairport.com/ metroairport.com]|nivel-mar=|pista-métrico=|p1-sup=formigón|notas=}} O '''aeroporto metropolitano de Detroit Wayne County''' ([[IATA]]: '''DTW''', [[ICAO]]: '''KDTW''', [[FAA]] LID: '''DTW''') e un gran [[aeroporto]] internacional [[estadounidense]] que cobre 1 960 hectáreas<ref name=":0">{{Cita web|url=https://www.airportiq5010.com/5010ReportRouter/DTW.pdf|páxina-web=FAA|título=FAA Airport Form 5010 for DTW|data-acceso=14 de febreiro de 2022}}</ref> en [[Romulus, Míchigan]]. É o principal aeroporto internacional que serve a [[Detroit]] e o máis grande do estado de [[Míchigan]]. O Plan Nacional de Sistemas Aeroportuarios Integrados para 2017-2021 da [[Administración Federal de Aviación]] (FAA) categorizouno como unha gran instalación de servizo comercial principal.<ref name=":0" /> O aeroporto é un gran centro de conexións para [[Delta Air Lines]] e tamén unha base de [[Spirit Airlines]].<ref>{{Cita web|título=Detroit Metropolitan Wayne County Airport - Delta News Hub|url=http://news.delta.com/detroit-metropolitan-wayne-county-airport|páxina-web=web.archive.org|data=2016-01-07|data-acceso=2022-02-14|data-arquivo=07 de xaneiro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160107201617/http://news.delta.com/detroit-metropolitan-wayne-county-airport|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://files.shareholder.com/downloads/ABEA-5PAQQ9/2263488451x0xS1498710-12-8/1498710/filing.pdf|páxina-web=Spirit Airlines|título=Annual Report for the period ending 12/31/11|data-acceso=14 de febreiro de 2022|data-arquivo=02 de outubro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20131002113457/http://files.shareholder.com/downloads/ABEA-5PAQQ9/2263488451x0xS1498710-12-8/1498710/filing.pdf|url-morta=unfit}}</ref> Detroit serve como a principal porta de entrada de Delta a [[Asia]] para o leste dos Estados Unidos. O aeroporto serve a 30 destinos internacionais e a 39 estados dos Estados Unidos. Operado pola Wayne County Airport Authority, o aeroporto ten seis pistas, dúas terminais, e 129 portas de embarque.<ref name=":1">{{Cita web|título=Press Room: Facts|url=http://www.metroairport.com/about/facts.asp|páxina-web=MetroAirport.com|data=2013-01-20|data-acceso=2022-02-14|data-arquivo=20 de xaneiro de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130120085438/http://www.metroairport.com/about/facts.asp|url-morta=unfit}}</ref> O aeroporto de Detroit ten instalacións de mantemento capaces de servir e reparar avións do tamaño dun [[Boeing 747-400]].<ref>{{Cita web|título=Building a Twin Bay Boeing 747 Hangar at Detroit Metro Airport|url=https://www.walbridge.com/project/detroit-metropolitan-airport-twin-bay-boeing-747-hangar-detroit-mi/|páxina-web=Walbridge|data-acceso=2022-02-14|lingua=en}}</ref> O aeroporto de Detroit serve a área metropolitana de Detroit; a área de [[Toledo, Ohio]] a uns 65 km ao sur; a área de [[Ann Arbor]] cara o oeste; a [[Windsor, Ontario]]; e ao suroeste de [[Ontario]] no [[Canadá]].<ref>{{Cita web|título=Travel Tips & Security Information: FAQ-Directions|url=http://www.metroairport.com/information/faq.asp|páxina-web=MetroAirport.com|data=2009-02-24|data-acceso=2022-02-14|data-arquivo=24 de febreiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090224061017/http://www.metroairport.com/information/faq.asp|url-morta=unfit}}</ref> O aeroporto ten voos a máis de 140 destinos<ref name=":1" /> e foi nomeado o mellor gran aeroporto dos Estados Unidos en satisfacción dos clientes por J.D. Power & Associates en 2010 e 2019.<ref>{{Cita web|título=Detroit tops airport satisfaction study - CNN.com|url=http://www.cnn.com/2010/TRAVEL/02/24/airport.satisfaction.study/index.html|páxina-web=www.cnn.com|data-acceso=2022-02-14|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=DTW ranked No. 1 for customer satisfaction in survey|url=https://www.freep.com/story/news/local/michigan/wayne/2019/09/25/dtw-detroit-metropolitan-wayne-county-airport-customer-satisfaction/2438946001/|páxina-web=Detroit Free Press|data-acceso=2022-02-14|lingua=en-US|nome=Omar|apelidos=Abdel-Baqui}}</ref> == Historia == O condado de Wayne comezou a planear un aeroporto nos municipios do oeste en 1927. O ano seguinte a comisión do condado emitiu un bono de 2 millóns de dólares para financiar a compra de 2,6 km² de terreo na esquina das rúas Middlebelt e Wick, no límite nordés do presente aeroporto. A construción completouse en 1929, e a primeira aterraxe foi o día 22 de febreiro de 1930. O aeroporto inaugurouse o 4 de setembro de 1930,<ref>{{Cita web|título=This week in Michigan history: Detroit's airport is dedicated|url=http://www.freep.com/article/20140831/NEWS06/308310045/michigan-history-detroit-airport-dedication|páxina-web=Detroit Free Press|data=2014-09-02|data-acceso=2022-02-14|data-arquivo=02 de setembro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140902102209/http://www.freep.com/article/20140831/NEWS06/308310045/michigan-history-detroit-airport-dedication|url-morta=unfit}}</ref> e ese mesmo ano Thompson Aeronautical Corporation, un precursor de [[American Airlines]], comezou a operar no aeroporto. Dende 1931 ata 1945, as súas instalacións albergaron as operacións da Garda Aérea Nacional de Míchigan, e durante a guerra o foi coñecido como '''Romulus Field'''. O condado de Wayne ampliou o aeroporto para convertelo no principal de Detroit. En 1947 pasou a chamarse Detroit-Wayne Major Airport (aeroporto principal de Detroit-Wayne), e durante os tres seguintes anos construíronse tres pistas máis. En 1949 engadíronse as pistas 3L/21R e 9L/27R, e no ano seguinte construíuse a 4R/22L. Entre 1946 e 1947 a meirande parte do tráfico de pasaxeiros pasou do pequeno aeroporto de Detroit City (agora [[aeroporto internacional Coleman Young]]), ao nordés do centro da cidade, ao [[aeroporto Willow Run]], a 32 km ao oeste de Detroit, 16 km ao oeste do aeroporto Wayne County. [[Pan American World Airways|Pan-Am]] (1954) e [[British Overseas Airways Corporation|BOAC]] (1956) foron as primeiras aeroliñas de pasaxeiros no Detroit-Wayne Major. Na Guía Oficial de Aeroliñas de abril de 1957 estas eran as únicas compañías de pasaxeiros. Pan Am voaba tres veces por semana a [[Frankfurt]] usando [[Douglas DC-7|Douglas DC-7C]], con escalas en [[Londres]] e [[Shannon]], sendo o inicio da ruta [[Chicago]]. BOAC voaba dende Londres unha vez por semana tamén en DC-7C, parando en Glasgow e Montreal, e rematando a ruta tamén en Chicago. En 1958 a Administración Civil de Aviación, agora a [[Administración Federal de Aviación]] (FAA), anunciou a inclusión de Detroit-Wayne no primeiro grupo de aeroportos estadounidenses en recibir novo equipamento de rádar de longo alcance, permitindo ao aeroporto converterse no primeiro do interior dos Estados Unidos certificado para reactores. Tamén en 1958 completouse a terminal L.C. Smith (sur) e o aeroporto recibiu o seu nome actual.<ref name=":2">{{Cita web|título=Chronological History|url=http://metroairport.com/about/history.asp|páxina-web=MetroAirport.com|data=2009-02-04|data-acceso=2022-02-14|data-arquivo=04 de febreiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090204183543/http://metroairport.com/about/history.asp|url-morta=unfit}}</ref> [[American Airlines]] mudouse de Willow Run a Detroit-Wayne en outubro de 1958, seguida por [[Northwest Airlines|Northwest]], [[Allegheny Airlines|Allegheny]], e [[Delta Air Lines|Delta]] nos seguintes meses; as outras aeroliñas estiveron en Willow Run ata 1966. Os voos a [[Minneapolis, Minnesota|Minneapolis]] de Northwest foron os únicos sen escalas dende DTW máis aló de Chicago e [[Milwaukee, Wisconsin|Milwaukee]] ata 1966. Os primeiros reactores regulares foron os [[Douglas DC-8|DC-8]] de Delta a [[Miami]] a finais de 1959. A terminal norte (despois chamada Davey Terminal) inaugurouse en 1966 e unha terceira terminal, a terminal internacional Michael Berry, abriu en 1974. O derradeira das súas tres pistas paralelas (3R/21L) completouse en 1976; unha nova pista cruzada (9R/27L) abriu en 1993. [[Republic Airlines]] comezou a operar no aeroporto como centro de conexións en 1984, e a súa fusión con Northwest Airlines en 1986 ampliou o ''hub''. Os voos transpacíficos comezaron en 1987, voando Northwest sen escalas a [[Toquio]]. A derradeira das das seis pistas (4L/22R) completouse en decembro de 2001 en preparación da inauguración en 2002 da terminal McNamara, de 1,5 km de longo e 122 portas de embarque.<ref name=":2" /> O aeroporto permaneceu como un centro de conexións de Northwest Airlines ata a súa fusión con [[Delta Air Lines]]. A actual pista 3L/21R tivo catro identificadores. Cando abriu en 1949 era a pista 3/21. Coa construción da nova pista do lado oeste 3L/21R en 1950, a orixinal 3/21 converteuse na 3R/21L. Coa apertura da nova pista no lado leste 3R/21L en 1976, converteuse na 3C/21C. En decembro de 2001 abriuse a pista 4L/22R e o aeroporto dividiuse en dous sectores (3/21 no leste e 4/22 no oeste), polo que a pista 3C/21C pasou a ser a 3L/21R. Detroit foi un gran centro de conexións para Northwest Airlines dende 1986 ata 2010. Nese ano Northwest fusionouse con Delta Airlines, e Detroit converteuse no segundo maior centro de conexións de Delta. == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://www.metroairport.com/ Páxina do aeroporto] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Aeroportos dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Detroit]] 08gn0zryblzaxd3lhf8frg4b5fchls9 0 551367 6148793 6100698 2022-08-02T20:43:58Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «de [[Canadá]]» wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Ann Makosinski''', nada en Vitoria, [[Canadá]], o [[3 de outubro]] de [[1997]] é unha estudante, [[Invento|inventora]] e oradora [[Canadá|canadense]]. Gañou a [[Google Science Fair]] en 2013 por inventar unha [[Lanterna eléctrica|lanterna]] [[Termoelectricidade|termoeléctrica]]. == Traxectoria == Makosinski é de ascendencia [[Filipinas|filipina]] e [[Polonia|polaca]].<ref name=":5">{{Cita web|url=https://canadianfilipino.net/sections/youth/447-ann-makosinski-the-girl-next-door-is-a-young-scientist|título=Ann Makosinski: The Girl Next Door is a Young Scientist|páxina-web=Canadian Filipino Net|apelidos=Ramos-Reid|nome=Rachel|lingua=en-gb|urlmorta=si|dataarquivo=16 de novembro de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20191216121239/https://www.canadianfilipino.net/sections/youth/ann-makosinski-the-girl-next-door-is-a-young-scientist}}</ref> O seu pai é director de laboratorio retirado e conta con dúas [[Patente|patentes]] médicas.<ref name=":0"/>A súa familia vive en Saanich, [[Columbia Británica|Columbia británica]].<ref>{{Cita web|título=Saanich student, 16, shows off invention on Tonight Show|url=https://www.timescolonist.com/local-news/saanich-student-16-shows-off-invention-on-tonight-show-4605794|páxina-web=Victoria Times Colonist|data-acceso=24 de marzo de 2022|lingua=en}}</ref>Estudou no St. Michaels University School.<ref>{{Cita novas|url=https://vancouversun.com/news/metro/vancouver+island+student+shows+jimmy+fallon+invention+tonight/9531916/story.html|título=Vancouver Island student shows Jimmy Fallon her invention on Tonight Show|lingua=en-ca|data-acceso=|data=20 de febreiro de 2014|urlmorta=si|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180801004022/https://vancouversun.com/news/metro/vancouver+island+student+shows+jimmy+fallon+invention+tonight/9531916/story.html|dataarquivo=1 de agosto de 2018|apelidos=SMART|nome=Amy}}</ref>Para o seu proxecto de sétimo grao, Makosinski inventou unha [[Radio (medio de comunicación)|radio]] que se podía alimentar coa calor dunha candea. Tamén construíu unha lanterna [[Piezoelectricidade|piezoeléctrica]] cando estaba en noveno curso.<ref name=":1">{{Cita novas|url=http://www.digitaljournal.com/article/353536|título=Will Ann Makosinski change the world?|data=3 de xullo de 2013|data-acceso=3 de xullo de 2013|urlmorta=si|dataarquivo=19 de febreiro de 2019|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20200219221656/https://www.digitaljournal.com/article/353536|apelidos=Baron|nome=Alexander}}</ref> === Lanterna oca ou Hollow Flashlight === En 2014 Makosinski gañou a Google Science Fair na categoría de 15 a 16 anos co proxecto ''Hollow Flashlight'', unha lanterna termoeléctrica.<ref name=":2">{{Cita novas|url=http://news.abs-cbn.com/global-filipino/09/11/13/fil-canadian-teens-invention-gets-googles-attention|título=Fil-Canadian teen's invention gets Google's attention|lingua=en-US}}</ref><ref name=":5" /> Inspirouse nas súas visitas á terra natal da súa nai ([[Filipinas]]), onde unha amiga súa tivera problemas na escola porque non tiña suficiente luz para estudar durante a noite.<ref name=":2" /><ref>{{Cita novas|url=https://www.popsci.com/this-18-year-old-invented-coffee-mug-that-can-charge-your-phone-0|título=This 18-Year-Old Invented A Coffee Mug That Can Charge Your Phone|lingua=en}}</ref> O dispositivo baséase no efecto termoeléctrico empregando [[Placa Peltier|placas Peltier]].<ref>{{Cita web|título=Hollow Flashlight|url=https://www.eeweb.com/hollow-flashlight/|páxina-web=EEWeb|data=2018-07-13|data-acceso=2022-03-24|lingua=en-US|nome=Blair|apelidos=Babida}}</ref>É oco para incrementar as [[Corrente eléctrica|correntes]] [[Convección|convectivas]].<ref name=":1"/> En 2017 comezou as negociacións para producir comercialmente e distribuír as lanternas.<ref name=":3"/><ref>{{Cita novas|url=https://www.sootoday.com/local-news/not-your-usual-19-year-old-722963|título=Not your usual 19-year-old|lingua=en|data=21 de setembro de 2017|data-acceso=24 de marzo de 2021|apelidos=Taylor|nome=Darren}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Body Heat Powered Flashlight: How it Works|url=https://www.herox.com/blog/140-harnessing-alternative-energy-the-body-heat-powere|páxina-web=www.herox.com|data-acceso=24 de marzo de 2022|lingua=en}}</ref> Foi oradora en TED x Richmond e en [[TED]] x Vancouver no ano 2013.<ref name=":0">{{Cita novas|url=https://www.huffingtonpost.ca/2013/09/20/ann-makosinski-google-science-fair-victoria_n_3943128.html|título=Ann Makosinski, Google Science Fair Finalist Heads To Calif., Hits TEDx Circuit (VIDEO)|data=20 de setembro de 2013|lingua=en-CA|data-acceso=24 de marzo de 2022|apelidos=Ferreras|nome=Jesse|xornal=The Huffington Post B.C.}}</ref> Ese ano apareceu na lista ''30 Under 30'' da revista [[Time]]<ref>{{Cita novas|título=Ann MakosinskiThese Are the 30 People Under 30 Changing the World|url=https://ideas.time.com/2013/12/06/these-are-the-30-people-under-30-changing-the-world/slide/ann-makosinski/|xornal=Time|data=4 de decembro de 2013|data-acceso=24 de marzo de 2022|lingua=en-US|nome=Maya|apelidos=Rhodan}}</ref> e gañou unha medalla de ouro na Canada-Wide Science Fair.<ref>{{Cita novas|url=http://www.douglasmagazine.com/victoria-bc-young-innovators-ann-makosinski-makotronics-enterprises/|título=Young Innovators: Ann Makosinski of Makotronics Enterprises — Douglas Magazine|data=29 de xaneiro de 2018|lingua=en-US}}</ref> En 2014 presentou ''The Problem with Inventions'' en TEDx Vitoria. Tamén foi oradora de TED x Teen en 2016 - coa súa charla ''Why I don't use a smart phone''.<ref>{{Cita novas|url=http://www.tedxteen.com/speakers/ann-makosinski|título=Ann Makosinski|lingua=en-US}}</ref> Makosinski presentou a súa cunca ''eDrink,'' que usa a calor da bebida para cargar un teléfono, no programa Tonight Show de Jimmy Fallon.<ref>{{Cita novas|url=https://theprovince.com/entertainment/Jimmy+Fallon+turns+spotlight+Victoria+teen+flashlight/9531145/story.html|título=Jimmy Fallon turns spotlight on Victoria teen’s flashlight|lingua=en-CA|data-acceso=20 de febreiro de 2022|data-arquivo=01 de agosto de 2018|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180801005407/http://www.theprovince.com/entertainment/Jimmy+Fallon+turns+spotlight+Victoria+teen+flashlight/9531145/story.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|url=https://globalnews.ca/news/1933356/saanich-teens-newest-invention-uses-hot-coffee-to-power-devices/|título=Saanich teen's newest invention can use hot coffee to power devices|lingua=en}}</ref> Como premio outorgáronlle $5,000 para apoiar a súa formación.<ref>{{Cita novas|url=https://www.huffingtonpost.ca/2014/02/20/ann-makosinski-tonight-show-jimmy-fallon_n_4825020.html|título=Ann Makosinski's Tonight Show Segment Makes Victoria Proud|data=|lingua=en-CA|data-acceso=20 de febreiro de 2014}}</ref> É a fundadora de Makotronics Enterprises.<ref>{{Cita web|url=https://www.forbes.com/profile/ann-makosinski/#5e5df9b06fca|título=Ann Makosinski|lingua=en|páxina-web=Forbes|data-acceso=14 de abril de 2022}}</ref> Postulouse para obter múltiples patentes.<ref>{{Cita web|url=https://patents.justia.com/assignee/makotronics-enterprises-inc|título=Patents Assigned to MAKOTRONICS ENTERPRISES INC. - Justia Patents Search|lingua=en}}</ref> En agosto de 2017 embarcouse nunha expedición de dúas semanas ao [[Paso do Noroeste]] para celebrar o 150 aniversario do [[Canadá]].<ref>{{Cita novas|url=http://sucanada.org/summit/speakers/ann-makosinski/|título=Ann Makosinski - SingularityU Canada|lingua=en-GB|data-acceso=4 de xuño de 2020}}</ref> == Premios e Recoñecementos == Gañou catro premios na Intel International Science and Engineering Fair.<ref name=":4">{{Cita novas|url=https://you.ubc.ca/ubc_stories/ann-makosinski-inventing-ubc/|título=Ann Makosinski: Inventing your UBC experience|lingua=en-US}}</ref> Foi votada como a nova inventora do ano en 2016 por ''Popular Science''. En 2016 Ann gañou 50 000 dólares para investimento grazas a Quest Climate Grant, financiado por Canadian Geographic e Shell_Energy_North_America, polos seus inventos alimentados coa calor humana.<ref>{{Cita novas|url=https://www.huffingtonpost.ca/2015/12/23/ann-makosinski-inventions_n_8868916.html|título=Ann Makosinski, B.C. Teen Inventor, Wins $50,000 In Latest Achievement|data=|lingua=en-CA|data-acceso=23 de decembro de 2015}}</ref> Na área publicitaria foi elixida embaixadora de marca de [[Uniqlo]] en 2016 e fixo campañas con [[Five Star]] e [[Lenovo]].<ref name=":3">{{Cita web|url=http://www.jeffjacobsonagency.com/speaker/ann-makosinski/|título=Ann Makosinski|páxina-web= Jeff Jacobson Agency|lingua=en-US|data-acceso=22 de abril de 2022}}</ref><ref>{{Cita audiovisual|título=Make Better Today – Ann Makosinski Presented by TakePart + Lenovo|url=https://www.youtube.com/watch?v=2ZVSkTdU65Y}}</ref><ref>{{Cita audiovisual|título=Uniqlo - Ann Makosinski "Flashlight Gir"|url=https://vimeo.com/158635419}}</ref> En 2017 Makosinski foi incluída na lista Forbes ''30 under 30''.<ref>{{Cita novas|url=https://www.ubyssey.ca/science/makosinski-30-under-30/|título=UBC student Ann Makosinski named to Forbes 30 Under 30 list|data-acceso=20 de febreiro de 2022|data-arquivo=14 de abril de 2021|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20210414010050/https://www.ubyssey.ca/science/makosinski-30-under-30/|url-morta=yes}}</ref> Tamén foi nomeada pola revista Glamour como unha das mulleres universitarias do ano en 2018.<ref>{{Cita novas|url=https://www.glamour.com/story/glamour-2018-college-women-of-the-year-on-activism-me-too|título=10 College Women on Activism, #MeToo, and Calling B.S. on Perfection|lingua=en}}</ref> En outubro de 2017 foi parte do [[Converse]] Public Access show con [[Miley Cyrus]].<ref>{{Cita novas|url=https://hypebae.com/2017/9/miley-cyrus-public-access-converse|título=Miley Cyrus Is All Fun in her Public Access Episode With Converse|lingua=en}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === *[https://annmakosinski.com/ Sitio web persoal] {{en}} *{{Cita web|título=Una adolescente inventa una ingeniosa linterna sin pilas|url=https://es.gizmodo.com/inventa-una-linterna-sin-pilas-que-se-alimenta-del-calo-610674014|páxina-web=Gizmodo en Español|data-acceso=2022-04-14|lingua=es-es}} {{es}} {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Makosinski,Ann}} [[Categoría:Nados no Canadá]] [[Categoría:Nados en 1997]] [[Categoría:Inventores do Canadá]] ijoy22z999wr0i6a5fqz0wilhu1gd77 0 553367 6149198 6100721 2022-08-03T08:53:09Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Cidade | nome_oficial = Aberteifi - Cardigan | nome_curto = Aberteifi, Cardigan | de = de | desub = de | imaxe = Cardigan_River.jpg | imaxe tamaño = 130px | imaxe_escudo = | imaxe_escudo_tamaño = | imaxe_mapa = |coordenadas = {{coord|52.0815|N|4.6605|W|scale:10000_region:GB_type:landmark|display=inline,title}} |situación ={{Mapa de localización |Gales |label=Abeteifi |position=right |lat_deg=52 | lat_min= 5 | lat_seg=3 | latNS = N | lon_deg = 4 | lon_min = 39 | lon_seg = 29 |longEW=W |float=none |caption= |width=300 }} |país = Gales | símbolos = | lema= | himno = | outros_símbolos = | bandeiraestado = | estado = | capital = | capital_poboación = | capital_coor = | cidade_principal = | linguas = | idioma_oficial = [[Lingua galesa|galés]]maioritario; [[Lingua inglesa|inglés]] | goberno = | dirixentes_títulos = | dirixentes_nomes = | fundación = | fundación_fitos = | fundación_datas = | superficie = | superficie_posto = | superficie_auga = | fronteiras = | costas = | poboación = 4200 | poboación_posto = | poboación_densidade = | xentilicio = | horario = [[Hora central europea|CET]] ([[UTC]]) | horario_verán = | cctld = | código_postal = SA43 | prefixo = 01239 | fundación = 1100 | código_telefónico = | prefixo_radiofónico = | matrícula automóbiles = | código_ISO = | web = www.ctaberteifi.co.uk }} '''Aberteifi''' [[Lingua galesa|en galés]] e '''Cardigan''' na súa forma anglicizada e tamén a máis estendida noutras linguas, é unha [[cidade]] [[Gales|galesa]] duns 4.000 habitantes (2007) na baía do mesmo nome. == Topónimos == '''Cardigan''' é a forma anglicizada de Ceredigion que deriva do nome de Ceredig co sufixo territorial -ion que significa "terra de Ceredig". Pénsase que Ceredig foi un dos fillos de [[Cunedda]] que estableceu a dinastía de [[Reino de Gwynedd|Gwynedd]] no [[século V]]. Desde o [[século XIII]], [[Ceredigion]] (Cardiganshire) converteuse no nome do condado e ''Cardigan'' quedou restrinxido á vila ou cidade.<ref>{{Cita web|título=BBC - Wales - What's in a name - Cardigan|url=http://www.bbc.co.uk/wales/whatsinaname/sites/placenames/pages/cardigan.shtml|páxina-web=archive.ph|data=2012-06-29|data-acceso=2022-03-03|data-arquivo=29 de xuño de 2012|url-arquivo=https://archive.today/20120629083517/http://www.bbc.co.uk/wales/whatsinaname/sites/placenames/pages/cardigan.shtml|url-morta=yes}}</ref> '''Aberteifi''' é o topónimo galés. ''Aber'' significa [[desembocadura]] ou [[ría]], e aparece en moitos topónimos de [[Gales]]. ''Teifi'' é o nome do [[río]]: de ''Tam'', á súa vez derivado de ''Taf'', un grupo de nomes de ríos [[celtas]] e [[europeos]] que significan algo así como "fluir" (outra hipótese antiga é que signifique "escuro") <ref>{{Cita web|título=BBC - Wales - What's in a name - Aberteifi|url=http://www.bbc.co.uk/wales/whatsinaname/sites/placenames/pages/aberteifi.shtml|páxina-web=archive.ph|data=2012-06-29|data-acceso=2022-03-03|data-arquivo=29 de xuño de 2012|url-arquivo=https://archive.today/20120629083517/http://www.bbc.co.uk/wales/whatsinaname/sites/placenames/pages/aberteifi.shtml|url-morta=yes}}</ref>. Nese grupo están, por exemplo, os ríos [[Támese]], Team, Tame e Tawe e os [[Hidrónimo|hidrónimos]] galegos [[Río Tamuxe|Tamuxe]], [[Río Tambre|Tambre]], [[Río Támoga|Támoga]] e [[Río Támega|Támega]] <ref>[https://portaldaspalabras.gal/lexico/allos-con-bugallos/oia/ Artigo no Portal das Palabras da ][[RAG]]<span> onde falan da etimoloxía de Tambre</span></ref>. A peza de [[roupa]] «cárdigan» non debe o seu nome á vila, senón a James Brudenell, sétimo Conde de Cardigan (1797–1868), participante na [[Guerra de Crimea]], que a tería feito despois de se lle queimar por accidente parte da chaqueta.<ref>{{Cita web|título=Cardigan Sweater - Traditional and Warm|url=http://www.cardigansweater.com/|páxina-web=www.cardigansweater.com|data-acceso=2022-03-04}}</ref> == Xeografía == === Localización === A cidade está no condado de [[Ceredigion]], que se chamou ''Cardiganshire'' até 1996. Aberteifi - Cardigan está na marxe norte do Teifi preto da súa desembocadura na baía de Cardigan, no bordo de Ceredigion con [[Sir Benfro|Pembrokeshire]]. A pequena illa deshabitada de Cardigan Island atópase na desembocadura do Teifi en Gwbert. A estrada A487 de Fishguard a Caernarfon pasa pola vila. Cardigan foi a capital do condado de Cardiganshire até 1974. === Infraestruturas === O centro rexional de Gales Occidental ten un hospital, un colexio, un centro cultural con cine, concello, teatro e tendas. === Peirao === Abeteifi - Cardigan ten porto desde principios da [[Idade Media]]. Creceu en importancia e na época de [[Isabel I de Inglaterra|Isabel I]] sendo o máis importante de Gales despois de Milford Haven. No século XIX construíuse un pequeno estaleiro e un barrio de cordeleiros. A finais do século XIX, máis de 300 [[Veleiro|veleiros]] e máis de 1.000 mariñeiros estaban rexistrados no porto da vila; Alí construíronse 300 barcos en cinco estaleiros. A [[lousa]] de Cilgerran era exportada polo porto. O peirao tamén se utilizaba para a [[pesca]] e a exportación de [[arenque]] e [[Salmón atlántico|salmón]]. Cando o río se colmou, as operacións portuarias paralizáronse a principios do século XX. Os plans para descubrir a conca portuaria nunca se realizaron. === Irmanamento === Cardigan está irmandado con Brioude, en [[Francia]] e con localidad de Trevelin, [[provincia de Chubut]], un dos lugares de migración galesa na Arxentina<ref>{{Cita web|título=Recepción a la alcaldesa de Aberteifi Cardigan|url=http://www.poderlocal.net/leer_noticias.asp?ID=67249|páxina-web=web.archive.org Poderlocal.net (en castelán)|data=2017-10-28|data-acceso=2022-03-03|data-arquivo=28 de outubro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171028042940/http://www.poderlocal.net/leer_noticias.asp?ID=67249|url-morta=unfit}}</ref>. == Historia == En [[1093]] o anglo-normando Lord Arnulf de Montgomery construíu o castelo de Cardigan na desembocadura do [[Río Teifi|Teifi]], que uns anos despois foi destruído por galeses. En [[1110]] construíuse outro castelo de madeira, arredor do cal xurdiu un asentamento. Despois de varios asedios sen éxito, o castelo foi conquistado en [[1165]] por Rhys ap Gruffydd, príncipe de [[Deheubarth]], quen construíu un castelo de pedra, sendo o primeiro castelo de Gales en ser construído en pedra por un príncipe galés. En [[1376]] tivo lugar no castelo un concurso de poetas e músicos, que se considera o primeiro [[Eisteddfod]]. O ''National Eisteddfod de Gales'' tivo lugar na cidade dúas veces no século XX: en [[1942]] e [[1976]]. Despois da morte de Rhys ap Gruffydd en [[1197]], o castelo e a vila foron duramente disputados entre os seus herdeiros e os ingleses e cambiaron de mans varias veces. O rei [[Xoán I de Inglaterra|Xoán I]] deulle á cidade unha primeira carta en [[1199]]. En [[1240]] Cardigan finalmente caeu en mans dos ingleses, que construíron alí unha muralla de pedra. Durante a [[guerra civil inglesa]] o castelo foi atacado polas tropas parlamentarias. [[Oliver Cromwell]] construíu unha escola gratuíta no século XVII, derruída no século XIX. [[Ficheiro:St_Mary_Street,_Cardigan_-_geograph.org.uk_-_504120.jpg|miniatura| St Mary Street]] == Cultura == As atraccións culturais de Cardigan inclúen unha [[ponte]] fluvial de seis arcos (1726), un concello de estilo [[Arquitectura neogótica|neogótico]] [[Irmandade Prerrafaelista|prerrafaelita]] de [[John Ruskin|Ruskin]] (1859), un mercado cuberto e un almacén no porto con obradoiros artesáns. O camiño costeiro de Pembrokeshire remata en St Dogmael's. Un destino popular é a baía de Llangranog, onde o compositor [[Edward Elgar]] pasou vacacións en 1902; as [[Canción|cancións]] galesas que escoitaba nos seus paseos inspiraron a súa ''Introduction and Allegro for Strings (Introdución e Allegro para cordas)''. As ruínas do castelo foron de propiedade privada até 2003 e quedaron en mal estado, dende entón foron amplamente restauradas e serven de centro educativo e cultural desde 2014. == Lingua galesa == A [[lingua galesa]] fálase predominantemente na vila. Máis de 70 % dos residentes entenden e falan galés; 48 % tamén pode escribilo.<ref>2001 Census. Neighbourhood Statistics: Cardigan</ref> En 2003, o Concello adoptou un plan de acción lingüística para preservar e promover a lingua. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Bibliografía === * HE Conrad: ''Gales'' ; Prestel Verlag, Múnic 1982, ISBN 3-7913-0594-8, páx 291. * Peter Sager: ''Gales'', Colonia, DuMont, 1995 === Ligazóns externas === * [http://visitcardigan.com/ visitcardigan.com] * [http://tourism.ceredigion.gov.uk/saesneg/cardigan.htm Sitio oficial de Cardigan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081010061338/http://www.tourism.ceredigion.gov.uk/saesneg/cardigan.htm |date=10 de outubro de 2008 }} * [http://www.cardigantaper.org/ Our Lady of Cardigan, sitio web do Santuario Nacional de Gales] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210620160333/http://cardigantaper.org/ |date=20 de xuño de 2021 }} * [https://www.peoplescollection.wales/collections/377068 Imaxe antiga de Cardigan Port] * [https://www.peoplescollection.wales/items/33365 Vista aérea de Cardigan] de 1932 * [http://www.neighbourhood.statistics.gov.uk/dissemination/LeadDatasetList.do?a=3&b=546813&c=cardigan&d=14&g=415704&i=1001x1003&m=0&r=1&s=1206603299823&enc=1&domainId=16 censo de 2001.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090829165752/http://www.neighbourhood.statistics.gov.uk/dissemination/LeadDatasetList.do?a=3&b=546813&c=cardigan&d=14&g=415704&i=1001x1003&m=0&r=1&s=1206603299823&enc=1&domainId=16 |date=29 de agosto de 2009 }} [http://www.neighbourhood.statistics.gov.uk/dissemination/LeadDatasetList.do?a=3&b=546813&c=cardigan&d=14&g=415704&i=1001x1003&m=0&r=1&s=1206603299823&enc=1&domainId=16 Estatísticas do barrio: Cardigan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090829165752/http://www.neighbourhood.statistics.gov.uk/dissemination/LeadDatasetList.do?a=3&b=546813&c=cardigan&d=14&g=415704&i=1001x1003&m=0&r=1&s=1206603299823&enc=1&domainId=16 |date=29 de agosto de 2009 }} * [http://www.mwldan.co.uk/ Teatro Mwldan Cardigan] * [https://www.visitcardigan.com/explore/geological-landscape/ A paisaxe xeolóxica de Cardigan] * [http://www.cardigan-chamber.co.uk/history.htm Historia de Cardigan: Cámara de Comercio de Cardigan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081002192342/http://www.cardigan-chamber.co.uk/history.htm |date=02 de outubro de 2008 }} * [http://www.twfcymru.com/en-gb/home/Pages/default2.aspx twf] * [http://www.mym.co.uk/index.cfm?UUID=DE0484E7-70C8-4A56-A23367B950C328B3&language=en Mudiad Ysgolion Meithrin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080421154111/http://www.mym.co.uk/index.cfm?UUID=DE0484E7-70C8-4A56-A23367B950C328B3&language=en |date=21 de abril de 2008 }} * [http://www.geograph.org.uk/search.php?i=3089878 www.geograph.co.uk : fotos de Cardigan e arredores] * [http://www.cardiganshirecoastandcountry.com/walks.htm Paseos por Cardigan e Cardigan Bay] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xeografía de Gales]] [[Categoría:Historia de Gales]] [[Categoría:Historia do Reino Unido]] 43h5n8rntyxt2rf1wbdvrt2v95ntzf1 0 553720 6148921 6046249 2022-08-03T00:12:10Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Motor de aviación|nome=Volvo RM12|imaxe=Imaxe:Gripen 5.jpg|250px|pé de foto=|tipo=[[turboventilador]]|fabricante=[[Volvo Aero]]/[[GKN Aerospace]]<br>[[General Electric]]|deseñador=|primeiro encendido=[[1978]]|aplicaciós=[[Saab JAS 39 Gripen]]|unidades construídas=|custo do programa=|custo unitario=|desenvolvido do=[[General Electric F404]]|variantes co seu propio artigo=|desenvolvido en=}} O '''Volvo RM12''' é un motor [[turboventilador]] de baixo índice de derivación con potqueimador desenvolvido para o caza sueco [[Saab JAS 39 Gripen]]. O RM12 foi fabricado por [[Volvo Aero]] (agora [[GKN Aerospace Engine Systems]]) e trátase dunha versión do [[General Electric F404]]. == Deseño e desenvolvemento == Producido por Volvo Aero (agora GKN Aerospace Engine Systems), o RM12 ´un derivado do General Electric F404-400. Entre os cambios con respecto ao F404 inclúense unha maior fiabilidade para operacións cun único motor (incluída unha maior tolerancia aos impactos con paxaros), maior empuxe, e a adopción dun sistema de control de motor dixital de autoridade completa (FADEC).<ref>"Resonance problem hits Gripen Engine", ''Flight International'', Londres, UK: Reed Business Information, '''145''' (4406): 15, 2-8 de febreiro de 1994, ISSN 0015-3710</ref><ref name=":0">{{Cita web|título=Reaktionsmotor 12 - både vacker och stark|url=https://techworld.idg.se/2.2524/1.174315/reaktionsmotor-12---bade-vacker-och-stark|páxina-web=TechWorld|data-acceso=2022-03-07|lingua=sv}}</ref> O ventilador foi redeseñado completamente para que pasase un maior fluxo de aire para un maior empuxe e para que fose máis tolerante ao impacto de paxaros. O requisito era unha perda mínima de empuxe, durante unha proba acadouse o 6% tras inxerir un paxaro de medio quilo do tamaño dunha pomba en condicións de engalaxe. Isto logrouse con pas da primeira etapa máis grosas que se deforman (causando a perda de potencia) pero non rompen ou causan danos noutras partes do motor.<ref>{{Cita libro|título=ASME 1988 International Gas Turbine and Aeroengine Congress and Exposition : June 6-9, 1988, Amsterdam, The Netherlands.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1101994606|data=1988|lugar=New York, N.Y.|ISBN=978-0-7918-7919-1|OCLC=1101994606}}</ref> Tamén se redeseñaron varios subsistemas e compoñentes para reducir as demandas de mantemento.<ref>{{Cita web|título=Gripen surpasses 100,000 flight hours - Volvo Aero’s engine safest in the world - hírek & információk : Volvo Financial Services Magyarország|url=http://www.vfsco.com/financialservices/hungary/hu-hu/news_media/_layouts/CWP.Internet.VolvoCom/NewsItem.aspx?News.ItemId=36253&News.Language=en-gb|páxina-web=web.archive.org|data=2014-01-10|data-acceso=2022-03-07|data-arquivo=10 de xaneiro de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140110084849/http://www.vfsco.com/financialservices/hungary/hu-hu/news_media/_layouts/CWP.Internet.VolvoCom/NewsItem.aspx?News.ItemId=36253&News.Language=en-gb|url-morta=unfit}}</ref> As entradas de aire do motor deseñáronse para minimizar a reflexión radar dende o ventilador do motor, reducindo a sección transversal de radar do avión en conxunto.<ref name=":0" /> A unidade de control do motor analóxica do F404 substituíuse polo Control Dixital de Motor, desenvolvido conxuntamente por Volvo e General Electric, que se comunica coa cabina de mando a través de buses de datos dixitais e, como redundancia, un respaldo hidromecánico. O respaldo hidromecánico permaneceu no novo FADEC que Volvo comezou a desenvolver en 1996. General Electric fabricaba o 50% do motor. Elementos como os discos do ventilador/compresor e a caixa, ou o posqueimador eran fabricados en Suecia, onde se realizaba tamén a montaxe final.<ref name=":0" /> == Aplicacións == * [[Saab JAS 39 Gripen]] * [[IAI Nammer]] (tal como foi deseñado, non construído) == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Turboventiladores]] 532p4perryko6qosf4qu61gu5eemlen 0 554100 6148798 6119644 2022-08-02T20:51:40Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Jennie R. Patrick,''' nada en [[Gadsen]] ([[Alabama]]) o [[1 de xaneiro]] de [[1949]], é unha [[Enxeñaría química|enxeñeira química]] e educadora [[Afroamericano|afroamericana.]] Converteuse na primeira afroamericana nos Estados Unidos en conseguir un doutoramento en [[enxeñaría química|enxeñaría química,]] polo [[Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts]] en 1979. Foi pioneira no traballo de [[extracción con fluído supercrítico]] no eido industrial. O seu traballo de educadora centrouse na mentoría de estudantes afroamericanos e mulleres. == Traxectoria == === Infancia === Jennie Patrick é filla de James e Elizabeth Patrick. A súa localidade natal, nas súas propias palabras era "bastante rural, moi lento, unha cidade típica do sur".<ref group="nota">Texto orixinal dende a Wikipedia en inglés: "quite rural, very slow, just a typical southern town"</ref><ref name=":0">Jennie R. Patrick, entrevista realizada por Jeannette E. Brown en Atlanta, Georgia, o 30 de marzo de 2006 (Philadelphia: Chemical Heritage Foundation, Oral History Transcript # 0691). Oral History Centre: https://oh.sciencehistory.org/oral-histories/patrick-jennie-r </ref> Era a cuarta de cinco nenos.<ref name="Brown2012">{{Cita libro|título=African American women chemists|url=https://www.worldcat.org/oclc/761692608|editorial=Oxford University Press|data=2012|lugar=New York|ISBN=978-0-19-990961-2|OCLC=761692608|nome=Jeannette E.|apelidos=Brown}}</ref>O seu pai era obreiro e a súa nai ama de chaves. Non acadaran máis que estudos primarios, pero crían que a educación era unha maneira de saír da pobreza e animaron a súa descendencia a conseguir unha educación formal.<ref name="Brown2012" /> Patrick descríbese como unha nena moi curiosa. Nunha entrevista con Jeanette E. Brown, explicou: "[eu] só quixen entender o porqué das cousas e como funcionaban. Vivir no rural permitiume estar moi próxima á natureza. As marabillas naturais semella que prenderon aínda máis o meu desexo de entender por que pasaban as cousas dunha maneira determinada."<ref group="nota">Texto orixinal dende a Wikipedia en inglés: "[I] just wanted to understand why things were, and how things operated. Living in a rural setting allowed me to be very close to nature. The wonders of nature seemed to have fueled my desire even more so, to understand why things happened in a certain way."</ref><ref name=":0"/> Os centros onde Patrick comezou os seus estudos eran segregados. Era unha alumna moi imaxinativa.<ref name="Notable">{{Cita libro|título=Notable Black American women|url=https://www.worldcat.org/oclc/24468213|editorial=Gale Research|data=©1992-©2003|lugar=Detroit|ISBN=0-8103-4749-0|OCLC=24468213|páxinas=516-519}}</ref> Patrick conserva o recordo de dous docentes que foron moi importantes para ela nesta época: Anthony Knowledges, quen en lle ensinou [[matemáticas]] a un nivel moi superior có do seus compañeiros de quinto grado e Pinkie Bridges. Desta última afirma que a inspirou para conseguir todo o que quixera.<ref group="nota">Texto orixinal dende a Wikipedia en inglés: "achieve anything I wanted"</ref><ref>Jennie R. Patrick, entrevista realizada por Jeannette E. Brown en Atlanta, Georgia, o 30 Mde marcho de 2006 (Philadelphia: Chemical Heritage Foundation, Oral History Transcript # 0691). Oral History Centre: https://oh.sciencehistory.org/oral-histories/patrick-jennie-r</ref> Patrick formou parte en 1964 dun grupo de estudantes afroamericanos na mellor escola pública na cidade, a Gadsden City High School.<ref name="HistoryMakers">{{Cita web|url=http://www.thehistorymakers.com/news/jennie-patrick-pioneering-chemical-engineer|xornal=|data=10 de abril de 2013|páxina-web=History Makers|título=Jennie Patrick: Pioneering Chemical Engineer|urlmorta=si|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170216133229/http://www.thehistorymakers.com/news/jennie-patrick-pioneering-chemical-engineer|dataarquivo=16 de febreiro de 2017}}</ref> Patrick soubo moi nova que quería ser química e este instituto contaba co equipamento necesario. Patrick foi a primeira estudante negra en inscribirse nel.<ref group="nota">Texto orixinal dende a Wikipedia en inglés: "I went to the school with one notion, and that was to get the best education I could possibly get."</ref><ref name=":0" /> Nunha entrevista con Jeannette E. Brown, explicou: "Fun á escola cunha idea e era a de conseguir a mellor educación posible."<ref group="nota">Texto orixinal dende a Wikipedia en inglés: ""I went to the school with one notion, and that was to get the best education I could possibly get."</ref><ref name=":0" /> Neste centro, Patrick experimentou discriminación e abuso por parte do profesorado e o estudantado, así como protestas contra a integración. Algún dos seus compañeiros foi golpeado ao punto da hospitalización.<ref name=":0" />Das súas experiencias dixo: "Os meses iniciais eran un pesadelo. A violencia emocional, psicolóxica, mental e física era difícil de entender."<ref name="Brown2012" /> Os seus pais mostráronlle apoio aínda que as familias de estudantes negros que se inscribiran en escolas de integración eran ameazadas polo [[Ku Klux Klan]].<ref name=":0" /> Dos once estudantes negros cos que ingresou en Gadsden, a metade deixou a escola antes da graduación, e Patrick tivo que retar ao persoal para ser considerada para clases preparatorias universitarias.<ref name=":0" /> Patrick díxolle a Jeanette E. Brown: " sempre tiven a forza mental e emocional para estar concentrada, polo que me era irrelevante se me querían alí ou non. Estaba máis disposta a protexerme fisicamente.<ref name=":0" /> Patrick graduouse con honores en 1967.<ref name="Brown2012" /> Non lle deixaron unirse á [[Sociedade de Honra nacional|Sociedade de Honra Nacional]] debido a ser afroamericana.<ref name="HistoryMakers"/> === Educación === A Patrick ofrecéuselle unha bolsa para a [[Universidade de California en Berkeley]], a súa escola soñada. Aínda así, seguindo os desexos da súa nai, Patrick inicialmente estudou preto da casa, gañando unha bolsa en [[Tuskegee Universidade]] (chamado Tuskegee Instituto no momento) en Alabama.<ref name=":0"/><ref name="SciencCareers">{{Cita novas|url=http://sciencecareers.sciencemag.org/career_magazine/previous_issues/articles/2002_06_28/nodoi.11965439155071144422|xornal=Science Careers|data=28 June 2002}}</ref> Alí especializouse nun programa curto de enxeñaría química. Aínda que o instituto era tradicionalmente un instituto de negros, a director do departamento de enxeñaría química era un home branco do sur, quen se opuxo a que Patrick se especializara en enxeñaría.<ref name=":0" /> Cando aquel programa colapsou, transferiuse a Berkeley, mais xa non era apta para unha bolsa. Traballou por un ano para pagarse os estudos de Berkeley, mais aínda así apenas tiña diñeiro para vivir.<ref name="Brown2012"/>Traballou cada verán, primeiro como unha enxeñeira asistente en Dow, daquela Stauffer Empresa Química.<ref name="Brown2012" /> Pola recomendación de un dos seus profesores, déronlle unha subvención para perseguir os seus estudos.<ref name=":0" /> Graduouse en 1973 cun B.Sc. en Enxeñaría química, a única afroamericana estudante de grao e a primeira estudante afroamericana de Berkeley en dez anos.<ref name=":0" /> Durante o seu tempo en Berkeley, a facultade e outros estudantes expresaron que ela non pertencía alí e mesmo destruíron o seu traballo.<ref name="Brown2012" /><ref name="HistoryMakers"/>{ Patrick recorda un profesor particular que "cuspiría no piso diante súa" cada vez que entraba na aula.<ref name=":0" /> Patrick atribúe independencia e forza mental ás súas experiencias en Berkeley .<ref name="SciencCareers" /> Foi ao Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts (MIT), para perseguir un PhD (Sc.D.) en enxeñaría química. Aínda que non necesitou un PhD para ser un enxeñeiro, ela "sempre quixo a educación máis alta posible", e "sentía como [ela] non completaría o proceso sen facelo."<ref name=":0"/> MIT era un das mellores escolas nos Estados Unidos para estudos de enxeñaría.<ref name="Brown2012"/><ref name="SciencCareers">{{Cita novas|url=http://sciencecareers.sciencemag.org/career_magazine/previous_issues/articles/2002_06_28/nodoi.11965439155071144422|xornal=Science Careers|data=28 June 2002}}</ref> Patrick atopou o MIT como un ambiente máis positivo para estudantes negros de ciencias e enxeñaría; aínda que a proporción dos estudantes afroamericanos no MIT era pequena, era máis alta que noutras universidades do país.<ref name="Brown2012" /> A Patrick gustoulle esa atmosfera desafiante e foi unha estudante moi dedicada, traballando sete días á semana.<ref name=":0" /> Estudou termodinámica, nucleación homoxénea, calor e transferencia de masa, e traballou como axudante de investigador.<ref name="Brown2012" /> O seu asesor era Robert C. Reid, un termodinámico mundialmente famoso, e o seu tema de tese tratou do [[Nucleación|fenómeno de nucleación]].<ref name=":0" /> Graduouse en 1979 co seu Sc.D. en Enxeñaría química, e foi a primeira muller afroamericana en gañar un doutoramento en enxeñaría química.<ref name=":0" /><ref name="Brown2012" /> O título da súa disertación era "Límite de temperatura para mesturas líquidas e compoñentes puros non ideais".<ref name="Notable"/>{ Nela examinou [[Superheating|sobrequentamento]], no cal un líquido é levantado por riba da súa temperatura de ferver sen converterse en vapor. Estudou a temperatura á que líquidos puros e as mesturas de líquidos poderían ser sobrequentados.<ref name="Wayne">{{Cita libro|data=2011|ISBN=9781598841589|páxinas=743&ndash;745|url=https://books.google.com/books?id=gPGZJ_YuMwgC&pg=PA744}}</ref> === Traballo === Despois da graduación, Patrick uniuse ao [[Laboratorio Investigador Eléctrico xeral|Laboratorio Eléctrico Xeral de investigación]] en [[Schenectady, Nova York|Schenectady]], [[Estado de Nova York|Nova York]], onde traballou como enxeñeira investigadora por tres anos e medio. Axudou a desenvolver un programa en tecnolox. Foi a encabezar un novo e moderno programa de tecnoloxía de extracción de fluídos supercríticos e foi deseñar unha planta piloto no Centro Investigador [[Philip Morris EE.UU.|Philip Morris]] en [[Richmond, Virxinia|Richmond]], [[Virxinia|Virginia]]. Alí, utilizou a tecnoloxía para extraer os sabores e esencia do tabaco.<ref name=":0"/> En 1985, convertéuse en Directora de investigación de Enxeñaría Química Fundamental en [[Rohm E Haas|Rohm and Haas]] en Bristol, Pensilvania, onde se involucrou en ciencia dos polímeros e na investigación da tecnoloxía de emulsión.<ref name=":0"/> Traballou como directora de investigación durante 5, con responsabilidades técnicas e directivas. Ela explicou sobre o seu rol en Rohm e Hass: "tiñamos o poder cerebral para asegurarnos de que as plantas traballaban ben, asegurando de que desenvolvíamos unha nova tecnoloxía en termos de tecnoloxía de procesos para as súas instalacións. "<ref name="Brown2012"/><<ref name=":0" /> En 1990, foi axudante do vicepresidente en [[Servizos de Empresa do sur|Empresa de Servizos do sur]] en Birmingham, Alabama, unha posición na que durou 3 anos.<ref name="Brown2012"/>{<ref name="Sisters">{{Cita libro|apelidos-editor=Jordan|data=2006|ISBN=1557533865|url=https://books.google.com/books?id=_7WSzRAU_rUC&pg=PA164|páxina=164}}</ref> Durante este tempo, Patrick tamén foi profesora adxunta no [[Instituto Politécnico Rensselaer|Instituto politécnico Rensselaer]] (1982–1985) e no [[Instituto de Xeorxia de Tecnoloxía|Instituto de tecnoloxía de Gerogia]] (1983–1987).<ref name=":0"/> En 1993, moveuse da industria á academia, volvendo ao instituto de Tuskegee como profesora de enxeñaría química, e como a primeira científica en ocupar o 3M de 'Eminent Scholar's Chair' na [[Tuskegee Universidade|Universidade de Tuskegee]].<ref name="Tuskegee">{{Cita web|url=http://www.tuskegee.edu/academics/colleges/ceps/about_the_college_of_engineering.aspx}}</ref> De 1993 a 1997 Patrick era activa en investigación e en axudar á estudantes de minorías en ciencia e enxeñaría.<ref name="Brown2012"/> En Tuskegee, desenvolveu un programa mentor para mulleres en ciencia.<ref name=":0" /> Ensinoulle aos estudantes estratexias de supervivencia en ambientes hostís.<ref name="Sisters"/> Viviu nun dormitorio con estudantes honoríficos os cales elixiu para ser mentora "para darlles exposición de alguén maduro".<ref name=":0" /> Explicou: "Estar aquí (en Tuskegee) proporcióname a oportunidade de marcar a diferenza nas vidas de estudantes. Fun capaz de ensinarlles e compartir con eles moitas das miñas experiencias con eles."<ref name="Brown2012" /> Deixou a Universidade de Tuskegee en 1997, traballou por 3 anos como asesora técnica en [[Raytheon|Raytheon Enxeñeiros e Construtores]] en Birmingham, Alabama, e estudou a educación de nenos urbanos.<ref name="Brown2012"/><ref name=":0"/> Patrick non ten moitas publicacións que mostren a súa carreira, o que se atribúa á carreira na industria, e a política implicada: "dependendo quen sexas, aínda que a vosa idea sexa revolucionaria, poden escoller collela e arquivala. (...) Poden tomar a decisión de nunca darche recoñecemento por ese traballo."<ref name=":0"/> Durante a súa carreira na industria química, Patrick foi exposta a moitos químicos, o cal afectou á súa saúde. Nunha entrevista con Jeanette E. Brown, explicou: "enfermei quimicamente por estar exposta repetidamente a químicos extremadamente tóxicos que destruíron o meu sistema inmune e as funcións normais do corpo". Dende a súa xubilación nos 2000, Patrick traballou en establecer o instituto de benestar ambiental para educar o público en perigos medioambientais.<ref name="HistoryMakers"/><ref name=":0"/> Fundou Educación e Solucións Medioambientais en Peachtree Cidade, Georgia, e aínda consulta para eles.<ref name="Brown2012"/> == Premios e recoñecementos == * Premio ''Outstanding Women in Science and Engineering'' outorgado pola National Organization for the Professional Advancement of Black Chemists and Chemical Engineers (NOBCCel) en 1980.<ref name="Brown2012" /><ref>{{Cita libro|título=American women of science since 1900|url=https://www.worldcat.org/oclc/702118874|editorial=ABC-CLIO|data=2011|lugar=Santa Barbara, Calif.|ISBN=978-1-59884-159-6|OCLC=702118874|nome=Tiffany K.|apelidos=Wayne|ano=2011|páxinas=743-745}}</ref> É membro do [[Instituto americano de Enxeñeiros Químicos|Instituto Americano de Enxeñeiros Químicos]], [[Sigma Xi]], e NOBCCel.<ref name="Brown2012" /> * [[Doutor, doutora honoris causa|Doutora honoris causa]] en ciencia pola [[Universidade de Tuskegee]] (1984)<ref name=":0" /> * Premio Candace outorgado pola ''National Coalition of 100 Black Women'' (1984).<ref name="page3">{{Cita web|url=http://www.ncbw.org/programs/award3.html|título=Candance Award Recipients|data-acceso=10 de marzo de 2022|data-arquivo=14 de marzo de 2003|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20030314213306/http://www.ncbw.org/programs/award3.html|url-morta=si|páxina-web=National Coalition of 100 Black Women, Inc}}</ref> * Premio William W. Grimes outorgado polo Instituto Americano de Enxeñeiros Químicos. (2000)<ref>{{Cita web|url=https://www.aiche.org/community/awards/minority-affairs-committees-william-w-grimes-award-excellence-chemical-engineering|data=2015|accessdate=|páxina-web=AICHe|título=Minority Affairs Committee's William W. Grimes Award for Excellence in Chemical Engineering|data-acceso=8 de xuño de 2022}}</ref><ref name=":0" /> * Premio ''Black Achievers in Chemical Engineering'' do Instituto Americano de Enxeñeiros Químicos (2008)<ref>{{Cita libro|título=American women of science since 1900|url=https://www.worldcat.org/oclc/702118874|editorial=ABC-CLIO|data=2011|lugar=Santa Barbara, Calif.|ISBN=978-1-59884-159-6|OCLC=702118874|nome=Tiffany K.|apelidos=Wayne|ano=2011|páxinas=743-745}}</ref> == Notas == {{listaref|group=nota}} ;Referencias {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.blackhistory.mit.edu/publications/oral-history-jennie-r-patrick-2006 MIT Black history, 2006.] {{en}} * [https://www.science.org/content/article/interview-jennie-patrick Entrevista a Jennie Patrick, artigo feito por Sibrina Collins, 2002.] {{en}} * [https://biography.yourdictionary.com/jennie-r-patrick Biografía de Jennie Patrick] {{en}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Patrick,Jennie}} [[Categoría:Alumnos da Universidade de California, Berkeley]] [[Categoría:Nados en 1949]] [[Categoría:Enxeñaría]] [[Categoría:Afroamericanos]] [[Categoría:Enxeñeiros químicos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] oejf8ufgmgecd6cq6hemtkr6a7dl3d7 6148799 6148798 2022-08-02T20:53:31Z HombreDHojalata 5863 HombreDHojalata moveu a páxina "[[Jennie Patrick]]" a "[[Jennie R. Patrick]]" wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Jennie R. Patrick,''' nada en [[Gadsen]] ([[Alabama]]) o [[1 de xaneiro]] de [[1949]], é unha [[Enxeñaría química|enxeñeira química]] e educadora [[Afroamericano|afroamericana.]] Converteuse na primeira afroamericana nos Estados Unidos en conseguir un doutoramento en [[enxeñaría química|enxeñaría química,]] polo [[Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts]] en 1979. Foi pioneira no traballo de [[extracción con fluído supercrítico]] no eido industrial. O seu traballo de educadora centrouse na mentoría de estudantes afroamericanos e mulleres. == Traxectoria == === Infancia === Jennie Patrick é filla de James e Elizabeth Patrick. A súa localidade natal, nas súas propias palabras era "bastante rural, moi lento, unha cidade típica do sur".<ref group="nota">Texto orixinal dende a Wikipedia en inglés: "quite rural, very slow, just a typical southern town"</ref><ref name=":0">Jennie R. Patrick, entrevista realizada por Jeannette E. Brown en Atlanta, Georgia, o 30 de marzo de 2006 (Philadelphia: Chemical Heritage Foundation, Oral History Transcript # 0691). Oral History Centre: https://oh.sciencehistory.org/oral-histories/patrick-jennie-r </ref> Era a cuarta de cinco nenos.<ref name="Brown2012">{{Cita libro|título=African American women chemists|url=https://www.worldcat.org/oclc/761692608|editorial=Oxford University Press|data=2012|lugar=New York|ISBN=978-0-19-990961-2|OCLC=761692608|nome=Jeannette E.|apelidos=Brown}}</ref>O seu pai era obreiro e a súa nai ama de chaves. Non acadaran máis que estudos primarios, pero crían que a educación era unha maneira de saír da pobreza e animaron a súa descendencia a conseguir unha educación formal.<ref name="Brown2012" /> Patrick descríbese como unha nena moi curiosa. Nunha entrevista con Jeanette E. Brown, explicou: "[eu] só quixen entender o porqué das cousas e como funcionaban. Vivir no rural permitiume estar moi próxima á natureza. As marabillas naturais semella que prenderon aínda máis o meu desexo de entender por que pasaban as cousas dunha maneira determinada."<ref group="nota">Texto orixinal dende a Wikipedia en inglés: "[I] just wanted to understand why things were, and how things operated. Living in a rural setting allowed me to be very close to nature. The wonders of nature seemed to have fueled my desire even more so, to understand why things happened in a certain way."</ref><ref name=":0"/> Os centros onde Patrick comezou os seus estudos eran segregados. Era unha alumna moi imaxinativa.<ref name="Notable">{{Cita libro|título=Notable Black American women|url=https://www.worldcat.org/oclc/24468213|editorial=Gale Research|data=©1992-©2003|lugar=Detroit|ISBN=0-8103-4749-0|OCLC=24468213|páxinas=516-519}}</ref> Patrick conserva o recordo de dous docentes que foron moi importantes para ela nesta época: Anthony Knowledges, quen en lle ensinou [[matemáticas]] a un nivel moi superior có do seus compañeiros de quinto grado e Pinkie Bridges. Desta última afirma que a inspirou para conseguir todo o que quixera.<ref group="nota">Texto orixinal dende a Wikipedia en inglés: "achieve anything I wanted"</ref><ref>Jennie R. Patrick, entrevista realizada por Jeannette E. Brown en Atlanta, Georgia, o 30 Mde marcho de 2006 (Philadelphia: Chemical Heritage Foundation, Oral History Transcript # 0691). Oral History Centre: https://oh.sciencehistory.org/oral-histories/patrick-jennie-r</ref> Patrick formou parte en 1964 dun grupo de estudantes afroamericanos na mellor escola pública na cidade, a Gadsden City High School.<ref name="HistoryMakers">{{Cita web|url=http://www.thehistorymakers.com/news/jennie-patrick-pioneering-chemical-engineer|xornal=|data=10 de abril de 2013|páxina-web=History Makers|título=Jennie Patrick: Pioneering Chemical Engineer|urlmorta=si|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170216133229/http://www.thehistorymakers.com/news/jennie-patrick-pioneering-chemical-engineer|dataarquivo=16 de febreiro de 2017}}</ref> Patrick soubo moi nova que quería ser química e este instituto contaba co equipamento necesario. Patrick foi a primeira estudante negra en inscribirse nel.<ref group="nota">Texto orixinal dende a Wikipedia en inglés: "I went to the school with one notion, and that was to get the best education I could possibly get."</ref><ref name=":0" /> Nunha entrevista con Jeannette E. Brown, explicou: "Fun á escola cunha idea e era a de conseguir a mellor educación posible."<ref group="nota">Texto orixinal dende a Wikipedia en inglés: ""I went to the school with one notion, and that was to get the best education I could possibly get."</ref><ref name=":0" /> Neste centro, Patrick experimentou discriminación e abuso por parte do profesorado e o estudantado, así como protestas contra a integración. Algún dos seus compañeiros foi golpeado ao punto da hospitalización.<ref name=":0" />Das súas experiencias dixo: "Os meses iniciais eran un pesadelo. A violencia emocional, psicolóxica, mental e física era difícil de entender."<ref name="Brown2012" /> Os seus pais mostráronlle apoio aínda que as familias de estudantes negros que se inscribiran en escolas de integración eran ameazadas polo [[Ku Klux Klan]].<ref name=":0" /> Dos once estudantes negros cos que ingresou en Gadsden, a metade deixou a escola antes da graduación, e Patrick tivo que retar ao persoal para ser considerada para clases preparatorias universitarias.<ref name=":0" /> Patrick díxolle a Jeanette E. Brown: " sempre tiven a forza mental e emocional para estar concentrada, polo que me era irrelevante se me querían alí ou non. Estaba máis disposta a protexerme fisicamente.<ref name=":0" /> Patrick graduouse con honores en 1967.<ref name="Brown2012" /> Non lle deixaron unirse á [[Sociedade de Honra nacional|Sociedade de Honra Nacional]] debido a ser afroamericana.<ref name="HistoryMakers"/> === Educación === A Patrick ofrecéuselle unha bolsa para a [[Universidade de California en Berkeley]], a súa escola soñada. Aínda así, seguindo os desexos da súa nai, Patrick inicialmente estudou preto da casa, gañando unha bolsa en [[Tuskegee Universidade]] (chamado Tuskegee Instituto no momento) en Alabama.<ref name=":0"/><ref name="SciencCareers">{{Cita novas|url=http://sciencecareers.sciencemag.org/career_magazine/previous_issues/articles/2002_06_28/nodoi.11965439155071144422|xornal=Science Careers|data=28 June 2002}}</ref> Alí especializouse nun programa curto de enxeñaría química. Aínda que o instituto era tradicionalmente un instituto de negros, a director do departamento de enxeñaría química era un home branco do sur, quen se opuxo a que Patrick se especializara en enxeñaría.<ref name=":0" /> Cando aquel programa colapsou, transferiuse a Berkeley, mais xa non era apta para unha bolsa. Traballou por un ano para pagarse os estudos de Berkeley, mais aínda así apenas tiña diñeiro para vivir.<ref name="Brown2012"/>Traballou cada verán, primeiro como unha enxeñeira asistente en Dow, daquela Stauffer Empresa Química.<ref name="Brown2012" /> Pola recomendación de un dos seus profesores, déronlle unha subvención para perseguir os seus estudos.<ref name=":0" /> Graduouse en 1973 cun B.Sc. en Enxeñaría química, a única afroamericana estudante de grao e a primeira estudante afroamericana de Berkeley en dez anos.<ref name=":0" /> Durante o seu tempo en Berkeley, a facultade e outros estudantes expresaron que ela non pertencía alí e mesmo destruíron o seu traballo.<ref name="Brown2012" /><ref name="HistoryMakers"/>{ Patrick recorda un profesor particular que "cuspiría no piso diante súa" cada vez que entraba na aula.<ref name=":0" /> Patrick atribúe independencia e forza mental ás súas experiencias en Berkeley .<ref name="SciencCareers" /> Foi ao Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts (MIT), para perseguir un PhD (Sc.D.) en enxeñaría química. Aínda que non necesitou un PhD para ser un enxeñeiro, ela "sempre quixo a educación máis alta posible", e "sentía como [ela] non completaría o proceso sen facelo."<ref name=":0"/> MIT era un das mellores escolas nos Estados Unidos para estudos de enxeñaría.<ref name="Brown2012"/><ref name="SciencCareers">{{Cita novas|url=http://sciencecareers.sciencemag.org/career_magazine/previous_issues/articles/2002_06_28/nodoi.11965439155071144422|xornal=Science Careers|data=28 June 2002}}</ref> Patrick atopou o MIT como un ambiente máis positivo para estudantes negros de ciencias e enxeñaría; aínda que a proporción dos estudantes afroamericanos no MIT era pequena, era máis alta que noutras universidades do país.<ref name="Brown2012" /> A Patrick gustoulle esa atmosfera desafiante e foi unha estudante moi dedicada, traballando sete días á semana.<ref name=":0" /> Estudou termodinámica, nucleación homoxénea, calor e transferencia de masa, e traballou como axudante de investigador.<ref name="Brown2012" /> O seu asesor era Robert C. Reid, un termodinámico mundialmente famoso, e o seu tema de tese tratou do [[Nucleación|fenómeno de nucleación]].<ref name=":0" /> Graduouse en 1979 co seu Sc.D. en Enxeñaría química, e foi a primeira muller afroamericana en gañar un doutoramento en enxeñaría química.<ref name=":0" /><ref name="Brown2012" /> O título da súa disertación era "Límite de temperatura para mesturas líquidas e compoñentes puros non ideais".<ref name="Notable"/>{ Nela examinou [[Superheating|sobrequentamento]], no cal un líquido é levantado por riba da súa temperatura de ferver sen converterse en vapor. Estudou a temperatura á que líquidos puros e as mesturas de líquidos poderían ser sobrequentados.<ref name="Wayne">{{Cita libro|data=2011|ISBN=9781598841589|páxinas=743&ndash;745|url=https://books.google.com/books?id=gPGZJ_YuMwgC&pg=PA744}}</ref> === Traballo === Despois da graduación, Patrick uniuse ao [[Laboratorio Investigador Eléctrico xeral|Laboratorio Eléctrico Xeral de investigación]] en [[Schenectady, Nova York|Schenectady]], [[Estado de Nova York|Nova York]], onde traballou como enxeñeira investigadora por tres anos e medio. Axudou a desenvolver un programa en tecnolox. Foi a encabezar un novo e moderno programa de tecnoloxía de extracción de fluídos supercríticos e foi deseñar unha planta piloto no Centro Investigador [[Philip Morris EE.UU.|Philip Morris]] en [[Richmond, Virxinia|Richmond]], [[Virxinia|Virginia]]. Alí, utilizou a tecnoloxía para extraer os sabores e esencia do tabaco.<ref name=":0"/> En 1985, convertéuse en Directora de investigación de Enxeñaría Química Fundamental en [[Rohm E Haas|Rohm and Haas]] en Bristol, Pensilvania, onde se involucrou en ciencia dos polímeros e na investigación da tecnoloxía de emulsión.<ref name=":0"/> Traballou como directora de investigación durante 5, con responsabilidades técnicas e directivas. Ela explicou sobre o seu rol en Rohm e Hass: "tiñamos o poder cerebral para asegurarnos de que as plantas traballaban ben, asegurando de que desenvolvíamos unha nova tecnoloxía en termos de tecnoloxía de procesos para as súas instalacións. "<ref name="Brown2012"/><<ref name=":0" /> En 1990, foi axudante do vicepresidente en [[Servizos de Empresa do sur|Empresa de Servizos do sur]] en Birmingham, Alabama, unha posición na que durou 3 anos.<ref name="Brown2012"/>{<ref name="Sisters">{{Cita libro|apelidos-editor=Jordan|data=2006|ISBN=1557533865|url=https://books.google.com/books?id=_7WSzRAU_rUC&pg=PA164|páxina=164}}</ref> Durante este tempo, Patrick tamén foi profesora adxunta no [[Instituto Politécnico Rensselaer|Instituto politécnico Rensselaer]] (1982–1985) e no [[Instituto de Xeorxia de Tecnoloxía|Instituto de tecnoloxía de Gerogia]] (1983–1987).<ref name=":0"/> En 1993, moveuse da industria á academia, volvendo ao instituto de Tuskegee como profesora de enxeñaría química, e como a primeira científica en ocupar o 3M de 'Eminent Scholar's Chair' na [[Tuskegee Universidade|Universidade de Tuskegee]].<ref name="Tuskegee">{{Cita web|url=http://www.tuskegee.edu/academics/colleges/ceps/about_the_college_of_engineering.aspx}}</ref> De 1993 a 1997 Patrick era activa en investigación e en axudar á estudantes de minorías en ciencia e enxeñaría.<ref name="Brown2012"/> En Tuskegee, desenvolveu un programa mentor para mulleres en ciencia.<ref name=":0" /> Ensinoulle aos estudantes estratexias de supervivencia en ambientes hostís.<ref name="Sisters"/> Viviu nun dormitorio con estudantes honoríficos os cales elixiu para ser mentora "para darlles exposición de alguén maduro".<ref name=":0" /> Explicou: "Estar aquí (en Tuskegee) proporcióname a oportunidade de marcar a diferenza nas vidas de estudantes. Fun capaz de ensinarlles e compartir con eles moitas das miñas experiencias con eles."<ref name="Brown2012" /> Deixou a Universidade de Tuskegee en 1997, traballou por 3 anos como asesora técnica en [[Raytheon|Raytheon Enxeñeiros e Construtores]] en Birmingham, Alabama, e estudou a educación de nenos urbanos.<ref name="Brown2012"/><ref name=":0"/> Patrick non ten moitas publicacións que mostren a súa carreira, o que se atribúa á carreira na industria, e a política implicada: "dependendo quen sexas, aínda que a vosa idea sexa revolucionaria, poden escoller collela e arquivala. (...) Poden tomar a decisión de nunca darche recoñecemento por ese traballo."<ref name=":0"/> Durante a súa carreira na industria química, Patrick foi exposta a moitos químicos, o cal afectou á súa saúde. Nunha entrevista con Jeanette E. Brown, explicou: "enfermei quimicamente por estar exposta repetidamente a químicos extremadamente tóxicos que destruíron o meu sistema inmune e as funcións normais do corpo". Dende a súa xubilación nos 2000, Patrick traballou en establecer o instituto de benestar ambiental para educar o público en perigos medioambientais.<ref name="HistoryMakers"/><ref name=":0"/> Fundou Educación e Solucións Medioambientais en Peachtree Cidade, Georgia, e aínda consulta para eles.<ref name="Brown2012"/> == Premios e recoñecementos == * Premio ''Outstanding Women in Science and Engineering'' outorgado pola National Organization for the Professional Advancement of Black Chemists and Chemical Engineers (NOBCCel) en 1980.<ref name="Brown2012" /><ref>{{Cita libro|título=American women of science since 1900|url=https://www.worldcat.org/oclc/702118874|editorial=ABC-CLIO|data=2011|lugar=Santa Barbara, Calif.|ISBN=978-1-59884-159-6|OCLC=702118874|nome=Tiffany K.|apelidos=Wayne|ano=2011|páxinas=743-745}}</ref> É membro do [[Instituto americano de Enxeñeiros Químicos|Instituto Americano de Enxeñeiros Químicos]], [[Sigma Xi]], e NOBCCel.<ref name="Brown2012" /> * [[Doutor, doutora honoris causa|Doutora honoris causa]] en ciencia pola [[Universidade de Tuskegee]] (1984)<ref name=":0" /> * Premio Candace outorgado pola ''National Coalition of 100 Black Women'' (1984).<ref name="page3">{{Cita web|url=http://www.ncbw.org/programs/award3.html|título=Candance Award Recipients|data-acceso=10 de marzo de 2022|data-arquivo=14 de marzo de 2003|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20030314213306/http://www.ncbw.org/programs/award3.html|url-morta=si|páxina-web=National Coalition of 100 Black Women, Inc}}</ref> * Premio William W. Grimes outorgado polo Instituto Americano de Enxeñeiros Químicos. (2000)<ref>{{Cita web|url=https://www.aiche.org/community/awards/minority-affairs-committees-william-w-grimes-award-excellence-chemical-engineering|data=2015|accessdate=|páxina-web=AICHe|título=Minority Affairs Committee's William W. Grimes Award for Excellence in Chemical Engineering|data-acceso=8 de xuño de 2022}}</ref><ref name=":0" /> * Premio ''Black Achievers in Chemical Engineering'' do Instituto Americano de Enxeñeiros Químicos (2008)<ref>{{Cita libro|título=American women of science since 1900|url=https://www.worldcat.org/oclc/702118874|editorial=ABC-CLIO|data=2011|lugar=Santa Barbara, Calif.|ISBN=978-1-59884-159-6|OCLC=702118874|nome=Tiffany K.|apelidos=Wayne|ano=2011|páxinas=743-745}}</ref> == Notas == {{listaref|group=nota}} ;Referencias {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.blackhistory.mit.edu/publications/oral-history-jennie-r-patrick-2006 MIT Black history, 2006.] {{en}} * [https://www.science.org/content/article/interview-jennie-patrick Entrevista a Jennie Patrick, artigo feito por Sibrina Collins, 2002.] {{en}} * [https://biography.yourdictionary.com/jennie-r-patrick Biografía de Jennie Patrick] {{en}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Patrick,Jennie}} [[Categoría:Alumnos da Universidade de California, Berkeley]] [[Categoría:Nados en 1949]] [[Categoría:Enxeñaría]] [[Categoría:Afroamericanos]] [[Categoría:Enxeñeiros químicos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] oejf8ufgmgecd6cq6hemtkr6a7dl3d7 1 554911 6148801 6083219 2022-08-02T20:53:32Z HombreDHojalata 5863 HombreDHojalata moveu a páxina "[[Conversa:Jennie Patrick]]" a "[[Conversa:Jennie R. Patrick]]" wikitext text/x-wiki {{BPV}} {{Traducido de|en|Jennie Patrick|13 de febreiro de 2022|1071604693}} {{visitas}} qyzet819ibs9tlfpm1ajl7dmvmstdxe 0 556156 6148348 6122139 2022-08-02T12:28:25Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Atención|data=agosto de 2022}} {{ortografía}} A '''brecha dixital''' é calquera distribución desigual no acceso, uso ou impacto das [[tecnoloxías da información e a comunicación]] entre [[Grupo social|grupos sociais]].<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_abstract&pid=S0187-358X2009000200011&lng=es&nrm=iso&tlng=es|título=¿Qué es la brecha digital?: una introducción al nuevo rostro de la desigualdad|apelidos=Cortés Vera|nome=Jesús|data=2009-08|volume=23|número=48|páxinas=233–239|data-acceso=2021-11-29|lingua=es|ISSN=0187-358X}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Estes grupos poden definirse con base a criterios de [[Xénero (ciencias sociais)|xénero]], [[Xeografía|xeográficos]] ou [[Xeopolítica|xeopolíticos]], [[Cultura|culturais]]... Debido ó alto custo das TIC, a súa adopción e utilización é moi desigual en todo o mundo.<ref>Caves, R. W. (2004). Encyclopedia of the City. Routledge. p 179.</ref> O termo brecha dixital describe unha brecha de acceso e uso da tecnoloxía da información e da comunicación. Tradicionalmente considerábase unha cuestión principalmente de [[acceso]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Compaine|nome=Benjamin M.|título=The Digital Divide: Facing a Crisis Or Creating a Myth?|url=https://books.google.com.ar/books?hl=es&lr=&id=MbareJicwKAC&oi=fnd&pg=PR9&dq=Compaine,+B.M.+(2001).+The+digital+divide++Facing+a+crisis+or+creating+a+myth?+Cambridge,+Massachusetts++MIT+Press&ots=B0Kpt3gfFi&sig=Wc-frp7eXTi4dzIxIFFxkdSoam8&redir_esc=y#v=onepage&q=Compaine,%20B.M.%20(2001).%20The%20digital%20divide%20%20Facing%20a%20crisis%20or%20creating%20a%20myth?%20Cambridge,%20Massachusetts%20%20MIT%20Press&f=false|dataacceso=26 de decembro de 2019|data=2001|editorial=MIT Press|ISBN=978-0-262-53193-1|lingua=en}}</ref> Na actualidade, conta cunha penetración global de [[Teléfono móbil|teléfonos móbiles]] de máis do 95%. A desigualdade relativa exponse entre aqueles que teñen máis e menos ancho de banda<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://asistdl.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/asi.23020|título=Technological information inequality as an incessantly moving target: The redistribution of information and communication capacities between 1986 and 2010|apelidos=Hilbert|nome=Martin|data=2014|volume=65|número=4|páxinas=821–835|data-acceso=26 de diciembre de 2019|lingua=en|ISSN=2330-1643|doi=10.1002/asi.23020}}</ref> e máis ou menos habilidades asociadas.<ref>"Percentage of Individuals using the Internet 2000-2012", International Telecommunications Union (Geneva), June 2013, retrieved June 22, 2013</ref><ref>{{Cita publicación periódica|url=https://papers.ssrn.com/abstract=2363880|título=The Knowledge Based Economy and Digital Divisions of Labour|apelidos=Graham|nome=Mark|data=1 de xaneiro de 2014|editorial=Social Science Research Network|número=ID 2363880|data-acceso=26 de decembro de 2019|lingua=en}}</ref> América Latina converteuse nunha das rexións máis proactivas do mundo en relación coa inclusión da tecnoloxía nos seus [[Educación|sistemas educativos]]. Estas políticas públicas apuntan a mellorar a inclusión social, a democratización do coñecemento e a redución da brecha dixital.<ref>{{Cita web|url=http://www.relpe.org/las-politicas-tic-en-america-latina-prioridad-de-las-agendas-educativas|título=Lugo, T. (2015) ''Las Políticas TIC en América Latina: prioridad de las agendas educativas''. Red Latinoamericana de Portales Educativos|data-acceso=23 de marzo de 2015|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150319073537/http://www.relpe.org/las-politicas-tic-en-america-latina-prioridad-de-las-agendas-educativas/|dataarquivo=19 de marzo de 2015}}</ref><ref>(CEPAL, 2012)</ref> == Concepto == O concepto de brecha dixital atopa o seu antecesor no chamado informe “O eslabón perdido”, que publicouse en 1982 pola comisión Maitland.<ref>{{Cita web|url=http://www.itu.int/osg/spu/sfo/missinglink/El_Eslabon_Perdido-A4-S.pdf|título=El eslabón perdido|data-acceso=24/09/15|apelidos=Borja Moreno|data=1984|editorial=Maitland report|lingua=inglés}}</ref> Este puxo de manifesto as conclusións sobre a carencia de infraestruturas de telecomunicacións nos países en vías de desenvolvemento, poñendo coma exemplo o teléfono. O termo procede do inglés "''dixital divide"'', utilizado durante a [[Bill Clinton|Administración Clinton]] (inda que a súa autoría non se pode utilizar con total precisión). Mentres que nalgunhas referenzas, cítase a [[:en:Simon Moores|Simon Moores]] coma o acuñador do termo, Hoffman, Novak e Schlosser refírense a Lloyd Morrisett cítanse coma o pris publicados baixo o título [https://web.archive.org/web/20100209053123/http://www.ntia.doc.gov/Ntiahome/Fttn99/ ''Falling through the Net''], no que deixábase evidencia do estado que este fenómeno gardaba na sociedade estadounidense a finais da década de 1990.<ref>Hoffman, D.L, Novak, T.P. y Schlosser, A. E. (2001) The evolution of the digital divide: Examining the relationship of race to internet access and usage over time. En Compaine, B. ''Digital Divide''. Cambridge, Massachusetts: The [[MIT Press]]</ref>A partir desta orixe, algúns autores prefiren en castellano, o termo "''fractura digital"''<ref>Baigorri, A. (2000), 'La fractura Digital', I Congreso Mundial de Alfabetización Tecnológica, Cáceres; Mattelart, A. (2001). ''Historia de la Sociedad de la Información''. Barcelona: Paidós, p. 163</ref> ou "''estratificación digital"'', por ser moito máis expresivo sobre o que realmente significa.<ref>Carracedo Verde, J.D. (2003). "Jerarquías y desigualdades en el diseño de las Sociedades de la Información: Explorando la estratificación digital", p.1</ref> A traducción a outras linguas latinas, coma o francés, tamén optou polo termo de "''fractura"''. Non obstante, a maioría dos autores hispanos decántase polo de "''brecha"'', máis suave e politicamente correcto. Algunhas outras expresións que foron usadas para referirse á brecha dixital son "''divisoria dixital"'', "''brecha inforcomunicacional"''<ref>Ford, A. (2002). ''La marca de la bestia. Identificación, desigualdades e infoentretenimiento en la sociedad contemporánea''. Buenos Aires: Grupo Editorial Norma, p. 115</ref> e "''abismo dixital"''.<ref>Castells, M. (2001). ''La Galaxia Internet''. Barcelona: PLaza y Janés, p. 275.</ref><ref>Crovi, D. (2002). "Sociedad de la información y el conocimiento. Entre el optimismo y la desesperanza. En ''Revista Mexicana de Ciencias Políticas y Sociales'', No. 185, p. 13-33</ref> Outros autores estenden o alcance da brecha dixital para explicala tamén en función do que se denominou analfabetismo dixital, que consiste na escasa habilidade ou competencia dun gran sector da poboación, especialmente entre aqueles nados antes da década de 1960, para manexar as ferramentas tecnolóxicas de computación e cuxo acceso aos servizos de [[Internet]] é polo tanto moi escaso. Segundo os estudos realizados por Eurostat, a brecha dixital fai referencia á “distinción entre aqueles que teñen acceso a Internet e poden facer uso dos novos servizos ofrecidos pola World Wide Web, e aqueles que están excluídos destes servizos”. Trátase dunha separación entre as persoas &nbsp;segundo &nbsp;a súa capacidade paira utilizar as Novas Tecnoloxías da Información e a Comunicación (TIC) de forma eficaz e aquelas que non teñen acceso as mesmas, ou téndoo, non saben utilizalas.<ref>{{Cita web|url=https://playcodeacademy.com/la-brecha-digital/|título=Brecha Digital: Uso y acceso a las TIC.|data-acceso=5 de mayo de 2020|data=5 de mayo de 2016|lingua=es-ES}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> [[Archivo:Ana_Porcel_Gálvez_-_Brecha_digital_de_género.webm|miniatura|brecha dixital, brecha de xénero, unha mirada dende outra perspectiva.]] Distinguindo dous aspectos diferenciais, os que son habitualmente denominados como brecha dixital de primeiro e segunda orde (ou primeira e segunda brecha dixital). No primeiro caso, faise referencia as desigualdades no acceso, en tanto a segunda brecha vincúlaselle ó coñecemento e aos usos en relación coas Tics (Gómez e Ospina 2002; Proenza, F. 2012; Finkelievich e Prince, 2007, Rivoir 2010). Inda que a variable xeracional impacta notablemente na brecha dixital, múltiples causas explican estas desigualdades. Variables como xénero, localización territorial, nivel de ingresos, etnia, entre outras, contribúen de maneira relevante á existencia e profundización de ambalas dúas brechas. A brecha dixital non só refírese ao acceso as TIC, senón que tamén o acceso a ela, neste sentido implica: -Infraestrutura: Debe existir una infraestrutura de telecomunicacións e redes. -Accesibilidade: Debe existir a posibilidade de acceder os servizos que ofrece a tecnoloxía. -Formación: Posuír habilidades e coñecementos paira facer uso da tecnoloxía. === Aspectos teóricos === Algúns dos primeiros autores que abordaron o problema da brecha dixital dende unha aproximación sistemática e socialmente profunda foron Herbert Schiller e William Wresch.<ref>Schiller, H. I. (1996). ''Information inequety''. Nueva York: Routledge</ref><ref>Wresh, W. (1996). ''Disconnected. Haves and have-nots in the information age''. New Brunswick, Nueva Jersey: Rutgers University Press</ref> De maneira xeral, estes autores expoñían a necesidade de incluír tódolos sectores da poboación no acceso á información dispoñible a través das novas tecnoloxías da información e a comunicación, así como das posibles vantaxes derivadas de tal acceso. Para Pippa Norris, trátase dun fenómeno que implica tres aspectos principais: a ''brecha global'' (que se presenta entre distintos países), a ''brecha social'' (que ocorre no interior dunha nación) e a ''brecha democrática'' (que se refire á que existe entre quenes participan e quenes non participan dos asuntos públicos en liña).<ref>Norris, P. (2001). ''Digital divide. Civil engagement, information poverty and the Internet world wide''. Cambridge, Massachusetts: [[Cambridge University Press]]</ref> Outra corrente de investigadores centráronse en aspectos cuantitativos da brecha dixital, destacando as diferenzas estadísticas no acceso ás tecnoloxías da información e da comunicación, segundo un extenso abanico de variables socio-demográficas entre as que destacan o sexo, a idade, o nivel de ingresos, a escolaridade, a raza e o lugar de residencia.<ref>Arquette, T. (2001). "Assesing the Digital Divide: Epirical analysis of a meta-analytic framework for assesing the current state of information and communication system development". Simposium de la International Association of Mass Communication Research y la International Communication Association Symposium sobre Brecha Digital, 15-17 de noviembre, Austin, Texas.</ref> Un dos aspectos máis recentes que foi analizado sobre a brecha dixital, ten que ver non sóamente co acceso a Internet, senón coa calidade de dito acceso e a dispoñibilidade de conexións de banda ancha que permitan acceder ó contido multimedia en tempos e custos adecuados ó contexto dos usuarios.<ref>Serrano, A. y Martínez, E. (2002). ''La brecha digital. Mitos y realidades''. Maxicali: Universidad Autónoma de Baja California, p. 16</ref> De forma específica, o investigador neerlandés José van Dijck identifica catro dimensións no acceso: a motivación para acceder; o acceso material; as competencias para o acceso; e o acceso para usos avanzados (ou máis sofisticados). Expón que a brecha dixital está en constante evolución, dado o rexurxir de novos usos tecnolóxicos, que son apropiados máis rapidamente por aqueles que teñen o acceso de forma máis permanente e de mellor calidade, determinado polo ancho de banda.<ref>{{Cita publicación periódica|título=La construcción de la referencia en torno al concepto de brecha digital en España|apelidos=Pinto Arboleda|nome=Maria Cristina|data=enero-junio 2014}}</ref> A brecha dixital segundo Serrano e Martínez (2003) citado pola OEI (2014) defínese como: "A separación que existe entre as persoas (comunidades, estados, países ...) que utilizan as Tecnoloxías da Información e a comunicación (TIC) coma unha parte rutinaria da súa vida diaria e aquelas que non teñen acceso ás mesmas e que, índa cas teñan non saben coma utilizalas".<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://archivo.siteal.iipe.unesco.org/sites/default/files/siteal_informe_2014_politicas_tic.pdf|título=POLÍTICAS TIC EN LOS SISTEMAS EDUCATIVOS DE AMÉRICA LATINA.|apelidos=IIPE-UNESCO-OEI|data=2014|data-acceso=16/09/17}}</ref> Dacordo con [[Eurostat]], a brecha dixital fai referencia á "distinción entre aqueles que teñen acceso a Internet e poden facer uso dos novos servizos ofrecidos pola [[World Wide Web]], e aqueles que están excluídos destes servizos".<ref name=":0">{{Cita web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Information_society_statistics_at_regional_level|título=European Commission, Eurostat: Information society statistics at regional level}}</ref> [[Ficheiro:Editatón_Género_y_brecha_digital_7.jpg|miniatura|[[Wikimaratón|Editatón]] de xénero e brecha dixital realizada en IIPE UNESCO (2015).]] === Contexto da sociedade da información === Con ocasión do Cume Mundial sobre a Sociedade da Información (CMSI) os principais grupos da [[sociedade civil]] deron vida á campaña CRIS (''Communication Rights in the Information Society'' – Dereitos de Comunicación na Sociedade da Información), co obxectivo de infundir a axenda do Cume con cuestións relacionadas cos medios de goberno e dereitos á comunicación.<ref>{{Cita web|url=https://www.apc.org/en/partner/communication-rights-information-society-cris|título=Communication Rights in the Information Society (CRIS) {{!}} Association for Progressive Communications|data-acceso=23 de marzo de 2018|lingua=en}}</ref> Na CRIS salientouse a función das novas tecnoloxías coma ferramentas de comunicación de valores comúns entre grupos, individuos e organizacións sociais, criticando unha xustificación instrumental das tecnoloxías vistas principalmente coma un fin, máis que coma un medio para impulsar un cambio social, unha visión instrumental que non considera nin as barreiras culturais e lingüísticas, nin as relacións de dependencia e subordinación técnica, económica e política entre do Norte e do Sur do Mundo. A inclusión dixital, sostén este sector da sociedade civil, hai que pensala como un asunto colectivo, non individual, onde os beneficios sociais hai que velos en relación aos que se xeran paira as comunidades, organizacións, familias e grupos que sacan proveito das tecnoloxías, aínda que non teñan acceso a estas. A eficacia das políticas de inclusión dixital dependerán das posibilidades de integración do coñecemento nos propios obxectivos dos seus beneficiarios, considerando que non existe un só modelo, senón moitas posibles sociedades da información e da comunicación adaptadas segundo as diferentes necesidades e obxectivos individuais e comúns dun planeta para nada homoxéneo. Segundo a [[Organización Mundial do Comercio]] (OMC), as novas oportunidades tecnolóxicas (e do libre comercio a escala global) serán o motor dunha "terceira revolución industrial". Grazas as TIC, poderanse anular as brechas de pobreza e falta de recursos existentes, confrontándose no campo da economía, das transformacións políticas e sociais, da identidade, na cultura e no poder, modelando novas relacións a escala global. A través do comerzo electrónico e dos e-servizos, da redución dos custos de conexión, mellorando a eficiencia dos gobernos e servizos públicos e favorecendo o rol do sector privado, crearase un "entorno favorable" para lograr a redución das desigualdades entre fora e dentro dos Estados, sempre segundo a OMC. Algúns autores críticos han sinalado que, se nas grandes axendas internacionais enfatízanse os grandes benefizos cas Novas Tecnoloxías poden ter para os países do Sur, o que ata agora se identifica coa Sociedade da Información móstrase coma unha invención das necesidades da globalización, vista como un fenómeno neoliberal; un desenvolvemento que non ten en conta as necesidades dun Sur, que atópase na parte equivocada da brecha dixital.<ref>Crovi, D. (2004). ''Sociedad de la información y el conocimiento. Entre lo falaz y lo posible''. Buenos Aires: Crujía Ediciones.</ref><ref>Islas, O. y Gutiérrez, F. (2005). "Sociedad de la información: ¿utopía o cárcel?". ''Revista Chasqui'', No. 85.</ref> Segundo esta visión, son os países do Norte os principais propietarios e beneficiarios da [[World Wide Web]], así coma da industria do [[hardware]], do [[software]] e da produción dos contidos, o 70% en inglés. O Sur permanece excluído, e con iso aumentan as diferenzas sociais rexionais, e imponse un modelo de desenvolvemento "dende o Norte", ao seu xeito. Tales voces críticas sosteñen que de novo se propoñen vellas lóxicas que nunca promoveron cambios significativos e que, ao contrario, deron lugar a novas relacións de dependencia e acentuaron as desigualdades existentes: o hardware, por exemplo, está pensado en Occidente, o que supón paira o Sur novas formas de traballo, moitas veces femininas e infantil, nas industrias de ensamblaxe, reforzando a destrución dos lazos sociais e da economía de explotación e aumentando exponencialmente a polución tecnolóxica. Dende outros contextos, expúxose equiparar a existencia das brechas dixitais con aspectos pedagóxicos da formación en tódolos ámbitos. A cada brecha dixital deberíalle corresponder una similar dende a didáctica. A este concepto en construción denominóuselle directamente "brecha didáctica"<ref>Galindo C., Jairo Alberto, Brechas Didácticas Y Brechas Digitales. Retos Para La Formación Docente (Educational Gaps and Digital Divides: Challenges for Teacher Education) (September 11, 2011). Actualidades Pedagógicas, Nº. 58 julio-diciembre del 2011, páginas 45-64, Universidad de La Salle. Available at SSRN: <nowiki>http://ssrn.com/abstract=2291191</nowiki></ref> == Dimensións == === brecha dixital de xénero === {{Extracto|Brecha dixital de xénero}} A brecha dixital de xénero é unha das variables máis relevantes relacionados có atraso das mulleres na incorporación ó mundo das novas tecnoloxías e o uso do internet. As diferenzas de acceso entre homes e mulleres se dan en tódalas sociedades actuais, tanto en contextos de economías avanzadas coma de economías en desenvolvemento. Ramiro destaca que "As desigualdades existentes entre homes e mulleres no terreo das novas tecnoloxías e internet, teñen diferentes manifestacións, que van dende o acceso , pasando pola intensidade do uso, ata o tipo de uso que se lles da, sen esquecer, loxicamente, os factores económicos e socioculturais que os rodean". As mulleres aproveitan cada vez máis as tecnoloxías da información e comunicación (TIC) en tódalas esferas da vida. Pero o mesmo tempo se produce unha brecha de xénero manifesta no so no menor numero de mulleres usuarias das TIC, senón tamén na persistencia das desigualdades estruturais específicas de xénero que constitúen barreiras para seu acceso e uso. Ó principio da aparición das TIC, se partía da idea de que non existía a brecha dixital, senón que o atraso dalgúns sectores, colectivos e países, era un estadio que se superaría co paso do tempo e co crecemento económico(bastaría con por ordenadores para ca xente os utilizase). Hoy se constata, sen embargo. que hay diversos tipos de brecha dixital e que esta persiste e adquire novas formas. Ademais da brecha de acceso, hai unha brecha de uso, unha brecha de contidos e unha brecha de habilidades tecnolóxicas. === brecha dixital xeográfica === A brecha dixital xeográfica segundo a OEI abarca grupos sociais que se atopan tanto en zonas urbanas coma en zonas rurais.<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://oei.org.ar/new/wpcontent/uploads/2016/12/CENTROACCESOCOMUNITARIO.pdf.|título=Brechas digitales y TIC en Latinoamérica. Los Centros Estatales y Comunitarios1|apelidos=OEI|data=2013|data-acceso=1 de abril de 2018}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Con todo, a infraestrutura dispoñible pira asistir a ámbolos dous grupos é moi diferente. En particular, o illamento xeográfico das zonas rurais expón un acceso total e diferente ó urbano, pois nas áreas rurais escasamente contan polo menos en México coas escolas de nivel básico que poden contar cunha antena, iso se a situación xeográfica o permite, non sendo así nas zoas urbanas onde inda que non hai [[Wifi|Wi-Fi]] gratuíto, existen cyber cafés, parques, bibliotecas, etc. que poden dar o servizo, así coma moitos fogares que xa teñen internet. Segundo este enfoque, o “pobre dixital” é una persoa que carece, sexa por falta de acceso –consideración de oferta— ou pola falta de coñecemento de como se utiliza ou pola falta de ingresos –consideracións de demanda—, da información e da comunicación que se accede a través das tecnoloxías dixitais. Poden ser considerados pobres dixitais quenes non utilizan o TIC, sexa por falta de oferta ou de capacidades de utilización. A isto pódeselle sumar a carencia de información acerca das vantaxes de utilizar o TIC. Identificar as principais causas da brecha dixital utilizando este esquema conceptual, permite definir, alineamientos de política pública a implementar que permitan achicar as brechas dixitais –ou devandito en termos de Barrantes, reducir a pobreza dixital- de maneira máis eficiente.<ref>{{Cita web|url=http://archivo.siteal.iipe.unesco.org/datos_destacados/372/la-brecha-digital-en-america-latina|título=La brecha digital en América Latina {{!}} SITEAL|data-acceso=27 de decembro de 2019}}</ref> Estas diferenzas maniféstanse así mesmo entre homes e mulleres, idades, status social, paralelamente ás "brechas" de sempre: o acceso á sanidade, á educación, á mortalidade infantil, ó fame e a pobreza.<ref>{{Cita web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/facts/default.aspx|título=Measuring digital development: Facts and figures 2019|data-acceso=16 de xaneiro de 2020}}</ref>{{Usuarios Internet mundo}} == Estratexias paira diminuír a brecha dixital == Expúxose a necesidade de estimular non só o acceso, senón tamén o uso e o [[Apoderamento|empoderamiento]] das novas tecnoloxías, xa que estas poden efectivamente incidir en procesos de desenvolvemento, combatendo as demáis brechas que subxacen á dixital.<ref>{{Cita web|url=https://www.nngroup.com/articles/digital-divide-the-three-stages/|título=Digital Divide: The 3 Stages|data-acceso=9 de xaneiro de 2020|apelidos=Experience|nome=World Leaders in Research-Based User|lingua=en}}</ref> Con todo, algúns traballos concluíron en que moitas destas iniciativas responden a visións optimistas sobre o impacto das tecnoloxías da información e a comunicación no desenvolvemento, e conciben que o problema da brecha dixital resolverase mediante a introducción de computadores persoais con acceso a [[Internet]].<ref>Santos, M.J., De Gortari, R., Angulo, Y., Rueda, E. y Pérez Salazar, G. (2006). ''Acceso Tecnológico: Una reinterpretación de la biblioteca pública mexicana''. México: Conaculta.</ref> Aspectos coma a capacitación dos usuarios e a creación de contidos culturalmente adecuados a cada contexto, son frecuentemente deixados de lado. De forma similar, as comunidades receptoras nestes procesos de equipamento tecnolóxico, poucas veces son tomadas en conta, o que afecta a sustentabilidade a longo prazo de proxectos desta natureza. Neste sentido, algúns autores expoñen que as TIC deberían proporcionar un espazo de encontro dunha nova esfera pública, onde a [[sociedade civil]] poida definirse e comprenderse na súa diversidade e onde as estruturas políticas estén suxeitas ó debate público e sexan avaliadas polas súas accións, garantindo a participación das categorías máis excluídas a través de perspectivas de xénero, rexionais e sociais.<ref>Trejo Delarbre, R. (2006). ''Viviendo en el aleph. La sociedad de la información y sus laberintos''. Barcelona: Gedisa.</ref> === Exclusión dixital === A exclusión dixital vén provocada en moitos casos pola falta non só de acceso, senón de accesibilidade, polas barreiras no acceso universal, isto é, para tódalas idades e (dis)capacidades. Tamén prodúcese en situacións de peche e prisión.<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://revistas.usal.es/index.php/2172-9077/article/view/fjc202123275290|título=Educomunicación, tics y prisión: Testimonios de personas privadas de libertad en torno a la exclusión digital|apelidos=de Andrés|nome=Susana|apelidos2=García-Matilla|nome2=Agustín|data=2021-11-30|número=23|páxinas=275–290|data-acceso=2021-12-04|lingua=es|ISSN=2172-9077|doi=10.14201/fjc202123275290|apelidos3=Merchán|nome3=José María}}</ref> A Declaración Universal de Dereitos Emerxentes (DUDHE) aprobada en 2007 deixou definido o dereito á tecnoloxía en relación co dereito á comunicación no seu artigo 5.8., recoñecendo «o dereito de tódalas persoas e de toda comunidade a comunicarse cos seus semellantes por calquera medio da súa elección. Para ese efecto, toda persoa ten dereito ó acceso e o uso das tecnoloxías da información e da comunicación, en particular internet». A exclusión dixital implica así una situación de violación de dereitos humanos. === Consecuencias da brecha dixital === Unha das consecuencias da brecha dixital é o atraso, así como a dificultade que enfrontan as persoas para saír de condicións de pobreza por ter problemas na toma de información pola falta de acceso a novos coñecementos o que leva a esta parte da sociedade á ignorancia e falta de comunicación social pola limitación de información que ademais os limita a actividades primarias. Cabe resaltar que a implementación da dixitalización debe facerse con moita responsabilidade, e educar no seu uso á poboación. == Por rexións == === En España === España ocupa o posto #34 no [https://web.archive.org/web/20141129123118/http://www.weforum.org/issues/global-information-technology World Economic Forum Networked Readiness Index] (índice que mide como os países aproveitan as oportunidades ofrecidas polo TIC), lonxe de países da súa contorna como Finlandia, Suíza, Alemaña, Francia ou EE. UU.<ref>{{Cita web|url=http://www3.weforum.org/docs/WEF_GITR_Report_2013.pdf|título=The Global Information Technology Report 2013}}</ref> Nestes países a porcentaxe de fogares con acceso a algún tipo de conexión de banda ancha sitúase apenas entre o 50-60%, cunha penetración bastante afastada das outras grandes economías da UE.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Information_society_statistics_at_regional_level|título=European Commission, Eurostat: Information society statistics at regional level}}</ref> A falta de conexión a Internet ou a facilidade de acceso ten consecuencias graves dende o punto de vista da [[exclusión social]]. En primeiro lugar, a brecha dixital xera un tipo de exclusión xeográfica, tendo coma as zoas máis afectadas as rurais e as zoas suburbanas que se enfrontan a posibles fallos do mercado e á falta de investimento en TIC e nas súas infraestruturas. En segundo lugar, atopamos un tipo de exclusión catalogado como xeracional: as persoas maiores teñen un nivel de penetración e unha taxa de uso moi inferior aos demais grupos de idades. Finalmente, e contando con que a economía dixital supón xa un 5,7% do PIB do país, as persoas con baixos recursos económicos non poden acceder á información e as ferramentas que ofrece a contorna dixital, sufrindo así mesmo unha descapitalización que ten un alto prezo en termos educativos e de acceso e mantemento no mercado.<ref>{{Cita web|url=http://tecnologia.elpais.com/tecnologia/2013/02/15/actualidad/1360933452_238520.html|título=El País, ''El Gobierno pretende que en 2015 media España tenga Internet a 100 megas ''(15/02/2013)}}</ref> En termos económicos, a brecha dixital ten un custo social de 1300 millóns de euros en España.<ref>{{Cita web|url=https://www.eleconomista.es/economia/noticias/3595683/12/11/La-exclusion-digital-de-los-desempleados-cuesta-a-Espana-1300-millones-al-ano.html|título=La exclusión digital de los parados cuesta a España 1.300 millones al año - elEconomista.es|data-acceso=2021-06-17|apelidos=elEconomista.es|lingua=es}}</ref> Así mesmo, a brecha dixital vese incrementada polos prezos ofrecidos polas operadoras. No caso de España, a Comisión Europea advertíu de que os prezos do ADSL están por encima da media da UE. De feito, España sitúase entre os países OCDE coa banda ancha máis cara.<ref>{{Cita web|url=https://www.europapress.es/portaltic/internet/noticia-espana-paises-mas-caros-ocde-banda-ancha-20130712094609.html|título=España, entre los países más caros de la OCDE en banda ancha|data-acceso=2021-06-17|apelidos=Press|nome=Europa|data=2013-07-12}}</ref> == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.elpais.com/articulo/sociedad/Internet/crea/marginados/elpepusoc/20100126elpepisoc_1/Tes Internet tamén crea marxinados] Diario ''O País'', 26/01/2010. * [https://web.archive.org/web/20061206110112/http://www.apc.org/espanol/capacity/strategy/index.shtml Usos estratéxicos das redes - Asociación paira o Progreso das Comunicacións]. * Medición do desenvolvemento dixital: feitos e cifras 2019 - Informe Interactivo. [[Unión Internacional de Telecomunicacións]] (en inglés). * [http://rednatic.net/wp-content/uploads/2016/02/Informe-regional-completo.pdf http://rednatic.net/wp-content/uploads/2016/02/Informe-rexional-completo.pdf] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cultura de Internet]] [[Categoría:Wikipedia:Artigos con extractos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 0ov4oh51zlvf1opqgt1x6itjobeckpv 6148388 6148348 2022-08-02T13:33:57Z MAGHOI 15490 /* Concepto */ wikitext text/x-wiki {{Atención|data=agosto de 2022}} {{ortografía}} A '''brecha dixital''' é calquera distribución desigual no acceso, uso ou impacto das [[tecnoloxías da información e a comunicación]] entre [[Grupo social|grupos sociais]].<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_abstract&pid=S0187-358X2009000200011&lng=es&nrm=iso&tlng=es|título=¿Qué es la brecha digital?: una introducción al nuevo rostro de la desigualdad|apelidos=Cortés Vera|nome=Jesús|data=2009-08|volume=23|número=48|páxinas=233–239|data-acceso=2021-11-29|lingua=es|ISSN=0187-358X}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Estes grupos poden definirse con base a criterios de [[Xénero (ciencias sociais)|xénero]], [[Xeografía|xeográficos]] ou [[Xeopolítica|xeopolíticos]], [[Cultura|culturais]]... Debido ó alto custo das TIC, a súa adopción e utilización é moi desigual en todo o mundo.<ref>Caves, R. W. (2004). Encyclopedia of the City. Routledge. p 179.</ref> O termo brecha dixital describe unha brecha de acceso e uso da tecnoloxía da información e da comunicación. Tradicionalmente considerábase unha cuestión principalmente de [[acceso]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Compaine|nome=Benjamin M.|título=The Digital Divide: Facing a Crisis Or Creating a Myth?|url=https://books.google.com.ar/books?hl=es&lr=&id=MbareJicwKAC&oi=fnd&pg=PR9&dq=Compaine,+B.M.+(2001).+The+digital+divide++Facing+a+crisis+or+creating+a+myth?+Cambridge,+Massachusetts++MIT+Press&ots=B0Kpt3gfFi&sig=Wc-frp7eXTi4dzIxIFFxkdSoam8&redir_esc=y#v=onepage&q=Compaine,%20B.M.%20(2001).%20The%20digital%20divide%20%20Facing%20a%20crisis%20or%20creating%20a%20myth?%20Cambridge,%20Massachusetts%20%20MIT%20Press&f=false|dataacceso=26 de decembro de 2019|data=2001|editorial=MIT Press|ISBN=978-0-262-53193-1|lingua=en}}</ref> Na actualidade, conta cunha penetración global de [[Teléfono móbil|teléfonos móbiles]] de máis do 95%. A desigualdade relativa exponse entre aqueles que teñen máis e menos ancho de banda<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://asistdl.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/asi.23020|título=Technological information inequality as an incessantly moving target: The redistribution of information and communication capacities between 1986 and 2010|apelidos=Hilbert|nome=Martin|data=2014|volume=65|número=4|páxinas=821–835|data-acceso=26 de diciembre de 2019|lingua=en|ISSN=2330-1643|doi=10.1002/asi.23020}}</ref> e máis ou menos habilidades asociadas.<ref>"Percentage of Individuals using the Internet 2000-2012", International Telecommunications Union (Geneva), June 2013, retrieved June 22, 2013</ref><ref>{{Cita publicación periódica|url=https://papers.ssrn.com/abstract=2363880|título=The Knowledge Based Economy and Digital Divisions of Labour|apelidos=Graham|nome=Mark|data=1 de xaneiro de 2014|editorial=Social Science Research Network|número=ID 2363880|data-acceso=26 de decembro de 2019|lingua=en}}</ref> América Latina converteuse nunha das rexións máis proactivas do mundo en relación coa inclusión da tecnoloxía nos seus [[Educación|sistemas educativos]]. Estas políticas públicas apuntan a mellorar a inclusión social, a democratización do coñecemento e a redución da brecha dixital.<ref>{{Cita web|url=http://www.relpe.org/las-politicas-tic-en-america-latina-prioridad-de-las-agendas-educativas|título=Lugo, T. (2015) ''Las Políticas TIC en América Latina: prioridad de las agendas educativas''. Red Latinoamericana de Portales Educativos|data-acceso=23 de marzo de 2015|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150319073537/http://www.relpe.org/las-politicas-tic-en-america-latina-prioridad-de-las-agendas-educativas/|dataarquivo=19 de marzo de 2015}}</ref><ref>(CEPAL, 2012)</ref> == Concepto == O concepto de brecha dixital atopa o seu antecesor no chamado informe “O eslabón perdido”, que publicouse en 1982 pola comisión Maitland.<ref>{{Cita web|url=http://www.itu.int/osg/spu/sfo/missinglink/El_Eslabon_Perdido-A4-S.pdf|título=El eslabón perdido|data-acceso=24/09/15|apelidos=Borja Moreno|data=1984|editorial=Maitland report|lingua=inglés}}</ref> Este puxo de manifesto as conclusións sobre a carencia de infraestruturas de telecomunicacións nos países en vías de desenvolvemento, poñendo coma exemplo o teléfono. O termo procede do inglés "''dixital divide"'', utilizado durante a [[Bill Clinton|Administración Clinton]] (inda que a súa autoría non se pode utilizar con total precisión). Mentres que nalgunhas referenzas, cítase a [[:en:Simon Moores|Simon Moores]] coma o acuñador do termo, Hoffman, Novak e Schlosser refírense a Lloyd Morrisett cítanse coma o pris publicados baixo o título [https://web.archive.org/web/20100209053123/http://www.ntia.doc.gov/Ntiahome/Fttn99/ ''Falling through the Net''], no que deixábase evidencia do estado que este fenómeno gardaba na sociedade estadounidense a finais da década de 1990.<ref>Hoffman, D.L, Novak, T.P. y Schlosser, A. E. (2001) The evolution of the digital divide: Examining the relationship of race to internet access and usage over time. En Compaine, B. ''Digital Divide''. Cambridge, Massachusetts: The [[MIT Press]]</ref>A partir desta orixe, algúns autores prefiren en castellano, o termo "''fractura digital"''<ref>Baigorri, A. (2000), 'La fractura Digital', I Congreso Mundial de Alfabetización Tecnológica, Cáceres; Mattelart, A. (2001). ''Historia de la Sociedad de la Información''. Barcelona: Paidós, p. 163</ref> ou "''estratificación digital"'', por ser moito máis expresivo sobre o que realmente significa.<ref>Carracedo Verde, J.D. (2003). "Jerarquías y desigualdades en el diseño de las Sociedades de la Información: Explorando la estratificación digital", p.1</ref> A tradución a outras linguas latinas, coma o francés, tamén optou polo termo de "''fractura"''. Non obstante, a maioría dos autores hispanos decántase polo de "''brecha"'', máis suave e politicamente correcto. Algunhas outras expresións que foron usadas para referirse á brecha dixital son "''divisoria dixital"'', "''brecha inforcomunicacional"''<ref>Ford, A. (2002). ''La marca de la bestia. Identificación, desigualdades e infoentretenimiento en la sociedad contemporánea''. Buenos Aires: Grupo Editorial Norma, p. 115</ref> e "''abismo dixital"''.<ref>Castells, M. (2001). ''La Galaxia Internet''. Barcelona: PLaza y Janés, p. 275.</ref><ref>Crovi, D. (2002). "Sociedad de la información y el conocimiento. Entre el optimismo y la desesperanza. En ''Revista Mexicana de Ciencias Políticas y Sociales'', No. 185, p. 13-33</ref> Outros autores estenden o alcance da brecha dixital para explicala tamén en función do que se denominou analfabetismo dixital, que consiste na escasa habilidade ou competencia dun gran sector da poboación, especialmente entre aqueles nados antes da década de 1960, para manexar as ferramentas tecnolóxicas de computación e cuxo acceso aos servizos de [[Internet]] é polo tanto moi escaso. Segundo os estudos realizados por Eurostat, a brecha dixital fai referencia á “distinción entre aqueles que teñen acceso a Internet e poden facer uso dos novos servizos ofrecidos pola World Wide Web, e aqueles que están excluídos destes servizos”. Trátase dunha separación entre as persoas segundo a súa capacidade paira utilizar as Novas Tecnoloxías da Información e a Comunicación (TIC) de forma eficaz e aquelas que non teñen acceso as mesmas, ou téndoo, non saben utilizalas.<ref>{{Cita web|url=https://playcodeacademy.com/la-brecha-digital/|título=Brecha Digital: Uso y acceso a las TIC.|data-acceso=5 de mayo de 2020|data=5 de mayo de 2016|lingua=es-ES}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Distinguindo dous aspectos diferenciais, os que son habitualmente denominados como brecha dixital de primeiro e segunda orde (ou primeira e segunda brecha dixital). No primeiro caso, faise referencia as desigualdades no acceso, en tanto a segunda brecha vincúlaselle ó coñecemento e aos usos en relación coas Tics (Gómez e Ospina 2002; Proenza, F. 2012; Finkelievich e Prince, 2007, Rivoir 2010). Inda que a variable xeracional impacta notablemente na brecha dixital, múltiples causas explican estas desigualdades. Variables como xénero, localización territorial, nivel de ingresos, etnia, entre outras, contribúen de maneira relevante á existencia e profundización de ambalas dúas brechas. A brecha dixital non só refírese ao acceso as TIC, senón que tamén o acceso a ela, neste sentido implica: -Infraestrutura: Debe existir una infraestrutura de telecomunicacións e redes. -Accesibilidade: Debe existir a posibilidade de acceder os servizos que ofrece a tecnoloxía. -Formación: Posuír habilidades e coñecementos paira facer uso da tecnoloxía. === Aspectos teóricos === Algúns dos primeiros autores que abordaron o problema da brecha dixital dende unha aproximación sistemática e socialmente profunda foron Herbert Schiller e William Wresch.<ref>Schiller, H. I. (1996). ''Information inequety''. Nueva York: Routledge</ref><ref>Wresh, W. (1996). ''Disconnected. Haves and have-nots in the information age''. New Brunswick, Nueva Jersey: Rutgers University Press</ref> De maneira xeral, estes autores expoñían a necesidade de incluír tódolos sectores da poboación no acceso á información dispoñible a través das novas tecnoloxías da información e a comunicación, así como das posibles vantaxes derivadas de tal acceso. Para Pippa Norris, trátase dun fenómeno que implica tres aspectos principais: a ''brecha global'' (que se presenta entre distintos países), a ''brecha social'' (que ocorre no interior dunha nación) e a ''brecha democrática'' (que se refire á que existe entre quenes participan e quenes non participan dos asuntos públicos en liña).<ref>Norris, P. (2001). ''Digital divide. Civil engagement, information poverty and the Internet world wide''. Cambridge, Massachusetts: [[Cambridge University Press]]</ref> Outra corrente de investigadores centráronse en aspectos cuantitativos da brecha dixital, destacando as diferenzas estadísticas no acceso ás tecnoloxías da información e da comunicación, segundo un extenso abanico de variables socio-demográficas entre as que destacan o sexo, a idade, o nivel de ingresos, a escolaridade, a raza e o lugar de residencia.<ref>Arquette, T. (2001). "Assesing the Digital Divide: Epirical analysis of a meta-analytic framework for assesing the current state of information and communication system development". Simposium de la International Association of Mass Communication Research y la International Communication Association Symposium sobre Brecha Digital, 15-17 de noviembre, Austin, Texas.</ref> Un dos aspectos máis recentes que foi analizado sobre a brecha dixital, ten que ver non sóamente co acceso a Internet, senón coa calidade de dito acceso e a dispoñibilidade de conexións de banda ancha que permitan acceder ó contido multimedia en tempos e custos adecuados ó contexto dos usuarios.<ref>Serrano, A. y Martínez, E. (2002). ''La brecha digital. Mitos y realidades''. Maxicali: Universidad Autónoma de Baja California, p. 16</ref> De forma específica, o investigador neerlandés José van Dijck identifica catro dimensións no acceso: a motivación para acceder; o acceso material; as competencias para o acceso; e o acceso para usos avanzados (ou máis sofisticados). Expón que a brecha dixital está en constante evolución, dado o rexurxir de novos usos tecnolóxicos, que son apropiados máis rapidamente por aqueles que teñen o acceso de forma máis permanente e de mellor calidade, determinado polo ancho de banda.<ref>{{Cita publicación periódica|título=La construcción de la referencia en torno al concepto de brecha digital en España|apelidos=Pinto Arboleda|nome=Maria Cristina|data=enero-junio 2014}}</ref> A brecha dixital segundo Serrano e Martínez (2003) citado pola OEI (2014) defínese como: "A separación que existe entre as persoas (comunidades, estados, países ...) que utilizan as Tecnoloxías da Información e a comunicación (TIC) coma unha parte rutinaria da súa vida diaria e aquelas que non teñen acceso ás mesmas e que, índa cas teñan non saben coma utilizalas".<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://archivo.siteal.iipe.unesco.org/sites/default/files/siteal_informe_2014_politicas_tic.pdf|título=POLÍTICAS TIC EN LOS SISTEMAS EDUCATIVOS DE AMÉRICA LATINA.|apelidos=IIPE-UNESCO-OEI|data=2014|data-acceso=16/09/17}}</ref> Dacordo con [[Eurostat]], a brecha dixital fai referencia á "distinción entre aqueles que teñen acceso a Internet e poden facer uso dos novos servizos ofrecidos pola [[World Wide Web]], e aqueles que están excluídos destes servizos".<ref name=":0">{{Cita web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Information_society_statistics_at_regional_level|título=European Commission, Eurostat: Information society statistics at regional level}}</ref> [[Ficheiro:Editatón_Género_y_brecha_digital_7.jpg|miniatura|[[Wikimaratón|Editatón]] de xénero e brecha dixital realizada en IIPE UNESCO (2015).]] === Contexto da sociedade da información === Con ocasión do Cume Mundial sobre a Sociedade da Información (CMSI) os principais grupos da [[sociedade civil]] deron vida á campaña CRIS (''Communication Rights in the Information Society'' – Dereitos de Comunicación na Sociedade da Información), co obxectivo de infundir a axenda do Cume con cuestións relacionadas cos medios de goberno e dereitos á comunicación.<ref>{{Cita web|url=https://www.apc.org/en/partner/communication-rights-information-society-cris|título=Communication Rights in the Information Society (CRIS) {{!}} Association for Progressive Communications|data-acceso=23 de marzo de 2018|lingua=en}}</ref> Na CRIS salientouse a función das novas tecnoloxías coma ferramentas de comunicación de valores comúns entre grupos, individuos e organizacións sociais, criticando unha xustificación instrumental das tecnoloxías vistas principalmente coma un fin, máis que coma un medio para impulsar un cambio social, unha visión instrumental que non considera nin as barreiras culturais e lingüísticas, nin as relacións de dependencia e subordinación técnica, económica e política entre do Norte e do Sur do Mundo. A inclusión dixital, sostén este sector da sociedade civil, hai que pensala como un asunto colectivo, non individual, onde os beneficios sociais hai que velos en relación aos que se xeran paira as comunidades, organizacións, familias e grupos que sacan proveito das tecnoloxías, aínda que non teñan acceso a estas. A eficacia das políticas de inclusión dixital dependerán das posibilidades de integración do coñecemento nos propios obxectivos dos seus beneficiarios, considerando que non existe un só modelo, senón moitas posibles sociedades da información e da comunicación adaptadas segundo as diferentes necesidades e obxectivos individuais e comúns dun planeta para nada homoxéneo. Segundo a [[Organización Mundial do Comercio]] (OMC), as novas oportunidades tecnolóxicas (e do libre comercio a escala global) serán o motor dunha "terceira revolución industrial". Grazas as TIC, poderanse anular as brechas de pobreza e falta de recursos existentes, confrontándose no campo da economía, das transformacións políticas e sociais, da identidade, na cultura e no poder, modelando novas relacións a escala global. A través do comerzo electrónico e dos e-servizos, da redución dos custos de conexión, mellorando a eficiencia dos gobernos e servizos públicos e favorecendo o rol do sector privado, crearase un "entorno favorable" para lograr a redución das desigualdades entre fora e dentro dos Estados, sempre segundo a OMC. Algúns autores críticos han sinalado que, se nas grandes axendas internacionais enfatízanse os grandes benefizos cas Novas Tecnoloxías poden ter para os países do Sur, o que ata agora se identifica coa Sociedade da Información móstrase coma unha invención das necesidades da globalización, vista como un fenómeno neoliberal; un desenvolvemento que non ten en conta as necesidades dun Sur, que atópase na parte equivocada da brecha dixital.<ref>Crovi, D. (2004). ''Sociedad de la información y el conocimiento. Entre lo falaz y lo posible''. Buenos Aires: Crujía Ediciones.</ref><ref>Islas, O. y Gutiérrez, F. (2005). "Sociedad de la información: ¿utopía o cárcel?". ''Revista Chasqui'', No. 85.</ref> Segundo esta visión, son os países do Norte os principais propietarios e beneficiarios da [[World Wide Web]], así coma da industria do [[hardware]], do [[software]] e da produción dos contidos, o 70% en inglés. O Sur permanece excluído, e con iso aumentan as diferenzas sociais rexionais, e imponse un modelo de desenvolvemento "dende o Norte", ao seu xeito. Tales voces críticas sosteñen que de novo se propoñen vellas lóxicas que nunca promoveron cambios significativos e que, ao contrario, deron lugar a novas relacións de dependencia e acentuaron as desigualdades existentes: o hardware, por exemplo, está pensado en Occidente, o que supón paira o Sur novas formas de traballo, moitas veces femininas e infantil, nas industrias de ensamblaxe, reforzando a destrución dos lazos sociais e da economía de explotación e aumentando exponencialmente a polución tecnolóxica. Dende outros contextos, expúxose equiparar a existencia das brechas dixitais con aspectos pedagóxicos da formación en tódolos ámbitos. A cada brecha dixital deberíalle corresponder una similar dende a didáctica. A este concepto en construción denominóuselle directamente "brecha didáctica"<ref>Galindo C., Jairo Alberto, Brechas Didácticas Y Brechas Digitales. Retos Para La Formación Docente (Educational Gaps and Digital Divides: Challenges for Teacher Education) (September 11, 2011). Actualidades Pedagógicas, Nº. 58 julio-diciembre del 2011, páginas 45-64, Universidad de La Salle. Available at SSRN: <nowiki>http://ssrn.com/abstract=2291191</nowiki></ref> == Dimensións == === brecha dixital de xénero === {{Extracto|Brecha dixital de xénero}} A brecha dixital de xénero é unha das variables máis relevantes relacionados có atraso das mulleres na incorporación ó mundo das novas tecnoloxías e o uso do internet. As diferenzas de acceso entre homes e mulleres se dan en tódalas sociedades actuais, tanto en contextos de economías avanzadas coma de economías en desenvolvemento. Ramiro destaca que "As desigualdades existentes entre homes e mulleres no terreo das novas tecnoloxías e internet, teñen diferentes manifestacións, que van dende o acceso , pasando pola intensidade do uso, ata o tipo de uso que se lles da, sen esquecer, loxicamente, os factores económicos e socioculturais que os rodean". As mulleres aproveitan cada vez máis as tecnoloxías da información e comunicación (TIC) en tódalas esferas da vida. Pero o mesmo tempo se produce unha brecha de xénero manifesta no so no menor numero de mulleres usuarias das TIC, senón tamén na persistencia das desigualdades estruturais específicas de xénero que constitúen barreiras para seu acceso e uso. Ó principio da aparición das TIC, se partía da idea de que non existía a brecha dixital, senón que o atraso dalgúns sectores, colectivos e países, era un estadio que se superaría co paso do tempo e co crecemento económico(bastaría con por ordenadores para ca xente os utilizase). Hoy se constata, sen embargo. que hay diversos tipos de brecha dixital e que esta persiste e adquire novas formas. Ademais da brecha de acceso, hai unha brecha de uso, unha brecha de contidos e unha brecha de habilidades tecnolóxicas. === brecha dixital xeográfica === A brecha dixital xeográfica segundo a OEI abarca grupos sociais que se atopan tanto en zonas urbanas coma en zonas rurais.<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://oei.org.ar/new/wpcontent/uploads/2016/12/CENTROACCESOCOMUNITARIO.pdf.|título=Brechas digitales y TIC en Latinoamérica. Los Centros Estatales y Comunitarios1|apelidos=OEI|data=2013|data-acceso=1 de abril de 2018}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Con todo, a infraestrutura dispoñible pira asistir a ámbolos dous grupos é moi diferente. En particular, o illamento xeográfico das zonas rurais expón un acceso total e diferente ó urbano, pois nas áreas rurais escasamente contan polo menos en México coas escolas de nivel básico que poden contar cunha antena, iso se a situación xeográfica o permite, non sendo así nas zoas urbanas onde inda que non hai [[Wifi|Wi-Fi]] gratuíto, existen cyber cafés, parques, bibliotecas, etc. que poden dar o servizo, así coma moitos fogares que xa teñen internet. Segundo este enfoque, o “pobre dixital” é una persoa que carece, sexa por falta de acceso –consideración de oferta— ou pola falta de coñecemento de como se utiliza ou pola falta de ingresos –consideracións de demanda—, da información e da comunicación que se accede a través das tecnoloxías dixitais. Poden ser considerados pobres dixitais quenes non utilizan o TIC, sexa por falta de oferta ou de capacidades de utilización. A isto pódeselle sumar a carencia de información acerca das vantaxes de utilizar o TIC. Identificar as principais causas da brecha dixital utilizando este esquema conceptual, permite definir, alineamientos de política pública a implementar que permitan achicar as brechas dixitais –ou devandito en termos de Barrantes, reducir a pobreza dixital- de maneira máis eficiente.<ref>{{Cita web|url=http://archivo.siteal.iipe.unesco.org/datos_destacados/372/la-brecha-digital-en-america-latina|título=La brecha digital en América Latina {{!}} SITEAL|data-acceso=27 de decembro de 2019}}</ref> Estas diferenzas maniféstanse así mesmo entre homes e mulleres, idades, status social, paralelamente ás "brechas" de sempre: o acceso á sanidade, á educación, á mortalidade infantil, ó fame e a pobreza.<ref>{{Cita web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/facts/default.aspx|título=Measuring digital development: Facts and figures 2019|data-acceso=16 de xaneiro de 2020}}</ref>{{Usuarios Internet mundo}} == Estratexias paira diminuír a brecha dixital == Expúxose a necesidade de estimular non só o acceso, senón tamén o uso e o [[Apoderamento|empoderamiento]] das novas tecnoloxías, xa que estas poden efectivamente incidir en procesos de desenvolvemento, combatendo as demáis brechas que subxacen á dixital.<ref>{{Cita web|url=https://www.nngroup.com/articles/digital-divide-the-three-stages/|título=Digital Divide: The 3 Stages|data-acceso=9 de xaneiro de 2020|apelidos=Experience|nome=World Leaders in Research-Based User|lingua=en}}</ref> Con todo, algúns traballos concluíron en que moitas destas iniciativas responden a visións optimistas sobre o impacto das tecnoloxías da información e a comunicación no desenvolvemento, e conciben que o problema da brecha dixital resolverase mediante a introducción de computadores persoais con acceso a [[Internet]].<ref>Santos, M.J., De Gortari, R., Angulo, Y., Rueda, E. y Pérez Salazar, G. (2006). ''Acceso Tecnológico: Una reinterpretación de la biblioteca pública mexicana''. México: Conaculta.</ref> Aspectos coma a capacitación dos usuarios e a creación de contidos culturalmente adecuados a cada contexto, son frecuentemente deixados de lado. De forma similar, as comunidades receptoras nestes procesos de equipamento tecnolóxico, poucas veces son tomadas en conta, o que afecta a sustentabilidade a longo prazo de proxectos desta natureza. Neste sentido, algúns autores expoñen que as TIC deberían proporcionar un espazo de encontro dunha nova esfera pública, onde a [[sociedade civil]] poida definirse e comprenderse na súa diversidade e onde as estruturas políticas estén suxeitas ó debate público e sexan avaliadas polas súas accións, garantindo a participación das categorías máis excluídas a través de perspectivas de xénero, rexionais e sociais.<ref>Trejo Delarbre, R. (2006). ''Viviendo en el aleph. La sociedad de la información y sus laberintos''. Barcelona: Gedisa.</ref> === Exclusión dixital === A exclusión dixital vén provocada en moitos casos pola falta non só de acceso, senón de accesibilidade, polas barreiras no acceso universal, isto é, para tódalas idades e (dis)capacidades. Tamén prodúcese en situacións de peche e prisión.<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://revistas.usal.es/index.php/2172-9077/article/view/fjc202123275290|título=Educomunicación, tics y prisión: Testimonios de personas privadas de libertad en torno a la exclusión digital|apelidos=de Andrés|nome=Susana|apelidos2=García-Matilla|nome2=Agustín|data=2021-11-30|número=23|páxinas=275–290|data-acceso=2021-12-04|lingua=es|ISSN=2172-9077|doi=10.14201/fjc202123275290|apelidos3=Merchán|nome3=José María}}</ref> A Declaración Universal de Dereitos Emerxentes (DUDHE) aprobada en 2007 deixou definido o dereito á tecnoloxía en relación co dereito á comunicación no seu artigo 5.8., recoñecendo «o dereito de tódalas persoas e de toda comunidade a comunicarse cos seus semellantes por calquera medio da súa elección. Para ese efecto, toda persoa ten dereito ó acceso e o uso das tecnoloxías da información e da comunicación, en particular internet». A exclusión dixital implica así una situación de violación de dereitos humanos. === Consecuencias da brecha dixital === Unha das consecuencias da brecha dixital é o atraso, así como a dificultade que enfrontan as persoas para saír de condicións de pobreza por ter problemas na toma de información pola falta de acceso a novos coñecementos o que leva a esta parte da sociedade á ignorancia e falta de comunicación social pola limitación de información que ademais os limita a actividades primarias. Cabe resaltar que a implementación da dixitalización debe facerse con moita responsabilidade, e educar no seu uso á poboación. == Por rexións == === En España === España ocupa o posto #34 no [https://web.archive.org/web/20141129123118/http://www.weforum.org/issues/global-information-technology World Economic Forum Networked Readiness Index] (índice que mide como os países aproveitan as oportunidades ofrecidas polo TIC), lonxe de países da súa contorna como Finlandia, Suíza, Alemaña, Francia ou EE. UU.<ref>{{Cita web|url=http://www3.weforum.org/docs/WEF_GITR_Report_2013.pdf|título=The Global Information Technology Report 2013}}</ref> Nestes países a porcentaxe de fogares con acceso a algún tipo de conexión de banda ancha sitúase apenas entre o 50-60%, cunha penetración bastante afastada das outras grandes economías da UE.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Information_society_statistics_at_regional_level|título=European Commission, Eurostat: Information society statistics at regional level}}</ref> A falta de conexión a Internet ou a facilidade de acceso ten consecuencias graves dende o punto de vista da [[exclusión social]]. En primeiro lugar, a brecha dixital xera un tipo de exclusión xeográfica, tendo coma as zoas máis afectadas as rurais e as zoas suburbanas que se enfrontan a posibles fallos do mercado e á falta de investimento en TIC e nas súas infraestruturas. En segundo lugar, atopamos un tipo de exclusión catalogado como xeracional: as persoas maiores teñen un nivel de penetración e unha taxa de uso moi inferior aos demais grupos de idades. Finalmente, e contando con que a economía dixital supón xa un 5,7% do PIB do país, as persoas con baixos recursos económicos non poden acceder á información e as ferramentas que ofrece a contorna dixital, sufrindo así mesmo unha descapitalización que ten un alto prezo en termos educativos e de acceso e mantemento no mercado.<ref>{{Cita web|url=http://tecnologia.elpais.com/tecnologia/2013/02/15/actualidad/1360933452_238520.html|título=El País, ''El Gobierno pretende que en 2015 media España tenga Internet a 100 megas ''(15/02/2013)}}</ref> En termos económicos, a brecha dixital ten un custo social de 1300 millóns de euros en España.<ref>{{Cita web|url=https://www.eleconomista.es/economia/noticias/3595683/12/11/La-exclusion-digital-de-los-desempleados-cuesta-a-Espana-1300-millones-al-ano.html|título=La exclusión digital de los parados cuesta a España 1.300 millones al año - elEconomista.es|data-acceso=2021-06-17|apelidos=elEconomista.es|lingua=es}}</ref> Así mesmo, a brecha dixital vese incrementada polos prezos ofrecidos polas operadoras. No caso de España, a Comisión Europea advertíu de que os prezos do ADSL están por encima da media da UE. De feito, España sitúase entre os países OCDE coa banda ancha máis cara.<ref>{{Cita web|url=https://www.europapress.es/portaltic/internet/noticia-espana-paises-mas-caros-ocde-banda-ancha-20130712094609.html|título=España, entre los países más caros de la OCDE en banda ancha|data-acceso=2021-06-17|apelidos=Press|nome=Europa|data=2013-07-12}}</ref> == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.elpais.com/articulo/sociedad/Internet/crea/marginados/elpepusoc/20100126elpepisoc_1/Tes Internet tamén crea marxinados] Diario ''O País'', 26/01/2010. * [https://web.archive.org/web/20061206110112/http://www.apc.org/espanol/capacity/strategy/index.shtml Usos estratéxicos das redes - Asociación paira o Progreso das Comunicacións]. * Medición do desenvolvemento dixital: feitos e cifras 2019 - Informe Interactivo. [[Unión Internacional de Telecomunicacións]] (en inglés). * [http://rednatic.net/wp-content/uploads/2016/02/Informe-regional-completo.pdf http://rednatic.net/wp-content/uploads/2016/02/Informe-rexional-completo.pdf] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cultura de Internet]] [[Categoría:Wikipedia:Artigos con extractos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 3j4kvthikc9ezjqryvdjb9iovkq7qlh 6148394 6148388 2022-08-02T13:42:28Z MAGHOI 15490 /* Dimensións */ wikitext text/x-wiki {{Atención|data=agosto de 2022}} {{ortografía}} A '''brecha dixital''' é calquera distribución desigual no acceso, uso ou impacto das [[tecnoloxías da información e a comunicación]] entre [[Grupo social|grupos sociais]].<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_abstract&pid=S0187-358X2009000200011&lng=es&nrm=iso&tlng=es|título=¿Qué es la brecha digital?: una introducción al nuevo rostro de la desigualdad|apelidos=Cortés Vera|nome=Jesús|data=2009-08|volume=23|número=48|páxinas=233–239|data-acceso=2021-11-29|lingua=es|ISSN=0187-358X}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Estes grupos poden definirse con base a criterios de [[Xénero (ciencias sociais)|xénero]], [[Xeografía|xeográficos]] ou [[Xeopolítica|xeopolíticos]], [[Cultura|culturais]]... Debido ó alto custo das TIC, a súa adopción e utilización é moi desigual en todo o mundo.<ref>Caves, R. W. (2004). Encyclopedia of the City. Routledge. p 179.</ref> O termo brecha dixital describe unha brecha de acceso e uso da tecnoloxía da información e da comunicación. Tradicionalmente considerábase unha cuestión principalmente de [[acceso]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Compaine|nome=Benjamin M.|título=The Digital Divide: Facing a Crisis Or Creating a Myth?|url=https://books.google.com.ar/books?hl=es&lr=&id=MbareJicwKAC&oi=fnd&pg=PR9&dq=Compaine,+B.M.+(2001).+The+digital+divide++Facing+a+crisis+or+creating+a+myth?+Cambridge,+Massachusetts++MIT+Press&ots=B0Kpt3gfFi&sig=Wc-frp7eXTi4dzIxIFFxkdSoam8&redir_esc=y#v=onepage&q=Compaine,%20B.M.%20(2001).%20The%20digital%20divide%20%20Facing%20a%20crisis%20or%20creating%20a%20myth?%20Cambridge,%20Massachusetts%20%20MIT%20Press&f=false|dataacceso=26 de decembro de 2019|data=2001|editorial=MIT Press|ISBN=978-0-262-53193-1|lingua=en}}</ref> Na actualidade, conta cunha penetración global de [[Teléfono móbil|teléfonos móbiles]] de máis do 95%. A desigualdade relativa exponse entre aqueles que teñen máis e menos ancho de banda<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://asistdl.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/asi.23020|título=Technological information inequality as an incessantly moving target: The redistribution of information and communication capacities between 1986 and 2010|apelidos=Hilbert|nome=Martin|data=2014|volume=65|número=4|páxinas=821–835|data-acceso=26 de diciembre de 2019|lingua=en|ISSN=2330-1643|doi=10.1002/asi.23020}}</ref> e máis ou menos habilidades asociadas.<ref>"Percentage of Individuals using the Internet 2000-2012", International Telecommunications Union (Geneva), June 2013, retrieved June 22, 2013</ref><ref>{{Cita publicación periódica|url=https://papers.ssrn.com/abstract=2363880|título=The Knowledge Based Economy and Digital Divisions of Labour|apelidos=Graham|nome=Mark|data=1 de xaneiro de 2014|editorial=Social Science Research Network|número=ID 2363880|data-acceso=26 de decembro de 2019|lingua=en}}</ref> América Latina converteuse nunha das rexións máis proactivas do mundo en relación coa inclusión da tecnoloxía nos seus [[Educación|sistemas educativos]]. Estas políticas públicas apuntan a mellorar a inclusión social, a democratización do coñecemento e a redución da brecha dixital.<ref>{{Cita web|url=http://www.relpe.org/las-politicas-tic-en-america-latina-prioridad-de-las-agendas-educativas|título=Lugo, T. (2015) ''Las Políticas TIC en América Latina: prioridad de las agendas educativas''. Red Latinoamericana de Portales Educativos|data-acceso=23 de marzo de 2015|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150319073537/http://www.relpe.org/las-politicas-tic-en-america-latina-prioridad-de-las-agendas-educativas/|dataarquivo=19 de marzo de 2015}}</ref><ref>(CEPAL, 2012)</ref> == Concepto == O concepto de brecha dixital atopa o seu antecesor no chamado informe “O eslabón perdido”, que publicouse en 1982 pola comisión Maitland.<ref>{{Cita web|url=http://www.itu.int/osg/spu/sfo/missinglink/El_Eslabon_Perdido-A4-S.pdf|título=El eslabón perdido|data-acceso=24/09/15|apelidos=Borja Moreno|data=1984|editorial=Maitland report|lingua=inglés}}</ref> Este puxo de manifesto as conclusións sobre a carencia de infraestruturas de telecomunicacións nos países en vías de desenvolvemento, poñendo coma exemplo o teléfono. O termo procede do inglés "''dixital divide"'', utilizado durante a [[Bill Clinton|Administración Clinton]] (inda que a súa autoría non se pode utilizar con total precisión). Mentres que nalgunhas referenzas, cítase a [[:en:Simon Moores|Simon Moores]] coma o acuñador do termo, Hoffman, Novak e Schlosser refírense a Lloyd Morrisett cítanse coma o pris publicados baixo o título [https://web.archive.org/web/20100209053123/http://www.ntia.doc.gov/Ntiahome/Fttn99/ ''Falling through the Net''], no que deixábase evidencia do estado que este fenómeno gardaba na sociedade estadounidense a finais da década de 1990.<ref>Hoffman, D.L, Novak, T.P. y Schlosser, A. E. (2001) The evolution of the digital divide: Examining the relationship of race to internet access and usage over time. En Compaine, B. ''Digital Divide''. Cambridge, Massachusetts: The [[MIT Press]]</ref>A partir desta orixe, algúns autores prefiren en castellano, o termo "''fractura digital"''<ref>Baigorri, A. (2000), 'La fractura Digital', I Congreso Mundial de Alfabetización Tecnológica, Cáceres; Mattelart, A. (2001). ''Historia de la Sociedad de la Información''. Barcelona: Paidós, p. 163</ref> ou "''estratificación digital"'', por ser moito máis expresivo sobre o que realmente significa.<ref>Carracedo Verde, J.D. (2003). "Jerarquías y desigualdades en el diseño de las Sociedades de la Información: Explorando la estratificación digital", p.1</ref> A tradución a outras linguas latinas, coma o francés, tamén optou polo termo de "''fractura"''. Non obstante, a maioría dos autores hispanos decántase polo de "''brecha"'', máis suave e politicamente correcto. Algunhas outras expresións que foron usadas para referirse á brecha dixital son "''divisoria dixital"'', "''brecha inforcomunicacional"''<ref>Ford, A. (2002). ''La marca de la bestia. Identificación, desigualdades e infoentretenimiento en la sociedad contemporánea''. Buenos Aires: Grupo Editorial Norma, p. 115</ref> e "''abismo dixital"''.<ref>Castells, M. (2001). ''La Galaxia Internet''. Barcelona: PLaza y Janés, p. 275.</ref><ref>Crovi, D. (2002). "Sociedad de la información y el conocimiento. Entre el optimismo y la desesperanza. En ''Revista Mexicana de Ciencias Políticas y Sociales'', No. 185, p. 13-33</ref> Outros autores estenden o alcance da brecha dixital para explicala tamén en función do que se denominou analfabetismo dixital, que consiste na escasa habilidade ou competencia dun gran sector da poboación, especialmente entre aqueles nados antes da década de 1960, para manexar as ferramentas tecnolóxicas de computación e cuxo acceso aos servizos de [[Internet]] é polo tanto moi escaso. Segundo os estudos realizados por Eurostat, a brecha dixital fai referencia á “distinción entre aqueles que teñen acceso a Internet e poden facer uso dos novos servizos ofrecidos pola World Wide Web, e aqueles que están excluídos destes servizos”. Trátase dunha separación entre as persoas segundo a súa capacidade paira utilizar as Novas Tecnoloxías da Información e a Comunicación (TIC) de forma eficaz e aquelas que non teñen acceso as mesmas, ou téndoo, non saben utilizalas.<ref>{{Cita web|url=https://playcodeacademy.com/la-brecha-digital/|título=Brecha Digital: Uso y acceso a las TIC.|data-acceso=5 de mayo de 2020|data=5 de mayo de 2016|lingua=es-ES}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Distinguindo dous aspectos diferenciais, os que son habitualmente denominados como brecha dixital de primeiro e segunda orde (ou primeira e segunda brecha dixital). No primeiro caso, faise referencia as desigualdades no acceso, en tanto a segunda brecha vincúlaselle ó coñecemento e aos usos en relación coas Tics (Gómez e Ospina 2002; Proenza, F. 2012; Finkelievich e Prince, 2007, Rivoir 2010). Inda que a variable xeracional impacta notablemente na brecha dixital, múltiples causas explican estas desigualdades. Variables como xénero, localización territorial, nivel de ingresos, etnia, entre outras, contribúen de maneira relevante á existencia e profundización de ambalas dúas brechas. A brecha dixital non só refírese ao acceso as TIC, senón que tamén o acceso a ela, neste sentido implica: -Infraestrutura: Debe existir una infraestrutura de telecomunicacións e redes. -Accesibilidade: Debe existir a posibilidade de acceder os servizos que ofrece a tecnoloxía. -Formación: Posuír habilidades e coñecementos paira facer uso da tecnoloxía. === Aspectos teóricos === Algúns dos primeiros autores que abordaron o problema da brecha dixital dende unha aproximación sistemática e socialmente profunda foron Herbert Schiller e William Wresch.<ref>Schiller, H. I. (1996). ''Information inequety''. Nueva York: Routledge</ref><ref>Wresh, W. (1996). ''Disconnected. Haves and have-nots in the information age''. New Brunswick, Nueva Jersey: Rutgers University Press</ref> De maneira xeral, estes autores expoñían a necesidade de incluír tódolos sectores da poboación no acceso á información dispoñible a través das novas tecnoloxías da información e a comunicación, así como das posibles vantaxes derivadas de tal acceso. Para Pippa Norris, trátase dun fenómeno que implica tres aspectos principais: a ''brecha global'' (que se presenta entre distintos países), a ''brecha social'' (que ocorre no interior dunha nación) e a ''brecha democrática'' (que se refire á que existe entre quenes participan e quenes non participan dos asuntos públicos en liña).<ref>Norris, P. (2001). ''Digital divide. Civil engagement, information poverty and the Internet world wide''. Cambridge, Massachusetts: [[Cambridge University Press]]</ref> Outra corrente de investigadores centráronse en aspectos cuantitativos da brecha dixital, destacando as diferenzas estadísticas no acceso ás tecnoloxías da información e da comunicación, segundo un extenso abanico de variables socio-demográficas entre as que destacan o sexo, a idade, o nivel de ingresos, a escolaridade, a raza e o lugar de residencia.<ref>Arquette, T. (2001). "Assesing the Digital Divide: Epirical analysis of a meta-analytic framework for assesing the current state of information and communication system development". Simposium de la International Association of Mass Communication Research y la International Communication Association Symposium sobre Brecha Digital, 15-17 de noviembre, Austin, Texas.</ref> Un dos aspectos máis recentes que foi analizado sobre a brecha dixital, ten que ver non sóamente co acceso a Internet, senón coa calidade de dito acceso e a dispoñibilidade de conexións de banda ancha que permitan acceder ó contido multimedia en tempos e custos adecuados ó contexto dos usuarios.<ref>Serrano, A. y Martínez, E. (2002). ''La brecha digital. Mitos y realidades''. Maxicali: Universidad Autónoma de Baja California, p. 16</ref> De forma específica, o investigador neerlandés José van Dijck identifica catro dimensións no acceso: a motivación para acceder; o acceso material; as competencias para o acceso; e o acceso para usos avanzados (ou máis sofisticados). Expón que a brecha dixital está en constante evolución, dado o rexurxir de novos usos tecnolóxicos, que son apropiados máis rapidamente por aqueles que teñen o acceso de forma máis permanente e de mellor calidade, determinado polo ancho de banda.<ref>{{Cita publicación periódica|título=La construcción de la referencia en torno al concepto de brecha digital en España|apelidos=Pinto Arboleda|nome=Maria Cristina|data=enero-junio 2014}}</ref> A brecha dixital segundo Serrano e Martínez (2003) citado pola OEI (2014) defínese como: "A separación que existe entre as persoas (comunidades, estados, países ...) que utilizan as Tecnoloxías da Información e a comunicación (TIC) coma unha parte rutinaria da súa vida diaria e aquelas que non teñen acceso ás mesmas e que, índa cas teñan non saben coma utilizalas".<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://archivo.siteal.iipe.unesco.org/sites/default/files/siteal_informe_2014_politicas_tic.pdf|título=POLÍTICAS TIC EN LOS SISTEMAS EDUCATIVOS DE AMÉRICA LATINA.|apelidos=IIPE-UNESCO-OEI|data=2014|data-acceso=16/09/17}}</ref> Dacordo con [[Eurostat]], a brecha dixital fai referencia á "distinción entre aqueles que teñen acceso a Internet e poden facer uso dos novos servizos ofrecidos pola [[World Wide Web]], e aqueles que están excluídos destes servizos".<ref name=":0">{{Cita web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Information_society_statistics_at_regional_level|título=European Commission, Eurostat: Information society statistics at regional level}}</ref> [[Ficheiro:Editatón_Género_y_brecha_digital_7.jpg|miniatura|[[Wikimaratón|Editatón]] de xénero e brecha dixital realizada en IIPE UNESCO (2015).]] === Contexto da sociedade da información === Con ocasión do Cume Mundial sobre a Sociedade da Información (CMSI) os principais grupos da [[sociedade civil]] deron vida á campaña CRIS (''Communication Rights in the Information Society'' – Dereitos de Comunicación na Sociedade da Información), co obxectivo de infundir a axenda do Cume con cuestións relacionadas cos medios de goberno e dereitos á comunicación.<ref>{{Cita web|url=https://www.apc.org/en/partner/communication-rights-information-society-cris|título=Communication Rights in the Information Society (CRIS) {{!}} Association for Progressive Communications|data-acceso=23 de marzo de 2018|lingua=en}}</ref> Na CRIS salientouse a función das novas tecnoloxías coma ferramentas de comunicación de valores comúns entre grupos, individuos e organizacións sociais, criticando unha xustificación instrumental das tecnoloxías vistas principalmente coma un fin, máis que coma un medio para impulsar un cambio social, unha visión instrumental que non considera nin as barreiras culturais e lingüísticas, nin as relacións de dependencia e subordinación técnica, económica e política entre do Norte e do Sur do Mundo. A inclusión dixital, sostén este sector da sociedade civil, hai que pensala como un asunto colectivo, non individual, onde os beneficios sociais hai que velos en relación aos que se xeran paira as comunidades, organizacións, familias e grupos que sacan proveito das tecnoloxías, aínda que non teñan acceso a estas. A eficacia das políticas de inclusión dixital dependerán das posibilidades de integración do coñecemento nos propios obxectivos dos seus beneficiarios, considerando que non existe un só modelo, senón moitas posibles sociedades da información e da comunicación adaptadas segundo as diferentes necesidades e obxectivos individuais e comúns dun planeta para nada homoxéneo. Segundo a [[Organización Mundial do Comercio]] (OMC), as novas oportunidades tecnolóxicas (e do libre comercio a escala global) serán o motor dunha "terceira revolución industrial". Grazas as TIC, poderanse anular as brechas de pobreza e falta de recursos existentes, confrontándose no campo da economía, das transformacións políticas e sociais, da identidade, na cultura e no poder, modelando novas relacións a escala global. A través do comerzo electrónico e dos e-servizos, da redución dos custos de conexión, mellorando a eficiencia dos gobernos e servizos públicos e favorecendo o rol do sector privado, crearase un "entorno favorable" para lograr a redución das desigualdades entre fora e dentro dos Estados, sempre segundo a OMC. Algúns autores críticos han sinalado que, se nas grandes axendas internacionais enfatízanse os grandes benefizos cas Novas Tecnoloxías poden ter para os países do Sur, o que ata agora se identifica coa Sociedade da Información móstrase coma unha invención das necesidades da globalización, vista como un fenómeno neoliberal; un desenvolvemento que non ten en conta as necesidades dun Sur, que atópase na parte equivocada da brecha dixital.<ref>Crovi, D. (2004). ''Sociedad de la información y el conocimiento. Entre lo falaz y lo posible''. Buenos Aires: Crujía Ediciones.</ref><ref>Islas, O. y Gutiérrez, F. (2005). "Sociedad de la información: ¿utopía o cárcel?". ''Revista Chasqui'', No. 85.</ref> Segundo esta visión, son os países do Norte os principais propietarios e beneficiarios da [[World Wide Web]], así coma da industria do [[hardware]], do [[software]] e da produción dos contidos, o 70% en inglés. O Sur permanece excluído, e con iso aumentan as diferenzas sociais rexionais, e imponse un modelo de desenvolvemento "dende o Norte", ao seu xeito. Tales voces críticas sosteñen que de novo se propoñen vellas lóxicas que nunca promoveron cambios significativos e que, ao contrario, deron lugar a novas relacións de dependencia e acentuaron as desigualdades existentes: o hardware, por exemplo, está pensado en Occidente, o que supón paira o Sur novas formas de traballo, moitas veces femininas e infantil, nas industrias de ensamblaxe, reforzando a destrución dos lazos sociais e da economía de explotación e aumentando exponencialmente a polución tecnolóxica. Dende outros contextos, expúxose equiparar a existencia das brechas dixitais con aspectos pedagóxicos da formación en tódolos ámbitos. A cada brecha dixital deberíalle corresponder una similar dende a didáctica. A este concepto en construción denominóuselle directamente "brecha didáctica"<ref>Galindo C., Jairo Alberto, Brechas Didácticas Y Brechas Digitales. Retos Para La Formación Docente (Educational Gaps and Digital Divides: Challenges for Teacher Education) (September 11, 2011). Actualidades Pedagógicas, Nº. 58 julio-diciembre del 2011, páginas 45-64, Universidad de La Salle. Available at SSRN: <nowiki>http://ssrn.com/abstract=2291191</nowiki></ref> == Dimensións == === Brecha dixital de xénero === A brecha dixital de xénero é unha das variables máis relevantes relacionados có atraso das mulleres na incorporación ó mundo das novas tecnoloxías e o uso do internet. As diferenzas de acceso entre homes e mulleres se dan en tódalas sociedades actuais, tanto en contextos de economías avanzadas coma de economías en desenvolvemento. Ramiro destaca que "As desigualdades existentes entre homes e mulleres no terreo das novas tecnoloxías e internet, teñen diferentes manifestacións, que van dende o acceso , pasando pola intensidade do uso, ata o tipo de uso que se lles da, sen esquecer, loxicamente, os factores económicos e socioculturais que os rodean". As mulleres aproveitan cada vez máis as tecnoloxías da información e comunicación (TIC) en tódalas esferas da vida. Pero o mesmo tempo se produce unha brecha de xénero manifesta no so no menor numero de mulleres usuarias das TIC, senón tamén na persistencia das desigualdades estruturais específicas de xénero que constitúen barreiras para seu acceso e uso. Ó principio da aparición das TIC, se partía da idea de que non existía a brecha dixital, senón que o atraso dalgúns sectores, colectivos e países, era un estadio que se superaría co paso do tempo e co crecemento económico(bastaría con por ordenadores para ca xente os utilizase). Hoy se constata, sen embargo. que hay diversos tipos de brecha dixital e que esta persiste e adquire novas formas. Ademais da brecha de acceso, hai unha brecha de uso, unha brecha de contidos e unha brecha de habilidades tecnolóxicas. === Brecha dixital xeográfica === A brecha dixital xeográfica segundo a OEI abarca grupos sociais que se atopan tanto en zonas urbanas coma en zonas rurais.<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://oei.org.ar/new/wpcontent/uploads/2016/12/CENTROACCESOCOMUNITARIO.pdf.|título=Brechas digitales y TIC en Latinoamérica. Los Centros Estatales y Comunitarios1|apelidos=OEI|data=2013|data-acceso=1 de abril de 2018}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Con todo, a infraestrutura dispoñible pira asistir a ámbolos dous grupos é moi diferente. En particular, o illamento xeográfico das zonas rurais expón un acceso total e diferente ó urbano, pois nas áreas rurais escasamente contan polo menos en México coas escolas de nivel básico que poden contar cunha antena, iso se a situación xeográfica o permite, non sendo así nas zoas urbanas onde inda que non hai [[Wifi|Wi-Fi]] gratuíto, existen cyber cafés, parques, bibliotecas, etc. que poden dar o servizo, así coma moitos fogares que xa teñen internet. Segundo este enfoque, o “pobre dixital” é una persoa que carece, sexa por falta de acceso –consideración de oferta— ou pola falta de coñecemento de como se utiliza ou pola falta de ingresos –consideracións de demanda—, da información e da comunicación que se accede a través das tecnoloxías dixitais. Poden ser considerados pobres dixitais quenes non utilizan o TIC, sexa por falta de oferta ou de capacidades de utilización. A isto pódeselle sumar a carencia de información acerca das vantaxes de utilizar o TIC. Identificar as principais causas da brecha dixital utilizando este esquema conceptual, permite definir, alineamientos de política pública a implementar que permitan achicar as brechas dixitais –ou devandito en termos de Barrantes, reducir a pobreza dixital- de maneira máis eficiente.<ref>{{Cita web|url=http://archivo.siteal.iipe.unesco.org/datos_destacados/372/la-brecha-digital-en-america-latina|título=La brecha digital en América Latina {{!}} SITEAL|data-acceso=27 de decembro de 2019}}</ref> Estas diferenzas maniféstanse así mesmo entre homes e mulleres, idades, status social, paralelamente ás "brechas" de sempre: o acceso á sanidade, á educación, á mortalidade infantil, ó fame e a pobreza.<ref>{{Cita web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/facts/default.aspx|título=Measuring digital development: Facts and figures 2019|data-acceso=16 de xaneiro de 2020}}</ref>{{Usuarios Internet mundo}} == Estratexias para diminuír a brecha dixital == Expúxose a necesidade de estimular non só o acceso, senón tamén o uso e o [[Apoderamento|empoderamiento]] das novas tecnoloxías, xa que estas poden efectivamente incidir en procesos de desenvolvemento, combatendo as demáis brechas que subxacen á dixital.<ref>{{Cita web|url=https://www.nngroup.com/articles/digital-divide-the-three-stages/|título=Digital Divide: The 3 Stages|data-acceso=9 de xaneiro de 2020|apelidos=Experience|nome=World Leaders in Research-Based User|lingua=en}}</ref> Con todo, algúns traballos concluíron en que moitas destas iniciativas responden a visións optimistas sobre o impacto das tecnoloxías da información e a comunicación no desenvolvemento, e conciben que o problema da brecha dixital resolverase mediante a introducción de computadores persoais con acceso a [[Internet]].<ref>Santos, M.J., De Gortari, R., Angulo, Y., Rueda, E. y Pérez Salazar, G. (2006). ''Acceso Tecnológico: Una reinterpretación de la biblioteca pública mexicana''. México: Conaculta.</ref> Aspectos coma a capacitación dos usuarios e a creación de contidos culturalmente adecuados a cada contexto, son frecuentemente deixados de lado. De forma similar, as comunidades receptoras nestes procesos de equipamento tecnolóxico, poucas veces son tomadas en conta, o que afecta a sustentabilidade a longo prazo de proxectos desta natureza. Neste sentido, algúns autores expoñen que as TIC deberían proporcionar un espazo de encontro dunha nova esfera pública, onde a [[sociedade civil]] poida definirse e comprenderse na súa diversidade e onde as estruturas políticas estén suxeitas ó debate público e sexan avaliadas polas súas accións, garantindo a participación das categorías máis excluídas a través de perspectivas de xénero, rexionais e sociais.<ref>Trejo Delarbre, R. (2006). ''Viviendo en el aleph. La sociedad de la información y sus laberintos''. Barcelona: Gedisa.</ref> === Exclusión dixital === A exclusión dixital vén provocada en moitos casos pola falta non só de acceso, senón de accesibilidade, polas barreiras no acceso universal, isto é, para tódalas idades e (dis)capacidades. Tamén prodúcese en situacións de peche e prisión.<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://revistas.usal.es/index.php/2172-9077/article/view/fjc202123275290|título=Educomunicación, tics y prisión: Testimonios de personas privadas de libertad en torno a la exclusión digital|apelidos=de Andrés|nome=Susana|apelidos2=García-Matilla|nome2=Agustín|data=2021-11-30|número=23|páxinas=275–290|data-acceso=2021-12-04|lingua=es|ISSN=2172-9077|doi=10.14201/fjc202123275290|apelidos3=Merchán|nome3=José María}}</ref> A Declaración Universal de Dereitos Emerxentes (DUDHE) aprobada en 2007 deixou definido o dereito á tecnoloxía en relación co dereito á comunicación no seu artigo 5.8., recoñecendo «o dereito de tódalas persoas e de toda comunidade a comunicarse cos seus semellantes por calquera medio da súa elección. Para ese efecto, toda persoa ten dereito ó acceso e o uso das tecnoloxías da información e da comunicación, en particular internet». A exclusión dixital implica así una situación de violación de dereitos humanos. === Consecuencias da brecha dixital === Unha das consecuencias da brecha dixital é o atraso, así como a dificultade que enfrontan as persoas para saír de condicións de pobreza por ter problemas na toma de información pola falta de acceso a novos coñecementos o que leva a esta parte da sociedade á ignorancia e falta de comunicación social pola limitación de información que ademais os limita a actividades primarias. Cabe resaltar que a implementación da dixitalización debe facerse con moita responsabilidade, e educar no seu uso á poboación. == Por rexións == === En España === España ocupa o posto #34 no [https://web.archive.org/web/20141129123118/http://www.weforum.org/issues/global-information-technology World Economic Forum Networked Readiness Index] (índice que mide como os países aproveitan as oportunidades ofrecidas polo TIC), lonxe de países da súa contorna como Finlandia, Suíza, Alemaña, Francia ou EE. UU.<ref>{{Cita web|url=http://www3.weforum.org/docs/WEF_GITR_Report_2013.pdf|título=The Global Information Technology Report 2013}}</ref> Nestes países a porcentaxe de fogares con acceso a algún tipo de conexión de banda ancha sitúase apenas entre o 50-60%, cunha penetración bastante afastada das outras grandes economías da UE.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Information_society_statistics_at_regional_level|título=European Commission, Eurostat: Information society statistics at regional level}}</ref> A falta de conexión a Internet ou a facilidade de acceso ten consecuencias graves dende o punto de vista da [[exclusión social]]. En primeiro lugar, a brecha dixital xera un tipo de exclusión xeográfica, tendo coma as zoas máis afectadas as rurais e as zoas suburbanas que se enfrontan a posibles fallos do mercado e á falta de investimento en TIC e nas súas infraestruturas. En segundo lugar, atopamos un tipo de exclusión catalogado como xeracional: as persoas maiores teñen un nivel de penetración e unha taxa de uso moi inferior aos demais grupos de idades. Finalmente, e contando con que a economía dixital supón xa un 5,7% do PIB do país, as persoas con baixos recursos económicos non poden acceder á información e as ferramentas que ofrece a contorna dixital, sufrindo así mesmo unha descapitalización que ten un alto prezo en termos educativos e de acceso e mantemento no mercado.<ref>{{Cita web|url=http://tecnologia.elpais.com/tecnologia/2013/02/15/actualidad/1360933452_238520.html|título=El País, ''El Gobierno pretende que en 2015 media España tenga Internet a 100 megas ''(15/02/2013)}}</ref> En termos económicos, a brecha dixital ten un custo social de 1300 millóns de euros en España.<ref>{{Cita web|url=https://www.eleconomista.es/economia/noticias/3595683/12/11/La-exclusion-digital-de-los-desempleados-cuesta-a-Espana-1300-millones-al-ano.html|título=La exclusión digital de los parados cuesta a España 1.300 millones al año - elEconomista.es|data-acceso=2021-06-17|apelidos=elEconomista.es|lingua=es}}</ref> Así mesmo, a brecha dixital vese incrementada polos prezos ofrecidos polas operadoras. No caso de España, a Comisión Europea advertíu de que os prezos do ADSL están por encima da media da UE. De feito, España sitúase entre os países OCDE coa banda ancha máis cara.<ref>{{Cita web|url=https://www.europapress.es/portaltic/internet/noticia-espana-paises-mas-caros-ocde-banda-ancha-20130712094609.html|título=España, entre los países más caros de la OCDE en banda ancha|data-acceso=2021-06-17|apelidos=Press|nome=Europa|data=2013-07-12}}</ref> == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.elpais.com/articulo/sociedad/Internet/crea/marginados/elpepusoc/20100126elpepisoc_1/Tes Internet tamén crea marxinados] Diario ''O País'', 26/01/2010. * [https://web.archive.org/web/20061206110112/http://www.apc.org/espanol/capacity/strategy/index.shtml Usos estratéxicos das redes - Asociación paira o Progreso das Comunicacións]. * Medición do desenvolvemento dixital: feitos e cifras 2019 - Informe Interactivo. [[Unión Internacional de Telecomunicacións]] (en inglés). * [http://rednatic.net/wp-content/uploads/2016/02/Informe-regional-completo.pdf http://rednatic.net/wp-content/uploads/2016/02/Informe-rexional-completo.pdf] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cultura de Internet]] [[Categoría:Wikipedia:Artigos con extractos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 4mue0fnsodo2p76sipd8ctz4xvxhnuy 6148641 6148394 2022-08-02T16:45:12Z Maria zaos 54334 Maria zaos moveu a páxina "[[Brecha dixital]]" a "[[Fenda dixital]]": ver https://academia.gal/dicionario/-/termo/fenda (avisado a quen o creo no seu día) wikitext text/x-wiki {{Atención|data=agosto de 2022}} {{ortografía}} A '''brecha dixital''' é calquera distribución desigual no acceso, uso ou impacto das [[tecnoloxías da información e a comunicación]] entre [[Grupo social|grupos sociais]].<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_abstract&pid=S0187-358X2009000200011&lng=es&nrm=iso&tlng=es|título=¿Qué es la brecha digital?: una introducción al nuevo rostro de la desigualdad|apelidos=Cortés Vera|nome=Jesús|data=2009-08|volume=23|número=48|páxinas=233–239|data-acceso=2021-11-29|lingua=es|ISSN=0187-358X}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Estes grupos poden definirse con base a criterios de [[Xénero (ciencias sociais)|xénero]], [[Xeografía|xeográficos]] ou [[Xeopolítica|xeopolíticos]], [[Cultura|culturais]]... Debido ó alto custo das TIC, a súa adopción e utilización é moi desigual en todo o mundo.<ref>Caves, R. W. (2004). Encyclopedia of the City. Routledge. p 179.</ref> O termo brecha dixital describe unha brecha de acceso e uso da tecnoloxía da información e da comunicación. Tradicionalmente considerábase unha cuestión principalmente de [[acceso]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Compaine|nome=Benjamin M.|título=The Digital Divide: Facing a Crisis Or Creating a Myth?|url=https://books.google.com.ar/books?hl=es&lr=&id=MbareJicwKAC&oi=fnd&pg=PR9&dq=Compaine,+B.M.+(2001).+The+digital+divide++Facing+a+crisis+or+creating+a+myth?+Cambridge,+Massachusetts++MIT+Press&ots=B0Kpt3gfFi&sig=Wc-frp7eXTi4dzIxIFFxkdSoam8&redir_esc=y#v=onepage&q=Compaine,%20B.M.%20(2001).%20The%20digital%20divide%20%20Facing%20a%20crisis%20or%20creating%20a%20myth?%20Cambridge,%20Massachusetts%20%20MIT%20Press&f=false|dataacceso=26 de decembro de 2019|data=2001|editorial=MIT Press|ISBN=978-0-262-53193-1|lingua=en}}</ref> Na actualidade, conta cunha penetración global de [[Teléfono móbil|teléfonos móbiles]] de máis do 95%. A desigualdade relativa exponse entre aqueles que teñen máis e menos ancho de banda<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://asistdl.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/asi.23020|título=Technological information inequality as an incessantly moving target: The redistribution of information and communication capacities between 1986 and 2010|apelidos=Hilbert|nome=Martin|data=2014|volume=65|número=4|páxinas=821–835|data-acceso=26 de diciembre de 2019|lingua=en|ISSN=2330-1643|doi=10.1002/asi.23020}}</ref> e máis ou menos habilidades asociadas.<ref>"Percentage of Individuals using the Internet 2000-2012", International Telecommunications Union (Geneva), June 2013, retrieved June 22, 2013</ref><ref>{{Cita publicación periódica|url=https://papers.ssrn.com/abstract=2363880|título=The Knowledge Based Economy and Digital Divisions of Labour|apelidos=Graham|nome=Mark|data=1 de xaneiro de 2014|editorial=Social Science Research Network|número=ID 2363880|data-acceso=26 de decembro de 2019|lingua=en}}</ref> América Latina converteuse nunha das rexións máis proactivas do mundo en relación coa inclusión da tecnoloxía nos seus [[Educación|sistemas educativos]]. Estas políticas públicas apuntan a mellorar a inclusión social, a democratización do coñecemento e a redución da brecha dixital.<ref>{{Cita web|url=http://www.relpe.org/las-politicas-tic-en-america-latina-prioridad-de-las-agendas-educativas|título=Lugo, T. (2015) ''Las Políticas TIC en América Latina: prioridad de las agendas educativas''. Red Latinoamericana de Portales Educativos|data-acceso=23 de marzo de 2015|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150319073537/http://www.relpe.org/las-politicas-tic-en-america-latina-prioridad-de-las-agendas-educativas/|dataarquivo=19 de marzo de 2015}}</ref><ref>(CEPAL, 2012)</ref> == Concepto == O concepto de brecha dixital atopa o seu antecesor no chamado informe “O eslabón perdido”, que publicouse en 1982 pola comisión Maitland.<ref>{{Cita web|url=http://www.itu.int/osg/spu/sfo/missinglink/El_Eslabon_Perdido-A4-S.pdf|título=El eslabón perdido|data-acceso=24/09/15|apelidos=Borja Moreno|data=1984|editorial=Maitland report|lingua=inglés}}</ref> Este puxo de manifesto as conclusións sobre a carencia de infraestruturas de telecomunicacións nos países en vías de desenvolvemento, poñendo coma exemplo o teléfono. O termo procede do inglés "''dixital divide"'', utilizado durante a [[Bill Clinton|Administración Clinton]] (inda que a súa autoría non se pode utilizar con total precisión). Mentres que nalgunhas referenzas, cítase a [[:en:Simon Moores|Simon Moores]] coma o acuñador do termo, Hoffman, Novak e Schlosser refírense a Lloyd Morrisett cítanse coma o pris publicados baixo o título [https://web.archive.org/web/20100209053123/http://www.ntia.doc.gov/Ntiahome/Fttn99/ ''Falling through the Net''], no que deixábase evidencia do estado que este fenómeno gardaba na sociedade estadounidense a finais da década de 1990.<ref>Hoffman, D.L, Novak, T.P. y Schlosser, A. E. (2001) The evolution of the digital divide: Examining the relationship of race to internet access and usage over time. En Compaine, B. ''Digital Divide''. Cambridge, Massachusetts: The [[MIT Press]]</ref>A partir desta orixe, algúns autores prefiren en castellano, o termo "''fractura digital"''<ref>Baigorri, A. (2000), 'La fractura Digital', I Congreso Mundial de Alfabetización Tecnológica, Cáceres; Mattelart, A. (2001). ''Historia de la Sociedad de la Información''. Barcelona: Paidós, p. 163</ref> ou "''estratificación digital"'', por ser moito máis expresivo sobre o que realmente significa.<ref>Carracedo Verde, J.D. (2003). "Jerarquías y desigualdades en el diseño de las Sociedades de la Información: Explorando la estratificación digital", p.1</ref> A tradución a outras linguas latinas, coma o francés, tamén optou polo termo de "''fractura"''. Non obstante, a maioría dos autores hispanos decántase polo de "''brecha"'', máis suave e politicamente correcto. Algunhas outras expresións que foron usadas para referirse á brecha dixital son "''divisoria dixital"'', "''brecha inforcomunicacional"''<ref>Ford, A. (2002). ''La marca de la bestia. Identificación, desigualdades e infoentretenimiento en la sociedad contemporánea''. Buenos Aires: Grupo Editorial Norma, p. 115</ref> e "''abismo dixital"''.<ref>Castells, M. (2001). ''La Galaxia Internet''. Barcelona: PLaza y Janés, p. 275.</ref><ref>Crovi, D. (2002). "Sociedad de la información y el conocimiento. Entre el optimismo y la desesperanza. En ''Revista Mexicana de Ciencias Políticas y Sociales'', No. 185, p. 13-33</ref> Outros autores estenden o alcance da brecha dixital para explicala tamén en función do que se denominou analfabetismo dixital, que consiste na escasa habilidade ou competencia dun gran sector da poboación, especialmente entre aqueles nados antes da década de 1960, para manexar as ferramentas tecnolóxicas de computación e cuxo acceso aos servizos de [[Internet]] é polo tanto moi escaso. Segundo os estudos realizados por Eurostat, a brecha dixital fai referencia á “distinción entre aqueles que teñen acceso a Internet e poden facer uso dos novos servizos ofrecidos pola World Wide Web, e aqueles que están excluídos destes servizos”. Trátase dunha separación entre as persoas segundo a súa capacidade paira utilizar as Novas Tecnoloxías da Información e a Comunicación (TIC) de forma eficaz e aquelas que non teñen acceso as mesmas, ou téndoo, non saben utilizalas.<ref>{{Cita web|url=https://playcodeacademy.com/la-brecha-digital/|título=Brecha Digital: Uso y acceso a las TIC.|data-acceso=5 de mayo de 2020|data=5 de mayo de 2016|lingua=es-ES}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Distinguindo dous aspectos diferenciais, os que son habitualmente denominados como brecha dixital de primeiro e segunda orde (ou primeira e segunda brecha dixital). No primeiro caso, faise referencia as desigualdades no acceso, en tanto a segunda brecha vincúlaselle ó coñecemento e aos usos en relación coas Tics (Gómez e Ospina 2002; Proenza, F. 2012; Finkelievich e Prince, 2007, Rivoir 2010). Inda que a variable xeracional impacta notablemente na brecha dixital, múltiples causas explican estas desigualdades. Variables como xénero, localización territorial, nivel de ingresos, etnia, entre outras, contribúen de maneira relevante á existencia e profundización de ambalas dúas brechas. A brecha dixital non só refírese ao acceso as TIC, senón que tamén o acceso a ela, neste sentido implica: -Infraestrutura: Debe existir una infraestrutura de telecomunicacións e redes. -Accesibilidade: Debe existir a posibilidade de acceder os servizos que ofrece a tecnoloxía. -Formación: Posuír habilidades e coñecementos paira facer uso da tecnoloxía. === Aspectos teóricos === Algúns dos primeiros autores que abordaron o problema da brecha dixital dende unha aproximación sistemática e socialmente profunda foron Herbert Schiller e William Wresch.<ref>Schiller, H. I. (1996). ''Information inequety''. Nueva York: Routledge</ref><ref>Wresh, W. (1996). ''Disconnected. Haves and have-nots in the information age''. New Brunswick, Nueva Jersey: Rutgers University Press</ref> De maneira xeral, estes autores expoñían a necesidade de incluír tódolos sectores da poboación no acceso á información dispoñible a través das novas tecnoloxías da información e a comunicación, así como das posibles vantaxes derivadas de tal acceso. Para Pippa Norris, trátase dun fenómeno que implica tres aspectos principais: a ''brecha global'' (que se presenta entre distintos países), a ''brecha social'' (que ocorre no interior dunha nación) e a ''brecha democrática'' (que se refire á que existe entre quenes participan e quenes non participan dos asuntos públicos en liña).<ref>Norris, P. (2001). ''Digital divide. Civil engagement, information poverty and the Internet world wide''. Cambridge, Massachusetts: [[Cambridge University Press]]</ref> Outra corrente de investigadores centráronse en aspectos cuantitativos da brecha dixital, destacando as diferenzas estadísticas no acceso ás tecnoloxías da información e da comunicación, segundo un extenso abanico de variables socio-demográficas entre as que destacan o sexo, a idade, o nivel de ingresos, a escolaridade, a raza e o lugar de residencia.<ref>Arquette, T. (2001). "Assesing the Digital Divide: Epirical analysis of a meta-analytic framework for assesing the current state of information and communication system development". Simposium de la International Association of Mass Communication Research y la International Communication Association Symposium sobre Brecha Digital, 15-17 de noviembre, Austin, Texas.</ref> Un dos aspectos máis recentes que foi analizado sobre a brecha dixital, ten que ver non sóamente co acceso a Internet, senón coa calidade de dito acceso e a dispoñibilidade de conexións de banda ancha que permitan acceder ó contido multimedia en tempos e custos adecuados ó contexto dos usuarios.<ref>Serrano, A. y Martínez, E. (2002). ''La brecha digital. Mitos y realidades''. Maxicali: Universidad Autónoma de Baja California, p. 16</ref> De forma específica, o investigador neerlandés José van Dijck identifica catro dimensións no acceso: a motivación para acceder; o acceso material; as competencias para o acceso; e o acceso para usos avanzados (ou máis sofisticados). Expón que a brecha dixital está en constante evolución, dado o rexurxir de novos usos tecnolóxicos, que son apropiados máis rapidamente por aqueles que teñen o acceso de forma máis permanente e de mellor calidade, determinado polo ancho de banda.<ref>{{Cita publicación periódica|título=La construcción de la referencia en torno al concepto de brecha digital en España|apelidos=Pinto Arboleda|nome=Maria Cristina|data=enero-junio 2014}}</ref> A brecha dixital segundo Serrano e Martínez (2003) citado pola OEI (2014) defínese como: "A separación que existe entre as persoas (comunidades, estados, países ...) que utilizan as Tecnoloxías da Información e a comunicación (TIC) coma unha parte rutinaria da súa vida diaria e aquelas que non teñen acceso ás mesmas e que, índa cas teñan non saben coma utilizalas".<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://archivo.siteal.iipe.unesco.org/sites/default/files/siteal_informe_2014_politicas_tic.pdf|título=POLÍTICAS TIC EN LOS SISTEMAS EDUCATIVOS DE AMÉRICA LATINA.|apelidos=IIPE-UNESCO-OEI|data=2014|data-acceso=16/09/17}}</ref> Dacordo con [[Eurostat]], a brecha dixital fai referencia á "distinción entre aqueles que teñen acceso a Internet e poden facer uso dos novos servizos ofrecidos pola [[World Wide Web]], e aqueles que están excluídos destes servizos".<ref name=":0">{{Cita web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Information_society_statistics_at_regional_level|título=European Commission, Eurostat: Information society statistics at regional level}}</ref> [[Ficheiro:Editatón_Género_y_brecha_digital_7.jpg|miniatura|[[Wikimaratón|Editatón]] de xénero e brecha dixital realizada en IIPE UNESCO (2015).]] === Contexto da sociedade da información === Con ocasión do Cume Mundial sobre a Sociedade da Información (CMSI) os principais grupos da [[sociedade civil]] deron vida á campaña CRIS (''Communication Rights in the Information Society'' – Dereitos de Comunicación na Sociedade da Información), co obxectivo de infundir a axenda do Cume con cuestións relacionadas cos medios de goberno e dereitos á comunicación.<ref>{{Cita web|url=https://www.apc.org/en/partner/communication-rights-information-society-cris|título=Communication Rights in the Information Society (CRIS) {{!}} Association for Progressive Communications|data-acceso=23 de marzo de 2018|lingua=en}}</ref> Na CRIS salientouse a función das novas tecnoloxías coma ferramentas de comunicación de valores comúns entre grupos, individuos e organizacións sociais, criticando unha xustificación instrumental das tecnoloxías vistas principalmente coma un fin, máis que coma un medio para impulsar un cambio social, unha visión instrumental que non considera nin as barreiras culturais e lingüísticas, nin as relacións de dependencia e subordinación técnica, económica e política entre do Norte e do Sur do Mundo. A inclusión dixital, sostén este sector da sociedade civil, hai que pensala como un asunto colectivo, non individual, onde os beneficios sociais hai que velos en relación aos que se xeran paira as comunidades, organizacións, familias e grupos que sacan proveito das tecnoloxías, aínda que non teñan acceso a estas. A eficacia das políticas de inclusión dixital dependerán das posibilidades de integración do coñecemento nos propios obxectivos dos seus beneficiarios, considerando que non existe un só modelo, senón moitas posibles sociedades da información e da comunicación adaptadas segundo as diferentes necesidades e obxectivos individuais e comúns dun planeta para nada homoxéneo. Segundo a [[Organización Mundial do Comercio]] (OMC), as novas oportunidades tecnolóxicas (e do libre comercio a escala global) serán o motor dunha "terceira revolución industrial". Grazas as TIC, poderanse anular as brechas de pobreza e falta de recursos existentes, confrontándose no campo da economía, das transformacións políticas e sociais, da identidade, na cultura e no poder, modelando novas relacións a escala global. A través do comerzo electrónico e dos e-servizos, da redución dos custos de conexión, mellorando a eficiencia dos gobernos e servizos públicos e favorecendo o rol do sector privado, crearase un "entorno favorable" para lograr a redución das desigualdades entre fora e dentro dos Estados, sempre segundo a OMC. Algúns autores críticos han sinalado que, se nas grandes axendas internacionais enfatízanse os grandes benefizos cas Novas Tecnoloxías poden ter para os países do Sur, o que ata agora se identifica coa Sociedade da Información móstrase coma unha invención das necesidades da globalización, vista como un fenómeno neoliberal; un desenvolvemento que non ten en conta as necesidades dun Sur, que atópase na parte equivocada da brecha dixital.<ref>Crovi, D. (2004). ''Sociedad de la información y el conocimiento. Entre lo falaz y lo posible''. Buenos Aires: Crujía Ediciones.</ref><ref>Islas, O. y Gutiérrez, F. (2005). "Sociedad de la información: ¿utopía o cárcel?". ''Revista Chasqui'', No. 85.</ref> Segundo esta visión, son os países do Norte os principais propietarios e beneficiarios da [[World Wide Web]], así coma da industria do [[hardware]], do [[software]] e da produción dos contidos, o 70% en inglés. O Sur permanece excluído, e con iso aumentan as diferenzas sociais rexionais, e imponse un modelo de desenvolvemento "dende o Norte", ao seu xeito. Tales voces críticas sosteñen que de novo se propoñen vellas lóxicas que nunca promoveron cambios significativos e que, ao contrario, deron lugar a novas relacións de dependencia e acentuaron as desigualdades existentes: o hardware, por exemplo, está pensado en Occidente, o que supón paira o Sur novas formas de traballo, moitas veces femininas e infantil, nas industrias de ensamblaxe, reforzando a destrución dos lazos sociais e da economía de explotación e aumentando exponencialmente a polución tecnolóxica. Dende outros contextos, expúxose equiparar a existencia das brechas dixitais con aspectos pedagóxicos da formación en tódolos ámbitos. A cada brecha dixital deberíalle corresponder una similar dende a didáctica. A este concepto en construción denominóuselle directamente "brecha didáctica"<ref>Galindo C., Jairo Alberto, Brechas Didácticas Y Brechas Digitales. Retos Para La Formación Docente (Educational Gaps and Digital Divides: Challenges for Teacher Education) (September 11, 2011). Actualidades Pedagógicas, Nº. 58 julio-diciembre del 2011, páginas 45-64, Universidad de La Salle. Available at SSRN: <nowiki>http://ssrn.com/abstract=2291191</nowiki></ref> == Dimensións == === Brecha dixital de xénero === A brecha dixital de xénero é unha das variables máis relevantes relacionados có atraso das mulleres na incorporación ó mundo das novas tecnoloxías e o uso do internet. As diferenzas de acceso entre homes e mulleres se dan en tódalas sociedades actuais, tanto en contextos de economías avanzadas coma de economías en desenvolvemento. Ramiro destaca que "As desigualdades existentes entre homes e mulleres no terreo das novas tecnoloxías e internet, teñen diferentes manifestacións, que van dende o acceso , pasando pola intensidade do uso, ata o tipo de uso que se lles da, sen esquecer, loxicamente, os factores económicos e socioculturais que os rodean". As mulleres aproveitan cada vez máis as tecnoloxías da información e comunicación (TIC) en tódalas esferas da vida. Pero o mesmo tempo se produce unha brecha de xénero manifesta no so no menor numero de mulleres usuarias das TIC, senón tamén na persistencia das desigualdades estruturais específicas de xénero que constitúen barreiras para seu acceso e uso. Ó principio da aparición das TIC, se partía da idea de que non existía a brecha dixital, senón que o atraso dalgúns sectores, colectivos e países, era un estadio que se superaría co paso do tempo e co crecemento económico(bastaría con por ordenadores para ca xente os utilizase). Hoy se constata, sen embargo. que hay diversos tipos de brecha dixital e que esta persiste e adquire novas formas. Ademais da brecha de acceso, hai unha brecha de uso, unha brecha de contidos e unha brecha de habilidades tecnolóxicas. === Brecha dixital xeográfica === A brecha dixital xeográfica segundo a OEI abarca grupos sociais que se atopan tanto en zonas urbanas coma en zonas rurais.<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://oei.org.ar/new/wpcontent/uploads/2016/12/CENTROACCESOCOMUNITARIO.pdf.|título=Brechas digitales y TIC en Latinoamérica. Los Centros Estatales y Comunitarios1|apelidos=OEI|data=2013|data-acceso=1 de abril de 2018}}{{Ligazón morta|data=maio de 2022 }}</ref> Con todo, a infraestrutura dispoñible pira asistir a ámbolos dous grupos é moi diferente. En particular, o illamento xeográfico das zonas rurais expón un acceso total e diferente ó urbano, pois nas áreas rurais escasamente contan polo menos en México coas escolas de nivel básico que poden contar cunha antena, iso se a situación xeográfica o permite, non sendo así nas zoas urbanas onde inda que non hai [[Wifi|Wi-Fi]] gratuíto, existen cyber cafés, parques, bibliotecas, etc. que poden dar o servizo, así coma moitos fogares que xa teñen internet. Segundo este enfoque, o “pobre dixital” é una persoa que carece, sexa por falta de acceso –consideración de oferta— ou pola falta de coñecemento de como se utiliza ou pola falta de ingresos –consideracións de demanda—, da información e da comunicación que se accede a través das tecnoloxías dixitais. Poden ser considerados pobres dixitais quenes non utilizan o TIC, sexa por falta de oferta ou de capacidades de utilización. A isto pódeselle sumar a carencia de información acerca das vantaxes de utilizar o TIC. Identificar as principais causas da brecha dixital utilizando este esquema conceptual, permite definir, alineamientos de política pública a implementar que permitan achicar as brechas dixitais –ou devandito en termos de Barrantes, reducir a pobreza dixital- de maneira máis eficiente.<ref>{{Cita web|url=http://archivo.siteal.iipe.unesco.org/datos_destacados/372/la-brecha-digital-en-america-latina|título=La brecha digital en América Latina {{!}} SITEAL|data-acceso=27 de decembro de 2019}}</ref> Estas diferenzas maniféstanse así mesmo entre homes e mulleres, idades, status social, paralelamente ás "brechas" de sempre: o acceso á sanidade, á educación, á mortalidade infantil, ó fame e a pobreza.<ref>{{Cita web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/facts/default.aspx|título=Measuring digital development: Facts and figures 2019|data-acceso=16 de xaneiro de 2020}}</ref>{{Usuarios Internet mundo}} == Estratexias para diminuír a brecha dixital == Expúxose a necesidade de estimular non só o acceso, senón tamén o uso e o [[Apoderamento|empoderamiento]] das novas tecnoloxías, xa que estas poden efectivamente incidir en procesos de desenvolvemento, combatendo as demáis brechas que subxacen á dixital.<ref>{{Cita web|url=https://www.nngroup.com/articles/digital-divide-the-three-stages/|título=Digital Divide: The 3 Stages|data-acceso=9 de xaneiro de 2020|apelidos=Experience|nome=World Leaders in Research-Based User|lingua=en}}</ref> Con todo, algúns traballos concluíron en que moitas destas iniciativas responden a visións optimistas sobre o impacto das tecnoloxías da información e a comunicación no desenvolvemento, e conciben que o problema da brecha dixital resolverase mediante a introducción de computadores persoais con acceso a [[Internet]].<ref>Santos, M.J., De Gortari, R., Angulo, Y., Rueda, E. y Pérez Salazar, G. (2006). ''Acceso Tecnológico: Una reinterpretación de la biblioteca pública mexicana''. México: Conaculta.</ref> Aspectos coma a capacitación dos usuarios e a creación de contidos culturalmente adecuados a cada contexto, son frecuentemente deixados de lado. De forma similar, as comunidades receptoras nestes procesos de equipamento tecnolóxico, poucas veces son tomadas en conta, o que afecta a sustentabilidade a longo prazo de proxectos desta natureza. Neste sentido, algúns autores expoñen que as TIC deberían proporcionar un espazo de encontro dunha nova esfera pública, onde a [[sociedade civil]] poida definirse e comprenderse na súa diversidade e onde as estruturas políticas estén suxeitas ó debate público e sexan avaliadas polas súas accións, garantindo a participación das categorías máis excluídas a través de perspectivas de xénero, rexionais e sociais.<ref>Trejo Delarbre, R. (2006). ''Viviendo en el aleph. La sociedad de la información y sus laberintos''. Barcelona: Gedisa.</ref> === Exclusión dixital === A exclusión dixital vén provocada en moitos casos pola falta non só de acceso, senón de accesibilidade, polas barreiras no acceso universal, isto é, para tódalas idades e (dis)capacidades. Tamén prodúcese en situacións de peche e prisión.<ref>{{Cita publicación periódica|url=https://revistas.usal.es/index.php/2172-9077/article/view/fjc202123275290|título=Educomunicación, tics y prisión: Testimonios de personas privadas de libertad en torno a la exclusión digital|apelidos=de Andrés|nome=Susana|apelidos2=García-Matilla|nome2=Agustín|data=2021-11-30|número=23|páxinas=275–290|data-acceso=2021-12-04|lingua=es|ISSN=2172-9077|doi=10.14201/fjc202123275290|apelidos3=Merchán|nome3=José María}}</ref> A Declaración Universal de Dereitos Emerxentes (DUDHE) aprobada en 2007 deixou definido o dereito á tecnoloxía en relación co dereito á comunicación no seu artigo 5.8., recoñecendo «o dereito de tódalas persoas e de toda comunidade a comunicarse cos seus semellantes por calquera medio da súa elección. Para ese efecto, toda persoa ten dereito ó acceso e o uso das tecnoloxías da información e da comunicación, en particular internet». A exclusión dixital implica así una situación de violación de dereitos humanos. === Consecuencias da brecha dixital === Unha das consecuencias da brecha dixital é o atraso, así como a dificultade que enfrontan as persoas para saír de condicións de pobreza por ter problemas na toma de información pola falta de acceso a novos coñecementos o que leva a esta parte da sociedade á ignorancia e falta de comunicación social pola limitación de información que ademais os limita a actividades primarias. Cabe resaltar que a implementación da dixitalización debe facerse con moita responsabilidade, e educar no seu uso á poboación. == Por rexións == === En España === España ocupa o posto #34 no [https://web.archive.org/web/20141129123118/http://www.weforum.org/issues/global-information-technology World Economic Forum Networked Readiness Index] (índice que mide como os países aproveitan as oportunidades ofrecidas polo TIC), lonxe de países da súa contorna como Finlandia, Suíza, Alemaña, Francia ou EE. UU.<ref>{{Cita web|url=http://www3.weforum.org/docs/WEF_GITR_Report_2013.pdf|título=The Global Information Technology Report 2013}}</ref> Nestes países a porcentaxe de fogares con acceso a algún tipo de conexión de banda ancha sitúase apenas entre o 50-60%, cunha penetración bastante afastada das outras grandes economías da UE.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Information_society_statistics_at_regional_level|título=European Commission, Eurostat: Information society statistics at regional level}}</ref> A falta de conexión a Internet ou a facilidade de acceso ten consecuencias graves dende o punto de vista da [[exclusión social]]. En primeiro lugar, a brecha dixital xera un tipo de exclusión xeográfica, tendo coma as zoas máis afectadas as rurais e as zoas suburbanas que se enfrontan a posibles fallos do mercado e á falta de investimento en TIC e nas súas infraestruturas. En segundo lugar, atopamos un tipo de exclusión catalogado como xeracional: as persoas maiores teñen un nivel de penetración e unha taxa de uso moi inferior aos demais grupos de idades. Finalmente, e contando con que a economía dixital supón xa un 5,7% do PIB do país, as persoas con baixos recursos económicos non poden acceder á información e as ferramentas que ofrece a contorna dixital, sufrindo así mesmo unha descapitalización que ten un alto prezo en termos educativos e de acceso e mantemento no mercado.<ref>{{Cita web|url=http://tecnologia.elpais.com/tecnologia/2013/02/15/actualidad/1360933452_238520.html|título=El País, ''El Gobierno pretende que en 2015 media España tenga Internet a 100 megas ''(15/02/2013)}}</ref> En termos económicos, a brecha dixital ten un custo social de 1300 millóns de euros en España.<ref>{{Cita web|url=https://www.eleconomista.es/economia/noticias/3595683/12/11/La-exclusion-digital-de-los-desempleados-cuesta-a-Espana-1300-millones-al-ano.html|título=La exclusión digital de los parados cuesta a España 1.300 millones al año - elEconomista.es|data-acceso=2021-06-17|apelidos=elEconomista.es|lingua=es}}</ref> Así mesmo, a brecha dixital vese incrementada polos prezos ofrecidos polas operadoras. No caso de España, a Comisión Europea advertíu de que os prezos do ADSL están por encima da media da UE. De feito, España sitúase entre os países OCDE coa banda ancha máis cara.<ref>{{Cita web|url=https://www.europapress.es/portaltic/internet/noticia-espana-paises-mas-caros-ocde-banda-ancha-20130712094609.html|título=España, entre los países más caros de la OCDE en banda ancha|data-acceso=2021-06-17|apelidos=Press|nome=Europa|data=2013-07-12}}</ref> == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.elpais.com/articulo/sociedad/Internet/crea/marginados/elpepusoc/20100126elpepisoc_1/Tes Internet tamén crea marxinados] Diario ''O País'', 26/01/2010. * [https://web.archive.org/web/20061206110112/http://www.apc.org/espanol/capacity/strategy/index.shtml Usos estratéxicos das redes - Asociación paira o Progreso das Comunicacións]. * Medición do desenvolvemento dixital: feitos e cifras 2019 - Informe Interactivo. [[Unión Internacional de Telecomunicacións]] (en inglés). * [http://rednatic.net/wp-content/uploads/2016/02/Informe-regional-completo.pdf http://rednatic.net/wp-content/uploads/2016/02/Informe-rexional-completo.pdf] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cultura de Internet]] [[Categoría:Wikipedia:Artigos con extractos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 4mue0fnsodo2p76sipd8ctz4xvxhnuy 0 557140 6148350 6036260 2022-08-02T12:32:30Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Eurypegasus draconis'' | image = Eurypegasus draconis SI.jpg | image_caption = ''[[Eurypegasus draconis]]'' | status = LC | status_ref =<ref name=U>Pollom, R. (2017): [https://www.iucnredlist.org/species/8407/67625953 ''Eurypegasus draconis''] na ''[[UICN|Lista vermella]]'' da [[UICN]]. Versión 2021-3. Consultada o 7 de abril de 2022.</ref> | image_width = 270px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | ordo = [[Gasterosteiformes]] | familia = [[Pegasidae]] | genus = [[Eurypegasus]] | species = '''E. draonis''' | binomial = '''Eurypegasus draconis''' | binomial_authority = ([[Linnaeus]], [[1766]]) }} '''''Eurypegasus draconis'''''' é unha [[especie]] de [[peixe]] [[actinopterixio]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[gasterosteiformes]], e [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[pegásidos]], unha das dúas comprendidas no [[genus|xénero]] ''[[Eurypegasus]]''.<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=218161 ''Eurypegasus draconis'' (Linnaeus, 1766)] no [[WoRMS]]. Consultado o 7 de abril de 2022.</ref> == Taxonomía == === Descrición === A especie foi decrita en [[1766]] por [[Linneo]] na 10ª edición do seu ''[[Systema Naturae]]'' baixo o nome de ''Pegasus draconis''.<ref name=W/> === Sinónimos === Ademais de polo nome actualmente válido, a especie coñeceuse tamén polos sinónimos:<ref name=W/> *''Cataphractus draco'' <small>Gronow, 1854</small> *''Europegasus draconis'' <small>(Linnaeus, 1766) (erro granatical)</small> *''Pegassus draco'' <small>Shaw, 1804 (erro gramatical)</small> *''Pegasus draco'' <small>Shaw, 1804</small> *''Pegasus draconis'' <small>Linnaeus, 1766 ([[protónimo]])</small> *''Pegasus latirostris'' <small>Richardson, 1846</small> *''Pegasus pauciradiatus'' <small>Ogilby, 1886</small> *''Pegasus umitengu'' <small>(Jordan & Snyder, 1901)</small> *''Surypegasus draconis'' <small>(Linnaeus, 1766)</small> *''Zalises draconis'' <small>(Linnaeus, 1766)</small> *''Zalises umitengu'' <small>Jordan & Snyder, 1901 </small>· == Distribución == ''Eurypegasus draconis'' está estendida por todas as augas tropicais do [[Índico|Indo]]-[[Pacífico]], incluíndo o [[mar Vermello]].<ref name=U/><ref name=D>[https://doris.ffessm.fr/Especes/Eurypegasus-draconis-Poisson-pegase-405 ''Eurypegasus draconis'' (Linnaeus, 1766)] no DORIS] {{fr}}.</ref> == Características == ''Eurypegasus draconis'' pode chegar a medir até 10 cm de lonxitude. Desprende a súa pel nunha soa peza. Millóns deste tipo de peixe véndense para a [[medicina tradicional]] cada ano só na [[China]] (incluíndo [[Hong Kong]]) == Notas == {{listaref|02}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Herold, D. & Clark, E. (1993): "Monogamy, spawning and skin-shedding of the sea moth, ''Eurypegasus draconis'' (Pisces: Pegasidae)". ''Environmental Biology of Fishes'' '''37''': 219-236. * Pajaro, M. G., J. J. Meeuwig, B. G. Giles & A. C. J. Vincent (2004): "Biology, fishery and trade of sea moths (Pisces:Pegasidae) in the central Phillipines". ''Oryx'' '''38''': 432-438. * Palsson, W. A. & Pietsch, T. W. (1989): "Revision of the acanthopterygian fish family Pegasidae (order Gasterosteiformes). ''Indo-Pacific Fishes'' '''18''': 1038. * Stobutzki, I., Miller, M. & Brewer, D. (2001): "Sustainability of fishery bycatch: a process for assessing highly diverse and numerous bycatch". ''Environmental Conservation'' '''28''' (2): 167-181. * Vincent, A. C. J. (1997): "Trade in pegasid fishes (sea moths), primarily for traditional Chinese medicine". ''Oryx'' '''31'': 199–208. {{zooloxía en progreso}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Gasterosteiformes]] [[Categoría:Peixes do océano Índico]] [[Categoría:Peixes do océano Pacífico]] [[Categoría:Animais descritos en 1766]] [[Categoría:Taxons descritos por Linné]] 0qo3v401mxey084i7p8r1u1ri1w7gpj 0 557621 6148669 6122080 2022-08-02T16:55:08Z Chairego apc 25871 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=Dacre Montgomery|imaxe=Dacre Montgomery by Gage Skidmore.jpg|descrición=Montgomery na [[Convención Internacional de Banda Deseñada de San Diego]] en xullo de 2017|nacionalidade=[[Australiana]]|lugar_de_nacemento={{Bandeira|Australia}}, [[Australia Occidental]], [[Perth]]|ocupación=[[Actor]]}} '''Dacre Kayd Montgomery-Harvey''', nado en [[Perth]] ([[Australia Occidental]]) o [[22 de novembro]] de [[1994]], é un actor australiano. É principalmente coñecido por interpretar a Billy Hargrove na serie de [[Netflix]] ''[[Stranger Things]]'' e a Jason Scott, no reboot de 2017 ''[[Power Rangers]]''. O [[11 de xullo]] de [[2019]], lanzou un podcast titulado "DKMH", o cal presenta a súa propia poesía. == Traxectoria == Fillo de nai [[canadense]], Judith Barrett-Lennard, e pai [[neozelandés]], Scott Montgomery-Harvey. Ten unha irmá máis nova, Saskia. Seus pais traballaron na industria do cinema en Australia. Dacre comezou a actuar en pantalla e no teatro con nove anos.<ref>{{Cita web|url=https://au.news.yahoo.com/thewest/wa/a/29877708/waapa-student-named-new-power-ranger/|accessdate=14 November 2015|título=Copia arquivada|data-arquivo=17 de novembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151117031556/https://au.news.yahoo.com/thewest/wa/a/29877708/waapa-student-named-new-power-ranger/|url-morta=yes}}</ref> Montgomery asistiu á escola [[Mount Lawley Senior High School]] na súa cidade natal. Cando Montgomery cursaba o duodécimo curso, os seus compañeiros votaron por el como "O estudante máis probábel de devir unha estrela de Hollywood" no anuario. Montgomery continuou os seus estudos nas artes dramáticas ao longo da súa educación secundaria. Montgomery obtivo o seu titulo de actor na [[WAAPA]] da [[Edith Cowan University]] en 2015.<ref>{{Cita web|url=https://www.waapa.ecu.edu.au/news/latest-news/waapa/2018/07/waapa-acting-graduates-to-showcase-in-la|data=19 July 2018|accessdate=23 May 2019|título=Copia arquivada|data-arquivo=19 de marzo de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190319034058/https://www.waapa.ecu.edu.au/news/latest-news/waapa/2018/07/waapa-acting-graduates-to-showcase-in-la|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|título=Aussie Dacre Montgomery lands big break in Stranger Things season two|url=https://www.news.com.au/entertainment/tv/aussie-dacre-montgomery-lands-big-break-in-stranger-things-season-two/news-story/4f23115bdcec19000f776f324ec33336|data=15 October 2016|accessdate=23 May 2019}}</ref> == Filmografía == === Filmes === {| class="wikitable sortable" !Ano !Título !Papel ! class="unsortable" |Notas |- |2011 |''Betrand the Terrible'' |Fred | |- |2015 |''Godot's Clinic'' |Barnabus Stottle | |- |2017 |''[[A Few Less Men]]'' |Mike | |- |2017 |''[[Power Rangers]]'' |Jason Scott / Ranger vermello | |- |2017 |''Better Watch Out'' |Jeremy | |- |2020 |''The Broken Hearts Gallery'' |Nick Danielson | |- |2022 |''[[Elvis]]'' |[[Steve Binder]] |Post-produción |- |} === Televisión === {| class="wikitable sortable" !Ano !Título !Papel ! class="unsortable" |Notas |- |2017–2019 |''[[Stranger Things]]'' |Billy Hargrove |Elenco principal (tempadas 2–3) |- |} === Vídeos musicais === {| class="wikitable sortable" !Ano !Título !Artista !Papel !Director |- |2015 |"Old Souls" |[[Make Them Suffer]] |Robert |Jason Eshraghian |- |2017 |"Chateau" |[[Angus & Julia Stone]] |Líder |Jessie Hill |} == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1994]] [[Categoría:Australianos de ascendencia neozelandesa]] [[Categoría:Actores de Australia]] [[Categoría:Nados en Perth]] 582lyv43ylge0f9b6awtror95adin24 6148670 6148669 2022-08-02T16:55:33Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=Dacre Montgomery|imaxe=Dacre Montgomery by Gage Skidmore.jpg|descrición=Montgomery na [[Convención Internacional de Banda Deseñada de San Diego]] en xullo de 2017|nacionalidade=[[Australiana]]|lugar_de_nacemento={{Bandeira|Australia}}, [[Australia Occidental]], [[Perth]]|ocupación=[[Actor]]}} '''Dacre Kayd Montgomery-Harvey''', nado en [[Perth]] ([[Australia Occidental]]) o [[22 de novembro]] de [[1994]], é un actor australiano. É principalmente coñecido por interpretar a Billy Hargrove na serie de [[Netflix]] ''[[Stranger Things]]'' e a Jason Scott, no reboot de 2017 ''[[Power Rangers]]''. O [[11 de xullo]] de [[2019]], lanzou un podcast titulado "DKMH", o cal presenta a súa propia poesía. == Traxectoria == Fillo de nai [[canadense]], Judith Barrett-Lennard, e pai [[neozelandés]], Scott Montgomery-Harvey. Ten unha irmá máis nova, Saskia. Seus pais traballaron na industria do cinema en Australia. Dacre comezou a actuar en pantalla e no teatro con nove anos.<ref>{{Cita web|url=https://au.news.yahoo.com/thewest/wa/a/29877708/waapa-student-named-new-power-ranger/|accessdate=14 November 2015|título=Copia arquivada|data-arquivo=17 de novembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151117031556/https://au.news.yahoo.com/thewest/wa/a/29877708/waapa-student-named-new-power-ranger/|url-morta=yes}}</ref> Montgomery asistiu á escola [[Mount Lawley Senior High School]] na súa cidade natal. Cando Montgomery cursaba o duodécimo curso, os seus compañeiros votaron por el como "O estudante máis probábel de devir unha estrela de Hollywood" no anuario. Montgomery continuou os seus estudos nas artes dramáticas ao longo da súa educación secundaria. Montgomery obtivo o seu titulo de actor na [[WAAPA]] da [[Edith Cowan University]] en 2015.<ref>{{Cita web|url=https://www.waapa.ecu.edu.au/news/latest-news/waapa/2018/07/waapa-acting-graduates-to-showcase-in-la|data=19 de xullo de 2018|accessdate=23 de maio de 2019|título=Copia arquivada|data-arquivo=19 de marzo de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190319034058/https://www.waapa.ecu.edu.au/news/latest-news/waapa/2018/07/waapa-acting-graduates-to-showcase-in-la|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|título=Aussie Dacre Montgomery lands big break in Stranger Things season two|url=https://www.news.com.au/entertainment/tv/aussie-dacre-montgomery-lands-big-break-in-stranger-things-season-two/news-story/4f23115bdcec19000f776f324ec33336|data=15 October 2016|accessdate=23 May 2019}}</ref> == Filmografía == === Filmes === {| class="wikitable sortable" !Ano !Título !Papel ! class="unsortable" |Notas |- |2011 |''Betrand the Terrible'' |Fred | |- |2015 |''Godot's Clinic'' |Barnabus Stottle | |- |2017 |''[[A Few Less Men]]'' |Mike | |- |2017 |''[[Power Rangers]]'' |Jason Scott / Ranger vermello | |- |2017 |''Better Watch Out'' |Jeremy | |- |2020 |''The Broken Hearts Gallery'' |Nick Danielson | |- |2022 |''[[Elvis]]'' |[[Steve Binder]] |Post-produción |- |} === Televisión === {| class="wikitable sortable" !Ano !Título !Papel ! class="unsortable" |Notas |- |2017–2019 |''[[Stranger Things]]'' |Billy Hargrove |Elenco principal (tempadas 2–3) |- |} === Vídeos musicais === {| class="wikitable sortable" !Ano !Título !Artista !Papel !Director |- |2015 |"Old Souls" |[[Make Them Suffer]] |Robert |Jason Eshraghian |- |2017 |"Chateau" |[[Angus & Julia Stone]] |Líder |Jessie Hill |} == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1994]] [[Categoría:Australianos de ascendencia neozelandesa]] [[Categoría:Actores de Australia]] [[Categoría:Nados en Perth]] pcypo39fh15m6pdltsa7qahe68ur4er 6148671 6148670 2022-08-02T16:55:59Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=Dacre Montgomery|imaxe=Dacre Montgomery by Gage Skidmore.jpg|descrición=Montgomery na [[Convención Internacional de Banda Deseñada de San Diego]] en xullo de 2017|nacionalidade=[[Australiana]]|lugar_de_nacemento={{Bandeira|Australia}}, [[Australia Occidental]], [[Perth]]|ocupación=[[Actor]]}} '''Dacre Kayd Montgomery-Harvey''', nado en [[Perth]] ([[Australia Occidental]]) o [[22 de novembro]] de [[1994]], é un actor australiano. É principalmente coñecido por interpretar a Billy Hargrove na serie de [[Netflix]] ''[[Stranger Things]]'' e a Jason Scott, no reboot de 2017 ''[[Power Rangers]]''. O [[11 de xullo]] de [[2019]], lanzou un podcast titulado "DKMH", o cal presenta a súa propia poesía. == Traxectoria == Fillo de nai [[canadense]], Judith Barrett-Lennard, e pai [[neozelandés]], Scott Montgomery-Harvey. Ten unha irmá máis nova, Saskia. Seus pais traballaron na industria do cinema en Australia. Dacre comezou a actuar en pantalla e no teatro con nove anos.<ref>{{Cita web|url=https://au.news.yahoo.com/thewest/wa/a/29877708/waapa-student-named-new-power-ranger/|accessdate=14 de novembro de 2015|título=Copia arquivada|data-arquivo=17 de novembro de 2015|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20151117031556/https://au.news.yahoo.com/thewest/wa/a/29877708/waapa-student-named-new-power-ranger/|url-morta=yes}}</ref> Montgomery asistiu á escola [[Mount Lawley Senior High School]] na súa cidade natal. Cando Montgomery cursaba o duodécimo curso, os seus compañeiros votaron por el como "O estudante máis probábel de devir unha estrela de Hollywood" no anuario. Montgomery continuou os seus estudos nas artes dramáticas ao longo da súa educación secundaria. Montgomery obtivo o seu titulo de actor na [[WAAPA]] da [[Edith Cowan University]] en 2015.<ref>{{Cita web|url=https://www.waapa.ecu.edu.au/news/latest-news/waapa/2018/07/waapa-acting-graduates-to-showcase-in-la|data=19 de xullo de 2018|accessdate=23 de maio de 2019|título=Copia arquivada|data-arquivo=19 de marzo de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190319034058/https://www.waapa.ecu.edu.au/news/latest-news/waapa/2018/07/waapa-acting-graduates-to-showcase-in-la|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|título=Aussie Dacre Montgomery lands big break in Stranger Things season two|url=https://www.news.com.au/entertainment/tv/aussie-dacre-montgomery-lands-big-break-in-stranger-things-season-two/news-story/4f23115bdcec19000f776f324ec33336|data=15 de outubro de 2016|accessdate=23 de maio de 2019}}</ref> == Filmografía == === Filmes === {| class="wikitable sortable" !Ano !Título !Papel ! class="unsortable" |Notas |- |2011 |''Betrand the Terrible'' |Fred | |- |2015 |''Godot's Clinic'' |Barnabus Stottle | |- |2017 |''[[A Few Less Men]]'' |Mike | |- |2017 |''[[Power Rangers]]'' |Jason Scott / Ranger vermello | |- |2017 |''Better Watch Out'' |Jeremy | |- |2020 |''The Broken Hearts Gallery'' |Nick Danielson | |- |2022 |''[[Elvis]]'' |[[Steve Binder]] |Post-produción |- |} === Televisión === {| class="wikitable sortable" !Ano !Título !Papel ! class="unsortable" |Notas |- |2017–2019 |''[[Stranger Things]]'' |Billy Hargrove |Elenco principal (tempadas 2–3) |- |} === Vídeos musicais === {| class="wikitable sortable" !Ano !Título !Artista !Papel !Director |- |2015 |"Old Souls" |[[Make Them Suffer]] |Robert |Jason Eshraghian |- |2017 |"Chateau" |[[Angus & Julia Stone]] |Líder |Jessie Hill |} == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1994]] [[Categoría:Australianos de ascendencia neozelandesa]] [[Categoría:Actores de Australia]] [[Categoría:Nados en Perth]] 8tmpumo8zp9idhj1s66ixnkmdszv58c 0 558035 6148824 6071005 2022-08-02T21:13:29Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Atención|1=tradución incompleta de [[:en:Sukhoi Su-17]]|data=agosto de 2022}} {{Aeronave|nome=Su-17/-20/-22|imaxe=Sukhoi Su-22M4, Czech Republic - Air Force (cropped).jpg|pé de foto=|tipo=cazabombardeiro|fabricante=[[Sukhoi]]|deseñador=|primeiro voo=[[2 de agosto]] de [[1966]]|introducido=[[1970]]|retirado=|estado=|usuario=[[Forza Aérea Soviética]]<br>[[Forza Aérea de Siria]]<br>[[Forza Aérea de Polonia]]<br>[[Forza Aérea do Perú]]|produción=1969 - 1990|unidades construídas=2 867|custo unitario=|variantes co seu propio artigo=}} O '''Sukhoi Su-17''' (''izdeliye'' S-32) é un cazabombardeiro de xeometría variable desenvolvido para os militares soviéticos. A designación [[OTAN]] do avión é "Fitter". Desenvolvido a partir do [[Sukhoi Su-7]], o Su-17 foi o primeiro avión de xeometría variable en entrar en servizo na [[Unión Soviética]]. Dous avións de Sukhoi posteriores, os '''Su-20''' e '''Su-22''', xeralmente son considerados variantes do Su-17. O Su-17 tivo unha longa carreira e operou con moitas forzas aéreas incluída a da [[Federación Rusa]], as de outras antigas repúblicas soviéticas, de países do antigo [[Pacto de Varsovia]], países árabes, [[Angola]] e [[Perú]]. == Desenvolvemento == Pouco despois de que o cazabombardeiro [[Sukhoi Su-7|Su-7]] entrase en servizo, solicitouselle á oficina de deseño Sukhoi desenvolver un profundo programa de modernización para o avión a principios dos anos 60. O programa estaba dirixido principalmente a actualizar a aviónica e as características de engalaxe e aterraxe. Tamén foi adoptado o concepto de ás de xeometría variable, algo que se estaba poñendo de moda na época. O programa foi dirixido polo deseñador xefe de Sukhoi, Nikolay Zyrin. Buscando mellorar o rendemento a baixo velocidade e nas aterraxes e engalaxes do cazabombardeiro Su-7B, en 1963 Sukhoi, xunto con TsAGI, creou un demostrador tecnolóxico para estudar a xeometría variable. O '''S-22I''' (tamén coñecido como '''Su-7IG''', designación OTAN "Fitter-B"), convertido a partir dun Su-7BM de produción, tiña a parte interior das ás fixa e os segmentos exteriores móbiles, podendo inclinarse 28°, 45° ou 62°.<ref>Green e Swanborough 2001</ref> O S-22I voou por primeira vez con Vladimir Ilyushin nos controis o 2 de agosto de 1966. Posteriormente foi exhibido publicamente nun desfile aéreo en Domodedovo en xullo de 1967. As probas de voo revelaron que a nova configuración melloraba tanto as características de engalaxe/ateraxe como o alcance e a resistencia do avión. O manexo era polo xeral tamén mellor que o do Su-7 de á fixa. O avión ordenouse para a produción en serie en 1969 nunha resolución conxunta do Comité Central do Partido Comunista da Unión Soviética e do Consello de Ministros.<ref>Gordon 2004, p. 63</ref><ref>Antonov et al. 1996, p. 153</ref> O deseño do Su-7IG modificouse posteriormente coas diferenzas suficientes como para xustificar a designación interna S-32. O S-32 voou por vez primeira o 1 de xullo de 1969, con Yevgeny Kukushev aos mandos. A produción en serie do Su-17 iniciouse na fábrica de avións Yuri Gagarin (agora KnAAPO) en 1969. O 523º Rexemento de Aviación, of the Far East Military Okrug, foi a primeira unidade en recibir o Su-17. O Su-17 fabricouse ata 1990, producíndose un total de 2 867 unidades. O Su-17 asemellase moito ao seu predecesor, o Su-7, engadíndolle medidas de aforro de peso ao custo da supervivencia do avión en combate, como por exemplo a eliminación da protección blindada do piloto. O prototipo S-22I diferénciase pouco do Su-7, agás pola á, sendo esencialmente un demostrador tecnolóxico para a á de xeometría variable. Este avión perdeuse posteriormente nun accidente. Tras o S-22I construíronse dous prototipos de pre-produción, designados S32-1 e S32-2. Os dous avións tiñan aviónica actualizada, e substituían o vello piloto automático AP-28I-2 polo novo sistema de constrol automático SAU-22. A seguinte serie de prototipos foi o Su-7-85, co 85 indicando o número de lote, continuación da do Su-7. O lote de 10 avións incorporou unha fuselaxe completamente redeseñada, unha cabina aerodinámica (semellante á do Su-7U), máis e máis accesibles escotillas de mantemento, e un dosel que abría cara arriba. A fronte da cabina estaba protexida cun parabrisas e tiña dous portelos laterais con calefacción eléctrica. Os tres avións seguintes do lote 86 incorporaron parabrisas acristalados con aire quente sobrado nel, collido da 9ª etapa do compresor do motor. Porén, este novo parabrisas abandonouse en favor do máis tradicional parabrisas acristalado tras as probas realizadas polo 4º Centro de Uso de Combate e Readestramento de Persoal da Forza Aérea en Lipetsk. O Su-7-85 estaba equipado cun asento exectable KS4-S32 modificado, capaz de exectar con seguridade ao piloto a velocidades por riba dos 140-170 km/h no caso dun accidente. O sistema de combustible do Su-17 modificouse con respecto ao do Su-7. O combustible estaba agora almacenado en tres tanques lixeiros, con previsións de ata catro tanques auxiliares lanzables de 600 litros de capacidade cada un, ou dous tanques PTB-1150 con 1 150 litros cada un, montados en píos baixo a fuselaxe. A á era moi semellante á que tiña o prototipo S-22I. A parte estática da mesma era a metade de longa que a móbil. Coas ás en frecha máxima, o Su-17 era case idéntico ao Su-7. Instalouse un flap deslizante na parte estática da á, mentres que na parte móbil tiña un slat, un flap xiratorio e un alerón. O ángulo de frecha da á podía configurarse entre os 30° e 63°. As superficies de control da cola tiñan un ángulo de 55°. O control de voo estaba asistido por servomotores hidráulicos sen reversións, os BU-220DL2 e -220DP2 para os aleróns, o BU-250L e -250P para os estabilizadores e o BU-250DRP para o temón. Os sistemas de control de voo entán carcados con resortes para proporcionar unha forza de respaldo nos mandos. Había tres sistemas hidráulicos independentes instalados no Su-17, un sistema de accionamente o dous de reforzo, cada un deles coa súa propia bomba hidráulica. O sistema hidráulico de accionamento era o responsable de axustar o ángulo da á, de baixar e subir o tren de aterraxe, dos flaps e os slats, de axustar as ramplas de entrada, os mecanismos do control de voo usados polo piloto automático SAU-22, e a dirección da roda dianteira. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Aeronaves de Sukhoi]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1966]] d99vm75bw9tn4fw8g7xzxcn68ojcjjp 0 558490 6148794 6062883 2022-08-02T20:44:06Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «de [[Canadá]]» wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = Troita lacustre americana | status = NE | status_ref = | image = Lake Trout GLERL.jpg | image_width = 250px | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | ordo = [[Salmoniformes]] | familia = [[Salmonidae]] | subfamilia = [[Salmoninae]] | genus = [[Salvelinus]] | species = '''S. namaycush''' | binomial = '''Salvelinus namaycush''' | binomial_authority = ([[Walbaum]], [[1792]]) | synonyms = :''Véxase o texto'' }} [[Ficheiro:Hatched trout eggs (6601049329).jpg|miniatura|Larvas de troita lacustre americana ao saíren dos ovos]] '''Troita lacustre americana'''<ref>{{cita libro|autor=Lahuerta, F. e Vázquez, F. X.|ano=2000|título=Vocabulario multilingüe de organismos acuáticos|lugar=Santiago de Compostela|editorial=Xunta de Galicia|páxina=61}}</ref> ''(Salvelinus namaycush'') é unha [[Salvelinus|troita]] a de auga [[Salvelinus|doce]] que vive principalmente nos [[Lago|lagos]] [[oligótrofo]]s<ref>{{cita libro|autor=Claude Lassus|título=Évaluation des modes de gestion de la faune aquatique|editorial= Ministère du Loisir, de la Chasse et de la Pêche, Québec|ano=1992|páxina=30}} </ref> do setentrión de [[América do Norte]]. == Distribución == Dende unha perspectiva zooxeográfica, a troita lacustre americana ten unha distribución relativamente reducida. É orixinaria do norte de [[América do Norte]], atópase en case todo o [[Canadá]], mais tamén de [[Alasca]] e nos estados dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] que bordean os [[Grandes Lagos, América do Norte|Grandes Lagos]] <ref>{{Cita web|url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/accounts/Salvelinus_namaycush/|título=Salvelinus namaycush Lake trout|páxina-web=Animal Diversity Web}}</ref>. A troita lacustre introduciuse amplamente en augas non nativas do resto de América do Norte <ref>{{Cita web|url=https://nas.er.usgs.gov/queries/factsheet.aspx?SpeciesID=942|título= Salvelinus namaycush (Walbaum in Artedi, 1792)|páxina-web=USGS}}</ref> e en moitas outras partes do mundo, en [[Europa]] xa se introduciu entre 1881 e 1885<ref>{{cita libro|título=Biologie des poissons d'eau douce européens|autor=Bruslé, Jacques e Quignard, Jean-Pierre|editorial=Lavoisier|ano=2013|páxina=147}}</ref>, pero tamén en [[América do Sur]], [[Marrocos]], o [[Xapón]] e [[Nova Zelandia]]<ref>{{cita web|url=https://www.cabi.org/isc/datasheet/65327|título=Salvelinus namaycush (lake trout)|páxina-web=Invasive Species Compendium}}</ref>. Na década de 1890 introduciuse legalmente nos lagos Shoshone, Lewis e Heart do [[Parque Nacional de Yellowstone]], e na década de 1980 introduciuse, accidental ou ilegalmente no lago Yellowstone, onde agora se considera [[Especie invasora|invasora]] <ref>{{Cita publicación periódica|título=Where Did They Come From? Natural Chemical Markers Identify Source and Date of Lake Trout Introduction in Yellowstone Lake |autor=Munro, Andrew R., McMahon, Thomas E. e Ruzycki, James R.|data= 2006|volume=14|url=http://www.nps.gov/yell/planyourvisit/upload/YS14(2).pdf|obra=Yellowstone Science|número=2}}</ref>. == Descrición == A troita lacustre americana é un dos [[salmónidos]] máis grandes, xunto co [[salmón real]] e o ''[[Hucho taimen]]'' e a meirande troita; o seu crecemento varía segundo o alimento ao seu dispor e da latitude da masa de auga. Pode acadar máis do metro de lonxitude e pasar dos 30 kg de peso<ref>{{cita libro|autor=Fondation de la faune du Québec|título=Habitat du poisson: le touladi|ano=1996|páxina=4|url=http://www.fondationdelafaune.qc.ca/documents/x_guides/800_touladi.pdf}}</ref>. O maior exemplar coñecido capturouse no lago Athabasca en 1961, pesaba 46,3 kg e tiña unha lonxitude de 126 cm.<ref>{{cita libro|título= The Fishes of Alberta|autor=Nelson, Joseph S. e Patez, Martin J.|ano=1992|páxina=293|editorial=The University of Alberta Press}}</ref> Así e todo, o normal é que a súa lonxitude estea entre os 61 e os 91 cm e o seu peso entre 7 e 18 kg, o maior capturado con pana de pescar tiña un peso de 32,65 kg e a súa captura foi en 1995 en [[Gran Lago do Oso]] <ref>{{Cita web|url=https://igfa.org/igfa-world-records-search/?search_type=CommonNameSummary&search_term_1=Trout%2C+lake|título=Trout, lake (Salvelinus namaycush)|páxina-web=IGFA}}</ref>. Presenta un corpo longo cheo de pequenas manchas pálidas sobre fondo máis escuro, e que varía de verde claro ou gris a verde escuro, marrón ou case negro<ref>{{cita libro|autor= Soctt, W. B. e Crossman, E. J.|título= Poissons d'eau douce du Canada|ano=1974|editorial=Ministre des Approvisionnements et Services Canada|páxina=238}}</ref>. As súas aletas pectorais e pelvianas amosan no bordo unha banda branca. É un peixe de medre lento, chega á madurez tarde, entre os 6/7 anos no sur e os 13 anos no norte<ref>{{cita web|url=https://mffp.gouv.qc.ca/faune/peche/poissons/touladi.jsp|título= Touladi|páxina-web=MFFP-Poissons du Québec}}</ref>. Animal lonxevo, pode vivir ata os 30 e como máximo 50 anos. == Hábitat == A troita lacustre americana require augas frías e ricas en osíxeno. Son [[Peláxico|peláxicos]], sobre todo durante o período estival e nos lagos dimícticos, a miúdo viven a profundidades de entre 20 e 60 metros, aliméntanse no [[termoclima]] principalmente de [[corégono de Artedi|corégonos de Artedi]] e de ''[[Osmerus mordax]]'' e agás moi raras excepcións non frecuentan as ribeiras nin o medio mariño <ref>{{cita publicación periódica |autor=Harris, Les N., Swanson, Heidi K. e Malley Brendan K. |título=Anadromy and marine habitat use of Lake trout (Salvelinus namaycush) from the central Canadian Arctic |obra=Journal of Fish Biology |volume=96 |número=6 |ano=2020 |issn=1095-8649 |doi=10.1111/jfb.14305 |url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/jfb.14305 |páxinas=1489–1494 }}</ref>. Ao ser un peixe de crecemento lento, propio das augas [[Oligótrofo|oligotróficas]], e moitas poboacións autóctonas resultaron gravemente danadas polos efectos combinados da actividade das instalacións eclosionadoras e da sobrepesca. Outra ameaza é a acidificación, que pode ter efectos a longo prazo sobre as poboacións tanto por danos directos como pola redución nas poboacións das súas presas (p. ex. ''Mysis relicta'' ) <ref>{{Cita publicación periódica|data=2018-11-01|url=https://academic.oup.com/bioscience/article/68/11/928/5123903|autor= Ogden, Lesley Evans |título= Acid Rain: Researchers Addressing Its Lingering Effects|obra=BioScience|volume=68|número=11|doi=10.1093/biosci/biy113|ISSN=0006-3568|data=9 de outubro de 2018}}</ref>. Hai tres [[Subespecie|subespecies]] de troita lacustre, a común ''Salvelinus namaycush namaycush'' , a ''Salvelinus namaycush siscowet'' e a menos común ''Salvelinus namaycush huronicus''. Algúns lagos non teñen peixes de presa [[Peláxico|peláxicos]] durante o período de estratificación estival e a troita lacustre americana actúa como planctívoro, e nestes casos os exemplares abondan, medran moi lentamente e chegan a madurez con tamaños relativamente pequenos. Naqueles lagos que conteñen presas de augas profundas, a troita lacustre faise [[Piscívoro|piscívora]] e os exemplares medran moito máis rápido, maduran a un tamaño maior e son menos abundantes. [[Ficheiro:Lake_trout_fish_in_hands_salvelinus_namaycush.jpg|dereita|miniatura| Aspecto da troita lacustre americana durante a desova.]] No Lago Superior conviven a común ''S. n. namaycush'' e ''S. n. siscowet'' . A común adoita permanecer en augas menos profundas, mentres que a siscowet permanece en augas máis fondas. A troita lacustre común é máis delgada ca relativamente gordecha siscowet. O número de siscowet diminuíu moito ao longo dos anos por mor da extinción local dalgunhas das presas [[Coregoninos|coregoninas]] de augas profundas e máis á [[sobreexplotación]]. Os siscowet tenden a crecer máis grandes e gordos e atraeron un grande interese comercial no século pasado. As súas poboacións repuntaron dende 1970. == Híbridos == Sábese que a troita de lago [[Híbrido (bioloxía)|hibrida]] na natureza coa ''[[troita das fontes|Salvelinus fontinalis]]''; estes híbridos, son polo xeral [[Infertilidade|estériles]] pero nalgúns lagos existen poboacións autosuficientes fértiles <ref>{{Cita libro|autor1=Ihssen, P. E.|autor2=Spangler, G. R.|ano=1980||páxinas=841–887|capítulo=The splake, a hybrid charr Salvelinus namaycush x S. fontinalis|editor=Balon, E. K.|título=Charrs, Salmonid Fishes of the Genus Salvelinus|editorial=Dr. W. Junk Publishers}}</ref>. Tamén se crían artificialmente en criadeiros e introducíronse en moitos lagos de América do Norte<ref>{{cita web|url=https://www.fishbase.de/summary/salvelinus-namaycush.html|título= Salvelinus namaycush (Walbaum, 1792). Lake trout|páxina-web=fishbase.de}}</ref>. == Pesca comercial == [[Ficheiro:Fruits_of_Sturgeon_Bay.jpg|miniatura|Pescadores descargando troitas lacustres americanas; parte dun mural de 1940 na oficina de correos de Sturgeon Bay.]] A troita lacustre pescábase comercialmente nos [[Grandes Lagos, América do Norte|Grandes Lagos]] ata que a introdución da [[lamprea]], a sobrepesca e a contaminación extinguiron ou diminuíron ata o extremo o número de exemplares. A pesca comercial aínda existe nalgunhas áreas dos Grandes Lagos e lagos do norte do [[Canadá]] como o [[Gran Lago do Escravo]] ou o [[Gran Lago do Oso]] A pesca tradicional e comercial da especie polos [[Pobo ojibwa|ojibwe]] no [[Lago Superior]] está permitida en virtude de varios tratados e está regulada pola Comisión de Peixe e Vida Silvestre dos Grandes Lagos (GLIFWC)<ref>{{Cita web|url=http://www.glifwc.org/Fisheries/GreatLakes/|título= Lake Superior Treaty Fishery|páxina-web=GLIFWC}}</ref>. == Notas == {{Listaref|2}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Salvelinus]] hrvfyk38jlttzkwzadqjtq3l571bq8i 0 559707 6149001 6098034 2022-08-03T00:30:13Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave|nome=Vought F4U Corsair|imaxe=Vought F4U Corsair (USMC).jpg|pé de foto=|tipo=cazabombardeiro embarcado|fabricante=[[Vought]]<br>[[Goodyear]]<br>[[Brewster]]|deseñador=|primeiro voo=[[29 de maio]] de [[1940]]|introducido=[[28 de decembro]] de [[1942]]|retirado=[[1979]]|estado=|usuario=[[Armada dos Estados Unidos]]<br>[[Corpo de Marines dos Estados Unidos]]<br>[[Royal Navy]]<br>[[Real Forz Aérea de Nova Zelandia]]|produción=|unidades construídas=12 571|custo unitario=|variantes co seu propio artigo=[[Goodyear F2G Corsair]]}} O '''Vought F4U Corsair''' foi un caza estadounidense que operou principalmente durante a [[segunda guerra mundial]] e a [[guerra de Corea]]. Deseñado e fabriicado inicialmente por [[Chance Vought]], o Corsair pronto tivo unha gran demanda, polo que outorgáronse contratos de produción a [[Goodyear]], cuxos Corsair foron designados FG, e [[Brewster]], designados F3A. O Corsair deseñouse e operouse como un avión embarcado, e entrou en servizo en grandes cantidades coa [[Armada dos Estados Unidos de América|Armada dos Estados Unidos]] a finais de 1944 e principios de 1945. Rapidamente converteuse nun dos cazabombardeiros embarcados máis capaces da segunda guerra mundial.<ref>Green 1975, p. 137</ref> Algúns pilotos xaponeses considerábano o mellor caza estadounidense da guerra e os seus pilotos navais conseguiron unha proporción de derrubos de 11:1.<ref>Jablonski 1979, p. 171</ref><ref>Donald 1995, p. 246</ref> Problemas iniciais coas aterraxes en portaavións e loxística fixeron que quedase eclipsado polo caza embarcado dominante [[Grumman F6F Hellcat]], impulsado polo mesmo motor [[Pratt & Whitney R-2800 Double Wasp|Double Wasp]] que voou por vez primeira no primeiro prototipo do Corsair en 1940.<ref>{{Cita web|título=Chance Vought F4U Corsair|url=http://www.f4ucorsair.com/history.html|páxina-web=web.archive.org|data=2013-07-13|data-acceso=2022-04-30|data-arquivo=13 de xullo de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130713093920/http://www.f4ucorsair.com/history.html|url-morta=unfit}}</ref> En cambio, o despregamento inicial do Corsair foi en escuadróns baseados en terra dos Marines e a Armada estadounidense.<ref>{{Cita web|título=F4U Corsair|url=https://www.globalsecurity.org/military/systems/aircraft/f4u.htm|páxina-web=www.globalsecurity.org|data-acceso=2022-04-30}}</ref> O Corsair serviu case exclusivamente como cazabombardeiro durante a guerra de Corea e durante as guerras coloniais francesas en [[Indochina]] e [[Alxeria]]. Ademais de ser usado polos Estados Unidos e o Reino Unido, o Corsair tamén foi usado pola [[Real Forza Aérea de Nova Zelandia]], a Aviación Naval de Francia e outras forzas aéreas ata os anos 60. Dende a entrega do primeiro prototipo á Armada en 1940, ata a derradeira entrega en 1953 a Francia, fabricáronse 12 571 F4U Corsair<ref>Shettle 2001, p. 107</ref> en 16 versións distintas. O seu tempo en produción de 1942 ata 1953 foi o máis longo de calquera caza con motor de pistóns estadounidense.<ref>O'Leary 1980, p. 116</ref><ref>Donald 1995, p. 244</ref><ref>Wilson 1996</ref> == Desenvolvemento == En febreiro de 1938 a Oficina de Aeronáutica da Armada estadounidense publicou dous requerimentos para a proposta de cazas bimotores e monomotores. Para o caza monomotor a Armada solicitou a máxima velocidade posible, e unha velocidade de perda non superiora os 110 km/h. Especificouse un alcance de 1 600 km.<ref>Russell 1984, p. 25</ref> O caza tiña que levar catro canóns, ou tres con máis munición. Tiveron que facerse previsións para que as bombas antiaéreas se levasen na á. Estas pequenas bombas, segundo o pensamento da década dos 30, serían lanzadas sobre formacións de avións inimigos. [[Ficheiro:XF4U-1 NACA 1940.jpeg|miniatura|251x251px|Prototipo do XF4U-1]] En xuño de 1938 a Armada asinou un contrato con Vought por un prototipo coa designación de fábrica '''V-166B''',<ref name=":0">{{Cita web|título=Chance Vought F4U Corsair|url=http://www.f4ucorsair.com/history.html|páxina-web=web.archive.org|data=2013-07-13|data-acceso=2022-04-30|data-arquivo=13 de xullo de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130713093920/http://www.f4ucorsair.com/history.html|url-morta=unfit}}</ref> o XF4U-1. O equipo de deseño do Corsair estaba liderado por Rex Beisel. Tras a inspección da maqueta en febreiro de 1939, a construción do XF4U-1, impulsado por un prototipo XR-2800-4 do motor radial Pratt & Whitney R-2800 Double Wasp de dobre liña, 18 cilindros e 1 805 cabalos, avanzou rapidamente, xa que a primeira fuselaxe fora deseñada dende o principio para levar un Double Wasp.<ref name=":0" /> Cando o prototipo estivo completo tiña o motor máis grande e potente, a hélice máis grande, e probablemente a maior á de calquera caza naval ata a data.<ref>Gunston 1980, p. 42</ref> O primeiro voo do XF4U-1 foi o 29 de maio de 1940, con Lyman A. Bullard, Jr. aos controis. O voo transcorreu normalmente ata que se fixo unha aterraxe apresurada cando as palletas de axuste do elevador fallaron debido ao aleteo.<ref>Johnsen 1993, p. 5</ref><ref>Tillman 1979, p. 5</ref> O 1 de outubro de 1940 o XF4U-1 converteuse no primeiro caza monomotor estadounidense e voar máis rápido dos 640 km/h, voando a unha velocidade media de 652 km/h entre Stratford e Hartford. O bimotor da USAAC [[Lockheed P-38 Lightning]] voara por riba dos 640 km/h en xaneiro-febreiro de 1939.<ref>Veronico et al. 1994, p. 11</ref> O XF4U-1 tamén tiña unha excelente taxa de ascenso aínda que as probas revelaron que algúns requisitos tiñan que reescribirse. Nas probas de picado a plena potencia acadáronse velocidades de ata 890 km/h, pero causando danos ás superficies de control e paneis de acceso e, nun caso, un fallo de motor.<ref>Guyton 1996, pp. 100-104</ref> Os estándares de recuperación de barrena tamén tiveron que relaxarse, xa que a recuperación do xiro de dúas voltas requirido demostrouse imposible sen utilizar un paracaídas anti-barrena. Os problemas significaban claramente atrasos na entrada do avión en produción. Os informes que chegaban da guerra en Europa indicaban que un armamento de dúas metralladoras sincronizadas de 7,62 mm montadas no capó do motor, e dúas metralladoras de 12,7 mm (unha en cada panel exterior da á) era insuficiente. As propostas de produción da Armada de novembro de 1940 especificaban un armamento máis pesado.<ref>O'Leary 1980, pp. 101-102</ref> O aumento de armamento comprendía tres metralladoras de 12,7 mm montadas en cada panel da á. Esta mellora incrementou enormemente a habilidade do Corsair de derrubar avións inimigos. As probas formais de aceptación da Armada para o XF4U-1 comezaron en febreiro de 1941. A Armada asinou unha carta de intención o 3 de marzo de 1941, recibindo a proposta de produción de Vought o 2 de abril, e premiando á compañía cun contrato por 584 cazas F4U-1 que recibiron o nome de "Corsair" o 30 de xuño (o nome heredouse do biplano naval [[Vought O2U Corsair]] de finais dos anos 20). O primeiro F4U-1 de produción realizou o seu primeiro voo un ano despois, o 24 de xuño de 1942.<ref>Musciano 1979, pp. 40-41</ref><ref>Tillman 1996, p. 17</ref> Foi un logro notable para Vought; comparados cos seus homólogos terrestres, os avións embarcados están "sobreconstruídos" e son máis pesados para soportar a tensión extrema das aterraxes en cuberta. == Notas == {{listaref|2}} == Bibliografía == * Donald, David, ed. ''American Warplanes of World War II''. London: Aerospace Publishing. 1995. {{ISBN|1-874023-72-7}}. * Green, William. ''Famous Fighters of the Second World War''. Garden City, New York: Doubleday & Company, 1975. {{ISBN|0-385-12395-7}}. * Guyton, Boone T. ''Whistling Death: The Test Pilot's Story of the F4U Corsair''. Atglen, Pennsylvania: Schiffer Publishing Ltd., 1996. {{ISBN|0-88740-732-3}}. * Jablonski, Edward. ''Airwar''. New York: Doubleday & Co., 1979. {{ISBN|0-385-14279-X}}. * Johnsen, Frederick A. ''F4U Corsair''. New York: Crown Publishers, 1983. {{ISBN|0-517-55007-5}}. * Musciano, Walter A. ''Corsair Aces: The Bent-wing Bird Over the Pacific''. New York: Arco Publishing Company, Inc., 1979. {{ISBN|0-668-04597-3}}. * O'Leary, Michael. ''United States Naval Fighters of World War II in Action''. Poole, Dorset, UK: Blandford Press, 1980. {{ISBN|0-7137-0956-1}}. * Russell, Warren P. ''Chance Vought F4U-1/F4U-1D and Goodyear FG-1D Corsair: NZPAF, RNZAF Aircraft colour schemes''. Invercargill, New Zealand: New Zealand Aero Products, 1984. {{ISBN|0-473-00245-0}} * Shettle, M.L. ''Marine Corps Air Stations of World War II''. Bowersville, Georgia: Schaertel Publishing Co., 2001. {{ISBN|0-9643388-2-3}}. * Tillman, Barrett. ''Corsair&nbsp;— The F4U in World War II and Korea''. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press, 1979. {{ISBN|1-55750-994-8}}. * Veronico, Nick e John M. e Donna Campbell. ''F4U Corsair''. St. Paul, Minnesota: Motorbooks International, 1994. {{ISBN|0-87938-854-4}}. * Wilson, Randy. "From Bent-winged Bird to Whistling Death." <nowiki>''</nowiki>The Dispatch<nowiki>''</nowiki>. Midland, Texas: Confederate Air Force, 1996. [[Categoría:Aeronaves de Vought]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1940]] 2d4h0pe5o2gjbmhov3crakwkcrj5y9u 1 560176 6148643 6063838 2022-08-02T16:45:12Z Maria zaos 54334 Maria zaos moveu a páxina "[[Conversa:Brecha dixital]]" a "[[Conversa:Fenda dixital]]": ver https://academia.gal/dicionario/-/termo/fenda (avisado a quen o creo no seu día) wikitext text/x-wiki {{Traducido de|es|Brecha digital|26 de xaneiro de 2022|141226398}} {{visitas}} o3hkv2keopa4qvodxj7fbivcud383fr 0 560489 6148344 6093445 2022-08-02T12:17:21Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{formato de referencias}} {{biografía}} '''Arsen Aydinian''', nado o [[19 de xaneiro]] de [[1825]] en [[Istambul]] ([[Imperio Otomán]]) e finado o [[21 de xullo]] de [[1902]] en [[Viena]] ([[Imperio Austrohúngaro]]) foi un sacerdote [[Pobo armenio|armenio]] [[Igrexa católica armenia|católico]], [[Lingüística|lingüista]], [[Gramática|gramático]], e mestre en dez linguas.<ref>{{Cita web|url=http://www.dictionnaires-machtotz.org/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=36&Itemid=56&lang=en|accessdate=27 September 2012}}</ref><ref>{{Cita libro|ano=2008|ISBN=9781604440126|url=https://books.google.com/books?id=Z-xEyetzPPEC}}</ref> == Traxectoria == Arsen Aydinian contribuíu de forma significativa á obra lingüística e gramática [[Lingua armenia|armenia]]. Formou parte da [[Congregación Mequitarista]], e era coñecedor de varias linguas clásicas e modernas. Foi abade xeral do [[mosteiro mequitarista de Viena]], entre outros encargos. En [[1887]] foi o principal impulsor da creación do xornal ''Հանդէս ամսօրեայ'' (Handes Amsoreay), onde publicou moitos artigos arredor da lingüística.<ref>{{Cita libro|apelidos-editor=Hovannisian|ano=2004|ISBN=9781403964229|url=https://books.google.com/books?id=s2ByErk19DAC&q=bibliogroup%3A%22The%20Armenian%20People%20from%20Ancient%20to%20Modern%20Times%22&pg=PP1}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionnaires-machtotz.org/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=36&Itemid=56&lang=en|accessdate=27 September 2012}}</ref> Con todo, o seu logro máis grande de foi a gramática publicada en 1866 (''Քննական քերականութիւն աշխարհաբար կամ արդի հայերէն լեզուի'', Gramática crítica da lingua armenia moderna ou vernácula), o cal fica un logro altamente importante da lingüística armenia hoxe en día.<ref>{{Cita web|url=http://www.dictionnaires-machtotz.org/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=36&Itemid=56&lang=en|accessdate=27 September 2012}}</ref> Este libro foi especialmente significativo debido ao feito de que os armenios no seu conxunto pedían o uso dunha forma máis vernácula da lingua na literatura e nas artes. Isto supuxo unha revolución dado que o [[Armenio clásico]] era a lingua asociada normalmente co sacerdocio e coa alta sociedade. == Notas == {{Listaref}} {{ORDENAR:}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1825]] [[Categoría:Nados en Istambul]] [[Categoría:Finados en 1902]] {{sencat}} o1d4xaqatinvzuyqvgqcu8bvkbq4qa8 0 560657 6148795 6117602 2022-08-02T20:44:14Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «de [[Canadá]]» wikitext text/x-wiki A '''Autoridade Unitaria''' é un tipo de goberno municipal adoptado en varios [[País|países]], que engloba a administración da maioría dos servizos básicos para a poboación ([[auga]], sumidoiros, mantemento de estradas, [[Imposto|impostos]] locais, etc.). Dependendo da estrutura administrativa do país, a '''autoridade unitaria''' tamén pode ser responsable dalgúns servizos que normalmente se prestan en niveis superiores de goberno, como a [[policía]] e os [[Bombeiro, bombeira|bombeiros]]. == Correspondencias == Xeralmente, as autoridades unitarias son responsables dunha [[cidade]], [[municipio]] ou [[Comarca|concello]], ou dun conxunto de cidades. Como reflexo da súa antiga historia de urbanización, moitos países (especialmente en [[Europa]]) distinguen entre varios tipos de cidades. Isto reflíctese na multitude de palabras para ''cidade'' en inglés: ''city, town, township, municipality, borough'', etc. Nos países máis novos, particularmente no continente americano, a estrutura gobernamental tende a simplificarse, xeralmente a tres niveis: municipal, estatal e federal. Na estrutura administrativa en [[Galiza]] atopamos aldeas, lugares e parroquias, vilas, cidades, mancomunidades, comarcas, deputacións provinciais e goberno autonómico, alén do goberno central estatal en Madrid, a eurorrexión e o goberno supreaestatal da Unión Europea. Algúns dos países que usan autoridades unitarias na súa forma de goberno son: == Alemaña == En [[Alemaña]], as cidades que son responsables da administración distrital ademais da administración local chámanse ''kreisfreie Stadten'' . Alemaña está dividida en distritos administrativos chamados ''[[Distritos de Alemaña|Kreis]]''. O goberno distrital é responsable da administración de segundo nivel nas outras cidades. == Canadá == Chamadas ''municipios dun único nivel'' ''',''' estas cidades xestionan servizos de primeiro e segundo nivel en provincias que teñen dous niveis de servizo. As cidades máis pequenas destas provincias non son ''dun único nivel'', é dicir, xestionan só o primeiro nivel de servizo, deixando o segundo nivel á provincia. Algunhas provincias canadenses non teñen este segundo nivel de goberno. Non obstante, as cidades destas provincias non deben considerarse ''municipios dun só piso'' xa que non xestionan servizos de segundo nivel. A maioría dos ''municipios dun só nivel'' do [[Canadá]] están situados na provincia de [[Ontario]]. == Nova Zelandia == En [[Nova Zelandia]] a responsabilidade de goberno da autoridade unitaria é exercida pola ''Autoridade Territorial (Territorial Authority)''. [[Nova Zelandia]] ten catro autoridades territoriais: Gisborne, Nelson, Tasmania e Marlborough. O Consello das Illas Chatham non se considera unha autoridade territorial, a pesar de ofrecer algúns dos niveis de goberno típicos dunha autoridade unitaria desde que se promulgou a Lei de Xestión de Recursos de 1991 (''Resource Management Act'', 1991). == Polonia == En [[Polonia]] un ''miasto na prawach powiatu'' ou ''powiat grodzki'' é unha (''cidade con dereitos de "powiat"''). Estas cidades son responsábeis do nivel de goberno distrital (''powiat''). Estas cidades (como [[Poznan|Poznań]], [[Cracovia]], [[Łódź]] ) non responden ao goberno dos distritos onde se atopan. Hai 65 cidades deste tipo en [[Polonia]]. == Reino Unido == No [[Reino Unido]], as autoridades unitarias son os gobernos locais de [[Inglaterra]] e [[Gales]] definidos na Lei de goberno local de 1992.<ref name="politics_uk">{{Cita libro|título=Politics UK|ano=[[2004]]|apelidos=Jones, Kavanagh, Moran & Norton}}</ref> Estes gobernos ofrecen a maioría dos servizos locais á poboación. En 2009 había sete Autoridades unitarias de Inglaterra. En moitas partes de [[Inglaterra]] aínda existe un sistema de goberno de dous niveis, que divide a responsabilidade entre o Consello do Condado e o [[Distrito]]. Até 1996, este sistema tamén se utilizou en [[Escocia]] e [[Gales]]. Desde entón, estes países adoptaron o mecanismo da Autoridade Unitaria. [[Irlanda do Norte]] adoptou o sistema da Autoridade Unitaria desde 1973. En 2009 había 29 Autoridades Unitarias en Irlanda do Norte. En [[Escocia]], en 2009 había 32 [[Subdivisións de Escocia|Autoridades Unitarias de Escocia]].<ref name="atkinson">{{Cita libro|apelidos=Atkinson, H. & Wilks-Heeg, S.|título=Local Government from Thatcher to Blair|ano=[[2000]]}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.falkirk.gov.uk/services/law_admin/legal_services/publication_scheme/about_publication_scheme.aspx|título=About Falkirk Council|data-acceso=22 de febreiro de 2009|páxina-web=falkirk.gov.uk|lingua=en|data-arquivo=06 de abril de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090406001340/http://www.falkirk.gov.uk/services/law_admin/legal_services/publication_scheme/about_publication_scheme.aspx|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.direct.gov.uk/en/Dl1/Directories/DevolvedAdministrations/DG_4003604|título=Local Councils in Scotland|data-acceso=22 de febreiro de 2009|páxina-web=direct.gov.uk|lingua=en|data-arquivo=14 de novembro de 2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20081114130657/http://www.direct.gov.uk/en/Dl1/Directories/DevolvedAdministrations/DG_4003604|url-morta=yes}}</ref> == Notas == <div class="reflist" style=" list-style-type: decimal;"> <references group="" responsive="1"></references> </div>{{Barra portal|Canadá|Irlanda|Reino Unido|Escocia|Alemaña}} [[Categoría:Política de Nova Zelandia]] [[Categoría:Política de Escocia]] [[Categoría:Política de Irlanda do Norte]] [[Categoría:Política do Reino Unido]] [[Categoría:Política de Gales]] [[Categoría:Política de Alemaña]] sope7ka6ov2mjnrhde698d6nbv37whh 0 560677 6148847 6102701 2022-08-02T21:31:29Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki O '''territorio patriarcal de Xerusalén''' é un territorio parte da sé patriarcal de [[Patriarcado de Antioquía dos melquitas|Antioquía e todo o Leste, Alexandría e Xerusalén]] da [[Igrexa católica greco-melquita]]. == Territorio == O territorio abrangue a parte central-meridional de [[Israel]], as partes centrais e meridionais de [[Cisxordania]] e a [[Franxa de Gaza]]. A sé patriarcal é a cidade de [[Xerusalén]], onde está a [[catedral de Nosa Señora da Anunciación]]. O territorio está dividido en 8 [[parroquia eclesiástica|parroquias]]: *Catedral de Nosa Señora da Anunciación en Xerusalén. *Parroquia da Presentación no Templo en [[Bait Hanina]]. *Parroquia de Nosa Señora da Anunciación en [[Jaffa]]. *Parroquia de San Xurxo en [[Taiba]]. *Parroquia de Nosa Señora da Anunciación en [[Ramala]]. *Parroquia da Natividade da Virxe en [[Bait Sahur]]. *Parroquia da Natividade do Señor en [[Belén]] e [[Bait Xala]]. *Parroquia da Decapitación de San Xoán Bautista en [[Rafidia]] ([[Nablus]]). == Historia == En xullo de [[1772]], a ''[[Congregación para a Propagación da Fe|Propaganda]]'' deu xurisdición como administrador ao patriarca de Antioquía sobre os greco-católicos de Alexandría e de Xerusalén.<ref>{{cita libro |título=European Cultural Diplomacy and Arab Christians in Palestine, 1918-1948: Between Contention and Connection |nome-editor1=Karène |apelidos-editor1=Sanchez Summerer |nome-editor2=Sary |apelidos-editor2=Zananiri |editorial=Springer Nature |ano=2020 |isbn=9783030555405 |nome=Charbel |apelidos=Nassif |capítulo=The Melkite Community, Educational Policy, and French Cultural Diplomacy: Archbishop Grigorios Hajjar and Mandatory Galilee |páxina=106 |cita=In 1772, the Propaganda entrusted to the Melkite patriarch of Antioch jurisdiction over all the Melkite Catholics in the patriarchate of Alexandria and Jerusalem.}}</ref><ref>{{cita libro |título=The Catholic Eastern Churches |url=https://archive.org/details/catholiceasternc0000attw |nome=Donald |apelidos=Attwater |ligazónautor=Donald Attwater |editorial=Bruce Publishing Company |ano=1935 |cita=The authority of the Patriarch of Antioch was extended to the Melkites in the patriarchates of Alexandria and Jerusalem in 1772. |páxina=[https://archive.org/details/catholiceasternc0000attw/page/111 111]}}</ref><ref>{{cita libro |título=Les églises unies d'Orient |nome=Charles |apelidos=de Clercq |editorial=Bloud & Gay |ano=1934 |cita=En 1772, Rome confia l'administration des catholiques de ces patriarcats au patriarche antiochien.}}</ref> O decreto leva a data do [[13 de xullo]] de [[1772]], mais finalmente se enviou o [[25 de xullo]].<ref>{{cita libro |cita=En outre, Rome étendit par un décret du 13 juillet 1772, la juridiction du patriarche d'Antioche aux fidèles melkites qui se trouveraient dans les limites des deux autres patriarcats d'Alexandrie et de Jérusalem |título=Introduction à l'histoire et l'ecclésiologie de l'Eglise melkite |páxina=56 |nome=Serge |apelidos=Descy |editorial=Editions Saint Paul |ano=1986}}</ref><ref>{{cita libro |título=Oriente cattolico: cenni storici e statistiche |autor=[[Congregación para as Igrexas Orientais]] |ano=1962 |páxina=267 |cita='''GERUSALEMME''', '''JERUSALEM''', dei Melchiti, ''Hierosolymitan(us) Melchitarum'', già vicariato patriarcale della Palestina e Transgiordania (25 lu. 1772)}}</ref> == Vigairos e ''synkellos'' == *[[Bulus Simun]] ([[1836]] - [[1837]])<!------------------بولس سمعان--------------------> *[[Militius Findi]] ([[1838]] - [[1846]])<!------------------ميلاتيوس فندي-----------------> *[[Ilias Qatan]] ([[1846]] - [[1860]])<!------------الياس قطّان------------> *[[Ambrusius Abdu]] ([[1860]] - [[1864]]) *[[Ilias Qatan]] ([[1864]] - [[1874]])<!------------الياس قطّان------------> *[[Ambrusius Abdu]] ([[1875]] - [[1876]]) *[[Xusif Khawam]] ([[1877]] - [[1880]]) *[[Irnatius Muaqad]] ([[1880]] - [[1886]])<!---------------أغناطيوس معقّد--------------> *[[Rafail Sulhaf]] ([[1886]])<!---------------رفائيل زلحف-----------> *[[Basilius Amara]] ([[1886]] - [[1890]])<!-----------------باسيليوس عمارة---------------> *[[Filib Muluk]] ([[1890]] - [[1895]])<!--------------فيليب ملّوك-------------------> *[[Xusif al-Qadi]] ([[1896]] - [[1898]])<!------------------------جوزيف القاضي-----------------------> *[[Filib Muluk]] ([[1898]] - [[1903]])<!--------------فيليب ملّوك-------------------> *[[Aliksius Aql]] ([[1914]] - [[1920]])<!---------------أليكسيوس عاقل------------------> *[[Itian Dumar]] ([[1921]])<!--------------إتيان دمّر------------------> *[[Kirilus Risq]] ([[1921]] - [[1926]])<!-----------------كيرلّس رزق---------------------> *[[Azanasius Murabrab]] ([[1926]] - [[1944]])<!---------------أثناسيوس مغبغب-------------------------> *[[Butrus Saba]] ([[1944]] - [[1960]])<!----------------بطرس سابا--------------------> *[[Xibrail Abu-Sada]] ([[1961]] - [[1965]])<!------------جبرائيل أبو سعدى----------------> *[[Ilariun Kabuxi]] ([[1965]] - [[1974]])<!--------------إيلاريون كبوجي--------------> *[[Lutfi Laham]] ([[1974]] - [[2000]])<!------------لطفي لحام-------------------> *[[Matanius Hadad]] ([[2000]] - [[2006]])<!-----------------مطانيوس حداد---------------------> *[[Xurx Bakar]] ([[2006]] - [[2008]])<!-----------------جورج بكر------------------> *[[Xusif al-Sarbini]] ([[2008]])<!----------جوزيف الصغبيني--------------------> *[[Xusif Xul Sariai]] (dende [[2008]])<!------------------جوزيف جول زريعي-----------------> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Circunscricións da Igrexa católica greco-melquita}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Xerusalén}} [[Categoría:Divisións territoriais católicas en Israel]] [[Categoría:Divisións territoriais católicas en Palestina]] [[Categoría:Divisións territoriais da Igrexa católica greco-melquita]] 5qzlgl6que4wdi5gok1capextrozwfx 0 561044 6148791 6080695 2022-08-02T20:40:31Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «estudio» wikitext text/x-wiki {{Universidade|estudantes=Máis de 20.000|nome nativo=Wirtschaftsuniversität Wien|fundación=1898 / 1919}} '''Universidade de Economía e Empresa de Viena''' (en {{Lang-de|'''Wirtschaftsuniversität Wien'''}}, '''WU''') é unha universidade pública de [[Viena]], Austria, e é a maior universidade centrada nos negocios e na economía de [[Europa]]. == Historia == [[Ficheiro:Hochschule_Welthandel_Wien.jpg|miniatura|250x250px| Antigo edificio da ''Hochschule für Welthandel'']] WU foi fundada o 1 de outubro de [[1898]] como ''[[K. u. k.|k.u.k.]]'' ''Exportakademie'' (Academia de Exportación) para proporcionar formación profesional aos futuros empresarios e estimular así a [[economía]] do [[Imperio Austrohúngaro|imperio austrohúngaro]]. Desde uns humildes inicios como escola profesional, creceu rapidamente até converterse en ''Hochschule'' (unha institución educativa especializada equivalente a unha universidade) en [[1919]], renomeada ''Hochschule für Welthandel''. O curso de estudos que conduciu ao grao académico de ''Diplomkaufmann'' proporcionou formación de preparación para as empresas de exportación e bancaria, comprendendo cursos de administración de empresas, economía, dereito e outros. En [[1930]], a ''Hochschule für Welthandel'' recibiu o dereito de emitir títulos de [[doutoramento]]. Despois da [[Segunda guerra mundial]], a ''Hochschule für Welthandel'' aumentou a súa amplitude de investigación. Comezou a converterse nunha institución importante na sociedade austríaca; a maioría dos directivos e moitos políticos de Austria recibiron aquí a súa formación universitaria. A partir de [[1966]] comezou a ofrecer un curso máis teórico de estudos de economía. En [[1975]], pasou a chamarse ''Wirtschaftsuniversität Wien''. Ao mesmo tempo, o número de alumnos comezou a aumentar drasticamente. En [[1983]], trasladouse a un campus do distrito 9 de [[Viena]]. Debido ao aumento do número de estudantes durante a década de [[1990]], o campus quedou demasiado pequeno. Como resultado, houbo que construír novos recintos universitarios no distrito 2 de Viena. O novo Campus WU abriu en outubro de [[2013]], xunto ao recinto feiral de Viena. == Liderado == En xaneiro de 2015, Edeltraud Hanappi-Egger foi elixido reitor da WU. É a primeira muller na historia da Universidade en ser elixida reitora. O seu mandato comezou o 1 de outubro de 2015.<ref>{{Cita web|url=https://www.wu.ac.at/en/press/press-releases/press-releases-details/detail/edeltraud-hanappi-egger-elected-as-wus-new-rector/|accessdate=18 de setembro 2017|páxina-web=wu.ac.at|título=Edeltraud Hanappi Egger elected as WU's new rector|lingua=en|data-arquivo=18 de setembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170918114522/https://www.wu.ac.at/en/press/press-releases/press-releases-details/detail/edeltraud-hanappi-egger-elected-as-wus-new-rector/|url-morta=yes}}</ref> == WU hoxe == A WU ten máis de 20.000 estudantes e máis de 400 investigadores e profesores, entre eles preto de 90 profesores titulares. Cada vez atrae máis estudantes de fóra de Austria, principalmente de Europa [[Europa central|Central]] e [[Europa Oriental|Oriental]] . A maioría do profesorado é de nacionalidade austríaca ou alemá. == Novo campus == [[Ficheiro:Wien_-_WU_Campus,_Nordwestbereich.JPG|miniatura|250x250px| A zona noroeste do campus]] [[Ficheiro:Wien_02_Campus_WU_a.jpg|miniatura|250x250px| Biblioteca e Centro de Aprendizaxe (esquerda, arquitecta: [[Zaha Hadid]]), Departamento 1 (dereita, arquitecta: [[Laura P. Spinadel]] )]] [[Ficheiro:Wien_02_Campus_WU_LC_d.jpg|miniatura|250x250px| Entrada ao LC]] [[Ficheiro:WU_Wien,_Library_and_Learning_Center_Vienna_19-20_IMG_2131.jpg|miniatura|250x250px|Interior do LC.]] [[Ficheiro:Campus_WU_D4_DSC_1441w.jpg|miniatura|250x250px| Departamento 4, proxectado polo Estudio [[Carme Pinós]].]] [[Ficheiro:Campus_WU_EA_DSC_1571w.jpg|miniatura|250x250px|Edificio EA (Executive Academy), proxectado por NO MAD Arquitectos (Madrid).]] A nova localización, inaugurada e outubro de 2009 chámase "Campus WU". Preto do parque público Prater, e xunto ao centro de exposicións de Viena, o campus conta con 6 complexos de edificios principais nunha área de 10 [[Hectárea|ha]]. O plan director foi creado por BUSarchitektur baixo a dirección da arquitecta [[Laura P. Spinadel]]. Os edificios do campus están deseñados por despachos de arquitectura de España, Reino Unido, Alemaña, Xapón e Austria. O elemento dominante do campus é a Biblioteca e Centro de Aprendizaxe, proxectado por [[Zaha Hadid]]. Cun investimento total de 492 millóns de euros e un período de construción previsto de 3 anos, o proxecto concluíuse en 2013. O campus WU está situado preto do centro de transporte público Praterstern e está atendido por dúas estacións da liña subterránea U2 e unha serie de autobuses. O LLC ten cinco núcleos, cada un cunha xeometría complexa diferente. As paredes do están inclinadas en diferentes ángulos e as esquinas que están redondeadas con diferentes radios. [[MEVA Schalungs-Systeme|MEVA]] desenvolveu e encofrados estándar e especiais, ou unha combinación de ambos, para cumprir os requisitos de conformación destas pezas complexas de construción.<ref>{{Cita web|url=http://www.meva-international.com/en/references/university-of-economics-and-business-vienna.php|páxina-web=meva-international.com|título=University of Economics and Business,Vienna}}</ref> A WU trasladouse en setembro de 2013. O novo enderezo é: WU, Welthandelsplatz 1, 1020 Viena, Austria. == Investigación == Os investigadores da WU traballan nos seguintes campos: * Administración de [[Empresa|empresas]] e todas as súas ramas * [[Economía]] * [[Dereito]] * [[Lingüística]], foco en [[Comunicación (linguaxe)|Comunicación]] Empresarial * [[Socioeconomía]] * [[Matemáticas]] e [[Estatística]] * [[Historia]] Económica e Xeografía Económica == Estudos == Debido ao seu gran tamaño, a WU é capaz de ofrecer unha gama moi ampla de materias optativas. A partir do outono de 2006, a WU comezou a modificar os seus programas de estudo a un sistema de licenciatura/máster/doutoramento co fin de aliñalos co [[Proceso de Boloña]]. Programas de máster impartidos en [[Lingua inglesa|inglés]]: * Economía dixital * Economía * Xestión Internacional (CEMS) * Márketing * Finanzas Cuantitativas * Economía e Política Socioecolóxica * Estratexia, Innovación e Control de Xestión * Xestión da cadea de materiais Como en calquera universidade austríaca ou alemá, os estudosos tamén poden obter unha [[habilitación]] na WU. Ademais, ofrécense varios cursos de formación continua (por exemplo, márketing e vendas, xestión turística, loxística e xestión da cadea de subministración). == Oficina Internacional (IO) == [https://www.wu.ac.at/en/the-university/organizational-structure/service-units/international-office/welcome A Oficina Internacional (IO)] da Universidade de Economía e Empresa de Viena é unha institución de servizos para estudantes, persoal e profesorado desta universidade. Como equipo, a Oficina Internacional (IO) administra o intercambio internacional e crea novas oportunidades de internacionalización no estudo e na docencia. Grazas a numerosas asociacións e cooperacións mundiais, moitos camiños están abertos aos membros da Universidade de Economía e Empresa de Viena. Ademais do semestre no estranxeiro, tamén son posibles programas de dobre titulación, universidades internacionais de verán e financiamento Erasmus para prácticas no estranxeiro. Programas de estudo curtos, como Central Europe Connect (CEC) e iniciativas de aprendizaxe en liña tamén se poden atopar na carteira da Oficina Internacional (IO). == Clasificación == Foi clasificada como unha das mellores escolas de negocios de Europa e recibiu a tripla acreditación (AACSB, EQUIS e AMBA). Segundo o QS World University Rankings by Subjects 2020, a Universidade de Economía e Negocios de Viena (WU) ocupa o posto 37 entre máis de 13,000 universidades de todo o mundo que ofrecen títulos en [[Negocio|empresas]] e xestión. En 2009, a WU foi clasificada como unha das mellores escolas de negocios dos países de fala alemá segundo Handelsblatt e en 2011 ocupou o posto 21 na lista das 392 institucións de educación superior líderes a nivel mundial pola Mines ParisTech. WU ocupou o posto 42 no "Ranking Europeo de Escolas de Negocios 2014" polo Financial Times. O programa Global Executive MBA de WU Executive Academy foi clasificado no posto 44 no "Executive MBA Ranking 2015" do Financial Times.<ref>{{Cita web|url=http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/executive-mba-ranking-2015|páxina-web=rankings.ft.com/businessschoolrankings|título=Executive MBA Ranking 2015|lingua=en|data-acceso=13 de maio de 2022|data-arquivo=20 de abril de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190420093635/http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/executive-mba-ranking-2015|url-morta=yes}}</ref> O programa de máster en xestión internacional da universidade ocupou o 8º posto no "Masters in Management Ranking 2016" do Financial Times.<ref>{{Cita web|url=http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/masters-in-management-2016|accessdate=15 de setembro de 2017|páxina-web=rankings.ft.com/businessschoolrankings|título=Masters in Management 2016|lingua=en|data-arquivo=12 de setembro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160912000314/http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/masters-in-management-2016|url-morta=yes}}</ref> A universidade forma parte da Comunidade de Escolas de Xestión Europea (CEMS). WU conseguiu a acreditación da Asociación de MBA con sede en Londres (AMBA), EQUIS con sede en Bruxelas e Asociación para Avanzar Escolas Collegiatas de Negocios con sede en Tampa (AACSB International). Só 72 universidades empresariais en todo o mundo poden solicitar a acreditación da tripla coroa por EQUIS, AACSB e AMBA. En setembro de 2020, o Máster en Estratexia, Innovación e Control de Xestión acadou o décimo lugar no Máster QS en Xestión Ranking, converténdose no programa de Máster en Xestión con mellor clasificación na rexión de [[Lingua alemá|fala alemá]].<ref>{{Cita web|título=World University Rankings - Masters in Management 2021|url=https://www.topuniversities.com/university-rankings/business-masters-rankings/management/2021|páxina-web=Top Universities|data-acceso=2022-05-13|lingua=en}}</ref> == Antigos alumnos destacados == ; Políticos * [[Thomas Klestil]] (1932-2004), presidente austríaco (1992-2004) * [[Franz Vranitzky]] (1937–), chanceler austríaco (1986–1997) * [[Fernando Lacina|Ferdinand Lacina]] (1942–), ministro de Finanzas austríaco (1986–1995) * [[Hannes Androsch]] (1938–), ministro de Finanzas austríaco (1970–1981) e vicechanceler (1976–1981) * [[Christoph Chorherr]] (1960–), portavoz do Partido Verde (1996–1997) * [[Madeleine Petrovic]] (1956–), portavoz do Partido Verde (1994–1996) * [[Wolf Klinz]], deputado do Partido Liberal do [[Eurodeputado|Parlamento Europeo]] (2004-presente) * Christoph Meineke (1979– ), alcalde ; Empresarios e xestores * Peter Brabeck-Letmathe (1944–), presidente e conselleiro delegado de [[Nestlé|Nestlé AG]] * Oskar Deutsch (nado en 1963), empresario e presidente da Comunidade Xudía de Viena * Hikmet Ersek (1954–), CEO de [[Western Union]] * Hans-Peter Haselsteiner (1944–), CEO de [[Strabag SE]] * Peter Löscher (1957–), CEO de [[Siemens AG]] (2007–2013) * Dietrich Mateschitz (1944–), fundador e CEO de [[Red Bull]] * Wolfgang Porsche (1943–), presidente dos consellos de supervisión de [[Porsche|Porsche AG]], Porsche SE e [[Volkswagen|Volkswagen AG]] * Claus Raidl (1942–), antigo CEO [[Böhler-Uddeholm]], presidente do [[Oesterreichische Nationalbank]] <ref>{{Cita web|url=https://www.oenb.at/en/About-Us/Organization/Decision-Making-Bodies/General-Council/Claus-J-Raidl.html|accessdate=16 de xuño de 2017|páxina-web=oenb.at|título=General Council; Claus-J-Raidl}}</ref> * Christopher Schläffer (1969– ), CDO [[Vimpelcom|VEON]] * Erman Ilıcak, presidente de [[Rönesans Holding]], ocupou o primeiro posto na lista dos "100 turcos máis ricos" de [[Forbes]] Turquía en 2019. ; Diplomáticos * Zygmunt Vetulani (1894–1941), Cónsul Xeral da [[República de Polonia]] en [[Bagdad]] e en [[Río de Xaneiro]] ; Historiadores * Juan Friede (1901–1990), estudoso da [[Pobo muisca|cultura Muisca]] e [[historiador]] de [[Colombia]]<ref>{{Cita web|título=Historiadores internacionales influyentes en Colombia - Enciclopedia ; Banrepcultural|url=https://enciclopedia.banrepcultural.org/index.php?title=Historiadores_internacionales_influyentes_en_Colombia|páxina-web=enciclopedia.banrepcultural.org|data-acceso=13 de maio de 2022}}</ref> ; Institucións Públicas * Maria Schaumayer (1931–2013), presidenta do [[Oesterreichische Nationalbank]] (1990–1995) <ref>{{Cita web|url=http://austria-forum.org/af/Wissenssammlungen/Biographien/Schaumayer,_Maria|lingua=de|accessdate=|páxina-web=Austria-forum.org|título=Maria Schaumayer|data-acceso=17-5-2022}}</ref><ref>{{Cita web|título=Schaumayer, Maria|url=https://austria-forum.org/af/Biographien/Schaumayer%2C_Maria|páxina-web=Austria-Forum|data-acceso=2022-05-13|lingua=de|nome=Austria-Forum|apelidos=https://austria-forum.org}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://www.wu.ac.at/en/ Sitio web oficial] * [http://www.executiveacademy.at Academia Executiva WU] * [http://www.flatzarchitects.com/?/40-1-wu-wirtschaftsuniversitaet-wien.htm Arquitectura para onovo edificio] * [http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/vienna-university-of-economics-and-business/masters-in-management#masters-in-management Clasificación FT 2009] * [http://tool.handelsblatt.com/tabelle/?id=29 Clasificación Handelsblatt 2009] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200701175205/https://tool.handelsblatt.com/tabelle/?id=29 |date=01 de xullo de 2020 }} [[Categoría:Universidades de Austria]] [[Categoría:Universidades de Europa]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 4mhwgtc6drv9jwnkfzc5846x2kss93i 0 561245 6149242 6078993 2022-08-03T09:41:33Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave|nome=Aero L-159 Alca|imaxe=Aero L-159 (6063) in flight (1).jpg|pé de foto=|tipo=combate lixeiro/adestrador avanzado|fabricante=[[Aero Vodochody]]|deseñador=|primeiro voo=[[4 de agosto]] de [[1997]]|introducido=abril de [[2000]]|retirado=|estado=|usuario=[[Forza Aérea de Rapública Checa]]<br>[[Forza Aérea de Iraq]]|produción=|unidades construídas=72|custo unitario=|variantes co seu propio artigo=}} O '''Aero L-159 Alca''' é un avión de combate lixeiro e adestrador avanzado subsónico desenvolvido nas versións monopraza L-159A e bipraza L-159B. O L-159 é fabricado na [[República Checa]] por [[Aero Vodochody]]. No ano 2003 a frota de 72 L-159A da [[Forza Aérea da República Checa]] reducíuse a 24 debido a retricións orzamentarias. Tras varios anos de almacenamento o goberno revendeu a meirande parte dos avións tanto a operadores militares como civís, principalmente á [[Forza Aérea de Iraq]] e a Draken International. O L-159 combateu coa Forza Aérea de Iraq contra o ISIS. Con Draken o L-159 (coñecido coloquialmente como "Honey Badger") foi empregado como avión agresor.<ref>{{Cita web|título=Draken Europe's L-159E ALCAs en route to Teesside|url=https://www.key.aero/article/draken-europes-l-159e-alcas-en-route-teesside|páxina-web=www.key.aero|data-acceso=2022-05-16|lingua=en}}</ref> Dende 2007, seis L-159A reconstruídos como derivados de adestramento T1. En 2017 Aero Vodochody deu a coñecer un L-159T1 de nova construción para a Forza Aérea de Iraq mentres que a Forza Aérea checa vai mercar L-159T2 biprazas.<ref>{{Cita web|título=Aero restarts L-159 ALCA production, touts Argentina as potential customer|url=http://www.janes.com/article/69286/aero-restarts-l-159-alca-production-touts-argentina-as-potential-customer|páxina-web=web.archive.org|data=2017-06-06|data-acceso=2022-05-16|data-arquivo=06 de xuño de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170606142120/http://www.janes.com/article/69286/aero-restarts-l-159-alca-production-touts-argentina-as-potential-customer|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=First L-159T2 for Czech Air Force takes flight|url=https://www.key.aero/article/first-l-159t2-czech-air-force-takes-flight|páxina-web=www.key.aero|data-acceso=2022-05-16|lingua=en}}</ref> == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1997]] ilzddprd1tf4cj7h4s4y2skeye4u5io 0 561546 6149357 6081975 2022-08-03T10:44:31Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Aeronave|nome=AgustaWestland AW109|imaxe=RAF A109.jpg|pé de foto=|tipo=helicóptero de busca e rescate/utilitario|fabricante=[[Agusta]]<br>[[AgustaWestland]]<br>[[Leonardo S.p.A.]]|deseñador=|primeiro voo=[[4 de agosto]] de [[1971]]|introducido=[[1976]]|retirado=|estado=|usuario=[[Armada de Italia]]<br>[[Rega]]<br>[[Forza Aérea de Suráfrica]]<br>[[Real Forza Aérea de Nova Zelandia]]|produción=1971 - presente|unidades construídas=|custo unitario=|variantes co seu propio artigo=[[AgustaWestland AW109S Grand]]}} O '''AgustaWestland AW109''', orixinalmente '''Agusta A109''', é un helicóptero bimotor lixeiro multipropósito de oito asentos fabricado polo construtor italiano [[Leonardo S.p.A.]] (anteriormente [[AgustaWestland]], fusionada coa nova [[Finmeccanica]] dende 2016).<ref>{{Cita web|título=Finmeccanica approves merger and spin-off operations for the implementation of the divisionalisation process - DETAIL - Leonardo - Finmeccanica|url=http://www.leonardocompany.com/en/-/fusione-cessione-divisionalizazzione-merger-spin-off|páxina-web=web.archive.org|data=2016-08-08|data-acceso=2022-05-20|data-arquivo=08 de agosto de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160808063008/http://www.leonardocompany.com/en/-/fusione-cessione-divisionalizazzione-merger-spin-off|url-morta=unfit}}</ref> Foi o primeiro helicóptero totalmente italiano en ser producido en masa.<ref>{{Cita web|url=http://www.policeaviationnews.com/Acrobat/PANewsNovember2010.pdf|páxina-web=Police Aviation News|título=Law Enforcement: Italy|data-acceso=20 de maio de 2022|páxina=4}}</ref> Desenvolvido como o A109 por [[Agusta]], entrou en servizo orixinalmente en 1976 e dende entón foi usado en distintos roles, como transporte lixeiro, evacuación médica, busca e rescate, e roles militares. O AW109 leva fabricándose 40 anos. O [[AgustaWestland AW119]] é un derivado da serie AW109 sendo as súas principais diferenzas que ten un único motor e un tren de aterraxe fixo. == Notas == {{listaref}} [[Categoría:Aeronaves de Agusta]] [[Categoría:Aeronaves de AgustaWestland]] [[Categoría:Helicópteros]] [[Categoría:Aeronaves co primeiro voo en 1971]] ln4jddsojimjq8tw9o8yncf0n367k42 0 561681 6148355 6121555 2022-08-02T12:48:19Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki A seguinte é unha lista de vehículos producidos por [[Daimler-Benz]] e os seus sucesores, ordenados por ano de presentación. ==Modelos de produción actuais== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 90%" |- ! colspan="2" rowspan="2" |Modelo ! rowspan="2" width="9%" |Ano calendario<br/>presentación ! scope="col" colspan=2|Modelo actual ! rowspan="2" width="50%" cellpadding="32px" |Descrición do vehículo |- ! width="9%" |Presentación ! width="9%" |Actualización/redeseño |- | style="background-color:#e0e0e0;" colspan="7" |'''[[Hatchback]]s''' |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz A 180 Progressive (W 177) – f 16032019.jpg|200px]]<br/>'''A-CLASS''' ! [[Mercedes-Benz Clase A|Clase A]] | 1997 | 2018 | – | [[Segmento C]]/Hatchback executivo subcompacto. |- | style="background-color:#e0e0e0;" colspan="7" |'''[[Sedán]]s''' |- | [[Ficheiro:2019 Mercedes-Benz A220, front 8.22.19.jpg|200px]]<br/>'''CLASS A''' ! [[Mercedes-Benz Clase A|Clase A]] | 2018 | 2018 | – | [[Segmento C]]/Sedán executivo subcompacto. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz W206 IMG 5796.jpg|200x200px]]<br/>'''CLASE C''' ! [[Mercedes-Benz Clase C|Clase C]] | 1993 | 2021 | – | [[Segmento D]]/sedán [[coche executivo compacto|executivo compacto]]. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz C118 IMG 2673.jpg|200px]]<br/>'''CLASE CLA''' ! [[Mercedes-Benz Clase CLA|Clase CLA]] | 2013 | 2019 | – | [[Segmento C]]/sedán fastback executivo subcompacto. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz C257 at IAA 2019 IMG 0391.jpg|200px]]<br/>'''CLASE CLS''' ! [[Mercedes-Benz Clase CLS|Clase CLS]] | 2004 | 2018 | 2021 | [[Segmento E]]/sedán [[coche executivo|executivo]] fastback. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz W213 Facelift IMG 5257.jpg|200px]]<br/>'''CLASE E''' ! [[Mercedes-Benz Clase E|Clase E]] | 1953 | 2017 | 2021 | [[Segmento E]]/sedán executivo. |- |[[Ficheiro:Mercedes-Benz V295 IAA 2021 1X7A0114.jpg|200px|none|alt=Front three-quarter view of the Mercedes-Benz EQE at IAA Mobility 2021|Mercedes-Benz EQE at IAA Mobility 2021]]<br/>'''EQE''' ![[Mercedes-Benz EQE|EQE]] |2022 |2022 | |Totalmente eléctrico [[Segmento E]] fastback |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz W223 IMG 3951.jpg|200px]]<br/>'''CLASE S''' ! [[Mercedes-Benz Clase S|Clase S]] | 1954 | 2020 | – | [[Segmento F]]/sedán [[gran tamaño]] de luxo. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz V297 IAA 2021 1X7A0245.jpg|200px]]<br/>'''EQS''' ! [[Mercedes-Benz EQS|EQS]] | 2021 | 2021 | – | Liftback de luxo de tamaño completo totalmente eléctrico. |- | style="background-color:#e0e0e0;" colspan="7" |'''Familiares/Rancheras''' |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz S206 IMG 5746.jpg|200x200px]]<br/>'''CLASE C''' ! [[Mercedes-Benz Clase C|Clase C]] | 1993 | 2021 | – | [[Segmento D]]/[[coche executivo compacto|executivo compacto]] familiar. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz CLA 250 e Shooting Brake AMG Line (X 118) – h 11042021.jpg|200px]]<br/>'''CLASE CLA''' ! [[Mercedes-Benz Clase CLA|Clase CLA]] | 2013 | 2019 | – | [[Segmento C]]/subcompacto executive familiar. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz S213 FL IMG 3473.jpg|200px]]<br/>'''CLASE E''' ! [[Mercedes-Benz Clase E|Clase E]] | 1965 | 2017 | 2021 | [[Segmento E]]/executivo familiar. |- | style="background-color: #e0e0e0;" colspan=6 |'''[[Cupé]]s/[[Convertible]]s''' |- | [[Ficheiro:2018 Mercedes-Benz E220d AMG Line Premium 2.0.jpg|200px]]<br/>'''CLASE E''' ! [[Mercedes-Benz Clase E|Clase E]] | 1968 | 2017 | 2021 | [[Segmento E]]/cupé e convertible executivo. |- | style="background-color: #e0e0e0;" colspan=6 |'''[[Crossover (automobil)|Crossovers]]/[[Vehículo deportivo utilitario|SUVs]]''' |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz H247 IMG 3397.jpg|200px]]<br/>'''CLASE GLA''' ! [[Mercedes-Benz Clase GLA|Clase GLA]] | 2013 | 2020 | – | [[Segmento C]]/SUV crossover de luxo subcompacto. |- | [[Ficheiro:2020 Mercedes-Benz GLB 200 AMG Line Premium 2.0 Front.jpg|200px]]<br/>'''CLASE GLB''' ! [[Mercedes-Benz Clase GLB|Clase GLB]] | 2019 | 2019 | – | [[Segmento C]]/crossover SUV de luxo compacto. |- | [[Ficheiro:2020_Mercedes-Benz_GLC_300_4MATIC_in_Polar_White,_front_left.jpg|200px]]<br/>'''CLASE GLC''' ! [[Mercedes-Benz Clase GLC|Clase GLC]] | 2015 | 2015 | 2020 | SUV crossover de luxo compacto/SUV cupé. |- | [[Ficheiro:2020 Mercedes-Benz GLE 350 4Matic front 6.16.19.jpg|200px]]<br/>'''CLASE GLE''' ! [[Mercedes-Benz Clase GLE|Clase GLE]] | 1997 | 2019 | – | SUV crossover de luxo de tamaño medio. Anteriormente a Clase M ata 2015. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz X167 IMG 5259.jpg|200px]]<br/>'''CLASE GLS''' ! [[Mercedes-Benz Clase GLS|Clase GLS]] | 2006 | 2020 | – | SUV de luxo de gran tamaño. Anteriormente a Clase GL ata 2015. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz W 463 (2018) IMG 5250.jpg|200px]]<br/>'''CLASS G''' ! [[Mercedes-Benz Clase G|Clase G]] | 1979 | 2018 | – | SUV de luxo de tamaño medio. Coñecido comunmente como G-Wagen. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz H243 IAA 2021 1X7A0224.jpg|200px]]<br/>'''EQA''' ! [[Mercedes-Benz EQA|EQA]] | 2021 | 2021 | – | SUV crossover de luxo subcompacto totalmente eléctrico. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz X243 IAA 2021 1X7A0093.jpg|200px]]<br/>'''EQB''' ! [[Mercedes-Benz EQB|EQB]] | 2021 | 2021 | – | SUV crossover de luxo subcompacto totalmente eléctrico. |- | [[Ficheiro:2019 Mercedes-Benz EQC 400 Sport 4MATIC.jpg|200px]]<br/>'''EQC''' ! [[Mercedes-Benz EQC|EQC]] | 2019 | 2019 | – | SUV compacto crossover de luxo totalmente eléctrico e primeiro membro da nova liña de vehículos eléctricos [[Mercedes-Benz EQ]]. |- | style="background-color: #e0e0e0;" colspan=6 |'''[[Roadster|Roadsters]]/[[Automóbil deportivo]]s''' |- | [[Ficheiro:Mercedes-AMG R232 63 IMG 6443.jpg|241x241px]]<br/>'''AMG SL''' ! [[Mercedes-AMG SL|AMG SL]] | 1954 | 2022 | – | Cupé e roadster deportivo gran turismo de dúas prazas con motor dianteiro e tracción traseira. |- | [[Ficheiro:Festival automobile international 2015 - Mercedes AMG GT - 003.jpg|200px]]<br/>'''AMG GT''' ! [[Mercedes-AMG GT|AMG GT]] | 2014 | 2014 | 2017 | Motor central dianteiro, tracción traseira cupé e roadster gran turismo de dous e catro prazas. |- | [[Ficheiro:Mercedes-AMG GT 63 IMG 2690.jpg|200px]]<br/>'''AMG GT 4-DOOR COUPÉ''' ! [[Mercedes-AMG GT 4-Door Coupé|AMG GT 4-Portas Cupé]] | 2018 | 2018 | 2021 | Sedan liftback de 5 portas con motor dianteiro e tracción traseira. |- | [[Ficheiro:Mercedes-AMG One IAA 2021 1X7A0108.jpg|200px]]<br/>'''AMG ONE''' ! [[Mercedes-AMG One|AMG One]] | 2022 | 2022 | – | Coche deportivo híbrido enchufable de produción limitada con motor central traseiro e tracción total. Modelo conceptual na imaxe. |- | style="background-color: #e0e0e0;" colspan=6 |'''[[Monovolume|Minivans/MPVs]]''' |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz W247 IMG 0398.jpg|200px]]<br/>'''CLASE B''' ! [[Mercedes-Benz Clase B|Clas e B]] | 2005 | 2018 | – | [[Segmento C]]/subcompacto executivo [[Minivan|MPV]]. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz W420 IMG 5951.jpg|200px]]<br/>'''CLASE T/CITAN VAN''' ! [[Mercedes-Benz Citan|Citan Van]] | 2012 | 2021 | – | [[Minivan|LAV]] Versión de [[Mercedes-Benz Citan|Citan]]. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz V 250 BlueTEC Edition 1 Lang (V 447) – Frontansicht, 18. Oktober 2015, Ratingen.jpg|200px]]<br/>'''CLASE V/VIANO''' ! [[Mercedes-Benz Vito|Viano]] | 1997 | 2014 | – | [[Minivan]] Versión de [[Mercedes-Benz Vito|Vito]]. |- | [[File:Mercedes-Benz EQV 300 IMG 4373.jpg|200px]]<br/>'''EQV''' ! [[Mercedes-Benz Vito|EQV]] | 2020 | 2020 | – | Versión totalmente eléctrica da Vito. |- | style="background-color: #e0e0e0;" colspan=6 |'''[[Van]]s''' |- | [[File:2017 Mercedes-Benz Vito 111 CDi 1.6.jpg|200px]]<br/>'''VITO''' ! [[Mercedes-Benz Vito|Vito]] | 1996 | 2014 | – | [[Vehículo comercial lixeiro]] (Vito) e [[minivan]] (Clase V/Viano). |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz Citan Kastenwagen Lang 108 CDI (W 415) – Frontansicht, 23. März 2014, Düsseldorf.jpg|200px]]<br/>'''CITAN'''<br />''Imaxe da xeración anterior.'' ! [[Mercedes-Benz Citan|Citan]] | 2012 | 2022 | – | [[Furgoneta]] e vehículo de actividades de lecer, un [[Renault Kangoo]] rebautizado e remodelado. |- | [[Ficheiro:2019 Mercedes-Benz Sprinter 314 CDi 2.1.jpg|200px]]<br/>'''SPRINTER''' ! [[Mercedes-Benz Sprinter|Sprinter]] | 1995 | 2019 | – | Vehículo comercial lixeiro e furgoneta grande. Tamén foi comercializado por [[Freightliner Trucks]] como o Freightliner Sprinter de 2001 a 2021 e por [[Dodge]] como o Dodge Sprinter de 2003 a 2009. |- | [[Ficheiro:2017 Mercedes-Benz Metris Cargo Van 2.0L front.jpg|200px]]<br/>'''Metris''' ! [[Mercedes-Benz Vito|Metris]] | 2016 | 2016 | – | Unha versión norteamericana da Vito. |- | style="background-color: #e0e0e0;" colspan=6 |'''[[Camión|Camións comerciais]]''' |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz Antos 2545 Wachter (2).jpg|200px]]<br/>'''ANTOS''' ! [[Mercedes-Benz Antos|Antos]] | 2013 | 2013 | – | Camión pesado |- | [[Ficheiro:MERCEDES-BENZ Arocs 963-8-H, Aasloop.jpg|200px]]<br/>'''AROCS''' ! [[Mercedes-Benz Arocs|Arocs]] | 2013 | 2013 | – | Camión pesado. |- | [[Ficheiro:Mercedes Atego Modell 2013 S Pritschen-Lkw weiss Plane blau.jpg|200px]]<br/>'''ATEGO''' ! [[Mercedes-Benz Atego|Atego]] | 1998 | 2013 | – | Camión ríxido. |- | [[Ficheiro:Transportplan Mercedes-Benz Actros (cropped).jpg|200px]]<br/>'''ACTROS''' ! [[Mercedes-Benz Actros|Actros]] | 1996 | 2011 | 2019 | Camión pesado. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz Econic CU-Strasbourg 151.jpg|200px]]<br/>'''ECONIC''' ! [[Mercedes-Benz Econic|Econic]] | 1998 | 1998 | – | Camión de entrada baixa. |- | [[Ficheiro:Heidelberg Airfield - Mercedes-Benz Unimog U5023 - RKF BLESES - 2018-07-20 17-35-27.jpg|200px]]<br/>'''UNIMOG''' ! [[Unimog]] | 1948 | 2013 | – | Camións medianos con tracción total. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz Zetros GTF 6x6.JPG|200px]]<br/>'''ZETROS''' ! [[Mercedes-Benz Zetros|Zetros]] | 2008 | 2008 | – | Camión todoterreo. |- | style="background-color: #e0e0e0;" colspan=6 |'''[[Bus]]es e [[autocar]]es |- | [[Ficheiro:Mercedes Citaro C2 TANGO n°372 Romarins (cropped).jpg|200px]]<br/>'''CITARO''' ! [[Mercedes-Benz Citaro|Citaro]] | 1997 | 2011 | – | Autobús integral dun só piso. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz Sprinter 2e generatie.jpg|200px]]<br/>'''SPRINTER MINIBUS''' ! [[Mercedes-Benz Sprinter|Sprinter]] | 1995 | 2019 | – | Versión [[minibús]] para pasaxeiros do Sprinter. |- | [[Ficheiro:Mercedes-Benz Tourismo (vue avant droite) - Triangle Voyages (Amboise * été 2018).jpg|200px]]<br/>'''TOURISMO''' ! [[Mercedes-Benz Tourismo|Tourismo]] | 1994 | 2017 | – | Autocar integral dun só piso. |- ! colspan="2" rowspan="2" |Modelo ! rowspan="2" |Ano calendario<br />presentado ! Presentado (código de modelo) ! Actualización/redeseño ! rowspan="2" |Descrición do vehículo |- ! colspan="2" |Modelo actual |} == Coches == === 1920s === [[Ficheiro:Mercedes-Benz 630K, 1927 - Flickr - granada turnier (1).jpg|alt=|thumb|Mercedes-Benz 630K]] *[[Mercedes 15/70/100 PS|400]] (1924-1929) *[[Mercedes 24/100/140 PS|630]] (1926–1929) *[[Mercedes-Benz W02|W02 8/38 PS, Stuttgart 200]] (1926-1933) *[[Mercedes-Benz W03|W03 12/55 PS, 300]] (1926-1927) *[[Mercedes-Benz W03#Mercedes-Benz Typ 300 (W 04, 1927–1928)|W04 300]] (1927-1928) *[[Mercedes-Benz S-Series|W06 S-Series]], roadster (1927–1932)<ref>{{Cite web|url=http://www.emercedesbenz.com/Aug08/19_001343_eMercedesBenz_Feature_The_Supercharged_Cars_Of_Mercedes_Benz_In_The_1920s_And_1930s.html|title=eMercedesBenz Feature: The Supercharged Cars Of Mercedes-Benz In The 1920s And 1930s |access-date=14 de outubro de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181201025818/http://www.emercedesbenz.com:80/Aug08/19_001343_eMercedesBenz_Feature_The_Supercharged_Cars_Of_Mercedes_Benz_In_The_1920s_And_1930s.html|archive-date=1 de decembro de 2018}}</ref> **[[Mercedes-Benz SSK|SSK]] *[[Mercedes-Benz W03#Mercedes-Benz Typ 350 (W 05, 1929–1930)|W05 350]] (1928) *680S (1928) *[[Mercedes-Benz W08|W08 Nürburg 460/500]], gran coche de luxo (1928-1939) *[[Mercedes-Benz W03|W05 350]] (1929-1930) *[[Mercedes-Benz W10|W10 Mannheim 350/370/380]], gran turismo (1929–1934) *[[Mercedes-Benz W11|W11 10/50 PS, Stuttgart 200/260]] (1929-1934) *[[Mercedes-Benz W11|W37 L 1000 Express]], furgoneta lixeira baseada no W11 (1929-1932) === 1930s === [[Ficheiro:MHV MB W23 130 1935 01.jpg|thumb|Mercedes-Benz W23]] [[Ficheiro:260D.jpg|thumb|Mercedes-Benz 260D]] *[[Mercedes-Benz 770|W07 770]], coche gran tamaño de luxo (1930–1938) *[[Mercedes-Benz W15|W15 170]] (1931-1936) *[[Mercedes-Benz W10#Typ 380 S (W19) (1932 - 1933)|W19 380 S]], gran turismo (1932–1933) *[[Mercedes-Benz 380 (1933)|W22 380]], gran turismo de luxo (1933-1934) *[[Mercedes-Benz W21|W21 200]], coche de luxo de tamaño medio (1933-1936) *[[Mercedes-Benz W18|W18 290]], coche de luxo de gran tamaño (1933-1937) *[[Mercedes-Benz 130#Mercedes-Benz 130 (W23)|W23 130H]], (1934–1936) *[[Mercedes-Benz 500K|W29 500K]], roadster (1934–1936) *[[Mercedes-Benz W31|W31 Type G4]], (1934–1939) *[[Mercedes-Benz 130#Mercedes-Benz 150 (W30)|W30 150H]], prototipo de coche deportivo de carreiras (1935–1936) *[[Mercedes-Benz W136|W136 170V]], coche de tamaño medio (1935-1942) *[[Mercedes-Benz 130#Mercedes-Benz 170 H (W28)|W28 170 H]] (1936-1939) *[[Mercedes-Benz 260 D|W138 260D]], coche de luxo de gran tamaño (1936–1940) *[[Mercedes-Benz 540K|W29 540K]], roadster (1936–1943) *[[Mercedes-Benz W143|W143 230]], coche de luxo de tamaño medio (1937-1941) *[[Mercedes-Benz W136|W152 Type G5]] (1937-1941) *[[Mercedes-Benz W142|W142 320]], coche grande de luxo (1937-1942) *[[Mercedes-Benz W136|W149 200V]] (1938-1939) *[[Mercedes-Benz W136#170 VK Kübelwagen|W136K 170 VK]] (1938-1942) *[[Mercedes-Benz 770|W150 770]], coche de luxo de gran tamaño (1938–1943) *[[Mercedes-Benz W153|W153 230]], coche de luxo de tamaño medio (1938-1943) === 1940s === A produción durante 1939-1945 interrompiuse pola [[Segunda Guerra Mundial]] e reiniciouse en 1946. *[[Mercedes-Benz W136|W136 170V]], coche de tamaño medio (1946–1955) *[[Mercedes-Benz W191|W191 170S]], coche executivo de tamaño medio (1949–1955) === 1950s === [[Ficheiro:Mercedes L319 BW 1.JPG|alt=|thumb|Mercedes-Benz L319]] [[Ficheiro:Mercedes-Benz W105 front 20070611.jpg|thumb|Mercedes-Benz W105]] *[[Mercedes-Benz W187|W187 220]], coche de luxo de gran tamaño (1951–1955) *[[Mercedes-Benz W186|W186 300]], gran turismo (1951–1957) *[[Mercedes-Benz W188|W188 300S/300Sc]], coche de luxo (1951–1958) *[[Mercedes-Benz W120/W121|W120 180]], coche executivo de tamaño medio (1953–1962) *[[Mercedes-Benz W180|W180 220a/220S]], coche de luxo (1954–1959) *[[Mercedes-Benz 300 SL|W198 300SL]], gran turismo (1954–1963) *[[Mercedes-Benz 190 SL|R121 190SL]], roadster (1955–1963) *[[Mercedes-Benz L 319|L319]], furgoneta comercial lixeira (1955–1968) *[[Mercedes-Benz W105|W105 219]], coche de luxo (1956–1959) *[[Mercedes-Benz W120/W121|W121 190]], coche executivo de tamaño medio (1956-1961) *[[Mercedes-Benz W189|W189 300d]], coche de luxo de gran tamaño (1957–1960) *[[Mercedes-Benz W128|W128 220SE]], coche executivo (1958–1960) *[[Mercedes-Benz W111|W111 220/220S/220SE/230S/250SE/280SE]], coche de luxo de gran tamaño (1959–1971) === 1960s === *[[Mercedes-Benz W110|W110 190c/200/200D/230]], coche de luxo de tamaño medio (1961–1968) *[[Mercedes-Benz W112|W112 300SE]], coche de luxo de gran tamaño (1961–1967) *[[Mercedes-Benz W113|W113 230SL/250SL/280SL]], roadster (1963–1970) *[[Mercedes-Benz 600|W100 600]], coche de luxo de gran tamaño (1963–1981) *[[Mercedes-Benz W108/W109|W108/W109 250S/250SE/280S/280SE/280SEL/300S/300SEL]], coche de luxo de gran tamaño (1965–1973) *[[Mercedes-Benz W114/W115|W114/W115 200/230/230/240/250/280]], coche executivo de tamaño medio (1968-1976) *[[Mercedes-Benz T2|T2]], furgoneta comercial lixeira (1968–1996) === 1970s === [[Ficheiro:Mercedes Benz 300SL Roadster (W198 II) ca 1960.jpg|thumb|Mercedes-Benz W198 300SL, gran turismo]] *[[Mercedes-Benz R107 and C107|R107 Clase SL]], roadster (1971–1989) *[[Mercedes-Benz R107 and C107|C107 Clase SLC]], gran turismo (1971–1981) *[[Mercedes-Benz W116|W116 Clase S]], coche de luxo de gran tamaño (1972–1980) *[[Mercedes-Benz W123|W123]], coche executivo de tamaño medio (1976–1986) *[[Mercedes-Benz W126|W126 Clase S]], coche de luxo de gran tamaño (1979–1992) *[[Mercedes-Benz G-Class#G-Wagen 460 and 461|W460 Clase G]], SUV todoterreo (1979–1990) === 1980s === [[Ficheiro:Mercedes-Benz 500SE.jpg|thumb|A década de 1980 marcou un período de crecente demanda en América, personificado por miles de coches importados no [[mercado gris]], como este Mercedes-Benz 500 SE que se mostra aquí.]] *[[Mercedes-Benz MB100|MB100]], furgoneta comercial lixeira (1981–1995) *[[Mercedes-Benz W201|W201 190]], coche executivo compacto (1982–1993) *[[Mercedes-Benz W124|W124 Clase E]], coche executivo de tamaño medio (1985–1994) *[[Mercedes-Benz SL-Class (R129)|R129 Clase SL]], roadster gran turismo (1989–2002) === 1990s === [[Ficheiro:Mercedes-Benz A 190 L Elegance (V 168, Facelift) – Frontansicht, 21. Dezember 2014, Düsseldorf.jpg|thumb|Mercedes-Benz Clase A (W168)]] *[[Mercedes-Benz A-Class#W168|W168 Clase A]], coche subcompacto (1997–2004) *[[Mercedes-Benz C-Class (W202)|W202 Clase C]], coche executivo compacto (1993–2000) *[[Mercedes-Benz CL-Class (C215)|C215 Clase CL]], gran turismo (1998–2006) *[[Mercedes-Benz CLK-Class#C208|C208 Clase CLK]], coche de luxo de tamaño medio (1997–2003) *[[Mercedes-Benz E-Class (W210)|W210 Clase E]], coche executivo de tamaño medio (1996–2002) *[[Mercedes-Benz G-Class#G-Class 463 (1990–2018)|W463 Clase G]], SUV de luxo (1990–2018) *[[Mercedes-Benz M-Class#First generation (W163; 1998–2005)|W163 Clase M]], SUV de tamaño medio (1997–2004) *[[Mercedes-Benz W140|W140 Clase S]], coche de luxo de gran tamaño (1991–1998) *[[Mercedes-Benz S-Class (W220)|W220 Clase S]], coche de luxo de gran tamaño (1998–2005) *[[Mercedes-Benz SLK-Class (R170)|R170 Clase SLK]], roadster compacto (1996–2003) *[[Mercedes-Benz Sprinter#First generation (1995–2006)|W901 Sprinter]], furgoneta comercial lixeira (1995–2006) *[[Mercedes-Benz Vario|W670 Vario]], furgoneta comercial de gran tamaño (1996–2013) *[[Mercedes-Benz Vito#First generation (W638; 1996–2003)|W638 Vito]],furgoneta comercial lixeira (1996–2003) === 2000s === [[Ficheiro:Mercedes-Benz SLR McLaren (8615973055) (cropped).jpg|alt=|thumb|Mercedes-Benz SLR McLaren]][[File:Mercedes CLS (C219) Facelift front 20100918.jpg|alt=|thumb|Mercedes-Benz CLS-Class (W219)]] *[[Mercedes-Benz A-Class#W169|W169 Clase A]], coche subcompacto (2005–2011) *[[Mercedes-Benz B-Class#First generation (W245, 2006–2011)|W245 Clase B]], MPV subcompacto (2006–2011) *[[Mercedes-Benz C-Class (W203)|W203 Clase C]], coche executivo compacto (2001–2007) *[[Mercedes-Benz C-Class (W204)|W204 Clase C]], coche executivo compacto (2008–2013) *[[Mercedes-Benz CL-Class (C216)|C216 Clase CL]], gran turismo (2006–2014) *[[Mercedes-Benz CLK-Class (C209)|C209 Clase CLK]],coche de luxo de tamaño medio (2002–2010) *[[Mercedes-Benz CLS-Class (W219)|W219 Clase CLS]], coche de luxo de tamaño medio (2004–2010) *[[Mercedes-Benz E-Class (W211)|W211 Clase E]], coche executivo de tamaño medio (2003–2008) *[[Mercedes-Benz E-Class (W212)|W212 Clase E]], coche executivo de tamaño medio (2009–2016) *[[Mercedes-Benz GL-Class (X164)|X164 Clase GL]], SUV de luxo de gran tamaño (2006–2012) *[[Mercedes-Benz GLK-Class|X204 Clase GLK]], crossover de luxo compacto (2008–2015) *[[Mercedes-Benz M-Class#Second generation (W164; 2006–2011)|W164 Clase M]], SUV de luxo de tamaño medio (2005–2011) *[[Mercedes-Benz R-Class|W251 Clase R]], MPV de luxo (2005–2017) *[[Mercedes-Benz S-Class (W221)|W221 Clase S]], coche de luxo de gran tamaño (2006–2013) *[[Mercedes-Benz SL-Class (R230)|R230 Clase SL]], gran turismo (2001–2011) *[[Mercedes-Benz SLK-Class (R171)|R171 Clase SLK]], roadster compacto (2004–2010) *[[Mercedes-Benz SLR McLaren|C199 SLR McLaren]], gran turismo (2003–2010) *[[Mercedes-Benz Sprinter#Second generation (2006–2018)|W906 NCV3 Sprinter]], furgoneta comercial lixeira (2006–2018) *[[Mercedes-Benz Vaneo|W414 Vaneo]], MPV compacto (2002–2005) *[[Mercedes-Benz Vito|W639 Vito]], furgoneta comercial lixeira (2003–2014) === 2010s === [[Ficheiro:Mercedes-Benz SLS AMG (C 197) – Frontansicht geöffnet, 10. August 2011, Düsseldorf.jpg|alt=|thumb|Mercedes-Benz SLS]] [[Ficheiro:2018 Mercedes-Benz X250 Power D 4MATIC Automatic 2.3 Front.jpg|alt=X470 X-Class|thumb|Mercedes-Benz Clase X (X470)]] *[[Mercedes-Benz SLS AMG|C197 SLS AMG]], deportivo (2010–2014) *[[Mercedes-Benz CLS-Class (W218)|W218 Clase CLS]], coche de luxo de tamaño medio (2011–2018) *[[Mercedes-Benz SLK-Class (R172)|R172 Clase SLK]], roadster compacto (2011–2020) *[[Mercedes-Benz B-Class#Second generation (W246, 2012–presente)|W246 Clase B]], MPV subcompacto (2012–2018) *[[Mercedes-Benz GL-Class (X166)|X166 Clase GL]], SUV de luxo de gran tamaño (2012–presente) *[[Mercedes-Benz Citan|W415 Citan]], MPV furgoneta (2012–presente) *[[Mercedes-Benz A-Class#W176|W176 Clase A]], coche subcompacto (2013–2018) *[[Mercedes-Benz SL-Class (R231)|R231 Clase SL]], roadster gran turismo (2013–presente) *[[Mercedes-Benz S-Class (W222)|W222 Clase S]], coche de luxo de gran tamaño (2013–presente) *[[Mercedes-Benz CLA-Class|C117 Clase CLA]], coche executivo subcompacto (2013–2019) *[[Mercedes-Benz GLA-Class|X156 Clase GLA]], crossover subcompacto de luxo (2013–presente) *[[Mercedes-Benz C-Class (W205)|W205 Clase C]], coche executivo compacto (2014–presente) *[[Mercedes-Benz Vito#Third generation (W447; 2014–present)|W447 Vito]], furgoneta comercial lixeira (2014–presente) *[[Mercedes-AMG GT|C190 AMG GT]], deportivo (2015–presente) *[[Mercedes-Benz GLC-Class|X253 Clase GLC]], SUV compacto de luxo (2015–presente) *[[Mercedes-Benz E-Class (W213)|W213 Clase E]], coche executivo de tamaño medio (2016–presente) *[[Mercedes-Benz X-Class|BR470 Clase X]], camioneta pickup de luxo (2017–2020) *[[Mercedes-Benz A-Class (W177)|W177 Clase A]], coche subcompacto (2018–presente) *[[Mercedes-Benz CLS-Class (C257)|C257 Clase CLS]], coche de luxo de tamaño medio (2018–presente) *[[Mercedes-AMG GT 4-Door Coupé|X290 AMG GT 4-Portas Cupé]], Coche executivo, liftback de 5 portas (2019–presente) *[[Mercedes-Benz G-Class|W463 Clase G]], SUV de luxo de tamaño medio (2018–presente) *[[Mercedes-Benz EQC|N293 EQC]], SUV compacto totalmente eléctrico (2019–presente) *[[Mercedes-Benz M-Class#Fourth generation (W167; 2019-present)|W167 Clase GLE]], SUV de tamaño medio (2019–presente) *[[Mercedes-Benz B-Class#Third generation (W247, 2019–present)|W247 Clase B]], MPV subcompacto (2019–presente) *[[Mercedes-Benz CLA-Class#Second generation (2019–)|C118 Clase CLA]], coche executivo subcompacto (2019–presente) *[[Mercedes-Benz GLB-Class|X247 Clase GLB]], SUV compacto de luxo (2019–presente) *[[Mercedes-Benz GLS-Class (X167)|X167 Clase GLS]], SUV de luxo de tamaño medio (2019–presente) ===2020s=== *[[Mercedes-Benz GLA-Class#Second generation (H247; 2020)|H247 Clase GLA]], crossover de luxo subcompacto (2020–presente) *[[Mercedes-Benz S-Class (W223)|W223]] [[Mercedes-Benz S-Class|Clase S]], berlina de luxo de gran tamaño (2020–presente) *[[Mercedes-Benz C-Class (W206)|W206]] [[Mercedes-Benz C-Class|Clase C]], coche executivo compacto (2021–presente) *[[Mercedes-Benz EQA|H243 EQA]], crossover eléctrico de luxo subcompacto (2021–presente) *[[Mercedes-Benz EQB|X243 EQB]], crossover eléctrico compacto de luxo (2021–presente) *[[Mercedes-Benz EQS|V297 EQS]], liftback eléctrico de gran tamaño (2021–presente) *[[Mercedes-AMG SL|R232]] [[Mercedes-Benz SL-Class|AMG SL]], roadster gran turismo (2022–presente) *[[Mercedes-Benz EQE|V295 EQE]], berlina executiva eléctrico (2022) *[[Mercedes-AMG One|R50 One]], superdeportivo híbrido enchufable de produción limitada (2022) == Concept cars == [[File:Mercedes-Benz C112 1991 frontleft 2010-04-08 A.jpg|thumb|right|Mercedes-Benz C112 (1991)]] [[File:Mercedes-Benz bionic car.jpg|thumb|[[Mercedes-Benz Bionic]] inspired by the yellow boxfish resulting a high volume to low drag ratio (2005)]] [[File:Mercedes-Benz F700 amk.jpg|thumb|F700 concept car (2007)]] [[File:Mercedes-Benz G 4x4-2 - prawy bok (MSP17).jpg|alt=|thumb|G500 4×4² concept (2015)]] === 1920s === * 1926 Mercedes-Benz M 23 D (W01)<ref>{{cite web|url=https://mercedes-benz-publicarchive.com/marsClassic/en/instance/ko/M-23-D.xhtml?oid=176977327|title=M 23 D - Media Database|website=Mercedes-Benz Public Archive}}</ref> * 1926 Mercedes-Benz 5/25 PS (W01)<ref>{{cite web|url=https://mercedes-benz-publicarchive.com/marsClassic/en/instance/ko/525-PS.xhtml?oid=4201|title=5/25 PS - Media Database|website=Mercedes-Benz Public Archive}}</ref> * 1926 Mercedes-Benz G1 (W103)<ref>{{cite web|url=https://mercedes-benz-publicarchive.com/marsClassic/en/instance/ko/G-1--W-103-1926---1928.xhtml?oid=4322|title=G 1 - Media Database|website=Mercedes-Benz Public Archive}}</ref> * 1928 Mercedes-Benz 5/25 PS (W14)<ref>{{cite web|url=https://mercedes-benz-publicarchive.com/marsClassic/en/instance/ko/525-hp--W-14-1928.xhtml?oid=4200|title=5/25 PS W14 (1928) - Media Database|website=Mercedes-Benz Public Archive}}</ref> === 1930s === *1931-1932 [[Mercedes-Benz 130#Development and prototypes (W17/W25D)|Mercedes-Benz 120H]] (W17) *1933 [[Mercedes-Benz 130#Development and prototypes (W17/W25D)|Mercedes-Benz 175]] (W25D) *1934-1936 Mercedes-Benz 150V (W130) *1935 [[Mercedes-Benz W136#1935-1942|Mercedes-Benz 170VG]] (W133 III) *1936 [[Mercedes-Benz W136#1935-1942|Mercedes-Benz 170VL]] (W139) *1936-1937 Mercedes-Benz 130VB (W144) *1936-1937 Mercedes-Benz 190VB (W145) *1936-1937 Mercedes-Benz 260VB (W146) *1938 Mercedes-Benz 400V (W147) *1938 Mercedes-Benz 400VM (W160) *1938 Mercedes-Benz 400VMS (W161) *1939-1940 Mercedes-Benz 580K (W129) === 1940s === *1940 Mercedes-Benz 260, 260 LWB (W159) *1941-1942 Mercedes-Benz 600 K, 600 V (W148) *1941-1942 Mercedes-Benz 600 K (W157) === 1960s === *1966 Mercedes-Benz SL-X *1969 [[Mercedes-Benz C111]]<ref>{{Cite news|url=https://www.topspeed.com/cars/mercedes/1970-mercedes-benz-c111-ii-ar171516.html|title=1970 Mercedes-Benz C111-II @ Top Speed|work=Top Speed|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> === 1970s === *1978 [[Isdera Imperator 108i|Mercedes-Benz CW311]] === 1980s === *1981 Mercedes-Benz Auto 2000<ref>{{Cite news|url=https://www.motor1.com/news/137525/concept-we-forgot-mercedes-auto-2000/|title=1981 Mercedes Auto 2000: Concept We Forgot|work=Motor1.com|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *1982 Mercedes-Benz NAFA<ref>{{Cite web|url=https://media.daimler.com/marsMediaSite/en/instance/ko/Milestones-of-Innovation-at-Mercedes-Benz.xhtml?oid=9272377|title=Milestones of Innovation at Mercedes-Benz}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://oldconceptcars.com/1930-2004/mercedes-benz-nafa-concept-1982/|title=Mercedes-Benz NAFA Concept (1982) – Old Concept Cars|date=11 de febreiro de 2014|work=Old Concept Cars|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> === 1990s === *1991 [[Mercedes-Benz C112]]<ref>{{Cite news|url=https://jalopnik.com/when-mercedes-almost-built-the-worlds-greatest-gullwing-1786006091|title=When Mercedes Almost Built The World's Greatest Gullwing Supercar But Decided Not To Bother|last=Orlove|first=Raphael|work=Jalopnik|access-date=14 de outubro de 2018|language=en-US}}</ref> *1991 [[Mercedes-Benz F100]]<ref>{{Cite web|url=https://www.autocar.co.uk/car-news/anything-goes-throwback-thursday/mercedes-f100-predicts-future-car-technology-throwback|title=Mercedes F100 predicts future car technology - Throwback Thursday {{!}} Autocar|website=www.autocar.co.uk|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *1993 Mercedes-Benz Coupe Concept<ref>{{Cite news|url=https://mercedesblog.com/new-face-mercedes-benz-coupe-concept/|title=The 1993 coupe concept: a new face for the Mercedes-Benz brand - MercedesBlog|date=19 de novembro de 2014|work=MercedesBlog|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *1993 Mercedes-Benz Vision A93 Concept<ref>{{Cite news|url=http://oldconceptcars.com/1930-2004/mercedes-benz-vision-a93-concept-1993/|title=Mercedes-Benz Vision A93 Concept (1993) – Old Concept Cars|date=14 de febreiro de 2014|work=Old Concept Cars|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *1994 Mercedes Benz S500 Shooting Brake<ref>{{Cite news|url=http://oldconceptcars.com/1930-2004/mercedes-benz-s-500-shooting-brake-1994/|title=Mercedes-Benz S 500 Shooting Brake (1994) – Old Concept Cars|date=17 de febreiro de 2014|work=Old Concept Cars|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *1994 Mercedes Benz SLK I and II<ref>{{Cite news|url=http://oldconceptcars.com/1930-2004/mercedes-benz-slk-2-concept-1994/|title=Mercedes-Benz SLK 2 Concept (1994) – Old Concept Cars|date=15 de febreiro de 2014|work=Old Concept Cars|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *1995 [[Mercedes-Benz Vario Research Car]]<ref>{{Cite news|url=https://www.motor1.com/news/149030/concept-we-forgot-vrc/|title=1995 Mercedes Vario Research Car: Concept We Forgot|work=Motor1.com|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *1996 [[Mercedes-Benz F200|Mercedes-Benz F200 Imagination]]<ref>{{Cite news|url=https://mercedesblog.com/mercedes-f200-imagination-joystick-controlled-vehicle/|title=Mercedes F200 Imagination: the joystick-controlled concept - MercedesBlog|date=28 de novembro de 2014|work=MercedesBlog|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *1996 Mercedes-Benz AAV *1997 Mercedes-Benz F300 Life Jet<ref>{{Cite news|url=https://www.evo.co.uk/mercedes/18241/concept-cars-the-mercedes-benz-f300-life-jet|title=Concept cars – the Mercedes-Benz F300 Life Jet|work=Evo|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *1999 Mercedes-Benz Vision SLR<ref>{{Cite news|url=https://www.supercars.net/blog/1999-mercedes-benz-vision-slr/|title=1999 Mercedes-Benz Vision SLR {{!}} Review {{!}} SuperCars.net|date=19 de abril de 2016|work=Supercars.net|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> === 2000s === *2000 [[Mercedes-Benz Vision SLA]]<ref>{{Cite news|url=https://www.caranddriver.com/news/mercedes-vision-sla-concept-auto-shows|title=Mercedes Vision SLA Concept|work=Car and Driver|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2002 [[Mercedes-Benz R-Class|Mercedes-Benz Vision GST]]<ref>{{Cite news|url=https://www.caranddriver.com/news/mercedes-benz-vision-gst-auto-shows|title=Mercedes-Benz Vision GST|work=Car and Driver|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2002 Mercedes-Benz F400 Carving<ref>{{Cite news|url=https://www.topspeed.com/cars/mercedes/2002-mercedes-f400-carving-ar1214.html|title=2002 Mercedes F400-Carving @ Top Speed|work=Top Speed|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2003 [[Mercedes-Benz Vision CLS]]<ref>{{Cite news|url=https://www.auto123.com/en/news/mercedes-benz-vision-cls-is-a-go-for-production/28648/?page=1|title=Mercedes-Benz Vision CLS is a 'Go' for Production {{!}} Car News {{!}} Auto123|work=auto123.com|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2003 Mercedes Benz F500 Mind<ref>{{Cite news|url=https://www.caranddriver.com/news/mercedes-benz-f500-mind-auto-shows|title=Mercedes-Benz F500 Mind|work=Car and Driver|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2004 Mercedes-Benz Vision-B *2004 Mercedes-Benz Vision-R *2005 Mercedes-Benz F600 HYGENIUS<ref>{{Cite web|url=https://paultan.org/2005/10/23/mercedes-f600-hygenius-concept/|title=Mercedes F600 Hygenius Concept|website=paultan.org|language=en-US|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2005 [[Mercedes-Benz Bionic]]<ref>{{Cite web|url=https://newatlas.com/bercedes-benz-bionic-car-modern-art/8869/|title=Mercedes-Benz bionic car: automotive design meets modern art|website=newatlas.com|date=25 de febreiro de 2008|language=en|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2007 [[Mercedes-Benz Ocean Drive]]<ref>{{Cite news|url=https://www.caranddriver.com/news/mercedes-benz-ocean-drive-concept-auto-shows|title=Mercedes-Benz Ocean Drive Concept|work=Car and Driver|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2007 [[Mercedes-Benz F700]]<ref>{{Cite magazine|url=https://www.wired.com/2007/09/luxury-with-con/|title=Luxury with Conscience: The Mercedes-Benz F700|magazine=WIRED|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2008 [[Mercedes-Benz ConceptFASCINATION]]<ref>{{Cite news|url=https://www.carmagazine.co.uk/car-news/first-official-pictures/mercedes-benz/mercedes-fascination-concept-the-new-e-class-coupe/|title=Mercedes Fascination concept – the new E-class coupe|work=CAR Magazine|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2009 [[Mercedes-Benz BlueZERO]]<ref>{{Cite news|url=https://www.carmagazine.co.uk/car-news/first-official-pictures/mercedes-benz/mercedes-concept-bluezero-first-pictures/|title=Mercedes Concept BlueZero: first pictures|work=CAR Magazine|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2009 [[Mercedes-Benz F-Cell Roadster]]<ref>{{Cite news|url=https://www.motor1.com/index.php/news/14638/mercedes-benz-f-cell-roadster-concept-revealed/|title=Mercedes-Benz F-CELL Roadster Concept Revealed|work=Motor1.com|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> === 2010s === *2010 [[Mercedes-Benz F800|Mercedes-Benz F800 Style]]<ref>{{Cite news|url=https://www.topgear.com/car-news/geneva-motor-show/mercedes-f800-news-f800-merc%E2%80%99s-future-style-2010|title=Mercedes F800 news - F800: Merc's future style - 2010|date=22 February 2010|work=Top Gear|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2010 Mercedes-Benz BIOME<ref>{{Cite news|url=https://www.engadget.com/2010/12/03/mercedes-benz-biome-concept-car-grows-in-a-nursery-on-sale-now/|title=Mercedes-Benz BIOME concept car grows in a nursery, on sale now in Zion|work=Engadget|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2010 Mercedes-Benz BlitzenBenz<ref>{{Cite web|url=http://www.diseno-art.com/encyclopedia/concept_cars/mercedes_blitzenbenz.html|title=Mercedes-Benz BlitzenBenz {{!}} Concept Cars {{!}} Diseno-Art|website=www.diseno-art.com|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2011 [[Mercedes-Benz F125]]<ref>{{Cite news|url=https://www.caranddriver.com/news/mercedes-benz-f125-concept-auto-shows|title=Mercedes-Benz F125 Concept|work=Car and Driver|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2011 [[Mercedes Benz Silver Lightning]]<ref>{{Cite news|url=https://www.topspeed.com/cars/mercedes/2011-mercedes-silver-arrow-concept-silver-lightning-ar119328.html|title=2011 Mercedes Silver Arrow Concept: "Silver Lightning" @ Top Speed|work=Top Speed|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2011 Mercedes-Benz Unimog Concept<ref>{{Cite news|url=http://www.autoblog.com/2011/06/06/mercedes-benz-unveils-crazy-unimog-concept-to-celebrate-60-years/|title=Mercedes-Benz unveils crazy Unimog concept to celebrate 60 years|work=Autoblog|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2012 Mercedes-Benz Ener-G-Force<ref>{{Cite news|url=http://inhabitat.com/mercedes-benz-unveils-fuel-cell-powered-ener-g-force-vehicle-at-the-los-angeles-auto-show/mercedes-benz-ener-g-force-concept-vehicle-14/|title=Mercedes-Benz Unveils Fuel Cell-Powered Ener-G-Force Vehicle at the Los Angeles Auto Show|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2013 Mercedes-Benz Concept GLA SUV<ref>{{Cite web|url=https://www.photonics.com/Articles/Mercedes-Benz_Concept_Car_Has_Laser_Headlights/a53725|title=Mercedes-Benz Concept Car Has Laser Headlights|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2013 [[Mercedes-Benz AMG Vision Gran Turismo]]<ref>{{Cite web|url=https://www.forbes.com/pictures/mkm45gjmij/mercedes-benz-amg-vision-gran-turismo-concept-vehicle/|title=Mercedes-Benz AMG Vision Gran Turismo concept vehicle|website=Forbes|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2014 Mercedes Benz Vision G-Code<ref>{{Cite news|url=http://inhabitat.com/new-mercedes-benz-concept-car-is-powered-by-its-paint/|title=Mercedes Benz Unveils Hybrid Car Powered by Solar Paint|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2015 Mercedes-Benz Intelligent Aerodynamic Automobile<ref>{{Cite news|url=http://www.highsnobiety.com/2015/09/15/mercedes-benz-concept-iaa-car/|title=Mercedes-Benz's IAA Concept Car Transforms by Itself {{!}} Highsnobiety|date=14 de outubro de 2018|work=Highsnobiety|access-date=14 de outubro de 2018|language=en-US}}</ref> *2015 Mercedes-Benz F 015<ref>{{Cite news|url=http://www.pcworld.com/article/2897627/riding-in-the-mercedes-benz-f-015-concept-car-the-self-driving-lounge-of-the-future.html|title=Riding in the Mercedes-Benz F 015 concept car, the self-driving lounge of the future|work=PCWorld|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2015 [[Mercedes-Benz G500 4×4²]]<ref>{{Cite news|url=https://www.motor1.com/news/92246/mercedes-benz-g-500-4x4-squared-concept/|title=Mercedes-Benz G 500 4x4 Squared Concept|work=Motor1.com|access-date=14 de outubro de 2018}}</ref> *2016 [[Mercedes-Maybach 6|Mercedes-Benz Vision Mercedes-Maybach 6]] *2016 Mercedes-Benz Vision Van<ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/cars/news/mercedes-benz-tease-their-van-vision/|title=Mercedes-Benz tease their van vision – complete with joystick and delivery drones|last=English|first=Andrew|date=9 de setembro de 2016|work=The Telegraph|access-date=14 de outubro de 2018|issn=0307-1235}}</ref> *2017 Mercedes-Benz EQA *2017 Mercedes-Maybach 6 Cabriolet *2018 Mercedes-Benz EQ Silver Arrow *2018 Mercedes-Benz Vision Urbanetic *2019 Mercedes-Benz Concept GLB *2019 [[Mercedes-Benz EQS|Mercedes-Benz Vision EQS]] *2019 Mercedes-Benz Vision Mercedes Simplex === 2020s === *2020 Mercedes-Benz Vision AVTR *2021 [[Mercedes-Benz EQG]] *2021 Mercedes-Benz Concept EQT *2021 Mercedes-Benz Maybach EQS *2022 Mercedes-Benz Vision EQXX == Coches automobilismo == [[File:Mercedes-Benz CLR front 2009 Nurburgring.jpg|thumb|Mercedes-Benz CLR]] [[File:Mercedes F1 W05 Hybrid (Lewis Hamilton).jpg|alt=|thumb|Mercedes F1 W05 Hybrid]] ''See [[Mercedes-Benz in motorsport]]'' *1923 Benz Tropfenwagen *1928–1932 [[Mercedes-Benz SSK]] Rennwagen *1934 [[Mercedes-Benz W25]] *1937 [[Mercedes-Benz W125]] *1938–1939 [[Mercedes-Benz W154]] *1939 [[Mercedes-Benz W165]] *1952 [[Mercedes-Benz W194]] *1955 [[Mercedes-Benz 300 SLR]] *1987 [[Sauber C9|Sauber Mercedes-Benz C9]] *1997–1998 [[Mercedes-Benz CLK GTR]] *1999 [[Mercedes-Benz CLR]] *2004–2006 [[Mercedes-Benz AMG C-Class DTM (W203)]] *2007–2011 [[Mercedes-Benz AMG C-Class DTM (W204)]] *2011–2018 [[Mercedes-AMG C-Coupé DTM]] === Fórmula 1 === *1954–1955 [[Mercedes-Benz W196]] *2010 [[Mercedes MGP W01]] *2011 [[Mercedes MGP W02]] *2012 [[Mercedes F1 W03]] *2013 [[Mercedes F1 W04]] *2014 [[Mercedes F1 W05 Hybrid]] *2015 [[Mercedes F1 W06 Hybrid]] *2016 [[Mercedes F1 W07 Hybrid]] *2017 [[Mercedes AMG F1 W08 EQ Power+]] *2018 [[Mercedes AMG F1 W09 EQ Power+]] *2019 [[Mercedes AMG F1 W10 EQ Power+]] *2020 [[Mercedes-AMG F1 W11 EQ Performance]] *2021 [[Mercedes-AMG F1 W12 E Performance]] *2022 [[Mercedes-AMG F1 W13 E Performance]] === Fórmula E === *2019-20 [[Mercedes-Benz EQ Silver Arrow 01]] *2020-21 [[Mercedes-EQ Silver Arrow 02]] == Camións == {{main|Lista de camións de Mercedes-Benz}} == Buses == *[[Mercedes-Benz Citaro|Citaro]]: autobús urbano e interurbano de piso baixo dispoñible en estándar, midi e articulado producido dende 1997 *[[Mercedes-Benz Tourismo|Tourismo]]: autocar turístico producido dende 1994 *[[Mercedes-Benz Travego|Travego]]: autocar de turismo producido dende 1999 *[[Mercedes-Benz Atego|Autocar Atego]]: chasis fabricado para carrozaría externa de autocar *[[Mercedes-Benz Sprinter|Sprinter minibús]]: unha furgoneta de carga convertida producida desde 1995 *[[Mercedes-Benz Cito|Cito]]: un midibús de piso baixo construído por EvoBus para a Europa continental entre 1999 e 2003 con transmisión diésel-eléctrica == Marcas relacionadas== === Coches === [[Ficheiro:Maybach 62 near Astor pl.jpg|thumb|Maybach 62]] *[[Mercedes-AMG]], marca de alto rendemento *[[Maybach]], submarca de ultra luxo *[[Smart (marque)|Smart]], división de automoción *[[DaimlerChrysler]], antiga subsidiaria *[[BharatBenz]], división india *[[McLaren Technology Group|McLaren]], coproduciu o coche deportivo [[Mercedes-Benz SLR McLaren|SLR]] === Outros === [[Ficheiro:Unimog U400.jpg|thumb|Unimog U400]] *[[Unimog]], xestionado por Daimler desde 1951 *[[MTU Friedrichshafen]], comprada por Daimler en 1960 *[[Freightliner Trucks]], submarca de Daimler Trucks North America *[[Setra]], adquirida a Kässbohrer en 1995 *[[EvoBus]] == Tuneadores == *[[Brabus]] *[[Carlsson (automobil)|Carlsson]] *[[Hamann Motorsport]] *[[Kleemann]] *[[Mansory]] *[[Renntech]] *[[MKB Tuning]] *[[AMG TAI'S/GOLABWORX]]<ref>http://www.amgtais.com</ref> ==Notas== {{reflist|30em}} == Véxase tamén == ===Bibliografía=== ;Camións {{refbegin}} * {{cite book |last1=Frank |first1=Reinhard |title=German Trucks & Cars in World War II |volume=IV: Mercedes at War – Personnel Carriers, Cargo Trucks & Special Vehicles |date=1997 |publisher=Schiffer Publishing |location=Atglen, PA, USA |isbn=0887403247}} * {{cite book |last1=Frank |first1=Reinhard |title=Lastkraftwagen der Wehrmacht: Deutsche und erbeutete Radfahrzeuge im Einsatz; Technik · Anstrich · Abzeichen · Zubehor |trans-title=Wehrmacht Trucks: German and Captured Wheeled Vehicles in Action; Technology · Liveries · Badges · Accessories |date=2001 |publisher=Karl Müller Verlag |location=Erlangen, Germany |isbn=3860708597 |language=de |author-mask1=7}} * {{cite book |last1=Hasemann |first1=Dieter |title=DaimlerChrysler: die Lastwagenmarken eines Weltkonzerns |url=https://archive.org/details/daimlerchryslerd0000unse |trans-title=DaimlerChrysler: The Truck Brands of a Global Corporation |date=2002 |publisher=Podszun Verlag |location=Brilon, Germany |isbn=386133285X |language=de}} * {{cite book |last1=Jung |first1=Stefan |last2=Hauch |first2=Wolfgang |title=Mercedes-Benz: Schwerlast-Zugmaschinen |trans-title=Mercedes-Benz: Heavy-Duty Semi-Trucks |date=2006 |publisher=Podszun Verlag |location=Brilon, Germany |isbn=3861334097 |language=de}} * {{cite book |last1=Kern |first1=Michael |title=Nutzfahrzeuge von Daimler-Chrysler seit 1896: Mercedes-Benz · Freightliner · Fuso |trans-title=Commercial vehicles from Daimler-Chrysler since 1896: Mercedes-Benz · Freightliner · Fuso |date=2005 |publisher=Motorbuch Verlag |location=Stuttgart |isbn=3613025418 |language=de}} * {{cite book |last1=Kern |first1=Michael |title=Mercedes-Benz Lastwagen seit 1945 |trans-title=Mercedes-Benz Trucks since 1945 |date=2006 |publisher=Motorbuch Verlag |location=Stuttgart |isbn=3613026589 |language=de |author-mask1=6}} * {{cite book |last1=Köstnick |first1=Joachim M. |title=Deutschlands Lastwagen: Das Beste aus 120 Jahren LKW Fahrzeugbau |trans-title=Germany's Trucks: The best of 120 years of truck vehicle construction |date=2014 |publisher=Motorbuch Verlag |location=Stuttgart |isbn=9783613036963 |language=de}} <!--template--> * {{cite book |last=Oswald |first=Werner |author-link=:de:Werner Oswald (Automobilhistoriker) |year=2004 |title=Deutsche Last- und Lieferwagen |trans-title=German Trucks and Delivery Vans |volume=Band 2: 1945–1969 [Volume 2: 1945–1969] |edition=3rd |location=Stuttgart |publisher=Motorbuch Verlag |isbn=3613023911 |language=de}} <!--template--> * {{cite book |last=Oswald |first=Werner |author-link=:de:Werner Oswald (Automobilhistoriker) |year=2004 |title=Deutsche Last- und Lieferwagen |trans-title=German Trucks and Delivery Vans |volume=Band 3: 1970–1989 [Volume 3: 1970–1989] |location=Stuttgart |publisher=Motorbuch Verlag |isbn=3613024462 |language=de |author-mask=7}} <!--template--> * {{cite book |last1=Oswald |first1=Werner |title=Mercedes-Benz: Lastwagen & Omnibusse 1896-1986 |trans-title=Mercedes-Benz: Trucks & Omnibuses 1896-1986 |date=2019 |publisher=Motorbuch Verlag |location=Stuttgart |isbn=9783613041578 |language=de |author-mask=7}} * {{Peck-MBT}} * {{cite book |last1=Poerschke |first1=Ralf |title=Mercedes-Benz-Trucks: Menschen, Mythen und Modelle |trans-title=Mercedes-Benz-Trucks: Men, Myths und Models |date=2006 |publisher=Heel Verlag |location=Königswinter, Germany |isbn=3898805476 |language=de}} * {{cite book |last1=Regenberg |first1=Bernd |title=Die berühmtesten deutschen Lastwagen: von 1896 bis heute |trans-title=The Most Famous German Trucks: from 1896 until today |date=1997 |publisher=Podszun Verlag |location=Brilon, Germany |isbn=3923448899 |language=de}} * {{cite book |last=Schrader |first=Halwart |author-link=:de:Halwart Schrader |title=Deutsche Lastwagen-Klassiker |trans-title=German Classic Trucks |date=1997 |publisher=Motorbuch Verlag |location=Stuttgart |isbn=3613018020 |language=de}} <!-- template --> {{refend}} ;Buses {{refbegin}} * {{cite book |last1=Oswald |first1=Werner |author-link=:de:Werner Oswald (Automobilhistoriker) |title=Mercedes-Benz: Lastwagen & Omnibusse 1896-1986 |trans-title=Mercedes-Benz: Trucks & Omnibuses 1896-1986 |date=2019 |publisher=Motorbuch Verlag |location=Stuttgart |isbn=9783613041578 |language=de}} * {{cite book |last1=Röcke |first1=Matthias |title=Das Große Mercedes-Reisebus-Buch |trans-title=The Big Mercedes-Coach-Book |date=1995 |publisher=Heel Verlag |location=Königswinter, Germany |isbn=3893653929 |language=de}} * {{cite book |last1=Schneider |first1=Peter |title=Mercedes-Benz Omnibusse 1948–1982 |trans-title=Mercedes-Benz Omnibuses 1948–1982 |series=Typenkompass series |date=2005 |publisher=Motorbuch Verlag |location=Stuttgart |isbn=3613024853 |language=de}} {{refend}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mercedes-Benz]] is6kfvbnsczqn4v745jii4zj0blwbrb 0 561722 6148805 6116724 2022-08-02T20:54:19Z HombreDHojalata 5863 Cambiouse o destino da redirección de [[Jennie Patrick]] a [[Jennie R. Patrick]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN[[Jennie R. Patrick]] sca44gx5bgj6ifkhy4mbzeniq32cfqc 0 561883 6148594 6110905 2022-08-02T15:57:55Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki '''HAMLET''' (de '''''H'''uman '''A'''lpha-lactalbumin '''M'''ade '''LE'''thal to '''T'''umor cells,'' «α-lactoalbúmina humana convertida en letal para as células tumorais») é un complexo entre a [[Alfa-lactoalbumina|alfa-lactoalbúmina]] e o [[ácido oleico]] que se demostrou eficaz en experimentos de cultivos celulares para inducir [[apoptose]] en células tumorais, pero non en células sas. HAMLET é un posible axente [[Quimioterapia|quimioterapéutico]] con capacidade para matar células cancerosas.<ref name="Ho2012">{{Cita publicación periódica|data=Out. 2012|volume=8|páxinas=1301–13|PMID=23130929|doi=10.2217/fon.12.122|apelidos=Ho C S, J; Rydström, A; Trulsson, M; Bålfors, J; Storm, P; Puthia, M; Nadeem, A;|nome=Svanborg, C|título=HAMLET: functional properties and therapeutic potential|revista=Future Oncology|lingua=en|lugar-publicación=[[Londres]], [[Inglaterra]]}}</ref> [[Alfa-lactoalbumina|A alfa-lactoalbúmina]] é o principal compoñente proteico do [[leite humano]]. == Historia == {{Aviso médico}}[[Catharina Svanborg]], inmunóloga da [[Universidade de Lund]] en [[Suecia]], e o seu estudante de posgrao [[Anders Håkansson]] comezaron, a finais de [[1992]], a experimentar con [[leite humano]], microbios, proteínas e células na investigación rutineira para a súa universidade. Durante o proceso, e por casualidade, observaron como as células cancerosas illadas diminuían en contacto co leite. Inmediatamente puxéronse a buscar e illar o mecanismo de autodestrución e o compoñente esóxeno que o provoca. Catharina formou entón un equipo de estudantes de tese, combinando e organizando o seu tempo para investigar o achado.<ref name=":0">{{Cita web|título=¿Puede la leche materna ayudar a curar el cáncer en adultos?|url=https://kurioso.es/2009/03/26/%c2%bfpuede-la-leche-materna-ayudar-a-curar-el-cancer-en-adultos/|páxina-web=Kurioso|data=2009-03-26|data-acceso=2022-05-23|lingua=es}}</ref> Nun estudo de 1995, Anders Håkansson<ref name="pmid7644538">{{Cita publicación periódica|volume=92|páxinas=8064–8|data=Agosto 1995|PMID=7644538|PMC=41287|doi=10.1073/pnas.92.17.8064|bibcode=1995PNAS...92.8064H|access-date=free|apelidos=Håkansson A, Zhivotovsky B, Orrenius S, Sabharwal H,|nome=Svanborg C|título=Apoptosis induced by a human milk protein|revista=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 92 (17): 8064–8}}</ref> descubriu que a alfa-lactoalbúmina multimérica (''multimeric alpha-lactalbumin, MAL''), un composto illado dunha fracción do leite humano chamada [[caseína]], inducía o que parecía ser a [[apoptose]] no pulmón humano, células de carcinoma, bacterias do pneumococo e outros patóxenos, deixando sen afectar as células sans e diferenciadas. Era a cura perfecta nese caso.<ref name="pmid7644538" /> O vicepresidente da [[American Cancer Society]], John Stevens, viaxou a Suecia concedeulles unha subvención para seguir investigando o cancro.<ref name=":0" /> Para explorar o composto como un tratamento para o cancro e enfermidades infecciosas crearon a compañía HAMLET Pharma<ref>{{Cita web|título=Hamlet Pharma|url=https://hamletpharma.com/|páxina-web=Hamlet Pharma|data-acceso=2022-05-23|lingua=en-US}}</ref>. O compoñente activo responsábel da actividade tumoricida atopouse no ano [[2000]] e descubriuse que era un complexo de [[Alfa-lactoalbumina|alfa-lactoalbúmina]] e [[ácido oleico]].<ref name="pmid10760289">{{Cita publicación periódica|volume=97|páxinas=4221–6|data=Abril 2000|PMID=10760289|PMC=18203|doi=10.1073/pnas.97.8.4221|bibcode=2000PNAS...97.4221S|access-date=free|apelidos=Svensson M, Håkansson A, Mossberg AK, Linse S,|nome=Svanborg C|título=Conversion of alpha-lactalbumin to a protein inducing apoptosis|revista=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 97 (8): 4221–6.}}</ref> == Composición == A alfa-lactoalbúmina humana endóxena está complexa cun ión calcio e serve como [[cofactor]] na síntese da [[lactosa]], pero non ten propiedades tumoricidas. A alfa-lactoalbúmina debe estar parcialmente despregada para permitir a liberación do [[ión]] calcio e a súa substitución por unha molécula de ácido oleico. A conformación parcialmente pregada é esencial para a [[citotoxicidade]] de HAMLET, xa que os estudos de [[mutaxénese]] demostraron que a alfa-lacalbumina completamente despregada non conserva as propiedades funcionais de HAMLET.<ref name="pmid15867328">{{Cita publicación periódica|volume=135|páxinas=1299–303|data=Maio 2005|doi=10.1093/jn/135.5.1299|PMID=15867328|access-date=free|apelidos=Gustafsson L, Hallgren O, Mossberg AK, Pettersson J, Fischer W, Aronsson A,|título=HAMLET kills tumor cells by apoptosis: structure, cellular mechanisms, and therapy|revista=J. Nutr. 135 (5)|nome=Svanborg C}}</ref> <ref name="pmid18985467">{{Cita publicación periódica|volume=41|páxinas=162–76|ano=|PMID=18985467|doi=10.1080/07853890802502614|apelidos=Pettersson-Kastberg J, Aits S, Gustafsson L, Mossberg A, Storm P, Trulsson M, Persson F, Mok KH,|nome=Svanborg C|data=2009|título=Can misfolded proteins be beneficial? The HAMLET case|revista=Ann. Med. 41 (3)}}</ref> O ácido oleico é necesario para estabilizar esta molécula neste estado parcialmente despregado. Durante os últimos anos, traballo adicional caracterizou aínda máis a estrutura e función de HAMLET e as súas aplicacións clínicas están actualmente en investigación. Non obstante, para desenvolver terapias eficaces, hai que saber máis sobre o mecanismo de acción de HAMLET. == Mecanismo de acción == HAMLET realiza ataques independentes a moitos [[orgánulos]] celulares distintos, incluíndo [[Mitocondria|mitocondrias]], [[Proteasoma|proteasomas]] e [[Histona|histonas]], e interfire con procesos celulares como a [[Autofaxia|macroautofaxia]]. Demostrouse que HAMLET únese á superficie celular e invade rapidamente as células, e as células tumorais absorben moita máis proteína que as células sans e diferenciadas. O mecanismo da súa entrada é pouco coñecido, pero estudos recentes indican que o ácido oleico do complexo HAMLET interactúa coa [[fosfatidilserina]] e a [[mucina]] o-glicosilada na [[membrana plasmática]], ambas as cales se expresan en maior cantidade na membrana plasmática das células tumorais, posibelmente proporcionando a especificidade de HAMLET.<ref name="pmid15913646">{{Cita publicación periódica|volume=349|páxinas=1072–86|data=Xuño de 2005|PMID=15913646|doi=10.1016/j.jmb.2005.04.020|apelidos=Halskau O, Underhaug J, Frøystein NA,|nome=Martínez A|título=Conformational flexibility of alpha-lactalbumin related to its membrane binding capacity|revista=J. Mol. Biol.|número=5}}</ref> Un dos obxectivos máis destacados de HAMLET unha vez dentro da célula é a [[mitocondria]]. A microscopía electrónica revelou danos físicos nas membranas mitocondriais e os ensaios atoparon a liberación do [[citocromo c]] e a activación da [[Caspase|cascada de caspases]], sendo as máis notables as caspases 2, 3 e 9.<ref name="pmid12665051">{{Cita publicación periódica|serie=Advances in Cancer Research|volume=88|páxinas=1–29|ano=2003|PMID=12665051|doi=10.1016/S0065-230X(03)88302-1|ISBN=9780120066889|apelidos=Svanborg C, Agerstam H, Aronson A, Bjerkvig R, Düringer C, Fischer W, Gustafsson L, Hallgren O, Leijonhuvud I, Linse S, Mossberg AK, Nilsson H, Pettersson J,|nome=Svensson M|data=|título=HAMLET kills tumor cells by an apoptosis-like mechanism--cellular, molecular, and therapeutic aspects|revista=Advances in Cancer Research}}</ref> A morte celular non se evita mediante inhibidores da caspase, nin pola [[mutaxénese]] de [[BCL-2]] ou [[p53]], o que indica que a tradicional cascada de caspases apoptóticas non é a causa última da morte celular. Outra diana de HAMLET é o [[proteasoma]]. Os proteasomas 26S actívanse en resposta a grandes cantidades de proteína HAMLET despregada no citoplasma, pero a degradación de HAMLET polo proteasoma é inusualmente lenta. Ademais, estudos [[in vitro|''in vitro'']] demostraron que HAMLET é capaz de unirse á subunidade catalítica 20S do proteasoma e desactivar a súa actividade enzimática, un efecto que nunca antes se demostrou para ningunha proteína. Non obstante, a inhibición do proteasoma por si soa non parece ser responsable da morte celular inducida por HAMLET, xa que se demostrou que os inhibidores do proteasoma reducen a [[citotoxicidade]] de HAMLET.<ref>{{Cita publicación periódica|título=HAMLET, protein folding, and tumor cell death|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0006291X06028002|revista=Biochemical and Biophysical Research Communications|data=2007-03-02|ISSN=0006-291X|páxina=1–7|volume=354|número=1|doi=10.1016/j.bbrc.2006.12.167|lingua=en|nome=K. Hun|apelidos=Mok|nome2=Jenny|apelidos2=Pettersson|nome3=Sten|apelidos3=Orrenius|nome4=Catharina|apelidos4=Svanborg}}</ref> HAMLET tamén se dirixe ao núcleo, onde interacciona coas [[Histona|histonas]] para interferir cos procesos de transcrición. Os estudos demostraron que HAMLET localízase principalmente no núcleo dentro da hora seguinte a invadir unha célula tumoral. Demostrouse que Hamlet se une con alta afinidade a proteínas histonas individuais, que son específicas H2a, H2b, H3 e H4, así como [[Nucleosoma|unidades nucleosomais]] enteiras. Esta interacción bloquea irreversiblemente a [[Transcrición xenética|transcrición]] e leva á activación de [[p53]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=HAMLET Interacts with Histones and Chromatin in Tumor Cell Nuclei *|url=https://www.jbc.org/article/S0021-9258(20)82750-1/abstract|revista=Journal of Biological Chemistry|data=2003-10-24|ISSN=0021-9258|PMID=12888554|páxina=42131–42135|volume=278|número=43|doi=10.1074/jbc.M306462200|lingua=English|nome=Caroline|apelidos=Düringer|nome2=Ali|apelidos2=Hamiche|nome3=Lotta|apelidos3=Gustafsson|nome4=Hiroshi|apelidos4=Kimura|nome5=Catharina|apelidos5=Svanborg}}</ref> Demostrouse que este proceso é similar á hiperacetilación das histonas e descubriuse que os [[Inhibidores de histona desacetilases|inhibidores da histona desacetilase]] potenciaban os efectos de HAMLET.<ref name="pmid18056459">{{Cita publicación periódica|volume=67|páxinas=11327–34|data=Decembro de 2007|PMID=18056459|doi=10.1158/0008-5472.CAN-07-1153|access-date=|apelidos=Brest P, Gustafsson M, Mossberg AK, Gustafsson L, Duringer C, Hamiche A,|nome=Svanborg C|título=Histone deacetylase inhibitors promote the tumoricidal effect of HAMLET|revista=Cancer Res.|lingua=en}}</ref> As células HAMLET mostraron as características fisiolóxicas da [[Autofaxia|macroautofaxia]], un proceso no que os compoñentes celulares son secuestrados en [[Vesícula|vesículas]] unidas de membrana dobre que se fusionan cos [[Lisosoma|lisosomas]] para a súa degradación. As células tamén mostraron niveis diminuídos de [[Obxectivo de rapamicina en mamíferos|mTOR]], un inhibidor coñecido da macroautofaxia. As células de HAMLET en condicións de inanición de aminoácidos (un iniciador da macroautofaxia) mostraron patróns de expresión similares de proteínas autofagocitóticas e responderon igualmente ben á adición de inhibidores da macroautofaxia<ref name="pmid19048621">{{Cita publicación periódica|volume=124|páxinas=1008–19|data=Marzo de 2009|PMID=19048621|doi=10.1002/ijc.24076|access-date=|apelidos=Aits S, Gustafsson L, Hallgren O, Brest P, Gustafsson M, Trulsson M, Mossberg AK, Simon HU, Mograbi B,|nome=Svanborg C|título=HAMLET (human alpha-lactalbumin made lethal to tumor cells) triggers autophagic tumor cell death|revista=Int. J. Cancer}}</ref>. == Investigación == === Adxuvante antibiótico === Aínda que [http://hamletpharma.com/en/hamlet/research/ HAMLET] por si só non é activo contra a maioría das bacterias, cando está presente xunto con antibióticos, HAMLET pode axudar. En concreto, HAMLET pode facer que as bacterias [[SARM]] sexan sensibles á meticilina, vancomicina, gentamicina e eritromicina<ref>{{Cita publicación periódica|autor1=Clementi, EA|autor3=|data=2013|volume=8|páxinas=e63158|PMID=23650551|doi=10.1371/journal.pone.0063158|PMC=3641093|bibcode=2013PLoSO...863158M|access-date=|nome=Marks, LR; Hakansson, AP|título=Sensitization of Staphylococcus aureus to Methicillin and Other Antibiotics In Vitro and In Vivo in the Presence of HAMLET|revista=PLOS ONE}}</ref>. === Tumores === Estase realizando investigacións para determinar se este podería ser un posible tratamento para o [[cancro]].<ref name="Ho2012">{{Cita publicación periódica|data=Out. 2012|volume=8|páxinas=1301–13|PMID=23130929|doi=10.2217/fon.12.122|apelidos=Ho C S, J; Rydström, A; Trulsson, M; Bålfors, J; Storm, P; Puthia, M; Nadeem, A;|nome=Svanborg, C|título=HAMLET: functional properties and therapeutic potential|revista=Future Oncology|lingua=en|lugar-publicación=[[Londres]], [[Inglaterra]]}}</ref> Os modelos animais de [[glioblastoma]] foron estudados con éxito tentativo.<ref name="Ho2012" /> O primeiro ensaio humano da terapia foi sobre crecementos benignos da pel coñecidos como [[Espulla|espullas]] e mostrou resultados positivos sen ningún efecto secundario. <ref name="Ho2012" /> Está a ser estudado en [[Carcinoma|carcinomas]] de pulmón, garganta, ril, colon, vexiga, próstata e ovarios, así como en melanomas, glioblastomas e leucemias. Un estudo do cancro de vexiga nun rato descubriu que provocaba a eliminación de células cancerosas positivas por [[TUNEL]] na urina, sen efectos secundarios adversos sobre as células sas.<ref>{{Cita publicación periódica|título=HAMLET Treatment Delays Bladder Cancer Development|url=https://www.auajournals.org/doi/10.1016/j.juro.2009.12.008|revista=Journal of Urology|data=2010-04-01|páxina=1590–1597|volume=183|número=4|doi=10.1016/j.juro.2009.12.008|nome=Ann-Kristin|apelidos=Mossberg|nome2=Yuchuan|apelidos2=Hou|nome3=Majlis|apelidos3=Svensson|nome4=Bo|apelidos4=Holmqvist|nome5=Catharina|apelidos5=Svanborg}}</ref> == Audiovisuais == Segundo a [[British Broadcasting Corporation|BBC]], Howard Cohen é un Físico-teórico americano con [[cancro de próstata]] diagnosticado en [[1999]] que decidiu iniciar unha dieta con inxesta de [[Leite humano|leite materno humano]] tras ler o traballo de Catharina Svanborg sobre HAMLET.<ref>{{Cita novas|título=El hombre que cree en la leche materna|url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/science/newsid_4199000/4199251.stm|data=2005-01-23|data-acceso=2022-05-23|lingua=en-GB}}</ref> Anders Håkansson mencionou que ao tratarse dun complexo proteico a maior parte é dixerido no estómago, e non se sabe qué cantidade do composto pode chegar a un tumor e ter actividade antineoplásica. Howard Cohen apareceu en diversos informativos estadounidenses e no ano [[2020]] participou no capítulo 3 do programa ''(Un)Well'' de [[Netflix]] sobre o leite humano. O programa aborda as diversas prácticas de consumo de leite humano en adultos, incluída a compra-venda non regulada por internet e o seu uso por [[Culturismo|culturistas]] para obter uns supostos beneficios non demostrados.<ref>{{Cita web|título=Here’s Why Breast Milk Isn’t a Good Workout Supplement for Bodybuilders|url=https://www.menshealth.com/fitness/a19530877/human-breast-milk-and-bodybuilding/|páxina-web=Men's Health|data=2020-08-11|data-acceso=2022-05-23|lingua=en-US|nome=Michael|apelidos=Easter|nome2=Adrianna|apelidos2=Freedman}}</ref> A compañía HAMLET Pharma tamén realizou varios audiovisuais como ''This is HAMLET.'' == Notas == <div class="reflist" style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; column-count: 3; list-style-type: decimal;"> <references group="" responsive="0"></references> </div> == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Cancro]] * [[Quimioterapia]] * [[Historia da quimioterapia do cancro|Historia da quimioterapia]] === Ligazóns externas === * {{MeshName|HAMLET+complex,+human}} * [https://www.youtube.com/watch?v=eUXKiTHEeFI This is HAMLET - The movie] (Versión en inglés) - YouTube * [https://www.netflix.com/title/81044208 ''(Un)Well'' - Serie documental en Netflix] O capítulo 3 dedicado ao leite materno, no que participan Howard Cohen e Anders Håkansson mencionando HAMLET. {{control de autoridades}} [[Categoría:Complexos proteicos]] eeya91jkx3eioqn7bf03ohadyfpdabm 10 563366 6148506 6147191 2022-08-02T14:57:24Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {| class="toccolours" style="font-size: 95%; width: 90%; {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:10}}|width:100%;}}" ! colspan="2" style="background-color: #78C5E3; color: white; text-align: center;" | '''Río Breogán 2022−2023 (ACB)''' |- style="background-color: #36344A;color: #78C5E3; text-align: center;" ! '''Xogadores''' !! '''Adestradores''' |- | valign="top" | {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:10}} }} {| class="sortable" style="background:transparent; margin:0px; width:100%;" ! Pos. !! # !! Nac. !! Nome !! Altura !! Peso !! Procedencia |- <!-- lista de xogadores --> {{player3|num=17|nat={{SRBb}}|first=Marko|last=Luković|pos=PF|m=2.07|kgs=92|from=[[KK Split]] <small>(2021)</small>}} {{player3|num=23|nat={{GALb}}|first=Erik|last=Quintela|pos=PG|m=1.86|kgs=74|from=[[CB Bahía San Agustín|B the travel brand Palma]] <small>(2020)</small>}} {{player3|num=42|nat={{GALb}}|first=Sergi|last=Quintela|pos=SG|m=1.85|kgs=84|from=[[Xuven Cambados]] <small>(2016)</small>}} {{player3|num=|nat={{ESPb}}|first=Víctor|last=Arteaga|pos=C|m=2.13|kgs=109|from=[[MoraBanc Andorra]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{USAb}}{{KOSb}}|first=Scott|last=Bamforth|pos=SG|m=1.88|kgs=86|from=[[Le Mans Sarthe Basket]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{ESPb}}|first=Sergi|last=García|pos=PG|m=1.93|kgs=82|from=[[CB Gran Canaria|Gran Canaria]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{USAb}}|first=Ethan|last=Happ|pos=C|m=2.08|kgs=108|from=[[MHP Riesen Ludwigsburg]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{DEUb}}|first=Justus|last=Hollatz|pos=PG|m=1.91|kgs=82|from=[[Hamburg Towers]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{SRBb}}|first=Stefan|last=Momirov|pos=SF|m=1.98|kgs=87|from=[[Kolossos Rodou]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{HRVb}}|first=Toni|last=Nakić|pos=SF|m=2.00|kgs=89|from=[[Cibona Zagreb]] <small>(2022)</small>}} {{player3|num=|nat={{SRBb}}|first=Nemanja|last=Nenadić|pos=SF|m=1.97|kgs=88|from=[[Zastal Zielona Góra]] <small>(2022)</small>}} <!-- fin lista de xogadores --> {{FIBA roster footer | head_coach = : {{player||{{HRVb}}|[[Veljko Mršić]]}} | asst_coach = : {{player||{{GALb}}|[[Javier Muñoz]]}} | team_man = : {{player||{{GALb}}|[[Tito Díaz]]}} | roster_url = http://www.cbbreogan.com/equipo | transaction_url = | accessdate = [[2 de agosto|02−08]]−[[2022]] }}<noinclude>[[Categoría:Cadros de xogadores do Breogán]]</noinclude> s3k8li3k5yj5rjff03u2r9k7w1tb6co 0 563656 6148845 6114999 2022-08-02T21:29:55Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{biografía}} '''Tobil Tolistan'''<ref>Os abazas tradicionalmente colocan o apelido primeiro e logo o nome. Ver: Chirikba, Viacheslav A. “Abaza Personal Names.” ''Iran & the Caucasus'', vol. 17, no. 4, 2013, pp. 391–400. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/23597509 </ref> (en [[lingua abaza|abaza]] ''Тобыль Тольыстан'') coñecido oficialmente segundo a forma rusificada '''Tatlustan Zakerievich Tabulov''' (en [[lingua rusa|ruso]] ''Татлустан Закериевич Табу́лов'') nado en Alburgan en [[1879]] e finado o [[16 de febreiro]] de [[1956]], foi un escritor [[pobo abaza|abaza]], considerado o fundador da [[literatura abaza]]. == Traxectoria == Tobil naceu na vila de Biberdovsky, agora Alburgan no distrito Abaza de [[Karachay-Cherkessia|Karachay-Cherkessia]], no seo da nobreza abaza, ''agmista''. Seu pai Tobil Zakaria era o xefe da rexión de Biberdovsky<ref>{{cita libro|autor=Danilova, E. N.|título= Abaziny: Istoriko-ètnografičeskoe issledovanie hozâjstva i obŝinnoj organizacii, XIX vek|editorial=Universidade de Moscova|ano=1984}}</ref> e recibiu educación na escola que abrira o pioneiro Makar Umar en 1879 en Biberdovsky e que creou un alfabeto para o abaza, baseado no árabe, para ensinar os nenos da escola<ref>{{cita publicación periódica|autor=Dzhemakulova B. M|título= Iz istorii kulturnoy integratsii abazin v obshchestvennuyu sistemu Rossiyskogo gosudarstva|obra=Izvestia|páxinas=78-82|número=67|ano=2008}}</ref>. En 1905 rematou o primeiro curso no Seminario Misioneiro Alexander de Ardon, en terras osetias, e continou a estudar entre 1910 e 1914 sen coñecerse onde, quizais nunha [[madrasa]]<ref>{{cita web|autor=Chaⱪala Pița|url=https://abaza.org/tatlustan-tabulov-edinstvennyy-sereznyy-rabotnik-abazinets|título=Тобыль Тольыстан: «абазаква дрыуата уызквгвыгъа йауаш анхагIвзаджвыкI|páxina-web=abaza.org|data=19 de febreiro de 2019}}</ref>. En 1914 converteuse en mestre de escola primaria en Alburgan. No ano seguinte, nunha conferencia de profesores do otdel de Batalpashinskyen en Teberda, reclamou a alfabetización non só para os nenos, senón tamén para as nenas, e non só en [[Lingua árabe|árabe]], mais tamén en [[Lingua rusa|ruso]], ao que levou á súa suspensión como docente <ref name="аиб">{{cita libro|autor=Chekalov, Petr|título= Абазинские писатели (Биобиблиографический справочник)|ano=2020 [1996]|páxinas=81-85|lugar=Stavropol|editorial=Stavrolit}}</ref>. En 1920, xa baixo [[Soviet|o dominio soviético,]] Tabulov volveu a exercer como profesor da escola primaria de Alburgan. En 1924 nunha versión propia do alfabeto árabe para o circasiano, e nela publicou os libros de texto en kabardino: ''ABC'', ''Ana-bze'' e ''Ana-bze II'' e a cartilla ''Schipej'', que se utilizaron amplamente nas escolas circasianas<ref>{{cita publicación periódica| obra=Научная мысль Кавказа|autor= Kurmanseitova, A. H.|título= Tabulov i stanovleniye knigopechataniya na cherkesskom i abazinskom yazykakh|páxinas= 64-68|número=3|ano=2016}} </ref>; en 1929 publicou a colección Zuli, que inclúe obras de teatro, dramatizacións, cancións e poemas en [[Lingua kabardina|lingua circasiana]] <ref name="аиб"/>< . De 1933 a 1936, despois do desenvolvemento e aplicación do alfabeto Abaza, utilizando a experiencia dos libros de texto escolares rusos, de forma independente e en colaboración con outros, publica 9 cartillas, libros de texto sobre gramática Abaza, antoloxías e libros para ler despois da cartilla. Tabulov combinou o traballo sobre os libros de texto escolares coa docencia na Escola Pedagóxica Circasiana <ref name="аиб"/> . En 1937 foi [[Gran Purga|reprimido]] ilegalmente por unha acusación absurda de vulgarizar a lingua abaza. Pasou uns dous anos no cárcere circasiano. En 1939 foi posto en liberdade por falta de corpus delicti <ref name="аиб"/> . Despois da guerra, T. Z. Tabulov volve participar activamente na preparación e produción de libros de texto para nenos de Abaza. En pouco tempo, traducindo do ruso e incluíndo as súas propias obras literarias sobre unha base folclórica, Tabulov publicou varios voluminosos libros de texto e antoloxías. Desde 1951, traballou no Instituto de Investigación Circasiano, preparou varios traballos científicos para a súa publicación, incluíndo "Abaza Riddles and Proverbs". == Creación == Tabulov é o autor das primeiras obras da literatura abaza: poemas e cancións "Vida feliz", "Escola", "As nosas mulleres"; dramatizacións "Obreiros e labregas", "Vello e novo". Escribiu os poemas "Psyzh" e "Elburgan", a historia "Dzhalduz", as obras de teatro "Zuli" e "Zarylya" sobre a emancipación das mulleres musulmás. En 1947, T. Tabulov publicou a primeira colección de contos de fadas de Abaza, en 1955, en colaboración con K. Shakryl é diferente. Esta foi a última contribución de T. Z. Tabulov no desenvolvemento da cultura Abaza. == Notas == {{Listaref|2}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Finados en 1956]] [[Categoría:Nados en 1879]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Escritores en lingua abaza]] [[Categoría:Personalidades da pedagoxía]] [[Categoría:Escritores en lingua kabardina]] dqgmm39vcyjsnmn5xyq824nu9hnfu07 0 563947 6149109 6139390 2022-08-03T03:50:22Z InternetArchiveBot 89787 Engade 3 libros para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Obra de arte | título = Augusto de Prima Porta | imaxe = Statue-Augustus.jpg | artista = descoñecido | data = [[1434]] | técnica = [[Tallado]] | movemento = [[Arte da Roma antiga|Arte romana]] | altura = 208 | largura = | museo = [[Museos Vaticanos]] | cidade = [[Roma]] }} '''Augusto de Prima Porta''' (en {{Lang-it|Augusto di Prima Porta}}) é unha [[escultura]] de vulto redondo en [[mármore]] que representa a [[Octavio Augusto|Octavio]] o primeiro emperador do [[Imperio Romano]]. É unha estatua realizada en [[mármore]] de 2.08 metros de altura e 1.000&nbsp;kg de peso. A estatua foi descuberta o [[20 de abril]] de [[1863]], durante unhas escavacións arqueolóxicas dirixidas por [[Giuseppe Gagliardi]] na denominada [[Vila de Livia]], denominación das posesións de [[Livia Drusila]], a terceira, e derradeira esposa de Augusto, en Prima Porta a onde, esta, se retirou após a morte de Augusto no [[14]]. Esculpida por expertos escultores gregos, suponse que a estatua foi unha copia dun orixinal de [[bronce]] exhibido en Roma e que está perdido. O Augusto de Prima Porta está agora exposto no ''Braccio Nuovo'' (Brazo Novo) dos [[Museos Vaticanos]]. Desde o seu descubrimento, converteuse no retrato de Augusto máis coñecido e nunha das esculturas máis famosas do mundo antigo. A estatua apareceu mencionada, por vez primeira, polo arqueólogo alemán [[G. Henzen]] no ''Bulletino dell'Instituto di Corrispondenza Archaeologica'' (Roma 1863).<ref name=":3">Inholt 1969, pp. 177–187</ref> == Orixinal == As imaxes da coiraza ''lorica musculata'' (típica dos [[Legado (Roma antiga)|legados]])<ref>{{Cita web|url=https://linnetmoss.com/2014/03/12/what-the-well-dressed-roman-general-is-wearing/#:~:text=Over%20the%20armor%20he%20wears|páxina-web=linnetmoss.com|título=What The Well-Dressed Roman General Is Wearing|data-acceso=1 de xuño de 2022|data-publicación=12 de marzo de 2014|apelidos=Moss|nome=Linnet|lingua=en}}</ref> representan a restitución polos [[partos]] das aguias romanas, ou insignias, no [[-20|20 a. C.]], unha das realizacións diplomáticas máis significativas de Augusto. A data do orixinal (hipotético) de [[bronce]] é, polo tanto, posterior ao 20 a. C. O feito de que Augusto apareza descalzo pretende ser unha alusión á divindade, pois esta era unha convención estandarizada de deuses ou heroes na [[iconografía]] clásica. A data da copia en mármore sería presumiblemente entre esa data e a morte de [[Livia]] no ano [[29]]. A estatua puido ser encargada por [[Tiberio]], fillo de Livia e sucesor de Augusto. Esta hipótese baséase en que na coiraza aparece tamén representado Tiberio, que serviu de intermediario na recuperación das aguias. Como este acto era o maior servizo que lle prestara a Augusto, as imaxes da coiraza lembrarían aos espectadores a conexión de Tiberio co emperador deificado e suxerían a continuidade entre ámbolos dous reinados. Tamén é posible que o encargara a propia Livia, muller de Augusto no momento da súa morte. == Descrición == [[Ficheiro:Estátua_de_César_Augusto.jpg|miniatura|Moderno pintado replica da estatua en Braga, Portugal]] Augusto móstrase no seu papel de "Imperator", como ''thoracatus'' —ou comandante en xefe do exército romano (literalmente, portador de [[tórax]])—, o que significa que a estatua debería formar parte dun monumento conmemorativo ao seu exército polas últimas vitorias; está vestido de militar, leva o ''[[imperium]]'' ou bastón consular e ergue a man dereita en pose retórica de ''adlocutio'', dirixíndose ás tropas. Os baixorrelevos da súa coiraza acoirazada teñen unha complexa axenda alegórica e política, aludindo a diversas divindades romanas, entre elas [[Marte (deus)|Marte]], deus da guerra, así como as personificacións dos últimos territorios que conquistou: [[Hispania]], [[Galia]], [[Xermania Superior|Xermania]], [[Partos|Partia]]. Neste último, [[Marco Licinio Craso|Craso]] sufrira unha humillante derrota -[[batalla de Carrhae]]- na que se perderan as insignias do exército e, aquí, represéntase o acto de devolución dos estandartes capturados. Na parte superior, o carro do Sol ilumina os feitos de Augusto. A estatua é unha imaxe idealizada de Augusto que mostra a pose característica dun orador romano<ref name=":1">Stokstad 2017, p. 175</ref> e está baseada na estatua do [[Doríforo]] do [[Século -V|século V a. C.]] do escultor [[Policleto]]. Adáptase aquí a postura ''[[contrapposto]]'' do Doríforo, creando diagonais entre membros tensos e relaxados, característica propia da escultura clásica. A pose das pernas na estatua tamén é semellante ó Doríforo: a perna dereita está tensa, mentres que a esquerda está relaxada, coma se a estatua avanzase.<ref>{{Cita web|url=http://web.mit.edu/21h.402/www/primaporta/description/stance/|páxina-web=web.mit.edu|título=Augustus of Prima Porta. The Stance of the Statue|data-acceso=12 de xullo de 2022|lingua=en|data-publicación=novembro 2005}}</ref> A errónea identificación, en época romana, do Doríforo como representación do guerreiro [[Aquiles]] fixo que o modelo fose aínda máis apropiado para esta imaxe.<ref group="Nota">John Pollini, analiza o significado cultural dos inconfundibles trazos de [[Policleto]] no Augusto de Prima Porta, presentado ''in emulatio'', como o sucesor das heroicas representacións de Alexandre Magno, por Policleto.</ref> A pesar da influencia republicana na cabeza do retrato, o estilo xeral está máis próximo á idealización [[Período helenístico|helenística]] que ao realismo do retrato romano. O motivo deste cambio de estilo é a adquisición da arte grega pois, despois de cada conquista, os romanos trouxeron grandes cantidades de arte grega. Este fluxo de formas gregos cambiou os gustos estéticos dos romanos, e estas pezas de arte foron consideradas como un símbolo de riqueza e ''status'' para a clase alta romana.<ref>Favro 2003</ref> A pesar da precisión coa que se representan os trazos de Augusto (co seu aspecto sombrío e o seu peiteado característico), idealizouse a expresión distante e tranquila do seu rostro, ao igual que o ''contrapposto'' convencional, as proporcións anatómicas e o [[Paludamentum|''paludamentum'']] ou "capa do comandante". Por outra banda, o descalzo de Augusto e a inclusión de [[Cupido]] montado nun [[golfiño]] como soporte estrutural da estatua revela a súa mítica conexión coa deusa [[Venus]] (a nai de Cupido) a través do seu pai adoptivo [[Xulio César]]. A clara inspiración grega en estilo e símboloxía para os retratos escultóricos oficiais, que baixo os emperadores romanos se converteron en instrumentos de propaganda gobernamental, é unha parte central da campaña ideolóxica de Augusto, un cambio da iconografía da era republicana romana onde os trazos antigos e sabios eran vistos como símbolos de carácter solemne. Por iso, a estatua de Prima Porta marca un cambio consciente da iconografía ao período clásico e helenístico grega, no que a mocidade e a forza eran valoradas como signos de liderado, emulando aos heroes e culminando no propio [[Alexandre o Grande|Alexandre Magno]]. A función política desta estatua era moi obvia: mostrar a Roma que o emperador Augusto era unha figura excepcional, comparable aos heroes dignos de ser elevados ao status divino no [[Monte Olimpo, Grecia|Olimpo]] e o mellor home para gobernar Roma. == Polémica sobre a policromía == [[Ficheiro:August_Tarraco_Viva.jpg|miniatura|Réplica pintada da estatua de Augusto de Prima Porta preparada para o Festival Tarraco Viva 2014.]] É case seguro que o escultura, orixinalmente, estaba pintada, mais hoxe quedan tan poucos rastros (perdidas no chan e esvaecidas dende o descubrimento) que os historiadores tiveron que recorrer a vellas acuarelas e novas investigacións científicas para buscar probas. Vincenz Brinkmann de [[Múnic]] investigou o uso da cor na escultura antiga nos anos 80 utilizando [[Radiación ultravioleta|raios ultravioleta]] para atopar trazos de cor.<ref name=":0">Bradley 2009</ref> Hoxe, os Museos Vaticanos produciron unha copia da estatua para pintala coas, teoricamente, cores orixinais, como se confirmou cando se limpou a estatua en 1999.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/05/02/AR2008050203090.html|páxina-web=washingtonpost.com|título=Augustus of Prima Porta|data-acceso=4 de xullo de 2022|lingua=en|data-publicación=4 de maio de 2008}}</ref> Non obstante, un historiador de arte da [[Universidade de St Andrews]] en [[Escocia]], Fabio Barry, criticou esta reconstitución como pouco sutil e esaxerada,<ref name=":2" /> mentres que outros críticos argumentaron que hai moitas diferenzas notables entre a escultura orixinal do Augusto de Prima Porta e a recreación pintada.<ref name=":0" /> Non obstante, debido ao continuo desacordo sobre a pigmentación da estatua, hai pouca información ou exploración sobre o uso destas cores.<ref name=":0" /><ref>Shneider (1986)</ref> Outro exemplar foi pintado cunha combinación de cores diferente para o Festival Tarraco Viva 2014. Desde polo menos o [[século XVIII]], a vista familiar das esculturas romanas que carecían da súa pintura orixinal fomentou a idea de que a [[monocromía]] era a condición natural da escultura clásica;<ref>Hägele (2013) pp. 252–254.</ref> pero agora o tratamento superficial recoñécese como parte integrante do efecto global da escultura.<ref name=":0" /><ref>Palagia, Olga (2006). "Greek sculpture". ''Function, Materials, and Techniques in the Archaic and Classical Periods''.</ref> Os escritos do [[polímata]] do século II [[Luciano de Samosata]] proporcionan un bo exemplo de como funcionaba a cor para unha obra daquela: "Temo que me interpongo no camiño da súa característica máis importante!... o resto do corpo deixa que [[Apeles]] represente.. non moi branco, pero difuso de sangue".<ref name=":4">Gassino 2002, pp. 167-177</ref> A cita segue afirmando que unha estatua da época está inacabada sen a súa "chora" -pel- ou capa, aplicada á estatua para completala.<ref name=":4" /> Descoñécense as implicacións concretas de cada cor escollida para a Prima Porta; supostamente vermello para os militares e a realeza.<ref name=":0" /><ref>Ridgway 1996, pp. 107–8</ref><ref>{{Cita libro|título=Die Farbige Achitektur bei den Romern und in Mittelalter|apelidos=Herman|nome=Phelps|editorial=E. Wasmuth|ano=1930|lugar=Berlín|lingua=de}}</ref> == Iconografía == [[Ficheiro:Augusto_di_pirma_porta,_inv._2290,_02.JPG|dereita|miniatura|Detalle da coiraza]] === Retrato === O corte de pelo está formado por fíos grosos e divididos de cabelo, cun fío directamente sobre o medio da testa de Augusto enmarcado por outros fíos sobre ela. Desde a esquerda desvíanse dous fíos na fronte, e dende a dereita tres fíos, un xeito de peiteado atopado por primeira vez nesta estatua. Este peiteado tamén diferencia esta estatua como Augusto en comparación co retrato na súa moeda, que tamén pode servir para ofrecer datación;<ref group="Nota">As moedas eran unha das formas máis eficaces de espallar propaganda, como noticias de batallas decisivas e cambios de gobernante porque, nesas ocasións, cuñábanse moedas novas.</ref> é, polo tanto, o peiteado o primiero indicio que identifica este tipo de retrato de Augusto como o tipo Prima Porta, o segundo e máis popular dos tres tipos de retratos oficiais: Pódese ver outro tipo de peiteado de Augusto no [[Ara Pacis]], por exemplo. Finalmente, a terciera estatua de tamaño real de Augusto con estas características "tipo Prima Porta" é o [[Augusto de Via Labicana|''Augusto de Via Labicana'']], que retrata a Augusto no papel de ''[[Pontifex Maximus]]'' e que, agora, se conserva no [[Museo Nacional Romano]]. O rostro está idealizado, pero non como no das estatuas de [[Policleto]]. O rostro de Augusto non está alisado e mostra detalles para indicar os trazos individuais de Augusto.<ref>Stokstad 2017, p. 175</ref> A arte sufriu importantes cambios durante o reinado de Augusto, co realismo extremo que dominou a época republicana dando paso á influencia grega, como se aprecia nos retratos dos emperadores -idealizacións que resumen tódalas virtudes que debería posuír o home excepcional digno de gobernar o [[Imperio Romano|Imperio]]. En retratos anteriores, Augusto permitiu ser representado de xeito monárquico, pero acabou por modificar esas imaxespor outras posteriores, máis diplomáticas, que o representaban como "[[primus inter pares]]". A cabeza e o pescozo foron producidos por separado en mármore de [[Paros]] e inseridos no torso. === Relevo da coiraza === [[Ficheiro:Augustus_Prima_Porta_(detail).PNG|miniatura|Unha vista de primeiro plano da coiraza da estatua, que mostra a un home parto devolvendo a Augusto os estandartes lexionarios perdidos por Marcus Licinius Crassus en Carrhae]] A iconografía da estatua é frecuentemente comparada coa do ''[[Carmen saeculare]]'' de [[Horacio]], e conmemora o establecemento da [[Pax Romana|''Pax Romana'']] por Augusto. O pectoral está esculpido en relevo con numerosas pequenas figuras que representan o regreso, grazas á diplomacia de Augusto, das aguias lexionarias romanas ou áquilas perdidas en [[Partos|Partia]] por [[Marco Antonio]] nos anos [[-40|40 a. C.]] e por Craso no [[-53|53 a. C.]]<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Squire|nome=Michael|data=abril de 2013|título=Embodied Ambiguities on the Prima Porta Augustus|revista=Art History|doi=10.1111/1467-8365.12007|volume=36|páxinas=242–279|número=2|lingua=en|outros=(precisa subscrición)}}</ref> A figura do centro, segundo a interpretación máis común, é o rei parto sometido que devolve o estandarte de Craso a un romano con armadura (posiblemente [[Tiberio]], ou simbolicamente [[Marte Ultor]] ou a encarnación do lexionario ideal). Outra teoría ve na figura masculina a encarnación ideal das lexións romanas. Este era un tema moi popular na propaganda de Augusto, como un dos seus maiores éxitos internacionais, e tivo que ser especialmente enfatizado pois, mentres o pobo romano esperaba unha guerra, Augusto, disuadido pola forza militar dos partos, optara pola [[diplomacia]]. Aos pés do romano, podemos ver un can, ou probablemente un lobo ou, segundo o arqueólogo Ascanio Modena Altieri, unha [[Luperca|loba]], a coidadoira de [[Rómulo e Remo]]. Á esquerda e á dereita sentan figuras femininas de loito. Unha figura a un lado cunha espada envainada personifica aos pobos de Oriente (e posiblemente os teutóns) obrigados a render tributo a Roma, e un do outro lado coa espada desenvainada personifica aos pobos sometidos (os [[celtas]]). Desde arriba, no sentido horario, vemos: * [[Caelus]], o deus do ceo, estendendo a tenda do ceo<ref>Dunstan (2010), p. 260</ref> * [[Aurora (deusa)|Aurora]] e [[Lúa (mitoloxía)|Lúa]] * a personificación dos pobos sometidos * a deusa [[Diana]] * a deusa da terra [[Ceres (deusa)|Ceres]]/[[Tellus]] - representada de xeito similar no Ara Pacis * [[Apolo]], patrón de Augusto * a personificación dos pobos tributarios * o deus [[Sol (mitoloxía)|Sol]] * unha [[Esfinxe]] en cada ombreiro, que representa a derrota de [[Cleopatra VII|Cleopatra]] por Augusto Curiosamente, a [[coiraza]] non é unicamente frontal; tamén hai unha parte traseira da armadura. Na parte inferior dereita do dorso da coiraza, hai un trofeo con casco cunha á arriba, un [[cárnix]] na cadeira esquerda e [[grebas]] contra un tronco de árbore. Tamén había unha estaca de ferro que, se pensa que, conectaba a estatua coa parede. É probable que isto se debese a que a parte traseira está sen rematar.<ref name=":3" /> Porén, ningunha destas interpretacións é indiscutible. Con todo, probablemente, os deuses mitolóxicos simbolicen a continuidade e a consistencia lóxica dos acontecementos; así como o sol e a lúa nacen para sempre, así os éxitos romanos son certos e sancionados divinamente. Ademais, estes éxitos están relacionados co portador desta coiraza, Augusto. A única persoa activa é o rei parto, o que implica que todo o demais é divinamente desexado e ordenado. === Divinización === Durante a súa vida, Augusto non quería ser representado como un deus (a diferenza dos emperadores posteriores que abrazaron a divindade), pero esta estatua ten moitas referencias pouco veladas á "natureza divina" do emperador, o seu xenio. Augusto é mostrado descalzo, o que indica que é un heroe e quizais mesmo un ''divus'',<ref>Kleiner (1992), p. 67</ref> e tamén engade un aspecto civil a un retrato, doutro xeito, militar. Estar descalzo só se permitía, anteriormente, nas imaxes dos deuses, pero pode tamén implicar que a estatua é unha copia póstuma creada por Livia a partir dunha estatua da cidade de [[Roma]] na que Augusto non estaba descalzo. O pequeno [[Cupido]] (fillo de [[Venus (deusa)|Venus]]) aos seus pés (montando nun [[golfiño]], o animal patrón de Venus) é unha referencia á afirmación de que a familia xuliana descendía da deusa Venus, feita tanto por Augusto como polo seu tío avó [[Xulio César]], unha forma de reivindicar a liñaxe divina sen reclamar o pleno status divino.<ref>Janson (1995), p. 191.</ref> O golfiño que monta Cupido ten un significado político: suxire que Augusto gañou a [[Batalla de Accio|batalla de Actium]] e derrotou a un dos seus principais rivais, Marco Antonio.<ref>Kleiner (1992), p. 65</ref> == Tipo == As estatuas tipo Prima Porta de Augusto, das que Augusto de Prima Porta é o exemplo máis famoso, converteuse no estilo de representación predominante para el. Este tipo foi introducido ao redor do [[-27|27 a. C.]] para expresar visualmente o título de Augusto e foi copiado, sistematicamente, en bustos en varias versións ao longo do imperio até a súa morte no [[14]]. Non obstante, as copias nunca mostraban a Augusto con aspecto maior, senón que o representaban como sempre novo, en liña cos obxectivos da súa propaganda; é dicir, mostrar a autoridade dos emperadores romanos a través de estilos convencionais e da historia da cultura.<ref name=":1" /> No mellor dos casos, en opinión de Roland R. R. Smith, este "tipo logra unha especie de paradoxo visual que podería describirse como xuventude madura, sen idade e con autoridade".{{Sfnp|Smith|1996|p=46}} == Localización dentro da vila == A estatua de Augusto de Prima Porta foi descuberta dentro da [[Vila de Livia]] en 1863, aínda que pouco se sabe sobre o descubrimento en si e as súas consecuencias inmediatas, xa que as revistas arqueolóxicas deixan evidencias ambiguas para os historiadores modernos.<ref>Squire 2013, p. 246</ref> Polo tanto, descoñécese a localización exacta da estatua dentro da vila. Os lugares suxeridos foron o complexo subterráneo,<ref name=":5">Reeder 1997, p. 96</ref> unha colocación preto dunha escaleira,<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Klynne, ; (2000). "". . . doi:. ISSN . S2CID 163025721.|nome=Allan|data=primavera 2000|título=Where to Put Augustus?: A Note on the Placement of the Prima Porta Statue|url=https://archive.org/details/sim_american-journal-of-philology_spring-2000_121_1/page/121|revista=American Journal of Philology|doi=10.1353/ajp.2000.0011|ISSN=1086-3168|volume=121|páxinas=121–128|número=1|apelidos2=Liljenstolpe|nome2=Peter|editorial=Johns Hopkins University Press|lingua=en}}</ref> o [[Atrio (arquitectura)|atrio]] da vila ou nun [[loureiro]] na esquina sueste do outeiro de Prima Porta; porén, tamén hai quen opina que este último é relativamente pouco convincente en comparación cos tres primeiros.<ref>Barrow & Silk (2018), p. 97</ref> A teoría de que a estatua de Augusto foi atopada no complexo subterráneo da vila baséase nunha hipótese de que Augusto sostén unha rama de loureiro en lugar dunha lanza na man esquerda.<ref>Reeder 1997, p. 90</ref> Os estudosos sinalaron que se esta hipótese é correcta, entón a Vila de Livia debeu estar decorada con loureiros e que o motivo da decoración é o agoiro da ''gallina alba''. As escavacións recentes descubriron restos de macetas utilizadas para plantar loureiros no bordo do outeiro de Prima Porta fronte ao conxunto subterráneo, o que Reeder cre que suxire a posibilidade da existencia de loureiros na vila e fai probable que a estatua estivese situada no complexo subterráneo. Ela razoou isto afirmando apoiándose en que, segundo [[Suetonio]], Augusto tiña medo aos raios e a miúdo agochábase nunha "habitación abovedada subterránea",<ref>Suetonio. ''Life of Augustus,'' 90</ref> que deduce que, probablemente, era o complexo subterráneo, especialmente porque durante a época de Augusto se pensaba que os loureiros proporcionaban protección contra os raios.<ref name=":5" /><ref>[[Plinio o Vello]], ''[[Naturalis Historia]]''</ref> Os estudosos que non están de acordo con esa teoría argumentaron que, aínda que os restos das macetas poderían ter sido usados ​​para plantar loureiro, tales macetas tamén se usaron para outras plantas como os [[Limón|limóns]]. Tamén indican que segundo un debuxo de 1891, realizado 25 anos despois da primeira escavación, o Augusto de Prima Porta, foi atopado no fondo da escaleira que conduce ao conxunto subterráneo, non ao conxunto en si. Alan Klynne e Peter Liljenstolpe sinalaron ademais que a estatua podería ter sido levada ao soto desde outro lugar, como o atrio, onde se situaría nunha estrutura rectangular que se sitúa xusto no eixe contra a parede sur do atrio.<ref>Klynne & Liljenstolpe (2000), p. 125</ref> Como os visitantes entraban no atrio polas ''fauces'' da esquina nordeste, a estatua sería o primeiro que verían e que a verían dende a esquerda, o que encaixa coa idea de Kähler de que debería verse desde esta posición.<ref>Klynne & Liljenstolpe (2000), pp. 126-127</ref><ref>Kähler 1959, pp. 3-14, táboa 3</ref> Cando o visitante atravesaba o adro, os seus ollos atopaban a man dereita de Augusto, "recibíndose" así a dirección que Augusto fixo.<ref>Klynne & Liljenstolpe (2000), p.127</ref> A historia de ''gallina alba'' narra que despois de que Livia casara con Octavio unha aguia deixou caer no colo de Livia unha galiña cunha rama de loureiro, o que as autoridades relixiosas de Roma tomaron como sinal de bendición e divindade. A seguir, mandou plantar o loureiro con moito coidado relixioso no que hoxe se coñece como ''vila surbana'', onde medrou a até se converter nun arboredo. Segundo Jane Clark Reeder, cando os Xulio-Claudios experimentaban calquera éxito militar, collerían unha rama de loureiro da vila.<ref>Reeder (1997), p. 91</ref> == Notas == {{listaref|group=Nota|02}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro|título=Gender, Identity and the Body in Greek and Roman Sculpture|apelidos=Barrow|nome=Rosemary|editorial=Cambridge University Press|ano=2018|ISBN=9781139600439|apelidos2=Silk|nome2=Michael|lingua=en|DOI=10.1017/9781139600439|lugar=Cambridge}} * {{Cita publicación periódica|apelidos=Bradley|nome=Mark|data=xuño de 2009|título=The Importance of Colour on Ancient Marble Sculpture|revista=Art History|doi=10.1111/j.1467-8365.2009.00666.X|ISSN=1467-8365|volume=32|páxinas=427–457|número=3|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Ancient Rome|apelidos=Dunstan|nome=William E.|editorial=Rowman & Littlefield Publishers|ano=2010|ISBN=0742568342|ref=harv|lugar=Lanham|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Rome, ancient|apelidos=Favro|nome=Diane|editorial=Oxford University Press|ano=2003|ISBN=978-1-884446-05-4|DOI=10.1093/gao/9781884446054.article.T073405|lugar=Oxforf / Nova York}} * {{Cita libro|título=Couleurs et vision dans l'antiquité classique|apelidos=Gassino|nome=Isabelle|editorial=Publications de l'université de Rouen|ano=2002|ISBN=9782877753364|ref=harv|apelidos-editor=Villard|nome-editor=Laurence|lugar=Rouen|páxinas=167-177|lingua=fr|capítulo=Voir et savoir : les difficultés de la connaissance chez Lucien}} * {{Cita libro|título=Colour in Sculpture: A Survey from Ancient Mesopotamia to the Present|apelidos=Hägele|nome=Hannelore|editorial=Cambridge Scholars Publishing|ano=2013|ISBN=978-1-4438-5027-8|lugar=Newcastle|lingua=en}} * {{Cita publicación periódica|apelidos=Ingholt|nome=Harold|data=verán 1969|título=The Prima Porta Statue of Augustus|url=https://archive.org/details/sim_archaeology_1969-07_22_3/page/177|revista=Archaeology|volume=22|páxinas=177–187|número=3|lingua=en|JSTOR=41667995|editor=Archaeological Institute of America}} * {{Cita libro|título=History of Art.|apelidos=Janson|nome=H.W.|editorial=Thames & Hudson|ano=1995|ISBN=0500237018|ref=harv|outros=(Revisada e ampliada por Anthony F. Janson)|lugar=Londres|lingua=en|edición=5ª}} * {{Cita libro|título=Die Augustusstatue von Primaporta|apelidos=Kähler|nome=Heinz|editorial=M. DuMont Schauberg|ano=1959|lugar=Colonia|lingua=de}} * {{Cita libro|título=Roman Sculpture|apelidos=Kleiner|nome=Diana E. E.|editorial=Yale University Press|ano=1992|ISBN=9780300046311|ref=harv|lugar=New Haven, CO|lingua=en|serie=Serie: Yale Publications in the History of Art}} * {{Cita publicación periódica|apelidos=Reeder|nome=Jane Clark|data=verán 1997|título=The Statue of Augustus from Prima Porta, the Underground Complex, and the Omen of the Gallina Alba|url=https://archive.org/details/sim_american-journal-of-philology_spring-1997_118_1/page/89|revista=American Journal of Philology|doi=10.1353/ajp.1997.0015|ISSN=1086-3168|volume=118|páxinas=89–118|número=1|lingua=en|editorial=Johns Hopkins University Press}} * {{Cita libro|título=Prayers In Stone Greek Architectural Sculpture 600 400 B C.|apelidos=Ridgway|nome=Brunilde S.|editorial=University of California Press|ano=1999|ISBN=9780520215566|ref=harv|serie=Colección: Sather Classical Lectures, nº 63|lugar=Berkeley/Os Ánxeles/Londres|lingua=en|outros=(ebook ISBN 9780585321585)|url=https://archive.org/details/BrunildeS.RidgwayPrayersInStoneGreekArchitecturalSculpture600400BC.1996/mode/2up}} * {{Cita publicación periódica|apelidos=Smith|nome=Roland R. R.|data=1996|título=Typology and diversity in the portraits of Augustus|revista=Journal of Roman Archaeology|doi=10.1017/S1047759400016482|páxinas=30-47|número=9|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Bunte Barbaren. Orientalstatuen aus farbigem Marmor in der römischen Repräsentationskunst|apelidos=Schneider|nome=Rolf M.|editorial=Wernersche Verlagsgesellschaft|ano=1986|ISBN=3-88462-041-X|ref=harv|lingua=de|lugar=Worms}} * {{Cita publicación periódica|apelidos=Squire|nome=Michael|data=abril 2013|título=Embodied Ambiguities on the Prima Porta Augustus|revista=Art History|doi=10.1111/1467-8365.12007|volume=36|páxinas=242-279|número=2|lingua=en|outros=(precisa subscrición)}} * {{Cita libro|título=Art History|apelidos=Stokstad|nome=Marilyn|editorial=Pearson Education, Inc|ano=2017|ISBN=9780134475882|ref=harv|lingua=en|lugar=Londres|edición=6ª}} * {{Cita libro|título=Couleurs et vision dans l'Antiquité classique|editorial=Publications de l’Université de Rouen|ano=2002|ISBN=2-87775-336-0|lugar=Rouen|lingua=fr|capítulo=Voir et savoir : les difficultés de la connaissance chez Lucien|apelidos-editor=Villard|nome-editor=Laurence|apelidos=Gassino|nome=Isabelle|páxinas=167-177}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20190608165627/http://viamus.uni-goettingen.de/mmdb/Institut/smallView?Abguss.Inventarnummer:record=A+484 Statue des Augustus von Prima Porta] {{control de autoridades}} [[Categoría:Esculturas da arte romana]] i3651j08ird0wz0ja0g3dz6hp3sisiu 0 564225 6148886 6102744 2022-08-02T22:43:23Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:LyraCC.jpg|miniatura|Vega é a estrela máis brillante da constelación de Lyra.]] '''Vega''' é a [[estrela (astronomía)|estrela]] máis brillante da [[constelación]] de [[Lyra]], no [[hemisferio celeste setentrional|hemisferio setentrional]]. Ten a [[designación de Bayer]] '''α Lyrae''', latinizada como '''Alpha Lyrae''' e abreviada '''Alpha Lyr''' ou '''α Lyr'''. Esta estrela está relativamente próxima (só 25 anos luz) do [[Sol]], e xunto con [[Arcturus]] e [[Sirius]], é unha das estrelas máis luminosas na veciñanza do Sol. É a quinta estrela máis brillante do [[ceo nocturno]] e a segunda máis brillante do hemisferio norte despois de [[Arcturus]]. Vega foi amplamente estudada polos astrónomos, levando a ser denominada "probablemente a segunda estrela máis importante do ceo despois do Sol".<ref name=apj429_2_L81>{{cita publicación periódica| last1=Gulliver | first1=Austin F. | last2=Hill | first2=Graham | last3=Adelman | first3=Saul J. | title=Vega: A rapidly rotating pole-on star | journal=The Astrophysical Journal | date=1994 | volume=429 | issue=2 | pages=L81–L84 | doi=10.1086/187418 | bibcode=1994ApJ...429L..81G }}</ref> Vega foi a [[Estrela Polar]] arredor do 12&nbsp;000&nbsp;a.C. e volverá selo arredor do ano 13&nbsp;727, cando a súa declinación sexa +86°&nbsp;14′. <ref name=stellarium>{{cita web | url=http://www.stellarium.org | title=Calculation by the ''Stellarium'' application version 0.10.2 | access-date=2009-07-28 }}</ref> Vega foi a primeira estrela tralo Sol da que se [[astrofotografía|fotografou]] o seu [[espectroscopía astronómica|espectro]].<ref name=barger_white2000>{{cita libro|last1=Barger | first1=M. Susan | last2=White | first2=William B. | date=2000 |orig-year=First published 1991 | title=The Daguerreotype: Nineteenth-Century Technology and Modern Science | publisher=JHU Press | page=88 | isbn=978-0-8018-6458-2 }}</ref><ref name=paps24_166>{{cita publicación periódica| last=Barker | first=George F. | title=On the Henry Draper Memorial Photographs of Stellar Spectra | journal=Proceedings of the American Philosophical Society | date=1887 | volume=24 | pages=166–172 }}</ref> Foi unha das primeiras estrelas da que se estimou a distancia mediante medidas da [[paralaxe]]. Vega serviu como base para calibrar a escala de brillo [[fotometría (astronomía)|fotométrico]] e foi unha das estrelas empregadas para definir o [[Punto Cero (fotometría)|punto cero]] do [[sistema fotométrico UBV]]. Vega ten só arredor dunha décima parte da idade do Sol, mais é 2,1 veces máis masiva e a súa vida esperada é tamén unha décima parte da do sol; ambas as estrelas están aproximándose á metade da súa esperanza de vida. Vega ten unha presenza infrecuentemente baixa de elementos de [[número atómico]] maior ca o [[helio]].<ref name=aaa391_3_1039>{{cita publicación periódica| last1=Kinman | first1=T. | last2=Castelli | first2=F. | title=The determination of T_eff for metal-poor A-type stars using V and 2MASS J, H and K magnitudes | journal=Astronomy and Astrophysics | date=2002 | volume=391 | issue=3 | pages=1039–1052 | doi=10.1051/0004-6361:20020806 | bibcode=2002A&A...391.1039K}}</ref> Vega é unha [[estrela variable]], cun brillo que varía lixeiramente. Rota rapidamente a unha velocidade de 236&nbsp;km/s no ecuador. Isto fai que o ecuador se abombe debido aos efectos [[forza centrífuga|centrífugos]] e como consecuencia existe variación de temperatura na [[fotosfera]] da estrela que acada o máximo nos polos. Dende a Terra, Vega obsérvase desde a dirección dun destes polos.<ref name=nature440_7086_896>{{cita publicación periódica| last1=Peterson| first1=D. M. | last2=Hummel | first2=C. A. | last3=Pauls | first3=T. A. | last4=Armstrong | first4=J. T. | last5=Benson | first5=J. A. | last6=Gilbreath | first6=G. C. | last7=Hindsley | first7=R. B. | last8=Hutter | first8=D. J. | last9=Johnston | first9=K. J. | title=Vega is a rapidly rotating star | journal=Nature | date=2006 | volume=440 | issue=7086 | pages=896–899 | arxiv=astro-ph/0603520 | doi=10.1038/nature04661 | pmid=16612375 | bibcode=2006Natur.440..896P}}</ref> Segundo o exceso de emisión de [[radiación infravermella]] observada, Vega parece ter un [[disco circunestelar]] de [[po cósmico|po]]. Este po é probablemente o resultado de colisións entre obxectos nun [[disco de detritos]] orbital, análogo ao [[cinto de Kuiper]] do [[Sistema Solar]].<ref name=apj628_1_487>{{cita publicación periódica| last1=Su | first1=K. Y. L. | last2=Rieke | first2=G. H. | last3=Misselt | first3=K. A. | last4=Stansberry | first4=J. A. | last5=Moro-Martin | first5=A. | last6=Stapelfeldt | first6=K. R. | last7=Werner | first7=M. W. | last8=Trilling | first8=D. E. | last9=Bendo | first9=G. J. | title=The Vega Debris Disk: A Surprise from ''Spitzer'' | journal=The Astrophysical Journal | date=2005 | volume=628 | issue=1 | pages=487–500 | doi=10.1086/430819 | bibcode=2005ApJ...628..487S|arxiv = astro-ph/0504086}}</ref> As estrelas que presentan un exceso de radiación infravermella debido á emisión de po denomínanse estrelas tipo Vega.<ref name=apj124_1_514>{{cita publicación periódica| last1=Song | first1=Inseok | last2=Weinberger | first2=A. J. | last3=Becklin | first3=E. E. | last4=Zuckerman | first4=B. | last5=Chen | first5=C. | title=M-Type Vega-like Stars | url=https://archive.org/details/sim_astronomical-journal_2002-07_124_1/page/514 | journal=The Astronomical Journal | date=2002 | volume=124 | issue=1 | pages=514–518 | doi=10.1086/341164 | bibcode=2002AJ....124..514S | arxiv=astro-ph/0204255}}</ref> == Nomenclatura == ''α Lyrae'' (latinizado como ''Alpha Lyrae'') é a [[designación de Bayer]] da estrela. O nome tradicional ''Vega'' (anteriormente ''Wega''<ref name=allen1963>{{cita libro| first1=Richard Hinckley | last1=Allen | date=1963 | title=Star Names: Their Lore and Meaning | publisher=Courier Dover Publications | isbn=978-0-486-21079-7 |url=https://archive.org/details/starnamestheirlo00alle }}</ref>) procede dunha tradución aproximada da palabra [[lingua árabe|árabe]] ''wāqi''' ({{lang-ar|واقع}}), que significa "caendo" ou "aterrando", a partir da frase ''an-nasr al-wāqi''' ({{lang-ar|النّسر الْواقع}}), "a aguia que cae".<ref name=glasse2008>{{cita libro| first1=Cyril | last1=Glassé | title=The new encyclopedia of Islam | series=Reference, Information and Interdisciplinary Subjects Series | edition=3rd | publisher=Rowman & Littlefield | date=2008 | isbn=978-0-7425-6296-7 | page=75 | url=https://books.google.com/books?id=D7tu12gt4JYC&pg=PA75 }}</ref> En 2016, a [[Unión Astronómica Internacional]] (IAU) organizou un grupo de de traballo sobre o nome das estrelas (WGSN)<ref name="WGSN">{{cita web | url=https://www.iau.org/science/scientific_bodies/working_groups/280/ | title=IAU Working Group on Star Names (WGSN) | publisher=International Astronomical Union |access-date=22 de maio de 2016 }}</ref> para catalogar e estandarizar os nomes apropiados das estrelas. O primeiro boletín do WGSN de xullo de 2016<ref name="WGSN1">{{cita web | url=http://www.pas.rochester.edu/~emamajek/WGSN/WGSN_bulletin1.pdf | title=Bulletin of the IAU Working Group on Star Names, No. 1 | publisher=IAU Division C: Education, Outreach and Heritage (WGSN) | date=xullo de 2016 |access-date=28 de xullo de 2016 }}</ref> incluíu unha táboa cos primeiros dous grupos de nomes aprobados que incluía ''Vega'' para esta estrela.<ref name="IAU-CSN">{{cita web | url=http://www.pas.rochester.edu/~emamajek/WGSN/IAU-CSN.txt | title=IAU Catalog of Star Names | publisher=IAU Division C: Education, Outreach and Heritage (WGSN) | date=21 de agosto de 2016 |access-date=28 de xullo de 2016 }}</ref> == Observación == [[Ficheiro:Summer triangle.png|esquerda|miniatura|upright=1.2|O [[triángulo de verán]]]] Vega pode ser vista preto do [[zénit]] nas latitudes medias-setentrionais durante o serán no verán boreal.<ref name=pasachoff2000>{{cita libro| first1=Jay M. | last1=Pasachoff | date=2000 | title=A Field Guide to Stars and Planets | edition=4th | publisher=Houghton Mifflin Field Guides | isbn=978-0-395-93431-9 }}</ref> En latitudes medias-meridionais pode verse por riba do horizonte norte durante o inverno austral. Cunha [[declinación (astronomía)|declinación]] de +38.78°, Vega só pode verse en latitudes ao norte dos 51°&nbsp;S. Polo tanto non é visible en absoluto na [[Antártida]] nin na parte máis meridional de Suramérica, incluída [[Punta Arenas]], [[Chile]]. En latitudes por riba dos 51°&nbsp;N, Vega permanecer continuamente sobre o horizonte como unha [[estrela circumpolar]]. Arredor do 1 de xullo, Vega acada a culminación de medianoite, cando cruza o [[meridiano (astronomía)|meridiano]].<ref name=burnham1978>{{cita libro| first=Robert J. R. | last=Burnham | date=1978 | title=Burnham's Celestial Handbook: An Observer's Guide to the Universe Beyond the Solar System | volume=2 | publisher=Courier Dover Publications | isbn=978-0-486-23568-4 |url=https://archive.org/details/burnhamscelestia02robe }}</ref> [[Ficheiro:Precession N.gif|miniatura|Percorrido do polo norte celeste entre estrelas debido á precesión. Vega é a estrela máis brillante na zona inferior]] A estrela é un vértice dun grande [[asterismo]] chamado [[triángulo de verán]], formado por Vega e dúas estrelas de primeira magnitude, [[Altair]], en [[Aquila]], e [[Deneb]] en [[Cygnus]].<ref name=pasachoff2000/> Esta formación ten a forma aproximada dun [[triángulo rectángulo]], con Vega situada no [[ángulo recto]]. O triángulo de verán é recoñecible nos ceos boreais porque hai poucas estrelas brillantes na súa veciñanza.<ref name=upgren1998>{{cita libro| first=Arthur R. | last=Upgren | date=1998 | title=Night Has a Thousand Eyes: A Naked-Eye Guide to the Sky, Its Science, and Lore | url=https://archive.org/details/nighthasthousand0000upgr | publisher=Basic Books | isbn=978-0-306-45790-6 | bibcode=1998nhte.book.....U }}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * {{cita web|title=Vega | work=SolStation | publisher=The Sol Company | url=http://www.solstation.com/stars/vega.htm | access-date=2005-11-09 }} * {{cita web |last1=Gilchrist | first1=Eleanor | last2=Wyatt | first2=Mark | last3=Holland | first3=Wayne | last4=Price | first4=Douglas Pierce | last5=Maddock | first5=Julia | title=New evidence for Solar-like planetary system around nearby star | date=2003-12-01 | publisher=Joint Astronomy Centre | url=http://outreach.jach.hawaii.edu/pressroom/2003_vegasolar/ | access-date=2007-11-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090923182639/http://outreach.jach.hawaii.edu/pressroom/2003_vegasolar/ | archive-date=2009-09-23 }} * {{cita web| first1=Gay Yee | last1=Hill | first2=Dolores | last2=Beasley | date=2005-01-10 | title=Spitzer Sees Dusty Aftermath of Pluto-Sized Collision | publisher=NASA/Spitzer Space Telescope | url=http://www.spitzer.caltech.edu/Media/releases/ssc2005-01/release.shtml | access-date=2007-11-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070518105642/http://www.spitzer.caltech.edu/Media/releases/ssc2005-01/release.shtml| archive-date = 18 de maio de 2007}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Estrelas na secuencia principal tipo-A]] 1us9sobq2do6c4mo038p8hdciemy96h 0 565734 6149146 6111091 2022-08-03T05:48:16Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{biografía}} '''Abraham Gabriel Yehoshua''', nado en [[Xerusalén]] o [[9 de decembro]] de [[1936]] e finado en [[Tel Aviv]] o [[14 de xuño]] de [[2022]], foi un [[novelista]], [[ensaísta]], e [[dramaturgo]] [[israel]]í. ''[[The New York Times]]'' denominouno como o "[[William Faulkner|Faulkner]] israelí".<ref>{{Cita web|título=Extra strong|url=https://www.jpost.com/not-just-news/extra-strong-381631|páxina-web=The Jerusalem Post|data-acceso=2022-06-14|lingua=en-US}}</ref> Asinou a súa obra como '''A. B. Yehoshua'''. == Biografía == Avraham ("Boolie") Yehoshua naceu no seo dunha familia [[sefardí]] que levaba cinco xeracións instalada en [[Xerusalén]]. O seu pai, Yaakov Yehoshua, era un erudito especializado na historia de Xerusalén. A súa nai, Malka Rosilio, inmigrou desde [[Marrocos]] en 1932. Medrou no barrio xerosolimitano de Kerem Avraham.<ref>{{Cita publicación periódica|doi=10.1080/1353104042000282429|volume=23|ano=|páxinas=279–300|apelidos=Motti|nome=Golani|data=2004|título="If I lived there it would crush me" Jerusalem from the Biographical to the Historical and Back: A Conversation with A. B. Yehoshua|revista=Journal of Israeli History|capítulo=}}</ref> Yehoshua foi paracaidista das [[Forzas de Defensa de Israel]] de 1954 a 1957 e cursou estudos no Gymnasia Rehavia, un instituto municipal de Xerusalén.<ref>{{Cita libro|título=The Boom in Contemporary Israeli Fiction|url=https://books.google.es/books?id=OQ475c4-2U4C&redir_esc=y|editorial=UPNE|data=1997|ISBN=978-0-87451-830-6|lingua=en|nome=Alan L.|apelidos=Mintz|nome2=Author Alan|apelidos2=Mintz}}</ref> Logo de estudar Literatura e Filosofía na [[Universidade Hebrea de Xerusalén]], empezou a traballar como docente. Entre 1963 e 1967, Yehoshua morou en París e foi Secretario Xeral da [[Unión mundial de Estudantes xudeus|Unión Mundial de Estudantes Xudeus]]. En 1972, incorporouse á [[Universidade de Haifa]] para ensinar Literatura Comparada e Hebrea, pasando a ser profesor titular.<ref>{{Cita novas|título=A.B. Yehoshua, Israeli Writer Who Explored Moral and Political Dilemmas, Dies at 85|url=https://www.nytimes.com/2022/06/14/books/ab-yehoshua-dead.html|xornal=The New York Times|data=2022-06-14|data-acceso=2022-06-14|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Joseph|apelidos=Berger}}</ref> En 1975 obtivo unha residencia literaria no Saint Cross College da [[Universidade de Oxford]]. Posteriormente, tamén foi un profesor visitante en [[Universidade Harvard|Harvard]] (1977), [[Universidade de Chicago|Chicago]] (1988, 1997, 2000) e [[Universidade de Princeton|Princeton]] (1992). Estivo casado con Rivka, psicóloga clínica, ata a súa morte en 2016. Yehoshua morreu de [[cancro]], o 14 de xuño de 2022, deixando unha filla, dous fillos, e seis netos.<ref>{{Cita novas|título=Abraham B. Yehoshua, prominent Israeli author dies|url=https://www.ynetnews.com/article/sysh4ohk5|xornal=Ynetnews|data=2022-06-14|data-acceso=2022-06-14|lingua=en|apelidos=Ynet}}</ref> == Carreira literaria == [[Ficheiro:A_B_Yehoshua_and_RIvka_Yehoshua.jpg|miniatura|286x286px|Yehoshua coa súa muller, Rivka na década de 1990.]] Tras rematar o seu servizo militar, Yehoshua empezou a publicar ficción. Foi unha figura senlleira entre a "nova xeración" de escritores israelís. Estes diferían dos seus predecesores por centrarse máis no individuo e no interpersonal que no grupal. Yehoshua sinalou a [[Franz Kafka]], [[Shmuel Yosef Agnon]], e [[William Faulkner]] como influencias.<ref>On Yehoshua's indebtedness to Agnon: “The ‘Double Triangle’ Paradigm in Hebrew Fiction: National Redemption in Bi-generational Love Triangles</ref><ref>{{Cita web|título=Talkin' 'bout his generation - Minnesota Daily|url=http://www.mndaily.com/articles/1997/05/05/69936|páxina-web=web.archive.org|data=2008-01-18|data-acceso=2022-06-14|data-arquivo=18/01/2008|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20080118080904/http://www.mndaily.com/articles/1997/05/05/69936|url-morta=unfit}}</ref> O seu primeiro libro, ''Mot Hazaken'', foi editado en 1962. Autor de once novelas, tres libros de relatos, catro obras de teatro, e catro coleccións de ensaios, incluíndo ''Ahizat Moledet'', un libro de reflexións sobre identidade e literatura. A súa novela máis aclamada, ''Mar Mani'', é unha ollada a Israel e á identidade xudía construída a partir de cinco conversacións que cobren douscentos anos de vida xudía en Xerusalén e na [[Conca do Mediterráneo|cunca mediterránea]].<ref name="iht.com">{{Cita novas|título=A.B. Yehoshua's 'Friendly Fire'|url=https://www.nytimes.com/2008/11/15/arts/15iht-IDSIDE15.1.17800057.html|xornal=The New York Times|data=2008-11-13|data-acceso=2022-06-14|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Ethan|apelidos=Bronner}}</ref> Este texto foi adaptado para televisión como serie polo director [[Ram Loevy]].<ref>{{Cita web|título=Mar Mani|url=https://www.imdb.com/title/tt0145068/?ref_=m_nmfmd_dr_8|data-acceso=2022-06-16}}</ref> En 2007, visitou [[Galicia]] para recibir o [[Premio Arcebispo Xoán de San Clemente|Premio San Clemente]] pola súa novela ''Hakalá hameshajreret'' ("A noiva liberada").<ref name=":0">{{Cita web|título=Isidro Novo, Javier Cercas e Abraham B. Yehoshúa recibiron os premios San Clemente - Noticias. Ayuntamiento de Santiago de Compostela|url=http://santiagodecompostela.gal/hoxe/nova.php?id_nova=1828&lg=cas|páxina-web=santiagodecompostela.gal|data-acceso=2022-06-15|lingua=en-US|nome=Concello de|apelidos=Santiago}}</ref> [[Santiago de Compostela]] inspirouno e empregouna como escenario da súa obra ''חסד ספרדי'', traducida ao inglés como ''The Retrospective'', publicada no ano 2013.<ref>{{Cita web|título=El escritor sefardoisraelí que desafió a la diáspora|url=https://elpais.com/cultura/2022-06-15/el-escritor-sefardoisraeli-que-desafio-a-la-diaspora.html|páxina-web=El País|data=2022-06-15|data-acceso=2022-06-16|lingua=es|nome=ESTHER|apelidos=BENDAHAN}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Screening History|url=https://www.nytimes.com/2013/03/31/books/review/the-retrospective-by-a-b-yehoshua.html|xornal=The New York Times|data=2013-03-29|data-acceso=2022-06-16|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Robert|apelidos=Pinsky}}</ref> Ademais, os seus libros foron traducidos a 28 linguas, sendo algúns deles adaptados ao cinema, televisión, teatro ou á ópera. == Opinións == Yehoshua foi activista do Movemento pola Paz israelí. Expresou as súas posicións críticas coa ocupación israelí de territorios pero tamén cos políticos palestinos.<ref>{{Cita novas|título=A.B. Yehoshua's 'Friendly Fire'|url=https://www.nytimes.com/2008/11/15/arts/15iht-IDSIDE15.1.17800057.html|xornal=The New York Times|data=2008-11-13|data-acceso=2022-06-14|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Ethan|apelidos=Bronner}}</ref> En 2003 asistiu á presentación da [[Iniciativa de Xénova]], que defende a solución dos dous estados. Nas eleccións de 2009 apoiou, canda a outros intelectuais, o partido de esquerda Meretz.<ref>{{Cita novas|título="En Líbano nos dimos cuenta de que no somos tan fuertes"|url=https://elpais.com/diario/2009/01/04/internacional/1231023605_850215.html|xornal=El País|data=2009-01-03|data-acceso=2022-06-14|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Ana|apelidos=Carbajosa}}</ref><ref>{{Cita web|título=Israel's crisis of leadership|url=https://www.latimes.com/la-oe-morris14-2008dec14-story.html|páxina-web=Los Angeles Times|data=2008-12-14|data-acceso=2022-06-14|lingua=en-US}}</ref> Con todo, durante as operacións militares de Israel en [[Gaza, Palestina|Gaza]], tanto na chamada "[[Operación chumbo fundido|Chumbo Fundido]]" de 2008 e 2009, como en 2012, insistiu aos habitantes da [[Franxa de Gaza|Franxa]] a rematar coa violencia, xustificando a intervención niso.<ref>{{Cita web|título=ENTRETIEN. L'écrivain israélien A.B. Yehoshua : Privez Gaza de nourriture !|url=https://www.courrierinternational.com/article/2012/11/22/l-ecrivain-israelien-a-b-yehoshua-privez-gaza-de-nourriture|páxina-web=Courrier international|data=2012-11-22|data-acceso=2022-06-14|lingua=fr}}</ref> Yehoshua foi criticado pola comunidade xudía americana pola súa afirmación de que unha "vida xudía plena só podería ser nun estado xudeu". Tamén foron polémicos os seus ditos sobre que os xudeus que vivían fóra de Israel "xogaban co xudaísmo" ou que o "Xudaísmo da diáspora é masturbación".<ref name="iht.com"/><ref>{{Cita web|título=Leaving Israel|url=https://www.jpost.com/opinion/leaving-israel-379021|páxina-web=The Jerusalem Post|data-acceso=2022-06-14|lingua=en-US}}</ref> == Recoñecementos e premios == [[Ficheiro:GLAM_National_Library_of_Israel_Tour_P1100252.JPG|miniatura|Manuscrito de ''Mar Mani'', Biblioteca Nacional de Israel]]Ao longo da súa dilatada traxectoria literaria, A. B. Yehoshua foi merecente de diversos premios, por exemplo: * En 1972, Yehoshua recibiu o Premio do Primeiro Ministro para Traballos Literarios hebreos. * En 1983, Premio Brenner. * En 1986, Premio Alterman. * En 1989, Premio Bialik de literatura ''ex aequo'' con [[Avner Treinin]]. * En 1995, Premio de Israel para literatura hebrea.<ref name="prize">{{Cita web|url=http://cms.education.gov.il/EducationCMS/Units/PrasIsrael/TashnagTashsab/TASNAG_TASNAT_Rikuz.htm?DictionaryKey=Tashnah|título=Israel Prize}}</ref> * En 1990, Premio Nacional do Libro xudeu.<ref>{{Cita web|título=Past Winners Jewish Book Council|url=https://www.jewishbookcouncil.org/awards/national-jewish-book-awards/past-winners|páxina-web=www.jewishbookcouncil.org|data-acceso=2022-06-15|lingua=en}}</ref> * En 2006, a obra ''Shlihuto Shel Ha-memouneh Al Mashabei Enosh'' foi merecente de Los Angeles Times Book prize. * En 2007, [[Premio Arcebispo Xoán de San Clemente]].<ref name=":0" /> * En 2012, o [[Prix Médicis étranger]] para a súa novela ''חסד ספרדי'' (inglés: ''The Retrospective)''.<ref>{{Cita novas|título=Le Médicis est attribué à Emmanuelle Pireyre pour "Féérie générale"|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2012/11/06/le-medicis-est-attribue-a-emmanuelle-pireyre-pour-feerie-generale_1786421_3260.html|xornal=Le Monde.fr|data=2012-11-06|data-acceso=2022-06-15|lingua=fr}}</ref> * En 2017 gañou o Premio Dan David.<ref>{{Cita web|título=A. B. Yehoshua|url=https://dandavidprize.org/laureates/a-b-yehoshua/|páxina-web=Dan David Prize|data=2021-08-17|data-acceso=2022-06-15|lingua=en-US}}</ref> Ademais, foi nomeado [[doutor honoris causa]] pola Hebrew Union College (1990), a Universidade de Tel Aviv (1998), a Universidade de Turín (1999), Universidade Bar-Ilan (2000), e a Escola Normal Superior de Pisa (2012). == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Yehoshua, A. B.}} [[Categoría:Nados en Xerusalén]] [[Categoría:Nados en 1936]] [[Categoría:Finados en 2022]] [[Categoría:Escritores de Israel]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Hebrea de Xerusalén]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Chicago]] njcrtjeqdjbf566w65695rwvqs9audu 0 567513 6148648 6119773 2022-08-02T16:47:03Z Maria zaos 54334 brecha>fenda wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Auki Kanaima Tituaña Males''', nado en Cotacachi o [[2 de xaneiro]] de [[1965]], nado como '''Segundo Antonio Tituaña Males''', é un economista, [[Político, política|político]] e dirixente indíxena [[Ecuador|ecuatoriano]] de etnia [[Pobo quechua|kichwa]]. Foi alcalde de Cotacachi e presidente da Asociación de Municipalidades do Ecuador. == Traxectoria == Nado en [[Cotacachi]] o 2 de xaneiro de 1965 como Segundo Antonio Tituaña Males, cambiou os seus nomes polos indíxenas Auki, que significa enerxía, e Kanaima, “guerreiro reivindicador dos vencidos”.<ref name=":0">{{Cita libro|apelidos=Tituaña|nome=Auki|título=Auki: energía de los Andes|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/9719d0_eb37d3fc31c54ae69b83dc34feb609c5.pdf|dataacceso=10 de xuño de 2019|ano=2018|editorial=|isbn=978-9942-35-728-1|localización=Ecuador|data=21 de outubrlo de 2018}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.eluniverso.com/2004/09/28/0001/8/AFA9FB5A904746FB96FDBB196AB491F2.html|título=El Alcalde - SEP. 28, 2004 - Política - Historicos - EL UNIVERSO|dataacceso=11 de xuño de 2019|páxina-web=www.eluniverso.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.xn--aukitituaa-19a.com/biografia|título=Biografía|dataacceso=11 de xuño de 2019|páxina-web=Auki|lingua=en}}</ref> Os primeiros anos universitarios cursounos na Universidade Católica de Ibarra e na Central de Quito. Entre 1984 e 1990 estudou Economía en Cuba, nas universidades de Camagüey e da Habana, grazas a unha bolsa do goberno cubano. Alí, cun compañeiro otavaleño, aprendeu a falar [[Lingua kichwa|kichwa]].<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://www.ecuadorinmediato.com/index.php?module=Noticias&func=wap_news_view&id=184410|título=Ecuadorinmediato|dataacceso=11 de xuño de 2019|páxina-web=www.ecuadorinmediato.com}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elcomercio.com/actualidad/politica/lasso-y-tituana-hablan-de.html|título=Lasso y Tituaña hablan de unidad|dataacceso=11 de xuño de 2019|páxina-web=El Comercio}}</ref> === Matrimonio === Está casado dende 1988 con Luz Marina Vega Conejo, irmá da dirixente política [[Nina Pacari]]. Ten tres fillas: Kuri Pacha (Tempo de Ouro), Allpa Pacari (Terra do Amencer) e Katic Nina Yuyaric (Herdeira das Memorias de Lume).<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://hoy.tawsa.com/noticias-ecuador/cerca-de-60-personas-escoltaron-a-castro-143006.html|título=Cerca de 60 personas escoltaron a Castro|dataacceso=11 de xuño de 2019|páxina-web=Explored {{!}} Archivo Noticias}}</ref> == Carreira política == En 1995, xunto con outros dirixentes indíxenas fundou o movemento [[Pachakutik]] como brazo político da [[Confederación de Nacionalidades Indíxenas de Ecuador]] (Conaie). === Alcalde de Cotacachi (1996-2009) === En 1996 foi elixido alcalde do municipio de [[Cotacachi]] en Imbabura, sendo un dos primeiros alcaldes indíxenas na historia ecuatoriana.<ref name="vice">{{cita web|autor=Diario El Comercio|título=Auki Tituaña completa el binomio con Guillermo Lasso|url=http://www.elcomercio.com/politica/Auki-Tituana-completa-Guillermo-Lasso_0_799720076.html|dataacceso=28 de outubro de 2012|data=27 de outubro de 2012}}</ref> Foi reelixido en 2000 e 2004. Nas eleccións para a alcaldía de Cotacachi o 26 de abril de 2009 foi derrotado por [[Alberto Anrango]], candidato de PAIS e tamén kichwa. Durante a súa xestión como alcalde de Cotacachi implementou medidas para erradicar o [[analfabetismo]] e reducir a [[Fenda dixital]], así mesmo aplicou o sistema de orzamento participativo en que por medio de asembleas cantonais anuais se transmitía á alcaldía a información sobre o uso que os cidadáns preferían dos recursos públicos cantonais á vez que tales asembleas facían de avaiadoras sobre o uso dado ao orzamento do ano anterior.<ref name=participativo>[http://www.op-portugal.org/downloads/Experi%C3%AAncia%20de%20OP.pdf La experiencia del presupuesto participativo en Cotacachi]. Informe de la organización Ordenamiento Participativo de Portugal</ref> === Post-alcaldía === En 2011 foi candidato á presidencia da Conaie como representante da Federación de Indíxenas da Serra Norte. Logo de obter 353 votos foi derrotado por [[Humberto Cholango]] con 472 votos.<ref>{{cita web|autor=Diario El Telégrafo|título=Auki Tituaña es el binomio de Guillermo Lasso|url=http://www.telegrafo.com.ec/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=59288&Itemid=2|dataacceso=28 de outubro de 2012|data=27 de outubro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140306203154/http://www.telegrafo.com.ec/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=59288&Itemid=2|dataarquivo=6 de marzo de 2014}}</ref> En outubro de 2012 foi nomeado candidato á vicepresidencia de Ecuador como binomio de [[Guillermo Lasso]] polo movemento Creando Oportunidades (CREO).<ref name=vice/> Logo do seu nomeamento, a dirixencia indíxena da Conaie, presidida por Humberto Cholango, expulsou a Auki Tituaña por considerar a súa alianza con Lasso unha traizón ao indixenismo tradicionalmente filosocialista da organización.<ref>{{Cita web|url=https://www.eltelegrafo.com.ec/noticias/informacion/1/el-admirador-de-fidel-que-acompana-al-ex-banquero|título=El admirador de Fidel que acompaña al ex banquero|dataacceso=11 de xuño de 2019|apelido=Telégrafo|nome=El|data=29 de outubro de 2012|páxina-web=El Telégrafo|lingua=es}}</ref><ref>{{cita web|autor=Diario El Telégrafo|título=La Conaie expulsa a Auki Tituaña de sus filas|url=http://www.telegrafo.com.ec/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=59426&Itemid=2|dataacceso=29 de outubro de 2012|data=29 de outubro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140306201646/http://www.telegrafo.com.ec/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=59426&Itemid=2|dataarquivo=6 de marzo de 2014}}</ref><ref>{{cita web|autor=Diario Hoy|título=Conaie expulsa a Auki Tituaña tras aceptar formar parte del binomio presidencial con Guillermo Lasso|url=http://www.lahora.com.ec/index.php/noticias/show/1101414591/-1/Conaie_expulsa_a_Auki_Titua%C3%B1a.html#.UI669sVmI3Q|dataacceso=29 de outubro de 2012|data=29 de outubro de 2012}}</ref> Tituaña desafiliouse de Pachakutik, un día antes do seu nomeamento como candidato.<ref>{{cita web|autor=Diario El Universo|título=Auki Tituaña: ‘Confío en el voto de bases indígenas’|url=http://www.eluniverso.com/2012/10/29/1/1355/confio-voto-bases-indigenas.html|dataacceso=29 de outubro de 2012|data=29 de outubro de 2012}}</ref> Tituaña posteriormente renunciou a integrar o binomino con Lasso, alegando que a dirixencia do seu anterior partido Pachakutik lle puxo obstáculos legais á súa inscrición como candidato vicepresidencial.<ref>[http://www.eluniverso.com/2012/11/04/1/1355/pachakutik-aun-expulsa-tituana-traba-aspiracion.html Pachakutik aún no expulsa a Tituaña y traba su aspiración]. El Universo</ref><ref>{{cita web|autor=Diario El Comercio|título=Auki Tituaña ya no es vicepresidencial de Guillermo Lasso|url=http://www.elcomercio.com/politica/Auki-Tituana-renuncia-vicepresidencia-Guillermo_Lasso_0_809319175.html|dataacceso=1 de decembro de 2012|data=12 de novembro de 2012}}</ref> === Acalde de Cotacachi === En maio de 2019 asumiu por cuarta ocasión a alcaldía de Cotacachi, logo de gañar as eleccións en representación do movemento Concertación.<ref>{{Cita web|url=https://lahora.com.ec/imbabura/noticia/1102113837/auki-tituana-vuelve-a-la-actividad-politica|título=Auki Tituaña vuelve a la actividad política - La Hora|dataacceso=11 de xuño de 2019|apelido=Hora|nome=Diario La|páxina-web=La Hora Noticias de Ecuador, sus provincias y el mundo|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elnorte.ec/imbabura/auki-tituana-vuelve-a-dirigir-el-canton-cotacachi-FY357610|título=Auki Tituaña vuelve a dirigir el cantón Cotacachi|dataacceso=11 de xuño de 2019|apelido=Lema|nome=Tupac|páxina-web=www.elnorte.ec|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://lahora.com.ec/imbabura/noticia/1102231488/auki-tituana-reemplazara-a-jomar-cevallos-en-cotacachi|título=Auki Tituaña reemplazará a Jomar Cevallos en Cotacachi - La Hora|dataacceso=11 de xuño de 2019|apelido=Hora|nome=Diario La|páxina-web=La Hora Noticias de Ecuador, sus provincias y el mundo|lingua=es}}</ref> == Recoñecementos internacionais == Resultado do seu labor como alcalde de Cotacachi obtivo tres premios internacionais.<ref>{{cita web|autor=R. E. Rhoades|título=Development with Identity: Community, Culture and Sustainability in the Andes|url=http://books.google.com.ec/books?id=BfnkwVeKnIcC&pg=PA9&lpg=PA9&dq=Auki+Titua%C3%B1a+2004&source=bl&ots=pTZWvAECDL&sig=-uISYiyuW9TnG_SsCUpbqSH14u4&hl=en&sa=X&ei=EaCMULaiEYrW9ATp74DoDw&redir_esc=y#v=onepage&q=Auki%20Titua%C3%B1a%202004&f=false|dataacceso=28 de outubro de 2012|data=2006|cita=Dubai Award for democratization and UNESCO 'Peace City' Award}}</ref> * Premio Internacional Dubai ás Mellores Prácticas. Outorgado polo Municipio de [[Emirato de Dubai|Dubai]] e ONU-HABITAT. (2000)<ref>{{cita web|autor=Diario El Universo|título=Auki Tituaña y el premio Dubai 2000|url=http://www.eluniverso.com/2008/05/17/0001/12/18AE8EFA411E4B77A05C870396A4EC72.html|dataacceso=28 de outubro de 2012|data=17 de maio de 2008}}</ref> * Premio "Cidade de paz". Outorgado pola [[UNESCO]]. (2002)<ref>{{cita web|autor=Ecuador Living|título=Cotacachi Property – Casa de Cultura|url=http://www.ecuadorliving.com/2008/05/26/cotacachi-property-casa-de-cultura.html|dataacceso=28 de outubro de 2012|data=2008}}</ref> * Premio Cidades Dixitais. Outorgado por AHCIET. (2007)<ref name=participativo/> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Tituaña, Auki}} [[Categoría:Nados en 1965]] [[Categoría:Políticos de Pachakutik]] [[Categoría:Políticos de Ecuador]] [[Categoría:Alumnos da Universidade da Habana]] [[Categoría:Ecuatorianos de ascendencia quechua]] nz9ejnwhkrw7kdeoy21slmo0bb8x32w 6149139 6148648 2022-08-03T05:35:40Z Breogan2008 23204 /* Alcalde de Cotacachi (1996-2009) */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Auki Kanaima Tituaña Males''', nado en Cotacachi o [[2 de xaneiro]] de [[1965]], nado como '''Segundo Antonio Tituaña Males''', é un economista, [[Político, política|político]] e dirixente indíxena [[Ecuador|ecuatoriano]] de etnia [[Pobo quechua|kichwa]]. Foi alcalde de Cotacachi e presidente da Asociación de Municipalidades do Ecuador. == Traxectoria == Nado en [[Cotacachi]] o 2 de xaneiro de 1965 como Segundo Antonio Tituaña Males, cambiou os seus nomes polos indíxenas Auki, que significa enerxía, e Kanaima, “guerreiro reivindicador dos vencidos”.<ref name=":0">{{Cita libro|apelidos=Tituaña|nome=Auki|título=Auki: energía de los Andes|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/9719d0_eb37d3fc31c54ae69b83dc34feb609c5.pdf|dataacceso=10 de xuño de 2019|ano=2018|editorial=|isbn=978-9942-35-728-1|localización=Ecuador|data=21 de outubrlo de 2018}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.eluniverso.com/2004/09/28/0001/8/AFA9FB5A904746FB96FDBB196AB491F2.html|título=El Alcalde - SEP. 28, 2004 - Política - Historicos - EL UNIVERSO|dataacceso=11 de xuño de 2019|páxina-web=www.eluniverso.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.xn--aukitituaa-19a.com/biografia|título=Biografía|dataacceso=11 de xuño de 2019|páxina-web=Auki|lingua=en}}</ref> Os primeiros anos universitarios cursounos na Universidade Católica de Ibarra e na Central de Quito. Entre 1984 e 1990 estudou Economía en Cuba, nas universidades de Camagüey e da Habana, grazas a unha bolsa do goberno cubano. Alí, cun compañeiro otavaleño, aprendeu a falar [[Lingua kichwa|kichwa]].<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://www.ecuadorinmediato.com/index.php?module=Noticias&func=wap_news_view&id=184410|título=Ecuadorinmediato|dataacceso=11 de xuño de 2019|páxina-web=www.ecuadorinmediato.com}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elcomercio.com/actualidad/politica/lasso-y-tituana-hablan-de.html|título=Lasso y Tituaña hablan de unidad|dataacceso=11 de xuño de 2019|páxina-web=El Comercio}}</ref> === Matrimonio === Está casado dende 1988 con Luz Marina Vega Conejo, irmá da dirixente política [[Nina Pacari]]. Ten tres fillas: Kuri Pacha (Tempo de Ouro), Allpa Pacari (Terra do Amencer) e Katic Nina Yuyaric (Herdeira das Memorias de Lume).<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://hoy.tawsa.com/noticias-ecuador/cerca-de-60-personas-escoltaron-a-castro-143006.html|título=Cerca de 60 personas escoltaron a Castro|dataacceso=11 de xuño de 2019|páxina-web=Explored {{!}} Archivo Noticias}}</ref> == Carreira política == En 1995, xunto con outros dirixentes indíxenas fundou o movemento [[Pachakutik]] como brazo político da [[Confederación de Nacionalidades Indíxenas de Ecuador]] (Conaie). === Alcalde de Cotacachi (1996-2009) === En 1996 foi elixido alcalde do municipio de [[Cotacachi]] en Imbabura, sendo un dos primeiros alcaldes indíxenas na historia ecuatoriana.<ref name="vice">{{cita web|autor=Diario El Comercio|título=Auki Tituaña completa el binomio con Guillermo Lasso|url=http://www.elcomercio.com/politica/Auki-Tituana-completa-Guillermo-Lasso_0_799720076.html|dataacceso=28 de outubro de 2012|data=27 de outubro de 2012}}</ref> Foi reelixido en 2000 e 2004. Nas eleccións para a alcaldía de Cotacachi o 26 de abril de 2009 foi derrotado por [[Alberto Anrango]], candidato de PAIS e tamén kichwa. Durante a súa xestión como alcalde de Cotacachi implementou medidas para erradicar o [[analfabetismo]] e reducir a [[fenda dixital]], así mesmo aplicou o sistema de orzamento participativo en que por medio de asembleas cantonais anuais se transmitía á alcaldía a información sobre o uso que os cidadáns preferían dos recursos públicos cantonais á vez que tales asembleas facían de avaiadoras sobre o uso dado ao orzamento do ano anterior.<ref name=participativo>[http://www.op-portugal.org/downloads/Experi%C3%AAncia%20de%20OP.pdf La experiencia del presupuesto participativo en Cotacachi]. Informe de la organización Ordenamiento Participativo de Portugal</ref> === Post-alcaldía === En 2011 foi candidato á presidencia da Conaie como representante da Federación de Indíxenas da Serra Norte. Logo de obter 353 votos foi derrotado por [[Humberto Cholango]] con 472 votos.<ref>{{cita web|autor=Diario El Telégrafo|título=Auki Tituaña es el binomio de Guillermo Lasso|url=http://www.telegrafo.com.ec/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=59288&Itemid=2|dataacceso=28 de outubro de 2012|data=27 de outubro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140306203154/http://www.telegrafo.com.ec/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=59288&Itemid=2|dataarquivo=6 de marzo de 2014}}</ref> En outubro de 2012 foi nomeado candidato á vicepresidencia de Ecuador como binomio de [[Guillermo Lasso]] polo movemento Creando Oportunidades (CREO).<ref name=vice/> Logo do seu nomeamento, a dirixencia indíxena da Conaie, presidida por Humberto Cholango, expulsou a Auki Tituaña por considerar a súa alianza con Lasso unha traizón ao indixenismo tradicionalmente filosocialista da organización.<ref>{{Cita web|url=https://www.eltelegrafo.com.ec/noticias/informacion/1/el-admirador-de-fidel-que-acompana-al-ex-banquero|título=El admirador de Fidel que acompaña al ex banquero|dataacceso=11 de xuño de 2019|apelido=Telégrafo|nome=El|data=29 de outubro de 2012|páxina-web=El Telégrafo|lingua=es}}</ref><ref>{{cita web|autor=Diario El Telégrafo|título=La Conaie expulsa a Auki Tituaña de sus filas|url=http://www.telegrafo.com.ec/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=59426&Itemid=2|dataacceso=29 de outubro de 2012|data=29 de outubro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140306201646/http://www.telegrafo.com.ec/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=59426&Itemid=2|dataarquivo=6 de marzo de 2014}}</ref><ref>{{cita web|autor=Diario Hoy|título=Conaie expulsa a Auki Tituaña tras aceptar formar parte del binomio presidencial con Guillermo Lasso|url=http://www.lahora.com.ec/index.php/noticias/show/1101414591/-1/Conaie_expulsa_a_Auki_Titua%C3%B1a.html#.UI669sVmI3Q|dataacceso=29 de outubro de 2012|data=29 de outubro de 2012}}</ref> Tituaña desafiliouse de Pachakutik, un día antes do seu nomeamento como candidato.<ref>{{cita web|autor=Diario El Universo|título=Auki Tituaña: ‘Confío en el voto de bases indígenas’|url=http://www.eluniverso.com/2012/10/29/1/1355/confio-voto-bases-indigenas.html|dataacceso=29 de outubro de 2012|data=29 de outubro de 2012}}</ref> Tituaña posteriormente renunciou a integrar o binomino con Lasso, alegando que a dirixencia do seu anterior partido Pachakutik lle puxo obstáculos legais á súa inscrición como candidato vicepresidencial.<ref>[http://www.eluniverso.com/2012/11/04/1/1355/pachakutik-aun-expulsa-tituana-traba-aspiracion.html Pachakutik aún no expulsa a Tituaña y traba su aspiración]. El Universo</ref><ref>{{cita web|autor=Diario El Comercio|título=Auki Tituaña ya no es vicepresidencial de Guillermo Lasso|url=http://www.elcomercio.com/politica/Auki-Tituana-renuncia-vicepresidencia-Guillermo_Lasso_0_809319175.html|dataacceso=1 de decembro de 2012|data=12 de novembro de 2012}}</ref> === Acalde de Cotacachi === En maio de 2019 asumiu por cuarta ocasión a alcaldía de Cotacachi, logo de gañar as eleccións en representación do movemento Concertación.<ref>{{Cita web|url=https://lahora.com.ec/imbabura/noticia/1102113837/auki-tituana-vuelve-a-la-actividad-politica|título=Auki Tituaña vuelve a la actividad política - La Hora|dataacceso=11 de xuño de 2019|apelido=Hora|nome=Diario La|páxina-web=La Hora Noticias de Ecuador, sus provincias y el mundo|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elnorte.ec/imbabura/auki-tituana-vuelve-a-dirigir-el-canton-cotacachi-FY357610|título=Auki Tituaña vuelve a dirigir el cantón Cotacachi|dataacceso=11 de xuño de 2019|apelido=Lema|nome=Tupac|páxina-web=www.elnorte.ec|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://lahora.com.ec/imbabura/noticia/1102231488/auki-tituana-reemplazara-a-jomar-cevallos-en-cotacachi|título=Auki Tituaña reemplazará a Jomar Cevallos en Cotacachi - La Hora|dataacceso=11 de xuño de 2019|apelido=Hora|nome=Diario La|páxina-web=La Hora Noticias de Ecuador, sus provincias y el mundo|lingua=es}}</ref> == Recoñecementos internacionais == Resultado do seu labor como alcalde de Cotacachi obtivo tres premios internacionais.<ref>{{cita web|autor=R. E. Rhoades|título=Development with Identity: Community, Culture and Sustainability in the Andes|url=http://books.google.com.ec/books?id=BfnkwVeKnIcC&pg=PA9&lpg=PA9&dq=Auki+Titua%C3%B1a+2004&source=bl&ots=pTZWvAECDL&sig=-uISYiyuW9TnG_SsCUpbqSH14u4&hl=en&sa=X&ei=EaCMULaiEYrW9ATp74DoDw&redir_esc=y#v=onepage&q=Auki%20Titua%C3%B1a%202004&f=false|dataacceso=28 de outubro de 2012|data=2006|cita=Dubai Award for democratization and UNESCO 'Peace City' Award}}</ref> * Premio Internacional Dubai ás Mellores Prácticas. Outorgado polo Municipio de [[Emirato de Dubai|Dubai]] e ONU-HABITAT. (2000)<ref>{{cita web|autor=Diario El Universo|título=Auki Tituaña y el premio Dubai 2000|url=http://www.eluniverso.com/2008/05/17/0001/12/18AE8EFA411E4B77A05C870396A4EC72.html|dataacceso=28 de outubro de 2012|data=17 de maio de 2008}}</ref> * Premio "Cidade de paz". Outorgado pola [[UNESCO]]. (2002)<ref>{{cita web|autor=Ecuador Living|título=Cotacachi Property – Casa de Cultura|url=http://www.ecuadorliving.com/2008/05/26/cotacachi-property-casa-de-cultura.html|dataacceso=28 de outubro de 2012|data=2008}}</ref> * Premio Cidades Dixitais. Outorgado por AHCIET. (2007)<ref name=participativo/> == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Tituaña, Auki}} [[Categoría:Nados en 1965]] [[Categoría:Políticos de Pachakutik]] [[Categoría:Políticos de Ecuador]] [[Categoría:Alumnos da Universidade da Habana]] [[Categoría:Ecuatorianos de ascendencia quechua]] d05menvhrmsdexn09xgpm7qsfsfbnqk 0 567534 6149069 6119760 2022-08-03T02:35:37Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 4 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:O-rings.jpg|dereita|miniatura|265x265px| Algunhas xuntas tóricas pequenas]] [[Ficheiro:Orings_Xrings.svg|dereita|miniatura|150x150px| Varios perfís]] Unha '''xunta tórica''' ou '''anel tórico''' (pola forma [[Toro (xeometría e topoloxía)|tórica]]<ref name=":0">{{Cita web|título=O Sergas asegura que en menos de 24 horas emendou a avaría que estaba disposto a reparar un paciente afectado|url=https://pontevedraviva.com/xeral/31354/sergas-averia-centro-salud-ponte-caldelas-paciente/|páxina-web=Pontevedra Viva|data-acceso=2022-06-28|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.edu.xunta.gal/centros/iesescolasproval/system/files/u1/dpto%20electronica/proxectos%20dpto/Proceso%20quimico%20rexenerable%20para%20realizar%20PCI%20.pdf|páxina-web=edu.xunta.gal|título=Proceso químico rexenerable para realizar placas de circuíto impreso; Listado de materiais (p. 19) "Xunta tórica"|data-acceso=28 de xuño de 2022}}</ref>) ou '''anel de xunta'''<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; anel de xunta|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/index.htm|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-06-28}}</ref> '''''O-ring''''', polo seu nome en inglés<ref>{{Cita web|título=O-ring|url=http://www.glossary.oilfield.slb.com/DisplayImage.cfm?ID=479|páxina-web=web.archive.org|data=2011-06-07|data-acceso=2022-06-28|data-arquivo=07 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110607145425/http://www.glossary.oilfield.slb.com/DisplayImage.cfm?ID=479|url-morta=unfit}}</ref>, é unha [[Xunta (mecánica)|xunta]] en forma de anel. Está composto xeralmente por [[Elastómero|elastómeros]] e ten diferentes perfís segundo a súa aplicación. == Usos == Desenvolveuse para ser unha xunta de selado flexible, que pode soportar altas temperaturas e non permite que flúan líquidos ou gases. Utilízase en varios sistemas pneumáticos e hidráulicos. Colócanse en sucos especialmente deseñados nos elementos de selado, normalmente [[Eixe (mecánica)|eixos]] e [[Tapa (recipiente)|tapas]]. Existen varios tipos de xuntas tóricas para diversas aplicacións, por exemplo en función do material do que estea feita. Neste caso, obsérvase principalmente a [[presión]] e [[temperatura]] de traballo a que vai ser sometido.<ref>{{Cita web|título=Test Page for Apache Installation|url=http://www/|páxina-web=web.archive.org|data=2010-10-12|data-acceso=2022-06-28|data-arquivo=23 de outubro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171023120354/http://www/|url-morta=unfit}}</ref><ref>{{Cita web|título=O-ring|url=http://www.glossary.oilfield.slb.com/DisplayImage.cfm?ID=479|páxina-web=web.archive.org|data=2011-06-07|data-acceso=2022-06-28|data-arquivo=07 de xuño de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110607145425/http://www.glossary.oilfield.slb.com/DisplayImage.cfm?ID=479|url-morta=unfit}}</ref> == Historia == A patente<ref>Patente Nº 2180795 - Inventor Niels A. Christensen em 10/02/1937</ref> nos [[EEUU]] para a xunta tórica foi asinada en [[1937]] por un [[Dinamarca|danés]] de 72 anos chamado Niels Christensen.<ref name="uh">{{En}} {{Cita web|url=http://www.uh.edu/engines/epi555.htm|título=No. 555: O-Ring|data=2004-08-01|data-acceso=2011-03-25}}</ref> Previamente xa fora concedida a patente a un sueco, décadas antes, o 12 de maio de 1896 a J. O. Lundberg, quen finanlmente foi recoñecido como o inventor da xunta tórica<ref>{{Cita web|título=O-Ring - Who Invented the O-Ring?|url=http://inventors.about.com/od/ofamousinventions/a/O_Ring.htm|páxina-web=wayback.archive-it.org|data-acceso=2022-06-28|data-arquivo=15 de marzo de 2009|url-arquivo=https://wayback.archive-it.org/all/20090315203834/http://inventors.about.com/od/ofamousinventions/a/O_Ring.htm|url-morta=unfit}}</ref>. O ''[[Transbordador espacial Challenger|Space Shuttle Challenger]]'' ([[Transbordador espacial]] da [[NASA]]) [[Accidente do transbordador espacial Challenger|desintegrouse]] 73 [[Segundo|s]] despois do lanzamento debido ao uso dunha xunta tórica que fixo que o [[SRB]] se desprendese co uso de fluoroelastómeros FKM inconvenientes a temperaturas extremadamente frías antes do desenganche, polo que perdeu a súa elasticidade e, polo tanto, a súa capacidade para recuperar a súa forma tras o movemento previsto da xunta tras a saída dos gases de escape e pola súa sobrecompresión na montaxe. == Mantemento de xuntas tóricas == Os aneis tóricos necesitan un mantemento adecuado. Algunhas recomendacións para o seu uso son as seguintes: * Evitar a exposición solar, porque perden flexibilidade e endurecen. * No mantemento preventivo é recomendábel cubrir as xuntas cunha pequena capa de silicona que proporcione unha maior resistencia ao envellecemento. * Ao montar unha xunta, hai que asegurarse de que está perfectamente instalada e de que non estea pinchada en ningún punto. * Cando se sospeite que unha xunta está en mal estado, hai que substituíla por outra nova. Normalmente o equipo que protexe a xunta é moito máis caro que a xunta en si.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=https://galego.laopinioncoruna.es/deportes/2022/04/12/tonteria-euros-provoco-fallo-alpine-64942404.html|páxina-web=galego.laopinioncoruna.es|título=A 'bobada' de dous euros que provocou o fallo do Alpine de Alonso en Australia|data-acceso=28 de xuño de 2022}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat|O-rings}} === Outros artigos === * [[Selo cilíndrico]] * [[Polímero]] * [[Selo Labirinto|Degradación de polímeros]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160807194808/http://www.cog.de/fileadmin/downloads/ORing_englisch.pdf Xunta tórica básica de C. Otto Gehrckens] * [https://web.archive.org/web/20090226213811/http://www.zrunek.at/download/ZruElast%20FPM%20UK.pdf Deseño con fluoroelastómeros] * [https://web.archive.org/web/20080928013439/http://dichtomatik.us/Literature/O-ring-Handbook.aspx "Dichtomatik O-ring Text", para o nivel introductorio] * [https://web.archive.org/web/20160127220343/http://www.hidromar.es/m/pdf/cat/en/OR.pdf "Estándar (AS568), Métrico, Sueco (SMS), Tamaños de xuntas tóricas francesas e JIS"] * [http://www.columbiaerd.com/gland_design.html "Aplicacións de deseño de prensaestopas de xunta tórica dinámica, estática e axial"] * [https://web.archive.org/web/20111127112640/http://www.tss.trelleborg.com/com/www/en/products/o-rings/O-Rings_2.jsp "Selos e solucións de selado, xuntas tóricas"] * [http://www.theoringstore.com/index.php?main_page=page_2 "Táboa de xuntas tóricas AS-568"] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mecánica]] 23fw200b4hlokoe6ch2cs6ogfdz1svg 0 567836 6149053 6123594 2022-08-03T02:01:46Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Pfam box | Símbolo = Prot_inh_cystat | Nome = Inhibidor da proteinase I25, cistatina | imaxe = Salivary Cystatin from Ornithodoros moubata.png | width = | lenda = Estrutura cristalina dunha cistatina salivar inmunomodulatoria da carracha ''[[Ornithodoros moubata]]'' de [[Protein Data Bank|PDB]] entrada {{PDBe|3L0R}}.<ref name="pmid20545626">{{cite journal | vauthors = Salát J, Paesen GC, Rezácová P, Kotsyfakis M, Kovárová Z, Sanda M, Majtán J, Grunclová L, Horká H, Andersen JF, Brynda J, Horn M, Nunn MA, Kopácek P, Kopecký J, Mares M | title = Crystal structure and functional characterization of an immunomodulatory salivary cystatin from the soft tick Ornithodoros moubata | journal = The Biochemical Journal | volume = 429 | issue = 1 | pages = 103–12 | date = xullo de 2010 | pmid = 20545626 | pmc = 3523712 | doi = 10.1042/BJ20100280 }}; obtido con [[PyMOL]]</ref> | Pfam = PF00031 | Pfam_clan = CL0121 | InterPro = IPR000010 | SMART = SM00043 | PROSITE = PDOC00259 | MEROPS = | SCOP = | TCDB = | OPM family = | OPM protein = | PDB = {{PDB|1a67}} {{PDB|1a90}} {{PDB|1cew}} {{PDB|1cyu}} {{PDB|1cyv}} {{PDB|1dvc}} {{PDB|1dvd}} {{PDB|1eqk}} {{PDB|1g96}} {{PDB|1gd3}} }} As '''cistatinas''' son unha familia de proteínas que funcionan como inhibidores de [[cisteína protease]]s que comparten unha [[homoloxía de secuencias]] e unha [[estrutura terciaria das proteínas|estrutura terciaria]] común cunha [[hélice alfa]] situada por riba dunha [[folla beta]] [[antiparalelismo (bioquímica)|antiparalela]]. A familia subdivídese como se indica máis abaixo. As cistatinas mostran unha semellanza coas [[fetuína]]s, [[cininóxeno]]s, [[glicoproteína]]s ricas en [[histidina]] e proteínas relacionadas coa cistatina.<ref name="PUB00003412">{{cite journal | vauthors = Rawlings ND, Barrett AJ | title = Evolution of proteins of the cystatin superfamily | url = https://archive.org/details/sim_journal-of-molecular-evolution_1990-01_30_1/page/60 | journal = Journal of Molecular Evolution | volume = 30 | issue = 1 | pages = 60–71 | date = xaneiro de 1990 | pmid = 2107324 | doi = 10.1007/BF02102453 | bibcode = 1990JMolE..30...60R }}</ref><ref name="PUB00014312">{{cite journal | vauthors = Abrahamson M, Alvarez-Fernandez M, Nathanson CM | title = Cystatins | journal = Biochemical Society Symposium | volume = 70 | issue = 70 | pages = 179–99 | year = 2003 | pmid = 14587292 | doi = 10.1042/bss0700179 }}</ref><ref name="PUB00001614">{{cite journal | vauthors = Turk V, Bode W | title = The cystatins: protein inhibitors of cysteine proteinases | journal = FEBS Letters | volume = 285 | issue = 2 | pages = 213–9 | date = xullo de 1991 | pmid = 1855589 | doi = 10.1016/0014-5793(91)80804-C }}</ref> As cistatinas inhiben principalmente encimas [[peptidase]]s (ou proteases) que pertencen ás familias de peptidases C1 (familia da [[papaína]]) e C13 (familia da [[legumaína]]). Sábese que poden sufrir un mal pregamento e formar depósitos [[amiloide]]s e están implicadas en varias doenzas.<ref name= cistatins>Ochieng, Josiah and Gautam Chaudhuri. "Cystatin Superfamily." Journal of Health Care for the Poor and Underserved, vol. 21 no. 1, 2010, p. 51-70. Project MUSE, doi:10.1353/hpu.0.0257. [https://muse.jhu.edu/article/371970] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2888135/]</ref><ref>Shah, A., Bano, B. Cystatins in Health and Diseases. Int J Pept Res Ther 15, 43 (2009). https://doi.org/10.1007/s10989-008-9160-1</ref> == Tipos == A familia da cistatina comprende:<ref name= cistatins/> * Cistatinas de tipo 1, que son intracelulares e están presentes no citosol de moitos tipos celulares, pero poden tamén aparecer en [[fluído corporal|fluídos corporais]] en concentracións significativas. Son polipéptidos de cadea simple de aproximadamente 100 residuos, que non teñen [[ponte disulfuro|pontes disulfuro]] nin [[cadea lateral|cadeas laterais]] de [[carbohidrato]]s. As cistatinas de tipo 1 tamén se coñecen como stefinas (nome que lle foi dado porque foron descubertas no [[Jožef Stefan Institute|Instituto Stefan]] <ref>{{cite journal | vauthors = Machleidt W, Borchart U, Fritz H, Brzin J, Ritonja A, Turk V | title = Protein inhibitors of cysteine proteinases. II. Primary structure of stefin, a cytosolic protein inhibitor of cysteine proteinases from human polymorphonuclear granulocytes | journal = Hoppe-Seyler's Zeitschrift für Physiologische Chemie | volume = 364 | issue = 11 | pages = 1481–6 | date = novembro de 1983 | pmid = 6689312 | doi = 10.1515/bchm2.1983.364.2.1481 }}</ref>). * Cistatinas de tipo 2, que son principalmente polipéptidos extracelulares segregados e son bastante ácidas, conteñen catro residuos de [[cisteína]] conservados que forman dúas [[ponte disulfuro|pontes disulfuro]], poden estar [[glicosilación|glicosiladas]] e/ou [[fosforilación|fosforiladas]]. Son sintetizadas cun [[péptido sinal]] de a 19 a 28 residuos. Están amplamente distribuídas e encóntranse na maioría dos fluídos corporais. Entre elas está a [[cistatina C]] humana.<ref>Michele Mussap, Mario Plebani. Biochemistry and clinical role of human cystatin C. Critical reviews in clinical laboratory sciences (2004-12-18). PMID 15603510 </ref> * Cistatinas de tipo 3, que son proteínas multidominio. Os representantes de [[mamíferos]] deste grupo son os [[cininóxeno]]s. Hai tres tipos de cininóxenos en mamíferos: cininóxeno H (de alto -''high''- peso molecular, {{InterPro|IPR002395}}) e L (de baixo -''low''- peso molecular), que se encontran en varias especies e cininóxeno T, que se encontra soamente en [[rata]]s.<ref>Science direct [https://www.sciencedirect.com/topics/biochemistry-genetics-and-molecular-biology/kininogen Kininogen - an overview]</ref> * Cistatinas non clasificadas. Son proteínas similares ás cistatinas que se encontran en diversos organismos: fitocistatinas de plantas, fetuínas de mamíferos, cistatinas de insectos e a cistatina do veleno da víbora bufadora ''[[Bitis arietans]]'', que inhibe [[metaloprotease]]s da familia de peptidases M12 de [[MEROPS]] (astacina/adamalisina). Ademais, varias das proteínas similares a cistatinas sábese que carecen de actividade inhibidora.<ref>Martinez, M.; Santamaria, M.E.; Diaz-Mendoza, M.; Arnaiz, A.; Carrillo, L.; Ortego, F.; Diaz, I. Phytocystatins: Defense Proteins against Phytophagous Insects and Acari. Int. J. Mol. Sci. 2016, 17, 1747. https://doi.org/10.3390/ijms17101747</ref><ref>A cystatin-like cysteine proteinase inhibitor from venom of the African puff adder (Bitis arietans). Evans HJ, Barrett AJ. Biochem J. 1987 Sep 15;246(3):795-7. doi: 10.1042/bj2460795. PMID 3500713 </ref> === Cistatinas humanas === * [[CST1]], [[CST2]], [[Cistatina 3|CST3]] (cistatina C, un marcador da función renal), [[CST4]], [[CST5]], [[CST6]], [[CST7]], [[CST8]], [[CST9]], [[CST11]], [[Cistatina A|CSTA]] (cistatina A), [[CSTB]] (cistatina B).<ref> M Järvinen 1, A Rinne, V K Hopsu-Havu. Human cystatins in normal and diseased tissues--a review. Acta Histochem. . 1987;82(1):5-18. doi: 10.1016/S0065-1281(87)80043-0. PMID 3122506 </ref> === Cistatinas de plantas === As cistatinas de plantas teñen características especiais que fan que se clasifiquen nun grupo especial, as fitocistatinas. Unha característica é a presenza dunha hélice alfa [[N-terminal]], presente só en cistatinas de plantas. As fitocistatinas están implicadas en varios procesos, como a xerminación da planta e a defensa. O grupo de van Wyk atopou unhas 19 cistatinas similares á [[orizacistatina-I]] na [[soia]] xunto con cisteína proteases relacionadas.<ref>{{cite journal | vauthors = van Wyk SG, Du Plessis M, Cullis CA, Kunert KJ, Vorster BJ | title = cysteine protease and cystatin expression and activity during soybean nodule development and senescence | journal = BMC Plant Biology | volume = 14 | pages = 294 | date = novembro de 2014 | pmid = 25404209 | pmc = 4243279 | doi = 10.1186/s12870-014-0294-3 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Afímero]], un tipo de proteína de enxeñaría que está baseada no andamio da cistatina === Bibliografía === * {{cite journal | vauthors = Lee C, Bongcam-Rudloff E, Sollner C, Jahnen-Dechent W, Claesson-Welsh L | title = Type 3 cystatins; fetuins, kininogen and histidine-rich glycoprotein | journal = Frontiers in Bioscience | volume = 14 | issue = 14 | pages = 2911–22 | date = xaneiro de 2009 | pmid = 19273244 | doi = 10.2741/3422 }} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20130928064442/http://www.ebi.ac.uk/pdbe/quips?story=Cystatin Cystatin: a protein that flips out!] Interesante artigo de estrutura PDB en [http://www.pdbe.org PDBe] * {{MeshName|Cystatins}} {{InterPro content|IPR000010}} [[Categoría:Inhibidores das proteases]] [[Categoría:Proteínas]] {{control de autoridades}} {{en progreso}} op2xfna3gqp58tvgyditjrqo9v45d17 0 567847 6148356 6121923 2022-08-02T12:49:15Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Lenin Moreda Vázquez''', nado no barrio de Cabral-Sello (naquel entón concello de [[Lavadores, Vigo|Lavadores]]) cara a [[1920]] e finado en Vigo o [[20 de xullo]] de [[1936]], foi un político galego. == Traxectoria == Fillo de [[Manuel Moreda Outeiral]]. Militante das [[Juventudes Comunistas Unificadas]]. Co [[golpe de Estado do 18 de xullo de 1936]] foi asasinado na Porta do Sol de Vigo logo da proclamación do bando de guerra. == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{Nomes Voces|8111}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Moreda Vazquez, Lenin}} [[Categoría:Asasinados polo bando nacional en Galicia]] [[Categoría:Nados en Vigo]] [[Categoría:Nados en 1920]] [[Categoría:Finados en 1936]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes finados hai máis de 80 anos]] tr28n60v0bzytpe3uc82q1a2mwwd1ie 6148680 6148356 2022-08-02T17:08:28Z Xas 1888 lig int wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Lenin Moreda Vázquez''', nado no barrio de Cabral-Sello (naquel entón concello de [[Lavadores, Vigo|Lavadores]]) cara a [[1920]] e finado en Vigo o [[20 de xullo]] de [[1936]], foi un político galego. == Traxectoria == Fillo de [[Manuel Moreda Outeiral]]. Militante das [[Juventudes Socialistas Unificadas]]. Co [[golpe de Estado do 18 de xullo de 1936]] foi asasinado na Porta do Sol de Vigo logo da proclamación do bando de guerra. == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{Nomes Voces|8111}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Moreda Vazquez, Lenin}} [[Categoría:Asasinados polo bando nacional en Galicia]] [[Categoría:Nados en Vigo]] [[Categoría:Nados en 1920]] [[Categoría:Finados en 1936]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes finados hai máis de 80 anos]] sbkr9g3bstcf2sisglcczp832y07po1 0 567887 6148903 6124819 2022-08-02T23:12:23Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{chembox | Verifiedfields = changed | Watchedfields = changed | verifiedrevid = 470615395 | Reference = <ref>''Merck Index'', 11ª edición, '''9625'''.</ref> | ImageFile = Trimethylamin.svg | ImageFile_Ref = | ImageSize = 100 | ImageName = Fórmula esquelética da trimetilamina mostrando todos os hidróxenos implicitos | ImageFileL1 = Trimethylamine-3D-balls.png | ImageFileL1_Ref = | ImageNameL1 = Modelo de bólas e barras da trimetilamina | ImageFileR1 = Trimethylamine-3D-vdW.png | ImageFileR1_Ref = | ImageNameR1 = Modelo de recheo de espazos da trimetilamina | IUPACName = '''PIN''': ''N'',''N''-Dimetilmetanamina | OtherNames = (Trimetil)amina <small>(en realidade, o nome trimetilamina está desaconsellado)</small><ref>{{BlueBook2013|rec=62.2.2.1}}</ref> |Section1={{Chembox Identifiers | CASNo = 75-50-3 | CASNo_Ref = | PubChem = 1146 | ChemSpiderID = 1114 | ChemSpiderID_Ref = | UNII = LHH7G8O305 | UNII_Ref = | UNNumber = 1083 | EINECS = 200-875-0 | KEGG = C00565 | KEGG_Ref = | ChEBI = 18139 | ChEBI_Ref = | ChEMBL = 439723 | ChEMBL_Ref = | RTECS = PA0350000 | Beilstein = 956566 | 3DMet = B00133 | SMILES = CN(C)C | StdInChI = 1S/C3H9N/c1-4(2)3/h1-3H3 | StdInChI_Ref = | StdInChIKey = GETQZCLCWQTVFV-UHFFFAOYSA-N | StdInChIKey_Ref = }} |Section2={{Chembox Properties | C=3 | H=9 | N=1 | Appearance = Gas incoloro | Odor = a peixe e amoniacal | Density = 670&nbsp;kg m⁻³ (a 0&nbsp;°C)<br/>627,0&nbsp;kg m⁻³ (a 25&nbsp;°C) | MeltingPtK = 155,95 | BoilingPtK = 276-280 | Solubility = Miscible | LogP = 0,119 | VaporPressure = 188,7 kPa (a 20&nbsp;°C)<ref name="Swift">{{cite journal | last1 = Swift | first1 = Elijah | last2 = Hochanadel | first2 = Helen Phillips | date = maio de 1945 | title = The Vapor Pressure of Trimethylamine from 0 to 40° | journal = Journal of the American Chemical Society | volume = 67 | issue = 5 | pages = 880–881 | doi = 10.1021/ja01221a508 }}</ref> | HenryConstant = 95 μmol Pa⁻¹ kg⁻¹ | pKb = 4,19 | Dipole = 0,612 [[Debye|D]] }} |Section3={{Chembox Thermochemistry | DeltaHf = −24,5 to −23,0 kJ mol⁻¹ }} |Section4={{Chembox Hazards | GHSPictograms = {{gHS flame}} {{gHS corrosion}} {{gHS exclamation mark}} | GHSSignalWord = '''DANGER''' | HPhrases = 220 , 315 , 318 , 332 , 335 | PPhrases = 210 , 261 , 280 , 305+351+338 | NFPA-H = 2 | NFPA-F = 4 | NFPA-R = 0 | FlashPtC = −7 | AutoignitionPtC = 190 | ExploLimits = 2–11.6% | LD50 = 500 mg kg⁻¹ <small>(oral, rata)</small> | IDLH = N.D.<ref name=PGCH/> | REL = TWA 10 ppm (24 mg/m³) ST 15 ppm (36 mg/m³)<ref name=PGCH/> }} |Section5={{Chembox Related | Function = aminas | OtherFunctn = [[Dimetilamina]], [[N-Nitrosodimetilamina|''N''-nitrosodimetilamina]], [[dietilamina]], [[trietilamina]], [[diisopropilamina]], [[dimetilaminopropilamina]], [[dietilenetriamina]], [[n,N-diisopropiletilamina|''N'',''N''-diisopropiletilamina]], [[triisopropilamina]], [[tris(2-aminoetil)amina]], [[mecloretamina]], [[HN1 (mostaza nitroxenada)]]|[[HN3 (mostaza nitroxenada)]] | OtherCpds = [[Dimetilhidrazina asimétrica]], [[biguanida]], [[ditiobiuret]] }} }} A '''trimetilamina''' ('''TMA''') ou '''''N,N''-dimetilmetanamina''' é un [[composto orgánico]] coa fórmula N(CH₃)₃. É unha [[amina terciaria]] incolora, [[higroscópico|higroscópica]] e inflamable. É un gas a temperatura moderada pero véndese habitualmente en forma de solución en auga ao 40%, pero tamén se vende presurizada en [[bombona de gas|bombonas de gas]]. A TMA é unha [[base nitroxenada]] e pode ser doadamente [[Protonación|protonada]] para dar lugar ao catión trimetilamonio. O cloruro de trimetilamonio é un sólido incoloro higroscópico preparado a partir de [[ácido clorhídrico]]. A trimetilamina é un bo [[nucleófilo]] e nesta reacción baséanse a maioría das suas aplicacións. A TMA é amplamente utilizada na industria: úsase na síntese de [[colina]], [[hidróxido de tetrametilammonio]], [[regulador do crecemento de plantas|reguladores do crecemento de plantas]] ou [[herbicida]]s, [[resina de intercambio iónico|resinas de intercambio iónico]] moi básicas, axentes de nivelación de [[tintura]]s e outras tinturas básicas.<ref name=Ullmann/><ref name="Ashford's Dictionary of Industrial">{{cite book|title=Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals|edition=3rd|year= 2011| page =9362|isbn=978-0-9522674-3-0|last1=Ashford|first1=Robert D.}}</ref> A altas concentracións ten un cheiro similar ao do [[amoníaco]] e pode causar a [[necrose]] das [[membrana mucosa|membranas mucosas]]s por contacto.<ref name=":0">{{Cite book|chapter=Trimethylamine [MAK Value Documentation, 1983]|date=2014-10-27|pages=1–9|publisher=Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA|isbn=978-3527600410|doi=10.1002/3527600418.mb7550e0914|title=The MAK-Collection for Occupational Health and Safety}}</ref> A concentracións baixas ten un cheiro a peixe, o cheiro asociado co peixe en descomposición. En humanos a inxestión de certos alimentos vexetais e animais (por exemplo carne vermella, xema de ovo) que conteñen [[lecitina]], [[colina]] e [[L-carnitina]] proporciona a certas especies da [[flora intestinal]] os substratos para sintetizar TMA, a cal é despois absorbida no torrente sanguíneo.<ref name="TMA" /><ref name="TMA diseases" /> Os niveis altos de trimetilamina no corpo están asociados co desenvolvemento da [[trimetilaminuria]] (ou síndrome do cheiro a peixe), causada por un defecto xenético no [[encima]] que degrada a TMA ou por tomar grandes doses de suplementos que conteñen [[colina]] ou [[L-carnitina]].<ref name="TMA">{{cite journal | vauthors = Falony G, Vieira-Silva S, Raes J | title = Microbiology Meets Big Data: The Case of Gut Microbiota-Derived Trimethylamine | journal = Annu. Rev. Microbiol. | volume = 69 | pages = 305–321 | date = 2015 | pmid = 26274026 | doi = 10.1146/annurev-micro-091014-104422 | quote = revisamos a literatura sobre a trimetilamina (TMA), un [[metabolito]] xerado pola microbiota ligado ao desenvolvemento da ateriosclerose.}}</ref><ref name="TMA diseases">{{cite journal | vauthors = Gaci N, Borrel G, Tottey W, O'Toole PW, Brugère JF | title = Archaea and the human gut: new beginning of an old story | journal = World J. Gastroenterol. | volume = 20 | issue = 43 | pages = 16062–16078 | date = novembro de 2014 | pmid = 25473158 | pmc = 4239492 | doi = 10.3748/wjg.v20.i43.16062 | quote = A trimetilamina é exclusivamente un produto derivado da microbiota de nutrientes (lecitina, colina, [[TMAO]], L-carnitina) procedentes da dieta normal, a partir dos cales parecen orixinarse dúas doenzas: trimetilaminuria (ou síndrome do cheiro a peixe) e doenza cardiovascular por medio da propiedade proateroxénica da súa forma oxidada derivada do fígado. }}</ref> A TMA é metabolizada polo fígado a [[óxido de trimetilamina|N-óxido de trimetilamina]] (TMAO). O TMAO está sendo investigado como unha posible substancia proateroxénica que pode acelerar a [[aterosclerose]] naqueles que comen alimentos cun alto contido en precursores da TMA.<ref name="TMA diseases"/> A TMA tamén causa o cheiro dalgunhas [[infección]]s humanas, o [[mal alento]] e a [[vaxinose bacteriana]]. A trimetilamina é un [[agonista completo]] do [[TAAR5]] humano,<ref name="pmid23393561">{{cite journal |vauthors=Wallrabenstein I, Kuklan J, Weber L, Zborala S, Werner M, Altmüller J, Becker C, Schmidt A, Hatt H, Hummel T, Gisselmann G |title=Human trace amine-associated receptor TAAR5 can be activated by trimethylamine |journal=PLOS ONE|volume=8 |issue=2 |pages=e54950 |year=2013 |pmid=23393561 |pmc=3564852 |doi=10.1371/journal.pone.0054950 |bibcode=2013PLoSO...854950W }}</ref><ref name="hTAAR5 ligands">{{cite journal | vauthors = Zhang J, Pacifico R, Cawley D, Feinstein P, Bozza T | title = Ultrasensitive detection of amines by a trace amine-associated receptor | journal = J. Neurosci. | volume = 33 | issue = 7 | pages = 3228–39 |date=febreiro 2013 | pmid = 23407976 | pmc = 3711460 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.4299-12.2013 | quote = Demostramos que o [TAAR5 humano] responde á amina terciaria ''N,N''-dimetiletilamina e en menor medida á trimetilamina, un agonista estruturalmente relacionado do TAARS de ratos e ratas (Liberles and Buck, 2006; Staubert et al., 2010; Ferrero et al., 2012).}}</ref><ref name="Microbial biosynthesis of bioactive compounds">{{cite journal | vauthors = Zhang LS, Davies SS | title = Microbial metabolism of dietary components to bioactive metabolites: opportunities for new therapeutic interventions | journal = Genome Med | volume = 8 | issue = 1 | pages = 46 | date = abril del 2016 | pmid = 27102537 | pmc = 4840492 | doi = 10.1186/s13073-016-0296-x }}<br />[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4840492/table/Tab2/ Táboa 2: Microbial metabolites: their synthesis, mechanisms of action, and effects on health and disease]<br />[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4840492/figure/Fig1/ Figura 1: Molecular mechanisms of action of indole and its metabolites on host physiology and disease]</ref> un [[receptor asociado a aminas traza]] que se expresa no [[epitelio olfactorio]] e funciona como un [[receptor olfactorio]] para [[amina terciaria|aminas terciarias]].<ref name="Microbial biosynthesis of bioactive compounds" /><ref name="TAAR 2015 review - olfactory TAARs">{{cite journal | vauthors = Liberles SD | title = Trace amine-associated receptors: ligands, neural circuits, and behaviors | journal = Curr. Opin. Neurobiol. | volume = 34 | pages = 1–7 | date = outubro de 2015 | pmid = 25616211 | doi = 10.1016/j.conb.2015.01.001 | pmc = 4508243 }}</ref> Un ou máis receptores de olores adicionais tamén parecen estar implicados na olfacción da trimetilamina en humanos.<ref name="TAAR 2015 review - olfactory TAARs" /> == Produción == A trimetilamina prepárase por medio da reacción entre o [[amoníaco]] e o [[metanol]] empregando un catalizador:<ref name=Ullmann>{{Ullmann|doi=10.1002/14356007.a16_535|title=Methylamines|year=2000|last1=Van Gysel|first1=August B.|last2=Musin|first2=Willy|isbn=3527306730}}</ref> :3 CH₃OH + NH₃ → (CH₃)₃N + 3 H₂O Esta reacción coproduce as outras metilaminas, [[dimetilamina]] (CH₃)₂NH e [[metilamina]] CH₃NH₂. A trimetilamina tamén foi preparada por medio dunha reacción entre o [[cloruro de amonio]] e o [[paraformaldehido]]:<ref>{{cite journal |first1=Roger|last1=Adams|first2=C. S.|last2=Marvel|doi=10.15227/orgsyn.001.0079|title=Trimethylamine Hydrochloride|journal=Organic Syntheses|year=1921|volume=1|page=79}}</ref> : 9 (CH₂=O)_n + 2n NH₄Cl → 2n (CH₃)₃N•HCl + 3n H₂O + 3n CO₂↑ == Toxicidade == Os efectos agudo e crónico da TMA xa se sinalaron na literatura médica no [[século XIX]]. A TMA causa irritación ocular e cutánea e suxeriuse que é unha [[toxina urémica]].<ref>{{cite journal|pmid=7023344|year=1981|last1=Wills|first1=M. R.|title=Biochemistry of renal failure|journal=Annals of Clinical and Laboratory Science|volume=11|issue=4|pages=292–9|last2=Savory|first2=J.}}</ref> En pacientes, a trimetilamina causa dor de estómago, vómitos, diarrea, lacrimación, agrisamento da pel e axitación.<ref>{{Cite journal|date=1929|title=Gifte und Vergiftungen. Vierte Ausgabe des Lehrbuches der Toxikologie. Von Prof. Louis Lewin. Mit 41 Figuren und einer farbigen Spektraltafel. Berlin 1929. Verlag von Georg Stilke. 1087 Seiten. Preis geh. 50,— Mark, geb. 55,— Mark|journal=Archiv der Pharmazie|volume=267|issue=4|pages=322–323|doi=10.1002/ardp.19292670410|issn=0365-6233}}</ref> Ademais diso, tamén se informou de [[toxicidade reprodutiva]]/[[toxicidade no desenvolvemento|no desenvolvemento]].<ref name=":0" /> Dispóñense de directrices que sinalan límites de exposición para traballadores, por exemplo a Recomendación do [[Comité Científico sobre Límites de Exposición Laboral]] da Comisión da [[Unión Europea]].<ref>{{Cite book|title=SCOEL/REC/179 trimethylamine recommendation from the Scientific Committee on Occupational Exposure Limits.|last=European Commission. Directorate-General for Employment, Social Affairs and Inclusion. Scientific Committee on Occupational Exposure Limits.|date=2017|publisher=Publications Office|oclc=1032584642}}</ref> Algúns estudos experimentais suxiren que a TMA pode estar implicada na [[etioloxía]] das [[doenza cardiovascular|doenzas cardiovasculares]]s.<ref>{{Cite journal|last1=Jaworska|first1=Kinga|last2=Bielinska|first2=Klaudia|last3=Gawrys-Kopczynska|first3=Marta|last4=Ufnal|first4=Marcin|date=2019-08-27|title=TMA (trimethylamine), but not its oxide TMAO (trimethylamine-oxide), exerts hemodynamic effects - implications for interpretation of cardiovascular actions of gut microbiome.|journal=Cardiovascular Research|volume=115|issue=14|pages=1948–1949|doi=10.1093/cvr/cvz231|pmid=31504256|issn=0008-6363}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Jaworska|first1=Kinga|last2=Hering|first2=Dagmara|last3=Mosieniak|first3=Grażyna|last4=Bielak-Zmijewska|first4=Anna|last5=Pilz|first5=Marta|last6=Konwerski|first6=Michał|last7=Gasecka|first7=Aleksandra|last8=Kapłon-Cieślicka|first8=Agnieszka|last9=Filipiak|first9=Krzysztof|date=2019-08-26|title=TMA, A Forgotten Uremic Toxin, but Not TMAO, Is Involved in Cardiovascular Pathology|journal=Toxins|volume=11|issue=9|pages=490|doi=10.3390/toxins11090490|pmid=31454905|pmc=6784008|issn=2072-6651}}</ref> == Aplicacións == A trimetilamina utilízase na síntese da [[colina]], [[hidróxido de tetrametilammonio]], [[regulador do crecemento de plantas|reguladores do crecemento de plantas]], [[herbicida]]s, [[resina de intercambio iónico|resinas de intercambio iónico]] moi básicas, axentes niveladores de [[tintura]]s e diversas tinturas básicas.<ref name=Ullmann/><ref name="Ashford's Dictionary of Industrial"/> Os sensores de gas para detectar a frescura dos peixes detectan a trimetilamina. == Reaccións == A trimetilamina é unha [[base de Lewis]] que forma [[aduto]]s con diversos [[ácido de Lewis|ácidos de Lewis]].<ref>{{cite journal|author1=Cramer, R. E. |author2=Bopp, T. T. |year=1977|title= Graphical display of the enthalpies of adduct formation for Lewis acids and bases |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-chemical-education_1977-10_54_10/page/612 |journal= Journal of Chemical Education |volume=54|pages=612–613|doi= 10.1021/ed054p612}}</ref> == Trimetilaminuria == A [[trimetilaminuria]] é un [[trastorno xenético]] [[autosómico]] [[recesivo]] que implica un defecto na función ou expresión da [[FMO3|monooxixenase que contén flavina 3]] (FMO3) que orixina un [[metabolismo]] da trimetilamina alterado. As persoas que padecen trimetilaminuria desenvolven un característico cheiro a peixe (o cheiro da trimetilamina) na súa [[suor]], [[urina]] e [[alento]] despois de inxerir alimentos ricos en [[colina]]. Unha condición similar á trimetilaminuria observouse tamén nunha certa raza de [[galiña|polos]] chamada [[Rhode Island Red]] que produce [[ovo (alimento)|ovos]] con cheiro a peixe, especialmente despois de que os animais coman alimentos que conteñen unha alta proporción de [[colza]].<ref name="Pearson">{{cite journal | last1 = Pearson | first1 = Arthur W. | last2 = Butler | first2 = Edward J. | last3 = Curtis | first3 = R. Frank | last4 = Fenwick | first4 = G. Roger | last5 = Hobson-Frohock | first5 = Anthony | last6 = Land | first6 = Derek G. | date = 1979 | title = Effect of rapeseed meal on trimethylamine metabolism in the domestic fowl in relation to egg taint | journal = Journal of the Science of Food and Agriculture | volume = 30 | issue = 8 | pages = 799–804 | doi = 10.1002/jsfa.2740300809 }}</ref><ref name="Lichovníková">{{cite journal | last1 = Lichovníková | first1 = M. | last2 = Zeman | first2 = L. | last3 = Jandásek | first3 = J. | date = 2008 | title = The effect of feeding untreated rapeseed and iodine supplement on egg quality | url = http://www.agriculturejournals.cz/publicFiles/00744.pdf | journal = Czech Journal of Animal Science | volume = 53 | issue = 2 | pages = 77–82 | access-date = 19 de decembro de 2016| doi = 10.17221/330-CJAS }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Amoníaco]], NH₃ * [[Amonio]], NH₄⁺ * [[Metilamina]], (CH₃)NH₂ * [[Dimetilamina]] * [[Trietilamina]] (TEA) === Ligazóns externas === * [http://www.chm.bris.ac.uk/motm/trimethylamine/tmah.htm Molécula do mes: Trimetilamina] * [http://webbook.nist.gov/cgi/cbook.cgi?Name=trimethylamine&Units=SI NIST Webbook data] * [https://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0636.html CDC - NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards] {{commonscat}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Pesticidas]] [[Categoría:Aminas terciarias]] fkyf5aqiyfkma0s2797r4h6fe4w8sdk 0 567955 6149043 6125056 2022-08-03T01:27:28Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 3 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Grupo musical|nome=Wussy|xp=rock|imaxe=[[Imaxe:Wussy at MPMF09.JPG|250px]]|pé=|orixe=[[Cincinnati, Ohio]]|país={{USAb}}|período=2001 - presente|xénero=[[indie rock]], [[folk rock]], [[rock alternativo]], [[country rock]]|selo=Shake It Records, Damnably|membros=Chuck Cleaver<br>Lisa Walker<br>Mark Messerly<br>Joe Klug<br>John Erhardt|antigos_membros=Dawn Burman|relacionados=|web=[https://wussyworld.com/ wussyworld.com]}} '''Wussy''' é unha banda estadounidense de [[indie rock]] formada en [[Cincinnati, Ohio]] en 2001.<ref name=":0">{{Cita web|título=Wussy: Strong Work, And Not Without Pain|url=https://text.npr.org/105747735|páxina-web=text.npr.org|data-acceso=2022-07-04}}</ref> O grupo está composto por Chuck Cleaver (voces/guitarra), Lisa Walker (voces/guitarra), John Erhardt (pedal steel), Joe Klug (batería) e Mark Messerly (baixo).<ref>{{Cita web|título=If You Ever Gave a Damn|url=https://www.portlandmercury.com/portland/if-you-ever-gave-a-damn/Content?oid=6233740|páxina-web=Portland Mercury|data-acceso=2022-07-04|lingua=en|nome=Ned|apelidos=Lannamann}}</ref><ref>{{Cita web|título=Wussy - Biography|url=http://www.billboard.com/artist/7257015/wussy/biography|páxina-web=Billboard|data=2016-09-24|data-acceso=2022-07-04|data-arquivo=24 de setembro de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160924092133/http://www.billboard.com/artist/7257015/wussy/biography|url-morta=unfit}}</ref> Cleaver e Walker compoñen a meirande parte das cancións e altérnanse nas voces principais ou fan harmonías.<ref name=":0" /> Nas súas actuacións os dous vocalistas teñen unha "relación combativa".<ref>{{Cita web|título=On the Cheerfully Combative Midwestern Noise-Pop of Wussy|url=https://www.villagevoice.com/2009/06/24/on-the-cheerfully-combative-midwestern-noise-pop-of-wussy/|páxina-web=The Village Voice|data=2009-06-24|data-acceso=2022-07-04}}</ref> A banda publicou seis álbums de estudio, un álbum ao vivo, dous EPs, un mini LP e varios sinxelos. O grupo recibiu a aclamación da crítica da ''[[Rolling Stone]]'',<ref>{{Cita web|título=New Music Report: Wussy, Plus Of Montreal Performance : Rolling Stone : Rock and Roll Daily|url=http://www.rollingstone.com/rockdaily/index.php/2009/05/20/new-music-report-wussy-plus-of-montreal|páxina-web=web.archive.org|data=2009-05-25|data-acceso=2022-07-04|data-arquivo=25 de maio de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090525133445/http://www.rollingstone.com/rockdaily/index.php/2009/05/20/new-music-report-wussy-plus-of-montreal|url-morta=yes}}</ref> [[Robert Christgau]],<ref>{{Cita web|título=Robert Christgau: CG: wussy|url=http://www.robertchristgau.com/get_artist.php?name=wussy|páxina-web=www.robertchristgau.com|data-acceso=2022-07-04}}</ref> a revista ''Chicago'',<ref>{{Cita web|título=Wussy, ‘the Best Band in America,’ Plays the Bucktown Arts Festival|url=http://www.chicagomag.com/Chicago-Magazine/The-312/August-2012/Wussy-the-Best-Band-in-America-Plays-the-Bucktown-Arts-Festival/|páxina-web=Chicago magazine|data=2014-05-12|data-acceso=2022-07-04|data-arquivo=12 de maio de 2014|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140512232315/http://www.chicagomag.com/Chicago-Magazine/The-312/August-2012/Wussy-the-Best-Band-in-America-Plays-the-Bucktown-Arts-Festival/|url-morta=unfit}}</ref> e ''SPIN''.<ref>{{Cita web|título=Wussy, 'Wussy' (Shake It)|url=https://www.spin.com/2009/04/wussy-wussy-shake-it/|páxina-web=SPIN|data=2009-04-29|data-acceso=2022-07-04|lingua=en-US}}</ref> == Discografía == === Álbums === {| class="wikitable" !Álbum !Ano !Selo |- |''[[Funeral Dress]]'' |[[2005]] |Shake It |- |''[[Left for Dead]]'' |[[2007]] |Shake It |- |''[[Wussy (álbum)|Wussy]]'' |[[2009]] |Shake It |- |''[[Strawberry]]'' |[[2011]] |Shake It |- |''[[Attica!]]'' |[[2014]] |Shake It/Damnably |- |''[[Forever Sounds]]'' |[[2016]] |Shake It/Damnably |- |''[[What Heaven is Like]]'' |[[2018]] |Shake It/Damnably |} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://wussyworld.com/ Páxina da banda] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grupos musicais de Cincinnati, Ohio]] [[Categoría:Grupos musicais de indie rock]] [[Categoría:Grupos musicais de folk rock]] [[Categoría:Grupos musicais de rock alternativo]] [[Categoría:Grupos musicais de country rock]] [[Categoría:Grupos musicais formados en 2001]] 48fau4of6aud1lsyjkl3g92e6yb0ila 0 567964 6148796 6145840 2022-08-02T20:44:26Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «de [[Canadá]]» wikitext text/x-wiki {{Científico|nacemento=|lugar_nacemento=|nacionalidade=}}  '''James E. Hansen''', nado o 29 de marzo de [[1941]] en Denison, [[Iowa]], é un [[científico]] e [[docente]] [[estadounidense]]. == Traxectoria == === Formación === Hansen estudou [[astronomía]] e [[física]] na [[década de 1960]] na [[Universidade de Iowa]]. Fixo investigacións científicas sobre as [[Atmosfera terrestre|atmosferas]] doutros planetas, e máis tarde sobre a atmosfera [[Atmosfera terrestre|terrestre]]. Afirmou que un dos seus intereses de investigación era a transferencia [[Radiación|radiativa]] nas atmosferas planetarias, especialmente a interpretación da [[teledetección]] da atmosfera e da superficie terrestre a partir de [[Satélite artificial|satélites]]. Outros dos seus intereses inclúen o desenvolvemento de [[Modelos de circulación global|modelos de circulación globais]] para axudar a comprender as tendencias climáticas observadas e diagnosticar os impactos humanos no clima.<ref name=":1">{{Cita web|título=NASA GISS: NASA Goddard Institute for Space Studies|url=http://www.giss.nasa.gov/|páxina-web=www.giss.nasa.gov|data-acceso=2022-07-04|lingua=en}}</ref> === Cargos nas institucións e docencia === Dirixiu o [[Instituto Goddard de Estudos Espaciais]] (GISS) da [[NASA]]<ref name=":1" /> na cidade de [[Nova York]], unha parte do [[Goddard Space Flight Center]] en Greenbelt, [[Maryland]], na División de Ciencias da Terra até principios de [[2013]]<ref>{{Cita web|url=http://www.gsfc.nasa.gov/gsfc/about/about_gsfc.html|páxina-web=GSFC.NASA.gov|título=About GSFC|lingua=EN|data-acceso=04 de xullo de 2022|data-arquivo=19 de xaneiro de 2009|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090119033242/http://www.gsfc.nasa.gov/gsfc/about/about_gsfc.html|url-morta=yes}}</ref>. Foi elixido membro da Academia Nacional de Ciencias (NAS) en [[1996]]<ref>{{Cita web|título=National Academy of Sciences|url=http://nas.nasonline.org/site/Dir/1501887583;jsessionid=00000000.app20118a?pg=vprof&mbr=1003147&returl=http://www.nasonline.org/site/Dir/1501887583?pg=srch&view=basic&retmk=search_again_link&NONCE_TOKEN=3CD05D0E6B22C76B3EDE2EB2F18A6FE3|páxina-web=nas.nasonline.org|data-acceso=2022-07-04}}</ref>. Actualmente é profesor adxunto no Departamento de Ciencias da Terra e Ambientais da [[Universidade Columbia]]<ref name=":0">{{Cita web|título=James Hansen|url=https://es.alegsaonline.com/art/121304|páxina-web=es.Alegsaonline.com|data=2021-12-20|data-acceso=2022-07-04|lingua=es}}</ref>. === Estudos de Venus === [[Ficheiro:Venus-real_color.jpg|esquerda|miniatura|Venus está rodeada por unha [[Atmosfera de Venus|atmosfera espesa]] composta principalmente por dióxido de carbono e nitróxeno, e as súas nubes son ácido sulfúrico. O espesor da atmosfera inicialmente fixo difícil determinar por que a superficie estaba tan quente.]] Nos [[Década de 1970|anos 70]], publicou varios artigos sobre [[Venus]]. O planeta ten unha alta temperatura de brillo nas frecuencias de radio en comparación co [[Radiación infravermella|infravermello]]. Propuxo que a superficie quente era resultado de que os [[Aerosol|aerosois]] atrapen enerxía interna do planeta<ref>{{Cita web|url=http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1967/1967_Hansen_Matsushima.pdf|páxina-web=GISS NASA|título=The atmosphere and surface temperature of Venus. A dust insulation model|data-acceso=4 de xullo de 2022|data-arquivo=20 de outubro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111020165110/http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1967/1967_Hansen_Matsushima.pdf|url-morta=yes}}</ref>. Estudos recentes suxiren que hai miles de millóns de anos, a [[atmosfera de Venus]] era máis parecida á da Terra e había cantidades substanciais de [[auga]] na superficie, pero un [[Efecto invernadoiro|efecto invernadoiro desbocado]] foi causado pola evaporación da auga, que xerou un nivel crítico de [[gases de efecto invernadoiro]] na súa atmosfera<ref>{{Cita publicación periódica|título=Runaway and Moist Greenhouse Atmospheres and the Evolution of Earth and Venus|url=https://zenodo.org/record/1253896|data=1988-02-01|doi=10.1016/0019-1035(88)90116-9|nome=James F.|apelidos=Kasting}}</ref>. Hansen mirou a reflectividade do infravermello próximo das [[nubes]] de xeo, comparounas coas observacións de Venus e descubriu que concordaban cualitativamente<ref name="venus1968">{{cite journal|author1=Hansen, J.E.|author2=H. Cheyney|título=Reflexividade do infravermello próximo de Venus e as nubes de xeo|revista=J. Atmos. Sci.|volume=25|issue=4|pages=629–633|doi=10.1175/1520-0469|url=http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1968/1968_Hansen_Cheyney.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20111020171901/http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1968/1968_Hansen_Cheyney.pdf|url-status=|archive-date=2011-10-20|bibcode=1968JAtS...25..629H|ano=1968|hdl=2060/19680027730|hdl-access=|apelidos=|data=}}</ref>. Usou un [[Códigos de transferencia radiativa atmosférica|modelo de transferencia radiativa]] para establecer un límite superior do tamaño das partículas de xeo se as nubes estivesen realmente feitas de [[xeo]]<ref>{{Cita publicación periódica|título=Comments on the paper by D. G. Rea and B. T. O'Leary, ‘On the composition of the Venus clouds’|url=http://doi.wiley.com/10.1029/JB073i018p06136|revista=Journal of Geophysical Research|data=1968-09-15|páxina=6136–6137|volume=73|número=18|doi=10.1029/JB073i018p06136|lingua=en|nome=James E.|apelidos=Hansen|nome2=Howard|apelidos2=Cheyney}}</ref>. As probas publicadas nos [[Década de 1980|anos 80]] mostraron que as nubes consisten principalmente en gotas de [[dióxido de xofre]] e [[ácido sulfúrico]]. En [[1974]], a composición das nubes de Venus non estaba determinada e os científicos propuxeron unha gran variedade de compostos, incluíndo auga e solucións acuosas de cloruro ferroso. Hansen e Hovenier usaron a polarización da [[luz solar]] reflectida polo planeta para establecer que as nubes eran [[Esfera|esféricas]] e tiñan un [[índice de refracción]] e un [[raio efectivo de caída de nubes]] o que eliminou todos os tipos de nubes propostos excepto o ácido sulfúrico<ref>{{Cita web|título=Pubs.GISS: Hansen and Hovenier 1974: Interpretation of the polarization of Venus|url=https://pubs.giss.nasa.gov/abs/ha08500r.html|páxina-web=pubs.giss.nasa.gov|data-acceso=2022-07-04|lingua=en}}</ref>. [[Kiyoshi Kawabata|K. Kawabata]] e Hansen ampliaron o traballo observando a variación da polarización en Venus. Descubriron que as nubes visibles son unha néboa difusa máis que unha nube espesa, o que confirma os resultados obtidos dos tránsitos polo sol<ref name="polarization1975">{{cite journal|author1=Kawabata, K.|author2=J.E. Hansen|título=Interpretación da variación da polarización sobre o disco de Venus|revista=J. Atmos. Sci.|volume=32|issue=6|pages=1133–1139|doi=10.1175/1520-0469(1975)032<1133:IOTVOP>2.0.CO;2|url=http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1975/1975_Kawabata_Hansen.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20111023015046/http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1975/1975_Kawabata_Hansen.pdf|url-status=|archive-date=2011-10-23|bibcode=1975JAtS...32.1133K|ano=1975|apelidos=|data=}}</ref>. O proxecto [[Pioneer Venus 1|Pioneer Venus]] foi lanzado en maio de [[1978]] e chegou a Venus a finais dese mesmo ano. Hansen colaborou con [[Larry Travis]] e outros colegas nun artigo de [[1979]] en ''[[Science]]'' que informaba sobre o desenvolvemento e a variabilidade das nubes no espectro [[Radiación ultravioleta|ultravioleta]]. Concluíron que hai polo menos tres materiais diferentes que contribúen ás imaxes: unha fina capa de néboa, nubes de ácido sulfúrico e un absorbente ultravioleta descoñecido debaixo da capa de nubes de ácido sulfúrico<ref>{{Cita web|título=Imaxes da nube do orbitador Pioneer Venus|url=http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1979/1979_Travis_etal_1.pdf|páxina-web=web.archive.org; Wayback Machine|data-acceso=2022-07-04|data-arquivo=21 de outubro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111021204331/http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1979/1979_Travis_etal_1.pdf|url-morta=yes}}</ref>. Os datos de polarización lineal obtidos da mesma misión confirmou que as nubes de nivel baixo e medio eran [[ácido sulfúrico]] cun [[Raio (xeometría)|raio]] de aproximadamente 1 [[micrómetro]]. Sobre a capa de nubes había unha capa de néboa submicrométrica<ref name="kawabata-venus-polarimetry">{{cite journal|doi=10.1029/JA085iA13p08129|author=Kawabata, K., D.L. Coffeen, J.E. Hansen, W.A. Lane, Mko. Sato, e L.D. Travis|date=1980|title=Cloud and Haze Properties from Pioneer Venus Polarimetry|journal=J. Xeofísica. Res.|volume=85|edición=A13|páxinas=8129–8140|bibcode=1980JGR....85.8129K}}</ref>. === Clima da Terra === [[Ficheiro:Peoria_ASOS.jpg|esquerda|miniatura|Unha [[estación meteorolóxica automatizada do aeroporto]] típica que rexistra as observacións meteorolóxicas rutineiras por hora de temperatura, tipo de tempo, vento, condición do ceo e visibilidade. Estas estacións de superficie están situadas en todo o mundo, e utilízanse para derivar unha [[temperatura global]].]] Hansen é coñecido polas súas investigacións no campo da [[climatoloxía]], o seu testemuño sobre o [[cambio climático]] ante as comisións do Congreso na [[década de 1980]] que axudou a crear unha ampla concienciación sobre o problema do [[quecemento global]], e a súa defensa continua de accións para limitar os impactos do cambio climático. A primeira análise da temperatura global do Instituto Goddard de Estudos Espaciais (GISS) do [[NASA]] publicouse en 1981. Hansen e o seu coautor analizaron a temperatura do aire superficial nas estacións meteorolóxicas centrándose nos anos de 1880 a 1985. Concluíron que as temperaturas medias globais poden determinarse aínda que as estacións meteorolóxicas adoitan estar no hemisferio norte e confinadas ás rexións continentais. O quecemento no século pasado foi de {{nowrap|0,5-0,7 °C}}, cun quecemento similar en ambos hemisferios.<ref>{{Cita web|título=Tendencias globais da temperatura medida do aire en superficie|url=http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1987/1987_Hansen_Lebedeff.pdf|páxina-web=web.archive.org; Wayback Machine|data-acceso=2022-07-04|lingua=EN|data-arquivo=20 de outubro de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20111020211124/http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1987/1987_Hansen_Lebedeff.pdf|url-morta=yes}}</ref> Cando se actualizou a análise en 1988, os catro anos máis cálidos rexistrados foran todos nos anos 80. Os dous anos máis cálidos foran 1981 e 1987.<ref name="temptrends-1988">{{cite journal|author1=Hansen, J.|author2=S. Lebedeff|data=1988|título=Temperaturas globais do aire na superficie: actualización até 1987|revista=Geophys. Res. Lett.|volume=15|issue=4|pages=323–326|doi=10.1029/GL015i004p00323|bibcode=1988GeoRL..15..323H|url=https://zenodo.org/record/1231388|apelidos=}}</ref> Durante unha reunión do Senado o 23 de xuño de 1988, Hansen informou de que estaba seguro de que o noventa e nove por cento da Terra estaba máis quente do que nunca se medira, que había unha clara relación de causa e efecto co efecto invernadoiro e, por último, que debido ao quecemento global, a probabilidade de que se producise un tempo climatolóxico atípico foi aumentando constantemente.<ref>{{Cite web|url=http://climatechange.procon.org/sourcefiles/1988_Hansen_Senate_Testimony.pdf|title=Declaración do Dr. James Hansen|date=23 de xuño de 1988|website=Climate Change|archive-url=https://web.archive.org/web/20110822055700/http://climatechange.procon.org/sourcefiles/1988_Hansen_Senate_Testimony.pdf|archive-date=22 de agosto , 2011|url-status=|título=}}</ref> Foi un crítico das posturas da Administración de [[Bill Clinton]] e [[George W. Bush]] sobre o cambio climático<ref>{{Cita web|título=Rewriting The Science|url=https://www.cbsnews.com/news/rewriting-the-science/|páxina-web=www.cbsnews.com|data-acceso=2022-07-04|lingua=en-US}}</ref>. Hansen postulou nun artigo de [[2007]] que 350 ppm ([[partes por millón]]) de dióxido de carbono na atmosfera é un límite superior seguro<ref>{{Cita web|título=James Hansen|url=https://es.alegsaonline.com/art/121304|páxina-web=es.Alegsaonline.com|data=2021-12-20|data-acceso=2022-07-04|lingua=es}}</ref> para evitar un [[punto de inflexión]] [[Climatoloxía|climático]]<ref>“[http://unfccc.int/files/press/backgrounders/application/pdf/press_factsh_mitigation.pdf Fact sheet: The need for mitigation.]” ''UNFCCC: United Nations Framework Convention on Climate Change''. Xuño de 2009. (Consultado o 1 de setembro de 2009)</ref> <ref>“[http://www.350.org/about/science 350 Science],” [http://www.350.org 350.org] (en [[Lingua inglesa|inglés]]) Consultado o 1 de setembro de 2022</ref> <ref>McKibben, Bill. “[https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/12/27/AR2007122701942.html Remember This: 350 Parts Per Million],” ''The [[Washington Post]]'' (en inglés); 20 de decembro de 2007. Consultado o 4 de xullo de 2022</ref>. O nivel récord actual é de 389 ppm de [[Dióxido de carbono|CO₂]], un aumento de case un 40% con respecto ao nivel anterior á [[Revolución Industrial|revolución industrial]] de 278 ppm<ref>{{Cita web|título=CO2 breaches milestone, drives warming|url=https://public.wmo.int/en/media/news/southern-hemisphere-breaches-co2-milestone|páxina-web=public.wmo.int|data=2016-05-18|data-acceso=2022-07-04|lingua=en}}</ref> <ref>{{Cita web|título=Current Greenhouse Gas Concentrations|url=https://cdiac.ess-dive.lbl.gov/pns/current_ghg.html|páxina-web=cdiac.ess-dive.lbl.gov|data-acceso=2022-07-04|nome=Oak Ridge National|apelidos=Laboratory}}</ref>. En [[1988]] a atmosfera terrestre superou a marca das 350 ppm,<ref name=":0" /> mentres que as emisións globais de [[Dióxido de carbono|CO₂]] per cápita aumentaron<ref>{{Cita novas|título=U.N. Sets High Bar On Emissions Cuts|url=https://www.wsj.com/articles/SB126053354299387331|xornal=Wall Street Journal|data=2009-12-14|data-acceso=2022-07-04|issn=0099-9660|lingua=en-US|nome=Alessandro|apelidos=Torello}}</ref>. ==== Controversias ==== A forte oposición pública de Hansen á explotación de areas bituminosas e o proxecto do gasoduto Keystone XL crearon certa controversia nos medios<ref name=":0" /><ref>{{Cita novas|título=Opinion; A Scientist’s Misguided Crusade|url=https://www.nytimes.com/2013/03/05/opinion/nocera-a-scientists-misguided-crusade.html|xornal=The New York Times|data=2013-03-05|data-acceso=2022-07-04|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Joe|apelidos=Nocera}}</ref> <ref>{{Cita novas|título=Opinion; The Climate Scientist and the Pipeline|url=https://www.nytimes.com/2013/03/09/opinion/the-climate-scientist-and-the-pipeline.html|xornal=The New York Times|data=2013-03-08|data-acceso=2022-07-04|issn=0362-4331|lingua=en-US}}</ref>. Hansen e outros 1.251 activistas foron arrestados en agosto e setembro de [[2011]] nunha manifestación diante da Casa Branca. Previamente, en [[2009]], xa fora arrestado por protestas. Hansen instou ao presidente [[Barack Obama|Obama]] a rexeitar a extensión do gasoduto destinado a transportar máis cru sintético desde as [[Areas betuminosas do Athabasca]] do [[Canadá]] até o [[Golfo de México]]. O 13 de febreiro de [[2013]], Hansen foi detido de novo na Casa Branca, xunto con [[Daryl Hannah]] e [[Robert F. Kennedy, Jr.]], durante unha nova protesta contra a proposta de ampliación do gasoduto Keystone. [[Ficheiro:NASA Scientist James Hansen Arrested.jpg|miniatura|James Hansen arrestado nunha manifestación ante a [[Casa Branca]], o 29 de agosto de 2011]] ''Storms of My Grandchildren'' é o primeiro libro de Hansen sobre o [[cambio climático]]. En [[2013]], Hansen foi coautor dunha carta aberta na que dicía que ''"a oposición continua á [[enerxía nuclear]] ameaza a capacidade da [[humanidade]] para evitar un perigoso cambio climático"''.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=Top climate change scientists' letter to policy influencers|url=https://www.cnn.com/2013/11/03/world/nuclear-energy-climate-change-scientists-letter/index.html|páxina-web=CNN|data=2013-11-03|data-acceso=2022-07-04|lingua=en}}</ref> ==== Críticas ==== En xaneiro de 2009, Andrew Freedman escribiu en ''[[The Washington Post]]'', que a [[American Meteorological Society]] cometera un erro ao dar a Hansen a [[Medalla de Investigación Carl-Gustaf Rossby]]: ''"O seu corpo de traballo non está en cuestión... Máis ben, o problema xorde debido ao recoñecemento da AMS do traballo de comunicación pública de Hansen sobre o cambio climático."''<ref>{{Cita web|título=Capital Weather Gang - Science Group Erred Giving Hansen Top Honor|url=http://voices.washingtonpost.com/capitalweathergang/2009/01/it_normally_does_not_make.html|páxina-web=voices.washingtonpost.com|data-acceso=2022-07-04}}</ref> En xuño de 2009, a xornalista Elizabeth Kolbert do ''[[The New Yorker|New Yorker]]'' que Hansen está ''"cada vez máis illado entre os activistas climáticos"''.<ref name="EKNY">{{cite magazine|primeiro=|último=|title=|revista=The New Yorker|data=29 de xuño de 2009|url=https://www.newyorker.com/magazine/2009/06/29/the-catastrohist|apelidos=Kolbert|nome=Elisabeth|título=The catastrohist}}</ref> En xullo de 2009, a columnista do [[The New York Times|''The New York Times'']]'','' Christa Marshall preguntou se Hansen aínda importaba no debate sobre o clima, sinalando que ''"enfada a moitos partidarios de longa data cos seus ataques mordaces contra o plan do presidente Obama"''. [[Joseph Romm]], un compañeiro sénior do [[think tank]] [[Center for American Progress]] afirmou ''"Á dereita encántalle o que fai"''. Hansen respostou que tiña que pronunciarse, xa que poucos outros podían explicar os vínculos entre a política e os modelos climáticos. ''"Só tes que dicir o que cres correcto"<ref>{{Cita web|título=POLITICO Pro|url=https://subscriber.politicopro.com/article/eenews/80274|páxina-web=subscriber.politicopro.com|data-acceso=2022-07-04}}</ref>''. Tamén en 2009, o físico [[Freeman Dyson]] criticou o activismo de Hansen dicindo que ''"converteu a súa ciencia en ideoloxía"''<ref>{{Cita novas|título=The Civil Heretic|url=https://www.nytimes.com/2009/03/29/magazine/29Dyson-t.html|xornal=The New York Times|data=2009-03-25|data-acceso=2022-07-04|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Nicholas|apelidos=Dawidoff}}</ref>. Hansen respondeu que se Dyson ''"vai deambular por algo que teña grandes consecuencias para a humanidade e para a vida do planeta, primeiro debería facer os deberes"''. Dyson afirmou nunha entrevista que a discusión con Hansen foi esaxerada, afirmando que el e Hansen son ''"amigos, pero non estamos de acordo en todo"''<ref>{{Cita web|título=Charlie Rose - A conversation with theoretical physicist and mathematician Freeman Dyson|url=http://www.charlierose.com/view/interview/10560|páxina-web=web.archive.org|data=2010-11-17|data-acceso=2022-07-04|data-arquivo=17 de novembro de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20101117012635/http://www.charlierose.com/view/interview/10560|url-morta=unfit}}</ref>. === Recoñecementos === Recibiu un premio Heinz Environment Award de 250.000 [[Dólar estadounidense|dólares]]<ref>{{Cita web|título=James Hansen|url=https://www.heinzawards.org/pages/james-hansen|páxina-web=www.heinzawards.org|data-acceso=2022-07-04|lingua=en}}</ref> polas súas investigacións sobre o quecemento global en [[2001]]. Foi catalogado como unha das 100 persoas máis influentes da [[Time|revista]] [[:en:Time 100|Time 100]] en [[2006]] e en [[2007]], compartiu o premio Dan David<ref>{{Cita web|título=James Hansen|url=https://dandavidprize.org/laureates/james-hansen/|páxina-web=Dan David Prize|data=2021-11-21|data-acceso=2022-07-04|lingua=en-US}}</ref> dun millón de dólares. A American Meteorological Society deulle a Medalla de Investigación Carl-Gustaf Rossby. O 5 de abril de [[2008]], o doutor Hansen recibiu o PNC Bank Common Wealth Award of Distinguished Service polos seus destacados logros na [[Ciencia]]<ref name=":0" />. == Algunhas publicacións == * con Tarō Takahashi (eds.) [[2007]]. ''Climate Processes and Climate Sensitivity.'' Am. Geophysical Union ISBN 0875904041 * con Mannava V. K. Sivakumar (eds.) 2007. ''Climate prediction and agriculture: Advances and Challenges.'' Springer ISBN 3540446508 * [https://web.archive.org/web/20111022060537/http://pubs.giss.nasa.gov/docs/2008/2008_Hansen_etal.pdf Target Atmospheric CO2: Where Should Humanity Aim?] – Dr. James Hansen et al. febreiro de 2008 (PDF 4,2&nbsp;MB) * ''Storms of My Grandchildren: The Truth about the Coming Climate Catastrophe and Our Last Chance to Save Humanity.'' Bloomsbury, 2009, ISBN 978-1608192007 == Notas == <div class="reflist" style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; column-count: 3; list-style-type: decimal;"> <references group="" responsive="0"></references> </div> == Véxase tamén == {{Galicitas}} {{Commonscat}} * [[Cambio climático]] * [[Quecemento global]] === Ligazóns externas === * [http://www.stormsofmygrandchildren.com/ Website do texto] ''Storms of My Grandchildren: The Truth about the Coming Climate Catastrophe and Our Last Chance to Save Humanity.'' * [http://www.columbia.edu/~jeh1/ Páxina oficial de James Hansen na Universidad Columbia] Con artigos, comentarios e actualizacións mensuais. * [https://web.archive.org/web/20131113060351/http://eesc.columbia.edu/faculty/james-e-hansen Página oficial de James Hansen no Departamento de Ciencias Terrestres e Ambientais de Columbia] [[Categoría:Nados en 1941]] [[Categoría:Físicos dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:NASA]] cp2ro191bryucks80oygmyruwl2nt1d 0 568075 6148354 6125855 2022-08-02T12:44:15Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{biografía}} '''José Garabal Louzao''', nado en [[Santiago de Compostela]] en [[1835]] e finado [[ibídem]] o [[18 de xuño]] de [[1907]], foi un pintor galego. == Traxectoria == Os pais enviárono a [[Madrid]] onde tivo por mestre a [[Federico Madrazo]]. De volta a Santiago opositou á praza de Debuxo da [[Real Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago|Real Sociedade Económica de Amigos do País]], sen éxito, pois gañoulla [[Modesto Brocos]]. == Galería de imaxes == {{Galería |title= |width=190 |height=220 |lines=2 |align=center |Ficheiro:Vítor de Saturnino Calderón y Collantes ca 1863.jpg|Vítor de [[Saturnino Calderón Collantes]], [[Facultade de Dereito de Santiago de Compostela|Facultade de Dereito da USC]]. |Ficheiro:Mártir misioneiro ou mártir paúl, 1898.jpg|Mártir misioneiro ou mártir paúl, 1898. }} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita enciclopedia |artigo= |enciclopedia=[[Diccionario enciclopédico galego universal]] |ano=2003-2004 |volume= |páxina= |editorial=''[[La Voz de Galicia]]'' |isbn=84-7680-429-6 }} * {{Cita libro |artigo= |título=[[Dicionario biográfico de Galicia]] |ano=2010-2011 |volume= |páxina= |editorial=[[Ir Indo|Ir Indo Edicións]] }} * {{Cita enciclopedia |artigo= |enciclopedia=[[Enciclopedia Galega Universal]] |ano=1999-2002 |volume= |páxina= |editorial=[[Ir Indo]] |isbn=84-7680-288-9}} * {{Cita enciclopedia |apelidos={{Versaleta|Vilanova}} |nome=Alberto |ligazón-autor=Alberto Vilanova|artigo=Garabal Louzao, José |enciclopedia=[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]] |tipo=[[DVD]] |editorial=[[Grupo El Progreso|El Progreso]] |ano=2005 |isbn=84-87804-88-8 }} * {{Cita libro |ligazónautor=José Manuel B. López Vázquez |apelidos={{Versaleta|López}} |nome=J. M. |ano=1990 |capítulo=El Arte Contemporáneo |páxinas= |título=[[Enciclopedia temática de Galicia]] |volume=V |editorial=Nauta |lingua=Es |isbn=84-278-1210-8 |ref=harv}} * {{Cita libro |ligazónautor=Fernando Martínez Vilanova |nome=F. |apelidos={{Versaleta|Martínez Vilanova}} |título=A pintura galega (1850-1950). Escola, contextualización e modernidade |ano=1998 |editorial=[[Edicións Xerais de Galicia|Xerais]] |isbn=978-84-8302-271-9 }} {{Reftermina}} === Outros artigos === * [[Ramón Parada Justel]] === Ligazóns externas === * [http://www.pintoresgallegos.com/bibliografia/josegarabal.html Listaxe de bibliografía sobre o autor] en pintoresgallegos.com * [https://museovirtual.usc.gal/gl/etiquetas/jose-garabal-louzao Museo Virtual] Universidade de Santiago de Compostela. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:}} [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Finados en 1907]] [[Categoría:Pintores de Galicia coa obra no dominio público]] [[Categoría:Pintores de Galicia do século XIX]] 42geo2wfs7n8244v9echctiwm6fp8nk 0 568551 6148769 6129059 2022-08-02T19:40:45Z InternetArchiveBot 89787 Engade 2 libros para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Xene-proteína |nome = SERPINA7 |nomes = SERPINA7, TBG, serpina familia A membro 7, globulina fixadora da tiroxina，TBG, TBGQTL |imaxe = Protein SERPINA7 PDB 2ceo.png |imaxe_tamaño = |imaxe_pé = |HGNCid = |MGIid = 3041197 |símbolo = SERPINA7 |símbolos_alt = SERPINA7, TBG, serpina familia A membro 7, globulina fixadora da tiroxina，TBG, TBGQTL <!-- Datos xenéticos --> |Xene = SERPINA7 |Xene_tipo = codificante de proteínas |Cromosoma = X |Brazo = q |Banda = 22.3 |LocusSupplementaryData = <!-- Estrutura/función proteica --> |Longo_proteína = |Peso_molecular = |Estrutura = |Tipo = |Funcións = |Dominio = |Motivo = |Produtos_alt = |Función = |Compoñente = |Proceso = <!-- Info adicional --> |Taxon = |Célula = |Localización = |Modificación = |Ruta = |Interaccións = |Prop_biofisicas = <!-- Datos encimáticos --> |Act_catalítica = |Cofactores = |Reg_encimática = |Km = |Vmax = <!-- Datos do receptor/ligando --> |Acción = |Agonista = |Antagonista = <!-- Datos biotecnolóxicos/médicos --> |Enfermidade = |Fármaco = |Biotecnoloxía = <!-- Bases de datos --> |Accesión = |ECnumber = |ATC_prefix = |ATC_suffix = |ATC_supplemental = |CAS_number = |CAS_supplemental = |DrugBank = |Homologene = 20113 |IUPHAR = |OMIM = 314200 |GeneAtlas_image1 = |GeneAtlas_image2 = |GeneAtlas_image3 = |PDB = |Varios_PDB = {{PDB2|2CEO}} , {{PDB2|2RIV}} , {{PDB2|2RIW}} , {{PDB2|2XN3}} , {{PDB2|2XN5}} , {{PDB2|2XN6}}, {{PDB2|2XN7}} , {{PDB2|4X30}} , {{PDB2|4YIA}} |NCBI = |KEGG = |Orthologs = <!-- Ortoloxía --> |Hs_EntrezGene =6906 |Hs_Ensembl =ENSG00000123561 |Hs_RefseqmRNA =NM_000354 |Hs_RefseqProtein =NP_000345 |Hs_GenLoc_db = hgX |Hs_GenLoc_chr = X |Hs_GenLoc_start =106032435 |Hs_GenLoc_end =106038727 |Hs_Uniprot =P05543 |Mm_EntrezGene = 331535 |Mm_Ensembl = ENSMUSG00000031271 |Mm_RefseqmRNA = NM_177920 |Mm_RefseqProtein = NP_808588 |Mm_GenLoc_db = mm9 |Mm_GenLoc_chr = X |Mm_GenLoc_start = 137980006 |Mm_GenLoc_end = 137985985 |Mm_Uniprot = P61939 <!-- Info relacionada --> |Artigo = |Publicación = }} A '''globulina fixadora de tiroxina''' ('''TBG''', do inglés ''thyroxine-binding globulin'') ou globulina ligadora de tiroxina é unha [[proteína]] [[globulina]] que nos humanos está codificada no [[xene]] '''''SERPINA7''''' do [[cromosoma X]].<ref>{{cite journal |vauthors=Mori Y, Miura Y, Oiso Y, etal |title=Precise localization of the human thyroxine-binding globulin gene to chromosome Xq22.2 by fluorescence in situ hybridization |url=https://archive.org/details/sim_human-genetics_1995-10_96_4/page/481 |journal=Hum. Genet. |volume=96 |issue= 4 |pages= 481–2 |year= 1995 |pmid= 7557975| doi=10.1007/BF00191811}}</ref> A TBG únese ás [[hormona tiroide|hormonas tiroides]] en circulación. É unha das tres [[proteína de transporte de membrana|proteínas de transporte]] (xunto coa [[transtiretina]] e a [[albumina sérica humana|albumina sérica]]) responsable de transportar as hormonas tiroides [[tiroxina]] (T₄) e [[triiodotironina]] (T₃) no torrente sanguíneo. Destas tres proteínas, A TBG ten a maior afinidade pola T₄ e a T₃ pero está presente na menor concentración en coomparación coa transtiretina e a albumina, que tamén se une á T3 e T4 en circulación. Malia a súa baixa concentración, a TBG acarrexa a maioría da T₄ do [[plasma sanguíneo]]. Debido á súa concentación tan baixa da T₄ e a T₃ no sangue, A TBG raramente está saturada en máis do 25% co seu [[ligando]]. A diferenza da transtiretina e a albumina, a TBG ten un só sitio de unión para a T₄/T₃. A TBG é [[biosíntese|sintetizada]] principalmente no [[fígado]] como unha proteína de 54 [[dalton (unidade)|kDa]]. En canto á [[xenómica]], a TBG é unha [[serpina]]; porén, non ten función inhibitoria como moitos outros membros desta clase de proteínas. == Papel en diagnósticos == Os test para a globulina fixadora de tiroxina utilizanse por veces para atopar a causa da elevación ou diminución dos niveis de hormonas tiroides.<ref>MedlinePlus [https://medlineplus.gov/spanish/ency/article/003374.htm Test de TGB en la sangre]</ref><ref>Verywellhealth [https://www.verywellhealth.com/thyroid-binding-globulin-test-4691368 What is the Thyroid-Binding globulin test?]</ref> Isto faise medindo a union ás resinas de hormona tiroide etiquetada, a cal ocorre só cando a hormona tiroide etiquetada está libre. O [[soro sanguíneo|soro]] do paciente mestúrase coa hormona tiroide etiquetada; despois engádese a resina á mestura completa para medir a cantidade de hormona tiroide etiquetada. Así, por exemplo, se o paciente é verdadeiramente hipotiroide e os niveis de TBG son normais, entón hai moitos sitios abertos para a unión sobre a TBG, xa que o nivel de hormona tiroide total é baixo. Por tanto, cando se engade a hormona etiquetada, unirase principalmente á TBG, quedando pouca para unirse á resina. Ao contrario, porén, se o paciente é verdadeiramente hipertiroide, e os niveis de TBG lson normais, a hormona endóxena do paciente saturará máis os sitios de unión da TBG, deixando menos espazo para a hormona etiquetada, o cal permite unha maior unión á resina. En pacientes que son realmente hipo- ou hipertiroides, os tests de TBG non son moi útiles. Porén, se os niveis de hormona tiroide total indican hipotiroidismo ou hipertiroidismo en ausencia de síntomas acompañentes, a utilidade dos test de TBG faise máis evidente, xa que a proución de TBG pode ser modificada por outros factores como os niveis de [[estróxeno]]s ou [[corticoide]]s ou a insuficiencia hepática. Se, por exemplo, o nivel de TBG é alto, o cal pode acontecer cando os niveis de estróxenos son altos, a TBG unirase a máis hormonas tiroides, diminuíndo a hormona libre dispoñible no sangue, o cal orixina a estimulación da [[hormona estimulante da tiroide|TSH]], e a produción de máis hormona tiroide. Neste caso, o nivel de hormona tiroide total será alto. E así sucesivamente, cando se engade a hormona etiquetada, como a TBG está tan alta, unha vez que se acada o equilibrio entre a unión de hormona tiroide endóxena e a hormona etiquetada, estará dispoñible menos hormona etiquetada libre para a súa captación na resina. Á inversa, en presenza de [[corticosteroide]]s, os cales fan diminuír os niveis de TBG, a hormona tiroide total (unida e libre) no sangue será baixa. Así, cando se engade a hormona etiquetada, como hai tan pouca TBG dispoñible no sangue, despois de que se acada o equilibrio, soamente unha pequena porción dela se unirá, deixando moita dispoñible para a súa caprtación pola resina. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === {{refempeza | 2}} *{{cite journal | author=Cheng SY |title=Partial amino acid sequence of human thyroxine-binding globulin. Further evidence for a single polypeptide chain |journal=Biochem. Biophys. Res. Commun. |volume=79 |issue= 4 |pages= 1212–8 |year= 1978 |pmid= 414747 |doi=10.1016/0006-291X(77)91135-4 }} *{{cite journal |vauthors=Shirotani T, Kishikawa H, Wake N, etal |title=Thyroxine-binding globulin variant (TBG-Kumamoto): identification of a point mutation and genotype analysis of its family |journal=Endocrinol. Jpn. |volume=39 |issue= 6 |pages= 577–84 |year= 1993 |pmid= 1294376 |doi= 10.1507/endocrj1954.39.577}} *{{cite journal |vauthors=Bertenshaw R, Sarne D, Tornari J, etal |title=Sequencing of the variant thyroxine-binding globulin (TBG)-San Diego reveals two nucleotide substitutions |journal=Biochim. Biophys. Acta |volume=1139 |issue= 4 |pages= 307–10 |year= 1992 |pmid= 1515456 |doi= 10.1016/0925-4439(92)90105-v}} *{{cite journal | vauthors=Bertenshaw R, Takeda K, Refetoff S |title=Sequencing of the variant thyroxine-binding globulin (TBG)-Quebec reveals two nucleotide substitutions |journal=Am. J. Hum. Genet. |volume=48 |issue= 4 |pages= 741–4 |year= 1991 |pmid= 1901689 | pmc=1682945 }} *{{cite journal |vauthors=Imamura S, Mori Y, Murata Y, etal |title=Molecular cloning and primary structure of rat thyroxine-binding globulin |journal=Biochemistry |volume=30 |issue= 22 |pages= 5406–11 |year= 1991 |pmid= 1903654| doi=10.1021/bi00236a012}} *{{cite journal | vauthors=Janssen OE, Takeda K, Refetoff S |title=Sequence of the variant thyroxine-binding globulin (TBG) in a Montreal family with partial TBG deficiency | url=https://archive.org/details/sim_human-genetics_1991-06_87_2/page/119 |journal=Hum. Genet. |volume=87 |issue= 2 |pages= 119–22 |year= 1991 |pmid= 1906047| doi=10.1007/BF00204164 }} *{{cite journal |vauthors=Yamamori I, Mori Y, Seo H, etal |title=Nucleotide deletion resulting in frameshift as a possible cause of complete thyroxine-binding globulin deficiency in six Japanese families |journal=J. Clin. Endocrinol. Metab. |volume=73 |issue= 2 |pages= 262–7 |year= 1991 |pmid= 1906892 |doi=10.1210/jcem-73-2-262 }} *{{cite journal |vauthors=Li P, Janssen OE, Takeda K, etal |title=Complete thyroxine-binding globulin (TBG) deficiency caused by a single nucleotide deletion in the TBG gene |journal=Metab. Clin. Exp. |volume=40 |issue= 11 |pages= 1231–4 |year= 1991 |pmid= 1943753 |doi= 10.1016/0026-0495(91)90221-h}} *{{cite journal |vauthors=Waltz MR, Pullman TN, Takeda K, etal |title=Molecular basis for the properties of the thyroxine-binding globulin-slow variant in American blacks |journal=J. Endocrinol. Invest. |volume=13 |issue= 4 |pages= 343–9 |year= 1990 |pmid= 2115061 |doi= 10.1007/bf03349576 }} *{{cite journal | vauthors=Mori Y, Takeda K, Charbonneau M, Refetoff S |title=Replacement of Leu227 by Pro in thyroxine-binding globulin (TBG) is associated with complete TBG deficiency in three of eight families with this inherited defect |journal=J. Clin. Endocrinol. Metab. |volume=70 |issue= 3 |pages= 804–9 |year= 1990 |pmid= 2155256 |doi=10.1210/jcem-70-3-804 }} *{{cite journal |vauthors=Takeda K, Mori Y, Sobieszczyk S, etal |title=Sequence of the variant thyroxine-binding globulin of Australian aborigines. Only one of two amino acid replacements is responsible for its altered properties |journal=J. Clin. Invest. |volume=83 |issue= 4 |pages= 1344–8 |year= 1989 |pmid= 2495303| doi=10.1172/JCI114021 | pmc=303827}} *{{cite journal |vauthors=Mori Y, Seino S, Takeda K, etal |title=A mutation causing reduced biological activity and stability of thyroxine-binding globulin probably as a result of abnormal glycosylation of the molecule |journal=Mol. Endocrinol. |volume=3 |issue= 3 |pages= 575–9 |year= 1989 |pmid= 2501669 |doi=10.1210/mend-3-3-575 }} *{{cite journal |vauthors=Flink IL, Bailey TJ, Gustafson TA, etal |title=Complete amino acid sequence of human thyroxine-binding globulin deduced from cloned DNA: close homology to the serine antiproteases |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=83 |issue= 20 |pages= 7708–12 |year= 1986 |pmid= 3094014| doi=10.1073/pnas.83.20.7708 | pmc=386790|bibcode=1986PNAS...83.7708F }} *{{cite journal |vauthors=Janssen OE, Chen B, Büttner C, etal |title=Molecular and structural characterization of the heat-resistant thyroxine-binding globulin-Chicago |journal=J. Biol. Chem. |volume=270 |issue= 47 |pages= 28234–8 |year= 1996 |pmid= 7499319 |doi=10.1074/jbc.270.47.28234 }} *{{cite journal |vauthors=Miura Y, Mori Y, Yamamori I, etal |title=Sequence of a variant thyroxine-binding globulin (TBG) in a family with partial TBG deficiency in Japanese (TBG-PDJ) |journal=Endocr. J. |volume=40 |issue= 1 |pages= 127–32 |year= 1994 |pmid= 7951486 |doi=10.1507/endocrj.40.127 }} *{{cite journal |vauthors=Hayashi Y, Mori Y, Janssen OE, etal |title=Human thyroxine-binding globulin gene: complete sequence and transcriptional regulation |journal=Mol. Endocrinol. |volume=7 |issue= 8 |pages= 1049–60 |year= 1993 |doi=10.1210/mend.7.8.8232304 |pmid= 8232304}} *{{cite journal |vauthors=Akbari MT, Kapadi A, Farmer MJ, etal |title=The structure of the human thyroxine binding globulin (TBG) gene |journal=Biochim. Biophys. Acta |volume=1216 |issue= 3 |pages= 446–54 |year= 1994 |pmid= 8268226 |doi= 10.1016/0167-4781(93)90013-4}} *{{cite journal |vauthors=Mori Y, Miura Y, Takeuchi H, etal |title=Gene amplification as a cause of inherited thyroxine-binding globulin excess in two Japanese families |journal=J. Clin. Endocrinol. Metab. |volume=80 |issue= 12 |pages= 3758–62 |year= 1996 |doi=10.1210/jcem.80.12.8530630 |pmid= 8530630 }} *{{cite journal | vauthors=Carvalho GA, Weiss RE, Vladutiu AO, Refetoff S |title=Complete deficiency of thyroxine-binding globulin (TBG-CD Buffalo) caused by a new nonsense mutation in the thyroxine-binding globulin gene |journal=Thyroid |volume=8 |issue= 2 |pages= 161–5 |year= 1998 |pmid= 9510125 |doi=10.1089/thy.1998.8.161 }} {{reftermina}} === Ligazóns externas === * {{PDBe-KB2|P05543|Thyroxine-binding globulin}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Proteínas sanguíneas]] [[Categoría:Tiroide]] 47zuairy57o9rzm1jspkivj4ortdaee 0 568765 6149167 6131857 2022-08-03T07:33:26Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Sicofanta''' (do [[latín]] ''sycophanta'', á súa vez do [[Lingua grega|grego]] συκοφάντης, ''sukophantēs ='' 'informador', de σῦκον, ''sykon'', [[figo]] e de φαίνω, ''phainô'', ''phainein'' 'mostrar'<ref name="Dicti">{{Cita web|url=http://www.oxforddictionaries.com/pt/defini%C3%A7%C3%A3o/ingl%C3%AAs-americano/sycophant|título=Dictionary: Sycophant|data-acceso=25/11/2015|apelidos=Oxford University Press|data=2015|formato=|páxinas=|lingua=inglês|cita=}}</ref>), foi un termo usado no ordenamento xurídico da [[Atenas]] [[Grecia antiga|clásica]], que hoxe designa unha persoa que denuncia a outra falsamente. Nun contexto literario en orixe, e despois noutros contextos, era un «delator» ou «calumniador»<ref>{{Cita web|título=Dicionario; sicofanta|url=https://academia.gal/dicionario/-/termo/busca/sicofanta|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-07-11|lingua=gl-ES}}</ref><ref>{{Cita web|título=sicofanta|url=https://digalego.xunta.gal/es/termo/58326/sicofanta|páxina-web=DIGALEGO|data-acceso=2022-07-11|lingua=}}</ref> que a xente trataba de evitar para non verse envolta en denuncias falsas. == Orixe do termo == Nun principio o termo (lit. ''mostra-figos'') remitía a quen denunciaba os contrabandistas de figos sagrados e despois os contrabandistas en xeral. O termo pasou a referirse a calquera que fixese unha acusación coa esperanza de obter un beneficio. Eran coñecidos e temidos por persoas honestas que podían estar implicadas nunha [[Extorsión|chantaxe]]<ref>{{Cita web|url=https://www.fbbva.es/wp-content/uploads/2019/05/21.Platon-A-republica.pdf|páxina-web=Xosé Manuel Blaco Roo; USC|título=Platón; A República|data-acceso=11 de xullo de 2022}}</ref>. Segundo [[Andócides|Andócides de Atenas]], na súa obra ''Sobre os misterios'', o sicofanta exercía unha profesión vergoñenta, percorrendo a cidade buscando información sobre as persoas para difamalas. Coa axuda de "testemuñas", presentaba denuncias no xulgado esperando recibir algún [[suborno]] do acusado para retirar a denuncia<ref>{{Cita libro|título=Linguagens E Formas de Poder Na Ant|url=https://books.google.com/books?id=Khc4uG6cvBYC&pg=PA71&hl=gl|editorial=Mauad Editora Ltda|data=2002|ISBN=978-85-7478-065-8|lingua=pt-BR|nome=Neyde|apelidos=Theml}}</ref>. O significado literal da palabra é confuso. Unha hipótese é que estes informantes sacaron os exportadores de figos do [[Ática]] (a [[exportación]] era entón ilegal porque o terreo pedregoso era [[Esterilidade|estéril]], un dos motivos polos que Atenas buscaba abastecemento a través da navegación e do establecemento de [[Colonización grega|colonias]]). A pesar das fortes multas imputadas aos falsos informantes, os sicofantas a miúdo levaban carreiras moi lucrativas. Por extensión, o termo designa un individuo desprezable, que busca obter unha posición ou status persoal mediante adulación cara a outras persoas que habitualmente xa teñen certas influencias e status social ou tribal. O teatro de [[Aristófanes]] mostra un bo número destas figuras. == Historia == Dado que na antiga Atenas non existía ningunha institución análoga á Fiscalía nos tempos modernos, era o deber de todos e cada un dos cidadáns denunciar os delitos ou faltas que lles chamasen a atención. O papel de acusador non tiña nada de odio, e os cidadáns máis conspicuos de Atenas nunca tiveron reparos en xogar ese rol co fin de favorecer o ben público e a seguridade, que se basean no cumprimento da lei, a moral e os bos costumes. Porén, este procedemento deu lugar a diversos abusos: homes malvados, indiscretos ou pendencieros, incitados polo desexo de facer dano ou polo espírito de intriga, formulaban acusacións, arbitrarias en xeral, contra cidadáns destacados, cuxa tranquilidade se perturbaba sen ningunha vantaxe para a sociedade. Outros aproveitáronse do dereito que a lei outorgaba a todo home libre, para sacar cartos a quen podían ameazar cunha denuncia. A tales xentes designábanse, xa desde o século V a. C., co odioso nome de '''sicofantas''', entendendo neste concepto todos aqueles que fixesen denuncias á lixeira, sen motivo ou por motivos infundados ou tamén con vistas á ganancia ilegal. As vítimas forzadas dos sicofantas eran os ricos, que, como di [[Isócrates]] (''Adv. Euthym.'', 5) vivían en Atenas baixo un réxime de sospeita. En balde a maioría deles se abstiveron sistematicamente de calquera participación en política, nin lles serviu de nada ter un comportamento irreprochable nin ter o peto aberto constantemente aos mendigos. Por pouco que un deles fose coñecido como un home tímido, inimigo do escándalo ou incapaz de defenderse coa súa propia elocuencia, ese mesmo feito facíao presa dos sicofantas. {{cita|Os tribunais non sempre gobernan como se tiña dereito a esperar; a casualidade máis que a xustiza é o que regula as súas decisións. É mellor, cuns poucos dracmas, desfacerse dunha acusación grave que exporse aos danos que dela poidan derivar.|Isócrates (''Adv. Callimacum'', 9)}} Polo que respecta a Charmidas, os sicofantas fixéronlle tan insoportable a vida mentres era rico, que, despois reducido á pobreza, felicitouse por esta reversión da fortuna. Finalmente, Critón, ao ser obxecto de continuas acusacións, seguiu o consello de Sócrates e contratou un individuo dese tipo. == Sicofantas na cultura ateniense == === Medidas para suprimir os sicofantas === Fixéronse esforzos para desalentar ou suprimir os sicofantas, incluíndo multas para os litigantes que non obtiveron polo menos a quinta parte dos votos do xurado, ou para aqueles que abandonasen o caso despois de que este comezase, unha práctica común entre os sicofantas cando eran subornados. Ademais, os homes eran xulgados por ser sicofantas<ref name="MacDowell">{{Cita libro|url=http://books.google.com/books?id=92_Nz8jjrSUC&pg=PA63|apelidos=MacDowell|nome=Douglas M.|título=The Law in Classical Athens|lugar=Ithaca, NY|ano=1986|ISBN=978-0-80149365-2|páxinas=62–66}}</ref>. Os períodos de prescrición foron especificamente adoptados para tratar de deter a práctica dos sicofantas<ref name="Allen">{{Cita libro|url=http://books.google.com/books?id=lKW3yiINadEC&printsec=frontcover&dq=The+World+of+Prometheus:+The+Politics+of+Punishing+in+Democratic+Athens&hl=en&sa=X&ei=NV1gUcOFMYKA0AGYloDgCw&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=sycophant&f=false|apelidos=Allen|nome=Danielle S.|título=The World of Prometheus: The Politics of Punishing in Democratic Athens|lugar=Princeton, NJ|ano=2003|ISBN=9780691094892|páxinas=156–164}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|título=Sex and sycophancy: Communication strategies for ascendance in same-sex and mixed-sex superior-subordinate dyads|url=https://www.semanticscholar.org/paper/Sex-and-sycophancy:-Communication-strategies-for-in-Sussman-Pickett/6fb0b5b9863778602045dd888a236ecf53bdd708|data=1980|doi=10.1007/BF00288366|nome=L.|apelidos=Sussman|nome2=Terry A.|apelidos2=Pickett|nome3=Irene Anchini|apelidos3=Berzinski|nome4=F. W.|apelidos4=Pearce}}</ref>. === Sátiras === Na [[sátira]] de [[Aristófanes]] ''[[Os acarnienses]]'', un cidadán de [[Mégara, Grecia|Mégara]], que tenta vender as súas fillas, enfróntase a un sicofanta que o acusa de tentar vender ilegalmente mercadorías estranxeiras. Noutra sátira, un cidadán de [[Beocia]] compra un adulador como produto típico ateniense que non pode conseguir na casa. Un sicofanta aparece como personaxe en ''Os paxaros''. Unha das súas obras tivo, como tema principal, un ataque a un adulador. En ''Plutón'', o personaxe, hipócrita, defende o seu papel de necesidade para apoiar as leis e previr irregularidades<ref name="MacDowell">{{Cita libro|url=http://books.google.com/books?id=92_Nz8jjrSUC&pg=PA63|apelidos=MacDowell|nome=Douglas M.|título=The Law in Classical Athens|lugar=Ithaca, NY|ano=1986|ISBN=978-0-80149365-2|páxinas=62–66}}</ref>. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Grecia antiga}} === Bibliografía === *{{cita publicación periódica|last=Clark |first=L. P. |title=A Psychological Study of Sycophancy |url=https://archive.org/details/sim_psychoanalytic-review_1934-01_21_1/page/15 |journal=Psychoanalytic Review |volume=21 |pages=15–39 |year=1934 }} *{{cita libro|last=Lofberg |first=John Oscar |title=Sycophancy in Athens |year=2008 |location=Whitefish |publisher=Kessinger |isbn=978-1-4304-9346-4 |orig-year=1917 |edition=Reprint }} === Ligazóns externas === * [https://www.filosofia.org/enc/eui/e551144.htm Sicofanta en filosofia.org]''(en [[Lingua castelá|castelán]])'' {{control de autoridades}} [[Categoría:Etimoloxía]] [[Categoría:Grecia antiga]] mkr9tis5bojssmdswsjy35dkego5mf6 0 569235 6149080 6133348 2022-08-03T02:53:14Z InternetArchiveBot 89787 Engade 2 libros para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Xene-proteína |nome = TTR |nomes = CTS, CTS1, HEL111, HsT2651, PALB, TBPA, transtiretina, ATTN |imaxe = Transthyretin.png |imaxe_tamaño = |imaxe_pé = |HGNCid = |MGIid = 98865 |símbolo = TTR |símbolos_alt = CTS, CTS1, HEL111, HsT2651, PALB, TBPA, transtiretina, ATTN <!-- Datos xenéticos --> |Xene = TTR |Xene_tipo = codificante de proteínas |Cromosoma = 18 |Brazo = q |Banda = 12.1 |LocusSupplementaryData = <!-- Estrutura/función proteica --> |Longo_proteína = |Peso_molecular = |Estrutura = |Tipo = |Funcións = |Dominio = |Motivo = |Produtos_alt = |Función = |Compoñente = |Proceso = <!-- Info adicional --> |Taxon = |Célula = |Localización = |Modificación = |Ruta = |Interaccións = |Prop_biofisicas = <!-- Datos encimáticos --> |Act_catalítica = |Cofactores = |Reg_encimática = |Km = |Vmax = <!-- Datos do receptor/ligando --> |Acción = |Agonista = |Antagonista = <!-- Datos biotecnolóxicos/médicos --> |Enfermidade = |Fármaco = |Biotecnoloxía = <!-- Bases de datos --> |Accesión = |ECnumber = |ATC_prefix = |ATC_suffix = |ATC_supplemental = |CAS_number = |CAS_supplemental = |DrugBank = |Homologene = 317 |IUPHAR = |OMIM = 176300 |GeneAtlas_image1 =PBB GE TTR 209660 at fs.png |GeneAtlas_image2 = |GeneAtlas_image3 = |PDB = |Varios_PDB = {{PDB2|1BM7}} , 1BMZ, 1BZ8, 1BZD, 1BZE, 1DVQ, 1DVS, 1DVT, 1DVU, 1DVX, 1DVY, 1DVZ, 1E3F, 1E4H, 1E5A, 1ETA, 1ETB, 1F41, 1F86, 1FH2, 1FHN, 1G1O, 1GKO, 1ICT, 1III, 1IIK, 1IJN, 1QAB, 1QWH, 1RLB, 1SOK, 1SOQ, 1THA, 1THC, 1TLM, 1TSH, 1TT6, 1TTA, 1TTB, 1TTC, 1TTR, 1TYR, 1TZ8, 1U21, 1X7S, 1X7T, 1Y1D, 1Z7J, 1ZCR, 1ZD6, 2B14, 2B15, 2B16, 2B77, 2B9A, 2F7I, 2F8I, 2FBR, 2FLM, 2G3X, 2G3Z, 2G4E, 2G4G, 2G5U, 2G9K, 2GAB, 2H4E, 2M5N, 2NOY, 2PAB, 2QEL, 2QGB, 2QGC, 2QGD, 2QGE, 2ROX, 2ROY, 2TRH, 2TRY, 2WQA, 3A4D, 3A4E, 3A4F, 3B56, 3BSZ, 3BT0, 3CBR, 3CFM, 3CFN, 3CFQ, 3CFT, 3CN0, 3CN1, 3CN2, 3CN3, 3CN4, 3CXF, 3D7P, 3DGD, 3DID, 3DJR, 3DJS, 3DJT, 3DJZ, 3DK0, 3DK2, 3DO4, 3ESN, 3ESO, 3ESP, 3FC8, 3FCB, 3GLZ, 3GPS, 3GRB, 3GRG, 3GS0, 3GS4, 3GS7, 3HJ0, 3I9A, 3I9I, 3IPB, 3IPE, 3KGS, 3KGT, 3KGU, 3M1O, 3NEO, 3NES, 3NEX, 3NG5, 3OZK, 3OZL, 3SSG, 3TCT, 3TFB, 3U2I, 3U2J, 3W3B, 4ABQ, 4ABU, 4ABV, 4ABW, 4AC2, 4AC4, 4ACT, 4ANK, 4DER, 4DES, 4DET, 4DEU, 4DEW, 4FI6, 4FI7, 4FI8, 4HIQ, 4HIS, 4IIZ, 4IK6, 4IK7, 4IKI, 4IKJ, 4IKK, 4IKL, 5TTR, 3D2T, 3I9P, 3IMR, 3IMS, 3IMT, 3IMU, 3IMV, 3IMW, 3NEE, 3P3R, 3P3S, 3P3T, 3P3U, 4HJS, 4HJT, 4HJU, 4I85, 4I87, 4I89, 4KY2, 4L1S, 4L1T, 4MAS, 4MRB, 4MRC, 4N85, 4N86, 4N87, 4PM1, 4PME, 4PMF, 4PVL, 4PVM, 4PVN, 4PWE, 4PWF, 4PWG, 4PWH, 4PWI, 4PWJ, 4PWK, 4QRF, 4QXV, 4QYA, 4TQ8, 4TQH, 4TQI, 4TQP, 4WNJ, 4WNS, 4WO0, 4YDM, 4YDN, 5BOJ, 4Y9B, 4Y9C, 4Y9E, 4Y9F, 4Y9G, 4TKW, 4TL4, 4TL5, 4TLK, 4TLS, 4TLT, 4TM9, 4TNE, 5AKS, 5AKT, 5AKV, 5AL0, 5AL8, 5CR1, 4TNF, 4TLU, 5AYT, 4TNG, 5EZP, 4D7B, 5A6I, 5E23, 5CNH, 5E4O, 5CN3, 5EN3, 5DWP, 5K1J, 5E4A, 5HJG, 5IHH |NCBI = |KEGG = |Orthologs = <!-- Ortoloxía --> |Hs_EntrezGene =7276 |Hs_Ensembl =ENSG00000118271 |Hs_RefseqmRNA =NM_000371 |Hs_RefseqProtein =NP_000362 |Hs_GenLoc_db =hg18 |Hs_GenLoc_chr = 18 |Hs_GenLoc_start =31557009 |Hs_GenLoc_end =31598833 |Hs_Uniprot =P02766 |Mm_EntrezGene = 22139 |Mm_Ensembl = ENSMUSG00000061808 |Mm_RefseqmRNA = NM_013697 |Mm_RefseqProtein = NP_038725 |Mm_GenLoc_db = mm9 |Mm_GenLoc_chr = 18 |Mm_GenLoc_start = 20798337 |Mm_GenLoc_end = 20807378 |Mm_Uniprot = P07309 <!-- Info relacionada --> |Artigo = |Publicación = }} A '''transtiretina''' ('''TTR''' ou '''TBPA''') é unha [[proteína de transporte]] do [[plasma sanguíneo]] e [[líquido cefalorraquídeo]] que transporta a [[hormona tiroide]] [[tiroxina]] (T₄) e o [[retinol]] cara ao [[fígado]]. Por facer esta función esta proteína recibiu o seu nome, procedente de '''''trans'''porte de '''ti'''roxina e '''retin'''ol'' e maila terminación "a" habitual nas proteínas. O fígado segrega TTR ao [[sangue]], e o [[plexo coroideo]] segrégaa ao líquido cefalorraquídeo. A TTR foi orixinalmente denominada '''prealbumina'''<ref>{{MeshName|Prealbumin}}</ref> (ou prealbumina fixadora de tiroxina) porque "corre" máis rápido que a [[albumina]] nos xeles de [[electroforese]]. A transtiretina é unha proteína codificada no [[xene]] ''TTR'' do [[cromosoma 18]] humano. == Afinidades de unión == A TTR funciona en concerto con outras dúas proteínas fixadoras de [[hormona tiroide|hormonas tiroides]] do [[soro sanguíneo]]: {| class="wikitable" ! Proteína !! Forza de unión !! Concentración no plasma |- | [[globulina fixadora de tiroxina]] (TBG) || a máis alta || a máis baixa |- | transtiretina (TTR ou TBPA) || máis baixa || máis alta |- | [[albumina]] || a máis baixa || moito máis alta |} No líquido cefalorraquídeo a TTR é o transportador primario da [[tiroxina|T₄]]. A TTR tamén actúa como transportador do [[retinol]] (vitamina A) por medio da súa asociación coa [[proteína fixadora de retinol]] (RBP) no sangue e o líquido cefalorraquídeo. Menos do 1% dos sitios de unión á T₄ da TTR están ocupados no sangue, o cal aprovéitase para previr a disocación da TTR, o pregamento incorrecto e a agregación, o cal levaría á dexeneración de tecidos postmitóticos.<ref name="pmid11733349"/> Outras numerosas pequenas moléculas únense aos sitios de unión da tiroxina, incluíndo moitos produtos naturais (como o [[resveratrol]]), fármacos ([[Tafamidis]],<ref name="pmid12820260">{{cite journal | vauthors = Razavi H, Palaninathan SK, Powers ET, Wiseman RL, Purkey HE, Mohamedmohaideen NN, Deechongkit S, Chiang KP, Dendle MT, Sacchettini JC, Kelly JW | title = Benzoxazoles as transthyretin amyloid fibril inhibitors: synthesis, evaluation, and mechanism of action | journal = Angew. Chem. Int. Ed. Engl. | volume = 42 | issue = 24 | pages = 2758–61 | date = xuño de 2003 | pmid = 12820260 | doi = 10.1002/anie.200351179 }}</ref> ou Vyndaqel, [[diflunisal]],<ref name="pmid17107884">{{cite journal | vauthors = Sekijima Y, Dendle MA, Kelly JW | title = Orally administered diflunisal stabilizes transthyretin against dissociation required for amyloidogenesis | journal = Amyloid | volume = 13 | issue = 4 | pages = 236–49 | date = decembro de 2006 | pmid = 17107884 | doi = 10.1080/13506120600960882 }}</ref><ref name="pmid14711308">{{cite journal | vauthors = Adamski-Werner SL, Palaninathan SK, Sacchettini JC, Kelly JW | title = Diflunisal analogues stabilize the native state of transthyretin. Potent inhibition of amyloidogenesis | journal = J. Med. Chem. | volume = 47 | issue = 2 | pages = 355–74 | date = xaneiro de 2004 | pmid = 14711308 | doi = 10.1021/jm030347n }}</ref><ref name="isbn1-4200-4281-5">{{cite book |veditors= Seldin DC, Skinner M, Berk JL, Connors LH | title = XIth International Symposium on Amyloidosis | publisher = CRC | location = Boca Raton | year = 2007 | pages = 205–207| isbn = 978-1-4200-4281-8 | chapter = Reengineering TTR amyloid inhibition properties of diflunisal | authors = Vilaro M, Arsequell G, Valencia G, Ballesteros A, Barluenga J, Nieto J, Planas A, Almeida R, Saraiva MJ | doi = 10.1201/9781420043358.ch69 }}</ref> [[ácido flufenámico]]),<ref name="pmid10465408">{{cite journal | vauthors = Baures PW, Oza VB, Peterson SA, Kelly JW | title = Synthesis and evaluation of inhibitors of transthyretin amyloid formation based on the non-steroidal anti-inflammatory drug, flufenamic acid | journal = Bioorg. Med. Chem. | volume = 7 | issue = 7 | pages = 1339–47 | date = xullo de 1999 | pmid = 10465408 | doi = 10.1016/S0968-0896(99)00066-8 }}</ref> e tóxicos ([[bifenilo policlorado|PCB]]<ref name="pmid15610856">{{cite journal | vauthors = Purkey HE, Palaninathan SK, Kent KC, Smith C, Safe SH, Sacchettini JC, Kelly JW | title = Hydroxylated polychlorinated biphenyls selectively bind transthyretin in blood and inhibit amyloidogenesis: rationalizing rodent PCB toxicity | journal = Chem. Biol. | volume = 11 | issue = 12 | pages = 1719–28 | date = decembro de 2004 | pmid = 15610856 | doi = 10.1016/j.chembiol.2004.10.009 }}</ref>). == Estrutura == A TTR é un homotetrámero de 55kDa cunha [[estrutura cuaternaria das proteínas|estrutura cuaternaria]] de dímero de dímeros que se sintetiza no fígado, plexo coroideo e [[epitelio do pigmento retinal]], que se segrega ao torrente sanguíneo, líquido cefalorraquídeo e [[ollo]], respectivamente. Cada monómero é un [[polipéptido]] de 127 residuos rico en estrutura en [[folla beta]]. A asociaión de dous monómeros polas febras beta do bordo forma un [[sándwich beta]] estendido. Unha maior asociación destes dous dímeros dispostos enfrontados produce a estrutura homotetrámera e crea dous sitios de unión á [[tiroxina]] por tetrámero. Esta interface dímero-dímero, que comprende os dous sitios de unión á T₄, é a interface dímero-dímero máis débil e a que se separa primeiro no proceso da disociación do tetrámero.<ref name="pmid16300401">{{cite journal | vauthors = Foss TR, Wiseman RL, Kelly JW | title = The pathway by which the tetrameric protein transthyretin dissociates | journal = Biochemistry | volume = 44 | issue = 47 | pages = 15525–33 | date = novembor de 2005 | pmid = 16300401 | doi = 10.1021/bi051608t }}</ref> == Papel en enfermidades == O pregamento incorrecto da TTR e a súa agregación está asociada con doenzas [[amiloide]]s<ref name="isbn0-471-79928-9">{{cite book |veditors= Ramirez-Alvarado M, Kelly JW, Dobson C | title = Protein misfolding diseases: current and emerging principles and therapies | url = https://archive.org/details/proteinmisfoldin00rami | publisher = Wiley | location = Nova York | year = 2010 | pages = [https://archive.org/details/proteinmisfoldin00rami/page/n826 795]–815| isbn = 978-0-471-79928-3 | chapter = Familial and senile amyloidosis caused by transthyretin | authors = Zeldenrust SR, Benson MD | doi = 10.1002/9780470572702.ch36 }}</ref> como a [[amiloide de transtiretina de tipo salvaxe|amiloidose de transtiretina de tipo salvaxe]] (tamén chamada amiloidose sistémica senil, SSA),<ref name="pmid2320592">{{cite journal | vauthors = Westermark P, Sletten K, Johansson B, Cornwell GG | title = Fibril in senile systemic amyloidosis is derived from normal transthyretin | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 87 | issue = 7 | pages = 2843–5 | date = abril de 1990 | pmid = 2320592 | pmc = 53787 | doi = 10.1073/pnas.87.7.2843 | bibcode = 1990PNAS...87.2843W }}</ref> a [[polineuropatía amiloide familiar|amiloidose de transtiretina hereditaria]], a [[polineuropatía amiloide familiar]] (FAP),<ref name="pmid12978172">{{cite journal | vauthors = Andrade C | title = A peculiar form of peripheral neuropathy; familiar atypical generalized amyloidosis with special involvement of the peripheral nerves | journal = Brain | volume = 75 | issue = 3 | pages = 408–27 | date = setembro de 1952 | pmid = 12978172 | doi = 10.1093/brain/75.3.408 }}</ref><ref name="pmid8894411">{{cite journal | vauthors = Coelho T | title = Familial amyloid polyneuropathy: new developments in genetics and treatment | journal = Curr. Opin. Neurol. | volume = 9 | issue = 5 | pages = 355–9 | date = outubro de 1996 | pmid = 8894411 | doi = 10.1097/00019052-199610000-00007 }}</ref> e a [[cardiomiopatía amiloide familiar]] (FAC).<ref name="pmid9017939">{{cite journal | vauthors = Jacobson DR, Pastore RD, Yaghoubian R, Kane I, Gallo G, Buck FS, Buxbaum JN | title = Variant-sequence transthyretin (isoleucine 122) in late-onset cardiac amyloidosis in black Americans | journal = N. Engl. J. Med. | volume = 336 | issue = 7 | pages = 466–73 | date = febreiro de 1997 | pmid = 9017939 | doi = 10.1056/NEJM199702133360703 }}</ref> A disociación do tetrámero da TTR é un factor limitante para a formación de fibrilas amiloides.<ref name="pmid1390650">{{cite journal | vauthors = Colon W, Kelly JW | title = Partial denaturation of transthyretin is sufficient for amyloid fibril formation in vitro | journal = Biochemistry | volume = 31 | issue = 36 | pages = 8654–60 | date = setembro de 1992 | pmid = 1390650 | doi = 10.1021/bi00151a036 }}</ref><ref name="pmid8639594">{{cite journal | vauthors = Lai Z, Colón W, Kelly JW | title = The acid-mediated denaturation pathway of transthyretin yields a conformational intermediate that can self-assemble into amyloid | journal = Biochemistry | volume = 35 | issue = 20 | pages = 6470–82 | date = maio de 1996 | pmid = 8639594 | doi = 10.1021/bi952501g }}</ref><ref name="pmid12560553">{{cite journal | vauthors = Hammarström P, Wiseman RL, Powers ET, Kelly JW | title = Prevention of transthyretin amyloid disease by changing protein misfolding energetics | journal = Science | volume = 299 | issue = 5607 | pages = 713–6 | date = xaneiro de 2003 | pmid = 12560553 | doi = 10.1126/science.1079589 | bibcode = 2003Sci...299..713H }}</ref> Porén, o monómero tamén debe desnaturalizarse parcialmente para que a TTR teña a capacidade de ensamblarse incorrectamente, o que orixina toda unha variedade de estruturas agregadas, entre as cales están as fibrilas [[amiloide]]s.<ref name="pmid11560492">{{cite journal | vauthors = Jiang X, Smith CS, Petrassi HM, Hammarström P, White JT, Sacchettini JC, Kelly JW | title = An engineered transthyretin monomer that is nonamyloidogenic, unless it is partially denatured | journal = Biochemistry | volume = 40 | issue = 38 | pages = 11442–52 | date = setembro de 2001 | pmid = 11560492 | doi = 10.1021/bi011194d }}</ref> No xene ''TTR'' descubríronse polo menos 114 [[mutación]]s causantes de enfermidades.<ref name = "Šimčíková_2019 - supplementary table S7">{{cite journal | vauthors = Šimčíková D, Heneberg P | title = Refinement of evolutionary medicine predictions based on clinical evidence for the manifestations of Mendelian diseases | journal = Scientific Reports | volume = 9 | issue = 1 | pages = 18577 | date = decembro de 2019 | pmid = 31819097 | pmc = 6901466 | doi = 10.1038/s41598-019-54976-4| bibcode = 2019NatSR...918577S }}</ref> O tipo salvaxe, silvestre ou normal da TTR pode disociarse, pregarse incorrectamente e agregarse, orixinando amiloidose sistémica senil; [[mutación puntual|mutacións puntuais]] en ''TTR'' poden desestabilizar o tetrámero que está composto de mutantes e subunidades TTR de tipo salvaxe, facilitando unha disociación máis doada e/ou o incorrecto pregamento e a amiloidoxénese.<ref name="pmid15820680">{{cite journal | vauthors = Sekijima Y, Wiseman RL, Matteson J, Hammarström P, Miller SR, Sawkar AR, Balch WE, Kelly JW | title = The biological and chemical basis for tissue-selective amyloid disease | journal = Cell | volume = 121 | issue = 1 | pages = 73–85 | date = abril de 2005 | pmid = 15820680 | doi = 10.1016/j.cell.2005.01.018 }}</ref> A substitución dunha [[valina]] por [[metionina]] na posición 30 (TTR V30M) é a mutación máis comunmente asociada coa polineuropatía amiloide familiar.<ref name="pmid7599630">{{cite journal | vauthors = Saraiva MJ | title = Transthyretin mutations in health and disease | journal = Hum. Mutat. | volume = 5 | issue = 3 | pages = 191–6 | year = 1995 | pmid = 7599630 | doi = 10.1002/humu.1380050302 }}</ref> A substitución na posición 122 de valina por [[isoleucina]] (TTR V122I) pórtaa o 3,9% da poboación afroamericana e é a causa máis común da cardiopatía amiloide familiar.<ref name="pmid9017939"/> A amiloidose sistémica senil estímase que afecta un 25% da poboación por riba dos 80 anos.<ref name="pmid2320592"/> A gravidade da doenza varía moito segundo a mutación, e algunhas mutacións causan a enfermidade na primeira ou segunda década de vida, mentres que outras son máis benignas. A deposición de amiloide TTR obsérvase xeralmente en áreas extracelulares, aínda que tamén se observaron claramente depósitos dentro dos [[cardiomiocito]]s do corazón. Historicamente confiouse no tratamento da enfermidade amiloide de TTR familiar (hereditaria) por medio dun [[transplante de fígado]] como unha forma ruda de [[terapia xénica]].<ref name="pmid8097803">{{cite journal | vauthors = Holmgren G, Ericzon BG, Groth CG, Steen L, Suhr O, Andersen O, Wallin BG, Seymour A, Richardson S, Hawkins PN | title = Clinical improvement and amyloid regression after liver transplantation in hereditary transthyretin amyloidosis | journal = Lancet | volume = 341 | issue = 8853 | pages = 1113–6 | date = maio de 1993 | pmid = 8097803 | doi = 10.1016/0140-6736(93)93127-m }}</ref> Como a TTR se produce principalmente no fígado, a substitución por transplante do fígado que contiña o xene TTR mutante pode reducir os niveis de TTR mutante no corpo a menos de 5% do seu nivel pretransplante. Porén, certas mutacións causan [[amiloidose]] no [[sistema nervioso central]] e debido á súa produción polo plexo coroideo, as enfermidades amiloides de TTR no sistema nervioso central non responden á terapia xénica por transplante hepático. En 2011, a [[Axencia Europea do Medicamento]] aprobou o uso de [[Tafamidis]] ou Vyndaqel<ref name="pmid12820260"/> para o tratamento da polineuropatía amiloide familiar. Vyndaqel estabiliza cineticamente o tetrámero de TTR, impedindo a disociacón do tetrámero necesaria para a amiloidoxénese de TTR e a degradación do [[sistema nervioso autónomo]]<ref name="pmid10036588">{{cite journal | vauthors = Ando Y, Suhr OB | title = Autonomic dysfunction in familial amyloidotic polyneuropathy (FAP) | journal = Amyloid | volume = 5 | issue = 4 | pages = 288–300 | date = decembro de 1998 | pmid = 10036588 | doi = 10.3109/13506129809007303 }}</ref> e do [[sistema nervioso periférico|periférico]] ou do [[corazón]].<ref name="pmid12560553"/> Tamén se pensa que a TTR ten efectos colaterais beneficiosos ao unirse á perigosa proteína [[beta amiloide]], impedindo así a tendencia natural da beta amiloide de acumularse formando placas asociadas cos estadios iniciais da [[enfermidade de Alzheimer]]. Pénsase que impedir a formación de placas permite que a célula se desfaga desta forma de proteína que doutro modo sería tóxica e, así, axuda a impedir e quizais mesmo a tratar a doenza.<ref>{{cite journal | vauthors = Li X, Buxbaum JN | title = Transthyretin and the brain re-visited: is neuronal synthesis of transthyretin protective in Alzheimer's disease? | journal = Mol Neurodegener | volume = 6 | issue = 1 | pages = 79 | year = 2011 | pmid = 22112803 | doi = 10.1186/1750-1326-6-79 | url = http://www.molecularneurodegeneration.com/content/6/1/79 | pmc=3267701}}</ref> Hai agora claros datos xenéticos<ref>Coelho, T., Carvalho, M., Saraiva, M.J., Alves, I., Almeida, M.R., and Costa, P.P. (1993). A strikingly benign evolution of FAP in an individual found to be a compound heterozygote for two TTR mutations: TTR MET 30 and TTR MET 119. J Rheumatol 20, 179.</ref><ref name="pmid11577236">{{cite journal | vauthors = Hammarström P, Schneider F, Kelly JW | title = Trans-suppression of misfolding in an amyloid disease | journal = Science | volume = 293 | issue = 5539 | pages = 2459–62 | date = setembro de 2001 | pmid = 11577236 | doi = 10.1126/science.1062245 | bibcode = 2001Sci...293.2459H }}</ref> e farmacolóxicos (ver a páxina web da Axencia Europea do Medicamento sobre os resultados dos ensaios clínicos de Tafamidis) que indican que o proceso de formación de fibrilas amiloides leva á dexeneración de tecidos postmitóticos causando a polineuropatía amiloide familiar e probablemente a cardiopatía amiloide familiar e a amiloidose sistémica senil. As probas obtidas indican que os oligómeros xerados no proceso de amiloidoxenicidadde conducen á [[proteotoxicidade]] observada.<ref name="pmid11733349">{{cite journal | vauthors = Sousa MM, Cardoso I, Fernandes R, Guimarães A, Saraiva MJ | title = Deposition of transthyretin in early stages of familial amyloidotic polyneuropathy: evidence for toxicity of nonfibrillar aggregates | journal = Am. J. Pathol. | volume = 159 | issue = 6 | pages = 1993–2000 | date = decembro de 2001 | pmid = 11733349 | pmc = 1850610 | doi = 10.1016/s0002-9440(10)63050-7}}</ref><ref name="pmid14981241">{{cite journal | vauthors = Reixach N, Deechongkit S, Jiang X, Kelly JW, Buxbaum JN | title = Tissue damage in the amyloidoses: Transthyretin monomers and nonnative oligomers are the major cytotoxic species in tissue culture | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 101 | issue = 9 | pages = 2817–22 | date = marzo de 2004 | pmid = 14981241 | pmc = 365703 | doi = 10.1073/pnas.0400062101 | bibcode = 2004PNAS..101.2817R }}</ref> O nivel de transtiretrina do líquido cefalorraquídeo é máis baixo en pacientes con algúns [[trastorno cerebral neurobiolóxico|trastornos neurobiolóxicos]] como a [[esquizofrenia]].<ref name="Schizophrenia Biomarker">{{cite journal | vauthors = Huang JT, Leweke FM, Oxley D, Wang L, Harris N, Koethe D, Gerth CW, Nolden BM, Gross S, Schreiber D, Reed B, Bahn S | title = Disease biomarkers in cerebrospinal fluid of patients with first-onset psychosis | journal = PLOS Med. | volume = 3 | issue = 11 | pages = e428 | date = novembro de 2006 | pmid = 17090210 | pmc = 1630717 | doi = 10.1371/journal.pmed.0030428 }}</ref> Unha redución dos niveis de transtiretina no líquido cefalorraquídeo pode indicar que hai un menor transporte de tiroxina en cerebros de pacientes con esquizofrenia. A transtiretina contén un [[dominio Gla]] e así é dependente da produción con [[modificación postraducional]] para o que cómpre [[vitamina K]], pero a ligazón potencial entre o status da vitamina K no corpo e o funcionamento da tiroide non foi aínda explorado. Como a transtiretina se produce en parte no [[plexo coroideo]], pode utilizarse como marcador [[inmunohistoquímica|inmunohistoquímico]] para os papilomas de plexo coroideo e carcinomas.<ref>Albrecht, S., Rouah, E., Becker, L. E., & Bruner, J. (1991). Transthyretin immunoreactivity in choroid plexus neoplasms and brain metastases. Modern pathology : an official journal of the United States and Canadian Academy of Pathology, Inc, 4(5), 610–614. PMID 1758873 </ref> En marzo de 2015 estaban en marcha ensaios clínicos iniciando os recrutamentos de suxeitos nos Estados Unidos e en todo o mundo para avaliar posibles tratamentos para a amiloidose de TTR.<ref>{{ClinicalTrialsGov|NCT01960348|APOLLO: The Study of an Investigational Drug, Patisiran (ALN-TTR02), for the Treatment of Transthyretin (TTR)-Mediated Amyloidosis}}</ref> == Interaccións == A transtiretina presenta [[interaccións proteína-proteína|interaccións]] co [[perlecano]].<ref name=pmid9307034>{{cite journal | vauthors = Smeland S, Kolset SO, Lyon M, Norum KR, Blomhoff R | title = Binding of perlecan to transthyretin in vitro | journal = Biochem. J. | volume = 326 | issue = 3 | pages = 829–36 | date = setembro de 1997 | pmid = 9307034 | pmc = 1218739 | doi = 10.1042/bj3260829 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Bibliografía === {{refempeza | 2}} * {{cite journal | vauthors = Sakaki Y, Yoshioka K, Tanahashi H, Furuya H, Sasaki H | title = Human transthyretin (prealbumin) gene and molecular genetics of familial amyloidotic polyneuropathy | journal = Mol. Biol. Med. | volume = 6 | issue = 2 | pages = 161–8 | year = 1989 | pmid = 2693890 }} * {{cite journal | vauthors = Saraiva MJ | title = Transthyretin mutations in health and disease | journal = Hum. Mutat. | volume = 5 | issue = 3 | pages = 191–6 | year = 1995 | pmid = 7599630 | doi = 10.1002/humu.1380050302 }} * {{cite journal | vauthors = Ingenbleek Y, Young V | title = Transthyretin (prealbumin) in health and disease: nutritional implications | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-nutrition_1994_14/page/495 | journal = Annu. Rev. Nutr. | volume = 14 | pages = 495–533 | year = 1994 | pmid = 7946531 | doi = 10.1146/annurev.nu.14.070194.002431 }} * {{cite journal | vauthors = Hesse A, Altland K, Linke RP, Almeida MR, Saraiva MJ, Steinmetz A, Maisch B | title = Cardiac amyloidosis: a review and report of a new transthyretin (prealbumin) variant | journal = Br Heart J | volume = 70 | issue = 2 | pages = 111–5 | year = 1993 | pmid = 8038017 | pmc = 1025267 | doi = 10.1136/hrt.70.2.111 }} * {{cite journal | vauthors = Blanco-Jerez CR, Jiménez-Escrig A, Gobernado JM, Lopez-Calvo S, de Blas G, Redondo C, García Villanueva M, Orensanz L | title = Transthyretin Tyr77 familial amyloid polyneuropathy: a clinicopathological study of a large kindred | url = https://archive.org/details/sim_muscle-nerve_1998-11_21_11/page/1478 | journal = Muscle Nerve | volume = 21 | issue = 11 | pages = 1478–85 | year = 1998 | pmid = 9771673 | doi = 10.1002/(SICI)1097-4598(199811)21:11<1478::AID-MUS17>3.0.CO;2-X }} {{reftermina}} == External links == * [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1194/ Entrada en GeneReviews/NIH/NCBI/UW sobre a amiloidose de transtiretina familiar] {{control de autoridades}} [[Categoría:Proteínas sanguíneas]] [[Categoría:Tiroide]] m9fp8xps6ycu2qbnra8ian4c46ngqc1 0 569355 6149054 6137263 2022-08-03T02:07:12Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{CaixaAnatomía | Nome = dixestión | Latín = Tractus digestorius (da [[boca]] ao [[ano humano|ano]]),<br />Canalis alimentarius (do [[esófago]] ao [[intestino groso]]),<br />Canalis gastrointestinales (do [[estómago]] ao [[intestino groso]]) | Imaxe = Intestino-gl.svg | Lenda = Diagrama do estómago, intestinos e [[recto]] nun [[humano]] medio | Sistema = [[Aparato dixestivo|Sistema dixestivo]] }} O '''tracto gastrointestinal''' ('''tracto GI''', '''tracto dixestivo''', '''canle alimentaria''' ou '''tubo dixestivo''') é o tracto ou tubo do [[aparato dixestivo|sistema dixestivo]] que vai da [[boca]] ao [[ano (anatomía)|ano]]. O tracto GI comprende diversos tramos de diferente grosor e especialización que se observan nos sistema dixestivo dos humanos e outros animais, incluíndo o [[esófago]], [[estómago]] e [[intestino]]s. O alimento entra pola boca e é [[dixestión|dixerido]] para extraer os [[nutriente]]s que contén e absorber a súa [[enerxía]], e os residuos que non se poden procesar máis son expulsados polo ano como [[feces]]. ''Gastrointestinal'' é un adxectivo que especificamente significa pertencente ao estómago e aos intestinos. ''Entérico'' significa pertencente ao intestino. A [[Nephrozoa|maioría dos animais]] teñen un tracto dixestivo completo. As excepcións son os animais máis primitivos, como as esponxas, cnidarios e outros. As [[porifera|esponxas]] carecen de tracto dixestivo e teñen pequenos poros (ostia) por todo o seu corpo por onde entra a auga co alimento, o cal é dixerido individualmente polas células do interior do corpo, e teñen un gran poro dorsal (ósculo) para a expulsión da auga e residuos. Os [[ctenóforos]] teñen unha boca ventral e poros anais dorsais. Os [[cnidarios]] teñen un só poro para a inxestión do alimento e a excreción e unha cavidade interna dixestiva. Os [[acelos]] teñen unha boca que desemboca nun [[mesénquima]] e carecen de cavidade interna e fan a dixestión nun vacúolo rodeado por un [[sincitio]] e non tapizado por células epiteliais especializadas. Algúns animais parasitos carecen de aparato dixestivo diferenciado ([[tenia]]s).<ref name="CK12">{{cite web |title=Overview of Invertebrates |url=https://www.ck12.org/book/ck-12-biology/section/17.2/ |website=www.ck12.org |access-date=25 de xuño de 2021|date=6 de outubro de 2015}}</ref><ref name="RuppertBarnes2004BilateriaGut">{{cite book| vauthors=Ruppert EE, Fox RS, Barnes RD| title=Invertebrate Zoology| publisher=Brooks / Cole| edition=7| isbn=978-0-03-025982-1| year=2004| page=197 [https://archive.org/details/isbn_9780030259821/page197]| chapter=Introduction to Bilateria| url=https://archive.org/details/isbn_9780030259821/page/203}}</ref> O tracto dixestivo humano comprende o [[esófago]], o estómago e os intestinos e está dividido en tracto gastrointestinal superior e inferior.<ref>{{DorlandsDict|eight/000109945|gastrointestinal tract}}</ref> Inclúe todas as estruturas que están entre a [[boca]] e o [[ano (anatomía)|ano]],<ref>{{MeshName|Gastrointestinal+tract}}</ref> formando un tubo continuo que inclúe os principais órganos da dixestión: [[estómago]] (dixestión) e [[intestino delgado]] (dixestión e absorción de nutrientes), que se continúa co [[intestino groso]], onde se forman as feces e absórbese auga e sales. O [[aparato dixestivo|sistema dixestivo]] humano completo comprende tamén os órganos que verten no tubo dixestivo, como as [[glándula salivar|glándulas salivares]], o [[páncreas]] e o [[fígado]] coa [[vesícula biliar]], e as estruturas da boca.<ref>{{DorlandsDict|nine/000952042|digestive system}}</ref> O tracto GI pode dividirse en anterior (da boca ao duodeno), medio (do duodeno ao colon transverso) e posterior (do colo transverso ao ano), de acordo coa orixe [[embrioloxía|embriolóxica]] de cada segmento. O tracto GI humano completo mide uns nove metros de longo nunha [[autopsia]]. É considerablemente máis curto no corpo vivo porque os intestinos, que conteñen paredes con [[tecido muscular liso]], manteñen un constante [[ton muscular]] nun estado de tensión media, pero poden relaxarse en certas zonas para producir unha distensión local e a [[peristalse]].<ref name="G. C. J. P. pp. 290–294">{{cite journal | last1=G. | first1=Hounnou | last2=C. | first2=Destrieux | last3=J. | first3=Desmé | last4=P. | first4=Bertrand | last5=S. | first5=Velut | title=Anatomical study of the length of the human intestine | journal=Surgical and Radiologic Anatomy | volume=24 | issue=5 | date=2002-12-01 | issn=0930-1038 | doi=10.1007/s00276-002-0057-y |pmid=12497219 | pages=290–294 }}</ref><ref name="Raines Arbour Thompson Figueroa-Bodine pp. 67–72">{{cite journal | last1=Raines | first1=Daniel | last2=Arbour | first2=Adrienne | last3=Thompson | first3=Hilary W. | last4=Figueroa-Bodine | first4=Jazmin | last5=Joseph | first5=Saju | title=Variation in small bowel length: Factor in achieving total enteroscopy? | journal=Digestive Endoscopy | volume=27 | issue=1 | date=2014-05-26 | issn=0915-5635 | doi=10.1111/den.12309 | pmid=24861190 | pages=67–72 }}</ref> No tracto gastrointestinal vive a [[flora intestinal|microbiota intestinal]], na que se identificaron unhas 4000 [[cepa (bioloxía)|cepas]] de [[bacteria]]s que teñen diferentes papeis no mantemento da [[sistema inmunitario|saúde inmunitaria]] e o [[flora intestinal#Funcións|metabolismo]] xunto con outros [[microorganismo]]s.<ref>{{cite journal|pmc=5219689|year=2017|last1=Lin|first1=L|title=Role of intestinal microbiota and metabolites on gut homeostasis and human diseases|journal=BMC Immunology|volume=18|issue=1|pages=2|last2=Zhang|first2=J|doi=10.1186/s12865-016-0187-3|pmid=28061847}}</ref><ref>{{cite journal|pmc=4752653|year=2015|last1=Marchesi|first1=J. R|title=The gut microbiota and host health: A new clinical frontier|journal=Gut|volume=65|issue=2|pages=330–339|last2=Adams|first2=D. H|last3=Fava|first3=F|last4=Hermes|first4=G. D|last5=Hirschfield|first5=G. M|last6=Hold|first6=G|last7=Quraishi|first7=M. N|last8=Kinross|first8=J|last9=Smidt|first9=H|last10=Tuohy|first10=K. M|last11=Thomas|first11=L. V|last12=Zoetendal|first12=E. G|last13=Hart|first13=A|doi=10.1136/gutjnl-2015-309990|pmid=26338727}}</ref><ref name=Clarke2014rev>{{cite journal |doi=10.1210/me.2014-1108 |pmid=24892638 |pmc=5414803 |title=Minireview: Gut Microbiota: The Neglected Endocrine Organ |journal=Molecular Endocrinology |volume=28 |issue=8 |pages=1221–38 |year=2014 |last1=Clarke |first1=Gerard |last2=Stilling |first2=Roman M |last3=Kennedy |first3=Paul J |last4=Stanton |first4=Catherine |last5=Cryan |first5=John F |last6=Dinan |first6=Timothy G }}</ref> Algunhas células do tracto GI liberan [[hormona]]s que axudan a regular o [[dixestión|proceso dixestivo]]. Estas [[Dixestión#Regulación da dixestión|hormonas dixestivas]], como a [[gastrina]], [[secretina]], [[colecistoquinina]] e [[ghrelina]], actúan por mecanismos [[intrácrino]]s ou [[autócrino]]s, o que indica que as células que liberan estas hormonas son estruturas conservadas ao longo da [[evolución]].<ref>Nelson RJ. 2005. Introduction to [[Neuroendocrinology|Behavioral Endocrinology]]. Sinauer Associates: Massachusetts. p 57.</ref> == Tracto gastrointestinal humano == === Estrutura === [[Ficheiro:Digestive system diagram gl.svg|miniatura|350px|Sistema dixestivo]] A estrutura e funcionamento do sistema dixestivo pode describirse pola súa [[anatomía]], [[microanatomía]], [[histoloxía]] e [[fisioloxía]]. O tracto divídese en tracto superior e inferior e os intestinos en delgado e groso.<ref>{{cite web|website = The Physics Factbook |url=http://hypertextbook.com/facts/2001/AnneMarieThomasino.shtml|title=Length of a Human Intestine|date = 2001|first = Anne Marie |last = Thomasino}}</ref> ==== Tracto gastrointestinal superior ==== {{Artigo principal|Boca|Farinxe|Esófago|Estómago|Duodeno}} O tracto gastrointestinal superior consta de [[boca]], [[farinxe]], [[esófago]], [[estómago]] e [[duodeno]].<ref>{{MeshName|Upper+Gastrointestinal+Tract}}</ref> A demarcación exacta entre os tractos superior e inferior é o [[músculo suspensorio do duodeno]]. Este diferencia os límites embrionarios entre os intestinos anterior e posterior e é tamén a división utilizada normalmente polos médicos para describir as hemorraxias gastrointestinais como de orixe "superior" ou "inferior". Facendo unha [[disección]], o duodeno completo pode parecer un órgano unificado, mais se nos baseamos na función, localización e anatomía interna está dividido en catro segmentos. Os catro segmentos do duodeno son os seguintes (comezando no estómago e movéndonos cara ao xexuno): [[bulbo duodenal|bulbo]], segmentos descendente, horizontal e ascendente. O músculo suspensorio une o bordo superior do duodeno ascendente ao [[músculo diafragma]]. O músculo suspensorio é un importante punto de referencia anatómico que mostra a división entre o duodeno e o xexuno, o primeiro e segundo tramos do intestino delgado, respectivamente.<ref name="Warrell2005">{{cite book|author=David A. Warrell|title=Oxford textbook of medicine: Sections 18-33|url=https://books.google.com/books?id=hL1NKQJlY1IC&pg=PA511|access-date=1 de xullo de 2010|year=2005|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-856978-7|pages=511–}}</ref> É un músculo delgado que deriva do [[mesoderma]] embrionario. ==== Tracto gastrointestinal inferior ==== O tracto gastrointestinal comprende a maior parte do [[intestino delgado]] e todo o [[intestino groso]].<ref>{{MeshName|Lower+Gastrointestinal+Tract}}</ref> En [[anatomía humana]], o '''intestino''' ('''tripas''', ou '''énteron'''/'''éntera''' en grego) é o segmento do tracto gastrointestinal que se estende desde o [[píloro|esfínter pilórico]] do [[estómago]] ao [[ano (anatomía)|ano]] e consta de dous segmentos: intestino delgado e intestino groso. Nos humanos o intestino delgado é subdividido en [[duodeno]], [[xexuno]] e [[íleo]], mentres que o intestino groso subdivídese en [[Cego (anatomía)|cego]], [[colon]] ascendente, transverso, descendente e sigmoide, [[recto]] e [[canle anal]].<ref name="Kapoor2011">{{cite web | url=http://emedicine.medscape.com/article/1948929-overview | title=Large Intestine Anatomy | publisher=WebMD LLC. | work=Medscape | date=13 Jul 2011 | access-date=2013-08-20 | author=Kapoor, Vinay Kumar | editor=Gest, Thomas R.}}</ref><ref name="GrayLargeIntestine">{{cite book | url=http://www.bartleby.com/107/ | title=Gray's Anatomy | publisher=Lea & Febiger | author=Gray, Henry | author-link=Henry Gray | year=1918 | location=Philadelphia}}</ref> ===== Intestino delgado ===== [[Ficheiro:Blausen_0817_SmallIntestine_Anatomy.png|miniatura|240px|Ilustración do intestino delgado]] {{Artigo principal|Intestino delgado|Duodeno|Xexuno|Íleo}} O [[intestino delgado]] empeza no [[duodeno]] é é unha estrutura tubular de entre 6 e 7 m de longo.<ref name="GRAYS2005">{{cite book|title=Gray's anatomy for students|last=Drake|first=Richard L.|author2=Vogl, Wayne|author3=Tibbitts, Adam W.M. Mitchell|author4=illustrations by Richard|author5=Richardson, Paul|publisher=Elsevier/Churchill Livingstone|year=2015|isbn=978-0-8089-2306-0|edition=3rd|location=Philadelphia|page=312}}</ref> A área da superficie mucosa do intestino delgado nun humano adulto é duns 30 m².<ref name="ReferenceA">{{Cite journal|last1=Helander|first1=Herbert F.|last2= Fändriks|first2=Lars|date=2014-06-01|title=Surface area of the digestive tract - revisited|journal=Scandinavian Journal of Gastroenterology|volume=49|issue=6|pages=681–689|doi=10.3109/00365521.2014.898326|issn=1502-7708 |pmid=24694282}}</ref> A combinación na súa superficie interna de [[pregamentos circulares]] (ou válvulas conniventes), as [[vilosidade intestinal|vilosidades]] e as [[microvilosidade]]s multiplican a área de absorción da mucosa por 600, o que fai unha área total duns 250 m² en todo o intestino delgado.<ref name="Hall">{{cite book |last1=Hall |first1=John |title=Guyton and Hall textbook of medical physiology |date=2011 |isbn=9781416045748 |page=794 |edition=Twelfth}}</ref> A súa principal misión é rematar a dixestión dos alimentos (no duodeno) e absorber os produtos da dixestión ([[carbohidrato]]s, [[proteína]]s, [[lípido]]s e [[vitamina]]s), que pasan ao torrente sanguíneo. Divídese en tres partes: # [[Duodeno]].- Curta estrutura duns 20–25&nbsp;cm de longo<ref name=GRAYS2005/> que recibe o [[quimo]] procedente do estómago, e onde se verten os [[zume pancreático|zumes pancreáticos]] que conteñen [[encimas dixestivos]] e secrecións de [[pH]] básico, e a [[bile]] procedente da [[vesícula biliar]] e producida no [[fígado]]. Os encimas dixestivos degradan as proteínas e a bile [[emulsión|emulsiona]] as graxas orixinando finas [[micela]]s. O duodeno contén [[glándula de Brunner|glándulas de Brunner]] que producen unha secreción rica en [[mucus]] e alcalina, xa que contén [[bicarbonato]]. Estas secrecións, en combinación co bicarbonato do páncreas, neutralizan os ácidos procedentes do estómago contidos no quimo. A parede intestinal tamén produce alguúns encimas dixestivos. # [[Xexuno]].- É o tramo medio do intestino delgado, que conecta o duodeno co íleo. Ten unha lonxitude duns 2,5 m e contén pregamentos circulares e vilosidades que incrementan a súa área superficial. Aquí, os produtos da dixestión ([[glícido|azucres]], [[aminoácido]]s e [[ácido graxo|ácidos graxos]]) absórbense cara ao sangue. # [[Íleo]].- É o tramo final do intestino delgado, duns 3 m de longo. Contén vilosidades similares ás do xexuno. Absorbe principalmente [[vitamina B12]] e [[ácido biliar|ácidos biliares]], así como os outros nutrientes restantes. A [[válvula ileocecal]] sepárao do cego. ===== Intestino groso ===== {{Artigo principal|Intestino groso}} O [[intestino groso]] comprende o [[Cego (anatomía)|cego]], [[colon]] e [[recto]] e acaba na [[canle anal]]. Do cego colga unha delgada prolongación chamada [[apéndice (anatomía)|apéndice]]. Unha división máis completa divídeo en: # [[Cego (anatomía)|Cego]] (primeira porción do intestino groso, onde se inicia o colon) e o [[apéndice (anatomía)|apéndice]]. # [[Colon ascendente]] (ascende desde o cego pola parede posterior da parte dereita do abdome). # [[Flexura cólica dereita]] (porción onde o colon ascendente se curva e empeza o colon transverso preto do [[fígado]]). # [[Colon transverso]] (atravesa horizontalmente o abdome baixo o diafragma). # [[Flexura cólica esquerda]] (porción onde o colon transverso se curva e empeza o colon descendente preto do [[bazo]]). # [[Colon descendente]] (parte do colon que descende pola parte esquerda do abdome). # [[flora intestinal|Colon sigmoide]] (un tramo curvado que comunica o colon descendente co recto). # [[Recto]]. # [[Canle anal]]. A principal función do intestino groso é absorber auga e sales e formar as feces. Contén unha numerosa [[flora intestinal|flora bacteriana]]. A área da [[mucosa]] do intestino groso dun humano adulto é duns 2 m².<ref name="ReferenceA"/> ==== Desenvolvemento ==== O tubo dixestivo é unha estrutura derivada do [[endoderma]] embrionario. Aproximadamente no décimo sesto día do [[desenvolvemento do sistema dixestivo|desenvolvemento]] humano, o [[embrión]] empeza a dobrarse ventralmente (e a superficie ventral do embrión faise cóncava) en dúas direccións: os laterais do embrión dóbranse un sobre o outro e a cabeza e a cola dóbranse unha en dirección á outra. O resultado é que unha parte do [[saco vitelino]], unha estrutura tapizada polo endoderma en contacto coa parte ventral do embrión, empeza a evaxinarse e converterse no tubo dixestivo primitivo. O saco vitelino permanece conectado ao tubo dixestivo por medio do [[conduto vitelino]]. Xeralmente, esta estrutura sofre regresión durante o desenvolvemento; en casos nos que isto non ocorre así, esta reccibe o nome de [[divertículo de Meckel]]. Durante a vida [[feto|fetal]], o intestino primitivo queda gradualmente dividido en tres segmentos: intestino anterior, medio e posterior. Aínda que estes termos úsanse a miúdo en referencia a segmentos do tubo dixestivo primitivo, tamén se usan comunmente para describir rexións do tubo dixestivo definitivo. Cada segmento do tubo dixestivo queda despois máis especificado e dá lugar a partes específicas del e a estruturas asociadas con el no desenvolvemento posterior. Os compoñentes derivados do tubo dixestivo propiamente dito, como o [[estómago]] e o [[colon]], desenvólvense como dilatacións ou inchamentos nos tecidos do intestino primitivo. En contraste, os derivados relacionados co tubo dixestivo, é dicir, as estruturas que derivan do tubo dixestivo primitivo pero non son parte do tubo dixestivo propiamente dito, en xeral, desenvólvense como bolsas que saen do tubo dixestivo primitivo. Os vasos sanguíneos que regan estas estruturas permanecen constantes durante o desenvolvemento.<ref>{{cite book | author = Bruce M. Carlson | title = Human Embryology and Developmental Biology | publisher = Mosby | location = Saint Louis | edition = 3ª | year = 2004 | isbn = 978-0-323-03649-8}}</ref> {| class="wikitable" |- ! Parte || Parte no adulto || Dá lugar a || Rego arterial |- | [[Intestino anterior]] || do esófago ás dúas primeiras seccións do duodeno || esófago, estómago, duodeno (1ª e 2ª partes), fígado, vesícula biliar, páncreas, porción superior do páncreas<br />(Nótese que aínda que o bazo é regado polo [[arteria celíaca|tronco celíaco]], deriva do mesenterio dorsal e, por tanto, non é un derivado do intestino anterior) || tronco celíaco |- | [[Intestino medio]] || duodeno inferior ata os primeiros dous terzos do colon transverso || duodeno inferior, xexuno, íleo, cego, apéndice, colon ascendente e primeiros dous terzos do colon transverso || ramas da [[arteria mesentérica superior]] |- | [[Intestino posterior]] || último terzo do colon transverso ata a parte superior da canle anal || último terzo do colon transverso, colon descendente, recto e parte superior da canle anal || ramas da [[arteria mesentérica inferior]] |} ==== Histoloxía ==== [[Ficheiro:Layers of the GI Tract numbers.svg|miniatura|300px|Estrutura xeral da parede gastrointestinal:<br/>'''1.''' ''Mucosa:'' Epitelio<br/>'''2.''' ''Mucosa:'' Lámina propia<br/> '''3.''' ''Mucosa:'' Muscularis mucosae (muscular da mucosa)<br/> '''4.''' Lume<br/>'''5.''' Tecido linfático<br/>'''6.''' Conduto da glándula fóra do tracto<br/>'''7.''' Glándula na mucosa<br/>'''8:''' ''Submucosa''<br/>'''9.''' Glándulas da submucosa<br/>'''10.''' Plexo submucoso de Meissner<br/>'''11.''' Vea<br/>'''12.''' ''Muscular:'' músculo circular<br/>'''13.''' ''Muscular:'' músculo lonxitudinal<br/>'''14.''' ''Serosa:'' tecido conectivo areolar<br/>'''15.''' ''Serosa:'' epitelio<br/>'''16.''' Plexo mesentérico de Auerbach<br/>'''17.''' Nervio<br/>'''18.''' Arteria<br/>'''19.''' Mesenterio.]] A [[parede gastrointestinal]] presenta un tipo de histoloxía xeral con algunhas diferenzas que reflicten a especialización en anatomía funcional.<ref>{{cite book | author = Abraham L. Kierszenbaum | title = Histology and cell biology: an introduction to pathology | publisher = Mosby | location = St. Louis | year = 2002 | isbn = 978-0-323-01639-1}}</ref> O tracto GI pode dividirse en catro capas concéntricas na seguinte orde: * [[Mucosa]] * [[Submucosa]] * [[Capa muscular]] * [[Adventicia]] ou [[membrana serosa|serosa]] ===== Mucosa ===== A [[mucosa]] é a capa máis interna do tracto gastrointestinal. A mucosa rodea o [[lume (bioloxía)|lume]] ou espazo interno aberto do tubo. Esta capa está en contacto directo co alimento dixerido ([[quimo]], [[quilo (aparato dixestivo)|quilo]]). A mucosa está constituída por: * [[Epitelio intestinal|Epitelio]]. A capa máis interna responsable da maioría dos procesos dixestivos, de absorción e secreción. * [[Lámina propia]] (''lamina propria''). Unha capa de [[tecido conectivo]]. Cun contido celular alto pouco común en comparación coa maioría dos tecidos conectivos. * [[muscularis mucosae|Muscular da mucosa]] (''muscularis mucosae''). Unha capa delgada de [[músculo liso]] que axuda a mover o material en dixestión ao longo do tubo e aumenta a interacción entre a capa epitelial e o contido do lume por axitación e [[peristalse]]. As mucosas están moi especializadas en cada órgano do tracto gastrointestinal para actuar nas diferentes condicións e procesos. A maior variación dáse no epitelio. ===== Submucosa ===== A [[submucosa]] consta dunha capa densa irregular de tecido conectivo con grandes vasos sanguíneos, linfáticos e nervios que se ramifican na mucosa e na capa [[capa muscular|muscular externa]]. Contén o [[plexo submucoso]], un [[sistema nervioso entérico|plexo nervioso entérico]], situado na superficie interna da capa muscular externa. ===== Capa muscular ===== A [[capa muscular]] consta dunha capa circular interna e unha capa externa lonxitudinal. A capa circular impide que a comida se mova cara atrás e a lonxitudinal acurta o tracto. As capas non son verdadeiramente lonxitudinais ou circulares, senón que son helicoidais con diferentes inclinacións ou pendentes, a capa circular interna cunha forte pendente e a externa cunha pendente moito menor.<ref name="Sarna">{{Cite book|title=Colonic Motility: From Bench Side to Bedside|last=Sarna|first=S.K.|publisher=Morgan & Claypool Life Sciences|year=2010|isbn=9781615041503|location=San Rafael, California|chapter=Introduction}}</ref> Aínda que a mucular externa é similar en todo o tracto GI, unha excepción é o estómago que ten unha capa muscular oblicua interna adicional que colabora no esmiuzamento e mestura do alimento. A muscular externa do estómago está composta por unha capa oblicua interna, unha cada circular media e unha capa lonxitudinal externa. Entre as capas musculares circular e lonxitudinal está o [[plexo mesentérico]]. Este controla a peristalse. A actividade é iniciada polas células marcapasos, ([[célula de Cajal inteersticial|células de Cajal intersticiais]]). O tubo dixestivo ten actividade peristáltica intrínseca ([[ritmo eléctrico basal]]) debido ao sistema nervioso entérico que contén. O ritmo pode ser modulado polo resto do [[sistema nervioso autónomo]].<ref name="Sarna"/> As contraccións coordinadas destas capas denomínanse [[peristalse]] e impulsan a comida ao longo do tracto. O alimento no tracto GI denomínase bolo alimenticio cando vai da boca ao estómago. Unha vez no estómago, o bolo é parcialmente dixerido e convértese no [[quimo]] semilíquido. No intestino delgado o quimo convértese en [[quilo (aparato dixestivo)|quilo]] completamente dixerido e graxo, e no intestino groso os restos non dixeridos perden pouco a pouco a auga e convértense nas [[feces]] semisólidas.<ref name="Sarna"/> ===== Capas adventicia e serosa ===== A capa máis externa do tracto GI consta de varias capas de [[tecido conectivo]]. As partes [[Peritoneo|intraperitoneais]] do tracto GI están cubertas pola [[serosa]]. Estas inclúen a maior parte do estómago, a primeira parte do duodeno, todo o intestino delgado, o cego e o apéndice, o colon transverso, o colon sigmoide e o recto. Nestas seccións do tubo dixestivo hai un claro límite entre o tubo dixestivo e os tecidos que o rodean. Estas partes do tracto teñen un [[mesenterio]]. As partes [[retroperitoneal|retroperitoneais]] están cubertas por unha [[adventicia]]. Mestúranse cos tecidos circundantes e quedan fixadas na súa posición. Por exemplo, a sección retroperitoneal do duodeno xeralmente pasa polo [[plano transpilórico]]. Inclúen o esófago, píloro do estómago, duodeno distal, colon ascendente, colon descendente e canle anal. Ademais, a [[boca|cavidade oral]] ten unha adventicia. === Expresión de xenes e proteínas === As células humanas [[expresión xénica|expresan]] aproximadamente 20.000 [[xene]]s codificantes de proteínas e o 75% deles exprésanse en polo menos algunha parte do sistema dixestivo.<ref>{{Cite web|url=https://www.proteinatlas.org/humanproteome/gastrointestinal+tract|title=The human proteome in gastrointestinal tract - The Human Protein Atlas|website=www.proteinatlas.org|access-date=2017-09-21}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Uhlén|first1=Mathias|last2=Fagerberg|first2=Linn|last3=Hallström|first3=Björn M.|last4=Lindskog|first4=Cecilia|last5=Oksvold|first5=Per|last6=Mardinoglu|first6=Adil|last7=Sivertsson|first7=Åsa|last8=Kampf|first8=Caroline|last9=Sjöstedt|first9=Evelina|date=2015-01-23|title=Tissue-based map of the human proteome|journal=Science|language=en|volume=347|issue=6220|pages=1260419|doi=10.1126/science.1260419|issn=0036-8075|pmid=25613900}}</ref> Uns 600 destes xenes exprésanse máis especificamente nunha ou máis partes do tracto GI e as proteínas correspondentes teñen funcións relacionadas coa dixestión da comida e a captación de nutrientes. Exemplos de [[proteína]]s específicas con ditas funcións son o [[Pepsina|pepsinóxeno PGC]] e a [[Lipase|lipase LIPF]], expresadas nas [[célula principal gástrica|células principais gástricas]], e a [[ATPase|ATPase ATP4A]] gástrica e o [[factor intrínseco gástrico|factor intrínseco gástrico GIF]], expresados nas [[célula parietal|células parietais]] da mucosa gástrica. Proteínas específicas expresadas no estómago e duodeno implicadas na defensa e protección son as [[mucina]]s, como a [[mucina 6]] e a [[intelectina-1]].<ref>{{Cite journal|last1=Gremel|first1=Gabriela|last2=Wanders|first2=Alkwin|last3=Cedernaes|first3=Jonathan|last4=Fagerberg|first4=Linn|last5=Hallström|first5=Björn|last6=Edlund|first6=Karolina|last7=Sjöstedt|first7=Evelina|last8=Uhlén|first8=Mathias|last9=Pontén|first9=Fredrik|date=2015-01-01|title=The human gastrointestinal tract-specific transcriptome and proteome as defined by RNA sequencing and antibody-based profiling|journal=Journal of Gastroenterology|language=en|volume=50|issue=1|pages=46–57|doi=10.1007/s00535-014-0958-7|pmid=24789573 |issn=0944-1174}}</ref> === Tempo de tránsito === O tempo que tarda a comida en pasar polo tracto GI varía segundo múltiples factores, como a idade, etnia e sexo. Utilizáronse varias técnicas para medir o tempo de tránsito da comida, como a radiografía cunha inxesta previa de produtos con [[bario]], análise de [[hidróxeno]] no alento e análises [[escintigráfico]]s despois de tomar alimentos etiquetados radioactivamente.<ref name=Bowen>{{cite web |last=Bowen|first=Richard|title=Gastrointestinal Transit: How Long Does It Take? |publisher= Colorado State University|url=http://www.vivo.colostate.edu/hbooks/pathphys/digestion/basics/transit.html}}</ref> Cómpren de 2,5 a 3 horas para que o 50% dos contidos do estómago se baleiren. A velocidade da [[dixestión]] tamén depende do material que está dixeríndose, xa que os alimentos que compoñen unha mesma comida poden abandonar o estómago a distintas velocidades. O baleirado total do estómago tarda de 4 a 5 horas e o tránsito polo colon tarda de 30 a 50 horas.<ref name=Bowen/><ref>{{cite journal | last1 = Kim | first1 = SK | year = 1968 | title = Small intestine transit time in the normal small bowel study | url = https://archive.org/details/sim_ajr-american-journal-of-roentgenology_1968-11_104_3/page/522 | journal = American Journal of Roentgenology | volume = 104 | issue = 3| pages = 522–524 | doi = 10.2214/ajr.104.3.522 | pmid = 5687899 }}</ref><ref>{{Cite journal |pmc = 3325313|year = 2012|last1 = Ghoshal|first1 = U. C.|title = Colonic Transit Study Technique and Interpretation: Can These be Uniform Globally in Different Populations with Non-uniform Colon Transit Time?|journal = Journal of Neurogastroenterology and Motility|volume = 18|issue = 2|pages = 227–228|last2 = Sengar|first2 = V.|last3 = Srivastava|first3 = D.|pmid = 22523737|doi = 10.5056/jnm.2012.18.2.227}}</ref> === Función inmunitaria === O tracto GI forma unha importante parte do [[sistema inmunitario]]. Contén tecido inmunitario nas paredes do apéndice e nas [[placa de Peyer|placas de Peyer]] do intestino.<ref>{{Cite journal |last1=Mowat|first1=Allan M.|last2=Agace|first2=William W.|date=2014-10-01|title=Regional specialization within the intestinal immune system|journal=Nature Reviews. Immunology|volume=14|issue=10|pages=667–685|doi=10.1038/nri3738 |issn=1474-1741|pmid=25234148}}</ref> ===== Barreira inmunitaria ===== A área superficial do tracto dixestivo estímase que é duns 32 m², aproximadamente a metade dunha cancha de [[bádminton]].<ref name="ReferenceA" /> Cunha superficie de exposición tan grande (máis de tres veces maior que a da [[pel]] humana), os compoñentes inmunes do tracto GI funcionan para previr a entrada de [[patóxeno]]s aos sistemas sanguíneo e linfático.<ref>{{Cite journal|last1= Flannigan |first1=Kyle L.|last2=Geem|first2=Duke|last3=Harusato|first3=Akihito|last4=Denning|first4=Timothy L.|date=2015-07-01|title=Intestinal Antigen-Presenting Cells: Key Regulators of Immune Homeostasis and Inflammation|journal=The American Journal of Pathology|volume=185|issue=7|pages=1809–1819 |doi= 10.1016/j.ajpath.2015.02.024 |issn=1525-2191|pmc=4483458|pmid=25976247}}</ref> Fundamental nesta protección é a [[barreira mucosa intestinal]], que está composta de elementos físicos, bioquímicos e inmunitarios elaborados pola mucosa intestinal.<ref>{{Cite journal|last1=Sánchez de Medina|first1=Fermín|last2=Romero-Calvo|first2=Isabel|last3=Mascaraque|first3=Cristina|last4=Martínez-Augustin|first4=Olga|date=2014-12-01 |title= Intestinal inflammation and mucosal barrier function|journal=Inflammatory Bowel Diseases|volume=20|issue=12|pages= 2394–2404|doi=10.1097/MIB.0000000000000204|issn=1536-4844|pmid=25222662}}</ref> Os microorganismos tamén se manteñen controlados por medio dun amplo tecido inmunitario presente no tracto que comprende o [[tecido linfoide asociado ao intestino]] (GALT), situado nas [[placa de Peyer|placas de Peyer]] das paredes do intestino delgado, apéndice, [[tonsila]]s, [[adenoide]]s, estómago, esófago e intestino groso. Hai factores adicionais que contribúen á protección contra a invasión de patóxenos. Por exemplo, o [[pH]] baixo (de 1 a 4) do estómago é letal para moitos [[microorganismo]]s que entran nel.<ref>{{Cite journal|last=Schubert|first=Mitchell L.|date=2014-11-01|title=Gastric secretion|journal=Current Opinion in Gastroenterology|volume=30|issue=6|pages=578–582|doi=10.1097/MOG.0000000000000125|issn=1531-7056|pmid=25211241}}</ref> De xeito similar, o [[mucus]] (que tamén contén [[anticorpo]]s [[IgA]]) neutraliza moitos patóxenos.<ref>{{Cite journal|last1=Márquez|first1=Mercedes|last2=Fernández Gutiérrez Del Álamo|first2=Clotilde|last3=Girón-González|first3=José Antonio|date=2016-01-28|title=Gut epithelial barrier dysfunction in human immunodeficiency virus-hepatitis C virus coinfected patients: Influence on innate and acquired immunity|journal=World Journal of Gastroenterology|volume=22|issue=4|pages=1433–1448|doi=10.3748/wjg.v22.i4.1433|issn=2219-2840|pmc=4721978|pmid=26819512}}</ref> Outros factores presentes no tracto GI que contribúen á función inmunitaria son [[encima]]s segregados na [[saliva]] e na [[bile]]. ===== Homeostase do sistema inmunitario ===== As bacterias beneficiosas da flora intestinal tamén contribúen á [[homeostase]] do sistema inmunitario gastrointestinal. Por exemplo, os [[clostridios]], un dos grupos de bacterias máis abundantes no tracto GI, exercen un importante papel para influenciar as dinámicas do sistema inmunitario intestinal.<ref>{{Cite journal|title=Commensal microbe-derived butyrate induces the differentiation of colonic regulatory T cells|journal=Nature|volume=504|issue=7480|pages=446–450|doi=10.1038/nature12721|pmid=24226770|year=2013|last1=Furusawa|first1=Yukihiro|last2=Obata|first2=Yuuki|last3=Fukuda|first3=Shinji|last4=Endo|first4=Takaho A.|last5=Nakato|first5=Gaku|last6=Takahashi|first6=Daisuke|last7=Nakanishi|first7=Yumiko|last8=Uetake|first8=Chikako|last9=Kato|first9=Keiko|last10=Kato|first10=Tamotsu|last11=Takahashi|first11=Masumi|last12=Fukuda|first12=Noriko N.|last13=Murakami|first13=Shinnosuke|last14=Miyauchi|first14=Eiji|last15=Hino|first15=Shingo|last16=Atarashi|first16=Koji|last17=Onawa|first17=Satoshi|last18=Fujimura|first18=Yumiko|last19=Lockett|first19=Trevor|last20=Clarke|first20=Julie M.|last21=Topping|first21=David L.|last22=Tomita|first22=Masaru|last23=Hori|first23=Shohei|last24=Ohara|first24=Osamu|last25=Morita|first25=Tatsuya|last26=Koseki|first26=Haruhiko|last27=Kikuchi|first27=Jun|last28=Honda|first28=Kenya|last29=Hase|first29=Koji|last30=Ohno|first30=Hiroshi|bibcode=2013Natur.504..446F}}</ref> Unha dieta alta en fibra pode inducir a diferenciación das [[célula T reguladora|células T reguladoras]] (Tregs). Isto débese á produción de [[ácido graxo de cadea curta|ácidos graxos de cadea curta]] durante a [[fermentación]] de nutrientes derivados de plantas como o [[butirato]] e o [[propionato]]. Basicamente, o butirato induce a diferenciación de células Treg ao potenciar a [[acetilación de histonas|acetilación]] de [[histona H3|histonas H3]] no [[promotor (xenética)|promotor]] e rexións de secuencias non codificantes conservadas do [[locus]] [[FOXP3]], regulando así as [[célula T|células T]], o que ten como resultado a redución da [[resposta inflamatoria]] en [[alerxia]]s. === Microbiota intestinal === O intestino groso alberga moitos tipos de [[bacterias]] que forman parte da [[flora intestinal]], algunhas das cales poden procesar moléculas que o corpo humano non podería degradar.<ref name="Knight2002">{{Cite book | url=https://books.google.com/books?id=G0sCAAAACAAJ | title=Science of Everyday Things: Real-life biology| isbn=9780787656348 |volume=4 |last1=Knight| first1=Judson| year=2002}}</ref> Este é un exemplo de [[simbiose]]. Estas bacterias tamén orixinan a produción de gases na [[interface hóspede-patóxeno]] dentro do intestino (este gas é expulsado como flatulencias polo ano). Porén, o intestino groso realiza principalmente a absorción de auga e sales do material dixerido (o cal é regulado polo [[hipotálamo]]). As bacterias intestinais beneficiosas para a saúde serven para impedir a proliferación excesiva de bacterias potencialmente daniñas no intestino. Estes dous tipos de bacterias compiten polo espazo e o alimento, xa que hai recursos limitados dentro do intestino. Un desequilibrio nas proporcións entre estas bacterias pode causar [[disbiose]]. === Detoxificación e metabolismo de drogas === [[Encima]]s como [[CYP3A4]], xunto con actividades [[antiportador]], son tamén importantes no papel do intestino no [[metabolismo de fármacos]] na detoxificación de [[antíxeno]]s e [[xenobiótico]]s.<ref>{{cite journal|last2=Ziegler|first2=DM|date=5 de decembro de 1990|title=The enzymes of detoxication.|journal=The Journal of Biological Chemistry|volume=265|issue=34|pages=20715–8|pmid=2249981| last1=Jakoby |first1=WB |doi=10.1016/S0021-9258(17)45272-0 }}</ref> == Importancia clínica == === Doenzas === Hai moitas doenzas e condicións que poden afectar o sistema gastrointestinal, como [[infección]]s, [[inflamación]]s e [[cancro]]s. Varios [[patóxeno]]s, como as [[bacterias]] que causan [[intoxicación alimentaria|intoxicacións alimentarias]], poden inducir [[gastroenterite]], que orixina inflamación do estómago e intestino delgado. Os [[antibiótico]]s usados para tratar ditas infeccións bacterianas poden diminuír a diversidade do [[microbioma]] do tracto gastrointestinal e posteriormente activar mediadores inflamatorios.<ref>{{Cite journal|last1=Nitzan|first1=Orna|last2=Elias|first2=Mazen|last3=Peretz|first3=Avi|last4=Saliba|first4=Walid|date=2016-01-21|title=Role of antibiotics for treatment of inflammatory bowel disease|journal=World Journal of Gastroenterology|volume=22|issue=3|pages=1078–1087|doi=10.3748/wjg.v22.i3.1078|issn=1007-9327|pmc=4716021|pmid=26811648}}</ref> A gastroenterite é a doenza máis común do tracto GI. * Condicións inflamatorias. A [[ileíte]] é unha inflamación do [[íleo]], a [[colite]] é unha inflamación do [[intestino groso]]. * A [[apendicite]] é unha inflamación do [[apéndice (anatomía)|apéndice]] localizado no cego. Esta é unha condición potencialmente mortal se se deixa sen tratar; a maioría dos casos de apendicite requiren intervención cirúrxica. O [[cancro gastrointestinal]] pode ocorrer en calquera punto do tracto gastrointestinal e inclúe o [[cancro de boca]], [[cancro de lingua]], [[cancro esofáxico]], [[cancro de estómago]] e [[cancro colorrectal]]. A [[enfermidade diverticular]] é unha condición que é moi común en persoas vellas en países industrializados. Xeralmente afecta o intestino groso pero tamén pode afectar ao delgado. A [[diverticulose]] aparece cando se forman bolsas na parede intestinal. Unha vez que as bolsas se inflaman, chámase [[diverticulite]]. A [[enfermidade inflamatoria intestinal]] é unha condición inflamatoria que afecta as paredes intestinais e inclúe os subtipos [[enfermidade de Crohn]] e [[colite ulcerosa]]. Mentres que a de Crohn pode afectar a todo o tracto GI, a colite ulcerosa está limitada ao intestino groso. A enfermidade de Crohn considérase xeralmente unha [[autoinmunidade|doenza autoinmune]]. Aínda que a colite ulcerosa adoita tratarse como se fose unha doenza autoinmune, non hai consenso de que realmente o sexa. Entre os [[trastorno gastrointestinal funcional|trastornos gastrointestinais funcionais]] o máis común é a [[síndrome do colon irritable]]. O estrinximento funcional e a [[dor abdominal funcional crónica]] son outros trastornos funcionais do intestino que teñen causas fisiolóxicas pero non teñen patoloxías identificables de tipo estrutural, química ou infeciosa. === Síntomas === Diversos síntomas indican problemas no tracto gastrointestinal: * [[Vómito]]s, que poden ser [[regurxitación (dixestión)|regurxitación]] de comida ou [[hematemese|vómitos de sangue]]. * [[Diarrea]], ou a expulsión de feces líquidas. * [[Estrinximento]], dificultade na defecación con feces endurecidas. * [[Sangue nas feces]], que inclúe sangue vermello fresco, sangue de cor granate escura ou sangue de cor de alcatrán. === Obtención de imaxes === Hai varios métodos de obtencións de imaxes do tracto gastrointestinal como as series de imaxes dos tractos GI superior ou inferior: * Os contrastes [[radioopaco]]s poden tragarse e conteñen bario e adoitan utilizarse antes das radiografías. * Partes do tracto poden visualizarse con cámaras introducidas no tracto mediante tubos. Denomínanse [[endoscopia]]s se se examina o tracto gastrointestinal superior e [[colonoscopia]]s ou [[sigmoidoscopia]]s se examinan o inferior. Outra opción é a [[endoscopia de cápsula]] na cal se traga unha pequena cápsula que contén a cámara e esta avanza ao longo do tracto. As [[biopsia]]s son outra proba frecuente na que se toma unha mostra do tracto. * Un exame de [[raios X abdominal]] serve para examinar o tracto gastrointestinal inferior. === Outras doenzas relacionadas === * [[Cólera]], infección bacteriana intestinal. * [[Duplicación intestinal]], malformación conxénita cística ou tubular no intestino delgado. * [[Xiardíase]], causada polo protozoo ''[[Giardia]]''. * [[Pancreatite]], inflamación do [[páncreas]]. * [[Úlcera péptica]], chaga na parede gastrointestinal. * [[Febre amarela]], causada por un virus. * Infección por ''[[Helicobacter pylori]]'', unha bacteria [[gramnegativa]] espiral. A metade da poboación mundial está infectada por ela, especialmente durante a nenez; non se sabe seguro como se transmite. Coloniza o sistema gastrointestinal, predominantemente o estómago. A bacteria ten condicións de supervivencia que son específicas do microambiente gástrico humano: é [[capnófilo|capnófila]] e [[microaerófilo|microaerófila]]. ''H. pylori'' tamén mostra un [[tropismo]] para o recubrimento epitelial gástrico e a capa mucosa gástrica que o cobre. A colonización gástrica desta bacteria desencadea unha robusta resposta inmune que causa unha inflamación de grave a moderada, unha [[gastrite]]. Signos e síntomas da infección son a gastrite, ardor, dor abdominal, perda de peso e de apetito, inchamento, arrotos, náuseas, vómitos con sangue e feces negras alcatranadas. A infección pode detectarse de diversas maneiras: raios X, endoscopia, probas sanguíneas para anticorpos contra''Helicobacter'', test de feces, e a [[proba de alento da urea|proba do alento da urease]] (que detecta un subproduto do metabolismo da bacteria). Se se colle nos seus inicios, a infección pode tratarse con diferentes inhibidores das bombas de protóns e [[antibiótico]]s.<ref name=iagcj>{{cite journal |last=Fox |first=James |author2=Timothy Wang |title=Inflammation, Atrophy, and Gastric Cancer |journal=Journal of Clinical Investigation |date=xaneiro de 2007 |volume=117 |series=review |issue=1 |pages=60–69 |doi=10.1172/JCI30111 |pmid=17200707 |url= |pmc=1716216}}</ref><ref name="my grad advisor">{{cite book |last=Murphy|first=Kenneth |title=Janeway's Immunobiology |date=20 de maio de 2014 |publisher=Garland Science, Taylor and Francis Group, LLC |location=Nova York |isbn=978-0-8153-4243-4 |pages=389–398}}</ref><ref name=immu-sys>{{cite book |last=Parham|first=Peter |title=The Immune System |date=20 de maio de 2014 |publisher=Garland Science Taylor and Francis Group LLC| location=New York|isbn=978-0-8153-4146-8 |page=494}}</ref><ref name=mims-med-microb>{{cite book |last=Goering |first=Richard |title=MIMS Medical Microbiology |date=20 de maio de 2014 |publisher=Elsevier |location=Philadelphia |isbn=978-0-3230-4475-2 |pages=32, 64, 294, 133–4, 208, 303–4, 502}}</ref> * [[Pseudoobstrución intestinal]]. É unha síndrome causada por unha malformación do sistema dixestivo, caracterizada por unha grave alteración da capacidade dos intestinos de pular e asimilar. Entre os sístomas están dor abdominal e estomacal diario, náuseas, distensión grave, vómitos, ardor de estómago, disfaxia, diarrea, estrinximento, deshidratación e malnutrición. Non hai cura. Pode ter complicacións como o íleus e o vólvulus, estase intestinal que produce unha proliferación bacteriana e pode ser necesaria a resección de partes mortas afectadas do tracto GI. Moitos pacientes poden necesitar nutrición parenteral. * O [[íleus]] é o bloqueo dos intestinos. * A [[enfermidade celíaca]] é unha forma común de [[mala absorción]]. Unha resposta autoinmune desencadeada nas células intestinais pola dixestión das proteínas do [[glute]]. A inxestión das proteínas do glute que se encontran no trigo, cebada e centeo, causa a atrofia das vilosidades do intestino delgado. Este tipo de alimentos debe evitarse na dieta durante toda a vida, xa que unha dieta libre de glute é o único tratamento. * Os [[enterovirus]] denomínanse así porque a súa ruta de transmisión é a través dos intestinos, pero os seus síntomas non están primordialmente asociados cos intestinos. * [[Vólvulo intestinal]] (ou estrangulación intestinal) é unha doenza relativamente rara, que se adoita desenvolver tempo despois dunha intervención cirúrxica importante nos intestinos. Non é doada de diagnosticar correctamente e se se deixa sen corrixir pode causar un infarto intestinal e a morte. * [[Anxiodisplasia]] do colon. Malformación vascular. * [[Estrinximento]]. * [[Diarrea]]. * [[Enfermidade de Hirschsprung]] (aganglionose). Defecto conxénito no que unha parte do intestino non ten innervación. Produce estrinximento. * [[Invaxinación intestinal]] ou intususcepción. Unha parte do intestino queda dobrado, sobre todo no primeiro ano de vida. * [[Pólipo (medicina)|Pólipos]] (ver tamén [[pólipo colorrectal]]). * [[Colite pseudomembranosa]]. É unha colite causada pola bacteria ''[[Clostridioides difficile]]''. * [[Megacolon tóxico]], xeralmente unha complicación da colite ulcerosa. == Usos das tripas de animais == Os intestinos dos animais non humanos son utilizados de diversas maneiras. De todas as especies de gando das que se obtén [[leite]] pode extraerse [[callo]] do tracto GI das crías lactantes. Os intestinos de [[porco]]s e [[tenreira]]s poden comerse e os intestinos de porco utilízanse como tripa ou funda para [[salchicha]]s e embutidos similares. Os intestinos de tenreira son fonte da [[fosfatase alcalina intestinal de tenreira]] (CIP) e utilízanse no proceso de facer as finas láminas de [[pan de ouro]]. Outros usos son: * O uso do intestino animal para facer cordas de instrumentos musicais pode remontarse á [[terceira dinastía de Exipto]]. No pasado recente, as cordas facíanse de intestino de [[año|cordeiro]]s ou años. Coa chegada da era moderna, os músicos empezaron a preferir as cordas feitas de [[seda]] ou de materiais sintéticos como o [[nailon]] ou o [[aceiro]]. Porén, algúns instrumentalistas aínda usan cordas de tripa para evocar a calidade do ton antigo. Aínda que ditas cordas eran denominadas de "tripa de gato" ([[catgut]]), os [[gato]]s nunca foron utilizados para fabricalas.<ref>{{cite web|last1=Hiskey|first1=Daven|title=Violin strings were never made out of actual cat guts |url=http://www.todayifoundout.com/index.php/2010/11/violin-strings-were-never-made-out-of-actual-cat-guts/|website=TodayIFoundOut.com|date=12 de novembro de 2010|access-date=15 de decembro de 2015}}</ref> * A tripa de ovella foi a fonte orixinal para as cordas de tripa natural usadas nas [[raqueta]]s de [[tenis]]. Hoxe, as cordas sintéticas son moito máis comúns, pero as mellores cordas de tripa son feitas agora con tripa de [[vaca]]. * As cordas de tripa foron utilizadas tamén en tambores porque lles proporcionan o timbre rumbante característico aos tambores denominados [[caixa (instrumento musical)|caixa]]. Aínda que as caixas modernas usan case sempre arames de metal en vez de cordas de tripa, o gran [[pandeiro]] [[bendir]] do [[Norte de África]] aínda as usa. * No [[botelo]] galego utilízase tripa de intestino groso ou o estómago do animal. A envoltura de moitos embutidos ou pratos de moitos países, como o [[kokoretsi]], [[gardoubakia]] e [[torcinello]], salchichas de tripa "natural", etc. fanse de tripas de porco, año, cabra ou vaca, segundo os casos. * Os [[haggis]] cócense tradicionalmente e sérvense en estómago de ovella. * Os [[chitterlings]], son unha comida infantil que consiste en tripa lavada de porco. * A tripa animal utilizouse para facer as cordas dos [[reloxo de péndulo|reloxos de péndulo]] grandes e para os movementos do [[caracol (reloxería)|caracol]] (''fusée'') nos [[reloxo bracket|reloxos bracket]], pero poden substituírse por arames de metal. * Os [[condón]]s máis antigos coñecidos, do ano 1640, estaban feitos de intestino animal.<ref>{{cite web | url = http://www.ananova.com/news/story/sm_1870958.html?menu=news.quirkies.sexlife | title = World's oldest condom | access-date = 2008-04-11 | year = 2008| publisher = [[Ananova]]}}</ref> == Outros animais == Moitas aves e outros animais teñen un estómago especializado no tracto dixestivo chamado [[moella]] ou moega, que utilizan para triturar o alimento. Outra característica que non se encontra nos humanos pero si no aparato dixestivo doutros animais é o [[papo]]. Nas aves é unha bolsa que se encontra ao longo do esófago. Os [[ruminantes]] teñen un [[sistema dixestivo dos ruminantes|estómago]] de catro cavidades moi especializadas con dous estómagos, un que fai de cámara de fermentación e outro que fai unha dixestión química encimática. A maioría dos vertebrados incluíndo os [[peixes]], [[anfibios]], [[aves]], [[réptiles]] e mamíferos [[monotremas]] teñen unha importante diferenza no seu tracto GI respecto do resto dos mamíferos, que é que remata nunha [[cloaca]] non no ano. Na cloaca desembocan tanto o tubo dixestivo coma o [[sistema urinario]] e o [[aparato xenital|xenital]]. Os [[terios]] (o resto dos mamíferos, incluíndo os humanos) teñen o ano separado do poro uroxenital en ambos os sexos, coa excepción dos [[placentarios]] nos que os poros urinario e xenital están tamén separados nas femias. En 2020 descubriuse o tracto dixestivo fósil máis antigo coñecido, o dun organismo vermiforme extinto da familia [[Cloudinidae]]; viviu durante o [[Ediacárico]] tardío, un período xeolóxico de hai uns 550 millóns de anos.<ref name="NYT-20200110">{{cite news |last=Joel |first=Lucas |title=Fossil Reveals Earth's Oldest Known Animal Guts - The find in a Nevada desert revealed an intestine inside a creature that looks like a worm made of a stack of ice cream cones. |url=https://www.nytimes.com/2020/01/10/science/fossil-guts-intestines.html |date=10 de xaneiro de 2020 |work=[[The New York Times]] |access-date=10 de xaneiro de 2020 }}</ref><ref name="NAT-20200110">{{cite journal |author=Svhiffbauer, James D. |display-authors=et al. |title=Discovery of bilaterian-type through-guts in cloudinomorphs from the terminal Ediacaran Period |date=10 de xaneiro de 2020 |journal=[[Nature Communications]] |volume=11 |number=205 |page=205 |doi=10.1038/s41467-019-13882-z |pmid=31924764 |pmc=6954273 |bibcode=2020NatCo..11..205S }}</ref> Un tubo dixestivo completo (con boca e ano) crese que evolucionou no [[clado]] dos [[nefrozoos]] dos [[Bilateria]], despois de que o seu orificio ventral ancestral (único, como nos [[cnidarios]] e [[acelos]]; reevolucionase nos [[vermes planos]] nefrozoos) estendéndose antero-posteriormente, antes de que a parte media da extensión se fixese máis estreita e se pechase totalmente, deixando un orificio anterior (boca) e outro posterior (ano e maila [[Gonoporo|abertura xenital]]). Un tubo dixestivo estendido sen a parte media pechada está presente noutra póla de bilaterais, os extintos [[proarticulata|proarticulados]]. Isto e o desenvolvemento [[orixes embriolóxicas da boca e o ano|anfistómico]] (cando se desenvolveron a boca e o ano a partir da extensión do tubo dixestivo no embrión) presente nalgúns nefrozoos (por exemplo [[nematodos]]) considéranse o apoio principal desta hipótese.<ref>Nielsen, C., Brunet, T. & Arendt, D. Evolution of the bilaterian mouth and anus. Nat Ecol Evol 2, 1358–1376 (2018). https://doi.org/10.1038/s41559-018-0641-0</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Aparato dixestivo|Sistema dixestivo]] * [[Gut-on-a-chip]] === Ligazóns externas === {{Commonscat}} * [https://www.proteinatlas.org/humanproteome/gastrointestinal+tract O tracto gastrointestinal no Human Protein Atlas] * [https://web.archive.org/web/20090507150127/http://digestive.niddk.nih.gov/ddiseases/pubs/yrdd/ Your Digestive System and How It Works nos National Institutes of Health] {{control de autoridades}} [[Categoría:Aparato dixestivo]] [[Categoría:Endocrinoloxía]] a25knrkhieho8c3wsktj0ckmjrq7h5w 0 569611 6149126 6135542 2022-08-03T04:42:34Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Taxobox | fossil_range = [[Ediacárico]] - [[Holoceno]], {{rango fósil|558|0}} | image = Animal_diversity_October_2007.jpg | image_caption = Diversidade dos nefrozoos | display_parents = 3 | regnum = [[Animalia]] | subregnum = [[Eumetazoa]]<br/> Clado: [[Parahoxozoa]]<br/> Clado: [[Bilateria]]<br/> Clado: [[Nephrozoa]]<br/> Jondelius et al. , 2002 | subdivision_ranks = Filos | subdivision = * ''[[Ikaria wariootia|Ikaria]]'' [[extinción|†]] * '''Superfilo [[Deuterostomia]]''' ** [[Chordata]] **[[Ambulacraria]] (?) *** [[Hemichordata]] *** [[Echinodermata]] * '''[[Protostomia]] (non clasificado)''' ** '''Superfilo [[Ecdysozoa]]''' *** [[Kinorhyncha]] *** [[Loricifera]] *** [[Priapulida]] *** [[Nematoda]] *** [[Nematomorpha]] *** [[Onychophora]] *** [[Tardigrada]] *** [[Arthropoda]] ** '''[[Spiralia]] (non clasificado)''' *** '''Superfilo [[Platyzoa]]''' **** [[Platyhelminthes]] **** [[Gastrotricha]] **** [[Chaetognatha]] **** [[Rotifera]] **** [[Acanthocephala]] **** [[Gnathostomulida]] **** [[Micrognathozoa]] **** [[Cycliophora]] *** '''Superfilo [[Lophotrochozoa]]''' **** [[Hyolitha]] [[extinción|†]] **** [[Nemertea]] **** [[Phoronida]] **** [[Bryozoa]] **** [[Entoprocta]] **** [[Brachiopoda]] **** [[Mollusca]] **** [[Annelida]] | synonyms = ''Eubilateria'' <small>[[Peter Ax]], 1987</small> }} Os '''nefrozoos''' ('''Nephrozoa''') son un dos grandes [[clado]]s en que se dividiron os animais [[bilateria|bilaterais]], subdividido en [[protóstomos]] e [[deuteróstomos]], que contén case todos os [[filo (bioloxía)|filos]] de animais con aproximadamente un millón de especies. O seu [[grupo irmán|clado irmán]] é o dos [[Xenacoelomorpha]]. Os [[Ambulacraria]] (convencionalmente deuteróstomos) eran antes considerados un grupo irmán dos Xenacoelomorpha, formando os [[Xenambulacraria]] como Deuteróstomos basais ou Bilateria basais, o que invalidaba os Nephrozoa e os Deuteróstomos en previos estudos.<ref name="PhilippePoustka2019">{{cite journal | last1=Philippe | first1=Hervé | last2=Poustka | first2=Albert J. | last3=Chiodin | first3=Marta | last4=Hoff | first4=Katharina J. | last5=Dessimoz | first5=Christophe | last6=Tomiczek| first6=Bartlomiej | last7=Schiffer | first7=Philipp H. | display-authors=etal | title=Mitigating Anticipated Effects of Systematic Errors Supports Sister-Group Relationship between Xenacoelomorpha and Ambulacraria| journal=Current Biology| volume=29| issue=11| year=2019 | pages=1818–1826.e6| issn=0960-9822 | doi=10.1016/j.cub.2019.04.009| pmid=31104936| hdl=21.11116/0000-0004-DC4B-1 }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Marlétaz|first=Ferdinand |date=2019-06-17 |title=Zoology: Worming into the Origin of Bilaterians |url=https://www.cell.com/current-biology/abstract/S0960-9822(19)30539-1 |journal=Current Biology |volume=29 |issue=12 |pages=R577–R579 |doi=10.1016/j.cub.2019.05.006 |issn=0960-9822 |pmid=31211978 }}</ref><ref name="Kapli_2020">{{cite journal |last1=Kapli |first1=Paschalia |last2=Telford |first2=Maximilian J. |title=Topology-dependent asymmetry in systematic errors affects phylogenetic placement of Ctenophora and Xenacoelomorpha |journal=Science Advances |date=11 de decembro de 2020 |volume=6 |issue=10 |doi=10.1126/sciadv.abc5162 | pmc=7732190 |url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.abc5162 |access-date=17 de decembro de 2020 }}</ref> O [[celoma]], o [[tracto gastrointestinal|tracto dixestivo]], os órganos excretores ([[nefridio]]s), e os cordóns nerviosos están desenvolvidos nos Nephrozoa.<ref>{{Cite journal | last1=Cannon | first1=Johanna Taylor | last2=Vellutini | first2=Bruno Cossermelli | last3=Smith | first3=Julian | last4=Ronquist | first4=Fredrik | last5=Jondelius | first5=Ulf | last6=Hejnol | first6=Andreas | title=Xenacoelomorpha is the sister group to Nephrozoa | year=2016 | journal=Nature | volume=530 | issue=7588 | pages=89–93 | doi=10.1038/nature16520| pmid=26842059 | bibcode=2016Natur.530...89C | url=http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:nrm:diva-1844 }}</ref> Argumentouse que, debido a que os protonefridios só se atopan nos protóstomos, non poden considerarse como unha [[sinapomorfía]] deste grupo. Isto faría que Nephrozoa fose un nome inapropiado, quedando '''Eubilateria''' como nome deste clado.<ref>{{Cite journal |date=setembro de 2012 |title=Animal Evolution: Interrelationships of the Living Phyla. Third Edition. By Claus Nielsen. Oxford and New York: Oxford University Press ISBN 978-0-19-960602-3 (hc); 978-0-19-960603-0 (pb). 2012. |url=https://archive.org/details/sim_quarterly-review-of-biology_2012-09_87_3/page/258 |journal=The Quarterly Review of Biology |volume=87|issue=3|pages=258 |doi=10.1086/666815 |issn=0033-5770}}</ref> Os [[cordados]] (que inclúen todos os [[vertebrados]]) son deuteróstomos.<ref name=Erwin20002>{{cite journal | author1=Erwin, Douglas H. |author2=Eric H. Davidson |date=1 de xullo de 2002 | title=The last common bilaterian ancestor | journal=Development | volume=129 | pages=3021–3032 | url=https://dev.biologists.org/content/129/13/3021.long | pmid=12070079 | issue=13}}</ref> Parece moi probable que o fósil de hai 555 millóns de anos ''[[Kimberella]]'' fose un protóstomo.<ref name=Fedonkin2007> Fedonkin, M.A.; Simonetta, A; Ivantsov, A.Y. (2007), "New data on Kimberella, the Vendian mollusc-like organism (White sea region, Russia): palaeoecological and evolutionary implications", in Vickers-Rich, Patricia; Komarower, Patricia (eds.), The Rise and Fall of the Ediacaran Biota, Special publications, vol. 286, Londres: Geological Society, pp. 157–179, doi:10.1144/SP286.12, ISBN 9781862392335, OCLC 156823511 </ref><ref name=Butterfield2006>{{cite journal | author = Butterfield, N.J. | date = decembro de 2006 | title = Hooking some stem-group "worms": fossil lophotrochozoans in the Burgess Shale | journal = BioEssays | volume = 28 | issue = 12 | pages = 1161–6 | doi = 10.1002/bies.20507 | pmid = 17120226 }}</ref> De ser así, isto significa que as liñaxes dos protóstomos e os deuteróstomos deberon de separarse algún tempo antes de que aparecese ''Kimberella'', polo menos hai 558 millóns de anos e, por tanto, bastante antes do comezo do [[Cámbrico]] hai 538,8 millóns de anos.<ref name=Erwin20002 /> {{Clade |label1=[[Bilateria]] |1={{clade |1=[[Xenacoelomorpha]] [[Ficheiro:Proporus sp.png|60 px]] |label2='''Nephrozoa''' |sublabel2=650 ma |2={{clade |label1=[[Deuterostomia]] |1={{clade |sublabel1=540 ma<!--Cordados--> |1=[[Chordata]] [[Ficheiro:Common carp (white background).jpg|60 px]] |label2=[[Ambulacraria]] |2={{clade |1=[[Echinodermata]] [[Ficheiro:Portugal 20140812-DSC01434 (21371237591).jpg|80 px]] |2=[[Hemichordata]] [[Ficheiro:Balanoglossus by Spengel 1893.png|45px]] }} }} |label2 =[[Protostomia]] |sublabel2=610 ma |2={{clade |1=[[Ecdysozoa]] [[Ficheiro:Long nosed weevil edit.jpg|60 px]] |2=[[Spiralia]] [[Ficheiro:Grapevinesnail 01.jpg|60 px]] }} }} }} }} == Notas == {{listaref}} === Bibliografía === * {{cite journal | last=Balavoine | first=G. | title=EVOLUTION: One or Three Cambrian Radiations? | journal=Science | date=17 de abril de 1998 | doi=10.1126/science.280.5362.397 | issn=0036-8075 | volume=280 | issue=5362 | pages=397–398 | url=https://www.researchgate.net/publication/235232347 |ref=none}} * {{cite journal | last1=Bourlat | first1=S | last2=Nielsen | first2=C | last3=Economou | first3=A | last4=Telford | first4=M | title=Testing the new animal phylogeny: A phylum level molecular analysis of the animal kingdom | journal=Molecular Phylogenetics and Evolution | date=outubro de 2008 |url=https://www.researchgate.net/publication/23160823 | doi=10.1016/j.ympev.2008.07.008 | pmid=18692145 | issn=1055-7903 | volume=49 | issue=1 | pages=23–31 |ref=none}} * {{cite journal | last1=Jondelius | first1=Ulf | last2=Ruiz-Trillo | first2=Inaki | last3=Baguna | first3=Jaume | last4=Riutort | first4=Marta | title=The Nemertodermatida are basal bilaterians and not members of the Platyhelminthes | journal=Zoologica Scripta | date=abril de 2002 | doi=10.1046/j.1463-6409.2002.00090.x | issn=0300-3256 | volume=31 | issue=2 | pages=201–215 |ref=none}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nefrozoos| ]] [[Categoría:Bilaterais]] {{zooloxía en progreso}} l5ii13hr0wjfad27iixfvl6u1pnl1in 0 569860 6148421 6148302 2022-08-02T14:13:19Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «ferry» wikitext text/x-wiki {{Illa|image=Arran satellite.jpg|superficie=432|altitude=87|País=[[Escocia]],[[Gran Bretaña|GB]],[[Reino Unido]]|Arquipélago=[[Illas británicas]]|Localización=Firth of Clyde|Coordenadas |<maplink latitude="55.5623" longitude="-5.2344" text="55° 33′ 44″ N, 5° 14′ 04″ O" zoom="8">[{"type":"Feature","geometry":{"coordinates":[-5.2344,55.5623],"type":"Point"},"properties":{"marker-color":"228b22"}},{"properties":{"fill-opacity":0.2},"type":"ExternalData","service":"geoshape","ids":"Q211873"}]</maplink>|Superficie ||Punto máis alto=Goat Fell&nbsp;(874 <abbr class="abbr" title="mètre">m</abbr>)|Xeoloxía=[[Illa|Illa continental]]|Administración_Nación=|[[Escocia]] |mapa=[[Ficheiro:Isle_of_Arran_locator.png|250px]]|pé_imaxe=Imaxe satelital de Arran|lenda=Localización da illa de Arran|país=Escocia|mar=[[Mar de Irlanda]]|coordenadas=55° 33′ 44″ N, 5° 14′ 04″ O}} A '''Illa de Arran''' (en [[Lingua escocesa|gaélico]]: ''{{Lang|gd|Eilean Arainn}}'', en [[Lingua inglesa|inglés]] : ''{{Lang|en|Isle of Arran}}'') é a maior illa do {{Lang|en|[[Firth of Clyde]]}} e cunha superficie de 432 [[Km²|km²]] é a sétima maior de [[Escocia]]. Arran forma parte da [[autoridade unitaria]] de {{Lang|en|[[North Ayrshire]]}} e no censo de [[2011]] tiña 4629 habitantes<ref name="2011 census">{{Cita web|url=http://www.scotlandscensus.gov.uk/documents/censusresults/release1c/rel1c2sb.pdf|páxina-web=www.scotlandscensus.gov.uk|título=2011 Census}}</ref>. Aínda que soe ser asociada coas [[Illas Hébridas|Hébridas]], estas están situadas ao norte e oeste da [[península]] de [[Kintyre]]. A illa de Arran é montañosa e foi descrita como o «o paraíso dos xeólogos».<ref name="HSmith">{{Cita Harvard sen parénteses|Haswell-Smith|5=2004|p=11-17}}</ref> Está habitada desde o inicio do [[Neolítico]], como mostran numerosos restos prehistóricos. No [[século VI]], pobos [[Linguas goidélicas|gaélicos]] de [[Illa de Irlanda|Irlanda]] colonizaron a illa. Na [[era viquinga]], pasou a ser propiedade da coroa [[Noruega|norueguesa]] antes de ser absorbida polo [[Reino de Escocia]] no [[Século XIII|s. XIII]]. As [[Highland Clearances|''Clearances'']] no [[Século XIX|s. XIX]] provocaron un importante descenso da poboación e a desaparición da lingua gaélica. A economía e a poboación reforzáronse nos últimos anos, sendo o sector principal o [[turismo]]. Arran tamén alberga unha gran [[biodiversidade]], incluíndo tres especies de árbores endémicas da illa. == Etimoloxía == A maioría das illas de [[Escocia]] estiveron habitadas por falantes de polo menos catro linguas diferentes desde a Idade de [[Idade de Ferro|Ferro]], polo que moitos nomes de illas teñen máis dun posible significado. Arran non é unha excepción e a orixe deste nome dista moito de ser coñecida. Mac an Tàilleir, en [[2003]], afirma que este termo non ten relación a priori co nome [[Oileáin Árann|''Árann'']], que en [[Irlanda]] significa [[Ril|reniforme]] (do [[Lingua irlandesa|irlandés]] ''Ára'' = [[ril]]).<ref>{{Cita web|url=http://www.scottish.parliament.uk/vli/language/gaelic/pdfs/placenamesA-B.pdf|páxina-web=www.scottish.parliament.uk|título=Place names}}</ref> Haswell-Smith (en [[2004]]) propón que a palabra é unha [[Derivación (lingüística)|derivación léxica]] do [[Linguas britónicas|britónico]], algo pouco frecuente para unha illa escocesa, co significado de "lugar alto" que se corresponde coa súa xeografía<ref name="HSmith">{{Cita Harvard sen parénteses|Haswell-Smith|5=2004|p=11-17}}</ref>. Calquera outro [[Toponimia|topónimo]] de orixe britónica que puidese ter existido foi substituído á chegada dos [[gaels]] procedentes de Irlanda e a través do seu reino próximo de [[Dalriada|Dal Riada]]. Durante a [[Era viquinga|Idade Viquinga]], Arran, como a gran maioría das illas escocesas, pasou a ser propiedade da coroa norueguesa e era coñecida como "Herey" ou "Hersey". Por esta influencia, moitos dos topónimos actuais da illa de Arran son de orixe [[Lingua nórdica antiga|nórdica]].<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Downie|p=38-39}}</ref> == Xeografía == === Relevo === A illa atópase no {{Lang|en|[[Firth of Clyde]]}}, entre [[Ayr]] e [[Kintyre]]. O perfil dos outeiros do norte de Arran visto dende as costas de Ayrshire é unha vista coñecida chamada " guerreiro durmido (''{{Lang|en|The Sleeping Warrior}}''), polo seu parecido cun rostro humano en repouso<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Keay & Keay 1994|p=42}}</ref> O máis alto destes outeiros é o {{Lang|en|[[Goat Fell]]}}, que culmina con 873,5 m. Hai outros tres picos ao nordeste da illa: Caisteal Abhail, Cìr Mhòr e Beinn Tarsuinn, con 721m.<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Johnstone et al. 1990|p=223-226}}</ref> O val máis grande de Arran é Glen Iorsa ao oeste. O relevo do sur da illa é menos montañoso, unha parte importante das terras do interior atópase a unha altitude que supera os 350 m e o cumio de A'Chruach alcanza os 512 m.<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Haswell-Smith 2004|p=13}}</ref> Hai outros dous [[Marilyn|Marilyns]] ao sur, Tighvein e Beinn Bhreac.<gallery mode="packed"> Ficheiro:Goatfell from Brodick Harbour.jpg|Porto de [[Brodick]] Ficheiro:Beinn Tarsuinn.jpg|Beinn Tarsuinn Ficheiro:Caisteal abhail.jpg|Caisteal Abhail Ficheiro:Glen Rosa - geograph.org.uk - 266801.jpg|Glen Rosa Ficheiro:Ard Bheinn - geograph.org.uk - 888516.jpg|alt=Ard Bheinn.|Ard Bheinn Ficheiro:Arran's northern hills from Ardrossan ferry.jpg|Goat Fell e outros outeiros ao norte de '''Arran''' </gallery> === Illas circundantes === [[Ficheiro:Holy_Isle_from_Whiting_Bay.jpg|miniatura|{{Lang|en|[[Holy Isle (Écosse)|Holy Isle]]}} vista desde {{Lang|en|Whiting Bay}}, Arran.]] Arran está rodeada por tres pequenas illas próximas: Holy Isle<ref>{{Cita web|url=https://www.geograph.org.uk/photo/90273|páxina-web=www.geograph.org.uk|título=Photo 90273|lingua=en}}</ref> ao leste, fronte a Lamlash, Pladda fronte á costa suroeste e a pequena illa Hamilton, fronte a Clauchlands Point, a 1,2 km ao sur de Holy Isle. Outras illas importantes no Firth of Clyde inclúen Bute e Inchmarnock ao norte de Arran, Great Cumbrae e Little Cumbrae ao nordeste.<ref>{{Cita web|título=Un mapa da Ordnance Survey da zona NS do sistema de referencia británico, nunha escala de 1:250.000|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ordnance_Survey_1-250000_-_NS.tif|data=2010-06-06|data-acceso=2022-07-20|nome=Ordnance|apelidos=Survey}}</ref> === Aldeas e vilas === [[Ficheiro:Kildonan_5._Cloudscape_over_Kildonan_Bay,_Isle_of_Arran,_North_Ayrshire,_Scotland.jpg|miniatura| Vista da baía de Kildonan no extremo sur de Arran]] Arran ten unha serie de aldeas principalmente na costa. Brodick (en [[Lingua nórdica antiga|nórdico antigo]]: ''Breiðvík'', "baía ampla") é o lugar da principal terminal de [[transbordador]], varios hoteis e a maioría das empresas. O castelo de Brodick é a sede dos duques de Hamilton. Porén, Lamlash é a aldea máis grande da illa, cunha poboación de 1 010 habitantes en comparación cos 621 de Brodick (censo de 2001).<ref name="census">{{Cita web|url=http://www.scrol.gov.uk|páxina-web=www.scrol.gov.uk|título=Censo|lingua=en}}</ref> Outras vilas inclúen Lochranza ao norte, Corrie ao nordeste, Blackwaterfoot ao suroeste, Kildonan ao sur e Whiting Bay ao sueste. Catacol está xusto na estrada de Lochranza.<ref>{{Cita web|título=Welcome to VisitArran|url=https://www.visitarran.com/|páxina-web=www.visitarran.com|data-acceso=2022-07-20}}</ref> === Poboación === A illa de Arran tiña 4 629 habitantes en [[2011]]<ref name="2011 census" />, unha densidade de 10,72 hab/km². As principais vilas da illa son Brodick e Lamlash na costa leste: só elas concentran o 32% de poboación de Arran.<ref name="census" /> Entre os habitantes de Arran estiveron Daniel e [[Alexander MacMillan]], fundadores de ''{{Lang|en|[[Macmillan Publishers]]}}'' <ref>{{Cita web|url=http://international.macmillan.com/History.aspx|páxina-web=international.macmillan.com|título=History|lingua=en}}</ref>, o [[dramaturgo]] [[Robert McLellan]] e o [[Primeiro ministro]] de Escocia Jack McConnell. == Xeoloxía == Arran é ás veces alcumado "Escocia en miniatura" xa que é atravesado pola liña de falla das Highlands que divide Escocia en {{Lang|en|[[Highlands]]}} e {{Lang|en|[[Lowlands]]}} de nordeste a suroeste. A illa foi un destino popular para os xeólogos desde o [[século XVIII]], porque está formada por unha gran variedade de formacións xeolóxicas: [[Rocha magmática|rochas ígneas]] en forma de enxames de [[Dique (xeoloxía)|diques]], [[Sill|soleiras]], que datan do [[Paleóxeno]]; [[Rocha sedimentaria|rochas sedimentarias]], que datan do [[Triásico]]; [[Rocha metamórfica|rochas metamórficas]], que datan do [[Precámbrico]].<ref>{{Cita web|url=http://www.scottishgeology.com/outandabout/classic_sites/locations/arran.html|páxina-web=www.scottishgeology.com|título=Arran|lingua=en}}</ref> [[Ficheiro:Igneous_(dolerite)_compound_dyke_-_geograph.org.uk_-_44623.jpg|miniatura| Dique de [[diabase]] na baía de Kildonan.]] A maioría das terras do interior do norte da illa están ocupadas por un gran [[Batólito|batolito]] [[Granito|granítico]] de orixe volcánica que xurdiu hai {{Nowrap|60 millions}} de anos no [[Era cenozoica|Cenozoico]] . Hai un círculo exterior de granitos rugosos e un núcleo interior de materiais granulares máis finos.<ref>{{Cita libro|páxina=29-30|ISBN=978-0-17-444706-1|título=Geography: An Integrated Approach}}</ref> As rochas sedimentarias dominan a parte sur da illa, especialmente [[arenito]] vermello. Algúns destes arenitos conteñen [[Fulgurita|fulguritas]], marcas probabelmente causadas por [[Raio (descarga eléctrica)|un raio]], que datan do [[Permiano|Pérmico]]. As dunas de area teñen lugar na pedra arenisca do [[Permiano|Pérmico]] preto de Brodick. Tamén hai capas de rochas do [[Triásico]] e mesmo un raro exemplo de [[Creta (xeoloxía)|creta]] do [[Cretáceo]].<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|McKirdy et al. 2007}}</ref> Tamén existe a retinita, unha rocha volcánica semellante á [[obsidiana]], utilizada dende o [[Mesolítico]] ata a Idade do [[Idade de Bronce|Bronce]], pasando polo [[Neolítico]], para fabricar diversos obxectos. Desde o Neolítico, este material foi comercializado por toda a illa de Gran Bretaña <ref name="Ballin">Ballin, Torben Bjarke ([[2015]]), "Arran pitchstone (Scottish volcanic glass): New dating evidence", ''Journal of Lithic Studies'', [[Universidade de Edimburgo]], DOI: 10.2218/jls.v2i1.1166</ref> . Atopáronse recentemente nun xacemento de [[South Lanarkshire]] (Escocia) que data do século IV a. C., en asociación con toba volcánicade [[Cambria]] e [[Olaría|cerámica]] de quilla. No [[século XIX]], a [[barita]] foi extraída dunha mina preto de Sannox. Alí foi descuberta en [[1840]], e entre [[1853]] e [[1862]] producíronse unhas 5000 toneladas desde mineral. A mina foi pechada polo o 11º Duque de Hamilton, co pretexto de que ''"marchou a solemne maxestade do panorama"'', pero foi reaberta após a [[Primeira guerra mundial]] e funcionou até 1938, cando o filón secou.<ref>{{Cita web|url=http://www.undiscoveredscotland.co.uk/arran/corrie/index.html|páxina-web=www.undiscoveredscotland.co.uk|título=Arran|lingua=en}}</ref> Visitando Arran en [[1787]], o xeólogo [[James Hutton]] atopou o seu primeiro exemplo de "discordancia" ao norte de Newton Point preto de Lochranza, proporcionando probas das súas teorías [[Plutonismo|plutonistas]] do [[uniformismo]] e pistas sobre a [[idade da Terra]]. A zona é un dos lugares máis famosos para o estudo da [[xeoloxía]].<ref name="monty">{{Cita web|url=http://nagt.org/files/nagt/jge/abstracts/Montgomery_v51n5.pdf|páxina-web=Nagt.org|título=Montgomery}}</ref> <ref name="hutton">{{Cita web|url=http://www.scottishgeology.com/outandabout/classic_sites/locations/arran.html|páxina-web=Scottish Geology|título=Arran|lingua=en}}</ref>[[Ficheiro:Northern_entrances_to_Kings_Cave_-_geograph.org.uk_-_452193.jpg|miniatura|''A cova do rei''.]] As glaciacións do [[Plistoceno]] cubriron case na súa totalidade Escocia de xeo e probabelmente os picos máis altos foron [[Nunatak|nunataks]] nese momento<ref name="McKirdy">{{Cita Harvard sen parénteses|Mckirdy et al.|p=297-301}}</ref>. Despois da última deglaciación do [[Plistoceno]], o nivel do mar era 70m máis baixo que o actual, e é probábel que ao redor do 14000 [[a. C.]] a illa se unise á «Escocia continental».<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Murray 1973||p=68-69}}</ref> Os cambios do nivel do mar e o aumento da terra [[Isostasia|isostática]] fan complexas as costas postglaciares, pero é evidente que a illa está rodeada de praias posglaciares.<ref name="McKirdy" /> A Cova do Rei (''{{Lang|en|King's Cave}}'') na costa suroeste é un exemplo desas formacións emerxentes. Esta caverna, de 30,5m de longo e 15,3m de altura, esténdese moi por riba do nivel do mar actual.<ref>{{Cita web|título=Arran|url=http://www.virtual-geology.info/vft/2004-andy/Arran.htm|páxina-web=www.virtual-geology.info|data-acceso=2022-07-21}}</ref> Hai cantís mariños ao nordeste, cuxos amplos estratos están por debaixo das alturas de Torr Reamhar e en Scriden (en gaélico : ''{{Lang|gd|An Scriodan}}'') no extremo norte da illa. En Arran está un dos corenta lugares de Escocia designados como ''National Scenic Area''.<ref>{{Cita web|título=NatureScot|url=https://www.nature.scot/|páxina-web=www.nature.scot|data-acceso=2022-07-21}}</ref> == Flora e fauna == [[Ficheiro:Ulex_europaeus_Arran.jpg|miniatura| O [[Ulex|toxo]] (''ulex'') atópase habitualmente en Arran.]] A illa posúe tres especies de [[Sorbus|freixos de montaña]] (''{{Lang|la|Sorbus arranensis}}'', ''{{Lang|la|Sorbus pseudofennica}}'' e ''{{Lang|la|Sorbus pseudomeinichii}}''). Estas árbores considéranse [[Especie vulnerable|especies vulnerables]], protexidas en Glen Diomhan, unha reserva natural parcialmente cercada, ao norte de Arran. Están controlados polo ''{{Lang|en|[[Scottish Natural Heritage]]}}''. Son árbores típicas das ladeiras das montañas, aínda que medran en cotas máis baixas no ''{{Lang|en|Brodick Country Park}}''. Ademais, Arran ten unha gran variedade de plantas silvestres ([[Ulex|toxo]], [[Queiroa|breixo]], [[Rosa acicularis|rosa ártica]], [[lonicera]], [[Frundo|frundo ou pementa real]], etc.), [[Cogomelo|fungos]] e [[Musgo|musgos]].<ref>{{Cita web|url=http://www.arranwildlife.co.uk/index.php/natural-history/plants.html|páxina-web=Arran Wildlife|título=Natural History; Plants|lingua=en}}</ref> Identificáronse máis de 250 especies de [[aves]] en Arran, entre elas o [[arao de á branca]], o [[eider]], o [[falcón peregrino]] e a [[aguia real]].<ref>{{Cita web|url=http://www.arranwildlife.co.uk/index.php/natural-history/birds.html|páxina-web=Arran Wildlife|título=Natural History; Birds|lingua=en}}</ref> En [[1981]], contáronse 28 [[Lagopus muta|lagópodos albinos]], pero en [[2009]], as investigacións posteriores non deron atopado ningún.<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Downie|p=132}}</ref> Do mesmo xeito, a [[choia]] xa non se atopa en Arran.<ref>{{Cita web|título=The UK SPA network: its scope and content (Volumes 1–3) ; JNCC Resource Hub|url=https://hub.jncc.gov.uk/assets/3634580a-cabc-4218-872f-8660a1760ad8|páxina-web=hub.jncc.gov.uk|data-acceso=2022-07-20}}</ref> A illa alberga importantes poboacións de [[Cervo común|cervos roxos]], [[Esquío vermello|esquíos vermellos]], [[Teixugo|teixugos]], [[Lontra|lontras]], [[Vipera berus|víboras]] e [[Lagarta das brañas|lagartas]]. No mar arredor de Arran atópanse [[Fócidos|focas]], [[Toniña común|marsopas]], [[Peixe bobo|tiburóns peregrino]] e varias especies de [[Golfiño|golfiños]].<ref>{{Cita web|url=http://www.arranwildlife.co.uk/index.php/natural-history/animals.html|páxina-web=www.arranwildlife.co.uk|título=Natural History; Animals|lingua=en}}</ref><gallery> Ficheiro:Sorbus arranensis.JPG|''Sorbus arranensis'' (flores) Ficheiro:Sorbus pseudofennica at Spier's, North Ayrshire.JPG|alt=Sorbus pseudofennica .|''Sorbus pseudofennica'' Ficheiro:Leaves of Sorbus pseudofennica.JPG|alt=Sorbus pseudofennica (follas).|''Sorbus pseudofennica'' (follas) </gallery> == Historia == === Prehistoria === [[Ficheiro:MachrieMoorStones.jpg|miniatura| Os [[Megálito|megalitos]] de Machrie Moor]] [[Ficheiro:William_Andrews_Nesfield_-_Circle_of_Stones_at_Tormore_1828.jpg|miniatura|<center> ''Círculo de pedra preto de Tormore<br />''William Andrews Nesfield, [[1828]]<br />[[Victoria and Albert Museum]]</center>]] Arran caracterízase por unha concentración particular de [[Amilladoiro (túmulo)|amilladoiros]] neolíticos (''cairns''), os ''{{Lang|en|Clyde Cairns}}'', que soen adoptar a forma de pasarelas cubertas. O estilo característico desas estruturas é o dunha pedra rectangular ou trapezoidal e un [[túmulo]] de terra que rodea unha cámara limitada por amplas bandas de pedra. Fragmentos de [[Olaría|cerámica]] e [[Óso|ósos]] atopados nas cámaras suxiren que foron utilizadas como prisións e algunhas delas efectivamente teñen vestíbulos, que probablemente eran un lugar público ou ritual. Hai dous exemplos en Monamore Glen, ao leste da aldea de Lamlash, e estruturas similares chamadas "Tumbas de Xigantes" (en inglés : ''{{Lang|en|Giant's Graves}}'' ) alén de {{Lang|en|Whiting Bay}}. Hai moitos [[Megálito|megalitos]] que datan do período prehistórico, incluíndo seis [[Crómlech|cromlechs]] en Machrie Moor (en gaélico: ''{{Lang|gd|Am Machaire}}'').<ref>{{Cita web|título=Machrie Moor Stone Circles Feature Page on Undiscovered Scotland|url=https://www.undiscoveredscotland.co.uk/arran/machriemoor/index.html|páxina-web=www.undiscoveredscotland.co.uk|data-acceso=2022-07-21}}</ref> Foron desenterrados varios xacementos que datan da [[Idade de Bronce atlántica|Idade do Bronce]], incluíndo o "Túmulo Ossiano" (en inglés: ''{{Lang|en|Ossian's Mound}}'') preto de Clachaig e un [[Amilladoiro (túmulo)|cairn]] preto de {{Lang|en|Blackwaterfoot}} que deu un puñal de [[bronce]] e unha cinta de [[ouro]]<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Downie|p=29-30}}</ref>. ''{{Lang|gd|Torr a'Chaisteal Dun}}'', no suroeste (preto de Sliddery) é a ruína dunha fortificación da [[Idade de Ferro británica|Idade de Ferro]] que data do ano [[200]]. Os muros orixinais probabelmente tiñan uns 3m de alto e rodeaban unha zona circular duns 14m de diámetro.<ref>{{Cita web|título=Torr a' Chaisteal Dun Feature Page on Undiscovered Scotland|url=https://www.undiscoveredscotland.co.uk/arran/torrachaisteal/index.html|páxina-web=www.undiscoveredscotland.co.uk|data-acceso=2022-07-20|lingua=en}}</ref> === Os gaélicos, os viquingos e a Idade Media === O mosteiro de Aileach foi fundado por [[Brandán|San Brandán]] no [[século VI]]. As covas baixo {{Lang|en|Keil Point}} (en gaélico : ''{{Lang|gd|Rubha na Cille}}'') conteñen unha lousa que podería servir de [[altar]]. Esta pedra presenta dous petrosomatoglifos, as pegadas de dous pés dereitos atribuídas a [[Columba de Iona]].<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Beare|p=26}}</ref> No [[século XI]], Arran forma parte de [[Sodor]] (en [[Lingua nórdica antiga|nórdico antigo]] : ''Suðr-eyjar'') no [[Reino de Mann e das Illas]], pero á morte de Godred Crovan en [[1095]], todas as illas quedaron baixo o dominio de Magnus III de Noruega. Lagman de Man en 1104 restablece o poder local. Despois da morte de Somerled, Arran e Bute foron dirixidos polo seu fillo Angus.<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Murray|p=167-171}}</ref> En [[1237]], as Illas Escocesas cortaron os lazos coa [[Illa de Man]] e convertéronse nun reino independente, antes de ser cedidas á [[Reino de Escocia|Coroa Escocesa]] en [[1266]], baixo o [[Tratado de Perth]]. Unha tumba [[Viquingo|viquinga]] descuberta preto de {{Lang|en|King's Cross}} ao sur de Lamlash, contiña un óso de balea, remaches e cravos de ferro, fragmentos de bronce e unha moeda de bronce do [[Século IX|s.IX]]; outra tumba da mesma época no mesmo lugar contiña unha espada e unha armadura.<ref>{{Cita web|título=The Project Gutenberg eBook of Haco's Expedition against Scotland. A.D. MCCLXIII., by Rev. James Johnstone.|url=https://www.gutenberg.org/files/18299/18299-h/18299-h.htm|páxina-web=www.gutenberg.org|data-acceso=2022-07-21}}</ref> Arran tamén formaba parte da Diocese de Sodor e Man. [[Roberto I de Escocia|Roberto I]], aliado e logo inimigo de [[Eduardo I de Inglaterra|Eduardo I]], tivo que refuxiarse nas illas tras a batalla de Methven en [[1306]]. Probabelmente desembarcou en Lochranza. Preto de Blackwaterfoot está a "Cova do Rei" ( {{Lang|en|King's Cave}}) onde se di que Robert I atopou refuxio.<ref>{{Cita web|título=Caves of Great Britain: King's Cave|url=https://www.showcaves.com/english/gb/caves/King.html|páxina-web=Show Caves of the World|data-acceso=2022-07-21|lingua=en}}</ref> Roberto I volveu á illa en [[1326]], ofrecendo terras a Fergus MacLouis pola súa axuda. [[Ficheiro:Brodick_Castle_Main_Building_East_01.jpg|miniatura| Castelo de Brodick]] O castelo de Brodick, de arredor do [[Século XIII|s. XIII]], xoga un papel importante na historia medieval da illa. Foi conquistado por tropas inglesas nas [[Guerras de independencia de Escocia|Guerras da Independencia]] antes de ser recuperada por forzas escocesas en [[1307]]. Foi moi danado pola acción dos barcos ingleses en [[1406]] e tacado por John of Islay, Señor das Illas en [[1455]]. Orixinalmente sede do [[clan]] Stewart de Menteith, o castelo pasou á familia Boyd no [[Século XV|s. XV]]. Durante un período limitado, durante o reinado do rei [[Xacobe V de Escocia]] no [[Século XVI|s. XVI]], Arran estivo baixo a rexencia de Robert Maxwell.<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Taylor 1887|p=3}}</ref> === Épocas moderna e contemporánea === Ao comezo da [[Idade Moderna]], Jacques de Hamilton converteuse en conselleiro privado do seu primo primeiro [[Xacobe IV de Escocia]] e axudou a organizar o seu matrimonio coa princesa [[Margaret Tudor|Margarida Tudor]] de [[Inglaterra]]. Como recompensa, foi elevado ao rango de Conde de Arran en [[1503]]. A economía local nese tempo baseouse no ''[[Run rig|run-rig]]'' un xeito tradicional escocés de agricultura, sendo os cultivos básicos a [[Avea común|avea]], a [[cebada]] e as [[Pataca|patacas]]. [[Ficheiro:Highland_Clearances_memorial_Lamlash.jpg|miniatura| ''{{Lang|en|Highland Clearances}}'' Memorial en Lamlash]] A principios do [[Século XIX|s. XIX]], Alexandre de Hamilton (1767–1852) instituíu un programa de ''{{Lang|en|[[Highland Clearances]]}}'' que tivo un efecto devastador na poboación da illa. Estes "amelloramentos" levaron a que a terra pasase de 27 familias a unha soa explotación. Nalgúns casos, prometíase unha terra alternativa en [[Canadá]] para cada home que emigrase. En abril de [[1829]], por exemplo, 86 insulares abordan o ''Caledonia'' para unha viaxe de dous meses, coa metade da súa viaxe pagada polo duque. Con todo, á súa chegada a [[Quebec]], só 41 [[ha]] están a disposición das familias. Aldeas enteiras son desprazadas e a cultura [[Gaels|gaélica]] da illa é minada. Na costa de Lamlash construíuse un monumento a esta forma de [[limpeza étnica]], financiado por un descendente canadense dos emigrantes.<ref name="clearances">{{Cita web|url=http://www.electricscotland.com/history/clearances/37.htm|páxina-web=www.electricscotland.com|título=Clearances|lingua=en}}</ref> <ref>{{Cita web|url=http://www.waymarking.com/waymarks/WM3FAD|páxina-web=www.waymarking.com|título=Waymarks|lingua=en}}</ref> O 10 de agosto de [[1941]], un avión de matrícula LB-30A AM261 da Royal Air Force {{Lang|en|[[Consolidated B-24 Liberator]]}} despegou da base de Heathfield en Ayrshire con destino [[Aeroporto de Gander|ao aeroporto internacional de Gander]] en Canadá, pero estrelouse ao lado de Mullach Buidhe, ao norte de {{Lang|en|[[Goat Fell]]}} e as 22 persoas (pasaxeiros e tripulantes) morreron.<ref>{{Cita web|título=Peak District Air Accident Research|url=http://www.peakdistrictaircrashes.co.uk/|páxina-web=Peak District Air Accident Research|data-acceso=2022-07-21|lingua=en-GB}}</ref> A finais do [[Século XX|s. XX]], varios artigos de prensa mencionan o vertido de [[Residuo nuclear|residuos radioactivos]] e munición nas costas de Arran. Segundo os rexistros británicos, antes de [[1958]], unha compañía británica mergullou dous dispositivos antiestáticos que contiñan estroncio-90 no pozo de Beaufort preto de Arran.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:91997E4005:FR:HTML|páxina-web=eur-lex.europa.eu|título=CELEX:91997E4005:FR:HTML|lingua=fr|data-acceso=21 de xullo de 2022}}</ref> A mediados da [[década de 1990]] publicouse un estudo da ''{{Lang|en|National Radiological Protection Board}}'' (NRPB, Consello inglés de protección contra a radiación) sobre a base de «información dispoñible». Pretende avaliar a importancia [[Radioloxía|radiolóxica]] das verteduras de residuos ao pozo de Beaufort e os vertidos realizados ao redor da costa escocesa. Este estudo <ref>Estudo dispoñible a petición do Consello Nacional de Protección Radiolóxica do Reino Unido (Memorandum NRPB M859, "Avaliation of radiological implications of dumping waste in the Beaufort Trough and other coastal waters, from the 1950s" </ref> concluíu (en novembro de [[1997]]) que non había riscos significativos en termos de protección radiológica.<ref name=":0" /> A valoración das doses que poden ser absorbidas pola manipulación de bidóns e obxectos diversos lavados nas praias polas ondas ou recuperados durante as actividades pesqueiras concluíu que non existía risco significativo, salvo no caso de estar en contacto cunha das dúas fontes somerxidas de estroncio-90 preto da illa de Arran.<ref name=":0" /> Aínda que o risco de contacto é baixo, a NRPB recomendou que se dea consello aos [[Arte de arrastre de fondo|arrastreiros]] e aos organismos responsables da recollida e tratamento dos artigos lavados nas praias.<ref name=":0" /> == Gaélico de Arran == (escóitense os arquivos de son [[:en:Isle_of_Arran#Gaelic|na Wikipedia en inglés]]) {| class="wikitable collapsible collapsed" ! colspan="2" bgcolor="#efefef" |pronuncias |- class="note" |- style="vertical-align: top;" | style="width: 40%;" | ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | A' Chruach |- | Pronunciación : | {{AFI|ə ˈxɾuəx|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Am Machaire |- | Pronunciación : | {{AFI|ə ˈmaxəɾʲə|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Arainn nan Aighean Iomadh |- | Pronunciación : | {{AFI|ˈaɾəɲ ə ˈn̪ˠajən ˈiməɣ|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Arannach |- | Pronunciación : | {{AFI|ˈaɾən̪ˠəx|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Beinn Brarrain |- | Pronunciación : | {{AFI|peiɲˈvarˠɛɲ|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Beinn Bhreac |- | Pronunciación : | {{AFI|peiɲˈvɾʲɛxk|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Coinean mòr |- | Pronunciación : | {{AFI|ˈkʰɔɲan ˈmoːɾ|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Eilean Arainn |- | Pronunciación : | {{AFI|elanˈarəɲ|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Eilean na h-Àirde Bàine |- | Pronunciación : | {{AFI|ˈelan ə ˈhaːrˠtʲə ˈpaːɲə|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Gleann Ròsa |- | Pronunciación : | {{AFI|klɛun̪ˠˈrˠɔːs̪ə|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Gleann Sgoradail |- | Pronunciación : | {{AFI|klaun̪ˠ ˈs̪kɔɾat̪al|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Gleann Shannaig |- | Pronunciación : | {{AFI|klɛun̪ˠˈhan̪ˠɛkʲ|}} |- ! colspan="2" bgcolor="#efefef" | |- | [[Lingua escocesa|Gaélico escocés]] : | Rubha na Cille |- | Pronunciación : | {{AFI|ˈrˠu.ə nə ˈkʲʰiʎə|}} |} [[Ficheiro:ScotlandGaelicSpeakers2001-fr.png|miniatura| Distribución xeográfica da [[Linguas goidélicas|lingua gaélica]] en Escocia]] O [[Lingua escocesa|gaélico]] aínda se falaba habitualmente en Arran a principios do século XX. O censo de [[1901]] informa de 25 a 49 % de [[gaels]] no lado leste da illa e do 50 ao 74 % no lado oeste. A partir de [[1921]], a porcentaxe para toda a illa baixou a menos de 25%. Desde entón, o número de falantes caeu no rango de 0 a 24,9 %.<ref name="MacT">{{Cita web|url=http://www.linguae-celticae.org/dateien/Gaelic_1901-2001.ppt|páxina-web=www.linguae-celticae.org|título=Gaelic_1901-2001}}</ref> Porén, Nils Holmer cita o ''Féillire'' (un [[almanaque]] gaélico) que informaba de 4 532 habitantes na illa en [[1931]], incluíndo 605 gaels, mostrando que o gaélico só representaba o 13 % da poboación.<ref name="Holmer">{{Cita Harvard sen parénteses|Holmer, 1957|p=vii}}</ref> O uso da lingua continuou a diminuír ata que os últimos falantes nativos do gaélico Arran morreron na [[Década de 1990|década de]] [[Década de 1990|1990]]. O 1.6 % de gaels no censo de [[1991]] e o 1,5% no censo de [[2001]] inclúen falantes doutras áreas que máis tarde se estableceron en Arran.<ref>{{Cita web|url=http://www.gro-scotland.gov.uk/files1/stats/occasional-paper-10-table2a.pdf|páxina-web=www.gro-scotland.gov.uk|título=Statistics; paper 10 - table 2a|lingua=en}}</ref> O gaélico de Arran está ben documentado. Holmer realizou un estudo da illa en [[1938]], informando de que o gaélico era falado por un bo número de habitantes maiores. Entrevistou a 53 testemuñas de varios lugares e a súa descrición do dialecto, titulada ''{{Lang|en|The Gaelic of Arran}}'' e publicouse en [[1957]]; este libro ten 211 páxinas de información sobre a [[fonoloxía]], a [[gramática]] e o [[Lexicón|léxico]] desta lingua. O ''{{Lang|en|Survey of the Gaelic Dialects of Scotland}}'', que recolleu datos sobre o dialecto gaélico entre [[1950]] e [[1963]], tamén entrevistou a 5 falantes nativos de gaélico de Arran.<ref>{{Cita Harvard sen parénteses|Ó Dochartaigh 1997|p=84-85}}</ref> O dialecto Arran pertence ao grupo meridional de dialectos gaélicos (os chamados "periféricos" en estudos celtas). Ten varias peculiaridades a nivel fonolóxico : * unha parada glotal que substitúe un [[Hiato (gramática)|hiato]] [[Lingua irlandesa antiga|en irlandés antigo]] (por exemplo ''{{Lang|gd|rathad}}'' / {{AFI|rɛʔət̪}} /, "a ruta" ou "a estrada", normalmente {{AFI|rˠa.ət̪}} );<ref name="Holmer" /> * a desaparición do intervocálico / h / (ex. ''{{Lang|gd|athair}}'' / {{AFI|aəɾ}} /, "o pai", normalmente / {{AFI|ahəɾʲ}} /);<ref name="Holmer" /> * preservación de /l/, /n/ e /r/ longos (por exemplo ''{{Lang|gd|fann}}'' / {{AFI|fan̪ˠː}} /, "débil", normalmente / {{AFI|faun̪ˠ}} / con [[ditongo]]).<ref name="Holmer" /> A característica máis infrecuente do gaélico Arran é a [[semivogal]] /w/ despois dunha consoante labial e antes dunha vogal inicial (por exemplo ''{{Lang|gd|maith}}'' / {{AFI|mwɛh}} /, ' Ben ', normalmente / {{AFI|mah}} / en gaélico estándar. == Autoridades locais == [[Ficheiro:MapOfAyrshire.png|miniatura|Situación de Arran dentro de {{Lang|en|[[Ayrshire (comté)|Ayrshire]]}}]] Dende o [[século XVII]] até finais do [[XX]], Arran formaba parte do condado de Bute. Despois da reorganización do goberno local en [[1975]], Arran pasou a formar parte do distrito de Cunninghame na rexión de [[Strathclyde]].<ref>{{Cita web|url=http://www.scotlandsplaces.gov.uk/search/index.php?action=do_search&id=188&p_type=DISTRICT&p_name=CUNNINGHAME|páxina-web=www.scotlandsplaces.gov.uk|título=DISTRICT CUNNINGHAME}}</ref> Este sistema de dous niveis continuou até [[1996]], cando se implementou a Lei de goberno local de Escocia de [[1994]], que aboliu rexións e distritos e substituílos por trinta e dúas [[Autoridade unitaria|autoridades unitarias]]. Arran forma parte actualmente da ''{{Lang|en|Council Area}}'' de {{Lang|en|North Ayrshire}}, igual que outras illas que antes formaban parte do condado de Bute.<ref>{{Cita web|url=http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1994/39/contents|páxina-web=www.legislation.gov.uk|título=1994 contents}}</ref> Na [[Cámara dos Comúns (Reino Unido)|Cámara dos Comúns]], desde [[2005]], Arran forma parte da circunscrición electoral de {{Lang|en|''North Ayrshire and Arran''}} <ref>{{Cita web|url=http://www.bcomm-scotland.gov.uk/includes/downloadfile.asp?file=/maps/westminster/2005/north_ayrshire_etc.pdf|páxina-web=www.bcomm-scotland.gov.uk|título=North Ayrshire}}</ref>, representada por Katy Clark ([[2011]]) do [[Partido Laborista (Reino Unido)|Partido Laborista]].<ref>{{Cita web|url=http://www.north-ayrshire.gov.uk/NewsArticles/ELECTION_Results_2010.aspx|páxina-web=www.north-ayrshire.gov.uk|título=ELECTION; Results 2010}}</ref> Arran formou anteriormente parte da circunscrición electoral de {{Lang|en|''Cunninghame North''}} de [[1983]] a [[2005]]<ref>{{Cita web|url=http://www.bcomm-scotland.gov.uk/reports/SIs/SI_1983_422.asp|páxina-web=bcomm-scotland.gov.uk|título=Reports; SI 1983|lingua=EN}}</ref> e {{Lang|en|''Bute and Northern Ayrshire''}} de [[1918]] a [[1983]]<ref>{{Cita libro|ISBN=978-0-900178-09-2|título=Boundaries of parliamentary constituencies 1885-1972|apelidos=W. S. Craig|nome=Fred|editorial=Political Reference Publication}}</ref>. No [[Parlamento escocés]], Arran forma parte da circunscrición electoral ''{{Lang|en|Cunninghame North}}'',<ref>{{Cita web|url=http://www.bcomm-scotland.gov.uk/includes/downloadfile.asp?file=/maps/spc/1999/cunninghame_north.pdf|páxina-web=www.bcomm-scotland.gov.uk|título=1999/ Cunninghame North}}</ref> representada por Kenneth Gibson do [[Partido Nacional Escocés|Scottish National Party]] (SNP)<ref>{{Cita web|url=http://www.scottish.parliament.uk/MSP/MembersPages/kenneth_gibson/index.htm|páxina-web=www.scottish.parliament.uk|título=Members' Pages; Kenneth Gibson|lingua=EN}}</ref> (2011). Os laboristas ocuparon o escano até [[2007]], cando o SNP o gañou cunha maioría de só 48 votos (30,7% dos votos emitidos fronte ao 30,6% para os Laboristas), o escano máis marxinal do Parlamento escocés daquela<ref>{{Cita web|url=http://www.scottish.parliament.uk/MSP/elections/2007/analysis.htm|páxina-web=www.scottish.parliament.uk|título=Elections 2007; analysis}}</ref>. Nas eleccións rexionais escocesas de 2011, o SNP logrou un avance de case 22%, colleita 52,6% de votos nesta circunscrición<ref>{{Cita web|url=http://www.scottish.parliament.uk/MSP/elections/2011/analysis.htm|páxina-web=www.scottish.parliament.uk|título=Elections 2011; analysis}}</ref>. == Transporte == [[Ficheiro:Isle_of_Arran_OS_OpenData_map.png|miniatura| Mapa que indica as vías de comunicación da illa.]] Arran está conectado coa "Escocia continental" por dous ferries da compañía navieira Caledonian MacBrayne, un de Brodick a Ardrossan e o segundo de Lochranza a Claonaig.<ref>{{Cita web|url=http://www.calmac.co.uk/destinations/arran.htm|páxina-web=www.calmac.co.uk|título=Destinations; Arran|lingua=EN}}</ref> Tamén se ofrecen viaxes de verán no vapor ''{{Lang|en|PS Waverley}}'' e un servizo de verán local vai desde Lamlash até Holy Isle. Hai tres estradas principais na illa. A costeira arredor da illa ten 90km de lonxitude. En 2007, 48 km da estrada costeira, anteriormente designada como A841, foron degradadas a unha estrada de Categoría C. Comezando ao sur de {{Lang|en|Whiting Bay}}, a C147 vai desde a costa sur ao norte. En Lochranza a estrada toma o nome A841 pola costa leste cara a {{Lang|en|Whiting Bay}}.<ref>{{Cita web|url=http://www.arranbanner.co.uk/news/fullstory.php/aid/371/West_road_now_C_class.html|páxina-web=arranbanner.co.uk|título=West_road_now_C_class|lingua=en}}</ref> As outras dúas estradas atravesan a illa de leste a oeste. A principal estrada interior da illa ten 19 km de lonxitude, a B880 de Brodick a {{Lang|en|Blackwaterfoot}} chamada "a corda" (''{{Lang|en|The String}}'') que sobe a Gleann an t-Suidhe. 10 km ao longo da B880 desde Brodick, unha estrada secundaria bifurca á dereita a Machrie. Esta estrada dunha franxa chamada ''{{Lang|en|The Ross}}'' está a 15 km de Lamlash a Lagg e Sliderry vía Glen Scorodale (en gaélico: ''{{Lang|gd|Gleann Sgoradail}}''). A illa pódese explorar amplamente en transporte público: os [[Autobús|autobuses]] son postos en servizo por Stagecoach.<ref>{{Cita web|url=http://www.stagecoachbus.com/PdfUploads/Timetable_11160_Isle%20of%20Arran.pdf|páxina-web=www.stagecoachbus.com|título=Timetable. Isle of Arran}}</ref><gallery> Ficheiro:M.V. Caledonian Isles.jpg|alt=Le ferry MV Caledonian Isles, au large de Brodick, vu depuis le sommet du Goat Fell.|O ferry MVCI fronte a Brodick, visto desde a cima de Goat Fell. Ficheiro:MV Caledonian Isles 15207c.jpg|alt=Le MV Caledonian Isles de Caledonian MacBrayne.|O MV Caledonian Isles </gallery> == Economía == [[Ficheiro:Arran_Distillery,_Lochranza_,_Isle_of_Arran.jpg|miniatura| Destilería Arran en Lochranza.]] [[Ficheiro:PS_Waverley_off_Brodick_castle_1989.jpg|miniatura| ''{{Lang|en|PS Waverley}}'' con Brodick Castle ao fondo.]] A principal fonte de ingresos da illa é o [[turismo]], sendo unha atracción principal o impoñente Castelo de Brodick, propiedade do ''{{Lang|en|[[National Trust for Scotland]]}}''. O resort de Auchrannie, que ten dous hoteis, tres restaurantes e dous centros de lecer, é un dos maiores provedores de emprego en Arran.<ref>{{Cita web|título=Auchrannie Resort ; 4* Hotel on Isle of Arran|url=https://www.auchrannie.co.uk/|páxina-web=www.auchrannie.co.uk|data-acceso=2022-07-20}}</ref> As empresas locais inclúen a destilería Arran, aberta en [[1995]] en Lochranza, e {{Lang|en|Arran Aromatics}}, que produce unha gama de cosméticos. A [[gandaría]] e a [[silvicultura]] son outros sectores importantes. Os plans de [[2008]] para cultivar [[Salmón atlántico|salmón]], que representan máis de 800000 [[peixes]] na {{Lang|en|Lamlash Bay}} foron criticados pola Arran Community {{Lang|en|Seabed Trust}}. Temían que a acuicultura puidese poñer en perigo a primeira área mariña protexida de Escocia, que se anunciou en setembro de 2008<ref>{{Cita web|título=Latest Business News & Analysis; The Scotsman|url=https://www.scotsman.com/business|páxina-web=www.scotsman.com|data-acceso=2022-07-20|lingua=en}}</ref> <ref>{{Cita novas|título=Sun sets on fishing in island bay|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/scotland/glasgow_and_west/7628288.stm|data=2008-09-21|data-acceso=2022-07-20|lingua=en-GB}}</ref> . {{Lang|en|Lamlash Bay}} foi recentemente declarada Zona Mariña Protexida e Zona de Non [[Pesca]] segundo os termos da ''{{Lang|en|Marine (Scotland) Act}}'', o que significa que non se pode capturar peixe ou [[Crustáceos|marisco]] nesta zona.<ref>{{Cita web|url=http://www.ukmpas.org/mapper.php|páxina-web=UK MPA|título=Mapper|lingua=en}}</ref> <ref> {{Cita web|url=http://www.scotland.gov.uk/Topics/marine/seamanagement/marineact/marineconservation|páxina-web=www.scotland.gov.uk|título=Marine conservation}}</ref> Arran's Brewery é unha pequena fábrica de cervexa fundada en marzo de [[2000]] en Cladach. A cervexaría produce oito tipos de cervexa [[Botella|embotellada]] e en [[barril]]. A cervexa a base de [[trigo]], ''{{Lang|en|Arran Blonde}}'' é a marca máis popular; Após un período de liquidación, reiniciou a produción para toda Escocia.<ref>{{Cita web|título=Isle of Arran Brewery - Beer and Real Ale from Brodick, Isle of Arran|url=https://www.arranbrewery.co.uk/|páxina-web=Isle of Arran Brewery|data-acceso=2022-07-20|lingua=en-US}}</ref> == Cultura, medios e artes == [[Ficheiro:Lochranza_castle_sunny.JPG|miniatura| Castelo de Lochranza]] O castelo de Brodick aparece no billete de 20 libras do {{Lang|en|[[Royal Bank of Scotland]]}}<ref>{{Cita web|título=Castillo De Brodick En Billete De Banco Imagen de archivo - Imagen de horizontal, esterlina: 44141477|url=https://es.dreamstime.com/foto-de-archivo-castillo-de-brodick-en-billete-de-banco-image44141477|páxina-web=es.dreamstime.com|data-acceso=2022-07-21|lingua=es}}</ref> e probabelmente o [[castelo de Lochranza]] foi usado como modelo para o castelo no álbum de [[banda deseñada]] de [[Hergé]] ''[[A illa negra|L'Île Noire]]''.<ref>{{Cita web|título=Château de Lochranza - Château de Tintin - Île Noire|url=https://montjoye.net/chateau-de-lochranza-chateau-de-tintin-ile-noire|páxina-web=montjoye.net|data-acceso=2022-07-21|lingua=fr-fr}}</ref> Arran posúe un [[xornal]], ''{{Lang|en|The Arran Banner}}'', catalogado polo ''[[Guinness World Records|Libro Guinness dos Récords]]'' baixo o título de "xornal local que acada unha circulación próxima á saturación na súa área", mencionando que ten "máis do 97% de lectores na sétima illa máis grande de Gran Bretaña"<ref>{{Cita web|título=Home|url=https://www.arranbanner.co.uk/|páxina-web=Arran Banner|data-acceso=2022-07-20|lingua=en-GB}}</ref>. Tamén hai un semanario en liña chamado ''{{Lang|en|Voice for Arran}}''.<ref>{{Cita web|título=Voice for Arran – Monthly online magazine for the Isle of Arran|url=https://voiceforarran.com/|data-acceso=2022-07-21|lingua=en-GB}}</ref> En [[2011]], lanzouse unha versión do xogo [[Monopoly]] para a Illa de Arran que vendeu 3000 copias.<ref>{{Cita web|título=Isle of Arran Monopoly|url=https://www.crowdfunder.co.uk/p/isle-of-arran-monopoly|páxina-web=Crowdfunder UK|data-acceso=2022-07-21|lingua=en}}</ref> == Notas == <div class="reflist" style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; column-count: 3; list-style-type: decimal;"> <references group="" responsive="0"></references> </div> == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Portal|Escocia|Reino Unido}} === Bibliografía === * {{Cita libro|ISBN=978-0-7525-1694-3|ID=Beare 1996|título=Myths and Legends, Avonmouth|apelidos=Beare,|nome=Beryl|editorial=Parragon}} * {{Cita libro|ISBN=978-1-899874-36-1|ID=Coventry 2008|título=Martin Coventry, Castles of the Clans|apelidos=Coventry|nome=Martin}} * {{Cita libro|ID=Downie 1933|título=All About Arran|apelidos=Downie|nome=R. Angus|editorial=B&S}} * {{Cita libro|ISBN=978-2-213-60228-8|título=Histoire de l'Écosse|apelidos=Duchein|nome=M.}} * {{Cita libro|ISBN=978-1-84033-135-6|ID=Hall 2001|título=The Isle of Arran|editorial=Stenlake Pub.|apelidos=Hall|nome=Ken}} * {{Cita libro|ISBN=978-1-84195-454-7|ID=Haswell-Smith 2004|título=The Scottish Islands : A Comprehensive Guide to Every Scottish Island, Édimbourg, Canongate|apelidos=Haswell-Smith|nome=Hamish}} * {{Cita libro|ID=Holmer 1957|título=The Gaelic of Arran,|apelidos=Holmer|nome=N.|editorial=Dublin Institute for Advanced Studies|ano=1957}} * {{Cita libro|ISBN=978-0-907521-29-7|ID=Johnstone et al. 1990|título=Scottish Hills|apelidos=Scott Johnstone|nome=Hamish Brown et Donald Bennet, The Corbetts and Other|editorial=Scottish Mountaineering Trust}} * {{Cita libro|ISBN=978-0-00-255082-6|ID=Keay & Keay 1994|título=Collins Encyclopaedia of Scotland|apelidos=John Keay|nome=Julia Keay|editorial=HarperCollins}} * {{Cita libro|ISBN=978-1-84158-357-0|ID=McKirdy et al. 2007|título=Land of Mountain and Flood : The Geology and Landforms of Scotland|apelidos=Alan McKirdy,|nome=John Gordon et Roger Crofts}} * {{Cita libro|ISBN=978-0-413-30380-6|ID=Murray 1973|título=The Islands of Western Scotland : The Inner and Outer Hebrides|apelidos=Hutchison Murray|nome=William}} * {{Cita libro|ISBN=978-0-7486-2338-9|ID=Noble 2006|título=Neolithic Scotland : Timber, Stone, Earth and Fire|apelidos=Noble|nome=Gordon}} * {{Cita libro|ISBN=|ID=Ó Dochartaigh 1997|título=Survey of the Gaelic Dialects of Scotland: Timber, Stone, Earth and Fire|apelidos=Ó Dochartaigh|nome=C.}} * {{Cita libro|volume=2|ID=Taylor 1887|título=Great Historic Families of Scotland, vol. 2|apelidos=Taylor|nome=C.}} === Outros artigos === * [[Oileáin Árann|Illas Aran]] (non confundir) * [[Illas Británicas]] * [[Illa de Man]] * [[Reino de Man e das Illas]] === Ligazóns externas === * {{En}} [http://www.arranbanner.co.uk/ ''{{Lang|en|The Arran Banner}}'', xornal local da illa] {{DEFAULTSORT:Arran, ile}} [[Categoría:Illas do Reino Unido]] [[Categoría:Illas de Escocia]] [[Categoría:Historia de Escocia]] [[Categoría:Xeografía de Escocia]] [[Categoría:Illas de Europa]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 2cdhrsn8bb7ygc1l6xnst0f52ccskvl 0 569864 6148365 6148287 2022-08-02T13:09:30Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «sobrevivinte» wikitext text/x-wiki {{Universidade|fundación=1961 (fusión)|estudantes=máis de 450.000}}A '''City University of New York''' ('''CUNY''' ; [[acrónimo]] pronunciado /ˈkjuːni/, do seu nome oficial [[Lingua inglesa|en inglés]], ''City University of New York'') é un consorcio de 11 [[Universidade|universidades]], seis 'colexios comunitarios', unha escola de posgrao que concede [[doutoramento]], unha escola de Xornalismo e unha facultade de Dereito. Máis de 450.000 estudantes adultos están matriculados en campus situados nos cinco distritos de [[Nova York]]. CUNY é o terceiro consorcio universitario máis grande dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] por número de estudantes, só superado polos sistemas da Universidade Estatal de Nova York ([[SUNY]]) e da Universidade Estatal de California (Cal State). CUNY e SUNY son sistemas universitarios separados e independentes, aínda que ambas son institucións públicas que reciben financiamento do [[Estado de Nova York]]; con todo, CUNY está financiado adicionalmente pola [[Nova York|cidade de Nova York]]. == Historia == CUNY creouse en [[1961]] fusionando o sistema municipal de universidades de [[Nova York]] e engadindo unha nova escola de posgrao. As institucións municipais que se fusionaron foron: * ''The Free Academy'', fundada en [[1847]] por [[TownsendHarris|Townsend Harris]], e que se converteu no ''City College of New York'' . * ''The Female Normal and High School'', fundada en [[1870]], máis tarde renomeada como ''Normal College'' primeiro e Hunter College en [[1914]]. Hunter College expandiuse ao [[Bronx]] cun [[campus]] que máis tarde se independizou como Lehman College. * Brooklyn College, fundado en [[1930]]. * Queen's College, fundado en [[1937]]. Os inicios de CUNY datan da formación da ''Academia Libre'' (TFA) en [[1847]] por Townsend Harris. A institución formouse como ''"unha Academia Libre co propósito de estender os beneficios da educación gratuíta ás persoas que foran alumnos das escolas comúns da cidade e do condado de Nova York"''. A Free Academy converteuse máis tarde no ''City College of New York'', a institución máis antiga entre as que compoñen CUNY. Desde entón, pasou a ser sete colexios, catro escolas híbridas, seis colexios comunitarios, así como escolas de posgrao e programas profesionais. CUNY atendeu historicamente a un corpo diverso de estudantes, especialmente aqueles que están excluídos ou non poden pagar as universidades privadas. CUNY proporcionou unha educación gratuíta para os pobres, a clase traballadora e os inmigrantes da cidade de Nova York até [[1975]], cando a crise fiscal da cidade obrigou a impoñer unha taxa de matrícula. Moitos académicos e intelectuais xudeus estudaron e ensinaron na CUNY na era posterior á [[Segunda guerra mundial|Segunda guerra gundial]], cando as universidades da [[Ivy League]], como a [[Universidade de Yale|Universidade de]] [[Universidade Yale|Yale]], discriminaban aos [[Pobo xudeu|xudeus]].<ref>Véxase, p. ex., {{Cita libro|apelidos=A.|nome=Dan|ligazónautor=|apelidos2=|apelidos-editor=|outros=|título=Joining the Club: A History of Jews at Yale|url=https://archive.org/details/joiningclubhist00oren|formato=|dataacceso=|edición=|volume=|data=|ano=1985|editorial=[[Yale University Press]]|lugar=New Haven|lingua=inglés|ISBN=0-300-03330-3|ID=|páxinas=|capítulo=|url-capítulo=|cita=}}</ref> CUNY tivo a reputación de ser "o [[Universidade Harvard|Harvard]] do [[proletariado]]".<ref>{{Cita web|título=Leveling the playing field : justice, politics, and college admissions - University of Missouri Libraries|url=http://link.library.missouri.edu/portal/Leveling-the-playing-field--justice-politics/t0ljelQno60/|páxina-web=link.library.missouri.edu|data-acceso=2022-07-21|lingua=en|nome=Robert K.|apelidos=Fullinwider}}</ref> <ref>{{Cita libro|título=City on a hill : testing the American dream at City College|url=http://archive.org/details/cityonhilltestin00trau|editorial=Reading, Mass. : Addison-Wesley Pub. Co.|data=1994|ISBN=978-0-201-62227-0|nome=James|apelidos=Traub}}</ref> Ao longo da súa historia, CUNY e os seus colexios, especialmente o City College of New York (CCNY), estiveron implicados en varios movementos políticos. Foi coñecido como un fervedoiro de apoio [[Socialismo|socialista]] no [[século XX]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Gettleman|nome=Marvin|ligazónautor=|apelidos2=|data=mayo de 1994|título=When the Old Left Was Young: Student Radicals and America's First Mass Student Movement, 1929-1941. (book reviews)|volume=|número=|páxinas=|ID=|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_hb1367/is_199405/ai_n6388140|data-acceso=10 de mayo de 2009|cita=}}</ref> CUNY apoiou varias conferencias, como a Conference of Socialist Scholars.<ref>Cf. notas do reitor de CUNY Murphy aos líderes da Conferencia de académicos socialistas, {{Cita web|url=http://www.southerndomains.com/cstruggle/archive.html|título=Memo de Bogdan Denitch a Joseph S. Murphy, reitor de CUNY na década de 1980|data-acceso=10 de maio de 2009|dataacceso=|apelidos=|nome=|ligazónautor=|coautores=|data=|ano=1986|mes=|formato=|obra=|apelidos-editor=|editorial=|localización=|páxina=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090113191126/http://www.southerndomains.com/cstruggle/archive.html|dataarquivo=13 de xaneiro de 2009|cita=}}</ref> A tradición de diversidade de CUNY continúa hoxe, cunha grande proporción do seu alumnado formada por novos [[Inmigración|inmigrantes]] á cidade de Nova York procedentes de 171 países.<ref>{{Cita web|url=http://www1.cuny.edu/about/index.html|páxina-web=www1.cuny.edu|título=About CUNY}}</ref> == Edificios == * CUNY School of Medicine, Facultade de Medicina. == Unidades académicas de CUNY == {| | {| class="wikitable sortable" style="text-align:left;" !Nome !Distrito<ref name="CC"> {{Cita web|url=http://www.carnegiefoundation.org/classifications/index.asp?key=782|título=Institution Lookup|data-acceso=5 de abril de 2009|data=2004|editorial=Carnegie Classification of Institutions of Higher Education}}</ref> !Fundación<ref name="CUNYH"> {{Cita web|url=http://www1.cuny.edu/portal_ur/content/invest/cuny_history.php|título=Historia de CUNY|data-acceso=6 de abril de 2009|editorial=CUNY|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090104153309/http://www1.cuny.edu/portal_ur/content/invest/cuny_history.php|dataarquivo=4 de xaneiro de 2009}}</ref> !Tipo !N.º de estudantes<ref name="CUNYE"> {{Cita web|url=http://owl.cuny.edu:7778/portal/page/portal/oira/CUNY%20Data%20Book%20by%20Table%20Number%20Fall%202007/ENRL_0001_UGGR_FTPT.rpt.pdf|título=Número total de estudiantes de pregrado y posgrao, asistencia y universidad (otoño de 2007)|data-acceso=6 de abril de 2009|apelidos=CUNY Office of Institutional Research and Assessment|data=7 de marzo de 2008|formato=PDF|obra=CUNY Data Book|editorial=CUNY|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100611072609/http://owl.cuny.edu:7778/portal/page/portal/oira/CUNY%20Data%20Book%20by%20Table%20Number%20Fall%202007/ENRL_0001_UGGR_FTPT.rpt.pdf|dataarquivo=11 de xuño de 2010}}</ref> !Homes %<ref name="CUNYG"> {{Cita web|url=http://owl.cuny.edu:7778/portal/page/portal/oira/CUNY%20Data%20Book%20by%20Table%20Number%20Fall%202007/ENRL_0005_UGGR_GEN.rpt.pdf|título=Número total de estudiantes de pregrado y posgrao, asistencia y universidad (otoño de 2007)|data-acceso=6 de abril de 2009|apelidos=CUNY Office of Institutional Research and Assessment|data=7 de marzo de 2008|formato=PDF|obra=CUNY Data Book|editorial=CUNY|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100611095322/http://owl.cuny.edu:7778/portal/page/portal/oira/CUNY%20Data%20Book%20by%20Table%20Number%20Fall%202007/ENRL_0005_UGGR_GEN.rpt.pdf|dataarquivo=11 de xuño de 2010}}</ref> !Mulleres %<ref name="CUNYG" /> !Sitio Web !Notas |- |Baruch College |[[Manhattan]] |[[1968]] |Sénior |16.097 |48% |52% |<ref>{{Cita web|url=http://www.baruch.cuny.edu/|título=Baruch College|editorial=Baruch College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Bronx Community College |[[Bronx]] |[[1957]] |Júnior |9.003 |38% |62% |<ref>{{Cita web|url=http://www.bcc.cuny.edu/|título=Bronx Community College|editorial=Bronx Community College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Brooklyn College |[[Brooklyn]] |[[1930]] |Sénior |16.087 |37% |63% |<ref>{{Cita web|url=http://www.brooklyn.cuny.edu/|título=Brooklyn College|editorial=Brooklyn College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |College of Staten Island |[[Staten Island]] |[[1976]] |Sénior |12,517 |39% |61% |<ref>{{Cita web|url=http://www.csi.cuny.edu/|título=College of Staten Island|editorial=College of Staten Island|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> |Resultado da fusión do Richmond College ([[1965]]) e o Staten Island Community College ([[1955]]). |- |New York City College of Technology |[[Brooklyn]] |[[1946]] |Sénior |13.502 |51% |49% |<ref>{{Cita web|url=http://www.citytech.cuny.edu/|título=New York City College of Technology|editorial=New York City College of Technology|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |CUNY Graduate Center |[[Manhattan]] |[[1961]] |posgrao |4.543 |43% |57% |<ref>{{Cita web|url=http://www.gc.cuny.edu/|título=Centro de graduados de CUNY|editorial=Centro de graduados de CUNY|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |CUNY Graduate School of Journalism |[[Manhattan]] |[[2006]] |posgrao |99 |38% |62% |<ref>{{Cita web|url=http://www.journalism.cuny.edu/|título=Escola CUNY de posgrao de Periodismo|editorial=Escola CUNY de posgrao de Periodismo|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Hostos Community College |[[Bronx]] |[[1968]] |Júnior |5,112 |29% |71% |<ref>{{Cita web|url=http://www.hostos.cuny.edu/|título=Hostos Community College|editorial=Hostos Community College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Hunter College |[[Manhattan]] |[[1870]] |Sénior |20.845 |30% |70% |<ref>{{Cita web|url=http://www.hunter.cuny.edu/|título=Hunter College|editorial=Hunter College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |John Jay College of Criminal Justice |[[Manhattan]] |[[1964]] |Sénior |14.841 |40% |60% |<ref>{{Cita web|url=http://www.jjay.cuny.edu/|título=John Jay College of Criminal Justice|editorial=John Jay College of Criminal Justice|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> |Orixinalmente, coñecido como College of Police Science. |- |Kingsborough Community College |[[Brooklyn]] |[[1963]] |Júnior |14.962 |42% |58% |<ref>{{Cita web|url=http://www.kbcc.cuny.edu/|título=Kingsborough Community College|editorial=Kingsborough Community College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |La Guardia Community College |[[Queens]] |[[1971]] |Júnior |15.169 |38% |62% |<ref>{{Cita web|url=http://www.lagcc.cuny.edu/|título=La Guardia Community College|editorial=La Guardia Community College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Lehman College |[[Bronx]] |[[1968]] |Sénior |10,922 |28% |72% |<ref>{{Cita web|url=http://www.lehman.cuny.edu/|título=Lehman College|editorial=Lehman College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> |Previamente, rama do Hunter College no Bronx. |- |William E. Macaulay Honors College |[[Manhattan]] |[[2001]] |Sénior |1.300 |· |· |<ref>{{Cita web|url=http://macaulay.cuny.edu/|título=William E. Macaulay Honors College|editorial=William E. Macaulay Honors College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Manhattan Community College |[[Manhattan]] |[[1963]] |Júnior |19.259 |40% |60% |<ref>{{Cita web|url=http://www.bmcc.cuny.edu/|título=Manhattan Community College|editorial=[[Manhattan Community College]]|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Medgar Evers College |[[Brooklyn]] |[[1969]] |Sénior |5.550 |25% |75% |<ref>{{Cita web|url=http://www.mec.cuny.edu/|título=Medgar Evers College|editorial=Medgar Evers College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Queens College |[[Queens]] |[[1937]] |Sénior |18.728 |37% |63% |<ref>{{Cita web|url=http://www.qc.edu/|título=Queens College|editorial=[[Queens College]]|data-acceso=6 de abril de 2009|urlarquivo=https://web.archive.org/web/19971012115141/http://www.qc.edu/|dataarquivo=12 de outubro de 1997}}</ref> | |- |Queensborough Community College |[[Queens]] |[[1958]] |Júnior |13.359 |43% |57% |<ref>{{Cita web|url=http://www.qcc.cuny.edu/|título=Queensborough Community College|editorial=Queensborough Community College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> |Transferida a CUNY do sistema SUNY en [[1965]]. |- |Escola Sophie Davis de Educación Biomédica |[[Manhattan]] |[[1973]] |posgrao |425 |· |· |<ref>{{Cita web|url=http://med.cuny.edu/|título=Escola Sophie Davis de Educación Biomédica|editorial=Escola Sophie Davis de Educación Biomédica|data-acceso=6 de abril de 2009|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130706211222/http://med.cuny.edu/|dataarquivo=6 de xullo de 2013}}</ref> | |- |Escola de Leis da Universidade da Cidade de Nova York |[[Queens]] |[[1983]] |posgrao |420 |35% |65% |<ref>{{Cita web|url=http://www.law.cuny.edu/|título=Escola de Leis da Universidade da Cidade de Nova York|editorial=Escola de Leis da Universidade da Cidade de Nueva York|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Escola CUNY de Estudos profesionais |[[Manhattan]] |[[2003]] |posgrao |826 |29% |71% |<ref>{{Cita web|url=http://www.sps.cuny.edu/|título=Escola CUNY de Estudos profesionais|editorial=Escola CUNY de Estudios profesionales|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Escola CUNY de Saúde Pública |[[Manhattan]] |[[2008]] |posgrao |· |· |· |<ref>{{Cita web|url=http://web.cuny.edu/academics/oaa/initiatives/sphi.html|título=Escola CUNY de Salud Pública|editorial=Escola CUNY de Salud Pública|data-acceso=6 de abril de 2009|urlarquivo=https://archive.today/20080804215252/http://web.cuny.edu/academics/oaa/initiatives/sphi.html|dataarquivo=4 de agosto de 2008}}</ref> | |- |City College of New York |[[Manhattan]] |[[1847]] |Sénior |14.392 |48% |52% |<ref>{{Cita web|url=http://www.ccny.cuny.edu/|título=City College of New York|editorial=The City College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |York College |[[Queens]] |[[1966]] |Sénior |6.727 |33% |67% |<ref>{{Cita web|url=http://www.york.cuny.edu/|título=York College|editorial=York College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |} <gallery caption="Unidades académicas de CUNY"> Ficheiro:The Quad Faisal2.jpg|Queens College. Ficheiro:Kingsborough CC MB.JPG|Kingsborough Community College. Ficheiro:Lehmanmusicjeh.jpg|Escola de música Lehman. Ficheiro:Aaron-davis-hall.jpg|Salón Aaron Davis en The City College Ficheiro:East Quad at Brooklyn College (March 2009).jpg|Brooklyn College. Ficheiro:CUNY Graduate Center by David Shankbone.jpg|Centro de graduados de CUNY. </gallery> == Exalumnos destacados == CUNY conta con exalumnos prominentes nos máis diversos campos, desde a política á medicina<ref>{{Cita web|url=http://www1.cuny.edu/portal_ur/content/letfreedomring/alumni.php|título=Alummni de CUNY|data-acceso=10 de maio de 2009|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120217112549/http://www1.cuny.edu/portal_ur/content/letfreedomring/alumni.php|dataarquivo=17 de febreiro de 2012}}</ref>, entre eles [[Colin Powell]], ex [[Secretaría de Estado|Secretario de Estado]]; [[Jonas Salk]], inventor da primeira [[vacina]] contra a [[poliomielite]]; [[Ralph Lauren]], deseñador de moda; [[Jennifer Lopez]], cantante e [[Actor, actriz|actriz]] de orixe [[Porto Rico|portorriqueña]]; [[Tarkan]], cantante [[Turquía|turco]]; [[Bella Abzug]], [[Avogado, avogada|avogada]] e [[política]] [[Estados Unidos de América|estadounidense]]; [[Ruby Dee]], actriz e activista pro [[Dereitos civís e políticos|dereitos civís]]; [[Audre Lorde]] (Hunter College, 1959), poeta e activista [[Lesbianismo|lesbiana]] [[Afroamericano|afro-americana]]; [[Barbara Boxer]], [[Pacifismo|pacifista]], [[Ecoloxismo|ecoloxista]] e senadora [[Partido Demócrata (Estados Unidos de América)|demócrata]] por [[California]]; [[Gata Kamski]], MI de [[xadrez]], [[Frank McCourt]], [[Novela|novelista]], autor de ''Angela's ashes'' e gañador do [[Premio Pulitzer|Pulitzer]]'';'' [[Paul Mazursky]], [[guionista]], productor e [[Actor, actriz|actor]], [[F. Murray Abraham]], actor gañador dun [[Oscar]]; [[Chantal Akerman]], director de cine; [[Hannah Arendt]], filósofa; [[J. Patrice McSherry]] profesora universitaria e investigadora da [[operación Cóndor]], [[Allen Ginsberg]], poeta da [[Beat Generation|xeración beat]], [[Bell hooks]], escritora e crítica; [[Paul Krugman]], economista; [[Audre Lorde]], poeta e activista; [[Adrienne Rich]], poeta e activista; [[Abraham Maslow]], psicólogo humanista; [[Stanley Milgram]], psicólogo social; [[Itzhak Perlman]], violinista; [[Mark Rothko]], pintor expresionista; [[Eve Kosofsky Sedgwick]], crítica literaria. === Premios Nobel === Até 2008, houbo 12 [[premios Nobel]] afiliados á City University de Nova York. CUNY considera que calquera laureado que asistiu a unha das súas facultades superiores é un laureado afiliado.<ref name="Medicine1959">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1959/index.html|título=Nobel Prize in Physiology or Medicine 1959|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> [[Arthur Kornberg]], graduado en [[1937]], foi o primeiro laureado CUNY ao gañar o [[Premio Nobel de Fisioloxía ou Medicina|Premio Nobel de Medicina]] en [[1959]].<ref name="Medicine1959" /> [[Herbert A. Hauptman]] e [[Jerome Karle]], ambos graduados do City College en 1937 xunto con Kornberg, gañaron en conxunto o [[Premio Nobel de Química]] en [[1985]], sendo os únicos en facelo dese xeito.<ref name="Medicine1959" /> Cinco galardoados de CUNY gañaron o Premio Nobel de Medicina, máis que en calquera outra categoría.<ref name="CUNYList">{{Cita web|url=http://web.cuny.edu/about/cuny/nobel-laureates.html|título=CUNY Nobel Laureates|editorial=City University of New York|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> Nove graduáronse no City College; dúas delas, [[Rosalyn Sussman Yalow|Rosalyn Yalow]] e [[Gertrude Elion|Gertrude Belle Elion]], no Hunter College; e un, Stanley Cohen, no Brooklyn College en [[1943]]. [[Elie Wiesel]], sobrevivente dos [[campos de concentración nazis]], novelista e activista vinculado á CUNY tamén foi gañador do [[Nobel da Paz]]. {| class="wikitable sortable" style="background:#ffffff;" width="98%" !Ano ! class="unsortable" width="75px" |Imaxe !Laureado !Relación !Categoría ! class="unsortable" |Motivo |- | align="center" |[[1959]] | |Arthur Kornberg<br /><br /><small>(compartido con [[Severo Ochoa]])</small> |City College of New York, clase de [[1937]] |Fisioloxía ou Medicina |"polo seu descubrimento dos mecanismos na síntese biolóxica do [[ácido ribonucleico]] e do [[ácido desoxirribonucleico]]"<ref name="Medicine1959" /> |- | align="center" |[[1961]] | |[[Robert Hofstadter]]<br /><br /><small>(compartido con [[Rudolf Mößbauer|Rudolf Ludwig Mößbauer]])</small> |City College of New York, clase de [[1935]] |Física |"polos seus estudos pioneros sobre a dispersión do [[electrón]] nos núcleos atómicos e polos seus descubrimentos relativos á estrutura dos nucleóns"<ref name="Physics1961">{{Cita web|título=The Nobel Prize in Physics 1961|editorial=Fundación Nobel|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1961/index.html|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1970]] | |Julius Axelrod<br /><br /><small>(compartido con Bernard Katz e Ulf von Euler)</small> |City College of New York, clase de [[1933]] |Fisioloxía ou Medicina |"polos seus descubrimentos concernentes ás transmisións químicas nas terminacións nerviosas e o mecanismo de almacenaxe, liberación e inactivación destes [[Neurotransmisor|neurotransmisores]]"<ref name="Medicine1970">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1970/index.html|título=Nobel Prize in Physiology or Medicine 1970|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1972]] | |[[Kenneth Arrow]]<br /><br /><small>(compartido con John Hicks)</small> |City College of New York, clase de [[1940]] |[[Premio Nobel de Economía|Economía]] |"polas súas contribucións pioneiras á Teoría do equilibrio xeral e á Teoría do Estado de benestar."<ref name="Economics1972">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1972/|título=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1972|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1977]] | |[[Rosalyn Sussman Yalow|Rosalyn Yalow]]<br /><small>(compartido con Roger Guillemin e Andrew Victor Schally)</small> |Hunter College, clase de [[1941]] |Fisioloxía ou Medicina |"polo desenvolvemento de [[Radioinmunoensaio|radioinmunoensaios]] de [[Hormona peptídica|hormonas péptídicas]]"<ref name="Medicine1977">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1977/index.html|título=Nobel Prize in Physiology or Medicine 1977|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1978]] | |[[Arno Allan Penzias]]<br /><small>(compartido con [[Petr Kapitsa|Piotr Kapitsa]] e [[Robert Woodrow Wilson]])</small> |City College of New York, clase de [[1954]] |Física | |- | align="center" |[[1985]] | |[[Herbert A. Hauptman]]<br /><small>(compartido con [[Jerome Karle]])</small> |City College of New York, clase de [[1937]] |[[Premio Nobel de Química|Química]] |"polos seus logros en desenvolver métodos directos para a determinación de [[Estrutura cristalina|estruturas cristalinas]]"<ref name="Chemistry1985">{{Cita web|título=The Nobel Prize in Chemistry 1985|editorial=Fundación Nobel|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1985/index.html|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1985]] | |[[Jerome Karle]]<br /><br /><small>(compartido con [[Herbert A. Hauptman]])</small> |City College of New York, clase de [[1937]] |[[Premio Nobel de Química|Química]] |"polos seus logros en desenvolver métodos directos para a determinación de [[Estrutura cristalina|estruturas cristalinas]]"<ref name="Chemistry1985" /> |- | align="center" |[[1986]] | |Stanley Cohen<br /><br /><small>(compartido con [[Christiane Nüsslein-Volhard]])</small> |Brooklyn College, clase de 1943 |Fisioloxía ou Medicina |"polos seus descubrimientos de [[Factor de crecemento|factores de crecemento]]"<ref name="Medicine1986">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1986/index.html|título=Nobel Prize in Physiology or Medicine 1986|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1988]] | |[[Gertrude Elion|Gertrude Belle Elion]]<br /><br /><small>(compartido con [[James Whyte Black|James W. Black]] e George H. Hitchings)</small> |Hunter College, clase de [[1937]] |Fisioloxía ou Medicina |"polos seus descubrimentos de importantes principios para [[Farmacoloxía|tratamentos]] con fármacos"<ref name="Medicine1988">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1988/index.html|título=Nobel Prize in Physiology or Medicine 1988|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1988]] | |[[Leon Lederman|Leon Max Lederman]]<br /><br /><small>(compartido con [[Melvin Schwartz]] e [[Jack Steinberger]])</small> |City College of New York, clase de [[1943]] |Física |"polo método de detección dos [[Neutrino|neutrinos]] e a demostración da doble estrutura dos [[Leptón|leptóns]] por medio do descubrimento do neutrino muon"<ref name="Physics1988">{{Cita web|título=The Nobel Prize in Physics 1988|editorial=Fundación Nobel|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1988/index.html|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[2005]] | |Robert J. Aumann<br /><br /><small>(compartido con Thomas Schelling)</small> |City College of New York, clase de [[1950]] |[[Premio Nobel de Economía|Economía]] |"ter ampliado a nosa comprensión de conflito e cooperación a través da análise da [[teoría de xogos]]"<ref name="Economics2005">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/2005/|título=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2005|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |} == Notas == <div class="reflist" style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; column-count: 3; list-style-type: decimal;"> <references group="" responsive="0"></references> </div> == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://web.gc.cuny.edu/cunyba/ CUNY Baccalaureate for Unique and Interdisciplinary Studies] * [http://macaulay.cuny.edu Sitio de The William E. Macaulay Honors College (antigamente 'CUNY Honors College')] * Página Web oficial: [http://www.psc-cuny.org Professional Staff Congress], sindicato do persoal académico * [http://www.cunychancellor.com/ Site on 1980s Chancellor Joseph S. Murphy ] * Sandra S. Roff, et al. ''[http://books.google.com/books?id=mzMqUAoAvhYC From the Free Academy to Cuny: Illustrating Public Higher Education in New York City, 1847-1997]''. * [http://commons.gc.cuny.edu/ Rede Social Educativa ] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidade da Cidade de Nova York]] [[Categoría:Universidades dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Universidades de América]] |} khu35tquxv992mxjmxq1bb4zri885ml 6148371 6148365 2022-08-02T13:13:21Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «productor» wikitext text/x-wiki {{Universidade|fundación=1961 (fusión)|estudantes=máis de 450.000}}A '''City University of New York''' ('''CUNY''' ; [[acrónimo]] pronunciado /ˈkjuːni/, do seu nome oficial [[Lingua inglesa|en inglés]], ''City University of New York'') é un consorcio de 11 [[Universidade|universidades]], seis 'colexios comunitarios', unha escola de posgrao que concede [[doutoramento]], unha escola de Xornalismo e unha facultade de Dereito. Máis de 450.000 estudantes adultos están matriculados en campus situados nos cinco distritos de [[Nova York]]. CUNY é o terceiro consorcio universitario máis grande dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] por número de estudantes, só superado polos sistemas da Universidade Estatal de Nova York ([[SUNY]]) e da Universidade Estatal de California (Cal State). CUNY e SUNY son sistemas universitarios separados e independentes, aínda que ambas son institucións públicas que reciben financiamento do [[Estado de Nova York]]; con todo, CUNY está financiado adicionalmente pola [[Nova York|cidade de Nova York]]. == Historia == CUNY creouse en [[1961]] fusionando o sistema municipal de universidades de [[Nova York]] e engadindo unha nova escola de posgrao. As institucións municipais que se fusionaron foron: * ''The Free Academy'', fundada en [[1847]] por [[TownsendHarris|Townsend Harris]], e que se converteu no ''City College of New York'' . * ''The Female Normal and High School'', fundada en [[1870]], máis tarde renomeada como ''Normal College'' primeiro e Hunter College en [[1914]]. Hunter College expandiuse ao [[Bronx]] cun [[campus]] que máis tarde se independizou como Lehman College. * Brooklyn College, fundado en [[1930]]. * Queen's College, fundado en [[1937]]. Os inicios de CUNY datan da formación da ''Academia Libre'' (TFA) en [[1847]] por Townsend Harris. A institución formouse como ''"unha Academia Libre co propósito de estender os beneficios da educación gratuíta ás persoas que foran alumnos das escolas comúns da cidade e do condado de Nova York"''. A Free Academy converteuse máis tarde no ''City College of New York'', a institución máis antiga entre as que compoñen CUNY. Desde entón, pasou a ser sete colexios, catro escolas híbridas, seis colexios comunitarios, así como escolas de posgrao e programas profesionais. CUNY atendeu historicamente a un corpo diverso de estudantes, especialmente aqueles que están excluídos ou non poden pagar as universidades privadas. CUNY proporcionou unha educación gratuíta para os pobres, a clase traballadora e os inmigrantes da cidade de Nova York até [[1975]], cando a crise fiscal da cidade obrigou a impoñer unha taxa de matrícula. Moitos académicos e intelectuais xudeus estudaron e ensinaron na CUNY na era posterior á [[Segunda guerra mundial|Segunda guerra gundial]], cando as universidades da [[Ivy League]], como a [[Universidade de Yale|Universidade de]] [[Universidade Yale|Yale]], discriminaban aos [[Pobo xudeu|xudeus]].<ref>Véxase, p. ex., {{Cita libro|apelidos=A.|nome=Dan|ligazónautor=|apelidos2=|apelidos-editor=|outros=|título=Joining the Club: A History of Jews at Yale|url=https://archive.org/details/joiningclubhist00oren|formato=|dataacceso=|edición=|volume=|data=|ano=1985|editorial=[[Yale University Press]]|lugar=New Haven|lingua=inglés|ISBN=0-300-03330-3|ID=|páxinas=|capítulo=|url-capítulo=|cita=}}</ref> CUNY tivo a reputación de ser "o [[Universidade Harvard|Harvard]] do [[proletariado]]".<ref>{{Cita web|título=Leveling the playing field : justice, politics, and college admissions - University of Missouri Libraries|url=http://link.library.missouri.edu/portal/Leveling-the-playing-field--justice-politics/t0ljelQno60/|páxina-web=link.library.missouri.edu|data-acceso=2022-07-21|lingua=en|nome=Robert K.|apelidos=Fullinwider}}</ref> <ref>{{Cita libro|título=City on a hill : testing the American dream at City College|url=http://archive.org/details/cityonhilltestin00trau|editorial=Reading, Mass. : Addison-Wesley Pub. Co.|data=1994|ISBN=978-0-201-62227-0|nome=James|apelidos=Traub}}</ref> Ao longo da súa historia, CUNY e os seus colexios, especialmente o City College of New York (CCNY), estiveron implicados en varios movementos políticos. Foi coñecido como un fervedoiro de apoio [[Socialismo|socialista]] no [[século XX]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Gettleman|nome=Marvin|ligazónautor=|apelidos2=|data=mayo de 1994|título=When the Old Left Was Young: Student Radicals and America's First Mass Student Movement, 1929-1941. (book reviews)|volume=|número=|páxinas=|ID=|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_hb1367/is_199405/ai_n6388140|data-acceso=10 de mayo de 2009|cita=}}</ref> CUNY apoiou varias conferencias, como a Conference of Socialist Scholars.<ref>Cf. notas do reitor de CUNY Murphy aos líderes da Conferencia de académicos socialistas, {{Cita web|url=http://www.southerndomains.com/cstruggle/archive.html|título=Memo de Bogdan Denitch a Joseph S. Murphy, reitor de CUNY na década de 1980|data-acceso=10 de maio de 2009|dataacceso=|apelidos=|nome=|ligazónautor=|coautores=|data=|ano=1986|mes=|formato=|obra=|apelidos-editor=|editorial=|localización=|páxina=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090113191126/http://www.southerndomains.com/cstruggle/archive.html|dataarquivo=13 de xaneiro de 2009|cita=}}</ref> A tradición de diversidade de CUNY continúa hoxe, cunha grande proporción do seu alumnado formada por novos [[Inmigración|inmigrantes]] á cidade de Nova York procedentes de 171 países.<ref>{{Cita web|url=http://www1.cuny.edu/about/index.html|páxina-web=www1.cuny.edu|título=About CUNY}}</ref> == Edificios == * CUNY School of Medicine, Facultade de Medicina. == Unidades académicas de CUNY == {| | {| class="wikitable sortable" style="text-align:left;" !Nome !Distrito<ref name="CC"> {{Cita web|url=http://www.carnegiefoundation.org/classifications/index.asp?key=782|título=Institution Lookup|data-acceso=5 de abril de 2009|data=2004|editorial=Carnegie Classification of Institutions of Higher Education}}</ref> !Fundación<ref name="CUNYH"> {{Cita web|url=http://www1.cuny.edu/portal_ur/content/invest/cuny_history.php|título=Historia de CUNY|data-acceso=6 de abril de 2009|editorial=CUNY|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090104153309/http://www1.cuny.edu/portal_ur/content/invest/cuny_history.php|dataarquivo=4 de xaneiro de 2009}}</ref> !Tipo !N.º de estudantes<ref name="CUNYE"> {{Cita web|url=http://owl.cuny.edu:7778/portal/page/portal/oira/CUNY%20Data%20Book%20by%20Table%20Number%20Fall%202007/ENRL_0001_UGGR_FTPT.rpt.pdf|título=Número total de estudiantes de pregrado y posgrao, asistencia y universidad (otoño de 2007)|data-acceso=6 de abril de 2009|apelidos=CUNY Office of Institutional Research and Assessment|data=7 de marzo de 2008|formato=PDF|obra=CUNY Data Book|editorial=CUNY|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100611072609/http://owl.cuny.edu:7778/portal/page/portal/oira/CUNY%20Data%20Book%20by%20Table%20Number%20Fall%202007/ENRL_0001_UGGR_FTPT.rpt.pdf|dataarquivo=11 de xuño de 2010}}</ref> !Homes %<ref name="CUNYG"> {{Cita web|url=http://owl.cuny.edu:7778/portal/page/portal/oira/CUNY%20Data%20Book%20by%20Table%20Number%20Fall%202007/ENRL_0005_UGGR_GEN.rpt.pdf|título=Número total de estudiantes de pregrado y posgrao, asistencia y universidad (otoño de 2007)|data-acceso=6 de abril de 2009|apelidos=CUNY Office of Institutional Research and Assessment|data=7 de marzo de 2008|formato=PDF|obra=CUNY Data Book|editorial=CUNY|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100611095322/http://owl.cuny.edu:7778/portal/page/portal/oira/CUNY%20Data%20Book%20by%20Table%20Number%20Fall%202007/ENRL_0005_UGGR_GEN.rpt.pdf|dataarquivo=11 de xuño de 2010}}</ref> !Mulleres %<ref name="CUNYG" /> !Sitio Web !Notas |- |Baruch College |[[Manhattan]] |[[1968]] |Sénior |16.097 |48% |52% |<ref>{{Cita web|url=http://www.baruch.cuny.edu/|título=Baruch College|editorial=Baruch College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Bronx Community College |[[Bronx]] |[[1957]] |Júnior |9.003 |38% |62% |<ref>{{Cita web|url=http://www.bcc.cuny.edu/|título=Bronx Community College|editorial=Bronx Community College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Brooklyn College |[[Brooklyn]] |[[1930]] |Sénior |16.087 |37% |63% |<ref>{{Cita web|url=http://www.brooklyn.cuny.edu/|título=Brooklyn College|editorial=Brooklyn College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |College of Staten Island |[[Staten Island]] |[[1976]] |Sénior |12,517 |39% |61% |<ref>{{Cita web|url=http://www.csi.cuny.edu/|título=College of Staten Island|editorial=College of Staten Island|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> |Resultado da fusión do Richmond College ([[1965]]) e o Staten Island Community College ([[1955]]). |- |New York City College of Technology |[[Brooklyn]] |[[1946]] |Sénior |13.502 |51% |49% |<ref>{{Cita web|url=http://www.citytech.cuny.edu/|título=New York City College of Technology|editorial=New York City College of Technology|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |CUNY Graduate Center |[[Manhattan]] |[[1961]] |posgrao |4.543 |43% |57% |<ref>{{Cita web|url=http://www.gc.cuny.edu/|título=Centro de graduados de CUNY|editorial=Centro de graduados de CUNY|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |CUNY Graduate School of Journalism |[[Manhattan]] |[[2006]] |posgrao |99 |38% |62% |<ref>{{Cita web|url=http://www.journalism.cuny.edu/|título=Escola CUNY de posgrao de Periodismo|editorial=Escola CUNY de posgrao de Periodismo|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Hostos Community College |[[Bronx]] |[[1968]] |Júnior |5,112 |29% |71% |<ref>{{Cita web|url=http://www.hostos.cuny.edu/|título=Hostos Community College|editorial=Hostos Community College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Hunter College |[[Manhattan]] |[[1870]] |Sénior |20.845 |30% |70% |<ref>{{Cita web|url=http://www.hunter.cuny.edu/|título=Hunter College|editorial=Hunter College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |John Jay College of Criminal Justice |[[Manhattan]] |[[1964]] |Sénior |14.841 |40% |60% |<ref>{{Cita web|url=http://www.jjay.cuny.edu/|título=John Jay College of Criminal Justice|editorial=John Jay College of Criminal Justice|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> |Orixinalmente, coñecido como College of Police Science. |- |Kingsborough Community College |[[Brooklyn]] |[[1963]] |Júnior |14.962 |42% |58% |<ref>{{Cita web|url=http://www.kbcc.cuny.edu/|título=Kingsborough Community College|editorial=Kingsborough Community College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |La Guardia Community College |[[Queens]] |[[1971]] |Júnior |15.169 |38% |62% |<ref>{{Cita web|url=http://www.lagcc.cuny.edu/|título=La Guardia Community College|editorial=La Guardia Community College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Lehman College |[[Bronx]] |[[1968]] |Sénior |10,922 |28% |72% |<ref>{{Cita web|url=http://www.lehman.cuny.edu/|título=Lehman College|editorial=Lehman College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> |Previamente, rama do Hunter College no Bronx. |- |William E. Macaulay Honors College |[[Manhattan]] |[[2001]] |Sénior |1.300 |· |· |<ref>{{Cita web|url=http://macaulay.cuny.edu/|título=William E. Macaulay Honors College|editorial=William E. Macaulay Honors College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Manhattan Community College |[[Manhattan]] |[[1963]] |Júnior |19.259 |40% |60% |<ref>{{Cita web|url=http://www.bmcc.cuny.edu/|título=Manhattan Community College|editorial=[[Manhattan Community College]]|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Medgar Evers College |[[Brooklyn]] |[[1969]] |Sénior |5.550 |25% |75% |<ref>{{Cita web|url=http://www.mec.cuny.edu/|título=Medgar Evers College|editorial=Medgar Evers College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Queens College |[[Queens]] |[[1937]] |Sénior |18.728 |37% |63% |<ref>{{Cita web|url=http://www.qc.edu/|título=Queens College|editorial=[[Queens College]]|data-acceso=6 de abril de 2009|urlarquivo=https://web.archive.org/web/19971012115141/http://www.qc.edu/|dataarquivo=12 de outubro de 1997}}</ref> | |- |Queensborough Community College |[[Queens]] |[[1958]] |Júnior |13.359 |43% |57% |<ref>{{Cita web|url=http://www.qcc.cuny.edu/|título=Queensborough Community College|editorial=Queensborough Community College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> |Transferida a CUNY do sistema SUNY en [[1965]]. |- |Escola Sophie Davis de Educación Biomédica |[[Manhattan]] |[[1973]] |posgrao |425 |· |· |<ref>{{Cita web|url=http://med.cuny.edu/|título=Escola Sophie Davis de Educación Biomédica|editorial=Escola Sophie Davis de Educación Biomédica|data-acceso=6 de abril de 2009|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130706211222/http://med.cuny.edu/|dataarquivo=6 de xullo de 2013}}</ref> | |- |Escola de Leis da Universidade da Cidade de Nova York |[[Queens]] |[[1983]] |posgrao |420 |35% |65% |<ref>{{Cita web|url=http://www.law.cuny.edu/|título=Escola de Leis da Universidade da Cidade de Nova York|editorial=Escola de Leis da Universidade da Cidade de Nueva York|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Escola CUNY de Estudos profesionais |[[Manhattan]] |[[2003]] |posgrao |826 |29% |71% |<ref>{{Cita web|url=http://www.sps.cuny.edu/|título=Escola CUNY de Estudos profesionais|editorial=Escola CUNY de Estudios profesionales|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |Escola CUNY de Saúde Pública |[[Manhattan]] |[[2008]] |posgrao |· |· |· |<ref>{{Cita web|url=http://web.cuny.edu/academics/oaa/initiatives/sphi.html|título=Escola CUNY de Salud Pública|editorial=Escola CUNY de Salud Pública|data-acceso=6 de abril de 2009|urlarquivo=https://archive.today/20080804215252/http://web.cuny.edu/academics/oaa/initiatives/sphi.html|dataarquivo=4 de agosto de 2008}}</ref> | |- |City College of New York |[[Manhattan]] |[[1847]] |Sénior |14.392 |48% |52% |<ref>{{Cita web|url=http://www.ccny.cuny.edu/|título=City College of New York|editorial=The City College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |York College |[[Queens]] |[[1966]] |Sénior |6.727 |33% |67% |<ref>{{Cita web|url=http://www.york.cuny.edu/|título=York College|editorial=York College|data-acceso=6 de abril de 2009}}</ref> | |- |} <gallery caption="Unidades académicas de CUNY"> Ficheiro:The Quad Faisal2.jpg|Queens College. Ficheiro:Kingsborough CC MB.JPG|Kingsborough Community College. Ficheiro:Lehmanmusicjeh.jpg|Escola de música Lehman. Ficheiro:Aaron-davis-hall.jpg|Salón Aaron Davis en The City College Ficheiro:East Quad at Brooklyn College (March 2009).jpg|Brooklyn College. Ficheiro:CUNY Graduate Center by David Shankbone.jpg|Centro de graduados de CUNY. </gallery> == Exalumnos destacados == CUNY conta con exalumnos prominentes nos máis diversos campos, desde a política á medicina<ref>{{Cita web|url=http://www1.cuny.edu/portal_ur/content/letfreedomring/alumni.php|título=Alummni de CUNY|data-acceso=10 de maio de 2009|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120217112549/http://www1.cuny.edu/portal_ur/content/letfreedomring/alumni.php|dataarquivo=17 de febreiro de 2012}}</ref>, entre eles [[Colin Powell]], ex [[Secretaría de Estado|Secretario de Estado]]; [[Jonas Salk]], inventor da primeira [[vacina]] contra a [[poliomielite]]; [[Ralph Lauren]], deseñador de moda; [[Jennifer Lopez]], cantante e [[Actor, actriz|actriz]] de orixe [[Porto Rico|portorriqueña]]; [[Tarkan]], cantante [[Turquía|turco]]; [[Bella Abzug]], [[Avogado, avogada|avogada]] e [[política]] [[Estados Unidos de América|estadounidense]]; [[Ruby Dee]], actriz e activista pro [[Dereitos civís e políticos|dereitos civís]]; [[Audre Lorde]] (Hunter College, 1959), poeta e activista [[Lesbianismo|lesbiana]] [[Afroamericano|afro-americana]]; [[Barbara Boxer]], [[Pacifismo|pacifista]], [[Ecoloxismo|ecoloxista]] e senadora [[Partido Demócrata (Estados Unidos de América)|demócrata]] por [[California]]; [[Gata Kamski]], MI de [[xadrez]], [[Frank McCourt]], [[Novela|novelista]], autor de ''Angela's ashes'' e gañador do [[Premio Pulitzer|Pulitzer]]'';'' [[Paul Mazursky]], [[guionista]], produtor e [[Actor, actriz|actor]], [[F. Murray Abraham]], actor gañador dun [[Oscar]]; [[Chantal Akerman]], director de cine; [[Hannah Arendt]], filósofa; [[J. Patrice McSherry]] profesora universitaria e investigadora da [[operación Cóndor]], [[Allen Ginsberg]], poeta da [[Beat Generation|xeración beat]], [[Bell hooks]], escritora e crítica; [[Paul Krugman]], economista; [[Audre Lorde]], poeta e activista; [[Adrienne Rich]], poeta e activista; [[Abraham Maslow]], psicólogo humanista; [[Stanley Milgram]], psicólogo social; [[Itzhak Perlman]], violinista; [[Mark Rothko]], pintor expresionista; [[Eve Kosofsky Sedgwick]], crítica literaria. === Premios Nobel === Até 2008, houbo 12 [[premios Nobel]] afiliados á City University de Nova York. CUNY considera que calquera laureado que asistiu a unha das súas facultades superiores é un laureado afiliado.<ref name="Medicine1959">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1959/index.html|título=Nobel Prize in Physiology or Medicine 1959|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> [[Arthur Kornberg]], graduado en [[1937]], foi o primeiro laureado CUNY ao gañar o [[Premio Nobel de Fisioloxía ou Medicina|Premio Nobel de Medicina]] en [[1959]].<ref name="Medicine1959" /> [[Herbert A. Hauptman]] e [[Jerome Karle]], ambos graduados do City College en 1937 xunto con Kornberg, gañaron en conxunto o [[Premio Nobel de Química]] en [[1985]], sendo os únicos en facelo dese xeito.<ref name="Medicine1959" /> Cinco galardoados de CUNY gañaron o Premio Nobel de Medicina, máis que en calquera outra categoría.<ref name="CUNYList">{{Cita web|url=http://web.cuny.edu/about/cuny/nobel-laureates.html|título=CUNY Nobel Laureates|editorial=City University of New York|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> Nove graduáronse no City College; dúas delas, [[Rosalyn Sussman Yalow|Rosalyn Yalow]] e [[Gertrude Elion|Gertrude Belle Elion]], no Hunter College; e un, Stanley Cohen, no Brooklyn College en [[1943]]. [[Elie Wiesel]], sobrevivente dos [[campos de concentración nazis]], novelista e activista vinculado á CUNY tamén foi gañador do [[Nobel da Paz]]. {| class="wikitable sortable" style="background:#ffffff;" width="98%" !Ano ! class="unsortable" width="75px" |Imaxe !Laureado !Relación !Categoría ! class="unsortable" |Motivo |- | align="center" |[[1959]] | |Arthur Kornberg<br /><br /><small>(compartido con [[Severo Ochoa]])</small> |City College of New York, clase de [[1937]] |Fisioloxía ou Medicina |"polo seu descubrimento dos mecanismos na síntese biolóxica do [[ácido ribonucleico]] e do [[ácido desoxirribonucleico]]"<ref name="Medicine1959" /> |- | align="center" |[[1961]] | |[[Robert Hofstadter]]<br /><br /><small>(compartido con [[Rudolf Mößbauer|Rudolf Ludwig Mößbauer]])</small> |City College of New York, clase de [[1935]] |Física |"polos seus estudos pioneros sobre a dispersión do [[electrón]] nos núcleos atómicos e polos seus descubrimentos relativos á estrutura dos nucleóns"<ref name="Physics1961">{{Cita web|título=The Nobel Prize in Physics 1961|editorial=Fundación Nobel|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1961/index.html|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1970]] | |Julius Axelrod<br /><br /><small>(compartido con Bernard Katz e Ulf von Euler)</small> |City College of New York, clase de [[1933]] |Fisioloxía ou Medicina |"polos seus descubrimentos concernentes ás transmisións químicas nas terminacións nerviosas e o mecanismo de almacenaxe, liberación e inactivación destes [[Neurotransmisor|neurotransmisores]]"<ref name="Medicine1970">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1970/index.html|título=Nobel Prize in Physiology or Medicine 1970|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1972]] | |[[Kenneth Arrow]]<br /><br /><small>(compartido con John Hicks)</small> |City College of New York, clase de [[1940]] |[[Premio Nobel de Economía|Economía]] |"polas súas contribucións pioneiras á Teoría do equilibrio xeral e á Teoría do Estado de benestar."<ref name="Economics1972">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1972/|título=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1972|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1977]] | |[[Rosalyn Sussman Yalow|Rosalyn Yalow]]<br /><small>(compartido con Roger Guillemin e Andrew Victor Schally)</small> |Hunter College, clase de [[1941]] |Fisioloxía ou Medicina |"polo desenvolvemento de [[Radioinmunoensaio|radioinmunoensaios]] de [[Hormona peptídica|hormonas péptídicas]]"<ref name="Medicine1977">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1977/index.html|título=Nobel Prize in Physiology or Medicine 1977|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1978]] | |[[Arno Allan Penzias]]<br /><small>(compartido con [[Petr Kapitsa|Piotr Kapitsa]] e [[Robert Woodrow Wilson]])</small> |City College of New York, clase de [[1954]] |Física | |- | align="center" |[[1985]] | |[[Herbert A. Hauptman]]<br /><small>(compartido con [[Jerome Karle]])</small> |City College of New York, clase de [[1937]] |[[Premio Nobel de Química|Química]] |"polos seus logros en desenvolver métodos directos para a determinación de [[Estrutura cristalina|estruturas cristalinas]]"<ref name="Chemistry1985">{{Cita web|título=The Nobel Prize in Chemistry 1985|editorial=Fundación Nobel|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1985/index.html|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1985]] | |[[Jerome Karle]]<br /><br /><small>(compartido con [[Herbert A. Hauptman]])</small> |City College of New York, clase de [[1937]] |[[Premio Nobel de Química|Química]] |"polos seus logros en desenvolver métodos directos para a determinación de [[Estrutura cristalina|estruturas cristalinas]]"<ref name="Chemistry1985" /> |- | align="center" |[[1986]] | |Stanley Cohen<br /><br /><small>(compartido con [[Christiane Nüsslein-Volhard]])</small> |Brooklyn College, clase de 1943 |Fisioloxía ou Medicina |"polos seus descubrimientos de [[Factor de crecemento|factores de crecemento]]"<ref name="Medicine1986">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1986/index.html|título=Nobel Prize in Physiology or Medicine 1986|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1988]] | |[[Gertrude Elion|Gertrude Belle Elion]]<br /><br /><small>(compartido con [[James Whyte Black|James W. Black]] e George H. Hitchings)</small> |Hunter College, clase de [[1937]] |Fisioloxía ou Medicina |"polos seus descubrimentos de importantes principios para [[Farmacoloxía|tratamentos]] con fármacos"<ref name="Medicine1988">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1988/index.html|título=Nobel Prize in Physiology or Medicine 1988|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[1988]] | |[[Leon Lederman|Leon Max Lederman]]<br /><br /><small>(compartido con [[Melvin Schwartz]] e [[Jack Steinberger]])</small> |City College of New York, clase de [[1943]] |Física |"polo método de detección dos [[Neutrino|neutrinos]] e a demostración da doble estrutura dos [[Leptón|leptóns]] por medio do descubrimento do neutrino muon"<ref name="Physics1988">{{Cita web|título=The Nobel Prize in Physics 1988|editorial=Fundación Nobel|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1988/index.html|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |- | align="center" |[[2005]] | |Robert J. Aumann<br /><br /><small>(compartido con Thomas Schelling)</small> |City College of New York, clase de [[1950]] |[[Premio Nobel de Economía|Economía]] |"ter ampliado a nosa comprensión de conflito e cooperación a través da análise da [[teoría de xogos]]"<ref name="Economics2005">{{Cita web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/2005/|título=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2005|editorial=Fundación Nobel|data-acceso=18 de outubro de 2008}}</ref> |} == Notas == <div class="reflist" style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; column-count: 3; list-style-type: decimal;"> <references group="" responsive="0"></references> </div> == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://web.gc.cuny.edu/cunyba/ CUNY Baccalaureate for Unique and Interdisciplinary Studies] * [http://macaulay.cuny.edu Sitio de The William E. Macaulay Honors College (antigamente 'CUNY Honors College')] * Página Web oficial: [http://www.psc-cuny.org Professional Staff Congress], sindicato do persoal académico * [http://www.cunychancellor.com/ Site on 1980s Chancellor Joseph S. Murphy ] * Sandra S. Roff, et al. ''[http://books.google.com/books?id=mzMqUAoAvhYC From the Free Academy to Cuny: Illustrating Public Higher Education in New York City, 1847-1997]''. * [http://commons.gc.cuny.edu/ Rede Social Educativa ] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidade da Cidade de Nova York]] [[Categoría:Universidades dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Universidades de América]] |} aufxr8ri4nvt4rbujxh67j34j9s7s7m 0 569973 6149116 6137367 2022-08-03T04:05:45Z InternetArchiveBot 89787 Engade 2 libros para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{CaixaAnatomía | Nome = Válvula ileocecal | Latín = Valva ileocaecalis s. papilla ilealis | Imaxe = Gray1075.png | Lenda = Interior do [[cego (anatomía)|cego]] e extremo inferior do colon ascendente coa válvula íleocecal etiquetada como "colic valve" (válvula cólica) | Imaxe2 = Ileocecal valve.jpg | Lenda2 = Imaxe [[Colonoscopia|endoscópica]] do cego coa frecha apuntando á valva íleocecal en primeiro plano | Precursor = | Sistema = [[Aparato dixestivo|Sistema dixestivo]] | Localización = Unión entre o [[íleo]] e o cego | Función = [[esfínter|esfínter muscular]] | Arteria = [[Arteria ileocólica]] | Vea = [[Vea ileocólica]] | Nervio = | Linfa = }} A '''válvula ileocecal'''<ref>{{DRAG|ileocecal}}</ref><ref name=dico>Diccionario Galego de Termos Médicos. Real Academia Galefa de Medicina e Cirurxía. Consellería de Educación e Ordenación Universitaria. Santiago de Compostgela 2002. Páxina 811-812.</ref> ('''papila ileal''', '''válvula de Tulp''' ou '''Tulpius''',<ref name=dico/> '''válvula de Bauhin''',<ref name=dico/> '''válvula de Varolio'''<ref name=dico/> ou '''válvula cólica''') é un válvula de [[músculo esfínter]] que separa o [[intestino delgado]] do [[intestino groso|groso]], situada na comunicación entre o [[íleo]] e o [[cego (anatomía)|cego]].<ref name="IC">{{cite journal | last1 = Pollard | first1 = MF | last2 = Thompson-Fawcett | first2 = MW | last3 = Stringer | first3 = MD | title = The human ileocaecal junction: anatomical evidence of a sphincter | journal = Surgical and Radiologic Anatomy | volume = 34 | issue = 1 | pages = 21–9 | year = 2012 | pmid = 21863224 | doi = 10.1007/s00276-011-0865-z }}</ref> A súa función é limitar o refluxo dos contidos do colon cara ao íleo.<ref>Barret KE. "Lange Gastrointestinal Physiology". The McGraw-Hill Companies, 2006.</ref> Normalmente está pechada e só abre para deixar pasar os alimentos. Aproximadamente entran dous litros de fluído no colon cada día a través da válvula ileocecal. == Microanatomía == A [[histoloxía]] da válvula ileocecal mostra un cambio abrupto desde a mucosa [[vilosidade intestinal|vilosa]] propia do íleo a unha mucosa de tipo colónico. Presenta un engrosamento da capa de [[músculo liso]] que forma o esfínter. Tamén se observa un engrosamento da capa [[muscular externa]].<ref name=IC /> O esfínter reláxase despois das comidas de modo reflexo á vez que se activa o peristaltismo.<ref name=Fawcett/> No orificio ileocecal hai pregamentos da mucosa que penetran no cego e funcionan como unha válvula de dúas valvas, que se pecha cando o colon está cheo, impedindo o refluxo.<ref name=Fawcett>Bloom-Fawcett. Tratado de Histología. 11ª edición. Interamericana-McGraw Hill. Páxina 665. ISBN 84-7605-361-4 .</ref> Na válvula hai tamén unha cantidade variable de [[tecido linfático]].<ref>Burkitt HG, Young B, Heath JW. ''Wheater's Functional Histology'': a text and colour atlas. Churchill Livingstone, Londres, 1993.</ref> A válvula ileocecal ten unha estrutura papilosa. == Importancia clínica == === Colonoscopia === Durante unha [[colonoscopia]], utilízase a válvula ileocecal, xunto co orificio do [[apéndice vermiforme]], para a identificación do cego. Isto é importante xa que indica que se realizou unha colonoscopia completa. A válvula ileocecal está situada no último pregamento antes da entrada ao cego e pode localizarse pola dirección da curvatura do orificio do apéndice, no que se chama signo do arco e a frecha.<ref>Cotton PB, Williams CB. ''Practical Gastrointestinal Endoscopy'' Blackwell Publishers, Londres, 1996</ref> A intubación da válvula ileocecal realízase nas colonoscopias para avaliar a parte distal (final) do íleo. Unha pequena endoscopia pode tamén realizarse por [[enteroscopia de dobre globo]] por intubaión da válvla ileocecal.<ref>{{cite journal | last1 = Ross | first1 = AS | last2 = Waxman | first2 = I | last3 = Semrad | first3 = C | last4 = Dye | first4 = C | title = Balloon-assisted intubation of the ileocecal valve to facilitate retrograde double-balloon enteroscopy | url = https://archive.org/details/sim_gastrointestinal-endoscopy_2005-12_62_6/page/987 | journal = Gastrointestinal Endoscopy | volume = 62 | issue = 6 | pages = 987–8 | year = 2005 | pmid = 16301054 | doi = 10.1016/j.gie.2005.09.002 }}</ref> === Lesións === Os [[tumor]]es da válvula ileocecal son raros, pero hai casos descritos na literatura.<ref>{{cite journal | last1 = Yörük | first1 = G | last2 = Aksöz | first2 = K | last3 = Buyraç | first3 = Z | last4 = Unsal | first4 = B | last5 = Nazli | first5 = O | last6 = Ekinci | first6 = N | title = Adenocarcinoma of the ileocecal valve: report of a case | journal = The Turkish Journal of Gastroenterology | volume = 15 | issue = 4 | pages = 268–9 | year = 2004 | pmid = 16249985 }}</ref><ref>{{cite journal | last1 = Song | first1 = HJ | last2 = Ko | first2 = BM | last3 = Cheon | first3 = YK | last4 = Ryu | first4 = CB | last5 = Lee | first5 = JS | last6 = Lee | first6 = MS | last7 = Shim | first7 = CS | title = Isolated ileocecal lymphoma | url = https://archive.org/details/sim_gastrointestinal-endoscopy_2005-02_61_2/page/293 | journal = Gastrointestinal Endoscopy | volume = 61 | issue = 2 | pages = 293–4 | year = 2005 | pmid = 15729248 | doi = 10.1016/S0016-5107(04)02548-9 }}</ref> Poden darse outras lesións benignas darse nesta válvula, que adoitan ser difíciles de diagnosticar e tratar cirurxicamente.<ref>{{Cite journal|last1=Lasser|first1=Elliott C.|last2=Rigler|first2=Leo G.|date=1955-01-01|title=Ileocecal Valve Syndrome|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016508555800601|journal=Gastroenterology|language=en|volume=28|issue=1|pages=1–16|doi=10.1016/S0016-5085(55)80060-1|pmid=13232170|issn=0016-5085}}</ref> == Historia == A válvula ileocecal foi descrita polo médico holandés [[Nicolaes Tulp]] (1593–1674), polo que ás veces se lle chama válvula de Tulp ou de Tulpius. Tulp foi pintado por [[Rembrandt]] no seu cadro ''[[Lección de anatomía do Dr. Nicolaes Tulp]]'' (1632). A válvula ileocecal foi tamén descrita en 1588 polo suízo [[Gaspard Bauhin]] no limiar da súa primeira obra [https://play.google.com/books/reader?printsec=frontcover&output=reader&id=iVhWAAAAcAAJ&pg=GBS.PP14 ''De corporis humani partibus externis tractatus, hactenus non editus.''], de aí o nome de válvula de Bauhin que tamén se lle dá. == Galería == <gallery> Ficheiro:Ileum, cecum and ascending colon.JPG|Íleo, cego e colon ascendente Ficheiro:Cecum and ileum.JPG|Cego e íleo Ficheiro:Ileo-cecal valve.JPG|Válvula ileocecal Ficheiro:Cecum and ileum 3.JPG|Válvula ileocecal </gallery> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160303174449/http://www.amatsu.co.uk/images/assn/ileoceal.jpg Diagrama en amatsu.co.uk] * {{NormanAnatomy|Largeintestine}} ({{NormanAnatomyFig|cecuminside}}) {{control de autoridades}} [[Categoría:Aparato dixestivo]] qdj218zhjux9egqlblddlziup4vx1ks 0 570132 6148328 6145259 2022-08-02T12:05:39Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «governadora» + mejoras cosméticas wikitext text/x-wiki {{Non confundir|Universidade para Estranxeiros de Perugia}} {{Universidade|nome=Universidade de Perugia|logo=|nome nativo=Università degli Studi di Perugia|fundación=1308|estudantes=27000|imaxe=Unipg marchio.png}} A '''Universidade de Perugia,''' en italiano ''Università degli Studi di Perugia'' ('''UniPG''') é unha universidade estatal italiana fundada en [[1308]], unha das universidades máis antigas de [[Italia]] e do mundo. Forma parte do [[Grupo Compostela de Universidades]]. == Identidade visual == [[Ficheiro:University-perugia-banner_medieval-garden.JPG|miniatura| O logotipo da universidade no ''Orto' medievale di San Pietro'', Departamento de Ciencias agrícolas, alimentarias e ambientais.]] O emblema oficial da Universidade representa á esquerda, sobre fondo [[azul]], San Ercolano, un dos patróns da cidade, e á dereita, sobre fondo vermello, o [[grifón]], símbolo da cidade. Representan respectivamente os poderes eclesiástico e civil, que prestixiaron a Universidade durante a [[Idade Media]]. Foi creado seguindo a disposición do Ministerio de Educación emitida en [[1925]], que obrigaba a todas as universidades nacionais a dotarse dun selo propio que reproducía o escudo histórico. Despois da [[Segunda guerra mundial]] engadiuse a inscrición circular ''Studium Generale Civitatis Perusii AD MCCCVIII''. <ref>{{Cita Harvard|Giancarlo Dozza, ''Università di Perugia: sette secoli di modernità 1308-1976''|p. 58}}.</ref> == Historia == === Época medieval === Foi unha das primeiras universidades libres de [[Italia]], erixida como ''Studium Generale'' o 8 de setembro de [[1308]], como demostra a bula papal ''Super specula'' de [[Clemente V, papa|Clemente V.]]<ref>{{Cita web|url=http://www.cisui.unibo.it/annali/18/testi/02_Nardi_frameset.htm|páxina-web=cisui.unibo.it, CISUI - Centro Interuniversitario per la Storia delle Università Italiane|título=Attilio Bartoli Langeli, All'origine dello Studio: politica e cultura della città|data-acceso=3 de xuño de 2019}}</ref> Porén, desde principios [[Século XIII|do século XIII]] existía unha institución que educaba nas artes da Medicina e do Dereito, financiada principalmente polo concello de [[Perugia]]. Antes de [[1300]] está testemuñada a presenza de varias ''universidades scholarium''. O xurista civil Iacopo da Belviso ensinou alí dende [[1316]] até [[1324]]. O 1 de agosto de [[1318]] o [[Xoán XXII, papa|papa Xoán XXII]] concedeu á Universidade o dereito de conferirlle títulos en dereito [[Xurisprudencia|civil]] e [[Dereito canónico|canónico]], e o 18 de febreiro de [[1328]] en [[medicina]] e [[Arte|artes]].<ref>{{Cita Harvard|Giuseppe Ermini, ''Storia della Università di Perugia''|p. 15}}.</ref> O 19 de maio de [[1355]] o emperador [[Carlos IV de Luxemburgo]] promulgou un edicto para reforzar as bulas papais e elevar a Universidade ao rango de imperial, co fin de favorecer o renacemento da cidade tras as [[Peste negra|vagas de peste]] dos anos [[1348]]-[[1349|49]]. En [[1362]] o Cardeal Niccolò Capocci fundou o ''Collegium Gregorianum'' (máis tarde rebautizado como "Sapienza vecchia"), que no momento da súa constitución podía albergar ata corenta mozos. Nunha visita á cidade o 11 de outubro de [[1371]], [[Gregorio XI, papa|Gregorio XI]] elevou a recén formada facultade de [[teoloxía]] ao nivel de ''Studium Generale''. Esta facultade foi suprimida, e as súas propiedades entregadas á universidade, en [[1811]]. En [[1426]] naceu o ''Collegio di San Girolamo'' por iniciativa de Benedetto Guidalotti, bispo de Recanati, e co beneplácito de [[Martiño V, papa|Martín V.]]<ref>{{Cita Harvard|Giuseppe Ermini, ''Storia della Università di Perugia''|p. 35}}.</ref> === Idades moderna e contemporánea === Durante a república xacobina, en [[1798]], a Universidade cambiou a súa situación da praza de Sopramuro (Matteotti), tras a expropiación do antigo convento olivetano de Montemorcino ([[1740]], Luigi Vanvitelli), onde estableceu a súa residencia. A biblioteca universitaria, creada no [[século XIV]], conta cun catálogo de máis de 200.000 volumes e textos antigos procedentes principalmente de corporacións relixiosas suprimidas.<ref>{{Cita Harvard|AA. VV., ''Umbria''|p. 144}}.</ref> Máis tarde renomeado como ''Sapienza Nuova'', foi un albergue gratuíto para estudantes estranxeiros que non podían pagar os seus estudos, e fusionouse coa universidade en [[1829]]. Coa restauración papal ([[1814]] - [[1860]]) [[Pío VII, papa|Pío VII]] reabriu a Sapienza Nuova co nome de ''Collegio Pio'' e o 27 de agosto de [[1824]] [[León XII, papa|León XII]] converteuno no colexio principal da universidade. Coa [[unificación de Italia]], en [[1860]] a Universidade de Perugia pasou á xurisdición do reitor e do concello, que, unha vez establecidos novos estatutos, inspirados nos da [[Universidade de Boloña]], someteronos á aprobación do goberno. Nos anos trinta, grazas ao reitor Paolo Orano, súmanse as Facultades de [[Ciencias Políticas]], [[Veterinaria]], [[Química]] e [[Agricultura]].<ref>{{Cita Harvard|Giancarlo Dozza, ''Università di Perugia sette secoli di modernità 1308-1976''|p. 41}}.</ref> Durante o reitorado de Giuseppe Ermini ([[1945]]-[[1976]]) a Universidade viviu un período de consolidación e expansión co establecemento de novas facultades: [[Ciencias]] ([[1957]]), [[Literatura]] e [[Filosofía]] ([[1958]]), [[Educación|Maxisterio]] ([[1965]]), [[Enxeñaría]] ([[1968]]) e [[Economía]] ([[1969]]). == Estrutura == [[Ficheiro:Palazzo_murena.JPG|thumb|Palazzo Murena]] O reitorado e a administración central da universidade teñen a súa sede en Perugia e os dezaseis departamentos que imparten a maioría dos cursos da oferta educativa están situados na zona da cidade. As estruturas universitarias descentralizadas tamén están presentes en [[Asís]], [[Foligno]], [[Narni]] e [[Terni]]. === Departamentos === Tras a entrada en vigor da reforma Gelmini, a partir do 1 de xaneiro de [[2013]] a Universidade divídese en catorce departamentos: <ref>{{Cita web|url=https://www.unipg.it/ateneo/organizzazione/dipartimenti|páxina-web=www.unipg.it|título=Organizzazione/ Dipartimenti|lingua=IT}}</ref> * [[Química]], [[bioloxía]] e [[biotecnoloxía]] * [[Economía]] * [[Filosofía]], [[Ciencias sociais|ciencias]] sociais, [[Ciencias sociais|humanas]] e da [[educación]] * [[Física]] e [[xeoloxía]] * [[Xurisprudencia|Dereito]] * [[Enxeñaría]] * [[Enxeñaría civil]] e [[Ambiente|ambiental]] * [[Humanidades|Letras]]: [[Lingua|linguas]], [[Literatura|literaturas]] e [[civilizacións]] antigas e modernas * [[Matemáticas]] e [[Ciencias da computación|informática]] * [[Medicina]] e [[Cirurxía]] * [[Veterinaria|Medicina veterinaria]] * [[Ciencia|Ciencias]] [[Agricultura|agrarias]], [[Bromatoloxía|alimentarias]] e [[Ecoloxía|ambientais]] * [[Farmacia|Ciencias Farmacéuticas]] * [[Ciencias políticas]] === Radio === "Radiophonica"<ref>{{Cita web|url=https://www.radiophonica.com|páxina-web=www.radiophonica.com|título=Radio}}</ref> é a radio oficial en liña para estudantes e televisión das universidades de Umbría. Nado en 2008 co apoio da Rexión [[Umbría]] e da Axencia para o dereito á educación universitaria de Umbría ADISU xunto coa asociación cultural L'Officina Musicale.<ref>{{Cita web|título=Associazione di Promozione Sociale L'Officina Musicale - Home|url=https://www.officina.pg.it/|páxina-web=Associazione di Promozione Sociale L'Officina Musicale|data-acceso=2022-07-22|lingua=it}}</ref> A emisora está asociada á rede RadUni. == Alumnado e profesorado == No curso 2021-2022 matriculáronse 27000 alumnos na Universidade de Perugia. Entre os alumnos e profesores destadados están [[San Giovanni da Capestrano|San Xoán de Capistrano]], [[César Borgia|Cesare Borgia]], [[Luca Pacioli]], [[Jacobus de Belviso]], os [[Físico, física|físicos]] [[Gentile da Foligno]] e [[Bernardo Dessau]], os [[Lista de papas|papas]] [[Nicolao IV, papa|Nicolao IV]], [[Gregorio XI, papa|Gregorio XI]], [[Inocencio VII, papa|Inocencio VII]], [[Martiño V, papa|Martiño V]], [[Pío III, papa|Pío III]], [[Xulio II]], [[Xulio III, papa|Xulio III]], [[Urbano VII, papa|Urbano VII]], [[Gregorio XIV, papa|Gregorio XIV]], [[Clemente VIII, papa|Clemente VIII]] e [[Paulo V, papa|Paulo V]], a Gobernadora Xeral do [[Canadá]] e Secretaria Xeral da [[Francofonía]], [[Michaëlle Jean]], ou a actriz [[Monica Bellucci]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Portal|Italia|Historia|}} {{Wikisource}} * [[Perugia]] * [[Universidade para Estranxeiros de Perugia]] * Academia Romana Constantiniana === Bibliografía === * AA. VV., ''Umbria'', Milán, Touring Club Italiano, [[2004]]. * Giancarlo Dozza, ''Università di Perugia sette secoli di modernità'' 1308-1976, Perugia, Delta, [[1991]]. * Giuseppe Ermini, ''Storia della Università di Perugia'', Bologna, Zanichelli, [[1947]]. * Clemente Fusero, ''Cesare Borgia'', Milano, Dall'Oglio, [[1958]]. * ''I Rettori dall’unità d’Italia a oggi (PDF), in l'Università, XXV'', nº 2, [[Perugia]], Università degli Studi di Perugia, marzo/maio [[2007]], p. 2. === Ligazóns externas === * http://www.unipg.it/ páxina web oficial [[Categoría:Universidade de Perugia]] [[Categoría:Universidades de Italia]] [[Categoría:Universidades de Europa]] [[Categoría:Grupo Compostela de Universidades]] 85ra4llckalhdymo7zesc4nvjw99035 6148709 6148328 2022-08-02T18:10:13Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «monica» wikitext text/x-wiki {{Non confundir|Universidade para Estranxeiros de Perugia}} {{Universidade|nome=Universidade de Perugia|logo=|nome nativo=Università degli Studi di Perugia|fundación=1308|estudantes=27000|imaxe=Unipg marchio.png}} A '''Universidade de Perugia,''' en italiano ''Università degli Studi di Perugia'' ('''UniPG''') é unha universidade estatal italiana fundada en [[1308]], unha das universidades máis antigas de [[Italia]] e do mundo. Forma parte do [[Grupo Compostela de Universidades]]. == Identidade visual == [[Ficheiro:University-perugia-banner_medieval-garden.JPG|miniatura| O logotipo da universidade no ''Orto' medievale di San Pietro'', Departamento de Ciencias agrícolas, alimentarias e ambientais.]] O emblema oficial da Universidade representa á esquerda, sobre fondo [[azul]], San Ercolano, un dos patróns da cidade, e á dereita, sobre fondo vermello, o [[grifón]], símbolo da cidade. Representan respectivamente os poderes eclesiástico e civil, que prestixiaron a Universidade durante a [[Idade Media]]. Foi creado seguindo a disposición do Ministerio de Educación emitida en [[1925]], que obrigaba a todas as universidades nacionais a dotarse dun selo propio que reproducía o escudo histórico. Despois da [[Segunda guerra mundial]] engadiuse a inscrición circular ''Studium Generale Civitatis Perusii AD MCCCVIII''. <ref>{{Cita Harvard|Giancarlo Dozza, ''Università di Perugia: sette secoli di modernità 1308-1976''|p. 58}}.</ref> == Historia == === Época medieval === Foi unha das primeiras universidades libres de [[Italia]], erixida como ''Studium Generale'' o 8 de setembro de [[1308]], como demostra a bula papal ''Super specula'' de [[Clemente V, papa|Clemente V.]]<ref>{{Cita web|url=http://www.cisui.unibo.it/annali/18/testi/02_Nardi_frameset.htm|páxina-web=cisui.unibo.it, CISUI - Centro Interuniversitario per la Storia delle Università Italiane|título=Attilio Bartoli Langeli, All'origine dello Studio: politica e cultura della città|data-acceso=3 de xuño de 2019}}</ref> Porén, desde principios [[Século XIII|do século XIII]] existía unha institución que educaba nas artes da Medicina e do Dereito, financiada principalmente polo concello de [[Perugia]]. Antes de [[1300]] está testemuñada a presenza de varias ''universidades scholarium''. O xurista civil Iacopo da Belviso ensinou alí dende [[1316]] até [[1324]]. O 1 de agosto de [[1318]] o [[Xoán XXII, papa|papa Xoán XXII]] concedeu á Universidade o dereito de conferirlle títulos en dereito [[Xurisprudencia|civil]] e [[Dereito canónico|canónico]], e o 18 de febreiro de [[1328]] en [[medicina]] e [[Arte|artes]].<ref>{{Cita Harvard|Giuseppe Ermini, ''Storia della Università di Perugia''|p. 15}}.</ref> O 19 de maio de [[1355]] o emperador [[Carlos IV de Luxemburgo]] promulgou un edicto para reforzar as bulas papais e elevar a Universidade ao rango de imperial, co fin de favorecer o renacemento da cidade tras as [[Peste negra|vagas de peste]] dos anos [[1348]]-[[1349|49]]. En [[1362]] o Cardeal Niccolò Capocci fundou o ''Collegium Gregorianum'' (máis tarde rebautizado como "Sapienza vecchia"), que no momento da súa constitución podía albergar ata corenta mozos. Nunha visita á cidade o 11 de outubro de [[1371]], [[Gregorio XI, papa|Gregorio XI]] elevou a recén formada facultade de [[teoloxía]] ao nivel de ''Studium Generale''. Esta facultade foi suprimida, e as súas propiedades entregadas á universidade, en [[1811]]. En [[1426]] naceu o ''Collegio di San Girolamo'' por iniciativa de Benedetto Guidalotti, bispo de Recanati, e co beneplácito de [[Martiño V, papa|Martín V.]]<ref>{{Cita Harvard|Giuseppe Ermini, ''Storia della Università di Perugia''|p. 35}}.</ref> === Idades moderna e contemporánea === Durante a república xacobina, en [[1798]], a Universidade cambiou a súa situación da praza de Sopramuro (Matteotti), tras a expropiación do antigo convento olivetano de Montemorcino ([[1740]], Luigi Vanvitelli), onde estableceu a súa residencia. A biblioteca universitaria, creada no [[século XIV]], conta cun catálogo de máis de 200.000 volumes e textos antigos procedentes principalmente de corporacións relixiosas suprimidas.<ref>{{Cita Harvard|AA. VV., ''Umbria''|p. 144}}.</ref> Máis tarde renomeado como ''Sapienza Nuova'', foi un albergue gratuíto para estudantes estranxeiros que non podían pagar os seus estudos, e fusionouse coa universidade en [[1829]]. Coa restauración papal ([[1814]] - [[1860]]) [[Pío VII, papa|Pío VII]] reabriu a Sapienza Nuova co nome de ''Collegio Pio'' e o 27 de agosto de [[1824]] [[León XII, papa|León XII]] converteuno no colexio principal da universidade. Coa [[unificación de Italia]], en [[1860]] a Universidade de Perugia pasou á xurisdición do reitor e do concello, que, unha vez establecidos novos estatutos, inspirados nos da [[Universidade de Boloña]], someteronos á aprobación do goberno. Nos anos trinta, grazas ao reitor Paolo Orano, súmanse as Facultades de [[Ciencias Políticas]], [[Veterinaria]], [[Química]] e [[Agricultura]].<ref>{{Cita Harvard|Giancarlo Dozza, ''Università di Perugia sette secoli di modernità 1308-1976''|p. 41}}.</ref> Durante o reitorado de Giuseppe Ermini ([[1945]]-[[1976]]) a Universidade viviu un período de consolidación e expansión co establecemento de novas facultades: [[Ciencias]] ([[1957]]), [[Literatura]] e [[Filosofía]] ([[1958]]), [[Educación|Maxisterio]] ([[1965]]), [[Enxeñaría]] ([[1968]]) e [[Economía]] ([[1969]]). == Estrutura == [[Ficheiro:Palazzo_murena.JPG|thumb|Palazzo Murena]] O reitorado e a administración central da universidade teñen a súa sede en Perugia e os dezaseis departamentos que imparten a maioría dos cursos da oferta educativa están situados na zona da cidade. As estruturas universitarias descentralizadas tamén están presentes en [[Asís]], [[Foligno]], [[Narni]] e [[Terni]]. === Departamentos === Tras a entrada en vigor da reforma Gelmini, a partir do 1 de xaneiro de [[2013]] a Universidade divídese en catorce departamentos: <ref>{{Cita web|url=https://www.unipg.it/ateneo/organizzazione/dipartimenti|páxina-web=www.unipg.it|título=Organizzazione/ Dipartimenti|lingua=IT}}</ref> * [[Química]], [[bioloxía]] e [[biotecnoloxía]] * [[Economía]] * [[Filosofía]], [[Ciencias sociais|ciencias]] sociais, [[Ciencias sociais|humanas]] e da [[educación]] * [[Física]] e [[xeoloxía]] * [[Xurisprudencia|Dereito]] * [[Enxeñaría]] * [[Enxeñaría civil]] e [[Ambiente|ambiental]] * [[Humanidades|Letras]]: [[Lingua|linguas]], [[Literatura|literaturas]] e [[civilizacións]] antigas e modernas * [[Matemáticas]] e [[Ciencias da computación|informática]] * [[Medicina]] e [[Cirurxía]] * [[Veterinaria|Medicina veterinaria]] * [[Ciencia|Ciencias]] [[Agricultura|agrarias]], [[Bromatoloxía|alimentarias]] e [[Ecoloxía|ambientais]] * [[Farmacia|Ciencias Farmacéuticas]] * [[Ciencias políticas]] === Radio === "Radiophonica"<ref>{{Cita web|url=https://www.radiophonica.com|páxina-web=www.radiophonica.com|título=Radio}}</ref> é a radio oficial en liña para estudantes e televisión das universidades de Umbría. Nado en 2008 co apoio da Rexión [[Umbría]] e da Axencia para o dereito á educación universitaria de Umbría ADISU xunto coa asociación cultural L'Officina Musicale.<ref>{{Cita web|título=Associazione di Promozione Sociale L'Officina Musicale - Home|url=https://www.officina.pg.it/|páxina-web=Associazione di Promozione Sociale L'Officina Musicale|data-acceso=2022-07-22|lingua=it}}</ref> A emisora está asociada á rede RadUni. == Alumnado e profesorado == No curso 2021-2022 matriculáronse 27000 alumnos na Universidade de Perugia. Entre os alumnos e profesores destadados están [[San Giovanni da Capestrano|San Xoán de Capistrano]], [[César Borgia|Cesare Borgia]], [[Luca Pacioli]], [[Jacobus de Belviso]], os [[Físico, física|físicos]] [[Gentile da Foligno]] e [[Bernardo Dessau]], os [[Lista de papas|papas]] [[Nicolao IV, papa|Nicolao IV]], [[Gregorio XI, papa|Gregorio XI]], [[Inocencio VII, papa|Inocencio VII]], [[Martiño V, papa|Martiño V]], [[Pío III, papa|Pío III]], [[Xulio II]], [[Xulio III, papa|Xulio III]], [[Urbano VII, papa|Urbano VII]], [[Gregorio XIV, papa|Gregorio XIV]], [[Clemente VIII, papa|Clemente VIII]] e [[Paulo V, papa|Paulo V]], a Gobernadora Xeral do [[Canadá]] e Secretaria Xeral da [[Francofonía]], [[Michaëlle Jean]], ou a actriz [[Monica Bellucci]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Portal|Italia|Historia|}} {{Wikisource}} * [[Perugia]] * [[Universidade para Estranxeiros de Perugia]] * Academia Romana Constantiniana === Bibliografía === * AA. VV., ''Umbria'', Milán, Touring Club Italiano, [[2004]]. * Giancarlo Dozza, ''Università di Perugia sette secoli di modernità'' 1308-1976, Perugia, Delta, [[1991]]. * Giuseppe Ermini, ''Storia della Università di Perugia'', Bologna, Zanichelli, [[1947]]. * Clemente Fusero, ''Cesare Borgia'', Milano, Dall'Oglio, [[1958]]. * ''I Rettori dall’unità d’Italia a oggi (PDF), in l'Università, XXV'', nº 2, [[Perugia]], Università degli Studi di Perugia, marzo/maio [[2007]], p. 2. === Ligazóns externas === * http://www.unipg.it/ páxina web oficial [[Categoría:Universidade de Perugia]] [[Categoría:Universidades de Italia]] [[Categoría:Universidades de Europa]] [[Categoría:Grupo Compostela de Universidades]] e9zk01lhy5ab7078y7o4uyimk1i4wtt 6148717 6148709 2022-08-02T18:19:42Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «recén» wikitext text/x-wiki {{Non confundir|Universidade para Estranxeiros de Perugia}} {{Universidade|nome=Universidade de Perugia|logo=|nome nativo=Università degli Studi di Perugia|fundación=1308|estudantes=27000|imaxe=Unipg marchio.png}} A '''Universidade de Perugia,''' en italiano ''Università degli Studi di Perugia'' ('''UniPG''') é unha universidade estatal italiana fundada en [[1308]], unha das universidades máis antigas de [[Italia]] e do mundo. Forma parte do [[Grupo Compostela de Universidades]]. == Identidade visual == [[Ficheiro:University-perugia-banner_medieval-garden.JPG|miniatura| O logotipo da universidade no ''Orto' medievale di San Pietro'', Departamento de Ciencias agrícolas, alimentarias e ambientais.]] O emblema oficial da Universidade representa á esquerda, sobre fondo [[azul]], San Ercolano, un dos patróns da cidade, e á dereita, sobre fondo vermello, o [[grifón]], símbolo da cidade. Representan respectivamente os poderes eclesiástico e civil, que prestixiaron a Universidade durante a [[Idade Media]]. Foi creado seguindo a disposición do Ministerio de Educación emitida en [[1925]], que obrigaba a todas as universidades nacionais a dotarse dun selo propio que reproducía o escudo histórico. Despois da [[Segunda guerra mundial]] engadiuse a inscrición circular ''Studium Generale Civitatis Perusii AD MCCCVIII''. <ref>{{Cita Harvard|Giancarlo Dozza, ''Università di Perugia: sette secoli di modernità 1308-1976''|p. 58}}.</ref> == Historia == === Época medieval === Foi unha das primeiras universidades libres de [[Italia]], erixida como ''Studium Generale'' o 8 de setembro de [[1308]], como demostra a bula papal ''Super specula'' de [[Clemente V, papa|Clemente V.]]<ref>{{Cita web|url=http://www.cisui.unibo.it/annali/18/testi/02_Nardi_frameset.htm|páxina-web=cisui.unibo.it, CISUI - Centro Interuniversitario per la Storia delle Università Italiane|título=Attilio Bartoli Langeli, All'origine dello Studio: politica e cultura della città|data-acceso=3 de xuño de 2019}}</ref> Porén, desde principios [[Século XIII|do século XIII]] existía unha institución que educaba nas artes da Medicina e do Dereito, financiada principalmente polo concello de [[Perugia]]. Antes de [[1300]] está testemuñada a presenza de varias ''universidades scholarium''. O xurista civil Iacopo da Belviso ensinou alí dende [[1316]] até [[1324]]. O 1 de agosto de [[1318]] o [[Xoán XXII, papa|papa Xoán XXII]] concedeu á Universidade o dereito de conferirlle títulos en dereito [[Xurisprudencia|civil]] e [[Dereito canónico|canónico]], e o 18 de febreiro de [[1328]] en [[medicina]] e [[Arte|artes]].<ref>{{Cita Harvard|Giuseppe Ermini, ''Storia della Università di Perugia''|p. 15}}.</ref> O 19 de maio de [[1355]] o emperador [[Carlos IV de Luxemburgo]] promulgou un edicto para reforzar as bulas papais e elevar a Universidade ao rango de imperial, co fin de favorecer o renacemento da cidade tras as [[Peste negra|vagas de peste]] dos anos [[1348]]-[[1349|49]]. En [[1362]] o Cardeal Niccolò Capocci fundou o ''Collegium Gregorianum'' (máis tarde rebautizado como "Sapienza vecchia"), que no momento da súa constitución podía albergar ata corenta mozos. Nunha visita á cidade o 11 de outubro de [[1371]], [[Gregorio XI, papa|Gregorio XI]] elevou a facultade de [[teoloxía]], acabada de formar, ao nivel de ''Studium Generale''. Esta facultade foi suprimida, e as súas propiedades entregadas á universidade, en [[1811]]. En [[1426]] naceu o ''Collegio di San Girolamo'' por iniciativa de Benedetto Guidalotti, bispo de Recanati, e co beneplácito de [[Martiño V, papa|Martín V.]]<ref>{{Cita Harvard|Giuseppe Ermini, ''Storia della Università di Perugia''|p. 35}}.</ref> === Idades moderna e contemporánea === Durante a república xacobina, en [[1798]], a Universidade cambiou a súa situación da praza de Sopramuro (Matteotti), tras a expropiación do antigo convento olivetano de Montemorcino ([[1740]], Luigi Vanvitelli), onde estableceu a súa residencia. A biblioteca universitaria, creada no [[século XIV]], conta cun catálogo de máis de 200.000 volumes e textos antigos procedentes principalmente de corporacións relixiosas suprimidas.<ref>{{Cita Harvard|AA. VV., ''Umbria''|p. 144}}.</ref> Máis tarde renomeado como ''Sapienza Nuova'', foi un albergue gratuíto para estudantes estranxeiros que non podían pagar os seus estudos, e fusionouse coa universidade en [[1829]]. Coa restauración papal ([[1814]] - [[1860]]) [[Pío VII, papa|Pío VII]] reabriu a Sapienza Nuova co nome de ''Collegio Pio'' e o 27 de agosto de [[1824]] [[León XII, papa|León XII]] converteuno no colexio principal da universidade. Coa [[unificación de Italia]], en [[1860]] a Universidade de Perugia pasou á xurisdición do reitor e do concello, que, unha vez establecidos novos estatutos, inspirados nos da [[Universidade de Boloña]], someteronos á aprobación do goberno. Nos anos trinta, grazas ao reitor Paolo Orano, súmanse as Facultades de [[Ciencias Políticas]], [[Veterinaria]], [[Química]] e [[Agricultura]].<ref>{{Cita Harvard|Giancarlo Dozza, ''Università di Perugia sette secoli di modernità 1308-1976''|p. 41}}.</ref> Durante o reitorado de Giuseppe Ermini ([[1945]]-[[1976]]) a Universidade viviu un período de consolidación e expansión co establecemento de novas facultades: [[Ciencias]] ([[1957]]), [[Literatura]] e [[Filosofía]] ([[1958]]), [[Educación|Maxisterio]] ([[1965]]), [[Enxeñaría]] ([[1968]]) e [[Economía]] ([[1969]]). == Estrutura == [[Ficheiro:Palazzo_murena.JPG|thumb|Palazzo Murena]] O reitorado e a administración central da universidade teñen a súa sede en Perugia e os dezaseis departamentos que imparten a maioría dos cursos da oferta educativa están situados na zona da cidade. As estruturas universitarias descentralizadas tamén están presentes en [[Asís]], [[Foligno]], [[Narni]] e [[Terni]]. === Departamentos === Tras a entrada en vigor da reforma Gelmini, a partir do 1 de xaneiro de [[2013]] a Universidade divídese en catorce departamentos: <ref>{{Cita web|url=https://www.unipg.it/ateneo/organizzazione/dipartimenti|páxina-web=www.unipg.it|título=Organizzazione/ Dipartimenti|lingua=IT}}</ref> * [[Química]], [[bioloxía]] e [[biotecnoloxía]] * [[Economía]] * [[Filosofía]], [[Ciencias sociais|ciencias]] sociais, [[Ciencias sociais|humanas]] e da [[educación]] * [[Física]] e [[xeoloxía]] * [[Xurisprudencia|Dereito]] * [[Enxeñaría]] * [[Enxeñaría civil]] e [[Ambiente|ambiental]] * [[Humanidades|Letras]]: [[Lingua|linguas]], [[Literatura|literaturas]] e [[civilizacións]] antigas e modernas * [[Matemáticas]] e [[Ciencias da computación|informática]] * [[Medicina]] e [[Cirurxía]] * [[Veterinaria|Medicina veterinaria]] * [[Ciencia|Ciencias]] [[Agricultura|agrarias]], [[Bromatoloxía|alimentarias]] e [[Ecoloxía|ambientais]] * [[Farmacia|Ciencias Farmacéuticas]] * [[Ciencias políticas]] === Radio === "Radiophonica"<ref>{{Cita web|url=https://www.radiophonica.com|páxina-web=www.radiophonica.com|título=Radio}}</ref> é a radio oficial en liña para estudantes e televisión das universidades de Umbría. Nado en 2008 co apoio da Rexión [[Umbría]] e da Axencia para o dereito á educación universitaria de Umbría ADISU xunto coa asociación cultural L'Officina Musicale.<ref>{{Cita web|título=Associazione di Promozione Sociale L'Officina Musicale - Home|url=https://www.officina.pg.it/|páxina-web=Associazione di Promozione Sociale L'Officina Musicale|data-acceso=2022-07-22|lingua=it}}</ref> A emisora está asociada á rede RadUni. == Alumnado e profesorado == No curso 2021-2022 matriculáronse 27000 alumnos na Universidade de Perugia. Entre os alumnos e profesores destadados están [[San Giovanni da Capestrano|San Xoán de Capistrano]], [[César Borgia|Cesare Borgia]], [[Luca Pacioli]], [[Jacobus de Belviso]], os [[Físico, física|físicos]] [[Gentile da Foligno]] e [[Bernardo Dessau]], os [[Lista de papas|papas]] [[Nicolao IV, papa|Nicolao IV]], [[Gregorio XI, papa|Gregorio XI]], [[Inocencio VII, papa|Inocencio VII]], [[Martiño V, papa|Martiño V]], [[Pío III, papa|Pío III]], [[Xulio II]], [[Xulio III, papa|Xulio III]], [[Urbano VII, papa|Urbano VII]], [[Gregorio XIV, papa|Gregorio XIV]], [[Clemente VIII, papa|Clemente VIII]] e [[Paulo V, papa|Paulo V]], a Gobernadora Xeral do [[Canadá]] e Secretaria Xeral da [[Francofonía]], [[Michaëlle Jean]], ou a actriz [[Monica Bellucci]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Portal|Italia|Historia|}} {{Wikisource}} * [[Perugia]] * [[Universidade para Estranxeiros de Perugia]] * Academia Romana Constantiniana === Bibliografía === * AA. VV., ''Umbria'', Milán, Touring Club Italiano, [[2004]]. * Giancarlo Dozza, ''Università di Perugia sette secoli di modernità'' 1308-1976, Perugia, Delta, [[1991]]. * Giuseppe Ermini, ''Storia della Università di Perugia'', Bologna, Zanichelli, [[1947]]. * Clemente Fusero, ''Cesare Borgia'', Milano, Dall'Oglio, [[1958]]. * ''I Rettori dall’unità d’Italia a oggi (PDF), in l'Università, XXV'', nº 2, [[Perugia]], Università degli Studi di Perugia, marzo/maio [[2007]], p. 2. === Ligazóns externas === * http://www.unipg.it/ páxina web oficial [[Categoría:Universidade de Perugia]] [[Categoría:Universidades de Italia]] [[Categoría:Universidades de Europa]] [[Categoría:Grupo Compostela de Universidades]] 6m1hdasmrsjjwizf45knxhh67itzbzk 0 570152 6149163 6140179 2022-08-03T06:59:56Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki Un '''fitoestróxeno''' é un [[xenoestróxeno]], que quimicamente non é un [[estróxeno]], e é un derivado de plantas non xerado dentro do [[sistema endócrino]] animal, pero inxerido coa comida que conteña plantas fitoestroxénicas. Tamén se lles chama "estróxenos dietarios". Son un grupo diverso de compostos vexetais non [[esteroide]]s que se producen naturalmente que, debido á súa semellanza estrutural co [[estradiol]] (17-β-estradiol), teñen capacidade de causar efectos [[estroxénico]]s ou antiestroxénicos.<ref name= "Yil">{{cite book | last = Yildiz | first = Fatih | title = Phytoestrogens in Functional Foods| publisher = Taylor & Francis Ltd | year = 2005 |pages = 3–5, 210–211 | isbn = 978-1-57444-508-4 }}</ref> Os fitoestróxenos non son [[nutriente]]s esenciais porque a súa ausencia da dieta non causa ningunha doenza nin se sabe que participen en ningunha función biolóxica normal.<ref name= "Yil"/> O seu nome procede do grego ''phyton'' ('planta') e ''estróxeno'', a hormona que dá fertilidade ás femias dos mamíferos. A palabra "[[estrus]]", en grego οίστρος, oistros, significa 'desexo sexual', e "xeno", en grego γόνο, gono, é 'xerar'. Hipotetizouse que as plantas usan os fitoestróxenos como parte das súas defensas naturais contra a sobrepoboación de animais herbívoros controlando a fertilidade das femias.<ref name="pmid3203635">{{cite journal | vauthors = Hughes CL | title = Phytochemical mimicry of reproductive hormones and modulation of herbivore fertility by phytoestrogens | journal = Environmental Health Perspectives | volume = 78 | pages = 171–4 | date = xuño de 1988 | pmid = 3203635 | pmc = 1474615 | doi = 10.1289/ehp.8878171 }}</ref><ref name="isbn0-521-64387-2">{{cite book | last1 = Bentley | first1 = Gillian R. | last2 = Mascie-Taylor | first2 = C. G. N. | title = Infertility in the modern world: present and future prospects | url = https://archive.org/details/infertilitymoder00bent | publisher = Cambridge University Press | location = Cambridge, UK | year = 2000 | isbn = 978-0-521-64387-0 | pages = [https://archive.org/details/infertilitymoder00bent/page/n111 99]–100 }}</ref> As semellanzas a nivel molecular dos [[estróxeno]]s e os fitoestróxenos permítenlles imitar lixeiramente e por veces mesmo actuar como antagonistas dos estróxenos.<ref name= "Yil"/> Os fitoestróxenos descubríronse en 1926,<ref name= "Yil"/><ref>{{cite book | last1 = Varner | first1 = JE | last2 = Bonner | first2 = J | title = Plant Biochemistry| publisher = Academic Press| year = 1966 | isbn = 978-0-12-114856-0 }}</ref> pero non se sabía se podía ter algún efecto sobre o [[metabolismo]] humano ou animal. Na década de 1940 e einicios da de 1950, descubriuse que algúns pasteiros de [[Trifolium subterraneum|trevo subterráneo]] (''Trifolium subterraneum'') e [[trevo rubio]] (''Trifolium pratense''), que son plantas ricas en fitoestróxenos, tiñan efectos adversos sobre a fecundidade das [[ovella]]s que os pastaban.<ref name= "Yil"/><ref name="pmid21028682">{{cite journal | vauthors = Bennetts HW, Underwood EJ, Shier FL | title = A specific breeding problem of sheep on subterranean clover pastures in Western Australia | journal = Australian Veterinary Journal | volume = 22 | issue = 1| pages = 2–12 | year = 1946 | pmid = 21028682 | doi = 10.1111/j.1751-0813.1946.tb15473.x}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Cunningham IJ, Hogan KG | year = 1954 | title = Oestrogens in New Zealand pasture plants. | journal = N. Z. Vet. J. | volume = 2 | issue = 4 | pages = 128–134 | doi=10.1080/00480169.1954.33166}}</ref><ref name= "Jon">{{cite book | last = Johnston | first = I | title = Phytochem Functional Foods| publisher = CRC Press Inc|year=2003| pages = 66–68| isbn = 978-0-8493-1754-5}}</ref> [[Ficheiro:Phytoestrogens2.png|miniatura|Estruturas químicas dos fitoestróxenos máis comúns atopados en plantas (na parte superior e media) comparados cos estróxenos (parte inferior) atopados en animais.|400px|right]] == Estrutura == Os fitoestróxenos pertencen principalmente a un gran grupo de compostos [[fenol natural|fenólicos]] substituídos. Os [[coumestano]]s, [[prenilflavonoide]]s e [[isoflavona]]s son tres dos que son máis activos nos seus efectos estroxénicos. Os mellor estudados son as isoflavonas, que se encontran comunmente na [[soia]] (''Glycine max'') e no [[trevo rubio]] (''Trifolium pratense''). Os [[lignano]]s tamén se identificaron como fitoestróenos, aínda que non son flavonoides.<ref name= "Yil"/> Os [[micoestróxeno]]s teñen estruturas e efectos similares, pero non son compoñentes de plantas; son [[metabolito]]s do [[mofo]] ''[[Fusarium]]'', especialmente común en grans de cereais,<ref>{{cite journal | vauthors = Bennett GA, Shotwell OI | year = 1979 | title = Zearalenone in cereal grains | journal = J. Amer. Oil. Chemists Soc.| volume = 56 | issue = 9 | pages = 812–819 | doi=10.1007/bf02909525| url =https://naldc-legacy.nal.usda.gov/naldc/download.xhtml?id=26065&content=PDF }}</ref><ref name="pmid2961013">{{cite journal | vauthors = Kuiper-Goodman T, Scott PM, Watanabe H | title = Risk assessment of the mycotoxin zearalenone | journal = Regul. Toxicol. Pharmacol. | volume = 7 | issue = 3 | pages = 253–306 | year = 1987 | pmid = 2961013 | doi = 10.1016/0273-2300(87)90037-7}}</ref><ref name="pmid17045381">{{cite journal | vauthors = Zinedine A, Soriano JM, Moltó JC, Mañes J | title = Review on the toxicity, occurrence, metabolism, detoxification, regulations and intake of zearalenone: an oestrogenic mycotoxin | journal = Food Chem. Toxicol. | volume = 45 | issue = 1 | pages = 1–18 | year = 2007 | pmid = 17045381 | doi = 10.1016/j.fct.2006.07.030 }}</ref> pero tamén noutras especies, por exemplo en varias plantas forraxeiras.<ref name="pmid26274974">{{cite journal | vauthors = Gallo A, Giuberti G, Frisvad JC, Bertuzzi T, Nielsen KF | title = Review on Mycotoxin Issues in Ruminants: Occurrence in Forages, Effects of Mycotoxin Ingestion on Health Status and Animal Performance and Practical Strategies to Counteract Their Negative Effects | journal = Toxins (Basel) | volume = 7 | issue = 8 | pages = 3057–111 | year = 2015 | pmid = 26274974 | pmc = 4549740 | doi = 10.3390/toxins7083057 }}</ref> Aínda que os micoestóxenos raramente se teñen en conta cando se discute os fitoestróxenos, estes son compostos que inicialmente xeraron interese.<ref>{{cite book | last = Naz| first = Rajesh K. | title = Endocrine Disruptors: Effects on Male and Female Reproductive Systems| publisher = CRC Press Inc | year = 1999 | isbn = 978-0-8493-3164-0| page = 90 }}</ref> == Mecanismo de acción == Os fitoestróxenos exercen os seus efectos principalmente uníndose a [[receptor de estróxenos|receptores de estróxenos]] (ER).<ref name="pmid17518366">{{cite journal | vauthors = Turner JV, Agatonovic-Kustrin S, Glass BD | title = Molecular aspects of phytoestrogen selective binding at estrogen receptors | journal = Journal of Pharmaceutical Sciences | volume = 96 | issue = 8 | pages = 1879–85 | date = Aug 2007 | pmid = 17518366 | doi = 10.1002/jps.20987 }}</ref> Existen dúas variantes do receptor de estróxenos, alfa ([[receptor de estrçoxenos alfa|ER-α]]) e beta ([[receptor de estróxenos beta|ER-β]]) e moitos fitoestróxenos mostran unha afinidade algo máis grande polos ER-β que polos ER-α.<ref name="pmid17518366"/> Os elementos estruturais clave que permiten que os fitoestróxenos se unan con alta afinidade a receptores de estróxenos e mostren efectos similares aos do estradiol son:<ref name= "Yil"/> * O anel fenólico que é indispensable para unirse ao receptor de estróxenos. * O anel de isoflavonas que imita o anel de estróxenos no sitio de unión aos receptores. * Baixo peso molecular similar ao dos estróxenos (masa molecular=272). * Distancia entre dous grupos [[hidroxilo]] no núcleo das isoflavonas similar ao do que se observa no estradiol. * Padrón de hidroxilación óptimo. Ademais da interacción cos ERs, os fitoestróxenos poden tamén modular a concentración de estróxenos endóxenos ao unirse ou inactivar algúns [[encima]]s e poden afectar a biodispoñibilidade de [[hormona sexual|hormonas sexuais]] ao deprimir ou estimular a síntese da globulina que se une ás hormonas sexuais ([[SHBG]]).<ref name= "Jon"/> Están aparecendo diversas probas que indican que algúns fitoestróxenos se unen e transactivan os [[receptor activado polo proliferador do peroxisoma|receptores activados polo proliferador do peroxisoma]] (PPARs).<ref name="pmid15922618">{{cite journal | vauthors = Dang ZC, Lowik C | title = Dose-dependent effects of phytoestrogens on bone | journal = Trends in Endocrinology and Metabolism | volume = 16 | issue = 5 | pages = 207–13 | date = xullo de 2005 | pmid = 15922618 | doi = 10.1016/j.tem.2005.05.001 }}</ref><ref name="pmid19207876">{{cite journal | vauthors = Dang ZC | title = Dose-dependent effects of soy phyto-oestrogen genistein on adipocytes: mechanisms of action | journal = Obesity Reviews | volume = 10 | issue = 3 | pages = 342–9 | date = maio de 2009 | pmid = 19207876 | doi = 10.1111/j.1467-789X.2008.00554.x | url = https://semanticscholar.org/paper/6780337759211ac607636016519098bd7e16da9b }}</ref> Estudos realizados in vitro indican que hai unha activation dos PPARs a concentracións por riba de 1 μM, que é maior que o nivel de activación dos ERs.<ref name="pmid12421816">{{cite journal | vauthors = Dang ZC, Audinot V, Papapoulos SE, Boutin JA, Löwik CW | title = Peroxisome proliferator-activated receptor gamma (PPARgamma ) as a molecular target for the soy phytoestrogen genistein | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 278 | issue = 2 | pages = 962–7 | date = Jan 2003 | pmid = 12421816 | doi = 10.1074/jbc.M209483200 }}</ref><ref name="pmid15068509">{{cite journal | vauthors = Dang Z, Löwik CW | title = The balance between concurrent activation of ERs and PPARs determines daidzein-induced osteogenesis and adipogenesis | journal = Journal of Bone and Mineral Research | volume = 19 | issue = 5 | pages = 853–61 | date = maio de 2004 | pmid = 15068509 | doi = 10.1359/jbmr.040120 }}</ref> A unha concentración por debaixo de 1 μM, a activación dos ERs pode ter un papel dominante. A concentracións maiores (>1 μM), actívanse tanto os ERs coma os PPARs. Realizáronse estudos indican que tanto os ERs coma os PPARs inflúense entre si e, por tanto, inducen efectos diferenciais de maneira dependente da dose. Os efectos biolóxicos finais da [[xenisteína]] están determinados polo balance entre estas accións [[pleiotropismo|pleotrópicas]].<ref name="pmid15922618"/><ref name="pmid19207876"/><ref name="pmid12421816"/> == Ecoloxía == Estes compostos das plantas forman unha parte importante do seu sistema de defensa, especialmente contra os [[fungi|fungos]].<ref>{{cite book | first1 = Richard C. | last1 = Leegood | first2 = Per | last2 = Lea | title = Plant Biochemistry and Molecular Biology| publisher = John Wiley & Sons | year = 1998 | isbn = 978-0-471-97683-7| page = 211 }}</ref> Os fitoestróxenos son substancias naturais moi antigas e como compostos fitoquímicos da dieta considérase que [[coevolución|coevolucionaron]] cos [[mamíferos]]. Na dieta humana, os fitoestróxenos non son a única fonte de estróxenos exóxenos. Os [[xenoestróxeno]]s (novos e feitos polo ser humano), encóntranse en [[aditivo alimentario|aditivos alimentarios]]<ref name="pmid19063592">{{cite journal | vauthors = Amadasi A, Mozzarelli A, Meda C, Maggi A, Cozzini P | title = Identification of xenoestrogens in food additives by an integrated in silico and in vitro approach | journal = Chem. Res. Toxicol. | volume = 22 | issue = 1 | pages = 52–63 | year = 2009 | pmid = 19063592 | pmc = 2758355 | doi = 10.1021/tx800048m }}</ref> e ingredientes alimentarios, así como en [[cosmético]]s, [[plástico]]s e [[insecticida]]s. Ambientalmente, teñen efectos similares aos fitoestróxenos, o que fai difícil separar claramente a acción destes dous tipos de axentes nos estudos que se fan en poboacións.<ref name= "Repro">{{cite book | last = Korach | first = Kenneth S. | title = Reproductive and Developmental Toxicology | publisher = Marcel Dekker Ltd | year =1998 | pages = 278–279| isbn = 978-0-8247-9857-4 }}</ref> == Estudos en aves == O consumo de plantas cun contido fóra do normal de fitoestróxenos, en condicións climáticas de seca, fai diminuír a fertilidade do [[paspallás]].<ref name="pmid1246602">{{cite journal | vauthors = Leopold AS, Erwin M, Oh J, Browning B | title = Phytoestrogens: adverse effects on reproduction in California quail | journal = Science | volume = 191 | issue = 4222 | pages = 98–100 | date = xaneiro de 1976 | pmid = 1246602 | doi = 10.1126/science.1246602 | bibcode = 1976Sci...191...98S }}</ref> A comida para [[papagaio]]s dispoñible na natureza só presenta unha baixa actividade estroxénica. Realizáronse estudos de métodos de cribado de estróxenos ambientais presentes en alimentos suplementarios fabricados co propósito de axudar á reprodución de especies de papagaios en perigo.<ref name="pmid11302429">{{cite journal | vauthors = Fidler AE, Zwart S, Pharis RP, Weston RJ, Lawrence SB, Jansen P, Elliott G, Merton DV | title = Screening the foods of an endangered parrot, the kakapo (Strigops habroptilus), for oestrogenic activity using a recombinant yeast bioassay | journal = Reproduction, Fertility, and Development | volume = 12 | issue = 3–4 | pages = 191–9 | year = 2000 | pmid = 11302429 | doi = 10.1071/RD00041 }}</ref> == Fontes alimenticias == Segundo un estudo sobre nove fitoestróxenos comúns na dieta occidental, os alimentos co contido relativamente máis alto de fitoestróxenos eran as noces e sementes aceitosas, seguidos de produtos de soia, cereais e pans, [[legume]]s, produtos cárnicos e outras comidas procesadas que poden conter soia, verduras, froitas, e bebidas alcohólicas e non alcohólicas. As sementes de [[liño]] e outras sementes aceitosas contiñan o maior nivel de fitoestróxenos total, seguido dos feixóns de soia e o [[tofu]].<ref>{{cite journal | vauthors = Thompson LU, Boucher BA, Liu Z, Cotterchio M, Kreiger N | title = Phytoestrogen content of foods consumed in Canada, including isoflavones, lignans, and coumestan | journal = Nutrition and Cancer | volume = 54 | issue = 2 | pages = 184–201 | year = 2006 | pmid = 16898863 | doi = 10.1207/s15327914nc5402_5 | url = https://semanticscholar.org/paper/5887a4b0138c79013edde16cf9d414125360c9eb }}</ref> As maiores concentracións de [[isoflavona]]s atopáronse en produtos de soia, seguidos dos legumes, mentres que os [[lignano]]s son a fonte primaria dos fitoestróxenos atopados nas noces e sementes aceitosas (por exemplo de [[liño]]) e tamén foron atopados en cereais, legumes, froitas e verduras. O contido en fitoestróxenos varía en diferentes alimentos e pode variar significativamente dentro do mesmo grupo de alimentos (por exemplo as bebidas de soia, tofu) dependendo dos mecanismos de procesamento e o tipo de soia utilizada. Os legumes (en particular os feixóns de soia), os grans de cereais completos e algunhas sementes son altos en fitoestróxenos. Velaquí unha lista máis completa de alimentos que se sabe conteñen fitoestróxenos: {{div col|colwidth=20em}} * [[Soia]] e produtos derivados da soia * [[Tempeh]] * [[liño|Sementes de liño]] * [[Sésamo|Sementes de sésamo]] * [[Gran de trigo]] * [[Alforfa]] (''Trigonella foenum-graecum'', contén [[diosxenina]], pero tamén se usa para facer Testofen, un composto tomado polos homes para incrementar os niveis de testosterona). * [[Avea]] * [[Cebada]], orxo * [[Feixón]]s (''Phaseolus vulgaris'') * [[Lentella]]s * [[Iñame]] * [[Arroz]] * [[Alfalfa]] * [[Vigna radiata|Feixóns de ''Vigna radiata'']] * [[Mazá]]s * [[Cenoria]]s * [[Granada]]s<ref name="pmid14732284">{{cite journal | vauthors = van Elswijk DA, Schobel UP, Lansky EP, Irth H, van der Greef J | title = Rapid dereplication of estrogenic compounds in pomegranate (Punica granatum) using on-line biochemical detection coupled to mass spectrometry | journal = Phytochemistry | volume = 65 | issue = 2 | pages = 233–41 | date = xaneiro de 2004 | pmid = 14732284 | doi = 10.1016/j.phytochem.2003.07.001 }}</ref> * [[Xerme de trigo]] * [[Farelo de arroz]] * [[Chícharo de raposo]] (''[[Lupinus]]'') * [[Kudzu]] (''[[Pueraria]]'') * [[Café]] * [[Regalicia]] * [[Mentha|Menta]] * [[Ginseng]] * [[Lúpulo]],<ref name="pmid15620245">{{cite journal | vauthors = Chadwick LR, Nikolic D, Burdette JE, Overk CR, Bolton JL, van Breemen RB, Fröhlich R, Fong HH, Farnsworth NR, Pauli GF | title = Estrogens and congeners from spent hops (Humulus lupulus) | journal = Journal of Natural Products | volume = 67 | issue = 12 | pages = 2024–32 | date = decembro de 2004 | pmid = 15620245 | doi = 10.1021/np049783i | pmc = 7418824 }}</ref> * [[Bourbon whiskey|Whisky bourbon]] * [[Cervexa]],<ref name="pmid8116832">{{cite journal | vauthors = Rosenblum ER, Stauber RE, Van Thiel DH, Campbell IM, Gavaler JS | title = Assessment of the estrogenic activity of phytoestrogens isolated from bourbon and beer | journal = Alcoholism: Clinical and Experimental Research | volume = 17 | issue = 6 | pages = 1207–9 | date = decembro de 1993 | pmid = 8116832 | doi = 10.1111/j.1530-0277.1993.tb05230.x }}</ref> * [[Fiúncho]] * [[Anís]].<ref name= "fen">{{cite journal | vauthors = Albert-Puleo M | title = Fennel and anise as estrogenic agents | journal = Journal of Ethnopharmacology | volume = 2 | issue = 4 | pages = 337–44 | date = decembro de 1980 | pmid = 6999244 | doi = 10.1016/S0378-8741(80)81015-4 }}</ref> * [[Trevo rubio]] (ás veces é un constituínte do [[esterco verde]]). * [[Espinaca]]s<ref>{{Cite journal|last1=Bacciottini|first1=Lucia|last2=Falchetti|first2=Alberto|last3=Pampaloni|first3=Barbara|last4=Bartolini|first4=Elisa|last5=Carossino|first5=Anna Maria|last6=Brandi|first6=Maria Luisa|date=2007|title=Phytoestrogens: food or drug?|journal=Clinical Cases in Mineral and Bone Metabolism|volume=4|issue=2|pages=123–130|issn=1724-8914|pmc=2781234|pmid=22461212}}</ref> {{Div col end}} Un estudo epidemiolóxico sobre mulleres nos Estados Unidos atopou que o consumo na dieta de fitoestróxenos en mulleres caucásicas sas post-menopáusicas é de menos dun miligramo por día.<ref name="pmid11385074">{{cite journal | vauthors = de Kleijn MJ, van der Schouw YT, Wilson PW, Adlercreutz H, Mazur W, Grobbee DE, Jacques PF | title = Intake of dietary phytoestrogens is low in postmenopausal women in the United States: the Framingham study(1-4) | journal = The Journal of Nutrition | volume = 131 | issue = 6 | pages = 1826–32 | date = xuño de 2001 | pmid = 11385074 | doi = 10.1093/jn/131.6.1826| url = http://jn.nutrition.org/cgi/content/abstract/131/6/1826 }}</ref> == Efectos sobre os humanos == Nos seres humanos os fitoestróxenos absórbense rapidamente ao sistema circulatorio, circulan no [[plasma sanguíneo|plasma]] e son excretados polos [[ouriños]]. A influencia metabólica é diferente da que se observa nos animais que pastan debido a diferenzas entre os sistemas dixestivos dos [[ruminantes]] e os sistemas dixestivos monogástricos.<ref name= "Repro"/> Atribuíronse aos fitoestróxenos unha ampla variedade de efectos beneficiosos sobre os sistemas [[sistema cardiovascular|cardiovascular]], [[metabolismo|metabólico]], e [[sistema nervioso central|nervioso central]] así como para a redución do risco de padecer [[cancro]] e síntomas [[post-menopausa|post-menopáusicos]]. Non obstante, tamén hai unha preocupación de que os fitoestróxenos poidan actuar como disruptores ou [[perturbador endócrino|perturbadores endócrinos]], que afecten negativamente á saúde. Baseándose nas probas dispoñibles non está claro se os beneficios potenciais para a saúde dos fitoestróxenos superan os seus riscos.<ref name="Rietjens_2017">{{cite journal | vauthors = Rietjens IM, Louisse J, Beekmann K | title = The potential health effects of dietary phytoestrogens | journal = British Journal of Pharmacology | volume = 174 | issue = 11 | pages = 1263–1280 | date = xuño de 2017 | pmid = 27723080 | pmc = 5429336 | doi = 10.1111/bph.13622 }}</ref> Vexamos agora os efectos por separado en homes e mulleres. === Homes === Non está claro se os fitoestróxenos teñen algún efecto sobre a sexualidade masculina, e hai resultados conflitivos sobre os potenciais efectos das isoflavonas procedentes da soia. Algúns estudos mostraron que a suplementación con isoflavonas tiña un efecto positivo sobre a concentración, reconto ou mobilidade do esperma e incrementaba o volume de exaculado.<ref name= "tox">{{cite book | last = Dabrowski| first = Waldemar M. | title = Toxins in Food | publisher = CRC Press Inc | year = 2004 | isbn = 978-0-8493-1904-4 | page = 95 }}</ref><ref name="pmid11352776">{{cite journal | vauthors = Mitchell JH, Cawood E, Kinniburgh D, Provan A, Collins AR, Irvine DS | title = Effect of a phytoestrogen food supplement on reproductive health in normal males | journal = Clinical Science | volume = 100 | issue = 6 | pages = 613–8 | date = Jun 2001 | pmid = 11352776 | doi = 10.1042/CS20000212 | url = http://www.clinsci.org/content/100/6/613 }}</ref> O declive do reconto de [[espermatozoide]]s e o aumento da taxa de [[cancro testicular]] en Occidente pode estar ligado a unha maior presenza de fitoestróxenos de isoflavona na dieta mentres o feto está no útero, pero dita ligazón non foi definitivamente probada.<ref name="pmid20347861">{{cite journal | vauthors = Patisaul HB, Jefferson W | title = The pros and cons of phytoestrogens | journal = Frontiers in Neuroendocrinology | volume = 31 | issue = 4 | pages = 400–19 | year = 2010 | pmid = 20347861 | pmc = 3074428 | doi = 10.1016/j.yfrne.2010.03.003 }}</ref> Ademais, aínda que hai algunhas evidencias de que os fitoestróxenos poden afectar a fertilidade masculina, as revisións máis recentes dos estudos dispoñibles non atoparon tal ligazón,<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Messina|first1=Mark|last2=Mejia|first2=Sonia Blanco|last3=Cassidy|first3=Aedin|last4=Duncan|first4=Alison|last5=Kurzer|first5=Mindy|last6=Nagato|first6=Chisato|last7=Ronis|first7=Martin|last8=Rowland|first8=Ian|last9=Sievenpiper|first9=John|last10=Barnes|first10=Stephen|date=2021-03-27|title=Neither soyfoods nor isoflavones warrant classification as endocrine disruptors: a technical review of the observational and clinical data|url=https://doi.org/10.1080/10408398.2021.1895054|journal=Critical Reviews in Food Science and Nutrition|pages=1–57|doi=10.1080/10408398.2021.1895054|issn=1040-8398|pmid=33775173 }}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last1=Nassan|first1=Feiby L.|last2=Chavarro|first2=Jorge E.|last3=Tanrikut|first3=Cigdem|date=2018-09-01|title=Diet and men's fertility: does diet affect sperm quality?|url=https://www.fertstert.org/article/S0015-0282(18)30426-6/abstract|journal=Fertility and Sterility|language=English|volume=110|issue=4|pages=570–577|doi=10.1016/j.fertnstert.2018.05.025|issn=0015-0282|pmid=30196939 }}</ref> e ao contrario suxiren que as dietas máis sas como a [[dieta mediterránea]] poderían ter un efecto positivo sobre a fertilidade masculina.<ref name=":1" /> Nin as isoflavonas nin a soia afectan ás hormonas reprodutivas masculinas.<ref name=":0" /><ref name="pmid33383165">{{cite journal | vauthors=Reed KE, Camargo J, Messina M| title=Neither soy nor isoflavone intake affects male reproductive hormones: An expanded and updated meta-analysis of clinical studies | journal=Reproductive Toxicology | volume=100 | pages=60–67 | year=2020 | doi=10.1016/j.reprotox.2020.12.019 | pmid=33383165}}</ref> === Mulleres === Non está claro se os fitoestróxenos teñen algún efecto sobre a causa ou a prevención do [[cancro]] en mulleres.<ref name="bilal">{{cite journal | vauthors = Bilal I, Chowdhury A, Davidson J, Whitehead S | title = Phytoestrogens and prevention of breast cancer: The contentious debate | journal = World Journal of Clinical Oncology | volume = 5 | issue = 4 | pages = 705–12 | year = 2014 | pmid = 25302172 | pmc = 4129534 | doi = 10.5306/wjco.v5.i4.705 }}</ref> Algúns estudos epidemiolóxicos suxeriron un efecto protector contra o [[cancro de mama]].<ref name=bilal/><ref name="pmid9329514">{{cite journal | vauthors = Ingram D, Sanders K, Kolybaba M, Lopez D | title = Case-control study of phyto-oestrogens and breast cancer | journal = Lancet | volume = 350 | issue = 9083 | pages = 990–4 | date = outubro de 1997 | pmid = 9329514 | doi = 10.1016/S0140-6736(97)01339-1 }}</ref> Outros estudos [[epidemioloxía|epidemiolóxicos]] encontraron que o consumo de fitoestróxenos da soia é seguro para pacientes con cancro de mama e que pode facer diminuír as taxas de mortalidade e de rocorrencia.<ref name="pmid19996398">{{cite journal | vauthors = Shu XO, Zheng Y, Cai H, Gu K, Chen Z, Zheng W, Lu W | title = Soy food intake and breast cancer survival | journal = JAMA | volume = 302 | issue = 22 | pages = 2437–43 | date = decembro de 2009 | pmid = 19996398 | pmc = 2874068 | doi = 10.1001/jama.2009.1783 }}</ref><ref name="fritz">{{cite journal|vauthors=Fritz H, Seely D, Flower G, Skidmore B, Fernandes R, Vadeboncoeur S, Kennedy D, Cooley K, Wong R, Sagar S, Sabri E, Fergusson D|title=Soy, red clover, and isoflavones and breast cancer: a systematic review|journal=PLOS ONE|date=2013|volume=8|issue=11|page=e81968|doi=10.1371/journal.pone.0081968|pmid=24312387|pmc=3842968|bibcode=2013PLoSO...881968F}}</ref> Segue sen estar claro se os fitoestróxenos poden minimizar algúns dos efectos deletéreos dos niveis baixos de estróxenos ([[hipoestroxenismo]]) resultado dunha [[ooforectomía]], da [[menopausa]] ou outras causas.<ref name=bilal/> Unha [[Revisión Cochrane]] do uso de fitoestróxenos para aliviar os síntomas vasomotores da menopausa (calores) afirmou que non había probas concluíntes que indicasen algún beneficio do seu uso, aínda que os efectos da [[xenisteína]] deberían ser investigados máis a fondo.<ref name="Lethaby_2013">{{cite journal | vauthors = Lethaby A, Marjoribanks J, Kronenberg F, Roberts H, Eden J, Brown J | title = Phytoestrogens for menopausal vasomotor symptoms | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 12 | pages = CD001395 | year = 2013 | pmid = 24323914 | doi = 10.1002/14651858.CD001395.pub4 }}</ref> === Fórmulas de alimentación infantil === Algúns estudos atoparon que certas concentracións de isoflavonas poden ter efectos sobre as células intestinais. A baixas doses a xenisteína actuaba como un estróxeno feble e estimulaba o crecemento celular; a altas doses inhibía a proliferación e alteraba a dinámica do [[ciclo celular]]. Esta resposta bifásica correlaciónase con como se pensa que a xenisteína exerce os seus efectos.<ref name="pmid15173388">{{cite journal | vauthors = Chen AC, Donovan SM | title = Genistein at a concentration present in soy infant formula inhibits Caco-2BBe cell proliferation by causing G2/M cell cycle arrest | url = https://archive.org/details/sim_journal-of-nutrition_2004-06_134_6/page/1303 | journal = The Journal of Nutrition | volume = 134 | issue = 6 | pages = 1303–8 | date = Jun 2004 | pmid = 15173388 | doi = 10.1093/jn/134.6.1303 }}</ref> Algúns traballos de revisión expresan a opinión de que cómpre facer máis investigación para responder a cuestión de que efectos poden ter os fitoestróxenos nos bebés,<ref name="pmid14599051">{{cite journal | vauthors = Miniello VL, Moro GE, Tarantino M, Natile M, Granieri L, Armenio L | title = Soy-based formulas and phyto-oestrogens: a safety profile | journal = Acta Paediatrica | volume = 91 | issue = 441 | pages = 93–100 | date = setembro de 2003 | pmid = 14599051 | doi = 10.1111/j.1651-2227.2003.tb00655.x }}</ref><ref name="pmid15189112">{{cite journal | vauthors = Chen A, Rogan WJ | title = Isoflavones in soy infant formula: a review of evidence for endocrine and other activity in infants | journal = Annual Review of Nutrition | volume = 24 | issue = 1 | pages = 33–54 | year = 2004 | pmid = 15189112 | doi = 10.1146/annurev.nutr.24.101603.064950 | url = https://zenodo.org/record/1235043 }}</ref> pero os seus autores non encontraron ningún efecto adverso. Os estudos conclúen que non hai efectos adversos no crecemento humano, desenvolvemento ou reprodución como resultado do consumo de fórmulas de alimentos infantís baseadas na soia en comparación con fórmulas con leite de vaca convencionais.<ref name="pmid11497534">{{cite journal | vauthors = Strom BL, Schinnar R, Ziegler EE, Barnhart KT, Sammel MD, Macones GA, Stallings VA, Drulis JM, Nelson SE, Hanson SA | title = Exposure to soy-based formula in infancy and endocrinological and reproductive outcomes in young adulthood | journal = JAMA | volume = 286 | issue = 7 | pages = 807–14 | date = agosto de 2001 | pmid = 11497534 | doi = 10.1001/jama.286.7.807 }}</ref><ref name="pmid15055353">{{cite journal | vauthors = Giampietro PG, Bruno G, Furcolo G, Casati A, Brunetti E, Spadoni GL, Galli E | title = Soy protein formulas in children: no hormonal effects in long-term feeding | journal = Journal of Pediatric Endocrinology & Metabolism | volume = 17 | issue = 2 | pages = 191–6 | date = febreiro de 2004 | pmid = 15055353 | doi = 10.1515/JPEM.2004.17.2.191 }}</ref><ref name= "Nutri">{{cite journal | vauthors = Merritt RJ, Jenks BH | title = Safety of soy-based infant formulas containing isoflavones: the clinical evidence | journal = The Journal of Nutrition | volume = 134 | issue = 5 | pages = 1220S–1224S | date = maio de 2004 | pmid = 15113975 | doi = 10.1093/jn/134.5.1220S }}</ref> A [[Academia Americana de Pediatría]] afirmou: "aínda que fórmulas de proteína baseada na soia illadas poden ser usadas para proporcionar nutrición para o crecemento normal e desenvolvemento, hai poucas indicacións para o seu uso en lugar da fórmula baseada en leite de vaca. Estas indicacións inclúen: (a) para meniños con [[galactosemia]] e deficiencia de [[lactase]] hereditaria (raro) e (b) en situacións nas que se prefire unha dieta vexetariana."<ref name="pmid18450914">{{cite journal | vauthors = Bhatia J, Greer F | title = Use of soy protein-based formulas in infant feeding | journal = Pediatrics | volume = 121 | issue = 5 | pages = 1062–8 | date = maio 2008 | pmid = 18450914 | doi = 10.1542/peds.2008-0564 | url = http://pediatrics.aappublications.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=18450914 }}</ref> == Etnofarmacoloxía == Nalgúns países as plantas fitoestroxénicas levan usándose desde hai séculos no tratamento de problemas mesntruais, menopáusicos e de fertilidade.<ref>{{cite book |last=Muller-Schwarze |first=Dietland |title=Chemical Ecology of Vertebrates |publisher=Cambridge University Press |year=2006 |isbn=978-0-521-36377-8 |page=287 }}</ref> Entre as plantas usadas que conteñen fitoestróxenos están ''[[Pueraria mirifica]]''<ref name="pmid12819377">{{cite journal |vauthors=Lee YS, Park JS, Cho SD, Son JK, Cherdshewasart W, Kang KS |title=Requirement of metabolic activation for estrogenic activity of Pueraria mirifica |journal=Journal of Veterinary Science |volume=3 |issue=4 |pages=273–277 |date=Dec 2002 |pmid=12819377 |doi=10.4142/jvs.2002.3.4.273 |df=dmy-all }}</ref> e o seu parente próxino o [[kudzu]],<ref name="pmid16915857">{{cite journal |vauthors=Delmonte P, Rader JI |title=Analysis of isoflavones in foods and dietary supplements |journal=Journal of AOAC International |volume=89 |issue=4 |pages=1138–1146 |year=2006 |doi=10.1093/jaoac/89.4.1138 |pmid=16915857 }}</ref> ''[[Angelica]]'',<ref>{{cite book |first1=D.E. |last1=Brown |first2=N.J. |last2=Walton |title=Chemicals from plants: Perspectives on plant secondary products |publisher=World Scientific Publishing |year=1999 |pages=21, 141 |isbn=978-981-02-2773-9}}</ref> [[fiúncho]],<ref name= "fen"/> e a planta do [[anís]]. Nun estudo rigoroso, o uso dunha ou máis fontes de fitoestróxenos, o [[Trifolium pratense|trevo rubio]], atopouse que era seguro pero carente de efectividade para aliviar os síntomas menopáusicos<ref name="pmid19609225">{{cite journal |vauthors=Geller SE, Shulman LP, van Breemen RB, Banuvar S, Zhou Y, Epstein G, Hedayat S, Nikolic D, Krause EC, Piersen CE, Bolton JL, Pauli GF, Farnsworth NR |title=Safety and efficacy of black cohosh and red clover for the management of vasomotor symptoms: A randomized controlled trial |journal=Menopause |volume=16 |issue=6 |pages=1156–1166 |year=2009 |pmid=19609225 |pmc=2783540 |doi=10.1097/gme.0b013e3181ace49b }}</ref> (a planta ''[[Actaea racemosa]]'' tamén se usa para aliviar os síntomas menstruais, pero non contén fitoestróxenos.<ref name="pmid12222669">{{cite journal |vauthors=Kennelly EJ, Baggett S, Nuntanakorn P, Ososki AL, Mori SA, Duke J, Coleton M, Kronenberg F |title=Analysis of thirteen populations of black cohosh for formononetin |journal=Phytomedicine |volume=9 |issue=5 |pages=461–467 |date=xullo de 2002 |pmid=12222669 |doi=10.1078/09447110260571733 |url=https://semanticscholar.org/paper/16e2844cb7777097fdef57786313ee440733cb47}}</ref>) == Notas == {{listaref|33em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Isoflavona]] * [[Lignano]] * [[Micoestróxeno]] * [[Fitoandróxeno]] * [[Hormona vexetal]] * [[Soia]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Fitoestróxenos]] [[Categoría:Endocrinoloxía]] [[Categoría:Estróxenos]] [[Categoría:Nutrición]] [[Categoría:Xenoestróxenos]] [[Categoría:Perturbadores endócrinos]] 6wmzs069dmov9pbvz69iso8sqmc72hq 0 570222 6148404 6148120 2022-08-02T14:02:01Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «audio» wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Sara_Prigan_(41497467772).jpg|miniatura|alt=Un músico entrevistado nun estudo de radio por tres entrevistadores|Un músico entrevistado nun estudo de radio.]] [[Ficheiro:Job_interview.jpg|miniatura|alt=Unha muller e un home entrevistan a una muller|Unha muller entrevistando para un traballo.]] [[Ficheiro:10944_Ειρήνη_και_Άννα_Βασιλείου.jpg|miniatura|alt=Dúas atletas son entrevistadas|Atletas entrevistadas despois dunha carreira]] [[Ficheiro:Luis_Castro_esklevndurt.jpg|miniatura|alt=Un home é entrevistado para a televisión|Algunhas entrevistas para retransmisións televisivas]] Unha '''entrevista''' é unha [[conversa]] estruturada na que unha persoa fai [[preguntas]] e outra dá [[Resposta|respostas]]. A palabra '''entrevista''' refírese a unha conversa entre dúas persoas: un entrevistador e un entrevistado. O entrevistador fai preguntas ás que responde o entrevistado proporcionando [[información]]. Esa información pódese utilizar con diversos [[Obxectivo|fins]] ou proporcionar a outras audiencias en directo ou en diferido. Esta característica é común a moitos tipos de entrevistas: unha entrevista de [[traballo]] ou unha entrevista cunha [[testemuña]] dun evento pode non ter outra audiencia presente nese momento, pero as respostas proporcionaranse máis tarde a outras persoas no proceso de [[emprego]] ou de [[investigación]]. Unha entrevista tamén pode transferir información en ambos sentidos. == Características == As entrevistas soen facerse [[Oral|oralmente]] en persoa, pero tamén se poden utilizar [[Medio|medios]] diversos como as [[Videoconferencia|videoconferencias]]<ref>{{Cita web|título=Introduction to interviewing|url=https://www.ojp.gov/ncjrs/virtual-library/abstracts/introduction-interviewing|páxina-web=www.ojp.gov|data-acceso=2022-08-02}}</ref> ou os [[Telefono|teléfonos]]. Poden facerse por medios [[Asincronía|asíncronos]], de modo [[Escrita|escrito]] e mesmo de forma [[Grupo|grupal]]. As entrevistas poden ser conversas [[Estrutura|estruturadas]], semiestruturadas e non estruturadas consonte a [[flexibilidade]] coa que se teña [[Plano|planificado]].<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=3OdBAAAAIAAJ&q=Non-directive+counselling+as+an+effective+technique|last1=Rogers|first1=Carl R.|date=1945|publisher=Science research associates|location=University of California|pages=105–112|accessdate=2 de agosto de 2022|título=Frontier Thinking in Guidance}}</ref> Unha entrevista non estruturada está moi pouco planificada e o entrevistador tenta manter o [[tema]] previsto de conversa sen ter un plan cerrado de preguntas.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Jamshed|nome=Shazia|data=2014|título=Qualitative research method-interviewing and observation|revista=Journal of Basic and Clinical Pharmacy|ISSN=0976-0105|volume=5|páxinas=87–88|número=4}}</ref> No outro extremo, están as entrevistas moi estruturadas nas que o [[protocolo]] de preguntas é moi estrito sen dar lugar a saírse de el.<ref>{{Cita libro|título=InterViews: Learning the Craft of Qualitative Research Interviewing|apelidos=Kvale|nome=Steinar|editorial=SAGE|ano=2008|ISBN=9780761925422|apelidos2=Brinkmann|nome2=Svend}}</ref> A estrutura e formato dunha entrevista poden ser moi variados segundo a finalidade, a extensión a [[Metodoloxía|metodoloxías]]. Polo xeral, precísase dun sistema de [[Rexistro|rexistrar]] a conversa: tomando [[Nota|notas]] ou gravando en formato [[son]] ou [[vídeo]]. As entrevistas soen ter unha duración limitada e poden realizarse nunha ou en varias sesións. == Requisitos == Para realizar unha entrevista, cómpre: * Preparar o [[Física|medio físico]] ou [[Tecnoloxía|tecnolóxico]] no que se vaia a desenvolver a entrevista * Ofrecer algunha [[bebida]] ou [[comida]] * Contar con [[coñecemento]] sobre o tema * Facilitar, animar e invitar a proporcionar información * Adaptarse á [[personalidade]] da persoa entrevistada * Coñecer a [[lingua]] e o [[rexistro lingüístico]] de comunicación da persoa entrevistada * Ter un protocolo de entrevista * Contactar previamente coa persoa que se vaia entrevistar * Informar previamente á persoa entrevistada sobre a finalidade da entrevista * Solicitar o permiso e [[consentimento]] para o uso que se vaia facer da información * Dispor e preparar os medios acordados para a recollida ou gravación da información * Ter habilidade para lembrar e flexibilizar a conversa * Ter previsto como iniciar e rematar a entrevista * Dar conta do [[resultado]] posteriormente á entrevista == Tipos == Segundo a finalidade, os diferentes tipos de entrevista son: * Entrevista [[clínica]] * Entrevista [[Cognición|cognitiva]] * Entrevista de [[actualidade]] * Entrevista de [[Divulgación científica|divulgación]] * Entrevista de [[enquisa]] * Entrevista de [[investigación]] * Entrevista de personalidade * Entrevista de traballo * Entrevista [[Xornalismo|xornalística]] * Entrevista [[Policía|policial]] == Notas == {{Listaref}} [[Categoría:Investigación]] [[Categoría:Xornalismo]] [[Categoría:Medicina]] == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Entrevista xornalística]] === Ligazóns externas === * [https://fpgft.gal/pdf/a-entrevista-de-traballo-en-galego.pdf A entrevista de traballo en galego. Fundación Pública Galega da Formación para o Traballo. Xunta de Galicia]. * [http://talentogalego.com/seccion/entrevistas/ Talento Galego. Web de entrevistas e reportaxes sobre persoas ou empresas galegas] j158wanf9r56iy8k5mhwexs51ah0tzd 0 570232 6148621 6140198 2022-08-02T16:19:03Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «michigan» wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Bisphenol-A-Skeletal.svg|miniatura|O [[bisfenol A]] é un composto xenoestróxeno ambiental con capacidades estroxénicas usado na fabricación de plásticos.]] Os '''xenoestróxenos''' (/ksenoestróʃenos/) son un tipo de [[xenohormona]]s que teñen unha estrutura que imita os [[estróxeno]]s e ten efectos estroxénicos. Poden ser sintéticos ou naturais. Entre os xenoestróxenos sintéticos están algúns compostos moi utilizados industrialmente, como os [[bifenilo policlorado|PCBs]], o [[Bisfenol A|BPA]] e os [[ftalato]]s, que teñen efectos estroxénicos sobre os organismos vivos incluso se son bastante diferentes quimicamente das substancias estroxénicas producidas internamente polo [[sistema endócrino]] dos organimsos. Entre os xenoestróxenos naturais están os [[fitoestróxeno]]s que son xenoestróxenos derivados de plantas. Como a principal ruta de exposición a estes compostos é o consumo na comida de plantas fitoestroxénicas, denomínanse ás veces "estróxenos dietarios". Os [[micoestróxeno]]s son substancias estroxénicas procedentes de [[fungi|fungos]] que son outro tipo de xenoestróxenos e foron considerados tamén [[micotoxina]]s. Os xenoestróxenos son clinicamente significativos porque poden imitar os efectos dos estróxenos endóxenos e foron implicados en favorecer a [[puberdade precoz]] e outros trastornos do sistema reprodutivo.<ref name="Aksglaede_2006"/><ref name="Herman-Giddens_1997"/> Tamén son xenoestróxenos os estróxenos farmacolóxicos (nos cales a acción estroxénica é o seu efecto pretendido, como no [[fármaco]] [[etinilestradiol]] usado en [[pilula anticonceptiva oral combinada|pílulas anticonceptivas]]), pero outros compostos químicos poden tamén ter efectos estroxénicos. Os xenoestróxenos foron introducidos no medio ambiente polos consumidores e empresas industriais, agrícolas e químicas só desde hai uns 70 anos, pero os arquiestróxenos existen de forma natural. Algunhas plantas (como os cereias e os [[legume]]s) usan substancias estroxénicas de forma natural posiblemente como parte das súas defensas naturais contra os animais [[herbívoro]]s para controlaren a súa fertilidade.<ref name="pmid3203635">{{cite journal | author = Hughes CL | title = Phytochemical mimicry of reproductive hormones and modulation of herbivore fertility by phytoestrogens | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 78 | pages = 171–4 |date=xuño de 1988 | pmid = 3203635 | pmc = 1474615 | doi =10.1289/ehp.8878171 }}</ref><ref>Infertility in the modern world: present and future prospects, Gillian R. Bentley, C. G. N. Mascie-Taylor, Cambridge University Press, p.99-100</ref> O posible impacto ecolóxico e sobre a saúde humana dos xenoestróxenos causa unha preocupación crecente.<ref name= "Repro">{{cite book | last = Korach| first = Kenneth S.| title = Reproductive and Developmental Toxicology| publisher = Marcel Dekker Ltd.|year=1998| pages = 278–279, 294–295| isbn = 978-0-8247-9857-4}}</ref> A palabra xenoestòxeno deriva das palabras gregas ξένο (xeno, que significa 'alleo, estranxeiro'), οἶστρος (oistros, que significa 'desexo sexual') e γόνο (gono, que significa 'xerar') e literalmente significa "estróxeno alleo" (ao organismo). Os xenoestróxenos tamén se denominan "hormonas ambientais" ou [[perturbador endócrino|compostos perturbadores endócrinos]] (ou EDC, do inglés ''Endocrine Disrupting Compounds''). A maioría dos científicos que estudan os xenoestróxenos, como os de [[The Endocrine Society]], considéranos como un perigo ambiental serio que ten [[perturbador endócrino|efectos perturbadores hormonais]] tanto sobre a vida silvestre coma sobre o ser humano.<ref name="isbn0-911131-35-3">{{cite book |author1=Bern HA |author2=Blair P |author3=Brasseur S |author4=Colborn T |author5=Cunha GR |author6=Davis W |author7=Dohler KD |author8=Fox G |author9=Fry M |author10=Gray E |author11=Green R |author12=Hines M |author13=Kubiak TJ |author14=McLachlan J |author15=Myers JP |author16=Peterson RE |author17=Reijnders P.J.H. |author18=Soto A |author19=Van Der Kraak G |author20=vom Saal F |author21=Whitten P |veditors=Clement C, Colborn T | title = Chemically-induced alterations in sexual and functional development -- the wildlife/human connection | chapter = Statement from the Work Session on Chemically-Induced Alterations in Sexual Development: The Wildlife/Human Connection | publisher = Princeton Scientific Pub. Co | location = Princeton, N.J | year = 1992 | pages = 1–8 | isbn = 978-0-911131-35-2 | chapter-url = http://www.endocrinedisruption.org/files/wingspread_consensus_statement.pdf }}</ref><ref name="pmid17539108">{{cite journal |author1=Bantle J |author2=Bowerman WW IV |author3=Carey C |author4=Colborn T |author5=Deguise S |author6=Dodson S |author7=Facemire CF |author8=Fox G |author9=Fry M |author10=Gilbertson M |author11=Grasman K |author12=Gross T |author13=Guilvlette L Jr. |author14=Henny C |author15=Henshel DS |author16=Hose JE |author17=Klein PA |author18=Kubiak TJ |author19=Lahvis G |author20=Palmer B |author21=Peterson C |author22=Ramsay M |author23=White D | title = Statement from the Work Session on Environmentally induced Alterations in Development: A Focus on Wildlife | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 103 | issue = Suppl 4 | pages = 3–5 |date=maio de 1995 | pmid = 17539108 | pmc = 1519268 | doi = 10.2307/3432404| jstor=3432404}}</ref><ref name="isbn1-880611-19-8">{{cite book | vauthors = Benson WH, Bern HA, Bue B, Colborn T, Cook P, Davis WP, Denslow N, Donaldson EM, Edsall CC, Fournier M, Gilbertson M, Johnson R, Kocan R, Monosson E, Norrgren L, Peterson RE, Rolland R, Smolen M, Spies R, Sullivan C, Thomas P, Van Der Kraak G | veditors = Rolland RM, Gilbertson M, Peterson RE | title = Chemically Induced Alterations in Functional Development and Reproduction of Fishes | publisher = Society of Environmental Toxicology & Chemist | year = 1997 | chapter = Statement from the work session on chemically induced alterations in functional development and reproduction of fishes | pages = [https://archive.org/details/chemicallyinduce1997unse/page/3 3–8] | isbn = 978-1-880611-19-7 | chapter-url = https://archive.org/details/chemicallyinduce1997unse/page/3 }}</ref><ref name="pmid9460166">{{cite journal | author = Alleva E, Brock J, Brouwer A, Colborn T, Fossi MC, Gray E, Guillette L, Hauser P, Leatherland J, MacLusky N, Mutti A, Palanza P, Parmigiani S, Porterfield, Santi R, Stein SA, vom Saal F | title = Statement from the work session on environmental endocrine-disrupting chemicals: neural, endocrine, and behavioral effects | journal = Toxicol Ind Health | volume = 14 | issue = 1–2 | pages = 1–8 | year = 1998 | pmid = 9460166 | doi = 10.1177/074823379801400103 }}</ref><ref name="Brook_1999">{{cite journal |vauthors=Brock J, Colborn T, Cooper R, Craine DA, Dodson SF, Garry VF, Gilbertson M, Gray E, Hodgson E, Kelce W, Klotz D, Maciorowski AF, Olea N, Porter W, Rolland R, Scott GI, Smolen M, Snedaker SC, Sonnenschein C, Vyas NB, Welshons WV, Whitcomb CE | title = Statement from the Work Session on Health Effects of Contemporary-Use Pesticides: the Wildlife / Human Connection | journal = Toxicol Ind Health | volume = 15 | issue = 1–2 | pages = 1–5 | year = 1999 | doi = 10.1191/074823399678846547}}</ref> == Mecanismo de acción == O comezo da [[puberdade]] caracterízase por un incremento dos niveis da [[GnRH|hormona liberadora de gonadotropinas hipotalámicas]] (GnRH). A GnRH orixina a secreción de [[hormona luteinizante]] (LH) e de [[hormona estimulante dos folículos]] (FSH) desde a glándula [[pituitaria anterior]], o cal á súa vez causa que os [[ovario]]s respondan segregando [[estradiol]]. O aumento do estróxeno gonadal promove o desenvolvemento dos peitos das mulleres, a distribución da graxa típica das femias e o crecemento esquelético. Os [[andróxeno]]s [[glándula adrenal|adrenais]] e [[gónada|gonadais]] causan a aparición do pelo púbico e axilar.<ref name="Speroff_1994"/><ref name="Roy_2009"/> A puberdade precoz periférica causada por estróxenos exóxenos avalíase estimando a diminución dos niveis de [[gonadotropina]]s.<ref name="Massart_2006"/> Os xenoestróxenos que se encontran en plásticos, comida empaquetada, bandexas e contedores de bebidas, (máis aínda se queceron ao sol ou nun forno), poden interferir co desenvolmento da puberdade actuando a diferentes niveis: no eixe hipotalámico-hipofisario, nas gónadas, en órganos periféricos como as mamas, [[folículo piloso|folículos pilosos]] e xenitais. Os compostos químicos exóxenos que imitan estróxenos poden alterar as funcións do sistema endócrino e causar varios problemas de saúde ao interferire coa síntese, metabolismo, a unión ou as respostas celulares dos estróxenos naturais.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Toppari_2010"/><ref name="Caserta_2008"/><ref name="Danzo_1998">{{cite journal | author = Danzo BJ | title = The effects of environmental hormones on reproduction | journal = Cell. Mol. Life Sci. | volume = 54 | issue = 11 | pages = 1249–64 |date=novembro de 1998 | pmid = 9849617 | doi =10.1007/s000180050251 }}</ref> Aínda que a fisioloxía do sistema reprodutor é complexa, a acción de estróxenos exóxenos ambientais hipotetízase que ocorre por dous posibles mecanismos. Os xenoestróxenos poden alterar de xeito temporal ou permanente os bucles de [[retroalimentación]] do cerebro, pituitaria, gónadas e [[tiroide]], imitando os efectos dos estróxenos e activando os seus receptores específicos ou poden unirse a receptores de hormonas e bloquear a acción das hormonas naturais. Así é posible que os estróxenos ambientais poidan acelerar o desenvolvemento sexual se están presentes en concentración suficiente ou cunha exposición crónica.<ref name="Toppari_2010"/><ref name="Danzo_1998"/><ref name="Louis_2008"/><ref name="Raiser_2006"/> A semellanza da estrutura dos estróxenos exóxenos e os endóxenos cambia o balance hormonal dentro do corpo e como resultado aparecen diversos problemas reprodutivos nas femias.<ref name="Roy_2009"/> O mecanismo global de acción é que os compostos exóxenos que imitan estróxenos se unen aos [[receptor de estróxenos|receptores de estróxenos]] e causan a acción determinada nos órganos diana.<ref name="Mueller_2004">{{cite journal | author = Mueller SO | title = Xenoestrogens: mechanisms of action and detection methods | journal = Anal Bioanal Chem | volume = 378 | issue = 3 | pages = 582–7 |date=febreiro de 2004 | pmid = 14564443 | doi = 10.1007/s00216-003-2238-x }}</ref> == Efectos == Os xenoestróxenos foron implicados en diversos problemas médicos e durante os últimos 10 anos moitos estudos científicos atoparon sólidas evidencias de efectos adversos sobre a saúde animal e humana.<ref name="pmid14657511">{{cite journal |vauthors=Aravindakshan J, Paquet V, Gregory M, Dufresne J, Fournier M, Marcogliese DJ, Cyr DG | title = Consequences of xenoestrogen exposure on male reproductive function in spottail shiners (Notropis hudsonius) | journal = Toxicol. Sci. | volume = 78 | issue = 1 | pages = 156–65 |date=marzo de 2004 | pmid = 14657511 | doi = 10.1093/toxsci/kfh042 }}</ref><ref name="pmid9460178">{{cite journal |vauthors=vom Saal FS, Cooke PS, Buchanan DL, Palanza P, Thayer KA, Nagel SC, Parmigiani S, Welshons WV | title = A physiologically based approach to the study of bisphenol A and other estrogenic chemicals on the size of reproductive organs, daily sperm production, and behavior | journal = Toxicol Ind Health | volume = 14 | issue = 1–2 | pages = 239–60 | year = 1998 | pmid = 9460178 | doi = 10.1177/074823379801400115 }}</ref><ref name="pmid15159524">{{cite journal |vauthors=Aravindakshan J, Gregory M, Marcogliese DJ, Fournier M, Cyr DG | title = Consumption of xenoestrogen-contaminated fish during lactation alters adult male reproductive function | journal = Toxicol. Sci. | volume = 81 | issue = 1 | pages = 179–89 |date=setembro de 2004 | pmid = 15159524 | doi = 10.1093/toxsci/kfh174 }}</ref><ref name="pmid11403892">{{cite journal |vauthors=Luconi M, Bonaccorsi L, Forti G, Baldi E | title = Effects of estrogenic compounds on human spermatozoa: evidence for interaction with a nongenomic receptor for estrogen on human sperm membrane | journal = Mol. Cell. Endocrinol. | volume = 178 | issue = 1–2 | pages = 39–45 |date=xuño de 2001 | pmid = 11403892 | doi = 10.1016/S0303-7207(01)00416-6 }}</ref><ref name="pmid12477510">{{cite journal |vauthors=Rozati R, Reddy PP, Reddanna P, Mujtaba R | title = Role of environmental estrogens in the deterioration of male factor fertility | journal = Fertil. Steril. | volume = 78 | issue = 6 | pages = 1187–94 |date=decembro de 2002 | pmid = 12477510 | doi =10.1016/S0015-0282(02)04389-3 }}</ref><ref name="pmid8747020">{{cite journal |vauthors=Sharpe RM, Fisher JS, Millar MM, Jobling S, Sumpter JP | title = Gestational and lactational exposure of rats to xenoestrogens results in reduced testicular size and sperm production | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 103 | issue = 12 | pages = 1136–43 |date=decembro de 1995 | pmid = 8747020 | pmc = 1519239 | doi =10.1289/ehp.951031136 }}</ref><ref name="pmid12151423">{{cite journal |vauthors=Dallinga JW, Moonen EJ, Dumoulin JC, Evers JL, Geraedts JP, Kleinjans JC | title = Decreased human semen quality and organochlorine compounds in blood | journal = Hum. Reprod. | volume = 17 | issue = 8 | pages = 1973–9 |date=agosto de 2002 | pmid = 12151423 | doi = 10.1093/humrep/17.8.1973 }}</ref><ref name="pmid8819018">{{cite journal | author = Palmlund I | title = Exposure to a xenoestrogen before birth: the diethylstilbestrol experience | journal = J Psychosom Obstet Gynecol | volume = 17 | issue = 2 | pages = 71–84 |date=xuño de 1996 | pmid = 8819018 | doi = 10.3109/01674829609025667 }}</ref><ref name="pmid10188197">{{cite journal |vauthors=Olea N, Olea-Serrano F, Lardelli-Claret P, Rivas A, Barba-Navarro A | title = Inadvertent exposure to xenoestrogens in children | journal = Toxicol Ind Health | volume = 15 | issue = 1–2 | pages = 151–8 | year = 1999 | pmid = 10188197 | doi = 10.1177/074823379901500112 }}</ref><ref name="pmid21035116">{{cite journal |vauthors=Li DK, Zhou Z, Miao M, He Y, Wang J, Ferber J, Herrinton LJ, Gao E, Yuan W | title = Urine bisphenol-A (BPA) level in relation to semen quality | journal = Fertil. Steril. | volume = 95 | issue = 2 | pages = 625–30.e1–4 |date=febreiro de 2011 | pmid = 21035116 | doi = 10.1016/j.fertnstert.2010.09.026 }}</ref><ref name="pmid12837917">{{cite journal |vauthors=Rogan WJ, Ragan NB | title = Evidence of effects of environmental chemicals on the endocrine system in children | journal = Pediatrics | volume = 112 | issue = 1 Pt 2 | pages = 247–52 |date=xullo de 2003 | pmid = 12837917 | doi = 10.1542/peds.112.S1.247 }}</ref> Preocupa que os xenoestróxenos poidan actuar como falsos mensaxeiros e alterar os procesos de [[reprodución]]. Os xenoestróxenos, como todos os estróxenos, poden incrementar o crecemento do [[endometrio]], polo que os tratamentos para a [[endometriose]] inclúen evitar os produtos que os conteñen. Igualmente, evítanse para previr o comezo ou o agravamento da [[adenomiose]]. En diversos estudos observáronse perturbacións na vida silvestre coa exposición estroxénica. Por exemplo, a vertedura desde asentamentos humanos, incluíndo a escorredura superficial e a auga que sae das [[estación depuradora de augas residuais|plantas depuradoras de augas residuais]] libera grandes cantidades de xenoestróxenos nas correntes fluviais, o cal orixina grandes alteracións na vida acuática. Cun factor de [[bioacumulación]] de 10⁵ –10⁶, os peixes son extremadamente susceptibles aos contaminantes.<ref name="Williams_1998">{{cite journal |vauthors=Williams DE, Lech JJ, Buhler DR | title = Xenobiotics and xenoestrogens in fish: modulation of cytochrome P450 and carcinogenesis | journal = Mutat. Res. | volume = 399 | issue = 2 | pages = 179–92 |date=marzo de 1998 | pmid = 9672659 | doi = 10.1016/S0027-5107(97)00255-8}}</ref> As correntes fluviais en condicións máis áridas pénsase que teñen máis efecto debido ás concentracións máis altas dos compostos químicos que se encontran pouco diluídos.<ref name="Vajda_2008">{{cite journal |vauthors=Vajda AM, Barber LB, Gray JL, Lopez EM, Woodling JD, Norris DO | title = Reproductive disruption in fish downstream from an estrogenic wastewater effluent | journal = Environ. Sci. Technol. | volume = 42 | issue = 9 | pages = 3407–14 |date=maio de 2008 | pmid = 18522126 | doi =10.1021/es0720661 | bibcode = 2008EnST...42.3407V }}</ref> Cando se comparan os peixes de augas arriba dunha planta depuradora de augas residuais cos que viven augas abaixo, os estudos indican que se encontra augas abaixo unha histopatoloxía alterada de ovarios e testículos, intersexo gonadal, tamaño reducido das gónadas, indución de [[viteloxenina]] e unha alteración na proporción de sexos.<ref name="Vajda_2008"/> A proporción de sexos está nesgada en favor das femias porque os xenoestróxenos interrompen a configuración gonadal causando unha reversión sexual completa ou parcial. Cando se comparan poboacións contiguas do peixe [[ciprínido]] de río ''[[Catostomus commersonii]]'', as femias expostas poden ter ata cinco etapas ovocíticas e desenolver os ovarios asincronicamente en comparación coas femias non expostas que xeralmente teñen dúas etapas ovocíticas e desenvolven os ovarios sincronicamene no grupo. Previamente, este tipo de diferenzas soamente se atoparan en especies tropicais e temperadas.<ref name="Vajda_2008"/> A concentración do esperma e os perímetros de mobilidade están reducidos en peixes macho expostos a xenoestróxenos ademais de estaren alterados os estadios da [[espermatoxénese]].<ref name="pmid15159524"/><ref name="Vajda_2008"/> Ademais, os xenoestróxenos tañen causado a aparición dunha gran cantidade de peixes intersexo. Por exemplo, un estudo sinalou que o número de individuos intersexo no peixe ''Catostomus commersonii'' era igual ao número de machos na poboación que vivía augas abaixo dunha depuradora de augas. Non se atoparon individuos intersexo augas arriba da depuradora. Ademais, atoparon diferenzas na proporción de tecido ovárico e testicular e o seu grao de organización entre os peixes intersexo.<ref name="Vajda_2008"/> Adicionalmente, os xenoestróxenos expoñen os peixes a indutores do [[CYP1A]] ao inhibiren unha posible proteína lábil e potenciar o receptor Ah, o cal foi ligado ao cancro epizoótico e á iniciación de tumores.<ref name="Williams_1998"/> Estableceuse que a indución de CYP1A é un bo indicador para a exposición a xenoestróxenos. Ademais, os xenoestróxenso estimulan a [[viteloxenina]] (Vtg), a cal actú como unha reserva de nutrientes e as proteínas da zona radiata (Zrp), que forman as cubertas dos ovos. Por tanto, a Vtg e a Zrp son [[biomarcador]]es da exposición en peixes.<ref name="pmid10856602">{{cite journal |vauthors=Arukwe A, Celius T, Walther BT, Goksøyr A | title = Effects of xenoestrogen treatment on zona radiata protein and vitellogenin expression in Atlantic salmon (Salmo salar) | journal = Aquat. Toxicol. | volume = 49 | issue = 3 | pages = 159–170 |date=xuño de 2000 | pmid = 10856602 | doi =10.1016/S0166-445X(99)00083-1 }}</ref> Outro efecto potencial dos xenoestróxenos é sobre os [[oncoxene]]s, concretamente en relación co [[cancro de mama]]. Algúns científicos dubidan que os xenoestróxenos teña ningún efecto biolóxico significativo nas concentracións en que se encontran no medio ambiente.<ref name="pmid9557209">{{cite journal |vauthors=Golden RJ, Noller KL, Titus-Ernstoff L, Kaufman RH, Mittendorf R, Stillman R, Reese EA | title = Environmental endocrine modulators and human health: an assessment of the biological evidence | journal = Crit. Rev. Toxicol. | volume = 28 | issue = 2 | pages = 109–227 |date=marzo de 1998 | pmid = 9557209 | doi = 10.1080/10408449891344191 }}</ref> Porén, hai unha evidencia substancial en diversos estudos recentes que indica que os xenoestróxenos poden incrementar o crecemento do cancro de mama en [[cultivo de tecidos]].<ref name="pmid17121429">{{cite journal |vauthors=Pugazhendhi D, Sadler AJ, Darbre PD | title = Comparison of the global gene expression profiles produced by methylparaben, n-butylparaben and 17beta-oestradiol in MCF7 human breast cancer cells | journal = J Appl Toxicol | volume = 27 | issue = 1 | pages = 67–77 | year = 2007 | pmid = 17121429 | doi = 10.1002/jat.1200 }}</ref><ref name="pmid16474171">{{cite journal |vauthors=Buterin T, Koch C, Naegeli H | title = Convergent transcriptional profiles induced by endogenous estrogen and distinct xenoestrogens in breast cancer cells | journal = Carcinogenesis | volume = 27 | issue = 8 | pages = 1567–78 |date=agosto de 2006 | pmid = 16474171 | doi = 10.1093/carcin/bgi339 }}</ref><ref name="pmid16522524">{{cite journal | author = Darbre PD | title = Environmental oestrogens, cosmetics and breast cancer | journal = Best Pract. Res. Clin. Endocrinol. Metab. | volume = 20 | issue = 1 | pages = 121–43 |date=marzo de 2006 | pmid = 16522524 | doi = 10.1016/j.beem.2005.09.007 }}</ref><ref name="pmid14745841">{{cite journal |vauthors=Darbre PD, Aljarrah A, Miller WR, Coldham NG, Sauer MJ, Pope GS | title = Concentrations of parabens in human breast tumours | journal = J Appl Toxicol | volume = 24 | issue = 1 | pages = 5–13 | year = 2004 | pmid = 14745841 | doi = 10.1002/jat.958 }}</ref> Sinalouse que niveis moi baixos do xenoestróxeno [[bisfenol A]] poderían afectar con máis intensidade á sinalización neural fetal que niveis máis altos, o que indica que os modelos clásicos nos que a dose é igual á intensidade da resposta poderían non ser aplicables en tecidos susceptibles.<ref name="pmid16123166">{{cite journal |vauthors=Zsarnovszky A, Le HH, Wang HS, Belcher SM | title = Ontogeny of rapid estrogen-mediated extracellular signal-regulated kinase signaling in the rat cerebellar cortex: potent nongenomic agonist and endocrine disrupting activity of the xenoestrogen bisphenol A | journal = Endocrinology | volume = 146 | issue = 12 | pages = 5388–96 |date=decembro de 2005 | pmid = 16123166 | doi = 10.1210/en.2005-0565 }}</ref> Como neste estudo se aplicaban inxeccións intracerebelares, a súa relevancia respecto a exposicións ambientais non está clara, xa que é o papel dun efecto estroxénico comparado con algún outro efecto tóxico do bisfenol A. Outros científicos argumentan que os efectos observados son espurios e inconsistentes ou que as cantidades dos axentes son demasiado baixas como para ter algún efecto.<ref name="pmid15458784">{{cite journal | author = Safe S | title = Endocrine disruptors and human health: is there a problem | journal = Toxicology | volume = 205 | issue = 1–2 | pages = 3–10 |date=decembro de 2004 | pmid = 15458784 | doi = 10.1016/j.tox.2004.06.032 }}</ref> Unha enquisa de 1997 entre científicos de campos relacionados coa avaliación dos estróxenos atopou que o 13 % consideraba os perigos para a saúde dos xenoestróxenos como "altos", o 62 % como "menores" ou "ningún" e o 25 % estaban inseguros.<ref name="pmid9527611">{{cite journal |vauthors=Murray DW, Lichter SR | title = Organochlorine residues and breast cancer | journal = N. Engl. J. Med. | volume = 338 | issue = 14 | pages = 990–1 |date=abril de 1998 | pmid = 9527611 | doi = 10.1056/nejm199804023381411 }}</ref> Especulouse que a diminución do reconto de espermatozoides en machos podía deberse a un incremento na exposición a estróxenos ''in utero''.<ref name="pmid8098802">{{cite journal |vauthors=Sharpe RM, Skakkebaek NE | title = Are oestrogens involved in falling sperm counts and disorders of the male reproductive tract? | journal = Lancet | volume = 341 | issue = 8857 | pages = 1392–5 |date=maio de 1993 | pmid = 8098802 | doi = 10.1016/0140-6736(93)90953-E }}</ref> Sharpe nun estudo de revisión de 2005 indicou que as substancias estroxénicas externas son demaisado débiles nos seus efectos acumulativos como para alteraren as funcións reprodutivas dos machos, pero sinalou que a situación parece ser máis complexa, xa que os compostos químicos externos poden afectar o balance interno [[testosterona]]-estróxeno.<ref name="pmid12534932">{{cite journal | author = Sharpe RM | title = The 'oestrogen hypothesis'- where do we stand now? | journal = Int. J. Androl. | volume = 26 | issue = 1 | pages = 2–15 |date=febreiro de 2003 | pmid = 12534932 | doi = 10.1046/j.1365-2605.2003.00367.x }}</ref> === Impacto === A presenza tan estendida destas substancias estroxénicas é unha preocupación sanitaria significativa, tanto individualmente coma para a pobaoción. A vida depende da transmisión de información bioquímica á seguinte xeración e a presenza de xenoestróxenos pode interferir con este proceso transxeneracional introducindo o que Vidaeff e Sever chaman "confusión química" ,<ref name="pmid15808781">{{cite journal |vauthors=Vidaeff AC, Sever LE | title = In utero exposure to environmental estrogens and male reproductive health: a systematic review of biological and epidemiologic evidence | journal = Reprod. Toxicol. | volume = 20 | issue = 1 | pages = 5–20 | year = 2005 | pmid = 15808781 | doi = 10.1016/j.reprotox.2004.12.015 }}</ref> que afirman: "Os resultados non apoian con certeza a idea de que os estróxe os ambientais contribúen a un incremento nos trastornos reprodutivos en machos, nin proporcionan suficiente base para rexeitar dita hipótese." Un informe de 2008 mostra máis evidencias dos estendidos efectos dos compostos químicos feminizantes no desenvolvemento dos machos en todas as clases de [[vertebrados]] como un fenómeno espallado por todo o mundo.<ref name=indepen/> O 90 % dos aproximadamenete 100.000 compostos químicos introducidos recentemente están pouco regulados, de acordo coa [[Comisión Europea]].<ref name=indepen>[https://web.archive.org/web/20081208001730/http://www.independent.co.uk/news/science/its-official-men-really-are-the-weaker-sex-1055688.html It's official: Men are the weaker sex] 7 de decembro de 2008. [[The Independent]].</ref> Axencias como a [[Axencia de Protección Ambiental dos Estados Unidos]] e o [[Programa Internacional sobre Seguridade Química]] da [[Organización Mundial da Saúde]] son algunhas das encargadas de tratar estes asuntos. === Puberdade precoz === A puberdade é un complexo proceso de desenvolvemento definido como a transición da nenez á adolescencia e á función reprodutiva adulta.<ref name="Speroff_1994">{{cite book |vauthors=Kase NG, Speroff L, Glass RL | title = Clinical gynecologic endocrinology and infertility |url=https://archive.org/details/clinicalgynecolo0005unse | publisher = Williams & Wilkins | location = Baltimore | year = 1994 | pages = [https://archive.org/details/clinicalgynecolo0005unse/page/371 371–382]| isbn = 978-0-683-07899-2 | edition = 5 }}</ref><ref name="Louis_2008">{{cite journal |vauthors=Buck Louis GM, Gray LE, Marcus M, Ojeda SR, Pescovitz OH, Witchel SF, Sippell W, Abbott DH, Soto A, Tyl RW, Bourguignon JP, Skakkebaek NE, Swan SH, Golub MS, Wabitsch M, Toppari J, Euling SY | title = Environmental factors and puberty timing: expert panel research needs | journal = Pediatrics | volume = 121 Suppl 3 | pages = S192–207 |date=febreiro de 2008 | pmid = 18245512 | doi = 10.1542/peds.1813E }}</ref><ref name="Mouritsen_2010">{{cite journal |vauthors=Mouritsen A, Aksglaede L, Sørensen K, Mogensen SS, Leffers H, Main KM, Frederiksen H, Andersson AM, Skakkebaek NE, Juul A | title = Hypothesis: exposure to endocrine-disrupting chemicals may interfere with timing of puberty | journal = Int. J. Androl. | volume = 33 | issue = 2 | pages = 346–59 |date=abril de 2010 | pmid = 20487042 | doi = 10.1111/j.1365-2605.2010.01051.x }}</ref> O primeiro signo de puberdade feminina é unha aceleración do crecemento seguida do desenvolvemento dunha xema das mamas palpable ([[telarquía]]). A idade media da telarquía é os 9,8 anos. Aínda que a secuencia pode ser invertida, os cambios dependentes dos [[andróxeno]]s como o crecemento dos pelos púbicos e axilares, o olor corporal e o [[acne]] ([[adrenarquía]]) xeralmente aparecen dous anos máis tarde. O comezo da [[menstruación]] ([[menarquía]]) é un evento tardío (a media é 12,8, pero varía entre os países), que ocorre despois de pasado o pico do crecemento.<ref name="Speroff_1994"/> A puberdade considérase [[puberdade precoz|precoz]] se as [[característica sexual secundaria|características sexuais secundarias]] aparecen antes dos 8 anos de idade en nenas e dos 9 anos en nenos.<ref name="Speroff_1994"/><ref name="Massart_2006">{{cite journal |vauthors=Massart F, Parrino R, Seppia P, Federico G, Saggese G | title = How do environmental estrogen disruptors induce precocious puberty? | journal = Minerva Pediatr. | volume = 58 | issue = 3 | pages = 247–54 |date=xuño de 2006 | pmid = 16832329 }}</ref> O aumento do crecemento adoita ser o primeiro cambio na puberdade precoz, seguido do desenvolvemento dos peitos femininos e o crecemento do pelo púbico. Porén, ás veces a telarquía, a adrenarquía e o [[crecemento linear]] poden ocorrer simultaneamente e, aínda que non é moi común, a menarquía pode ser o primeiro signo.<ref name="Speroff_1994"/> A puberdade precoz pode clasificarse en central (dependente das [[gonadotropina]]s) ou periférica (independente das gonadotropinas).<ref name="Speroff_1994"/><ref name="Louis_2008"/> A puberdade precoz periférica foi ligada á exposición a compostos estroxénicos exóxenos. A idade de comezo da puberdade está influenciada por moitos factores: xenéticos, estado nutricional, étnicos e ambientais, incluíndo os socioeconómicos e a localización xeográfica.<ref name="Aksglaede_2006">{{cite journal |vauthors=Aksglaede L, Juul A, Leffers H, Skakkebaek NE, Andersson AM | title = The sensitivity of the child to sex steroids: possible impact of exogenous estrogens | journal = Hum. Reprod. Update | volume = 12 | issue = 4 | pages = 341–9 | year = 2006 | pmid = 16672247 | doi = 10.1093/humupd/dml018 }}</ref><ref name="Parent_2004">{{cite journal |vauthors=Parent AS, Rasier G, Gerard A, Heger S, Roth C, Mastronardi C, Jung H, Ojeda SR, Bourguignon JP | title = Early onset of puberty: tracking genetic and environmental factors | journal = Horm. Res. | volume = 64 Suppl 2 | issue = 2| pages = 41–7 | year = 2005 | pmid = 16286770 | doi = 10.1159/000087753 | hdl = 2268/69899 | url = http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/69899 }}</ref> Observouse unha diminución da idade de comezo da puberdade dos 17 anos aos 13 nun período de 200 anos ata a metade do [[século XX]].<ref name="Aksglaede_2006"/><ref name="Toppari_2010">{{cite journal |vauthors=Toppari J, Juul A | title = Trends in puberty timing in humans and environmental modifiers | journal = Mol. Cell. Endocrinol. | volume = 324 | issue = 1–2 | pages = 39–44 |date=agosto de 2010 | pmid = 20298746 | doi = 10.1016/j.mce.2010.03.011 }}</ref><ref name="Mouritsen_2010"/> A tendencia cara a unha puberdade temperá atribuíuse á mellora da saúde pública e das condicións de vida.<ref name="Jacobson-Dickman_Lee_2009">{{cite journal |vauthors=Jacobson-Dickman E, Lee MM | title = The influence of endocrine disruptors on pubertal timing | journal = Current Opinion in Endocrinology, Diabetes and Obesity | volume = 16 | issue = 1 | pages = 25–30 |date=febreiro de 2009 | pmid = 19115521 | doi =10.1097/MED.0b013e328320d560 }}</ref> Unha hipótese punteira para explicar este cambio cara a unha puberdade precoz é a mellora da nutrición, que ten como resultado un rápido crecemento corporal, incremento do peso e do depósito de graxa.<ref name="Guillette_2006">{{cite journal |vauthors=Guillette EA, Conard C, Lares F, Aguilar MG, McLachlan J, Guillette LJ | title = Altered breast development in young girls from an agricultural environment | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 114 | issue = 3 | pages = 471–5 |date=marzo de 2006 | pmid = 16507474 | pmc = 1392245 | doi =10.1289/ehp.8280 }}</ref> Porén, outros cren que a exposición a produtos químicos pode ter un papel. Dous estudos epidemiolóxicos recentes nos Estados Unidos (PROS e NMANES III)<ref> The National Health and Nutrition Examination Survey III (NHANES III) e o Pediatric Research in Office Settings (PROS)</ref> salientaron un recente e inesperado adianto da maduración sexual nas nenas.<ref name="Aksglaede_2006"/><ref name="Herman-Giddens_1997">{{cite journal |vauthors=Herman-Giddens ME, Slora EJ, Wasserman RC, Bourdony CJ, Bhapkar MV, Koch GG, Hasemeier CM | title = Secondary sexual characteristics and menses in young girls seen in office practice: a study from the Pediatric Research in Office Settings network | journal = Pediatrics | volume = 99 | issue = 4 | pages = 505–12 |date=abril de 1997 | pmid = 9093289 | doi =10.1542/peds.99.4.505 }}</ref><ref name="Wang_2005">{{cite journal |vauthors=Wang RY, Needham LL, Barr DB | title = Effects of environmental agents on the attainment of puberty: considerations when assessing exposure to environmental chemicals in the National Children's Study | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 113 | issue = 8 | pages = 1100–7 |date=agosto de 2005 | pmid = 16079085 | pmc = 1280355 | doi = 10.1289/ehp.7615}}</ref> Estudos feitos en América, Europa e Asia indican que o desenvolvemento dos peitos nas nenas ocorre a unha idade máis nova que hai unhas poucas décadas, independentemente da raza e condicións socioeconómicas.<ref name="Toppari_2010"/><ref name="Mouritsen_2010"/><ref name="Guillette_2006"/> A exposición a compostos químicos ambientais é un dos factores implicados na recente tendencia á baixa da idade de maduración sexual temperá.<ref name="Toppari_2010"/><ref name="Mouritsen_2010"/><ref name="Wang_2005"/> ==== Telarquía en Porto Rico ==== Desde 1979, os endocrinólogos pediátricos de [[Porto Rico]] decatáronse dun incremento no número de pacientes con [[telarquía]] prematura.<ref name="Den_Hond_Schoeters_2006">{{cite journal |vauthors=Den Hond E, Schoeters G | title = Endocrine disrupters and human puberty | journal = Int. J. Androl. | volume = 29 | issue = 1 | pages = 264–71; discussion 286–90 |date=febreiro de 2006 | pmid = 16466548 | doi = 10.1111/j.1365-2605.2005.00561.x }}</ref> Mediuse a presenza de [[ftalato]]s no [[sangue]] de 41 nenas que experimentaban un comezo temperán do desenvolvemento dos peitos e de grupos de control axeitados. A idade media das nenas con telarquía prematura estudadas era de 31 meses. Atoparon altos niveis de ftalatos nas nenas que tiñan telarquía prematura comparadas coas dos controis.<ref name="Colón_2000">{{cite journal |vauthors=Colón I, Caro D, Bourdony CJ, Rosario O | title = Identification of phthalate esters in the serum of young Puerto Rican girls with premature breast development | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 108 | issue = 9 | pages = 895–900 |date=setembro de 2000 | pmid = 11017896 | pmc = 2556932 | doi =10.1289/ehp.00108895 }}</ref> Non todos os casos de telarquía prematura na mostra do estudo contiñan niveis elevados de [[éster]]es de ftalatos e existía a preocupación dunha posible contaminación artificial a partir do equipamento de [[vinilo]] e tubos do laboratorio onde se fixo o estudo que invalidarían os resultados, deblitando así a ligazón entre exposición e causación.<ref name="Den_Hond_Schoeters_2006"/><ref name="Rogan_2007"/> ==== Casos de puberdade precoz na Toscana ==== O Dr. Massart e colegas da [[Universidade de Pisa]] estudaron o aumento da prevalencia da puberdade precoz na rexión do noroeste da [[Toscana]]. Nesta rexión de Italia hai unha grande abundancia de [[estaleiro]]s e [[invernadoiro]]s onde hai unha exposición a [[pesticida]]s e [[micoestróxeno]]s (substancias estroxénicas producidas por fungos). Aínda que non foron quen de atopar unha causa definitiva da alta proporción de puberdade precoz, os autores concluíron que os pesticidas e [[herbicida]]s ambientais podían estar implicados.<ref name="Massart_2008">{{cite journal |vauthors=Massart F, Meucci V, Saggese G, Soldani G | title = High growth rate of girls with precocious puberty exposed to estrogenic mycotoxins | journal = J. Pediatr. | volume = 152 | issue = 5 | pages = 690–5, 695.e1 |date=maio de 2008 | pmid = 18410776 | doi = 10.1016/j.jpeds.2007.10.020 }}</ref> ==== Contaminación dos produtos lácteos ==== En [[Míchigan]] en 1973 os alimentos para animais estaban contaminados con gran cantidade de bifenil polibromado, o que orixinou unha alta exposición aos [[PBB]] na poboación polo [[leite]] e outros produtos lácteos que contaminaron as vacas. A exposición perinatal dos nenos foi estimado medindo o PBB no [[soro sanguíneo|soro]] das nais algúns anos despois da exposición. As nenas que estiveran expostas aos altos niveis de PBB durante a [[lactación]] materna tiveron a menarquía e un desenvolvemento do pelo púbico a unha idade máis temperá que as nenas que tiveran menos exposición perinatal. O estudo non notou diferenzas no tempo de desenvolvemento dos peitos entre os casos e os controis.<ref name="Toppari_2010"/><ref name="Raiser_2006"/><ref name="Rogan_2007"/> ==== Contaminación dos peixes ==== Os [[Grandes Lagos, América do Norte|Grandes Lagos]] foron polucionados con residuos industriais (principalmente [[PCB]]s e [[DDT]]) desde o inicio do século XX. Estes compostos acumuláronse nos paxaros e en peixes de pesca deportiva. Fíxose un estudo para estimar o impacto do consumo de peixes contaminados en mulleres preñadas e as súas nenas. Estudáronse as concentracións de PCB e DDT no soro materno e a idade da menarquía das súas fillas. En análises multivariantes, o DDT pero non o PCB estaban ligados a unha diminución da idade da menarquía.<ref name="Raiser_2006"/><ref name="Den_Hond_Schoeters_2006"/><ref name="Rogan_2007"/> As limitacións do estudo incluían a medición directa da exposición e o auto informe da menarquía.<ref name="Raiser_2006"/> ==== Implicacións ==== A puberdade precoz ten numerosas implicacións significativas físicas, psicolóxicas e sociais para as rapazas. Desafortunadamente, o crecemento na puberdade prematura arranca e acelera a maduración ósea e pecha prematuramente as [[epífise]]s dos [[óso]]s, o cal causa unha redución da altura adulta e unha curta estatura.<ref name="Cesario_Hughes_2007">{{cite journal |vauthors=Cesario SK, Hughes LA | title = Precocious puberty: a comprehensive review of literature | journal = J Obstet Gynecol Neonatal Nurs | volume = 36 | issue = 3 | pages = 263–74 | year = 2007 | pmid = 17489932 | doi = 10.1111/j.1552-6909.2007.00145.x }}</ref> En 1999, a [[FDA]] dos Estados Unidos recomendou que as mulleres non tomasen máis de 3,24&nbsp;ng diarios de estróxenos na comida.<ref name="Partsch_Sippell_2001">{{cite journal |vauthors=Partsch CJ, Sippell WG | title = Pathogenesis and epidemiology of precocious puberty. Effects of exogenous oestrogens | journal = Hum. Reprod. Update | volume = 7 | issue = 3 | pages = 292–302 | year = 2001 | pmid = 11392376 | doi =10.1093/humupd/7.3.292 }}</ref> A puberdade precoz tamén foi implicada na [[obesidade]] pediátrica e adulta.<ref name="Wang_2005"/><ref name="Cesario_Hughes_2007"/> Algúns estudos suxeriron que a puberdade precoz pon ás nenas nun maior risco de ter posteriormente na súa vida [[cancro de mama]].<ref name="Wang_2005"/> A puberdade precoz está ligada a outros trastornos [[xinecoloxía|xinecolóxicos]] como a [[endometriose]], [[adenomiose]], [[síndrome do ovario policístico]] e [[infertilidade]].<ref name="Caserta_2008"/><ref name="Grün_Blumberg_2009"/><ref name="Genuis_2006">{{cite journal | author = Genuis SJ | title = Health issues and the environment--an emerging paradigm for providers of obstetrical and gynaecological health care | journal = Hum. Reprod. | volume = 21 | issue = 9 | pages = 2201–8 |date=setembro de 2006 | pmid = 16775159 | doi = 10.1093/humrep/del181 }}</ref> A puberdade precoz pode levar a unha angustia psicosocial e a ter unhas malas autoimaxe e autoestima. As rapazas con características sexuais secundarias a idade moi nova son máis a miúdo vítimas de acosos e abusos sexuais.<ref name="Caserta_2008"/><ref name="Grün_Blumberg_2009">{{cite journal |vauthors=Grün F, Blumberg B | title = Endocrine disrupters as obesogens | journal = Mol. Cell. Endocrinol. | volume = 304 | issue = 1–2 | pages = 19–29 |date=maio de 2009 | pmid = 19433244 | pmc = 2713042 | doi = 10.1016/j.mce.2009.02.018 }}</ref> Os estudos indican que as rapazas que son sexualmente maduras a idades temperás é máis probable que adopten comportamentos de risco como fumar, tomar alcohol ou drogas ou ter sexo sen protección.<ref name="Cesario_Hughes_2007"/> A literatura actual non é adecuada para proporcionar información para estimar o grao en que os compostos químicos ambientais contribúen a unha puberdade precoz.<ref name="Wang_2005"/> As lagoas no noso coñecemento son o resultado das limitacións no deseño dos estudos, pequenos tamaños de mostra, dificultades para realizar estimacións da exposición e o pequeno número de compostos estudados.<ref name="Wang_2005"/> Desgrazadamente, a exposición infírese en vez de ser medida de forma real nos estudos dispoñibles.<ref name="Caserta_2008"/> A capacidade de detectar o posible papel dos compostos químicos na alteración da puberdade confúndase con moitos factores nutricionais, xenéticos e de estilo de vida que poden tamén afectar a puberdade e á natureza complexa do sistema endócrino reprodutivo.<ref name="Guillette_2006"/><ref name="Meeker_2009"/> Outras dificultades nas investigacións son os cambios nos niveis de exposición entre poboacións co paso do tempo e as exposicións simultáneas a múltiples compostos.<ref name="Meeker_2009"/> Actualmente, os datos non permiten dar por comprobada ou rexeitada a hipótese sobre o o impacto destes compostos na puberdade e cómpre facer máis investigacións. === Noutros animais === Os estudos en animais non humanos mostraron que a exposición a contaminantes ambientais con actividade estroxénica pode acelerar o comezo da puberdade. Un posible mecanismo describiuse en ratas expostas ao [[DDT]] ou ao [[beta-estradiol]], nas cales se atopou que a secreción pulsátil de [[GnRH]] estaba incrementada.<ref name="Raiser_2006"/><ref name="Nikaido_2004">{{cite journal |vauthors=Nikaido Y, Yoshizawa K, Danbara N, Tsujita-Kyutoku M, Yuri T, Uehara N, Tsubura A | title = Effects of maternal xenoestrogen exposure on development of the reproductive tract and mammary gland in female CD-1 mouse offspring | journal = Reprod. Toxicol. | volume = 18 | issue = 6 | pages = 803–11 | year = 2004 | pmid = 15279878 | doi = 10.1016/j.reprotox.2004.05.002 }}</ref> A exposición oral de femias de ratas a xenoestróxenos causa puberdade pseudo-precoz (apertura vaxinal temperá e primeiro estro temperán).<ref name="Parent_2004" /><ref name="Hotchkiss_2008">{{cite journal |vauthors=Hotchkiss AK, Rider CV, Blystone CR, Wilson VS, Hartig PC, Ankley GT, Foster PM, Gray CL, Gray LE | title = Fifteen years after "Wingspread"--environmental endocrine disrupters and human and wildlife health: where we are today and where we need to go | journal = Toxicol. Sci. | volume = 105 | issue = 2 | pages = 235–59 |date=outubro de 2008 | pmid = 18281716 | pmc = 2721670 | doi = 10.1093/toxsci/kfn030 }}</ref><ref name="Della_Seta_2008">{{cite journal |vauthors=Della Seta D, Farabollini F, Dessì-Fulgheri F, Fusani L | title = Environmental-like exposure to low levels of estrogen affects sexual behavior and physiology of female rats | journal = Endocrinology | volume = 149 | issue = 11 | pages = 5592–8 |date=novembro de 2008 | pmid = 18635664 | doi = 10.1210/en.2008-0113 }}</ref><ref name="Vandenberg_2007">{{cite journal |vauthors=Vandenberg LN, Maffini MV, Wadia PR, Sonnenschein C, Rubin BS, Soto AM | title = Exposure to environmentally relevant doses of the xenoestrogen bisphenol-A alters development of the fetal mouse mammary gland | journal = Endocrinology | volume = 148 | issue = 1 | pages = 116–27 |date=xaneiro de 2007 | pmid = 17023525 | pmc = 2819269 | doi = 10.1210/en.2006-0561 }}</ref> Un estudo sobre a[[dioxina]] en ratas femias inmaturas mostrou que induciu un desenvolvemento [[folículo ovárico|folicular]] temperán<ref name="Acerini_Hughes_2006">{{cite journal |vauthors=Acerini CL, Hughes IA | title = Endocrine disrupting chemicals: a new and emerging public health problem? | journal = Arch. Dis. Child. | volume = 91 | issue = 8 | pages = 633–41 |date=agosto de 2006 | pmid = 16861481 | pmc = 2083052 | doi = 10.1136/adc.2005.088500 }}</ref> e que os [[ftalato]]s fan decrecer a [[distancia anoxenital]] nas ratas neonatas.<ref name="Rogan_2007"/> Aínda que este artigo se centra nos efectos dos xenoestróxenos e a función reprodutiva das femias, numerosos estudos animais tamén indican que os efectos adversos dos estróxenos e andróxenos ambientais inflúen no sistema reprodutor dos machos.<ref name="Acerini_Hughes_2006"/> A administración de estróxenos a machos animais en desenvolvemento reduce o peso testicular e diminúe a produción de esperma.<ref name="Danzo_1998"/> O pequeno tamaño do falo observado ultimamente nos [[aligátor do Mississippi|aligátores]] machos relacionouse coa contaminación por DDT do seu hábitat natural en [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]].<ref name="Cesario_Hughes_2007"/><ref name="Acerini_Hughes_2006"/> Os datos sobre investigacións en animais son abundantes e demostran efectos adversos na reprodución de compostos hormonalmente activos atopados no ambiente.<ref name="Danzo_1998"/><ref name="Acerini_Hughes_2006"/><ref name="Patisaul_2009" /><ref name="Degen_Bolt_2000">{{cite journal |vauthors=Degen GH, Bolt HM | title = Endocrine disruptors: update on xenoestrogens | journal = Int Arch Occup Environ Health | volume = 73 | issue = 7 | pages = 433–41 |date=setembro de 2000 | pmid = 11057411 | doi =10.1007/s004200000163 }}</ref> == Compostos estroxénicos ambientais comúns == === Atrazina === A [[atrazina]] utilízase amplamente como [[herbicida]] para controlar as malas herbas de folla ancha que crecen nos campos de [[millo]], [[cana de azucre]], [[feo]] e [[trigo]] de inverno. A atrazina tamén se aplica ás árbores de Nadal, céspees residenciais, campos de [[golf]] e outras áreas recreativas. A atrazina é o segundo herbicida máis vendido no mundo e estímase que é o máis utilizado nalgúns países, como os Estados Unidos.<ref name="Roy_2009"/> === BPA === O BPA ([[bisfenol A]]) é o [[monómero]] usado na fabricación de plástico [[policarbonato]] e resinas [[epoxy]] usadas como revestimento na maioría das latas de bebidas e comida. A capacidade global de produción BPA de máis de 2,9·10⁹ kg por ano, polo que é un dos produtos químicos producidos en maior volume no mundo.<ref name="vom_Saal_Hughes_2005">{{cite journal |vauthors=vom Saal FS, Hughes C | title = An extensive new literature concerning low-dose effects of bisphenol A shows the need for a new risk assessment | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 113 | issue = 8 | pages = 926–33 |date=agosto de 2005 | pmid = 16079060 | pmc = 1280330 | doi =10.1289/ehp.7713 }}</ref> Os enlaces [[éster]] nos policarbonatos baseados no BPA poderían sufrir [[hidrólise]] e degradación e liberación de BPA. Pero no caso dos epoxipolímeros formados a partir de bisfenol A, non é posible liberar bisfenol A por dita reacción. Tamén hai que salientar que, entre os bisfenois, o bisfenol A é un feble xenoestróxeno. Outros compostos, como o bisfenol Z, teñen un efecto estroxénico maior en ratas.<ref name="Reid_1944">{{cite journal |author1=E. Emmet Reid |author2=Edith Wilson | title = The Relation of Estrogenic Activity to Structure in Some 4,4'-Dihydroxydiphenylmethanes | journal = J. Am. Chem. Soc. | volume = 66 | issue = 6 | pages = 967–969 |date=1944 | doi =10.1021/ja01234a038 }}</ref> Suxeriuse ue o bisfenol A e outros xenoestróxenos poderían causar enfermidades en humanos<ref name="Meeker_2009">{{cite journal |vauthors=Meeker JD, Sathyanarayana S, Swan SH | title = Phthalates and other additives in plastics: human exposure and associated health outcomes | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society B | volume = 364 | issue = 1526 | pages = 2097–113 |date=xullo de 2009 | pmid = 19528058 | pmc = 2873014 | doi = 10.1098/rstb.2008.0268 }}</ref> e animais.<ref name="Patisaul_2009"/> Un traballo de revisión sinala que a exposición a bisfenol A como resultado de situacións factibles podería causar enfermidades en humanos.<ref name="vom_Saal_Hughes_2005"/> O [[bisfenol S]] (BPS), un análogo do BPA, tamén ten actividade estroxénica.<ref name=ETP>{{Cite journal | last1 = Kuruto-Niwa | first1 = R. | last2 = Nozawa | first2 = R. | last3 = Miyakoshi | first3 = T. | last4 = Shiozawa | first4 = T. | last5 = Terao | first5 = Y. | title = Estrogenic activity of alkylphenols, bisphenol S, and their chlorinated derivatives using a GFP expression system | doi = 10.1016/j.etap.2004.05.009 | journal = Environmental Toxicology and Pharmacology | volume = 19 | issue = 1 | pages = 121–130 | year = 2005 | pmid = 21783468}}</ref><ref name="ReferenceA">{{Cite journal | last1 = Viñas | first1 = R. | last2 = Watson | first2 = C. S. | title = Bisphenol S Disrupts Estradiol-Induced Nongenomic Signaling in a Rat Pituitary Cell Line: Effects on Cell Functions | doi = 10.1289/ehp.1205826 | journal = Environmental Health Perspectives | year = 2013 | pmid = 23458715| pmc = 3621186| volume=121 | issue=3 | pages=352–8}}</ref> Un estudo demostrou que cando se cultivan células de pituitaria de rata e son expostas a baixos niveis de BPS, este altera a vía de sinalización estróxeno-estradiol e orixina unha inapropiada liberación de [[prolactina]].<ref name="ReferenceA"/> === DDT === O DDT ([[diclorodifeniltricloroetano]]) foi un [[pesticida]] considerado xenoestróxeno amplamente utilizado para a agricultura ata que foi prohibido en 1972 nos Estados Unidos e despois noutras partes do mundo debido aos seus efectos sobre o medio ambiente. O DDT continúa usándose en moitas partes do mundo para usos agrícolas, control de insectos e loitar contra o espallamento da [[malaria]]. O DDT e os seus [[metabolito]]s DDE e DDD son persistentes no ambiente e acumúlanse nos tecidos graxos.<ref name="Roy_2009">{{cite journal |vauthors=Roy JR, Chakraborty S, Chakraborty TR | title = Estrogen-like endocrine disrupting chemicals affecting puberty in humans--a review | journal = Med. Sci. Monit. | volume = 15 | issue = 6 | pages = RA137–45 |date=xuño de 2009 | pmid = 19478717 }}</ref><ref name="Caserta_2008">{{cite journal |vauthors=Caserta D, Maranghi L, Mantovani A, Marci R, Maranghi F, Moscarini M | title = Impact of endocrine disruptor chemicals in gynaecology | journal = Hum. Reprod. Update | volume = 14 | issue = 1 | pages = 59–72 | year = 2008 | pmid = 18070835 | doi = 10.1093/humupd/dmm025 }}</ref><ref name="Rogan_2007">{{cite journal |vauthors=Rogan WJ, Ragan NB | title = Some evidence of effects of environmental chemicals on the endocrine system in children | journal = Int J Hyg Environ Health | volume = 210 | issue = 5 | pages = 659–67 |date=outubro de 2007 | pmid = 17870664 | pmc = 2245801 | doi = 10.1016/j.ijheh.2007.07.005 }}</ref><ref name="Patisaul_2009">{{cite journal |vauthors=Patisaul HB, Adewale HB | title = Long-term effects of environmental endocrine disruptors on reproductive physiology and behavior | journal = Front Behav Neurosci | volume = 3 | pages = 10 | year = 2009 | pmid = 19587848 | pmc = 2706654 | doi = 10.3389/neuro.08.010.2009 }}</ref> === Dioxina === As [[dioxina]]s son un grupo de compostos altamente tóxicos que se liberan durante os procesos de combustión, fabricación de pesticidas e blanqueamento con cloro da [[polpa de madeira]]. A dioxina vértese nas correntes fluviais desde as fábricas de pasta de papel. O consumo de graxas animais é a vía primaria de exposición humana a este xenoestróxeno.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Caserta_2008"/><ref name="Jacobson-Dickman_Lee_2009"/> === Endosulfán === O [[endosulfán]] é un insecticida xenoestróxeno usado para protexer numerosas verduras, froitas, grans de cereais e árbores. O endosulfán pode producirse como un concentrado líquido, po humedecible ou pastillas de fume. A exposición humana ocorre por comer alimentos que o conteñan ou a contaminación da auga superficial ou subterránea.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Watson_2011">{{cite journal |vauthors=Watson CS, Jeng YJ, Guptarak J | title = Endocrine disruption via estrogen receptors that participate in nongenomic signaling pathways | journal = J. Steroid Biochem. Mol. Biol. | volume = 127 | issue = 1–2 | pages = 44–50 |date=outubro de 2011 | pmid = 21300151 | pmc = 3106143 | doi = 10.1016/j.jsbmb.2011.01.015 }}</ref> === PBB === Os PBB ([[bifemilo polibromado|bifenilos polibromados]]) son compostos que se engaden a plásticos utilizados en monitores de computadores, televisións, téxtiles e espumas plásticas para dificultar que ardan. Son moi persistentes. Por exemplo, a fabricación de PBBs cesou nos Estados Un idos en 1976, porén, debido a que non se degradan doadamente, continúan encontrándose no solo, augas e aire.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Raiser_2006">{{cite journal |vauthors=Rasier G, Toppari J, Parent AS, Bourguignon JP | title = Female sexual maturation and reproduction after prepubertal exposure to estrogens and endocrine disrupting chemicals: a review of rodent and human data | journal = Mol. Cell. Endocrinol. | volume = 254–255 | pages = 187–201 |date=xullo de 2006 | pmid = 16720078 | doi = 10.1016/j.mce.2006.04.002 | hdl = 2268/69898 | url = http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/69898 }}</ref><ref name="Patisaul_2009"/> ===PCBs=== Os PCBs ([[bifenilo policlorado|bifenilos policlorados]]) son compostos orgánicos fabricados polo ser humano coñecidos como [[Organoclorado|hidrocarburos clorados]]. Os PCBs eran fabricados principalmente para usalos como fluídos illantes e refrixerantes dada a súa estabilidade química, baixa inflamabilidade e propiedades de illamento eléctrico. Os PCBs foron prohibidos en 1979, mais igual que o DDT, son moi persistente e aínda se atopan no medio ambiente.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Caserta_2008"/><ref name="Rogan_2007"/> === Ftalatos === Os [[ftalato]]s son plastificantes que proporcionan durabilidade e flexibilidade a plásticos como o [[cloruro de polivinilo]]. Os ftalatos de alto peso molecular utilízanse en recubrimentos de chans, revestimento de paredes e aparellos médicos como as bolsas intravenosas e tubos. Os ftalatos de baixo peso molecular encóntranse en perfumes, locións, cosméticos, [[verniz|vernices]], lacas e cubertas, incluíndo as pensadas para a liberación de fármacos nun tempo determinado.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Patisaul_2009"/><ref name="Nilsson_2000">{{cite journal | author = Nilsson R | title = Endocrine modulators in the food chain and environment | journal = Toxicol Pathol | volume = 28 | issue = 3 | pages = 420–31 | year = 2000 | pmid = 10862560 | doi =10.1177/019262330002800311 }}</ref> === Zeranol === O [[zeranol]] utilízase actualmente como promotor do crecemento anabólico para o gando nos Estados Unidos<ref>{{cite web|last1=US Food and Drug Administration|title=21CFR522.2680|url=http://www.accessdata.fda.gov/scripts/cdrh/cfdocs/cfCFR/CFRSearch.cfm?fr=522.2680|access-date=14 de xuño de 2014|ref=21CFR522.2680}}</ref> e o Canadá.<ref>{{cite web|last1=Health Canada|title=Questions and Answers - Hormonal Growth Promoters|url=http://www.hc-sc.gc.ca/dhp-mps/vet/faq/growth_hormones_promoters_croissance_hormonaux_stimulateurs-eng.php|access-date=14 de xuño de 2014|quote=Existen seis promotores do crecemento hormonais aprobados en Canadá para o uso no gando vacún para carne: tres naturais: [[proxesterona]], [[testosterona]] e [[estradiol|estradiol-17ß]]; e tres sintéticos: acetato de trenbolona (TBA), zeranol e acetato de melenxestrol (MGA).|date=2012-09-05}}</ref> Está prohibido na [[Unión Europea]] desde 1985,<ref>{{cite web|last1=Agriculture and Fisheries (including Agro-industry, Food technologies, Forestry, Aquaculture and Rural Development) |title=Development, validation and harmonisation of screening and confirmatory tests to distinguish zeranol abuse from fusarium toxin contamination in food animals |url=http://ec.europa.eu/research/agro/fair/en/uk3443.html |publisher=European Commission |access-date=14 de xuño de 2014 |quote=The use of zeranol for growth promotion in food animals was banned in the EU in 1985. |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305071349/http://ec.europa.eu/research/agro/fair/en/uk3443.html |archive-date=5 de marzo de 2016 }}</ref> pero segue estando presente como contaminante na comida en produtos cárnicos que foron expostos a el.<ref name="Roy_2009"/> === Miscelánea === * [[alquilfenol|alquilfenois]] (compostos intermediarios usados na fabricación doutros compostos) * [[4-metilbencilideno canfor]] (4-MBC) (locións solares) * [[bisfenol S]], BPS (un análogo do BPA) * [[hidroxianisol butilado]], BHA (conservante alimentario) * [[diclorodifenildicloroetileno]] (un dos produtos resultantes da degradación do DDT) * [[dieldrina]] (insecticida prohibido) * [[DDT]] (insecticida prohibido en moitos países) * [[endosulfán]] (insecticida prohibido en moitos países) * [[eritrosina]], FD&C Red No. 3 (E127) * [[etinilestradiol]] ([[pilula anticonceptiva oral combinada]]) (liberado ao ambiente como un xenoestróxeno)<ref>[http://phys.org/news/2012-05-pair-discourse-wastewater-contaminated-birth.html Pair call for public discourse on treating wastewater contaminated with birth control pill chemicals, Phys.org]</ref> * [[heptaclor]] (insecticida restrinxido) * [[lindano]], hexaclorociclohexano (insecticida restrinxido) * [[metaloestróxeno]]s (unha clase de xenoestróxenos inorgánicos) * [[metoxiclor]] (insecticida prohibido) * [[nonilfenol]] e derivados ([[surfactante]]s industriais; emulsionanates para a polimerización de emulsión; deterxentes de laboratorio; pesticidas) * [[pentaclorofenol]] ([[biocida]]s xerais restrinxidos e conservantes da madeira) * [[bifenilo policlorado|bifenilos policlorados]], PCBs (prohibidos; usados antes en aceites eléctricos, lubricantes, pegamentos, pinturas) * [[parabeno]]s (locións) * [[ftalatos]] ([[plastificante]]s) ** [[DEHP]] (plastificante para [[PVC]]) * [[galato de propilo]] (usado para protexer aceites e graxas en produtos da carbonización) == Fitoestróxenos == Os [[fitoestróxeno]]s son un grupo diverso de compostos vexetais naturais non [[esteroide]]s que, debido á súa semellanza estrutural co [[estradiol]], teñen capacidade de causar efectos estroxénicos ou antiestroxénicos ao actuaren nos [[receptor de estróxenos|receptores de estróxenos]] do corpo.<ref name= "Yil">{{cite book | last = Yildiz | first = Fatih | title = Phytoestrogens in Functional Foods| publisher = Taylor & Francis Ltd | year = 2005 |pages = 3–5, 210–211 | isbn = 978-1-57444-508-4 }}</ref> Os máis activos nos seus efectos estroxénicos son os [[coumestano]]s, [[prenilflavonoide]]s e [[isoflavona]]s. Atópanse en alimentos. Segundo un estudo sobre nove fitoestróxenos comúns na dieta occidental, os alimentos co contido relativamente máis alto de fitoestróxenos eran as noces e sementes aceitosas, seguidos de produtos de soia, cereais e pans, [[legume]]s, produtos cárnicos e outras comidas procesadas que poden conter soia, verduras, froitas, e bebidas alcohólicas e non alcohólicas. As sementes de [[liño]] e outras sementes aceitosas contiñan o maior nivel de fitoestróxenos total, seguido dos feixóns de soia e o [[tofu]].<ref>{{cite journal | vauthors = Thompson LU, Boucher BA, Liu Z, Cotterchio M, Kreiger N | title = Phytoestrogen content of foods consumed in Canada, including isoflavones, lignans, and coumestan | journal = Nutrition and Cancer | volume = 54 | issue = 2 | pages = 184–201 | year = 2006 | pmid = 16898863 | doi = 10.1207/s15327914nc5402_5 | url = https://semanticscholar.org/paper/5887a4b0138c79013edde16cf9d414125360c9eb }}</ref> Atribuíronse aos fitoestróxenos unha ampla variedade de efectos beneficiosos e prexudiciais. Os prexudiciais débense a que poden funcionar como perturbadores endócrinos e afectar ao sistema reprodutor. Poden ter efectos beneficiosos sobre os sistemas [[sistema cardiovascular|cardiovascular]], [[metabolismo|metabólico]], e [[sistema nervioso central|nervioso central]] así como para a redución do risco de padecer [[cancro]] e síntomas [[post-menopausa|post-menopáusicos]]. Non obstante, coas probas dispoñibles non está claro se os beneficios potenciais para a saúde dos fitoestróxenos superan os seus riscos e cómpre facer máis investigacións.<ref name="Rietjens_2017">{{cite journal | vauthors = Rietjens IM, Louisse J, Beekmann K | title = The potential health effects of dietary phytoestrogens | journal = British Journal of Pharmacology | volume = 174 | issue = 11 | pages = 1263–1280 | date = xuño de 2017 | pmid = 27723080 | pmc = 5429336 | doi = 10.1111/bph.13622 }}</ref> == Micoestróxenos == Os [[micoestróxeno]]s son compostos producidos por [[fungi|fungos]], como ''[[Fusarium]]'' que teñen actividade como perturbadores endócrinos con alta afinidade polos receptores de estróxenos ERα e ERβ, que excede a de antagonistas como o [[bisfenol A]] e o [[DDT]].<ref name=":3">{{cite journal | vauthors = Bandera EV, Chandran U, Buckley B, Lin Y, Isukapalli S, Marshall I, King M, Zarbl H | title = Urinary mycoestrogens, body size and breast development in New Jersey girls | journal = The Science of the Total Environment | volume = 409 | issue = 24 | pages = 5221–7 | date = novembro de 2011 | pmid = 21975003 | pmc = 3312601 | doi = 10.1016/j.scitotenv.2011.09.029 | bibcode = 2011ScTEn.409.5221B }}</ref> Atópanse en grans de cereais principalmente. Os principais son a [[zearalenona]] (ZEN), o [[zearalenol]] e o [[zearalanol]].<ref>{{cite journal|last1=Fink-Gremmels|first1=J.|last2=Malekinejad|first2=H.|title=Clinical effects and biochemical mechanisms associated with exposure to the mycoestrogen zearalenone|journal=Animal Feed Science and Technology|date=outubro de 2007|volume=137|issue=3–4|pages=326–341|doi=10.1016/j.anifeedsci.2007.06.008}}</ref> Considéranse [[micotoxina]]s.<ref name=":0">{{cite journal | vauthors = Rivera-Núñez Z, Barrett ES, Szamreta EA, Shapses SA, Qin B, Lin Y, Zarbl H, Buckley B, Bandera EV | title = Urinary mycoestrogens and age and height at menarche in New Jersey girls | journal = Environmental Health | volume = 18 | issue = 1 | pages = 24 | date = marzo de 2019 | pmid = 30902092 | pmc = 6431018 | doi = 10.1186/s12940-019-0464-8 }}</ref> Poden afectar ao desenvolvemento normal da puberdade.<ref name=":3"/> == Notas == {{listaref|colwidth=30em}} == Véxase tamén == == Outros artigos == * [[Perturbador endócrino]] * [[Hormona exóxena ambiental]] * [[Fitoestróxeno]] * [[Xenobiótico]] * [[Xenoandróxeno]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20050923102755/http://www.ourstolenfuture.org/basics/about.htm "Our Stolen Future" book about endocrine disruption] * [http://www.nobreastcyst.com/xeno.html How to avoid xenoestrogens] * [https://web.archive.org/web/20071217094102/http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6TCN-4CY0H60-2&_coverDate=12%2F01%2F2004&_alid=323911814&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_qd=1&_cdi=5175&_sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=8479e7f7db76ee593b73a6a5dabe66ba#cor1 S. Safe on lack of evidence for any effect] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenoestróxenos]] [[Categoría:Endocrinoloxía]] [[Categoría:Contaminación]] [[Categoría:Perturbadores endócrinos]] 3qzxm1p01nhpcsj3o1ahk16ubxjpxr9 6148844 6148621 2022-08-02T21:29:32Z InternetArchiveBot 89787 Engade 5 libros para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Bisphenol-A-Skeletal.svg|miniatura|O [[bisfenol A]] é un composto xenoestróxeno ambiental con capacidades estroxénicas usado na fabricación de plásticos.]] Os '''xenoestróxenos''' (/ksenoestróʃenos/) son un tipo de [[xenohormona]]s que teñen unha estrutura que imita os [[estróxeno]]s e ten efectos estroxénicos. Poden ser sintéticos ou naturais. Entre os xenoestróxenos sintéticos están algúns compostos moi utilizados industrialmente, como os [[bifenilo policlorado|PCBs]], o [[Bisfenol A|BPA]] e os [[ftalato]]s, que teñen efectos estroxénicos sobre os organismos vivos incluso se son bastante diferentes quimicamente das substancias estroxénicas producidas internamente polo [[sistema endócrino]] dos organimsos. Entre os xenoestróxenos naturais están os [[fitoestróxeno]]s que son xenoestróxenos derivados de plantas. Como a principal ruta de exposición a estes compostos é o consumo na comida de plantas fitoestroxénicas, denomínanse ás veces "estróxenos dietarios". Os [[micoestróxeno]]s son substancias estroxénicas procedentes de [[fungi|fungos]] que son outro tipo de xenoestróxenos e foron considerados tamén [[micotoxina]]s. Os xenoestróxenos son clinicamente significativos porque poden imitar os efectos dos estróxenos endóxenos e foron implicados en favorecer a [[puberdade precoz]] e outros trastornos do sistema reprodutivo.<ref name="Aksglaede_2006"/><ref name="Herman-Giddens_1997"/> Tamén son xenoestróxenos os estróxenos farmacolóxicos (nos cales a acción estroxénica é o seu efecto pretendido, como no [[fármaco]] [[etinilestradiol]] usado en [[pilula anticonceptiva oral combinada|pílulas anticonceptivas]]), pero outros compostos químicos poden tamén ter efectos estroxénicos. Os xenoestróxenos foron introducidos no medio ambiente polos consumidores e empresas industriais, agrícolas e químicas só desde hai uns 70 anos, pero os arquiestróxenos existen de forma natural. Algunhas plantas (como os cereias e os [[legume]]s) usan substancias estroxénicas de forma natural posiblemente como parte das súas defensas naturais contra os animais [[herbívoro]]s para controlaren a súa fertilidade.<ref name="pmid3203635">{{cite journal | author = Hughes CL | title = Phytochemical mimicry of reproductive hormones and modulation of herbivore fertility by phytoestrogens | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 78 | pages = 171–4 |date=xuño de 1988 | pmid = 3203635 | pmc = 1474615 | doi =10.1289/ehp.8878171 }}</ref><ref>Infertility in the modern world: present and future prospects, Gillian R. Bentley, C. G. N. Mascie-Taylor, Cambridge University Press, p.99-100</ref> O posible impacto ecolóxico e sobre a saúde humana dos xenoestróxenos causa unha preocupación crecente.<ref name= "Repro">{{cite book | last = Korach| first = Kenneth S.| title = Reproductive and Developmental Toxicology| publisher = Marcel Dekker Ltd.|year=1998| pages = 278–279, 294–295| isbn = 978-0-8247-9857-4}}</ref> A palabra xenoestòxeno deriva das palabras gregas ξένο (xeno, que significa 'alleo, estranxeiro'), οἶστρος (oistros, que significa 'desexo sexual') e γόνο (gono, que significa 'xerar') e literalmente significa "estróxeno alleo" (ao organismo). Os xenoestróxenos tamén se denominan "hormonas ambientais" ou [[perturbador endócrino|compostos perturbadores endócrinos]] (ou EDC, do inglés ''Endocrine Disrupting Compounds''). A maioría dos científicos que estudan os xenoestróxenos, como os de [[The Endocrine Society]], considéranos como un perigo ambiental serio que ten [[perturbador endócrino|efectos perturbadores hormonais]] tanto sobre a vida silvestre coma sobre o ser humano.<ref name="isbn0-911131-35-3">{{cite book |author1=Bern HA |author2=Blair P |author3=Brasseur S |author4=Colborn T |author5=Cunha GR |author6=Davis W |author7=Dohler KD |author8=Fox G |author9=Fry M |author10=Gray E |author11=Green R |author12=Hines M |author13=Kubiak TJ |author14=McLachlan J |author15=Myers JP |author16=Peterson RE |author17=Reijnders P.J.H. |author18=Soto A |author19=Van Der Kraak G |author20=vom Saal F |author21=Whitten P |veditors=Clement C, Colborn T | title = Chemically-induced alterations in sexual and functional development -- the wildlife/human connection | chapter = Statement from the Work Session on Chemically-Induced Alterations in Sexual Development: The Wildlife/Human Connection | publisher = Princeton Scientific Pub. Co | location = Princeton, N.J | year = 1992 | pages = 1–8 | isbn = 978-0-911131-35-2 | chapter-url = http://www.endocrinedisruption.org/files/wingspread_consensus_statement.pdf }}</ref><ref name="pmid17539108">{{cite journal |author1=Bantle J |author2=Bowerman WW IV |author3=Carey C |author4=Colborn T |author5=Deguise S |author6=Dodson S |author7=Facemire CF |author8=Fox G |author9=Fry M |author10=Gilbertson M |author11=Grasman K |author12=Gross T |author13=Guilvlette L Jr. |author14=Henny C |author15=Henshel DS |author16=Hose JE |author17=Klein PA |author18=Kubiak TJ |author19=Lahvis G |author20=Palmer B |author21=Peterson C |author22=Ramsay M |author23=White D | title = Statement from the Work Session on Environmentally induced Alterations in Development: A Focus on Wildlife | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 103 | issue = Suppl 4 | pages = 3–5 |date=maio de 1995 | pmid = 17539108 | pmc = 1519268 | doi = 10.2307/3432404| jstor=3432404}}</ref><ref name="isbn1-880611-19-8">{{cite book | vauthors = Benson WH, Bern HA, Bue B, Colborn T, Cook P, Davis WP, Denslow N, Donaldson EM, Edsall CC, Fournier M, Gilbertson M, Johnson R, Kocan R, Monosson E, Norrgren L, Peterson RE, Rolland R, Smolen M, Spies R, Sullivan C, Thomas P, Van Der Kraak G | veditors = Rolland RM, Gilbertson M, Peterson RE | title = Chemically Induced Alterations in Functional Development and Reproduction of Fishes | publisher = Society of Environmental Toxicology & Chemist | year = 1997 | chapter = Statement from the work session on chemically induced alterations in functional development and reproduction of fishes | pages = [https://archive.org/details/chemicallyinduce1997unse/page/3 3–8] | isbn = 978-1-880611-19-7 | chapter-url = https://archive.org/details/chemicallyinduce1997unse/page/3 }}</ref><ref name="pmid9460166">{{cite journal | author = Alleva E, Brock J, Brouwer A, Colborn T, Fossi MC, Gray E, Guillette L, Hauser P, Leatherland J, MacLusky N, Mutti A, Palanza P, Parmigiani S, Porterfield, Santi R, Stein SA, vom Saal F | title = Statement from the work session on environmental endocrine-disrupting chemicals: neural, endocrine, and behavioral effects | journal = Toxicol Ind Health | volume = 14 | issue = 1–2 | pages = 1–8 | year = 1998 | pmid = 9460166 | doi = 10.1177/074823379801400103 }}</ref><ref name="Brook_1999">{{cite journal |vauthors=Brock J, Colborn T, Cooper R, Craine DA, Dodson SF, Garry VF, Gilbertson M, Gray E, Hodgson E, Kelce W, Klotz D, Maciorowski AF, Olea N, Porter W, Rolland R, Scott GI, Smolen M, Snedaker SC, Sonnenschein C, Vyas NB, Welshons WV, Whitcomb CE | title = Statement from the Work Session on Health Effects of Contemporary-Use Pesticides: the Wildlife / Human Connection | journal = Toxicol Ind Health | volume = 15 | issue = 1–2 | pages = 1–5 | year = 1999 | doi = 10.1191/074823399678846547}}</ref> == Mecanismo de acción == O comezo da [[puberdade]] caracterízase por un incremento dos niveis da [[GnRH|hormona liberadora de gonadotropinas hipotalámicas]] (GnRH). A GnRH orixina a secreción de [[hormona luteinizante]] (LH) e de [[hormona estimulante dos folículos]] (FSH) desde a glándula [[pituitaria anterior]], o cal á súa vez causa que os [[ovario]]s respondan segregando [[estradiol]]. O aumento do estróxeno gonadal promove o desenvolvemento dos peitos das mulleres, a distribución da graxa típica das femias e o crecemento esquelético. Os [[andróxeno]]s [[glándula adrenal|adrenais]] e [[gónada|gonadais]] causan a aparición do pelo púbico e axilar.<ref name="Speroff_1994"/><ref name="Roy_2009"/> A puberdade precoz periférica causada por estróxenos exóxenos avalíase estimando a diminución dos niveis de [[gonadotropina]]s.<ref name="Massart_2006"/> Os xenoestróxenos que se encontran en plásticos, comida empaquetada, bandexas e contedores de bebidas, (máis aínda se queceron ao sol ou nun forno), poden interferir co desenvolmento da puberdade actuando a diferentes niveis: no eixe hipotalámico-hipofisario, nas gónadas, en órganos periféricos como as mamas, [[folículo piloso|folículos pilosos]] e xenitais. Os compostos químicos exóxenos que imitan estróxenos poden alterar as funcións do sistema endócrino e causar varios problemas de saúde ao interferire coa síntese, metabolismo, a unión ou as respostas celulares dos estróxenos naturais.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Toppari_2010"/><ref name="Caserta_2008"/><ref name="Danzo_1998">{{cite journal | author = Danzo BJ | title = The effects of environmental hormones on reproduction | url = https://archive.org/details/sim_cellular-and-molecular-life-sciences_1998-11_54_11/page/1249 | journal = Cell. Mol. Life Sci. | volume = 54 | issue = 11 | pages = 1249–64 |date=novembro de 1998 | pmid = 9849617 | doi =10.1007/s000180050251 }}</ref> Aínda que a fisioloxía do sistema reprodutor é complexa, a acción de estróxenos exóxenos ambientais hipotetízase que ocorre por dous posibles mecanismos. Os xenoestróxenos poden alterar de xeito temporal ou permanente os bucles de [[retroalimentación]] do cerebro, pituitaria, gónadas e [[tiroide]], imitando os efectos dos estróxenos e activando os seus receptores específicos ou poden unirse a receptores de hormonas e bloquear a acción das hormonas naturais. Así é posible que os estróxenos ambientais poidan acelerar o desenvolvemento sexual se están presentes en concentración suficiente ou cunha exposición crónica.<ref name="Toppari_2010"/><ref name="Danzo_1998"/><ref name="Louis_2008"/><ref name="Raiser_2006"/> A semellanza da estrutura dos estróxenos exóxenos e os endóxenos cambia o balance hormonal dentro do corpo e como resultado aparecen diversos problemas reprodutivos nas femias.<ref name="Roy_2009"/> O mecanismo global de acción é que os compostos exóxenos que imitan estróxenos se unen aos [[receptor de estróxenos|receptores de estróxenos]] e causan a acción determinada nos órganos diana.<ref name="Mueller_2004">{{cite journal | author = Mueller SO | title = Xenoestrogens: mechanisms of action and detection methods | journal = Anal Bioanal Chem | volume = 378 | issue = 3 | pages = 582–7 |date=febreiro de 2004 | pmid = 14564443 | doi = 10.1007/s00216-003-2238-x }}</ref> == Efectos == Os xenoestróxenos foron implicados en diversos problemas médicos e durante os últimos 10 anos moitos estudos científicos atoparon sólidas evidencias de efectos adversos sobre a saúde animal e humana.<ref name="pmid14657511">{{cite journal |vauthors=Aravindakshan J, Paquet V, Gregory M, Dufresne J, Fournier M, Marcogliese DJ, Cyr DG | title = Consequences of xenoestrogen exposure on male reproductive function in spottail shiners (Notropis hudsonius) | journal = Toxicol. Sci. | volume = 78 | issue = 1 | pages = 156–65 |date=marzo de 2004 | pmid = 14657511 | doi = 10.1093/toxsci/kfh042 }}</ref><ref name="pmid9460178">{{cite journal |vauthors=vom Saal FS, Cooke PS, Buchanan DL, Palanza P, Thayer KA, Nagel SC, Parmigiani S, Welshons WV | title = A physiologically based approach to the study of bisphenol A and other estrogenic chemicals on the size of reproductive organs, daily sperm production, and behavior | journal = Toxicol Ind Health | volume = 14 | issue = 1–2 | pages = 239–60 | year = 1998 | pmid = 9460178 | doi = 10.1177/074823379801400115 }}</ref><ref name="pmid15159524">{{cite journal |vauthors=Aravindakshan J, Gregory M, Marcogliese DJ, Fournier M, Cyr DG | title = Consumption of xenoestrogen-contaminated fish during lactation alters adult male reproductive function | journal = Toxicol. Sci. | volume = 81 | issue = 1 | pages = 179–89 |date=setembro de 2004 | pmid = 15159524 | doi = 10.1093/toxsci/kfh174 }}</ref><ref name="pmid11403892">{{cite journal |vauthors=Luconi M, Bonaccorsi L, Forti G, Baldi E | title = Effects of estrogenic compounds on human spermatozoa: evidence for interaction with a nongenomic receptor for estrogen on human sperm membrane | journal = Mol. Cell. Endocrinol. | volume = 178 | issue = 1–2 | pages = 39–45 |date=xuño de 2001 | pmid = 11403892 | doi = 10.1016/S0303-7207(01)00416-6 }}</ref><ref name="pmid12477510">{{cite journal |vauthors=Rozati R, Reddy PP, Reddanna P, Mujtaba R | title = Role of environmental estrogens in the deterioration of male factor fertility | journal = Fertil. Steril. | volume = 78 | issue = 6 | pages = 1187–94 |date=decembro de 2002 | pmid = 12477510 | doi =10.1016/S0015-0282(02)04389-3 }}</ref><ref name="pmid8747020">{{cite journal |vauthors=Sharpe RM, Fisher JS, Millar MM, Jobling S, Sumpter JP | title = Gestational and lactational exposure of rats to xenoestrogens results in reduced testicular size and sperm production | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 103 | issue = 12 | pages = 1136–43 |date=decembro de 1995 | pmid = 8747020 | pmc = 1519239 | doi =10.1289/ehp.951031136 }}</ref><ref name="pmid12151423">{{cite journal |vauthors=Dallinga JW, Moonen EJ, Dumoulin JC, Evers JL, Geraedts JP, Kleinjans JC | title = Decreased human semen quality and organochlorine compounds in blood |url=https://archive.org/details/sim_human-reproduction_2002-08_17_8/page/1973 | journal = Hum. Reprod. | volume = 17 | issue = 8 | pages = 1973–9 |date=agosto de 2002 | pmid = 12151423 | doi = 10.1093/humrep/17.8.1973 }}</ref><ref name="pmid8819018">{{cite journal | author = Palmlund I | title = Exposure to a xenoestrogen before birth: the diethylstilbestrol experience | journal = J Psychosom Obstet Gynecol | volume = 17 | issue = 2 | pages = 71–84 |date=xuño de 1996 | pmid = 8819018 | doi = 10.3109/01674829609025667 }}</ref><ref name="pmid10188197">{{cite journal |vauthors=Olea N, Olea-Serrano F, Lardelli-Claret P, Rivas A, Barba-Navarro A | title = Inadvertent exposure to xenoestrogens in children | journal = Toxicol Ind Health | volume = 15 | issue = 1–2 | pages = 151–8 | year = 1999 | pmid = 10188197 | doi = 10.1177/074823379901500112 }}</ref><ref name="pmid21035116">{{cite journal |vauthors=Li DK, Zhou Z, Miao M, He Y, Wang J, Ferber J, Herrinton LJ, Gao E, Yuan W | title = Urine bisphenol-A (BPA) level in relation to semen quality | journal = Fertil. Steril. | volume = 95 | issue = 2 | pages = 625–30.e1–4 |date=febreiro de 2011 | pmid = 21035116 | doi = 10.1016/j.fertnstert.2010.09.026 }}</ref><ref name="pmid12837917">{{cite journal |vauthors=Rogan WJ, Ragan NB | title = Evidence of effects of environmental chemicals on the endocrine system in children | journal = Pediatrics | volume = 112 | issue = 1 Pt 2 | pages = 247–52 |date=xullo de 2003 | pmid = 12837917 | doi = 10.1542/peds.112.S1.247 }}</ref> Preocupa que os xenoestróxenos poidan actuar como falsos mensaxeiros e alterar os procesos de [[reprodución]]. Os xenoestróxenos, como todos os estróxenos, poden incrementar o crecemento do [[endometrio]], polo que os tratamentos para a [[endometriose]] inclúen evitar os produtos que os conteñen. Igualmente, evítanse para previr o comezo ou o agravamento da [[adenomiose]]. En diversos estudos observáronse perturbacións na vida silvestre coa exposición estroxénica. Por exemplo, a vertedura desde asentamentos humanos, incluíndo a escorredura superficial e a auga que sae das [[estación depuradora de augas residuais|plantas depuradoras de augas residuais]] libera grandes cantidades de xenoestróxenos nas correntes fluviais, o cal orixina grandes alteracións na vida acuática. Cun factor de [[bioacumulación]] de 10⁵ –10⁶, os peixes son extremadamente susceptibles aos contaminantes.<ref name="Williams_1998">{{cite journal |vauthors=Williams DE, Lech JJ, Buhler DR | title = Xenobiotics and xenoestrogens in fish: modulation of cytochrome P450 and carcinogenesis | journal = Mutat. Res. | volume = 399 | issue = 2 | pages = 179–92 |date=marzo de 1998 | pmid = 9672659 | doi = 10.1016/S0027-5107(97)00255-8}}</ref> As correntes fluviais en condicións máis áridas pénsase que teñen máis efecto debido ás concentracións máis altas dos compostos químicos que se encontran pouco diluídos.<ref name="Vajda_2008">{{cite journal |vauthors=Vajda AM, Barber LB, Gray JL, Lopez EM, Woodling JD, Norris DO | title = Reproductive disruption in fish downstream from an estrogenic wastewater effluent | journal = Environ. Sci. Technol. | volume = 42 | issue = 9 | pages = 3407–14 |date=maio de 2008 | pmid = 18522126 | doi =10.1021/es0720661 | bibcode = 2008EnST...42.3407V }}</ref> Cando se comparan os peixes de augas arriba dunha planta depuradora de augas residuais cos que viven augas abaixo, os estudos indican que se encontra augas abaixo unha histopatoloxía alterada de ovarios e testículos, intersexo gonadal, tamaño reducido das gónadas, indución de [[viteloxenina]] e unha alteración na proporción de sexos.<ref name="Vajda_2008"/> A proporción de sexos está nesgada en favor das femias porque os xenoestróxenos interrompen a configuración gonadal causando unha reversión sexual completa ou parcial. Cando se comparan poboacións contiguas do peixe [[ciprínido]] de río ''[[Catostomus commersonii]]'', as femias expostas poden ter ata cinco etapas ovocíticas e desenolver os ovarios asincronicamente en comparación coas femias non expostas que xeralmente teñen dúas etapas ovocíticas e desenvolven os ovarios sincronicamene no grupo. Previamente, este tipo de diferenzas soamente se atoparan en especies tropicais e temperadas.<ref name="Vajda_2008"/> A concentración do esperma e os perímetros de mobilidade están reducidos en peixes macho expostos a xenoestróxenos ademais de estaren alterados os estadios da [[espermatoxénese]].<ref name="pmid15159524"/><ref name="Vajda_2008"/> Ademais, os xenoestróxenos tañen causado a aparición dunha gran cantidade de peixes intersexo. Por exemplo, un estudo sinalou que o número de individuos intersexo no peixe ''Catostomus commersonii'' era igual ao número de machos na poboación que vivía augas abaixo dunha depuradora de augas. Non se atoparon individuos intersexo augas arriba da depuradora. Ademais, atoparon diferenzas na proporción de tecido ovárico e testicular e o seu grao de organización entre os peixes intersexo.<ref name="Vajda_2008"/> Adicionalmente, os xenoestróxenos expoñen os peixes a indutores do [[CYP1A]] ao inhibiren unha posible proteína lábil e potenciar o receptor Ah, o cal foi ligado ao cancro epizoótico e á iniciación de tumores.<ref name="Williams_1998"/> Estableceuse que a indución de CYP1A é un bo indicador para a exposición a xenoestróxenos. Ademais, os xenoestróxenso estimulan a [[viteloxenina]] (Vtg), a cal actú como unha reserva de nutrientes e as proteínas da zona radiata (Zrp), que forman as cubertas dos ovos. Por tanto, a Vtg e a Zrp son [[biomarcador]]es da exposición en peixes.<ref name="pmid10856602">{{cite journal |vauthors=Arukwe A, Celius T, Walther BT, Goksøyr A | title = Effects of xenoestrogen treatment on zona radiata protein and vitellogenin expression in Atlantic salmon (Salmo salar) | journal = Aquat. Toxicol. | volume = 49 | issue = 3 | pages = 159–170 |date=xuño de 2000 | pmid = 10856602 | doi =10.1016/S0166-445X(99)00083-1 }}</ref> Outro efecto potencial dos xenoestróxenos é sobre os [[oncoxene]]s, concretamente en relación co [[cancro de mama]]. Algúns científicos dubidan que os xenoestróxenos teña ningún efecto biolóxico significativo nas concentracións en que se encontran no medio ambiente.<ref name="pmid9557209">{{cite journal |vauthors=Golden RJ, Noller KL, Titus-Ernstoff L, Kaufman RH, Mittendorf R, Stillman R, Reese EA | title = Environmental endocrine modulators and human health: an assessment of the biological evidence | journal = Crit. Rev. Toxicol. | volume = 28 | issue = 2 | pages = 109–227 |date=marzo de 1998 | pmid = 9557209 | doi = 10.1080/10408449891344191 }}</ref> Porén, hai unha evidencia substancial en diversos estudos recentes que indica que os xenoestróxenos poden incrementar o crecemento do cancro de mama en [[cultivo de tecidos]].<ref name="pmid17121429">{{cite journal |vauthors=Pugazhendhi D, Sadler AJ, Darbre PD | title = Comparison of the global gene expression profiles produced by methylparaben, n-butylparaben and 17beta-oestradiol in MCF7 human breast cancer cells | journal = J Appl Toxicol | volume = 27 | issue = 1 | pages = 67–77 | year = 2007 | pmid = 17121429 | doi = 10.1002/jat.1200 }}</ref><ref name="pmid16474171">{{cite journal |vauthors=Buterin T, Koch C, Naegeli H | title = Convergent transcriptional profiles induced by endogenous estrogen and distinct xenoestrogens in breast cancer cells | journal = Carcinogenesis | volume = 27 | issue = 8 | pages = 1567–78 |date=agosto de 2006 | pmid = 16474171 | doi = 10.1093/carcin/bgi339 }}</ref><ref name="pmid16522524">{{cite journal | author = Darbre PD | title = Environmental oestrogens, cosmetics and breast cancer | journal = Best Pract. Res. Clin. Endocrinol. Metab. | volume = 20 | issue = 1 | pages = 121–43 |date=marzo de 2006 | pmid = 16522524 | doi = 10.1016/j.beem.2005.09.007 }}</ref><ref name="pmid14745841">{{cite journal |vauthors=Darbre PD, Aljarrah A, Miller WR, Coldham NG, Sauer MJ, Pope GS | title = Concentrations of parabens in human breast tumours | journal = J Appl Toxicol | volume = 24 | issue = 1 | pages = 5–13 | year = 2004 | pmid = 14745841 | doi = 10.1002/jat.958 }}</ref> Sinalouse que niveis moi baixos do xenoestróxeno [[bisfenol A]] poderían afectar con máis intensidade á sinalización neural fetal que niveis máis altos, o que indica que os modelos clásicos nos que a dose é igual á intensidade da resposta poderían non ser aplicables en tecidos susceptibles.<ref name="pmid16123166">{{cite journal |vauthors=Zsarnovszky A, Le HH, Wang HS, Belcher SM | title = Ontogeny of rapid estrogen-mediated extracellular signal-regulated kinase signaling in the rat cerebellar cortex: potent nongenomic agonist and endocrine disrupting activity of the xenoestrogen bisphenol A | journal = Endocrinology | volume = 146 | issue = 12 | pages = 5388–96 |date=decembro de 2005 | pmid = 16123166 | doi = 10.1210/en.2005-0565 }}</ref> Como neste estudo se aplicaban inxeccións intracerebelares, a súa relevancia respecto a exposicións ambientais non está clara, xa que é o papel dun efecto estroxénico comparado con algún outro efecto tóxico do bisfenol A. Outros científicos argumentan que os efectos observados son espurios e inconsistentes ou que as cantidades dos axentes son demasiado baixas como para ter algún efecto.<ref name="pmid15458784">{{cite journal | author = Safe S | title = Endocrine disruptors and human health: is there a problem | journal = Toxicology | volume = 205 | issue = 1–2 | pages = 3–10 |date=decembro de 2004 | pmid = 15458784 | doi = 10.1016/j.tox.2004.06.032 }}</ref> Unha enquisa de 1997 entre científicos de campos relacionados coa avaliación dos estróxenos atopou que o 13 % consideraba os perigos para a saúde dos xenoestróxenos como "altos", o 62 % como "menores" ou "ningún" e o 25 % estaban inseguros.<ref name="pmid9527611">{{cite journal |vauthors=Murray DW, Lichter SR | title = Organochlorine residues and breast cancer | journal = N. Engl. J. Med. | volume = 338 | issue = 14 | pages = 990–1 |date=abril de 1998 | pmid = 9527611 | doi = 10.1056/nejm199804023381411 }}</ref> Especulouse que a diminución do reconto de espermatozoides en machos podía deberse a un incremento na exposición a estróxenos ''in utero''.<ref name="pmid8098802">{{cite journal |vauthors=Sharpe RM, Skakkebaek NE | title = Are oestrogens involved in falling sperm counts and disorders of the male reproductive tract? | journal = Lancet | volume = 341 | issue = 8857 | pages = 1392–5 |date=maio de 1993 | pmid = 8098802 | doi = 10.1016/0140-6736(93)90953-E }}</ref> Sharpe nun estudo de revisión de 2005 indicou que as substancias estroxénicas externas son demaisado débiles nos seus efectos acumulativos como para alteraren as funcións reprodutivas dos machos, pero sinalou que a situación parece ser máis complexa, xa que os compostos químicos externos poden afectar o balance interno [[testosterona]]-estróxeno.<ref name="pmid12534932">{{cite journal | author = Sharpe RM | title = The 'oestrogen hypothesis'- where do we stand now? | journal = Int. J. Androl. | volume = 26 | issue = 1 | pages = 2–15 |date=febreiro de 2003 | pmid = 12534932 | doi = 10.1046/j.1365-2605.2003.00367.x }}</ref> === Impacto === A presenza tan estendida destas substancias estroxénicas é unha preocupación sanitaria significativa, tanto individualmente coma para a pobaoción. A vida depende da transmisión de información bioquímica á seguinte xeración e a presenza de xenoestróxenos pode interferir con este proceso transxeneracional introducindo o que Vidaeff e Sever chaman "confusión química" ,<ref name="pmid15808781">{{cite journal |vauthors=Vidaeff AC, Sever LE | title = In utero exposure to environmental estrogens and male reproductive health: a systematic review of biological and epidemiologic evidence | journal = Reprod. Toxicol. | volume = 20 | issue = 1 | pages = 5–20 | year = 2005 | pmid = 15808781 | doi = 10.1016/j.reprotox.2004.12.015 }}</ref> que afirman: "Os resultados non apoian con certeza a idea de que os estróxe os ambientais contribúen a un incremento nos trastornos reprodutivos en machos, nin proporcionan suficiente base para rexeitar dita hipótese." Un informe de 2008 mostra máis evidencias dos estendidos efectos dos compostos químicos feminizantes no desenvolvemento dos machos en todas as clases de [[vertebrados]] como un fenómeno espallado por todo o mundo.<ref name=indepen/> O 90 % dos aproximadamenete 100.000 compostos químicos introducidos recentemente están pouco regulados, de acordo coa [[Comisión Europea]].<ref name=indepen>[https://web.archive.org/web/20081208001730/http://www.independent.co.uk/news/science/its-official-men-really-are-the-weaker-sex-1055688.html It's official: Men are the weaker sex] 7 de decembro de 2008. [[The Independent]].</ref> Axencias como a [[Axencia de Protección Ambiental dos Estados Unidos]] e o [[Programa Internacional sobre Seguridade Química]] da [[Organización Mundial da Saúde]] son algunhas das encargadas de tratar estes asuntos. === Puberdade precoz === A puberdade é un complexo proceso de desenvolvemento definido como a transición da nenez á adolescencia e á función reprodutiva adulta.<ref name="Speroff_1994">{{cite book |vauthors=Kase NG, Speroff L, Glass RL | title = Clinical gynecologic endocrinology and infertility |url=https://archive.org/details/clinicalgynecolo0005unse | publisher = Williams & Wilkins | location = Baltimore | year = 1994 | pages = [https://archive.org/details/clinicalgynecolo0005unse/page/371 371–382]| isbn = 978-0-683-07899-2 | edition = 5 }}</ref><ref name="Louis_2008">{{cite journal |vauthors=Buck Louis GM, Gray LE, Marcus M, Ojeda SR, Pescovitz OH, Witchel SF, Sippell W, Abbott DH, Soto A, Tyl RW, Bourguignon JP, Skakkebaek NE, Swan SH, Golub MS, Wabitsch M, Toppari J, Euling SY | title = Environmental factors and puberty timing: expert panel research needs | journal = Pediatrics | volume = 121 Suppl 3 | pages = S192–207 |date=febreiro de 2008 | pmid = 18245512 | doi = 10.1542/peds.1813E }}</ref><ref name="Mouritsen_2010">{{cite journal |vauthors=Mouritsen A, Aksglaede L, Sørensen K, Mogensen SS, Leffers H, Main KM, Frederiksen H, Andersson AM, Skakkebaek NE, Juul A | title = Hypothesis: exposure to endocrine-disrupting chemicals may interfere with timing of puberty | journal = Int. J. Androl. | volume = 33 | issue = 2 | pages = 346–59 |date=abril de 2010 | pmid = 20487042 | doi = 10.1111/j.1365-2605.2010.01051.x }}</ref> O primeiro signo de puberdade feminina é unha aceleración do crecemento seguida do desenvolvemento dunha xema das mamas palpable ([[telarquía]]). A idade media da telarquía é os 9,8 anos. Aínda que a secuencia pode ser invertida, os cambios dependentes dos [[andróxeno]]s como o crecemento dos pelos púbicos e axilares, o olor corporal e o [[acne]] ([[adrenarquía]]) xeralmente aparecen dous anos máis tarde. O comezo da [[menstruación]] ([[menarquía]]) é un evento tardío (a media é 12,8, pero varía entre os países), que ocorre despois de pasado o pico do crecemento.<ref name="Speroff_1994"/> A puberdade considérase [[puberdade precoz|precoz]] se as [[característica sexual secundaria|características sexuais secundarias]] aparecen antes dos 8 anos de idade en nenas e dos 9 anos en nenos.<ref name="Speroff_1994"/><ref name="Massart_2006">{{cite journal |vauthors=Massart F, Parrino R, Seppia P, Federico G, Saggese G | title = How do environmental estrogen disruptors induce precocious puberty? | journal = Minerva Pediatr. | volume = 58 | issue = 3 | pages = 247–54 |date=xuño de 2006 | pmid = 16832329 }}</ref> O aumento do crecemento adoita ser o primeiro cambio na puberdade precoz, seguido do desenvolvemento dos peitos femininos e o crecemento do pelo púbico. Porén, ás veces a telarquía, a adrenarquía e o [[crecemento linear]] poden ocorrer simultaneamente e, aínda que non é moi común, a menarquía pode ser o primeiro signo.<ref name="Speroff_1994"/> A puberdade precoz pode clasificarse en central (dependente das [[gonadotropina]]s) ou periférica (independente das gonadotropinas).<ref name="Speroff_1994"/><ref name="Louis_2008"/> A puberdade precoz periférica foi ligada á exposición a compostos estroxénicos exóxenos. A idade de comezo da puberdade está influenciada por moitos factores: xenéticos, estado nutricional, étnicos e ambientais, incluíndo os socioeconómicos e a localización xeográfica.<ref name="Aksglaede_2006">{{cite journal |vauthors=Aksglaede L, Juul A, Leffers H, Skakkebaek NE, Andersson AM | title = The sensitivity of the child to sex steroids: possible impact of exogenous estrogens | journal = Hum. Reprod. Update | volume = 12 | issue = 4 | pages = 341–9 | year = 2006 | pmid = 16672247 | doi = 10.1093/humupd/dml018 }}</ref><ref name="Parent_2004">{{cite journal |vauthors=Parent AS, Rasier G, Gerard A, Heger S, Roth C, Mastronardi C, Jung H, Ojeda SR, Bourguignon JP | title = Early onset of puberty: tracking genetic and environmental factors | journal = Horm. Res. | volume = 64 Suppl 2 | issue = 2| pages = 41–7 | year = 2005 | pmid = 16286770 | doi = 10.1159/000087753 | hdl = 2268/69899 | url = http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/69899 }}</ref> Observouse unha diminución da idade de comezo da puberdade dos 17 anos aos 13 nun período de 200 anos ata a metade do [[século XX]].<ref name="Aksglaede_2006"/><ref name="Toppari_2010">{{cite journal |vauthors=Toppari J, Juul A | title = Trends in puberty timing in humans and environmental modifiers | journal = Mol. Cell. Endocrinol. | volume = 324 | issue = 1–2 | pages = 39–44 |date=agosto de 2010 | pmid = 20298746 | doi = 10.1016/j.mce.2010.03.011 }}</ref><ref name="Mouritsen_2010"/> A tendencia cara a unha puberdade temperá atribuíuse á mellora da saúde pública e das condicións de vida.<ref name="Jacobson-Dickman_Lee_2009">{{cite journal |vauthors=Jacobson-Dickman E, Lee MM | title = The influence of endocrine disruptors on pubertal timing | journal = Current Opinion in Endocrinology, Diabetes and Obesity | volume = 16 | issue = 1 | pages = 25–30 |date=febreiro de 2009 | pmid = 19115521 | doi =10.1097/MED.0b013e328320d560 }}</ref> Unha hipótese punteira para explicar este cambio cara a unha puberdade precoz é a mellora da nutrición, que ten como resultado un rápido crecemento corporal, incremento do peso e do depósito de graxa.<ref name="Guillette_2006">{{cite journal |vauthors=Guillette EA, Conard C, Lares F, Aguilar MG, McLachlan J, Guillette LJ | title = Altered breast development in young girls from an agricultural environment | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 114 | issue = 3 | pages = 471–5 |date=marzo de 2006 | pmid = 16507474 | pmc = 1392245 | doi =10.1289/ehp.8280 }}</ref> Porén, outros cren que a exposición a produtos químicos pode ter un papel. Dous estudos epidemiolóxicos recentes nos Estados Unidos (PROS e NMANES III)<ref> The National Health and Nutrition Examination Survey III (NHANES III) e o Pediatric Research in Office Settings (PROS)</ref> salientaron un recente e inesperado adianto da maduración sexual nas nenas.<ref name="Aksglaede_2006"/><ref name="Herman-Giddens_1997">{{cite journal |vauthors=Herman-Giddens ME, Slora EJ, Wasserman RC, Bourdony CJ, Bhapkar MV, Koch GG, Hasemeier CM | title = Secondary sexual characteristics and menses in young girls seen in office practice: a study from the Pediatric Research in Office Settings network |url=https://archive.org/details/sim_pediatrics_1997-04_99_4/page/505 | journal = Pediatrics | volume = 99 | issue = 4 | pages = 505–12 |date=abril de 1997 | pmid = 9093289 | doi =10.1542/peds.99.4.505 }}</ref><ref name="Wang_2005">{{cite journal |vauthors=Wang RY, Needham LL, Barr DB | title = Effects of environmental agents on the attainment of puberty: considerations when assessing exposure to environmental chemicals in the National Children's Study | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 113 | issue = 8 | pages = 1100–7 |date=agosto de 2005 | pmid = 16079085 | pmc = 1280355 | doi = 10.1289/ehp.7615}}</ref> Estudos feitos en América, Europa e Asia indican que o desenvolvemento dos peitos nas nenas ocorre a unha idade máis nova que hai unhas poucas décadas, independentemente da raza e condicións socioeconómicas.<ref name="Toppari_2010"/><ref name="Mouritsen_2010"/><ref name="Guillette_2006"/> A exposición a compostos químicos ambientais é un dos factores implicados na recente tendencia á baixa da idade de maduración sexual temperá.<ref name="Toppari_2010"/><ref name="Mouritsen_2010"/><ref name="Wang_2005"/> ==== Telarquía en Porto Rico ==== Desde 1979, os endocrinólogos pediátricos de [[Porto Rico]] decatáronse dun incremento no número de pacientes con [[telarquía]] prematura.<ref name="Den_Hond_Schoeters_2006">{{cite journal |vauthors=Den Hond E, Schoeters G | title = Endocrine disrupters and human puberty | journal = Int. J. Androl. | volume = 29 | issue = 1 | pages = 264–71; discussion 286–90 |date=febreiro de 2006 | pmid = 16466548 | doi = 10.1111/j.1365-2605.2005.00561.x }}</ref> Mediuse a presenza de [[ftalato]]s no [[sangue]] de 41 nenas que experimentaban un comezo temperán do desenvolvemento dos peitos e de grupos de control axeitados. A idade media das nenas con telarquía prematura estudadas era de 31 meses. Atoparon altos niveis de ftalatos nas nenas que tiñan telarquía prematura comparadas coas dos controis.<ref name="Colón_2000">{{cite journal |vauthors=Colón I, Caro D, Bourdony CJ, Rosario O | title = Identification of phthalate esters in the serum of young Puerto Rican girls with premature breast development | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 108 | issue = 9 | pages = 895–900 |date=setembro de 2000 | pmid = 11017896 | pmc = 2556932 | doi =10.1289/ehp.00108895 }}</ref> Non todos os casos de telarquía prematura na mostra do estudo contiñan niveis elevados de [[éster]]es de ftalatos e existía a preocupación dunha posible contaminación artificial a partir do equipamento de [[vinilo]] e tubos do laboratorio onde se fixo o estudo que invalidarían os resultados, deblitando así a ligazón entre exposición e causación.<ref name="Den_Hond_Schoeters_2006"/><ref name="Rogan_2007"/> ==== Casos de puberdade precoz na Toscana ==== O Dr. Massart e colegas da [[Universidade de Pisa]] estudaron o aumento da prevalencia da puberdade precoz na rexión do noroeste da [[Toscana]]. Nesta rexión de Italia hai unha grande abundancia de [[estaleiro]]s e [[invernadoiro]]s onde hai unha exposición a [[pesticida]]s e [[micoestróxeno]]s (substancias estroxénicas producidas por fungos). Aínda que non foron quen de atopar unha causa definitiva da alta proporción de puberdade precoz, os autores concluíron que os pesticidas e [[herbicida]]s ambientais podían estar implicados.<ref name="Massart_2008">{{cite journal |vauthors=Massart F, Meucci V, Saggese G, Soldani G | title = High growth rate of girls with precocious puberty exposed to estrogenic mycotoxins |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-pediatrics_2008-05_152_5/page/690 | journal = J. Pediatr. | volume = 152 | issue = 5 | pages = 690–5, 695.e1 |date=maio de 2008 | pmid = 18410776 | doi = 10.1016/j.jpeds.2007.10.020 }}</ref> ==== Contaminación dos produtos lácteos ==== En [[Míchigan]] en 1973 os alimentos para animais estaban contaminados con gran cantidade de bifenil polibromado, o que orixinou unha alta exposición aos [[PBB]] na poboación polo [[leite]] e outros produtos lácteos que contaminaron as vacas. A exposición perinatal dos nenos foi estimado medindo o PBB no [[soro sanguíneo|soro]] das nais algúns anos despois da exposición. As nenas que estiveran expostas aos altos niveis de PBB durante a [[lactación]] materna tiveron a menarquía e un desenvolvemento do pelo púbico a unha idade máis temperá que as nenas que tiveran menos exposición perinatal. O estudo non notou diferenzas no tempo de desenvolvemento dos peitos entre os casos e os controis.<ref name="Toppari_2010"/><ref name="Raiser_2006"/><ref name="Rogan_2007"/> ==== Contaminación dos peixes ==== Os [[Grandes Lagos, América do Norte|Grandes Lagos]] foron polucionados con residuos industriais (principalmente [[PCB]]s e [[DDT]]) desde o inicio do século XX. Estes compostos acumuláronse nos paxaros e en peixes de pesca deportiva. Fíxose un estudo para estimar o impacto do consumo de peixes contaminados en mulleres preñadas e as súas nenas. Estudáronse as concentracións de PCB e DDT no soro materno e a idade da menarquía das súas fillas. En análises multivariantes, o DDT pero non o PCB estaban ligados a unha diminución da idade da menarquía.<ref name="Raiser_2006"/><ref name="Den_Hond_Schoeters_2006"/><ref name="Rogan_2007"/> As limitacións do estudo incluían a medición directa da exposición e o auto informe da menarquía.<ref name="Raiser_2006"/> ==== Implicacións ==== A puberdade precoz ten numerosas implicacións significativas físicas, psicolóxicas e sociais para as rapazas. Desafortunadamente, o crecemento na puberdade prematura arranca e acelera a maduración ósea e pecha prematuramente as [[epífise]]s dos [[óso]]s, o cal causa unha redución da altura adulta e unha curta estatura.<ref name="Cesario_Hughes_2007">{{cite journal |vauthors=Cesario SK, Hughes LA | title = Precocious puberty: a comprehensive review of literature | journal = J Obstet Gynecol Neonatal Nurs | volume = 36 | issue = 3 | pages = 263–74 | year = 2007 | pmid = 17489932 | doi = 10.1111/j.1552-6909.2007.00145.x }}</ref> En 1999, a [[FDA]] dos Estados Unidos recomendou que as mulleres non tomasen máis de 3,24&nbsp;ng diarios de estróxenos na comida.<ref name="Partsch_Sippell_2001">{{cite journal |vauthors=Partsch CJ, Sippell WG | title = Pathogenesis and epidemiology of precocious puberty. Effects of exogenous oestrogens | journal = Hum. Reprod. Update | volume = 7 | issue = 3 | pages = 292–302 | year = 2001 | pmid = 11392376 | doi =10.1093/humupd/7.3.292 }}</ref> A puberdade precoz tamén foi implicada na [[obesidade]] pediátrica e adulta.<ref name="Wang_2005"/><ref name="Cesario_Hughes_2007"/> Algúns estudos suxeriron que a puberdade precoz pon ás nenas nun maior risco de ter posteriormente na súa vida [[cancro de mama]].<ref name="Wang_2005"/> A puberdade precoz está ligada a outros trastornos [[xinecoloxía|xinecolóxicos]] como a [[endometriose]], [[adenomiose]], [[síndrome do ovario policístico]] e [[infertilidade]].<ref name="Caserta_2008"/><ref name="Grün_Blumberg_2009"/><ref name="Genuis_2006">{{cite journal | author = Genuis SJ | title = Health issues and the environment--an emerging paradigm for providers of obstetrical and gynaecological health care | url = https://archive.org/details/sim_human-reproduction_2006-09_21_9/page/2201 | journal = Hum. Reprod. | volume = 21 | issue = 9 | pages = 2201–8 |date=setembro de 2006 | pmid = 16775159 | doi = 10.1093/humrep/del181 }}</ref> A puberdade precoz pode levar a unha angustia psicosocial e a ter unhas malas autoimaxe e autoestima. As rapazas con características sexuais secundarias a idade moi nova son máis a miúdo vítimas de acosos e abusos sexuais.<ref name="Caserta_2008"/><ref name="Grün_Blumberg_2009">{{cite journal |vauthors=Grün F, Blumberg B | title = Endocrine disrupters as obesogens | journal = Mol. Cell. Endocrinol. | volume = 304 | issue = 1–2 | pages = 19–29 |date=maio de 2009 | pmid = 19433244 | pmc = 2713042 | doi = 10.1016/j.mce.2009.02.018 }}</ref> Os estudos indican que as rapazas que son sexualmente maduras a idades temperás é máis probable que adopten comportamentos de risco como fumar, tomar alcohol ou drogas ou ter sexo sen protección.<ref name="Cesario_Hughes_2007"/> A literatura actual non é adecuada para proporcionar información para estimar o grao en que os compostos químicos ambientais contribúen a unha puberdade precoz.<ref name="Wang_2005"/> As lagoas no noso coñecemento son o resultado das limitacións no deseño dos estudos, pequenos tamaños de mostra, dificultades para realizar estimacións da exposición e o pequeno número de compostos estudados.<ref name="Wang_2005"/> Desgrazadamente, a exposición infírese en vez de ser medida de forma real nos estudos dispoñibles.<ref name="Caserta_2008"/> A capacidade de detectar o posible papel dos compostos químicos na alteración da puberdade confúndase con moitos factores nutricionais, xenéticos e de estilo de vida que poden tamén afectar a puberdade e á natureza complexa do sistema endócrino reprodutivo.<ref name="Guillette_2006"/><ref name="Meeker_2009"/> Outras dificultades nas investigacións son os cambios nos niveis de exposición entre poboacións co paso do tempo e as exposicións simultáneas a múltiples compostos.<ref name="Meeker_2009"/> Actualmente, os datos non permiten dar por comprobada ou rexeitada a hipótese sobre o o impacto destes compostos na puberdade e cómpre facer máis investigacións. === Noutros animais === Os estudos en animais non humanos mostraron que a exposición a contaminantes ambientais con actividade estroxénica pode acelerar o comezo da puberdade. Un posible mecanismo describiuse en ratas expostas ao [[DDT]] ou ao [[beta-estradiol]], nas cales se atopou que a secreción pulsátil de [[GnRH]] estaba incrementada.<ref name="Raiser_2006"/><ref name="Nikaido_2004">{{cite journal |vauthors=Nikaido Y, Yoshizawa K, Danbara N, Tsujita-Kyutoku M, Yuri T, Uehara N, Tsubura A | title = Effects of maternal xenoestrogen exposure on development of the reproductive tract and mammary gland in female CD-1 mouse offspring | journal = Reprod. Toxicol. | volume = 18 | issue = 6 | pages = 803–11 | year = 2004 | pmid = 15279878 | doi = 10.1016/j.reprotox.2004.05.002 }}</ref> A exposición oral de femias de ratas a xenoestróxenos causa puberdade pseudo-precoz (apertura vaxinal temperá e primeiro estro temperán).<ref name="Parent_2004" /><ref name="Hotchkiss_2008">{{cite journal |vauthors=Hotchkiss AK, Rider CV, Blystone CR, Wilson VS, Hartig PC, Ankley GT, Foster PM, Gray CL, Gray LE | title = Fifteen years after "Wingspread"--environmental endocrine disrupters and human and wildlife health: where we are today and where we need to go | journal = Toxicol. Sci. | volume = 105 | issue = 2 | pages = 235–59 |date=outubro de 2008 | pmid = 18281716 | pmc = 2721670 | doi = 10.1093/toxsci/kfn030 }}</ref><ref name="Della_Seta_2008">{{cite journal |vauthors=Della Seta D, Farabollini F, Dessì-Fulgheri F, Fusani L | title = Environmental-like exposure to low levels of estrogen affects sexual behavior and physiology of female rats | journal = Endocrinology | volume = 149 | issue = 11 | pages = 5592–8 |date=novembro de 2008 | pmid = 18635664 | doi = 10.1210/en.2008-0113 }}</ref><ref name="Vandenberg_2007">{{cite journal |vauthors=Vandenberg LN, Maffini MV, Wadia PR, Sonnenschein C, Rubin BS, Soto AM | title = Exposure to environmentally relevant doses of the xenoestrogen bisphenol-A alters development of the fetal mouse mammary gland | journal = Endocrinology | volume = 148 | issue = 1 | pages = 116–27 |date=xaneiro de 2007 | pmid = 17023525 | pmc = 2819269 | doi = 10.1210/en.2006-0561 }}</ref> Un estudo sobre a[[dioxina]] en ratas femias inmaturas mostrou que induciu un desenvolvemento [[folículo ovárico|folicular]] temperán<ref name="Acerini_Hughes_2006">{{cite journal |vauthors=Acerini CL, Hughes IA | title = Endocrine disrupting chemicals: a new and emerging public health problem? | journal = Arch. Dis. Child. | volume = 91 | issue = 8 | pages = 633–41 |date=agosto de 2006 | pmid = 16861481 | pmc = 2083052 | doi = 10.1136/adc.2005.088500 }}</ref> e que os [[ftalato]]s fan decrecer a [[distancia anoxenital]] nas ratas neonatas.<ref name="Rogan_2007"/> Aínda que este artigo se centra nos efectos dos xenoestróxenos e a función reprodutiva das femias, numerosos estudos animais tamén indican que os efectos adversos dos estróxenos e andróxenos ambientais inflúen no sistema reprodutor dos machos.<ref name="Acerini_Hughes_2006"/> A administración de estróxenos a machos animais en desenvolvemento reduce o peso testicular e diminúe a produción de esperma.<ref name="Danzo_1998"/> O pequeno tamaño do falo observado ultimamente nos [[aligátor do Mississippi|aligátores]] machos relacionouse coa contaminación por DDT do seu hábitat natural en [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]].<ref name="Cesario_Hughes_2007"/><ref name="Acerini_Hughes_2006"/> Os datos sobre investigacións en animais son abundantes e demostran efectos adversos na reprodución de compostos hormonalmente activos atopados no ambiente.<ref name="Danzo_1998"/><ref name="Acerini_Hughes_2006"/><ref name="Patisaul_2009" /><ref name="Degen_Bolt_2000">{{cite journal |vauthors=Degen GH, Bolt HM | title = Endocrine disruptors: update on xenoestrogens | journal = Int Arch Occup Environ Health | volume = 73 | issue = 7 | pages = 433–41 |date=setembro de 2000 | pmid = 11057411 | doi =10.1007/s004200000163 }}</ref> == Compostos estroxénicos ambientais comúns == === Atrazina === A [[atrazina]] utilízase amplamente como [[herbicida]] para controlar as malas herbas de folla ancha que crecen nos campos de [[millo]], [[cana de azucre]], [[feo]] e [[trigo]] de inverno. A atrazina tamén se aplica ás árbores de Nadal, céspees residenciais, campos de [[golf]] e outras áreas recreativas. A atrazina é o segundo herbicida máis vendido no mundo e estímase que é o máis utilizado nalgúns países, como os Estados Unidos.<ref name="Roy_2009"/> === BPA === O BPA ([[bisfenol A]]) é o [[monómero]] usado na fabricación de plástico [[policarbonato]] e resinas [[epoxy]] usadas como revestimento na maioría das latas de bebidas e comida. A capacidade global de produción BPA de máis de 2,9·10⁹ kg por ano, polo que é un dos produtos químicos producidos en maior volume no mundo.<ref name="vom_Saal_Hughes_2005">{{cite journal |vauthors=vom Saal FS, Hughes C | title = An extensive new literature concerning low-dose effects of bisphenol A shows the need for a new risk assessment | journal = Environ. Health Perspect. | volume = 113 | issue = 8 | pages = 926–33 |date=agosto de 2005 | pmid = 16079060 | pmc = 1280330 | doi =10.1289/ehp.7713 }}</ref> Os enlaces [[éster]] nos policarbonatos baseados no BPA poderían sufrir [[hidrólise]] e degradación e liberación de BPA. Pero no caso dos epoxipolímeros formados a partir de bisfenol A, non é posible liberar bisfenol A por dita reacción. Tamén hai que salientar que, entre os bisfenois, o bisfenol A é un feble xenoestróxeno. Outros compostos, como o bisfenol Z, teñen un efecto estroxénico maior en ratas.<ref name="Reid_1944">{{cite journal |author1=E. Emmet Reid |author2=Edith Wilson | title = The Relation of Estrogenic Activity to Structure in Some 4,4'-Dihydroxydiphenylmethanes | journal = J. Am. Chem. Soc. | volume = 66 | issue = 6 | pages = 967–969 |date=1944 | doi =10.1021/ja01234a038 }}</ref> Suxeriuse ue o bisfenol A e outros xenoestróxenos poderían causar enfermidades en humanos<ref name="Meeker_2009">{{cite journal |vauthors=Meeker JD, Sathyanarayana S, Swan SH | title = Phthalates and other additives in plastics: human exposure and associated health outcomes | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society B | volume = 364 | issue = 1526 | pages = 2097–113 |date=xullo de 2009 | pmid = 19528058 | pmc = 2873014 | doi = 10.1098/rstb.2008.0268 }}</ref> e animais.<ref name="Patisaul_2009"/> Un traballo de revisión sinala que a exposición a bisfenol A como resultado de situacións factibles podería causar enfermidades en humanos.<ref name="vom_Saal_Hughes_2005"/> O [[bisfenol S]] (BPS), un análogo do BPA, tamén ten actividade estroxénica.<ref name=ETP>{{Cite journal | last1 = Kuruto-Niwa | first1 = R. | last2 = Nozawa | first2 = R. | last3 = Miyakoshi | first3 = T. | last4 = Shiozawa | first4 = T. | last5 = Terao | first5 = Y. | title = Estrogenic activity of alkylphenols, bisphenol S, and their chlorinated derivatives using a GFP expression system | doi = 10.1016/j.etap.2004.05.009 | journal = Environmental Toxicology and Pharmacology | volume = 19 | issue = 1 | pages = 121–130 | year = 2005 | pmid = 21783468}}</ref><ref name="ReferenceA">{{Cite journal | last1 = Viñas | first1 = R. | last2 = Watson | first2 = C. S. | title = Bisphenol S Disrupts Estradiol-Induced Nongenomic Signaling in a Rat Pituitary Cell Line: Effects on Cell Functions | doi = 10.1289/ehp.1205826 | journal = Environmental Health Perspectives | year = 2013 | pmid = 23458715| pmc = 3621186| volume=121 | issue=3 | pages=352–8}}</ref> Un estudo demostrou que cando se cultivan células de pituitaria de rata e son expostas a baixos niveis de BPS, este altera a vía de sinalización estróxeno-estradiol e orixina unha inapropiada liberación de [[prolactina]].<ref name="ReferenceA"/> === DDT === O DDT ([[diclorodifeniltricloroetano]]) foi un [[pesticida]] considerado xenoestróxeno amplamente utilizado para a agricultura ata que foi prohibido en 1972 nos Estados Unidos e despois noutras partes do mundo debido aos seus efectos sobre o medio ambiente. O DDT continúa usándose en moitas partes do mundo para usos agrícolas, control de insectos e loitar contra o espallamento da [[malaria]]. O DDT e os seus [[metabolito]]s DDE e DDD son persistentes no ambiente e acumúlanse nos tecidos graxos.<ref name="Roy_2009">{{cite journal |vauthors=Roy JR, Chakraborty S, Chakraborty TR | title = Estrogen-like endocrine disrupting chemicals affecting puberty in humans--a review | journal = Med. Sci. Monit. | volume = 15 | issue = 6 | pages = RA137–45 |date=xuño de 2009 | pmid = 19478717 }}</ref><ref name="Caserta_2008">{{cite journal |vauthors=Caserta D, Maranghi L, Mantovani A, Marci R, Maranghi F, Moscarini M | title = Impact of endocrine disruptor chemicals in gynaecology | journal = Hum. Reprod. Update | volume = 14 | issue = 1 | pages = 59–72 | year = 2008 | pmid = 18070835 | doi = 10.1093/humupd/dmm025 }}</ref><ref name="Rogan_2007">{{cite journal |vauthors=Rogan WJ, Ragan NB | title = Some evidence of effects of environmental chemicals on the endocrine system in children | journal = Int J Hyg Environ Health | volume = 210 | issue = 5 | pages = 659–67 |date=outubro de 2007 | pmid = 17870664 | pmc = 2245801 | doi = 10.1016/j.ijheh.2007.07.005 }}</ref><ref name="Patisaul_2009">{{cite journal |vauthors=Patisaul HB, Adewale HB | title = Long-term effects of environmental endocrine disruptors on reproductive physiology and behavior | journal = Front Behav Neurosci | volume = 3 | pages = 10 | year = 2009 | pmid = 19587848 | pmc = 2706654 | doi = 10.3389/neuro.08.010.2009 }}</ref> === Dioxina === As [[dioxina]]s son un grupo de compostos altamente tóxicos que se liberan durante os procesos de combustión, fabricación de pesticidas e blanqueamento con cloro da [[polpa de madeira]]. A dioxina vértese nas correntes fluviais desde as fábricas de pasta de papel. O consumo de graxas animais é a vía primaria de exposición humana a este xenoestróxeno.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Caserta_2008"/><ref name="Jacobson-Dickman_Lee_2009"/> === Endosulfán === O [[endosulfán]] é un insecticida xenoestróxeno usado para protexer numerosas verduras, froitas, grans de cereais e árbores. O endosulfán pode producirse como un concentrado líquido, po humedecible ou pastillas de fume. A exposición humana ocorre por comer alimentos que o conteñan ou a contaminación da auga superficial ou subterránea.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Watson_2011">{{cite journal |vauthors=Watson CS, Jeng YJ, Guptarak J | title = Endocrine disruption via estrogen receptors that participate in nongenomic signaling pathways | journal = J. Steroid Biochem. Mol. Biol. | volume = 127 | issue = 1–2 | pages = 44–50 |date=outubro de 2011 | pmid = 21300151 | pmc = 3106143 | doi = 10.1016/j.jsbmb.2011.01.015 }}</ref> === PBB === Os PBB ([[bifemilo polibromado|bifenilos polibromados]]) son compostos que se engaden a plásticos utilizados en monitores de computadores, televisións, téxtiles e espumas plásticas para dificultar que ardan. Son moi persistentes. Por exemplo, a fabricación de PBBs cesou nos Estados Un idos en 1976, porén, debido a que non se degradan doadamente, continúan encontrándose no solo, augas e aire.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Raiser_2006">{{cite journal |vauthors=Rasier G, Toppari J, Parent AS, Bourguignon JP | title = Female sexual maturation and reproduction after prepubertal exposure to estrogens and endocrine disrupting chemicals: a review of rodent and human data | journal = Mol. Cell. Endocrinol. | volume = 254–255 | pages = 187–201 |date=xullo de 2006 | pmid = 16720078 | doi = 10.1016/j.mce.2006.04.002 | hdl = 2268/69898 | url = http://orbi.ulg.ac.be/handle/2268/69898 }}</ref><ref name="Patisaul_2009"/> ===PCBs=== Os PCBs ([[bifenilo policlorado|bifenilos policlorados]]) son compostos orgánicos fabricados polo ser humano coñecidos como [[Organoclorado|hidrocarburos clorados]]. Os PCBs eran fabricados principalmente para usalos como fluídos illantes e refrixerantes dada a súa estabilidade química, baixa inflamabilidade e propiedades de illamento eléctrico. Os PCBs foron prohibidos en 1979, mais igual que o DDT, son moi persistente e aínda se atopan no medio ambiente.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Caserta_2008"/><ref name="Rogan_2007"/> === Ftalatos === Os [[ftalato]]s son plastificantes que proporcionan durabilidade e flexibilidade a plásticos como o [[cloruro de polivinilo]]. Os ftalatos de alto peso molecular utilízanse en recubrimentos de chans, revestimento de paredes e aparellos médicos como as bolsas intravenosas e tubos. Os ftalatos de baixo peso molecular encóntranse en perfumes, locións, cosméticos, [[verniz|vernices]], lacas e cubertas, incluíndo as pensadas para a liberación de fármacos nun tempo determinado.<ref name="Roy_2009"/><ref name="Patisaul_2009"/><ref name="Nilsson_2000">{{cite journal | author = Nilsson R | title = Endocrine modulators in the food chain and environment | journal = Toxicol Pathol | volume = 28 | issue = 3 | pages = 420–31 | year = 2000 | pmid = 10862560 | doi =10.1177/019262330002800311 }}</ref> === Zeranol === O [[zeranol]] utilízase actualmente como promotor do crecemento anabólico para o gando nos Estados Unidos<ref>{{cite web|last1=US Food and Drug Administration|title=21CFR522.2680|url=http://www.accessdata.fda.gov/scripts/cdrh/cfdocs/cfCFR/CFRSearch.cfm?fr=522.2680|access-date=14 de xuño de 2014|ref=21CFR522.2680}}</ref> e o Canadá.<ref>{{cite web|last1=Health Canada|title=Questions and Answers - Hormonal Growth Promoters|url=http://www.hc-sc.gc.ca/dhp-mps/vet/faq/growth_hormones_promoters_croissance_hormonaux_stimulateurs-eng.php|access-date=14 de xuño de 2014|quote=Existen seis promotores do crecemento hormonais aprobados en Canadá para o uso no gando vacún para carne: tres naturais: [[proxesterona]], [[testosterona]] e [[estradiol|estradiol-17ß]]; e tres sintéticos: acetato de trenbolona (TBA), zeranol e acetato de melenxestrol (MGA).|date=2012-09-05}}</ref> Está prohibido na [[Unión Europea]] desde 1985,<ref>{{cite web|last1=Agriculture and Fisheries (including Agro-industry, Food technologies, Forestry, Aquaculture and Rural Development) |title=Development, validation and harmonisation of screening and confirmatory tests to distinguish zeranol abuse from fusarium toxin contamination in food animals |url=http://ec.europa.eu/research/agro/fair/en/uk3443.html |publisher=European Commission |access-date=14 de xuño de 2014 |quote=The use of zeranol for growth promotion in food animals was banned in the EU in 1985. |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305071349/http://ec.europa.eu/research/agro/fair/en/uk3443.html |archive-date=5 de marzo de 2016 }}</ref> pero segue estando presente como contaminante na comida en produtos cárnicos que foron expostos a el.<ref name="Roy_2009"/> === Miscelánea === * [[alquilfenol|alquilfenois]] (compostos intermediarios usados na fabricación doutros compostos) * [[4-metilbencilideno canfor]] (4-MBC) (locións solares) * [[bisfenol S]], BPS (un análogo do BPA) * [[hidroxianisol butilado]], BHA (conservante alimentario) * [[diclorodifenildicloroetileno]] (un dos produtos resultantes da degradación do DDT) * [[dieldrina]] (insecticida prohibido) * [[DDT]] (insecticida prohibido en moitos países) * [[endosulfán]] (insecticida prohibido en moitos países) * [[eritrosina]], FD&C Red No. 3 (E127) * [[etinilestradiol]] ([[pilula anticonceptiva oral combinada]]) (liberado ao ambiente como un xenoestróxeno)<ref>[http://phys.org/news/2012-05-pair-discourse-wastewater-contaminated-birth.html Pair call for public discourse on treating wastewater contaminated with birth control pill chemicals, Phys.org]</ref> * [[heptaclor]] (insecticida restrinxido) * [[lindano]], hexaclorociclohexano (insecticida restrinxido) * [[metaloestróxeno]]s (unha clase de xenoestróxenos inorgánicos) * [[metoxiclor]] (insecticida prohibido) * [[nonilfenol]] e derivados ([[surfactante]]s industriais; emulsionanates para a polimerización de emulsión; deterxentes de laboratorio; pesticidas) * [[pentaclorofenol]] ([[biocida]]s xerais restrinxidos e conservantes da madeira) * [[bifenilo policlorado|bifenilos policlorados]], PCBs (prohibidos; usados antes en aceites eléctricos, lubricantes, pegamentos, pinturas) * [[parabeno]]s (locións) * [[ftalatos]] ([[plastificante]]s) ** [[DEHP]] (plastificante para [[PVC]]) * [[galato de propilo]] (usado para protexer aceites e graxas en produtos da carbonización) == Fitoestróxenos == Os [[fitoestróxeno]]s son un grupo diverso de compostos vexetais naturais non [[esteroide]]s que, debido á súa semellanza estrutural co [[estradiol]], teñen capacidade de causar efectos estroxénicos ou antiestroxénicos ao actuaren nos [[receptor de estróxenos|receptores de estróxenos]] do corpo.<ref name= "Yil">{{cite book | last = Yildiz | first = Fatih | title = Phytoestrogens in Functional Foods| publisher = Taylor & Francis Ltd | year = 2005 |pages = 3–5, 210–211 | isbn = 978-1-57444-508-4 }}</ref> Os máis activos nos seus efectos estroxénicos son os [[coumestano]]s, [[prenilflavonoide]]s e [[isoflavona]]s. Atópanse en alimentos. Segundo un estudo sobre nove fitoestróxenos comúns na dieta occidental, os alimentos co contido relativamente máis alto de fitoestróxenos eran as noces e sementes aceitosas, seguidos de produtos de soia, cereais e pans, [[legume]]s, produtos cárnicos e outras comidas procesadas que poden conter soia, verduras, froitas, e bebidas alcohólicas e non alcohólicas. As sementes de [[liño]] e outras sementes aceitosas contiñan o maior nivel de fitoestróxenos total, seguido dos feixóns de soia e o [[tofu]].<ref>{{cite journal | vauthors = Thompson LU, Boucher BA, Liu Z, Cotterchio M, Kreiger N | title = Phytoestrogen content of foods consumed in Canada, including isoflavones, lignans, and coumestan | journal = Nutrition and Cancer | volume = 54 | issue = 2 | pages = 184–201 | year = 2006 | pmid = 16898863 | doi = 10.1207/s15327914nc5402_5 | url = https://semanticscholar.org/paper/5887a4b0138c79013edde16cf9d414125360c9eb }}</ref> Atribuíronse aos fitoestróxenos unha ampla variedade de efectos beneficiosos e prexudiciais. Os prexudiciais débense a que poden funcionar como perturbadores endócrinos e afectar ao sistema reprodutor. Poden ter efectos beneficiosos sobre os sistemas [[sistema cardiovascular|cardiovascular]], [[metabolismo|metabólico]], e [[sistema nervioso central|nervioso central]] así como para a redución do risco de padecer [[cancro]] e síntomas [[post-menopausa|post-menopáusicos]]. Non obstante, coas probas dispoñibles non está claro se os beneficios potenciais para a saúde dos fitoestróxenos superan os seus riscos e cómpre facer máis investigacións.<ref name="Rietjens_2017">{{cite journal | vauthors = Rietjens IM, Louisse J, Beekmann K | title = The potential health effects of dietary phytoestrogens | journal = British Journal of Pharmacology | volume = 174 | issue = 11 | pages = 1263–1280 | date = xuño de 2017 | pmid = 27723080 | pmc = 5429336 | doi = 10.1111/bph.13622 }}</ref> == Micoestróxenos == Os [[micoestróxeno]]s son compostos producidos por [[fungi|fungos]], como ''[[Fusarium]]'' que teñen actividade como perturbadores endócrinos con alta afinidade polos receptores de estróxenos ERα e ERβ, que excede a de antagonistas como o [[bisfenol A]] e o [[DDT]].<ref name=":3">{{cite journal | vauthors = Bandera EV, Chandran U, Buckley B, Lin Y, Isukapalli S, Marshall I, King M, Zarbl H | title = Urinary mycoestrogens, body size and breast development in New Jersey girls | journal = The Science of the Total Environment | volume = 409 | issue = 24 | pages = 5221–7 | date = novembro de 2011 | pmid = 21975003 | pmc = 3312601 | doi = 10.1016/j.scitotenv.2011.09.029 | bibcode = 2011ScTEn.409.5221B }}</ref> Atópanse en grans de cereais principalmente. Os principais son a [[zearalenona]] (ZEN), o [[zearalenol]] e o [[zearalanol]].<ref>{{cite journal|last1=Fink-Gremmels|first1=J.|last2=Malekinejad|first2=H.|title=Clinical effects and biochemical mechanisms associated with exposure to the mycoestrogen zearalenone|journal=Animal Feed Science and Technology|date=outubro de 2007|volume=137|issue=3–4|pages=326–341|doi=10.1016/j.anifeedsci.2007.06.008}}</ref> Considéranse [[micotoxina]]s.<ref name=":0">{{cite journal | vauthors = Rivera-Núñez Z, Barrett ES, Szamreta EA, Shapses SA, Qin B, Lin Y, Zarbl H, Buckley B, Bandera EV | title = Urinary mycoestrogens and age and height at menarche in New Jersey girls | journal = Environmental Health | volume = 18 | issue = 1 | pages = 24 | date = marzo de 2019 | pmid = 30902092 | pmc = 6431018 | doi = 10.1186/s12940-019-0464-8 }}</ref> Poden afectar ao desenvolvemento normal da puberdade.<ref name=":3"/> == Notas == {{listaref|colwidth=30em}} == Véxase tamén == == Outros artigos == * [[Perturbador endócrino]] * [[Hormona exóxena ambiental]] * [[Fitoestróxeno]] * [[Xenobiótico]] * [[Xenoandróxeno]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20050923102755/http://www.ourstolenfuture.org/basics/about.htm "Our Stolen Future" book about endocrine disruption] * [http://www.nobreastcyst.com/xeno.html How to avoid xenoestrogens] * [https://web.archive.org/web/20071217094102/http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6TCN-4CY0H60-2&_coverDate=12%2F01%2F2004&_alid=323911814&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_qd=1&_cdi=5175&_sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=8479e7f7db76ee593b73a6a5dabe66ba#cor1 S. Safe on lack of evidence for any effect] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenoestróxenos]] [[Categoría:Endocrinoloxía]] [[Categoría:Contaminación]] [[Categoría:Perturbadores endócrinos]] f3jvevow5ti23odp3tmsaaj7y9tvavj 0 570237 6148332 6139417 2022-08-02T12:06:25Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «incluido» wikitext text/x-wiki {{Xogador da NBA | nome = <big>Franz Wagner</big> | imaxe = Franz Wagner Michigan.jpg | ancho = 285 | posición = [[Ala (baloncesto)|Ala]] | altura = 2,08 [[metro|m]] <small>(6 [[Pé (medida)|ft]] 10 [[polgada|in]])</small> | peso = 100 [[kg]] <small>(220 lb)</small> | equipo = Orlando Magic | número = 22 | nacionalidade = {{DEU}} | nacemento = [[27 de agosto]] de [[2001]] <small>{{idade|27|08|2001}}</small> | lugar = {{DEUb}} [[Berlín]] | universidade = [[Michigan Wolverines|Michigan]] (2019–2021) | anodraft = 2021 | roldadraft = 1 | eleccióndraft = 8 | draftteam = [[Orlando Magic]] | career_start = 2017–2019; 2021–presente | antigos_equipos = [[Alba Berlin]] (2017–2019)<br>→ [[SSV Lokomotive Bernau]] (2018–2019)<br>[[Orlando Magic]] (2021–presente) }} '''Franz Jacob Wagner''', nado o [[27 de agosto]] de [[2001]] en [[Berlín]], é un xogador profesional de [[baloncesto]] [[Alemaña|alemán]] que xoga para os [[Orlando Magic]] da [[National Basketball Association]] (NBA). Cunha estatura de 2,08 [[metro]]s xoga na posición de [[Ala (baloncesto)|ala]]. É o irmán do tamén xogador da NBA, [[Moritz Wagner]]. == Traxectoria profesional == O [[29 de xullo]] de [[2021]], Wagner foi elixido na 8ª posición do [[Draft da NBA]] de 2021 polos [[Orlando Magic]].<ref>{{Cita novas|last1=Zuke |first1=Ryan |title=Franz Wagner becomes Michigan basketball's first top-10 pick since 2014, drafted by Orlando Magic |url=https://www.mlive.com/wolverines/2021/07/franz-wagner-becomes-michigan-basketballs-first-top-10-pick-since-2014-drafted-by-orlando-magic.html |access-date=30 de xullo de 2021 |work=MLive.com |date=29 de xullo de 2021}}</ref> O [[3 de agosto]] de 2021, asinou cos Magic o seu contrato de rookie.<ref>{{Cita web| url=https://www.nba.com/magic/orlando-magic-sign-jalen-suggs-franz-wagner-nba-draft-contract-20210803|title=Orlando Magic Sign Jalen Suggs and Franz Wagner|accessdate=21 de maio de 2022|date=3 de agosto de 2021|publisher=NBA.com}}</ref> Tras o remate da súa [[Tempada 2021-22 da NBA|primeira tempada]] na liga, foi incluído no mellor equipo de rookies da NBA.<ref>{{Cita web|title=Barnes, Cunningham, Mobley headline 2021-22 Kia NBA All-Rookie 1st Team|url=https://www.nba.com/news/barnes-cunningham-mobley-lead-2021-22-kia-nba-all-rookie-first-team|website=NBA.com|access-date=20 de maio de 2022|date=18 de maio de 2022}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.nba.com/player/1630532/franz-wagner Perfil en NBA.com] {{en}} * [https://www.basketball-reference.com/players/w/wagnefr01.html Estatísticas en Basketball-Reference.com] {{en}} {{Draft da NBA 2021}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Wagner, Franz}} [[Categoría:Nados en 2001]] [[Categoría:Nados en Berlín]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto de Alemaña]] [[Categoría:Alas de baloncesto]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da NBA]] [[Categoría:Eleccións no Draft da NBA dos Orlando Magic]] [[Categoría:Xogadores do ALBA Berlin]] [[Categoría:Xogadores dos Orlando Magic]] gz0iwhm83p729xdqfmmq2humt94s420 0 570250 6148325 6139648 2022-08-02T12:04:53Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «ésta» wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=Cristóbal Balenciaga|nome_nacemento=Cristóbal Balenciaga Eizaguirre|imaxe=|descrición=<small>Cristóbal Balenciaga en 1950</small>}} '''Cristóbal Balenciaga Eizaguirre''', nado en [[Getaria]] ([[Guipúscoa]]) o [[21 de xaneiro]] de [[1895]] e finado en [[Xàbia]] ([[Provincia de Alacant|Alacant]]) o [[23 de marzo]] de [[1972]], coñecido simplemente como '''Balenciaga''', foi un prestixioso [[Deseño de moda|deseñador de moda]] [[España|español]]. Considerado un dos creadores máis importantes da alta costura, desempeñou o seu traballo principalmente na cidade de [[París]] durante máis de tres décadas.<ref>{{Cita novas|data=23 de marzo de 2022|título=Las últimas horas de Balenciaga|url=https://www.elcorreo.com/bizkaiadmoda/moda/ultimas-horas-balenciaga-50-aniversario-fallecimiento-20220323163847-nt.html|data-acceso=24 de xullo de 2022|apelidos=de Amézaga|nome=Abraham|xornal=El Correo}}</ref> Anteriormente tivo formación de xastre e diversas marcas propias en España.<ref>ARZALLUZ, Miren, ''Cristóbal Balenciaga, la forja del maestro (1895-1936)'', Donostia-San Sebastián, Diputación Foral de Gipuzkoa y Nerea, 2010.</ref> Contemporáneo de [[Coco Chanel]] e [[Christian Dior]], é o modisto de alta costura español máis importante da historia xunto a [[Manuel Pertegaz]] e Elio Berhanyer.<ref>{{Cita novas|título=Balenciaga, la Ñ de la moda|url=https://www.elmundo.es/blogs/elmundo/sinnoticiasdedior/2010/11/09/balenciaga-la-n-de-la-moda.html|data-acceso=24 de xullo de 2022|data-publicación=9 de novembro de 2010|apelidos=Miranda|nome=Beatriz|xornal=El Mundo|lingua=es}}</ref> == Traxectoria == Naceu na localidade [[Guipúscoa|guipuscoana]] de [[Getaria]] ([[Euskadi]]), no seo dunha familia humilde e [[Igrexa católica|católica]]. O seu pai, [[Pescador, pescadora|pescador]], morreu no mar e a súa nai era costureira. Desde neno soñaba con ser modisto e no seu tempo libre debuxaba os deseños que vía. Aos trece anos, Micaela Elío y Magallón, VII marquesa de Casa Torres (avoa da futura raíña [[Fabiola Mora y Aragón|Fabiola de Bélxica]]), quen veraneaba en Getaria, sentiuse tan conmovida ante as ansias do mozo por aprender o oficio da moda que decidiu exporlle un reto. Entregoulle un anaco de tea xunto a un dos seus máis exclusivos vestidos co obxectivo de que o copiase e demostrase o seu talento. O resultado contentou tanto á marquesa que dende entón converteuse na súa [[Mecenado|mecenas]]. Entre [[1918]] e [[1924]] formou a casa Balenciaga Lizaso coas irmás Lizaso. Acabaron por separárense por mor dunha discusión. Tras uns anos de incipiente éxito, en [[1919]] Balenciaga abriu unha tenda, Eisa (en homenaxe ao seu apelido materno) en [[Donostia]], que se expandiría cara a [[Madrid]] e [[Barcelona]].<ref name="va">{{Cita web|título=Cristóbal Balenciaga|url=http://www.vam.ac.uk/collections/fashion/1960s/fashion_designers/balenciaga/index.html|data-acceso=6 de xuño de 2007|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070529102155/http://www.vam.ac.uk/collections/fashion/1960s/fashion_designers/balenciaga/index.html|dataarquivo=29 de maio de 2007|páxina-web=Victoria & Albert Museum}}</ref><ref name="met">{{Cita web|apelidos=Charleston|nome=Beth Duncuff|título=Cristóbal Balenciaga (1885-1972)|data=outubro de 2004|url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/bale/hd_bale.htm|data-acceso=6 de xuño de 2007|páxina-web=The Costume Institute, The Metropolitan Museum of Art}}</ref> A [[Familia real española|Familia Real]] e a [[aristocracia]] española levaban os seus deseños. Cando estalou a [[Guerra civil española]], viuse forzado a pechar as súas tendas e trasladouse a [[París]].<ref name="va" /><ref name="met" /> Abriu o seu taller [[París|parisiense]] na avenida George-V en [[agosto]] de [[1937]].<ref name="met" /> Impuxo un estilo totalmente innovador, cunha liña de ombreiros caídos, cintura pinzada e cadeiras redondas. A partir dos [[Década de 1950|anos 1950]] empezou a ser recoñecido e despregou toda a súa creatividade. Moitos deseñadores bosquexaban as súas creacións mais non as confeccionaban. Cristóbal Balenciaga, por contra, tiña un pleno dominio da costura e do manexo de tecidos. [[Coco Chanel]] chegou a afirmar: {{Cita|''É o único de nós que é un verdadeiro ''couturier'' (costureiro)''|[[Coco Chanel]]}} Manifestou predilección polos tecidos con peso, enriquecidos con bordados a man, abelorios ou [[Xoiaría|pedrería]]. Destacaban os vestidos negros, os abrigos cadrados sen pescozo nin botóns, a manga xaponesa, o vestido túnica ou os impermeábeis transparentes. [[Ficheiro:Balenciaga_dresses_museum_display.jpg|miniatura|373x373px|Vestidos deseñados por Cristóbal Balenciaga]] Balenciaga era quen de crear un vestido cun pano de tea, sen apenas cortes nin costuras, en moi pouco tempo. A súa habilidade para crear volumes e formas era asombrosa. Dáballe ás pezas un acabado perfecto, case escultórico, en que encubría os [[Botón (vestimenta)|botóns]] e puntadas. O seu nivel de esixencia levábao mesmo a desarmar un vestido enteiro de non quedar plenamente satisfeito con el. Creaba deseños exclusivos para as súas máis distinguidas clientas sen necesidade de probas. [[Marlene Dietrich]] afirmou que Balenciaga coñecía as súas medidas e que ningún dos seus vestidos requiriu retoques posteriores. Foi un apaixonado dos grandes [[Pintura|pintores]] españois, en especial de [[Diego Velázquez|Velázquez]] e [[Francisco de Goya|Goya]], aínda que os seus modelos tamén mostran influencias [[Cubismo|cubistas]]. Dicíase que a súa percepción da muller era máis xaponesa que occidental. Por exemplo, malia os seus modelos non resultaren [[Erotismo|eróticos]] dende unha perspectiva [[Occidente|occidental]] (por seren volumes que encerraban ou á muller) destacan moito a [[caluga]], un elemento moi erótico no [[Xapón]]. As súas clientas da alta sociedade e do mundo do espectáculo incluía a [[Greta Garbo]], [[Grace Kelly]], [[Ava Gardner]], [[Audrey Hepburn]] ou [[Jacqueline Kennedy Onassis|Jackie Kennedy]]. Fixo os vestidos de voda<ref>España, 50 años de moda, Barcelona, Ajuntament de Barcelona, 1987-1988, p. 25.</ref> da [[Fabiola Mora y Aragón|raíña Fabiola de Bélxica]] (conservado no Museo Balenciaga de [[Getaria]]) e da duquesa de Cádiz<ref>España, 50 años de moda, Barcelona, Ajuntament de Barcelona, 1987-1988, p. 27</ref> (na colección do Museu del Disseny de [[Barcelona]]). Unha das súas principais admiradoras e clienta foi a millonaria [[estadounidense]] Rachel L. Mellon, para quen realizou centos de pezas, actualmente no Museo Balenciaga en Getaria. Balenciaga non só destacaba polos seus deseños, senón tamén polo seu carácter reservado e o seu método de traballo rigoroso e discreto. Recibía os seus clientes mediante cita previa e organizaba desfiles privados. Non lle gustaban as multitudes e gardaba con celo a súa vida privada. Un dos seus últimos traballos foi o uniforme das auxiliares de voo de [[Air France]], o seu único achegamento ao ''prêt-à-porter''. Compartiu a actitude de [[Coco Chanel]] e rexeitouno desde os inicios. Con todo, [[Chanel]] accedeu a crear coleccións ''prêt-à-porter'', ao contrario que Balenciaga. Balenciaga decidiu retirarse en 1968, coa chegada do ''prêt-à-porter'', tras cincuenta anos en activo. Agás o caso de Air France, unicamente confeccionou alta costura, por iso é considerado por moitos como o verdadeiro pai desta arte. Foi nomeado cabaleiro da Lexión de Honra de Francia en recoñecemento á súa traxectoria.<ref>{{Cita libro|título=Vascos relevantes del siglo XX|url=https://books.google.es/books?id=53C52pU3e1QC&pg=PA85&lpg=PA85&dq=Alfonso+de+Churruca+y+Calbet%C3%B3n&source=bl&ots=tzgG1mf60E&sig=LhGx2FjMGnDp79dSXmM5iZh8dqg&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiOt6mI0aXRAhWJtRQKHTDoCucQ6AEIOzAF#v=onepage&q=Alfonso%20de%20Churruca%20y%20Calbet%C3%B3n&f=false|editorial=Encuentro|data=2004-09-01|ISBN=978-84-7490-733-9|lingua=es|nome=Juan José|apelidos=Alzugaray|nome2=Juan José Alzugaray|apelidos2=Aguirre}}</ref> Con todo, Balenciaga tivo problemas durante o seu apoxeo. Inicialmente rexeitou unirse á ''Chambre Syndicale de la Haute Couture'' ao rexeitaba as súas esixencias, mais acabou por se unir. En [[1956]] decidiu separarse do calendario oficial de desfiles da ''Chambre'' e comezou a presentar as súas coleccións ante a prensa xusto antes de enviarllas aos seus clientes para evitar copias e gañar visibilidade. Por consecuencia disto foi expulsado da cámara. Desde entón os seus deseños, malia seren, en teoría, «alta costura», non o eran no sentido legal. Así, para a ''Chambre'', Balenciaga formou parte dos modistos de alta costura. Balenciaga definiu deste xeito a súa profesión: {{Cita|''Un bon modisto debe ser: arquitecto para os patróns, escultor para a forma, pintor para os debuxos, músico para a harmonía e filósofo para a medida.''}} === Retirada e falecemento === [[Ficheiro:BK-1986-58_-_Cocktail_gown_(1951)_probably_designed_by_Cristóbal_Balenciaga.jpg|miniatura|365x365px|Vestido de cóctel de tafetá negro deseñado por Balenciaga en [[1951]]]] Balenciaga decidiu retirarse da vida activa en [[maio]] de [[1968]] e o [[1 de xullo]] a [[Prensa escrita|prensa]] anunciaba o peche da súa central de [[París]] e dos seus talleres de [[Madrid]]. Dito peche foi repentino, e colleu por sorpresa mesmo ao seu persoal. A perda de rendibilidade económica do negocio da alta costura foi un dos principais motivos do peche.<ref>{{Cita novas|título=Balenciaga, ¿el mejor modista de la historia?|url=https://escuelademoda-kroomdos.com/balenciaga-el-mejor-modista-de-la-historia/|data-acceso=1 de xuño de 2018|xornal=Kroomdos|lingua=es|data-publicación=27 de novembro de 2017}}</ref> Por unha banda, os altos impostos franceses retiñan a maior parte dos beneficios da casa. Por outra banda, dende os [[EUA]] deixouse de comprar alta costura francesa, en boa medida pola política antiestadounidense do xeneral [[Charles de Gaulle|De Gaulle]]. Preto de 70 por cento da clientela de Balenciaga procedía de dito país. Tras retirarse, regresou a España. Instalouse na súa casa de [[Altea]], onde lle gustaba pintar, conversar e comer na compañía dalgúns dos seus axudantes españois. Excepcionalmente, catro anos despois da súa retirada, aceptou deseñar o vestido de noiva de Carmen Martínez-Bordiú, filla dunha das súas clientas máis importantes, Carmen Franco y Polo, e neta do [[ditador]] [[Francisco Franco]]. A voda celebrouse o [[8 de marzo]] de [[1972]] e dito vestido foi a última obra de Balenciaga. Ese mesmo mes Balenciaga foi pasar unhas vacacións ao [[Parador de turismo|parador nacional de turismo]] de [[Xàbia]] ([[Provincia de Alacant|Alacant]]). Inesperadamente o [[23 de marzo]] finou dun [[infarto de miocardio]], con 77 anos. Foi enterrado en [[Getaria]], a súa localidade natal. == Legado == [[Ficheiro:Getaria_-_Palacio_de_Aldamar-Cristobal_Balenciaga_Museoa_1.JPG|dereita|miniatura|250x250px|O Museo Balenciaga en Getaria]] O peche de Balenciaga en [[1968]] non supuxo a desaparición da "marca Balenciaga". Esta estivo inactiva até 1986, cando Jacques Bogart S.A. adquiriulles os dereitos da marca aos herdeiros de Balenciaga.<ref>{{Cita novas|nome=|título=Balenciaga, ¿el mejor modista de la historia?|url=https://escuelademoda-kroomdos.com/balenciaga-el-mejor-modista-de-la-historia/|data=27 de novembro de 2017|data-acceso=1 de xuño de 2018|xornal=Kroomdos|lugar=|páxina=|número=|lingua=es-ES}}</ref> Aínda que desligada da figura do seu creador, Balenciaga mantívose activa no mundo da moda desde entón. Comprende, entre outros, produtos de alta costura, ''prêt-à-porter'', perfumaría, xoias e complementos. A empresa Balenciaga mantívose activa principalmente na gama de perfumaría e accesorios. Na actualidade, os bolsos Balenciaga son uns dos complementos máis desexados, así como os zapatos, pola gran orixinalidade no deseño. Nas coleccións históricas do [[Museu Tèxtil i d'Indumentària de Barcelona]] destacan as de chapeus e toucados de Balenciaga, cunha gran variedade de formas. No taller de Cristóbal Balenciaga formáronse moitos modistos, algúns dos cales alcanzarían fama internacional e chegarían a ter firma propia. Entre eles están [[Paco Rabanne]], [[André Courrèges]], [[Emanuel Ungaro]], [[Hubert de Givenchy]] ou [[Óscar de la Renta]]. A súa obra foi obxecto de numerosas exposicións en museos. A primeira foi unha antoloxía do [[Metropolitan Museum of Art]] de [[Nova York]] en [[1973]] (''The World of Balenciaga''), que se exhibiu durante sete meses, con 180 modelos expostos. Os traxes de Balenciaga estaban acompañados de pinturas de [[Francisco de Goya|Goya]], [[Diego Velázquez|Velázquez]], [[El Greco]], Zuloaga, [[Joan Miró|Miró]] ou [[Pablo Picasso|Picasso]], nas que se inspiraron os deseños do modisto. Foi a primeira vez que un museo de arte coma o MET ascendía vestidos á categoría de obras de arte. En España tivo lugar tamén unha exposición homónima, ''El mundo de Balenciaga'', nas salas nobres do Palacio de Biblioteca y Museos Nacionales de [[Madrid]]. Na súa vila natal estabeleceuse unha fundación co obxectivo de crear un museo dedicado á súa figura. Tras numerosos problemas, gañado o proceso xudicial sobre presuntas irregularidades na súa xestión, inaugurouse finalmente en Getaria o [[10 de xuño]] de [[2011]] o Museo Balenciaga.<ref>{{Cita novas|título=La geometría estética de Balenciaga vuelve a casa|url=https://elpais.com/diario/2010/05/11/cultura/1273528802_850215.html|xornal=El País|data-acceso=24 de xullo de 2022|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Eugenia de la|apelidos=Torriente|data-publicación=11 de maio de 2010|lugar-publicación=Bilbo}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Balenciaga vuelve al mar|url=https://elpais.com/diario/2011/06/02/cultura/1306965605_850215.html|xornal=El País|data-acceso=24 de xullo de 2022|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Eugenia de la|apelidos=Torriente|data-publicación=2 de xuño de 2011|lugar-publicación=Getaria}} </ref><ref>{{Cita novas|título=El museo se viste de diario|url=https://www.diariovasco.com/20110611/mas-actualidad/cultura/balenciaga-abre-puertas-getaria-201106111016.html|data-acceso=24 de xullo de 2022|apelidos=Azurmendi|nome=Nerea|data-publicación=11 de xuño de 2011|xornal=El Diario Vasco|lugar-publicación=Getaria|lingua=es}} </ref><ref>{{Cita web|título=Cristóbal Balenciaga Museoa|url=http://www.cristobalbalenciagamuseoa.com//?utm_source=opengraph&utm_medium=pagetools&utm_campaign=share|data-acceso=24 de xullo de 2022|lingua=es}}</ref> Conta cunhas 1200 pezas, aínda que só se mostra unha parte de xeito simultáneo. As obras están expostas sobre manequíns invisíbeis. O escultor [[Eduardo Chillida]], amigo seu, fíxolle unha escultura a xeito de homenaxe. Así mesmo, a cidade de [[Donostia]] ten un paseo que leva o seu nome no barrio de Igueldo, onde Balenciaga tivo unha casa. == Presenza en museos == Amais do Museo Balenciaga, outros museos expoñen pezas do deseñador. O Museu Téxtil i d'Indumentària do Disseny Hub [[Barcelona]] ten unha extensa colección de vestidos e complementos (especialmente [[Sombreiro|chapeus]]). Tamén o [[Museo do Traxe de Madrid]] inclúe vestidos de Balenciaga na súa colección de moda.<ref>{{Cita web|url=http://museodeltraje.mcu.es|título=Museo del Traje - Ministerio de Cultura y Deporte|data-acceso=24 de xullo de 2022}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Cristobal Balenciaga}} === Bibliografía === * Arzalluz, Miren, ''Cristóbal Balenciaga, la forja del maestro (1895-1936)'', Donostia, Deputación Foral de Guipúscoa e Nerea, 2010 * Bowles, H., "Balenciaga and Spain", Nova York, Rizzoli, 2010 * Jouve, M. A., e Demornex, J., "Balenciaga", París, Éditions du Regard, 1988 * Jouve, M. A., "Balenciaga", París, Assouline, 1998 * Miller, L. E., "Cristóbal Balenciaga", Londres, Batsford, 1993 * Miller, L. E., "Cristóbal Balenciaga (1895-1972). Modisto de modistos", Barcelona, Gustavo Gili, 2007 * VV.AA. "Balenciaga", catálogo del Museo Cristóbal Balenciaga de Getaria, Donostia, Nerea, 2011 === Outros artigos === * [[Balenciaga|Balenciaga (empresa)]] === Ligazóns externas === * [http://www.balenciaga.com/ Sitio web oficial de Balenciaga] * [http://www.cristobalbalenciagamuseoa.com Museo Cristóbal Balenciaga] * [http://www.marie-claire.es/balenciaga-el-misterioso Balenciaga o Misterioso] * [http://www.youtube.com/watch?v=BJVukEpi0Ag&feature=related Modelos e foto de Balenciaga] * [http://smoda.elpais.com/articulos/balenciaga/950 ¿Por qué Balenciaga sigue influyendo en la moda?] {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en Getaria]] [[Categoría:Cabaleiros da Lexión de Honra]] [[Categoría:Deseñadores de moda de España]] [[Categoría:Personalidades da arte do País Vasco]] [[Categoría:Nados en 1895]] [[Categoría:Finados en 1972]] 910abkpjpmolg4zhmh3n4e9kamyscbw 6149440 6148325 2022-08-03T11:18:53Z Iria.cestmoi 96271 /* Legado */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=Cristóbal Balenciaga|nome_nacemento=Cristóbal Balenciaga Eizaguirre|imaxe=|descrición=<small>Cristóbal Balenciaga en 1950</small>}} '''Cristóbal Balenciaga Eizaguirre''', nado en [[Getaria]] ([[Guipúscoa]]) o [[21 de xaneiro]] de [[1895]] e finado en [[Xàbia]] ([[Provincia de Alacant|Alacant]]) o [[23 de marzo]] de [[1972]], coñecido simplemente como '''Balenciaga''', foi un prestixioso [[Deseño de moda|deseñador de moda]] [[España|español]]. Considerado un dos creadores máis importantes da alta costura, desempeñou o seu traballo principalmente na cidade de [[París]] durante máis de tres décadas.<ref>{{Cita novas|data=23 de marzo de 2022|título=Las últimas horas de Balenciaga|url=https://www.elcorreo.com/bizkaiadmoda/moda/ultimas-horas-balenciaga-50-aniversario-fallecimiento-20220323163847-nt.html|data-acceso=24 de xullo de 2022|apelidos=de Amézaga|nome=Abraham|xornal=El Correo}}</ref> Anteriormente tivo formación de xastre e diversas marcas propias en España.<ref>ARZALLUZ, Miren, ''Cristóbal Balenciaga, la forja del maestro (1895-1936)'', Donostia-San Sebastián, Diputación Foral de Gipuzkoa y Nerea, 2010.</ref> Contemporáneo de [[Coco Chanel]] e [[Christian Dior]], é o modisto de alta costura español máis importante da historia xunto a [[Manuel Pertegaz]] e Elio Berhanyer.<ref>{{Cita novas|título=Balenciaga, la Ñ de la moda|url=https://www.elmundo.es/blogs/elmundo/sinnoticiasdedior/2010/11/09/balenciaga-la-n-de-la-moda.html|data-acceso=24 de xullo de 2022|data-publicación=9 de novembro de 2010|apelidos=Miranda|nome=Beatriz|xornal=El Mundo|lingua=es}}</ref> == Traxectoria == Naceu na localidade [[Guipúscoa|guipuscoana]] de [[Getaria]] ([[Euskadi]]), no seo dunha familia humilde e [[Igrexa católica|católica]]. O seu pai, [[Pescador, pescadora|pescador]], morreu no mar e a súa nai era costureira. Desde neno soñaba con ser modisto e no seu tempo libre debuxaba os deseños que vía. Aos trece anos, Micaela Elío y Magallón, VII marquesa de Casa Torres (avoa da futura raíña [[Fabiola Mora y Aragón|Fabiola de Bélxica]]), quen veraneaba en Getaria, sentiuse tan conmovida ante as ansias do mozo por aprender o oficio da moda que decidiu exporlle un reto. Entregoulle un anaco de tea xunto a un dos seus máis exclusivos vestidos co obxectivo de que o copiase e demostrase o seu talento. O resultado contentou tanto á marquesa que dende entón converteuse na súa [[Mecenado|mecenas]]. Entre [[1918]] e [[1924]] formou a casa Balenciaga Lizaso coas irmás Lizaso. Acabaron por separárense por mor dunha discusión. Tras uns anos de incipiente éxito, en [[1919]] Balenciaga abriu unha tenda, Eisa (en homenaxe ao seu apelido materno) en [[Donostia]], que se expandiría cara a [[Madrid]] e [[Barcelona]].<ref name="va">{{Cita web|título=Cristóbal Balenciaga|url=http://www.vam.ac.uk/collections/fashion/1960s/fashion_designers/balenciaga/index.html|data-acceso=6 de xuño de 2007|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070529102155/http://www.vam.ac.uk/collections/fashion/1960s/fashion_designers/balenciaga/index.html|dataarquivo=29 de maio de 2007|páxina-web=Victoria & Albert Museum}}</ref><ref name="met">{{Cita web|apelidos=Charleston|nome=Beth Duncuff|título=Cristóbal Balenciaga (1885-1972)|data=outubro de 2004|url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/bale/hd_bale.htm|data-acceso=6 de xuño de 2007|páxina-web=The Costume Institute, The Metropolitan Museum of Art}}</ref> A [[Familia real española|Familia Real]] e a [[aristocracia]] española levaban os seus deseños. Cando estalou a [[Guerra civil española]], viuse forzado a pechar as súas tendas e trasladouse a [[París]].<ref name="va" /><ref name="met" /> Abriu o seu taller [[París|parisiense]] na avenida George-V en [[agosto]] de [[1937]].<ref name="met" /> Impuxo un estilo totalmente innovador, cunha liña de ombreiros caídos, cintura pinzada e cadeiras redondas. A partir dos [[Década de 1950|anos 1950]] empezou a ser recoñecido e despregou toda a súa creatividade. Moitos deseñadores bosquexaban as súas creacións mais non as confeccionaban. Cristóbal Balenciaga, por contra, tiña un pleno dominio da costura e do manexo de tecidos. [[Coco Chanel]] chegou a afirmar: {{Cita|''É o único de nós que é un verdadeiro ''couturier'' (costureiro)''|[[Coco Chanel]]}} Manifestou predilección polos tecidos con peso, enriquecidos con bordados a man, abelorios ou [[Xoiaría|pedrería]]. Destacaban os vestidos negros, os abrigos cadrados sen pescozo nin botóns, a manga xaponesa, o vestido túnica ou os impermeábeis transparentes. [[Ficheiro:Balenciaga_dresses_museum_display.jpg|miniatura|373x373px|Vestidos deseñados por Cristóbal Balenciaga]] Balenciaga era quen de crear un vestido cun pano de tea, sen apenas cortes nin costuras, en moi pouco tempo. A súa habilidade para crear volumes e formas era asombrosa. Dáballe ás pezas un acabado perfecto, case escultórico, en que encubría os [[Botón (vestimenta)|botóns]] e puntadas. O seu nivel de esixencia levábao mesmo a desarmar un vestido enteiro de non quedar plenamente satisfeito con el. Creaba deseños exclusivos para as súas máis distinguidas clientas sen necesidade de probas. [[Marlene Dietrich]] afirmou que Balenciaga coñecía as súas medidas e que ningún dos seus vestidos requiriu retoques posteriores. Foi un apaixonado dos grandes [[Pintura|pintores]] españois, en especial de [[Diego Velázquez|Velázquez]] e [[Francisco de Goya|Goya]], aínda que os seus modelos tamén mostran influencias [[Cubismo|cubistas]]. Dicíase que a súa percepción da muller era máis xaponesa que occidental. Por exemplo, malia os seus modelos non resultaren [[Erotismo|eróticos]] dende unha perspectiva [[Occidente|occidental]] (por seren volumes que encerraban ou á muller) destacan moito a [[caluga]], un elemento moi erótico no [[Xapón]]. As súas clientas da alta sociedade e do mundo do espectáculo incluía a [[Greta Garbo]], [[Grace Kelly]], [[Ava Gardner]], [[Audrey Hepburn]] ou [[Jacqueline Kennedy Onassis|Jackie Kennedy]]. Fixo os vestidos de voda<ref>España, 50 años de moda, Barcelona, Ajuntament de Barcelona, 1987-1988, p. 25.</ref> da [[Fabiola Mora y Aragón|raíña Fabiola de Bélxica]] (conservado no Museo Balenciaga de [[Getaria]]) e da duquesa de Cádiz<ref>España, 50 años de moda, Barcelona, Ajuntament de Barcelona, 1987-1988, p. 27</ref> (na colección do Museu del Disseny de [[Barcelona]]). Unha das súas principais admiradoras e clienta foi a millonaria [[estadounidense]] Rachel L. Mellon, para quen realizou centos de pezas, actualmente no Museo Balenciaga en Getaria. Balenciaga non só destacaba polos seus deseños, senón tamén polo seu carácter reservado e o seu método de traballo rigoroso e discreto. Recibía os seus clientes mediante cita previa e organizaba desfiles privados. Non lle gustaban as multitudes e gardaba con celo a súa vida privada. Un dos seus últimos traballos foi o uniforme das auxiliares de voo de [[Air France]], o seu único achegamento ao ''prêt-à-porter''. Compartiu a actitude de [[Coco Chanel]] e rexeitouno desde os inicios. Con todo, [[Chanel]] accedeu a crear coleccións ''prêt-à-porter'', ao contrario que Balenciaga. Balenciaga decidiu retirarse en 1968, coa chegada do ''prêt-à-porter'', tras cincuenta anos en activo. Agás o caso de Air France, unicamente confeccionou alta costura, por iso é considerado por moitos como o verdadeiro pai desta arte. Foi nomeado cabaleiro da Lexión de Honra de Francia en recoñecemento á súa traxectoria.<ref>{{Cita libro|título=Vascos relevantes del siglo XX|url=https://books.google.es/books?id=53C52pU3e1QC&pg=PA85&lpg=PA85&dq=Alfonso+de+Churruca+y+Calbet%C3%B3n&source=bl&ots=tzgG1mf60E&sig=LhGx2FjMGnDp79dSXmM5iZh8dqg&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiOt6mI0aXRAhWJtRQKHTDoCucQ6AEIOzAF#v=onepage&q=Alfonso%20de%20Churruca%20y%20Calbet%C3%B3n&f=false|editorial=Encuentro|data=2004-09-01|ISBN=978-84-7490-733-9|lingua=es|nome=Juan José|apelidos=Alzugaray|nome2=Juan José Alzugaray|apelidos2=Aguirre}}</ref> Con todo, Balenciaga tivo problemas durante o seu apoxeo. Inicialmente rexeitou unirse á ''Chambre Syndicale de la Haute Couture'' ao rexeitaba as súas esixencias, mais acabou por se unir. En [[1956]] decidiu separarse do calendario oficial de desfiles da ''Chambre'' e comezou a presentar as súas coleccións ante a prensa xusto antes de enviarllas aos seus clientes para evitar copias e gañar visibilidade. Por consecuencia disto foi expulsado da cámara. Desde entón os seus deseños, malia seren, en teoría, «alta costura», non o eran no sentido legal. Así, para a ''Chambre'', Balenciaga formou parte dos modistos de alta costura. Balenciaga definiu deste xeito a súa profesión: {{Cita|''Un bon modisto debe ser: arquitecto para os patróns, escultor para a forma, pintor para os debuxos, músico para a harmonía e filósofo para a medida.''}} === Retirada e falecemento === [[Ficheiro:BK-1986-58_-_Cocktail_gown_(1951)_probably_designed_by_Cristóbal_Balenciaga.jpg|miniatura|365x365px|Vestido de cóctel de tafetá negro deseñado por Balenciaga en [[1951]]]] Balenciaga decidiu retirarse da vida activa en [[maio]] de [[1968]] e o [[1 de xullo]] a [[Prensa escrita|prensa]] anunciaba o peche da súa central de [[París]] e dos seus talleres de [[Madrid]]. Dito peche foi repentino, e colleu por sorpresa mesmo ao seu persoal. A perda de rendibilidade económica do negocio da alta costura foi un dos principais motivos do peche.<ref>{{Cita novas|título=Balenciaga, ¿el mejor modista de la historia?|url=https://escuelademoda-kroomdos.com/balenciaga-el-mejor-modista-de-la-historia/|data-acceso=1 de xuño de 2018|xornal=Kroomdos|lingua=es|data-publicación=27 de novembro de 2017}}</ref> Por unha banda, os altos impostos franceses retiñan a maior parte dos beneficios da casa. Por outra banda, dende os [[EUA]] deixouse de comprar alta costura francesa, en boa medida pola política antiestadounidense do xeneral [[Charles de Gaulle|De Gaulle]]. Preto de 70 por cento da clientela de Balenciaga procedía de dito país. Tras retirarse, regresou a España. Instalouse na súa casa de [[Altea]], onde lle gustaba pintar, conversar e comer na compañía dalgúns dos seus axudantes españois. Excepcionalmente, catro anos despois da súa retirada, aceptou deseñar o vestido de noiva de Carmen Martínez-Bordiú, filla dunha das súas clientas máis importantes, Carmen Franco y Polo, e neta do [[ditador]] [[Francisco Franco]]. A voda celebrouse o [[8 de marzo]] de [[1972]] e dito vestido foi a última obra de Balenciaga. Ese mesmo mes Balenciaga foi pasar unhas vacacións ao [[Parador de turismo|parador nacional de turismo]] de [[Xàbia]] ([[Provincia de Alacant|Alacant]]). Inesperadamente o [[23 de marzo]] finou dun [[infarto de miocardio]], con 77 anos. Foi enterrado en [[Getaria]], a súa localidade natal. == Legado == [[Ficheiro:Getaria_-_Palacio_de_Aldamar-Cristobal_Balenciaga_Museoa_1.JPG|dereita|miniatura|250x250px|O Museo Balenciaga en Getaria]] O peche de Balenciaga en [[1968]] non supuxo a desaparición da "marca Balenciaga". Esta estivo inactiva até 1986, cando Jacques Bogart S.A. adquiriulles os dereitos da marca aos herdeiros de Balenciaga.<ref>{{Cita novas|nome=|título=Balenciaga, ¿el mejor modista de la historia?|url=https://escuelademoda-kroomdos.com/balenciaga-el-mejor-modista-de-la-historia/|data=27 de novembro de 2017|data-acceso=1 de xuño de 2018|xornal=Kroomdos|lugar=|páxina=|número=|lingua=es-ES}}</ref> Aínda que desligada da figura do seu creador, Balenciaga mantívose activa no mundo da moda desde entón. Comprende, entre outros, produtos de alta costura, ''prêt-à-porter'', perfumaría, xoias e complementos. A empresa Balenciaga mantívose activa principalmente na gama de perfumaría e accesorios. Na actualidade, os bolsos Balenciaga son uns dos complementos máis desexados, así como os zapatos, pola gran orixinalidade no deseño. Nas coleccións históricas do [[Museu Tèxtil i d'Indumentària de Barcelona]] destacan as de chapeus e toucados de Balenciaga, cunha gran variedade de formas. No taller de Cristóbal Balenciaga formáronse moitos modistos, algúns dos cales alcanzarían fama internacional e chegarían a ter firma propia. Entre eles están [[Paco Rabanne]], [[André Courrèges]], [[Emanuel Ungaro]], [[Hubert de Givenchy]] ou [[Óscar de la Renta]]. A súa obra foi obxecto de numerosas exposicións en museos. A primeira foi unha antoloxía do [[Metropolitan Museum of Art]] de [[Nova York]] en [[1973]] (''The World of Balenciaga''), que se exhibiu durante sete meses, con 180 modelos expostos. Os traxes de Balenciaga estaban acompañados de pinturas de [[Francisco de Goya|Goya]], [[Diego Velázquez|Velázquez]], [[El Greco]], Zuloaga, [[Joan Miró|Miró]] ou [[Pablo Picasso|Picasso]], nas que se inspiraron os deseños do modisto. Foi a primeira vez que un museo de arte coma o MET ascendía vestidos á categoría de obras de arte. En España tivo lugar tamén unha exposición homónima, ''El mundo de Balenciaga'', nas salas nobres do Palacio de Biblioteca y Museos Nacionales de [[Madrid]]. Na súa vila natal estabeleceuse unha fundación co obxectivo de crear un museo dedicado á súa figura. Tras numerosos problemas, gañado o proceso xudicial sobre presuntas irregularidades na súa xestión, inaugurouse finalmente en Getaria o [[10 de xuño]] de [[2011]] o Museo Balenciaga.<ref>{{Cita novas|título=La geometría estética de Balenciaga vuelve a casa|url=https://elpais.com/diario/2010/05/11/cultura/1273528802_850215.html|xornal=El País|data-acceso=24 de xullo de 2022|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Eugenia de la|apelidos=Torriente|data-publicación=11 de maio de 2010|lugar-publicación=Bilbo}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Balenciaga vuelve al mar|url=https://elpais.com/diario/2011/06/02/cultura/1306965605_850215.html|xornal=El País|data-acceso=24 de xullo de 2022|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Eugenia de la|apelidos=Torriente|data-publicación=2 de xuño de 2011|lugar-publicación=Getaria}} </ref><ref>{{Cita novas|título=El museo se viste de diario|url=https://www.diariovasco.com/20110611/mas-actualidad/cultura/balenciaga-abre-puertas-getaria-201106111016.html|data-acceso=24 de xullo de 2022|apelidos=Azurmendi|nome=Nerea|data-publicación=11 de xuño de 2011|xornal=El Diario Vasco|lugar-publicación=Getaria|lingua=es}} </ref><ref>{{Cita web|título=Cristóbal Balenciaga Museoa|url=http://www.cristobalbalenciagamuseoa.com//?utm_source=opengraph&utm_medium=pagetools&utm_campaign=share|data-acceso=24 de xullo de 2022|lingua=es}}</ref> Conta cunhas 1200 pezas, aínda que só se mostra unha parte de xeito simultáneo. As obras están expostas sobre manequíns invisíbeis. O escultor [[Eduardo Chillida]], amigo seu, fíxolle unha escultura a xeito de homenaxe. Así mesmo, a cidade de [[Donostia]] ten un paseo que leva o seu nome no barrio de Igueldo, onde Balenciaga tivo unha casa. A mediados de 2022 comezou a rodarse en Disney + unha serie inspirada na súa vida, a primeira serie española desta plataforma. {{Cita novas|título=Contradicciones, hermetismo y maestría: la historia de Balenciaga se convierte en serie|url=https://elpais.com/television/2022-07-31/contradicciones-hermetismo-y-maestria-la-historia-de-balenciaga-se-convierte-en-serie.html|xornal=El País|data-acceso=3 de agosto de 2022|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Ana|apelidos=Fernández Abad|data-publicación=31 de xullo de 2022|lugar-publicación=Oiartzun}}</ref> == Presenza en museos == Amais do Museo Balenciaga, outros museos expoñen pezas do deseñador. O Museu Téxtil i d'Indumentària do Disseny Hub [[Barcelona]] ten unha extensa colección de vestidos e complementos (especialmente [[Sombreiro|chapeus]]). Tamén o [[Museo do Traxe de Madrid]] inclúe vestidos de Balenciaga na súa colección de moda.<ref>{{Cita web|url=http://museodeltraje.mcu.es|título=Museo del Traje - Ministerio de Cultura y Deporte|data-acceso=24 de xullo de 2022}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Cristobal Balenciaga}} === Bibliografía === * Arzalluz, Miren, ''Cristóbal Balenciaga, la forja del maestro (1895-1936)'', Donostia, Deputación Foral de Guipúscoa e Nerea, 2010 * Bowles, H., "Balenciaga and Spain", Nova York, Rizzoli, 2010 * Jouve, M. A., e Demornex, J., "Balenciaga", París, Éditions du Regard, 1988 * Jouve, M. A., "Balenciaga", París, Assouline, 1998 * Miller, L. E., "Cristóbal Balenciaga", Londres, Batsford, 1993 * Miller, L. E., "Cristóbal Balenciaga (1895-1972). Modisto de modistos", Barcelona, Gustavo Gili, 2007 * VV.AA. "Balenciaga", catálogo del Museo Cristóbal Balenciaga de Getaria, Donostia, Nerea, 2011 === Outros artigos === * [[Balenciaga|Balenciaga (empresa)]] === Ligazóns externas === * [http://www.balenciaga.com/ Sitio web oficial de Balenciaga] * [http://www.cristobalbalenciagamuseoa.com Museo Cristóbal Balenciaga] * [http://www.marie-claire.es/balenciaga-el-misterioso Balenciaga o Misterioso] * [http://www.youtube.com/watch?v=BJVukEpi0Ag&feature=related Modelos e foto de Balenciaga] * [http://smoda.elpais.com/articulos/balenciaga/950 ¿Por qué Balenciaga sigue influyendo en la moda?] {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en Getaria]] [[Categoría:Cabaleiros da Lexión de Honra]] [[Categoría:Deseñadores de moda de España]] [[Categoría:Personalidades da arte do País Vasco]] [[Categoría:Nados en 1895]] [[Categoría:Finados en 1972]] 353q190xzkeb4mcmed0iy9cxgwqjxmr 6149443 6149440 2022-08-03T11:19:24Z Iria.cestmoi 96271 /* Legado */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=Cristóbal Balenciaga|nome_nacemento=Cristóbal Balenciaga Eizaguirre|imaxe=|descrición=<small>Cristóbal Balenciaga en 1950</small>}} '''Cristóbal Balenciaga Eizaguirre''', nado en [[Getaria]] ([[Guipúscoa]]) o [[21 de xaneiro]] de [[1895]] e finado en [[Xàbia]] ([[Provincia de Alacant|Alacant]]) o [[23 de marzo]] de [[1972]], coñecido simplemente como '''Balenciaga''', foi un prestixioso [[Deseño de moda|deseñador de moda]] [[España|español]]. Considerado un dos creadores máis importantes da alta costura, desempeñou o seu traballo principalmente na cidade de [[París]] durante máis de tres décadas.<ref>{{Cita novas|data=23 de marzo de 2022|título=Las últimas horas de Balenciaga|url=https://www.elcorreo.com/bizkaiadmoda/moda/ultimas-horas-balenciaga-50-aniversario-fallecimiento-20220323163847-nt.html|data-acceso=24 de xullo de 2022|apelidos=de Amézaga|nome=Abraham|xornal=El Correo}}</ref> Anteriormente tivo formación de xastre e diversas marcas propias en España.<ref>ARZALLUZ, Miren, ''Cristóbal Balenciaga, la forja del maestro (1895-1936)'', Donostia-San Sebastián, Diputación Foral de Gipuzkoa y Nerea, 2010.</ref> Contemporáneo de [[Coco Chanel]] e [[Christian Dior]], é o modisto de alta costura español máis importante da historia xunto a [[Manuel Pertegaz]] e Elio Berhanyer.<ref>{{Cita novas|título=Balenciaga, la Ñ de la moda|url=https://www.elmundo.es/blogs/elmundo/sinnoticiasdedior/2010/11/09/balenciaga-la-n-de-la-moda.html|data-acceso=24 de xullo de 2022|data-publicación=9 de novembro de 2010|apelidos=Miranda|nome=Beatriz|xornal=El Mundo|lingua=es}}</ref> == Traxectoria == Naceu na localidade [[Guipúscoa|guipuscoana]] de [[Getaria]] ([[Euskadi]]), no seo dunha familia humilde e [[Igrexa católica|católica]]. O seu pai, [[Pescador, pescadora|pescador]], morreu no mar e a súa nai era costureira. Desde neno soñaba con ser modisto e no seu tempo libre debuxaba os deseños que vía. Aos trece anos, Micaela Elío y Magallón, VII marquesa de Casa Torres (avoa da futura raíña [[Fabiola Mora y Aragón|Fabiola de Bélxica]]), quen veraneaba en Getaria, sentiuse tan conmovida ante as ansias do mozo por aprender o oficio da moda que decidiu exporlle un reto. Entregoulle un anaco de tea xunto a un dos seus máis exclusivos vestidos co obxectivo de que o copiase e demostrase o seu talento. O resultado contentou tanto á marquesa que dende entón converteuse na súa [[Mecenado|mecenas]]. Entre [[1918]] e [[1924]] formou a casa Balenciaga Lizaso coas irmás Lizaso. Acabaron por separárense por mor dunha discusión. Tras uns anos de incipiente éxito, en [[1919]] Balenciaga abriu unha tenda, Eisa (en homenaxe ao seu apelido materno) en [[Donostia]], que se expandiría cara a [[Madrid]] e [[Barcelona]].<ref name="va">{{Cita web|título=Cristóbal Balenciaga|url=http://www.vam.ac.uk/collections/fashion/1960s/fashion_designers/balenciaga/index.html|data-acceso=6 de xuño de 2007|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070529102155/http://www.vam.ac.uk/collections/fashion/1960s/fashion_designers/balenciaga/index.html|dataarquivo=29 de maio de 2007|páxina-web=Victoria & Albert Museum}}</ref><ref name="met">{{Cita web|apelidos=Charleston|nome=Beth Duncuff|título=Cristóbal Balenciaga (1885-1972)|data=outubro de 2004|url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/bale/hd_bale.htm|data-acceso=6 de xuño de 2007|páxina-web=The Costume Institute, The Metropolitan Museum of Art}}</ref> A [[Familia real española|Familia Real]] e a [[aristocracia]] española levaban os seus deseños. Cando estalou a [[Guerra civil española]], viuse forzado a pechar as súas tendas e trasladouse a [[París]].<ref name="va" /><ref name="met" /> Abriu o seu taller [[París|parisiense]] na avenida George-V en [[agosto]] de [[1937]].<ref name="met" /> Impuxo un estilo totalmente innovador, cunha liña de ombreiros caídos, cintura pinzada e cadeiras redondas. A partir dos [[Década de 1950|anos 1950]] empezou a ser recoñecido e despregou toda a súa creatividade. Moitos deseñadores bosquexaban as súas creacións mais non as confeccionaban. Cristóbal Balenciaga, por contra, tiña un pleno dominio da costura e do manexo de tecidos. [[Coco Chanel]] chegou a afirmar: {{Cita|''É o único de nós que é un verdadeiro ''couturier'' (costureiro)''|[[Coco Chanel]]}} Manifestou predilección polos tecidos con peso, enriquecidos con bordados a man, abelorios ou [[Xoiaría|pedrería]]. Destacaban os vestidos negros, os abrigos cadrados sen pescozo nin botóns, a manga xaponesa, o vestido túnica ou os impermeábeis transparentes. [[Ficheiro:Balenciaga_dresses_museum_display.jpg|miniatura|373x373px|Vestidos deseñados por Cristóbal Balenciaga]] Balenciaga era quen de crear un vestido cun pano de tea, sen apenas cortes nin costuras, en moi pouco tempo. A súa habilidade para crear volumes e formas era asombrosa. Dáballe ás pezas un acabado perfecto, case escultórico, en que encubría os [[Botón (vestimenta)|botóns]] e puntadas. O seu nivel de esixencia levábao mesmo a desarmar un vestido enteiro de non quedar plenamente satisfeito con el. Creaba deseños exclusivos para as súas máis distinguidas clientas sen necesidade de probas. [[Marlene Dietrich]] afirmou que Balenciaga coñecía as súas medidas e que ningún dos seus vestidos requiriu retoques posteriores. Foi un apaixonado dos grandes [[Pintura|pintores]] españois, en especial de [[Diego Velázquez|Velázquez]] e [[Francisco de Goya|Goya]], aínda que os seus modelos tamén mostran influencias [[Cubismo|cubistas]]. Dicíase que a súa percepción da muller era máis xaponesa que occidental. Por exemplo, malia os seus modelos non resultaren [[Erotismo|eróticos]] dende unha perspectiva [[Occidente|occidental]] (por seren volumes que encerraban ou á muller) destacan moito a [[caluga]], un elemento moi erótico no [[Xapón]]. As súas clientas da alta sociedade e do mundo do espectáculo incluía a [[Greta Garbo]], [[Grace Kelly]], [[Ava Gardner]], [[Audrey Hepburn]] ou [[Jacqueline Kennedy Onassis|Jackie Kennedy]]. Fixo os vestidos de voda<ref>España, 50 años de moda, Barcelona, Ajuntament de Barcelona, 1987-1988, p. 25.</ref> da [[Fabiola Mora y Aragón|raíña Fabiola de Bélxica]] (conservado no Museo Balenciaga de [[Getaria]]) e da duquesa de Cádiz<ref>España, 50 años de moda, Barcelona, Ajuntament de Barcelona, 1987-1988, p. 27</ref> (na colección do Museu del Disseny de [[Barcelona]]). Unha das súas principais admiradoras e clienta foi a millonaria [[estadounidense]] Rachel L. Mellon, para quen realizou centos de pezas, actualmente no Museo Balenciaga en Getaria. Balenciaga non só destacaba polos seus deseños, senón tamén polo seu carácter reservado e o seu método de traballo rigoroso e discreto. Recibía os seus clientes mediante cita previa e organizaba desfiles privados. Non lle gustaban as multitudes e gardaba con celo a súa vida privada. Un dos seus últimos traballos foi o uniforme das auxiliares de voo de [[Air France]], o seu único achegamento ao ''prêt-à-porter''. Compartiu a actitude de [[Coco Chanel]] e rexeitouno desde os inicios. Con todo, [[Chanel]] accedeu a crear coleccións ''prêt-à-porter'', ao contrario que Balenciaga. Balenciaga decidiu retirarse en 1968, coa chegada do ''prêt-à-porter'', tras cincuenta anos en activo. Agás o caso de Air France, unicamente confeccionou alta costura, por iso é considerado por moitos como o verdadeiro pai desta arte. Foi nomeado cabaleiro da Lexión de Honra de Francia en recoñecemento á súa traxectoria.<ref>{{Cita libro|título=Vascos relevantes del siglo XX|url=https://books.google.es/books?id=53C52pU3e1QC&pg=PA85&lpg=PA85&dq=Alfonso+de+Churruca+y+Calbet%C3%B3n&source=bl&ots=tzgG1mf60E&sig=LhGx2FjMGnDp79dSXmM5iZh8dqg&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiOt6mI0aXRAhWJtRQKHTDoCucQ6AEIOzAF#v=onepage&q=Alfonso%20de%20Churruca%20y%20Calbet%C3%B3n&f=false|editorial=Encuentro|data=2004-09-01|ISBN=978-84-7490-733-9|lingua=es|nome=Juan José|apelidos=Alzugaray|nome2=Juan José Alzugaray|apelidos2=Aguirre}}</ref> Con todo, Balenciaga tivo problemas durante o seu apoxeo. Inicialmente rexeitou unirse á ''Chambre Syndicale de la Haute Couture'' ao rexeitaba as súas esixencias, mais acabou por se unir. En [[1956]] decidiu separarse do calendario oficial de desfiles da ''Chambre'' e comezou a presentar as súas coleccións ante a prensa xusto antes de enviarllas aos seus clientes para evitar copias e gañar visibilidade. Por consecuencia disto foi expulsado da cámara. Desde entón os seus deseños, malia seren, en teoría, «alta costura», non o eran no sentido legal. Así, para a ''Chambre'', Balenciaga formou parte dos modistos de alta costura. Balenciaga definiu deste xeito a súa profesión: {{Cita|''Un bon modisto debe ser: arquitecto para os patróns, escultor para a forma, pintor para os debuxos, músico para a harmonía e filósofo para a medida.''}} === Retirada e falecemento === [[Ficheiro:BK-1986-58_-_Cocktail_gown_(1951)_probably_designed_by_Cristóbal_Balenciaga.jpg|miniatura|365x365px|Vestido de cóctel de tafetá negro deseñado por Balenciaga en [[1951]]]] Balenciaga decidiu retirarse da vida activa en [[maio]] de [[1968]] e o [[1 de xullo]] a [[Prensa escrita|prensa]] anunciaba o peche da súa central de [[París]] e dos seus talleres de [[Madrid]]. Dito peche foi repentino, e colleu por sorpresa mesmo ao seu persoal. A perda de rendibilidade económica do negocio da alta costura foi un dos principais motivos do peche.<ref>{{Cita novas|título=Balenciaga, ¿el mejor modista de la historia?|url=https://escuelademoda-kroomdos.com/balenciaga-el-mejor-modista-de-la-historia/|data-acceso=1 de xuño de 2018|xornal=Kroomdos|lingua=es|data-publicación=27 de novembro de 2017}}</ref> Por unha banda, os altos impostos franceses retiñan a maior parte dos beneficios da casa. Por outra banda, dende os [[EUA]] deixouse de comprar alta costura francesa, en boa medida pola política antiestadounidense do xeneral [[Charles de Gaulle|De Gaulle]]. Preto de 70 por cento da clientela de Balenciaga procedía de dito país. Tras retirarse, regresou a España. Instalouse na súa casa de [[Altea]], onde lle gustaba pintar, conversar e comer na compañía dalgúns dos seus axudantes españois. Excepcionalmente, catro anos despois da súa retirada, aceptou deseñar o vestido de noiva de Carmen Martínez-Bordiú, filla dunha das súas clientas máis importantes, Carmen Franco y Polo, e neta do [[ditador]] [[Francisco Franco]]. A voda celebrouse o [[8 de marzo]] de [[1972]] e dito vestido foi a última obra de Balenciaga. Ese mesmo mes Balenciaga foi pasar unhas vacacións ao [[Parador de turismo|parador nacional de turismo]] de [[Xàbia]] ([[Provincia de Alacant|Alacant]]). Inesperadamente o [[23 de marzo]] finou dun [[infarto de miocardio]], con 77 anos. Foi enterrado en [[Getaria]], a súa localidade natal. == Legado == [[Ficheiro:Getaria_-_Palacio_de_Aldamar-Cristobal_Balenciaga_Museoa_1.JPG|dereita|miniatura|250x250px|O Museo Balenciaga en Getaria]] O peche de Balenciaga en [[1968]] non supuxo a desaparición da "marca Balenciaga". Esta estivo inactiva até 1986, cando Jacques Bogart S.A. adquiriulles os dereitos da marca aos herdeiros de Balenciaga.<ref>{{Cita novas|nome=|título=Balenciaga, ¿el mejor modista de la historia?|url=https://escuelademoda-kroomdos.com/balenciaga-el-mejor-modista-de-la-historia/|data=27 de novembro de 2017|data-acceso=1 de xuño de 2018|xornal=Kroomdos|lugar=|páxina=|número=|lingua=es-ES}}</ref> Aínda que desligada da figura do seu creador, Balenciaga mantívose activa no mundo da moda desde entón. Comprende, entre outros, produtos de alta costura, ''prêt-à-porter'', perfumaría, xoias e complementos. A empresa Balenciaga mantívose activa principalmente na gama de perfumaría e accesorios. Na actualidade, os bolsos Balenciaga son uns dos complementos máis desexados, así como os zapatos, pola gran orixinalidade no deseño. Nas coleccións históricas do [[Museu Tèxtil i d'Indumentària de Barcelona]] destacan as de chapeus e toucados de Balenciaga, cunha gran variedade de formas. No taller de Cristóbal Balenciaga formáronse moitos modistos, algúns dos cales alcanzarían fama internacional e chegarían a ter firma propia. Entre eles están [[Paco Rabanne]], [[André Courrèges]], [[Emanuel Ungaro]], [[Hubert de Givenchy]] ou [[Óscar de la Renta]]. A súa obra foi obxecto de numerosas exposicións en museos. A primeira foi unha antoloxía do [[Metropolitan Museum of Art]] de [[Nova York]] en [[1973]] (''The World of Balenciaga''), que se exhibiu durante sete meses, con 180 modelos expostos. Os traxes de Balenciaga estaban acompañados de pinturas de [[Francisco de Goya|Goya]], [[Diego Velázquez|Velázquez]], [[El Greco]], Zuloaga, [[Joan Miró|Miró]] ou [[Pablo Picasso|Picasso]], nas que se inspiraron os deseños do modisto. Foi a primeira vez que un museo de arte coma o MET ascendía vestidos á categoría de obras de arte. En España tivo lugar tamén unha exposición homónima, ''El mundo de Balenciaga'', nas salas nobres do Palacio de Biblioteca y Museos Nacionales de [[Madrid]]. Na súa vila natal estabeleceuse unha fundación co obxectivo de crear un museo dedicado á súa figura. Tras numerosos problemas, gañado o proceso xudicial sobre presuntas irregularidades na súa xestión, inaugurouse finalmente en Getaria o [[10 de xuño]] de [[2011]] o Museo Balenciaga.<ref>{{Cita novas|título=La geometría estética de Balenciaga vuelve a casa|url=https://elpais.com/diario/2010/05/11/cultura/1273528802_850215.html|xornal=El País|data-acceso=24 de xullo de 2022|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Eugenia de la|apelidos=Torriente|data-publicación=11 de maio de 2010|lugar-publicación=Bilbo}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Balenciaga vuelve al mar|url=https://elpais.com/diario/2011/06/02/cultura/1306965605_850215.html|xornal=El País|data-acceso=24 de xullo de 2022|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Eugenia de la|apelidos=Torriente|data-publicación=2 de xuño de 2011|lugar-publicación=Getaria}} </ref><ref>{{Cita novas|título=El museo se viste de diario|url=https://www.diariovasco.com/20110611/mas-actualidad/cultura/balenciaga-abre-puertas-getaria-201106111016.html|data-acceso=24 de xullo de 2022|apelidos=Azurmendi|nome=Nerea|data-publicación=11 de xuño de 2011|xornal=El Diario Vasco|lugar-publicación=Getaria|lingua=es}} </ref><ref>{{Cita web|título=Cristóbal Balenciaga Museoa|url=http://www.cristobalbalenciagamuseoa.com//?utm_source=opengraph&utm_medium=pagetools&utm_campaign=share|data-acceso=24 de xullo de 2022|lingua=es}}</ref> Conta cunhas 1200 pezas, aínda que só se mostra unha parte de xeito simultáneo. As obras están expostas sobre manequíns invisíbeis. O escultor [[Eduardo Chillida]], amigo seu, fíxolle unha escultura a xeito de homenaxe. Así mesmo, a cidade de [[Donostia]] ten un paseo que leva o seu nome no barrio de Igueldo, onde Balenciaga tivo unha casa. A mediados de 2022 comezou a rodarse en Disney + unha serie inspirada na súa vida, a primeira serie española desta plataforma. <ref>{{Cita novas|título=Contradicciones, hermetismo y maestría: la historia de Balenciaga se convierte en serie|url=https://elpais.com/television/2022-07-31/contradicciones-hermetismo-y-maestria-la-historia-de-balenciaga-se-convierte-en-serie.html|xornal=El País|data-acceso=3 de agosto de 2022|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Ana|apelidos=Fernández Abad|data-publicación=31 de xullo de 2022|lugar-publicación=Oiartzun}}</ref> == Presenza en museos == Amais do Museo Balenciaga, outros museos expoñen pezas do deseñador. O Museu Téxtil i d'Indumentària do Disseny Hub [[Barcelona]] ten unha extensa colección de vestidos e complementos (especialmente [[Sombreiro|chapeus]]). Tamén o [[Museo do Traxe de Madrid]] inclúe vestidos de Balenciaga na súa colección de moda.<ref>{{Cita web|url=http://museodeltraje.mcu.es|título=Museo del Traje - Ministerio de Cultura y Deporte|data-acceso=24 de xullo de 2022}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Cristobal Balenciaga}} === Bibliografía === * Arzalluz, Miren, ''Cristóbal Balenciaga, la forja del maestro (1895-1936)'', Donostia, Deputación Foral de Guipúscoa e Nerea, 2010 * Bowles, H., "Balenciaga and Spain", Nova York, Rizzoli, 2010 * Jouve, M. A., e Demornex, J., "Balenciaga", París, Éditions du Regard, 1988 * Jouve, M. A., "Balenciaga", París, Assouline, 1998 * Miller, L. E., "Cristóbal Balenciaga", Londres, Batsford, 1993 * Miller, L. E., "Cristóbal Balenciaga (1895-1972). Modisto de modistos", Barcelona, Gustavo Gili, 2007 * VV.AA. "Balenciaga", catálogo del Museo Cristóbal Balenciaga de Getaria, Donostia, Nerea, 2011 === Outros artigos === * [[Balenciaga|Balenciaga (empresa)]] === Ligazóns externas === * [http://www.balenciaga.com/ Sitio web oficial de Balenciaga] * [http://www.cristobalbalenciagamuseoa.com Museo Cristóbal Balenciaga] * [http://www.marie-claire.es/balenciaga-el-misterioso Balenciaga o Misterioso] * [http://www.youtube.com/watch?v=BJVukEpi0Ag&feature=related Modelos e foto de Balenciaga] * [http://smoda.elpais.com/articulos/balenciaga/950 ¿Por qué Balenciaga sigue influyendo en la moda?] {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en Getaria]] [[Categoría:Cabaleiros da Lexión de Honra]] [[Categoría:Deseñadores de moda de España]] [[Categoría:Personalidades da arte do País Vasco]] [[Categoría:Nados en 1895]] [[Categoría:Finados en 1972]] 2tdztm0vovfpkwm9g9hgfcorvla4jqe 0 570366 6148336 6140222 2022-08-02T12:08:55Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «nicaragüense» wikitext text/x-wiki {{Infobox Montaña|Nome=Pantasma|Altitude_m=420|Latitude=13°21'|Lonxitude=85°56'|Localización=Jinotega}} '''Pantasma''' é unha rexión situada no norte de [[Nicaragua]]. ''Pantasma'' significa, na [[Lingua miskito|lingua misquito]], "home pequeno" ou "cabeza plana" e é coincidente coa verba galega «[[pantasma]]», do grego φάντασμα, á que tamén se vincula o [[topónimo]].<ref>{{Cita web|url=https://mydigger.tjof.de:1443/leo.kowald.org/www.pantasma.com/Pantasma-ni.pdf|páxina-web=mydigger.tjof.de:1443 ; leo.kowald.org ; www.pantasma.com|título=Pantasma|data-acceso=25 de xullo de 2022|lingua=es}}</ref> == Xeografía == Nesta rexión atópase o Val de Pantasma, un val circular cun diámetro de máis de 12  km (13°22´ Norte e 85°57´ Oeste). Está atravesado polo [[río Pantasma]], un afluente do [[río Coco]], tamén chamado [[río Segovia]] (sendo [[Coco (folclore)|coco]] casualmente outra palabra de orixe galego-portuguesa co significado de pantasma)<ref>Figueiredo, Cândido. ''Pequeno Dicionário da Língua Portuguesa''. Livraria Bertrand. Lisboa 1940</ref>. No seu centro atópase a aglomeración Las Praderas, principal aldea do concello de [[Santa María de Pantasma]] (uns 40 000 habitantes) no departamento de [[Jinotega]]. O val pobre pero fértil é explotado para cultivar [[millo]], [[café]], [[Feixón|xudías]], recoller [[froitos]] e criar [[gando]]. == Cráter Pantasma == Recentemente, especulouse que o [[Cráter de impacto|cráter]] [[Cráter Pantasma|Pantasma]] foi creado polo impacto dun [[meteorito]] de máis de 500 metros de [[diámetro]] sobre as capas efusivas [[Era Terciaria|terciarias]] da montaña [[volcánica]] do norte de Nicaragua. A forma circular do cráter, a lixeira inclinación do seu piso en dirección á ampla inclinación da paisaxe e a súa localización aparentemente arbitraria parecen confirmar esta hipótese. Non hai ascensor central ou pode estar xa cuberto de sedimentos. É posible que exista un anel de expulsión, pero dificilmente é recoñecible no medio de montaña. O tamaño e a forma do cráter lembran moito ao lago [[Bosumtwi]] en [[Ghana]], de 10 km de diámetro e un millón de anos de antigüidade. A súa posición na paisaxe aseméllase de forma desconcertante á do cráter de meteoritos [[Paddock de cabras|Goat Paddock]] en [[Australia]] ( 5 km de diámetro, menos de 50 millóns de anos). A historia volcánica de toda a rexión e a proximidade a zonas volcánicas activas, con todo, apoian unha orixe volcánica, pero non hai nada que o demostre definitivamente polo momento. (véxase tamén: [[Caldeira volcánica|Caldeiras volcánicas explosivas]], [[Krakatoa]], [[Monte Tambora]]). Un estudo de [[2019]] confirma que este cráter de 14 km de diámetro é realmente un [[cráter de impacto]] de 815 000 ± 11 000 ans <ref>{{Cita web|url=https://www.futura-sciences.com/planete/actualites/geologie-asteroide-plus-grands-jeunes-crateres-impact-decouvert-nicaragua-22987/|páxina-web=www.futura-sciences.com|título=Geologie-asteroide-plus-grands-jeunes-crateres-impact-decouvert-nicaragua|lingua=FR}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|título=Pantasma: Evidence for a Pleistocene circa 14 km diameter impact crater in Nicaragua|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/maps.13244|revista=Meteoritics & Planetary Science|data=2019-04|ISSN=1086-9379|páxina=880–901|volume=54|número=4|doi=10.1111/maps.13244|lingua=en|nome=P.|apelidos=Rochette|nome2=R.|apelidos2=Alaç|nome3=P.|apelidos3=Beck|nome4=G.|apelidos4=Brocard|nome5=A. J.|apelidos5=Cavosie|nome6=V.|apelidos6=Debaille|nome7=B.|apelidos7=Devouard|nome8=F.|apelidos8=Jourdan|nome9=B.|apelidos9=Mougel}}</ref> . == Masacre de Pantasma == O lugar foi escenario da masacre de Pantasma <ref>{{En}} [http://www.aliciapatterson.org/APF1302/Dillon/Dillon.html A Contra Rampage--With Blessings from the United States] - Samuel Dillon, Alicia Patterson Foundation, 1990</ref> do 18 de outubro de [[1983]], na que terroristas da [[Contra nicaraguana]], un grupo antiesquerdista financiado e armado polo goberno dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] baixo a presidencia de [[Ronald Reagan]], asasinaron a 47 homes, mulleres e nenos durante un asalto a cooperativas agrícolas do val. Tres anos despois, o 19 de outubro de [[1986]], unha mina da Contra destruíu un camión na rúa principal de Pantasma en Jinotega e matou a once civís e mutilou a trinta e tres. O 23 de marzo de [[1987]], membros do Veterans Peace Action Team (EEUU) iniciaron unha semana de marcha pola paz nesta estrada polo val de Pantasma, para chamar a atención sobre o terror da Contra, especialmente cruel nesta parte do país.<ref>{{Cita web|título=Brian's First Book: On Third World Legs|url=http://www.brianwillson.com/on-third-world-legs/|páxina-web=S. Brian Willson|data-acceso=2022-07-25|lingua=en-US}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == * Asunto Irán-Contra * [[Caldeira volcánica|Caldeiras volcánicas explosivas]] * [[Krakatoa]] * [[Monte Tambora]] * [[Nicaragua]] === Bibliografía === * {{De}} Richard Weyl, [http://www.schweizerbart.de/pubs/books/bo/weylmittel-003000100-desc.html ''Die Geologie Mittelamerikas''], Borntraeger, 1961 {{ISBN|3-4431-1001-0}} * {{De}} Bruno Engels, [https://dx.doi.org/10.1007/BF01820755 ''Geologische Problematik und Strukturanalyse Nikaraguas''], ''International Journal of Earth Sciences'', Springer [[1965]] * {{De}} Günther Weber, ''Die trotzigen Mühen um die Freiheit: Nicaraguas Bauern kämpfen um ihr Land. Berichte aus dem Tal von Pantasma'', Edition Nahua, [[1986]] {{ISBN|3-9233-2921-0}} === Ligazóns externas === * (''en [[Lingua francesa|francés]]'') [http://www.pantasma.com/index-fr.htm Pantasma : un jeune cratère météoritique dans le vieux paysage volcanique du Nicaragua?] - Leo Kowald, abril de [[2006]] * {{En}} [http://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=100856&org=NSF&from=news Scientists Report Surprising New Results from Caribbean Sea Expedition] - Comunicado 96-009, The National Science Foundation (NSF), 14 de marzo de [[1996]] [[Categoría:Xeografía de Nicaragua]] [[Categoría:Xeografía de América Central]] [[Categoría:Cráteres]] chzwv939m199ibahgzgi8fgeb9j63o0 0 570370 6148405 6140772 2022-08-02T14:02:08Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «audio» wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Anker_Die_Dorfschule_von_1848_1896.jpg|alt=Mestre de pé fronte ao alumnado de aproximadamente 10 a 14 anos, sentado, falando e lendo nunha aula| miniatura|Escola de 1848. Albert Anker (1896). A investigación cualitativa utilízase en numerosos contextos como a educación.]] A '''investigación cualitativa''' é o [[método científico]] de observación para recompilar datos non numéricos.<ref>{{Cita libro|edición=Sixth edition|título=The basics of social research|url=https://www.worldcat.org/oclc/824081715|dataacceso=22 de marzo de 2020|ISBN=978-1-133-59414-7|OCLC=824081715|apelidos=Babbie, Earl R.|lingua=en}}</ref> Adóitanse determinar ou considerar técnicas cualitativas todas aquelas distintas ao [[experimento]]<ref>{{Cita libro|nome=Jesús|apelidos=Ibáñez|título=Las ciencias sociales en España: Historia inmediata, críticas y perspectivas|ano=1992|url=http://pendientedemigracion.ucm.es/info/eurotheo/sociologia/spain/metodologia.htm|formato=HTML|apelidos-editor=Román|editorial=Universidad Complutense de Madrid|páxinas=135|dataacceso=2 de outubro de 2014|lingua=es}}</ref> como as entrevistas, os grupos de discusión e a [[observación]]. A investigación cualitativa recolle os discursos completos dos suxeitos para proceder logo á súa interpretación, analizando as relacións de [[significado]] que se producen en determinada [[época]], [[cultura]] ou [[ideoloxía]]. É usada principalmente en [[ciencias sociais]]. Tamén se empezou a empregar no campo educativo de maneira significativa.<ref>{{Cita publicación periódica|url=http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_abstract&pid=S1607-40412002000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es|título="¿De nobis ipsis silemus?": Epistemología de la investigación biográfico-narrativa en educación|apelidos=Bolívar Botía|nome=Antonio|data=00/2002|volume=4|número=1|páxinas=01–26|data-acceso=2022-05-17|lingua=es|ISSN=1607-4041}}</ref> A investigación cualitativa baséase en "estudos de caso, experiencias persoais, introspección, historias de vida, entrevistas, artefactos e textos e producións culturais, xunto con [[Texto|textos]] observacionais, [[Historia|históricos]], interactivos e visuais".<ref>{{Cita libro|edición=3rd ed|título=The SAGE handbook of qualitative research|url=https://www.worldcat.org/oclc/56921579|editorial=Sage Publications|data=2005|dataacceso=22 de marzo de 2020|ISBN=0-7619-2757-3|OCLC=56921579|apelidos=Denzin, Norman K.|apelidos2=Lincoln, Yvonna S.|lingua=en}}</ref> A investigación cualitativa non insiste na representativa [[mostra]] dos seus resultados. Adquire validez externa a través de diversas estratexias, entre elas o traballo de campo, a triangulación de resultados ou a adopción de representativo estrutural: incluír na mostra a membros dos principais elementos da [[estrutura social]] en torno ao fenómeno de estudo.<ref>{{Cita libro||título=Técnicas cualitativas de investigación social|ano=1997|editorial=Síntesis|apelidos=Valles Martínez|ISBN=8477384495|nome=Miguel S.|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro||apelidos=Ibáñez|título=Mas allá de la sociología. El grupo de discusión: teoría y crítica.|ano=1979|editorial=Siglo XXI de España|ISBN=8432303518|nome=Jesús|lingua=es}}</ref> É metodológicamente un enfoque [[Interpretación (comunicación)|interpretativo]], [[Naturalismo|naturalista]] cara ao seu obxecto de estudo. Isto significa comprender a realidade no seu contexto natural e cotián, tentando interpretar os fenómenos de acordo cos significados que lle outorgan as persoas implicadas. Coa investigación cualitativa, obtéñense datos descritivos: as propias palabras das persoas, [[Falar|faladas]] ou [[Escrita|escritas]], e a [[Comportamento|conduta]] observábel. Cabe sinalar que ao realizar investigacións con perspectiva cualitativa, non se adoita expor hipótese ''a priori'', por tanto o investigador desenvolve supostos de orientación ao longo do estudo cualitativo para a problemática tratada; a investigación con enfoque cualitativo, ao usar a [[indución]] tenta dar resposta á pregunta e obxectivos do proxecto investigador<ref>{{Cita libro|apelidos=Tamayo y Tamayo|nome=Mario (1999)|título=Serie aprender a investigar: modulo 2 la investigación|editorial=ICFES|lingua=es}}</ref> == Historia == Nalgúns campos, como a [[antropoloxía]], os métodos foron desde os seus inicios cualitativos. Mentres, noutros ámbitos tivo lugar un desenvolvemento conflitivo, sobre todo a partir da década de [[1960]]. De feito, a xeralización da [[enquisa]] en [[socioloxía]] e o [[experimento]] en [[psicoloxía]] non culminaron até os [[Década de 1950|anos 1950]]. Empezouse a falar de investigación cualitativa en parte como reacción á chegada de ambos os métodos gnomónicos. En Estados Unidos as respostas partiron desde correntes como a [[fenomenoloxía]], a [[hermenéutica]], ou o interaccionismo simbólico. Respecto de Europa, foi decisivo o peso da [[psicanálise]] e o [[marxismo]], coa súa herdeira a teoría crítica, e o desenvolvemento do estruturalismo nado da obra de [[Ferdinand de Saussure]]. == Tipos de investigación cualitativa == Existen algunhas formas específicas de investigación cualitativa. Entre elas atópanse: === Análise do discurso === [[Arquivo:Aesopnurembergchronicle.jpg|alt=Miniatura de Esopo nas Crónicas de Núremberg|miniatura|Miniatura de [[Esopo]] nas [[Crónicas de Núremberg]]. Cada tipo de discurso - como por exemplo as fábulas - varía pola súa finalidade e forma. ]] A análise do discurso é unha práctica interpretativa e unha disciplina que, aínda que xurdiu na [[Lingüística]], constitúe un campo académico [[Interdisciplinariedade|interdisciplinario]]. As investigacións desta disciplina, preocupadas por entender a linguaxe en uso, estudan sistematicamente o [[discurso]] [[Escrita|escrito]], [[Oralidade|oral]] e [[audiovisual]]. A análise do discurso desenvolveuse en diferentes países desde diferentes perspectivas, tales como a [[Escola Francesa de Lingüística|Escola Francesa]], a [[Crítica|análise crítica]] do discurso, a [[Feminismo|análise feminista]] crítica do discurso, a [[Multimodal|análise multimodal]], e a [[Conversación|análise da conversación]], entre outras. Todas estas disciplinas agrúpanse no vasto campo dos estudos do discurso. === Entrevista === [[Arquivo:Young Man in a Interview.jpg|alt=Xornalista entrevistando a unha muller nun estudio de radio|miniatura|As entrevistas poden ser estructuradas, semiestructuradas ou non estructuradas.]] Unha [[Entrevista (xeral)|entrevista]] é unha conversación na que se fan preguntas para obter [[información]]. O entrevistador faille preguntas ao entrevistado, establecendo unha serie alterna de [[Pregunta|preguntas]] e [[Resposta|respostas]]. Indo de maior a menor grao de rixidez prefixado, as entrevistas poden ser [[Estrutura de datos|estruturadas]], semiestruturadas ou non estruturadas de modo que o proceso goce de máis o menos flexibilidade para o seu desenvolvemento. Os grupos focais ou grupos de discusión permiten o debate entre un grupo de persoas analizando a conversación resultante entre os participantes. Na [[Fenomenoloxía|investigación fenomenolóxica]] ou [[Etnografía|etnográfica]], as entrevistas utilízanse para descubrir os significados dos temas centrais no mundo da vida dos suxeitos desde o seu propio punto de vista. === Etnografía === {{Extracto|Etnografía}} === Grupo focal ou grupo de discusión === O grupo focal ou grupo de enfoque (''focus group'' en inglés) é unha técnica cualitativa de estudo das opinións, experiencias, expectativas ou actitudes dun grupo que se utiliza en ciencias sociais e en estudos comerciais. Nalgúns casos, úsase indistintamente a grupo de discusión (''discussion'' ''group'' en inglés) e a entrevista grupal (''group interview'' en inglés); noutros casos establéncese matices nas finalidades e metodoloxías de desenvolvemento. === Observación participante === [[Ficheiro:Grupo de turistas visitando ruínas da zona vella de Bari (Italia).jpg|alt=Grupos de turistas visitando ruínas en Bari (Italia). |miniatura|A observación participante das actividades humanas é habitual en moitas ciencias.]] A observación participante é unha técnica de recolección de datos amplamente utilizada en moitas disciplinas ([[etnografía]], [[socioloxía]], estudos de [[Comunicación (linguaxe)|comunicación]], ciencia [[política]], [[Xeografía|xeografía humana]], [[psicoloxía social]], [[educación]], entre outras). Porén, a [[Antropoloxía|antropoloxía social e cultural]] construíu a súa identidade disciplinaria arredor dela converténdoa na súa principal técnica de recolección de datos. O seu obxectivo é coñecer estreitamente un determinado grupo de persoas ([[Relixión|relixioso]], [[Emprego|ocupacional]], [[Cultura|cultural]] ou unha [[comunidade]] particular) e as súas prácticas a través dunha participación na vida cotiá no seu contorno cultural, xeralmente ao longo dun tempo determinado. Esta técnica colleu especial interese a partir do traballo de campo do antropólogo [[Gran Bretaña|británico]] [[Bronisław Malinowski]] nas [[Illas Trobriand]]. === Técnicas proyectivas === As técnicas poden usarse para incitar de forma indirecta aos participantes a proxectar as súas motivacións, crenzas, actitudes ou sentimentos subxacentes con respecto aos temas de interese. Ao interpretar a conduta doutras persoas, os participantes proxectan de maneira indirecta as súas propias motivacións, crenzas, actitudes ou sentimentos na situación. Entre as técnicas proyectivas máis comúns están: * '''Asociación''': Técnica proxectiva na que se presenta un estímulo ao participante e se lle pide que responda o primeiro que lle veña á mente. * '''Construción''': Técnica na que os participantes deben construír unha resposta en forma de historia, diálogo ou descrición. * '''Expresión''': Técnica na que se presenta ao participante unha situación verbal ou visual, e se lle pide que relacione os sentimentos e as actitudes doutras persoas coa situación. * '''Complementación''': Pídeselle aos participantes que complementen unha situación de estímulo incompleta. == Principais características da investigación cualitativa == De acordo a Rodríguez Gómez et al. (1996), as principais características da investigación cualitativa son:<ref>{{Cita libro|título=Metodología de la Investigación Cualitativa|apelidos=Rodríguez Gómez|nome=G.|editorial=Aljibe|ano=1996|apelidos2=Gil Flores|nome2=J.|apelidos3=García Jiménez|nome3=E.|lingua=es|páxinas=39-41}}</ref> {| class="wikitable" |'''Cuestións de investigación''' |'''Método''' |'''Fontes''' |'''Técnicas / Instrumentos''' |'''Outras fontes de datos''' |'''Principais referencias''' |- |Cuestións de significado: explicitar a esencia das experiencias dos actores |Fenomenología |Filosofía (Fenomenoloxía) |Gravación de conversacións, escrita de anécdotas de experiencias persoais |Literatura fenomenolóxica, reflexións filosóficas, poesía, arte |Heshusius 1986; Mélich 1994; van Manen 1984, 1990. |- |Cuestións descritivas / interpretativas: valores, ideas, prácticas dos grupos culturais |Etnografía |Antropoloxía (cultura) |Entrevista non estruturada; observación participante; notas de campo |Documentos, rexistros, fotografía, mapas, xenealoxías, diagramas de redes sociais |Erickson 1975; Mehan 1978; 1980; García Jiménez 1991; Fetterman 1989; Grant e Fine 1992; Hammersley e Atkinson 1992; Spradley 1979. |- |Cuestións de proceso: experiencia ao longo do tempo ou cambios con posíbeis etapas e fases |Teoría Fundamentada |Sociología (interaccionismo simbólico) |Entrevistas (gravadas) |Observación participante; memorias; diarios |Glaser 1978; 1992; Glaser e Strauss 1967; Strauss 1987; Strauss e Corbin 1990. |- |Cuestións centradas na interacción verbal e o diálogo |Etnometodología; análise do discurso |Semiótica |Diálogo (rexistro en son e vídeo) |Observación; notas de campo |Atkinson 1992; Benson e Hughes 1983; Cicourel et al. 1974; Coulon 1995, Denzin 1970, 1989&nbsp;; Heritage 1984; Rogers 1983. |- |Cuestións de mellora e cambio social |Investigación-Acción |Teoría Crítica |Miscelánea |Varios |Kemmis 19990; Elliot 1991. |- |Cuestións subxectivas |Biografía |Antropoloxía; Sociología |Entrevista |Documentos, rexistros, diarios |Goodson 1985, 1992; Zabalza 1991. |} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == ===Outros artigos=== * [[Avaliación]] * [[Análise de contido]] * [[Investigación cuantitativa]] * [[Observación]] * [[Análise cuali-cuantitativo comparado]] * [[Triangulación]] (ciencias sociais) === Ligazóns externas === * [http://www.inmarketresearch.com/ In Market Research - Investigación Cualitativa Independente] * [http://investigacioncualitativa.cl/ IC - Investigación Cualitativa] * [http://www.qualitative-research.net/index.php/fqs/ Forum Qualitative Research] * [https://web.archive.org/web/20100417124715/http://www.eseq.es/ ESEQ, Estudos sociais, políticos e de mercado. Estudos cualitativos e cuantitativos] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ciencias sociais]] [[Categoría:Socioloxía]] [[Categoría:Etnografía]] [[Categoría:Antropoloxía]] [[Categoría:Investigación]] [[Categoría:Educación]] [[Categoría:Psicoloxía]] qah7e9uuvdybfcrdqcucr6b3ijuocnh 0 570413 6148367 6148201 2022-08-02T13:11:14Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «paris» wikitext text/x-wiki {{Biografía |descrición = Alphonse Pyrame de Candolle en 1866 |nai = Anne Françoise de Candolle (nacida Torras) |fillos = [[Anne Casimir Pyrame de Candolle]] |organización = [[Universidade de Xenebra]] }} '''Alphonse Louis Pierre Pyrame de Candolle''', nado en [[París]] o [[28 de outubro]] de [[1806]] e finado en [[Xenebra, Suíza|Xenebra]] o [[4 de abril]] de [[1893]], foi un [[Botánica|botánico]] [[Suíza|suízo]]. == Traxectoria == Fillo do tamén botánico [[Augustin Pyrame de Candolle]], inicialmente dedicouse aos [[dereito|estudos xurídicos]], aínda que pronto os abandonou para dedicarse á [[botánica]], seguindo os pasos de seu pai. Ao terminar os seus estudos conseguiu o posto de profesor de [[Historia natural|Historia Natural]] na [[Universidade de Xenebra]] e de director do [[Xardín botánico]] desa cidade. Sucedeu ao seu pai na cátedra de Historia Natural da Universidade de Xenebra. Publicou unha serie de traballos botánicos, incluíndo a continuación do ''Prodromus systematis naturalis'', iniciada polo seu pai e que continuou redactando despois da súa morte en [[1841]], en colaboración co seu fillo, [[Casimir de Candolle]]. Na súa versión final, o texto comprende máis de 90 000 [[Especie|especies]]. Estudou a orixe das plantas cultivadas e a importancia dos factores ambientais no desenvolvemento dos organismos vivos. Dedicouse tamén á fixación das normas internacionais da [[Nomenclatura binomial|nomenclatura]] [[botánica]]. == Obras == * [http://uses.plantnet-project.org/fr/Alphonse_de_Candolle,_Origine_des_plantes_cultivées._1882_et_1886.''Origine des plantes cultivées''], 1882 * ''Origines des plantes cultivées''. 1883 * ''La phytographie, ou l’art de décrire les végétaux considérés sous différents points de vue''. 1880 * ''Existe-t-il dans la végétation actuelle des caractères généraux et distinctifs qui permettraient de la reconnaître en tous pays si elle devenait fossile?'' 1875 * ''Histoire des sciences et des savants depuis deux siècles''. 1872 * ''Lois de la nomenclature botanique adoptées par le Congrès international de botanique tenu à Paris en août 1867...'' Xenebra e Basilea: H. Georg; París: J.-B. Baillière et fils, 1867 * [http://books.google.fr/books?id=0JwPAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Augustin+Pyramus+de+Candolle%22&hl=fr&sa=X&ei=-XD8UOK2LcbB0gXm_oDwDA&ved=0CF8Q6AEwCDgK#v=onepage&q&f=false ''Mémoires et souvenirs de Augustin-Pyramus de Candolle, écrit par lui-même et publiées par son fils''] (Con [[Augustin Pyrame de Candolle]]). 1862 * ''On the causes which limit vegetable species towards the north, in Europe and similar regions''. Annual Report of the Board of Regents of the Smithsonian Institute. pp. 237–245 1859 * ''Géographie botanique raisonnée''. 1856 * ''Géographie botanique raisonnée ou exposition des faits principaux et des lois concernant la distribution géographique des plantes de l’époque actuelle''. París: V. Masson; Xenebra: J. Kessman, 1855 * ''Prodromus Systematis Naturalis Regni Vegetabilis''. Volumes 7 a 17. 1844-1873 * ''Monographie des Campanulées''. París: Veuve Desray, 1830 == Honores == === Condecoracións === * [[1889]]: [[Medalla linneana]] === Eponimia === ;Xénero * ([[Annonaceae]]) ''[[Alphonsea]]'' <small>[[Hook.f.]] & [[Thomas Thomson|Thomson]]</small><ref>Fl. Ind. [Hooker f. & Thomson] i. 152 1855 (IK).</ref> ;Especie * ([[Sapotaceae]]) ''[[Isonandra]] alphonseana'' <small>[[Dubard]]</small><ref>Bull. Mus. Natl. Hist. Nat. xv. 29 1909 (IK).</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''A.DC.''' emprégase para indicar a Alphonse Pyrame de Candolle como autoridade na descrición e [[clasificación científica]] en [[botánica]].<ref>[https://www.ipni.org/?q=author%20std%3AA.DC. A.DC. – Alphonse Louis Pierre Pyramus de Candolle (1806-1893)] no [[IPNI]].</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Wikispecies|Alphonse Pyrame de Candolle}} === Bibliografía === * [https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Candolle,_Augustin_Pyrame_de Candolle, Augustin Pyrame de] na ''[[Encyclopædia Britannica|Enciclopedia Británica]]'' * {{cita publicación|apelido=Fancher|nome=R. E.|data = Outubro de 1983|título=Alphonse de Candolle, Francis Galton, and the early history of the nature-nurture controversy|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-the-history-of-the-behavioral-sciences_1983-10_19_4/page/341 |publicación=Journal of the history of the behavioral sciences|volume=19|número=4|páxinas=341–352}} * {{cita publicación|apelido=de Morsier|nome=G.|ano=1972|título=Unpublished correspondence between Alphonse de Candolle (1806-1893) and Francis Galton (1822-1911)|publicación=Gesnerus|volume=29|número=3|páxinas=129–160}} === Outros artigos === * [[Augustin Pyrame de Candolle]] {{ORDENAR:Pyrame de Candolle, Alphonse}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Suíza]] [[Categoría:Personalidades da botánica]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Xenebra]] [[Categoría:Membros da Royal Society]] [[Categoría:Nados en 1806]] [[Categoría:Nados en París]] [[Categoría:Finados en 1893]] [[Categoría:Membros da Leopoldina]] [[Categoría:Medalla linneana]] [[Categoría:Nobres de Suíza]] 85rrpv6wyoapw4wxr5zjv9kzd293hz3 0 570438 6148401 6142402 2022-08-02T13:54:55Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «aparte» wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Qian Xuesen''' ou '''Hsue-Shen Tsien''' (en {{Lang-zh|钱学森}}), nado en [[Shanghai]] o [[11 de decembro]] de [[1911]] e finado en [[Pequín]] o [[31 de outubro]] de [[2009]], foi un [[Matemático, matemática|matemático]], ciberneticista, [[Enxeñaría aeroespacial|enxeñeiro aeroespacial]] e [[Físico, física|físico]] [[República Popular da China|chinés]] que realizou significativas contribucións no campo da [[aerodinámica]] e sentou as bases da [[enxeñaría cibernética]]. Recrutado polo [[Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts|MIT]], uniuse ao grupo de [[Theodore von Kármán]] no [[Instituto Tecnolóxico de California|Caltech]],<ref>{{Cita web|url=https://history.nasa.gov/biost-z.html|páxina-web=[[NASA]]|título=H.S. Tsien|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> e durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] estivo involucrado no [[Proxecto Manhattan]], que finalmente levou ao desenvolvemento con éxito da primeira [[Arma nuclear|bomba atómica]] nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]].<ref>{{Cita novas|data=1 de novembro de 2009|título=Qian Xuesen obituary|url=https://www.theguardian.com/technology/2009/nov/01/qian-xuesen-obituary|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Brown|nome=Kerry|xornal=[[The Guardian]]|ISSN=0261-3077}}</ref><ref name=":0">{{Cita novas|data=3 de novembro de 2009|título=The Two Lives of Qian Xuesen|url=https://www.newyorker.com/news/evan-osnos/the-two-lives-of-qian-xuesen|data-acceso=26 de xullo de 2022|xornal=[[The New Yorker]]|lingua=en|apelidos=Osnos|nome=Evan|ISSN=0028-792X}}</ref> Durante a época do [[macartismo]], na década de 1950, o goberno federal dos Estados Unidos acusouno de simpatías [[Comunismo|comunistas]]. En 1950, a pesar das protestas dos seus compañeiros, retiráronlle o visado.<ref name=":1">{{Cita publicación periódica|apelidos=Perrett|nome=Bradley|data=7 de xaneiro de 2008|título=Person of the Year: Qian Xuesen|revista=Aviation Week and Space Technology|volume=1|páxinas=57–61|número=168|apelidos2=Asker|nome2=James R.|lingua=en|data-acceso=26 de xullo de 2022|url=https://aviationweek.com/qian-xuesen-laid-foundation-chinas-space-rise}}</ref> Decidiu regresar á China, pero foi detido na [[Illa Terminal]], preto dos [[Os Ánxeles|Ánxeles]].<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.astronautix.com/t/tsien.html|páxina-web=astronautix.com|título=Tsien Hsue-shen (Qian Xuesen)|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131013215748/http://www.astronautix.com/astros/tsien.htm|dataarquivo=13 de outubro de 2013}}</ref> Despois de pasar cinco anos baixo [[arresto domiciliario]],<ref name=":3">{{Cita novas|data=2 de novembro de 2009|título=Tsien Hsue-Shen Dies|url=http://today.caltech.edu/today/story-display.tcl?story_id=39604|data-acceso=26 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100612190920/http://today.caltech.edu/today/story-display.tcl?story_id=39604|dataarquivo=12 de xuño de 2010|lingua=en}}</ref> foi liberado en 1955 nun intercambio por pilotos estadounidenses que foran capturados durante a [[Guerra de Corea]]. Saíu dos Estados Unidos en setembro de 1955, chegando á China a través de [[Hong Kong]].<ref name=":2">{{Cita novas|data=13 de setembro de 1955|título=US Deporting Rocket Expert|data-acceso=26 de xullo de 2022|xornal=The Milwaukee Journal|lingua=en}}</ref> Ao seu regreso no seu país natal, axudou a liderar o programa chinés de armas nucleares.<ref>{{Cita novas|data=16 de setembro de 2004|título=Qian Xuesen dies at 98; rocket scientist helped establish Jet Propulsion Laboratory|url=https://www.latimes.com/nation/la-me-qian-xuesen1-2009nov01-story.html|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[Los Angeles Times]]}}</ref> Este esforzo levou finalmente á primeira proba de bomba atómica e de hidróxeno exitosa da China, convertendo ao país no quinto con armas nucleares e logrando o desenvolvemento de [[Fisión nuclear|fisión]] a [[Fusión nuclear|fusión]] máis rápido da historia. Ademais, o traballo de Qian levou ao desenvolvemento do mísil balístico Dongfeng e do programa espacial chinés. Polas súas contribucións, foi coñecido como o "Pai do Foguetismo Chinés", e recibiu o alcume de "Rei dos Foguetes".<ref>{{Cita novas|data=31 de outubro de 2009|título=美国航空周刊2008年度人物:钱学森|url=https://www.163.com/news/article/5MVIKNT90001124J.html|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=zh}}</ref> É recoñecido como un dos pais fundadores do proxecto [[Dúas bombas, un satélite]].<ref>{{Cita novas|data=30 de maio de 2016|título=23位两弹一星元勋已有17人离世 媒体解析其功绩(1)|url=https://news.china.com/domesticgd/10000159/20160529/22762769.html|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=zh}}</ref> En 1957 foi elixido académico da Academia Chinesa de Ciencias. Foi vicepresidente do Comité Nacional da Conferencia Consultiva Política do Pobo Chinés de 1987 a 1998. Era curmán do [[Enxeñaría mecánica|enxeñeiro mecánico]] [[Hsue-Chu Tsien]], que estivo involucrado nas industrias aeroespaciais da China e dos Estados Unidos; e foi tío de [[Roger Y. Tsien]], gañador do [[Premio Nobel de Química]] en 2008. == Traxectoria == === Infancia e educación === Naceu en [[Shanghai]] e tiña raíces familiares en [[Hangzhou]]. Graduouse na escola secundaria afiliada á Universidade Normal de Pequín, onde tivo como compañeiro de clase a [[Lu Shijia]], e asistiu á Universidade Nacional de Chiao Tung (hoxe chamada [[Universidade Jiao Tong de Shanghai]]) en [[1934]]. Alí, licenciouse en [[enxeñaría mecánica]] con énfase na administración ferroviaria, e logo ingresou na Base Aérea de Nanchang. En agosto de 1935 saíu da China cunha [[Bolsa de estudos|bolsa]] para estudar enxeñería mecánica no [[Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts]] (MIT), onde realizou un mestrado en ciencias. Mentres estaba no MIT era chamado Hsue-Shen Tsien. Alí foi influenciado polos métodos educativos da enxeñería estadounidense, especialmente enfocados na experimentación. Isto contrastaba co enfoque contemporáneo practicado por moitos científicos chineses, que facía fincapé nos elementos teóricos en lugar da experiencia "práctica". Os experimentos de Tsien incluíron o trazado das presións de Pitot usando manómetros cheos de mercurio. En 1936 coñeceu a [[Theodore von Kármán]], que quedou impresionado pola súa intelixencia. Este propúxolle ingresar no [[Instituto Tecnolóxico de California]] (Caltech) e Qian aceptou. === Carreira nos Estados Unidos === Pouco despois de chegar ao Caltech en 1936 quedou fascinado coas ideas de foguetes de [[Frank Malina]], doutros estudantes de von Kármán e dos seus asociados, incluído [[John Whiteside Parsons|Jack Parsons]]. Xunto cos seus compañeiros, participou en experimentos relacionados con foguetes no [[Laboratorio Aeronáutico Guggenheim|Guggenheim Aeronautical Laboratory]], pertencente ao Caltech. Ao redor da universidade, a natureza perigosa e explosiva do seu traballo valeulles o alcume de "Suicide Squad" (equipo suicida).{{Harvnp|Chang|1995|p=109-117}} Doutorouse no Caltech en 1939.<ref>{{Cita web|url=https://thesis.library.caltech.edu/133/|páxina-web=[[Instituto Tecnolóxico de California]]|título=Problems in Motion of Compressible Fluids and Reaction Propulsion|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Durante a [[Segunda guerra mundial]] traballou no [[Proxecto Manhattan]], que levou aos Estados Unidos a desenvolver con éxito a primeira [[Arma nuclear|bomba atómica]].<ref name=":0" /><ref>{{Cita novas|data=6 de febreiro de 2017|título=A US-trained scientist was deported, then became the 'father of Chinese rocketry'|url=https://theworld.org/stories/2017-02-06/us-trained-scientist-was-deported-then-became-father-chinese-rocketry|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Bell|nome=Matthew}}</ref> En 1943, Qian e outros dous membros do seu grupo de foguetes redactaron o primeiro documento que usou o nome de [[Laboratorio de Propulsión a Chorro]] (JPL), que en principio era unha proposta ao Exército para desenvolver mísiles en resposta ao foguete V-2 de Alemaña. Isto deu lugar ao [[Private (foguete)|Private A]], que voou en 1944, e máis tarde ao [[MGM-5 cabo|Corporal]], o [[Corporal WAC|WAC Corporal]] e outros deseños. En 1945, como coronel do Exército con autorización de seguridade, foi enviado a [[Alemaña]] para investigar laboratorios e interrogar a científicos alemáns, entre eles a [[Wernher von Braun]],<ref>{{Cita novas|data=3 de novembro de 2009|título=Qian Xuesen, Father of China’s Space Program, Dies at 98|url=https://www.nytimes.com/2009/11/04/world/asia/04qian.html|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Wines|nome=Michael|xornal=[[The New York Times]]}}</ref><ref>{{Cita novas|data=4 de novembro de 2009|título=Trained in the U.S., Scientist Became China's 'Rocket King'|url=https://www.wsj.com/articles/SB125721495250424443|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> e "para recrutar científicos alemáns para o programa de mísiles estadounidense".<ref>{{Cita novas|data=9 de agosto de 1969|título=The first Western look at the secret H-bomb centre in China|data-acceso=|xornal=The Toronto Star|páxina=10|lingua=en}}</ref> Von Kármán escribiu sobre Qian: "Aos seus 36 anos, era un xenio indiscutible cuxo traballo estaba a dar un enorme impulso aos avances na aerodinámica de alta velocidade e na propulsión a chorro".<ref name=":5">{{Cita publicación periódica|apelidos=Perrett|nome=Bradley|data=6 de xaneiro de 2008|título=Qian Xuesen Laid Foundation For Space Rise in China|revista=Aviation Week and Space Technology|volume=1|número=168|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110521055346/http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_generic.jsp?channel=awst&id=news%2Faw010708p1.xml|dataarquivo=21 de maio de 2011|lingua=en|url=http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_generic.jsp?channel=awst&id=news%2Faw010708p1.xml}}</ref> Durante este tempo, traballou no deseño dun avión espacial intercontinental, que máis tarde inspiraría o [[X-20 Dyna-Soar]], precursor do [[transbordador espacial]] estadounidense. Qian casou con [[Jiang Ying]], unha famosa cantante de ópera, filla de [[Jiang Baili]] e da súa esposa, a enfermeira xaponesa Satô Yato. Jiang era un estratega militar e conselleiro do líder do [[Kuomintang]] [[Chiang Kai-shek]]. Os Qian casaron o 14 de setembro de 1947 en [[Shanghai]] e tiveron dous fillos.{{Harvnp|Chang|1995|p=139}} O seu fillo [[Qian Yonggang]] tamén coñecido como Yucon Qian,<ref>{{Cita web|url=https://dl.library.ucla.edu/islandora/object/edu.ucla.library.specialCollections.latimes:4566|páxina-web=ucla.edu|título=California Institute of Technology scientist, Dr. Hsue-shen Tsien with his family onboard SS President Cleveland, 1955|data-acceso=27 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> naceu en [[Boston]] o 13 de outubro de 1948,{{Harvnp|Chang|1995|p=141}} mentres que a súa filla [[Qian Yongzhen]] naceu a principios de 1950, cando familia residía en [[Pasadena, California|Pasadena]], [[California]].{{Harvnp|Chang|1995|p=153}} Pouco despois da súa [[voda]], Qian regresou aos Estados Unidos para ocupar un posto de profesor no MIT. Jiang Ying uniuse a el en decembro de 1947.{{Harvnp|Chang|1995|pp=139-140}} En 1949, coa recomendación de Von Kármán, Qian converteuse en profesor do Caltech. En 1947 recibiu un permiso de residencia permanente.<ref name=":2" /> Segundo algunhas fontes, en 1949 solicitou a [[naturalización]], pero non puido obter a cidadanía.<ref name=":1" /> Con todo, non existen probas sobre este intento de naturalización, e a súa esposa declarou nunha entrevista a [[Phoenix Television]] que iso nunca sucedeu.<ref name=":1" /><ref>{{Cita novas|data=18 de febreiro de 2012|título=2012-02-18我的中国心 天籁美音——蒋英|url=https://v.ifeng.com/history/renwujingdian//201202/18b53c55-2072-4e66-90d8-5cea9450fd38.shtml|data-acceso=27 de xullo de 2022|lingua=zh}}</ref> === Detención === [[Ficheiro:Left-right_Ludwig_Prandtl,_Theodore_Von_Karman,_Tsien_Hsue-sen.jpg|miniatura|250x250px| De esquerda a dereita: [[Ludwig Prandtl]] (científico alemán), Qian Xuesen e [[Theodore von Kármán]]. Prandtl serviu a Alemaña durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], von Kármán e Qian serviron aos Estados Unidos e despois de 1956, Qian serviu á China. O gorro de Qian mostra o seu rango temporal de coronel do [[Exército dos Estados Unidos de América|exército dos Estados Unidos.]] Prandtl foi o conselleiro de doutoramento de von Kármán e este á súa vez foino de Qian.]] A principios da [[década de 1940]], a Intelixencia do [[Exército dos Estados Unidos de América|Exército dos Estados Unidos]] e o [[Ku Klux Klan]] xa tiñan coñecemento das acusacións de que Qian era [[Comunismo|comunista]], pero a súa autorización de seguridade non se suspendeu ata antes da [[Guerra de Corea]].{{Harvnp|Chang|1995|p=158}} De súpeto, o 6 de xuño de 1950, a súa autorización de seguridade foi revogada e Qian foi interrogado polo [[FBI]]. Dúas semanas despois, Qian anunciou que renunciaba ao Caltech e que regresaba á China continental, que para entón estaba gobernada polo [[Partido Comunista da China]] liderado por [[Mao Tse Tung|Mao Zedong]].<ref name=":3" />{{Harvnp|Chang|1995|pp=149-150}} En agosto mantivo unha conversación sobre o tema co entón subsecretario da Mariña [[Dan A. Kimball]], a quen coñecía persoalmente. Despois de que Qian lle falou das acusacións, Kimball respondeu: "Diaños, non creo que sexas comunista", momento no que Qian indicou que aínda así tiña a intención de abandonar o país, dicindo: "Eu son chinés. Non quero construír armas para matar aos meus compatriotas. É así de sinxelo". Kimball dixo entón: "Non te deixarei saír do país".{{Harvnp|Ryan|Summerlin|1968|p=215}} Despois de que a empresa encargada de organizar o traslado de Qian á China continental informase á Aduana dos Estados Unidos de que algúns dos papeis atopados entre as súas posesións estaban marcados como "segredos" ou "confidenciais", os funcionarios estadounidenses incautáronos dun almacén de Pasadena. O Servizo de Inmigración e Naturalización dos Estados Unidos emitiu unha orde de arresto contra Qian o 25 de agosto. Qian afirmou que os documentos selados de seguridade foran escritos na súa maioría por el mesmo e tiñan clasificacións obsoletas, e engadiu que: "Había algúns debuxos e táboas de logaritmos, etc., que alguén puido confundir con códigos".{{Harvnp|Chang|1995|p=157}} No material incluíuse un álbum con recortes de noticias sobre os xuízos a persoas acusadas de espionaxe atómica, como [[Klaus Fuchs]].{{Harvnp|Chang|1995|p=160}} O exame posterior dos documentos demostrou que non contiñan material clasificado.<ref name=":2" /> Mentres estaba no Caltech asistiu en segredo a reunións co irmán de [[Robert Oppenheimer]], [[Frank Oppenheimer]], así como con Jack Parsons e [[Frank Malina]]. Estas reunións foron organizadas polo químico ruso [[Sidney Weinbaum]] e foron chamadas Unidade Profesional 122 do Partido Comunista de Pasadena. Weinbaum foi procesado e tanto Frank Oppenheimer como Parsons declararon contra el. Acabou condenado a catro anos de cárcere por perxuro.{{Harvnp|Chang|1995|p=159}} Qian foi detido o 6 de setembro de 1950 para ser interrogado e durante dúas semanas estivo retido en Terminal Island, unha prisión federal de baixa seguridade dos Estados Unidos preto dos portos dos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] e [[Long Beach]].<ref name=":2" /> Cando Qian regresara da China coa súa nova noiva en 1947, respondera "non" nun cuestionario de inmigración no que se lle preguntaba se algunha vez fora membro dunha organización que defendese o derrocamento do goberno dos Estados Unidos pola forza. Isto, xunto cun documento do [[Partido Comunista dos Estados Unidos]] de 1938 co seu nome, foi utilizado para argumentar que era unha ameaza para a seguridade nacional. Os fiscais tamén citaron unha sesión de interrogatorios na que Qian declarou "debo lealdade ao pobo da China continental" e na que dixo que "seguramente non" deixaría que o goberno dos Estados Unidos tomara a súa decisión por el sobre a quen debería lealdade no caso dun conflito entre os EEUU e a China comunista.{{Harvnp|Ryan|Summerlin|1968|pp=113-115}} O 26 de abril de 1951 foi declarado suxeito a deportación e prohibíuselle saír do [[condado dos Ánxeles]] sen permiso, poñéndoo efectivamente en arresto domiciliario.{{Harvnp|Ryan|Summerlin|1968|p=141}} Durante este tempo escribiu ''Engineering Cybernetics'', que foi publicado por McGraw Hill en 1954. O libro trata da práctica dos servomecanismos estabilizadores. Nos seus 18 capítulos, trata os controis sen interacción de sistemas con moitas variables, o deseño de control mediante a teoría perturbacional e a teoría do control de erros de [[John von Neumann]]. Ezra Krendel revisou o libro, afirmando que é "difícil esaxerar o valor do libro de Qian para aqueles interesados na teoría xeral dos sistemas de control complexos". O enfoque de Qian é fundamentalmente práctico, xa que Krendel sinala que para os servomecanismos, o "criterio habitual de deseño lineal de estabilidade é inadecuado e deben utilizarse outros criterios derivados da física do problema".<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Krendel|nome=Ezra|data=1955|título=Review of Engineering Cybernetics|revista=Journal of the Franklin Institute|volume=4|páxinas=367|número=259|lingua=en}}</ref> === Regreso á China === Qian converteuse en obxecto de cinco anos de diplomacia secreta e negociacións entre os Estados Unidos e a China. Durante este tempo viviu baixo vixilancia constante con permiso para ensinar sen ningunha tarefa de investigación clasificada.<ref name=":3" /> Recibiu o apoio dos seus compañeiros do Caltech durante o seu encarceramento, incluído o do presidente do centro, [[Lee DuBridge]], que voou a [[Washington, D.C.|Washington]] para argumentar o caso de Qian. O Caltech nomeou a [[Grant Cooper (avogado)|Grant Cooper]] como o seu avogado defensor. A prohibición de viaxar foille levantada o 4 de agosto de 1955,<ref name=":2" /> e pouco despois renunciou ao Caltech. Co consentimento persoal do presidente [[Dwight D. Eisenhower|Dwight Eisenhower]], Qian partiu dende [[Os Ánxeles]] rumbo a [[Hong Kong]] a bordo do ''[[SS President Cleveland (1947)|SS President Cleveland]]'' en setembro de 1955, entre rumores de que a súa liberación era un intercambio por 11 aviadores estadounidenses mantidos cativos pola China comunista desde o final da [[Guerra de Corea]].<ref>{{Cita libro|título=Space exploration|apelidos=Brownell|nome=Richard|editorial=Lucent Books|ano=2012|lugar=Detroit|lingua=en|páxina=82}}</ref><ref name=":4" /><ref>{{Cita novas|data=13 de setembro de 1955|título=Scientist To Be Deported By U.S.|url=https://news.google.com/newspapers?id=CooeAAAAIBAJ&pg=3115%2C1559834|data-acceso=27 de xullo de 2022|xornal=Daytona Beach Morning Journal|lingua=en|páxina=1}}</ref> Qian chegou a Hong Kong o 8 de outubro de 1955 e entrou ese mesmo día na China a través do ferrocarril Kowloon–Canton. O subsecretario Kimball, que durante varios anos intentou manter a Qian nos Estados Unidos, comentou o trato que recibiu o físico: "Foi a cousa máis estúpida que fixo este país. Non era máis comunista ca min, e obrigámolo a marchar."<ref name=":5" /> Ao seu regreso, Qian comezou unha carreira de notable éxito na ciencia dos foguetes, impulsada pola reputación que acumulaba polos seus logros pasados, así como polo apoio do Estado chinés ás súas investigacións nucleares. Dirixiu e foi o pai do programa de mísiles chinés, que construíu os mísiles balísticos [[Dongfeng (mísil)|Dongfeng]] e os foguetes espaciais [[Longa Marcha (foguete)|Longa Marcha]]. === Foguete chinés e programa espacial e outros estudos === En outubro de 1956 converteuse no director da Quinta Academia do Ministerio de Defensa Nacional, encargado do desenvolvemento de mísiles balísticos e armas nucleares. A reputación de Qian como un científico destacado que se viu atrapado polo [[Macartismo|terror vermello]] nos Estados Unidos deulle unha influencia considerable na China de [[Mao Tse Tung|Mao Zedong]] e máis tarde. Acabou ascendendo nas filas do [[Partido Comunista da China|Partido Comunista]] ata converterse en membro do [[Comité Central do Partido Comunista da China|Comité Central]]. Foi elixido académico da [[Academia Chinesa das Ciencias]] en 1957, unha honra de por vida concedida aos científicos chineses que realizaron avances significativos no seu campo. Organizou seminarios científicos e dedicou parte do seu tempo a formar sucesores para os seus cargos.<ref>{{Cita web |url=http://www.stdaily.com/kjrb/content/2010-10/24/content_239983.htm |título=科技网 -《科技日报》- 钱学森的系统科学成就和贡献 |data-acceso=26 de xullo de 2022 |data-arquivo=14 de maio de 2012 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120514150132/http://www.stdaily.com/kjrb/content/2010-10/24/content_239983.htm |url-morta=unfit }}</ref> Estivo moi implicado no establecemento da Universidade de Ciencia e Tecnoloxía da China en 1958 e exerceu como presidente do Departamento de Mecánica Moderna da universidade durante varios anos. En 1969 formou parte dun grupo de científicos que falou co xornalista australiano Francis James, describindo os primeiros sete ensaios nucleares da China e os detalles dunha planta de [[difusión gasosa]] preto de [[Lanzhou]].<ref>{{Cita novas|data=9 de agosto de 1969|título=The first Western look at the secret H-bomb centre in China|data-acceso=|xornal=The Toronto Star|páxina=10|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=15 de xuño de 1969|título=China|data-acceso=|apelidos=James|nome=Francis|xornal=The London Sunday Times|lingua=en}}</ref> Á parte do campo dos foguetes, Qian traballou en numerosas áreas científicas. Foi un dos creadores da [[sistemática]], e fixo contribucións aos sistemas de ciencia e tecnoloxía, á ciencia somática, á [[Enxeñaría física|ciencia da enxeñaría]], á ciencia militar, ás [[ciencias sociais]], ás [[ciencias naturais]], á xeografía, á [[filosofía]], á literatura, á arte e á educación. Os seus avances nos conceptos, teorías e métodos do campo da [[ciencia dos sistemas]] inclúen o estudo do sistema xigante complexo aberto.<ref>{{Cita libro|título=创建系统学|apelidos=Xuesen|nome=Qian|editorial=上海交通大学出版社|lingua=zh}}</ref><ref>{{Cita libro|título=论系统工程|apelidos=Xuesen|nome=Qian|editorial=上海交通大学出版社|lingua=zh}}</ref> Ademais, axudou a establecer a escola chinesa da [[Sistema complexo|ciencia da complexidade]]. === Medicina alternativa === A partir da [[década de 1980]] defendeu a investigación científica da [[medicina tradicional chinesa]], o [[qigong]] e o concepto pseudocientífico das "funcións especiais do corpo humano". En particular, animou aos científicos a acumular datos de observación sobre o qigong para que "poder establecer no futuro teorías científicas".<ref>{{Cita libro|título=创建人体科学|apelidos=Xuesen|nome=Qian|editorial=Sichuan Education Publishing House|ano=1989|lugar=[[Chengdu]]|lingua=zh}}</ref> === Últimos anos === [[Ficheiro:钱学森图书馆.jpg|miniatura|250x250px| Biblioteca Qian Xuesen, na Universidade de Xi'an Jiaotong en [[Xi'an]].]] Retirouse en 1991 e levou unha vida tranquila en [[Pequín]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Grier|nome=Peter|data=Novembro de 2000|título=The forgotten 'spy' case of a rocket scientist|revista=The Christian Science Monitor|volume=92|número=244|lingua=en}}</ref> Trala normalización das relación sino-estadounidenses, foi invitado polo Instituto Americano de Aeronáutica e Astronáutica a visitar os [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], pero rexeitou a invitación, xa que quería unha desculpa formal do goberno estadounidense pola súa detención.<ref>{{Cita web|url=http://pr.caltech.edu/periodicals/CaltechNews/articles/v36/tsien.html|páxina-web=[[Instituto Tecnolóxico de California]]|título=Tsien Revisited|data-acceso=27 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061211095210/http://pr.caltech.edu/periodicals/CaltechNews/articles/v36/tsien.html|dataarquivo=11 de decembro de 2006|lingua=en}}</ref> O goberno chinés lanzou o seu programa espacial tripulado en 1992. As investigacións de Qian utilizáronse como base para o [[Longa Marcha (foguete)|foguete Longa Marcha]], que lanzou con éxito a misión [[Shenzhou 5]] en outubro de 2003. Qian, xa ancián, puido ver a primeira misión espacial tripulada de China na televisión desde a súa cama do hospital. En 2008 foi nomeado Persoa do Ano da Semana da Aviación e da Tecnoloxía Espacial. O recoñecemento non pretendía ser unha honra, senón que se outorga á persoa que se xulga que tivo o maior impacto na aviación no último ano.<ref name=":5" /><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=|data=7 de xaneiro de 2008|título=Hold Your Fire|revista=Aviation Week and Space Technology|volume=168|páxinas=8|número=1|lingua=en}}</ref> Ademais, ese ano a [[China Central Television]] nomeou a Qian como unha das once persoas máis inspiradoras da China.<ref name=":1" /> En xullo de 2009, a [[Asociación Omega Alpha|Omega Alpha Association]], unha sociedade internacional de honra de enxeñería de sistemas, nomeou a Qian (HS Tsien) como un dos seus catro membros de honra.<ref>{{Cita web|url=https://omegalpha.org/omega-alpha-members/honorary-members/honorary-members-2009/|páxina-web=omegalpha.org|título=Honorary Members 2009|data-acceso=27 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> O 31 de outubro de 2009 morreu aos 98 anos en Pequín por mor dunha enfermidade pulmonar. == Na cultura popular == O escritor de [[ciencia ficción]] [[Arthur C. Clarke]], na súa novela de 1982 ''[[2010: Odisea dúas|2010: Odyssey Two]],'' púxolle o nome de Qian Xuesen a unha nave espacial chinesa. A serie de novelas de ciencia ficción ''The Expanse'' de [[James SA Corey]] tamén lle deu o seu nome a unha nave espacial marciana (MCRN Xuesen). Na novela de 1981 ''[[Noble House (novela)|Noble House]]'' de [[James Clavell]], o científico chinés-estadounidense que desertou á China comunista e axudou a desenvolver a primeira bomba atómica para China, o doutor Joseph Yu, é unha versión ficticia do doutor Qian Xuesen. A súa deportación menciónase (co nome de Dr. Hsue-shen Tsie) en ''[[Onte á noite no Telegraph Club|Last Night at the Telegraph Club]]'', unha novela de 2021 de [[Malinda Lo]]. Foi interpretado polo actor [[Chen Kun]] na produción cinematográfica chinesa, ''[[Qian Xuesen (filme)|Hsue-shen Tsien]]'', dirixida por Zhang Jianya e centrada na súa vida.<ref>{{Cita web|url=https://www.imdb.com/title/tt2566924/|páxina-web=[[Internet Movie Database]]|título=Qian Xuesen|data-acceso=27 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|título=Thread of the Silkworm|apelidos=Chang|nome=Iris|editorial=BasicBooks|ano=1995|ISBN=978-0-465-08716-7|ref=harv|lugar=Nova York|lingua=en|url=https://books.google.es/books?id=QtfndLdZhnAC&redir_esc=y}} * {{Cita libro|título=The China Cloud: America's Tragic Blunder and China's Rise to Nuclear Power|apelidos=Ryan|nome=William L.|editorial=Little, Brown and Company|ano=1968|ref=harv|apelidos2=Summerlin|nome2=Sam|lugar=Boston|LCCN=68024245|OCLC=443363|lingua=en}} === Outros artigos === * [[Aeronáutica]] * [[Laboratorio de Propulsión a Chorro]] * [[Theodore von Kármán]] * [[Chien-Shiung Wu]] * [[Macartismo]] * [[Longa Marcha (foguete)]] === Ligazóns externas === * [https://galcit.caltech.edu/about/qian Qian Xuesen] no [[Instituto Tecnolóxico de California]] {{En}}. * [https://edition.cnn.com/2003/TECH/space/10/03/china.space.timeline/ Timeline: China's space quest] {{En}}. * [https://web.archive.org/web/20060502182903/http://www.astronautix.com/articles/china.htm China] na ''encyclopedia astronautica'' {{En}}. Arquivado dende o [http://www.astronautix.com/articles/china.htm orixinal] o 2 de maio de 2006. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Xuesen, Qian}} [[Categoría:Nados en 1911]] [[Categoría:Finados en 2009]] [[Categoría:Enxeñeiros da China]] [[Categoría:Matemáticos da China]] [[Categoría:Enxeñeiros aeroespaciais]] [[Categoría:Escritores da China]] [[Categoría:Personalidades do Proxecto Manhattan]] [[Categoría:Profesores do Instituto Tecnolóxico de California]] [[Categoría:Alumnos do Instituto Tecnolóxico de California]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Vítimas do macartismo]] l6y0ih20qdh8plmqkbb12g6xqu70vlt 6148418 6148401 2022-08-02T14:12:07Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «estratega» wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Qian Xuesen''' ou '''Hsue-Shen Tsien''' (en {{Lang-zh|钱学森}}), nado en [[Shanghai]] o [[11 de decembro]] de [[1911]] e finado en [[Pequín]] o [[31 de outubro]] de [[2009]], foi un [[Matemático, matemática|matemático]], ciberneticista, [[Enxeñaría aeroespacial|enxeñeiro aeroespacial]] e [[Físico, física|físico]] [[República Popular da China|chinés]] que realizou significativas contribucións no campo da [[aerodinámica]] e sentou as bases da [[enxeñaría cibernética]]. Recrutado polo [[Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts|MIT]], uniuse ao grupo de [[Theodore von Kármán]] no [[Instituto Tecnolóxico de California|Caltech]],<ref>{{Cita web|url=https://history.nasa.gov/biost-z.html|páxina-web=[[NASA]]|título=H.S. Tsien|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> e durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] estivo involucrado no [[Proxecto Manhattan]], que finalmente levou ao desenvolvemento con éxito da primeira [[Arma nuclear|bomba atómica]] nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]].<ref>{{Cita novas|data=1 de novembro de 2009|título=Qian Xuesen obituary|url=https://www.theguardian.com/technology/2009/nov/01/qian-xuesen-obituary|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Brown|nome=Kerry|xornal=[[The Guardian]]|ISSN=0261-3077}}</ref><ref name=":0">{{Cita novas|data=3 de novembro de 2009|título=The Two Lives of Qian Xuesen|url=https://www.newyorker.com/news/evan-osnos/the-two-lives-of-qian-xuesen|data-acceso=26 de xullo de 2022|xornal=[[The New Yorker]]|lingua=en|apelidos=Osnos|nome=Evan|ISSN=0028-792X}}</ref> Durante a época do [[macartismo]], na década de 1950, o goberno federal dos Estados Unidos acusouno de simpatías [[Comunismo|comunistas]]. En 1950, a pesar das protestas dos seus compañeiros, retiráronlle o visado.<ref name=":1">{{Cita publicación periódica|apelidos=Perrett|nome=Bradley|data=7 de xaneiro de 2008|título=Person of the Year: Qian Xuesen|revista=Aviation Week and Space Technology|volume=1|páxinas=57–61|número=168|apelidos2=Asker|nome2=James R.|lingua=en|data-acceso=26 de xullo de 2022|url=https://aviationweek.com/qian-xuesen-laid-foundation-chinas-space-rise}}</ref> Decidiu regresar á China, pero foi detido na [[Illa Terminal]], preto dos [[Os Ánxeles|Ánxeles]].<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.astronautix.com/t/tsien.html|páxina-web=astronautix.com|título=Tsien Hsue-shen (Qian Xuesen)|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131013215748/http://www.astronautix.com/astros/tsien.htm|dataarquivo=13 de outubro de 2013}}</ref> Despois de pasar cinco anos baixo [[arresto domiciliario]],<ref name=":3">{{Cita novas|data=2 de novembro de 2009|título=Tsien Hsue-Shen Dies|url=http://today.caltech.edu/today/story-display.tcl?story_id=39604|data-acceso=26 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100612190920/http://today.caltech.edu/today/story-display.tcl?story_id=39604|dataarquivo=12 de xuño de 2010|lingua=en}}</ref> foi liberado en 1955 nun intercambio por pilotos estadounidenses que foran capturados durante a [[Guerra de Corea]]. Saíu dos Estados Unidos en setembro de 1955, chegando á China a través de [[Hong Kong]].<ref name=":2">{{Cita novas|data=13 de setembro de 1955|título=US Deporting Rocket Expert|data-acceso=26 de xullo de 2022|xornal=The Milwaukee Journal|lingua=en}}</ref> Ao seu regreso no seu país natal, axudou a liderar o programa chinés de armas nucleares.<ref>{{Cita novas|data=16 de setembro de 2004|título=Qian Xuesen dies at 98; rocket scientist helped establish Jet Propulsion Laboratory|url=https://www.latimes.com/nation/la-me-qian-xuesen1-2009nov01-story.html|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[Los Angeles Times]]}}</ref> Este esforzo levou finalmente á primeira proba de bomba atómica e de hidróxeno exitosa da China, convertendo ao país no quinto con armas nucleares e logrando o desenvolvemento de [[Fisión nuclear|fisión]] a [[Fusión nuclear|fusión]] máis rápido da historia. Ademais, o traballo de Qian levou ao desenvolvemento do mísil balístico Dongfeng e do programa espacial chinés. Polas súas contribucións, foi coñecido como o "Pai do Foguetismo Chinés", e recibiu o alcume de "Rei dos Foguetes".<ref>{{Cita novas|data=31 de outubro de 2009|título=美国航空周刊2008年度人物:钱学森|url=https://www.163.com/news/article/5MVIKNT90001124J.html|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=zh}}</ref> É recoñecido como un dos pais fundadores do proxecto [[Dúas bombas, un satélite]].<ref>{{Cita novas|data=30 de maio de 2016|título=23位两弹一星元勋已有17人离世 媒体解析其功绩(1)|url=https://news.china.com/domesticgd/10000159/20160529/22762769.html|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=zh}}</ref> En 1957 foi elixido académico da Academia Chinesa de Ciencias. Foi vicepresidente do Comité Nacional da Conferencia Consultiva Política do Pobo Chinés de 1987 a 1998. Era curmán do [[Enxeñaría mecánica|enxeñeiro mecánico]] [[Hsue-Chu Tsien]], que estivo involucrado nas industrias aeroespaciais da China e dos Estados Unidos; e foi tío de [[Roger Y. Tsien]], gañador do [[Premio Nobel de Química]] en 2008. == Traxectoria == === Infancia e educación === Naceu en [[Shanghai]] e tiña raíces familiares en [[Hangzhou]]. Graduouse na escola secundaria afiliada á Universidade Normal de Pequín, onde tivo como compañeiro de clase a [[Lu Shijia]], e asistiu á Universidade Nacional de Chiao Tung (hoxe chamada [[Universidade Jiao Tong de Shanghai]]) en [[1934]]. Alí, licenciouse en [[enxeñaría mecánica]] con énfase na administración ferroviaria, e logo ingresou na Base Aérea de Nanchang. En agosto de 1935 saíu da China cunha [[Bolsa de estudos|bolsa]] para estudar enxeñería mecánica no [[Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts]] (MIT), onde realizou un mestrado en ciencias. Mentres estaba no MIT era chamado Hsue-Shen Tsien. Alí foi influenciado polos métodos educativos da enxeñería estadounidense, especialmente enfocados na experimentación. Isto contrastaba co enfoque contemporáneo practicado por moitos científicos chineses, que facía fincapé nos elementos teóricos en lugar da experiencia "práctica". Os experimentos de Tsien incluíron o trazado das presións de Pitot usando manómetros cheos de mercurio. En 1936 coñeceu a [[Theodore von Kármán]], que quedou impresionado pola súa intelixencia. Este propúxolle ingresar no [[Instituto Tecnolóxico de California]] (Caltech) e Qian aceptou. === Carreira nos Estados Unidos === Pouco despois de chegar ao Caltech en 1936 quedou fascinado coas ideas de foguetes de [[Frank Malina]], doutros estudantes de von Kármán e dos seus asociados, incluído [[John Whiteside Parsons|Jack Parsons]]. Xunto cos seus compañeiros, participou en experimentos relacionados con foguetes no [[Laboratorio Aeronáutico Guggenheim|Guggenheim Aeronautical Laboratory]], pertencente ao Caltech. Ao redor da universidade, a natureza perigosa e explosiva do seu traballo valeulles o alcume de "Suicide Squad" (equipo suicida).{{Harvnp|Chang|1995|p=109-117}} Doutorouse no Caltech en 1939.<ref>{{Cita web|url=https://thesis.library.caltech.edu/133/|páxina-web=[[Instituto Tecnolóxico de California]]|título=Problems in Motion of Compressible Fluids and Reaction Propulsion|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Durante a [[Segunda guerra mundial]] traballou no [[Proxecto Manhattan]], que levou aos Estados Unidos a desenvolver con éxito a primeira [[Arma nuclear|bomba atómica]].<ref name=":0" /><ref>{{Cita novas|data=6 de febreiro de 2017|título=A US-trained scientist was deported, then became the 'father of Chinese rocketry'|url=https://theworld.org/stories/2017-02-06/us-trained-scientist-was-deported-then-became-father-chinese-rocketry|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Bell|nome=Matthew}}</ref> En 1943, Qian e outros dous membros do seu grupo de foguetes redactaron o primeiro documento que usou o nome de [[Laboratorio de Propulsión a Chorro]] (JPL), que en principio era unha proposta ao Exército para desenvolver mísiles en resposta ao foguete V-2 de Alemaña. Isto deu lugar ao [[Private (foguete)|Private A]], que voou en 1944, e máis tarde ao [[MGM-5 cabo|Corporal]], o [[Corporal WAC|WAC Corporal]] e outros deseños. En 1945, como coronel do Exército con autorización de seguridade, foi enviado a [[Alemaña]] para investigar laboratorios e interrogar a científicos alemáns, entre eles a [[Wernher von Braun]],<ref>{{Cita novas|data=3 de novembro de 2009|título=Qian Xuesen, Father of China’s Space Program, Dies at 98|url=https://www.nytimes.com/2009/11/04/world/asia/04qian.html|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Wines|nome=Michael|xornal=[[The New York Times]]}}</ref><ref>{{Cita novas|data=4 de novembro de 2009|título=Trained in the U.S., Scientist Became China's 'Rocket King'|url=https://www.wsj.com/articles/SB125721495250424443|data-acceso=26 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> e "para recrutar científicos alemáns para o programa de mísiles estadounidense".<ref>{{Cita novas|data=9 de agosto de 1969|título=The first Western look at the secret H-bomb centre in China|data-acceso=|xornal=The Toronto Star|páxina=10|lingua=en}}</ref> Von Kármán escribiu sobre Qian: "Aos seus 36 anos, era un xenio indiscutible cuxo traballo estaba a dar un enorme impulso aos avances na aerodinámica de alta velocidade e na propulsión a chorro".<ref name=":5">{{Cita publicación periódica|apelidos=Perrett|nome=Bradley|data=6 de xaneiro de 2008|título=Qian Xuesen Laid Foundation For Space Rise in China|revista=Aviation Week and Space Technology|volume=1|número=168|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110521055346/http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_generic.jsp?channel=awst&id=news%2Faw010708p1.xml|dataarquivo=21 de maio de 2011|lingua=en|url=http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_generic.jsp?channel=awst&id=news%2Faw010708p1.xml}}</ref> Durante este tempo, traballou no deseño dun avión espacial intercontinental, que máis tarde inspiraría o [[X-20 Dyna-Soar]], precursor do [[transbordador espacial]] estadounidense. Qian casou con [[Jiang Ying]], unha famosa cantante de ópera, filla de [[Jiang Baili]] e da súa esposa, a enfermeira xaponesa Satô Yato. Jiang era un estratego militar e conselleiro do líder do [[Kuomintang]] [[Chiang Kai-shek]]. Os Qian casaron o 14 de setembro de 1947 en [[Shanghai]] e tiveron dous fillos.{{Harvnp|Chang|1995|p=139}} O seu fillo [[Qian Yonggang]] tamén coñecido como Yucon Qian,<ref>{{Cita web|url=https://dl.library.ucla.edu/islandora/object/edu.ucla.library.specialCollections.latimes:4566|páxina-web=ucla.edu|título=California Institute of Technology scientist, Dr. Hsue-shen Tsien with his family onboard SS President Cleveland, 1955|data-acceso=27 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> naceu en [[Boston]] o 13 de outubro de 1948,{{Harvnp|Chang|1995|p=141}} mentres que a súa filla [[Qian Yongzhen]] naceu a principios de 1950, cando familia residía en [[Pasadena, California|Pasadena]], [[California]].{{Harvnp|Chang|1995|p=153}} Pouco despois da súa [[voda]], Qian regresou aos Estados Unidos para ocupar un posto de profesor no MIT. Jiang Ying uniuse a el en decembro de 1947.{{Harvnp|Chang|1995|pp=139-140}} En 1949, coa recomendación de Von Kármán, Qian converteuse en profesor do Caltech. En 1947 recibiu un permiso de residencia permanente.<ref name=":2" /> Segundo algunhas fontes, en 1949 solicitou a [[naturalización]], pero non puido obter a cidadanía.<ref name=":1" /> Con todo, non existen probas sobre este intento de naturalización, e a súa esposa declarou nunha entrevista a [[Phoenix Television]] que iso nunca sucedeu.<ref name=":1" /><ref>{{Cita novas|data=18 de febreiro de 2012|título=2012-02-18我的中国心 天籁美音——蒋英|url=https://v.ifeng.com/history/renwujingdian//201202/18b53c55-2072-4e66-90d8-5cea9450fd38.shtml|data-acceso=27 de xullo de 2022|lingua=zh}}</ref> === Detención === [[Ficheiro:Left-right_Ludwig_Prandtl,_Theodore_Von_Karman,_Tsien_Hsue-sen.jpg|miniatura|250x250px| De esquerda a dereita: [[Ludwig Prandtl]] (científico alemán), Qian Xuesen e [[Theodore von Kármán]]. Prandtl serviu a Alemaña durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], von Kármán e Qian serviron aos Estados Unidos e despois de 1956, Qian serviu á China. O gorro de Qian mostra o seu rango temporal de coronel do [[Exército dos Estados Unidos de América|exército dos Estados Unidos.]] Prandtl foi o conselleiro de doutoramento de von Kármán e este á súa vez foino de Qian.]] A principios da [[década de 1940]], a Intelixencia do [[Exército dos Estados Unidos de América|Exército dos Estados Unidos]] e o [[Ku Klux Klan]] xa tiñan coñecemento das acusacións de que Qian era [[Comunismo|comunista]], pero a súa autorización de seguridade non se suspendeu ata antes da [[Guerra de Corea]].{{Harvnp|Chang|1995|p=158}} De súpeto, o 6 de xuño de 1950, a súa autorización de seguridade foi revogada e Qian foi interrogado polo [[FBI]]. Dúas semanas despois, Qian anunciou que renunciaba ao Caltech e que regresaba á China continental, que para entón estaba gobernada polo [[Partido Comunista da China]] liderado por [[Mao Tse Tung|Mao Zedong]].<ref name=":3" />{{Harvnp|Chang|1995|pp=149-150}} En agosto mantivo unha conversación sobre o tema co entón subsecretario da Mariña [[Dan A. Kimball]], a quen coñecía persoalmente. Despois de que Qian lle falou das acusacións, Kimball respondeu: "Diaños, non creo que sexas comunista", momento no que Qian indicou que aínda así tiña a intención de abandonar o país, dicindo: "Eu son chinés. Non quero construír armas para matar aos meus compatriotas. É así de sinxelo". Kimball dixo entón: "Non te deixarei saír do país".{{Harvnp|Ryan|Summerlin|1968|p=215}} Despois de que a empresa encargada de organizar o traslado de Qian á China continental informase á Aduana dos Estados Unidos de que algúns dos papeis atopados entre as súas posesións estaban marcados como "segredos" ou "confidenciais", os funcionarios estadounidenses incautáronos dun almacén de Pasadena. O Servizo de Inmigración e Naturalización dos Estados Unidos emitiu unha orde de arresto contra Qian o 25 de agosto. Qian afirmou que os documentos selados de seguridade foran escritos na súa maioría por el mesmo e tiñan clasificacións obsoletas, e engadiu que: "Había algúns debuxos e táboas de logaritmos, etc., que alguén puido confundir con códigos".{{Harvnp|Chang|1995|p=157}} No material incluíuse un álbum con recortes de noticias sobre os xuízos a persoas acusadas de espionaxe atómica, como [[Klaus Fuchs]].{{Harvnp|Chang|1995|p=160}} O exame posterior dos documentos demostrou que non contiñan material clasificado.<ref name=":2" /> Mentres estaba no Caltech asistiu en segredo a reunións co irmán de [[Robert Oppenheimer]], [[Frank Oppenheimer]], así como con Jack Parsons e [[Frank Malina]]. Estas reunións foron organizadas polo químico ruso [[Sidney Weinbaum]] e foron chamadas Unidade Profesional 122 do Partido Comunista de Pasadena. Weinbaum foi procesado e tanto Frank Oppenheimer como Parsons declararon contra el. Acabou condenado a catro anos de cárcere por perxuro.{{Harvnp|Chang|1995|p=159}} Qian foi detido o 6 de setembro de 1950 para ser interrogado e durante dúas semanas estivo retido en Terminal Island, unha prisión federal de baixa seguridade dos Estados Unidos preto dos portos dos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] e [[Long Beach]].<ref name=":2" /> Cando Qian regresara da China coa súa nova noiva en 1947, respondera "non" nun cuestionario de inmigración no que se lle preguntaba se algunha vez fora membro dunha organización que defendese o derrocamento do goberno dos Estados Unidos pola forza. Isto, xunto cun documento do [[Partido Comunista dos Estados Unidos]] de 1938 co seu nome, foi utilizado para argumentar que era unha ameaza para a seguridade nacional. Os fiscais tamén citaron unha sesión de interrogatorios na que Qian declarou "debo lealdade ao pobo da China continental" e na que dixo que "seguramente non" deixaría que o goberno dos Estados Unidos tomara a súa decisión por el sobre a quen debería lealdade no caso dun conflito entre os EEUU e a China comunista.{{Harvnp|Ryan|Summerlin|1968|pp=113-115}} O 26 de abril de 1951 foi declarado suxeito a deportación e prohibíuselle saír do [[condado dos Ánxeles]] sen permiso, poñéndoo efectivamente en arresto domiciliario.{{Harvnp|Ryan|Summerlin|1968|p=141}} Durante este tempo escribiu ''Engineering Cybernetics'', que foi publicado por McGraw Hill en 1954. O libro trata da práctica dos servomecanismos estabilizadores. Nos seus 18 capítulos, trata os controis sen interacción de sistemas con moitas variables, o deseño de control mediante a teoría perturbacional e a teoría do control de erros de [[John von Neumann]]. Ezra Krendel revisou o libro, afirmando que é "difícil esaxerar o valor do libro de Qian para aqueles interesados na teoría xeral dos sistemas de control complexos". O enfoque de Qian é fundamentalmente práctico, xa que Krendel sinala que para os servomecanismos, o "criterio habitual de deseño lineal de estabilidade é inadecuado e deben utilizarse outros criterios derivados da física do problema".<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Krendel|nome=Ezra|data=1955|título=Review of Engineering Cybernetics|revista=Journal of the Franklin Institute|volume=4|páxinas=367|número=259|lingua=en}}</ref> === Regreso á China === Qian converteuse en obxecto de cinco anos de diplomacia secreta e negociacións entre os Estados Unidos e a China. Durante este tempo viviu baixo vixilancia constante con permiso para ensinar sen ningunha tarefa de investigación clasificada.<ref name=":3" /> Recibiu o apoio dos seus compañeiros do Caltech durante o seu encarceramento, incluído o do presidente do centro, [[Lee DuBridge]], que voou a [[Washington, D.C.|Washington]] para argumentar o caso de Qian. O Caltech nomeou a [[Grant Cooper (avogado)|Grant Cooper]] como o seu avogado defensor. A prohibición de viaxar foille levantada o 4 de agosto de 1955,<ref name=":2" /> e pouco despois renunciou ao Caltech. Co consentimento persoal do presidente [[Dwight D. Eisenhower|Dwight Eisenhower]], Qian partiu dende [[Os Ánxeles]] rumbo a [[Hong Kong]] a bordo do ''[[SS President Cleveland (1947)|SS President Cleveland]]'' en setembro de 1955, entre rumores de que a súa liberación era un intercambio por 11 aviadores estadounidenses mantidos cativos pola China comunista desde o final da [[Guerra de Corea]].<ref>{{Cita libro|título=Space exploration|apelidos=Brownell|nome=Richard|editorial=Lucent Books|ano=2012|lugar=Detroit|lingua=en|páxina=82}}</ref><ref name=":4" /><ref>{{Cita novas|data=13 de setembro de 1955|título=Scientist To Be Deported By U.S.|url=https://news.google.com/newspapers?id=CooeAAAAIBAJ&pg=3115%2C1559834|data-acceso=27 de xullo de 2022|xornal=Daytona Beach Morning Journal|lingua=en|páxina=1}}</ref> Qian chegou a Hong Kong o 8 de outubro de 1955 e entrou ese mesmo día na China a través do ferrocarril Kowloon–Canton. O subsecretario Kimball, que durante varios anos intentou manter a Qian nos Estados Unidos, comentou o trato que recibiu o físico: "Foi a cousa máis estúpida que fixo este país. Non era máis comunista ca min, e obrigámolo a marchar."<ref name=":5" /> Ao seu regreso, Qian comezou unha carreira de notable éxito na ciencia dos foguetes, impulsada pola reputación que acumulaba polos seus logros pasados, así como polo apoio do Estado chinés ás súas investigacións nucleares. Dirixiu e foi o pai do programa de mísiles chinés, que construíu os mísiles balísticos [[Dongfeng (mísil)|Dongfeng]] e os foguetes espaciais [[Longa Marcha (foguete)|Longa Marcha]]. === Foguete chinés e programa espacial e outros estudos === En outubro de 1956 converteuse no director da Quinta Academia do Ministerio de Defensa Nacional, encargado do desenvolvemento de mísiles balísticos e armas nucleares. A reputación de Qian como un científico destacado que se viu atrapado polo [[Macartismo|terror vermello]] nos Estados Unidos deulle unha influencia considerable na China de [[Mao Tse Tung|Mao Zedong]] e máis tarde. Acabou ascendendo nas filas do [[Partido Comunista da China|Partido Comunista]] ata converterse en membro do [[Comité Central do Partido Comunista da China|Comité Central]]. Foi elixido académico da [[Academia Chinesa das Ciencias]] en 1957, unha honra de por vida concedida aos científicos chineses que realizaron avances significativos no seu campo. Organizou seminarios científicos e dedicou parte do seu tempo a formar sucesores para os seus cargos.<ref>{{Cita web |url=http://www.stdaily.com/kjrb/content/2010-10/24/content_239983.htm |título=科技网 -《科技日报》- 钱学森的系统科学成就和贡献 |data-acceso=26 de xullo de 2022 |data-arquivo=14 de maio de 2012 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120514150132/http://www.stdaily.com/kjrb/content/2010-10/24/content_239983.htm |url-morta=unfit }}</ref> Estivo moi implicado no establecemento da Universidade de Ciencia e Tecnoloxía da China en 1958 e exerceu como presidente do Departamento de Mecánica Moderna da universidade durante varios anos. En 1969 formou parte dun grupo de científicos que falou co xornalista australiano Francis James, describindo os primeiros sete ensaios nucleares da China e os detalles dunha planta de [[difusión gasosa]] preto de [[Lanzhou]].<ref>{{Cita novas|data=9 de agosto de 1969|título=The first Western look at the secret H-bomb centre in China|data-acceso=|xornal=The Toronto Star|páxina=10|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=15 de xuño de 1969|título=China|data-acceso=|apelidos=James|nome=Francis|xornal=The London Sunday Times|lingua=en}}</ref> Á parte do campo dos foguetes, Qian traballou en numerosas áreas científicas. Foi un dos creadores da [[sistemática]], e fixo contribucións aos sistemas de ciencia e tecnoloxía, á ciencia somática, á [[Enxeñaría física|ciencia da enxeñaría]], á ciencia militar, ás [[ciencias sociais]], ás [[ciencias naturais]], á xeografía, á [[filosofía]], á literatura, á arte e á educación. Os seus avances nos conceptos, teorías e métodos do campo da [[ciencia dos sistemas]] inclúen o estudo do sistema xigante complexo aberto.<ref>{{Cita libro|título=创建系统学|apelidos=Xuesen|nome=Qian|editorial=上海交通大学出版社|lingua=zh}}</ref><ref>{{Cita libro|título=论系统工程|apelidos=Xuesen|nome=Qian|editorial=上海交通大学出版社|lingua=zh}}</ref> Ademais, axudou a establecer a escola chinesa da [[Sistema complexo|ciencia da complexidade]]. === Medicina alternativa === A partir da [[década de 1980]] defendeu a investigación científica da [[medicina tradicional chinesa]], o [[qigong]] e o concepto pseudocientífico das "funcións especiais do corpo humano". En particular, animou aos científicos a acumular datos de observación sobre o qigong para que "poder establecer no futuro teorías científicas".<ref>{{Cita libro|título=创建人体科学|apelidos=Xuesen|nome=Qian|editorial=Sichuan Education Publishing House|ano=1989|lugar=[[Chengdu]]|lingua=zh}}</ref> === Últimos anos === [[Ficheiro:钱学森图书馆.jpg|miniatura|250x250px| Biblioteca Qian Xuesen, na Universidade de Xi'an Jiaotong en [[Xi'an]].]] Retirouse en 1991 e levou unha vida tranquila en [[Pequín]].<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Grier|nome=Peter|data=Novembro de 2000|título=The forgotten 'spy' case of a rocket scientist|revista=The Christian Science Monitor|volume=92|número=244|lingua=en}}</ref> Trala normalización das relación sino-estadounidenses, foi invitado polo Instituto Americano de Aeronáutica e Astronáutica a visitar os [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], pero rexeitou a invitación, xa que quería unha desculpa formal do goberno estadounidense pola súa detención.<ref>{{Cita web|url=http://pr.caltech.edu/periodicals/CaltechNews/articles/v36/tsien.html|páxina-web=[[Instituto Tecnolóxico de California]]|título=Tsien Revisited|data-acceso=27 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061211095210/http://pr.caltech.edu/periodicals/CaltechNews/articles/v36/tsien.html|dataarquivo=11 de decembro de 2006|lingua=en}}</ref> O goberno chinés lanzou o seu programa espacial tripulado en 1992. As investigacións de Qian utilizáronse como base para o [[Longa Marcha (foguete)|foguete Longa Marcha]], que lanzou con éxito a misión [[Shenzhou 5]] en outubro de 2003. Qian, xa ancián, puido ver a primeira misión espacial tripulada de China na televisión desde a súa cama do hospital. En 2008 foi nomeado Persoa do Ano da Semana da Aviación e da Tecnoloxía Espacial. O recoñecemento non pretendía ser unha honra, senón que se outorga á persoa que se xulga que tivo o maior impacto na aviación no último ano.<ref name=":5" /><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=|data=7 de xaneiro de 2008|título=Hold Your Fire|revista=Aviation Week and Space Technology|volume=168|páxinas=8|número=1|lingua=en}}</ref> Ademais, ese ano a [[China Central Television]] nomeou a Qian como unha das once persoas máis inspiradoras da China.<ref name=":1" /> En xullo de 2009, a [[Asociación Omega Alpha|Omega Alpha Association]], unha sociedade internacional de honra de enxeñería de sistemas, nomeou a Qian (HS Tsien) como un dos seus catro membros de honra.<ref>{{Cita web|url=https://omegalpha.org/omega-alpha-members/honorary-members/honorary-members-2009/|páxina-web=omegalpha.org|título=Honorary Members 2009|data-acceso=27 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> O 31 de outubro de 2009 morreu aos 98 anos en Pequín por mor dunha enfermidade pulmonar. == Na cultura popular == O escritor de [[ciencia ficción]] [[Arthur C. Clarke]], na súa novela de 1982 ''[[2010: Odisea dúas|2010: Odyssey Two]],'' púxolle o nome de Qian Xuesen a unha nave espacial chinesa. A serie de novelas de ciencia ficción ''The Expanse'' de [[James SA Corey]] tamén lle deu o seu nome a unha nave espacial marciana (MCRN Xuesen). Na novela de 1981 ''[[Noble House (novela)|Noble House]]'' de [[James Clavell]], o científico chinés-estadounidense que desertou á China comunista e axudou a desenvolver a primeira bomba atómica para China, o doutor Joseph Yu, é unha versión ficticia do doutor Qian Xuesen. A súa deportación menciónase (co nome de Dr. Hsue-shen Tsie) en ''[[Onte á noite no Telegraph Club|Last Night at the Telegraph Club]]'', unha novela de 2021 de [[Malinda Lo]]. Foi interpretado polo actor [[Chen Kun]] na produción cinematográfica chinesa, ''[[Qian Xuesen (filme)|Hsue-shen Tsien]]'', dirixida por Zhang Jianya e centrada na súa vida.<ref>{{Cita web|url=https://www.imdb.com/title/tt2566924/|páxina-web=[[Internet Movie Database]]|título=Qian Xuesen|data-acceso=27 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|título=Thread of the Silkworm|apelidos=Chang|nome=Iris|editorial=BasicBooks|ano=1995|ISBN=978-0-465-08716-7|ref=harv|lugar=Nova York|lingua=en|url=https://books.google.es/books?id=QtfndLdZhnAC&redir_esc=y}} * {{Cita libro|título=The China Cloud: America's Tragic Blunder and China's Rise to Nuclear Power|apelidos=Ryan|nome=William L.|editorial=Little, Brown and Company|ano=1968|ref=harv|apelidos2=Summerlin|nome2=Sam|lugar=Boston|LCCN=68024245|OCLC=443363|lingua=en}} === Outros artigos === * [[Aeronáutica]] * [[Laboratorio de Propulsión a Chorro]] * [[Theodore von Kármán]] * [[Chien-Shiung Wu]] * [[Macartismo]] * [[Longa Marcha (foguete)]] === Ligazóns externas === * [https://galcit.caltech.edu/about/qian Qian Xuesen] no [[Instituto Tecnolóxico de California]] {{En}}. * [https://edition.cnn.com/2003/TECH/space/10/03/china.space.timeline/ Timeline: China's space quest] {{En}}. * [https://web.archive.org/web/20060502182903/http://www.astronautix.com/articles/china.htm China] na ''encyclopedia astronautica'' {{En}}. Arquivado dende o [http://www.astronautix.com/articles/china.htm orixinal] o 2 de maio de 2006. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Xuesen, Qian}} [[Categoría:Nados en 1911]] [[Categoría:Finados en 2009]] [[Categoría:Enxeñeiros da China]] [[Categoría:Matemáticos da China]] [[Categoría:Enxeñeiros aeroespaciais]] [[Categoría:Escritores da China]] [[Categoría:Personalidades do Proxecto Manhattan]] [[Categoría:Profesores do Instituto Tecnolóxico de California]] [[Categoría:Alumnos do Instituto Tecnolóxico de California]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Vítimas do macartismo]] gfd8v09q74wkug3i5b84u9ye7m8a59z 0 570444 6148324 6148076 2022-08-02T12:04:43Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «estrictamente» wikitext text/x-wiki {{Xacemento arqueolóxico|nome=Naucratis|nome_nativo_lingua=Ναύκρατις|nome_alternativo=|image=|tipo_mapa=Egypt|mapa_alt=|tamaño_mapa=|rexión=Baixo Exipto|tipo=Asentamento grego|parte_de=|lonxitude=|área=|altura=|material=|culturas=Grega e exipcia|dependencia_de=Antiga Grecia|evento=|escavacións=|arqueólogos=|acceso_público=|sitio_web=<!-- {{URL|example.com}} -->|mapa=Nildeltaet-Naukratis.svg|imaxe=Plate sphinx BM GR1965.9-30.705.jpg|tamaño_imaxe=250px}} '''Náucratis''' ou '''Naukratis''' (en [[Lingua grega antiga|grego]]:Ναύκρατις, "Comandancia naval";<ref>{{Cita web|título=Greek Dictionary Headword Search Results|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/resolveform?type=start&lookup=naukrat&lang=greek|páxina-web=www.perseus.tufts.edu|data-acceso=2022-07-26}}</ref> en [[Lingua exipcia|exipcio]]: njwt-kꜣrṯ, nskꜣrṯ, pr-mryt,<ref>{{Cita libro|título=Mots et Noms de l'Egypte Ancienne: Volume 1 : Egyptien - Français|url=https://books.google.com/books?id=Wd9_AwAAQBAJ|editorial=BoD - Books on Demand|data=2014-05-02|ISBN=978-2-322-03658-5|lingua=fr|nome=Richard|apelidos=Chaby|nome2=Karen|apelidos2=Gulden}}</ref> en [[Lingua copta|copto]]: Ⲡⲓⲉⲙⲣⲱ, Piemro<ref>{{Cita web|título=About: Naucratis|url=https://dbpedia.org/page/Naucratis|páxina-web=dbpedia.org|data-acceso=2022-07-26}}</ref>) foi unha cidade e posto comercial no [[antigo Exipto]], situada na rama Canópica (máis occidental) do río Nilo, sueste do [[Mediterráneo]] e de [[Alexandría]]. Foi a primeira e, durante gran parte da súa historia inicial, única [[Colonización grega|colonia grega]] permanente en Exipto, servindo de nexo para o intercambio de [[Arte grega|arte e cultura grega]] e [[Arte exipcia|exipcia]]. As modernas vilas de Kom Gi'eif, el-Nibeira e el-Niqrash cobren o [[sitio arqueolóxico]],<ref>{{Cita web|url=https://egyptsites.wordpress.com/2009/03/03/kom-gieif-naukratis/|data=3 de marzo de 2009|páxina-web=Egyptsites|título=Kom-gieif-naukratis}}</ref> un achado de grande importancia. É fonte de obxectos de arte contidos en moitos museos do mundo e dunhas das primeiras escrituras gregas existentes (inscricións na [[Cerámica da Grecia antiga|cerámica]]). O porto irmán de Náucratis foi a cidade de [[Heracleión|Heracleion]], descuberta no [[2000]]. == Fondo == A evidencia arqueolóxica suxire que a historia dos [[Grecia antiga|gregos]] en Exipto remóntase polo menos á época [[Período micénico|micénica]] (1600–1100 a. C.) e probabelmente á idade [[Civilización minoica|minoica]]. Esa historia é só comercial, xa que até a data non se atoparon asentamentos permanentes desas culturas. Despois do colapso da civilización [[micénica]] e a [[Idade Escura|idade escura]], un "renacemento" da cultura grega floreceu no século [[Século -VII|VII a.C.]] e chegou un novo contacto con [[Oriente]] e as súas grandes civilizacións fluviais: [[Mesopotamia]] e o [[Nilo]]. O primeiro relato de gregos no s. VII a. C. de Exipto está nas [[Historias (Heródoto)|''Historias'']] de [[Heródoto]] de [[Piratería|piratas]] xónicos e carios forzados pola treboada a desembarcar no [[Delta do Nilo|delta]]. Conta a difícil situación do faraón Psamtik I (c. 664–610) da XXVI dinastía, derrocado e buscando o consello do oráculo de [[Leto]], quen lle di que axude aos "homes de bronce" que "virían do mar". Inspirado ao ver a armadura de bronce dos náufragos, ofrécelles recompensas a cambio de axuda na campaña de regreso ao poder. Tras o éxito dese esforzo, cumpre a palabra e concede aos mercenarios dúas parcelas (ou "campamentos", {{Lang|grc|στρατόπεδα}}) a ambos lados da rama pelusia (oriental) do [[Nilo]].<ref>{{Cita web|título=Herodotus, The Histories, Book 2, chapter 152, section 2|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hdt.+2.152%202.152|páxina-web=www.perseus.tufts.edu|data-acceso=2022-07-26}}</ref> Na actualidade eses sitios seguen sendo incertos, pero pode ser unha referencia á cidade de [[Dafnae|Daphnae]]. == Historia == Naukratis foi o sitio dunha cidade exipcia antes da chegada dos gregos, que despois se estableceu como asentamento militar, situado na rama canópica do Nilo (occidental) a uns 16 km de Sais. O afluente Canópico foi unha das principais vías fluviais que unía o [[val do Nilo]] co Mediterráneo, e o máis accesible dos afluentes do Nilo durante o período Saite. O primeiro asentamento converteuse nun porto comercial ocupado. Intercambiaron mercadorías cos gregos e con outros estados mediterráneos; os comerciantes instaláronse en Naukratis e comezou a desenvolverse unha gran comunidade grega.<ref>{{Cita web|url=https://www.britannica.com/place/Naukratis|accessdate=2022-05-25|lingua=en|páxina-web=www.britannica.com|título=Naukratis}}</ref> === Fontes antigas === No [[-570|570&nbsp;a. C.]], o [[faraón]] [[Apries]] (Wahibre, reinou entre -[[-589|589]] e 570&nbsp;a.C.) liderou o seu exército de mercenarios formado por 30.000 [[Caria|carios]] e [[Xonia|xonios]] contra un antigo xeneral convertido en rebelde de nome Amasis. Os mercenarios foron derrotados e Amasis II converteuse en faraón (entre -570 e [[-526|526 a.C.]]); pechou os "campamentos" e trasladou os soldados gregos a [[Menfis]] onde os empregou "para protexelo contra os exipcios nativos".{{Sfn|Herodotus|1920}} Heródoto afirmou que ''"Amasis era partidario dos gregos e, entre outros favores que lles concedeu, daba aos que lles gustaba establecer en Exipto a polis de Náucratis para a súa residencia"''. Véxase que di ''"a polis ( {{Lang|grc|πόλῐν}}'' '')",'' que parece indicar a existencia, agora confirmada por evidencias arqueolóxicas, dunha [[polis]] alí. Ese asentamento era pequeno e habitado por unha mestura de exipcios, gregos e mesmo [[fenicios]]. Así, parece que a cidade foi entregada aos gregos, "fretada", nos anos inmediatamente posteriores a 570 a.C. A data anterior do c. 625 a.C. proposta por arqueólogos pode ser o establecemento real dun asentamento no lugar.{{Sfn|James|2003|p=258}} Amasis converteu a Náucratis nun importante porto e un enlace comercial co oeste, probabelmente como un medio para conter aos gregos e concentrar as súas actividades nun lugar baixo o seu control. Non se converteu na colonia de ningunha cidade-estado en particular senón nun [[emporio]] (posto comercial)<ref> {{Cita web|título=Online Research Catalogues; Naukratis: a city and trading port in Egypt|url=https://www.britishmuseum.org/research/publications/online-research-catalogues|páxina-web=The British Museum|data-acceso=2022-07-26|lingua=en}}</ref> semellante a [[Al Mina]], o maior porto comercial do norte de [[Siria]]. Segundo Heródoto, o santuario amurallado coñecido como ''Hellenion'' era unha empresa cooperativa financiada por nove cidades gregas orientais: * Catro xónicas: [[Quíos]], [[Klazomenai]], [[Teos]] e [[Focea]] * Catro [[Dóricos|dorias]]: [[Rodas]], [[Halicarnaso]], [[Knidos|Cnidos]] e [[Phaselis|Faselis]] * Unha [[Eolias|eólica]]: [[Mitilene]] ** [[Mileto, Grecia|Mileto]], [[Illa de Samos|Samos]] e [[Exina, Grecia|Exina]] tiñan os seus propios santuarios separados. Así, os nativos de polo menos doce cidades-estado gregas traballaron nunha colaboración que resultou duradeira.{{Sfn|Herodotus|1920}} Náucratis converteuse máis tarde nun importante centro da cultura grega baixo o [[Imperio Romano]], producindo varios oradores famosos da [[Segunda sofística]] nos séculos [[Século II|II]] e [[Século III|III]]. O escritor do século III Ateneo (Athenaeus) era de Náucratis. == Arqueoloxía == [[Ficheiro:Petrie's_sketch_plan_of_Naucratis.jpg|dereita|miniatura|354x354px| O esbozo de Naucratis de Petrie]] O xacemento foi descuberto por Flinders Petrie, quen cavou alí entre [[1884]] e [[1885]]. Seguiulle Ernest Arthur Gardner e finalmente David George Hogarth, en [[1899]] e [[1903]]. Hogarth foi asistido na escavación de 1903 por Campbell Cowan Edgar.<ref name="spencer">{{Cita web|url=https://www.britishmuseum.org/research/online_research_catalogues/ng/naukratis_greeks_in_egypt/archives/hogarth_photographs.aspx|accessdate=19 de abril de 2021|páxina-web=[[British Museum]]|título=Naukratis. Greeks in Egypt; archives; Hogarth photographs|data-arquivo=01 de agosto de 2019|url-arquivo=http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20190801115339/https://www.britishmuseum.org/research/online_research_catalogues/ng/naukratis_greeks_in_egypt/archives/hogarth_photographs.aspx|url-morta=unfit}}</ref> O foco arqueolóxico dividiuse en dúas zonas dos cuarteis norte e sur. Atopado máis ao sur atopábase un gran almacén ou tesouro exipcio (A no esbozo á dereita, orixinalmente identificado por Petrie como o "gran [[Témenos|temenos]]") e xusto ao norte diso un templo grego de ladrillos de barro de [[Afrodita]] de aproximadamente 14 m × 8 m (curiosamente non mencionado na lista de Heródoto). Directamente ao leste deste templo foi desenterrada unha pequena fábrica de selos de [[Louza|faenza]] de [[escaravello]]. Na sección norte atopáronse varias ruínas de templos (E: Templo de Hera, F: Templo de Apolo e G: Templo dos Dioscuri) incluíndo o que pode ser o ''Hellenion'' de [[Heródoto]] descuberto por Hogarth en [[1899]] (directamente ao leste de F). ''"Ninguna das cerámicas votivas que se atopan aquí precisan chegar antes do reinado de Amasis, polo que ben pode ser que Hellenion fose fundada como resultado da súa reorganización do estatus de Náucratis, mentres que os santuarios independentes... anos anteriores da cidade"''.{{Sfn|Boardman|1980}} Máis recentemente, os arqueólogos estadounidenses W. Coulson e A. Leonard fundaron "The Naucratis Project" {{Sfn|Leonard|Coulson|1982|p=361}} en [[1977]] realizando prospeccións en [[1978]] e máis investigacións e escavacións ao sur do xacemento entre [[1980]] e [[1982]] (baixo os auspicios do American Research Center en Exipto). [https://web.archive.org/web/20080914074942/http://www.arce.org/aboutarce/aboutarce.html] Desafortunadamente, atoparon a sección orixinal do santuario norte mergullada nun lago formado polo aumento do nivel freático e preto de 15&nbsp;m profundo.{{Sfn|Leonard|Coulson|1979|p=154}} Esta parte do sitio permanece hoxe baixo a auga, o que dificulta, se non imposible, o traballo posterior. A súa valoración do enfoque adoptado e dos métodos empregados polos seus predecesores foi menos que elogiosa. ''"Desafortunadamente, gran parte da énfase das primeiras escavadoras púxose nestas estruturas relixiosas a costa dos cuartos comerciais e domésticos. En consecuencia, o noso coñecemento do carácter mercantil da antiga Náucratis -a faceta mesma da súa historia inicial que a fixo tan excepcional- sufriu moito. Ademais, as secuencias históricas posteriores, como os períodos helenístico e romano, foron case totalmente descoidadas."'' {{Sfn|Leonard|Coulson|1979|p=153}} Tamén foron desalentadoras para eles a destrución provocada pola poboación local. ''"Xa na época de Petrie, preto dun terzo do sitio de Naukratis, de media milla por cuarto de milla, fora escavado polos agricultores locais para usar como fertilizante rico en fosfatos (sebakh) nos seus campos... Nos 100 intermedios&nbsp;anos máis ou menos, os sebakhin destruíron totalmente esta parte oriental do sitio.''{{Sfn|Leonard|Coulson|1979}} A barreira do [[Freático|nivel freático]] fixo imposible que atoparan algo máis antigo que a era ptolmaica. Coincidiron con Hogarth en que o "gran temenos" de Petrie era en realidade un edificio exipcio e que, de feito, toda a sección sur da cidade parecía non ser grega.{{Sfn|Leonard|1997|p=14}} En xeral, a maioría dos achados foron vasos (algúns enteiros, a maioría fragmentarios) usados como votivos nos templos, pero tamén estatuíñas de pedra e selos de escaravello. Estes están espallados por museos e coleccións de todo o mundo, o material anterior traído en gran parte a [[Gran Bretaña]] (principalmente no [[Museo Británico]]) e este último ao Museo Greco-Romano de Alexandría. == Impacto == Os exipcios abastecían aos gregos principalmente de [[Cereal|grans]], pero tamén de [[liño]] e [[papiro]], mentres que os gregos trocaban principalmente [[prata]] pero tamén [[madeira]], [[aceite de oliva]] e [[viño]]. Naukratis, e os "fortes" gregos asociados na zona do delta xeral, como demostran os relatos anteriores, convertéronse nunha fonte de mercenarios loitadores para os faraóns saítas, homes con armaduras e tácticas [[Hoplita|hoplitas]] superiores, que tamén posuían unha inestimable pericia naval. Náucratis pronto converteuse nunha profunda fonte de inspiración para os gregos ao volver expoñelos ás marabillas da arquitectura e escultura exipcias que se perderon desde a [[Idade de Bronce|Idade de]] [[Idade de Bronce|Bronce]]. Os artefactos exipcios pronto comezaron o seu fluxo polas rutas comerciais gregas chegando ás casas e talleres do mundo grego xónico e, a través de [[Exina, Grecia|Exina]], ás cidades-estado da Grecia continental. Aínda que a arte e as ideas gregas, á súa vez, volveron por outro lado, a súa absorción nunha cultura exipcia [[Xenofobia|xenófoba]] foi estritamente mínima.{{Sfn|Herodotus|1920}} Aínda que Heródoto afirmaba que a [[xeometría]] ( {{Lang|grc|γεωμετρία}}) foi coñecida por primeira vez en Exipto e despois pasou a Grecia,{{Sfn|Herodotus|1920}} agora é xeralmente aceptado polos estudosos que o que os gregos aprenderon eran máis como técnicas de "[[topografía]]" e dificilmente merecen a denominación de "xeometría" no sentido de [[matemática]] puramente intelectual. De feito, gregos como [[Tales de Mileto|Tales]] xa eran expertos xeométricos antes da súa viaxe a Exipto e moi probabelmente Heródoto asumiu que porque o exipcio {{Lang|grc|γεωμετρία}} era máis vello, os gregos debían tela traíado de alí.{{Sfn|Lloyd|1975}} En termos da nosa comprensión moderna dos gregos, e en particular o uso temperán do seu nacente [[alfabeto grego]], os achados de Naucratis resultaron fundamentais. "As inscricións sobre a cerámica deron o que o señor Ernest Gardner considera, ao parecer, por motivos firmes, as inscricións xónicas máis antigas, así como algunhas dos alfabetos corintio, meliano e lesbiano".{{Sfn|Petrie|1890|p=271}} De particular interese son os varios exemplos dunha variación evolutiva da escritura [[Alfabeto fenicio|alfabética orixinal fenicia]]. Tamén se aprendeu moito ao comparar estes alfabetos coas formas que asumiron un século despois, formas que estaban destinadas a universalizarse en todo o mundo heleno.{{Sfn|Gardner|1886}} Náucratis non só foi o primeiro asentamento grego en Exipto, senón tamén o porto máis importante de Exipto na antigüidade até que o ascenso de Alexandría e o desprazamento do Nilo levaron ao seu declive. Non obstante, a antiga cidade de [[Heracleión|Heracleion]]/Thonis tamén rivalizaba con Náucratis como unha importante cidade portuaria de Exipto, especialmente desde o [[século -VI]] ao [[Século -IV|-IV]].<ref name="SUNKEN CIVILIZATIONS - HERACLEION">{{Cita web|url=http://www.franckgoddio.org/projects/sunken-civilizations/heracleion.html|accessdate=2013-06-06|páxina-web=www.franckgoddio.org|título=Projects/Sunken civilizations; Heracleion}}</ref> == Heródoto == [[Ficheiro:Terracotta_head_Naucratis.png|miniatura| Cabeza de [[terracota]]]] Heródoto escribiu que as prostitutas de Náucratis eran "peculiarmente atractivas" e relata a historia de Charaxus, irmán do poeta [[Safo]], que viaxou a Náucratis para comprar (por unha "gran suma") a liberdade dun tal Rhodopis, un [[Escravitude|escravo]] [[Tracios|tracio]] fermoso e cortesá. Despois de conseguir a súa liberdade, montou un prostíbulo e acumulou unha pequena fortuna. Como medida de agradecemento, encargou un custoso exvoto aos deuses, finalmente colocado en [[Delfos]], que se puido ver na época do historiador.{{Sfn|Herodotus|1920}} == Ateneo == [[Ateneo de Naucratis|Ateneo]], no Deipnosophistae, escribe que en Náucratis a xente cea no Prytaneion o día natal da [[Hestia (deusa)|Hestia]] Prytanitis ({{Lang-grc|Ἑστίας Πρυτανίτιδος}}).<ref>{{Cita web|título=Athénée de Naucratis : Deipnosophistes : livre IV : texte grectraduction|url=http://remacle.org/bloodwolf/erudits/athenee/livre4gr.htm#149a|páxina-web=remacle.org|data-acceso=2022-07-26}}</ref> == Na cultura popular == Na película ''[[Indiana Jones e a última cruzada]],'' de [[1989]], o personaxe de [[Harrison Ford]], o arqueólogo Indiana Jones, menciona a Náucratis nunha conferencia universitaria. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Portal|Grecia antiga}} {{Portal|Historia}} * [[Antiga Grecia]] * [[Antigo Exipto]] * [[Decreto de Nectanebo I]], orixinalmente "Estela de Naukratis" * [[Ateneo de Náucratis]] * [[Proclo de Naucratis|Proclo de Náucratis]] * [[Cleómenes de Naucratis|Cleómenes de Náucratis]]  === Biografía === * {{Cita libro|ano=1980|url=https://archive.org/details/greeksoverseas00boar|ISBN=978-0-500-27233-6|título=The Greeks Overseas}} * {{Cita publicación periódica|ano=1886|volume=7|páxinas=220–239|JSTOR=623643|apelidos=|data=|título=The Early Ionic Alphabet|revista=}} * {{Cita libro|apelidos-editor=Godley|ano=1920|título=The Histories}} * {{Cita publicación periódica|ano=2003|volume=9|páxinas=235–264|url=http://www.centuries.co.uk/naukratis.pdf|apelidos=James|data=|título=Naukratis revisited|revista=|nome=Peter}} * {{Cita publicación periódica|ano=1979|volume=6|páxinas=151–168|doi=10.1179/009346979791489302|JSTOR=529361|apelidos=Coulbert, Williams & Leonard|data=|título=A Preliminary Survey of the Naukratis Region in the Western Nile Delta|revista=|nome=Albert}} * {{Cita publicación periódica|ano=1982|volume=86|páxinas=361–380|JSTOR=504426|apelidos=|data=|título=Investigations at Naukratis and Environs|revista=}} * {{Cita libro|ano=1997|ISBN=978-0-788-50392-4|título=Ancient Naukratis; Excavations at a Greek Emporium in Egypt. Part I: The Excavations at Kom Ge'if}} * {{Cita libro|ano=1975|url=https://archive.org/details/herodotusbookiii0002lloy|título=Herodotus II Book|apelidos=Lloyd|nome=Alan B.|editorial=Leiden: Brill}} * {{Cita publicación periódica|ano=1890|volume=11|páxinas=271–277|JSTOR=623432|apelidos=|data=|título=The Egyptian Bases of Greek History|revista=TJHS}} * M.M. Austin—''Greece and Egypt in the Archaic Age.'' Cambridge Philological Society, 1970. * F. W. von Bissing, ''Naukratis'', Bulletin de la Société Royale d’Archéologie d’Alexandrie 39 (1951) 32–82 * W.D.E. Coulson, ''Ancient Naukratis Vol. 2, The Survey at Naukratis and Environs'', pt.1. Oxford: Oxbow. 1996. * Astrid Möller, ''Naukratis: Trade in Archaic Greece'' (Oxford Monographs on Classical Archaeology). Oxford: Oxford University Press, 2000. xvii + 290 pp., {{ISBN|0-19-815284-1}}. [http://eh.net/bookreviews/library/0449 (Recensión do libro)] * A. Leonard Jr., W.D.E. Coulson, ''The Naukratis Project'', 1983, NARCE 125, 1984, 28–40. * M. S. Venit—''Greek Painted Pottery from Naukratis in Egyptian Museums.'' American Research Center in Egypt, 1988 xiv + 210 pages + 85 plates, {{ISBN|0-936770-19-8}}. === Ligazóns externas === * https://www.britishmuseum.org/research/online_research_catalogues/ng/naukratis_greeks_in_egypt/introduction/naukratis_a_city_and_port.aspx Naukratis: cidade e porto comercial de Exipto] ([[British Museum]]) * [http://egyptsites.wordpress.com/2009/03/03/kom-gieif-naukratis/ Información arqueolóxica de Kom Gi'eif:] * [http://www1.lib.uchicago.edu/cgi-bin/eos/eos_title.pl?callnum=DT57.E28_vol3,6 WM Flinders Petrie: ''Naukratis'', Londres 1886.] [http://www1.lib.uchicago.edu/cgi-bin/eos/eos_title.pl?callnum=DT57.E28_vol3,6 Edición dixital] [[Categoría:Sitios arqueolóxicos de Exipto]] [[Categoría:Grecia antiga]] [[Categoría:Antigo Exipto]] [[Categoría:Historia de Grecia]] [[Categoría:Historia de Exipto]] [[Categoría:Mediterráneo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] t0h3mmnj978fn945e9ixghmejdfb2zi 0 570486 6148713 6143137 2022-08-02T18:14:19Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «pilón» wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Pointed_Lightning_Rod.jpg|dereita|miniatura| Un típico '''pararraios''' nun tellado]] Un '''pararraios'''<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/index.htm|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-07-26}}</ref> é unha vara [[Metal|metálica]] que se usa para facer que os [[Raio (descarga eléctrica)|raios]] descarguen nela, en vez de impactar en persoas, animais ou bens. Forma parte dun sistema de protección contra raios. Tal sistema está feito de moitas varas deste tipo. Estas varas adoitan colocarse en puntos altos de edificios e outras estruturas. Ademais, realízanse camiños que poden levar a [[electricidade]] dende o tellado até o chan, foi feito por primeira vez no ano [[1749]] e mellorado despois en [[1752]]. == Historia == Os raios poden danar estruturas feitas coa maioría dos materiais ([[cantería]], [[madeira]], [[formigón]] e mesmo [[aceiro]]). As enormes correntes implicadas poden quentar materiais, e especialmente a auga a moi altas temperaturas, provocar lume, perda de forza e explosións de vapor e aire superquecidos. === Europa === [[Ficheiro:Bielsko-Biała_Mikuszowice_kosciol.jpg|miniatura| Igrexa de madeira con '''pararraios''' e cables de terra|esquerda]] A torre da igrexa adoitaba ser a estrutura ou edificio máis alto das cidades e vilas europeas medievais. Tamén era o edificio golpeado con moita frecuencia polos raios. Nun primeiro momento, as igrexas cristiás tentaron evitar o dano dos raios mediante as oracións. Os sacerdotes rezaban, : ''"tempere a destrución da sarabia e os ciclóns e a forza das tempestades e os raios; detén os tronos hostís e os grandes ventos; e derruba os espíritos das tormentas e os poderes do aire".'' Peter Ahlwardts (''"Reasonable and Theological Considerations about Thunder and Lightning"'', [[1745]]) dixo que as persoas que buscaban protexerse dos raios deberían ir a calquera lugar excepto dentro ou arredor dunha igrexa.<ref>{{Cita web|título=religion - Was there any theological opposition to the lightning rod?|url=https://history.stackexchange.com/questions/2501/was-there-any-theological-opposition-to-the-lightning-rod|páxina-web=History Stack Exchange|data-acceso=2022-07-27|lingua=en}}</ref> En Europa, o pararraios foi inventado polo teólogo e físico, [[Václav Prokop Diviš]], entre [[1750]] e [[1754]]. É o inventor do primeiro '''pararraios''' conectado a terra, que ergueu o 15 de xullo de 1754 no xardín da súa casa en [[Přímětice u Znojma]]. Consistía en 400 puntas metálicas afiadas unidas na parte superior dun pío de apoio de 42 m de altura. A estrutura estaba suxeita por tres cadeas metálicas, unidas de forma condutora aos conos de terra de ferro enterrados no chan compactado. Describiu a súa "[[Máquina meteorolóxica|máquina do tempo meteorolóxico]]" no tratado ''"Descriptio machinae meteorologicae"''. A idea orixinal era eliminar continuamente a electricidade das nubes e evitar así os [[Raio (descarga eléctrica)|raios]] e as [[Tormenta|tormentas]], só en caso de fallar, a máquina tamén debería ser capaz de atraer directamente o lóstregro e canalizalo cara ao chan. Propuxo a súa máquina para ser usada en torres de igrexas e barcos. Enviou as súas observacións sobre o funcionamento da máquina a Jan Antonín Scrinci, profesor de física da [[Universidade Carolina de Praga]], quen as publicou en ''Prager Postzeitungen'', ''Brünner Intelligenz-Zettel'' e no ''Stuttgartisches Journal''. A máquina tamén é mencionada por [[Leonhard Euler]] en ''Lettres à une Princesse d'Allemagne''. [[Ficheiro:Statue_auf_dem_Bayerischen_Landtag_3427.JPG|358x358px|miniatura|Escultura con '''pararraios''']]En [[1755]] Diviš pediulle ao emperador [[Fernando I de Austria]] que lle permitise construír máis máquinas en varios lugares para o benestar do pobo. O emperador deixou que os matemáticos de Viena valoraron a proposta, pero eles rexeitárona. O abade Marci, matemático da corte e amigo de Diviš comentou: ''"Blasfemant, quae ignorant"'' (condenan/blasfeman o que ignoran). En [[1756]] a máquina foi danada polo vento e despois reconstruída, e despois, o 10 de marzo de [[1760]], os veciños furiosos de Přímětice derrubaron a estrutura, culpando a Diviš da seca que asolou a rexión ese ano. Máis tarde no ano, despois do verán no que as treboadas provocaron moitos estragos nos campos e viñedos, a xente pedíalle que reconstruíse a máquina, que fixo no recinto do mosteiro de Loucky, e construíu outra no alto da torre da igrexa en [[Přímětice]]. === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], o condutor de pararraios puntiagudo, a miúdo chamado incorrectamente '''atractor de raios''' (''lightning attractor'') foi inventado por [[Benjamin Franklin]] como parte das súas exploracións innovadoras da [[electricidade]]. Franklin pensou que, cunha vara de [[ferro]] afiada até un punto no extremo, ''"Creo que o lume eléctrico sairía dunha nube silenciosamente, antes de que puidese achegarse o suficiente para atacar [...]".'' [[Ficheiro:Franklin - Sentry-Box Experiment.jpg|esquerda|miniatura|Primeiros papeis de Franklin sobre experimentos eléctricos]] Franklin especulou sobre os pararraios durante varios anos antes do seu experimento de cometas. Este experimento, de feito, tivo lugar porque estaba canso de esperar a que se completase a Christ Church en [[Filadelfia]] para poder colocar un pararraios enriba dela. Houbo certa resistencia das igrexas que consideraban que era desafiar a vontade divina instalar estas varas. Franklin respondeu que non hai ningunha obxección relixiosa a que os tellados dos edificios resistan as [[Precipitación (meteoroloxía)|precipitacións]], polo que o raio, que demostrou que era simplemente unha chispa eléctrica xigante, non debería ser diferente. Como un acto de [[filantropía]], Franklin decidiu non [[Patente|patentar]] a invención. No [[século XIX]] o pararraios converteuse nun símbolo do enxeño americano e nun motivo decorativo. Os pararraios adoitaban adornarse con bólas de [[vidro]] ornamentais<ref>"''[http://www.antiquebottles.com/lightningrod/fame.html Antique Lightning Rod Ball Hall of Fame]''". Antique Bottle Collectors Haven. (glass lightning balls collection)</ref> (hoxe apreciadas polos coleccionistas). O atractivo ornamental destas bólas de vidro tamén se incorporou aos [[Catavento|viraventos]]. Ocasionalmente usáronse bolas de vidro sólido nun método pensado para evitar que os raios caisen nos barcos. Cómpre sinalar aquí non porque funcionase, que non, senón porque revela moito sobre o pensamento pre-científico. Os obxectos de vidro non conducen ben a electricidade. Poucas veces son alcanzados polos raios. Polo tanto, di a teoría, debe haber algo sobre o vidro que repele os raios. De aí que o mellor método para evitar que un raio caese nun barco de madeira fose enterrar unha pequena bola de vidro macizo na punta do mastro máis alto. O comportamento aleatorio dos raios asegurou que o método gañase un pouco de crédito mesmo despois do desenvolvemento do pararraios mariño pouco despois do traballo inicial de Franklin. === Século XX === A {{Patente USPTO|1,266,175}} de [[Nikola Tesla]] foi unha mellora na protección contra os raios. A patente foi concedida debido a un fallo na teoría de funcionamento orixinal de Franklin; o pararraios pontiagudo en verdade ioniza o ar ao seu arredor, isto fai que sexa condutor, o que á súa vez aumenta a probabilidade de impacto. Anos despois de recibir a súa patente, en [[1919]] o doutor Tesla escribiu un artigo para The Electrical Experimenter titulado "Famous Scientific Illusions", no que explica a [[lóxica]] do pararraios de Franklin e revela o seu método e aparello mellorados. == Notas == <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Pedra de raio (folclore)|Pedra de raio]] * [[Relampo do Catatumbo]] * [[Václav Prokop Diviš]] * ''[[Meteorologický stroj]]'' * [[Benjamin Franklin]] * [[Nikola Tesla]] === Ligazóns externas === * [https://teslauniverse.com/nikola-tesla/patents/us-patent-1266175-lightning-protector Nikola Tesla - Lightning-Protector] (teslauniverse.com) [[Categoría:Electricidade]] [[Categoría:Física]] 020pnvt2k2drgu7jwr4mi3nzg4s0agw 0 570487 6148409 6145439 2022-08-02T14:07:29Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «and» wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=Georg Christoph Lichtenberg|nacionalidade=alemán, do Sacro Imperio Romano Xermánico}} '''Georg Christoph Lichtenberg''' nado en Ober-Ramstadt, [[1 de xullo|1 de xullo de]] [[1742]] e finado en [[Gotinga]] o [[24 de febreiro|24 de febreiro de]] [[1799]] foi un [[Físico, física|físico]], [[Sátira|satírico]] e anglófilo alemán. Foi o primeiro [[Científico, científica|científico]] en ter unha cátedra dedicada explicitamente á física experimental en [[Alemaña]]. É lembrado polos seus cadernos publicados postumamente, que el chamou ''Sudelbücher'', e polo seu descubrimento de patróns de [[Raio (descarga eléctrica)|descargas eléctricas]] en forma de árbores, agora chamados [[figuras de Lichtenberg]].''<ref>Lichtenberg explicou o propósito dos seus "Sudelbücher" no seu caderno E: ''Die Kaufleute haben ihr Waste book (Sudelbuch, Klitterbuch glaube ich im deutschen), darin tragen sie von Tag zu Tag alles ein was sie verkaufen und kaufen, alles durch einander ohne Ordung, aus diesem wird es in das Journal getragen, wo alles mehr systematisch steht ... Dieses verdient von den Gelehrten nachgeahmt zu werden. Erst ein Buch worin ich alles einschreibe, so wie ich es sehe oder wie es mir meine Gedancken eingeben, alsdann kan dieses wieder in ein anderes getragen werden, wo die Materien mehr abgesondert und geordnet sind.'' «Os comerciantes teñen o seu 'scrapbook' (libro de garabatos, libro de composición creo que en alemán), no que introducen día a día todo o que compran e venden, todo mesturado sen orde ningunha, de aí se traslada ao libro de día, onde todo aparece de forma máis sistemática... Isto merece ser imitado polos estudiosos. Primeiro un libro onde anoto todo tal e como o vexo ou como expor os meus pensamentos, máis tarde pódese transcribir a outra, onde os materiais son máis distinguidos e ordenados.»</ref>'' == Traxectoria == === Primeiros anos === Lichtenberg naceu en Ober-Ramstadt, preto de [[Darmstadt]], e foi o máis novo de 17 fillos. O seu pai, Johann Conrad Lichtenberg, era un pastor da igrexa que chegou superintendente de Darmstadt. Inusualmente para un clérigo da época, posuía unha boa cantidade de coñecementos científicos. Lichtenberg estudou na casa dos seus pais ate os 10 anos, cando ingresou na Lateinschule de [[Darmstadt]]. Quería estudar matemáticas, pero a súa familia non podía pagar a matrícula; finalmente en [[1763]] Lichtenberg puido entrar na [[Universidade de Gotinga]].<ref>Øksenholt (1963), ch. 1</ref> === Docencia === En [[1769]] converteuse nun profesor extraordinario de física e seis anos despois nun profesor ordinario. Ocupou este cargo ate a súa morte. Invitado polos seus alumnos, visitou [[Inglaterra]] dúas veces, desde Pascua ata principios do verán de [[1770]] e desde agosto de [[1774]] até o [[Nadal]] de [[1775]], onde foi recibido cordialmente por [[Xurxo III do Reino Unido|Xurxo III]] e a [[Carlota de Mecklenburg-Vorpommer|raíña Carlota]] . Dirixiu ao rei a través do observatorio real de Richmond, onde o rei propuxo que fose profesor de [[filosofía]]. Tamén se reuniu con participantes das viaxes de [[James Cook|Cook]]. A [[Gran Bretaña]] impresionouno e converteuse nun coñecido anglófilo. Foi un dos primeiros científicos en introducir experimentos con dispositivos nas súas conferencias, e tornouse unha figura popular e respectada nos círculos intelectuais europeos contemporáneos. Foi un dos primeiros en introducir o [[pararraios]] de [[Benjamin Franklin]] en [[Alemaña]], instalando estes dispositivos na súa casa e nos pendellos do xardín. Relacionousa coa maioría das grandes figuras da época, entre elas [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]] e [[Immanuel Kant|Kant]] . En [[1784]], [[Alessandro Volta]] visitou Gotinga para ver a Lichtemberg e os seus experimentos. Ás súas conferencias asistiu o matemático [[Carl Friedrich Gauss|Karl Friedrich Gauss]]. En [[1793]], foi elixido membro da [[Royal Society]]. Lichtenberg estaba suxeito a [[procrastinación]]. Non conseguiu lanzar o primeiro globo [[Hidróxeno|de hidróxeno]], aínda que foi seguramente o primeiro en idealo.<ref>{{Cita novas|título="Doy gracias a Dios mil veces por permitirme ser ateo": Lichtenberg, el científico que deslumbró a Goethe, Nietzsche y otros grandes pensadores|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-60482127|xornal=BBC News Mundo|data-acceso=2022-07-27|lingua=es}}</ref> Sempre soñou con escribir unha novela ao estilo de ''Tom Jones'' de Fielding, pero nunca rematou máis que unhas poucas páxinas. === Vida persoal === Lichtenberg converteuse en [[chepudo]] de neno debido a unha malformación da columna que sufriu unha caída. Isto deixouno inusualmente baixo, mesmo para os estándares do [[século XVIII]]. Co paso do tempo, esta malformación empeorou e acabou afectando a súa respiración. En [[1777]] coñeceu a Maria Stechard, entón de 13 anos, que viviu permanentemente co profesor despois de [[1780]]. Morreu en 1782. A súa relación foi convertida nun romance por [[Gert Hofmann]]. En [[1783]], ao ano seguinte, Lichtenberg coñeceu a Margarethe Kellner (1768-1848). Casou con ela en [[1789]], para darlle unha pensión, xa que pensaba que morrería pronto. Tiveron seis fillos e ela viviu outros 49 anos. En [[1799]], Lichtenberg morreu en [[Gotinga|Göttingen]] tras unha curta enfermidade aos 56 anos. == Cadernos e libros persoais == Son os extensos cadernos e libros persoais que deixou Lichtenberg,<ref>Lichtenberg, Georg Christoph. Sudelbücher ''Volume 1''. p. 352</ref> que gardou desde os seus tempos de estudante ata o final da súa vida. A cada volume asignouse unha letra do alfabeto desde A, que comezou en [[1765]], a L, que cesou coa morte de Lichtenberg en 1799. Estes cadernos foron coñecidos polo mundo despois da morte do autor, cando os seus fillos e irmáns publicaron a primeira e a segunda edición de ''Lichtenbergs Vermischte Schriften'' (1800–06 e 1844–53). Despois das publicacións iniciais, con todo, os cadernos G e H, e a maior parte do caderno K, foron destruídos ou desapareceron. Crese que estas pezas desaparecidas contiñan materiais sensibles. Os manuscritos dos restantes cadernos consérvanse na [[Universidade de Gotinga|Universidade de Göttingen]]. Os cadernos conteñen citas de pasaxes que impresionaron a Lichtenberg, títulos de libros para ler, bosquexos autobiográficos e reflexións breves ou longas, incluíndo agudas observacións sobre a natureza humana, ao xeito dos moralistas franceses do [[século XVII]]. Estas reflexións axudáronlle a gañar a súa fama póstuma como un dos mellores aforistas da historia intelectual occidental. Algúns estudosos tentaron destilar un sistema de pensamento a partir das dispersas reflexións de Lichtenberg, pero non era un [[filósofo]] profesional e non tiña necesidade de presentar, nin idear, unha filosofía consistente.Os álbums de recortes revelan unha forma crítica e analítica de pensamento e énfase na evidencia experimental na física, por medio da cal se tornou un dos primeiros fundadores e defensores da metodoloxía científica moderna.{{Cita|Canto máis experiencia e experimentos se acumulan durante a exploración da natureza, máis vacilantes se fan as súas teorías. Sempre é bo non deixalos caer ao instante. Pois toda hipótese que antes era boa, polo menos, serve para resumir debidamente e manter todos os fenómenos ao seu momento. A experiencia conflitiva debe establecerse por separado, até acumular o suficiente para xustificar os esforzos necesarios para construír unha nova teoría. (Lichtenberg: JII Scrapbook / 1602)}}Lichtenberg, un ateo, satirizou a relixión dicindo "Agradezo ao Señor mil veces que me fixen ateo".<ref>Waste Books E 252, 1765-1770</ref> Unha paráfrase dese [[oxímoro]] foi despois longamente atribuida ao cienasta [[Luis Buñuel|Luís Buñuel]] ("Son ateo, grazas a Deus") e a [[Nicanor Parra]].<ref>{{Cita web|título=Soy ateo gracias a Dios.|url=http://citas.in/frases/87989-luis-bunuel-soy-ateo-gracias-a-dios/|páxina-web=Citas.in|data-acceso=2022-07-27|lingua=es|nome=Martin|apelidos=Svoboda}}</ref> [[Arthur Schopenhauer]] admiraba moito a Lichtenberg polo que escribira nos seus cadernos. Chamouno dos que "pensan... para a súa propia instrución", que son "auténticos 'pensadores por si mesmos' nos dous sentidos da palabra".<ref>Arthur Schopenhauer, trans. R.J. Hollingdale, ''Essays and Arphorisms'', Harmondsworth: Penguin Books, [[1970]], p. 93</ref> Outros admiradores dos cadernos de Lichtenberg son [[Friedrich Nietzsche]], [[Sigmund Freud]], [[Ludwig Wittgenstein]] e [[Jacques Barzun]].<ref>Barzun dedicou o capítulo aos "Forgotten Troop" (tropa esquecida) de intelectuais que reorientaron o mundo en 1775-1815, entre os que Lichtenberg foi "a máis grave" omisión da memoria moderna: ''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life" (Harper Collins, [[2000]]) p. 439. For Lichtenberg's influences on German writers, see Dieter Lamping,'' Lichtenbergs literarisches Nachleben'', [[Gotinga]]: Vandenhoeck & Ruprecht, [[1992]]''</ref> Sigmund Freud (na súa carta "Por que a guerra?" Para [[Albert Einstein]]) mencionou a invención de Lichtenberg dun "compás de motivos" nunha discusión sobre a combinación de motivos humanos compostos e citouno dicindo: "Os motivos que nos impulsan a facer calquera cousa poden organizarse como os trinta e dous ventos e poden ser nomeados no mesmo patrón: por exemplo, 'fama-alimento-fama' ou 'fama-fama-alimento'”. Lichtenberg non era lido por moitos fóra de Alemaña. [[Lev Tolstoi|León Tolstoi]] tiña en gran estima os escritos de Lichtenberg, expresando a súa perplexidade sobre "por que os alemáns de hoxe descoidan tanto a este escritor".<ref>Carl Brinitzer, trans. Bernard Smith, ''A Reasonable Rebel'', [[Nova York]]: [[Macmillan Publishers|Macmillan]], [[1960]], p. 194</ref> O sabio e estudoso chinés [[Qian Zhongshu]] cita os cadernos nas súas obras varias veces.<ref>{{Cita web|url=http://www.literature.org.cn/Article.asp?ID=4362|título=中国诗与中国画-作品选录－中国文学网|data=2007-09-28|data-acceso=2021-06-30|data-arquivo=28 de setembro de 2007|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20070928043834/http://www.literature.org.cn/Article.asp?ID=4362|url-morta=unfit}}</ref> == Outros traballos == Como satírico, Lichtenberg ocupa unha posición importante entre os escritores alemáns do século XVIII. O seu [[humor]] mordaz implicouno en moitas controversias con famosos contemporáneos como o fisionomista suízo [[Johann Kaspar Lavater]], cuxa ciencia da fisionomía ridiculizaba, e [[Johann Heinrich Voss]], cuxos puntos de vista sobre a pronuncia grega provocaron unha poderosa sátira, ''Über die Pronuncia der Schöpse des alten Griechenlandes''.<ref>Unha ou máis das frases anteriores incorpora texto dunha publicación agora de dominio público: Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Lichtenberg, Georg Christoph". [[Encyclopædia Britannica]] (11th ed.). [[Cambridge University Press]]</ref> Polo enxeño de [[Laurence Sterne]] sobre os prexuízos do clero, na súa novela ''Tristram Shandy'', Lichtenberg condenouno como un ''scandalum ecclesiae'' (un escándalo para a Igrexa).<ref>Bridgwater, Patrick ([[1988]]) ''Arthur Schopenhauer's English schooling'', pp. 352–3:{{Cita|Non só os dous capítulos máis longos da novela (o sermón de Trim e o conto de Slawkenbergius) están relacionados co fanatismo do clero ortodoxo, senón que, o que é aínda máis significativo, toda a novela, que respira tolerancia, está implicitamente preocupada polo mesmo. E o fanatismo do clero ortodoxo (anglicano) foi o cabalo de afección tanto de Schopenhauer como as artes da fortificación foron do tío Toby. Estaba obsesionado con iso, como mostran os seus comentarios vitriólicos sobre Samuel Johnson -e sobre o clero anglicano-. Lichtenberg condenou a Sterne como un 'scandalum ecclesiae'; sen dúbida foi precisamente isto o que apreciaba Schopenhauer. Tamén compartiu, nun marcado grao, o deleite de Sterne por ridiculizar a pedantería.}}</ref> En [[1777]], Lichtenberg opúxose á aparente terxiversación científica de [[Jacob Philadelphia]]. Lichtenberg considerouno un mago, non un físico, e creou un cartel satírico co obxectivo de evitar que este celebrase a súa exposición en Gotinga. O cartel, chamado "Lichtenberg's Avertissement", describía trucos extravagantes e milagrosos que se ían realizar. Como resultado, Philadenphia deixou a cidade sen unha actuación. Baseado nas súas visitas a Inglaterra, o seu ''Briefe aus England'', con admirables descricións da actuación de [[David Garrick]], é o máis convincente dos seus escritos publicados durante a súa vida. A partir de [[1778]], Lichtenberg publicou o ''Göttinger Taschen Calender'' e contribuíu á ''Göttingisches Magazin der Wissenschaften und Literatur'', que editou durante tres anos (1780-1782) con JGA Forster. ''O Calendario Taschen de Göttinger'', ademais de ser un calendario común de uso cotián, contiña non só escritos breves sobre fenómenos naturais e novos descubrimentos científicos (que hoxe se chamarían ''ciencia popular''), senón tamén ensaios nos que desafiaba a charlatanería e a [[superstición]]. Tamén contiña ataques contra os escritores de ''"Sturm und Drang"''. No espírito da Ilustración, esforzouse por educar á xente común para usar a lóxica, a intelixencia e o poder dos seus propios sentidos.<ref>Voskuhl, Adelheid ([[2013]]). ''Androids in the Enlightenment: Mechanics, Artisans, and Cultures of the Self''. University of Chicago Press. p. 78</ref> En [[1784]] fíxose cargo da publicación do libro ''Anfangsgründe der Naturlehre'' ("Fundamentos das ciencias naturais") do seu amigo e colega [[Johann Christian Erxleben]] tras a súa prematura morte en 1777. Até [[1794]], seguiron outras tres edicións, que durante moitos anos seguiron sendo o libro de texto estándar de física en alemán. De [[1794]] a [[1799]] publicou un ''Ausführliche Erklärung der Hogarthischen Kupferstiche'', no que describiu os detalles satíricos dos gravados de [[William Hogarth]]. == Legado == Como físico, Lichtenberg é recordado polas súas investigacións sobre a [[electricidade]], e por descubrir patróns de descarga ramificada en dieléctricos, agora chamados [[figuras de Lichtenberg]], que tiveron despois diversas aplicacións prácticas. En 1777, construíu un gran electróforo para xerar electricidade estática por indución.<ref>Harris, William Snow (1867), A Treatise on Frictional Electricity in Theory and Practice, [[Londres]]: Virtue & Co., p.86</ref> Unha dos maiores feitos tiña 2 m de diámetro e podía producir faíscas de 38 cm. Con el, descubriu o principio básico da moderna tecnoloxía de copiadoras xeográficas. Ao descargar un punto de [[Alta tensión eléctrica|alta tensión]] preto dun illante, puido rexistrar estraños patróns de [[Árbore eléctrica|árbores]] no po fixo. Estas figuras de Lichtenberg considéranse hoxe como exemplos de fractais. Un cráter da [[Lúa]] recibe o nome de Lichtenberg na súa honra. A súa vida e obra están ficcionadas na novela ''Fragments de Lichtenberg'' do novelista francés Pierre Senges (2008). Propuxo o sistema de [[Formato de papel|tamaño de papel estandarizado]] que se usa hoxe en día, excepto en [[Canadá]] e [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], definido pola ISO 216, que ten o A4 como o tamaño máis utilizado.<ref>Nunha das súas cartas, datada o 25 de outubro de 1786, a Johann Beckmann</ref> Robert Wichard Pohl, sucesor de Lichtenberg en [[Gotinga]] no [[século XX]] e un dos fundadores da física do estado sólido utilizou un programa de investigación similar, no que o experimento era unha parte esencial da narrativa do coñecemento científico.<ref>Teichmann, J. ''Point defects and Ionic Crystals: Color Centers as the Key to Imperfection'', part 1, (1992), pp. 236-69; in Hoddeson et al. eds. ([[1992]])</ref> == Obra == '''Obra publicada en vida''' * ''Briefe aus England'', 1776–78 * ''Über Physiognomik, wider die Physiognomen'', 1778 * ''Göttingisches Magazin der Wissenschaften und Litteratur'', 1780–85 (editado por Georg Christoph Lichtenberg e Georg Forster) * ''Über die Pronunciation der Schöpse des alten Griechenlandes'', 1782 * ''Ausführliche Erklärung der Hogarthischen Kupferstiche'', 1794–1799 '''Obras completas en alemán''' * ''Schriften und Briefe'', 1968–72 (4 vols., ed. de Wolfgang Promies) == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == * [[Figuras de Lichtenberg|Figuras de Lichtemberg]] {{Commonscat}} === Bibliografía === * Øksenholt, Svein (1963). ''Thoughts Concerning Education in the Works of Georg Christoph Lichtenberg: An Introductory Study in Comparative Education'', Martinus Nijhoff. *  «Lichtenberg, Georg Christoph». Nova Enciclopédia Internacional (en inglés). 1905  * Buechler, Ralph Wolfgang (1988). ''Science, Satire and Wit: The Essays of Georg Christoph Lichtenberg'', University of Wisconsin-Madison. * Katritzky, Linde (1995). "Coleridge's Links with Leading Men of Science," ''Notes and Records of the Royal Society of London'', Vol. 49, No. 2. * Mautner, Franz H. and Miller, Jr., Franklin (1952). "Remarks on G. C. Lichtenberg, Humanist-Scientist," ''Isis'', Vol. 43, No. 3. * Milch, Werner J. (1942). "Georg Christoph Lichtenberg: On the Occasion of the Two Hundredth Anniversary of His Birth, 9 July 1942," ''The Modern Language Review'', Vol. 37, No. 3. * Sanke, Jean M. (1999). ''Georg Christoph Lichtenberg: A Critical Bibliography of Research and Criticism, 1948–1996'', Purdue University. * J. P. Stern (1959). [http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015058012892;view=1up;seq=7 ''Lichtenberg: A Doctrine of Scattered Occasions; Reconstructed from his Aphorisms and Reflections''], Indiana University Press. === Ligazóns externas === * {{MathGenealogy|id=65161&fChrono=1}} * [https://openlibrary.org/authors/OL188452A/Georg_Christoph_Lichtenberg Obras de Georg Christoph Lichtenberg] na [[Open Library|''Open Library'']] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Alumnos da Universidade de Gotinga]] [[Categoría:Físicos de Alemaña]] [[Categoría:Escritores de Alemaña]] [[Categoría:Filósofos de Alemaña]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Gotinga]] [[Categoría:Membros da Royal Society]] [[Categoría:Finados en 1799]] [[Categoría:Nados en 1742]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] r38qjfmi6ml9a9rupjfgm3p38dvu4kf 0 570537 6148411 6143997 2022-08-02T14:07:49Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «and» wikitext text/x-wiki {{Chembox | Watchedfields = changed | verifiedrevid = 476997700 | ImageFile1 = Dimethylsulfoxid.svg | ImageFileL2 = Dimethyl-sulfoxide-3D-balls-A.png | ImageFileL2_Ref = | ImageNameL2 = Fórmula estrutural do dimetil sulfóxido cun par electrónico explícito e variadas dimensións | ImageFileR2 = DMSO-3D-vdW.png | ImageFileR2_Ref = | ImageNameR2 = Modelo de recheo de espazos do dimetil sulfóxido | ImageFile3 = Sample of Dimethyl sulfoxide 01.jpg | ImageCaption3 = Unha mostra de dimetil sulfóxido | SystematicName = (Metanosulfinil)metano <small>(substitutivo)</small><br /> Dimetil(oxido)xofre <small>(aditivo)</small><br/>'''PIN:''' (Metanosulfinil)metano | OtherNames = Metilsulfinilmetano<br /> Metil sulfóxido<br/>Dimetil sulfóxido |Section1={{Chembox Identifiers | Abbreviations = DMSO, Me2SO | CASNo = 67-68-5 | CASNo_Ref = | PubChem = 679 | ChemSpiderID = 659 | ChemSpiderID_Ref = | UNII = YOW8V9698H | UNII_Ref = | EINECS = 200-664-3 | DrugBank_Ref = | DrugBank = DB01093 | KEGG_Ref = | KEGG = D01043 | MeSHName = Dimethyl+sulfoxide | ChEBI_Ref = | ChEBI = 28262 | ChEMBL_Ref = | ChEMBL = 504 | RTECS = PV6210000 | Gmelin = 1556 | Beilstein = 506008 | SMILES = CS(=O)C | SMILES1 = CS(C)=O | StdInChI = 1S/C2H6OS/c1-4(2)3/h1-2H3 | StdInChI_Ref = | InChI = 1/C2H6OS/c1-4(2)3/h1-2H3 | StdInChIKey = IAZDPXIOMUYVGZ-UHFFFAOYSA-N | StdInChIKey_Ref = | InChIKey = IAZDPXIOMUYVGZ-UHFFFAOYAR}} |Section2={{Chembox Properties | C=2 | H=6 | O=1 | S=1 | Appearance = Líquido incoloro | Density = 1,1004{{nbsp}}g⋅cm⁻³ | VaporPressure = 0,0556 kPa a 20&nbsp;°C<ref name="Atofina">{{Cite web|url=http://www.bulkmsm.com/research/msm/page12.htm|title=Dimethyl Sulfoxide (DMSO) -- Technical|access-date=26 de maio de 2007|publisher=Atofina Chemicals, inc}}</ref> | Solubility = Miscible | Solvent = [[Dietil éter]] | SolubleOther = Non soluble | MeltingPtC = 19 | BoilingPtC = 189 | Viscosity = 1,996{{nbsp}}[[Poise|cP]] a 20&nbsp;°C | RefractIndex = 1,479<br /> [[constante dieléctrica|ε_r]] = 48 | pKa = 35<ref>{{cite journal | vauthors = Matthews WS, Bares JE, Bartmess JE, Bordwell FG, Cornforth FJ, Drucker GE, Margolin Z, McCallum RJ, McCollum GJ, Vanier NR | journal = J. Am. Chem. Soc. | year = 1975 | volume = 97 | pages = 7006–7014 | doi = 10.1021/ja00857a010 | title = Equilibrium acidities of carbon acids. VI. Establishment of an absolute scale of acidities in dimethyl sulfoxide solution | issue = 24 }}</ref> }} |Section3={{Chembox Structure | Dipole = 3,96{{nbsp}}[[Debye|D]] | PointGroup = C_s | MolShape = Piramidal trigonal }} |Section6={{Chembox Pharmacology | ATCCode_prefix = G04 | ATCCode_suffix = BX13 | ATC_Supplemental = {{ATC|M02|AX03}} }} |Section7={{Chembox Hazards | ExternalSDS = [http://ptcl.chem.ox.ac.uk/MSDS/ME/methyl_sulfoxide.html Oxford MSDS] | MainHazards = Irritante e inflamable | NFPA-H = 1 | NFPA-F = 2 | NFPA-R = 0 | GHS_ref=<ref>{{cite web |title=Dimethyl sulfoxide |url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/679#section=Safety-and-Hazards |website=pubchem.ncbi.nlm.nih.gov |language=en}}</ref> | FlashPtC = 89 }} |Section8={{Chembox Related | Function = [[sulfóxido]]s | OtherFunctn = [[Dietil sulfóxido]] | OtherCpds = [[Sodio metilsulfinilmetiluro]], [[sulfuro de dimetilo]], [[metilsulfonilmetano|dimetil sulfona]], [[acetona]] }} }} O '''dimetilsulfóxido''' ou '''dimetil sulfóxido'''<ref>[[Denominación Común Internacional]], DCI ou INN [https://www.chemspider.com/Chemical-Structure.659.html Chemspider - dimethyl sufoxide]</ref> ('''DMSO''') é un [[composto organosulfurado]] coa [[fórmula química]] ([[metil|CH₃]])₂{{chem|[[xofre|S]]|[[oxíxeno|O]]}}. Este líquido incoloro é o [[sulfóxido]] máis amplamente usado comercialmente. e un importante [[solvente aprótico]] [[solvente polar|polar]] que disolve tanto compostos [[polaridade química|polares coma non polares]] e é [[miscible]] nunha ampla gama de solventes orgánicos e en auga. Ten un [[punto de ebulición]] relativamente alto. Ten a rara propiedade de que moitos individuos perciben un gusto a [[allo]] na boca cando o DMSO toma contacto coa súa [[pel]].<ref>{{Cite book | veditors = Novak KM | title = Drug Facts and Comparisons | edition = 56th | publisher = Wolters Kluwer Health. | location = St. Louis, Missouri | year = 2002 | page = [https://archive.org/details/drugfactscompari00kast/page/619 619] | isbn = 978-1-57439-110-7 | url = https://archive.org/details/drugfactscompari00kast/page/619 }}</ref> En canto á súa estrutura química, a molécula ten unha [[grupo de simetría|simetría]] [[simetría molecular|C_s]] idealizada. Ten unha [[xeometría molecular piramidal trigonal]] consistente con outros compostos S(IV) de [[química de coordinación|coordinación]] 3,<ref>{{cite journal | vauthors = Thomas R, Shoemaker CB, Eriks K | year = 1966 | title = The Molecular and Crystal Structure of Dimethyl Sulfoxide, (H₃C)₂SO | journal = Acta Crystallogr | volume = 21 | pages = 12–20 | doi = 10.1107/S0365110X66002263 }}</ref> cun [[par solitario|par electrónico non enlazado]] sobre o átomo de xofre aproximadamente [[xeometría molecular tetraédrica|tetraédrico]]. == Síntese e produción == O DMSO foi sintetiado por primeira vez en 1866 polo científico ruso [[Alexander Mikhaylovich Zaytsev|Alexander Zaytsev]], que informou do seu descubrimento en 1867.<ref name="Erlenmeyer">{{cite book |editor-last=Erlenmeyer |editor-first=E. |editor-last2=Rieckher | editor-first2=T. |editor-last3=Volhard |editor-first3=J. |editor-last4=Liebig |editor-first4=J. | editor-last5=Wöhler |editor-first5=F. |author=von Demselben | title=Annalen der Pharmacie | publisher=Meyer ; Winter | series=Annalen der Pharmacie | issue=v. 144 | year=1867 | url=https://books.google.com/books?id=uelSAAAAcAAJ&pg=PA148 |chapter=Ueber die Einwirkung von Saltpetersäure auf Schwefelmethyl und Schwefeläthyl |trans-chapter=On the effect of nitric acid on methyl sulfide and ethyl sulfide | language=de | page=148}}</ref> O DMSO prodúcese industrialmente a partir de [[sulfuro de dimetilo]] (dimetil sulfuro), un subproduto do [[proceso Kraft]], por oxidación con oxíxeno ou [[dióxido de nitróxeno]].<ref name="Roy">{{cite book | last=Roy | first=Kathrin-Maria | title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry | chapter=Sulfones and Sulfoxides | publisher=Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA | publication-place=Weinheim, Germany | date=15 de xuño de 2000 | doi=10.1002/14356007.a25_487}}</ref> == Reaccións == === Reaccións con electrófilos === O centro de xofre no DMSO é [[nucleófilo]] fronte a [[electrófilo]]s suaves e o oxíxeno é nucleófilo fronte a electrófilos fortes. Co [[ioduro de metilo]] forma [[ioduro de trimetilsulfoxonio]], [(CH₃)₃SO]I: :(CH₃)₂SO + CH₃I → [(CH₃)₃SO]I Este sal pode ser [[desprotonación|desprotonado]] con [[hidruro de sodio]] para formar o [[iluro]] de xofre: :[(CH₃)₃SO]I + NaH → (CH₃)₂S(CH₂)O + NaI + H₂ === Acidez === Os grupos [[metilo]] do DMSO teñen unha acidez débil, cun {{nowrap|p''K''_a {{=}} 35}}. Por esta razón, neste solvente examínanse as basicidades de moitos compostos orgánicos debilmente ácidos. A desprotonación do DMSO require bases fortes como a [[diisopropilamida de litio]] e o [[hidruro de sodio]]. A estabilización do [[carbanión]] resultante proporciónaa o grupo S(O)R. O derivado de [[sodio]] do DMSO formado desta maneira denomínase ''[[dimsilsodio]]''. É unha base para, por exemplo, a desprotonación de [[cetona]]s para formar [[enolato]]s de sodio, [[sal de fosfonio|sales de fosfonio]] para formar o [[reactivo de Wittig]] e sales de [[formamidinio]] para formar [[diaminocarbeno]]s. Tamén é un potente [[nucleófilo]]. === Oxidante === En [[síntese orgánica]], o DMSO utilízase como oxidante.<ref> {{cite journal |vauthors=Epstein WW, Sweat FW | date=marzo de 1967 | title = Dimethyl Sulfoxide Oxidations | journal = [[Chemical Reviews]] | volume = 67 | issue = 3 | pages = 247–260 | pmid = 6042131 | doi = 10.1021/cr60247a001 }}</ref> Forma a base de varias [[oxidación baseada no sulfonio de alcohois a aldehidos|reaccións de oxidación baseadas no sulfonio]] selectivas incluíndo a [[oxidación de Pfitzner–Moffatt]], a [[oxidación de Corey–Kim]] e a [[oxidación de Swern]].<ref> {{cite journal | vauthors = Tidwell TT | year = 1990 | title = Oxidation of Alcohols by Activated Dimethyl Sulfoxide and Related Reactions: An Update | journal = [[Synthesis (journal)|Synthesis]] | volume = 1990 | issue = 10 | pages = 857–870 | doi = 10.1055/s-1990-27036 }} </ref> A [[oxidación de Kornblum]] é conceptualmente similar. Todas elas implican a formación dunha especie [[sulfonio]] intermediaria (R₂S⁺X, onde X é un heteroátomo) === Ligando e base de Lewis === Relacionado coa súa capacidade de disolver moitos sales, o DMSO é un [[ligando (química inorgánica)|ligando]] común en [[química de coordinación]].<ref>{{cite journal | doi = 10.1016/j.ccr.2004.02.005| title = Structure and bonding in metal sulfoxide complexes: An update| journal = Coordination Chemistry Reviews| volume = 248| issue = 3–4| pages = 351–375| year = 2004| vauthors = Calligaris M }}</ref> É ilustrativo o complexo [[diclorotetraquis(dimetil sulfóxido)rutenio(II)]] (RuCl₂(dmso)₄). Neste complexo, tres ligandos DMSO está unidos ao [[rutenio]] por medio dun xofre. O cuarto DMSO está ligado por medio de oxíxeno. En xeral, o modo ligado a oxíxeno é máis común. En solucións de tetracloruro de carbono o DMSO funciona como unha base de Lewis cunha variedade de ácidos de Lewis como [[iodo|I₂]], [[fenol]]s, [[cloruro de trimetiltina]], metaloporfirinas, e o [[dímero]] [[cloruro de carbonilo de rodio|Rh₂Cl₂(CO)₄]]. As propiedades de doante discútense no [[modelo ECW]]. A forza relativa de doante do DMSO cara a series de ácidos fronte a outras bases de Lewis, pode ilustrarse por [[modelo ECW|gráficos C-B]].<ref name="Laurence Gal">{{cite book | last=Laurence | first=Christian | last2=Gal | first2=Jean-François | title=Lewis basicity and affinity scales : data and measurement | publisher=John Wiley | publication-place=Chichester, West Sussex, U.K. | date=2010 | isbn=978-0-470-74957-9 | oclc=428031803 | pages=50-51}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Cramer, R. E. |author2=Bopp, T. T. |year=1977|title= Graphical display of the enthalpies of adduct formation for Lewis acids and bases |journal= Journal of Chemical Education |volume=54|pages=612–613|doi= 10.1021/ed054p612}} Os gráficos ou ''plots'' mostrados neste artigo utilizaron parámetros máis vellos. Parámetros E&C mellorados indícanse no [[modelo ECW]].</ref> == Aplicacións == === Solvente === [[Ficheiro:Vacuum distillation of DMSO at 70C.jpg|esquerda|miniatura|upright|Para a destilación de DMSO cómpre un baleiro parcial para acadar un punto de ebulición máis baixo.]] O DMSO é un [[solvente aprótico apolar]] e é menos tóxico que outros membros desta clase, como a [[dimetilformamida]], [[dimetilacetamida]], [[metilpirrolidona|''N''-metil-2-pirrolidona]] e [[hexametilfosforamida]] (HMPA). O DMSO utilízase frecuentemente como [[solvente]] para reaccións químicas nas que interveñen sales, principalmente nas [[reacción de Finkelstein|reaccións de Finkelstein]] e outras [[substitución nucleofílica|substitucións nucleofílicas]]. Tamén é amplamente usado como extractante en bioquímica e bioloxía celular.<ref>{{cite web|url=http://www.exactantigen.com/review/DMSO.html|title=DMSO|access-date=2009-10-02|work=exactantigen.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20091005075648/http://www.exactantigen.com/review/DMSO.html|archive-date=2009-10-05}}</ref> Comol o DMSO só ten unha feble acidez, tolera bases relativamente fortes e por iso utilízase moito no estudo de [[carbanión]]s. En solución de DMSO determináronse todo un conxunto de valores de [[pKa]] non acuosos (acideces C-H, O-H, S-H e N-H) para miles de compostos orgánicos.<ref> {{cite journal | vauthors = Bordwell FG | year = 1988 | title = Equilibrium acidities in dimethyl sulfoxide solution | journal = [[Accounts of Chemical Research]] | volume = 21 | issue = 12 | pages = 456–463 | doi = 10.1021/ar00156a004 }}</ref><ref> {{cite web |url=http://www.chem.wisc.edu/areas/reich/pkatable/ |title=Bordwell pKa Table (Acidity in DMSO) |archive-url=https://web.archive.org/web/20081009060809/http://www.chem.wisc.edu/areas/reich/pkatable/ |archive-date=9 de outubro de 2008 |access-date=23 de abril de 2019}}</ref> Debido ao seu alto punto de ebulición, de 189 ºC, o DMSO evapora lentamente á [[presión atmosférica]] normal. As mostras disoltas en DMSO non se poden recuperar doadamente en comparación con outros solventes, xa que é moi difícil eliminar toda traza de DMSO por [[evaporación rotacional]] convencional. Unha técnica para recuperar completamente mostras é retirar o solvente orgánico por evaporación seguida da adición de [[auga]] (para disolver o DMSO) e usar a [[criodesecación]] para eliminar tanto o DMSO coma a auga. As reaccións realizadas en solucións de DMSO adoitan ser diluídas con auga para precipitar ou separar por fases os produtos. O punto de conxelación relativamente alto do DMSO (18,5 ºC) significa que á, ou xusto por debaixo da, temperatura dunha habitación é sólido, o cal pode limitar a súa utilidade nalgúns procesos químicos (por exemplo, a [[cristalización]] cando se arrefría). Na súa forma [[deuterio|deuterada]] ([[DMSO deuterado|DMSO-''d''₆]]), é un útil solvente para espectroscopia [[resonancia magnética nuclear|RMN]], de novo debido á súa capacidade de disolver un amplo rango de [[analito]]s, á simplicidade do seu espectro e á súa adecuación para estudos de espectroscopia RMN de alta temperatura. As desvantaxes do uso de DMSO-''d''₆ son a súa alta [[viscosidade]], que alarga os sinais, e a súa [[higroscopia]], que orixina unha enorme resonancia de H₂O no espectro ¹H-NMR. A miúdo mestúrase con [[cloroformo deuterado|CDCl₃]] ou [[diclorometano deuterado|CD₂Cl₂]] buscando menores viscosidade e [[punto de fusión]]. {{Imaxe múltiple | posición_táboa = left | dirección = vertical | ancho = 175 | título= | posición_título = | fondo_de_título = | texto = | posición_texto = | fondo_de_texto = | foto1 =MIC_microbroth_dilution.jpg | ancho1 = | texto1 = | posición_texto1 = | foto2 =Lightmatter_lab_mice.jpg | ancho2 = | texto2 = | posición_texto2 = | pé = O DMSO utilízase como solvente en probas de fármacos ''in vitro'' e ''in vivo''. }} O DMSO utilízase para disolver compoñentes de tests en programas de cribado in vitro para o [[descubrimento de fármacos|descubrimento]]<ref name="pmid32529587">{{cite journal |vauthors=Cushnie TP, Cushnie B, Echeverría J, Fowsantear W, Thammawat S, Dodgson JL, Law S, Clow SM |date=xuño de 2020 |title=Bioprospecting for antibacterial drugs: a multidisciplinary perspective on natural product source material, bioassay selection and avoidable pitfalls|journal=Pharmaceutical Research |volume=37 |issue=7 |pages=Article 125 |doi=10.1007/s11095-020-02849-1|pmid=32529587 |url= https://zenodo.org/record/3909383}}</ref><ref name="pmid17099243">{{cite journal |vauthors=Ilouga PE, Winkler D, Kirchhoff C, Schierholz B, Wölcke J|date=novembro de 2007 |title=Investigation of 3 industry-wide applied storage conditions for compound libraries|journal=Journal of Biomolecular Screening|volume=12 |issue=1 |pages=21–32 |doi=10.1177/1087057106295507|pmid=17099243 }}</ref> e [[deseño de fármacos]],<ref name="pmid16472214">{{cite journal| vauthors = Balakin KV, Savchuk NP, Tetko IV| year = 2006| title = In silico approaches to prediction of aqueous and DMSO solubility of drug-like compounds: trends, problems and solutions| journal = Current Medicinal Chemistry| volume = 13| issue = 2| pages = 223–241| pmid = 16472214| doi = 10.2174/092986706775197917}}</ref> como os de [[cribado de alta resolución]].<ref name="pmid17099243"/><ref name="pmid16472214"/> Isto débese a que pode disolver tanto compostos polares coma apolares,<ref name="pmid32529587"/><ref name="pmid16472214"/> pode usarse para manter as [[solución stock|solucións stock]] de compostos de tests (importante cando se traballa cunha gran [[biblioteca química]]),<ref name="pmid17099243"/> é rapidamente [[Miscibilidade|miscible]] con auga e [[medio de crecemento|medios de cultivo de células]] e ten un alto punto de ebulición (isto mellora a exactitude da concentración dos compostos do test ao reducir a evaporación á temperatura dunha habitación).<ref name="pmid32529587"/> Unha limitación co DMSO é que pode afectar o crecemento e viabilidade de [[liña celular inmortalizada|liñas celulares]], de modo que con baixas concentracións de DMSO ás veces estimula o crecemento celular e con concentracións altas de DMSO ás veces inhibe ou mata as células.<ref name="pmid32529587"/> O DMSO utilízase tamén como vehículo en estudos ''[[in vivo]]'' de compostos de test. Por exemplo ten sido empregado como cosolvente para axudar á absorción do [[Flavonol|flavonol glicósido]] [[Icariin]] no verme [[nematodo]] ''[[Caenorhabditis elegans]]''.<ref name="pmid22216122">{{cite journal |vauthors=Cai WJ, Huang JH, Zhang SQ, Wu B, Kapahi P, Zhang XM, Shen ZY| title=Icariin and its derivative icariside II extend healthspan via insulin/IGF-1 pathway in C. elegans | journal=PLOS ONE | volume=6 | issue=12 | year=2011 | page=e28835 | pmid=22216122 | pmc = 3244416 | doi=10.1371/journal.pone.0028835 | veditors=Blagosklonny MV | bibcode=2011PLoSO...628835C }}</ref> Igual que co seu uso en estudos in vitro, o DMSO ten algunhas limitacións en [[organismo modelo|modelos animais]].<ref name=" kelava"/><ref name="PMID20962895"/> Pode haber efectos [[Pleiotropía (fármacos)|pleiotrópicos]] e, se os grupos de control do DMSO son se planean coidadosamente, entón os efectos do solvente poden ser falsamente atribuídos ao fármaco en estudo.<ref name="kelava">{{cite journal |vauthors=Kelava T, Cavar I | title = Biological actions of drug solvents | journal = Periodicum Biologorum | volume = 113 | issue = 3| pages = 311–320 |date=novembro de 2011 | url = http://hrcak.srce.hr/74090}}</ref> Por exemplo, incluso a moi baixa dose de DMSO este ten un poderoso efecto protector contra a lesión hepática inducida polo [[paracetamol]] (acetaminofén) en ratos.<ref name="PMID20962895">{{cite journal |vauthors=Kelava T, Cavar I, Čulo F | title = Influence of small doses of various drug vehicles on acetaminophen-induced liver injury | journal = Can J Physiol Pharmacol | volume = 88 | issue = 10 | pages = 980–87 |date=outubro de 2010 | doi = 10.1139/Y10-065| pmid = 20962895}}</ref> Ademais do xa dito, o DMSO está aumentando o seu uso en procesos de fabricación para producir aparellos microelectrónicos.<ref>{{cite journal|vauthors = Kvakovszky G, McKim AS, Moore J| year = 2007| title = A Review of Microelectronic Manufacturing Applications Using DMSO-Based Chemistries| journal = [[The Electrochemical Society|ECS Transactions]]| volume = 11| issue = 2| pages = 227–234| doi = 10.1149/1.2779383| bibcode = 2007ECSTr..11b.227K}}</ref> Utilízase moito para raspar resinas fotosensibles (''photoresist'') en pantallas de 'panel plano' TFT-LCD e aplicacións de encapsulado de compoñentes electrónicos avanzado (como o encapsulado a nivel de oblea electrónica / estampado de ''solder bumps''). O DMSO é tamén un efectivo [[decapante]], e é máis seguro que moitos dos outros como o [[nitrometano]] e o [[diclorometano]]. === Bioloxía === O DMSO utilízase na [[reacción en cadea da polimerase]] (PCR) para inhibir [[talo-bucle|estruturas secundarias]] no [[ADN#Polimerases|molde de ADN]] ou os [[cebador]]es de ADN. Engádese á mestura da PCR antes de reaccionar, onde interfire coa [[complementariedade (bioloxía molecular)|autocomplementariedade]] do ADN, minimizando as reaccións de interferencia.<ref> {{cite journal | vauthors = Chakrabarti R, Schutt CE | date=agosto de 2001 | title = The enhancement of PCR amplification by low molecular-weight sulfones | journal = [[Gene (journal)|Gene]] | volume = 274 | issue = 1–2 | pages = 293–298 | pmid = 11675022 | doi = 10.1016/S0378-1119(01)00621-7 }} </ref> O DMSO na PCR é aplicable a [[plásmido]]s superenrolados (para relaxalos antes da amplificación) ou moldes de ADN con alto [[contido GC]] (para diminuír a [[termoestabilidade]]). Por exemplo, o 10% de concentración final de DMSO na mestura da PCR con Phusion diminúe a temperatura de ''annealing'' dos cebadores (é dicir a temperatura de "fusión" dos cebadores) en 5,5–6,0 ºC.<ref>{{cite web| url=https://www.neb.com/protocols/2012/06/01/guidelines-for-pcr-optimization-with-phusion-high-fidelity-dna-polymerase | title = Guidelines for PCR Optimization with Phusion High-Fidelity DNA Polymerase}}</ref> É un composto que causa a detención de forma reversible o [[ciclo celular]] na fase G1 de células linfoides humanas.<ref> {{cite journal | vauthors = Sawai M, Takase K, Teraoka H, Tsukada K | title = Reversible G1 arrest in the cell cycle of human lymphoid cell lines by dimethyl sulfoxide | year = 1990 | journal = Exp. Cell Res. | volume = 187 | issue = 1 | pages = 4–10 | pmid = 2298260 | doi=10.1016/0014-4827(90)90108-m }} </ref> O DMSO pode tamén usarse como [[crioprotector]], engadido a medios celulares para reducir a formación de xeo e así impide a morte celular durante o proceso de conxelación.<ref> {{cite book | vauthors = Pegg, DE |title=Cryopreservation and Freeze-Drying Protocols |veditors=Day JG, Stacey GN | year = 2007 | chapter = Principles of Cryopreservation | journal = Cryopreservation and Freeze-Drying Protocols, Second Edition | volume = 368 | series = Methods in Molecular Biology | pages = 39–57 | publisher = Humana Press | issn = 1064-3745 | pmid = 18080461 | doi = 10.1007/978-1-59745-362-2_3 | isbn = 978-1-58829-377-0 }} </ref> Aproximadamente ao 10% pode usarse cun método de conxelación lenta e as células poden ser conxeladas a −80 ªC ou almacenados con seguridade en [[nitróxeno líquido]]. En cultivos celulares o DMSO utilízase para inducir a diferenciación de células de carcinoma P19 embrionarias en [[cardiomiocito]]s e [[célula muscular esquelética]]. === Medicina === O uso do DMSO en medicina data de 1963, cando un equipo da Escola Médica da [[Univerdidade de Saúde & Ciencia]], encabezada por [[Stanley Jacob]], descubriu que este composto podía penetrar a pel e outras membranas sen danalas e podía transportar outros compostos a un sistema biolóxico. En medicina, o DMSO úsase predominantemente como un [[analxésico]] tópico, un vehículo para a aplicación tópica de fármacos, como [[anti-inflamatorio]] e [[antioxidante]].<ref>{{cite book |author=Johannes Geiss |title=The century of space science |url=https://books.google.com/books?id=22FJysl__WcC&pg=PA20 |publisher=Kluwer Academic |year=2001 |page=20 |isbn=978-0-7923-7195-3|access-date=2011-08-07}}</ref> Como o DMSO incrementa a velocidade de absoción dalgúns compostos a través dos tecidos biolóxicos, como a [[pel]], é usado nalgúns sistemas de entrega de fármacos transdérmica. Os seus efectos poden ser potenciados coa adición de [[EDTA]]. É frecuentemente composto con medicamentos antifúnxicos, o que permite que estes penetren non só na pel senón tamén nas uñas das dedas e dedos.<ref>{{cite journal | vauthors = Capriotti K, Capriotti JA | title = Onychomycosis treated with a dilute povidone-iodine/dimethyl sulfoxide preparation | journal = International Medical Case Reports Journal | volume = 8 | pages = 231–233 | date = 2015-10-08 | pmid = 26491374 | pmc = 4599634 | doi = 10.2147/IMCRJ.S90775 }}</ref> O DMSO foi examinado para o tratamento de numerosas condicións e trastornos, pero a [[FDA]] dos Estados Unidos aprobou o seu uso soamente para o alivio sintomático de pacientes de [[cistite intersticial]].<ref>{{Cite web|url=http://www.accessdata.fda.gov/cms_ia/importalert_169.html|title=Import Alert 62-06|website=www.accessdata.fda.gov|access-date=2017-03-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20170204023101/http://www.accessdata.fda.gov/cms_ia/importalert_169.html|archive-date=2017-02-04}}</ref> Un estudo de 1978 concluíu que o DMSO supuxo un alivio significativo para a maioría dos 213&nbsp;pacientes de trastornos inflamatorios xenitourinarios que foron estudados.<ref> {{cite journal | vauthors = Shirley SW, Stewart BH, Mirelman S | date=marzo de 1978 | title = Dimethyl Sulfoxide in Treatment of Inflammatory Genitourinary Disorders | journal = [[Urology (journal)|Urology]] | volume = 11 | issue = 3 | pages = 215–220 | pmid = 636125 | doi = 10.1016/0090-4295(78)90118-8 | url = http://www.dmso.org/articles/bladder/bladder1.htm }} </ref> Os autores recomendaron o DMSO para condicións inflamatorias xenitourinarias non causadas por infeccións ou tumores nas cales os síntomas eras graves ou os pacientes non respondían á terapia convencional. En [[radioloxía intervencionista]], o DMSO é utilizado como solvente do alcohol [[EVOH]] (''ethylene vinyl alcohol'') no axente embólico líquido [[Onyx (radioloxía intervencional)|Onyx]], que se usa en [[embolización]], a oclusión terapéutica de vasos sanguíneos. En [[criobioloxía]] o DMSO foi utilizado como [[crioprotector]] e é un importante constituínte de mesturas de vitrificación crioprotectoras usadas para conservar órganos, tecidos e suspensións de células. Sen el ata o 90% das células conxeladas quedarían inactivas. É especialmente importante na conxelación e almacenamento a longo prazo de [[célula nai embrionaria|células nais embrionarias]] e [[célula nai hematopoética|células nais hematopoéticas]], que adoitan conxelarse nunha mestura de 10% de DMSO, un medio de conxelación e un 30% de [[soro fetal bovino]]. Na conxelación crioxénica de liñas celulares heteroploides ([[células MDCK|MDCK]], [[células Vero|Vero]], etc.) úsase unha mestura de 10%&nbsp;DMSO con 90% de [[EMEM]] (70% de EMEM + 30% de soro fetal bovino + mestura de [[antibiótico]]s). Como parte dun [[transplante de medula ósea]] [[autólogo]] o DMSO é re-infundido xunto coas células nais hematopoéticas do propio paciente. O DMSO é metabolizado por [[desproporcionación]] a [[sulfuro de dimetilo]] e [[dimetil sulfona]]. É excretado polos riles e pulmóns. Un posible efecto lateral do DMSO é a elevación de sulfuro de dimetilo no sangue, que pode causar un síntoma de [[halitose]] orixinado polo sangue. === Medicina alternativa === O DMSO véndese como unha [[medicina alternativa]]. A súa popularidade como remedio alternativo afírmase que empezou cun documental da serie ''[[60 Minutes]]'' en 1980 que presentou un dos primeiros defensores.<ref name=NCAHF>{{cite web|url = https://quackwatch.org/ncahf/articles/c-d/dmso/|title= DMSO |publisher = [[National Council Against Health Fraud]]| vauthors = Jarvis WT |date = 24 de novembro de 2001 |access-date=19 de xullo de 2022}}</ref> Porén, o DMSO é un ingrediente nalgúns produtos que están na lista da FDA norteamericana como curas falsas para o cancro<ref name="FDA-fake">{{cite web|archive-url = https://web.archive.org/web/20170723111430/https://www.fda.gov/Drugs/GuidanceComplianceRegulatoryInformation/EnforcementActivitiesbyFDA/ucm171057.htm |title =187 Fake Cancer "Cures" Consumers Should Avoid|website = FDA|url = https://www.fda.gov/Drugs/GuidanceComplianceRegulatoryInformation/EnforcementActivitiesbyFDA/ucm171057.htm|archive-date = 23 de xullo de 2017}}</ref> e a FDA librou unha intensa batalla contra os distribuidores.<ref name=NCAHF /> Un de ditos distribuidores é Mildred Miller, que promoveu o DMSO para diversos trastornos e foi como consecuencia condenada xudicialmente por [[fraude a Medicare]].<ref name=NCAHF /> O uso do DMSO como tratamento alternativo para o cancro é especialmente preocupante, xa que interfire con diversos fármacos de [[quimioterapia]], como o [[cisplatino]], o [[carboplatino]] e o [[oxaliplatino]].<ref>{{cite journal | vauthors = Hall MD, Telma KA, Chang KE, Lee TD, Madigan JP, Lloyd JR, Goldlust IS, Hoeschele JD, Gottesman MM | display-authors = 6 | title = Say no to DMSO: dimethylsulfoxide inactivates cisplatin, carboplatin, and other platinum complexes | journal = Cancer Research | volume = 74 | issue = 14 | pages = 3913–3922 | date = xullo de 2014 | pmid = 24812268 | pmc = 4153432 | doi = 10.1158/0008-5472.CAN-14-0247 }}</ref> Hai evidencias insuficientes para soster a hipótese de que o DMSO ten algún efecto,<ref name="Saling 2022">{{cite web | last=Saling | first=Joseph | title=DMSO: Uses and Risks | website=[[WebMD]] | date=20 de xuño de 2022 | url=https://www.webmd.com/vitamins-and-supplements/dmso-uses-and-risks | access-date=19 de xullo de 2022}}</ref> e a maioría das fontes están de acordo en que a súa historia de efectos laterais cando se somete a test garantizan recomendar precaución cando se usa como suplemento dietario, polo cal nos Estados Unidos é comercializado cunha clara [[advertencia Miranda|advertencia]] na etiqueta que di: "Estas afirmacións non foron avaliadas pola Administración de Fármacos e Alimentos (FDA). Este produto non ten como fin facer diagnósticos, tratar, curar ou previr ningunha doenza...". === Veterinaria === O DMSO é comunmente usado en veterinaria como [[linimento]] para [[cabalo]]s, só ou en combinación con outros ingredientes. No último caso, a míudo a función que se pretende para o DMSO é a de solvente, para que transporte os outros ingredientes a través da pel. Tamén en cabalos, o DMSO utilízase por vía intravenosa, só ou en combinación con outros fármacos. Utilízase el só para o tratamento do aumento da presión intracranial ou cerebral en cabalos.<ref>Douwes, R. A., & van der Kolk, J. H. (1998). Dimethylsulfoxide (DMSO) bij het paard: een literatuuroverzicht [Dimethylsulfoxide (DMSO) in horses: a literature review]. Tijdschrift voor diergeneeskunde, 123(3), 74–80. PMID: 9537081 </ref> === Gusto === O gusto a [[allo]] percibido por contacto coa pel co DMSO pode deberse á activación non olfactoria dos receptores [[TRPA1]] nos [[ganglios trixéminos]].<ref>{{cite journal | vauthors = Lübbert M, Kyereme J, Schöbel N, Beltrán L, Wetzel CH, Hatt H | title = Transient receptor potential channels encode volatile chemicals sensed by rat trigeminal ganglion neurons | journal = PLOS ONE | volume = 8 | issue = 10 | pages = e77998 | date = 21 de outubro de 2013 | pmid = 24205061 | pmc = 3804614 | doi = 10.1371/journal.pone.0077998 | bibcode = 2013PLoSO...877998L }}</ref> A diferenza dos disulfuros de [[disulfuro de dimetilo|dimetilo]] e de [[disulfuro de dialilo|dialilo]] (que realmente teñen un cheiro que lembro ao allo), os [[sulfuro de dimetiloe|mono-]] e [[trisulfuro de dimetilo|tri-]] sulfuros (que tipicamente teñen desagradables fedores) e compostos de xofre odoríferos similares, o DMSO puro é inodoro. == Seguridade == === Toxicidade === O DMSO é un solvente non tóxico cunha [[dose letal media]] maior que a do [[etanol]] (DMSO: LD₅₀, oral, rata, 14,500&nbsp;mg/kg;<ref>{{cite web|url = https://www.gaylordchemical.com/wp-content/uploads/2017/05/Dimethyl-Sulfoxide-DMSO-OSHA-WHMIS-GHS-SDS-2016-07-21-002.pdf?x81144|archive-url=https://web.archive.org/web/20190213175640/https://www.gaylordchemical.com/wp-content/uploads/2017/05/Dimethyl-Sulfoxide-DMSO-OSHA-WHMIS-GHS-SDS-2016-07-21-002.pdf?x81144 |archive-date=13 de febreiro de 2019|date = 21 de xullo de 2016|publisher = Gaylord Chemical Company, L.L.C.|title = Safety Data Sheet: Dimethyl Sulfoxide (DMSO)}}</ref><ref>{{cite web|url = http://www.sciencelab.com/msds.php?msdsId=9927347|title =Material Safety Data Sheet: Dimethyl Sulfoxide|archive-url = https://web.archive.org/web/20180919061701/http://www.sciencelab.com/msds.php?msdsId=9927347|archive-date = 19 de setembro de 2018|website = ScienceLab.com|date = 21 de maio de 2013}}</ref> etanol: LD₅₀, oral, rata, 7,060&nbsp;mg/kg<ref>{{cite web|url = http://www.sciencelab.com/msds.php?msdsId=9923955|title = Material Safety Data Sheet: Ethyl alcohol 200 Proof |archive-url = https://web.archive.org/web/20180919024836/http://www.sciencelab.com/msds.php?msdsId=9923955|archive-date=19 de setembro de 2018|website = ScienceLab.com|date=21 de maio de 2013}}</ref>). Os ensaios clínicos iniciais co DMSO foron interrompidos debido a cuestións sobre a súa seguridade, especialmente sobre a súa capacidade de danar os ollos. Os efectos laterais dos que se informa máis habitualmente inclúen dores de cabeza e queimaduras e proídos en contacto coa pel. Tamén se informou de fortes reaccións alérxicas.<ref>Kollerup Madsen B, Hilscher M, Zetner D, Rosenberg J. Adverse reactions of dimethyl sulfoxide in humans: a systematic review. F1000Res. 2018 Nov 5;7:1746. doi: 10.12688/f1000research.16642.2. PMID 31489176 ; PMCID: PMC6707402.</ref> O DMSO pode causar que contaminantes, toxinas e medicinas se absorban a través da pel, o cal pode causar efectos inesperados. Pénsase que o DMSO incrementa os efectos de anticoagulantes do sangue, [[esteroide]]s, medicinas para o corazón, sedantes e outros fármacos. Nalgúns dos casos isto podería ser daniño e perigoso.<ref name=ACS>{{cite web|url = http://www.cancer.org/treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/pharmacologicalandbiologicaltreatment/dmso |title = DMSO|publisher = [[American Cancer Society]]|archive-url = https://web.archive.org/web/20100727042310/http://www.cancer.org/treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/pharmacologicalandbiologicaltreatment/dmso|archive-date = 27 de xullo de 2010}}</ref> En Australia está na lista das ''[[SUSMP|Schedule 4 (S4) Drugs]]'', e unha empresa foi procesada xudicialmente por engadilo aos seus produtos como conservante.<ref>{{cite web |publisher=Commonwealth of Australia: Department of Health and Ageing |url=http://www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/Content/health-mediarel-yr2003-tw-tw03009.htm |date=23 de abril de 2003 |title=Brisbane drug company convicted of counterfeiting |archive-url=https://web.archive.org/web/20120321234044/http://www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/Content/health-mediarel-yr2003-tw-tw03009.htm |archive-date=2012-03-21 }}</ref> Como o DMSO penetra facilmente na [[pel]], as substancias disoltas en DMSO poden ser absorbidas rapidamente. A selección de [[luva]]s é importante, pois, cando se traballa con DMSO. Recoméndanse luvas de [[caucho butílico]], [[fluoroelastómero]], [[neopreno]] ou de [[latex]] (de 0,4 [[milímetro|mm]] de grosor).<ref>[http://mykin.com/rubber-chemical-resistance-chart-2 Rubber Chemical Resistance Chart]</ref> As luvas de [[caucho de nitrilo|nitrilo]], que son de uso moi común nos laboratorios, poden protexer dun breve contacto pero degrádanse rapidamente coa exposición ao DMSO.<ref> {{cite web | title = Chemical hygiene plan | publisher = [[Cornell University]] | date = outubro de 1999 | url = http://people.ccmr.cornell.edu/~cober/complete.chemical.hygiene.plan.2000.pdf | access-date = 2010-04-12 }}</ref> O 9 de setembro de 1965, ''[[The Wall Street Journal]]'' informou que un fabricante deste composto químico advertiu da morte dunha muller irlandesa que despois de ser tratada con DMSO por unha torcedura de [[pulso]] puido ter finado debido ao tratamento, aínda que non se fixo [[autopsia]] nin se estbleceu unha relación causal.<ref> {{Cite news | vauthors = Carley W | title = DMSO may have caused death of woman, makers of 'Wonder' drug warn doctors | newspaper = [[The Wall Street Journal]] | location = New York City | date = 9 de setembro de 1965 }}</ref> As investigacións clínicas que usaban DMSO foron paralizadas e non empezaron de novo ata que a [[Academia Nacional das Ciencias]] (NAS) dos Estados Unidos publicou descubrimentos favorables ao DMSO en 1972.<ref name="fda.gov">https://www.fda.gov/ForIndustry/ImportProgram/ImportAlerts/ucm162294.htm </ref> En 1978, a FDA norteamericana aprobou o uso do DMSO para tratar a [[cistite intersticial]]. En 1980 o Congreso dos Estados Unidos tivo unha sesión sobre queixas de que a FDA estaba sendo lenta para aprobar o DMSO para outros usos médicos. En 2007, a FDA deulle a designación de "vía rápida" aos estudos cñinicos sobre o uso do DMSO para reducir o inchamento do tecido cerebral despois dunha [[lesión cerebral traumática]].<ref name="fda.gov"/> A exposición ao DMSO de cerebros de ratos en desenvolvemento pode producir a dexeneración cerebral. Esta [[neurotoxicidade]] podía detectarse a doses tan baixas como 0,3{{nbsp}}mL/kg, un nivel que se superaba en nenos expostos ao DMSO durante un [[transplante de medula ósea]].<ref> {{cite journal | vauthors = Hanslick JL, Lau K, Noguchi KK, Olney JW, Zorumski CF, Mennerick S, Farber NB | date=abril de 2009 | title = Dimethyl sulfoxide (DMSO) produces widespread apoptosis in the developing central nervous system | journal = Neurobiology of Disease | volume = 34 | issue = 1 | pages = 1–10 | pmc = 2682536 | pmid = 19100327 | doi = 10.1016/j.nbd.2008.11.006 }} </ref> O DMSO aplicado a cloacas podía causar tamén problemas de cheiros nos efluentes municipais: as [[bacterias]] que vivían nas augas residuais transformabna o DMSO en condicións [[hipoxia (medio ambiente)|hipóxicas]] (ou anóxicas) en [[sulfuro de dimetilo]] (DMS) que ten un forte e desagradable cheiro, similar ao do repolo podre.<ref>{{cite journal | vauthors = Glindemann D, Novak J, Witherspoon J | date=xaneiro de 2006 | title = Dimethyl sulfoxide (DMSO) waste residues and municipal waste water odor by dimethyl sulfide (DMS): the North-East WPCP plant of Philadelphia | journal = Environmental Science and Technology | volume = 40 | issue = 1 | pages = 202–207 | pmid = 16433352 | doi = 10.1021/es051312a | bibcode=2006EnST...40..202G }} </ref> Porén, o DMSO quimicamente puro é inodoro porque carece de enlaces C-S-C ([[sulfuro]]) e C-S-H ([[tiol|mercaptano]]). A desodorización do DMSO conséguese eliminando as impurezas cheirentas que contén.<ref>George Kvakovszky, ''et al.'', "Process for preparing low malodorous dimethyl sulfoxide", US patent application number 20090005601 (2009).</ref> === Perigo da exposición === O DMSO pode producir unha reacción explosiva cando se expón a [[cloruro de acilo|cloruros de acilo]]; a baixa temperatura esta reacción produce o [[axente oxidante]] para a [[oxidación de Swern]]. O DMSO pode descompoñerse á temperatura de ebulición de 189&nbsp;°C a presión normal, o que leva posiblemente a unha explosión. A descomposición é catalizada por ácidos e bases e, por tanto, pode ser relevante incluso a temperaturas menores. Unha forte reacción explosiva tamén ten lugar cando se combina con compostos [[halóxeno]]s, nitruros de metais, percloratos de metais, [[hidruro de sodio]], [[ácido periódico]] e axentes fluorantes.<ref>{{cite book |author1=Roth, Lutz |author2=Weller, Ursula |title=Gefährliche Chemische Reaktionen |series=Ecomed Sicherheit |publisher=Verlagsgruppe Hüthig Jehle Rehm |location=Landsberg/Lech |date=agosto de 2000 |language=de |trans-title=Dangerous Chemical Reactions |isbn=3-609-73090-0}} CD-ROM: {{ISBN|3-609-48040-8}}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * Diversas oxidacións do xofre ** [[Dimetil sulfuro]] (DMS), o correspondente sulfuro, tamén producido polo [[fitoplancto]] mariño e emitido á atmosfera oceánica, onde é oxidado a DMSO, SO₂ e sulfato ** [[metilsulfonilmetano|Dimetil sulfona]], normalmente coñecido como [[metilsulfonilmetano]] (MSM), un composto relacionado que se adoita comercializar como suplemento dietario *Compostos relacionados con metilo unido ao oxíxeno ** [[Dimetil sulfito]], o sulfito correspondente ** [[Dimetil sulfato]] (tamén DMS), o correspondente sulfato: un composto [[alquilación|alquilante]] [[mutaxénico]] ** [[Metil metanesulfonato]], outro axente metilante === Ligazóns externas === {{Commonscat|Dimethyl sulfoxide|lcfirst=yes}} * [https://www.ilo.org/dyn/icsc/showcard.display?p_lang=en&p_card_id=0459&p_version=2 International Chemistry Safety Card 0459] * [http://www.dmso.org Dimethyl Sulfoxide Information Center] {{control de autoridades}} [[Categoría:Solventes]] [[Categoría:Sulfóxidos]] s 0dl3soz39ap5a6whgta9oncrtlmeuwt 6148898 6148411 2022-08-02T23:07:41Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Chembox | Watchedfields = changed | verifiedrevid = 476997700 | ImageFile1 = Dimethylsulfoxid.svg | ImageFileL2 = Dimethyl-sulfoxide-3D-balls-A.png | ImageFileL2_Ref = | ImageNameL2 = Fórmula estrutural do dimetil sulfóxido cun par electrónico explícito e variadas dimensións | ImageFileR2 = DMSO-3D-vdW.png | ImageFileR2_Ref = | ImageNameR2 = Modelo de recheo de espazos do dimetil sulfóxido | ImageFile3 = Sample of Dimethyl sulfoxide 01.jpg | ImageCaption3 = Unha mostra de dimetil sulfóxido | SystematicName = (Metanosulfinil)metano <small>(substitutivo)</small><br /> Dimetil(oxido)xofre <small>(aditivo)</small><br/>'''PIN:''' (Metanosulfinil)metano | OtherNames = Metilsulfinilmetano<br /> Metil sulfóxido<br/>Dimetil sulfóxido |Section1={{Chembox Identifiers | Abbreviations = DMSO, Me2SO | CASNo = 67-68-5 | CASNo_Ref = | PubChem = 679 | ChemSpiderID = 659 | ChemSpiderID_Ref = | UNII = YOW8V9698H | UNII_Ref = | EINECS = 200-664-3 | DrugBank_Ref = | DrugBank = DB01093 | KEGG_Ref = | KEGG = D01043 | MeSHName = Dimethyl+sulfoxide | ChEBI_Ref = | ChEBI = 28262 | ChEMBL_Ref = | ChEMBL = 504 | RTECS = PV6210000 | Gmelin = 1556 | Beilstein = 506008 | SMILES = CS(=O)C | SMILES1 = CS(C)=O | StdInChI = 1S/C2H6OS/c1-4(2)3/h1-2H3 | StdInChI_Ref = | InChI = 1/C2H6OS/c1-4(2)3/h1-2H3 | StdInChIKey = IAZDPXIOMUYVGZ-UHFFFAOYSA-N | StdInChIKey_Ref = | InChIKey = IAZDPXIOMUYVGZ-UHFFFAOYAR}} |Section2={{Chembox Properties | C=2 | H=6 | O=1 | S=1 | Appearance = Líquido incoloro | Density = 1,1004{{nbsp}}g⋅cm⁻³ | VaporPressure = 0,0556 kPa a 20&nbsp;°C<ref name="Atofina">{{Cite web|url=http://www.bulkmsm.com/research/msm/page12.htm|title=Dimethyl Sulfoxide (DMSO) -- Technical|access-date=26 de maio de 2007|publisher=Atofina Chemicals, inc}}</ref> | Solubility = Miscible | Solvent = [[Dietil éter]] | SolubleOther = Non soluble | MeltingPtC = 19 | BoilingPtC = 189 | Viscosity = 1,996{{nbsp}}[[Poise|cP]] a 20&nbsp;°C | RefractIndex = 1,479<br /> [[constante dieléctrica|ε_r]] = 48 | pKa = 35<ref>{{cite journal | vauthors = Matthews WS, Bares JE, Bartmess JE, Bordwell FG, Cornforth FJ, Drucker GE, Margolin Z, McCallum RJ, McCollum GJ, Vanier NR | journal = J. Am. Chem. Soc. | year = 1975 | volume = 97 | pages = 7006–7014 | doi = 10.1021/ja00857a010 | title = Equilibrium acidities of carbon acids. VI. Establishment of an absolute scale of acidities in dimethyl sulfoxide solution | issue = 24 }}</ref> }} |Section3={{Chembox Structure | Dipole = 3,96{{nbsp}}[[Debye|D]] | PointGroup = C_s | MolShape = Piramidal trigonal }} |Section6={{Chembox Pharmacology | ATCCode_prefix = G04 | ATCCode_suffix = BX13 | ATC_Supplemental = {{ATC|M02|AX03}} }} |Section7={{Chembox Hazards | ExternalSDS = [http://ptcl.chem.ox.ac.uk/MSDS/ME/methyl_sulfoxide.html Oxford MSDS] | MainHazards = Irritante e inflamable | NFPA-H = 1 | NFPA-F = 2 | NFPA-R = 0 | GHS_ref=<ref>{{cite web |title=Dimethyl sulfoxide |url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/679#section=Safety-and-Hazards |website=pubchem.ncbi.nlm.nih.gov |language=en}}</ref> | FlashPtC = 89 }} |Section8={{Chembox Related | Function = [[sulfóxido]]s | OtherFunctn = [[Dietil sulfóxido]] | OtherCpds = [[Sodio metilsulfinilmetiluro]], [[sulfuro de dimetilo]], [[metilsulfonilmetano|dimetil sulfona]], [[acetona]] }} }} O '''dimetilsulfóxido''' ou '''dimetil sulfóxido'''<ref>[[Denominación Común Internacional]], DCI ou INN [https://www.chemspider.com/Chemical-Structure.659.html Chemspider - dimethyl sufoxide]</ref> ('''DMSO''') é un [[composto organosulfurado]] coa [[fórmula química]] ([[metil|CH₃]])₂{{chem|[[xofre|S]]|[[oxíxeno|O]]}}. Este líquido incoloro é o [[sulfóxido]] máis amplamente usado comercialmente. e un importante [[solvente aprótico]] [[solvente polar|polar]] que disolve tanto compostos [[polaridade química|polares coma non polares]] e é [[miscible]] nunha ampla gama de solventes orgánicos e en auga. Ten un [[punto de ebulición]] relativamente alto. Ten a rara propiedade de que moitos individuos perciben un gusto a [[allo]] na boca cando o DMSO toma contacto coa súa [[pel]].<ref>{{Cite book | veditors = Novak KM | title = Drug Facts and Comparisons | edition = 56th | publisher = Wolters Kluwer Health. | location = St. Louis, Missouri | year = 2002 | page = [https://archive.org/details/drugfactscompari00kast/page/619 619] | isbn = 978-1-57439-110-7 | url = https://archive.org/details/drugfactscompari00kast/page/619 }}</ref> En canto á súa estrutura química, a molécula ten unha [[grupo de simetría|simetría]] [[simetría molecular|C_s]] idealizada. Ten unha [[xeometría molecular piramidal trigonal]] consistente con outros compostos S(IV) de [[química de coordinación|coordinación]] 3,<ref>{{cite journal | vauthors = Thomas R, Shoemaker CB, Eriks K | year = 1966 | title = The Molecular and Crystal Structure of Dimethyl Sulfoxide, (H₃C)₂SO | journal = Acta Crystallogr | volume = 21 | pages = 12–20 | doi = 10.1107/S0365110X66002263 }}</ref> cun [[par solitario|par electrónico non enlazado]] sobre o átomo de xofre aproximadamente [[xeometría molecular tetraédrica|tetraédrico]]. == Síntese e produción == O DMSO foi sintetiado por primeira vez en 1866 polo científico ruso [[Alexander Mikhaylovich Zaytsev|Alexander Zaytsev]], que informou do seu descubrimento en 1867.<ref name="Erlenmeyer">{{cite book |editor-last=Erlenmeyer |editor-first=E. |editor-last2=Rieckher | editor-first2=T. |editor-last3=Volhard |editor-first3=J. |editor-last4=Liebig |editor-first4=J. | editor-last5=Wöhler |editor-first5=F. |author=von Demselben | title=Annalen der Pharmacie | publisher=Meyer ; Winter | series=Annalen der Pharmacie | issue=v. 144 | year=1867 | url=https://books.google.com/books?id=uelSAAAAcAAJ&pg=PA148 |chapter=Ueber die Einwirkung von Saltpetersäure auf Schwefelmethyl und Schwefeläthyl |trans-chapter=On the effect of nitric acid on methyl sulfide and ethyl sulfide | language=de | page=148}}</ref> O DMSO prodúcese industrialmente a partir de [[sulfuro de dimetilo]] (dimetil sulfuro), un subproduto do [[proceso Kraft]], por oxidación con oxíxeno ou [[dióxido de nitróxeno]].<ref name="Roy">{{cite book | last=Roy | first=Kathrin-Maria | title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry | chapter=Sulfones and Sulfoxides | publisher=Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA | publication-place=Weinheim, Germany | date=15 de xuño de 2000 | doi=10.1002/14356007.a25_487}}</ref> == Reaccións == === Reaccións con electrófilos === O centro de xofre no DMSO é [[nucleófilo]] fronte a [[electrófilo]]s suaves e o oxíxeno é nucleófilo fronte a electrófilos fortes. Co [[ioduro de metilo]] forma [[ioduro de trimetilsulfoxonio]], [(CH₃)₃SO]I: :(CH₃)₂SO + CH₃I → [(CH₃)₃SO]I Este sal pode ser [[desprotonación|desprotonado]] con [[hidruro de sodio]] para formar o [[iluro]] de xofre: :[(CH₃)₃SO]I + NaH → (CH₃)₂S(CH₂)O + NaI + H₂ === Acidez === Os grupos [[metilo]] do DMSO teñen unha acidez débil, cun {{nowrap|p''K''_a {{=}} 35}}. Por esta razón, neste solvente examínanse as basicidades de moitos compostos orgánicos debilmente ácidos. A desprotonación do DMSO require bases fortes como a [[diisopropilamida de litio]] e o [[hidruro de sodio]]. A estabilización do [[carbanión]] resultante proporciónaa o grupo S(O)R. O derivado de [[sodio]] do DMSO formado desta maneira denomínase ''[[dimsilsodio]]''. É unha base para, por exemplo, a desprotonación de [[cetona]]s para formar [[enolato]]s de sodio, [[sal de fosfonio|sales de fosfonio]] para formar o [[reactivo de Wittig]] e sales de [[formamidinio]] para formar [[diaminocarbeno]]s. Tamén é un potente [[nucleófilo]]. === Oxidante === En [[síntese orgánica]], o DMSO utilízase como oxidante.<ref> {{cite journal |vauthors=Epstein WW, Sweat FW | date=marzo de 1967 | title = Dimethyl Sulfoxide Oxidations | journal = [[Chemical Reviews]] | volume = 67 | issue = 3 | pages = 247–260 | pmid = 6042131 | doi = 10.1021/cr60247a001 }}</ref> Forma a base de varias [[oxidación baseada no sulfonio de alcohois a aldehidos|reaccións de oxidación baseadas no sulfonio]] selectivas incluíndo a [[oxidación de Pfitzner–Moffatt]], a [[oxidación de Corey–Kim]] e a [[oxidación de Swern]].<ref> {{cite journal | vauthors = Tidwell TT | year = 1990 | title = Oxidation of Alcohols by Activated Dimethyl Sulfoxide and Related Reactions: An Update | journal = [[Synthesis (journal)|Synthesis]] | volume = 1990 | issue = 10 | pages = 857–870 | doi = 10.1055/s-1990-27036 }} </ref> A [[oxidación de Kornblum]] é conceptualmente similar. Todas elas implican a formación dunha especie [[sulfonio]] intermediaria (R₂S⁺X, onde X é un heteroátomo) === Ligando e base de Lewis === Relacionado coa súa capacidade de disolver moitos sales, o DMSO é un [[ligando (química inorgánica)|ligando]] común en [[química de coordinación]].<ref>{{cite journal | doi = 10.1016/j.ccr.2004.02.005| title = Structure and bonding in metal sulfoxide complexes: An update| journal = Coordination Chemistry Reviews| volume = 248| issue = 3–4| pages = 351–375| year = 2004| vauthors = Calligaris M }}</ref> É ilustrativo o complexo [[diclorotetraquis(dimetil sulfóxido)rutenio(II)]] (RuCl₂(dmso)₄). Neste complexo, tres ligandos DMSO está unidos ao [[rutenio]] por medio dun xofre. O cuarto DMSO está ligado por medio de oxíxeno. En xeral, o modo ligado a oxíxeno é máis común. En solucións de tetracloruro de carbono o DMSO funciona como unha base de Lewis cunha variedade de ácidos de Lewis como [[iodo|I₂]], [[fenol]]s, [[cloruro de trimetiltina]], metaloporfirinas, e o [[dímero]] [[cloruro de carbonilo de rodio|Rh₂Cl₂(CO)₄]]. As propiedades de doante discútense no [[modelo ECW]]. A forza relativa de doante do DMSO cara a series de ácidos fronte a outras bases de Lewis, pode ilustrarse por [[modelo ECW|gráficos C-B]].<ref name="Laurence Gal">{{cite book | last=Laurence | first=Christian | last2=Gal | first2=Jean-François | title=Lewis basicity and affinity scales : data and measurement | publisher=John Wiley | publication-place=Chichester, West Sussex, U.K. | date=2010 | isbn=978-0-470-74957-9 | oclc=428031803 | pages=50-51}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Cramer, R. E. |author2=Bopp, T. T. |year=1977|title= Graphical display of the enthalpies of adduct formation for Lewis acids and bases |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-chemical-education_1977-10_54_10/page/612 |journal= Journal of Chemical Education |volume=54|pages=612–613|doi= 10.1021/ed054p612}} Os gráficos ou ''plots'' mostrados neste artigo utilizaron parámetros máis vellos. Parámetros E&C mellorados indícanse no [[modelo ECW]].</ref> == Aplicacións == === Solvente === [[Ficheiro:Vacuum distillation of DMSO at 70C.jpg|esquerda|miniatura|upright|Para a destilación de DMSO cómpre un baleiro parcial para acadar un punto de ebulición máis baixo.]] O DMSO é un [[solvente aprótico apolar]] e é menos tóxico que outros membros desta clase, como a [[dimetilformamida]], [[dimetilacetamida]], [[metilpirrolidona|''N''-metil-2-pirrolidona]] e [[hexametilfosforamida]] (HMPA). O DMSO utilízase frecuentemente como [[solvente]] para reaccións químicas nas que interveñen sales, principalmente nas [[reacción de Finkelstein|reaccións de Finkelstein]] e outras [[substitución nucleofílica|substitucións nucleofílicas]]. Tamén é amplamente usado como extractante en bioquímica e bioloxía celular.<ref>{{cite web|url=http://www.exactantigen.com/review/DMSO.html|title=DMSO|access-date=2009-10-02|work=exactantigen.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20091005075648/http://www.exactantigen.com/review/DMSO.html|archive-date=2009-10-05}}</ref> Comol o DMSO só ten unha feble acidez, tolera bases relativamente fortes e por iso utilízase moito no estudo de [[carbanión]]s. En solución de DMSO determináronse todo un conxunto de valores de [[pKa]] non acuosos (acideces C-H, O-H, S-H e N-H) para miles de compostos orgánicos.<ref> {{cite journal | vauthors = Bordwell FG | year = 1988 | title = Equilibrium acidities in dimethyl sulfoxide solution | journal = [[Accounts of Chemical Research]] | volume = 21 | issue = 12 | pages = 456–463 | doi = 10.1021/ar00156a004 }}</ref><ref> {{cite web |url=http://www.chem.wisc.edu/areas/reich/pkatable/ |title=Bordwell pKa Table (Acidity in DMSO) |archive-url=https://web.archive.org/web/20081009060809/http://www.chem.wisc.edu/areas/reich/pkatable/ |archive-date=9 de outubro de 2008 |access-date=23 de abril de 2019}}</ref> Debido ao seu alto punto de ebulición, de 189 ºC, o DMSO evapora lentamente á [[presión atmosférica]] normal. As mostras disoltas en DMSO non se poden recuperar doadamente en comparación con outros solventes, xa que é moi difícil eliminar toda traza de DMSO por [[evaporación rotacional]] convencional. Unha técnica para recuperar completamente mostras é retirar o solvente orgánico por evaporación seguida da adición de [[auga]] (para disolver o DMSO) e usar a [[criodesecación]] para eliminar tanto o DMSO coma a auga. As reaccións realizadas en solucións de DMSO adoitan ser diluídas con auga para precipitar ou separar por fases os produtos. O punto de conxelación relativamente alto do DMSO (18,5 ºC) significa que á, ou xusto por debaixo da, temperatura dunha habitación é sólido, o cal pode limitar a súa utilidade nalgúns procesos químicos (por exemplo, a [[cristalización]] cando se arrefría). Na súa forma [[deuterio|deuterada]] ([[DMSO deuterado|DMSO-''d''₆]]), é un útil solvente para espectroscopia [[resonancia magnética nuclear|RMN]], de novo debido á súa capacidade de disolver un amplo rango de [[analito]]s, á simplicidade do seu espectro e á súa adecuación para estudos de espectroscopia RMN de alta temperatura. As desvantaxes do uso de DMSO-''d''₆ son a súa alta [[viscosidade]], que alarga os sinais, e a súa [[higroscopia]], que orixina unha enorme resonancia de H₂O no espectro ¹H-NMR. A miúdo mestúrase con [[cloroformo deuterado|CDCl₃]] ou [[diclorometano deuterado|CD₂Cl₂]] buscando menores viscosidade e [[punto de fusión]]. {{Imaxe múltiple | posición_táboa = left | dirección = vertical | ancho = 175 | título= | posición_título = | fondo_de_título = | texto = | posición_texto = | fondo_de_texto = | foto1 =MIC_microbroth_dilution.jpg | ancho1 = | texto1 = | posición_texto1 = | foto2 =Lightmatter_lab_mice.jpg | ancho2 = | texto2 = | posición_texto2 = | pé = O DMSO utilízase como solvente en probas de fármacos ''in vitro'' e ''in vivo''. }} O DMSO utilízase para disolver compoñentes de tests en programas de cribado in vitro para o [[descubrimento de fármacos|descubrimento]]<ref name="pmid32529587">{{cite journal |vauthors=Cushnie TP, Cushnie B, Echeverría J, Fowsantear W, Thammawat S, Dodgson JL, Law S, Clow SM |date=xuño de 2020 |title=Bioprospecting for antibacterial drugs: a multidisciplinary perspective on natural product source material, bioassay selection and avoidable pitfalls|journal=Pharmaceutical Research |volume=37 |issue=7 |pages=Article 125 |doi=10.1007/s11095-020-02849-1|pmid=32529587 |url= https://zenodo.org/record/3909383}}</ref><ref name="pmid17099243">{{cite journal |vauthors=Ilouga PE, Winkler D, Kirchhoff C, Schierholz B, Wölcke J|date=novembro de 2007 |title=Investigation of 3 industry-wide applied storage conditions for compound libraries|journal=Journal of Biomolecular Screening|volume=12 |issue=1 |pages=21–32 |doi=10.1177/1087057106295507|pmid=17099243 }}</ref> e [[deseño de fármacos]],<ref name="pmid16472214">{{cite journal| vauthors = Balakin KV, Savchuk NP, Tetko IV| year = 2006| title = In silico approaches to prediction of aqueous and DMSO solubility of drug-like compounds: trends, problems and solutions| journal = Current Medicinal Chemistry| volume = 13| issue = 2| pages = 223–241| pmid = 16472214| doi = 10.2174/092986706775197917}}</ref> como os de [[cribado de alta resolución]].<ref name="pmid17099243"/><ref name="pmid16472214"/> Isto débese a que pode disolver tanto compostos polares coma apolares,<ref name="pmid32529587"/><ref name="pmid16472214"/> pode usarse para manter as [[solución stock|solucións stock]] de compostos de tests (importante cando se traballa cunha gran [[biblioteca química]]),<ref name="pmid17099243"/> é rapidamente [[Miscibilidade|miscible]] con auga e [[medio de crecemento|medios de cultivo de células]] e ten un alto punto de ebulición (isto mellora a exactitude da concentración dos compostos do test ao reducir a evaporación á temperatura dunha habitación).<ref name="pmid32529587"/> Unha limitación co DMSO é que pode afectar o crecemento e viabilidade de [[liña celular inmortalizada|liñas celulares]], de modo que con baixas concentracións de DMSO ás veces estimula o crecemento celular e con concentracións altas de DMSO ás veces inhibe ou mata as células.<ref name="pmid32529587"/> O DMSO utilízase tamén como vehículo en estudos ''[[in vivo]]'' de compostos de test. Por exemplo ten sido empregado como cosolvente para axudar á absorción do [[Flavonol|flavonol glicósido]] [[Icariin]] no verme [[nematodo]] ''[[Caenorhabditis elegans]]''.<ref name="pmid22216122">{{cite journal |vauthors=Cai WJ, Huang JH, Zhang SQ, Wu B, Kapahi P, Zhang XM, Shen ZY| title=Icariin and its derivative icariside II extend healthspan via insulin/IGF-1 pathway in C. elegans | journal=PLOS ONE | volume=6 | issue=12 | year=2011 | page=e28835 | pmid=22216122 | pmc = 3244416 | doi=10.1371/journal.pone.0028835 | veditors=Blagosklonny MV | bibcode=2011PLoSO...628835C }}</ref> Igual que co seu uso en estudos in vitro, o DMSO ten algunhas limitacións en [[organismo modelo|modelos animais]].<ref name=" kelava"/><ref name="PMID20962895"/> Pode haber efectos [[Pleiotropía (fármacos)|pleiotrópicos]] e, se os grupos de control do DMSO son se planean coidadosamente, entón os efectos do solvente poden ser falsamente atribuídos ao fármaco en estudo.<ref name="kelava">{{cite journal |vauthors=Kelava T, Cavar I | title = Biological actions of drug solvents | journal = Periodicum Biologorum | volume = 113 | issue = 3| pages = 311–320 |date=novembro de 2011 | url = http://hrcak.srce.hr/74090}}</ref> Por exemplo, incluso a moi baixa dose de DMSO este ten un poderoso efecto protector contra a lesión hepática inducida polo [[paracetamol]] (acetaminofén) en ratos.<ref name="PMID20962895">{{cite journal |vauthors=Kelava T, Cavar I, Čulo F | title = Influence of small doses of various drug vehicles on acetaminophen-induced liver injury | journal = Can J Physiol Pharmacol | volume = 88 | issue = 10 | pages = 980–87 |date=outubro de 2010 | doi = 10.1139/Y10-065| pmid = 20962895}}</ref> Ademais do xa dito, o DMSO está aumentando o seu uso en procesos de fabricación para producir aparellos microelectrónicos.<ref>{{cite journal|vauthors = Kvakovszky G, McKim AS, Moore J| year = 2007| title = A Review of Microelectronic Manufacturing Applications Using DMSO-Based Chemistries| journal = [[The Electrochemical Society|ECS Transactions]]| volume = 11| issue = 2| pages = 227–234| doi = 10.1149/1.2779383| bibcode = 2007ECSTr..11b.227K}}</ref> Utilízase moito para raspar resinas fotosensibles (''photoresist'') en pantallas de 'panel plano' TFT-LCD e aplicacións de encapsulado de compoñentes electrónicos avanzado (como o encapsulado a nivel de oblea electrónica / estampado de ''solder bumps''). O DMSO é tamén un efectivo [[decapante]], e é máis seguro que moitos dos outros como o [[nitrometano]] e o [[diclorometano]]. === Bioloxía === O DMSO utilízase na [[reacción en cadea da polimerase]] (PCR) para inhibir [[talo-bucle|estruturas secundarias]] no [[ADN#Polimerases|molde de ADN]] ou os [[cebador]]es de ADN. Engádese á mestura da PCR antes de reaccionar, onde interfire coa [[complementariedade (bioloxía molecular)|autocomplementariedade]] do ADN, minimizando as reaccións de interferencia.<ref> {{cite journal | vauthors = Chakrabarti R, Schutt CE | date=agosto de 2001 | title = The enhancement of PCR amplification by low molecular-weight sulfones | journal = [[Gene (journal)|Gene]] | volume = 274 | issue = 1–2 | pages = 293–298 | pmid = 11675022 | doi = 10.1016/S0378-1119(01)00621-7 }} </ref> O DMSO na PCR é aplicable a [[plásmido]]s superenrolados (para relaxalos antes da amplificación) ou moldes de ADN con alto [[contido GC]] (para diminuír a [[termoestabilidade]]). Por exemplo, o 10% de concentración final de DMSO na mestura da PCR con Phusion diminúe a temperatura de ''annealing'' dos cebadores (é dicir a temperatura de "fusión" dos cebadores) en 5,5–6,0 ºC.<ref>{{cite web| url=https://www.neb.com/protocols/2012/06/01/guidelines-for-pcr-optimization-with-phusion-high-fidelity-dna-polymerase | title = Guidelines for PCR Optimization with Phusion High-Fidelity DNA Polymerase}}</ref> É un composto que causa a detención de forma reversible o [[ciclo celular]] na fase G1 de células linfoides humanas.<ref> {{cite journal | vauthors = Sawai M, Takase K, Teraoka H, Tsukada K | title = Reversible G1 arrest in the cell cycle of human lymphoid cell lines by dimethyl sulfoxide | year = 1990 | journal = Exp. Cell Res. | volume = 187 | issue = 1 | pages = 4–10 | pmid = 2298260 | doi=10.1016/0014-4827(90)90108-m }} </ref> O DMSO pode tamén usarse como [[crioprotector]], engadido a medios celulares para reducir a formación de xeo e así impide a morte celular durante o proceso de conxelación.<ref> {{cite book | vauthors = Pegg, DE |title=Cryopreservation and Freeze-Drying Protocols |veditors=Day JG, Stacey GN | year = 2007 | chapter = Principles of Cryopreservation | journal = Cryopreservation and Freeze-Drying Protocols, Second Edition | volume = 368 | series = Methods in Molecular Biology | pages = 39–57 | publisher = Humana Press | issn = 1064-3745 | pmid = 18080461 | doi = 10.1007/978-1-59745-362-2_3 | isbn = 978-1-58829-377-0 }} </ref> Aproximadamente ao 10% pode usarse cun método de conxelación lenta e as células poden ser conxeladas a −80 ªC ou almacenados con seguridade en [[nitróxeno líquido]]. En cultivos celulares o DMSO utilízase para inducir a diferenciación de células de carcinoma P19 embrionarias en [[cardiomiocito]]s e [[célula muscular esquelética]]. === Medicina === O uso do DMSO en medicina data de 1963, cando un equipo da Escola Médica da [[Univerdidade de Saúde & Ciencia]], encabezada por [[Stanley Jacob]], descubriu que este composto podía penetrar a pel e outras membranas sen danalas e podía transportar outros compostos a un sistema biolóxico. En medicina, o DMSO úsase predominantemente como un [[analxésico]] tópico, un vehículo para a aplicación tópica de fármacos, como [[anti-inflamatorio]] e [[antioxidante]].<ref>{{cite book |author=Johannes Geiss |title=The century of space science |url=https://books.google.com/books?id=22FJysl__WcC&pg=PA20 |publisher=Kluwer Academic |year=2001 |page=20 |isbn=978-0-7923-7195-3|access-date=2011-08-07}}</ref> Como o DMSO incrementa a velocidade de absoción dalgúns compostos a través dos tecidos biolóxicos, como a [[pel]], é usado nalgúns sistemas de entrega de fármacos transdérmica. Os seus efectos poden ser potenciados coa adición de [[EDTA]]. É frecuentemente composto con medicamentos antifúnxicos, o que permite que estes penetren non só na pel senón tamén nas uñas das dedas e dedos.<ref>{{cite journal | vauthors = Capriotti K, Capriotti JA | title = Onychomycosis treated with a dilute povidone-iodine/dimethyl sulfoxide preparation | journal = International Medical Case Reports Journal | volume = 8 | pages = 231–233 | date = 2015-10-08 | pmid = 26491374 | pmc = 4599634 | doi = 10.2147/IMCRJ.S90775 }}</ref> O DMSO foi examinado para o tratamento de numerosas condicións e trastornos, pero a [[FDA]] dos Estados Unidos aprobou o seu uso soamente para o alivio sintomático de pacientes de [[cistite intersticial]].<ref>{{Cite web|url=http://www.accessdata.fda.gov/cms_ia/importalert_169.html|title=Import Alert 62-06|website=www.accessdata.fda.gov|access-date=2017-03-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20170204023101/http://www.accessdata.fda.gov/cms_ia/importalert_169.html|archive-date=2017-02-04}}</ref> Un estudo de 1978 concluíu que o DMSO supuxo un alivio significativo para a maioría dos 213&nbsp;pacientes de trastornos inflamatorios xenitourinarios que foron estudados.<ref> {{cite journal | vauthors = Shirley SW, Stewart BH, Mirelman S | date=marzo de 1978 | title = Dimethyl Sulfoxide in Treatment of Inflammatory Genitourinary Disorders | journal = [[Urology (journal)|Urology]] | volume = 11 | issue = 3 | pages = 215–220 | pmid = 636125 | doi = 10.1016/0090-4295(78)90118-8 | url = http://www.dmso.org/articles/bladder/bladder1.htm }} </ref> Os autores recomendaron o DMSO para condicións inflamatorias xenitourinarias non causadas por infeccións ou tumores nas cales os síntomas eras graves ou os pacientes non respondían á terapia convencional. En [[radioloxía intervencionista]], o DMSO é utilizado como solvente do alcohol [[EVOH]] (''ethylene vinyl alcohol'') no axente embólico líquido [[Onyx (radioloxía intervencional)|Onyx]], que se usa en [[embolización]], a oclusión terapéutica de vasos sanguíneos. En [[criobioloxía]] o DMSO foi utilizado como [[crioprotector]] e é un importante constituínte de mesturas de vitrificación crioprotectoras usadas para conservar órganos, tecidos e suspensións de células. Sen el ata o 90% das células conxeladas quedarían inactivas. É especialmente importante na conxelación e almacenamento a longo prazo de [[célula nai embrionaria|células nais embrionarias]] e [[célula nai hematopoética|células nais hematopoéticas]], que adoitan conxelarse nunha mestura de 10% de DMSO, un medio de conxelación e un 30% de [[soro fetal bovino]]. Na conxelación crioxénica de liñas celulares heteroploides ([[células MDCK|MDCK]], [[células Vero|Vero]], etc.) úsase unha mestura de 10%&nbsp;DMSO con 90% de [[EMEM]] (70% de EMEM + 30% de soro fetal bovino + mestura de [[antibiótico]]s). Como parte dun [[transplante de medula ósea]] [[autólogo]] o DMSO é re-infundido xunto coas células nais hematopoéticas do propio paciente. O DMSO é metabolizado por [[desproporcionación]] a [[sulfuro de dimetilo]] e [[dimetil sulfona]]. É excretado polos riles e pulmóns. Un posible efecto lateral do DMSO é a elevación de sulfuro de dimetilo no sangue, que pode causar un síntoma de [[halitose]] orixinado polo sangue. === Medicina alternativa === O DMSO véndese como unha [[medicina alternativa]]. A súa popularidade como remedio alternativo afírmase que empezou cun documental da serie ''[[60 Minutes]]'' en 1980 que presentou un dos primeiros defensores.<ref name=NCAHF>{{cite web|url = https://quackwatch.org/ncahf/articles/c-d/dmso/|title= DMSO |publisher = [[National Council Against Health Fraud]]| vauthors = Jarvis WT |date = 24 de novembro de 2001 |access-date=19 de xullo de 2022}}</ref> Porén, o DMSO é un ingrediente nalgúns produtos que están na lista da FDA norteamericana como curas falsas para o cancro<ref name="FDA-fake">{{cite web|archive-url = https://web.archive.org/web/20170723111430/https://www.fda.gov/Drugs/GuidanceComplianceRegulatoryInformation/EnforcementActivitiesbyFDA/ucm171057.htm |title =187 Fake Cancer "Cures" Consumers Should Avoid|website = FDA|url = https://www.fda.gov/Drugs/GuidanceComplianceRegulatoryInformation/EnforcementActivitiesbyFDA/ucm171057.htm|archive-date = 23 de xullo de 2017}}</ref> e a FDA librou unha intensa batalla contra os distribuidores.<ref name=NCAHF /> Un de ditos distribuidores é Mildred Miller, que promoveu o DMSO para diversos trastornos e foi como consecuencia condenada xudicialmente por [[fraude a Medicare]].<ref name=NCAHF /> O uso do DMSO como tratamento alternativo para o cancro é especialmente preocupante, xa que interfire con diversos fármacos de [[quimioterapia]], como o [[cisplatino]], o [[carboplatino]] e o [[oxaliplatino]].<ref>{{cite journal | vauthors = Hall MD, Telma KA, Chang KE, Lee TD, Madigan JP, Lloyd JR, Goldlust IS, Hoeschele JD, Gottesman MM | display-authors = 6 | title = Say no to DMSO: dimethylsulfoxide inactivates cisplatin, carboplatin, and other platinum complexes | journal = Cancer Research | volume = 74 | issue = 14 | pages = 3913–3922 | date = xullo de 2014 | pmid = 24812268 | pmc = 4153432 | doi = 10.1158/0008-5472.CAN-14-0247 }}</ref> Hai evidencias insuficientes para soster a hipótese de que o DMSO ten algún efecto,<ref name="Saling 2022">{{cite web | last=Saling | first=Joseph | title=DMSO: Uses and Risks | website=[[WebMD]] | date=20 de xuño de 2022 | url=https://www.webmd.com/vitamins-and-supplements/dmso-uses-and-risks | access-date=19 de xullo de 2022}}</ref> e a maioría das fontes están de acordo en que a súa historia de efectos laterais cando se somete a test garantizan recomendar precaución cando se usa como suplemento dietario, polo cal nos Estados Unidos é comercializado cunha clara [[advertencia Miranda|advertencia]] na etiqueta que di: "Estas afirmacións non foron avaliadas pola Administración de Fármacos e Alimentos (FDA). Este produto non ten como fin facer diagnósticos, tratar, curar ou previr ningunha doenza...". === Veterinaria === O DMSO é comunmente usado en veterinaria como [[linimento]] para [[cabalo]]s, só ou en combinación con outros ingredientes. No último caso, a míudo a función que se pretende para o DMSO é a de solvente, para que transporte os outros ingredientes a través da pel. Tamén en cabalos, o DMSO utilízase por vía intravenosa, só ou en combinación con outros fármacos. Utilízase el só para o tratamento do aumento da presión intracranial ou cerebral en cabalos.<ref>Douwes, R. A., & van der Kolk, J. H. (1998). Dimethylsulfoxide (DMSO) bij het paard: een literatuuroverzicht [Dimethylsulfoxide (DMSO) in horses: a literature review]. Tijdschrift voor diergeneeskunde, 123(3), 74–80. PMID: 9537081 </ref> === Gusto === O gusto a [[allo]] percibido por contacto coa pel co DMSO pode deberse á activación non olfactoria dos receptores [[TRPA1]] nos [[ganglios trixéminos]].<ref>{{cite journal | vauthors = Lübbert M, Kyereme J, Schöbel N, Beltrán L, Wetzel CH, Hatt H | title = Transient receptor potential channels encode volatile chemicals sensed by rat trigeminal ganglion neurons | journal = PLOS ONE | volume = 8 | issue = 10 | pages = e77998 | date = 21 de outubro de 2013 | pmid = 24205061 | pmc = 3804614 | doi = 10.1371/journal.pone.0077998 | bibcode = 2013PLoSO...877998L }}</ref> A diferenza dos disulfuros de [[disulfuro de dimetilo|dimetilo]] e de [[disulfuro de dialilo|dialilo]] (que realmente teñen un cheiro que lembro ao allo), os [[sulfuro de dimetiloe|mono-]] e [[trisulfuro de dimetilo|tri-]] sulfuros (que tipicamente teñen desagradables fedores) e compostos de xofre odoríferos similares, o DMSO puro é inodoro. == Seguridade == === Toxicidade === O DMSO é un solvente non tóxico cunha [[dose letal media]] maior que a do [[etanol]] (DMSO: LD₅₀, oral, rata, 14,500&nbsp;mg/kg;<ref>{{cite web|url = https://www.gaylordchemical.com/wp-content/uploads/2017/05/Dimethyl-Sulfoxide-DMSO-OSHA-WHMIS-GHS-SDS-2016-07-21-002.pdf?x81144|archive-url=https://web.archive.org/web/20190213175640/https://www.gaylordchemical.com/wp-content/uploads/2017/05/Dimethyl-Sulfoxide-DMSO-OSHA-WHMIS-GHS-SDS-2016-07-21-002.pdf?x81144 |archive-date=13 de febreiro de 2019|date = 21 de xullo de 2016|publisher = Gaylord Chemical Company, L.L.C.|title = Safety Data Sheet: Dimethyl Sulfoxide (DMSO)}}</ref><ref>{{cite web|url = http://www.sciencelab.com/msds.php?msdsId=9927347|title =Material Safety Data Sheet: Dimethyl Sulfoxide|archive-url = https://web.archive.org/web/20180919061701/http://www.sciencelab.com/msds.php?msdsId=9927347|archive-date = 19 de setembro de 2018|website = ScienceLab.com|date = 21 de maio de 2013}}</ref> etanol: LD₅₀, oral, rata, 7,060&nbsp;mg/kg<ref>{{cite web|url = http://www.sciencelab.com/msds.php?msdsId=9923955|title = Material Safety Data Sheet: Ethyl alcohol 200 Proof |archive-url = https://web.archive.org/web/20180919024836/http://www.sciencelab.com/msds.php?msdsId=9923955|archive-date=19 de setembro de 2018|website = ScienceLab.com|date=21 de maio de 2013}}</ref>). Os ensaios clínicos iniciais co DMSO foron interrompidos debido a cuestións sobre a súa seguridade, especialmente sobre a súa capacidade de danar os ollos. Os efectos laterais dos que se informa máis habitualmente inclúen dores de cabeza e queimaduras e proídos en contacto coa pel. Tamén se informou de fortes reaccións alérxicas.<ref>Kollerup Madsen B, Hilscher M, Zetner D, Rosenberg J. Adverse reactions of dimethyl sulfoxide in humans: a systematic review. F1000Res. 2018 Nov 5;7:1746. doi: 10.12688/f1000research.16642.2. PMID 31489176 ; PMCID: PMC6707402.</ref> O DMSO pode causar que contaminantes, toxinas e medicinas se absorban a través da pel, o cal pode causar efectos inesperados. Pénsase que o DMSO incrementa os efectos de anticoagulantes do sangue, [[esteroide]]s, medicinas para o corazón, sedantes e outros fármacos. Nalgúns dos casos isto podería ser daniño e perigoso.<ref name=ACS>{{cite web|url = http://www.cancer.org/treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/pharmacologicalandbiologicaltreatment/dmso |title = DMSO|publisher = [[American Cancer Society]]|archive-url = https://web.archive.org/web/20100727042310/http://www.cancer.org/treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/pharmacologicalandbiologicaltreatment/dmso|archive-date = 27 de xullo de 2010}}</ref> En Australia está na lista das ''[[SUSMP|Schedule 4 (S4) Drugs]]'', e unha empresa foi procesada xudicialmente por engadilo aos seus produtos como conservante.<ref>{{cite web |publisher=Commonwealth of Australia: Department of Health and Ageing |url=http://www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/Content/health-mediarel-yr2003-tw-tw03009.htm |date=23 de abril de 2003 |title=Brisbane drug company convicted of counterfeiting |archive-url=https://web.archive.org/web/20120321234044/http://www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/Content/health-mediarel-yr2003-tw-tw03009.htm |archive-date=2012-03-21 }}</ref> Como o DMSO penetra facilmente na [[pel]], as substancias disoltas en DMSO poden ser absorbidas rapidamente. A selección de [[luva]]s é importante, pois, cando se traballa con DMSO. Recoméndanse luvas de [[caucho butílico]], [[fluoroelastómero]], [[neopreno]] ou de [[latex]] (de 0,4 [[milímetro|mm]] de grosor).<ref>[http://mykin.com/rubber-chemical-resistance-chart-2 Rubber Chemical Resistance Chart]</ref> As luvas de [[caucho de nitrilo|nitrilo]], que son de uso moi común nos laboratorios, poden protexer dun breve contacto pero degrádanse rapidamente coa exposición ao DMSO.<ref> {{cite web | title = Chemical hygiene plan | publisher = [[Cornell University]] | date = outubro de 1999 | url = http://people.ccmr.cornell.edu/~cober/complete.chemical.hygiene.plan.2000.pdf | access-date = 2010-04-12 }}</ref> O 9 de setembro de 1965, ''[[The Wall Street Journal]]'' informou que un fabricante deste composto químico advertiu da morte dunha muller irlandesa que despois de ser tratada con DMSO por unha torcedura de [[pulso]] puido ter finado debido ao tratamento, aínda que non se fixo [[autopsia]] nin se estbleceu unha relación causal.<ref> {{Cite news | vauthors = Carley W | title = DMSO may have caused death of woman, makers of 'Wonder' drug warn doctors | newspaper = [[The Wall Street Journal]] | location = New York City | date = 9 de setembro de 1965 }}</ref> As investigacións clínicas que usaban DMSO foron paralizadas e non empezaron de novo ata que a [[Academia Nacional das Ciencias]] (NAS) dos Estados Unidos publicou descubrimentos favorables ao DMSO en 1972.<ref name="fda.gov">https://www.fda.gov/ForIndustry/ImportProgram/ImportAlerts/ucm162294.htm </ref> En 1978, a FDA norteamericana aprobou o uso do DMSO para tratar a [[cistite intersticial]]. En 1980 o Congreso dos Estados Unidos tivo unha sesión sobre queixas de que a FDA estaba sendo lenta para aprobar o DMSO para outros usos médicos. En 2007, a FDA deulle a designación de "vía rápida" aos estudos cñinicos sobre o uso do DMSO para reducir o inchamento do tecido cerebral despois dunha [[lesión cerebral traumática]].<ref name="fda.gov"/> A exposición ao DMSO de cerebros de ratos en desenvolvemento pode producir a dexeneración cerebral. Esta [[neurotoxicidade]] podía detectarse a doses tan baixas como 0,3{{nbsp}}mL/kg, un nivel que se superaba en nenos expostos ao DMSO durante un [[transplante de medula ósea]].<ref> {{cite journal | vauthors = Hanslick JL, Lau K, Noguchi KK, Olney JW, Zorumski CF, Mennerick S, Farber NB | date=abril de 2009 | title = Dimethyl sulfoxide (DMSO) produces widespread apoptosis in the developing central nervous system | journal = Neurobiology of Disease | volume = 34 | issue = 1 | pages = 1–10 | pmc = 2682536 | pmid = 19100327 | doi = 10.1016/j.nbd.2008.11.006 }} </ref> O DMSO aplicado a cloacas podía causar tamén problemas de cheiros nos efluentes municipais: as [[bacterias]] que vivían nas augas residuais transformabna o DMSO en condicións [[hipoxia (medio ambiente)|hipóxicas]] (ou anóxicas) en [[sulfuro de dimetilo]] (DMS) que ten un forte e desagradable cheiro, similar ao do repolo podre.<ref>{{cite journal | vauthors = Glindemann D, Novak J, Witherspoon J | date=xaneiro de 2006 | title = Dimethyl sulfoxide (DMSO) waste residues and municipal waste water odor by dimethyl sulfide (DMS): the North-East WPCP plant of Philadelphia | journal = Environmental Science and Technology | volume = 40 | issue = 1 | pages = 202–207 | pmid = 16433352 | doi = 10.1021/es051312a | bibcode=2006EnST...40..202G }} </ref> Porén, o DMSO quimicamente puro é inodoro porque carece de enlaces C-S-C ([[sulfuro]]) e C-S-H ([[tiol|mercaptano]]). A desodorización do DMSO conséguese eliminando as impurezas cheirentas que contén.<ref>George Kvakovszky, ''et al.'', "Process for preparing low malodorous dimethyl sulfoxide", US patent application number 20090005601 (2009).</ref> === Perigo da exposición === O DMSO pode producir unha reacción explosiva cando se expón a [[cloruro de acilo|cloruros de acilo]]; a baixa temperatura esta reacción produce o [[axente oxidante]] para a [[oxidación de Swern]]. O DMSO pode descompoñerse á temperatura de ebulición de 189&nbsp;°C a presión normal, o que leva posiblemente a unha explosión. A descomposición é catalizada por ácidos e bases e, por tanto, pode ser relevante incluso a temperaturas menores. Unha forte reacción explosiva tamén ten lugar cando se combina con compostos [[halóxeno]]s, nitruros de metais, percloratos de metais, [[hidruro de sodio]], [[ácido periódico]] e axentes fluorantes.<ref>{{cite book |author1=Roth, Lutz |author2=Weller, Ursula |title=Gefährliche Chemische Reaktionen |series=Ecomed Sicherheit |publisher=Verlagsgruppe Hüthig Jehle Rehm |location=Landsberg/Lech |date=agosto de 2000 |language=de |trans-title=Dangerous Chemical Reactions |isbn=3-609-73090-0}} CD-ROM: {{ISBN|3-609-48040-8}}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * Diversas oxidacións do xofre ** [[Dimetil sulfuro]] (DMS), o correspondente sulfuro, tamén producido polo [[fitoplancto]] mariño e emitido á atmosfera oceánica, onde é oxidado a DMSO, SO₂ e sulfato ** [[metilsulfonilmetano|Dimetil sulfona]], normalmente coñecido como [[metilsulfonilmetano]] (MSM), un composto relacionado que se adoita comercializar como suplemento dietario *Compostos relacionados con metilo unido ao oxíxeno ** [[Dimetil sulfito]], o sulfito correspondente ** [[Dimetil sulfato]] (tamén DMS), o correspondente sulfato: un composto [[alquilación|alquilante]] [[mutaxénico]] ** [[Metil metanesulfonato]], outro axente metilante === Ligazóns externas === {{Commonscat|Dimethyl sulfoxide|lcfirst=yes}} * [https://www.ilo.org/dyn/icsc/showcard.display?p_lang=en&p_card_id=0459&p_version=2 International Chemistry Safety Card 0459] * [http://www.dmso.org Dimethyl Sulfoxide Information Center] {{control de autoridades}} [[Categoría:Solventes]] [[Categoría:Sulfóxidos]] s 9lcbjy6xk45xkaphcg200cnz7jeon2a 0 570696 6148364 6148296 2022-08-02T13:06:21Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «triple» wikitext text/x-wiki {{Biografía}}'''Václav Prokop Diviš''', en [[latín]] '''Procopius Divisch''', [[Lingua alemá|alemán]] '''Prokop Diwisch''' ou '''Divisch''', de nome real '''Václav Divíšek''' nado o [[26 de marzo|26 de&nbsp;marzo]] de [[1698]] [[Helvíkovice]]<ref name="MatrN">{{Cita web|título=Čeština: SOA Zámrsk, matrika NO 1688-1714 územní rozsah: Bohousová, Čihák, Dolní Dvur, Dvorek, Helvíkovice, Horský Dvur, Jedlina, Kameničná, Klášterec nad Orlicí, Kunvald, Líšnice, Litice nad Orlicí, Pastviny, Pecín, Popluží, Rybná nad Zdobnicí, Slatina nad Zdobnicí, Vlčkovice, Záchlumí, Zaječiny, Žamberk, ojediněle Doudleby nad Orlicí, str.70.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:V%C3%A1clav_Div%C3%AD%C5%A1ek,_matrika_N.jpg|data=1698|data-acceso=2022-07-27|apelidos=neznámý|lingua=checo}}</ref> preto de [[Žamberk]] e finado o [[21 de decembro]] de [[1765]] en [[Přímětice]], preto de [[Znojmo]], foi un [[sacerdote]] [[Igrexa católica latina|católico]], [[Ciencias naturais|naturalista]], [[curandeiro]], [[Músico, música|músico]] e [[inventor]] [[República Checa|checo]]. É coñecido principalmente como o inventor do [[pararraios]], ao que chamou "[[meteorologický stroj]]" (concepto teórico en [[1750]], construído en [[1754]]), antes que o invento de [[Benjamin Franklin]] (concepto teórico en [[1753]], construído en [[1760]]). Porén, o concepto de Diviš era diferente do de Franklin, o seu pararraios estaba principalmente conectado a terra, e polo tanto funcionaba mellor.<ref>{{Cita web|título=Významné osobnosti vědy a techniky (2. část) - Časopis Elektro - Odborné časopisy|url=http://www.odbornecasopisy.cz/elektro/casopis/tema/vyznamne-osobnosti-vedy-a-techniky-2-cast--9875|páxina-web=Odbornecasopisy.cz|data-acceso=2022-07-27|nome=Residit|apelidos=s.r.o|lingua=checo}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Václav Divíšek naceu nunha pequena granxa nas aforas de Žamberk, fillo de Anna e Jan Divíšk. Viviu alí cos seus irmáns até [[1714]] na que hoxe é a casa-museo Prokop Diviše, aberta ao público desde [[1965]] como parte do Museo Municipal. === Formación === [[Ficheiro:Prokop_Divis_bust_detail.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Prokop_Divis_bust_detail.jpg/220px-Prokop_Divis_bust_detail.jpg|esquerda|miniatura| '''Prokop Diviš''' - busto obra de Jan Tomáš Fischer na Praza Diviš ]] [[Ficheiro:Prokop_Divis_plaque.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Prokop_Divis_plaque.jpg/220px-Prokop_Divis_plaque.jpg|dereita|miniatura| '''Prokop Diviš''' - detalle da placa conmemorativa do edificio do Ximnasio na praza dos Xesuítas en Znojmo. O [[Relevo (escultura)|relevo]] foi creado por [[Jan Tomáš Fischer]] (1912–1957)]] O mozo Václav foi un estudante excelente. Por intercesión dun parente, o reitor do colexio [[Compañía de Xesús|xesuíta]] de Znojmo, Jindřich Dušík, foi aceptado para estudar no ximnasio de latín de Znojmo como bolseiro dos [[premonstratenses]] de Louck. Despois de facer votos relixiosos, tomou o nome de Prokop e&nbsp;cambiou o seu apelido a ''Diwisch'' (na ortografía checa Diviš). === Traballos en Louce u Znojma e Přímětice === En [[1720]], despois de graduarse na escola secundaria, ingresou como [[noviciado]] na orde premonstratense. En setembro de [[1726]], foi ordenado sacerdote. Ao mesmo tempo, converteuse en profesor de [[ciencias]]. En [[1729]] foi nomeado profesor de [[filosofía]] e [[teoloxía]]. Durante a súa actividade docente, elaborou unha [[Tese de doutoramento|tese de]] [[doutoramento]] que defendeu en [[1733]], sendo doutorado en teoloxía en [[Salzburgo]] e en filosofía en [[Olomouc]]. Despois de graduarse, foi nomeado subprior do mosteiro de Louka (Louce). En [[1736]], aceptou a proposta do abade Nolbek de asumir a dirección da [[Parroquia eclesiástica|parroquia]] de Přímětice. Alí dedicouse plenamente aos seus experimentos coa [[electricidade]]. Para iso, fabricou un dispositivo chamado ''elektrum'' : era unha bola de [[vidro]], unida a un eixo de [[madeira]], que xiraba e se fregaba contra un coxín de [[pel]] de [[becerro]] para xerar electricidade estática. En [[1741|1741-1742]], Diviš asumiu o cargo de prior no mosteiro de Louka e, grazas á súa previsión, salvouno da destrución durante a [[Guerra de Sucesión Austríaca|Guerra de Sucesión austríaca]]. === Traballos en Přímětice e experimentos coa electricidade === En [[1742]], regresou á parroquia de Primětice e continuou as súas investigacións. Descubriu que os [[Raio (descarga eléctrica)|raios]] e os [[Trono (meteoroloxía)|tronos]] durante as [[Tormenta|tormentas]] son de natureza eléctrica e en realidade son os mesmos fenómenos que observou nos seus experimentos. Novas das súas investigacións chegaron á corte imperial de [[Viena]]. En [[1750]], foi invitado a unha demostración diante do [[Emperador, emperatriz|emperador]] [[Francisco I do Sacro Imperio Romano Xermánico|Francisco I de Lorena]] e da emperatriz [[María Tareixa I de Austria|María Teresa]]. A parella imperial quedou impresionada cos experimentos e o premiárono con medallas de ouro coas súas semellanzas. Durante todo o tempo, Diviš mantivo unha animada correspondencia con físicos e estudosos de todo o mundo como [[Leonhard Euler]]. === Inventos e actividade editorial === ==== A invención do pararraios ==== [[Ficheiro:Prokop_Divis_rodny_domek_edit.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Prokop_Divis_rodny_domek_edit.jpg/220px-Prokop_Divis_rodny_domek_edit.jpg|esquerda|miniatura| A "máquina meteorolóxica" de Diviš foi o primeiro [[pararraios]] de Europa.]] En [[1753]], o profesor [[George Wilhelm Richmann|Georg Wilhelm Richmann]] morreu un raio en [[San Petersburgo]] durante un experimento, e iso provocou que V. P. Diviš escribise un breve tratado en [[Lingua latina|latín]] sobre seducir as [[Raio (descarga eléctrica)|descargas eléctricas]] das nubes ao chan. O 24 de outubro de [[1753]], enviou ese informe á Academia de Ciencias de [[San Petersburgo]] para que o considerase. Porén, a mensaxe chegou demasiado tarde; o admirador de Diviš Johann Ludwig Fricker foi o responsable da edición alemá do tratado de Diviš, que difire considerabelmente do Informe da Academia de Ciencias rusa. As academias non prestaron a debida atención ás teorías de Diviš, porque comezaban con citas da [[Biblia]] e desenvolvían "teorías electroteolóxicas" que xa estaban desfasadas na época. A pesar destas deficiencias retóricas e do descoñecemento da linguaxe da [[ciencia]] da época, as ideas específicas de Diviš foron útiles. A comunidade científica quedou fondamente sacudida pola tráxica morte do profesor Richmann, e os experimentos con raios foron en gran parte detidos. Con todo, Prokop Diviš decidiu implementar o seu plan de construír un para-[[Raio (descarga eléctrica)|raios]]. A súa ''machina meteorologica'' ou ''[[meteorologický stroj]]'' non era un [[pararraios]] no sentido actual da palabra. Suponse que a máquina de Diviš igualaba permanentemente a tensión entre o ceo e a terra, evitando así a orixe da descarga. A base da máquina era unha cruz de ferro horizontal colocada nun mastro de 15 m de altura (máis tarde 41,5 m). Os brazos da cruz complementábanse verticalmente no seu extremo con barras horizontais máis curtas, sobre as que se colocaban 12 caixas metálicas, nas que se introducían preto de 400 puntas metálicas afiadas que sobresaían no ceo nunha grosa capa de limaduras de ferro. Toda a estrutura estaba conectada conductivamente ao chan mediante tres cadeas. O [[15 de xuño]] de [[1754]], Prokop Diviš erixiu a súa [[máquina meteorolóxica]], que se supoñía que ''succionaba electricidade'' das nubes e reducía así o risco de raios, e tamén funcionaba como un [[pararraios]]. O [[científico]] e [[Lista de presidentes dos Estados Unidos de América|estadista]] estadounidense [[Benjamin Franklin]] chegara xa en [[1749]] a probar que o raio é de natureza eléctrica. Porén, non construíu o seu pararraios a terra en [[Filadelfia]] até [[1760]], seis anos despois de Diviš. Era un dispositivo conceptualmente diferente da invención do checo. O pararraios de [[Benjamin Franklin|Franklin]] tiña unha soa punta baseándose na idea máis sinxela e correcta de que un pararraios só desvía os raios a un lugar inofensivo e non pode evitar as descargas. O seu pararraios era máis doado de construír, proporcionaba unha protección real sen gastos innecesarios e, polo tanto, estendeuse rapidamente. O primeiro pararraios de [[Benjamin Franklin|Franklin]] en Europa foi erixido por [[Georg Christoph Lichtenberg|G. C. Lichtenberg]]. V. P. Diviš fixo observacións durante cada treboada e escribiu as súas conclusións no extenso tratado ''Magia naturalis'' (sobre a natureza da electricidade atmosférica), que dedicou á emperatriz. Comprobou o principio da súa invención mesmo durante unha visita á corte imperial, onde interferiu nos experimentos dos físicos da corte coa axuda de puntas ocultas na súa perruca. [[Ficheiro:Divisovo_divadlo_zamberk.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Divisovo_divadlo_zamberk.jpg/220px-Divisovo_divadlo_zamberk.jpg|dereita|miniatura| Teatro Diviš en Žamberk]] En [[1759]], unha seca sen precedentes golpeou toda Europa Central. En Přímětice, os veciños crían que a verdadeira causa desta seca era o pararraios, que dispersaba as nubes. En marzo de 1760, irromperon no xardín, soltaron as cadeas de terra e derrubaron e destruíron a estrutura. Non obstante, un ano despois, a petición dos agricultores, foi reconstruída.<ref>{{Cita web|url=http://www.farnostprimetice.cz/o-farnosti/prokop-divis|páxina-web=www.farnostprimetice.cz|título=prokop-divis|lingua=checo}}</ref> VP Diviš mantivo contactos con científicos e intelectuais da súa época. Mantivo correspondencia con, entre outros, [[Leonhard Euler]]. Unha copia do pararraios de Diviš está hoxe onda a súa casa, outra no edificio do teatro de Diviš, inaugurado en [[1926]] en Žamberk e outra no Memorial Prokop Diviš en [[Znojmo]]. ==== Instrumento musical eléctrico "Denis d'Or". ==== En [[1753]], VP Diviš, que era un bo músico, tamén usou enerxía eléctrica nun&nbsp;instrumento musical, construíndo o instrumento de corda "Zlatý Diviš" (''Denis d'Or'' ). Suponse que a electricidade debía limpar o son das cordas. Este instrumento único tiña 790 cordas metálicas, 3 teclados, un sistema de pedal triplo e estaba conectado á electricidade das [[Botella de Leiden|botellas de Leyden]]. Semellaba o son dos [[Instrumento de vento|instrumentos de vento]] e [[Corda (instrumento)|corda]] e podía representar unha orquestra. Denis d'Or mesmo fascinou ao emperador [[Xosé II de Habsburgo|Xosé II,]] tanto que en [[1784]], durante a desamortización dos bens do mosteiro, ordenou para ser trasladado á corte de Viena, onde o monxe Norbert Weiser deu un concerto. O instrumento non sobreviviu até hoxe e as súas pegadas rematan en&nbsp;[[Bratislava|Prespurku (Bratislava)]]. ==== Investigación do uso da electricidade con fins médicos ==== VP Diviš tamén utilizou a electricidade estática con fins médicos, observando o seu efecto beneficioso no tratamento de varias formas de parálise, reumatismo e espasmos musculares. O seu tratamento realizábase de xeito que sobre un pedestal de [[faia]] seco se colocaba unha táboa sobre unhas patas cubertas cunha alfombra de [[La|lá]] e, a continuación, o paciente colocábase sobre el nunha cadeira. Para a electrificación, Diviš utilizou variñas metálicas equipadas cunha bola, incrustadas nun mango ben illado. O pau estaba conectado por un cable a unha fonte de electricidade. VP Diviš, enfrontouse non só aos farmacéuticos, senón tamén aos médicos e aos sacerdotes. O médico da corte da emperatriz [[María Tareixa I de Austria|María Teresa]], [[Gerard van Swieten]] (1700–1772), unha autoridade recoñecida no campo da medicina en [[Austria]], eloxiou o uso de electricidade por parte de Diviš. Moitos ensaios sobre os seus experimentos non foron publicados fóra de [[Austria]], onde non pasaran a [[censura]]. === Pasamento === Prokop Diviš morreu en Znojmo en decembro de [[1765]], pero non se documentan datos máis precisos. Přimětice ou o mosteiro próximo en Louka menciónanse como lugares.<ref>{{Cita novas|url=https://brnensky.denik.cz/serialy/divis-knez-z-primetic-ktery-jako-prvni-zkrotil-ble.html|título=Divis-knez-z-primetic-ktery-jako-prvni-zkrotil-ble|data-acceso=|lingua=checo}}</ref> A data dáse como o 21 de decembro de 1765, pero na publicación de [[Eduardo Albert|Eduard Albert]] de [[1898]] cítanse dúas entradas diferentes: segundo o rexistro dos [[premonstratenses]], era o 22 de decembro de [[1765]], segundo a necrolóxica do mosteiro de Strahov, 25 de decembro de 1765.<ref>{{Cita libro|url=http://kramerius5.nkp.cz/view/uuid:a2792330-1b11-11e5-855a-5ef3fc9ae867?page=uuid:ec9e9350-1efe-11e5-855a-5ef3fc9ae867|ISBN=|título=kramerius5.nkp.cz|lingua=checo}}</ref> Probabelmente estea enterrado na fosa común dos monxes de Louck en Znojmo. === Puntos de Interese === O nome de Prokop Diviš foi dado a un edificio do [[Museo Nacional de Praga|Museo Nacional]] de [[Praga]], xunto con outros setenta e un nomes de importantes personalidades da historia checa.<ref>{{Cita web|título=39/72 Prokop Diviš - Dvaasedmdesát jmen české historie ; Česká televize (Televisión checa)|url=https://www.ceskatelevize.cz/porady/10169539755-dvaasedmdesat-jmen-ceske-historie/209572232200003/|data-acceso=2022-07-28|lingua=cs}}</ref> En [[1955]], o director [[Jaromír Vašta]] fixo unha curta biográfica sobre Prokop Diviš con [[Václav Voska]] como tese de posgrao. En [[1977]], no estudo de televisión de Brno filmouse unha produción que representaba o período do traballo de Diviš en Přímětice (dirixida por [[Jiří Bělka]], con [[Miloš Nedbal]] no papel principal).<ref>{{Cita libro|url=https://www.csfd.cz/film/197380-prokop-divis/prehled/|título=Prokop-Divis/prehled|lingua=checo}}</ref> == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:Prokop Divis rodny domek.jpg|alt=Supostamente o lugar de nacemento de Prokop Diviš|Supostamente, lugar de nacemento de Prokop Diviš Ficheiro:MMŽbk-Domek Prokopa Diviše-11.JPG|O interior da casa de Prokop Diviš Ficheiro:Prokop Divis plague.jpg|Placa conmemorativa na casa de Prokop Diviš </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Pararraios]] * [[Benjamin Franklin]] * [[Máquina meteorolóxica]] * [[Raio (descarga eléctrica)]] * [[Pedra de raio (folclore)|Pedra do raio]] === Bibliografía === * Reinhard Breymayer: Bibliografía de Prokop Diviš. En: Friedrich Christoph Oetinger: ''Die Lehrtafel der Prinzessin Antonia'' . Hrsg. von Reinhard Breymayer e Friedrich Häußermann. Parte 2. ''Notas''. [[Berlín]], [[Nova York]] [[1977]], 431 – 453 * Luboš Nový (Ed.): ''Historia das ciencias exactas nas terras checas ata finais do século XIX'', Praga [[1961]]. * HAUBELT, Josef. Ilustración checa . Praga: Editorial Svoboda, 1986. P. 166–189.  * {{Cita libro|ISBN=80-7196-275-9|título=Prokop Diviš|apelidos=Kolomý|nome=Rudolf|lugar=[[Praga]]}} * Wolfgang Grassl: ''Culture of Place: An Intellectual Profile of the Premonstratensian Order'' . Bautz, Nordhausen [[2012]]. * {{Cita libro|ISBN=978-80-7360-796-8|título=Osobnosti - C.|lugar=Praga|editorial=Ottovo nakladatelství}} === Ligazóns externas === * [http://www.zamberk.cz/muzeum Městského muzea v Žamberku] * [http://www.hrady.cz/?OID=4219 Domek Prokopa Diviše na hrady.cz] * [http://brnensky.denik.cz/serialy/divis-knez-z-primetic-ktery-jako-prvni-zkrotil-ble.html Diviš: kněz z Přímětic jako první zkrotil blesk] * [http://www.odbornecasopisy.cz/index.php?id_document=26021 250 let hromosvodu Prokopa Diviše], Elektro * [http://www.rozhlas.cz/toulky/vysila_praha/_zprava/534-schuzka-masina-povetrnostni--190194 Mašina povětrnostní] * [http://www.ceskatelevize.cz/ivysilani/1093836883-na-plovarne/212522160100025/ Zkrocení blesku aneb Jak to bylo s vynálezem bleskosvodu] - Vídeo na televisión checa. * [https://web.archive.org/web/20150926083210/http://de.pluspedia.org/wiki/Friedrich_Christoph_Oetinger] Friedrich Christoph Oetinger (1702 – 1782) v: ''PlusPedia''. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidade de Salzburgo]] [[Categoría:Finados en 1765]] [[Categoría:Nados en 1698]] [[Categoría:Sacerdotes católicos da República Checa]] [[Categoría:Inventores checos]] [[Categoría:Físicos de Chequia]] hxvg1fzx4hclqkcxpvhj9j3d9j9bbb8 0 570715 6148330 6144938 2022-08-02T12:06:01Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «israelíes» wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Mordechai Vanunu''' (en {{Lang-he|מרדכי ואנונו}}), tamén coñecido como '''John Crossman''', nado en [[Marrakech]] o [[14 de outubro]] de [[1952]],<ref>{{Cita novas|data=8 de maio de 2011|título=Vanunu: Take my Citizenship|url=https://www.israelnationalnews.com/news/143995|data-acceso=28 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Mordechai Vanunu|url=http://www.khaleejtimes.com/Displayarticle.asp?section=newsmakers&xfile=data%2Fnewsmakers%2F2004%2FApril%2Fnewsmakers_April11.xml|data-acceso=28 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130512023849/http://www.khaleejtimes.com/Displayarticle.asp?section=newsmakers&xfile=data%2Fnewsmakers%2F2004%2FApril%2Fnewsmakers_April11.xml|dataarquivo=12 de maio de 2013|lingua=en}}</ref> é un [[Activismo|activista]] pola [[paz]] e antigo [[Arma nuclear|técnico nuclear]] [[Israel|israelí]], que en [[1986]] revelou á prensa a existencia en Israel dun programa de fabricación de [[Arma nuclear|armas nucleares]].<ref>{{Cita novas|data=12 de decembro de 2006|título=Calls for Olmert to resign after nuclear gaffe|url=https://www.theguardian.com/world/2006/dec/12/germany.israel|data-acceso=28 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]|apelidos=Harding|apelidos2=Campbell|nome=Luke|nome2=Duncan}}</ref><ref name=":0">{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Israeli Who Revealed Nuclear Secrets Is Freed|url=https://www.nytimes.com/2004/04/21/international/middleeast/israeli-who-revealed-nuclear-secrets-is-freed.html|data-acceso=28 de xullo de 2022|apelidos=Greg|nome=Myre|lingua=en|xornal=[[The New York Times]]}}</ref> Posteriormente o [[Mossad]], a axencia de intelixencia israelí, atraeuno a [[Italia]], onde foi drogado e [[Secuestro|secuestrado]].<ref name=":0" /> Foi trasladado en segredo a Israel e finalmente condenado a prisión nun xuízo que se celebrou a porta pechada.<ref name=":0" /> Pasou 18 anos en prisión, deles máis de 11 en illamento, aínda que tal restrición non se contempla no código penal de Israel, nin no seu veredicto. Tras saír do cárcere en 2004, foi sometido ademais a unha ampla gama de restricións no seu discurso e nos seus movementos, e foi arrestado varias veces por violar as súas condicións de liberdade condicional, conceder entrevistas a xornalistas estranxeiros e tentar saír de Israel. Afirma ter sufrido "un trato cruel e bárbaro" por parte das autoridades penitenciarias, e suxire que estes serían diferentes se non se tivese convertido ao [[cristianismo]].<ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Israeli nuclear spy released|url=https://edition.cnn.com/2004/WORLD/meast/04/21/israel.vanunu/|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=es|xornal=[[CNN]]}}</ref> En 2007 foi condenado a seis meses de prisión por violar as condicións da súa liberdade condicional. A condena foi considerada inusualmente severa incluso pola fiscalía, que esperaba unha condena suspendida. En maio de 2010 foi detido de novo e condenado a tres meses de cárcere por se ter reunido con estranxeiros, en violación das condicións da súa saída do cárcere en 2004. En resposta, [[Amnistía Internacional]] emitiu un comunicado de prensa en xullo de 2007 no que afirmaba: "A organización considera que Mordechai Vanunu é un preso de conciencia e pide a súa liberación inmediata e incondicional".<ref>{{Cita web|url=https://www.amnesty.org/es/documents/mde15/046/2007/en/|páxina-web=[[Amnistía Internacional]]|título=Israel: Mordechai Vanunu sentence clear violation of human rights|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Vanunu é considerado internacionalmente como un denunciante e un activista pola paz,<ref>{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/nol/shared/spl/hi/programmes/correspondent/transcripts/17_03_2003.txt|páxina-web=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|título=Correspondent: Israel's Secret Weapon (transcrición)|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|data=17 de marzo de 2003}}</ref><ref>{{Cita novas|data=12 de novembro de 2006|título=Capturing Nuclear Whistle-blower Was A Lucky Stroke,' Agents Recall|url=https://www.haaretz.com/2004-04-21/ty-article/capturing-nuclear-whistle-blower-was-a-lucky-stroke-agents-recall/0000017f-e899-dc7e-adff-f8bdce7a0000|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> mentres que Israel considérao un traidor.<ref>{{Cita novas|data=26 de abril de 2004|título=The meaning of Vanunu|url=https://www.jewishworldreview.com/0404/stephens_vanunu.php3|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Stephens|nome=Bret|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=22 de abril de 2004|título=Vanunu: traitor or prisoner of conscience?|url=https://www.smh.com.au/world/middle-east/vanunu-traitor-or-prisoner-of-conscience-20040422-gdis8s.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=23 de abril de 2004|título=Vanunu: Hero or traitor?|url=http://www.jweekly.com/article/full/22425/vanunu-hero-or-traitor/|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://archive.ph/20121208161538/http://www.jweekly.com/article/full/22425/vanunu-hero-or-traitor/|dataarquivo=8 de decembro de 2012|lingua=en|apelidos=Baron|nome=Dan}}</ref><ref>{{Cita novas|data=29 de maio de 2004|título=Vanunu 'wanted to avert holocaust|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3758693.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Daniel Ellsberg referiuse a el como "o heroe preeminente da era nuclear".<ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Nuclear Hero’s ‘Crime’ Was Making Us Safer|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2004-apr-21-oe-ellsberg21-story.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Daniel|nome=Ellsberg}}</ref> En 1987, recibiu o [[Premios Nobel Alternativos|Right Livelihood Award]] pola "súa coraxe e abnegación ao revelar o alcance do programa de armas nucleares de Israel". == Traxectoria == === Infancia, estudos e servizo militar === Naceu en [[Marrakech]], [[Marrocos]], sendo o segundo dos 11 fillos dunha [[Xudaísmo ortodoxo|familia xudía ortodoxa]] que vivía no [[mellah]], ou barrio xudeu da cidade. O seu pai, Shlomo, rexentaba unha tenda de comestibles e a súa nai, Mazal, era [[ama de casa]]. Vanunu estudou nunha escola da [[Alliance française]] e nunha escola primaria relixiosa xudía, ou [[cheder]]. En 1963, tras un aumento do sentimento antisemita en Marrocos, o pai de Vanunu vendeu o seu negocio e a familia emigrou a [[Israel]]. Vanunu tiña daquela dez anos. A familia transitou por Francia, pasando un mes nun campamento en [[Marsella]] antes de ser levada a Israel por mar. Ao chegar a Israel, a familia foi enviada pola [[Axencia Xudía para a Terra de Israel|Axencia Xudía]] a [[Bersebá]], para se asentar no que naquel momento era unha cidade empobrecida e deserta. Durante o seu primeiro ano en Israel, a familia viviu nunha pequena cabana de madeira sen electricidade. Máis tarde o pai de Vanunu comprou un pequeno supermercado na zona do mercado da cidade e a familia mudouse a un apartamento. O pai de Vanunu dedicou o seu tempo libre aos estudos relixiosos. Chegou a ser considerado como un [[rabino]], gañando o respecto no mercado. Vanunu foi enviado a unha Yeshiva Tichonit, unha escola primaria relixiosa nas aforas da cidade, que mesturaba estudos relixiosos e convencionais.{{Sfn|Hounam|1998|pp=31-32}} Despois de completar o 8º curso, os seus pais matriculárono nunha [[yeshiva]], pero despois de tres meses, saíu desta.<ref name=":1">{{Cita novas|data=24 de novembro de 1999|título="I Felt like a Stranger; I Was Alone"|url=http://www.vanunu.com/uscampaign/archive2/yastranger.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Para a escola secundaria, Vanunu asistiu ao instituto Yeshivat Ohel Shlomo, un colexio dirixido por [[Bnei Akiva]], onde foi un estudante excelente. Segundo Vanunu, mentres estaba na escola secundaria, tivo unha crise persoal que o levou a non profesar máis o xudaísmo. Nunha entrevista, asegurou que "xa a estas alturas decidín deixar a relixión xudía, pero non quería ter un enfrontamento cos meus pais porque quería rematar os meus estudos".<ref name=":1" /> Rematou o bacharelato de xeito parcial. Seus pais querían que asistise a unha ieshiva superior. Aceptou inicialmente pero deixouna despois dunha semana. Atopou un traballo temporal no arquivo dun xulgado. En outubro de 1971, foi recrutado polas [[Forzas Armadas de Israel]] para realizar o [[servizo militar]]. Intentou unirse á [[Forza Aérea de Israel|Forza Aérea]] como piloto, pero despois de ser rexeitado polos examinadores, enviárono ao Corpo de Enxeñería de Combate, onde se converteu en zapador. Despois do adestramento básico, completou un curso de comandantes subalternos, despois un curso de suboficiais e recibiu o grao de sarxento maior. Foi destinado a ás terras altas do país, dende onde viviu a [[guerra do Yom Kippur]] de 1973. En 1974, participou na demolición de instalacións do exército en zonas do [[Altos do Golán|Golán]] que ían ser devoltas ao control sirio. A Vanunu ofrecéuselle un traballo permanente no exército como soldado de carreira, pero rexeitou a oferta e foi licenciado con honores en 1974. Despois matriculouse na [[Universidade de Tel Aviv]] e entrou nun curso pre-académico, completando a súa matrícula, e despois comezou a estudar [[Física]]. Durante este período, traballou en diversos lugares, entre eles unha [[panadaría]] e unha residencia de anciáns. Despois de suspender dous exames ao final do seu primeiro ano e decatarse de que o traballo a tempo completo que tiña que facer para pagar a súa matrícula interfería cos seus estudos, deixou a universidade e volveu á casa dos seus pais en [[Bersebá]], onde atopou un traballo temporal.<ref name=":1" /><ref>{{Cita novas|data=26 de marzo de 2004|título=The Ordeal of Mordechai Vanunu|url=https://www.counterpunch.org/2004/03/26/the-ordeal-of-mordechai-vanunu/|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Fisk|nome=Robert}}</ref>{{Sfn|Thomas|1999}} Solicitou un traballo no [[Shin Bet]], o servizo de intelixencia e policía israelí, pero foi rexeitado por motivos de incompatibilidade.  === Centro de Investigación Nuclear do Negev === En 1976 solicitou un traballo no Centro de Investigación Nuclear do Negev, unha instalación israelí utilizada para desenvolver e fabricar armas nucleares,<ref name=":2">{{Cita novas|data=25 de abril de 2004|título=Who's afraid of Mordechai Vanunu?|url=http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=406179&contrassID=2&subContrassID=1&sbSubContrassID=0&listSrc=Y|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090221162238/http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=406179&contrassID=2&subContrassID=1&sbSubContrassID=0&listSrc=Y|dataarquivo=21 de febreiro de 2009|lingua=en|apelidos=Melman|nome=Yossi}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.wisconsinproject.org/countries/israel/plut.html|páxina-web=Wisconsin Project On Nuclear Arms|título=Israel: Plutonium Production|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061128053251/http://www.wisconsinproject.org/countries/israel/plut.html|dataarquivo=28 de novembro de 2006|lingua=en}}</ref> que está situada no deserto do [[Negev]], ao sur de [[Dimona]]. A maioría das axencias de intelixencia mundiais estiman que Israel desenvolveu armas nucleares xa dende a [[década de 1960]], pero o país mantivo intencionadamente unha "ambigüidade nuclear", sen recoñecer nin negar que posuíse armas nucleares. Vanunu soubo por medio dun amigo do seu irmán Meir que o centro ofrecía traballos ben remunerados.{{Sfn|Hounam|1998|pp=31-32}} Despois dunha longa entrevista co oficial de seguridade da instalación, foi aceptado para un período de formación. Asinou un contrato que prohibía a divulgación de materiais de seguridade sensibles e tivo que prometer non visitar ningún país árabe ou comunista ata polo menos cinco anos despois de deixar o seu emprego nas instalacións. Pasou os controis de saúde e a continuación comezou a súa formación. Foi sometido a un curso intensivo de formación en [[física]], [[química]], [[matemáticas]], primeiros auxilios, simulacros de incendios e [[Lingua inglesa|inglés]]. Fíxoo o suficientemente ben como para ser aceptado e foi empregado como técnico de planta nuclear e xefe de quenda en febreiro de 1977.{{Sfn|Thomas|1999}}{{Sfn|Hounam|1998|p=33}} Gañaba un alto salario para os estándares israelís e levaba unha boa vida. O seu historial laboral era tan bo que se lle concedeu un coche e un teléfono, aínda que non tiña interese en ningún dos dous e simplemente fixo rexistrar o coche do seu irmán Meir ao seu nome e instalou o teléfono na casa dos seus pais.{{Sfn|Hounam|1998|p=34}} En 1979, matriculouse na [[Universidade Ben-Gurion do Negev]] en [[Bersebá]]. Inicialmente quería estudar enxeñería, pero trala primeira semana cambiou a [[Economía]] e tamén comezou un curso de [[Filosofía grega]]. No outono de 1980 fixo unha viaxe de mochila por [[Europa]]. Percorreu [[Londres]], [[Ámsterdam]], [[Alemaña]] e [[Escandinavia]], e despois visitou [[Grecia]] e percorreu as illas gregas cun amigo canadense. Despois de regresar a Israel, comprou un piso en Bersebá. No verán de 1983, realizou unha viaxe de tres meses aos Estados Unidos e ao Canadá cun amigo, cruzando Irlanda nun voo chárter dende o [[aeroporto de Shannon]]. Isto foi unha violación directa das instrucións do seu posto de traballo, que o obrigaban a viaxar aos Estados Unidos só de xeito directo. Ao seu regreso foi ameazado cun tribunal disciplinario, pero este nunca se levou a cabo.<ref name=":2" />{{Sfn|Hounam|1998|p=34}} As súas opinións políticas comezaran a cambiar e volveuse crítico con moitas das políticas do goberno israelí. Opúxose á [[Guerra do Líbano de 1982]], e cando foi chamado a filas para participar nesa guerra como soldado de reserva no Corpo de Enxeñería, negouse a realizar tarefas de campo e no seu lugar fixo tarefas de cociña. Tamén fixo campaña pola igualdade de dereitos dos árabes israelís.<ref name=":3">{{Cita novas|data=17 de xuño de 2002|título=The apprenticeship of Mordechai Vanunu|url=https://www.smh.com.au/world/middle-east/the-apprenticeship-of-mordechai-vanunu-20020617-gdfdft.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En marzo de 1984, formou un grupo de esquerdas chamado "Campus" con cinco estudantes árabes e catro xudeus. Relacionouse con moitos estudantes árabes, incluídos activistas a favor da [[Organización para a Liberación de Palestina|OLP]]. Vanunu tamén estaba afiliado a un grupo chamado "Movemento para o Avance da Paz". Desenvolveu un resentimento particular polo que consideraba o dominio da sociedade israelí por parte dos [[Asquenací|xudeus asquenacís]] ou xudeus de orixe europea, e a discriminación contra os xudeus [[Sefardí|sefardís]] e mizrahis de Oriente Medio e o norte de África. Sentía que era desprezado polos que dirixían as instalacións de Dimona debido á súa orixe marroquí. Segundo o doutor Ze'ev Tzahor da Universidade Ben-Gurion, "proxectaba unha profunda sensación de privación. Consideraba que existía un dominio asquenací en Israel que abarcaba todos os estratos sociais e un consenso asquenací que pechaba todas as posibilidades de avance dos xudeus orientais". Converteuse no principal defensor dos estudantes árabes no campus, o que lle causou problemas con outros estudantes xudeus.{{Sfn|Hounam|1998|pp=39-40}} No seu expediente de seguridade no Centro de Investigación Nuclear do Negev, rexistráronse as súas "ideas de esquerdas e pro-árabes".{{Sfn|Thomas|1999}} En maio de 1984, foi interrogado polo xefe de seguridade de Dimona e un avogado que posiblemente fose do Shin Bet, e foi despedido cunha severa advertencia sobre a divulgación de información non autorizada.{{Sfn|Hounam|1998|pp=36-37}} En xuño de 1984 volveu ser interrogado na oficina de seguridade da instalación. Ao mes seguinte, marchou a [[Francia]] durante dúas semanas cun grupo de estudantes para coñecer a estudantes xudeus franceses en [[París]] e, cando volveu, foi interrogado de novo. En 1985 uniuse ao Partido Comunista de Israel, o Maki.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Gross|nome=Ken|data=17 de novembro de 1986|título=A Man of Mystery Sells a Chilling Story and Then Vanishes|revista=[[People]]|volume=26|número=20|url=https://people.com/archive/a-man-of-mystery-sells-a-chilling-story-and-then-vanishes-vol-26-no-20/|lingua=en|data-acceso=29 de xullo de 2022}}</ref> Vanunu afirmou máis tarde que desenvolvera unha amizade moi estreita cun árabe israelí e, despois dun ano, descubriu que o seu amigo estaba a ser pagado para que o espiase.{{Sfn|Hounam|1998|p=47}} Graduouse na Universidade Ben-Gurion en 1985 cunha licenciatura en filosofía e xeografía.{{Sfn|Fleming|2007|p=104}} A principios de 1985 perdeu o seu traballo tras un despedimento masivo de traballadores debido aos recortes do goberno, pero o seu [[sindicato]] conseguiu devolverlle o posto. Despois de retomar o seu traballo nas instalacións, introduciu en segredo unha cámara e sacou 57 fotografías. Deixou o traballo o 27 de outubro de 1985, debido aos reiterados esforzos dos seus superiores por trasladalo a tarefas menos delicadas. Recibiu unha indemnización de 7.500 dólares e unha carta de referencia encomiando o seu traballo e describindo a súa saída como un despedimento.{{Sfn|Hounam|1998|p=39}}<ref>{{Cita web|url=https://nuke.fas.org/cochran/nuc_10149601a_174.pdf|título=The Relevance of Mordechai Vanunu Disclosures to Israel's National Security|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Cochran|nome=Thomas B.|lingua=en}}</ref> === Divulgación, secuestro e publicación === Despois de deixar o traballo comezou a asistir ás reunións do [[Partido Comunista de Israel]], pero, desencantado, pronto deixou de ir. Tamén intentou traballar como modelo espido para estudantes de arte, pero non foi contratado de novo por estar demasiado nervioso. En novembro de 1985 foi vivir con Judy Zimmet, unha muller estadounidense que traballaba como matrona no [[Centro Médico Soroka|Soroka Medical Center]]. Despois de acompañar a Zimmet e a súa irmá nunha viaxe por Israel, embarcouse noutra viaxe de mochila por todo o [[Extremo Oriente]], e planeou reunirse con ela máis tarde nos Estados Unidos, aínda que non estaba seguro de continuar coa relación. O 19 de xaneiro de 1986 saíu de Israel rumbo a [[Grecia]] a través dun barco desde [[Haifa]] ata [[Atenas]]. Despois de pasar uns días en Atenas, voou a [[Tailandia]] nun avión de [[Aeroflot]], pasando unha noite en [[Moscova]], antes de chegar a [[Bangkok]]. Durante a súa estancia en Tailandia visitou o [[Triángulo Dourado (sueste asiático)|Triángulo Dourado]], onde probou cócteis de [[opio]] e [[haxix]]. Despois voou a [[Myanmar]], onde coñeceu e fixo amizade con Fiona Gall, filla da xornalista británica [[Sandy Gall]]. Despois de percorrer [[Mandalay]] xuntos, Vanunu voou só a [[Nepal]]. Durante o seu tempo en Nepal visitou a embaixada soviética en [[Katmandú]] para preguntar que documentos necesitaría para unha futura viaxe á [[Unión Soviética]]. Despois volveu a Tailandia, e de alí marchou a [[Australia]] nun voo a [[Sydney]]. Decidiu establecerse definitivamente en Sidney, e despois de dez días de turismo, atopou un traballo como lavalouzas no hotel Menzies e máis tarde nun restaurante grego. Mentres tanto, obtivo unha licenza de taxi. Tamén comezou a asistir a unha igrexa e, en xullo de 1986, converteuse ao [[cristianismo]], uníndose á [[Igrexa Anglicana de Australia]].<ref name=":3" />{{Sfn|Diehl|Moltz|2008|p=208}}<ref name=":6">{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Vanunu released after 18 years|url=https://www.theguardian.com/world/2004/apr/21/israel3|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]}}</ref> Trasladouse a un piso propiedade da igrexa e atopou traballo conducindo un taxi propiedade dun fregués. Durante este tempo, coñeceu a Oscar Guerrero, un xornalista autónomo de [[Colombia]]. Guerrero convenceu a Vanunu para que vendese a súa historia, alegando que esta, xunto coas as súas fotografías, podían valer ata un millón de dólares. Despois de non interesar a ''[[Newsweek]]'', Guerrero achegouse ao ''[[The Sunday Times (Reino Unido)|Sunday Times]]'', e aos poucos días, Vanunu foi entrevistado polo xornalista do xornal [[Peter Hounam]]. Segundo o xornalista estadounidense Louis Toscano, Guerrero acudiu ao consulado israelí en agosto de 1986, ofrecendo axuda para rastrexar a un "traidor" israelí, e esperando que lle pagasen pola información. Reuniuse cun oficial de intelixencia israelí chamado Avi Kliman e contoulle a historia de Vanunu, ademais de entregarlle fotografías.{{Sfn|Hounam|1998|pp=13-14}} O 7 de setembro de 1986, dous homes que se identificaron como oficiais do [[Shin Bet]] achegáronse ao irmán maior de Vanunu, Albert, na súa carpintería de Bersebá e preguntáronlle sobre o seu irmán. Contáronlle que estaba en Australia e que estaba a falar cun xornal británico sobre o seu traballo no centro de investigación nuclear. Instárono a disuadir ao seu irmán e despois fixéronlle asinar un acordo de confidencialidade que lle prohibía falar da reunión.{{Sfn|Hounam|1998|p=53}} O 10 de setembro, Vanunu e Hounam voaron a [[Londres]] desde Australia. Alí, violando o seu acordo de non divulgación, Vanunu revelou ao ''Sunday Times'' o seu coñecemento do programa nuclear israelí, incluídas as fotografías que tomara en segredo no lugar de Dimona. O ''Sunday Times'' desconfiaba de ser enganado, especialmente á luz do recente engano dos [[Diarios de Hitler]]. Como resultado, o xornal insistiu en verificar a historia de Vanunu cos principais expertos en armas nucleares, incluíndo o antigo deseñador estadounidense de armas nucleares [[Ted Taylor (físico)|Theodore Taylor]] e o antigo enxeñeiro británico de AWE [[Frank Barnaby]] que coincidiron en que a historia de Vanunu era real e correcta.<ref name=":4">{{Cita web|url=https://nuke.fas.org/guide/israel/barnaby.pdf|título=Expert opinion of Frank Charles Barnaby in the matter of Mordechai Vanunu|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Barnaby|nome=Frank|lingua=en}}</ref> Ademais, un xornalista, Max Prangnell, foi enviado a Israel para atopar persoas que coñecesen a Vanunu e puidesen verificar a súa historia.{{Sfn|Hounam|1998|p=12}} Prangnell comprobou a historia de Vanunu, reuníndose cunhas cantas persoas na Universidade Ben-Gurion que identificaron a Vanunu a partir dunha fotografía, ademais de reunirse con veciños e outras persoas que confirmaron que traballara na central nuclear de Dimona.{{Sfn|Cohen|2003|p=58}} Vanunu deu descricións detalladas da separación do litio-6 necesaria para a produción de [[tricio]], un ingrediente esencial das bombas de fisión potenciadas pola fusión. Aínda que ambos os expertos concluíron que Israel podería estar fabricando bombas potenciadas dunha soa etapa, Vanunu, cuxa experiencia laboral estaba limitada á produción de materiais (non de compoñentes), non deu evidencia específica de que Israel fabricase bombas termonucleares de dúas etapas, como bombas de neutróns. Vanunu describiu o procesamento de [[plutonio]] utilizado, dando unha taxa de produción duns 30&nbsp;kg ao ano, e afirmou que Israel utilizaba uns 4&nbsp;kg por arma.<ref>{{Cita novas|data=25 de abril de 2004|título=Focus: The secrets that shocked the world|url=https://www.thetimes.co.uk/article/focus-the-secrets-that-shocked-the-world-lw8btjn25gt|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The Times]]}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Barnaby|nome=Frank|data=1987|título=The Nuclear Arsenal in the Middle East|revista=Journal of Palestine Studies|doi=10.1525/jps.1987.17.1.00p0146h|volume=17|número=1|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061105132638/http://armscontrolwonk.com/Barnaby.pdf|dataarquivo=5 de novembro de 2006|url=http://armscontrolwonk.com/Barnaby.pdf|páxinas=97–106|lingua=en}}</ref> A partir desta información foi posible estimar que Israel tiña plutonio suficiente para unhas 150 armas nucleares.<ref name=":4" /> Durante a súa estadía en Gran Bretaña, o ''Sunday Times'' instalou inicialmente a Vanunu nun hotel de Londres preto da sede do xornal, pero pouco despois foi trasladado ao que se consideraba un lugar máis seguro: un albergue preto de Welwyn, na zona rural de [[Hertfordshire]], nun lugar escuro e ao que se accede por unha estrada estreita. Hounam considerouno un excelente lugar para se esconder. Durante unha incursión en Londres xunto cun xornalista ''do Sunday Times'', Vanunu atopouse cun amigo israelí, Yoram Bazak, e a súa noiva Dorit en Regent Street. Acordaron reunirse máis tarde.{{Sfn|Hounam|1998|p=19}} Cando se atoparon máis tarde, Bazak cuestionou intensamente a Vanunu sobre as súas opinións referentes á política de defensa de Israel, e durante a conversación, Vanunu faloulle a Bazak sobre a posibilidade de que revelase publicamente os segredos de Dimona á prensa británica. Bazak respondeu cunha dura ameaza.{{Sfn|Hounam|1998|p=21}} Hounam especulou que o encontro de Vanunu con Bazak non foi unha mera coincidencia e que Bazak fora recrutado polo [[Mossad]] nun intento de descubrir as motivacións de Vanunu e tentar disuadilo.{{Sfn|Hounam|1998|p=54}} Vanunu máis tarde aburriuse da zona rural de Hertfordshire e pediu unha nova localización en Londres, polo que foi enviado cun nome falso ao primeiro hotel no que se hospedara. Hounam especulou que como Oscar Guerrero, que o seguira a el e a Vanunu a Londres, xa se hospedara alí, o Mossad probablemente tiña ese hotel baixo vixilancia.{{Sfn|Hounam|1998|p=56}} En setembro, cando se achegaba a hora da publicación da historia, o ''Sunday Times'' achegouse á embaixada de Israel para lle ofrecer a oportunidade de refutar as acusacións. O agregado de prensa israelí, [[Mansión Eviatar|Eviatar Manor]], recibiu dúas visitas de xornalistas para comentar a información e, na segunda visita, entregáronlle algunhas das fotografías de Vanunu. O material foi trasladado a Israel para a súa revisión. A resposta israelí foi negar as acusacións, definindo a Vanunu como un técnico menor cun coñecemento limitado das operacións do reactor.{{Sfn|Karsh|2000|p=146}}{{Sfn|Hounam|1998|pp=60-64}} Vanunu afirma nas súas cartas que pretendía compartir o diñeiro recibido do xornal pola información coa Igrexa Anglicana de Australia. Mentres tanto, Guerrero, a pesar de terse encontrado con Hounam e Vanunu no aeroporto cando chegaron a Londres e de recibir unha garantía de Hounam de que conseguiría o seu diñeiro, vendeu a historia ao tabloide ''[[O Daily Mirror|Sunday Mirror]]'', cuxo propietario era [[Robert Maxwell]]. En 1991, [[Ari Ben-Menashe]], que se definía a si mesmo como ex-oficial do [[Mossad]] ou tradutor do goberno, afirmou que Maxwell era un axente dos servizos de intelixencia israelís e que informara á embaixada de Israel sobre Vanunu en 1986.<ref>{{Cita novas|data=10 de marzo de 2006|título=The mystery of Maxwell's death|url=https://www.independent.co.uk/news/uk/crime/the-mystery-of-maxwell-s-death-6107041.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Verkaik|nome=Robert}}</ref> Ao compartir a súa historia co ''Sunday Mirror'', Guerrero perdeu o pago acordado de 25.000 dólares de ''The Sunday Times''.{{Sfn|Hounam|1998|p=17}} O goberno israelí decidiu capturar a Vanunu, pero para evitar prexudicar a súa boa relación coa [[Primeiro ministro do Reino Unido|primeira ministra]] [[Margaret Thatcher]], e non querendo arriscarse ao enfrontamento coa intelixencia británica, determinou que Vanunu debería ser persuadido de que abandonase o territorio británico por vontade propia. Os esforzos de Israel para capturar a Vanunu foron liderados por [[Giora Tzahor]].<ref>{{Cita novas|data=17 de xullo de 2012|título=Agent Who Nabbed Vanunu Killed in Accident at Arutz Sheva|url=https://www.israelnationalnews.com/news/157934#.UF3g5FHa98E|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Ronen|nome=Gil|lingua=en}}</ref> A través da constante vixilancia e análise por parte de psicólogos, o Mossad descubriu que Vanunu se sentía solitario e que anhelaba compañía feminina. Facéndose pasar por unha turista estadounidense chamada "Cindy", a axente israelí do Mossad [[Cheryl Bentov]] fíxose amiga de Vanunu e o 30 de setembro convenceuno para que voase a [[Roma]] con ela nunhas vacacións.<ref name=":5">{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Capturing nuclear whistle-blower was `a lucky stroke,' agents recall|url=http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=%20417663&contrassID=2&subContrassID=1&sbSubContrassID=0&listSrc=Y|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Melman|nome=Yossi|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090221125605/http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=%20417663&contrassID=2&subContrassID=1&sbSubContrassID=0&listSrc=Y|dataarquivo=21 de febreiro de 2009}}</ref> Mentres tanto, o buque da armada israelí INS ''Noga'' recibiu a orde de navegar cara [[Italia]].{{Sfn|Hounam|1998|p=78}} O ''Noga'', disfrazado de buque mercante, estaba equipado con equipos de vixilancia electrónica e equipo de comunicacións por satélite na súa superestrutura, e utilizábase principalmente para interceptar o tráfico de comunicacións nos portos árabes. Cando o barco volvía de [[Antalya]], en Turquía, a Haifa, o capitán recibiu instrucións mediante unha mensaxe cifrada para cambiar o rumbo cara a Italia e fondear fronte á costa de [[La Spezia]], en augas internacionais. Unha vez en Roma, Vanunu e Bentov tomaron un taxi ata un apartamento no casco vello da cidade, onde tres axentes do Mossad apresaron a Vanunu e inxectáronlle unha droga paralizante. Esa noite chegou unha furgoneta branca contratada pola embaixada de Israel, e Vanunu foi trasladado ata o vehículo atado a unha padiola. A furgoneta dirixiuse con Vanunu e os axentes ata o peirao de [[La Spezia]], onde subiron a unha lancha que os agardaba e coa que chegaron ata o ''Noga''. Os tripulantes do ''Noga'' recibiron a orde de se reunir todos no salón común do barco e pechar as portas, mentres os axentes do Mossad subían a Vanunu ao barco, que logo partiu cara a Israel. Durante a viaxe, mantiveron ao secuestrado nun camarote illado, onde era interrogado polos axentes do Mossad, mentres que a ningún dos tripulantes do ''Noga'' se lle permitía achegarse. O 7 de outubro, o barco fondeou fronte ás costas de Israel entre [[Tel Aviv]] e [[Haifa]], onde foi recibido por un barco máis pequeno ao que foi trasladado Vanunu. Á súa chegada a terra foi interrogado e recluído nunha prisión de [[Gedera]], nunha á dirixida polo Shin Bet.<ref name=":5" />{{Sfn|Hounam|1998}}{{Sfn|Thomas|1999}}{{Sfn|Cohen|2003|p=110}} O 5 de outubro, o ''Sunday Times'' publicou a información que revelara e estimou que Israel producira máis de 100 cabezas nucleares.<ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Mordechai Vanunu: The Sunday Times articles|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/article830147.ece|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=es|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090709033602/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/article830147.ece|dataarquivo=9 de xullo de 2009}}</ref> O 9 de novembro de 1986, despois de semanas de informes de prensa que especulaban con que Vanunu fora secuestrado, o [[goberno israelí]] confirmou que o mantiña prisioneiro.<ref>{{Cita novas|data=10 de novembro de 1986|título=Israel confirms it is holding missing nuclear technician|url=https://www.nytimes.com/1986/11/10/world/israel-confirms-it-is-holding-missing-nuclear-technician.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The New York Times]]|apelidos=Friedman|nome=Thomas L.}}</ref> === Xuízo e prisión === O 6 de xaneiro de 1987 iniciou unha [[folga de fame]] en protesta polas súas condicións penitenciarias. Durante unha visita do seu irmán Asher e nunha carta ao seu irmán Meir, queixouse, entre outras cousas, de estar en réxime de illamento 23 horas do día. Cando Judy Zimmet viaxou a Israel e pediu visitalo no cárcere, as autoridades penitenciarias dixéronlle que só podían reunirse con el en presenza dos funcionarios da prisión e a través dun vidro. Vanunu rexeitou estas condicións, esixindo que se lle permitise un encontro cara a cara.<ref>{{Cita novas|data=28 de xaneiro de 1987|título=Vanunu deplores treatment in jail|url=https://www.upi.com/Archives/1987/01/28/Vanunu-deplores-treatment-in-jail/1830538808400/?u3L=1|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=27 de xaneiro de 1987|título=Vanunu rejects conditions to meet American girlfriend|url=https://www.upi.com/Archives/1987/01/27/Vanunu-rejects-conditions-to-meet-American-girlfriend/5454538722000/?u3L=1|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita novas|data=7 de xaneiro de 1987|título=Vanunu Stages Hunger Strike|url=https://www.jta.org/archive/vanunu-stages-hunger-strike|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Presentou tres recursos ante o [[Tribunal Supremo de Israel]] protestando polas súas condicións, que foron rexeitados. Despois de 33 días, puxo fin á súa folga de fame.<ref>{{Cita novas|data=6 de febreiro de 1987|título=Atom Technician Ends His Fast in Israeli Jail|url=https://www.nytimes.com/1987/02/06/world/atom-technician-ends-his-fast-in-israeli-jail.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The New York Times]]}}</ref> O 30 de agosto de 1987 iniciouse o xuízo contra Vanunu. Foi acusado de [[traizón]], [[espionaxe]] agravada e recollida de información secreta coa intención de prexudicar a seguridade do Estado. O xuízo, celebrado en segredo, tivo lugar no Tribunal do Distrito de Xerusalén ante o xuíz presidente Eliyahu Noam e os xuíces Zvi Tal e Shalom Brenner. Vanunu foi representado inicialmente por Amnon Zichroni e máis tarde por [[Avigdor Feldman]], un destacado avogado israelí de dereitos humanos e civís. O fiscal foi Uzi Hasson.<ref>{{Cita novas|data=31 de agosto de 1987|título=Israel opens trial in espionage case|url=https://www.nytimes.com/1987/08/31/world/israel-opens-trial-in-espionage-case.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The New York Times]]}}</ref> Negóuselle o contacto cos medios de comunicación, pero inscribiu os detalles da súa detención (ou "secuestro", como el lle chamou), na palma da súa man, que colocou contra a fiestra da furgoneta mentres era trasladado ao xulgado, á vista da prensa que estaba fóra agardando. A [[pena de morte en Israel]] está restrinxida a circunstancias especiais, e foi aplicada só en dúas ocasións. A traizón é un delito capital segundo a lei israelí e Vanunu podería terse enfrontado á pena de morte, pero o fiscal Uzi Hasson anunciou que non solicitaría dito castigo.<ref>{{Cita novas|data=24 de marzo de 1988|título=Israeli court convicts nuclear technician of treason, spying|url=https://www.upi.com/Archives/1988/03/24/Israeli-court-convicts-nuclear-technician-of-treason-spying/5798575182800/?u3L=1|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Rosenberg|nome=Carol|lingua=en}}</ref> Durante o seu xuízo, Vanunu foi levado ao xulgado usando un casco de motocicleta para ocultar o seu rostro. O 1 de setembro de 1987, mentres se levaban a cabo as disposicións xudiciais, intentou quitar o casco e comezou a berrar nun aparente intento de falar cos xornalistas próximos. Os seus gardas detivérono usando a forza, e as sirenas da policía acendéronse para afogar a súa voz.<ref>{{Cita novas|data=1 de setembro de 1987|título=Israeli Sirens Drown Out a Handcuffed Vanunu|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1987-09-01-mn-5361-story.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[Los Angeles Times]]}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2 de setembro de 1987|título=Vanunu and Police Struggle at Courthouse Door|url=https://www.jta.org/archive/vanunu-and-police-struggle-at-courthouse-door|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Peter Hounam e Frank Barnaby declararon como testemuñas da defensa. Antes de comparecer no xulgado, Hounam foi advertido de que sería detido se informaba sobre o proceso ou sobre o seu propio testemuño.<ref>{{Cita libro|título=Censorship: A World Encyclopedia|apelidos=Jones|nome=Derek|editorial=Routledge|ano=2001|lingua=en|páxina=2558}}</ref><ref name=":4" /> O 28 de marzo de 1988, Vanunu foi declarado culpable e condenado a 18 anos de prisión desde a data do seu secuestro en Roma.<ref>{{Cita novas|data=25 de novembro de 1999|título=Paper prints excerpts from trial of Israeli spy|url=https://www.chicagotribune.com/news/ct-xpm-1999-11-25-9911250182-story.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[Chicago Tribune]]}}</ref> O goberno israelí negouse a divulgar a transcrición do caso xudicial ata que, baixo a ameaza de accións legais, acordou que se publicaran extractos censurados en ''[[Yedioth Ahronoth]]'', un xornal israelí, a finais de 1999. Vanunu cumpriu a súa condena na [[prisión de Shikma]] en [[Ascalón]],<ref name=":6" /> onde foi recluído en réxime de illamento. O 3 de maio de 1989, apelou a súa condena ante o Tribunal Supremo de Israel e foi levado dende a prisión ata o tribunal nun vehículo policial pechado para unha audiencia de apelación.<ref>{{Cita novas|data=4 de maio de 1989|título=Vanunu Appeal Opens in Israel As Italians Rally Behind Him|url=https://www.jta.org/archive/vanunu-appeal-opens-in-israel-as-italians-rally-behind-him|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En 1990 o seu recurso foi rexeitado.<ref>{{Cita novas|data=29 de maio de 1990|título=High Court Rejects Vanunu’s Appeal, Will Decide on Publishing Decision|url=https://www.jta.org/archive/high-court-rejects-vanunus-appeal-will-decide-on-publishing-decision|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Ao ano seguinte tamén foi rexeitado un recurso ante o Tribunal Supremo que pedía mellores condicións penitenciarias.<ref>{{Cita novas|data=5 de novembro de 1991|título=Vanunu Loses Bid for Better Conditions|url=https://www.jta.org/archive/vanunu-loses-bid-for-better-conditions|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> O 12 de marzo de 1998, despois de pasar máis de once anos en illamento, foi posto xunto ao resto da poboación xeral da prisión.<ref>{{Cita novas|data=13 de marzo de 1998|título=Israel ends 12-year solitary|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/65034.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> Durante o seu tempo no cárcere participou en pequenos actos de rebeldía, como rexeitar o tratamento psiquiátrico, negarse a iniciar conversacións cos gardas, ler só xornais en inglés en lugar de en hebreo, negarse a traballar, negarse a almorzar cando era servido, e ver só a [[British Broadcasting Corporation|BBC]]. "É a persoa máis teimosa, con máis principios e máis dura que coñecín", dixo o seu avogado, Avigdor Feldman. En 1998, Vanunu apelou ao Tribunal Supremo para que se lle revogase a cidadanía israelí. O ministro do Interior denegou a solicitude alegando que non tiña outra cidadanía. Negóuselle a liberdade condicional porque se negou a prometer que nunca falaría das instalacións de Dimona nin do seu secuestro e encarceramento.<ref>{{Cita novas|data=14 de xullo de 2011|título=Vanunu to High Court: I no longer want Israeli citizenship|url=https://www.jpost.com/National-News/Vanunu-to-High-Court-I-no-longer-want-Israeli-citizenship|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=5 de xuño de 2002|título=Our son, the rebel|url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2002/jun/05/familyandrelationships.israelandthepalestinians|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]|apelidos=Goldenberg|nome=Suzanne}}</ref> Moitos críticos argumentan que Vanunu non tiña información adicional que supuxese unha ameaza real de seguridade para Israel e que a única motivación do seu goberno era evitar a vergoña política e as complicacións financeiras para si mesmo e para os seus aliados, como os Estados Unidos. Ao non recoñecer a posesión de armas nucleares, Israel evitaba a prohibición legal dos Estados Unidos de financiar países que desenvolvesen [[Arma de destrución masiva|armas de destrución masiva]]. Deste xeito Israel evitaba perder os miles de millóns de dólares anuais que recibía dende [[Washington, D.C.|Washington]].<ref>{{Cita novas|data=13 de decembro de 2006|título=Calls for Olmert to resign after nuclear gaffe|url=https://www.theguardian.com/world/2006/dec/13/israel|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Harding|apelidos2=Campbell|nome=Luke|nome2=Duncan|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]}}</ref> O 15 de abril de 2015, o Arquivo de Seguridade Nacional da Universidade George Washington publicou documentos que corroboraban as declaracións de Vanunu sobre o Centro de Investigación Nuclear de Dimona Negev. Os documentos arquivados detallan o descubrimento dos enganos nucleares de Israel, os debates en Washington sobre a falta de franqueza de Israel e as presións estadounidenses sobre os israelís para que respondesen preguntas clave sobre as instalacións de Dimona.<ref>{{Cita novas|data=17 de abril de 2015|título=U.S. Documents Corroborate Mordechai Vanunu RE: Israeli WMD|url=https://thearabdailynews.com/2015/04/17/u-s-documents-collaborate-mordechai-vanunu-re-israeli-wmd|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Denegóuselle a liberdade condicional nunha vista en maio de 1998.<ref>{{Cita novas|data=4 de maio de 1998|título=Vanunu denied parole|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/87850.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> Cinco anos despois, rexeitouse de novo a súa liberdade condicional. Nesta ocasión, o avogado de Vanunu, Avigdor Feldman, sostivo que o seu cliente non tiña máis segredos e debería ser liberado. Con todo, a fiscalía argumentou que a inminente guerra con Iraq impediría a súa liberación. Despois da audiencia, Feldman declarou: "O fiscal dixo que se Vanunu fose liberado, os estadounidenses probablemente abandonarían Iraq e irían por Israel e polas armas nucleares de Israel, o que me pareceu extremadamente ridículo". A identidade de quen realmente bloqueaba a liberación de Vanunu, e que era coñecido só como "Y", foi revelada en 2001 como Yehiyel Horev, o xefe da rama de segredos nucleares e militares do [[Mossad]].<ref>{{Cita novas|data=16 de marzo de 2003|título=Israeli nuclear 'power' exposed|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/correspondent/2841377.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> === Liberación, restricións de liberdades e solicitudes de asilo === Vanunu saíu da prisión o 21 de abril de 2004. Rodeado de decenas de xornalistas e flanqueado por dous dos seus irmáns, realizou unha improvisada rolda de prensa pero rexeitou responder ás preguntas en hebreo polo sufrimento que dixo sufrir a mans do Estado de Israel. Dixo que a axencia de espionaxe de Israel, o [[Mossad]], e os servizos de seguridade do [[Shin Bet]] intentaran roubarlle a cordura manténdoo en illamento. "Non conseguistes romperme, non conseguistes volverme tolo", dixo. Tamén pediu o desarme nuclear de Israel e o seu desmantelamento como Estado xudeu. Ao redor de 200 simpatizantes e un número menor de contramanifestantes asistiron á conferencia.<ref name=":6" /> Ademais expresou o seu desexo de disociarse por completo de Israel, negándose inicialmente a falar en [[Lingua hebrea|hebreo]], e planeando mudarse a Europa ou aos Estados Unidos, tan pronto como o goberno israelí lle permitise facelo. Pouco antes da súa liberación, foi interrogado polo Shin Bet e mantívose en todo momento desafiante. Nas gravacións da entrevista feitas públicas tras a súa liberación, escóitaselle dicir: "Non son nin un traidor nin un espía, só quería que o mundo soubese o que estaba a pasar". Tamén dixo: "Non necesitamos un Estado xudeu. Ten que haber un estado palestino. Os xudeus poden vivir e viviron en calquera lugar, polo que non é necesario un Estado xudeu".<ref>{{Cita novas|data=19 de abril de 2004|título=Vanunu defiant ahead of release|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3640989.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> A pesar de quedar libre, impuxéronselle varias condicións e prohibicións, aínda vixentes: prohibición de saír de Israel, prohibición de falar con estranxeiros sen autorización do Shin Bet, prohibición de achegarse a menos de 500 metros, dun paso fronteirizo ou dun aeroporto, prohibición de achegarse a menos de 90 metros dunha embaixada estranxeira, vixilancia sobre o seu teléfono e rede de internet e obrigación de notificar ás autoridades calquera cambio no seu lugar de residencia e nomes das persoas coas quen pretenda reunirse.<ref>{{Cita novas|data=1 de xuño de 2014|título=Israel: Nuclear Whistle-blower Vanunu Can't Address British Parliament|url=https://www.haaretz.com/2014-06-01/ty-article/.premium/israel-wont-let-vanunu-leave-country/0000017f-e65f-dea7-adff-f7ffe2270000|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Hovel|nome=Revital|xornal=Haaretz}}</ref><ref>{{Cita novas|data=20 de abril de 2004|título=Vanunu questions Israel's right to exist|url=https://www.telegraph.co.uk/education/3339206/Vanunu-questions-Israels-right-to-exist.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Blair|nome=David}}</ref><ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=A Hero to Some Peace Activists, Vanunu Seen As a Traitor at Home|url=https://www.jta.org/archive/a-hero-to-some-peace-activists-vanunu-seen-as-a-traitor-at-home|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=19 de abril de 2005|título=Israel extends Vanunu travel ban|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4459371.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> Trala súa liberación trasladouse a un apartamento en [[Jaffa]].<ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=המרגל מרדכי ואנונו: "אני גאה ומאושר, אין יותר סודות"|url=https://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-2905585,00.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=he}}</ref> Despois de que o seu enderezo fose publicado nos medios de comunicación, decidiu vivir na catedral de San Xurxo en [[Xerusalén]]. Recibiu de xeito habitual visitantes e simpatizantes e desafiou repetidamente as condicións da súa liberación dando entrevistas a xornalistas estranxeiros.<ref>{{Cita novas|data=8 de abril de 2005|título='I am still here', Vanunu reminds Israel|url=https://www.theage.com.au/national/i-am-still-here-vanunu-reminds-israel-20050408-gdzxry.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> O 22 de abril de 2004 pediu ao goberno de [[Noruega]] un pasaporte noruegués e [[Refuxiado|asilo]] no país por "razóns humanitarias", segundo os medios noruegueses. Tamén enviou solicitudes a outros países, e afirmou que aceptaría asilo en calquera país porque temía pola súa vida. O ex primeiro ministro noruegués conservador [[Kåre Willoch]] pediulle ao goberno conservador que lle dese asilo a Vanunu, e a [[Universidade de Tromsø]] ofreceulle un traballo. O 9 de abril de 2008 fíxose público que a solicitude de asilo de Vanunu en Noruega fora rexeitada en 2004 por [[Erna Solberg]], naquel momento ministra no goberno de coalición liberal liderado polo entón primeiro ministro [[Kjell Magne Bondevik]].  Aínda que a Dirección de Estranxeiría de Noruega (UDI) estaba preparada para conceder asilo a Vanunu, de súpeto decidiuse que a solicitude non podía ser aceptada porque fora solicitada desde fóra das fronteiras de Noruega. Un documento non clasificado revelou que Solberg e o goberno consideraban que sacar a Vanunu de Israel podería ser visto como unha acción contra Israel e, polo tanto, inadecuado ao papel tradicional do goberno noruegués como amigo de Israel e como actor político en [[Oriente Medio]]. Desde que se revelou a información, Solberg rexeitou as críticas e defendeu a súa decisión.<ref>{{Cita novas|data=9 de abril de 2008|título=Erna Solberg hindret Vanunu i å få asyl|url=https://www.vg.no/nyheter/innenriks/i/KOwqE/erna-solberg-hindret-vanunu-i-aa-faa-asyl|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=no}}</ref><ref>{{Cita novas|data=9 de abril de 2008|título=Vanunu: - Håper Norge angrer asyl-avslaget|url=https://www.vg.no/nyheter/utenriks/i/n3zbQ/vanunu-haaper-norge-angrer-asyl-avslaget|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=no}}</ref><ref>{{Cita novas|data=9 de abril de 2008|título=Vanunu-venner i harnisk|url=https://www.vg.no/nyheter/innenriks/i/L8Kq1/vanunu-venner-i-harnisk|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=no}}</ref> En 2006, a xefa da sucursal británica de [[Amnistía Internacional]], Kate Allen, escribiu que [[Microsoft]] lle entregara a Israel os detalles da conta de correo electrónico de [[Hotmail]] de Vanunu, mentres as autoridades israelís investigaban se se estaba comunicando con xornalistas estranxeiros. A entrega produciuse sen orde xudicial.<ref>{{Cita novas|data=28 de maio de 2006|título=Today, our chance to fight a new hi-tech tyranny|url=https://www.theguardian.com/technology/2006/may/28/news.humanrights1|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Allen|nome=Kate|xornal=[[The Guardian]]}}</ref> As peticións internacionais para a súa liberdade de movemento e de expresión foron ignoradas ou rexeitadas por Israel. O 11 de outubro de 2010, o [[Tribunal Supremo de Israel]] rexeitou a apelación de Vanunu de que se anulasen as restricións e se lle permitise saír de Israel e falar con estranxeiros.<ref>{{Cita novas|data=11 de outubro de 2010|título=Israel Denies Vanunu's FREEDOM Again|url=http://www.salem-news.com/articles/october112010/beyond-nuclear.php|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Continuou realizando a mesma petición varias veces durante a seguinte década, sendo sempre rexeitada. === Detencións e novas condenas === Tras a súa liberación en 2004, Vanunu compareceu ante os tribunais israelís en numerosas ocasións acusado de violar os termos da súa liberación. O 11 de novembro de 2004 foi detido pola Unidade de Investigacións Internacionais da Policía de Israel mentres almorzaba. A detención derivou dunha investigación en curso que examinaba as sospeitas de filtrar segredos nacionais e de violar as disposicións legais desde a súa saída de prisión. A policía irrompeu no recinto amurallado da catedral de San Xurxo, levando documentos e un ordenador da habitación de Vanunu.<ref>{{Cita novas|data=12 de novembro de 2004|título=Israelis seize Vanunu inside cathedral|url=https://www.thetimes.co.uk/article/israelis-seize-vanunu-inside-cathedral-dtr05ts3mj7|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Sharrock|nome=David}}</ref> Despois dunhas horas de detención, Vanunu foi posto en arresto domiciliario durante sete días.<ref>{{Cita novas|data=11 de novembro de 2004|título=Bishop 'angry' over Vanunu arrest|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4003869.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|lingua=en}}</ref> O 24 de decembro de 2004, nun vehículo rotulado como pertencente á prensa estranxeira, Vanunu foi detido pola policía israelí mentres intentaba entrar en [[Cisxordania]] violando as súas restricións de liberación, supostamente para asistir a unha misa na [[Basílica da Natividade]] en [[Belén]]. Despois de pagar unha [[Liberdade provisional|fianza]] de 50.000 [[Novo shekel|novos shekels]], foi posto en arresto domiciliario durante cinco días.<ref>{{Cita novas|data=25 de decembro de 2004|título=Police keep Vanunu in Jerusalem|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4124597.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> O 26 de xaneiro de 2005, a [[British Broadcasting Corporation|BBC]] informou de que o seu vice-xefe da oficina de Xerusalén, Simon Wilson, fora expulsado de Israel despois de negarse a enviar aos censores israelís material dunha entrevista que lle fixera a Vanunu.<ref>{{Cita novas|data=26 de xaneiro de 2005|título=Israel bars senior BBC producer|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4208619.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|lingua=en}}</ref> Wilson foi autorizado a regresar a Israel o 12 de marzo de 2005, tras asinar unha carta de desculpas na que recoñeceu que desafiou a lei entrevistando a Vanunu.<ref>{{Cita novas|data=12 de marzo de 2005|título=BBC says sorry to Israel|url=https://www.theguardian.com/media/2005/mar/12/israel.broadcasting|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=McGreal|nome=Chris|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]}}</ref> O 18 de novembro de 2005, Vanunu foi detido no posto de control de al-Ram, ao norte de [[Xerusalén]], cando regresaba en autobús desde [[Cisxordania]]. Segundo as autoridades israelís, a súa prohibición de viaxar inclúe tamén as visitas aos [[Territorios Palestinos Ocupados]].<ref>{{Cita novas|data=18 de novembro de 2005|título=Vanunu held after West Bank visit|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4450004.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref><ref>{{Cita novas|data=26 de decembro de 2005|título=Mordechai Vanunu-update|url=http://uniset.ca/terr/docs/vanunu_mfa.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En [[2007]] foi de novo condenado e sentenciado a seis meses de prisión por violar a prohibición de contactar con estranxeiros e viaxar fóra de Xerusalén.<ref>{{Cita novas|data=30 de abril de 2007|título=Vanunu Convicted of Violating Order Barring Foreign Contacts|url=https://www.haaretz.com/2007-04-30/ty-article/vanunu-convicted-of-violating-order-barring-foreign-contacts/0000017f-f4a9-d47e-a37f-fdbd71830000|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Hasson|nome=Nir|xornal=Haaretz}}</ref><ref>{{Cita novas|data=3 de xullo de 2007|título=Vanunu jailed again after talks with foreigners|url=https://www.theguardian.com/world/2007/jul/03/israel|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]}}</ref> Posteriormente a súa pena foi reducida a tres meses e ofrecéuselle conmutala por servizos á comunidade en Xerusalén Oeste. Temendo pola súa seguridade, pediu realizar os servizos en Xerusalén Leste, pero a solicitude foi rexeitada. A pesar das protestas de ONG's como [[Amnistía Internacional]], o 24 de maio de 2010, ingresou de novo en prisión,<ref>{{Cita novas|data=24 de maio de 2010|título=Israeli nuclear technician Mordechai Vanunu jailed|url=https://www.bbc.com/news/10145852|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> onde foi posto de novo en réxime de illamento.<ref>{{Cita novas|data=18 de xuño de 2010|título=Israeli nuclear whistleblower returned to solitary confinement|url=https://www.amnesty.org/en/latest/press-release/2010/06/israeli-nuclear-whistleblower-returned-solitary-confinement/|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[Amnistía Internacional]]}}</ref> Saíu o cárcere o 8 de agosto.<ref>{{Cita web|url=http://www.vanunu.com/|título=Vanunu Mordechai J.C. - I Am Your Spy|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> O 19 de maio de 2015 casou coa profesora norueguesa Kristin Joachimsen na Igrexa Luterana do Redentor de [[Xerusalén]].<ref>{{Cita novas|data=20 de maio de 2015|título=Mordechai Vanunu Weds Norwegian Professor in Jerusalem|url=https://thearabdailynews.com/2015/05/20/mordechai-vanunu-weds-norwegian-professor-in-jerusalem|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=22 de maio de 2015|título=Israeli Nuclear Whistle-blower Can't Visit Norwegian Bride|url=https://www.haaretz.com/2015-05-22/ty-article/israeli-nuclear-whistle-blower-marries-norwegian-love/0000017f-e7fd-dea7-adff-f7ff1f420000|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En xullo de 2017 foi condenado por falar con estranxeiros a unha pena de dous meses de prisión, suspendida a menos que "cometa outro delito similar nos próximos tres anos". Tamén foi condenado a 120 horas de traballos en beneficio da comunidade.<ref>{{Cita novas|data=10 de xullo de 2017|título=Israel’s Nuclear Whistleblower Mordechai Vanunu Sentenced and Threatened|url=https://thearabdailynews.com/2017/07/10/israels-nuclear-whistleblower-mordechai-vanunu-sentenced-and-threatened|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> == Galardóns e recoñecementos == [[Ficheiro:129._Meeting_with_Mordechai_Vanunu_and_Bishop_Riah_Abu_Assal_in_Jerusalem_2005.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/129._Meeting_with_Mordechai_Vanunu_and_Bishop_Riah_Abu_Assal_in_Jerusalem_2005.JPG/220px-129._Meeting_with_Mordechai_Vanunu_and_Bishop_Riah_Abu_Assal_in_Jerusalem_2005.JPG|miniatura| Reunión entre Vanunu, [[Ali Kazak]] e o bispo [[Riah Abu Assal]] en [[Xerusalén]] en [[2005]].]] En 1987 foi galardoado co [[Premios Nobel Alternativos|Premio Right Livelihood]]. Ese mesmo ano foi nomeado por primeira vez ao [[Premio Nobel da Paz]] e repetiu nomeamento durante todos os seguintes anos ata 2009,<ref>{{Cita novas|data=31 de xaneiro de 2003|título=Mordechai Vanunu and Israel’s Nukes|url=https://www.counterpunch.org/2003/01/31/mordechai-vanunu-and-israel-s-nukes/|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> cando pediu non volver ser nomeado a un premio que gañara anteriormente [[Shimon Peres]], ao que consideraba o principal responsable da política atómica de Israel.<ref>{{Cita novas|título=Carta de Vanunu ao Comité do Premio Nobel da Paz|url=http://www.vanunu.com/20090301nobel.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En 2001 recibiu un [[Doutor, doutora honoris causa|doutoramento honoris causa]] pola [[Universidade de Tromsø]].  En setembro de 2004 recibiu a LennonOno Grant for Peace, un premio da paz fundado pola artista e músico [[Yoko Ono]] en memoria de [[John Lennon]], o seu defunto marido.  En decembro de 2004, foi elixido polos estudantes da [[Universidade de Glasgow]] para servir durante tres anos como reitor.<ref>{{Cita novas|data=16 de decembro de 2004|título=Vanunu elected university rector|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/scotland/4100119.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> O 22 de abril de 2005, foi oficialmente instalado no cargo, pero non puido desempeñar ningunha das súas funcións xa que aínda estaba confinado a Israel. O xornal ''[[The Herald (Glasgow)|The Herald]]'' lanzou unha campaña para a súa liberación.<ref>{{Cita web|url=https://universitystory.gla.ac.uk/biography/?id=WH1072&type=P|páxina-web=universitystory.gla.ac.uk|título=Mordechai Vanunu|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En 2005 recibiu o Premio da Paz do Pobo Noruego (''Folkets fredspris'').<ref>{{Cita novas|data=5 de abril de 2005|título=Norwegian Peace Prize for Mordechai Vanunu|url=http://www.peacepeople.com/2005/norwegian.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110927055720/http://www.peacepeople.com/2005/norwegian.html|dataarquivo=27 de setembro de 2011|lingua=en}}</ref> O 21 de setembro de 2010, a Fundación Teach Peace recoñeceu a Mordechai Vanunu polas súas valentes accións para deter o desenvolvemento e proliferación de armas de destrución masiva por parte do goberno israelí.<ref>{{Cita novas|título=Teach Peace Foundation Award Winners|url=http://www.teachpeace.com/awards10.htm|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110716194849/http://www.teachpeace.com/awards10.htm|dataarquivo=16 de xullo de 2011|lingua=en}}</ref> Ese mesmo ano, a Liga Internacional de Dereitos Humanos premiouno coa [[Medalla Carl von Ossietzky]],<ref>{{Cita novas|data=10 de maio de 2010|título=Mordechai Vanunu and the 2010 Carl-von-Ossietzky-Medal|url=http://www.arabisto.com/article/Blogs/Eileen_Fleming/Mordechai_Vanunus_Press_Release/84207|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110707155316/http://www.arabisto.com/article/Blogs/Eileen_Fleming/Mordechai_Vanunus_Press_Release/84207|dataarquivo=7 de xullo de 2011|lingua=en}}</ref> e enviou cartas abertas ao primeiro ministro israelí [[Benjamin Netanyahu]], ao ministro de Defensa [[Ehud Barak]] e ao ministro do Interior [[Eli Yishai]], pedindo a saída de Vanunu de Israel para permitirlle recibir a medalla na cerimonia de entrega de premios en Berlín. A carta estaba asinada por varios premios Nobel como [[Mairead Maguire]], [[Günter Grass]], [[Harold Walter Kroto|Harold W. Kroto]] e [[Jack Steinberger]].<ref>{{Cita novas|data=20 de novembro de 2010|título=Nobel Laureates Urge Israel to Let Vanunu Receive Int'l Rights Award|url=https://www.haaretz.com/2010-11-20/ty-article/nobel-laureates-urge-israel-to-let-vanunu-receive-intl-rights-award/0000017f-e5e2-dea7-adff-f5fba1b10000|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Melman|nome=Yossi|xornal=Haaretz}}</ref> A solicitude foi rexeitada e a cerimonia de entrega de medallas de Berlín foi redeseñada como un acto de protesta en apoio de Vanunu e do desarme nuclear. Compúxose unha peza musical para a ocasión, dedicada a Vanunu e titulada ''The Dove''.<ref>{{Cita web|url=https://ilmr.de/wp-content/uploads/2010/12/The_Dove.pdf|páxina-web=ilmr.de|título=The Dove, Komposition für Mordechai Vanunu at ilmr|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=de}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|título=The Whistleblower of Dimona: Israel, Vanunu & the Bomb|apelidos=Cohen|nome=Yoel|editorial=Holmes & Meier Publishers Inc|ano=2003|ISBN=0-8419-1432-X|ref=harv|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Nuclear Weapons and Nonproliferation: A Reference Handbook|apelidos=Diehl|nome=Sarah J.|editorial=ABC-CLIO|ano=2008|ISBN=978-1-59884-071-1|ref=harv|apelidos2=Moltz|nome2=James Clay|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Third Intifada/Uprising: NONVIOLENT But With Words Sharper Than A Two-Edged Sword - Memoirs of a Nice Irish American 'Girl's' Life in Occupied Territory|apelidos=Fleming|nome=Eileen|editorial=Outskirts Press|ano=2007|ISBN=978-1-4327-0254-0|ref=harv|lingua=en}} * {{Cita libro|título=The Woman from Mossad: The Torment of Mordechai Vanunu|apelidos=Hounam|nome=Peter|editorial=Vision Paperbacks|ano=1998|ISBN=1-58394-005-7|ref=harv|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Israel: the First Hundred Years: Volume II: From War to Peace?|apelidos=Karsh|nome=Efraim|editorial=Routledge|ano=2000|ref=harv|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Spying on the Bomb: American Nuclear Intelligence from Nazi Germany to Iran and North Korea|apelidos=Richelson|nome=Jeffrey|editorial=WW Norton & Co|ano=2007|ISBN=978-0393-32982-7|ref=harv|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Gideon's Spies: The Secret History of the Mossad|apelidos=Thomas|nome=Gordon|ano=1999|ISBN=0-312-25284-6|ref=harv|lingua=en}} === Ligazóns externas === * [http://www.vanunu.com/ Sitio web persoal de Vanunu] {{En}}.   {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Vanunu, Mordechai}} [[Categoría:Nados en Marrakech]] [[Categoría:Nados en 1952]] [[Categoría:Activistas de Israel]] [[Categoría:Militares de Israel]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] p24eugoffixt9qexh70b0w2rsx9bb7q 6148368 6148330 2022-08-02T13:12:14Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «noruego» wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Mordechai Vanunu''' (en {{Lang-he|מרדכי ואנונו}}), tamén coñecido como '''John Crossman''', nado en [[Marrakech]] o [[14 de outubro]] de [[1952]],<ref>{{Cita novas|data=8 de maio de 2011|título=Vanunu: Take my Citizenship|url=https://www.israelnationalnews.com/news/143995|data-acceso=28 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Mordechai Vanunu|url=http://www.khaleejtimes.com/Displayarticle.asp?section=newsmakers&xfile=data%2Fnewsmakers%2F2004%2FApril%2Fnewsmakers_April11.xml|data-acceso=28 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130512023849/http://www.khaleejtimes.com/Displayarticle.asp?section=newsmakers&xfile=data%2Fnewsmakers%2F2004%2FApril%2Fnewsmakers_April11.xml|dataarquivo=12 de maio de 2013|lingua=en}}</ref> é un [[Activismo|activista]] pola [[paz]] e antigo [[Arma nuclear|técnico nuclear]] [[Israel|israelí]], que en [[1986]] revelou á prensa a existencia en Israel dun programa de fabricación de [[Arma nuclear|armas nucleares]].<ref>{{Cita novas|data=12 de decembro de 2006|título=Calls for Olmert to resign after nuclear gaffe|url=https://www.theguardian.com/world/2006/dec/12/germany.israel|data-acceso=28 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]|apelidos=Harding|apelidos2=Campbell|nome=Luke|nome2=Duncan}}</ref><ref name=":0">{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Israeli Who Revealed Nuclear Secrets Is Freed|url=https://www.nytimes.com/2004/04/21/international/middleeast/israeli-who-revealed-nuclear-secrets-is-freed.html|data-acceso=28 de xullo de 2022|apelidos=Greg|nome=Myre|lingua=en|xornal=[[The New York Times]]}}</ref> Posteriormente o [[Mossad]], a axencia de intelixencia israelí, atraeuno a [[Italia]], onde foi drogado e [[Secuestro|secuestrado]].<ref name=":0" /> Foi trasladado en segredo a Israel e finalmente condenado a prisión nun xuízo que se celebrou a porta pechada.<ref name=":0" /> Pasou 18 anos en prisión, deles máis de 11 en illamento, aínda que tal restrición non se contempla no código penal de Israel, nin no seu veredicto. Tras saír do cárcere en 2004, foi sometido ademais a unha ampla gama de restricións no seu discurso e nos seus movementos, e foi arrestado varias veces por violar as súas condicións de liberdade condicional, conceder entrevistas a xornalistas estranxeiros e tentar saír de Israel. Afirma ter sufrido "un trato cruel e bárbaro" por parte das autoridades penitenciarias, e suxire que estes serían diferentes se non se tivese convertido ao [[cristianismo]].<ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Israeli nuclear spy released|url=https://edition.cnn.com/2004/WORLD/meast/04/21/israel.vanunu/|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=es|xornal=[[CNN]]}}</ref> En 2007 foi condenado a seis meses de prisión por violar as condicións da súa liberdade condicional. A condena foi considerada inusualmente severa incluso pola fiscalía, que esperaba unha condena suspendida. En maio de 2010 foi detido de novo e condenado a tres meses de cárcere por se ter reunido con estranxeiros, en violación das condicións da súa saída do cárcere en 2004. En resposta, [[Amnistía Internacional]] emitiu un comunicado de prensa en xullo de 2007 no que afirmaba: "A organización considera que Mordechai Vanunu é un preso de conciencia e pide a súa liberación inmediata e incondicional".<ref>{{Cita web|url=https://www.amnesty.org/es/documents/mde15/046/2007/en/|páxina-web=[[Amnistía Internacional]]|título=Israel: Mordechai Vanunu sentence clear violation of human rights|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Vanunu é considerado internacionalmente como un denunciante e un activista pola paz,<ref>{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/nol/shared/spl/hi/programmes/correspondent/transcripts/17_03_2003.txt|páxina-web=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|título=Correspondent: Israel's Secret Weapon (transcrición)|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|data=17 de marzo de 2003}}</ref><ref>{{Cita novas|data=12 de novembro de 2006|título=Capturing Nuclear Whistle-blower Was A Lucky Stroke,' Agents Recall|url=https://www.haaretz.com/2004-04-21/ty-article/capturing-nuclear-whistle-blower-was-a-lucky-stroke-agents-recall/0000017f-e899-dc7e-adff-f8bdce7a0000|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> mentres que Israel considérao un traidor.<ref>{{Cita novas|data=26 de abril de 2004|título=The meaning of Vanunu|url=https://www.jewishworldreview.com/0404/stephens_vanunu.php3|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Stephens|nome=Bret|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=22 de abril de 2004|título=Vanunu: traitor or prisoner of conscience?|url=https://www.smh.com.au/world/middle-east/vanunu-traitor-or-prisoner-of-conscience-20040422-gdis8s.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=23 de abril de 2004|título=Vanunu: Hero or traitor?|url=http://www.jweekly.com/article/full/22425/vanunu-hero-or-traitor/|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://archive.ph/20121208161538/http://www.jweekly.com/article/full/22425/vanunu-hero-or-traitor/|dataarquivo=8 de decembro de 2012|lingua=en|apelidos=Baron|nome=Dan}}</ref><ref>{{Cita novas|data=29 de maio de 2004|título=Vanunu 'wanted to avert holocaust|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3758693.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Daniel Ellsberg referiuse a el como "o heroe preeminente da era nuclear".<ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Nuclear Hero’s ‘Crime’ Was Making Us Safer|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2004-apr-21-oe-ellsberg21-story.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Daniel|nome=Ellsberg}}</ref> En 1987, recibiu o [[Premios Nobel Alternativos|Right Livelihood Award]] pola "súa coraxe e abnegación ao revelar o alcance do programa de armas nucleares de Israel". == Traxectoria == === Infancia, estudos e servizo militar === Naceu en [[Marrakech]], [[Marrocos]], sendo o segundo dos 11 fillos dunha [[Xudaísmo ortodoxo|familia xudía ortodoxa]] que vivía no [[mellah]], ou barrio xudeu da cidade. O seu pai, Shlomo, rexentaba unha tenda de comestibles e a súa nai, Mazal, era [[ama de casa]]. Vanunu estudou nunha escola da [[Alliance française]] e nunha escola primaria relixiosa xudía, ou [[cheder]]. En 1963, tras un aumento do sentimento antisemita en Marrocos, o pai de Vanunu vendeu o seu negocio e a familia emigrou a [[Israel]]. Vanunu tiña daquela dez anos. A familia transitou por Francia, pasando un mes nun campamento en [[Marsella]] antes de ser levada a Israel por mar. Ao chegar a Israel, a familia foi enviada pola [[Axencia Xudía para a Terra de Israel|Axencia Xudía]] a [[Bersebá]], para se asentar no que naquel momento era unha cidade empobrecida e deserta. Durante o seu primeiro ano en Israel, a familia viviu nunha pequena cabana de madeira sen electricidade. Máis tarde o pai de Vanunu comprou un pequeno supermercado na zona do mercado da cidade e a familia mudouse a un apartamento. O pai de Vanunu dedicou o seu tempo libre aos estudos relixiosos. Chegou a ser considerado como un [[rabino]], gañando o respecto no mercado. Vanunu foi enviado a unha Yeshiva Tichonit, unha escola primaria relixiosa nas aforas da cidade, que mesturaba estudos relixiosos e convencionais.{{Sfn|Hounam|1998|pp=31-32}} Despois de completar o 8º curso, os seus pais matriculárono nunha [[yeshiva]], pero despois de tres meses, saíu desta.<ref name=":1">{{Cita novas|data=24 de novembro de 1999|título="I Felt like a Stranger; I Was Alone"|url=http://www.vanunu.com/uscampaign/archive2/yastranger.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Para a escola secundaria, Vanunu asistiu ao instituto Yeshivat Ohel Shlomo, un colexio dirixido por [[Bnei Akiva]], onde foi un estudante excelente. Segundo Vanunu, mentres estaba na escola secundaria, tivo unha crise persoal que o levou a non profesar máis o xudaísmo. Nunha entrevista, asegurou que "xa a estas alturas decidín deixar a relixión xudía, pero non quería ter un enfrontamento cos meus pais porque quería rematar os meus estudos".<ref name=":1" /> Rematou o bacharelato de xeito parcial. Seus pais querían que asistise a unha ieshiva superior. Aceptou inicialmente pero deixouna despois dunha semana. Atopou un traballo temporal no arquivo dun xulgado. En outubro de 1971, foi recrutado polas [[Forzas Armadas de Israel]] para realizar o [[servizo militar]]. Intentou unirse á [[Forza Aérea de Israel|Forza Aérea]] como piloto, pero despois de ser rexeitado polos examinadores, enviárono ao Corpo de Enxeñería de Combate, onde se converteu en zapador. Despois do adestramento básico, completou un curso de comandantes subalternos, despois un curso de suboficiais e recibiu o grao de sarxento maior. Foi destinado a ás terras altas do país, dende onde viviu a [[guerra do Yom Kippur]] de 1973. En 1974, participou na demolición de instalacións do exército en zonas do [[Altos do Golán|Golán]] que ían ser devoltas ao control sirio. A Vanunu ofrecéuselle un traballo permanente no exército como soldado de carreira, pero rexeitou a oferta e foi licenciado con honores en 1974. Despois matriculouse na [[Universidade de Tel Aviv]] e entrou nun curso pre-académico, completando a súa matrícula, e despois comezou a estudar [[Física]]. Durante este período, traballou en diversos lugares, entre eles unha [[panadaría]] e unha residencia de anciáns. Despois de suspender dous exames ao final do seu primeiro ano e decatarse de que o traballo a tempo completo que tiña que facer para pagar a súa matrícula interfería cos seus estudos, deixou a universidade e volveu á casa dos seus pais en [[Bersebá]], onde atopou un traballo temporal.<ref name=":1" /><ref>{{Cita novas|data=26 de marzo de 2004|título=The Ordeal of Mordechai Vanunu|url=https://www.counterpunch.org/2004/03/26/the-ordeal-of-mordechai-vanunu/|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Fisk|nome=Robert}}</ref>{{Sfn|Thomas|1999}} Solicitou un traballo no [[Shin Bet]], o servizo de intelixencia e policía israelí, pero foi rexeitado por motivos de incompatibilidade.  === Centro de Investigación Nuclear do Negev === En 1976 solicitou un traballo no Centro de Investigación Nuclear do Negev, unha instalación israelí utilizada para desenvolver e fabricar armas nucleares,<ref name=":2">{{Cita novas|data=25 de abril de 2004|título=Who's afraid of Mordechai Vanunu?|url=http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=406179&contrassID=2&subContrassID=1&sbSubContrassID=0&listSrc=Y|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090221162238/http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=406179&contrassID=2&subContrassID=1&sbSubContrassID=0&listSrc=Y|dataarquivo=21 de febreiro de 2009|lingua=en|apelidos=Melman|nome=Yossi}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.wisconsinproject.org/countries/israel/plut.html|páxina-web=Wisconsin Project On Nuclear Arms|título=Israel: Plutonium Production|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061128053251/http://www.wisconsinproject.org/countries/israel/plut.html|dataarquivo=28 de novembro de 2006|lingua=en}}</ref> que está situada no deserto do [[Negev]], ao sur de [[Dimona]]. A maioría das axencias de intelixencia mundiais estiman que Israel desenvolveu armas nucleares xa dende a [[década de 1960]], pero o país mantivo intencionadamente unha "ambigüidade nuclear", sen recoñecer nin negar que posuíse armas nucleares. Vanunu soubo por medio dun amigo do seu irmán Meir que o centro ofrecía traballos ben remunerados.{{Sfn|Hounam|1998|pp=31-32}} Despois dunha longa entrevista co oficial de seguridade da instalación, foi aceptado para un período de formación. Asinou un contrato que prohibía a divulgación de materiais de seguridade sensibles e tivo que prometer non visitar ningún país árabe ou comunista ata polo menos cinco anos despois de deixar o seu emprego nas instalacións. Pasou os controis de saúde e a continuación comezou a súa formación. Foi sometido a un curso intensivo de formación en [[física]], [[química]], [[matemáticas]], primeiros auxilios, simulacros de incendios e [[Lingua inglesa|inglés]]. Fíxoo o suficientemente ben como para ser aceptado e foi empregado como técnico de planta nuclear e xefe de quenda en febreiro de 1977.{{Sfn|Thomas|1999}}{{Sfn|Hounam|1998|p=33}} Gañaba un alto salario para os estándares israelís e levaba unha boa vida. O seu historial laboral era tan bo que se lle concedeu un coche e un teléfono, aínda que non tiña interese en ningún dos dous e simplemente fixo rexistrar o coche do seu irmán Meir ao seu nome e instalou o teléfono na casa dos seus pais.{{Sfn|Hounam|1998|p=34}} En 1979, matriculouse na [[Universidade Ben-Gurion do Negev]] en [[Bersebá]]. Inicialmente quería estudar enxeñería, pero trala primeira semana cambiou a [[Economía]] e tamén comezou un curso de [[Filosofía grega]]. No outono de 1980 fixo unha viaxe de mochila por [[Europa]]. Percorreu [[Londres]], [[Ámsterdam]], [[Alemaña]] e [[Escandinavia]], e despois visitou [[Grecia]] e percorreu as illas gregas cun amigo canadense. Despois de regresar a Israel, comprou un piso en Bersebá. No verán de 1983, realizou unha viaxe de tres meses aos Estados Unidos e ao Canadá cun amigo, cruzando Irlanda nun voo chárter dende o [[aeroporto de Shannon]]. Isto foi unha violación directa das instrucións do seu posto de traballo, que o obrigaban a viaxar aos Estados Unidos só de xeito directo. Ao seu regreso foi ameazado cun tribunal disciplinario, pero este nunca se levou a cabo.<ref name=":2" />{{Sfn|Hounam|1998|p=34}} As súas opinións políticas comezaran a cambiar e volveuse crítico con moitas das políticas do goberno israelí. Opúxose á [[Guerra do Líbano de 1982]], e cando foi chamado a filas para participar nesa guerra como soldado de reserva no Corpo de Enxeñería, negouse a realizar tarefas de campo e no seu lugar fixo tarefas de cociña. Tamén fixo campaña pola igualdade de dereitos dos árabes israelís.<ref name=":3">{{Cita novas|data=17 de xuño de 2002|título=The apprenticeship of Mordechai Vanunu|url=https://www.smh.com.au/world/middle-east/the-apprenticeship-of-mordechai-vanunu-20020617-gdfdft.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En marzo de 1984, formou un grupo de esquerdas chamado "Campus" con cinco estudantes árabes e catro xudeus. Relacionouse con moitos estudantes árabes, incluídos activistas a favor da [[Organización para a Liberación de Palestina|OLP]]. Vanunu tamén estaba afiliado a un grupo chamado "Movemento para o Avance da Paz". Desenvolveu un resentimento particular polo que consideraba o dominio da sociedade israelí por parte dos [[Asquenací|xudeus asquenacís]] ou xudeus de orixe europea, e a discriminación contra os xudeus [[Sefardí|sefardís]] e mizrahis de Oriente Medio e o norte de África. Sentía que era desprezado polos que dirixían as instalacións de Dimona debido á súa orixe marroquí. Segundo o doutor Ze'ev Tzahor da Universidade Ben-Gurion, "proxectaba unha profunda sensación de privación. Consideraba que existía un dominio asquenací en Israel que abarcaba todos os estratos sociais e un consenso asquenací que pechaba todas as posibilidades de avance dos xudeus orientais". Converteuse no principal defensor dos estudantes árabes no campus, o que lle causou problemas con outros estudantes xudeus.{{Sfn|Hounam|1998|pp=39-40}} No seu expediente de seguridade no Centro de Investigación Nuclear do Negev, rexistráronse as súas "ideas de esquerdas e pro-árabes".{{Sfn|Thomas|1999}} En maio de 1984, foi interrogado polo xefe de seguridade de Dimona e un avogado que posiblemente fose do Shin Bet, e foi despedido cunha severa advertencia sobre a divulgación de información non autorizada.{{Sfn|Hounam|1998|pp=36-37}} En xuño de 1984 volveu ser interrogado na oficina de seguridade da instalación. Ao mes seguinte, marchou a [[Francia]] durante dúas semanas cun grupo de estudantes para coñecer a estudantes xudeus franceses en [[París]] e, cando volveu, foi interrogado de novo. En 1985 uniuse ao Partido Comunista de Israel, o Maki.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Gross|nome=Ken|data=17 de novembro de 1986|título=A Man of Mystery Sells a Chilling Story and Then Vanishes|revista=[[People]]|volume=26|número=20|url=https://people.com/archive/a-man-of-mystery-sells-a-chilling-story-and-then-vanishes-vol-26-no-20/|lingua=en|data-acceso=29 de xullo de 2022}}</ref> Vanunu afirmou máis tarde que desenvolvera unha amizade moi estreita cun árabe israelí e, despois dun ano, descubriu que o seu amigo estaba a ser pagado para que o espiase.{{Sfn|Hounam|1998|p=47}} Graduouse na Universidade Ben-Gurion en 1985 cunha licenciatura en filosofía e xeografía.{{Sfn|Fleming|2007|p=104}} A principios de 1985 perdeu o seu traballo tras un despedimento masivo de traballadores debido aos recortes do goberno, pero o seu [[sindicato]] conseguiu devolverlle o posto. Despois de retomar o seu traballo nas instalacións, introduciu en segredo unha cámara e sacou 57 fotografías. Deixou o traballo o 27 de outubro de 1985, debido aos reiterados esforzos dos seus superiores por trasladalo a tarefas menos delicadas. Recibiu unha indemnización de 7.500 dólares e unha carta de referencia encomiando o seu traballo e describindo a súa saída como un despedimento.{{Sfn|Hounam|1998|p=39}}<ref>{{Cita web|url=https://nuke.fas.org/cochran/nuc_10149601a_174.pdf|título=The Relevance of Mordechai Vanunu Disclosures to Israel's National Security|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Cochran|nome=Thomas B.|lingua=en}}</ref> === Divulgación, secuestro e publicación === Despois de deixar o traballo comezou a asistir ás reunións do [[Partido Comunista de Israel]], pero, desencantado, pronto deixou de ir. Tamén intentou traballar como modelo espido para estudantes de arte, pero non foi contratado de novo por estar demasiado nervioso. En novembro de 1985 foi vivir con Judy Zimmet, unha muller estadounidense que traballaba como matrona no [[Centro Médico Soroka|Soroka Medical Center]]. Despois de acompañar a Zimmet e a súa irmá nunha viaxe por Israel, embarcouse noutra viaxe de mochila por todo o [[Extremo Oriente]], e planeou reunirse con ela máis tarde nos Estados Unidos, aínda que non estaba seguro de continuar coa relación. O 19 de xaneiro de 1986 saíu de Israel rumbo a [[Grecia]] a través dun barco desde [[Haifa]] ata [[Atenas]]. Despois de pasar uns días en Atenas, voou a [[Tailandia]] nun avión de [[Aeroflot]], pasando unha noite en [[Moscova]], antes de chegar a [[Bangkok]]. Durante a súa estancia en Tailandia visitou o [[Triángulo Dourado (sueste asiático)|Triángulo Dourado]], onde probou cócteis de [[opio]] e [[haxix]]. Despois voou a [[Myanmar]], onde coñeceu e fixo amizade con Fiona Gall, filla da xornalista británica [[Sandy Gall]]. Despois de percorrer [[Mandalay]] xuntos, Vanunu voou só a [[Nepal]]. Durante o seu tempo en Nepal visitou a embaixada soviética en [[Katmandú]] para preguntar que documentos necesitaría para unha futura viaxe á [[Unión Soviética]]. Despois volveu a Tailandia, e de alí marchou a [[Australia]] nun voo a [[Sydney]]. Decidiu establecerse definitivamente en Sidney, e despois de dez días de turismo, atopou un traballo como lavalouzas no hotel Menzies e máis tarde nun restaurante grego. Mentres tanto, obtivo unha licenza de taxi. Tamén comezou a asistir a unha igrexa e, en xullo de 1986, converteuse ao [[cristianismo]], uníndose á [[Igrexa Anglicana de Australia]].<ref name=":3" />{{Sfn|Diehl|Moltz|2008|p=208}}<ref name=":6">{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Vanunu released after 18 years|url=https://www.theguardian.com/world/2004/apr/21/israel3|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]}}</ref> Trasladouse a un piso propiedade da igrexa e atopou traballo conducindo un taxi propiedade dun fregués. Durante este tempo, coñeceu a Oscar Guerrero, un xornalista autónomo de [[Colombia]]. Guerrero convenceu a Vanunu para que vendese a súa historia, alegando que esta, xunto coas as súas fotografías, podían valer ata un millón de dólares. Despois de non interesar a ''[[Newsweek]]'', Guerrero achegouse ao ''[[The Sunday Times (Reino Unido)|Sunday Times]]'', e aos poucos días, Vanunu foi entrevistado polo xornalista do xornal [[Peter Hounam]]. Segundo o xornalista estadounidense Louis Toscano, Guerrero acudiu ao consulado israelí en agosto de 1986, ofrecendo axuda para rastrexar a un "traidor" israelí, e esperando que lle pagasen pola información. Reuniuse cun oficial de intelixencia israelí chamado Avi Kliman e contoulle a historia de Vanunu, ademais de entregarlle fotografías.{{Sfn|Hounam|1998|pp=13-14}} O 7 de setembro de 1986, dous homes que se identificaron como oficiais do [[Shin Bet]] achegáronse ao irmán maior de Vanunu, Albert, na súa carpintería de Bersebá e preguntáronlle sobre o seu irmán. Contáronlle que estaba en Australia e que estaba a falar cun xornal británico sobre o seu traballo no centro de investigación nuclear. Instárono a disuadir ao seu irmán e despois fixéronlle asinar un acordo de confidencialidade que lle prohibía falar da reunión.{{Sfn|Hounam|1998|p=53}} O 10 de setembro, Vanunu e Hounam voaron a [[Londres]] desde Australia. Alí, violando o seu acordo de non divulgación, Vanunu revelou ao ''Sunday Times'' o seu coñecemento do programa nuclear israelí, incluídas as fotografías que tomara en segredo no lugar de Dimona. O ''Sunday Times'' desconfiaba de ser enganado, especialmente á luz do recente engano dos [[Diarios de Hitler]]. Como resultado, o xornal insistiu en verificar a historia de Vanunu cos principais expertos en armas nucleares, incluíndo o antigo deseñador estadounidense de armas nucleares [[Ted Taylor (físico)|Theodore Taylor]] e o antigo enxeñeiro británico de AWE [[Frank Barnaby]] que coincidiron en que a historia de Vanunu era real e correcta.<ref name=":4">{{Cita web|url=https://nuke.fas.org/guide/israel/barnaby.pdf|título=Expert opinion of Frank Charles Barnaby in the matter of Mordechai Vanunu|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Barnaby|nome=Frank|lingua=en}}</ref> Ademais, un xornalista, Max Prangnell, foi enviado a Israel para atopar persoas que coñecesen a Vanunu e puidesen verificar a súa historia.{{Sfn|Hounam|1998|p=12}} Prangnell comprobou a historia de Vanunu, reuníndose cunhas cantas persoas na Universidade Ben-Gurion que identificaron a Vanunu a partir dunha fotografía, ademais de reunirse con veciños e outras persoas que confirmaron que traballara na central nuclear de Dimona.{{Sfn|Cohen|2003|p=58}} Vanunu deu descricións detalladas da separación do litio-6 necesaria para a produción de [[tricio]], un ingrediente esencial das bombas de fisión potenciadas pola fusión. Aínda que ambos os expertos concluíron que Israel podería estar fabricando bombas potenciadas dunha soa etapa, Vanunu, cuxa experiencia laboral estaba limitada á produción de materiais (non de compoñentes), non deu evidencia específica de que Israel fabricase bombas termonucleares de dúas etapas, como bombas de neutróns. Vanunu describiu o procesamento de [[plutonio]] utilizado, dando unha taxa de produción duns 30&nbsp;kg ao ano, e afirmou que Israel utilizaba uns 4&nbsp;kg por arma.<ref>{{Cita novas|data=25 de abril de 2004|título=Focus: The secrets that shocked the world|url=https://www.thetimes.co.uk/article/focus-the-secrets-that-shocked-the-world-lw8btjn25gt|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The Times]]}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Barnaby|nome=Frank|data=1987|título=The Nuclear Arsenal in the Middle East|revista=Journal of Palestine Studies|doi=10.1525/jps.1987.17.1.00p0146h|volume=17|número=1|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061105132638/http://armscontrolwonk.com/Barnaby.pdf|dataarquivo=5 de novembro de 2006|url=http://armscontrolwonk.com/Barnaby.pdf|páxinas=97–106|lingua=en}}</ref> A partir desta información foi posible estimar que Israel tiña plutonio suficiente para unhas 150 armas nucleares.<ref name=":4" /> Durante a súa estadía en Gran Bretaña, o ''Sunday Times'' instalou inicialmente a Vanunu nun hotel de Londres preto da sede do xornal, pero pouco despois foi trasladado ao que se consideraba un lugar máis seguro: un albergue preto de Welwyn, na zona rural de [[Hertfordshire]], nun lugar escuro e ao que se accede por unha estrada estreita. Hounam considerouno un excelente lugar para se esconder. Durante unha incursión en Londres xunto cun xornalista ''do Sunday Times'', Vanunu atopouse cun amigo israelí, Yoram Bazak, e a súa noiva Dorit en Regent Street. Acordaron reunirse máis tarde.{{Sfn|Hounam|1998|p=19}} Cando se atoparon máis tarde, Bazak cuestionou intensamente a Vanunu sobre as súas opinións referentes á política de defensa de Israel, e durante a conversación, Vanunu faloulle a Bazak sobre a posibilidade de que revelase publicamente os segredos de Dimona á prensa británica. Bazak respondeu cunha dura ameaza.{{Sfn|Hounam|1998|p=21}} Hounam especulou que o encontro de Vanunu con Bazak non foi unha mera coincidencia e que Bazak fora recrutado polo [[Mossad]] nun intento de descubrir as motivacións de Vanunu e tentar disuadilo.{{Sfn|Hounam|1998|p=54}} Vanunu máis tarde aburriuse da zona rural de Hertfordshire e pediu unha nova localización en Londres, polo que foi enviado cun nome falso ao primeiro hotel no que se hospedara. Hounam especulou que como Oscar Guerrero, que o seguira a el e a Vanunu a Londres, xa se hospedara alí, o Mossad probablemente tiña ese hotel baixo vixilancia.{{Sfn|Hounam|1998|p=56}} En setembro, cando se achegaba a hora da publicación da historia, o ''Sunday Times'' achegouse á embaixada de Israel para lle ofrecer a oportunidade de refutar as acusacións. O agregado de prensa israelí, [[Mansión Eviatar|Eviatar Manor]], recibiu dúas visitas de xornalistas para comentar a información e, na segunda visita, entregáronlle algunhas das fotografías de Vanunu. O material foi trasladado a Israel para a súa revisión. A resposta israelí foi negar as acusacións, definindo a Vanunu como un técnico menor cun coñecemento limitado das operacións do reactor.{{Sfn|Karsh|2000|p=146}}{{Sfn|Hounam|1998|pp=60-64}} Vanunu afirma nas súas cartas que pretendía compartir o diñeiro recibido do xornal pola información coa Igrexa Anglicana de Australia. Mentres tanto, Guerrero, a pesar de terse encontrado con Hounam e Vanunu no aeroporto cando chegaron a Londres e de recibir unha garantía de Hounam de que conseguiría o seu diñeiro, vendeu a historia ao tabloide ''[[O Daily Mirror|Sunday Mirror]]'', cuxo propietario era [[Robert Maxwell]]. En 1991, [[Ari Ben-Menashe]], que se definía a si mesmo como ex-oficial do [[Mossad]] ou tradutor do goberno, afirmou que Maxwell era un axente dos servizos de intelixencia israelís e que informara á embaixada de Israel sobre Vanunu en 1986.<ref>{{Cita novas|data=10 de marzo de 2006|título=The mystery of Maxwell's death|url=https://www.independent.co.uk/news/uk/crime/the-mystery-of-maxwell-s-death-6107041.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Verkaik|nome=Robert}}</ref> Ao compartir a súa historia co ''Sunday Mirror'', Guerrero perdeu o pago acordado de 25.000 dólares de ''The Sunday Times''.{{Sfn|Hounam|1998|p=17}} O goberno israelí decidiu capturar a Vanunu, pero para evitar prexudicar a súa boa relación coa [[Primeiro ministro do Reino Unido|primeira ministra]] [[Margaret Thatcher]], e non querendo arriscarse ao enfrontamento coa intelixencia británica, determinou que Vanunu debería ser persuadido de que abandonase o territorio británico por vontade propia. Os esforzos de Israel para capturar a Vanunu foron liderados por [[Giora Tzahor]].<ref>{{Cita novas|data=17 de xullo de 2012|título=Agent Who Nabbed Vanunu Killed in Accident at Arutz Sheva|url=https://www.israelnationalnews.com/news/157934#.UF3g5FHa98E|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Ronen|nome=Gil|lingua=en}}</ref> A través da constante vixilancia e análise por parte de psicólogos, o Mossad descubriu que Vanunu se sentía solitario e que anhelaba compañía feminina. Facéndose pasar por unha turista estadounidense chamada "Cindy", a axente israelí do Mossad [[Cheryl Bentov]] fíxose amiga de Vanunu e o 30 de setembro convenceuno para que voase a [[Roma]] con ela nunhas vacacións.<ref name=":5">{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Capturing nuclear whistle-blower was `a lucky stroke,' agents recall|url=http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=%20417663&contrassID=2&subContrassID=1&sbSubContrassID=0&listSrc=Y|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Melman|nome=Yossi|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090221125605/http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=%20417663&contrassID=2&subContrassID=1&sbSubContrassID=0&listSrc=Y|dataarquivo=21 de febreiro de 2009}}</ref> Mentres tanto, o buque da armada israelí INS ''Noga'' recibiu a orde de navegar cara [[Italia]].{{Sfn|Hounam|1998|p=78}} O ''Noga'', disfrazado de buque mercante, estaba equipado con equipos de vixilancia electrónica e equipo de comunicacións por satélite na súa superestrutura, e utilizábase principalmente para interceptar o tráfico de comunicacións nos portos árabes. Cando o barco volvía de [[Antalya]], en Turquía, a Haifa, o capitán recibiu instrucións mediante unha mensaxe cifrada para cambiar o rumbo cara a Italia e fondear fronte á costa de [[La Spezia]], en augas internacionais. Unha vez en Roma, Vanunu e Bentov tomaron un taxi ata un apartamento no casco vello da cidade, onde tres axentes do Mossad apresaron a Vanunu e inxectáronlle unha droga paralizante. Esa noite chegou unha furgoneta branca contratada pola embaixada de Israel, e Vanunu foi trasladado ata o vehículo atado a unha padiola. A furgoneta dirixiuse con Vanunu e os axentes ata o peirao de [[La Spezia]], onde subiron a unha lancha que os agardaba e coa que chegaron ata o ''Noga''. Os tripulantes do ''Noga'' recibiron a orde de se reunir todos no salón común do barco e pechar as portas, mentres os axentes do Mossad subían a Vanunu ao barco, que logo partiu cara a Israel. Durante a viaxe, mantiveron ao secuestrado nun camarote illado, onde era interrogado polos axentes do Mossad, mentres que a ningún dos tripulantes do ''Noga'' se lle permitía achegarse. O 7 de outubro, o barco fondeou fronte ás costas de Israel entre [[Tel Aviv]] e [[Haifa]], onde foi recibido por un barco máis pequeno ao que foi trasladado Vanunu. Á súa chegada a terra foi interrogado e recluído nunha prisión de [[Gedera]], nunha á dirixida polo Shin Bet.<ref name=":5" />{{Sfn|Hounam|1998}}{{Sfn|Thomas|1999}}{{Sfn|Cohen|2003|p=110}} O 5 de outubro, o ''Sunday Times'' publicou a información que revelara e estimou que Israel producira máis de 100 cabezas nucleares.<ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=Mordechai Vanunu: The Sunday Times articles|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/article830147.ece|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=es|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090709033602/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/article830147.ece|dataarquivo=9 de xullo de 2009}}</ref> O 9 de novembro de 1986, despois de semanas de informes de prensa que especulaban con que Vanunu fora secuestrado, o [[goberno israelí]] confirmou que o mantiña prisioneiro.<ref>{{Cita novas|data=10 de novembro de 1986|título=Israel confirms it is holding missing nuclear technician|url=https://www.nytimes.com/1986/11/10/world/israel-confirms-it-is-holding-missing-nuclear-technician.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The New York Times]]|apelidos=Friedman|nome=Thomas L.}}</ref> === Xuízo e prisión === O 6 de xaneiro de 1987 iniciou unha [[folga de fame]] en protesta polas súas condicións penitenciarias. Durante unha visita do seu irmán Asher e nunha carta ao seu irmán Meir, queixouse, entre outras cousas, de estar en réxime de illamento 23 horas do día. Cando Judy Zimmet viaxou a Israel e pediu visitalo no cárcere, as autoridades penitenciarias dixéronlle que só podían reunirse con el en presenza dos funcionarios da prisión e a través dun vidro. Vanunu rexeitou estas condicións, esixindo que se lle permitise un encontro cara a cara.<ref>{{Cita novas|data=28 de xaneiro de 1987|título=Vanunu deplores treatment in jail|url=https://www.upi.com/Archives/1987/01/28/Vanunu-deplores-treatment-in-jail/1830538808400/?u3L=1|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=27 de xaneiro de 1987|título=Vanunu rejects conditions to meet American girlfriend|url=https://www.upi.com/Archives/1987/01/27/Vanunu-rejects-conditions-to-meet-American-girlfriend/5454538722000/?u3L=1|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita novas|data=7 de xaneiro de 1987|título=Vanunu Stages Hunger Strike|url=https://www.jta.org/archive/vanunu-stages-hunger-strike|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Presentou tres recursos ante o [[Tribunal Supremo de Israel]] protestando polas súas condicións, que foron rexeitados. Despois de 33 días, puxo fin á súa folga de fame.<ref>{{Cita novas|data=6 de febreiro de 1987|título=Atom Technician Ends His Fast in Israeli Jail|url=https://www.nytimes.com/1987/02/06/world/atom-technician-ends-his-fast-in-israeli-jail.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The New York Times]]}}</ref> O 30 de agosto de 1987 iniciouse o xuízo contra Vanunu. Foi acusado de [[traizón]], [[espionaxe]] agravada e recollida de información secreta coa intención de prexudicar a seguridade do Estado. O xuízo, celebrado en segredo, tivo lugar no Tribunal do Distrito de Xerusalén ante o xuíz presidente Eliyahu Noam e os xuíces Zvi Tal e Shalom Brenner. Vanunu foi representado inicialmente por Amnon Zichroni e máis tarde por [[Avigdor Feldman]], un destacado avogado israelí de dereitos humanos e civís. O fiscal foi Uzi Hasson.<ref>{{Cita novas|data=31 de agosto de 1987|título=Israel opens trial in espionage case|url=https://www.nytimes.com/1987/08/31/world/israel-opens-trial-in-espionage-case.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The New York Times]]}}</ref> Negóuselle o contacto cos medios de comunicación, pero inscribiu os detalles da súa detención (ou "secuestro", como el lle chamou), na palma da súa man, que colocou contra a fiestra da furgoneta mentres era trasladado ao xulgado, á vista da prensa que estaba fóra agardando. A [[pena de morte en Israel]] está restrinxida a circunstancias especiais, e foi aplicada só en dúas ocasións. A traizón é un delito capital segundo a lei israelí e Vanunu podería terse enfrontado á pena de morte, pero o fiscal Uzi Hasson anunciou que non solicitaría dito castigo.<ref>{{Cita novas|data=24 de marzo de 1988|título=Israeli court convicts nuclear technician of treason, spying|url=https://www.upi.com/Archives/1988/03/24/Israeli-court-convicts-nuclear-technician-of-treason-spying/5798575182800/?u3L=1|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Rosenberg|nome=Carol|lingua=en}}</ref> Durante o seu xuízo, Vanunu foi levado ao xulgado usando un casco de motocicleta para ocultar o seu rostro. O 1 de setembro de 1987, mentres se levaban a cabo as disposicións xudiciais, intentou quitar o casco e comezou a berrar nun aparente intento de falar cos xornalistas próximos. Os seus gardas detivérono usando a forza, e as sirenas da policía acendéronse para afogar a súa voz.<ref>{{Cita novas|data=1 de setembro de 1987|título=Israeli Sirens Drown Out a Handcuffed Vanunu|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1987-09-01-mn-5361-story.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[Los Angeles Times]]}}</ref><ref>{{Cita novas|data=2 de setembro de 1987|título=Vanunu and Police Struggle at Courthouse Door|url=https://www.jta.org/archive/vanunu-and-police-struggle-at-courthouse-door|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Peter Hounam e Frank Barnaby declararon como testemuñas da defensa. Antes de comparecer no xulgado, Hounam foi advertido de que sería detido se informaba sobre o proceso ou sobre o seu propio testemuño.<ref>{{Cita libro|título=Censorship: A World Encyclopedia|apelidos=Jones|nome=Derek|editorial=Routledge|ano=2001|lingua=en|páxina=2558}}</ref><ref name=":4" /> O 28 de marzo de 1988, Vanunu foi declarado culpable e condenado a 18 anos de prisión desde a data do seu secuestro en Roma.<ref>{{Cita novas|data=25 de novembro de 1999|título=Paper prints excerpts from trial of Israeli spy|url=https://www.chicagotribune.com/news/ct-xpm-1999-11-25-9911250182-story.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[Chicago Tribune]]}}</ref> O goberno israelí negouse a divulgar a transcrición do caso xudicial ata que, baixo a ameaza de accións legais, acordou que se publicaran extractos censurados en ''[[Yedioth Ahronoth]]'', un xornal israelí, a finais de 1999. Vanunu cumpriu a súa condena na [[prisión de Shikma]] en [[Ascalón]],<ref name=":6" /> onde foi recluído en réxime de illamento. O 3 de maio de 1989, apelou a súa condena ante o Tribunal Supremo de Israel e foi levado dende a prisión ata o tribunal nun vehículo policial pechado para unha audiencia de apelación.<ref>{{Cita novas|data=4 de maio de 1989|título=Vanunu Appeal Opens in Israel As Italians Rally Behind Him|url=https://www.jta.org/archive/vanunu-appeal-opens-in-israel-as-italians-rally-behind-him|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En 1990 o seu recurso foi rexeitado.<ref>{{Cita novas|data=29 de maio de 1990|título=High Court Rejects Vanunu’s Appeal, Will Decide on Publishing Decision|url=https://www.jta.org/archive/high-court-rejects-vanunus-appeal-will-decide-on-publishing-decision|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Ao ano seguinte tamén foi rexeitado un recurso ante o Tribunal Supremo que pedía mellores condicións penitenciarias.<ref>{{Cita novas|data=5 de novembro de 1991|título=Vanunu Loses Bid for Better Conditions|url=https://www.jta.org/archive/vanunu-loses-bid-for-better-conditions|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> O 12 de marzo de 1998, despois de pasar máis de once anos en illamento, foi posto xunto ao resto da poboación xeral da prisión.<ref>{{Cita novas|data=13 de marzo de 1998|título=Israel ends 12-year solitary|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/65034.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> Durante o seu tempo no cárcere participou en pequenos actos de rebeldía, como rexeitar o tratamento psiquiátrico, negarse a iniciar conversacións cos gardas, ler só xornais en inglés en lugar de en hebreo, negarse a traballar, negarse a almorzar cando era servido, e ver só a [[British Broadcasting Corporation|BBC]]. "É a persoa máis teimosa, con máis principios e máis dura que coñecín", dixo o seu avogado, Avigdor Feldman. En 1998, Vanunu apelou ao Tribunal Supremo para que se lle revogase a cidadanía israelí. O ministro do Interior denegou a solicitude alegando que non tiña outra cidadanía. Negóuselle a liberdade condicional porque se negou a prometer que nunca falaría das instalacións de Dimona nin do seu secuestro e encarceramento.<ref>{{Cita novas|data=14 de xullo de 2011|título=Vanunu to High Court: I no longer want Israeli citizenship|url=https://www.jpost.com/National-News/Vanunu-to-High-Court-I-no-longer-want-Israeli-citizenship|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=5 de xuño de 2002|título=Our son, the rebel|url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2002/jun/05/familyandrelationships.israelandthepalestinians|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]|apelidos=Goldenberg|nome=Suzanne}}</ref> Moitos críticos argumentan que Vanunu non tiña información adicional que supuxese unha ameaza real de seguridade para Israel e que a única motivación do seu goberno era evitar a vergoña política e as complicacións financeiras para si mesmo e para os seus aliados, como os Estados Unidos. Ao non recoñecer a posesión de armas nucleares, Israel evitaba a prohibición legal dos Estados Unidos de financiar países que desenvolvesen [[Arma de destrución masiva|armas de destrución masiva]]. Deste xeito Israel evitaba perder os miles de millóns de dólares anuais que recibía dende [[Washington, D.C.|Washington]].<ref>{{Cita novas|data=13 de decembro de 2006|título=Calls for Olmert to resign after nuclear gaffe|url=https://www.theguardian.com/world/2006/dec/13/israel|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=Harding|apelidos2=Campbell|nome=Luke|nome2=Duncan|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]}}</ref> O 15 de abril de 2015, o Arquivo de Seguridade Nacional da Universidade George Washington publicou documentos que corroboraban as declaracións de Vanunu sobre o Centro de Investigación Nuclear de Dimona Negev. Os documentos arquivados detallan o descubrimento dos enganos nucleares de Israel, os debates en Washington sobre a falta de franqueza de Israel e as presións estadounidenses sobre os israelís para que respondesen preguntas clave sobre as instalacións de Dimona.<ref>{{Cita novas|data=17 de abril de 2015|título=U.S. Documents Corroborate Mordechai Vanunu RE: Israeli WMD|url=https://thearabdailynews.com/2015/04/17/u-s-documents-collaborate-mordechai-vanunu-re-israeli-wmd|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Denegóuselle a liberdade condicional nunha vista en maio de 1998.<ref>{{Cita novas|data=4 de maio de 1998|título=Vanunu denied parole|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/87850.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> Cinco anos despois, rexeitouse de novo a súa liberdade condicional. Nesta ocasión, o avogado de Vanunu, Avigdor Feldman, sostivo que o seu cliente non tiña máis segredos e debería ser liberado. Con todo, a fiscalía argumentou que a inminente guerra con Iraq impediría a súa liberación. Despois da audiencia, Feldman declarou: "O fiscal dixo que se Vanunu fose liberado, os estadounidenses probablemente abandonarían Iraq e irían por Israel e polas armas nucleares de Israel, o que me pareceu extremadamente ridículo". A identidade de quen realmente bloqueaba a liberación de Vanunu, e que era coñecido só como "Y", foi revelada en 2001 como Yehiyel Horev, o xefe da rama de segredos nucleares e militares do [[Mossad]].<ref>{{Cita novas|data=16 de marzo de 2003|título=Israeli nuclear 'power' exposed|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/correspondent/2841377.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> === Liberación, restricións de liberdades e solicitudes de asilo === Vanunu saíu da prisión o 21 de abril de 2004. Rodeado de decenas de xornalistas e flanqueado por dous dos seus irmáns, realizou unha improvisada rolda de prensa pero rexeitou responder ás preguntas en hebreo polo sufrimento que dixo sufrir a mans do Estado de Israel. Dixo que a axencia de espionaxe de Israel, o [[Mossad]], e os servizos de seguridade do [[Shin Bet]] intentaran roubarlle a cordura manténdoo en illamento. "Non conseguistes romperme, non conseguistes volverme tolo", dixo. Tamén pediu o desarme nuclear de Israel e o seu desmantelamento como Estado xudeu. Ao redor de 200 simpatizantes e un número menor de contramanifestantes asistiron á conferencia.<ref name=":6" /> Ademais expresou o seu desexo de disociarse por completo de Israel, negándose inicialmente a falar en [[Lingua hebrea|hebreo]], e planeando mudarse a Europa ou aos Estados Unidos, tan pronto como o goberno israelí lle permitise facelo. Pouco antes da súa liberación, foi interrogado polo Shin Bet e mantívose en todo momento desafiante. Nas gravacións da entrevista feitas públicas tras a súa liberación, escóitaselle dicir: "Non son nin un traidor nin un espía, só quería que o mundo soubese o que estaba a pasar". Tamén dixo: "Non necesitamos un Estado xudeu. Ten que haber un estado palestino. Os xudeus poden vivir e viviron en calquera lugar, polo que non é necesario un Estado xudeu".<ref>{{Cita novas|data=19 de abril de 2004|título=Vanunu defiant ahead of release|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3640989.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> A pesar de quedar libre, impuxéronselle varias condicións e prohibicións, aínda vixentes: prohibición de saír de Israel, prohibición de falar con estranxeiros sen autorización do Shin Bet, prohibición de achegarse a menos de 500 metros, dun paso fronteirizo ou dun aeroporto, prohibición de achegarse a menos de 90 metros dunha embaixada estranxeira, vixilancia sobre o seu teléfono e rede de internet e obrigación de notificar ás autoridades calquera cambio no seu lugar de residencia e nomes das persoas coas quen pretenda reunirse.<ref>{{Cita novas|data=1 de xuño de 2014|título=Israel: Nuclear Whistle-blower Vanunu Can't Address British Parliament|url=https://www.haaretz.com/2014-06-01/ty-article/.premium/israel-wont-let-vanunu-leave-country/0000017f-e65f-dea7-adff-f7ffe2270000|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Hovel|nome=Revital|xornal=Haaretz}}</ref><ref>{{Cita novas|data=20 de abril de 2004|título=Vanunu questions Israel's right to exist|url=https://www.telegraph.co.uk/education/3339206/Vanunu-questions-Israels-right-to-exist.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Blair|nome=David}}</ref><ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=A Hero to Some Peace Activists, Vanunu Seen As a Traitor at Home|url=https://www.jta.org/archive/a-hero-to-some-peace-activists-vanunu-seen-as-a-traitor-at-home|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=19 de abril de 2005|título=Israel extends Vanunu travel ban|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4459371.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> Trala súa liberación trasladouse a un apartamento en [[Jaffa]].<ref>{{Cita novas|data=21 de abril de 2004|título=המרגל מרדכי ואנונו: "אני גאה ומאושר, אין יותר סודות"|url=https://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-2905585,00.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=he}}</ref> Despois de que o seu enderezo fose publicado nos medios de comunicación, decidiu vivir na catedral de San Xurxo en [[Xerusalén]]. Recibiu de xeito habitual visitantes e simpatizantes e desafiou repetidamente as condicións da súa liberación dando entrevistas a xornalistas estranxeiros.<ref>{{Cita novas|data=8 de abril de 2005|título='I am still here', Vanunu reminds Israel|url=https://www.theage.com.au/national/i-am-still-here-vanunu-reminds-israel-20050408-gdzxry.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> O 22 de abril de 2004 pediu ao goberno de [[Noruega]] un pasaporte noruegués e [[Refuxiado|asilo]] no país por "razóns humanitarias", segundo os medios noruegueses. Tamén enviou solicitudes a outros países, e afirmou que aceptaría asilo en calquera país porque temía pola súa vida. O ex primeiro ministro noruegués conservador [[Kåre Willoch]] pediulle ao goberno conservador que lle dese asilo a Vanunu, e a [[Universidade de Tromsø]] ofreceulle un traballo. O 9 de abril de 2008 fíxose público que a solicitude de asilo de Vanunu en Noruega fora rexeitada en 2004 por [[Erna Solberg]], naquel momento ministra no goberno de coalición liberal liderado polo entón primeiro ministro [[Kjell Magne Bondevik]].  Aínda que a Dirección de Estranxeiría de Noruega (UDI) estaba preparada para conceder asilo a Vanunu, de súpeto decidiuse que a solicitude non podía ser aceptada porque fora solicitada desde fóra das fronteiras de Noruega. Un documento non clasificado revelou que Solberg e o goberno consideraban que sacar a Vanunu de Israel podería ser visto como unha acción contra Israel e, polo tanto, inadecuado ao papel tradicional do goberno noruegués como amigo de Israel e como actor político en [[Oriente Medio]]. Desde que se revelou a información, Solberg rexeitou as críticas e defendeu a súa decisión.<ref>{{Cita novas|data=9 de abril de 2008|título=Erna Solberg hindret Vanunu i å få asyl|url=https://www.vg.no/nyheter/innenriks/i/KOwqE/erna-solberg-hindret-vanunu-i-aa-faa-asyl|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=no}}</ref><ref>{{Cita novas|data=9 de abril de 2008|título=Vanunu: - Håper Norge angrer asyl-avslaget|url=https://www.vg.no/nyheter/utenriks/i/n3zbQ/vanunu-haaper-norge-angrer-asyl-avslaget|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=no}}</ref><ref>{{Cita novas|data=9 de abril de 2008|título=Vanunu-venner i harnisk|url=https://www.vg.no/nyheter/innenriks/i/L8Kq1/vanunu-venner-i-harnisk|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=no}}</ref> En 2006, a xefa da sucursal británica de [[Amnistía Internacional]], Kate Allen, escribiu que [[Microsoft]] lle entregara a Israel os detalles da conta de correo electrónico de [[Hotmail]] de Vanunu, mentres as autoridades israelís investigaban se se estaba comunicando con xornalistas estranxeiros. A entrega produciuse sen orde xudicial.<ref>{{Cita novas|data=28 de maio de 2006|título=Today, our chance to fight a new hi-tech tyranny|url=https://www.theguardian.com/technology/2006/may/28/news.humanrights1|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Allen|nome=Kate|xornal=[[The Guardian]]}}</ref> As peticións internacionais para a súa liberdade de movemento e de expresión foron ignoradas ou rexeitadas por Israel. O 11 de outubro de 2010, o [[Tribunal Supremo de Israel]] rexeitou a apelación de Vanunu de que se anulasen as restricións e se lle permitise saír de Israel e falar con estranxeiros.<ref>{{Cita novas|data=11 de outubro de 2010|título=Israel Denies Vanunu's FREEDOM Again|url=http://www.salem-news.com/articles/october112010/beyond-nuclear.php|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> Continuou realizando a mesma petición varias veces durante a seguinte década, sendo sempre rexeitada. === Detencións e novas condenas === Tras a súa liberación en 2004, Vanunu compareceu ante os tribunais israelís en numerosas ocasións acusado de violar os termos da súa liberación. O 11 de novembro de 2004 foi detido pola Unidade de Investigacións Internacionais da Policía de Israel mentres almorzaba. A detención derivou dunha investigación en curso que examinaba as sospeitas de filtrar segredos nacionais e de violar as disposicións legais desde a súa saída de prisión. A policía irrompeu no recinto amurallado da catedral de San Xurxo, levando documentos e un ordenador da habitación de Vanunu.<ref>{{Cita novas|data=12 de novembro de 2004|título=Israelis seize Vanunu inside cathedral|url=https://www.thetimes.co.uk/article/israelis-seize-vanunu-inside-cathedral-dtr05ts3mj7|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Sharrock|nome=David}}</ref> Despois dunhas horas de detención, Vanunu foi posto en arresto domiciliario durante sete días.<ref>{{Cita novas|data=11 de novembro de 2004|título=Bishop 'angry' over Vanunu arrest|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4003869.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|lingua=en}}</ref> O 24 de decembro de 2004, nun vehículo rotulado como pertencente á prensa estranxeira, Vanunu foi detido pola policía israelí mentres intentaba entrar en [[Cisxordania]] violando as súas restricións de liberación, supostamente para asistir a unha misa na [[Basílica da Natividade]] en [[Belén]]. Despois de pagar unha [[Liberdade provisional|fianza]] de 50.000 [[Novo shekel|novos shekels]], foi posto en arresto domiciliario durante cinco días.<ref>{{Cita novas|data=25 de decembro de 2004|título=Police keep Vanunu in Jerusalem|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4124597.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> O 26 de xaneiro de 2005, a [[British Broadcasting Corporation|BBC]] informou de que o seu vice-xefe da oficina de Xerusalén, Simon Wilson, fora expulsado de Israel despois de negarse a enviar aos censores israelís material dunha entrevista que lle fixera a Vanunu.<ref>{{Cita novas|data=26 de xaneiro de 2005|título=Israel bars senior BBC producer|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4208619.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]|lingua=en}}</ref> Wilson foi autorizado a regresar a Israel o 12 de marzo de 2005, tras asinar unha carta de desculpas na que recoñeceu que desafiou a lei entrevistando a Vanunu.<ref>{{Cita novas|data=12 de marzo de 2005|título=BBC says sorry to Israel|url=https://www.theguardian.com/media/2005/mar/12/israel.broadcasting|data-acceso=29 de xullo de 2022|apelidos=McGreal|nome=Chris|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]}}</ref> O 18 de novembro de 2005, Vanunu foi detido no posto de control de al-Ram, ao norte de [[Xerusalén]], cando regresaba en autobús desde [[Cisxordania]]. Segundo as autoridades israelís, a súa prohibición de viaxar inclúe tamén as visitas aos [[Territorios Palestinos Ocupados]].<ref>{{Cita novas|data=18 de novembro de 2005|título=Vanunu held after West Bank visit|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4450004.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref><ref>{{Cita novas|data=26 de decembro de 2005|título=Mordechai Vanunu-update|url=http://uniset.ca/terr/docs/vanunu_mfa.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En [[2007]] foi de novo condenado e sentenciado a seis meses de prisión por violar a prohibición de contactar con estranxeiros e viaxar fóra de Xerusalén.<ref>{{Cita novas|data=30 de abril de 2007|título=Vanunu Convicted of Violating Order Barring Foreign Contacts|url=https://www.haaretz.com/2007-04-30/ty-article/vanunu-convicted-of-violating-order-barring-foreign-contacts/0000017f-f4a9-d47e-a37f-fdbd71830000|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Hasson|nome=Nir|xornal=Haaretz}}</ref><ref>{{Cita novas|data=3 de xullo de 2007|título=Vanunu jailed again after talks with foreigners|url=https://www.theguardian.com/world/2007/jul/03/israel|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[The Guardian]]}}</ref> Posteriormente a súa pena foi reducida a tres meses e ofrecéuselle conmutala por servizos á comunidade en Xerusalén Oeste. Temendo pola súa seguridade, pediu realizar os servizos en Xerusalén Leste, pero a solicitude foi rexeitada. A pesar das protestas de ONG's como [[Amnistía Internacional]], o 24 de maio de 2010, ingresou de novo en prisión,<ref>{{Cita novas|data=24 de maio de 2010|título=Israeli nuclear technician Mordechai Vanunu jailed|url=https://www.bbc.com/news/10145852|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> onde foi posto de novo en réxime de illamento.<ref>{{Cita novas|data=18 de xuño de 2010|título=Israeli nuclear whistleblower returned to solitary confinement|url=https://www.amnesty.org/en/latest/press-release/2010/06/israeli-nuclear-whistleblower-returned-solitary-confinement/|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[Amnistía Internacional]]}}</ref> Saíu o cárcere o 8 de agosto.<ref>{{Cita web|url=http://www.vanunu.com/|título=Vanunu Mordechai J.C. - I Am Your Spy|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> O 19 de maio de 2015 casou coa profesora norueguesa Kristin Joachimsen na Igrexa Luterana do Redentor de [[Xerusalén]].<ref>{{Cita novas|data=20 de maio de 2015|título=Mordechai Vanunu Weds Norwegian Professor in Jerusalem|url=https://thearabdailynews.com/2015/05/20/mordechai-vanunu-weds-norwegian-professor-in-jerusalem|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|data=22 de maio de 2015|título=Israeli Nuclear Whistle-blower Can't Visit Norwegian Bride|url=https://www.haaretz.com/2015-05-22/ty-article/israeli-nuclear-whistle-blower-marries-norwegian-love/0000017f-e7fd-dea7-adff-f7ff1f420000|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En xullo de 2017 foi condenado por falar con estranxeiros a unha pena de dous meses de prisión, suspendida a menos que "cometa outro delito similar nos próximos tres anos". Tamén foi condenado a 120 horas de traballos en beneficio da comunidade.<ref>{{Cita novas|data=10 de xullo de 2017|título=Israel’s Nuclear Whistleblower Mordechai Vanunu Sentenced and Threatened|url=https://thearabdailynews.com/2017/07/10/israels-nuclear-whistleblower-mordechai-vanunu-sentenced-and-threatened|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> == Galardóns e recoñecementos == [[Ficheiro:129._Meeting_with_Mordechai_Vanunu_and_Bishop_Riah_Abu_Assal_in_Jerusalem_2005.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/129._Meeting_with_Mordechai_Vanunu_and_Bishop_Riah_Abu_Assal_in_Jerusalem_2005.JPG/220px-129._Meeting_with_Mordechai_Vanunu_and_Bishop_Riah_Abu_Assal_in_Jerusalem_2005.JPG|miniatura| Reunión entre Vanunu, [[Ali Kazak]] e o bispo [[Riah Abu Assal]] en [[Xerusalén]] en [[2005]].]] En 1987 foi galardoado co [[Premios Nobel Alternativos|Premio Right Livelihood]]. Ese mesmo ano foi nomeado por primeira vez ao [[Premio Nobel da Paz]] e repetiu nomeamento durante todos os seguintes anos ata 2009,<ref>{{Cita novas|data=31 de xaneiro de 2003|título=Mordechai Vanunu and Israel’s Nukes|url=https://www.counterpunch.org/2003/01/31/mordechai-vanunu-and-israel-s-nukes/|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> cando pediu non volver ser nomeado a un premio que gañara anteriormente [[Shimon Peres]], ao que consideraba o principal responsable da política atómica de Israel.<ref>{{Cita novas|título=Carta de Vanunu ao Comité do Premio Nobel da Paz|url=http://www.vanunu.com/20090301nobel.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En 2001 recibiu un [[Doutor, doutora honoris causa|doutoramento honoris causa]] pola [[Universidade de Tromsø]].  En setembro de 2004 recibiu a LennonOno Grant for Peace, un premio da paz fundado pola artista e músico [[Yoko Ono]] en memoria de [[John Lennon]], o seu defunto marido.  En decembro de 2004, foi elixido polos estudantes da [[Universidade de Glasgow]] para servir durante tres anos como reitor.<ref>{{Cita novas|data=16 de decembro de 2004|título=Vanunu elected university rector|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/scotland/4100119.stm|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|xornal=[[British Broadcasting Corporation|BBC]]}}</ref> O 22 de abril de 2005, foi oficialmente instalado no cargo, pero non puido desempeñar ningunha das súas funcións xa que aínda estaba confinado a Israel. O xornal ''[[The Herald (Glasgow)|The Herald]]'' lanzou unha campaña para a súa liberación.<ref>{{Cita web|url=https://universitystory.gla.ac.uk/biography/?id=WH1072&type=P|páxina-web=universitystory.gla.ac.uk|título=Mordechai Vanunu|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en}}</ref> En 2005 recibiu o Premio da Paz do Pobo Noruegués (''Folkets fredspris'').<ref>{{Cita novas|data=5 de abril de 2005|título=Norwegian Peace Prize for Mordechai Vanunu|url=http://www.peacepeople.com/2005/norwegian.html|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110927055720/http://www.peacepeople.com/2005/norwegian.html|dataarquivo=27 de setembro de 2011|lingua=en}}</ref> O 21 de setembro de 2010, a Fundación Teach Peace recoñeceu a Mordechai Vanunu polas súas valentes accións para deter o desenvolvemento e proliferación de armas de destrución masiva por parte do goberno israelí.<ref>{{Cita novas|título=Teach Peace Foundation Award Winners|url=http://www.teachpeace.com/awards10.htm|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110716194849/http://www.teachpeace.com/awards10.htm|dataarquivo=16 de xullo de 2011|lingua=en}}</ref> Ese mesmo ano, a Liga Internacional de Dereitos Humanos premiouno coa [[Medalla Carl von Ossietzky]],<ref>{{Cita novas|data=10 de maio de 2010|título=Mordechai Vanunu and the 2010 Carl-von-Ossietzky-Medal|url=http://www.arabisto.com/article/Blogs/Eileen_Fleming/Mordechai_Vanunus_Press_Release/84207|data-acceso=29 de xullo de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110707155316/http://www.arabisto.com/article/Blogs/Eileen_Fleming/Mordechai_Vanunus_Press_Release/84207|dataarquivo=7 de xullo de 2011|lingua=en}}</ref> e enviou cartas abertas ao primeiro ministro israelí [[Benjamin Netanyahu]], ao ministro de Defensa [[Ehud Barak]] e ao ministro do Interior [[Eli Yishai]], pedindo a saída de Vanunu de Israel para permitirlle recibir a medalla na cerimonia de entrega de premios en Berlín. A carta estaba asinada por varios premios Nobel como [[Mairead Maguire]], [[Günter Grass]], [[Harold Walter Kroto|Harold W. Kroto]] e [[Jack Steinberger]].<ref>{{Cita novas|data=20 de novembro de 2010|título=Nobel Laureates Urge Israel to Let Vanunu Receive Int'l Rights Award|url=https://www.haaretz.com/2010-11-20/ty-article/nobel-laureates-urge-israel-to-let-vanunu-receive-intl-rights-award/0000017f-e5e2-dea7-adff-f5fba1b10000|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=en|apelidos=Melman|nome=Yossi|xornal=Haaretz}}</ref> A solicitude foi rexeitada e a cerimonia de entrega de medallas de Berlín foi redeseñada como un acto de protesta en apoio de Vanunu e do desarme nuclear. Compúxose unha peza musical para a ocasión, dedicada a Vanunu e titulada ''The Dove''.<ref>{{Cita web|url=https://ilmr.de/wp-content/uploads/2010/12/The_Dove.pdf|páxina-web=ilmr.de|título=The Dove, Komposition für Mordechai Vanunu at ilmr|data-acceso=29 de xullo de 2022|lingua=de}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|título=The Whistleblower of Dimona: Israel, Vanunu & the Bomb|apelidos=Cohen|nome=Yoel|editorial=Holmes & Meier Publishers Inc|ano=2003|ISBN=0-8419-1432-X|ref=harv|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Nuclear Weapons and Nonproliferation: A Reference Handbook|apelidos=Diehl|nome=Sarah J.|editorial=ABC-CLIO|ano=2008|ISBN=978-1-59884-071-1|ref=harv|apelidos2=Moltz|nome2=James Clay|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Third Intifada/Uprising: NONVIOLENT But With Words Sharper Than A Two-Edged Sword - Memoirs of a Nice Irish American 'Girl's' Life in Occupied Territory|apelidos=Fleming|nome=Eileen|editorial=Outskirts Press|ano=2007|ISBN=978-1-4327-0254-0|ref=harv|lingua=en}} * {{Cita libro|título=The Woman from Mossad: The Torment of Mordechai Vanunu|apelidos=Hounam|nome=Peter|editorial=Vision Paperbacks|ano=1998|ISBN=1-58394-005-7|ref=harv|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Israel: the First Hundred Years: Volume II: From War to Peace?|apelidos=Karsh|nome=Efraim|editorial=Routledge|ano=2000|ref=harv|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Spying on the Bomb: American Nuclear Intelligence from Nazi Germany to Iran and North Korea|apelidos=Richelson|nome=Jeffrey|editorial=WW Norton & Co|ano=2007|ISBN=978-0393-32982-7|ref=harv|lingua=en}} * {{Cita libro|título=Gideon's Spies: The Secret History of the Mossad|apelidos=Thomas|nome=Gordon|ano=1999|ISBN=0-312-25284-6|ref=harv|lingua=en}} === Ligazóns externas === * [http://www.vanunu.com/ Sitio web persoal de Vanunu] {{En}}.   {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Vanunu, Mordechai}} [[Categoría:Nados en Marrakech]] [[Categoría:Nados en 1952]] [[Categoría:Activistas de Israel]] [[Categoría:Militares de Israel]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] da8pg6pr8epc1ms7uxu90thed76rez9 0 570754 6148420 6146850 2022-08-02T14:12:35Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «february» wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome_nacemento=Jacques Martin Barzun|nome=|imaxe=Jacques barzun.jpg|lugar_de_falecemento=[[San Antonio]], Texas, U.S.}} '''Jacques Martin Barzun''' ( {{IPAc-en|ˈ|b|ɑr|z|ən}} ); <ref>{{Cita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VYaqL9CjKHA|páxina-web=www.youtube.com|título=Remembering Jacques Barzun: The Age of the Individual: 500 Years Ago Today}}</ref> nado o 30 de novembro de [[1907]] e finado o 25 de outubro de [[2012]], foi un [[historiador]] franco-estadounidense coñecido polos seus estudos sobre a historia das ideas e a historia cultural. Escribiu sobre unha ampla gama de temas, incluíndo [[béisbol]], [[Novela|novelas]] de misterio e [[música clásica]], e tamén era coñecido como un [[Filosofía da educación|filósofo da educación]].<ref>{{Cita novas|url=https://www.nytimes.com/2012/10/26/arts/jacques-barzun-historian-and-scholar-dies-at-104.html|título=www.nytimes.com; Jacques-Barzun-historian-and-scholar-dies-at-104|data-acceso=|lingua=EN}}</ref> No libro ''Teacher in America'' ([[1945]]), Barzun influíu na formación dos mestres nos [[Estados Unidos]]. Profesor de historia na [[Universidade de Columbia]] (Columbia College) durante moitos anos, publicou máis de corenta libros, recibiu a [[Medalla Presidencial da Liberdade|Medalla Presidencial Americana da Liberdade]] e foi designado cabaleiro da Lexión de Honra francesa. A retrospectiva histórica ''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life, 1500 to the Present'' ([[2000]]), considerada a súa ''obra mestra'', publicouse cando tiña 93 anos, once antes de finar.<ref>{{Cita novas|título=Joseph Epstein: Jacques Barzun—an Appreciation|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052970204598504578080902026564368.html|xornal=Wall Street Journal|data=2012-10-26|data-acceso=2022-07-29|issn=0099-9660|lingua=en-US|nome=Joseph|apelidos=Epstein}}</ref> == Traxectoria == Jacques Martin Barzun naceu en Créteil, [[Francia]], fillo de Henri-Martin Barzun e Anna-Rose Barzun, e pasou a súa infancia en [[París]] e [[Grenoble]]. O seu pai era membro do grupo de artistas e escritores [[Abadía de Créteil|Abbaye de Créteil]], e tamén traballou no Ministerio de Traballo francés.<ref name=":0">{{Cita web|título=The Man Who Knew Too Much|url=https://www.austinchronicle.com/books/2000-10-13/78886/|páxina-web=www.austinchronicle.com|data-acceso=2022-07-29|lingua=en-US|nome=Roger|apelidos=Gathman|apelidos2=Fri.|apelidos3=Oct. 13|apelidos4=2000}}</ref> A casa dos seus pais en París foi frecuentada por moitos artistas [[Modernismo|modernistas]] da Francia da ''[[Belle Époque]]'', como o poeta [[Guillaume Apollinaire]], os pintores [[Cubismo|cubistas]] [[Albert Gleizes]] e [[Marcel Duchamp]], o compositor [[Edgard Varèse]] e os escritores [[Richard Aldington]] e [[Stefan Zweig]].<ref name=":0" /> Mentres estaba nunha misión diplomática nos [[Estados Unidos]] durante a [[Primeira guerra mundial]], o pai de Barzun gostou tanto do país que decidiu que o seu fillo recibise unha [[Ensino superior|educación universitaria]] estadounidense; así, Jacques Martin, de doce anos, asistiu ao Lycée Janson-de-Sailly até mudarse a [[América]], onde se formou na Harrisburg Technical High School en [[1924]] e logo marchou á [[Universidade Columbia|Universidade de Columbia]], onde obtivo unha [[Artes liberais|educación en artes liberais]].<ref>{{Cita web|url=https://newcriterion.com/blogs/dispatch/jacques-barzun-19072012|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=newcriterion.com|título=Jacques Barzun}}</ref> <ref>{{Cita libro|título=City contented, city discontented: a history of modern Harrisburg|url=https://www.worldcat.org/title/city-contented-city-discontented-a-history-of-modern-harrisburg/oclc/761221337|data=2011|ISBN=978-0-9839571-0-2|OCLC=761221337|lingua=en|nome=Paul B|apelidos=Beers|nome2=Michael|nome3=Eric Robert|apelidos3=Papenfuse|nome4=Catherine|apelidos4=Lawrence|nome5=Pa.)|apelidos5=Midtown Scholar Press (Harrisburg|nome6=Pa.)|apelidos6=Fathom Studio (Mechanicsburg|nome7=Pa.)|apelidos7=Boggs & Company (Harrisburg|nome8=Pa.)|apelidos8=Midtown Scholar Bookstore (Harrisburg|nome9=Pa.)|apelidos9=Advanced Color Graphics (State College|apelidos2=Barton}}</ref> Como estudante no Columbia College, Barzun foi crítico de teatro para o ''Columbia Daily Spectator'', presidente da Philolexian Society (o club literario e de debate de Columbia), e ''[[valedictorian]]'' da promoción de [[1927]].<ref>{{Cita web|url=http://www.college.columbia.edu/cct_archive/jan06/cover.php|páxina-web=www.college.columbia.edu|título=Cover|lingua=en}}</ref> Obtivo un máster en [[1928]]<ref>''Directory of American Scholars'', 6th ed. (Bowker, 1974), Vol. I, p. 32.</ref> e un doutoramento en [[1932]] de [[Universidade Columbia|Columbia]], e alí ensinou historia de [[1928]] a [[1955]], converténdose no ''Profesor de Historia [[Seth Low]]'' e no fundador da disciplina da [[Historia cultural]]. Durante anos, el e o [[Crítica literaria|crítico literario]] Lionel Trilling dirixiron o famoso curso Great Books de Columbia. Foi elixido membro da Academia Americana de Artes e Ciencias en [[1954]] <ref name="AAAS">{{Cita web|url=http://www.amacad.org/publications/BookofMembers/ChapterB.pdf|páxina-web=www.amacad.org|título=ChapterB|lingua=en}}</ref> e membro da American Philosophical Society en [[1984]].<ref>{{Cita web|título=APS Member History|url=https://search.amphilsoc.org/memhist/search?creator=Jacques+Barzun&title=&subject=&subdiv=&mem=&year=&year-max=&dead=&keyword=&smode=advanced|páxina-web=search.amphilsoc.org|data-acceso=2022-07-29}}</ref> De [[1955]] a [[1968]], traballou como Decano da Escola de Posgrao, Decano de Facultades e Rector, á vez que foi membro extraordinario do Churchill College da [[Universidade de Cambridge]]. Desde [[1968]] até a súa xubilación en [[1975]], foi profesor universitario en Columbia. De [[1951]] a [[1963]], Barzun foi un dos editores xestores de The Readers' Subscription Book Club, e o seu sucesor a Mid-Century Book Society (os outros editores xestores foron [[W. H. Auden|WH Auden]] e Lionel Trilling ), e despois foi asesor literario de Charles Scribner's Sons, de [[1975]] a [[1993]]. En [[1936]], Barzun casou con Mariana Lowell, unha violinista dunha destacada familia de [[Boston]]. Tiveron tres fillos: James, Roger e Isabel.<ref>{{Cita novas|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,862171-8,00.html|data=www.time.com/|título=Article; Barzun|data-acceso=|lingua=en|data-arquivo=07 de novembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121107002815/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,862171-8,00.html|url-morta=yes}}</ref> Mariana morreu en [[1979]]. En [[1980]], Barzun casou con Marguerite Lee Davenport. Desde [[1996]] os Barzun viviron na súa cidade natal, [[San Antonio, Texas|San Antonio]], [[Texas]]. A súa neta [[Lucy Barzun Donnelly]] foi produtora da premiada película da [[HBO]] ''Grey Gardens;'' o irmán de Lucy, Matthew Barzun, é un empresario que exerceu de [[embaixador]] dos Estados Unidos en [[Suecia]] e no [[Reino Unido]]. O 14 de maio de [[2012]] Jacques Barzun asistiu a unha actuación sinfónica na súa honra na que se interpretaron obras do seu compositor favorito, [[Hector Berlioz|Héctor Berlioz]].<ref>{{Cita novas|url=http://www.mysanantonio.com/life/article/In-the-Spotlight-Honoring-expert-on-Berlioz-3557449.php|título=In-the-Spotlight-Honoring-expert-on-Berlioz|data-acceso=|lingua=en}}</ref> Asistiu en [[cadeira de rodas]] e pronunciou un breve discurso á multitude. Barzun morreu na súa casa de [[San Antonio, Texas|San Antonio]] o 25 de outubro de 2012, aos 104 anos. ''[[The New York Times]]'', que o comparou con estudosos como [[Sidney Hook]], [[Daniel Bell]] e [[Lionel Trilling]], chamouno "un distinguido historiador, ensaísta, tábano cultural e educador que axudou a establecer a disciplina moderna da historia cultural". <ref>{{Cita novas|título=Jacques Barzun Dies at 104; Cultural Critic Saw the Sun Setting on the West|url=https://www.nytimes.com/2012/10/26/arts/jacques-barzun-historian-and-scholar-dies-at-104.html|xornal=The New York Times|data=2012-10-26|data-acceso=2022-07-30|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Edward|apelidos=Rothstein}}</ref> Nomeando a [[Edward Gibbon]], [[Jacob Burckhardt]] e [[Thomas Macaulay|Thomas Babington Macaulay]] como os seus antepasados intelectuais, e chamándoo "un dos máis eminentes historiadores da cultura de Occidente" e "un campión da tradición das artes liberais na educación superior", quen "deplorou o que el chamou 'gangrena da especialidade'", comentou ''[[The Daily Telegraph]]'', "O alcance dos seus coñecementos era extraordinario. O ollo de Barzun percorreu todo o espectro da música, arte, literatura e filosofía occidental." <ref>{{Cita novas|xornal=The Daily Telegraph|url=https://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/9636970/Jacques-Barzun.html|título=Obituaries; Jacques-Barzun|data-acceso=}}</ref> O ensaísta [[Joseph Epstein]], recordándoo no ''[[The Wall Street Journal|Wall Street Journal]]'' como un escritor "impecable e maxistral" que abordou " [[Charles Darwin|Darwin]], [[Karl Marx|Marx]], [[Richard Wagner|Wagner]], [[Hector Berlioz|Berlioz]], [[William James]], o [[verso]] [[Lingua francesa|francés]], a composición en [[prosa]] [[Literatura en lingua inglesa|inglesa]], o ensino universitario, a [[Ficción detectivesca|ficción policial]], o estado de vida intelectual", describiu a Barzun como un home cunha elegancia discreta, americanizado pero conservando un aire de cultura do vello mundo.<ref>{{Cita novas|xornal=Wall Street Journal|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052970204598504578080902026564368|título=(require subscrición)|data-acceso=|lingua=en}}</ref> === Carreira === Ao longo de sete décadas, Barzun escribiu e editou máis de corenta libros que abordaban unha variedade inusualmente ampla de temas, incluíndo [[ciencia]] e [[medicina]], [[psiquiatría]] desde [[Robert Burton]] a [[William James]] até métodos modernos, e [[arte]] e [[música clásica]]; foi unha das maiores autoridades de todos os tempos sobre [[Hector Berlioz|Héctor Berlioz]]. Algúns dos seus libros, especialmente ''Teacher in America'' e ''The House of Intellect'', gozaron dun importante lectorado profano e influíron no debate sobre a cultura e a educación moito máis alá do ámbito da historia académica. Barzun tiña un forte interese polas ferramentas e mecánicas da escritura e da [[investigación]]. Emprendeu a tarefa de completar, a partir dun manuscrito do que case dous terzos estaban no primeiro borrador á morte do autor, e editar (coa axuda doutras seis persoas), a primeira edición (publicada en [[1966]]) de ''Follett's Modern American Usage''. Barzun foi tamén autor de libros sobre [[Xénero literario|estilo literario]] (''Simple and Direct'', [[1975]]), sobre os oficios da edición e [[Editorial|publicación]] (''On Writing, Editing and Publishing'', [[1971]]) e sobre [[Investigación|métodos de investigación]] na [[historia]] e as outras [[humanidades]] (''The Modern Researcher'', que leva polo menos seis edicións, e é un dos mil elementos da biblioteca máis difundidos segundo o OCLC).<ref>{{Cita web|título=Complete list - 2005|url=https://www.oclc.org/research/top1000/complete.html|páxina-web=OCLC|data=2020-05-04|data-acceso=2022-07-29|lingua=en-US}}</ref> Barzun non desdeñaba a [[cultura popular]]: os seus intereses variados incluían a [[Ficción detectivesca|ficción policial]] e [[Béisbol|o béisbol]].<ref name="baseball">{{Cita web|url=http://bleacherreport.com/articles/212819-when-baseballs-best-cultural-critic-turned-his-back-on-the-game|páxina-web=bleacherreport.com|título=when-baseballs-best-cultural-critic-turned-his-back-on-the-game|lingua=en}}</ref> A súa declaración moi citada: ''"Quen queira coñecer o corazón e a mente de Estados Unidos, mellor que aprenda béisbol"''. foi inscrito nunha placa no Salón da Fama do Béisbol. <ref>{{Cita novas|título=Jacques Barzun, wide-ranging cultural historian, dies at 104|url=https://www.washingtonpost.com/local/obituaries/jacques-barzun-wide-ranging-cultural-historian-dies-at-104/2012/10/26/33a202c4-c5da-11df-94e1-c5afa35a9e59_story.html|xornal=Washington Post|data=2012-10-26|data-acceso=2022-07-30|issn=0190-8286|lingua=en-US|nome=Joe Holley ; Special to The Washington|apelidos=Post}}</ref> Editou e escribiu a introdución á antoloxía de [[1961]], ''The Delights of Detection'', que incluía historias de [[Gilbert Keith Chesterton|GK Chesterton]], [[Dorothy L. Sayers]], Rex Stout e outros. En [[1971]], Barzun foi coautor (con Wendell Hertig Taylor) de ''A Catalog of Crime: Being a Reader's Guide to the Literature of Mystery, Detection, & Related Genres'', polo que el e o seu coautor recibiron un [[premio Edgar]] especial do Mystery Writers of America ao ano seguinte. <ref>{{Cita web|url=http://theedgars.com/awards/|páxina-web=theedgars.com|título=Awards|lingua=EN}}</ref> Barzun tamén foi un defensor da ficción sobrenatural e escribiu a introdución de ''The Penguin Encyclopedia of Horror and the Sobrenatural''.<ref>''"Author and teacher Jacques Barzun has written an authoritative introduction".'' B. Williams, ''"A Complete Guide for all lovers'' of horror"'' (Recensión de ''The Penguin Encyclopedia of Horror and the Supernatural''. ''The Courier-Mail'', 31 de xaneiro de [[1987]].''</ref> Barzun foi un defensor do crítico teatral e 'diarista' [[James Agate]], a quen comparou con [[Samuel Pepys]].<ref>''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life, 1500 to the Present'', Jacques Barzun, Harper Perennial, 2001.</ref> Tamén editou os dous últimos diarios de Agate nunha nova edición en [[1951]] e escribiu un ensaio introdutorio informativo, "Agate and His Nine Egos".<ref>''The Later Ego. Consisting of Ego 8 and Ego 9. Introduction and notes by Jacques Barzun'', Jacques Barzun, Crown Publishers, Inc., Nova York, [[1951]].</ref> [[Ficheiro:Barzun - Berlioz and the romantic century titre.png|miniatura|378x378px| ''[[Hector Berlioz|Berlioz]] and the romantic century (1950)'' de '''Jacques Barzun''']] Jacques Barzun continuou escribindo sobre educación e historia cultural despois de retirarse de Columbia. Aos 84 anos, comezou a escribir a súa canción do cisne, á que dedicou a maior parte dos anos noventa. O libro resultante de máis de 800 páxinas, ''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life, 1500 to the Present'', revelou unha ampla erudición e brillantez que non se enturbiou pola idade avanzada. Historiadores, críticos literarios e críticos populares enxalzaron ''From Dawn to Decadence'' como unha revisión ampla e poderosa da historia moderna de Occidente, e converteuse nun bestseller do ''[[The New York Times|New York Times]]''. Con este traballo gañou unha reputación internacional.<ref>Le Nouvel Observateur'', "which said "il a connu un rayonnement international avec la sortie de 'From dawn to decadence'. L'historien Jacques Barzun, auteur de 'From dawn to decandence', est mort"''. 26 de outubro de 2012 http://tempsreel.nouvelobs.com/monde/20121026.FAP2051/l-historien-jacques-barzun-auteur-de-from-dawn-to-decandence-est-mort.html</ref> Revisándoo no [[The New York Times|''New York Times'']], o historiador [[William Everdell]] cualificou o libro de "un gran logro" dun estudoso "non diminuído na súa erudición, investigación e intereses polimáticos", ao tempo que escudriñaba o escaso tratamento de Barzun a figuras como [[Walt Whitman]] e [[Karl Marx]].<ref>William R. Everdell, [https://www.nytimes.com/2000/05/21/books/idea-man.html "Idea Man"], review of ''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life, 1500 to the Present'' by Jacques Barzun, ''New York Times'', May 21, 2000.</ref> O libro presenta varios novos dispositivos [[Tipografía|tipográficos]] que axudan a un sistema de referencias cruzadas inusualmente rico e axudan a manter baixo control organizado moitas liñas de pensamento do libro. A maioría das páxinas presentan unha barra lateral que contén unha cita concisa, xeralmente pouco coñecida, e moitas veces sorprendente ou humorística, dalgún autor ou personaxe histórico. En [[2007]], Barzun comentaba que “A vellez é como aprender unha nova profesión. E ningunha da que ti elixas." <ref>''Age of Reason'' por [[Arthur Krystal]] in ''[[The New Yorker]]'', 22 de outubro de 2007, p. 103</ref> Xa en outubro de 2011, un mes antes do seu 104 aniversario, revisou ''Why Trilling Matters'' de [[Adam Kirsch]] para o ''[[The Wall Street Journal|Wall Street Journal]].''<ref>{{Cita novas|título=Great Books Matter|url=https://online.wsj.com/article/SB10001424052970204777904576651120765955328.html|xornal=Wall Street Journal|data=2011-10-29|data-acceso=2022-07-29|issn=0099-9660|lingua=en-US|nome=Jacques|apelidos=Barzun}}</ref> Na súa filosofía de escribir historia, Barzun fixo fincapé no papel da narración sobre o uso da xerga académica e da análise separada. Concluíu en ''From Dawn to Decadence'' que "a historia non pode ser unha ciencia; é todo o contrario, en que o seu interese reside nos particulares".<ref>''From Dawn to Decadence'', pp 654–656</ref> == Recoñecementos == En [[1968]], Barzun recibiu o St. Louis Literary Award dos Saint Louis University Library Associates.<ref>[http://www.slu.edu/libraries/associates/award.html Website of St. Louis Literary Award]</ref> <ref>{{Cita web|url=http://lib.slu.edu/about/associates/literary-award|páxina-web=lib.slu.edu|título=Literary award|lingua=EN}}</ref> Barzun foi nomeado cabaleiro da Orde Nacional da Lexión de Honra.<ref>Krystal, Arthur, "Age of Reason: In his hundred years, Jacques Barzun has learned a thing or two." ''[[The New Yorker]]'', October 22, 2007</ref> En [[2003]], o presidente [[George W. Bush]] concedeulle a [[Medalla Presidencial da Liberdade]]. En [[1993]], o seu libro ''An Essay on French Verse: For Readers of English Poetry'' gañou o Melville Cane Poetry Award da Poetry Society of America. O 18 de outubro de [[2007]], recibiu o 59º Great Teacher Award da Society of Columbia Graduates ''in absentia''. O 2 de marzo de [[2011]], Barzun recibiu a Medalla Nacional de Humanidades de [[2010]] polo presidente [[Barack Obama]], aínda que non se esperaba que asistira.<ref>{{Cita web|título=President Obama to Award 2010 National Medal of Arts and National Humanities Medal|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2011/03/01/president-obama-award-2010-national-medal-arts-and-national-humanities-m|páxina-web=whitehouse.gov|data=2011-03-01|data-acceso=2022-07-30|lingua=en}}</ref> O 16 de abril de 2011 recibiu ''in absentia'' o Premio Philolexian á Traxectoria Literaria Distinguida. A Sociedade Filosófica Americana honra a Barzun co seu Premio Jacques Barzun en Historia Cultural, outorgado anualmente desde 1993 ao autor dunha recente obra distinguida de historia cultural. Tamén recibiu a Medalla de Ouro para a Crítica da American Academy of Arts and Letters, da que foi dúas veces presidente. == Obras == * 1927 ''Samplings and Chronicles: Being the Continuation of the Philolexian Society History, with Literary Selections from 1912 to 1927 '' (editor). Philolexian Society. * 1932 ''The French Race: Theories of Its Origins and Their Social and Political Implications''. P.S. King & Son. * 1937 ''Race: A Study in Modern Superstition'' (Revised, 1965 ''Race: A Study in Superstition''). Methuen & Co. Ltd. * 1939 ''Of Human Freedom''. Revised edition, Greenwood Press Reprint, 1977: {{ISBN|0-8371-9321-4}}. * 1941 ''Darwin, Marx, Wagner: Critique of a Heritage''. {{ISBN|978-1-4067-6178-8}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-1-4067-6178-8|978-1-4067-6178-8]]. * 1943 ''Romanticism and the Modern Ego''. Boston, Little, Brown and Company, 1943. * 1945 ''Teacher in America''. Reprint Liberty Fund, 1981. {{ISBN|0-913966-79-7}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-913966-79-7|0-913966-79-7]]. * 1950 ''Berlioz and the Romantic Century''. Boston: Little, Brown and Company / An Atlantic Monthly Press Book, 1950 [2 vols.]. * 1951 ''Pleasures of Music: A Reader's Choice of Great Writing About Music and Musicians From Cellini to Bernard Shaw'' Viking Press. * 1954 ''God's Country and Mine: A Declaration of Love, Spiced with a Few Harsh Words''. Reprint Greenwood Press, 1973: {{ISBN|0-8371-6860-0}}. * 1956 ''Music in American Life''. Indiana University Press. * 1956 ''The Energies of Art: Studies of Authors, Classic and Modern''. Greenwood, {{ISBN|0-8371-6856-2}}. * 1959 ''The House of Intellect''. Reprint Harper Perennial, 2002: {{ISBN|978-0-06-010230-2}}. * 1960 ''Lincoln the Literary Genius'' (first published in ''The Saturday Evening Post'', 14 de febreiro de 1959) * 1961 ''The Delights of Detection''. Criterion Books. * 1961 ''Classic, Romantic, and Modern''. Reprint University of Chicago Press, 1975: {{ISBN|0-226-03852-1}}. * 1964 ''Science: The Glorious Entertainment''. HarperCollins. {{ISBN|0-06-010240-3}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-06-010240-3|0-06-010240-3]]. * 1967 ''What Man Has Built'' (introductory booklet to the Great Ages of Man book series). Time Inc. * 1968 ''The American University: How It Runs, Where It Is Going''. Reprint University of Chicago Press, 1993: {{ISBN|0-226-03845-9}}. * 1969 ''Berlioz and the Romantic Century'' (3d ed.). * 1971 ''On Writing, Editing, and Publishing''. University of Chicago Press. * 1971 ''A Catalogue of Crime: Being a Reader's Guide to the Literature of Mystery, Detection, and Related Genres'' (with Wendell Hertig Taylor). Revised edition, Harper & Row, 1989: {{ISBN|0-06-015796-8}}. * 1974 ''Clio and the Doctors''. Reprinted University of Chicago Press, 1993: {{ISBN|0-226-03851-3}}. * 1974 ''The Use and Abuse of Art'' (A. W. Mellon Lectures in the Fine Arts) . Princeton University Press. {{ISBN|0-691-01804-9}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-691-01804-9|0-691-01804-9]]. * 1975 ''Simple and Direct: A Rhetoric for Writers''. 4th ed, Harper Perennial, 2001: {{ISBN|0-06-093723-8}}. * 1976 ''The Bibliophile of the Future: His Complaints about the Twentieth Century'' (Maury A. Bromsen lecture in humanistic bibliography). Boston Public Library. {{ISBN|0-89073-048-2}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-89073-048-2|0-89073-048-2]]. * 1980 ''Three Talks at Northern Kentucky University''. Northern Kentucky University, Dept. of Literature and Language. * 1982 ''Lincoln's Philosophic Vision''. Artichokes Creative Studios. * 1982 ''Critical Questions: On Music and Letters, Culture and Biography, 1940–1980'' (edited by Bea Friedland). University of Chicago Press. {{ISBN|0-226-03864-5}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-226-03864-5|0-226-03864-5]]. * 1982 ''Berlioz and His Century: An Introduction to the Age of Romanticism'' (Abridgment of ''Berlioz and the Romantic Century''). University of Chicago Press. {{ISBN|0-226-03861-0}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-226-03861-0|0-226-03861-0]]. * 1983 ''A Stroll with William James''. Reprint University of Chicago Press, 2002: {{ISBN|978-0-226-03869-8}}. * 1986 ''A Word or Two Before You Go: Brief Essays on Language''. Wesleyan University. * 1989 ''The Culture We Deserve: A Critique of Disenlightenment''. Wesleyan University. {{ISBN|0-8195-6237-8}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-8195-6237-8|0-8195-6237-8]]. * 1991 ''An Essay on French Verse: For Readers of English Poetry''. New Directions Publishing. {{ISBN|0-8112-1158-4}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-8112-1158-4|0-8112-1158-4]]. * 1991 ''Begin Here: The Forgotten Conditions of Teaching and Learning''. University of Chicago Press. {{ISBN|0-226-03846-7}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-226-03846-7|0-226-03846-7]]. * 2000 ''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life, 1500 to the Present''. {{ISBN|978-0-06-092883-4}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-06-092883-4|978-0-06-092883-4]]. * 2001 ''Sidelights on Opera at Glimmerglass''. Glimmerglass Opera * 2002 ''A Jacques Barzun Reader''. {{ISBN|978-0-06-093542-9}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-06-093542-9|978-0-06-093542-9]]. * 2002 ''What Is a School? and Trim the College!'' (''What Is a School? An Institution in Limbo, Trim the College! A Utopia''). Hudson Institute. * 2003 ''The Modern Researcher'' (6th ed.) (with Henry F. Graff). Wadsworth Publishing. {{ISBN|978-0-495-31870-5}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-495-31870-5|978-0-495-31870-5]]. * 2004 ''Four More Sidelights on Opera at Glimmerglass: 2001–2004'' == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Galifontes}} {{Galicitas}} * [[Filosofía]] * [[Historia]] * [[Cultura]] * [[Historia da cultura]] * [[Filosofía americana]] === Bibliografía === * ''Art at Our Doorstep: San Antonio Writers and Artists'' con Jacques Barzun. Editado por Nan Cuba e Riley Robinson (Trinity University Press, 2008). * Arthur Krystal, [http://www.oup.com/us/catalog/general/subject/LiteratureEnglish/?view=usa&ci=9780199782406#Description Except When I Write] [[Oxford University Press]], 2011), contén un capítulo sobre J. Barzun. {{ISBN|978-0-19-978240-6}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-19-978240-6|978-0-19-978240-6]] * Michael Murray, [http://www.beil.com/index.php?option=com_content&view=article&id=175:jacques-barzun&catid=139 ''Jacques Barzun: Portrait of a Mind''] (Frederic C. Beil, 2011), biografía autorizada. {{ISBN|978-1-929490-41-7}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-1-929490-41-7|978-1-929490-41-7]] * Thomas Vinciguerra, "Jacques Barzun '27: Columbia Avatar", Columbia College Today, Xaneiro 2006 * Helen Hazen, [http://theamericanscholar.org/endless-rewriting/#.UUnRzFt4Z_K "Endless Rewriting"], ''The American Scholar'', Spring 2013. Editado por Barzun. === Ligazóns externas === * Aeschliman, Michael D., [https://www.nationalreview.com/2021/05/jacques-barzun-historian-for-all-time/ "Jacques Barzun, Historian for All Time"], ''National Review'', 30 de maio de 2021 * Páxina web [http://barzuncentennial.murphywong.net/ do Centenario de Barzun], incluíndo homenaxes * [http://www.the-rathouse.com/JacquesBarzun.html Sitio] dedicado a escritos sobre Barzun, incluídas entrevistas * Kimball, Roger, " [http://www.newcriterion.com/articles.cfm/Barzun-on-the-West-2631 Barzun on the West] ", ''New Criterion'', 18 de xuño de 2000 * [http://vimeo.com/16549938 O premio Great Teacher Award 2007 da Society of Columbia Graduates presentado a Jacques Barzun], inclúe discursos de Henry F. Graff, William Theodore de Bary, Alan Brinkley e outros. * [http://vimeo.com/16521540 Jacques Barzun] Vídeo mostrado no banquete do Gran Premio do Profesor de 2007 * Eyres, Harry, " [http://www.ft.com/cms/s/2/ec7b546c-a668-11df-8767-00144feabdc0.html Honor and Humanity] ", ''Financial Times'', 14 de agosto de 2010 * [http://cantheseboneslive.blogspot.com/2012/10/remembering-work-of-jacques-barzun.html Recordando a obra de Jacques Barzun] Recensión da vida e obra de Barzun, 26 de outubro de 2012 * [http://oll.libertyfund.org/index.php?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=961&Itemid=99999999 The Intellectual Portrait Series: A Conversation with Jacques Barzun], Liberty Fund, 2000 * [http://www.austinchronicle.com/gyrobase/Issue/story?oid=78886 Entrevista con Barzun en The Austin Chronicle, 2000] * [http://oldnewyorkstories.com/post/11666981759/jacques-barzun Entrevista a Jacques Barzun], 23 de abril de 2009, Old New York Stories, 2011 * [http://vimeo.com/16423966 A Conversation with Jacques Barzun (2010)] SoL Center, San Antonio TX, 12 de setembro de 2010 * [http://ahdictionary.tumblr.com/post/35775225796/jacques-barzun The American Heritage® Dictionary Blog: Jacques Barzun] Respostas súas a un cuestionario de 2012 * [https://findingaids.library.columbia.edu/ead/nnc-rb/ldpd_4079628 Buscando axuda para os traballos de Jacques Barzun na Universidade de Columbia.] [https://findingaids.library.columbia.edu/ead/nnc-rb/ldpd_4079628 Biblioteca de libros raros e manuscritos] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historiadores dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Finados en 2012]] [[Categoría:Membros da Academia das Artes e das Ciencias dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Columbia]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Columbia]] [[Categoría:Medalla Presidencial da Liberdade]] [[Categoría:Cabaleiros da Lexión de Honra]] [[Categoría:Nados en 1907]] cw0byb8r7jrlidan0jyy23a8a6vsoxl 6148719 6148420 2022-08-02T18:20:19Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «rector» wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome_nacemento=Jacques Martin Barzun|nome=|imaxe=Jacques barzun.jpg|lugar_de_falecemento=[[San Antonio]], Texas, U.S.}} '''Jacques Martin Barzun''' ( {{IPAc-en|ˈ|b|ɑr|z|ən}} ); <ref>{{Cita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VYaqL9CjKHA|páxina-web=www.youtube.com|título=Remembering Jacques Barzun: The Age of the Individual: 500 Years Ago Today}}</ref> nado o 30 de novembro de [[1907]] e finado o 25 de outubro de [[2012]], foi un [[historiador]] franco-estadounidense coñecido polos seus estudos sobre a historia das ideas e a historia cultural. Escribiu sobre unha ampla gama de temas, incluíndo [[béisbol]], [[Novela|novelas]] de misterio e [[música clásica]], e tamén era coñecido como un [[Filosofía da educación|filósofo da educación]].<ref>{{Cita novas|url=https://www.nytimes.com/2012/10/26/arts/jacques-barzun-historian-and-scholar-dies-at-104.html|título=www.nytimes.com; Jacques-Barzun-historian-and-scholar-dies-at-104|data-acceso=|lingua=EN}}</ref> No libro ''Teacher in America'' ([[1945]]), Barzun influíu na formación dos mestres nos [[Estados Unidos]]. Profesor de historia na [[Universidade de Columbia]] (Columbia College) durante moitos anos, publicou máis de corenta libros, recibiu a [[Medalla Presidencial da Liberdade|Medalla Presidencial Americana da Liberdade]] e foi designado cabaleiro da Lexión de Honra francesa. A retrospectiva histórica ''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life, 1500 to the Present'' ([[2000]]), considerada a súa ''obra mestra'', publicouse cando tiña 93 anos, once antes de finar.<ref>{{Cita novas|título=Joseph Epstein: Jacques Barzun—an Appreciation|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052970204598504578080902026564368.html|xornal=Wall Street Journal|data=2012-10-26|data-acceso=2022-07-29|issn=0099-9660|lingua=en-US|nome=Joseph|apelidos=Epstein}}</ref> == Traxectoria == Jacques Martin Barzun naceu en Créteil, [[Francia]], fillo de Henri-Martin Barzun e Anna-Rose Barzun, e pasou a súa infancia en [[París]] e [[Grenoble]]. O seu pai era membro do grupo de artistas e escritores [[Abadía de Créteil|Abbaye de Créteil]], e tamén traballou no Ministerio de Traballo francés.<ref name=":0">{{Cita web|título=The Man Who Knew Too Much|url=https://www.austinchronicle.com/books/2000-10-13/78886/|páxina-web=www.austinchronicle.com|data-acceso=2022-07-29|lingua=en-US|nome=Roger|apelidos=Gathman|apelidos2=Fri.|apelidos3=Oct. 13|apelidos4=2000}}</ref> A casa dos seus pais en París foi frecuentada por moitos artistas [[Modernismo|modernistas]] da Francia da ''[[Belle Époque]]'', como o poeta [[Guillaume Apollinaire]], os pintores [[Cubismo|cubistas]] [[Albert Gleizes]] e [[Marcel Duchamp]], o compositor [[Edgard Varèse]] e os escritores [[Richard Aldington]] e [[Stefan Zweig]].<ref name=":0" /> Mentres estaba nunha misión diplomática nos [[Estados Unidos]] durante a [[Primeira guerra mundial]], o pai de Barzun gostou tanto do país que decidiu que o seu fillo recibise unha [[Ensino superior|educación universitaria]] estadounidense; así, Jacques Martin, de doce anos, asistiu ao Lycée Janson-de-Sailly até mudarse a [[América]], onde se formou na Harrisburg Technical High School en [[1924]] e logo marchou á [[Universidade Columbia|Universidade de Columbia]], onde obtivo unha [[Artes liberais|educación en artes liberais]].<ref>{{Cita web|url=https://newcriterion.com/blogs/dispatch/jacques-barzun-19072012|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=newcriterion.com|título=Jacques Barzun}}</ref> <ref>{{Cita libro|título=City contented, city discontented: a history of modern Harrisburg|url=https://www.worldcat.org/title/city-contented-city-discontented-a-history-of-modern-harrisburg/oclc/761221337|data=2011|ISBN=978-0-9839571-0-2|OCLC=761221337|lingua=en|nome=Paul B|apelidos=Beers|nome2=Michael|nome3=Eric Robert|apelidos3=Papenfuse|nome4=Catherine|apelidos4=Lawrence|nome5=Pa.)|apelidos5=Midtown Scholar Press (Harrisburg|nome6=Pa.)|apelidos6=Fathom Studio (Mechanicsburg|nome7=Pa.)|apelidos7=Boggs & Company (Harrisburg|nome8=Pa.)|apelidos8=Midtown Scholar Bookstore (Harrisburg|nome9=Pa.)|apelidos9=Advanced Color Graphics (State College|apelidos2=Barton}}</ref> Como estudante no Columbia College, Barzun foi crítico de teatro para o ''Columbia Daily Spectator'', presidente da Philolexian Society (o club literario e de debate de Columbia), e ''[[valedictorian]]'' da promoción de [[1927]].<ref>{{Cita web|url=http://www.college.columbia.edu/cct_archive/jan06/cover.php|páxina-web=www.college.columbia.edu|título=Cover|lingua=en}}</ref> Obtivo un máster en [[1928]]<ref>''Directory of American Scholars'', 6th ed. (Bowker, 1974), Vol. I, p. 32.</ref> e un doutoramento en [[1932]] de [[Universidade Columbia|Columbia]], e alí ensinou historia de [[1928]] a [[1955]], converténdose no ''Profesor de Historia [[Seth Low]]'' e no fundador da disciplina da [[Historia cultural]]. Durante anos, el e o [[Crítica literaria|crítico literario]] Lionel Trilling dirixiron o famoso curso Great Books de Columbia. Foi elixido membro da Academia Americana de Artes e Ciencias en [[1954]] <ref name="AAAS">{{Cita web|url=http://www.amacad.org/publications/BookofMembers/ChapterB.pdf|páxina-web=www.amacad.org|título=ChapterB|lingua=en}}</ref> e membro da American Philosophical Society en [[1984]].<ref>{{Cita web|título=APS Member History|url=https://search.amphilsoc.org/memhist/search?creator=Jacques+Barzun&title=&subject=&subdiv=&mem=&year=&year-max=&dead=&keyword=&smode=advanced|páxina-web=search.amphilsoc.org|data-acceso=2022-07-29}}</ref> De [[1955]] a [[1968]], traballou como Decano da Escola de Posgrao, Decano de Facultades e Reitor, á vez que foi membro extraordinario do Churchill College da [[Universidade de Cambridge]]. Desde [[1968]] até a súa xubilación en [[1975]], foi profesor universitario en Columbia. De [[1951]] a [[1963]], Barzun foi un dos editores xestores de The Readers' Subscription Book Club, e o seu sucesor a Mid-Century Book Society (os outros editores xestores foron [[W. H. Auden|WH Auden]] e Lionel Trilling ), e despois foi asesor literario de Charles Scribner's Sons, de [[1975]] a [[1993]]. En [[1936]], Barzun casou con Mariana Lowell, unha violinista dunha destacada familia de [[Boston]]. Tiveron tres fillos: James, Roger e Isabel.<ref>{{Cita novas|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,862171-8,00.html|data=www.time.com/|título=Article; Barzun|data-acceso=|lingua=en|data-arquivo=07 de novembro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121107002815/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,862171-8,00.html|url-morta=yes}}</ref> Mariana morreu en [[1979]]. En [[1980]], Barzun casou con Marguerite Lee Davenport. Desde [[1996]] os Barzun viviron na súa cidade natal, [[San Antonio, Texas|San Antonio]], [[Texas]]. A súa neta [[Lucy Barzun Donnelly]] foi produtora da premiada película da [[HBO]] ''Grey Gardens;'' o irmán de Lucy, Matthew Barzun, é un empresario que exerceu de [[embaixador]] dos Estados Unidos en [[Suecia]] e no [[Reino Unido]]. O 14 de maio de [[2012]] Jacques Barzun asistiu a unha actuación sinfónica na súa honra na que se interpretaron obras do seu compositor favorito, [[Hector Berlioz|Héctor Berlioz]].<ref>{{Cita novas|url=http://www.mysanantonio.com/life/article/In-the-Spotlight-Honoring-expert-on-Berlioz-3557449.php|título=In-the-Spotlight-Honoring-expert-on-Berlioz|data-acceso=|lingua=en}}</ref> Asistiu en [[cadeira de rodas]] e pronunciou un breve discurso á multitude. Barzun morreu na súa casa de [[San Antonio, Texas|San Antonio]] o 25 de outubro de 2012, aos 104 anos. ''[[The New York Times]]'', que o comparou con estudosos como [[Sidney Hook]], [[Daniel Bell]] e [[Lionel Trilling]], chamouno "un distinguido historiador, ensaísta, tábano cultural e educador que axudou a establecer a disciplina moderna da historia cultural". <ref>{{Cita novas|título=Jacques Barzun Dies at 104; Cultural Critic Saw the Sun Setting on the West|url=https://www.nytimes.com/2012/10/26/arts/jacques-barzun-historian-and-scholar-dies-at-104.html|xornal=The New York Times|data=2012-10-26|data-acceso=2022-07-30|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Edward|apelidos=Rothstein}}</ref> Nomeando a [[Edward Gibbon]], [[Jacob Burckhardt]] e [[Thomas Macaulay|Thomas Babington Macaulay]] como os seus antepasados intelectuais, e chamándoo "un dos máis eminentes historiadores da cultura de Occidente" e "un campión da tradición das artes liberais na educación superior", quen "deplorou o que el chamou 'gangrena da especialidade'", comentou ''[[The Daily Telegraph]]'', "O alcance dos seus coñecementos era extraordinario. O ollo de Barzun percorreu todo o espectro da música, arte, literatura e filosofía occidental." <ref>{{Cita novas|xornal=The Daily Telegraph|url=https://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/9636970/Jacques-Barzun.html|título=Obituaries; Jacques-Barzun|data-acceso=}}</ref> O ensaísta [[Joseph Epstein]], recordándoo no ''[[The Wall Street Journal|Wall Street Journal]]'' como un escritor "impecable e maxistral" que abordou " [[Charles Darwin|Darwin]], [[Karl Marx|Marx]], [[Richard Wagner|Wagner]], [[Hector Berlioz|Berlioz]], [[William James]], o [[verso]] [[Lingua francesa|francés]], a composición en [[prosa]] [[Literatura en lingua inglesa|inglesa]], o ensino universitario, a [[Ficción detectivesca|ficción policial]], o estado de vida intelectual", describiu a Barzun como un home cunha elegancia discreta, americanizado pero conservando un aire de cultura do vello mundo.<ref>{{Cita novas|xornal=Wall Street Journal|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052970204598504578080902026564368|título=(require subscrición)|data-acceso=|lingua=en}}</ref> === Carreira === Ao longo de sete décadas, Barzun escribiu e editou máis de corenta libros que abordaban unha variedade inusualmente ampla de temas, incluíndo [[ciencia]] e [[medicina]], [[psiquiatría]] desde [[Robert Burton]] a [[William James]] até métodos modernos, e [[arte]] e [[música clásica]]; foi unha das maiores autoridades de todos os tempos sobre [[Hector Berlioz|Héctor Berlioz]]. Algúns dos seus libros, especialmente ''Teacher in America'' e ''The House of Intellect'', gozaron dun importante lectorado profano e influíron no debate sobre a cultura e a educación moito máis alá do ámbito da historia académica. Barzun tiña un forte interese polas ferramentas e mecánicas da escritura e da [[investigación]]. Emprendeu a tarefa de completar, a partir dun manuscrito do que case dous terzos estaban no primeiro borrador á morte do autor, e editar (coa axuda doutras seis persoas), a primeira edición (publicada en [[1966]]) de ''Follett's Modern American Usage''. Barzun foi tamén autor de libros sobre [[Xénero literario|estilo literario]] (''Simple and Direct'', [[1975]]), sobre os oficios da edición e [[Editorial|publicación]] (''On Writing, Editing and Publishing'', [[1971]]) e sobre [[Investigación|métodos de investigación]] na [[historia]] e as outras [[humanidades]] (''The Modern Researcher'', que leva polo menos seis edicións, e é un dos mil elementos da biblioteca máis difundidos segundo o OCLC).<ref>{{Cita web|título=Complete list - 2005|url=https://www.oclc.org/research/top1000/complete.html|páxina-web=OCLC|data=2020-05-04|data-acceso=2022-07-29|lingua=en-US}}</ref> Barzun non desdeñaba a [[cultura popular]]: os seus intereses variados incluían a [[Ficción detectivesca|ficción policial]] e [[Béisbol|o béisbol]].<ref name="baseball">{{Cita web|url=http://bleacherreport.com/articles/212819-when-baseballs-best-cultural-critic-turned-his-back-on-the-game|páxina-web=bleacherreport.com|título=when-baseballs-best-cultural-critic-turned-his-back-on-the-game|lingua=en}}</ref> A súa declaración moi citada: ''"Quen queira coñecer o corazón e a mente de Estados Unidos, mellor que aprenda béisbol"''. foi inscrito nunha placa no Salón da Fama do Béisbol. <ref>{{Cita novas|título=Jacques Barzun, wide-ranging cultural historian, dies at 104|url=https://www.washingtonpost.com/local/obituaries/jacques-barzun-wide-ranging-cultural-historian-dies-at-104/2012/10/26/33a202c4-c5da-11df-94e1-c5afa35a9e59_story.html|xornal=Washington Post|data=2012-10-26|data-acceso=2022-07-30|issn=0190-8286|lingua=en-US|nome=Joe Holley ; Special to The Washington|apelidos=Post}}</ref> Editou e escribiu a introdución á antoloxía de [[1961]], ''The Delights of Detection'', que incluía historias de [[Gilbert Keith Chesterton|GK Chesterton]], [[Dorothy L. Sayers]], Rex Stout e outros. En [[1971]], Barzun foi coautor (con Wendell Hertig Taylor) de ''A Catalog of Crime: Being a Reader's Guide to the Literature of Mystery, Detection, & Related Genres'', polo que el e o seu coautor recibiron un [[premio Edgar]] especial do Mystery Writers of America ao ano seguinte. <ref>{{Cita web|url=http://theedgars.com/awards/|páxina-web=theedgars.com|título=Awards|lingua=EN}}</ref> Barzun tamén foi un defensor da ficción sobrenatural e escribiu a introdución de ''The Penguin Encyclopedia of Horror and the Sobrenatural''.<ref>''"Author and teacher Jacques Barzun has written an authoritative introduction".'' B. Williams, ''"A Complete Guide for all lovers'' of horror"'' (Recensión de ''The Penguin Encyclopedia of Horror and the Supernatural''. ''The Courier-Mail'', 31 de xaneiro de [[1987]].''</ref> Barzun foi un defensor do crítico teatral e 'diarista' [[James Agate]], a quen comparou con [[Samuel Pepys]].<ref>''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life, 1500 to the Present'', Jacques Barzun, Harper Perennial, 2001.</ref> Tamén editou os dous últimos diarios de Agate nunha nova edición en [[1951]] e escribiu un ensaio introdutorio informativo, "Agate and His Nine Egos".<ref>''The Later Ego. Consisting of Ego 8 and Ego 9. Introduction and notes by Jacques Barzun'', Jacques Barzun, Crown Publishers, Inc., Nova York, [[1951]].</ref> [[Ficheiro:Barzun - Berlioz and the romantic century titre.png|miniatura|378x378px| ''[[Hector Berlioz|Berlioz]] and the romantic century (1950)'' de '''Jacques Barzun''']] Jacques Barzun continuou escribindo sobre educación e historia cultural despois de retirarse de Columbia. Aos 84 anos, comezou a escribir a súa canción do cisne, á que dedicou a maior parte dos anos noventa. O libro resultante de máis de 800 páxinas, ''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life, 1500 to the Present'', revelou unha ampla erudición e brillantez que non se enturbiou pola idade avanzada. Historiadores, críticos literarios e críticos populares enxalzaron ''From Dawn to Decadence'' como unha revisión ampla e poderosa da historia moderna de Occidente, e converteuse nun bestseller do ''[[The New York Times|New York Times]]''. Con este traballo gañou unha reputación internacional.<ref>Le Nouvel Observateur'', "which said "il a connu un rayonnement international avec la sortie de 'From dawn to decadence'. L'historien Jacques Barzun, auteur de 'From dawn to decandence', est mort"''. 26 de outubro de 2012 http://tempsreel.nouvelobs.com/monde/20121026.FAP2051/l-historien-jacques-barzun-auteur-de-from-dawn-to-decandence-est-mort.html</ref> Revisándoo no [[The New York Times|''New York Times'']], o historiador [[William Everdell]] cualificou o libro de "un gran logro" dun estudoso "non diminuído na súa erudición, investigación e intereses polimáticos", ao tempo que escudriñaba o escaso tratamento de Barzun a figuras como [[Walt Whitman]] e [[Karl Marx]].<ref>William R. Everdell, [https://www.nytimes.com/2000/05/21/books/idea-man.html "Idea Man"], review of ''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life, 1500 to the Present'' by Jacques Barzun, ''New York Times'', May 21, 2000.</ref> O libro presenta varios novos dispositivos [[Tipografía|tipográficos]] que axudan a un sistema de referencias cruzadas inusualmente rico e axudan a manter baixo control organizado moitas liñas de pensamento do libro. A maioría das páxinas presentan unha barra lateral que contén unha cita concisa, xeralmente pouco coñecida, e moitas veces sorprendente ou humorística, dalgún autor ou personaxe histórico. En [[2007]], Barzun comentaba que “A vellez é como aprender unha nova profesión. E ningunha da que ti elixas." <ref>''Age of Reason'' por [[Arthur Krystal]] in ''[[The New Yorker]]'', 22 de outubro de 2007, p. 103</ref> Xa en outubro de 2011, un mes antes do seu 104 aniversario, revisou ''Why Trilling Matters'' de [[Adam Kirsch]] para o ''[[The Wall Street Journal|Wall Street Journal]].''<ref>{{Cita novas|título=Great Books Matter|url=https://online.wsj.com/article/SB10001424052970204777904576651120765955328.html|xornal=Wall Street Journal|data=2011-10-29|data-acceso=2022-07-29|issn=0099-9660|lingua=en-US|nome=Jacques|apelidos=Barzun}}</ref> Na súa filosofía de escribir historia, Barzun fixo fincapé no papel da narración sobre o uso da xerga académica e da análise separada. Concluíu en ''From Dawn to Decadence'' que "a historia non pode ser unha ciencia; é todo o contrario, en que o seu interese reside nos particulares".<ref>''From Dawn to Decadence'', pp 654–656</ref> == Recoñecementos == En [[1968]], Barzun recibiu o St. Louis Literary Award dos Saint Louis University Library Associates.<ref>[http://www.slu.edu/libraries/associates/award.html Website of St. Louis Literary Award]</ref> <ref>{{Cita web|url=http://lib.slu.edu/about/associates/literary-award|páxina-web=lib.slu.edu|título=Literary award|lingua=EN}}</ref> Barzun foi nomeado cabaleiro da Orde Nacional da Lexión de Honra.<ref>Krystal, Arthur, "Age of Reason: In his hundred years, Jacques Barzun has learned a thing or two." ''[[The New Yorker]]'', October 22, 2007</ref> En [[2003]], o presidente [[George W. Bush]] concedeulle a [[Medalla Presidencial da Liberdade]]. En [[1993]], o seu libro ''An Essay on French Verse: For Readers of English Poetry'' gañou o Melville Cane Poetry Award da Poetry Society of America. O 18 de outubro de [[2007]], recibiu o 59º Great Teacher Award da Society of Columbia Graduates ''in absentia''. O 2 de marzo de [[2011]], Barzun recibiu a Medalla Nacional de Humanidades de [[2010]] polo presidente [[Barack Obama]], aínda que non se esperaba que asistira.<ref>{{Cita web|título=President Obama to Award 2010 National Medal of Arts and National Humanities Medal|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2011/03/01/president-obama-award-2010-national-medal-arts-and-national-humanities-m|páxina-web=whitehouse.gov|data=2011-03-01|data-acceso=2022-07-30|lingua=en}}</ref> O 16 de abril de 2011 recibiu ''in absentia'' o Premio Philolexian á Traxectoria Literaria Distinguida. A Sociedade Filosófica Americana honra a Barzun co seu Premio Jacques Barzun en Historia Cultural, outorgado anualmente desde 1993 ao autor dunha recente obra distinguida de historia cultural. Tamén recibiu a Medalla de Ouro para a Crítica da American Academy of Arts and Letters, da que foi dúas veces presidente. == Obras == * 1927 ''Samplings and Chronicles: Being the Continuation of the Philolexian Society History, with Literary Selections from 1912 to 1927 '' (editor). Philolexian Society. * 1932 ''The French Race: Theories of Its Origins and Their Social and Political Implications''. P.S. King & Son. * 1937 ''Race: A Study in Modern Superstition'' (Revised, 1965 ''Race: A Study in Superstition''). Methuen & Co. Ltd. * 1939 ''Of Human Freedom''. Revised edition, Greenwood Press Reprint, 1977: {{ISBN|0-8371-9321-4}}. * 1941 ''Darwin, Marx, Wagner: Critique of a Heritage''. {{ISBN|978-1-4067-6178-8}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-1-4067-6178-8|978-1-4067-6178-8]]. * 1943 ''Romanticism and the Modern Ego''. Boston, Little, Brown and Company, 1943. * 1945 ''Teacher in America''. Reprint Liberty Fund, 1981. {{ISBN|0-913966-79-7}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-913966-79-7|0-913966-79-7]]. * 1950 ''Berlioz and the Romantic Century''. Boston: Little, Brown and Company / An Atlantic Monthly Press Book, 1950 [2 vols.]. * 1951 ''Pleasures of Music: A Reader's Choice of Great Writing About Music and Musicians From Cellini to Bernard Shaw'' Viking Press. * 1954 ''God's Country and Mine: A Declaration of Love, Spiced with a Few Harsh Words''. Reprint Greenwood Press, 1973: {{ISBN|0-8371-6860-0}}. * 1956 ''Music in American Life''. Indiana University Press. * 1956 ''The Energies of Art: Studies of Authors, Classic and Modern''. Greenwood, {{ISBN|0-8371-6856-2}}. * 1959 ''The House of Intellect''. Reprint Harper Perennial, 2002: {{ISBN|978-0-06-010230-2}}. * 1960 ''Lincoln the Literary Genius'' (first published in ''The Saturday Evening Post'', 14 de febreiro de 1959) * 1961 ''The Delights of Detection''. Criterion Books. * 1961 ''Classic, Romantic, and Modern''. Reprint University of Chicago Press, 1975: {{ISBN|0-226-03852-1}}. * 1964 ''Science: The Glorious Entertainment''. HarperCollins. {{ISBN|0-06-010240-3}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-06-010240-3|0-06-010240-3]]. * 1967 ''What Man Has Built'' (introductory booklet to the Great Ages of Man book series). Time Inc. * 1968 ''The American University: How It Runs, Where It Is Going''. Reprint University of Chicago Press, 1993: {{ISBN|0-226-03845-9}}. * 1969 ''Berlioz and the Romantic Century'' (3d ed.). * 1971 ''On Writing, Editing, and Publishing''. University of Chicago Press. * 1971 ''A Catalogue of Crime: Being a Reader's Guide to the Literature of Mystery, Detection, and Related Genres'' (with Wendell Hertig Taylor). Revised edition, Harper & Row, 1989: {{ISBN|0-06-015796-8}}. * 1974 ''Clio and the Doctors''. Reprinted University of Chicago Press, 1993: {{ISBN|0-226-03851-3}}. * 1974 ''The Use and Abuse of Art'' (A. W. Mellon Lectures in the Fine Arts) . Princeton University Press. {{ISBN|0-691-01804-9}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-691-01804-9|0-691-01804-9]]. * 1975 ''Simple and Direct: A Rhetoric for Writers''. 4th ed, Harper Perennial, 2001: {{ISBN|0-06-093723-8}}. * 1976 ''The Bibliophile of the Future: His Complaints about the Twentieth Century'' (Maury A. Bromsen lecture in humanistic bibliography). Boston Public Library. {{ISBN|0-89073-048-2}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-89073-048-2|0-89073-048-2]]. * 1980 ''Three Talks at Northern Kentucky University''. Northern Kentucky University, Dept. of Literature and Language. * 1982 ''Lincoln's Philosophic Vision''. Artichokes Creative Studios. * 1982 ''Critical Questions: On Music and Letters, Culture and Biography, 1940–1980'' (edited by Bea Friedland). University of Chicago Press. {{ISBN|0-226-03864-5}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-226-03864-5|0-226-03864-5]]. * 1982 ''Berlioz and His Century: An Introduction to the Age of Romanticism'' (Abridgment of ''Berlioz and the Romantic Century''). University of Chicago Press. {{ISBN|0-226-03861-0}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-226-03861-0|0-226-03861-0]]. * 1983 ''A Stroll with William James''. Reprint University of Chicago Press, 2002: {{ISBN|978-0-226-03869-8}}. * 1986 ''A Word or Two Before You Go: Brief Essays on Language''. Wesleyan University. * 1989 ''The Culture We Deserve: A Critique of Disenlightenment''. Wesleyan University. {{ISBN|0-8195-6237-8}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-8195-6237-8|0-8195-6237-8]]. * 1991 ''An Essay on French Verse: For Readers of English Poetry''. New Directions Publishing. {{ISBN|0-8112-1158-4}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-8112-1158-4|0-8112-1158-4]]. * 1991 ''Begin Here: The Forgotten Conditions of Teaching and Learning''. University of Chicago Press. {{ISBN|0-226-03846-7}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/0-226-03846-7|0-226-03846-7]]. * 2000 ''From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life, 1500 to the Present''. {{ISBN|978-0-06-092883-4}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-06-092883-4|978-0-06-092883-4]]. * 2001 ''Sidelights on Opera at Glimmerglass''. Glimmerglass Opera * 2002 ''A Jacques Barzun Reader''. {{ISBN|978-0-06-093542-9}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-06-093542-9|978-0-06-093542-9]]. * 2002 ''What Is a School? and Trim the College!'' (''What Is a School? An Institution in Limbo, Trim the College! A Utopia''). Hudson Institute. * 2003 ''The Modern Researcher'' (6th ed.) (with Henry F. Graff). Wadsworth Publishing. {{ISBN|978-0-495-31870-5}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-495-31870-5|978-0-495-31870-5]]. * 2004 ''Four More Sidelights on Opera at Glimmerglass: 2001–2004'' == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Galifontes}} {{Galicitas}} * [[Filosofía]] * [[Historia]] * [[Cultura]] * [[Historia da cultura]] * [[Filosofía americana]] === Bibliografía === * ''Art at Our Doorstep: San Antonio Writers and Artists'' con Jacques Barzun. Editado por Nan Cuba e Riley Robinson (Trinity University Press, 2008). * Arthur Krystal, [http://www.oup.com/us/catalog/general/subject/LiteratureEnglish/?view=usa&ci=9780199782406#Description Except When I Write] [[Oxford University Press]], 2011), contén un capítulo sobre J. Barzun. {{ISBN|978-0-19-978240-6}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-19-978240-6|978-0-19-978240-6]] * Michael Murray, [http://www.beil.com/index.php?option=com_content&view=article&id=175:jacques-barzun&catid=139 ''Jacques Barzun: Portrait of a Mind''] (Frederic C. Beil, 2011), biografía autorizada. {{ISBN|978-1-929490-41-7}}, ISBN&nbsp;[[Special:BookSources/978-1-929490-41-7|978-1-929490-41-7]] * Thomas Vinciguerra, "Jacques Barzun '27: Columbia Avatar", Columbia College Today, Xaneiro 2006 * Helen Hazen, [http://theamericanscholar.org/endless-rewriting/#.UUnRzFt4Z_K "Endless Rewriting"], ''The American Scholar'', Spring 2013. Editado por Barzun. === Ligazóns externas === * Aeschliman, Michael D., [https://www.nationalreview.com/2021/05/jacques-barzun-historian-for-all-time/ "Jacques Barzun, Historian for All Time"], ''National Review'', 30 de maio de 2021 * Páxina web [http://barzuncentennial.murphywong.net/ do Centenario de Barzun], incluíndo homenaxes * [http://www.the-rathouse.com/JacquesBarzun.html Sitio] dedicado a escritos sobre Barzun, incluídas entrevistas * Kimball, Roger, " [http://www.newcriterion.com/articles.cfm/Barzun-on-the-West-2631 Barzun on the West] ", ''New Criterion'', 18 de xuño de 2000 * [http://vimeo.com/16549938 O premio Great Teacher Award 2007 da Society of Columbia Graduates presentado a Jacques Barzun], inclúe discursos de Henry F. Graff, William Theodore de Bary, Alan Brinkley e outros. * [http://vimeo.com/16521540 Jacques Barzun] Vídeo mostrado no banquete do Gran Premio do Profesor de 2007 * Eyres, Harry, " [http://www.ft.com/cms/s/2/ec7b546c-a668-11df-8767-00144feabdc0.html Honor and Humanity] ", ''Financial Times'', 14 de agosto de 2010 * [http://cantheseboneslive.blogspot.com/2012/10/remembering-work-of-jacques-barzun.html Recordando a obra de Jacques Barzun] Recensión da vida e obra de Barzun, 26 de outubro de 2012 * [http://oll.libertyfund.org/index.php?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=961&Itemid=99999999 The Intellectual Portrait Series: A Conversation with Jacques Barzun], Liberty Fund, 2000 * [http://www.austinchronicle.com/gyrobase/Issue/story?oid=78886 Entrevista con Barzun en The Austin Chronicle, 2000] * [http://oldnewyorkstories.com/post/11666981759/jacques-barzun Entrevista a Jacques Barzun], 23 de abril de 2009, Old New York Stories, 2011 * [http://vimeo.com/16423966 A Conversation with Jacques Barzun (2010)] SoL Center, San Antonio TX, 12 de setembro de 2010 * [http://ahdictionary.tumblr.com/post/35775225796/jacques-barzun The American Heritage® Dictionary Blog: Jacques Barzun] Respostas súas a un cuestionario de 2012 * [https://findingaids.library.columbia.edu/ead/nnc-rb/ldpd_4079628 Buscando axuda para os traballos de Jacques Barzun na Universidade de Columbia.] [https://findingaids.library.columbia.edu/ead/nnc-rb/ldpd_4079628 Biblioteca de libros raros e manuscritos] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Historiadores dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Finados en 2012]] [[Categoría:Membros da Academia das Artes e das Ciencias dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Columbia]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Columbia]] [[Categoría:Medalla Presidencial da Liberdade]] [[Categoría:Cabaleiros da Lexión de Honra]] [[Categoría:Nados en 1907]] nnhoww9zgmb29o030rnokyc3t86jsmt 4 570757 6148665 6147793 2022-08-02T16:53:23Z Maria zaos 54334 /* Cronista Xeral de Galicia */ concordo wikitext text/x-wiki ===[[Cronista Xeral de Galicia]]=== <noinclude>{{Wikipedia/Votación|oculto=si}}</noinclude><!-- Cambia este modelo por {{Wikipedia/Votación pechada|resumo=|inicio=|fin=|si=|non=|neutro=|conclusión=}} ao rematar a votación --> <!-- Non edites nada do que hai por riba. Asegúrate de incluíres os motivos da túa proposta. --> :<small>''Proposto por: [[Usuario:Cossue|Cossue]] ([[Conversa usuario:Cossue|conversa]]) 29 de xullo de 2022 ás 06:06 (UTC) (Período de votación: dende o {{#time: d-m-Y |20220729060641}} ata, polo menos, o <span style="color: blue;">{{#time: d-m-Y |20220729060641+15 days}}</span><span style="color: black;">)</span>''</small> *{{Info}} MÉRITOS DO ARTIGO: Interesante artigo sobre este cargo galego vitalicio vacante desde o ano 2017.--[[Usuario:Cossue|Cossue]] ([[Conversa usuario:Cossue|conversa]]) 29 de xullo de 2022 ás 06:06 (UTC) ;A favor #{{Concordo}}. --[[Usuario:Cossue|Cossue]] ([[Conversa usuario:Cossue|conversa]]) 29 de xullo de 2022 ás 06:06 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Breogan2008|Breogan2008]] ([[Conversa usuario:Breogan2008|conversa]]) 31 de xullo de 2022 ás 13:56 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Jockerouac|Jockerouac]] ([[Conversa usuario:Jockerouac|conversa]]) 1 de agosto de 2022 ás 16:29 (UTC) #{{Concordo}}--[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 1 de agosto de 2022 ás 21:59 (UTC) #{{Concordo}}.--[[Usuario:Maria zaos|Maria zaos]] ([[Conversa usuario:Maria zaos|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 16:53 (UTC) ;En contra ;Neutros ;Comentarios q2nccxeomydy2hrn2k8jz4rhxileqrp 0 570767 6148599 6144223 2022-08-02T16:01:24Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «london» wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Álbum musical|nome=False Alarm|portada=|banda=[[Two Door Cinema Club]]|publicado=[[21 de xuño]] de [[2019]]|gravación=|estudio=The Garage (Topanga, California)<br>RAK (Londres)|duración=40:25|xénero=[[dance-pop]], [[synth-pop]]|selo=Prolifica, [[PIAS Recordings]]|produtor=[[Jacknife Lee]]|anterior=[[Gameshow]]|posterior=[[Lost Songs (Found)]]|anterior_ano=2016|posterior_ano=2020}} '''''False Alarm''''' é o cuarto álbum de estudio da banda norteirlandesa de [[indie rock]] [[Two Door Cinema Club]], publicado o [[21 de xuño]] de [[2019]] a través dos selos Prolifica Inc. e [[PIAS Recordings]].<ref>{{Cita web|título=Two Door Cinema Club Share Their Newest Disco-Pop Single, "Dirty Air"|url=https://www.pastemagazine.com/music/two-door-cinema-club/two-door-cinema-club-share-their-newest-disco-pop/|páxina-web=pastemagazine.com|data=2019-05-22|data-acceso=2022-07-29|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=First Spin: Two Door Cinema Club turn air pollution into dance-pop on 'Dirty Air'|url=https://www.abc.net.au/triplej/news/two-door-cinema-club-dirty-air-single-false-alarm-album/11137178|páxina-web=triple j|data=2019-05-22|data-acceso=2022-07-29|lingua=en-AU}}</ref> O disco foi precedido por catro sinxelos, "Talk", "Satellite", "Dirty Air" e "Once". == Listaxe de cancións == {{Track listing|todas_escritas=[[Two Door Cinema Club|Alex Trimble, Sam Halliday, Kevin Baird]] e [[Jacknife Lee|Garrett "Jacknife" Lee]]|title1=Once|length1=3:18|title2=Talk|length2=4:24|title3=Satisfaction Guaranteed|note3=con [[Mokoomba]]|length3=3:47|title4=So Many People|length4=4:41|title5=Think|length5=3:51|title6=Nice to See You|note6=con [[Open Mike Eagle]]|length6=6:13|title7=Break|length7=2:08|title8=Dirty Air|length8=4:03|title9=Satellite|length9=4:19|title10=Already Gone|length10=3:41|duración_total=40:25}} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Álbums de Two Door Cinema Club]] [[Categoría:Álbums musicais de 2019]] [[Categoría:Álbums producidos por Jacknife Lee]] 6iuxjm1eur0i0igoym62auw712i1gtz 4 570805 6148359 6145869 2022-08-02T13:02:04Z Jockerouac 113500 /* Xogadores actuais */ wikitext text/x-wiki {| class="toccolours" style="float:right; margin:0 0 1em 1em; border-right-width:2px; border-bottom-width:2px; width:24em; font-size:90%; clear:right;" cellspacing="3" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | '''{{PAGENAME}}''' |- | colspan="2" style="padding: 1em 0; text-align: center;" | <div>[[Ficheiro:RC Celta de Vigo - WMES 01.jpg|200px]]</div> |- style="vertical-align: top;" | '''Inicio:''' 29 de xullo de 2022 |- style="vertical-align: top;" | '''Obxectivo:''' Crear, mellorar, manter, actualizar e ampliar tódolos artigos relativos ao [[RC Celta]] concordando cos estándares e normas da Galipedia. |- style="vertical-align: top;" | colspan="2" | '''Participantes:''' |- | colspan="2" | {{{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}/participantes}} *{{editar|{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}/participantes|Inscríbete asinando aquí!}} |} Benvido ó '''Wikiproxecto:Real Club Celta de Vigo'''. O '''Wikiproxecto:Real Club Celta de Vigo''' é un Wikiproxecto que ten por obxectivo crear, mellorar, manter, actualizar e ampliar tódolos artigos relativos ao equipo de fútbol homónimo, concordando cos estándares e normas da Galipedia. Atopámonos na nosa fase inicial. Se queres colaborar connosco, podes apuntarte asinando na caixa que tes á túa dereita. ==Tarefas iniciais== * Actualización dos datos do cadro de xogadores, resultados e clasificación na páxina do [[Real Club Celta de Vigo]]. * Actualización e mellora das páxinas dos filiais: [[Real Club Celta de Vigo B]] e [[Real Club Celta de Vigo C]] * Creación de páxinas de xogadores actuais e pasados. * Creación de páxinas de instalacións deportivas e outros artigos. * Completar con imaxes os artigos que non a teñan. ==[[Ficheiro:Nuvola apps ksig.png|25px|Bolígrafo]] Artigos pendentes de crear== [[Ficheiro:XXIII Memorial Quinocho (RC Celta vs Mainz 05) - 22.jpg|230px|miniatura|dereita|Kevin Vázquez no Trofeo Memorial Quinocho.]] ===Xogadores actuais=== * [[Williot Theo Swedberg]] {{OK}} * [[Julen Lobete]] * [[Renato Tapia]] * [[Javier Galán]] * [[Orbelín Pineda]] * [[Óscar Rodríguez]] * [[Unai Núñez]] * [[Augusto Solari]] * [[Franco Cervi]] * [[Joseph Aidoo]] * [[Miguel Baeza]] {{Modelo:Xogadores do Celta de Vigo}} ===Canteiráns=== * [[Gaizka Campos]] * [[Hugo Sotelo]] * [[Hugo Álvarez Antúnez]] * [[Carlos Domínguez Cáceres|Carlos Domínguez]] * [[Martín Conde Gómez|Martín Conde]] * [[Sergio Carreira]] ===Xogadores antigos=== * [[Néstor Araújo]] * [[Matías Dituro]] * [[Thiago Galhardo]] * [[Facundo Ferreyra]] * [[Jorge Sáenz de Miera Colmeiro]] * [[Róbert Mazáň]] * [[Alfon (futbolista)|Alfon]] * [[Dennis Eckert]] * [[Fernando Sales]] * [[Emmanuel Apeh]] * [[Javi Guerrero]] * [[Igor Engonga]] * [[Iker Losada]] * [[Ito (futbolista)|Ito]] * [[Jordan Holsgrove]] * [[Lucas Olaza]] * [[Txomin Nagore]] * [[Petar Zanev]] * [[Mario Turdó]] * [[Toni Moral]] * [[Vladímir Manchev]] ===Adestradores=== {{Modelo:Adestradores do Celta de Vigo}} ===Edicións de competicións=== {{Trofeo Cidade de Vigo}} {{Trofeo Memorial Quinocho}} ===Instalacións=== * [[Estadio Municipal de Balaídos]] * [[Instalacións Deportivas da Madroa]] * [[Campo Municipal de Barreiro]] * [[Cidade Deportiva Afouteza]] ==Modelos== {{Modelo:Wikiproxecto Real Club Celta de Vigo}} ==Véxase tamén== * [https://not-in-the-other-language.toolforge.org/?lang1=es&proj1=wiki&lang2=gl&proj2=wiki&cat=Real+Club+Celta+de+Vigo&depth=3&starts_with=&pagepile=&format=html&targets=source&doit=Do+it Artigos sobre o RC Celta de Vigo existentes na Wikipedia en castelán pero non na galega] <br />{{Wikiproxectos}} [[Categoría:Wikipedia:Wikiproxecto Real Club Celta de Vigo]] 0tn55baeptfa29lvui1frc3rsjoqqmn 6148376 6148359 2022-08-02T13:23:23Z Jockerouac 113500 /* 25px|Bolígrafo Artigos pendentes de crear */ wikitext text/x-wiki {| class="toccolours" style="float:right; margin:0 0 1em 1em; border-right-width:2px; border-bottom-width:2px; width:24em; font-size:90%; clear:right;" cellspacing="3" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | '''{{PAGENAME}}''' |- | colspan="2" style="padding: 1em 0; text-align: center;" | <div>[[Ficheiro:RC Celta de Vigo - WMES 01.jpg|200px]]</div> |- style="vertical-align: top;" | '''Inicio:''' 29 de xullo de 2022 |- style="vertical-align: top;" | '''Obxectivo:''' Crear, mellorar, manter, actualizar e ampliar tódolos artigos relativos ao [[RC Celta]] concordando cos estándares e normas da Galipedia. |- style="vertical-align: top;" | colspan="2" | '''Participantes:''' |- | colspan="2" | {{{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}/participantes}} *{{editar|{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}/participantes|Inscríbete asinando aquí!}} |} Benvido ó '''Wikiproxecto:Real Club Celta de Vigo'''. O '''Wikiproxecto:Real Club Celta de Vigo''' é un Wikiproxecto que ten por obxectivo crear, mellorar, manter, actualizar e ampliar tódolos artigos relativos ao equipo de fútbol homónimo, concordando cos estándares e normas da Galipedia. Atopámonos na nosa fase inicial. Se queres colaborar connosco, podes apuntarte asinando na caixa que tes á túa dereita. ==Tarefas iniciais== * Actualización dos datos do cadro de xogadores, resultados e clasificación na páxina do [[Real Club Celta de Vigo]]. * Actualización e mellora das páxinas dos filiais: [[Real Club Celta de Vigo B]] e [[Real Club Celta de Vigo C]] * Creación de páxinas de xogadores actuais e pasados. * Creación de páxinas de instalacións deportivas e outros artigos. * Completar con imaxes os artigos que non a teñan. ==[[Ficheiro:Nuvola apps ksig.png|25px|Bolígrafo]] Artigos pendentes de crear== [[Ficheiro:XXIII Memorial Quinocho (RC Celta vs Mainz 05) - 22.jpg|230px|miniatura|dereita|Kevin Vázquez no Trofeo Memorial Quinocho.]] ===Xogadores actuais=== * [[Williot Theo Swedberg]] {{OK}} * [[Julen Lobete]] * [[Renato Tapia]] * [[Javier Galán]] * [[Orbelín Pineda]] * [[Óscar Rodríguez]] * [[Unai Núñez]] * [[Augusto Solari]] * [[Franco Cervi]] * [[Joseph Aidoo]] * [[Miguel Baeza]] {{Modelo:Xogadores do Celta de Vigo}} ===Canteiráns=== * [[Gaizka Campos]] * [[Hugo Sotelo]] * [[Hugo Álvarez Antúnez]] * [[Carlos Domínguez Cáceres|Carlos Domínguez]] * [[Martín Conde Gómez|Martín Conde]] * [[Sergio Carreira]] {{OK}} ===Xogadores antigos=== * [[Néstor Araújo]] * [[Matías Dituro]] * [[Thiago Galhardo]] * [[Facundo Ferreyra]] * [[Jorge Sáenz de Miera Colmeiro]] * [[Róbert Mazáň]] * [[Alfon (futbolista)|Alfon]] * [[Dennis Eckert]] * [[Fernando Sales]] * [[Emmanuel Apeh]] * [[Javi Guerrero]] * [[Igor Engonga]] * [[Iker Losada]] * [[Ito (futbolista)|Ito]] * [[Jordan Holsgrove]] * [[Lucas Olaza]] * [[Txomin Nagore]] * [[Petar Zanev]] * [[Mario Turdó]] * [[Toni Moral]] * [[Vladímir Manchev]] ===Adestradores=== {{Modelo:Adestradores do Celta de Vigo}} ===Edicións de competicións=== {{Trofeo Cidade de Vigo}} {{Trofeo Memorial Quinocho}} ===Instalacións=== * [[Estadio Municipal de Balaídos]] * [[Instalacións Deportivas da Madroa]] * [[Campo Municipal de Barreiro]] * [[Cidade Deportiva Afouteza]] ==Modelos== {{Modelo:Wikiproxecto Real Club Celta de Vigo}} ==Véxase tamén== * [https://not-in-the-other-language.toolforge.org/?lang1=es&proj1=wiki&lang2=gl&proj2=wiki&cat=Real+Club+Celta+de+Vigo&depth=3&starts_with=&pagepile=&format=html&targets=source&doit=Do+it Artigos sobre o RC Celta de Vigo existentes na Wikipedia en castelán pero non na galega] <br />{{Wikiproxectos}} [[Categoría:Wikipedia:Wikiproxecto Real Club Celta de Vigo]] 44vvrois6toi9df0neb2z6l3k7cm8gl 6148379 6148376 2022-08-02T13:24:42Z Jockerouac 113500 /* 25px|Bolígrafo Artigos pendentes de crear */ wikitext text/x-wiki {| class="toccolours" style="float:right; margin:0 0 1em 1em; border-right-width:2px; border-bottom-width:2px; width:24em; font-size:90%; clear:right;" cellspacing="3" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | '''{{PAGENAME}}''' |- | colspan="2" style="padding: 1em 0; text-align: center;" | <div>[[Ficheiro:RC Celta de Vigo - WMES 01.jpg|200px]]</div> |- style="vertical-align: top;" | '''Inicio:''' 29 de xullo de 2022 |- style="vertical-align: top;" | '''Obxectivo:''' Crear, mellorar, manter, actualizar e ampliar tódolos artigos relativos ao [[RC Celta]] concordando cos estándares e normas da Galipedia. |- style="vertical-align: top;" | colspan="2" | '''Participantes:''' |- | colspan="2" | {{{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}/participantes}} *{{editar|{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}/participantes|Inscríbete asinando aquí!}} |} Benvido ó '''Wikiproxecto:Real Club Celta de Vigo'''. O '''Wikiproxecto:Real Club Celta de Vigo''' é un Wikiproxecto que ten por obxectivo crear, mellorar, manter, actualizar e ampliar tódolos artigos relativos ao equipo de fútbol homónimo, concordando cos estándares e normas da Galipedia. Atopámonos na nosa fase inicial. Se queres colaborar connosco, podes apuntarte asinando na caixa que tes á túa dereita. ==Tarefas iniciais== * Actualización dos datos do cadro de xogadores, resultados e clasificación na páxina do [[Real Club Celta de Vigo]]. * Actualización e mellora das páxinas dos filiais: [[Real Club Celta de Vigo B]] e [[Real Club Celta de Vigo C]] * Creación de páxinas de xogadores actuais e pasados. * Creación de páxinas de instalacións deportivas e outros artigos. * Completar con imaxes os artigos que non a teñan. ==[[Ficheiro:Nuvola apps ksig.png|25px|Bolígrafo]] Artigos pendentes de crear== [[Ficheiro:XXIII Memorial Quinocho (RC Celta vs Mainz 05) - 22.jpg|230px|miniatura|dereita|Kevin Vázquez no Trofeo Memorial Quinocho.]] ===Xogadores actuais=== * [[Williot Theo Swedberg]] {{OK}} * [[Julen Lobete]] * [[Renato Tapia]] * [[Javier Galán]] * [[Orbelín Pineda]] * [[Óscar Rodríguez]] * [[Unai Núñez]] * [[Augusto Solari]] * [[Franco Cervi]] * [[Joseph Aidoo]] * [[Miguel Baeza]] * [[Óscar Mingueza]] * [[Agustín Marchesín]] {{Modelo:Xogadores do Celta de Vigo}} ===Canteiráns=== * [[Gaizka Campos]] * [[Hugo Sotelo]] * [[Hugo Álvarez Antúnez]] * [[Carlos Domínguez Cáceres|Carlos Domínguez]] * [[Martín Conde Gómez|Martín Conde]] * [[Sergio Carreira]] {{OK}} ===Xogadores antigos=== * [[Néstor Araújo]] * [[Matías Dituro]] * [[Thiago Galhardo]] * [[Facundo Ferreyra]] * [[Jorge Sáenz de Miera Colmeiro]] * [[Róbert Mazáň]] * [[Alfon (futbolista)|Alfon]] * [[Dennis Eckert]] * [[Fernando Sales]] * [[Emmanuel Apeh]] * [[Javi Guerrero]] * [[Igor Engonga]] * [[Iker Losada]] * [[Ito (futbolista)|Ito]] * [[Jordan Holsgrove]] * [[Lucas Olaza]] * [[Txomin Nagore]] * [[Petar Zanev]] * [[Mario Turdó]] * [[Toni Moral]] * [[Vladímir Manchev]] ===Adestradores=== {{Modelo:Adestradores do Celta de Vigo}} ===Edicións de competicións=== {{Trofeo Cidade de Vigo}} {{Trofeo Memorial Quinocho}} ===Instalacións=== * [[Estadio Municipal de Balaídos]] * [[Instalacións Deportivas da Madroa]] * [[Campo Municipal de Barreiro]] * [[Cidade Deportiva Afouteza]] ==Modelos== {{Modelo:Wikiproxecto Real Club Celta de Vigo}} ==Véxase tamén== * [https://not-in-the-other-language.toolforge.org/?lang1=es&proj1=wiki&lang2=gl&proj2=wiki&cat=Real+Club+Celta+de+Vigo&depth=3&starts_with=&pagepile=&format=html&targets=source&doit=Do+it Artigos sobre o RC Celta de Vigo existentes na Wikipedia en castelán pero non na galega] <br />{{Wikiproxectos}} [[Categoría:Wikipedia:Wikiproxecto Real Club Celta de Vigo]] 8vad2y7c0h0yfe9tcf85cpl1bratww3 0 570835 6149041 6145155 2022-08-03T01:24:59Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Serie de televisión}} '''''Word of Honor'''''<ref>{{Cita web|título=Word of Honor (serie 2021) - Tráiler. resumen, reparto y dónde ver. Creada por|url=https://www.lavanguardia.com/peliculas-series/series/word-of-honor-119362|páxina-web=La Vanguardia|data=2022-07-29|data-acceso=2022-07-29|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Word of Honor {{!}} Mainland China {{!}} Drama {{!}} Watch with English Subtitles & More ✔️|url=https://www.viki.com/tv/37730c-word-of-honor|data-acceso=2022-07-29|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=Word of Honor|url=https://www.imdb.com/title/tt12458172/|data=2021-05-28|data-acceso=2022-07-29}}</ref><ref>{{Cita web|título=Word of Honor|url=https://mydramalist.com/59021-tian-ya-ke}}</ref> (chinés: 山河令<ref>{{Cita web|título=山河令|url=https://baike.baidu.com/item/%E5%B1%B1%E6%B2%B3%E4%BB%A4/56039041|páxina-web=百度百科|data-acceso=2022-07-29}}</ref>), antes coñecida como ''A Tale of the Wanderers'' é un drama fantástico de aventuras chinés do 2021. A serie de televisión foi coproducida por Ciwen Media e Youku, dirixida por Cheng Zhi Chao, Ma Hua Gan e Li Hong Yu e escrita por Xiao Chu. Trátase dunha adaptación da novela ''danmei'' (xénero de ficción chinés centrado en historias románticas de amor e atracción entre homes) "''Vagabundos Afastados''" (天涯客) de Priest<ref>{{Cita web|título=Priest|url=https://mydramalist.com/people/46683-priest|páxina-web=mydramalist.com|data-acceso=2022-07-29|lingua=en-US}}</ref>. Está protagonizada por Zhang Zhehan (chinés: 张哲瀚) e [[Gong Jun]] (chinés: 龚俊) nos papeis principais. A serie emitiuse en Youku do 22 de febreiro ao 5 de maio con 36 episodios, ademais dun pequeno clip extra que mostra o que pasou despois do final da serie principal.<ref>{{Cita web|título=《山河令》发布最新追剧日历 明天（3月9日）开始超前点播_App|url=https://m.sohu.com/a/454662451_267454/m.sohu.com/a/454662451_267454|páxina-web=m.sohu.com|data-acceso=2022-07-29|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=2021最好看七部「BL劇」推薦！宋威龍、陳飛宇、井柏然、羅雲熙...滿屏古裝美男點燃你的腐女心|url=https://www.cosmopolitan.com/tw/entertainment/movies/g35220757/2021-bl-drama-recommended/|páxina-web=Cosmopolitan|data=2022-03-16|data-acceso=2022-07-29|lingua=zh-TW|nome=Eva|apelidos=Lee}}</ref><ref>{{Cita web|título=《山河令》开播 张哲瀚龚俊领衔再谱江湖风云-中国新闻网|url=https://www.chinanews.com.cn/m/yl/2021/02-24/9417796.shtml|páxina-web=web.archive.org|data=2022-01-03|data-acceso=2022-07-29|data-arquivo=03 de xaneiro de 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20220103100128/https://www.chinanews.com.cn/m/yl/2021/02-24/9417796.shtml|url-morta=unfit}}</ref> == Sinopse == Para abandonar a organización secreta de asasinos 'Ventá do Ceo', o líder Zhou Zi Shu realiza unha técnica obrigatoria para saír, que o deixa con só tres anos de vida. Disfrázase e trata de vivir o resto dos seus días coma un borracho deambulando polo mundo das artes marciais. Tres meses despois, coñece ao misterioso Wen Ke Xing, quen inmediatamente se decata da fachada de Zhou Zi Shu. Os dous achéganse máis cando se enredan nunha conspiración que inclúe a 'Armadura Acristalada', unha protexida chave lendaria que dá acceso a un poderoso arsenal.<ref>{{Cita web|título=《山河令》好磕的點究竟在哪裡！來看看你沒發現的糖|url=https://www.gushiciku.cn/dl/02PnG//zh-tw|páxina-web=MdEditor|data-acceso=2022-07-29}}</ref><ref>{{Cita web|título=Word of Honor|url=https://mydramalist.com/59021-tian-ya-ke|data-acceso=2022-07-29|lingua=en-US}}</ref><ref>{{Cita web|título=Watch Word of Honor {{!}} Prime Video|url=https://www.amazon.co.uk/dp/B08ZDSMZ8L|páxina-web=www.amazon.co.uk|data-acceso=2022-07-29}}</ref><ref>{{Cita web|título=Astro Content|url=https://content.astro.com.my/|páxina-web=content.astro.com.my|data-acceso=2022-07-29|lingua=en}}</ref> ==Notas== {{listaref|30em}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Series de televisión]] rdom4zc8nvsdvcneqitu5c9q9dn1k59 0 570848 6148334 6148303 2022-08-02T12:07:19Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «loubanzas» wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Álbum musical|nome=The New Abnormal|portada=|banda=[[The Strokes]]|publicado=[[10 de abril]] de [[2020]]|gravación=2019|estudio=Shangri-La (Malibu, California)|duración=45:07|xénero=[[indie rock]], [[new wave]], [[post-punk]], [[pop]], [[electrónica]]|selo=[[Cult Records]], [[RCA Records]]|produtor=[[Rick Rubin]]|anterior=[[Future Present Past]]|posterior=-|anterior_ano=2016|posterior_ano=}} '''''The New Abnormal''''' é o sexto álbum de estudio da banda [[estadounidense]] de [[indie rock]] [[The Strokes]], publicado o [[10 de abril]] de [[2020]] a través dos selos Cult e [[RCA Records]]. Trátase do seu primeiro disco dende ''[[Comedown Machine]]'' (2013), foi producido por [[Rick Rubin]] e gravouse no seu estudio Shangri-La en [[Malibu, California]], con gravacións adicionais realizadas en estudios do condado dos Ánxeles e Hawaii. The Strokes comezaron a interpretar temas do álbum a través do ano 2019 antes de revelar a listaxe de cancións do disco e a súa portada a principios de 2020. "At the Door", "Bad Decisions", e "Brooklyn Bridge to Chorus" publicáronse como sinxelos antes do lanzamento do álbum, con "The Adults Are Talking" sendo lanzado para a radio meses despois. ''The New Abnormal'' tivo recensións moi positivas dos críticos, moitos dos cales considerárono un regreso aos bos tempos da banda. As loanzas dirixíronse particularmente cara a madurez das letras do vocalista [[Julian Casablancas]], así como cara a maior cohesión musical da banda. O álbum chegou ao número 1 en Escocia<ref>{{Cita web|título=Official Scottish Albums Chart Top 100|url=https://www.officialcharts.com/charts/scottish-albums-chart/20200417/40/|páxina-web=www.officialcharts.com|data-acceso=2022-07-29|lingua=en}}</ref> e ao top 10 noutros seis países, incluídos Estados Unidos e Reino Unido. Tamén gañou o premio [[Premios Grammy|Grammy]] ao mellor álbum de rock en 2021,<ref>{{Cita web|título=Grammys 2021: The Strokes win first-ever Grammy for The New Abnormal|url=https://consequence.net/2021/03/grammys-2021-the-strokes-win-first-ever-new-abnormal/|páxina-web=Consequence|data=2021-03-14|data-acceso=2022-07-29|lingua=en-US}}</ref> sendo o seu primeiro nomeamento e primeira vitoria. == Listaxe de cancións == {{Track listing|todas_letras=[[Julian Casablancas]]|all_music=The Strokes, agás onde se indique|duración_total=45:07|title1=[[The Adults Are Talking]]|length1=5:09|title2=Selfless|length2=3:42|title3=[[Brooklyn Bridge to Chorus]]|length3=3:55|title4=[[Bad Decisions (The Strokes song)|Bad Decisions]]|length4=4:53|note4=The Strokes, [[Billy Idol]], [[Tony James]]|title5=Eternal Summer|length5=6:15|note5=The Strokes, [[Richard Lofthouse Butler]], [[Tim Butler|Timothy George Butler]]|title6=[[At the Door]]|length6=5:10|note6=The Strokes, Paul Vassallo|title7=Why Are Sundays So Depressing|length7=4:35|title8=Not the Same Anymore|length8=5:37|title9=[[Ode to the Mets]]|length9=5:51}} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Álbums de The Strokes]] [[Categoría:Álbums musicais de 2020]] [[Categoría:Álbums producidos por Rick Rubin]] [[Categoría:Álbums de RCA Records]] imawdjko0l4obqdvotxl4mmhqy5zx11 0 570880 6148622 6145057 2022-08-02T16:19:18Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «michigan» wikitext text/x-wiki {{Astronauta |tempo_espazo = 24,58 días }} '''Dominic Anthony "Tony" Antonelli''', nado en [[Detroit]] ([[Míchigan]]) o [[23 de agosto]] de [[1967]], é un [[astronauta]] estadounidense retirado que formou parte das misións [[STS-132]] e [[STS-119]].<ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/antonelli.html|título=Antonelli, Dominic Anthony 'Tony'|dataacceso=29 de xullo de 2022|autor=Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2022|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua=inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=nasa>{{Cita web|url=https://www.nasa.gov/sites/default/files/atoms/files/antonelli-da.pdf|título=DOMINIC A. ANTONELLI (COMMANDER, USN, RET) NASA ASTRONAUT|dataacceso=29 de xullo de 2022|autor=|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=xullo de 2015|ano=|mes= |formato= |obra= |editor=NASA|páxinas= |lingua=inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> == Traxectoria == Antonelli graduouse en [[astronáutica]] e [[aeronáutica]] polo [[Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts]] e é máster nas materias pola [[Universidade de Washington]].<ref name=astronautix/><ref name=nasa/> Foi seleccionado como candidato a astronauta pola [[NASA]] en 2000, participando nas misións STS-119 e STS-132 e pasando un total de 24,58 días no espazo.<ref name=astronautix/><ref name=nasa/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|Tony Antonelli}} === Outros artigos === *[[STS-132]] *[[STS-119]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Antonelli, Dominic Anthony}} [[Categoría:Astronautas dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Nados en 1967]] [[Categoría:Nados en Detroit]] gapthxrdmq29zsgw6cv4kjwo8cwn47h 0 570948 6148910 6146857 2022-08-02T23:26:54Z InternetArchiveBot 89787 Engade 6 libros para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Chembox | Verifiedfields = changed | Watchedfields = changed | verifiedrevid = 477002603 | ImageFile_Ref = | ImageFile = Lipoic acid.svg | ImageFile1 = Lipoic-acid-3D-vdW.png | ImageFile2 = Lipoic-acid-from-xtal-3D-bs-17.png | IUPACName = Ácido (''R'')-5-(1,2-ditiolan-3-il)pentanoico | OtherNames = Ácido α-lipoico; ácido alfa-lipoico; ácido tióctico; ácido 6,8-ditiooctanoico |Section1={{Chembox Identifiers | IUPHAR_ligand = 4822 | ChemSpiderID_Ref = | ChemSpiderID = 5886 | KEGG_Ref = | KEGG = C16241 | InChI = 1/C8H14O2S2/c9-8(10)4-2-1-3-7-5-6-11-12-7/h7H,1-6H2,(H,9,10)/t7-/m1/s1 | InChIKey = AGBQKNBQESQNJD-SSDOTTSWBZ | ChEMBL_Ref = | ChEMBL = 134342 | StdInChI_Ref = | StdInChI = 1S/C8H14O2S2/c9-8(10)4-2-1-3-7-5-6-11-12-7/h7H,1-6H2,(H,9,10)/t7-/m1/s1 | StdInChIKey_Ref = | StdInChIKey = AGBQKNBQESQNJD-SSDOTTSWSA-N | CASNo1_Ref = | CASNo1 = 1200-22-2 | CASNo1_Comment = (''R'') | CASNo_Ref = | CASNo = 1077-28-7 | CASNo_Comment = (racemato) | UNII1_Ref = | UNII1= VLL71EBS9Z | UNII1_Comment = (''R'') | UNII_Ref = | UNII = 73Y7P0K73Y | UNII_Comment = (racemato) | PubChem = 6112 | DrugBank_Ref = | DrugBank = DB00166 | ChEBI_Ref = | ChEBI = 30314 | SMILES = O=C(O)CCCC[C@H]1SSCC1 | MeSHName = Lipoic+acid }} |Section2={{Chembox Properties | C=8 | H=14 | O=2 | S=2 | Appearance = Cristais aciculares amarelos | Solubility = Moi pouco soluble (0,24 g/L)<ref name="pubmed">{{cite web |url= https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/thioctic_acid#section=Physical-Description|title=Lipoic Acid |author=<!--Not stated--> |website=Pubmed |publisher=NCBI |access-date=18 de outubro de 2018 }}</ref> | SolubleOther = Soluble | Solvent = etanol 50 mg/mL | Density = | MeltingPtC = 60-62 | BoilingPtC = }} |Section7={{Chembox Hazards | MainHazards = | FlashPt = | AutoignitionPt = }} |Section6={{Chembox Pharmacology | ATCCode_prefix = A16 | ATCCode_suffix = AX01 }} |Section8={{Chembox Related | OtherCpds = [[Lipoamida]]<br>[[Ácido asparagúsico]] }} }} O '''ácido lipoico''', tamén chamado '''ácido α-lipoico''', é un [[composto organosulfurado]] derivado do [[ácido caprílico]] (ácido octanoico).<ref name="lpi">{{cite web |title=Lipoic acid |url=https://lpi.oregonstate.edu/mic/dietary-factors/lipoic-acid |publisher=Micronutrient Information Center, Linus Pauling Institute, Oregon State University, Corvallis |access-date=5 de novembro de 2019 |date=1 de xaneiro de 2019}}</ref> O ácido alfa-lipoico prodúcese de forma normal en animais e é esencial para o [[metabolismo aerobio]]. Tamén se fabrica e comercializa como [[suplemento dietético]] nalgúns países, onde se vende como [[antioxidante]], e está dispoñible como [[fármaco]] noutros países. O '''lipoato''' é a [[base conxugada]] do ácido lipoico e a foma máis habitual de ácido lipoico en condicións fisiolóxicas.<ref name=lpi/> Na natureza só existe o [[enantiómero]] (''R'')-(+) é é fundamental para o metabolismo aerobio porque é un [[cofactor]] esencial de moitos complexos [[encima|encimáticos]].<ref name=lpi/> == Abreviaturas == É útil indicar as abreviaturas utilizadas en moitas das referencias proporcionadas e na literatura inglesa, aínda que non se usarán neste artigo. Son as seguintes: Ácido lipoico = LA ; ácido (''R'')-lipoico = RLA ; ácido (''S'')-lipoico = SLA ; [[mestura racémica]] dos dous enantiómeros = (''R/S'')-LA ; ácido alfa-lipoico = ALA ; ácido dihidrolipoico = DHLA. == Propiedades físicas e químicas == O ácido lipoico (ou ácido alfa-lipoico<ref name=lpi/><ref name= "Shay08"/> ou ácido tióctico<ref>{{cite journal |last1= Reljanovic |first1= M |last2= Reichel |first2= G |last3= Rett |first3= K |last4= Lobisch |first4= M |last5= Schuette |first5= K |last6= Möller |first6= W |last7= Tritschler |first7= HJ |last8= Mehnert |first8= H |display-authors= 4 |title= Treatment of diabetic polyneuropathy with the antioxidant thioctic acid (alpha-lipoic acid): A two year multicenter randomized double-blind placebo-controlled trial (ALADIN II). Alpha Lipoic Acid in Diabetic Neuropathy |journal= [[Free Radical Research]] |volume= 31 |issue= 3 |pages= 171–9 |date= setembro de 1999 |pmid= 10499773 |doi= 10.1080/10715769900300721}}</ref>) é un composto organosulfurado derivado do [[ácido caprílico|ácido octanoico]].<ref name=lpi/> Contén dous átomos de [[xofre]] (nas posicións C6 e C8) conectados por un [[enlace disulfuro]] e por iso se considera que está oxidado, añinda que cada un dos átomos de xofre pode existir en maiores estados de oxidación.<ref name=lpi/> O átomo de [[carbono]] C6 é [[quiralidade (química)|quiral]] e a molécula ten dous posibles [[enantiómero]]s: ácido (''R'')-(+)-lipoico e ácido (''S'')-(-)-lipoico ou como mestura [[racémico|racémica]] ácido (''R''/''S'')-lipoico. A súa aparencia física é a dun sólido amarelo e estruturalmente contén un grupo [[ácido carboxílico]] terminal e un anel ditiolano terminal. Para o seu uso en produtos de [[suplemento dietético]] e fórmulas maxistrais de farmacias a [[Farmacopea dos Estados Unidos|USP]] estableceu unha monografía oficial para este ácido.<ref>{{cite book |title= USP32-NF27 |page= 1042|title-link= United States Pharmacopeia}}</ref><ref>{{cite journal |title= Pharmacopeial Forum |volume= 34 |issue= 5 |page= 1209}}</ref> A biodispoñibilidade é do 30% (oral) en humanos.<ref>{{cite journal |last1= Teichert |first1= J |last2= Hermann |first2= R |last3= Ruus |first3= P |last4= Preiss |first4= R |title= Plasma kinetics, metabolism, and urinary excretion of alpha-lipoic acid following oral administration in healthy volunteers |url= https://archive.org/details/sim_journal-of-clinical-pharmacology_2003-11_43_11/page/1257 |journal= [[The Journal of Clinical Pharmacology]] |volume= 43 |issue= 11 |pages= 1257–67 |date= novembro de 2003 |pmid= 14551180 |doi= 10.1177/0091270003258654 }}</ref> == Función biolóxica == O ácido lipoico é o [[cofactor]] de cinco [[encima]]s ou clases de encimas: [[piruvato deshidroxenase]], [[alfa-cetoglutarato deshidroxenase]], o sistema de clivaxe da glicina (GCS), a cetoácido de cadea ramificada deshidroxenase, e a alfa-oxo(ceto)adipato deshidroxenase. Os dous primeiros son esenciais no [[ciclo do ácido cítrico]]. O GCS regula as concentracións de [[glicina]].<ref>{{cite journal |doi=10.3389/fgene.2020.00510 |title=Progress in the Enzymology of the Mitochondrial Diseases of Lipoic Acid Requiring Enzymes |year=2020 |last1=Cronan |first1=John E. |journal=Frontiers in Genetics |volume=11 |page=510 |pmid=32508887 |pmc=7253636 }}</ref> === Biosíntese e enlace === A maioría do ácido (''R'')-lipoico producido endoxenamente non está "libre" porque o seu precursor o ácido octanoico está ligado a [[complexo encimático|complexos encimáticos]] antes da inserción encimática dos átomos de xofre. Como cofactor, o ácido (''R'')-lipoico está enlazado [[covalente]]mente por [[enlace amida]] a un residuo de [[lisina]] terminal dos [[dominio proteico|dominios]] lipoíl do encima. O seu precursor o [[ácido octanoico]] prodúcese pola vía da [[biosíntese de ácidos graxos]] en forma de octanoíl-[[proteína portadora de acilos]].<ref name=lpi/> En eucariotas hai unha segunda vía para a biosíntese de ácidos graxos nas [[mitocondria]]s que se usa para este propósito.<ref name=lpi/> O octanoato é transferido como tioéster da proteína portadora de acilos desde a vía biosintetica de ácidos graxos a unha [[amida]] da proteína con dominio lipoíl pola acción dun encima chamado octanoiltransferase.<ref name=lpi/> Substitúense dous hidróxenos do octanoato por grupos xofre polo mecanismo do [[radical SAM]] durante a catálise realizada pola [[lipoíl sintase]].<ref name=lpi/> Como resultado, o ácido lipoico sintetízase unido a proteínas e non libre no medio. O ácido lipoico pode ser separado da proteína sempre que esta sexa degradada e pola acción do encima lipoamidase.<ref>{{cite journal |last1= Jiang |first1= Y |last2= Cronan |first2= JE |year= 2005 |title= Expression cloning and demonstration of ''Enterococcus faecalis'' lipoamidase (pyruvate dehydrogenase inactivase) as a Ser-Ser-Lys triad amidohydrolase |journal= [[Journal of Biological Chemistry]] |volume= 280 |issue= 3 |pages= 2244–56 |pmid= 15528186 |doi= 10.1074/jbc.M408612200 }}</ref> Algúns organismos poden usar o lipoato libre grazas a un encima chamado [[lipoato proteín ligase]], que o une covalentemente á proteína correcta. Para a actividade [[ligase]] deste encima cómpre [[adenosín trifosfato|ATP]].<ref>{{cite book |last1= Cronan |first1= JE |title= Function, attachment and synthesis of lipoic acid in ''Escherichia coli'' |last2= Zhao |first2= X |last3= Jiang |first3= Y |year= 2005 |series= Advances in Microbial Physiology |volume= 50 |pages= 103–46 |pmid= 16221579 |doi= 10.1016/S0065-2911(05)50003-1 |isbn= 9780120277506 |editor-first= RK |editor-last= Poole}} </ref> === Transporte celular === Xunto co [[sodio]] e as [[vitamina]]s [[biotina]] (B7) e [[ácido pantoténico]] (B5), o ácido lipoico entra nas células por medio do [[SMVT]] (transportador de multivitaminas dependente do sodio). Cada un dos compostos transportados polo SMVT é competitivo cos outros. Por exemplo, demostrouse que o incremento da captación de ácido lipoico<ref>{{Cite journal|pmid = 9278559|year = 1997|last1 = Zempleni|first1 = J.|last2 = Trusty|first2 = T. A.|last3 = Mock|first3 = D. M.|title = Lipoic acid reduces the activities of biotin-dependent carboxylases in rat liver|url = https://archive.org/details/sim_journal-of-nutrition_1997-09_127_9/page/1776|journal = The Journal of Nutrition|volume = 127|issue = 9|pages = 1776–81|doi = 10.1093/jn/127.9.1776 }}</ref> ou de ácido pantoténico<ref>{{Cite journal|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23578027/|pmid = 23578027|year = 2013|last1 = Chirapu|first1 = S. R.|last2 = Rotter|first2 = C. J.|last3 = Miller|first3 = E. L.|last4 = Varma|first4 = M. V.|last5 = Dow|first5 = R. L.|last6 = Finn|first6 = M. G.|title = High specificity in response of the sodium-dependent multivitamin transporter to derivatives of pantothenic acid|journal = Current Topics in Medicinal Chemistry|volume = 13|issue = 7|pages = 837–42|doi = 10.2174/1568026611313070006}}</ref> reduce a captación de biotina e as actividades de encimas dependentes da biotina. === Actividade encimática === O ácido lipoico é un [[cofactor]] de polo menos cinco sistemas encimáticos.<ref name=lpi/> Dous destes forman parte do [[ciclo do ácido cítrico]] por medio do cal moitos organismos converten os nutrientes en enerxía. Os encimas lipoilados teñen ácido lipoico unido a eles covalentemente. O grupo lipoílo transfire grupos [[acilo]] nos complexos da [[2-oxoácido deshidroxenase]], e o grupo [[metilamina]] no [[complexo de clivaxe da glicina]] ou a [[glicina deshidroxenase]].<ref name=lpi/> As reaccións de transferencia da 2-oxoácido deshidroxenase transfire ocorren por un mecanismo similar en: * o [[complexo da piruvato deshidroxenase]] * os complexos da [[alfa-cetoglutarato deshidroxenase|α-cetoglutarato deshidroxenase]] ou [[2-oxoglutarato deshidroxenase]] * o complexo [[cetoácido de cadea ramificada deshidroxenase]] (BCDH) * o complexo [[acetoín deshidroxenase]]. O máis estudado destes é o complexo da piruvato deshidroxenase.<ref name=lpi/> Estes complexos teñen tres subunidades centrais: E1-3, que son, respectivamente, a descarboxilase, a lipoíl transferase e a [[dihidrolipoamida deshidroxenase]]. Estes complexos teñen un núcleo central E2 e as outras subunidades rodean este núcleo formando o complexo completo. No oco entre estas dúas subunidades, o dominio lipoíl transfire intermediarios entre os [[sitio activo|sitios activos]].<ref name=lpi/> O propio dominio lipoíl está unido por un tramo flexible ao núcleo central E2 e o número de dominios lipoíl varía dun a tres dependendo do organismo. O número de dominios variouse experimentalmente e parece ter un efecto limitado sobre o crecemento ata a adición de nove dominios, aínda que máis de tres diminúen a actividade do complexo.<ref>{{cite journal |last1= Machado |first1= RS |last2= Clark |first2= DP |last3= Guest |first3= JR |title= Construction and properties of pyruvate dehydrogenase complexes with up to nine lipoyl domains per lipoate acetyltransferase chain |journal= FEMS Microbiology Letters |year= 1992 |pages= 243–8 |volume= 79 |issue= 1–3 |doi= 10.1111/j.1574-6968.1992.tb14047.x |pmid= 1478460 }}</ref> O ácido lipoico serve como cofactor do complexo da [[acetoín deshidroxenase]] catalizando a conversión de [[acetoín]] (3-hidroxi-2-butanona) a [[acetaldehido]] e [[acetil coencima A]].<ref name=lpi/> O [[sistema de clivaxe da glicina]] (GCS) difire dos outros complexos e ten unha nomenclatura diferente.<ref name=lpi/> Neste sistema a proteína H é un dominio dependente de lipoato con hélices adicionais que é móbil e conmuta entre os outros substratos; a proteína L é unha dihidrolipoamida deshidroxenase; a proteína P é a descarboxilase, e a proteína T transfire a [[metilamina]] do lipoato ao [[tetrahidrofolato]] (THF) rendendo [[metileno]]-THF e [[amoníaco]]. O metileno-THF é despois utilizado pola serina hidroximethitransferase para sintetizar [[serina]] a partir de [[glicina]]. Este sistema forma parte da maquinaria da [[fotorrespiración]] das plantas.<ref>{{cite journal |last1= Douce |first1= R |last2= Bourguignon |first2= J |last3= Neuburger |first3= M |last4= Rebeille |first4= F |title= The glycine decarboxylase system: A fascinating complex |journal= [[Trends (journals)|Trends in Plant Science]] |year= 2001 |pages= 167–76 |volume= 6 |issue= 4 |doi= 10.1016/S1360-1385(01)01892-1 |pmid= 11286922}}</ref> === Fontes biolóxicas e degradación === O ácido lipoico está presente en moitos alimentos nos cales está unido á lisina nas proteínas,<ref name=lpi/> pero hai unha pouca maior cantidade en alimentos como os riles, corazón, fígado, espinacas, brócoli e extracto de lévedos.<ref>{{cite journal |last1= Durrani |first1= AI |last2= Schwartz |first2= H |last3= Nagl |first3= M |last4= Sontag |first4= G |title= Determination of free [alpha]-lipoic acid in foodstuffs by HPLC coupled with CEAD and ESI-MS |journal= [[Food Chemistry (journal)|Food Chemistry]] |date= outubro de 2010 |pages= 38329–36 |volume= 120 |issue= 4 |doi= 10.1016/j.foodchem.2009.11.045}}</ref> O ácido lipoico que aparece na natureza está sempre unido covalentemente e non está facilmente dispoñible a partir das fontes dietarias.<ref name=lpi/> Ademais, a cantidade de ácido lipoico presente en fontes dietarias é baixa. Por exemplo, para a purificación de ácido lipoico para determinar a súa estrutura utilízanse unhas 10 toneladas de residuos de fígado, que en total só renden 30&nbsp;mg de ácido lipoico.<ref>{{cite journal |last= Reed |first= LJ |title= A trail of research from lipoic acid to alpha-keto acid dehydrogenase complexes |journal= [[Journal of Biological Chemistry]] |date= outubro de 2001 |pages= 38329–36 |volume= 276 |issue= 42 |pmid= 11477096 |doi= 10.1074/jbc.R100026200 |doi-access= free }}</ref> Como resultado, todo o ácido lipoico dispoñible como suplemento é sintetizado quimicamente. Os niveis de base (antes da suplementación) de ácido (''R'')-lipoico e de [[ácido dihidrolipoico|ácido (''R'')-dihidrolipoico]] non se detectan no plasma humano.<ref>{{cite journal | doi = 10.1016/0928-0987(95)00045-3 |last1= Hermann |first1= R |year= 1996 |title= Enantioselective pharmacokinetics and bioavailability of different racemic formulations in healthy volunteers |journal= [[European Journal of Pharmaceutical Sciences]] |volume= 4 |issue= 3 |pages= 167–74 |last2= Niebch |first2= G |last3= Borbe |first3= HO |last4= Fieger |first4= H |last5= Ruus |first5= P |last6= Nowak |first6= H |last7= Riethmuller-Winzen |first7= H |last8= Peukert |first8= M |last9= Blume |first9= H |display-authors= 4}}</ref> o ácido (''R'')-lipoico foi detectado na cantidade de 12,3−43,1&nbsp;ng/mL despois dunha [[hidrólise]] ácida, a cal libera ácido lipoico unido a proteinas. A hidrólise encimática de ácido lipoico unido a proteínas libera 1,4−11,6&nbsp;ng/mL e <1-38,2&nbsp;ng/mL usando [[subtilisina]] e [[alcalase]], respectivamente.<ref>{{cite book |doi= 10.1016/S0076-6879(97)79019-0 |pmid= 9211267 |last1= Teichert |first1= J |last2= Preiss |first2= R |title= High-performance Liquid Chromatography Methods for Determination of Lipoic and Dihydrolipoic Acid in Human Plasma |volume= 279 |year= 1997 |pages= 159–66 |series= [[Methods in Enzymology]] |isbn= 9780121821807}}</ref><ref>{{cite journal |doi= 10.1016/0378-4347(95)00225-8 |pmid= 8581134 |last1= Teichert |first1= J |last2= Preiss |first2= R |title= Determination of lipoic acid in human plasma by high-performance liquid chromatography with electrochemical detection |journal= [[Journal of Chromatography B]] |volume= 672 |issue= 2 |date= outubro de 1995 |pages=277–81}}</ref><ref>{{cite journal |pmid= 1490813 |last1= Teichert |first1= J |last2= Preiss |first2= R |title= HPLC-methods for determination of lipoic acid and its reduced form in human plasma |journal= International Journal of Clinical Pharmacology, Therapy, and Toxicology |volume= 30 |issue= 11 |date= novembro de 1992 |pages= 511–2}}</ref> Os encimas [[proteólise|proteolíticos]] dixestivos cortan o residuo (''R'')-lipoillisina dos complexos encimáticos mitocondriais derivados dos alimentos, pero non poden cortar o [[enlace amida]] entre o ácido lipoico e a <small>L</small>-[[lisina]].<ref>{{cite journal |pmid= 9378235 |last1= Biewenga |first1= GP |last2= Haenen |first2= GR |last3= Bast |first3= A |title= The pharmacology of the antioxidant lipoic acid |journal= General Pharmacology |volume= 29 |issue= 3 |date= setembro de 1997 |pages=315–31 |doi= 10.1016/S0306-3623(96)00474-0}}</ref> Tanto a lipoamida sintética coma a (''R'')-lipoíl-<small>L</small>-lisina son rapidamente cortados polas lipoamidases séricas, que liberan ácido (''R'')-lipoico libre e ou ben <small>L</small>-lisina ou ben amoníaco.<ref name=lpi/> Sábese pouco sobre a degradación e a utilización de sulfuros [[alifático]]s como o ácido lipoico, excepto para a [[cisteína]].<ref name=lpi/> O ácido lipoico metabolízase de diversas maneiras cando se lles dá un suplemento dietario a mamíferos.<ref name=lpi/><ref name="ReferenceA">{{Cite journal |last1= Schupke |first1= H |last2= Hempel |first2= R |last3= Peter |first3= G |last4= Hermann |first4= R |last5= Wessel |first5= K |last6= Engel |first6= J |last7= Kronbach |first7= T |display-authors= 4 |title= New metabolic pathways of alpha-lipoic acid |journal= [[Drug Metabolism and Disposition]] |volume= 29 |issue= 6 |pages= 855–62 |date= xuño de 2001 |pmid= 11353754}}</ref> Observáronse a degradación do ácido tetranorlipoico, a oxidación dun ou de ambos os átomos de xofre a [[sulfóxido]] e a S-metilación do sulfuro. A conxugación de ácido lipoico non modificado a glicina detectouse especialmente en ratos.<ref name="ReferenceA"/> A degradación do ácido lipoico é similar en humanos, mais non está claro se os átomos de xofre quedan oxidados significativamente.<ref name=lpi/><ref>{{Cite journal |last1= Teichert |first1= J |last2= Hermann |first2= R |last3= Ruus |first3= P |last4= Preiss |first4= R |title= Plasma kinetics, metabolism, and urinary excretion of alpha-lipoic acid following oral administration in healthy volunteers |url= https://archive.org/details/sim_journal-of-clinical-pharmacology_2003-11_43_11/page/1257 |journal= [[The Journal of Clinical Pharmacology|Journal of Clinical Pharmacology]] |volume= 43 |issue= 11 |pages= 1257–67 |date= novembro de 2003 |doi= 10.1177/0091270003258654 |pmid= 14551180 }}</ref> Aparentemente os mamíferos non poden utilizar o ácido lipoico como fonte de xofre. == Síntese química == [[Ficheiro:(RS)-Lipoic acid molecular structure.svg|miniatura|260x260px|O ácido (''R'')-lipoico (arriba) e o ácido (''S'')-lipoico (abaixo). Unha mestura 1:1 ([[racemato]]) dos enantiómeros ''R'' e ''S'' denomínase ácido (''RS'')-lipoico ou ácido (±)-lipoico (R/S-LA).]] O ácido (''S'')-lipoico non existía antes da súa síntese química en 1952.<ref>{{cite journal |last1= Hornberger |first1= CS |last2= Heitmiller |first2= RF |last3= Gunsalus |first3= IC |last4= Schnakenberg |first4= GHF |last5= Reed |first5= LJ |display-authors= 4 |title= Synthesis of DL—lipoic acid |journal= [[Journal of the American Chemical Society]] |volume= 75 |issue= 6 |pages= 1273–7 |year= 1953 |doi= 10.1021/ja01102a003}}</ref><ref>{{cite journal |last1= Hornberger |first1= CS |last2= Heitmiller |first2= RF |last3= Gunsalus |first3= IC |last4= Schnakenberg |first4= GHF |last5= Reed |first5= LJ |display-authors= 4 |title= Synthetic preparation of lipoic acid |journal= [[Journal of the American Chemical Society]] |volume= 74 |issue= 9 |page= 2382 |year= 1952 |doi= 10.1021/ja01129a511}}</ref> O ácido (''S'')-lipoico prodúcese en igual cantidade que o ácido (''R'')-lipoico durante os procesos de fabricación aquiral. A forma racémica foi utilizada máis amplamente en medicina en Europa e Xapón nas décadas de 1950 a 1960 malia que axiña se recoñeceu que as varias formas do ácido lipoico non son bioequivalentes.<ref name="Kleeman" /> Os primeiros procedementos sintéticos para os ácidos R e S lipoicos apareceron na metade da década de 1950.<ref>{{cite journal |pmid= 13294188 |last1= Fontanella |first1= L |title= Preparation of optical antipodes of alpha-lipoic acid |journal= Il Farmaco; Edizione Scientifica |volume= 10 |issue= 12 |year= 1955 |pages= 1043–5}}</ref><ref>{{cite journal |last1= Walton |first1= E |last2= Wagner |first2= AF |last3= Bachelor |first3= FW |last4= Peterson |first4= LH |last5= Holly |first5= FW |last6= Folkers |first6= K |display-authors= 4 |title= Synthesis of (+)-lipoic acid and its optical antipode |journal= [[Journal of the American Chemical Society]] |volume= 77 |issue= 19 |pages= 5144–9 |year= 1955 |doi= 10.1021/ja01624a057 }}</ref><ref>{{cite journal |last1= Acker |first1= DS |last2= Wayne |first2= WJ |title= Optically active and radioactive α-lipoic acids |journal= [[Journal of the American Chemical Society]] |volume= 79 |issue= 24 |pages= 6483–6487 |year= 1957 |doi= 10.1021/ja01581a033}}</ref><ref>{{cite journal |pmid= 14207116 |last1= Deguchi |first1= Y |last2= Miura |first2= K |title= Studies on the synthesis of thioctic acid and its related compounds. XIV. Synthesis of (+)-thioctamide |journal= Yakugaku Zasshi |volume= 84 |issue= 6 |date= xuño de 1964 |pages= 562–3|doi= 10.1248/yakushi1947.84.6_562 }}</ref> Avances na química quiral trouxeron tecnoloxías máis eficientes para a fabricación de enantiómeros puros por medio de métodos de [[resolución clásica]] e [[síntese asimétrica]] e a demanda do ácido (''R'')-lipoico tamén creceu nesa época. No século XXI, pode dispoñerse de mesturas racémicas de ácido (''R/S'')-lipoico, así como de ácido (''R'')-lipoico e ácido (''S'')-lipoico con purezas químicas e ópticas altas en cantidades industriais. Actualmente, a maioría da subministración mundial de ácido (''R/S'')-lipoico e ácido (''R'')-lipoico fabrícase na [[China]] e menores cantidades en Italia, Alemaña e Xapón. O ácido (''R'')-lipoico prodúcese por modificación dun proceso descrito primeiramente por Georg Lang nunha tese de doutoramento e posteriormente patentada por DeGussa.<ref>{{cite thesis |last= Lang |first= G |title= In Vitro Metabolism of a-Lipoic Acid Especially Taking Enantioselective Bio-transformation into Account |degree= Ph.D. |publisher= University of Münster |location= Münster, DE |year= 1992}}</ref><ref> [https://worldwide.espacenet.com/patent/search/family/006444968/publication/US5281722A?q=pn%3DUS5281722 US patent 5281722]], Blaschke, G; Scheidmantel, U & Bethge, H et al., "Preparation and use of salts of the pure enantiomers of alpha-lipoic acid", expedida o 1994-01-25, asignada a DeGussa.</ref> Aínda que o ácido (''R'')-lipoico é o favorecido nutricionalmente debido ao seu papel “similar a unha vitamina” no [[metabolismo]], tanto as formas R coma R/S están facilmente dispoñibles como suplementos dietarios. Sábese que in vivo ocorren reaccions tanto [[estereospecífica]]s coma non-estereoespecíficas que contribúen aos mecanismos de acción, pero as evidencias que hai ata agora indican que o ácido (''R'')-lipoico pode ser o [[eutómero]] (a forma preferida nutricional e terapeuticamente).<ref name=Carlson08/><ref>{{cite journal |pmid= 11684397 |last1= Packer |first1= L |last2= Kraemer |first2= K |last3= Rimbach |first3= G |title= Molecular aspects of lipoic acid in the prevention of diabetes complications |url= https://archive.org/details/sim_nutrition_2001-10_17_10/page/888 |journal= Nutrition |volume= 17 |issue= 10 |date= outubro de 2001 |pages= 888–95 |doi= 10.1016/S0899-9007(01)00658-X}}</ref> == Farmacoloxía == === Farmacocinética === Un estudo de 2007 de [[farmacocinética]] humana de sal sódica de ácido lipoico demostrou que a máxima concentración no plasma e a biodispoñibilidade son significativamente máis grandes que a forma ácida libre e os niveis plasmáticos rivais acadados por administración intravenosa da forma ácida libre.<ref name="ReferenceB">{{cite journal |last1= Carlson |first1= DA |last2= Smith |first2= AR |last3= Fischer |first3= SJ |last4= Young |first4= KL |last5= Packer |first5= L |display-authors= 4 |title= The plasma pharmacokinetics of R-(+)-lipoic acid administered as sodium R-(+)-lipoate to healthy human subjects |journal= Alternative Medicine Review |volume= 12 |issue= 4 |date= decembro de 2007 |pages= 343–51 |pmid= 18069903 |url= http://www.altmedrev.com/publications/12/4/343.pdf}}</ref> Adicionalmente, conseguíronse niveis plasmáticos altos comparables aos de modelos animais onde se activou o Nrf2.<ref name="ReferenceB"/> As varias formas do ácido lipoico non son bioequivalentes.<ref name="Kleeman">{{cite conference |last1= Kleeman |first1= A |last2= Borbe |first2= HO |last3= Ulrich |first3= H |chapter= Thioctic Acid-Lipoic Acid |title= Thioctsäure: Neue Biochemische, Pharmakologische und Klinische Erkenntnisse zur Thioctsäure |trans-title= Thioctic Acid. New Biochemistry, Pharmacology and Findings from Clinical Practice with Thioctic Acid |pages= 11–26 |editor1-last= Borbe |editor1-first= HO |editor2-last= Ulrich |editor2-first= H |conference= Symposium at Wiesbaden, DE, 16–18 febreiro de 1989 |date= 1991 |location= Frankfurt, DE |publisher= Verlag |isbn= 9783891191255}}</ref> Moi poucos estudos comparan un enantiómeros determinado co ácido lipoico [[racémico]]. Non está claro se o dobre de ácido lipoico racémico pode substituír ao ácido (''R'')-lipoico.<ref name="ReferenceB"/> A dose tóxica de ácido lipoico en gatos é moi inferior á dos humanos ou os cans e produce toxicidade hepatocelular.<ref>{{cite journal |last1= Hill |first1= AS |last2= Werner |first2=JA |last3= Rogers |first3= QR |last4= O'Neill |first4= SL |last5= Christopher |first5= MM |display-authors= 4 |title= Lipoic acid is 10 times more toxic in cats than reported in humans, dogs or rats |journal= Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition |volume= 88 |issue= 3–4 |date= abril de 2004 |pages= 150–6 |pmid= 15059240 |doi= 10.1111/j.1439-0396.2003.00472.x}}</ref> === Farmacodinámica === O mecanismo e acción do ácido lipoico cando se subministra externamente nun organismo é controvertido. O ácido lipoico nunha célula parece que induce primariamente a resposta ao [[estrés oxidativo]] en vez de eliminar directamente os [[radical libre|radicais libres]]. Este efecto é específico para o ácido (''R'')-lipoico.<ref name= "Shay08"/> Malia o medio fortemente redutor da célula, o ácido lipoico detéctase intracelularmente tanto na forma oxidada coma na reducida.<ref name="Packer1995">{{cite journal |doi= 10.1016/0891-5849(95)00017-R |pmid= 7649494 |last1= Packer |first1= L |last2= Witt |first2= EH |last3= Tritschler |first3= HJ |title= Alpha-lipoic acid as a biological antioxidant |url= https://archive.org/details/sim_free-radical-biology-medicine_1995-02_18_2/page/227 |journal= [[Free Radical Biology and Medicine]] |volume= 19 |issue= 2 |date= agosto de 1995 |pages= 227–50}}</ref> O ácido lipoico pode eliminar [[especie reactiva do oxíxeno|especies reactivas do oxíxeno]] e do nitróxeno nun ensaio bioquímico debido aos longos tempos de incubación, pero hai pouca evidencia de que isto ocurra dentro da célula ou que a eliminación de radicais contribúa aos mecanismos primarios de acción do ácido lipoico.<ref name= "Shay08"/><ref name="ReferenceC">{{cite journal |pmid= 19664690 |pmc= 2756298 |last1= Shay |first1= KP |doi= 10.1016/j.bbagen.2009.07.026 |last2= Moreau |first2= RF |last3= Smith |first3= EJ |last4= Smith |first4= AR |last5= Hagen |first5= TM |display-authors= 4 | title = Alpha-lipoic acid as a dietary supplement: Molecular mechanisms and therapeutic potential |journal= [[Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - General Subjects]] |volume= 1790 |issue= 10 |date= outubro de 2009 |pages= 1149–60}}</ref> A actividade de eliminación de radicais relativamente boa do ácido lipoico cara ao [[ácido hipocloroso]] (un [[bactericida]] producido polos [[neutrófilo]]s que pode producir [[inflamación]] e danos nos tecidos) débese á conformación tensionada do anel ditiolano de 5 membros, que se perde coa redución a ácido dihidrolipoico. Nas células o ácido lipoico redúcese a [[ácido dihidrolipoico]], o cal é xeralmente considerado como a forma máis bioactiva do ácido lipoico e a forma responsable da maioría dos efectos [[antioxidante]]s e de rebaixar as actividades [[redox]] do ferro e cobre non enlazados.<ref>{{cite journal |last1= Haenen |first1= GRMM |last2= Bast |first2= A |year= 1991 |title= Scavenging of hypochlorous acid by lipoic acid |journal= [[Biochemical Pharmacology (journal)|Biochemical Pharmacology]] |pmid= 1659823 |volume= 42 |issue= 11 |pages= 2244–6 |doi= 10.1016/0006-2952(91)90363-A }}</ref> Esta teoría foi posta en dúbida debido ao alto nivel de reactividade dos dous sulfhidrilos libres, a baixa concentración intracelular de ácido dihidrolipoico, a rápida [[metilación]] dun ou dos dous sulfhidrilos, a rápida oxidación da [[cadea lateral]] a [[metabolito]]s máis curtos e o rápido efluxo desde a célula. Aínda que tanto o ácido dihidrolipoico coma o ácido lipoico se encontraron dentro das células despois da súa administración, a maioría do ácido dihidrolipoico intracelular probablemente existe en forma de disulfuros mesturados con varios residuos de cisteína de proteínas [[citosol|citosólicas]] e mitocondriais.<ref name=Carlson08>{{cite book |last1= Carlson |first1= DA |last2= Young |first2= KL |last3= Fischer |first3= SJ |last4= Ulrich |first4= H|title=Lipoic Acid: Energy Production, Antioxidant Activity and Health Effects|chapter= Ch. 10: An Evaluation of the Stability and Pharmacokinetics of R-lipoic Acid and R-Dihydrolipoic Acid Dosage Forms in Plasma from Healthy Human Subjects |pages= 235–70}} En {{harvnb|Packer|Patel|2008}}.</ref> Recentes descubrimentos indican que os efectos terapéuticos e antienvellecemento débense á modulación da [[transdución de sinais]] e a [[transcrición xenética|transcrición xénica]], o cal mellora o status antioxidante da célula. Porén, isto ocorre probablemente por medio de mecanismos prooxidantes, non pola eliminación de radicais nin por efectos redutores.<ref name= "Shay08"/><ref name="ReferenceC"/><ref name="Shay in Packer"/> Todas as formas [[disulfuro]] do ácido lipoico (nas formas R/S, R e S) poden ser reducidas a [[ácido dihidrolipoico]], aínda que en sistemas modelo se informou tanto de reducións específicas de tecido coma estereoselectivas (con preferencia por un dos enantiómeros). O ácido lipoico pode ser reducido polo menos por dous encimas citosólicos, a [[glutatión redutase]] (GR) e a [[tiorredoxina redutase]] (Trx1) e dous encimas mitocondriais, a [[lipoamida deshidroxenase]] e a [[tiorredoxina redutase]] (Trx2). O ácido (''S'')-lipoico é reducido estereoselectivamente pola GR citosólica, mentres que a Trx1, a Trx2 e a lipoamida deshidroxenase reducen estereoselectivamente o ácido (''R'')-lipoico. O ácido (''R'')-(+)-lipoico é reducido encimática ou quimicamente a ácido (''R'')-(-)-dihidrolipoico, mentres que o ácido (''S'')-(-)-lipoico é reducido a ácido (''S'')-(+)-dihidrolipoico.<ref>{{cite journal |pmid= 8769129 |last1= Arnér |first1= ES |doi= 10.1006/bbrc.1996.1165 |last2= Nordberg |first2= J |last3= Holmgren |first3= A |title= Efficient reduction of lipoamide and lipoic acid by mammalian thioredoxin reductase |journal= [[Biochemical and Biophysical Research Communications]] |volume= 225 |issue= 1 |date= agosto de 1996 |pages= 268–74}}</ref><ref>{{cite journal |doi= 10.1667/0033-7587(2003)159[0484:RROCDA]2.0.CO;2 |pmid= 12643793 |last1= Biaglow |first1= JE |last2= Ayene |first2= IS |last3= Koch |first3= CJ |last4= Donahue |first4= J |last5= Stamato |first5= TD |last6= Mieyal |first6= JJ |last7= Tuttle |first7= SW |display-authors= 4 |title= Radiation response of cells during altered protein thiol redox |journal= Radiation Research |volume= 159 |issue= 4 |date= abril de 2003 |pages= 484–94 |bibcode= 2003RadR..159..484B }}</ref><ref>{{cite journal |doi= 10.1016/S0891-5849(96)00400-5 |pmid= 8981046 |last1= Haramaki |first1= N |last2= Han |first2= D |last3= Handelman |first3= GJ |last4= Tritschler |first4= HJ |last5= Packer |first5= L |display-authors= 4 |title= Cytosolic and mitochondrial systems for NADH- and NADPH-dependent reduction of alpha-lipoic acid |journal= [[Free Radical Biology and Medicine]] |volume= 22 |issue= 3 |year= 1997 |pages= 535–42}}</ref><ref>{{cite journal |doi= 10.1016/0006-2952(95)00084-D |pmid= 7632170 |last1= Constantinescu |first1= A |last2= Pick |first2= U |last3= Handelman |first3= GJ |last4= Haramaki |first4= N |last5= Han |first5= D |last6= Podda |first6= M |last7= Tritschler |first7= HJ |last8= Packer |first8= L |display-authors= 4 |title= Reduction and transport of lipoic acid by human erythrocytes |journal= [[Biochemical Pharmacology (journal)|Biochemical Pharmacology]] |volume= 50 |issue= 2 |date= xullo de 1995 |pages= 253–61}}</ref><ref>{{cite journal |pmid= 16650819 |last1= May |first1= JM |doi= 10.1016/j.bbrc.2006.04.065 |last2= Qu |first2= ZC |last3= Nelson |first3= DJ |title= Cellular disulfide-reducing capacity: An integrated measure of cell redox capacity |journal= [[Biochemical and Biophysical Research Communications]] |volume= 344 |issue= 4 |date= xuño de 2006 |pages= 1352–9}}</ref><ref>{{cite journal |doi= 10.1016/S0891-5849(02)00862-6 |pmid= 12086686 |last1= Jones |first1= W |last2= Li |first2= X |last3= Qu |first3= ZC |last4= Perriott |first4= L |last5= Whitesell |first5= RR |last6= May |first6= JM |display-authors= 4 |title= Uptake, recycling, and antioxidant actions of alpha-lipoic acid in endothelial cells |journal= [[Free Radical Biology and Medicine]] |volume= 33 |issue= 1 |date= xullo de 2002 |pages= 83–93}}</ref><ref>{{cite journal |last1= Schempp |first1= H |last2= Ulrich |first2= H |last3= Elstner |first3= EF |title= Stereospecific reduction of R(+)-thioctic acid by porcine heart lipoamide dehydrogenase/diaphorase |journal= [[Zeitschrift für Naturforschung C]] |volume= 49 |issue= 9–10 |pages= 691–2 |year= 1994 |pmid= 7945680 |doi= 10.1515/znc-1994-9-1023 }}</ref> O ácido dihidrolipoico pode formarse igualmente intracelularmente e extracelularmente por vía non encimática por [[reacción de intercambio tiol-disulfuro|reaccións de intercambio tiol disulfuro]].<ref>{{cite book |last1= Biewenga |first1= GP |last2= Haenen |first2= GRMM |last3= Bast |first3= A |chapter= Ch. 1: An Overview of Lipoate Chemistry |editor1-last= Fuchs |editor1-first= J |editor2-last= Packer |editor2-first= L |editor3-last= Zimmer |editor3-first= G |title= Lipoic Acid In Health & Disease |publisher= [[CRC Press]] |year= 1997 |pages= [https://books.google.com/books?id=ksWdMbxa5FkC&pg=PA1 1–32] |isbn= 9780824700935}}</ref> O ácido (''R'')-lipoico pode funcionar in vivo como unha [[vitamina B]] e a altas doses como nutrientes derivados de plantas como a [[curcumina]], [[sulforafano]], [[resveratrol]] e outras substancias nutricionais que inducen [[Metabolismo de fármacos#Fases da detoxificación|encimas de detoxificación de fase II]], actuando así como axentes citoprotectores.<ref name="Shay in Packer">{{cite book |last1= Shay |first1= KP |last2= Shenvi |first2= S |last3= Hagen |first3= TM |chapter= Ch. 14 Lipoic Acid as an Inducer of Phase II Detoxification Enzymes Through Activation of Nr-f2 Dependent Gene Expression|title=Lipoic Acid: Energy Production, Antioxidant Activity and Health Effects|pages= 349–71}} In {{harvnb|Packer|Patel|2008}}.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lii |first1= CK |last2= Liu |first2= KL |last3= Cheng |first3= YP |last4= Lin |first4= AH |last5= Chen |first5= HW |last6= Tsai |first6= CW |display-authors= 4 |title= Sulforaphane and alpha-lipoic acid upregulate the expression of the pi class of glutathione S-transferase through c-jun and Nrf2 activation |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-nutrition_2010-05_140_5/page/885 |journal= [[Journal of Nutrition]] |volume= 140 |issue= 5 |pages= 885–92 |date= maio de 2010 |pmid= 20237067 |doi= 10.3945/jn.110.121418 }}</ref> Esta resposta ao estrés mellora indirectamente a capacidade antioxidante da célula.<ref name= "Shay08">{{cite journal |pmid= 18409172 |last1= Shay |first1= KP |doi= 10.1002/iub.40 |last2= Moreau |first2= RF |last3= Smith |first3= EJ |last4= Hagen |first4= TM |title= Is alpha-lipoic acid a scavenger of reactive oxygen species in vivo? Evidence for its initiation of stress signaling pathways that promote endogenous antioxidant capacity |journal= IUBMB Life |volume= 60 |issue= 6 |date= xuño de 2008 |pages= 362–7 }}</ref> O [[enantiómero]] (''S'') do ácido lipoico mostrou ser tóxico cando se administraba a ratas deficientes en [[tiamina]].<ref>{{cite journal |doi= 10.1016/0003-9861(60)90051-5 |pmid= 13825981 |last1= Gal |first1= EM |last2= Razevska |first2= DE |title= Studies on the in vivo metabolism of lipoic acid. 1. The fate of DL-lipoic acid-S35 in normal and thiamine-deficient rats |journal= [[Archives of Biochemistry and Biophysics]] |volume= 89 |date= agosto de 1960 |pages= 253–61 |issue= 2}}</ref><ref name="Gal1965">{{cite journal |doi= 10.1038/207535a0 |pmid= 5328673 |last1= Gal |first1= EM |title= Reversal of selective toxicity of (-)-alpha-lipoic acid by thiamine in thiamine-deficient rats |journal= [[Nature (journal)|Nature]] |volume= 207 |issue= 996 |date= xullo de 1965 |page= 535|bibcode= 1965Natur.207..535G }}</ref> Varios estudos demostraron que o ácido (''S'')-lipoico ten unha actividade máís baixa que o ácido (''R'')-lipoico ou interfire con efectos específicos do ácido (''R'')-lipoico por [[inhibición competitiva]].<ref>[https://worldwide.espacenet.com/patent/search/family/006393200/publication/US6271254B1?q=pn%3DUS6271254 US patent 6271254], Ulrich, H; Weischer, CH & Engel, J et al., "Pharmaceutical compositions containing R-alpha-lipoic acid or S-alpha.-lipoic acid as active ingredient", issued 2001-08-07, assigned to ASTA Pharma.</ref><ref>{{cite journal |pmid= 8673020 |last1= Kilic |first1= F |last2= Handelman |first2= GJ |last3= Serbinova |first3= E |last4= Packer |first4= L |last5= Trevithick |first5= JR |display-authors= 4 |title= Modelling cortical cataractogenesis 17: In vitro effect of a-lipoic acid on glucose-induced lens membrane damage, a model of diabetic cataractogenesis |journal= Biochemistry and Molecular Biology International |volume= 37 |issue= 2 |date= outubro de 1995 |pages= 361–70}}</ref><ref>{{cite conference |last1= Artwohl |first1= M |last2= Schmetterer |first2= L |last3= Rainer |first3= G |last4= unknown |display-authors= 3 |date= setembro de 2000|title= Modulation by antioxidants of endothelial apoptosis, proliferation, & associated gene/protein expression |conference= 36th Annual Meeting of the European Association for the Study of Diabetes, 17–21 de setembro de 2000, Jerusalem, Israel. |journal= [[Diabetologia]] |volume= 43 |issue= Suppl 1 |page= Abs 274 |publication-date= agosto de 2000 |no-pp= yes |pmid= 11008622}}</ref><ref>{{cite journal |pmid= 9252495 |last1= Streeper |first1= RS |last2= Henriksen |first2= EJ |last3= Jacob |first3= S |last4= Hokama |first4= JY |last5= Fogt |first5= DL |last6= Tritschler |first6= HJ |display-authors= 4 |title= Differential effects of lipoic acid stereoisomers on glucose metabolism in insulin-resistant skeletal muscle |journal= [[American Journal of Physiology|AJP: Endocrinology and Metabolism]] |volume= 273 |issue= 1 Pt 1 |date= xullo de 1997 |pages= E185–91|doi= 10.1152/ajpendo.1997.273.1.E185 }}</ref><ref>{{cite journal |pmid= 14991456 |last1= Frölich |first1= L |last2= Götz |first2= ME |last3= Weinmüller |first3= M |last4= Youdim |first4= MB |last5= Barth |first5= N |last6= Dirr |first6= A |last7= Gsell |first7= W |last8= Jellinger |first8= K |last9= Beckmann |first9= H |last10= Riederer |first10= P |display-authors= 4 |title= (r)-, but not (s)-alpha lipoic acid stimulates deficient brain pyruvate dehydrogenase complex in vascular dementia, but not in Alzheimer dementia |journal = Journal of Neural Transmission |volume= 111 |issue= 3 |date= marzo de 2004 |pages= 295–310 |doi= 10.1007/s00702-003-0043-5 }}</ref> == Usos == Oa ácidos R/S, R e S lipoicos están facilmente dispoñibles como suplemento nutricional que se pode mercar sen receita nos Estados Unidos en forma de cápsulas, pastillas e líquidos acuosos e foron comercializados como [[antioxidante]]s.<ref name=lpi/> Aínda que o corpo pode sintetizar o ácido lipoico, pode tamén absorbelo da dieta. Unha suplementación dietaria en doses de 200–600&nbsp;mg é probable que proporcione ata 1000 veces a cantidade que se pode obter dunha dieta regular. A absorción gastrointestinal é variable e diminúe conforme os alimentos se van usando. Recoméndase, por tanto, que o ácido lipoico dietario se tome de 30 a 60 minutos antes ou polo menos 120 minutos despois dunha comida. Os niveis sanguíneos máximos de ácido lipoico conséguense de 30 a 60 minutos despois da suplementación dietaria e pénsase que é na súa maior parte metabolizado no fígado.<ref>{{cite journal |last1=McIlduff |first1=Courtney E |last2=Rutkove |first2=Seward B |date=2011-01-01 |title=Critical appraisal of the use of alpha lipoic acid (thioctic acid) in the treatment of symptomatic diabetic polyneuropathy |journal=Therapeutics and Clinical Risk Management |volume=7 |pages=377–385 |doi=10.2147/TCRM.S11325 |issn=1176-6336 |pmc=3176171 |pmid=21941444}}</ref> En [[Alemaña]] o ácido lipoico foi aprobado como fármaco para o tratamento da [[neuropatía diabética]] desde 1966 e está dispoñible como un fármaco á venda sen receita.<ref name="Ziegle">{{cite journal |last1=Ziegle |first1=D. |last2=Reljanovic |first2=M |last3=Mehnert |first3=H |last4=Gries |first4=F. A. |title=α-Lipoic acid in the treatment of diabetic polyneuropathy in Germany |journal=Experimental and Clinical Endocrinology & Diabetes |volume=107 |issue=7 |pages=421–30 |year=1999 |pmid=10595592 |doi=10.1055/s-0029-1212132}}</ref> == Investigación clínica == De acordo coa [[Sociedade Americana do Cancro]] en 2013 "non hai probas científicas fiables neste momento de que o ácido lipoico preveña o desenvolvemento ou espallamento do cancro".<ref>{{cite web|url=http://www.cancer.org/treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/pharmacologicalandbiologicaltreatment/lipoic-acid|title=Lipoic Acid|date=novembro de 2008|publisher=[[American Cancer Society]]|access-date=5 de outubro de 2013}}</ref> En 2015, a administración intravenosa de ácido alfa-lipoico non está aprobada en ningún país do mundo excepto en Alemaña e só para a [[neuropatía diabética]], pero probouse que é razoablemente seguro e efectivo en catro ensaios clínicos; porén, outro grande ensaio que durou catro anos non atopou diferenza respecto ao [[placebo]].<ref>{{cite journal|last1=Javed|first1=S|last2=Petropoulos|first2=IN|last3=Alam|first3=U|last4=Malik|first4=RA|title=Treatment of painful diabetic neuropathy.|journal=Therapeutic Advances in Chronic Disease|date=xaneiro de 2015|volume=6|issue=1|pages=15–28|pmid=25553239|pmc=4269610|doi=10.1177/2040622314552071}}</ref> En 2012 non había boas evidencias de que o ácido alfa-lipoico axude aos pacientes de [[trastorno mitocondrial|trastornos mitocondriais]].<ref name="pmid22513923">{{cite journal | vauthors = Pfeffer G, Majamaa K, Turnbull DM, Thorburn D, Chinnery PF | title = Treatment for mitochondrial disorders | journal = Cochrane Database Syst Rev | issue = 4 | pages = CD004426 | date = abril de 2012 | pmid = 22513923 | doi = 10.1002/14651858.CD004426.pub3 | pmc = 7201312 }}</ref> Un traballo de revisión de 2018 recomendou o ácido alfa lipoico como un suplemento antiobesidade a doses baixas (< 600&nbsp;mg/día) durante un curto período de tempo (<10 semanas); porén, é moi caro para ser práctico como terapia complementaria para a [[obesidade]].<ref name="Namazi">{{cite journal | last1=Namazi | first1=Nazli | last2=Larijani | first2=Bagher | last3=Azadbakht | first3=Leila | title=Alpha-lipoic acid supplement in obesity treatment: A systematic review and meta-analysis of clinical trials | journal=Clinical Nutrition| volume=37 | issue=2 | year=2018 | issn=0261-5614 | doi=10.1016/j.clnu.2017.06.002 | pages=419–428|pmid=28629898}}</ref> == Outros ácidos lipoicos == *[[Ácido beta-lipoico|Ácido β-lipoico]] ; é un tiosulfato do ácido α-lipoico. == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{Commonscat}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Antioxidantes]] [[Categoría:Ácidos carboxílicos]] [[Categoría:Cofactores]] [[Categoría:Compostos organosulfurados]] 50qhxhzr9pugvjc75jkk3i74gpoqrbq 0 570955 6148346 6148172 2022-08-02T12:20:21Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{outros homónimos|Hoboken}} {{Coordenadas|40|44|42|N|74|01|57|W|display=title}} [[Ficheiro:Hoboken NJ photo D Ramey Logan.jpg|miniatura|400px|Vista aérea de Hoboken á beira do [[río Hudson]]]] '''Hoboken''' é unha [[cidade]] localizada no [[condado de Hudson]] do [[Estados dos Estados Unidos de América|estado]] de [[Nova Jersey]]. Situada na zona dos peiraos do [[río Hudson]], a cidade era unha parte do Porto de Nova York e Nova Jersey e sede de importantes industrias durante a maior parte do [[século XX]]. Tamén é coñecida por ser o lugar de nacemento do cantante estadounidense [[Frank Sinatra]], un dos artistas musicais máis populares e influentes do século XX; por iso, numerosos parques e rúas da cidade foron bautizados no seu honor.<ref>{{Cita web |url=https://www.hobokenmuseum.org/self-guided-walking-tours/frank-sinatra-the-voice |título=Copia arquivada |dataacceso=30 de xullo de 2022 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160401014920/https://www.hobokenmuseum.org/self-guided-walking-tours/frank-sinatra-the-voice |dataarquivo=1 de abril de 2016 }}</ref> O carácter da cidade cambiou e pasou de ser unha cidade da clase obreira a unha de tendas e barrios residenciais da clase social alta.<ref>[https://www.nytimes.com/2010/10/31/realestate/31njzo.html "Less Luster on the 'Gold Coast'. New Jersey. ''[[The New York Times]]''].</ref> == Xeografía == [[Ficheiro:Hudson County New Jersey Incorporated and Unincorporated areas Hoboken Highlighted.svg|miniatura|Localización de Hoboken no [[condado de Hudson]] e este no estado de [[Nova Jersey]]]] [[Ficheiro:Pier A Park Hoboken June 2015 panorama 1.jpg|miniatura|Panorama de tres segmentos da costa de ''Sinatra Drive'' desde Pier A Park, Hoboken]] Situada a unha altitude media de 9 [[msnm]], o [[municipio]] ocupa unha superficie de 5,1 km² Segundo a Oficina do Censo dos Estados Unidos, no ano [[2020]] tiña unha poboación de 60 419 habitantes, polo que a súa densidade de poboación nese ano era de 9 805 hab./km².<ref>[https://www.census.gov/programs-surveys/decennial-census/decade.2010.html.html U.S. Census Bureau].</ref> Hoboken ten a cuarta densidade de poboación máis alta dos Estados Unidos, máis alta incluso que a de Nova York.<ref name=C>[http://www.census.gov/2010census/ U.S. Census Bureau 2010].</ref> Hoboken forma parte da [[área metropolitana de Nova York]], e nela encóntrase a ''Terminal Hoboken'', un importante centro de [[transporte]] para a rexión. == Demografía == Segundo a Oficina do Censo dos Estados Unidos no ano [[2000]] os ingresos medios por fogar na localidade eran de 62 550 dólares, e os ingresos medios por familia eran de 67 500 dólares. Os homes tiñan uns ingresos medios de 54 870 dólares, fronte aos 46 826 dólares para as mulleres. A [[renda per cápita]] para a localidade era de 43 195 dólares. Ao redor do 10,0 % da poboación estaba por debaixo do [[limiar de pobreza]].<ref name=C/> == Historia == Hoboken estableceuse por primeira vez como parte da colonia ''Pavonia, New Netherland'' (Pavonia Nova Holanda) no [[século XVII]]. Durante o inicio do [[século XIX]], a cidade foi desenvolvida polo coronel [[John Stevens (inventor)|John Stevens]], primeiro como un complexo [[turismo|turístico]] e máis adiante como zona residencial.<ref name="hobokenmuseum_1">{{cita web |url=https://www.hobokenmuseum.org/history/short-history-of-hoboken |título=Copia arquivada |dataacceso=30 de xullo de 2022 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150501133722/https://www.hobokenmuseum.org/history/short-history-of-hoboken |dataarquivo=1 de maio de 2015 }}</ref> Hoboken converteuse en municipio en [[1849]] e foi considerada como cidade en [[1855]]. Hoboken foi o lugar onde se xogou o primeiro partido de [[béisbol]],<ref name="baseball">[http://books.google.com/books?id=TKbXIHDH1TQC Early Innings: A Documentary History of Baseball, 1825-1908].</ref> e é alí onde se encontra o Instituto Stevens de Tecnoloxía, unha das universidades tecnolóxicas máis antigas dos Estados Unidos. O [[29 de outubro]] de [[2012]] Hoboken quedou devastada por unha gran tormenta e polos fortes ventos asociados co furacán Sandy, deixando 1 700 casas inundadas e provocando danos por valor de 100 millóns de dólares. Incluso díxose que "encheu Hoboken como unha bañeira".<ref>[https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2014/12/the-water-next-time/382242/ The Water Next Time en ''theatlantic.com''].</ref> == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Condados dos Estados Unidos de América]] * [[Nova Jersey]] === Ligazóns externas === * [https://www.hobokennj.gov/ Páxina web oficial] * [https://www.britannica.com/place/Hoboken Hoboken, New Jersey, United States] na ''[[Encyclopædia Britannica]]''. {{control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Nova Jersey]] e3i0zx4ixuaxb8ajwgstr73y4bwmutn 0 570968 6148347 6148168 2022-08-02T12:25:32Z Xoio 22795 arranxiños wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Esócidos<br>''Esocidae''<br><small>Lucios</small> | fossil_range = [[Cretáceo]] tardío - [[Holoceno|Actualidade]] | image = Esox hdm.JPG | image_width = 250px | image_caption = Lucio (''[[Esox lucius]]'') | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | superordo = [[Protacanthopterygii]] | ordo = [[Esociformes]] | familia = '''Esocidae''' | familia_authority = [[Rafinesque]], [[1815]] | genus = '''Esox''' | genus_authority = [[Linnaeus]], [[1758]] | subdivision_ranks = species | subdivision = :''Véxase o texto'' | synonyms = }} [[Ficheiro:Parc aquarium du Québec - brochet.jpg|miniatura|240px|Boca en forma de pico de pato]] A dos '''esócidos''' (''Esocidae'') é unha [[familia (bioloxía)|familia]] de [[peixes]] [[teleósteos]] [[dulciacuícola]]s, unha das dúas integradas na [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[esociformes]], que comprende actualmente un único [[genus|xénero]], ''[[Esox (xénero)|Esox]]'',<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154207 Esocidae Rafinesque, 1815] no [[WoRMS]]. Consultado o 30 de xullo de 2022.</ref><ref name=BL>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id15784/ Esocidae Rafinesque, 1815] na [[BioLib]]. Consultada o 30 de xullo de 2022.</ref> con sete [[especies]] coñecidas popularmente como lucios. == Taxonomía == === Descrición === ; Familia A familia foi descrita en [[1815]] polo [[naturalista]], [[meteoroloxía|meteorólogo]] e [[arqueoloxía|arqueólogo]] [[Estados Unidos de América|estadounidense]] de orixe [[Francia|franco]]-[[Alemaña|xermana]]-[[Italia|italiana]] [[Constantine Samuel Rafinesque]],<ref name=W/><ref name=BL/> na súa obra ''Analyse de la Nature ou tableau de l'univers et des corps organisés'', publicada en [[Palermo]]. ; Xénero O xénero fora descrito en [[1758]] por [[Linneo]] na 10ª edición do seu ''[[Systema Naturae]]''.<ref name=W2>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154208 ''Esox'' Linnaeus, 1758] no WoRMS. Consultado o 30 de xullo de 2022.</ref><ref name=BL2>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id15785/ ''Esox'' Linnaeus, 1758] na BioLib. Consultada o 30 de xullo de 2022.</ref> === Etimoloxía === O [[nome científico]] ''Esocidae'' está formado polos elementos ''Esoc''- e -''ĭdae''. O primeiro é a raíz de ''esocis'', xenitivo de ''esox'', nome [[lingua latina|latino]] de ''[[Esox lucius]]'', a [[especie tipo]] da familia, e o segundo é o sufixo do [[latín científico]] empregado para formar os nomes das familias de animais.<ref>[https://www.merriam-webster.com/dictionary/Esocidae Esocidae] no ''Merriam-Webster Dictionary''.</ref> === Especies === Na actualidade recoéncense* no xénero as seguintes 7 especies:<ref name=W2/> *''[[Esox americanus]]'' <small>Gmelin, 1789</small> *''[[Esox aquitanicus]]'' <small>Denys, Dettai, Persat, Hautecoeur & Keith, 2014</small> *''[[Esox cisalpinus]]'' <small>Bianco & Delmastro, 2011</small> *''[[Esox lucius]]'' <small>Linnaeus, 1758</small> *''[[Esox masquinongy]]'' <small>Mitchill, 1824</small> *''[[Esox niger]]'' <small>Lesueur, 1818</small> *''[[Esox reichertii]] <small>Dybowski, 1869</small> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Wikispecies|Esox}} === Bibliografía === * Joseph S. Nelson (2006): ''Fishes of the World''. 4th ed. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons. ISBN 0-4712-5031-7. === Outros artigos === *[[Esociformes]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esociformes]] rkqa8evz1fn0znwn1rjqzq3pncai39s 0 570978 6148721 6145668 2022-08-02T18:23:37Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «senior» wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=}}  '''Arkady Vladimirovich Dvorkovich''' (en {{Lang-ru|Арка́дий Влади́мирович Дворко́вич}}) nado o 26 de marzo de 1972<ref>{{Cita web|título=Official Website of the Government of the Russian Federation|url=http://archive.government.ru/eng/persons/185/docs.html?page=5|páxina-web=archive.government.ru|data-acceso=2022-07-30}}</ref> é un funcionario público e economista ruso, que foi viceprimeiro ministro no gabinete de [[Dmitrii Medvedev]] desde o 21 de maio de [[2012]] até o 7 de maio de [[2018]]. Anteriormente foi asistente do [[presidente da Federación Rusa]] de maio de [[2008]] a maio de [[2012]]. Dvorkovich foi considerado como unha figura importante na política rusa<ref>{{Cita web|título=Financial Times (requere subscrición)|url=https://www.ft.com/content/ba6d0e9e-2c8a-11e1-aaf5-00144feabdc0|páxina-web=www.ft.com|data-acceso=2022-07-30}}</ref>; acadou protagonismo na presidencia de Medvedev, pero sufriu o rexurdimento de [[Igor Sechin]].<ref>{{Cita web|título=«Роснефть» ждет денег из ФНБ не позднее 1 июня|url=https://www.vedomosti.ru/business/articles/2015/04/21/rosneft-zhdet-deneg-iz-fnb-ne-pozdnee-1-iyunya|páxina-web=Ведомости|data-acceso=2022-07-30|lingua=ru}}</ref> De [[2018]] a [[2022]] foi o presidente da [[Fundación Skolkovo]]. Desde [[2015]], tamén é o presidente do Consello de Administración da empresa [[Ferrocarrís rusos|Russian Railways]]. O pai de Dvorkovich, Vladimir Dvorkovich, era un árbitro internacional de [[xadrez]].<ref>{{Cita web|url=http://interviews.chessdom.com/arkady-dvorkovich|páxina-web=interviews.chessdom.com|título=Arkady Dvorkovich}}</ref> Dvorkovich é un funcionario da Federación Rusa de Xadrez e foi elixido presidente da [[FIDE]] (Federación Internacional de Xadrez) en outubro de 2018, sucedendo a [[Kirsán Iliumzhínov|Kirsan Ilyumzhinov]].<ref>{{Cita novas|título=Arkady Dvorkovich: Russian politician crowned world chess head|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-45718853|xornal=BBC News|data=2018-10-03|data-acceso=2022-07-30|lingua=en-GB}}</ref> == Traxectoria == === Educación === * [[Universidade Estatal de Moscova]], Facultade de Economía (1994) <ref name="RU embassy in Beijing CV">{{Cita web|url=http://russia.org.cn/chn/3067/31295203.html|lingua=zh-cn|páxina-web=Russia.org.cn|título=chn}}</ref> * Nova Escola Económica (1994) <ref>{{Cita web|url=https://www.nes.ru/files/about/NES-broschure2018-ENG2019-4apr.pdf|páxinas=23, 35|páxina-web=www.nes.ru|título=NES-broschure2018-ENG2019-4apr}}</ref> * Universidade de Duke (1997) <ref name="RU embassy in Beijing CV" /> === Carreira === [[Ficheiro:Arkady_Dvorkovich_and_Dmitry_Medvedev_6_June_2012.jpeg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Arkady_Dvorkovich_and_Dmitry_Medvedev_6_June_2012.jpeg/220px-Arkady_Dvorkovich_and_Dmitry_Medvedev_6_June_2012.jpeg|miniatura| Dvorkovich co primeiro ministro ruso [[Dmitrii Medvedev]], 6 de xuño de 2012]] [[Ficheiro:130306_Dvorkovic_vice_MP_Rusland_bij_Timmermans_1174_(12478855243).jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/130306_Dvorkovic_vice_MP_Rusland_bij_Timmermans_1174_%2812478855243%29.jpg/220px-130306_Dvorkovic_vice_MP_Rusland_bij_Timmermans_1174_%2812478855243%29.jpg|miniatura| Dvorkovich co ministro de Asuntos Exteriores [[Países Baixos|holandés]] Frans Timmermans, 6 de marzo de 2013]] * Desde 1994 - consultor, experto sénior, CEO, director científico do Grupo de Expertos Económicos do Ministerio de Finanzas de Rusia * Desde 2000 – experto no " Centro de Investigación Estratéxica " * Desde agosto de 2000 – conselleiro do Ministro de Desenvolvemento Económico da Federación Rusa German Gref * Desde 2001 - Viceministro de Desenvolvemento Económico da Federación Rusa * Desde abril de 2004 - Xefe do Grupo de Expertos do [[Presidente da Federación Rusa]] * Desde o 13 de maio de 2008 - Asistente do [[presidente da Federación Rusa]] * Do 21 de maio de 2012 ao 7 de maio de 2018 - Viceprimeiro Ministro de Rusia Dvorkovich fala inglés e alemán e ruso. En 2018, foi presidente do Comité Organizador Local do [[Mundial de Fútbol de 2018]], colaborando co presidente da [[FIFA]], [[Gianni Infantino]], quen o eloxiou polo seu traballo.<ref name=":0">{{Cita web|título=FIFA chief congratulates Russia’s Dvorkovich with election as FIDE president|url=https://tass.com/sport/1024730|páxina-web=TASS|data-acceso=2022-07-30}}</ref> En outubro de 2018, foi elixido presidente da [[FIDE]], recibindo 103 votos, por diante dos 78 do vicepresidente da FIDE, Georgios Markropoulos; o GM inglés [[Nigel Short]] retirou a súa candidatura minutos antes de comezar a votación e apoiou ao ruso.<ref name=":0" /> === Postura sobre o conflito Rusia-Ucraína === En marzo de [[2022]], Dvorkovich condenou a [[Invasión rusa de Ucraína de 2022|invasión rusa de Ucraína]], dicindo que ''"As guerras son as peores cousas ás que se pode enfrontar na vida... incluída esta guerra. Os meus pensamentos están cos civís ucraínos."'' <ref>{{Cita web|título=Exclusive: Former top Kremlin official who chairs global chess federation decries Russia’s war on Ukraine|url=https://www.motherjones.com/politics/2022/03/chess-grandmasters-putin-russia-ukraine-war/|páxina-web=Mother Jones|data-acceso=2022-07-30|lingua=en-US|nome=Daniel|apelidos=King}}</ref> Andrey Turchak, un deputado do partido Rusia Unida de Putin, condenou a postura contra a guerra de Dvorkovich e pediu o seu "despedimento inmediato en desgraza", dicindo: ''"Isto non é outra cousa que a propia traizón nacional, o comportamento da quinta columna, que o presidente [<nowiki/>[[Putin]]] falou sobre hoxe"''.<ref>{{Cita novas|título=Top ex-Kremlin official quits post after condemning Ukraine war|url=https://www.reuters.com/world/top-ex-kremlin-official-quits-post-after-condemning-ukraine-war-2022-03-18/|xornal=Reuters|data=2022-03-18|data-acceso=2022-07-30|lingua=en|apelidos=Reuters}}</ref> ==== Accións da FIDE ==== O 22 de marzo de 2022, a [[FIDE]] emitiu unha prohibición de seis meses para competir en torneos clasificados contra o Gran Mestre ruso [[Sergey Karjakin]]. Karjakin publicara declaracións polémicas en [[Twitter]] nas que declaraba o seu apoio á invasión de Ucraína e á caracterización da guerra como unha loita contra o nazismo. A FIDE argumentou que as declaracións de Karjakin botaron unha luz negativa sobre o xadrez e sobre a federación e descubriu que violara o código ético da FIDE.<ref name=":1">{{Cita web|título=Russia’s Sergey Karjakin banned from chess for supporting invasion of Ukraine|url=https://www.theguardian.com/sport/2022/mar/21/sergey-karjakin-banned-chess-fide-russia-invasion-ukraine|páxina-web=the Guardian|data=2022-03-21|data-acceso=2022-07-30|lingua=en|apelidos=Reuters}}</ref> [[Sergei Shipov]], que tamén comentou publicamente a favor de Rusia e o enfrontamento armado con Ucraína, non foi sancionado, porque a FIDE decidiu que as súas declaracións eran "menos provocativas".<ref name=":1" /> === Honras e premios === * Orde do Mérito da Patria 4a clase * Orde de Honra * Medalla 2a clase da Orde do Mérito da Patria * Medalla "En conmemoración do 1000 aniversario de Kazan" * Oficial da Orde do Mérito da República Italiana == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://www.facebook.com/advorkovic Perfil oficial de Facebook] * [https://web.archive.org/web/20141011171037/http://www.chessism.com/2014/10/arkady-dvorkovich-organising-committee.html Arkady Dvorkovich - Presidente do comité organizador de Anand Carlsen 2014] * (en inglés) [https://web.archive.org/web/20100105184604/http://www.businessweek.com/magazine/content/03_27/b3840625.htm Arkady Dvorkovich Viceministro de Economía, Rusia] * (en inglés) [https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703509404575300233507796008 Asesor Estelar de Medvedev (WSJ)] * (en ruso) [http://ecsocman.edu.ru/db/msg/204170.html Дворкович, Аркадий Владимирович] [[Categoría:Alumnos da Universidade Estatal de Moscova]] [[Categoría:Nados en 1972]] axwhuxxf5ji1euj0cr4o8uqdgeqevtd 0 570979 6148366 6145689 2022-08-02T13:09:59Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «sami» wikitext text/x-wiki {{Universidade|nome=University of Oulu|nome nativo={{lang|fi|Oulun yliopisto}}|tipo=[[Public university|Public]]|universidade=|reitor=Jouko Niinimäki|estudantes=13,000 (2018)|cidade=[[Oulu]]|país=[[Finland]]|campus=|web=[https://www.oulu.fi/university/ www.oulu.fi]}} [[Ficheiro:University-of-Oulu-Tietotalo-2010.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/University-of-Oulu-Tietotalo-2010.JPG/220px-University-of-Oulu-Tietotalo-2010.JPG|dereita|miniatura| Departamentos de Enxeñaría Eléctrica, Informática e Enxeñaría e Enxeñaría de Telecomunicacións no campus de Linnanmaa.]] [[Ficheiro:University-of-Oulu-Linnanmaa.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/University-of-Oulu-Linnanmaa.JPG/220px-University-of-Oulu-Linnanmaa.JPG|miniatura| Facultade de Humanidades situada no extremo norte do edificio universitario.]] [[Ficheiro:Oulu_University_Library_20091206.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Oulu_University_Library_20091206.JPG/220px-Oulu_University_Library_20091206.JPG|dereita|miniatura| Biblioteca Pegasus da Universidade de Oulu (antiga Biblioteca Principal) en Linnanmaa.]] [[Ficheiro:University-of-Oulu-old-part-of-building.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/University-of-Oulu-old-part-of-building.jpg/220px-University-of-Oulu-old-part-of-building.jpg|dereita|miniatura| Parte antiga do campus de Linnanmaa.]] [[Ficheiro:Oulu_University_Hospital_2007_08_19.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Oulu_University_Hospital_2007_08_19.JPG/220px-Oulu_University_Hospital_2007_08_19.JPG|dereita|miniatura| Edificios do Hospital Universitario de Oulu en Kontinkangas, Oulu, onde se atopa a Facultade de Medicina. O [[heliporto]] do [[hospital]] en primeiro plano.]] [[Ficheiro:Romeo_Julia_pyramidit_Oulu.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Romeo_Julia_pyramidit_Oulu.jpg/220px-Romeo_Julia_pyramidit_Oulu.jpg|dereita|miniatura| Xardín Botánico da Universidade de Oulu.]] A '''Universidade de Oulu''' (en {{Lang-fi|Oulun yliopisto}}) é unha das maiores universidades de [[Finlandia]], situada na cidade de [[Oulu]]. Foi fundada o 8 de xullo de [[1958]]. A universidade ten preto de 13.000 estudantes e 2.900 empregados.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/node/34711|lingua=en|páxina-web=oulu.fi|título=university}}</ref> Na universidade ofrécense 21 programas de máster internacionais.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/masters|lingua=en|páxina-web=www.oulu.fi|título=Masters}}</ref> A universidade adoita clasificarse como unha das mellores universidades de Finlandia e entre as 400 mellores en todo o mundo.<ref>{{Cita web|url=http://www.arwu.org/ARWU2009.jsp|páxina-web=www.arwu.org|título=ARWU2009}}</ref> <ref>{{Cita web|título=QS World University Rankings® 2014/15|url=https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2014|páxina-web=Top Universities|data-acceso=2022-07-30|lingua=en}}</ref> == Historia == * 1919 Oulu College Association foi fundada para xestionar o establecemento dunha universidade na cidade * 1958 Lei da Universidade de Oulu * 1959 Comezan as actividades. Facultade de Filosofía (programas de bioloxía e matemáticas), Facultade de Tecnoloxía (arquitectura, enxeñería civil e industrial) e Escola de Ensino de Oulu * 1960 Facultade de Medicina * 1965 Comeza a docencia en humanidades * 1965 Os departamentos de Enxeñaría Eléctrica e Enxeñaría de Máquinas engádense á Facultade de Tecnoloxía * 1972 Fúndense a Facultade de [[Humanidades]] e a Facultade de [[Ciencias naturais|Ciencias Naturais]] coa división da Facultade de [[Filosofía]] * 1974 Facultade de Ciencias da Educación * 1985 Creación da cátedra de Tecnoloxía das Telecomunicacións na Facultade de Tecnoloxía * 1994 [[Biotecnoloxía]], [[Tecnoloxías da información|Tecnoloxía da Información]] e Asuntos do Norte definidos como áreas de enfoque * 2000 Fundación da Facultade de Ciencias [[Economía|Económicas]] e Empresariais * 2006 Centro de Micro e Nanotecnoloxía * 2007 Escola de Minas de Oulu * 2008 Martti Ahtisaari Institute of Global Business and Economics * 2009 Centro de Excelencia en Internet (CIE) * 2010 Nova Lei de Universidades, novas áreas de enfoque * 2011 Centro de Microscopía e Nanotecnoloxía fundado ao unirse ao Centro de Micro e Nanotecnoloxía e ao Instituto de Microscopía Electrónica * 2011 Universidade de Oulu Graduate School (a partir do 1.8.2011) * 2014 Facultade de Bioquímica e Medicina Molecular (a partir do 1.1.2014) * 2014 Facultade de Tecnoloxías da Información e Enxeñaría Eléctrica (a partir do 1.1.2014) * 2014 Escola de Arquitectura de Oulu (a partir do 1.1.2014) == Campus == Hai dúas áreas do campus: <ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/campuses|lingua=en|páxina-web=oulu.fi|título=Campuses (Campi)}}</ref> * O campus principal está situado en Linnanmaa, a uns {{Convert|5|km|0}} ao norte do centro da cidade de [[Oulu]]. Inclúe seis facultades, catro institutos focais, Xardíns Botánicos e Museo, e a biblioteca universitaria Pegasus e Tellus Innovation Arena. * Facultade de Medicina e Bioquímica e Medicina Molecular están situadas no Campus de Kontinkangas a {{Convert|2|km}} ao sueste do centro da cidade, Kontinkangas, Oulu. O Hospital Universitario de Oulu, o Centro de Investigación Médica (MRC) e o Biocenter Oulu tamén se atopan alí.<ref>{{Cita web|url=https://sykoy.fi/en/campus/oulu-kontinkangas-campus/|lingua=en-GB|páxina-web=sykoy.fi|título=Oulu Kontinkangas Campus}}</ref> A Universidade ten unha serie de unidades de investigación e lugares compartidos. No campus de Linnanmaa hai: * Instituto Thule * Instituto [[Martti Ahtisaari]] * Instituto Giellagas * Universidade Aberta Noutros lugares do norte de Finlandia: * Consorcio Universitario [[Kajaani]] * Observatorio Xeofísico de [[Sodankylä]] * Estación de Investigación Biolóxica de [[Parque Nacional Oulanka|Oulanka]] ( [[Kuusamo]] ) * Instituto Kerttu Saalasti ( [[Nivala]] ) (antigo Instituto Oulu Southern), ** Centro de Física Subterránea en Pyhäsalmi * Consorcio da Universidade de [[Kokkola]] Chydenius == Facultades == A Universidade de Oulu está dividida en oito facultades === Cooperación Internacional === A Universidade de Oulu ten como obxectivo promover a mobilidade entre os seus estudantes. Participa en varios programas de intercambio internacional, como Programa Erasmus (Europa), Nordplus (Países nórdicos), FIRST (Rusia), ISEP e ISEP Internacional a Internacional (EE. UU., América del Sur, Asia), UNC-EP (EEUU), north2north (Estados Unidos, Canadá, Rusia, Países Nórdicos), Norte-Sur-Sur (África). Ademais, a Universidade de Oulu ten preto de 50 acordos bilaterais con universidades socias de todo o mundo.<ref>{{Cita web|url=http://globe.oulu.fi/|páxinaweb=|páxina-web=globe.oulu.fi|título=University of Oulu: UniOulu Globe|lingua=en}}</ref> Forma parte do [[Grupo Compostela de Universidades]]. == Investigación == A universidade traballa en 70 áreas de investigación.<ref>{{Cita web|url=http://www.innovationeu.org/news/innovation-eu-vol1-1/0046-university-of-oulu.html|páxina-web=innovationeu.org|título=University-of-Oulu|lingua=EN}}</ref> Hai cinco áreas de foco de investigación que están coordinadas por catro institutos focais.<ref>{{Cita web|título=Tiedekunnat ja yksiköt ; Oulun yliopisto|url=https://www.oulu.fi/fi/yliopisto/tiedekunnat-ja-yksikot|páxina-web=www.oulu.fi|data-acceso=2022-07-30|lingua=fi}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Área de enfoque ! Instituto Focus |- | Bases moleculares e ambientais para a saúde ao longo da vida | Biocentro Oulu |- | Comprender os humanos no cambio | Instituto Eudaimonia |- | Solucións dixitais en detección e interaccións | Infotech Oulu |- | Creando sustentabilidade mediante materiais e sistemas | rowspan="2" | Instituto Kvantum |- | Sistema terrestre e espacial próximo e cambio ambiental |} Unhas 60 divulgacións de invención realízanse anualmente dende a Universidade de Oulu. A universidade tamén serviu como lugar de nacemento de máis de 60 empresas baseadas na investigación.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/startupcompanies|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=OULU.FI|título=Start-up companies}}</ref> == Clasificacións académicas e estatísticas == A Universidade de Oulu foi consistente na igualdade de xénero conseguindo unha proporción de 53 homes por 47 mulleres.<ref>{{Cita web|título=University of Oulu|url=https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/university-oulu|páxina-web=Times Higher Education (THE)|data=2021-12-17|data-acceso=2022-07-30|lingua=en}}</ref> A Universidade tamén aumentou constantemente a proporción de citas por profesorado ao longo dos anos, con aumentos positivos cada ano. Isto podería indicar o maior enfoque da Universidade de Oulu na investigación. A Universidade de Oulu experimentou un retroceso significativo nos rankings internacionais como a lista QS Top 500 Universidades. A Universidade de Oulu caeu do posto '''número 253''' en 2014 até o '''número 411-422''', e recuperouse até o posto '''número 392''' en 2023.<ref>{{Cita web|url=https://www.topuniversities.com/universities/university-oulu|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=Top Universities; www.topuniversities.com|título=University-Oulu}}</ref> A Universidade caera no ranking de reputación académica de 32,5 puntos en 2014 a 15,6 puntos en 2023. A Universidade perdeu a súa posición nas 5 mellores listas universitarias de Finlandia segundo a clasificación, superada pola Universidade de Jyväskylä e a Universidade Tecnolóxica de Lappeenranta-Lahti . Non obstante, a Universidade de Oulu xa que foi recuperando postos no ranking mundial. A Universidade de Oulu aínda permanece no 3% superior das universidades a nivel mundial e é unha opción popular para estudantes internacionais que queren estudar e traballar en Finlandia, e é unha institución de educación superior respectada e moitas veces citada en Finlandia. == Antigos alumnos destacados == [[Ficheiro:Martti_Ahtisaari_2012-04-16.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Martti_Ahtisaari_2012-04-16.jpg/220px-Martti_Ahtisaari_2012-04-16.jpg|miniatura| O presidente [[Martti Ahtisaari]], fundador do CMI e gañador do [[Premio Nobel da Paz]] en 2008.]] * [[Martti Ahtisaari]], M.Sc., antigo [[presidente de Finlandia]], [[premio Nobel da Paz]] (2008) <ref>{{Cita novas|url=http://www.oulu.fi/ajankohtaista/uutiset/2008B/Ahtisaari-prize.html|título=Ahtisaari prize|data-acceso=|lingua=en}}</ref> * Helena Aksela, Ph.D., primeira muller profesora de física en Finlandia. * Leena Ala-Kokko, Ph.D., profesora, bioquímica, bióloga molecular; cofundador e presidente de Connective Tissue Gene Tests. * Jarkko Oikarinen, D.Sc., o desenvolvedor de [[IRC|Internet Relay Chat]] (IRC). * Leena Palotie, D.Sc., profesora, xenetista <ref>{{Cita novas|url=http://www.oulu.fi/english/news/2010/Peltonen-Palotie.html|título=Peltonen Palotie|data-acceso=|lingua=en}}</ref> * Jussi Pesonen, M.Sc., CEO de UPM-Kymmene Oyj . * Sakari Orava, D.Sc., profesor e cirurxián especializado en lesións relacionadas co deporte. Famoso por operar cirurxías a moitos deportistas destacados como [[David Beckham]]. * Vuokko Hirvonen, Ph.D., profesor e autor, destacado estudoso da literatura saami e das políticas educativas * Lasse Lehtinen, Ph.D., antigo deputado do Parlamento finlandés e ex-deputado do Parlamento Europeo. * [[Pekka Aikio]], M.Sc., presidente do Parlamento Saami de Finlandia durante tres mandatos de 1996 a 2008. * Tytti Isohookana-Asunmaa, Ph.D. Ministro de Cultura finlandés (1991-1995), membro do [[Parlamento de Finlandia|parlamento finlandés]], do Partido do Centro (1983). * Tuija Lehtinen, B.Sc., escritor, autor autónomo. Coñecido polas series de ''novelas Mirkka, Laura'' e ''Janne'', guionista xefe da serie de animación The Dibidogs . * Sami Lopakka, músico e escritor de MA, guitarrista da banda Senteced (1989-2005). * Hannu Rajaniemi B.Sc. (Matemáticas), autor de ciencia ficción e fantasía. Novela coñecida, ''[[:en:The_Quantum_Thief|The Quantum Thief]].'' (O ladrón cuántico). * Ago Silde MA, político estonio, gobernador do condado de [[Condado de Ida-Viru|Ida-Viru]] 2004-2007. * Jari Vilén MA, político e diplomático, serviu no [[Parlamento de Finlandia|Parlamento finlandés]], en representación do Partido da Coalición Nacional e do distrito de [[Laponia, Finlandia|Laponia]] (1999–2007). * [[Sauli Vuoti]], músico, químico e escritor freelance, vocalista e guitarrista da banda Kinetik Control, fundador da revista ''Inferno''. * [[Juha Sipilä]] M.Sc. (Tech.), ex [[primeiro ministro de Finlandia]] * Pirkko Mattila M.Sc., Membro do [[Parlamento de Finlandia|Parlamento finlandés]] e Ministro de Asuntos Sociais e Sanidade * [[Tytti Tuppurainen]] MA, ministro finlandés de Asuntos Europeos (2019-), membro do parlamento finlandés do Partido Socialdemócrata O corpo de antigos alumnos da Universidade de Oulu ten máis de 55.000.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/alumni|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=oulu.fi|título=Alumni}}</ref> == Servizos para estudantes == Unión de Estudantes da Universidade de Oulu (en {{Lang-fi|Oulun yliopiston ylioppilaskunta}}; ''OYY'' ) ofrece servizos e supervisa os intereses de todos os estudantes de grao na Universidade de Oulu. Todos os estudantes de grao e máster da Universidade de Oulu pertencen ao Sindicato de Estudantes. Ao pagar a cota de afiliación ao Sindicato de Estudantes, os estudantes teñen dereito a un carné de estudante que lles permite obter servizos e descontos para estudantes. Deste xeito, os estudantes reciben coidados médicos e odontológicos económicos ou gratuítos dos Servizos de Saúde para estudantes finlandeses, (en {{Lang-fi|Ylioppilaiden terveydenhoitosäätiö}} ; ''YTHS'' ) descontos de viaxe en trens e autobuses, redución de comidas para estudantes, etc. Existen varias organizacións de estudantes ou os chamados gremios de estudantes <ref name="oyy_guilds">{{Cita web|url=http://oyy.fi/in-english/student-activities/student-guilds/|páxina-web=oyy.fi|título=Student guilds}}</ref> que se presentan na Universidade. [[Ficheiro:Mannenkatu_2_Oulu_20130716.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Mannenkatu_2_Oulu_20130716.JPG/220px-Mannenkatu_2_Oulu_20130716.JPG|miniatura| A casa de estudantes internacionais Aurora.]] === Vivenda para estudantes === Fundación de vivenda para estudantes do norte de Finlandia <ref name="psoas">[http://www.psoas.fi/en/ Student Housing Foundation of Northern Finland]</ref> (en {{Lang-fi|Pohjois-Suomen opiskelija-asuntosäätiö}} ; ''PSOAS'' ) é o principal provedor de aloxamentos para estudantes en Oulu. A organización funciona cunha base que garante alugueres accesibles para os estudantes. Seguindo a súa misión, PSOAS ofrece servizos de vivenda para as persoas que estudan en Oulu da forma máis económica posible. Os veciños das casas do PSOAS en diferentes áreas da cidade elixen o comité de inquilinos para esa área, que, por exemplo, organiza diferentes actividades, mantén as salas do club e fai outras cuestións relacionadas, dependendo dos membros activos.<ref>{{Cita web|url=http://www.psoas.fi/en/tenants/tenant-committees.php|páxina-web=www.psoas.fi|título=Tenant-committees|lingua=EN}}</ref> A nova casa de estudantes internacionais, chamada Aurora, foi construída xunto á oficina de vivendas do PSOAS no centro de Oulu. O edificio rematou na primavera de 2013. Suponse que a casa debe ser aloxada tanto por estudantes internacionais de grao como por estudantes finlandeses. O obxectivo principal do novo edificio é apoiar a internacionalización de Oulu e dar aos estudantes internacionais un mellor acceso á cultura finlandesa e á xente local. O local tamén apoiará estes esforzos: Dedícase máis espazo para reunións informais, xa que hai un salón en cada piso e unha cafetería de alto nivel atenderá a clientes finlandeses e estranxeiros na planta baixa.<ref>{{Cita web|url=http://www.degree.oulu.fi/student-life/|páxina-web=www.degree.oulu.fi|título=Student-life}}</ref> O International Student Barometer 2019 clasificou á Universidade de Oulu no primeiro lugar do mundo no que se refire ao acceso a Internet e no sexto lugar en satisfacción total coa vida.<ref>{{Cita web|título=“When we're talking about international students we need to think globally" – University of Oulu does well in Finland, but needs to do more to beat international competitors|url=https://www.oulunylioppilaslehti.fi/isb/|páxina-web=Oulun ylioppilaslehti|data=2019-04-18|data-acceso=2022-07-30|lingua=fi}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Oulu|Cidade de Oulu]] * Universidades de Finlandia === Ligazóns externas === * http://www.oulu.fi/english/index.html Páxina web oficial {{Compostela Group of Universities}}{{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidades de Finlandia]] [[Categoría:Universidades de Europa]] [[Categoría:Grupo Compostela de Universidades]] gcviuv4vf1tdsmiqiw858abormc1qzv 6148715 6148366 2022-08-02T18:18:16Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «ranking» wikitext text/x-wiki {{Universidade|nome=University of Oulu|nome nativo={{lang|fi|Oulun yliopisto}}|tipo=[[Public university|Public]]|universidade=|reitor=Jouko Niinimäki|estudantes=13,000 (2018)|cidade=[[Oulu]]|país=[[Finland]]|campus=|web=[https://www.oulu.fi/university/ www.oulu.fi]}} [[Ficheiro:University-of-Oulu-Tietotalo-2010.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/University-of-Oulu-Tietotalo-2010.JPG/220px-University-of-Oulu-Tietotalo-2010.JPG|dereita|miniatura| Departamentos de Enxeñaría Eléctrica, Informática e Enxeñaría e Enxeñaría de Telecomunicacións no campus de Linnanmaa.]] [[Ficheiro:University-of-Oulu-Linnanmaa.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/University-of-Oulu-Linnanmaa.JPG/220px-University-of-Oulu-Linnanmaa.JPG|miniatura| Facultade de Humanidades situada no extremo norte do edificio universitario.]] [[Ficheiro:Oulu_University_Library_20091206.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Oulu_University_Library_20091206.JPG/220px-Oulu_University_Library_20091206.JPG|dereita|miniatura| Biblioteca Pegasus da Universidade de Oulu (antiga Biblioteca Principal) en Linnanmaa.]] [[Ficheiro:University-of-Oulu-old-part-of-building.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/University-of-Oulu-old-part-of-building.jpg/220px-University-of-Oulu-old-part-of-building.jpg|dereita|miniatura| Parte antiga do campus de Linnanmaa.]] [[Ficheiro:Oulu_University_Hospital_2007_08_19.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Oulu_University_Hospital_2007_08_19.JPG/220px-Oulu_University_Hospital_2007_08_19.JPG|dereita|miniatura| Edificios do Hospital Universitario de Oulu en Kontinkangas, Oulu, onde se atopa a Facultade de Medicina. O [[heliporto]] do [[hospital]] en primeiro plano.]] [[Ficheiro:Romeo_Julia_pyramidit_Oulu.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Romeo_Julia_pyramidit_Oulu.jpg/220px-Romeo_Julia_pyramidit_Oulu.jpg|dereita|miniatura| Xardín Botánico da Universidade de Oulu.]] A '''Universidade de Oulu''' (en {{Lang-fi|Oulun yliopisto}}) é unha das maiores universidades de [[Finlandia]], situada na cidade de [[Oulu]]. Foi fundada o 8 de xullo de [[1958]]. A universidade ten preto de 13.000 estudantes e 2.900 empregados.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/node/34711|lingua=en|páxina-web=oulu.fi|título=university}}</ref> Na universidade ofrécense 21 programas de máster internacionais.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/masters|lingua=en|páxina-web=www.oulu.fi|título=Masters}}</ref> A universidade adoita clasificarse como unha das mellores universidades de Finlandia e entre as 400 mellores en todo o mundo.<ref>{{Cita web|url=http://www.arwu.org/ARWU2009.jsp|páxina-web=www.arwu.org|título=ARWU2009}}</ref> <ref>{{Cita web|título=QS World University Rankings® 2014/15|url=https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2014|páxina-web=Top Universities|data-acceso=2022-07-30|lingua=en}}</ref> == Historia == * 1919 Oulu College Association foi fundada para xestionar o establecemento dunha universidade na cidade * 1958 Lei da Universidade de Oulu * 1959 Comezan as actividades. Facultade de Filosofía (programas de bioloxía e matemáticas), Facultade de Tecnoloxía (arquitectura, enxeñería civil e industrial) e Escola de Ensino de Oulu * 1960 Facultade de Medicina * 1965 Comeza a docencia en humanidades * 1965 Os departamentos de Enxeñaría Eléctrica e Enxeñaría de Máquinas engádense á Facultade de Tecnoloxía * 1972 Fúndense a Facultade de [[Humanidades]] e a Facultade de [[Ciencias naturais|Ciencias Naturais]] coa división da Facultade de [[Filosofía]] * 1974 Facultade de Ciencias da Educación * 1985 Creación da cátedra de Tecnoloxía das Telecomunicacións na Facultade de Tecnoloxía * 1994 [[Biotecnoloxía]], [[Tecnoloxías da información|Tecnoloxía da Información]] e Asuntos do Norte definidos como áreas de enfoque * 2000 Fundación da Facultade de Ciencias [[Economía|Económicas]] e Empresariais * 2006 Centro de Micro e Nanotecnoloxía * 2007 Escola de Minas de Oulu * 2008 Martti Ahtisaari Institute of Global Business and Economics * 2009 Centro de Excelencia en Internet (CIE) * 2010 Nova Lei de Universidades, novas áreas de enfoque * 2011 Centro de Microscopía e Nanotecnoloxía fundado ao unirse ao Centro de Micro e Nanotecnoloxía e ao Instituto de Microscopía Electrónica * 2011 Universidade de Oulu Graduate School (a partir do 1.8.2011) * 2014 Facultade de Bioquímica e Medicina Molecular (a partir do 1.1.2014) * 2014 Facultade de Tecnoloxías da Información e Enxeñaría Eléctrica (a partir do 1.1.2014) * 2014 Escola de Arquitectura de Oulu (a partir do 1.1.2014) == Campus == Hai dúas áreas do campus: <ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/campuses|lingua=en|páxina-web=oulu.fi|título=Campuses (Campi)}}</ref> * O campus principal está situado en Linnanmaa, a uns {{Convert|5|km|0}} ao norte do centro da cidade de [[Oulu]]. Inclúe seis facultades, catro institutos focais, Xardíns Botánicos e Museo, e a biblioteca universitaria Pegasus e Tellus Innovation Arena. * Facultade de Medicina e Bioquímica e Medicina Molecular están situadas no Campus de Kontinkangas a {{Convert|2|km}} ao sueste do centro da cidade, Kontinkangas, Oulu. O Hospital Universitario de Oulu, o Centro de Investigación Médica (MRC) e o Biocenter Oulu tamén se atopan alí.<ref>{{Cita web|url=https://sykoy.fi/en/campus/oulu-kontinkangas-campus/|lingua=en-GB|páxina-web=sykoy.fi|título=Oulu Kontinkangas Campus}}</ref> A Universidade ten unha serie de unidades de investigación e lugares compartidos. No campus de Linnanmaa hai: * Instituto Thule * Instituto [[Martti Ahtisaari]] * Instituto Giellagas * Universidade Aberta Noutros lugares do norte de Finlandia: * Consorcio Universitario [[Kajaani]] * Observatorio Xeofísico de [[Sodankylä]] * Estación de Investigación Biolóxica de [[Parque Nacional Oulanka|Oulanka]] ( [[Kuusamo]] ) * Instituto Kerttu Saalasti ( [[Nivala]] ) (antigo Instituto Oulu Southern), ** Centro de Física Subterránea en Pyhäsalmi * Consorcio da Universidade de [[Kokkola]] Chydenius == Facultades == A Universidade de Oulu está dividida en oito facultades === Cooperación Internacional === A Universidade de Oulu ten como obxectivo promover a mobilidade entre os seus estudantes. Participa en varios programas de intercambio internacional, como Programa Erasmus (Europa), Nordplus (Países nórdicos), FIRST (Rusia), ISEP e ISEP Internacional a Internacional (EE. UU., América del Sur, Asia), UNC-EP (EEUU), north2north (Estados Unidos, Canadá, Rusia, Países Nórdicos), Norte-Sur-Sur (África). Ademais, a Universidade de Oulu ten preto de 50 acordos bilaterais con universidades socias de todo o mundo.<ref>{{Cita web|url=http://globe.oulu.fi/|páxinaweb=|páxina-web=globe.oulu.fi|título=University of Oulu: UniOulu Globe|lingua=en}}</ref> Forma parte do [[Grupo Compostela de Universidades]]. == Investigación == A universidade traballa en 70 áreas de investigación.<ref>{{Cita web|url=http://www.innovationeu.org/news/innovation-eu-vol1-1/0046-university-of-oulu.html|páxina-web=innovationeu.org|título=University-of-Oulu|lingua=EN}}</ref> Hai cinco áreas de foco de investigación que están coordinadas por catro institutos focais.<ref>{{Cita web|título=Tiedekunnat ja yksiköt ; Oulun yliopisto|url=https://www.oulu.fi/fi/yliopisto/tiedekunnat-ja-yksikot|páxina-web=www.oulu.fi|data-acceso=2022-07-30|lingua=fi}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Área de enfoque ! Instituto Focus |- | Bases moleculares e ambientais para a saúde ao longo da vida | Biocentro Oulu |- | Comprender os humanos no cambio | Instituto Eudaimonia |- | Solucións dixitais en detección e interaccións | Infotech Oulu |- | Creando sustentabilidade mediante materiais e sistemas | rowspan="2" | Instituto Kvantum |- | Sistema terrestre e espacial próximo e cambio ambiental |} Unhas 60 divulgacións de invención realízanse anualmente dende a Universidade de Oulu. A universidade tamén serviu como lugar de nacemento de máis de 60 empresas baseadas na investigación.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/startupcompanies|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=OULU.FI|título=Start-up companies}}</ref> == Clasificacións académicas e estatísticas == A Universidade de Oulu foi consistente na igualdade de xénero conseguindo unha proporción de 53 homes por 47 mulleres.<ref>{{Cita web|título=University of Oulu|url=https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/university-oulu|páxina-web=Times Higher Education (THE)|data=2021-12-17|data-acceso=2022-07-30|lingua=en}}</ref> A Universidade tamén aumentou constantemente a proporción de citas por profesorado ao longo dos anos, con aumentos positivos cada ano. Isto podería indicar o maior enfoque da Universidade de Oulu na investigación. A Universidade de Oulu experimentou un retroceso significativo nos rankings internacionais como a lista QS Top 500 Universidades. A Universidade de Oulu caeu do posto '''número 253''' en 2014 até o '''número 411-422''', e recuperouse até o posto '''número 392''' en 2023.<ref>{{Cita web|url=https://www.topuniversities.com/universities/university-oulu|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=Top Universities; www.topuniversities.com|título=University-Oulu}}</ref> A Universidade caera na clasificación de reputación académica de 32,5 puntos en 2014 a 15,6 puntos en 2023. A Universidade perdeu a súa posición nas 5 mellores listas universitarias de Finlandia segundo a clasificación, superada pola Universidade de Jyväskylä e a Universidade Tecnolóxica de Lappeenranta-Lahti . Non obstante, a Universidade de Oulu xa que foi recuperando postos na clasificación mundial. A Universidade de Oulu aínda permanece no 3% superior das universidades a nivel mundial e é unha opción popular para estudantes internacionais que queren estudar e traballar en Finlandia, e é unha institución de educación superior respectada e moitas veces citada en Finlandia. == Antigos alumnos destacados == [[Ficheiro:Martti_Ahtisaari_2012-04-16.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Martti_Ahtisaari_2012-04-16.jpg/220px-Martti_Ahtisaari_2012-04-16.jpg|miniatura| O presidente [[Martti Ahtisaari]], fundador do CMI e gañador do [[Premio Nobel da Paz]] en 2008.]] * [[Martti Ahtisaari]], M.Sc., antigo [[presidente de Finlandia]], [[premio Nobel da Paz]] (2008) <ref>{{Cita novas|url=http://www.oulu.fi/ajankohtaista/uutiset/2008B/Ahtisaari-prize.html|título=Ahtisaari prize|data-acceso=|lingua=en}}</ref> * Helena Aksela, Ph.D., primeira muller profesora de física en Finlandia. * Leena Ala-Kokko, Ph.D., profesora, bioquímica, bióloga molecular; cofundador e presidente de Connective Tissue Gene Tests. * Jarkko Oikarinen, D.Sc., o desenvolvedor de [[IRC|Internet Relay Chat]] (IRC). * Leena Palotie, D.Sc., profesora, xenetista <ref>{{Cita novas|url=http://www.oulu.fi/english/news/2010/Peltonen-Palotie.html|título=Peltonen Palotie|data-acceso=|lingua=en}}</ref> * Jussi Pesonen, M.Sc., CEO de UPM-Kymmene Oyj . * Sakari Orava, D.Sc., profesor e cirurxián especializado en lesións relacionadas co deporte. Famoso por operar cirurxías a moitos deportistas destacados como [[David Beckham]]. * Vuokko Hirvonen, Ph.D., profesor e autor, destacado estudoso da literatura saami e das políticas educativas * Lasse Lehtinen, Ph.D., antigo deputado do Parlamento finlandés e ex-deputado do Parlamento Europeo. * [[Pekka Aikio]], M.Sc., presidente do Parlamento Saami de Finlandia durante tres mandatos de 1996 a 2008. * Tytti Isohookana-Asunmaa, Ph.D. Ministro de Cultura finlandés (1991-1995), membro do [[Parlamento de Finlandia|parlamento finlandés]], do Partido do Centro (1983). * Tuija Lehtinen, B.Sc., escritor, autor autónomo. Coñecido polas series de ''novelas Mirkka, Laura'' e ''Janne'', guionista xefe da serie de animación The Dibidogs . * Sami Lopakka, músico e escritor de MA, guitarrista da banda Senteced (1989-2005). * Hannu Rajaniemi B.Sc. (Matemáticas), autor de ciencia ficción e fantasía. Novela coñecida, ''[[:en:The_Quantum_Thief|The Quantum Thief]].'' (O ladrón cuántico). * Ago Silde MA, político estonio, gobernador do condado de [[Condado de Ida-Viru|Ida-Viru]] 2004-2007. * Jari Vilén MA, político e diplomático, serviu no [[Parlamento de Finlandia|Parlamento finlandés]], en representación do Partido da Coalición Nacional e do distrito de [[Laponia, Finlandia|Laponia]] (1999–2007). * [[Sauli Vuoti]], músico, químico e escritor freelance, vocalista e guitarrista da banda Kinetik Control, fundador da revista ''Inferno''. * [[Juha Sipilä]] M.Sc. (Tech.), ex [[primeiro ministro de Finlandia]] * Pirkko Mattila M.Sc., Membro do [[Parlamento de Finlandia|Parlamento finlandés]] e Ministro de Asuntos Sociais e Sanidade * [[Tytti Tuppurainen]] MA, ministro finlandés de Asuntos Europeos (2019-), membro do parlamento finlandés do Partido Socialdemócrata O corpo de antigos alumnos da Universidade de Oulu ten máis de 55.000.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/alumni|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=oulu.fi|título=Alumni}}</ref> == Servizos para estudantes == Unión de Estudantes da Universidade de Oulu (en {{Lang-fi|Oulun yliopiston ylioppilaskunta}}; ''OYY'' ) ofrece servizos e supervisa os intereses de todos os estudantes de grao na Universidade de Oulu. Todos os estudantes de grao e máster da Universidade de Oulu pertencen ao Sindicato de Estudantes. Ao pagar a cota de afiliación ao Sindicato de Estudantes, os estudantes teñen dereito a un carné de estudante que lles permite obter servizos e descontos para estudantes. Deste xeito, os estudantes reciben coidados médicos e odontológicos económicos ou gratuítos dos Servizos de Saúde para estudantes finlandeses, (en {{Lang-fi|Ylioppilaiden terveydenhoitosäätiö}} ; ''YTHS'' ) descontos de viaxe en trens e autobuses, redución de comidas para estudantes, etc. Existen varias organizacións de estudantes ou os chamados gremios de estudantes <ref name="oyy_guilds">{{Cita web|url=http://oyy.fi/in-english/student-activities/student-guilds/|páxina-web=oyy.fi|título=Student guilds}}</ref> que se presentan na Universidade. [[Ficheiro:Mannenkatu_2_Oulu_20130716.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Mannenkatu_2_Oulu_20130716.JPG/220px-Mannenkatu_2_Oulu_20130716.JPG|miniatura| A casa de estudantes internacionais Aurora.]] === Vivenda para estudantes === Fundación de vivenda para estudantes do norte de Finlandia <ref name="psoas">[http://www.psoas.fi/en/ Student Housing Foundation of Northern Finland]</ref> (en {{Lang-fi|Pohjois-Suomen opiskelija-asuntosäätiö}} ; ''PSOAS'' ) é o principal provedor de aloxamentos para estudantes en Oulu. A organización funciona cunha base que garante alugueres accesibles para os estudantes. Seguindo a súa misión, PSOAS ofrece servizos de vivenda para as persoas que estudan en Oulu da forma máis económica posible. Os veciños das casas do PSOAS en diferentes áreas da cidade elixen o comité de inquilinos para esa área, que, por exemplo, organiza diferentes actividades, mantén as salas do club e fai outras cuestións relacionadas, dependendo dos membros activos.<ref>{{Cita web|url=http://www.psoas.fi/en/tenants/tenant-committees.php|páxina-web=www.psoas.fi|título=Tenant-committees|lingua=EN}}</ref> A nova casa de estudantes internacionais, chamada Aurora, foi construída xunto á oficina de vivendas do PSOAS no centro de Oulu. O edificio rematou na primavera de 2013. Suponse que a casa debe ser aloxada tanto por estudantes internacionais de grao como por estudantes finlandeses. O obxectivo principal do novo edificio é apoiar a internacionalización de Oulu e dar aos estudantes internacionais un mellor acceso á cultura finlandesa e á xente local. O local tamén apoiará estes esforzos: Dedícase máis espazo para reunións informais, xa que hai un salón en cada piso e unha cafetería de alto nivel atenderá a clientes finlandeses e estranxeiros na planta baixa.<ref>{{Cita web|url=http://www.degree.oulu.fi/student-life/|páxina-web=www.degree.oulu.fi|título=Student-life}}</ref> O International Student Barometer 2019 clasificou á Universidade de Oulu no primeiro lugar do mundo no que se refire ao acceso a Internet e no sexto lugar en satisfacción total coa vida.<ref>{{Cita web|título=“When we're talking about international students we need to think globally" – University of Oulu does well in Finland, but needs to do more to beat international competitors|url=https://www.oulunylioppilaslehti.fi/isb/|páxina-web=Oulun ylioppilaslehti|data=2019-04-18|data-acceso=2022-07-30|lingua=fi}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Oulu|Cidade de Oulu]] * Universidades de Finlandia === Ligazóns externas === * http://www.oulu.fi/english/index.html Páxina web oficial {{Compostela Group of Universities}}{{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidades de Finlandia]] [[Categoría:Universidades de Europa]] [[Categoría:Grupo Compostela de Universidades]] 9wc1kustk3cqqpycyqqy6ysp5ju4o63 6148716 6148715 2022-08-02T18:18:35Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «rankings» wikitext text/x-wiki {{Universidade|nome=University of Oulu|nome nativo={{lang|fi|Oulun yliopisto}}|tipo=[[Public university|Public]]|universidade=|reitor=Jouko Niinimäki|estudantes=13,000 (2018)|cidade=[[Oulu]]|país=[[Finland]]|campus=|web=[https://www.oulu.fi/university/ www.oulu.fi]}} [[Ficheiro:University-of-Oulu-Tietotalo-2010.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/University-of-Oulu-Tietotalo-2010.JPG/220px-University-of-Oulu-Tietotalo-2010.JPG|dereita|miniatura| Departamentos de Enxeñaría Eléctrica, Informática e Enxeñaría e Enxeñaría de Telecomunicacións no campus de Linnanmaa.]] [[Ficheiro:University-of-Oulu-Linnanmaa.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/University-of-Oulu-Linnanmaa.JPG/220px-University-of-Oulu-Linnanmaa.JPG|miniatura| Facultade de Humanidades situada no extremo norte do edificio universitario.]] [[Ficheiro:Oulu_University_Library_20091206.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Oulu_University_Library_20091206.JPG/220px-Oulu_University_Library_20091206.JPG|dereita|miniatura| Biblioteca Pegasus da Universidade de Oulu (antiga Biblioteca Principal) en Linnanmaa.]] [[Ficheiro:University-of-Oulu-old-part-of-building.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/University-of-Oulu-old-part-of-building.jpg/220px-University-of-Oulu-old-part-of-building.jpg|dereita|miniatura| Parte antiga do campus de Linnanmaa.]] [[Ficheiro:Oulu_University_Hospital_2007_08_19.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Oulu_University_Hospital_2007_08_19.JPG/220px-Oulu_University_Hospital_2007_08_19.JPG|dereita|miniatura| Edificios do Hospital Universitario de Oulu en Kontinkangas, Oulu, onde se atopa a Facultade de Medicina. O [[heliporto]] do [[hospital]] en primeiro plano.]] [[Ficheiro:Romeo_Julia_pyramidit_Oulu.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Romeo_Julia_pyramidit_Oulu.jpg/220px-Romeo_Julia_pyramidit_Oulu.jpg|dereita|miniatura| Xardín Botánico da Universidade de Oulu.]] A '''Universidade de Oulu''' (en {{Lang-fi|Oulun yliopisto}}) é unha das maiores universidades de [[Finlandia]], situada na cidade de [[Oulu]]. Foi fundada o 8 de xullo de [[1958]]. A universidade ten preto de 13.000 estudantes e 2.900 empregados.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/node/34711|lingua=en|páxina-web=oulu.fi|título=university}}</ref> Na universidade ofrécense 21 programas de máster internacionais.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/masters|lingua=en|páxina-web=www.oulu.fi|título=Masters}}</ref> A universidade adoita clasificarse como unha das mellores universidades de Finlandia e entre as 400 mellores en todo o mundo.<ref>{{Cita web|url=http://www.arwu.org/ARWU2009.jsp|páxina-web=www.arwu.org|título=ARWU2009}}</ref> <ref>{{Cita web|título=QS World University Rankings® 2014/15|url=https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2014|páxina-web=Top Universities|data-acceso=2022-07-30|lingua=en}}</ref> == Historia == * 1919 Oulu College Association foi fundada para xestionar o establecemento dunha universidade na cidade * 1958 Lei da Universidade de Oulu * 1959 Comezan as actividades. Facultade de Filosofía (programas de bioloxía e matemáticas), Facultade de Tecnoloxía (arquitectura, enxeñería civil e industrial) e Escola de Ensino de Oulu * 1960 Facultade de Medicina * 1965 Comeza a docencia en humanidades * 1965 Os departamentos de Enxeñaría Eléctrica e Enxeñaría de Máquinas engádense á Facultade de Tecnoloxía * 1972 Fúndense a Facultade de [[Humanidades]] e a Facultade de [[Ciencias naturais|Ciencias Naturais]] coa división da Facultade de [[Filosofía]] * 1974 Facultade de Ciencias da Educación * 1985 Creación da cátedra de Tecnoloxía das Telecomunicacións na Facultade de Tecnoloxía * 1994 [[Biotecnoloxía]], [[Tecnoloxías da información|Tecnoloxía da Información]] e Asuntos do Norte definidos como áreas de enfoque * 2000 Fundación da Facultade de Ciencias [[Economía|Económicas]] e Empresariais * 2006 Centro de Micro e Nanotecnoloxía * 2007 Escola de Minas de Oulu * 2008 Martti Ahtisaari Institute of Global Business and Economics * 2009 Centro de Excelencia en Internet (CIE) * 2010 Nova Lei de Universidades, novas áreas de enfoque * 2011 Centro de Microscopía e Nanotecnoloxía fundado ao unirse ao Centro de Micro e Nanotecnoloxía e ao Instituto de Microscopía Electrónica * 2011 Universidade de Oulu Graduate School (a partir do 1.8.2011) * 2014 Facultade de Bioquímica e Medicina Molecular (a partir do 1.1.2014) * 2014 Facultade de Tecnoloxías da Información e Enxeñaría Eléctrica (a partir do 1.1.2014) * 2014 Escola de Arquitectura de Oulu (a partir do 1.1.2014) == Campus == Hai dúas áreas do campus: <ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/campuses|lingua=en|páxina-web=oulu.fi|título=Campuses (Campi)}}</ref> * O campus principal está situado en Linnanmaa, a uns {{Convert|5|km|0}} ao norte do centro da cidade de [[Oulu]]. Inclúe seis facultades, catro institutos focais, Xardíns Botánicos e Museo, e a biblioteca universitaria Pegasus e Tellus Innovation Arena. * Facultade de Medicina e Bioquímica e Medicina Molecular están situadas no Campus de Kontinkangas a {{Convert|2|km}} ao sueste do centro da cidade, Kontinkangas, Oulu. O Hospital Universitario de Oulu, o Centro de Investigación Médica (MRC) e o Biocenter Oulu tamén se atopan alí.<ref>{{Cita web|url=https://sykoy.fi/en/campus/oulu-kontinkangas-campus/|lingua=en-GB|páxina-web=sykoy.fi|título=Oulu Kontinkangas Campus}}</ref> A Universidade ten unha serie de unidades de investigación e lugares compartidos. No campus de Linnanmaa hai: * Instituto Thule * Instituto [[Martti Ahtisaari]] * Instituto Giellagas * Universidade Aberta Noutros lugares do norte de Finlandia: * Consorcio Universitario [[Kajaani]] * Observatorio Xeofísico de [[Sodankylä]] * Estación de Investigación Biolóxica de [[Parque Nacional Oulanka|Oulanka]] ( [[Kuusamo]] ) * Instituto Kerttu Saalasti ( [[Nivala]] ) (antigo Instituto Oulu Southern), ** Centro de Física Subterránea en Pyhäsalmi * Consorcio da Universidade de [[Kokkola]] Chydenius == Facultades == A Universidade de Oulu está dividida en oito facultades === Cooperación Internacional === A Universidade de Oulu ten como obxectivo promover a mobilidade entre os seus estudantes. Participa en varios programas de intercambio internacional, como Programa Erasmus (Europa), Nordplus (Países nórdicos), FIRST (Rusia), ISEP e ISEP Internacional a Internacional (EE. UU., América del Sur, Asia), UNC-EP (EEUU), north2north (Estados Unidos, Canadá, Rusia, Países Nórdicos), Norte-Sur-Sur (África). Ademais, a Universidade de Oulu ten preto de 50 acordos bilaterais con universidades socias de todo o mundo.<ref>{{Cita web|url=http://globe.oulu.fi/|páxinaweb=|páxina-web=globe.oulu.fi|título=University of Oulu: UniOulu Globe|lingua=en}}</ref> Forma parte do [[Grupo Compostela de Universidades]]. == Investigación == A universidade traballa en 70 áreas de investigación.<ref>{{Cita web|url=http://www.innovationeu.org/news/innovation-eu-vol1-1/0046-university-of-oulu.html|páxina-web=innovationeu.org|título=University-of-Oulu|lingua=EN}}</ref> Hai cinco áreas de foco de investigación que están coordinadas por catro institutos focais.<ref>{{Cita web|título=Tiedekunnat ja yksiköt ; Oulun yliopisto|url=https://www.oulu.fi/fi/yliopisto/tiedekunnat-ja-yksikot|páxina-web=www.oulu.fi|data-acceso=2022-07-30|lingua=fi}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Área de enfoque ! Instituto Focus |- | Bases moleculares e ambientais para a saúde ao longo da vida | Biocentro Oulu |- | Comprender os humanos no cambio | Instituto Eudaimonia |- | Solucións dixitais en detección e interaccións | Infotech Oulu |- | Creando sustentabilidade mediante materiais e sistemas | rowspan="2" | Instituto Kvantum |- | Sistema terrestre e espacial próximo e cambio ambiental |} Unhas 60 divulgacións de invención realízanse anualmente dende a Universidade de Oulu. A universidade tamén serviu como lugar de nacemento de máis de 60 empresas baseadas na investigación.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/startupcompanies|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=OULU.FI|título=Start-up companies}}</ref> == Clasificacións académicas e estatísticas == A Universidade de Oulu foi consistente na igualdade de xénero conseguindo unha proporción de 53 homes por 47 mulleres.<ref>{{Cita web|título=University of Oulu|url=https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/university-oulu|páxina-web=Times Higher Education (THE)|data=2021-12-17|data-acceso=2022-07-30|lingua=en}}</ref> A Universidade tamén aumentou constantemente a proporción de citas por profesorado ao longo dos anos, con aumentos positivos cada ano. Isto podería indicar o maior enfoque da Universidade de Oulu na investigación. A Universidade de Oulu experimentou un retroceso significativo nas clasificacións internacionais como a lista QS Top 500 Universidades. A Universidade de Oulu caeu do posto '''número 253''' en 2014 até o '''número 411-422''', e recuperouse até o posto '''número 392''' en 2023.<ref>{{Cita web|url=https://www.topuniversities.com/universities/university-oulu|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=Top Universities; www.topuniversities.com|título=University-Oulu}}</ref> A Universidade caera na clasificación de reputación académica de 32,5 puntos en 2014 a 15,6 puntos en 2023. A Universidade perdeu a súa posición nas 5 mellores listas universitarias de Finlandia segundo a clasificación, superada pola Universidade de Jyväskylä e a Universidade Tecnolóxica de Lappeenranta-Lahti . Non obstante, a Universidade de Oulu xa que foi recuperando postos na clasificación mundial. A Universidade de Oulu aínda permanece no 3% superior das universidades a nivel mundial e é unha opción popular para estudantes internacionais que queren estudar e traballar en Finlandia, e é unha institución de educación superior respectada e moitas veces citada en Finlandia. == Antigos alumnos destacados == [[Ficheiro:Martti_Ahtisaari_2012-04-16.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Martti_Ahtisaari_2012-04-16.jpg/220px-Martti_Ahtisaari_2012-04-16.jpg|miniatura| O presidente [[Martti Ahtisaari]], fundador do CMI e gañador do [[Premio Nobel da Paz]] en 2008.]] * [[Martti Ahtisaari]], M.Sc., antigo [[presidente de Finlandia]], [[premio Nobel da Paz]] (2008) <ref>{{Cita novas|url=http://www.oulu.fi/ajankohtaista/uutiset/2008B/Ahtisaari-prize.html|título=Ahtisaari prize|data-acceso=|lingua=en}}</ref> * Helena Aksela, Ph.D., primeira muller profesora de física en Finlandia. * Leena Ala-Kokko, Ph.D., profesora, bioquímica, bióloga molecular; cofundador e presidente de Connective Tissue Gene Tests. * Jarkko Oikarinen, D.Sc., o desenvolvedor de [[IRC|Internet Relay Chat]] (IRC). * Leena Palotie, D.Sc., profesora, xenetista <ref>{{Cita novas|url=http://www.oulu.fi/english/news/2010/Peltonen-Palotie.html|título=Peltonen Palotie|data-acceso=|lingua=en}}</ref> * Jussi Pesonen, M.Sc., CEO de UPM-Kymmene Oyj . * Sakari Orava, D.Sc., profesor e cirurxián especializado en lesións relacionadas co deporte. Famoso por operar cirurxías a moitos deportistas destacados como [[David Beckham]]. * Vuokko Hirvonen, Ph.D., profesor e autor, destacado estudoso da literatura saami e das políticas educativas * Lasse Lehtinen, Ph.D., antigo deputado do Parlamento finlandés e ex-deputado do Parlamento Europeo. * [[Pekka Aikio]], M.Sc., presidente do Parlamento Saami de Finlandia durante tres mandatos de 1996 a 2008. * Tytti Isohookana-Asunmaa, Ph.D. Ministro de Cultura finlandés (1991-1995), membro do [[Parlamento de Finlandia|parlamento finlandés]], do Partido do Centro (1983). * Tuija Lehtinen, B.Sc., escritor, autor autónomo. Coñecido polas series de ''novelas Mirkka, Laura'' e ''Janne'', guionista xefe da serie de animación The Dibidogs . * Sami Lopakka, músico e escritor de MA, guitarrista da banda Senteced (1989-2005). * Hannu Rajaniemi B.Sc. (Matemáticas), autor de ciencia ficción e fantasía. Novela coñecida, ''[[:en:The_Quantum_Thief|The Quantum Thief]].'' (O ladrón cuántico). * Ago Silde MA, político estonio, gobernador do condado de [[Condado de Ida-Viru|Ida-Viru]] 2004-2007. * Jari Vilén MA, político e diplomático, serviu no [[Parlamento de Finlandia|Parlamento finlandés]], en representación do Partido da Coalición Nacional e do distrito de [[Laponia, Finlandia|Laponia]] (1999–2007). * [[Sauli Vuoti]], músico, químico e escritor freelance, vocalista e guitarrista da banda Kinetik Control, fundador da revista ''Inferno''. * [[Juha Sipilä]] M.Sc. (Tech.), ex [[primeiro ministro de Finlandia]] * Pirkko Mattila M.Sc., Membro do [[Parlamento de Finlandia|Parlamento finlandés]] e Ministro de Asuntos Sociais e Sanidade * [[Tytti Tuppurainen]] MA, ministro finlandés de Asuntos Europeos (2019-), membro do parlamento finlandés do Partido Socialdemócrata O corpo de antigos alumnos da Universidade de Oulu ten máis de 55.000.<ref>{{Cita web|url=https://www.oulu.fi/university/alumni|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=oulu.fi|título=Alumni}}</ref> == Servizos para estudantes == Unión de Estudantes da Universidade de Oulu (en {{Lang-fi|Oulun yliopiston ylioppilaskunta}}; ''OYY'' ) ofrece servizos e supervisa os intereses de todos os estudantes de grao na Universidade de Oulu. Todos os estudantes de grao e máster da Universidade de Oulu pertencen ao Sindicato de Estudantes. Ao pagar a cota de afiliación ao Sindicato de Estudantes, os estudantes teñen dereito a un carné de estudante que lles permite obter servizos e descontos para estudantes. Deste xeito, os estudantes reciben coidados médicos e odontológicos económicos ou gratuítos dos Servizos de Saúde para estudantes finlandeses, (en {{Lang-fi|Ylioppilaiden terveydenhoitosäätiö}} ; ''YTHS'' ) descontos de viaxe en trens e autobuses, redución de comidas para estudantes, etc. Existen varias organizacións de estudantes ou os chamados gremios de estudantes <ref name="oyy_guilds">{{Cita web|url=http://oyy.fi/in-english/student-activities/student-guilds/|páxina-web=oyy.fi|título=Student guilds}}</ref> que se presentan na Universidade. [[Ficheiro:Mannenkatu_2_Oulu_20130716.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Mannenkatu_2_Oulu_20130716.JPG/220px-Mannenkatu_2_Oulu_20130716.JPG|miniatura| A casa de estudantes internacionais Aurora.]] === Vivenda para estudantes === Fundación de vivenda para estudantes do norte de Finlandia <ref name="psoas">[http://www.psoas.fi/en/ Student Housing Foundation of Northern Finland]</ref> (en {{Lang-fi|Pohjois-Suomen opiskelija-asuntosäätiö}} ; ''PSOAS'' ) é o principal provedor de aloxamentos para estudantes en Oulu. A organización funciona cunha base que garante alugueres accesibles para os estudantes. Seguindo a súa misión, PSOAS ofrece servizos de vivenda para as persoas que estudan en Oulu da forma máis económica posible. Os veciños das casas do PSOAS en diferentes áreas da cidade elixen o comité de inquilinos para esa área, que, por exemplo, organiza diferentes actividades, mantén as salas do club e fai outras cuestións relacionadas, dependendo dos membros activos.<ref>{{Cita web|url=http://www.psoas.fi/en/tenants/tenant-committees.php|páxina-web=www.psoas.fi|título=Tenant-committees|lingua=EN}}</ref> A nova casa de estudantes internacionais, chamada Aurora, foi construída xunto á oficina de vivendas do PSOAS no centro de Oulu. O edificio rematou na primavera de 2013. Suponse que a casa debe ser aloxada tanto por estudantes internacionais de grao como por estudantes finlandeses. O obxectivo principal do novo edificio é apoiar a internacionalización de Oulu e dar aos estudantes internacionais un mellor acceso á cultura finlandesa e á xente local. O local tamén apoiará estes esforzos: Dedícase máis espazo para reunións informais, xa que hai un salón en cada piso e unha cafetería de alto nivel atenderá a clientes finlandeses e estranxeiros na planta baixa.<ref>{{Cita web|url=http://www.degree.oulu.fi/student-life/|páxina-web=www.degree.oulu.fi|título=Student-life}}</ref> O International Student Barometer 2019 clasificou á Universidade de Oulu no primeiro lugar do mundo no que se refire ao acceso a Internet e no sexto lugar en satisfacción total coa vida.<ref>{{Cita web|título=“When we're talking about international students we need to think globally" – University of Oulu does well in Finland, but needs to do more to beat international competitors|url=https://www.oulunylioppilaslehti.fi/isb/|páxina-web=Oulun ylioppilaslehti|data=2019-04-18|data-acceso=2022-07-30|lingua=fi}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Oulu|Cidade de Oulu]] * Universidades de Finlandia === Ligazóns externas === * http://www.oulu.fi/english/index.html Páxina web oficial {{Compostela Group of Universities}}{{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidades de Finlandia]] [[Categoría:Universidades de Europa]] [[Categoría:Grupo Compostela de Universidades]] ntj423s8g2f4oi0axud4xpm1t7av464 0 570992 6148461 6145897 2022-08-02T14:36:33Z Corribot 22570 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «finca» wikitext text/x-wiki {{cómpren coordenadas}} {{Museo|Nome=Corax Fauna|País=Galicia|Cidade=[[Paderne]]|Tipo=Terrestre|Enderezo=Leira "Travesas" s/n|Número Telefónico=650 846 904|Web=http://www.corax.es|Construción=2009}} '''Corax Fauna''' é un parque [[Parque zoolóxico|zoolóxico]] privado situado no concello [[Provincia da Coruña|coruñés]] de [[Paderne]]. Constituído coma Centro Educativo da Fauna, contén arredor dunhas 50 especies animais, entre eles o primeiro [[guepardo]] nado en Galicia.<ref>{{Cita web|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/paderne/2022/07/23/rua-primer-guepardo-nacido-galicia-vive-paderne/0003_202207G23P22992.htm|páxina-web=[[La Voz de Galicia]]|título=Rúa, el primer guepardo nacido en Galicia, vive en Paderne|data-acceso=29 de xullo de 2022}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Zoolóxicos e acuarios de Galicia]] === Ligazóns externas === * [https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/estamos-no-ano-novo-chines-o-ano-do-tigre-conecemos-mellor-estes-felinos-dos-que-hai-tres-en-corax-fauna-5502569 Reportaxe sobre os tigres de Corax Fauna] [[Corporación de Radio e Televisión de Galicia]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Parques zoolóxicos de Galicia]] [[Categoría:Paderne]] [[Categoría:Paderne sen imaxes]] tqm9rbqsnyyj1i7nyxxoqcj1rasrxh6 0 571028 6148362 6147195 2022-08-02T13:05:38Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «triples» wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = Scott Bamforth | imaxe = Scott Bamforth.jpg | posición = [[Escolta (baloncesto)|Escolta]] | altura = 1,88 [[metro|m]] (6 [[Pé (medida)|ft]] 2 [[polgada|in]]) | peso = 86 [[kg]] (190 [[libra (masa)|lb]]) | equipo = Club Baloncesto Breogán | equipo2 = Río Breogán | número = | nacemento = [[12 de agosto]] de [[1989]] <small>{{idade|12|8|1989}}</small> | lugar = {{USAb}} [[Albuquerque]], [[Estados Unidos]] | nacionalidade = [[Estados Unidos]] / [[Kosovo]] | internacional = {{KOS}} | instituto = Del Norte (Albuquerque) | universidade = Western Nebraska (2008–2009)<br/>Weber State (2010–2013) | anodraft = 2013 | eleccióndraft = ''Non drafteado'' | career_start = [[2013]]−presente | antigos_equipos = [[Real Betis Baloncesto|Cajasol]] (2013–2014)<br/>[[UCAM Murcia CB]] (2014−2015)<br/>[[Baloncesto Sevilla]] (2015−2016)<br/>[[RETAbet Bilbao Basket]] (2016−2017)<br/>[[Banco di Sardegna Sassari]] (2017−2019)<br/>[[Budućnost VOLI]] (2019−2020)<br/>[[Le Mans Sarthe Basket|Le Mans Sarthe]] (2020−2022) }} '''Scott Douglas Bamforth''', nado o [[7 de maio]] de [[1996]] en [[Albuquerque]], [[Novo México]], é un xogador de [[baloncesto]] profesional [[Estados Unidos|estadounidense]] con pasaporte [[Kosovo|kosovar]]. Formado nas universidades de Western Nebraska e Weber State, actualmente xoga para o [[Río Breogán]] da [[Liga ACB]].<ref name="breo">{{cita web|url=http://www.cbbreogan.com/toni-nakic-novo-xogador-do-rio-breogan|título=Scott Bamforth, novo xogador do Río Breogán|páxina-web=CB Breogán|data=8 de xullo de 2022|dataacceso=8 de xullo de 2022}}</ref> Cunha altura de 1,88 [[metro|m]], desenvólvese na posición de [[Escolta (baloncesto)|escolta]].<ref name="prob">{{cita web|url=http://www.proballers.com/basketball/player/61652/scott-bamforth|título=Scott Bamforth, Basketball Player|páxina-web=Proballers|dataacceso=15 de xuño de 2022|lingua=inglés}}</ref> == Traxectoria == === Estados Unidos === Bamforth asistiu e xogou no Instituto Del Norte de [[Albuquerque]], [[Novo México]]. Foi nomeado dúas veces no primeiro equipo de todo o estado, así como o xogador do ano da escola secundaria de Novo México en 2007. Deixou Del Norte como o máximo anotador de todos os tempos da escola.<ref name="FoxNews">{{cita novas|url=http://www.foxnews.com/sports/2013/03/26/weber-state-scott-bamforth-overcomes-tough-times-to-break-damian-lillard-3/|title=Weber State's Scott Bamforth overcomes tough times to break Damian Lillard's 3-point mark|nome=Anne|apelido=Peterson|data=26 de marzo de 2013|obra=Fox News}}</ref> Após finalizar o instituto, Bamforth comprometeuse co Western Nebraska Community College, onde fixo unha media de 18 puntos por partido na súa primeira tempada (2008–09). Na pretemporada 2009–10 rompeu o brazo antes do primeiro partido e decidiu transferirse a Weber State de que comezase a temporada.<ref name=FoxNews/> Bamforth xogou en 99 partidos para os Weber State Wildcats, cunha media de carreira de 13,6 puntos, 3,2 rebotes e 2,5 asistencias por partido, rematando décimo primeiro en anotación da historia da universidade. Ademais, gañou foi nomeado All-Conference en cada temporada e estableceu un récord escolar con 259 triplas feitas na súa carreira, así como o récord dunha soa temporada de 103. Ambos rexistros eran previamente propiedade de [[Damian Lillard]]. En marzo de 2013, foi nomeado no equipo do 50 aniversario de baloncesto masculino de Weber State, como un dos 50 mellores xogadores da escola na súa historia. === Europa === Após non ter sido seleccionado no [[Draft da NBA]], Bamforth asinou co [[Baloncesto Sevilla]] da [[Liga ACB]] en agosto de 2013. No club sevillano fixo unha media de 10,9 puntos e 4,3 rebotes por partido nun total de 37 xogos. Nesta temporada destacou a súa actuación ante o [[CB Valladolid]] no [[Polideportivo Pisuerga]], onde fixo 26 puntos con 6 de 10 en canastas triplas. Tras acabar a temporada asinou co [[UCAM Murcia CB]], onde fixo unha media de 8,9 puntos e 2,2 puntos por encontro. Ao ano seguinte regresou a Sevilla despois de rexeitar unha oferta do [[Baloncesto Fuenlabrada]]. No club andaluz mellorou a súa aportación a respecto da súa primeira temporada, conseguindo 12,5 puntos e 3,5 rebotes por encontro. Isto serviulle para asinar na seguinte temporada co [[Bilbao Basket]], equipo co que competiu na [[EuroCup Basketball|EuroCup]]. No club vasco mellorou aínda máis o seu rendemento, facendo 14,5 puntos por partido en ACB e 12,3 en EuroCup.<ref name="prob" /> Ao acabar a temporda asinou polo [[Banco di Sardegna Sassari]] da [[Lega Basket Serie A|LBA]]. No club italiano chegou a facer unha media de 19,0 puntos por partido na máxima cateogoría italiana e 15,9 puntos na [[Basketball Champions League]]. Tras dúas temporadas asinou polo [[Budućnost VOLI]] da [[ABA Liga|Liga do Adriático]] e [[EuroCup Basketball|EuroCup]]. Na segunda competición europea fixo unha media de 13,1 puntos por encontro. Ao finalizar ao ano asinou polo [[Le Mans Sarthe Basket]] da [[LNB Pro A|Jeep Elite]] francesa. Alí fixo unha media 18,0 puntos por partido na competición local e 22,0 na Champions League. == Clubs == Ao longo da súa carreira, Bamforth ten xogado para os seguintes equipos profesionais:<ref name="prob" /> * {{ESPb}} [[Real Betis Baloncesto|Cajasol]] ([[Liga ACB|ACB]], 2013−2014) * {{ESPb}} [[UCAM Murcia CB]] ([[Liga ACB|ACB]], 2014−2015) * {{ESPb}} [[Baloncesto Sevilla]] ([[Liga ACB|ACB]], 2015−2016) * {{ESPb}} [[RETAbet Bilbao Basket]] ([[Liga ACB|ACB]] / [[EuroCup Basketball|EuroCup]], 2016−2017) * {{ITAb}} [[Banco di Sardegna Sassari]] ([[Lega Basket Serie A|LBA]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2017−2019) * {{MNEb}} [[Budućnost VOLI]] ([[ABA Liga|ABA]] / [[EuroCup Basketball|EuroCup]], 2019−2020) * {{FRAb}} [[Le Mans Sarthe Basket|Le Mans Sarthe]] ([[LNB Pro A|Pro A]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2020−2022) * {{GLZb}} [[Río Breogán]] ([[Liga ACB|ACB]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2022−presente) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.acb.com/jugador/temporada-a-temporada/id/20210661 Perfil en ACB] {{es}} * [http://www.proballers.com/basketball/player/69470/Scott-Bamforth Perfil en Proballers] {{en}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Bamforth, Scott}} [[Categoría:Nados en 1989]] [[Categoría:Escoltas de baloncesto]] [[Categoría:Nados en Albuquerque]] [[Categoría:Xogadores do CB Sevilla]] [[Categoría:Xogadores do CB Murcia]] [[Categoría:Xogadores do Bilbao Basket‎]] [[Categoría:Xogadores do Dinamo Basket Sassari‎]] [[Categoría:Xogadores do KK Budućnost Podgorica]] [[Categoría:Xogadores do Le Mans Sarthe Basket]] [[Categoría:Xogadores da selección de baloncesto de Kosovo]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto de Kosovo]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da ACB]] e3nrul6q4gv44i8m1333gvhoyc8nyr0 6148493 6148362 2022-08-02T14:54:17Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = Scott Bamforth | imaxe = Scott Bamforth.jpg | posición = [[Escolta (baloncesto)|Escolta]] | altura = 1,88 [[metro|m]] (6 [[Pé (medida)|ft]] 2 [[polgada|in]]) | peso = 86 [[kg]] (190 [[libra (masa)|lb]]) | equipo = Club Baloncesto Breogán | equipo2 = Río Breogán | número = | nacemento = [[12 de agosto]] de [[1989]] <small>{{idade|12|8|1989}}</small> | lugar = {{USAb}} [[Albuquerque]], [[Estados Unidos]] | nacionalidade = [[Estados Unidos]] / [[Kosovo]] | internacional = {{KOS}} | instituto = Del Norte (Albuquerque) | universidade = Western Nebraska (2008–2009)<br/>Weber State (2010–2013) | anodraft = 2013 | eleccióndraft = ''Non drafteado'' | career_start = [[2013]]−presente | antigos_equipos = [[Real Betis Baloncesto|Cajasol]] (2013–2014)<br/>[[UCAM Murcia CB]] (2014−2015)<br/>[[Baloncesto Sevilla]] (2015−2016)<br/>[[RETAbet Bilbao Basket]] (2016−2017)<br/>[[Banco di Sardegna Sassari]] (2017−2019)<br/>[[Budućnost VOLI]] (2019−2020)<br/>[[Le Mans Sarthe Basket|Le Mans Sarthe]] (2020−2022) }} '''Scott Douglas Bamforth''', nado o [[7 de maio]] de [[1996]] en [[Albuquerque]], [[Novo México]], é un xogador de [[baloncesto]] profesional [[Estados Unidos|estadounidense]] con pasaporte [[Kosovo|kosovar]]. Formado nas universidades de Western Nebraska e Weber State, actualmente xoga para o [[Río Breogán]] da [[Liga ACB]].<ref name="breo">{{cita web|url=http://www.cbbreogan.com/scott-banforth-puntos-e-experiencia-para-o-rio-breogan|título=Scott Banforth, puntos e experiencia para o Río Breogán|páxina-web=CB Breogán|data=2 de agosto de 2022|dataacceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Cunha altura de 1,88 [[metro|m]], desenvólvese na posición de [[Escolta (baloncesto)|escolta]].<ref name="prob">{{cita web|url=http://www.proballers.com/basketball/player/61652/scott-bamforth|título=Scott Bamforth, Basketball Player|páxina-web=Proballers|dataacceso=15 de xuño de 2022|lingua=inglés}}</ref> == Traxectoria == === Estados Unidos === Bamforth asistiu e xogou no Instituto Del Norte de [[Albuquerque]], [[Novo México]]. Foi nomeado dúas veces no primeiro equipo de todo o estado, así como o xogador do ano da escola secundaria de Novo México en 2007. Deixou Del Norte como o máximo anotador de todos os tempos da escola.<ref name="FoxNews">{{cita novas|url=http://www.foxnews.com/sports/2013/03/26/weber-state-scott-bamforth-overcomes-tough-times-to-break-damian-lillard-3/|title=Weber State's Scott Bamforth overcomes tough times to break Damian Lillard's 3-point mark|nome=Anne|apelido=Peterson|data=26 de marzo de 2013|obra=Fox News}}</ref> Após finalizar o instituto, Bamforth comprometeuse co Western Nebraska Community College, onde fixo unha media de 18 puntos por partido na súa primeira tempada (2008–09). Na pretemporada 2009–10 rompeu o brazo antes do primeiro partido e decidiu transferirse a Weber State de que comezase a temporada.<ref name=FoxNews/> Bamforth xogou en 99 partidos para os Weber State Wildcats, cunha media de carreira de 13,6 puntos, 3,2 rebotes e 2,5 asistencias por partido, rematando décimo primeiro en anotación da historia da universidade. Ademais, gañou foi nomeado All-Conference en cada temporada e estableceu un récord escolar con 259 triplas feitas na súa carreira, así como o récord dunha soa temporada de 103. Ambos rexistros eran previamente propiedade de [[Damian Lillard]]. En marzo de 2013, foi nomeado no equipo do 50 aniversario de baloncesto masculino de Weber State, como un dos 50 mellores xogadores da escola na súa historia. === Europa === Após non ter sido seleccionado no [[Draft da NBA]], Bamforth asinou co [[Baloncesto Sevilla]] da [[Liga ACB]] en agosto de 2013. No club sevillano fixo unha media de 10,9 puntos e 4,3 rebotes por partido nun total de 37 xogos. Nesta temporada destacou a súa actuación ante o [[CB Valladolid]] no [[Polideportivo Pisuerga]], onde fixo 26 puntos con 6 de 10 en canastas triplas. Tras acabar a temporada asinou co [[UCAM Murcia CB]], onde fixo unha media de 8,9 puntos e 2,2 puntos por encontro. Ao ano seguinte regresou a Sevilla despois de rexeitar unha oferta do [[Baloncesto Fuenlabrada]]. No club andaluz mellorou a súa aportación a respecto da súa primeira temporada, conseguindo 12,5 puntos e 3,5 rebotes por encontro. Isto serviulle para asinar na seguinte temporada co [[Bilbao Basket]], equipo co que competiu na [[EuroCup Basketball|EuroCup]]. No club vasco mellorou aínda máis o seu rendemento, facendo 14,5 puntos por partido en ACB e 12,3 en EuroCup.<ref name="prob" /> Ao acabar a temporda asinou polo [[Banco di Sardegna Sassari]] da [[Lega Basket Serie A|LBA]]. No club italiano chegou a facer unha media de 19,0 puntos por partido na máxima cateogoría italiana e 15,9 puntos na [[Basketball Champions League]]. Tras dúas temporadas asinou polo [[Budućnost VOLI]] da [[ABA Liga|Liga do Adriático]] e [[EuroCup Basketball|EuroCup]]. Na segunda competición europea fixo unha media de 13,1 puntos por encontro. Ao finalizar ao ano asinou polo [[Le Mans Sarthe Basket]] da [[LNB Pro A|Jeep Elite]] francesa. Alí fixo unha media 18,0 puntos por partido na competición local e 22,0 na Champions League. == Clubs == Ao longo da súa carreira, Bamforth ten xogado para os seguintes equipos profesionais:<ref name="prob" /> * {{ESPb}} [[Real Betis Baloncesto|Cajasol]] ([[Liga ACB|ACB]], 2013−2014) * {{ESPb}} [[UCAM Murcia CB]] ([[Liga ACB|ACB]], 2014−2015) * {{ESPb}} [[Baloncesto Sevilla]] ([[Liga ACB|ACB]], 2015−2016) * {{ESPb}} [[RETAbet Bilbao Basket]] ([[Liga ACB|ACB]] / [[EuroCup Basketball|EuroCup]], 2016−2017) * {{ITAb}} [[Banco di Sardegna Sassari]] ([[Lega Basket Serie A|LBA]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2017−2019) * {{MNEb}} [[Budućnost VOLI]] ([[ABA Liga|ABA]] / [[EuroCup Basketball|EuroCup]], 2019−2020) * {{FRAb}} [[Le Mans Sarthe Basket|Le Mans Sarthe]] ([[LNB Pro A|Pro A]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2020−2022) * {{GLZb}} [[Río Breogán]] ([[Liga ACB|ACB]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2022−presente) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.acb.com/jugador/temporada-a-temporada/id/20210661 Perfil en ACB] {{es}} * [http://www.proballers.com/basketball/player/69470/Scott-Bamforth Perfil en Proballers] {{en}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Bamforth, Scott}} [[Categoría:Nados en 1989]] [[Categoría:Escoltas de baloncesto]] [[Categoría:Nados en Albuquerque]] [[Categoría:Xogadores do CB Sevilla]] [[Categoría:Xogadores do CB Murcia]] [[Categoría:Xogadores do Bilbao Basket‎]] [[Categoría:Xogadores do Dinamo Basket Sassari‎]] [[Categoría:Xogadores do KK Budućnost Podgorica]] [[Categoría:Xogadores do Le Mans Sarthe Basket]] [[Categoría:Xogadores da selección de baloncesto de Kosovo]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto de Kosovo]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da ACB]] mdjrttr0rc199o2clo8jregr8qaevis 6148501 6148493 2022-08-02T14:56:05Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = Scott Bamforth | imaxe = Scott Bamforth.jpg | posición = [[Escolta (baloncesto)|Escolta]] | altura = 1,88 [[metro|m]] (6 [[Pé (medida)|ft]] 2 [[polgada|in]]) | peso = 86 [[kg]] (190 [[libra (masa)|lb]]) | equipo = Club Baloncesto Breogán | equipo2 = Río Breogán | número = | nacemento = [[12 de agosto]] de [[1989]] <small>{{idade|12|8|1989}}</small> | lugar = {{USAb}} [[Albuquerque]], [[Estados Unidos]] | nacionalidade = [[Estados Unidos]] / [[Kosovo]] | internacional = {{KOS}} | instituto = Del Norte (Albuquerque) | universidade = Western Nebraska (2008–2009)<br/>Weber State (2010–2013) | anodraft = 2013 | eleccióndraft = ''Non drafteado'' | career_start = [[2013]]−presente | antigos_equipos = [[Real Betis Baloncesto|Cajasol]] (2013–2014)<br/>[[UCAM Murcia CB]] (2014−2015)<br/>[[Baloncesto Sevilla]] (2015−2016)<br/>[[RETAbet Bilbao Basket]] (2016−2017)<br/>[[Banco di Sardegna Sassari]] (2017−2019)<br/>[[Budućnost VOLI]] (2019−2020)<br/>[[Le Mans Sarthe Basket|Le Mans Sarthe]] (2020−2022)<br/>[[Río Breogán]] (2022−presente) }} '''Scott Douglas Bamforth''', nado o [[7 de maio]] de [[1996]] en [[Albuquerque]], [[Novo México]], é un xogador de [[baloncesto]] profesional [[Estados Unidos|estadounidense]] con pasaporte [[Kosovo|kosovar]]. Formado nas universidades de Western Nebraska e Weber State, actualmente xoga para o [[Río Breogán]] da [[Liga ACB]].<ref name="breo">{{cita web|url=http://www.cbbreogan.com/scott-banforth-puntos-e-experiencia-para-o-rio-breogan|título=Scott Banforth, puntos e experiencia para o Río Breogán|páxina-web=CB Breogán|data=2 de agosto de 2022|dataacceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Cunha altura de 1,88 [[metro|m]], desenvólvese na posición de [[Escolta (baloncesto)|escolta]].<ref name="prob">{{cita web|url=http://www.proballers.com/basketball/player/61652/scott-bamforth|título=Scott Bamforth, Basketball Player|páxina-web=Proballers|dataacceso=15 de xuño de 2022|lingua=inglés}}</ref> == Traxectoria == === Estados Unidos === Bamforth asistiu e xogou no Instituto Del Norte de [[Albuquerque]], [[Novo México]]. Foi nomeado dúas veces no primeiro equipo de todo o estado, así como o xogador do ano da escola secundaria de Novo México en 2007. Deixou Del Norte como o máximo anotador de todos os tempos da escola.<ref name="FoxNews">{{cita novas|url=http://www.foxnews.com/sports/2013/03/26/weber-state-scott-bamforth-overcomes-tough-times-to-break-damian-lillard-3/|title=Weber State's Scott Bamforth overcomes tough times to break Damian Lillard's 3-point mark|nome=Anne|apelido=Peterson|data=26 de marzo de 2013|obra=Fox News}}</ref> Após finalizar o instituto, Bamforth comprometeuse co Western Nebraska Community College, onde fixo unha media de 18 puntos por partido na súa primeira tempada (2008–09). Na pretemporada 2009–10 rompeu o brazo antes do primeiro partido e decidiu transferirse a Weber State de que comezase a temporada.<ref name=FoxNews/> Bamforth xogou en 99 partidos para os Weber State Wildcats, cunha media de carreira de 13,6 puntos, 3,2 rebotes e 2,5 asistencias por partido, rematando décimo primeiro en anotación da historia da universidade. Ademais, gañou foi nomeado All-Conference en cada temporada e estableceu un récord escolar con 259 triplas feitas na súa carreira, así como o récord dunha soa temporada de 103. Ambos rexistros eran previamente propiedade de [[Damian Lillard]]. En marzo de 2013, foi nomeado no equipo do 50 aniversario de baloncesto masculino de Weber State, como un dos 50 mellores xogadores da escola na súa historia. === Europa === Após non ter sido seleccionado no [[Draft da NBA]], Bamforth asinou co [[Baloncesto Sevilla]] da [[Liga ACB]] en agosto de 2013. No club sevillano fixo unha media de 10,9 puntos e 4,3 rebotes por partido nun total de 37 xogos. Nesta temporada destacou a súa actuación ante o [[CB Valladolid]] no [[Polideportivo Pisuerga]], onde fixo 26 puntos con 6 de 10 en canastas triplas. Tras acabar a temporada asinou co [[UCAM Murcia CB]], onde fixo unha media de 8,9 puntos e 2,2 puntos por encontro. Ao ano seguinte regresou a Sevilla despois de rexeitar unha oferta do [[Baloncesto Fuenlabrada]]. No club andaluz mellorou a súa aportación a respecto da súa primeira temporada, conseguindo 12,5 puntos e 3,5 rebotes por encontro. Isto serviulle para asinar na seguinte temporada co [[Bilbao Basket]], equipo co que competiu na [[EuroCup Basketball|EuroCup]]. No club vasco mellorou aínda máis o seu rendemento, facendo 14,5 puntos por partido en ACB e 12,3 en EuroCup.<ref name="prob" /> Ao acabar a temporda asinou polo [[Banco di Sardegna Sassari]] da [[Lega Basket Serie A|LBA]]. No club italiano chegou a facer unha media de 19,0 puntos por partido na máxima cateogoría italiana e 15,9 puntos na [[Basketball Champions League]]. Tras dúas temporadas asinou polo [[Budućnost VOLI]] da [[ABA Liga|Liga do Adriático]] e [[EuroCup Basketball|EuroCup]]. Na segunda competición europea fixo unha media de 13,1 puntos por encontro. Ao finalizar ao ano asinou polo [[Le Mans Sarthe Basket]] da [[LNB Pro A|Jeep Elite]] francesa. Alí fixo unha media 18,0 puntos por partido na competición local e 22,0 na Champions League. == Clubs == Ao longo da súa carreira, Bamforth ten xogado para os seguintes equipos profesionais:<ref name="prob" /> * {{ESPb}} [[Real Betis Baloncesto|Cajasol]] ([[Liga ACB|ACB]], 2013−2014) * {{ESPb}} [[UCAM Murcia CB]] ([[Liga ACB|ACB]], 2014−2015) * {{ESPb}} [[Baloncesto Sevilla]] ([[Liga ACB|ACB]], 2015−2016) * {{ESPb}} [[RETAbet Bilbao Basket]] ([[Liga ACB|ACB]] / [[EuroCup Basketball|EuroCup]], 2016−2017) * {{ITAb}} [[Banco di Sardegna Sassari]] ([[Lega Basket Serie A|LBA]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2017−2019) * {{MNEb}} [[Budućnost VOLI]] ([[ABA Liga|ABA]] / [[EuroCup Basketball|EuroCup]], 2019−2020) * {{FRAb}} [[Le Mans Sarthe Basket|Le Mans Sarthe]] ([[LNB Pro A|Pro A]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2020−2022) * {{GLZb}} [[Río Breogán]] ([[Liga ACB|ACB]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2022−presente) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.acb.com/jugador/temporada-a-temporada/id/20210661 Perfil en ACB] {{es}} * [http://www.proballers.com/basketball/player/69470/Scott-Bamforth Perfil en Proballers] {{en}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Bamforth, Scott}} [[Categoría:Nados en 1989]] [[Categoría:Escoltas de baloncesto]] [[Categoría:Nados en Albuquerque]] [[Categoría:Xogadores do CB Sevilla]] [[Categoría:Xogadores do CB Murcia]] [[Categoría:Xogadores do Bilbao Basket‎]] [[Categoría:Xogadores do Dinamo Basket Sassari‎]] [[Categoría:Xogadores do KK Budućnost Podgorica]] [[Categoría:Xogadores do Le Mans Sarthe Basket]] [[Categoría:Xogadores da selección de baloncesto de Kosovo]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto de Kosovo]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da ACB]] 5iubn56v6p65rf6yu2fvqu70arhvtyq 6148502 6148501 2022-08-02T14:56:33Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = Scott Bamforth | imaxe = Scott Bamforth.jpg | posición = [[Escolta (baloncesto)|Escolta]] | altura = 1,88 [[metro|m]] (6 [[Pé (medida)|ft]] 2 [[polgada|in]]) | peso = 86 [[kg]] (190 [[libra (masa)|lb]]) | equipo = Club Baloncesto Breogán | equipo2 = Río Breogán | número = | nacemento = [[12 de agosto]] de [[1989]] <small>{{idade|12|8|1989}}</small> | lugar = {{USAb}} [[Albuquerque]], [[Estados Unidos]] | nacionalidade = [[Estados Unidos]] / [[Kosovo]] | internacional = {{KOS}} | instituto = Del Norte (Albuquerque) | universidade = Western Nebraska (2008–2009)<br/>Weber State (2010–2013) | anodraft = 2013 | eleccióndraft = ''Non drafteado'' | career_start = [[2013]]−presente | antigos_equipos = [[Real Betis Baloncesto|Cajasol]] (2013–2014)<br/>[[UCAM Murcia CB]] (2014−2015)<br/>[[Baloncesto Sevilla]] (2015−2016)<br/>[[RETAbet Bilbao Basket]] (2016−2017)<br/>[[Banco di Sardegna Sassari]] (2017−2019)<br/>[[Budućnost VOLI]] (2019−2020)<br/>[[Le Mans Sarthe Basket|Le Mans Sarthe]] (2020−2022)<br/>[[Río Breogán]] (2022−presente) }} '''Scott Douglas Bamforth''', nado o [[7 de maio]] de [[1996]] en [[Albuquerque]], [[Novo México]], é un xogador de [[baloncesto]] profesional [[Estados Unidos|estadounidense]] con pasaporte [[Kosovo|kosovar]]. Formado nas universidades de Western Nebraska e Weber State, actualmente xoga para o [[Río Breogán]] da [[Liga ACB]].<ref name="breo">{{cita web|url=http://www.cbbreogan.com/scott-banforth-puntos-e-experiencia-para-o-rio-breogan|título=Scott Banforth, puntos e experiencia para o Río Breogán|páxina-web=CB Breogán|data=2 de agosto de 2022|dataacceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Cunha altura de 1,88 [[metro|m]], desenvólvese na posición de [[Escolta (baloncesto)|escolta]].<ref name="prob">{{cita web|url=http://www.proballers.com/basketball/player/61652/scott-bamforth|título=Scott Bamforth, Basketball Player|páxina-web=Proballers|dataacceso=15 de xuño de 2022|lingua=inglés}}</ref> == Traxectoria == === Estados Unidos === Bamforth asistiu e xogou no Instituto Del Norte de [[Albuquerque]], [[Novo México]]. Foi nomeado dúas veces no primeiro equipo de todo o estado, así como o xogador do ano da escola secundaria de Novo México en 2007. Deixou Del Norte como o máximo anotador de todos os tempos da escola.<ref name="FoxNews">{{cita novas|url=http://www.foxnews.com/sports/2013/03/26/weber-state-scott-bamforth-overcomes-tough-times-to-break-damian-lillard-3/|title=Weber State's Scott Bamforth overcomes tough times to break Damian Lillard's 3-point mark|nome=Anne|apelido=Peterson|data=26 de marzo de 2013|obra=Fox News}}</ref> Após finalizar o instituto, Bamforth comprometeuse co Western Nebraska Community College, onde fixo unha media de 18 puntos por partido na súa primeira tempada (2008–09). Na pretemporada 2009–10 rompeu o brazo antes do primeiro partido e decidiu transferirse a Weber State de que comezase a temporada.<ref name=FoxNews/> Bamforth xogou en 99 partidos para os Weber State Wildcats, cunha media de carreira de 13,6 puntos, 3,2 rebotes e 2,5 asistencias por partido, rematando décimo primeiro en anotación da historia da universidade. Ademais, gañou foi nomeado All-Conference en cada temporada e estableceu un récord escolar con 259 triplas feitas na súa carreira, así como o récord dunha soa temporada de 103. Ambos rexistros eran previamente propiedade de [[Damian Lillard]]. En marzo de 2013, foi nomeado no equipo do 50 aniversario de baloncesto masculino de Weber State, como un dos 50 mellores xogadores da escola na súa historia. === Europa === Após non ter sido seleccionado no [[Draft da NBA]], Bamforth asinou co [[Baloncesto Sevilla]] da [[Liga ACB]] en agosto de 2013. No club sevillano fixo unha media de 10,9 puntos e 4,3 rebotes por partido nun total de 37 xogos. Nesta temporada destacou a súa actuación ante o [[CB Valladolid]] no [[Polideportivo Pisuerga]], onde fixo 26 puntos con 6 de 10 en canastas triplas. Tras acabar a temporada asinou co [[UCAM Murcia CB]], onde fixo unha media de 8,9 puntos e 2,2 puntos por encontro. Ao ano seguinte regresou a Sevilla despois de rexeitar unha oferta do [[Baloncesto Fuenlabrada]]. No club andaluz mellorou a súa aportación a respecto da súa primeira temporada, conseguindo 12,5 puntos e 3,5 rebotes por encontro. Isto serviulle para asinar na seguinte temporada co [[Bilbao Basket]], equipo co que competiu na [[EuroCup Basketball|EuroCup]]. No club vasco mellorou aínda máis o seu rendemento, facendo 14,5 puntos por partido en ACB e 12,3 en EuroCup.<ref name="prob" /> Ao acabar a temporda asinou polo [[Banco di Sardegna Sassari]] da [[Lega Basket Serie A|LBA]]. No club italiano chegou a facer unha media de 19,0 puntos por partido na máxima cateogoría italiana e 15,9 puntos na [[Basketball Champions League]]. Tras dúas temporadas asinou polo [[Budućnost VOLI]] da [[ABA Liga|Liga do Adriático]] e [[EuroCup Basketball|EuroCup]]. Na segunda competición europea fixo unha media de 13,1 puntos por encontro. Ao finalizar ao ano asinou polo [[Le Mans Sarthe Basket]] da [[LNB Pro A|Jeep Elite]] francesa. Alí fixo unha media 18,0 puntos por partido na competición local e 22,0 na Champions League. == Clubs == Ao longo da súa carreira, Bamforth ten xogado para os seguintes equipos profesionais:<ref name="prob" /> * {{ESPb}} [[Real Betis Baloncesto|Cajasol]] ([[Liga ACB|ACB]], 2013−2014) * {{ESPb}} [[UCAM Murcia CB]] ([[Liga ACB|ACB]], 2014−2015) * {{ESPb}} [[Baloncesto Sevilla]] ([[Liga ACB|ACB]], 2015−2016) * {{ESPb}} [[RETAbet Bilbao Basket]] ([[Liga ACB|ACB]] / [[EuroCup Basketball|EuroCup]], 2016−2017) * {{ITAb}} [[Banco di Sardegna Sassari]] ([[Lega Basket Serie A|LBA]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2017−2019) * {{MNEb}} [[Budućnost VOLI]] ([[ABA Liga|ABA]] / [[EuroCup Basketball|EuroCup]], 2019−2020) * {{FRAb}} [[Le Mans Sarthe Basket|Le Mans Sarthe]] ([[LNB Pro A|Pro A]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2020−2022) * {{GLZb}} [[Río Breogán]] ([[Liga ACB|ACB]] / [[Basketball Champions League|BCL]], 2022−presente) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.acb.com/jugador/temporada-a-temporada/id/20210661 Perfil en ACB] {{es}} * [http://www.proballers.com/basketball/player/69470/Scott-Bamforth Perfil en Proballers] {{en}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Bamforth, Scott}} [[Categoría:Nados en 1989]] [[Categoría:Escoltas de baloncesto]] [[Categoría:Nados en Albuquerque]] [[Categoría:Xogadores do CB Sevilla]] [[Categoría:Xogadores do CB Murcia]] [[Categoría:Xogadores do Bilbao Basket‎]] [[Categoría:Xogadores do Dinamo Basket Sassari‎]] [[Categoría:Xogadores do KK Budućnost Podgorica]] [[Categoría:Xogadores do Le Mans Sarthe Basket]] [[Categoría:Xogadores do Club Baloncesto Breogán]] [[Categoría:Xogadores da selección de baloncesto de Kosovo]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto de Kosovo]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da ACB]] qavipyzpwp6lojxft23ugjq9oxw7v2q 1 571098 6148787 6146898 2022-08-02T20:21:07Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|en|Parzival|29 de xuño de 2022|1095550872}} {{visitas}} th3u10417nqv4ldvcrzrexoceb3hxc7 0 571121 6148785 6147085 2022-08-02T20:16:34Z Gasparoff 111586 /* Exemplos */ wikitext text/x-wiki Un '''cálculo calendárico''' é un [[cálculo]] relativo ás datas do [[calendario]]. Os cálculos de calendario pódense considerar unha área das [[Matemática aplicada|matemáticas aplicadas]]. Algúns exemplos de cálculos de calendario: * Converter unha data do calendario [[Calendario xuliano|xuliano]] ou [[Calendario gregoriano|gregoriano]] ao seu número de día xuliano e viceversa (consulta a sección sobre cálculo nese artigo para obter máis información). * O número de días entre dúas datas, que é simplemente a diferenza dos seus números de días xulianos. * As datas das vacacións móbiles, como a [[Pascua cristiá|Pascua]] cristiá (o cálculo coñécese como [[Cálculo da data de Pascua|''Computus'']]) seguidas polo [[Día da Ascensión|xoves da Ascensión]] e os domingos de [[Pentecoste]] ou de [[Advento]], ou a [[Pessach|Pascua]] xudía, para un ano determinado. * Converter unha data entre distintos calendarios. Por exemplo, as datas do [[calendario gregoriano]] pódense converter en datas do [[Calendario musulmán|calendario islámico]] co algoritmo kuwaití. * Cálculo do día da semana. Os cálculos calendáricos son unha das cinco características principais da [[síndrome de Savant]].<ref>{{Cita novas|título=Unlocking the brain's potential|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/1211299.stm|data=2001-03-10|data-acceso=2022-07-31|lingua=en-GB}}</ref> == Exemplos == Os métodos numéricos foron descritos no ''Journal of the Department of Mathematics,'' Open University, Milton Keynes, Buckinghamshire ''(M500)'' en 1997 e 1998.<ref>''Journal of the Department of Mathematics, M500'' (ed. A D Forbes) Asunto 157 (setembro de [[1997]]) p 21, asunto 160 (febreiro de 1998) pp 19-20 e asunto 161 (abril de 1998) p 21. The M500 Society, Open University, Milton Keynes, [[Buckinghamshire]].</ref> O seguinte algoritmo dá o número de días ''d'' )no mes ''m'' do ano ''y''. O valor de ''m'' aparece á dereita do mes na seguinte lista: 11 de xaneiro 12 de febreiro 1 de marzo 2 de abril 3 de maio 4 de xuño 4 de xullo 5 de agosto 6 de setembro 7 de outubro 8 de novembro 9 de decembro 10 de decembro. O algoritmo permite que un ordenador imprima páxinas de calendario e páxinas diarias para secuencias pasadas ou futuras de calquera lonxitude desexada a partir da reforma do calendario, que en Inglaterra foi o 3/14 de setembro de 1752. O artigo [[Cálculo da data de Pascua]] dá algoritmos para calcular a data de Pascua. A combinación dos dous permite que as cabeceiras da páxina mostren calquera festival fixo ou móbil observado no día e se é festivo. O algoritmo utiliza a función integral ou piso: así <math>\left\lfloor{x}\right\rfloor</math> é a parte do número ''x'' que se atopa á esquerda do punto decimal. Só é necesario traballar a través da función completa cando se calcula a duración de febreiro nun ano que é divisible por 100 sen resto. Ao calcular a lonxitude de febreiro en calquera outro ano só é necesario avaliar os termos á esquerda do quinto signo +. Ao calcular a duración de calquera outro mes só é necesario avaliar os termos á esquerda do terceiro signo. <math>d=30+\left\lfloor{0.6m+0.4}\right\rfloor-\left\lfloor{0.6m-0.2}\right\rfloor-2\left\lfloor{m/12}\right\rfloor+\left\lfloor{m/12}\right\rfloor\left\lfloor{\frac{y-1}{4}-\left\lfloor{\frac{y-1}{4}}\right\rfloor+0.25}\right\rfloor</math> : <math>+\left\lfloor{m/12}\right\rfloor\left\lfloor{\left\lfloor{\cfrac{\left\lfloor{0.3+\cfrac{\left\lfloor{y/100}\right\rfloor-3}{4.5}-\left\lfloor{\cfrac{\left\lfloor{y/100}\right\rfloor-3}{4.5}}\right\rfloor}\right\rfloor+99+100\left\lfloor{y/100-\left\lfloor{y/100}\right\rfloor}\right\rfloor}{100}}\right\rfloor-1}\right\rfloor</math> Para atopar a lonxitude de, por exemplo, febreiro de 2000 o cálculo é : <math>d=30+\left\lfloor{7.2+0.4}\right\rfloor-\left\lfloor{7.2-0.2}\right\rfloor-2+\left\lfloor{1999/4-\left\lfloor{1999/4}\right\rfloor+0.25}\right\rfloor</math> <math>+\left\lfloor{\cfrac{\left\lfloor{0.3+\cfrac{20-3}{4.5}-\left\lfloor{\cfrac{20-3}{4.5}}\right\rfloor}\right\rfloor+99}{100}}\right\rfloor-1</math> <math>=30+7-7-2+\left\lfloor{499.75-499+0.25}\right\rfloor+\left\lfloor{\frac{\left\lfloor{0.3+3.77-3}\right\rfloor+99}{100}}\right\rfloor-1</math> <math>=28+1+1-1</math> <math>=29.</math> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Almanaque]] * [[Calendario]] * [[Libro de horas]] * [[Metón]] * [[Ciclo metónico]] * [[Ano trópico]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Algoritmos]] [[Categoría:Calendarios]] [[Categoría:Cálculo]] j1bgz4slqi84v24p7yhj66pv0feymrr 1 571142 6148786 6147086 2022-08-02T20:19:17Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|en|Calendrical calculation|25 de maio de 2022|1089766078}} {{visitas}} s9xfbb42jfinhwp7ygxc40pjjwu6rps 0 571181 6149107 6147402 2022-08-03T03:43:32Z InternetArchiveBot 89787 Engade 2 libros para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Fusión desde|Calicreína do plasma}} {{Xene-proteína |nome = KLKB1 |nomes = KLKB1, KLK3, PPK, PKKD, PKK, calicreína B1 |imaxe = Protein KLKB1 PDB 2anw.png |imaxe_tamaño = |imaxe_pé = |HGNCid =6371 |MGIid = 102849 |símbolo = KLKB1 |símbolos_alt = KLKB1, KLK3, PPK, PKKD, PKK, calicreína B1 <!-- Datos xenéticos --> |Xene = KLKB1 |Xene_tipo = codificante de proteínas |Cromosoma = 4 |Brazo = q |Banda = 35.2 |LocusSupplementaryData = <!-- Estrutura/función proteica --> |Longo_proteína = |Peso_molecular = |Estrutura = |Tipo = |Funcións = |Dominio = |Motivo = |Produtos_alt = |Función = |Compoñente = |Proceso = <!-- Info adicional --> |Taxon = |Célula = |Localización = |Modificación = |Ruta = |Interaccións = |Prop_biofisicas = <!-- Datos encimáticos --> |Act_catalítica = |Cofactores = |Reg_encimática = |Km = |Vmax = <!-- Datos do receptor/ligando --> |Acción = |Agonista = |Antagonista = <!-- Datos biotecnolóxicos/médicos --> |Enfermidade = |Fármaco = |Biotecnoloxía = <!-- Bases de datos --> |Accesión = |ECnumber = |ATC_prefix = |ATC_suffix = |ATC_supplemental = |CAS_number = |CAS_supplemental = |DrugBank = |Homologene = 68097 |IUPHAR = |OMIM = 229000 |GeneAtlas_image1 =PBB GE KLKB1 206541 at fs.png |GeneAtlas_image2 = |GeneAtlas_image3 = |PDB = |Varios_PDB = {{PDB2|4OGY}}, {{PDB2|2ANW}} , {{PDB2|4OGX}} , {{PDB2|4ZJ4}} , {{PDB2|2ANY}} , {{PDB2|4ZJ5}} , {{PDB2|4ZJ6}} |NCBI = |KEGG = |Orthologs = <!-- Ortoloxía --> |Hs_EntrezGene =3818 |Hs_Ensembl =ENSG00000164344 |Hs_RefseqmRNA =NM_000892 |Hs_RefseqProtein =NP_000883 |Hs_GenLoc_db = hg4 |Hs_GenLoc_chr = 4 |Hs_GenLoc_start =186208979 |Hs_GenLoc_end =186258471 |Hs_Uniprot =P03952 |Mm_EntrezGene = 16621 |Mm_Ensembl = ENSMUSG00000109764 |Mm_RefseqmRNA = NM_008455 |Mm_RefseqProtein = NP_032481 |Mm_GenLoc_db = mm9 |Mm_GenLoc_chr = 8 |Mm_GenLoc_start = 45719726 |Mm_GenLoc_end = 45747896 |Mm_Uniprot = ENSMUSG00000109764 <!-- Info relacionada --> |Artigo = |Publicación = }} O '''''KLKB1''''' é un [[xene]] que nos humanos está situado no [[cromosoma 4]] e que codifica a [[proteína]] [[encima|encimática]] '''calicreína plasmática''' ({{EC number|3.4.21.34}}),<ref name="pmid9535413">{{cite journal | vauthors = Yu H, Bowden DW, Spray BJ, Rich SS, Freedman BI | title = Identification of human plasma kallikrein gene polymorphisms and evaluation of their role in end-stage renal disease | url = https://archive.org/details/sim_hypertension_1998-04_31_4/page/906 | journal = Hypertension | volume = 31 | issue = 4 | pages = 906–11 | date = abril de 1998 | pmid = 9535413 | doi = 10.1161/01.hyp.31.4.906 }}</ref><ref name="pmid3521732">{{cite journal | vauthors = Chung DW, Fujikawa K, McMullen BA, Davie EW | title = Human plasma prekallikrein, a zymogen to a serine protease that contains four tandem repeats | journal = Biochemistry | volume = 25 | issue = 9 | pages = 2410–7 | date = agosto de 1986 | pmid = 3521732 | doi = 10.1021/bi00357a017 }}</ref> que tamén recibe, entre outros, os nomes de ''calicreína sérica'', ''calicreína B1'' e ''calicreína B''.<ref>{{cite journal | vauthors = Heimark RL, Davie EW | title = Bovine and human plasma prekallikrein | journal = Methods in Enzymology | volume = 80 Pt C | pages = 157–72 | date = 1981 | pmid = 6918767 | doi = 10.1016/s0076-6879(81)80016-x }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = McRae BJ, Kurachi K, Heimark RL, Fujikawa K, Davie EW, Powers JC | title = Mapping the active sites of bovine thrombin, factor IXa, factor Xa, factor XIa, factor XIIa, plasma kallikrein, and trypsin with amino acid and peptide thioesters: development of new sensitive substrates | journal = Biochemistry | volume = 20 | issue = 25 | pages = 7196–206 | date = decembro de 1981 | pmid = 6976185 | doi = 10.1021/bi00528a022 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Silverberg M, Kaplan AP | title = Prekallikrein | journal = Methods in Enzymology | volume = 163 | pages = 85–95 | date = 1988 | pmid = 3237096 | doi = 10.1016/0076-6879(88)63010-2 | isbn = 9780121820640 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Seidah NG, Ladenheim R, Mbikay M, Hamelin J, Lutfalla G, Rougeon F, Lazure C, Chrétien M | title = The cDNA structure of rat plasma kallikrein | journal = DNA | volume = 8 | issue = 8 | pages = 563–74 | date = outubro de 1989 | pmid = 2598771 | doi = 10.1089/dna.1989.8.563 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Tsuda Y, Teno N, Okada Y, Wanaka K, Bohgaki M, Hijikata-Okunomiya A, Okamoto U, Naito T, Okamoto S | title = Synthesis of tripeptide chloromethyl ketones and examination of their inhibitory effects on plasmin and plasma kallikrein | journal = Chemical & Pharmaceutical Bulletin | volume = 37 | issue = 11 | pages = 3108–11 | date = novembro de 1989 | pmid = 2534361 | doi = 10.1248/cpb.37.3108 }}</ref> Este encima cataliza a seguinte reacción química: corte selectivo dalgúns [[enlace peptídico|enlaces peptídicos]] nos que interveñen a [[arxinina]] ou a [[lisina]] no [[cininóxeno]] humano, incluíndo os enlaces lisina-arxinina e arxinina-[[serina]] para liberar [[bradicinina]]. Este encima fórmase a partir da precalicreína plasmática ([[factor de Fletcher]]) por acción do [[factor XII]]a. {{Encima | Nome = Calicreína plasmática | EC_number = 3.4.21.34 | CAS_number = 410538-33-9 | IUBMB_EC_number = 3/4/21/34 | GO_code = | image = | width = | caption = }} == Función == A [[precalicreína]] plasmática é unha [[glicoproteína]] que participa na activación dependente de superficie da [[coagulación do sangue]], [[fibrinólise]], xeración de [[cinina]]s e [[inflamación]]. Sintetízase no [[fígado]] e segrégase ao [[sangue]] como unha soa cadea polipeptídica. A precalicreína plasmática convértese en calicreína plasmática pola acción do [[factor XII]]a polo corte dun enlace interno [[arxinina|Arg]]-[[isoleucina|Ile]]. A calicreína plasmática, por tanto, está composta por unha cadea pesada e unha lixeira unidas por unha [[ponte disulfuro]]. A cadea pesada orixínase a partir do extremo [[amino terminal]] do [[cimóxeno]] e contén 4 repeticións en tándem de 90 ou 91 [[aminoácido]]s. Cada repetición contén unha estrutura peculiar chamada [[dominio mazá]]. A cadea pesada é necesaria para a actividade procoagulante dependete de supericie da calicreína plasmática. A cadea lixeira contén o [[sitio activo]] ou dominio catalítico do encima e é [[homoloxía (bioloxía)|homóloga]] da familia da [[tripsina]] de [[serina protease]]s. A deficiencia en precalicreína plasmática causa unha activación prolongada do tempo de tromboplastina parcial nos pacientes. O [[empalme alternativo]] orixina múltiples variantes de [[transcrición xenética|transcrición]] que codifican diferentes [[isoforma]]s<ref name="entrez">{{cite web | title = Entrez Gene: KLKB1 kallikrein B, plasma (Fletcher factor) 1| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=3818}}</ref> == Interaccións == A KLKB1 (calicreína plasmática) presenta [[interacción proteína-proteína|interaccións]] co [[cininóxeno de alto peso molecular]].<ref name = pmid291905>{{cite journal | vauthors = Thompson RE, Mandle R, Kaplan AP | title = Studies of binding of prekallikrein and Factor XI to high molecular weight kininogen and its light chain | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 76 | issue = 10 | pages = 4862–6 | date = outubro de 1979 | pmid = 291905 | pmc = 413037 | doi = 10.1073/pnas.76.10.4862 | bibcode = 1979PNAS...76.4862T }}</ref><ref name = pmid7944388>{{cite journal | vauthors = Page JD, You JL, Harris RB, Colman RW | title = Localization of the binding site on plasma kallikrein for high-molecular-weight kininogen to both apple 1 and apple 4 domains of the heavy chain | journal = Arch. Biochem. Biophys. | volume = 314 | issue = 1 | pages = 159–64 | date = outubro de 1994 | pmid = 7944388 | doi = 10.1006/abbi.1994.1424 }}</ref><ref name = pmid7686159>{{cite journal | vauthors = Herwald H, Jahnen-Dechent W, Alla SA, Hock J, Bouma BN, Müller-Esterl W | title = Mapping of the high molecular weight kininogen binding site of prekallikrein. Evidence for a discontinuous epitope formed by distinct segments of the prekallikrein heavy chain | journal = J. Biol. Chem. | volume = 268 | issue = 19 | pages = 14527–35 | date = xullo de 1993 | doi = 10.1016/S0021-9258(19)85270-5 | pmid = 7686159 }}</ref><ref name = pmid10464316>{{cite journal | vauthors = Renné T, Dedio J, Meijers JC, Chung D, Müller-Esterl W | title = Mapping of the discontinuous H-kininogen binding site of plasma prekallikrein. Evidence for a critical role of apple domain-2 | journal = J. Biol. Chem. | volume = 274 | issue = 36 | pages = 25777–84 | date = setembro de 1999 | pmid = 10464316 | doi = 10.1074/jbc.274.36.25777 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Calicreína]], un grupo de encimas que cortan enlaces peptídicos nas proteínas === Bibliografía === {{refempeza | 2}} * {{cite journal | vauthors = Thompson RE, Mandle R, Kaplan AP | title = Studies of binding of prekallikrein and Factor XI to high molecular weight kininogen and its light chain | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 76 | issue = 10 | pages = 4862–6 | year = 1980 | pmid = 291905 | pmc = 413037 | doi = 10.1073/pnas.76.10.4862 }} * {{cite journal | vauthors = Aznar JA, España F, Aznar J, Tascon A, Jimenez C | title = Fletcher factor deficiency: report of a new family | journal = Scandinavian Journal of Haematology | volume = 21 | issue = 2 | pages = 94–8 | year = 1978 | pmid = 694428 | doi = 10.1111/j.1600-0609.1978.tb02498.x }} * {{cite book | vauthors = Henderson LM, Figueroa CD, Muller-Esterl W, Stain A, Bhoola KD | title = Recent Progress on Kinins | chapter = Immunovisualisation of plasma prekallikrein and H-kininogen on human neutrophils and in human hepatocytes | journal = Agents Actions Suppl. | volume = 38 | issue = 1 | pages = 590–4 | year = 1993 | pmid = 1466300 | doi = 10.1007/978-3-0348-7321-5_72 | isbn = 978-3-0348-7323-9 }} * {{cite journal | vauthors = Beaubien G, Rosinski-Chupin I, Mattei MG, Mbikay M, Chrétien M, Seidah NG | title = Gene structure and chromosomal localization of plasma kallikrein | journal = Biochemistry | volume = 30 | issue = 6 | pages = 1628–35 | year = 1991 | pmid = 1993180 | doi = 10.1021/bi00220a027 }} * {{cite journal | vauthors = McMullen BA, Fujikawa K, Davie EW | title = Location of the disulfide bonds in human plasma prekallikrein: the presence of four novel apple domains in the amino-terminal portion of the molecule | journal = Biochemistry | volume = 30 | issue = 8 | pages = 2050–6 | year = 1991 | pmid = 1998666 | doi = 10.1021/bi00222a007 }} * {{cite journal | vauthors = España F, Berrettini M, Griffin JH | title = Purification and characterization of plasma protein C inhibitor | journal = Thromb. Res. | volume = 55 | issue = 3 | pages = 369–84 | year = 1989 | pmid = 2551064 | doi = 10.1016/0049-3848(89)90069-8 }} * {{cite journal | vauthors = Fujikawa K, Chung DW, Hendrickson LE, Davie EW | title = Amino acid sequence of human factor XI, a blood coagulation factor with four tandem repeats that are highly homologous with plasma prekallikrein | journal = Biochemistry | volume = 25 | issue = 9 | pages = 2417–24 | year = 1986 | pmid = 3636155 | doi = 10.1021/bi00357a018 }} * {{cite journal | vauthors = Herwald H, Jahnen-Dechent W, Alla SA, Hock J, Bouma BN, Müller-Esterl W | title = Mapping of the high molecular weight kininogen binding site of prekallikrein. Evidence for a discontinuous epitope formed by distinct segments of the prekallikrein heavy chain | journal = J. Biol. Chem. | volume = 268 | issue = 19 | pages = 14527–35 | year = 1993 | doi = 10.1016/S0021-9258(19)85270-5 | pmid = 7686159 }} * {{cite journal | vauthors = Page JD, You JL, Harris RB, Colman RW | title = Localization of the binding site on plasma kallikrein for high-molecular-weight kininogen to both apple 1 and apple 4 domains of the heavy chain | journal = Arch. Biochem. Biophys. | volume = 314 | issue = 1 | pages = 159–64 | year = 1994 | pmid = 7944388 | doi = 10.1006/abbi.1994.1424 }} * {{cite journal | vauthors = Henderson LM, Figueroa CD, Müller-Esterl W, Bhoola KD | title = Assembly of contact-phase factors on the surface of the human neutrophil membrane | journal = Blood | volume = 84 | issue = 2 | pages = 474–82 | year = 1994 | pmid = 8025275 | doi = 10.1182/blood.V84.2.474.474 }} * {{cite journal | vauthors = Shimomura T, Kondo J, Ochiai M, Naka D, Miyazawa K, Morimoto Y, Kitamura N | title = Activation of the zymogen of hepatocyte growth factor activator by thrombin | journal = J. Biol. Chem. | volume = 268 | issue = 30 | pages = 22927–32 | year = 1993 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)41615-8 | pmid = 8226803 }} * {{cite journal | vauthors = Ciechanowicz A, Bader M, Wagner J, Ganten D | title = Extra-hepatic transcription of plasma prekallikrein gene in human and rat tissues | journal = Biochem. Biophys. Res. Commun. | volume = 197 | issue = 3 | pages = 1370–6 | year = 1994 | pmid = 8280154 | doi = 10.1006/bbrc.1993.2628 }} * {{cite journal | vauthors = Petersen LC, Sprecher CA, Foster DC, Blumberg H, Hamamoto T, Kisiel W | title = Inhibitory properties of a novel human Kunitz-type protease inhibitor homologous to tissue factor pathway inhibitor | journal = Biochemistry | volume = 35 | issue = 1 | pages = 266–72 | year = 1996 | pmid = 8555184 | doi = 10.1021/bi951501d }} * {{cite journal | vauthors = Hermann A, Buchinger P, Somlev B, Rehbock J | title = High and low molecular weight kininogen and plasma prekallikrein/plasma kallikrein in villous capillaries of human term placenta | journal = Placenta | volume = 17 | issue = 4 | pages = 223–30 | year = 1996 | pmid = 8761966 | doi = 10.1016/S0143-4004(96)90042-9 }} * {{cite journal | vauthors = Durham SK, Suwanichkul A, Hayes JD, Herington AC, Powell DR, Campbell PG | title = The heparin binding domain of insulin-like growth factor binding protein (IGFBP)-3 increases susceptibility of IGFBP-3 to proteolysis | journal = Horm. Metab. Res. | volume = 31 | issue = 2–3 | pages = 216–25 | year = 1999 | pmid = 10226805 | doi = 10.1055/s-2007-978722 }} * {{cite journal | vauthors = Renné T, Dedio J, Meijers JC, Chung D, Müller-Esterl W | title = Mapping of the discontinuous H-kininogen binding site of plasma prekallikrein. Evidence for a critical role of apple domain-2 | journal = J. Biol. Chem. | volume = 274 | issue = 36 | pages = 25777–84 | year = 1999 | pmid = 10464316 | doi = 10.1074/jbc.274.36.25777 }} * {{cite journal | vauthors = Hermann A, Arnhold M, Kresse H, Neth P, Fink E | title = Expression of plasma prekallikrein mRNA in human nonhepatic tissues and cell lineages suggests special local functions of the enzyme | url = https://archive.org/details/sim_biological-chemistry_1999-09_380_9/page/1097 | journal = Biol. Chem. | volume = 380 | issue = 9 | pages = 1097–102 | year = 1999 | pmid = 10543447 | doi = 10.1515/BC.1999.136 }} * {{cite journal | vauthors = Cerf M, Raidoo D, Fink E, Fritz H, Bhoola K | title = Plasma kallikrein localisation in human blood vessels | journal = Immunopharmacology | volume = 44 | issue = 1–2 | pages = 75–80 | year = 2000 | pmid = 10604527 | doi = 10.1016/S0162-3109(99)00112-5 }} {{reftermina}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Proteínas sanguíneas]] knnwcrcadwkdt9lhd9ayuc5zz49ngkz 0 571187 6148724 6148188 2022-08-02T18:32:34Z CommonsDelinker 1410 Eliminouse a referencia ó ficheiro "Portada_do_libro_Declaración_dos_dereitos_do_neno_e_outras_cousas.jpg" que foi borrado en [[commons:Portada galega|Commons]] por [[commons:User:Ymblanter|Ymblanter]]. Motivo: [[:c:COM:L|Copyright violation]]: 1973 book wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} Obra publicada polo alumnado do [[IES Lucus Augusti|Instituto Masculino de Lugo]] en [[1973]] co fin de difundir a [[Declaración dos Dereitos do Neno|declaración dos dereitos do neno]] e de poder recadar fondos para a excursión de fin de curso. Obra coordinada polo profesor [[Xesús Alonso Montero]] e publicada nas [[Edicións Celta|Ediciones Celta]] de [[Lugo]]. == Portada == O debuxo da portada é de Xoán L. do Rego Sandín. == Índice == O índice da obra, respetando a [[tipografía]] do orixinal, é: * Limiar * Colaboradores * '''PRIMEIRA PARTE''' * DECLARACIÓN DOS DEREITOS DO NENO * '''SEGUNDA PARTE''' * O NENO NA [[Literatura galega|LITERATURA GALEGA]] * a) No [[refraneiro]] * b) Nas [[Cantiga|cantigas populares]] * c) Na [[poesía]] * d) Na [[narrativa]] * e) [[Literatura infantil|Libros pra nenos]] en lingua galega * Apéndice == Relación de estudantes == [[Ficheiro:Xesús Alonso Montero.JPG|miniatura|[[Xesús Alonso Montero]] recolle o premio AGE]] A relación de estudantes colaboradores tal como se indica na obra (p. 7 e 8), ordenada por orde alfabética de apelidos (respectando a ortografía do orixinal): * Xesús Alonso Pimentel * Constantino Alvite Muinelo * Manuel Arias Bal * Víctor Annesto Pérez * Fernando Bal Nieves * Pablo J. Barón Escamilla * Manuel Besteiro López * Xoán L. do Rego Santín * Xosé Mª Fernández Caamaño * Xosé A. Ferreiro Fernández * Cesáreo Fouz Hemández * Hipólito Fraga Ferreiro * Xurxo García Armero * Santiago Ricardo Gómez Polín * Ramiro González Talavero * Luis X. González Carro * Xoán M. Hemández López * Alvaro López Prieto * Xosé A. López Vila * Celso Matalobos Cerceda * Humberto Mazoy Fernández * Fernando Merino Prieto * Carlos R. Mourelle Cillero * Fernando Noya Arquero * Froilán Pallín Seco * Xosé L. Pallisé Meilán * Antonio Parga Rifón * Anxel X. Pedrosa Nogueira * Alfonso Peruga Almaraz * Antonio Reija Doval * Xosé Eduardo Rey Moure * Luis Ribeira Calvo * Antonio Rodríguez Río * Arcadio Silvosa Alonso * Fernando Torres Canadell * Xavier Valiño Neira * Daniel Varela Gorgoso * Xosé A. Vázquez Iglesias * Francisco X. Vázquez Núñez * Xosé L. Veiga Goy * Xosé C. Yáñez López * Alexandre Yáñez Pérez == Contidos a destacar == {{curiosidades}} * Contén a Declaración dos dereitos do neno traducida ao galego. * As cantigas populares son [[Copla|coplas]] de [[Octosílabo|octosílabos]] con diversas combinación de rima. * A escolma de [[poesía]] recolle composicións de [[Manuel Curros Enríquez]], [[Antonio Noriega Varela]], [[Luís Pimentel|Luis Pimental]], [[Celso Emilio Ferreiro]], [[Manuel María]] e [[Xosé Neira Vilas]]. * A escolma de [[narrativa]] recolle [[Cultura popular|composicións populares]] e de [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]] e [[Xosé Neira Vilas]]. * Nos libros para nenos, recóllense obras desde 1922, entre as que destaca [[As Roladas]] (1922) e o ''[[Lectura|Método de lectura]]'' de [[Josefa Iglesias Vilarelle|Xosefa Iglesias Vilarelle]] (1932). * No apéndice, recóllense propostas de dereitos realizadas polo alumnado de 3º entre as que se poden ler o 'dereito de voto', o 'dereito á diversión', o 'dereito de opinión no seo da familia', o 'dereito a podermos ver os exámenes despois de correxidos e calificados polo profesor', o 'dereito a termos un representante nas Cortes Españolas' ou o 'dereito a que non nos enganen con certas cousas, por exemplo co dos Reis Magos' (p. 51 e 52). == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[IES Lucus Augusti]] * [[Xesús Alonso Montero]] === Ligazóns externas === * [http://www.edu.xunta.gal/centros/ieslucusaugusti/ IES Lucus Augusti] [[Categoría:Ensino]] [[Categoría:Literatura de Galicia]] k8zhai3rn7f3xuijvnwa3bfmnf1bmj6 6148822 6148724 2022-08-02T21:11:23Z Tfeliz 7596 texto alt wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} Obra publicada polo alumnado do [[IES Lucus Augusti|Instituto Masculino de Lugo]] en [[1973]] co fin de difundir a [[Declaración dos Dereitos do Neno|declaración dos dereitos do neno]] e de poder recadar fondos para a excursión de fin de curso. Obra coordinada polo profesor [[Xesús Alonso Montero]] e publicada nas [[Edicións Celta|Ediciones Celta]] de [[Lugo]]. == Portada == O debuxo da portada é de Xoán L. do Rego Sandín. == Índice == O índice da obra, respetando a [[tipografía]] do orixinal, é: * Limiar * Colaboradores * '''PRIMEIRA PARTE''' * DECLARACIÓN DOS DEREITOS DO NENO * '''SEGUNDA PARTE''' * O NENO NA [[Literatura galega|LITERATURA GALEGA]] * a) No [[refraneiro]] * b) Nas [[Cantiga|cantigas populares]] * c) Na [[poesía]] * d) Na [[narrativa]] * e) [[Literatura infantil|Libros pra nenos]] en lingua galega * Apéndice == Relación de estudantes == [[Ficheiro:Xesús Alonso Montero.JPG|miniatura|Alt=Xesús Alonso Montero de pé ante un micrófono|[[Xesús Alonso Montero]] recolle o premio AGE]] A relación de estudantes colaboradores tal como se indica na obra (p. 7 e 8), ordenada por orde alfabética de apelidos (respectando a ortografía do orixinal): * Xesús Alonso Pimentel * Constantino Alvite Muinelo * Manuel Arias Bal * Víctor Annesto Pérez * Fernando Bal Nieves * Pablo J. Barón Escamilla * Manuel Besteiro López * Xoán L. do Rego Santín * Xosé Mª Fernández Caamaño * Xosé A. Ferreiro Fernández * Cesáreo Fouz Hemández * Hipólito Fraga Ferreiro * Xurxo García Armero * Santiago Ricardo Gómez Polín * Ramiro González Talavero * Luis X. González Carro * Xoán M. Hemández López * Alvaro López Prieto * Xosé A. López Vila * Celso Matalobos Cerceda * Humberto Mazoy Fernández * Fernando Merino Prieto * Carlos R. Mourelle Cillero * Fernando Noya Arquero * Froilán Pallín Seco * Xosé L. Pallisé Meilán * Antonio Parga Rifón * Anxel X. Pedrosa Nogueira * Alfonso Peruga Almaraz * Antonio Reija Doval * Xosé Eduardo Rey Moure * Luis Ribeira Calvo * Antonio Rodríguez Río * Arcadio Silvosa Alonso * Fernando Torres Canadell * Xavier Valiño Neira * Daniel Varela Gorgoso * Xosé A. Vázquez Iglesias * Francisco X. Vázquez Núñez * Xosé L. Veiga Goy * Xosé C. Yáñez López * Alexandre Yáñez Pérez == Contidos a destacar == {{curiosidades}} * Contén a Declaración dos dereitos do neno traducida ao galego. * As cantigas populares son [[Copla|coplas]] de [[Octosílabo|octosílabos]] con diversas combinación de rima. * A escolma de [[poesía]] recolle composicións de [[Manuel Curros Enríquez]], [[Antonio Noriega Varela]], [[Luís Pimentel|Luis Pimental]], [[Celso Emilio Ferreiro]], [[Manuel María]] e [[Xosé Neira Vilas]]. * A escolma de [[narrativa]] recolle [[Cultura popular|composicións populares]] e de [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]] e [[Xosé Neira Vilas]]. * Nos libros para nenos, recóllense obras desde 1922, entre as que destaca [[As Roladas]] (1922) e o ''[[Lectura|Método de lectura]]'' de [[Josefa Iglesias Vilarelle|Xosefa Iglesias Vilarelle]] (1932). * No apéndice, recóllense propostas de dereitos realizadas polo alumnado de 3º entre as que se poden ler o 'dereito de voto', o 'dereito á diversión', o 'dereito de opinión no seo da familia', o 'dereito a podermos ver os exámenes despois de correxidos e calificados polo profesor', o 'dereito a termos un representante nas Cortes Españolas' ou o 'dereito a que non nos enganen con certas cousas, por exemplo co dos Reis Magos' (p. 51 e 52). == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[IES Lucus Augusti]] * [[Xesús Alonso Montero]] === Ligazóns externas === * [http://www.edu.xunta.gal/centros/ieslucusaugusti/ IES Lucus Augusti] [[Categoría:Ensino]] [[Categoría:Literatura de Galicia]] 558ltnazuplggspqzaei4g8a25rawmz 6148827 6148822 2022-08-02T21:15:32Z Tfeliz 7596 Imaxe nova wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} [[ficheiro:File:IES Lucus Augusti.001 - Lugo.jpg|miniatura|dereita|alt=Fachada do Instituto Lucus Augustus de Lugo|Instituto Lucus Augustus de Lugo]] Obra publicada polo alumnado do [[IES Lucus Augusti|Instituto Masculino de Lugo]] en [[1973]] co fin de difundir a [[Declaración dos Dereitos do Neno|declaración dos dereitos do neno]] e de poder recadar fondos para a excursión de fin de curso. Obra coordinada polo profesor [[Xesús Alonso Montero]] e publicada nas [[Edicións Celta|Ediciones Celta]] de [[Lugo]]. == Portada == O debuxo da portada é de Xoán L. do Rego Sandín. == Índice == O índice da obra, respetando a [[tipografía]] do orixinal, é: * Limiar * Colaboradores * '''PRIMEIRA PARTE''' * DECLARACIÓN DOS DEREITOS DO NENO * '''SEGUNDA PARTE''' * O NENO NA [[Literatura galega|LITERATURA GALEGA]] * a) No [[refraneiro]] * b) Nas [[Cantiga|cantigas populares]] * c) Na [[poesía]] * d) Na [[narrativa]] * e) [[Literatura infantil|Libros pra nenos]] en lingua galega * Apéndice == Relación de estudantes == [[Ficheiro:Xesús Alonso Montero.JPG|miniatura|Alt=Xesús Alonso Montero de pé ante un micrófono|[[Xesús Alonso Montero]] recolle o premio AGE]] A relación de estudantes colaboradores tal como se indica na obra (p. 7 e 8), ordenada por orde alfabética de apelidos (respectando a ortografía do orixinal): * Xesús Alonso Pimentel * Constantino Alvite Muinelo * Manuel Arias Bal * Víctor Annesto Pérez * Fernando Bal Nieves * Pablo J. Barón Escamilla * Manuel Besteiro López * Xoán L. do Rego Santín * Xosé Mª Fernández Caamaño * Xosé A. Ferreiro Fernández * Cesáreo Fouz Hemández * Hipólito Fraga Ferreiro * Xurxo García Armero * Santiago Ricardo Gómez Polín * Ramiro González Talavero * Luis X. González Carro * Xoán M. Hemández López * Alvaro López Prieto * Xosé A. López Vila * Celso Matalobos Cerceda * Humberto Mazoy Fernández * Fernando Merino Prieto * Carlos R. Mourelle Cillero * Fernando Noya Arquero * Froilán Pallín Seco * Xosé L. Pallisé Meilán * Antonio Parga Rifón * Anxel X. Pedrosa Nogueira * Alfonso Peruga Almaraz * Antonio Reija Doval * Xosé Eduardo Rey Moure * Luis Ribeira Calvo * Antonio Rodríguez Río * Arcadio Silvosa Alonso * Fernando Torres Canadell * Xavier Valiño Neira * Daniel Varela Gorgoso * Xosé A. Vázquez Iglesias * Francisco X. Vázquez Núñez * Xosé L. Veiga Goy * Xosé C. Yáñez López * Alexandre Yáñez Pérez == Contidos a destacar == {{curiosidades}} * Contén a Declaración dos dereitos do neno traducida ao galego. * As cantigas populares son [[Copla|coplas]] de [[Octosílabo|octosílabos]] con diversas combinación de rima. * A escolma de [[poesía]] recolle composicións de [[Manuel Curros Enríquez]], [[Antonio Noriega Varela]], [[Luís Pimentel|Luis Pimental]], [[Celso Emilio Ferreiro]], [[Manuel María]] e [[Xosé Neira Vilas]]. * A escolma de [[narrativa]] recolle [[Cultura popular|composicións populares]] e de [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]] e [[Xosé Neira Vilas]]. * Nos libros para nenos, recóllense obras desde 1922, entre as que destaca [[As Roladas]] (1922) e o ''[[Lectura|Método de lectura]]'' de [[Josefa Iglesias Vilarelle|Xosefa Iglesias Vilarelle]] (1932). * No apéndice, recóllense propostas de dereitos realizadas polo alumnado de 3º entre as que se poden ler o 'dereito de voto', o 'dereito á diversión', o 'dereito de opinión no seo da familia', o 'dereito a podermos ver os exámenes despois de correxidos e calificados polo profesor', o 'dereito a termos un representante nas Cortes Españolas' ou o 'dereito a que non nos enganen con certas cousas, por exemplo co dos Reis Magos' (p. 51 e 52). == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[IES Lucus Augusti]] * [[Xesús Alonso Montero]] === Ligazóns externas === * [http://www.edu.xunta.gal/centros/ieslucusaugusti/ IES Lucus Augusti] [[Categoría:Ensino]] [[Categoría:Literatura de Galicia]] 61h83odnd9jksegaaji5a4vmmabj78v 6148832 6148827 2022-08-02T21:20:14Z Tfeliz 7596 erro na imaxe wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} [[Ficheiro:IES Lucus Augusti.001 - Lugo.jpg|miniatura|dereita|alt=Fachada do Instituto Lucus Augustus de Lugo|Instituto Lucus Augustus de Lugo]] Obra publicada polo alumnado do [[IES Lucus Augusti|Instituto Masculino de Lugo]] en [[1973]] co fin de difundir a [[Declaración dos Dereitos do Neno|declaración dos dereitos do neno]] e de poder recadar fondos para a excursión de fin de curso. Obra coordinada polo profesor [[Xesús Alonso Montero]] e publicada nas [[Edicións Celta|Ediciones Celta]] de [[Lugo]]. == Portada == O debuxo da portada é de Xoán L. do Rego Sandín. == Índice == O índice da obra, respetando a [[tipografía]] do orixinal, é: * Limiar * Colaboradores * '''PRIMEIRA PARTE''' * DECLARACIÓN DOS DEREITOS DO NENO * '''SEGUNDA PARTE''' * O NENO NA [[Literatura galega|LITERATURA GALEGA]] * a) No [[refraneiro]] * b) Nas [[Cantiga|cantigas populares]] * c) Na [[poesía]] * d) Na [[narrativa]] * e) [[Literatura infantil|Libros pra nenos]] en lingua galega * Apéndice == Relación de estudantes == [[Ficheiro:Xesús Alonso Montero.JPG|miniatura|Alt=Xesús Alonso Montero de pé ante un micrófono|[[Xesús Alonso Montero]] recolle o premio AGE]] A relación de estudantes colaboradores tal como se indica na obra (p. 7 e 8), ordenada por orde alfabética de apelidos (respectando a ortografía do orixinal): * Xesús Alonso Pimentel * Constantino Alvite Muinelo * Manuel Arias Bal * Víctor Annesto Pérez * Fernando Bal Nieves * Pablo J. Barón Escamilla * Manuel Besteiro López * Xoán L. do Rego Santín * Xosé Mª Fernández Caamaño * Xosé A. Ferreiro Fernández * Cesáreo Fouz Hemández * Hipólito Fraga Ferreiro * Xurxo García Armero * Santiago Ricardo Gómez Polín * Ramiro González Talavero * Luis X. González Carro * Xoán M. Hemández López * Alvaro López Prieto * Xosé A. López Vila * Celso Matalobos Cerceda * Humberto Mazoy Fernández * Fernando Merino Prieto * Carlos R. Mourelle Cillero * Fernando Noya Arquero * Froilán Pallín Seco * Xosé L. Pallisé Meilán * Antonio Parga Rifón * Anxel X. Pedrosa Nogueira * Alfonso Peruga Almaraz * Antonio Reija Doval * Xosé Eduardo Rey Moure * Luis Ribeira Calvo * Antonio Rodríguez Río * Arcadio Silvosa Alonso * Fernando Torres Canadell * Xavier Valiño Neira * Daniel Varela Gorgoso * Xosé A. Vázquez Iglesias * Francisco X. Vázquez Núñez * Xosé L. Veiga Goy * Xosé C. Yáñez López * Alexandre Yáñez Pérez == Contidos a destacar == {{curiosidades}} * Contén a Declaración dos dereitos do neno traducida ao galego. * As cantigas populares son [[Copla|coplas]] de [[Octosílabo|octosílabos]] con diversas combinación de rima. * A escolma de [[poesía]] recolle composicións de [[Manuel Curros Enríquez]], [[Antonio Noriega Varela]], [[Luís Pimentel|Luis Pimental]], [[Celso Emilio Ferreiro]], [[Manuel María]] e [[Xosé Neira Vilas]]. * A escolma de [[narrativa]] recolle [[Cultura popular|composicións populares]] e de [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]] e [[Xosé Neira Vilas]]. * Nos libros para nenos, recóllense obras desde 1922, entre as que destaca [[As Roladas]] (1922) e o ''[[Lectura|Método de lectura]]'' de [[Josefa Iglesias Vilarelle|Xosefa Iglesias Vilarelle]] (1932). * No apéndice, recóllense propostas de dereitos realizadas polo alumnado de 3º entre as que se poden ler o 'dereito de voto', o 'dereito á diversión', o 'dereito de opinión no seo da familia', o 'dereito a podermos ver os exámenes despois de correxidos e calificados polo profesor', o 'dereito a termos un representante nas Cortes Españolas' ou o 'dereito a que non nos enganen con certas cousas, por exemplo co dos Reis Magos' (p. 51 e 52). == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[IES Lucus Augusti]] * [[Xesús Alonso Montero]] === Ligazóns externas === * [http://www.edu.xunta.gal/centros/ieslucusaugusti/ IES Lucus Augusti] [[Categoría:Ensino]] [[Categoría:Literatura de Galicia]] iys646uetlzuquz55bd6l1zjobdp6gn 6148835 6148832 2022-08-02T21:23:34Z Tfeliz 7596 /* Contidos a destacar */ indico páxinas wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} [[Ficheiro:IES Lucus Augusti.001 - Lugo.jpg|miniatura|dereita|alt=Fachada do Instituto Lucus Augustus de Lugo|Instituto Lucus Augustus de Lugo]] Obra publicada polo alumnado do [[IES Lucus Augusti|Instituto Masculino de Lugo]] en [[1973]] co fin de difundir a [[Declaración dos Dereitos do Neno|declaración dos dereitos do neno]] e de poder recadar fondos para a excursión de fin de curso. Obra coordinada polo profesor [[Xesús Alonso Montero]] e publicada nas [[Edicións Celta|Ediciones Celta]] de [[Lugo]]. == Portada == O debuxo da portada é de Xoán L. do Rego Sandín. == Índice == O índice da obra, respetando a [[tipografía]] do orixinal, é: * Limiar * Colaboradores * '''PRIMEIRA PARTE''' * DECLARACIÓN DOS DEREITOS DO NENO * '''SEGUNDA PARTE''' * O NENO NA [[Literatura galega|LITERATURA GALEGA]] * a) No [[refraneiro]] * b) Nas [[Cantiga|cantigas populares]] * c) Na [[poesía]] * d) Na [[narrativa]] * e) [[Literatura infantil|Libros pra nenos]] en lingua galega * Apéndice == Relación de estudantes == [[Ficheiro:Xesús Alonso Montero.JPG|miniatura|Alt=Xesús Alonso Montero de pé ante un micrófono|[[Xesús Alonso Montero]] recolle o premio AGE]] A relación de estudantes colaboradores tal como se indica na obra (p. 7 e 8), ordenada por orde alfabética de apelidos (respectando a ortografía do orixinal): * Xesús Alonso Pimentel * Constantino Alvite Muinelo * Manuel Arias Bal * Víctor Annesto Pérez * Fernando Bal Nieves * Pablo J. Barón Escamilla * Manuel Besteiro López * Xoán L. do Rego Santín * Xosé Mª Fernández Caamaño * Xosé A. Ferreiro Fernández * Cesáreo Fouz Hemández * Hipólito Fraga Ferreiro * Xurxo García Armero * Santiago Ricardo Gómez Polín * Ramiro González Talavero * Luis X. González Carro * Xoán M. Hemández López * Alvaro López Prieto * Xosé A. López Vila * Celso Matalobos Cerceda * Humberto Mazoy Fernández * Fernando Merino Prieto * Carlos R. Mourelle Cillero * Fernando Noya Arquero * Froilán Pallín Seco * Xosé L. Pallisé Meilán * Antonio Parga Rifón * Anxel X. Pedrosa Nogueira * Alfonso Peruga Almaraz * Antonio Reija Doval * Xosé Eduardo Rey Moure * Luis Ribeira Calvo * Antonio Rodríguez Río * Arcadio Silvosa Alonso * Fernando Torres Canadell * Xavier Valiño Neira * Daniel Varela Gorgoso * Xosé A. Vázquez Iglesias * Francisco X. Vázquez Núñez * Xosé L. Veiga Goy * Xosé C. Yáñez López * Alexandre Yáñez Pérez == Contidos a destacar == {{curiosidades}} * Contén a Declaración dos dereitos do neno traducida ao galego (p. 9). * As cantigas populares son [[Copla|coplas]] de [[Octosílabo|octosílabos]] con diversas combinación de rima (p. 23). * A escolma de [[poesía]] recolle composicións de [[Manuel Curros Enríquez]], [[Antonio Noriega Varela]], [[Luís Pimentel|Luis Pimental]], [[Celso Emilio Ferreiro]], [[Manuel María]] e [[Xosé Neira Vilas]] (p. 29). * A escolma de [[narrativa]] recolle [[Cultura popular|composicións populares]] e de [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]] e [[Xosé Neira Vilas]] (p. 37). * Nos libros para nenos, recóllense obras desde 1922, entre as que destaca [[As Roladas]] (1922) e o ''[[Lectura|Método de lectura]]'' de [[Josefa Iglesias Vilarelle|Xosefa Iglesias Vilarelle]] (1932) (p. 45). * No apéndice, recóllense propostas de dereitos realizadas polo alumnado de 3º entre as que se poden ler o 'dereito de voto', o 'dereito á diversión', o 'dereito de opinión no seo da familia', o 'dereito a podermos ver os exámenes despois de correxidos e calificados polo profesor', o 'dereito a termos un representante nas Cortes Españolas' ou o 'dereito a que non nos enganen con certas cousas, por exemplo co dos Reis Magos' (p. 51 e 52). == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[IES Lucus Augusti]] * [[Xesús Alonso Montero]] === Ligazóns externas === * [http://www.edu.xunta.gal/centros/ieslucusaugusti/ IES Lucus Augusti] [[Categoría:Ensino]] [[Categoría:Literatura de Galicia]] shx2o1z12os5hu6zoi0klhoeyg1bmy1 6148871 6148835 2022-08-02T22:05:36Z HombreDHojalata 5863 /* Relación de estudantes */ wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} [[Ficheiro:IES Lucus Augusti.001 - Lugo.jpg|miniatura|dereita|alt=Fachada do Instituto Lucus Augustus de Lugo|Instituto Lucus Augustus de Lugo]] Obra publicada polo alumnado do [[IES Lucus Augusti|Instituto Masculino de Lugo]] en [[1973]] co fin de difundir a [[Declaración dos Dereitos do Neno|declaración dos dereitos do neno]] e de poder recadar fondos para a excursión de fin de curso. Obra coordinada polo profesor [[Xesús Alonso Montero]] e publicada nas [[Edicións Celta|Ediciones Celta]] de [[Lugo]]. == Portada == O debuxo da portada é de Xoán L. do Rego Sandín. == Índice == O índice da obra, respetando a [[tipografía]] do orixinal, é: * Limiar * Colaboradores * '''PRIMEIRA PARTE''' * DECLARACIÓN DOS DEREITOS DO NENO * '''SEGUNDA PARTE''' * O NENO NA [[Literatura galega|LITERATURA GALEGA]] * a) No [[refraneiro]] * b) Nas [[Cantiga|cantigas populares]] * c) Na [[poesía]] * d) Na [[narrativa]] * e) [[Literatura infantil|Libros pra nenos]] en lingua galega * Apéndice == Relación de estudantes == [[Ficheiro:Xesús Alonso Montero.JPG|miniatura|Alt=Xesús Alonso Montero de pé ante un micrófono|[[Xesús Alonso Montero]] en 2009]] A relación de estudantes colaboradores tal como se indica na obra (p. 7 e 8), ordenada por orde alfabética de apelidos (respectando a ortografía do orixinal): * Xesús Alonso Pimentel * Constantino Alvite Muinelo * Manuel Arias Bal * Víctor Annesto Pérez * Fernando Bal Nieves * Pablo J. Barón Escamilla * Manuel Besteiro López * Xoán L. do Rego Santín * Xosé Mª Fernández Caamaño * Xosé A. Ferreiro Fernández * Cesáreo Fouz Hemández * Hipólito Fraga Ferreiro * Xurxo García Armero * Santiago Ricardo Gómez Polín * Ramiro González Talavero * Luis X. González Carro * Xoán M. Hemández López * Alvaro López Prieto * Xosé A. López Vila * Celso Matalobos Cerceda * Humberto Mazoy Fernández * Fernando Merino Prieto * Carlos R. Mourelle Cillero * Fernando Noya Arquero * Froilán Pallín Seco * Xosé L. Pallisé Meilán * Antonio Parga Rifón * Anxel X. Pedrosa Nogueira * Alfonso Peruga Almaraz * Antonio Reija Doval * Xosé Eduardo Rey Moure * Luis Ribeira Calvo * Antonio Rodríguez Río * Arcadio Silvosa Alonso * Fernando Torres Canadell * Xavier Valiño Neira * Daniel Varela Gorgoso * Xosé A. Vázquez Iglesias * Francisco X. Vázquez Núñez * Xosé L. Veiga Goy * Xosé C. Yáñez López * Alexandre Yáñez Pérez == Contidos a destacar == {{curiosidades}} * Contén a Declaración dos dereitos do neno traducida ao galego (p. 9). * As cantigas populares son [[Copla|coplas]] de [[Octosílabo|octosílabos]] con diversas combinación de rima (p. 23). * A escolma de [[poesía]] recolle composicións de [[Manuel Curros Enríquez]], [[Antonio Noriega Varela]], [[Luís Pimentel|Luis Pimental]], [[Celso Emilio Ferreiro]], [[Manuel María]] e [[Xosé Neira Vilas]] (p. 29). * A escolma de [[narrativa]] recolle [[Cultura popular|composicións populares]] e de [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]] e [[Xosé Neira Vilas]] (p. 37). * Nos libros para nenos, recóllense obras desde 1922, entre as que destaca [[As Roladas]] (1922) e o ''[[Lectura|Método de lectura]]'' de [[Josefa Iglesias Vilarelle|Xosefa Iglesias Vilarelle]] (1932) (p. 45). * No apéndice, recóllense propostas de dereitos realizadas polo alumnado de 3º entre as que se poden ler o 'dereito de voto', o 'dereito á diversión', o 'dereito de opinión no seo da familia', o 'dereito a podermos ver os exámenes despois de correxidos e calificados polo profesor', o 'dereito a termos un representante nas Cortes Españolas' ou o 'dereito a que non nos enganen con certas cousas, por exemplo co dos Reis Magos' (p. 51 e 52). == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[IES Lucus Augusti]] * [[Xesús Alonso Montero]] === Ligazóns externas === * [http://www.edu.xunta.gal/centros/ieslucusaugusti/ IES Lucus Augusti] [[Categoría:Ensino]] [[Categoría:Literatura de Galicia]] gclu65uw5ithw5ah1eqr54l974gkm6t 0 571250 6148424 6148313 2022-08-02T14:15:55Z Miguelferig 27155 /* Mecanismos da mutqaxénese adaptativa */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado á exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico, físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]]n e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de mutar [[xene]]s a inicios da década de 1920,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927, demostrou unha ligazón causal coa mutación experimentando cunha [[máqueina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta de [[raios X]].<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e de radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tmén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]] ou moléculas produto resultantes da reacción do ADN e, neste caso, o citocromo P450;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións están aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Emprégansedirecta ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]. Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causa a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e de axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou cepas con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 4qdp8lmxlur0eixixq9cop312v0q48z 6148425 6148424 2022-08-02T14:16:37Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico, físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]]n e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de mutar [[xene]]s a inicios da década de 1920,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927, demostrou unha ligazón causal coa mutación experimentando cunha [[máqueina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta de [[raios X]].<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e de radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tmén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]] ou moléculas produto resultantes da reacción do ADN e, neste caso, o citocromo P450;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións están aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Emprégansedirecta ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]. Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causa a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e de axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou cepas con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] hl5uyj0zng5ccyrb14gnrenjephuu8h 6148426 6148425 2022-08-02T14:18:10Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de mutar [[xene]]s a inicios da década de 1920,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927, demostrou unha ligazón causal coa mutación experimentando cunha [[máqueina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta de [[raios X]].<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e de radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tmén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]] ou moléculas produto resultantes da reacción do ADN e, neste caso, o citocromo P450;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións están aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Emprégansedirecta ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]. Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causa a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e de axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou cepas con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] lvfjhl232vsf6axgvl1636gtuwbfn9c 6148434 6148426 2022-08-02T14:21:37Z Miguelferig 27155 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e de radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tmén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]] ou moléculas produto resultantes da reacción do ADN e, neste caso, o citocromo P450;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións están aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Emprégansedirecta ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]. Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causa a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e de axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou cepas con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 5c2li3pu3h0dk0ij035n26nk50h95za 6148439 6148434 2022-08-02T14:23:25Z Miguelferig 27155 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]] ou moléculas produto resultantes da reacción do ADN e, neste caso, o citocromo P450;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións están aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Emprégansedirecta ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]. Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causa a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e de axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou cepas con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 8mg2kvg2qgkk8kwhcgm263g6x8enats 6148443 6148439 2022-08-02T14:25:31Z Miguelferig 27155 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]] ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións están aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Emprégansedirecta ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]. Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causa a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e de axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou cepas con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 18sf67ln5ddpbk8jx5ty588rwoxmm84 6148444 6148443 2022-08-02T14:26:03Z Miguelferig 27155 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]] ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Emprégansedirecta ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]. Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causa a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e de axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou cepas con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 0iayvxx8xm56097h74tjcui86yblasu 6148447 6148444 2022-08-02T14:28:29Z Miguelferig 27155 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Emprégansedirecta ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]. Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causa a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e de axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou cepas con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 5164twvxgtwiocgnfmuhqdrhsva7b6s 6148451 6148447 2022-08-02T14:31:32Z Miguelferig 27155 /* Distinción entre mutación e danos no ADN */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]. Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causa a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e de axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou cepas con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 2k9x81dn5x5f7pcnrfyjf8932dfghj8 6148457 6148451 2022-08-02T14:33:58Z Miguelferig 27155 /* Distinción entre mutación e danos no ADN */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causa a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e de axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou cepas con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] bf5z3fikjnr8t68mnownxaqcqry8tzi 6148460 6148457 2022-08-02T14:36:28Z Miguelferig 27155 /* Distinción entre mutación e danos no ADN */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicació e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 1c6510zdt1kso49u4go6henhjjf1i6c 6148462 6148460 2022-08-02T14:37:58Z Miguelferig 27155 /* Mecanismos */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] pode incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de b''ypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongan o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes a erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 4gtoildgq4e9n0lksqqqaa0nevq0rp7 6148469 6148462 2022-08-02T14:42:22Z Miguelferig 27155 /* Mecanismos */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que hai que minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] tazaqwlhwxqdzltvi8h8qrst3ay5657 6148472 6148469 2022-08-02T14:43:02Z Miguelferig 27155 /* Danos no ADN e mutación espontánea */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese trasnlesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN cona mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontánea e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 6ldry62updyrfp9iwkw018rz0vi2dpa 6148476 6148472 2022-08-02T14:44:35Z Miguelferig 27155 /* Danos no ADN e mutación espontánea */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === o ADN non é entgeiramente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] l2kx2mxwk457wnzdd4hv4gu03kau78o 6148479 6148476 2022-08-02T14:45:39Z Miguelferig 27155 /* Hidrólise espontánea */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glisosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] ki3evqb687sjqdfhzosdzatkaxlbe2s 6148481 6148479 2022-08-02T14:46:16Z Miguelferig 27155 /* Hidrólise espontánea */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, a incorporación incorrecta de nucleótidos poden ocorrer durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar nunha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] h69wny93m495961iwnnopgs718jsurm 6148483 6148481 2022-08-02T14:47:41Z Miguelferig 27155 /* Hidrólise espontánea */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para asumir a súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de apareamento de bases e pode causar o apareamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] f7godj5w5iiu4yn6wcdrom184pdkyv6 6148486 6148483 2022-08-02T14:50:49Z Miguelferig 27155 /* Tautomería */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas cellares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] auj3qjxz0thbataen44v9dxxbrz2seb 6148487 6148486 2022-08-02T14:51:21Z Miguelferig 27155 /* Modificación de bases */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por metilación, fosforilación, ou acetilación; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]s. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 04691x8hr73nwtgzflbr73t1hl1b16k 6148491 6148487 2022-08-02T14:53:44Z Miguelferig 27155 /* Modificación de bases */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], podenformar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos co ADN]], os cales poden causar erros na repllicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos tamén poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] eyvmaj6930yge518wkgynxmqqb079uo 6148498 6148491 2022-08-02T14:55:19Z Miguelferig 27155 /* Modificación de bases */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparción por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do cerebro.<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] ctqj91n17h9qye1ddq7k8lunc3ppaqu 6148503 6148498 2022-08-02T14:56:37Z Miguelferig 27155 /* Modificación de bases */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por excisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] h6tiz98qbfhlbyz9f35yz0vp6t1d5t3 6148509 6148503 2022-08-02T14:59:44Z Miguelferig 27155 /* Modificación de bases */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por escisión de bases|reparación por escisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas poden orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] h9q2r458er55ove4syxqnyb3vvk98xl 6148511 6148509 2022-08-02T15:00:50Z Miguelferig 27155 /* Danos no esqueleto do ADN */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por escisión de bases|reparación por escisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a danos no ADN.]] === Danos no esqueleto molecular do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas pode orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] qf7ugcz6zlpgjrkf3ha1a8sygpxa3p6 6148514 6148511 2022-08-02T15:01:25Z Miguelferig 27155 /* Modificación de bases */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por escisión de bases|reparación por escisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a [[danos no ADN]].]] === Danos no esqueleto molecular do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas pode orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes na ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] o7otel2ah6df8y4zlsbq349b2z0g7tn 6148519 6148514 2022-08-02T15:03:01Z Miguelferig 27155 /* Dimerización */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por escisión de bases|reparación por escisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a [[danos no ADN]].]] === Danos no esqueleto molecular do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas pode orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes no ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente a erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] orvjii1w5qge05l8w23tos9vhhq2lt8 6148521 6148519 2022-08-02T15:03:59Z Miguelferig 27155 /* Dimerización */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por escisión de bases|reparación por escisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a [[danos no ADN]].]] === Danos no esqueleto molecular do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas pode orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes no ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente ao erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade de deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] iz40u81efl8tb65hsminep4ft5a12l3 6148526 6148521 2022-08-02T15:05:50Z Miguelferig 27155 /* Intercalación entre bases */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por escisión de bases|reparación por escisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a [[danos no ADN]].]] === Danos no esqueleto molecular do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas pode orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes no ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente ao erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade o deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutqaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 6ysu6fmtpx2khxob9dddy5190jghxkq 6148528 6148526 2022-08-02T15:06:25Z Miguelferig 27155 /* Mecanismos da mutqaxénese adaptativa */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por escisión de bases|reparación por escisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a [[danos no ADN]].]] === Danos no esqueleto molecular do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas pode orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes no ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente ao erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade o deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de profago endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] d6s6l69931pywozm8wm4vbogpu9u1cl 6148530 6148528 2022-08-02T15:07:09Z Miguelferig 27155 /* Mecanismos da mutaxénese adaptativa */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por escisión de bases|reparación por escisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a [[danos no ADN]].]] === Danos no esqueleto molecular do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas pode orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes no ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente ao erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade o deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de [[profago]] endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completament3e ao chou; porén, os métodos modernos de mutxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 7qrrssqghs4uuf07twl3x8h6f40gbbv 6148534 6148530 2022-08-02T15:10:01Z Miguelferig 27155 /* Aplicacións de laboratorio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por escisión de bases|reparación por escisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a [[danos no ADN]].]] === Danos no esqueleto molecular do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas pode orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes no ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente ao erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade o deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de [[profago]] endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completamente ao chou; porén, os métodos modernos de mutaxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 13kajglikorkc4eou2on2ao5abmnmx7 6148538 6148534 2022-08-02T15:10:47Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|para=as técnicas experimentais de mutaxénese|este=a mutaxénese como proceso xeral}} A '''mutaxénese''' é o proceso polo cal a información xenética dun [[ser vivo|organismo]] cambia debido a que se orixinou unha [[mutación]]. Pode ocorrer espontaneamente na natureza ou como resultado da exposición a [[mutáxeno]]s. Pode conseguirse experimentalmente usando procedementos de laboratorio. Un [[mutáxeno]] é un axente causante de mutacións (axente mutaxénico), que pode ser químico ou físico, que dá lugar a un incremento na [[taxa de mutación]] na información xenética dun organismo. Na natureza a mutaxénese pode conducir á formación dun [[cancro]] e a diversas [[trastorno xenético|doenzas herdables]], pero é tamén unha forza que pula a [[evolución]]. A mutaxénese como ciencia desenvolveuse baseándose nos traballos que fixeron [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]], [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] na primeira metade do [[século XX]].<ref>{{Cite journal | last1 = Beale | first1 = G. | title = The Discovery of Mustard Gas Mutagenesis by Auerbach and Robson in 1941 | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 2 | pages = 393–399 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.2.393 | pmid = 8325476 | pmc = 1205483 }}</ref> == Historia == O [[ADN]] pode ser modificado de forma natural ou artificialmente por diversos axentes físicos, químicos e biolóxicos, orixinándose mutacións. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] atopou a inicios da década de 1920 que as "altas temperaturas" teñen a capacidade de facer mutar [[xene]]s,<ref>{{cite web |url=https://embryo.asu.edu/pages/hermann-joseph-mullers-study-x-rays-mutagen-1926-1927 |title=Hermann Joseph Muller's Study of X-rays as a Mutagen, (1926-1927) |author= Kevin M. Gleason Published: 2017-03-07 }}</ref> e en 1927 demostrou a existencia dunha ligazón causal da irradiación con [[raios X]] coa mutación experimentando cunha [[máquina de raios X]], notando cambios xenéticos cando irradiaba [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]] cunha dose relativamente alta.<ref>{{cite web|url=http://www.genomenewsnetwork.org/resources/timeline/1927_Muller.php |title=Genetics and Genomics Timeline 1927 Hermann J. Muller (1890-1967) demonstrates that X rays can induce mutations }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Muller | first1 = H. J. | title = Artificial Transmutation of the Gene | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–87 | year = 1927 | pmid = 17802387 | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> Muller observou varios rearranxos cromosómicos neste experimento e suxeriu que as mutacións poden ser causa do cancro.<ref>{{Cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | last2 = Abrahamson | first2 = S. | title = Seventy Years Ago: Mutation Becomes Experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–1496 | year = 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref><ref>{{Cite journal| author = Calabrese, E. J.| title = Muller's Nobel lecture on dose–response for ionizing radiation:ideology or science?| date = 30 xuño de 2011| url =http://users.physics.harvard.edu/~wilson/freshman_seminar/Radiation/Calabrese-Muller-1-1.pdf| access-date =30 decembro de 2011| doi = 10.1007/s00204-011-0728-8| journal = Archives of Toxicology| volume = 85| issue = 4| pages = 1495–1498| pmid=21717110}}</ref> A asociación da exposición á radiación co cancro fora observada xa en 1902, seis anos despois do descubrimento dos raios X por [[Wilhelm Röntgen]], e o descubrimento da radioactividade por [[Henri Becquerel]].<ref>{{cite journal |url= https://scholars.unh.edu/unh_lr/vol1/iss1/5/|journal=University of New Hampshire Law Review |volume= 1|issue= 1|date=decembro de 2002 |title=Historical Development of the Linear Nonthreshold Dose-Response Model as Applied to Radiation|author=Ronald L. Kathren }}</ref> [[Lewis Stadler]], contemporáneo de Muller, tamén mostrou o efecto dos raios X sobre as mutacións na cebada en 1928, e da radiación [[ultravioleta]] (UV) no millo en 1936.<ref name="stadler">{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | author-link = Lewis Stadler |author2=G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572–8 | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = 10.1073/pnas.22.10.572| access-date = 2007-10-11 | pmid = 16588111 | pmc = 1076819 | bibcode = 1936PNAS...22..572S }}</ref> Na década de 1940, [[Charlotte Auerbach]] e [[J. M. Robson]] descubriron que o [[gas mostaza]] pode tamén causar mutacións nas moscas do vinagre.<ref>{{cite journal |author-link=Charlotte Auerbach |first1=C. |last1=Auerbach |first2=J.M. |last2=Robson |first3=J.G. |last3=Carr |title=Chemical Production of Mutations |journal=Science |volume=105 |issue=2723 |pages=243–7 |date=marzo de 1947 |doi=10.1126/science.105.2723.243 |pmid=17769478 |bibcode=1947Sci...105..243A}}</ref> Aínda que os cambios nos cromosomas causados polos raios X e o gas mostaza eran doadamente observables polos primeiros investigadores, outros cambios no ADN inducidos por outros mutáxenos non eran tan fáciles de observar; o mecanismo polo cal ocorren pode ser complexo e levar moito tempo descubrilo. Por exemplo, suxeriuse que o feluxe causa cancro xa en 1775,<ref>{{Cite journal | last1 = Brown | first1 = J. R. | last2 = Thornton | first2 = J. L. | title = Percivall Pott (1714-1788) and Chimney Sweepers' Cancer of the Scrotum | journal = British Journal of Industrial Medicine | volume = 14 | issue = 1 | pages = 68–70 | year = 1957 | pmid = 13396156 | pmc = 1037746 | doi=10.1136/oem.14.1.68 }}</ref> e demostrouse que o alcatrán de hulla causa tamén cancro en 1915.<ref>{{cite journal |vauthors=Yamagawa K, Ichikawa K |title=Experimentelle Studie ueber die Pathogenese der Epithel geschwuelste |journal=Mitteilungen aus der Medizinischen Fakultät der Kaiserlichen Universität zu Tokyo |volume=15 |pages=295–344 |year=1915 }}</ref> Os compostos químicos implicados en ambos os casos foron despois identificados como [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclcicos]] (HAPs).<ref>{{cite web |first=Andreas |last=Luch |title=Nature and Nurture — Lessons from Chemical Carcinogenesis: Chemical Carcinogens — From Past to Present |date=2005 |publisher=Medscape |url=http://www.medscape.com/viewarticle/499098_2}}</ref> Os HAPs por si sós non son carcinoxénicos e propúxose en 1950 que as formas carcinoxénicas dos HAPs son os óxidos producidos como [[metabolito]]s nos procesos celulares.<ref>{{cite journal |author=Boyland E |title=The biological significance of metabolism of polycyclic compounds |journal=Biochemical Society Symposium |volume=5 |pages=40–54 |year=1950 |issn=0067-8694 |oclc=216723160 |url=https://books.google.com/books?id=_kYQAQAAMAAJ}}</ref> O proceso metabólico identificouse na década de 1960 como unha catálise do [[citocromo P450]], que produce especies reactivas, que poden interaccionar co ADN para formar [[aduto do ADN|adutos]], ou moléculas produto resultantes da reacción;<ref>{{Cite journal | last1 = Omura | first1 = T. | last2 = Sato | first2 = R. | title = A new cytochrome in liver microsomes | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 237 | pages = 1375–1376 | year = 1962 | issue = 4 | doi = 10.1016/S0021-9258(18)60338-2 | url = http://www.jbc.org/content/237/4/PC1375.long | pmid = 14482007 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Conney | first1 = A. H. | title = Induction of microsomal enzymes by foreign chemicals and carcinogenesis by polycyclic aromatic hydrocarbons: G. H. A. Clowes Memorial Lecture | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/42/12/4875.long | journal = Cancer Research | volume = 42 | issue = 12 | pages = 4875–4917 | year = 1982 | pmid = 6814745 }}</ref> o mecanismo polo cal os adutos HAPs dan lugar a mutacións está aínda investigándose. == Distinción entre mutación e danos no ADN == Os [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] son alteracións anormais na estrutura do [[ADN]] que non poden, por si sós, ser replicados cando se produce a [[replicación do ADN]]. En contraste, unha [[mutación]] é un cambio na [[secuencia de ácidos nucleicos|secuencia dun ácido nucleico]] que pode ser replicada; por tanto, unha mutación pode [[Herdanza xenética|herdarse]] dunha [[xeración]] á seguinte. Os danos poden ocorrer pola adición dun axente químico ([[aduto]]), ou pola alteración estrutural dunha [[nucleobase|base do ADN]] (creando un [[nucleótido]] anormal ou fragmento de nucleótido) ou unha rotura nunha das febras do ADN ou en ambas. Ditos danos no ADN poden ter como resultado unha mutación. Cando se replica un ADN que contén danos, pode inserirse unha base incorrecta na nova febra complementaria a medida que se sintetiza (ver [[Reparación do ADN#Síntese translesión|reparación do ADN § Síntese translesión]]). A inserción incorrecta na nova febra ocorre en fronte do sitio danado na febra molde e esta inserción incorrecta pode converterse nunha mutación (é dicir, un [[par de bases]] cambiado) na seguinte rolda de replicación. Ademais, as roturas de dobre febra no ADN poden ser reparadas por un proceso de reparación inexacto, como é a [[unión de extremos non homólogos]], que produce mutacións. As mutacións poden normalmente evitarse se sistemas precisos de [[reparación do ADN]] recoñecen o dano no ADN e repárano antes de que se complete a seguinte rolda de replicación. Empréganse directa ou indirectamente polo menos 169 [[encima]]s na reparación do ADN oun inflúen nos procesos de reparación do ADN. Deles, 83 son empregados directamente nos cinco tipos de procesos de reparación (ver [[reparación do ADN#Reparación do ADN e cancro|reparación do ADN]]). O [[ADN nuclear]] de mamífero pode sufrir máiss de 60.000 episodios de danos por célula e día (ver [[danos no ADN (por causas naturais)]]). Se se deixan sen corrixir, estes adutos, despois dunha [[reparación do ADN#Síntese translesión|replicación incorrecta]] dos sitios danados, pode orixinarse unha mutación. Na natureza as mutacións que se orixinan poden ser beneficiosas ou deletéreas e isto é unha forza que pula a evolución. Un organismo pode adquirir novas características por medio de mutacións xenéticas, mais as mutacións poden tamén ter como resultado a alteración ou perda de función dun xene e, en casos graves, causan a morte do organismo. A mutación é tamén unha fonte principal para a adquisición de [[resistencia a antibióticos]] en [[bacterias]], e a axentes antifúnxicos en [[lévedo]]s e [[mofo]]s.<ref name="Geisinger">{{Cite journal|last1=Geisinger|first1=Edward|last2=Vargas-Cuebas|first2=Germán|last3=Mortman|first3=Nadav J.|last4=Syal|first4=Sapna|last5=Dai|first5=Yunfei|last6=Wainwright|first6=Elizabeth L.|last7=Lazinski|first7=David|last8=Wood|first8=Stephen|last9=Zhu|first9=Zeyu|date=2019-06-11|editor-last=Miller|editor-first=Samuel I.|title=The Landscape of Phenotypic and Transcriptional Responses to Ciprofloxacin in Acinetobacter baumannii : Acquired Resistance Alleles Modulate Drug-Induced SOS Response and Prophage Replication|journal=mBio|volume=10|issue=3|doi=10.1128/mBio.01127-19|issn=2150-7511|pmc=6561030|pmid=31186328}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|bibcode=2012PLoSO...742279Q|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105}}</ref> Nun laboratorio, a mutaxénese é unha técnica útil para xerar mutacións que permitan examinar a función dos xenes e produtos xénicos en detalle, producindo proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] con funcións e propiedades útiles melloradas ou novas. Inicialmente a capacidade das radiacións e os mutáxenos químicos de causar mutacións foi aproveitada para xerar mutacións ao chou, pero técnicas posteriores permitiron crear mutacións específicas. Nos humanos tansmítense unha media de 60 novas mutacións de proxenitores a descendentes. Os varóns tenden a pasar máis mutacións dependendo da súa idade, transmitindo como media dúas novas mutacións á súa proxenie por cada ano adicional de idade.<ref>{{cite web|last=Jha|first=Alok|date=22 de agosto de 2012|title=Older fathers pass on more genetic mutations, study shows|url=https://www.theguardian.com/science/2012/aug/22/older-fathers-genetic-mutations-research|website=The Guardian}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kong|first1=A.|last2=Frigge|first2=M. L.|last3=Masson|first3=G.|last4=Besenbacher|first4=S.|last5=Sulem|first5=P.|last6=Magnusson|first6=G.|last7=Gudjonsson|first7=S. A.|last8=Sigurdsson|first8=A.|last9=Jonasdottir|first9=A.|last10=Jonasdottir|first10=A.|last11=Wong|first11=W. S.|year=2012|title=Rate of de novo mutations and the importance of father's age to disease risk|journal=Nature|volume=488|issue=7412|pages=471–475|bibcode=2012Natur.488..471K|doi=10.1038/nature11396|pmc=3548427|pmid=22914163|last19=Magnusson|last18=Helgason|first18=A.|last21=Stefansson|first19=O. T.|last20=Thorsteinsdottir|first20=U.|last17=Gudbjartsson|first17=D. F.|last15=Helgason|first16=G.|last16=Thorleifsson|first15=H.|first14=S.|last14=Steinberg|first13=G. B.|last13=Walters|first12=G.|last12=Sigurdsson|first21=K.}}</ref> == Mecanismos == A mutaxénese pode ser de orixe endóxena (por exemplo, [[hidrólise]] espontánea), por medio de procesos celulares que poden xerar [[especies reactivas do oxíxeno]] e [[aduto do ADN|adutos do ADN]] ou por erros na replicación e reparación do ADN.<ref name="loeb"/> A mutaxénese pode tamén ocorrer como resultado da presenza de mutáxenos ambientais que inducen cambios no ADN dun organismo. O mecanismo polo cal ocorre a mutación varía de acordo co [[mutáxeno]] ou o axente causal implicado. A maioría dos mutáxenos actúan directa ou indirectamente por medio de metabolitos mutaxénicos sobre o ADN dun organismo, producindo lesións. Porén, algúns mutáxenos poden afectar a replicación ou o mecanismo de repartición cromosómica e outros procesos celulares. A mutaxénese pode tamén ser autoinducida por organismos unicelulares cando as condicións ambientais son restritivas para o crecemento do organismo, como o crecemento bacteriano en presenza de [[antibiótico]]s, o crecemento de lévedos en presenza de axentes antifúnxicos ou o crecemento doutros organismos unicelulares nun ambiente que carece dun nutriente esencial.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Heidenreich|first=Erich|date=xaneiro de 2007|title=Adaptive Mutation in Saccharomyces cerevisiae|journal=Critical Reviews in Biochemistry and Molecular Biology|volume=42|issue=4|pages=285–311|doi=10.1080/10409230701507773|pmid=17687670|issn=1040-9238}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Quinto-Alemany|first1=David|last2=Canerina-Amaro|first2=Ana|last3=Hernández-Abad|first3=Luís G.|last4=Machín|first4=Félix|last5=Romesberg|first5=Floyd E.|last6=Gil-Lamaignere|first6=Cristina|date=2012-07-31|editor-last=Sturtevant|editor-first=Joy|title=Yeasts Acquire Resistance Secondary to Antifungal Drug Treatment by Adaptive Mutagenesis|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=7|pages=e42279|doi=10.1371/journal.pone.0042279|issn=1932-6203|pmc=3409178|pmid=22860105|bibcode=2012PLoSO...742279Q}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=abril de 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmc=6519339|pmid=31190901}}</ref> Moitos mutáxenos químicos necesitan activación biolóxica para ser mutaxénicos. Un grupo importante de encimas que interveñen na xeración de metabolitos mutaxénicos é o [[citocromo P450]].<ref>{{Cite book |isbn= 978-1617379949 |title=Chemical Carcinogenesis (Current Cancer Research) |author=Trevor M. Penning |publisher=Springer |year=2011 }}</ref> Outros encimas que poden tamén producir metabolitos mutaxénicos son a [[glutatión S-transferase]] e a [[epóxido hidrolase]] [[microsoma|microsomal]]. Os mutáxenos que non son mutaxénicos de seu senón que necesitan activación biolóxica denomínanse promutáxenos. Aínda que a maioría dos mutáxenos producen efectos que finalmente dan lugar a erros na replicación, por exemplo creando adutos que interfiren coa replicación, algúns mutáxenos poden afectar directamente o proceso de replicación ou reducen a súa fidelidade. Análogos de [[base nitroxenada|bases]] como o [[5-bromouracilo]] poden substituír a [[timina]] na replicación. Os metais como o [[cadmio]], [[cromo]] e [[níquel]] poden incrementar a mutaxénese de diversas maneiras ademais do dano directo ao ADN, por exemplo reducindo a capacidade de reparar erros, así como producindo cambios [[epixenética|epixenéticos]].<ref>{{cite journal|vauthors=Salnikow K, Zhitkovich|date=xaneiro de 2008|title=Genetic and epigenetic mechanisms in metal carcinogenesis and cocarcinogenesis: nickel, arsenic, and chromium|journal=Chemical Research in Toxicology|volume=21|issue=1|pages=28–44|doi=10.1021/tx700198a|pmc=2602826|pmid=17970581}}</ref> As mutacións orixínanse como resultado de problemas causados por lesións do ADN durante a replicación, o que ten como resultado erros na replicación. Nas bacterias, os grandes danos no ADN debidos a mutáxenos causan ocos nunha das febras do ADN durante a replicación. Isto induce a [[resposta SOS]], un proceso de reparación de emerxencia que é tamén tendente ao erro, xerando así mutacións. En células de mamíferos a detención da replicación nos sitios danados induce varios mecanismos de rescate que axudan a sortear a zona das lesións no ADN; porén, isto pode tamén causar erros. A familia Y das [[ADN polimerase]]s está especializada en sortear a zona da lesión no ADN por un proceso denominado [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión]], no que estas polimerases de ''bypass'' da lesión substitúen as ADN polimerases replicativas de alta fidelidade que quedaron detidas, transitando pola lesión e alongando o ADN ata que se pasa da zona da lesión para que a replicación normal poida recomezar; estes procesos poden ser tendentes ao erro ou libres de erro. === Danos no ADN e mutación espontánea === O número de episodios de [[danos no ADN (por causas naturais)|danos no ADN]] que ocorren nunha célula de mamíferos por día é alto (máis de 60.000 por día) e supón un problema para os organismos vivos que deben minimizar. A maioría das mutacións espontáneas orixínanse xeralmente por [[reparación do ADN#Síntese translesión|síntese translesión tendente ao erro]] ao pasar por un sitio con danos na febra molde durante a replicación do ADN. Este proceso pode potencialmente superar os bloqueos letais no ADN, pero co custo de introducir inexactitudes no ADN fillo. As relacións causais dos danos no ADN coa mutación espontánea ilústrase polo crecemento aeróbico da bacteria ''Escherichia coli'', na cal o 89% das mutacións de substitución de bases que ocorren espontaneamente son causadas por efecto de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref>{{cite journal|vauthors=Sakai A, Nakanishi M, Yoshiyama K, Maki H|date=July 2006|title=Impact of reactive oxygen species on spontaneous mutagenesis in ''Escherichia coli''|journal=Genes Cells|volume=11|issue=7|pages=767–78|doi=10.1111/j.1365-2443.2006.00982.x|pmid=16824196}}</ref> Nos lévedos máis do 60% de substitucións dun só par de bases espontáneas e as delecións son probablemente causadas por síntese translesión.<ref>{{cite journal|vauthors=Kunz BA, Ramachandran K, Vonarx EJ|date=April 1998|title=DNA sequence analysis of spontaneous mutagenesis in ''Saccharomyces cerevisiae''|url=http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9560369|journal=Genetics|volume=148|issue=4|pages=1491–505|doi=10.1093/genetics/148.4.1491|pmc=1460101|pmid=9560369}}</ref> Unha fonte adicional significativa de mutacións en eucariotas é a inexactitude do proceso de reparación do ADN da [[unión de extremos non homólogos]], que se emprega a miúdo na reparación de roturas de dobre febra.<ref>{{cite journal|author=Huertas P|date=xaneiro de 2010|title=DNA resection in eukaryotes: deciding how to fix the break|journal=Nat. Struct. Mol. Biol.|volume=17|issue=1|pages=11–6|doi=10.1038/nsmb.1710|pmc=2850169|pmid=20051983}}</ref> En xeral parece que a principal causa subxacente de mutacións espontáneas é a síntese translesión tendente ao erro durante a replicación do ADN e que a reparación por unión de extremos non homólogos pode ser un importante contribuínte en eucariotas. === Hidrólise espontánea === O ADN non é completamente estable en solución acuosa e pode ocorrer a [[despurinación]] do ADN. En condicións fisiolóxicas o [[enlace glicosídico]] pode ser [[hidrólise|hidrolizado]] espontaneamente e estímase que 10.000 sitios de [[purina]] no ADN son despurinados cada día nunha célula.<ref name="loeb">{{Cite journal | last1 = Loeb | first1 = L. A. | title = Endogenous carcinogenesis: Molecular oncology into the twenty-first century--presidential address | journal = Cancer Research | url = http://cancerres.aacrjournals.org/content/49/20/5489.full.pdf | volume = 49 | issue = 20 | pages = 5489–5496 | year = 1989 | pmid = 2676144 }}</ref> Existen numerosas vías de reparación do ADN; porén, se o siio apurínico non é reparado, pode ocorrer unha incorporación incorrecta de nucleótidos durante a replicación. A [[adenina]] incorpórase preferentemente polas ADN polimerases nun [[sitio apurínico]]. A [[citidina]] pode tamén ser [[Desaminación|desaminada]] a [[uridina]] a unha taxa que é un 5% da taxa de despurinación e pode orixinar unha [[transición (xenética)|transición]] de [[guanina|G]] a [[adenina|A]]. As células eucariotas poden tamén conter [[5-metilcitosina]], que se cre está implicada no control da transcrición xénica, a cal pode ser desaminada a timina. === Tautomería === {{Artigo principal|Tautómero}} A [[tautomerización]] é o proceso polo cal os compostos se rearranxan espontaneamente para adoptar as súas formas de [[isómero estrutural]]. Por exemplo, as formas [[ceto]] (C=O) da guanina e timina poden rearranxarse nas súas raras formas [[enol]] (-OH), mentres que as formas [[amino]] (-NH₂ ) da adenina e citosina poden orixinar as máis raras formas [[imino]] (=NH). Na replicación do ADN, a tautomerización altera os sitios de emparellamento de bases e pode causar o emparellamento impropio das [[base nitroxenada|bases]] dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Q6Yd-qYvx9UC&pg=PA17|title=DNA Structure and Function |first= Richard R. |last=Sinden|pages=17&ndash;20 |isbn=978-0126457506|publisher= Academic Press|date= 1994}}</ref> === Modificación de bases === As bases dos ácidos nucleicos poden ser modificadas endoxenamente por moléculas celulares normais. Por exemplo, o [[metilación do ADN|ADN pode ser metilado]] pola [[S-adenosilmetionina]], que así altera a expresión do xene marcado pola metilación sen causar ningunha mutación na secuencia do ADN. A [[modificación de histonas]] é un proceso relacionado no cal as proteínas [[histona]]s arredor das cales se enrosca o ADN poden ser tamén modificadas por [[metilación]], [[fosforilación]], ou [[acetilación]]; estas modificacións poden actuar para alterar a [[expresión xénica]] do ADN local e poden tamén actuar para sinalar localizacións onde hai ADN danado que se debe reparar. O ADN pode tamén ser [[Glicosilación|glicosilado]] por [[azucre redutor|azucres redutores]]. Todos estes cambios son de tipo [[epixenético]], xa que non afectan a secuencia de bases. Moitos compostos como os [[hidrocarburo aromático policíclico|hidrocarburos aromáticos policíclicos]] (HAPs), [[amina aromática|aminas aromáticas]], [[aflatoxina]] e [[alcaloide de pirrolizidina|alcaloides de pirrolizidina]], poden formar [[especies reactivas do oxíxeno]] catalizadas polo [[citocromo P450]]. Estes metabolitos forman [[aduto do ADN|adutos no ADN]], os cales poden causar erros na replicación, e os voluminosos adutos aromáticos poden formar [[intercalación (bioquímica)|intercalacións]] estables entre as bases e bloquear a replicación. Os adutos poden tamén inducir cambios conformacionais no ADN. Algúns adutos ademais poden orixinar a [[despurinación]] do ADN;<ref>{{Cite journal | last1 = Melendez-Colon | first1 = V. J. | last2 = Smith | first2 = C. A. | last3 = Seidel | first3 = A. | last4 = Luch | first4 = A. | last5 = Platt | first5 = K. L. | last6 = Baird | first6 = W. M. | title = Formation of stable adducts and absence of depurinating DNA adducts in cells and DNA treated with the potent carcinogen dibenzoa, lpyrene or its diol epoxides | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 94 | issue = 25 | pages = 13542–13547 | year = 1997 | pmid = 9391062 | pmc = 28342 | doi=10.1073/pnas.94.25.13542 | bibcode = 1997PNAS...9413542M }}</ref> porén, non se sabe a importancia da despurinación causada polos adutos na xeración de mutacións. A [[alquilación]] e [[arilación]] de bases poden causar erros na replicación. Algúns axentes alquilantes, como as N-[[nitrosamina]]s poden requirir a reacción catalítica do citocromo P450 para a formación dun [[catión]] alquílico reactivo. O N⁷ e o O⁶ da [[guanina]] e o N³ e o N⁷ da [[adenina]] son máis susceptibles ao ataque. Os aduntos no N⁷ da guanina forman a maioría dos [[aducto do ADN|adutos do ADN]], pero parece que non son mutaxénicos. Porén, a alquilación en O⁶ da guanina é daniña porque a [[reparación por escisión de bases|reparación por escisión]] do aduto en O⁶ da guanina pode ser deficiente nalgúns tecidos como o do [[cerebro]].<ref>{{Cite journal | last1 = Boysen | first1 = G. | last2 = Pachkowski | first2 = B. F. | last3 = Nakamura | first3 = J. | last4 = Swenberg | first4 = J. A. | title = The Formation and Biological Significance of N7-Guanine Adducts | doi = 10.1016/j.mrgentox.2009.05.006 | journal = Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis | volume = 678 | issue = 2 | pages = 76–94 | year = 2009 | pmid = 19465146 | pmc =2739241 }}</ref> A [[metilación]] en O⁶ da guanina pode ter como resultado unha [[Transición (xenética)|transición]] de G a A, mentres que a metilamina en O⁴ pode ser emparellada incorrectamente coa guanina. O tipo de mutación xerada pode, non obstante, depender do tamaño e tipo de aduto así como da [[secuencia de ADN|secuencia do ADN]].<ref>{{Cite journal | last1 = Loechler | first1 = E. L. | title = The role of adduct site-specific mutagenesis in understanding how carcinogen-DNA adducts cause mutations: Perspective, prospects and problems | journal = Carcinogenesis | volume = 17 | issue = 5 | pages = 895–902 | year = 1996 | pmid = 8640935 | doi=10.1093/carcin/17.5.895 }}</ref> As radiacións ionizantes e as especies reactivas do oxíxeno oxidan con frecuencia a guanina producindo [[8-oxoguanina]]. {{Véxase tamén|Epixenética}} [[Ficheiro:brokechromo.jpg|miniatura|180px|As frechas indican roturas cromosómicas debidas a [[danos no ADN]].]] === Danos no esqueleto molecular do ADN === A [[radiación ionizante]] pode producir radicais libres moi reactivos que poden romper os enlaces no ADN. As roturas de dobre febra son especialmente nocivas e difíciles de reparar, producindo [[translocación cromosómica|translocacións]] e delecións de partes dun [[cromosoma]]. Os axentes alquilantes como o [[gas mostaza]] poden tamén causar roturas no esqueleto do ADN. O [[estrés oxidativo]] pode tamén xerar potentes [[especies reactivas do oxíxeno]] que poden danar o ADN. A reparación incorrecta doutros danos inducidos polas especies do oxíxeno altamente reactivas pode orixinar mutacións. === Enlaces cruzados === Os enlaces covalentes entre as bases dos nucleótidos do ADN da mesma febra ou de febras opostas denomínanse [[enlaces cruzados no ADN]]; o estableceento de enlaces cruzados pode afectar tanto a replicación coma a transcrición do ADN e pode ser causado pola exposición a diversos axentes. Algúns son compostos químicos que aparecen na natureza e que tamén promoven os enlaces cruzados, como os [[psoraleno]]s despois da activación pola [[radiación UV]] e o [[ácido nitroso]]. Os enlaces cruzados entre febras opostas causan máis danos, xa que bloquean a replicación e transcrición e poden causar roturas cromosómicas e rearranxos. Algúns compostos que facilitan os enlaces cruzados, como a [[ciclofosfamida]], a [[mitomicina C]] e o [[cisplatino]] utilízanse na [[quimioterapia]] anticancro debido ao seu alto grao de toxicidade para as células proliferantes. === Dimerización === A [[Dímero|dimerización]] consiste na unión de dous monómeros para formar un oligómero, como a formación de [[dímero de pirimidinas|dímeros de pirimidinas]] como resultado da exposición a [[radiación UV]], o cal promove a formación dun anel ciclobutilo entre timinas adxacentes no ADN.<ref>{{Cite journal|last1=Setlow|first1=R. B.|year=1966|title=Cyclobutane-type pyrimidine dimers in polynucleotides|journal=Science|volume=153|issue=734|pages=379–386|bibcode=1966Sci...153..379S|doi=10.1126/science.153.3734.379|pmid=5328566 }}</ref> En células humanas poden formarse miles de dímeros ao día debido á exposición normal á luz solar. A [[ADN polimerase eta|ADN polimerase η]] pode tamén axudar a sortear estas lesións pero dun modo tendente ao erro;<ref>{{Cite journal|last1=Broyde|first1=S.|last2=Patel|first2=D. J.|year=2010|title=DNA repair: How to accurately bypass damage|journal=Nature|volume=465|issue=7301|pages=1023–1024|bibcode=2010Natur.465.1023B|doi=10.1038/4651023a|pmc=4986998|pmid=20577203}}</ref> porén, os individuos cunha función de reparación do ADN derfectuosa, como os que sofren [[xeroderma pigmentosum]], son sensibles á luz do sol e teñen máis risco de ter cancro de pel. [[Ficheiro:DNA intercalation2.jpg|miniatura|250px|Etidio intercalado entre dous pares de bases adenina-timina.]] Clinicamente pode distinguirse se se formou un tumor como consecuencia directa da radiación UV por análise de secuenciación do ADN para o padrón de dimerización específico de contexto caracteístico que aparece debido á excesiva exposición ao sol.<ref>{{cite journal |last1=Mata |first1=Douglas A. |last2=Williams |first2=Erik A. |last3=Sokol |first3=Ethan |last4=Oxnard |first4=Geoffrey R. |last5=Fleischmann |first5=Zoe |last6=Tse |first6=Julie Y. |last7=Decker |first7=Brennan |title=Prevalence of UV Mutational Signatures Among Cutaneous Primary Tumors |journal=JAMA Network Open |date=23 marzo de 2022 |volume=5 |issue=3 |pages=e223833 |doi=10.1001/jamanetworkopen.2022.3833| pmid=35319765 }}</ref> === Intercalación entre bases === {{Artigo principal|Intercalación (bioquímica)}} A estrutura planar de compostos químicos como o [[bromuro de etidio]] e a [[proflavina]] permítelles inserirse entre as bases do ADN. Esta inserción causa que o esqueleto da molécula de ADN se estire e fai que ocurra con maior probabilidade o deslizamente (''slippage'') no ADN durante a replicación, xa que os enlaces entre as cadeas se fan menos estables. O ''slippage'' cara adiante orixinará unha [[mutación por deleción]], mentes que en dirección inversa causará unha [[mutación por inserción]]. Ademais, a intercalación no ADN de [[antraciclina]]s como a [[daunorrubicina]] e a [[doxorrubicina]] interfire co funcionamento do encima [[topoisomerase II]], bloqueando a replicación e causando [[recombinación homóloga]] [[mitose|mitótica]]. === Mutaxénese insercional === Os [[transposón]]s e os [[virus]] ou retrotransposóns poden inserir secuencias de ADN en rexións codificantes ou elementos funcionais dun xene e teñen como resultado a inactivación do xene. Isto denomínase [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal |last1=Mohanasundaram |first1=Boominathan |last2=Rajmane |first2=Vyankatesh B. |last3=Jogdand |first3=Sukanya V. |last4=Bhide |first4=Amey J. |last5=Banerjee |first5=Anjan K. |title=Agrobacterium-mediated Tnt1 mutagenesis of moss protonemal filaments and generation of stable mutants with impaired gametophyte |journal=Molecular Genetics and Genomics |date=xuño de 2019 |volume=294 |issue=3 |pages=583–596 |doi=10.1007/s00438-019-01532-4 |pmid=30689096}}</ref> === Mecanismos da mutaxénese adaptativa === A [[mutación adaptativa|mutaxénese adaptativa]] comprende os mecanismos de mutaxénese que permiten que un organismo se adapte a un estrés ambiental. Como a variedade de estreses ambientais é moi ampla, os mecanismos que a permiten son tamén bastante diversos, como demostran as investigacións realizadas neste eido. Por exemplo, en bacterias, a modulación da [[resposta SOS]] e a síntese de ADN de [[profago]] endóxeno incrementa a resistencia de ''[[Acinetobacter baumannii]]'' á [[ciprofloxacina]].<ref name="Geisinger" /> Os mecanismos de resistencia presúmese que están ligados a mutacións cromosómicas intransferibles por [[transferencia horizontal de xenes]] nalgúns membros da familia [[Enterobacteriaceae]], como ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Salmonella]]'' spp., ''[[Klebsiella]]'' spp. e ''[[Enterobacter]]'' spp.<ref>{{Cite journal|last1=Aghapour|first1=Zahra|last2=Gholizadeh|first2=Pourya|last3=Ganbarov|first3=Khudaverdi|last4=bialvaei|first4=Abed Zahedi|last5=Mahmood|first5=Suhad Saad|last6=Tanomand|first6=Asghar|last7=Yousefi|first7=Mehdi|last8=Asgharzadeh|first8=Mohammad|last9=Yousefi|first9=Bahman|date=April 2019|title=Molecular mechanisms related to colistin resistance in Enterobacteriaceae|journal=Infection and Drug Resistance|volume= 12|pages=965–975|doi=10.2147/idr.s199844|pmid=31190901|pmc=6519339}}</ref> Os eventos cromosómicos, especialmente a amplificación xénica, parecen ser relevantes nesta mutaxénese adaptativa en bacterias.<ref>{{Cite journal|last1=Hersh|first1=Megan N|last2=Ponder|first2=Rebecca G|last3=Hastings|first3=P.J|last4=Rosenberg|first4=Susan M|date=xuño de 2004|title=Adaptive mutation and amplification in Escherichia coli: two pathways of genome adaptation under stress|journal=Research in Microbiology|volume=155|issue=5|pages=352–359|doi=10.1016/j.resmic.2004.01.020|pmid=15207867}}</ref> As investigacións feitas en células eucariotas son moito máis escasas, pero os eventos cromosómicos parecen tamén ser bastante relevantes: mentres que se informou que a recombinación intracromosómica ectópica está implicada na adquisición de resistencia á 5-fluorocitosina en ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'',<ref name=":0" /> atopouse que as duplicacións xenómicas lle dan resistencia a esta mesma especie aos ambientes don escaseza de nutrientes.<ref name=":1" /><ref>{{Cite journal|last1=Longerich|first1=S.|last2=Galloway|first2=A. M.|last3=Harris|first3=R. S.|last4=Wong|first4=C.|last5=Rosenberg|first5=S. M.|date=1995-12-19|title=Adaptive mutation sequences reproduced by mismatch repair deficiency.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=92|issue=26|pages=12017–12020|doi=10.1073/pnas.92.26.12017|issn=0027-8424|pmc=40287|pmid=8618835|bibcode=1995PNAS...9212017L}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Rosenberg|first1=Susan M.|last2=Fitzgerald|first2=Devon M.|date=2019-04-01|title=What is mutation? A chapter in the series: How microbes "jeopardize" the modern synthesis|journal=PLOS Genetics|volume=15|issue=4|pages=e1007995|doi=10.1371/journal.pgen.1007995|pmid=30933985|pmc=6443146|issn=1553-7404}}</ref> == Aplicacións de laboratorio == {{Artigo principal|Mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)}} No laboratorio a mutaxénese é unha técnica pola cal se xeran deliberadamente por enxeñaría mutacións no ADN para producir xenes mutantes, proteínas ou [[cepa (bioloxía)|cepas]] de organismos. Poden mutarse varios constituíntes dun xene, como os seus elementos de control e os seus produtos xénicos, isto permite que a función dun xene ou proteína poida ser examinada en detalle. A mutación pode tamén producir proteínas mutantes con propiedades alteradas interesantes ou mellorar ou crear unha nova función que poida ser útil comercialmente. Poden xerarse tamén cepas mutantes de organismos que teñen aplicacións prácticas ou que permiten investigar as bases moleculares dunha determinada función da célula. Os primeiros métodos de mutaxénese producían mutacións completamente ao chou; porén, os métodos modernos de mutaxénese poden producir [[mutaxénese dirixida ao sitio|mutacións específicas de sitio]]. Entre as modernas técnicas de laboratorio usadas para xerar estas mutacións están: * [[Mutaxénese dirixida]] * [[Mutaxénese dirixida ao sitio]] / [[mutaxénese de PCR]] * [[Mutaxénese insercional]] * [[Mutaxénese etiquetada con sinatura]] * [[Mutaxénese de transposón]] * [[Mutaxénese de saturación de secuencia]] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Carcinoxénese]] *[[Danos no ADN (por causas naturais)]] *[[Reparación do ADN]] *[[Mutáxeno]] *[[Mutación]] *[[Taxa de mutación]] *[[Transfección]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] 3pnc8tel551i2s7tzohw5i4bakyt0t5 0 571267 6148576 6147764 2022-08-02T15:26:27Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == <!-- [[File:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|thumb|How [[Library (biology)|DNA libraries]] generated by [[Mutagenesis (molecular biology technique)#Random mutagenesis|random mutagenesis]] sample sequence space. The amino acid substituted into a given position is shown. Each dot or set of connected dots is one member of the library. Error-prone PCR randomly mutates some residues to other amino acids. Alanine scanning replaces each residue of the protein with alanine, one-by-one. Site saturation substitutes each of the 20 possible amino acids (or some subset of them) at a single position, one-by-one.]] Early approaches to mutagenesis relied on methods which produced entirely random mutations. In such methods, cells or organisms are exposed to [[mutagen]]s such as UV radiation or mutagenic chemicals, and mutants with desired characteristics are then selected. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] discovered in 1927 that [[X-ray]]s can cause genetic mutations in [[Drosophila melanogaster|fruit flies]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = July 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> and went on to use the mutants he created for his studies in [[genetics]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = December 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> For ''[[Escherichia coli]]'', mutants may be selected first by exposure to UV radiation, then plated onto an agar medium. The colonies formed are then [[replica plating|replica-plated]], one in a [[Growth medium|rich medium]], another in a minimal medium, and mutants that have specific nutritional requirements can then be identified by their inability to grow in the minimal medium. Similar procedures may be repeated with other types of cells and with different media for selection. A number of methods for generating random mutations in specific [[protein]]s were later developed to [[Genetic screen|screen]] for mutants with interesting or improved properties. These methods may involve the use of doped nucleotides in [[oligonucleotide]] synthesis, or conducting a [[polymerase chain reaction|PCR]] reaction in conditions that enhance misincorporation of nucleotides (error-prone PCR), for example by reducing the fidelity of replication or using nucleotide analogues.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> A variation of this method for integrating non-biased mutations in a gene is [[sequence saturation mutagenesis]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = February 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> PCR products which contain mutation(s) are then [[molecular cloning|cloned]] into an [[expression vector]] and the mutant proteins produced can then be characterised. In animal studies, [[alkylating agent]]s such as [[ENU|''N''-ethyl-''N''-nitrosourea]] (ENU) have been used to generate mutant mice.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 | doi-access = free }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> [[Ethyl methanesulfonate]] (EMS) is also often used to generate animal, plant, and virus mutants.<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = June 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> In a [[European Union]] law (as 2001/18 directive), this kind of mutagenesis may be used to produce [[genetically modified organism|GMOs]] but the products are exempted from regulation: no labeling, no evaluation.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> ==Site-directed mutagenesis== {{main|Site-directed mutagenesis}} Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> ==Homologous recombination== [[Homologous recombination]] can be used to produce specific mutation in an organism. Vector containing DNA sequence similar to the gene to be modified is introduced to the cell, and by a process of recombination replaces the target gene in the chromosome. This method can be used to introduce a mutation or knock out a gene, for example as used in the production of [[knockout mice]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == {{main|CRISPR gene editing}} Since 2013, the development of [[CRISPR]]-Cas9 technology has allowed for the efficient introduction of different types of mutations into the genome of a wide variety of organisms. The method does not require a transposon insertion site, leaves no marker, and its efficiency and simplicity has made it the preferred method for [[genome editing]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 August 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Gene synthesis == As the cost of DNA oligonucleotide synthesis falls, [[artificial gene synthesis|artificial synthesis of a complete gene]] is now a viable method for introducing mutations into a gene. This method allows for extensive mutation at multiple sites, including the complete redesign of the codon usage of a gene to optimise it for a particular organism.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> --> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] ffm1hd42do7pg1u3b2uaelz7dturydw 6148581 6148576 2022-08-02T15:34:04Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == <!-- [[File:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|thumb|How [[Library (biology)|DNA libraries]] generated by [[Mutagenesis (molecular biology technique)#Random mutagenesis|random mutagenesis]] sample sequence space. The amino acid substituted into a given position is shown. Each dot or set of connected dots is one member of the library. Error-prone PCR randomly mutates some residues to other amino acids. Alanine scanning replaces each residue of the protein with alanine, one-by-one. Site saturation substitutes each of the 20 possible amino acids (or some subset of them) at a single position, one-by-one.]] Early approaches to mutagenesis relied on methods which produced entirely random mutations. In such methods, cells or organisms are exposed to [[mutagen]]s such as UV radiation or mutagenic chemicals, and mutants with desired characteristics are then selected. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] discovered in 1927 that [[X-ray]]s can cause genetic mutations in [[Drosophila melanogaster|fruit flies]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = July 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> and went on to use the mutants he created for his studies in [[genetics]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = December 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> For ''[[Escherichia coli]]'', mutants may be selected first by exposure to UV radiation, then plated onto an agar medium. The colonies formed are then [[replica plating|replica-plated]], one in a [[Growth medium|rich medium]], another in a minimal medium, and mutants that have specific nutritional requirements can then be identified by their inability to grow in the minimal medium. Similar procedures may be repeated with other types of cells and with different media for selection. A number of methods for generating random mutations in specific [[protein]]s were later developed to [[Genetic screen|screen]] for mutants with interesting or improved properties. These methods may involve the use of doped nucleotides in [[oligonucleotide]] synthesis, or conducting a [[polymerase chain reaction|PCR]] reaction in conditions that enhance misincorporation of nucleotides (error-prone PCR), for example by reducing the fidelity of replication or using nucleotide analogues.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> A variation of this method for integrating non-biased mutations in a gene is [[sequence saturation mutagenesis]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = February 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> PCR products which contain mutation(s) are then [[molecular cloning|cloned]] into an [[expression vector]] and the mutant proteins produced can then be characterised. In animal studies, [[alkylating agent]]s such as [[ENU|''N''-ethyl-''N''-nitrosourea]] (ENU) have been used to generate mutant mice.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 | doi-access = free }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> [[Ethyl methanesulfonate]] (EMS) is also often used to generate animal, plant, and virus mutants.<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = June 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> In a [[European Union]] law (as 2001/18 directive), this kind of mutagenesis may be used to produce [[genetically modified organism|GMOs]] but the products are exempted from regulation: no labeling, no evaluation.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> ==Site-directed mutagenesis== {{main|Site-directed mutagenesis}} Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == {{main|CRISPR gene editing}} Since 2013, the development of [[CRISPR]]-Cas9 technology has allowed for the efficient introduction of different types of mutations into the genome of a wide variety of organisms. The method does not require a transposon insertion site, leaves no marker, and its efficiency and simplicity has made it the preferred method for [[genome editing]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 August 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Gene synthesis == As the cost of DNA oligonucleotide synthesis falls, [[artificial gene synthesis|artificial synthesis of a complete gene]] is now a viable method for introducing mutations into a gene. This method allows for extensive mutation at multiple sites, including the complete redesign of the codon usage of a gene to optimise it for a particular organism.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> --> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] smg14xvw6d7vyrkb87kew9rq7ux6y45 6148582 6148581 2022-08-02T15:37:43Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == <!-- [[File:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|thumb|How [[Library (biology)|DNA libraries]] generated by [[Mutagenesis (molecular biology technique)#Random mutagenesis|random mutagenesis]] sample sequence space. The amino acid substituted into a given position is shown. Each dot or set of connected dots is one member of the library. Error-prone PCR randomly mutates some residues to other amino acids. Alanine scanning replaces each residue of the protein with alanine, one-by-one. Site saturation substitutes each of the 20 possible amino acids (or some subset of them) at a single position, one-by-one.]] Early approaches to mutagenesis relied on methods which produced entirely random mutations. In such methods, cells or organisms are exposed to [[mutagen]]s such as UV radiation or mutagenic chemicals, and mutants with desired characteristics are then selected. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] discovered in 1927 that [[X-ray]]s can cause genetic mutations in [[Drosophila melanogaster|fruit flies]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = July 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> and went on to use the mutants he created for his studies in [[genetics]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = December 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> For ''[[Escherichia coli]]'', mutants may be selected first by exposure to UV radiation, then plated onto an agar medium. The colonies formed are then [[replica plating|replica-plated]], one in a [[Growth medium|rich medium]], another in a minimal medium, and mutants that have specific nutritional requirements can then be identified by their inability to grow in the minimal medium. Similar procedures may be repeated with other types of cells and with different media for selection. A number of methods for generating random mutations in specific [[protein]]s were later developed to [[Genetic screen|screen]] for mutants with interesting or improved properties. These methods may involve the use of doped nucleotides in [[oligonucleotide]] synthesis, or conducting a [[polymerase chain reaction|PCR]] reaction in conditions that enhance misincorporation of nucleotides (error-prone PCR), for example by reducing the fidelity of replication or using nucleotide analogues.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> A variation of this method for integrating non-biased mutations in a gene is [[sequence saturation mutagenesis]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = February 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> PCR products which contain mutation(s) are then [[molecular cloning|cloned]] into an [[expression vector]] and the mutant proteins produced can then be characterised. In animal studies, [[alkylating agent]]s such as [[ENU|''N''-ethyl-''N''-nitrosourea]] (ENU) have been used to generate mutant mice.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 | doi-access = free }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> [[Ethyl methanesulfonate]] (EMS) is also often used to generate animal, plant, and virus mutants.<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = June 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> In a [[European Union]] law (as 2001/18 directive), this kind of mutagenesis may be used to produce [[genetically modified organism|GMOs]] but the products are exempted from regulation: no labeling, no evaluation.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> ==Site-directed mutagenesis== {{main|Site-directed mutagenesis}} Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Gene synthesis == As the cost of DNA oligonucleotide synthesis falls, [[artificial gene synthesis|artificial synthesis of a complete gene]] is now a viable method for introducing mutations into a gene. This method allows for extensive mutation at multiple sites, including the complete redesign of the codon usage of a gene to optimise it for a particular organism.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> --> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] cwcseb670q4w700vevs85czxsxstcio 6148583 6148582 2022-08-02T15:43:43Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == <!-- [[File:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|thumb|How [[Library (biology)|DNA libraries]] generated by [[Mutagenesis (molecular biology technique)#Random mutagenesis|random mutagenesis]] sample sequence space. The amino acid substituted into a given position is shown. Each dot or set of connected dots is one member of the library. Error-prone PCR randomly mutates some residues to other amino acids. Alanine scanning replaces each residue of the protein with alanine, one-by-one. Site saturation substitutes each of the 20 possible amino acids (or some subset of them) at a single position, one-by-one.]] Early approaches to mutagenesis relied on methods which produced entirely random mutations. In such methods, cells or organisms are exposed to [[mutagen]]s such as UV radiation or mutagenic chemicals, and mutants with desired characteristics are then selected. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] discovered in 1927 that [[X-ray]]s can cause genetic mutations in [[Drosophila melanogaster|fruit flies]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = July 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> and went on to use the mutants he created for his studies in [[genetics]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = December 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> For ''[[Escherichia coli]]'', mutants may be selected first by exposure to UV radiation, then plated onto an agar medium. The colonies formed are then [[replica plating|replica-plated]], one in a [[Growth medium|rich medium]], another in a minimal medium, and mutants that have specific nutritional requirements can then be identified by their inability to grow in the minimal medium. Similar procedures may be repeated with other types of cells and with different media for selection. A number of methods for generating random mutations in specific [[protein]]s were later developed to [[Genetic screen|screen]] for mutants with interesting or improved properties. These methods may involve the use of doped nucleotides in [[oligonucleotide]] synthesis, or conducting a [[polymerase chain reaction|PCR]] reaction in conditions that enhance misincorporation of nucleotides (error-prone PCR), for example by reducing the fidelity of replication or using nucleotide analogues.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> A variation of this method for integrating non-biased mutations in a gene is [[sequence saturation mutagenesis]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = February 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> PCR products which contain mutation(s) are then [[molecular cloning|cloned]] into an [[expression vector]] and the mutant proteins produced can then be characterised. In animal studies, [[alkylating agent]]s such as [[ENU|''N''-ethyl-''N''-nitrosourea]] (ENU) have been used to generate mutant mice.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 | doi-access = free }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> [[Ethyl methanesulfonate]] (EMS) is also often used to generate animal, plant, and virus mutants.<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = June 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> In a [[European Union]] law (as 2001/18 directive), this kind of mutagenesis may be used to produce [[genetically modified organism|GMOs]] but the products are exempted from regulation: no labeling, no evaluation.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> ==Site-directed mutagenesis== {{main|Site-directed mutagenesis}} Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] cwocsvw8t1fehrk14c3us89csm4df85 6148718 6148583 2022-08-02T18:20:15Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénexe (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] <!-- Early approaches to mutagenesis relied on methods which produced entirely random mutations. In such methods, cells or organisms are exposed to [[mutagen]]s such as UV radiation or mutagenic chemicals, and mutants with desired characteristics are then selected. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] discovered in 1927 that [[X-ray]]s can cause genetic mutations in [[Drosophila melanogaster|fruit flies]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = July 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> and went on to use the mutants he created for his studies in [[genetics]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = December 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> For ''[[Escherichia coli]]'', mutants may be selected first by exposure to UV radiation, then plated onto an agar medium. The colonies formed are then [[replica plating|replica-plated]], one in a [[Growth medium|rich medium]], another in a minimal medium, and mutants that have specific nutritional requirements can then be identified by their inability to grow in the minimal medium. Similar procedures may be repeated with other types of cells and with different media for selection. A number of methods for generating random mutations in specific [[protein]]s were later developed to [[Genetic screen|screen]] for mutants with interesting or improved properties. These methods may involve the use of doped nucleotides in [[oligonucleotide]] synthesis, or conducting a [[polymerase chain reaction|PCR]] reaction in conditions that enhance misincorporation of nucleotides (error-prone PCR), for example by reducing the fidelity of replication or using nucleotide analogues.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> A variation of this method for integrating non-biased mutations in a gene is [[sequence saturation mutagenesis]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = February 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> PCR products which contain mutation(s) are then [[molecular cloning|cloned]] into an [[expression vector]] and the mutant proteins produced can then be characterised. In animal studies, [[alkylating agent]]s such as [[ENU|''N''-ethyl-''N''-nitrosourea]] (ENU) have been used to generate mutant mice.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 | doi-access = free }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> [[Ethyl methanesulfonate]] (EMS) is also often used to generate animal, plant, and virus mutants.<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = June 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> In a [[European Union]] law (as 2001/18 directive), this kind of mutagenesis may be used to produce [[genetically modified organism|GMOs]] but the products are exempted from regulation: no labeling, no evaluation.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> ==Site-directed mutagenesis== {{main|Site-directed mutagenesis}} Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] l1csfpnf8g4hacba1r1cczrcpb9zf3x 6148723 6148718 2022-08-02T18:31:52Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. <!-- A number of methods for generating random mutations in specific [[protein]]s were later developed to [[Genetic screen|screen]] for mutants with interesting or improved properties. These methods may involve the use of doped nucleotides in [[oligonucleotide]] synthesis, or conducting a [[polymerase chain reaction|PCR]] reaction in conditions that enhance misincorporation of nucleotides (error-prone PCR), for example by reducing the fidelity of replication or using nucleotide analogues.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> A variation of this method for integrating non-biased mutations in a gene is [[sequence saturation mutagenesis]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = February 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> PCR products which contain mutation(s) are then [[molecular cloning|cloned]] into an [[expression vector]] and the mutant proteins produced can then be characterised. In animal studies, [[alkylating agent]]s such as [[ENU|''N''-ethyl-''N''-nitrosourea]] (ENU) have been used to generate mutant mice.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 | doi-access = free }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> [[Ethyl methanesulfonate]] (EMS) is also often used to generate animal, plant, and virus mutants.<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = June 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> In a [[European Union]] law (as 2001/18 directive), this kind of mutagenesis may be used to produce [[genetically modified organism|GMOs]] but the products are exempted from regulation: no labeling, no evaluation.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> ==Site-directed mutagenesis== {{main|Site-directed mutagenesis}} Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] d4srpj13dketvd45qa5oase5u1wt9rl 6148726 6148723 2022-08-02T18:39:46Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutcións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. <!-- In animal studies, [[alkylating agent]]s such as [[ENU|''N''-ethyl-''N''-nitrosourea]] (ENU) have been used to generate mutant mice.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 | doi-access = free }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> [[Ethyl methanesulfonate]] (EMS) is also often used to generate animal, plant, and virus mutants.<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = June 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> In a [[European Union]] law (as 2001/18 directive), this kind of mutagenesis may be used to produce [[genetically modified organism|GMOs]] but the products are exempted from regulation: no labeling, no evaluation.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> ==Site-directed mutagenesis== {{main|Site-directed mutagenesis}} Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] nb2fygobpy67qbkoe1jhrqs8368x6gp 6148729 6148726 2022-08-02T18:43:21Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutcións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[Etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> <!-- In a [[European Union]] law (as 2001/18 directive), this kind of mutagenesis may be used to produce [[genetically modified organism|GMOs]] but the products are exempted from regulation: no labeling, no evaluation.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> ==Site-directed mutagenesis== {{main|Site-directed mutagenesis}} Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 60o5bz95adqllpbhcdiu0cu3axg5gay 6148733 6148729 2022-08-02T18:47:08Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutcións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[Etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} <!-- Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 0dngok605er92h5xes3u0dyzyi4f6ex 6148734 6148733 2022-08-02T18:47:40Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutcións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} <!-- Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] c0pmmran9anfhdbclw0iwvpoewkmeik 6148735 6148734 2022-08-02T18:48:30Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} <!-- Prior to the development site-directed mutagenesis techniques, all mutations made were random, and scientists had to use selection for the desired phenotype to find the desired mutation. Random mutagenesis techniques has an advantage in terms of how many mutations can be produced; however, while random mutagenesis can produce a change in single nucleotides, it does not offer much control as to which nucleotide is being changed.<ref name="Bushman_2020"/> Many researchers therefore seek to introduce selected changes to DNA in a precise, site-specific manner. Early attempts uses analogs of nucleotides and other chemicals were first used to generate localized [[point mutation]]s.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Such chemicals include [[aminopurine]], which induces an AT to GC [[Transition (genetics)|transition]],<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = September 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> while [[Methylnitronitrosoguanidine|nitrosoguanidine]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = October 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> [[bisulfite]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = May 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S | doi-access = free }}</ref> and N⁴-hydroxycytidine may induce a GC to AT transition.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = January 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F | doi-access = free }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = September 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> These techniques allow specific mutations to be engineered into a protein; however, they are not flexible with respect to the kinds of mutants generated, nor are they as specific as later methods of site-directed mutagenesis and therefore have some degree of randomness. Other technologies such as cleavage of DNA at specific sites on the chromosome, addition of new nucleotides, and exchanging of base pairs it is now possible to decide where mutations can go.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 3ljdjm9gywow5n8lhx66schrdzyaw88 6148756 6148735 2022-08-02T19:31:02Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} <!-- Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> <!-- [[File:Site Directed Mutagenesis.png|thumb|upright=1.1|left|Simplified diagram of the site directed mutagenic technique using pre-fabricated oligonucleotides in a primer extension reaction with DNA polymerase]] Current techniques for site-specific mutation originates from the primer extension technique developed in 1978. Such techniques commonly involve using pre-fabricated mutagenic oligonucleotides in a [[primer (molecular biology)|primer]] extension reaction with [[DNA polymerase]]. This methods allows for point mutation or [[Deletion (genetics)|deletion]] or [[Insertion (genetics)|insertion]] of small stretches of DNA at specific sites. Advances in methodology have made such mutagenesis now a relatively simple and efficient process.<ref name="Doering_2018" /> Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 9o4rxl9e5l30ydv1hly09cio9ko7es1 6148766 6148756 2022-08-02T19:39:54Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} <!-- Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de cebador (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de [[cebador]] con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> <!-- Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] qn25u4nljmhnf4kix3z4a9mth2ubwyw 6148767 6148766 2022-08-02T19:40:07Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de cebador (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de [[cebador]] con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> <!-- Newer and more efficient methods of site directed mutagenesis are being constantly developed. For example, a technique called "Seamless ligation cloning extract" (or SLiCE for short) allows for the cloning of certain sequences of DNA within the genome, and more than one DNA fragment can be inserted into the genome at once.<ref name="Motohashi_2015"/> Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] nghlphtllwd9z5bre77ldwr5mqiimrt 6148772 6148767 2022-08-02T19:45:42Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> <!-- Site directed mutagenesis allows the effect of specific mutation to be investigated. There are numerous uses; for example, it has been used to determine how susceptible certain species were to chemicals that are often used In labs. The experiment used site directed mutagenesis to mimic the expected mutations of the specific chemical. The mutation resulted in a change in specific amino acids and the effects of this mutation were analyzed.<ref name="Doering_2018"/> [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] birbwc9uzmzosgpd6qx48ol8w8lvnjs 6148776 6148772 2022-08-02T19:50:19Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> <!-- [[File:Site saturation mutagenesis.svg|thumb|Site saturation mutagenesis is a type of site-directed mutagenesis. This image shows the saturation mutagenesis of a single position in a theoretical 10-residue protein. The wild type version of the protein is shown at the top, with M representing the first amino acid methionine, and * representing the termination of translation. All 19 mutants of the isoleucine at position 5 are shown below.]] The site-directed approach may be done systematically in such techniques as [[alanine scanning]] mutagenesis, whereby residues are systematically mutated to [[alanine]] in order to identify residues important to the structure or function of a protein.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= September 1, 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Another comprehensive approach is site [[saturation mutagenesis]] where one [[codon]] or a set of codons may be substituted with all possible [[amino acid]]s at the specific positions.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 April 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C |doi-access=free }}</ref> ==Combinatorial mutagenesis== Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 0xan9fhkfiqqtx2h5gz607wpy2tdod9 6148780 6148776 2022-08-02T20:00:29Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un cribado de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == <!-- Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] lvq83ri21j2o9vca72fiuiz4stxku00 6148781 6148780 2022-08-02T20:01:21Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == <!-- Combinatorial mutagenesis is a site-directed protein engineering technique whereby multiple mutants of a protein can be simultaneously engineered based on analysis of the effects of additive individual mutations.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = November 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> It provides a useful method to assess the combinatorial effect of a large number of mutations on protein function.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = August 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 | s2cid = 196811756 }}</ref> Large numbers of mutants may be screened for a particular characteristic by combinatorial analysis.<ref name="Parker_2011" /> In this technique, multiple positions or short sequences along a DNA strand may be exhaustively modified to obtain a comprehensive library of mutant proteins.<ref name="Parker_2011" /> The rate of incidence of beneficial variants can be improved by different methods for constructing mutagenesis libraries. One approach to this technique is to extract and replace a portion of the DNA sequence with a library of sequences containing all possible combinations at the desired mutation site. The content of the inserted segment can include sequences of structural significance, immunogenic property, or enzymatic function. A segment may also be inserted randomly into the gene in order to assess structural or functional significance of a particular part of a protein.<ref name="Parker_2011" /> ==Insertional mutagenesis== {{further|Signature tagged mutagenesis|Transposon mutagenesis}} The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] phyx7qie11mi44mtrqe44wr4i2drknc 6148789 6148781 2022-08-02T20:37:11Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese combinatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} <!-- The insertion of one or more base pairs, resulting in DNA mutations, is also known as insertional mutagenesis.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> Engineered mutations such as these can provide important information in cancer research, such as mechanistic insights into the development of the disease. Retroviruses and transposons are the chief instrumental tools in insertional mutagenesis. Retroviruses, such as the mouse mammory tumor virus and murine leukemia virus, can be used to identify genes involved in carcinogenesis and understand the biological pathways of specific cancers.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Transposons, chromosomal segments that can undergo transposition, can be designed and applied to insertional mutagenesis as an instrument for cancer gene discovery.<ref name="Vassiliou_2010" /> These chromosomal segments allow insertional mutagenesis to be applied to virtually any tissue of choice while also allowing for more comprehensive, unbiased depth in DNA sequencing.<ref name="Vassiliou_2010" /> Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 04km9ae2zglj4bdgonr9dhqxzc0ybw2 6148804 6148789 2022-08-02T20:54:04Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> <!-- Researchers have found four mechanisms of insertional mutagenesis that can be used on humans. the first mechanism is called enhancer insertion. Enhancers boost transcription of a particular gene by interacting with a promoter of that gene. This particular mechanism was first used to help severely immunocompromised patients I need of bone marrow. Gammaretroviruses carrying enhancers were then inserted into patients. The second mechanism is referred to as promoter insertion. Promoters provide our cells with the specific sequences needed to begin translation. Promoter insertion has helped researchers learn more about the HIV virus. The third mechanism is gene inactivation. An example of gene inactivation is using insertional mutagenesis to insert a retrovirus that disrupts the genome of the T cell in leukemia patients and giving them a specific antigen called CAR allowing the T cells to target cancer cells. The final mechanisms is referred to as mRNA 3' end substitution. Our genes occasionally undergo point mutations causing beta-thalassemia that interrupts red blood cell function. To fix this problem the correct gene sequence for the red blood cells are introduced and a substitution is made.<ref name="Bushman_2020"/> --> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] phi5rpnssbee37ur41pqcjc2u1o9v19 6148823 6148804 2022-08-02T21:11:54Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = November 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 | doi-access = free }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de amplificador (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes grab¡vemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor]]es proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóblo branco|glóbulos brancos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 7bjvs21j1d1sas3s0bv01n8vwri274w 6148825 6148823 2022-08-02T21:13:49Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóblo branco|glóbulos brancos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] mkkkxrboffptx5cggwmf46n9wgihbe6 6148828 6148825 2022-08-02T21:16:12Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 September 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] aca125gkty7mb1cngpjdf2q9gkblo7w 6148830 6148828 2022-08-02T21:17:12Z Miguelferig 27155 /* Síntese de xenes */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria ou insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] c4cn4tr375dui9apxvrpjz5bnls5not 6148831 6148830 2022-08-02T21:18:34Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, a tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus procariota, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 0v27gi28kgn6bbup6g0330803dylzbx 6148833 6148831 2022-08-02T21:21:00Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientesn [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 76waoktpvqpa9g01mhwcajyidb30dcg 6148834 6148833 2022-08-02T21:23:07Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] dgt0wwdny5vvtmqj0v68gs2hkuqu58e 6148838 6148834 2022-08-02T21:23:49Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] sample o espazo de secuen cias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 4xk5nnqqndxi7ysqscb02gl88p1kn7o 6148846 6148838 2022-08-02T21:29:56Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou orgnismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] cwu6mo22m956t1h3l0iaeft6ibpydnj 6148848 6148846 2022-08-02T21:31:41Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutants producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] jgjxov1tkj8f195mnxjsqr09p0q1cva 6148850 6148848 2022-08-02T21:34:30Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese aleatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotio]] desexado e atopar a mutación desexada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre que nucleótido é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] dg1z40fjys80bwojmnlz9w34h7pi5s7 6148852 6148850 2022-08-02T21:38:44Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADn de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] jpur6plt89kawin5185i47p6klx6wrq 6148854 6148852 2022-08-02T21:40:23Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicoss para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] fbnbbzzosnndw9xctz5he7ifoiaxr6t 6148855 6148854 2022-08-02T21:41:03Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[tansición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] l5jvl0127prj8wrutm05tqqcsr4pq01 6148856 6148855 2022-08-02T21:42:13Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptivles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 5atazky719ee9y9ztafn6mh1lknbua1 6148857 6148856 2022-08-02T21:45:07Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE ("Seamless ligation cloning extract", ~extracto de clonación de ligazón sen interupcións) permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] t8eo8ravr1tfibq5yaru47bhi21jllq 6148858 6148857 2022-08-02T21:47:47Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Todos os 19 mutantes da isoleucina n posición 5 móstranse debaixo.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 7vn54a01d8a6ilfu8z2ixyntlzo3qww 6148860 6148858 2022-08-02T21:49:38Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese dirixida ao sitio */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de enxeñaría de proteínas dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes números de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatorio.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha iblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas poden ser mellorados por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] iayaoedt1baixc079y0m4dsrsv6zi1z 6148861 6148860 2022-08-02T21:52:24Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese combinatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] cunha biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] czx4iri3gk4cvirixolz118jig7pua3 6148863 6148861 2022-08-02T21:53:31Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese combinatoria */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualemnte calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] albv57mj634xkzts8zaaa8m1yq7828d 6148864 6148863 2022-08-02T21:54:53Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan otras células coas secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dándolles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos son introducidos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 32py1eyjer52te8iqmpbh8s2znbe312 6148867 6148864 2022-08-02T21:59:52Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e darlles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] spmn51xv85v3up4s54mqg4e08ne9hx9 6148868 6148867 2022-08-02T22:02:47Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' de ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 0kfvj5myvtfnmgcr5h7qis03hionuom 6148870 6148868 2022-08-02T22:04:21Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' do ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] rudib0xkt9cd3ybey2jeilzykzlyhbm 6148872 6148870 2022-08-02T22:07:18Z Miguelferig 27155 /* Recombinación homóloga */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' do ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo como o usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" doxenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 7ojh8u5u9dpz66nl7rmivt74ueus3kx 6148873 6148872 2022-08-02T22:08:45Z Miguelferig 27155 /* CRISPR */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' do ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo como o usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" do xenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] rfaaof24imyuhoy9y8vpeyxfhw0ools 6148874 6148873 2022-08-02T22:09:30Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' do ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo como o usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" do xenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] jj6o73x1syp7gtqk2gf1ky6ah9cybru 6149022 6148874 2022-08-03T00:59:11Z InternetArchiveBot 89787 Engade 1 libro para [[Wikipedia:Verificabilidade|verificar]] (20220802sim)) #IABot (v2.0.8.9) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-genetics_1981_15/page/265 | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como mutaxénese insercional.<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' do ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo como o usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" do xenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 6w0a0ti6ft5gs8w9x5d002zhguymrfd 6149234 6149022 2022-08-03T09:38:52Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-genetics_1981_15/page/265 | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' do ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo como o usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" do xenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] p0b5abjxy5mb92xjynm9eu9t902bxmb 6149235 6149234 2022-08-03T09:39:31Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de mutaxénese. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-genetics_1981_15/page/265 | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese insercional|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' do ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo como o usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" do xenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] 2lvvlaosupa0ecf4n8hxnkcsbnndb0v 6149434 6149235 2022-08-03T11:13:35Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de [[mutaxénese]]. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-genetics_1981_15/page/265 | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese insercional|Mutaxénese etiiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' do ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo como o usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" do xenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] et3a7usilzgcl1ueix33tst1mqd0ygz 6149460 6149434 2022-08-03T11:35:25Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional */ wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida ao sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de [[mutaxénese]]. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida ao sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariotas]], permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida ao sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencia]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida ao sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida ao sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida ao sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-genetics_1981_15/page/265 | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida ao sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida ao sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida ao sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida ao sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A mutaxénese de sitio de saturación é un tipo de mutaxénese dirixida ao sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitio, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890|s2cid=37361631}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese insercional|Mutaxénese etiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' do ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo como o usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" do xenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorato]] * [[Mutaxénese saturada]] * [[Evolución dirixido]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] ifq7dh58rqtb0rybtpvh769er738jkd 0 571278 6148585 6148304 2022-08-02T15:49:32Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXIII Olimpiada | imaxe = 2024 Summer Olympics text logo.png | imaxetamaño = 200px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{FRAb}} [[París]], [[Francia]] | lema = ''Ouvrons grand les Jeux'' | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = 10&nbsp;500 (cuota límite) | eventos = 329 en 32 deportes (48 disciplinas) | apertura = [[26 de xullo]] | clausura = [[11 de agosto]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = Xardíns do Trocadéro e [[Río Sena]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2020|Toquio 2020]] | seguinte = [[Xogos Olímpicos de 2028|Os Ánxeles 2024]] }} Os '''Xogos Olímpicos de 2024''' (en [[lingua francesa|francés]]: ''Jeux olympiques de 2024''), oficialmente os '''Xogos da XXXIII Olimpiada''' (en francés: ''Jeux de la XXXIIIe Olympiade'') e tamén coñecidos como '''París 2024''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 26 de xullo ao 11 de agosto de 2024 con [[París]] como a súa principal cidade anfitrioa, xunto con outras 16 cidades repartidas pola [[Francia metropolitana]] e outra no territorio francés de ultramar de [[Tahití]] como subsedes. París foi galardonado cos Xogos na 131ª Sesión do [[Comité Olímpico Internacional]] (COI) en [[Lima]], [[Perú]], o [[13 de setembro]] de [[2017]]. Debido ás múltiples candidaturas retiradas, que deixaron só París e aos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] en liza, o COI aprobou un proceso para conceder simultáneamente a organización do envento 2024 e 2028. Despois de ter acollido anteriormente os [[Xogos Olímpicos]] de [[Xogos Olímpicos de 1900|1900]] e [[Xogos Olímpicos de 1924|1924]], París converterase na segunda cidade en acoller os Xogos Olímpicos de verán tres veces despois de [[Londres]] ([[Xogos Olímpicos de 1908|1908]], [[Xogos Olímpicos de 1948|1948]] e [[Xogos Olímpicos de 2012|1912]]). Estes Xogos marcarán o centenario dos Xogos de París de 1924, os sextos Xogos Olímpicos organizados por Francia (tres de verán e tres de inverno) e os primeiros Xogos Olímpicos en Francia desde os [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1992|Xogos Olímpicos de inverno de 1992]] en [[Albertville]]. Estes Xogos presentarán o debut do [[breakdance]] como evento olímpico. == Candidaturas == [[Os Ánxeles]], [[Budapest]], [[Hamburgo]], [[París]] e [[Roma]] foron as cinco cidades candidatas a acoller os Xogos Olímpicos de verán de 2024. O proceso estivo marcado polas retiradas das candidaturas, a incerteza política e os elevados custos de organización.<ref>{{cite web|last1=Butler|first1=Nick|title=Exclusive: IOC vow to "further adjust" candidature process after Budapest 2024 withdrawal|trans_title=Exclusiva: o COI promete "axustar aínda máis" o proceso de candidatura despois da retirada de Budapest 2024|url=http://www.insidethegames.biz/articles/1047403/exclusive-ioc-vow-to-further-adjust-candidature-process-after-budapest-2024-withdrawal|páxina-web=Inside the Games|access-date=2 de agosto de 2022|lingua=inglés|data=24 de febreiro de 2017}}</ref> A primeira candidatura en retirarse foi a de Hamburgo o 29 de novembro de 2015 tras celebrar un referendo. Posteriormente, retiraríase outra das candidaturas europeas, Roma, alegando dificultades fiscais.<ref>{{cita web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-37432928|título=Rome 2024 Olympic bid collapses in acrimony|trans_title=A candidatura olímpica de Roma 2024 colapsa en acrimonia|data=21 de setembro de 2016|páxina-web=BBC News|access-date=2 de agosto de 2022|lingua=inglés|data=21 de setembro de 2016}}</ref> O 22 de febreiro de 2017, Budapest sería a seguinte en retirouse despois de que unha petición contra a candidatura apañase máis sinaturas das necesarias para a celebración dun referendo. Após estas retiradas, a Xunta Executiva do COI reuniuse o 9 de xuño de 2017 en [[Lausana]], [[Suíza]], para discutir os procesos de licitación de 2024 e 2028. Na reunión, o Comité Olímpico Internacional propuxo formalmente elixir as cidades anfitrioas olímpicas de 2024 e 2028 ao mesmo tempo, unha proposta que unha Sesión Extraordinaria do COI aprobou o 11 de xullo de 2017 O COI estableceu un proceso polo que os comités de candidatura de Os Ánxeles 2024 e París 2024 se reuniron co COI para discutir quen acollería os Xogos en 2024 e 2028. Tras a decisión de conceder os dous Xogos simultáneamente, París foi seleccionado como o anfitrión para 2024 e os Ánxeles para os seguintes Xogos. === Votación === Paris foi seleccionada como sede o 13 de setembro de 2017 na 131ª Sesión do COI en [[Lima]]. Os dous membros franceses co COI, Guy Drut e [[Tony Estanguet]], non puideron votar debido ao regulamento da Carta Olímpica. {|class="wikitable" style="text-align: center;" |+ Votación para o Xogos de 2024 |- ! scope="col"|Cidade ! scope="col"|País ! scope="col"|Votos |- |'''[[Paris]]''' |'''{{bandeira|Francia}}''' |'''Unánime''' |} == Programa == === Deportes === {|class="wikitable" style="width:100%;" |- !Programa dos Xogos Olímpicos de 2024 |- | {{Col-begin}} {{Col-4}} * Acuáticos ** {{GamesSport|Natación|Events=35|Format=d}} ** {{GamesSport|Natación en augas abertas|Events=2|Format=d}} ** {{GamesSport|Natación sincronizada|Events=2|Format=d}} ** {{GamesSport|Salto de trampolín|Events=8|Format=d}} ** {{GamesSport|Wáter-polo|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Atletismo|Events=48|Format=d}} * {{GamesSport|Bádminton|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Baloncesto|Format=d}} ** Baloncesto <small>(2)</small> ** Baloncesto 3x3 <small>(2)</small> * {{GamesSport|Balonmán|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Boxeo|Events=13|Format=d}} * {{GamesSport|Breakdance|Events=2|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Canoa|Format=d}} ** Slalom <small>(6)</small> ** Sprint <small>(10)</small> * {{GamesSport|Ciclismo|Format=d}} ** BMX <small>(4)</small> ** Montaña <small>(2)</small> ** Pista <small>(12)</small> ** Ruta <small>(4)</small> *{{GamesSport|Equitación|Format=d}} ** Concurso completo <small>(2)</small> ** Doma clásica <small>(2)</small> ** Salto <small>(2)</small> * {{GamesSport|Escalada|Events=4|Format=d}} * {{GamesSport|Esgrima|Events=12|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Fútbol|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Golf|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Halterofilia|Events=10|Format=d}} * {{GamesSport|Hóckey sobre herba|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Judo|Events=15|Format=d}} * {{GamesSport|Monopatinaxe|Events=4|Format=d}} * {{GamesSport|Pentatlón moderno|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Remo|Events=14|Format=d}} * {{GamesSport|Rugby a 7|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Surf|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Tiro|Events=15|Format=d}} * {{GamesSport|Tiro con arco|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Taekwondo|Events=8|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Tenis|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Tenis de mesa|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Triatlón|Events=3|Format=d}} * {{GamesSport|Vela|Events=10|Format=d}} * {{GamesSport|Voleibol|Format=d}} ** Voleibol <small>(2)</small> ** Voleibol praia <small>(2)</small> * {{GamesSport|Loita|Format=d}} ** Grecorromana <small>(6)</small> ** Libre <small>(12)</small> * {{GamesSport|Ximnasia|Format=d}} ** Artística <small>(14)</small> ** Rítmica<small>(2)</small> ** Trampolín <small>(2)</small> {{col-end}} |} == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[París]] * [[Xogos Olímpicos]] * [[Xogos Olímpicos de 1900]] * [[Xogos Olímpicos de 1924]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/pt/olympic-games/paris-2024 París 2024 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] * [https://www.paris2024.org/fr/ Páxina web oficial dos Xogos Olímpicos de París 2024] {{fr}} {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos|Francia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2024| ]] brqa7ze7nw0wf5lh9rt65dfp9ari97j 6148625 6148585 2022-08-02T16:22:04Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXIII Olimpiada | imaxe = 2024 Summer Olympics text logo.png | imaxetamaño = 200px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{FRAb}} [[París]], [[Francia]] | lema = ''Ouvrons grand les Jeux'' | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = 10&nbsp;500 (cuota límite) | eventos = 329 en 32 deportes (48 disciplinas) | apertura = [[26 de xullo]] | clausura = [[11 de agosto]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = Xardíns do Trocadéro e [[Río Sena]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2020|Toquio 2020]] | seguinte = [[Xogos Olímpicos de 2028|Os Ánxeles 2024]] }} Os '''Xogos Olímpicos de 2024''' (en [[lingua francesa|francés]]: ''Jeux olympiques de 2024''), oficialmente os '''Xogos da XXXIII Olimpiada''' (en francés: ''Jeux de la XXXIIIe Olympiade'') e tamén coñecidos como '''París 2024''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 26 de xullo ao 11 de agosto de 2024 con [[París]] como a súa principal cidade anfitrioa, xunto con outras 16 cidades repartidas pola [[Francia metropolitana]] e outra no territorio francés de ultramar de [[Tahití]] como subsedes. París foi galardonado cos Xogos na 131ª Sesión do [[Comité Olímpico Internacional]] (COI) en [[Lima]], [[Perú]], o [[13 de setembro]] de [[2017]]. Debido ás múltiples candidaturas retiradas, que deixaron só París e aos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] en liza, o COI aprobou un proceso para conceder simultáneamente a organización do envento 2024 e 2028. Despois de ter acollido anteriormente os [[Xogos Olímpicos]] de [[Xogos Olímpicos de 1900|1900]] e [[Xogos Olímpicos de 1924|1924]], París converterase na segunda cidade en acoller os Xogos Olímpicos de verán tres veces despois de [[Londres]] ([[Xogos Olímpicos de 1908|1908]], [[Xogos Olímpicos de 1948|1948]] e [[Xogos Olímpicos de 2012|1912]]). Estes Xogos marcarán o centenario dos Xogos de París de 1924, os sextos Xogos Olímpicos organizados por Francia (tres de verán e tres de inverno) e os primeiros Xogos Olímpicos en Francia desde os [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1992|Xogos Olímpicos de inverno de 1992]] en [[Albertville]]. Estes Xogos presentarán o debut do [[breakdance]] como evento olímpico. == Candidaturas == [[Os Ánxeles]], [[Budapest]], [[Hamburgo]], [[París]] e [[Roma]] foron as cinco cidades candidatas a acoller os Xogos Olímpicos de verán de 2024. O proceso estivo marcado polas retiradas das candidaturas, a incerteza política e os elevados custos de organización.<ref>{{cite web|last1=Butler|first1=Nick|title=Exclusive: IOC vow to "further adjust" candidature process after Budapest 2024 withdrawal|trans_title=Exclusiva: o COI promete "axustar aínda máis" o proceso de candidatura despois da retirada de Budapest 2024|url=http://www.insidethegames.biz/articles/1047403/exclusive-ioc-vow-to-further-adjust-candidature-process-after-budapest-2024-withdrawal|páxina-web=Inside the Games|access-date=2 de agosto de 2022|lingua=inglés|data=24 de febreiro de 2017}}</ref> A primeira candidatura en retirarse foi a de Hamburgo o 29 de novembro de 2015 tras celebrar un referendo. Posteriormente, retiraríase outra das candidaturas europeas, Roma, alegando dificultades fiscais.<ref>{{cita web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-37432928|título=Rome 2024 Olympic bid collapses in acrimony|trans_title=A candidatura olímpica de Roma 2024 colapsa en acrimonia|data=21 de setembro de 2016|páxina-web=BBC News|access-date=2 de agosto de 2022|lingua=inglés|data=21 de setembro de 2016}}</ref> O 22 de febreiro de 2017, Budapest sería a seguinte en retirouse despois de que unha petición contra a candidatura apañase máis sinaturas das necesarias para a celebración dun referendo. Após estas retiradas, a Xunta Executiva do COI reuniuse o 9 de xuño de 2017 en [[Lausana]], [[Suíza]], para discutir os procesos de licitación de 2024 e 2028. Na reunión, o Comité Olímpico Internacional propuxo formalmente elixir as cidades anfitrioas olímpicas de 2024 e 2028 ao mesmo tempo, unha proposta que unha Sesión Extraordinaria do COI aprobou o 11 de xullo de 2017 O COI estableceu un proceso polo que os comités de candidatura de Os Ánxeles 2024 e París 2024 se reuniron co COI para discutir quen acollería os Xogos en 2024 e 2028. Tras a decisión de conceder os dous Xogos simultáneamente, París foi seleccionado como o anfitrión para 2024 e os Ánxeles para os seguintes Xogos. === Votación === Paris foi seleccionada como sede o 13 de setembro de 2017 na 131ª Sesión do COI en [[Lima]]. Os dous membros franceses co COI, Guy Drut e [[Tony Estanguet]], non puideron votar debido ao regulamento da Carta Olímpica. {|class="wikitable" style="text-align: center;" |+ Votación para o Xogos de 2024 |- ! scope="col"|Cidade ! scope="col"|País ! scope="col"|Votos |- |'''[[Paris]]''' |'''{{bandeira|Francia}}''' |'''Unánime''' |} == Programa == === Deportes === {|class="wikitable" style="width:100%;" |- !Programa dos Xogos Olímpicos de 2024 |- | {{Col-begin}} {{Col-4}} * Acuáticos ** {{GamesSport|Natación|Events=35|Format=d}} ** {{GamesSport|Natación en augas abertas|Events=2|Format=d}} ** {{GamesSport|Natación sincronizada|Events=2|Format=d}} ** {{GamesSport|Salto de trampolín|Events=8|Format=d}} ** {{GamesSport|Wáter-polo|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Atletismo|Events=48|Format=d}} * {{GamesSport|Bádminton|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Baloncesto|Format=d}} ** Baloncesto <small>(2)</small> ** Baloncesto 3x3 <small>(2)</small> * {{GamesSport|Balonmán|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Boxeo|Events=13|Format=d}} * {{GamesSport|Breakdance|Events=2|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Canoa|Format=d}} ** Slalom <small>(6)</small> ** Sprint <small>(10)</small> * {{GamesSport|Ciclismo|Format=d}} ** BMX <small>(4)</small> ** Montaña <small>(2)</small> ** Pista <small>(12)</small> ** Ruta <small>(4)</small> *{{GamesSport|Equitación|Format=d}} ** Concurso completo <small>(2)</small> ** Doma clásica <small>(2)</small> ** Salto <small>(2)</small> * {{GamesSport|Escalada|Events=4|Format=d}} * {{GamesSport|Esgrima|Events=12|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Fútbol|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Golf|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Halterofilia|Events=10|Format=d}} * {{GamesSport|Hóckey sobre herba|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Judo|Events=15|Format=d}} * {{GamesSport|Monopatinaxe|Events=4|Format=d}} * {{GamesSport|Péntatlon moderno|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Remo|Events=14|Format=d}} * {{GamesSport|Rugby a 7|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Surf|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Tiro|Events=15|Format=d}} * {{GamesSport|Tiro con arco|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Taekwondo|Events=8|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Tenis|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Tenis de mesa|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Tríatlon|Events=3|Format=d}} * {{GamesSport|Vela|Events=10|Format=d}} * {{GamesSport|Voleibol|Format=d}} ** Voleibol <small>(2)</small> ** Voleibol praia <small>(2)</small> * {{GamesSport|Loita|Format=d}} ** Grecorromana <small>(6)</small> ** Libre <small>(12)</small> * {{GamesSport|Ximnasia|Format=d}} ** Artística <small>(14)</small> ** Rítmica<small>(2)</small> ** Trampolín <small>(2)</small> {{col-end}} |} == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[París]] * [[Xogos Olímpicos]] * [[Xogos Olímpicos de 1900]] * [[Xogos Olímpicos de 1924]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/pt/olympic-games/paris-2024 París 2024 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] * [https://www.paris2024.org/fr/ Páxina web oficial dos Xogos Olímpicos de París 2024] {{fr}} {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos|Francia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2024| ]] tk3k57rm434jh1np3e574uy2lcla6ob 6148626 6148625 2022-08-02T16:22:16Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXIII Olimpiada | imaxe = 2024 Summer Olympics text logo.png | imaxetamaño = 200px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{FRAb}} [[París]], [[Francia]] | lema = ''Ouvrons grand les Jeux'' | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = 10&nbsp;500 (cota límite) | eventos = 329 en 32 deportes (48 disciplinas) | apertura = [[26 de xullo]] | clausura = [[11 de agosto]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = Xardíns do Trocadéro e [[Río Sena]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2020|Toquio 2020]] | seguinte = [[Xogos Olímpicos de 2028|Os Ánxeles 2024]] }} Os '''Xogos Olímpicos de 2024''' (en [[lingua francesa|francés]]: ''Jeux olympiques de 2024''), oficialmente os '''Xogos da XXXIII Olimpiada''' (en francés: ''Jeux de la XXXIIIe Olympiade'') e tamén coñecidos como '''París 2024''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 26 de xullo ao 11 de agosto de 2024 con [[París]] como a súa principal cidade anfitrioa, xunto con outras 16 cidades repartidas pola [[Francia metropolitana]] e outra no territorio francés de ultramar de [[Tahití]] como subsedes. París foi galardonado cos Xogos na 131ª Sesión do [[Comité Olímpico Internacional]] (COI) en [[Lima]], [[Perú]], o [[13 de setembro]] de [[2017]]. Debido ás múltiples candidaturas retiradas, que deixaron só París e aos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] en liza, o COI aprobou un proceso para conceder simultáneamente a organización do envento 2024 e 2028. Despois de ter acollido anteriormente os [[Xogos Olímpicos]] de [[Xogos Olímpicos de 1900|1900]] e [[Xogos Olímpicos de 1924|1924]], París converterase na segunda cidade en acoller os Xogos Olímpicos de verán tres veces despois de [[Londres]] ([[Xogos Olímpicos de 1908|1908]], [[Xogos Olímpicos de 1948|1948]] e [[Xogos Olímpicos de 2012|1912]]). Estes Xogos marcarán o centenario dos Xogos de París de 1924, os sextos Xogos Olímpicos organizados por Francia (tres de verán e tres de inverno) e os primeiros Xogos Olímpicos en Francia desde os [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1992|Xogos Olímpicos de inverno de 1992]] en [[Albertville]]. Estes Xogos presentarán o debut do [[breakdance]] como evento olímpico. == Candidaturas == [[Os Ánxeles]], [[Budapest]], [[Hamburgo]], [[París]] e [[Roma]] foron as cinco cidades candidatas a acoller os Xogos Olímpicos de verán de 2024. O proceso estivo marcado polas retiradas das candidaturas, a incerteza política e os elevados custos de organización.<ref>{{cite web|last1=Butler|first1=Nick|title=Exclusive: IOC vow to "further adjust" candidature process after Budapest 2024 withdrawal|trans_title=Exclusiva: o COI promete "axustar aínda máis" o proceso de candidatura despois da retirada de Budapest 2024|url=http://www.insidethegames.biz/articles/1047403/exclusive-ioc-vow-to-further-adjust-candidature-process-after-budapest-2024-withdrawal|páxina-web=Inside the Games|access-date=2 de agosto de 2022|lingua=inglés|data=24 de febreiro de 2017}}</ref> A primeira candidatura en retirarse foi a de Hamburgo o 29 de novembro de 2015 tras celebrar un referendo. Posteriormente, retiraríase outra das candidaturas europeas, Roma, alegando dificultades fiscais.<ref>{{cita web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-37432928|título=Rome 2024 Olympic bid collapses in acrimony|trans_title=A candidatura olímpica de Roma 2024 colapsa en acrimonia|data=21 de setembro de 2016|páxina-web=BBC News|access-date=2 de agosto de 2022|lingua=inglés|data=21 de setembro de 2016}}</ref> O 22 de febreiro de 2017, Budapest sería a seguinte en retirouse despois de que unha petición contra a candidatura apañase máis sinaturas das necesarias para a celebración dun referendo. Após estas retiradas, a Xunta Executiva do COI reuniuse o 9 de xuño de 2017 en [[Lausana]], [[Suíza]], para discutir os procesos de licitación de 2024 e 2028. Na reunión, o Comité Olímpico Internacional propuxo formalmente elixir as cidades anfitrioas olímpicas de 2024 e 2028 ao mesmo tempo, unha proposta que unha Sesión Extraordinaria do COI aprobou o 11 de xullo de 2017 O COI estableceu un proceso polo que os comités de candidatura de Os Ánxeles 2024 e París 2024 se reuniron co COI para discutir quen acollería os Xogos en 2024 e 2028. Tras a decisión de conceder os dous Xogos simultáneamente, París foi seleccionado como o anfitrión para 2024 e os Ánxeles para os seguintes Xogos. === Votación === Paris foi seleccionada como sede o 13 de setembro de 2017 na 131ª Sesión do COI en [[Lima]]. Os dous membros franceses co COI, Guy Drut e [[Tony Estanguet]], non puideron votar debido ao regulamento da Carta Olímpica. {|class="wikitable" style="text-align: center;" |+ Votación para o Xogos de 2024 |- ! scope="col"|Cidade ! scope="col"|País ! scope="col"|Votos |- |'''[[Paris]]''' |'''{{bandeira|Francia}}''' |'''Unánime''' |} == Programa == === Deportes === {|class="wikitable" style="width:100%;" |- !Programa dos Xogos Olímpicos de 2024 |- | {{Col-begin}} {{Col-4}} * Acuáticos ** {{GamesSport|Natación|Events=35|Format=d}} ** {{GamesSport|Natación en augas abertas|Events=2|Format=d}} ** {{GamesSport|Natación sincronizada|Events=2|Format=d}} ** {{GamesSport|Salto de trampolín|Events=8|Format=d}} ** {{GamesSport|Wáter-polo|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Atletismo|Events=48|Format=d}} * {{GamesSport|Bádminton|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Baloncesto|Format=d}} ** Baloncesto <small>(2)</small> ** Baloncesto 3x3 <small>(2)</small> * {{GamesSport|Balonmán|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Boxeo|Events=13|Format=d}} * {{GamesSport|Breakdance|Events=2|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Canoa|Format=d}} ** Slalom <small>(6)</small> ** Sprint <small>(10)</small> * {{GamesSport|Ciclismo|Format=d}} ** BMX <small>(4)</small> ** Montaña <small>(2)</small> ** Pista <small>(12)</small> ** Ruta <small>(4)</small> *{{GamesSport|Equitación|Format=d}} ** Concurso completo <small>(2)</small> ** Doma clásica <small>(2)</small> ** Salto <small>(2)</small> * {{GamesSport|Escalada|Events=4|Format=d}} * {{GamesSport|Esgrima|Events=12|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Fútbol|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Golf|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Halterofilia|Events=10|Format=d}} * {{GamesSport|Hóckey sobre herba|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Judo|Events=15|Format=d}} * {{GamesSport|Monopatinaxe|Events=4|Format=d}} * {{GamesSport|Péntatlon moderno|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Remo|Events=14|Format=d}} * {{GamesSport|Rugby a 7|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Surf|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Tiro|Events=15|Format=d}} * {{GamesSport|Tiro con arco|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Taekwondo|Events=8|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Tenis|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Tenis de mesa|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Tríatlon|Events=3|Format=d}} * {{GamesSport|Vela|Events=10|Format=d}} * {{GamesSport|Voleibol|Format=d}} ** Voleibol <small>(2)</small> ** Voleibol praia <small>(2)</small> * {{GamesSport|Loita|Format=d}} ** Grecorromana <small>(6)</small> ** Libre <small>(12)</small> * {{GamesSport|Ximnasia|Format=d}} ** Artística <small>(14)</small> ** Rítmica<small>(2)</small> ** Trampolín <small>(2)</small> {{col-end}} |} == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[París]] * [[Xogos Olímpicos]] * [[Xogos Olímpicos de 1900]] * [[Xogos Olímpicos de 1924]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/pt/olympic-games/paris-2024 París 2024 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] * [https://www.paris2024.org/fr/ Páxina web oficial dos Xogos Olímpicos de París 2024] {{fr}} {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos|Francia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2024| ]] m63ptiytod0velbgwerkadoqwt1ygjg 6148628 6148626 2022-08-02T16:22:30Z Chairego apc 25871 /* Deportes */ wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXIII Olimpiada | imaxe = 2024 Summer Olympics text logo.png | imaxetamaño = 200px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{FRAb}} [[París]], [[Francia]] | lema = ''Ouvrons grand les Jeux'' | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = 10&nbsp;500 (cota límite) | eventos = 329 en 32 deportes (48 disciplinas) | apertura = [[26 de xullo]] | clausura = [[11 de agosto]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = Xardíns do Trocadéro e [[Río Sena]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2020|Toquio 2020]] | seguinte = [[Xogos Olímpicos de 2028|Os Ánxeles 2024]] }} Os '''Xogos Olímpicos de 2024''' (en [[lingua francesa|francés]]: ''Jeux olympiques de 2024''), oficialmente os '''Xogos da XXXIII Olimpiada''' (en francés: ''Jeux de la XXXIIIe Olympiade'') e tamén coñecidos como '''París 2024''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 26 de xullo ao 11 de agosto de 2024 con [[París]] como a súa principal cidade anfitrioa, xunto con outras 16 cidades repartidas pola [[Francia metropolitana]] e outra no territorio francés de ultramar de [[Tahití]] como subsedes. París foi galardonado cos Xogos na 131ª Sesión do [[Comité Olímpico Internacional]] (COI) en [[Lima]], [[Perú]], o [[13 de setembro]] de [[2017]]. Debido ás múltiples candidaturas retiradas, que deixaron só París e aos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] en liza, o COI aprobou un proceso para conceder simultáneamente a organización do envento 2024 e 2028. Despois de ter acollido anteriormente os [[Xogos Olímpicos]] de [[Xogos Olímpicos de 1900|1900]] e [[Xogos Olímpicos de 1924|1924]], París converterase na segunda cidade en acoller os Xogos Olímpicos de verán tres veces despois de [[Londres]] ([[Xogos Olímpicos de 1908|1908]], [[Xogos Olímpicos de 1948|1948]] e [[Xogos Olímpicos de 2012|1912]]). Estes Xogos marcarán o centenario dos Xogos de París de 1924, os sextos Xogos Olímpicos organizados por Francia (tres de verán e tres de inverno) e os primeiros Xogos Olímpicos en Francia desde os [[Xogos Olímpicos de Inverno de 1992|Xogos Olímpicos de inverno de 1992]] en [[Albertville]]. Estes Xogos presentarán o debut do [[breakdance]] como evento olímpico. == Candidaturas == [[Os Ánxeles]], [[Budapest]], [[Hamburgo]], [[París]] e [[Roma]] foron as cinco cidades candidatas a acoller os Xogos Olímpicos de verán de 2024. O proceso estivo marcado polas retiradas das candidaturas, a incerteza política e os elevados custos de organización.<ref>{{cite web|last1=Butler|first1=Nick|title=Exclusive: IOC vow to "further adjust" candidature process after Budapest 2024 withdrawal|trans_title=Exclusiva: o COI promete "axustar aínda máis" o proceso de candidatura despois da retirada de Budapest 2024|url=http://www.insidethegames.biz/articles/1047403/exclusive-ioc-vow-to-further-adjust-candidature-process-after-budapest-2024-withdrawal|páxina-web=Inside the Games|access-date=2 de agosto de 2022|lingua=inglés|data=24 de febreiro de 2017}}</ref> A primeira candidatura en retirarse foi a de Hamburgo o 29 de novembro de 2015 tras celebrar un referendo. Posteriormente, retiraríase outra das candidaturas europeas, Roma, alegando dificultades fiscais.<ref>{{cita web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-37432928|título=Rome 2024 Olympic bid collapses in acrimony|trans_title=A candidatura olímpica de Roma 2024 colapsa en acrimonia|data=21 de setembro de 2016|páxina-web=BBC News|access-date=2 de agosto de 2022|lingua=inglés|data=21 de setembro de 2016}}</ref> O 22 de febreiro de 2017, Budapest sería a seguinte en retirouse despois de que unha petición contra a candidatura apañase máis sinaturas das necesarias para a celebración dun referendo. Após estas retiradas, a Xunta Executiva do COI reuniuse o 9 de xuño de 2017 en [[Lausana]], [[Suíza]], para discutir os procesos de licitación de 2024 e 2028. Na reunión, o Comité Olímpico Internacional propuxo formalmente elixir as cidades anfitrioas olímpicas de 2024 e 2028 ao mesmo tempo, unha proposta que unha Sesión Extraordinaria do COI aprobou o 11 de xullo de 2017 O COI estableceu un proceso polo que os comités de candidatura de Os Ánxeles 2024 e París 2024 se reuniron co COI para discutir quen acollería os Xogos en 2024 e 2028. Tras a decisión de conceder os dous Xogos simultáneamente, París foi seleccionado como o anfitrión para 2024 e os Ánxeles para os seguintes Xogos. === Votación === Paris foi seleccionada como sede o 13 de setembro de 2017 na 131ª Sesión do COI en [[Lima]]. Os dous membros franceses co COI, Guy Drut e [[Tony Estanguet]], non puideron votar debido ao regulamento da Carta Olímpica. {|class="wikitable" style="text-align: center;" |+ Votación para o Xogos de 2024 |- ! scope="col"|Cidade ! scope="col"|País ! scope="col"|Votos |- |'''[[Paris]]''' |'''{{bandeira|Francia}}''' |'''Unánime''' |} == Programa == === Deportes === {|class="wikitable" style="width:100%;" |- !Programa dos Xogos Olímpicos de 2024 |- | {{Col-begin}} {{Col-4}} * Acuáticos ** {{GamesSport|Natación|Events=35|Format=d}} ** {{GamesSport|Natación en augas abertas|Events=2|Format=d}} ** {{GamesSport|Natación sincronizada|Events=2|Format=d}} ** {{GamesSport|Salto de trampolín|Events=8|Format=d}} ** {{GamesSport|Wáter-polo|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Atletismo|Events=48|Format=d}} * {{GamesSport|Bádminton|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Baloncesto|Format=d}} ** Baloncesto <small>(2)</small> ** Baloncesto 3x3 <small>(2)</small> * {{GamesSport|Balonmán|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Boxeo|Events=13|Format=d}} * {{GamesSport|Breakdance|Events=2|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Canoa|Format=d}} ** Slálom <small>(6)</small> ** Sprint <small>(10)</small> * {{GamesSport|Ciclismo|Format=d}} ** BMX <small>(4)</small> ** Montaña <small>(2)</small> ** Pista <small>(12)</small> ** Ruta <small>(4)</small> *{{GamesSport|Equitación|Format=d}} ** Concurso completo <small>(2)</small> ** Doma clásica <small>(2)</small> ** Salto <small>(2)</small> * {{GamesSport|Escalada|Events=4|Format=d}} * {{GamesSport|Esgrima|Events=12|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Fútbol|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Golf|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Halterofilia|Events=10|Format=d}} * {{GamesSport|Hóckey sobre herba|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Judo|Events=15|Format=d}} * {{GamesSport|Monopatinaxe|Events=4|Format=d}} * {{GamesSport|Péntatlon moderno|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Remo|Events=14|Format=d}} * {{GamesSport|Rugby a 7|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Surf|Events=2|Format=d}} * {{GamesSport|Tiro|Events=15|Format=d}} * {{GamesSport|Tiro con arco|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Taekwondo|Events=8|Format=d}} {{Col-4}} * {{GamesSport|Tenis|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Tenis de mesa|Events=5|Format=d}} * {{GamesSport|Tríatlon|Events=3|Format=d}} * {{GamesSport|Vela|Events=10|Format=d}} * {{GamesSport|Voleibol|Format=d}} ** Voleibol <small>(2)</small> ** Voleibol praia <small>(2)</small> * {{GamesSport|Loita|Format=d}} ** Grecorromana <small>(6)</small> ** Libre <small>(12)</small> * {{GamesSport|Ximnasia|Format=d}} ** Artística <small>(14)</small> ** Rítmica<small>(2)</small> ** Trampolín <small>(2)</small> {{col-end}} |} == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[París]] * [[Xogos Olímpicos]] * [[Xogos Olímpicos de 1900]] * [[Xogos Olímpicos de 1924]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/pt/olympic-games/paris-2024 París 2024 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] * [https://www.paris2024.org/fr/ Páxina web oficial dos Xogos Olímpicos de París 2024] {{fr}} {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos|Francia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2024| ]] 9hzeht726gfrhzcuq0uiud7g46iwlvj 0 571285 6148343 2022-08-02T12:16:18Z Xoio 22795 1ª edición con infomación da wiki en inglés. wikitext text/x-wiki {{outros homónimos|Hoboken}} {{coordenadas|31|10|58|N|82|8|2|W|display=title}} [[Ficheiro:City Hall & Police Dept in Hoboken, GA, US.jpg|miniatura|300px|Casa do Concello e Departamento de Policía de Hoboken, Xeorxia]] '''Hoboken''' é unha pequena [[cidade]] do [[condado de Brantley]] de [[Xeorxia, Estados Unidos]]. Forma parte da Área estatística metropolitana de [[Brunswick, Xeorxia]]. == Xeografía == [[Ficheiro:Brantley County Georgia Incorporated and Unincorporated areas Hoboken Highlighted.svg|miniatura|250px|Localización do concello no condado de Brantley, e de este no estado de Xeorxia]] Hoboken está situada no oeste do condado de Brantley, a 31° 10′ 58″ N e 82° 8′ 2″ O.<ref>[https://www.census.gov/geographies/reference-files/time-series/geo/gazetteer-files.html "US Gazetteer files: 2010, 2000, and 1990"]. United States Census Bureau. 12-02-2011. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> A Ruta 82 dos Estados Unidos pasa pola cidade (chamada na localidade ''Main Street''), que dista 14 km de [[Nahunta]], a capital do condado, ao leste. Segundo a Oficina do Censo dos Estados Unidos, Hoboken ten unha superficie total de 8,9 km<small>^2</small>, dos cales 0,04 km<small>^2</small> (o 0,48 %), son augas. Segundo o censo de [[2020]], a cidade tiña unha poboación de 480 habitantes,<ref>[https://www.census.gov/ "U.S. Census website"]. United States Census Bureau. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> polo que a súa densidade de poboación nese ano era de 54,06 hab./km<small>^2</small>. == Historia == O nome da cidade probablemente sexa ''copiado'' de [[Hoboken, Nova Jersey]].<ref>Krakow, Kenneth K. (1975): [http://www.kenkrakow.com/gpn/h.pdf ''Georgia Place-Names: Their History and Origins'']. Macon, Xeorxia: Winship Press. ISBN 0-9154-3000-2, p. 110.</ref> A Asemblea Xeral de Xeorxia incorporou o lugar como a '''Cidade de Hoboken''' en [[1920]].<ref>[https://books.google.es/books?id=iqkIbuYAkIYC&pg=PA1003&redir_esc=y ''Acts and Resolutions of the General Assembly of the State of Georgia'']. Clark & Hines, State Printers. 1920. p. 1003.</ref> Hoboken foi a primeira sede do condado de Brantley desde a formación do condado en [[1920]] até [[1923]], cando a sede foi transferida a Nahunta.<ref>Hellmann, Paul T. (13 de maio de 2013): [https://books.google.es/books?id=REtEXQNWq6MC&pg=PA240&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false ''Historical Gazetteer of the United States'']. Londres, Reino Unido: Routledge. ISBN 978-1-1359-4859-7, p. 240. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> == Eventos culturais == En Hoboken hai unha tradición continua de cantos periódicos da ''Arpa Sagrada'' que se mantén desde hai máis de 150 anos.<ref>Kathryn Eastburn (2008): ''A Sacred Feast: Reflections on Sacred Harp Singing and Dinner on the Ground''. Capítulo 5. Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press. ISBN 978-0-8032-1831-4.</ref> Estes inclúen actualmente cantos mensuais e unha convención anual. A ''Arpa Sagrada'' é un libro de música coral sacra, escrita usando o sistema da cuarta nota, que se orixinou en [[Nova Inglaterra]] e depois foi levado á rexión sur dos [[Estados Unidos]] no [[século XIX]].<ref>[http://www.originalsacredharp.com/ Sacred Harp Publishing Company].</ref> ''Twin Oaks Park'', situado a 6 km fóra de Hoboken, acolle dúas convencións cada ano de ''bluegrass'' (un xénero que pertence ao conxunto de músicas tradicionais estadounidenses, orixinado nos anos [[1940]] na zona dos [[Apalaches]]). É un campamento de propiedade privada, onde persoas de todas partes poden levar os seus vehículos e escoitar os sons melódicos da música ''bluegrass''. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Hoboken, Georgia}} === Ligazóns externas === * Sommers, Laurie Kay (2010): [https://southernspaces.org/2010/hoboken-style-meaning-and-change-okefenokee-sacred-harp-singing/ "Hoboken Style: Meaning and Change in Okefenokee Sacred Harp Singing"]. Southern Spaces [https://www.worldcat.org/search?fq=x0:jrnl&q=n2:1551-2754 ISSN 1551-275]. * Sacred Harp in Hoboken (Arpa sagrada en Hoboken). [https://web.archive.org/web/20120426021106/http://informationfarm.blogspot.com/2010/08/sacred-harp-of-hoboken-ga.html The Sacred Harp of Hoboken GA] {{en}}. * [https://web.archive.org/web/20111012184411/http://twinoakspark.com/index.html Twin Oaks Park]. {{control de autoridades}} [[Categoría:Cidades do Estado de Xeorxia]] fnq6ng1psykvwxa4dwnzwh5s2qp45pg 6148633 6148343 2022-08-02T16:25:01Z Chairego apc 25871 /* Eventos culturais */ wikitext text/x-wiki {{outros homónimos|Hoboken}} {{coordenadas|31|10|58|N|82|8|2|W|display=title}} [[Ficheiro:City Hall & Police Dept in Hoboken, GA, US.jpg|miniatura|300px|Casa do Concello e Departamento de Policía de Hoboken, Xeorxia]] '''Hoboken''' é unha pequena [[cidade]] do [[condado de Brantley]] de [[Xeorxia, Estados Unidos]]. Forma parte da Área estatística metropolitana de [[Brunswick, Xeorxia]]. == Xeografía == [[Ficheiro:Brantley County Georgia Incorporated and Unincorporated areas Hoboken Highlighted.svg|miniatura|250px|Localización do concello no condado de Brantley, e de este no estado de Xeorxia]] Hoboken está situada no oeste do condado de Brantley, a 31° 10′ 58″ N e 82° 8′ 2″ O.<ref>[https://www.census.gov/geographies/reference-files/time-series/geo/gazetteer-files.html "US Gazetteer files: 2010, 2000, and 1990"]. United States Census Bureau. 12-02-2011. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> A Ruta 82 dos Estados Unidos pasa pola cidade (chamada na localidade ''Main Street''), que dista 14 km de [[Nahunta]], a capital do condado, ao leste. Segundo a Oficina do Censo dos Estados Unidos, Hoboken ten unha superficie total de 8,9 km<small>^2</small>, dos cales 0,04 km<small>^2</small> (o 0,48 %), son augas. Segundo o censo de [[2020]], a cidade tiña unha poboación de 480 habitantes,<ref>[https://www.census.gov/ "U.S. Census website"]. United States Census Bureau. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> polo que a súa densidade de poboación nese ano era de 54,06 hab./km<small>^2</small>. == Historia == O nome da cidade probablemente sexa ''copiado'' de [[Hoboken, Nova Jersey]].<ref>Krakow, Kenneth K. (1975): [http://www.kenkrakow.com/gpn/h.pdf ''Georgia Place-Names: Their History and Origins'']. Macon, Xeorxia: Winship Press. ISBN 0-9154-3000-2, p. 110.</ref> A Asemblea Xeral de Xeorxia incorporou o lugar como a '''Cidade de Hoboken''' en [[1920]].<ref>[https://books.google.es/books?id=iqkIbuYAkIYC&pg=PA1003&redir_esc=y ''Acts and Resolutions of the General Assembly of the State of Georgia'']. Clark & Hines, State Printers. 1920. p. 1003.</ref> Hoboken foi a primeira sede do condado de Brantley desde a formación do condado en [[1920]] até [[1923]], cando a sede foi transferida a Nahunta.<ref>Hellmann, Paul T. (13 de maio de 2013): [https://books.google.es/books?id=REtEXQNWq6MC&pg=PA240&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false ''Historical Gazetteer of the United States'']. Londres, Reino Unido: Routledge. ISBN 978-1-1359-4859-7, p. 240. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> == Eventos culturais == En Hoboken hai unha tradición continua de cantos periódicos da ''Arpa Sagrada'' que se mantén desde hai máis de 150 anos.<ref>Kathryn Eastburn (2008): ''A Sacred Feast: Reflections on Sacred Harp Singing and Dinner on the Ground''. Capítulo 5. Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press. ISBN 978-0-8032-1831-4.</ref> Estes inclúen actualmente cantos mensuais e unha convención anual. A ''Arpa Sagrada'' é un libro de música coral sacra, escrita usando o sistema da cuarta nota, que se orixinou en [[Nova Inglaterra]] e despois foi levado á rexión sur dos [[Estados Unidos]] no [[século XIX]].<ref>[http://www.originalsacredharp.com/ Sacred Harp Publishing Company].</ref> ''Twin Oaks Park'', situado a 6 km fóra de Hoboken, acolle dúas convencións cada ano de ''bluegrass'' (un xénero que pertence ao conxunto de músicas tradicionais estadounidenses, orixinado nos anos [[1940]] na zona dos [[Apalaches]]). É un campamento de propiedade privada, onde persoas de todas partes poden levar os seus vehículos e escoitar os sons melódicos da música ''bluegrass''. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Hoboken, Georgia}} === Ligazóns externas === * Sommers, Laurie Kay (2010): [https://southernspaces.org/2010/hoboken-style-meaning-and-change-okefenokee-sacred-harp-singing/ "Hoboken Style: Meaning and Change in Okefenokee Sacred Harp Singing"]. Southern Spaces [https://www.worldcat.org/search?fq=x0:jrnl&q=n2:1551-2754 ISSN 1551-275]. * Sacred Harp in Hoboken (Arpa sagrada en Hoboken). [https://web.archive.org/web/20120426021106/http://informationfarm.blogspot.com/2010/08/sacred-harp-of-hoboken-ga.html The Sacred Harp of Hoboken GA] {{en}}. * [https://web.archive.org/web/20111012184411/http://twinoakspark.com/index.html Twin Oaks Park]. {{control de autoridades}} [[Categoría:Cidades do Estado de Xeorxia]] ds71junt991589qemd5kxpbg5y2vt4n 14 571286 6148349 2022-08-02T12:28:56Z HombreDHojalata 5863 Nova páxina: "{{Categoría oculta}} [[Categoría:Wikipedia:Atención|2022 08]]" wikitext text/x-wiki {{Categoría oculta}} [[Categoría:Wikipedia:Atención|2022 08]] 4s0vd0kuzwha8kgvb367lejgj9vdoj4 0 571287 6148370 2022-08-02T13:13:10Z Jockerouac 113500 creado desde es:Sergio Carreira wikitext text/x-wiki '''Sergio Carreira Vilariño''' (nado en [[Vigo]] o [[13 de outubro]] de [[2000]]) é un futbolista [[galego]] do [[Real Club Celta de Vigo]]. A súa posición é defensa lateral dereito. ==Traxectoria== Sergio Carreira comezou a súa carreira deportiva na súa [[Vigo|cidade natal]], nas categorías inferiores do [[Celta de Vigo]]. Na tempada 2019-20 debutou no Celta de Vigo "B", xogando o seu primeiro encontro o [[25 de novembro]] de [[2018]], ao entrar coma substituto de [[Dani Vega]] no minuto 53, nun partido fóra da casa contra o [[Internacional de Madrid]] perdido por 0 a 3. Carreira realizou o seu debut co primeiro equipo o [[19 de decembro]] de [[2019]], nun partido da [[Copa del Rey]] contra o [[Peña Azagresa]], entrando no minuto 52 por mor da lesión de [[Jorge Saénz]]. Na tempada 2021-22 pasou a ter ficha do primeiro equipo. No mes de xullo renovou o seu contrato co primeiro equipo até [[2025]] e foi cedido ao [[CD Mirandés]]. ==Notas== {{Listaref|2}} ==Véxase tamén== ===Outros artigos=== * [[Real Club Celta de Vigo B]] * [[CD Mirandés]] ===Ligazóns externas=== * [https://www.transfermarkt.com/sergio-carreira/profil/spieler/545647 Sergio Carreira] Perfil do xogador en [[Transfermarkt]]. [[Categoría:Xogadores do Celta de Vigo]] [[Categoría:Nados en Vigo]] h0dlbdxyqofcm85ktmbi7vkwxgeika3 6148372 6148370 2022-08-02T13:13:57Z Jockerouac 113500 wikitext text/x-wiki {{Futbolista|nome=Sergio Carreira Vilariño}}{{Enuso}} '''Sergio Carreira Vilariño''' (nado en [[Vigo]] o [[13 de outubro]] de [[2000]]) é un futbolista [[galego]] do [[Real Club Celta de Vigo]]. A súa posición é defensa lateral dereito. ==Traxectoria== Sergio Carreira comezou a súa carreira deportiva na súa [[Vigo|cidade natal]], nas categorías inferiores do [[Celta de Vigo]]. Na tempada 2019-20 debutou no Celta de Vigo "B", xogando o seu primeiro encontro o [[25 de novembro]] de [[2018]], ao entrar coma substituto de [[Dani Vega]] no minuto 53, nun partido fóra da casa contra o [[Internacional de Madrid]] perdido por 0 a 3. Carreira realizou o seu debut co primeiro equipo o [[19 de decembro]] de [[2019]], nun partido da [[Copa del Rey]] contra o [[Peña Azagresa]], entrando no minuto 52 por mor da lesión de [[Jorge Saénz]]. Na tempada 2021-22 pasou a ter ficha do primeiro equipo. No mes de xullo renovou o seu contrato co primeiro equipo até [[2025]] e foi cedido ao [[CD Mirandés]]. ==Notas== {{Listaref|2}} ==Véxase tamén== ===Outros artigos=== * [[Real Club Celta de Vigo B]] * [[CD Mirandés]] ===Ligazóns externas=== * [https://www.transfermarkt.com/sergio-carreira/profil/spieler/545647 Sergio Carreira] Perfil do xogador en [[Transfermarkt]]. [[Categoría:Xogadores do Celta de Vigo]] [[Categoría:Nados en Vigo]] h4jlw2pr18e6i4pv30b8nutzsey0eoz 6148373 6148372 2022-08-02T13:16:08Z Jockerouac 113500 wikitext text/x-wiki {{Futbolista|nome=Sergio Carreira Vilariño}}{{Enuso}} '''Sergio Carreira Vilariño''' (nado en [[Vigo]] o [[13 de outubro]] de [[2000]]) é un futbolista [[galego]] do [[Real Club Celta de Vigo]]. A súa posición é defensa lateral dereito. ==Traxectoria== Sergio Carreira comezou a súa carreira deportiva na súa [[Vigo|cidade natal]], nas categorías inferiores do [[Celta de Vigo]]. Na tempada 2019-20 debutou no Celta de Vigo "B", xogando o seu primeiro encontro o [[25 de novembro]] de [[2018]], ao entrar coma substituto de [[Dani Vega]] no minuto 53, nun partido fóra da casa contra o [[Internacional de Madrid]] perdido por 0 a 3. Carreira realizou o seu debut co primeiro equipo o [[19 de decembro]] de [[2019]], nun partido da [[Copa del Rey]] contra o [[Peña Azagresa]], entrando no minuto 52 por mor da lesión de [[Jorge Saénz]]. Na tempada 2021-22 pasou a ter ficha do primeiro equipo. No mes de xullo renovou o seu contrato co primeiro equipo até [[2025]] e foi cedido ao [[CD Mirandés]]. == Clubs == {| class="wikitable center" style="text-align: center" !Club !País !Ano |- |[[Real Club Celta de Vigo "B"|R. C.Celta de Vigo "B"]] |{{GAL}} |2018-2021 |- |[[Real Club Celta de Vigo|R. C. Celta de Vigo]] |{{GAL}} |2021-act. |- |[[Club Deportivo Mirandés|C. D. Mirandés]] <small>(cedido)</small> |{{ESP}} |2021-2022 |- |Por determinar <small>(cedido)</small> |{{ESP}} |2022-2023 |} ==Notas== {{Listaref|2}} ==Véxase tamén== ===Outros artigos=== * [[Real Club Celta de Vigo B]] * [[CD Mirandés]] ===Ligazóns externas=== * [https://www.transfermarkt.com/sergio-carreira/profil/spieler/545647 Sergio Carreira] Perfil do xogador en [[Transfermarkt]]. [[Categoría:Xogadores do Celta de Vigo]] [[Categoría:Nados en Vigo]] d04f3qfnvzfi8631ytk4a0auyu8vmx2 6148374 6148373 2022-08-02T13:21:40Z Jockerouac 113500 wikitext text/x-wiki {{Futbolista|nome=Sergio Carreira Vilariño|lugar_de_nacemento=[[Vigo]]|datadenacemento=13 outubro de 2000|nacionalidade=galego|altura=1,70 m|posición=Lateral dereito|club_actual=RC Celta de Vigo}}'''Sergio Carreira Vilariño''' (nado en [[Vigo]] o [[13 de outubro]] de [[2000]]) é un futbolista [[galego]] do [[Real Club Celta de Vigo]]. A súa posición é defensa lateral dereito. ==Traxectoria== Sergio Carreira comezou a súa carreira deportiva na súa [[Vigo|cidade natal]], nas categorías inferiores do [[Celta de Vigo]]. Na tempada 2019-20 debutou no Celta de Vigo "B", xogando o seu primeiro encontro o [[25 de novembro]] de [[2018]], ao entrar coma substituto de [[Dani Vega]] no minuto 53, nun partido fóra da casa contra o [[Internacional de Madrid]] perdido por 0 a 3. Carreira realizou o seu debut co primeiro equipo o [[19 de decembro]] de [[2019]], nun partido da [[Copa del Rey]] contra o [[Peña Azagresa]], entrando no minuto 52 por mor da lesión de [[Jorge Saénz]]. O seu debut en liga produciuse perante o [[Club Atlético de Madrid]].<ref>{{Cita web|url=https://galego.lavozdegalicia.es/noticia/gradario/2020/10/18/sergio-carreira-debuto-20-anos-cuatro-dias/0003_202010V18P38992.htm|páxina-web=[[La Voz de Galicia]]|título=Sergio Carreira debutou con 20 anos e catro días.|data-acceso=3 de agosto de 2022}}</ref> Na tempada 2021-22 pasou a ter ficha do primeiro equipo. No mes de xullo renovou o seu contrato co primeiro equipo até [[2025]] e foi cedido ao [[CD Mirandés]].<ref>{{Cita web|url=https://www.marca.com/futbol/mirandes/2021/07/20/60f71a9922601d7e0e8b45ac.html|páxina-web=[[MARCA]]|título=El Celta amplía su contrato y cede a Sergio Carreira al Mirandés.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> == Clubs == {| class="wikitable center" style="text-align: center" !Club !País !Ano |- |[[Real Club Celta de Vigo "B"|R. C.Celta de Vigo "B"]] |{{GAL}} |2018-2021 |- |[[Real Club Celta de Vigo|R. C. Celta de Vigo]] |{{GAL}} |2021-act. |- |[[Club Deportivo Mirandés|C. D. Mirandés]] <small>(cedido)</small> |{{ESP}} |2021-2022 |- |Por determinar <small>(cedido)</small> |{{ESP}} |2022-2023 |} ==Notas== {{Listaref|2}} ==Véxase tamén== ===Outros artigos=== * [[Real Club Celta de Vigo B]] * [[CD Mirandés]] ===Ligazóns externas=== * [https://www.transfermarkt.com/sergio-carreira/profil/spieler/545647 Sergio Carreira] Perfil do xogador en [[Transfermarkt]]. [[Categoría:Xogadores do Celta de Vigo]] [[Categoría:Nados en Vigo]] 7t0g19vfyu5to9kqz1i8ru0mf65n0ho 6148383 6148374 2022-08-02T13:27:48Z MAGHOI 15490 engado a [[Categoría:Nados en 2000]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Futbolista|nome=Sergio Carreira Vilariño|lugar_de_nacemento=[[Vigo]]|datadenacemento=13 outubro de 2000|nacionalidade=galego|altura=1,70 m|posición=Lateral dereito|club_actual=RC Celta de Vigo}}'''Sergio Carreira Vilariño''' (nado en [[Vigo]] o [[13 de outubro]] de [[2000]]) é un futbolista [[galego]] do [[Real Club Celta de Vigo]]. A súa posición é defensa lateral dereito. ==Traxectoria== Sergio Carreira comezou a súa carreira deportiva na súa [[Vigo|cidade natal]], nas categorías inferiores do [[Celta de Vigo]]. Na tempada 2019-20 debutou no Celta de Vigo "B", xogando o seu primeiro encontro o [[25 de novembro]] de [[2018]], ao entrar coma substituto de [[Dani Vega]] no minuto 53, nun partido fóra da casa contra o [[Internacional de Madrid]] perdido por 0 a 3. Carreira realizou o seu debut co primeiro equipo o [[19 de decembro]] de [[2019]], nun partido da [[Copa del Rey]] contra o [[Peña Azagresa]], entrando no minuto 52 por mor da lesión de [[Jorge Saénz]]. O seu debut en liga produciuse perante o [[Club Atlético de Madrid]].<ref>{{Cita web|url=https://galego.lavozdegalicia.es/noticia/gradario/2020/10/18/sergio-carreira-debuto-20-anos-cuatro-dias/0003_202010V18P38992.htm|páxina-web=[[La Voz de Galicia]]|título=Sergio Carreira debutou con 20 anos e catro días.|data-acceso=3 de agosto de 2022}}</ref> Na tempada 2021-22 pasou a ter ficha do primeiro equipo. No mes de xullo renovou o seu contrato co primeiro equipo até [[2025]] e foi cedido ao [[CD Mirandés]].<ref>{{Cita web|url=https://www.marca.com/futbol/mirandes/2021/07/20/60f71a9922601d7e0e8b45ac.html|páxina-web=[[MARCA]]|título=El Celta amplía su contrato y cede a Sergio Carreira al Mirandés.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> == Clubs == {| class="wikitable center" style="text-align: center" !Club !País !Ano |- |[[Real Club Celta de Vigo "B"|R. C.Celta de Vigo "B"]] |{{GAL}} |2018-2021 |- |[[Real Club Celta de Vigo|R. C. Celta de Vigo]] |{{GAL}} |2021-act. |- |[[Club Deportivo Mirandés|C. D. Mirandés]] <small>(cedido)</small> |{{ESP}} |2021-2022 |- |Por determinar <small>(cedido)</small> |{{ESP}} |2022-2023 |} ==Notas== {{Listaref|2}} ==Véxase tamén== ===Outros artigos=== * [[Real Club Celta de Vigo B]] * [[CD Mirandés]] ===Ligazóns externas=== * [https://www.transfermarkt.com/sergio-carreira/profil/spieler/545647 Sergio Carreira] Perfil do xogador en [[Transfermarkt]]. [[Categoría:Xogadores do Celta de Vigo]] [[Categoría:Nados en Vigo]] [[Categoría:Nados en 2000]] c8tszi03nhwt44foxyqdynidtsffj3k 6148384 6148383 2022-08-02T13:29:23Z MAGHOI 15490 /* Traxectoria */ ligazóns internas wikitext text/x-wiki {{Futbolista|nome=Sergio Carreira Vilariño|lugar_de_nacemento=[[Vigo]]|datadenacemento=13 outubro de 2000|nacionalidade=galego|altura=1,70 m|posición=Lateral dereito|club_actual=RC Celta de Vigo}}'''Sergio Carreira Vilariño''' (nado en [[Vigo]] o [[13 de outubro]] de [[2000]]) é un futbolista [[Galicia|galego]] do [[Real Club Celta de Vigo]]. A súa posición é defensa lateral dereito. ==Traxectoria== Sergio Carreira comezou a súa carreira deportiva na súa [[Vigo|cidade natal]], nas categorías inferiores do [[Celta de Vigo]]. Na tempada 2019-20 debutou no Celta de Vigo "B", xogando o seu primeiro encontro o [[25 de novembro]] de [[2018]], ao entrar coma substituto de [[Dani Vega]] no minuto 53, nun partido fóra da casa contra o [[Internacional de Madrid]] perdido por 0 a 3. Carreira realizou o seu debut co primeiro equipo o [[19 de decembro]] de [[2019]], nun partido da [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] contra o [[Peña Azagresa]], entrando no minuto 52 por mor da lesión de [[Jorge Saénz]]. O seu debut en liga produciuse perante o [[Club Atlético de Madrid]].<ref>{{Cita web|url=https://galego.lavozdegalicia.es/noticia/gradario/2020/10/18/sergio-carreira-debuto-20-anos-cuatro-dias/0003_202010V18P38992.htm|páxina-web=[[La Voz de Galicia]]|título=Sergio Carreira debutou con 20 anos e catro días.|data-acceso=3 de agosto de 2022}}</ref> Na tempada 2021-22 pasou a ter ficha do primeiro equipo. No mes de xullo renovou o seu contrato co primeiro equipo até [[2025]] e foi cedido ao [[CD Mirandés]].<ref>{{Cita web|url=https://www.marca.com/futbol/mirandes/2021/07/20/60f71a9922601d7e0e8b45ac.html|páxina-web=[[MARCA]]|título=El Celta amplía su contrato y cede a Sergio Carreira al Mirandés.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> == Clubs == {| class="wikitable center" style="text-align: center" !Club !País !Ano |- |[[Real Club Celta de Vigo "B"|R. C.Celta de Vigo "B"]] |{{GAL}} |2018-2021 |- |[[Real Club Celta de Vigo|R. C. Celta de Vigo]] |{{GAL}} |2021-act. |- |[[Club Deportivo Mirandés|C. D. Mirandés]] <small>(cedido)</small> |{{ESP}} |2021-2022 |- |Por determinar <small>(cedido)</small> |{{ESP}} |2022-2023 |} ==Notas== {{Listaref|2}} ==Véxase tamén== ===Outros artigos=== * [[Celta de Vigo B|Real Club Celta de Vigo B]] * [[Club Deportivo Mirandés|CD Mirandés]] ===Ligazóns externas=== * [https://www.transfermarkt.com/sergio-carreira/profil/spieler/545647 Sergio Carreira] Perfil do xogador en [[Transfermarkt]]. [[Categoría:Xogadores do Celta de Vigo]] [[Categoría:Nados en Vigo]] [[Categoría:Nados en 2000]] q69kuqg108x0jxgsw4fybqc0j4p1yi2 6148636 6148384 2022-08-02T16:27:51Z Estevoaei 1131 wikitext text/x-wiki {{Futbolista|nome=Sergio Carreira Vilariño|lugar_de_nacemento=[[Vigo]]|datadenacemento=13 outubro de 2000|nacionalidade=galego|altura=1,70 m|posición=Lateral dereito|club_actual=RC Celta de Vigo}} '''Sergio Carreira Vilariño''', nado en [[Vigo]] o [[13 de outubro]] de [[2000]], é un futbolista [[Galicia|galego]] do [[Real Club Celta de Vigo]]. A súa posición é defensa lateral dereito. ==Traxectoria== Sergio Carreira comezou a súa carreira deportiva na súa [[Vigo|cidade natal]], nas categorías inferiores do [[Celta de Vigo]]. Na tempada 2019-20 debutou no Celta de Vigo "B", xogando o seu primeiro encontro o [[25 de novembro]] de [[2018]], ao entrar coma substituto de [[Dani Vega]] no minuto 53, nun partido fóra da casa contra o [[Internacional de Madrid]] perdido por 0 a 3. Carreira realizou o seu debut co primeiro equipo o [[19 de decembro]] de [[2019]], nun partido da [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] contra o [[Peña Azagresa]], entrando no minuto 52 por mor da lesión de [[Jorge Saénz]]. O seu debut en liga produciuse perante o [[Club Atlético de Madrid]].<ref>{{Cita web|url=https://galego.lavozdegalicia.es/noticia/gradario/2020/10/18/sergio-carreira-debuto-20-anos-cuatro-dias/0003_202010V18P38992.htm|páxina-web=[[La Voz de Galicia]]|título=Sergio Carreira debutou con 20 anos e catro días.|data-acceso=3 de agosto de 2022}}</ref> Na tempada 2021-22 pasou a ter ficha do primeiro equipo. No mes de xullo renovou o seu contrato co primeiro equipo até [[2025]] e foi cedido ao [[CD Mirandés]].<ref>{{Cita web|url=https://www.marca.com/futbol/mirandes/2021/07/20/60f71a9922601d7e0e8b45ac.html|páxina-web=[[MARCA]]|título=El Celta amplía su contrato y cede a Sergio Carreira al Mirandés.|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> == Clubs == {| class="wikitable center" style="text-align: center" !Club !País !Ano |- |[[Real Club Celta de Vigo "B"|Celta de Vigo "B"]] |{{GAL}} |2018-2021 |- |[[Real Club Celta de Vigo|Celta de Vigo]] |{{GAL}} |2021-act. |- |[[Club Deportivo Mirandés|CD Mirandés]] <small>(cedido)</small> |{{ESP}} |2021-2022 |- |Por determinar <small>(cedido)</small> |{{ESP}} |2022-2023 |} ==Notas== {{Listaref|2}} ==Véxase tamén== ===Outros artigos=== * [[Celta de Vigo B|Real Club Celta de Vigo B]] * [[Club Deportivo Mirandés|CD Mirandés]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xogadores do Celta de Vigo]] [[Categoría:Nados en Vigo]] [[Categoría:Nados en 2000]] ib9tnzq3w251cizcvzcw554rw976855 1 571288 6148375 2022-08-02T13:23:04Z Jockerouac 113500 Nova páxina: "{{Modelo:Wikiproxecto Real Club Celta de Vigo}}" wikitext text/x-wiki {{Modelo:Wikiproxecto Real Club Celta de Vigo}} ofgo51f2hsd7thxr72nthykfsipi8dt 6148381 6148375 2022-08-02T13:27:02Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki {{BPV}} {{Modelo:Wikiproxecto Real Club Celta de Vigo}} h5s8g9yropbad5z378requ8dgrp05sv 6148382 6148381 2022-08-02T13:27:22Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki {{BPV}} {{Modelo:Wikiproxecto Real Club Celta de Vigo}} {{visitas}} 53zcrnurkpdk5acmi7tq672gdxtpi4n 0 571289 6148377 2022-08-02T13:24:03Z Jockerouac 113500 Nova páxina: "#REDIRECCIÓN [[[[Sergio Carreira]]]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[[[Sergio Carreira]]]] ssrsavargdez5wxbxfk6p4hsb4bpszx 6148378 6148377 2022-08-02T13:24:14Z Jockerouac 113500 Redirixida cara a "[[Sergio Carreira]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Sergio Carreira]] g79vhn4qfbvm8gafv9m8gmfhjtx13nf 0 571290 6148386 2022-08-02T13:30:32Z Xabier Cid 1093 creo artigo, partindo de [[en:Change management]] pero engadindo outras fontes wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. {{enuso}} 10gi3yt7cy7nyc9kdlf44brezwpj969 6148387 6148386 2022-08-02T13:32:15Z Xabier Cid 1093 engado categoría wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. {{enuso}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] 9scz6lajuc806ovc78ti94j3aqsfv9e 6148389 6148387 2022-08-02T13:37:05Z Xabier Cid 1093 engado un índice tentativo wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. ==Índice tentativo== ===Historia da disciplina=== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] l72j9bybfitsigjwix26t8mzojbahse 6148402 6148389 2022-08-02T13:57:32Z Xabier Cid 1093 aumento definición wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os desencadeantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da xestión de proxectos, a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.). As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, asignaturas, especializacións e mesmo títulos de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Índice tentativo== ===Historia da disciplina=== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] pheal7uwdu0iam067e2um8ph9yi26fi 6148408 6148402 2022-08-02T14:07:04Z Xabier Cid 1093 engado referencias wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os desencadeantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, asignaturas, especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Índice tentativo== ===Historia da disciplina=== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] 1ao2y19x0rlwe1hnnssmo9qrou22wla 6148410 6148408 2022-08-02T14:07:41Z Xabier Cid 1093 engado a [[Categoría:Administración]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os desencadeantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, asignaturas, especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Índice tentativo== ===Historia da disciplina=== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] d0cerfl4iml3qyqwhg330t8spkolpr9 6148414 6148410 2022-08-02T14:08:28Z Xabier Cid 1093 caixa de referencias wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os desencadeantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, asignaturas, especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Índice tentativo== ===Historia da disciplina=== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] juw5qnp73u7k1kek8bmmefrkqmvj1oq 6148415 6148414 2022-08-02T14:08:58Z Xabier Cid 1093 wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os desencadeantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, asignaturas, especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Índice tentativo== ===Historia da disciplina=== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] afspvle1v640cm9221crjgsrsjm0veh 6148449 6148415 2022-08-02T14:30:12Z Xabier Cid 1093 /* Historia da disciplina */ wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os desencadeantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Índice tentativo== ===Historia da disciplina=== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] j3jkox0oavdgop1d781wckvd6l6ikgr 6148634 6148449 2022-08-02T16:25:58Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Índice tentativo== ===Historia da disciplina=== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] 08qt32d08fqjv2q9exrvxf62qj5r23s 6148635 6148634 2022-08-02T16:26:07Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Índice tentativo== ===Historia da disciplina=== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] m8apyipqz2vvict2uoopyy4qhfc0r8y 6148694 6148635 2022-08-02T17:42:23Z Xabier Cid 1093 amplío un bocado wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo Kurt Lewin, da corrente psicoterapéutica da Gestalt, que no período de entreguerras comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente. Outros estudos que tiveron importancia foron os estudios sobre o dó, que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios. ===O concepto de xestión do cambio=== En 1982, Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en Chicago, [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, a consultora Linda Ackerman Anderson sinalaba en Beyond Change Management que neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaban a crear postos nas súas organizacións baixo o nome de "líder de cambio", para que se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Índice tentativo== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] 6zclaim03o4dd58lmrx183nq5qz1amb 6148695 6148694 2022-08-02T17:44:40Z Xabier Cid 1093 amañiños wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo Kurt Lewin, da corrente psicoterapéutica da Gestalt, que no período de entreguerras comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente. Outros estudos que tiveron importancia foron os estudios sobre o dó, que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios. ===O concepto de xestión do cambio=== En 1982, Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en Chicago, [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Índice tentativo== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] jb7nu9twwqbwqy3yqidu1qs2vllbik0 6148698 6148695 2022-08-02T17:55:54Z Xabier Cid 1093 referencias e ligs wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|doi=10.1177/0021886319892685|s2cid=212959759 |issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|url-status=live}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |url={{google books |plainurl=y |id=9U1K5LjUOwEC}} |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En 1982, Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en Chicago, [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Índice tentativo== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] k6z8w1mspl8em07tkkzmhb03753ygdf 6148700 6148698 2022-08-02T17:57:26Z Xabier Cid 1093 corrixo referencia wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|url-status=live}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |url={{google books |plainurl=y |id=9U1K5LjUOwEC}} |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En 1982, Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en Chicago, [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Índice tentativo== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] ptxj111xl0hvy05lt34lg1v6trh9j6o 6148702 6148700 2022-08-02T17:58:57Z Xabier Cid 1093 corrixo referencia wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En 1982, Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en Chicago, [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Índice tentativo== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] cwldszevtxqogvgwgsbh1cn6a3bhgjx 6148705 6148702 2022-08-02T18:02:15Z Xabier Cid 1093 referencias e ligs wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |url-status=live }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{citation |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Índice tentativo== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] 6sodbzdghj79zvw896ds108ynsk1j1b 6148706 6148705 2022-08-02T18:03:18Z Xabier Cid 1093 corrixo referencias wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Índice tentativo== ===Modelos=== ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] 8x8l6e1yd55cr7pzolxbsa6zdp71gdi 6148711 6148706 2022-08-02T18:13:18Z Xabier Cid 1093 engado modelo de Kotter wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Índice tentativo== ===Modelos=== ====Os oito pasos de Kotter==== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|Dr. John P. Kotter]], catedrático emérito da Escola de Negocios de Harvard, e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1" />, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están: * Crear unha sensación de urxencia * Construír unha coalición que lidere * Deseñar unha visión estratéxica e un plan de medidas * Alistar un exército de voluntarios * Retirar barreiras para posibilitar as actuacións * Xerar vitorias a curto prazo * Manter a aceleración * Institucionalizar o cambio. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] j8vnp9bou1m94jaeq0q29tiron6jxaf 6148714 6148711 2022-08-02T18:14:45Z Xabier Cid 1093 ligs wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ===Modelos=== ====Os oito pasos de Kotter==== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1" />, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están: * Crear unha sensación de urxencia * Construír unha coalición que lidere * Deseñar unha visión estratéxica e un plan de medidas * Alistar un exército de voluntarios * Retirar barreiras para posibilitar as actuacións * Xerar vitorias a curto prazo * Manter a aceleración * Institucionalizar o cambio. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] gj5tphhvm3p0hx97tz7m36ncrq918kl 6148722 6148714 2022-08-02T18:29:10Z Xabier Cid 1093 /* Os oito pasos de Kotter */ wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ===Modelos=== ====Os oito pasos de Kotter==== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1" />, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] 0yc50tp6sjlvrguijxbdjcvas9lquh4 6148730 6148722 2022-08-02T18:44:09Z Xabier Cid 1093 engado un bloque de contido wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Desencadeantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1" />, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] awn66b9qmn8y0exzolca2qf4bms36f8 6148732 6148730 2022-08-02T18:45:34Z Chairego apc 25871 /* Desencadeantes do cambio */ wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== == Causantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1" />, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] fdqq4c4367up2tmhu30sp7iy4tgoddh 6148736 6148732 2022-08-02T18:48:42Z Xabier Cid 1093 /* Desencadeantes do cambio */ wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Desencadeantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios<ref name=":0">{{Cita libro|título=Entorno y Estrategia en la Transformación Digital|editorial=ADAMS|ISBN=978-84-1327-961-9}}</ref>, é dicir, se son dirixidos polas persoas responsables da organización ou non, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación da organización, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc<ref name=":0" />. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1" />, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] 3aevch4otzmpyohxnz2ft0sqa6jdl3b 6148737 6148736 2022-08-02T18:49:03Z Xabier Cid 1093 /* Desencadeantes do cambio */ wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Causantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios<ref name=":0">{{Cita libro|título=Entorno y Estrategia en la Transformación Digital|editorial=ADAMS|ISBN=978-84-1327-961-9}}</ref>, é dicir, se son dirixidos polas persoas responsables da organización ou non, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación da organización, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc<ref name=":0" />. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1" />, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] ak21cybhcaegyhvpm6yd54pjgj6gc6w 6148739 6148737 2022-08-02T18:52:10Z Xabier Cid 1093 amaño referencia wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. ===Desenvolvementos recentes=== ==Causantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios<ref name=":0">{{Cita libro|título=Entorno y Estrategia en la Transformación Digital|editorial=ADAMS|ISBN=978-84-1327-961-9}}</ref>, é dicir, se son dirixidos polas persoas responsables da organización ou non, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación da organización, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc<ref name=":0" />. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1">{{Cite book |last1=Cameron |first1=Esther |title=Making Sense of Change Management |last2=Green |first2=Mike |publisher=Kogan Page |year=2020}}</ref>, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===Retos=== ===Solucións=== {{enuso}} ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] gq1l6zt76v9ughnnq4jdmbfii2riihf 6148741 6148739 2022-08-02T18:52:56Z Xabier Cid 1093 movo o marcador de en uso, a ver se así o ve Chairego :D wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. {{enuso}} ===Desenvolvementos recentes=== ==Causantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios<ref name=":0">{{Cita libro|título=Entorno y Estrategia en la Transformación Digital|editorial=ADAMS|ISBN=978-84-1327-961-9}}</ref>, é dicir, se son dirixidos polas persoas responsables da organización ou non, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación da organización, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc<ref name=":0" />. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1">{{Cite book |last1=Cameron |first1=Esther |title=Making Sense of Change Management |last2=Green |first2=Mike |publisher=Kogan Page |year=2020}}</ref>, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===Retos=== ===Solucións=== ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] 6c50r2is14agxboc03r3x2o0bu4vw04 6148745 6148741 2022-08-02T18:55:55Z Xabier Cid 1093 /* Modelos */ estilos wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, dado que segundo algúns autores esas reaccións postraumáticas eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. {{enuso}} ===Desenvolvementos recentes=== ==Causantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios<ref name=":0">{{Cita libro|título=Entorno y Estrategia en la Transformación Digital|editorial=ADAMS|ISBN=978-84-1327-961-9}}</ref>, é dicir, se son dirixidos polas persoas responsables da organización ou non, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación da organización, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc<ref name=":0" />. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1">{{Cite book |last1=Cameron |first1=Esther |title=Making Sense of Change Management |last2=Green |first2=Mike |publisher=Kogan Page |year=2020}}</ref>, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===As resistencias ao cambio=== ==Retos== ==Solucións== ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] dknlr589pqmkr8yg6ro9uw88fgzzjvi 6148747 6148745 2022-08-02T19:07:16Z Xabier Cid 1093 título wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, e que continuaron con [[Elisabeth Kübler-Ross]] coas súas cinco tiradas do dó''',''' dado que segundo algúns autores as reaccións postraumáticas da perda eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. {{enuso}} ===Desenvolvementos recentes=== ==Causantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios<ref name=":0">{{Cita libro|título=Entorno y Estrategia en la Transformación Digital|editorial=ADAMS|ISBN=978-84-1327-961-9}}</ref>, é dicir, se son dirixidos polas persoas responsables da organización ou non, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación da organización, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc<ref name=":0" />. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1">{{Cite book |last1=Cameron |first1=Esther |title=Making Sense of Change Management |last2=Green |first2=Mike |publisher=Kogan Page |year=2020}}</ref>, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===As 5 fases do cambio=== Coa analoxía sobre os procesos de [[Dó (psicoloxía)|dó]], segundo foron definidos por [[Elizabeth Kübler-Ross]], pódense identificar cinco fases nos procesos de cambio e polo tanto nas súas resistencias<ref>{{Cita web|título=5 Etapas del cambio organizacional|url=https://www.youtube.com/watch?v=zXw8rYM9Jcg|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|editorial=Un día extra}}</ref>. * <u>Negación</u>, que coincide coa oposición inicial ao cambio. * <u>Enfado e culpabilización</u>, cando xa se empeza a asumir a irreversibilidade do cambio. Está desencadeada pola frustración. * <u>Negociación</u>, no momento en que se empezan a considerar os beneficios e a comparalos coas perdas. * <u>Depresión e confusión</u>, cando se acha en menos o que houbo antes e se xulga se realmente o cambio pagou a pena. * <u>Aceptación</u>, que non ten por que implicar a plena aceptación do cambio. ==Retos== ==Solucións== ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] e7iqknomtob5xo94v3rquyqdfcfel10 6148849 6148747 2022-08-02T21:33:55Z HombreDHojalata 5863 elimino a [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, e que continuaron con [[Elisabeth Kübler-Ross]] coas súas cinco tiradas do dó''',''' dado que segundo algúns autores as reaccións postraumáticas da perda eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. {{enuso}} ===Desenvolvementos recentes=== ==Causantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios<ref name=":0">{{Cita libro|título=Entorno y Estrategia en la Transformación Digital|editorial=ADAMS|ISBN=978-84-1327-961-9}}</ref>, é dicir, se son dirixidos polas persoas responsables da organización ou non, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación da organización, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc<ref name=":0" />. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1">{{Cite book |last1=Cameron |first1=Esther |title=Making Sense of Change Management |last2=Green |first2=Mike |publisher=Kogan Page |year=2020}}</ref>, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===As 5 fases do cambio=== Coa analoxía sobre os procesos de [[Dó (psicoloxía)|dó]], segundo foron definidos por [[Elizabeth Kübler-Ross]], pódense identificar cinco fases nos procesos de cambio e polo tanto nas súas resistencias<ref>{{Cita web|título=5 Etapas del cambio organizacional|url=https://www.youtube.com/watch?v=zXw8rYM9Jcg|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|editorial=Un día extra}}</ref>. * <u>Negación</u>, que coincide coa oposición inicial ao cambio. * <u>Enfado e culpabilización</u>, cando xa se empeza a asumir a irreversibilidade do cambio. Está desencadeada pola frustración. * <u>Negociación</u>, no momento en que se empezan a considerar os beneficios e a comparalos coas perdas. * <u>Depresión e confusión</u>, cando se acha en menos o que houbo antes e se xulga se realmente o cambio pagou a pena. * <u>Aceptación</u>, que non ten por que implicar a plena aceptación do cambio. ==Retos== ==Solucións== ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Administración]] 5krzwawrgm9hogzw9bxp2jv9z1jw9v9 6149170 6148849 2022-08-03T07:43:24Z Xabier Cid 1093 Desfixéronse as edicións de [[Special:Contributions/HombreDHojalata|HombreDHojalata]] ([[User talk:HombreDHojalata|conversa]]); cambiado á última versión feita por [[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, e que continuaron con [[Elisabeth Kübler-Ross]] coas súas cinco tiradas do dó''',''' dado que segundo algúns autores as reaccións postraumáticas da perda eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. {{enuso}} ===Desenvolvementos recentes=== ==Causantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios<ref name=":0">{{Cita libro|título=Entorno y Estrategia en la Transformación Digital|editorial=ADAMS|ISBN=978-84-1327-961-9}}</ref>, é dicir, se son dirixidos polas persoas responsables da organización ou non, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación da organización, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc<ref name=":0" />. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1">{{Cite book |last1=Cameron |first1=Esther |title=Making Sense of Change Management |last2=Green |first2=Mike |publisher=Kogan Page |year=2020}}</ref>, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===As 5 fases do cambio=== Coa analoxía sobre os procesos de [[Dó (psicoloxía)|dó]], segundo foron definidos por [[Elizabeth Kübler-Ross]], pódense identificar cinco fases nos procesos de cambio e polo tanto nas súas resistencias<ref>{{Cita web|título=5 Etapas del cambio organizacional|url=https://www.youtube.com/watch?v=zXw8rYM9Jcg|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|editorial=Un día extra}}</ref>. * <u>Negación</u>, que coincide coa oposición inicial ao cambio. * <u>Enfado e culpabilización</u>, cando xa se empeza a asumir a irreversibilidade do cambio. Está desencadeada pola frustración. * <u>Negociación</u>, no momento en que se empezan a considerar os beneficios e a comparalos coas perdas. * <u>Depresión e confusión</u>, cando se acha en menos o que houbo antes e se xulga se realmente o cambio pagou a pena. * <u>Aceptación</u>, que non ten por que implicar a plena aceptación do cambio. ==Retos== ==Solucións== ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] e7iqknomtob5xo94v3rquyqdfcfel10 6149174 6149170 2022-08-03T08:07:24Z Xabier Cid 1093 pequenos apaños de ligazóns wikitext text/x-wiki A '''xestión do cambio''' (por veces abreviada como '''XC''', ou como '''CM''' polas súas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]], ''change management'') é un termo de xestión das organizacións que procura preparar, apoiar e axudar as [[persoa]]s, os [[equipo]]s e as [[organización]]s para levaren a termo [[cambio organizacional|mudanzas organizacionais]]. A xestión do cambio abranxe metodoloxías para redirixir ou redefinir o uso de recursos, os [[procesos de negocio]], as distribucións de [[orzamento]] e mais outros procedementos operativos que inflúen de xeito significativo nunha empresa ou nunha organización. Os causantes do cambio organizacional poden ser a mellora e evolución tecnolóxica, as análises internas de procesos, a resposta a crises, as demandas da clientela, a presión das competidoras, as compras e fusións e reestruturacións. ==Definición== A xestión do cambio é un termo difuso que se resiste a unha definición moi concreta, pero que en todo caso reúne todas as [[Estratexia|estratexias]], plans e medidas que se toman para facer que as persoas muden o seu [[comportamento]], os seus procesos ou as súas actitudes dentro das organizacións. Polo tanto, ten relación con outras disciplinas como a [[psicoloxía]] e a [[socioloxía]], polo que respecta á reacción individual e grupal aos cambios, pero tamén con disciplinas tecnolóxicas, como [[Enxeñaría|enxeñerías]], [[Informática|informática]], etc., ou con administración de [[Administración de empresas|empresas]] e [[Ciencias económicas|economía]]. Normalmente, enténdese que a xestión do cambio se centra nas persoas e nos equipos dentro dun proceso de transformación das organizacións, mentres que á análise das organizacións desde o punto de vista de qué se necesita mudar e nelas como se debe facer este cambio chámaselle habitualmente [[xestión do cambio das organizacións]]. Por outra parte, o desenvolvemento destas metodoloxías en ámbitos de programación e tecnoloxía leva a que tamén se fale de [[xestión do cambio tecnolóxico]] desde unha perspectiva con variables, valores e características de seu. No contexto da [[xestión de proxectos]], a [[Locución|locución]] xestión do cambio ou '''xestión dos cambios''' pode referirse tamén aos procesos de incorporación e resolución de alternativas (incidencias, erros, melloras, etc.)<ref>{{Cita web|título=The Definitive Glossary of Project Management Terms|url=https://project-management.com/pmo-and-project-management-dictionary/|páxina-web=Project-Management.com|data=2016-12-17|data-acceso=2022-08-02|lingua=en-US|apelidos=Project-Management.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pmi.org/learning/library/change-program-manager-guidelines-success-5994|páxina-web=Project Management Institute|título=Embrace and exploit change as a program manager. Guidelines for success|data-acceso=2 de agosto de 2022|apelidos=Levin|nome=Ginger|ano=2012|formato=Conferencia lida no PMI® Global Congress 2012—North America, celebrado en Vancouver.}}</ref>. As [[universidade|universidades]] comezaron a incorporar estudos, [[Asignatura|asignaturas]], especializacións e mesmo títulos<ref>{{Cita web|título=Management y Gestión del Cambio|url=http://www.uah.es/en/estudios/estudios-oficiales/masteres-universitarios/Management-and-Change-Management/|páxina-web=Universidad de Alcalá de Henares|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> de xestión do cambio, a medida que as metodoloxías se foron facendo máis complexas e eficaces. ==Historia da disciplina== A xestión do cambio como disciplina empezou a desenvolverse no último cuarto do [[século XX]], como hibridación de dous procesos de análise académica: por unha banda, os estudos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]] e a mudanza no eido da [[psicoloxía]], e por outra, a análise de modelos e procesos empresariais, que foron evoluíndo desde o "cal é o modelo de organización correcto" a "como chegamos a ese modelo". ===Pioneiros=== Entre os estudos que serviron de prólogo ao desenvolvemento da xestión do cambio pódense mencionar os traballos do sociólogo [[Kurt Lewin]], da corrente psicoterapéutica da [[Gestalt]], que no período de [[período de entreguerras|entreguerras]] comezou a traballar nas relacións entre o comportamento humano e o ambiente<ref>{{Cite journal|last=Burnes|first=Bernard|date=March 2020|title=The Origins of Lewin's Three-Step Model of Change|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685|journal=The Journal of Applied Behavioral Science|language=en|volume=56|issue=1|pages=32–59|issn=0021-8863|access-date=2021-11-16|archive-date=2021-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211115195358/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0021886319892685}}</ref>. Outros estudos que tiveron importancia foron os traballos sobre o [[Dó (psicoloxía)|dó]], que arrincaron na década de 1940 coas publicacións do [[Psiquiatría|psiquiatra]] [[Erich Lindemann]], sobre os procesos psicolóxicos vividos logo dunha catástrofe, e que continuaron con [[Elisabeth Kübler-Ross]] coas súas cinco fases do [[Dó (psicoloxía)|dó]]''',''' dado que segundo algúns autores as reaccións [[Estrés postraumático|postraumáticas]] da perda eran equivalentes á asimilación de procesos de mudanza<ref>{{cite web|last1=Welbourne|first1=Theresa M.|title=Change Management Needs a Change|url=https://www.researchgate.net/publication/264007167}}</ref>. Tamén [[Everett Rogers]] contribuíu ao contexto coa súa obra sobre o espallamento da innovación (''The Diffusion of Innovations''), onde incorpora a dimensión do tempo, dos canais de comunicación dentro dun grupo humano e as diferentes aceoptacións ao mesmo evento: o modelo de Rogers é a coñecida clasificación das persoas pola súa aceptación da innovación en innovadores, pioneiros, adoptadores iniciais, adoptadores posteriores e serodios<ref>{{cite book |first=Everett |last=Rogers |title=Diffusion of Innovations, 5th Edition |date=16 August 2003 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-5823-4}}</ref>. ===O concepto de xestión do cambio=== En [[1983]], Julien Philips, un consultor que traballaba para a multinacional da consultoría con orixe en [[Chicago]], [[McKinsey & Company]], publicou o primeiro modelo de xestión do cambio na revista ''Human Resource Management''<ref>{{cite journal |doi=10.1002/hrm.3930220125 |title=Enhancing the effectiveness of organizational change management |year=1983 |last1=Phillips |first1=Julien R. |journal=Human Resource Management |volume=22 |issue=1–2 |pages=183–99}}</ref>. A partir dese momento, e grazas ao guieiro de, entre outros, [[Daryl Conner]] e [[Don Harrison]], a actividade das principais consultoras mundiais conseguiu que o termo '''xestión do cambio''' fose callando e que se abandonasen vocábulos como "reenxeñaría" para describir as estratexias de adaptación a un contorno cambiante por parte das empresas e outras organizacións<ref>{{cite book |first1=Robert J. |last1=Marshak |year=2005 |chapter=Contemporary Challenges to the Philosophy and Practice of Organization Development |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 |pages=19–42 |editor1-first=David L. |editor1-last=Bradford |editor2-first=W. Warner |editor2-last=Burke |title=Reinventing Organization Development: New Approaches to Change in Organizations |isbn=978-0-7879-8159-4 |access-date=2016-10-14 |archive-date=2014-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140107172735/http://books.google.com/books?id=C5Uj7hFqmSwC&pg=PA19 }}</ref>. Tamén a primeiros da década dos noventa empezaron a xurdir consultoras especializadas en xestión do cambio, como Conner Partners (fundada polo ementado Daryl Conner), así como estudos sectoriais que analizaban, desde unha perspectiva occidental ou estadounidense, os traballos de transformación das organizacións. Por outra parte, segundo a consultora [[Linda Ackerman Anderson]] (''Beyond Change Management'') neses anos os líderes empresariais, confrontados co feito de que os cambios que impulsaban nas súas organizacións a miúdo fracasaban, empezaran a crear postos nelas co nome de "líder de cambio", para que esas persoas se ocupasen da xestión humana dos procesos de cambio<ref name="Anderson&Anderson2001">{{cite book |last1=Anderson |first1=D. |last2=Anderson |first2=L. A. |year=2001 |title=Beyond Change Management: Advanced Strategies for Today's Transformational Leaders |location=San Francisco |publisher=Jossey-Bass / Pfeiffer |access-date=2011-12-21 |url=https://books.google.com/books?id=WbpH7p5qQ88C&q=beyond+change+management|isbn=9780470891131 }}</ref>. En paralelo, [[Carol Weiss]], estudosa e avaliadora de modelos educativos, ao abeiro do [[Aspen Institute]], impulsou nos anos noventa o que se denominou "[[Teoría do cambio|teoría do cambio]]", unha metodoloxía que procuraba que as organizacións fosen capaces de ter un efecto na sociedade, de causar un cambio social. Na súa opinión, as hipóteses de actuación social non estaban suficientemente apoiadas en evidencias científicas e en traballos de avaliación, polo que conducían frecuentemente a fracasos. Weiss desenvolveu un modelo racionalizador que tentaba organizar os distintos pasos a dar para asegurar a efectividade dese cambio social. O seu marco comprende a análise do ecosistema e das condicións do cambio, a planificación das actuacións, a identificación dos actores, a elaboración de supostos de cambio e a definición duns indicadores de avaliación para poder medir ao final se esa mudanza prevista se produciu. {{enuso}} ===Desenvolvementos recentes=== ==Causantes do cambio== Os procesos de cambio poden ser voluntarios ou involuntarios<ref name=":0">{{Cita libro|título=Entorno y Estrategia en la Transformación Digital|editorial=ADAMS|ISBN=978-84-1327-961-9}}</ref>, é dicir, se son dirixidos polas persoas responsables da organización ou non, e loxicamente iso ten consecuencias nos procesos de xestión do cambio. En xeral, os cambios voluntarios poden estar mellor organizados e planificados, e responder a unha estratexia que contemple todas ou boa parte das consecuencias. Exemplos de cambios voluntarios poden ser a reestruturación da organización, a incorporación de novos procesos ou tecnoloxías, as expansións e os cambios de mercado, as fusións e as divisións, ou mesmo a desaparición da organización. Noutras ocasións, porén, os cambios son imprevistos ou accidentais, e normalmente son provocados por acontecementos que suceden fóra da compañía: unha crise económica, un andazo, unha decisión política de calado, votacións e referendos, catástrofes climáticas, etc<ref name=":0" />. ==Modelos== ===Os oito pasos de Kotter=== [[File:John Kotter.JPG|thumb|[[John Kotter|John P. Kotter]], un dos pioneiros da xestión do cambio, desenvolveu un modelo coñecido como os "oito pasos cara ao cambio"]] [[John Kotter|John P. Kotter]], catedrático emérito da [[Escola de Negocios de Harvard]], e un dos líderes intelectuais en xestión do cambio<ref name=":1">{{Cite book |last1=Cameron |first1=Esther |title=Making Sense of Change Management |last2=Green |first2=Mike |publisher=Kogan Page |year=2020}}</ref>, desenvolveu un modelo teórico de oito pasos de impulso dos procesos de transformación.<ref>{{cite web | url=https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm | title=Kotter's 8-Step Change Model | publisher=Mind Tools | date=18 February 2016 | access-date=18 February 2016 | author=Editorial Team, Mind Tools | archive-date=9 March 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160309071152/https://www.mindtools.com/pages/article/newPPM_82.htm }}</ref> Velaí os están<ref>{{Cita web|título=Los 8 Pasos de Kotter - Gestión del Cambio|url=https://www.youtube.com/watch?v=IMf_L0ybonA|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|páxina-web=Blog Cadena crítica}}</ref>: * <u>Crear unha sensación de urxencia</u>, para espertar o interese da organización. * <u>Construír unha coalición que lidere</u>, que inclúa persoas involucradas nese cambio. * <u>Deseñar unha visión estratéxica clara do cambio</u>, que os beneficios do cambio sexan sinxelos de entender para calquera e fáciles de visualizar. * <u>Alistar un exército de voluntarios</u>, conseguindo que as persoas vaian implementando o cambio en pequenas escalas. * <u>Retirar barreiras para posibilitar as actuacións</u>, premiar as persoas que se apuntan ao cambio e identificar as persoas resistentes. * <u>Acadar vitorias a curto prazo</u>, dado que o éxito é un gran motivador, planificando unha ruta de metas facilmente logrables. * <u>Manter a aceleración</u>, aplicando o cambio a proxectos de maior envergadura, e incorporando prácticas de mellora continua. * <u>Institucionalizar o cambio</u>, e que se incorpore aos valores da organización. Estes pasos vanlle ao ronsel ao modelo de Lewin e constrúense a partir do proceso simplificado de Lewin de creación do cambio, cos seus tres estados: desconxelar, mudar e conxelar de novo. ===As 5 fases do cambio=== Coa analoxía sobre os procesos de [[Dó (psicoloxía)|dó]], segundo foron definidos por [[Elizabeth Kübler-Ross]], pódense identificar cinco fases nos procesos de cambio e polo tanto nas súas resistencias<ref>{{Cita web|título=5 Etapas del cambio organizacional|url=https://www.youtube.com/watch?v=zXw8rYM9Jcg|data-acceso=2022-08-02|lingua=es-ES|editorial=Un día extra}}</ref>. * <u>Negación</u>, que coincide coa oposición inicial ao cambio. * <u>Enfado e culpabilización</u>, cando xa se empeza a asumir a irreversibilidade do cambio. Está desencadeada pola frustración. * <u>Negociación</u>, no momento en que se empezan a considerar os beneficios e a comparalos coas perdas. * <u>Depresión e confusión</u>, cando se acha en menos o que houbo antes e se xulga se realmente o cambio pagou a pena. * <u>Aceptación</u>, que non ten por que implicar a plena aceptación do cambio. ==Retos== ==Solucións== ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xestión de empresas e organizacións]] [[Categoría:Administración]] 29symjerdduv0qtoe85rzd1i1kdf7lf 0 571291 6148393 2022-08-02T13:42:10Z Xanetas 88215 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/143676408|Antía Chamosa]]" wikitext text/x-wiki '''Antía Chamosa Dacasa''', nada en [[Pontevedra]] o [[7 de outubro]] de [[1999]], é unha [[atleta]] [[Pobo galego|galega]] que compite en [[Marcha atlética|marcha]]. Gañou unha [[medalla de bronce]] no Campionato de Europa Sub-23 de Atletismo de 2021, na proba de 20 quilómetros marcha. [1] == Notas == [[Categoría:Atletas de España]] 4500kf4pllffgett67o4b3fi1a05pr3 6148395 6148393 2022-08-02T13:43:10Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Biografía}} '''Antía Chamosa Dacasa''', nada en [[Pontevedra]] o [[7 de outubro]] de [[1999]], é unha [[atleta]] [[Pobo galego|galega]] que compite en [[Marcha atlética|marcha]]. Gañou unha [[medalla de bronce]] no Campionato de Europa Sub-23 de Atletismo de 2021, na proba de 20 quilómetros marcha. [1] == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Chamosa, Antia}} [[Categoría:Nados en Pontevedra]] [[Categoría:Nados en 1999]] [[Categoría:Atletas de Galicia]] obsqccrn9rdbwrdgqexyx39q0nrw2yn 6148398 6148395 2022-08-02T13:50:41Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Biografía}} '''Antía Chamosa Dacasa''', nada en [[Pontevedra]] o [[7 de outubro]] de [[1999]], é unha [[atleta]] [[Pobo galego|galega]] que compite en [[Marcha atlética|marcha]]. Foi campioa de España nos 10.000 metros marcha en 2020 e gañou unha [[medalla de bronce]] no Campionato de Europa Sub-23 de Atletismo de 2021, na proba de 20 quilómetros marcha. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Chamosa, Antia}} [[Categoría:Nados en Pontevedra]] [[Categoría:Nados en 1999]] [[Categoría:Atletas de Galicia]] h252v22svif3ex29nkz50dkhhmlg5hs 6148565 6148398 2022-08-02T15:18:11Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Biografía}} '''Antía Chamosa Dacasa''', nada en [[Cuntis]] o [[7 de outubro]] de [[1999]], é unha [[atleta]] [[Pobo galego|galega]] que compite en [[Marcha atlética|marcha]]. Foi campioa de España nos 10.000 metros marcha en 2020 e gañou unha [[medalla de bronce]] no Campionato de Europa Sub-23 de Atletismo de 2021, na proba de 20 km marcha. É irmá do tamén atleta [[Daniel Chamosa]]. == Traxectoria == Comezou a súa andaina no atletismo no [[Club Atletismo Cuntis]], practicando [[Marcha atlética|marcha]], e aos 9 proclamouse por primeira vez campioa galega, en categoría benxamín, na proba de 1 km marcha.<ref>{{Cita web|url=https://atletismo.gal/wp-content/uploads/webfga/Resultados200708/Lugo/lugo010608.pdf|páxina-web=[[Federación Galega de Atletismo]]|título=Campioanto Galego Cadete Criterium Galego Benxamin, Alevín e Infantil|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Continuou sumando títulos galegos durante os seguintes anos en todas as categorías inferiores e en 2013 gañou catro medallas de ouro nos campionatos de España de categoría cadete, ao se proclamar campioa dos 3 e dos 5 km, tanto en ruta como en pista ao aire libre.<ref>{{Cita web|url=http://ranking.atletismo.gal/online/2020/CAMPIONS%20ESPA%C3%91A/TEMPADA2013M.pdf|páxina-web=[[Federación Galega de Atletismo]]|título=Tempada 2013|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> En 2014, con só 15 anos, proclamouse por primeira vez campioa galega absoluta nos 5.000 m marcha en pista,<ref>{{Cita web|url=https://atletismo.gal/wp-content/uploads/webfga/rmarchapista2014.pdf|páxina-web=[[Federación Galega de Atletismo]]|título=CAMPIONATO GALEGO DE MARCHA EN PISTA 2014|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> nun ano no que sumou outros tres ouros nacionais en categoría cadete, así como unha prata.<ref>{{Cita web|url=http://ranking.atletismo.gal/online/2020/CAMPIONS%20ESPA%C3%91A/TEMPADA2014M.pdf|páxina-web=[[Federación Galega de Atletismo]]|título=Tempada 2014|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Durante os anos seguintes foi varias veces campioa galega absoluta e acumulou medallas nas categorías inferiores dos campionatos de España, ao tempo que competía internacionalmente.<ref>{{Cita web|url=http://ranking.atletismo.gal/online/2020/internacionais/cd,antia.pdf|páxina-web=[[Federación Galega de Atletismo]]|título=Resultados internacionais de Antía Chamosa|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> En 2020, xa como membro da [[Sociedad Gimnástica de Pontevedra]], coroouse en [[Madrid]] como campioa de España absoluta, cun tempo de 48<nowiki>'35''</nowiki>20, superando a [[Ainhoa Pinedo]] e [[Marina Sillero]].<ref>{{Cita web|url=https://rfealive.com/schedule/CEAL2020MAD|páxina-web=[[Real Federación Española de Atletismo]]|título=Campionato de España de Atletismo 2020|data-acceso=2 de agosto de 2022|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita novas|data=12 de setembro de 2020|título=Oros para Belén Toimil y Antía Chamosa en el Campeonato de España de atletismo|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/deportes/2020/09/12/oros-belen-toimil-antia-chamosa-campeonato-espana-atletismo/00031599944102706174570.htm|data-acceso=2 de agosto de 2022|lingua=es|xornal=[[La Voz de Galicia]]}}</ref> En febreiro de 2021 bateu o récord de España sub-23 dos 35 km marcha, e ao mes seguinte proclamouse campioa de España sub-23 dos 20 km.<ref>{{Cita novas|data=15 de febreiro de 2021|título=Antía Chamosa: “Cando mirei a marca, non o podía crer!”|url=https://asnosas.gal/antia-chamosa-cando-mirei-a-marca-non-o-podia-crer/|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref><ref>{{Cita novas|data=15 de marzo de 2021|título=Antía Chamosa, chica de oro|url=https://www.diariodepontevedra.es/articulo/deporte-general/antia-chamosa-chica-oro/202103151303231131623.html|data-acceso=2 de agosto de 2022|lingua=es|xornal=[[Diario de Pontevedra]]}}</ref> O 23 de abril, na localidade eslovaca de [[Dudince]], bateu o récord galego absoluto dos 35 km, cun tempo de 2h53<nowiki>'18''</nowiki>, o mesmo día no que o seu irmán Daniel facía o mesmo en categoría masculina.<ref>{{Cita novas|título=Doble mínima mundial en Dudince|url=https://www.sgpontevedra.com/doble-minima-mundial-en-dudince/|data-acceso=2 de agosto de 2022|lingua=es}}</ref> En xullo participou no Campionato de Europa sub-23 en [[Talín]], onde se fixo coa medalla de bronce, por detrás da turca [[Meryem Bekmez]] e da francesa [[Pauline Stey]].<ref>{{Cita novas|data=10 de xullo de 2021|título=Antía Chamosa, bronce en el Europeo sub 23|url=https://www.farodevigo.es/deportes/2021/07/10/antia-chamosa-bronce-europeo-sub-54869657.html|data-acceso=2 de agosto de 2022|lingua=es|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Chamosa, Antia}} [[Categoría:Nados en Pontevedra]] [[Categoría:Nados en 1999]] [[Categoría:Atletas de Galicia]] 9xmboqzexrxfeuuu6sq453czmbg4xhg 6148570 6148565 2022-08-02T15:19:59Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Antía Chamosa Dacasa''', nada en [[Cuntis]] o [[7 de outubro]] de [[1999]], é unha [[atleta]] [[Pobo galego|galega]] que compite en [[Marcha atlética|marcha]]. Foi campioa de España nos 10.000 metros marcha en 2020 e gañou unha [[medalla de bronce]] no Campionato de Europa Sub-23 de Atletismo de 2021, na proba de 20 km marcha. É irmá do tamén atleta [[Daniel Chamosa]]. == Traxectoria == Comezou a súa andaina no atletismo no [[Club Atletismo Cuntis]], practicando [[Marcha atlética|marcha]], e aos 9 proclamouse por primeira vez campioa galega, en categoría benxamín, na proba de 1 km marcha.<ref>{{Cita web|url=https://atletismo.gal/wp-content/uploads/webfga/Resultados200708/Lugo/lugo010608.pdf|páxina-web=[[Federación Galega de Atletismo]]|título=Campioanto Galego Cadete Criterium Galego Benxamin, Alevín e Infantil|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Continuou sumando títulos galegos durante os seguintes anos en todas as categorías inferiores e en 2013 gañou catro medallas de ouro nos campionatos de España de categoría cadete, ao se proclamar campioa dos 3 e dos 5 km, tanto en ruta como en pista ao aire libre.<ref>{{Cita web|url=http://ranking.atletismo.gal/online/2020/CAMPIONS%20ESPA%C3%91A/TEMPADA2013M.pdf|páxina-web=[[Federación Galega de Atletismo]]|título=Tempada 2013|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> En 2014, con só 15 anos, proclamouse por primeira vez campioa galega absoluta nos 5.000 m marcha en pista,<ref>{{Cita web|url=https://atletismo.gal/wp-content/uploads/webfga/rmarchapista2014.pdf|páxina-web=[[Federación Galega de Atletismo]]|título=CAMPIONATO GALEGO DE MARCHA EN PISTA 2014|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> nun ano no que sumou outros tres ouros nacionais en categoría cadete, así como unha prata.<ref>{{Cita web|url=http://ranking.atletismo.gal/online/2020/CAMPIONS%20ESPA%C3%91A/TEMPADA2014M.pdf|páxina-web=[[Federación Galega de Atletismo]]|título=Tempada 2014|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> Durante os anos seguintes foi varias veces campioa galega absoluta e acumulou medallas nas categorías inferiores dos campionatos de España, ao tempo que competía internacionalmente.<ref>{{Cita web|url=http://ranking.atletismo.gal/online/2020/internacionais/cd,antia.pdf|páxina-web=[[Federación Galega de Atletismo]]|título=Resultados internacionais de Antía Chamosa|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref> En 2020, xa como membro da [[Sociedad Gimnástica de Pontevedra]], coroouse en [[Madrid]] como campioa de España absoluta, cun tempo de 48<nowiki>'35''</nowiki>20, superando a [[Ainhoa Pinedo]] e [[Marina Sillero]].<ref>{{Cita web|url=https://rfealive.com/schedule/CEAL2020MAD|páxina-web=[[Real Federación Española de Atletismo]]|título=Campionato de España de Atletismo 2020|data-acceso=2 de agosto de 2022|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita novas|data=12 de setembro de 2020|título=Oros para Belén Toimil y Antía Chamosa en el Campeonato de España de atletismo|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/deportes/2020/09/12/oros-belen-toimil-antia-chamosa-campeonato-espana-atletismo/00031599944102706174570.htm|data-acceso=2 de agosto de 2022|lingua=es|xornal=[[La Voz de Galicia]]}}</ref> En febreiro de 2021 bateu o récord de España sub-23 dos 35 km marcha, e ao mes seguinte proclamouse campioa de España sub-23 dos 20 km.<ref>{{Cita novas|data=15 de febreiro de 2021|título=Antía Chamosa: “Cando mirei a marca, non o podía crer!”|url=https://asnosas.gal/antia-chamosa-cando-mirei-a-marca-non-o-podia-crer/|data-acceso=2 de agosto de 2022}}</ref><ref>{{Cita novas|data=15 de marzo de 2021|título=Antía Chamosa, chica de oro|url=https://www.diariodepontevedra.es/articulo/deporte-general/antia-chamosa-chica-oro/202103151303231131623.html|data-acceso=2 de agosto de 2022|lingua=es|xornal=[[Diario de Pontevedra]]}}</ref> O 23 de abril, na localidade eslovaca de [[Dudince]], bateu o récord galego absoluto dos 35 km, cun tempo de 2h53<nowiki>'18''</nowiki>, o mesmo día no que o seu irmán Daniel facía o mesmo en categoría masculina.<ref>{{Cita novas|título=Doble mínima mundial en Dudince|url=https://www.sgpontevedra.com/doble-minima-mundial-en-dudince/|data-acceso=2 de agosto de 2022|lingua=es}}</ref> En xullo participou no Campionato de Europa sub-23 en [[Talín]], onde se fixo coa medalla de bronce, por detrás da turca [[Meryem Bekmez]] e da francesa [[Pauline Stey]].<ref>{{Cita novas|data=10 de xullo de 2021|título=Antía Chamosa, bronce en el Europeo sub 23|url=https://www.farodevigo.es/deportes/2021/07/10/antia-chamosa-bronce-europeo-sub-54869657.html|data-acceso=2 de agosto de 2022|lingua=es|xornal=[[Faro de Vigo]]}}</ref> == Notas == {{listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Chamosa, Antia}} [[Categoría:Nados en Cuntis]] [[Categoría:Nados en 1999]] [[Categoría:Atletas de Galicia]] plqfab2tebz4z2wzhvkhl9slp1fqjei 1 571292 6148417 2022-08-02T14:11:59Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{BPV}}" wikitext text/x-wiki {{BPV}} sytn07wdh5ers4a0cua483q6f4ka3i0 6148419 6148417 2022-08-02T14:12:17Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki {{BPV}} {{visitas}} etjpu2s2ykaftbdgimv14ggtg9eeuyf 2 571293 6148428 2022-08-02T14:19:03Z Ji-Elle (Ville de Saint-Dié-des-Vosges) 128696 Redirixida cara a "[[Ji-Elle]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Ji-Elle]] n4znyc7jkv16ltf909lzirecnjpnfjc 6148430 6148428 2022-08-02T14:19:17Z Ji-Elle (Ville de Saint-Dié-des-Vosges) 128696 Cambiouse o destino da redirección de [[Ji-Elle]] a [[Usuario:Ji-Elle]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Usuario:Ji-Elle]] hiwsuilno3241vsp5z1g5snfnxlom09 1 571294 6148431 2022-08-02T14:20:20Z Breogan2008 23204 Nova páxina: "{{Listaref}}" wikitext text/x-wiki {{Listaref}} 7jgjjz64c2aaibne3ncw6srsdxnnolw 6148432 6148431 2022-08-02T14:20:36Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} mjrme7egla3w9c3qvxo8kql5gyq949i 0 571295 6148433 2022-08-02T14:20:42Z Xoio 22795 1ª edición con informacións das referancias. wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Úmbridos<br>''Umbridae'' | image = Umbra krameri.jpg | image_caption = ''Umbra krameri'' | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | superordo = [[Protacanthopterygii]] | ordo = [[Esociformes]] | familia = '''Umbridae''' | familia_authority = [[Charles Lucien Bonaparte|Bonaparte]], [[1845]] | subdivision_ranks = [[genus|Xéneros]] e [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A dos '''úmbridos''' (''Umbridae'') é unha [[familia (bioloxía)|familia]] de [[peixes]] [[teleósteos]] [[dulciacuícola]]s, unha das dúas integradas na [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[esociformes]]. O seu [[xénero tipo]] é ''[[Umbra (xénero)|Umbra]]''. == Taxonomía == === Descrción === A familia foi descrita en [[1845]] polo [[naturalista]] e [[político]] e [[Francia|francés]] [[Charles Lucien Bonaparte]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154211 Umbridae Bonaparte, 1845] no [[WoRMS]]. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref><ref name=BL>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id15787/ Umbridae Bonaparte, 1845] na [[BioLib]]. Consultada o 2 de agosto de 2022.</ref><ref>Froese, R. & D. Pauly. Editors. (2017): Umbridae Bonaparte, 1845, en [[FishBase]]. World Wide Web Electronic Publication.</ref> === Etimoloxía === O [[nome científico]] da familia está formado polos elementos ''Umbr''- e ''-ĭdae''. O primerio é a raíz do seu [[xénero tipo]], ''[[Umbra (xénero)|Umbra]]'', e o segundo é o sufixo empregado no [[latín científico]] para a formación dos nomes das familias dos animais.<ref>[https://www.merriam-webster.com/dictionary/Umbridae Umbridae] no ''Merriam-Webster Dictionary''.</ref> === Clasificación === A familia comprende sete especies, agrupadas nos seguientes tres xéneros:<ref name=F>Nelson, J. S. (1984): ''Fishes of the world''. 2nd edition. New York: John Wiley & Sons, Inc. ISBN ISBN 0-4718-6475-7.</ref> * Xénero ''[[Dallia]]'' <small>Bean, 1880</small>:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=268944''Dallia''] no WoRMS.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id338151/ ''Dallia''] na BioLib.</ref> ** ''[[Dallia admirabilis]]'' <small>Chereshnev, 1980</small> ** ''[[Dallia delicatissima]]'' <small>Smitt, 1881</small> ** ''[[Dallia pectoralis]]'' <small>Bean, 1880</small> * Xénero ''[[Novumbra]]'' <small>Schultz, 1929</small>:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=270056 ''Novumbra''] no WoRMS.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id338155/ ''Novumbra''] na BioLib.</ref> ** ''[[Novumbra hubbsi]]'' <small>Schultz, 1929</small> * Xénero ''[[Umbra (xénero)|Umbra]]'' <small>Kramer, 1777</small>:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154220 ''Umbra''] no WoRMS.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id15788/ ''Umbra''] na BioLib.</ref> ** ''[[Umbra krameri]]'' <small>Walbaum, 1792</small> ** ''[[Umbra limi]]'' <small>(Kirtland), 1841</small> ** ''[[Umbra pygmaea]]'' <small>(DeKay, 1842)</small> == Características == [[Aleta|Aleta caudal]] arredondada. Raios caudais 20-30; 8-19 ramificados. [[Liña lateral]] débil, se está presente. Poros no canal infraorbitario 3 ou menos. Sen nasais. [[Vértebra]]s, de 32 a 42. Número de [[cromosoma]]s moi variábel (de 22 a 78). Acadan unha lonxitude máxima de 33 cm, no xénero ''Dallia''.<ref name=FB>[https://fishbase.net.br/Summary/FamilySummary.php?ID=75 Family Umbridae] na [[FishBase]].</ref> == Distribución == Moitas áreas por riba dos 20º no [[Hemisferio Norte]].<ref name=FB/> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tanén == {{Commonscat|Umbridae}} {{Wikispecies|Umbridae}} === Outros artigos === * [[Esociformes]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esociformes]] ohn3sza5dpx6cq4o10fshthu13s46sp 6148777 6148433 2022-08-02T19:51:21Z Xoio 22795 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Úmbridos<br>''Umbridae'' | image = Umbra krameri.jpg | image_caption = ''Umbra krameri'' | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | superordo = [[Protacanthopterygii]] | ordo = [[Esociformes]] | familia = '''Umbridae''' | familia_authority = [[Charles Lucien Bonaparte|Bonaparte]], [[1845]] | type_spacies = ''[[Umbra la]]'' | subdivision_ranks = [[genus|Xéneros]] e [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A dos '''úmbridos''' (''Umbridae'') é unha [[familia (bioloxía)|familia]] de [[peixes]] [[teleósteos]] [[dulciacuícola]]s, unha das dúas integradas na [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[esociformes]]. O seu [[xénero tipo]] é ''[[Umbra (xénero)|Umbra]]''. == Taxonomía == === Descrción === A familia foi descrita en [[1845]] polo [[naturalista]] e [[político]] e [[Francia|francés]] [[Charles Lucien Bonaparte]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154211 Umbridae Bonaparte, 1845] no [[WoRMS]]. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref><ref name=BL>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id15787/ Umbridae Bonaparte, 1845] na [[BioLib]]. Consultada o 2 de agosto de 2022.</ref><ref>Froese, R. & D. Pauly. Editors. (2017): Umbridae Bonaparte, 1845, en [[FishBase]]. World Wide Web Electronic Publication.</ref> === Etimoloxía === O [[nome científico]] da familia está formado polos elementos ''Umbr''- e ''-ĭdae''. O primerio é a raíz do seu [[xénero tipo]], ''[[Umbra (xénero)|Umbra]]'', e o segundo é o sufixo empregado no [[latín científico]] para a formación dos nomes das familias dos animais.<ref>[https://www.merriam-webster.com/dictionary/Umbridae Umbridae] no ''Merriam-Webster Dictionary''.</ref> === Clasificación === A familia comprende sete especies, agrupadas nos seguientes tres xéneros:<ref name=F>Nelson, J. S. (1984): ''Fishes of the world''. 2nd edition. New York: John Wiley & Sons, Inc. ISBN ISBN 0-4718-6475-7.</ref> * Xénero ''[[Dallia]]'' <small>Bean, 1880</small>:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=268944''Dallia''] no WoRMS.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id338151/ ''Dallia''] na BioLib.</ref> ** ''[[Dallia admirabilis]]'' <small>Chereshnev, 1980</small> ** ''[[Dallia delicatissima]]'' <small>Smitt, 1881</small> ** ''[[Dallia pectoralis]]'' <small>Bean, 1880</small> * Xénero ''[[Novumbra]]'' <small>Schultz, 1929</small>:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=270056 ''Novumbra''] no WoRMS.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id338155/ ''Novumbra''] na BioLib.</ref> ** ''[[Novumbra hubbsi]]'' <small>Schultz, 1929</small> * Xénero ''[[Umbra (xénero)|Umbra]]'' <small>Kramer, 1777</small>:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154220 ''Umbra''] no WoRMS.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id15788/ ''Umbra''] na BioLib.</ref> ** ''[[Umbra krameri]]'' <small>Walbaum, 1792</small> ** ''[[Umbra limi]]'' <small>(Kirtland), 1841</small> ** ''[[Umbra pygmaea]]'' <small>(DeKay, 1842)</small> == Características == [[Aleta|Aleta caudal]] arredondada. Raios caudais 20-30; 8-19 ramificados. [[Liña lateral]] débil, se está presente. Poros no canal infraorbitario 3 ou menos. Sen nasais. [[Vértebra]]s, de 32 a 42. Número de [[cromosoma]]s moi variábel (de 22 a 78). Acadan unha lonxitude máxima de 33 cm, no xénero ''Dallia''.<ref name=FB>[https://fishbase.net.br/Summary/FamilySummary.php?ID=75 Family Umbridae] na [[FishBase]].</ref> == Distribución == Moitas áreas por riba dos 20º no [[Hemisferio Norte]].<ref name=FB/> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tanén == {{Commonscat|Umbridae}} {{Wikispecies|Umbridae}} === Outros artigos === * [[Esociformes]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esociformes]] 0v884ox757jwpdpb5d75j6dp2x62nie 6148779 6148777 2022-08-02T19:58:49Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Úmbridos<br>''Umbridae'' | image = Umbra krameri.jpg | image_caption = ''Umbra krameri'' | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | superordo = [[Protacanthopterygii]] | ordo = [[Esociformes]] | familia = '''Umbridae''' | familia_authority = [[Charles Lucien Bonaparte|Bonaparte]], [[1845]] | type_species = [[Umbra krameri]] | type_species_authority = [[Johann Julius Walbaum|Walbaum]], [[1792]] | subdivision_ranks = [[genus|Xéneros]] e [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A dos '''úmbridos''' (''Umbridae'') é unha [[familia (bioloxía)|familia]] de [[peixes]] [[teleósteos]] [[dulciacuícola]]s, unha das dúas integradas na [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[esociformes]]. O seu [[xénero tipo]] é ''[[Umbra (xénero)|Umbra]]''. == Taxonomía == === Descrción === A familia foi descrita en [[1845]] polo [[naturalista]] e [[político]] e [[Francia|francés]] [[Charles Lucien Bonaparte]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154211 Umbridae Bonaparte, 1845] no [[WoRMS]]. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref><ref name=BL>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id15787/ Umbridae Bonaparte, 1845] na [[BioLib]]. Consultada o 2 de agosto de 2022.</ref><ref>Froese, R. & D. Pauly. Editors. (2017): Umbridae Bonaparte, 1845, en [[FishBase]]. World Wide Web Electronic Publication.</ref> === Etimoloxía === O [[nome científico]] da familia está formado polos elementos ''Umbr''- e ''-ĭdae''. O primerio é a raíz do seu [[xénero tipo]], ''[[Umbra (xénero)|Umbra]]'', e o segundo é o sufixo empregado no [[latín científico]] para a formación dos nomes das familias dos animais.<ref>[https://www.merriam-webster.com/dictionary/Umbridae Umbridae] no ''Merriam-Webster Dictionary''.</ref> === Clasificación === A familia comprende sete especies, agrupadas nos seguientes tres xéneros:<ref name=F>Nelson, J. S. (1984): ''Fishes of the world''. 2nd edition. New York: John Wiley & Sons, Inc. ISBN ISBN 0-4718-6475-7.</ref> * Xénero ''[[Dallia]]'' <small>Bean, 1880</small>:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=268944''Dallia''] no WoRMS.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id338151/ ''Dallia''] na BioLib.</ref> ** ''[[Dallia admirabilis]]'' <small>Chereshnev, 1980</small> ** ''[[Dallia delicatissima]]'' <small>Smitt, 1881</small> ** ''[[Dallia pectoralis]]'' <small>Bean, 1880</small> * Xénero ''[[Novumbra]]'' <small>Schultz, 1929</small>:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=270056 ''Novumbra''] no WoRMS.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id338155/ ''Novumbra''] na BioLib.</ref> ** ''[[Novumbra hubbsi]]'' <small>Schultz, 1929</small> * Xénero ''[[Umbra (xénero)|Umbra]]'' <small>Kramer, 1777</small>:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154220 ''Umbra''] no WoRMS.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id15788/ ''Umbra''] na BioLib.</ref> ** ''[[Umbra krameri]]'' <small>Walbaum, 1792</small> ** ''[[Umbra limi]]'' <small>(Kirtland), 1841</small> ** ''[[Umbra pygmaea]]'' <small>(DeKay, 1842)</small> == Características == [[Aleta|Aleta caudal]] arredondada. Raios caudais 20-30; 8-19 ramificados. [[Liña lateral]] débil, se está presente. Poros no canal infraorbitario 3 ou menos. Sen nasais. [[Vértebra]]s, de 32 a 42. Número de [[cromosoma]]s moi variábel (de 22 a 78). Acadan unha lonxitude máxima de 33 cm, no xénero ''Dallia''.<ref name=FB>[https://fishbase.net.br/Summary/FamilySummary.php?ID=75 Family Umbridae] na [[FishBase]].</ref> == Distribución == Moitas áreas por riba dos 20º no [[Hemisferio Norte]].<ref name=FB/> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tanén == {{Commonscat|Umbridae}} {{Wikispecies|Umbridae}} === Outros artigos === * [[Esociformes]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esociformes]] f9rdd8bg4192itduiwbkwqpd8k491rc 0 571296 6148438 2022-08-02T14:22:43Z Xoio 22795 Redirixida cara a "[[Úmbridos]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Úmbridos]] o1l0c1qcmg5orhjudpveai4o8uoys4t 1 571297 6148442 2022-08-02T14:24:35Z Breogan2008 23204 Nova páxina: "{{Visitas}}" wikitext text/x-wiki {{Visitas}} mjrme7egla3w9c3qvxo8kql5gyq949i 0 571298 6148463 2022-08-02T14:39:22Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Sabadelle}} {{Lugar |nome = Sabadelle |imaxe = |lenda = |parroquia = Sabadelle |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Sabadelle''' é un lugar da parroquia de [[Sabadelle, Portomarín|Sabadelle]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Sabadelle === {{Lp Sabadelle}} === Parroquias de Portomarín === {{Port..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Sabadelle}} {{Lugar |nome = Sabadelle |imaxe = |lenda = |parroquia = Sabadelle |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Sabadelle''' é un lugar da parroquia de [[Sabadelle, Portomarín|Sabadelle]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Sabadelle === {{Lp Sabadelle}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Sabadelle}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 46ctt04kv4yk670bv8sowi1v9vng86f 6148464 6148463 2022-08-02T14:39:31Z Breobot 98629 /* Lugares de Sabadelle */ wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Sabadelle}} {{Lugar |nome = Sabadelle |imaxe = |lenda = |parroquia = Sabadelle |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Sabadelle''' é un lugar da parroquia de [[Sabadelle, Portomarín|Sabadelle]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Sabadelle === {{Lp Sabadelle, Portomarín}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Sabadelle}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 9dd5s2mewds18v1hx0dvpgjjxaxg6zx 0 571299 6148465 2022-08-02T14:40:23Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Seixón}} {{Lugar |nome = Seixón |imaxe = |lenda = |parroquia = Sabadelle |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Seixón''' é un lugar da parroquia de [[Sabadelle, Portomarín|Sabadelle]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Sabadelle === {{Lp Sabadelle, Portomarín}} === Parroquias de Portomarín ==..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Seixón}} {{Lugar |nome = Seixón |imaxe = |lenda = |parroquia = Sabadelle |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Seixón''' é un lugar da parroquia de [[Sabadelle, Portomarín|Sabadelle]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Sabadelle === {{Lp Sabadelle, Portomarín}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Seixón}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] ngu4o3ru9seecwbs63dt6fuaqjtfii9 0 571300 6148471 2022-08-02T14:42:43Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Campo}} {{Lugar |nome = Campo de Mámoas |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede de Belaz |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Campo de Mámoas''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede de Belaz, Portomarín|San Mamede de Belaz]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede de Belaz === {{Lp Sa..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Campo}} {{Lugar |nome = Campo de Mámoas |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede de Belaz |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Campo de Mámoas''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede de Belaz, Portomarín|San Mamede de Belaz]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede de Belaz === {{Lp San Mamede de Belaz}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:San Mamede de Belaz}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] rqbatrsys9eep57nhalck6g6ctocztj 6148475 6148471 2022-08-02T14:43:47Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Campo}} {{Lugar |nome = Campo de Mámoas |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede de Belaz |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Campo de Mámoas''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede de Belaz, Portomarín|San Mamede de Belaz]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede de Belaz === {{Lp San Mamede de Belaz}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Campo de Mámoas}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] bix6spmja0p51hgrcolanh7lvosadxw 0 571301 6148473 2022-08-02T14:43:27Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|San Mamede}} {{Lugar |nome = San Mamede |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede de Belaz |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''San Mamede''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede de Belaz, Portomarín|San Mamede de Belaz]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede de Belaz === {{Lp San Mamed..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|San Mamede}} {{Lugar |nome = San Mamede |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede de Belaz |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''San Mamede''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede de Belaz, Portomarín|San Mamede de Belaz]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede de Belaz === {{Lp San Mamede de Belaz}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:San Mamede}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 6mgfgb03vst56iwua4g60r3xd1sl0rs 0 571302 6148477 2022-08-02T14:45:21Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Pousada}} {{Lugar |nome = Pousada |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede de Rïo |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Pousada''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede de Río, Portomarín|San Mamede de Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede de Río === {{Lp San Mamede de Río}}..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Pousada}} {{Lugar |nome = Pousada |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede de Rïo |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Pousada''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede de Río, Portomarín|San Mamede de Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede de Río === {{Lp San Mamede de Río}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Pousada}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] cgd4ab2ayls20cyyr9ju94ov60tpzse 6148478 6148477 2022-08-02T14:45:33Z Breobot 98629 /* Lugares de San Mamede de Río */ wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Pousada}} {{Lugar |nome = Pousada |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede de Rïo |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Pousada''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede de Río, Portomarín|San Mamede de Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{Lp San Mamede do Río}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Pousada}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] ny13ih16gujnyykhtdsh9p6bi94yvn4 6148480 6148478 2022-08-02T14:46:05Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Pousada}} {{Lugar |nome = Pousada |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede do Río |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Pousada''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede do Río, Portomarín|San Mamede do Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{Lp San Mamede do Río}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Pousada}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 6ol1mvbsanhxargye72sfrea7ue1wqj 0 571303 6148482 2022-08-02T14:46:56Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Reboredo}} {{Lugar |nome = Reboredo |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede do Río |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Reboredo''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede do Río, Portomarín|San Mamede do Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{Lp San Mamede do Río}..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Reboredo}} {{Lugar |nome = Reboredo |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede do Río |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Reboredo''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede do Río, Portomarín|San Mamede do Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{Lp San Mamede do Río}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Reboredo}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] tqf3dbvu35j3fnt8lelhzl8nq6bhezd 0 571304 6148484 2022-08-02T14:49:25Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|O Rego}} {{Lugar |nome = O Rego do Can |imaxe = |lenda = |parroquia = Sabadelle |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Rego do Can''' é un lugar da parroquia de [[Sabadelle, Portomarín|Sabadelle]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Sabadelle === {{Lp Sabadelle, Portomarín}} === Parroquias de Por..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|O Rego}} {{Lugar |nome = O Rego do Can |imaxe = |lenda = |parroquia = Sabadelle |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Rego do Can''' é un lugar da parroquia de [[Sabadelle, Portomarín|Sabadelle]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Sabadelle === {{Lp Sabadelle, Portomarín}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Rego do Can, O}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] ey08k2qora08ixg26vf0brq0gsnethy 6148485 6148484 2022-08-02T14:50:23Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|O Rego}} {{Lugar |nome = O Rego do Can |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede do Río |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Rego do Can''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede do Río, Portomarín|San Mamede do Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{Lp San Mamede do Río}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Reboredo}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 1q6fjuyil3e1y50reomy5drmu50rgfv 0 571305 6148488 2022-08-02T14:51:21Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|San Mamede}} {{Lugar |nome = San Mamede do Río |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede do Río |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''San Mamede do Río''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede do Río, Portomarín|San Mamede do Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|San Mamede}} {{Lugar |nome = San Mamede do Río |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede do Río |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''San Mamede do Río''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede do Río, Portomarín|San Mamede do Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{Lp San Mamede do Río}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:San Mamede do Río}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] jod0s9i39749iz46kpz77qy7kzqewui 0 571306 6148489 2022-08-02T14:52:08Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|A Silva}} {{Lugar |nome = A Silva |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede do Río |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Silva''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede do Río, Portomarín|San Mamede do Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{Lp San Mamede do Río}}..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Silva}} {{Lugar |nome = A Silva |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede do Río |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Silva''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede do Río, Portomarín|San Mamede do Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{Lp San Mamede do Río}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Silva, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] gfcr0wejyslvsuhs61gdj68l65vm08o 0 571307 6148490 2022-08-02T14:52:50Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Vigo (homónimos)}} {{Lugar |nome = Vigo |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede do Río |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vigo''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede do Río, Portomarín|San Mamede do Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{Lp San Mamede do Río..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Vigo (homónimos)}} {{Lugar |nome = Vigo |imaxe = |lenda = |parroquia = San Mamede do Río |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vigo''' é un lugar da parroquia de [[San Mamede do Río, Portomarín|San Mamede do Río]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de San Mamede do Río === {{Lp San Mamede do Río}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vigo}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] katwsajviu5xq3ccz7lf2mfzi690o40 0 571308 6148495 2022-08-02T14:54:37Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|A Cruz}} {{Lugar |nome = A Cruz |imaxe = |lenda = |parroquia = Soengas |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Cruz''' é un lugar da parroquia de [[Soengas, Portomarín|Soengas]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Soengas === {{Lp Soengas}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDEN..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Cruz}} {{Lugar |nome = A Cruz |imaxe = |lenda = |parroquia = Soengas |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Cruz''' é un lugar da parroquia de [[Soengas, Portomarín|Soengas]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Soengas === {{Lp Soengas}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Cruz, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 2s3nz0v1ei9rt6j95rq6ric5nypj9wz 0 571309 6148497 2022-08-02T14:55:16Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|As Neves}} {{Lugar |nome = As Neves |imaxe = |lenda = |parroquia = Soengas |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''As Neves''' é un lugar da parroquia de [[Soengas, Portomarín|Soengas]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Soengas === {{Lp Soengas}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|As Neves}} {{Lugar |nome = As Neves |imaxe = |lenda = |parroquia = Soengas |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''As Neves''' é un lugar da parroquia de [[Soengas, Portomarín|Soengas]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Soengas === {{Lp Soengas}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Neves, As}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] g1ak32lew8seu6xt4vzedv9o6mhs1hg 6148499 6148497 2022-08-02T14:55:30Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|As Neves (homónimos)}} {{Lugar |nome = As Neves |imaxe = |lenda = |parroquia = Soengas |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''As Neves''' é un lugar da parroquia de [[Soengas, Portomarín|Soengas]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Soengas === {{Lp Soengas}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Neves, As}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] k8sseu5fnerbv52zq234or0tu5qcv9x 0 571310 6148500 2022-08-02T14:56:03Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Soengas}} {{Lugar |nome = Soengas de Abaixo |imaxe = |lenda = |parroquia = Soengas |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Soengas de Abaixo''' é un lugar da parroquia de [[Soengas, Portomarín|Soengas]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Soengas === {{Lp Soengas}} === Parroquias de Portomarín === {..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Soengas}} {{Lugar |nome = Soengas de Abaixo |imaxe = |lenda = |parroquia = Soengas |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Soengas de Abaixo''' é un lugar da parroquia de [[Soengas, Portomarín|Soengas]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Soengas === {{Lp Soengas}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Soengas de Abaixo}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 1ooqdruk1bifb8j0koaaaj7evfcosj8 0 571311 6148504 2022-08-02T14:56:51Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Soengas}} {{Lugar |nome = Soengas de Arriba |imaxe = |lenda = |parroquia = Soengas |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Soengas de Arriba''' é un lugar da parroquia de [[Soengas, Portomarín|Soengas]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Soengas === {{Lp Soengas}} === Parroquias de Portomarín === {..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Soengas}} {{Lugar |nome = Soengas de Arriba |imaxe = |lenda = |parroquia = Soengas |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Soengas de Arriba''' é un lugar da parroquia de [[Soengas, Portomarín|Soengas]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Soengas === {{Lp Soengas}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Soengas de Arriba}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 8ibsrhnu3p01lt9qn7lomnpe5ovc0lw 0 571312 6148507 2022-08-02T14:58:39Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Caldelas}} {{Lugar |nome = Caldelas |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Caldelas''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:C..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Caldelas}} {{Lugar |nome = Caldelas |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Caldelas''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Caldelas}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] ogpeisjkafd0tqh0ofvp7bqpamh85js 0 571313 6148508 2022-08-02T14:59:42Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Lugar |nome = Castrolázaro |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Castrolázaro''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Castrolázaro}} Cate..." wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = Castrolázaro |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Castrolázaro''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Castrolázaro}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] o5tvi1218xxgvhnn795sijl43axutb1 0 571314 6148510 2022-08-02T15:00:15Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|San Martiño}} {{Lugar |nome = San Martiño |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''San Martiño''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}}..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|San Martiño}} {{Lugar |nome = San Martiño |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''San Martiño''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:San Martiño}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 79gob02uzv50o2b0cb2jiik6t6ydl8h 0 571315 6148512 2022-08-02T15:01:01Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Vao}} {{Lugar |nome = Vao |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vao''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vao}} Categor..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Vao}} {{Lugar |nome = Vao |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vao''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vao}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 9dqc8g6r15yw48pmlpksnqjvrpl203t 0 571316 6148515 2022-08-02T15:01:27Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Vedro}} {{Lugar |nome = Vedro |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vedro''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vedro}} ..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Vedro}} {{Lugar |nome = Vedro |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vedro''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vedro}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] r4e8yyrerw5ul6jvln88kw1q2y0o1pu 6148516 6148515 2022-08-02T15:01:34Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = Vedro |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vedro''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vedro}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] dsds6qu3vg4gzzs2ctdo3cj7cw8itu5 0 571317 6148517 2022-08-02T15:02:06Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Vilaproi}} {{Lugar |nome = Vilaproi |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vilaproi''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:V..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Vilaproi}} {{Lugar |nome = Vilaproi |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vilaproi''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vilaproi}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] sk2qb6q1qta634p2i6ymx6g8bshdej9 6148518 6148517 2022-08-02T15:02:17Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = Vilaproi |imaxe = |lenda = |parroquia = Vedro |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vilaproi''' é un lugar da parroquia de [[Vedro, Portomarín|Vedro]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vedro === {{Lp Vedro}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vilaproi}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 4q17d7buasjk5qg03hrtby8qfwlw54v 0 571318 6148520 2022-08-02T15:03:50Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|A Covela}} {{Lugar |nome = A Covela |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Covela''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Portomarín ==..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Covela}} {{Lugar |nome = A Covela |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Covela''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Covela, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] muamet3md9yr9fo1rehqonnamxzj2uo 0 571319 6148522 2022-08-02T15:04:38Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Rebordondo}} {{Lugar |nome = Rebordondo |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Rebordondo''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Portomar..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Rebordondo}} {{Lugar |nome = Rebordondo |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Rebordondo''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Rebordondo}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 3zfmwqrjnq04k2fxcj9e1riki30rvb3 6148523 6148522 2022-08-02T15:04:57Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Rebordondo (homónimos)}} {{Lugar |nome = Rebordondo |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Rebordondo''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Rebordondo}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] a4g1h2br82gb32wk9untto05iiooq8g 0 571320 6148524 2022-08-02T15:05:34Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Valcovo}} {{Lugar |nome = Valcovo |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Valcovo''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Portomarín === {..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Valcovo}} {{Lugar |nome = Valcovo |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Valcovo''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Valcovo}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] t4e9ixjbhs7bdyjrmk8yn335fwk7ret 6148525 6148524 2022-08-02T15:05:42Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = Valcovo |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Valcovo''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Valcovo}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] cgdn16odpe01vct3y4tnblm2skm4fox 0 571321 6148527 2022-08-02T15:06:16Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Vilarbasín}} {{Lugar |nome = Vilarbasín |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vilarbasín''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Porto..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Vilarbasín}} {{Lugar |nome = Vilarbasín |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vilarbasín''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vilarbasín}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] i3qye9a8zsegzfrmhdab4shfr9e36bw 6148529 6148527 2022-08-02T15:06:27Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = Vilarbasín |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilarbasín |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Vilarbasín''' é un lugar da parroquia de [[Vilarbasín, Portomarín|Vilarbasín]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilarbasín === {{Lp Vilarbasín}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vilarbasín}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] kjqktuiiey8upwue9qs8un6q6wgncka 0 571322 6148531 2022-08-02T15:08:26Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|A Carballeira}} {{Lugar |nome = A Carballeira |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Carballeira''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomar..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Carballeira}} {{Lugar |nome = A Carballeira |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Carballeira''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Carballeira, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] ata4aq7zx8a3kc2oycr9a1sdtjr0ctc 6148551 6148531 2022-08-02T15:15:10Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Carballeira}} {{Lugar |nome = A Carballeira |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Carballeira''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Carballeira, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] swr3enh7zjyxjk3ctx18exn1yl6wdjj 0 571323 6148532 2022-08-02T15:09:22Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Domez}} {{Lugar |nome = Domez |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Domez''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Domez}}..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Domez}} {{Lugar |nome = Domez |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Domez''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Domez}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] of9jo1sdmnxcx6ys3cg8f051frz1vg1 6148533 6148532 2022-08-02T15:09:30Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = Domez |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Domez''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Domez}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] b8ukfbwxtinakzjthb3cwccfxmqbmj4 6148554 6148533 2022-08-02T15:16:39Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = Domez |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Domez''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Domez}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] eowp31m6hntblhq1smlvotbukl893t6 0 571324 6148535 2022-08-02T15:10:10Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|A Escrita}} {{Lugar |nome = A Escrita |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Escrita''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORD..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Escrita}} {{Lugar |nome = A Escrita |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Escrita''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Escrita, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 39d5m7zubmskymi8z8dmj8f8rrhs3ok 6148555 6148535 2022-08-02T15:16:49Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Escrita}} {{Lugar |nome = A Escrita |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Escrita''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Escrita, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] mp2ijjpmpckgmv0yks5cx9xne4hdoz8 0 571325 6148537 2022-08-02T15:10:46Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|A Frocela}} {{Lugar |nome = A Frocela |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Frocela''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORD..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Frocela}} {{Lugar |nome = A Frocela |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Frocela''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Frocela, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] ff70gf1ebl4beomhp6x07s758l1djpg 6148539 6148537 2022-08-02T15:10:57Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = A Frocela |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Frocela''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Frocela, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] q5a7t19s2jge5onv5z4cxz1ovrjclgm 6148556 6148539 2022-08-02T15:16:58Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = A Frocela |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Frocela''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Frocela, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] l6qf1py30h118v4ev6ftyfjw0fnxwaj 0 571326 6148540 2022-08-02T15:11:19Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Gai}} {{Lugar |nome = Gai |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Gai''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Gai}} Categ..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Gai}} {{Lugar |nome = Gai |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Gai''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Gai}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] dmlmsdfjmdgtp4jmwnoi6po45jk5y9u 6148557 6148540 2022-08-02T15:17:07Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Gai}} {{Lugar |nome = Gai |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Gai''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Gai}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] so2inuf4xvq8ygp1hxb7ygivyht8enr 0 571327 6148541 2022-08-02T15:11:54Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|O Mazo}} {{Lugar |nome = O Mazo |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Mazo''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Mazo..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|O Mazo}} {{Lugar |nome = O Mazo |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Mazo''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Mazo, O}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 9dho4ai3fu30y2y4mvsuql5typ3ocvm 6148558 6148541 2022-08-02T15:17:17Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|O Mazo}} {{Lugar |nome = O Mazo |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Mazo''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Mazo, O}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] jkd2s67jbk2iwj6aqnirkaml30mkju4 1 571328 6148542 2022-08-02T15:12:26Z Chairego apc 25871 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 0 571329 6148543 2022-08-02T15:12:32Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Pedrouzos}} {{Lugar |nome = Pedrouzos |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Pedrouzos''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORD..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Pedrouzos}} {{Lugar |nome = Pedrouzos |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Pedrouzos''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Pedrouzos}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] gy7e1o6n6dztuoxwx2r6dn7z8t8crpd 6148560 6148543 2022-08-02T15:17:28Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Pedrouzos}} {{Lugar |nome = Pedrouzos |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Pedrouzos''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Pedrouzos}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] azdv3pyvuo5qb0s9t7xjaos7rrw5q77 0 571330 6148544 2022-08-02T15:13:12Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|O Penedo}} {{Lugar |nome = O Penedo |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Penedo''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENA..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|O Penedo}} {{Lugar |nome = O Penedo |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Penedo''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Penedo, O}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] rpsw57ozs6i7sxqsvwl6sx8z80qjl9f 6148561 6148544 2022-08-02T15:17:39Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|O Penedo}} {{Lugar |nome = O Penedo |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Penedo''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Penedo, O}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 88xghiji1x92f5shszewco4e00yxo1d 1 571331 6148545 2022-08-02T15:13:26Z Chairego apc 25871 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 0 571332 6148546 2022-08-02T15:13:39Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Samocela}} {{Lugar |nome = Samocela |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Samocela''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENA..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Samocela}} {{Lugar |nome = Samocela |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Samocela''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Samocela}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 22s0scsy3awvvknm1pitu6etyenvns4 6148547 6148546 2022-08-02T15:13:50Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = Samocela |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Samocela''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Samocela}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 9ezjzlt2dn1wq0wott276p6txcwm2vs 6148562 6148547 2022-08-02T15:17:48Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = Samocela |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Samocela''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Samocela}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] awd8hf7iv4scuntp54pn4b8yjaa3ipg 0 571333 6148549 2022-08-02T15:14:22Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|Val de Porrás}} {{Lugar |nome = Val de Porrás |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Val de Porrás''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Porto..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Val de Porrás}} {{Lugar |nome = Val de Porrás |imaxe = |lenda = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Val de Porrás''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Val de Porrás}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 0hwwb8v1gtt9yq3l47uiyfl0xu6qilh 6148563 6148549 2022-08-02T15:17:59Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Val de Porrás}} {{Lugar |nome = Val de Porrás |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Val de Porrás''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Val de Porrás}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] pl5jy4hzc0a9efpdkf3u31jivatwb6s 6148564 6148563 2022-08-02T15:18:07Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Porrás}} {{Lugar |nome = Val de Porrás |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Val de Porrás''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Val de Porrás}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 21nevkl24kmy24vl9phy7vy1ev5eowp 6148566 6148564 2022-08-02T15:18:15Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = Val de Porrás |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''Val de Porrás''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Val de Porrás}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] lyqdmk9emd7np31q011rbct4u3nbqzk 1 571334 6148550 2022-08-02T15:14:52Z Chairego apc 25871 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 0 571335 6148552 2022-08-02T15:15:25Z Xoio 22795 1ª edición con informacións das referencias. wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Umbra'' | image = Umbra krameri Lápi póc.jpg | image_caption = ''[[Umbra krameri]]'' | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | superordo = [[Protacanthopterygii]] | ordo = [[Esociformes]] | familia = [[Umbridae]] | genus = '''Umbra''' | genus_authority = [[Wilhelm Heinrich Kramer|Kramer]], [[1777]], in [[Giovanni Antonio Scopoli|Scopoli]] | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} '''''Umbra''''' é un [[genus|xénero]] de [[peixes]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[esociformes]] e [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[úmbridos]], da que é o seu [[xénero tipo|tipo]]. Comprende tres [[especies]] propias de [[Europa]] e [[Norteamérica]].<ref>[https://fishbase.net.br/identification/SpeciesList.php?genus=Umbra#result Espacies de ''Umbra''] en [[FishBase]].</ref> == Taxonomía == === Descrición === O xénero foi descrito en [[1777]] polo [[naturalista]], [[botánico]], [[entomólogo]] e [[médico]] [[Alemaña|alemán]] [[Wilhelm Heinrich Kramer]], citado por [[Giovanni Antonio Scopoli]] na súa obra: : Scopoli, G. A. (1777): ''Introductio ad historiam naturalem, sistens genera lapidum, plantarum et animalium hactenus detecta, caracteribus essentialibus donata, in tribus divisa, subinde ad leges naturae. Pragae. Wolfgang Gerle''. === Etimoloxía === O [[nome científico]] ''Umbra'' deriva do [[Lingua latina|latín]] ''umbra'', "sombra". === Especies === No xénero recoñécense na actualidade tres especies:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154220 ''Umbra ''Kramer, 1777] no [[WoRMS]]. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id15788/ ''Umbra ''Kramer, 1777] na [[BioLib]]. Consultada o 2 de agosto de 2022.</ref> *''[[Umbra krameri]]'' <small>Walbaum, 1792</small> *''[[Umbra limi]]'' <small>(Kirtland, 1840)</small> *''[[Umbra pygmaea]]'' <small>(DeKay, 1842)</small> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Umbra}} {{Wikispecies|Umbra}} === Outros artigos === * [[Esociformes]] * [[Úmbridos]] gy712rz6jqfeh2oiigxsmh9dv2gbc1d 6148559 6148552 2022-08-02T15:17:28Z Xoio 22795 arranxos wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Umbra'' | image = Umbra krameri Lápi póc.jpg | image_caption = ''[[Umbra krameri]]'' | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | superordo = [[Protacanthopterygii]] | ordo = [[Esociformes]] | familia = [[Umbridae]] | genus = '''Umbra''' | genus_authority = [[Wilhelm Heinrich Kramer|Kramer]], [[1777]], in [[Giovanni Antonio Scopoli|Scopoli]] | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} '''''Umbra''''' é un [[genus|xénero]] de [[peixes]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[esociformes]] e [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[úmbridos]], da que é o seu [[xénero tipo|tipo]]. Comprende tres [[especies]] propias de [[Europa]] e [[Norteamérica]].<ref>[https://fishbase.net.br/identification/SpeciesList.php?genus=Umbra#result Espacies de ''Umbra''] en [[FishBase]].</ref> == Taxonomía == === Descrición === O xénero foi descrito en [[1777]] polo [[naturalista]], [[botánico]], [[entomólogo]] e [[médico]] [[Alemaña|alemán]] [[Wilhelm Heinrich Kramer]], citado por [[Giovanni Antonio Scopoli]] na súa obra: : Scopoli, G. A. (1777): ''Introductio ad historiam naturalem, sistens genera lapidum, plantarum et animalium hactenus detecta, caracteribus essentialibus donata, in tribus divisa, subinde ad leges naturae. Pragae. Wolfgang Gerle''. === Etimoloxía === O [[nome científico]] ''Umbra'' deriva do [[Lingua latina|latín]] ''umbra'', "sombra". === Especies === No xénero recoñécense na actualidade tres especies:<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154220 ''Umbra ''Kramer, 1777] no [[WoRMS]]. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id15788/ ''Umbra ''Kramer, 1777] na [[BioLib]]. Consultada o 2 de agosto de 2022.</ref> *''[[Umbra krameri]]'' <small>Walbaum, 1792</small> *''[[Umbra limi]]'' <small>(Kirtland, 1840)</small> *''[[Umbra pygmaea]]'' <small>(DeKay, 1842)</small> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Umbra}} {{Wikispecies|Umbra}} === Outros artigos === * [[Esociformes]] * [[Úmbridos]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Esociformes]] mpnf42vrwx02bne5a20a5ob4gyxojf5 0 571336 6148567 2022-08-02T15:19:06Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|O Vilar}} {{Lugar |nome = O Vilar |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Vilar''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomar..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|O Vilar}} {{Lugar |nome = O Vilar |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''O Vilar''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Vilar, O}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] h0udsqzajateavy6zpof2hj5sze4pst 0 571337 6148568 2022-08-02T15:19:38Z Breobot 98629 Nova páxina: "{{Outros homónimos|A Eirexe}} {{Lugar |nome = A Eirexe |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Eirexe''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Porto..." wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Eirexe}} {{Lugar |nome = A Eirexe |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Eirexe''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Eirexe, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] ilg9iuf3ogsspklxa0ogkuy6q0us00p 6148571 6148568 2022-08-02T15:20:09Z Breobot 98629 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Eirexe}} {{Lugar |nome = A Eirexe |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Eirexe''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Toponimia == A orixe do [[topónimo]] é o [[Lingua latina|latín]] {{Versaleta|(locus) ecclesiae}}, o lugar da igrexa.{{BiblioNicandroETG2}} == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Eirexe, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] 2aup6beowodxic95fofe3k3piaydbdv 6148572 6148571 2022-08-02T15:21:06Z Breobot 98629 /* Lugares e parroquias */ wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Eirexe}} {{Lugar |nome = A Eirexe |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Eirexe''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Toponimia == A orixe do [[topónimo]] é o [[Lingua latina|latín]] {{Versaleta|(locus) ecclesiae}}, o lugar da igrexa.{{BiblioNicandroETG2}} == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} {{ORDENAR:Eirexe, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] [[Categoría:Topónimos galegos con etimoloxía]] 6352f9n8wm40i9gcjen5w2euhrnhwi2 6148573 6148572 2022-08-02T15:21:20Z Breobot 98629 /* Parroquias de Portomarín */ wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Eirexe}} {{Lugar |nome = A Eirexe |imaxe = |lenda = |parroquia = Vilaxuste |concello = Portomarín |ano = |poboación = }} '''A Eirexe''' é un lugar da parroquia de [[Vilaxuste, Portomarín|Vilaxuste]] no concello [[provincia de Lugo|lugués]] de [[Portomarín]], na [[comarca de Lugo]]. == Toponimia == A orixe do [[topónimo]] é o [[Lingua latina|latín]] {{Versaleta|(locus) ecclesiae}}, o lugar da igrexa.{{BiblioNicandroETG2}} == Lugares e parroquias == === Lugares de Vilaxuste === {{Lp Vilaxuste}} === Parroquias de Portomarín === {{Portomarín}} == Notas == {{Listaref}} {{ORDENAR:Eirexe, A}} [[Categoría:Lugares de Portomarín]] [[Categoría:Topónimos galegos con etimoloxía]] k6ob0hfc1hxyfx1gtw6xg0ufavq6nsw 0 571338 6148577 2022-08-02T15:27:25Z Miguelferig 27155 Redirixida cara a "[[SIDA]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[SIDA]] 3w2rz8csr2pt4o8yot4ji804di3km72 6148578 6148577 2022-08-02T15:28:44Z Miguelferig 27155 Cambiouse o destino da redirección de [[SIDA]] a [[Sida]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[sida]] e9gv8yd3pp57muohm0sz29xt36032en 0 571339 6148589 2022-08-02T15:54:00Z Adorian 5132 Nova páxina: "{{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXIV Olimpiada | imaxe = Olympic flag.svg | imaxetamaño = 200px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{USAb}} [[Os Ánxeles]], [[Estados Unidos]] | lema = ''Together we create the future'' | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = 10&nbsp;500 (cuota límite) | eventos = 329 en 32 deportes (48 disciplinas) | apertura = [[14 de xullo]] | clausu..." wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXIV Olimpiada | imaxe = Olympic flag.svg | imaxetamaño = 200px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{USAb}} [[Os Ánxeles]], [[Estados Unidos]] | lema = ''Together we create the future'' | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = 10&nbsp;500 (cuota límite) | eventos = 329 en 32 deportes (48 disciplinas) | apertura = [[14 de xullo]] | clausura = [[30 de xullo]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = [[Los Angeles Memorial Coliseum]]<br/>[[SoFi Stadium]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2024|París 2024]] | seguinte = [[Xogos Olímpicos de 2032|Brisbane 2032]] }} Os '''Xogos Olímpicos de 2028''' (en [[lingua inglesa|inglés]]: ''2028 Olympic Games''), oficialmente os '''Xogos da XXXIV Olimpiada''' (en ingles: ''Games of the XXXIV Olympiad'') e tamén coñecidos como '''Os Ánxeles 2028''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 14 ao 30 de xullo de 2028 cos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] como a súa principal cidade anfitrioa. Os Ánxeles optara orixinalmente para organizar os [[Xogos Olímpicos de 2024]]. Porén, despois de múltiples retiradas que deixaron só aos Ánxeles e a [[París]] en liza, o [[Comité Olímpico Internacional]] (COI) aprobou un proceso para conceder simultáneamente os [[Xogos Olímpicos]] de 2024 e 2028 aos dous candidatos restantes, sendo Os Ánxeles escollido como anfitrión de 2028. Este nomeamento foi outorgado formalmente na 131ª Sesión do COI en [[Lima]], [[Perú]], o [[13 de setembro]] de [[2017]]. Serán os quintos [[Xogos Olímpicos]] de verán, e os novenos en xeral, organizados dentro dos [[Estados Unidos]]. Ademais, despois de ser a sede dos [[Xogos Olímpicos de 1932]] e [[Xogos Olímpicos de 1984|1984]], a cidade converterase na terceira anfitrioa en repetir tres ocasións despois de [[Londres]] e [[París]]. == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Os Ánxeles]] * [[Xogos Olímpicos]] * [[Xogos Olímpicos de 1932]] * [[Xogos Olímpicos de 1984]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/pt/olympic-games/los-angeles-2028 Os Ánxeles 2028 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] * [https://la28.org/ Páxina web oficial dos Xogos Olímpicos dos Ánxeles 2028] {{en}} {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2028| ]] sk2wdh4k06bzvk57ws1cp2tamp3tfi0 6148590 6148589 2022-08-02T15:54:58Z Adorian 5132 Traducido da wikipedia en lingua inglesa ([[en:2028 Summer Olympics]]) wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXIV Olimpiada | imaxe = Olympic flag.svg | imaxetamaño = 200px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{USAb}} [[Os Ánxeles]], [[Estados Unidos]] | lema = ''Together we create the future'' | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = 10&nbsp;500 (cuota límite) | eventos = 329 en 32 deportes (48 disciplinas) | apertura = [[14 de xullo]] | clausura = [[30 de xullo]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = [[Los Angeles Memorial Coliseum]]<br/>[[SoFi Stadium]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2024|París 2024]] | seguinte = [[Xogos Olímpicos de 2032|Brisbane 2032]] }} Os '''Xogos Olímpicos de 2028''' (en [[lingua inglesa|inglés]]: ''2028 Olympic Games''), oficialmente os '''Xogos da XXXIV Olimpiada''' (en ingles: ''Games of the XXXIV Olympiad'') e tamén coñecidos como '''Os Ánxeles 2028''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 14 ao 30 de xullo de 2028 cos [[Os Ánxeles|Ánxeles]], [[Estados Unidos]], como a súa principal cidade anfitrioa.<ref>{{cite news |last1=Tapp |first1=Tom |title=2028 L.A. Olympics: Dates Announced For Los Angeles-Hosted Games |url=https://deadline.com/2022/07/2028-olympics-dates-los-angeles-summer-games-1235071977/ |access-date=2 de agosto de 2022 |work=Deadline Hollywood |date=18 de xullo de 2022}}</ref> Os Ánxeles optara orixinalmente para organizar os [[Xogos Olímpicos de 2024]]. Porén, despois de múltiples retiradas que deixaron só aos Ánxeles e a [[París]] en liza, o [[Comité Olímpico Internacional]] (COI) aprobou un proceso para conceder simultáneamente os [[Xogos Olímpicos]] de 2024 e 2028 aos dous candidatos restantes, sendo Os Ánxeles escollido como anfitrión de 2028. Este nomeamento foi outorgado formalmente na 131ª Sesión do COI en [[Lima]], [[Perú]], o [[13 de setembro]] de [[2017]]. Serán os quintos [[Xogos Olímpicos]] de verán, e os novenos en xeral, organizados dentro dos [[Estados Unidos]]. Ademais, despois de ser a sede dos [[Xogos Olímpicos de 1932]] e [[Xogos Olímpicos de 1984|1984]], a cidade converterase na terceira anfitrioa en repetir tres ocasións despois de [[Londres]] e [[París]]. == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Os Ánxeles]] * [[Xogos Olímpicos]] * [[Xogos Olímpicos de 1932]] * [[Xogos Olímpicos de 1984]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/pt/olympic-games/los-angeles-2028 Os Ánxeles 2028 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] * [https://la28.org/ Páxina web oficial dos Xogos Olímpicos dos Ánxeles 2028] {{en}} {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2028| ]] l0fa85snq2oo7d003nnuagl8ld5n5jw 6148595 6148590 2022-08-02T15:58:53Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXIV Olimpiada | imaxe = Olympic rings with white rims.svg | imaxetamaño = 175px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{USAb}} [[Os Ánxeles]], [[Estados Unidos]] | lema = ''Together we create the future'' | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = 10&nbsp;500 (cuota límite) | eventos = 329 en 32 deportes (48 disciplinas) | apertura = [[14 de xullo]] | clausura = [[30 de xullo]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = [[Los Angeles Memorial Coliseum]]<br/>[[SoFi Stadium]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2024|París 2024]] | seguinte = [[Xogos Olímpicos de 2032|Brisbane 2032]] }} Os '''Xogos Olímpicos de 2028''' (en [[lingua inglesa|inglés]]: ''2028 Olympic Games''), oficialmente os '''Xogos da XXXIV Olimpiada''' (en ingles: ''Games of the XXXIV Olympiad'') e tamén coñecidos como '''Os Ánxeles 2028''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 14 ao 30 de xullo de 2028 cos [[Os Ánxeles|Ánxeles]], [[Estados Unidos]], como a súa principal cidade anfitrioa.<ref>{{cite news |last1=Tapp |first1=Tom |title=2028 L.A. Olympics: Dates Announced For Los Angeles-Hosted Games |url=https://deadline.com/2022/07/2028-olympics-dates-los-angeles-summer-games-1235071977/ |access-date=2 de agosto de 2022 |work=Deadline Hollywood |date=18 de xullo de 2022}}</ref> Os Ánxeles optara orixinalmente para organizar os [[Xogos Olímpicos de 2024]]. Porén, despois de múltiples retiradas que deixaron só aos Ánxeles e a [[París]] en liza, o [[Comité Olímpico Internacional]] (COI) aprobou un proceso para conceder simultáneamente os [[Xogos Olímpicos]] de 2024 e 2028 aos dous candidatos restantes, sendo Os Ánxeles escollido como anfitrión de 2028. Este nomeamento foi outorgado formalmente na 131ª Sesión do COI en [[Lima]], [[Perú]], o [[13 de setembro]] de [[2017]]. Serán os quintos [[Xogos Olímpicos]] de verán, e os novenos en xeral, organizados dentro dos [[Estados Unidos]]. Ademais, despois de ser a sede dos [[Xogos Olímpicos de 1932]] e [[Xogos Olímpicos de 1984|1984]], a cidade converterase na terceira anfitrioa en repetir tres ocasións despois de [[Londres]] e [[París]]. == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Os Ánxeles]] * [[Xogos Olímpicos]] * [[Xogos Olímpicos de 1932]] * [[Xogos Olímpicos de 1984]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/pt/olympic-games/los-angeles-2028 Os Ánxeles 2028 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] * [https://la28.org/ Páxina web oficial dos Xogos Olímpicos dos Ánxeles 2028] {{en}} {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2028| ]] k8oxl66kmuhja1j4gmrcf4ftiirxx9p 6148596 6148595 2022-08-02T15:59:16Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXIV Olimpiada | imaxe = Olympic rings with white rims.svg | imaxetamaño = 175px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{USAb}} [[Os Ánxeles]], [[Estados Unidos]] | lema = ''Together we create the future'' | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = | eventos = | apertura = [[14 de xullo]] | clausura = [[30 de xullo]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = [[Los Angeles Memorial Coliseum]]<br/>[[SoFi Stadium]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2024|París 2024]] | seguinte = [[Xogos Olímpicos de 2032|Brisbane 2032]] }} Os '''Xogos Olímpicos de 2028''' (en [[lingua inglesa|inglés]]: ''2028 Olympic Games''), oficialmente os '''Xogos da XXXIV Olimpiada''' (en ingles: ''Games of the XXXIV Olympiad'') e tamén coñecidos como '''Os Ánxeles 2028''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 14 ao 30 de xullo de 2028 cos [[Os Ánxeles|Ánxeles]], [[Estados Unidos]], como a súa principal cidade anfitrioa.<ref>{{cite news |last1=Tapp |first1=Tom |title=2028 L.A. Olympics: Dates Announced For Los Angeles-Hosted Games |url=https://deadline.com/2022/07/2028-olympics-dates-los-angeles-summer-games-1235071977/ |access-date=2 de agosto de 2022 |work=Deadline Hollywood |date=18 de xullo de 2022}}</ref> Os Ánxeles optara orixinalmente para organizar os [[Xogos Olímpicos de 2024]]. Porén, despois de múltiples retiradas que deixaron só aos Ánxeles e a [[París]] en liza, o [[Comité Olímpico Internacional]] (COI) aprobou un proceso para conceder simultáneamente os [[Xogos Olímpicos]] de 2024 e 2028 aos dous candidatos restantes, sendo Os Ánxeles escollido como anfitrión de 2028. Este nomeamento foi outorgado formalmente na 131ª Sesión do COI en [[Lima]], [[Perú]], o [[13 de setembro]] de [[2017]]. Serán os quintos [[Xogos Olímpicos]] de verán, e os novenos en xeral, organizados dentro dos [[Estados Unidos]]. Ademais, despois de ser a sede dos [[Xogos Olímpicos de 1932]] e [[Xogos Olímpicos de 1984|1984]], a cidade converterase na terceira anfitrioa en repetir tres ocasións despois de [[Londres]] e [[París]]. == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Os Ánxeles]] * [[Xogos Olímpicos]] * [[Xogos Olímpicos de 1932]] * [[Xogos Olímpicos de 1984]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/pt/olympic-games/los-angeles-2028 Os Ánxeles 2028 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] * [https://la28.org/ Páxina web oficial dos Xogos Olímpicos dos Ánxeles 2028] {{en}} {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2028| ]] o7so3381i0r7qs6ahrys5ncyalqhv4e 6148638 6148596 2022-08-02T16:30:31Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXIV Olimpiada | imaxe = Olympic rings with white rims.svg | imaxetamaño = 175px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{USAb}} [[Os Ánxeles]], [[Estados Unidos]] | lema = ''Together we create the future'' | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = | eventos = | apertura = [[14 de xullo]] | clausura = [[30 de xullo]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = [[Los Angeles Memorial Coliseum]]<br/>[[SoFi Stadium]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2024|París 2024]] | seguinte = [[Xogos Olímpicos de 2032|Brisbane 2032]] }} Os '''Xogos Olímpicos de 2028''' (en [[lingua inglesa|inglés]]: ''2028 Olympic Games''), oficialmente os '''Xogos da XXXIV Olimpiada''' (en inglés: ''Games of the XXXIV Olympiad'') e tamén coñecidos como '''Os Ánxeles 2028''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 14 ao 30 de xullo de 2028 cos [[Os Ánxeles|Ánxeles]], [[Estados Unidos]], como a súa principal cidade anfitrioa.<ref>{{cite news |last1=Tapp |first1=Tom |title=2028 L.A. Olympics: Dates Announced For Los Angeles-Hosted Games |url=https://deadline.com/2022/07/2028-olympics-dates-los-angeles-summer-games-1235071977/ |access-date=2 de agosto de 2022 |work=Deadline Hollywood |date=18 de xullo de 2022}}</ref> Os Ánxeles optara orixinalmente para organizar os [[Xogos Olímpicos de 2024]]. Porén, despois de múltiples retiradas que deixaron só aos Ánxeles e a [[París]] en liza, o [[Comité Olímpico Internacional]] (COI) aprobou un proceso para conceder simultáneamente os [[Xogos Olímpicos]] de 2024 e 2028 aos dous candidatos restantes, sendo Os Ánxeles escollido como anfitrión de 2028. Este nomeamento foi outorgado formalmente na 131ª Sesión do COI en [[Lima]], [[Perú]], o [[13 de setembro]] de [[2017]]. Serán os quintos [[Xogos Olímpicos]] de verán, e os novenos en xeral, organizados dentro dos [[Estados Unidos]]. Ademais, despois de ser a sede dos [[Xogos Olímpicos de 1932]] e [[Xogos Olímpicos de 1984|1984]], a cidade converterase na terceira anfitrioa en repetir tres ocasións despois de [[Londres]] e [[París]]. == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Os Ánxeles]] * [[Xogos Olímpicos]] * [[Xogos Olímpicos de 1932]] * [[Xogos Olímpicos de 1984]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/pt/olympic-games/los-angeles-2028 Os Ánxeles 2028 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] * [https://la28.org/ Páxina web oficial dos Xogos Olímpicos dos Ánxeles 2028] {{en}} {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2028| ]] l5jzufqnnq4obnso3nln76kyjkimuiv 14 571340 6148591 2022-08-02T15:55:41Z Adorian 5132 Nova páxina: "{{Artigo principal}} [[Categoría:Deporte en 2028]] [[Categoría:Os Ánxeles]] [[Categoría:Xogos Olímpicos]]" wikitext text/x-wiki {{Artigo principal}} [[Categoría:Deporte en 2028]] [[Categoría:Os Ánxeles]] [[Categoría:Xogos Olímpicos]] kc1eqvnqrp008x3k4n0t1j3wzkzdfj1 14 571341 6148593 2022-08-02T15:56:15Z Adorian 5132 Nova páxina: "[[Categoría:2028]] [[Categoría:Deporte por ano]]" wikitext text/x-wiki [[Categoría:2028]] [[Categoría:Deporte por ano]] 2zmxgjb0hkh0x5cm0s7rxw9ucast37j 0 571342 6148604 2022-08-02T16:03:29Z Elia Di Sousa 128711 Nova páxina: " '''''Escopa''''' é a variante brasileira<ref>{{Cita web|url=https://copag.com.br/blog/detalhes/escopa|título=ESCOPA - Saiba como jogar e as regras da Escopa!|páxina-web=www.copag.com.br/blog/detalhes/escopa|data-acceso=2022-08-02|lingua=pt-BR}} </ref> do xogo de cartas [[Escoba]]<ref>{{Cita web|url=https://www.nhfournier.es/como-jugar/escoba/|título=La Escoba|páxina-web=www.nhfournier.es/como-jugar/escoba/|data-acceso=2021-08-30|lingua=es-ES}}</ref>, que tamén inclúe..." wikitext text/x-wiki '''''Escopa''''' é a variante brasileira<ref>{{Cita web|url=https://copag.com.br/blog/detalhes/escopa|título=ESCOPA - Saiba como jogar e as regras da Escopa!|páxina-web=www.copag.com.br/blog/detalhes/escopa|data-acceso=2022-08-02|lingua=pt-BR}} </ref> do xogo de cartas [[Escoba]]<ref>{{Cita web|url=https://www.nhfournier.es/como-jugar/escoba/|título=La Escoba|páxina-web=www.nhfournier.es/como-jugar/escoba/|data-acceso=2021-08-30|lingua=es-ES}}</ref>, que tamén inclúe elementos da ''[[Escova]]'' portuguesa<ref>{{Cita web|url=https://www.aacrt.org.br/images/Servico_Social/Regras/REGRA_ESCOVA_2016.pdf|título=REGRAS PARA O JOGO DE ESCOVAS|páxina-web=www.aacrt.org.br/images/Servico_Social/Regras/REGRA_ESCOVA_2016.pdf|data-acceso=2021-08-30|lingua=pt}}</ref>. Ambos xogos son variantes do xogo de cartas italiano ''[[Scopa (xogo)|Scopa]]'' da súa variante ''[[Scopa di Quindici]]''<ref>{{Cita libro |nome=Giampaolo |apelido=DOSSENA |título=Giochi di carte italiani |lugar=Milán (Italia) |editorial=Mondorari |ano=1988 |páxina=123-124 |isbn=978-8804317340 |lingua=it-IT}}</ref>. ==Obxectivo== O obxectivo do xogo é capturar a maior cantidade de cartas mediante combinacións de cartas por valor de 15 puntos, estas combinacións fanse cunha carta da man e unha ou máis cartas da mesa. ==A baralla e os xogadores== Úsase a baralla española de 40 cartas, ou a baralla francesa excluíndo as cartas 8, 9, 10 e os comodines. ==Valor das cartas== Para obter a suma 15 por captura de cartas, hai que observar os seus valores: * Rei: 10; * Cabalo: 9; * Sota: 8; * Sete a Ás: valen segundo os seus respectivos índices numéricos. Xogan de 2 a 4 xogadores. Con 2 ou 3 xogadores xógase individualmente, con 4 xogadores xógase en parellas. ==O xogo== O xogo segue a mesma dinámica que la Escoba, con todo, na última rolda as cartas da mesa deben sumar 10, 25, 40 ou 55 puntos, se non hai un destes valores significa que houbo un erro e os xogadores ou parellas deben comprobar as súas cartas gañadas. O xogador ou parella que cometeu un erro perde os puntos do partido. O xogador ou parella que non cometeu erros recibe 6 puntos máis os puntos das ''escopas'' conseguidas. Se non hai erros no partido, cada xogador ou parella conta debidamente os seus puntos ==Puntuacións== *Maior cantidade de cartas: o xogador (ou parella) con máis cartas na súa pila de puntuación gaña un punto. *Maior cantidade de cartas de ouros: o xogador (ou parella) con máis cartas de ouros gaña un punto. *Maior cantidade de cartas sete: o xogador (ou parella) con máis cartas sete gaña un punto. *Sete de ouros (''sete belo'' ou ''guindis''): O xogador (ou parella) co sete de ouros gaña un punto. *Todos os sete: se un xogador (ou unha parella) conseguiu capturar os sete, gaña un punto adicional. *Todas as cartas de ouros: outórganse 3 puntos. *Os xogadores (ou parellas) tamén gañan un punto adicional por cada ''escopa'' que obteñen. *Se o adversario (ou parella adversaria) ten menos de 10 cartas: outórganse 2 puntos. ==Observación== Os xogadores, antes do xogo, poden decidir ''non'' adoptar: * a regra de sumar o valor das cartas da mesa na última rolda. * as seguintes puntuacións: "todos os sete", "todos as cartas de ouros", "adversario ou parella con menos de 10 cartas". ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xogos de naipes]] [[Categoría:Xogos de mesa]] jzpdo6fzy0j8esqcjh2pnzqoubmlpx4 6148614 6148604 2022-08-02T16:10:33Z Elia Di Sousa 128711 wikitext text/x-wiki '''''Escopa''''' é a variante brasileira<ref>{{Cita web|url=https://copag.com.br/blog/detalhes/escopa|título=ESCOPA - Saiba como jogar e as regras da Escopa!|páxina-web=www.copag.com.br/blog/detalhes/escopa|data-acceso=2022-08-02|lingua=pt-BR}} </ref> do [[Xogo de cartas|xogo de cartas]] [[Escoba]]<ref>{{Cita web|url=https://www.nhfournier.es/como-jugar/escoba/|título=La Escoba|páxina-web=www.nhfournier.es/como-jugar/escoba/|data-acceso=2021-08-30|lingua=es-ES}}</ref>, que tamén inclúe elementos da ''[[Escova]]'' portuguesa<ref>{{Cita web|url=https://www.aacrt.org.br/images/Servico_Social/Regras/REGRA_ESCOVA_2016.pdf|título=REGRAS PARA O JOGO DE ESCOVAS|páxina-web=www.aacrt.org.br/images/Servico_Social/Regras/REGRA_ESCOVA_2016.pdf|data-acceso=2021-08-30|lingua=pt}}</ref>. Ambos xogos son variantes do xogo de cartas italiano ''[[Scopa (xogo)|Scopa]]'' da súa variante ''[[Scopa di Quindici]]''<ref>{{Cita libro |nome=Giampaolo |apelido=DOSSENA |título=Giochi di carte italiani |lugar=Milán (Italia) |editorial=Mondorari |ano=1988 |páxina=123-124 |isbn=978-8804317340 |lingua=it-IT}}</ref>. ==Obxectivo== O obxectivo do xogo é capturar a maior cantidade de cartas mediante combinacións de cartas por valor de 15 puntos, estas combinacións fanse cunha carta da man e unha ou máis cartas da mesa. ==A baralla e os xogadores== Úsase a baralla española de 40 cartas, ou a baralla francesa excluíndo as cartas 8, 9, 10 e os comodines. ==Valor das cartas== Para obter a suma 15 por captura de cartas, hai que observar os seus valores: * Rei: 10; * Cabalo: 9; * Sota: 8; * Sete a Ás: valen segundo os seus respectivos índices numéricos. Xogan de 2 a 4 xogadores. Con 2 ou 3 xogadores xógase individualmente, con 4 xogadores xógase en parellas. ==O xogo== O xogo segue a mesma dinámica que la Escoba, con todo, na última rolda as cartas da mesa deben sumar 10, 25, 40 ou 55 puntos, se non hai un destes valores significa que houbo un erro e os xogadores ou parellas deben comprobar as súas cartas gañadas. O xogador ou parella que cometeu un erro perde os puntos do partido. O xogador ou parella que non cometeu erros recibe 6 puntos máis os puntos das ''escopas'' conseguidas. Se non hai erros no partido, cada xogador ou parella conta debidamente os seus puntos ==Puntuacións== *Maior cantidade de cartas: o xogador (ou parella) con máis cartas na súa pila de puntuación gaña un punto. *Maior cantidade de cartas de ouros: o xogador (ou parella) con máis cartas de ouros gaña un punto. *Maior cantidade de cartas sete: o xogador (ou parella) con máis cartas sete gaña un punto. *Sete de ouros (''sete belo'' ou ''guindis''): O xogador (ou parella) co sete de ouros gaña un punto. *Todos os sete: se un xogador (ou unha parella) conseguiu capturar os sete, gaña un punto adicional. *Todas as cartas de ouros: outórganse 3 puntos. *Os xogadores (ou parellas) tamén gañan un punto adicional por cada ''escopa'' que obteñen. *Se o adversario (ou parella adversaria) ten menos de 10 cartas: outórganse 2 puntos. ==Observación== Os xogadores, antes do xogo, poden decidir ''non'' adoptar: * a regra de sumar o valor das cartas da mesa na última rolda. * as seguintes puntuacións: "todos os sete", "todos as cartas de ouros", "adversario ou parella con menos de 10 cartas". ==Notas== {{Listaref}} [[Categoría:Xogos de naipes]] [[Categoría:Xogos de mesa]] t9sarzjodo8r0f4t4s6y5wo4ve6s3q1 0 571343 6148605 2022-08-02T16:04:39Z Xoio 22795 1ª edición con infomacións das wikis en castelán e francés. wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = |data_de_nacemento = [[1724]] |lugar_de_nacemento = [[Dresde]], [[Electorado de Saxonia]] ([[Sacro Imperio Romano Xermánico]]) |data_de_falecemento = [[13 de outubro]] de [[1765]] |lugar_de_falecemento = [[Bruck an der Leitha]] (actual [[Baixa Austria]]) |nacionalidade = [[Alemaña|alemá]] |ocupación = [[Botánico]], [[entomólogo]], [[médico]], [[naturalista]], [[ornitólogo]] |lingua = [[Lingua latina|latín]] }} '''Wilhem Heinrich Kramer''', nado en [[1724]] en [[Dresde]], [[Electorado de Saxonia]] ([[Sacro Imperio Romano Xermánico]]), e finado o [[13 de outubro]] de [[1765]] en [[Bruck an der Leitha]] (actual [[Baixa Austria]]), foi un [[médico]] e [[naturalista]] [[Alemaña|alemán]].<ref>Klemun, Marianne (2012): "Ein bloß vom privaten Fleiß eines mittellosen Praktikers der Medizin überall gesammeltes Büschel" – Wilhelm Heinrich Kramers (1724–1765) botanische Arbeit. ''Verh. Zool.-Bot. Ges. Österreich, vol. 148-149, pp. 377-396.</ref> == Traxectoria == Kramer estudou [[Medicina]] en [[Viena]], e practicou como [[médico]] en [[Bruck an der Mur|Bruck]], cerca da capital, polo menos durante catorce anos. Publicou en [[1756]] a obra ''Elenchus Vegetabilium and Animalium per Austriam inferiorem Observatorum'', unha [[flora]] e [[fauna]] da [[Baixa Austria]], notábel sobre todo porque foi un dos primeiros traballos nos que se adoptou a [[nomenclatura binominal]] de [[Linneo]]. Nese libro Kramer creou o termo ''pratincola'' para a [[aves|ave]] ''[[Glareola pratincola]]'', e que fue adaptado ao [[Idioma inglés|inglés]] na seguinte obra de [[Thomas Pennant]] en [[1773]]. == Honores == === Epónimos === ;[[Fauna]] * [[Giovanni Antonio Scopoli]] (1723-1788) dedicoulle ''Psittacus krameri'' (hoxe ''[[Psittacula krameri]]'') en [[1769]]. ;[[Flora]] * ([[Adiantaceae]]) ''[[Cheilanthes]] krameri'' <small>Franch. & Sav.</small><ref>''Enum. Pl. Jap.'' 2. 212, 619. 1879. 1879 (IF)</ref> * ([[Liliaceae]]) ''[[Lilium]] krameri'' <small>Hort. Teutschel ex Hook.f.</small><ref>''Bot. Mag.'' 99: t. 6058. 1873 (IK)</ref> == Abreviaturas == * A abreviatura '''Kramer''' emprégase para indicar a Wilhem Heinrich Kramer como [[autoridade]] na descrición e [[clasificación científica]] en [[botánica]].<ref>[https://www.ipni.org/a/5022-1 Kramer, Wilhelm Heinrich ( -1765)] no [[IPNI]].</ref> * A abreviatura '''Kramer''' emprégase para recoñecer a Wilhem Heinrich Kramer como autoridade na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} h6bjdato8h0cv2s1fntp7jhrgxms7vc 6148617 6148605 2022-08-02T16:13:38Z Xoio 22795 arranxos wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Biografía |nome = |data_de_nacemento = [[1724]] |lugar_de_nacemento = [[Dresde]], [[Electorado de Saxonia]] ([[Sacro Imperio Romano Xermánico]]) |data_de_falecemento = [[13 de outubro]] de [[1765]] |lugar_de_falecemento = [[Bruck an der Leitha]] (actual [[Baixa Austria]]) |nacionalidade = [[Alemaña|alemá]] |ocupación = [[Botánico]], [[entomólogo]], [[médico]], [[naturalista]], [[ornitólogo]] |lingua = [[Lingua latina|latín]] }} '''Wilhem Heinrich Kramer''', nado en [[1724]] en [[Dresde]], [[Electorado de Saxonia]] ([[Sacro Imperio Romano Xermánico]]), e finado o [[13 de outubro]] de [[1765]] en [[Bruck an der Leitha]] (actual [[Baixa Austria]]), foi un [[médico]] e [[naturalista]] [[Alemaña|alemán]].<ref>Klemun, Marianne (2012): "Ein bloß vom privaten Fleiß eines mittellosen Praktikers der Medizin überall gesammeltes Büschel" – Wilhelm Heinrich Kramers (1724–1765) botanische Arbeit. ''Verh. Zool.-Bot. Ges. Österreich, vol. 148-149, pp. 377-396.</ref> == Traxectoria == Kramer estudou [[Medicina]] en [[Viena]], e practicou como [[médico]] en [[Bruck an der Mur|Bruck]], cerca da capital, polo menos durante catorce anos. Publicou en [[1756]] a obra ''Elenchus Vegetabilium and Animalium per Austriam inferiorem Observatorum'', unha [[flora]] e [[fauna]] da [[Baixa Austria]], notábel sobre todo porque foi un dos primeiros traballos nos que se adoptou a [[nomenclatura binominal]] de [[Linneo]]. Nese libro Kramer creou o termo ''pratincola'' para a [[aves|ave]] ''[[Glareola pratincola]]'', e que fue adaptado ao [[Idioma inglés|inglés]] na seguinte obra de [[Thomas Pennant]] en [[1773]]. == Honores == === Epónimos === ;[[Fauna]] * [[Giovanni Antonio Scopoli]] (1723-1788) dedicoulle ''Psittacus krameri'' (hoxe ''[[Psittacula krameri]]'') en [[1769]]. ;[[Flora]] * ([[Adiantaceae]]) ''[[Cheilanthes]] krameri'' <small>Franch. & Sav.</small><ref>''Enum. Pl. Jap.'' 2. 212, 619. 1879. 1879 (IF)</ref> * ([[Liliaceae]]) ''[[Lilium]] krameri'' <small>Hort. Teutschel ex Hook.f.</small><ref>''Bot. Mag.'' 99: t. 6058. 1873 (IK)</ref> == Abreviaturas == * A abreviatura '''Kramer''' emprégase para indicar a Wilhem Heinrich Kramer como [[autoridade]] na descrición e [[clasificación científica]] en [[botánica]].<ref>[https://www.ipni.org/a/5022-1 Kramer, Wilhelm Heinrich ( -1765)] no [[IPNI]].</ref> * A abreviatura '''Kramer''' emprégase para recoñecer a Wilhem Heinrich Kramer como autoridade na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{wikispecies|Wilhelm Heinrich Kramer}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Alemaña]] [[Categoría:Personalidades da botánica]] [[Categoría:Personalidades da zooloxía]] [[Categoría:Escritores en lingua latina]] [[Categoría:Nados en Dresde]] [[Categoría:Nados en 1724]] [[Categoría:Finados en 1765]] mpkuet2oa8hd1yevc02pe766qmhhorp 6148618 6148617 2022-08-02T16:13:59Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = |data_de_nacemento = [[1724]] |lugar_de_nacemento = [[Dresde]], [[Electorado de Saxonia]] ([[Sacro Imperio Romano Xermánico]]) |data_de_falecemento = [[13 de outubro]] de [[1765]] |lugar_de_falecemento = [[Bruck an der Leitha]] (actual [[Baixa Austria]]) |nacionalidade = [[Alemaña|alemá]] |ocupación = [[Botánico]], [[entomólogo]], [[médico]], [[naturalista]], [[ornitólogo]] |lingua = [[Lingua latina|latín]] }} '''Wilhem Heinrich Kramer''', nado en [[1724]] en [[Dresde]], [[Electorado de Saxonia]] ([[Sacro Imperio Romano Xermánico]]), e finado o [[13 de outubro]] de [[1765]] en [[Bruck an der Leitha]] (actual [[Baixa Austria]]), foi un [[médico]] e [[naturalista]] [[Alemaña|alemán]].<ref>Klemun, Marianne (2012): "Ein bloß vom privaten Fleiß eines mittellosen Praktikers der Medizin überall gesammeltes Büschel" – Wilhelm Heinrich Kramers (1724–1765) botanische Arbeit. ''Verh. Zool.-Bot. Ges. Österreich, vol. 148-149, pp. 377-396.</ref> == Traxectoria == Kramer estudou [[Medicina]] en [[Viena]], e practicou como [[médico]] en [[Bruck an der Mur|Bruck]], cerca da capital, polo menos durante catorce anos. Publicou en [[1756]] a obra ''Elenchus Vegetabilium and Animalium per Austriam inferiorem Observatorum'', unha [[flora]] e [[fauna]] da [[Baixa Austria]], notábel sobre todo porque foi un dos primeiros traballos nos que se adoptou a [[nomenclatura binominal]] de [[Linneo]]. Nese libro Kramer creou o termo ''pratincola'' para a [[aves|ave]] ''[[Glareola pratincola]]'', e que fue adaptado ao [[Idioma inglés|inglés]] na seguinte obra de [[Thomas Pennant]] en [[1773]]. == Honores == === Epónimos === ;[[Fauna]] * [[Giovanni Antonio Scopoli]] (1723-1788) dedicoulle ''Psittacus krameri'' (hoxe ''[[Psittacula krameri]]'') en [[1769]]. ;[[Flora]] * ([[Adiantaceae]]) ''[[Cheilanthes]] krameri'' <small>Franch. & Sav.</small><ref>''Enum. Pl. Jap.'' 2. 212, 619. 1879. 1879 (IF)</ref> * ([[Liliaceae]]) ''[[Lilium]] krameri'' <small>Hort. Teutschel ex Hook.f.</small><ref>''Bot. Mag.'' 99: t. 6058. 1873 (IK)</ref> == Abreviaturas == * A abreviatura '''Kramer''' emprégase para indicar a Wilhem Heinrich Kramer como [[autoridade]] na descrición e [[clasificación científica]] en [[botánica]].<ref>[https://www.ipni.org/a/5022-1 Kramer, Wilhelm Heinrich ( -1765)] no [[IPNI]].</ref> * A abreviatura '''Kramer''' emprégase para recoñecer a Wilhem Heinrich Kramer como autoridade na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{wikispecies|Wilhelm Heinrich Kramer}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Alemaña]] [[Categoría:Personalidades da botánica]] [[Categoría:Personalidades da zooloxía]] [[Categoría:Escritores en lingua latina]] [[Categoría:Nados en Dresde]] [[Categoría:Nados en 1724]] [[Categoría:Finados en 1765]] 5ii5w67fgmnd80zx1wqjnil1ol2d81w 6148687 6148618 2022-08-02T17:27:45Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = |data_de_nacemento = [[1724]] |lugar_de_nacemento = [[Dresde]], [[Electorado de Saxonia]] ([[Sacro Imperio Romano Xermánico]]) |data_de_falecemento = [[13 de outubro]] de [[1765]] |lugar_de_falecemento = [[Bruck an der Leitha]] (actual [[Baixa Austria]]) |nacionalidade = [[Alemaña|alemá]] |estudos = [[Medicina]] |ocupación = [[Botánico]], [[entomólogo]], [[médico]], [[naturalista]], [[ornitólogo]] |lingua = [[Lingua latina|latín]] }} '''Wilhem Heinrich Kramer''', nado en [[1724]] en [[Dresde]], [[Electorado de Saxonia]] ([[Sacro Imperio Romano Xermánico]]), e finado o [[13 de outubro]] de [[1765]] en [[Bruck an der Leitha]] (actual [[Baixa Austria]]), foi un [[médico]] e [[naturalista]] [[Alemaña|alemán]].<ref>Klemun, Marianne (2012): "Ein bloß vom privaten Fleiß eines mittellosen Praktikers der Medizin überall gesammeltes Büschel" – Wilhelm Heinrich Kramers (1724–1765) botanische Arbeit. ''Verh. Zool.-Bot. Ges. Österreich, vol. 148-149, pp. 377-396.</ref> == Traxectoria == Kramer estudou [[Medicina]] en [[Viena]], e practicou como [[médico]] en [[Bruck an der Leitha|Bruck]], cerca da capital, polo menos durante catorce anos. Publicou en [[1756]] a obra ''Elenchus Vegetabilium and Animalium per Austriam inferiorem Observatorum'', unha [[flora]] e [[fauna]] da [[Baixa Austria]], notábel sobre todo porque foi un dos primeiros traballos nos que se adoptou a [[nomenclatura binominal]] de [[Linneo]]. Nese libro Kramer creou o termo ''pratincola'' para a [[aves|ave]] ''[[Glareola pratincola]]'', e que fue adaptado ao [[Idioma inglés|inglés]] na seguinte obra de [[Thomas Pennant]] en [[1773]]. == Honores == === Epónimos === ;[[Fauna]] * [[Giovanni Antonio Scopoli]] (1723-1788) dedicoulle ''Psittacus krameri'' (hoxe ''[[Psittacula krameri]]'') en [[1769]]. ;[[Flora]] * ([[Adiantaceae]]) ''[[Cheilanthes]] krameri'' <small>Franch. & Sav.</small><ref>''Enum. Pl. Jap.'' 2. 212, 619. 1879. 1879 (IF)</ref> * ([[Liliaceae]]) ''[[Lilium]] krameri'' <small>Hort. Teutschel ex Hook.f.</small><ref>''Bot. Mag.'' 99: t. 6058. 1873 (IK)</ref> == Abreviaturas == * A abreviatura '''Kramer''' emprégase para indicar a Wilhem Heinrich Kramer como [[autoridade]] na descrición e [[clasificación científica]] en [[botánica]].<ref>[https://www.ipni.org/a/5022-1 Kramer, Wilhelm Heinrich ( -1765)] no [[IPNI]].</ref> * A abreviatura '''Kramer''' emprégase para recoñecer a Wilhem Heinrich Kramer como autoridade na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{wikispecies|Wilhelm Heinrich Kramer}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Alemaña]] [[Categoría:Personalidades da botánica]] [[Categoría:Personalidades da zooloxía]] [[Categoría:Escritores en lingua latina]] [[Categoría:Nados en Dresde]] [[Categoría:Nados en 1724]] [[Categoría:Finados en 1765]] cpc6giycxvch7xn3u8bc5bzqh7h4r73 6148775 6148687 2022-08-02T19:48:28Z Xoio 22795 s wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = |data_de_nacemento = [[1724]] |lugar_de_nacemento = [[Dresde]], [[Electorado de Saxonia]] ([[Sacro Imperio Romano Xermánico]]) |data_de_falecemento = [[13 de outubro]] de [[1765]] |lugar_de_falecemento = [[Bruck an der Mur]] (actual [[Baixa Austria]]) |nacionalidade = [[Alemaña|alemá]] |estudos = [[Medicina]] |ocupación = [[Botánico]], [[entomólogo]], [[médico]], [[naturalista]], [[ornitólogo]] |lingua = [[Lingua latina|latín]] }} '''Wilhem Heinrich Kramer''', nado en [[1724]] en [[Dresde]], [[Electorado de Saxonia]] ([[Sacro Imperio Romano Xermánico]]), e finado o [[13 de outubro]] de [[1765]] en [[Bruck an der Mur]] (actual [[Baixa Austria]]), foi un [[médico]] e [[naturalista]] [[Alemaña|alemán]].<ref>Klemun, Marianne (2012): "Ein bloß vom privaten Fleiß eines mittellosen Praktikers der Medizin überall gesammeltes Büschel" – Wilhelm Heinrich Kramers (1724–1765) botanische Arbeit. ''Verh. Zool.-Bot. Ges. Österreich, vol. 148-149, pp. 377-396.</ref> == Traxectoria == Kramer estudou [[Medicina]] en [[Viena]], e practicou como [[médico]] en [[Bruck an der Leitha|Bruck]], cerca da capital, polo menos durante catorce anos. Publicou en [[1756]] a obra ''Elenchus Vegetabilium and Animalium per Austriam inferiorem Observatorum'', unha [[flora]] e [[fauna]] da [[Baixa Austria]], notábel sobre todo porque foi un dos primeiros traballos nos que se adoptou a [[nomenclatura binominal]] de [[Linneo]]. Nese libro Kramer creou o termo ''pratincola'' para a [[aves|ave]] ''[[Glareola pratincola]]'', e que fue adaptado ao [[Idioma inglés|inglés]] na seguinte obra de [[Thomas Pennant]] en [[1773]]. == Honores == === Epónimos === ;[[Fauna]] * [[Giovanni Antonio Scopoli]] (1723-1788) dedicoulle ''Psittacus krameri'' (hoxe ''[[Psittacula krameri]]'') en [[1769]]. ;[[Flora]] * ([[Adiantaceae]]) ''[[Cheilanthes]] krameri'' <small>Franch. & Sav.</small><ref>''Enum. Pl. Jap.'' 2. 212, 619. 1879. 1879 (IF)</ref> * ([[Liliaceae]]) ''[[Lilium]] krameri'' <small>Hort. Teutschel ex Hook.f.</small><ref>''Bot. Mag.'' 99: t. 6058. 1873 (IK)</ref> == Abreviaturas == * A abreviatura '''Kramer''' emprégase para indicar a Wilhem Heinrich Kramer como [[autoridade]] na descrición e [[clasificación científica]] en [[botánica]].<ref>[https://www.ipni.org/a/5022-1 Kramer, Wilhelm Heinrich ( -1765)] no [[IPNI]].</ref> * A abreviatura '''Kramer''' emprégase para recoñecer a Wilhem Heinrich Kramer como autoridade na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{wikispecies|Wilhelm Heinrich Kramer}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Alemaña]] [[Categoría:Personalidades da botánica]] [[Categoría:Personalidades da zooloxía]] [[Categoría:Escritores en lingua latina]] [[Categoría:Nados en Dresde]] [[Categoría:Nados en 1724]] [[Categoría:Finados en 1765]] mvsgwp1zr1zymmsl5cqsl0128xc0gd9 0 571344 6148608 2022-08-02T16:07:36Z Adorian 5132 Nova páxina: "{{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXV Olimpiada | imaxe = Olympic rings with white rims.svg | imaxetamaño = 175px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{AUSb}} [[Brisbane]], [[Australia]] | lema = | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = | eventos = | apertura = [[14 de xullo]] | clausura = [[30 de xullo]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio..." wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXV Olimpiada | imaxe = Olympic rings with white rims.svg | imaxetamaño = 175px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{AUSb}} [[Brisbane]], [[Australia]] | lema = | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = | eventos = | apertura = [[14 de xullo]] | clausura = [[30 de xullo]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = [[The Gabba]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2028|Os Ánxeles 2028]] | seguinte = }} Os '''Xogos Olímpicos de 2032''' (en [[lingua inglesa|inglés]]: ''2032 Olympic Games''), oficialmente os '''Xogos da XXXV Olimpiada''' (en ingles: ''Games of the XXXV Olympiad'') e tamén coñecidos como '''Brisbane 2032''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 14 ao 30 de xullo de 2032 con [[Brisbane]] como a súa principal cidade anfitrioa.<ref>{{cite web|last1=Dunbar|first1=Graham|title=Brisbane set to be named 2032 Olympics host next month|url=https://apnews.com/article/brisbane-2020-tokyo-olympics-olympic-games-sports-ee557ff07e482a6d0410a39ab503c58c|website=Associated Press|lingua=inglés|date=10 de xuño de 2021}}</ref> Serán os terceiros Xogos Olímpicos de verán que se celebrarán en [[Australia]] despois de [[Xogos Olímpicos de 1956|Melbourne 1956]] e de[[ Xogos Olímpicos de 2000|Sydeny 2000]]. Tamén serán os cuartos Xogos de verán que se celebran no [[hemisferio sur]], despois dos citados xogos de Australia e dos [[Xogos Olímpicos de 2016]] en [[Río de Xaneiro]], [[Brasil]]. Este tamén serán os segundos Xogos que se celebrarán integramente no inverno meteorolóxico dunha cidade anfitrioa despois de Río. Tras os cambios nas regras de licitación, o [[Comité Olímpico Internacional]] seleccionou e anunciou a Brisbane como a candidatura gañadora o [[21 de xullo]] de [[2021]], dous días antes do comezo dos [[Xogos Olímpicos de 2020|Xogos Olímpicos de Toquio 2020]]. == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Brisbane]] * [[Xogos Olímpicos]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/en/olympic-games/brisbane-2032 Brisbane 2032 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2032| ]] ftboowohaobu6sxrfafcc6nef6d0gsz 6148639 6148608 2022-08-02T16:31:04Z Chairego apc 25871 wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXV Olimpiada | imaxe = Olympic rings with white rims.svg | imaxetamaño = 175px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{AUSb}} [[Brisbane]], [[Australia]] | lema = | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = | eventos = | apertura = [[14 de xullo]] | clausura = [[30 de xullo]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = [[The Gabba]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2028|Os Ánxeles 2028]] | seguinte = }} Os '''Xogos Olímpicos de 2032''' (en [[lingua inglesa|inglés]]: ''2032 Olympic Games''), oficialmente os '''Xogos da XXXV Olimpiada''' (en inglés: ''Games of the XXXV Olympiad'') e tamén coñecidos como '''Brisbane 2032''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 14 ao 30 de xullo de 2032 con [[Brisbane]] como a súa principal cidade anfitrioa.<ref>{{cite web|last1=Dunbar|first1=Graham|title=Brisbane set to be named 2032 Olympics host next month|url=https://apnews.com/article/brisbane-2020-tokyo-olympics-olympic-games-sports-ee557ff07e482a6d0410a39ab503c58c|website=Associated Press|lingua=inglés|date=10 de xuño de 2021}}</ref> Serán os terceiros Xogos Olímpicos de verán que se celebrarán en [[Australia]] despois de [[Xogos Olímpicos de 1956|Melbourne 1956]] e de[[ Xogos Olímpicos de 2000|Sydeny 2000]]. Tamén serán os cuartos Xogos de verán que se celebran no [[hemisferio sur]], despois dos citados xogos de Australia e dos [[Xogos Olímpicos de 2016]] en [[Río de Xaneiro]], [[Brasil]]. Este tamén serán os segundos Xogos que se celebrarán integramente no inverno meteorolóxico dunha cidade anfitrioa despois de Río. Tras os cambios nas regras de licitación, o [[Comité Olímpico Internacional]] seleccionou e anunciou a Brisbane como a candidatura gañadora o [[21 de xullo]] de [[2021]], dous días antes do comezo dos [[Xogos Olímpicos de 2020|Xogos Olímpicos de Toquio 2020]]. == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Brisbane]] * [[Xogos Olímpicos]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/en/olympic-games/brisbane-2032 Brisbane 2032 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2032| ]] lepbpae5fcjvhrzp2p2ntz4ns8z1zcg 6148788 6148639 2022-08-02T20:29:26Z Adorian 5132 wikitext text/x-wiki {{Ficha dos Xogos Olímpicos | nome = Xogos da XXXV Olimpiada | imaxe = Olympic rings with white rims.svg | imaxetamaño = 175px | caption = <br/> | cidade_anfitrioa = {{AUSb}} [[Brisbane]], [[Australia]] | lema = | nacións = ''Sen anunciar'' | atletas = | eventos = | apertura = [[14 de xullo]] | clausura = [[30 de xullo]] | inaugurado_por = | lapa_olímpica = | estadio = [[The Gabba]] | anterior = [[Xogos Olímpicos de 2028|Os Ánxeles 2028]] | seguinte = }} Os '''Xogos Olímpicos de 2032''' (en [[lingua inglesa|inglés]]: ''2032 Olympic Games''), oficialmente os '''Xogos da XXXV Olimpiada''' (en inglés: ''Games of the XXXV Olympiad'') e tamén coñecidos como '''Brisbane 2032''', son un evento multideportivo internacional que se celebrará do 14 ao 30 de xullo de 2032 con [[Brisbane]] como a súa principal cidade anfitrioa.<ref>{{cite web|last1=Dunbar|first1=Graham|title=Brisbane set to be named 2032 Olympics host next month|url=https://apnews.com/article/brisbane-2020-tokyo-olympics-olympic-games-sports-ee557ff07e482a6d0410a39ab503c58c|website=Associated Press|lingua=inglés|date=10 de xuño de 2021}}</ref> Serán os terceiros Xogos Olímpicos de verán que se celebrarán en [[Australia]] despois de [[Xogos Olímpicos de 1956|Melbourne 1956]] e de [[ Xogos Olímpicos de 2000|Sydney 2000]]. Tamén serán os cuartos Xogos de verán que se celebran no [[hemisferio sur]], despois dos citados xogos de Australia e dos [[Xogos Olímpicos de 2016]] en [[Río de Xaneiro]], [[Brasil]]. Este tamén serán os segundos Xogos que se celebrarán integramente no inverno meteorolóxico dunha cidade anfitrioa despois de Río. Tras os cambios nas regras de licitación, o [[Comité Olímpico Internacional]] seleccionou e anunciou a Brisbane como a candidatura gañadora o [[21 de xullo]] de [[2021]], dous días antes do comezo dos [[Xogos Olímpicos de 2020|Xogos Olímpicos de Toquio 2020]]. == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Brisbane]] * [[Xogos Olímpicos]] === Ligazóns externas === * [https://olympics.com/en/olympic-games/brisbane-2032 Brisbane 2032 na páxina web oficial dos Xogos Olímpicos] {{Xogos Olímpicos}} {{Barra portal|Xogos Olímpicos}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xogos Olímpicos de 2032| ]] l06ss8fii6x4xzizwvzm0fzbuwjet65 14 571345 6148611 2022-08-02T16:08:42Z Adorian 5132 Nova páxina: "{{Artigo principal}} [[Categoría:Deporte en 2032]] [[Categoría:Brisbane]] [[Categoría:Xogos Olímpicos]]" wikitext text/x-wiki {{Artigo principal}} [[Categoría:Deporte en 2032]] [[Categoría:Brisbane]] [[Categoría:Xogos Olímpicos]] mdrv5z8ujsoxljne64cr4y6sg7fka23 14 571346 6148612 2022-08-02T16:09:13Z Adorian 5132 Nova páxina: "[[Categoría:2032]] [[Categoría:Deporte por ano]]" wikitext text/x-wiki [[Categoría:2032]] [[Categoría:Deporte por ano]] 7iqpl8otu675cy156ws68mzmj7suwiy 14 571347 6148613 2022-08-02T16:09:40Z Adorian 5132 Nova páxina: "{{Categoría dun ano}}" wikitext text/x-wiki {{Categoría dun ano}} 9moqstls970xs159ochhmluuct723ja 0 571348 6148619 2022-08-02T16:17:54Z Moedagalega 65337 Publícase o artigo, creado sobre a base da súa versión en inglés. wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Yusuf_Ben_Tasfin_dinar_22562.jpg|miniatura|Dinar almorábide [[Cuñaxe|cuñado]] a nome de Yusuf ibn Tashfin ([[1061]]-[[1106]]), líder dos [[Dinastía almorábide|almorábides]] na [[Península Ibérica]] durante o [[século XI]]. Procede da [[Casa de moeda|ceca]] de Agmat, en Mortocos.]] O '''dinar almorábide''' (en árabe: الدينار المرابطي) foi unha [[moeda]] de [[ouro]] [[Cuñaxe|cuñada]] pola [[dinastía almorábide]] no [[Magreb]] e en [[Al-Andalus]].<ref name=":0">[https://www.jstor.org/stable/3632235?origin=crossref Messier, R. A. (1980)].</ref><ref>[https://www.jstor.org/stable/3596249?origin=crossref Messier, R. A. (1974)].</ref> As [[Casa de moeda|cecas]] onde se producían os dinares almorábides abastecíanse do ouro procedente das [[Minaría|minas]] da [[África Occidental|África occidental]], ao [[sur]] do [[Deserto do Sáhara|deserto to Sáhara]].<ref name=":0" /><ref name=":1">"[https://www.qantara-med.org/public/show_document.php?do_id=595&lang=en The Almoravid dynasty (1056-1147)]". ''www.qantara-med.org''</ref> Os dinares almorábides circularon amplamente fóra dos límites do Imperio Almorábide e nos reinos cristiáns da [[Península Ibérica]] estas moedas comezaron a ser coñecidas como "morabetinos", o que deu lugar posteriormente á aparición dos "[[marabedí]]s".<ref name=":1" /> == Historia == Cando os almorábides conquistaron [[Audagost]] cara a [[1054]] gañaron o control da parte sur das rutas [[Comercio|comerciais]] que atravesaban o Sáhara. A parte [[norte]] foi ocupada logo da toma dos [[oasis]] de [[Sijilmasa]] aos [[nagrava]] por parte de [[Abu Bakr ibn Umar]]. Nesta posición, os almorábides puideron controlar e beneficiarse do comercio de ouro transahariano. Dous anos despois da toma de Sijilmasa, punto de entrada do ouro no [[África do Norte|norte de África]], [[Cuñaxe|cuñáronse]] alí [[dinar]]es a nome de Abu Bakr ibn Umar.<ref name=":0" /> Ao se converter oficialmente [[Yusuf ibn Tashfin]] en [[emir]] dos almorábides en [[1087]], cuñáronse moedas co seu nome e o volume da produción aumentou. Ademais de en Sijilmasa, cuñáronse moedas en varias [[Casa de moeda|cecas]] novas, a primeira delas en [[Agmat]], en [[1093]]. A ceca de Agmat tivo a maior produción de todas as do norte de África ata [[1122]] e esta localidade era a máis rica durante o período almorábide.<ref name=":0" /> A partir de [[1096]] comezaron a cuñarse os dinares almorábides en al-Andalus, inicialmente en [[Sevilla]]. A produción aumentou notablemente a partir de [[1104]], o ano despois de que [[Ali ibn Yusuf]] fose recoñecido como herdeiro do imperio; nestas moedas apracece o seu nome xunto ao do seu pai. Ronald A. Messier suxire que o obxectivo era "dar a coñecer a lexitimidade do dereito de Ali ao trono".<ref name=":0" /> Baixo Ali, a produción de moedas aumentou considerablemente e os dinares pasaron a ser cuñados tamén en [[Marrakech]], que acababa de ser establecida como capital almorábide, aproximadamente en [[1097]]. Catro anos máis tarde comezaron a cuñarse tamén en [[Fez]] e en [[Tremecén]] (na actual [[Alxeria]]), entre outros lugares. A multiplicación das cidades onde se cuñaban os dinares axudaban o [[sultán]] a consolidar o seu control dobre as partes máis distantes do seu imperio, xa que o seu nome impreso sobre as moedas funcionaba como unha especie de marca e símbolo de autoridade fronte ás hipotéticas revoltas.<ref name=":0" /> [[Ficheiro:Coin_of_Almoravid_ruler_Ali_ibn_Yusuf,_struck_at_the_Isbiliya_(Seville)_mint.jpg|miniatura|Dinar almorábide a nome de Ali ibn Yusuf ([[1107]]-[[1142]]). [[Casa de moeda|Ceca]] de Isbiliya ([[Sevilla]]). Datado en [[Calendario musulmán|AH]] 520 ([[Anno Domini|AD]] [[1126]]/[[1127]]).]] A maior produción de dinares almorábides comezou cara a [[1120]] e mantívose ata aproximadamente [[1130]], coincidindo co punto culminante da prosperidade almorábide e cando se realizou a maioría das construcións de Ali. As cecas andalusís máis produtivas desta época estaban situadas en [[Almería]], Sevilla e [[Granada]], que eran as cidades máis importantes para o [[comercio internacional]].<ref name=":0" /> Ante a ameaza de [[Ibn Tumart]] e o [[Imperio Almohade|movemento almohade]], Ali focalizou a súa atención na parte africana do seu imperio. Cara a 1130 producíronse máis dinares almorábides en África que na [[Península Ibérica]]. Entre [[1139]] e [[1146]], os almohades de Ibn Tumart emprenderon unha [[guerra]] total contra os almorábides ata chegar a conquistar Marrakech. Os efectos [[Economía|económicos]] deste conflito fixéronse notar xa mesmo en [[1141]], cando os mercaderes de Fez se queixaban dos "usurpadores" almohades.<ref name=":0" /> O derradeiro sultán almorábide, [[Ishaq ibn Ali]], e algúns rebeldes almorábides cuñaron algúns dinares entre 1146 e [[1151]].<ref name=":0" /> == Circulación == Os almorábides comerciaban case exclusivamente con dinares de produción local. Baixo os almorábides, al-Andalus exportaba produtos ao norte de África, a [[Exipto]] e ao norte dos [[Pireneos]], entre outros lugares, e tamén importaba produtos de zonas tan distantes como a [[República Popular da China|China]], a [[India]] ou [[Persia]], [[Oriente Medio]], o norte de África e [[Europa]].<ref name=":0" /> Por mor da extensa rede comercial dos almorábides e a reputada calidade das súas moedas, os mercados [[Mar Mediterráneo|mediterráneos]] estiveron inzados de dinares almorábides durante case un século e competiron co [[dinar]] [[Califato fatimí|fatimí]] como moeda dominante do comercio mediterráneo.<ref name=":0" /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Messier, R. A. (1980). "[https://www.jstor.org/stable/3632235?origin=crossref Quantitative Analysis of Almoravid Dinars]". En ''Journal of the Economic and Social History of the Orient''. 23 (1/2): 102-118. * Messier, R. A. (1974). "[https://www.jstor.org/stable/3596249?origin=crossref The Almoravids: West African Gold and the Gold Currency of the Mediterranean Basin]". En ''Journal of the Economic and Social History of the Orient''. 17 (1): 31–47. [[Categoría:Moedas de ouro]] [[Categoría:Dinastía almorábide]] [[Categoría:Moedas de España]] [[Categoría:Moedas de Portugal]] [[Categoría:Moedas de África]] [[Categoría:Moedas fóra de curso]] kmu4h3zahd9a37acoxnw5ezxppvazx6 6148620 6148619 2022-08-02T16:18:39Z Moedagalega 65337 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Yusuf_Ben_Tasfin_dinar_22562.jpg|miniatura|Dinar almorábide [[Cuñaxe|cuñado]] a nome de Yusuf ibn Tashfin ([[1061]]-[[1106]]), líder dos [[Dinastía almorábide|almorábides]] na [[Península Ibérica]] durante o [[século XI]]. Procede da [[Casa de moeda|ceca]] de Agmat, en Mortocos.]] O '''dinar almorábide''' (en árabe: الدينار المرابطي) foi unha [[moeda]] de [[ouro]] [[Cuñaxe|cuñada]] pola [[dinastía almorábide]] no [[Magreb]] e en [[Al-Andalus]].<ref name=":0">[https://www.jstor.org/stable/3632235?origin=crossref Messier, R. A. (1980)].</ref><ref>[https://www.jstor.org/stable/3596249?origin=crossref Messier, R. A. (1974)].</ref> As [[Casa de moeda|cecas]] onde se producían os dinares almorábides abastecíanse do ouro procedente das [[Minaría|minas]] da [[África Occidental|África occidental]], ao [[sur]] do [[Deserto do Sáhara|deserto to Sáhara]].<ref name=":0" /><ref name=":1">"[https://www.qantara-med.org/public/show_document.php?do_id=595&lang=en The Almoravid dynasty (1056-1147)]". ''www.qantara-med.org''</ref> Os dinares almorábides circularon amplamente fóra dos límites do Imperio Almorábide e nos reinos cristiáns da [[Península Ibérica]] estas moedas comezaron a ser coñecidas como "morabetinos", o que deu lugar posteriormente á aparición dos "[[marabedí]]s".<ref name=":1" /> == Historia == Cando os almorábides conquistaron [[Audagost]] cara a [[1054]] gañaron o control da parte sur das rutas [[Comercio|comerciais]] que atravesaban o Sáhara. A parte [[norte]] foi ocupada logo da toma dos [[oasis]] de [[Sijilmasa]] aos [[nagrava]] por parte de [[Abu Bakr ibn Umar]]. Nesta posición, os almorábides puideron controlar e beneficiarse do comercio de ouro transahariano. Dous anos despois da toma de Sijilmasa, punto de entrada do ouro no [[África do Norte|norte de África]], [[Cuñaxe|cuñáronse]] alí [[dinar]]es a nome de Abu Bakr ibn Umar.<ref name=":0" /> Ao se converter oficialmente [[Yusuf ibn Tashfin]] en [[emir]] dos almorábides en [[1087]], cuñáronse moedas co seu nome e o volume da produción aumentou. Ademais de en Sijilmasa, cuñáronse moedas en varias [[Casa de moeda|cecas]] novas, a primeira delas en [[Agmat]], en [[1093]]. A ceca de Agmat tivo a maior produción de todas as do norte de África ata [[1122]] e esta localidade era a máis rica durante o período almorábide.<ref name=":0" /> A partir de [[1096]] comezaron a cuñarse os dinares almorábides en al-Andalus, inicialmente en [[Sevilla]]. A produción aumentou notablemente a partir de [[1104]], o ano despois de que [[Ali ibn Yusuf]] fose recoñecido como herdeiro do imperio; nestas moedas apracece o seu nome xunto ao do seu pai. Ronald A. Messier suxire que o obxectivo era "dar a coñecer a lexitimidade do dereito de Ali ao trono".<ref name=":0" /> Baixo Ali, a produción de moedas aumentou considerablemente e os dinares pasaron a ser cuñados tamén en [[Marrakech]], que acababa de ser establecida como capital almorábide, aproximadamente en [[1097]]. Catro anos máis tarde comezaron a cuñarse tamén en [[Fez]] e en [[Tremecén]] (na actual [[Alxeria]]), entre outros lugares. A multiplicación das cidades onde se cuñaban os dinares axudaban o [[sultán]] a consolidar o seu control dobre as partes máis distantes do seu imperio, xa que o seu nome impreso sobre as moedas funcionaba como unha especie de marca e símbolo de autoridade fronte ás hipotéticas revoltas.<ref name=":0" /> [[Ficheiro:Coin_of_Almoravid_ruler_Ali_ibn_Yusuf,_struck_at_the_Isbiliya_(Seville)_mint.jpg|miniatura|Dinar almorábide a nome de Ali ibn Yusuf ([[1107]]-[[1142]]). [[Casa de moeda|Ceca]] de Isbiliya ([[Sevilla]]). Datado en [[Calendario musulmán|AH]] 520 ([[Anno Domini|AD]] [[1126]]/[[1127]]).]] A maior produción de dinares almorábides comezou cara a [[1120]] e mantívose ata aproximadamente [[1130]], coincidindo co punto culminante da prosperidade almorábide e cando se realizou a maioría das construcións de Ali. As cecas andalusís máis produtivas desta época estaban situadas en [[Almería]], Sevilla e [[Granada]], que eran as cidades máis importantes para o [[comercio internacional]].<ref name=":0" /> Ante a ameaza de [[Ibn Tumart]] e o [[Imperio Almohade|movemento almohade]], Ali focalizou a súa atención na parte africana do seu imperio. Cara a 1130 producíronse máis dinares almorábides en África que na [[Península Ibérica]]. Entre [[1139]] e [[1146]], os almohades de Ibn Tumart emprenderon unha [[guerra]] total contra os almorábides ata chegar a conquistar Marrakech. Os efectos [[Economía|económicos]] deste conflito fixéronse notar xa mesmo en [[1141]], cando os comerciantes de Fez se queixaban dos "usurpadores" almohades.<ref name=":0" /> O derradeiro sultán almorábide, [[Ishaq ibn Ali]], e algúns rebeldes almorábides cuñaron algúns dinares entre 1146 e [[1151]].<ref name=":0" /> == Circulación == Os almorábides comerciaban case exclusivamente con dinares de produción local. Baixo os almorábides, al-Andalus exportaba produtos ao norte de África, a [[Exipto]] e ao norte dos [[Pireneos]], entre outros lugares, e tamén importaba produtos de zonas tan distantes como a [[República Popular da China|China]], a [[India]] ou [[Persia]], [[Oriente Medio]], o norte de África e [[Europa]].<ref name=":0" /> Por mor da extensa rede comercial dos almorábides e a reputada calidade das súas moedas, os mercados [[Mar Mediterráneo|mediterráneos]] estiveron inzados de dinares almorábides durante case un século e competiron co [[dinar]] [[Califato fatimí|fatimí]] como moeda dominante do comercio mediterráneo.<ref name=":0" /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Messier, R. A. (1980). "[https://www.jstor.org/stable/3632235?origin=crossref Quantitative Analysis of Almoravid Dinars]". En ''Journal of the Economic and Social History of the Orient''. 23 (1/2): 102-118. * Messier, R. A. (1974). "[https://www.jstor.org/stable/3596249?origin=crossref The Almoravids: West African Gold and the Gold Currency of the Mediterranean Basin]". En ''Journal of the Economic and Social History of the Orient''. 17 (1): 31–47. [[Categoría:Moedas de ouro]] [[Categoría:Dinastía almorábide]] [[Categoría:Moedas de España]] [[Categoría:Moedas de Portugal]] [[Categoría:Moedas de África]] [[Categoría:Moedas fóra de curso]] l7ulysikqch48o7w5s0t7r7g2x9jusp 0 571349 6148629 2022-08-02T16:22:39Z Miguelferig 27155 Redirixida cara a "[[Hormona vexetal]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Hormona vexetal]] pmbj8crjf9ejhugvr5sotp2n6k0c9ck 6148631 6148629 2022-08-02T16:23:31Z Miguelferig 27155 Cambiouse o destino da redirección de [[Hormona vexetal]] a [[Fitohormona]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Fitohormona]] 3svmxpvcu2uld01yo12sy9d5jobw8hf 1 571351 6148644 2022-08-02T16:45:12Z Maria zaos 54334 Maria zaos moveu a páxina "[[Conversa:Brecha dixital]]" a "[[Conversa:Fenda dixital]]": ver https://academia.gal/dicionario/-/termo/fenda (avisado a quen o creo no seu día) wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Conversa:Fenda dixital]] n9m55eqy3lcgyn335sev6d9t32asctr 3 571352 6148673 2022-08-02T16:57:12Z Maria zaos 54334 benvida wikitext text/x-wiki {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="margin:0em 0em 1em 0em; width:100%" |- | colspan="3" style="width:45%; vertical-align:top; border-top:1px solid #CEF2E8; border-right:1px solid #CEF2E8;border-left:1px solid #CEF2E8;background-color:#faf6ed;" | <div style="background-color:#CEF2E8; padding:0.2em 0.5em 0.2em 0.5em; font-size:110%; font-weight:bold;"> [[Wikipedia:Benvidos|Dámosche a benvida]] á Galipedia, Maria210!</div> Esta é a túa páxina de conversa, que che servirá para recibires mensaxes doutros colaboradores. Ademais, tes a túa '''[[Usuario:Maria210|páxina de usuario]]''', onde podes poñer os teus datos, intereses etc. |- | style="width:45%; vertical-align:top; border:1px solid #fad67d; background-color:#faf6ed;" | <div style="border-bottom:1px solid #fad67d; background-color:#faecc8; padding:0.2em 0.5em 0.2em 0.5em; font-size:110%; font-weight:bold;">[[Ficheiro:Crystal Clear app kedit green-pencil.svg|20px|link=]] Primeiros pasos</div> <div style="border-bottom:1px solid #fad67d; padding:0.4em 1em 0.3em 1em;"> Os alicerces da Wikipedia son estes '''[[Wikipedia:Cinco piares|Cinco piares]]''', polo que é importante que lle botes unha ollada. Na '''[[Wikipedia:Guía|guía de edición]]''' e nas '''[[:Categoría:Wikipedia:COMOs|preguntas frecuentes]]''' podes atopar moita información de axuda. Explícase como [[Axuda:Como editar unha páxina|editar unha páxina]], como configurar a interface (por exemplo, elixir a lingua), como [[Especial:Cargar|cargar ficheiros]], [[Wikipedia:Citar as fontes|citar as fontes]] e os puntos básicos das '''[[Wikipedia:Políticas e normas|políticas e normas]]''' da Wikipedia. Non precisas de coñecementos técnicos para contribuír aquí. ''Anímate'' a contribuír e presupón ''[[Wikipedia:Asuma a boa fe|boa fe]]'' con respecto ás intencións dos outros colaboradores. Isto é un ''[[wiki]]'', polo que é realmente doado contribuír. Se o desexas podes crear un artigo, paso a paso, [[Wikipedia:Asistente para a creación de artigos|coa axuda do noso asistente]]. </div> <div style="border-bottom:1px solid #fad67d; background-color:#faecc8; padding:0.2em 0.5em 0.2em 0.5em; font-size:110%; font-weight:bold;">[[Ficheiro:Icon apps query.svg|20px|link=]] Onde atopar axuda</div> <div style="padding:0.4em 1em 0.3em 1em;"> Hai máis información dispoñible na páxina de '''[[Wikipedia:Axuda|axuda]]''' e no [[Wikipedia:Portal da comunidade|Portal da comunidade]]. Pódeste pór en contacto co resto das persoas que editamos na Galipedia na [[Wikipedia:A Taberna|Taberna da Galipedia]]. Tamén podes contactar cos [[Wikipedia:Administradores|administradores]] na súa páxina de conversa ou no [[Wikipedia:Taboleiro dos administradores|Taboleiro dos administradores]].</div> | style="padding:0em 0.5em 0em 0.5em;" | | style="width:55%; vertical-align:top; border:1px solid #abd5f5; background-color:#f1f5fc;" | <div style="border-bottom:1px solid #abd5f5; background-color:#d0e5f5; padding:0.2em 0.5em 0.2em 0.5em; font-size:110%; font-weight:bold;">[[Ficheiro:Crystal ksmiletris.svg|20px|link=]] Recomendacións</div> <div style="border-bottom:1px solid #abd5f5; padding:0.4em 1em 0.3em 1em;"> * Na túa páxina de usuario podes pór caixas informativas coas linguas que coñeces, segundo se explica na páxina [[Wikipedia:Babel|Babel]], para que outros saiban en que linguas se poden comunicar contigo ou coas que podes axudar. * Para [[Axuda:Como contactar con outros usuarios|responder a unha mensaxe doutra persoa]] tes que facelo na súa páxina de conversa, se non, non lle sairá o aviso de que ten mensaxes novas e é moi posíbel que non se decate da túa resposta. * Por favor, [[Wikipedia:Asine as súas mensaxes nas páxinas de conversa|engade sempre a túa sinatura]] nas páxinas de conversa escribindo <nowiki>~~~~</nowiki>. &nbsp; [[Ficheiro:Para asinar usa este botón.png|300px|link=]] * Se o desexas, podes axudarte do [[Wikipedia:Revisor ortográfico|revisor ortográfico]], activándoo en: <small>''[[Especial:Preferencias|Preferencias]] → [[Especial:Preferencias#mw-prefsection-gadgets|Trebellos]] → <u>Navegación</u> → [[Ficheiro:Check mark.png|link=]] '''Ortografía:''' Activar o revisor ortográfico.</small></div> <div style="border-bottom:1px solid #abd5f5; background-color:#d0e5f5; padding:0.2em 0.5em 0.2em 0.5em; font-size:110%; font-weight:bold;">[[Ficheiro:Nuvola gnome-fs-trash-full.svg|20px|link=]] Cometiches un erro?</div> <div style="padding:0.4em 1em 0.3em 1em;"> * Queres avisar dun erro que cometiches e que non sabes como solucionar? Deixa unha mensaxe na páxina de conversa dese artigo, comunícao na [[Wikipedia:A Taberna|Taberna]] ou coméntallo a outra persoa. '''Todos cometemos erros''', é normal, e sempre estamos dispostos a axudar a quen comeza. </div> |} Boa estadía e bo traballo.<!-- Modelo:Benvida -->.--[[Usuario:Maria zaos|Maria zaos]] ([[Conversa usuario:Maria zaos|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 16:57 (UTC) diqaluaj0beqmy4z9pz6ttlyh4t5m5y 1 571353 6148674 2022-08-02T16:57:46Z Maria zaos 54334 BPV, VISITAS wikitext text/x-wiki {{BPV}} {{visitas}} etjpu2s2ykaftbdgimv14ggtg9eeuyf 3 571354 6148675 2022-08-02T16:59:13Z Maria zaos 54334 benvida wikitext text/x-wiki {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="margin:0em 0em 1em 0em; width:100%" |- | colspan="3" style="width:45%; vertical-align:top; border-top:1px solid #CEF2E8; border-right:1px solid #CEF2E8;border-left:1px solid #CEF2E8;background-color:#faf6ed;" | <div style="background-color:#CEF2E8; padding:0.2em 0.5em 0.2em 0.5em; font-size:110%; font-weight:bold;"> [[Wikipedia:Benvidos|Dámosche a benvida]] á Galipedia, Cremonini83!</div> Esta é a túa páxina de conversa, que che servirá para recibires mensaxes doutros colaboradores. Ademais, tes a túa '''[[Usuario:Cremonini83|páxina de usuario]]''', onde podes poñer os teus datos, intereses etc. |- | style="width:45%; vertical-align:top; border:1px solid #fad67d; background-color:#faf6ed;" | <div style="border-bottom:1px solid #fad67d; background-color:#faecc8; padding:0.2em 0.5em 0.2em 0.5em; font-size:110%; font-weight:bold;">[[Ficheiro:Crystal Clear app kedit green-pencil.svg|20px|link=]] Primeiros pasos</div> <div style="border-bottom:1px solid #fad67d; padding:0.4em 1em 0.3em 1em;"> Os alicerces da Wikipedia son estes '''[[Wikipedia:Cinco piares|Cinco piares]]''', polo que é importante que lle botes unha ollada. Na '''[[Wikipedia:Guía|guía de edición]]''' e nas '''[[:Categoría:Wikipedia:COMOs|preguntas frecuentes]]''' podes atopar moita información de axuda. Explícase como [[Axuda:Como editar unha páxina|editar unha páxina]], como configurar a interface (por exemplo, elixir a lingua), como [[Especial:Cargar|cargar ficheiros]], [[Wikipedia:Citar as fontes|citar as fontes]] e os puntos básicos das '''[[Wikipedia:Políticas e normas|políticas e normas]]''' da Wikipedia. Non precisas de coñecementos técnicos para contribuír aquí. ''Anímate'' a contribuír e presupón ''[[Wikipedia:Asuma a boa fe|boa fe]]'' con respecto ás intencións dos outros colaboradores. Isto é un ''[[wiki]]'', polo que é realmente doado contribuír. Se o desexas podes crear un artigo, paso a paso, [[Wikipedia:Asistente para a creación de artigos|coa axuda do noso asistente]]. </div> <div style="border-bottom:1px solid #fad67d; background-color:#faecc8; padding:0.2em 0.5em 0.2em 0.5em; font-size:110%; font-weight:bold;">[[Ficheiro:Icon apps query.svg|20px|link=]] Onde atopar axuda</div> <div style="padding:0.4em 1em 0.3em 1em;"> Hai máis información dispoñible na páxina de '''[[Wikipedia:Axuda|axuda]]''' e no [[Wikipedia:Portal da comunidade|Portal da comunidade]]. Pódeste pór en contacto co resto das persoas que editamos na Galipedia na [[Wikipedia:A Taberna|Taberna da Galipedia]]. Tamén podes contactar cos [[Wikipedia:Administradores|administradores]] na súa páxina de conversa ou no [[Wikipedia:Taboleiro dos administradores|Taboleiro dos administradores]].</div> | style="padding:0em 0.5em 0em 0.5em;" | | style="width:55%; vertical-align:top; border:1px solid #abd5f5; background-color:#f1f5fc;" | <div style="border-bottom:1px solid #abd5f5; background-color:#d0e5f5; padding:0.2em 0.5em 0.2em 0.5em; font-size:110%; font-weight:bold;">[[Ficheiro:Crystal ksmiletris.svg|20px|link=]] Recomendacións</div> <div style="border-bottom:1px solid #abd5f5; padding:0.4em 1em 0.3em 1em;"> * Na túa páxina de usuario podes pór caixas informativas coas linguas que coñeces, segundo se explica na páxina [[Wikipedia:Babel|Babel]], para que outros saiban en que linguas se poden comunicar contigo ou coas que podes axudar. * Para [[Axuda:Como contactar con outros usuarios|responder a unha mensaxe doutra persoa]] tes que facelo na súa páxina de conversa, se non, non lle sairá o aviso de que ten mensaxes novas e é moi posíbel que non se decate da túa resposta. * Por favor, [[Wikipedia:Asine as súas mensaxes nas páxinas de conversa|engade sempre a túa sinatura]] nas páxinas de conversa escribindo <nowiki>~~~~</nowiki>. &nbsp; [[Ficheiro:Para asinar usa este botón.png|300px|link=]] * Se o desexas, podes axudarte do [[Wikipedia:Revisor ortográfico|revisor ortográfico]], activándoo en: <small>''[[Especial:Preferencias|Preferencias]] → [[Especial:Preferencias#mw-prefsection-gadgets|Trebellos]] → <u>Navegación</u> → [[Ficheiro:Check mark.png|link=]] '''Ortografía:''' Activar o revisor ortográfico.</small></div> <div style="border-bottom:1px solid #abd5f5; background-color:#d0e5f5; padding:0.2em 0.5em 0.2em 0.5em; font-size:110%; font-weight:bold;">[[Ficheiro:Nuvola gnome-fs-trash-full.svg|20px|link=]] Cometiches un erro?</div> <div style="padding:0.4em 1em 0.3em 1em;"> * Queres avisar dun erro que cometiches e que non sabes como solucionar? Deixa unha mensaxe na páxina de conversa dese artigo, comunícao na [[Wikipedia:A Taberna|Taberna]] ou coméntallo a outra persoa. '''Todos cometemos erros''', é normal, e sempre estamos dispostos a axudar a quen comeza. </div> |} Boa estadía e bo traballo.<!-- Modelo:Benvida -->.--[[Usuario:Maria zaos|Maria zaos]] ([[Conversa usuario:Maria zaos|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 16:59 (UTC) hg13uyelmr393md8ow9enz6ksa35to8 1 571355 6148676 2022-08-02T16:59:40Z Maria zaos 54334 visitas wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 571356 6148678 2022-08-02T17:00:44Z Maria zaos 54334 BPV, VISITAS wikitext text/x-wiki {{BPV}} {{visitas}} etjpu2s2ykaftbdgimv14ggtg9eeuyf 0 571357 6148679 2022-08-02T17:08:11Z Xanetas 88215 Nova páxina: "{{En uso}} {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2022/23 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2022]] a maio de [[2023]] |competición = Primeira División RFEF |campión_final = |tempada_anterior_ano = 2021/22 |tempada_anterior_link = Primeira División..." wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2022/23 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2022]] a maio de [[2023]] |competición = Primeira División RFEF |campión_final = |tempada_anterior_ano = 2021/22 |tempada_anterior_link = Primeira División RFEF 2021/22 }} A '''tempada [[2022]]/[[2023|23]]''' da '''[[Primeira División RFEF]]''' de fútbol será á segunda edición deste campionato que ocupa o terceiro nivel no sistema de [[ligas de fútbol de España]]. Dará comezo en agosto de 2022, e rematará en maio de 2023. Posteriormente disputarase a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2023|promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda división]]. == Sistema de competición == Participan corenta clubs, divididos en dous grupos de vinte equipos segundo a proximidade xeográfica. En cada grupo enfróntanse todos contra todos en dúas ocasións -unha no seu propio campo e outra no campo contrario- durante un total de 38 xornadas. A orde dos partidos decídese por sorteo antes do comezo da competición. A [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] é a encargada de nomear as datas dos partidos e os [[Árbitro (deporte)|árbitros]] de cada partido, reservando ao equipo local o poder de establecer a hora exacta de cada partido. O gañador dun partido obtén tres puntos, o perdedor cero puntos e, en caso de empate, repártese un punto a cada equipo. Ao final do campionato, os campións de cada grupo ascenderán directamente a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]], mentres que os clasificados entre o segundo e o quinto posto de cada grupo xogarán a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]]. Os cinco últimos equipos clasificados en cada grupo descenderán directamente á [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División RFEF]]. == Equipos participantes == {| | |valign="top"| {|class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" border="1" ! align="center"|Pos. ! width="320"|Descendidos de [[Segunda división española 2021/22|2ª División]] |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''19º''' |{{PVAb}} '''[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''20º''' |{{PVAb}} '''[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''21º''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''22º''' |{{CMAb}} '''[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]''' |} |width="60%"| {|class="wikitable" style="font-size: 85%;" width="100%" border="1" ! colspan="3"|Ascendidos de [[Segunda División RFEF 2021/22|2ª División RFEF]] |- style="upground:#FFCCCC;" |{{VLCb}} '''[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]''' |{{CATb}} '''[[Unió Esportiva Llagostera|Costa Brava]]''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANCb}} '''[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]''' |{{CYLb}} '''[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]''' |{{PVAb}} '''[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANDb}} '''[[Futbol Club Andorra|Andorra]]''' |{{GALb}} '''[[Deportivo da Coruña]]''' |{{ANCb}} '''[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{BALb}} '''[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]]''' |{{EXTb}} '''[[Extremadura Unión Deportiva|Extremadura]]''' |{{CMAb}} '''[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANCb}} '''[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]]''' |{{CATb}} '''[[Gimnàstic de Tarragona]]''' |{{ANCb}} '''[[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{EXTb}} '''[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]''' |{{CMAb}} '''[[Internacional de Madrid]]''' |{{CLMb}} '''[[Club de Fútbol Talavera de la Reina|Talavera de la Reina]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{CATb}} '''[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]''' |{{ANCb}} '''[[Linares Deportivo]]''' |{{NAVb}} '''[[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{ANCb}} '''[[Betis Deportivo Balompié|Betis Deportivo]]''' |{{ANCb}} '''[[Real Balompédica Linense|Linense]]''' |{{MURb}} '''[[UCAM Murcia Club de Fútbol|UCAM Murcia]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{PVAb}} '''[[Bilbao Athletic]]''' |{{CATb}} '''[[Unió Esportiva Llagostera|Costa Brava]]''' |{{CYLb}} '''[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{LRIb}} '''[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]''' |{{LRIb}} '''[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]''' |{{CYLb}} '''[[Real Valladolid Club de Fútbol Promesas|Valladolid Promesas]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{GALb}} '''[[Celta de Vigo B]]''' |{{CMAb}} '''[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]''' |{{VLCb}} '''[[Villarreal Club de Fútbol B|Villarreal B]]''' |- style="upground:#FFCCCC;" |{{CATb}} '''[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]''' |{{GALb}} '''[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]]''' |{{CYLb}} '''[[Zamora Club de Fútbol|Zamora]]''' |} |} == Grupo 1 == === Equipos e localizacións === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.1633 |long=-5.4653 |label=<small>[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.87483|long=-6.97272 |label=<small>[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.23282 |long=-8.72264 |label=<small>[[Celta de Vigo B|Celta B]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=35.88 |long=-5.32 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.8723 |long=-4.7646 |label=<small>[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.600030 |long=-5.570320 |label=<small>[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.371350 |long=-8.396000 |label=<small>[[Deportivo da Coruña|Deportivo]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.093723 |long=-3.635849 |label=<small>[[Linares Deportivo|Linares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.161111 |long=-5.348611 |label=<small>[[Real Balompédica Linense|Linense]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.9139 |long=-6.3364 |label=<small>[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.4386 |long=-8.6436 |label=<small>[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.484676 |long=-8.226434 |label=<small>[[Racing Club de Ferrol|Racing]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.465690 |long=-6.196676 |label=<small>[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.955968 |long=-5.680224 |label=<small>[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.4168 |long=-3.7035 |label=<small>[[Comunidade de Madrid]] (ver abaixo)</small> |position=left}} }} {{Mapa de localización+ |Madrid |width=250 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos da [[Comunidade de Madrid]]. |places= {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.338847 |long=-3.840475 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.2912 |long=-3.8267 |label=<small>[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4164 |long=-3.8618 |label=<small>[[Internacional de Madrid|Internacional]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Maj.]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4767 |long=-3.6142 |label=<small>[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Castilla]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.5449 |long=-3.6194 |label=<small>[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|UD Sanse]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{CMA}} |align="center"|6 |[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]<br />[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]<br />[[Internacional de Madrid]]<br />[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]<br />[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]<br />[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |- |{{ANC}} |align="center"|5 |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]<br />[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]<br />[[Linares Deportivo|Linares]]<br />[[Real Balompédica Linense|Linense]]<br />[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |- |{{GAL}} |align="center"|4 |[[Celta de Vigo B]]<br />[[Deportivo da Coruña]]<br />[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]<br />[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |- |{{CYL}} |align="center"|2 |[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]<br />[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |- |{{EXT}} |align="center"|2 |[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]<br />[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |- |{{CEU}} |align="center"|1 |[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |} === Persoal e patrocinios === === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 1 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Celta de Vigo B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Deportivo da Coruña]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Internacional de Madrid|Internacional]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Linares Deportivo|Linares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Balompédica Linense|Linense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|Sanse]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Grupo 2 - Sueste == === Equipos por comunidade autónoma === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.705450 |long=-0.474320 |label=<small>[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2214 |long=-2.7248 |label=<small>[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.571600 |long= 2.646022 |label=<small>[[Club Deportivo Atlético Baleares|At. Baleares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.38879 |long=2.15899 |label=<small>[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.26271|long=-2.92528 |label=<small>[[Bilbao Athletic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.303745 |long=-1.965177 |label=<small>[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.986586|long=-0.043054 |label=<small>[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.355970 |long=2.070800 |label=<small>[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.483333 |long=0.783333 |label=<small>[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.35 |long=0.50 |label=<small>[[Intercity]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.6026 |long=-0.1241 |label=<small>[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.0422|long=-1.1447 |label=<small>[[Real Murcia Club de Fútbol|Murcia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.115696 |long= 1.249594 |label=<small>[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.7544 |long=-2.4678 |label=<small>[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.796675 |long=-1.637128 |label=<small>[[Osasuna Promesas|Osasuna B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2583 |long=-2.0253 |label=<small>[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.338300 |long=-1.789210 |label=<small>[[Real Unión Club|Real Unión]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.54329 |long=2.10942 |label=<small>[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]</small> |position=right}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{VLC}} |align="center"|5 |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]<br />[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]<br />[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]<br />[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]]<br />[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |- |{{CAT}} |align="center"|4 |[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlètic]]<br />[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]<br />[[Gimnàstic de Tarragona]]<br />[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |- |{{PVA}} |align="center"|4 |[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]<br />[[Bilbao Athletic]]<br />[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]<br />[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |- |{{LRI}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]<br />[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]<br />[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |- |{{BAL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |- |{{CYL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |- |{{MUR}} |align="center"|1 |[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |- |{{NAV}} |align="center"|1 |[[Osasuna Promesas]] |} === Persoal e patrocinios === === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 2 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlétic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Bilbao Athletic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Osasuna Promesas]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Real Unión Club|Real Unión]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Real Federación Española de Fútbol]] * [[Ligas de fútbol de España]] == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Fútbol en 2023]] [[Categoría:Tempadas da Primeira División RFEF]] 01ca6xd7wgfm3c6sfmn6azcloqvp9rh 6148681 6148679 2022-08-02T17:11:14Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2022/23 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2022]] a maio de [[2023]] |competición = Primeira División RFEF |campión_final = |tempada_anterior_ano = 2021/22 |tempada_anterior_link = Primeira División RFEF 2021/22 }} A '''tempada [[2022]]/[[2023|23]]''' da '''[[Primeira División RFEF]]''' de fútbol será á segunda edición deste campionato que ocupa o terceiro nivel no sistema de [[ligas de fútbol de España]]. Dará comezo en agosto de 2022, e rematará en maio de 2023. Posteriormente disputarase a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2023|promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda división]]. == Sistema de competición == Participan corenta clubs, divididos en dous grupos de vinte equipos segundo a proximidade xeográfica. En cada grupo enfróntanse todos contra todos en dúas ocasións -unha no seu propio campo e outra no campo contrario- durante un total de 38 xornadas. A orde dos partidos decídese por sorteo antes do comezo da competición. A [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] é a encargada de nomear as datas dos partidos e os [[Árbitro (deporte)|árbitros]] de cada partido, reservando ao equipo local o poder de establecer a hora exacta de cada partido. O gañador dun partido obtén tres puntos, o perdedor cero puntos e, en caso de empate, repártese un punto a cada equipo. Ao final do campionato, os campións de cada grupo ascenderán directamente a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]], mentres que os clasificados entre o segundo e o quinto posto de cada grupo xogarán a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]]. Os cinco últimos equipos clasificados en cada grupo descenderán directamente á [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División RFEF]]. == Equipos participantes == {| | |valign="top"| {|class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" border="1" ! align="center"|Pos. ! width="320"|Descendidos de [[Segunda división española 2021/22|2ª División]] |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''19º''' |{{PVAb}} '''[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''20º''' |{{PVAb}} '''[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''21º''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''22º''' |{{CMAb}} '''[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]''' |} |width="60%"| {|class="wikitable" style="font-size: 85%;" width="100%" border="1" ! colspan="2" |Ascendidos de [[Segunda División RFEF 2021/22|2ª División RFEF]] |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |} |} == Grupo 1 == === Equipos e localizacións === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.1633 |long=-5.4653 |label=<small>[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.87483|long=-6.97272 |label=<small>[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.23282 |long=-8.72264 |label=<small>[[Celta de Vigo B|Celta B]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=35.88 |long=-5.32 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.8723 |long=-4.7646 |label=<small>[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.600030 |long=-5.570320 |label=<small>[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.371350 |long=-8.396000 |label=<small>[[Deportivo da Coruña|Deportivo]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.093723 |long=-3.635849 |label=<small>[[Linares Deportivo|Linares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.161111 |long=-5.348611 |label=<small>[[Real Balompédica Linense|Linense]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.9139 |long=-6.3364 |label=<small>[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.4386 |long=-8.6436 |label=<small>[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.484676 |long=-8.226434 |label=<small>[[Racing Club de Ferrol|Racing]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.465690 |long=-6.196676 |label=<small>[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.955968 |long=-5.680224 |label=<small>[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.4168 |long=-3.7035 |label=<small>[[Comunidade de Madrid]] (ver abaixo)</small> |position=left}} }} {{Mapa de localización+ |Madrid |width=250 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos da [[Comunidade de Madrid]]. |places= {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.338847 |long=-3.840475 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.2912 |long=-3.8267 |label=<small>[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4164 |long=-3.8618 |label=<small>[[Internacional de Madrid|Internacional]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Maj.]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4767 |long=-3.6142 |label=<small>[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Castilla]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.5449 |long=-3.6194 |label=<small>[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|UD Sanse]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{CMA}} |align="center"|6 |[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]<br />[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]<br />[[Internacional de Madrid]]<br />[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]<br />[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]<br />[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |- |{{ANC}} |align="center"|5 |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]<br />[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]<br />[[Linares Deportivo|Linares]]<br />[[Real Balompédica Linense|Linense]]<br />[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |- |{{GAL}} |align="center"|4 |[[Celta de Vigo B]]<br />[[Deportivo da Coruña]]<br />[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]<br />[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |- |{{CYL}} |align="center"|2 |[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]<br />[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |- |{{EXT}} |align="center"|2 |[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]<br />[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |- |{{CEU}} |align="center"|1 |[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |} === Persoal e patrocinios === === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 1 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Celta de Vigo B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Deportivo da Coruña]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Internacional de Madrid|Internacional]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Linares Deportivo|Linares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Balompédica Linense|Linense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|Sanse]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Grupo 2 - Sueste == === Equipos por comunidade autónoma === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.705450 |long=-0.474320 |label=<small>[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2214 |long=-2.7248 |label=<small>[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.571600 |long= 2.646022 |label=<small>[[Club Deportivo Atlético Baleares|At. Baleares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.38879 |long=2.15899 |label=<small>[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.26271|long=-2.92528 |label=<small>[[Bilbao Athletic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.303745 |long=-1.965177 |label=<small>[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.986586|long=-0.043054 |label=<small>[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.355970 |long=2.070800 |label=<small>[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.483333 |long=0.783333 |label=<small>[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.35 |long=0.50 |label=<small>[[Intercity]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.6026 |long=-0.1241 |label=<small>[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.0422|long=-1.1447 |label=<small>[[Real Murcia Club de Fútbol|Murcia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.115696 |long= 1.249594 |label=<small>[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.7544 |long=-2.4678 |label=<small>[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.796675 |long=-1.637128 |label=<small>[[Osasuna Promesas|Osasuna B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2583 |long=-2.0253 |label=<small>[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.338300 |long=-1.789210 |label=<small>[[Real Unión Club|Real Unión]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.54329 |long=2.10942 |label=<small>[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]</small> |position=right}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{VLC}} |align="center"|5 |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]<br />[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]<br />[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]<br />[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]]<br />[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |- |{{CAT}} |align="center"|4 |[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlètic]]<br />[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]<br />[[Gimnàstic de Tarragona]]<br />[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |- |{{PVA}} |align="center"|4 |[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]<br />[[Bilbao Athletic]]<br />[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]<br />[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |- |{{LRI}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]<br />[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]<br />[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |- |{{BAL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |- |{{CYL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |- |{{MUR}} |align="center"|1 |[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |- |{{NAV}} |align="center"|1 |[[Osasuna Promesas]] |} === Persoal e patrocinios === === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 2 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlétic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Bilbao Athletic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Osasuna Promesas]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Real Unión Club|Real Unión]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Real Federación Española de Fútbol]] * [[Ligas de fútbol de España]] == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Fútbol en 2023]] [[Categoría:Tempadas da Primeira División RFEF]] oqldw4e81wmcnya13j0mbmp6jz861xi 6148703 6148681 2022-08-02T18:00:51Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2022/23 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2022]] a maio de [[2023]] |competición = Primeira División RFEF |campión_final = |tempada_anterior_ano = 2021/22 |tempada_anterior_link = Primeira División RFEF 2021/22 }} A '''tempada [[2022]]/[[2023|23]]''' da '''[[Primeira División RFEF]]''' de fútbol será á segunda edición deste campionato que ocupa o terceiro nivel no sistema de [[ligas de fútbol de España]]. Dará comezo en agosto de 2022, e rematará en maio de 2023. Posteriormente disputarase a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2023|promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda división]]. == Sistema de competición == Participan corenta clubs, divididos en dous grupos de vinte equipos segundo a proximidade xeográfica. En cada grupo enfróntanse todos contra todos en dúas ocasións -unha no seu propio campo e outra no campo contrario- durante un total de 38 xornadas. A orde dos partidos decídese por sorteo antes do comezo da competición. A [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] é a encargada de nomear as datas dos partidos e os [[Árbitro (deporte)|árbitros]] de cada partido, reservando ao equipo local o poder de establecer a hora exacta de cada partido. O gañador dun partido obtén tres puntos, o perdedor cero puntos e, en caso de empate, repártese un punto a cada equipo. Ao final do campionato, os campións de cada grupo ascenderán directamente a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]], mentres que os clasificados entre o segundo e o quinto posto de cada grupo xogarán a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]]. Os cinco últimos equipos clasificados en cada grupo descenderán directamente á [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División RFEF]]. == Equipos participantes == {| | |valign="top"| {|class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" border="1" ! align="center"|Pos. ! width="320"|Descendidos de [[Segunda división española 2021/22|2ª División]] |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''19º''' |{{PVAb}} '''[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''20º''' |{{PVAb}} '''[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''21º''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''22º''' |{{CMAb}} '''[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]''' |} |width="60%"| {|class="wikitable" style="font-size: 85%;" width="100%" border="1" ! colspan="2" |Ascendidos de [[Segunda División RFEF 2021/22|2ª División RFEF]] |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |} |} == Grupo 1 == === Equipos e localizacións === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.1633 |long=-5.4653 |label=<small>[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.87483|long=-6.97272 |label=<small>[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.23282 |long=-8.72264 |label=<small>[[Celta de Vigo B|Celta B]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=35.88 |long=-5.32 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.8723 |long=-4.7646 |label=<small>[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.600030 |long=-5.570320 |label=<small>[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.371350 |long=-8.396000 |label=<small>[[Deportivo da Coruña|Deportivo]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.093723 |long=-3.635849 |label=<small>[[Linares Deportivo|Linares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.161111 |long=-5.348611 |label=<small>[[Real Balompédica Linense|Linense]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.9139 |long=-6.3364 |label=<small>[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.4386 |long=-8.6436 |label=<small>[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.484676 |long=-8.226434 |label=<small>[[Racing Club de Ferrol|Racing]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.465690 |long=-6.196676 |label=<small>[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.955968 |long=-5.680224 |label=<small>[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.4168 |long=-3.7035 |label=<small>[[Comunidade de Madrid]] (ver abaixo)</small> |position=left}} }} {{Mapa de localización+ |Madrid |width=250 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos da [[Comunidade de Madrid]]. |places= {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.338847 |long=-3.840475 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.2912 |long=-3.8267 |label=<small>[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4164 |long=-3.8618 |label=<small>[[Internacional de Madrid|Internacional]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Maj.]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4767 |long=-3.6142 |label=<small>[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Castilla]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.5449 |long=-3.6194 |label=<small>[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|UD Sanse]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{CMA}} |align="center"|6 |[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]<br />[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]<br />[[Internacional de Madrid]]<br />[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]<br />[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]<br />[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |- |{{ANC}} |align="center"|5 |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]<br />[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]<br />[[Linares Deportivo|Linares]]<br />[[Real Balompédica Linense|Linense]]<br />[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |- |{{GAL}} |align="center"|4 |[[Celta de Vigo B]]<br />[[Deportivo da Coruña]]<br />[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]<br />[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |- |{{CYL}} |align="center"|2 |[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]<br />[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |- |{{EXT}} |align="center"|2 |[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]<br />[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |- |{{CEU}} |align="center"|1 |[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |} === Persoal e patrocinios === === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 1 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Celta de Vigo B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Deportivo da Coruña]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Internacional de Madrid|Internacional]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Linares Deportivo|Linares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Balompédica Linense|Linense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|Sanse]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Grupo 2 - Sueste == === Equipos por comunidade autónoma === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.705450 |long=-0.474320 |label=<small>[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2214 |long=-2.7248 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]</small></small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.571600 |long= 2.646022 |label=<small>[[Club Deportivo Atlético Baleares|At. Baleares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.38879 |long=2.15899 |label=<small>[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.26271|long=-2.92528 |label=<small><small>[[Bilbao Athletic]]</small></small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.303745 |long=-1.965177 |label=<small>[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.986586|long=-0.043054 |label=<small>[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.355970 |long=2.070800 |label=<small>[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.483333 |long=-0.783333 |label=<small>[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.35 |long=-0.50 |label=<small>[[Intercity]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.6026 |long=-0.1241 |label=<small>[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.0422|long=-1.1447 |label=<small>[[Real Murcia Club de Fútbol|Murcia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.115696 |long= 1.249594 |label=<small>[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.7544 |long=-2.4678 |label=<small>[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.796675 |long=-1.637128 |label=<small>[[Osasuna Promesas|Osasuna B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2583 |long=-2.0253 |label=<small><small>[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.338300 |long=-1.789210 |label=<small><small>[[Real Unión Club|Real Unión]]</small></small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.54329 |long=2.10942 |label=<small>[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{VLC}} |align="center"|5 |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]<br />[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]<br />[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]<br />[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]]<br />[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |- |{{CAT}} |align="center"|4 |[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlètic]]<br />[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]<br />[[Gimnàstic de Tarragona]]<br />[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |- |{{PVA}} |align="center"|4 |[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]<br />[[Bilbao Athletic]]<br />[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]<br />[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |- |{{LRI}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]<br />[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]<br />[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |- |{{BAL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |- |{{CYL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |- |{{MUR}} |align="center"|1 |[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |- |{{NAV}} |align="center"|1 |[[Osasuna Promesas]] |} === Persoal e patrocinios === === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 2 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlétic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Bilbao Athletic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Osasuna Promesas]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Real Unión Club|Real Unión]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Real Federación Española de Fútbol]] * [[Ligas de fútbol de España]] == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Fútbol en 2023]] [[Categoría:Tempadas da Primeira División RFEF]] bobid5eaoif53zgwmx7dsy3v5hfjney 6148725 6148703 2022-08-02T18:33:22Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2022/23 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2022]] a maio de [[2023]] |competición = Primeira División RFEF |campión_final = |tempada_anterior_ano = 2021/22 |tempada_anterior_link = Primeira División RFEF 2021/22 }} A '''tempada [[2022]]/[[2023|23]]''' da '''[[Primeira División RFEF]]''' de fútbol será á segunda edición deste campionato que ocupa o terceiro nivel no sistema de [[ligas de fútbol de España]]. Dará comezo en agosto de 2022, e rematará en maio de 2023. Posteriormente disputarase a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2023|promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda división]]. == Sistema de competición == Participan corenta clubs, divididos en dous grupos de vinte equipos segundo a proximidade xeográfica. En cada grupo enfróntanse todos contra todos en dúas ocasións -unha no seu propio campo e outra no campo contrario- durante un total de 38 xornadas. A orde dos partidos decídese por sorteo antes do comezo da competición. A [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] é a encargada de nomear as datas dos partidos e os [[Árbitro (deporte)|árbitros]] de cada partido, reservando ao equipo local o poder de establecer a hora exacta de cada partido. O gañador dun partido obtén tres puntos, o perdedor cero puntos e, en caso de empate, repártese un punto a cada equipo. Ao final do campionato, os campións de cada grupo ascenderán directamente a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]], mentres que os clasificados entre o segundo e o quinto posto de cada grupo xogarán a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]]. Os cinco últimos equipos clasificados en cada grupo descenderán directamente á [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División RFEF]]. == Equipos participantes == {| | |valign="top"| {|class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" border="1" ! align="center"|Pos. ! width="320"|Descendidos de [[Segunda división española 2021/22|2ª División]] |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''19º''' |{{PVAb}} '''[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''20º''' |{{PVAb}} '''[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''21º''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''22º''' |{{CMAb}} '''[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]''' |} |width="60%"| {|class="wikitable" style="font-size: 85%;" width="100%" border="1" ! colspan="2" |Ascendidos de [[Segunda División RFEF 2021/22|2ª División RFEF]] |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |} |} == Grupo 1 == === Equipos e localizacións === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.1633 |long=-5.4653 |label=<small>[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.87483|long=-6.97272 |label=<small>[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.23282 |long=-8.72264 |label=<small>[[Celta de Vigo B|Celta B]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=35.88 |long=-5.32 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.8723 |long=-4.7646 |label=<small>[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.600030 |long=-5.570320 |label=<small>[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.371350 |long=-8.396000 |label=<small>[[Deportivo da Coruña|Deportivo]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.093723 |long=-3.635849 |label=<small>[[Linares Deportivo|Linares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.161111 |long=-5.348611 |label=<small>[[Real Balompédica Linense|Linense]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.9139 |long=-6.3364 |label=<small>[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.4386 |long=-8.6436 |label=<small>[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.484676 |long=-8.226434 |label=<small>[[Racing Club de Ferrol|Racing]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.465690 |long=-6.196676 |label=<small>[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.955968 |long=-5.680224 |label=<small>[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.4168 |long=-3.7035 |label=<small>[[Comunidade de Madrid]] (ver abaixo)</small> |position=left}} }} {{Mapa de localización+ |Madrid |width=250 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos da [[Comunidade de Madrid]]. |places= {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.338847 |long=-3.840475 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.2912 |long=-3.8267 |label=<small>[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4164 |long=-3.8618 |label=<small>[[Internacional de Madrid|Internacional]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Maj.]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4767 |long=-3.6142 |label=<small>[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Castilla]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.5449 |long=-3.6194 |label=<small>[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|UD Sanse]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{CMA}} |align="center"|6 |[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]<br />[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]<br />[[Internacional de Madrid]]<br />[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]<br />[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]<br />[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |- |{{ANC}} |align="center"|5 |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]<br />[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]<br />[[Linares Deportivo|Linares]]<br />[[Real Balompédica Linense|Linense]]<br />[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |- |{{GAL}} |align="center"|4 |[[Celta de Vigo B]]<br />[[Deportivo da Coruña]]<br />[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]<br />[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |- |{{CYL}} |align="center"|2 |[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]<br />[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |- |{{EXT}} |align="center"|2 |[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]<br />[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |- |{{CEU}} |align="center"|1 |[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |} === Persoal e patrocinios === {| class="wikitable" !Equipo !Adestrador !Capitán !Vestimenta !Patrocinador principal |- |{{CMAb}} [[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |{{ANCb}} [[Francisco Javier Fernández Díaz|Fran Fernández]] | |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Eneryeti |- |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{ASTb}} [[Iván Ania]] |{{ANCb}} [[Iván Turrillo]] |[[Givova]] |[[Nuctech]] |- |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |{{CATb}} [[Isaac Jové]] |{{PVAb}} [[Jon Sillero]] |[[Adidas]] |Civitas Pacensis |- |{{GALb}} [[Celta de Vigo B]] |{{CYLb}} [[Claudio Giráldez]] | |[[Adidas]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CEU}} |{{CNRb}} [[Chus Trujillo]] |{{ANCb}} [[David Castro Bermudo|David Castro]] | | |- |{{ANCb}} [[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |{{ANCb}} [[Germán Crespo]] |{{ANCb}} [[Javi Flores]] |[[Givova]] |Córdoba Patrimonio de la Humanidad |- |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |{{PVAb}} [[Eduardo Docampo]] |{{PVAb}} [[Julen Castañeda]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Aspire Academy |- |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] |{{CYLb}} [[Borja Jiménez]] |{{GALb}} [[Álex Bergantiños]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |{{ANCb}} [[Lauri Baldomero Hermoso Herrera|Mere]] |{{CNRb}} [[Juan Manuel Marrero Monzón|Juanma]] |[[Joma]] |Grupo Avimosa |- |{{CMAb}} [[Internacional de Madrid|Internacional]] |{{CMAb}} [[Alfredo Santaelena]] |{{CMAb}} [[Álvaro Gonzalo Herrero Pecker|Álvaro Herrero]] |[[Adidas]] | |- |{{ANCb}} [[Linares Deportivo|Linares]] |{{ANCb}} [[Alberto González Fernández (adestrador)|Alberto González]] |{{ANCb}} [[Alberto Rodríguez Expósito|Rodri]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Martín López Carburantes |- |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |{{CLMb}} [[Alberto Monteagudo]] | |[[Legea]] |Lotus Festina |- |{{EXTb}} [[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |{{CATb}} [[Oriol Alsina]] |{{CATb}} [[Aimar Moratalla]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |Pensador de Apuestas |- |{{GALb}} [[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |{{GALb}} [[Antonio Fernández Rivadulla|Antonio Fernández]] |{{CNTb}} [[Alejandro González Marañón|Álex González]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |{{ANCb}} [[Cristóbal Parralo]] |{{GALb}} [[Joselu Gómez|Joselu]] |[[Lotto Sport Italia|Lotto]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CMAb}} [[Diego Nogales]] | |[[Nike, Inc.|Nike]] |Afar 4 |- |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |{{CMAb}} [[Raúl González Blanco|Raúl González]] |{{ANCb}} [[Antonio Blanco Conde|Antonio Blanco]] |[[Adidas]] |[[Emirates]] |- |{{ANCb}} [[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |{{ASTb}} [[Nacho Castro]] |{{FRAb}} [[Jonathan Biabiany]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] | |- |{{CMAb}} [[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |{{CLMb}} [[Luis Ayllón Regidor|Luis Ayllón]] |{{CMAb}} [[Fer Ruiz]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Tecnitasa |- |{{ANCb}} [[Sevilla Atlético Club|Sevilla Atlético]] |{{VLCb}} [[Raúl Casañ]] |{{BALb}} [[Pedro Ortiz Bernat|Pedro Ortiz]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Marathonbet |- |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |{{VLCb}} [[Raúl Casañ]] |{{CYLb}} [[Carlos de la Nava]] |[[Erreà]] |Grupo Ecotisa |} === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 1 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Celta de Vigo B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Deportivo da Coruña]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Internacional de Madrid|Internacional]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Linares Deportivo|Linares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Balompédica Linense|Linense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|Sanse]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Grupo 2 - Sueste == === Equipos por comunidade autónoma === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.705450 |long=-0.474320 |label=<small>[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2214 |long=-2.7248 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]</small></small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.571600 |long= 2.646022 |label=<small>[[Club Deportivo Atlético Baleares|At. Baleares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.38879 |long=2.15899 |label=<small>[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.26271|long=-2.92528 |label=<small><small>[[Bilbao Athletic]]</small></small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.303745 |long=-1.965177 |label=<small>[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.986586|long=-0.043054 |label=<small>[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.355970 |long=2.070800 |label=<small>[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.483333 |long=-0.783333 |label=<small>[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.35 |long=-0.50 |label=<small>[[Intercity]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.6026 |long=-0.1241 |label=<small>[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.0422|long=-1.1447 |label=<small>[[Real Murcia Club de Fútbol|Murcia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.115696 |long= 1.249594 |label=<small>[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.7544 |long=-2.4678 |label=<small>[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.796675 |long=-1.637128 |label=<small>[[Osasuna Promesas|Osasuna B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2583 |long=-2.0253 |label=<small><small>[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.338300 |long=-1.789210 |label=<small><small>[[Real Unión Club|Real Unión]]</small></small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.54329 |long=2.10942 |label=<small>[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{VLC}} |align="center"|5 |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]<br />[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]<br />[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]<br />[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]]<br />[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |- |{{CAT}} |align="center"|4 |[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlètic]]<br />[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]<br />[[Gimnàstic de Tarragona]]<br />[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |- |{{PVA}} |align="center"|4 |[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]<br />[[Bilbao Athletic]]<br />[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]<br />[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |- |{{LRI}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]<br />[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]<br />[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |- |{{BAL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |- |{{CYL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |- |{{MUR}} |align="center"|1 |[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |- |{{NAV}} |align="center"|1 |[[Osasuna Promesas]] |} === Persoal e patrocinios === === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 2 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlétic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Bilbao Athletic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Osasuna Promesas]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Real Unión Club|Real Unión]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Real Federación Española de Fútbol]] * [[Ligas de fútbol de España]] == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Fútbol en 2023]] [[Categoría:Tempadas da Primeira División RFEF]] 3k12r990if464rz646rz1m3pt6e5wn7 6148753 6148725 2022-08-02T19:21:21Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2022/23 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2022]] a maio de [[2023]] |competición = Primeira División RFEF |campión_final = |tempada_anterior_ano = 2021/22 |tempada_anterior_link = Primeira División RFEF 2021/22 }} A '''tempada [[2022]]/[[2023|23]]''' da '''[[Primeira División RFEF]]''' de fútbol será á segunda edición deste campionato que ocupa o terceiro nivel no sistema de [[ligas de fútbol de España]]. Dará comezo en agosto de 2022, e rematará en maio de 2023. Posteriormente disputarase a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2023|promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda división]]. == Sistema de competición == Participan corenta clubs, divididos en dous grupos de vinte equipos segundo a proximidade xeográfica. En cada grupo enfróntanse todos contra todos en dúas ocasións -unha no seu propio campo e outra no campo contrario- durante un total de 38 xornadas. A orde dos partidos decídese por sorteo antes do comezo da competición. A [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] é a encargada de nomear as datas dos partidos e os [[Árbitro (deporte)|árbitros]] de cada partido, reservando ao equipo local o poder de establecer a hora exacta de cada partido. O gañador dun partido obtén tres puntos, o perdedor cero puntos e, en caso de empate, repártese un punto a cada equipo. Ao final do campionato, os campións de cada grupo ascenderán directamente a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]], mentres que os clasificados entre o segundo e o quinto posto de cada grupo xogarán a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]]. Os cinco últimos equipos clasificados en cada grupo descenderán directamente á [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División RFEF]]. == Equipos participantes == {| | |valign="top"| {|class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" border="1" ! align="center"|Pos. ! width="320"|Descendidos de [[Segunda división española 2021/22|2ª División]] |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''19º''' |{{PVAb}} '''[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''20º''' |{{PVAb}} '''[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''21º''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''22º''' |{{CMAb}} '''[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]''' |} |width="60%"| {|class="wikitable" style="font-size: 85%;" width="100%" border="1" ! colspan="2" |Ascendidos de [[Segunda División RFEF 2021/22|2ª División RFEF]] |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |} |} == Grupo 1 == === Equipos e localizacións === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.1633 |long=-5.4653 |label=<small>[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.87483|long=-6.97272 |label=<small>[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.23282 |long=-8.72264 |label=<small>[[Celta de Vigo B|Celta B]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=35.88 |long=-5.32 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.8723 |long=-4.7646 |label=<small>[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.600030 |long=-5.570320 |label=<small>[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.371350 |long=-8.396000 |label=<small>[[Deportivo da Coruña|Deportivo]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.093723 |long=-3.635849 |label=<small>[[Linares Deportivo|Linares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.161111 |long=-5.348611 |label=<small>[[Real Balompédica Linense|Linense]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.9139 |long=-6.3364 |label=<small>[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.4386 |long=-8.6436 |label=<small>[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.484676 |long=-8.226434 |label=<small>[[Racing Club de Ferrol|Racing]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.465690 |long=-6.196676 |label=<small>[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.955968 |long=-5.680224 |label=<small>[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.4168 |long=-3.7035 |label=<small>[[Comunidade de Madrid]] (ver abaixo)</small> |position=left}} }} {{Mapa de localización+ |Madrid |width=250 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos da [[Comunidade de Madrid]]. |places= {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.338847 |long=-3.840475 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.2912 |long=-3.8267 |label=<small>[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4164 |long=-3.8618 |label=<small>[[Internacional de Madrid|Internacional]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Maj.]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4767 |long=-3.6142 |label=<small>[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Castilla]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.5449 |long=-3.6194 |label=<small>[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|UD Sanse]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{CMA}} |align="center"|6 |[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]<br />[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]<br />[[Internacional de Madrid]]<br />[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]<br />[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]<br />[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |- |{{ANC}} |align="center"|5 |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]<br />[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]<br />[[Linares Deportivo|Linares]]<br />[[Real Balompédica Linense|Linense]]<br />[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |- |{{GAL}} |align="center"|4 |[[Celta de Vigo B]]<br />[[Deportivo da Coruña]]<br />[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]<br />[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |- |{{CYL}} |align="center"|2 |[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]<br />[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |- |{{EXT}} |align="center"|2 |[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]<br />[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |- |{{CEU}} |align="center"|1 |[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |} === Persoal e patrocinios === {| class="wikitable" !Equipo !Adestrador !Capitán !Vestimenta !Patrocinador principal |- |{{CMAb}} [[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |{{ANCb}} [[Francisco Javier Fernández Díaz|Fran Fernández]] | |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Eneryeti |- |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{ASTb}} [[Iván Ania]] |{{ANCb}} [[Iván Turrillo]] |[[Givova]] |[[Nuctech]] |- |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |{{CATb}} [[Isaac Jové]] |{{PVAb}} [[Jon Sillero]] |[[Adidas]] |Civitas Pacensis |- |{{GALb}} [[Celta de Vigo B]] |{{CYLb}} [[Claudio Giráldez]] | |[[Adidas]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CEU}} |{{CNRb}} [[Chus Trujillo]] |{{ANCb}} [[David Castro Bermudo|David Castro]] |[[Joma]] |Ceuta |- |{{ANCb}} [[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |{{ANCb}} [[Germán Crespo]] |{{ANCb}} [[Javi Flores]] |[[Givova]] |Córdoba Patrimonio de la Humanidad |- |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |{{PVAb}} [[Eduardo Docampo]] |{{PVAb}} [[Julen Castañeda]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Aspire Academy |- |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] |{{CYLb}} [[Borja Jiménez]] |{{GALb}} [[Álex Bergantiños]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |{{ANCb}} [[Lauri Baldomero Hermoso Herrera|Mere]] |{{CNRb}} [[Juan Manuel Marrero Monzón|Juanma]] |[[Joma]] |Grupo Avimosa |- |{{CMAb}} [[Internacional de Madrid|Internacional]] |{{CMAb}} [[Alfredo Santaelena]] |{{CMAb}} [[Álvaro Gonzalo Herrero Pecker|Álvaro Herrero]] |[[Adidas]] | |- |{{ANCb}} [[Linares Deportivo|Linares]] |{{ANCb}} [[Alberto González Fernández (adestrador)|Alberto González]] |{{ANCb}} [[Alberto Rodríguez Expósito|Rodri]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Martín López Carburantes |- |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |{{CLMb}} [[Alberto Monteagudo]] | |[[Legea]] |Lotus Festina |- |{{EXTb}} [[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |{{CATb}} [[Oriol Alsina]] |{{CATb}} [[Aimar Moratalla]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |Pensador de Apuestas |- |{{GALb}} [[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |{{GALb}} [[Antonio Fernández Rivadulla|Antonio Fernández]] |{{CNTb}} [[Alejandro González Marañón|Álex González]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |{{ANCb}} [[Cristóbal Parralo]] |{{GALb}} [[Joselu Gómez|Joselu]] |[[Lotto Sport Italia|Lotto]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CMAb}} [[Diego Nogales]] | |[[Nike, Inc.|Nike]] |Afar 4 |- |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |{{CMAb}} [[Raúl González Blanco|Raúl González]] |{{ANCb}} [[Antonio Blanco Conde|Antonio Blanco]] |[[Adidas]] |[[Emirates]] |- |{{ANCb}} [[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |{{ASTb}} [[Nacho Castro]] |{{FRAb}} [[Jonathan Biabiany]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] | |- |{{CMAb}} [[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |{{CLMb}} [[Luis Ayllón Regidor|Luis Ayllón]] |{{CMAb}} [[Fer Ruiz]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Tecnitasa |- |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |{{VLCb}} [[Raúl Casañ]] |{{CYLb}} [[Carlos de la Nava]] |[[Erreà]] |Grupo Ecotisa |} === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 1 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Celta de Vigo B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Deportivo da Coruña]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Internacional de Madrid|Internacional]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Linares Deportivo|Linares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Balompédica Linense|Linense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|Sanse]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Grupo 2 - Sueste == === Equipos por comunidade autónoma === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.705450 |long=-0.474320 |label=<small>[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2214 |long=-2.7248 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]</small></small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.571600 |long= 2.646022 |label=<small>[[Club Deportivo Atlético Baleares|At. Baleares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.38879 |long=2.15899 |label=<small>[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.26271|long=-2.92528 |label=<small><small>[[Bilbao Athletic]]</small></small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.303745 |long=-1.965177 |label=<small>[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.986586|long=-0.043054 |label=<small>[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.355970 |long=2.070800 |label=<small>[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.483333 |long=-0.783333 |label=<small>[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.35 |long=-0.50 |label=<small>[[Intercity]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.6026 |long=-0.1241 |label=<small>[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.0422|long=-1.1447 |label=<small>[[Real Murcia Club de Fútbol|Murcia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.115696 |long= 1.249594 |label=<small>[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.7544 |long=-2.4678 |label=<small>[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.796675 |long=-1.637128 |label=<small>[[Osasuna Promesas|Osasuna B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2583 |long=-2.0253 |label=<small><small>[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.338300 |long=-1.789210 |label=<small><small>[[Real Unión Club|Real Unión]]</small></small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.54329 |long=2.10942 |label=<small>[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{VLC}} |align="center"|5 |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]<br />[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]<br />[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]<br />[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]]<br />[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |- |{{CAT}} |align="center"|4 |[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlètic]]<br />[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]<br />[[Gimnàstic de Tarragona]]<br />[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |- |{{PVA}} |align="center"|4 |[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]<br />[[Bilbao Athletic]]<br />[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]<br />[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |- |{{LRI}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]<br />[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]<br />[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |- |{{BAL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |- |{{CYL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |- |{{MUR}} |align="center"|1 |[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |- |{{NAV}} |align="center"|1 |[[Osasuna Promesas]] |} === Persoal e patrocinios === === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 2 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlétic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Bilbao Athletic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Osasuna Promesas]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Real Unión Club|Real Unión]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Real Federación Española de Fútbol]] * [[Ligas de fútbol de España]] == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Fútbol en 2023]] [[Categoría:Tempadas da Primeira División RFEF]] q7ixxw15j4p7yzlp194mncfhoyjmj13 6148754 6148753 2022-08-02T19:22:25Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2022/23 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2022]] a maio de [[2023]] |competición = Primeira División RFEF |campión_final = |tempada_anterior_ano = 2021/22 |tempada_anterior_link = Primeira División RFEF 2021/22 }} A '''tempada [[2022]]/[[2023|23]]''' da '''[[Primeira División RFEF]]''' de fútbol será á segunda edición deste campionato que ocupa o terceiro nivel no sistema de [[ligas de fútbol de España]]. Dará comezo en agosto de 2022, e rematará en maio de 2023. Posteriormente disputarase a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2023|promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda división]]. == Sistema de competición == Participan corenta clubs, divididos en dous grupos de vinte equipos segundo a proximidade xeográfica. En cada grupo enfróntanse todos contra todos en dúas ocasións -unha no seu propio campo e outra no campo contrario- durante un total de 38 xornadas. A orde dos partidos decídese por sorteo antes do comezo da competición. A [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] é a encargada de nomear as datas dos partidos e os [[Árbitro (deporte)|árbitros]] de cada partido, reservando ao equipo local o poder de establecer a hora exacta de cada partido. O gañador dun partido obtén tres puntos, o perdedor cero puntos e, en caso de empate, repártese un punto a cada equipo. Ao final do campionato, os campións de cada grupo ascenderán directamente a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]], mentres que os clasificados entre o segundo e o quinto posto de cada grupo xogarán a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]]. Os cinco últimos equipos clasificados en cada grupo descenderán directamente á [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División RFEF]]. == Equipos participantes == {| | |valign="top"| {|class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" border="1" ! align="center"|Pos. ! width="320"|Descendidos de [[Segunda división española 2021/22|2ª División]] |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''19º''' |{{PVAb}} '''[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''20º''' |{{PVAb}} '''[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''21º''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''22º''' |{{CMAb}} '''[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]''' |} |width="60%"| {|class="wikitable" style="font-size: 85%;" width="100%" border="1" ! colspan="2" |Ascendidos de [[Segunda División RFEF 2021/22|2ª División RFEF]] |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |- style="upground:#FFCCCC;" | | |} |} == Grupo 1 == === Equipos e localizacións === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.1633 |long=-5.4653 |label=<small>[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.87483|long=-6.97272 |label=<small>[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.23282 |long=-8.72264 |label=<small>[[Celta de Vigo B|Celta B]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=35.88 |long=-5.32 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.8723 |long=-4.7646 |label=<small>[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.600030 |long=-5.570320 |label=<small>[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.371350 |long=-8.396000 |label=<small>[[Deportivo da Coruña|Deportivo]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.093723 |long=-3.635849 |label=<small>[[Linares Deportivo|Linares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.161111 |long=-5.348611 |label=<small>[[Real Balompédica Linense|Linense]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.9139 |long=-6.3364 |label=<small>[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.4386 |long=-8.6436 |label=<small>[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.484676 |long=-8.226434 |label=<small>[[Racing Club de Ferrol|Racing]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.465690 |long=-6.196676 |label=<small>[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.955968 |long=-5.680224 |label=<small>[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.4168 |long=-3.7035 |label=<small>[[Comunidade de Madrid]] (ver abaixo)</small> |position=left}} }} {{Mapa de localización+ |Madrid |width=250 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos da [[Comunidade de Madrid]]. |places= {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.338847 |long=-3.840475 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.2912 |long=-3.8267 |label=<small>[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4164 |long=-3.8618 |label=<small>[[Internacional de Madrid|Internacional]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Maj.]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4767 |long=-3.6142 |label=<small>[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Castilla]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.5449 |long=-3.6194 |label=<small>[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|UD Sanse]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{CMA}} |align="center"|6 |[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]<br />[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]<br />[[Internacional de Madrid]]<br />[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]<br />[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]<br />[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |- |{{ANC}} |align="center"|5 |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]<br />[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]<br />[[Linares Deportivo|Linares]]<br />[[Real Balompédica Linense|Linense]]<br />[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |- |{{GAL}} |align="center"|4 |[[Celta de Vigo B]]<br />[[Deportivo da Coruña]]<br />[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]<br />[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |- |{{CYL}} |align="center"|2 |[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]<br />[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |- |{{EXT}} |align="center"|2 |[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]<br />[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |- |{{CEU}} |align="center"|1 |[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |} === Persoal e patrocinios === {| class="wikitable" !Equipo !Adestrador !Capitán !Vestimenta !Patrocinador principal |- |{{CMAb}} [[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |{{ANCb}} [[Francisco Javier Fernández Díaz|Fran Fernández]] | |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Eneryeti |- |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{ASTb}} [[Iván Ania]] |{{ANCb}} [[Iván Turrillo]] |[[Givova]] |[[Nuctech]] |- |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |{{CATb}} [[Isaac Jové]] |{{PVAb}} [[Jon Sillero]] |[[Adidas]] |Civitas Pacensis |- |{{GALb}} [[Celta de Vigo B]] |{{CYLb}} [[Claudio Giráldez]] | |[[Adidas]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CEU}} |{{CNRb}} [[Chus Trujillo]] |{{ANCb}} [[David Castro Bermudo|David Castro]] |[[Joma]] |Ceuta |- |{{ANCb}} [[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |{{ANCb}} [[Germán Crespo]] |{{ANCb}} [[Javi Flores]] |[[Givova]] |Córdoba Patrimonio de la Humanidad |- |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |{{PVAb}} [[Eduardo Docampo]] |{{PVAb}} [[Julen Castañeda]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Aspire Academy |- |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] |{{CYLb}} [[Borja Jiménez]] |{{GALb}} [[Álex Bergantiños]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |{{ANCb}} [[Lauri Baldomero Hermoso Herrera|Mere]] |{{CNRb}} [[Juan Manuel Marrero Monzón|Juanma]] |[[Joma]] |Grupo Avimosa |- |{{CMAb}} [[Internacional de Madrid|Internacional]] |{{CMAb}} [[Alfredo Santaelena]] |{{CMAb}} [[Álvaro Gonzalo Herrero Pecker|Álvaro Herrero]] |[[Adidas]] | |- |{{ANCb}} [[Linares Deportivo|Linares]] |{{ANCb}} [[Alberto González Fernández (adestrador)|Alberto González]] |{{ANCb}} [[Alberto Rodríguez Expósito|Rodri]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Martín López Carburantes |- |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |{{CLMb}} [[Alberto Monteagudo]] | |[[Legea]] |Lotus Festina |- |{{EXTb}} [[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |{{CATb}} [[Oriol Alsina]] |{{CATb}} [[Aimar Moratalla]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |Pensador de Apuestas |- |{{GALb}} [[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |{{GALb}} [[Antonio Fernández Rivadulla|Antonio Fernández]] |{{CNTb}} [[Alejandro González Marañón|Álex González]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |{{ANCb}} [[Cristóbal Parralo]] |{{GALb}} [[Joselu Gómez|Joselu]] |[[Lotto Sport Italia|Lotto]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CMAb}} [[Diego Nogales]] | |[[Nike, Inc.|Nike]] |Afar 4 |- |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |{{CMAb}} [[Raúl González Blanco|Raúl González]] |{{ANCb}} [[Antonio Blanco Conde|Antonio Blanco]] |[[Adidas]] |[[Emirates]] |- |{{ANCb}} [[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |{{ASTb}} [[Nacho Castro]] |{{FRAb}} [[Jonathan Biabiany]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] | |- |{{CMAb}} [[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |{{CLMb}} [[Luis Ayllón Regidor|Luis Ayllón]] |{{CMAb}} [[Fer Ruiz]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Tecnitasa |- |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |{{VLCb}} [[Raúl Casañ]] |{{CYLb}} [[Carlos de la Nava]] |[[Erreà]] |Grupo Ecotisa |} === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 1 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Celta de Vigo B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Deportivo da Coruña]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Internacional de Madrid|Internacional]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Linares Deportivo|Linares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Balompédica Linense|Linense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|Sanse]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Grupo 2 == === Equipos por comunidade autónoma === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.705450 |long=-0.474320 |label=<small>[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2214 |long=-2.7248 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]</small></small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.571600 |long= 2.646022 |label=<small>[[Club Deportivo Atlético Baleares|At. Baleares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.38879 |long=2.15899 |label=<small>[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.26271|long=-2.92528 |label=<small><small>[[Bilbao Athletic]]</small></small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.303745 |long=-1.965177 |label=<small>[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.986586|long=-0.043054 |label=<small>[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.355970 |long=2.070800 |label=<small>[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.483333 |long=-0.783333 |label=<small>[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.35 |long=-0.50 |label=<small>[[Intercity]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.6026 |long=-0.1241 |label=<small>[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.0422|long=-1.1447 |label=<small>[[Real Murcia Club de Fútbol|Murcia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.115696 |long= 1.249594 |label=<small>[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.7544 |long=-2.4678 |label=<small>[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.796675 |long=-1.637128 |label=<small>[[Osasuna Promesas|Osasuna B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2583 |long=-2.0253 |label=<small><small>[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.338300 |long=-1.789210 |label=<small><small>[[Real Unión Club|Real Unión]]</small></small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.54329 |long=2.10942 |label=<small>[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{VLC}} |align="center"|5 |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]<br />[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]<br />[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]<br />[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]]<br />[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |- |{{CAT}} |align="center"|4 |[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlètic]]<br />[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]<br />[[Gimnàstic de Tarragona]]<br />[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |- |{{PVA}} |align="center"|4 |[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]<br />[[Bilbao Athletic]]<br />[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]<br />[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |- |{{LRI}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]<br />[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]<br />[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |- |{{BAL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |- |{{CYL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |- |{{MUR}} |align="center"|1 |[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |- |{{NAV}} |align="center"|1 |[[Osasuna Promesas]] |} === Persoal e patrocinios === === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 2 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlétic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Bilbao Athletic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Osasuna Promesas]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Real Unión Club|Real Unión]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Real Federación Española de Fútbol]] * [[Ligas de fútbol de España]] == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Fútbol en 2023]] [[Categoría:Tempadas da Primeira División RFEF]] 5yodynvolmd9wspulp6hzayqh7ip6dm 6149215 6148754 2022-08-03T09:20:45Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2022/23 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2022]] a maio de [[2023]] |competición = Primeira División RFEF |campión_final = |tempada_anterior_ano = 2021/22 |tempada_anterior_link = Primeira División RFEF 2021/22 }} A '''tempada [[2022]]/[[2023|23]]''' da '''[[Primeira División RFEF]]''' de fútbol será á segunda edición deste campionato que ocupa o terceiro nivel no sistema de [[ligas de fútbol de España]]. Dará comezo en agosto de 2022, e rematará en maio de 2023. Posteriormente disputarase a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2023|promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda división]]. == Sistema de competición == Participan corenta clubs, divididos en dous grupos de vinte equipos segundo a proximidade xeográfica. En cada grupo enfróntanse todos contra todos en dúas ocasións -unha no seu propio campo e outra no campo contrario- durante un total de 38 xornadas. A orde dos partidos decídese por sorteo antes do comezo da competición. A [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] é a encargada de nomear as datas dos partidos e os [[Árbitro (deporte)|árbitros]] de cada partido, reservando ao equipo local o poder de establecer a hora exacta de cada partido. O gañador dun partido obtén tres puntos, o perdedor cero puntos e, en caso de empate, repártese un punto a cada equipo. Ao final do campionato, os campións de cada grupo ascenderán directamente a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]], mentres que os clasificados entre o segundo e o quinto posto de cada grupo xogarán a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]]. Os cinco últimos equipos clasificados en cada grupo descenderán directamente á [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División RFEF]]. == Equipos participantes == {| | |valign="top"| {|class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" border="1" ! align="center"|Pos. !Descendidos de [[Segunda división española 2021/22|2ª División]] |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''19º''' |{{PVAb}} '''[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''20º''' |{{PVAb}} '''[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''21º''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''22º''' |{{CMAb}} '''[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]''' |} |width="60%"| {|class="wikitable" style="font-size: 85%;" border="1" ! colspan="4" |Ascendidos de [[Segunda División RFEF 2021/22|2ª División RFEF]] |- style="upground:#FFCCCC;" !Pos. !Equipo !Pos. !Equipo |- style="background:#DFFFDF;" |'''1º (I)''' |'''{{GALb}} [[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]''' |'''2º (I)''' |'''{{EXTb}} [[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]]''' |- style="background:#DFFFDF;" |'''1º (II)''' |'''{{NAVb}} [[Osasuna Promesas]]''' |'''2º (II)''' |'''{{VLCb}} [[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]]''' |- style="background:#DFFFDF;" |'''1º (III)''' |'''{{CYLb}} [[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]]''' |'''2º (III)''' |'''{{MURb}} [[Real Murcia Club de Fútbol|Murcia]]''' |- style="background:#DFFFDF;" |'''1º (IV)''' |'''{{ANCb}} [[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]''' |'''2º (IV)''' |'''{{CEU}}''' |- style="background:#DFFFDF;" |'''1º (V)''' |'''{{VLCb}} [[Club de Fútbol Intercity|Intercity]]''' |'''2º (V)''' |'''{{VLCb}} [[Club Deportivo Eldense|Eldense]]''' |} |} == Grupo 1 == === Equipos e localizacións === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.1633 |long=-5.4653 |label=<small>[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.87483|long=-6.97272 |label=<small>[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.23282 |long=-8.72264 |label=<small>[[Celta de Vigo B|Celta B]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=35.88 |long=-5.32 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.8723 |long=-4.7646 |label=<small>[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.600030 |long=-5.570320 |label=<small>[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.371350 |long=-8.396000 |label=<small>[[Deportivo da Coruña|Deportivo]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.093723 |long=-3.635849 |label=<small>[[Linares Deportivo|Linares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.161111 |long=-5.348611 |label=<small>[[Real Balompédica Linense|Linense]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.9139 |long=-6.3364 |label=<small>[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.4386 |long=-8.6436 |label=<small>[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.484676 |long=-8.226434 |label=<small>[[Racing Club de Ferrol|Racing]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.465690 |long=-6.196676 |label=<small>[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.955968 |long=-5.680224 |label=<small>[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.4168 |long=-3.7035 |label=<small>[[Comunidade de Madrid]] (ver abaixo)</small> |position=left}} }} {{Mapa de localización+ |Madrid |width=250 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos da [[Comunidade de Madrid]]. |places= {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.338847 |long=-3.840475 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.2912 |long=-3.8267 |label=<small>[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4164 |long=-3.8618 |label=<small>[[Internacional de Madrid|Internacional]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Maj.]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4767 |long=-3.6142 |label=<small>[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Castilla]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.5449 |long=-3.6194 |label=<small>[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|UD Sanse]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{CMA}} |align="center"|6 |[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]<br />[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]<br />[[Internacional de Madrid]]<br />[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]<br />[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]<br />[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |- |{{ANC}} |align="center"|5 |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]<br />[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]<br />[[Linares Deportivo|Linares]]<br />[[Real Balompédica Linense|Linense]]<br />[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |- |{{GAL}} |align="center"|4 |[[Celta de Vigo B]]<br />[[Deportivo da Coruña]]<br />[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]<br />[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |- |{{CYL}} |align="center"|2 |[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]<br />[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |- |{{EXT}} |align="center"|2 |[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]<br />[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |- |{{CEU}} |align="center"|1 |[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |} === Persoal e patrocinios === {| class="wikitable" !Equipo !Adestrador !Capitán !Vestimenta !Patrocinador principal |- |{{CMAb}} [[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |{{ANCb}} [[Francisco Javier Fernández Díaz|Fran Fernández]] | |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Eneryeti |- |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{ASTb}} [[Iván Ania]] |{{ANCb}} [[Iván Turrillo]] |[[Givova]] |[[Nuctech]] |- |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |{{CATb}} [[Isaac Jové]] |{{PVAb}} [[Jon Sillero]] |[[Adidas]] |Civitas Pacensis |- |{{GALb}} [[Celta de Vigo B]] |{{CYLb}} [[Claudio Giráldez]] | |[[Adidas]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CEU}} |{{CNRb}} [[Chus Trujillo]] |{{ANCb}} [[David Castro Bermudo|David Castro]] |[[Joma]] |Ceuta |- |{{ANCb}} [[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |{{ANCb}} [[Germán Crespo]] |{{ANCb}} [[Javi Flores]] |[[Givova]] |Córdoba Patrimonio de la Humanidad |- |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |{{PVAb}} [[Eduardo Docampo]] |{{PVAb}} [[Julen Castañeda]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Aspire Academy |- |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] |{{CYLb}} [[Borja Jiménez]] |{{GALb}} [[Álex Bergantiños]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |{{ANCb}} [[Lauri Baldomero Hermoso Herrera|Mere]] |{{CNRb}} [[Juan Manuel Marrero Monzón|Juanma]] |[[Joma]] |Grupo Avimosa |- |{{CMAb}} [[Internacional de Madrid|Internacional]] |{{CMAb}} [[Alfredo Santaelena]] |{{CMAb}} [[Álvaro Gonzalo Herrero Pecker|Álvaro Herrero]] |[[Adidas]] | |- |{{ANCb}} [[Linares Deportivo|Linares]] |{{ANCb}} [[Alberto González Fernández (adestrador)|Alberto González]] |{{ANCb}} [[Alberto Rodríguez Expósito|Rodri]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Martín López Carburantes |- |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |{{CLMb}} [[Alberto Monteagudo]] | |[[Legea]] |Lotus Festina |- |{{EXTb}} [[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |{{CATb}} [[Oriol Alsina]] |{{CATb}} [[Aimar Moratalla]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |Pensador de Apuestas |- |{{GALb}} [[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |{{GALb}} [[Antonio Fernández Rivadulla|Antonio Fernández]] |{{CNTb}} [[Alejandro González Marañón|Álex González]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |{{ANCb}} [[Cristóbal Parralo]] |{{GALb}} [[Joselu Gómez|Joselu]] |[[Lotto Sport Italia|Lotto]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CMAb}} [[Diego Nogales]] | |[[Nike, Inc.|Nike]] |Afar 4 |- |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |{{CMAb}} [[Raúl González Blanco|Raúl González]] |{{ANCb}} [[Antonio Blanco Conde|Antonio Blanco]] |[[Adidas]] |[[Emirates]] |- |{{ANCb}} [[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |{{ASTb}} [[Nacho Castro]] |{{FRAb}} [[Jonathan Biabiany]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] | |- |{{CMAb}} [[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |{{CLMb}} [[Luis Ayllón Regidor|Luis Ayllón]] |{{CMAb}} [[Fer Ruiz]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Tecnitasa |- |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |{{VLCb}} [[Raúl Casañ]] |{{CYLb}} [[Carlos de la Nava]] |[[Erreà]] |Grupo Ecotisa |} === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 1 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Celta de Vigo B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Deportivo da Coruña]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Internacional de Madrid|Internacional]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Linares Deportivo|Linares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Balompédica Linense|Linense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|Sanse]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Grupo 2 == === Equipos por comunidade autónoma === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.705450 |long=-0.474320 |label=<small>[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2214 |long=-2.7248 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]</small></small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.571600 |long= 2.646022 |label=<small>[[Club Deportivo Atlético Baleares|At. Baleares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.38879 |long=2.15899 |label=<small>[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.26271|long=-2.92528 |label=<small><small>[[Bilbao Athletic]]</small></small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.303745 |long=-1.965177 |label=<small>[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.986586|long=-0.043054 |label=<small>[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.355970 |long=2.070800 |label=<small>[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.483333 |long=-0.783333 |label=<small>[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.35 |long=-0.50 |label=<small>[[Intercity]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.6026 |long=-0.1241 |label=<small>[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.0422|long=-1.1447 |label=<small>[[Real Murcia Club de Fútbol|Murcia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.115696 |long= 1.249594 |label=<small>[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.7544 |long=-2.4678 |label=<small>[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.796675 |long=-1.637128 |label=<small>[[Osasuna Promesas|Osasuna B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2583 |long=-2.0253 |label=<small><small>[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.338300 |long=-1.789210 |label=<small><small>[[Real Unión Club|Real Unión]]</small></small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.54329 |long=2.10942 |label=<small>[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{VLC}} |align="center"|5 |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]<br />[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]<br />[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]<br />[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]]<br />[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |- |{{CAT}} |align="center"|4 |[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlètic]]<br />[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]<br />[[Gimnàstic de Tarragona]]<br />[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |- |{{PVA}} |align="center"|4 |[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]<br />[[Bilbao Athletic]]<br />[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]<br />[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |- |{{LRI}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]<br />[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]<br />[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |- |{{BAL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |- |{{CYL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |- |{{MUR}} |align="center"|1 |[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |- |{{NAV}} |align="center"|1 |[[Osasuna Promesas]] |} === Persoal e patrocinios === === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 2 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlétic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Bilbao Athletic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Osasuna Promesas]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Real Unión Club|Real Unión]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Real Federación Española de Fútbol]] * [[Ligas de fútbol de España]] == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Fútbol en 2023]] [[Categoría:Tempadas da Primeira División RFEF]] chj70660f8qg3cs32dbef9cbimugt6c 6149307 6149215 2022-08-03T10:09:14Z Xanetas 88215 wikitext text/x-wiki {{En uso}} {{Tempada deportiva |nome = Primeira División RFEF 2022/23 |liga = [[Primeira División RFEF]] |deporte = [[Fútbol]] |logo = |tamaño_logo = |equipos = 40 |duración = De agosto de [[2022]] a maio de [[2023]] |competición = Primeira División RFEF |campión_final = |tempada_anterior_ano = 2021/22 |tempada_anterior_link = Primeira División RFEF 2021/22 }} A '''tempada [[2022]]/[[2023|23]]''' da '''[[Primeira División RFEF]]''' de fútbol será á segunda edición deste campionato que ocupa o terceiro nivel no sistema de [[ligas de fútbol de España]]. Dará comezo en agosto de 2022, e rematará en maio de 2023. Posteriormente disputarase a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2023|promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda división]]. == Sistema de competición == Participan corenta clubs, divididos en dous grupos de vinte equipos segundo a proximidade xeográfica. En cada grupo enfróntanse todos contra todos en dúas ocasións -unha no seu propio campo e outra no campo contrario- durante un total de 38 xornadas. A orde dos partidos decídese por sorteo antes do comezo da competición. A [[Real Federación Española de Fútbol|Federación Española de Fútbol]] é a encargada de nomear as datas dos partidos e os [[Árbitro (deporte)|árbitros]] de cada partido, reservando ao equipo local o poder de establecer a hora exacta de cada partido. O gañador dun partido obtén tres puntos, o perdedor cero puntos e, en caso de empate, repártese un punto a cada equipo. Ao final do campionato, os campións de cada grupo ascenderán directamente a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]], mentres que os clasificados entre o segundo e o quinto posto de cada grupo xogarán a [[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|promoción de ascenso]]. Os cinco últimos equipos clasificados en cada grupo descenderán directamente á [[Segunda división B española de fútbol|Segunda División RFEF]]. == Equipos participantes == {| | |valign="top"| {|class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" border="1" ! align="center"|Pos. !Descendidos de [[Segunda división española 2021/22|2ª División]] |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''19º''' |{{PVAb}} '''[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''20º''' |{{PVAb}} '''[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''21º''' |{{CMAb}} '''[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]''' |- style="background:#FFCCCC;" |align="center"|'''22º''' |{{CMAb}} '''[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]''' |} |width="60%"| {|class="wikitable" style="font-size: 85%;" border="1" ! colspan="4" |Ascendidos de [[Segunda División RFEF 2021/22|2ª División RFEF]] |- style="upground:#FFCCCC;" !Pos. !Equipo !Pos. !Equipo |- style="background:#DFFFDF;" |'''1º (I)''' |'''{{GALb}} [[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]''' |'''2º (I)''' |'''{{EXTb}} [[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]]''' |- style="background:#DFFFDF;" |'''1º (II)''' |'''{{NAVb}} [[Osasuna Promesas]]''' |'''2º (II)''' |'''{{VLCb}} [[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]]''' |- style="background:#DFFFDF;" |'''1º (III)''' |'''{{CYLb}} [[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]]''' |'''2º (III)''' |'''{{MURb}} [[Real Murcia Club de Fútbol|Murcia]]''' |- style="background:#DFFFDF;" |'''1º (IV)''' |'''{{ANCb}} [[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]''' |'''2º (IV)''' |'''{{CEU}}''' |- style="background:#DFFFDF;" |'''1º (V)''' |'''{{VLCb}} [[Club de Fútbol Intercity|Intercity]]''' |'''2º (V)''' |'''{{VLCb}} [[Club Deportivo Eldense|Eldense]]''' |} |} == Grupo 1 == === Equipos e localizacións === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.1633 |long=-5.4653 |label=<small>[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.87483|long=-6.97272 |label=<small>[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.23282 |long=-8.72264 |label=<small>[[Celta de Vigo B|Celta B]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=35.88 |long=-5.32 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=37.8723 |long=-4.7646 |label=<small>[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.600030 |long=-5.570320 |label=<small>[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.371350 |long=-8.396000 |label=<small>[[Deportivo da Coruña|Deportivo]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.093723 |long=-3.635849 |label=<small>[[Linares Deportivo|Linares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.161111 |long=-5.348611 |label=<small>[[Real Balompédica Linense|Linense]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.9139 |long=-6.3364 |label=<small>[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.4386 |long=-8.6436 |label=<small>[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.484676 |long=-8.226434 |label=<small>[[Racing Club de Ferrol|Racing]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=36.465690 |long=-6.196676 |label=<small>[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.955968 |long=-5.680224 |label=<small>[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=40.4168 |long=-3.7035 |label=<small>[[Comunidade de Madrid]] (ver abaixo)</small> |position=left}} }} {{Mapa de localización+ |Madrid |width=250 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos da [[Comunidade de Madrid]]. |places= {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.338847 |long=-3.840475 |label=<small>[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.2912 |long=-3.8267 |label=<small>[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4164 |long=-3.8618 |label=<small>[[Internacional de Madrid|Internacional]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.473852 |long=-3.869934 |label=<small>[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Maj.]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.4767 |long=-3.6142 |label=<small>[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Castilla]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |Madrid |mark=Red pog.svg |lat=40.5449 |long=-3.6194 |label=<small>[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|UD Sanse]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{CMA}} |align="center"|6 |[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]<br />[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]]<br />[[Internacional de Madrid]]<br />[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]]<br />[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]]<br />[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |- |{{ANC}} |align="center"|5 |[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]]<br />[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]<br />[[Linares Deportivo|Linares]]<br />[[Real Balompédica Linense|Linense]]<br />[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |- |{{GAL}} |align="center"|4 |[[Celta de Vigo B]]<br />[[Deportivo da Coruña]]<br />[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]]<br />[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |- |{{CYL}} |align="center"|2 |[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]]<br />[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |- |{{EXT}} |align="center"|2 |[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]]<br />[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |- |{{CEU}} |align="center"|1 |[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |} === Persoal e patrocinios === {| class="wikitable" !Equipo !Adestrador !Capitán !Vestimenta !Patrocinador principal |- |{{CMAb}} [[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |{{ANCb}} [[Francisco Javier Fernández Díaz|Fran Fernández]] | |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Eneryeti |- |{{ANCb}} [[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |{{ASTb}} [[Iván Ania]] |{{ANCb}} [[Iván Turrillo]] |[[Givova]] |[[Nuctech]] |- |{{EXTb}} [[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |{{CATb}} [[Isaac Jové]] |{{PVAb}} [[Jon Sillero]] |[[Adidas]] |Civitas Pacensis |- |{{GALb}} [[Celta de Vigo B]] |{{CYLb}} [[Claudio Giráldez]] | |[[Adidas]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CEU}} |{{CNRb}} [[Chus Trujillo]] |{{ANCb}} [[David Castro Bermudo|David Castro]] |[[Joma]] |Ceuta |- |{{ANCb}} [[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |{{ANCb}} [[Germán Crespo]] |{{ANCb}} [[Javi Flores]] |[[Givova]] |Córdoba Patrimonio de la Humanidad |- |{{CYLb}} [[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |{{PVAb}} [[Eduardo Docampo]] |{{PVAb}} [[Julen Castañeda]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Aspire Academy |- |{{GALb}} [[Deportivo da Coruña]] |{{CYLb}} [[Borja Jiménez]] |{{GALb}} [[Álex Bergantiños]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |{{ANCb}} [[Lauri Baldomero Hermoso Herrera|Mere]] |{{CNRb}} [[Juan Manuel Marrero Monzón|Juanma]] |[[Joma]] |Grupo Avimosa |- |{{CMAb}} [[Internacional de Madrid|Internacional]] |{{CMAb}} [[Alfredo Santaelena]] |{{CMAb}} [[Álvaro Gonzalo Herrero Pecker|Álvaro Herrero]] |[[Adidas]] | |- |{{ANCb}} [[Linares Deportivo|Linares]] |{{ANCb}} [[Alberto González Fernández (adestrador)|Alberto González]] |{{ANCb}} [[Alberto Rodríguez Expósito|Rodri]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Martín López Carburantes |- |{{ANCb}} [[Real Balompédica Linense|Linense]] |{{CLMb}} [[Alberto Monteagudo]] | |[[Legea]] |Lotus Festina |- |{{EXTb}} [[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |{{CATb}} [[Oriol Alsina]] |{{CATb}} [[Aimar Moratalla]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |Pensador de Apuestas |- |{{GALb}} [[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |{{GALb}} [[Antonio Fernández Rivadulla|Antonio Fernández]] |{{CNTb}} [[Alejandro González Marañón|Álex González]] |[[Hummel (empresa)|Hummel]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{GALb}} [[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |{{ANCb}} [[Cristóbal Parralo]] |{{GALb}} [[Joselu Gómez|Joselu]] |[[Lotto Sport Italia|Lotto]] |[[Estrella Galicia]] |- |{{CMAb}} [[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |{{CMAb}} [[Diego Nogales]] | |[[Nike, Inc.|Nike]] |Afar 4 |- |{{CMAb}} [[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |{{CMAb}} [[Raúl González Blanco|Raúl González]] |{{ANCb}} [[Antonio Blanco Conde|Antonio Blanco]] |[[Adidas]] |[[Emirates]] |- |{{ANCb}} [[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |{{ASTb}} [[Nacho Castro]] |{{FRAb}} [[Jonathan Biabiany]] |[[Kappa (empresa)|Kappa]] | |- |{{CMAb}} [[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|San Sebastián de los Reyes]] |{{CLMb}} [[Luis Ayllón Regidor|Luis Ayllón]] |{{CMAb}} [[Fer Ruiz]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Tecnitasa |- |{{CYLb}} [[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |{{VLCb}} [[Raúl Casañ]] |{{CYLb}} [[Carlos de la Nava]] |[[Erreà]] |Grupo Ecotisa |} === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 1 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Algeciras Club de Fútbol|Algeciras]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Badajoz (2012)|Badajoz]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Celta de Vigo B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Cultural y Deportiva Leonesa|Cultural Leonesa]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Deportivo da Coruña]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Internacional de Madrid|Internacional]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[San Fernando Club Deportivo|San Fernando]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Racing Club de Ferrol|Racing de Ferrol]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Fuenlabrada|Fuenlabrada]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Linares Deportivo|Linares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Asociación Deportiva Mérida|Mérida]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Balompédica Linense|Linense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Rayo Majadahonda|Rayo Majadahonda]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Real Madrid Castilla Club de Fútbol|Real Madrid Castilla]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva San Sebastián de los Reyes|Sanse]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Unionistas de Salamanca Club de Fútbol|Unionistas de Salamanca]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Grupo 2 == === Equipos por comunidade autónoma === {{Mapa de localización+ |España |width=600 |border=lightgrey |float=right |caption=Localización dos equipos. |places= {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.705450 |long=-0.474320 |label=<small>[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]</small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2214 |long=-2.7248 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]</small></small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.571600 |long= 2.646022 |label=<small>[[Club Deportivo Atlético Baleares|At. Baleares]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.38879 |long=2.15899 |label=<small>[[Fútbol Club Barcelona B|Barcelona B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.26271|long=-2.92528 |label=<small><small>[[Bilbao Athletic]]</small></small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.303745 |long=-1.965177 |label=<small>[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=39.986586|long=-0.043054 |label=<small>[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.355970 |long=2.070800 |label=<small>[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.483333 |long=-0.783333 |label=<small>[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.35 |long=-0.50 |label=<small>[[Intercity]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.6026 |long=-0.1241 |label=<small>[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small><small>[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.453389 |long=-2.453329 |label=<small>[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]</small> |position=left}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=38.0422|long=-1.1447 |label=<small>[[Real Murcia Club de Fútbol|Murcia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.115696 |long= 1.249594 |label=<small>[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.7544 |long=-2.4678 |label=<small>[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]]</small> |position=bottom}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=42.796675 |long=-1.637128 |label=<small>[[Osasuna Promesas|Osasuna B]]</small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.2583 |long=-2.0253 |label=<small><small>[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]</small></small> |position=right}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=43.338300 |long=-1.789210 |label=<small><small>[[Real Unión Club|Real Unión]]</small></small> |position=top}} {{Mapa de localización~ |España |mark=Red pog.svg |lat=41.54329 |long=2.10942 |label=<small>[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]]</small> |position=top}} }} {|class="wikitable" ! Com. Autónoma ! Nº ! Equipos |- |{{VLC}} |align="center"|5 |[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]]<br />[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]<br />[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]<br />[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]]<br />[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |- |{{CAT}} |align="center"|4 |[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlètic]]<br />[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]]<br />[[Gimnàstic de Tarragona]]<br />[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |- |{{PVA}} |align="center"|4 |[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]]<br />[[Bilbao Athletic]]<br />[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]]<br />[[Real Unión Club|Real Unión de Irún]] |- |{{LRI}} |align="center"|3 |[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]]<br />[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]]<br />[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |- |{{BAL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |- |{{CYL}} |align="center"|1 |[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |- |{{MUR}} |align="center"|1 |[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |- |{{NAV}} |align="center"|1 |[[Osasuna Promesas]] |} === Persoal e patrocinios === {| class="wikitable" !Equipo !Adestrador !Capitán !Vestimenta !Patrocinador principal |- |{{VLCb}} [[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |{{VLCb}} [[Vicente Parras]] | |[[Kappa (empresa)|Kappa]] |Unión Alcoyana Seguros |- |{{PVAb}} [[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]] |{{PVAb}} [[Haritz Mújika]] |{{PVAb}} [[Iker Seguín]] |[[Nike, Inc.|Nike]] |Sidenor |- |{{BALb}} [[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |{{CLMb}} [[Eloy Jiménez]] |{{ASTb}} [[Pedro Orfila]] |[[Joma]] |[[Hyundai Motor Company|Hyundai]] |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |- | | | | | |} === Cambios de adestradores === === Clasificación Grupo 2 === {|style="font-size: 90%; border-collapse:collapse" cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" align="center" ! width="20"|<span style="color:#000000">Pos</span> ! width="200"|<span style="color:#000000">Equipos</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PX</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PG</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PE</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">PP</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GF</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">GC</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Dif</span> ! width="40"|<span style="color:#000000">Pts</span> !Notas |- style="background:#ACE1AF;" align="center" ! 1 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Alcoyano|Alcoyano]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |Ascenso a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 2 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Amorebieta|Amorebieta]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="4" |[[Promoción de ascenso a Segunda División 2022|Promoción de ascenso]] a [[Segunda división española de fútbol|Segunda División]] e [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] |- style="background:#D0F0C0;" align="center" ! 3 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Atlético Baleares|Atlético Baleares]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !4 |style="text-align:left;"|[[Fútbol Club Barcelona B|Barça Atlétic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#D0F0C0;" align="center" !5 |style="text-align:left;"|[[Bilbao Athletic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !6 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Calahorra|Calahorra]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="10" | |- align="center" !7 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Castellón|Castellón]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !8 |style="text-align:left;"|[[Unió Esportiva Cornellà|Cornellà]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !9 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !10 |style="text-align:left;"|[[Gimnàstic de Tarragona|Gimnàstic]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !11 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol Intercity|Intercity]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !12 |style="text-align:left;"|[[Club de Fútbol La Nucía|La Nucía]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" !13 |style="text-align:left;"|[[Sociedad Deportiva Logroñés|SD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 14 |style="text-align:left;"|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- align="center" ! 15 |style="text-align:left;"|[[Real Murcia Club de Fútbol|Real Murcia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 16 |style="text-align:left;"|[[Club Deportivo Numancia de Soria|Numancia]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 | rowspan="5" |Descenso a [[Segunda División RFEF]] |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 17 |style="text-align:left;"|[[Osasuna Promesas]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 18 |style="text-align:left;"|[[Real Sociedad de Fútbol B|Real Sociedad B]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 19 |style="text-align:left;"|[[Real Unión Club|Real Unión]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |- style="background:#FFCCCC;" align="center" ! 20 |style="text-align:left;"|[[Centre d'Esports Sabadell Futbol Club|Sabadell]] |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !0 |} === Máximos goleadores === {| class="wikitable" |+ !Pos !Xogador !Equipo !Goles |- !1 | | ! |} === Tripletes ou máis === {| class="wikitable" !Pos !Xogador !Goles !Equipo !Rival !Estadio !Resultado !Data |- !1 | | | | | | | |} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Real Federación Española de Fútbol]] * [[Ligas de fútbol de España]] == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Fútbol en 2023]] [[Categoría:Tempadas da Primeira División RFEF]] etd5nq9njbqr0lugfmr2djtna3z8ihx 1 571358 6148682 2022-08-02T17:13:54Z Maria zaos 54334 visitas wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 0 571359 6148685 2022-08-02T17:22:18Z Xoio 22795 1ª edición con infomacións das wikis en castelán e inglés. wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{coordenadas|47|24|38|N|15|16|07|E|display=title}} [[Ficheiro:Bruck an der Mur Hauptplatz mit Kornmesserhaus.jpg|miniatura|250px|Praza principal de Bruck an der Mur]] '''Bruck an der Mur''' é unha [[cidade]] do [[Land]] [[Austria|austriaco]] de [[Estiria]]. == Xeografía == Encóntrase na confluencia dos ríos [[Río Mura|Mur]] e [[Río Mürz|Mürz]]. Favorecida pola súa situcación no cruce de grandes camiños e polo súa proximidade a centro [[siderurxia|siderúrxico]] de [[Leoben]], conta con manufacturas en produtos de [[papel]]. É unha cidade industrialmente activa, e un nó [[ferrocarril|ferroviario]] na liña principal entre [[Graz]] e [[Viena]]. Situada a unha altitude de entre os 468 e os 491 [[msnm]], a cidade ocupa unha superficie de 85,45 km². Segundo o censo do [[1 de xaneiro]] de [[2022]], a súa poboación é de 15 720 habitantes,<ref>[https://www.ris.bka.gv.at/Dokumente/Lgbl/LGBL_ST_20131212_156/LGBL_ST_20131212_156.pdfStatistik Austria: Bevölkerung am 1.1.2022 nach Ortschaften (Gebietsstand 1.1.2022) (ODS)].</ref> polo que a súa densidade de poboación é de 184 hab./km². == Historia == O rexistro máis antigo que se conserva de Bruck data da época do rei [[Luís II o Xermánico]] (c. 806-876), sucesor de [[Ludovico Pío]], cando foi identificado, nun rexistro do [[20 de novembro]] de [[860]], como "ad prucam", un pazo do [[arcebispado]] de [[Salzburgo]]. O asentamento identificado entón con este nome estaba no lugar que actualmente ocupa o arrabalde agora chamado "St. Ruprecht". O asentamento situado entón no que hoxe é o centro de Bruck é identificado nun rexistro do [[século IX]] como "muorica kimundi" (é dicir, a desembocadura do río Mürz). A cidade foi fundada en [[1263]] polo rei [[Otakar II de Bohemia]]. Bruck an der Mur foi un importante centro comercial [[medieval]] especializado na forxa do [[ferro]]. Foi o lugar de nacemento do duque [[Ernesto I de Habsburgo ]] ''O Férreo'' ou ''O duque de Ferro'', que foi [[duque]] de [[Estiria]], [[Carintia, Austria|Carintia]] e [[Carniola]], e despois [[arquiduque de Austria]]. == Lugares de interese == * Unha igrexa de estilo [[Arquitectura gótica|gótico]] do [[século XV]].<ref>[https://www.zottmann.at/heiligengeistkapelle/ "Heiligen Geist Kapelle Bruck an der Mur"] en ''zottmann.at'' {{de}}.</ref> * A famosa casa Kornmesser, un edificio de estilo [[venecia]]no, construído por Pankraz Kornmesser, no mesmo século (ver na foto arriba). * As ruínas da antiga fortaleza de [[Landskron, Bruck an der Mur|Landskron]], queimada nun incendio en [[1792]]. == Cidaes irmandadas == Bruck an der Mur está irmandada con: * {{flagicon|Germany}} [[Hagen-Hohenlimburg]], Alemaña * {{flagicon|France}} [[Liévin]], Francia * {{flagicon|Italy}} [[Veroli]], Italia == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|Bruck an der Mur}} === Ligazóns externas === * [https://www.bruckmur.at/ Páxina web oficial] {{de}}. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Austria]] 815ujqm0w9jq1yj0hx39k339sr9lu31 6148686 6148685 2022-08-02T17:24:12Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{coordenadas|47|24|38|N|15|16|07|E|display=title}} [[Ficheiro:Bruck an der Mur Hauptplatz mit Kornmesserhaus.jpg|miniatura|250px|Praza principal de Bruck an der Mur]] '''Bruck an der Mur''' é unha [[cidade]] do [[Land]] [[Austria|austriaco]] de [[Estiria]]. == Xeografía == Encóntrase na confluencia dos ríos [[Río Mura|Mur]] e [[Río Mürz|Mürz]]. Favorecida pola súa situcación no cruce de grandes camiños e polo súa proximidade a centro [[siderurxia|siderúrxico]] de [[Leoben]], conta con manufacturas en produtos de [[papel]]. É unha cidade industrialmente activa, e un nó [[ferrocarril|ferroviario]] na liña principal entre [[Graz]] e [[Viena]]. Situada a unha altitude de entre os 468 e os 491 [[msnm]], a cidade ocupa unha superficie de 85,45 km². Segundo o censo do [[1 de xaneiro]] de [[2022]], a súa poboación é de 15 720 habitantes,<ref>[https://www.ris.bka.gv.at/Dokumente/Lgbl/LGBL_ST_20131212_156/LGBL_ST_20131212_156.pdfStatistik Austria: Bevölkerung am 1.1.2022 nach Ortschaften (Gebietsstand 1.1.2022) (ODS)].</ref> polo que a súa densidade de poboación é de 184 hab./km². == Historia == O rexistro máis antigo que se conserva de Bruck data da época do rei [[Luís II o Xermánico]] (c. 806-876), sucesor de [[Ludovico Pío]], cando foi identificado, nun rexistro do [[20 de novembro]] de [[860]], como "ad prucam", un pazo do [[arcebispado]] de [[Salzburgo]]. O asentamento identificado entón con este nome estaba no lugar que actualmente ocupa o arrabalde agora chamado "St. Ruprecht". O asentamento situado entón no que hoxe é o centro de Bruck é identificado nun rexistro do [[século IX]] como "muorica kimundi" (é dicir, a desembocadura do río Mürz). A cidade foi fundada en [[1263]] polo rei [[Otakar II de Bohemia]]. Bruck an der Mur foi un importante centro comercial [[medieval]] especializado na forxa do [[ferro]]. Foi o lugar de nacemento do duque [[Ernesto I de Habsburgo ]] ''O Férreo'' ou ''O duque de Ferro'', que foi [[duque]] de [[Estiria]], [[Carintia, Austria|Carintia]] e [[Carniola]], e despois [[arquiduque de Austria]]. == Lugares de interese == * Unha igrexa de estilo [[Arquitectura gótica|gótico]] do [[século XV]].<ref>[https://www.zottmann.at/heiligengeistkapelle/ "Heiligen Geist Kapelle Bruck an der Mur"] en ''zottmann.at'' {{de}}.</ref> * A famosa casa Kornmesser, un edificio de estilo [[venecia]]no, construído por Pankraz Kornmesser, no mesmo século (ver na foto arriba). * As ruínas da antiga fortaleza de [[Landskron, Bruck an der Mur|Landskron]], queimada nun incendio en [[1792]]. == Cidaes irmandadas == Bruck an der Mur está irmandada con: * {{flagicon|Germany}} [[Hagen-Hohenlimburg]], Alemaña * {{flagicon|France}} [[Liévin]], Francia * {{flagicon|Italy}} [[Veroli]], Italia == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|Bruck an der Mur}} === Ligazóns externas === * [https://www.bruckmur.at/ Páxina web oficial] {{de}}. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Austria]] c0t2e6ir5wej7xtlzg5q2q5w9c146ex 6148690 6148686 2022-08-02T17:32:24Z Maria zaos 54334 Maria zaos moveu a páxina "[[Bruck an der Leitha]]" a "[[Bruck an der Mur]]": coherencia coas ligazóns interwikis e contido do artigo wikitext text/x-wiki {{coordenadas|47|24|38|N|15|16|07|E|display=title}} [[Ficheiro:Bruck an der Mur Hauptplatz mit Kornmesserhaus.jpg|miniatura|250px|Praza principal de Bruck an der Mur]] '''Bruck an der Mur''' é unha [[cidade]] do [[Land]] [[Austria|austriaco]] de [[Estiria]]. == Xeografía == Encóntrase na confluencia dos ríos [[Río Mura|Mur]] e [[Río Mürz|Mürz]]. Favorecida pola súa situcación no cruce de grandes camiños e polo súa proximidade a centro [[siderurxia|siderúrxico]] de [[Leoben]], conta con manufacturas en produtos de [[papel]]. É unha cidade industrialmente activa, e un nó [[ferrocarril|ferroviario]] na liña principal entre [[Graz]] e [[Viena]]. Situada a unha altitude de entre os 468 e os 491 [[msnm]], a cidade ocupa unha superficie de 85,45 km². Segundo o censo do [[1 de xaneiro]] de [[2022]], a súa poboación é de 15 720 habitantes,<ref>[https://www.ris.bka.gv.at/Dokumente/Lgbl/LGBL_ST_20131212_156/LGBL_ST_20131212_156.pdfStatistik Austria: Bevölkerung am 1.1.2022 nach Ortschaften (Gebietsstand 1.1.2022) (ODS)].</ref> polo que a súa densidade de poboación é de 184 hab./km². == Historia == O rexistro máis antigo que se conserva de Bruck data da época do rei [[Luís II o Xermánico]] (c. 806-876), sucesor de [[Ludovico Pío]], cando foi identificado, nun rexistro do [[20 de novembro]] de [[860]], como "ad prucam", un pazo do [[arcebispado]] de [[Salzburgo]]. O asentamento identificado entón con este nome estaba no lugar que actualmente ocupa o arrabalde agora chamado "St. Ruprecht". O asentamento situado entón no que hoxe é o centro de Bruck é identificado nun rexistro do [[século IX]] como "muorica kimundi" (é dicir, a desembocadura do río Mürz). A cidade foi fundada en [[1263]] polo rei [[Otakar II de Bohemia]]. Bruck an der Mur foi un importante centro comercial [[medieval]] especializado na forxa do [[ferro]]. Foi o lugar de nacemento do duque [[Ernesto I de Habsburgo ]] ''O Férreo'' ou ''O duque de Ferro'', que foi [[duque]] de [[Estiria]], [[Carintia, Austria|Carintia]] e [[Carniola]], e despois [[arquiduque de Austria]]. == Lugares de interese == * Unha igrexa de estilo [[Arquitectura gótica|gótico]] do [[século XV]].<ref>[https://www.zottmann.at/heiligengeistkapelle/ "Heiligen Geist Kapelle Bruck an der Mur"] en ''zottmann.at'' {{de}}.</ref> * A famosa casa Kornmesser, un edificio de estilo [[venecia]]no, construído por Pankraz Kornmesser, no mesmo século (ver na foto arriba). * As ruínas da antiga fortaleza de [[Landskron, Bruck an der Mur|Landskron]], queimada nun incendio en [[1792]]. == Cidaes irmandadas == Bruck an der Mur está irmandada con: * {{flagicon|Germany}} [[Hagen-Hohenlimburg]], Alemaña * {{flagicon|France}} [[Liévin]], Francia * {{flagicon|Italy}} [[Veroli]], Italia == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|Bruck an der Mur}} === Ligazóns externas === * [https://www.bruckmur.at/ Páxina web oficial] {{de}}. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Austria]] c0t2e6ir5wej7xtlzg5q2q5w9c146ex 0 571361 6148749 2022-08-02T19:09:03Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:ca:Special:Redirect/revision/28521183|Leandro Elrich]]" wikitext text/x-wiki {{Biografía}}'''Leandro Elrich''', nado en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]], en [[1973]], é un artista arxentino. A través das súas instalacións reconstrúe a realidade e implica ao espectador nos seus xogos ópticos.<ref>{{Cita web|url=http://www.elcultural.es/version_papel/ARTE/24351/Leandro_Erlich|data=27/11/2008|páxina-web=www.elcultural.es|título=Leandro Erlich|lingua=es}}</ref> As obras deste artista, un arxentino residente en París, rompen as expectativas convencionais de tempo e espazo. Erlich plantexa situacións aparentemente cotiás, aínda que de inmediato implica ao espectador nunha especie de engano. A obra de Leandro Erlich invita á dúbida. A arte aparece alí como produtora de incertezas destinadas a cuestionar a realidade, subliñando as súas contradicións e interrogándoa sobre a razón da súa orde.<ref>{{Cita web|url=http://premsa.gencat.cat/pres_fsvp/AppJava/notapremsavw/63823/ca/centre-dart-santa-monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania.do|apelidos-editor=Generalitat de Catalunya}}</ref> == Exposicións relevantes == * ''Leandro Erlich: Piscina'' (''Swimming Pool'') no PS1 Contemporary Art Center, en [[Nova York]], [[2008]]-[[2010]] * ''El consultorio del psicoanalista.'' Fundación Proa, Buenos Aires, [[2009]] * ''La Torre'', no [[Museo Raíña Sofía|MNCARS]], [[Madrid]], 2008 * ''Pequenas maquetas de grandes proxectos'', na galería NoguerasBlanchard, [[2008]]<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich|url=https://vimeo.com/8597163|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> * ''Leandro Erlich, MACRO'', Museo de Arte Contemporáneo, [[Roma]], 2006 * ''Ballet Studio'', Centre D'Art Santa Mònica, [[Barcelona]], [[2003]]. * XXVI Bienal de [[São Paulo]], [[2004]].<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich - Artists - Sean Kelly Gallery|url=https://www.skny.com/artists/leandro-erlich|páxina-web=www.skny.com|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> O [[Centro Galego de Arte Contemporánea]] organizou obradoiros baseados nos seus traballos chamados "Non todo é o que parece".<ref>{{Cita web|título=Non Todo É O Que Parece 'Leandro Erlich'|url=http://www.imjoying.com/events/e67f15ea-9ec0-4bc9-9efd-65b9fb87d221|páxina-web=Imjoying|data-acceso=2022-08-02|lingua=}}</ref> == Premios e recoñecementos == Foi premiado pola Fundación Joan Mitchell ([[2001]]); [[UNESCO]] da Bienal de [[Istambul]] (2001); premio Leonardo do Museo Nacional de Belas Artes de Buenos Aires ([[2000]]); Premio Eliza, Core Program Museum of Fine Arts, [[Houston, Texas|Houston]] ([[1998]]). == Notas == {{Listaref}}{{Arte en progreso}} [[Categoría:Arte contemporánea]] psm323vmcbaw09us8ljztpl8znpxz5q 6148750 6148749 2022-08-02T19:10:24Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Enuso}}{{Biografía}}'''Leandro Elrich''', nado en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]], en [[1973]], é un artista arxentino. A través das súas instalacións reconstrúe a realidade e implica ao espectador nos seus xogos ópticos.<ref>{{Cita web|url=http://www.elcultural.es/version_papel/ARTE/24351/Leandro_Erlich|data=27/11/2008|páxina-web=www.elcultural.es|título=Leandro Erlich|lingua=es}}</ref> As obras deste artista, un arxentino residente en París, rompen as expectativas convencionais de tempo e espazo. Erlich plantexa situacións aparentemente cotiás, aínda que de inmediato implica ao espectador nunha especie de engano. A obra de Leandro Erlich invita á dúbida. A arte aparece alí como produtora de incertezas destinadas a cuestionar a realidade, subliñando as súas contradicións e interrogándoa sobre a razón da súa orde.<ref>{{Cita web|url=http://premsa.gencat.cat/pres_fsvp/AppJava/notapremsavw/63823/ca/centre-dart-santa-monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania.do|apelidos-editor=Generalitat de Catalunya}}</ref> == Exposicións relevantes == * ''Leandro Erlich: Piscina'' (''Swimming Pool'') no PS1 Contemporary Art Center, en [[Nova York]], [[2008]]-[[2010]] * ''El consultorio del psicoanalista.'' Fundación Proa, Buenos Aires, [[2009]] * ''La Torre'', no [[Museo Raíña Sofía|MNCARS]], [[Madrid]], 2008 * ''Pequenas maquetas de grandes proxectos'', na galería NoguerasBlanchard, [[2008]]<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich|url=https://vimeo.com/8597163|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> * ''Leandro Erlich, MACRO'', Museo de Arte Contemporáneo, [[Roma]], 2006 * ''Ballet Studio'', Centre D'Art Santa Mònica, [[Barcelona]], [[2003]]. * XXVI Bienal de [[São Paulo]], [[2004]].<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich - Artists - Sean Kelly Gallery|url=https://www.skny.com/artists/leandro-erlich|páxina-web=www.skny.com|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> O [[Centro Galego de Arte Contemporánea]] organizou obradoiros baseados nos seus traballos chamados "Non todo é o que parece".<ref>{{Cita web|título=Non Todo É O Que Parece 'Leandro Erlich'|url=http://www.imjoying.com/events/e67f15ea-9ec0-4bc9-9efd-65b9fb87d221|páxina-web=Imjoying|data-acceso=2022-08-02|lingua=}}</ref> == Premios e recoñecementos == Foi premiado pola Fundación Joan Mitchell ([[2001]]); [[UNESCO]] da Bienal de [[Istambul]] (2001); premio Leonardo do Museo Nacional de Belas Artes de Buenos Aires ([[2000]]); Premio Eliza, Core Program Museum of Fine Arts, [[Houston, Texas|Houston]] ([[1998]]). == Notas == {{Listaref}}{{Arte en progreso}}{{Control de autoridades}} [[Categoría:Arte contemporánea]] 5h1pzyvq6xtr2e5el5689k4ozj9o9vw 6148762 6148750 2022-08-02T19:37:54Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Enuso}}{{Biografía}}'''Leandro Elrich''', nado en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]], en [[1973]], é un artista arxentino. A través das súas instalacións reconstrúe a realidade e implica ao espectador nos seus xogos ópticos.<ref>{{Cita web|url=http://www.elcultural.es/version_papel/ARTE/24351/Leandro_Erlich|data=27/11/2008|páxina-web=www.elcultural.es|título=Leandro Erlich|lingua=es}}</ref> As obras deste artista, un arxentino residente en París, rompen as expectativas convencionais de tempo e espazo. Erlich plantexa situacións aparentemente cotiás, aínda que de inmediato implica ao espectador nunha especie de engano. A obra de Leandro Erlich invita á dúbida. A arte aparece alí como produtora de incertezas destinadas a cuestionar a realidade, subliñando as súas contradicións e interrogándoa sobre a razón da súa orde.<ref>{{Cita web|url=http://premsa.gencat.cat/pres_fsvp/AppJava/notapremsavw/63823/ca/centre-dart-santa-monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania.do|apelidos-editor=|páxina-web=Generalitat de Catalunya|título=Centre-d'Art-Santa-Monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania|lingua=CA}}</ref> == Exposicións relevantes == * ''Leandro Erlich: Piscina'' (''Swimming Pool'') no PS1 Contemporary Art Center, en [[Nova York]], [[2008]]-[[2010]] * ''El consultorio del psicoanalista.'' Fundación Proa, Buenos Aires, [[2009]] * ''La Torre'', no [[Museo Raíña Sofía|MNCARS]], [[Madrid]], 2008 * ''Pequenas maquetas de grandes proxectos'', na galería NoguerasBlanchard, [[2008]]<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich|url=https://vimeo.com/8597163|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> * ''Leandro Erlich, MACRO'', Museo de Arte Contemporáneo, [[Roma]], 2006 * ''Ballet Studio'', Centre D'Art Santa Mònica, [[Barcelona]], [[2003]]. * XXVI Bienal de [[São Paulo]], [[2004]].<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich - Artists - Sean Kelly Gallery|url=https://www.skny.com/artists/leandro-erlich|páxina-web=www.skny.com|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> O [[Centro Galego de Arte Contemporánea]] organizou obradoiros baseados nos seus traballos chamados "Non todo é o que parece".<ref>{{Cita web|título=Non Todo É O Que Parece 'Leandro Erlich'|url=http://www.imjoying.com/events/e67f15ea-9ec0-4bc9-9efd-65b9fb87d221|páxina-web=Imjoying|data-acceso=2022-08-02|lingua=}}</ref> == Premios e recoñecementos == Foi premiado pola Fundación Joan Mitchell ([[2001]]); [[UNESCO]] da Bienal de [[Istambul]] (2001); premio Leonardo do Museo Nacional de Belas Artes de Buenos Aires ([[2000]]); Premio Eliza, Core Program Museum of Fine Arts, [[Houston, Texas|Houston]] ([[1998]]). == Galería == <gallery mode="packed" heights="120" caption="Imaxes de obras"> File:Obelisco_sin_punta_Leandro_Erlich.JPG|''[[Obelisco]] sin punta''. Ficheiro:Cmglee London Dalston House.jpg|''Dalston House'' instalación de L. Erlich en xullo de [[2013]] Ficheiro:Cmglee London Dalston House side.jpg|''Dalston House'' dende outro ángulo Ficheiro:Swimming pool courtyard, 21st Century Museum of Contemporary Art.jpg|alt=|Instalación ''Piscina'' no 21st Century Museum of Contemporary Art, [[Kanazawa]], [[Xapón]] Ficheiro:Swimming Pool from above, 21st Century Museum of Contemporary Art.jpg|''Piscina'', desde arriba Ficheiro:スイミング・プール レアンドロ・エルリッヒ４.JPG Ficheiro:1 Chome Hirosaka, Kanazawa-shi, Ishikawa-ken 920-0962, Japan - panoramio (2).jpg|''Piscina'', desde abaixo Ficheiro:Swimming pool courtyard, 21st Century Museum of Contemporary Art.jpg|alt=|Instalación ''Piscina'' no 21st Century Museum of Contemporary Art, [[Kanazawa]], [[Xapón]] </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Arte en progreso}} {{commonscat}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Arte contemporánea]] fcht50ux3x0w6pz6qoqj4ngs41hajk1 6148764 6148762 2022-08-02T19:39:27Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=|imaxe=Ficheiro:Cmglee_London_Dalston_House.jpg}}'''eandro Elrich''', nado en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]], en [[1973]], é un artista arxentino. A través das súas instalacións reconstrúe a realidade e implica ao espectador nos seus xogos ópticos.<ref>{{Cita web|url=http://www.elcultural.es/version_papel/ARTE/24351/Leandro_Erlich|data=27/11/2008|páxina-web=www.elcultural.es|título=Leandro Erlich|lingua=es}}</ref> As obras deste artista, un arxentino residente en París, rompen as expectativas convencionais de tempo e espazo. Erlich plantexa situacións aparentemente cotiás, aínda que de inmediato implica ao espectador nunha especie de engano. A obra de Leandro Erlich invita á dúbida. A arte aparece alí como produtora de incertezas destinadas a cuestionar a realidade, subliñando as súas contradicións e interrogándoa sobre a razón da súa orde.<ref>{{Cita web|url=http://premsa.gencat.cat/pres_fsvp/AppJava/notapremsavw/63823/ca/centre-dart-santa-monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania.do|apelidos-editor=|páxina-web=Generalitat de Catalunya|título=Centre-d'Art-Santa-Monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania|lingua=CA}}</ref> == Exposicións relevantes == * ''Leandro Erlich: Piscina'' (''Swimming Pool'') no PS1 Contemporary Art Center, en [[Nova York]], [[2008]]-[[2010]] * ''El consultorio del psicoanalista.'' Fundación Proa, Buenos Aires, [[2009]] * ''La Torre'', no [[Museo Raíña Sofía|MNCARS]], [[Madrid]], 2008 * ''Pequenas maquetas de grandes proxectos'', na galería NoguerasBlanchard, [[2008]]<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich|url=https://vimeo.com/8597163|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> * ''Leandro Erlich, MACRO'', Museo de Arte Contemporáneo, [[Roma]], 2006 * ''Ballet Studio'', Centre D'Art Santa Mònica, [[Barcelona]], [[2003]]. * XXVI Bienal de [[São Paulo]], [[2004]].<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich - Artists - Sean Kelly Gallery|url=https://www.skny.com/artists/leandro-erlich|páxina-web=www.skny.com|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> O [[Centro Galego de Arte Contemporánea]] organizou obradoiros baseados nos seus traballos chamados "Non todo é o que parece".<ref>{{Cita web|título=Non Todo É O Que Parece 'Leandro Erlich'|url=http://www.imjoying.com/events/e67f15ea-9ec0-4bc9-9efd-65b9fb87d221|páxina-web=Imjoying|data-acceso=2022-08-02|lingua=}}</ref> == Premios e recoñecementos == Foi premiado pola Fundación Joan Mitchell ([[2001]]); [[UNESCO]] da Bienal de [[Istambul]] (2001); premio Leonardo do Museo Nacional de Belas Artes de Buenos Aires ([[2000]]); Premio Eliza, Core Program Museum of Fine Arts, [[Houston, Texas|Houston]] ([[1998]]). == Galería == <gallery mode="packed" heights="120" caption="Imaxes de obras"> Ficheiro:Obelisco sin punta Leandro Erlich.JPG|''[[Obelisco]] sin punta''. Ficheiro:Cmglee London Dalston House.jpg|''Dalston House'' instalación de L. Erlich en xullo de [[2013]] Ficheiro:Cmglee London Dalston House side.jpg|''Dalston House'' dende outro ángulo Ficheiro:Swimming pool courtyard, 21st Century Museum of Contemporary Art.jpg|alt=|Instalación ''Piscina'' no 21st Century Museum of Contemporary Art, [[Kanazawa]], [[Xapón]] Ficheiro:スイミング・プール レアンドロ・エルリッヒ４.JPG Ficheiro:1 Chome Hirosaka, Kanazawa-shi, Ishikawa-ken 920-0962, Japan - panoramio (2).jpg|''Piscina'', desde abaixo Ficheiro:Swimming pool courtyard, 21st Century Museum of Contemporary Art.jpg|alt=|Instalación ''Piscina'' no 21st Century Museum of Contemporary Art, [[Kanazawa]], [[Xapón]] </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Arte en progreso}} {{commonscat}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Arte contemporánea]] jr1smbi6moaze9oclc9knhtkxfk5zhe 6148768 6148764 2022-08-02T19:40:25Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=|imaxe=Ficheiro:Cmglee_London_Dalston_House.jpg}}'''eandro Elrich''', nado en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]], en [[1973]], é un artista arxentino. A través das súas instalacións reconstrúe a realidade e implica ao espectador nos seus xogos ópticos.<ref>{{Cita web|url=http://www.elcultural.es/version_papel/ARTE/24351/Leandro_Erlich|data=27/11/2008|páxina-web=www.elcultural.es|título=Leandro Erlich|lingua=es}}</ref> As obras deste artista, un arxentino residente en París, rompen as expectativas convencionais de tempo e espazo. Erlich plantexa situacións aparentemente cotiás, aínda que de inmediato implica ao espectador nunha especie de engano. A obra de Leandro Erlich invita á dúbida. A arte aparece alí como produtora de incertezas destinadas a cuestionar a realidade, subliñando as súas contradicións e interrogándoa sobre a razón da súa orde.<ref>{{Cita web|url=http://premsa.gencat.cat/pres_fsvp/AppJava/notapremsavw/63823/ca/centre-dart-santa-monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania.do|apelidos-editor=|páxina-web=Generalitat de Catalunya|título=Centre-d'Art-Santa-Monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania|lingua=CA}}</ref> == Exposicións relevantes == * ''Leandro Erlich: Piscina'' (''Swimming Pool'') no PS1 Contemporary Art Center, en [[Nova York]], [[2008]]-[[2010]] * ''El consultorio del psicoanalista.'' Fundación Proa, Buenos Aires, [[2009]] * ''La Torre'', no [[Museo Raíña Sofía|MNCARS]], [[Madrid]], 2008 * ''Pequenas maquetas de grandes proxectos'', na galería NoguerasBlanchard, [[2008]]<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich|url=https://vimeo.com/8597163|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> * ''Leandro Erlich, MACRO'', Museo de Arte Contemporáneo, [[Roma]], 2006 * ''Ballet Studio'', Centre D'Art Santa Mònica, [[Barcelona]], [[2003]]. * XXVI Bienal de [[São Paulo]], [[2004]].<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich - Artists - Sean Kelly Gallery|url=https://www.skny.com/artists/leandro-erlich|páxina-web=www.skny.com|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> O [[Centro Galego de Arte Contemporánea]] organizou obradoiros baseados nos seus traballos chamados "Non todo é o que parece".<ref>{{Cita web|título=Non Todo É O Que Parece 'Leandro Erlich'|url=http://www.imjoying.com/events/e67f15ea-9ec0-4bc9-9efd-65b9fb87d221|páxina-web=Imjoying|data-acceso=2022-08-02|lingua=}}</ref> == Premios e recoñecementos == Foi premiado pola Fundación Joan Mitchell ([[2001]]); [[UNESCO]] da Bienal de [[Istambul]] (2001); premio Leonardo do Museo Nacional de Belas Artes de Buenos Aires ([[2000]]); Premio Eliza, Core Program Museum of Fine Arts, [[Houston, Texas|Houston]] ([[1998]]). == Galería == <gallery mode="packed" heights="120" caption="Imaxes de obras"> Ficheiro:Obelisco sin punta Leandro Erlich.JPG|''[[Obelisco]] sin punta''. Ficheiro:Cmglee London Dalston House.jpg|''Dalston House'' instalación de L. Erlich en xullo de [[2013]] Ficheiro:Cmglee London Dalston House side.jpg|''Dalston House'' dende outro ángulo Ficheiro:Swimming pool courtyard, 21st Century Museum of Contemporary Art.jpg|alt=|Instalación ''Piscina'' no 21st Century Museum of Contemporary Art, [[Kanazawa]], [[Xapón]] Ficheiro:スイミング・プール レアンドロ・エルリッヒ４.JPG Ficheiro:1 Chome Hirosaka, Kanazawa-shi, Ishikawa-ken 920-0962, Japan - panoramio (2).jpg|''Piscina'', desde abaixo </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Arte en progreso}} {{commonscat}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Arte contemporánea]] cmb9cmp72hhyc61h81mxne6n3a1k40b 6148770 6148768 2022-08-02T19:44:14Z Gasparoff 111586 /* Véxase tamén */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=|imaxe=Ficheiro:Cmglee_London_Dalston_House.jpg}}'''eandro Elrich''', nado en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]], en [[1973]], é un artista arxentino. A través das súas instalacións reconstrúe a realidade e implica ao espectador nos seus xogos ópticos.<ref>{{Cita web|url=http://www.elcultural.es/version_papel/ARTE/24351/Leandro_Erlich|data=27/11/2008|páxina-web=www.elcultural.es|título=Leandro Erlich|lingua=es}}</ref> As obras deste artista, un arxentino residente en París, rompen as expectativas convencionais de tempo e espazo. Erlich plantexa situacións aparentemente cotiás, aínda que de inmediato implica ao espectador nunha especie de engano. A obra de Leandro Erlich invita á dúbida. A arte aparece alí como produtora de incertezas destinadas a cuestionar a realidade, subliñando as súas contradicións e interrogándoa sobre a razón da súa orde.<ref>{{Cita web|url=http://premsa.gencat.cat/pres_fsvp/AppJava/notapremsavw/63823/ca/centre-dart-santa-monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania.do|apelidos-editor=|páxina-web=Generalitat de Catalunya|título=Centre-d'Art-Santa-Monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania|lingua=CA}}</ref> == Exposicións relevantes == * ''Leandro Erlich: Piscina'' (''Swimming Pool'') no PS1 Contemporary Art Center, en [[Nova York]], [[2008]]-[[2010]] * ''El consultorio del psicoanalista.'' Fundación Proa, Buenos Aires, [[2009]] * ''La Torre'', no [[Museo Raíña Sofía|MNCARS]], [[Madrid]], 2008 * ''Pequenas maquetas de grandes proxectos'', na galería NoguerasBlanchard, [[2008]]<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich|url=https://vimeo.com/8597163|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> * ''Leandro Erlich, MACRO'', Museo de Arte Contemporáneo, [[Roma]], 2006 * ''Ballet Studio'', Centre D'Art Santa Mònica, [[Barcelona]], [[2003]]. * XXVI Bienal de [[São Paulo]], [[2004]].<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich - Artists - Sean Kelly Gallery|url=https://www.skny.com/artists/leandro-erlich|páxina-web=www.skny.com|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> O [[Centro Galego de Arte Contemporánea]] organizou obradoiros baseados nos seus traballos chamados "Non todo é o que parece".<ref>{{Cita web|título=Non Todo É O Que Parece 'Leandro Erlich'|url=http://www.imjoying.com/events/e67f15ea-9ec0-4bc9-9efd-65b9fb87d221|páxina-web=Imjoying|data-acceso=2022-08-02|lingua=}}</ref> == Premios e recoñecementos == Foi premiado pola Fundación Joan Mitchell ([[2001]]); [[UNESCO]] da Bienal de [[Istambul]] (2001); premio Leonardo do Museo Nacional de Belas Artes de Buenos Aires ([[2000]]); Premio Eliza, Core Program Museum of Fine Arts, [[Houston, Texas|Houston]] ([[1998]]). == Galería == <gallery mode="packed" heights="120" caption="Imaxes de obras"> Ficheiro:Obelisco sin punta Leandro Erlich.JPG|''[[Obelisco]] sin punta''. Ficheiro:Cmglee London Dalston House.jpg|''Dalston House'' instalación de L. Erlich en xullo de [[2013]] Ficheiro:Cmglee London Dalston House side.jpg|''Dalston House'' dende outro ángulo Ficheiro:Swimming pool courtyard, 21st Century Museum of Contemporary Art.jpg|alt=|Instalación ''Piscina'' no 21st Century Museum of Contemporary Art, [[Kanazawa]], [[Xapón]] Ficheiro:スイミング・プール レアンドロ・エルリッヒ４.JPG Ficheiro:1 Chome Hirosaka, Kanazawa-shi, Ishikawa-ken 920-0962, Japan - panoramio (2).jpg|''Piscina'', desde abaixo </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.rtve.es/play/videos/la-tarde-en-24h/la-hora-cultural-en-24-h-24-02-17/3925368/ Leandro Erlich e Rubén Grilo no programa ''La tarde en 24h: La hora cultural''] en [[Radio Televisión Española|RTVE Play]] {{Arte en progreso}} {{commonscat}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Arte contemporánea]] 288dwals30odqkix2m2zdof6woq1372 6148773 6148770 2022-08-02T19:45:47Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=|imaxe=Ficheiro:Cmglee_London_Dalston_House.jpg}}'''Leandro Elrich''', nado en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]], en [[1973]], é un artista arxentino. A través das súas instalacións reconstrúe a realidade e implica ao espectador nos seus xogos ópticos.<ref>{{Cita web|url=http://www.elcultural.es/version_papel/ARTE/24351/Leandro_Erlich|data=27/11/2008|páxina-web=www.elcultural.es|título=Leandro Erlich|lingua=es}}</ref> As obras deste artista, un arxentino residente en París, rompen as expectativas convencionais de tempo e espazo. Erlich plantexa situacións aparentemente cotiás, aínda que de inmediato implica ao espectador nunha especie de engano. A obra de Leandro Erlich invita á dúbida. A arte aparece alí como produtora de incertezas destinadas a cuestionar a realidade, subliñando as súas contradicións e interrogándoa sobre a razón da súa orde.<ref>{{Cita web|url=http://premsa.gencat.cat/pres_fsvp/AppJava/notapremsavw/63823/ca/centre-dart-santa-monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania.do|apelidos-editor=|páxina-web=Generalitat de Catalunya|título=Centre-d'Art-Santa-Monica-reobre-projecte-artistic-aposta-creacio-contemporania|lingua=CA}}</ref> == Exposicións relevantes == * ''Leandro Erlich: Piscina'' (''Swimming Pool'') no PS1 Contemporary Art Center, en [[Nova York]], [[2008]]-[[2010]] * ''El consultorio del psicoanalista.'' Fundación Proa, Buenos Aires, [[2009]] * ''La Torre'', no [[Museo Raíña Sofía|MNCARS]], [[Madrid]], 2008 * ''Pequenas maquetas de grandes proxectos'', na galería NoguerasBlanchard, [[2008]]<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich|url=https://vimeo.com/8597163|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> * ''Leandro Erlich, MACRO'', Museo de Arte Contemporáneo, [[Roma]], 2006 * ''Ballet Studio'', Centre D'Art Santa Mònica, [[Barcelona]], [[2003]]. * XXVI Bienal de [[São Paulo]], [[2004]].<ref>{{Cita web|título=Leandro Erlich - Artists - Sean Kelly Gallery|url=https://www.skny.com/artists/leandro-erlich|páxina-web=www.skny.com|data-acceso=2022-08-02|lingua=en}}</ref> O [[Centro Galego de Arte Contemporánea]] organizou obradoiros baseados nos seus traballos chamados "Non todo é o que parece".<ref>{{Cita web|título=Non Todo É O Que Parece 'Leandro Erlich'|url=http://www.imjoying.com/events/e67f15ea-9ec0-4bc9-9efd-65b9fb87d221|páxina-web=Imjoying|data-acceso=2022-08-02|lingua=}}</ref> == Premios e recoñecementos == Foi premiado pola Fundación Joan Mitchell ([[2001]]); [[UNESCO]] da Bienal de [[Istambul]] (2001); premio Leonardo do Museo Nacional de Belas Artes de Buenos Aires ([[2000]]); Premio Eliza, Core Program Museum of Fine Arts, [[Houston, Texas|Houston]] ([[1998]]). == Galería == <gallery mode="packed" heights="120" caption="Imaxes de obras"> Ficheiro:Obelisco sin punta Leandro Erlich.JPG|''[[Obelisco]] sin punta''. Ficheiro:Cmglee London Dalston House.jpg|''Dalston House'' instalación de L. Erlich en xullo de [[2013]] Ficheiro:Cmglee London Dalston House side.jpg|''Dalston House'' dende outro ángulo Ficheiro:Swimming pool courtyard, 21st Century Museum of Contemporary Art.jpg|alt=|Instalación ''Piscina'' no 21st Century Museum of Contemporary Art, [[Kanazawa]], [[Xapón]] Ficheiro:スイミング・プール レアンドロ・エルリッヒ４.JPG Ficheiro:1 Chome Hirosaka, Kanazawa-shi, Ishikawa-ken 920-0962, Japan - panoramio (2).jpg|''Piscina'', desde abaixo </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.rtve.es/play/videos/la-tarde-en-24h/la-hora-cultural-en-24-h-24-02-17/3925368/ Leandro Erlich e Rubén Grilo no programa ''La tarde en 24h: La hora cultural''] en [[Radio Televisión Española|RTVE Play]] {{Arte en progreso}} {{commonscat}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Arte contemporánea]] 75g5htgrj4tio8pm90z2eroeiiai58a 0 571362 6148761 2022-08-02T19:36:15Z Xoio 22795 1ª edición con infomacións da wiki en castelán, e das referencias wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Umbra krameri'' | image = Umbra krameri.jpg | image_width = 250px | image2 = Umbra krameri Lápi póc.jpg | image2_width = 250px | status = VU | status_ref =<ref name=U>Freyhof, J. (2011): [https://www.iucnredlist.org/species/22730/9380477 ''Umbra krameri''] na ''[[UICN|Lista vermella]]'' da [[UICN]]. Versión 2022-1. Consultada o 2 de agosto de 2022.</ref> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = [[Protacanthopterygii]] | ordo = [[Esociformes]] | familia = [[Umbridae]] | genus = [[Umbra (xénero)|Umbra]] | species = '''U. krameri''' | binomial = '''Umbra krameri''' | binomial_authority = [[Johann Julius Walbaum|Walbaum]], [[1792]] | synonyms = :''Véxase o texto'' }} '''''Umbra krameri''''' é unha [[especie]] de [[peixe]] [[dulciacuícola]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[esociformes]], que é o [[especie tipo|tipo]] da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[úmbridos]]. == Taxonomía == === Descrición === A especie foi descrita en [[1792]] polo [[médico]], [[naturalista]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Alemaña|alemán]] [[Johann Julius Walbaum]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154237 ''Umbra krameri'' Walbaum, 1792] no [[WoRMS]]. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> === Sinónimos === Ademais de polo nome actualmente válido, a especie coñeceuse tamén polos sinónimos:<ref name=W/> *''Cyprinodon umbra'' <small>Cuvier, 1829</small> *''Umbra canina'' <small>Károli, 1882</small> *''Umbra krameri'' <small>Fitzinger, 1832</small> *''Umbra krameri pavlovi'' <small>Kux & Libosvarsky, 1957</small> *''Umbra lucifuga'' <small>Gronow, 1854</small> == Características == Coa [[morfoloxía (bioloxía)|morfoloxía]] do [[corpo]] similar ao resto das especies da súa familia, a lonxitude máxima descrita foi de 17 cm,<ref name='Povz'>Povz, M., 1995. "Threatened fishes of the world: Umbra krameriWalbaum, 1792 (Umbridae)". ''Environ. Biol. Fish.'' '''43''' (3): 232.</ref> aínda que a lonxitude media normal é moito máis pequena, duns 5 cm.<ref>Muus, B. J. e P. Dahlström (1968): "Süßwasserfische". ''BLV Verlagsgesellschaft''.</ref> == Distribución, hábitat e bioloxía == ''Umbra krameri'' distribúese por [[Europa]], nas concas hidrográficas dos ríos [[Danubio]] e [[Dniéster]], aínda que podemos velo máis facilmente en [[acuario (recipiente)|acuarios]], xa que se comercializa para o seu uso en acuarioloxía.<ref name='FishBase'>Kottelat, M., 1997. "European freshwater fishes". ''Biologia'' '''52''', Suppl. 5:1-271.</ref> Encóntrase en [[Austria]], [[Bosnia Herzegovina]], [[Bulgaria]], [[Croacia]], [[Eslovaquia]], [[Eslovenia]], [[Hungría]], [[Moldavia]], [[Montenegro]], a [[República Checa]], [[Romenia]], [[Serbia]] e [[Ucraína]].<ref name=U/> É unha especie [[bentos|bentopeláxica]] de [[río]], non [[migración animal|migradora]], que prefire un rango de [[pH]] entre 6 e 6,5.<ref name='FishBase'/> Resiste unha ampla variedade de [[temperatura]]s entre os 5 e os 24 ºC.<ref name='Povz'/> Habita nas [[Canle (enxeñaría)|canles]] de [[irrigación]] pequenos e nas augas lentas e/ou estancadas con densa vexetación; é moi territorial, alimentándose no seu territorio de [[plancto]] de [[crustáceo]]s de gran tamaño e de [[larva]]s de [[invertebrados]].<ref name='Povz'/> == Estado de conservación == A especie encóntrase en estado vulnerable, debido á destrución de seus [[hábitat]]s, as novas técnicas agrícolas de irrigación e á desaparición das antigas gabias de rego nas que proliferaba, as restricións ás inundacións dos ríos, á presión debida á reintroducción de especies exóticas de peixes, e pola [[polución]] [[química]].<ref name=U/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Wikispecies}} === Bibliografía === * Nelson, J. S. (2016): ''Fishes of the world''. 5ª edición. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 978-1-1183-4233-6. === Outros artigos === * [[Esociformes]] * [[Úmbridos]] === Ligazóns externas === * [http://filaman.ifm-geomar.de/Photos/ThumbnailsSummary.php?ID=4670 Fotografías de ''Umbra krameri'' en [[FishBase]]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esociformes]] 221i11soz1c62g0zv8wpzvrjfcs1hyx 6148763 6148761 2022-08-02T19:38:24Z Xoio 22795 arranxiños wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Umbra krameri'' | image = Umbra krameri.jpg | image_width = 250px | image2 = Umbra krameri Lápi póc.jpg | image2_width = 250px | status = VU | status_ref =<ref name=U>Freyhof, J. (2011): [https://www.iucnredlist.org/species/22730/9380477 ''Umbra krameri''] na ''[[UICN|Lista vermella]]'' da [[UICN]]. Versión 2022-1. Consultada o 2 de agosto de 2022.</ref> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = [[Protacanthopterygii]] | ordo = [[Esociformes]] | familia = [[Umbridae]] | genus = [[Umbra (xénero)|Umbra]] | species = '''U. krameri''' | binomial = '''Umbra krameri''' | binomial_authority = [[Johann Julius Walbaum|Walbaum]], [[1792]] | synonyms = :''Véxase o texto'' }} '''''Umbra krameri''''' é unha [[especie]] de [[peixe]] [[dulciacuícola]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[esociformes]], que é o [[especie tipo|tipo]] da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[úmbridos]]. == Taxonomía == === Descrición === A especie foi descrita en [[1792]] polo [[médico]], [[naturalista]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Alemaña|alemán]] [[Johann Julius Walbaum]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154237 ''Umbra krameri'' Walbaum, 1792] no [[WoRMS]]. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> === Sinónimos === Ademais de polo nome actualmente válido, a especie coñeceuse tamén polos sinónimos:<ref name=W/> *''Cyprinodon umbra'' <small>Cuvier, 1829</small> *''Umbra canina'' <small>Károli, 1882</small> *''Umbra krameri'' <small>Fitzinger, 1832</small> *''Umbra krameri pavlovi'' <small>Kux & Libosvarsky, 1957</small> *''Umbra lucifuga'' <small>Gronow, 1854</small> == Características == Coa [[morfoloxía (bioloxía)|morfoloxía]] do [[corpo]] similar ao resto das especies da súa familia, a lonxitude máxima descrita foi de 17 cm,<ref name='Povz'>Povz, M. (1995): "Threatened fishes of the world: ''Umbra krameri'' Walbaum, 1792 (Umbridae)". ''Environ. Biol. Fish.'' '''43''' (3): 232.</ref> aínda que a lonxitude media normal é moito máis pequena, duns 5 cm.<ref>Muus, B. J. e P. Dahlström (1968): "Süßwasserfische". ''BLV Verlagsgesellschaft''.</ref> == Distribución, hábitat e bioloxía == ''Umbra krameri'' distribúese por [[Europa]], nas concas hidrográficas dos ríos [[Danubio]] e [[Dniéster]], aínda que podemos velo máis facilmente en [[acuario (recipiente)|acuarios]], xa que se comercializa para o seu uso en acuarioloxía.<ref name='FishBase'>Kottelat, M., 1997. "European freshwater fishes". ''Biologia'' '''52''', Suppl. 5:1-271.</ref> Encóntrase en [[Austria]], [[Bosnia Herzegovina]], [[Bulgaria]], [[Croacia]], [[Eslovaquia]], [[Eslovenia]], [[Hungría]], [[Moldavia]], [[Montenegro]], a [[República Checa]], [[Romenia]], [[Serbia]] e [[Ucraína]].<ref name=U/> É unha especie [[bentos|bentopeláxica]] de [[río]], non [[migración animal|migradora]], que prefire un rango de [[pH]] entre 6 e 6,5.<ref name='FishBase'/> Resiste unha ampla variedade de [[temperatura]]s entre os 5 e os 24 ºC.<ref name='Povz'/> Habita nas [[Canle (enxeñaría)|canles]] de [[irrigación]] pequenos e nas augas lentas e/ou estancadas con densa vexetación; é moi territorial, alimentándose no seu territorio de [[plancto]] de [[crustáceo]]s de gran tamaño e de [[larva]]s de [[invertebrados]].<ref name='Povz'/> == Estado de conservación == A especie encóntrase en estado vulnerable, debido á destrución de seus [[hábitat]]s, as novas técnicas agrícolas de irrigación e á desaparición das antigas gabias de rego nas que proliferaba, as restricións ás inundacións dos ríos, á presión debida á reintroducción de especies exóticas de peixes, e pola [[polución]] [[química]].<ref name=U/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Wikispecies}} === Bibliografía === * Nelson, J. S. (2016): ''Fishes of the world''. 5ª edición. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 978-1-1183-4233-6. === Outros artigos === * [[Esociformes]] * [[Úmbridos]] === Ligazóns externas === * [http://filaman.ifm-geomar.de/Photos/ThumbnailsSummary.php?ID=4670 Fotografías de ''Umbra krameri'' en [[FishBase]]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esociformes]] 3n1jnic6ncnf3kxw69xvmslnn1gi9hi 6148765 6148763 2022-08-02T19:39:40Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Umbra krameri'' | image = Umbra krameri.jpg | image_width = 250px | image2 = Umbra krameri Lápi póc.jpg | image2_width = 250px | status = VU | status_ref =<ref name=U>Freyhof, J. (2011): [https://www.iucnredlist.org/species/22730/9380477 ''Umbra krameri''] na ''[[UICN|Lista vermella]]'' da [[UICN]]. Versión 2022-1. Consultada o 2 de agosto de 2022.</ref> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = [[Protacanthopterygii]] | ordo = [[Esociformes]] | familia = [[Umbridae]] | genus = [[Umbra (xénero)|Umbra]] | species = '''U. krameri''' | binomial = '''Umbra krameri''' | binomial_authority = [[Johann Julius Walbaum|Walbaum]], [[1792]] | synonyms = :''Véxase o texto'' }} '''''Umbra krameri''''' é unha [[especie]] de [[peixe]] [[dulciacuícola]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[esociformes]], que é o [[especie tipo|tipo]] da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[úmbridos]]. == Taxonomía == === Descrición === A especie foi descrita en [[1792]] polo [[médico]], [[naturalista]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Alemaña|alemán]] [[Johann Julius Walbaum]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154237 ''Umbra krameri'' Walbaum, 1792] no [[WoRMS]]. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> === Sinónimos === Ademais de polo nome actualmente válido, a especie coñeceuse tamén polos sinónimos:<ref name=W/> *''Cyprinodon umbra'' <small>Cuvier, 1829</small> *''Umbra canina'' <small>Károli, 1882</small> *''Umbra krameri'' <small>Fitzinger, 1832</small> *''Umbra krameri pavlovi'' <small>Kux & Libosvarsky, 1957</small> *''Umbra lucifuga'' <small>Gronow, 1854</small> == Características == Coa [[morfoloxía (bioloxía)|morfoloxía]] do [[corpo]] similar ao resto das especies da súa familia, a lonxitude máxima descrita foi de 17 cm,<ref name='Povz'>Povz, M. (1995): "Threatened fishes of the world: ''Umbra krameri'' Walbaum, 1792 (Umbridae)". ''Environ. Biol. Fish.'' '''43''' (3): 232.</ref> aínda que a lonxitude media normal é moito máis pequena, duns 5 cm.<ref>Muus, B. J. e P. Dahlström (1968): "Süßwasserfische". ''BLV Verlagsgesellschaft''.</ref> == Distribución, hábitat e bioloxía == ''Umbra krameri'' distribúese por [[Europa]], nas concas hidrográficas dos ríos [[Danubio]] e [[Dniéster]], aínda que podemos vela máis facilmente en [[acuario (recipiente)|acuarios]], xa que se comercializa para o seu uso en acuarioloxía.<ref name='FishBase'>Kottelat, M., 1997. "European freshwater fishes". ''Biologia'' '''52''', Suppl. 5:1-271.</ref> Encóntrase en [[Austria]], [[Bosnia Herzegovina]], [[Bulgaria]], [[Croacia]], [[Eslovaquia]], [[Eslovenia]], [[Hungría]], [[Moldavia]], [[Montenegro]], a [[República Checa]], [[Romenia]], [[Serbia]] e [[Ucraína]].<ref name=U/> É unha especie [[bentos|bentopeláxica]] de [[río]], non [[migración animal|migradora]], que prefire un rango de [[pH]] entre 6 e 6,5.<ref name='FishBase'/> Resiste unha ampla variedade de [[temperatura]]s entre os 5 e os 24 ºC.<ref name='Povz'/> Habita nas [[Canle (enxeñaría)|canles]] de [[irrigación]] pequenos e nas augas lentas e/ou estancadas con densa vexetación; é moi territorial, alimentándose no seu territorio de [[plancto]] de [[crustáceo]]s de gran tamaño e de [[larva]]s de [[invertebrados]].<ref name='Povz'/> == Estado de conservación == A especie encóntrase en estado vulnerable, debido á destrución de seus [[hábitat]]s, as novas técnicas agrícolas de irrigación e á desaparición das antigas gabias de rego nas que proliferaba, as restricións ás inundacións dos ríos, á presión debida á reintroducción de especies exóticas de peixes, e pola [[polución]] [[química]].<ref name=U/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Wikispecies}} === Bibliografía === * Nelson, J. S. (2016): ''Fishes of the world''. 5ª edición. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 978-1-1183-4233-6. === Outros artigos === * [[Esociformes]] * [[Úmbridos]] === Ligazóns externas === * [http://filaman.ifm-geomar.de/Photos/ThumbnailsSummary.php?ID=4670 Fotografías de ''Umbra krameri'' en [[FishBase]]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esociformes]] bcc18xd708p7ap3fwyhijc88tkpys6d 6148771 6148765 2022-08-02T19:44:37Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Umbra krameri'' | image = Umbra krameri.jpg | image_width = 250px | image2 = Umbra krameri Lápi póc.jpg | image2_width = 250px | status = VU | status_ref =<ref name=U>Freyhof, J. (2011): [https://www.iucnredlist.org/species/22730/9380477 ''Umbra krameri''] na ''[[UICN|Lista vermella]]'' da [[UICN]]. Versión 2022-1. Consultada o 2 de agosto de 2022.</ref> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = [[Protacanthopterygii]] | ordo = [[Esociformes]] | familia = [[Umbridae]] | genus = [[Umbra (xénero)|Umbra]] | species = '''U. krameri''' | binomial = '''Umbra krameri''' | binomial_authority = [[Johann Julius Walbaum|Walbaum]], [[1792]] | synonyms = :''Véxase o texto'' }} '''''Umbra krameri''''' é unha [[especie]] de [[peixe]] [[dulciacuícola]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[esociformes]], que é o [[especie tipo|tipo]] da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[úmbridos]]. == Taxonomía == === Descrición === A especie foi descrita en [[1792]] polo [[médico]], [[naturalista]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Alemaña|alemán]] [[Johann Julius Walbaum]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=154237 ''Umbra krameri'' Walbaum, 1792] no [[WoRMS]]. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> === Sinónimos === Ademais de polo nome actualmente válido, a especie coñeceuse tamén polos sinónimos:<ref name=W/> *''Cyprinodon umbra'' <small>Cuvier, 1829</small> *''Umbra canina'' <small>Károli, 1882</small> *''Umbra krameri'' <small>Fitzinger, 1832</small> *''Umbra krameri pavlovi'' <small>Kux & Libosvarsky, 1957</small> *''Umbra lucifuga'' <small>Gronow, 1854</small> == Características == Coa [[morfoloxía (bioloxía)|morfoloxía]] do [[corpo]] similar ao resto das especies da súa familia, a lonxitude máxima descrita foi de 17 cm,<ref name='Povz'>Povz, M. (1995): "Threatened fishes of the world: ''Umbra krameri'' Walbaum, 1792 (Umbridae)". ''Environ. Biol. Fish.'' '''43''' (3): 232.</ref> aínda que a lonxitude media normal é moito máis pequena, duns 5 cm.<ref>Muus, B. J. e P. Dahlström (1968): "Süßwasserfische". ''BLV Verlagsgesellschaft''.</ref> == Distribución, hábitat e bioloxía == ''Umbra krameri'' distribúese por [[Europa]], nas concas hidrográficas dos ríos [[Danubio]] e [[Dniéster]], aínda que podemos vela máis facilmente en [[acuario (recipiente)|acuarios]], xa que se comercializa para o seu uso en acuarioloxía.<ref name='FishBase'>Kottelat, M., 1997. "European freshwater fishes". ''Biologia'' '''52''', Suppl. 5:1-271.</ref> Encóntrase en [[Austria]], [[Bosnia Herzegovina]], [[Bulgaria]], [[Croacia]], [[Eslovaquia]], [[Eslovenia]], [[Hungría]], [[Moldavia]], [[Montenegro]], a [[República Checa]], [[Romenia]], [[Serbia]] e [[Ucraína]].<ref name=U/> É unha especie [[bentos|bentopeláxica]] de [[río]], non [[migración animal|migradora]], que prefire un rango de [[pH]] entre 6 e 6,5.<ref name='FishBase'/> Resiste unha ampla variedade de [[temperatura]]s entre os 5 e os 24 ºC.<ref name='Povz'/> Habita nas [[Canle (enxeñaría)|canles]] de [[irrigación]] pequenos e nas augas lentas e/ou estancadas con densa vexetación; é moi territorial, alimentándose no seu territorio de [[plancto]] de [[crustáceo]]s de gran tamaño e de [[larva]]s de [[invertebrados]].<ref name='Povz'/> == Estado de conservación == A especie encóntrase en estado vulnerable, debido á destrución de seus [[hábitat]]s, as novas técnicas agrícolas de irrigación e á desaparición das antigas gabias de rego nas que proliferaba, as restricións ás inundacións dos ríos, á presión debida á reintroducción de especies exóticas de peixes, e pola [[polución]] [[química]].<ref name=U/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Wikispecies}} === Bibliografía === * Nelson, J. S. (2016): ''Fishes of the world''. 5ª edición. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 978-1-1183-4233-6. === Outros artigos === * [[Esociformes]] * [[Úmbridos]] === Ligazóns externas === * [https://www.fishbase.ca/summary/4670 ''Umbra krameri'' Walbaum, 1792] en [[FishBase]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esociformes]] 20a9h8iibkrzzwo9bjl7osy8mnrm5uq 1 571363 6148774 2022-08-02T19:46:57Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{BPV}}{{Traducido de|ca|Leandro Elrich}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{BPV}}{{Traducido de|ca|Leandro Elrich}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 19:46 (UTC) q24ub0vi540ttmsmgvyzk4vxqd5n4gl 6148782 6148774 2022-08-02T20:11:32Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{BPV}}{{Traducido de|ca|Leandro Elrich}} {{visitas}} lwa5nwhnvw7r86ztxy33391pku5ehkr 1 571364 6148783 2022-08-02T20:14:12Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{BPV}}{{Traducido de|ru|Брисон Гераклейский|18 de febreiro|91015885}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{BPV}}{{Traducido de|ru|Брисон Гераклейский|18 de febreiro|91015885}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 20:14 (UTC) q24cnwusdl6ltomlzu450a1uvxae7v3 6148784 6148783 2022-08-02T20:14:31Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|ru|Брисон Гераклейский|18 de febreiro|91015885}} {{visitas}} rwk1nb8yaaj633h8x5wo5wru37ejuum 0 571365 6148800 2022-08-02T20:53:32Z HombreDHojalata 5863 HombreDHojalata moveu a páxina "[[Jennie Patrick]]" a "[[Jennie R. Patrick]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Jennie R. Patrick]] fg0z4g81md7vz3aaloqngpi7h8mqi2m 1 571366 6148802 2022-08-02T20:53:32Z HombreDHojalata 5863 HombreDHojalata moveu a páxina "[[Conversa:Jennie Patrick]]" a "[[Conversa:Jennie R. Patrick]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Conversa:Jennie R. Patrick]] 7yp4kkeb0unndwur276ysl3ne50jt31 0 571367 6148803 2022-08-02T20:53:57Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:pt:Special:Redirect/revision/63231192|Língua filipina]]" wikitext text/x-wiki {{Info lingua|nome=Filipino|nomenativo=''Pilipino''|estados={{flag|Filipinas}}|falantes=Total: 90 millóns<ref name = "Census"> {{cita libro |url=http://www.census.gov.ph/data/sectordata/sr05153tx.html |título=Results from the 2000 Census of Population and Housing: Educational Characteristics of the Filipinos |publicado=National Statistics Office |data=18 de marzo de 2005 |acessodata=2008-01-21 |arquivourl=https://web.archive.org/web/20080127174205/http://www.census.gov.ph/data/sectordata/sr05153tx.html |arquivodata=2008-01-27 |urlmorta=yes }} </ref> <br />1ª língua: 25 milhões<ref>{{Citar web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=PH |título=Languages of Philippines |autor= |data= |obra= |publicado=[[Ethnologue]] |acessodata=3 de setembro de 2010}}</ref><br /> 2ª língua: mais de 60 millóns|fam2=[[Linguas malaio-polinesias|Malaio-polinesia]]|fam3=Borneano-filipina|fam4=Central Filipina|fam5=[[Tagalo]]|escrita=[[Alfabeto latino]] ([[alfabeto filipino]])|oficial=Filipinas|regulador=''Komisyon sa Wikang Pilipino'' (Comisión para o Idioma Filipino)|iso2=fil|iso3=fil}} O '''filipino''' (antes chamado ''pilipino'' ) é unha das [[Lingua natural|linguas]] oficiais da [[Filipinas|República de Filipinas]], xunto co [[Lingua inglesa|inglés]]. Aínda así, hai unha gran riqueza étnico-lingüística no vasto arquipélago-nación do [[sueste asiático]] e hai, segundo as estimacións, case un centenar de linguas e dialectos repartidos polas illas e illotes do país. O filipino forma parte da familia [[Linguas malaio-polinesias|malaio-polinesia]] e é, ''[[de facto]]'', o [[Lingua tagala|tagalo]] [[Lingua estándar|estándar]]. == Características == Aínda que a lingua filipina ten os seus fundamentos no [[Lingua tagala|tagalo]], a lingua nativa predominante na rexión de [[Manila]], tamén sufriu unha influencia moi forte do [[Lingua castelá|castelán]], precisamente porque Manila foi a sede da ocupación pola [[Coroa de Castela]], que durou máis de 330 anos. As influencias ibéricas foron tan fortes que, aínda hoxe, máis do 80% da poboación de [[Filipinas]] é [[Igrexa católica|católica]]. Na linguaxe, por citar un exemplo concreto, cando a xente se atopa na súa vida diaria, adoita saúdarse cun ''Como está (pare)?'' ou ''Como está (mare)'' ou mesmo ''Como está (pogui)'' etc. (dependendo de quen se atopen: un amigo, un coñecido, etc.). É evidente, polo tanto, a existencia de notables vínculos culturais entre os filipinófonos e as culturas ibéricas e mesmo latinoamericanas. == Historia == Durante boa parte da primeira metade do século pasado, a presenza dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en [[Filipinas]] e a implantación dun sistema educativo baseado no modelo norteamericano fixo que a lingua inglesa tamén chegase a ter unha forte influencia na lingua filipina e sobre a cultura do país... Como consecuencia, hoxe fálase da existencia dun dialecto informal - ''o taglish'' (do ''tagalo'' mesturado co ''inglés'' ). A lingua e a cultura das [[illas Filipinas]] tamén absorberon marcadas influencias das culturas, etnias e linguas dos pobos cos que comerciaron antes do período do colonialismo castelán (por exemplo, [[Lingua árabe|árabe]], [[Lingua chinesa|chinés]] e outras linguas asiáticas). Hoxe, os cidadáns filipinos levan a súa lingua nacional filipina a todos os continentes do mundo, especialmente nos países máis ricos de [[Europa]], [[América do Norte]], [[Oriente Medio]] e [[Asia]], onde a man de obra nacional é máis cara que na maioría dos países do mundo, especialmente no seu Estado de orixe. == Falantes no estranxeiro == Nos Estados Unidos, cidades como [[Nova York]], [[Os Ánxeles|Los Ángeles]], [[San Francisco]] e [[Seattle]] teñen notables comunidades de inmigrantes e/ou descendentes de persoas da República de Filipinas. En certos países do mundo fálase da existencia de traballadores estranxeiros, entre eles filipinas, que se di que traballan en condicións de escravitude ou semiescravitude (sobre todo nos países de Oriente Medio). == Mostra de texto == “Artigo 1 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos '''Versión 1''' ''Ang lahat ng tao'y isinilang na malaya at pantay-pantay sa karangalan at mga karapatan. Sila'y pinagkalooban ng katwiran at budhi at dapat magpalagayan ang isa't isa sa diwa ng pagkakapatiran''. '''Versión 2''' ''Ang lahat ng tao ay ipinanganak na malaya at parepareho sa dignidad at mga karapatan. Sila ay binigyan ng katwiran at konsensiya at dapat makitungo sa isa't isa sa espiritu ng pagkakapatiran''. '''[[Lingua galega|Galego]]''' Todos os seres humanos nacen libres e iguais en dignidade e dereitos. Están dotados de razón e conciencia e deben actuar uns cos outros con espírito de fraternidade. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Diasistema]] * [[Lingua tagala]] * [[Filipinas]] === Ligazóns externas === * {{Ligazón||http://www.omniglot.com/news/index.htm|Omniglot.com - Língua e escrita - Filipino}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Lingua filipina]] idg1ganshybb76ia0hwgemwsrqr1jux 6148806 6148803 2022-08-02T20:54:58Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Info lingua|nome=Filipino|nomenativo=''Pilipino''|estados={{flag|Filipinas}}|falantes=Total: 90 millóns<ref name = "Census"> {{cita libro |url=http://www.census.gov.ph/data/sectordata/sr05153tx.html |título=Results from the 2000 Census of Population and Housing: Educational Characteristics of the Filipinos |publicado=National Statistics Office |data=18 de marzo de 2005 |acessodata=2008-01-21 |arquivourl=https://web.archive.org/web/20080127174205/http://www.census.gov.ph/data/sectordata/sr05153tx.html |arquivodata=2008-01-27 |urlmorta=yes }} </ref> <br />1ª lingua: 25 millóns<ref>{{Citar web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=PH |título=Languages of Philippines |autor= |data= |obra= |publicado=[[Ethnologue]] |acessodata=3 de setembro de 2010}}</ref><br /> 2ª lingua: mais de 60 millóns|fam2=[[Linguas malaio-polinesias|Malaio-polinesia]]|fam3=Borneano-filipina|fam4=Central Filipina|fam5=[[Tagalo]]|escrita=[[Alfabeto latino]] ([[alfabeto filipino]])|oficial=Filipinas|regulador=''Komisyon sa Wikang Pilipino'' (Comisión para o Idioma Filipino)|iso2=fil|iso3=fil}} O '''filipino''' (antes chamado ''pilipino'' ) é unha das [[Lingua natural|linguas]] oficiais da [[Filipinas|República de Filipinas]], xunto co [[Lingua inglesa|inglés]]. Aínda así, hai unha gran riqueza étnico-lingüística no vasto arquipélago-nación do [[sueste asiático]] e hai, segundo as estimacións, case un centenar de linguas e dialectos repartidos polas illas e illotes do país. O filipino forma parte da familia [[Linguas malaio-polinesias|malaio-polinesia]] e é, ''[[de facto]]'', o [[Lingua tagala|tagalo]] [[Lingua estándar|estándar]]. == Características == Aínda que a lingua filipina ten os seus fundamentos no [[Lingua tagala|tagalo]], a lingua nativa predominante na rexión de [[Manila]], tamén sufriu unha influencia moi forte do [[Lingua castelá|castelán]], precisamente porque Manila foi a sede da ocupación pola [[Coroa de Castela]], que durou máis de 330 anos. As influencias ibéricas foron tan fortes que, aínda hoxe, máis do 80% da poboación de [[Filipinas]] é [[Igrexa católica|católica]]. Na linguaxe, por citar un exemplo concreto, cando a xente se atopa na súa vida diaria, adoita saúdarse cun ''Como está (pare)?'' ou ''Como está (mare)'' ou mesmo ''Como está (pogui)'' etc. (dependendo de quen se atopen: un amigo, un coñecido, etc.). É evidente, polo tanto, a existencia de notables vínculos culturais entre os filipinófonos e as culturas ibéricas e mesmo latinoamericanas. == Historia == Durante boa parte da primeira metade do século pasado, a presenza dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en [[Filipinas]] e a implantación dun sistema educativo baseado no modelo norteamericano fixo que a lingua inglesa tamén chegase a ter unha forte influencia na lingua filipina e sobre a cultura do país... Como consecuencia, hoxe fálase da existencia dun dialecto informal - ''o taglish'' (do ''tagalo'' mesturado co ''inglés'' ). A lingua e a cultura das [[illas Filipinas]] tamén absorberon marcadas influencias das culturas, etnias e linguas dos pobos cos que comerciaron antes do período do colonialismo castelán (por exemplo, [[Lingua árabe|árabe]], [[Lingua chinesa|chinés]] e outras linguas asiáticas). Hoxe, os cidadáns filipinos levan a súa lingua nacional filipina a todos os continentes do mundo, especialmente nos países máis ricos de [[Europa]], [[América do Norte]], [[Oriente Medio]] e [[Asia]], onde a man de obra nacional é máis cara que na maioría dos países do mundo, especialmente no seu Estado de orixe. == Falantes no estranxeiro == Nos Estados Unidos, cidades como [[Nova York]], [[Os Ánxeles|Los Ángeles]], [[San Francisco]] e [[Seattle]] teñen notables comunidades de inmigrantes e/ou descendentes de persoas da República de Filipinas. En certos países do mundo fálase da existencia de traballadores estranxeiros, entre eles filipinas, que se di que traballan en condicións de escravitude ou semiescravitude (sobre todo nos países de Oriente Medio). == Mostra de texto == “Artigo 1 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos '''Versión 1''' ''Ang lahat ng tao'y isinilang na malaya at pantay-pantay sa karangalan at mga karapatan. Sila'y pinagkalooban ng katwiran at budhi at dapat magpalagayan ang isa't isa sa diwa ng pagkakapatiran''. '''Versión 2''' ''Ang lahat ng tao ay ipinanganak na malaya at parepareho sa dignidad at mga karapatan. Sila ay binigyan ng katwiran at konsensiya at dapat makitungo sa isa't isa sa espiritu ng pagkakapatiran''. '''[[Lingua galega|Galego]]''' Todos os seres humanos nacen libres e iguais en dignidade e dereitos. Están dotados de razón e conciencia e deben actuar uns cos outros con espírito de fraternidade. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Diasistema]] * [[Lingua tagala]] * [[Filipinas]] === Ligazóns externas === * {{Ligazón||http://www.omniglot.com/news/index.htm|Omniglot.com - lingua e escrita - Filipino}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Lingua filipina]] cdk6pu6wf7jmkka3ijfyuo5hvq716q7 6148808 6148806 2022-08-02T20:58:18Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Info lingua|nome=Filipino|nomenativo=''Pilipino''|estados={{flag|Filipinas}}|falantes=Total: 90 millóns<ref name = "Census"> <ref>{{Cita web|título=EDUCATIONAL CHARACTERISTICS OF THE FILIPINOS|url=https://web.archive.org/web/20080127174205/http://www.census.gov.ph/data/sectordata/sr05153tx.html|páxina-web=web.archive.org|data=2008-01-27|data-acceso=2022-08-02}}</ref> <br />1ª lingua: 25 millóns<ref>{{Citar web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=PH |título=Languages of Philippines |autor= |data= |obra= |publicado=[[Ethnologue]] |acessodata=3 de setembro de 2010}}</ref><br /> 2ª lingua: mais de 60 millóns|fam2=[[Linguas malaio-polinesias|Malaio-polinesia]]|fam3=Borneano-filipina|fam4=Central Filipina|fam5=[[Tagalo]]|escrita=[[Alfabeto latino]] ([[alfabeto filipino]])|oficial=Filipinas|regulador=''Komisyon sa Wikang Pilipino'' (Comisión para o Idioma Filipino)|iso2=fil|iso3=fil}} O '''filipino''' (antes chamado ''pilipino'' ) é unha das [[Lingua natural|linguas]] oficiais da [[Filipinas|República de Filipinas]], xunto co [[Lingua inglesa|inglés]]. Aínda así, hai unha gran riqueza étnico-lingüística no vasto arquipélago-nación do [[sueste asiático]] e hai, segundo as estimacións, case un centenar de linguas e dialectos repartidos polas illas e illotes do país. O filipino forma parte da familia [[Linguas malaio-polinesias|malaio-polinesia]] e é, ''[[de facto]]'', o [[Lingua tagala|tagalo]] [[Lingua estándar|estándar]]. == Características == Aínda que a lingua filipina ten os seus fundamentos no [[Lingua tagala|tagalo]], a lingua nativa predominante na rexión de [[Manila]], tamén sufriu unha influencia moi forte do [[Lingua castelá|castelán]], precisamente porque Manila foi a sede da ocupación pola [[Coroa de Castela]], que durou máis de 330 anos. As influencias ibéricas foron tan fortes que, aínda hoxe, máis do 80% da poboación de [[Filipinas]] é [[Igrexa católica|católica]]. Na linguaxe, por citar un exemplo concreto, cando a xente se atopa na súa vida diaria, adoita saúdarse cun ''Como está (pare)?'' ou ''Como está (mare)'' ou mesmo ''Como está (pogui)'' etc. (dependendo de quen se atopen: un amigo, un coñecido, etc.). É evidente, polo tanto, a existencia de notables vínculos culturais entre os filipinófonos e as culturas ibéricas e mesmo latinoamericanas. == Historia == Durante boa parte da primeira metade do século pasado, a presenza dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en [[Filipinas]] e a implantación dun sistema educativo baseado no modelo norteamericano fixo que a lingua inglesa tamén chegase a ter unha forte influencia na lingua filipina e sobre a cultura do país... Como consecuencia, hoxe fálase da existencia dun dialecto informal - ''o taglish'' (do ''tagalo'' mesturado co ''inglés'' ). A lingua e a cultura das [[illas Filipinas]] tamén absorberon marcadas influencias das culturas, etnias e linguas dos pobos cos que comerciaron antes do período do colonialismo castelán (por exemplo, [[Lingua árabe|árabe]], [[Lingua chinesa|chinés]] e outras linguas asiáticas). Hoxe, os cidadáns filipinos levan a súa lingua nacional filipina a todos os continentes do mundo, especialmente nos países máis ricos de [[Europa]], [[América do Norte]], [[Oriente Medio]] e [[Asia]], onde a man de obra nacional é máis cara que na maioría dos países do mundo, especialmente no seu Estado de orixe. == Falantes no estranxeiro == Nos Estados Unidos, cidades como [[Nova York]], [[Os Ánxeles|Los Ángeles]], [[San Francisco]] e [[Seattle]] teñen notables comunidades de inmigrantes e/ou descendentes de persoas da República de Filipinas. En certos países do mundo fálase da existencia de traballadores estranxeiros, entre eles filipinas, que se di que traballan en condicións de escravitude ou semiescravitude (sobre todo nos países de Oriente Medio). == Mostra de texto == “Artigo 1 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos '''Versión 1''' ''Ang lahat ng tao'y isinilang na malaya at pantay-pantay sa karangalan at mga karapatan. Sila'y pinagkalooban ng katwiran at budhi at dapat magpalagayan ang isa't isa sa diwa ng pagkakapatiran''. '''Versión 2''' ''Ang lahat ng tao ay ipinanganak na malaya at parepareho sa dignidad at mga karapatan. Sila ay binigyan ng katwiran at konsensiya at dapat makitungo sa isa't isa sa espiritu ng pagkakapatiran''. '''[[Lingua galega|Galego]]''' Todos os seres humanos nacen libres e iguais en dignidade e dereitos. Están dotados de razón e conciencia e deben actuar uns cos outros con espírito de fraternidade. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Diasistema]] * [[Lingua tagala]] * [[Filipinas]] === Ligazóns externas === * {{Ligazón||http://www.omniglot.com/news/index.htm|Omniglot.com - lingua e escrita - Filipino}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Lingua filipina]] 5x50nfi2mxtd3og6faoq6aw1mfzdr9k 6148809 6148808 2022-08-02T21:00:13Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Info lingua|nome=Filipino|nomenativo=''Pilipino''|estados={{flag|Filipinas}}|falantes=Total: 90 millóns <br />1ª lingua: 25 millóns<ref>{{Cita web|título=EDUCATIONAL CHARACTERISTICS OF THE FILIPINOS|url=https://web.archive.org/web/20080127174205/http://www.census.gov.ph/data/sectordata/sr05153tx.html|páxina-web=web.archive.org|data=2008-01-27|data-acceso=2022-08-02}}</ref> 2ª lingua: mais de 60 millóns|fam2=[[Linguas malaio-polinesias|Malaio-polinesia]]|fam3=Borneano-filipina|fam4=Central Filipina|fam5=[[Tagalo]]|escrita=[[Alfabeto latino]] ([[alfabeto filipino]])|oficial=Filipinas|regulador=''Komisyon sa Wikang Pilipino'' (Comisión para o Idioma Filipino)|iso2=fil|iso3=fil}} O '''filipino''' (antes chamado ''pilipino'' ) é unha das [[Lingua natural|linguas]] oficiais da [[Filipinas|República de Filipinas]], xunto co [[Lingua inglesa|inglés]]. Aínda así, hai unha gran riqueza étnico-lingüística no vasto arquipélago-nación do [[sueste asiático]] e hai, segundo as estimacións, case un centenar de linguas e dialectos repartidos polas illas e illotes do país. O filipino forma parte da familia [[Linguas malaio-polinesias|malaio-polinesia]] e é, ''[[de facto]]'', o [[Lingua tagala|tagalo]] [[Lingua estándar|estándar]]. == Características == Aínda que a lingua filipina ten os seus fundamentos no [[Lingua tagala|tagalo]], a lingua nativa predominante na rexión de [[Manila]], tamén sufriu unha influencia moi forte do [[Lingua castelá|castelán]], precisamente porque Manila foi a sede da ocupación pola [[Coroa de Castela]], que durou máis de 330 anos. As influencias ibéricas foron tan fortes que, aínda hoxe, máis do 80% da poboación de [[Filipinas]] é [[Igrexa católica|católica]]. Na linguaxe, por citar un exemplo concreto, cando a xente se atopa na súa vida diaria, adoita saúdarse cun ''Como está (pare)?'' ou ''Como está (mare)'' ou mesmo ''Como está (pogui)'' etc. (dependendo de quen se atopen: un amigo, un coñecido, etc.). É evidente, polo tanto, a existencia de notables vínculos culturais entre os filipinófonos e as culturas ibéricas e mesmo latinoamericanas. == Historia == Durante boa parte da primeira metade do século pasado, a presenza dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en [[Filipinas]] e a implantación dun sistema educativo baseado no modelo norteamericano fixo que a lingua inglesa tamén chegase a ter unha forte influencia na lingua filipina e sobre a cultura do país... Como consecuencia, hoxe fálase da existencia dun dialecto informal - ''o taglish'' (do ''tagalo'' mesturado co ''inglés'' ). A lingua e a cultura das [[illas Filipinas]] tamén absorberon marcadas influencias das culturas, etnias e linguas dos pobos cos que comerciaron antes do período do colonialismo castelán (por exemplo, [[Lingua árabe|árabe]], [[Lingua chinesa|chinés]] e outras linguas asiáticas). Hoxe, os cidadáns filipinos levan a súa lingua nacional filipina a todos os continentes do mundo, especialmente nos países máis ricos de [[Europa]], [[América do Norte]], [[Oriente Medio]] e [[Asia]], onde a man de obra nacional é máis cara que na maioría dos países do mundo, especialmente no seu Estado de orixe. == Falantes no estranxeiro == Nos Estados Unidos, cidades como [[Nova York]], [[Os Ánxeles|Los Ángeles]], [[San Francisco]] e [[Seattle]] teñen notables comunidades de inmigrantes e/ou descendentes de persoas da República de Filipinas. En certos países do mundo fálase da existencia de traballadores estranxeiros, entre eles filipinas, que se di que traballan en condicións de escravitude ou semiescravitude (sobre todo nos países de Oriente Medio). == Mostra de texto == “Artigo 1 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos '''Versión 1''' ''Ang lahat ng tao'y isinilang na malaya at pantay-pantay sa karangalan at mga karapatan. Sila'y pinagkalooban ng katwiran at budhi at dapat magpalagayan ang isa't isa sa diwa ng pagkakapatiran''. '''Versión 2''' ''Ang lahat ng tao ay ipinanganak na malaya at parepareho sa dignidad at mga karapatan. Sila ay binigyan ng katwiran at konsensiya at dapat makitungo sa isa't isa sa espiritu ng pagkakapatiran''. '''[[Lingua galega|Galego]]''' Todos os seres humanos nacen libres e iguais en dignidade e dereitos. Están dotados de razón e conciencia e deben actuar uns cos outros con espírito de fraternidade. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Diasistema]] * [[Lingua tagala]] * [[Filipinas]] === Ligazóns externas === * {{Ligazón||http://www.omniglot.com/news/index.htm|Omniglot.com - lingua e escrita - Filipino}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Lingua filipina]] nvmvxkk0xnb97x2fz0qbt1vzudih39x 6148816 6148809 2022-08-02T21:06:16Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Info lingua|nome=Filipino|nomenativo=''Pilipino''|estados={{flag|Filipinas}}|falantes=Total: 90 millóns <br />1ª lingua: 25 millóns<ref>{{Cita web|título=EDUCATIONAL CHARACTERISTICS OF THE FILIPINOS|url=https://web.archive.org/web/20080127174205/http://www.census.gov.ph/data/sectordata/sr05153tx.html|páxina-web=web.archive.org|data=2008-01-27|data-acceso=2022-08-02}}</ref> 2ª lingua: mais de 60 millóns|fam2=[[Linguas malaio-polinesias|Malaio-polinesia]]|fam3=Borneano-filipina|fam4=Central Filipina|fam5=[[Tagalo]]|escrita=[[Alfabeto latino]] ([[alfabeto filipino]])|oficial=Filipinas|regulador=''Komisyon sa Wikang Pilipino'' (Comisión para o Idioma Filipino)|iso2=fil|iso3=fil |status=Oficial}} O '''filipino''' (antes chamado ''pilipino'' ) é unha das [[Lingua natural|linguas]] oficiais da [[Filipinas|República de Filipinas]], xunto co [[Lingua inglesa|inglés]]. Aínda así, hai unha gran riqueza étnico-lingüística no vasto arquipélago-nación do [[sueste asiático]] e hai, segundo as estimacións, case un centenar de linguas e dialectos repartidos polas illas e illotes do país. O filipino forma parte da familia [[Linguas malaio-polinesias|malaio-polinesia]] e é, ''[[de facto]]'', o [[Lingua tagala|tagalo]] [[Lingua estándar|estándar]]. == Características == Aínda que a lingua filipina ten os seus fundamentos no [[Lingua tagala|tagalo]], a lingua nativa predominante na rexión de [[Manila]], tamén sufriu unha influencia moi forte do [[Lingua castelá|castelán]], precisamente porque Manila foi a sede da ocupación pola [[Coroa de Castela]], que durou máis de 330 anos. As influencias ibéricas foron tan fortes que, aínda hoxe, máis do 80% da poboación de [[Filipinas]] é [[Igrexa católica|católica]]. Na linguaxe, por citar un exemplo concreto, cando a xente se atopa na súa vida diaria, adoita saúdarse cun ''Como está (pare)?'' ou ''Como está (mare)'' ou mesmo ''Como está (pogui)'' etc. (dependendo de quen se atopen: un amigo, un coñecido, etc.). É evidente, polo tanto, a existencia de notables vínculos culturais entre os filipinófonos e as culturas ibéricas e mesmo latinoamericanas. == Historia == Durante boa parte da primeira metade do século pasado, a presenza dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en [[Filipinas]] e a implantación dun sistema educativo baseado no modelo norteamericano fixo que a lingua inglesa tamén chegase a ter unha forte influencia na lingua filipina e sobre a cultura do país... Como consecuencia, hoxe fálase da existencia dun dialecto informal - ''o taglish'' (do ''tagalo'' mesturado co ''inglés'' ). A lingua e a cultura das [[illas Filipinas]] tamén absorberon marcadas influencias das culturas, etnias e linguas dos pobos cos que comerciaron antes do período do colonialismo castelán (por exemplo, [[Lingua árabe|árabe]], [[Lingua chinesa|chinés]] e outras linguas asiáticas). Hoxe, os cidadáns filipinos levan a súa lingua nacional filipina a todos os continentes do mundo, especialmente nos países máis ricos de [[Europa]], [[América do Norte]], [[Oriente Medio]] e [[Asia]], onde a man de obra nacional é máis cara que na maioría dos países do mundo, especialmente no seu Estado de orixe. == Falantes no estranxeiro == Nos Estados Unidos, cidades como [[Nova York]], [[Os Ánxeles|Los Ángeles]], [[San Francisco]] e [[Seattle]] teñen notables comunidades de inmigrantes e/ou descendentes de persoas da República de Filipinas. En certos países do mundo fálase da existencia de traballadores estranxeiros, entre eles filipinas, que se di que traballan en condicións de escravitude ou semiescravitude (sobre todo nos países de Oriente Medio). == Mostra de texto == “Artigo 1 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos '''Versión 1''' ''Ang lahat ng tao'y isinilang na malaya at pantay-pantay sa karangalan at mga karapatan. Sila'y pinagkalooban ng katwiran at budhi at dapat magpalagayan ang isa't isa sa diwa ng pagkakapatiran''. '''Versión 2''' ''Ang lahat ng tao ay ipinanganak na malaya at parepareho sa dignidad at mga karapatan. Sila ay binigyan ng katwiran at konsensiya at dapat makitungo sa isa't isa sa espiritu ng pagkakapatiran''. '''[[Lingua galega|Galego]]''' Todos os seres humanos nacen libres e iguais en dignidade e dereitos. Están dotados de razón e conciencia e deben actuar uns cos outros con espírito de fraternidade. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Diasistema]] * [[Lingua tagala]] * [[Filipinas]] === Ligazóns externas === * {{Ligazón||http://www.omniglot.com/news/index.htm|Omniglot.com - lingua e escrita - Filipino}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Lingua filipina]] 2u7sbv6suzholi0scbkzoj2j545wsvv 6148817 6148816 2022-08-02T21:08:06Z Gasparoff 111586 /* Véxase tamén */ wikitext text/x-wiki {{Info lingua|nome=Filipino|nomenativo=''Pilipino''|estados={{flag|Filipinas}}|falantes=Total: 90 millóns <br />1ª lingua: 25 millóns<ref>{{Cita web|título=EDUCATIONAL CHARACTERISTICS OF THE FILIPINOS|url=https://web.archive.org/web/20080127174205/http://www.census.gov.ph/data/sectordata/sr05153tx.html|páxina-web=web.archive.org|data=2008-01-27|data-acceso=2022-08-02}}</ref> 2ª lingua: mais de 60 millóns|fam2=[[Linguas malaio-polinesias|Malaio-polinesia]]|fam3=Borneano-filipina|fam4=Central Filipina|fam5=[[Tagalo]]|escrita=[[Alfabeto latino]] ([[alfabeto filipino]])|oficial=Filipinas|regulador=''Komisyon sa Wikang Pilipino'' (Comisión para o Idioma Filipino)|iso2=fil|iso3=fil |status=Oficial}} O '''filipino''' (antes chamado ''pilipino'' ) é unha das [[Lingua natural|linguas]] oficiais da [[Filipinas|República de Filipinas]], xunto co [[Lingua inglesa|inglés]]. Aínda así, hai unha gran riqueza étnico-lingüística no vasto arquipélago-nación do [[sueste asiático]] e hai, segundo as estimacións, case un centenar de linguas e dialectos repartidos polas illas e illotes do país. O filipino forma parte da familia [[Linguas malaio-polinesias|malaio-polinesia]] e é, ''[[de facto]]'', o [[Lingua tagala|tagalo]] [[Lingua estándar|estándar]]. == Características == Aínda que a lingua filipina ten os seus fundamentos no [[Lingua tagala|tagalo]], a lingua nativa predominante na rexión de [[Manila]], tamén sufriu unha influencia moi forte do [[Lingua castelá|castelán]], precisamente porque Manila foi a sede da ocupación pola [[Coroa de Castela]], que durou máis de 330 anos. As influencias ibéricas foron tan fortes que, aínda hoxe, máis do 80% da poboación de [[Filipinas]] é [[Igrexa católica|católica]]. Na linguaxe, por citar un exemplo concreto, cando a xente se atopa na súa vida diaria, adoita saúdarse cun ''Como está (pare)?'' ou ''Como está (mare)'' ou mesmo ''Como está (pogui)'' etc. (dependendo de quen se atopen: un amigo, un coñecido, etc.). É evidente, polo tanto, a existencia de notables vínculos culturais entre os filipinófonos e as culturas ibéricas e mesmo latinoamericanas. == Historia == Durante boa parte da primeira metade do século pasado, a presenza dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] en [[Filipinas]] e a implantación dun sistema educativo baseado no modelo norteamericano fixo que a lingua inglesa tamén chegase a ter unha forte influencia na lingua filipina e sobre a cultura do país... Como consecuencia, hoxe fálase da existencia dun dialecto informal - ''o taglish'' (do ''tagalo'' mesturado co ''inglés'' ). A lingua e a cultura das [[illas Filipinas]] tamén absorberon marcadas influencias das culturas, etnias e linguas dos pobos cos que comerciaron antes do período do colonialismo castelán (por exemplo, [[Lingua árabe|árabe]], [[Lingua chinesa|chinés]] e outras linguas asiáticas). Hoxe, os cidadáns filipinos levan a súa lingua nacional filipina a todos os continentes do mundo, especialmente nos países máis ricos de [[Europa]], [[América do Norte]], [[Oriente Medio]] e [[Asia]], onde a man de obra nacional é máis cara que na maioría dos países do mundo, especialmente no seu Estado de orixe. == Falantes no estranxeiro == Nos Estados Unidos, cidades como [[Nova York]], [[Os Ánxeles|Los Ángeles]], [[San Francisco]] e [[Seattle]] teñen notables comunidades de inmigrantes e/ou descendentes de persoas da República de Filipinas. En certos países do mundo fálase da existencia de traballadores estranxeiros, entre eles filipinas, que se di que traballan en condicións de escravitude ou semiescravitude (sobre todo nos países de Oriente Medio). == Mostra de texto == “Artigo 1 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos '''Versión 1''' ''Ang lahat ng tao'y isinilang na malaya at pantay-pantay sa karangalan at mga karapatan. Sila'y pinagkalooban ng katwiran at budhi at dapat magpalagayan ang isa't isa sa diwa ng pagkakapatiran''. '''Versión 2''' ''Ang lahat ng tao ay ipinanganak na malaya at parepareho sa dignidad at mga karapatan. Sila ay binigyan ng katwiran at konsensiya at dapat makitungo sa isa't isa sa espiritu ng pagkakapatiran''. '''[[Lingua galega|Galego]]''' Todos os seres humanos nacen libres e iguais en dignidade e dereitos. Están dotados de razón e conciencia e deben actuar uns cos outros con espírito de fraternidade. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Diasistema]] * [[Lingua tagala]] * [[Linguas filipinas]] * [[Filipinas|Illas Filipinas / República de Filipinas]] === Ligazóns externas === * {{Ligazón||http://www.omniglot.com/news/index.htm|Omniglot.com - lingua e escrita - Filipino}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Lingua filipina]] joob30hu4r68m2a8smj9j7btaepie9y 4 571368 6148811 2022-08-02T21:01:34Z Drow male 59507 Aquarium Finisterrae wikitext text/x-wiki ===[[Aquarium Finisterrae]]=== <noinclude>{{Wikipedia/Votación|oculto=si}}</noinclude><!-- Cambia este modelo por {{Wikipedia/Votación pechada|resumo=|inicio=|fin=|si=|non=|neutro=|conclusión=}} ao rematar a votación --> <!-- Non edites nada do que hai por riba. Asegúrate de incluíres os motivos da túa proposta. --> :<small>''Proposto por: [[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC)''</small> :<small>''Período de votación: dende o {{#time: d-m-Y |20220802210107}} ata o <span style="color: red;">{{#time: d-m-Y |20220802210107+30 days}}</span>.''</small> *{{Info}} Artigo completo sobre o museo máis visitado da cidade da Coruña. Está completa a información sobre cada unha das salas, e ten un importante número de referencias. Está ilustrado con unha galería de imaxes das salas e dalgunha das especies representativas. --[[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC) ;A favor #{{Concordo}}. --[[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC) ;En contra ;Neutros ;Comentarios 0jo5a6yenje7zqn6r13a2qagjezkc9h 0 571369 6148818 2022-08-02T21:08:51Z HombreDHojalata 5863 Redirixida cara a "[[Santi Moar]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Santi Moar]] n3o96520aggfyc46jim61s4xg15tr13 0 571370 6148819 2022-08-02T21:09:15Z HombreDHojalata 5863 Redirixida cara a "[[Santi Moar]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Santi Moar]] n3o96520aggfyc46jim61s4xg15tr13 0 571371 6148820 2022-08-02T21:10:57Z Fendetestas 45576 Nova páxina: "{{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = ITA |país = Italia |ref_dos_detalles = |imaxe = Monza track map.svg|miniatura|Monza |pé = Trazado do circuíto de Monza. |data = 11 de setembro |ano = 2022 |nome_oficial = [[Gran Premio de Italia|Formula 1 Pirelli Gran Premio d'Italia 2022]] |carreira_nº = 16 |temporada_nº = 22 |localización = [[Circuíto de Monza]], [[Monza]],[[Italia]] |percorrido = Percorrido permanente de carreira |km_percorrido = 5´793 |distancia_en_volta..." wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = ITA |país = Italia |ref_dos_detalles = |imaxe = Monza track map.svg|miniatura|Monza |pé = Trazado do circuíto de Monza. |data = 11 de setembro |ano = 2022 |nome_oficial = [[Gran Premio de Italia|Formula 1 Pirelli Gran Premio d'Italia 2022]] |carreira_nº = 16 |temporada_nº = 22 |localización = [[Circuíto de Monza]], [[Monza]],[[Italia]] |percorrido = Percorrido permanente de carreira |km_percorrido = 5´793 |distancia_en_voltas = 53 |distancia_en_km = 306´720 |clima = |piloto_pole = |equipo_pole = |tempo_pole = |país_pole = |piloto_rápido = |equipo_rápido = |tempo_rápido = |volta_rápida = |país_rápido = |primeiro_piloto = |primeiro_equipo = |primeiro_país = |segundo_piloto = |segundo_equipo = |segundo_país = |terceiro_piloto = |terceiro_equipo = |terceiro_país = }} O '''Gran Premio de Italia de 2022''' (coñecido oficialmente como o '''Formula 1 Pirelli Gran Premio d'Italia 2022''') foi unha carreira de [[Fórmula Un]], que se celebrou o 11 de setembro de 2022 no [[Autodromo Nazionale Monza]] en [[Monza]], Italia. Foi a décimo sexta carreira do campionato de {{f1|2022}}. O noventa e dous [[Gran Premio de Italia]] e o septuaxésimo segundo Gran Premio de Italia celebrado en Monza. ===Posicións logo da carreira=== * <small>'''Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación.</small> == Notas == <references group="lower-alpha"/> ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Fórmula 1}} {{commonscat}} {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Italia]] |Ano_da_carreira = 2022 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio de Singapur de 2022]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Italia de 2021]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Italia de 2023]] }} {{F1GP 2020-29}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 2022|Italia]] [[Categoría:Gran Premio de Italia de Fórmula 1]] msg412aqg2vrmwd52zyafxdlf0yilxb 0 571372 6148826 2022-08-02T21:14:08Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:it:Special:Redirect/revision/128527622|Università delle Filippine]]" wikitext text/x-wiki {{Universidade}} A '''Universidade de Filipinas''' ( ''Unibersidad ng Pilipinas'' en [[Lingua filipina|filipino]], comunmente abreviado como '''UP''' ou coloquialmente ''Peyups'') é a universidade nacional de [[Filipinas]].<ref>{{Cita web|título=About UP - University Of The Philippines System|url=https://web.archive.org/web/20061002074413/http://www.up.edu.ph/content.php?r=2&c=2|páxina-web=web.archive.org|data=2006-10-02|data-acceso=2022-08-02}}</ref> Fundada en [[1908]] pola Lei número 1870 da Primeira [[Lexislatura]] de Filipinas, coñecida como a "Lei da Universidade" polas autoridades [[Estados Unidos de América|estadounidenses]], a universidade ofrece actualmente o maior número de programas de grao do país. A Resolución do Senado número 276 do Senado filipino recoñece a universidade como "a primeira universidade do país".<ref name="SenateCommendation">[https://www.senate.gov.ph/lisdata/67125931!.pdf Senate Resolution 276 ''A Resolution Expressing the Sense of the Senate to Honor the University of the Philippines in its Centennial Year as the nation's premier university...''], "Senate of the 14th Congress of the Republic of the Philippines". Consultado o 20 de maio de 2008. (''en inglés'')</ref> Sete dos quince [[Lista dos presidentes de Filipinas|presidentes de Filipinas]] asistiron aos cursos da universidade como estudantes de grao e posgrao.<ref>{{Cita web|título=DOST - National Academy of Science and Technology|url=https://web.archive.org/web/20090209012344/http://www.nast.dost.gov.ph/national.htm|páxina-web=web.archive.org|data=2009-02-09|data-acceso=2022-08-02}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == {{interprogetto|preposizione=sull'}} * {{Commonscat}} == Ligazóns externas == * [https://up.edu.ph/ up.edu.ph] Sitio oficial {{Control de autoridades}} [[Categoria:Voci con codice VIAF]] [[Categoria:Voci con codice ISNI]] [[Categoria:Voci con codice LCCN]] [[Categoria:Voci con codice GND]] [[Categoria:Voci con codice BNF]] [[Categoria:Voci con codice WorldCat Identities]] [[Categoria:Voci non biografiche con codici di controllo di autorità]] [[Categoría:Universidades de Filipinas]] [[Categoría:Universidades de Asia]] kq1mb5dwig1dorkexwrzn253ncjlrp4 6148862 6148826 2022-08-02T21:53:13Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Universidade}} A '''Universidade de Filipinas''' ( ''Unibersidad ng Pilipinas'' en [[Lingua filipina|filipino]], comunmente abreviado como '''UP''' ou coloquialmente ''Peyups'') é a universidade nacional de [[Filipinas]].<ref>{{Cita web|título=About UP - University Of The Philippines System|url=https://web.archive.org/web/20061002074413/http://www.up.edu.ph/content.php?r=2&c=2|páxina-web=web.archive.org|data=2006-10-02|data-acceso=2022-08-02}}</ref> == Historia == Fundada en [[1908]] pola Lei número 1870 da Primeira [[Lexislatura]] de Filipinas, coñecida como a "Lei da Universidade" polas autoridades [[Estados Unidos de América|estadounidenses]], a universidade ofrece actualmente o maior número de programas de grao do país. A Resolución do Senado número 276 do Senado filipino recoñece a universidade como "a primeira universidade do país".<ref name="SenateCommendation">[https://www.senate.gov.ph/lisdata/67125931!.pdf Senate Resolution 276 ''A Resolution Expressing the Sense of the Senate to Honor the University of the Philippines in its Centennial Year as the nation's premier university...''], "Senate of the 14th Congress of the Republic of the Philippines". Consultado o 20 de maio de 2008. (''en inglés'')</ref> Sete dos quince [[Lista dos presidentes de Filipinas|presidentes de Filipinas]] asistiron aos cursos da universidade como estudantes de grao e posgrao.<ref>{{Cita web|título=DOST - National Academy of Science and Technology|url=https://web.archive.org/web/20090209012344/http://www.nast.dost.gov.ph/national.htm|páxina-web=web.archive.org|data=2009-02-09|data-acceso=2022-08-02}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == {{Commons}} === Ligazóns externas === *[https://up.edu.ph/ up.edu.ph] Sitio oficial {{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidades de Filipinas]] [[Categoría:Universidades de Asia]] 0luahke5cgilncimbg76kq4o2m2r0kv 6148865 6148862 2022-08-02T21:56:25Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Universidade|fundación=18 de xuño de 1908|estudantes=56000}} A '''Universidade de Filipinas''' ( ''Unibersidad ng Pilipinas'' en [[Lingua filipina|filipino]], comunmente abreviado como '''UP''' ou coloquialmente ''Peyups'') é a universidade nacional de [[Filipinas]].<ref>{{Cita web|título=About UP - University Of The Philippines System|url=https://web.archive.org/web/20061002074413/http://www.up.edu.ph/content.php?r=2&c=2|páxina-web=web.archive.org|data=2006-10-02|data-acceso=2022-08-02}}</ref> == Historia == Fundada en [[1908]] pola Lei número 1870 da Primeira [[Lexislatura]] de Filipinas, coñecida como a "Lei da Universidade" polas autoridades [[Estados Unidos de América|estadounidenses]], a universidade ofrece actualmente o maior número de programas de grao do país. A Resolución do Senado número 276 do Senado filipino recoñece a universidade como "a primeira universidade do país".<ref name="SenateCommendation">[https://www.senate.gov.ph/lisdata/67125931!.pdf Senate Resolution 276 ''A Resolution Expressing the Sense of the Senate to Honor the University of the Philippines in its Centennial Year as the nation's premier university...''], "Senate of the 14th Congress of the Republic of the Philippines". Consultado o 20 de maio de 2008. (''en inglés'')</ref> Sete dos quince [[Lista dos presidentes de Filipinas|presidentes de Filipinas]] asistiron aos cursos da universidade como estudantes de grao e posgrao.<ref>{{Cita web|título=DOST - National Academy of Science and Technology|url=https://web.archive.org/web/20090209012344/http://www.nast.dost.gov.ph/national.htm|páxina-web=web.archive.org|data=2009-02-09|data-acceso=2022-08-02}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == {{Commons}} === Ligazóns externas === *[https://up.edu.ph/ up.edu.ph] Sitio oficial {{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidades de Filipinas]] [[Categoría:Universidades de Asia]] 3y1b0eah809w6sryhpe5ei61z4axmz5 0 571373 6148851 2022-08-02T21:37:23Z HombreDHojalata 5863 Redirixida cara a "[[Miriam Beizana Vigo]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Miriam Beizana Vigo]] pbr41xwnuhgiiewld04jyyg9cwezwvg 0 571374 6148878 2022-08-02T22:21:37Z Tfeliz 7596 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/143558911|Asociación de estudiantes]]" wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes'''. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dita organización mantén a súa propio local dentro da entidade educativa e dedícase a actividades sociais e culturais organizadas por e paira os estudantes, asumindo tamén o papel de dar ou facilitar apoio académico aos estudantes. {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> luk42baexjh8t6uf7g3pdvzkxsb3c67 6148884 6148878 2022-08-02T22:38:32Z Tfeliz 7596 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/143558911|Asociación de estudiantes]]" wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. Os '''consellos estudantís''' son manexados por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen.<ref>{{Cita web|url=http://www.colombiaaprende.edu.co/html/home/1592/article-228195.html|título=Gobierno Escolar y Participación|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160327090351/http://www.colombiaaprende.edu.co/html/home/1592/article-228195.html|dataarquivo=27 de marzo de 2016}}</ref> {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> tub6vtswdhfkdqxucs52hw4zn3k9768 6148890 6148884 2022-08-02T22:47:20Z Tfeliz 7596 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/143558911|Asociación de estudiantes]]" wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. As campañas e os debates son usualmente moi fortes e contan co amor xuvenil dos participantes.<ref>{{Cita web|url=http://www.educando.edu.do/articulos/docente/el-consejo-de-curso-como-un-organismo-de-participacin-de-la-es|título=El Consejo de Curso como un organismo de participación de la escuela|apelidos=Educando.edu.do|data=septiembre de 2006|data-acceso=17 de marzo de 2016}}</ref> En cambio existen tamén consellos que son notoriamente non políticos e concéntranse máis ben en prover recreación e facilidades paira os estudantes.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> p756nf43bholwhk5nzlp289todbr4xv 6148892 6148890 2022-08-02T22:50:43Z Tfeliz 7596 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/143558911|Asociación de estudiantes]]" wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === As campañas e os debates son usualmente moi fortes e contan co amor xuvenil dos participantes.<ref>{{Cita web|url=http://www.educando.edu.do/articulos/docente/el-consejo-de-curso-como-un-organismo-de-participacin-de-la-es|título=El Consejo de Curso como un organismo de participación de la escuela|apelidos=Educando.edu.do|data=septiembre de 2006|data-acceso=17 de marzo de 2016}}</ref> En cambio existen tamén consellos que son notoriamente non políticos e concéntranse máis ben en prover recreación e facilidades paira os estudantes.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> nb63dwtuidmb2v1m2g0k33xmdnm6tk4 6148900 6148892 2022-08-02T23:10:10Z Tfeliz 7596 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/143558911|Asociación de estudiantes]]" wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> === === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Esta organización considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Normalmente, están compostas por unha xunta directiva e socios. Atopamos varias organizacións en distintos niveis, estes niveis poden ser desde un centro educativo (IES), municipais, por comunidades autónomas, ou estatais. Comunidades autónomas: podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. Estatais: CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes) representa aos estudantes de toda España en distintos órganos. === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, una asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e una asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Referencias == {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> d47joarfzu9vathyy85rf2nvnze1xdy 6148902 6148900 2022-08-02T23:12:04Z Tfeliz 7596 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/143558911|Asociación de estudiantes]]" wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> === === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Esta organización considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Normalmente, están compostas por unha xunta directiva e socios. Atopamos varias organizacións en distintos niveis, estes niveis poden ser desde un centro educativo (IES), municipais, por comunidades autónomas, ou estatais. Comunidades autónomas: podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. Estatais: CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes) representa aos estudantes de toda España en distintos órganos. === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, una asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e una asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outors artigos === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Paira que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación paira a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> r59kt2q8ayxfnburv28y33ruh8cwnid 6148907 6148902 2022-08-02T23:19:03Z Tfeliz 7596 varios cambios wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Estas organizacións considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Atopamos varias organizacións en distintos niveis. A nivel de comunidad autónoma, podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. A nivel estatal, está CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes). === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, una asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e una asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outors artigos === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Paira que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación paira a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> izk5a031z71fs5ednh72g8lsthkel84 6148909 6148907 2022-08-02T23:21:08Z Tfeliz 7596 Corrección ortográfica wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Estas organizacións considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Atopamos varias organizacións en distintos niveis. A nivel de comunidad autónoma, podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. A nivel estatal, está CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes). === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, una asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e una asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outors artigos === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Para que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación para a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> n6v93unapzdbctj4qmzhomky2uv8ssq 6149224 6148909 2022-08-03T09:34:44Z Tfeliz 7596 Diversas melloras wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. == Finalidade == As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Estas organizacións considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Atopamos varias organizacións en distintos niveis. A nivel de comunidad autónoma, podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. A nivel estatal, está CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes). === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, una asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e una asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Tipoloxía de alumnado == Os diversos tipos de alumnado tamén teñen unha participación diversa nas asociacións. {{Artigo principal|Alumnado}} == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Para que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación para a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> n3qndwyqfyl3ut7ar64r1s7ff8bwzt2 6149226 6149224 2022-08-03T09:36:11Z Tfeliz 7596 engado a [[Categoría:Organizacións]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. == Finalidade == As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Estas organizacións considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Atopamos varias organizacións en distintos niveis. A nivel de comunidad autónoma, podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. A nivel estatal, está CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes). === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, una asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e una asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Tipoloxía de alumnado == Os diversos tipos de alumnado tamén teñen unha participación diversa nas asociacións. {{Artigo principal|Alumnado}} == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Para que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación para a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> [[Categoría:Organizacións]] oh9hbdrl8pcu3ncq7zcbbp66q6p3n8b 6149228 6149226 2022-08-03T09:36:31Z Tfeliz 7596 engado a [[Categoría:Alumnos]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. == Finalidade == As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Estas organizacións considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Atopamos varias organizacións en distintos niveis. A nivel de comunidad autónoma, podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. A nivel estatal, está CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes). === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, una asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e una asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Tipoloxía de alumnado == Os diversos tipos de alumnado tamén teñen unha participación diversa nas asociacións. {{Artigo principal|Alumnado}} == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Para que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación para a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]] 3sbpxd0pcvos481hl12qga1xi9ii03i 6149230 6149228 2022-08-03T09:36:38Z Tfeliz 7596 elimino a [[Categoría:Alumnos]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. == Finalidade == As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Estas organizacións considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Atopamos varias organizacións en distintos niveis. A nivel de comunidad autónoma, podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. A nivel estatal, está CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes). === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, una asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e una asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Tipoloxía de alumnado == Os diversos tipos de alumnado tamén teñen unha participación diversa nas asociacións. {{Artigo principal|Alumnado}} == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Para que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación para a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> [[Categoría:Organizacións]] oh9hbdrl8pcu3ncq7zcbbp66q6p3n8b 6149231 6149230 2022-08-03T09:36:54Z Tfeliz 7596 engado a [[Categoría:Ensino]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. == Finalidade == As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Estas organizacións considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Atopamos varias organizacións en distintos niveis. A nivel de comunidad autónoma, podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. A nivel estatal, está CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes). === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, una asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e una asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Tipoloxía de alumnado == Os diversos tipos de alumnado tamén teñen unha participación diversa nas asociacións. {{Artigo principal|Alumnado}} == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Para que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación para a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Ensino]] 28x0w55ir0pva0w1ol4an2alp01bxpo 6149232 6149231 2022-08-03T09:37:33Z Tfeliz 7596 /* Xapón */ Corrección ortográfica wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. == Finalidade == As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de septiembre de 2014}}</ref> === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Estas organizacións considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Atopamos varias organizacións en distintos niveis. A nivel de comunidad autónoma, podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. A nivel estatal, está CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes). === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, unha asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e unha asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Tipoloxía de alumnado == Os diversos tipos de alumnado tamén teñen unha participación diversa nas asociacións. {{Artigo principal|Alumnado}} == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Para que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación para a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Ensino]] hh3cfvziffuwos44axqpp9h7iduxq80 6149233 6149232 2022-08-03T09:38:33Z Tfeliz 7596 /* Colombia */ Referencia. wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. == Finalidade == As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de setembro de 2014}}</ref> === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Estas organizacións considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Atopamos varias organizacións en distintos niveis. A nivel de comunidad autónoma, podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. A nivel estatal, está CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes). === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, unha asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e unha asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Tipoloxía de alumnado == Os diversos tipos de alumnado tamén teñen unha participación diversa nas asociacións. {{Artigo principal|Alumnado}} == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Para que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación para a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Ensino]] 1d68t6f33s7mpudxwev3hrvgj02bx4l 6149239 6149233 2022-08-03T09:41:21Z Tfeliz 7596 Tfeliz moveu a páxina "[[Usuario:Tfeliz/Asociación de estudiantes]]" a "[[Asociación de estudantes]]": Creación de novo artigo wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG/220px-Campaign_for_GSA_election_HYU.JPG|alt=Grupo de estudantes xóvenes.|miniatura|A asociación de estudantes ten diversas acepcións a nivel internacional.]] A '''asociación de alumnos''' tamén se denomina '''consello estudantil''', '''goberno estudantil''', '''senado estudantil''' ou '''gremio dos estudantes''' segundo oa niveis educativos e os países. É unha [[organización]] de [[Estudante|estudantes]] que se xera nun centro educativo: [[escola]], [[Escola|colexio]], [[instituto]] ou [[universidade]]. Dedícase a representar e defender os dereitos do alumnado, así como a organizar actividades sociais e culturais para os estudantes ou facilitar apoio académico aos estudantes. == Finalidade == As '''asociacións de alumnos''' son manexadas por estudantes para os estudantes, independentemente das autoridades que teña a institución educativa. Algunhas veces, teñen só alcance local, pero tamén se agrupan en organizacións nacionais, estatais ou internacionais. Son tamén responsábeis de prover unha grande variedade de servizos aos estudantes, quen poden formar parte delas libremente ou participar sen máis nas actividades que organicen. == Variacións por país == === Colombia === O goberno estudantil é un espazo real de formación para a democracia, que se evidencia na posibilidade dos estudantes para elixir e ser elixidos, representar os intereses da súa comunidade e desenvolver a súa capacidade de liderado político na institución e o seu contorno local.<ref>{{Cita web|url=http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|título=¿Qué es el Gobierno Escolar?|apelidos=mineducación.gov.co|data-acceso=17 de marzo de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140913135448/http://www.mineducacion.gov.co/observatorio/1722/article-220386.html|dataarquivo=13 de setembro de 2014}}</ref> === Estados Unidos === Nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], a asociación de estudantes moitas veces só se refire a un edificio físico propiedade da universidade co fin de proporcionar servizos para os estudantes sen un órgano de goberno. Tamén se coñece como un centro de actividades estudantís (ou comunmente como campus).<ref>{{Cita web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Merriam Dictionary|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/student%20union|título=student union|apelidos=Vocabulary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dictionary.com/browse/student-union?qsrc=2446|título=student union|apelidos=Dictionary.com|data-acceso=17 de marzo de 2016|lingua=inglés}}</ref> === España === En España, as asociacións de estudantes son órganos formados por 3 ou máis estudantes desde os 14 anos que realizan actividades socioculturais, preocupacións e propostas dos estudantes e en representalos nos órganos de goberno como [[Consello Escolar do Estado]] (España), Consello da Mocidade de España ou a plataforma da infancia entre outros. Estas organizacións considéranse asociacións ou [[Organización sen ánimo de lucro]]. Atopamos varias organizacións en distintos niveis. A nivel de comunidad autónoma, podemos atopar organizacións como FAAVEM, FEMAE, UDECA. A nivel estatal, está CANAE (confederación estatal de asociacións de estudantes). === Xapón === En Xapón, o alumnado chámase {{Nihongo||学生自治会|gakusei-jichi-kai}}). En xaponés, a palabra significa auto-goberno-organización de estudantes. O corpo de estudantes en [[Xapón]] promove actividades extracurriculares. Polo xeral, unha asociación cultural, {{Nihongo||文化会|Bunka-kai}}), e unha asociación deportiva, {{Nihongo||体育会|Taiiku-kai}}), están incluídas dentro dun corpo de estudantes como organizacións autónomas. Un estudante pode pertencer a unha ou máis organizacións de estudantes e pode participar nas actividades extracurriculares das organizacións estudantís. Con todo, as actividades extracurriculares das universidades e colexios foron diminuíndo desde a década de [[1990]].<ref>{{Cita libro|url=https://books.google.com.co/books?id=Su-N4vpLvRQC&dq=%E5%AD%A6%E7%94%9F%E8%87%AA%E6%B2%BB%E4%BC%9A+1990|título=基督敎敎育与中国社会变迁|títulotrad=|páxinas=271-278|apelidos=黃新宪|ano=1996|dataacceso=17 de marzo de 2016|lingua=chino}}</ref> == Tipoloxía de alumnado == Os diversos tipos de alumnado tamén teñen unha participación diversa nas asociacións. {{Artigo principal|Alumnado}} == Referencias == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Estudante]] * [[Educación]] === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20160324191642/http://filo.bligoo.com.co/el-gobierno-escolar O GOBERNO ESCOLAR] * [http://www.consumer.es/web/es/educacion/escolar/2008/04/18/176271.php Para que serve o Consello Escolar] * [http://iefangel.org/proyectos/proyecto-de-educacion-para-la-democracia Proxecto de Educación para a democracia] {{Control de autoridades}} <nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Alumnos]]</nowiki> [[Categoría:Organizacións]] [[Categoría:Ensino]] 1d68t6f33s7mpudxwev3hrvgj02bx4l 0 571375 6148879 2022-08-02T22:26:07Z Xosema 4817 Novo artigo wikitext text/x-wiki {{Astronauta |tempo_espazo = 209,56 días }} '''Richard Robert "Ricky" Arnold II''', nado en [[Cheverly, Maryland]], o [[26 de novembro]] de [[1963]], é un [[astronauta]] estadounidense que formou parte das misións [[STS-119]] e [[Soiuz MS-08]] e foi membro das expedicións [[Expedición 55|55]] e [[Expedición 56|56]] á [[Estación Espacial Internacional]].<ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/arnoldricky.html|título=Arnold, Richard Robert II 'Ricky'|dataacceso=2 de agosto de 2022|autor=Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2022|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua=inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=nasa>{{Cita web|url=https://www.nasa.gov/astronauts/biographies/richard-r-arnold/biography|título=Richard R. Arnold II NASA Astronaut|dataacceso=2 de agosto de 2022|autor=|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=2 de xuño de 2020|ano=|mes= |formato= |obra= |editor=NASA|páxinas= |lingua=inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> == Traxectoria == Arnold graduouse como maestro pola [[Universidade do Estado de Frostburg]] en 1988 e é máster en ciencias mariñas e ambientais pola [[Universidade de Maryland]] en 1992.<ref name=astronautix/><ref name=nasa/> Foi seleccionado como astronauta pola [[NASA]] en maio de 2003. Participou nas misións STS-119 e Soiuz MS-08 e foi membro das expedicións 55 e 56 á Estación Espacial Internacional. Pasou un total de 209,56 días no espazo.<ref name=astronautix/><ref name=nasa/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === *[[STS-119]] *[[Soiuz MS-08]] *[[Expedición 55]] *[[Expedición 56]] *[[Estación Espacial Internacional]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Arnold, Richard Robert}} [[Categoría:Astronautas dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Nados en 1963]] [[Categoría:Nados en Maryland]] ooxeu6f90tv8ao10msgmptrhd9khfk4 6148881 6148879 2022-08-02T22:26:22Z Xosema 4817 /* Traxectoria */ Arranxo wikitext text/x-wiki {{Astronauta |tempo_espazo = 209,56 días }} '''Richard Robert "Ricky" Arnold II''', nado en [[Cheverly, Maryland]], o [[26 de novembro]] de [[1963]], é un [[astronauta]] estadounidense que formou parte das misións [[STS-119]] e [[Soiuz MS-08]] e foi membro das expedicións [[Expedición 55|55]] e [[Expedición 56|56]] á [[Estación Espacial Internacional]].<ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/arnoldricky.html|título=Arnold, Richard Robert II 'Ricky'|dataacceso=2 de agosto de 2022|autor=Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2022|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua=inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=nasa>{{Cita web|url=https://www.nasa.gov/astronauts/biographies/richard-r-arnold/biography|título=Richard R. Arnold II NASA Astronaut|dataacceso=2 de agosto de 2022|autor=|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=2 de xuño de 2020|ano=|mes= |formato= |obra= |editor=NASA|páxinas= |lingua=inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> == Traxectoria == Arnold graduouse como mestre pola [[Universidade do Estado de Frostburg]] en 1988 e é máster en ciencias mariñas e ambientais pola [[Universidade de Maryland]] en 1992.<ref name=astronautix/><ref name=nasa/> Foi seleccionado como astronauta pola [[NASA]] en maio de 2003. Participou nas misións STS-119 e Soiuz MS-08 e foi membro das expedicións 55 e 56 á Estación Espacial Internacional. Pasou un total de 209,56 días no espazo.<ref name=astronautix/><ref name=nasa/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === *[[STS-119]] *[[Soiuz MS-08]] *[[Expedición 55]] *[[Expedición 56]] *[[Estación Espacial Internacional]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Arnold, Richard Robert}} [[Categoría:Astronautas dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Nados en 1963]] [[Categoría:Nados en Maryland]] ixukv3byr2gupeh7vur90pdgdr53jzg 0 571376 6148882 2022-08-02T22:27:12Z Xosema 4817 #REDIRECCIÓN [[Richard R. Arnold]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Richard R. Arnold]] c8hm2579xkvstenoxfkwxrpymhzhsi4 0 571377 6148896 2022-08-02T23:00:27Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:it:Special:Redirect/revision/128528519|Dan Povenmire]]" wikitext text/x-wiki {{Bio|Nome=Daniel K.|Cognome=Povenmire|Sesso=M|LuogoNascita=Mobile|LuogoNascitaLink=Mobile (Alabama)|GiornoMeseNascita=18 settembre|AnnoNascita=1963|NoteNascita=<ref name="California births">{{Cita web|titolo=California births|url=http://www.familytreelegends.com/records/39461?c=search&first=Daniel&last=Povenmire|accesso=2009-12|editore=Family Tree Legends}}</ref>|LuogoMorte=|GiornoMeseMorte=|AnnoMorte=|Attività=regista|Attività2=doppiatore|Attività3=attore|Epoca=1900|Epoca2=2000|Nazionalità=statunitense|Immagine=Dan Povenmire Comic-Con 2009.jpg}} '''Daniel K. Povenmire''' , nado en [[Mobile (Alabama)|Mobile]], [[Alabama]], o 18 de setembro de [[1963]]<ref name="California births"><cite class="citation web" style="font-style:normal"> [http://www.familytreelegends.com/records/39461?c=search&first=Daniel&last=Povenmire <span style="font-style:italic;">California births</span>], su <span style="font-style:italic;">familytreelegends.com</span>, Family Tree Legends. <small>URL consultato il 2009-12</small>.</cite></ref> é un [[Director de cine|director]], [[Dobraxe|dobrador]] e [[Attore|actor]] [[estadounidense]]. {{Biografía|nome=}} == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado e criado en Mobile, Alabama, Povenmire tivo talento para debuxar dende pequeno, tanto que pasaba os veráns facendo películas. Asistiu á [[Universidade do Sur de Alabama]], antes de decidir continuar os seus estudos cinematográficos na Escola de Artes Cinematográficas da [[Universidade do Sur de California]]. === Carreira audiovisual === É coñecido por ser co-creador, xunto con [[Jeff "Swampy" Marsh]], da popular serie producida por [[Disney]] [[Phineas e Ferb|''Phineas and Ferb'']], [[Lei de Milo Murphy|''Milo Murphy's Law'']] e [[Hamster e Gretel|''Hamster and Gretel'']]. Anteriormente tamén foi o director da primeira tempada de [[Family Guy]]. == Notas == <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === {{Control de autoridades}} [[Categoria:Voci con codice VIAF]] [[Categoria:Voci con codice ISNI]] [[Categoria:Voci con codice LCCN]] [[Categoria:Voci con codice J9U]] [[Categoria:Voci con codice WorldCat Identities]] [[Categoria:Voci biografiche con codici di controllo di autorità]] {{Personalidades en progreso}} [[Categoría:Nados en Mobile]] [[Categoría:Nados en 1963]] [[Categoría:Directores de cine dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Actores dos Estados Unidos de América]] 0ed76wbn8ktn5kaere4a5ulxg4pz5p9 6148897 6148896 2022-08-02T23:07:00Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Bio|Nome=Daniel K.|Cognome=Povenmire|Sesso=M|LuogoNascita=Mobile|LuogoNascitaLink=Mobile (Alabama)|GiornoMeseNascita=18 settembre|AnnoNascita=1963|NoteNascita=<ref name="California births">{{Cita web|titolo=California births|url=http://www.familytreelegends.com/records/39461?c=search&first=Daniel&last=Povenmire|accesso=2009-12|editore=Family Tree Legends}}</ref>|LuogoMorte=|GiornoMeseMorte=|AnnoMorte=|Attività=regista|Attività2=doppiatore|Attività3=attore|Epoca=1900|Epoca2=2000|Nazionalità=statunitense|Immagine=Dan Povenmire Comic-Con 2009.jpg}} '''Daniel K. Povenmire''' , nado en [[Mobile (Alabama)|Mobile]], [[Alabama]], o 18 de setembro de [[1963]]<ref name="California births"><cite class="citation web" style="font-style:normal"> [http://www.familytreelegends.com/records/39461?c=search&first=Daniel&last=Povenmire <span style="font-style:italic;">California births</span>], su <span style="font-style:italic;">familytreelegends.com</span>, Family Tree Legends. <small>URL consultato il 2009-12</small>.</cite></ref> é un [[Director de cine|director]], [[Dobraxe|dobrador]] e [[Attore|actor]] [[estadounidense]]. {{Biografía|nome=}} == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado e criado en Mobile, Alabama, Povenmire tivo talento para debuxar dende pequeno, tanto que pasaba os veráns facendo películas. Asistiu á [[Universidade do Sur de Alabama]], antes de decidir continuar os seus estudos cinematográficos na Escola de Artes Cinematográficas da [[Universidade do Sur de California]]. === Carreira audiovisual === É coñecido por ser co-creador, xunto con [[Jeff "Swampy" Marsh]], da popular serie producida por [[Disney]] [[Phineas e Ferb|''Phineas and Ferb'']], [[Lei de Milo Murphy|''Milo Murphy's Law'']] e [[Hamster e Gretel|''Hamster and Gretel'']]. Na [[década de 1990]] tamén traballou en ''[[The Simpsons]]'' (no [[deseño de personaxes]] e [[Storyboard|''storyboard'']]) e [[Teenage Mutant Ninja Turtles: Fall of the Foot Clan|Teenage Mutant Ninja Turtles]], na [[Década de 2000|década dos 2000]] foi director de ''storyboard'' da primeira tempada de [[Family Guy]] e de [[SpongeBob SquarePants]]. == Notas == <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === {{Control de autoridades}} {{Personalidades en progreso}} [[Categoría:Nados en Mobile]] [[Categoría:Nados en 1963]] [[Categoría:Directores de cine dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Actores dos Estados Unidos de América]] trfh8f0jtuloih0kcnoce2jctel6d16 6148899 6148897 2022-08-02T23:10:08Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki '''Daniel K. Povenmire''', nado en [[Mobile]], [[Alabama]], o 18 de setembro de [[1963]]<ref name="California births"><cite class="citation web" style="font-style:normal"> [http://www.familytreelegends.com/records/39461?c=search&first=Daniel&last=Povenmire <span style="font-style:italic;">California births</span>], su <span style="font-style:italic;">familytreelegends.com</span>, Family Tree Legends. <small>URL consultato il 2009-12</small>.</cite></ref>, é un [[Director de cine|director]], [[Dobraxe|dobrador]] e [[Attore|actor]] [[estadounidense]]. {{Biografía|nome=}} == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado e criado en Mobile, Alabama, Povenmire tivo talento para debuxar dende pequeno, tanto que pasaba os veráns facendo películas. Asistiu á [[Universidade do Sur de Alabama]], antes de decidir continuar os seus estudos cinematográficos na Escola de Artes Cinematográficas da [[Universidade do Sur de California]]. === Carreira audiovisual === É coñecido por ser co-creador, xunto con [[Jeff "Swampy" Marsh]], da popular serie producida por [[Disney]] [[Phineas e Ferb|''Phineas and Ferb'']], [[Lei de Milo Murphy|''Milo Murphy's Law'']] e [[Hamster e Gretel|''Hamster and Gretel'']]. Na [[década de 1990]] tamén traballou en ''[[The Simpsons]]'' (no [[deseño de personaxes]] e [[Storyboard|''storyboard'']]) e [[Teenage Mutant Ninja Turtles: Fall of the Foot Clan|Teenage Mutant Ninja Turtles]], na [[Década de 2000|década dos 2000]] foi director de ''storyboard'' da primeira tempada de [[Family Guy]] e de [[SpongeBob SquarePants]]. == Notas == <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === {{YouTube|channel=UCH6Xtt4GpcQXjOq0_PTDhAw}}{{Galicitas}}{{Control de autoridades}} {{Personalidades en progreso}} [[Categoría:Nados en Mobile]] [[Categoría:Nados en 1963]] [[Categoría:Directores de cine dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Actores dos Estados Unidos de América]] 9sguk9mhxnevqwa7txw7ov62pnf0h7k 6148905 6148899 2022-08-02T23:13:41Z Gasparoff 111586 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki '''Daniel K. Povenmire''', nado en [[Mobile]], [[Alabama]], o 18 de setembro de [[1963]]<ref name="California births"><cite class="citation web" style="font-style:normal"> [http://www.familytreelegends.com/records/39461?c=search&first=Daniel&last=Povenmire <span style="font-style:italic;">California births</span>], su <span style="font-style:italic;">familytreelegends.com</span>, Family Tree Legends. <small>URL consultato il 2009-12</small>.</cite></ref>, é un [[Director de cine|director]], [[Dobraxe|dobrador]] e [[Attore|actor]] [[estadounidense]]. {{Biografía|nome=}} == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado e criado en Mobile, Alabama, Povenmire tivo talento para debuxar dende pequeno, tanto que pasaba os veráns facendo películas. En [[2009]] afirmou que un dos seus referentes na [[animación]] era [[Chuck Jones]]. Asistiu á [[Universidade do Sur de Alabama]], antes de decidir continuar os seus estudos cinematográficos na Escola de Artes Cinematográficas da [[Universidade do Sur de California]]. === Carreira audiovisual === É coñecido por ser co-creador, xunto con [[Jeff "Swampy" Marsh]], da popular serie producida por [[Disney]] [[Phineas e Ferb|''Phineas and Ferb'']], [[Lei de Milo Murphy|''Milo Murphy's Law'']] e [[Hamster e Gretel|''Hamster and Gretel'']]. Na [[década de 1990]] tamén traballou en ''[[The Simpsons]]'' (no [[deseño de personaxes]] e [[Storyboard|''storyboard'']]) e [[Teenage Mutant Ninja Turtles: Fall of the Foot Clan|Teenage Mutant Ninja Turtles]]. Na [[Década de 2000|década dos 2000]] foi director de ''storyboard'' da primeira tempada de [[Family Guy]] e de [[SpongeBob SquarePants]]. == Notas == <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === {{YouTube|channel=UCH6Xtt4GpcQXjOq0_PTDhAw}}{{Galicitas}}{{Control de autoridades}} {{Personalidades en progreso}} [[Categoría:Nados en Mobile]] [[Categoría:Nados en 1963]] [[Categoría:Directores de cine dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Actores dos Estados Unidos de América]] 7hiact8rbrziux8iosf12nhb7ivbe2i 0 571378 6148915 2022-08-02T23:40:56Z Xoio 22795 1ª edición con infomación da wiki en inglés. wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = Humphry Greenwood |imaxe = P Humphry Greenwood.jpg |imaxe_tamaño = 270px |descrición = Peter Humphry Greenwood,<br> fotografado o 30 de setembro de 1968<br> no [[British Museum]] de [[Londres]] |nome_completo = Peter Humphry Greenwood |data_de_nacemento = [[21 de abril]] de [[1927]] |lugar_de_nacemento = |data_de_falecemento = [[3 de marzo]] de [[1995]] |lugar_de_falecemento = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británica]] |ocupación = [[ictiólogo]] |cónxuxe = Marjorie George |organización = [[British Museum]] |premios = Membro da [[Royal Society]] }} '''Peter Humphry Greenwood''', nado o [[21 de abril]] de [[1927]], e finado o [[3 de marzo]] de [[1995]], foi un [[ictiólogo]] [[Inglaterra|ingés]]. == Traxectoria == Humphry casou con Marjorie George (1924–2006) en [[1950]]. Foi elixido membro da [[Royal Society]] en [[1985]].<ref>''The Oxford Dictionary of National Biography''. [[Oxford]]: [[Oxford University Press]].</ref><ref>Howes, Gordon (11 de marzo de 1995): [https://www.independentespanol.com/?utm_source=redirect OBITUARIES: Humphry Greenwood – People, News – ''[[The Independent]]''. Londres]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> É coñecido polo seu traballo sobre as [[especies]] de [[cíclidos]] dos [[Grandes Lagos Africanos]], e polos seus estudos da [[filoxenia]] e da [[sistemática]] dos [[teleósteos]].<ref>Patterson, C. (1997): "Peter Humphry Greenwood. 21 April 1927-3 March 1995: Elected F.R.S. 1985". ''Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society'' '''43''': 195.</ref> == Honores == === Epónimos === Na súa honra foron nomeadas as [[especies]]: * ''[[Diplotaxodon greenwoodi]]'', un [[peixe]] [[cíclidos|cíclido]].<ref>Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara (22 de xullo de 2018). "Order CICHLIFORMES: Family CICHLIDAE: Subfamily PSEUDOCRENILABRINAE (a-g)". The ETYFish Project Fish Name Etymology Database. Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> * ''Brachyaetoides greenwoodi'' <small>Bonde, 2008</small> * ''Enteromius greenwoodi'' <small>(Poll 1967)</small> == Abreviatura == * A abreviatura ''Greenwood''' emprégase para recoñecer a Peter Humphry Greenwood como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} q0qgexd9i48gh1t9qow8jpdltcj8qso 6148917 6148915 2022-08-02T23:45:27Z Xoio 22795 ampliación wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Biografía |nome = Humphry Greenwood |imaxe = P Humphry Greenwood.jpg |imaxe_tamaño = 270px |descrición = Peter Humphry Greenwood,<br> fotografado o 30 de setembro de 1968<br> no [[British Museum]] de [[Londres]] |nome_completo = Peter Humphry Greenwood |data_de_nacemento = [[21 de abril]] de [[1927]] |lugar_de_nacemento = |data_de_falecemento = [[3 de marzo]] de [[1995]] |lugar_de_falecemento = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británica]] |ocupación = [[ictiólogo]] |cónxuxe = Marjorie George |organización = [[British Museum]] |premios = Membro da [[Royal Society]] }} '''Peter Humphry Greenwood''', nado o [[21 de abril]] de [[1927]], e finado o [[3 de marzo]] de [[1995]], foi un [[ictiólogo]] [[Inglaterra|ingés]]. == Traxectoria == Humphry casou con Marjorie George (1924–2006) en [[1950]]. Foi elixido membro da [[Royal Society]] en [[1985]].<ref>''The Oxford Dictionary of National Biography''. [[Oxford]]: [[Oxford University Press]].</ref><ref>Howes, Gordon (11 de marzo de 1995): [https://www.independentespanol.com/?utm_source=redirect OBITUARIES: Humphry Greenwood – People, News – ''[[The Independent]]''. Londres]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> É coñecido polo seu traballo sobre as [[especies]] de [[cíclidos]] dos [[Grandes Lagos Africanos]], e polos seus estudos da [[filoxenia]] e da [[sistemática]] dos [[teleósteos]].<ref>Patterson, C. (1997): "Peter Humphry Greenwood. 21 April 1927-3 March 1995: Elected F.R.S. 1985". ''Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society'' '''43''': 195.</ref> == Honores == === Epónimos === Na súa honra foron nomeadas as [[especies]]: * ''[[Diplotaxodon greenwoodi]]'', un [[peixe]] [[cíclidos|cíclido]].<ref>Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara (22 de xullo de 2018). "Order CICHLIFORMES: Family CICHLIDAE: Subfamily PSEUDOCRENILABRINAE (a-g)". The ETYFish Project Fish Name Etymology Database. Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> * ''Brachyaetoides greenwoodi'' <small>Bonde, 2008</small> * ''Enteromius greenwoodi'' <small>(Poll 1967)</small> == Abreviatura == * A abreviatura ''Greenwood''' emprégase para recoñecer a Peter Humphry Greenwood como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos do Reino Unido]] [[Categoría:Personalidades da ictioloxía]] [[Categoría:Nados en 1927]] [[Categoría:Finados en 1995]] 5xs099pr89z9a4rx2c74xkksdf0oplt 6148919 6148917 2022-08-02T23:47:48Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = Humphry Greenwood |imaxe = P Humphry Greenwood.jpg |imaxe_tamaño = 270px |descrición = Peter Humphry Greenwood,<br> fotografado o 30 de setembro de 1968<br> no [[British Museum]] de [[Londres]] |nome_completo = Peter Humphry Greenwood |data_de_nacemento = [[21 de abril]] de [[1927]] |lugar_de_nacemento = |data_de_falecemento = [[3 de marzo]] de [[1995]] |lugar_de_falecemento = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británica]] |ocupación = [[ictiólogo]] |cónxuxe = Marjorie George |organización = [[British Museum]] |premios = Membro da [[Royal Society]] }} '''Peter Humphry Greenwood''', nado o [[21 de abril]] de [[1927]], e finado o [[3 de marzo]] de [[1995]], foi un [[ictiólogo]] [[Inglaterra|ingés]]. == Traxectoria == Humphry casou en [[1950]] con Marjorie George (1924–2006). Foi elixido membro da [[Royal Society]] en [[1985]].<ref>''The Oxford Dictionary of National Biography''. [[Oxford]]: [[Oxford University Press]].</ref><ref>Howes, Gordon (11 de marzo de 1995): [https://www.independentespanol.com/?utm_source=redirect OBITUARIES: Humphry Greenwood – People, News – ''[[The Independent]]''. Londres]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> É coñecido polo seu traballo sobre as [[especies]] de [[cíclidos]] dos [[Grandes Lagos Africanos]], e polos seus estudos da [[filoxenia]] e da [[sistemática]] dos [[teleósteos]].<ref>Patterson, C. (1997): "Peter Humphry Greenwood. 21 April 1927-3 March 1995: Elected F.R.S. 1985". ''Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society'' '''43''': 195.</ref> == Honores == === Epónimos === Na súa honra foron nomeadas as [[especies]]: * ''[[Diplotaxodon greenwoodi]]'', un [[peixe]] [[cíclidos|cíclido]].<ref>Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara (22 de xullo de 2018). "Order CICHLIFORMES: Family CICHLIDAE: Subfamily PSEUDOCRENILABRINAE (a-g)". The ETYFish Project Fish Name Etymology Database. Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> * ''Brachyaetoides greenwoodi'' <small>Bonde, 2008</small> * ''Enteromius greenwoodi'' <small>(Poll 1967)</small> == Abreviatura == * A abreviatura ''Greenwood''' emprégase para recoñecer a Peter Humphry Greenwood como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos do Reino Unido]] [[Categoría:Personalidades da ictioloxía]] [[Categoría:Nados en 1927]] [[Categoría:Finados en 1995]] r5mngawp4veql58td73rb02bs9uj3cf 6148925 6148919 2022-08-03T00:14:04Z Xoio 22795 ampliación wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Biografía |nome = Humphry Greenwood |imaxe = P Humphry Greenwood.jpg |imaxe_tamaño = 270px |descrición = Peter Humphry Greenwood,<br> fotografado o 30 de setembro de 1968<br> no [[British Museum]] de [[Londres]] |nome_completo = Peter Humphry Greenwood |data_de_nacemento = [[21 de abril]] de [[1927]] |lugar_de_nacemento = [[Redruth]], [[Cornualles]] |data_de_falecemento = [[3 de marzo]] de [[1995]] |lugar_de_falecemento = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británica]] |ocupación = [[ictiólogo]] |cónxuxe = Marjorie George |organización = [[British Museum]] |premios = Membro da [[Royal Society]]<br>Membro da [[Sociedade Linneana de Londres]] }} '''Peter Humphry Greenwood''', nado o [[21 de abril]] de [[1927]] en [[Redruth]], [[Cornualles]], e finado o [[3 de marzo]] de [[1995]] en [[Londres]], foi un [[ictiólogo]] [[Inglaterra|ingés]]. == Traxectoria == Humphry casou en [[1950]] con Marjorie George (1924–2006). Foi elixido membro da [[Royal Society]] en [[1985]].<ref>''The Oxford Dictionary of National Biography''. [[Oxford]]: [[Oxford University Press]].</ref><ref>Howes, Gordon (11 de marzo de 1995): [https://www.independentespanol.com/?utm_source=redirect OBITUARIES: Humphry Greenwood – People, News – ''[[The Independent]]''. Londres]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> É coñecido polo seu traballo sobre as [[especies]] de [[cíclidos]] dos [[Grandes Lagos Africanos]], e polos seus estudos da [[filoxenia]] e da [[sistemática]] dos [[teleósteos]].<ref>Patterson, C. (1997): "Peter Humphry Greenwood. 21 April 1927-3 March 1995: Elected F.R.S. 1985". ''Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society'' '''43''': 195.</ref> == Algunhas publicacións == === Libros === * [[1959]]. ''Quaternary fish-fossils''. Exploration du Parc national Albert: Mission J. de Heinzelin de Braucourt. Ed. Institut des parcs nationaux du Congo belge. 80 pp. * [[1963]]. ''A history of fishes''. Pure and applied mathematics series volume 11. Ed. Hill & Wang. (Con John Roxborough). * [[1966]]. ''The fishes of Uganda''. Ed. Uganda Soc. * [[1967]]. ''Fossil vertebrates''. Volume 47, Nº 311 de Journal. Ed. Zoology, Linnean Society of London. * [[1973]]. ''Interrelationships of fishes''. Volume 53 de Zoological journal Linnean Society of London. Ed. Academic Press. ISBN 0-1230-0850-6 (Con Colin Patterson). * [[1981]]. ''The Haplochromine fishes of the East African lakes: collected papers on their taxonomy, biology and evolution (with an introduction and species index)''. Ed. Kraus International Publ. ISBN 3-6010-0483-6. == Honores == * Membro electo da [[Royal Society|Royal Society de Londres]] en [[1985]]. * Membro da [[Sociedade Linneana de Londres]], da que foi o seu presidente desde [[1976]] a [[1979]]. === Epónimos === Na súa honra foron nomeados: ; [[genus|Xénero]] * ''[[Greenwoodochromis]]'' <small>Poll, 1983</small> ; [[Especies]]: * ''[[Brachyaetoides greenwoodi]]'' <small>Bonde, 2008</small> * ''[[Diplotaxodon greenwoodi]]'', un [[peixe]] [[cíclidos|cíclido]].<ref>Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara (22 de xullo de 2018). "Order CICHLIFORMES: Family CICHLIDAE: Subfamily PSEUDOCRENILABRINAE (a-g)". The ETYFish Project Fish Name Etymology Database. Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> * ''[[Enteromius greenwoodi]]'' <small>(Poll 1967)</small> == Abreviatura == * A abreviatura ''Greenwood''' emprégase para recoñecer a Peter Humphry Greenwood como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos do Reino Unido]] [[Categoría:Personalidades da ictioloxía]] [[Categoría:Nados en 1927]] [[Categoría:Nados en Cornualles]] [[Categoría:Finados en 1995]] tq881frairxdsjmsfdcbl20qdunvl67 6148926 6148925 2022-08-03T00:14:21Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = Humphry Greenwood |imaxe = P Humphry Greenwood.jpg |imaxe_tamaño = 270px |descrición = Peter Humphry Greenwood,<br> fotografado o 30 de setembro de 1968<br> no [[British Museum]] de [[Londres]] |nome_completo = Peter Humphry Greenwood |data_de_nacemento = [[21 de abril]] de [[1927]] |lugar_de_nacemento = [[Redruth]], [[Cornualles]] |data_de_falecemento = [[3 de marzo]] de [[1995]] |lugar_de_falecemento = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británica]] |ocupación = [[ictiólogo]] |cónxuxe = Marjorie George |organización = [[British Museum]] |premios = Membro da [[Royal Society]]<br>Membro da [[Sociedade Linneana de Londres]] }} '''Peter Humphry Greenwood''', nado o [[21 de abril]] de [[1927]] en [[Redruth]], [[Cornualles]], e finado o [[3 de marzo]] de [[1995]] en [[Londres]], foi un [[ictiólogo]] [[Inglaterra|ingés]]. == Traxectoria == Humphry casou en [[1950]] con Marjorie George (1924–2006). Foi elixido membro da [[Royal Society]] en [[1985]].<ref>''The Oxford Dictionary of National Biography''. [[Oxford]]: [[Oxford University Press]].</ref><ref>Howes, Gordon (11 de marzo de 1995): [https://www.independentespanol.com/?utm_source=redirect OBITUARIES: Humphry Greenwood – People, News – ''[[The Independent]]''. Londres]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> É coñecido polo seu traballo sobre as [[especies]] de [[cíclidos]] dos [[Grandes Lagos Africanos]], e polos seus estudos da [[filoxenia]] e da [[sistemática]] dos [[teleósteos]].<ref>Patterson, C. (1997): "Peter Humphry Greenwood. 21 April 1927-3 March 1995: Elected F.R.S. 1985". ''Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society'' '''43''': 195.</ref> == Algunhas publicacións == === Libros === * [[1959]]. ''Quaternary fish-fossils''. Exploration du Parc national Albert: Mission J. de Heinzelin de Braucourt. Ed. Institut des parcs nationaux du Congo belge. 80 pp. * [[1963]]. ''A history of fishes''. Pure and applied mathematics series volume 11. Ed. Hill & Wang. (Con John Roxborough). * [[1966]]. ''The fishes of Uganda''. Ed. Uganda Soc. * [[1967]]. ''Fossil vertebrates''. Volume 47, Nº 311 de Journal. Ed. Zoology, Linnean Society of London. * [[1973]]. ''Interrelationships of fishes''. Volume 53 de Zoological journal Linnean Society of London. Ed. Academic Press. ISBN 0-1230-0850-6 (Con Colin Patterson). * [[1981]]. ''The Haplochromine fishes of the East African lakes: collected papers on their taxonomy, biology and evolution (with an introduction and species index)''. Ed. Kraus International Publ. ISBN 3-6010-0483-6. == Honores == * Membro electo da [[Royal Society|Royal Society de Londres]] en [[1985]]. * Membro da [[Sociedade Linneana de Londres]], da que foi o seu presidente desde [[1976]] a [[1979]]. === Epónimos === Na súa honra foron nomeados: ; [[genus|Xénero]] * ''[[Greenwoodochromis]]'' <small>Poll, 1983</small> ; [[Especies]]: * ''[[Brachyaetoides greenwoodi]]'' <small>Bonde, 2008</small> * ''[[Diplotaxodon greenwoodi]]'', un [[peixe]] [[cíclidos|cíclido]].<ref>Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara (22 de xullo de 2018). "Order CICHLIFORMES: Family CICHLIDAE: Subfamily PSEUDOCRENILABRINAE (a-g)". The ETYFish Project Fish Name Etymology Database. Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> * ''[[Enteromius greenwoodi]]'' <small>(Poll 1967)</small> == Abreviatura == * A abreviatura ''Greenwood''' emprégase para recoñecer a Peter Humphry Greenwood como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos do Reino Unido]] [[Categoría:Personalidades da ictioloxía]] [[Categoría:Nados en 1927]] [[Categoría:Nados en Cornualles]] [[Categoría:Finados en 1995]] 2r9s0qqugdt9yxb4qioj7dg6io9jinu 6149153 6148926 2022-08-03T06:30:22Z Estevoaei 1131 wikitext text/x-wiki {{Biografía |descrición = Peter Humphry Greenwood,<br> fotografado o 30 de setembro de 1968<br> no [[British Museum]] de [[Londres]] |nome_completo = Peter Humphry Greenwood |cónxuxe = Marjorie George |organización = [[British Museum]] |premios = Membro da [[Royal Society]]<br>Membro da [[Sociedade Linneana de Londres]] }} '''Peter Humphry Greenwood''', nado o [[21 de abril]] de [[1927]] en [[Redruth]] ([[Cornualles]]) e finado o [[3 de marzo]] de [[1995]] en [[Londres]], foi un [[ictiólogo]] [[Inglaterra|ingés]]. == Traxectoria == Humphry casou en [[1950]] con Marjorie George (1924–2006). Foi elixido membro da [[Royal Society]] en [[1985]].<ref>''The Oxford Dictionary of National Biography''. [[Oxford]]: [[Oxford University Press]].</ref><ref>Howes, Gordon (11 de marzo de 1995): [https://www.independentespanol.com/?utm_source=redirect OBITUARIES: Humphry Greenwood – People, News – ''[[The Independent]]''. Londres]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> É coñecido polo seu traballo sobre as [[especies]] de [[cíclidos]] dos [[Grandes Lagos Africanos]], e polos seus estudos da [[filoxenia]] e da [[sistemática]] dos [[teleósteos]].<ref>Patterson, C. (1997): "Peter Humphry Greenwood. 21 April 1927-3 March 1995: Elected F.R.S. 1985". ''Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society'' '''43''': 195.</ref> == Algunhas publicacións == === Libros === * [[1959]]. ''Quaternary fish-fossils''. Exploration du Parc national Albert: Mission J. de Heinzelin de Braucourt. Ed. Institut des parcs nationaux du Congo belge. 80 pp. * [[1963]]. ''A history of fishes''. Pure and applied mathematics series volume 11. Ed. Hill & Wang. (Con John Roxborough). * [[1966]]. ''The fishes of Uganda''. Ed. Uganda Soc. * [[1967]]. ''Fossil vertebrates''. Volume 47, Nº 311 de Journal. Ed. Zoology, Linnean Society of London. * [[1973]]. ''Interrelationships of fishes''. Volume 53 de Zoological journal Linnean Society of London. Ed. Academic Press. ISBN 0-1230-0850-6 (Con Colin Patterson). * [[1981]]. ''The Haplochromine fishes of the East African lakes: collected papers on their taxonomy, biology and evolution (with an introduction and species index)''. Ed. Kraus International Publ. ISBN 3-6010-0483-6. == Honores == * Membro electo da [[Royal Society|Royal Society de Londres]] en [[1985]]. * Membro da [[Sociedade Linneana de Londres]], da que foi o seu presidente desde [[1976]] a [[1979]]. === Epónimos === Na súa honra foron nomeados: ; [[genus|Xénero]] * ''[[Greenwoodochromis]]'' <small>Poll, 1983</small> ; [[Especies]]: * ''[[Brachyaetoides greenwoodi]]'' <small>Bonde, 2008</small> * ''[[Diplotaxodon greenwoodi]]'', un [[peixe]] [[cíclidos|cíclido]].<ref>Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara (22 de xullo de 2018). "Order CICHLIFORMES: Family CICHLIDAE: Subfamily PSEUDOCRENILABRINAE (a-g)". The ETYFish Project Fish Name Etymology Database. Christopher Scharpf & Kenneth J. Lazara. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> * ''[[Enteromius greenwoodi]]'' <small>(Poll 1967)</small> == Abreviatura == * A abreviatura ''Greenwood''' emprégase para recoñecer a Peter Humphry Greenwood como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos do Reino Unido]] [[Categoría:Personalidades da ictioloxía]] [[Categoría:Nados en 1927]] [[Categoría:Nados en Cornualles]] [[Categoría:Finados en 1995]] 8zdhbd91lboq9q5xfu2pzisfkumilvt 0 571379 6149003 2022-08-03T00:41:23Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/143743502|Universidad de Friburgo (Suiza)]]" wikitext text/x-wiki {{Universidade}}  A '''Universidade de Friburgo''' (en [[Lingua alemá|alemán]] ''Universität Freiburg'', en [[Lingua francesa|francés]] ''Université de Fribourg'', en [[Lingua latina|latín]] ''Universitas Friburgensis'') é un centro de [[Ensino superior|educación superior]] fundado no [[século XIX]], a sexta [[universidade]] de [[Suíza]] por número de estudantes e a única universidade oficialmente [[Bilingüismo|bilingüe]] do país. == Nome == A Universidade de Friburgo, abreviada '''UniFr''', foi fundada en [[1889]] na cidade suíza de [[Friburgo, Suíza|Friburgo.]] En [[Baden-Württemberg]], [[Alemaña]] hai outra cidade chamada [[Friburgo, Alemaña|Friburgo]] onde tamén hai outra universidade coloquialmente coñecida como '''''Universidade de Friburgo''''', en alemán ''Uni Freiburg'', oficialmente ''[[Universidade Albert Ludwig de Friburgo]]'' (en alemán, ''Albert-Ludwigs-Universität Freiburg''), fundada no [[século XV]]. == Facultades == A universidade ten cinco facultades: [[Teoloxía|Teoloxía católica]], [[Dereito]], [[Ciencias económicas]] e [[Ciencias sociais|Sociais]], [[Filosofía]] (tamén chamadas letras) e [[Ciencias]]. * A facultade de Ciencias con case 2000 estudantes é a segunda facultade da universidade. Propón programas de [[bioloxía]], [[bioquímica]], [[Biomedicina|ciencias biomédicas]], [[Ecoloxía|ciencias ambientais]], [[Deporte|deportes]], [[farmacia]], [[física]], [[xeoloxía]], [[xeografía]], [[informática]], [[matemáticas]], [[medicina]] e [[odontoloxía]], [[Neurociencia|neurociencias]] e [[química]]. * A facultade de Ciencias económicas e sociais con 1800 estudantes é a terceira facultade. Consta de catro departamentos: administración, economía, informática e medios e ciencias da comunicación. * A facultade de Dereito é a cuarta facultade con 1600 estudantes. Os programas inclúen: Dereito suízo e [[Dereito internacional]] (incluído o Dereito europeo). * A facultade de Filosofía é a máis grande de todas con aproximadamente 4.350 estudantes. A facultade inclúe programas de: [[filosofía]], [[Historia|ciencias históricas]], [[Filoloxía|linguas]], [[literatura]], [[pedagoxía]], [[psicoloxía]] ou [[ciencias sociais]]. * A facultade de Teoloxía con 340 estudantes é a máis pequena da universidade, non obstante é a máis grande de Suíza e xunto con [[Lucerna]] a única facultade de teoloxía católica do país. == Estudantes == Na '''UniFr''' estudaron persoas coñecidas como [[Joseph Bech]] ([[1887]]–[[1975]]), presidente do goberno de [[Luxemburgo]]; [[Mary Daly]] ([[1928]]–[[2010]]), [[feminista]] [[estadounidense]]; [[Giuseppe Lepori]] ([[1902]]–[[1968]]), político, conselleiro federal; [[Joseph Deiss]], conselleiro federal e Presidente da [[Asemblea Xeral das Nacións Unidas]], [[Christian Frey|Christian Frei]] (nado en [[1959]]), [[Dirección de cine|director de filmes]] [[Documental|documentais]]; [[Antonin Scalia]] (nado en [[1936]]), [[xuíz]] da Corte Suprema dos [[Estados Unidos]]; [[klaus schwab|Klaus Schwab]] (nado en 1938), fundador e presidente do Foro Económico Mundial ([[WEF]]) en [[Davos]]; [[W. G. Sebald]] ([[1944]]–[[2001]]), [[escritor]], ou [[Chaim Weizmann]] ([[1874]]–[[1952]]), [[químico]], primeiro [[Presidente de Israel|presidente]] [[Israel|israelí]]. == Honoris Causa == As facultades da Universidade nomearon diversos [[Doutor, doutora honoris causa|doutores honoris causa]], entre eles [[Augustin Bea|Agustin Bea]] (1961), [[Yves Congar]] (1965), [[Hans Urs von Balthasar]] (1967), [[Walter Burkert]] (1989), [[Xoán Carlos I de España|Xoan Carlos I]] (1993), [[Wim Wenders]] (1995), [[Desmond Tutu]] (1999), [[Bertrand Piccard]] (2000), [[Dominique Strauss-Kahn|D. Strauss-Kahn]] (2005), [[Giorgio Agamben]] (2012) ou [[Roberto Saviano]] (2013). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{Commonscat|University of Fribourg}} * [http://www.unifr.ch/ Sitio web da Universidade de Friburgo] [[Categoría:Universidade de Friburgo]] [[Categoría:Cantón de Friburgo]] [[Categoría:Universidades de Suíza]] [[Categoría:Universidades de Europa]] sixhlg3kpu9zr0zheez3i3ucuyhlvdc 6149005 6149003 2022-08-03T00:46:53Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Universidade|fundación=1889|estudantes=10000}}  A '''Universidade de Friburgo''' (en [[Lingua alemá|alemán]] ''Universität Freiburg'', en [[Lingua francesa|francés]] ''Université de Fribourg'', en [[Lingua latina|latín]] ''Universitas Friburgensis'') é un centro de [[Ensino superior|educación superior]] fundado no [[século XIX]], a sexta [[universidade]] de [[Suíza]] por número de estudantes e a única universidade oficialmente [[Bilingüismo|bilingüe]] do país.<ref>{{Cita web|título=Fribourg University Law Faculty|url=https://llm-guide.com/schools/europe/switzerland/fribourg-university-law-faculty|páxina-web=llm-guide.com|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref> == Nome == A Universidade de Friburgo, abreviada '''UniFr''', foi fundada en [[1889]] na cidade suíza de [[Friburgo, Suíza|Friburgo.]]<ref>{{Cita web|título=Université de Fribourg - Home ; Université de Fribourg|url=https://www.unifr.ch/home/fr/|páxina-web=www.unifr.ch|data-acceso=2022-08-03}}</ref> En [[Baden-Württemberg]], [[Alemaña]] hai outra cidade chamada [[Friburgo, Alemaña|Friburgo]] onde tamén hai outra universidade coloquialmente coñecida como '''''Universidade de Friburgo''''', en alemán ''Uni Freiburg'', oficialmente ''[[Universidade Albert Ludwig de Friburgo]]'' (en alemán, ''Albert-Ludwigs-Universität Freiburg''), fundada no [[século XV]]. == Facultades == A universidade ten cinco facultades: [[Teoloxía|Teoloxía católica]], [[Dereito]], [[Ciencias económicas]] e [[Ciencias sociais|Sociais]], [[Filosofía]] (tamén chamadas letras) e [[Ciencias]]. * A facultade de Ciencias con case 2000 estudantes é a segunda facultade da universidade. Propón programas de [[bioloxía]], [[bioquímica]], [[Biomedicina|ciencias biomédicas]], [[Ecoloxía|ciencias ambientais]], [[Deporte|deportes]], [[farmacia]], [[física]], [[xeoloxía]], [[xeografía]], [[informática]], [[matemáticas]], [[medicina]] e [[odontoloxía]], [[Neurociencia|neurociencias]] e [[química]]. * A facultade de Ciencias económicas e sociais con 1800 estudantes é a terceira facultade. Consta de catro departamentos: administración, economía, informática e medios e ciencias da comunicación. * A facultade de Dereito é a cuarta facultade con 1600 estudantes. Os programas inclúen: Dereito suízo e [[Dereito internacional]] (incluído o Dereito europeo). * A facultade de Filosofía é a máis grande de todas con aproximadamente 4.350 estudantes. A facultade inclúe programas de: [[filosofía]], [[Historia|ciencias históricas]], [[Filoloxía|linguas]], [[literatura]], [[pedagoxía]], [[psicoloxía]] ou [[ciencias sociais]]. * A facultade de Teoloxía con 340 estudantes é a máis pequena da universidade, non obstante é a máis grande de Suíza e xunto con [[Lucerna]] a única facultade de teoloxía católica do país. == Estudantes == Na '''UniFr''' estudaron persoas coñecidas como [[Joseph Bech]] ([[1887]]–[[1975]]), presidente do goberno de [[Luxemburgo]]; [[Mary Daly]] ([[1928]]–[[2010]]), [[feminista]] [[estadounidense]]; [[Giuseppe Lepori]] ([[1902]]–[[1968]]), político, conselleiro federal; [[Joseph Deiss]], conselleiro federal e Presidente da [[Asemblea Xeral das Nacións Unidas]], [[Christian Frey|Christian Frei]] (nado en [[1959]]), [[Dirección de cine|director de filmes]] [[Documental|documentais]]; [[Antonin Scalia]] (nado en [[1936]]), [[xuíz]] da Corte Suprema dos [[Estados Unidos]]; [[klaus schwab|Klaus Schwab]] (nado en 1938), fundador e presidente do Foro Económico Mundial ([[WEF]]) en [[Davos]]; [[W. G. Sebald]] ([[1944]]–[[2001]]), [[escritor]], ou [[Chaim Weizmann]] ([[1874]]–[[1952]]), [[químico]], primeiro [[Presidente de Israel|presidente]] [[Israel|israelí]]. == Honoris Causa == As facultades da Universidade nomearon diversos [[Doutor, doutora honoris causa|doutores honoris causa]], entre eles [[Augustin Bea|Agustin Bea]] (1961), [[Yves Congar]] (1965), [[Hans Urs von Balthasar]] (1967), [[Walter Burkert]] (1989), [[Xoán Carlos I de España|Xoan Carlos I]] (1993), [[Wim Wenders]] (1995), [[Desmond Tutu]] (1999), [[Bertrand Piccard]] (2000), [[Dominique Strauss-Kahn|D. Strauss-Kahn]] (2005), [[Giorgio Agamben]] (2012) ou [[Roberto Saviano]] (2013). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{Commonscat|University of Fribourg}} * [http://www.unifr.ch/ Sitio web da Universidade de Friburgo] [[Categoría:Universidade de Friburgo]] [[Categoría:Cantón de Friburgo]] [[Categoría:Universidades de Suíza]] [[Categoría:Universidades de Europa]] r0ppd817j4jglrqk9ewn891l551tcht 6149006 6149005 2022-08-03T00:48:20Z Gasparoff 111586 Gasparoff moveu a páxina "[[Universidade de Friburgo (Suíza)]]" a "[[Universidade de Friburgo, Suíza]]": Sinónimos wikitext text/x-wiki {{Universidade|fundación=1889|estudantes=10000}}  A '''Universidade de Friburgo''' (en [[Lingua alemá|alemán]] ''Universität Freiburg'', en [[Lingua francesa|francés]] ''Université de Fribourg'', en [[Lingua latina|latín]] ''Universitas Friburgensis'') é un centro de [[Ensino superior|educación superior]] fundado no [[século XIX]], a sexta [[universidade]] de [[Suíza]] por número de estudantes e a única universidade oficialmente [[Bilingüismo|bilingüe]] do país.<ref>{{Cita web|título=Fribourg University Law Faculty|url=https://llm-guide.com/schools/europe/switzerland/fribourg-university-law-faculty|páxina-web=llm-guide.com|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref> == Nome == A Universidade de Friburgo, abreviada '''UniFr''', foi fundada en [[1889]] na cidade suíza de [[Friburgo, Suíza|Friburgo.]]<ref>{{Cita web|título=Université de Fribourg - Home ; Université de Fribourg|url=https://www.unifr.ch/home/fr/|páxina-web=www.unifr.ch|data-acceso=2022-08-03}}</ref> En [[Baden-Württemberg]], [[Alemaña]] hai outra cidade chamada [[Friburgo, Alemaña|Friburgo]] onde tamén hai outra universidade coloquialmente coñecida como '''''Universidade de Friburgo''''', en alemán ''Uni Freiburg'', oficialmente ''[[Universidade Albert Ludwig de Friburgo]]'' (en alemán, ''Albert-Ludwigs-Universität Freiburg''), fundada no [[século XV]]. == Facultades == A universidade ten cinco facultades: [[Teoloxía|Teoloxía católica]], [[Dereito]], [[Ciencias económicas]] e [[Ciencias sociais|Sociais]], [[Filosofía]] (tamén chamadas letras) e [[Ciencias]]. * A facultade de Ciencias con case 2000 estudantes é a segunda facultade da universidade. Propón programas de [[bioloxía]], [[bioquímica]], [[Biomedicina|ciencias biomédicas]], [[Ecoloxía|ciencias ambientais]], [[Deporte|deportes]], [[farmacia]], [[física]], [[xeoloxía]], [[xeografía]], [[informática]], [[matemáticas]], [[medicina]] e [[odontoloxía]], [[Neurociencia|neurociencias]] e [[química]]. * A facultade de Ciencias económicas e sociais con 1800 estudantes é a terceira facultade. Consta de catro departamentos: administración, economía, informática e medios e ciencias da comunicación. * A facultade de Dereito é a cuarta facultade con 1600 estudantes. Os programas inclúen: Dereito suízo e [[Dereito internacional]] (incluído o Dereito europeo). * A facultade de Filosofía é a máis grande de todas con aproximadamente 4.350 estudantes. A facultade inclúe programas de: [[filosofía]], [[Historia|ciencias históricas]], [[Filoloxía|linguas]], [[literatura]], [[pedagoxía]], [[psicoloxía]] ou [[ciencias sociais]]. * A facultade de Teoloxía con 340 estudantes é a máis pequena da universidade, non obstante é a máis grande de Suíza e xunto con [[Lucerna]] a única facultade de teoloxía católica do país. == Estudantes == Na '''UniFr''' estudaron persoas coñecidas como [[Joseph Bech]] ([[1887]]–[[1975]]), presidente do goberno de [[Luxemburgo]]; [[Mary Daly]] ([[1928]]–[[2010]]), [[feminista]] [[estadounidense]]; [[Giuseppe Lepori]] ([[1902]]–[[1968]]), político, conselleiro federal; [[Joseph Deiss]], conselleiro federal e Presidente da [[Asemblea Xeral das Nacións Unidas]], [[Christian Frey|Christian Frei]] (nado en [[1959]]), [[Dirección de cine|director de filmes]] [[Documental|documentais]]; [[Antonin Scalia]] (nado en [[1936]]), [[xuíz]] da Corte Suprema dos [[Estados Unidos]]; [[klaus schwab|Klaus Schwab]] (nado en 1938), fundador e presidente do Foro Económico Mundial ([[WEF]]) en [[Davos]]; [[W. G. Sebald]] ([[1944]]–[[2001]]), [[escritor]], ou [[Chaim Weizmann]] ([[1874]]–[[1952]]), [[químico]], primeiro [[Presidente de Israel|presidente]] [[Israel|israelí]]. == Honoris Causa == As facultades da Universidade nomearon diversos [[Doutor, doutora honoris causa|doutores honoris causa]], entre eles [[Augustin Bea|Agustin Bea]] (1961), [[Yves Congar]] (1965), [[Hans Urs von Balthasar]] (1967), [[Walter Burkert]] (1989), [[Xoán Carlos I de España|Xoan Carlos I]] (1993), [[Wim Wenders]] (1995), [[Desmond Tutu]] (1999), [[Bertrand Piccard]] (2000), [[Dominique Strauss-Kahn|D. Strauss-Kahn]] (2005), [[Giorgio Agamben]] (2012) ou [[Roberto Saviano]] (2013). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{Commonscat|University of Fribourg}} * [http://www.unifr.ch/ Sitio web da Universidade de Friburgo] [[Categoría:Universidade de Friburgo]] [[Categoría:Cantón de Friburgo]] [[Categoría:Universidades de Suíza]] [[Categoría:Universidades de Europa]] r0ppd817j4jglrqk9ewn891l551tcht 6149009 6149006 2022-08-03T00:49:07Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Universidade|fundación=1889|estudantes=10000}}  A '''Universidade de Friburgo''' (en [[Lingua alemá|alemán]] ''Universität Freiburg'', en [[Lingua francesa|francés]] ''Université de Fribourg'', en [[Lingua latina|latín]] ''Universitas Friburgensis'') é un centro de [[Ensino superior|educación superior]] fundado no [[século XIX]], a sexta [[universidade]] de [[Suíza]] por número de estudantes e a única universidade oficialmente [[Bilingüismo|bilingüe]] do país.<ref>{{Cita web|título=Fribourg University Law Faculty|url=https://llm-guide.com/schools/europe/switzerland/fribourg-university-law-faculty|páxina-web=llm-guide.com|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref> Forma parte do [[Grupo Compostela de Universidades]]. == Nome == A Universidade de Friburgo, abreviada '''UniFr''', foi fundada en [[1889]] na cidade suíza de [[Friburgo, Suíza|Friburgo.]]<ref>{{Cita web|título=Université de Fribourg - Home ; Université de Fribourg|url=https://www.unifr.ch/home/fr/|páxina-web=www.unifr.ch|data-acceso=2022-08-03}}</ref> En [[Baden-Württemberg]], [[Alemaña]] hai outra cidade chamada [[Friburgo, Alemaña|Friburgo]] onde tamén hai outra universidade coloquialmente coñecida como '''''Universidade de Friburgo''''', en alemán ''Uni Freiburg'', oficialmente ''[[Universidade Albert Ludwig de Friburgo]]'' (en alemán, ''Albert-Ludwigs-Universität Freiburg''), fundada no [[século XV]]. == Facultades == A universidade ten cinco facultades: [[Teoloxía|Teoloxía católica]], [[Dereito]], [[Ciencias económicas]] e [[Ciencias sociais|Sociais]], [[Filosofía]] (tamén chamadas letras) e [[Ciencias]]. * A facultade de Ciencias con case 2000 estudantes é a segunda facultade da universidade. Propón programas de [[bioloxía]], [[bioquímica]], [[Biomedicina|ciencias biomédicas]], [[Ecoloxía|ciencias ambientais]], [[Deporte|deportes]], [[farmacia]], [[física]], [[xeoloxía]], [[xeografía]], [[informática]], [[matemáticas]], [[medicina]] e [[odontoloxía]], [[Neurociencia|neurociencias]] e [[química]]. * A facultade de Ciencias económicas e sociais con 1800 estudantes é a terceira facultade. Consta de catro departamentos: administración, economía, informática e medios e ciencias da comunicación. * A facultade de Dereito é a cuarta facultade con 1600 estudantes. Os programas inclúen: Dereito suízo e [[Dereito internacional]] (incluído o Dereito europeo). * A facultade de Filosofía é a máis grande de todas con aproximadamente 4.350 estudantes. A facultade inclúe programas de: [[filosofía]], [[Historia|ciencias históricas]], [[Filoloxía|linguas]], [[literatura]], [[pedagoxía]], [[psicoloxía]] ou [[ciencias sociais]]. * A facultade de Teoloxía con 340 estudantes é a máis pequena da universidade, non obstante é a máis grande de Suíza e xunto con [[Lucerna]] a única facultade de teoloxía católica do país. == Estudantes == Na '''UniFr''' estudaron persoas coñecidas como [[Joseph Bech]] ([[1887]]–[[1975]]), presidente do goberno de [[Luxemburgo]]; [[Mary Daly]] ([[1928]]–[[2010]]), [[feminista]] [[estadounidense]]; [[Giuseppe Lepori]] ([[1902]]–[[1968]]), político, conselleiro federal; [[Joseph Deiss]], conselleiro federal e Presidente da [[Asemblea Xeral das Nacións Unidas]], [[Christian Frey|Christian Frei]] (nado en [[1959]]), [[Dirección de cine|director de filmes]] [[Documental|documentais]]; [[Antonin Scalia]] (nado en [[1936]]), [[xuíz]] da Corte Suprema dos [[Estados Unidos]]; [[klaus schwab|Klaus Schwab]] (nado en 1938), fundador e presidente do Foro Económico Mundial ([[WEF]]) en [[Davos]]; [[W. G. Sebald]] ([[1944]]–[[2001]]), [[escritor]], ou [[Chaim Weizmann]] ([[1874]]–[[1952]]), [[químico]], primeiro [[Presidente de Israel|presidente]] [[Israel|israelí]]. == Honoris Causa == As facultades da Universidade nomearon diversos [[Doutor, doutora honoris causa|doutores honoris causa]], entre eles [[Augustin Bea|Agustin Bea]] (1961), [[Yves Congar]] (1965), [[Hans Urs von Balthasar]] (1967), [[Walter Burkert]] (1989), [[Xoán Carlos I de España|Xoan Carlos I]] (1993), [[Wim Wenders]] (1995), [[Desmond Tutu]] (1999), [[Bertrand Piccard]] (2000), [[Dominique Strauss-Kahn|D. Strauss-Kahn]] (2005), [[Giorgio Agamben]] (2012) ou [[Roberto Saviano]] (2013). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{Commonscat|University of Fribourg}} * [http://www.unifr.ch/ Sitio web da Universidade de Friburgo] [[Categoría:Universidade de Friburgo]] [[Categoría:Cantón de Friburgo]] [[Categoría:Universidades de Suíza]] [[Categoría:Universidades de Europa]] 95yz27rjuuphl0bpcdaic3jxuwscsx8 6149012 6149009 2022-08-03T00:49:57Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Universidade|fundación=1889|estudantes=10000}}  A '''Universidade de Friburgo''' (en [[Lingua alemá|alemán]] ''Universität Freiburg'', en [[Lingua francesa|francés]] ''Université de Fribourg'', en [[Lingua latina|latín]] ''Universitas Friburgensis'') é un centro de [[Ensino superior|educación superior]] fundado no [[século XIX]], a sexta [[universidade]] de [[Suíza]] por número de estudantes e a única universidade oficialmente [[Bilingüismo|bilingüe]] do país.<ref>{{Cita web|título=Fribourg University Law Faculty|url=https://llm-guide.com/schools/europe/switzerland/fribourg-university-law-faculty|páxina-web=llm-guide.com|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref> Forma parte do [[Grupo Compostela de Universidades]]. == Nome == A Universidade de Friburgo, abreviada '''UniFr''', foi fundada en [[1889]] na cidade suíza de [[Friburgo, Suíza|Friburgo.]]<ref>{{Cita web|título=Université de Fribourg - Home ; Université de Fribourg|url=https://www.unifr.ch/home/fr/|páxina-web=www.unifr.ch|data-acceso=2022-08-03}}</ref> En [[Baden-Württemberg]], [[Alemaña]] hai outra cidade chamada [[Friburgo, Alemaña|Friburgo]] onde tamén hai outra universidade coloquialmente coñecida como '''''Universidade de Friburgo''''', en alemán ''Uni Freiburg'', oficialmente ''[[Universidade Albert Ludwig de Friburgo]]'' (en alemán, ''Albert-Ludwigs-Universität Freiburg''), fundada no [[século XV]]. == Facultades == A universidade ten cinco facultades: [[Teoloxía|Teoloxía católica]], [[Dereito]], [[Ciencias económicas]] e [[Ciencias sociais|Sociais]], [[Filosofía]] (tamén chamadas letras) e [[Ciencias]]. * A facultade de Ciencias con case 2000 estudantes é a segunda facultade da universidade. Propón programas de [[bioloxía]], [[bioquímica]], [[Biomedicina|ciencias biomédicas]], [[Ecoloxía|ciencias ambientais]], [[Deporte|deportes]], [[farmacia]], [[física]], [[xeoloxía]], [[xeografía]], [[informática]], [[matemáticas]], [[medicina]] e [[odontoloxía]], [[Neurociencia|neurociencias]] e [[química]]. * A facultade de Ciencias económicas e sociais con 1800 estudantes é a terceira facultade. Consta de catro departamentos: administración, economía, informática e medios e ciencias da comunicación. * A facultade de Dereito é a cuarta facultade con 1600 estudantes. Os programas inclúen: Dereito suízo e [[Dereito internacional]] (incluído o Dereito europeo). * A facultade de Filosofía é a máis grande de todas con aproximadamente 4.350 estudantes. A facultade inclúe programas de: [[filosofía]], [[Historia|ciencias históricas]], [[Filoloxía|linguas]], [[literatura]], [[pedagoxía]], [[psicoloxía]] ou [[ciencias sociais]]. * A facultade de Teoloxía con 340 estudantes é a máis pequena da universidade, non obstante é a máis grande de Suíza e xunto con [[Lucerna]] a única facultade de teoloxía católica do país. == Estudantes == Na '''UniFr''' estudaron persoas coñecidas como [[Joseph Bech]] ([[1887]]–[[1975]]), presidente do goberno de [[Luxemburgo]]; [[Mary Daly]] ([[1928]]–[[2010]]), [[feminista]] [[estadounidense]]; [[Giuseppe Lepori]] ([[1902]]–[[1968]]), político, conselleiro federal; [[Joseph Deiss]], conselleiro federal e Presidente da [[Asemblea Xeral das Nacións Unidas]], [[Christian Frey|Christian Frei]] (nado en [[1959]]), [[Dirección de cine|director de filmes]] [[Documental|documentais]]; [[Antonin Scalia]] (nado en [[1936]]), [[xuíz]] da Corte Suprema dos [[Estados Unidos]]; [[klaus schwab|Klaus Schwab]] (nado en 1938), fundador e presidente do Foro Económico Mundial ([[WEF]]) en [[Davos]]; [[W. G. Sebald]] ([[1944]]–[[2001]]), [[escritor]], ou [[Chaim Weizmann]] ([[1874]]–[[1952]]), [[químico]], primeiro [[Presidente de Israel|presidente]] [[Israel|israelí]]. == Honoris Causa == As facultades da Universidade nomearon diversos [[Doutor, doutora honoris causa|doutores honoris causa]], entre eles [[Augustin Bea|Agustin Bea]] (1961), [[Yves Congar]] (1965), [[Hans Urs von Balthasar]] (1967), [[Walter Burkert]] (1989), [[Xoán Carlos I de España|Xoan Carlos I]] (1993), [[Wim Wenders]] (1995), [[Desmond Tutu]] (1999), [[Bertrand Piccard]] (2000), [[Dominique Strauss-Kahn|D. Strauss-Kahn]] (2005), [[Giorgio Agamben]] (2012) ou [[Roberto Saviano]] (2013). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{Commonscat|University of Fribourg}} * [http://www.unifr.ch/ Sitio web da Universidade de Friburgo] [[Categoría:Universidade de Friburgo]] [[Categoría:Cantón de Friburgo]] [[Categoría:Universidades de Suíza]] [[Categoría:Universidades de Europa]] [[Categoría:Grupo Compostela de Universidades]] 9qecrz1yewrur8k5vfba8dlod66f4qx 0 571380 6149007 2022-08-03T00:48:20Z Gasparoff 111586 Gasparoff moveu a páxina "[[Universidade de Friburgo (Suíza)]]" a "[[Universidade de Friburgo, Suíza]]": Sinónimos wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Universidade de Friburgo, Suíza]] 9k6ml0nqcozqrsf31gx89egixhkwtoa 1 571381 6149016 2022-08-03T00:51:29Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{BPV}}{{Traducido de|it|Dan Povenmire}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{BPV}}{{Traducido de|it|Dan Povenmire}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 3 de agosto de 2022 ás 00:51 (UTC) ccti2yigv90x3q6p1mx1dgedzaxgxhz 6149017 6149016 2022-08-03T00:51:43Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{BPV}}{{Traducido de|it|Dan Povenmire}} {{visitas}} dtqzpiezjbq72qzfx41025b2mriha05 0 571382 6149020 2022-08-03T00:55:47Z Xoio 22795 1ª edición con infomación da wiki en inglés. wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|50|13|59|N|5|13|26|W|display=title}} [[Ficheiro:Redruth.jpg|miniatura|200px|''Fore Street'', no centro da cidade de Redruth]] '''Redruth''' (en [[Lingua córnica|córnico]] ''Resrudh'')<ref>[https://web.archive.org/web/20140729194902/http://www.magakernow.org.uk/pdf/placename_masterlist.pdf "List of Place-names agreed by the MAGA Signage Panel" (PDF)]. Cornish Language Partnership. Maio de 2014. Arquivado do orixinal (PDF) o 29 de xullo de 2014. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> é unha [[cidade]] e [[parroquia civil]] do [[condado]] de [[Cornualles]], [[Inglaterra]]. == Xeografía == Redruth encóntrase situada ao oeste da península do Suroeste, cerca do extremo desta, na beira do canal de Brístol e do [[canal da Mancha]]. A poboación de Redruth era de 14 018 habitantes segundo o censo de [[2011]].<ref>Office for National Statistics, Key Figures for 2011 Census: Key Statistics, Area: Redruth parish.</ref> Nese mesmo ano, a poboación da [[área urbana]] de Camborne-Redruth, que tamén inclúe Carn Brea, Illogan e varias vilas satélites, era de 55 400 habitantes,<ref>[https://www.cornwall.gov.uk/default.aspx?page=31822 "Data from the 2011 Census (Office for National Statistics)"]. Cornwall Council. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref>. polo que é a maior conurbación de Cornualles. == Notas == {{listaref}} ==Véxase tamén== {{Commonscat}} === Ligazóns Externas === * [https://www.cornwall.gov.uk/default.aspx?page=31822 Páxina web oficial] {{en}}. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Vilas e cidades de Cornualles]] 18dizxw08bt4v47j4obzscgyx6wwk1p 6149021 6149020 2022-08-03T00:57:59Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|50|13|59|N|5|13|26|W|display=title}} [[Ficheiro:Redruth.jpg|miniatura|200px|''Fore Street'', no centro da cidade de Redruth]] '''Redruth''' (en [[Lingua córnica|córnico]] ''Resrudh'')<ref>[https://web.archive.org/web/20140729194902/http://www.magakernow.org.uk/pdf/placename_masterlist.pdf "List of Place-names agreed by the MAGA Signage Panel" (PDF)]. Cornish Language Partnership. Maio de 2014. Arquivado do orixinal (PDF) o 29 de xullo de 2014. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> é unha [[cidade]] e [[parroquia civil]] do [[condado]] de [[Cornualles]], [[Inglaterra]]. == Xeografía == Redruth encóntrase situada ao oeste da península do Suroeste, cerca do extremo desta, na beira do canal de Brístol e do [[canal da Mancha]]. Segundo o censo de [[2011]], a poboación de Redruth era de 14 018 habitantes.<ref>Office for National Statistics, Key Figures for 2011 Census: Key Statistics, Area: Redruth parish.</ref> Nese mesmo ano, a poboación da [[área urbana]] de Camborne-Redruth, que tamén inclúe Carn Brea, Illogan e varias vilas satélites, era de 55 400 habitantes,<ref>[https://www.cornwall.gov.uk/default.aspx?page=31822 "Data from the 2011 Census (Office for National Statistics)"]. Cornwall Council. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref>. polo que é a maior conurbación de Cornualles. == Notas == {{listaref}} ==Véxase tamén== {{Commonscat}} === Ligazóns Externas === * [https://www.cornwall.gov.uk/default.aspx?page=31822 Páxina web oficial] {{en}}. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Vilas e cidades de Cornualles]] 1ulumqv3jjgwv50r6jj1z7aymtww5oh 0 571383 6149023 2022-08-03T01:01:05Z Xoio 22795 Redirixida cara a "[[Humphry Greenwood]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Humphry Greenwood]] plmheco30kz12a8y3ep54nrw6lonil7 0 571385 6149025 2022-08-03T01:02:03Z Xoio 22795 Redirixida cara a "[[Humphry Greenwood]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Humphry Greenwood]] plmheco30kz12a8y3ep54nrw6lonil7 0 571387 6149032 2022-08-03T01:09:11Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:pt:Special:Redirect/revision/62251015|Presidente da Assembleia Geral das Nações Unidas]]" wikitext text/x-wiki {{En uso}}{{Cargo político|cargo=Presidente da|primeiro={{BELb}} [[Paul-Henri Spaak]]}} Os '''presidentes da Asemblea Xeral das Nacións Unidas''' son elixidos entre os [[Diplomático, diplomática|diplomáticos]] e dignatarios dos países membros por un período dun ano. [[Abdulla Shahid]] é o actual presidente desde o 14 de setembro de [[2021]]. O 7 de xuño de 2021, foi elixido presidente número 76 da [[Asemblea Xeral das Nacións Unidas]] cunha maioría de tres cuartos, con 143 a favor, 48 en contra, ningunha abstencións e sen votos nulos.<ref>{{Cita web|título=Maldives' FM Abdulla Shahid elected as President of UN General Assembly|url=http://edition.mv/sports/22659|páxina-web=The Edition|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref> == Elección == [[Ficheiro:UNGA_President_states.svg|esquerda|miniatura|300x300px|[[Mapamundi]] que mostra os países de orixe dos presidentes da Asemblea Xeral das Nacións Unidas ata a 72ª sesión da Asemblea Xeral en 2017–18, con estados-membro históricos no recuadro.]] A sesión da asemblea está programada para cada ano a partir de setembro; calquera asemblea especial ou especial de emerxencia durante o próximo ano estará dirixida polo presidente da AXNU ([[Asemblea Xeral das Nacións Unidas|UNGA]] polas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]]). A presidencia rota anualmente entre os cinco grupos xeográficos: [[África|Africano]], [[Asia]]-[[Océano Pacífico|Pacífico]], [[Europa Oriental]], [[América Latina]] e [[Caribe (rexión)|Caribe]], e [[Europa Occidental|Estados de Europa Occidental e outros]].<ref>{{Cite web|title=Acerca da Asemblea Xeral|url=https://www.un.org/en/ga/about/background.shtml|access-date=7 de marzo de 2022|sitio web=|páxina-web=Nacións Unidas|título=}}</ref> Debido á súa poderosa estatura a nivel mundial, algúns dos países máis grandes e poderosos nunca ocuparon a presidencia, como a [[China|República Popular da China]], [[Francia]], [[Xapón]], [[Rusia]], o [[Reino Unido]] e os [[Estados Unidos]]. En particular, é habitual que ningún membro permanente do [[Consello de Seguridade das Nacións Unidas]] actúe como presidente da AXNU. Os únicos países modernos que tiveron un nacional elixido como presidente da AGNU dúas veces son [[Arxentina]], [[Chile]], [[Ecuador]] e [[Nixeria]]; todos os demais estados membros foran representados só unha vez polos seus nacionais que ocupaban este cargo; Alemaña tivo un nacional elixido unha vez como [[República Federal de Alemaña]] e outro como [[República Democrática Alemá]]. Isto non inclúe as sesións especiais especiais e de emerxencia da AXNU. == Lista de presidentes == {| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" !Ano elixido !Imaxe !Nome do presidente<ref>{{Cite web|title=Past Presidents|url=https://www.un.org/en/ga/president/index.shtml|access-date=7 de marzo de 2022|website=Xerais Asemblea das Nacións Unidas}}</ref> !Estado membro da ONU !Rexión !Sesións |- |1946 |[[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_183-39998-0427,_Paul-Henri_Spaak.jpg|83x83px]] |[[Paul-Henri Spaak]] |{{BEL}} |WES |[[Primeira sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Primeira]] |- |1947 |[[Ficheiro:Osvaldo_Euclides_de_Sousa_Aranha,_Ministro_das_Relações_Exteriores..tif|77x77px]] |[[Oswaldo Aranha]] |{{bandeira|Brasil|1889}} |LAS |Primeiro especial Segundo |- |1948 |[[Ficheiro:José_Arce.jpg|87x87px]] |[[José Arce]] |{{ARG}} |LAS |[[Segunda sesión extraordinaria da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Segunda sesión extraordinaria]] |- |1948 |[[Ficheiro:Herbert_V._Evatt.jpg|83x83px]] |[[H. V. Evatt|Herbert Vere Evatt]] |{{AUS}} |COS |[[Terceira sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Terceira]] |- |1949 |[[Ficheiro:Carlos_P._Romulo.jpg|93x93px]] |[[Carlos P. Rómulo]] |{{bandeira|Filipinas|1936}} |EAS |[[Cuarta sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Cuarta]], primeiro presidente asiático |- |1950 |[[Ficheiro:Nas_entezam.jpg|67x67px]] |[[Nasrollah Entezam]] |{{bandeira|Irán|1925}} |EAS |[[Quinta sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Quinta]] |- |1951 |[[Ficheiro:Blank.png|60x60px]] |[[Luis Padilla Nervo]] |{{bandeira|México|1934}} |LAS |[[Sexta sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Sexta]] |- |1952 |[[Ficheiro:Lester_B._Pearson_1957.jpg|85x85px]] |[[Lester B. Pearson]] |{{bandeira|Canadá|1921}} |COS |[[Sétimo período de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Sétima]] |- |1953 |[[Ficheiro:Vijaya_Lakshmi_Pandit_1965b.jpg|61x61px]] |[[Vijaya Lakshmi Pandit]] |{{IND}} |COS |[[Oitava sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Oitava]], primeira muller presidenta |- |1954 |[[Ficheiro:Eelco_van_Kleffens_1945.jpg|80x80px]] |[[Eelco van Kleffens]] |{{NED}} |WES |[[Novena sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Novena]] |- |1955 |File:José_Maza_Fernández_2_(cropped).JPG |[[José Maza Fernández]] |{{CHL}} |LAS |[[Décima sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Décima]] |- |1956 |[[Ficheiro:Rudecindo_Ortega_Mason_(cropped).png|79x79px]] |[[Rudecindo Ortega]] ([[:es:Rudecindo Ortega Mason|es]]) |{{CHL}} |LAS |Primeira sesión extraordinaria de emerxencia da Asemblea Xeral das Nacións Unidas |} |- |{{ordenar|1956.1|1956}} |[[Ficheiro:Rudecindo_Ortega_Mason_(cropped).png|79x79px]] |[[Rudecindo Ortega]] ([[:es:Rudecindo Ortega Mason|es]]) |{{CHL}} |LAS |[[Primeira sesión extraordinaria de emerxencia da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Primeira sesión especial de emerxencia]] [[Segunda sesión extraordinaria de emerxencia da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Segunda sesión especial de emerxencia]] |- |{{ordenar|1956.2|1956}} |[[Ficheiro:นราธิปพงศ์ประพันธ์.jpg|75x75px]] |[[Wan Waithayakon]] |{{THA}} |EAS |[[Undécima sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Undécima]] |- |1957 |[[Ficheiro:Leslie_Knox_Munro.png|60x60px]] |[[Leslie Munro]] |{{NZL}} |COS |[[Décimo segunda sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Décimo segunda]] [[Terceira sesión extraordinaria de emerxencia da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Terceira sesión extraordinaria de emerxencia]] |- |1958 |[[Ficheiro:Charles_Malik_(recortado).jpg|60x60px]] |[[Charles Malik]] |{{bandeira|Líbano}} |MES |[[Décimo terceira sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Décimo terceira]] |- |1959 |[[Ficheiro:Víctor_Andrés_Belaúnde.jpg|70x70px]] |[[Víctor Andrés Belaúnde]] |{{PER}} |LAS |[[Decimocuarta sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Décimo cuarta]] [[Cuarta sesión extraordinaria de emerxencia da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Cuarta sesión extraordinaria de emerxencia]] |- |1960 |[[Ficheiro:Frederick_H._Boland_(recortado).png|60x60px]] |[[Frederick Boland]] |{{IRL}} |WES |[[Decimoquinta sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Décimo quinta]] [[Terceira sesión extraordinaria da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Terceira extraordinaria]] |- |1961 |[[Ficheiro:Mongi_Slim_(1961b).jpg|88x88px]] |[[Mongi Slim]] |{{bandeira|Túnez|1959}} |MES |[[Décimosexta sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Décimosexta]], primeiro presidente africano |- |1962 |[[Ficheiro:Muhammad_Zafarullah_Khan_(1961).jpg|71x71px]] |[[Muhammad Zafarullah Khan]] |{{PAK}} |COS |[[Décimosétima sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Décimo sétima]] [[Cuarta sesión extraordinaria da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Cuarta sesión extraordinaria]] |- |1963 |[[Ficheiro:Blank.png|60x60px]] |[[Carlos Sosa Rodríguez]] ([[:es:Carlos Sosa Rodríguez|es]]) |{{bandeira|Venezuela|1954}} |LAS |[[Décimo oitavo período de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Décimo oitavo]] |- |1964 |[[Ficheiro:Blank.png|60x60px]] |[[Alex Quaison-Sackey]] |{{bandeira|Ghana|1964}} |COS |[[Décimonovena sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Décimonovena]] |- |1965 |[[Ficheiro:Amintore_Fanfani_1965.jpg|88x88px]] |[[Amintore Fanfani]] |{{ITA}} |WES |[[Vixésima sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Vixésima sesión]] |- |1966 | |[[Abdul Rahman Pazhwak]] |{{bandeira|Reino de Afganistán|nome=Afganistán}} |Asia |[[Vixésimo primeiro período de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Vixésimo primeiro período de sesións]] [[Quinto período extraordinario de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Quinto período extraordinario de sesiones]] [[Quinto período extraordinario de sesións de emerxencia das Nacións Unidas Asemblea Xeral das Nacións|Quinta especial de emerxencia]] |- |1967 |[[Ficheiro:Corneliu_Mănescu.jpg|100x100px]] |[[Corneliu Mănescu]] |{{bandeira|Romanía|1965}} |EEG |[[Vixésimo segundo período de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Vixésimo segundo]] |- |1968 |[[Ficheiro:Blank.png|60x60px]] |[[Emilio Arenales Catalán]] |{{GUA}} |GRULAC |[[Vixésimo terceira sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Vixésimo terceira]] |- |1969 |[[Ficheiro:Françoise_Foliot_-_Togo_-_035_-_Angie_Brooks-Randolph.jpg|88x88px]] |[[Angie Brooks]] |{{LBR}} |África |[[Vixésimo cuarta sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Vixésimo cuarta]] |- |1970 | |[[Edvard Hambro]] |{{NOR}} |WEOG |[[Vixésimo quinto período de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Vixésimo quinto]] |- |1971 |[[Ficheiro:Adam_Malik_1970.jpg|81x81px]] |[[Adam Malik]] |{{INA}} |Asia |[[Vixésimo sexto período de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Vixésimo sexto]] |- |1972 |[[Ficheiro:Blank.png|60x60px]] |[[Stanisław Trepczyński]] |{{POL}} |EEG |[[Vixésimo sétimo período de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Vixésimo sétimo]] |- |1973 |[[Ficheiro:Leopoldo_Benites_(recortado).jpg|60x60px]] |[[Leopoldo Benites]] |{{ECU}} |GRULAC |[[Vixésimo oitavo período de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Vixésimo oitavo período de sesiones]] [[Sexto período extraordinario de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Sexto período extraordinario de sesiones]] |- |1974 |[[Ficheiro:Abdelaziz_Bouteflika_1975_(recortado_3x4).jpg|60x60px]] |[[Abdelaziz Bouteflika]] |{{ALG}} |África |[[Vixésimo noveno período de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Vixésimo noveno]] [[Sétimo período extraordinario de sesiones da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Sétimo período extraordinario de sesiones]] |- |1975 |[[Ficheiro:Gaston_Thorn_(cropped).jpg|84x84px]] |[[Gaston Thorn]] |{{LUX}} |WEOG |[[Trixésima sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Trixésima sesión]] |- |1976 |[[Ficheiro:Blank.png|60x60px]] |[[Hamilton Shirley Amerasinghe]] |{{bandeira|Sri Lanka}} |Asia |[[Trixésimo primeira sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Trixésimo primeira]] |- |1977 |[[Ficheiro:Blank.png|60x60px]] |[[Lazar Mojsov]] |{{bandeira|Iugoslavia}} |EEG |[[Trixésimo segunda sesión da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Trixésimo segunda sesión]] [[Oitava sesión extraordinaria da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Oitava sesión extraordinaria]] [[Novena sesión extraordinaria das Nacións Unidas Asemblea Xeral|Nova sesión extraordinaria]] [[Décima sesión extraordinaria da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|Décima {| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" !Sessão !Ano !Nome !Estado membro |- |1.ª Sessão |1946 |Paul-Henri Spaak |{{BEL}} |- bgcolor="#abcdef" |1.ª Sessão especial |1947 |Osvaldo Aranha |{{Bandeira|Brasil|1930}} |- |2.ª Sessão |1947 |Osvaldo Aranha |{{Bandeira|Brasil|1930}} |- bgcolor="#abcdef" |2.ª Sessão especial |1948 |José Arce |{{ARG}} |- |3.ª Sessão |1948 |Herbert Vere Evatt |{{AUS}} |- |4.ª Sessão |1949 |Carlos Peña Rómulo |{{Bandeira|Filipinas|1919}} |- |5.ª Sessão |1950 |Nasrollah Entezam |{{Bandeira|Irão|1964}} |- |6.ª Sessão |1951 |Luis Padilla Nervo |{{MEX}} |- |7.ª Sessão |1952 |[[Lester Bowles Pearson|Lester B. Pearson]] |{{Bandeira|Canadá|1921}} |- |8.ª Sessão |1953 |Vijaya Lakshmi Pandit |{{IND}} |- |9.ª Sessão |1954 |Eelco N. van Kleffens |{{NLD}} |- |10.ª Sessão |1955 |José Maza Fernández |{{CHL}} |- bgcolor="cccccc" |1.ª Sessão especial de emergência |1956 |Rudecindo Ortega Mason |{{CHL}} |- bgcolor="cccccc" |2.ª Sessão especial de emergência |1956 |Rudecindo Ortega Mason |{{CHL}} |- |11.ª Sessão |1956 |Wan Waithayakon |{{THA}} |- |12.ª Sessão |1957 |Leslie Munro |{{NZL}} |- bgcolor="cccccc" |3.ª Sessão especial de emergência |1958 |Leslie Munro |{{NZL}} |- |13.ª Sessão |1958 |Charles Habib Malik |{{LBN}} |- |14.ª Sessão |1959 |Víctor Andrés Belaúnde |{{PER}} |- bgcolor="cccccc" |4.ª Sessão especial de emergência |1960 |Víctor Andrés Belaúnde |{{PER}} |- |15.ª Sessão |1960 |Frederick Henry Boland |{{IRL}} |- bgcolor="abcdef" |3.ª Sessão especial |1961 |Frederick Henry Boland |{{IRL}} |- |16.ª Sessão |1961 |Mongi Slim |{{Bandeira|Tunisia|old}} |- |17.ª Sessão |1962 |Sir Muhammad Zafarullah Khan |{{PAK}} |- bgcolor="abcdef" |4.ª Sessão especial |1963 |Sir Muhammad Zafarulla Khan |{{PAK}} |- |18.ª Sessão |1963 |Carlos Sosa Rodriguez |{{Bandeira|Venezuela|1930}} |- |19.ª Sessão |1964 |Alex Quaison-Sackey |{{GHA}} |- |20.ª Sessão |1965 |Amintore Fanfani |{{ITA}} |- |21.ª Sessão |1966 |Abdul Rahman Pazhwak |{{Bandeira|Afeganistão|1930}} |- bgcolor="abcdef" |5.ª Sessão especial |1967 |Abdul Rahman Pazhwak |{{Bandeira|Afeganistão|1930}} |- bgcolor="cccccc" |5.ª Sessão especial de emergência |1967 |Abdul Rahman Pazhwak |{{Bandeira|Afeganistão|1930}} |- |22.ª Sessão |1967 |Corneliu Mănescu |{{Bandeira|Roménia|1965}} |- |23.ª Sessão |1968 |Emilio Arenales Catalan |{{GTM}} |- |24.ª Sessão |1969 |Angie Elisabeth Brooks |{{LBR}} |- |25.ª Sessão |1970 |Edvard Hambro |{{NOR}} |- |26.ª Sessão |1971 |Adam Malik |{{IDN}} |- |27.ª Sessão |1972 |Stanisław Trepczyński |{{POL}} |- |28.ª Sessão |1973 |Leopoldo Benites |{{ECU}} |- bgcolor="abcdef" |6.ª Sessão especial |1974 |Leopoldo Benites |{{ECU}} |- |29.ª Sessão |1974 |[[Abdelaziz Bouteflika]] |{{DZA}} |- bgcolor="abcdef" |7.ª Sessão especial |1975 |[[Abdelaziz Bouteflika]] |{{DZA}} |- |30.ª Sessão |1975 |[[Gaston Thorn]] |{{LUX}} |- |31.ª Sessão |1976 |Hamilton Shirley Amerasinghe |{{LKA}} |- |32.ª Sessão |1977 |Lazar Mojsov |{{YUGb}} [[Iugoslavia|Jugoslávia]] |- bgcolor="abcdef" |8.ª Sessão especial |1978 |Lazar Mojsov |{{YUGb}} [[Iugoslavia|Jugoslávia]] |- bgcolor="abcdef" |9.ª Sessão especial |1978 |Lazar Mojsov |{{YUGb}} [[Iugoslavia|Jugoslávia]] |- bgcolor="abcdef" |10.ª Sessão especial |1978 |Lazar Mojsov |{{YUGb}} [[Iugoslavia|Jugoslávia]] |- |33.ª Sessão |1978 |Indalecio Liévano |{{COL}} |- |34.ª Sessão |1979 |Salim A. Salim |{{TZA}} |- bgcolor="cccccc" |6.ª Sessão especial de emergência |1980 |Salim A. Salim |{{TZA}} |- bgcolor="cccccc" |7.ª Sessão especial de emergência |1980 |Salim A. Salim |{{TZA}} |- bgcolor="abcdef" |8.ª Sessão especial de emergência |1980 |Salim A. Salim |{{TZA}} |- |35.ª Sessão |1980 |Rüdiger von Wechmar |{{DEUb}} [[Alemaña|República Federal Alemã]] |- bgcolor="cccccc" |11.ª Sessão especial |1981 |Rüdiger von Wechmar |{{DEUb}} [[Alemaña|República Federal Alemã]] |- |36.ª Sessão |1981 |Ismat T. Kittani |{{Bandeira|Iraque|1963}} |- bgcolor="cccccc" |7.ª Sessão especial de emergência - ''Continuação'' |1982 |Ismat T. Kittani |{{Bandeira|Iraque|1963}} |- bgcolor="cccccc" |9.ª Sessão especial de emergência |1982 |Ismat T. Kittani |{{Bandeira|Iraque|1963}} |- bgcolor="abcdef" |12.ª Sessão especial |1982 |Ismat T. Kittani |{{Bandeira|Iraque|1963}} |- |37.ª Sessão |1982 |Imre Hollai |{{HUN}} |- |38.ª Sessão |1983 |Jorge E. Illueca |{{PAN}} |- |39.ª Sessão |1984 |Paul J. F. Lusaka |{{Bandeira|Zambia|1964}} |- |40.ª Sessão |1985 |Jaime de Piniés |{{ESP}} |- bgcolor="abcdef" |13.ª Sessão especial |1986 |Jaime de Piniés |{{ESP}} |- |41.ª Sessão |1986 |Humayun Rashid Choudhury |{{BGD}} |- bgcolor="abcdef" |14.ª Sessão especial |1986 |Humayun Rashid Choudhury |{{BGD}} |- |42.ª Sessão |1987 |Peter Florin |{{DDRb}} [[República Democrática Alemá|República Democrática da Alemanha]] |- bgcolor="abcdef" |15.ª Sessão especial |1988 |Peter Florin |{{DDRb}} [[República Democrática Alemá|República Democrática da Alemanha]] |- |43.ª Sessão |1988 |Dante Maria Caputo |{{ARG}} |- |44.ª Sessão |1989 |Joseph Nanven Garba |{{NGA}} |- bgcolor="abcdef" |16.ª Sessão especial |1989 |Joseph Nanven Garba |{{NGA}} |- bgcolor="abcdef" |17.ª Sessão especial |1990 |Joseph Nanven Garba |{{NGA}} |- bgcolor="abcdef" |18.ª Sessão especial |1990 |Joseph Nanven Garba |{{NGA}} |- |45.ª Sessão |1990 |[[Guido de Marco]] |{{MLT}} |- |46.ª Sessão |1991 |Samir S. Shihabi |{{SAU}} |- |47.ª Sessão |1992 |Stoyan Ganev |{{BGR}} |- |48.ª Sessão |1993 |Samuel Insanally |{{GUY}} |- |49.ª Sessão |1994 |Amara Essy |{{CIV}} |- |50.ª Sessão |1995 |[[Diogo Freitas do Amaral]] |{{PRT}} |- |51.ª Sessão |1996 |Razali Ismail |{{MYS}} |- bgcolor="cccccc" |10.ª Sessão especial de emergência |1997 |Razali Ismail |{{MYS}} |- bgcolor="abcdef" |19.ª Sessão especial |1997 |Razali Ismail |{{MYS}} |- |52.ª Sessão |1997 |Hennadiy Udovenko |{{UKR}} |- bgcolor="cccccc" |10.ª Sessão especial de emergência - ''Continuação'' |1998 |Hennadiy Udovenko |{{UKR}} |- bgcolor="abcdef" |20.ª Sessão especial |1998 |Hennadiy Udovenko |{{UKR}} |- |53.ª Sessão |1998 |Didier Opertti Badan |{{URY}} |- bgcolor="cccccc" |10.ª Sessão especial de emergência - ''Continuação'' |1999 |Didier Opertti Badan |{{URY}} |- bgcolor="abcdef" |21.ª Sessão especial |1999 |Didier Opertti Badan |{{URY}} |- |54.ª Sessão |1999 |Theo-Ben Gurirab |{{NAM}} |- bgcolor="abcdef" |22.ª Sessão especial |1999 |Theo-Ben Gurirab |{{NAM}} |- bgcolor="abcdef" |23.ª Sessão especial |2000 |Theo-Ben Gurirab |{{NAM}} |- bgcolor="abcdef" |24.ª Sessão especial |2000 |Theo-Ben Gurirab |{{NAM}} |- |55.ª Sessão |2000 |Harri Holkeri |{{FIN}} |- bgcolor="cccccc" |10.ª Sessão especial de emergência - ''Continuação'' |2000 |Harri Holkeri |{{FIN}} |- bgcolor="abcdef" |25.ª Sessão especial |2001 |Harri Holkeri |{{FIN}} |- bgcolor="abcdef" |26.ª Sessão especial |2001 |Harri Holkeri |{{FIN}} |- |56.ª Sessão |2001 |[[Han Seung-soo]] |{{KORb}} [[Corea do Sur|Coreia do Sul]] |- |57.ª Sessão |2002 |Jan Kavan |{{CZE}} |- |58.ª Sessão |2003 |Julian Hunte |{{LCA}} |- |59.ª Sessão |2004 |Jean Ping |{{GAB}} |- |60.ª Sessão |2005 |Jan Eliasson |{{SWE}} |- |61.ª Sessão |2006 |Haya Rashed Al-Khalifa |{{BHR}} |- |62.ª Sessão |2007 |Srgjan Asan Kerim |{{MKD}} |- |63.ª Sessão |2008 |Miguel d'Escoto |{{NIC}} |- |64.ª Sessão |2009 |Ali Abdussalam Treki |{{LBYb}} [[Libia|Líbia]] |- |65.ª Sessão |2010 |Joseph Deiss |{{CHEb}} [[Suíza|Suíça]] |- |66.ª Sessão |2011 |Nassir Abdulaziz Al-Nasser |{{QATb}} [[Qatar|Catar]] |- |67.ª Sessão |2012 |Vuk Jeremić |{{SRBb}} [[Serbia|Sérvia]] |- |68.ª Sessão |2013 |John William Ashe |{{ATGb}} [[Antiga e Barbuda|Antígua e Barbuda]] |- |69.ª Sessão |2014 |Sam Kutesa |{{UGAb}} [[Uganda]] |- |70.ª Sessão |2015 |Mogens Lykketoft |{{DNKb}} [[Dinamarca]] |- |71.ª Sessão |2016 |Peter Thomson |{{FJIb}} [[Fidxi|Fiji]] |- |72.ª Sessão |2017 |Miroslav Lajčák |{{SVKb}} [[Eslovaquia|Eslováquia]] |- |73.ª Sessão |2018 |María Fernanda Espinosa |{{ECUb}} [[Ecuador|Equador]] |- |74.ª Sessão |2019 |Tijjani Muhammad-Bande |{{NGAb}} [[Nixeria|Nigéria]] |- |75.ª Sessão |2020 |Volkan Bozkır |{{TURb}} [[Turquía|Turquia]] |- |76.ª Sessão |2021 |Abdulla Shahid |{{MDVb}} [[Maldivas]] |} {{esboço-onu}} {{DEFAULTSORT:Presidentes Assembleia Geral Nacoes Unidas}} [[Categoria:!Esboços maiores que 15000 bytes]] [[Categoría:Nacións Unidas]] [[Categoría:Organizacións]] 050slv45us2j1cxmjvzd767gx0g7rtk 6149052 6149032 2022-08-03T01:59:18Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Cargo político|cargo=Presidente da Asemblea Xeral das Nacións Unidas|primeiro={{BELb}} [[Paul-Henri Spaak]]}} Os '''presidentes da Asemblea Xeral das Nacións Unidas''' son elixidos entre os [[Diplomático, diplomática|diplomáticos]] e dignatarios dos países membros por un período dun ano. [[Abdulla Shahid]] é o actual presidente desde o 14 de setembro de [[2021]]. O 7 de xuño de 2021, foi elixido presidente número 76 da [[Asemblea Xeral das Nacións Unidas]] cunha maioría de tres cuartos, con 143 a favor, 48 en contra, ningunha abstencións e sen votos nulos.<ref>{{Cita web|título=Maldives' FM Abdulla Shahid elected as President of UN General Assembly|url=http://edition.mv/sports/22659|páxina-web=The Edition|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref> == Elección == [[Ficheiro:UNGA_President_states.svg|esquerda|miniatura|300x300px|[[Mapamundi]] que mostra os países de orixe dos presidentes da Asemblea Xeral das Nacións Unidas ata a 72ª sesión da Asemblea Xeral en 2017–18, con estados-membro históricos no recuadro.]] A sesión da asemblea está programada para cada ano a partir de setembro; calquera asemblea especial ou especial de emerxencia durante o próximo ano estará dirixida polo presidente da AXNU ([[Asemblea Xeral das Nacións Unidas|UNGA]] polas siglas en [[Lingua inglesa|inglés]]). A presidencia rota anualmente entre os cinco grupos xeográficos: [[África|Africano]], [[Asia]]-[[Océano Pacífico|Pacífico]], [[Europa Oriental]], [[América Latina]] e [[Caribe (rexión)|Caribe]], e [[Europa Occidental|Estados de Europa Occidental e outros]].<ref>{{Cite web|title=Acerca da Asemblea Xeral|url=https://www.un.org/en/ga/about/background.shtml|access-date=7 de marzo de 2022|sitio web=|páxina-web=Nacións Unidas|título=}}</ref> Debido á súa poderosa estatura a nivel mundial, algúns dos países máis grandes e poderosos nunca ocuparon a presidencia, como a [[China|República Popular da China]], [[Francia]], [[Xapón]], [[Rusia]], o [[Reino Unido]] e os [[Estados Unidos]]. En particular, é habitual que ningún membro permanente do [[Consello de Seguridade das Nacións Unidas]] actúe como presidente da AXNU. Os únicos países modernos que tiveron un nacional elixido como presidente da AXNU dúas veces son [[Arxentina]], [[Chile]], [[Ecuador]] e [[Nixeria]]; todos os demais estados membros foran representados só unha vez polos seus nacionais que ocupaban este cargo; Alemaña tivo un nacional elixido unha vez como [[República Federal de Alemaña]] e outro como [[República Democrática Alemá]]. Isto non inclúe as sesións especiais especiais e de emerxencia da AXNU. == Lista de presidentes == {| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" !Sesión !Ano !Nome !Estado membro |- |1.ª Sesión |1946 |Paul-Henri Spaak |{{BEL}} |- bgcolor="#abcdef" |1.ª Sesión especial |1947 |Osvaldo Aranha |{{Bandeira|Brasil|1930}} |- |2.ª Sesión |1947 |Osvaldo Aranha |{{Bandeira|Brasil|1930}} |- bgcolor="#abcdef" |2.ª Sesión especial |1948 |José Arce |{{ARG}} |- |3.ª Sesión |1948 |Herbert Vere Evatt |{{AUS}} |- |4.ª Sesión |1949 |Carlos Peña Rómulo |{{Bandeira|Filipinas|1919}} |- |5.ª Sesión |1950 |Nasrollah Entezam |{{Bandeira|Irán|1964}} |- |6.ª Sesión |1951 |Luis Padilla Nervo |{{MEX}} |- |7.ª Sesión |1952 |[[Lester Bowles Pearson|Lester B. Pearson]] |{{Bandeira|Canadá|1921}} |- |8.ª Sesión |1953 |Vijaya Lakshmi Pandit |{{IND}} |- |9.ª Sesión |1954 |Eelco N. van Kleffens |{{NLD}} |- |10.ª Sesión |1955 |José Maza Fernández |{{CHL}} |- bgcolor="cccccc" |1.ª Sesión especial de emerxencia |1956 |Rudecindo Ortega Mason |{{CHL}} |- bgcolor="cccccc" |2.ª Sesión especial de emerxencia |1956 |Rudecindo Ortega Mason |{{CHL}} |- |11.ª Sesión |1956 |Wan Waithayakon |{{THA}} |- |12.ª Sesión |1957 |Leslie Munro |{{NZL}} |- bgcolor="cccccc" |3.ª Sesión especial de emerxencia |1958 |Leslie Munro |{{NZL}} |- |13.ª Sesión |1958 |Charles Habib Malik |{{LBN}} |- |14.ª Sesión |1959 |Víctor Andrés Belaúnde |{{PER}} |- bgcolor="cccccc" |4.ª Sesión especial de emerxencia |1960 |Víctor Andrés Belaúnde |{{PER}} |- |15.ª Sesión |1960 |Frederick Henry Boland |{{IRL}} |- bgcolor="abcdef" |3.ª Sesión especial |1961 |Frederick Henry Boland |{{IRL}} |- |16.ª Sesión |1961 |Mongi Slim |{{Bandeira|Tunisia|old}} |- |17.ª Sesión |1962 |Sir Muhammad Zafarullah Khan |{{PAK}} |- bgcolor="abcdef" |4.ª Sesión especial |1963 |Sir Muhammad Zafarulla Khan |{{PAK}} |- |18.ª Sesión |1963 |Carlos Sosa Rodriguez |{{Bandeira|Venezuela|1930}} |- |19.ª Sesión |1964 |Alex Quaison-Sackey |{{GHA}} |- |20.ª Sesión |1965 |Amintore Fanfani |{{ITA}} |- |21.ª Sesión |1966 |Abdul Rahman Pazhwak |{{Bandeira|Afganistán|1930}} |- bgcolor="abcdef" |5.ª Sesión especial |1967 |Abdul Rahman Pazhwak |{{Bandeira|Afganistán|1930}} |- bgcolor="cccccc" |5.ª Sesión especial de emerxencia |1967 |Abdul Rahman Pazhwak |{{Bandeira|Afganistán|1930}} |- |22.ª Sesión |1967 |Corneliu Mănescu |{{Bandeira|Afganistán|1930}} |- |23.ª Sesión |1968 |Emilio Arenales Catalan |{{GTM}} |- |24.ª Sesión |1969 |Angie Elisabeth Brooks |{{LBR}} |- |25.ª Sesión |1970 |Edvard Hambro |{{NOR}} |- |26.ª Sesión |1971 |Adam Malik |{{IDN}} |- |27.ª Sesión |1972 |Stanisław Trepczyński |{{POL}} |- |28.ª Sesión |1973 |Leopoldo Benites |{{ECU}} |- bgcolor="abcdef" |6.ª Sesión especial |1974 |Leopoldo Benites |{{ECU}} |- |29.ª Sesión |1974 |[[Abdelaziz Bouteflika]] |{{DZA}} |- bgcolor="abcdef" |7.ª Sesión especial |1975 |[[Abdelaziz Bouteflika]] |{{DZA}} |- |30.ª Sesión |1975 |[[Gaston Thorn]] |{{LUX}} |- |31.ª Sesión |1976 |Hamilton Shirley Amerasinghe |{{LKA}} |- |32.ª Sesión |1977 |Lazar Mojsov |{{YUGb}} [[Iugoslavia]] |- bgcolor="abcdef" |8.ª Sesión especial |1978 |Lazar Mojsov |{{YUGb}} [[Iugoslavia]] |- bgcolor="abcdef" |9.ª Sesión especial |1978 |Lazar Mojsov |{{YUGb}} [[Iugoslavia]] |- bgcolor="abcdef" |10.ª Sesión especial |1978 |Lazar Mojsov |{{YUGb}} [[Iugoslavia]] |- |33.ª Sesión |1978 |Indalecio Liévano |{{COL}} |- |34.ª Sesión |1979 |Salim A. Salim |{{TZA}} |- bgcolor="cccccc" |6.ª Sesión especial de emerxencia |1980 |Salim A. Salim |{{TZA}} |- bgcolor="cccccc" |7.ª Sesión especial de emerxencia |1980 |Salim A. Salim |{{TZA}} |- bgcolor="abcdef" |8.ª Sesión especial de emerxencia |1980 |Salim A. Salim |{{TZA}} |- |35.ª Sesión |1980 |Rüdiger von Wechmar |{{DEUb}} [[Alemaña|República Federal Alemá]] |- bgcolor="cccccc" |11.ª Sesión especial |1981 |Rüdiger von Wechmar |{{DEUb}} [[Alemaña|República Federal Alemá]] |- |36.ª Sesión |1981 |Ismat T. Kittani |{{Bandeira|Iraq|1963}} |- bgcolor="cccccc" |7.ª Sesión especial de emerxencia - ''Continuación'' |1982 |Ismat T. Kittani |{{Bandeira|Iraq|1963}} |- bgcolor="cccccc" |9.ª Sesión especial de emerxencia |1982 |Ismat T. Kittani |{{Bandeira|Iraq|1963}} |- bgcolor="abcdef" |12.ª Sesión especial |1982 |Ismat T. Kittani |{{Bandeira|Iraq|1963}} |- |37.ª Sesión |1982 |Imre Hollai |{{HUN}} |- |38.ª Sesión |1983 |Jorge E. Illueca |{{PAN}} |- |39.ª Sesión |1984 |Paul J. F. Lusaka |{{Bandeira|Zambia|1964}} |- |40.ª Sesión |1985 |Jaime de Piniés |{{ESP}} |- bgcolor="abcdef" |13.ª Sesión especial |1986 |Jaime de Piniés |{{ESP}} |- |41.ª Sesión |1986 |Humayun Rashid Choudhury |{{BGD}} |- bgcolor="abcdef" |14.ª Sesión especial |1986 |Humayun Rashid Choudhury |{{BGD}} |- |42.ª Sesión |1987 |Peter Florin |{{RDA}} |- bgcolor="abcdef" |15.ª Sesión especial |1988 |Peter Florin |{{RDA}} |- |43.ª Sesión |1988 |Dante Maria Caputo |{{ARG}} |- |44.ª Sesión |1989 |Joseph Nanven Garba |{{NGA}} |- bgcolor="abcdef" |16.ª Sesión especial |1989 |Joseph Nanven Garba |{{NGA}} |- bgcolor="abcdef" |17.ª Sesión especial |1990 |Joseph Nanven Garba |{{NGA}} |- bgcolor="abcdef" |18.ª Sesión especial |1990 |Joseph Nanven Garba |{{NGA}} |- |45.ª Sesión |1990 |[[Guido de Marco]] |{{MLT}} |- |46.ª Sesión |1991 |Samir S. Shihabi |{{SAU}} |- |47.ª Sesión |1992 |Stoyan Ganev |{{BGR}} |- |48.ª Sesión |1993 |Samuel Insanally |{{GUY}} |- |49.ª Sesión |1994 |Amara Essy |{{CIV}} |- |50.ª Sesión |1995 |[[Diogo Freitas do Amaral]] |{{PRT}} |- |51.ª Sesión |1996 |Razali Ismail |{{MYS}} |- bgcolor="cccccc" |10.ª Sesión especial de emerxencia |1997 |Razali Ismail |{{MYS}} |- bgcolor="abcdef" |19.ª Sesión especial |1997 |Razali Ismail |{{MYS}} |- |52.ª Sesión |1997 |Hennadiy Udovenko |{{UKR}} |- bgcolor="cccccc" |10.ª Sesión especial de emerxencia - ''Continuación'' |1998 |Hennadiy Udovenko |{{UKR}} |- bgcolor="abcdef" |20.ª Sesión especial |1998 |Hennadiy Udovenko |{{UKR}} |- |53.ª Sesión |1998 |Didier Opertti Badan |{{URY}} |- bgcolor="cccccc" |10.ª Sesión especial de emerxencia - ''Continuación'' |1999 |Didier Opertti Badan |{{URY}} |- bgcolor="abcdef" |21.ª Sesión especial |1999 |Didier Opertti Badan |{{URY}} |- |54.ª Sesión |1999 |Theo-Ben Gurirab |{{NAM}} |- bgcolor="abcdef" |22.ª Sesión especial |1999 |Theo-Ben Gurirab |{{NAM}} |- bgcolor="abcdef" |23.ª Sesión especial |2000 |Theo-Ben Gurirab |{{NAM}} |- bgcolor="abcdef" |24.ª Sesión especial |2000 |Theo-Ben Gurirab |{{NAM}} |- |55.ª Sesión |2000 |Harri Holkeri |{{FIN}} |- bgcolor="cccccc" |10.ª Sesión especial de emerxencia - ''Continuación'' |2000 |Harri Holkeri |{{FIN}} |- bgcolor="abcdef" |25.ª Sesión especial |2001 |Harri Holkeri |{{FIN}} |- bgcolor="abcdef" |26.ª Sesión especial |2001 |Harri Holkeri |{{FIN}} |- |56.ª Sesión |2001 |[[Han Seung-soo]] |{{KORb}} [[Corea do Sur]] |- |57.ª Sesión |2002 |Jan Kavan |{{CZE}} |- |58.ª Sesión |2003 |Julian Hunte |{{LCA}} |- |59.ª Sesión |2004 |Jean Ping |{{GAB}} |- |60.ª Sesión |2005 |Jan Eliasson |{{SWE}} |- |61.ª Sesión |2006 |Haya Rashed Al-Khalifa |{{BHR}} |- |62.ª Sesión |2007 |Srgjan Asan Kerim |{{MKD}} |- |63.ª Sesión |2008 |Miguel d'Escoto |{{NIC}} |- |64.ª Sesión |2009 |Ali Abdussalam Treki |{{LBYb}} [[Libia]] |- |65.ª Sesión |2010 |Joseph Deiss |{{CHEb}} [[Suíza]] |- |66.ª Sesión |2011 |Nassir Abdulaziz Al-Nasser |{{QATb}} [[Qatar]] |- |67.ª Sesión |2012 |Vuk Jeremić |{{SRBb}} [[Serbia]] |- |68.ª Sesión |2013 |John William Ashe |{{ATGb}} [[Antiga e Barbuda]] |- |69.ª Sesión |2014 |Sam Kutesa |{{UGAb}} [[Uganda]] |- |70.ª Sesión |2015 |Mogens Lykketoft |{{DNKb}} [[Dinamarca]] |- |71.ª Sesión |2016 |Peter Thomson |{{FJIb}} [[Fidxi]] |- |72.ª Sesión |2017 |Miroslav Lajčák |{{SVKb}} [[Eslovaquia]] |- |73.ª Sesión |2018 |María Fernanda Espinosa |{{ECUb}} [[Ecuador]] |- |74.ª Sesión |2019 |Tijjani Muhammad-Bande |{{NGAb}} [[Nixeria]] |- |75.ª Sesión |2020 |Volkan Bozkır |{{TURb}} [[Turquía]] |- |76.ª Sesión |2021 |Abdulla Shahid |{{MDVb}} [[Maldivas]] |} [[Categoría:Nacións Unidas]] [[Categoría:Organizacións]] {{Política en progreso}} == Notas == <references /> == Véxase tamén == {{Commons}} lc39jfk1sylvtiis8b6hrd875sf2bcy 0 571388 6149034 2022-08-03T01:10:41Z Xoio 22795 Redirixida cara a "[[Quirocéntridos]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Quirocéntridos]] jsv4j93jphddtuvpgusv7fy1wfu8ikl 0 571389 6149063 2022-08-03T02:33:16Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:it:Special:Redirect/revision/125053746|Zilda Paim]]" wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=}} [[Ficheiro:Zilda_Paim_signature.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Zilda_Paim_signature.jpg/220px-Zilda_Paim_signature.jpg|miniatura| Sinatura de Zilda Paim]] '''Zilda Paim''' nada en Santo Amaro da Purificação o [[3 de agosto|3 agosto]] de [[1919]] e finada en [[Salvador de Baía]] o [[22 de abril]] de [[2013]], foi unha escritora, docente, política e pintora brasileira. == Traxectoria == === Traballos === ==== Divulgación e escritura ==== É lembrada principalmente polo seu traballo no campo do [[folclore]] e das tradicións populares brasileiras, e en particular polo estudo e divulgación da [[Maculelê]] e da [[Capoeira]]. ==== Pintura ==== Pintou máis de 200 cadros, entre lenzos e táboas (dixo "Non fun á Universidade, non fun á Academia de Belas Artes, pero un día deime conta de que tiña que pintar".<ref>{{Cita web|título=Zilda Paim|url=https://zildapaim.blogspot.it/|páxina-web=zildapaim.blogspot.it|data-acceso=2022-08-03}}</ref>) ==== Política ==== Foi a primeira muller ''vereadora'' (o equivalente a edil ou concellal) da súa vila natal. Tamen foi presidenta da Comarca entre [[1980]] e [[1982]]. === Pasamento === Zilda Paim morreu en 2013 no hospital portugués de [[Salvador, Baía|Salvador]] de [[Baía, Brasil|Bahía]] aos 93 anos, onde levaba aproximadamente un mes ingresada. == Obras == === Estudos folclóricos === * PAIM, Zilda. Relicario Popular. Secretaría de Cultura e Turismo. Salvador: Empresa Gráfica da Bahia, 1999. ISBN 85-86485-78-0 * PAIM, Zilda. Isto é Santo Amaro. Salvador: Academia de Letras, 2005. == Notas == <references /> == Véxase tamén == * Maculelê * [[Capoeira]] === Ligazóns externas === * {{Link||http://www.jornaldamidia.com.br/noticias/2002/09/Congressodecapoeiraabree.shtml|Zilda Paim|www.jornaldamidia.com.br}} * {{Link||http://www.tramz.com/br/tto/8.html|Bibliografias|www.tramz.com}} * {{Link||http://www.iecapoeira.com/dorado3.htm|Capoeira|www.iecapoeira.com}} * [http://jornal.atarde.com.br/videos/index.jsf?id=1147698 Vídeo sobre os 90 anos de Zilda Paim en 2009] {{Personalidades en progreso}} [[Categoría:Escritores do Brasil]] o5ud83esd4pcm1qrw59jemss0d6b4hf 6149064 6149063 2022-08-03T02:33:32Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=}} '''Zilda Paim''' nada en Santo Amaro da Purificação o [[3 de agosto|3 agosto]] de [[1919]] e finada en [[Salvador de Baía]] o [[22 de abril]] de [[2013]], foi unha escritora, docente, política e pintora brasileira. == Traxectoria == === Traballos === ==== Divulgación e escritura ==== É lembrada principalmente polo seu traballo no campo do [[folclore]] e das tradicións populares brasileiras, e en particular polo estudo e divulgación da [[Maculelê]] e da [[Capoeira]]. ==== Pintura ==== Pintou máis de 200 cadros, entre lenzos e táboas (dixo "Non fun á Universidade, non fun á Academia de Belas Artes, pero un día deime conta de que tiña que pintar".<ref>{{Cita web|título=Zilda Paim|url=https://zildapaim.blogspot.it/|páxina-web=zildapaim.blogspot.it|data-acceso=2022-08-03}}</ref>) ==== Política ==== Foi a primeira muller ''vereadora'' (o equivalente a edil ou concellal) da súa vila natal. Tamen foi presidenta da Comarca entre [[1980]] e [[1982]]. === Pasamento === Zilda Paim morreu en 2013 no hospital portugués de [[Salvador, Baía|Salvador]] de [[Baía, Brasil|Bahía]] aos 93 anos, onde levaba aproximadamente un mes ingresada. == Obras == === Estudos folclóricos === * PAIM, Zilda. Relicario Popular. Secretaría de Cultura e Turismo. Salvador: Empresa Gráfica da Bahia, 1999. ISBN 85-86485-78-0 * PAIM, Zilda. Isto é Santo Amaro. Salvador: Academia de Letras, 2005. == Notas == <references /> == Véxase tamén == * Maculelê * [[Capoeira]] === Ligazóns externas === * {{Link||http://www.jornaldamidia.com.br/noticias/2002/09/Congressodecapoeiraabree.shtml|Zilda Paim|www.jornaldamidia.com.br}} * {{Link||http://www.tramz.com/br/tto/8.html|Bibliografias|www.tramz.com}} * {{Link||http://www.iecapoeira.com/dorado3.htm|Capoeira|www.iecapoeira.com}} * [http://jornal.atarde.com.br/videos/index.jsf?id=1147698 Vídeo sobre os 90 anos de Zilda Paim en 2009] {{Personalidades en progreso}} [[Categoría:Escritores do Brasil]] sslqz70u8sw8d8uwwqgpludm68ccu5z 1 571390 6149065 2022-08-03T02:34:56Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{Traducido de|it|Zilda Paim}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{Traducido de|it|Zilda Paim}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 3 de agosto de 2022 ás 02:34 (UTC) 6uqzok87jzw4ywh812zusvt1txrrvwe 6149067 6149065 2022-08-03T02:35:07Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|it|Zilda Paim}} {{visitas}} 7qq16j9lm6j2tk9sjim3ba0yhrx6scy 0 571391 6149066 2022-08-03T02:35:02Z Xoio 22795 1ª edición con infomacións da wiki en inglés e das referencias. wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{taxobox | name = Quirocéntridos<br>''Chirocentridae'' | fossil_range = [[Eoceno]] - [[Holoceno|Actualidade]]<ref>{{cite journal | last = Sepkoski | first = Jack | title = A compendium of fossil marine animal genera | journal = Bulletins of American Paleontology | volume = 364 | page=560 | year = 2002 | url = http://strata.ummp.lsa.umich.edu/jack/showgenera.php?taxon=611&rank=class | dataacceso = 3 de agosto de 2022 }}</ref> | image = Chirocentrus dorab JNC3219.JPG | image_caption = ''[[Chirocentrus dorab]]'' | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | ordo = [[Clupeiformes]] | familia = [[Chirocentridae]] | familia_authority = [[Pieter Bleeker|Bleeker]], [[1849]] | genus = [[Chirocentrus]] | genus_authority = [[Georges Cuvier|Cuvier]], [[1816]] | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} [[Ficheiro:Dorab wolf-herring.png|miniatura|240px|''Chirocentrus dorab''. Debuxo do antigo artista de [[FishBase]] Robbie Cada]] A dos '''quirocéntridos''' (''Chirocentridae'') é unha pequena [[familia (bioloxía)|familia]] de [[peixes]] [[osteíctios]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[clupeiformes]]. Comprende tan só un [[genus|xénero]] con dúas [[especies]] [[mar|mariñas]] relacionadas cos [[arenque]]s. == Taxonomía == === Descrición === ==== Familia ==== A familia foi descrita en [[1849]] polo [[naturalista]], [[anatomía|anatomista comparativo]] e [[ictiólogo]] [[Países Baixos|neerlandés]] [[Pieter Bleeker]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=152007 Chirocentridae Bleeker, 1849] no [[WoRMS]]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> ==== Xénero ==== O xénero fora descrito en [[1816]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Georges Cuvier]].<ref name=W2>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=204475 ''Chirocentrus'' Cuvier, 1816] no WoRMS. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> === Especies === Como quedou dito, o xénero conta dó con dúas especies:<ref name=W2/> * ''[[Chirocentrus dorab]]'' <small>([[Peter Forsskål|Forsskål]], [[1775]])</small>, que habita en augas costeiras cálidas desde o [[Mar Vermello]] até o [[Xapón]] e [[Australia]]. * ''[[Chirocentrus nudus]]'' <small>[[William John Swainson|Swainson]], [[1839]]</small>, que vive nun rango similar. (Esta especie é difícil de distinguir de ''C. dorab''; a primeira ten unha marca negra na súa [[aleta|aleta dorsal]]). Tamén se sabe que esta especie come [[cangrexo]]s, ademais da súa [[dieta]] habitual de [[peixes]] máis pequenos). == Características == Ambas as especies teñen [[corpo]]s alongados e [[mandíbula]]s con [[dente]]s longos e afiados que facilitan o seu apetito voraz, principalmente para comer outros peixes.<ref name=EoF>Nelson, Gareth (1998):''Encyclopedia of Fishes''. [[San Diego]]: Academic Press. ISBN 0-1254-7665-5, p. 94.</ref> Ambas as especies alcanzan unha lonxitude de 1 m. Teñen os costados prateados e as costas azuladas. Péscanse comercialmente, e comercialízanse frescos ou conxelados. == Notas== {{listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nelson, Joseph S. (2006): ''Fishes of the World''. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-4712-5031-7. * Froese, Rainer & Daniel Pauly, eds. (2011): "Chirocentridae" en [[FishBase]]. === Outros artigos === * [[Clupeiformes]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Clupeiformes]] 1t5esy1c6risq05qdkh7i03moi4xzhr 6149068 6149066 2022-08-03T02:35:23Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{taxobox | name = Quirocéntridos<br>''Chirocentridae'' | fossil_range = [[Eoceno]] - [[Holoceno|Actualidade]]<ref>{{cite journal | last = Sepkoski | first = Jack | title = A compendium of fossil marine animal genera | journal = Bulletins of American Paleontology | volume = 364 | page=560 | year = 2002 | url = http://strata.ummp.lsa.umich.edu/jack/showgenera.php?taxon=611&rank=class | dataacceso = 3 de agosto de 2022 }}</ref> | image = Chirocentrus dorab JNC3219.JPG | image_caption = ''[[Chirocentrus dorab]]'' | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | ordo = [[Clupeiformes]] | familia = [[Chirocentridae]] | familia_authority = [[Pieter Bleeker|Bleeker]], [[1849]] | genus = [[Chirocentrus]] | genus_authority = [[Georges Cuvier|Cuvier]], [[1816]] | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} [[Ficheiro:Dorab wolf-herring.png|miniatura|240px|''Chirocentrus dorab''. Debuxo do antigo artista de [[FishBase]] Robbie Cada]] A dos '''quirocéntridos''' (''Chirocentridae'') é unha pequena [[familia (bioloxía)|familia]] de [[peixes]] [[osteíctios]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[clupeiformes]]. Comprende tan só un [[genus|xénero]] con dúas [[especies]] [[mar|mariñas]] relacionadas cos [[arenque]]s. == Taxonomía == === Descrición === ==== Familia ==== A familia foi descrita en [[1849]] polo [[naturalista]], [[anatomía|anatomista comparativo]] e [[ictiólogo]] [[Países Baixos|neerlandés]] [[Pieter Bleeker]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=152007 Chirocentridae Bleeker, 1849] no [[WoRMS]]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> ==== Xénero ==== O xénero fora descrito en [[1816]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Georges Cuvier]].<ref name=W2>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=204475 ''Chirocentrus'' Cuvier, 1816] no WoRMS. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> === Especies === Como quedou dito, o xénero conta dó con dúas especies:<ref name=W2/> * ''[[Chirocentrus dorab]]'' <small>([[Peter Forsskål|Forsskål]], [[1775]])</small>, que habita en augas costeiras cálidas desde o [[Mar Vermello]] até o [[Xapón]] e [[Australia]]. * ''[[Chirocentrus nudus]]'' <small>[[William John Swainson|Swainson]], [[1839]]</small>, que vive nun rango similar. (Esta especie é difícil de distinguir de ''C. dorab''; a primeira ten unha marca negra na súa [[aleta|aleta dorsal]]). Tamén se sabe que esta especie come [[cangrexo]]s, ademais da súa [[dieta]] habitual de [[peixes]] máis pequenos). == Características == Ambas as especies teñen [[corpo]]s alongados e [[mandíbula]]s con [[dente]]s longos e afiados que facilitan o seu apetito voraz, principalmente para comer outros peixes.<ref name=EoF>Nelson, Gareth (1998):''Encyclopedia of Fishes''. [[San Diego]]: Academic Press. ISBN 0-1254-7665-5, p. 94.</ref> Ambas as especies alcanzan unha lonxitude de 1 m. Teñen os costados prateados e as costas azuladas. Péscanse comercialmente, e comercialízanse frescos ou conxelados. == Notas== {{listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nelson, Joseph S. (2006): ''Fishes of the World''. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-4712-5031-7. * Froese, Rainer & Daniel Pauly, eds. (2011): "Chirocentridae" en [[FishBase]]. === Outros artigos === * [[Clupeiformes]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Clupeiformes]] 1qttendgin37m20a7pk51m33tvl5drq 6149071 6149068 2022-08-03T02:40:58Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{taxobox | name = Quirocéntridos<br>''Chirocentridae'' | fossil_range = [[Eoceno]] - [[Holoceno|Actualidade]]<ref>{{cite journal | last = Sepkoski | first = Jack | title = A compendium of fossil marine animal genera | journal = Bulletins of American Paleontology | volume = 364 | page=560 | year = 2002 | url = http://strata.ummp.lsa.umich.edu/jack/showgenera.php?taxon=611&rank=class | dataacceso = 3 de agosto de 2022 }}</ref> | image = Chirocentrus dorab JNC3219.JPG | image_caption = ''[[Chirocentrus dorab]]'' | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | ordo = [[Clupeiformes]] | familia = [[Chirocentridae]] | familia_authority = [[Pieter Bleeker|Bleeker]], [[1849]] | genus = [[Chirocentrus]] | genus_authority = [[Georges Cuvier|Cuvier]], [[1816]] | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} [[Ficheiro:Dorab wolf-herring.png|miniatura|240px|''Chirocentrus dorab''. Debuxo do antigo artista de [[FishBase]] Robbie Cada]] A dos '''quirocéntridos''' (''Chirocentridae'') é unha pequena [[familia (bioloxía)|familia]] de [[peixes]] [[osteíctios]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[clupeiformes]]. Comprende tan só un [[genus|xénero]] con dúas [[especies]] [[mar|mariñas]] relacionadas cos [[arenque]]s. == Taxonomía == === Descrición === ==== Familia ==== A familia foi descrita en [[1849]] polo [[naturalista]], [[anatomía|anatomista comparativo]] e [[ictiólogo]] [[Países Baixos|neerlandés]] [[Pieter Bleeker]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=152007 Chirocentridae Bleeker, 1849] no [[WoRMS]]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> ==== Xénero ==== O xénero fora descrito en [[1816]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Georges Cuvier]].<ref name=W2>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=204475 ''Chirocentrus'' Cuvier, 1816] no WoRMS. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> === Especies === Como quedou dito, o xénero conta dó con dúas especies:<ref name=W2/> * ''[[Chirocentrus dorab]]'' <small>([[Peter Forsskål|Forsskål]], [[1775]])</small>, que habita en augas costeiras cálidas desde o [[Mar Vermello]] até o [[Xapón]] e [[Australia]]. * ''[[Chirocentrus nudus]]'' <small>[[William John Swainson|Swainson]], [[1839]]</small>, que vive nun rango similar. (Esta especie é difícil de distinguir de ''C. dorab''; a primeira ten unha marca negra na súa [[aleta|aleta dorsal]]). Tamén se sabe que esta especie come [[cangrexo]]s, ademais da súa [[dieta]] habitual de [[peixes]] máis pequenos). == Características == Ambas as especies teñen [[corpo]]s alongados e [[mandíbula]]s con [[dente]]s longos e afiados que facilitan o seu apetito voraz, principalmente para comer outros peixes.<ref name=EoF>Nelson, Gareth (1998): ''Encyclopedia of Fishes''. [[San Diego]]: Academic Press. ISBN 0-1254-7665-5, p. 94.</ref> Ambas as especies alcanzan unha lonxitude de 1 m. Teñen os costados prateados e as costas azuladas. Péscanse comercialmente, e comercialízanse frescos ou conxelados. == Notas== {{listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nelson, Joseph S. (2006): ''Fishes of the World''. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-4712-5031-7. * Froese, Rainer & Daniel Pauly, eds. (2011): "Chirocentridae" en [[FishBase]]. === Outros artigos === * [[Clupeiformes]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Clupeiformes]] 13tqv3qsx0qxk6hgyrfoply9pyxjf3k 0 571392 6149070 2022-08-03T02:36:40Z Xoio 22795 Redirixida cara a "[[Quirocéntridos]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Quirocéntridos]] jsv4j93jphddtuvpgusv7fy1wfu8ikl 0 571393 6149089 2022-08-03T03:19:27Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/139408497|Olga Bergholz]]" wikitext text/x-wiki {{Biografía|ocupación=[[poeta]], [[escritora]]}} [[Categoría:Mujeres]] '''Olga Fyodorovna Bergholz''' (en {{Lang-ru|О́льга Фё́доровна Бергго́льц}}), nada en [[San Petersburgo]] o {{Xulgregdata|16|05|1910}} e finada [[ibídem]] (na mesma cidade, renomeada [[San Petersburgo|Leningrado]]) o [[13 de novembro|13 de novembro de]] [[1975]], foi unha famosa [[poeta]] [[Unión Soviética|soviética]], coñecida polo seu traballo na radio durante o [[Sitio de Leningrado|asedio de Leningrado]], onde foi o símbolo da forza e determinación da cidade.<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: “The Voice of the Blockade”|url=https://museumstudiesabroad.org/olga-bergholz-biography/|data=2018-07-24|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> == Traxectoria == Era filla dun médico que traballaba nunha central eléctrica e publicou os seus primeiros versos en [[1924]]. En [[1925]] uniuse ao grupo literario "O cambio", onde coñeceu a Boris Kornilov en 1925, con quen casou en [[1926]], e coa que ao pouco tempo tivo a súa filla Irina. Licenciouse en filoloxía [[Universidade Estatal de San Petersburgo|na Universidade de Leningrado]] en 1930, e foi enviada a [[Casaquistán]] como xornalista para o xornal ''The Soviet Steppe''. En [[1930]], divorciouse de Kornilov e casou co seu amigo da universidade Nikolai Molchánov. Despois do seu regreso a Leningrado, traballou como editora no xornal da fábrica Electrosila ([[1931]]-[[1934]]) e publicou varios libros. O 13 de decembro de [[1938]] foi encarcerada, permanecendo detida durante 7 meses durante a [[Gran Purga]], onde unha malleira durante un interrogatorio provocou un [[Natimorto|mortinato]]. Boris Kornilov foi fusilado en 1938. Olga foi liberada o 3 de xullo de [[1939]], e posteriormente foi rehabilitada. Alistouse no [[Partido Comunista|partido comunista]] en [[1940]]. Bergholz é unha dos poetas máis coñecidos do [[Sitio de Leningrado]] na [[Segunda guerra mundial]]. O seu segundo marido, Nikolai Molchánov, filólogo, morreu alí de fame en [[1942]]. Olga permaneceu na cidade asediada. Alí creou os seus mellores poemas, dedicados aos defensores de Leningrado. Despois da guerra seguiu escribindo con éxito, incluíndo ''Pervorossiya'' en [[1950]], polo que recibiu o [[Premio Estatal da URSS|Premio Estatal da URSS.]] === Pasamento === Olga Bergholz morreu en [[1975]]. Está enterrada na ''Literátorskie Mostkí'' (Pontes Literarias) do cemiterio de Volkovo en San Petersburgo. == Homenaxes == Foi condecorada coa Orde de Lenin, o Premio Stalin e numerosas medallas; unha rúa de San Petersburgo, un cráter de [[Venus]] e o planeta menor 3093 Bergholz descuberto pola [[astrónoma]] soviética [[Tamara Smirnova]] en [[1971]] levan o seu nome.<ref>{{Cita web|título=3094 Chukokkala - Поиск в Google|url=http://www.google.com/search?hl=ru&tbo=p&tbm=bks&q=3094+Chukokkala|páxina-web=www.google.com|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Obra == * ''Глубинка -'' ''Glubinka'' (1932) * ''Годы штурма'' (1933) * ''Night and New Look'' (1935) * ''Журналисты'' (1934) * ''Зерна -'' ''Zerna'' (1935) * ''Стихотворения'', (1934) * ''Книга песен'' (1936) * ''Февральский дневник'' (1942) - "Diario de febreiro" * ''Ленинградская поэма'' (1942) - "Poema de Leningrado" * ''Памяти защитников'', (1944) * ''Tétrada de Leningrado'' (1942) * ''Первороссийск'' - "''Pervorossik'' / ''Pervorossiya"'' (1950) * ''Oni Jili en Leningrado'' (1944) * ''У нас на земле - "Estás no mundo"'' (1947) * ''Верность -'' ''Vernost'' (1954) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === {{Galicitas}} * [[metawiki:q:ru:Ольга_Фёдоровна_Берггольц|Wikiquote, Ольга Фёдоровна Бергольц]] {{Ru}}. Consultado o 29 de xuño de 2012. * [http://espanarusa.com/article.sdf/es/news/48832?path=es Serán publicados os diarios confiscados de Olga Bergholz] (''en [[Lingua castelá|castelán]]'') * [https://web.archive.org/web/20160304212745/http://www.absolutrusia.com/olga-fedorovna-bergholz-i/ Olga Fiódorovna Bergholz] (''en castelán'') [[Categoría:Nados en San Petersburgo]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:E]] [[Categoría:Escritores de Rusia]] j0q3cicq0v45qfsos0f8xmygz7wfzrw 6149092 6149089 2022-08-03T03:22:31Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Biografía|ocupación=[[poeta]], [[escritora]]}} [[Categoría:Mujeres]] '''Olga Fyodorovna Bergholz''' (en {{Lang-ru|О́льга Фё́доровна Бергго́льц}}), nada en [[San Petersburgo]] o {{Xulgregdata|16|05|1910}} e finada [[ibídem]] (na mesma cidade, renomeada [[San Petersburgo|Leningrado]]) o [[13 de novembro|13 de novembro de]] [[1975]], foi unha famosa [[poeta]] [[Unión Soviética|soviética]], coñecida polo seu traballo na radio durante o [[Sitio de Leningrado|asedio de Leningrado]], onde foi o símbolo da forza e determinación da cidade.<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: “The Voice of the Blockade”|url=https://museumstudiesabroad.org/olga-bergholz-biography/|data=2018-07-24|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Era filla dun médico que traballaba nunha central eléctrica e publicou os seus primeiros versos en [[1924]]. === Dos anos 20 ao 1940 === En [[1925]] uniuse ao grupo literario "O cambio", onde coñeceu a Boris Kornilov en 1925, con quen casou en [[1926]], e coa que ao pouco tempo tivo a súa filla Irina. Licenciouse en filoloxía [[Universidade Estatal de San Petersburgo|na Universidade de Leningrado]] en 1930, e foi enviada a [[Casaquistán]] como xornalista para o xornal ''The Soviet Steppe''. En [[1930]], divorciouse de Kornilov e casou co seu amigo da universidade Nikolai Molchánov. Despois do seu regreso a Leningrado, traballou como editora no xornal da fábrica Electrosila ([[1931]]-[[1934]]) e publicou varios libros. O 13 de decembro de [[1938]] foi encarcerada, permanecendo detida durante 7 meses durante a [[Gran Purga]], onde unha malleira durante un interrogatorio provocou un [[Natimorto|mortinato]]. Boris Kornilov foi fusilado en 1938. Olga foi liberada o 3 de xullo de [[1939]], e posteriormente foi rehabilitada. === Actividade desde a [[Segunda guerra mundial]] === Alistouse no [[Partido Comunista|partido comunista]] en [[1940]]. Bergholz é unha dos poetas máis coñecidos do [[Sitio de Leningrado]]. O seu segundo marido, Nikolai Molchánov, filólogo, morreu alí de fame en [[1942]]. Olga permaneceu na cidade asediada. Alí creou os seus mellores poemas, dedicados aos defensores de Leningrado. Despois da guerra seguiu escribindo con éxito, incluíndo ''Pervorossiya'' en [[1950]], polo que recibiu o [[Premio Estatal da URSS|Premio Estatal da URSS.]] === Pasamento === Olga Bergholz morreu en [[1975]]. Está enterrada na ''Literátorskie Mostkí'' (Pontes Literarias) do cemiterio de Volkovo en San Petersburgo. == Homenaxes == Foi condecorada coa Orde de Lenin, o Premio Stalin e numerosas medallas; unha rúa de San Petersburgo, un cráter de [[Venus]] e o planeta menor 3093 Bergholz descuberto pola [[astrónoma]] soviética [[Tamara Smirnova]] en [[1971]] levan o seu nome.<ref>{{Cita web|título=3094 Chukokkala - Поиск в Google|url=http://www.google.com/search?hl=ru&tbo=p&tbm=bks&q=3094+Chukokkala|páxina-web=www.google.com|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Obra == * ''Глубинка -'' ''Glubinka'' (1932) * ''Годы штурма'' (1933) * ''Night and New Look'' (1935) * ''Журналисты'' (1934) * ''Зерна -'' ''Zerna'' (1935) * ''Стихотворения'', (1934) * ''Книга песен'' (1936) * ''Февральский дневник'' (1942) - "Diario de febreiro" * ''Ленинградская поэма'' (1942) - "Poema de Leningrado" * ''Памяти защитников'', (1944) * ''Tétrada de Leningrado'' (1942) * ''Первороссийск'' - "''Pervorossik'' / ''Pervorossiya"'' (1950) * ''Oni Jili en Leningrado'' (1944) * ''У нас на земле - "Estás no mundo"'' (1947) * ''Верность -'' ''Vernost'' (1954) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === {{Galicitas}} * [[metawiki:q:ru:Ольга_Фёдоровна_Берггольц|Wikiquote, Ольга Фёдоровна Бергольц]] {{Ru}}. Consultado o 29 de xuño de 2012. * [http://espanarusa.com/article.sdf/es/news/48832?path=es Serán publicados os diarios confiscados de Olga Bergholz] (''en [[Lingua castelá|castelán]]'') * [https://web.archive.org/web/20160304212745/http://www.absolutrusia.com/olga-fedorovna-bergholz-i/ Olga Fiódorovna Bergholz] (''en castelán'') [[Categoría:Nados en San Petersburgo]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:E]] [[Categoría:Escritores de Rusia]] 5fa21pkeqlvgp4648hgnkofe4ql3464 6149095 6149092 2022-08-03T03:26:20Z Gasparoff 111586 /* Dos anos 20 ao 1940 */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|ocupación=[[poeta]], [[escritora]]}} [[Categoría:Mujeres]] '''Olga Fyodorovna Bergholz''' (en {{Lang-ru|О́льга Фё́доровна Бергго́льц}}), nada en [[San Petersburgo]] o {{Xulgregdata|16|05|1910}} e finada [[ibídem]] (na mesma cidade, renomeada [[San Petersburgo|Leningrado]]) o [[13 de novembro|13 de novembro de]] [[1975]], foi unha famosa [[poeta]] [[Unión Soviética|soviética]], coñecida polo seu traballo na radio durante o [[Sitio de Leningrado|asedio de Leningrado]], onde foi o símbolo da forza e determinación da cidade.<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: “The Voice of the Blockade”|url=https://museumstudiesabroad.org/olga-bergholz-biography/|data=2018-07-24|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Era filla dun médico que traballaba nunha central eléctrica e publicou os seus primeiros versos en [[1924]]. === Dos anos 20 ao 1940 === En [[1925]], con quince anos, uniuse ao grupo literario "O cambio", onde coñeceu a Boris Kornilov, con quen casou en [[1926]], e coa que ao pouco tempo tivo a súa filla Irina. Licenciouse en filoloxía [[Universidade Estatal de San Petersburgo|na Universidade de Leningrado]] en 1930, e foi enviada a [[Casaquistán]] como xornalista para o xornal ''The Soviet Steppe''. En [[1930]], con vinte anos, divorciouse de Kornilov e casou co seu amigo da [[universidade]] Nikolai Molchánov. Despois do seu regreso a Leningrado, traballou como editora no xornal da fábrica Electrosila ([[1931]]-[[1934]]) e publicou varios libros. O 13 de decembro de [[1938]] foi encarcerada, permanecendo detida durante 7 meses durante a [[Gran Purga]], onde unha malleira durante un interrogatorio provocou un [[Natimorto|mortinato]]. Boris Kornilov foi fusilado en 1938. Olga foi liberada o 3 de xullo de [[1939]], e posteriormente foi rehabilitada. === Actividade desde a [[Segunda guerra mundial]] === Alistouse no [[Partido Comunista|partido comunista]] en [[1940]]. Bergholz é unha dos poetas máis coñecidos do [[Sitio de Leningrado]]. O seu segundo marido, Nikolai Molchánov, filólogo, morreu alí de fame en [[1942]]. Olga permaneceu na cidade asediada. Alí creou os seus mellores poemas, dedicados aos defensores de Leningrado. Despois da guerra seguiu escribindo con éxito, incluíndo ''Pervorossiya'' en [[1950]], polo que recibiu o [[Premio Estatal da URSS|Premio Estatal da URSS.]] === Pasamento === Olga Bergholz morreu en [[1975]]. Está enterrada na ''Literátorskie Mostkí'' (Pontes Literarias) do cemiterio de Volkovo en San Petersburgo. == Homenaxes == Foi condecorada coa Orde de Lenin, o Premio Stalin e numerosas medallas; unha rúa de San Petersburgo, un cráter de [[Venus]] e o planeta menor 3093 Bergholz descuberto pola [[astrónoma]] soviética [[Tamara Smirnova]] en [[1971]] levan o seu nome.<ref>{{Cita web|título=3094 Chukokkala - Поиск в Google|url=http://www.google.com/search?hl=ru&tbo=p&tbm=bks&q=3094+Chukokkala|páxina-web=www.google.com|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Obra == * ''Глубинка -'' ''Glubinka'' (1932) * ''Годы штурма'' (1933) * ''Night and New Look'' (1935) * ''Журналисты'' (1934) * ''Зерна -'' ''Zerna'' (1935) * ''Стихотворения'', (1934) * ''Книга песен'' (1936) * ''Февральский дневник'' (1942) - "Diario de febreiro" * ''Ленинградская поэма'' (1942) - "Poema de Leningrado" * ''Памяти защитников'', (1944) * ''Tétrada de Leningrado'' (1942) * ''Первороссийск'' - "''Pervorossik'' / ''Pervorossiya"'' (1950) * ''Oni Jili en Leningrado'' (1944) * ''У нас на земле - "Estás no mundo"'' (1947) * ''Верность -'' ''Vernost'' (1954) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === {{Galicitas}} * [[metawiki:q:ru:Ольга_Фёдоровна_Берггольц|Wikiquote, Ольга Фёдоровна Бергольц]] {{Ru}}. Consultado o 29 de xuño de 2012. * [http://espanarusa.com/article.sdf/es/news/48832?path=es Serán publicados os diarios confiscados de Olga Bergholz] (''en [[Lingua castelá|castelán]]'') * [https://web.archive.org/web/20160304212745/http://www.absolutrusia.com/olga-fedorovna-bergholz-i/ Olga Fiódorovna Bergholz] (''en castelán'') [[Categoría:Nados en San Petersburgo]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:E]] [[Categoría:Escritores de Rusia]] ofx2vf0sgsgcc0goa6fehrvlvkmtcy1 6149097 6149095 2022-08-03T03:32:07Z Gasparoff 111586 /* Actividade desde a Segunda guerra mundial */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|ocupación=[[poeta]], [[escritora]]}} [[Categoría:Mujeres]] '''Olga Fyodorovna Bergholz''' (en {{Lang-ru|О́льга Фё́доровна Бергго́льц}}), nada en [[San Petersburgo]] o {{Xulgregdata|16|05|1910}} e finada [[ibídem]] (na mesma cidade, renomeada [[San Petersburgo|Leningrado]]) o [[13 de novembro|13 de novembro de]] [[1975]], foi unha famosa [[poeta]] [[Unión Soviética|soviética]], coñecida polo seu traballo na radio durante o [[Sitio de Leningrado|asedio de Leningrado]], onde foi o símbolo da forza e determinación da cidade.<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: “The Voice of the Blockade”|url=https://museumstudiesabroad.org/olga-bergholz-biography/|data=2018-07-24|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Era filla dun médico que traballaba nunha central eléctrica e publicou os seus primeiros versos en [[1924]]. === Dos anos 20 ao 1940 === En [[1925]], con quince anos, uniuse ao grupo literario "O cambio", onde coñeceu a Boris Kornilov, con quen casou en [[1926]], e coa que ao pouco tempo tivo a súa filla Irina. Licenciouse en filoloxía [[Universidade Estatal de San Petersburgo|na Universidade de Leningrado]] en 1930, e foi enviada a [[Casaquistán]] como xornalista para o xornal ''The Soviet Steppe''. En [[1930]], con vinte anos, divorciouse de Kornilov e casou co seu amigo da [[universidade]] Nikolai Molchánov. Despois do seu regreso a Leningrado, traballou como editora no xornal da fábrica Electrosila ([[1931]]-[[1934]]) e publicou varios libros. O 13 de decembro de [[1938]] foi encarcerada, permanecendo detida durante 7 meses durante a [[Gran Purga]], onde unha malleira durante un interrogatorio provocou un [[Natimorto|mortinato]]. Boris Kornilov foi fusilado en 1938. Olga foi liberada o 3 de xullo de [[1939]], e posteriormente foi rehabilitada. === Actividade desde a [[Segunda guerra mundial]] === Alistouse no [[Partido Comunista|partido comunista]] en [[1940]]. Bergholz é unha dos poetas máis coñecidos do [[Sitio de Leningrado]]. O seu segundo marido, Nikolai Molchánov, filólogo, morreu alí de fame en [[1942]]. Olga permaneceu na cidade asediada. Alí creou os seus mellores poemas, dedicados aos defensores de Leningrado. Despois da guerra seguiu escribindo con éxito, incluíndo ''Pervorossiya'' en [[1950]], polo que recibiu o [[Premio Estatal da URSS|Premio Estatal da URSS.]] En [[2010]] foron publicados os seus diarios onde relataba os seus anos máis difíciles, [[1939]]-[[1949]].<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: poeta, que têm suportado muitas provações|url=https://pt.bogemolor.info/publication/1046907/|páxina-web=pt.bogemolor.info|data-acceso=2022-08-03|lingua=pt}}</ref> === Pasamento === Olga Bergholz morreu en [[1975]]. Está enterrada na ''Literátorskie Mostkí'' (Pontes Literarias) do cemiterio de Volkovo en San Petersburgo. == Homenaxes == Foi condecorada coa Orde de Lenin, o Premio Stalin e numerosas medallas; unha rúa de San Petersburgo, un cráter de [[Venus]] e o planeta menor 3093 Bergholz descuberto pola [[astrónoma]] soviética [[Tamara Smirnova]] en [[1971]] levan o seu nome.<ref>{{Cita web|título=3094 Chukokkala - Поиск в Google|url=http://www.google.com/search?hl=ru&tbo=p&tbm=bks&q=3094+Chukokkala|páxina-web=www.google.com|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Obra == * ''Глубинка -'' ''Glubinka'' (1932) * ''Годы штурма'' (1933) * ''Night and New Look'' (1935) * ''Журналисты'' (1934) * ''Зерна -'' ''Zerna'' (1935) * ''Стихотворения'', (1934) * ''Книга песен'' (1936) * ''Февральский дневник'' (1942) - "Diario de febreiro" * ''Ленинградская поэма'' (1942) - "Poema de Leningrado" * ''Памяти защитников'', (1944) * ''Tétrada de Leningrado'' (1942) * ''Первороссийск'' - "''Pervorossik'' / ''Pervorossiya"'' (1950) * ''Oni Jili en Leningrado'' (1944) * ''У нас на земле - "Estás no mundo"'' (1947) * ''Верность -'' ''Vernost'' (1954) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === {{Galicitas}} * [[metawiki:q:ru:Ольга_Фёдоровна_Берггольц|Wikiquote, Ольга Фёдоровна Бергольц]] {{Ru}}. Consultado o 29 de xuño de 2012. * [http://espanarusa.com/article.sdf/es/news/48832?path=es Serán publicados os diarios confiscados de Olga Bergholz] (''en [[Lingua castelá|castelán]]'') * [https://web.archive.org/web/20160304212745/http://www.absolutrusia.com/olga-fedorovna-bergholz-i/ Olga Fiódorovna Bergholz] (''en castelán'') [[Categoría:Nados en San Petersburgo]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:E]] [[Categoría:Escritores de Rusia]] eh5nlk4zqdevav13r0ldx5sk4yzwguk 6149122 6149097 2022-08-03T04:16:02Z Gasparoff 111586 /* Véxase tamén */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|ocupación=[[poeta]], [[escritora]]}} [[Categoría:Mujeres]] '''Olga Fyodorovna Bergholz''' (en {{Lang-ru|О́льга Фё́доровна Бергго́льц}}), nada en [[San Petersburgo]] o {{Xulgregdata|16|05|1910}} e finada [[ibídem]] (na mesma cidade, renomeada [[San Petersburgo|Leningrado]]) o [[13 de novembro|13 de novembro de]] [[1975]], foi unha famosa [[poeta]] [[Unión Soviética|soviética]], coñecida polo seu traballo na radio durante o [[Sitio de Leningrado|asedio de Leningrado]], onde foi o símbolo da forza e determinación da cidade.<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: “The Voice of the Blockade”|url=https://museumstudiesabroad.org/olga-bergholz-biography/|data=2018-07-24|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Era filla dun médico que traballaba nunha central eléctrica e publicou os seus primeiros versos en [[1924]]. === Dos anos 20 ao 1940 === En [[1925]], con quince anos, uniuse ao grupo literario "O cambio", onde coñeceu a Boris Kornilov, con quen casou en [[1926]], e coa que ao pouco tempo tivo a súa filla Irina. Licenciouse en filoloxía [[Universidade Estatal de San Petersburgo|na Universidade de Leningrado]] en 1930, e foi enviada a [[Casaquistán]] como xornalista para o xornal ''The Soviet Steppe''. En [[1930]], con vinte anos, divorciouse de Kornilov e casou co seu amigo da [[universidade]] Nikolai Molchánov. Despois do seu regreso a Leningrado, traballou como editora no xornal da fábrica Electrosila ([[1931]]-[[1934]]) e publicou varios libros. O 13 de decembro de [[1938]] foi encarcerada, permanecendo detida durante 7 meses durante a [[Gran Purga]], onde unha malleira durante un interrogatorio provocou un [[Natimorto|mortinato]]. Boris Kornilov foi fusilado en 1938. Olga foi liberada o 3 de xullo de [[1939]], e posteriormente foi rehabilitada. === Actividade desde a [[Segunda guerra mundial]] === Alistouse no [[Partido Comunista|partido comunista]] en [[1940]]. Bergholz é unha dos poetas máis coñecidos do [[Sitio de Leningrado]]. O seu segundo marido, Nikolai Molchánov, filólogo, morreu alí de fame en [[1942]]. Olga permaneceu na cidade asediada. Alí creou os seus mellores poemas, dedicados aos defensores de Leningrado. Despois da guerra seguiu escribindo con éxito, incluíndo ''Pervorossiya'' en [[1950]], polo que recibiu o [[Premio Estatal da URSS|Premio Estatal da URSS.]] En [[2010]] foron publicados os seus diarios onde relataba os seus anos máis difíciles, [[1939]]-[[1949]].<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: poeta, que têm suportado muitas provações|url=https://pt.bogemolor.info/publication/1046907/|páxina-web=pt.bogemolor.info|data-acceso=2022-08-03|lingua=pt}}</ref> === Pasamento === Olga Bergholz morreu en [[1975]]. Está enterrada na ''Literátorskie Mostkí'' (Pontes Literarias) do cemiterio de Volkovo en San Petersburgo. == Homenaxes == Foi condecorada coa Orde de Lenin, o Premio Stalin e numerosas medallas; unha rúa de San Petersburgo, un cráter de [[Venus]] e o planeta menor 3093 Bergholz descuberto pola [[astrónoma]] soviética [[Tamara Smirnova]] en [[1971]] levan o seu nome.<ref>{{Cita web|título=3094 Chukokkala - Поиск в Google|url=http://www.google.com/search?hl=ru&tbo=p&tbm=bks&q=3094+Chukokkala|páxina-web=www.google.com|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Obra == * ''Глубинка -'' ''Glubinka'' (1932) * ''Годы штурма'' (1933) * ''Night and New Look'' (1935) * ''Журналисты'' (1934) * ''Зерна -'' ''Zerna'' (1935) * ''Стихотворения'', (1934) * ''Книга песен'' (1936) * ''Февральский дневник'' (1942) - "Diario de febreiro" * ''Ленинградская поэма'' (1942) - "Poema de Leningrado" * ''Памяти защитников'', (1944) * ''Tétrada de Leningrado'' (1942) * ''Первороссийск'' - "''Pervorossik'' / ''Pervorossiya"'' (1950) * ''Oni Jili en Leningrado'' (1944) * ''У нас на земле - "Estás no mundo"'' (1947) * ''Верность -'' ''Vernost'' (1954) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}} === Ligazóns externas === * [[metawiki:q:ru:Ольга_Фёдоровна_Берггольц|Wikiquote, Ольга Фёдоровна Бергольц]] {{Ru}}. Consultado o 29 de xuño de 2012. * [http://espanarusa.com/article.sdf/es/news/48832?path=es Serán publicados os diarios confiscados de Olga Bergholz] (''en [[Lingua castelá|castelán]]'') * [https://web.archive.org/web/20160304212745/http://www.absolutrusia.com/olga-fedorovna-bergholz-i/ Olga Fiódorovna Bergholz] (''en castelán'') [[Categoría:Nados en San Petersburgo]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:E]] [[Categoría:Escritores de Rusia]] l9y4wjxe604ra5g4014u7g6j5eaodhx 6149157 6149122 2022-08-03T06:34:00Z Estevoaei 1131 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Olga Fyodorovna Bergholz''' (en {{Lang-ru|О́льга Фё́доровна Бергго́льц}}), nada en [[San Petersburgo]] o {{Xulgregdata|16|05|1910}} e finada [[ibídem]] (na mesma cidade, renomeada [[San Petersburgo|Leningrado]]) o [[13 de novembro|13 de novembro de]] [[1975]], foi unha famosa [[poeta]] [[Unión Soviética|soviética]], coñecida polo seu traballo na radio durante o [[Sitio de Leningrado|asedio de Leningrado]], onde foi o símbolo da forza e determinación da cidade.<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: “The Voice of the Blockade”|url=https://museumstudiesabroad.org/olga-bergholz-biography/|data=2018-07-24|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Era filla dun médico que traballaba nunha central eléctrica e publicou os seus primeiros versos en [[1924]]. === Dos anos 20 ao 1940 === En [[1925]], con quince anos, uniuse ao grupo literario "O cambio", onde coñeceu a Boris Kornilov, con quen casou en [[1926]], e coa que ao pouco tempo tivo a súa filla Irina. Licenciouse en filoloxía [[Universidade Estatal de San Petersburgo|na Universidade de Leningrado]] en 1930, e foi enviada a [[Casaquistán]] como xornalista para o xornal ''The Soviet Steppe''. En [[1930]], con vinte anos, divorciouse de Kornilov e casou co seu amigo da [[universidade]] Nikolai Molchánov. Despois do seu regreso a Leningrado, traballou como editora no xornal da fábrica Electrosila ([[1931]]-[[1934]]) e publicou varios libros. O 13 de decembro de [[1938]] foi encarcerada, permanecendo detida durante 7 meses durante a [[Gran Purga]], onde unha malleira durante un interrogatorio provocou un [[Natimorto|mortinato]]. Boris Kornilov foi fusilado en 1938. Olga foi liberada o 3 de xullo de [[1939]], e posteriormente foi rehabilitada. === Actividade desde a [[Segunda guerra mundial]] === Alistouse no [[Partido Comunista|partido comunista]] en [[1940]]. Bergholz é unha dos poetas máis coñecidos do [[Sitio de Leningrado]]. O seu segundo marido, Nikolai Molchánov, filólogo, morreu alí de fame en [[1942]]. Olga permaneceu na cidade asediada. Alí creou os seus mellores poemas, dedicados aos defensores de Leningrado. Despois da guerra seguiu escribindo con éxito, incluíndo ''Pervorossiya'' en [[1950]], polo que recibiu o [[Premio Estatal da URSS|Premio Estatal da URSS.]] En [[2010]] foron publicados os seus diarios onde relataba os seus anos máis difíciles, [[1939]]-[[1949]].<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: poeta, que têm suportado muitas provações|url=https://pt.bogemolor.info/publication/1046907/|páxina-web=pt.bogemolor.info|data-acceso=2022-08-03|lingua=pt}}</ref> === Pasamento === Olga Bergholz morreu en [[1975]]. Está enterrada na ''Literátorskie Mostkí'' (Pontes Literarias) do cemiterio de Volkovo en San Petersburgo. == Homenaxes == Foi condecorada coa Orde de Lenin, o Premio Stalin e numerosas medallas; unha rúa de San Petersburgo, un cráter de [[Venus]] e o planeta menor 3093 Bergholz descuberto pola [[astrónoma]] soviética [[Tamara Smirnova]] en [[1971]] levan o seu nome.<ref>{{Cita web|título=3094 Chukokkala - Поиск в Google|url=http://www.google.com/search?hl=ru&tbo=p&tbm=bks&q=3094+Chukokkala|páxina-web=www.google.com|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Obra == * ''Глубинка -'' ''Glubinka'' (1932) * ''Годы штурма'' (1933) * ''Night and New Look'' (1935) * ''Журналисты'' (1934) * ''Зерна -'' ''Zerna'' (1935) * ''Стихотворения'', (1934) * ''Книга песен'' (1936) * ''Февральский дневник'' (1942) - "Diario de febreiro" * ''Ленинградская поэма'' (1942) - "Poema de Leningrado" * ''Памяти защитников'', (1944) * ''Tétrada de Leningrado'' (1942) * ''Первороссийск'' - "''Pervorossik'' / ''Pervorossiya"'' (1950) * ''Oni Jili en Leningrado'' (1944) * ''У нас на земле - "Estás no mundo"'' (1947) * ''Верность -'' ''Vernost'' (1954) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}} === Ligazóns externas === * [[:q:ru:Ольга_Фёдоровна_Берггольц|Ольга Фёдоровна Бергольц]] {{ru}}. Consultado o 29 de xuño de 2012. * [http://espanarusa.com/article.sdf/es/news/48832?path=es Serán publicados os diarios confiscados de Olga Bergholz] {{es}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en San Petersburgo]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores de Rusia]] h6amglibp49aywqtbpuwxehpewfbaww 6149196 6149157 2022-08-03T08:52:43Z MAGHOI 15490 engado a [[Categoría:Nados en 1910]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Olga Fyodorovna Bergholz''' (en {{Lang-ru|О́льга Фё́доровна Бергго́льц}}), nada en [[San Petersburgo]] o {{Xulgregdata|16|05|1910}} e finada [[ibídem]] (na mesma cidade, renomeada [[San Petersburgo|Leningrado]]) o [[13 de novembro|13 de novembro de]] [[1975]], foi unha famosa [[poeta]] [[Unión Soviética|soviética]], coñecida polo seu traballo na radio durante o [[Sitio de Leningrado|asedio de Leningrado]], onde foi o símbolo da forza e determinación da cidade.<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: “The Voice of the Blockade”|url=https://museumstudiesabroad.org/olga-bergholz-biography/|data=2018-07-24|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Era filla dun médico que traballaba nunha central eléctrica e publicou os seus primeiros versos en [[1924]]. === Dos anos 20 ao 1940 === En [[1925]], con quince anos, uniuse ao grupo literario "O cambio", onde coñeceu a Boris Kornilov, con quen casou en [[1926]], e coa que ao pouco tempo tivo a súa filla Irina. Licenciouse en filoloxía [[Universidade Estatal de San Petersburgo|na Universidade de Leningrado]] en 1930, e foi enviada a [[Casaquistán]] como xornalista para o xornal ''The Soviet Steppe''. En [[1930]], con vinte anos, divorciouse de Kornilov e casou co seu amigo da [[universidade]] Nikolai Molchánov. Despois do seu regreso a Leningrado, traballou como editora no xornal da fábrica Electrosila ([[1931]]-[[1934]]) e publicou varios libros. O 13 de decembro de [[1938]] foi encarcerada, permanecendo detida durante 7 meses durante a [[Gran Purga]], onde unha malleira durante un interrogatorio provocou un [[Natimorto|mortinato]]. Boris Kornilov foi fusilado en 1938. Olga foi liberada o 3 de xullo de [[1939]], e posteriormente foi rehabilitada. === Actividade desde a [[Segunda guerra mundial]] === Alistouse no [[Partido Comunista|partido comunista]] en [[1940]]. Bergholz é unha dos poetas máis coñecidos do [[Sitio de Leningrado]]. O seu segundo marido, Nikolai Molchánov, filólogo, morreu alí de fame en [[1942]]. Olga permaneceu na cidade asediada. Alí creou os seus mellores poemas, dedicados aos defensores de Leningrado. Despois da guerra seguiu escribindo con éxito, incluíndo ''Pervorossiya'' en [[1950]], polo que recibiu o [[Premio Estatal da URSS|Premio Estatal da URSS.]] En [[2010]] foron publicados os seus diarios onde relataba os seus anos máis difíciles, [[1939]]-[[1949]].<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: poeta, que têm suportado muitas provações|url=https://pt.bogemolor.info/publication/1046907/|páxina-web=pt.bogemolor.info|data-acceso=2022-08-03|lingua=pt}}</ref> === Pasamento === Olga Bergholz morreu en [[1975]]. Está enterrada na ''Literátorskie Mostkí'' (Pontes Literarias) do cemiterio de Volkovo en San Petersburgo. == Homenaxes == Foi condecorada coa Orde de Lenin, o Premio Stalin e numerosas medallas; unha rúa de San Petersburgo, un cráter de [[Venus]] e o planeta menor 3093 Bergholz descuberto pola [[astrónoma]] soviética [[Tamara Smirnova]] en [[1971]] levan o seu nome.<ref>{{Cita web|título=3094 Chukokkala - Поиск в Google|url=http://www.google.com/search?hl=ru&tbo=p&tbm=bks&q=3094+Chukokkala|páxina-web=www.google.com|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Obra == * ''Глубинка -'' ''Glubinka'' (1932) * ''Годы штурма'' (1933) * ''Night and New Look'' (1935) * ''Журналисты'' (1934) * ''Зерна -'' ''Zerna'' (1935) * ''Стихотворения'', (1934) * ''Книга песен'' (1936) * ''Февральский дневник'' (1942) - "Diario de febreiro" * ''Ленинградская поэма'' (1942) - "Poema de Leningrado" * ''Памяти защитников'', (1944) * ''Tétrada de Leningrado'' (1942) * ''Первороссийск'' - "''Pervorossik'' / ''Pervorossiya"'' (1950) * ''Oni Jili en Leningrado'' (1944) * ''У нас на земле - "Estás no mundo"'' (1947) * ''Верность -'' ''Vernost'' (1954) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}} === Ligazóns externas === * [[:q:ru:Ольга_Фёдоровна_Берггольц|Ольга Фёдоровна Бергольц]] {{ru}}. Consultado o 29 de xuño de 2012. * [http://espanarusa.com/article.sdf/es/news/48832?path=es Serán publicados os diarios confiscados de Olga Bergholz] {{es}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en San Petersburgo]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores de Rusia]] [[Categoría:Nados en 1910]] 86nengrh61f4wlbnyxofcwa165vjtx5 6149197 6149196 2022-08-03T08:52:56Z MAGHOI 15490 engado a [[Categoría:Finados en 1975]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Olga Fyodorovna Bergholz''' (en {{Lang-ru|О́льга Фё́доровна Бергго́льц}}), nada en [[San Petersburgo]] o {{Xulgregdata|16|05|1910}} e finada [[ibídem]] (na mesma cidade, renomeada [[San Petersburgo|Leningrado]]) o [[13 de novembro|13 de novembro de]] [[1975]], foi unha famosa [[poeta]] [[Unión Soviética|soviética]], coñecida polo seu traballo na radio durante o [[Sitio de Leningrado|asedio de Leningrado]], onde foi o símbolo da forza e determinación da cidade.<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: “The Voice of the Blockade”|url=https://museumstudiesabroad.org/olga-bergholz-biography/|data=2018-07-24|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Era filla dun médico que traballaba nunha central eléctrica e publicou os seus primeiros versos en [[1924]]. === Dos anos 20 ao 1940 === En [[1925]], con quince anos, uniuse ao grupo literario "O cambio", onde coñeceu a Boris Kornilov, con quen casou en [[1926]], e coa que ao pouco tempo tivo a súa filla Irina. Licenciouse en filoloxía [[Universidade Estatal de San Petersburgo|na Universidade de Leningrado]] en 1930, e foi enviada a [[Casaquistán]] como xornalista para o xornal ''The Soviet Steppe''. En [[1930]], con vinte anos, divorciouse de Kornilov e casou co seu amigo da [[universidade]] Nikolai Molchánov. Despois do seu regreso a Leningrado, traballou como editora no xornal da fábrica Electrosila ([[1931]]-[[1934]]) e publicou varios libros. O 13 de decembro de [[1938]] foi encarcerada, permanecendo detida durante 7 meses durante a [[Gran Purga]], onde unha malleira durante un interrogatorio provocou un [[Natimorto|mortinato]]. Boris Kornilov foi fusilado en 1938. Olga foi liberada o 3 de xullo de [[1939]], e posteriormente foi rehabilitada. === Actividade desde a [[Segunda guerra mundial]] === Alistouse no [[Partido Comunista|partido comunista]] en [[1940]]. Bergholz é unha dos poetas máis coñecidos do [[Sitio de Leningrado]]. O seu segundo marido, Nikolai Molchánov, filólogo, morreu alí de fame en [[1942]]. Olga permaneceu na cidade asediada. Alí creou os seus mellores poemas, dedicados aos defensores de Leningrado. Despois da guerra seguiu escribindo con éxito, incluíndo ''Pervorossiya'' en [[1950]], polo que recibiu o [[Premio Estatal da URSS|Premio Estatal da URSS.]] En [[2010]] foron publicados os seus diarios onde relataba os seus anos máis difíciles, [[1939]]-[[1949]].<ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: poeta, que têm suportado muitas provações|url=https://pt.bogemolor.info/publication/1046907/|páxina-web=pt.bogemolor.info|data-acceso=2022-08-03|lingua=pt}}</ref> === Pasamento === Olga Bergholz morreu en [[1975]]. Está enterrada na ''Literátorskie Mostkí'' (Pontes Literarias) do cemiterio de Volkovo en San Petersburgo. == Homenaxes == Foi condecorada coa Orde de Lenin, o Premio Stalin e numerosas medallas; unha rúa de San Petersburgo, un cráter de [[Venus]] e o planeta menor 3093 Bergholz descuberto pola [[astrónoma]] soviética [[Tamara Smirnova]] en [[1971]] levan o seu nome.<ref>{{Cita web|título=3094 Chukokkala - Поиск в Google|url=http://www.google.com/search?hl=ru&tbo=p&tbm=bks&q=3094+Chukokkala|páxina-web=www.google.com|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Obra == * ''Глубинка -'' ''Glubinka'' (1932) * ''Годы штурма'' (1933) * ''Night and New Look'' (1935) * ''Журналисты'' (1934) * ''Зерна -'' ''Zerna'' (1935) * ''Стихотворения'', (1934) * ''Книга песен'' (1936) * ''Февральский дневник'' (1942) - "Diario de febreiro" * ''Ленинградская поэма'' (1942) - "Poema de Leningrado" * ''Памяти защитников'', (1944) * ''Tétrada de Leningrado'' (1942) * ''Первороссийск'' - "''Pervorossik'' / ''Pervorossiya"'' (1950) * ''Oni Jili en Leningrado'' (1944) * ''У нас на земле - "Estás no mundo"'' (1947) * ''Верность -'' ''Vernost'' (1954) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}} === Ligazóns externas === * [[:q:ru:Ольга_Фёдоровна_Берггольц|Ольга Фёдоровна Бергольц]] {{ru}}. Consultado o 29 de xuño de 2012. * [http://espanarusa.com/article.sdf/es/news/48832?path=es Serán publicados os diarios confiscados de Olga Bergholz] {{es}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en San Petersburgo]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores de Rusia]] [[Categoría:Nados en 1910]] [[Categoría:Finados en 1975]] thkw92xbrl4ojneki86ufypnz1cuq2d 0 571394 6149091 2022-08-03T03:22:11Z Xoio 22795 1ª edición con infomación da wiki en inglés. wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Biografía | nome = Claus Herluf Stenholt Clausen | data_de_nacemento = [[21 de outubro]] de [[1921]] | lugar_de_nacemento = [[Los Angeles]] | data_de_falecemento= [[2002]] | nacionalidade = [[Dinamarca|danesa]] | fillos = Ian Henning | ocupación = [[ictiólogo]] }} '''Claus Herluf Stenholt Clausen''', nado o [[21 de outubro]] de [[1921]] en [[Los Angeles]], e finado en [[2002]],<ref name=nielsen>{{Cite web|url=http://www.nielsen-termansen.com/getperson.php?personID=I10039&tree=tree1|title=Claus Herluf Stenholt Clausen|website= Nielsen – Termansen family history site! |language=Danish|dataacceso=3 de agosto de 2022|first=Trine|last=Nielsen}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://roloffia.com/hscrekt.html|title=H. Stenholt Clausen|date=21 June 2002|work=The Roloffia Homepage|accessdate=3 de agosto de 2022}}</ref> foi un [[ictiólogo]] [[Dinamarca|danés]].<ref>{{Cite web|url=https://species.wikimedia.org/wiki/Herluf_Stenholt_Clausen|title=Herluf Stenholt Clausen - Wikispecies|website=species.wikimedia.org|access-date=2020-01-29}}</ref> == Traxectoria == Coñecido polo seu traballo sobre os [[peixes]] de [[río]] de [[África Occidental]]. Aínda que a miúdo citado como H. S. Clausen, publicou como H. Stenholt Clausen, co apelido composto Stenholt Clausen.<ref>{{Cite journal|hdl=2246/6965|title=An unexpected new ''Poropanchax'' (Cyprinodontiformes, Procatopodidae) from the Kongo Central Province, Democratic Republic of Congo|first1=Jouke R.|last1=Van Der Zee|first2=Kimberly|last2=Bernotas|first3=Pedron H. N.|last3=Bragança|first4=Melanie L. J.|last4=Stiassny|journal=American Museum Novitates|volume=3941|date=October 10, 2019}}</ref> Traballou durante moitos anos na Universidade de Ibadan, en [[Nixeria]].<ref>{{Cite journal|journal=The Aquarium|volume=32|year=1963|page=6|url=https://books.google.com/books?id=umMVAQAAIAAJ|title=título descoñecido}}</ref> O seu fillo, Ian Henning Stenholt Clausen, foi un [[arácnidos|aracnólogo]].<ref name=nielsen/> == Honores == === Epónimos === ''[[Phractura clauseni]]'', unha especie de [[Siluriformes|siluriforme]], foi nomeado na súa honra, así como o [[actinopterixio]] ''[[Enteromius clauseni]]''.<ref>{{Cite web|url=https://www.etyfish.org/siluriformes7/|title=Order SILURIFORMES|work=The ETYFish Project|first1=Christopher|last1=Scharpf|first2=Kenneth J.|last2=Lazara|accessdate=3 de agosto de 2022}} Véxase tamén [https://www.etyfish.org/cypriniformes9/ Order CYPRINIFORMES].</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''Clausen''' emprégase para recoñecer a Claus Herluf Stenholt Clausen como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} mhtj4spvgx2a6ygsgijof7kx9g3bbjs 6149093 6149091 2022-08-03T03:22:36Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía | nome = Claus Herluf Stenholt Clausen | data_de_nacemento = [[21 de outubro]] de [[1921]] | lugar_de_nacemento = [[Los Angeles]] | data_de_falecemento= [[2002]] | nacionalidade = [[Dinamarca|danesa]] | fillos = Ian Henning | ocupación = [[ictiólogo]] }} '''Claus Herluf Stenholt Clausen''', nado o [[21 de outubro]] de [[1921]] en [[Los Angeles]], e finado en [[2002]],<ref name=nielsen>{{Cite web|url=http://www.nielsen-termansen.com/getperson.php?personID=I10039&tree=tree1|title=Claus Herluf Stenholt Clausen|website= Nielsen – Termansen family history site! |language=Danish|dataacceso=3 de agosto de 2022|first=Trine|last=Nielsen}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://roloffia.com/hscrekt.html|title=H. Stenholt Clausen|date=21 June 2002|work=The Roloffia Homepage|accessdate=3 de agosto de 2022}}</ref> foi un [[ictiólogo]] [[Dinamarca|danés]].<ref>{{Cite web|url=https://species.wikimedia.org/wiki/Herluf_Stenholt_Clausen|title=Herluf Stenholt Clausen - Wikispecies|website=species.wikimedia.org|access-date=2020-01-29}}</ref> == Traxectoria == Coñecido polo seu traballo sobre os [[peixes]] de [[río]] de [[África Occidental]]. Aínda que a miúdo citado como H. S. Clausen, publicou como H. Stenholt Clausen, co apelido composto Stenholt Clausen.<ref>{{Cite journal|hdl=2246/6965|title=An unexpected new ''Poropanchax'' (Cyprinodontiformes, Procatopodidae) from the Kongo Central Province, Democratic Republic of Congo|first1=Jouke R.|last1=Van Der Zee|first2=Kimberly|last2=Bernotas|first3=Pedron H. N.|last3=Bragança|first4=Melanie L. J.|last4=Stiassny|journal=American Museum Novitates|volume=3941|date=October 10, 2019}}</ref> Traballou durante moitos anos na Universidade de Ibadan, en [[Nixeria]].<ref>{{Cite journal|journal=The Aquarium|volume=32|year=1963|page=6|url=https://books.google.com/books?id=umMVAQAAIAAJ|title=título descoñecido}}</ref> O seu fillo, Ian Henning Stenholt Clausen, foi un [[arácnidos|aracnólogo]].<ref name=nielsen/> == Honores == === Epónimos === ''[[Phractura clauseni]]'', unha especie de [[Siluriformes|siluriforme]], foi nomeado na súa honra, así como o [[actinopterixio]] ''[[Enteromius clauseni]]''.<ref>{{Cite web|url=https://www.etyfish.org/siluriformes7/|title=Order SILURIFORMES|work=The ETYFish Project|first1=Christopher|last1=Scharpf|first2=Kenneth J.|last2=Lazara|accessdate=3 de agosto de 2022}} Véxase tamén [https://www.etyfish.org/cypriniformes9/ Order CYPRINIFORMES].</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''Clausen''' emprégase para recoñecer a Claus Herluf Stenholt Clausen como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} 5wyx6qf5jb3zam7wl4mqm982o8my95w 6149096 6149093 2022-08-03T03:31:11Z Xoio 22795 ampliación wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Biografía | nome = Claus Herluf Stenholt Clausen | data_de_nacemento = [[21 de outubro]] de [[1921]] | lugar_de_nacemento = [[Los Angeles]] | data_de_falecemento= [[2002]] | nacionalidade = [[Dinamarca|danesa]] | fillos = Ian Henning | ocupación = [[ictiólogo]] }} '''Claus Herluf Stenholt Clausen''', nado o [[21 de outubro]] de [[1921]] en [[Los Angeles]], e finado en [[2002]],<ref name=nielsen>{{Cite web|url=http://www.nielsen-termansen.com/getperson.php?personID=I10039&tree=tree1|title=Claus Herluf Stenholt Clausen|website= Nielsen – Termansen family history site! |language=Danish|dataacceso=3 de agosto de 2022|first=Trine|last=Nielsen}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://roloffia.com/hscrekt.html|title=H. Stenholt Clausen|date=21 June 2002|work=The Roloffia Homepage|accessdate=3 de agosto de 2022}}</ref> foi un [[ictiólogo]] [[Dinamarca|danés]].<ref>{{Cite web|url=https://species.wikimedia.org/wiki/Herluf_Stenholt_Clausen|title=Herluf Stenholt Clausen - Wikispecies|website=species.wikimedia.org|access-date=2020-01-29}}</ref> == Traxectoria == Coñecido polo seu traballo sobre os [[peixes]] de [[río]] de [[África Occidental]]. Aínda que a miúdo citado como H. S. Clausen, publicou como H. Stenholt Clausen, co apelido composto Stenholt Clausen.<ref>{{Cite journal|hdl=2246/6965|title=An unexpected new ''Poropanchax'' (Cyprinodontiformes, Procatopodidae) from the Kongo Central Province, Democratic Republic of Congo|first1=Jouke R.|last1=Van Der Zee|first2=Kimberly|last2=Bernotas|first3=Pedron H. N.|last3=Bragança|first4=Melanie L. J.|last4=Stiassny|journal=American Museum Novitates|volume=3941|date=October 10, 2019}}</ref> Traballou durante moitos anos na Universidade de Ibadan, en [[Nixeria]].<ref>{{Cite journal|journal=The Aquarium|volume=32|year=1963|page=6|url=https://books.google.com/books?id=umMVAQAAIAAJ|title=título descoñecido}}</ref> O seu fillo, Ian Henning Stenholt Clausen, foi un [[arácnidos|aracnólogo]].<ref name=nielsen/> == Honores == === Epónimos === ''[[Phractura clauseni]]'', unha especie de [[Siluriformes|siluriforme]], foi nomeado na súa honra, así como o [[actinopterixio]] ''[[Enteromius clauseni]]''.<ref>{{Cite web|url=https://www.etyfish.org/siluriformes7/|title=Order SILURIFORMES|work=The ETYFish Project|first1=Christopher|last1=Scharpf|first2=Kenneth J.|last2=Lazara|accessdate=3 de agosto de 2022}} Véxase tamén [https://www.etyfish.org/cypriniformes9/ Order CYPRINIFORMES].</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''Clausen''' emprégase para recoñecer a Claus Herluf Stenholt Clausen como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Dinamarca]] [[Categoría:Personalidades da ictioloxía]] [[Categoría:Nados en Los Angeles]] [[Categoría:Nados en 1921]] [[Categoría:Finados en 2002]] fazoi1zyzqi5c96mw12qsj32oaa7tgt 6149098 6149096 2022-08-03T03:32:09Z Xoio 22795 wikitext text/x-wiki {{Biografía | nome = Claus Herluf Stenholt Clausen | data_de_nacemento = [[21 de outubro]] de [[1921]] | lugar_de_nacemento = [[Los Angeles]] | data_de_falecemento= [[2002]] | nacionalidade = [[Dinamarca|danesa]] | fillos = Ian Henning | ocupación = [[ictiólogo]] }} '''Claus Herluf Stenholt Clausen''', nado o [[21 de outubro]] de [[1921]] en [[Los Angeles]], e finado en [[2002]],<ref name=nielsen>{{Cite web|url=http://www.nielsen-termansen.com/getperson.php?personID=I10039&tree=tree1|title=Claus Herluf Stenholt Clausen|website= Nielsen – Termansen family history site! |language=Danish|dataacceso=3 de agosto de 2022|first=Trine|last=Nielsen}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://roloffia.com/hscrekt.html|title=H. Stenholt Clausen|date=21 June 2002|work=The Roloffia Homepage|accessdate=3 de agosto de 2022}}</ref> foi un [[ictiólogo]] [[Dinamarca|danés]].<ref>{{Cite web|url=https://species.wikimedia.org/wiki/Herluf_Stenholt_Clausen|title=Herluf Stenholt Clausen - Wikispecies|website=species.wikimedia.org|access-date=2020-01-29}}</ref> == Traxectoria == Coñecido polo seu traballo sobre os [[peixes]] de [[río]] de [[África Occidental]]. Aínda que a miúdo citado como H. S. Clausen, publicou como H. Stenholt Clausen, co apelido composto Stenholt Clausen.<ref>{{Cite journal|hdl=2246/6965|title=An unexpected new ''Poropanchax'' (Cyprinodontiformes, Procatopodidae) from the Kongo Central Province, Democratic Republic of Congo|first1=Jouke R.|last1=Van Der Zee|first2=Kimberly|last2=Bernotas|first3=Pedron H. N.|last3=Bragança|first4=Melanie L. J.|last4=Stiassny|journal=American Museum Novitates|volume=3941|date=October 10, 2019}}</ref> Traballou durante moitos anos na Universidade de Ibadan, en [[Nixeria]].<ref>{{Cite journal|journal=The Aquarium|volume=32|year=1963|page=6|url=https://books.google.com/books?id=umMVAQAAIAAJ|title=título descoñecido}}</ref> O seu fillo, Ian Henning Stenholt Clausen, foi un [[arácnidos|aracnólogo]].<ref name=nielsen/> == Honores == === Epónimos === ''[[Phractura clauseni]]'', unha especie de [[Siluriformes|siluriforme]], foi nomeado na súa honra, así como o [[actinopterixio]] ''[[Enteromius clauseni]]''.<ref>{{Cite web|url=https://www.etyfish.org/siluriformes7/|title=Order SILURIFORMES|work=The ETYFish Project|first1=Christopher|last1=Scharpf|first2=Kenneth J.|last2=Lazara|accessdate=3 de agosto de 2022}} Véxase tamén [https://www.etyfish.org/cypriniformes9/ Order CYPRINIFORMES].</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''Clausen''' emprégase para recoñecer a Claus Herluf Stenholt Clausen como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Dinamarca]] [[Categoría:Personalidades da ictioloxía]] [[Categoría:Nados en Los Angeles]] [[Categoría:Nados en 1921]] [[Categoría:Finados en 2002]] smxjx40ou6nyyteat5jlp1lysq5dzgm 6149137 6149098 2022-08-03T05:32:41Z 90.168.169.28 /* Notas */ wikitext text/x-wiki {{Biografía | nome = Claus Herluf Stenholt Clausen | data_de_nacemento = [[21 de outubro]] de [[1921]] | lugar_de_nacemento = [[Los Angeles]] | data_de_falecemento= [[2002]] | nacionalidade = [[Dinamarca|danesa]] | fillos = Ian Henning | ocupación = [[ictiólogo]] }} '''Claus Herluf Stenholt Clausen''', nado o [[21 de outubro]] de [[1921]] en [[Los Angeles]], e finado en [[2002]],<ref name=nielsen>{{Cite web|url=http://www.nielsen-termansen.com/getperson.php?personID=I10039&tree=tree1|title=Claus Herluf Stenholt Clausen|website= Nielsen – Termansen family history site! |language=Danish|dataacceso=3 de agosto de 2022|first=Trine|last=Nielsen}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://roloffia.com/hscrekt.html|title=H. Stenholt Clausen|date=21 June 2002|work=The Roloffia Homepage|accessdate=3 de agosto de 2022}}</ref> foi un [[ictiólogo]] [[Dinamarca|danés]].<ref>{{Cite web|url=https://species.wikimedia.org/wiki/Herluf_Stenholt_Clausen|title=Herluf Stenholt Clausen - Wikispecies|website=species.wikimedia.org|access-date=2020-01-29}}</ref> == Traxectoria == Coñecido polo seu traballo sobre os [[peixes]] de [[río]] de [[África Occidental]]. Aínda que a miúdo citado como H. S. Clausen, publicou como H. Stenholt Clausen, co apelido composto Stenholt Clausen.<ref>{{Cite journal|hdl=2246/6965|title=An unexpected new ''Poropanchax'' (Cyprinodontiformes, Procatopodidae) from the Kongo Central Province, Democratic Republic of Congo|first1=Jouke R.|last1=Van Der Zee|first2=Kimberly|last2=Bernotas|first3=Pedron H. N.|last3=Bragança|first4=Melanie L. J.|last4=Stiassny|journal=American Museum Novitates|volume=3941|date=October 10, 2019}}</ref> Traballou durante moitos anos na Universidade de Ibadan, en [[Nixeria]].<ref>{{Cite journal|journal=The Aquarium|volume=32|year=1963|page=6|url=https://books.google.com/books?id=umMVAQAAIAAJ|title=título descoñecido}}</ref> O seu fillo, Ian Henning Stenholt Clausen, foi un [[arácnidos|aracnólogo]].<ref name=nielsen/> == Honores == === Epónimos === ''[[Phractura clauseni]]'', unha especie de [[Siluriformes|siluriforme]], foi nomeado na súa honra, así como o [[actinopterixio]] ''[[Enteromius clauseni]]''.<ref>{{Cite web|url=https://www.etyfish.org/siluriformes7/|title=Order SILURIFORMES|work=The ETYFish Project|first1=Christopher|last1=Scharpf|first2=Kenneth J.|last2=Lazara|accessdate=3 de agosto de 2022}} Véxase tamén [https://www.etyfish.org/cypriniformes9/ Order CYPRINIFORMES].</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''Clausen''' emprégase para recoñecer a Claus Herluf Stenholt Clausen como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Dinamarca]] [[Categoría:Personalidades da ictioloxía]] [[Categoría:Nados nos Ánxeles]] [[Categoría:Nados en 1921]] [[Categoría:Finados en 2002]] 7d2uhyc86hhzckky7f5lwpe2s7byvpc 6149159 6149137 2022-08-03T06:34:37Z Estevoaei 1131 wikitext text/x-wiki {{Biografía | fillos = Ian Henning }} '''Claus Herluf Stenholt Clausen''', nado nos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] o [[21 de outubro]] de [[1921]] e finado en [[2002]],<ref name=nielsen>{{Cite web|url=http://www.nielsen-termansen.com/getperson.php?personID=I10039&tree=tree1|title=Claus Herluf Stenholt Clausen|website= Nielsen – Termansen family history site! |language=Danish|dataacceso=3 de agosto de 2022|first=Trine|last=Nielsen}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://roloffia.com/hscrekt.html|title=H. Stenholt Clausen|date=21 June 2002|work=The Roloffia Homepage|accessdate=3 de agosto de 2022}}</ref> foi un [[ictiólogo]] [[Dinamarca|danés]].<ref>{{Cite web|url=https://species.wikimedia.org/wiki/Herluf_Stenholt_Clausen|title=Herluf Stenholt Clausen - Wikispecies|website=species.wikimedia.org|access-date=2020-01-29}}</ref> == Traxectoria == Coñecido polo seu traballo sobre os [[peixes]] de [[río]] de [[África Occidental]]. Aínda que a miúdo citado como H. S. Clausen, publicou como H. Stenholt Clausen, co apelido composto Stenholt Clausen.<ref>{{Cite journal|hdl=2246/6965|title=An unexpected new ''Poropanchax'' (Cyprinodontiformes, Procatopodidae) from the Kongo Central Province, Democratic Republic of Congo|first1=Jouke R.|last1=Van Der Zee|first2=Kimberly|last2=Bernotas|first3=Pedron H. N.|last3=Bragança|first4=Melanie L. J.|last4=Stiassny|journal=American Museum Novitates|volume=3941|date=October 10, 2019}}</ref> Traballou durante moitos anos na Universidade de Ibadan, en [[Nixeria]].<ref>{{Cite journal|journal=The Aquarium|volume=32|year=1963|page=6|url=https://books.google.com/books?id=umMVAQAAIAAJ|title=título descoñecido}}</ref> O seu fillo, Ian Henning Stenholt Clausen, foi un [[arácnidos|aracnólogo]].<ref name=nielsen/> == Honores == === Epónimos === ''[[Phractura clauseni]]'', unha especie de [[Siluriformes|siluriforme]], foi nomeado na súa honra, así como o [[actinopterixio]] ''[[Enteromius clauseni]]''.<ref>{{Cite web|url=https://www.etyfish.org/siluriformes7/|title=Order SILURIFORMES|work=The ETYFish Project|first1=Christopher|last1=Scharpf|first2=Kenneth J.|last2=Lazara|accessdate=3 de agosto de 2022}} Véxase tamén [https://www.etyfish.org/cypriniformes9/ Order CYPRINIFORMES].</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''Clausen''' emprégase para recoñecer a Claus Herluf Stenholt Clausen como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Dinamarca]] [[Categoría:Personalidades da ictioloxía]] [[Categoría:Nados nos Ánxeles]] [[Categoría:Nados en 1921]] [[Categoría:Finados en 2002]] 7a671o8ah3hp6w7ekpmmr6udco6lkmy 0 571396 6149100 2022-08-03T03:35:24Z Xoio 22795 Redirixida cara a "[[Pristigastéridos]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Pristigastéridos]] bczo1dz92l1xoxmurlz3qo59g8v95vs 0 571397 6149102 2022-08-03T03:37:18Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:ru:Special:Redirect/revision/122970465|Поэты-фронтовики]]" wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Konstantin_Michailowitsch_Simonow_1943.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Konstantin_Michailowitsch_Simonow_1943.jpg/220px-Konstantin_Michailowitsch_Simonow_1943.jpg|miniatura| O tenente coronel Simonov K. M.]] '''Poetas da fronte'''<ref>{{Cita web|título=«Они прошли по той войне…». Поэты - фронтовики.|url=https://www.niklibrary.ru/articles/1067-oni-proshli-po-toj-vojne-poety-frontoviki#:~:text=%D0%A2%D0%B2%D0%BE%D1%80%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5%20%D0%BF%D0%BE%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5,%20%D1%80%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B5%20%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%BE%D0%B9%20%D0%BF%D0%BE%D1%8D%D1%82%D1%8B-%D1%84%D1%80%D0%BE%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BA%D0%B8%20%E2%80%93%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%20%D0%BE%D1%82%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B5,%D0%B8%D1%81%D0%BF%D1%8B%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%88%D0%B8%D1%85%20%D0%BD%D0%B0%20%D1%81%D0%B5%D0%B1%D0%B5%20%D1%82%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D1%82%D1%8B%20%D0%B2%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%B8%20%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BE%D0%B4%D0%B0.|páxina-web=www.niklibrary.ru|data-acceso=2022-08-03|lingua=ru}}</ref> (en [[Lingua rusa|ruso]] Поэты-фронтовики, ''poetii frontoviki''), '''poetas combatentes''' ou '''poetas bélicos soviéticos''' é un termo xeneralizado aplicado aos mozos [[Poeta|poetas]] [[Unión Soviética|soviéticos]] que pasaron a súa mocidade nas batallas da [[Segunda guerra mundial]] e cuxos poemas reflicten ben a atmosfera da fronte; entre eles [[Arsenii Tarkovskii|Arseny Tarkovsky]], [[Aleksandr Tvardovski|Alexander Tvardovsky]] ou [[Ilya Ehrenburg|Ilya Erenburg]].<ref>{{Cita web|título=Конспект внеклассного мероприятия &quot;Поэты фронтовики&quot;|url=https://infourok.ru/konspekt-vneklassnogo-meropriyatiya-poeti-frontoviki-3875497.html|páxina-web=Инфоурок|data-acceso=2022-08-03|lingua=ru|apelidos=Infourok}}</ref> Algúns morreron na fronte, outros viviron máis tempo, pero moitos, como predixo nun dos seus poemas [[Gudzenko, Semyon Petrovich|Semyon Gudzenko]], ''non morreron de vellez'':<ref>{{Cita web|título=«Мы не от старости умрем...» - Стихотворение Семена Гудзенко|url=https://rupoem.ru/gudzenko/my-ne-ot.aspx|páxina-web=rupoem.ru|data-acceso=2022-08-03|lingua=ru}}</ref>{{Cita centrada|Мы не от старости умрём от старых ран умрём.|}} As poetas rusas [[Olga Bergholz]] e [[Julia Drunina]] pertencen á xeración dos poetas da fronte e tamén escribiron [[poemas bélicos]], a primeira moi activa durante o [[Sitio de Leningrado]].<ref>{{Cita web|url=https://mx.iiug2017.org/2696-10-most-famous-poems-of-julia-drunina-about-the-war.html|páxina-web=mx.iiug2017.org|título=10-most-famous-poems-of-julia-drunina-about-the-war|data-acceso=3 de agosto de 2022|lingua=inglés e castelán}}</ref><ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: poeta, que têm suportado muitas provações|url=https://pt.bogemolor.info/publication/1046907/|páxina-web=pt.bogemolor.info|data-acceso=2022-08-03|lingua=pt}}</ref> == Poetas famosos == * Alexander Artyomov (1912-1942) * Eduard Asadov (1923-2004) * Vsevolod Bagritsky (1922-1942) * Yuri Belash (1920-1988) * Konstantin Vanshenkin (1925-2012) * Evgeny Vinokurov (1925-1993) * Pavel Vintman (1918-1942) * Semyon Gudzenko (1922-1953) * Ion Degen (1925-2017) * Musa Jalil (1906-1944) * Julia Drunina (1924-1991) * Mustai Karim (1919-2005) * Fatih Karim (1909-1945) * Pavel Kogan (1918-1942) * Boris Kostrov (1912-1945) * Mikhail Kulchitsky (1919-1943) * Konstantin Levin (1924-1984) * Yuri Levitansky (1922-1996) * Semyon Lipkin (1911-2003) * Mark Lisyansky (1913-1993) * Mikhail Lvov (1918-1988) * Nikolai Mayorov (1919-1942) * Alexander Mezhirov (1923-2009) * Bulat Okudzhava (1924-1997) * Sergei Orlov (1921-1977) * Sergei Ostrovoy (1911-2005) * Nikolai Panchenko (1924-2005) * Alexander Revich (1921-2012) * Nikolai Rylenkov (1909-1969) * David Samoilov (1920-1990) * Yan Satunovsky (1913-1982) * Mikhail Svetlov (1903-1964) * Ilya Selvinsky (1899-1968) * Konstantin Simonov (1915-1979) * Boris Slutsky (1919-1986) * Yaroslav Smelyakov (1913-1972) * Nikolai Starshinov (1924-1998) * Vadim Strelchenko (1912-194? ) * Georgy Suvorov (1919-1944) * Alexey Surkov (1899-1983) * Fedor Sukhov (1922-1992) * [[Arsenii Tarkovskii|Arseny Tarkovsky]] (1907-1989) * [[Aleksandr Tvardovski|Alexander Tvardovsky]] (1910-1971) * Nikolai Tikhonov (1896-1979) * Joseph Utkin (1903-1944) * Alexey Fatyanov (1919-1959) * Pavel Shubin (1914-1951) * [[Ilya Ehrenburg|Ilya Erenburg]] (1891-1967) * Habib Yusufi (1916-1945) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Galicitas}}{{Commons}} === Bibliografía === М. Бенина, Е. Семёнова. Советские поэты, павшие на Великой Отечественной войне. — Академический Проект, 2005. — 576 с. — <nowiki>ISBN 5-7331-0320-5</nowiki>. {{Control de autoridades}} 8l28xb3amn6p7s2qar1f5u7vlqsjgdk 6149121 6149102 2022-08-03T04:15:16Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Konstantin_Michailowitsch_Simonow_1943.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Konstantin_Michailowitsch_Simonow_1943.jpg/220px-Konstantin_Michailowitsch_Simonow_1943.jpg|miniatura| O tenente coronel Simonov K. M.]] '''Poetas da fronte'''<ref>{{Cita web|título=«Они прошли по той войне…». Поэты - фронтовики.|url=https://www.niklibrary.ru/articles/1067-oni-proshli-po-toj-vojne-poety-frontoviki#:~:text=%D0%A2%D0%B2%D0%BE%D1%80%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5%20%D0%BF%D0%BE%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5,%20%D1%80%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B5%20%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%BE%D0%B9%20%D0%BF%D0%BE%D1%8D%D1%82%D1%8B-%D1%84%D1%80%D0%BE%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BA%D0%B8%20%E2%80%93%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%20%D0%BE%D1%82%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B5,%D0%B8%D1%81%D0%BF%D1%8B%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%88%D0%B8%D1%85%20%D0%BD%D0%B0%20%D1%81%D0%B5%D0%B1%D0%B5%20%D1%82%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D1%82%D1%8B%20%D0%B2%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%B8%20%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BE%D0%B4%D0%B0.|páxina-web=www.niklibrary.ru|data-acceso=2022-08-03|lingua=ru}}</ref> (en [[Lingua rusa|ruso]] Поэты-фронтовики, ''poetii frontoviki''), '''poetas combatentes''' ou '''poetas bélicos soviéticos''' é un termo xeneralizado aplicado aos mozos [[Poeta|poetas]] [[Unión Soviética|soviéticos]] que pasaron a súa mocidade nas batallas da [[Segunda guerra mundial]] e cuxos poemas reflicten ben a atmosfera da fronte; entre eles [[Arsenii Tarkovskii|Arseny Tarkovsky]], [[Aleksandr Tvardovski|Alexander Tvardovsky]] ou [[Ilya Ehrenburg|Ilya Erenburg]].<ref>{{Cita web|título=Конспект внеклассного мероприятия &quot;Поэты фронтовики&quot;|url=https://infourok.ru/konspekt-vneklassnogo-meropriyatiya-poeti-frontoviki-3875497.html|páxina-web=Инфоурок|data-acceso=2022-08-03|lingua=ru|apelidos=Infourok}}</ref> Algúns morreron na fronte, outros viviron máis tempo, pero moitos, como predixo nun dos seus poemas [[Gudzenko, Semyon Petrovich|Semyon Gudzenko]], ''non morreron de vellez'':<ref>{{Cita web|título=«Мы не от старости умрем...» - Стихотворение Семена Гудзенко|url=https://rupoem.ru/gudzenko/my-ne-ot.aspx|páxina-web=rupoem.ru|data-acceso=2022-08-03|lingua=ru}}</ref>{{Cita centrada|Мы не от старости умрём от старых ран умрём.|}} As poetas rusas [[Olga Bergholz]] e [[Iulia Drúnina]] pertencen á xeración dos poetas da fronte e tamén escribiron [[poemas bélicos]], a primeira moi activa durante o [[Sitio de Leningrado]] e a segunda con referencia á súa experiencia como médico militar en combate.<ref>{{Cita web|url=https://mx.iiug2017.org/2696-10-most-famous-poems-of-julia-drunina-about-the-war.html|páxina-web=mx.iiug2017.org|título=10-most-famous-poems-of-julia-drunina-about-the-war|data-acceso=3 de agosto de 2022|lingua=inglés e castelán}}</ref><ref>{{Cita web|título=Olga Bergholz: poeta, que têm suportado muitas provações|url=https://pt.bogemolor.info/publication/1046907/|páxina-web=pt.bogemolor.info|data-acceso=2022-08-03|lingua=pt}}</ref> == Poetas famosos == * Alexander Artyomov (1912-1942) * Eduard Asadov (1923-2004) * Vsevolod Bagritsky (1922-1942) * Yuri Belash (1920-1988) * Konstantin Vanshenkin (1925-2012) * Evgeny Vinokurov (1925-1993) * Pavel Vintman (1918-1942) * Semyon Gudzenko (1922-1953) * Ion Degen (1925-2017) * Musa Jalil (1906-1944) * Julia Drunina (1924-1991) * Mustai Karim (1919-2005) * Fatih Karim (1909-1945) * Pavel Kogan (1918-1942) * Boris Kostrov (1912-1945) * Mikhail Kulchitsky (1919-1943) * Konstantin Levin (1924-1984) * Yuri Levitansky (1922-1996) * Semyon Lipkin (1911-2003) * Mark Lisyansky (1913-1993) * Mikhail Lvov (1918-1988) * Nikolai Mayorov (1919-1942) * Alexander Mezhirov (1923-2009) * Bulat Okudzhava (1924-1997) * Sergei Orlov (1921-1977) * Sergei Ostrovoy (1911-2005) * Nikolai Panchenko (1924-2005) * Alexander Revich (1921-2012) * Nikolai Rylenkov (1909-1969) * David Samoilov (1920-1990) * Yan Satunovsky (1913-1982) * Mikhail Svetlov (1903-1964) * Ilya Selvinsky (1899-1968) * Konstantin Simonov (1915-1979) * Boris Slutsky (1919-1986) * Yaroslav Smelyakov (1913-1972) * Nikolai Starshinov (1924-1998) * Vadim Strelchenko (1912-194? ) * Georgy Suvorov (1919-1944) * Alexey Surkov (1899-1983) * Fedor Sukhov (1922-1992) * [[Arsenii Tarkovskii|Arseny Tarkovsky]] (1907-1989) * [[Aleksandr Tvardovski|Alexander Tvardovsky]] (1910-1971) * Nikolai Tikhonov (1896-1979) * Joseph Utkin (1903-1944) * Alexey Fatyanov (1919-1959) * Pavel Shubin (1914-1951) * [[Ilya Ehrenburg|Ilya Erenburg]] (1891-1967) * Habib Yusufi (1916-1945) == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Galicitas}}{{Portal|Rusia}}{{Wikisource}}{{Commonscat}}{{Commons}} === Bibliografía === М. Бенина, Е. Семёнова. Советские поэты, павшие на Великой Отечественной войне. — Академический Проект, 2005. — 576 с. — <nowiki>ISBN 5-7331-0320-5</nowiki>. {{Control de autoridades}} h7i674prj6k4y7w4by5sagkjr3nlgqq 0 571398 6149117 2022-08-03T04:06:46Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:ca:Special:Redirect/revision/30443348|Iúlia Drúnina]]" wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Iúlia Vladímirovna Drúnina''' (en {{Lang-ru|Ю́лия Влади́мировна Дру́нина}} , [[Alfabeto Fonético Internacional|AFI]]{{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}} {{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}}, nada en [[Moscova]], [[Unión Soviética|URSS]], o [[10 de maio|10 de maio de]] [[1924]] e finada [[ibídem]] o [[21 de novembro|21 de novembro de]] [[1991]], foi unha poeta [[Unión Soviética|soviética]] que escribiu en [[Lingua rusa|ruso]]. Foi enfermeira de combate e médica durante a [[Fronte Oriental (segunda guerra mundial)|Gran Guerra Patriótica]], e é coñecida por escribir prosa e poesía sobre mulleres na guerra. As súas obras caracterízanse pola claridade moral, a entoación sincera e baséanse na súa experiencia real, incluíndo a participación na guerra como fonte de inspiración para os seus escritos.<ref>{{Cita web|título=Поэзия.ру - Юлия Друнина|url=https://poezia.ru/memory/users/38|páxina-web=poezia.ru|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Iulia creceu en Moscova. O seu pai era profesor de historia e a súa nai traballaba nunha biblioteca e ensinaba música. Iúlia comezou a escribir poesía aos 11 anos e a finais dos anos [[Década de 1930|30]] un dos seus poemas gañou un concurso e publicouse nun xornal. === Segunda guerra mundial === Despois [[Operación Barbarossa|de que a URSS fose atacada por Alemaña]] en xuño de [[1941]], Iulia, de 17 anos,<ref>A partir de entón, en todos os documents, engadíase un ano, escribindo que tiña nacido o 10 de maio de 1924.</ref> uniuse á [[Movemento Internacional da Cruz Vermella e da Media Lúa Vermella|Cruz Vermella]], onde se formou como enfermeira e comezou a ser voluntaria nun hospital local. Máis tarde ese verán, cando o exército alemán se achegaba a Moscova, foi enviada para axudar a construír fortificacións preto de Mojaisk, a uns 100 km ao oeste da capital. Alí, durante un dos ataques aéreos, perdeu o contacto co seu destacamento e foi recollida por un grupo de soldados de infantería que precisaban dun médico de combate. Xunto a eles, Drúnina foi rodeada polo inimigo e pasou 13 días en territorio ocupado. Iulia volveu a Moscova no outono de [[1941]], pero pronto marchou a [[Siberia]], xunto co seu pai, como parte da evacuación civil. Non obstante, non quixo saír de Moscova e aceptou evacuar só por mor do seu pai enfermo, que sufrira un ictus ao comezo da guerra. Despois de que o seu pai morrese a principios de 1942, Iulia decidiu que nada máis a mantivo evacuada e dirixiuse a [[Khabarovsk]], no Extremo Oriente ruso, onde se matriculou nunha escola de técnicos de aviación. Non obstante, dado que quería loitar na primeira liña, pronto uniuse a unha unidade de rifles como médica de combate e foi enviada á fronte [[Belarús|belarusa]], onde serviu xunto a Zinaïda Samsónova (tamén médica de combate), quen morreu en [[1944]]. combate e foi galardoado póstumamente co título de [[Heroe da Unión Soviética|heroína da Unión Soviética]]. Drúnina escribiu despois un dos seus poemas máis sentidos, "Zinka", en {{Lang-ru|Зинка}}, sobre Samsónova. En [[1943]] Drúnina resultou gravemente ferida ao quedar un fragmento de metralla no seu pescozo, a só un par de milímetros da arteria carótida. Consciente da gravidade da ferida, limitouse a envolver o pescozo nunha venda e seguiu traballando salvando a outros. Finalmente foi hospitalizada en estado crítico e alí, ao espertar, soubo que estivera preto da morte. No hospital, en 1943, escribiu o seu primeiro poema sobre a guerra, incluído en todas as antoloxías de poesía militar:{{Cita|Я столько раз видала рукопашный,<br/> Раз наяву. И тысячу — во сне.<br/> Кто говорит, что на войне не страшно,<br/> Тот ничего не знает о войне.<br/><ref>Extret d'[https://45parallel.net/yuliya_drunina/ya_stolko_raz_vidala_rukopashnyy.html aquí]</ref>|col2=De combate corpo a corpo só vin un<br/> Repetido mil veces nun soño.<br/> Quen di que a guerra non dá medo<br/> Non sabe nada de guerra.}}Despois de recuperarse, foi declarada inválida e desmobilizada. Volveu a Moscova, onde solicitou o [[Instituto de Literatura Maxim Gorki|Instituto de Literatura Maksim Gorki]], pero foi denegada a admisión, considerando que non era o suficientemente madura. Despois volveu á fronte e loitou preto de [[Pskov]] e na [[Países bálticos|rexión do Báltico]]. Foi ferida de novo en novembro de [[1944]] e pasou o resto da guerra en Moscova onde volveu probar sorte no Instituto de Literatura e esta vez foi autorizada a rexistrarse como veterana de guerra. === Despois da guerra === Casou co seu compañeiro poeta e veterano de guerra [[:ru:Старшинов, Николай Константинович|Nikolai Starxinov]] en 1944 e deu a luz á súa única filla Yelena en [[1946]]. A familia viviu nun apartamento comunitario en extrema pobreza en Moscova ao terminar a guerra, mentres Iulia seguía escribindo. Varios dos seus poemas foron publicados na década de [[Década de 1940|1940]], incluíndo o seu primeiro libro en [[1948]], seguido de varios nas décadas posteriores. Tamén escribiu un conto, "Aliska", {{Lang-ru|Алиска}} e unha novela autobiográfica, "Desde estes picos...", {{Lang-ru|С тех вершин…}} . En [[1960]], divorciouse do seu primeiro marido e casou co guionista Aleksei Kàpler, a quen coñecera en [[1954]]. Drúnina e Kapler permaneceron felizmente casados até a morte de Kapler en [[1979]]. Drúnina dedicoulle moitos poemas ao seu home. === Últimos anos === Durante a época da [[perestroika]], foi elixida membro do [[Soviet Supremo da Unión Soviética|Soviet Supremo da URSS]]. Durante o golpe de agosto de 1991, foi un dos moitos intelectuais que participaron na defensa da "Casa Branca". Porén, máis tarde estivo terribelmente deprimida pola [[disolución da Unión Soviética]] e polas publicacións críticas co sistema soviético. Suicidouse o 21 de novembro de 1991.<ref>{{Cita web|url=http://www.drunina.ru/biography.html|apelidos-editor=|páxina-web=Drunina.ru|título=biography}}</ref> Na súa carta de suicidio escribiu o seguinte:{{Cita|Por que me vou? Paréceme que permanecer neste mundo terríbel e en perpetua contenda, creado para os empresarios que, cos cóbados, golpean con forza a unha criatura imperfecta coma min, só é posíbel se tes unha forte retagarda persoal...<ref>{{es}}[https://ddd.uab.cat/record/195727 Clara Núñez Marsal "El sueño comunista y la desilusión postsoviética"]</ref><ref>Original en rus disponible [http://allforchildren.ru/poetry/author651-drunina.php aquí]</ref>}}Para Drúnina, o colapso de todo o universo soviético resultou un choque tremendo, baixo cuxas ruínas quedaron enterrados os ideais de toda a súa xeración. [[Ficheiro:Stary_Krym_cemetery4680.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Stary_Krym_cemetery4680.JPG/220px-Stary_Krym_cemetery4680.JPG|miniatura| Tumbas de Kàpler e Drúnina]] Seguindo os seus últimos desexos, foi soterrada xunto ao seu marido, Aleksei Kàpler, no [[:ru:Старокрымское кладбище|cemiterio de Starokrímskoie]], en Starí Krim. == Homenaxes == Un [[Planetoide|planeta menor]], 3804 Drunina, descuberto pola [[astrónoma]] soviética Lyudmila Chernikh en [[1969]] leva o seu nome. <ref>{{Cita libro|nome=Lutz D.|título=Dictionary of Minor Planet Names|edición=5a edició|ano=2003|editorial=Springer Verlag|lugar=Nova York|url=https://books.google.cat/books?q=3804+Drunina|ISBN=3-540-00238-3|páxina=322|lingua=anglès}}</ref> == Obra poética == A peculiaridade dos poemas de Drúnina radica nunha amábel comprensión e visión do mundo e, o que é máis importante, na guerra na que a muller da poesía, Drúnina (unha constante, no conxunto das súas calidades, do carácter da súa obra, sexa cal seca o nome co que fala), achega non só a súa coraxe, paciencia e axuda incansábel, senón tamén a protesta inicial pola incompatibilidade da esencia feminina vivificante contra a destrución e o asasinato. == Poema "Como explicarlle a un cego" == {{Cita|Как объяснить слепому,<br/> Слепому, как ночь, с рожденья,<br/> Буйство весенних красок,<br/> Радуги наважденье?<br/> Как объяснить глухому,<br/> С рожденья, как ночь, глухому,<br/> Нежность виолончели<br/> Или угрозу грома?<br/> Как объяснить бедняге,<br/> Рожденному с рыбьей кровью,<br/> Тайну земного чуда,<br/> Названного любовью? Como explicarlle a un cego,<br/> a un cego coma a noite, dende que nace,<br/> o alboroto das cores da primavera,<br/> a obstinación do arco da vella? <br/> Como explicarlle a unha persoa xorda,<br/> de nacemento, como a noite, a un xordo,<br/> a tenrura dun violonchelo<br/> ou a ameaza dun trono? <br/> Como explicarlle a un pobre,<br/> nacido con sangue de peixe,<br/> a misteriosa milagre terreal<br/> nomenada amor?<ref>Tradución al catalán de Núria Busquet i Molist. Dispoñible en liña [https://nuriabusquet.cat/tag/drunina-2/ aquí]</ref> <ref>Orixinal en ruso: [http://www.drunina.ru/lubov.html#r19 aquí]</ref>}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}}{{Commonscat}} === Ligazóns externas === * {{Ru}} [http://www.drunina.ru/index.html Web non oficial] dedicada á poeta * [https://www.youtube.com/watch?v=EhcCuw6zAqo Iulia Drúnina lendo poesía]. Vídeo en [[YouTube]] [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Políticos da Unión Soviética]] [[Categoría:Médicos de Rusia]] [[Categoría:Poetas de Rusia]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] pbr239dqo9b9jjq3a1mjl3mm4qy7nkr 6149118 6149117 2022-08-03T04:08:41Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Iúlia Vladímirovna Drúnina''' (en {{Lang-ru|Ю́лия Влади́мировна Дру́нина}} , [[Alfabeto Fonético Internacional|AFI]]{{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}} {{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}}, nada en [[Moscova]], [[Unión Soviética|URSS]], o [[10 de maio|10 de maio de]] [[1924]] e finada [[ibídem]] o [[21 de novembro|21 de novembro de]] [[1991]], foi unha poeta [[Unión Soviética|soviética]] que escribiu en [[Lingua rusa|ruso]]. Foi enfermeira de combate e médica durante a [[Fronte Oriental (segunda guerra mundial)|Gran Guerra Patriótica]], e é coñecida por escribir prosa e poesía sobre mulleres na guerra. As súas obras caracterízanse pola claridade moral, a entoación sincera e baséanse na súa experiencia real, incluíndo a participación na guerra como fonte de inspiración para os seus escritos.<ref>{{Cita web|título=Поэзия.ру - Юлия Друнина|url=https://poezia.ru/memory/users/38|páxina-web=poezia.ru|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Iulia creceu en Moscova. O seu pai era profesor de historia e a súa nai traballaba nunha biblioteca e ensinaba música. Iúlia comezou a escribir poesía aos 11 anos e a finais dos anos [[Década de 1930|30]] un dos seus poemas gañou un concurso e publicouse nun xornal. === Segunda guerra mundial === Despois [[Operación Barbarossa|de que a URSS fose atacada por Alemaña]] en xuño de [[1941]], Iulia, de 17 anos,<ref>A partir de entón, en todos os documents, engadíase un ano, escribindo que tiña nacido o 10 de maio de 1924.</ref> uniuse á [[Movemento Internacional da Cruz Vermella e da Media Lúa Vermella|Cruz Vermella]], onde se formou como enfermeira e comezou a ser voluntaria nun hospital local. Máis tarde ese verán, cando o exército alemán se achegaba a Moscova, foi enviada para axudar a construír fortificacións preto de Mojaisk, a uns 100 km ao oeste da capital. Alí, durante un dos ataques aéreos, perdeu o contacto co seu destacamento e foi recollida por un grupo de soldados de infantería que precisaban dun médico de combate. Xunto a eles, Drúnina foi rodeada polo inimigo e pasou 13 días en territorio ocupado. Iulia volveu a Moscova no outono de [[1941]], pero pronto marchou a [[Siberia]], xunto co seu pai, como parte da evacuación civil. Non obstante, non quixo saír de Moscova e aceptou evacuar só por mor do seu pai enfermo, que sufrira un ictus ao comezo da guerra. Despois de que o seu pai morrese a principios de 1942, Iulia decidiu que nada máis a mantivo evacuada e dirixiuse a [[Khabarovsk]], no Extremo Oriente ruso, onde se matriculou nunha escola de técnicos de aviación. Non obstante, dado que quería loitar na primeira liña, pronto uniuse a unha unidade de rifles como médica de combate e foi enviada á fronte [[Belarús|belarusa]], onde serviu xunto a Zinaïda Samsónova (tamén médica de combate), quen morreu en [[1944]]. combate e foi galardoado póstumamente co título de [[Heroe da Unión Soviética|heroína da Unión Soviética]]. Drúnina escribiu despois un dos seus poemas máis sentidos, "Zinka", en {{Lang-ru|Зинка}}, sobre Samsónova. En [[1943]] Drúnina resultou gravemente ferida ao quedar un fragmento de metralla no seu pescozo, a só un par de milímetros da arteria carótida. Consciente da gravidade da ferida, limitouse a envolver o pescozo nunha venda e seguiu traballando salvando a outros. Finalmente foi hospitalizada en estado crítico e alí, ao espertar, soubo que estivera preto da morte. No hospital, en 1943, escribiu o seu primeiro poema sobre a guerra, incluído en todas as antoloxías de poesía militar:{{Cita|Я столько раз видала рукопашный,<br/> Раз наяву. И тысячу — во сне.<br/> Кто говорит, что на войне не страшно,<br/> Тот ничего не знает о войне.<br/><ref>Extret d'[https://45parallel.net/yuliya_drunina/ya_stolko_raz_vidala_rukopashnyy.html aquí]</ref>|col2=De combate corpo a corpo só vin un<br/> Repetido mil veces nun soño.<br/> Quen di que a guerra non dá medo<br/> Non sabe nada de guerra.}}Despois de recuperarse, foi declarada inválida e desmobilizada. Volveu a Moscova, onde solicitou o [[Instituto de Literatura Maxim Gorki|Instituto de Literatura Maksim Gorki]], pero foi denegada a admisión, considerando que non era o suficientemente madura. Despois volveu á fronte e loitou preto de [[Pskov]] e na [[Países bálticos|rexión do Báltico]]. Foi ferida de novo en novembro de [[1944]] e pasou o resto da guerra en Moscova onde volveu probar sorte no Instituto de Literatura e esta vez foi autorizada a rexistrarse como veterana de guerra. === Despois da guerra === Casou co seu compañeiro poeta e veterano de guerra [[:ru:Старшинов, Николай Константинович|Nikolai Starxinov]] en 1944 e deu a luz á súa única filla Yelena en [[1946]]. A familia viviu nun apartamento comunitario en extrema pobreza en Moscova ao terminar a guerra, mentres Iulia seguía escribindo. Varios dos seus poemas foron publicados na década de [[Década de 1940|1940]], incluíndo o seu primeiro libro en [[1948]], seguido de varios nas décadas posteriores. Tamén escribiu un conto, "Aliska", {{Lang-ru|Алиска}} e unha novela autobiográfica, "Desde estes picos...", {{Lang-ru|С тех вершин…}} . En [[1960]], divorciouse do seu primeiro marido e casou co guionista Aleksei Kàpler, a quen coñecera en [[1954]]. Drúnina e Kapler permaneceron felizmente casados até a morte de Kapler en [[1979]]. Drúnina dedicoulle moitos poemas ao seu home. === Últimos anos === Durante a época da [[perestroika]], foi elixida membro do [[Soviet Supremo da Unión Soviética|Soviet Supremo da URSS]]. Durante o golpe de agosto de 1991, foi un dos moitos intelectuais que participaron na defensa da "Casa Branca". Porén, máis tarde estivo terribelmente deprimida pola [[disolución da Unión Soviética]] e polas publicacións críticas co sistema soviético. Suicidouse o 21 de novembro de 1991.<ref>{{Cita web|url=http://www.drunina.ru/biography.html|apelidos-editor=|páxina-web=Drunina.ru|título=biography}}</ref> Na súa carta de suicidio escribiu o seguinte:{{Cita|Por que me vou? Paréceme que permanecer neste mundo terríbel e en perpetua contenda, creado para os empresarios que, cos cóbados, golpean con forza a unha criatura imperfecta coma min, só é posíbel se tes unha forte retagarda persoal...<ref>{{es}}[https://ddd.uab.cat/record/195727 Clara Núñez Marsal "El sueño comunista y la desilusión postsoviética"]</ref><ref>Orixinal en ruso dispoñíbel [http://allforchildren.ru/poetry/author651-drunina.php aquí]</ref>}}Para Drúnina, o colapso de todo o universo soviético resultou un choque tremendo, baixo cuxas ruínas quedaron enterrados os ideais de toda a súa xeración. [[Ficheiro:Stary_Krym_cemetery4680.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Stary_Krym_cemetery4680.JPG/220px-Stary_Krym_cemetery4680.JPG|miniatura| Tumbas de Kàpler e Drúnina]] Seguindo os seus últimos desexos, foi soterrada xunto ao seu marido, Aleksei Kàpler, no [[:ru:Старокрымское кладбище|cemiterio de Starokrímskoie]], en Starí Krim. == Homenaxes == Un [[Planetoide|planeta menor]], 3804 Drunina, descuberto pola [[astrónoma]] soviética Lyudmila Chernikh en [[1969]] leva o seu nome. <ref>{{Cita libro|nome=Lutz D.|título=Dictionary of Minor Planet Names|edición=5a edició|ano=2003|editorial=Springer Verlag|lugar=Nova York|url=https://books.google.cat/books?q=3804+Drunina|ISBN=3-540-00238-3|páxina=322|lingua=anglès}}</ref> == Obra poética == A peculiaridade dos poemas de Drúnina radica nunha amábel comprensión e visión do mundo e, o que é máis importante, na guerra na que a muller da poesía, Drúnina (unha constante, no conxunto das súas calidades, do carácter da súa obra, sexa cal seca o nome co que fala), achega non só a súa coraxe, paciencia e axuda incansábel, senón tamén a protesta inicial pola incompatibilidade da esencia feminina vivificante contra a destrución e o asasinato. == Poema "Como explicarlle a un cego" == {{Cita|Как объяснить слепому,<br/> Слепому, как ночь, с рожденья,<br/> Буйство весенних красок,<br/> Радуги наважденье?<br/> Как объяснить глухому,<br/> С рожденья, как ночь, глухому,<br/> Нежность виолончели<br/> Или угрозу грома?<br/> Как объяснить бедняге,<br/> Рожденному с рыбьей кровью,<br/> Тайну земного чуда,<br/> Названного любовью? Como explicarlle a un cego,<br/> a un cego coma a noite, dende que nace,<br/> o alboroto das cores da primavera,<br/> a obstinación do arco da vella? <br/> Como explicarlle a unha persoa xorda,<br/> de nacemento, como a noite, a un xordo,<br/> a tenrura dun violonchelo<br/> ou a ameaza dun trono? <br/> Como explicarlle a un pobre,<br/> nacido con sangue de peixe,<br/> a misteriosa milagre terreal<br/> nomenada amor?<ref>Tradución ao catalán de Núria Busquet i Molist. Dispoñible en liña [https://nuriabusquet.cat/tag/drunina-2/ aquí]</ref> <ref>Orixinal en ruso: [http://www.drunina.ru/lubov.html#r19 aquí]</ref>}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}}{{Commonscat}} === Ligazóns externas === * {{Ru}} [http://www.drunina.ru/index.html Web non oficial] dedicada á poeta * [https://www.youtube.com/watch?v=EhcCuw6zAqo Iulia Drúnina lendo poesía]. Vídeo en [[YouTube]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Políticos da Unión Soviética]] [[Categoría:Médicos de Rusia]] [[Categoría:Poetas de Rusia]] sne2rc3ax3w1io04r4a7uzfx5rcopp0 6149119 6149118 2022-08-03T04:10:48Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Iúlia Vladímirovna Drúnina''' (en {{Lang-ru|Ю́лия Влади́мировна Дру́нина}} , [[Alfabeto Fonético Internacional|AFI]]{{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}} {{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}}, nada en [[Moscova]], [[Unión Soviética|URSS]], o [[10 de maio|10 de maio de]] [[1924]] e finada [[ibídem]] o [[21 de novembro|21 de novembro de]] [[1991]], foi unha poeta [[Unión Soviética|soviética]] que escribiu en [[Lingua rusa|ruso]]. Foi enfermeira de combate e médica durante a [[Fronte Oriental (segunda guerra mundial)|Gran Guerra Patriótica]], e é coñecida por escribir prosa e poesía sobre mulleres na guerra. As súas obras caracterízanse pola claridade moral, a entoación sincera e baséanse na súa experiencia real, incluíndo a participación na guerra como fonte de inspiración para os seus escritos.<ref>{{Cita web|título=Поэзия.ру - Юлия Друнина|url=https://poezia.ru/memory/users/38|páxina-web=poezia.ru|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Iulia creceu en Moscova. O seu pai era profesor de historia e a súa nai traballaba nunha biblioteca e ensinaba música. Iúlia comezou a escribir poesía aos 11 anos e a finais dos anos [[Década de 1930|30]] un dos seus poemas gañou un concurso e publicouse nun xornal. === Segunda guerra mundial === Despois [[Operación Barbarossa|de que a URSS fose atacada por Alemaña]] en xuño de [[1941]], Iulia, de 17 anos,<ref>A partir de entón, en todos os documents, engadíase un ano, escribindo que tiña nacido o 10 de maio de 1924.</ref> uniuse á [[Movemento Internacional da Cruz Vermella e da Media Lúa Vermella|Cruz Vermella]], onde se formou como enfermeira e comezou a ser voluntaria nun hospital local. Máis tarde ese verán, cando o exército alemán se achegaba a Moscova, foi enviada para axudar a construír fortificacións preto de Mojaisk, a uns 100 km ao oeste da capital. Alí, durante un dos ataques aéreos, perdeu o contacto co seu destacamento e foi recollida por un grupo de soldados de infantería que precisaban dun médico de combate. Xunto a eles, Drúnina foi rodeada polo inimigo e pasou 13 días en territorio ocupado. Iulia volveu a Moscova no outono de [[1941]], pero pronto marchou a [[Siberia]], xunto co seu pai, como parte da evacuación civil. Non obstante, non quixo saír de Moscova e aceptou evacuar só por mor do seu pai enfermo, que sufrira un ictus ao comezo da guerra. Despois de que o seu pai morrese a principios de 1942, Iulia decidiu que nada máis a mantivo evacuada e dirixiuse a [[Khabarovsk]], no Extremo Oriente ruso, onde se matriculou nunha escola de técnicos de aviación. Non obstante, dado que quería loitar na primeira liña, pronto uniuse a unha unidade de rifles como médica de combate e foi enviada á fronte [[Belarús|belarusa]], onde serviu xunto a Zinaïda Samsónova (tamén médica de combate), quen morreu en [[1944]]. combate e foi galardoado póstumamente co título de [[Heroe da Unión Soviética|heroína da Unión Soviética]]. Drúnina escribiu despois un dos seus poemas máis sentidos, "Zinka", en {{Lang-ru|Зинка}}, sobre Samsónova. En [[1943]] Drúnina resultou gravemente ferida ao quedar un fragmento de metralla no seu pescozo, a só un par de milímetros da arteria carótida. Consciente da gravidade da ferida, limitouse a envolver o pescozo nunha venda e seguiu traballando salvando a outros. Finalmente foi hospitalizada en estado crítico e alí, ao espertar, soubo que estivera preto da morte. No hospital, en 1943, escribiu o seu primeiro poema sobre a guerra, incluído en todas as antoloxías de poesía militar:{{Cita|Я столько раз видала рукопашный,<br/> Раз наяву. И тысячу — во сне.<br/> Кто говорит, что на войне не страшно,<br/> Тот ничего не знает о войне.<br/><ref>Extret d'[https://45parallel.net/yuliya_drunina/ya_stolko_raz_vidala_rukopashnyy.html aquí]</ref>|col2=De combate corpo a corpo só vin un<br/> Repetido mil veces nun soño.<br/> Quen di que a guerra non dá medo<br/> Non sabe nada de guerra.}}Despois de recuperarse, foi declarada inválida e desmobilizada. Volveu a Moscova, onde solicitou o [[Instituto de Literatura Maxim Gorki|Instituto de Literatura Maksim Gorki]], pero foi denegada a admisión, considerando que non era o suficientemente madura. Despois volveu á fronte e loitou preto de [[Pskov]] e na [[Países bálticos|rexión do Báltico]]. Foi ferida de novo en novembro de [[1944]] e pasou o resto da guerra en Moscova onde volveu probar sorte no Instituto de Literatura e esta vez foi autorizada a rexistrarse como veterana de guerra. === Despois da guerra === Casou co seu compañeiro poeta e veterano de guerra [[:ru:Старшинов, Николай Константинович|Nikolai Starxinov]] en 1944 e deu a luz á súa única filla Yelena en [[1946]]. A familia viviu nun apartamento comunitario en extrema pobreza en Moscova ao terminar a guerra, mentres Iulia seguía escribindo. Varios dos seus poemas foron publicados na década de [[Década de 1940|1940]], incluíndo o seu primeiro libro en [[1948]], seguido de varios nas décadas posteriores. Tamén escribiu un conto, "Aliska", {{Lang-ru|Алиска}} e unha novela autobiográfica, "Desde estes picos...", {{Lang-ru|С тех вершин…}} . En [[1960]], divorciouse do seu primeiro marido e casou co guionista Aleksei Kàpler, a quen coñecera en [[1954]]. Drúnina e Kapler permaneceron felizmente casados até a morte de Kapler en [[1979]]. Drúnina dedicoulle moitos poemas ao seu home. === Últimos anos === Durante a época da [[perestroika]], foi elixida membro do [[Soviet Supremo da Unión Soviética|Soviet Supremo da URSS]]. Durante o golpe de agosto de 1991, foi un dos moitos intelectuais que participaron na defensa da "Casa Branca". Porén, máis tarde estivo terribelmente deprimida pola [[disolución da Unión Soviética]] e polas publicacións críticas co sistema soviético. Suicidouse o 21 de novembro de 1991.<ref>{{Cita web|url=http://www.drunina.ru/biography.html|apelidos-editor=|páxina-web=Drunina.ru|título=biography}}</ref> Na súa carta de suicidio escribiu o seguinte:{{Cita|Por que me vou? Paréceme que permanecer neste mundo terríbel e en perpetua contenda, creado para os empresarios que, cos cóbados, golpean con forza a unha criatura imperfecta coma min, só é posíbel se tes unha forte retagarda persoal...<ref>{{es}}[https://ddd.uab.cat/record/195727 Clara Núñez Marsal "El sueño comunista y la desilusión postsoviética"]</ref><ref>Orixinal en ruso dispoñíbel [http://allforchildren.ru/poetry/author651-drunina.php aquí]</ref>}}Para Drúnina, o colapso de todo o universo soviético resultou un choque tremendo, baixo cuxas ruínas quedaron enterrados os ideais de toda a súa xeración. [[Ficheiro:Stary_Krym_cemetery4680.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Stary_Krym_cemetery4680.JPG/220px-Stary_Krym_cemetery4680.JPG|miniatura| Tumbas de Kàpler e Drúnina]] Seguindo os seus últimos desexos, foi soterrada xunto ao seu marido, Aleksei Kàpler, no [[:ru:Старокрымское кладбище|cemiterio de Starokrímskoie]], en Starí Krim. == Homenaxes == Un [[Planetoide|planeta menor]], 3804 Drunina, descuberto pola [[astrónoma]] soviética Lyudmila Chernikh en [[1969]] leva o seu nome. <ref>{{Cita libro|nome=D.|título=Dictionary of Minor Planet Names|edición=5ª edición|ano=2003|editorial=Springer Verlag|lugar=Nova York|url=https://books.google.cat/books?q=3804+Drunina|ISBN=3-540-00238-3|páxina=322|lingua=en|apelidos=Lutz}}</ref> == Obra poética == A peculiaridade dos poemas de Drúnina radica nunha amábel comprensión e visión do mundo e, o que é máis importante, na guerra na que a muller da poesía, Drúnina (unha constante, no conxunto das súas calidades, do carácter da súa obra, sexa cal seca o nome co que fala), achega non só a súa coraxe, paciencia e axuda incansábel, senón tamén a protesta inicial pola incompatibilidade da esencia feminina vivificante contra a destrución e o asasinato. == Poema "Como explicarlle a un cego" == {{Cita|Как объяснить слепому,<br/> Слепому, как ночь, с рожденья,<br/> Буйство весенних красок,<br/> Радуги наважденье?<br/> Как объяснить глухому,<br/> С рожденья, как ночь, глухому,<br/> Нежность виолончели<br/> Или угрозу грома?<br/> Как объяснить бедняге,<br/> Рожденному с рыбьей кровью,<br/> Тайну земного чуда,<br/> Названного любовью? Como explicarlle a un cego,<br/> a un cego coma a noite, dende que nace,<br/> o alboroto das cores da primavera,<br/> a obstinación do arco da vella? <br/> Como explicarlle a unha persoa xorda,<br/> de nacemento, como a noite, a un xordo,<br/> a tenrura dun violonchelo<br/> ou a ameaza dun trono? <br/> Como explicarlle a un pobre,<br/> nacido con sangue de peixe,<br/> a misteriosa milagre terreal<br/> nomenada amor?<ref>Tradución ao catalán de Núria Busquet i Molist. Dispoñible en liña [https://nuriabusquet.cat/tag/drunina-2/ aquí]</ref> <ref>Orixinal en ruso: [http://www.drunina.ru/lubov.html#r19 aquí]</ref>}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}}{{Commonscat}} === Ligazóns externas === * {{Ru}} [http://www.drunina.ru/index.html Web non oficial] dedicada á poeta * [https://www.youtube.com/watch?v=EhcCuw6zAqo Iulia Drúnina lendo poesía]. Vídeo en [[YouTube]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Políticos da Unión Soviética]] [[Categoría:Médicos de Rusia]] [[Categoría:Poetas de Rusia]] bexo0183jtg67imr4vn82o1uv3ta0zl 6149120 6149119 2022-08-03T04:11:51Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Iúlia Vladímirovna Drúnina''' (en {{Lang-ru|Ю́лия Влади́мировна Дру́нина}} , [[Alfabeto Fonético Internacional|AFI]]{{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}} {{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}}, nada en [[Moscova]], [[Unión Soviética|URSS]], o [[10 de maio|10 de maio de]] [[1924]] e finada [[ibídem]] o [[21 de novembro|21 de novembro de]] [[1991]], foi unha poeta [[Unión Soviética|soviética]] que escribiu en [[Lingua rusa|ruso]]. Foi enfermeira de combate e médica durante a [[Fronte Oriental (segunda guerra mundial)|Gran Guerra Patriótica]], e é coñecida por escribir prosa e poesía sobre mulleres na guerra. As súas obras caracterízanse pola claridade moral, a entoación sincera e baséanse na súa experiencia real, incluíndo a participación na guerra como fonte de inspiración para os seus escritos.<ref>{{Cita web|título=Поэзия.ру - Юлия Друнина|url=https://poezia.ru/memory/users/38|páxina-web=poezia.ru|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Iulia creceu en Moscova. O seu pai era profesor de historia e a súa nai traballaba nunha biblioteca e ensinaba música. Iúlia comezou a escribir poesía aos 11 anos e a finais dos anos [[Década de 1930|30]] un dos seus poemas gañou un concurso e publicouse nun xornal. === Segunda guerra mundial === Despois [[Operación Barbarossa|de que a URSS fose atacada por Alemaña]] en xuño de [[1941]], Iulia, de 17 anos,<ref>A partir de entón, en todos os documents, engadíase un ano, escribindo que tiña nacido o 10 de maio de 1924.</ref> uniuse á [[Movemento Internacional da Cruz Vermella e da Media Lúa Vermella|Cruz Vermella]], onde se formou como enfermeira e comezou a ser voluntaria nun hospital local. Máis tarde ese verán, cando o exército alemán se achegaba a Moscova, foi enviada para axudar a construír fortificacións preto de Mojaisk, a uns 100 km ao oeste da capital. Alí, durante un dos ataques aéreos, perdeu o contacto co seu destacamento e foi recollida por un grupo de soldados de infantería que precisaban dun médico de combate. Xunto a eles, Drúnina foi rodeada polo inimigo e pasou 13 días en territorio ocupado. Iulia volveu a Moscova no outono de [[1941]], pero pronto marchou a [[Siberia]], xunto co seu pai, como parte da evacuación civil. Non obstante, non quixo saír de Moscova e aceptou evacuar só por mor do seu pai enfermo, que sufrira un ictus ao comezo da guerra. Despois de que o seu pai morrese a principios de 1942, Iulia decidiu que nada máis a mantivo evacuada e dirixiuse a [[Khabarovsk]], no Extremo Oriente ruso, onde se matriculou nunha escola de técnicos de aviación. Non obstante, dado que quería loitar na primeira liña, pronto uniuse a unha unidade de rifles como médica de combate e foi enviada á fronte [[Belarús|belarusa]], onde serviu xunto a Zinaïda Samsónova (tamén médica de combate), quen morreu en [[1944]]. combate e foi galardoado póstumamente co título de [[Heroe da Unión Soviética|heroína da Unión Soviética]]. Drúnina escribiu despois un dos seus poemas máis sentidos, "Zinka", en {{Lang-ru|Зинка}}, sobre Samsónova. En [[1943]] Drúnina resultou gravemente ferida ao quedar un fragmento de metralla no seu pescozo, a só un par de milímetros da arteria carótida. Consciente da gravidade da ferida, limitouse a envolver o pescozo nunha venda e seguiu traballando salvando a outros. Finalmente foi hospitalizada en estado crítico e alí, ao espertar, soubo que estivera preto da morte. No hospital, en 1943, escribiu o seu primeiro poema sobre a guerra, incluído en todas as antoloxías de poesía militar:{{Cita|Я столько раз видала рукопашный,<br/> Раз наяву. И тысячу — во сне.<br/> Кто говорит, что на войне не страшно,<br/> Тот ничего не знает о войне.<br/><ref>Extraído de [https://45parallel.net/yuliya_drunina/ya_stolko_raz_vidala_rukopashnyy.html aquí]</ref>|col2=De combate corpo a corpo só vin un<br/> Repetido mil veces nun soño.<br/> Quen di que a guerra non dá medo<br/> Non sabe nada de guerra.}}Despois de recuperarse, foi declarada inválida e desmobilizada. Volveu a Moscova, onde solicitou o [[Instituto de Literatura Maxim Gorki|Instituto de Literatura Maksim Gorki]], pero foi denegada a admisión, considerando que non era o suficientemente madura. Despois volveu á fronte e loitou preto de [[Pskov]] e na [[Países bálticos|rexión do Báltico]]. Foi ferida de novo en novembro de [[1944]] e pasou o resto da guerra en Moscova onde volveu probar sorte no Instituto de Literatura e esta vez foi autorizada a rexistrarse como veterana de guerra. === Despois da guerra === Casou co seu compañeiro poeta e veterano de guerra [[:ru:Старшинов, Николай Константинович|Nikolai Starxinov]] en 1944 e deu a luz á súa única filla Yelena en [[1946]]. A familia viviu nun apartamento comunitario en extrema pobreza en Moscova ao terminar a guerra, mentres Iulia seguía escribindo. Varios dos seus poemas foron publicados na década de [[Década de 1940|1940]], incluíndo o seu primeiro libro en [[1948]], seguido de varios nas décadas posteriores. Tamén escribiu un conto, "Aliska", {{Lang-ru|Алиска}} e unha novela autobiográfica, "Desde estes picos...", {{Lang-ru|С тех вершин…}} . En [[1960]], divorciouse do seu primeiro marido e casou co guionista Aleksei Kàpler, a quen coñecera en [[1954]]. Drúnina e Kapler permaneceron felizmente casados até a morte de Kapler en [[1979]]. Drúnina dedicoulle moitos poemas ao seu home. === Últimos anos === Durante a época da [[perestroika]], foi elixida membro do [[Soviet Supremo da Unión Soviética|Soviet Supremo da URSS]]. Durante o golpe de agosto de 1991, foi un dos moitos intelectuais que participaron na defensa da "Casa Branca". Porén, máis tarde estivo terribelmente deprimida pola [[disolución da Unión Soviética]] e polas publicacións críticas co sistema soviético. Suicidouse o 21 de novembro de 1991.<ref>{{Cita web|url=http://www.drunina.ru/biography.html|apelidos-editor=|páxina-web=Drunina.ru|título=biography}}</ref> Na súa carta de suicidio escribiu o seguinte:{{Cita|Por que me vou? Paréceme que permanecer neste mundo terríbel e en perpetua contenda, creado para os empresarios que, cos cóbados, golpean con forza a unha criatura imperfecta coma min, só é posíbel se tes unha forte retagarda persoal...<ref>{{es}}[https://ddd.uab.cat/record/195727 Clara Núñez Marsal "El sueño comunista y la desilusión postsoviética"]</ref><ref> Orixinal en ruso dispoñíbel [http://allforchildren.ru/poetry/author651-drunina.php aquí]</ref>}}Para Drúnina, o colapso de todo o universo soviético resultou un choque tremendo, baixo cuxas ruínas quedaron enterrados os ideais de toda a súa xeración. [[Ficheiro:Stary_Krym_cemetery4680.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Stary_Krym_cemetery4680.JPG/220px-Stary_Krym_cemetery4680.JPG|miniatura| Tumbas de Kàpler e Drúnina]] Seguindo os seus últimos desexos, foi soterrada xunto ao seu marido, Aleksei Kàpler, no [[:ru:Старокрымское кладбище|cemiterio de Starokrímskoie]], en Starí Krim. == Homenaxes == Un [[Planetoide|planeta menor]], 3804 Drunina, descuberto pola [[astrónoma]] soviética Lyudmila Chernikh en [[1969]] leva o seu nome. <ref>{{Cita libro|nome=D.|título=Dictionary of Minor Planet Names|edición=5ª edición|ano=2003|editorial=Springer Verlag|lugar=Nova York|url=https://books.google.cat/books?q=3804+Drunina|ISBN=3-540-00238-3|páxina=322|lingua=en|apelidos=Lutz}}</ref> == Obra poética == A peculiaridade dos poemas de Drúnina radica nunha amábel comprensión e visión do mundo e, o que é máis importante, na guerra na que a muller da poesía, Drúnina (unha constante, no conxunto das súas calidades, do carácter da súa obra, sexa cal seca o nome co que fala), achega non só a súa coraxe, paciencia e axuda incansábel, senón tamén a protesta inicial pola incompatibilidade da esencia feminina vivificante contra a destrución e o asasinato. == Poema "Como explicarlle a un cego" == {{Cita|Как объяснить слепому,<br/> Слепому, как ночь, с рожденья,<br/> Буйство весенних красок,<br/> Радуги наважденье?<br/> Как объяснить глухому,<br/> С рожденья, как ночь, глухому,<br/> Нежность виолончели<br/> Или угрозу грома?<br/> Как объяснить бедняге,<br/> Рожденному с рыбьей кровью,<br/> Тайну земного чуда,<br/> Названного любовью? Como explicarlle a un cego,<br/> a un cego coma a noite, dende que nace,<br/> o alboroto das cores da primavera,<br/> a obstinación do arco da vella? <br/> Como explicarlle a unha persoa xorda,<br/> de nacemento, como a noite, a un xordo,<br/> a tenrura dun violonchelo<br/> ou a ameaza dun trono? <br/> Como explicarlle a un pobre,<br/> nacido con sangue de peixe,<br/> a misteriosa milagre terreal<br/> nomenada amor?<ref>Tradución ao catalán de Núria Busquet i Molist. Dispoñible en liña [https://nuriabusquet.cat/tag/drunina-2/ aquí]</ref> <ref>Orixinal en ruso: [http://www.drunina.ru/lubov.html#r19 aquí]</ref>}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}}{{Commonscat}} === Ligazóns externas === * {{Ru}} [http://www.drunina.ru/index.html Web non oficial] dedicada á poeta * [https://www.youtube.com/watch?v=EhcCuw6zAqo Iulia Drúnina lendo poesía]. Vídeo en [[YouTube]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Políticos da Unión Soviética]] [[Categoría:Médicos de Rusia]] [[Categoría:Poetas de Rusia]] 2z6r59mgxll2a0spd9gh30dfbdg73ab 6149183 6149120 2022-08-03T08:39:52Z MAGHOI 15490 engado a [[Categoría:Nados en 1924]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Iúlia Vladímirovna Drúnina''' (en {{Lang-ru|Ю́лия Влади́мировна Дру́нина}} , [[Alfabeto Fonético Internacional|AFI]]{{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}} {{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}}, nada en [[Moscova]], [[Unión Soviética|URSS]], o [[10 de maio|10 de maio de]] [[1924]] e finada [[ibídem]] o [[21 de novembro|21 de novembro de]] [[1991]], foi unha poeta [[Unión Soviética|soviética]] que escribiu en [[Lingua rusa|ruso]]. Foi enfermeira de combate e médica durante a [[Fronte Oriental (segunda guerra mundial)|Gran Guerra Patriótica]], e é coñecida por escribir prosa e poesía sobre mulleres na guerra. As súas obras caracterízanse pola claridade moral, a entoación sincera e baséanse na súa experiencia real, incluíndo a participación na guerra como fonte de inspiración para os seus escritos.<ref>{{Cita web|título=Поэзия.ру - Юлия Друнина|url=https://poezia.ru/memory/users/38|páxina-web=poezia.ru|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Iulia creceu en Moscova. O seu pai era profesor de historia e a súa nai traballaba nunha biblioteca e ensinaba música. Iúlia comezou a escribir poesía aos 11 anos e a finais dos anos [[Década de 1930|30]] un dos seus poemas gañou un concurso e publicouse nun xornal. === Segunda guerra mundial === Despois [[Operación Barbarossa|de que a URSS fose atacada por Alemaña]] en xuño de [[1941]], Iulia, de 17 anos,<ref>A partir de entón, en todos os documents, engadíase un ano, escribindo que tiña nacido o 10 de maio de 1924.</ref> uniuse á [[Movemento Internacional da Cruz Vermella e da Media Lúa Vermella|Cruz Vermella]], onde se formou como enfermeira e comezou a ser voluntaria nun hospital local. Máis tarde ese verán, cando o exército alemán se achegaba a Moscova, foi enviada para axudar a construír fortificacións preto de Mojaisk, a uns 100 km ao oeste da capital. Alí, durante un dos ataques aéreos, perdeu o contacto co seu destacamento e foi recollida por un grupo de soldados de infantería que precisaban dun médico de combate. Xunto a eles, Drúnina foi rodeada polo inimigo e pasou 13 días en territorio ocupado. Iulia volveu a Moscova no outono de [[1941]], pero pronto marchou a [[Siberia]], xunto co seu pai, como parte da evacuación civil. Non obstante, non quixo saír de Moscova e aceptou evacuar só por mor do seu pai enfermo, que sufrira un ictus ao comezo da guerra. Despois de que o seu pai morrese a principios de 1942, Iulia decidiu que nada máis a mantivo evacuada e dirixiuse a [[Khabarovsk]], no Extremo Oriente ruso, onde se matriculou nunha escola de técnicos de aviación. Non obstante, dado que quería loitar na primeira liña, pronto uniuse a unha unidade de rifles como médica de combate e foi enviada á fronte [[Belarús|belarusa]], onde serviu xunto a Zinaïda Samsónova (tamén médica de combate), quen morreu en [[1944]]. combate e foi galardoado póstumamente co título de [[Heroe da Unión Soviética|heroína da Unión Soviética]]. Drúnina escribiu despois un dos seus poemas máis sentidos, "Zinka", en {{Lang-ru|Зинка}}, sobre Samsónova. En [[1943]] Drúnina resultou gravemente ferida ao quedar un fragmento de metralla no seu pescozo, a só un par de milímetros da arteria carótida. Consciente da gravidade da ferida, limitouse a envolver o pescozo nunha venda e seguiu traballando salvando a outros. Finalmente foi hospitalizada en estado crítico e alí, ao espertar, soubo que estivera preto da morte. No hospital, en 1943, escribiu o seu primeiro poema sobre a guerra, incluído en todas as antoloxías de poesía militar:{{Cita|Я столько раз видала рукопашный,<br/> Раз наяву. И тысячу — во сне.<br/> Кто говорит, что на войне не страшно,<br/> Тот ничего не знает о войне.<br/><ref>Extraído de [https://45parallel.net/yuliya_drunina/ya_stolko_raz_vidala_rukopashnyy.html aquí]</ref>|col2=De combate corpo a corpo só vin un<br/> Repetido mil veces nun soño.<br/> Quen di que a guerra non dá medo<br/> Non sabe nada de guerra.}}Despois de recuperarse, foi declarada inválida e desmobilizada. Volveu a Moscova, onde solicitou o [[Instituto de Literatura Maxim Gorki|Instituto de Literatura Maksim Gorki]], pero foi denegada a admisión, considerando que non era o suficientemente madura. Despois volveu á fronte e loitou preto de [[Pskov]] e na [[Países bálticos|rexión do Báltico]]. Foi ferida de novo en novembro de [[1944]] e pasou o resto da guerra en Moscova onde volveu probar sorte no Instituto de Literatura e esta vez foi autorizada a rexistrarse como veterana de guerra. === Despois da guerra === Casou co seu compañeiro poeta e veterano de guerra [[:ru:Старшинов, Николай Константинович|Nikolai Starxinov]] en 1944 e deu a luz á súa única filla Yelena en [[1946]]. A familia viviu nun apartamento comunitario en extrema pobreza en Moscova ao terminar a guerra, mentres Iulia seguía escribindo. Varios dos seus poemas foron publicados na década de [[Década de 1940|1940]], incluíndo o seu primeiro libro en [[1948]], seguido de varios nas décadas posteriores. Tamén escribiu un conto, "Aliska", {{Lang-ru|Алиска}} e unha novela autobiográfica, "Desde estes picos...", {{Lang-ru|С тех вершин…}} . En [[1960]], divorciouse do seu primeiro marido e casou co guionista Aleksei Kàpler, a quen coñecera en [[1954]]. Drúnina e Kapler permaneceron felizmente casados até a morte de Kapler en [[1979]]. Drúnina dedicoulle moitos poemas ao seu home. === Últimos anos === Durante a época da [[perestroika]], foi elixida membro do [[Soviet Supremo da Unión Soviética|Soviet Supremo da URSS]]. Durante o golpe de agosto de 1991, foi un dos moitos intelectuais que participaron na defensa da "Casa Branca". Porén, máis tarde estivo terribelmente deprimida pola [[disolución da Unión Soviética]] e polas publicacións críticas co sistema soviético. Suicidouse o 21 de novembro de 1991.<ref>{{Cita web|url=http://www.drunina.ru/biography.html|apelidos-editor=|páxina-web=Drunina.ru|título=biography}}</ref> Na súa carta de suicidio escribiu o seguinte:{{Cita|Por que me vou? Paréceme que permanecer neste mundo terríbel e en perpetua contenda, creado para os empresarios que, cos cóbados, golpean con forza a unha criatura imperfecta coma min, só é posíbel se tes unha forte retagarda persoal...<ref>{{es}}[https://ddd.uab.cat/record/195727 Clara Núñez Marsal "El sueño comunista y la desilusión postsoviética"]</ref><ref> Orixinal en ruso dispoñíbel [http://allforchildren.ru/poetry/author651-drunina.php aquí]</ref>}}Para Drúnina, o colapso de todo o universo soviético resultou un choque tremendo, baixo cuxas ruínas quedaron enterrados os ideais de toda a súa xeración. [[Ficheiro:Stary_Krym_cemetery4680.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Stary_Krym_cemetery4680.JPG/220px-Stary_Krym_cemetery4680.JPG|miniatura| Tumbas de Kàpler e Drúnina]] Seguindo os seus últimos desexos, foi soterrada xunto ao seu marido, Aleksei Kàpler, no [[:ru:Старокрымское кладбище|cemiterio de Starokrímskoie]], en Starí Krim. == Homenaxes == Un [[Planetoide|planeta menor]], 3804 Drunina, descuberto pola [[astrónoma]] soviética Lyudmila Chernikh en [[1969]] leva o seu nome. <ref>{{Cita libro|nome=D.|título=Dictionary of Minor Planet Names|edición=5ª edición|ano=2003|editorial=Springer Verlag|lugar=Nova York|url=https://books.google.cat/books?q=3804+Drunina|ISBN=3-540-00238-3|páxina=322|lingua=en|apelidos=Lutz}}</ref> == Obra poética == A peculiaridade dos poemas de Drúnina radica nunha amábel comprensión e visión do mundo e, o que é máis importante, na guerra na que a muller da poesía, Drúnina (unha constante, no conxunto das súas calidades, do carácter da súa obra, sexa cal seca o nome co que fala), achega non só a súa coraxe, paciencia e axuda incansábel, senón tamén a protesta inicial pola incompatibilidade da esencia feminina vivificante contra a destrución e o asasinato. == Poema "Como explicarlle a un cego" == {{Cita|Как объяснить слепому,<br/> Слепому, как ночь, с рожденья,<br/> Буйство весенних красок,<br/> Радуги наважденье?<br/> Как объяснить глухому,<br/> С рожденья, как ночь, глухому,<br/> Нежность виолончели<br/> Или угрозу грома?<br/> Как объяснить бедняге,<br/> Рожденному с рыбьей кровью,<br/> Тайну земного чуда,<br/> Названного любовью? Como explicarlle a un cego,<br/> a un cego coma a noite, dende que nace,<br/> o alboroto das cores da primavera,<br/> a obstinación do arco da vella? <br/> Como explicarlle a unha persoa xorda,<br/> de nacemento, como a noite, a un xordo,<br/> a tenrura dun violonchelo<br/> ou a ameaza dun trono? <br/> Como explicarlle a un pobre,<br/> nacido con sangue de peixe,<br/> a misteriosa milagre terreal<br/> nomenada amor?<ref>Tradución ao catalán de Núria Busquet i Molist. Dispoñible en liña [https://nuriabusquet.cat/tag/drunina-2/ aquí]</ref> <ref>Orixinal en ruso: [http://www.drunina.ru/lubov.html#r19 aquí]</ref>}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}}{{Commonscat}} === Ligazóns externas === * {{Ru}} [http://www.drunina.ru/index.html Web non oficial] dedicada á poeta * [https://www.youtube.com/watch?v=EhcCuw6zAqo Iulia Drúnina lendo poesía]. Vídeo en [[YouTube]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Políticos da Unión Soviética]] [[Categoría:Médicos de Rusia]] [[Categoría:Poetas de Rusia]] [[Categoría:Nados en 1924]] 6fmdf1uuxphrxb4rvpxe5btmrwqfmjf 6149184 6149183 2022-08-03T08:40:11Z MAGHOI 15490 engado a [[Categoría:Finados en 1991]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Iúlia Vladímirovna Drúnina''' (en {{Lang-ru|Ю́лия Влади́мировна Дру́нина}} , [[Alfabeto Fonético Internacional|AFI]]{{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}} {{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}}, nada en [[Moscova]], [[Unión Soviética|URSS]], o [[10 de maio|10 de maio de]] [[1924]] e finada [[ibídem]] o [[21 de novembro|21 de novembro de]] [[1991]], foi unha poeta [[Unión Soviética|soviética]] que escribiu en [[Lingua rusa|ruso]]. Foi enfermeira de combate e médica durante a [[Fronte Oriental (segunda guerra mundial)|Gran Guerra Patriótica]], e é coñecida por escribir prosa e poesía sobre mulleres na guerra. As súas obras caracterízanse pola claridade moral, a entoación sincera e baséanse na súa experiencia real, incluíndo a participación na guerra como fonte de inspiración para os seus escritos.<ref>{{Cita web|título=Поэзия.ру - Юлия Друнина|url=https://poezia.ru/memory/users/38|páxina-web=poezia.ru|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Iulia creceu en Moscova. O seu pai era profesor de historia e a súa nai traballaba nunha biblioteca e ensinaba música. Iúlia comezou a escribir poesía aos 11 anos e a finais dos anos [[Década de 1930|30]] un dos seus poemas gañou un concurso e publicouse nun xornal. === Segunda guerra mundial === Despois [[Operación Barbarossa|de que a URSS fose atacada por Alemaña]] en xuño de [[1941]], Iulia, de 17 anos,<ref>A partir de entón, en todos os documents, engadíase un ano, escribindo que tiña nacido o 10 de maio de 1924.</ref> uniuse á [[Movemento Internacional da Cruz Vermella e da Media Lúa Vermella|Cruz Vermella]], onde se formou como enfermeira e comezou a ser voluntaria nun hospital local. Máis tarde ese verán, cando o exército alemán se achegaba a Moscova, foi enviada para axudar a construír fortificacións preto de Mojaisk, a uns 100 km ao oeste da capital. Alí, durante un dos ataques aéreos, perdeu o contacto co seu destacamento e foi recollida por un grupo de soldados de infantería que precisaban dun médico de combate. Xunto a eles, Drúnina foi rodeada polo inimigo e pasou 13 días en territorio ocupado. Iulia volveu a Moscova no outono de [[1941]], pero pronto marchou a [[Siberia]], xunto co seu pai, como parte da evacuación civil. Non obstante, non quixo saír de Moscova e aceptou evacuar só por mor do seu pai enfermo, que sufrira un ictus ao comezo da guerra. Despois de que o seu pai morrese a principios de 1942, Iulia decidiu que nada máis a mantivo evacuada e dirixiuse a [[Khabarovsk]], no Extremo Oriente ruso, onde se matriculou nunha escola de técnicos de aviación. Non obstante, dado que quería loitar na primeira liña, pronto uniuse a unha unidade de rifles como médica de combate e foi enviada á fronte [[Belarús|belarusa]], onde serviu xunto a Zinaïda Samsónova (tamén médica de combate), quen morreu en [[1944]]. combate e foi galardoado póstumamente co título de [[Heroe da Unión Soviética|heroína da Unión Soviética]]. Drúnina escribiu despois un dos seus poemas máis sentidos, "Zinka", en {{Lang-ru|Зинка}}, sobre Samsónova. En [[1943]] Drúnina resultou gravemente ferida ao quedar un fragmento de metralla no seu pescozo, a só un par de milímetros da arteria carótida. Consciente da gravidade da ferida, limitouse a envolver o pescozo nunha venda e seguiu traballando salvando a outros. Finalmente foi hospitalizada en estado crítico e alí, ao espertar, soubo que estivera preto da morte. No hospital, en 1943, escribiu o seu primeiro poema sobre a guerra, incluído en todas as antoloxías de poesía militar:{{Cita|Я столько раз видала рукопашный,<br/> Раз наяву. И тысячу — во сне.<br/> Кто говорит, что на войне не страшно,<br/> Тот ничего не знает о войне.<br/><ref>Extraído de [https://45parallel.net/yuliya_drunina/ya_stolko_raz_vidala_rukopashnyy.html aquí]</ref>|col2=De combate corpo a corpo só vin un<br/> Repetido mil veces nun soño.<br/> Quen di que a guerra non dá medo<br/> Non sabe nada de guerra.}}Despois de recuperarse, foi declarada inválida e desmobilizada. Volveu a Moscova, onde solicitou o [[Instituto de Literatura Maxim Gorki|Instituto de Literatura Maksim Gorki]], pero foi denegada a admisión, considerando que non era o suficientemente madura. Despois volveu á fronte e loitou preto de [[Pskov]] e na [[Países bálticos|rexión do Báltico]]. Foi ferida de novo en novembro de [[1944]] e pasou o resto da guerra en Moscova onde volveu probar sorte no Instituto de Literatura e esta vez foi autorizada a rexistrarse como veterana de guerra. === Despois da guerra === Casou co seu compañeiro poeta e veterano de guerra [[:ru:Старшинов, Николай Константинович|Nikolai Starxinov]] en 1944 e deu a luz á súa única filla Yelena en [[1946]]. A familia viviu nun apartamento comunitario en extrema pobreza en Moscova ao terminar a guerra, mentres Iulia seguía escribindo. Varios dos seus poemas foron publicados na década de [[Década de 1940|1940]], incluíndo o seu primeiro libro en [[1948]], seguido de varios nas décadas posteriores. Tamén escribiu un conto, "Aliska", {{Lang-ru|Алиска}} e unha novela autobiográfica, "Desde estes picos...", {{Lang-ru|С тех вершин…}} . En [[1960]], divorciouse do seu primeiro marido e casou co guionista Aleksei Kàpler, a quen coñecera en [[1954]]. Drúnina e Kapler permaneceron felizmente casados até a morte de Kapler en [[1979]]. Drúnina dedicoulle moitos poemas ao seu home. === Últimos anos === Durante a época da [[perestroika]], foi elixida membro do [[Soviet Supremo da Unión Soviética|Soviet Supremo da URSS]]. Durante o golpe de agosto de 1991, foi un dos moitos intelectuais que participaron na defensa da "Casa Branca". Porén, máis tarde estivo terribelmente deprimida pola [[disolución da Unión Soviética]] e polas publicacións críticas co sistema soviético. Suicidouse o 21 de novembro de 1991.<ref>{{Cita web|url=http://www.drunina.ru/biography.html|apelidos-editor=|páxina-web=Drunina.ru|título=biography}}</ref> Na súa carta de suicidio escribiu o seguinte:{{Cita|Por que me vou? Paréceme que permanecer neste mundo terríbel e en perpetua contenda, creado para os empresarios que, cos cóbados, golpean con forza a unha criatura imperfecta coma min, só é posíbel se tes unha forte retagarda persoal...<ref>{{es}}[https://ddd.uab.cat/record/195727 Clara Núñez Marsal "El sueño comunista y la desilusión postsoviética"]</ref><ref> Orixinal en ruso dispoñíbel [http://allforchildren.ru/poetry/author651-drunina.php aquí]</ref>}}Para Drúnina, o colapso de todo o universo soviético resultou un choque tremendo, baixo cuxas ruínas quedaron enterrados os ideais de toda a súa xeración. [[Ficheiro:Stary_Krym_cemetery4680.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Stary_Krym_cemetery4680.JPG/220px-Stary_Krym_cemetery4680.JPG|miniatura| Tumbas de Kàpler e Drúnina]] Seguindo os seus últimos desexos, foi soterrada xunto ao seu marido, Aleksei Kàpler, no [[:ru:Старокрымское кладбище|cemiterio de Starokrímskoie]], en Starí Krim. == Homenaxes == Un [[Planetoide|planeta menor]], 3804 Drunina, descuberto pola [[astrónoma]] soviética Lyudmila Chernikh en [[1969]] leva o seu nome. <ref>{{Cita libro|nome=D.|título=Dictionary of Minor Planet Names|edición=5ª edición|ano=2003|editorial=Springer Verlag|lugar=Nova York|url=https://books.google.cat/books?q=3804+Drunina|ISBN=3-540-00238-3|páxina=322|lingua=en|apelidos=Lutz}}</ref> == Obra poética == A peculiaridade dos poemas de Drúnina radica nunha amábel comprensión e visión do mundo e, o que é máis importante, na guerra na que a muller da poesía, Drúnina (unha constante, no conxunto das súas calidades, do carácter da súa obra, sexa cal seca o nome co que fala), achega non só a súa coraxe, paciencia e axuda incansábel, senón tamén a protesta inicial pola incompatibilidade da esencia feminina vivificante contra a destrución e o asasinato. == Poema "Como explicarlle a un cego" == {{Cita|Как объяснить слепому,<br/> Слепому, как ночь, с рожденья,<br/> Буйство весенних красок,<br/> Радуги наважденье?<br/> Как объяснить глухому,<br/> С рожденья, как ночь, глухому,<br/> Нежность виолончели<br/> Или угрозу грома?<br/> Как объяснить бедняге,<br/> Рожденному с рыбьей кровью,<br/> Тайну земного чуда,<br/> Названного любовью? Como explicarlle a un cego,<br/> a un cego coma a noite, dende que nace,<br/> o alboroto das cores da primavera,<br/> a obstinación do arco da vella? <br/> Como explicarlle a unha persoa xorda,<br/> de nacemento, como a noite, a un xordo,<br/> a tenrura dun violonchelo<br/> ou a ameaza dun trono? <br/> Como explicarlle a un pobre,<br/> nacido con sangue de peixe,<br/> a misteriosa milagre terreal<br/> nomenada amor?<ref>Tradución ao catalán de Núria Busquet i Molist. Dispoñible en liña [https://nuriabusquet.cat/tag/drunina-2/ aquí]</ref> <ref>Orixinal en ruso: [http://www.drunina.ru/lubov.html#r19 aquí]</ref>}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}}{{Commonscat}} === Ligazóns externas === * {{Ru}} [http://www.drunina.ru/index.html Web non oficial] dedicada á poeta * [https://www.youtube.com/watch?v=EhcCuw6zAqo Iulia Drúnina lendo poesía]. Vídeo en [[YouTube]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Políticos da Unión Soviética]] [[Categoría:Médicos de Rusia]] [[Categoría:Poetas de Rusia]] [[Categoría:Nados en 1924]] [[Categoría:Finados en 1991]] e7cv9lbudif9w8j6ezo2cc08iyejjh6 6149185 6149184 2022-08-03T08:40:29Z MAGHOI 15490 engado a [[Categoría:Nados en Moscova]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Iúlia Vladímirovna Drúnina''' (en {{Lang-ru|Ю́лия Влади́мировна Дру́нина}} , [[Alfabeto Fonético Internacional|AFI]]{{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}} {{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}}, nada en [[Moscova]], [[Unión Soviética|URSS]], o [[10 de maio|10 de maio de]] [[1924]] e finada [[ibídem]] o [[21 de novembro|21 de novembro de]] [[1991]], foi unha poeta [[Unión Soviética|soviética]] que escribiu en [[Lingua rusa|ruso]]. Foi enfermeira de combate e médica durante a [[Fronte Oriental (segunda guerra mundial)|Gran Guerra Patriótica]], e é coñecida por escribir prosa e poesía sobre mulleres na guerra. As súas obras caracterízanse pola claridade moral, a entoación sincera e baséanse na súa experiencia real, incluíndo a participación na guerra como fonte de inspiración para os seus escritos.<ref>{{Cita web|título=Поэзия.ру - Юлия Друнина|url=https://poezia.ru/memory/users/38|páxina-web=poezia.ru|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Iulia creceu en Moscova. O seu pai era profesor de historia e a súa nai traballaba nunha biblioteca e ensinaba música. Iúlia comezou a escribir poesía aos 11 anos e a finais dos anos [[Década de 1930|30]] un dos seus poemas gañou un concurso e publicouse nun xornal. === Segunda guerra mundial === Despois [[Operación Barbarossa|de que a URSS fose atacada por Alemaña]] en xuño de [[1941]], Iulia, de 17 anos,<ref>A partir de entón, en todos os documents, engadíase un ano, escribindo que tiña nacido o 10 de maio de 1924.</ref> uniuse á [[Movemento Internacional da Cruz Vermella e da Media Lúa Vermella|Cruz Vermella]], onde se formou como enfermeira e comezou a ser voluntaria nun hospital local. Máis tarde ese verán, cando o exército alemán se achegaba a Moscova, foi enviada para axudar a construír fortificacións preto de Mojaisk, a uns 100 km ao oeste da capital. Alí, durante un dos ataques aéreos, perdeu o contacto co seu destacamento e foi recollida por un grupo de soldados de infantería que precisaban dun médico de combate. Xunto a eles, Drúnina foi rodeada polo inimigo e pasou 13 días en territorio ocupado. Iulia volveu a Moscova no outono de [[1941]], pero pronto marchou a [[Siberia]], xunto co seu pai, como parte da evacuación civil. Non obstante, non quixo saír de Moscova e aceptou evacuar só por mor do seu pai enfermo, que sufrira un ictus ao comezo da guerra. Despois de que o seu pai morrese a principios de 1942, Iulia decidiu que nada máis a mantivo evacuada e dirixiuse a [[Khabarovsk]], no Extremo Oriente ruso, onde se matriculou nunha escola de técnicos de aviación. Non obstante, dado que quería loitar na primeira liña, pronto uniuse a unha unidade de rifles como médica de combate e foi enviada á fronte [[Belarús|belarusa]], onde serviu xunto a Zinaïda Samsónova (tamén médica de combate), quen morreu en [[1944]]. combate e foi galardoado póstumamente co título de [[Heroe da Unión Soviética|heroína da Unión Soviética]]. Drúnina escribiu despois un dos seus poemas máis sentidos, "Zinka", en {{Lang-ru|Зинка}}, sobre Samsónova. En [[1943]] Drúnina resultou gravemente ferida ao quedar un fragmento de metralla no seu pescozo, a só un par de milímetros da arteria carótida. Consciente da gravidade da ferida, limitouse a envolver o pescozo nunha venda e seguiu traballando salvando a outros. Finalmente foi hospitalizada en estado crítico e alí, ao espertar, soubo que estivera preto da morte. No hospital, en 1943, escribiu o seu primeiro poema sobre a guerra, incluído en todas as antoloxías de poesía militar:{{Cita|Я столько раз видала рукопашный,<br/> Раз наяву. И тысячу — во сне.<br/> Кто говорит, что на войне не страшно,<br/> Тот ничего не знает о войне.<br/><ref>Extraído de [https://45parallel.net/yuliya_drunina/ya_stolko_raz_vidala_rukopashnyy.html aquí]</ref>|col2=De combate corpo a corpo só vin un<br/> Repetido mil veces nun soño.<br/> Quen di que a guerra non dá medo<br/> Non sabe nada de guerra.}}Despois de recuperarse, foi declarada inválida e desmobilizada. Volveu a Moscova, onde solicitou o [[Instituto de Literatura Maxim Gorki|Instituto de Literatura Maksim Gorki]], pero foi denegada a admisión, considerando que non era o suficientemente madura. Despois volveu á fronte e loitou preto de [[Pskov]] e na [[Países bálticos|rexión do Báltico]]. Foi ferida de novo en novembro de [[1944]] e pasou o resto da guerra en Moscova onde volveu probar sorte no Instituto de Literatura e esta vez foi autorizada a rexistrarse como veterana de guerra. === Despois da guerra === Casou co seu compañeiro poeta e veterano de guerra [[:ru:Старшинов, Николай Константинович|Nikolai Starxinov]] en 1944 e deu a luz á súa única filla Yelena en [[1946]]. A familia viviu nun apartamento comunitario en extrema pobreza en Moscova ao terminar a guerra, mentres Iulia seguía escribindo. Varios dos seus poemas foron publicados na década de [[Década de 1940|1940]], incluíndo o seu primeiro libro en [[1948]], seguido de varios nas décadas posteriores. Tamén escribiu un conto, "Aliska", {{Lang-ru|Алиска}} e unha novela autobiográfica, "Desde estes picos...", {{Lang-ru|С тех вершин…}} . En [[1960]], divorciouse do seu primeiro marido e casou co guionista Aleksei Kàpler, a quen coñecera en [[1954]]. Drúnina e Kapler permaneceron felizmente casados até a morte de Kapler en [[1979]]. Drúnina dedicoulle moitos poemas ao seu home. === Últimos anos === Durante a época da [[perestroika]], foi elixida membro do [[Soviet Supremo da Unión Soviética|Soviet Supremo da URSS]]. Durante o golpe de agosto de 1991, foi un dos moitos intelectuais que participaron na defensa da "Casa Branca". Porén, máis tarde estivo terribelmente deprimida pola [[disolución da Unión Soviética]] e polas publicacións críticas co sistema soviético. Suicidouse o 21 de novembro de 1991.<ref>{{Cita web|url=http://www.drunina.ru/biography.html|apelidos-editor=|páxina-web=Drunina.ru|título=biography}}</ref> Na súa carta de suicidio escribiu o seguinte:{{Cita|Por que me vou? Paréceme que permanecer neste mundo terríbel e en perpetua contenda, creado para os empresarios que, cos cóbados, golpean con forza a unha criatura imperfecta coma min, só é posíbel se tes unha forte retagarda persoal...<ref>{{es}}[https://ddd.uab.cat/record/195727 Clara Núñez Marsal "El sueño comunista y la desilusión postsoviética"]</ref><ref> Orixinal en ruso dispoñíbel [http://allforchildren.ru/poetry/author651-drunina.php aquí]</ref>}}Para Drúnina, o colapso de todo o universo soviético resultou un choque tremendo, baixo cuxas ruínas quedaron enterrados os ideais de toda a súa xeración. [[Ficheiro:Stary_Krym_cemetery4680.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Stary_Krym_cemetery4680.JPG/220px-Stary_Krym_cemetery4680.JPG|miniatura| Tumbas de Kàpler e Drúnina]] Seguindo os seus últimos desexos, foi soterrada xunto ao seu marido, Aleksei Kàpler, no [[:ru:Старокрымское кладбище|cemiterio de Starokrímskoie]], en Starí Krim. == Homenaxes == Un [[Planetoide|planeta menor]], 3804 Drunina, descuberto pola [[astrónoma]] soviética Lyudmila Chernikh en [[1969]] leva o seu nome. <ref>{{Cita libro|nome=D.|título=Dictionary of Minor Planet Names|edición=5ª edición|ano=2003|editorial=Springer Verlag|lugar=Nova York|url=https://books.google.cat/books?q=3804+Drunina|ISBN=3-540-00238-3|páxina=322|lingua=en|apelidos=Lutz}}</ref> == Obra poética == A peculiaridade dos poemas de Drúnina radica nunha amábel comprensión e visión do mundo e, o que é máis importante, na guerra na que a muller da poesía, Drúnina (unha constante, no conxunto das súas calidades, do carácter da súa obra, sexa cal seca o nome co que fala), achega non só a súa coraxe, paciencia e axuda incansábel, senón tamén a protesta inicial pola incompatibilidade da esencia feminina vivificante contra a destrución e o asasinato. == Poema "Como explicarlle a un cego" == {{Cita|Как объяснить слепому,<br/> Слепому, как ночь, с рожденья,<br/> Буйство весенних красок,<br/> Радуги наважденье?<br/> Как объяснить глухому,<br/> С рожденья, как ночь, глухому,<br/> Нежность виолончели<br/> Или угрозу грома?<br/> Как объяснить бедняге,<br/> Рожденному с рыбьей кровью,<br/> Тайну земного чуда,<br/> Названного любовью? Como explicarlle a un cego,<br/> a un cego coma a noite, dende que nace,<br/> o alboroto das cores da primavera,<br/> a obstinación do arco da vella? <br/> Como explicarlle a unha persoa xorda,<br/> de nacemento, como a noite, a un xordo,<br/> a tenrura dun violonchelo<br/> ou a ameaza dun trono? <br/> Como explicarlle a un pobre,<br/> nacido con sangue de peixe,<br/> a misteriosa milagre terreal<br/> nomenada amor?<ref>Tradución ao catalán de Núria Busquet i Molist. Dispoñible en liña [https://nuriabusquet.cat/tag/drunina-2/ aquí]</ref> <ref>Orixinal en ruso: [http://www.drunina.ru/lubov.html#r19 aquí]</ref>}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}}{{Commonscat}} === Ligazóns externas === * {{Ru}} [http://www.drunina.ru/index.html Web non oficial] dedicada á poeta * [https://www.youtube.com/watch?v=EhcCuw6zAqo Iulia Drúnina lendo poesía]. Vídeo en [[YouTube]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Políticos da Unión Soviética]] [[Categoría:Médicos de Rusia]] [[Categoría:Poetas de Rusia]] [[Categoría:Nados en 1924]] [[Categoría:Finados en 1991]] [[Categoría:Nados en Moscova]] kpgd6rf0oc2rwmfge7jzsb1e0z5gd2z 6149186 6149185 2022-08-03T08:41:01Z MAGHOI 15490 /* Notas */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Iúlia Vladímirovna Drúnina''' (en {{Lang-ru|Ю́лия Влади́мировна Дру́нина}} , [[Alfabeto Fonético Internacional|AFI]]{{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}} {{IPA-son|Yuliya Vladimirovna Drunina.ru.vorb.oga|ˈjʉlʲɪjə vlɐˈdʲimʲɪrəvnə ˈdrunʲɪnə}}, nada en [[Moscova]], [[Unión Soviética|URSS]], o [[10 de maio|10 de maio de]] [[1924]] e finada [[ibídem]] o [[21 de novembro|21 de novembro de]] [[1991]], foi unha poeta [[Unión Soviética|soviética]] que escribiu en [[Lingua rusa|ruso]]. Foi enfermeira de combate e médica durante a [[Fronte Oriental (segunda guerra mundial)|Gran Guerra Patriótica]], e é coñecida por escribir prosa e poesía sobre mulleres na guerra. As súas obras caracterízanse pola claridade moral, a entoación sincera e baséanse na súa experiencia real, incluíndo a participación na guerra como fonte de inspiración para os seus escritos.<ref>{{Cita web|título=Поэзия.ру - Юлия Друнина|url=https://poezia.ru/memory/users/38|páxina-web=poezia.ru|data-acceso=2022-08-03}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Iulia creceu en Moscova. O seu pai era profesor de historia e a súa nai traballaba nunha biblioteca e ensinaba música. Iúlia comezou a escribir poesía aos 11 anos e a finais dos anos [[Década de 1930|30]] un dos seus poemas gañou un concurso e publicouse nun xornal. === Segunda guerra mundial === Despois [[Operación Barbarossa|de que a URSS fose atacada por Alemaña]] en xuño de [[1941]], Iulia, de 17 anos,<ref>A partir de entón, en todos os documents, engadíase un ano, escribindo que tiña nacido o 10 de maio de 1924.</ref> uniuse á [[Movemento Internacional da Cruz Vermella e da Media Lúa Vermella|Cruz Vermella]], onde se formou como enfermeira e comezou a ser voluntaria nun hospital local. Máis tarde ese verán, cando o exército alemán se achegaba a Moscova, foi enviada para axudar a construír fortificacións preto de Mojaisk, a uns 100 km ao oeste da capital. Alí, durante un dos ataques aéreos, perdeu o contacto co seu destacamento e foi recollida por un grupo de soldados de infantería que precisaban dun médico de combate. Xunto a eles, Drúnina foi rodeada polo inimigo e pasou 13 días en territorio ocupado. Iulia volveu a Moscova no outono de [[1941]], pero pronto marchou a [[Siberia]], xunto co seu pai, como parte da evacuación civil. Non obstante, non quixo saír de Moscova e aceptou evacuar só por mor do seu pai enfermo, que sufrira un ictus ao comezo da guerra. Despois de que o seu pai morrese a principios de 1942, Iulia decidiu que nada máis a mantivo evacuada e dirixiuse a [[Khabarovsk]], no Extremo Oriente ruso, onde se matriculou nunha escola de técnicos de aviación. Non obstante, dado que quería loitar na primeira liña, pronto uniuse a unha unidade de rifles como médica de combate e foi enviada á fronte [[Belarús|belarusa]], onde serviu xunto a Zinaïda Samsónova (tamén médica de combate), quen morreu en [[1944]]. combate e foi galardoado póstumamente co título de [[Heroe da Unión Soviética|heroína da Unión Soviética]]. Drúnina escribiu despois un dos seus poemas máis sentidos, "Zinka", en {{Lang-ru|Зинка}}, sobre Samsónova. En [[1943]] Drúnina resultou gravemente ferida ao quedar un fragmento de metralla no seu pescozo, a só un par de milímetros da arteria carótida. Consciente da gravidade da ferida, limitouse a envolver o pescozo nunha venda e seguiu traballando salvando a outros. Finalmente foi hospitalizada en estado crítico e alí, ao espertar, soubo que estivera preto da morte. No hospital, en 1943, escribiu o seu primeiro poema sobre a guerra, incluído en todas as antoloxías de poesía militar:{{Cita|Я столько раз видала рукопашный,<br/> Раз наяву. И тысячу — во сне.<br/> Кто говорит, что на войне не страшно,<br/> Тот ничего не знает о войне.<br/><ref>Extraído de [https://45parallel.net/yuliya_drunina/ya_stolko_raz_vidala_rukopashnyy.html aquí]</ref>|col2=De combate corpo a corpo só vin un<br/> Repetido mil veces nun soño.<br/> Quen di que a guerra non dá medo<br/> Non sabe nada de guerra.}}Despois de recuperarse, foi declarada inválida e desmobilizada. Volveu a Moscova, onde solicitou o [[Instituto de Literatura Maxim Gorki|Instituto de Literatura Maksim Gorki]], pero foi denegada a admisión, considerando que non era o suficientemente madura. Despois volveu á fronte e loitou preto de [[Pskov]] e na [[Países bálticos|rexión do Báltico]]. Foi ferida de novo en novembro de [[1944]] e pasou o resto da guerra en Moscova onde volveu probar sorte no Instituto de Literatura e esta vez foi autorizada a rexistrarse como veterana de guerra. === Despois da guerra === Casou co seu compañeiro poeta e veterano de guerra [[:ru:Старшинов, Николай Константинович|Nikolai Starxinov]] en 1944 e deu a luz á súa única filla Yelena en [[1946]]. A familia viviu nun apartamento comunitario en extrema pobreza en Moscova ao terminar a guerra, mentres Iulia seguía escribindo. Varios dos seus poemas foron publicados na década de [[Década de 1940|1940]], incluíndo o seu primeiro libro en [[1948]], seguido de varios nas décadas posteriores. Tamén escribiu un conto, "Aliska", {{Lang-ru|Алиска}} e unha novela autobiográfica, "Desde estes picos...", {{Lang-ru|С тех вершин…}} . En [[1960]], divorciouse do seu primeiro marido e casou co guionista Aleksei Kàpler, a quen coñecera en [[1954]]. Drúnina e Kapler permaneceron felizmente casados até a morte de Kapler en [[1979]]. Drúnina dedicoulle moitos poemas ao seu home. === Últimos anos === Durante a época da [[perestroika]], foi elixida membro do [[Soviet Supremo da Unión Soviética|Soviet Supremo da URSS]]. Durante o golpe de agosto de 1991, foi un dos moitos intelectuais que participaron na defensa da "Casa Branca". Porén, máis tarde estivo terribelmente deprimida pola [[disolución da Unión Soviética]] e polas publicacións críticas co sistema soviético. Suicidouse o 21 de novembro de 1991.<ref>{{Cita web|url=http://www.drunina.ru/biography.html|apelidos-editor=|páxina-web=Drunina.ru|título=biography}}</ref> Na súa carta de suicidio escribiu o seguinte:{{Cita|Por que me vou? Paréceme que permanecer neste mundo terríbel e en perpetua contenda, creado para os empresarios que, cos cóbados, golpean con forza a unha criatura imperfecta coma min, só é posíbel se tes unha forte retagarda persoal...<ref>{{es}}[https://ddd.uab.cat/record/195727 Clara Núñez Marsal "El sueño comunista y la desilusión postsoviética"]</ref><ref> Orixinal en ruso dispoñíbel [http://allforchildren.ru/poetry/author651-drunina.php aquí]</ref>}}Para Drúnina, o colapso de todo o universo soviético resultou un choque tremendo, baixo cuxas ruínas quedaron enterrados os ideais de toda a súa xeración. [[Ficheiro:Stary_Krym_cemetery4680.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Stary_Krym_cemetery4680.JPG/220px-Stary_Krym_cemetery4680.JPG|miniatura| Tumbas de Kàpler e Drúnina]] Seguindo os seus últimos desexos, foi soterrada xunto ao seu marido, Aleksei Kàpler, no [[:ru:Старокрымское кладбище|cemiterio de Starokrímskoie]], en Starí Krim. == Homenaxes == Un [[Planetoide|planeta menor]], 3804 Drunina, descuberto pola [[astrónoma]] soviética Lyudmila Chernikh en [[1969]] leva o seu nome. <ref>{{Cita libro|nome=D.|título=Dictionary of Minor Planet Names|edición=5ª edición|ano=2003|editorial=Springer Verlag|lugar=Nova York|url=https://books.google.cat/books?q=3804+Drunina|ISBN=3-540-00238-3|páxina=322|lingua=en|apelidos=Lutz}}</ref> == Obra poética == A peculiaridade dos poemas de Drúnina radica nunha amábel comprensión e visión do mundo e, o que é máis importante, na guerra na que a muller da poesía, Drúnina (unha constante, no conxunto das súas calidades, do carácter da súa obra, sexa cal seca o nome co que fala), achega non só a súa coraxe, paciencia e axuda incansábel, senón tamén a protesta inicial pola incompatibilidade da esencia feminina vivificante contra a destrución e o asasinato. == Poema "Como explicarlle a un cego" == {{Cita|Как объяснить слепому,<br/> Слепому, как ночь, с рожденья,<br/> Буйство весенних красок,<br/> Радуги наважденье?<br/> Как объяснить глухому,<br/> С рожденья, как ночь, глухому,<br/> Нежность виолончели<br/> Или угрозу грома?<br/> Как объяснить бедняге,<br/> Рожденному с рыбьей кровью,<br/> Тайну земного чуда,<br/> Названного любовью? Como explicarlle a un cego,<br/> a un cego coma a noite, dende que nace,<br/> o alboroto das cores da primavera,<br/> a obstinación do arco da vella? <br/> Como explicarlle a unha persoa xorda,<br/> de nacemento, como a noite, a un xordo,<br/> a tenrura dun violonchelo<br/> ou a ameaza dun trono? <br/> Como explicarlle a un pobre,<br/> nacido con sangue de peixe,<br/> a misteriosa milagre terreal<br/> nomenada amor?<ref>Tradución ao catalán de Núria Busquet i Molist. Dispoñible en liña [https://nuriabusquet.cat/tag/drunina-2/ aquí]</ref> <ref>Orixinal en ruso: [http://www.drunina.ru/lubov.html#r19 aquí]</ref>}} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Portal|Rusia}}{{Galicitas}}{{Wikisource}}{{Commonscat}} === Ligazóns externas === * {{Ru}} [http://www.drunina.ru/index.html Web non oficial] dedicada á poeta * [https://www.youtube.com/watch?v=EhcCuw6zAqo Iulia Drúnina lendo poesía]. Vídeo en [[YouTube]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Escritores da Unión Soviética]] [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Políticos da Unión Soviética]] [[Categoría:Médicos de Rusia]] [[Categoría:Poetas de Rusia]] [[Categoría:Nados en 1924]] [[Categoría:Finados en 1991]] [[Categoría:Nados en Moscova]] d2baj4qnw6xo4gqdw84ogguqhnl52yc 0 571399 6149128 2022-08-03T04:55:57Z Xoio 22795 1ª edición con infomacións da wiki en castelán, e das referencias. wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Taxobox | name = Pristigastéridos<br>''Pristigasteridae'' | image = Pristigaster cayana.jpg | image_width = 250px | image_caption = ''[[Pristigaster cayana]]'' | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = [[Clupeomorpha]] | ordo = [[Clupeiformes]] | subordo = [[Clupeoidei]] | familia = '''Pristigasteridae''' | familia_authority = [[Pieter Bleeker|Bleeker]], [[1872]] | subdivision_ranks = [[genus|Xéneros]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} [[Ficheiro:Pellona flavipinnis.jpg|miniatura|240px|''[[Pellona flavipinnis]]'']] A dos '''pristigastéridos''' (''Pristigasteridae'') é unha [[familia (bioloxía)|familia]] de [[peixes]] [[osteíctios]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[clupeiformes]], e [[orde (bioloxía)|suborde]] dos [[clupeoideos]]. == Taxonomía == === Descrición === A familia foi descrita en [[1872]] polo [[naturalista]], [[anatomía|anatomista comparativo]] e [[ictiólogo]] [[Países Baixos|neerlandés]] [[Pieter Bleeker]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=267009 Pristigasteridae Bleeker, 1872] no [[WoRMS]]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> === Etimoloxía === O [[nome científico]] ''Pristigasteridae'' está formado, como é a norma, sobre o nome do [[xénero tipo]] da familia, ''[[Pristigaster]]'', coa adición do sufuixo do [[latín científico]] -''ĭdae'', propio dos nomes das familias de animais. === Xéneros === Na actualidade na familia recoñécense os seguites xéneros:<ref name=W/> *''[[Chirocentrodon]]'' <small>Günther, 1868</small> *''[[Ilisha]]'' <small>Richardson, 1846</small> *''[[Neoopisthopterus]]'' <small>Hildebrand, 1948</small> *''[[Odontognathus]]'' <small>Lacepède, 1800</small> *''[[Opisthopterus]]'' <small>Gill, 1861</small> *''[[Pellona]]'' <small>Valenciennes, 1847</small> *''[[Pristigaster]]'' <small>Cuvier, 1816</small> *''[[Raconda]]'' <small>Gray, 1831</small> == Características == Externamente diferéncianse das especies da familia dos [[clupeidos]] pola súa alongada [[aleta|aleta anal]], que ten polo menos 30 radis brandos.<ref name=B>Berra, Tim (2001): ''Freshwater fish distribution''. [[San Diego]], [[California]]: Academic Press. ISBN 978-0-0805-3201-1.</ref> As pequenas [[aleta|aletas pelvianas]] están notabelmente desprazadas cara a adiante.<ref>de Pinna, M. C. C. e F. Di Dario (2003): "Pristigasteridae". En R. E. Reis, S. O. Kullander e C. J. Ferraris, Jr. (eds.) ''Checklist of the Freshwater Fishes of South and Central America''. [[Porto Alegre]], [[Brasil]]: EDIPUCRS. ISBN 85-7430-361-5, p​p. 43-45.</ref> == Distribución == Son especies [[mar|mariñas]] que se distribúen por todos os [[océano]]s [[trópico|tropicais]], e tamén hai algunhas [[dulciacuícola]]s distribuidas por [[río]]s de [[Suramérica]] e do [[sueste asiático]].<ref name=B/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Pristigasteridae}} {{Wikispecies|Pristigasteridae}} === Bibliografía === * Nelson, Joseph S. (2006): ''Fishes of the World''. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-4712-5031-7. === Outros artigos === * [[Clupeiformes]] * [[Clupeoideos]] === Ligazóns externas === * [https://www.fishbase.de/summary/FamilySummary.php?Family=Pristigasteridae Family Pristigasteridae] en [[FishBase]]. {{control de autoridades}} [[Categoría:Clupeiformes]] c4jg197tobq6xl9y5qkxynfdr6vjstb 6149129 6149128 2022-08-03T04:56:44Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Pristigastéridos<br>''Pristigasteridae'' | image = Pristigaster cayana.jpg | image_width = 250px | image_caption = ''[[Pristigaster cayana]]'' | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = [[Clupeomorpha]] | ordo = [[Clupeiformes]] | subordo = [[Clupeoidei]] | familia = '''Pristigasteridae''' | familia_authority = [[Pieter Bleeker|Bleeker]], [[1872]] | subdivision_ranks = [[genus|Xéneros]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} [[Ficheiro:Pellona flavipinnis.jpg|miniatura|240px|''[[Pellona flavipinnis]]'']] A dos '''pristigastéridos''' (''Pristigasteridae'') é unha [[familia (bioloxía)|familia]] de [[peixes]] [[osteíctios]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[clupeiformes]], e [[orde (bioloxía)|suborde]] dos [[clupeoideos]]. == Taxonomía == === Descrición === A familia foi descrita en [[1872]] polo [[naturalista]], [[anatomía|anatomista comparativo]] e [[ictiólogo]] [[Países Baixos|neerlandés]] [[Pieter Bleeker]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=267009 Pristigasteridae Bleeker, 1872] no [[WoRMS]]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> === Etimoloxía === O [[nome científico]] ''Pristigasteridae'' está formado, como é a norma, sobre o nome do [[xénero tipo]] da familia, ''[[Pristigaster]]'', coa adición do sufuixo do [[latín científico]] -''ĭdae'', propio dos nomes das familias de animais. === Xéneros === Na actualidade na familia recoñécense os seguites xéneros:<ref name=W/> *''[[Chirocentrodon]]'' <small>Günther, 1868</small> *''[[Ilisha]]'' <small>Richardson, 1846</small> *''[[Neoopisthopterus]]'' <small>Hildebrand, 1948</small> *''[[Odontognathus]]'' <small>Lacepède, 1800</small> *''[[Opisthopterus]]'' <small>Gill, 1861</small> *''[[Pellona]]'' <small>Valenciennes, 1847</small> *''[[Pristigaster]]'' <small>Cuvier, 1816</small> *''[[Raconda]]'' <small>Gray, 1831</small> == Características == Externamente diferéncianse das especies da familia dos [[clupeidos]] pola súa alongada [[aleta|aleta anal]], que ten polo menos 30 radis brandos.<ref name=B>Berra, Tim (2001): ''Freshwater fish distribution''. [[San Diego]], [[California]]: Academic Press. ISBN 978-0-0805-3201-1.</ref> As pequenas [[aleta|aletas pelvianas]] están notabelmente desprazadas cara a adiante.<ref>de Pinna, M. C. C. e F. Di Dario (2003): "Pristigasteridae". En R. E. Reis, S. O. Kullander e C. J. Ferraris, Jr. (eds.) ''Checklist of the Freshwater Fishes of South and Central America''. [[Porto Alegre]], [[Brasil]]: EDIPUCRS. ISBN 85-7430-361-5, p​p. 43-45.</ref> == Distribución == Son especies [[mar|mariñas]] que se distribúen por todos os [[océano]]s [[trópico|tropicais]], e tamén hai algunhas [[dulciacuícola]]s distribuidas por [[río]]s de [[Suramérica]] e do [[sueste asiático]].<ref name=B/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Pristigasteridae}} {{Wikispecies|Pristigasteridae}} === Bibliografía === * Nelson, Joseph S. (2006): ''Fishes of the World''. [[Hoboken, Nova Jersey]]: John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-4712-5031-7. === Outros artigos === * [[Clupeiformes]] * [[Clupeoideos]] === Ligazóns externas === * [https://www.fishbase.de/summary/FamilySummary.php?Family=Pristigasteridae Family Pristigasteridae] en [[FishBase]]. {{control de autoridades}} [[Categoría:Clupeiformes]] pehu2r3k90noxwh619ezncwdvszbb1u 0 571400 6149147 2022-08-03T05:49:34Z Xoio 22795 1ª edición con informacións das referencias. wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Pristigaster'' | image = Pristigaster cayana.jpg | image_width = 250px | image_caption = ''[[Pristigaster cayana]]'' | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = [[Clupeomorpha]] | ordo = [[Clupeiformes]] | subordo = [[Clupeoidei]] | familia = [[Pristigasteridae]] | genus = '''Pristigaster''' | genus_authority = [[Georges Cuvier|Cuvier]], [[1816]] | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' | synonyms = :''Véxase o texto'' }} ''''''Pristigaster''''' é un [[genus|xénero]] de [[peixes]] [[osteíctios]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[clupeiformes]] e [[orde (bioloxía)|suborde]] dos [[clupeoideos]], que é o [[xénero tipo|tipo]] da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[pristigastéridos]]. == Taxonomía == === Descrición === O xénero foi descrito en [[1816]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Georges Cuvier]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=270507 ''Pristigaster'' Cuvier, 1816] no [[WoRMS]]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> === Etimoloxía === O [[nome científico]] ''Pristigaster'' esta formado pola unión dos elmentos ''Pristi''- e -''gaster''. O prmeiro esta tirado do [[grego antigo]] πριτίς ''pristís'', "serra", e o segundo é o termo do grego antigo γαστήρ ''gastḗr'', "estómago".<ref>Romero, P. (2002): ''An etymological dictionary of taxonomy''. Madrid.</ref> === Sinónimo === Ademais de polo nome válido o xénero coñeuse tamén polo sinónimo:<ref name=W/> * ''Pristogaster'' (erro gramatical) === Especies === Recoñécense na actualidade no xénero as seguites dúas especies:<ref name=W/> *''[[Pristigaster cayana]]'' <small>Cuvier, 1829</small> *''[[Pristigaster whiteheadi]]'' <small>Menezes & de Pinna, 2000</small> == Notas == {{listaref}} {{en progreso}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Clupeiformes]] afxkpy7p644nup4v7qiwgd4ars6vd1d 6149149 6149147 2022-08-03T05:50:16Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Pristigaster'' | image = Pristigaster cayana.jpg | image_width = 250px | image_caption = ''[[Pristigaster cayana]]'' | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Actinopterygii]] | subclassis = [[Neopterygii]] | infraclassis = [[Teleostei]] | superordo = [[Clupeomorpha]] | ordo = [[Clupeiformes]] | subordo = [[Clupeoidei]] | familia = [[Pristigasteridae]] | genus = '''Pristigaster''' | genus_authority = [[Georges Cuvier|Cuvier]], [[1816]] | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' | synonyms = :''Véxase o texto'' }} '''''Pristigaster''''' é un [[genus|xénero]] de [[peixes]] [[osteíctios]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[clupeiformes]] e [[orde (bioloxía)|suborde]] dos [[clupeoideos]], que é o [[xénero tipo|tipo]] da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[pristigastéridos]]. == Taxonomía == === Descrición === O xénero foi descrito en [[1816]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Georges Cuvier]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=270507 ''Pristigaster'' Cuvier, 1816] no [[WoRMS]]. Consultado o 3 de agosto de 2022.</ref> === Etimoloxía === O [[nome científico]] ''Pristigaster'' esta formado pola unión dos elmentos ''Pristi''- e -''gaster''. O prmeiro esta tirado do [[grego antigo]] πριτίς ''pristís'', "serra", e o segundo é o termo do grego antigo γαστήρ ''gastḗr'', "estómago".<ref>Romero, P. (2002): ''An etymological dictionary of taxonomy''. Madrid.</ref> === Sinónimo === Ademais de polo nome válido o xénero coñeuse tamén polo sinónimo:<ref name=W/> * ''Pristogaster'' (erro gramatical) === Especies === Recoñécense na actualidade no xénero as seguites dúas especies:<ref name=W/> *''[[Pristigaster cayana]]'' <small>Cuvier, 1829</small> *''[[Pristigaster whiteheadi]]'' <small>Menezes & de Pinna, 2000</small> == Notas == {{listaref}} {{en progreso}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Clupeiformes]] hawx4wp9byqt6z6e1imcfwkriwm1q7l 3 571401 6149154 2022-08-03T06:32:16Z Estevoaei 1131 Nova páxina: "{{benvida}} {{subst:au-recoñecemento}} {{subst:au-referencias}} --~~~~ ~~~~" wikitext text/x-wiki {{benvida}} == Recoñecemento cando se traduce doutra Wikipedia == Ola EverybodyWiki Brasil. Por favor, ten en conta que os textos da Wikipedia, en tódalas linguas, publícanse baixo [[Wikipedia:Texto da Licenza Creative Commons Recoñecemento-CompartirIgual 3.0|CC BY-SA]], e entre os requirimentos desta licenza está o recoñecemento. Isto quere dicir que cando se traen, traducíndoos, contidos doutras wikipedias, cómpre recoñecer a súa orixe/autoría. Na Wikipedia en galego adoitamos facelo dunha das seguintes dúas maneiras: * A maneira máis doada, e empregada, é deixar constancia '''[[Axuda:Resumo de edición|no cadro ''Resumo'']]'''. Exemplos: ::&rarr; [[Ficheiro:Resumo revisión orixe licenza Galipedia.png|Exemplo de recoñecemento.]] ::&rarr; Esta achega é unha tradución do artigo da Wikipedia en castelán: <nowiki>[[:</nowiki>[[:es:Cristóbal Colón]]<nowiki>]]</nowiki> ::&rarr; Este artigo contén material procedente dos artigos das Wikipedias en inglés e portugués: <nowiki>[[:</nowiki>[[:en:Europa]]<nowiki>]]</nowiki> e <nowiki>[[:</nowiki>[[:pt:Europa]]<nowiki>]]</nowiki> ::&rarr; A primeira edición deste artigo procede da tradución e adaptación do artigo homónimo da Wikipedia en ''lingua_que_sexa'' ::&rarr; Tradución da versión <nowiki>http://pt.wikipedia.org/w/index.php?title=Albert_Einstein&oldid=11330571</nowiki> do artigo da Wikipedia en portugués * Alternativamente ou complementariamente, tamén se pode facer constar '''na páxina de conversa do artigo''', por exemplo empregando o modelo '''{{Tl|Traducido de}}'''. Moitas grazas, un saúdo e a seguir!<!-- Modelo:au-recoñecemento --> == Referencias en contribucións recentes == [[Ficheiro:Commons-emblem-question book orange.svg|esquerda|45px|ligazón=Wikipedia:Referencias]] Ola, EverybodyWiki Brasil. Algunhas das contribucións que realizaches non teñen [[Wikipedia:Citar as fontes|fontes ou referencias]], necesarias para cumprir coa política de [[Wikipedia:Verificabilidade|verificabilidade]] da Galipedia. Debido a isto, incluíronse os marcadores {{m|Sen referencias}} e/ou {{m|Cómpre referencia}} ou ben foron modificadas ou retiradas dos artigos. Para engadir referencias nun artigo, tes que incluír <code><nowiki><ref>referencia</ref></nowiki></code> despois da información, poñendo no lugar de <code>referencia</code> a cita da [[Wikipedia:Fontes fiables|fonte]] ou [[Wikipedia:Ligazóns externas|ligazón]] de onde sacaches a información, cos parámetros de modelos como '''<code>{{m|Cita libro}}</code>''' ou '''<code>{{m|Cita web}}</code>'''. Tamén podes utilizar a ferramenta para citar dispoñíbel na Galipedia; para iso sigue os seguintes pasos: [[Ficheiro:Ferramenta citas.jpg|miniatura|centro|539px|Na barra de ferramentas hai un botón que pon "Citar". E ao premer nel aparece un menú despregábel onde pon "Modelos".]] [[Ficheiro:Ferramenta citas2.jpg|miniatura|centro|204px|Ao premer en "Modelos" desprega estas opcións; hai que escoller unha segundo o tipo de cita.]] [[Ficheiro:Ferramenta citas3.jpg|miniatura|centro|682px|Despois de escoller unha, sae un formulario; unha vez completado, hai que darlle a "Inserir" (non é necesario encher todos os campos).]] Antes de retirar o marcador, asegúrate de incluír as referencias no artigo ou artigos. Moitas grazas, un saúdo e a seguir!<!-- Modelo:au-referencias --> --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|fálame aquí]]} 3 de agosto de 2022 ás 06:32 (UTC) [[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|fálame aquí]]} 3 de agosto de 2022 ás 06:32 (UTC) duc25fkjo0a6a7ec8j5uncaqd6rgan1 1 571402 6149194 2022-08-03T08:52:15Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 0 571403 6149227 2022-08-03T09:36:19Z Miguelferig 27155 traducido de en:Insertional mutagenesis wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposóns]] ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == <!-- A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Mutants generated by this method are then screened for any unusual [[phenotype]]s. If such a phenotype is found then it can be assumed that the insertion has caused the gene relating to the usual phenotype to be inactivated. Because the sequence of the transposon is known, the gene can be identified, either by sequencing the whole genome and searching for the sequence, or using the [[polymerase chain reaction]] to amplify specifically that gene. == Mutaxénese insercional viral == Because many viruses integrate their own genomes into the genomes of their host cells in order to replicate, mutagenesis caused by viral infections is a fairly common occurrence. Not all integrating viruses cause insertional mutagenesis, however. Some DNA insertions will lead to no noticeable mutation. In recent gene therapy trials, the [[lentivirus|lentiviral]] [[viral vector|vectors]] used to insert therapeutic DNA showed no tendency to disrupt gene function or promote [[carcinogenesis|oncogenic]] development.<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233151</ref> Because of these advances, it is now considered safe to use such integrating vectors for gene therapy. An advantage is that the lentiviral vectors integrate the DNA permanently, whereas other, non-integrating, viruses' effect is transient. For those viruses such as [[gammaretrovirus]]es that tend to integrate their DNA in genetically unfavorable locations, the severity of any ensuing mutation depends entirely on the location within the host's genome wherein the viral DNA is inserted. If the DNA is inserted into the middle of an essential gene, the effects on the cell will be drastic. Additionally, insertion into a gene's [[promoter (biology)|promoter region]] can have equally drastic effects. Likewise, if the viral DNA is inserted into a [[repressor]], the promoter's corresponding gene may be over-expressed – leading to an overabundance of its product and altered cellular activity. If the DNA is inserted into a gene's [[enhancer (genetics)|enhancer region]], the gene may be under-expressed – leading to relative absence of its product, which can significantly interrupt the activity of the cell. Alteration of different genes will have varying effects on the cell. Not all mutations will significantly affect the proliferation of the cell. However, if the insertion occurs in an essential gene or a gene that is involved in [[cellular replication]] or [[programmed cell death]], the insertion may compromise the viability of the cell or even cause the cell to replicate interminably – leading to the formation of a tumor, which may become cancerous. Insertional mutagenesis is possible whether the virus is of the self-inactivating types commonly used in gene therapy or competent to replicate. The virus inserts a gene (known as a viral oncogene) normally near the cellular myc (c-myc)gene. The [[c-myc]] gene is normally turned off in the cell; however when it is turned on it is able to push the cell into the [[G1 phase]] of the [[cell cycle]] and cause the cell to begin replication, causing unchecked cell proliferation while allowing the viral gene to be replicated. After many replications where the viral gene stays latent tumours begin to grow. These tumours are normally derived from one mutated/[[transformation (genetics)|transformed]] cell (clonal in origin). [[Avian leukosis virus]] is an example of a virus that causes a disease by insertional mutagenesis. Newly hatched chicks infected with Avian leukosis virus will begin to form tumours that will begin to appear in their bursa of fabricus (like the human thymus). This viral gene insertion is also known as a promoter insertion as it drives the expression of the c-myc gene. There is an example of an insertional mutagenesis event caused by a [[retrotransposon]] in the human genome where it causes Fukuyama-type muscular dystrophy.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=May 4, 2015|url-status=dead}}</ref> == Inactivación insercional == '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] qzaaa0k0qfc4o053b20359w9p7im6fq 6149229 6149227 2022-08-03T09:36:36Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == <!-- A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Mutants generated by this method are then screened for any unusual [[phenotype]]s. If such a phenotype is found then it can be assumed that the insertion has caused the gene relating to the usual phenotype to be inactivated. Because the sequence of the transposon is known, the gene can be identified, either by sequencing the whole genome and searching for the sequence, or using the [[polymerase chain reaction]] to amplify specifically that gene. == Mutaxénese insercional viral == Because many viruses integrate their own genomes into the genomes of their host cells in order to replicate, mutagenesis caused by viral infections is a fairly common occurrence. Not all integrating viruses cause insertional mutagenesis, however. Some DNA insertions will lead to no noticeable mutation. In recent gene therapy trials, the [[lentivirus|lentiviral]] [[viral vector|vectors]] used to insert therapeutic DNA showed no tendency to disrupt gene function or promote [[carcinogenesis|oncogenic]] development.<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233151</ref> Because of these advances, it is now considered safe to use such integrating vectors for gene therapy. An advantage is that the lentiviral vectors integrate the DNA permanently, whereas other, non-integrating, viruses' effect is transient. For those viruses such as [[gammaretrovirus]]es that tend to integrate their DNA in genetically unfavorable locations, the severity of any ensuing mutation depends entirely on the location within the host's genome wherein the viral DNA is inserted. If the DNA is inserted into the middle of an essential gene, the effects on the cell will be drastic. Additionally, insertion into a gene's [[promoter (biology)|promoter region]] can have equally drastic effects. Likewise, if the viral DNA is inserted into a [[repressor]], the promoter's corresponding gene may be over-expressed – leading to an overabundance of its product and altered cellular activity. If the DNA is inserted into a gene's [[enhancer (genetics)|enhancer region]], the gene may be under-expressed – leading to relative absence of its product, which can significantly interrupt the activity of the cell. Alteration of different genes will have varying effects on the cell. Not all mutations will significantly affect the proliferation of the cell. However, if the insertion occurs in an essential gene or a gene that is involved in [[cellular replication]] or [[programmed cell death]], the insertion may compromise the viability of the cell or even cause the cell to replicate interminably – leading to the formation of a tumor, which may become cancerous. Insertional mutagenesis is possible whether the virus is of the self-inactivating types commonly used in gene therapy or competent to replicate. The virus inserts a gene (known as a viral oncogene) normally near the cellular myc (c-myc)gene. The [[c-myc]] gene is normally turned off in the cell; however when it is turned on it is able to push the cell into the [[G1 phase]] of the [[cell cycle]] and cause the cell to begin replication, causing unchecked cell proliferation while allowing the viral gene to be replicated. After many replications where the viral gene stays latent tumours begin to grow. These tumours are normally derived from one mutated/[[transformation (genetics)|transformed]] cell (clonal in origin). [[Avian leukosis virus]] is an example of a virus that causes a disease by insertional mutagenesis. Newly hatched chicks infected with Avian leukosis virus will begin to form tumours that will begin to appear in their bursa of fabricus (like the human thymus). This viral gene insertion is also known as a promoter insertion as it drives the expression of the c-myc gene. There is an example of an insertional mutagenesis event caused by a [[retrotransposon]] in the human genome where it causes Fukuyama-type muscular dystrophy.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=May 4, 2015|url-status=dead}}</ref> == Inactivación insercional == '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] g6p840hv9ugbmqmia3l9tgylmyh29ee 6149255 6149229 2022-08-03T09:45:09Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == <!-- A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Mutants generated by this method are then screened for any unusual [[phenotype]]s. If such a phenotype is found then it can be assumed that the insertion has caused the gene relating to the usual phenotype to be inactivated. Because the sequence of the transposon is known, the gene can be identified, either by sequencing the whole genome and searching for the sequence, or using the [[polymerase chain reaction]] to amplify specifically that gene. == Mutaxénese insercional viral == Because many viruses integrate their own genomes into the genomes of their host cells in order to replicate, mutagenesis caused by viral infections is a fairly common occurrence. Not all integrating viruses cause insertional mutagenesis, however. Some DNA insertions will lead to no noticeable mutation. In recent gene therapy trials, the [[lentivirus|lentiviral]] [[viral vector|vectors]] used to insert therapeutic DNA showed no tendency to disrupt gene function or promote [[carcinogenesis|oncogenic]] development.<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233151</ref> Because of these advances, it is now considered safe to use such integrating vectors for gene therapy. An advantage is that the lentiviral vectors integrate the DNA permanently, whereas other, non-integrating, viruses' effect is transient. For those viruses such as [[gammaretrovirus]]es that tend to integrate their DNA in genetically unfavorable locations, the severity of any ensuing mutation depends entirely on the location within the host's genome wherein the viral DNA is inserted. If the DNA is inserted into the middle of an essential gene, the effects on the cell will be drastic. Additionally, insertion into a gene's [[promoter (biology)|promoter region]] can have equally drastic effects. Likewise, if the viral DNA is inserted into a [[repressor]], the promoter's corresponding gene may be over-expressed – leading to an overabundance of its product and altered cellular activity. If the DNA is inserted into a gene's [[enhancer (genetics)|enhancer region]], the gene may be under-expressed – leading to relative absence of its product, which can significantly interrupt the activity of the cell. Alteration of different genes will have varying effects on the cell. Not all mutations will significantly affect the proliferation of the cell. However, if the insertion occurs in an essential gene or a gene that is involved in [[cellular replication]] or [[programmed cell death]], the insertion may compromise the viability of the cell or even cause the cell to replicate interminably – leading to the formation of a tumor, which may become cancerous. Insertional mutagenesis is possible whether the virus is of the self-inactivating types commonly used in gene therapy or competent to replicate. The virus inserts a gene (known as a viral oncogene) normally near the cellular myc (c-myc)gene. The [[c-myc]] gene is normally turned off in the cell; however when it is turned on it is able to push the cell into the [[G1 phase]] of the [[cell cycle]] and cause the cell to begin replication, causing unchecked cell proliferation while allowing the viral gene to be replicated. After many replications where the viral gene stays latent tumours begin to grow. These tumours are normally derived from one mutated/[[transformation (genetics)|transformed]] cell (clonal in origin). [[Avian leukosis virus]] is an example of a virus that causes a disease by insertional mutagenesis. Newly hatched chicks infected with Avian leukosis virus will begin to form tumours that will begin to appear in their bursa of fabricus (like the human thymus). This viral gene insertion is also known as a promoter insertion as it drives the expression of the c-myc gene. There is an example of an insertional mutagenesis event caused by a [[retrotransposon]] in the human genome where it causes Fukuyama-type muscular dystrophy.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=May 4, 2015|url-status=dead}}</ref> == Inactivación insercional == '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] e0wjif54p2e6kelswn1417snvk4gkci 6149259 6149255 2022-08-03T09:46:20Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese etiquetada con sinatura */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == <!-- A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] pouco común. If such a phenotype is found then it can be assumed that the insertion has caused the gene relating to the usual phenotype to be inactivated. Because the sequence of the transposon is known, the gene can be identified, either by sequencing the whole genome and searching for the sequence, or using the [[polymerase chain reaction]] to amplify specifically that gene. == Mutaxénese insercional viral == Because many viruses integrate their own genomes into the genomes of their host cells in order to replicate, mutagenesis caused by viral infections is a fairly common occurrence. Not all integrating viruses cause insertional mutagenesis, however. Some DNA insertions will lead to no noticeable mutation. In recent gene therapy trials, the [[lentivirus|lentiviral]] [[viral vector|vectors]] used to insert therapeutic DNA showed no tendency to disrupt gene function or promote [[carcinogenesis|oncogenic]] development.<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233151</ref> Because of these advances, it is now considered safe to use such integrating vectors for gene therapy. An advantage is that the lentiviral vectors integrate the DNA permanently, whereas other, non-integrating, viruses' effect is transient. For those viruses such as [[gammaretrovirus]]es that tend to integrate their DNA in genetically unfavorable locations, the severity of any ensuing mutation depends entirely on the location within the host's genome wherein the viral DNA is inserted. If the DNA is inserted into the middle of an essential gene, the effects on the cell will be drastic. Additionally, insertion into a gene's [[promoter (biology)|promoter region]] can have equally drastic effects. Likewise, if the viral DNA is inserted into a [[repressor]], the promoter's corresponding gene may be over-expressed – leading to an overabundance of its product and altered cellular activity. If the DNA is inserted into a gene's [[enhancer (genetics)|enhancer region]], the gene may be under-expressed – leading to relative absence of its product, which can significantly interrupt the activity of the cell. Alteration of different genes will have varying effects on the cell. Not all mutations will significantly affect the proliferation of the cell. However, if the insertion occurs in an essential gene or a gene that is involved in [[cellular replication]] or [[programmed cell death]], the insertion may compromise the viability of the cell or even cause the cell to replicate interminably – leading to the formation of a tumor, which may become cancerous. Insertional mutagenesis is possible whether the virus is of the self-inactivating types commonly used in gene therapy or competent to replicate. The virus inserts a gene (known as a viral oncogene) normally near the cellular myc (c-myc)gene. The [[c-myc]] gene is normally turned off in the cell; however when it is turned on it is able to push the cell into the [[G1 phase]] of the [[cell cycle]] and cause the cell to begin replication, causing unchecked cell proliferation while allowing the viral gene to be replicated. After many replications where the viral gene stays latent tumours begin to grow. These tumours are normally derived from one mutated/[[transformation (genetics)|transformed]] cell (clonal in origin). [[Avian leukosis virus]] is an example of a virus that causes a disease by insertional mutagenesis. Newly hatched chicks infected with Avian leukosis virus will begin to form tumours that will begin to appear in their bursa of fabricus (like the human thymus). This viral gene insertion is also known as a promoter insertion as it drives the expression of the c-myc gene. There is an example of an insertional mutagenesis event caused by a [[retrotransposon]] in the human genome where it causes Fukuyama-type muscular dystrophy.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=May 4, 2015|url-status=dead}}</ref> == Inactivación insercional == '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] ancfew5k45k18i5wvr3tb4j03wtlvn9 6149277 6149259 2022-08-03T09:52:47Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese etiquetada con sinatura */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == <!-- Because many viruses integrate their own genomes into the genomes of their host cells in order to replicate, mutagenesis caused by viral infections is a fairly common occurrence. Not all integrating viruses cause insertional mutagenesis, however. Some DNA insertions will lead to no noticeable mutation. In recent gene therapy trials, the [[lentivirus|lentiviral]] [[viral vector|vectors]] used to insert therapeutic DNA showed no tendency to disrupt gene function or promote [[carcinogenesis|oncogenic]] development.<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233151</ref> Because of these advances, it is now considered safe to use such integrating vectors for gene therapy. An advantage is that the lentiviral vectors integrate the DNA permanently, whereas other, non-integrating, viruses' effect is transient. For those viruses such as [[gammaretrovirus]]es that tend to integrate their DNA in genetically unfavorable locations, the severity of any ensuing mutation depends entirely on the location within the host's genome wherein the viral DNA is inserted. If the DNA is inserted into the middle of an essential gene, the effects on the cell will be drastic. Additionally, insertion into a gene's [[promoter (biology)|promoter region]] can have equally drastic effects. Likewise, if the viral DNA is inserted into a [[repressor]], the promoter's corresponding gene may be over-expressed – leading to an overabundance of its product and altered cellular activity. If the DNA is inserted into a gene's [[enhancer (genetics)|enhancer region]], the gene may be under-expressed – leading to relative absence of its product, which can significantly interrupt the activity of the cell. Alteration of different genes will have varying effects on the cell. Not all mutations will significantly affect the proliferation of the cell. However, if the insertion occurs in an essential gene or a gene that is involved in [[cellular replication]] or [[programmed cell death]], the insertion may compromise the viability of the cell or even cause the cell to replicate interminably – leading to the formation of a tumor, which may become cancerous. Insertional mutagenesis is possible whether the virus is of the self-inactivating types commonly used in gene therapy or competent to replicate. The virus inserts a gene (known as a viral oncogene) normally near the cellular myc (c-myc)gene. The [[c-myc]] gene is normally turned off in the cell; however when it is turned on it is able to push the cell into the [[G1 phase]] of the [[cell cycle]] and cause the cell to begin replication, causing unchecked cell proliferation while allowing the viral gene to be replicated. After many replications where the viral gene stays latent tumours begin to grow. These tumours are normally derived from one mutated/[[transformation (genetics)|transformed]] cell (clonal in origin). [[Avian leukosis virus]] is an example of a virus that causes a disease by insertional mutagenesis. Newly hatched chicks infected with Avian leukosis virus will begin to form tumours that will begin to appear in their bursa of fabricus (like the human thymus). This viral gene insertion is also known as a promoter insertion as it drives the expression of the c-myc gene. There is an example of an insertional mutagenesis event caused by a [[retrotransposon]] in the human genome where it causes Fukuyama-type muscular dystrophy.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=May 4, 2015|url-status=dead}}</ref> == Inactivación insercional == '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] m46o5518wrdaivvxvjp5cn3ki710xn1 6149282 6149277 2022-08-03T09:55:40Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional viral */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. <!-- Some DNA insertions will lead to no noticeable mutation. In recent gene therapy trials, the [[lentivirus|lentiviral]] [[viral vector|vectors]] used to insert therapeutic DNA showed no tendency to disrupt gene function or promote [[carcinogenesis|oncogenic]] development.<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233151</ref> Because of these advances, it is now considered safe to use such integrating vectors for gene therapy. An advantage is that the lentiviral vectors integrate the DNA permanently, whereas other, non-integrating, viruses' effect is transient. For those viruses such as [[gammaretrovirus]]es that tend to integrate their DNA in genetically unfavorable locations, the severity of any ensuing mutation depends entirely on the location within the host's genome wherein the viral DNA is inserted. If the DNA is inserted into the middle of an essential gene, the effects on the cell will be drastic. Additionally, insertion into a gene's [[promoter (biology)|promoter region]] can have equally drastic effects. Likewise, if the viral DNA is inserted into a [[repressor]], the promoter's corresponding gene may be over-expressed – leading to an overabundance of its product and altered cellular activity. If the DNA is inserted into a gene's [[enhancer (genetics)|enhancer region]], the gene may be under-expressed – leading to relative absence of its product, which can significantly interrupt the activity of the cell. Alteration of different genes will have varying effects on the cell. Not all mutations will significantly affect the proliferation of the cell. However, if the insertion occurs in an essential gene or a gene that is involved in [[cellular replication]] or [[programmed cell death]], the insertion may compromise the viability of the cell or even cause the cell to replicate interminably – leading to the formation of a tumor, which may become cancerous. Insertional mutagenesis is possible whether the virus is of the self-inactivating types commonly used in gene therapy or competent to replicate. The virus inserts a gene (known as a viral oncogene) normally near the cellular myc (c-myc)gene. The [[c-myc]] gene is normally turned off in the cell; however when it is turned on it is able to push the cell into the [[G1 phase]] of the [[cell cycle]] and cause the cell to begin replication, causing unchecked cell proliferation while allowing the viral gene to be replicated. After many replications where the viral gene stays latent tumours begin to grow. These tumours are normally derived from one mutated/[[transformation (genetics)|transformed]] cell (clonal in origin). [[Avian leukosis virus]] is an example of a virus that causes a disease by insertional mutagenesis. Newly hatched chicks infected with Avian leukosis virus will begin to form tumours that will begin to appear in their bursa of fabricus (like the human thymus). This viral gene insertion is also known as a promoter insertion as it drives the expression of the c-myc gene. There is an example of an insertional mutagenesis event caused by a [[retrotransposon]] in the human genome where it causes Fukuyama-type muscular dystrophy.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=May 4, 2015|url-status=dead}}</ref> == Inactivación insercional == '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] c7arphpq2wckajicm578aif1tkzffrd 6149310 6149282 2022-08-03T10:13:15Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional viral */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. <!-- A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. However, if the insertion occurs in an essential gene or a gene that is involved in [[cellular replication]] or [[programmed cell death]], the insertion may compromise the viability of the cell or even cause the cell to replicate interminably – leading to the formation of a tumor, which may become cancerous. Insertional mutagenesis is possible whether the virus is of the self-inactivating types commonly used in gene therapy or competent to replicate. The virus inserts a gene (known as a viral oncogene) normally near the cellular myc (c-myc)gene. The [[c-myc]] gene is normally turned off in the cell; however when it is turned on it is able to push the cell into the [[G1 phase]] of the [[cell cycle]] and cause the cell to begin replication, causing unchecked cell proliferation while allowing the viral gene to be replicated. After many replications where the viral gene stays latent tumours begin to grow. These tumours are normally derived from one mutated/[[transformation (genetics)|transformed]] cell (clonal in origin). [[Avian leukosis virus]] is an example of a virus that causes a disease by insertional mutagenesis. Newly hatched chicks infected with Avian leukosis virus will begin to form tumours that will begin to appear in their bursa of fabricus (like the human thymus). This viral gene insertion is also known as a promoter insertion as it drives the expression of the c-myc gene. There is an example of an insertional mutagenesis event caused by a [[retrotransposon]] in the human genome where it causes Fukuyama-type muscular dystrophy.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=May 4, 2015|url-status=dead}}</ref> == Inactivación insercional == '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] p2547uz0typ0atiopcmv4z73es6m3d6 6149312 6149310 2022-08-03T10:16:25Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional viral */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. <!-- Insertional mutagenesis is possible whether the virus is of the self-inactivating types commonly used in gene therapy or competent to replicate. The virus inserts a gene (known as a viral oncogene) normally near the cellular myc (c-myc)gene. The [[c-myc]] gene is normally turned off in the cell; however when it is turned on it is able to push the cell into the [[G1 phase]] of the [[cell cycle]] and cause the cell to begin replication, causing unchecked cell proliferation while allowing the viral gene to be replicated. After many replications where the viral gene stays latent tumours begin to grow. These tumours are normally derived from one mutated/[[transformation (genetics)|transformed]] cell (clonal in origin). [[Avian leukosis virus]] is an example of a virus that causes a disease by insertional mutagenesis. Newly hatched chicks infected with Avian leukosis virus will begin to form tumours that will begin to appear in their bursa of fabricus (like the human thymus). This viral gene insertion is also known as a promoter insertion as it drives the expression of the c-myc gene. There is an example of an insertional mutagenesis event caused by a [[retrotransposon]] in the human genome where it causes Fukuyama-type muscular dystrophy.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=May 4, 2015|url-status=dead}}</ref> == Inactivación insercional == '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] jdyjbxmdn0xewd631pmjuupna70006d 6149335 6149312 2022-08-03T10:29:14Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional viral */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. <!-- A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [`bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. There is an example of an insertional mutagenesis event caused by a [[retrotransposón]] in the human genome where it causes Fukuyama-type muscular dystrophy.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=May 4, 2015|url-status=dead}}</ref> == Inactivación insercional == '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] 1sa1vmp8mf3lmgbcltohurpytztz1rf 6149342 6149335 2022-08-03T10:34:24Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional viral */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [`bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == <!-- '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] 8patiy6qh2wep5o24sblxn0f94sez2r 6149345 6149342 2022-08-03T10:34:51Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional viral */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == <!-- '''Insertional inactivation''' is a technique used in [[recombinant DNA]] engineering where a plasmid (such as [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 |url-status=dead }}</ref> is used to disable expression of a gene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 |url-status=dead }}</ref> The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] p1id014kk5fa1jq1zt0xmpxhsk29fm7 6149349 6149345 2022-08-03T10:38:07Z Miguelferig 27155 /* Inactivación insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == 'A ''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> utilízase para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> <!-- The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] pa46wbb37oodmpuf47n1g3viq5vkngp 6149351 6149349 2022-08-03T10:38:29Z Miguelferig 27155 /* Inactivación insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> utilízase para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> <!-- The inactivation of a gene by inserting a fragment of DNA into the middle of its coding sequence. Any future products from the inactivated gene will not work because of the extra codes added to it. An example is the use of pBR322, which has genes that respectively encode polypeptides that confer resistance to ampicillin and tetracyclin antibiotics. Hence, when a genetic region is interrupted by integration of pBR322, the gene function is lost but new gene function (resistance to specific antibiotics) is gained. An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] etw7qczfzyd552ibwvjg3tpmnp4qcbc 6149367 6149351 2022-08-03T10:46:24Z Miguelferig 27155 /* Inactivación insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> utilízase para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produtos futuros procedentes do xene inactivado non funcionarán debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). <!-- An alternative strategy for insertional mutagenesis has been used in vertebrate animals to find genes that cause cancer. In this case a transposon, e.g. [[Sleeping Beauty transposon system|Sleeping Beauty]], is designed to interrupt a gene in such a way that it causes maximal genetic havoc. Specifically, the transposon contains signals to truncate expression of an interrupted gene at the site of the insertion and then restart expression of a second truncated gene. This method has been used to identify [[oncogenes]].<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=July 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 |s2cid=3194633 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> --> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] 9p5wbi08fj4ah4kwcjoysiwu098d3t2 6149374 6149367 2022-08-03T10:53:39Z Miguelferig 27155 /* Inactivación insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dunha ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> utilízase para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produtos futuros procedentes do xene inactivado non funcionarán debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] py7o1ubum5xntkfsvsorqc3fk8pl4zw 6149380 6149374 2022-08-03T10:54:32Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dun ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por secuenciación do xenoma completo e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> utilízase para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produtos futuros procedentes do xene inactivado non funcionarán debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] ambyw94nruqra98mndndadvi66nzn2s 6149382 6149380 2022-08-03T10:55:51Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese etiquetada con sinatura */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dun ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así, entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por [[secuenciación de xenoma completo]] e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causa mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> utilízase para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produtos futuros procedentes do xene inactivado non funcionarán debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] imgb4r75i41gqknnsa3snyqq7pbxrrv 6149385 6149382 2022-08-03T10:56:22Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional viral */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dun ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así, entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por [[secuenciación de xenoma completo]] e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causan mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora con sidérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutacións producida depende enteiramente da localización dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu i ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. De mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> utilízase para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produtos futuros procedentes do xene inactivado non funcionarán debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] ampeu4xgxc5evibm2usep18v7qev2al 6149397 6149385 2022-08-03T10:58:18Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional viral */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dun ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así, entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por [[secuenciación de xenoma completo]] e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causan mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora considérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutación producida depende enteiramente do lugar dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu o ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. Do mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarñan significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formació dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> utilízase para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produtos futuros procedentes do xene inactivado non funcionarán debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] 8nt8pv9mphdx5ams5l3mtlcocu6menl 6149401 6149397 2022-08-03T10:59:06Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional viral */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dun ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así, entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por [[secuenciación de xenoma completo]] e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causan mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora considérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutación producida depende enteiramente do lugar dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu o ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. Do mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarán significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formación dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara a [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moits replicacións nas que o xene viral está latente os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción de promotor, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> utilízase para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produtos futuros procedentes do xene inactivado non funcionarán debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] oog6f47h20qr5mjhsex3ygjq6kuo6bd 6149409 6149401 2022-08-03T11:02:44Z Miguelferig 27155 /* Mutaxénese insercional viral */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dun ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así, entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por [[secuenciación de xenoma completo]] e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causan mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora considérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutación producida depende enteiramente do lugar dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu o ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. Do mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarán significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formación dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara á [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moitas replicacións nas que o xene viral está latente, os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción promotora, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA<!-- Bot generated title --> |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> utilízase para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produtos futuros procedentes do xene inactivado non funcionarán debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] 0xy77w212szna059fwnehoayktwyzga 6149413 6149409 2022-08-03T11:04:09Z Miguelferig 27155 /* Inactivación insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dun ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así, entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por [[secuenciación de xenoma completo]] e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causan mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora considérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutación producida depende enteiramente do lugar dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu o ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. Do mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarán significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formación dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara á [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moitas replicacións nas que o xene viral está latente, os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción promotora, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que se utiliza un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA|access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produtos futuros procedentes do xene inactivado non funcionarán debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] c52gq2nzp6wyrx8s62rtrlg76zzqnbz 6149415 6149413 2022-08-03T11:05:10Z Miguelferig 27155 /* Inactivación insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dun ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así, entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por [[secuenciación de xenoma completo]] e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causan mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora considérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutación producida depende enteiramente do lugar dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu o ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. Do mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarán significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formación dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara á [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moitas replicacións nas que o xene viral está latente, os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción promotora, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que se utiliza un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA|access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produto futuro procedente do xene inactivado non funcionará debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] 9ued3x3mjg4meh4j8ar3ht39ivbx9hj 6149417 6149415 2022-08-03T11:05:54Z Miguelferig 27155 /* Inactivación insercional */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dun ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así, entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por [[secuenciación de xenoma completo]] e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causan mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora considérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutación producida depende enteiramente do lugar dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu o ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. Do mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarán significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formación dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara á [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moitas replicacións nas que o xene viral está latente, os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción promotora, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que se utiliza un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA|access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produto futuro procedente do xene inactivado non funcionará debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interrompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] 1bxfth17ck82elxik63zf8wz2rhrwab 6149425 6149417 2022-08-03T11:06:49Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese insercional''' ou mutaxénese de inserción é a creación de [[mutacións]] no [[ADN]] pola adición dun ou máis [[par de bases|pares de bases]]. Tales mutacións insercionais poden ocorrer de forma natural por causa de [[virus]] ou [[transposón]]s ou ser producidas artificialmente en experimentos de laboratorio realizados con propósitos científicos. == Mutaxénese etiquetada con sinatura == A técnica da [[mutaxénese etiquetada con sinatura]] (''signature-tagged mutagenesis'') utilízase para estudar a función dos [[xene]]s. Consiste en facer que un [[transposón]], como o [[elemento P]] de ''[[Drosophila melanogaster]]'', se integre en localizacións aleatorias do [[xenoma]] do organismo que vai ser estudado. Os mutantes xerados por este método son despois cribados buscando calquera [[fenotipo]] non usual. Se se atopa un fenotipo así, entón pode asumirse que a inserción causou que o xene relacionado co fenotipo usual quedase inactivado. Como se coñece a secuencia do transposón, o xene pode ser identificado ou ben por [[secuenciación de xenoma completo]] e busca da secuencia ou ben por medio da [[reacción en cadea da polimerase]] para amplificar especificamente ese xene. == Mutaxénese insercional viral == Como moitos virus integran os seus xenomas nos xenomas das súas células hóspede para poder replicarse, a [[mutaxénese]] causada por infeccións virais é algo bastante común. Non obstante, non todos os virus que se integran no xenoma poden causar mutaxénese insercional. Algunhas insercións no ADN non causan mutacións apreciables. En ensaios recentes de [[terapia xénica]] os [[vector viral|vectores]] [[lentivirus|lentivirais]] utilizados para inserir ADN terapéutico non mostraron unha tendencia a alterar a función do xene ou promover un desenvolvemento [[oncoxénico]].<ref>Biffi A, et al., Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy benefits metachromatic leukodystrophy. Science. 2013 Aug 23;341(6148):1233158.</ref><ref>Aiuti A, et al. Lentiviral hematopoietic stem cell gene therapy in patients with Wiskott-Aldrich syndrome. Science. 23 de agosto de 2013;341(6148):1233151</ref> Debido a estes avances, agora considérase seguro usar eses vectores que se integran para a terapia xénica. Unha vantaxe é que os vectores lentivirais integran o ADN permanentemente, mentres que o efecto doutros virus que non se integran é transitorio. Para virus como os [[gammarretrovirus]] que tenden a integrar o seu ADN en localizacións xeneticamente desfavorables, a gravidade de calquera mutación producida depende enteiramente do lugar dentro do xenoma do hóspede onde se inseriu o ADN viral. Se o ADN se insire no medio dun xene esencial, os efectos sobre a célula serán drásticos. Adicionalmente, a inserción na [[promotor (xenética)|rexión promotora]] dun xene pode ter igualmente efectos drásticos. Do mesmo xeito, se o ADN viral se insire nun [[represor]], o xene correspondente ao promotor pode ser sobreexpresado, o que causa unha sobreabundancia do seu produto e unha alteración da actividade celular. Se o ADN se insire na [[amplificador (xenética)|rexión amplificadora]] (''enhancer'') do xene, o xene pode ser subexpresado, o que causa unha relativa escaseza do seu produto, o cal pode interromper a actividade da célula. A alteración de diferentes xenes terá variados efectos sobre a célula. Non todas as mutacións afectarán significativamente a proliferación da célula. Porén, se a inserción ocorre nun xene esencial ou nun xene que intervén na [[división celular]] ou na [[morte celular programada]], a inserción pode comprometer a viabilidade da célula ou mesmo causar que a célula se replique interminablemente, o que leva á formación dun [[tumor]], que pode ser canceroso. A mutaxénese insercional é posible se o virus é dos tipos autoinactivantes usados comunmente en terapia xénica ou competente para replicarse. O virus insire un xene (coñecido como [[oncoxene]] viral) normalmente preto do xene celular myc (c-myc). O xene [[c-myc]] está normalmente desactivado na célula; porén cando está activado pode pular a célula cara á [[interfase|fase G1]] do [[ciclo celular]] e causar que a célula empece a súa replicación, causando unha proliferación non controlada mentres permite que o xene viral se replique. Despois de moitas replicacións nas que o xene viral está latente, os tumores empezan a crecer. Estes tumores derivan normalmente dunha célula mutada/[[transformación (xenética)|transformada]] (orixe clonal). O [[virus da leucose aviaria]] é un exemplo de virus que causa unha doenza por mutaxénese insercional. Os polos que acaban de facer eclosión infectados co virus da leucose aviaria empezan a fomar tumores que empezan a aparecer na súa [[bolsa de Fabricio]] (de función similar á do [[timo]] humano). Esta inserción de xenes virais tamén se coñece como inserción promotora, xa que conduce á expresión do xene c-myc. Existe un exemplo de evento de mutaxénese insercional causado por un [[retrotransposón]] no [[xenoma humano]], que causa a distrofia muscular de tipo Fukuyama.<ref>{{cite web|title=Retroviruses|url=http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504093131/http://www.microbiologybytes.com/virology/Retroviruses.html|archivedate=4 de maio de 2015 }}</ref> == Inactivación insercional == A '''inactivación insercional''' é unha técnica usada na enxeñaría do [[ADN recombinante]] na que se utiliza un [[plásmido]] (como o [[pBR322]])<ref>{{Cite web |url=http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |title=Recombinant DNA|access-date=2010-04-11 |archive-url=https://archive.today/20120805225501/http://www.uark.edu/campus-resources/mivey/m4233/recdna.html |archive-date=2012-08-05 }}</ref> para desactivar a expresión dun xene.<ref>{{Cite web |url=http://www.cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |title=Insertional inactivation |access-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218160242/http://cartage.org.lb/en/themes/Reference/dictionary/Biologie/I/125.html |archive-date=2009-02-18 }}</ref> É a inactivación dun xene pola inserción dun fragmento de ADN no medio da súa secuencia codificante. Calquera produto futuro procedente do xene inactivado non funcionará debido aos códigos extra que se lle engadiron. Un exemplo é o uso do plásmido pBR322, que ten xenes que respectivamente codifican polipéptidos que dan resistencia aos [[antibiótico]]s [[ampicilina]] e [[tetraciclina]]. Por tanto, cando unha rexión xenética se interompe por integración do pBR322, a función xénica pérdese pero gáñase unha nova función xénica (resistencia a antibióticos específicos). Unha estratexia alternativa para a mutaxénese insercional foi utilizada en animais [[vertebrados]] para atopar xenes que causan [[cancro]]. Neste caso un [[transposón]], por exemplo [[sistema do transposón Sleeping Beauty|''Sleeping Beauty'']] (Bella Dormente), úsase para interromper un xene de tal maneira que cause o máximo caos xenético. Concretamente, o transposón contén sinais para truncar a expresión dun xene interrompido no sitio da inserción e despois recomezar a expresión dun segundo xene truncado. Este método utilizouse para identificar [[oncoxene]]s.<ref>{{cite journal |author=Carlson CM, Largaespada DA |title=Insertional mutagenesis in mice: new perspectives and tools |journal=Nat. Rev. Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=568–80 |date=xullo de 2005 |pmid=15995698 |doi=10.1038/nrg1638 }}</ref><ref>{{cite book |author=Ivics Z, Izsvák Z |title=Mobile Genetic Elements |chapter=Transposable elements for transgenesis and insertional mutagenesis in vertebrates: a contemporary review of experimental strategies |series=Methods Mol. Biol. |volume=260 |pages=255–76 |year=2004 |pmid=15020812 |doi=10.1385/1-59259-755-6:255 |isbn=1-59259-755-6 }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Mutaxénese dirixida]] *[[Inserción (xenética)]] *[[Mutaxénese de PCR]] *[[Mutaxénese dirixida ao sitio]] *[[Mutaxénese de transposón]] === Ligazóns externas === {{Commonscat|Insertional mutagenesis}} * {{MeshName|Insertional+mutagenesis}} * [https://web.archive.org/web/20110711081914/http://content.gene-technology-online.com/genlib/selection.htm Diagrama en gene-technology-online.com] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] 7owvdz0rmkipzcyosm94087cxkxrha7 0 571405 6149253 2022-08-03T09:44:28Z Miguelferig 27155 Redirixida cara a "[[Mutaxénese insercional]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Mutaxénese insercional]] haqyvqhi0sh5l4ncjr0siec5u3got33 0 571406 6149334 2022-08-03T10:27:00Z MAGHOI 15490 Redirixida cara a "[[Alumnado]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Alumnado]] 7oev8yuj79jv44psd58jht3cry89q4s 0 571407 6149339 2022-08-03T10:31:31Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/120480536|Isla Assateague]]" wikitext text/x-wiki {{Illa|nome=lIla Assateague|nome_orixinal=Assateague Island|mapa=|imaxe=Assateague Island horses August 2009 1.jpg|pé_imaxe=Cabalos salvaxes na illa|país=Estados Unidos|entidade_territorial=Estado|opc_entidade=Maryland <br/> Virxinia|provincia=|arquipélago=|distancia=|superficie=63,21|largo=|altitude=|perímetro=|poboación=|densidade=|xentilicio=|capital=|tipo=Marítima}} [[Categoría:Wikipedia:Artículos con coordenadas en Wikidata]] '''Assateague Island''' (en {{Lang-en|Assateague Island}} <ref>{{Cita web|título=Assateague Island|url=https://mapcarta.com/Assateague_Island|páxina-web=Mapcarta|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref>) é unha illa estadounidense de 60 km de lonxitude situada fronte á costa oriental dos estados de [[Maryland]] e [[Virxinia]].<ref>Kenney, Nathaniel T. ''"Watermen's Island Home"'', [[National Geographic (revista)|National Geographic]], Index ([[1980]]), vol 157 (xuño de 1980): 812.</ref> É coñecida polos seus rabaños de cabalos salvaxes, praias prístinas e o faro de Assateague. A illa tamén contén numerosos pantanos, baías e calas, incluíndo Toms Cove.<ref>GMCO Maps & Charts. ''GMCO's Fishing & Recreation Map of Chincoteague-Assateague'', [[Virxinia]], [[2003]].</ref> Hai pontes de acceso de vehículos desde Maryland e Virxinia, aínda que non hai estrada que percorra toda a illa. A illa ten unha superficie de 63,21 km² e non ten poboación residente, nin en Maryland nin en Virginia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade (principalmente campos de caza) até [[2006]]. == Espazo natural protexido == Tres axencias ocúpanse da preservación do medio ambiente nesta [[illa]] considerada polas [[Organización das Nacións Unidas|Nacións Unidas]] como unha reserva de [[biodiversidade]]. Desde [[1943]], o ''Chincoteague National Wildlife Refuge'', en [[Virxinia]], estivo implicado na preservación do hábitat natural dos animais e, en particular do [[ganso das neves]]. Tamén en Virxinia, a ''Assateague Island National Seashore'' foi fundada en [[1965]] para preservar a illa e organizar actividades recreativas. Finalmente, en [[Maryland]], o ''Assateague State Park'' persegue os mesmos obxectivos. A illa tamén contén moitas [[Marisma|marismas]], [[Baía|baías]] e [[Praia|calas]]. Hai varias pontes desde Maryland e Virxinia, pero a estrada non permite percorrer toda a lonxitude norte/sur da illa. === Cabalos salvaxes === A illa alberga unha colonia coñecida como "cabalo Assateague" en Maryland e o "[[poni]] Chincoteague" en Virxinia. Son descendentes de cabalos domésticos que volveron ao estado salvaxe e cuxos especialistas coinciden en que redescubriron todos os comportamentos que caracterizaban aos seus antepasados ​​antes da domesticación. Segundo a tradición, proveñen do [[naufraxio]] dun [[galeón]] de [[conquistadores casteláns]]. Probas de [[ADN]] parecen confirmar esa hipótese, segundo publicou en xullo o Museo de Florida<ref>{{Cita web|título=Oldest DNA from domesticated American horse lends credence to shipwreck folklore|url=https://www.floridamuseum.ufl.edu/science/oldest-dna-from-domesticated-american-horse-lends-credence-to-shipwreck-folklore/|páxina-web=Florida Museum|data=2022-07-27|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> e un estudo [[Revisión por pares|revisado por pares]] na revista ''Plos One.''<ref>{{Cita publicación periódica|título=Analysis of the earliest complete mtDNA genome of a Caribbean colonial horse (Equus caballus) from 16th-century Haiti|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0270600|revista=PLOS ONE|data=2022-07-27|ISSN=1932-6203|PMC=|PMID=|páxina=e0270600|volume=17|número=7|doi=10.1371/journal.pone.0270600|lingua=en|nome=Nicolas|apelidos=Delsol|nome2=Brian J.|apelidos2=Stucky|nome3=Jessica A.|apelidos3=Oswald|nome4=Elizabeth J.|apelidos4=Reitz|nome5=Kitty F.|apelidos5=Emery|nome6=Robert|apelidos6=Guralnick}}</ref> === Outra fauna === Moitas poboacións de aves habitan a illa, en particular de [[aves mariñas]] como o ostreiro americano, a garza azul e a garza nevada. Hai máis de 320 especies rexistradas para habitar a illa durante parte do ano, incluíndo [[Gaivota|gaivotas]], [[carráns]] e outras aves costeiras, rapaces, etc. O ''Charadrius melodus'' é unha especie de [[Carádridos|carádrido]] en perigo de extinción que aniña en Assateague. == Poboación == A illa non ten poboación residente en Maryland ou Virxinia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade até a [[década de 2000]]. === Turismo === Na illa hai varias rutas de [[sendeirismo]] máis ou menos longas. O parque estatal é a zona máis desenvolvida da illa con 350 [[Cámping|cámpings]]. == Na cultura popular == A trama do episodio 18, tempada 1, da serie de televisión ''[[Bones]]'' transcorre na illa. == Galería == <nowiki><gallery> Ficheiro:AssateagueBeachCoastGuardStation.jpg|Estación da Garda Costeira da Praia de Assateague. Ficheiro:A deer walks along the Snow Goose Pool in the Assateague Island National Seashore.jpg| Ficheiro:Chincoteague National Wildlife Refuge 1.jpg| Ficheiro:Assateague Island ASIS2576.jpg| Ficheiro:Assateague Island horses August 2009 4.jpg| Ficheiro:Assateagueponies.jpg| Ficheiro:Assateague Island ASIS4010.jpg| Ficheiro:Chincoteague ponies de Bonnie Gruenberg5.jpg| Ficheiro:Chincoteague Pony swim de Bonnie Gruenberg.jpg| </gallery></nowiki> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Artigos relacionados === {{Portal|Estados Unidos de América}} * [[Maryland]] * [[Virxinia]] * [[Illas dos Estados Unidos]] === Ligazóns externas === * [http://mapcarta.com/21040816 Mapa de localización da illa] [[Categoría:Illas dos Estados Unidos de América]] 2gk16e9hafqa71ly5zqettcq4chygly 6149344 6149339 2022-08-03T10:34:42Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Illa|nome=lIla Assateague|nome_orixinal=Assateague Island|mapa=|imaxe=Assateague Island horses August 2009 1.jpg|pé_imaxe=Cabalos salvaxes na illa|país=Estados Unidos|entidade_territorial=Estado|opc_entidade=Maryland <br/> Virxinia|provincia=|arquipélago=|distancia=|superficie=63,21|largo=|altitude=|perímetro=|poboación=|densidade=|xentilicio=|capital=|tipo=Marítima}} [[Categoría:Wikipedia:Artículos con coordenadas en Wikidata]] '''Assateague Island''' (en {{Lang-en|Assateague Island}} <ref>{{Cita web|título=Assateague Island|url=https://mapcarta.com/Assateague_Island|páxina-web=Mapcarta|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref>) é unha illa estadounidense de 60 km de lonxitude situada fronte á costa oriental dos estados de [[Maryland]] e [[Virxinia]].<ref>Kenney, Nathaniel T. ''"Watermen's Island Home"'', [[National Geographic (revista)|National Geographic]], Index ([[1980]]), vol 157 (xuño de 1980): 812.</ref> É coñecida polos seus rabaños de cabalos salvaxes, praias prístinas e o faro de Assateague. A illa tamén contén numerosos pantanos, baías e calas, incluíndo Toms Cove.<ref>GMCO Maps & Charts. ''GMCO's Fishing & Recreation Map of Chincoteague-Assateague'', [[Virxinia]], [[2003]].</ref> Hai pontes de acceso de vehículos desde Maryland e Virxinia, aínda que non hai estrada que percorra toda a illa. A illa ten unha superficie de 63,21 km² e non ten poboación residente, nin en Maryland nin en Virginia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade (principalmente campos de caza) até [[2006]]. == Espazo natural protexido == Tres axencias ocúpanse da preservación do medio ambiente nesta [[illa]] considerada polas [[Organización das Nacións Unidas|Nacións Unidas]] como unha reserva de [[biodiversidade]]. Desde [[1943]], o ''Chincoteague National Wildlife Refuge'', en [[Virxinia]], estivo implicado na preservación do hábitat natural dos animais e, en particular do [[ganso das neves]]. Tamén en Virxinia, a ''Assateague Island National Seashore'' foi fundada en [[1965]] para preservar a illa e organizar actividades recreativas. Finalmente, en [[Maryland]], o ''Assateague State Park'' persegue os mesmos obxectivos. A illa tamén contén moitas [[Marisma|marismas]], [[Baía|baías]] e [[Praia|calas]]. Hai varias pontes desde Maryland e Virxinia, pero a estrada non permite percorrer toda a lonxitude norte/sur da illa. === Cabalos salvaxes === A illa alberga unha colonia coñecida como "cabalo Assateague" en Maryland e o "[[poni]] Chincoteague" en Virxinia. Son descendentes de cabalos domésticos que volveron ao estado salvaxe e cuxos especialistas coinciden en que redescubriron todos os comportamentos que caracterizaban aos seus antepasados ​​antes da domesticación. Segundo a tradición, proveñen do [[naufraxio]] dun [[galeón]] de [[conquistadores casteláns]]. Probas de [[ADN]] parecen confirmar esa hipótese, segundo publicou en xullo o Museo de Florida<ref>{{Cita web|título=Oldest DNA from domesticated American horse lends credence to shipwreck folklore|url=https://www.floridamuseum.ufl.edu/science/oldest-dna-from-domesticated-american-horse-lends-credence-to-shipwreck-folklore/|páxina-web=Florida Museum|data=2022-07-27|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> e un estudo [[Revisión por pares|revisado por pares]] na revista ''Plos One.''<ref>{{Cita publicación periódica|título=Analysis of the earliest complete mtDNA genome of a Caribbean colonial horse (Equus caballus) from 16th-century Haiti|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0270600|revista=PLOS ONE|data=2022-07-27|ISSN=1932-6203|PMC=|PMID=|páxina=e0270600|volume=17|número=7|doi=10.1371/journal.pone.0270600|lingua=en|nome=Nicolas|apelidos=Delsol|nome2=Brian J.|apelidos2=Stucky|nome3=Jessica A.|apelidos3=Oswald|nome4=Elizabeth J.|apelidos4=Reitz|nome5=Kitty F.|apelidos5=Emery|nome6=Robert|apelidos6=Guralnick}}</ref> === Outra fauna === Moitas poboacións de aves habitan a illa, en particular de [[aves mariñas]] como o ostreiro americano, a garza azul e a garza nevada. Hai máis de 320 especies rexistradas para habitar a illa durante parte do ano, incluíndo [[Gaivota|gaivotas]], [[carráns]] e outras aves costeiras, rapaces, etc. O ''Charadrius melodus'' é unha especie de [[Carádridos|carádrido]] en perigo de extinción que aniña en Assateague. == Poboación == A illa non ten poboación residente en Maryland ou Virxinia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade até a [[década de 2000]]. === Turismo === Na illa hai varias rutas de [[sendeirismo]] máis ou menos longas. O parque estatal é a zona máis desenvolvida da illa con 350 [[Cámping|cámpings]]. == Na cultura popular == A trama do episodio 18, tempada 1, da serie de televisión ''[[Bones]]'' transcorre na illa. == Galería == <gallery> Ficheiro:AssateagueBeachCoastGuardStation.jpg|Estación da Garda Costeira da Praia de Assateague. Ficheiro:A deer walks along the Snow Goose Pool in the Assateague Island National Seashore.jpg Ficheiro:Chincoteague National Wildlife Refuge 1.jpg| Ficheiro:Assateague Island ASIS2576.jpg Ficheiro:Assateague Island horses August 2009 4.jpg| Ficheiro:Assateagueponies.jpg Ficheiro:Assateague Island ASIS4010.jpg </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === {{Portal|Estados Unidos de América}} * [[Maryland]] * [[Virxinia]] * [[Illas dos Estados Unidos]] === Ligazóns externas === * [http://mapcarta.com/21040816 Mapa de localización da illa] {{control de autoridades}} [[Categoría:Illas dos Estados Unidos de América]] nongb1ti1nspab2c8qxgvzfi7o3c3l9 6149348 6149344 2022-08-03T10:36:37Z Gasparoff 111586 /* Galería */ wikitext text/x-wiki {{Illa|nome=lIla Assateague|nome_orixinal=Assateague Island|mapa=|imaxe=Assateague Island horses August 2009 1.jpg|pé_imaxe=Cabalos salvaxes na illa|país=Estados Unidos|entidade_territorial=Estado|opc_entidade=Maryland <br/> Virxinia|provincia=|arquipélago=|distancia=|superficie=63,21|largo=|altitude=|perímetro=|poboación=|densidade=|xentilicio=|capital=|tipo=Marítima}} '''Assateague Island''' (en {{Lang-en|Assateague Island}} <ref>{{Cita web|título=Assateague Island|url=https://mapcarta.com/Assateague_Island|páxina-web=Mapcarta|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref>) é unha illa estadounidense de 60 km de lonxitude situada fronte á costa oriental dos estados de [[Maryland]] e [[Virxinia]].<ref>Kenney, Nathaniel T. ''"Watermen's Island Home"'', [[National Geographic (revista)|National Geographic]], Index ([[1980]]), vol 157 (xuño de 1980): 812.</ref> É coñecida polos seus rabaños de cabalos salvaxes, praias prístinas e o faro de Assateague. A illa tamén contén numerosos pantanos, baías e calas, incluíndo Toms Cove.<ref>GMCO Maps & Charts. ''GMCO's Fishing & Recreation Map of Chincoteague-Assateague'', [[Virxinia]], [[2003]].</ref> Hai pontes de acceso de vehículos desde Maryland e Virxinia, aínda que non hai estrada que percorra toda a illa. A illa ten unha superficie de 63,21 km² e non ten poboación residente, nin en Maryland nin en Virginia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade (principalmente campos de caza) até [[2006]]. == Espazo natural protexido == Tres axencias ocúpanse da preservación do medio ambiente nesta [[illa]] considerada polas [[Organización das Nacións Unidas|Nacións Unidas]] como unha reserva de [[biodiversidade]]. Desde [[1943]], o ''Chincoteague National Wildlife Refuge'', en [[Virxinia]], estivo implicado na preservación do hábitat natural dos animais e, en particular do [[ganso das neves]]. Tamén en Virxinia, a ''Assateague Island National Seashore'' foi fundada en [[1965]] para preservar a illa e organizar actividades recreativas. Finalmente, en [[Maryland]], o ''Assateague State Park'' persegue os mesmos obxectivos. A illa tamén contén moitas [[Marisma|marismas]], [[Baía|baías]] e [[Praia|calas]]. Hai varias pontes desde Maryland e Virxinia, pero a estrada non permite percorrer toda a lonxitude norte/sur da illa. === Cabalos salvaxes === A illa alberga unha colonia coñecida como "cabalo Assateague" en Maryland e o "[[poni]] Chincoteague" en Virxinia. Son descendentes de cabalos domésticos que volveron ao estado salvaxe e cuxos especialistas coinciden en que redescubriron todos os comportamentos que caracterizaban aos seus antepasados ​​antes da domesticación. Segundo a tradición, proveñen do [[naufraxio]] dun [[galeón]] de [[conquistadores casteláns]]. Probas de [[ADN]] parecen confirmar esa hipótese, segundo publicou en xullo o Museo de Florida<ref>{{Cita web|título=Oldest DNA from domesticated American horse lends credence to shipwreck folklore|url=https://www.floridamuseum.ufl.edu/science/oldest-dna-from-domesticated-american-horse-lends-credence-to-shipwreck-folklore/|páxina-web=Florida Museum|data=2022-07-27|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> e un estudo [[Revisión por pares|revisado por pares]] na revista ''Plos One.''<ref>{{Cita publicación periódica|título=Analysis of the earliest complete mtDNA genome of a Caribbean colonial horse (Equus caballus) from 16th-century Haiti|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0270600|revista=PLOS ONE|data=2022-07-27|ISSN=1932-6203|PMC=|PMID=|páxina=e0270600|volume=17|número=7|doi=10.1371/journal.pone.0270600|lingua=en|nome=Nicolas|apelidos=Delsol|nome2=Brian J.|apelidos2=Stucky|nome3=Jessica A.|apelidos3=Oswald|nome4=Elizabeth J.|apelidos4=Reitz|nome5=Kitty F.|apelidos5=Emery|nome6=Robert|apelidos6=Guralnick}}</ref> === Outra fauna === Moitas poboacións de aves habitan a illa, en particular de [[aves mariñas]] como o ostreiro americano, a garza azul e a garza nevada. Hai máis de 320 especies rexistradas para habitar a illa durante parte do ano, incluíndo [[Gaivota|gaivotas]], [[carráns]] e outras aves costeiras, rapaces, etc. O ''Charadrius melodus'' é unha especie de [[Carádridos|carádrido]] en perigo de extinción que aniña en Assateague. == Poboación == A illa non ten poboación residente en Maryland ou Virxinia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade até a [[década de 2000]]. === Turismo === Na illa hai varias rutas de [[sendeirismo]] máis ou menos longas. O parque estatal é a zona máis desenvolvida da illa con 350 [[Cámping|cámpings]]. == Na cultura popular == A trama do episodio 18, tempada 1, da serie de televisión ''[[Bones]]'' transcorre na illa. == Galería == <gallery> Ficheiro:AssateagueBeachCoastGuardStation.jpg|Estación da Garda Costeira da Praia de Assateague. Ficheiro:A deer walks along the Snow Goose Pool in the Assateague Island National Seashore.jpg|Cervo no parque natural Assateague Island National Seashore Ficheiro:Chincoteague National Wildlife Refuge 1.jpg|alt=Ficheiro:Assateague Island ASIS2576.jpg|Assateague Island ASIS2576 Ficheiro:Assateague Island horses August 2009 4.jpg|alt=Ficheiro:Assateagueponies.jpg|Cabalo de Assateague Ficheiro:Assateague Island ASIS4010.jpg </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === {{Portal|Estados Unidos de América}} * [[Maryland]] * [[Virxinia]] * [[Illas dos Estados Unidos]] === Ligazóns externas === * [http://mapcarta.com/21040816 Mapa de localización da illa] {{control de autoridades}} [[Categoría:Illas dos Estados Unidos de América]] bdagrofong1lvf5kxjvg6o2fjrw1e22 6149353 6149348 2022-08-03T10:41:30Z Gasparoff 111586 /* Na cultura popular */ wikitext text/x-wiki {{Illa|nome=lIla Assateague|nome_orixinal=Assateague Island|mapa=|imaxe=Assateague Island horses August 2009 1.jpg|pé_imaxe=Cabalos salvaxes na illa|país=Estados Unidos|entidade_territorial=Estado|opc_entidade=Maryland <br/> Virxinia|provincia=|arquipélago=|distancia=|superficie=63,21|largo=|altitude=|perímetro=|poboación=|densidade=|xentilicio=|capital=|tipo=Marítima}} '''Assateague Island''' (en {{Lang-en|Assateague Island}} <ref>{{Cita web|título=Assateague Island|url=https://mapcarta.com/Assateague_Island|páxina-web=Mapcarta|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref>) é unha illa estadounidense de 60 km de lonxitude situada fronte á costa oriental dos estados de [[Maryland]] e [[Virxinia]].<ref>Kenney, Nathaniel T. ''"Watermen's Island Home"'', [[National Geographic (revista)|National Geographic]], Index ([[1980]]), vol 157 (xuño de 1980): 812.</ref> É coñecida polos seus rabaños de cabalos salvaxes, praias prístinas e o faro de Assateague. A illa tamén contén numerosos pantanos, baías e calas, incluíndo Toms Cove.<ref>GMCO Maps & Charts. ''GMCO's Fishing & Recreation Map of Chincoteague-Assateague'', [[Virxinia]], [[2003]].</ref> Hai pontes de acceso de vehículos desde Maryland e Virxinia, aínda que non hai estrada que percorra toda a illa. A illa ten unha superficie de 63,21 km² e non ten poboación residente, nin en Maryland nin en Virginia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade (principalmente campos de caza) até [[2006]]. == Espazo natural protexido == Tres axencias ocúpanse da preservación do medio ambiente nesta [[illa]] considerada polas [[Organización das Nacións Unidas|Nacións Unidas]] como unha reserva de [[biodiversidade]]. Desde [[1943]], o ''Chincoteague National Wildlife Refuge'', en [[Virxinia]], estivo implicado na preservación do hábitat natural dos animais e, en particular do [[ganso das neves]]. Tamén en Virxinia, a ''Assateague Island National Seashore'' foi fundada en [[1965]] para preservar a illa e organizar actividades recreativas. Finalmente, en [[Maryland]], o ''Assateague State Park'' persegue os mesmos obxectivos. A illa tamén contén moitas [[Marisma|marismas]], [[Baía|baías]] e [[Praia|calas]]. Hai varias pontes desde Maryland e Virxinia, pero a estrada non permite percorrer toda a lonxitude norte/sur da illa. === Cabalos salvaxes === A illa alberga unha colonia coñecida como "cabalo Assateague" en Maryland e o "[[poni]] Chincoteague" en Virxinia. Son descendentes de cabalos domésticos que volveron ao estado salvaxe e cuxos especialistas coinciden en que redescubriron todos os comportamentos que caracterizaban aos seus antepasados ​​antes da domesticación. Segundo a tradición, proveñen do [[naufraxio]] dun [[galeón]] de [[conquistadores casteláns]]. Probas de [[ADN]] parecen confirmar esa hipótese, segundo publicou en xullo o Museo de Florida<ref>{{Cita web|título=Oldest DNA from domesticated American horse lends credence to shipwreck folklore|url=https://www.floridamuseum.ufl.edu/science/oldest-dna-from-domesticated-american-horse-lends-credence-to-shipwreck-folklore/|páxina-web=Florida Museum|data=2022-07-27|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> e un estudo [[Revisión por pares|revisado por pares]] na revista ''Plos One.''<ref>{{Cita publicación periódica|título=Analysis of the earliest complete mtDNA genome of a Caribbean colonial horse (Equus caballus) from 16th-century Haiti|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0270600|revista=PLOS ONE|data=2022-07-27|ISSN=1932-6203|PMC=|PMID=|páxina=e0270600|volume=17|número=7|doi=10.1371/journal.pone.0270600|lingua=en|nome=Nicolas|apelidos=Delsol|nome2=Brian J.|apelidos2=Stucky|nome3=Jessica A.|apelidos3=Oswald|nome4=Elizabeth J.|apelidos4=Reitz|nome5=Kitty F.|apelidos5=Emery|nome6=Robert|apelidos6=Guralnick}}</ref> === Outra fauna === Moitas poboacións de aves habitan a illa, en particular de [[aves mariñas]] como o ostreiro americano, a garza azul e a garza nevada. Hai máis de 320 especies rexistradas para habitar a illa durante parte do ano, incluíndo [[Gaivota|gaivotas]], [[carráns]] e outras aves costeiras, rapaces, etc. O ''Charadrius melodus'' é unha especie de [[Carádridos|carádrido]] en perigo de extinción que aniña en Assateague. == Poboación == A illa non ten poboación residente en Maryland ou Virxinia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade até a [[década de 2000]]. === Turismo === Na illa hai varias rutas de [[sendeirismo]] máis ou menos longas. O parque estatal é a zona máis desenvolvida da illa con 350 [[Cámping|cámpings]]. == Na cultura popular == A trama do episodio 18, tempada 1, da serie de televisión ''[[Bones]]'' transcorre na illa. A raza de cabalos da illa, nomeada Chingoteague, fíxose famosa pola serie de [[Novela|novelas]] ''Misty of Chincoteague'' escritas por [[Marguerite Henry]] a partir de [[1947]]. == Galería == <gallery> Ficheiro:AssateagueBeachCoastGuardStation.jpg|Estación da Garda Costeira da Praia de Assateague. Ficheiro:A deer walks along the Snow Goose Pool in the Assateague Island National Seashore.jpg|Cervo no parque natural Assateague Island National Seashore Ficheiro:Chincoteague National Wildlife Refuge 1.jpg|alt=Ficheiro:Assateague Island ASIS2576.jpg|Assateague Island ASIS2576 Ficheiro:Assateague Island horses August 2009 4.jpg|alt=Ficheiro:Assateagueponies.jpg|Cabalo de Assateague Ficheiro:Assateague Island ASIS4010.jpg </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === {{Portal|Estados Unidos de América}} * [[Maryland]] * [[Virxinia]] * [[Illas dos Estados Unidos]] === Ligazóns externas === * [http://mapcarta.com/21040816 Mapa de localización da illa] {{control de autoridades}} [[Categoría:Illas dos Estados Unidos de América]] shgbwzyh54p0tiz7zol6rw5rjb269s4 6149355 6149353 2022-08-03T10:43:46Z Gasparoff 111586 /* Ligazóns externas */ wikitext text/x-wiki {{Illa|nome=lIla Assateague|nome_orixinal=Assateague Island|mapa=|imaxe=Assateague Island horses August 2009 1.jpg|pé_imaxe=Cabalos salvaxes na illa|país=Estados Unidos|entidade_territorial=Estado|opc_entidade=Maryland <br/> Virxinia|provincia=|arquipélago=|distancia=|superficie=63,21|largo=|altitude=|perímetro=|poboación=|densidade=|xentilicio=|capital=|tipo=Marítima}} '''Assateague Island''' (en {{Lang-en|Assateague Island}} <ref>{{Cita web|título=Assateague Island|url=https://mapcarta.com/Assateague_Island|páxina-web=Mapcarta|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref>) é unha illa estadounidense de 60 km de lonxitude situada fronte á costa oriental dos estados de [[Maryland]] e [[Virxinia]].<ref>Kenney, Nathaniel T. ''"Watermen's Island Home"'', [[National Geographic (revista)|National Geographic]], Index ([[1980]]), vol 157 (xuño de 1980): 812.</ref> É coñecida polos seus rabaños de cabalos salvaxes, praias prístinas e o faro de Assateague. A illa tamén contén numerosos pantanos, baías e calas, incluíndo Toms Cove.<ref>GMCO Maps & Charts. ''GMCO's Fishing & Recreation Map of Chincoteague-Assateague'', [[Virxinia]], [[2003]].</ref> Hai pontes de acceso de vehículos desde Maryland e Virxinia, aínda que non hai estrada que percorra toda a illa. A illa ten unha superficie de 63,21 km² e non ten poboación residente, nin en Maryland nin en Virginia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade (principalmente campos de caza) até [[2006]]. == Espazo natural protexido == Tres axencias ocúpanse da preservación do medio ambiente nesta [[illa]] considerada polas [[Organización das Nacións Unidas|Nacións Unidas]] como unha reserva de [[biodiversidade]]. Desde [[1943]], o ''Chincoteague National Wildlife Refuge'', en [[Virxinia]], estivo implicado na preservación do hábitat natural dos animais e, en particular do [[ganso das neves]]. Tamén en Virxinia, a ''Assateague Island National Seashore'' foi fundada en [[1965]] para preservar a illa e organizar actividades recreativas. Finalmente, en [[Maryland]], o ''Assateague State Park'' persegue os mesmos obxectivos. A illa tamén contén moitas [[Marisma|marismas]], [[Baía|baías]] e [[Praia|calas]]. Hai varias pontes desde Maryland e Virxinia, pero a estrada non permite percorrer toda a lonxitude norte/sur da illa. === Cabalos salvaxes === A illa alberga unha colonia coñecida como "cabalo Assateague" en Maryland e o "[[poni]] Chincoteague" en Virxinia. Son descendentes de cabalos domésticos que volveron ao estado salvaxe e cuxos especialistas coinciden en que redescubriron todos os comportamentos que caracterizaban aos seus antepasados ​​antes da domesticación. Segundo a tradición, proveñen do [[naufraxio]] dun [[galeón]] de [[conquistadores casteláns]]. Probas de [[ADN]] parecen confirmar esa hipótese, segundo publicou en xullo o Museo de Florida<ref>{{Cita web|título=Oldest DNA from domesticated American horse lends credence to shipwreck folklore|url=https://www.floridamuseum.ufl.edu/science/oldest-dna-from-domesticated-american-horse-lends-credence-to-shipwreck-folklore/|páxina-web=Florida Museum|data=2022-07-27|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> e un estudo [[Revisión por pares|revisado por pares]] na revista ''Plos One.''<ref>{{Cita publicación periódica|título=Analysis of the earliest complete mtDNA genome of a Caribbean colonial horse (Equus caballus) from 16th-century Haiti|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0270600|revista=PLOS ONE|data=2022-07-27|ISSN=1932-6203|PMC=|PMID=|páxina=e0270600|volume=17|número=7|doi=10.1371/journal.pone.0270600|lingua=en|nome=Nicolas|apelidos=Delsol|nome2=Brian J.|apelidos2=Stucky|nome3=Jessica A.|apelidos3=Oswald|nome4=Elizabeth J.|apelidos4=Reitz|nome5=Kitty F.|apelidos5=Emery|nome6=Robert|apelidos6=Guralnick}}</ref> === Outra fauna === Moitas poboacións de aves habitan a illa, en particular de [[aves mariñas]] como o ostreiro americano, a garza azul e a garza nevada. Hai máis de 320 especies rexistradas para habitar a illa durante parte do ano, incluíndo [[Gaivota|gaivotas]], [[carráns]] e outras aves costeiras, rapaces, etc. O ''Charadrius melodus'' é unha especie de [[Carádridos|carádrido]] en perigo de extinción que aniña en Assateague. == Poboación == A illa non ten poboación residente en Maryland ou Virxinia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade até a [[década de 2000]]. === Turismo === Na illa hai varias rutas de [[sendeirismo]] máis ou menos longas. O parque estatal é a zona máis desenvolvida da illa con 350 [[Cámping|cámpings]]. == Na cultura popular == A trama do episodio 18, tempada 1, da serie de televisión ''[[Bones]]'' transcorre na illa. A raza de cabalos da illa, nomeada Chingoteague, fíxose famosa pola serie de [[Novela|novelas]] ''Misty of Chincoteague'' escritas por [[Marguerite Henry]] a partir de [[1947]]. == Galería == <gallery> Ficheiro:AssateagueBeachCoastGuardStation.jpg|Estación da Garda Costeira da Praia de Assateague. Ficheiro:A deer walks along the Snow Goose Pool in the Assateague Island National Seashore.jpg|Cervo no parque natural Assateague Island National Seashore Ficheiro:Chincoteague National Wildlife Refuge 1.jpg|alt=Ficheiro:Assateague Island ASIS2576.jpg|Assateague Island ASIS2576 Ficheiro:Assateague Island horses August 2009 4.jpg|alt=Ficheiro:Assateagueponies.jpg|Cabalo de Assateague Ficheiro:Assateague Island ASIS4010.jpg </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === {{Portal|Estados Unidos de América}} * [[Maryland]] * [[Virxinia]] * [[Illas dos Estados Unidos]] === Ligazóns externas === * [http://mapcarta.com/21040816 Mapa de localización da illa] * [https://www.chincoteague.com/pony_swim_guide.html Official 2022 Chincoteague Island Pony Swim Guide] {{control de autoridades}} [[Categoría:Illas dos Estados Unidos de América]] eq881g3x12ld8ncjnw3wrrk7uuedndi 6149379 6149355 2022-08-03T10:54:22Z Gasparoff 111586 /* Na cultura popular */ wikitext text/x-wiki {{Illa|nome=lIla Assateague|nome_orixinal=Assateague Island|mapa=|imaxe=Assateague Island horses August 2009 1.jpg|pé_imaxe=Cabalos salvaxes na illa|país=Estados Unidos|entidade_territorial=Estado|opc_entidade=Maryland <br/> Virxinia|provincia=|arquipélago=|distancia=|superficie=63,21|largo=|altitude=|perímetro=|poboación=|densidade=|xentilicio=|capital=|tipo=Marítima}} '''Assateague Island''' (en {{Lang-en|Assateague Island}} <ref>{{Cita web|título=Assateague Island|url=https://mapcarta.com/Assateague_Island|páxina-web=Mapcarta|data-acceso=2022-08-03|lingua=en}}</ref>) é unha illa estadounidense de 60 km de lonxitude situada fronte á costa oriental dos estados de [[Maryland]] e [[Virxinia]].<ref>Kenney, Nathaniel T. ''"Watermen's Island Home"'', [[National Geographic (revista)|National Geographic]], Index ([[1980]]), vol 157 (xuño de 1980): 812.</ref> É coñecida polos seus rabaños de cabalos salvaxes, praias prístinas e o faro de Assateague. A illa tamén contén numerosos pantanos, baías e calas, incluíndo Toms Cove.<ref>GMCO Maps & Charts. ''GMCO's Fishing & Recreation Map of Chincoteague-Assateague'', [[Virxinia]], [[2003]].</ref> Hai pontes de acceso de vehículos desde Maryland e Virxinia, aínda que non hai estrada que percorra toda a illa. A illa ten unha superficie de 63,21 km² e non ten poboación residente, nin en Maryland nin en Virginia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade (principalmente campos de caza) até [[2006]]. == Espazo natural protexido == Tres axencias ocúpanse da preservación do medio ambiente nesta [[illa]] considerada polas [[Organización das Nacións Unidas|Nacións Unidas]] como unha reserva de [[biodiversidade]]. Desde [[1943]], o ''Chincoteague National Wildlife Refuge'', en [[Virxinia]], estivo implicado na preservación do hábitat natural dos animais e, en particular do [[ganso das neves]]. Tamén en Virxinia, a ''Assateague Island National Seashore'' foi fundada en [[1965]] para preservar a illa e organizar actividades recreativas. Finalmente, en [[Maryland]], o ''Assateague State Park'' persegue os mesmos obxectivos. A illa tamén contén moitas [[Marisma|marismas]], [[Baía|baías]] e [[Praia|calas]]. Hai varias pontes desde Maryland e Virxinia, pero a estrada non permite percorrer toda a lonxitude norte/sur da illa. === Cabalos salvaxes === A illa alberga unha colonia coñecida como "cabalo Assateague" en Maryland e o "[[poni]] Chincoteague" en Virxinia. Son descendentes de cabalos domésticos que volveron ao estado salvaxe e cuxos especialistas coinciden en que redescubriron todos os comportamentos que caracterizaban aos seus antepasados ​​antes da domesticación. Segundo a tradición, proveñen do [[naufraxio]] dun [[galeón]] de [[conquistadores casteláns]]. Probas de [[ADN]] parecen confirmar esa hipótese, segundo publicou en xullo o Museo de Florida<ref>{{Cita web|título=Oldest DNA from domesticated American horse lends credence to shipwreck folklore|url=https://www.floridamuseum.ufl.edu/science/oldest-dna-from-domesticated-american-horse-lends-credence-to-shipwreck-folklore/|páxina-web=Florida Museum|data=2022-07-27|data-acceso=2022-08-03|lingua=en-US}}</ref> e un estudo [[Revisión por pares|revisado por pares]] na revista ''Plos One.''<ref>{{Cita publicación periódica|título=Analysis of the earliest complete mtDNA genome of a Caribbean colonial horse (Equus caballus) from 16th-century Haiti|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0270600|revista=PLOS ONE|data=2022-07-27|ISSN=1932-6203|PMC=|PMID=|páxina=e0270600|volume=17|número=7|doi=10.1371/journal.pone.0270600|lingua=en|nome=Nicolas|apelidos=Delsol|nome2=Brian J.|apelidos2=Stucky|nome3=Jessica A.|apelidos3=Oswald|nome4=Elizabeth J.|apelidos4=Reitz|nome5=Kitty F.|apelidos5=Emery|nome6=Robert|apelidos6=Guralnick}}</ref> === Outra fauna === Moitas poboacións de aves habitan a illa, en particular de [[aves mariñas]] como o ostreiro americano, a garza azul e a garza nevada. Hai máis de 320 especies rexistradas para habitar a illa durante parte do ano, incluíndo [[Gaivota|gaivotas]], [[carráns]] e outras aves costeiras, rapaces, etc. O ''Charadrius melodus'' é unha especie de [[Carádridos|carádrido]] en perigo de extinción que aniña en Assateague. == Poboación == A illa non ten poboación residente en Maryland ou Virxinia, aínda que algúns conservaron os dereitos de propiedade até a [[década de 2000]]. === Turismo === Na illa hai varias rutas de [[sendeirismo]] máis ou menos longas. O parque estatal é a zona máis desenvolvida da illa con 350 [[Cámping|cámpings]]. == Na cultura popular == A trama do episodio 18, tempada 1, da serie de televisión ''[[Bones]]'' transcorre na illa. A raza de cabalos da illa, nomeada Chingoteague, fíxose famosa pola serie de [[Novela|novelas]] ''Misty of Chincoteague'' escritas por [[Marguerite Henry]] a partir de [[1947]].<ref>{{Cita web|título=La leyenda del galeón español que llevó caballos a una isla americana es cierta|url=https://es.noticias.yahoo.com/leyenda-galeon-espanol-caballos-assateague-074821393.html|páxina-web=es.noticias.yahoo.com|data-acceso=2022-08-03|lingua=es-ES}}</ref> == Galería == <gallery> Ficheiro:AssateagueBeachCoastGuardStation.jpg|Estación da Garda Costeira da Praia de Assateague. Ficheiro:A deer walks along the Snow Goose Pool in the Assateague Island National Seashore.jpg|Cervo no parque natural Assateague Island National Seashore Ficheiro:Chincoteague National Wildlife Refuge 1.jpg|alt=Ficheiro:Assateague Island ASIS2576.jpg|Assateague Island ASIS2576 Ficheiro:Assateague Island horses August 2009 4.jpg|alt=Ficheiro:Assateagueponies.jpg|Cabalo de Assateague Ficheiro:Assateague Island ASIS4010.jpg </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === {{Portal|Estados Unidos de América}} * [[Maryland]] * [[Virxinia]] * [[Illas dos Estados Unidos]] === Ligazóns externas === * [http://mapcarta.com/21040816 Mapa de localización da illa] * [https://www.chincoteague.com/pony_swim_guide.html Official 2022 Chincoteague Island Pony Swim Guide] {{control de autoridades}} [[Categoría:Illas dos Estados Unidos de América]] qxixwtpuwwb2n8f8do5a4am4bztxxdg 0 571408 6149352 2022-08-03T10:40:20Z Miguelferig 27155 Redirixida cara a "[[Mutaxénese insercional#Inactivación insercional]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Mutaxénese insercional#Inactivación insercional]] n6jkc22lijcky0ij02kh7znbtgpgtip 10 571409 6149356 2022-08-03T10:44:14Z Adorian 5132 Redirixida cara a "[[Cita centrada]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Cita centrada]] 7ynxj6kv51k3d537ohekgc3yibow3ti 6149358 6149356 2022-08-03T10:44:35Z Adorian 5132 Cambiouse o destino da redirección de [[Cita centrada]] a [[Modelo:Cita centrada]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Modelo:Cita centrada]] sy0u6cpg6tl0ngoqei9mbcefuo3j4xh 0 571410 6149392 2022-08-03T10:57:15Z Iria.cestmoi 96271 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/144145759|Ramón Serrano Suñer]]" wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} [[Categoría:Hombres]] '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa|Tivisa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] una turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconducto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o <nowiki><i>Consejo Nacional del Movimiento</i></nowiki>, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter una postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou una mala impresión. Non compartiu a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] presionaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e una muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra Francisco  Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, que nunca recoñeceu, froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] te38ywuoydjfjnlff1mc09r9fu3nxww 6149399 6149392 2022-08-03T10:58:32Z Iria.cestmoi 96271 /* Primeiros anos */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} [[Categoría:Hombres]] '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] una turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconducto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o <nowiki><i>Consejo Nacional del Movimiento</i></nowiki>, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter una postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou una mala impresión. Non compartiu a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] presionaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e una muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra Francisco  Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, que nunca recoñeceu, froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] rfpxsyfir5piclm5wvxgkwep5tlyg3n 6149402 6149399 2022-08-03T11:00:01Z Iria.cestmoi 96271 /* A Guerra Civil */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} [[Categoría:Hombres]] '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o <nowiki><i>Consejo Nacional del Movimiento</i></nowiki>, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter una postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou una mala impresión. Non compartiu a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] presionaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e una muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra Francisco  Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, que nunca recoñeceu, froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] lnybe3qxnoz1kaits6a80rbhykbeszr 6149404 6149402 2022-08-03T11:00:31Z Iria.cestmoi 96271 /* A Guerra Civil */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} [[Categoría:Hombres]] '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o <nowiki><i>Consejo Nacional del Movimiento</i></nowiki>, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou una mala impresión. Non compartiu a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] presionaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e una muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra Francisco  Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, que nunca recoñeceu, froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 5u4f4xkohmdwi00kxzy1t8281nlzh9g 6149406 6149404 2022-08-03T11:01:07Z Iria.cestmoi 96271 /* A Guerra Civil */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} [[Categoría:Hombres]] '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou una mala impresión. Non compartiu a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] presionaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e una muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra Francisco  Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, que nunca recoñeceu, froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 129mijt35h8dj1bd1rrumpxqufwg0u6 6149407 6149406 2022-08-03T11:02:04Z Iria.cestmoi 96271 /* O cénit da súa carreira */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} [[Categoría:Hombres]] '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] presionaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e una muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra Francisco  Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, que nunca recoñeceu, froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] dsarmkxg68frdrhg10fzxo9snak3khw 6149411 6149407 2022-08-03T11:03:23Z Iria.cestmoi 96271 /* Declive e caída en desgraza */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} [[Categoría:Hombres]] '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e una muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra Francisco  Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, que nunca recoñeceu, froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] l9xm8ctfhhcakcl39ggnv149mwv4tpp 6149414 6149411 2022-08-03T11:05:00Z Iria.cestmoi 96271 /* Familia */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} [[Categoría:Hombres]] '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  * José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra * Francisco  * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, que nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] b1uf0dl7oh1gvptumrrqv97yramsdpa 6149416 6149414 2022-08-03T11:05:47Z Iria.cestmoi 96271 /* Familia */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} [[Categoría:Hombres]] '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  * José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra * Francisco  * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] r15dr1dgkfbr8a1oog7bycj4veqzw7z 6149418 6149416 2022-08-03T11:06:12Z Iria.cestmoi 96271 /* Notas */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} [[Categoría:Hombres]] '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  * José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra * Francisco  * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] mjk109zt49jhac87lkdxkox2hwgmmcz 6149426 6149418 2022-08-03T11:06:54Z Iria.cestmoi 96271 wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  * José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra * Francisco  * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 02141s4sojoky32cfajo2sg7496hqgd 6149438 6149426 2022-08-03T11:18:18Z Estevoaei 1131 {{control de autoridades}}/* Ligazóns externas */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  * José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra * Francisco  * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 25h4t84qxbgjq1ceg0zm3a0goxkimsf 6149439 6149438 2022-08-03T11:18:38Z Estevoaei 1131 engado a [[Categoría:Nados en 1901]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  * José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra * Francisco  * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Nados en 1901]] jiu5qzgbatd2livcsq0isawk3xnvvko 6149441 6149439 2022-08-03T11:18:51Z Estevoaei 1131 engado a [[Categoría:Finados en 2003]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  * José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra * Francisco  * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Nados en 1901]] [[Categoría:Finados en 2003]] 36s866p5ttbxbe7zp5tka7qem3gaeqq 6149442 6149441 2022-08-03T11:19:18Z Estevoaei 1131 engado a [[Categoría:Alumnos da Universidade Central de Madrid]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  * José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra * Francisco  * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Nados en 1901]] [[Categoría:Finados en 2003]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Central de Madrid]] n2ruqf3lymyqjhpg7k4n3kpfpxhddr4 6149444 6149442 2022-08-03T11:19:32Z Estevoaei 1131 engado a [[Categoría:Avogados de España]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa Comunión Tradicionalista nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista Manuel Hedilla e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Cárcere|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da [[FET y de las JONS]] en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''Madrid'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller. <ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)  * José, casado con Christa von Cramer-Klet. Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con Carlos Muguiro Ybarra * Francisco  * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} == Ligazóns externas == {{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Nados en 1901]] [[Categoría:Finados en 2003]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Central de Madrid]] [[Categoría:Avogados de España]] fl4tdpi991v8zamei51xvv5c2zc40am 6149455 6149444 2022-08-03T11:32:04Z MAGHOI 15490 /* A Guerra Civil */ formato wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa [[Comuñón Tradicionalista Carlista|Comuñón Tradicionalista]] nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista [[Manuel Hedilla]] e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Centro penitenciario|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da FET y de las JONS en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[Golpe de Estado|golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''[[Madrid (diario)|Madrid]]'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbao|Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller.&nbsp;<ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)&nbsp; * José, casado con&nbsp;Christa von Cramer-Klet.&nbsp;Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con&nbsp;Carlos Muguiro Ybarra * Francisco&nbsp; * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}}{{Commonscat|Ramón Serrano Súñer}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Serrano Suñer, Ramón}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Nados en 1901]] [[Categoría:Finados en 2003]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Central de Madrid]] [[Categoría:Avogados de España]] 5470oyh7w27dtgosec6njwdlxky9p8o 6149457 6149455 2022-08-03T11:32:47Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa [[Comuñón Tradicionalista Carlista|Comuñón Tradicionalista]] nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista [[Manuel Hedilla]] e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Centro penitenciario|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da FET y de las JONS en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[Golpe de Estado|golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''[[Madrid (diario)|Madrid]]'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbao|Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller.&nbsp;<ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)&nbsp; * José, casado con&nbsp;Christa von Cramer-Klet.&nbsp;Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con&nbsp;Carlos Muguiro Ybarra * Francisco&nbsp; * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos={{Versaleta|Aït Yahia}}|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Álvarez Chillida}}|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Álvarez Fernández}}|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos={{Versaleta|Suárez Fernández}}|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos={{Versaleta|Thomas}}|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Tuñón de Lara}}|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|apelidos={{Versaleta|Tusell}}|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País}} {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Serrano Suñer, Ramón}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Nados en 1901]] [[Categoría:Finados en 2003]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Central de Madrid]] [[Categoría:Avogados de España]] 4e2eyqy3pb3my8gql3sbswvl1v5mw4c 6149461 6149457 2022-08-03T11:36:58Z MAGHOI 15490 /* Véxase tamén */ wikitext text/x-wiki {{Biografía|alma_máter=[[Universidad Central de Madrid|Universidad Central]]}} '''Ramón Serrano Suñer''', nado en [[Cartaxena]] o [[12 de setembro]] de [[1901]] e finado en [[Madrid]] o [[1 de setembro]] de [[2003]], foi un político e avogado [[España|español]], coñecido polo seu papel durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e os primeiros anos da [[ditadura franquista]]. Durante a [[Segunda República Española|Segunda República]] foi deputado nas Cortes republicanas. Neses anos mantivo contactos con numerosas personalidades políticas da época, como [[José Antonio Primo de Rivera]] ou [[José María Gil Robles]], líder da [[CEDA]]. Tras o estalido da Guerra Civil foi detido e encarcerado, aínda que conseguiría escapar á zona sublevada. Era coñecido popularmente como o ''Cuñadísimo'' (era cuñado de [[Carmen Polo]], esposa de [[Francisco Franco]]). Ramón Serrano Suñer foi o principal autor da construción do «Novo Estado» organizado arredor da figura de [[Franco]], o que incluíu numerosas leis e decretos. Entre [[1938]] e [[1942]] foi seis veces ministro nos primeiros gobernos [[Franquismo|franquistas]]. Ocupou as carteiras de Gobernación e Asuntos Exteriores e presidiu a Xunta Política da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] nese período. Tamén participou na fundación da [[ONCE]] e a [[Axencia EFE]].{{Sfn|Merino|2004|p=24}} Durante a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]] mantivo unha estreita relación coa [[Alemaña nazi]] e promoveu o envío da [[División Azul]], unha unidade militar integrada na [[Wehrmacht]], para loitar contra a [[Unión Soviética|URSS]]. Froito do seu labor diplomático reforzouse a cooperación política e policial entre ambos Estados. Estivo presente na [[Entrevista de Hendaia]] entre [[Franco]] e [[Hitler]] o [[23 de outubro]] de [[1940]]. O seu papel no goberno e na Falanxe xeroulle moitos inimigos dentro do Réxime. Co declive da Alemaña nazi tamén decaeu a súa boa estrela política. Foi destituído en [[1942]] e marxinado polo Réxime. == Traxectoria == === Primeiros anos === Nado en [[Cartaxena]], era fillo de José Serrano Lloveres e de Carmen Suñer Font de Mora.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> A familia paterna era orixinaria de [[Tivissa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]) e a materna de [[Gandesa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]]). O pai era un [[enxeñeiro de camiños]] destinado temporalmente en Cartaxena. Tamén o estivera en [[Castelló de la Plana]] e finalmente en [[Madrid]]. Precisamente, na [[Universidade de Madrid|Universidade Central]] cursou Ramón a carreira de [[Dereito]], da que se licenciou con premio extraordinario en [[1923]]. Presidiu a Asociación Profesional de Estudantes. Na facultade coñeceu a [[José Antonio Primo de Rivera]], secretario da mesma asociación estudantil, fillo do ditador [[Miguel Primo de Rivera]] e posterior fundador da [[Falange Española|Falanxe Española]]. Serrano era bo amigo de José Antonio (xunto con Raimundo Fernández Cuesta sería o seu [[Testamento|testamenteiro]]) e compartía con el o republicanismo inicial e as ideas de subversión do poder establecido. A súa ideoloxía derivou nunha admiración á [[Italia fascista]] de [[Benito Mussolini]]. Gañou por oposición unha praza de avogado do Estado cando era aínda menor de idade. Foi destinado a [[Castelló de la Plana|Castelló]], mais unhas semanas despois pasou a [[Zaragoza]], onde se instalaría por varios anos. Coñeceu alí a Ramona «Zita» Polo, cuxa irmá, [[Carmen Polo|Carmen]], estaba casada co xeneral [[Francisco Franco|Franco]], naquela época director da Academia Xeral Militar. Tras uns anos de noivado, contraeron matrimonio o [[6 de febreiro]] de [[1932]]. A voda tivo lugar en [[Oviedo]], cidade de orixe e residencia da noiva, na igrexa San Juan el Real. Por parte do noivo foron testemuñas [[Franco]] e [[José Antonio Primo de Rivera]], quen se coñeceron con ocasión desta cerimonia. === Segunda República === Serrano Suñer entrou oficialmente en política en [[1931]]. Presentouse ás Cortes republicanas por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] para ocupar o escano que deixara libre [[Niceto Alcalá-Zamora]], quen tamén saíu elixido por [[Provincia de Xaén|Xaén]] e optou por representar esa circunscrición. A súa candidatura, improvisada polo sector máis poderoso da economía local, tomou o nome de Unión de Dereitas de Zaragoza, aínda que finalmente non saíu elixido.{{Sfn|Cardona|1986|p=354}} Volveu presentarse por [[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]] nos [[Eleccións xerais de España de 1933|comicios de 1933]]. Desta volta logrou un escano coaligado na [[Confederación Española de Derechas Autónomas|Confederación Española de Dereitas Autónomas]] (CEDA). Malia inscribirse na minoría parlamentaria da CEDA, non se converteu en membro formal da formación. Iso non lle impediu participar na concentración da CEDA en [[El Escorial]] en [[abril]] de [[1934]], onde deu un discurso no que criticou duramente a «dexeneración» das democracias.{{Sfn|Redondo|1993|p=201}} Serrano Suñer alcanzaría a madurez da súa formación política e ideolóxica durante a Segunda República. Tal e como sinala Gonzalo Redondo, era unha persoa eminentemente conservadora e de dereitas, procedente das filas do maurismo, e na práctica máis próximo aos postulados de ''Acción Española'' que da CEDA.{{Sfn|Redonfo|1993|p=201}} Coñeceu ben a [[José María Gil Robles]], aínda que non chegaron á amizade polas súas diverxencias ideolóxicas e metodolóxicas. Seguiu en contacto con José Antonio Primo de Rivera, que entón xa era deputado nas Cortes e líder da [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]]. Nas [[Eleccións Xerais de España de 1936|eleccións de 1936]] Serrano volveu obter acta de [[deputado]] por Zaragoza. En datas previas aos comicios (que gañou a coalición da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]) organizou unha reunión entre o xeneral Franco e José Antonio Primo de Rivera, encontro que finalmente non tivo éxito.{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=314}} Serrano Suñer comentaría sobre aquela reunión: {{Cita|Foi unha entrevista pesada e para min incómoda. Franco estivo evasivo, divagador e aínda cauteloso. Falou moito tempo; pouco da situación de [[España]], da súa e da disposición do Exército, e moito de anécdotas e circunstancias do comandante e o tenente coronel tal,... [...] José Antonio quedou moi decepcionado e pouco despois de pecharse a porta do piso tras a salida de Franco (tomaramos a precaución de que entrasen e saísen por separado) desfíxose en sarcasmos até o punto de deixarme a min mesmo molesto, pois eu fora quen os recibira na miña casa. "O meu pai —comentou José Antonio— con todos os seus defectos, coa súa desorientación política era outra cosa. Tiña humanidade, decisión e nobreza. Pero estas xentes...".{{Harvnp|Fernández Santander|1983|p=58}}}} As eleccións tiveron que repetirse nas circunscricións de [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] e [[Provincia de Granada|Granada]], polo que a [[CEDA]] ofreceulle a Franco un posto na lista por [[Provincia de Cuenca|Cuenca]] coa garantía de saír elixido, o cal aceptou. Porén, na mesma lista presentábase [[José Antonio Primo de Rivera]], que non admitiu compartir lista con Franco e vetouno. Por consello de Primo de Rivera, Serrano Suñer viaxou a [[Illas Canarias|Canarias]] (onde se atopaba destinado Franco como comandante xeral do arquipélago) coa misión, en teoría, de convencer o seu cuñado para retirarse. Tras unha longa conversa con Franco, malia os titubeos do seu cuñado, Serrano logrou finalmente que este renunciase a presentarse. Franco, con todo, non quedou satisfeito coa situación e, de feito, a súa opinión sobre Primo de Rivera empeorou.{{Sfn|Merino|2004}} Daquela José Antonio atopábase en prisión e as actividades da Falanxe ficaran suspendidas por orde xudicial. Serrano Suñer visitou o seu antigo amigo no cárcere, mentres que nas Cortes realizou unha decidida defensa da acta de deputado que Primo de Rivera non lograra por Cuenca por apenas uns centos de votos.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=74}} Amais realizou algunha xestión ante o presidente das Cortes, [[Diego Martínez Barrio]], para conseguir o traslado de Primo de Rivera a unha prisión no norte, como [[Burgos]] ou [[Vitoria|Gasteiz]]. Malia non converterse formalmente en membro de [[Falange Española de las JONS (1934)|Falange Española de las JONS]], na [[primavera]] de [[1936]] animou a militancia das [[Juventudes de Acción Popular]] a unírense en masa á Falanxe.{{Sfn|Merino|2004|p=181}} Serrano tivo coñecemento da conspiración cívico-militar que estaba en marcha contra o goberno da [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]]. O 14 de xullo (o día seguinte ao asasinato de [[José Calvo Sotelo]]) reuniuse en [[Madrid]] co seu amigo José Finat para entregarlle uns documentos confidenciais que debía entregarlle ao líder principal da conspiración, o xeneral [[Emilio Mola Vidal|Emilio Mola]], con quen de feito se entrevistaría Finat en [[Pamplona|Iruña]]. === A Guerra Civil === O [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|estalido]] da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] sorprendeuno en Madrid, xunto á súa familia, debido ao recente falecemento do seu pai.{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Tras comprobar a difícil situación que existía na cidade polo fracaso da sublevación, aceptou o ofrecemento do exministro republicano Ramón Feced de aloxarse con el na súa vivenda, o que lle ofrecía unha certa garantía fronte a posíbeis perigos. Porén, malia a súa condición de parlamentario, axiña foi detido. Foi recluído no Cárcere Modelo polas autoridades republicanas, onde xa se atopaban numerosos presos dereitistas e falanxistas. O [[22 de agosto]] de [[1936]] unha turba violenta asaltou a prisión e provocou unha matanza de prisioneiros. Alí foi testemuña do fusilamento dos falanxistas Fernando Primo de Rivera e [[Julio Ruiz de Alda]], amigos seus.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} Meses despois conseguiu a través de amigos o traslado baixo custodia a unha clínica privada, por unha presunta ou real [[úlcera]] gástrica. O ministro sen carteira [[Manuel Irujo Ollo|Manuel de Irujo]] autorizou dito traslado.{{Sfn|Thomas|1976|p=686n}} O [[20 de xaneiro]] de [[1937]] logrou fuxir vestido de muller e refuxiouse na legación diplomática dos [[Países Baixos]]. Desde alí, cun falso salvoconduto de militar republicano, chegou até [[Alacant]] para reunirse coa súa muller e cos seus fillos, José e Fernando. Trasladado ao consulado arxentino, posteriormente embarcou nun buque de guerra [[Arxentina|arxentino]], o destrutor Tucumán, que o levou a [[Marsella]].{{Sfn|Figallo|1996}} Serrano aínda descoñecía que os seus irmáns maiores, recluídos no [[Prisión de mulleres de Ventas|cárcere de Las Ventas]], foran ''sacados'' e asasinados nas tapias do cemiterio de Aravaca. Este asasinato afectouno profundamente e provocou nel un profundo resentimento cara ao bando republicano. Segundo o historiador Hugh Thomas, a embaixada [[Francia|francesa]] rexeitara concederlles asilo político, o que acabaría xerando en Serrano Suñer un forte odio cara a Francia.{{Sfn|Cabanellas|1977|p=391}} Desde [[Marsella]] cruzou o sur de Francia até chegar a [[Biarritz]] e pasou á zona baixo control franquista a través do posto fronteirizo de [[Hendaia]]. Conseguiu chegar a [[Salamanca]], capital provisional do bando sublevado, o [[20 de febreiro]] de [[1937]]. Alí foi acollido polo seu cuñado, recentemente nomeado Xefe do Estado e «Generalísimo de los Ejércitos».{{Sfn|Romero Salvadó|2005|p=163}} Serrano e a súa familia serían instalados por Franco nunha dependencia do palacio arcebispal.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=214}} A través da relación entre [[Carmen Polo]] e a súa irmá Zita, Serrano Suñer empezou unha estreita relación con Franco.{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Ambos adoitaban manter frecuentes faladoiros políticos. Coa súa formación xurídica e a súa experiencia política, Serrano foi influíndo de forma decisiva sobre o seu cuñado.{{Sfn|Redondo|1993|p=202}} En pouco tempo desprazou a [[Nicolás Franco]] como primeiro conselleiro do «Generalísimo» e o seu crecente poder fixo que a poboación se referise a el como «Cuñadísimo».{{Sfn|Thomas|1976|p=686}} Aínda que Franco era o xefe absoluto, na zona sublevada aínda continuaban activos varios grupos políticos. Na [[primavera]] de [[1937]] xa había en curso negociacións entre estes para acadar a unificación política, malia seguiren a existir fortes diverxencias ideolóxicas entre falanxistas e carlistas. Serrano mostrábase partidario da devandita unificación, e de feito a súa chegada a Salamanca acelerou o proceso.{{Sfn|Thomas|1976|p=685}} O propio Serrano mantivo varias entrevistas con dirixentes políticos e militares da zona sublevada, con quen coincidiu na necesidade da unificación. Algúns autores tamén sinalaron ao tenente de enxeñeiros Ladislao López Bassa como un dos autores ideolóxicos do estabelecemento dunha «Falanxe unificada e franquista». Aproveitando un conflito no seo da Falanxe, o [[19 de abril]] o Cuartel xeral de Franco promulgou o Decreto de Unificación que fusionou a [[Falange Española de las JONS (1934)|Falanxe]] coa [[Comuñón Tradicionalista Carlista|Comuñón Tradicionalista]] nun novo partido único: a [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]] (FET y de las JONS).{{Sfn|Tuñón de Lara|2000|p=667}} O resto de formacións políticas desapareceron ou integráronse no novo partido. Pola súa banda, o líder falanxista [[Manuel Hedilla]] e os seus partidarios resistíronse ás disposicións do decreto, polo que acabaron sendo detidos. Máis adiante Hedilla foi xulgado e condenado á morte, aínda que Franco acabou por lle conceder o [[indulto]], entre outros, por consello de Serrano.{{Sfn|Casanova|2007|p=354}} Xa convertido nun estreito colaborador de Franco, Serrano desenvolveu diversas e importantes responsabilidades malia non ocupar ningún cargo. Como dirixente político, chegou a fabricarse un pasado «falanxista», o cal reforzaba a través da amizade que mantivera con José Antonio nos anos de Universidade. Serrano converteuse no home forte da consolidación do incipiente réxime franquista.{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=93}} En [[outubro]] de [[1937]] creouse o Consejo Nacional del Movimiento, un órgano de carácter consultivo inspirado no Gran Consello Fascista de Italia. Serrano Suñer formou parte do mesmo e xurou o cargo o [[2 de decembro]] de [[1937]] no mosteiro burgalés de Las Huelgas. Pola súa banda, Franco ficou investido como Xefe nacional da FET y de las JONS, aínda que o partido inicialmente non contaba cun secretario xeral. Ese posto foi asumido a finais de [[1937]] polo «camisa vieja» Raimundo Fernández-Cuesta, quen pasou á zona sublevada mediante un intercambio tras estar encarcerado varios meses na zona republicana. Fernández-Cuesta tivo unha relación tensa co «Cuñadísimo», malia que nunca chegou a manter unha postura política propia. De feito, situouse nunha posición completamente dócil fronte a Franco e Serrano Suñer.{{Sfn|Thomas|1976|p=809}} === A construción do «Nuevo Estado» === Acadada a unificación política, Serrano Suñer dedicouse a institucionalizar o réxime franquista. Até entón na zona rebelde non existía unha organización estatal, senón unha serie de organismos inconexos entre si que o propio Serrano Suñer denominaba «Estado campamental». O principal órgano constituíao a Junta Técnica del Estado, presidido polo [[xeneral]] Fidel Dávila, substituído posteriormente polo xeneral Francisco Gómez-Jordana. Nos seguintes meses o «Cuñadísimo» redactou a Lei da Administración Central de Estado, que foi aprobada o [[30 de xaneiro]] de [[1938]]. Dita [[lei]] levou ao estabelecemento dun executivo con once carteiras ministeriais que substituíu a Junta Técnica del Estado, pouco eficiente até entón.{{Sfn|García Lahiguera|1983}} Serrano convenceu ao seu cuñado da necesidade de substituír a Junta por un verdadeiro goberno organizado en ministerios. Ambos negociaron a súa composición, que incluía falanxistas, monárquicos alfonsinos, [[Carlista|carlistas]] e militares. No seo do novo gabinete, Serrano converteuse no home máis poderoso, á fronte do Ministerio do Interior, aínda que as competencias de Orde Pública estaban baixo o control do xeneral [[Severiano Martínez Anido|Martínez Anido]]. No novo goberno houbo algunhas ausencias notábeis, como as de [[Nicolás Franco]] e José Antonio de Sangróniz, con quen Serrano non conxeniaba. Estes foron nomeados embaixadores en [[Portugal]] e [[Venezuela]], respectivamente.{{Sfn|Thomas|1976}} [[Ficheiro:Serrano_Suñer.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Serrano_Su%C3%B1er.jpg/220px-Serrano_Su%C3%B1er.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer (dereita) con [[Pilar Primo de Rivera]], nunha celebración do bando franquista en [[1939]] en [[Donostia]]]] Un dos primeiros obxectivos de Serrano Suñer foi acabar coa ampla autonomía que o xeneral [[Gonzalo Queipo de Llano|Queipo de Llano]] tiña en [[Andalucía]]. Tras asumir a carteira de Interior, en [[febreiro]] de [[1938]] puxo fin ás charlas radiofónicas de Queipo de Llano desde Radio Sevilla, que lle deran moita popularidade na época. Amais, nomeou a Pedro Gamero del Castillo gobernador civil de Sevilla co fin de diminuír o poder do chamado «Virrey de Andalucía». Cando chegou a Sevilla, Gamero del Castillo destituíu ao alcalde Ramón de Carranza. A medida provocou gran indignación en Queipo, quen chegou a viaxar a Burgos para protestarlle a Serrano e esixir a destitución do gobernador civil.{{Sfn|Anderson|del Arco|2014|p=48}} Coa formación do novo gabinete comezou a construción dun novo Estado [[fascista]] que rompese coa tradición dos Estados liberais procedentes do [[século XIX]]. Baixo o impulso de Serrano, a Xunta Política de FET y de las JONS redactou o [[Foro do Traballo]], a primeira das [[Leis Fundamentais do Reino|Leis Fundamentais]] do Estado franquista. O Foro do Traballo, promulgado o [[9 de marzo]] de [[1938]], que rexía a convivencia laboral, inspirábase na ''Carta del Lavoro'' italiana de [[1927]].{{Sfn|Coverdale|1975|p=344}} O Ministerio de Interior tiña, entre moitas outras competencias, os servizos de prensa e propaganda, que ficaron baixo o control de Serrano.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Neste sentido destacou a Lei de Prensa e Imprenta, promulgada o [[22 de abril]] de [[1938]], que sometía á censura previa todos os medios de comunicación nacionais. A norma foi redactada por José Antonio Giménez-Arnau por proposta do propio Serrano Suñer. O [[26 de abril]] Serrano tamén decretou a creación da Delegación del Estado para la Recuperación de Documentos (DERD) para localizar, clasificar e almacenar toda a documentación pertencente ou relacionada cos partidos políticos, organizacións, sindicatos e persoas «hostís e desafectas ao Movemento Nacional».{{Sfn|Preston|2013|p=635}} Pretendíase facilitar a localización e posterior represión dos «inimigos do réxime». Outro dos organismos nados na época foi a Dirección Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones. Dirixida polo enxeñeiro Joaquín Benjumea Burín, este colaborou estreitamente con Serrano no labor de reconstrución.{{Sfn|Reig García|2011|p=134}} Conforme avanzaba a contenda, Serrano Suñer mostrouse en varias ocasións abertamente contrario a calquera negociación ou compromiso co goberno da República. Por exemplo, cando en [[maio]] de [[1937]] o ministro de Exteriores [[Reino Unido|británico]] [[Anthony Eden]] propuxo unha mediación entre republicanos e sublevados, Serrano respondeu que iso «deixaría a porta aberta a unha regresión ao estado de cousas que fixo inevitábel a guerra». Nunha reunión do consello de ministros, Serrano chegou mesmo a propor que a cidade de [[Madrid]] fose desposuída da capitalidade como castigo pola súa fidelidade á República.{{Sfn|Thomas|1976|p=737}} Volvería manifestarse de xeito semellante en [[marzo]] de [[1939]], despois do Golpe de Casado e de que se fixeron propostas de rendición desde a zona republicana. Suñer dixo desde [[Radio Nacional de España|Radio Nacional]] en Burgos: {{Cita|Xentes que traizoaron os máis puros valores humanos e esmagaron a honra; agora, tras a conquista de [[Barcelona]], a guerra perdida, queren acabala dunha forma humanitaria e honrosa. Esqueceron que a nós os nosos mortos e a propia noción do saber nos exixían que só a vitoria e o seu absoluto vencemento fosen o termo desta proba terribelmente dura, da que é preciso deducir, dunha vez para sempre, todas as consecuencias positivas para afirmar sobre elas, no mundo, a voz e a vontade de España.{{Sfn|Álvarez Fernández|2007|pp=83-84}}}} Cando se produciu o traslado do goberno franquista a Madrid, Serrano recomendoulle a Franco non instalarse no Palacio Real como pretendía para non ofender os sectores monárquicos. No ámbito político, Suñer logrou refacer os estatutos da [[Falange Española Tradicionalista y de las JONS]]. Así, traspasou a maior parte do poder da organización a un novo cargo, o presidente da Xunta Política, en detrimento do secretario xeral. El mesmo sería nomeado para devandito cargo o [[9 de agosto]] de [[1939]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=42}} O xeneral Agustín Muñoz Grandes foi nomeado secretario xeral do partido, mais acabou tendo relacións tensas con Serrano Suñer e con Pedro Gamero del Castillo, vicesecretario do partido. Muñoz Grandes, quen antes de [[1939]] non tivera experiencia política, acabou por dimitir en [[marzo]] de [[1940]] e reintegrarse no [[exército]]. O cargo de Secretario Xeral de FET e das JONS quedou vacante até [[maio]] de [[1941]], o que deixou a Serrano Suñer como home forte do partido e do réxime, tras o propio Franco.{{Sfn|Bowen|2006|p=81}} Ao termo da Guerra civil tamén se produciu unha profunda reorganización das forzas de seguridade. En [[setembro]] de [[1939]] Serrano Suñer nomeou director xeral de Seguridade a José Finat y Escrivá de Romaní, próximo a el. Mediante unha lei con data de [[23 de setembro]] reorganizou a estrutura orgánica da Dirección Xeral de Seguridade e creou un novo corpo encargado da orde pública, a Policía Armada. O [[8 de marzo]] de [[1941]] promulgouse a «Lei de Reorganización dos Servizos de Policía», mediante a cal foron reestruturadas as forzas policiais como elemento de represión e mantemento da orde pública.{{Sfn|Preston|2013|p=638}} === O cénit da súa carreira === Ao remate da contenda, Serrano Suñer era unha das persoeiros máis destacados do réxime. En [[xuño]] de [[1939]] acompañou ás tropas italianas durante o seu regreso a Italia e a chegada ao porto de [[Nápoles]]. Posteriormente trasladouse a [[Roma]], onde mantivo un encontro amigábel con [[Benito Mussolini]].{{Sfn|Montoliú Camps|2005|p=72}} Tamén visitou a [[Cidade do Vaticano]] e entrevistouse co papa [[Pío XII, papa|Pío XII]], recentemente elixido. Con el tratou, por encargo de Franco, a cuestión do nomeamento dos bispos.{{Sfn|Merino|2004}} O [[1 de setembro]] de [[1939]] estalou a [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]]. O ''Cuñadísimo'' non simpatizou coa teórica neutralidade de España ante o conflito e, de feito, non agochaba a súa alegría ante a evolución favorábel para a causa alemá. Tanto Serrano Suñer como o ministro do Aire, o xeneral Juan Yagüe, eran firmes partidarios de entrar na guerra do lado do [[Potencias do Eixe|Eixo]] en canto o fixese Italia.{{Sfn|Merino|2004|p=68}} Na [[primavera]] de [[1940]] o [[Terceiro Reich]] conquistou [[Dinamarca]], [[Noruega]], [[Luxemburgo]], [[Países Baixos]] e [[Bélxica]]. En apenas seis semanas de loita derrotou tamén ao exército [[Francia|francés]]. A fulgurante sucesión de vitorias das forzas do [[Potencias do Eixe|Eixo]], amais da fama e a preponderancia de Serrano, fixo que a relación coa [[Alemaña nazi]] chegase ao seu punto culminante nos primeiros anos da guerra. Por contra, o ministro de Asuntos Exteriores, o anglófilo Juan Luis Beigbeder, atopábase practicamente marxinado.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} A preponderancia e o protagonismo que Serrano empezou a ter en política exterior convertérono na persoa ideal para ocupar a carteira de Exteriores.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En efecto, o [[16 de outubro]] de [[1940]] foi nomeado ministro de Asuntos exteriores en substitución de Beigbeder. No [[verán]] de [[1940]] Serrano empezou a mostrar interese polos miles de españois republicanos exiliados en Francia, agora baixo ocupación alemá. Pouco despois da derrota francesa, Serrano fíxolle saber ao embaixador francés Robert Renom de la Baume o interese da España franquista por neutralizar os dirixentes republicanos que se atopasen na [[Francia de Vichy]].{{Sfn|Preston|2013|p=638}} As autoridades de Vichy comezaron a facer redadas policiais, mais numerosas peticións de extradición foron rexeitadas, para frustración das autoridades franquistas. Serrano Suñer indignouse ao descubrir que varios dirixentes republicanos destacados, como [[Indalecio Prieto]] ou [[Juan Negrín]], lograran escapar coa conivencia das autoridades francesas.{{Sfn|Preston|2013|p=639}} [[Ficheiro:Bundesarchiv_Bild_121-1010,_Berlin-Lichterfelde,_Suner,_Himmler.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_121-1010%2C_Berlin-Lichterfelde%2C_Suner%2C_Himmler.jpg|miniatura|Visita a [[Berlín]] de Serrano Suñer, acompañado doutros cargos españois e de [[Heinrich Himmler]]]] O [[13 de setembro]] de [[1940]], Serrano realizou unha viaxe á Alemaña nazi como enviado especial de Franco. Acompañárono varias persoas partidarias do [[Nazismo|nacionalsocialismo]], entre elas [[Demetrio Carceller|Demetrio Carceller Segura]], [[Miguel Primo de Rivera y Sáenz de Heredia|Miguel Primo de Rivera]], Dionisio Ridruejo, Antonio Tovar, Manuel Halcón e Manuel de Mora-Figueroa.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Na viaxe de ida fixeron unha breve parada en [[París]]. Na capital alemá Serrano reuniuse con [[Heinrich Himmler]], xefe das [[SS]], e outros dirixentes nazis, como Wilhelm Frick, Joachim von Ribbentrop e Robert Ley. Posteriormente a comitiva viaxou pola antiga Fronte Occidental e visitaron algúns campos de batalla en Bélxica e Francia.{{Sfn|Bowen|2006|p=90}} A comitiva española ficou en xeral impresionada coa organización alemá. A mediados de [[outubro]], Himmler visitou España, pasando por cidades coma [[Madrid]], [[Toledo]], [[Barcelona]] e [[Donostia]]. O líder nazi recibira o convite de visitar España de parte do director xeral de Seguridade, José Finat, invitación que reiterou o propio Serrano. En Madrid Himmler foi recibido por destacados dirixentes do réxime e do partido, como Franco, Serrano Suñer, [[Pilar Primo de Rivera]] ou Gerardo Salvador Merino.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Mantivo varios encontros con Serrano, tras os cales se alcanzou un acordo que reforzaba a cooperación política e policial entre ambos Estados. A [[Gestapo]] estabelecería unha oficina na embaixada alemá de Madrid e o ''[[Sicherheitsdienst]]'' (o servizo de intelixencia das SS) estabelecería delegacións en cada consulado xermano en solo español. Ao mesmo tempo, os axentes nazis que actuasen en solo español terían inmunidade diplomática e os axentes españois que actuasen en Alemaña e na Francia ocupada tamén a terían. Himmler tamén se asegurou de que un adxunto seu que xa operaba en España, [[Paul Winzer]], instruíse a nova policía secreta española. O xefe das SS visitou varios [[Centro penitenciario|cárceres]] e [[Campos de concentración franquistas|campos de concentración]] franquistas, dos cales sacou unha mala impresión. Non compartía a dureza da represión franquista e chegou a comentar con Franco e Serrano o absurdo de exterminar unha man de obra tan valiosa cando se necesitaba con urxencia para a reconstrución do país.{{Sfn|Preston|2013|p=642}} Nese contexto de achegamento hispano-alemán, o [[23 de outubro]] produciuse na localidade fronteiriza de [[Hendaia]] unha [[Entrevista de Hendaia|entrevista entre Franco e Hitler]] co obxectivo de negociar a posible entrada en guerra de España no lado do Eixo. Con todo, o encontro non deu resultados positivos.{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=220}} Referíndose aos alemáns, Franco comentáralle a Serrano Suñer: «Estes tíos queren todo e non dan nada».{{Sfn|Preston|1998|p=494}} Hitler tampouco saíu satisfeito da reunión. Segundo o intérprete de Joachim von Ribbentrop, Hitler maldixo do «xesuíta» Serrano e do «ingrato» Franco, de quen dixo: «Débenolo todo e agora non se vai unir a nós».{{Sfn|Suárez Fernández|2011|pp=184-185}} O [[19 de novembro]] Serrano e Hitler reuníronse na localidade [[Baviera|bávara]] de Berchtesgaden, mais non alcanzaron ningún acordo. [[Ficheiro:LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/LeibstSpanDelBerlin1940.jpg/220px-LeibstSpanDelBerlin1940.jpg|dereita|miniatura|Serrano Suñer, Himmler e outros oficiais na sede da división «Adolf Hitler» en [[Berlín]] en 1940]] En [[outubro]] de [[1940]], o Ministerio da Gobernación quedou vacante, ao facerse cargo Serrano Suñer do Ministerio de Asuntos Exteriores. Con todo, seguiu conservando un gran poder en Gobernación a través de José Lorente Sanz, subsecretario de dito ministerio e home da súa confianza. Con iso, amais da política exterior, seguiu controlando as forzas policiais, a prensa do Movemento e a propaganda do réxime. Serrano Suñer tamén se asegurou de colocar falanxistas afíns nos postos medios do goberno e a administración estatal. Conseguiu así, por exemplo, que un xermanófilo e «serranista» como Antonio Tovar fose posto á fronte da Delegación de Prensa e Propaganda a finais de [[1940]].{{Sfn|Gallego|Morente|2005|p=219}} A todo isto sumábase a dirección da Xunta política da Falanxe, o que o convertía no home forte á fronte do partido único. O [[2 de maio]] de [[1941]], nunha concentración da FET y de las JONS en [[Mota del Cuervo]], Serrano deu un discurso en que esixiu o poder para os dirixentes falanxistas, a quen se referiu como «a minoría movida pola luz e pola fe».{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Para entón xa houbera varios conflitos entre falanxistas e outros sectores políticos do [[franquismo]]. Salvador Merino atopábase en [[Berlín]] nesas datas e, segundo dixeron entón os seus inimigos, estaría a solicitar apoio do [[nazismo]] para un [[Golpe de Estado|golpe de estado]].{{Sfn|Gil Pecharromán|2013|p=45}} Todos estes feitos fixeron que Franco empezase a desconfiar do enorme poder retido polo falanxismo. O [[5 de maio]] Franco puxo o militar Valentín Galarza, furibundo antifalanxista, á fronte do Ministerio da Gobernación. Desde o novo posto, Galarza levou a cabo unha [[purga]] dos falanxistas ''serranistas'' nos principais postos da administración estatal.{{Sfn|Preston|1998}} Este feito supuxo a saída de postos clave de moitos partidarios de Serrano Suñer. Pasado un tempo, a coñecida como crise de maio de 1941 supuxo un revés para o ''cuñadísimo''. Perdeu o privilexio de ser o único enlace entre Franco e o partido único, tras o nomeamento de José Luis Arrese como Secretario xeral deste. O [[12 de maio]], no diario ''[[Madrid (diario)|Madrid]]'', apareceu un artigo escrito polo xornalista Juan Pujol (instigado por Galarza) que supuña un duro ataque a Serrano Suñer.{{Sfn|Preston|1998|p=541}} O ''cuñadísimo'' presentou a súa dimisión, aínda que finalmente, tras as presións de Franco, retirouna e permaneceu á fronte do Ministerio de Exteriores.{{Sfn|Preston|1998|p=541-542}} === Ministerio de Exteriores === Con todo, Serrano Suñer seguiu a ser unha das figuras relevantes do réxime. Malia perder o control do estratéxico Ministerio da Gobernación, seguiu a despregar un importantísimo poder desde o Ministerio de Exteriores. En [[xullo]] de [[1941]] conseguiu que o xeneral Eugenio Espinosa de los Monteros, con quen mantiña pésima relación, saíse da embaixada española de Berlín e fose substituído por José Finat, home da súa confianza e entusiasta pronazi. Desde o Ministerio de Asuntos Exteriores, Serrano Suñer tamén lle deu un novo pulo ao Servizo Exterior de Falanxe. Felipe Ximénez de Sandoval foi nomeado xefe do Servizo Exterior. Amais, aumentou notabelmente o orzamento do organismo e intensificáronse as súas actividades.{{Sfn|Payne|1999|p=344}} O [[24 de xuño]] de [[1941]], dous días despois de que [[Operación Barbarossa|Alemaña invadise a URSS]], Serrano Suñer, nun discurso desde un balcón da sede da Secretaría Xeral de Falanxe, defendeu a idea de axudar o [[Wehrmacht|exército nazi]]: {{Cita|Camaradas, non é hora de discursos, mais si de que a Falange dite nestes momentos a súa sentenza condenatoria. [...] Rusia é culpábel! Culpábel da nosa guerra civil. Culpábel da morte de José Antonio, o noso fundador, e da morte de tantos camaradas e tantos soldados caídos naquela guerra pola agresión do comunismo. O exterminio de Rusia é unha exixencia da historia e do porvir de [[Europa]].{{Sfn|García Lahiguera|1983|p=194}}}} Tras o discurso, algúns manifestantes dirixíronse á sede da embaixada británica en Madrid e apedreárona mentres seguían a berrar contra Rusia.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=202}} Disque o camión do que os manifestantes tomaron as pedras fora posto alí polas autoridades e o intento de asalto non foi repelido pola policía española, senón polos gardas británicos que custodiaban o recinto diplomático. Un equipo de cinema alemán gravou a escena. O embaixador británico foi ver a Serrano Suñer ao seu domicilio particular para protestar: «Isto só sucede nun país de salvaxes», díxolle.{{Sfn|Preston|1998|pp=545-546}} O mesmo día da invasión alemá da URSS, Serrano Suñer, tras falar previamente con Franco, entrevistouse co embaixador alemán von Stohrer para proporlle o envío de voluntarios falanxistas á fronte rusa. Esta proposta materializouse co envío dunha división, que pouco despois foi coñecida como «[[División Azul]]». Estaba integrada por voluntarios, mais comandada por oficiais profesionais, que combatían co uniforme alemán baixo o mando do xeneral pronazi Agustín Muñoz Grandes. Hitler aceptou a oferta. Porén, cando o ministro de Asuntos Exteriores alemán, von Ribbentrop, lle pediu ao seu homólogo español que o goberno de Franco lle declarase a [[guerra]] á [[URSS]], Serrano negouse por temor ás represalias británicas.{{Sfn|Preston|1998|p=545}} A finais de [[novembro]] de [[1941]] foi convidado a [[Berlín]], onde asinou a prórroga do [[Pacto Anticomintern|Pacto Antikomintern]] en representación de [[España franquista|España]].{{Sfn|Garriga|1986|p=129}} === Declive e caída en desgraza === A crise política de [[maio]] de [[1941]] causada pola desconfianza de Franco do falanxismo non derrubara a Serrano Suñer. Porén, supuxo unha importante perda de poder para o ''cuñadísimo''. Serrano pensou que ditos feitos non terían incidencia sobre o seu poder e que, malia a presenza de José Luís Arrese na secretaría xeral de Falanxe, el seguiría tendo preeminencia sobre o partido único, coma na época de Fernández-Cuesta.{{Sfn|Payne|1999|p=361}} Así, ao longo dese ano estivo a preparar e promover unha nova «Lei de Organización do Estado» que imitaba o sistema político da [[Italia fascista]]. Porén, para finais de [[1941]] a presión dos sectores militares e non falanxistas do réxime fixeron que Franco frease dito proxecto.{{Sfn|Gil Pecharromán|2008|p=60}} Durante o [[verán]] e o [[outono]] de 1941, os xenerais [[Monarquía constitucional|monárquicos]] apremaron a Franco para que Serrano Suñer fose relevado. En [[xaneiro]] de [[1942]] os xenerais monárquicos tentaron de novo derrubar ao ''Cuñadísimo'', probablemente inspirados pola embaixada británica, mais Franco non lle retirou o seu apoio.{{Sfn|Suárez Fernández|2011}} [[Ficheiro:Atoplmarefra1942.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Atoplmarefra1942.jpg/220px-Atoplmarefra1942.jpg|miniatura|Serrano Suñer co [[califa]] [[Marrocos|marroquí]] Muley Hassán, tras a súa chegada á [[Estación de Atocha]] en 1942]] Os reveses alemáns na [[Unión Soviética|URSS]] e a posterior entrada dos [[Estados Unidos de América|EUA]] na guerra comezaron a cambiar a evolución da contenda a prol do [[Aliados da segunda guerra mundial|bando aliado]]. Durante [[1942]] o poder de acción exterior de Serrano Suñer foi minguando cada vez máis.{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988|p=75}} A comezos de ano a Dirección Xeral de Marrocos e Colonias, até entón competencia do Ministerio de Exteriores, pasou a depender da Presidencia do Goberno (é dicir, do propio Franco). Pouco despois Serrano tamén se viu privado do seu principal colaborador no ministerio, Ximénez de Sandoval, quen fora destituído de todos os seus cargos tras un incidente entre falanxistas e monárquicos. Segundo Stanley G. Payne, o principal responsable da caída en desgraza de Ximénez de Sandoval foi o xefe do partido, Arrese. De feito, Arrese viña mantendo contacto regular con Hans Thomsen, o xefe do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|Partido nazi]] en España, e con Gardemann, o conselleiro da embaixada alemá en Madrid. Arrese mesmo os convenceu de que a caída de Serrano Suñer suporía implicitamente unha maior cooperación entre o [[franquismo]] e a [[Alemaña nazi]].{{Sfn|Delgado Gómez-Escalonilla|1988}} En clave interna, os incidentes entre falanxistas e outros grupos políticos da ditadura franquista, principalmente [[carlistas]] e monárquicos, multiplicáronse durante a [[primavera]] de [[1942]]. En ocasións mesmo chegaron ao uso de [[Arma de fogo|armas de fogo]] e multitudinarias pelexas rueiras. Durante aquel verán tamén se produciron numerosos enfrontamentos internos no falanxismo, principalmente entre os seguidores de Arrese e os de Serrano Suñer.{{Sfn|Heine|1983|p=258}} Nese contexto, o [[15 de agosto]] un grupo de falanxistas lanzou dúas granadas contra a xente que saía dunha misa presidida polo xeneral José Enrique Varela, ministro do Exército, na basílica de Begoña ([[Bilbao|Bilbo]]) polos carlistas caídos durante a Guerra Civil. Os altos mandos militares estaban liderados polo propio Varela e este, á súa vez, secundado polo xeneral Galarza, ministro da Gobernación. Consideraron o atentado como un «ataque ao Exército» por parte da Falanxe e esixiron a destitución de Serrano Suñer. Franco rexeitou castigar o partido e considerou as esixencias de ambos militares unha insubordinación ao seu poder. Ante iso, destituíu a Varela e Galarza e substituíunos por militares máis ''obedientes''. Porén, seguían a ser moitos os sectores que desexaban ver a Serrano fóra do goberno. O subsecretario de Presidencia, [[Luis Carrero Blanco]], recomendoulle a Franco prescindir de Serrano para evitar que o estamento militar puidese pensar que a Falanxe saíra vitoriosa dos cesamentos de cargos políticos tras o incidente de Begoña.{{Sfn|Fernández-Longoria|2004|p=264}} En [[setembro]] de [[1942]] Serrano Suñer foi apartado definitivamente do Ministerio de Asuntos Exteriores e da presidencia da Xunta Política de Falanxe. [[Adolf Hitler|Hitler]] celebrou a caída de Serrano, xa que segundo el puña «fin ao xogo de facerse pasar por amigo do Eixo mentres evitaba que España se unise á coalición».{{Sfn|Preston|1998|p=586; 588}} Non se nomeou sucesor para o posto da Xunta Política, pois Franco asumiu as súas funcións. Serrano Suñer non foi recompensado con ningún tipo de posto no Estado, polo que volveu exercer a súa profesión de [[avogado]]. Canto á relación entre as dúas familias, «volveuse friamente cortés» e [[Carmen Polo]] distanciouse da súa irmá ''Zita'', esposa de Serrano Suñer.{{Sfn|Suárez Fernández|2011|p=223-224}} === Vida posterior === Tras o fin da [[Segunda guerra mundial|Segunda Guerra Mundial]], chegou a modificar a súa posición políticas e envioulle unha carta a Franco, recibida por este o 3 de setembro de 1945, na que lle recomendaba a formación dun goberno de transición con intelectuais liberais «non vermellos» no exilio. Malia a súa saída do goberno, mantivo os cargos de procurador nas Cortes franquistas e de conselleiro nacional até 1967.{{Sfnm|Payne|1999|Tusell|2003}} En [[1949]] patrocinou a visita do líder fascista británico Oswald Mosley a España, e levouno a ver a tumba de [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonio]]. En [[1961]] Serrano Suñer foi o principal apoio do xeneral francés Raoul Salan durante a estadía deste último en España e preparou o seu traslado a [[Alxeria]] para levar a cabo o chamado «Putsch de Alxer» en [[abril]] contra o presidente francés [[Charles de Gaulle|Charles De Gaulle]]. Nesas datas Serrano tamén actuou como enlace entre Raoul Salan e o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar|Oliveira Salazar]], quen apoiaba con entusiasmo as intencións golpistas de Salan.{{Sfn|Macklin|2007}} En [[decembro]] de [[1971]] sufriu un gravísimo accidente de [[Cinexética|caza]], mais puido recuperarse satisfactoriamente.<ref>{{Cita novas|título=Grave accidente de caza de don José Serrano Suñer|url=http://hemeroteca-paginas.lavanguardia.com/LVE07/HEM/1971/12/17/LVG19711217-011.pdf|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=17 de decembro de 1971|xornal=La Vanguardia|páxina=11|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Os últimos anos da ditadura marcaron distancias co Réxime, malia manter reticencias a volver á democracia, polo menos como en 1936. Consideraba que o desenvolvemento político avanzaba con lentitude e á vez preconizaba que cumpría canalizalo e dirixilo. Nas súas memorias, publicadas en [[1977]], afondou na crítica ao franquismo e chegou a caracterizar con franqueza a represión da posguerra como «xustiza ao revés».<ref>{{Cita novas|título=Las "Memorias", de Ramón Serrano Suñer|url=https://elpais.com/diario/1977/07/08/cultura/237160801_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=8 de xullo de 1977|apelidos=Serrano Suñer|nome=Ramón|xornal=El País|lingua=es}}</ref> O [[1 de setembro]] de [[2003]], tras pasar os últimos anos afectado dunha [[doenza]] respiratoria, faleceu aos 101 anos en [[Madrid]]. Era o último dirixente principal con vida da Guerra Civil.<ref name=":0">{{Cita novas|título=Fallece a los 101 años Serrano Suñer, ministro de varias carteras durante la dictadura franquista|url=http://elpais.com/elpais/2003/09/01/actualidad/1062404224_850215.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=1 de setembro de 2003|xornal=El País|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref><ref name=":1">{{Cita novas|título=Fallece Ramón Serrano Súñer, el ministro de Interior y de Asuntos Exteriores de Franco|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2003/09/01/espana/1062432517.html|data-acceso=25 de xullo de 2022|data-publicación=2 de setembro de 2003|xornal=El Mundo|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> == Imputación errónea póstuma == Serrano Suñer foi un dos trinta e cinco altos cargos do franquismo imputados en [[outubro]] de [[2008]] pola [[Audiencia Nacional de España|Audiencia Nacional]] no sumario instruído por [[Baltasar Garzón]]. Pesaban sobre el os [[Delito|delitos]] de detención ilegal e [[Crime de lesa humanidade|crimes de lesa humanidade]] cometidos durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil Española]] e o primeiro [[franquismo]]. Porén, non foi procesado ao comprobarse o seu pasamento, sucedido cinco anos antes da imputación.<ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|título=Auto do 16 de outubro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 005 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121024031820/http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200810/16/espana/20081016elpepunac_4_Pes_PDF.doc|lingua=es|dataarquivo=24 de outubro de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.elpais.com/elpaismedia/ultimahora/media/200811/18/espana/20081118elpepunac_1_Pes_PDF.doc|título=Auto do 18 de novembro de 2008 do Xulgado Central de Instrución nº 5 da Audiencia Nacional|data-acceso=1 de agosto de 2022|lingua=es|dataarquivo=5 de setembro de 2015}}</ref><ref>{{Cita novas|título=Garzón reparte la causa del franquismo|url=https://elpais.com/diario/2008/11/19/espana/1227049202_850215.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Yoldi|nome=José|data-publicación=19 de novembro de 2008|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> Pola instrución desta causa o xuíz Garzón foi acusado de [[prevaricación]], xulgado e posteriormente absolto polo [[Tribunal Supremo de España|Tribunal Supremo]], que ditaminou non obstante que dita instrución fora un erro.<ref>{{Cita novas|nome=José|apelidos=Yoldi|título=El Supremo considera que Garzón erró, pero no prevaricó, y lo absuelve|url=http://politica.elpais.com/politica/2012/02/27/actualidad/1330340276_898741.html|data-acceso=7 de setembro de 2013|apelidos2=Martínez Lázaro|nome2=Julio|data-publicación=27 de febreiro de 2012|xornal=[[El País]]|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}}</ref> Posteriormente o xuíz foi inhabilitado e expulsado da carreira xudicial polas escoitas do [[caso Gürtel]].<ref>{{Cita novas|título=Garzón dice adiós a la carrera judicial al ser condenado a 11 años de inhabilitación|url=https://elpais.com/politica/2012/01/23/actualidad/1327315561_578421.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|data-publicación=10 de febreiro de 2012|apelidos=Martínez Lázaro|nome=Julio|xornal=El País|lugar-publicación=Madrid|lingua=es}}</ref> == Familia == Tivo seis fillos coa súa esposa Ramona ''Zita'' Polo, irmá de Carmen Polo, cinco homes e unha muller.&nbsp;<ref>{{Cita novas|título=Los herederos de Serrano Suñer, tensos ante el estreno de la serie|url=https://www.elmundo.es/loc/2016/10/29/58133bcee5fdeae0388b45a2.html|data-acceso=1 de agosto de 2022|apelidos=Pina|nome=Marina|data-publicación=29 de outubro de 2016|xornal=[[El Mundo]]|lingua=es}}</ref> * Fernando, quen chegou a ser director de Fomento de Construcciones y Contratas (FCC)&nbsp; * José, casado con&nbsp;Christa von Cramer-Klet.&nbsp;Finado en 2013 * Ramón, casado con Genoveva de Hoyos y Martínez de Irujo * Pilar, casada con&nbsp;Carlos Muguiro Ybarra * Francisco&nbsp; * Jaime O [[29 de agosto]] de [[1942]] naceu a súa filla Carmen Díez de Rivera, a quen nunca recoñeceu. Foi froito dunha relación extramatrimonial con [[Sonsoles de Icaza|María Sonsoles de Icaza y de León]], esposa de Francisco de Paula Díez de Rivera y Casares, marqués de Llanzol. == Obras == * ''Entre Hendaya y Gibraltar''. Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas (1947) * ''Ensayos al viento''. Madrid: Cultura Hispánica. Prólogo de Azorín (1969) * ''Entre el silencio y la propaganda, la Historia como fue. Memorias''. Barcelona: Planeta (1977) * ''De anteayer y de hoy''. Barcelona: Plaza y Janés (1981) * ''Dictámenes y recursos de casación civil''. Madrid: Edersa (1985) * ''Política de España, 1936-1975''. Madrid: Editorial Complutense (1995) == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{Galicitas|Ramón Serrano Suñer}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|url=http://ccec.revues.org/4412|título=España y el golpe de estado contra De Gaulle|nome=Karima|apelidos=Aït Yahia|ISSN=1957-7761|data=2013|revista=Cahiers de civilisation espagnole contemporaine|número=10}} * {{Cita libro|apelidos=Álvarez Chillida|nome=Gonzalo|título=El antisemitismo en España|ano=2010|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|lugar=Madrid|ISBN=9788495379498|edición=2ª|lingua=es|ref=harv}} * {{Cita libro|apelidos=Álvarez Fernández|nome=José Ignacio|título=Memoria y trauma en los testimonios de la represión franquista|ano=1977|editorial=Anthropos Editorial|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7658-810-9|lingua=es|ref=harv}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Bachoud}}|nome=Andrée|apelidos2={{versaleta|Pons Irazazábal}}|nome2=María|título=Franco|ano=2000|editorial=Editorial Crítica|lugar=Barcelona|edición=1ª|ISBN=978-84-306-0444-9|serie=Crítica contrastes|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Wayne H.|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|título=Spaniards and Nazi Germany: Collaboration in the New Order|ano=2000|editorial=University of Missouri Press|ISBN=9780826213006|lugar=Missouri|data=30 de novembro de 2000|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Bowen}}|nome=Wayne H.|título=Spain During World War II|editorial=University of Missouri|ISBN=9780826216588|data=1 de xullo de 2006|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Cabanellas}}|nome=Guillermo|título=Cuatro generales 2. La lucha por el poder|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432056277|data=1 de xaneiro de 1977|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Gabriel|apelidos={{Versaleta|Cardona}}|título=El 18 de julio: la sublevación paso a paso|ano=2005|editorial=Arlanza|ISBN=84-96507-08-4|lugar=Madrid|lingua=es|serie=La Guerra Civil española}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Casanova}}|nome=Julián|título=República y Guerra Civil|editorial=Crítica|lugar=Barcelona|ISBN=9788498927528|serie=Historia de España, nº 8|lingua=es|data=2 de outubro de 2014}} * {{Cita publicación periódica|url=https://repositorium.sdum.uminho.pt/bitstream/1822/23215/1/VozesDiscursosIdentidadesConflito-XII%20Encontros.pdf|título=“Lost in Transition”: La experiencia española. Una visión desde el Derecho|nome=Javier|editorial=[[Universidade do Minho]]; Edições Húmus|páxinas=101-131|ISBN=9789898139993|apelidos={{Versaleta|Chinchón Álvarez}}|data=2011|revista=XII Colóquio de Outono. Vozes, Discursos e Identidades em Conflito|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Stuart|apelidos={{versaleta|Christie}}|título=General Franco Made Me A Terrorist. The Christie File: part 2. 1964-1967|editorial=ChristieBooks|data=1 de setembro de 2003|ASIN=B007MEMGP4|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Coverdale}}|nome=John F.|título=Italian Intervention in the Spanish Civil War|editorial=New Publisher|ISBN=9780691644660|data=3 de febreiro de 2021|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|De Antón}}|nome=Julio|título=Historia de la policía española|editorial=Julio de Antón|ISBN=9788493149000|lugar=Madrid|data=22 de maio de 2000|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Lorenzo|título=Diplomacia franquista y política cultural hacia Iberoamérica (1939-1953)|editorial=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|ISBN=9788400068929|lugar=Madrid|apelidos={{Versaleta|Delgado Gómez-Escalonilla}}|data=1 de xaneiro de 1988|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Domínguez Arribas}}|nome=Javier|título=El enemigo judeo-masónico en la propaganda franquista (1936-1945)|ano=2009|editorial=Marcial Pons, Ediciones de Historia|ISBN=9788496467989|lingua=es|lugar=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Dwork}}|nome=Deborah|apelidos2={{Versaleta|van Pelt}}|nome2=Robert Jan|título=Holocausto. Una historia|editorial=Algaba Ediciones|lugar=Madrid|ISBN=9788496107205|data=14 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=Las fuentes orales y la historiografía del fascismo español|páxinas=65-79|ISSN=0044-5517|nome=Sheelagh|apelidos={{Versaleta|Elwood}}|url=http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/58/3ellwood.pdf|editorial=Institución Fernando el Católico|data=1987|revista=Revista de historia Jerónimo Zurita|número=56|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Tomás|apelidos={{versaleta|Fernández García}}|nome2=Agustín|apelidos2={{versaleta|García Rico}}|título=Medios de comunicación, sociedad y educación|lugar=Cuenca|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|ISBN=9788484270768|data=27 de marzo de 2002|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|título=La diplomacia británica y la caída de Serrano Suñer|nome=Miguel|apelidos={{Versaleta|Fernández-Longoria}}|ISSN=1130-0124|número=16|páxinas=253-268|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110705175902/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerieV-E8AC5085-B6DA-04A9-9536-241F8DE8A99C/PDF|dataarquivo=5 de julio de 2011|data=2004|revista=Revista Espacio-Tiempo y Forma, serie V, Historia Contemporánea|lingua=es|lugar-publicación=Madrid}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Fernández Santander}}|nome=Carlos|título=El General Franco: Un dictador en un tiempo de infamia|lugar=Barcelona|editorial=Editorial Crítica|edición=1ª|ISBN=9788484326908|data=6 de outubro de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Figallo}}|nome=Beatriz J.|título=La Argentina ante la Guerra Civil Española: el asilo diplomático y el asilo naval|ano=1996|editorial=Instituto de Historia, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Pontificia Universidad Católica Argentina|ISBN=9789508440488}} * {{Cita libro|nome=Ferran|título=Fascismo en España: ensayos sobre los orígenes sociales y culturales del franquismo|editorial=El Viejo Topo|ISBN=9788496356320|nome2=Francisco|apelidos={{versaleta|Gallego}}|apelidos2={{versaleta|Morente}}|data=1 de xuño de 2005|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|García Lahiguera}}|nome=Fernando|título=Ramón Serrano Súñer: un documento para la historia|editorial=Argos Vergara|lugar=Barcelona|ISBN=9788471786791|data=1 de xaneiro de 1983|serie=Colección Primera Plana, nº 35|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Garriga}}|nome=Ramón|título=Franco-Serrano Suñer: Un drama político|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788432043819|data=1 de setembro de 1986|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Julio|apelidos={{versaleta|Gil Pecharromán}}|título=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975)|ano=2008|editorial=Temas de Hoy|ISBN=9788484606932|lugar=Madrid|edición=1ª|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Gil Pecharromán}}|nome=Julio|título=El Movimiento Nacional (1937-1977)|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408121381|data=7 de novembro de 2013|serie=España Escrita|lingua=es}} * {{Cita publicación periódica|ISSN=2254-6901|número=1|páxinas=247-270|título=Las primeras Cortes del Franquismo, 1942-1967: una dócil cámara para la dictadura|nome=Miguel Ángel|lugar=Ciudad Real|apelidos={{Versaleta|Giménez Martínez}}|url=http://www.vinculosdehistoria.com/index.php/vinculos/article/view/16/43|editorial=Universidad de Castilla-La Mancha|data=2012|revista=Vínculos de Historia|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Hartmut|apelidos={{versaleta|Heine}}|título=La oposición política al franquismo|editorial=Crítica|ISBN=9788474231984|lugar=Barcelona|data=1 de marzo de 1983|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Sid|apelidos={{Versaleta|Lowe}}|título=Catholicism, War and the Foundation of Francoism: The Juventud de Acción Popular in Spain, 1931-1939|editorial=Sussex Academic Press|lugar=Brighton y Portland|ISBN=9781845193737|data=8 de outubro de 2010|lingua=en}} * {{Cita libro|nome=Graham|apelidos={{Versaleta|Macklin}}|título=Very Deeply Dyed in Black: Sir Oswald Mosley and the Resurrection of British Fascism After 1945|editorial=I.B.Tauris|lingua=en|ISBN=9781845112844|data=23 de febreiro de 2007|lugar=Londres e Nova York}} * {{Cita publicación periódica|nome=Antonio|apelidos={{Versaleta|Marquina Barrio}}|número=2|páxinas=145-167|título=La Etapa de Ramón Serrano Súñer en el Ministerio de Asuntos Exteriores|lugar=Madrid|editorial=Universidad Nacional de Educación a Distancia|url=http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|ISSN=1130-0124|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20111002111117/http://62.204.194.45:8080/fedora/get/bibliuned:ETFSerie5-F260CD5C-3406-792A-ECD0-2F4921821D0A/PDF|dataarquivo=2 de outubro de 2011|data=1989|revista=Espacio, Tiempo y Forma. Serie V: Historia Contemporánea}} * {{Cita libro|nome=Ignacio|apelidos={{versaleta|Merino}}|url=http://books.google.es/books?id=PLAr1ntVUHAC&pg=PA154&lpg=PA154&dq=%22Juan+Bautista+Aznar%22&source=bl&ots=EvDQ_JFEfs&sig=88LA7JdziCREEg2rF8HU19vtRs0&hl=es&sa=X&ei=LcV_UNbdIpDjtQalyoGIBw&ved=0CF8Q6AEwCA#v=onepage&q=%22Juan%20Bautista%20Aznar%22&f=false|título=Serrano Suñer: Conciencia y poder|editorial=Algaba|lugar=Madrid|ISBN=9788496107229|data=1 de maio de 2004|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montero}}|nome=José R.|título=La CEDA. El catolicismo social y político en la II República|editorial=Ediciones de la Revista de Trabajo|ISBN=9788474340297|volume=II|lingua=es|data=1 de xaneiro de 1977|serie=Historia}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Montoliú Camps}}|nome=Pedro|título=Madrid en la posguerra, 1939-1946: los años de la represión|editorial=Ediciones La Librería|lugar=Madrid|ISBN=9788498734485|data=17 de marzo de 2021|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Enrique|apelidos={{versaleta|Moradiellos}}|título=La España de Franco (1939-1975). Política y sociedad|editorial=Síntesis|ISBN=9788477387404|lugar=Madrid|data=1 de setembro de 2000|serie=Historia de España, 3er milenio, nº33|lingua=es}} * {{Cita libro|título=Fascism in Spain, 1923–1977|nome=Stanley G.|apelidos={{Versaleta|Payne}}|ligazónautor=Stanley G. Payne|editorial=University of Wisconsin Press|lugar=Madison|ISBN=9780299165642|data=10 de xaneiro de 2000|edición=1ª|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Pike}}|nome=David Wingeate|título=Franco and the Axis Stigma|editorial=AIAA|ISBN=9780230202894|data=15 de xullo de 2008|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Preston}}|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=Franco: Caudillo de España|títulotrad=Franco. A Biography|editorial=Debate|lugar=Barcelona|ISBN=9788499925684|data=12 de novembro de 2015|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston|título=El Holocausto Español. Odio y Exterminio en la Guerra Civil y después|editorial=Debate|lugar=Barcelona|apelidos={{Versaleta|Preston}}|ISBN=9788483068526|lingua=es|outros=Traducido por Catalina Martínez Muñoz e Eugenia Vázquez Nacarino|data=5 de abril de 2011|edición=5ª|títulotrad=The Spanish Holocaust}} * {{Cita libro|apelidos={{Versaleta|Redondo}}|nome=Gonzalo|título=Historia de la Iglesia en España, 1931-1939: La Guerra Civil|editorial=Rialp|lugar=Madrid|ano=1993|ISBN=9788432130168|volume=2|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Ramón|apelidos={{versaleta|Reig García}}|título=La comunicación en Andalucía: Historia, estructura y nuevas tecnologías|lugar=Sevilla|editorial=Fundación Centro de Estudios Andaluces|ISBN=9788493907808|data=30 de xuño de 2011|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Alberto|título=Violencia y Terror|ano=1991|editorial=Akal|ISBN=9788476006931|lugar=Madrid|apelidos={{versaleta|Reig Tapia}}|serie=AKAL Universitaria|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Filipe|apelidos={{versaleta|Ribeiro de Meneses}}|título=Salazar: A Political Biography|editorial=Enigma Books|ISBN=9781929631902|data=15 de xuño de 2010|edición=1ª|lingua=en|títulotrad=Salazar: Uma Biografia Política}} * {{Cita libro|nome=José Luis|apelidos={{versaleta|Rodríguez Jiménez}}|título=Los esclavos españoles de Hitler|editorial=Planeta|lugar=Barcelona|ISBN=9788408042112|data=11 de febreiro de 2002|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Rojas}}|nome=Carlos|título=Diez crisis del franquismo|editorial=La Esfera de los Libros|ISBN=9788497341387|data=21 de outubro de 2003|lingua=es}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=The Spanish Civil War: Origins, Course and Outcomes|editorial=Palgrave Macmillan|ISBN=9780333754368|data=5 de novembro de 2005|lingua=en}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Romero Salvadó}}|nome=Francisco J.|título=Historical Dictionary of the Spanish Civil War|editorial=Scarecrow Press|ISBN=9780810857841|data=14 de marzo de 2013|lingua=en|serie=Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest}} * {{Cita libro|apelidos={{versaleta|Sánchez Recio}}|nome=Glicerio|título=El primer franquismo, 1936-1959|ano=1999|editorial=Marcial Pons|ISBN=9788472486355|lingua=es}} * {{Cita libro|nome=Luis|apelidos=Suárez Fernández|título=Franco. Los años decisivos. 1931-1945|editorial=Ariel|ISBN=9788434413320|lugar=Barcelona|lingua=es|data=15 de marzo de 2005|ref=harv|ligazónautor=Luis Suárez Fernández}} * {{Cita libro|nome=Hugh|ligazónautor=Hugh Thomas|título=Historia de la Guerra Civil Española|ano=1962|editorial=Editions Ruedo Ibérico|lugar=París|apelidos=Thomas|ASIN=B00CVXZFJK|lingua=es|ref=harv}} * {{Cita libro|apelidos=Tuñón de Lara|nome=Manuel|título=La España del siglo XX|volume=I|edición=1ª|editorial=Akal|lugar=Madrid|ISBN=9788446011057|data=28 de xuño de 2000|lingua=es|ref=harv|ligazónautor=Manuel Tuñón de Lara}} * {{Cita publicación periódica|apelidos=Tusell|nome=Javier|título=Serrano Suñer, tragedia personal y fascismo político|data=2 de setembro de 2003|url=http://elpais.com/diario/2003/09/02/espana/1062453628_850215.html|revista=El País|ligazónautor=Javier Tusell}} {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Serrano Suñer, Ramón}} [[Categoría:Nados en Cartaxena]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Ministros do franquismo]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Nados en 1901]] [[Categoría:Finados en 2003]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Central de Madrid]] [[Categoría:Avogados de España]] 9c2tw4fxh1pz69ke24l03dbruo17dj1 0 571411 6149394 2022-08-03T10:57:53Z Adorian 5132 Redirixida cara a "[[ABA Liga 2]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[ABA Liga 2]] lniv48r0i2nb8meo9dxwenkzk7des1a 0 571412 6149421 2022-08-03T11:06:18Z Adorian 5132 Adorian moveu a páxina "[[Dražen Petrović Basketball Hall]]" a "[[Košarkaški centar Dražen Petrović]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Košarkaški centar Dražen Petrović]] tobrlev8ncdqpk1eof02l4s6iur2pwv 1 571413 6149423 2022-08-03T11:06:18Z Adorian 5132 Adorian moveu a páxina "[[Conversa:Dražen Petrović Basketball Hall]]" a "[[Conversa:Košarkaški centar Dražen Petrović]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Conversa:Košarkaški centar Dražen Petrović]] 9zqcrsa6zt64ih4ybhnkb5ak8ckkudp 0 571414 6149429 2022-08-03T11:08:34Z Adorian 5132 Redirixida cara a "[[Hala Aleksandar Nikolić]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Hala Aleksandar Nikolić]] 441b0i0qpn11o4l14u0qh2ry9z0athm 0 571415 6149456 2022-08-03T11:32:44Z Miguelferig 27155 traducido de en:Signature tagged mutagenesis wikitext text/x-wiki {{en tradución}} A '''mutaxénese etiquetada con sinatura''' (''signature-tagged mutagenesis'', STM) é unha técnica [[xenética]] utilizada para estudar a función dos [[xene]]. Nesta técnica insírese no xenoma un transposón que contén unha secuencia "etiqueta" que o identifica. Os recents avances en [[secuenciación do xenoma]] permitiron catalogar unha gran variedade de [[xenoma]]s de organismos, pero a función dos xenes que conteñen aínda é en gran parte descoñecida. Usando esta técnica, a funció dun produto dun determinado xene pode inferirse ao desactivalo e observar o efecto sobre o organismo. O uso orixinal e máis común da STM é descubrir que xenes dun [[patóxeno]] está implicados na súa [[virulencia]] na célula [[hóspede]], para axudar ao desenvolvemento de novas terapias médicas e fármacos. == Premisa básica == <!.. The gene in question is inactivated by [[Insertion (genetics)|insertional]] [[mutation]]; a [[transposon]] is used which inserts itself into the gene sequence. When that gene is [[Transcription (genetics)|transcribed]] and [[Translation (biology)|translated]] into a protein, the insertion of the transposon affects the protein structure and (in theory) prevents it from functioning. In STM, mutants are created by random transposon insertion and each transposon contains a different 'tag' sequence that uniquely identifies it. If an insertional mutant bacterium exhibits a [[phenotype]] of interest, such as susceptibility to an [[Antibiotics|antibiotic]] it was previously [[Antibiotic resistance|resistant]] to, its genome can be sequenced and searched (using a computer) for any of the tags used in the experiment. When a tag is located, the gene that it disrupts is also thus located (it will reside somewhere between a start and stop [[codon]] which mark the boundaries of the gene). STM can be used to discover which genes are critical to a pathogen's virulence by injecting a 'pool' of different random mutants into an [[animal model]] (e.g. a mouse infection model) and observing which of the mutants survive and proliferate in the host. Those mutant pathogens that ''don't'' survive in the host must have an inactivated gene, required for virulence. Hence, this is an example of a negative selection method. == Notas == *{{cite journal |vauthors=Saenz HL, Dehio C |title=Signature-tagged mutagenesis: technical advances in a negative selection method for virulence gene identification |journal=Curr. Opin. Microbiol. |volume=8 |issue=5 |pages=612–9 |date=outubro de 2005 |pmid=16126452 |doi=10.1016/j.mib.2005.08.013 }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Mutaxénese insercional]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] {{bioloxía en progreso}} sf4w94vv3jua7hvt4xlph4jtkpfbk7a 6149465 6149456 2022-08-03T11:39:54Z Miguelferig 27155 /* Premisa básica */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} A '''mutaxénese etiquetada con sinatura''' (''signature-tagged mutagenesis'', STM) é unha técnica [[xenética]] utilizada para estudar a función dos [[xene]]. Nesta técnica insírese no xenoma un transposón que contén unha secuencia "etiqueta" que o identifica. Os recents avances en [[secuenciación do xenoma]] permitiron catalogar unha gran variedade de [[xenoma]]s de organismos, pero a función dos xenes que conteñen aínda é en gran parte descoñecida. Usando esta técnica, a funció dun produto dun determinado xene pode inferirse ao desactivalo e observar o efecto sobre o organismo. O uso orixinal e máis común da STM é descubrir que xenes dun [[patóxeno]] está implicados na súa [[virulencia]] na célula [[hóspede]], para axudar ao desenvolvemento de novas terapias médicas e fármacos. == Premisa básica == <!.. The gene in question is inactivated by [[Insertion (genetics)|insertional]] [[mutation]]; a [[transposon]] is used which inserts itself into the gene sequence. When that gene is [[Transcription (genetics)|transcribed]] and [[Translation (biology)|translated]] into a protein, the insertion of the transposon affects the protein structure and (in theory) prevents it from functioning. In STM, mutants are created by random transposon insertion and each transposon contains a different 'tag' sequence that uniquely identifies it. If an insertional mutant bacterium exhibits a [[phenotype]] of interest, such as susceptibility to an [[Antibiotics|antibiotic]] it was previously [[Antibiotic resistance|resistant]] to, its genome can be sequenced and searched (using a computer) for any of the tags used in the experiment. When a tag is located, the gene that it disrupts is also thus located (it will reside somewhere between a start and stop [[codon]] which mark the boundaries of the gene). A STM pode utilizarse pars descubrir que xenes son críticos para a virulencia dun patóxeno inxectando un conxunto de diferentes mutantes aleatorios nun [[animal modelo]] (por exemplo, un modelo de infección en rato) e observar cales dos mutantes sobreviven e proliferan no hóspede. Eses mutantes patóxenos que ''non'' sobreviven no hóspede deben ter un xene inactivado, que cómpre para a virulencia. Por tanto, este é un exemplo de método de selección negativa. == Notas == *{{cite journal |vauthors=Saenz HL, Dehio C |title=Signature-tagged mutagenesis: technical advances in a negative selection method for virulence gene identification |journal=Curr. Opin. Microbiol. |volume=8 |issue=5 |pages=612–9 |date=outubro de 2005 |pmid=16126452 |doi=10.1016/j.mib.2005.08.013 }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Mutaxénese insercional]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] {{bioloxía en progreso}} 91wohn59ajdxtviv117bvnbreanst5e 6149466 6149465 2022-08-03T11:48:49Z Miguelferig 27155 /* Premisa básica */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} A '''mutaxénese etiquetada con sinatura''' (''signature-tagged mutagenesis'', STM) é unha técnica [[xenética]] utilizada para estudar a función dos [[xene]]. Nesta técnica insírese no xenoma un transposón que contén unha secuencia "etiqueta" que o identifica. Os recents avances en [[secuenciación do xenoma]] permitiron catalogar unha gran variedade de [[xenoma]]s de organismos, pero a función dos xenes que conteñen aínda é en gran parte descoñecida. Usando esta técnica, a funció dun produto dun determinado xene pode inferirse ao desactivalo e observar o efecto sobre o organismo. O uso orixinal e máis común da STM é descubrir que xenes dun [[patóxeno]] está implicados na súa [[virulencia]] na célula [[hóspede]], para axudar ao desenvolvemento de novas terapias médicas e fármacos. == Premisa básica == O xene en cuestión é inactivado por medio dunha [[mutación insercional]]. Utilízase un [[transposón]] que se autoinsire na secuencia do xene. Cando ese xene se [[Transcrición (xenética)|transcribe]] e [[Tradución de proteínas|traduce]] a [[proteína]]s, a inserción do transposón afecta a estrutura das proteínas e (en teoría) impide o seu funcionamento. Na STM, os mutantes créanse pola inserció aleatoria dun [[transposón]] e cada transposón contén unha secuencia "etiqueta" (''tag'') exclusiva que o indentifica. Se unha bacteria mutante insercional mostra un [[fenotipo]] de interese, como a susceptibilidade a un [[antibiótico]] ao que anteriormente era [[resistencia a antibióticos|resistente]], o seu xenoma pode ser secuenciado e poden buscarse (usando un computador) as etiquetas usadas no experimento. Cando se localiza unha etiqueta, o xene que foi alterado queda tamén localizado (atoparase nalgún lugar entre un [[codón de inicio]] e de [[codón de stop|parada]] que marcan os límites dun xene). A STM pode utilizarse pars descubrir que xenes son críticos para a virulencia dun patóxeno inxectando un conxunto de diferentes mutantes aleatorios nun [[animal modelo]] (por exemplo, un modelo de infección en rato) e observar cales dos mutantes sobreviven e proliferan no hóspede. Eses mutantes patóxenos que ''non'' sobreviven no hóspede deben ter un xene inactivado, que cómpre para a virulencia. Por tanto, este é un exemplo de método de selección negativa. == Notas == *{{cite journal |vauthors=Saenz HL, Dehio C |title=Signature-tagged mutagenesis: technical advances in a negative selection method for virulence gene identification |journal=Curr. Opin. Microbiol. |volume=8 |issue=5 |pages=612–9 |date=outubro de 2005 |pmid=16126452 |doi=10.1016/j.mib.2005.08.013 }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Mutaxénese insercional]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] {{bioloxía en progreso}} 8rfqud06ov7a2er5esy3fh8dd6323n6 6149467 6149466 2022-08-03T11:50:05Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} A '''mutaxénese etiquetada con sinatura''' (''signature-tagged mutagenesis'', STM) é unha técnica [[xenética]] utilizada para estudar a función dos [[xene]]s. Nesta técnica insírese no xenoma un transposón que contén unha secuencia "etiqueta" que o identifica. Os recents avances en [[secuenciación do xenoma]] permitiron catalogar unha gran variedade de [[xenoma]]s de organismos, pero a función dos xenes que conteñen aínda é en gran parte descoñecida. Usando esta técnica, a funció dun produto dun determinado xene pode inferirse ao desactivalo e observar o efecto sobre o organismo. O uso orixinal e máis común da STM é descubrir que xenes dun [[patóxeno]] está implicados na súa [[virulencia]] na célula [[hóspede]], para axudar ao desenvolvemento de novas terapias médicas e fármacos. == Premisa básica == O xene en cuestión é inactivado por medio dunha [[mutación insercional]]. Utilízase un [[transposón]] que se autoinsire na secuencia do xene. Cando ese xene se [[Transcrición (xenética)|transcribe]] e [[Tradución de proteínas|traduce]] a [[proteína]]s, a inserción do transposón afecta a estrutura das proteínas e (en teoría) impide o seu funcionamento. Na STM, os mutantes créanse pola inserció aleatoria dun [[transposón]] e cada transposón contén unha secuencia "etiqueta" (''tag'') exclusiva que o indentifica. Se unha bacteria mutante insercional mostra un [[fenotipo]] de interese, como a susceptibilidade a un [[antibiótico]] ao que anteriormente era [[resistencia a antibióticos|resistente]], o seu xenoma pode ser secuenciado e poden buscarse (usando un computador) as etiquetas usadas no experimento. Cando se localiza unha etiqueta, o xene que foi alterado queda tamén localizado (atoparase nalgún lugar entre un [[codón de inicio]] e de [[codón de stop|parada]] que marcan os límites dun xene). A STM pode utilizarse pars descubrir que xenes son críticos para a virulencia dun patóxeno inxectando un conxunto de diferentes mutantes aleatorios nun [[animal modelo]] (por exemplo, un modelo de infección en rato) e observar cales dos mutantes sobreviven e proliferan no hóspede. Eses mutantes patóxenos que ''non'' sobreviven no hóspede deben ter un xene inactivado, que cómpre para a virulencia. Por tanto, este é un exemplo de método de selección negativa. == Notas == *{{cite journal |vauthors=Saenz HL, Dehio C |title=Signature-tagged mutagenesis: technical advances in a negative selection method for virulence gene identification |journal=Curr. Opin. Microbiol. |volume=8 |issue=5 |pages=612–9 |date=outubro de 2005 |pmid=16126452 |doi=10.1016/j.mib.2005.08.013 }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Mutaxénese insercional]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] {{bioloxía en progreso}} 44b6786d8ogp5ysd9v1q89fsm1y1e2n 6149468 6149467 2022-08-03T11:52:55Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} A '''mutaxénese etiquetada con sinatura''' (''signature-tagged mutagenesis'', STM) é unha técnica [[xenética]] utilizada para estudar a función dos [[xene]]s. Nesta técnica insírese no xenoma un transposón que contén unha secuencia "etiqueta" que o identifica. Os recentes avances en [[secuenciación do xenoma]] permitiron catalogar unha gran variedade de [[xenoma]]s de organismos, pero a función dos xenes que conteñen aínda é en gran parte descoñecida. Usando esta técnica, a función dun produto dun determinado xene pode inferirse ao desactivalo e observar o efecto sobre o organismo. O uso orixinal e máis común da STM é descubrir que xenes dun [[patóxeno]] están implicados na súa [[virulencia]] na célula [[hóspede]], para axudar ao desenvolvemento de novas terapias médicas e fármacos. == Premisa básica == O xene en cuestión é inactivado por medio dunha [[mutación insercional]]. Utilízase un [[transposón]] que se autoinsire na secuencia do xene. Cando ese xene se [[Transcrición (xenética)|transcribe]] e [[Tradución de proteínas|traduce]] a [[proteína]]s, a inserción do transposón afecta a estrutura das proteínas e (en teoría) impide o seu funcionamento. Na STM, os mutantes créanse pola inserció aleatoria dun [[transposón]] e cada transposón contén unha secuencia "etiqueta" (''tag'') exclusiva que o indentifica. Se unha bacteria mutante insercional mostra un [[fenotipo]] de interese, como a susceptibilidade a un [[antibiótico]] ao que anteriormente era [[resistencia a antibióticos|resistente]], o seu xenoma pode ser secuenciado e poden buscarse (usando un computador) as etiquetas usadas no experimento. Cando se localiza unha etiqueta, o xene que foi alterado queda tamén localizado (atoparase nalgún lugar entre un [[codón de inicio]] e de [[codón de stop|parada]] que marcan os límites dun xene). A STM pode utilizarse pars descubrir que xenes son críticos para a virulencia dun patóxeno inxectando un conxunto de diferentes mutantes aleatorios nun [[animal modelo]] (por exemplo, un modelo de infección en rato) e observar cales dos mutantes sobreviven e proliferan no hóspede. Eses mutantes patóxenos que ''non'' sobreviven no hóspede deben ter un xene inactivado, que cómpre para a virulencia. Por tanto, este é un exemplo de método de selección negativa. == Notas == *{{cite journal |vauthors=Saenz HL, Dehio C |title=Signature-tagged mutagenesis: technical advances in a negative selection method for virulence gene identification |journal=Curr. Opin. Microbiol. |volume=8 |issue=5 |pages=612–9 |date=outubro de 2005 |pmid=16126452 |doi=10.1016/j.mib.2005.08.013 }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Mutaxénese insercional]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] {{bioloxía en progreso}} ngokg4kg1dicy4dwfgmwbgtar2jyuw6 6149469 6149468 2022-08-03T11:53:36Z Miguelferig 27155 /* Premisa básica */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} A '''mutaxénese etiquetada con sinatura''' (''signature-tagged mutagenesis'', STM) é unha técnica [[xenética]] utilizada para estudar a función dos [[xene]]s. Nesta técnica insírese no xenoma un transposón que contén unha secuencia "etiqueta" que o identifica. Os recentes avances en [[secuenciación do xenoma]] permitiron catalogar unha gran variedade de [[xenoma]]s de organismos, pero a función dos xenes que conteñen aínda é en gran parte descoñecida. Usando esta técnica, a función dun produto dun determinado xene pode inferirse ao desactivalo e observar o efecto sobre o organismo. O uso orixinal e máis común da STM é descubrir que xenes dun [[patóxeno]] están implicados na súa [[virulencia]] na célula [[hóspede]], para axudar ao desenvolvemento de novas terapias médicas e fármacos. == Premisa básica == O xene en cuestión é inactivado por medio dunha [[mutaxénese insercional|mutación insercional]]. Utilízase un [[transposón]] que se autoinsire na secuencia do xene. Cando ese xene se [[Transcrición (xenética)|transcribe]] e [[Tradución de proteínas|traduce]] a [[proteína]]s, a inserción do transposón afecta a estrutura das proteínas e (en teoría) impide o seu funcionamento. Na STM, os mutantes créanse pola inserció aleatoria dun [[transposón]] e cada transposón contén unha secuencia "etiqueta" (''tag'') exclusiva que o indentifica. Se unha bacteria mutante insercional mostra un [[fenotipo]] de interese, como a susceptibilidade a un [[antibiótico]] ao que anteriormente era [[resistencia a antibióticos|resistente]], o seu xenoma pode ser secuenciado e poden buscarse (usando un computador) as etiquetas usadas no experimento. Cando se localiza unha etiqueta, o xene que foi alterado queda tamén localizado (atoparase nalgún lugar entre un [[codón de inicio]] e de [[codón de stop|parada]] que marcan os límites dun xene). A STM pode utilizarse pars descubrir que xenes son críticos para a virulencia dun patóxeno inxectando un conxunto de diferentes mutantes aleatorios nun [[animal modelo]] (por exemplo, un modelo de infección en rato) e observar cales dos mutantes sobreviven e proliferan no hóspede. Eses mutantes patóxenos que ''non'' sobreviven no hóspede deben ter un xene inactivado, que cómpre para a virulencia. Por tanto, este é un exemplo de método de selección negativa. == Notas == *{{cite journal |vauthors=Saenz HL, Dehio C |title=Signature-tagged mutagenesis: technical advances in a negative selection method for virulence gene identification |journal=Curr. Opin. Microbiol. |volume=8 |issue=5 |pages=612–9 |date=outubro de 2005 |pmid=16126452 |doi=10.1016/j.mib.2005.08.013 }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Mutaxénese insercional]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] {{bioloxía en progreso}} h4iw7n1yn9dse4uu85oxzazox3ftetg 6149470 6149469 2022-08-03T11:54:55Z Miguelferig 27155 /* Premisa básica */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} A '''mutaxénese etiquetada con sinatura''' (''signature-tagged mutagenesis'', STM) é unha técnica [[xenética]] utilizada para estudar a función dos [[xene]]s. Nesta técnica insírese no xenoma un transposón que contén unha secuencia "etiqueta" que o identifica. Os recentes avances en [[secuenciación do xenoma]] permitiron catalogar unha gran variedade de [[xenoma]]s de organismos, pero a función dos xenes que conteñen aínda é en gran parte descoñecida. Usando esta técnica, a función dun produto dun determinado xene pode inferirse ao desactivalo e observar o efecto sobre o organismo. O uso orixinal e máis común da STM é descubrir que xenes dun [[patóxeno]] están implicados na súa [[virulencia]] na célula [[hóspede]], para axudar ao desenvolvemento de novas terapias médicas e fármacos. == Premisa básica == O xene en cuestión é inactivado por medio dunha [[mutaxénese insercional|mutación insercional]]. Utilízase un [[transposón]] que se autoinsire na secuencia do xene. Cando ese xene se [[Transcrición (xenética)|transcribe]] e [[Tradución de proteínas|traduce]] a [[proteína]]s, a inserción do transposón afecta a estrutura das proteínas e (en teoría) impide o seu funcionamento. Na STM, os mutantes créanse pola inserción aleatoria dun [[transposón]] e cada transposón contén unha secuencia "etiqueta" (''tag'') exclusiva que o indentifica. Se unha bacteria mutante insercional mostra un [[fenotipo]] de interese, como a susceptibilidade a un [[antibiótico]] ao que anteriormente era [[resistencia a antibióticos|resistente]], o seu xenoma pode ser secuenciado e poden buscarse (usando un computador) as etiquetas usadas no experimento. Cando se localiza unha etiqueta, o xene que foi alterado queda tamén localizado (atoparase nalgún lugar entre un [[codón de inicio]] e de [[codón de stop|parada]] que marcan os límites dun xene). A STM pode utilizarse pars descubrir que xenes son críticos para a virulencia dun patóxeno inxectando un conxunto de diferentes mutantes aleatorios nun [[animal modelo]] (por exemplo, un modelo de infección en rato) e observar cales dos mutantes sobreviven e proliferan no hóspede. Eses mutantes patóxenos que ''non'' sobreviven no hóspede deben ter un xene inactivado, que cómpre para a virulencia. Por tanto, este é un exemplo de método de selección negativa. == Notas == *{{cite journal |vauthors=Saenz HL, Dehio C |title=Signature-tagged mutagenesis: technical advances in a negative selection method for virulence gene identification |journal=Curr. Opin. Microbiol. |volume=8 |issue=5 |pages=612–9 |date=outubro de 2005 |pmid=16126452 |doi=10.1016/j.mib.2005.08.013 }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Mutaxénese insercional]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] {{bioloxía en progreso}} pm7prvtugjrpug6j692ezc00m7890tv 6149471 6149470 2022-08-03T11:55:46Z Miguelferig 27155 /* Premisa básica */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} A '''mutaxénese etiquetada con sinatura''' (''signature-tagged mutagenesis'', STM) é unha técnica [[xenética]] utilizada para estudar a función dos [[xene]]s. Nesta técnica insírese no xenoma un transposón que contén unha secuencia "etiqueta" que o identifica. Os recentes avances en [[secuenciación do xenoma]] permitiron catalogar unha gran variedade de [[xenoma]]s de organismos, pero a función dos xenes que conteñen aínda é en gran parte descoñecida. Usando esta técnica, a función dun produto dun determinado xene pode inferirse ao desactivalo e observar o efecto sobre o organismo. O uso orixinal e máis común da STM é descubrir que xenes dun [[patóxeno]] están implicados na súa [[virulencia]] na célula [[hóspede]], para axudar ao desenvolvemento de novas terapias médicas e fármacos. == Premisa básica == O xene en cuestión é inactivado por medio dunha [[mutaxénese insercional|mutación insercional]]. Utilízase un [[transposón]] que se autoinsire na secuencia do xene. Cando ese xene se [[Transcrición (xenética)|transcribe]] e [[Tradución de proteínas|traduce]] a [[proteína]]s, a inserción do transposón afecta a estrutura das proteínas e (en teoría) impide o seu funcionamento. Na STM, os mutantes créanse pola inserción aleatoria dun [[transposón]] e cada transposón contén unha secuencia "etiqueta" (''tag'') exclusiva que o indentifica. Se unha bacteria mutante insercional mostra un [[fenotipo]] de interese, como a susceptibilidade a un [[antibiótico]] ao que anteriormente era [[resistencia a antibióticos|resistente]], o seu xenoma pode ser secuenciado e poden buscarse (usando un computador) as etiquetas usadas no experimento. Cando se localiza unha etiqueta, o xene que foi alterado queda tamén localizado (atoparase nalgún lugar entre un [[codón de inicio]] e de [[codón de stop|parada]] que marcan os límites dun xene). A STM pode utilizarse para descubrir que xenes son críticos para a virulencia dun patóxeno inxectando un conxunto de diferentes mutantes aleatorios nun [[animal modelo]] (por exemplo, un modelo de infección en rato) e observar cales dos mutantes sobreviven e proliferan no hóspede. Eses mutantes patóxenos que ''non'' sobreviven no hóspede deben ter un xene inactivado, que cómpre para a virulencia. Por tanto, este é un exemplo de método de selección negativa. == Notas == *{{cite journal |vauthors=Saenz HL, Dehio C |title=Signature-tagged mutagenesis: technical advances in a negative selection method for virulence gene identification |journal=Curr. Opin. Microbiol. |volume=8 |issue=5 |pages=612–9 |date=outubro de 2005 |pmid=16126452 |doi=10.1016/j.mib.2005.08.013 }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Mutaxénese insercional]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] {{bioloxía en progreso}} 668r9jqr51s4nfdswwwcyd10qkogqn9 6149472 6149471 2022-08-03T11:56:05Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki A '''mutaxénese etiquetada con sinatura''' (''signature-tagged mutagenesis'', STM) é unha técnica [[xenética]] utilizada para estudar a función dos [[xene]]s. Nesta técnica insírese no xenoma un transposón que contén unha secuencia "etiqueta" que o identifica. Os recentes avances en [[secuenciación do xenoma]] permitiron catalogar unha gran variedade de [[xenoma]]s de organismos, pero a función dos xenes que conteñen aínda é en gran parte descoñecida. Usando esta técnica, a función dun produto dun determinado xene pode inferirse ao desactivalo e observar o efecto sobre o organismo. O uso orixinal e máis común da STM é descubrir que xenes dun [[patóxeno]] están implicados na súa [[virulencia]] na célula [[hóspede]], para axudar ao desenvolvemento de novas terapias médicas e fármacos. == Premisa básica == O xene en cuestión é inactivado por medio dunha [[mutaxénese insercional|mutación insercional]]. Utilízase un [[transposón]] que se autoinsire na secuencia do xene. Cando ese xene se [[Transcrición (xenética)|transcribe]] e [[Tradución de proteínas|traduce]] a [[proteína]]s, a inserción do transposón afecta a estrutura das proteínas e (en teoría) impide o seu funcionamento. Na STM, os mutantes créanse pola inserción aleatoria dun [[transposón]] e cada transposón contén unha secuencia "etiqueta" (''tag'') exclusiva que o indentifica. Se unha bacteria mutante insercional mostra un [[fenotipo]] de interese, como a susceptibilidade a un [[antibiótico]] ao que anteriormente era [[resistencia a antibióticos|resistente]], o seu xenoma pode ser secuenciado e poden buscarse (usando un computador) as etiquetas usadas no experimento. Cando se localiza unha etiqueta, o xene que foi alterado queda tamén localizado (atoparase nalgún lugar entre un [[codón de inicio]] e de [[codón de stop|parada]] que marcan os límites dun xene). A STM pode utilizarse para descubrir que xenes son críticos para a virulencia dun patóxeno inxectando un conxunto de diferentes mutantes aleatorios nun [[animal modelo]] (por exemplo, un modelo de infección en rato) e observar cales dos mutantes sobreviven e proliferan no hóspede. Eses mutantes patóxenos que ''non'' sobreviven no hóspede deben ter un xene inactivado, que cómpre para a virulencia. Por tanto, este é un exemplo de método de selección negativa. == Notas == *{{cite journal |vauthors=Saenz HL, Dehio C |title=Signature-tagged mutagenesis: technical advances in a negative selection method for virulence gene identification |journal=Curr. Opin. Microbiol. |volume=8 |issue=5 |pages=612–9 |date=outubro de 2005 |pmid=16126452 |doi=10.1016/j.mib.2005.08.013 }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Mutaxénese insercional]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Bioloxía molecular]] {{bioloxía en progreso}} 13wgnzgze5yy1d2c9mkjau7ft7c3jj9